Pobierz pełny tekst

Państwowa Szkoła Wyższa 

im. Papieża Jana Pawła II 

w Białej Podlaskiej 

Państwowy Fundusz Rehabilitacji 

Osób Niepełnosprawnych 

pod redakcją 

Jarosława Żbikowskiego 

Agnieszki Siedleckiej 

Biała Podlaska 2009

Publikacja realizowana w ramach projektu na zlecenie PFRON: 

”Determinanty aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych 

zamieszkałych na obszarach wiejskich.” Umowa nr 3/4/WRP/B/08/ 

Wydawnictwo PSW im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej 

Biała Podlaska 2009 

© Copyright by Wydawnictwo PSW 

im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej 

Biała Podlaska 2009 

ISBN 978-83-61044-76-5 

Państwowa Szkoła Wyższa im. Papieża Jana Pawła II 

w Białej Podlaskiej 

ul. Sidorska 95/97, 21-500 Biała Podlaska, tel. (83) 342-65-31 

http://www.psw.bialapodlaska.pl 

Druk: PRINT-ART 

ul. Jatkowa 7, 21-500 Biała Podlaska, 

- 2 -

SPIS TREŚCI 

WSTĘP ...................................................................................................................................................... 5 

ROZDZIAŁ I 

NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ I WYBRANE ZDROWOTNE CZYNNIKI RYZYKA 

NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI NA WSI 

Dominik Dąbrowski, Jarosław Żbikowski, Tomasz Grudniewski 

DEFINICJE I POJĘCIA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI 

W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ ................................................................................................. 9 

Mieczysław Adamowicz 

NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ JAKO WYNIK WYPADKOWOŚCI W ROLNICTWIE A 

DZIAŁALNOŚĆ PREWENCYJNA NA PRZYKŁADZIE PLACÓWKI TERENOWEJ 

KRUS W BIAŁEJ PODLASKIEJ .......................................................................................................23 

Krzysztof Sokołowski, Joanna Fidut, Robert Latosiewicz 

STAN ZDROWIA MIESZKAŃCÓW WSI HOSPITALIZOWANYCH W 2007 ROKU 

W ODDZIALE REHABILITACJI INSTYTUTU MEDYCYNY WSI W LUBLINIE ............53 

Joanna Fidut, Krzysztof Sokołowski, Józef Krzak 

CHOROBA ZWYRODNIENIOWA STAWÓW KOLANOWYCH 

– PRZYCZYNA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI ..................................................................................61 

ROZDZIAŁ II 

SPOŁECZNO – EKONOMICZNE I RODZINNE ASPEKTY AKTYWIZACJI OSÓB 

NIEPEŁNOSPRAWNYCH W SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ 

Alina Zajadacz, Adam Marciniak 

WYBRANE CECHY SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE 

A AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA OSÓB NIESŁYSZĄCYCH W POLSCE..............................71 

Dorota Ulikowska 

GMINA I JEJ ROLA W AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ 

OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH .....................................................................................................85 

Marcin Olejniczak 

POSTRZEGANIE AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH 

W ŚRODOWISKU LOKALNYM.......................................................................................................97 

Dorota Tomczyszyn 

OPINIE O PRACY ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH 

– REFLEKSJE BADAWCZE ...........................................................................................................111 

- 3 -

Bernadeta Szczupał 

OSOBY Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ W ŚRODOWISKU WIEJSKIM 

– WYBRANE LOKALNE INICJATYWY AKTYWIZACJI.........................................................119 

Marian Stepulak 

ROLA SYSTEMU RODZINNEGO W PROCESIE AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ 

OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE W STOPNIU LEKKIM 

W OBSZARACH WIEJSKICH.........................................................................................................131 

Marta Pawelec 

ZNACZENIE POSTAW RODZICIELSKICH WOBEC DZIECI 

Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU LEKKIM DLA ROZWOJU 

KOMPETENCJI SPOŁECZNYCH I PRZYGOTOWANIA DO AKTYWNOŚCI 

ZAWODOWEJ .....................................................................................................................................145 

ROZDZIAŁ III 

WSPOMAGANIE AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ 

Waldemar Moska, Alicja Białczyk 

KULTURA FIZYCZNA JAKO KIERUNEK WSPOMAGAJĄCY MOŻLIWOŚCI 

AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH ........................................159 

Stanisława Nazaruk, Anna Ślifirczyk 

WARSZTATY TERAPII ZAJĘCIOWEJ – PRÓBĄ PRZYGOTOWANIA OSÓB 

NIEPEŁNOSPRAWNYCH DO PODJĘCIA PRACY ZAWODOWEJ ......................................167 

Bogusław Sawicki, Magdalena Jakubiuk 

ROLA AKTYWNOŚCI TURYSTYCZNEJ UCZNIÓW NIEPEŁNOSPRAWNYCH W 

PROCESIE EDUKACJI NA PRZYKŁADZIE SPECJALNEGO OŚRODKA SZKOLNO- 

WYCHOWAWCZEGO NR 1 W LUBLINIE................................................................................177 

Elżbieta M. Minczakiewicz 

„THE GATEWAY AWARD” W ROZWIJANIU ZAINTERESOWAŃ AKTYWNOŚCIĄ 

ZAWODOWĄ U MŁODZIEŻY Z GŁĘBSZĄ NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ 

INTELEKTUALNĄ .............................................................................................................................187 

Wojciech Swędzioł 

PRZYGOTOWANIE DO PEŁNEJ AKTYWNOŚCI ŻYCIOWEJ OSÓB 

NIEWIDOMYCH I SŁABOWIDZĄCYCH W PROCESIE EDUKACJI NA 

PRZYKŁADZIE CARL-STREHL-SCHULE (CSS) W MARBURGU ........................................199 

WARIA 

Elżbieta Szczygielska, Agata Smoleń 

WYBRANE METODY ANALIZY DANYCH JAKOŚCIOWYCH W BADANIACH 

AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH........................................211 

- 4 -

WSTĘP 

Zjawisko niepełnosprawności to jeden z najpoważniejszych problemów 

społecznych, z jakim zmaga się współczesna cywilizacja. Stale powiększająca 

się liczba osób o niepełnej sprawności stawia przed nami 

wszystkimi, a w szczególności przed rządami poszczególnych państw, 

organizacjami międzynarodowymi, ale również przed stowarzyszeniami, 

fundacjami i środowiskiem naukowym cele i zadania związane z możliwie 

pełnym włączeniem tej grupy społecznej we wszystkie przejawy 

aktywności, w tym aktywności społecznej i zawodowej. 

Osoby niepełnosprawne zaliczają się do tej części populacji, która jest 

narażona, jak żadna inna, na marginalizację. Jednym z najistotniejszych 

skutków tej sytuacji jest wskaźnik zatrudnienia, który w naszym kraju 

należy do najniższych w Europie. 

W Polsce osoby niepełnosprawne stanowią około 10% populacji 

w wieku produkcyjnym, ale ich udział w ogólnym zatrudnieniu sięga 

zaledwie niecałych 4%. W najtrudniejszej sytuacji znajdują się osoby 

niepełnosprawne mieszkające na wsi, niezwiązane z gospodarstwem 

rolnym, chociaż to właśnie rolnictwo daje zatrudnienie wielu osobom niepełnosprawnym, 

zwłaszcza starszym i słabo wykształconym. Współczynnik 

aktywności zawodowej niepełnosprawnych mieszkańców wsi związanych 

z gospodarstwem rolnym w 2008 r. wynosił 26,5%, a wskaźnik zatrudnienia 

26,0%, zaś dla osób zamieszkałych na wsi, niezwiązanych z gospodarstwem 

rolnym wskaźniki te wynosiły odpowiednio 7,2% i 5,6%. 

Dlatego działania integracyjne oparte na zasadach dialogu, wzajemności 

i równorzędności powinny przyczynić się do większej aktywizacji tej 

grupy społecznej, ponieważ, „..aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych 

jest nie tylko sposobem osiągania samodzielności ekonomicznej, 

ale także – a dla wielu przede wszystkim – czynnikiem budującym poczucie 

własnej wartości i samorealizacji oraz drogą do szeroko rozumianej 

reintegracji społecznej” (A. Ostrowska). 

W ostatnich latach osoby o niepełnej sprawności i ich sytuacja stały 

się jednymi z głównych celów polityk tak poszczególnych państw, jak 

i organizacji międzynarodowych w tym Unii Europejskiej oraz obszarem 

zainteresowań badawczych szerokiego spektrum naukowców od nauk 

medycznych, przez psychologię, socjologię, prawo, po ekonomię, 

organizację i zarządzanie czy kulturę fizyczną. 

Publikacja, którą oddajemy do rąk czytelników, jest owocem konferencji 

naukowej, zorganizowanej w ramach projektu badawczego finansowanego 

przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełno- 

- 5 -

sprawnych „Determinanty aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych 

zamieszkałych na obszarach wiejskich”. 

Problemem podjętym w niniejszej monografii są rozważania dotyczące 

czynników i uwarunkowań stymulujących aktywność zawodową osób 

niepełnosprawnych, w szczególności osób niepełnosprawnych zamieszkałych 

na obszarach wiejskich. 

W trzech rozdziałach, z których zbudowana jest publikacja zostały 

zawarte treści dotyczące definiowania niepełnosprawności w literaturze 

krajowej i zagranicznej, czynników ryzyka mających wpływ na poziom 

niepełnosprawności na wsi, wybranych aspektów determinujących podejmowania 

aktywności zawodowej przez osoby o niepełnej sprawności 

zamieszkałych na obszarach wiejskich oraz niezwykle ważnego 

zagadnienia jakim jest wspomaganie tejże aktywności. Publikację kończy 

istotny z punktu wiedzenia prowadzenia badań materiał omawiający 

wybrane metody analizy danych jakościowych w badaniach nad 

aktywnością zawodową osób o niepełnej sprawności. 

Publikację kierujemy przede wszystkim do wszystkich osób 

i instytucji, które są zainteresowane problemami osób niepełnosprawnych. 

Interesujące informacje powinni znaleźć studenci i pracownicy nauki, 

osoby niepełnosprawne oraz osoby i instytucje pracujące na co dzień 

z osobami o niepełnej sprawności. 

Agnieszka Siedlecka 

Jarosław Żbikowski 

- 6 -

ROZDZIAŁ I 

NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ 

I WYBRANE ZDROWOTNE 

CZYNNIKI RYZYKA 

NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI 

NA WSI 

- 7 -

- 8 -

Dominik Dąbrowski, Jarosław Żbikowski, Tomasz Grudniewski 

PSW im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej 

DEFINICJE I POJĘCIA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI 

W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ 

„Być pełnosprawnym to tak naprawdę żadna zasługa, 

to dar, który każdemu z nas, o każdym czasie może być 

odebrany. Pozwólmy więc niepełnosprawnym i członkom 

ich rodzin, w jak najbardziej naturalny sposób, włączyć się 

w nasze życie. Chcielibyśmy dać im pewność, że jesteśmy 

jednością”. 

Richard von Weizacker 

Wstęp 

Podstawowym celem prezentowanej pracy jest zwrócenie uwagi na 

szeroki problem dotyczący definiowania i posługiwania się na co dzień 

pojęciami związanymi z niepełnosprawnością. Autorzy posługując się 

różnymi źródłami, próbują wskazać zachodzące przemiany 

w definiowaniu osoby z niepełnosprawnością, wynikające z tych przemian 

modele, podejścia oraz prace organizacji międzynarodowych działających 

na rzecz niepełnosprawnych obywateli. 

Najważniejszą role w porządkowaniu definicji odgrywa Światowa 

Organizacja Zdrowia (WHO). W 1980 r. WHO pod przewodnictwem 

P. Wooda sformułowała oficjalną definicję niepełnosprawności 

(International Classification of Impairment, Disability and Handicap – 

ICIDH). Wprowadzone zostało rozróżnienie między uszkodzeniem 

(impairment) powodującym „nienormalne” funkcjonowanie narządu lub 

części ciała, ograniczeniem (disability) oznaczającym ograniczenie 

codziennej sprawności psychicznej lub fizycznej człowieka, jako rezultatu 

uszkodzenia narządu lub części ciała i upośledzeniem (handicap), jako 

skutek uszkodzenia bądź niepełnosprawności, ograniczenie pełnienia 

określonych ról społecznych. Ta typologia zakłada istnienie fizycznej 

i psychicznej „normalności”, niepełnosprawność jest tutaj odstępstwem 

- 9 -

od obowiązujących norm dotyczących fizycznego i psychicznego 

funkcjonowania człowieka. 1 

Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, 

przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1993 

roku, wspominają o tym, że pod koniec lat 60-tych i w latach 70-tych 

organizacje osób niepełnosprawnych w niektórych krajach zaczęły 

formułować nowa koncepcje niepełnosprawności. Zwrócono w niej uwagę 

na to, że ograniczenia dotykające osoby niepełnosprawne są związane ze 

strukturą środowiska, w którym żyją oraz z postawami społeczeństwa. 

Od tego czasu zaczęto coraz częściej mówić o społecznej definicji 

niepełnosprawności, czyli takiej, w której uznaje się, że niepełnosprawność 

to wynik barier, jakie napotyka osoba niepełnosprawna. Po raz pierwszy 

zdefiniowano niepełnosprawność w kategoriach relacji pomiędzy osobami 

niepełnosprawnymi a środowiskiem, w którym żyją, w Światowym 

Programie Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych, przyjętym przez 

Zgromadzenie Ogólne w 1982 roku. 2 Później zdefiniowano 

niepełnosprawność w ten sposób także np. w klasyfikacjach Światowej 

Organizacji Zdrowia (2001 r.). 

Opracowane dotychczas definicje w ramach międzynarodowej 

klasyfikacji niepełnosprawności i upośledzeń przyjętych przez Światową 

Organizację Zdrowia, nie są w pełni wystarczające gdyż niedostatecznie 

wyjaśniają interakcje pomiędzy warunkami społecznymi, a oczekiwaniami 

i możliwościami jednostki. 

Dlatego definicja europejska, dysponując mniej lub bardziej 

precyzyjnymi określeniami stara się ukazać przede wszystkim obowiązek 

świadczenia pomocy osobom, które mogą mieć trudności 

w samodzielnym jej uzyskiwaniu; wskazuje na to jak powinna być 

postrzegana jednostka mająca mniejsze od innych szanse zaspokajania 

swych podstawowych życiowych potrzeb. 3 

Definicji prezentowanej przez WHO zarzucano, że sprowadzanie 

problemów osób niepełnosprawnych jedynie do zagadnień medycznych, 

a tym samym wyraźne pomijanie aspektów społecznych oraz kulturowych 

związanych z niepełnosprawnością. Prace w tym zakresie, które trwały 

wiele lat, doprowadziły do powstania w 2001 r. Międzynarodowej 

Klasyfikacji Funkcjonowania Niepełnosprawności i Zdrowia (International 

Classification of Functioning, Disability add Health – ICF). Odzwierciedla 

ona wyraźną zmianę nastawienia społecznego w stosunku do 

niepełnosprawności. 

1 

J. Martin, H. Meltzer, D. Elliot, The prevalence of disability among adults, HMSO, Lodon 

1988, s. 7. 

2 

Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych zostały przyjęte 

podczas 48 sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych w dniu 20 grudnia 

1993 (Rezolucja 48/96). www.mpips.gov.pl 

3 

T. Gałkowski, Wokół definicji pojęcia „osoba niepełnosprawna” – doświadczenia 

europejskie. http://www.idn.org.pl/sonnszz/def_on.htm 

- 10 -

Spośród wielu podziałów stosowanych w definiowaniu 

niepełnosprawności należy wspomnieć, przede wszystkim o medycznym 

i społecznym podejściu do niepełnosprawności. Jest ono widoczne także 

w opisywanych w dalszej części tekstu klasyfikacjach WHO, ONZ itp. 

W modelu medycznym problemy, jakie napotykają osoby 

z niepełnosprawnością to bezpośrednia konsekwencja choroby lub 

uszkodzenia. Niepełnosprawność jest więc osobistą tragedią konkretnej 

osoby. Od takiego rozumienia odchodzi się już w oficjalnych 

opracowaniach. 

W modelu społecznym mówi się wtedy, gdy uznamy, że 

niepełnosprawność powstaje w skutek ograniczeń doświadczanych przez 

osoby nią dotknięte, takich jak indywidualne uprzedzenia, utrudniony 

dostęp do budownictwa użyteczności publicznej, niedostosowany system 

transportu, rozwiązania na rynku pracy wyłączające z niego osoby 

niepełnosprawne. Przyczyna niepełnosprawności tkwi nie w jednostce, ale 

w barierach społecznych, ekonomicznych. Niepełnosprawność jest właśnie 

wynikiem barier, jakie napotyka osoba niepełnosprawna. 4 Społeczny 

sposób widzenia niepełnosprawności wyraźnie dominuje od wielu lat 

w aktach międzynarodowych i stopniowo przejmują go, z różnym 

skutkiem, prawa krajowe. 

Prace nad pojęciem niepełnosprawności 

w Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) 

W „Międzynarodowej klasyfikacji uszkodzeń, niepełnosprawności 

i upośledzeń” opracowanej przez WHO w 1980 roku, na podstawie 

aspektów biologicznych, funkcjonalnych i społecznych, rozróżniono: 

• • uszkodzenie (ang. impairment) – oznacza jakąkolwiek stratę lub 

wadę psychiczną, fizjologiczną lub anatomiczną struktury albo 

czynności; może być trwałe lub okresowe, wrodzone lub nabyte 

etc.; 

• • niepełnosprawność (ang. disability) – wszelkie ograniczenie lub 

brak – wynikający z uszkodzenia – możliwości wykonywania 

czynności na poziomie uważanym za normalny dla człowieka; 

niepełnosprawność jest następstwem uszkodzenia; • 

• upośledzenie (ang. handicap) – oznacza niekorzystną (gorszą) 

sytuację danej osoby będącą wynikiem uszkodzenia lub 

niepełnosprawności polegającą na ograniczeniu lub 

uniemożliwieniu wypełniania ról, które uważane są za normalne 

biorąc pod uwagę jej wiek, płeć, czynniki kulturowe i społeczne; 

upośledzenie jest następstwem uszkodzenia i niepełnosprawności. 

4 

E. Wapiennik, R. Piotrowicz, Niepełnosprawny – pełnoprawny obywatel, Stowarzyszenie 

Przyjaciół Integracji, UKiE, Warszawa 2002, s. 20. 

- 11 -

Definicji tej zarzucano zbytnia medykalizację niepełnoprawności 

(szczególnie w definiowaniu upośledzenia), kosztem niezauważenia 

aspektów społecznych. WHO zdefiniowała więc pojęcie 

niepełnosprawności jeszcze raz w 2001 r., w „Międzynarodowej 

Klasyfikacji Funkcjonowania Niepełnosprawności i Zdrowia” (ang. 

w skrócie – ICF). Tym razem uwzględniono społeczny aspekt 

niepełnosprawności i ograniczenia związane z udziałem w życiu 

społecznym. 

W ICF przez niepełnosprawność rozumie się „wielowymiarowe 

zjawisko wynikające ze wzajemnych oddziaływań między ludźmi a ich 

fizycznym i społecznym otoczenie”. 5 Według ICF niepełnosprawność 

to szeroki termin, obejmujący także uszkodzenia, ograniczenia aktywności 

i ograniczenia uczestnictwa. Definicja niepełnosprawności w ICF jest 

obecnie bardzo często przyjmowana jako punkt wyjścia do tworzenia 

definicji niepełnosprawności w niektórych krajach europejskich 

(np. w Hiszpanii, we Francji). 

W klasyfikacji ICF podano też szczegółowe definicje niepełnosprawności, 

np. osoby niepełnosprawne fizycznie, osoby z niepełnosprawnością 

sensoryczną oraz zdefiniowano takie pojęcia jak, np.: 

• aktywność – wykonywanie zadań lub czynności przez dana osobę; 

• ograniczenie aktywności – oznacza trudności, których człowiek 

może doświadczać podczas podejmowania aktywności; 

• uczestnictwo – zaangażowanie człowieka w sytuacje życiowe; 

• ograniczenia uczestnictwa – problemy, których dana osoba może 

doświadczać, angażując się w sytuacje życiowe. 6 

Zatem niepełnosprawność w ujęciu ICF nie postrzegana jest jako efekt 

stanu zdrowia, ale jest wynikiem barier napotykanych w otoczeniu. Tym 

samym definicja WHO z 2001 r. najbardziej odzwierciedla to, co jest 

mocno akcentowane w podejściu do niepełnosprawności – czyli nacisk na 

funkcjonowanie osób niepełnosprawnych w ich środowisku. 

5 

E. Wapiennik, R. Piotrowicz, Niepełnosprawny…, dz. cyt., s. 22. 

6 

Udoskonalenie systemu funkcjonowania służb orzekających o niepełnosprawności. No-we 

kryteria kwalifikujące do niepełnosprawności oraz procedury postępowania – propozycje 

zmian, materiały szkoleniowe dla lekarzy, red. E. Wegrowska-Koski, 

J. Walasiuk, P. Wdówik, Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera, Ministerstwo Pracy 

i Polityki Społecznej, Warszawa 2006, s. 11-12. 

- 12 -

Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych 

Zmieniające się w ostatnich latach w koncepcje dotyczące 

niepełnosprawności zmuszają do zrewidowania niektórych 

dotychczasowych definicji i uściślenia stosowanej terminologii. Coraz 

wyraźniej wyrażana jest potrzeba uwzględniania w większym niż dotąd 

stopniu kontekstu środowiskowego. Takie postulaty są zawarte, m.in. 

w wydanych w 1994 r. Standardowych Zasadach Wyrównywania Szans 

Osób Niepełnosprawnych udostępnionych zainteresowanym instytucjom 

i działającym organizacjom. 

Sformułowane tam cele i zadania zostały następnie wykorzystane 

przez grupę ekspertów, w październiku 1994 r. w ramach Europejskiego 

Forum Niepełnosprawności (European Disability Forum). Debaty dotyczyły 

czterech głównych problemów: 1.europejskiej definicji niepełnosprawności, 

2. eugeniki, bioetyki i eutanazji, 3. niezależnego życia i 4. seksualności. 

Chcąc wyjść naprzeciw aktualnym przemianom dokonującym się 

w zakresie koncepcji niepełnosprawności, trzeba dokonać podstawowych 

ustaleń terminologicznych, co nie jest sprawą prostą i łatwą. 7 

Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych 

przyjęto podczas 48 sesji Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych 

w dniu 20 grudnia 1993 roku. Celem Zasad jest zagwarantowanie 

niepełnosprawnym członkom swoich społeczności, możliwości korzystania 

z tych samych praw i obowiązków przysługujących pozostałym 

obywatelom. To poszczególne państwa odpowiadają za podejmowanie 

odpowiednich działań w celu usunięcia takich przeszkód w swoim kraju. 

Osoby niepełnosprawne i ich organizacje powinny być w tym procesie 

aktywnymi partnerami. 

Podstawowe pojęcia w sferze polityki wobec osób niepełnosprawnych 

Ujęcie pojęć, wokół których obracają się autorzy tej pracy, oparte jest 

na podstawie Standardowych Zasad Wyrównywania Szans Osób 

Niepełnosprawnych, przez co tekst rozważań przytoczony jest w znacznej 

całości. 8 

1. W tekście Zasad przewijają się przytoczone niżej pojęcia. Opierają się 

one głównie na pojęciach występujących w Światowym Programie 

Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych. Odzwierciedlają również 

postęp, jaki się dokonał podczas trwania Dekady Osób 

Niepełnosprawnych pod egidą Narodów Zjednoczonych. 

7 

T. Gałkowski, Wokół definicji…, dz. cyt., http://www.idn.org.pl/sonnszz/def_on.htm 

8 

Informacje na podstawie tłumaczenia Standardowych Zasad na język polski dostępnego na 

stronie www.mpips.gov.pl 

- 13 -

2. Termin „niepełnosprawność” obejmuje wiele ograniczeń 

funkcjonalnych występujących w każdym społeczeństwie i w każdym 

kraju na świecie. Niepełnosprawność może być fizyczna, intelektualna 

lub polegać na dysfunkcji zmysłów; może wynikać z choroby 

somatycznej lub choroby umysłowej. Wymienione zaburzenia, sytuacje 

lub choroby mogą mieć charakter stały lub przejściowy. 

3. Termin „upośledzenie” (handicap) oznacza utratę lub ograniczenie 

możliwości uczestniczenia w życiu społeczeństwa w tym samym 

stopniu, co inni obywatele. Termin ten wskazuje na konflikt pomiędzy 

osobą niepełnosprawną a jej środowiskiem. Celem tego terminu jest 

zwrócenie uwagi na braki w środowisku i w wielu zorganizowanych 

działaniach społecznych, dotyczących na przykład informacji, 

komunikacji międzyludzkiej i edukacji, które uniemożliwiają osobom 

niepełnosprawnym uczestnictwo na równych zasadach. 

4. Terminy: „niepełnosprawność” i „upośledzenie” powinny być 

rozumiane w świetle współczesnej historii niepełnosprawności. 

W latach 70-tych przedstawiciele organizacji osób niepełnosprawnych 

oraz specjaliści w tej dziedzinie przeciwstawiali się ówczesnej 

terminologii. Terminy „niepełnosprawność” i „upośledzenie” były często 

używane w niejasny i mylący sposób, co nie sprzyjało formułowaniu 

polityki społecznej i prowadzeniu działań na rzecz osób 

niepełnosprawnych. Terminologia ta odzwierciedlała podejście 

medyczne i diagnostyczne, w którym nie zwracano uwagi na 

niedoskonałości i braki tkwiące w otaczającym społeczeństwie. 

5. W roku 1980 Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła międzynarodową 

klasyfikację uszkodzeń, niepełnosprawności i upośledzeń, w której 

zaproponowano bardziej precyzyjne, a jednocześnie zrelatywizowane 

podejście.Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń,Niepełnosprawności 

i Upośledzeń wprowadza wyraźne rozróżnienie pojęć: „uszkodzenie”, 

„niepełnosprawność” i „upośledzenie”. Terminy te są powszechnie 

używane w takich dziedzinach jak rehabilitacja, edukacja, statystyka, 

polityka, ustawodawstwo, demografia, socjologia, ekonomia 

i antropologia. Niektórzy użytkownicy sygnalizują wątpliwości co do 

terminu „upośledzenie”, zdefiniowanego w Klasyfikacji w sposób, który 

uważają za zbyt medyczny i zbyt koncentrujący się na jednostce oraz 

niedostatecznie wyjaśniający interakcję pomiędzy warunkami 

społecznymi, a oczekiwaniami i możliwościami jednostki. Te i inne 

wątpliwości, wyrażane przez użytkowników w ciągu 12 lat od 

opublikowania Klasyfikacji, zostaną wzięte pod uwagę w jej przyszłych 

wydaniach. 

6. Dzięki doświadczeniom zdobytym w trakcie wdrażania Światowego 

Programu Działań oraz ogólnych dyskusji toczących się podczas 

Dekady Osób Niepełnosprawnych pod egidą Narodów Zjednoczonych, 

doszło do pogłębienia wiedzy oraz lepszego zrozumienia problematyki 

- 14 -

niepełnosprawności jak i używanej terminologii. Obecna terminologia 

wskazuje na konieczność zwracania uwagi zarówno na indywidualne 

potrzeby jednostki (takie, jak np. rehabilitacja i sprzęt rehabilitacyjny), 

jak i na niedoskonałości tkwiące w społeczeństwie (różne przeszkody 

w pełnym uczestnictwie). 

7. Termin „prewencja” oznacza działania nastawione na zapobieganie 

występowaniu uszkodzeń fizycznych, intelektualnych, psychicznych 

i narządów zmysłów (prewencja podstawowa), lub działania 

zapobiegające temu, by uszkodzenia te spowodowały trwałe 

ograniczenia funkcjonalne lub niepełnosprawność (prewencja wtórna). 

Prewencja może obejmować różne rodzaje działań, takie jak 

podstawowa opieka zdrowotna, opieka prenatalna i postnatalna, 

edukacja w zakresie żywienia, szczepienia przeciwko chorobom 

zakaźnym, metody kontrolowania chorób endemicznych, przepisy bhp, 

programy podejmowane w celu zapobiegania wypadkom w różnych 

środowiskach, włączając w to przystosowywanie miejsc pracy, by 

zapobiegać chorobom zawodowym i inwalidztwu, a także zapobieganie 

niepełnosprawności wynikającej z zatrucia środowiska lub z konfliktów 

zbrojnych. 

8. Termin „rehabilitacja” oznacza proces, którego celem jest 

umożliwienie osobom niepełnosprawnym osiąganie i utrzymanie 

optymalnego poziomu funkcjonowania fizycznego, narządów zmysłów, 

intelektualnego, psychicznego i/lub społecznego, m.in. poprzez 

dostarczanie urządzeń umożliwiających im większą niezależność. 

Rehabilitacja może obejmować działania zmierzające do odtworzenia 

i/lub przywrócenia funkcji, kompensacji utraty lub braku funkcji, jak 

też kompensacji ograniczenia funkcjonalnego. Proces rehabilitacji nie 

obejmuje początkowej opieki medycznej, natomiast w jej zakres 

wchodzi szerokie spektrum działań, poczynając od rehabilitacji 

podstawowej i ogólnej, a kończąc na rehabilitacji nastawionej na 

realizację ściśle określonego celu, na przykład rehabilitacji zawodowej. 

9. Termin „wyrównywanie szans” oznacza proces, dzięki któremu różne 

systemy i instytucje istniejące w społeczeństwie i środowisku, takie jak 

usługi, różne formy działań, informacja i dokumentacja, są 

powszechnie dostępne dla wszystkich, a zwłaszcza dla osób 

niepełnosprawnych. 

10. Zasada „równych praw” oznacza, że potrzeby każdej jednostki są 

jednakowo ważne, że potrzeby te muszą stanowić podstawę 

planowania życia w społeczeństwie oraz że wszystkie zasoby muszą 

być wykorzystane w taki sposób, aby zapewnić każdej jednostce równe 

szanse udziału. 

11. Osoby niepełnosprawne są członkami społeczeństwa i mają prawo do 

pozostania we własnym środowisku lokalnym. Powinny one otrzymać 

- 15 -

potrzebne im wsparcie w ramach normalnych struktur edukacyjnych, 

opieki zdrowotnej, zatrudnienia i usług społecznych. 

12. Osoby niepełnosprawne, osiągając równe prawa, powinny także 

posiadać równe obowiązki. W momencie, gdy prawa te zostaną 

osiągnięte, społeczeństwa powinny zwiększyć swe oczekiwania 

względem osób niepełnosprawnych. Częścią procesu wyrównywania 

szans powinno stać się niesienie pomocy osobom niepełnosprawnym 

w tym, by mogły wziąć na siebie pełną odpowiedzialność jako 

członkowie społeczeństwa. 

Istnieje specyficzna zależność pomiędzy ogólną definicją osoby 

niepełnosprawnej, a definicjami szczegółowymi odnoszącymi się do 

rozmaitych grup klinicznych niepełnosprawności. W 1993 r. europejski 

program HELIOS II 9 wyodrębnił 6 podstawowych sektorów niepełnosprawności 

(wzrokowa, słuchowa, ruchowa, umysłowe upośledzenie, sektor 

zdrowia psychicznego, oraz specyficzne medyczne uszkodzenia, 

upośledzenia i niepełnosprawności obejmujące 23 europejskie pozarządowe 

organizacje osób niepełnosprawnych). Definicja ogólna nie może 

pozostawać w sprzeczności z definicjami szczegółowymi, które określają 

kryteria oraz stopień nasilenia dysfunkcji, wyznaczając tym samym zakres 

świadczenia specjalistycznej pomocy. W definicjach szczegółowych zaś 

znajdują się klasyfikacje ułatwiające dostosowanie świadczonych usług do 

potrzeb i możliwości ich odbiorców. Definicje szczegółowe mogą wraz 

z postępem wiedzy i techniki ulegać dalszej rozbudowie. Łączy się to 

z rozszerzaniem zakresu i doskonaleniem wykrywalności, rozbudowywaniem 

technik diagnostycznych, coraz większymi możliwościami 

zabiegów chirurgicznych, zastosowaniem protetyki, z poradnictwem 

genetycznym. 10 

Definicja Europejskiego Forum Osób Niepełnosprawnych 

W 1994 r. Europejskie Forum Osób Niepełnosprawnych, utworzone przez 

przedstawicieli 24 europejskich organizacji osób niepełnosprawnych, 

odniosło się do problemów dotyczących tej grupy ludzi w świetle 

Standardowych Zasad Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych 

ogłoszonych przez ONZ. Forum uznało, że nie może wyrazić poparcia dla 

Klasyfikacji Uszkodzeń, Upośledzeń i Niepełnosprawności opracowanej 

przez Światowa Organizacje Zdrowia i przedstawiło też propozycje własnej 

definicji: 

9 

Report on the disabilities represented in the Specific/Medical Disabilities, Impairments and 

Handicaps Sector of the Helios II programme, 1995. 

10 

T. Gałkowski, Wokół definicji …, dz. cyt., http://www.idn.org.pl/sonnszz/def_on.htm T. 

Gałkowski, Wokół definicji …, dz. cyt., http://www.idn.org.pl/sonnszz/def_on.htm 

- 16 -

Osoba niepełnosprawna jest jednostką w pełni swych praw, 

znajdującą się w sytuacji upośledzającej ją na skutek barier 

środowiskowych, ekonomicznych i społecznych, których z powodu 

występujących u niej uszkodzeń nie może przezwyciężać w taki sposób jak 

inni ludzie. Bariery te zbyt często są zwiększane przez deprecjonujące 

postawy ze strony społeczeństwa. 11 

Społeczeństwo ma eliminować/zmniejszać te bariery, aby każda 

jednostka mogła korzystać z dóbr publicznych i aby respektowano jej 

prawa i przywileje. Definicja ta ukazuje przede wszystkim obowiązek 

świadczenia pomocy osobom, które mogą mieć trudności w samodzielnym 

jej uzyskiwaniu; wskazuje na to jak powinna być postrzegana jednostka 

mająca mniejsze od innych szanse zaspokajania swoich podstawowych 

potrzeb życiowych. 12 

Rozwijanie modelu rehabilitacji opartego na lokalnej społeczności oraz 

promowanie działań mieszczących się w programach prewencji wtórnej, 

wyznaczają nowe perspektywy dla ogólnej definicji osoby 

niepełnosprawnej. W ostatnich latach obserwuje się w środowiskach osób 

z uszkodzeniami zmysłów tendencje do postrzegania siebie jako ludzi 

stanowiących mniejszość kulturową w społeczeństwie, domagającą się 

podobnych praw i przywilejów jak te, które należą się tego typu grupom 

społecznym. W skrajnych przypadkach, jak ma to miejsce w przypadku 

osób głuchych w USA, występują fakty odmowy przyjmowania świadczeń 

pieniężnych (rent) należnych osobom niepełnosprawnym, ponieważ nie 

chcą, by je za takie uznawać. Pisze o tym szeroko w swej książce Harlan 

Lane. 13 Są to postawy wynikające z zaniedbań i deprecjacji wielu grup 

osób niepełnosprawnych, które pragną obecnie same decydować o swym 

losie prezentując bardzo często skrajne stanowiska, przeciwstawiające się 

powszechnym wyobrażeniom o ich statusie społecznym. 

Jest sprawą oczywistą, że postrzeganie statusu osoby niepełnosprawnej 

zależy od takich czynników, jak: wyznawane w danym społeczeństwie 

systemy wartości, wpływy kulturowe i status socjoekonomiczny danego 

kraju. Jeśli przez długi okres czasu trwała marginalizacja określonych grup 

społecznych, to zupełnie naturalną reakcją będą tendencje zmierzające do 

wzmacniania i utrwalania własnej tożsamości, odrębności kulturowej 

i społecznej. Osobnym, ale obszernie w wielu publikacjach omawianym 

zagadnieniem pozostaje tzw. duet zależności pomiędzy darczyńcą 

i darbiorcą, który odnieść można do wielu relacji osób niepełnosprawnych 

ze środowiskiem w jakim przyszło im żyć. W społeczeństwach, gdzie 

poziom wymagań stawianych przeciętnemu obywatelowi zwiększa się 

w skutek zachodzących przemian cywilizacyjnych lub transformacji 

11 

Jw. 

12 


13 

H. Lane, Maska dobroczynności. Deprecjacja społeczności głuchych, Wydawnictwa Szkolne 

i Pedagogiczne, Warszawa 1996. 

- 17 -

ustrojowych, sytuacja osób należących do grup zależnych, jest szczególnie 

trudna. 14 

Jak podaje K. Błeszyńska, Istniejące w społeczeństwie grupy 

mniejszościowe wyodrębnione na podstawie swych specyficznych cech 

wyzwalają postawy niechęci, a nawet odrzucenia, demonstrując 

stereotypowe uprzedzenia i tworząc podział na „swoich” i „obcych”. 

Dyskryminację społeczną może pogłębiać i utrwalać niewłaściwa polityka 

oświatowa, w której akceptuje się brak zainteresowania ze strony szkół 

masowych problematyką kształcenia i wychowania uczniów niepełnosprawnych. 

15 

W Unii Europejskiej nie ma jednej, uniwersalnej, ogólnej definicji 

niepełnosprawności. Definicje te są na tyle zróżnicowane, że, że czasem 

ktoś uznany za niepełnosprawnego w jednym kraju w drugim już mógłby 

nie zostać za niego uznany. 16 Obrazują to poniższe przykłady. W wielu 

krajach UE używa się też różnych definicji niepełnosprawności, np. do 

celów różnych rodzajów rehabilitacji, opieki medycznej, edukacji. 

Opracowane przez WHO klasyfikacje, co prawda bardzo szerokie i ogólne, 

ale miały duże znaczenie, bo zaproponowały pewien ład w sposobach 

definiowania niepełnosprawności, a już na pewno potwierdziły 

i wyznaczyły pewne trendy w tym względzie. Oprócz definicji 

zaproponowanych przez WHO czy ONZ – bardzo przecież ogólnych 

i służących de facto temu, by nadawać pewne kierunki w myśleniu 

o niepełnosprawności, można mówić również o różnych innych, 

szczególnych rodzajach definicji. Oto niektóre z nich. 

Dla określenia konkretnych rodzajów niepełnosprawności, stosuje się 

podział np. na: 

• osoby niepełnosprawne psychicznie (czyli z niepełnosprawnością 

intelektualna i chorobami psychicznymi); 

• osoby niepełnosprawne fizycznie (czyli z dysfunkcjami 

motorycznymi – z uszkodzeniem narządów ruchu); 

• z niepełnosprawnością sensoryczna (osoby z uszkodzeniem 

narządów zmysłowych – osoby niewidome i słabowidzące oraz 

osoby głuche i słabosłyszące); 

• z niepełnosprawnością złożona. 17 

. 

14 T. Gałkowski, Wokół definicji…, dz. cyt., http://www.idn.org.pl/sonnszz/def_on.htm 

15 

K. Błeszyńska, Niepełnosprawność jako czynnik kształtujący usytuowanie jednostki 

w życiu zbiorowości społecznej, Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej (1996) 148, 

s. 9-17. 

16 

E. Wapiennik, R. Piotrowicz, Niepełnosprawny…, dz. cyt., s. 19. 

17 

Centrum Informacji Europejskiej UKIE, Unia Europejska – osoby niepełnosprawne. Tekst 

dostępny pod adresem: http://www.rcie.lodz.pl/dokumenty/broszury/cie/informator_osoby_ 

niepelnosprawne.pdf. 

- 18 -

Stosując kryteria służące określaniu konkretnych rodzajów 

niepełnosprawności można tu wyróżnić także osoby z przewlekłymi 

schorzeniami narządów wewnętrznych, np. chodzi o choroby układu 

krążenia. 

W sytuacji gdy kryterium podziału jest okres życia, w którym dana 

niepełnosprawność wystąpiła, wyróżnia się: 

• osoby niepełnosprawne od urodzenia lub bardzo wczesnego 

dzieciństwa; 

• osoby z niepełnosprawnością nabyta w różnych okresach życia, 

wśród których są osoby niepełnosprawne z powodu różnych 

chorób, z powodu chorób zawodowych i wypadków przy pracy, 

z powodu wypadków (urazów) pozazawodowych, z powodu 

działań wojennych oraz z powodu zmian spowodowanych 

starzeniem się organizmu i schorzeniami wieku starczego. 18 

Rozróżnić należy również niepełnosprawność biologiczną i prawną. 

Bowiem nie każda osoba z ograniczeniami, powstałymi na skutek 

uszkodzenia lub obniżenia sprawności organizmu, jest uznana przez prawo 

za niepełnosprawną. Oznacza to tzw. niepełnosprawność biologiczną, 

a wiec odczuwaną przez kogoś, choć nie została usankcjonowana prawnie. 

Z drugiej zaś strony, nie każda osoba z orzeczeniem o niepełnosprawności, 

musi faktycznie czuć się osobą niepełnosprawną. 19 

W tym kontekście istotne wydają się definicje niepełnosprawności 

używane przez Główny Urząd Statystyczny, nawiązujące do definicji 

biologicznej i prawnej. W spisie powszechnym z 2002 r. osobę 

niepełnosprawna określano jako osobę, „która posiada odpowiednie 

orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony lub osobę, która 

takiego orzeczenie nie posiada, lecz odczuwa ograniczenie sprawności 

w wykonywaniu czynności podstawowych dla swojego wieku (zabawa, 

nauka, praca, samoobsługa)”. 20 

Użyte przez GUS definicje pokazują, że w praktyce badawczej nie jest 

możliwe i sensowne wyłączenie spośród osób niepełnosprawnych tych, 

którzy nie mają formalnego orzeczenia o swojej niepełnosprawności. Dla 

GUS posiadanie takiego orzeczenia nie jest ważne. Wystarczającym 

powodem dla uznania kogoś za osobę niepełnosprawną jest „odczuwanie 

ograniczenia sprawności”. Definiowanie niepełnosprawności dla celów 

rentowych, ubezpieczeniowych, jest także istotne w tym opracowaniu, 

ponieważ związane jest z systemem orzekania o niepełnosprawności, czyli 

18 

J. Kirenko, Wprowadzenie w problematykę niepełnosprawność. Tekst dostępny pod 

adresem: http://www.mdk2.lublin.pl/njs/index.php?a=1&b=1 

19 

System wsparcia aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych, red. W. Otrębski, 

Fundacja Między Nami, Lublin 1999, s. 19. 

20 

Ludność. Stan oraz struktura demograficzna i społeczno – ekonomiczna. Województwo 

mazowieckie, Urząd Statystyczny w Warszawie, Warszawa 2003, s. 20. 

- 19 -

tym momentem, kiedy dana osoba zostaje uznana przez specjalistów, 

w sposób zgodny z przepisami, za osobę niepełnosprawna, choć chodzi 

w tym przypadku o definicje tylko dla konkretnych celów. Oczywiście 

kryterium najważniejszym w definiowaniu niepełnosprawności 

(niezdolności do pracy) do celów rentowych jest możliwość podjęcia pracy, 

ale bywa ona różnie określana. Jak stwierdza S. Golinowska definicje 

inwalidztwa stosowane dla celów związanych z ubezpieczeniami (do celów 

rentowych) odzwierciedlają tradycje filozofii społecznej danego państwa 

opiekuńczego. Np. w Anglii brana jest pod uwagę ogólna sprawność 

w codziennym życiu z czysto medycznego punktu widzenia. Z kolei 

w USA mówi się o niezdolności do zarobkowania, czyli z czysto 

ekonomicznego punktu widzenia. W Niemczech bierze się pod uwagę 

niezdolność do pracy na konkretnym rynku i w wykonywanym zawodzie, 

co bardziej zbliża to podejście do podejścia społecznego. 21 

Oto przykładowe definicje inwalidztwa w niektórych krajach 22 : 

• Holandia – niezdolność do zatrudnienia pozwalającego zarobić tyle 

ile zarobiłaby osoba sprawna, o tym samym doświadczeniu, 

kwalifikacjach i na tym samym terenie; 

• Szwecja – ograniczona możliwość zarabiania na skutek utraty 

zdrowia (utratę zdrowia określa się w% i wynosi ona odpowiednio: 

25%, 50%, 75% lub 100%); 

• Wielka Brytania – niepełnosprawność fizyczna lub umysłowa, która 

ma znaczny lub ujemny wpływ na zdolność wykonywania 

normalnych, codziennych czynności; 

• Niemcy – niezdolność do pracy zarobkowej w powodu utraty 

życiowego potencjału do tego stopnia, że nie jest możliwe 

wykonywanie pracy zawodowej co najmniej 3 godziny dziennie; 

• Francja – utrata zdolności do zarabiania z powodu utraty zdrowia; 

• USA – niezdolność, z powodów medycznych, do jakiejkolwiek 

aktywności przynoszącej dochód w ciągu co najmniej roku; 

• Węgry – niezdolność do pracy zarobkowej co najmniej przez rok. 

Tym samym też, definicje inwalidztwa uprawniającego do otrzymania 

renty zmieniają się w konkretnych krajach, ale wyraźnie tam, gdzie 

najważniejsze było to, czy dana osoba może podjąć pracę zaczyna się od 

pewnego momentu bardziej zwracać uwagę na ograniczenia związane ze 

zdrowiem. I odwrotnie – tam gdzie ważniejszy był stan zdrowia i ogólna 

aktywność, później zaczyna przeważać zdolność do pracy zarobkowej. 

21 

R. Niecikowska, Opis prawnych podstaw definicji niepełnosprawności. Niepełnosprawność 

w formalnych definicjach i aktach prawnych, Warszawa 2006. Tekst dostępny na stronie: 

http://samiosobie.org.pl/files/dokumenty_wk/ekspertyzy/praw_podst_def_niepelnos.pdf 

22 

Zabezpieczenie społeczne osób niepełnosprawnych w Polsce i w innych krajach, 

red. S. Golinowska, MPiPS, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2001, 

s. 160. 

- 20 -

Podsumowanie 

Pojęcie niepełnosprawności, stworzone na gruncie zdrowia 

i medycyny, przekształciło się w widzenie aspektów społecznych 

niepełnosprawności, w którym kładzie się nacisk na rozpoznawanie 

różnorodnych ograniczeń i na pełny udział niepełnosprawnych w życiu 

społecznym. Przyglądając się historii definiowania niepełnosprawności 

można powiedzieć, że spłatają się ze sobą aspekty zdrowotne, zawodowe 

i społeczne, przy czym ostatnio przeważać zaczyna aspekt społeczny. 

W gruncie rzeczy jednak rozważania nad tym, jakie są, a jakie powinny, 

być definicje niepełnosprawności są ograniczone możliwościami 

wprowadzenia poważnych zmian w tym względzie, bo przecież 

wymagałoby to zmiany w samym systemie zabezpieczenia społecznego – 

skomplikowanych kwestiach różnych rodzajów ubezpieczeń. Definicja 

niepełnosprawności jest więc sprawą podstawową i jej filozofia powinna 

być przyjęta dla celów rentowych i pozarentowych. 23 

Tworzenie definicji szczegółowych stanowi dość trudne i złożone 

zadanie, w którym ujawnia się tendencja do porządkowania faktów 

zgodnie z powszechnie akceptowanymi danymi klinicznymi, które zresztą 

w miarę postępu wiedzy ulegają rozszerzaniu lub zawężaniu. Coraz 

częściej są to definicje opisowe, starające się ujmować możliwie szerokie 

spektrum objawów, uwzględniające stopień ich nasilenia trwałość 

i rozległość. 24 

Literatura 

1. Błeszyńska K., Niepełnosprawność jako czynnik kształtujący 

usytuowanie jednostki w życiu zbiorowości społecznej, Problemy 

Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej 148, 1996. 

2. Centrum Informacji Europejskiej UKIE, Unia Europejska – osoby 

niepełnosprawne. Tekst dostępny pod adresem: http://www.rcie.lodz.pl/ 

dokumenty/broszury/cie/informator_osoby_niepelnosprawne.pdf. 

3. Gałkowski T., Wokół definicji pojęcia „osoba niepełnosprawna” – 

doświadczenia europejskie. Tekst dostępny pod adresem: 

http://www.idn. org.pl/sonnszz/def_on.htm 03070402.htm 

4. Golinowska S. (red.), Zabezpieczenie społeczne osób 

niepełnosprawnych w Polsce i w innych krajach, MPiPS, Centrum 

Analiz Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa 2001. 

5. Informacje na podstawie tłumaczenia Standardowych Zasad na język 

polski. Tekst dostępny na stronie www.mpips.gov.pl. 

23 

R. Niecikowska, Opis prawnych podstaw definicji niepełnosprawności…, dz. cyt. 

http://samiosobie.org.pl/files/dokumenty_wk/ekspertyzy/praw_podst_def_niepelnos.pdf 

24 


- 21 -

6. Kirenko J., Wprowadzenie w problematykę niepełnosprawności. Tekst 

dostępny pod adresem: http://www.mdk2.lublin.pl/njs/index.php?a= 

1&b=1. 

7. Lane H., Maska dobroczynności. Deprecjacja społeczności głuchych, 

Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1996. 

8. Ludność. Stan oraz struktura demograficzna i społeczno – 

ekonomiczna. Województwo mazowieckie, Urząd Statystyczny 

w Warszawie, Warszawa 2003. 

9. Martin J., Meltzer H., Elliot D., The prevalence of disability among 

adults, HMSO, London 1988. 

10. Niecikowska R., Opis prawnych podstaw definicji niepełnosprawności. 

Niepełnosprawność w formalnych definicjach i aktach prawnych, 

Warszawa 2006. Tekst dostępny pod adresem: http://samiosobie.org.pl/ 

files/dokumenty_wk/ekspertyzy/praw_podst_def_niepelnos.pdf 

11. Otrębski W. (red), System wsparcia aktywności zawodowej osób 

niepełnosprawnych, Fundacja Między Nami, Lublin 1999. 

12. Report on the disabilities represented in the Specific/Medical 

Disabilities, Impairments and Handicaps Sector of the Helios II 

programme, 1995. 

13. Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych 

1993 (Rezolucja 48/96). www.mpips.gov.pl. 

14. Wapiennik E., Piotrowicz R., Niepełnosprawny – pełnoprawny 

obywatel. Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji, UKiE, Warszawa 2002. 

15. Wegrowska-Koski E., Walasiuk J., Wdówik P (red.), Udoskonalenie 

systemu funkcjonowania służb orzekających o niepełnosprawności. 

Nowe kryteria kwalifikujące do niepełnosprawności oraz procedury 

postępowania – propozycje zmian, materiały szkoleniowe dla lekarzy, 

Instytut Medycyny Pracy im. Prof. J. Nofera, Ministerstwo Pracy 

i Polityki Społecznej, Warszawa 2006. 

- 22 -

Mieczysław Adamowicz 

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie 

NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ JAKO WYNIK WYPADKOWOŚCI 

W ROLNICTWIE A DZIAŁALNOŚĆ PREWENCYJNA NA 

PRZYKŁADZIE PLACÓWKI TERENOWEJ KRUS 

W BIAŁEJ PODLASKIEJ 

Wstęp 

Wieś i rolnictwo nie są wolne od negatywnych skutków postępu 

cywilizacyjnego. Postęp techniczny, mechanizacja wielu czynności życia 

codziennego i zawodowego, intensywność codziennego życia wymagają od 

współczesnego człowieka nowych umiejętności i sprawności. Jednym 

z mierników poziomu adaptacji do tych nowoczesnych warunków życia 

i pracy jest umiejętność bezpiecznego zachowania się. Za błędy w tym 

względzie płacimy wzrastającą liczbą wypadków i coraz większą grupą 

inwalidów powypadkowych. 

Zawód rolnika wiąże się z licznymi niebezpieczeństwami wypadkowymi 

i zdrowotnymi. Wiąże się to ze specyfiką pracy i środowiska: ciężka 

praca fizyczna w różnym środowisku, dwukierunkowość produkcji 

(roślinna i zwierzęca), sezonowość prac, częste zmiany charakteru 

wykonywanych czynności, różnorodność używanych narzędzi, maszyn 

i technologii leżą u podstaw wypadków. 

Nieszczęśliwe wypadki przy pracy, poza tragedią osób, które zostały 

nimi dotknięte są wielką stratą zarówno gospodarczą jak i społeczną dla 

ogółu ludności. 

W Polsce liczba zdarzeń uznanych za wypadek przy pracy 

w rolnictwie indywidualnym jest bardzo duża. W roku 2006 r. odnotowano 

32 654 takich zdarzeń, z czego 123 to wypadki śmiertelne. 125 

Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego, realizując ustawowe 

zadania na rzecz ubezpieczonych rolników, uzyskuje informacje o skali 

wypadków w gospodarstwach rolnych i chorobach zawodowych oraz o ich 

przyczynach i okolicznościach. W oparciu o posiadaną wiedzę prowadzi 

wielokierunkową działalność prewencyjną na rzecz zapobiegania 

wypadkom przy pracy w rolnictwie indywidualnym. 

Niniejsze opracowanie przygotowane zostało na podstawie danych 

z Centrali Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) oraz 

danych udostępnionych przez Placówkę Terenową KRUS w Białej 

Podlaskiej. W przeprowadzonych badaniach starano się określić przyczyny 

1 

http://www.pip.gov.pl/html/pl/info/html/rol_01/03070402.htm 

- 23 -

i okoliczności wypadków przy pracy rolniczej, choroby zawodowe 

rolników, wypadki śmiertelne a także kierunki, formy i zakres działalności 

prewencyjnej. 226 

Definiowanie wypadku przy pracy 

Pojęcie wypadek przy pracy składa się z dwóch członów. Treść 

pierwszej części oznacza określone zdarzenie, treść drugiej wskazuje 

obszar ewentualnego źródła niebezpieczeństwa, którego konsekwencja 

może ujawnić się w postaci krzywdy jaką odnosi człowiek. Zatem 

wypadek jest zdarzeniem nieplanowanym i przypadkowym, czyli losowym. 

Definicję wypadku w zatrudnieniu sformułowano w 1931 r. na 

pierwszej Konferencji Przewodniczących Sądów Rozjemczych do spraw 

byłego ZUS od wypadków. Brzmiała ona: „jest to każde nagłe zdarzenie 

wywołane przyczyną zewnętrzną, które zaszło z powodu pracy i wywołało 

bezpośrednio lub pośrednio śmierć pracownika względne obrażenia ciała 

lub chorobę pracownika”. 327 

Art. 137 ustawy o ubezpieczeniach społecznych nie zwierał definicji 

wypadku, lecz wyróżnił kilka jego postaci: 428 

1. za wypadek w zatrudnieniu należy uważać wypadek przy pracy, 

tudzież wypadek przy domowych zajęciach, do których ubezpieczony 

został użyty przez pracodawcę lub inną osobę, której podlegał 

z powodu swego zatrudnienia, 

2. to samo dotyczy wypadków przy przechowaniu, czyszczeniu, naprawie 

i przenoszeniu narzędzi pracy, chociażby dostarczonych przez 

zatrudnionego, 

3. za wypadek w zatrudnianiu należy uważać wypadki w drodze do 

pracy i z pracy, a u osób zatrudnionych w przedsiębiorstwach 

i zakładach, służących do przewożenia rzeczy, również wypadki poza 

granicami Rzeczypospolitej, jeśli osoby te przebywają tam w związku 

z ruchem środków przewozowych”. 

2 

W pracy wykorzystano badania przeprowadzone w ramach pracy magisterskiej Anny 

Chomińskiej, Wypadkowość w rolnictwie a działalność prewencyjna na przykładzie Placówki 

Terenowej w Białej Podlaskiej, SGGW, Warszawa 2007. 

3 

M. Taroch, Cechy nieszczęśliwych wypadków w zatrudnieniu na podstawie polskiej umowy 

o ubezpieczeniu społecznym, BHP 1949, nr 12, s. 12. 

4 

Dz. U. z 1933 nr 51 poz. 396. 

- 24 -

W tym kierunku poszła również powojenna praktyka ustawodawcza, 

uwzględniając trzy przesłanki wypadku: nagłość zdarzenia, przyczynę 

zewnętrzną, związek z pracą. 

Po raz pierwszy definicja wypadku w zatrudnieniu została 

sformułowana na użytek prawa do świadczeń pracowników PKP w § 42 

rozporządzenia Rady Ministrów z 25 lipca 1946 r. o zaopatrzeniu 

emerytalnym i odszkodowaniu za nieszczęśliwe wypadki pracowników 

przedsiębiorstwa PKP. 529 Natomiast począwszy od ustawy z 23 I 1968 r. 

o świadczeniach pieniężnych przysługujących w razie wypadku przy pracy 

w art. 2 ust 1, wprowadzono pojęcie „wypadku przy pracy”. W tym czasie 

obowiązywały jednak dwa pojęcia prawne: wypadek przy pracy i wypadek 

w zatrudnieniu. 

Zgodnie z Art. 3.1 ustawy z dnia 30 października 2002 „za wypadek 

przy pracy uważa się nagłe zdarzenie, wywołane przyczyną zewnętrzna, 

które nastąpiło w związku z pracą: 

- podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika 

zwykłych czynności albo poleceń przełożonych, 

- podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika 

czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia, 

- w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy 

w drodze między siedzibą pracodawcy a miejscem wykonywania 

obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.” 630 

Zgodnie z powyżej wymienioną ustawą na równi z wypadkiem przy 

pracy, w zakresie uprawnienia do świadczeń określonych w ustawie, 

traktowany jest wypadek, któremu pracownik uległ: 

- „w czasie podróży służbowej, w okolicznościach innych niż 

określone wyżej, chyba że wypadek spowodowany został 

postępowaniem pracownika, które nie pozostaje w związku 

z wykonywaniem powierzonych mu zadań, 

- podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony, 

- przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające 

u pracodawcy organizację związkowe”. 731 

Za wypadek przy pracy uważa się również nagłe zdarzenie wywołane 

przyczyną zewnętrzna, powodujące śmierć lub uraz, które nastąpiło 

w okresie ubezpieczenia wypadkowego z danego tytułu podczas: 832 

- uprawiania sportu w trakcie zawodów i treningów przez osobę 

pobierającą stypendium sportowe, 

5 

Dz. U. z 1946, nr 38, poz.231. 

6 

Dz. U. z 2002, nr 199, poz. 1673. 

7 

Dz. U. z 2002, nr 199, poz. 1673. 

8 

Dz. U. z 2002, nr 199, poz. 1673. 

- 25 -

- wykonywania odpłatnie pracy na podstawie skierowania do pracy 

w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego 

aresztowania, 

- pełnienia mandatu posła lub senatora, 

- odbywania szkolenia lub stażu przez absolwenta pobierającego 

stypendium tego stażu lub szkolenia na podstawie skierowania 

wydanego przez powiatowy urząd pracy, 

- wykonywania przez członka rolniczej spółdzielni produkcyjnej, 

spółdzielni kółek rolniczych oraz przez inna osobę, traktowana na 

równi z członkiem spółdzielni w rozumieniu przepisów o systemie 

ubezpieczeń społecznych, pracy na rzecz tych spółdzielni, 

- wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej lub umowy 

zlecenia lub umowy o świadczenie usług, doktórem zgodnie 

z Kodeksem Cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, 

- wykonywania zwykłych czynności związanych z prowadzeniem 

działalności pozarolniczej w rozumieniu przepisów o systemie 

ubezpieczeń społecznych, 

- odbywania zastępczych form służby wojskowej, 

- nauki w Krajowej Szkole Administracji Publicznej przez słuchaczy 

pobierających stypendium, 

- wykonywania pracy na podstawie umowy agencyjnej, umowy 

zlecenia lub umowy o świadczenie usług, do której zgodnie 

z Kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dot. zlecenia, albo 

umowy o dzieło, jeżeli umowa taka została zawarta z pracodawcą, 

z którym osoba pozostaje w stosunku pracy, lub jeżeli w ramach 

takiej umowy wykonuje ona pracę na rzecz pracodawcy, z którym 

pozostaje w stosunku pracy. 

Wypadki przy pracy rolniczej 

Zabezpieczeniem i ubezpieczeniem od wypadków przy pracy 

w rolnictwie zajmuje się Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego 

(KRUS). Systematyczne zapobieganie wypadkom przy pracy rolniczej 

wśród rolników indywidualnych prowadzone jest od czasu powołania 

KRUS. Działalność prewencyjna to działanie, które przynosi poprawę 

bezpieczeństwa pracy w gospodarstwach rolnych. Zmniejszenie liczby 

wypadków, w tym wypadków śmiertelnych, osiągnięto przy współpracy 

z wieloma instytucjami i organizacjami, głównie z Państwową Inspekcją 

Pracy, Ośrodkami Doradztwa Rolniczego, społeczno – zawodowymi 

organizacjami rolników, Izbami Rolniczymi, samorządem terytorialnym 

i administracją państwową, a także z placówkami naukowymi – głównie 

z Instytutem Medycyny Wsi w Lublinie i Centralnym Instytutem Ochrony 

Pracy. Podpisanie w dniu 6 III 2001 r. porozumienia w sprawie 

- 26 -

współpracy na rzecz poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy 

w rolnictwie stwarza nowe możliwości tworzenia klimatu zapobiegania 

wypadkom i chorobom zawodowym rolników i wspólnego prowadzenia 

wielu przedsięwzięć. 

W rozumieniu ustawy z dnia 2 kwietnia 2004 r. o ubezpieczeniu 

społecznym rolników, za wypadek przy pracy rolniczej uważa się „nagłe 

zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło podczas 

wykonywania czynności związanych z prowadzeniem działalności rolniczej 

albo pozostających w związku z wykonywaniem tych czynności: 

- na terenie gospodarstwa rolnego, które ubezpieczony prowadzi lub 

w którym stale pracuje, albo na terenie gospodarstwa domowego 

bezpośrednio związanego z tym gospodarstwem rolnym, lub 

- w drodze ubezpieczonego z mieszkania do gospodarstwa rolnego, 

albo w drodze powrotnej, lub 

- podczas wykonywania poza terenem gospodarstwa rolnego 

zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności 

rolniczej lub w związku z wykonywaniem tych czynności, lub 

- w drodze do miejsca wykonywania czynności, albo w drodze 

powrotnej” 9 . 33 

Jeśli zdarzy się wypadek przy pracy rolniczej, należy go zgłosić do 

najbliższej placówki terenowej Kasy jak najwcześniej, bez zbędnej zwłoki, 

jednak nie później niż w terminie 6 miesięcy od dnia jego zaistnienia. 

Zgłoszenia wypadku może dokonać poszkodowany lub inna osoba, 

bezpośrednio w siedzibie KRUS lub za pośrednictwem poczty, 

telefonicznie albo pocztą elektroniczną. 

Poszkodowany lub inna osoba zgłaszająca wypadek powinna 

w szczególności: 

- zabezpieczyć w miarę możliwości miejsce i przedmioty związane 

z wypadkiem, 

- udostępnić miejsce wypadku i przedmioty związane z wypadkiem, 

- wskazać świadków wypadku, 

- dostarczyć posiadaną dokumentację leczenia, 

- udzielić informacji i wszechstronnej pomocy pracownikowi Kasy 

upoważnionemu przez Prezesa Kasy do prowadzenia postępowania 

dowodowego w sprawie ustalenia okoliczności i przyczyn 

wypadku. 

Ubezpieczonemu rolnikowi i domownikowi który doznał stałego lub 

długotrwałego uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku przy pracy 

rolniczej lub rolniczej choroby zawodowej, lub członkom rodziny 

ubezpieczonego zmarłego wskutek wypadku przy pracy rolniczej, 

przysługuje jednorazowe odszkodowanie powypadkowe. 

9 

Dz.U. z 2004 r. Nr 91, poz. 873. 

- 27 -

Osoba uprawniona do ubiegania się o odszkodowanie z tytułu stałego 

lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu albo śmierci wskutek wypadku 

przy pracy rolniczej powinna złożyć wniosek o jednorazowe odszkodowanie. 

Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego ustalającego 

okoliczności i przyczyny wypadku, nie później niż w ciągu 14 dni od 

wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do ustalenia okoliczności 

i przyczyn wypadku, sporządza się w dwóch jednobrzmiących 

egzemplarzach, protokół powypadkowy, z których jeden doręcza się 

poszkodowanemu, a jeśli poszkodowany zmarł wskutek wypadku – 

uprawnionemu członkowi rodziny poszkodowanego ubiegającemu się 

o odszkodowanie. 

Poszkodowany lub uprawniony członek rodziny ubiegający się 

o jednorazowe odszkodowanie może w terminie 7 dni od otrzymania 

protokołu powypadkowego, zgłosić na piśmie uwagi i zastrzeżenia do 

ustaleń w nim zawartych. Protokół powypadkowy stanowi podstawę do 

uznania bądź nie uznania wypadku za wypadek przy pracy rolniczej 

w świetle art. 11 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników. 

W 2005 r. do placówek terenowych i oddziałów regionalnych KRUS 

zgłoszono 33 556 zdarzeń wpadkowych, to jest o 8 504 mniej niż w roku 

poprzednim (rys. 1). 

Wyk. 1. Wypadki zgłoszone do KRUS w latach 1995-2005. 

Źródło: Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników 

oraz działania prewencyjne KRUS w 2005 roku, KRUS, Warszawa 2006, s. 7. 

Zmniejszenie liczby zgłaszanych wypadków było efektem 

przeprowadzanej poprzez wiele lat działalności prewencyjnej przez KRUS 

oraz instytucji i organizacji pracujących na rzecz poprawy bezpieczeństwa 

pracy na wsi. Istotne znaczenie miała też nowelizacja ustawy 

o ubezpieczeniu społecznym rolników, która z dniem 2 maja 2004 r. 

zmieniając zasady ustalania uprawnień i wypłaty jednorazowego 

odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy rolniczej i choroby 

zawodowej, ograniczyła grono osób uprawnionych od jednorazowego 

odszkodowania i uściśliła definicję wypadku przy pracy rolniczej. 

Pogarszająca się sytuacja ekonomiczna gospodarstw wpływała 

niekorzystnie na warunki pracy w rolnictwie. Brakowało środków na 

- 28 -

odnawianie coraz starszego i coraz bardziej wyeksploatowanego parku 

maszynowego. Rolnicy wracają do wykonywania maszyn i innych 

urządzeń we własnym zakresie, często bardzo niebezpiecznych w użyciu. 

Z drugiej strony widoczny jest u rolników wzrost świadomości zagrożeń. 

W części gospodarstw przekłada się to na próby usunięcia zaniedbań i na 

zmianę metod pracy. U innych z kolei rolników brak perspektyw rodzi 

apatię, brak chęci nie tylko do podejmowania pożądanych działań, ale 

nawet do przyjmowania informacji i podejmowania dyskusji o bezpieczeństwie 

pracy. 

Przyczyny i okoliczności wypadków przy pracy rolniczej 

Wypadki w rolnictwie są pochodną nieodpowiednich zachowań 

ludzkich oraz wadliwych cech sprzętu i urządzeń. 

Do głównych przyczyn i okoliczności wypadków przy pracy 

w rolnictwie należą: nieznajomość lub lekceważenie zagrożeń, szczególnie 

przy prostych rutynowych czynnościach, pośpiech i stres, nierozważne 

angażowanie do niektórych prac osób w podeszłym wieku i dzieci, bałagan 

w obejściu i w miejscach wykonywania czynności, posługiwanie się 

maszynami i ciągnikami po spożyciu alkoholu, usuwanie zapchań, 

czyszczenie, dokonywanie regulacji i sprawdzanie działania maszyn 

w ruchu, podejmowanie napraw bez posiadania kwalifikacji 

i oprzyrządowania, brak ochron indywidualnych i właściwych ubrań 

roboczych. 1034 

Obok wymienionych przyczyn wynikających z zachowań ludzkich, 

wypadki powodowane są przez zły stan techniczny maszyn, budynków 

gospodarczych, schodów, drabin i narzędzi itp. 

Ze względu na okoliczności powstawania, wyróżnić można szereg grup 

wypadków: 1135 

Upadki osób. Najwięcej wypadków w tej grupie stanowią potknięcia 

i pośliźnięcia, a także upadki z wysokości, ze środków transportu. Ilość 

tego typu wypadków wzrasta po każdych opadach śniegu lub nagłym 

spadku temperatury, a także w okresie żniw. 

Pochwycenie i uderzenie przez ruchome części maszyn. Występowaniu 

wypadków z tej grupy sprzyja trudna sytuacja ekonomiczna wielu 

gospodarstw. Poza zużytymi maszynami, rolnicy eksploatują tysiące maszyn 

i urządzeń własnej produkcji, z reguły bez zabezpieczeń ruchomych części, 

a wykonane własnoręcznie osłony nie zawsze chronią przed wypadkiem. 

Na ten techniczny stan maszyn nakładają się błędy użytkowników, jak 

10 

J. Zagórski, S. Lachowski (red:), Zagrożenia zdrowotne i wypadkowość w rolnictwie, 

Instytut Medycyny Wsi, Lublin 1998, s. 9. 

11 

Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działania prewencyjne KRUS 

w 2005 roku, Warszawa 2006, s. 11. 

- 29 -

manipulowanie przy maszynach będących w ruchu, popychanie materiału 

bezpośrednio rękami, używanie zbyt luźnych ubrań, brak rozwagi 

i umiejętności obsługi np. elektronarzędzi itp. Nadal największym 

problemem jest zagrożenie bezpieczeństwa przy gospodarczej obróbce 

drewna na pilarkach domowej konstrukcji. Problemem pozostaje także 

nieostrożność przy użytkowaniu wałów przegubowo-teleskopowych (służących 

do napędu maszyn sprzężonych z ciągnikiem) ze zniszczonymi 

osłonami. 

Wypadki przy pracy ze zwierzętami 

Przyczyną tych wypadków są ciasne i źle zaprojektowane 

pomieszczenia, wypas na uwięzi, nieliczenie się z potencjalną agresją 

zwierząt, nietypowym zachowaniem w okresie rui czy w sytuacjach 

stresowych. 

Omówione wyżej 3 grupy wypadków (upadki osób, pochwycenie przez 

ruchome części maszyn i wypadki ze zwierzętami) stanowią 3/4 wszystkich 

wypadków w rolnictwie. Poniżej omówione są pozostałe grupy wypadków. 

Wypadki na skutek zetknięcia się z ostrymi narzędziami ręcznymi 

i innymi ostrymi przedmiotami. Wypadki te mają miejsce podczas 

posługiwania się siekierami, kosami, nożami i widłami. Skaleczenia 

i amputacja palców lub części dłoni siekierą występują najczęściej wtedy, 

gdy rolnicy przytrzymują rąbany materiał lewą ręką, zaś nożami – podczas 

ręcznego ogławiania i rozdrabniania okopowych. W niektórych 

przypadkach do wypadku dochodzi na skutek niewłaściwego stanu 

narzędzi. W części przypadków pracujących mogłyby przed urazami 

uchronić proste formy ochrony osobistej, jak rękawice i okulary ochronne. 

Niestety – używanie tych ochron jest bardzo rzadkie. 

Upadki przedmiotów. Szczególnie baniek z mlekiem, wiader, narzędzi, 

drewna, worków z materiałami, materiałów budowlanych, dyszli przy 

sprzęganiu maszyn, opadnięcie burt przyczep przy pracach 

przeładunkowych, upadek sprasowanego siana i słomy. Najwięcej 

wypadków śmiertelnych ma miejsce podczas pozyskiwania drewna, gdy 

obalane drzewa lub odłamane gałęzie opadają na pracujących. 

Uderzenie, przygniecenie przez materiały transportowane 

mechanicznie i ręcznie. Wypadki z tej grupy występują w podobnych 

okolicznościach jak „upadki przedmiotów” i „upadki osób”, z tym że są to 

upadki podczas transportu. Sprzyja im pośpiech, przecenianie własnych sił 

i przenoszenie zbyt wielkich ciężarów, stosowanie niewłaściwego obuwia, 

zły stan nawierzchni, brak wózków transportowych itp. 

Przejechanie, uderzenie przez środek transportu w ruchu. Są uważane 

za najgroźniejsze w skutkach wypadki, przy czym do tej grupy zaliczane 

są także wypadki przejechania przez przemieszczające się samobieżne 

- 30 -

maszyny rolnicze. W tej grupie przeważają wypadki drogowe, wywrotki 

i przygniecenia przewróconym ciągnikiem – podczas transportu w terenie 

pofałdowanym, a także podczas prac polowych w okolicach rowów 

i uskoków. Poza trudnymi warunkami (ukształtowanie powierzchni) na 

występowanie tych wypadków ma wpływ stan techniczny ciągników, 

kwalifikacje kierowców, jazda po spożyciu alkoholu oraz lekkomyślność. 

Działanie skrajnych temperatur. Tego typu wypadki polegają głównie 

na oparzeniach wrzątkiem lub innymi materiałami. Najwięcej wypadków 

poparzenia występuje podczas przenoszenia wrzątku oraz przelewania go 

do innego naczynia. Część wypadków spowodowana jest użytkowaniem 

pojemników (wiader, garnków) aż do całkowitego zużycia. 

Działanie materiałów szkodliwych. Materiałami szkodliwymi jest 

przede wszystkim mleko wapienne do bielenia obór (zaprószenia oczu), 

artykuły sanitarne (np. środek do udrażniania przewodów 

kanalizacyjnych – Kret), środki ochrony roślin, produkty rozkładu materii 

organicznej, powietrze pozbawione tlenu, tlenek węgla. 

Pożar, wybuch, działanie sił przyrody. Wśród przyczyn znajdują się 

np.: wichury, porażenia piorunem, poparzenia przy pożarach, utonięcia 

podczas powodzi, wybuchy akumulatorów – głównie przy ładowaniu 

akumulatorów starych i zużytych. 

Nagłe zachorowania. Wśród zachorowań dominują zawały mięśnia 

sercowego i wylewy krwi do mózgu, uszkodzenia kręgosłupa oraz 

przepukliny. Zdarzają się też przypadki zapalenia ścięgien. Przyczynami 

tych wypadków jest ciężka praca – niewspółmierna do stanu zdrowia, 

nieznajomość schorzeń i praca aż do tragicznego końca, stres, niedostatek 

urządzeń zastępujących lub zmniejszających wysiłek fizyczny osób 

pracujących. 

Inne wypadki nie zakwalifikowane do omówionych grup. Należą do 

nich: porażenia prądem, uderzenia drzwiami i odpryskami metali, 

młotkiem itp. 

Struktura wypadków w ciągu ostatnich 5 lat nie uległo istotnym 

zmianom. Dominowały wypadki z grup: upadki osób (około 5 0% 

wypłaconych odszkodowań), pochwycenie i uderzenie przez części 

ruchome maszyn i urządzeń (14%), uderzenie, przygniecenie, pogryzienie 

przez zwierzęta (około 12%). W 2005 r. wypadki tych trzech kategorii 

stanowiły ogółem 74,5% wypłacanych jednorazowych odszkodowań 

z tytułu wypadków przy pracy rolniczej. Liczbę zdarzeń w poszczególnych 

grupach, których wypłacono jednorazowe odszkodowanie z tytułu 

wypadków w latach 2000-2005 przedstawiano w tabeli 1. 

- 31 -

Tab. 1. Struktura zdarzeń wypadkowych w latach 2000-2005 

(wg decyzji powodujących wypłatę jednorazowych odszkodowań). 

Źródło: Wypadki przy pracy i choroby zawodowe …, dz. cyt., s. 7. 

Choroby zawodowe rolników 

W 2005 r. zgłoszono 171 wniosków o jednorazowe odszkodowanie 

z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu śmierci wskutek 

choroby zawodowej. Przyznano 136 jednorazowych odszkodowań z tytułu 

uszczerbku na zdrowiu spowodowanego zachorowaniem na chorobę 

zawodową. Liczbę chorób zawodowych w latach 1995-2005 przedstawia 

rysunek 2. 

Wyk. 2. Liczba chorób zawodowych w latach 1995-2005. 


- 32 -

W 2005 roku dominowały choroby roznoszone przez kleszcze: 

boreliozy, kleszczowe zapalenie mózgu i opon mózgowo – rdzeniowych 

(tabela 2). Odnotowano 33 choroby układu oddechowego, w tym astmy 

oskrzelowej, alergicznego zapalenia pęcherzyków płucnych, alergicznego 

nieżytu nosa i zapalenie oskrzeli. Pozostałe choroby to alergiczne 

kontaktowe zapalenie skóry, toksoplazmoza, ubytek słuchu, przewlekłe 

choroby układu nerwowego wywołane sposobem wykonywania pracy 

i inne. 

Tab. 2. Zestawienie chorób zawodowych rolników w latach 2000-2005. 


Wypadki śmiertelne 

W 2005 r. śmiercią poszkodowanych zakończyło 128 wypadków, 

tj. o 45 mniej niż w roku 2004. Dane dotyczące liczby wypadków 

śmiertelnych w latach 2000-2005 wykazują tendencje spadkowe (tab. 3). 

Liczba wypadków śmiertelnych w większości grup zdarzeń uległa 

zmniejszeniu, tylko w dwóch grupach wypadków (uderzenie, przygniecenie 

przez zwierzęta i nagłe zachorowania) nieznacznie wzrosła. W ogólnej 

liczbie odnotowywanych wypadków śmiertelnych, tak jak w poprzednich 

latach, dominowały wypadki z kategorii przejechanie, uderzenie 

i pochwycenie przez środek transportu w ruchu stanowiły one 44,5%. 

- 33 -

Tab. 3. Liczba wypadków śmiertelnych przy pracy rolniczej 

w latach 2000-2005. 

Źródło: Wypadki przy pracy i choroby zawodowe …, dz. cyt., s.10. 

Tragiczne zakończenie miały głównie wypadki drogowe 

i przygniecenia przez ciągniki w trakcie pracy (57 – w 2005 r.). kolejną 

liczną grupę stanowią inne zdarzenia, liczne tez były nagłe zachorowania 

w tym zawały serca, po zakończeniu albo w trakcie pracy w gospodarstwie 

rolnym. 

W 2005 r. odnotowano 128 wypadków śmiertelnych, wśród nich było 

116 mężczyzn i 88 osób w wieku 30-50 lat 12 . 36 

Wypadki przy pracy w rolnictwie na terenie działania Placówki 

Terenowej KRUS w Białej Podlaskiej 

Placówka Terenowa w Białej Podlaskiej obsługuje 18 jednostek 

samorządowych tj. 2 miasta: Biała Podlaska i Terespol oraz 16 gmin (Biała 

Podlaska, Hanna, Janów Podlaski, Kodeń, Konstantynów, Leśna Podlaska, 

Łomazy, Piszczac, Rokitno, Rossosz, Sławatycze, Sosnówka, Terespol, 

Tuczna, Wisznice oraz Zalesie). 

Największą liczbą ubezpieczonych (tabela 4) charakteryzuje się gmina 

Biała Podlaska w 2006 r. – 2 006 ubezpieczonych. Łomazy to kolejna 

gmina charakteryzująca się wysoką liczbą ubezpieczonych w 2006 r. – 

1124 osoby. Najmniejszą liczbę ubezpieczonych posiada gmina Sławatycze 

12 

F. Bujak, M. Miszczak, K. Grzegorczyk, B. Warchocki, J. Zagórski, Wypadki przy pracy 

w indywidualnych gospodarstwach rolnych, cz .II, „Medycyna Wiejska” 1994, nr 1. 

- 34 -

– 375 osób. Liczba ubezpieczonych w Placówce Terenowej w Białej 

Podlaskiej w latach 2003-2006 mieściła się w przedziale 11500-12000. 

Tab. 4. Liczba ubezpieczonych w gminach. 

Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów uzyskanych z Placówki 

Terenowej KRUS w Białej Podlaskiej. 

W 2006 r. na 11 888 ubezpieczonych składkę opłacało 9353 osób 

ogółem. Fundusz Składkowy czynnie opłacało 8967, Fundusz Emerytalno- 

Rentowy – 313. Natomiast łącznie oba fundusze opłacało 8 869 osób 

(tab. 5). 

Tab. 5. Liczba płatników składek w Placówce Terenowej KRUS Biała 

Podlaska w latach 2005-2006. 

Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów uzyskanych z Placówki Terenowej 

KRUS w Białej Podlaskiej. 

Jak już wspomniano, rolnicy częściej niż osoby wykonujące inne 

zawody narażeni są na niebezpieczeństwo wypadku przy pracy, na utratę 

zdrowia, a nawet życia w Polsce. Co roku w gospodarstwach rolników 

występuje około 50 tysięcy poważnych wypadków, a około 300 osób traci 

życie. Najwięcej osób doznaje obrażeń w wyniku upadku z wysokości, 

- 35 -

potknięć i poślizgnięć. Szczególnie groźne są wypadki powstałe przy 

użyciu ciągników i maszyn rolniczych. Zagrożenia zdrowia i życia 

rolników oraz członków ich rodzin mają różnorodne przyczyny. Są nimi 

trudne warunki, w jakich wykonywana jest praca, także różnorodność 

czynności wykonywanych nawet w ciągu jednego dnia. 

W 2006 r. Placówka Terenowa KRUS w Białej Podlaskiej 

zarejestrowała 212 zdarzeń wypadkowych rolników, domowników 

i rolników ubezpieczonych na wniosek. 

W porównaniu do 2005 r. nastąpił spadek zgłaszanych wypadków 

przez rolników i osoby uprawnione o 17 zdarzeń wypadkowych. 

W przeciągu całego 2006 r. nie wnioskowano o nie uznanie zdarzenia 

z powodu rażącego niedbalstwa lub nieumyślnego jego spowodowania. 

Tab. 6. Ilość zgłoszonych wypadków poszczególnych gminach 

w latach 2000-2006. 



Z danych w tabeli 6 wynika, że powoli spada liczba zgłaszanych 

wypadków. Może to być spowodowane wieloma różnorodnymi 

przyczynami. W tym między innymi stanem wiedzy poszkodowanych 

rolników i ich rodzin, wykształcenia a także tradycjami czy mentalnością 

rolników. 

Wypadek należy bez zwłoki zgłosić w Placówce Terenowej KRUS. 

Zgłoszenie wypadku może być dokonana przez członków rodziny oraz 

inne osoby w każdy dostępny sposób: osobiście, za pośrednictwem poczty 

lub telefonicznie. 

- 36 -

Tab. 7. Terminowość zgłoszenia wypadków 

w Placówce Terenowej KRUS. 



Odnotowuje się spadek zgłaszanych zdarzeń wypadkowych, które 

zaistniały podczas prac wykonywanych w gospodarstwie rolnym. W 2006 

r. porównaniu do 2005 r. wzrosła ilość terminowo zgłoszonych zdarzeń do 

14 dni. Jest to zapewne wynikiem prac instruktażowych inspektorów 

prewencji zarówno przy sporządzaniu dokumentacji powypadkowej, jak 

i też ciągłe informowanie rolników i sołtysów na szkoleniach 

i spotkaniach. Więcej niż połowa zdarzeń zgłoszona jest w terminie do 14 

dni. 

Tab. 8. Liczba wypadków według płci w latach 2000-2006. 

Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów uzyskanych 

z Placówki Terenowej KRUS w Białej Podlaskiej. 

Nadal najczęstszymi przyczynami opóźnienia w zgłoszeniu wypadku 

jest: nieznajomość obowiązku zgłoszenia bez zbędnej zwłoki, niewiedza 

o uprawnieniach do odszkodowania, pobyt w szpitalu, późniejsze nasilenie 

dolegliwości, lekceważenie obowiązku zgłoszenia i inne. 

Analizując liczbę zgłaszanych wypadków według płci w latach 2000- 

2006 zauważalny jest spadek zgłaszanych wypadków u mężczyzn jak 

i u kobiet. W roku 2000 zgłoszono 502 wypadki na terenie badanej 

Placówki zaś w 2006 r. ich liczba się zmniejszyła do 193. Częściej 

- 37 -

wypadkom podczas wykonywanych prac ulegają mężczyźni, niż kobiet. 

W 2003 r. zgłoszono 14 wypadków, w którym uległy dzieci. 

Tab. 9. Liczba wypadków według miejsca zdarzenia 

w latach 2000-2006. 



Zauważalny jest również spadek w latach 2000-2006 zgłaszanych 

wypadków według miejsca zdarzenia. Podwórko, budynki, pole, 

gospodarstwa domowe, droga to miejsca do których dochodzi do 

wypadków. Najwięcej zdarzeń miało miejsce na podwórku, natomiast 

najmniejszą liczbę odnotowano w obrębie gospodarstw domowych. 

Przyczyny i okoliczności wypadków w rolnictwie 

W każdym zdarzeniu o typie wypadkowym nakłada się wiele różnych 

przyczyn, które we współdziałaniu tworzą tak zwany nieszczęśliwy zbieg 

okoliczności. Podział przyczyn wypadków, jak zresztą wszelkie próby 

wprowadzenia rozróżnień i klasyfikacji zjawisk skomplikowanych, grozi 

uproszczeniem i spłyceniem zagadnienia, jest jednak nieodzowny dla 

uzyskania orientacji co do trendów, ogólnych prawidłowości rządzących 

tymi zjawiskami. 1337 

Najczęściej powtarzającymi się źródłami wypadków są: 

- niewłaściwa nawierzchnia podwórza, 

- brak bezpiecznych ciągów komunikacyjnych, 

- posługiwanie się maszynami i ciągnikami po spożyciu alkoholu, 

- bałagan w obejściu gospodarskim i w miejscu wykonywania 

czynności, 

- nieznajomość lub lekceważenie zagrożeń, szczególnie przy prostych 

rutynowych czynnościach, 

- pośpiech, stres, nadmierny wysiłek, brak przerwy na odpoczynek, 

13 

F. Bujak, M. Miszczak, K. Grzegorczyk, B. Warchocki, J. Zagórski, Wypadki przy pracy …, 

dz.cyt. 

- 38 -

- nierozważne angażowanie do niektórych prac osób w podeszłym 

wieku, chorych i dzieci, 

- usuwanie zapchań, czyszczenie, dokonywanie regulacji maszyn 

i inne manipulacje przy maszynach w ruchu, 

- podejmowanie napraw bez odpowiednich kwalifikacji 

i oprzyrządowania, 

- brak ochron indywidualnych i właściwych ubrań roboczych. 

Obok opisanych wyżej „czynników ludzkich”, wypadki powodowane są 

przez zły stan techniczny maszyn, budynków gospodarczych, schodów, 

drabin i narzędzi. Liczbę wypadków według grup zdarzeń latach 2002- 

2006 ilustruje tabela 10. 

Upadki osób. Upadki osób stanowią największą grupę wypadków. Na 

przestrzeni 5 lat uległo im 641 osoby. Głównymi przyczynami tych 

wypadków są: niewłaściwe powierzchnie podwórek, śliskie i nierówne 

podłoże, wadliwe obuwie, wystające elementy w podłożu, porozrzucane 

przedmioty, progi w otworach drzwiowych, nieuwaga i nieostrożność oraz 

przyczyna złożona. 

Tab. 10. Liczba wypadków według grup zdarzeń latach 2002-2006. 



Upadek przedmiotów. Upadki przedmiotów (w latach 2002-2006) 

spowodowały urazy u 112 osób. Do tej grupy należy zaliczyć upadki 

przedmiotów: 

- w trakcie ścinania lub obcinania drewna, 

- przy naprawie maszyn, 

- 39 -

- podczas sprzęgania maszyn i narzędzi z ciągnikiem, 

- w trakcie rozładunku przewożonych materiałów (drewna, sprasowanej 

słomy, siana), 

- przy przenoszeniu baniek mlekiem, wiader, narzędzi, drewna, 

- przy rozpinaniu burt przyczep w czasie prac rozładunkowych. 

Zetknięcie z ostrymi narzędziami ręcznymi. Wypadkom polegającym 

na zetknięciu się z ostrymi narzędziami ręcznymi i innymi ostrymi 

przedmiotami uległo w okresie 5 lat 82 osoby. 

W tej grupie najczęstsze urazy występują przy posługiwaniu się 

siekierą, kosami, widłami oraz nożami. 

Wypadki z siekierą mają miejsce głownie podczas rąbania drewna na 

nierównych, źle usytuowanych pieńkach i podtrzymywaniu drewna lewą 

ręką. Skaleczenia nożami występują zwłaszcza przy ręcznym obcinaniu 

buraków oraz rozdrabnianiu roślin pastewnych. Wypadki powstają podczas 

ostrzenia i naprawy części roboczych maszyn, niektóre spowodowane są 

nieporządkiem w miejscu pracy. Niekiedy do wypadku dochodzi z powodu 

niewłaściwego stanu narzędzi. 

Przejechanie, uderzenie, pochwycenie przez środki transportu 

w ruchu. Jest to grupa wypadków najgroźniejszych w skutkach (w latach 

2002-2006 – 14 wypadków). Dominowały tu wypadki drogowe (zderzenie 

pojazdów, uderzenie w przeszkodę). Kolejne wypadki nastąpiły w skutek 

przewrócenia się ciągnika, przejechania przez ciągnik, przyczepy, wozy 

konne, maszyny rolnicze a także przygniecenia przez maszyny. Głównymi 

przyczynami tej grupy wypadków są: niedostosowanie się rolników do 

przepisów ruchu drogowego, niedostateczne kwalifikacje kierowców, zły 

stan techniczny pojazdów, lekkomyślność, a przede wszystkim kierowanie 

pojazdami pod wpływem alkoholu. 

Pochwycenie i uderzenie przez części ruchome maszyn i urządzeń. 

Tego rodzaju wypadkom uległo w latach 2002-2006 198 osób. Pochwycenie 

i uderzenie prze ruchome części występuje przy obsłudze wielu maszyn 

m.in. pilarek tarczowych i łańcuchowych, prasy do słomy i siana, 

rozrzutników obornika, sieczkarni, sadzarek do ziemniaków, siewników 

zbożowych, kosiarek, ciągników, maszyn i urządzeń do rozdrabniania pasz. 

Do przyczyn tego typu wypadków zalicza się: zły stan techniczny maszyn, 

zły stan hamulców, manipulowanie przy maszynach będących w ruchu, 

popychanie materiałów bezpośrednio rękoma, zbyt luźny ubiór, 

niestosowanie osłon na twarz a także nieumiejętność obsługi maszyn. 

Uderzenie, pochwycenie, pogryzienie przez zwierzęta. Wypadkom przy 

pracy ze zwierzętami z latach 2002- 2006 uległo 193 osoby. Szczególnie 

narażone na wypadki przy obsłudze inwentarza są osoby młodociane, 

starsze lub niepełnosprawne, dlatego też czynności te powinny wykonywać 

osoby dorosłe, sprawne fizycznie. Zwierzęta najbardziej niebezpieczne jak 

buhaje czy ogiery, powinny być obrządzane wyłącznie przez mężczyzn. 

- 40 -

Wypadki tej grupy występują najczęściej podczas karmienia zwierząt, 

przepędzania zwierząt w związku z wypasaniem na pastwiskach i podczas 

przywiązywania, obrządku, dojenia a także przy załadunku na środki 

transportu. 

Przyczyną tych wypadków są: niewłaściwa konstrukcja budynków 

inwentarskich, nieodpowiednie technologie chowu, nieliczenie się z agresją 

zwierząt, nietypowym zachowaniem się zwierząt okresie rui, karmienia 

potomstwa czy w sytuacjach stresowych, pośpiech i brak ostrożności 

wynikający z nadmiernego zaufania do zwierząt. Jedna z przyczyn jest 

także przetrzymywanie w jednym pomieszczeniu wszystkich zwierząt 

hodowlanych – krów i buhajów, koni, świń a także drobiu, które na siebie 

oddziaływają. 

Pożar, wybuch, działanie sił przyrody. Do przyczyn tych wypadków 

należy zaliczyć wichury, wyładowania elektryczne i powodzie. W latach 

20022006 Placówka Terenowa w Białej Podlaskiej odnotowała 3 zdarzenia. 

Działanie skrajnych temperatur. Działaniom skrajnych temperatur uległo 

w latach 2002-2006 14 osób. Do przyczyn tych wypadków zaliczamy: 

oparzenia wrzątkiem podczas przygotowania paszy, poparzenia płomieniem 

gorącymi powierzchniami oraz odmrożenia i udary słoneczne. Działanie 

materiałów szkodliwych. 

Działaniu materiałów szkodliwych w latach 2002-2006 nie uległy 

żadne osoby. Do materiałów szkodliwych zalicza się: wapno nawozowe, 

mleko wapienna do zabielania obór, produkty sapania gazu z butli, 

artykuły sanitarne, a także środki ochrony roślin. Przyczyną większości 

wypadków było niestosowanie przy pracy ochron na twarz, oczu i dróg 

oddechowych a także lekkomyślność. 

Nagłe zachorowania. W latach 2002-2006 Placówka Terenowa w Białej 

Podlaskiej nie odnotowała żadnych nagłych zachorowań podczas pracy lub 

po jej zakończeniu. 

Inne zdarzenia. Innym wypadkom, nie zakwalifikowanym do 

omówionych wcześniej grup, uległo 91 osób. Wypadki te najczęściej były 

spowodowane niesprawnością przewodów, gniazd i wtyków, podczas 

posługiwania się niesprawnymi spawarkami oraz ładowania akumulatorów 

za pomocą wadliwych prostowników. Natomiast przy pracach 

warsztatowych dochodziło najczęściej do zaprószeń oczu opiłkami metali 

lub tarcz ściernych, ponieważ rolnicy nie używają okularów czy osłon 

twarzy. Na terenie badanej Placówki Terenowej zdarzały się również 

wypadki śmiertelne i choroby. Wśród wypadków zgłaszanych w 2000 r. 

odnotowano 3 wypadki śmiertelne i 1 chorobę zawodową – alergiczny 

wyprysk kontaktowy (choroba skóry). W następnych latach ich liczba 

kształtowała się od 1 do 4 wypadków śmiertelnych i 2-3 przypadki 

choroby zawodowej. 

- 41 -

Działania prewencyjne Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego 

W tworzeniu i stosowaniu procedury bezpieczeństwa pracy 

w rolnictwie obok działań technicznych, znaczną rolę przypisuje się 

prowadzeniu szkoleń i podnoszeniu kwalifikacji zawodowych dla 

bezpiecznego postępowania. Tworzenie w gospodarstwie rolnym pożądanej 

kultury bezpieczeństwa należy obecnie uznać za główne zadanie 

zarządzania bezpieczeństwem pracy w rolnictwie. Podstawą tych działań 

jest tworzenie ustawowych form działań prewencyjnych. 1438 

Ustawowe formy działań prewencyjnych 

Artykuł 63 ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników z 20 grudnia 

1990 r. zobowiązuje KRUS do prowadzenia wszechstronnej działalności 

prewencyjnej mającej na celu zapobieganie wypadkom przy pracy rolniczej 

i rolniczym chorobom zawodowym. Działania te obejmują cztery 

podstawowe zakresy: 

- analizowanie przyczyn wypadków i chorób zawodowych, 

- prowadzenie dobrowolnych nieodpłatnych szkoleń i instruktażu dla 

ubezpieczonych, 

- upowszechnianie wśród ubezpieczonych wiedzy o zagrożeniach 

wypadkami przy pracy rolniczej i chorobami zawodowymi oraz 

zasad ochrony zdrowia i życia, 

- podejmowanie starań o właściwą produkcję i dystrybucję 

bezpiecznych środków stosowanych w rolnictwie oraz sprzętu i 

odzieży ochronnej dla rolników. 

Prezes KRUS może domagać się od dostawców wyrobów i usług dla 

rolnictwa, których wadliwość była wyłączną lub główną przyczyną 

wypadków przy pracy rolniczej, zwrotu świadczeń powypadkowych, 

wypłaconych poszkodowanym w wypadkach rolnikom. 

Działania na rzecz zapobiegania wypadkom i chorobom zawodowym 

rolników prowadzone są przez jednostki organizacyjne Kasy od 1993 r. 

Kierunki działań prewencyjnych i ich realizacja przez jednostki organizacyjne 

KRUS. 

Na podstawie kilkuletniej analizy okoliczności i przyczyn zdarzeń 

wypadkowych, a także zdobytych doświadczeń w zapobieganiu wypadkom 

przy pracy rolniczej, Prezes KRUS ustalił główne kierunki działalności 

14 

A. Otłowska, Kultura bezpieczeństwa pracy w gospodarstwie rolniczym (w:)Ubezpieczenie 

społeczne rolników. Wieś i rolnictwo, pod red. M. Adamowicza, SGGW, Warszawa 2002, 

s. 231. 

- 42 -

prewencyjnej, które z 2005 r. realizowały wszystkie oddziały regionalne 

Kasy. Należą do nich: 

- oddziaływanie na zmniejszenie liczby upadków osób, 

- oddziaływanie na zmniejszenie liczby pochwyceń przez ruchome 

części maszyn, 

- oddziaływanie na zmniejszenie liczby wypadków przy pozyskiwaniu 

i gospodarczej obróbce drewna, 

- dostosowanie działań zapobiegawczych do występującej w danym 

rejonie produkcji rolniczej i związanych z nią zagrożeń 

wypadkowych oraz chorób zawodowych, 

- popularyzowanie wśród dzieci i młodzieży oraz ich rodziców 

wykazu prac szczególnie niebezpiecznych, których nie powinny 

wykonywać dzieci do lat 15, oraz zwracanie uwagi występujące 

w środowisku wiejskim, 

- promowanie wśród rolników wyrobów i ochron osobistych, 

- oddziaływanie w zakresie dbałości o bezpieczeństwo pracy 

rolniczej oraz poprawę warunków pracy i estetykę w obejściach 

gospodarskich poprzez prowadzenie konkursów na bezpieczne 

gospodarstwo rolne, 

- informowanie rolników o prawie dochodzenia odszkodowań od 

producentów wyrobów, powodujących wypadki przy pracy, 

- prowadzenie szkoleń połączonych z pokazami działania 

i prawidłowej eksploatacji maszyn i urządzeń, – prowadzenie 

praktycznej nauki udzielania pierwszej pomocy przedlekarskiej dla 

rolników i ich dzieci, 

- stosowanie prowadzonych i skutecznych form prewencji oraz 

wyszukiwanie nowych, 

- współpraca z instytucjami i organizacjami na rzecz zapobiegania 

wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym, 

- doskonalenie form prewencji opartych na planowanym oddziałaniu 

na środowisko wiejskie. 

Oddziały regionalne KRUS prowadziły działania prewencyjne 

w oparciu o regionalne programy zapobiegania wypadkom przy pracy 

rolniczej oraz własne plany działań prewencyjnych uwzględniające 

kierunki i w/w zalecenia. Najwięcej działań szkoleniowych i pozaszkoleniowych 

planowano przede wszystkim w rejonach o wysokim wskaźniku 

wypadowości, uwzględniono również wnioski sołtysów, dyrektorów szkół 

i organizacji wiejskich. Stosowano sprawdzone już formy prewencji. 

Szkolenia rolników łączono z prezentacją filmów oraz pokazami plansz 

i plakatów, a także różnymi praktycznymi działaniami, wręczeniem broszur 

itp. Prowadzono różnego rodzaju konkursy wiedzy o bhp, plastyczne oraz 

na bezpieczne gospodarstwo rolne. Uczestniczono w masowych imprezach 

rolniczych i okolicznościowych organizując punkty informacyjne KRUS, 

wystawy, pokazy i konkursy. Oddziaływano za pośrednictwem mediów: 

- 43 -

artykuły prasowe, audycje telewizyjne i radiowe oraz współpracę 

z dziennikarzami. Wizytowano gospodarstwa w okresie nasilonych prac 

polowych, brano udział w konferencjach i spotkaniach poświęconych 

zagadnieniom bezpieczeństwa pracy. 

Każdego roku działania prewencyjne są udoskonalane i wzbogacane 

nowymi formami. Do nowych form wprowadzonych w 2005 r. zaliczamy: 

- konkursy na prezentacje scenek istniejących zagrożeń 

w gospodarstwach rolnych podczas dożynek, 

- szkolenie rolników o charakterze pokazowym na terenie 

gospodarstw, organizowanie w szkołach wiejskich grup działań 

prewencyjnych, 

- pokazy pierwszej pomocy przedmedycznej ratowników OSP, 

- zawody drużynowe ratownictwa przedmedycznego. 

Szukano nowych metod dotarcia do jak największej liczby rolników. 

Działania kierowano do różnych odbiorców wiejskich. Prowadzono 

działania prewencyjne wśród dzieci i młodzieży wiejskiej. Utrzymywano 

ścisłą współpracę z dyrekcjami i nauczycielami szkół, w których do 

programu nauczania wdrożono program edukacji pt. „Zasady udziału 

dzieci w pracach rodzinnego gospodarstwa rolnego”. Działania na rzecz 

poprawy bezpieczeństwa pracy w gospodarstwie rolnym prowadzono 

wspólnie z wieloma instytucjami i organizacjami. Oddziały starały się 

zainteresować tymi działaniami jak największą liczbę partnerów. 

Różnorodność prowadzonych działań sprawia, iż w sposób bezpośredni 

lub pośredni coraz szersze grono mieszkańców wsi ma kontakt 

z problematyką bezpieczeństwa pracy. 

Formy i zakres działań prewencyjnych 

Wszystkie jednostki organizacyjne KRUS – samodzielnie lub przy 

współudziale Ośrodków Doradztwa Rolniczego, Państwowej Inspekcji 

Pracy, Izb Rolniczych, urzędów gmin, dyrekcji szkół, organizacji 

samorządowych i innych instytucji – organizowały na szczeblu wiejskim, 

gminnym i powiatowym szkolenia z zakresu wiedzy o bhp oraz spotkania 

i pogadanki na temat zagrożeń podczas pracy i zabawy dzieci 

w gospodarstwie rolnym. 

W 2005 r. przeprowadzono ogółem 3506 szkoleń w gospodarstwach 

rolnych a uczestniczyło w nich ponad 118 400 osób. Z zakresu bhp 

przeprowadzono 2341 szkoleń z udziałem ponad 54 700 ubezpieczonych 

rolników i członów ich rodzin oraz osób związanych ze środowiskiem 

wiejskim. Wśród nich było 935 szkoleń pełnotematycznych, trwających 

5 i więcej godzin lekcyjnych, oraz 1406 szkoleń informacyjno-instruktażowych. 

- 44 -

Pełny program szkolenia zakresu bhp w gospodarstwie rolnym 

obejmował 9 następujących tematów: 

- informacja o KRUS i podstawowe problemy związane 

z ubezpieczeniem społecznym rolników, 

- zagrożenia zdrowia i życia rolników, 

- zasady bezpiecznej pracy z maszynami i urządzeniami rolniczymi, 

- zasady bezpiecznej pracy przy obsłudze zwierząt, 

- bezpieczeństwo w transporcie rolniczym, – bezpieczeństwo 

w pracy na wysokości, 

- zasady bezpiecznej pracy ze środkami chemicznymi, bezpieczne 

użytkowanie instalacji urządzenie elektrycznych, 

- udzielani pierwszej pomocy poszkodowanym w wypadkach. 

Tematy dostosowywano do istniejących na danym terenie zagrożeń 

wypadkowych, rozpoznawanych w wyniku analizy wypadków, przeglądów 

gospodarstw oraz kierunków produkcji. Poprzez szkolenia realizowano 

także kierunki i zalecenia prewencyjne Prezesa Kasy. Ponadto oddziały 

regionalne kontynuowały spotkania i pogadanki na temat zagrożeń podczas 

pracy i zabawy dzieci w gospodarstwie rolnym. 

Pozaszkoleniowymi formami upowszechniania wiedzy o zagrożeniach 

wypadkami przy pracy rolniczej i chorobami zawodowymi są: olimpiady, 

konkursy i quizy o bhp w gospodarstwie rolnym. Oddziały regionalne 

przeprowadziły ogółem 1149 olimpiad i różnego typu konkursów wiedzy 

o bhp w gospodarstwie rolnym, a wzięło w nich udział prawie 58, 5 tys. 

rolników i członków ich rodzin. 

Niektóre oddziały regionalne współuczestniczyły w organizacji innych 

konkursów, w których oceniano stan bezpieczeństwa i estetykę 

gospodarstw. Były to konkursy o zasięgu lokalnym. Najwięcej tego typu 

konkursów zorganizował OR w Warszawie, objęły one 22 gminy, 

a uczestniczyło w nich 473 gospodarstwa. 

W wielu oddziałach regionalnych wizytowano gospodarstwa w ramach 

akcji żniwnej oraz podczas intensywnych prac wiosennych i jesiennych. 

Przeprowadzano przeglądy gospodarstw przed szkoleniami, omawiając na 

bieżąco zaobserwowane nieprawidłowości i sposoby ich likwidacji. 

Oddziały regionalne uczestniczyły w masowych imprezach z udziałem 

rolników i członków ich rodzin wystawiając ogółem 279 stoisk KRUS, na 

których prezentowano materiały, odzież ochronną, ochrony osobiste i inne 

wyroby zwiększające bezpieczeństwo pracy w gospodarstwie rolnym. 

Sprawdzoną formą oddziaływania na rolników i cieszącą się 

zainteresowaniem były różnego rodzaju pokazy pilarek, udzielania 

pierwszej pomocy przedmedycznej i wymiany osłon wałów przegubowoteleskopowych. 

Szkolenia prowadzono również dla uczniów szkół 

podstawowych, gimnazjów oraz inne szkolenia dla dzieci. W 2005 r. 

przeprowadzono 732 szkolenia dla 39 033 uczniów szkól podstawowych, 

- 45 -

352 – dla 19 668 uczniów gimnazjum i 81 – 4 991osób. Ogółem w 2005 r. 

przeprowadzono 1 165 szkoleń dla 63 662 uczestników. 

Działalność prewencyjna Placówki Terenowej w Białej Podlaskiej 

Z analizy wypadków wynika, że potrzebne jest ciągłe poszukiwanie 

sposobów skuteczniejszego oddziaływania na rolników i wyboru takich 

form prewencji, które dostarczają nie tylko wiedzy teoretycznej o zasadach 

bezpiecznej pracy, ale wywołują zainteresowanie rolników wprowadzeniem 

ich w życie. Na tej postawie Prezes KRUS polecił dyrektorom OR 

przeanalizować opracowania wykonane w Biurze Prewencji i Rehabilitacji 

o wypadkach przy pracy rolniczej i chorobach zawodowych ze 

szczególnym uwzględnieniem wypadków wśród dzieci i wypadków 

śmiertelnych w poszczególnych Oddziałach. Tabela 11 przedstawia 

działania prewencyjne KRUS. 

W roku 2006 porównaniu do 2005 r. nastąpił spadek zgłaszanych 

wypadków przez rolników, domowników i rolników ubezpieczonych na 

wniosek. Na zmniejszenie wypadków wpływ miały przeprowadzone 

szkolenia wśród rolników, sołtysów jak też i młodzieży szkolnej. W 2006 r. 

przeprowadzono 11 szkoleń dla sołtysów i rolników. Przeszkolono 314 

osób, w tym 41 sołtysów. Najwięcej osób przeszkolono w 2001 r. aż 102 

sołtysów, zaś w 2003 r. 72 wsiach przeprowadzono szkolenie rolników. 

Sytuację w tym zakresie przedstawia tabela 12. 

Do form działań prewencyjnych zaliczamy szkolenia pełnotematyczne 

z zakresu wiedzy bhp trwające więcej niż 5 godz. oraz szkolenia 

informacyjno-instruktażowe, trwające poniżej 5 godz. Odbyły się 

3 szkolenia pełnotematyczne w 2000 r. i wzięły w nich udział 53 osoby, 

w kolejnych analizowany latach nie odbywały się tego typu spotkania. 

Natomiast szkolenia informacyjno-instruktażowe odbywały się systematycznie 

w każdym roku. Najwięcej szkoleń odnotowano w 2004 r. – 14, 

zaś najwięcej uczestników wzięło udział w roku 2005 (543). W 2006 roku 

odbyło się 11 spotkań i uczestniczyło 314 osób. Szkolenia te odbywały się 

w następujących wsiach: Peredyło, Łomazy, Hanna, Tuczna., Piszczac, 

Janów Podlaski, Sosnówka, Sławatycze, Wisznice i gminie Biała Podlaska. 

W trakcie prowadzonych szkoleń poruszana była tematyka bezpieczeństwa 

pracy z maszynami i urządzeniami rolniczymi, przy obsłudze zwierząt, 

przy stosowaniu środków ochrony roślin, bezpieczeństwo przy pracy na 

wysokościach oraz w zagłębieniach. Obecnym rolnikom i sołtysom 

przekazywano kalendarze i broszury o tematyce bhp. 

- 46 -

Tab. 11. Działania prewencyjne KRUS. 



- 47 -

Tab. 12. Zestawienie liczbowe: sołectw na terenie działania OR, 

wsi, dla których przeprowadzono szkolenie rolników, 

przeszkolonych sołtysów, oraz wydanych zaświadczeń. 



Szkolenia i spotkania dla dzieci to kolejna forma działań 

szkoleniowych, których w 2006 r. przeprowadzono 7 szkoleń dla uczniów 

szkół podstawowych oraz jedno spotkanie z uczniami Publicznego 

Gimnazjum w Wisznicach. Łącznie przeszkolono 525 uczniów. Szkolenia 

przeprowadzono przy współudziale Państwowej Inspekcji Pracy Oddział 

Terenowy w Białej Podlaskiej, Państwowej Straży Pożarnej oraz Komendy 

Miejskiej Policji w Białej Podlaskiej. 

Konkursy wiedzy o bhp dla dzieci i młodzieży, olimpiady i konkursy 

wiedzy o bhp dla uczniów szkól rolniczych, dla rolników oraz konkursy 

na bezpieczne gospodarstwo rolne należą do form działań 

pozaszkoleniowych realizowanych przez badaną Placówkę Terenową. 

W 2006 r. odbyły się 2 konkursy wiedzy o bhp dla dzieci i młodzieży. 

Uczestniczyło w nich 81 uczniów. Zorganizowano 5 konkursów dla 

rolników podczas imprez masowych i uczestniczyło w nich 25 osób. 

Podczas dożynek gminnych i imprez plenerowych zorganizowała 

5 konkursów dla rolników na temat „W rolnictwie można pracować 

bezpiecznie”. Odbyły się one w miejscowościach: Tuczna, Sosnówka, 

Janów Podl, Ortal Książęcy i Dokudów. 

W ramach współpracy z Komendą Miejską Policji Białej Podlaskiej 

organizowano Konkurs Wiedzy Prewencyjnej pod hasłem „Jestem 

Bezpieczny”, który adresowany był do uczniów klasy IV-VI Powiatu 

Bialskiego. 

Od 2004 r. przeprowadzany jest Ogólnokrajowy Konkurs Na 

Bezpieczne Gospodarstwo Rolne. Do konkursu przystąpiło w 2004 r. 

9 gospodarstw, a w roku 2005 i 2006 zgłosiło się 7 takich gospodarstw. 

Głównymi organizatorami byli pracownicy prewencji wspólnie 

z przedstawicielami innych instytucji, którzy dokonali wizytacji 

zgłoszonych do konkursu gospodarstw. Konkurs przebiega w 3 etapach: 

regionalnym, wojewódzkim i krajowym. Na wszystkich etapach oceniany 

był porządek w obrębie podwórzy, stan budynków inwentarskich 

i gospodarczych, wyposażenie maszyn i urządzeń w osłony, podpory i inne 

zabezpieczenia, warunki bytowania zwierząt gospodarskich. Oceniano też 

- 48 -

estetykę gospodarstw i uprawnienia wprowadzone przez właściecleli 

w zakresie poprawy bezpieczeństwa. 

W 2006 r. przeprowadzono eliminacje wstępne do VIII Olimpiady 

Wiedzy Rolniczej BHP wśród uczniów Zespołu Szkół Rolniczych Centrum 

Kształcenia Ustawicznego w Leśnej Podlaskiej. W wyniku eliminacji 

wyłoniono 6 zwycięzców. Uczestniczyli oni w Olimpiadzie Wiedzy 

Rolniczej, która odbyła się w również w Leśnej Podlaskiej. 

Do innych form działań pozaszkoleniowych zaliczamy organizowane 

stoiska informacyjne podczas masowych imprez, pokazy, współpraca z 

media-mi OSP. 

W celu zmniejszenia liczby wypadków przy ruchomych elementach 

maszyn i urządzeń PT KRUS Białej Podlaskiej zorganizowała w maju 2006 

r. wymianę osłon na wałkach przegubowo – teleskopowych dla rolników 

gminy Konstantynów. Wymieniono 57 osłon. Z usługi tej skorzystało 39 

rolników. 

Wzorem lat wcześniejszych w 2006 r. zorganizowano 9 Stoisk 

Informacyjnych podczas trwania masowych imprez takich jak: dożynki, 

imprezy plenerowe promujące wieś, Dni Otartych Drzwi organizowane 

przez ODR. 

Stoiska informacyjne zorganizowano także w następujących 

miejscowościach: Bordziłówka Stara, Konstantynów, Grabanów, Dokudów, 

Piszczac, Ortel Książęcy, Janów Podl., Sosnówka i Tuczna. Stoika licznie 

odwiedzali rolnicy wraz z rodzinami, gdzie pracownicy KRUS udzielali 

odpowiedzi na zadawane pytania. Stoiska odwiedziło 1600 osób. 

Zainteresowani mogli otrzymać różnorodne broszury z zakresu bhp 

w gospodarstwie rolnym. Ich dzieci otrzymywały kolorowe książeczki 

przedstawiające wypadki z udziałem dzieci i pracy, których nie należy 

powierzać dzieciom do lat 15-tu. 

Nadal kontynuowana jest współpraca z Lubelskim Wojewódzkim 

Ośrodkiem Doradztwa Rolniczego w Końskowoli Oddział w Grabanowie, 

Państwową Inspekcją Pracy, Komendą Miejską Policji, Państwową Strażą 

Pożarną jak również z Redakcją Dziennika Wschodniego i Tygodnika 

Słowa Podlasia. Na łamach tych gazet zamieszczone są artykuły 

o wszystkich odbytych konkursach, poruszane są także tematy dotyczące 

prewencji wypadkowej. 

Podsumowanie 

W latach 2000-2006 obserwuje się zmniejszenie wypadków przy pracy 

rolniczej, jednak ich częstotliwość i jest nadal wysoka a skutki bardzo 

poważne. Obecnie można powiedzieć, że wysoka liczba wypadków 

w gospodarstwach rolnych współwystępuje z negatywnymi postawami 

wobec przepisów bhp, lekceważeniem lub tolerowaniem zagrożeń oraz 

niską oceną życia i zdrowia. Próby podniesienia stanu bezpieczeństwa, 

- 49 -

zakładające dokonywanie zmian w technice, organizacji lub technologii, 

ale bez modyfikacji kultury zazwyczaj nie doprowadzają do pożądanych 

skutków, ponieważ korzystny efekt zmian w technice niweczony jest 

podejmowaniem ryzykownych zachowań. 

Wpływ na zmniejszenie liczby nieszczęśliwych zdarzeń wypadkowych 

miały również zmiany w strukturze wielkości gospodarstw rolniczych 

i technologii produkcji. Prowadzona przez PT KRUS w Białej Podlaskiej 

działalność na rzecz zapobiegania wypadkom przy pracy i chorobom 

zawodowym, jej rozmiary i skuteczność form, przyczynia się w znacznej 

mierze do obniżania skali wypadków w rolnictwie jak również kształtuje 

prawidłowe nawyki i zachowania rolników oraz członków ich rodzin, 

niezbędne podczas wykonywania pracy rolniczej i przebywania 

w gospodarstwie rolnym. 

Działania prewencyjne PT KRUS realizowała w oparciu o regionalne 

programy zapobiegania wypadkom przy pracy rolniczej oraz plany działań 

prewencyjnych Oddziałów Regionalnych uwzględniające kierunki i zalecenia 

Prezesa Centrali KRUS. Kontynuowano sprawdzone formy prewencji 

oraz udoskonalano je i wprowadzano nowe. Powszechne, dobrowolne 

szkolenia z zakresu wiedzy bhp stanowiły dominującą formę działalności 

prewencyjnej wśród rolników, sołtysów, uczniów szkół podstawowych, 

gimnazjów oraz szkół rolniczych. 

Ważne znaczenie miało także zdobywanie wiedzy o zagrożeniach 

wypadkami oraz poznawanie zasad ochrony zdrowia i życia 

upowszechniane przez różnorodne formy pozaszkoleniowe – prowadzenie 

konkursów za pośrednictwem środków masowego przekazu, tj. prasy radia, 

uczestniczenie w masowych imprezach rolniczych i in. 

Mimo że zauważalny jest spadek wypadków przy pracy w rolnictwie, 

jednak ich częstotliwość jest nadal wysoka i stanowią one jedną czwartą 

wszystkich wypadków w gospodarce. Wskazane jest analizowanie 

wszystkich wypadków przy pracy rolniczej nie tylko wypadków, w których 

podjęto decyzje przyznania odszkodowania, ale również zdarzenia uznane 

za wypadek przy pracy w gospodarstwie. Umożliwiłoby to przedstawienie 

rzeczywistej skali zagrożeń i ustalenie działań zapobiegających tym 

wypadkom. 

Istnieje potrzeba kontynuacji działalności na rzecz promocji 

bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia rolników przez prowadzenie 

szkoleń z zakresu bhp, doradztwo w okresie poprzedzającym 

wykonywanych intensywnie prac polowych a także w czasie ich trwania, 

organizowanie konkursów dla rolników oraz dzieci i młodzieży itp. 

Potrzebne jest w tym względzie wsparcie dla KRUS strony innych 

instytucji i środków masowego przekazu. 

- 50 -

Literatura 

1. Bujak F., Miszczak M., Grzegorczyk K., Warchocki B., Zagórski J., 

Wypadki przy pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych, cz. II, 

„Medycyna Wiejska” 1994, nr 1. 

2. Chomińskia A., Wypadkowość w rolnictwie a działalność prewencyjna 

na przykładzie Placówki Terenowej w Białej Podlaskiej, SGGW, 

Warszawa 2007, praca magisterska. 

3. Dz.U. z 2004 r. Nr 91, poz. 873. 

4. Dz. U. z 1946 nr 38 poz.231. 

5. Dz. U. z 2002 nr 199 poz. 1673. 

6. Dz. U. z 1933 nr 51 poz. 396. 

7. http://www.pip.gov.pl/html/pl/info/html/rol_01/03070402.htm 

8. Otłowska A., Kultura bezpieczeństwa pracy w gospodarstwie rolniczym 

(w:) Ubezpieczenie społeczne rolników. Wieś i rolnictwo, (red.) 

M. Adamowicza, SGGW, Warszawa 2002. 

9. Taroch M., Cechy nieszczęśliwych wypadków w zatrudnieniu na 

podstawie polskiej umowy o ubezpieczeniu społecznym, BHP 1949, 

nr 12. 

10. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działania 

prewencyjne KRUS w 2005 roku, Warszawa 2006. 

11. Zagórski J., Lachowski S. (red.), Zagrożenia zdrowotne i wypadkowość 

w rolnictwie, Instytut Medycyny Wsi, Lublin 1998. 

- 51 -

- 52 -

Krzysztof Sokołowski, Joanna Fidut, Robert Latosiewicz 

Ośrodek Rehabilitacji Instytutu Medycyny Wsi w Lublinie 

Studenckie Koło Naukowe Zakład Rehabilitacji i Fizjoterapii UM 

w Lublinie 

Katedra Rehabilitacji, Fizjoterapii i Balneoterapii UM w Lublinie 

STAN ZDROWIA MIESZKAŃCÓW WSI HOSPITALIZOWANYCH 

W 2007 ROKU W ODDZIALE REHABILITACJI INSTYTUTU 

MEDYCYNY WSI W LUBLINIE 

Wstęp 

Osoby niepełnosprawne stanowią około 14,3% ogółu ludności kraju 

(5456,7 tys.). W ostatnich latach zauważa się przyrost liczby osób 

niepełnosprawnych, co wynika głównie z procesu starzenia się 

społeczeństwa polskiego. Osoby niepełnosprawne stanowią grupę 

zróżnicowaną pod względem stopnia i rodzaju niepełnosprawności, wieku, 

wykształcenia, miejsca zamieszkania, sytuacji na rynku pracy i innych 

cech społeczno-demograficznych. Wieś jest szczególnym środowiskiem 

życia dla osób niepełnosprawnych. W Polsce na wsi mieszka około 40% 

ogółu ludności kraju. 

Wieś charakteryzuje się większym niż w mieście odsetkiem ludności 

w wieku od 0 do 17 lat (miasto 26,3% ogółu, wieś 29,7%) i w wieku 

poprodukcyjnym (miasto 12,8% ogółu, wieś 15,4%). Oznacza to, iż 

proporcjonalnie, w środowisku wiejskim zamieszkuje więcej osób, które ze 

względu na wiek mają większe potrzeby zdrowotne. Ogólna liczba osób 

niepełnosprawnych na 1000 mieszkańców Polski wynosiła 143 osoby 

w 2002 roku, przy czym na wsi wynosi 155 osób na 1000 mieszkańców 

w miastach – 136 osób. Natężenie niepełnosprawności nasila się wraz 

z wiekiem. Ponad 40% niepełnosprawnych stanowią osoby w wieku 

poprodukcyjnym. Dominującą grupę stanowią osoby w wieku powyżej 50 

roku życia. 

Najczęstszą przyczyną niepełnosprawności według badań GUS jest 

choroba (80%), a tylko w 6% wada wrodzona. W strukturze przyczyn 

niepełnosprawności pierwsze miejsce zajmują uszkodzenia i choroby 

narządu ruchu (46,5%), drugie choroby układy krążenia (45,5%), trzecie 

schorzenia neurologiczne (23.9%), następnie klasyfikują się uszkodzenia 

i choroby wzroku i słuchu, schorzenia psychiczne, upośledzenia umysłowe. 

- 53 -

Cel opracowania 

Celem pracy była analiza stanu zdrowia mieszkańców wsi 

hospitalizowanych w roku 2007 w Oddziale rehabilitacji IMW 

w Lublinie. 

Metoda i techniki badań 

Praca powstałą na podstawie analizy dokumentacji lekarskiej z wypisu 

pacjentów leczonych w Oddziale Rehabilitacji Instytutu Medycyny Wsi 

w Lublinie. Spośród hospitalizowanych w roku 2007 pacjentów do 

szczegółowej analizy wyłoniono 182 osoby zamieszkałe na wsi. 

Wyniki 

Średnia wieku hospitalizowanych pacjentów wyniosła 61 lat, z czego 

najstarsza osoba była w wieku 86 lat, natomiast najmłodsza miała 16 lat. 

Największa grupę osób stanowiły osoby po 71 roku życia (36%), 

najmniejszą zaś osoby do 40 roku życia (9%). (Tabela 1) 

Tab. 1. Struktura wieku pacjentów. 

Źródło: Opracowanie własne 

Średni czas hospitalizacji pacjentów wyniósł 22 dni, z czego najdłuższy 

czas pobytu pacjenta wynosił 43 dni, najkrótszy 11 dni. Czas hospitalizacji 

większości pacjentów (69%) mieścił się w przedziale 21-30 dni. 

Oznaczanie wskaźnika masy ciała ma istotne znaczenie w ocenie 

zagrożenia chorobami związanymi z otyłością i nadwagą, np. cukrzycą, 

miażdżycą, chorobą niedokrwienną serca. Im mniejsza wartość BMI, tym 

ryzyko wystąpienia takich chorób jest mniejsze. Jednakże wskaźnik ten 

może być w obliczaniu masy ciała u osób starszych, u których trudno 

zmierzyć prawidłowa wysokość ciała. 

Dla osób dorosłych normy BMI wynoszą: 

- 15 – wygłodzenie, 

- 15,1 – 17,4 – wychudzenie, 

- 17,5 – 18,5 – niedowagę, 

- 54 -

- 18,5 – 24,9 – wartość prawidłową, 

- 25,0 – 29,9 – nadwagę, 

- 30,0 – 34,9 I stopień otyłości, 

- 35,0 – 39,9 II stopień otyłości, 

- >= 40,0 III stopień otyłości (otyłość skrajna). 

Średnia wartość BMI pacjentów hospitalizowanych w oddziale 

Rehabilitacji wyniosła 29,6 co wskazuje na nadwagę. Najwyższy stopień 

BMI wyniósł 46,3 (otyłość skraja), zaś najniższy 19,3 (wartość prawidłowa). 

Pośród hospitalizowanych największa grupę stanowili pacjenci posiadający 

wskaźnik BMI wskazujący na I stopień otyłości (31%). 6% pacjentów 

posiadało indeks BMI wskazujący na skrajna otyłość, co wiąże się ze 

dużym ryzykiem wystąpienia chorób związanych z otyłością i nadwagą. 

Zalewie 26% pacjentów posiadało indeks BMI wskazujący na wartość 

prawidłową. Jednocześnie zaznaczyć trzeba, iż wartości tu przedstawiane 

(tabela 2) obliczane są na podstawie dokumentacji z wypisów, u części 

pacjentów w trakcie pobytu w szpitalu stosowane były środki mające na 

celu redukcje masy ciała (dieta, ćwiczenia), zatem wartości BMI mogły 

ulec zmniejszeniu. 

Tab. 2. Wartość BMI hospitalizowanych pacjentów. 


Epidemiologia chorób 

Najczęściej występującym schorzeniem wśród pacjentów pochodzenia 

wiejskiego leczonych w Oddziału Rehabilitacji, była choroba 

zwyrodnieniowa (rys. 1). U 168 osób (92%) stwierdzono chorobę 

zwyrodnieniową, z czego najczęściej występowała ona w formie 

uogólnionej 33%. Chorobę zwyrodnieniową kręgosłupa zdiagnozowano 

u 30% pacjenttów (najczęściej w odcinku lędźwiowym i szyjnym), 

natomiast zmiany w stawach obwodowych (głównie w stawach 

biodrowych – 26% i kolanowych – 11%) stwierdzono u 28% pacjentów. 

- 55 -

Rys. 1. Występowanie choroby zwyrodnieniowej u badanych pacjentów. 


Dyskopatie zdiagnozowano w 81 przypadkach (44%), z czego 

najczęściej zlokalizowana była w odcinku lędźwiowym (38%) i szyjnym 

(37%). Objawy korzeniowe wystąpiły u 24% ogółu, głównie lokalizując się 

w dolnym odcinku kręgosłupa (57%). U 10% pacjentów występowały 

nieznanego pochodzenia dolegliwości bólowe narządu ruchu, z czego 

w większości przypadkach dotyczyły one kręgosłupa (63%), niewydolność 

bólowa biodra wystąpiła u 21% pacjentów, zaledwie w 6% przypadków ból 

dotyczył innych okolic: stawów kolanowych, barkowych dłoni. 

U 17% pacjentów w wywiadzie stwierdzono złamanie, z czego u 22% 

osób niewydolności z nim związana była główna przyczyna hospitalizacji. 

Złamania najczęściej dotyczyły kończyny dolnej – 45% oraz kończyny 

górnej – 32%. 

Choroby układu krążenia są drugą w kolejności przyczyną 

niepełnosprawności w Polsce. Również wśród pacjentów oddziału 

rehabilitacji zauważyć można powszechność występowania zaburzeń 

układu krążenia. Niewydolność krążenia stwierdzono u 26% pacjentów, 

głownie dotyczyła ona krążenia wieńcowego – 40% przypadków, 

niewydolność żylna przewlekła – 29% przypadków, 6% zaburzenia 

krążenia w mózgu. 

15 osób hospitalizowanych było w celu leczenia zaburzeń funkcji 

powstałych w wyniku udaru. Najczęściej niedowład dotyczył lewej połowy 

ciała (47%), niedowład prawej strony wystąpił u 13% pacjentów. Porażenie 

kończyn dolnych zdiagnozowano w 20% przypadków, natomiast kończyn 

górnych u 13%. Jeden pacjent hospitalizowany w celu leczenia niedowładu 

czterokończynowego. 

Istotnym problemem społeczeństwa polskiego jest nadciśnienie tętnicze, 

dotyczy około 30% populacji, jednocześnie około połowa chorych na NT 

nie wie o swym schorzeniu. Jak pokazują badania jedynie 43% chorych na 

nadciśnienie leczy się systematycznie, pozostała część chorych leczy się 

niesystematycznie lub nie leczy się w ogóle. Pośród pacjentów IMW 

- 56 -

ozpowszechnienie tego zjawiska jest znacznie większe – 58% pacjentów 

cierpi na to schorzenie. Związane to może być, z powszechnie występującą 

pośród pacjentów nadwagą i otyłością. Problem nadciśnienia tętniczego 

jest o tyle ważny, iż NT uznawane jest jako najważniejszy czynnik ryzyka 

zachorowań i zgonów z powodu choroby wieńcowej. Rozpowszechnienie 

niewydolności wieńcowej wśród pacjentów pochodzenia wiejskiego 

leczonych w IMW sięga rzędu 10%, co znacznie przekracza szacunkową 

wartość rozpowszechnienia w Polsce tego zjawiska (2-3%). Zwiększoną 

częstość występowania niewydolności serca wśród pacjentów IMW może 

wynikać z kilka czynników: zwiększonej częstości występowania 

nadciśnienia tętniczego, powszechnie występującej nadwaga i otyłość oraz 

faktu, iż duża grupę pacjentów stanowią osoby w wieku starszym i podeszłym, 

u których ryzyko NS jest zwiększone. 

Pośród pacjentów IMW 5% miało zaburzenia sensoryczne. Sześć osób 

spośród leczonych w oddziale miało niedosłuch, 2 osoby chorowały na 

zaćmę, 1 na jaskrę. 

Istotnym czynnikiem wpływającym na jakość życia są zaburzenia 

psychiczne. Oszacowanie faktycznej skali tego zjawiska jest trudne m.in. 

dlatego, że zaburzenia u wielu osób nie są rozpoznane. Dzieje się tak albo 

z powodu mylącego obrazu zaburzeń, albo trudnego dostępu do fachowej 

służby zdrowia i pomocy psychologicznej. Zaburzenia psychiczne (głownie 

depresje i nerwice) zdiagnozowano u 6% pacjentów, częściej dotykały one 

kobiet niż mężczyzn. Pośród hospitalizowanych w roku 2007 kobiet 

zaburzenia zdiagnozowano w 7,6% przypadków, natomiast tylko u 2% 

hospitalizowanych mężczyzn. Najczęściej występującymi zaburzeniami były 

nerwice (54%) i depresje (36%). 

Inne choroby: 

- Cukrzyca T. 2 – 12 osób. 

- Przepuklina rozworu przełykowego – 11 osób. 

- Nadczynność tarczycy – 6 osób. 

- Wysiłkowe nietrzymanie moczu – 6 osób. 

- Wrzody – 5 osób. 

- Niedoczynność tarczycy – 1 osoba. 

Zabiegi: 

- Cholecystykemia – 6 osób. 

- Nefrektomia – 2 osoby. 

- Transplantacja serca – 1 osoba. 

- Operacja żołądka –1 osoba. 

- Strumektomia – 1 osoba. 

- Mastektomia – 1 osoba. 

- 57 -

Leczenie 

Najczęściej wybierana formą leczenia w Oddziale Rehabilitacji IMW 

w Lublinie była fizykoterapia – 100% pacjentów korzystało z tej formy 

rehabilitacji. Średnio każdy pacjent korzystał z 4,5 zabiegów dziennie. 

Najczęściej zalecaną forma fizykoterapii były prądy TENS (71% pacjentów 

korzystało), mają one silne działanie przeciwbólowe związane z uwolnieniem 

endorfin oraz blokowaniem bodźców bólowych. Ultradźwięki 

stosowano u 63% pacjentów, natomiast pole magnetyczne stosowano 62% 

przypadków. Równie często stosowaną formą fizykoterapii był laser, z którego 

korzystało 60% pacjentów. Wyniki badań ukazuje tabela 3. 

Tab. 3. Zabiegi fizykoterapeutyczne stosowne 

w Oddziale Rehabilitacji IMW. 


Równie popularna formą leczenia była kinezyterapia. 96% wszystkich 

pacjentów korzystało z tej formy rehabilitacji, średni każdy pacjent 

korzystał z 3 rodzajów ćwiczeń. Najczęściej zalecanymi były ćwiczenia 

w odciążeniu, 205 razy zlecono tę formę zabiegów. Ćwiczenia czynne 

wolne zlecano 75 razy, natomiast ćwiczenia wzmacniające (głownie mięsni 

brzucha i grzbietu) zlecono 54 razy. W rehabilitacji u 18% pacjentów 

stosowano ćwiczenia na przyrządach (cykloergonometr, krzyżak, fotel 

bytomski). 71% pacjentów korzystało z masażu klasycznego. 

Farmakoterapię stosowano u 83% pacjentów, dodatkowo u 3% 

pacjentów stosowano doraźnie leki przeciwbólowe. Głównie stosowano leki 

hipotensyjne, przeciwzakrzepowe i przeciwbólowe. 

- 58 -

Efekty leczenia 

Głównym celem hospitalizacji pacjentów w oddziale rehabilitacji jest 

poprawa jakości życia pacjentów, z pojęciem tym wiąże się wiele różnych 

aspektów, począwszy od umiejętności samoobsługi a skończywszy na 

poziomie nasilenia dolegliwości bólowych. Najczęściej osiąganym efektem 

leczenia było złagodzenie dolegliwości bólowych, u 66,5% pacjentów 

uzyskano taki rezultat. U 32% pacjentów zauważono poprawę ogólnej 

sprawności, w wyniku zastosowanego leczenia. 21% pacjentów wypisano 

ze zwiększonym zakresem ruchu. Ponadto: 

- Zwiększenie siły mięśniowej – 14,8% pacjentów. 

- Stabilizacja ciśnienia – 11,5% pacjentów. 

- Stabilizacja poziomu cukru – 5.5% pacjentów. 

- Poprawa wydolności ogólnej – 5,5% pacjentów. 

- Poprawa wydolności chodu – 4,4% pacjentów. 

Zalecenia 

72% pacjentów wypisanych zostało z oddziału z zaleceniem dalszej 

kontroli lekarskiej. Najczęściej kontrola ta dotyczyć miała lekarza 

rodzinnego (37%), lekarza ortopedy (18%), oraz lekarza neurologa (16%). W 

60% przypadków zalecono kontynuacje farmakoterapii, w 57% przypadków 

zalecono kontynuację ćwiczeń wyuczonych w oddziale. W 10% 

przypadków zalecono również korzystanie z zaopatrzenie ortopedycznego 

(laska łokciowa, wózek inwalidzki). 

Podsumowanie i wnioski 

1. Fizykoterapia jest najczęściej stosowanym środkiem w leczeniu 

objawowym zaburzeń układu ruchu. 

2. Zastosowanie fizykoterapii oraz kinezyterapii przyczynie się do 

złagodzenie bólu (66%), poprawy sprawności ogólnej (32%) oraz 

zakresów ruchu (21%) przez co wpływa na poprawę funkcjonowania 

pacjentów w życiu codziennym. 

3. Choroba zwyrodnieniowa stawów jest najczęściej występującym 

schorzeniem układu ruchu (92%). 

4. Nadciśnienie tętnicze jest istotnym problemem społeczeństwa 

polskiego. 

5. Powszechnie występująca wśród pacjentów nadwaga i otyłość (74%), 

może być przyczyną zwiększonej liczby pacjentów chorych na NT 

(58%) oraz chorobę zwyrodnieniową. 

- 59 -

Literatura 

1. Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna, GUS, Warszawa 

2003. 

2. Podolec P., Karch I., Pająk A., Kopeć G., Broda G., Drygas W., 

Rynkiewicz A., Zdrojewski T., Cieśliński A., Epidemiologia i prewencja. 

Przegląd polskich badań epidemiologicznych w kardiologii. Kardiologia 

polska 2006, 64. 

3. Solecki L. (red), Problemy ludzi starszych i niepełnosprawnych w 

rolnictwie, IMW, Lublin 2004. 

4. Szczeklik A., Choroby wewnętrzne, „Medycyna Praktyczna”, Kraków 

2006. 

- 60 -

Joanna Fidut, Krzysztof Sokołowski, Józef Krzak 

Studenckie Koło Naukowe Uniwersytetu Medycznego w Lublinie 

Uniwersytet Medyczny w Lublinie 

CHOROBA ZWYRODNIENIOWA STAWÓW KOLANOWYCH 

– PRZYCZYNA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI 

Wstęp 

Choroba zwyrodnieniowa stawów to najczęstsza z chorób układu 

ruchu, ma przewlekły i nie odwracalny charakter. Choroba 

zwyrodnieniowa stawów kolanowych jest przyczyną upośledzenia 

czynności stawu u około 10% osób po 55 roku życia, u L’ powodując 

ciężkie kalectwo. Według WHO ch.z.s.k. stanie się prawdopodobnie 

czwarta na świecie, co do częstości przyczyną niepełnosprawności wśród 

kobiet i ósmą wśród mężczyzn. Radiologicznie objawy ch.z.s.k. stwierdza 

się u 30% kobiet i mężczyzn po 65 roku życia, spośród których 1/3 

odczuwa ból 1 . 39 Staw kolanowy o wzorcowej budowie anatomicznej, przy 

zachowanym prawidłowym zakresie ruchów i prawidłowej stabilności, gdy 

siły nacisku rozłożone są proporcjonalne na całą powierzchnię stawową 

i nie są zwiększone np. z powodu nadwagi lub dużego wysiłku, nie jest 

narażony na wcześniejsze zmiany zwyrodnieniowe. Dodatkowo, jeśli 

w trakcie życia osobniczego nie zadziałają czynniki patogenne: zewnętrzne 

(np. uraz) lub wewnętrzne (np. stan zapalny) to prawdopodobnie, staw 

będzie pełnić prawidłowo swoją funkcję do późnej starości. Niestety 

skomplikowana budowa stawu kolanowego, który przenosić musi ogromne 

obciążenia wynikające z funkcji lokomocyjnych i podporowych, stwarza 

w momencie zadziałania czynników patogennych duże ryzyko pojawienia 

się nieodwracalnych zmian 2 . 40 

Proces uszkadzania chrząstki zainicjowany może być przez różne 

czynniki, w efekcie obejmuje on wszystkie tkanki stawu. Dodatkowo, 

sprzyja mu szereg elementów tzw. czynników ryzyka, które podzielić 

można na ogólne i miejscowe. 

1 

J. Bolanowski, Z. Wrzosek, Choroby reumatyczne, Wydawnictwo AWF Wrocław, Wrocław 

2007, s. 63. 

2 

A. Pozowski, Badania kliniczne i doświadczalne nad międzywięzadłową osteotomią 

walgizującą „minus” w kolanie szpotawym, Rozprawa habilitacyjna, Redakcja Wydawnictw 

Uczelnianych Akademii Medycznej, Wrocław 2001, s. 18. 

- 61 -

a) Czynniki ogólne: 

- Zaawansowany wiek. 

- Otyłość – 65% osób z ch.z.s.k. jest otyłych, natomiast redukcja 

masy ciała o 5 kg w takcie 10-letniej obserwacji zmniejsza ryzyko 

wystąpienia choroby o 50%. 

- Płeć – gonarthrosis występuje od 1,5 do 4 razy częściej u kobiet 

niż u mężczyzn. Stwierdzono, iż obniżone stężenie estrogenów 

łączy się z podwyższonym poziomem interleukiny 1, która jest 

czynnikiem chondrodestrukcyjnym. 

- Rasa – chzsk występuję 2 razy częściej u kobiet rasy czarnej niż 

rasy białej. 

- Dodatni wywiad rodzinny. 

- Choroby metaboliczne i endokrynologiczne (choroba Wilsona, 

akromegalia, cukrzyca). 

- Zapalne postacie chorób reumatycznych (rzs, zzsk) 

- Palenie papierosów – prawdopodobnie zmniejsza ryzyko 

gonarthrosis kolana w związku z ochronnym wpływem na 

chrząstkę stawową nikotyny oraz stwierdzonym obniżeniem masy 

kostnej u palaczy. 

- Podwyższona masa kostna. 

- Czynniki społeczno-ekonomiczne, poziom wykształcenia – wysoki 

statut ekonomiczny i społeczny oraz wykształcenie wyższe 

i średnie koreluje ujemnie z zachorowalnością na gonarthrosis. 

b) Czynniki miejscowe: 

- Przeciążenie i urazy – uszkodzenie więzadła krzyżowego 

przedniego i łąkotki przyśrodkowej, ciężka praca fizyczna oraz 

przewlekła urazowość związana z wykonywaniem zawodu lub 

uprawianiem sportu. 

- Wrodzone i nabyte choroby stawów – dysplazja, szpotawość, 

koślawość, martwica aseptyczna kości, złamania przezstawowe, dna 

moczanowa, zapalenie stawu. 

- Zakażenia stawu 3 . 41 

Ewolucję ChZSK przedstawili Denischi i Antonescu. Działanie 

czynnika patogennego powoduje upośledzenie „sprawności” chrząstki 

stawowej wyzwalając preartrozę, prowadzi do uszkodzenia chrząstki. Jest 

to pierwsze stadium występujące najczęściej pod postacią zlokalizowanej 

artrozy. Dochodzi do zaburzenia amortyzacji chrząstki, pojawia się 

odchylenie osi stawu kolanowego, powodując dodatkowe mechaniczne 

uszkodzenie struktur stawu. Jest to drugie stadium artrozy uogólnionej. 

Zmiany zapalne lub odczynowe zmieniają ilość i skład biochemiczny mazi 

3 

R. Zolak, Epidemiologia, klasyfikacja i czynniki ryzyka choroby zwyrodnieniowej stawów, 

„Reumatologia” 2003, 41, 4, s. 352-353. 

- 62 -

stawowej oraz jej lepkość, przez co zwiększa się tarcie powierzchniowe. 

Staw traci zborność, a ból powoduje powstanie przykurczu, który 

przyśpiesza zwyrodnienie łękotek. W stawach tworzą się wolne ciała 

i osteofity na krawędziach rzepki i kłykci. Stopniowo narasta niestabilność. 

Wszystkie te czynniki przyśpieszają tempo destrukcji chrząstki i błędne 

koło się zamyka. Dochodzi do powstania artrozy powikłanej trzeciego 

stadium choroby. 442 

U pacjentów z choroba zwyrodnieniową stawu kolanowego często 

stwierdza się dolegliwości bólowe, które zlokalizowane mogą być tylko 

w pewnych obszarach stawu: po stronie przyśrodkowej, bocznej lub 

okolicy rzepkowo-udowej, lub też rozlane. Ból zwykle związany jest 

z aktywnością fizyczna i nasila się pod koniec dnia. Pacjenci na ogół maja 

trudności z wchodzeniem i schodzeniem po schodach oraz przysiadem. 

Bólowi towarzyszyć może obrzęk o charakterze zmiennym lub stałym. 

Równie częstym objawem jest zaburzenie funkcji stawu. Staw kolanowy 

może być zablokowany, co wskazywać może na uszkodzenie łąkotki lub 

obecność myszki stawowej (ciała wewnątrz jamy stawu), pacjent może 

odczuwać jego niestabilność (poczucie uciekania kolana). Oceny wymaga 

przyczyna niestabilności: czy jest nią zaburzenie mechaniczne czy ból 5 . 43 

Leczenie ch.z.s.k. powinno dostosowane być do wieku, masy ciała, 

fizycznej aktywności, natężenia bólu, stopnia uszkodzenia stawu, obecności 

stanu zapalnego oraz chorób współistniejących. W chorobie stosowane jest 

leczeni zachowawcze, farmakologiczne (stosowanie środków 

przeciwbólowych, przeciwzapalnych, oraz wspomagających odbudowę 

chrząstki) oraz niefarmakologiczne polegające na odpowiednio dobranej 

fizjoterapii oraz edukacji chorego. W bardziej zaawansowanych etapach 

choroby, gdy leczenie zachowawcze jest niewystarczające stosowane są 

zabiegi operacyjne 6 . 44 

Cel 

Celem pracy była próba analizy wpływu zabiegów fizjoterapeutycznych 

na występowanie objawów choroby zwyrodnieniowej stawów kolanowych. 

4 

A. Pozowski, Badania kliniczne i doświadczalne …,dz.cyt.,s.22. 

5 

P.A. Dowdy, B.J Cole, C.D. Harner, Choroba zwyrodnieniowa stawu kolanowego u osób 

fizycznie aktywnych, Medycyna po dyplomie 1999, l 8, 3, 145-52. 

6 

E. Bolach, J. Trzonkowski, Wpływ kriogimnastyki na usprawnianie lecznicze kobiet ze 

zmianami zwyrodnieniowymi stawów kolanowych, Fizjoterapia 2005, 13, 3, 57-66. 

- 63 -

Metody i techniki badań 

Badania przeprowadzono w Ośrodku Rehabilitacji Instytutu Medycyny 

Wsi im. Witolda Chodźki w Lublinie. Grupę badawczą stanowiło 50 osób 

usprawnianych ambulatoryjnie ze względu na zmiany zwyrodnieniowe 

stawów kolanowych. Badania przeprowadzane było dwukrotnie przed 

zabiegami oraz po 10 (seriach) zabiegach. Badani korzystali z różnych 

zabiegów fizykalnych: krioterapii, lasera, ultradźwięków, zabiegów 

elektroleczniczych, ciepłolecznictwa, magnetronu, hydroterapii oraz 

kinezyterapii. Badani odpowiadali na pytania zawarte w ankiecie oraz 

uczestniczyli w badaniach fizykalnych. Badania te obejmowały: 

- Pomiar zakresu ruchu w stawach kolanowych w płaszczyźnie 

strzałkowej metoda STFR, za pomocą goniometru z dokładnością 

zapisu do 1°, 

- Pomiar obwodów kończyn dolnych wykonywany: przez środek 

stawów kolanowych, nad oraz poniżej rzepki, z dokładnością do 

1cm, 

- Badani wykonywali również testy czynnościowe polegające na 

wykonywaniu przysiadów do momentu pojawienia się bólu oraz 

pokonywali poszczególne stopnie schodów również do czasu 

pojawienia się dolegliwości. 

Badania obejmowały również: 

- Oceną natężenia siły bólu za pomocą skali VAS, w którym oceniali 

natężenie bólu w dziesięciostopniowej skali gdzie 0 oznaczało brak 

bólu, natomiast 10 ból nie do wytrzymania, 

- Ocena indeksu WOMAC, w którym oceniano natężenie bólu 

w ciągu ostatniego tygodnia, poszczególne jego skale dotyczą oceny 

bólu, sztywności stawów oraz zakresu ich funkcjonalności. 

Pierwsza część zawiera pięć pytań dotyczących objawów, 

w drugiej są dwa pytania dotyczące objawów sztywności, trzecia 

zawiera 17 pytań dotyczących ograniczeń funkcjonowania w życiu 

codziennym. 

- Ocenę stopnia uszkodzenia stawów kolanowych pacjenta na 

podstawie badania klinicznego wg. Seyfrieda. Badanie to określało 

cztery stopnie uszkodzenia stawu: 

• I° uszkodzenia stawu – jeżeli badana osoba wykona płynnie ruch 

z obciążeniem kończyny (w pełnym zakresie dla danego stawu, 

z zastosowaniem oporu submaksymalnego). 

• II° uszkodzenia stawu – osoba badana wykonuje ruch w pełnym 

zakresie bez obciążenia, niewielkie obciążenie kończyny powoduje 

ograniczenie zakresu ruchu w badanym stawie i powoduje ból. 

- 64 -

• III° uszkodzenia stawu – osoba badana wykonuje ruch powoli, 

„skokami”, stworzenie warunków odciążenia dla kończyny 

powoduje płynność ruchu w pełnym zakresie dla badanego stawu. 

• IV° uszkodzenia stawu – osoba badana nie może wykonać ruchu, 

a stworzenie warunków odciążenia dla badanej kończyny 

powoduje, że ruch odbywa się w niewielkim zakresie i jest 

mniejszy od biernego zakresu w badanym stawie. 

Wyniki badań 

W badaniu uczestniczyli ankietowani w wieku od 31 do 76 lat, przy 

średniej wieku 50 lat. W badaniach uczestniczyło 28 kobiet oraz 22 

mężczyzn, z czego 32 osoby pochodziło z miasta natomiast 18 osób 

pochodziło ze wsi. W 70% ankietowani byli osobami pracującymi, 38% 

było pracownikami umysłowymi, 22% pracowało fizycznie, 6% zajmowało 

się pracą we własnym gospodarstwie. 30% spośród badanych nie 

wykonywało żadnej pracy zawodowej. 

Pośród ankietowanych 22% posiadało orzeczenie 

o niepełnosprawności, z czego w 73% przypadków były to orzeczenia na 

czas nieokreślony. 54% orzeczeń dotyczyło niepełnosprawności w stopniu 

umiarkowanym (grupa inwalidzka II), 36% dotyczyło niepełnosprawności 

w stopni lekkim (III grupa inwalidzka), oraz 9% dotyczyło 

niepełnosprawności w stopniu znacznym (I grupa inwalidzka). 

44% ankietowanych korzystało wcześniej z zabiegów rehabilitacyjnych 

w celu leczenia ch.z.s.k., z czego 70% ankietowanych było zadowolonych 

z efektów poprzedniej terapii, 14% negatywnie oceniało jej skutki, 

natomiast 16% miało ambiwalentny stosunek. 78% ankietowanych 

zadeklarowało pozytywny stosunek do obecnie podjętego leczenia, 22% 

ambiwalentny. 

38% badanych zauważa ograniczenia związane z dostępem do 

rehabilitacji. Najczęściej ograniczenie to związane jest z długim okresem 

oczekiwania na zabiegi (16% wszystkich ankietowanych), odległością do 

placówki rehabilitacyjnej (14%), ograniczona liczba miejsc w placówkach 

(12%), brakiem pomocy ze strony innych osób w dotarciu na zabiegi 

(10%). 

Proces uszkadzania chrząstki zainicjowany może być przez wiele 

różnych czynników, najczęściej zgłaszanymi przez pacjentów czynnikami 

ryzyka ch.z.s.k. były: 

- przebyty uraz stawu kolanowego – 60%, 

- nadmierne przeciążenie stawu kolanowego związanego z pracą lub 

trybem życia -32%, 

- reumatoidalne zapalenie stawów – 26%, 

- nadmierne obciążenie stawu związane z nadwagą – 24%, 

- 65 -

- wady postawy – 20%. 

72% ankietowanych cechowała patologia chodu, z czego 34% 

poruszało się za pomocą kuli. Koślawość kolan stwierdzono w 34% 

przypadków, natomiast szpotawość w 10% przypadków. Objawy 

niestabilności kolan w teście szuflady wykazano w 46% przypadków. 58% 

ankietowanych uskarżało się na większe dolegliwości bólowe w prawy 

stawie kolanowym, natomiast w 40% przypadków większa bolesność 

dotyczyła lewego kolana, w 2% przypadków bolesność dotyczyła obydwu 

kolan w równym stopniu. 

40% badanych posiadało dolegliwości wskazujące na II° uszkodzenia 

stawu wg badania klinicznego Seyfrieda (osoba badana wykonuje ruch 

w pełnym zakresie bez obciążenia, niewielkie obciążenie kończyny 

powoduje ograniczenie zakresu ruchu w badanym stawie i powoduje ból). 

U 24% ankietowanych występowały objawy ciężkiego uszkodzenia stawu 

(IV°), w którym nawet warunki odciążenia stawu uniemożliwiają 

wykonanie ruchu w pełnym zakresie. U 20% ankietowanych objawy 

wskazywały na III° uszkodzenia stawu (ruch wykonywany powoli, 

„skokami”, w warunkach odciążenia płynność ruchu w pełnym zakresie). 

16% ankietowanych wykonywało ruchy płynnie ruch z obciążeniem 

kończyny, co wskazywało na I° uszkodzenia stawu. 

Wyk. 1. Stopień uszkodzenia stawu kolanowego 

na podstawie badania klinicznego Seyfrieda. 

Ból jest najczęstszym objawem występowania choroby 

zwyrodnieniowej. Pośród badanych poziom natężenia bólu przed podjętym 

leczeniem oceniany w sakli VAS wyniósłśrednio 6,1. Po zastosowaniu serii 

10 zabiegów wartość jego zmniejszyła się do średnio 4,2, zatem poziom 

odczuwania ból uległ zmniejszeniu o 1,9 w sakli VAS. 

W ocenie bólu posłużono się również skalą WOMAC, przed zabiegami 

poziom nasilenie bólu wyniósł 45,2%, natomiast po serii zabiegów 27,7%. 

Zatem w trakcie zabiegów indeks WOMAC uległ zmniejszeniu o 17,5%. 

Zakres ruchu zgięcia czynnego, kolana z większymi objawami 

bólowymi, przed usprawnianiem leczniczym w badanej grupie 

wyniósłśrednio 92,3°, zakres ruchu zgięcia w kolanie z mniejszymi 

- 66 -

objawami bólowymi wyniósł średnio 113,4°. Zatem różnica w zakresie 

ruchu zgięcia czynnego pomiędzy kolanem z mniejszymi a większymi 

objawami bólowymi wyniosła 21,1°. Podczas ruchu biernego zakres ruchu 

w kolanie, z większymi zmianami zwyrodnieniowymi, średnio wyniósł 

99,8°, natomiast w drugim kolanie 120,2°. Różnica w zakresie ruchu 

zgięcia biernego pomiędzy obydwoma kolanami wyniosła 20,4° (patrz 

tabela nr 1). Po usprawnianiu średnia wartość zakresu ruchu zgięcia 

w kolanie objętym większymi zmianami wyniosła 103,3° podczas ruchu 

czynnego oraz 109,1° w trakcie ruchu biernego. Zatem w trakcie 

usprawniania zakres ruchu zgięcia czynnego uległ zwiększeniu o 11°, 

natomiast zgięcia biernego o 9,3° (patrz tabela nr 2). Mimo znacznej 

poprawy ruchomości kolana z większymi dolegliwościami bólowymi 

różnica w ruchomości pomiędzy obydwoma stawami pozostała znaczna 

(o 10,1° w zgięciu czynnym, o 11,1° w zgięciu biernym). 

Tab. 1. Zakres ruchu zgięcia kolan przed serią zabiegów. 

Tab. 2. Zakres ruchu zgięcia kolana objętego większymi zmianami 

zwyrodnieniowymi przed i po zastosowaniu zabiegów. 

Występowanie obrzęków w stawie kolanowym powoduje zwiększenie 

obwodów stawu kolanowego. W badaniach przeprowadzanych przed seria 

zabiegów średni wartość obwodu stawu mierzonego przez środek stawu 

kolanowego wyniosła 51,2 cm, wartość ta po 10 zabiegach uległa 

zmniejszeniu o średnio 0,6. Średnia wartość obwodu stawu kolanowego 

powyżej rzepki, mierzonego przed zabiegami, wyniosła 53,3 cm, w trakcie 

leczenia uległa zmniejszeniu o 0,8 cm. Wartość obwodu kolana mierzonego 

poniżej rzepki przed zabiegami wyniosła 49,8 cm, po zabiegach 

zmniejszyła się o 0,7 cm (patrz tabela nr 3). 

Tab. 3. Pomiar obwodów stawu kolanowego przed i po zabiegach. 

- 67 -

Przeprowadzone testy czynnościowe również wykazały poprawę stanu 

czynnościowego pacjentów. Pacjenci przed zastosowanym leczenie średni 

pokonywali 16,8 stopni schodów, bez bólu, podczas wchodzenia oraz 15,2 

podczas schodzenia. Po 10 zabiegach wartości te uległy zmianie do 21,3 

stopnia podczas wchodzenia oraz 19,9 podczas schodzenia. Średnio wartości 

te uległy zmianie o 4,5 stopnia podczas wchodzenia oraz 4,7 podczas 

schodzenia. Na podstawie analizy powyższego badania można stwierdzić, 

iż schodzenie ze schodów jest czynnością bardziej bolesną, niż 

wchodzenie na nie. W teście wykonywanie przysiadów (samodzielnie bez 

podpierania) przed zabiegami pacjenci wykonywali średnio 5,5 przysiadu, 

po zabiegach 10,4 przysiadu. Testy czynnościowe są najważniejszym 

wskaźnikiem skuteczności terapii, gdyż to one wskazują na faktyczną 

poprawę stanu pacjenta, są one sumą poszczególnych efektów terapii. 


1. W wyniku zastosowanej terapii zauważono zmniejszenie 

dolegliwości bólowych. 

2. Stwierdzono przyrost zakresów ruchu w stawach kolanowych. 

3. Terapia przyczyniała się zmniejszenia obwodów stawów 

kolanowych. 

4. Zastosowane zabiegi przyczyniły się do poprawy czynności 

chodzenia po schodach oraz wykonywania przysiadów. 

Literatura 

1. Bolach E., Trzonkowski J., Wpływ kriogimnastyki na usprawnianie 

lecznicze kobiet ze zmianami zwyrodnieniowymi stawów kolanowych, 

„Fizjoterapia” 2005, 13, 3. 

2. Bolanowski J., Wrzosek Z., Choroby reumatyczne, Wydawnictwo AWF 

Wrocław, Wrocław 2007. 3. Dowdy P.A., Cole B.J., Harner C.D., 

Choroba zwyrodnieniowa stawu kolanowego u osób fizycznie 

aktywnych, Medycyna po dyplomie 1999, l 8, 3. 

3. Pozowski A., Badania kliniczne i doświadczalne nad 

międzywięzadłową osteotomią walgizującą „minus” w kolanie szpotawym, 

Rozprawa habilitacyjna, Redakcja Wydawnictw Uczelnianych 

Akademii Medycznej, Wrocław 2001. 

4. Zwolak R., Epidemiologia, klasyfikacja i czynniki ryzyka choroby 

zwyrodnieniowej stawów, „Reumatologia” 2003, 41, 4. 

- 68 -

ROZDZIAŁ II 

SPOŁECZNO – EKONOMICZNE 

I RODZINNE ASPEKTY 

AKTYWIZACJI OSÓB 

NIEPEŁNOSPRAWNYCH W 

SPOŁECZNOŚCI LOKALNEJ 

- 69 -

- 70 -

Alina Zajadacz, Adam Marciniak 

Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu 

„Jeśli w jakimś momencie kamień nie chce ustąpić, 

utknął, porusz najpierw kamienie wokół niego”. 

Ludwig Wittgenstein 

WYBRANE CECHY SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNE A 

AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA OSÓB NIESŁYSZĄCYCH W POLSCE 

Wstęp 

Niepełnosprawność osób niesłyszących posługujących się językiem 

migowym ma specyficzny, względny charakter, występuje w kontaktach ze 

środowiskiem osób słyszących. Fakt ten ma niewątpliwie wpływ na 

tworzenie się dosyć hermetycznego środowiska osób niesłyszących 

(kulturowo), które w swoim gronie nie odczuwają utrudnień i dyskomfortu 

w komunikowaniu się. Za niesłyszące kulturowo uznawane są osoby 

z uszkodzonym słuchem w stopniu uniemożliwiającym w sposób naturalny 

odbieranie mowy za pomocą słuchu. Cechą charakterystyczną tej grupy 

jest niemożność opanowania mowy ustnej drogą naturalną, tj. poprzez 

naśladownictwo, przez co językiem naturalnym staje się język migowy. 

Z medycznego punktu widzenia za osoby niesłyszące uznaje się te, 

których ubytek słuchu wynosi powyżej 95 dB 1 . 45 Określenie to stosowane 

jest również do osób o znacznym i głębokim stopniu uszkodzenia słuchu. 

Według klasyfikacji BIAP 246 uszkodzenie słuchu w stopniu znacznym 

oznacza ubytek słuchu od 70 do 90 dB, natomiast w stopniu głębokim 

powyżej 90 dB (tab. 1). 

1 

Wartość ta jest określana dla lepszego ucha na podstawie audiogramu przy częstotliwości 

250, 500, 100, 2000 i 4000 Hz, por. G. Böhme, K. Welzl-Müller, Audiometrie Hörprüfungen 

im Erwachenen – und Kindesalter, Hans Huber, Bern, 1993, s. 303. 

2 

Klasyfikacja BIAP (Międzynarodowego Biura Audiofonologii), uwzględnia średnią 

arytmetyczną wartości progowych wyznaczonych przez krzywą audiometryczną dla 

częstotliwości klasycznych dla dźwięków mowy w rozmowie (przyjęte przez WHO tj. 500, 

1000, 2000 Hz lub 4000 Hz, jeżeli przy tej częstotliwości próg wrażliwości odbieranych 

dźwięków jest niższy niż przy częstotliwości 2000 Hz), za B. Szczepankowski, Niesłyszących, 

głusi, głuchoniemi. Wyrównanie szans , Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 

1999, s.31. 

- 71 -

Tab. 1. Klasyfikacja uszkodzeń słuchu. 

Źródło: http://www.glusi.pl/tech/audiogram.html 

Funkcjonalna głuchota jest definiowana także jako niezdolność 

różnicowania mowy bez pomocy słuchu i dotyczy około 7 ‰ populacji, 

natomiast liczebność osób z głuchotą prelingwalną (utrata możliwości 

słyszenia przed narodzeniem oraz w czasie pierwszych 3 lat życia) wynosi 

w społeczeństwie około 1‰ 3 . 47 W Polsce brak jest dokładnych danych na 

temat liczebności populacji osób niesłyszących kulturowo. Według danych 

szacunkowych, jak podaje B. Szczepankowski, 448 obecnie żyje w naszym 

kraju około 45-50 tys. osób z uszkodzonym słuchem w stopniu znacznym 

i głębokim. Ostatnie pełne dane dotyczące osób z uszkodzonym słuchem 

wśród populacji osób niepełnoprawnych w Polsce wskazują, że grupa ta 

stanowi 6,3% ogółu osób z niepełnosprawnością i wraz z wiekiem jej 

udział wzrasta (tabela 2). 

Określenie „niesłyszący” ma także społeczne znaczenie i oznacza 

przynależność do społeczności określanej mianem mniejszości językowej. 

Grupę tę charakteryzuje i konsoliduje oprócz posługiwania się językiem 

migowym także wspólne, społeczne doświadczenie. Wynika ono w głównej 

mierze z uczęszczania do szkół dla osób niesłyszących (z czym często jest 

związane wczesne oderwanie dziecka od rodzinnego środowiska i pobyt w 

szkole z internatem wśród innych niesłyszących dzieci), możliwości 

zdobywania wykształcenia (niestety w dominującej mierze na poziomie 

zawodowym), kontaktów społecznych w związkach, stowarzyszeniach 

zrzeszających osoby niesłyszące oraz odczuwania „inności” określanej 

przez E. Goffmana 549 stygmatem społecznym. 650 

3 

J. Fellinger, D. Holzinger, R. Schoberberger, G. Lenz, Psychosoziale Merkmale bei 

Gehörlosen. Daten aus einer Spezialambulanz für Gehörlose. Nervenarzt 76, 2005; Online 

publiziert: April 2004, Springer Verlag, s. 43. 

4 

B. Szczepankowski, Niesłyszący, głusi …, dz. cyt., s. 46. 

5 

por. E. Goffman, Sigma. Notes on the Management of a Spoiled Identity, Englewood Cliffs, 

Prentice-Hall, 1963; wyd. Polskie: Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, tłum. 

A. Dzierzyńska, J. Takarska-Bakir. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2005, s. 198. 

6 

por. E. Czykwin, Stygmat społeczny, Wyd. PWN, Warszawa 2008, s. 455. 

- 72 -

Tab. 2. Struktura osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej 

według schorzeń powodujących niepełnosprawność w 2000 r.* 

(dane w%). 

* suma danych może przekraczać 100 %,ponieważ ta sama osoba mogła podać więcej 

niż 1 przyczynę niepełnosprawności 

Źródło: BAEL GUS, badanie modułowe z 2000 r. 

Aktywność zawodowa, jak stwierdza A. I. Brzezińska 751 

i współautorzy, kompensuje w jakimś stopniu osobie niepełnosprawnej 

ograniczenia wynikające z niepełnosprawności. R. Ossowski 852 podaje, iż 

praca, to również twórcze przekształcanie świata zgodne z własną wizją 

porządku. Jest to realizacja celu, który zmierza do pozostawienia po sobie 

określonego śladu w formie rzeczy, słowa, idei, kultury. Cytowani autorzy 

zwracają uwagę na fakt, iż posiadanie pracy zabezpiecza przed 

marginalizacją społeczną. Już samo wykluczenie społeczne z powodu 

określonych deficytów stwarza poważny problem, z którym na co dzień 

borykają się osoby niepełnosprawne. Otrzymanie etykiety „bezrobotny” 

może dodatkowo pogłębić poczucie izolacji. Bezrobotni są bowiem 

postrzegani jako bezwartościowi i tak się czują. Tak więc pracując można 

uniknąć tego rodzaju dodatkowego społecznego naznaczenia 9 . 53 

Cel, zakres i metody badań 

Głównym celem opracowania jest rozpoznanie stopnia aktywności 

zawodowej osób niesłyszących w Polsce, z uwzględnieniem takich 

zmiennych społeczno-demograficznych jak: miejsce zamieszkania, wiek, 

wykształcenie oraz dochód. Przyjęto hipotezę, iż miejsce zamieszkania ma 

wpływ na aktywność zawodową osób niesłyszących. W przypadku 

7 

A. I. Brzezińska, R. Kaczan, K. Piotrowski, K. Sijko, P. Rycielski, D. Wiszejsko-Wierzbicka, 

Uwarunkowania aktywności zawodowej osób z ograniczeniami sprawności, czynniki 

społeczno-demograficzne (w:) Nauka 1/2008, Polska Akademia Nauk, s. 129-150. 

8 

R. Ossowski, Jakość życia – efektywne pełnienie ról rodzinnych i zawodowych (w:) 

B. Aouil, M. Kościelska (red.), Człowiek niepełnosprawny. Rodzina i praca, Wyd. Akademii 

Bydgoskiej im. K. Wielkiego, Bydgoszcz 2004, s. 21-35. 

9 

Jw. 

- 73 -

mieszkańców miast jest ona większa niż wśród mieszkańców wsi. Badania 

przeprowadzono w skali kraju w oddziałach Polskiego Związku Głuchych 

dzięki rekomendacji Zarządu Głównego PZG. Podstawą gromadzenia 

danych był wywiad kwestionariuszowy. Formularz kwestionariusza 1054 rozesłano 

pocztą do wszystkich oddziałów PZG z prośbą o ich wypełnienie, 

przy udziale tłumacza języka migowego. 

Badania prowadzono od marca do września 2007 r. wśród osób 

powyżej 15. roku życia, wzięło w nich udział 191 respondentów. Cechy 

badanej grupy przedstawiają się następująco: 

Ze względu na przyjęty cel opracowania – próbę wykazania 

aktywności zawodowej mieszkańców miast i wsi, ze gromadzonych danych 

wyłoniono odpowiedzi osób, które określiły precyzyjnie swoje miejsce 

zamieszkania. Ustalono miejsce zamieszkania 160 ankietowanych, których 

wypowiedzi były analizowane zarówno łącznie (n=160), jak i oddzielnie 

w podgrupach: mieszkańców wsi (n=13) oraz mieszkańców miast (n=147). 

Respondenci reprezentowali niemal wszystkie województwa w kraju 

(rys. 1). Liczba pozyskanych ankiet z poszczególnych województw wahała 

się od 5 do 16. W przypadku województw kujawsko-pomorskiego 

i podkarpackiego nie odnotowano zwrotu formularzy. Wyliczony na 

podstawie danych zawartych w ankiecie współczynnik koncentracji 

Lorenza, 1155 dotyczący stosunku liczby ankietowanych do liczby ludności w 

województwach, dowodzi istotnej koncentracji respondentów (K= 0,35). 

Największa koncentracja wystąpiła w przypadku województw opolskiego, 

świętokrzyskiego i zachodnio-pomorskiego z których rekrutowało się 20% 

10 

Kwestionariusz ankiety został opracowany przez A. Zajadacz i dotyczył szerszego 

zagadnienia – spędzania czasu wolnego przez osoby niesłyszące w cyklu: dzień powszedni – 

soboty, niedziele i święta – urlopy/wakacje. W niniejszym artykule zostanie przedstawiona 

jedynie część danych związana z cechami społeczno-demograficznymi i aktywnością 

zawodową badanej populacji. 

11 

Współczynnik ten zawiera się w przedziale (0;1) 0 – brak koncentracji, 1 całkowita koncentracja. 

- 74 -

ankietowanych, a które to województwa zamieszkuje 10,5% populacji 

Polski. Nieco mniejsza (kolejne 20% ankietowanych) koncentracja nastąpiła 

w przypadku województw lubelskiego, lubuskiego i podlaskiego, w których 

zamieszkuje łącznie 11,5% ludności kraju. Mniejsza koncentracja wystąpiła 

w województwach małopolskim, pomorskim i łódzkim, które zamieszkuje 

także 20% ankietowanych i porównywalny odsetek ludności Polski (21,1%). 

Z pozostałych województw, które zamieszkuje 56,9% ludności, pochodziło 

40% respondentów. 

Rys. 1. Liczba ankietowanych w stosunku do liczby ludności 

województwa według wskaźnika koncentracji Lorenza. 

Źródło: wywiad kwestionariuszowy (n= 160). 

Wyniki badań 

Analizę wyników wywiadów kwestionariuszowych przeprowadzono 

w odniesieniu do ogółu respondentów (gdzie podstawą obliczeń było 

n=160 – dane zamieszczono w tabelach), jak również w podgrupie 

mieszkańców miast oraz wsi. Podstawą obliczeń wartości procentowych 

dla mieszkańców wsi było n=13, natomiast w przypadku mieszkańców 

miast n=147. Dane dotyczące podgrup przedstawiono na wykresach. 

- 75 -

Miejsce zamieszkania a aktywność zawodowa 

W badanej grupie (n=160) osoby aktywne zawodowo (54,8%) 

nieznacznie dominowały nad niepracującymi (44,3%). Rozpatrując 

oddzielnie sytuację mieszkańców miast i wsi stwierdzono, iż na wsi (n=13) 

przeszło trzy czwarte respondentów nie pracowało zawodowo (rys. 2). 

Wśród mieszkańców miast (n=147) przeważały osoby pracujące nad 

niepracującymi. Biorąc pod uwagę wielkość miast, można zauważyć, iż 

wraz ze wzrostem liczby mieszkańców wzrasta aktywność zawodowa 

badanej grupy, z 54,3% w przypadku miast liczących 21-100 tys. 

mieszkańców, do 58,2% w miastach przekraczających 500 tys. 

mieszkańców. W małych miastach o wielkości do 20 tys. mieszkańców 

wszyscy respondenci zadeklarowali aktywność zawodową. 

Rys. 2. Aktywność zawodowa niesłyszących mieszkańców miast oraz wsi. 

Źródło: wywiad kwestionariuszowy 

(mieszkańcy wsi n=13; mieszkańcy miast n=147) 

Wiek a aktywność zawodowa 

Wśród ogółu respondentów (n=160) największy odsetek stanowiły 

osoby w wieku 25-44 lata (42,4%), oraz w przedziale 45-64 lata (39,3%). 

Respondenci powyżej 65 roku życia obejmowali 11,2% badanej próby, 

natomiast młodzież (15-24 lata) – 6,2%, (tabela 3). 

- 76 -

Tab. 3. Wiek a aktywność zawodowa. 

* mieszkańców; 0,9% badanych nie udzieliło odpowiedzi 


W miastach (n=147) najwięcej osób pracujących było w wieku 

produkcyjnym: 25-44 lata (32,0%), oraz 46-64 lata (21,8%). W pozostałych 

grupach wiekowych osoby pracujące występowały sporadycznie, 

w przedziale 15-24 lata stanowiły 3,4%, natomiast powyżej 65 roku życia 

mniej niż 1% ogółu badanych mieszkańców miast (ryc.3). Niepracujący 

mieszkańcy miast, oprócz seniorów (w przypadku których stosunek liczby 

niepracujących do pracujących wynosił 11,6 do 0,7), to także osoby 

w wieku produkcyjnym 4565 lat – 18,3%, oraz w przedziale 25-44 lata 

(8,8%). Młodzież (15-24 lat), najmniej licznie reprezentowana w badanej 

próbie, stanowiła także najmniejszą grupę wśród niepracujących (2,7%). 

Zauważalna jest dominacja osób pracujących w dużych (101-500 tys.) oraz 

bardzo dużych (powyżej 500 tys. mieszkańców) miastach, zwłaszcza 

w grupie wiekowej 25-44 lata (tabela 3.). W tej grupie trzy a nawet 

czterokrotnie (w zależności od wielkości jednostki osadniczej) przeważają 

pracujący nad osobami biernymi zawodowo. O ile wśród osób w wieku 25- 

44 lata więcej było pracujących, o tyle w kolejnej grupie wiekowej (45-64 

lata) stosunek ten jest bardziej wyrównany. 

Na wsiach więcej niż połowa (69,3%) mieszkańców w wieku 

produkcyjnym (25-64) była bierna zawodowo (rys. 3). Ponadto stosunkowo 

wielu niepracujących stanowiły osoby młode (25-44 lat), natomiast w przypadku 

miast znaczą liczbę niepracujących zauważamy dopiero po 45 roku 

życia. Świadczy to z jednej strony o większej aktywności zawodowej 

ludności miejskiej, szczególnie w późniejszych latach życia, jak również 

o większych możliwościach podjęcia pracy w mieście niż na wsi. 

- 77 -

Rys. 3. Wiek a aktywność zawodowa 

niesłyszących mieszkańców miast oraz wsi. 

0,9% badanych nie udzieliło odpowiedzi. 

Źródło: wywiad kwestionariuszowy (mieszkańcy wsi n=13; mieszkańcy miast n=147). 

Wykształcenie a aktywność zawodowa 

W badanej grupie (n=160) najwięcej osób posiadało wykształcenie 

zawodowe (52,5%), następnie średnie (28,8%), co dziesiąta osoba 

deklarowała wykształcenie wyższe (9,9%), a najrzadziej wskazywano 

wykształcenie podstawowe (7,6%), (tabela 4). 

Tab. 4.Wykształcenie a aktywność zawodowa. 

* mieszkańców; ** wykształcenie wyższe i wyższe zawodowe (licencjackie) łącznie 1,2% 

badanych nie udzieliło odpowiedzi. 


- 78 -

Na terenach wiejskich (n=13), osoby aktywne zawodowo to w równej 

mierze ludzie z wykształceniem zawodowym, średnim i wyższym (po 7,7% 

wskazań), (rys. 4). Natomiast nieaktywni zawodowo mieszkańcy wsi to 

głównie osoby z wykształceniem zawodowym (46,2%) oraz średnim 

(23,1%). Stosunkowo mały udział wśród niepracujących miała (najmniej 

licznie reprezentowana wśród respondentów) grupa osób z wykształceniem 

podstawowym (7,7%). Wśród niepracujących mieszkańców wsi nie 

stwierdzono osób z wykształceniem wyższym. 

Mieszkańcy miast (n=147) z wykształceniem zawodowym stanowili 

52,4% badanych (rys. 4). W grupie tej występowała niewielka przewaga 

pracujących (27,9%) nad niepracującymi (24,5%). Przy czym można 

zauważyć, że o ile w miastach liczących 21-100 tys. i 101-500 tys. 

mieszkańców liczebność grupy pracujących i niepracujących jest zbliżona, 

to w przypadku dużych miast (powyżej 500 tys. mieszkańców), występuje 

blisko dwukrotna przewaga pracujących z wykształceniem zawodowym 

nad niepracującymi. 

Rys. 4. Wykształcenie a aktywność zawodowa 




Wykształcenie średnie w miastach zadeklarowało 28,5% 

ankietowanych, przy czym ponad dwukrotnie przeważały osoby pracujące 

nad biernymi zawodowo. W miastach rozpatrywanych ogółem (n=147) 

podział na pracujących i niepracujących jest w miarę równomierny, 

natomiast w miastach od 101 do 500 tys. mieszkańców występowała 

znaczna przewaga pracujących osób z wykształceniem średnim nad 

niepracującymi. 

Duży stopień aktywności zawodowej wykazują osoby z wykształceniem 

wyższym (prawie wszystkie zadeklarowały, że pracują), przy czym 

najczęściej są to mieszkańcy miast o wielkości 101-500 tys. i powyżej 500 

- 79 -

tys. mieszkańców. W przypadku osób z wykształceniem podstawowym 

w większości odnotowano brak aktywności zawodowej. 

Na podstawie zgromadzonych danych można stwierdzić, że poziom 

wykształcenia ma wpływ na aktywność zawodową osób niesłyszących. 

Obserwowana prawidłowość jest wprost proporcjonalna – wykształcenie 

podstawowe wpływa na niski poziom, natomiast wykształcenie wyższe na 

wyższy poziom aktywności zawodowej. Ponadto w przypadku 

ankietowanych z wykształceniem zawodowym i średnim – w miastach 

obserwowana jest zdecydowanie wyższa aktywność zawodowa niż na 

obszarach wiejskich. 

Dochód a aktywność zawodowa 

Wśród badanych (n=160), największy odsetek (51,8%) stanowiły osoby 

o dochodzie w granicach 500-1000 zł miesięcznie na jednego członka 

rodziny. W przypadku drugiej co do liczebności grupy dochody plasowały 

się poniżej 500 zł (17,3%) i u nieco mniejszej grupy na poziomie 1001- 

1500 zł (15,4%). Osoby o dochodach powyżej 1500 zł, to zaledwie 1,8% 

spośród badanych. Pytanie dotyczące dochodów spotkało się z największą 

nieufnością, ponieważ aż 13,7% respondentów nie udzieliło na nie 

odpowiedzi (tabela 5). 

Tab. 5. Dochód a aktywność zawodowa. 

* mieszkańców; 13,7% badanych nie udzieliło odpowiedzi. 


W odniesieniu do obszarów wiejskich (n=13) można stwierdzić, że 

osoby o miesięcznym dochodzie niższym niż 500 zł nie pracują zawodowo 

(38,5%) (rys. 5). Natomiast w przypadku wyższych dochodów nie można 

jednoznacznie wykazać, iż aktywność zawodowa wpływała na wzrost 

- 80 -

zamożności niesłyszących. Osoby mieszkające na wsiach o średnim 

dochodzie od 500 do 1000 zł to w głównej mierze niepracujący (23,1%), 

natomiast aktywni zawodowo stanowili 7,7% tej grupy. Wśród osób o dochodach 

w granicach 1001-1500 zł odnotowano taką samą liczbę 

pracujących co niepracujących (po 15,4%). Dochody żadnego z badanych 

mieszkańców wsi nie przekroczyły 1500 zł. 

Rys. 5. Dochód a aktywność zawodowa 




W miastach (n=147) zarysowuje się tendencja do wzrostu dochodów 

wraz ze wzrostem liczby aktywnych zawodowo. Widoczne jest to 

zwłaszcza w przypadku dochodów na poziomie 500-1000 zł oraz 1001- 

1500 zł, gdzie taki dochód deklarowały częściej osoby pracujące. Na 

podstawie zestawienia danych dotyczących wielkości średniego, 

miesięcznego dochodu przypadającego na jednego członka rodziny, z aktywnością 

zawodową w odniesieniu do miejsca zamieszkania można 

stwierdzić, że osoby, których średni dochód kształtuje się na poziomie 

poniżej 500 zł są w głównej mierze bierne zawodowo. Większa aktywność 

zawodowa, przekładająca się na wyższy dochód, widoczna była w przypadku 

osób zarabiających od 501 do 1000 zł, zamieszkujących duże i bardzo 

duże miasta (tabela 5). Podobna sytuacja dotyczyła również 

mieszkańców bardzo dużych miastach (pow. 500 tys.) zarabiających 

powyżej 1000 zł. Znamiennym jest, iż respondenci sporadycznie 

deklarowali dochody przekraczające 1500 zł na jednego członka rodziny 

w skali miesiąca i były to osoby niepracujące zawodowo, a więc na 

wysokość całkowitego dochodu rodziny mieli wpływ inni jej członkowie. 

- 81 -

Podsumowanie 

Wyniki badań pozwalają na wstępne potwierdzenie przyjętej hipotezy, 

iż miejsce zamieszkania ma wpływ na aktywność zawodową osób 

niesłyszących. Aktywność zawodowa mieszkańców miast, zwłaszcza 

dużych, była znacznie większa niż mieszkańców wsi. Ponadto stwierdzono 

wprost proporcjonalną zależność między wykształceniem a stopniem 

aktywności zawodowej. 

Analiza aktywność zawodowej mieszkańców wsi i miast, z uwęględnieniem 

grup wiekowych, wykazała największą aktywność zawodową 

osób w wieku 25-44 lata, tak w miastach, jak i na wsiach. Zarówno wśród 

mieszkańców wsi, jak i miast zauważalna jest prawidłowość, iż 

wykształcenie podstawowe wpływa na niski poziom, natomiast 

wykształcenie wyższe na wysoki poziom aktywności zawodowej. Ponadto 

respondenci z wykształceniem zawodowym i średnim mieszkający w miastach 

byli aktywniejsi zawodowo niż mieszkańcy wsi o analogicznym 

poziomie wykształcenia. 

Zestawienie wielkości średniego, miesięcznego dochodu przypadającego 

na jednego członka rodziny, z aktywnością zawodową wykazało, że 

bez względu na wielkość zamieszkiwanej jednostki osadniczej osoby, 

których średni dochód kształtował się na poziomie poniżej 500 zł, 

zazwyczaj nie pracują. Wyższa aktywność zawodowa przekładająca się na 

wyższy dochód widoczna była w przypadku osób zarabiających powyżej 

500 złotych tak w miastach, jak i na wsiach. 

Ze względu na nierównomierny udział w badanej próbie 

przedstawicieli miast i wsi należy podkreślić, iż wnioski dotyczące 

mieszkańców terenów wiejskich (ze względu na ich małą liczebność) 

należy traktować jako wstępne. Szczegółowe rozpatrzenie cech społecznodemograficznych 

tej grupy społecznej wymaga odrębnych badań. Jednakże 

uzyskane, nieliczne wypowiedzi niesłyszących mieszkańców wsi, wskazują 

na ogromną potrzebę podejmowania działań umożliwiających im większą 

aktywizację zawodową. Z faktem tym wiąże się konieczność większego 

dostosowania systemu kształcenia (zwłaszcza na poziomie średnim i wyższym) 

zarówno do predyspozycji tej grupy, jak i potrzeb rynku pracy. 

Istotna jest także zmiana nastawienia społecznego, aby w procesie 

aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych skupiać się nie tyle na 

ograniczeniach, co na możliwościach tej grupy. Jak zauważa m.in. 

A. I. Brzezińska 156 być może najwłaściwszą formą aktywizacji zawodowej 

osób niepełnosprawnych nie jest wcale koncentrowanie się na 

ograniczeniach i kompensowanie ich poprzez wyposażanie we wszelkie 

możliwe „narzędzia”, mające na celu upodobanie do osób zdrowych, 

1 

A. I. Brzezińska, R. Kaczan, K. Piotrowski, P. Rycielski, Uwarunkowania aktywności 

zawodowej osób z ograniczeniami sprawności, kapitał osobisty i społeczny (w:) Nauka 2/2008, 

Polska Akademia Nauk, s. 129-156. 

- 82 -

zgodnie z wymogami stanowiska pracy, ale właśnie podejmowanie działań 

skierowanych na wykorzystanie zasobów, które posiadają i włączenie ich 

w funkcjonujące wokół nich zwyczajne sieci społeczne – rodzinne, 

społeczne, zawodowe. Zmiana wizerunku osób z niepełnosprawnością 

powinna zmierzać w kierunku postrzegania ich jako tak samo aktywnych i 

mających licznych znajomych oraz przyjaciół, jak ich rówieśnicy, zamiast 

oferowania „specjalnych” działań budowanych na wizerunku osób 

niepełnosprawnych jako grupy „specjalnej troski” 2 . 57 

Literatura 

1. Böhme G., Welzl-Müller K., Audiometrie Hörprüfungen im 

Erwachenen – und Kindesalter, Hans Huber, Bern, 1993. 

2. Brzezińska A. I., Kaczan R., Piotrowski K., Sijko K., Rycielski P., 

Wiszejsko-Wierzbicka D., Uwarunkowania aktywności zawodowej 

osób z ograniczeniami sprawności, czynniki społecznodemograficzne 

(w:) Nauka1/2008, Polska Akademia Nauk. 

3. Brzezińska A. I., Kaczan R., Piotrowski K., Rycielski P., 

Uwarunkowania aktywności zawodowej osób z ograniczeniami 

sprawności, kapitał osobisty i społeczny (w:) Nauka 2/2008, Polska 

Akademia Nauk. 

4. Czykwin E., Stygmat Społeczny, Wyd. PWN, Warszawa 2008. 

5. Goffman E., Sigma. Notes on the Management of a Spoiled 

Identity, Englewood Cliffs, Prentice-Hall, 1963 (wyd. Polskie: 

Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, tłum. A. Dzierzyńska, 

J. Takarska-Bakir, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2005). 

6. Ossowski R., Jakość życia – efektywne pełnienie ról rodzinnych 

i zawodowych (w:) Aouil B, Kościelska M. (red.), Człowiek 

niepełno-sprawny. Rodzina i praca, Wyd. Akademii Bydgoskiej im. 

K. Wielkiego, Bydgoszcz, 2004, s. 21-35. 

7. Szczepankowski B., Niesłyszący-Głusi-Głuchoniemi. Wyrównywanie 

szans, WSiP, Warszawa 1999. 

8. Fellinger J., Holzinger D., Schoberberger R., Lenz G., Psychosoziale 

Merkmale bei Gehörlosen. Daten aus einer Spezialambulanz für 

Gehörlose. Nervenarzt 76, 2005, s. 43-51, Online publiziert: 2 April 

2004, Springer Verlag 2004. 

2 

Jw. 

- 83 -

- 84 -

Dorota Ulikowska 

Lubelskie Forum Organizacji Osób Niepełnosprawnych 

Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Administracji w Lublinie 

GMINA I JEJ ROLA W AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ OSÓB 

NIEPEŁNOSPRAWNYCH 

Wstęp 

Zjawisko niepełnosprawności w Polsce niepokojąco dynamicznie 

wzrasta, zaś problemy z nim związane nie znajdują konstruktywnych 

rozwiązań. Proklamowane humanistyczne idee i hasła nie wystarczają. 

Jakkolwiek coraz lepiej rozumiane jest pojęcie niepełnosprawności, 

odrzucane są dyskryminujące uprzedzenia i krzywdzące stereotypy, to 

jednak sytuacja życiowa niepełnosprawnych nie ulega widocznej poprawie, 

idee integracji, normalizacji i wyrównywania szans pozostają na 

płaszczyźnie słów i obietnic. 158 

Wykształcenie i zatrudnienie osób niepełnosprawnych 

Osoby niepełnosprawne mają niższy poziom wykształcenia niż osoby 

w pełni sprawne. Wynika to z barier architektonicznych w szkołach 

i uczelniach wyższych, barier w komunikowaniu się z resztą rodowiska, 

problemów związanych z dojazdem do miejsca kształcenia, wyposażeniem 

w sprzęt rehabilitacyjny oraz pomoce dydaktyczne, a także barier 

psychologicznych. Niewiele jest szkół posiadających zlikwidowane bariery 

architektoniczne. Kwestią nierozstrzygniętą jest również spór o to, jakiego 

typu placówki są najlepszym miejscem kształcenia osób niepełnosprawnych 

– integracyjne czy też specjalistyczne? Efektem takiej sytuacji jest izolacja 

osób niepełnosprawnych. Izolacja, która jest zarazem problemem 

społecznym i psychologicznym. Ludzie niepełnosprawni są marginalizowani, 

i mają świadomość społecznego wykluczenia. 259 

1 

M. Jedynak, Doradztwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych, http://online.wsns.pl/ 

course/view.php?id=7; szerzej zob. M. Jedynak, Doradztwo zawodowe dla osób 

niepełnosprawnych (w:) Doradztwo zawodowe przez Internet. Materiały szkoleniowe studiów 

podyplomowych, Red. Żerel E. i Jedynak M., Wydawnictwo WSNS Lublin 2007, s. 409 i nast. 

2 

Por. Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Dolnośląski program wyrównywania 

szans osób niepełnosprawnych i przeciwdziałaniu ich wykluczeniu oraz pomocy 

w realizacji zadań na rzecz zatrudnienia osób niepełnosprawnych, Wrocław 2004, 

s. 7-8. 

- 85 -

Człowiek niepełnosprawny – bez względu na wiek, kondycję 

psychofizyczną, fakt posiadania pracy lub jej braku, potrzebuje 

skutecznego i dostępnego poradnictwa zawodowego, fachowej pomocy 

w dokonywaniu wyborów szkoły, zawodu, w budowie długofalowego 

planu rozwoju własnych, indywidualnych umiejętności, kariery zawodowej. 

Jednostka sama zadaje sobie pytanie: Kim mam być? Co mam robić? Jaka 

jest moja pasja, powołanie? Do czego mam dążyć? Rozpoznanie jednak tej 

właściwej drogi nie jest łatwe, musi nastąpić na niej pogodzenie się 

z osobistymi możliwościami, dyspozycjami, zdolnościami, ale 

niejednokrotnie elementy te nie są odkryte, są zawężone, przygniecione, 

czego powodem jest niewiara w siebie, zaniżona samoocena, percepcja 

wartości własnej osoby jedynie przez pryzmat niepełnosprawności, obawa i 

strach przed światem. Niepełnosprawni często podkreślają potrzebę 

zdobycia wykształcenia, zawodu, ciekawej pracy, pracują niejednokrotnie o 

wiele więcej, efektywniej i rzetelniej, chcąc udowodnić, że brak pełnej 

sprawności nie stanowi dla nich przeszkody w życiu. Poinformowanie 

pracodawcy, że jest się osobą niepełnosprawną, zwykle go paraliżuje, 

obawia się, nie wie jak się zachować. Osoba niepełnosprawna jednak 

zwiększy swoje szanse, jeśli będzie wiedziała, czego szuka. Musi być 

przekonana, jaki zawód chce wykonywać. Skutki niepełnosprawności 

w zakresie wykonywania roli zawodowej są najpoważniejsze w stosunku 

do osób z niskim wykształceniem i niewielkimi kwalifikacjami. Grupa 

niepełnosprawnych w Polsce (bez względu na rodzaj dysfunkcji) jest 

bardzo nisko wykształcona. Około zaledwie 4% niepełnosprawnych posiada 

wykształcenie wyższe. 360 

Niskie wykształcenie ma wpływ na małą aktywność osób 

niepełnosprawnych, a ta z kolei na wysoki poziom bezrobocia w tej grupie 

osób. Podjęcie zatrudnienia przez osoby niepełnosprawne jest procesem 

złożonym i składa się z dwóch etapów: pierwszy dotyczy podjęcia decyzji 

o wejściu na rynek pracy, a drugi polega na podjęciu zatrudnienia. 

Niepełnosprawność bardziej wpływa na wskaźnik aktywności zawodowej 

niż na wskaźnik bezrobocia. Stąd głównym problemem osób 

niepełnosprawnych jest ich poziom aktywności oraz problem dostępu do 

pracy. 461 

Nieodzownym sprzymierzeńcem osób niepełnosprawnych w edukacji 

zawodowej i w poszukiwaniu miejsca na rynku pracy powinno być 

profesjonalne poradnictwo zawodowe i właściwie przygotowany do swojej 

służby doradca zawodowy. Poradnictwo zawodowe, przyjmując 

specyficzny model, adekwatny do polskich warunków, powinno być 

ukierunkowane na wszelką możliwą pomoc osobom niepełnosprawnym, 

powinno wychodzić naprzeciw problemom jednostek niepełnosprawnych, 

3 

M. Jedynak, Doradztwo zawodowe…, dz. cyt. 

4 

Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Dolnośląski program wyrównywania 

szans osób niepełnosprawnych …, dz. cyt., s. 8 

- 86 -

aby skutecznie przeciwdziałać wszelkim destruktywnym sytuacjom, 

zaburzającym ich osobowość. 562 

Problem aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych 

Specyficzną cechą zasobów ludzkich w Polsce jest brak mobilności, 

wynikający z ograniczeń utrudniających zmianę miejsca zamieszkania 

stosownie do możliwości zatrudnienia. Stan ten sprawia, iż osoby 

zamieszkujące tereny objęte stagnacją gospodarczą skazane są w praktyce 

na wykluczenie z życia zawodowego. Jedyną szansą na zmianę ich 

osobistej sytuacji jest ożywienie gospodarcze w najbliższym rejonie ich 

miejsca zamieszkania. Sytuacja ta szczególnie mocno dotyka osób 

z orzeczonym znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności, 

gdyż ich uzależnienie od rodziny oraz ograniczenia funkcjonalne 

organizmu jeszcze bardziej obniżają ich mobilność. W sytuacji drastycznie 

wysokiego bezrobocia nie mają one praktycznie szans na zatrudnienie. 

Część z tych osób jest w stanie rozpocząć samodzielną działalność 

gospodarczą, pod warunkiem, iż nie pozostaną bez wsparcia w zakresie 

konsultingu. 

Odpowiedzialność za realizację zadań związanych ze wspieraniem 

aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych w polskim systemie 

powierzona została przede wszystkim samorządom powiatowym oraz 

samorządom wojewódzkim. W związku z tym podstawowe komórki 

organizacji społeczności lokalnej, jakimi są gminy, pozostają mało aktywne 

w tym zakresie. Sytuacja taka sprawia, iż wsparcie, mające obecnie 

charakter prawie wyłącznie finansowy, może trafić do stosunkowo 

niewielkiej grupy osób niepełnosprawnych. 

Osoby niepełnosprawne, zwłaszcza zamieszkujące słabo rozwinięte 

gospodarczo regiony, które ze względu na stopień swojej niepełnosprawności 

i łączącą się z tym znacznie obniżoną produktywnością nie 

mają szans na zatrudnienie lub utrzymanie zatrudnienia w przedsiębiorstwach 

działających na zasadach rynkowych, zagrożone są pełnym 

wykluczeniem, z powodu braku możliwości rehabilitacji poprzez pracę 

w zakładach produkcyjnych i usługowych. Szczególnie doskwiera brak 

dostatecznej liczby miejsc pracy w zakładach typu non profit, które nie są 

nastawione na pogoń za zyskiem. 

Natomiast osoby niepełnosprawne, które wobec braku jakiejkolwiek 

szansy na zatrudnienie, zdecydowały się na rozpoczęcie samodzielnej 

działalności gospodarczej i, np. zaciągnęły pożyczkę ze środków PFRON 

na ten cel, bardzo często bankrutują, w efekcie czego znajdują się w dużo 

cięższej sytuacji w stosunku do stanu z przed rozpoczęcia działalności. 

5 

M. Jedynak, Doradztwo zawodowe…, dz. cyt. 

- 87 -

Ważną przyczyną tej sytuacji jest brak na poziomie gminy jakiegokolwiek 

systemowego, stałego wsparcia dla osób niepełnosprawnych prowadzących 

działalność gospodarczą, a więc porady prawne, pomoc w promocji 

działalności, pomoc w zdobyciu zbytu, porady przed założeniem 

działalności gospodarczej w wyborze odpowiedniego jej rodzaju, itd. 663 

Jedną z najistotniejszych barier racjonalnego wdrażania modelu 

aktywnej roli gminy w sprawach zatrudniania osób niepełnosprawnych jest 

brak możliwości oceny kompetencji osób niepełnosprawnych, takich jak: 

kwalifikacje, predyspozycje, uwarunkowania psychologiczne itd. Wynika to 

z faktu, iż w Polsce brak jest instytucji rynku pracy, która dysponowałaby 

wiedzą i metodami pozwalającymi na zbadanie i określenie potencjalnej 

produktywności osoby niepełnosprawnej na określonym stanowisku pracy 

oraz potencjalnej wysokości dodatkowych kosztów wynikających 

z zatrudniania lub samozatrudniania osoby niepełnosprawnej. Na 

podstawie takiej diagnozy można byłoby trafnie doradzić czy osoba 

niepełnosprawna powinna pracować na otwartym czy chronionym rynku 

pracy, w zakładach gospodarki społecznej, w pełni samodzielnie prowadzić 

działalność gospodarczą czy też prowadzić działalność gospodarczą 

wspomaganą, np. przez gminę. Efektem współpracy gminy z taką instytucją 

pracy byłby trafny wybór formy wsparcia dla każdej z osób 

niepełnosprawnych oraz ustalenie zakresu i wielkości wsparcia, 

zapewniający racjonalne wykorzystanie środków publicznych. 764 

Praca w Polsce zawsze była dobrem trudno dostępnym dla osób 

niepełnosprawnych. W warunkach gospodarki rynkowej osoby te 

napotykają na coraz większe trudności w dostępie do otwartego rynku 

pracy. Ze szczególną mocą trudności tych doświadczają niepełnosprawni 

mieszkańcy obszarów małomiasteczkowych i wiejskich. Wszystkie 

wskaźniki ilustrujące sytuację na rynku pracy są dla nich wysoce 

niekorzystne i dowodzą pogłębiających się nierówności w dostępie do 

pracy między osobami niepełnosprawnymi a sprawnymi. Wysoce 

alarmujące jest to, iż mimo działań podejmowanych przez państwo 

w zakresie aktywizacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych 

tendencją dominującą w tej dziedzinie jest stałe pogarszanie się sytuacji 

osób niepełnosprawnych w odniesieniu do sytuacji osób sprawnych. Trwa 

systematyczne wypieranie osób niepełnosprawnych z otwartego rynku 

pracy, a nie wzrastają zasoby rynku pracy hronionej. Istnieje potrzeba 

poszukiwania i wdrażania rozwiązań innowacyjnych. Jednym z nich mogą 

stać się spółdzielnie socjalne. 865 

6 

www.cigg.pl/niepelnosprawnym/.../Problem%20aktywizacji%20osob%20niepelnospra 

wnych.doc z dnia 18.08.2009. 

7 

Jw. 

8 

M. Niedek, Na podstawie Strategii Partnerstwa na rzecz Rozwoju „Kluczowa rola gminy 

w aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych” w ramach Programu Inicjatywy 

Wspólnotowej EQUAL, www.ingmina.pl/niepelnosprawnym. 

- 88 -

Polsce należałoby w większym zakresie wprowadzić do praktyki 

nowoczesną spółdzielczość socjalną, w której cele ekonomiczne służą 

osiąganiu celów społecznych, zapewniona jest podmiotowość osoby 

niepełnosprawnej i tworzone są warunki do jej aktywnego włączenia się 

w życie swego środowiska. Wprowadzenie takiej formy gospodarki 

społecznej, jak spółdzielczość socjalna, do lokalnego środowiska, otworzy 

przed osobami niepełnosprawnymi możliwość wejścia na otwarty rynek 

pracy, którego elementem będą spółdzielnie socjalne, umożliwi im 

zdobycie przygotowania zawodowego i przezwycięży stan wykluczenia 

społecznego. Zasady, na jakich działają spółdzielnie socjalne, pozwolą na 

uświadomienie sobie przez ich członków godności pracy, na ich włączenie 

się do zarządzania swoim zakładem pracy, podjęcie odpowiedzialności za 

swój los, a więc proces upodmiotowienia. Jedną z konsekwencji tego 

zjawiska będzie podniesienie jakości pracy, wykonywanej 

z wykorzystaniem narzędzi nowych technologii. Dla gminy utworzenie 

spółdzielni socjalnych z udziałem osób niepełnosprawnych oznaczać 

będzie: 

- zmniejszenie bezrobocia w środowisku lokalnym, 

- ograniczenie zjawiska wykluczenia społecznego, 

- zmniejszenia obciążenia gminnego budżetu na opiekę socjalną oraz 

ukształtowanie się w samorządzie i całej społeczności lokalnej 

pozytywnego nastawienia do osób niepełnosprawnych. 

Funkcjonowanie spółdzielni socjalnych w środowisku wiejskim i małomiasteczkowym 

przyczynia się do lepszego zaspokajania coraz bardziej 

zróżnicowanych potrzeb tych środowisk, jak również do kształtowania 

i zaspokajania nowych potrzeb, a tym samym do zwiększenia atrakcyjności 

lokalnego rynku usług. Doceniając możliwości wielu modeli spółdzielni 

socjalnej Partnerstwo skoncentruje się na dwóch głównych typach: 

- spółdzielni organizowanej od podstaw oraz 

- spółdzielni utworzonej z przekształcenia tradycyjnej formy 

spółdzielni inwalidów. 

Partnerstwo zakłada wykorzystanie w celu doskonalenia modelu 

doświadczeń włoskich, greckich, francuskich i holenderskich. Tak jak 

w modelu włoskim, rozwój spółdzielczości socjalnej miał przynieść 

znaczny wzrost aktywności zawodowej niepełnosprawnych mieszkańców 

wsi i małych miejscowości. Zakładano również, że proponowane przez 

Partnerstwo rozwiązania będą funkcjonować jako przejściowo wspierane 

rynki pracy, stanowiące wejście do otwartego rynku pracy. 966 

9 

Jw. 

- 89 -

Integracja i aktywizacja społeczna osób niepełnosprawnych 

w środowiskach wiejskich i małomiasteczkowych 

Istnieje duże zapotrzebowanie na politykę ukierunkowaną na skutki 

działań wobec osób niepełnosprawnych, które mają być uwidocznione 

w poprawie sytuacji konkretnych osób bądź zniwelowaniu czynników 

blokujących integrację. Przy określaniu celów polityki należy brać pod 

uwagę wymierne wskaźniki, które pozwolą na monitorowanie zmian 

sytuacji osób niepełnosprawnych. Istnieje podwójna marginalizacja osób 

niepełnosprawnych zamieszkałych w małych miastach i na terenach 

wiejskich – spowodowana z jednej strony problemami wynikającymi 

z samej niepełnosprawności, a z drugiej – niedorozwojem cywilizacyjnym 

obszaru, w którym żyją. Narasta nierówność szans życiowych wynikających 

m.in. z polityki władz lokalnych oraz istniejących stereotypów 

kulturowych. Niedostatek infrastruktury technicznej i społecznej tworzy 

bariery integracji osób niepełnosprawnych. Osoby niepełno-sprawne 

zamieszkałe w małych miastach i na terenach wiejskich wciąż nie mają 

dostępu do kompleksowej informacji, która mogłaby im pomóc we 

włączeniu się w życie społeczne, jak też przyczynić się do ich aktywizacji 

zawodowej. Osobom niepełnosprawnym brakuje też doradztwa zawodowego, 

zwłaszcza w kontekście trudnej sytuacji na rynku pracy. 

Niezbędnym warunkiem funkcjonowania w społeczności lokalnej jest 

zdobycie wykształcenia na poziomie co najmniej średnim. Wyuczona 

postawa bierności, oczekiwanie na pomoc z zewnątrz i brak własnej 

inicjatywy skutkuje pozostawaniem w niekorzystnej sytuacji ekonomicznej, 

co w szerszej skali prowadzi do powstawania ubóstwa i narastania 

niedorozwoju tych obszarów. Dominującą działalnością władz lokalnych 

jest rozdysponowywanie środków finansowych na zasiłki. Niedorozwój 

cywilizacyjny obszarów wiejskich i małomiasteczkowych sprawia, że 

działania władz samorządowych skupiają się głównie na poprawie 

infrastruktury na terenie danej gminy. W związku z tym troska o osoby 

niepełnosprawne schodzi niestety na dalszy plan. Władze samorządowe 

niekiedy nie posiadają nawet informacji o liczbie osób niepełnosprawnych 

zamieszkałych na ich terenie. Praktyczna pomoc władz samorządowych 

osobom niepełnosprawnym zamieszkałym na obszarze wiejskim i małomiasteczkowym 

w najlepszym razie polega na działalności opiekuńczej. 

Brak jest natomiast w szerszym zakresie aktywnego wsparcia tych osób 

pod kątem ich integracji społecznej i aktywizacji zawodowej. Widoczna 

jest tu słabość zasobów kadrowych i kompetencji władz lokalnych. 

Widoczne są skutki pustki instytucjonalnej, w braku współpracy między 

instytucjami, w słabym pozyskiwaniu środków oraz w biurokratycznym 

podejściu do zadań. Na ogół w mało zamożnych gminach nie jest zbyt 

widoczna działalność organizacji pozarządowych, środowisko lokalne nie 

jest zintegrowane w działaniach na rzecz osób niepełnosprawnych, a ro- 

- 90 -

dzina nie zawsze stwarza realne możliwości pomocy. Daje też o sobie znać 

osłabienie więzi sąsiedzkich. Brak jest współdziałania poszczególnych 

partnerów społecznych: rodziny, parafii, organizacji pozarządowych, 

społeczności lokalnej. Rozwiązywanie tych problemów wymaga aktywnej 

interwencji i przebudowy wzorców społecznych. Istnieje potrzeba wsparcia 

instytucjonalnego z wykorzystaniem programów strategicznych i pozyskania 

środków finansowych Unii Europejskiej. Widoczna jest segmentacja 

działań administracji, słabość partnerstwa społecznego i podejmowane 

działania zwykle mają charakter interwencyjny i nie przynoszą trwałych 

efektów. Ważna jest konieczność zintegrowanej i długofalowej polityki 

władz samorządowych dotyczącej osób niepełnosprawnych. 1067 

Należy zwrócić uwagę na gorszą sytuację osób niepełnosprawnych 

zamieszkałych na wsi ze względu na występujący problem biedy na tym 

obszarze. Mamy do czynienia z nasileniem ubóstwa (bieda skrajna, bieda 

umiarkowana, najwyższa stopa ubóstwa), biedą dzieci, bezrobociem 

młodzieży, zjawiskiem migracji do miast i poza granice kraju, brakiem 

perspektyw dla młodzieży wiejskiej. Z drugiej strony dziecko niepełnosprawne 

staje się „oknem na świat” dla rodziny. 

Poza tym należy zauważyć przekrój demograficzny osób niepełnosprawnych 

zamieszkałych na terenach wiejskich (większość to osoby 

starsze) oraz częściej występujące głębsze formy niepełnosprawności. 

Ważną kwestią jest też sytuacja osób niepełnosprawnych zamieszkałych na 

wsi i w małych miasteczkach pod względem szeroko rozumianych 

warunków życia (m.in. niskie dochody, niepełne rodziny, alkoholizm), 

aktywności społeczno-zawodowej (np. zbyt niski wskaźnik aktywności 

zawodowej, bezrobocie, słabe wykształcenie i nieadekwatne kwalifikacje 

zawodowe), wsparcia instytucjonalnego i jego adekwatności do potrzeb, 

wsparcia ze strony nieformalnych relacji społecznych oraz kompetencji 

społecznych osób niepełnosprawnych. 10 Same osoby niepełnosprawne nie 

najlepiej oceniają wsparcie, jakie otrzymują ze strony rodziny, szkoły, 

parafii, instytucji lokalnych, władz samorządowych. Dlatego istnieje 

potrzeba wspomagania całych rodzin z osobą niepełnosprawną. 1168 

10 

B. Gąciarz (w:) B. Gąciarz, A. Ostrowska, W. Pańków, Raport analityczny: Integracja 

społeczna i aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych zamieszkałych w małych 

miastach i na terenach wiejskich – uwarunkowania sukcesów i niepowodzeń, opracowany 

przez Instytut Filozofii i Socjologii PAN, na zlecenie Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw 

Osób Niepełnosprawnych, zaprezentowany na konferencji w dniu 25 listopada 2008 r. w 

gmachu MPiPS. 

11 

A. Ostrowska (w:) B. Gąciarz, A. Ostrowska, W. Pańków, Raport analityczny: Integracja 

społeczna i aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych…, dz. cyt. 

- 91 -

Krytycznie i realnie trzeba ocenić możliwości radykalnej poprawy 

sytuacji osób niepełnosprawnych w ciągu najbliższych lat. W związku 

z tym należy optymalnie lokować środki i przygotować osoby 

niepełnosprawne do sytuacji kryzysowej kraju. Na rynku pracy obserwuje 

się obecnie powracający dyktat pracodawcy, wobec czego osobom 

niepełnosprawnym coraz trudniej znaleźć pracę. Również, wobec obecnego 

zagrożenia instytucji rodziny, która w około 85% wspiera osoby 

niepełnosprawne, istotna jest rola środowiska lokalnego, które wspierałoby 

te rodziny. W kontekście obecnych zmian, sytuacji społecznoekonomicznej, 

wskazać trzeba na istotną rolę prognozowania oraz znajdowania 

właściwych rozwiązań instytucjonalnych. 1269 

Co do potencjału administracji centralnej, zintegrowania sytemu 

informacji dotyczących osób niepełnosprawnych oraz przełamywania 

segmentacji działań administracyjnych prowadzonych na rzecz osób 

niepełnosprawnych wskazać należy na niejednorodność zjawiska niepełnosprawności 

i mnogość systemów orzeczniczych. Prowadzone działania – 

m.in. monitorowanie danych na temat niepełnosprawności, wprowadzanie 

rozwiązań systemowych, wspieranie instytucjonalne, inwestowanie w kapitał 

ludzki, kładzie nacisk na systemowe wzmacnianie elementów budowy 

wsparcia dla osób niepełnosprawnych. 1370 

Kluczowa rola gminy w aktywizacji zawodowej osób 

niepełnosprawnych 

Z reguły większość osób niepełnosprawnych potrzebuje różnych form 

pomocy i wsparcia ze strony gminy oraz społeczeństwa dla rozwiązywania 

problemów i zaspokojenia potrzeb związanych z niepełnosprawnością. 

Może to być pomoc i wsparcie w formie stosownej edukacji, rehabilitacji, 

szkolenia zawodowego, pomocy w uzyskaniu pracy, usług asystenta 

osobistego, zaopatrzenia w sprzęt techniczny i rehabilitacyjny itp. Zgodnie 

z konstytucją, samorząd terytorialny w Polsce jest tworzony przez 

wspólnotę obywateli. Osoby niepełnosprawne są pełnoprawnymi obywatelami 

tych wspólnot. Z tego też względu samorządy, zwłaszcza gminy 

powinny wziąć na siebie zasadniczy ciężar aktywizowania tego środowiska. 

Najważniejszym obecnie zadaniem dla samorządowców są działania, 

które pozwolą zrobić jak najwięcej, aby osoby niepełnosprawne były 

pełnowartościowymi obywatelami danej społeczności. Najlepszą drogą jest 

stworzenie osobom niepełnosprawnym warunków do regularnej pracy, do 

12 

W. Pańków (w:) B. Gąciarz, A. Ostrowska, W. Pańków, Raport analityczny: Integracja 

społeczna i aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych…, dz. cyt. 

13 

A. Wojtowicz-Pomierna – Zastępca Dyrektora Biura Pełnomocnika Rządu ds. Osób 

Niepełnosprawnych, konferencja w dniu 25 listopada 2008 r. w gmachu MPiPS. 

- 92 -

aktywnego funkcjonowania w społeczeństwie, której skutkiem powinno być 

równoprawne traktowanie obywateli, którzy z różnych przyczyn nie są 

całkowicie sprawni czy też znaleźli się w trudnej sytuacji życiowej. Gmina 

ma istotny wpływ na promowanie różnych rozwiązań służących 

aktywizacji tych osób. Już dziś istnieją organizacje, które zajmują się m.in. 

osobami niepełnosprawnymi. Gmina może pod tym względem wiele zrobić. 

Chodzi chociażby o promowanie idei spółdzielni socjalnej, wynajmowanie 

spółdzielcom tanich lokali komunalnych, czy przekazywanie sprzętu, to 

tylko niektóre z takich działań. Jeżeli władze gminy będą miały 

świadomość ilu niepełnosprawnych mają na swoim terenie, będą aktywne 

w załatwianiu ich najważniejszych problemów, mogą dla tej grupy osób 

uczynić bardzo wiele. 

Gminy już dziś mają wiele możliwości, by pomóc osobom 

niepełnosprawnym. Nie muszą czekać na prawne unormowanie swoich 

działań w tym zakresie. Jedne gminy są w tej działalności bardziej 

aktywne, inne mniej, dlatego należy podejmować działania, aby je do tego 

zachęcać. Trudno jednak upatrywać poprawy zatrudnienia osób 

niepełnosprawnych, jedynie po stronie samorządów. Pod tym względem 

także państwo ma wiele do zrobienia. Zarówno pod względem finansowym, 

intelektualnym czy instytucjonalnym. 

Należy zauważyć, że prawa osób niepełnosprawnych realizowane są 

na coraz wyższym poziomie. Konieczne jest jednak kontynuowanie działań 

i inicjatyw umożliwiających osobom niepełnosprawnym większą aktywność 

w życiu społecznym, w tym zawodowym. Duże znaczenie ma również 

likwidowanie wszelkich barier, w tym architektonicznych, a także 

przeciwdziałanie powstawaniu nowych przeszkód. Sytuacja osób 

niepełnosprawnych potwierdza konieczność angażowania się państwa 

w tworzenie warunków gwarantujących im rozwój, a tam, gdzie to 

konieczne, zapewnienie opieki na wysokim poziomie. 

Są różne sposoby polityki państwa, służące pomocą osobom 

niepełnosprawnym, należy się jednak zastanowić, jaka rola w tym zakresie 

przypada samorządom. Zainicjowano m.in. i zrealizowano przedsięwzięcia 

mające służyć wzrostowi zatrudnienia osób niepełnosprawnych w administracji 

publicznej oraz pomagające im uzyskać większy dostęp do dóbr 

i usług. Zadania samorządów dotyczące obywateli, w tym m.in. osób 

niepełnosprawnych, zostały określone w ustawach kompetencyjnych 

(województwa, powiatu, gminy). Poza zadaniami własnymi samorządy 

realizują zadania zlecone określone ustawami. Zadania własne samorządów 

realizowane są ze środków własnych samorządów, a także 

wspierane są środkami publicznymi przekazywanymi m.in. na podstawie 

ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych 

(środki PFRON), ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku 

pracy (środki Funduszu Pracy) i ustawy o pomocy społecznej (środki z 

budżetu państwa). Zadania realizowane przez samorządy wspierane są 

również ze środków strukturalnych UE na podstawie programów 

- 93 -

operacyjnych. Największym programem w UE wykorzystującym środki 

Europejskiego Funduszu Społecznego jest Program Operacyjny Kapitał 

Ludzki na lata 2007-2013 (PO KL). W obecnej sytuacji społecznogospodarczej 

jednym z najistotniejszych beneficjentów tego programu są 

osoby niepełnosprawne. Nie tylko od wysokości środków przeznaczanych 

na rehabilitację zawodową i społeczną osób niepełnosprawnych zależy 

skuteczność działań samorządów. 1471 

Koniecznym celem jest pobudzenie aktywności gospodarczej 

niepełnosprawnych mieszkańców wsi i małych miejscowości oraz 

aktywizacja gmin i lokalnych organizacji społecznych w celu wdrożenia 

modelu spółdzielni socjalnej osób niepełnosprawnych, z udziałem lub pod 

auspicjami gmin. Także stworzenie systemu wsparcia tych spółdzielni od 

momentu uruchomienia ich działalności i zapewnienia trwałego 

funkcjonowania. Do szczegółowych celów należy zaliczyć: 

- pozyskanie przychylności i aktywnego uczestnictwa samorządów 

gminnych i miejscowych organizacji pozarządowych do wizji 

aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych poprzez tworzenie 

spółdzielni socjalnych lub aktywne wspieranie podejmowania przez 

niektóre z tych osób samodzielnej działalności gospodarczej, 

- wypracowanie modelu spółdzielczości socjalnej osób 

niepełnosprawnych na obszarach wiejskich i małomiasteczkowych, 

- utworzenie spółdzielni socjalnych osób niepełnosprawnych na 

obszarach wiejskich i małomiasteczkowych i zapewnienie w nich 

zatrudnienia miejscowym osobom niepełnosprawnym, 

- zapewnienie warunków dla trwałego funkcjonowania spółdzielni, 

- wykorzystanie współpracy ponadnarodowej i wymiany doświadczeń 

dla rozwoju innowacyjności i efektywności uruchamiania 

spółdzielni na terenach wiejskich i małomicsteczko-wych. 1572 

Warunkami koniecznymi realizacji skutecznych polityk jest umiejętność 

stosowania nowoczesnych i nowych instrumentów oraz wysokie 

kwalifikacje kadr współpracujących ze środowiskiem i samymi osobami 

niepełnosprawnymi. Podniesieniu jakości pracy instytucji realizujących 

zadania z zakresu polityki społecznej służy szereg działań zaplanowanych 

m.in. w PO KL. Gmina może rozpocząć realizację projektu, którego celem 

będzie zmiana postaw pracodawców, społeczności lokalnej i decydentów 

oraz wzrost zainteresowania aktywnością zawodową osób niepełnosprawnych 

i rozwiązaniami prawnymi, jakie można zastosować przy 

zatrudnianiu niepełnosprawnego pracownika. Cele te mogą zostać 

osiągnięte poprzez: 

14 

M. S. Wilczak, Gmina: więcej aktywności, http://www.mariuszwitczak.pl/moduleinterfa 

ce.php?module=News&id=cntnt01&cntnt01action=detail&cntnt01articleid=404&cntnt01r 

eturnid=7. 

15 

Projekty realizowane przez PFRON w ramach Inicjatywy Wspólnotowej – więcej zob. 

www.pfron.org.pl 

- 94 -

- konferencje dla pracodawców, promujące osoby niepełnosprawne, 

- nawiązanie współpracy z Warsztatami Terapii Zajęciowej i zorganizowanie 

kiermaszu Twórczości Artystycznej Osób Niepełnosprawnych, 

- imprezy integracyjne, 

- audycje radiowe i telewizyjne, artykuły prasowe, 

- przygotowanie strony internetowej poświęconej niepełnosprawności, 

która na bieżąco będzie aktualizowana. 

Działania te przyczynią się do zwrócenia uwagi na problem 

niepełnosprawności, a w szczególności do zmiany wizerunku osób 

niepełnosprawnych, która następnie doprowadzi do wzrostu 

zainteresowania zatrudnianiem osób niepełnosprawnych na otwartym 

rynku pracy. 

Podsumowanie 

Nie mogą być podejmowane konstruktywne działania, faktyczne 

przeobrażenia w ramach instytucjonalnych form pomocy i wsparcia, 

dostosowanych do potrzeb społecznych i indywidualnych, jeśli nie nastąpią 

przemiany w ludzkiej świadomości. Grupa ludzi z różnymi dysfunkcjami 

(fizycznymi i psychicznymi) to pełnoprawna grupa obywateli naszego 

społeczeństwa. Podstawą pomocy, ze strony gminy, ma być nie dobra chęć, 

ale pełne uznanie i respektowanie godności każdej osoby niepełnosprawnej, 

uznanie jej prawa do indywidualnego rozwoju i uczestnictwa we 

wszystkich wymiarach życia społecznego. Mamy widzieć konkretnego 

człowieka nie przez jedynie pryzmat większych lub mniejszych 

niesprawności. Choć sytuacja i możliwości poszczególnych osób mogą być 

nieco odmienne, to posiadają one takie same potrzeby, pragnienia. 

Rzeczywistość społeczna wskazuje na fakt, że nie do końca i nie w pełni 

brane jest pod uwagę prawdziwe dobro osoby niepełnosprawnej, jej 

integralny rozwój. Istnieje wiele powodów, aby czuła się wciąż 

marginalizowana. Słyszymy: „Po co osobie niepełnosprawnej potrzebne są 

studia”, albo: „Niech skończy jakąkolwiek szkołę”. Wciąż ludziom 

niepełnosprawnym przypisuje się etykiety: bezradność, przeciętność, niskie 

potrzeby edukacyjne. Nadszedł czas, aby w końcu ujrzeć w człowieku 

niepełnosprawnym partnera, by mówić o tysiącach ludzi niepełnosprawnych, 

utalentowanych, uzdolnionych, pomóc innym uwierzyć we 

własne siły, zbudować na nowo prawidłowy wizerunek, podnieść ich 

samoocenę, stwarzać im realne szanse nauki i pracy, odrzucić dominujące 

poczucie, że są ofiarą społeczeństwa, kimś bezwartościowym i małoznaczącym. 

1673 

16 

M. Jedynak, Doradztwo zawodowe…, op. cit., http://online.wsns.pl/course/view.php? id=7 

- 95 -

Literatura 

1. Gąnciarz B., Ostrowska A., Pańków W., Raport analityczny: Integracja 

społeczna i aktywizacja zawodowa osób niepełno-sprawnych 

zamieszkałych w małych miastach i na terenach wiejskich – 

uwarunkowania sukcesów i niepowodzeń, opracowany przez Instytut 

Filozofii i Socjologii PAN, na zlecenie Biura Pełnomocnika Rządu do 

Spraw Osób Niepełnosprawnych, zaprezentowany na konferencji 

z dnia 25 listopada 2008 r. w Ministerstwie Pracy i Polityki Socjalnej. 

2. Jedynak M., Doradztwo zawodowe dla osób niepełnosprawnych (w:) 

Doradztwo zawodowe przez Internet. Materiały szkoleniowe studiów 

podyplomowych, Red. E.Żerel i M. Jedynak, Wydawnictwo WSNS 

Lublin 2007. 

3. Niedek M., Na podstawie Strategii Partnerstwa na rzecz Rozwoju 

„Kluczowa rola gminy w aktywizacji zawodowej osób 

niepełnosprawnych” w ramach Programu Inicjatywy Wspólnotowej 

EQUAL, www.ingmina.pl/niepelnosprawnym 

4. Projekty realizowane przez PFRON w ramach Inicjatywy Wspólnotowej 

www.pfron.org.pl 

5. Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Dolnośląski 

program wyrównywania szans osób niepełnosprawnych i przeciwdziałaniu 

ich wykluczeniu oraz pomocy w realizacji zadań na rzecz 

zatrudnienia osób niepełnosprawnych, Wrocław 2004. 

6. Wojtowicz - Pomierna A. – Zastępca Dyrektora Biura Pełnomocnika 

Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, konferencja z dnia 25 listopada 

2008 r. w Ministerstwie Pracy i Polityki Socjalnej. 

7. M. S. Wilczak, Gmina: więcej aktywności, http://www. 

mariuszwitczak.pl/ moduleinterface.php?module=News&id=cntnt01&cnt 

nt01action=detail&c ntnt01articleid=404&cntnt01returnid=7 

8. www.cigg.pl/niepelnosprawnym/.../Problem%20aktywizacji%20osob%20 

ni epelnosprawnych.doc 

- 96 -

Marcin Olejniczak 

PWSZ w Koninie 

POSTRZEGANIE AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB 

NIEPEŁNOSPRAWNYCH W ŚRODOWISKU LOKALNYM 

Wstęp 

Konsekwencje niepełnosprawności wywołują określone skutki 

dotyczące funkcjonowania osoby niepełnosprawnej w wymiarach: 

zawodowych, społecznych, ekonomicznych, fizycznych, psychicznych, 

umysłowych, emocjonalnych 1 . 74 Społeczne funkcjonowanie osób 

niepełnosprawnych wiąże się często z aktywnością zawodową, wskutek 

której społeczne postrzeganie osób niepełnosprawnych odbywa się poprzez 

odbiór i ocenę zawodowego wypełniania ról organizacyjnych. Można 

zatem postawić tezę, że aktywność zawodowa staje się czynnikiem lub 

wręcz warunkiem koniecznym rehabilitacji społecznej, a rozumiana 

w sensie opisowym kariera zawodowa osoby niepełnosprawnej przyczynia 

się do realizacji kariery życiowej w znaczeniu wartościującym dodatnio. 

Cel opracowania 

Niniejszy tekst ma na celu ukazanie – po pierwsze – funkcji pracy 

w życiu osoby niepełnosprawnej ze szczególnym uwzględnieniem zmiany 

statusów i pozycji społecznych wskutek podejmowania aktywności 

zawodowej przez osoby nie pełnosprawne (w wymiarze teoretycznym) oraz 

– po drugie – przedstawienie spółdzielczości socjalnej jako narzędzia 

zmiany postrzegania społecznego osób niepełnosprawnych w środowisku 

lokalnym – dzięki podejmowanej przez osoby niepełnosprawne aktywności 

zawodowej związanej z sektorem usług (w wymiarze empirycznym). 

1 

Por. J. Kirenko, Indywidualna i społeczna percepcja niepełnosprawności, Wydawnictwo 

UMCS, Lublin 2007, s. 24. 

- 97 -

Praca w życiu osób niepełnosprawnych 

Praca stanowi atrybut człowieczeństwa. Jest aktywnością indywidualną 

bądź zespołową, dzięki której zmianie ulega otoczenie przyrodnicze 

i społeczne. Co istotne, przekształceniom podlega także podmiot sprawczy 

działania (pracy) oraz jego indywidualne i społeczne funkcjonowanie. 

Praca w życiu osoby niepełnosprawnej pełni szereg 

funkcji 2 . 75 Podstawową z nich jest funkcja ekonomiczna, dzięki której osoby 

niepełnosprawne mogą zaspokajać potrzeby własne i swoich bliskich. Jest 

to istotne zwłaszcza przy uwzględnieniu braku innych źródeł utrzymania, 

bądź też przy ich śladowym znaczeniu w zestawieniu z potrzebami, 

między innymi, rehabilitacyjnymi i leczniczymi. 

Subiektywna świadomość i obiektywne możliwości związane 

z posiadaniem źródła utrzymania wzmacniają poczucie własnej wartości, 

zwiększają poczucie sprawstwa, generują nowe struktury interakcyjne 

wykraczające poza środowisko pracy, dają możliwość pełniejszego 

uczestnictwa w kulturze. W odbiorze społecznym posiadanie źródła 

utrzymania i jednocześnie wykazywanie przez osobę niepełnosprawną 

społecznej użyteczności wiąże się z określonymi – pozytywnymi postawami 

społecznymi, które w konsekwencji przyczyniać się mogą do włączania 

osób niepełnosprawnych w struktury – najpierw zakładu pracy, następnie 

społeczności lokalnej. Funkcja rehabilitacyjna pracy dotyczy korygowania 

określonych dysfunkcji o podłożu biologicznym i psychospołecznym. 

Niezbędnym wymiarem rehabilitacji kompleksowej jest rehabilitacja 

społeczna (realizowana poprzez uczestnictwo organizacyjne), która ma na 

celu integrację lub reintegrację osoby z naruszoną sprawnością organizmu, 

poprzez udzielenie jej pomocy w przystosowaniu się do wymagań życia 

społecznego i pracy zawodowej, usuwając ekonomiczne i społeczne 

przeszkody utrudniające proces rehabilitacji 3 . 76 

Rehabilitacja społeczna dotyczy wsparcia i stymulowania procesów 

prawidłowej socjalizacji osób niepełnosprawnych oraz ich funkcjonowania 

w określonych rolach społecznych (zawodowych) oraz pełnej partycypacji 

w życiu danej zbiorowości czy też społeczności lokalnej 4 . 77 Z powyższego 

wynika, iż procesy rehabilitacji angażują zarówno podmioty wsparcia 

społecznego oraz jednocześnie wymagają aktywnej postawy osoby 

niepełnosprawnej. 

2 

Por. M. Król, A. Przybyłka, Rynek pracy osób niepełnosprawnych (w:) L. Frąckiewicz (red.), 

Niepełnosprawni w środowisku społecznym, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej 

w Katowicach, Katowice 1999, s. 146. 

3 

Definicja Światowej Organizacji Zdrowia, por. W. Ratyński, Problemy i dylematy polityki 

społecznej w Polsce, t. 2,Wydawnictwo Difin, Warszawa 2003, s. 59. 

4 

K. Błeszyńska, Rehabilitacja (w:) D. Lalak, T. Pilch (red.), Elementarne pojęcia pedagogiki 

społecznej i pracy socjalnej, Żak – Wydawnictwo Akademickie, Warszawa 1999, s. 228. 

- 98 -

Rehabilitacja zawodowa (a w konsekwencji i społeczna) napotykać 

może szereg przeszkód o charakterze obiektywnym i subiektywnym 5 . 78 

Barierami psychologicznymi mogą być przekonania związane 

z trudnościami dotyczącymi akceptacji własnej niepełnosprawności i jej 

dysfunkcyjnych konsekwencji zawodowych. Mogą one powodować 

obniżenie efektów działań rehabilitacyjnych bądź też stanowić przesłanki 

do ich zaniechania lub braku podjęcia. Samoocena, poczucie własnej 

wartości, tożsamość osoby niepełnosprawnej są konstruktami społecznymi, 

wytwarzanymi w codziennych interakcjach. Rola zawodowa, którą 

odgrywa osoba niepełnosprawna, zawiera w sobie dyrektywy dotyczące jej 

społecznego funkcjonowania w zespole pracowniczym, a w dobie 

gospodarki o wektorze skierowanym na usługi także konieczności 

związane z otwartością na rzeczywistych/potencjalnych usługobiorców. 

Bariery społeczne rehabilitacji z kolei dotyczą głównie negatywnych 

reakcji ze strony środowiska społecznego, które prowadzić mogą do 

ekskluzji społecznej osób niepełnosprawnych oraz ograniczają procesy 

adaptacyjne i integracyjne. Funkcjonujące w społeczeństwie kategoryzacje 

i stereotypowe postrzeganie osób niepełnosprawnych są w dużej mierze 

efektem niskiego poziomu wiedzy na temat sytuacji zawodowej osób 

niepełnosprawnych 6 . 79 

Sprzężenie obiektywnych przeszkód (przykładowo: barier prawnych, 

architektonicznych, lokomocyjnych – uniemożliwiających uczestnictwo 

organizacyjne) z przeświadczeniem osoby niepełnosprawnych o swej 

inności i kulturowej obcości powoduje marginalizacje i automarginalizacje 

osób niepełnosprawnych. 

Warunkiem niezbędnym rehabilitacji społecznej osób niepełnosprawnych 

jest wypracowanie określonych umiejętności adaptacyjnych, do 

których zaliczyć można konieczności dostosowania się do: wymogów 

dotyczących praktycznego wykonywania zawodu, uwarunkowań 

związanych z opanowaniem działań i czynności psychomotorycznych, 

niezbędnych do prawidłowego i bezpiecznego wykonywania pracy, 

warunków fizycznych dotyczących miejsca pracy, społecznych lokacji 

pracowniczych z uwzględnieniem stylu zarządzania w zakładzie pracy, 

kultury organizacyjnej czy typowych relacji pracowniczych 7 . 80 

5 

Por. Z. Kawczyńska-Butrym, Niepełnosprawność – specyfika pomocy społecznej, Wydawnictwo 

Śląsk, Katowice 1998, s. 38-39. 

6 

J. Borek, Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych – bariery i wyzwania (w:) K. 

Piątek, A. Karwacki (red.), Aktywna polityka społeczna z perspektywy Europy socjalnej, 

Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2007, s. 267-268. 

7 

Por. M. Król, A. Przybyłka, Rynek pracy …, dz. cyt., s. 147. 

- 99 -

Funkcja socjalizacyjna pracy (uczestnictwa organizacyjnego) przedstawiana 

może zostać w odniesieniu do dwóch perspektyw 8 . 81 Z perspektywy 

zewnętrznej zakład pracy jawi się jako agenda socjalizacyjna oddziałująca 

na jednostkę – osobę niepełnosprawną w sposób zamierzony bądź 

niezamierzony. Zakład pracy jako organizacja pełni funkcje ekonomiczne 

(gospodarcze), ale też dydaktyczne i wychowawcze, dzięki czemu możliwe 

staje się zaspokajanie całego spektrum potrzeb niepełnosprawnego 

pracownika, włącznie z potrzebami wyższego rzędu. 

Perspektywa wewnętrzna z kolei wiąże się z mechanizmami rozwijania 

przez jednostkę zdolności do świadomej adaptacji w zakładzie pracy, 

stanowi proces uczenia się form współżycia społecznego i odgrywania 

określonych ról społecznych (zawodowych) wskutek internalizacji praw 

i obowiązków wynikających z tychże. 

Dzięki samoświadomości osoba niepełnosprawna może sama dla siebie 

stać się obiektem (będąc jednocześnie podmiotem i przedmiotem swojej 

aktywności). Dynamika tożsamości i jaźni osoby niepełnosprawnej, sposoby 

definiowania siebie są społecznie interpretowane i mogą być zmieniane 

w toku interakcji 9 . 82 Osoba niepełnosprawna w roli pracownika zatem może 

zmieniać autoobraz wskutek własnej interpretacji siebie przez innych, 

która to interpretacja dotyczyć może: dynamiki obejmującej wyobrażenia o 

ocenie innych, samopoczucia związanego z tymi wyobrażeniami 10 . 83 Tak 

więc uczestnictwo organizacyjne, w projekcjach osób niepełnosprawnych, 

wiązać się może z poczuciem dumy grupowej, wynikającym z członkowstwa 

w danej organizacji i grupie pracowniczej, lecz także z poczuciem 

upokorzenia jako rezultatu pozostawania biernym na rynku pracy lub 

bycia dyskryminowanym i naznaczanym w przestrzeni społecznej zakładu 

pracy. 

Jak w powyższych fragmentach próbowano pokazać, praca w życiu 

osoby niepełnosprawnej może pełnić szereg funkcji, z których to na plan 

pierwszy wysuwają się: funkcja dochodowa, rehabilitacyjna 

i socjalizacyjna. Można stwierdzić, że aktywność zawodowa osób 

niepełnosprawnych przyczynia się do rehabilitacji i reintegracji społecznej, 

dzięki której osoby niepełnosprawne osiągać mogą odpowiedni status 

zawodowy i społeczny, co powoduje włączanie się osób niepełnosprawnych 

w aktywne funkcjonowanie w środowisku lokalnym. 

8 

Por. M. Filipiak, Socjologia kultury. Zarys zagadnień, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1996, 

s. 89-100. 

9 

Por. J. Turowski, Socjologia. Małe struktury społeczne, Wydawnictwo KUL, Lublin 2001, 

s. 42-44. 

10 

Koncepcja jaźni odzwierciedlonej Ch. Cooleya, por. ibid., s. 42. 

- 100 -

Uwarunkowania aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych 

Sytuacja zawodowa osób niepełnosprawnych w krajach Unii 

Europejskiej niesie za sobą określone konsekwencje, które stanowią 

wyzwania dla polityki społecznej w wymiarze makrospołecznym oraz 

lokalnym. Wyzwania te dotyczyć mogą występowania następujących 

zjawisk 11 : 84 

- osiąganie przez rodziny osób niepełnosprawnych lub posiadających 

osobę niepełnosprawną dochodów niższych – na poziomie 85-90% 

dochodów rodzin pełnosprawnych, 

- zatrudnienie osób niepełnosprawnych wynosi blisko 44%, w Polsce 

jednak jedynie około 20%, 

- stopa bezrobocia w populacji osób niepełnosprawnych jest o 80% 

wyższa niż w populacji osób pełnosprawnych, 

- stosunek publicznych środki na rehabilitację zawodową osób 

niepełnosprawnych w zestawieniu ze środkami na świadczenia 

związane z niepełnosprawnością. 

W potocznym odbiorze społecznym kariera zawodowa często 

utożsamiana jest z karierą życiową. Niepełnosprawne osoby aktywne 

zawodowo postrzegane mogą być przez pryzmat roli organizacyjnej 

pracownika (skutecznego, sprawnego w działaniu, efektywnego). Niestety 

aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych w Polsce wynosi około 20% 

populacji, przy czym zauważalna jest spadkowa tendencja współczynnika 

aktywności zawodowej w odniesieniu do tejże grupy osób 12 . 85 

Funkcjonowanie osób niepełnosprawnych na rynku pracy 

determinowane jest szeregiem czynników: biologicznych, psychologicznych 

i społecznych (w tym organizacyjnych). Do indywidualnych uwarunkowań 

zaliczyć można: 

- stopień i rodzaj niepełnosprawności – wskaźnik zatrudnienia osób 

niepełnosprawnych jest mniejszy przy mniejszych dysfunkcjach 

organizmu, 

- wiek osób niepełnosprawnych – krótsza aktywność zawodowa 

w zestawieniu z osobami sprawnymi; obserwuje się zwiększenie 

aktywności zawodowej młodszych osób niepełnosprawnych 

wskutek zwiększenia drożności w układzie: edukacja – praca, 

- wykształcenie osób niepełnosprawnych – w odniesieniu do 

populacji średni poziom wykształcenia osób niepełnosprawnych 

jest niższy, przy czym różnice te dotyczą głównie osób o wyk- 

11 

Dane OECD z 2002 roku, por. T. Majewski, Praca zawodowa – ważny wyznacznik jakości 

życia osób niepełnosprawnych (w:) Z. Palak (red.), Jakość życia osób niepełnosprawnych i 

nieprzystosowanych społecznie, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2006, s. 53-54. 

12 

Por. S. Golinowska, Integracja społeczna osób niepełnosprawnych. Ocena działań instytucji, 

Wydawnictwo Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2004, s. 50-56. 

- 101 -

ształceniu podstawowym; wykształcenie jest także ściśle związane 

ze współczynnikiem aktywności zawodowej, 

- miejsce i znaczenie pracy w hierarchii wartości osoby 

niepełnosprawnej – funkcjonowanie na rynku pracy, czy też 

w konkretnym zakładzie pracy, wiąże się z odgrywaniem roli 

organizacyjnej, która to z kolei przyczynia się do konstruowania 

tożsamości jednostki. Postawy wobec pracy, uświadamiane lub nie, 

określają ściśle poziom aspiracji osób niepełnosprawnych i umożliwiają 

zaistnienie procesu rehabilitacji zawodowej i społecznej. 

Naturalnie oprócz indywidualnych uwarunkowań podejmowania pracy 

przez osoby niepełnosprawne kluczową rolę odgrywa ponadto 

charakterystyka rynku pracy, jako podsystemu systemu społecznoekonomicznego, 

w tym: funkcjonowanie otwartego i chronionego rynku 

pracy, uwarunkowania dotyczące świadczeń socjalnych, postawy wobec 

niepełnosprawnych współpracowników, sytuacja społeczno-demograficzna, 

dominujące wartości i wzory osobowe, przyjęte i uznawane za 

obowiązujące wierzenia, itd. 

Spółdzielczość socjalna narzędziem ekonomii społecznej 

Spółdzielczość stanowi jeden z zasadniczych filarów ekonomii 

społecznej 13 . 86 Spółdzielnie socjalne stanowią odpowiedź na potrzeby 

społeczne, nie zastępując żądnej z dotychczas istniejących forma 

zatrudnienia osób niepełnosprawnych, stanowią dodatkową alternatywę dla 

osób do tej pory marginalizowanych na rynku pracy. 

Podstawowa charakterystyka spółdzielni socjalnych wskazuje, iż 1487 : 

- głównym celem działania jest sprawa socjalna, efekt ekonomiczny 

w tym przypadku stanowi środek do realizacji celu nadrzędnego; 

zysk nie stanowi miary efektywności funkcjonowania organizacji, 

- spółdzielnie socjalne angażują współudziałowców i pracowników 

w aktywność ekonomiczną, realizującą cel socjalny, przy czym 

przychód generowany przez działalność gospodarczą powinien 

zapewniać znaczą samowystarczalność organizacji, 

- forma prawna spółdzielni socjalnej nie pozwala właścicielom na 

przejmowanie potencjalnych zysków, które to mają przyczyniać się 

do realizacji funkcji socjalnej, 

- model zarządzania w spółdzielni socjalnej pozwala na uczestnictwo 

wszystkich założycieli i pracowników w zarządzaniu organizacją. 

13 

Por. A. Juros, Przedsiębiorczość obywatelska w kształtowaniu ekonomii społecznej w Polsce 

(w:) T. Kaźmierczak, M. Rymsza (red.), W stronę aktywnej polityki społecznej, Wydawnictwo 

Insytut Spraw Publicznych, Warszawa 2003, s. 87. 

14 

Por. s. Golimowska, Integracja społeczna …, dz. cyt., s. 73-75. 

- 102 -

Spółdzielnie socjalne zatem, jako przedsiębiorstwa społeczne, łączą 

przedsiębiorczość sektora prywatnego z wyraźnie określona misją 

społeczną, traktowaną jako wartość nadrzędna organizacji, która to 

generuje kulturę organizacyjną opartą na partycypacji i poczuciu 

wspólnoty 15 . 88 

Prosocjalny charakter spółdzielni ma swoje odzwierciedlenie 

w stosownym ustawodawstwie (w myśl zapisów w Ustawie o spółdzielniach 

socjalnych, 1689 w którym to spółdzielnia działa na rzecz: 

- społecznej reintegracji jej członków – zapis ten dotyczy odbudowy 

i podtrzymywania umiejętności funkcjonowania w życiu społecznych, 

w tym także pełnienia ról społecznych i zawodowych, 

- zawodowej reintegracji jej członków – ten zapis z kolei wiąże się z 

odbudowaniem i podtrzymywaniem zdolności do samodzielnego 

świadczenia pracy, także poza spółdzielnią. 

Nowatorstwo idei ekonomii społecznej wcielane w życie w postaci 

przedsiębiorstw socjalnych (spółdzielni socjalnych) stwarza nowe sytuacje 

problemowe stanowiące wyzwania dla projektujących tego typu 

instrumenty oraz dla społeczności w wymiarze średnich i dużych struktur 

społecznych. Pojawiający się paradoks dotyczy postrzegania – 

niesprawiedliwego uprzywilejowania niektórych podmiotów gospodarczych, 

a jednocześnie z drugiej strony aktywizacja zawodowa osób 

marginalizowanych na rynku pracy przyczynia się do poprawy sytuacji 

gospodarczej i sprzyja rozwojowi lokalnemu 17 . 90 

15 

Por. S. Kelly, Ekonomia społeczna i przedsiębiorczość społeczna w Unii Europejskiej (w:) 

T. Kaźmierczak, M. Rymsza (red.), W stronę aktywnej…, dz. cyt., s. 35-36. 

16 

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 roku o spółdzielniach socjalnych (Dziennik Ustaw z dnia 

5 czerwca 2006 roku). 

17 

A. Karwińska, Przedsiębiorstwo społeczne w perspektywie socjologicznej, „Ekonomia 

społeczna”, 1/2008, s. 63. 

- 103 -

Społeczno-kulturowa legitymizacja utworzenia 

Spółdzielni Socjalnej „Ul” 1891 

Społeczno-kulturowa legitymizacja potrzeby utworzenia spółdzielni 

socjalnej wiązała się z sytuacją społeczno-ekonomiczną osób 

niepełnosprawnych z powiatu wrzesińskiego. Przeprowadzona i opracowana 

diagnoza społeczno-ekonomiczna osób niepełnosprawnych 1992 dała 

możliwości celowego i trafnego projektowania organizacyjnego, uwzględniającego 

szereg kontekstów – uwikłań dotyczących osób niepełnosprawnych. 

Współczynnik osób niepełnosprawnych w powiecie wrzesińskim 

wynosił, w 2002 roku, około 18% populacji (przy około 14% w skali kraju). 

Odsetek osób czynnych zawodowo oszacowano na około 20%, co 

przekłada się na analogiczne dane ogólnopolskie (za 2002 rok). Niską 

aktywność zawodową osób niepełnosprawnych z powiatu wrzesińskiego 

mógł ilustrować fakt, iż zaledwie około 2% osób niepełnosprawnych było 

zarejestrowanych w Powiatowym Urzędzie Pracy we Wrześni (dane z 2003 

roku). 

Niezwykle rozległa podmiotowo i problemowo diagnoza, sporządzona 

na potrzeby projektu, zawierała także odniesienia do świadomości osób 

niepełnosprawnych związanych z własną niepełnosprawnością i jej 

wpływem na możliwość zdobycia pracy. Spośród badanych około 37% 

oceniało negatywnie wpływ niepełnosprawności na zdobycie pracy, a dla 

ponad 22% respondentów niepełnosprawność wręcz uniemożliwia podjęcie 

jakiejkolwiek pracy. Dotyczy to głównie osób z upośledzeniami 

umysłowymi lub z epilepsją. Dla co czwartego badanego niepełnosprawność 

nie miała wpływu na zdobycie pracy. 

Świadomość możliwości podjęcia pracy zależy od rodzaju schorzenia, 

stopnia niepełnosprawności, długości trwania niepełnosprawności i wieku 

osoby niepełnosprawnej. 

Spośród poddanych analizie osób niepełnosprawnych – poszukujących 

pracy – za główne przeszkody w jej znalezieniu uznano: dla 27% 

respondentów – brak ofert pracy, natomiast dla 26% badanych główną 

przeszkodę stanowi stan zdrowia, a dla 20% czynnikiem uniemożliwiającym 

znalezienie pracy jest wiek. 

Deklaracje dotyczące gotowości podjęcia starań związanych z rozwijaniem 

zainteresowań i umiejętności dotyczyły około 30% badanych 


18 

Spółdzielnia utworzona została we Wrześnie w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL – 

Partnerstwo na Rzecz Rozwoju – Spółdzielnia Socjalna „Ul”. 

19 

T. Szubert, Diagnoza społeczno-ekonomiczna osób niepełnosprawnych z terenu powiatu 

wrzesińskiego, Poznań-Września 2005. 

- 104 -

Szczególnie ciekawe wydają się być dane dotyczące aspiracji 

zawodowych osób niepełnosprawnych. Otóż zdecydowana większość 

badanych deklarowała, iż wolałaby pracować w zawodzie innym niż 

wyuczony, przykładowo (według częstości wskazań): jako pracownicy 

biurowi, woźni i sprzątaczki, ogrodnicy i rolnicy, kucharze i kelnerzy, 

sprzedawcy, krawcy, chałupnicy. 

Diagnoza postaw deklaratywnych mieszkańców powiatu wrzesińskiego 

wobec niepełnosprawności w kontekście lokalnego rynku pracy 

w świetle badań ewaluacyjnych 2093 

Zasadniczym celem wycinka badań było dokonanie diagnozy postaw 

deklaratywnych mieszkańców powiatu wrzesińskiego wobec niepełnosprawności 

w kontekście lokalnego rynku pracy. 

Cel badań podłużnych dotyczył odpowiedzi na główny problem 

badawczy, zawarty w pytaniu: Czy istnieje związek, i jeśli tak, to jaki 

między komponentem poznawczym postawy wobec niepełnosprawności 

a postawą wobec niepełnosprawności w kontekście lokalnego rynku pracy? 

Celem praktycznym natomiast było uzyskanie danych, dzięki którym 

możliwa będzie zmiana postawy mieszkańców powiatu wrzesińskiego 

wobec niepełnosprawności poprzez wpływ Partnerstwa na Rzecz Rozwoju 

– Spółdzielnię Socjalną „Ul”. 

Ze względu na specyfikę obszaru badań zastosowano dobór próby 

losowo/warstwowy – uwzględniający gęstość zaludnienia i strukturę 

mieszkańców powiatu wrzesińskiego. Wielkość próby ustalona ze 

Zleceniodawcą na N~400 mieszkańców powiatu wrzesińskiego. 

Dane pozyskiwano w następujących miejscowościach (w węzłowych 

punktach powiatu), proporcjach, co przekładało się na następujące liczby 

kwestionariuszy ankiet: 

- Kołaczkowo – 8,5% – 34 osób badanych, 

- Miłosław – 14% – 56 osób badanych, 

- Nekla – 9% – 38 osób badanych, 

- Pyzdry – 10% – 40 badanych, 

- Września – 58,5% – 232 badanych. 

Pozyskano zakładaną liczbę kwestionariuszy ankiet w obu badaniach, 

przy czym w pierwszym badaniu do analizy wykorzystano 397 

kwestionariuszy, w drugim natomiast 400. 

20 

Dane z badań własnych w ramach ewaluacji wpływu Partnerstwa na Rzecz Rozwoju – 

Spółdzielnia Socjalna „Ul”. Ewaluacja projektu przeprowadzona zostało w terminie od 

września 2007 roku do czerwca 2008 roku. 

- 105 -

Po uwzględnieniu celu i przedmiotu badania oraz charakterystyki 

problemu badawczego za najodpowiedniejszą metodę uznano sondaż przy 

wykorzystaniu technik ankietowania i wywiadu. 

Poniższe zestawienie ukazuje dynamikę dotyczącą komponentu 

poznawczego postaw mieszkańców powiatu wrzesińskiego wobec osób 

niepełnosprawnych w kontekście lokalnego rynku pracy – z uwęględnieniem 

wpływu zmiennej niezależnej, za jaką uznano działalność 

Spółdzielni Socjalnej „Ul” (której kampania informacyjno-promocyjna 

zaczęła się bezpośrednio po pozyskaniu danych do pierwszej części 

badania panelowego). 

W odniesieniu do postrzegania szans osób niepełnosprawnych na 

zdobycie pracy odnotowano: w badaniu pierwszym ponad połowa 

ankietowanych uważała, że niepełnosprawni mają szansę na zdobycie 

pracy a w przypadku badania drugiego odnotowano wzrost takich ocen 

o 8%. 

Deklaracje dotyczące możliwości i chęci pracy zawodowej z osobami 

niepełnosprawnymi (jako współpracownikami) odnosiły się odpowiednio – 

dla pierwszego badania – 83% i 61% dla badania drugiego. Wynik ten 

zmodyfikowany został wskutek udzielenia przez respondentów odpowiedzi 

przeciwnych – wyrażających niechęć wobec pracy zawodowej z osobami 

niepełnosprawnym – taką niechęć (w deklaracjach) odnotowano w 7,5% 

badanych przypadków oraz 21% przypadków dla drugiego badania. 

Społeczna ocena odpowiednich warunków pracy, jakie stwarzają 

pracodawcy osobom niepełnosprawnym niewiele się zmieniała w czasie 

między badaniami. Ponad połowa (57% i 54%) z badanych mieszkańców 

powiatu wrzesińskiego uważa, że pracodawcy nie stwarzają odpowiednich 

warunków pracy dla osób niepełnosprawnych. 

Istotne wyniki badań, w kontekście działalności gospodarczej 

Spółdzielni Socjalnej „Ul” stanowią dane dotyczące deklaracji skorzystania 

z usług świadczonych przez osoby niepełnosprawne. W pierwszym 

badaniu 85% respondentów wyrażało taką opinię przy 80% w badaniu 

drugim. W badaniu drugim 11% respondentów wyraża zdanie, iż nie 

skorzystałoby z usług świadczonych przez osoby niepełnosprawne. 

Pytając o źródła możliwych zmian dotyczących sytuacji zawodowej 

osób niepełnosprawnych badani upatrywali czynniki zmian zdecydowanie 

we władzach lokalnych (ponad połowa odpowiedzi) i centralnych 

(odpowiednio: 35% i 23%). 

W powiecie wrzesińskim zmianie uległo postrzeganie dyskryminowania 

osób niepełnosprawnych. W badaniu pierwszym 73% respondentów 

uznało, że taka dyskryminacja istnieje, w badaniu drugim natomiast sąd 

ten podzielało już tylko 43% spośród badanych. 

Faktem szczególnie godnym odnotowania jest znaczne zwiększenie 

liczby osób z terenu powiatu wrzesińskiego, które to posiadają informacje 

na temat Spółdzielni Socjalnej „Ul”. W badaniu pierwszych – 

przeprowadzonym przed podjęciem działań promocyjnych i informa- 

- 106 -

cyjnych przez Partnerstwo zaledwie co 20 z badanych osób słyszała 

o Spółdzielni, w badaniu drugim, przeprowadzonym bezpośrednio po 

zakończeniu Projektu (a także po przeprowadzeniu szeregu działań 

promocyjnych i informacyjnych dotyczących działalności Spółdzielni 

i zwłaszcza po realizacji pierwszych zleceń przez spółdzielców) odsetek 

ten wzrósł do 24% (co przełożyło się na odpowiedzi twierdzące na zadane 

pytanie: „Czy słyszała/słyszał Pani/Pan o Spółdzielni Socjalnej „Ul” nie od 

20 osób, lecz od 98). 

Miarą efektywności i skuteczności działań promocyjnych 

i informacyjnych może być rozkład źródeł informacji o Spółdzielni 

Socjalnej „Ul”. I tak: najskuteczniejszym źródłem informacji okazały się te 

zawarte w prasie lokalnej oraz materiałach reklamowych (ulotkach). W ten 

sposób informacja dotarła do 36% badanych. W dalszej kolejności 

informacje pochodziły od osób znajomych (30% badanych – 29 

respondentów) oraz ze stron internetowych (13% badanych). Pojawiające 

się spoty reklamowe w telewizji regionalnej były skuteczne w przypadku 

analizowanej próby w 2% przypadków. 19% badanych nie ma pewności co 

do źródła informacji o Spółdzielni, deklarowało jednak, że o niej słyszało. 

Spośród osób, które deklarowały fakt funkcjonowania we własnej 

sferze poznawczej Spółdzielni Socjalnej „Ul” 46% to mężczyźni zaś 54% to 

kobiet, natomiast struktura wieku odzwierciedlająca profil odbiorcy 

komunikatów informujących o Spółdzielni obejmuje przede wszystkich 

mieszkańców powiatu wrzesińskiego w przedziale wiekowym 31-40 lat 

(36%), dalej z przedziałów 21-30 lat oraz 41-50 lat (w obu przypadkach po 

19%). 

Podsumowanie 

Historycznie i kulturowo ugruntowane właściwości potocznego 

myślenia, skrypty, schematy, heurystyki i stereotypy pośredniczące w percepcji 

osób niepełnosprawnych (jako biernych zawodowo, potrzebujących 

wsparcia i opieki, ale także jako grupę społeczną niejako drugiej kategorii, 

będącą na marginesie życia społecznego) mogą zostać przełamane wskutek 

działań na rzecz aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych w 

postaci przyjęcia przez podmioty odpowiedzialne za politykę społeczną 

uniwersalnego modelu niepełnosprawności (scalającego podejście 

medyczne i społeczne) 21 . 94 W myśl tego ujęcia niepełnosprawność jest 

jednocześnie: 

- problemem jednostkowym (osoby niepełnosprawnej) oraz 

problemem społecznym (dotyczącym społeczności lokalnej 

i szerszych struktur), 

21 

Por. T. Wojciechowski, Niepełnosprawność. Rodzina. Dorastanie, Żak – Wydawnictwo 

Akademickie, Warszawa 2007, s. 36. 

- 107 -

- kwestią związaną z opieką medyczną oraz koniecznościami 

integracji działań biopsychospołecznych, 

- zagadnieniem dotyczącym konieczności dotyczącej pomocy 

profesjonalnej oraz indywidualnej i zbiorowej odpowiedzialności, 

- problemem związanym z przystosowaniem się jednostki oraz ze 

zmianami w środowisku, 

- kwestią związaną z polityką zdrowotną oraz jednocześnie 

kluczową kwestią społeczną i podstawowym wyzwaniem dla 

polityki społecznej. 

Spółdzielczość socjalna jest narzędziem ekonomii społecznej, który 

aktualnie przechodzi fazę instytucjonalizacji. Diagnoza sytuacji osób 

niepełnosprawnych z terenu powiatu wrzesińskiego jednoznacznie 

definiuje problem dysfunkcji istniejących rozwiązań związanych 

z funkcjonowaniem osób niepełnosprawnych na rynku pracy. Dodatkową 

ofertę pracy stanowić miała tworzona spółdzielnia socjalna, która, jako 

wartość dodaną, przyczyniała się do zmiany świadomości społecznej 

dotyczącej funkcjonowania osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku 

pracy. Fragment wyników badań wchodzących w zakres ewaluacji wpływu 

Partnerstwa na Rzecz Rozwoju – Spółdzielnia Socjalna „Ul” ukazuje 

trafność rozwiązań promocyjnych i informacyjnych związanych z usługami 

świadczonymi przez niepełnosprawnych spółdzielców. Niemniej jednak 

prosocjalny charakter spółdzielni nie stanowi gwarancji sukcesu lub 

choćby dalszego funkcjonowania na rynku. Zasady konkurencyjności oraz 

problemy związane z zaszłościami związanymi z brakiem internalizacji 

kultury pracy przez osoby niepełnosprawne, nieefektywny, demotywujący 

system świadczeń socjalnych stanowią kluczowe wyzwania, jakie stawiane 

są przed przedsiębiorstwami społecznymi. 

Podejście do problemu niepełnosprawności i kwestii związanych 

z funkcjonowaniem osób niepełnosprawnych na rynku pracy scalające 

dwie płaszczyzny integracji społecznej – jednostkową oraz kolektywną 

zaowocować może tworzeniem miejsc pracy dedykowanych osobom 

niepełnosprawnym, aktywnością zawodową osób niepełnosprawnych, także 

na otwartym rynku pracy, ich samozatrudnieniem, powoływaniem do życia 

organizacji – instrumentów ekonomii społecznej (spółdzielni socjalnych). 

Realizowane zadania związane z aktywizacją zawodową i społeczną osób 

zagrożonych marginalizacją przynosi mierzalną poprawę sytuacji 

społecznej i ekonomicznej w danym środowisku lokalnym, pomnażając 

zasoby rozwojowe 22 . 95 

Wszystko to w konsekwencji zmienia kategoryzacje wartościujące 

ujemnie funkcjonowanie społeczne osób niepełnosprawnych. 

22 

A. Karwińska, Przedsiębiorstwo społeczne…, dz. cyt., 63. 

- 108 -

Literatura 

1. Błeszyńska K., Rehabilitacja (w:) Lalak D., Pilch T. (red.), Elementarne 

pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, Żak – Wydawnictwo 

Akademickie, Warszawa 1999. 

2. Borek J., Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych – bariery i 

wyzwania (w:) Piątek K., Karwacki A. (red.), Aktywna polityka 

społeczna z perspektywy Europy socjalnej, Wydawnictwo Edukacyjne 

Aka-pit, Toruń 2007. 

3. Filipiak M., Socjologia kultury. Zarys zagadnień, Wydawnictwo UMCS, 

Lublin 1996. 

4. Golinowska S., Integracja społeczna osób niepełnosprawnych. Ocena 

działań instytucji, Wydawnictwo Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, 

Warszawa 2004. 

5. Juros A., Przedsiębiorczość obywatelska w kształtowaniu ekonomii 

społecznej w Polsce (w:) Kaźmierczak T., Rymsza M. (red.), W stronę 

aktywnej polityki społecznej, Wydawnictwo Insytut Spraw Publicznych, 


6. Karwińska A., Przedsiębiorstwo społeczne w perspektywie 

socjologicznej (w:) „Ekonomia społeczna”, 1/2008. 

7. Kawczyńska-Butrym Z., Niepełnosprawność – specyfika pomocy 

społecznej, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1998. 

8. Kelly S., Ekonomia społeczna i przedsiębiorczość społeczna w Unii 

Europejskiej (w:) Kaźmierczak T., Rymsza M. (red.), W stronę aktywnej 

polityki społecznej, Wydawnictwo Insytut Spraw Publicznych, 


9. Kirenko J., Indywidualna i społeczna percepcja niepełnosprawności, 

Wydawnictwo UMCS, Lublin 2007. 

10. Król M., Przybyłka A., Rynek pracy osób niepełnosprawnych (w:) 

Frąckiewicz L. (red.), Niepełnosprawni w środowisku społecznym, 

Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 1999. 

11. Majewski T., Praca zawodowa – ważny wyznacznik jakości życia osób 

niepełnosprawnych (w:) Palak Z. (red.), Jakość życia osób 

niepełnosprawnych i nieprzystosowanych społecznie, Wydawnictwo 

UMCS, Lublin 2006. 

12. Ratyński W., Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce, 

t. 2, Warszawa 2003. 

13. Szubert T., Diagnoza społeczno-ekonomiczna osób niepełnosprawnych 

z terenu powiatu wrzesińskiego, Poznań – Września 2005. 

14. Turowski J., Socjologia. Małe struktury społeczne, Wydawnictwo KUL, 

Lublin 2001. 

- 109 -

15. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 roku o spółdzielniach socjalnych 

(Dziennik Ustaw z dnia 5 czerwca 2006 roku). 

16. Wojciechowski T., Niepełnosprawność. Rodzina. Dorastanie, Żak – 

Wydawnictwo Akademickie, Warszawa 2007. 

- 110 -

Dorota Tomczyszyn 

PSW im. Papieża Jana Pawła II w Biała Podlaska 

OPINIE O PRACY ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH – 

REFLEKSJE BADAWCZE 

Wstęp 

W społeczeństwie otwartym, skierowanym ku innym, a nie tylko ku 

sobie, centralne miejsce zajmuje problematyka wykluczenia społecznego 

oraz budowanie mechanizmów integracji społecznej. Oczywiście łatwiej 

wprowadzić pewne uregulowania instytucjonalne niż zmienić mentalność, 

a tym bardziej stereotypowe opinie człowieka. Wiele takich krzywdzących 

poglądów dotyczących osób niepełnosprawnych funkcjonuje w świadomości 

współczesnego człowieka. Zanim dokonamy jakichkolwiek zmian 

powinniśmy w pierwszym etapie dokonać szczegółowej diagnozy 

rzeczywistości społecznej, w tym przypadku poznawania opinii 

społeczeństwa polskiego na temat funkcjonowania osób niepełnosprawnych. 

Jednym z takich ważnych obszarów życia człowieka jest praca, 

stanowi jeden z czynników samorealizacji i samoaktualizacji – jak głoszą 

hasła psychologii humanistycznej A. Maslowa. Jan Paweł II w encyklice 

Laborem Exercenes napisał: „Praca ma to do siebie, że przede wszystkim 

łączy ludzi – i na tym polega jej siła społeczna: siła budowania 

wspólnoty”. 196 Praca zawodowa osoby niepełnosprawnej „ma” też moc 

budowania systemu integracji społecznej. Autor artykułu od dwóch kilku 

lat bada wiedzę i opinie społeczne na temat pracy osób 

niepełnosprawnych. W niniejszym artykule zostaną przedstawione niektóre 

z wyników tych badań. 

Na postawie dotychczasowego stanu badań oraz opisywanych 

tendencji na temat sytuacji zatrudnienia osób z niepełnosprawnością 

intelektualną w Polsce można sformułować kilka stwierdzeń: 

osoby z niepełnosprawnością intelektualną w Polsce są postrzegane 

raczej jako jednorodna grupa społeczna, a w programach tworzonych z 

myślą o nich nie uwzględnia się specyfiki niepełnosprawności 

intelektualnej; 

- analiza przepisów polskich dotyczących postanowienia „dyrektywy 

o zatrudnieniu” wskazuje na jej ogólnikowość. Wydaje się, że 

przepisy te nie stwarzają możliwości ochrony osób z 

niepełnosprawnością intelektualną, w zatrudnieniu i dostępie do 

niego; 

1 

Laborem Exercenes, nr 20. 

- 111 -

- w niezadowalający sposób wszystkie typy placówek oferujących 

zatrudnienie czy pracę chronioną przygotowują osoby z 

niepełnosprawnością intelektualną do przejścia na otwarty rynek 

pracy w ogóle zatrudnienie, którzy krytykują system orzecznictwa 

w Polsce za to, że wpisuje się raczej w medyczny model 

niepełnosprawności intelektualnej i służą zaklasyfikowaniu do grup 

niepełnosprawności a nie ustaleniu faktycznych potrzeb i odpowiedniego 

dla nich systemu wsparcia. 297 

Autorka zwraca uwagę, że przepisy stwarzające przywileje w zatrudnieniu 

osób niepełnosprawnych w nierównomierny sposób pomagają 

w rehabilitacji zawodowej poszczególnym grupom niepełnosprawnych. 

Wydaje się, że np. programy sprzyjające otwieraniu własnej działalności, 

rozwijaniu kompetencji i umiejętności zawodowych w różnych formach 

dokształcania w najmniejszym stopniu może wykorzystać osoba z intelektualnym 

deficytem, aby stać się konkurencyjna na rynku pracy. Ponadto 

nie można tych samych przepisów stosować do osoby z lekką 

niepełnosprawnością intelektualną ja i do osoby z upośledzeniem 

umysłowym w stopniu umiarkowanym, czy znacznym. Toteż autorka 

ubolewa nad ogólnikowością dyrektyw o zatrudnieniu niepełnosprawnych. 

Kolejnym problemem w tym zakresie, chyba najczęściej podkreślanym 

przez nauczycieli i rodziców dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, 

jest przepaść między edukacją zawodową a rynkiem pracy. Nauka w szkole 

zawodowej, organizowane egzaminy zawodowe stanowią barierę 

w osiągnięciu upragnionych kwalifikacji, barierę często nie do pokonania 

przez osoby z upośledzeniem intelektualnym. Rzeczywistość pokazuje, że 

WTZ-ty również nie mają spektakularnych osiągnięć w kwestii znalezienia 

pracy dla swoich podopiecznych. Oczywiście problem pracy osób 

niepełnosprawnych jest zbyt obszerny, by analizować go w formie wstępu 

do artykułu, toteż autor artykułu przygotowuje własną publikację związaną 

z funkcjonowaniem osób z deficytem intelektualnym również w obszarze 

aktywności zawodowej. 

2 

E. Wapiennik, Zatrudnienie osób z niepełnosprawnością intelektualna w Polsce w świetle 

rozwiązań unijnych, „Szkoła Specjalna”, nr 1/2006, s. 30-31. 

- 112 -

Cel, metody i techniki badań 

Celem podjętych badań było poznanie opinii mieszkańców powiatu 

bialskiego na temat funkcjonowania zawodowego osób niepełnosprawnych. 

- Czy osoby upośledzone umysłowo mogą pracować we wszystkich 

zawodach? 

- Czy osoby upośledzone umysłowo powinny pracować razem 

z pełnosprawnymi ludźmi? 

- Czy osoby niepełnosprawne powinny pracować razem 

z pełnosprawnymi ludźmi? 

- Czy mieszkańcy powiatu bialskiego zgodziliby się na specjalne 

przywileje osób niepełnosprawnych przy przyjmowaniu ich do 

pracy? 

Podstawowa metodą zbierania danych był sondaż diagnostyczny. 

W ramach pracy badawczej wykorzystano dwie ankiety. Badania 

przeprowadzono w maju 2007 r. i maju 2008 r. Grupę badawczą stanowiła 

losowo wybrana próba ludności powiatu bialskiego. W 2007 r. przebadano 

334 osoby, zaś w 2008r 313 osób. W pierwszym roku badań respondenci 

wypowiadali się na temat funkcjonowania osób z upośledzeniem 

umysłowym, w kolejnym, 2008 roku zbierano opinie badanych na temat 

funkcjonowania osób niepełnosprawnych. Niżej została zamieszczona 

charakterystyka badanych grup: grupy I (badania 2007 r.) i grupy II 

(badania 2008 r.) 

Wśród badanych grupy I w 2007 r. 59,58% stanowiły kobiety, 

mężczyźni zaś stanowili 40,42% respondentów. Dominowały osoby młode, 

w wieku do 30 lat (35% badanych – 21-30 lat; 22,75% do 20 lat). Kolejną 

grupę stanowiły osoby po 60 roku życia (13,77% badanych) i w wieku 31- 

40 lat (12,87% badanych). Pozostałą część badanych stanowiły osoby 

między 41 a 60 rokiem życia (15,57% badanych). Połowę grupy stanowili 

mieszkańcy Białej Podlaskiej. Prawie co trzecia osoba badana pochodziła 

ze wsi, 15,28% osób zamieszkiwało małe miasteczka powiatu bialskiego. 

Deklaracje respondentów przedstawiają stanowiska ludzi z różnych 

środowisk, zarówno miejskich jak i wiejskich. Co piąta badana osoba nie 

zna żadnej osoby upośledzonej umysłowo (21,86%). Nieco więcej osób zna, 

lecz nie jest w bliższych, bezpośrednich kontaktach z takimi osobami 

(32,93%). Największa część badanej grupy (44,01%) deklaruje bliskie 

kontakty, rozmowy z osobami upośledzonymi. Może to wynikać z faktu, że 

połowa badanych mieszka na obszarach miejskich, co daje większą 

możliwość spotykania i nawiązywania znajomości z osobami 

niepełnosprawnymi. Miasta są bowiem środowiskami, gdzie znajduje się 

więcej ośrodków edukacyjnych, leczniczych, wspomagających rehabilitację 

osób niepełnosprawnych niż na wsi. Taki stan rzeczy powinien korzystnie 

- 113 -

wpływać na stosunek badanych do osób upośledzonych umysłowo, co 

będzie analizowane w dalszej części pracy. 

Wśród badanych mieszkańców powiatu bialskiego grupy II w 2008 r. 

nieco większą grupę stanowiły kobiety, ich udział w grupie badawczej 

wyniósł 61,34% (192 kobiety). Mężczyźni stanowili 38,66% (121 osób) 

wszystkich respondentów. W badanej grupie 53,68% stanowiły osoby 

dorosłe w wieku do 40 lat. Kolejna grupę wiekową tworzyły osoby w wieku 

41- 50 lat, stanowili oni 28,32% badanych mieszkańców powiatu 

bialskiego. Pozostałą część badanych stanowili respondenci w wieku 51-65 

lat (12,78% badanych) oraz osoby po 65 roku życia (stanowili 10,20% 

badanych). 

Wyk. 1. Miejsce zamieszkania badanych (%). 

Źródło: badania własne. 

Co trzeci badany respondent zamieszkuje w środowisku wiejskim, 

natomiast 67,49% badanych mieszkańców powiatu bialskiego pochodziło 

z miasta. 

Wyk. 2. Wykształcenie badanych (%). 


Blisko połowa badanych legitymuje się wykształceniem średnim, 

chociaż niektórzy z tej grupy są w trakcie studiów. Co piąty badany 

posiada ukończone studia wyższe, 13,42% respondentów deklaruje 

wykształcenie niepełne wyższe. Można więc stwierdzić, ze ponad 80% 

badanych posiada co najmniej średnie wykształcenie. Zaledwie 13,42% 

- 114 -

espondentów ukończyło szkoły zawodowe, z wykształceniem 

podstawowym było 3,51% badanej grupy. 

Wyniki badań 

Badani grupy I wypowiadali się na temat funkcjonowania osób z upośledzeniem 

umysłowym. Zapytano ich czy osoby lekko upośledzone 

umysłowo mogą wykonywać wszystkie zawody. Osoby z upośledzeniem 

umysłowym po skończeniu szkoły zawodowej mogą pracować w wielu 

wyuczonych zawodach. Niestety ich deficyt intelektualny uniemożliwia im 

edukację na poziomie szkoły wyższej, czy nawet liceum. Należy więc 

stanowczo stwierdzić, że osoby lekko upośledzone umysłowo nie są w 

stanie wykonywać wszystkich zawodów. Mieszkańcy powiatu bialskiego 

nie posiadają jednak pełnej wiedzy o możliwościach zawodowych osób z 

deficytem intelektualnym na co wskazuje zamieszczona poniżej analiza 

wypowiedzi badanych. 

Wyk. 3. Możliwość wykonywania wszystkich zawodów przez osoby 

z upośledzeniem umysłowym w opinii badanych (%). 


Wiedza respondentów grupy I na temat możliwości zawodowych osób 

z upośledzeniem umysłowym nie jest pełna. Jedynie połowa badanych 

twierdziła, że osoby z upośledzeniem umysłowym nie mają możliwości 

wykonywania wszystkich zawodów. Co czwarty respondent sądził, że 

posiadają takie potencjalne możliwości. Niezdecydowanych w tej kwestii 

było 17% badanych osób. 

Interesującym obszarem badania były opinie badanych na temat form 

pracy zawodowej osoby z deficytem intelektualnym. 

Wyk. 4. Formy pracy zawodowej osób upośledzonych umysłowo w 

opinii badanych. 


- 115 -

Integracyjną formę pracy z osobami upośledzonymi popierało 61,98% 

respondentów, przeciwnych temu było 10,18% badanych. Niezłecydowanych 

było 10,18% respondentów, 6,29% badanych nie udzieliło 

odpowiedzi. 

W grupie II, w trakcie badań w 2008r., postawiono podobne, lecz 

nieidentyczne pytania badawcze. Tym razem proszono o opinie na temat 

osób niepełnosprawnych i ich funkcjonowania w pracy. Uzyskano nieco 

inne wyniki badań. 

Wyk. 5. Miejsce pracy osób niepełnosprawnych (%). 


Opinie mieszkańców powiatu bialskiego były prawie jednoznaczne. Jak 

wskazują dane z wykresu 84% mieszkańców powiatu bialskiego uważało, 

że osoby niepełnosprawne nie powinny być izolowane w zakładach pracy 

lecz pracować razem ze zdrowymi współpracownikami. Zaledwie 2,78% 

badanych było przeciwnego zdania. 

Wyk. 6. Zgoda na specjalne przywileje osób niepełnosprawnych przy 

przyjmowaniu do pracy (%). 


Wyniki badań grupy II wskazują na pojawiające się przychylne 

postawy społeczne wobec osób niepełnosprawnych, są przejawem 

- 116 -

społecznych przemian zachodzących w polskim społeczeństwie w kierunku 

integracyjnego sposobu pracy osób niepełnosprawnych. W dobie 

współczesnej gospodarki wolnorynkowej i powstających problemów 

bezrobocia zapytano badanych czy zgodziliby się na specjalne przywileje 

osób niepełnosprawnych przy przyjmowaniu ich do pracy. 

Mieszkańcy powiatu bialskiego zgadzali się z twierdzeniem, że osoby 

niepełnosprawne powinny posiadać większe przywileje przy przyjmowaniu 

do pracy. Zdecydowanie tak i tak odpowiedziało 41,54% respondentów, 

a raczej tak kolejne 27,8% badanych. Rzeczywiście często pracodawcy 

mają wiele wątpliwości czy przyjąć do pracy osobę niepełnosprawną, 

wątpliwości często irracjonalnych lub nieuzasadnionych. Dodatkowe 

przywileje, czy w postaci zwrotu części wynagrodzenia, ewentualnie ulg 

podatkowych, czy rekompensaty kosztów związanych z przystosowaniem 

stanowiska pracy to czynniki, które mogą zmienić nastawienie 

pracodawców. Wśród badanej grupy wystąpili także przeciwnicy tych poglądów. 

Zdecydowanie nie i nie odpowiedziało 10,54% respondentów, 

kategorię „raczej nie” wybrało 11,5% badanych mieszkańców powiatu 

bialskiego. 

Podsumowanie 

C. K. Norwid napisał, że praca jest po to, żeby się zmartwychwstało. 

W rzeczywistości możliwość wykonywania pracy zawodowej ma w rehabilitacji 

osób niepełnosprawnych ogromne znaczenie. Jak wynika z niniejszych 

badań ogólne opinie na temat miejsca osoby niepełnosprawnej, 

osoby z upośledzeniem umysłowym w środowisku pracy są dość 

optymistyczne. Większość badanych mieszkańców powiatu bialskiego 

zgadzała się z twierdzeniem, że osoby niepełnosprawne powinny posiadać 

większe przywileje przy przyjmowaniu do pracy (zdecydowanie tak i tak 

odpowiedziało 41,54% respondentów, a kolejne 27,8% stwierdziło, że 

raczej tak). Jeszcze większa zgodność badanych wystąpiła w ocenie formy 

pracy osób niepełnosprawnych, bowiem 84% ankietowanych uważało, że 

osoby niepełnosprawne powinny pracować w jednym zakładzie pracy 

razem ze zdrowymi współpracownikami, jednak osobom z upośledzeniem 

umysłowym badani przyznawali rzadziej prawa do pracy w formie 

integracyjnej. Wiedza o możliwościach zawodowych osób z deficytem 

intelektualnym wśród mieszkańców powiatu bialskiego okazała się 

niepełna. Można zaryzykować twierdzenie, że osoba z upośledzeniem 

umysłowym budzi większy dystans poznawczy i emocjonalny niż 

określenie osoba niepełnosprawna. Potwierdzenia tej tezy należałoby 

jednak szukać w bardziej szczegółowych analizach badawczych. 

- 117 -

Literatura 

1. Jan Paweł II, Laborem Exercenes, nr 20. 

2. Ostrowska A., Postawy społeczeństwa polskiego w stosunku do osób 

niepełnosprawnych (w:) Upośledzenie w społecznym zwierciadle, (red.) 

Gustavssona A., Zakrzewskiej-Manterys E., Wydawnictwo Żak, 


3. Pedagogika specjalna, (red.) Dykcik W., Wyd. UAM, Poznań 1997. 

4. Szczupał B., Bezrobocie osób niepełnosprawnych jako zjawisko 

społeczne i edukacyjne (w:) Integracja społeczna osób niepełnosprawnych, 

(red.) Dryżałowska G., Żuraw H., Żak, Warszawa 2004. 

5. Wapiennik E., Zatrudnienie osób z niepełnosprawnością intelektualna 

w Polsce w świetle rozwiązań unijnych, „Szkoła Specjalna”, nr 1/2006. 

6. Żaroń-Nitoń A., Funkcjonowanie społeczne osób niepełnosprawnych 

intelektualnie w dobie transformacji ustrojowej (w:) Wybrane zagadnienia 

rewalidacji osób niepełnosprawnych, (red.) Grochmal-Bach B., Żarow-Nitoń 

A., WAM, Kraków 2003r. 

- 118 -

Bernadeta Szczupał 

Akademia Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej 

w Warszawie 

OSOBY Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ W ŚRODOWISKU WIEJSKIM 

– WYBRANE LOKALNE INICJATYWY AKTYWIZACJI 

Osoby z niepełnosprawnością, funkcjonujące w środowisku wiejskim, mają 

bardzo ograniczone możliwości rozwoju zawodowego oraz podjęcia pracy 

zgodnej z ich predyspozycjami, wykształceniem i aspiracjami. Z tego 

powodu jest to grupa szczególnie narażona na wykluczenie społeczne 1 . 98 

Problematyka adaptacji społeczno-zawodowej osób niepełnosprawnych, 

ściśle związana ze sferą rehabilitacji, zawiera wiele aspektów (m.in. 

zawodowy, społeczny, zdrowotny, moralny i kulturowy), jednak droga do 

pełnej rehabilitacji społecznej wiedzie przede wszystkim poprzez 

aktywizację zawodową. W obecnej sytuacji społeczno-ekonomicznej dostęp 

osób niepełnosprawnych do sfery socjalnej, edukacyjnej oraz do rynku 

pracy jest znacznie utrudniony. Wprawdzie zmiany związane z transformacją 

ustrojową, postępująca demokratyzacja życia oraz upodmiotowienie 

społeczeństwa spowodowały wzrost zainteresowania problemami 

osób niepełnosprawnych i wpłynęły pozytywnie na społeczne 

odnoszenie się do kwestii niepełnosprawności, przyczyniły się także do 

powstania szeregu nowych inicjatyw w sferze rehabilitacji społecznej 

i zawodowej, jednak te same zmiany doprowadziły także do licznych ograniczeń 

i utrudnień, zwiększając zagrożenie marginalizacją i wykluczeniem 

społecznym 2 . 99 Główne czynniki wpływające na pogorszenie się sytuacji 

socjoekonomicznej osób niepełnosprawnych to: zmiana funkcji socjalnych 

państwa (odejście od koncepcji państwa opiekuńczego), przekształcenia 

ustrojowe administracji publicznej (decentralizacja), funkcjonowanie 

niekorzystnych i zmiennych unormowań prawnych, zmiany na rynku 

pracy (rozwój gospodarki wolnorynkowej, deregulacja rynku pracy) oraz 

zmiany w życiu społecznym, w tym także zmiany związane ze stale 

dokonującym się szybkim postępem cywilizacyjnym, często komplikującym 

1 

I. Chrzanowska, Jakość kształcenia i wyrównywanie szans – o zaspokajaniu potrzeb 

edukacyjnych na terenach wiejskich (w:) Pedagogika specjalna – koncepcje i rzeczywistość. 

Socjopedagogiczne aspekty rehabilitacji osób niepełnosprawnych, Red. T. Żółkowska, M. 

Wlazło, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2008, s. 181-182. 

2 

Por.: A. Nowak, Bezrobocie wśród osób niepełnosprawnych, Wydawnictwo Uniwersytetu 

Śląskiego, Katowice 2002; B. Szczupał, Specific occupational problems of the disabled (w:) 

Epidemiological analysis of selected medical and social problems connected with 

noninfectious diseases in Poland, Red. I.D. Karwat, Wydawnictwo Akademii Medycznej, 

Lublin 2004, s. 411-413. 

- 119 -

warunki codziennej egzystencji. 3100 Zmiany wymogów dotyczących 

uczestnictwa całych grup społecznych w procesach związanych z każdym 

rodzajem aktywności, dokonujące się pod wpływem rewolucji 

teleinformatycznej oraz ewoluujących standardów edukacyjnych, stwarzają 

poważne problemy w procesach adaptacji społecznej osób 

niepełnosprawnych 4 . 101 

Istnieje znaczne zróżnicowanie możliwości i szans życiowych (w tym 

zawodowych) jednostek zamieszkujących tereny miejskie oraz wiejskie, 

dodatkowo pogłębiane przez zmiany społeczno-gospodarcze ostatnich lat. 

Zróżnicowanie statusu materialnego wpływającego na jakość życia i perspektywy 

rozwojowe można zaobserwować w każdej populacji (także wśród 

mieszkańców obszarów typowo miejskich), istnieją jednak wyraźne różnice 

pomiędzy miastem a wsią, dotyczące wszystkich dziedzin życia: zdrowia, 

edukacji, kultury, dostępu do nowych technologii itp. 5 . 102 Niższa jakość 

życia oraz ograniczony dostęp do usług publicznych mieszkańców terenów 

wiejskich w porównaniu z mieszkańcami miast dotyczą w sposób 

szczególny osób z niepełnosprawnością, co powoduje zróżnicowanie szans 

życiowych w zależności od miejsca zamieszkania i przynależności do 

danej społeczności terytorialnej. Sytuacja ta określana jest często jako 

dyskryminacja podwójna: do problemów związanych z dysfunkcją 

organizmu dochodzą określone ograniczenia cywilizacyjne 6 . 103 

Osoby niepełnosprawne, będące mieszkańcami obszarów wiejskich 

oraz małych miast, są silnie zagrożone ryzykiem wykluczenia społecznego, 

z uwagi na występowanie syndromu cech sprzyjających marginalizacji: 

indywidualnych (trudna sytuacja materialna oraz niski poziom 

zaspokajania potrzeb życiowych, bariera niskiego poziomu wykształcenia), 

społecznych (słabość otoczenia instytucjonalnego, ograniczone więzi 

społeczne, uprzedzenia i stereotypy), cywilizacyjnych (niski poziom infrastruktury 

technicznej, niedorozwój infrastruktury społecznej – głównie 

zdrowotnej i edukacyjnej). Rodzi to poczucie bezradności oraz przyczynia 

się do powstania apatii społecznej, prowadzi do wycofania, ukrywania 

przed otoczeniem problemów wynikających z niepełnosprawności, skutkujące 

stygmatyzacją. Następstwa związane z syndromem wykluczenia 

społecznego osób niepełnosprawnych to ich silne uzależnienie (subiektywne 

i obiektywne) od pomocy ze strony instytucji administracji publi- 

3 

A. Ostrowska, J. Sikorska, B. Gąciarz, Wpływ transformacji społeczno – ekonomicznej na 

sytuację i aktywność osób niepełnosprawnych w latach 90 (w:) Problemy opieki i środowisko 

życia osób niepełnosprawnych, Red. Z. Kawczyńska-Butrym, Wydawnictwo Olsztyńskiej 

Szkoły Wyższej, Olsztyn 2001, s. 9-38. 

4 

B. Gąciarz, A. Ostrowska, W. Pańków, Integracja społeczna i aktywizacja zawodowa osób 

niepełnosprawnych zamieszkałych w małych miastach i na terenach wiejskich – 

uwarunkowania sukcesów i niepowodzeń. Raport z badań, Wydawnictwo IFIS PAN, 

Warszawa 2008, s. 5. 

5 

I. Chrzanowska, Jakość kształcenia…, dz. cyt., s. 182-183. 

6 

B. Gąciarz, A. Ostrowska, W. Pańków, Integracja społeczna…, dz. cyt., s. 31. 

- 120 -

cznej, tworzące postawy roszczeniowe wobec aparatu państwa, które jest 

jedynym zidentyfikowanym źródłem zasobów. U źródeł takiego postrzegania 

administracji leży brak wiarygodnych alternatyw dla dostarczanego 

wsparcia oraz brak uwzględnienia specyfiki potrzeb osób niepełnosprawnych 

przy realizowaniu polityki społecznej 7 . 104 

Zarówno integracja społeczna, jak też aktywizacja zawodowa osób 

z niepełnosprawnością zamieszkałych na terenach wiejskich i w małych 

miastach, są istotnym wyzwaniem dla polityki społecznej w Polsce, które 

jednak napotyka na wiele barier, w tym brak spójnego, kompleksowego 

systemu wsparcia dla społecznego włączenia tych osób. Istnieje swoista 

próżnia instytucjonalna, występująca na wsi i w małych miastach, gdzie 

brakuje struktur mających służyć wsparciem osobom niepełnosprawnym: 

polityka integracji jest realizowana przez państwo na poziomie centralnym 

w skali makrospołecznej (regulacje prawne, zasoby finansowe i materialne, 

nadzór wykonywania działań przez służby publiczne), brakuje jednak 

przełożenia ich na konkretne działania, realizowane przez struktury 

administracji publicznej na poziomie regionalnym i lokalnym. 

W przypadku gmin typowo wiejskich sytuacja jest jeszcze trudniejsza, 

głównie z powodu ich niekorzystnej sytuacji finansowej, charakteru 

funkcjonowania władz lokalnych, oparcia więzi społecznych głównie na 

relacjach osobistych, jak również z powodu negatywnych postaw wobec 

problemu niepełnosprawności i niskiego stopnia wiedzy na temat 

zagadnień integracji 8 . 105 Problematyka niepełnosprawności nie jest ani 

odrębnym celem, ani priorytetem działalności władz publicznych 

w gminach wiejskich; w tej dziedzinie podstawowa aktywność w gminach 

opiera się na – zwykle dorywczych – działaniach różnych agend (Gminne 

Ośrodki Pomocy Społecznej, szkoły, placówki oświatowe), tworzących 

zasoby informacji środowiskowych o osobach niepełnosprawnych i ich 

rodzinach oraz udzielających im pomocy, jednak są to głównie działania 

w ramach zobowiązań ustawowych, obejmujących reagowanie na problemy 

społeczne. Niedostateczna jest zwłaszcza polityka informacyjna dotycząca 

przysługujących możliwości pomocy i wsparcia, krytykowane jest także 

ograniczenie się do spraw bieżących, realizowania pomocy opartej na 

kryterium dochodowym 9 . 106 Chociaż sytuacja w instytucjach edukacyjnych 

jest bardziej korzystna, większość dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością 

ma trudności w dostępie do edukacji: szkół i placówek 

specjalistycznych jest niewiele, a w miarę dorastania dziecka narasta 

problem możliwości dalszego kontynuowania nauki, co znacznie utrudnia 

późniejszą aktywność zawodową 10 . 107 Część placówek szkolnych może 

realizować projekty skierowane na potrzeby młodzieży niepełnosprawnej, 

7 

Tamże, s. 6-7. 

8 

Tamże, s. 10-11. 

9 

Tamże, s. 41-44 

10 


- 121 -

jednak jej szanse edukacyjne po ukończeniu gimnazjum zależą głównie od 

sytuacji materialnej rodziny 11 . 108 

Osoby niepełnosprawne mają ograniczone możliwości rozwoju, głównie 

z powodu braku odpowiedniego szkolnictwa zawodowego na szczeblu 

gminnym, jak też realizacji inicjatyw związanych z przygotowaniem 

zawodowym osób niepełnosprawnych w oderwaniu od realiów rynku 

pracy 12 . 109 Dochodzi do tego brak miejsc pracy oraz skomplikowany system 

wsparcia finansowego, zniechęcający pracodawców do zatrudniania osób 

niepełnosprawnych, co spycha je do roli beneficjentów pomocy społecznej. 

Nie mniej istotnym czynnikiem jest nastawienie rodzin osób 

niepełnosprawnych do kwestii ich edukacji zawodowej oraz integracji 

z otoczeniem: wspomnieć tu należy o wpływie negatywnego wizerunku 

osób niepełnosprawnych, funkcjonującego w świadomości mieszkańców 

wsi, co często skutkuje izolowaniem podopiecznych, niechęcią do 

upublicznienia ich problemów w obawie przed społeczną stygmatyzacją, 

litością czy utożsamianiem sytuacji rodzin z osobą niepełnosprawną 

z sytuacją rodzin patologicznych. Bierność rodzin dodatkowo wzmacnia 

bierne postawy pracowników administracji publicznej 13 . 110 

Ważną rolę w dziedzinie aktywizacji społeczno-zawodowej coraz 

częściej pełnią społeczności lokalne oraz organizacje pozarządowe, 

działające na rzecz stymulowania indywidualnego rozwoju osób 

niepełnosprawnych, budowy systemu usług rehabilitacyjnych, wspierania 

oraz aktywizowania działań grup samopomocowych, a także szeroko 

pojmowanej edukacji społecznej 14 . 111 Często zaangażowanie organizacji 

pozarządowej w życie gminy jest pierwszym (a bywa też, że jedynym) 

działaniem mającym na celu integrację społeczną. Dobrym przykładem 

instytucjonalnego wsparcia osób niepełnosprawnych w środowisku 

wiejskim są Warsztaty terapii zajęciowej (WTZ) – wyspecjalizowane placówki 

przystosowane do rehabilitacji zawodowej i społecznej. Zazwyczaj 

są one (w sytuacji braku aktywności instytucji publicznych) praktycznie 

jedyną szansą na zmianę sytuacji życiowej osób niepełnosprawnych, 

jednak również napotykają na bariery ograniczające rezultaty ich 

działalności: złe rozwiązania prawne czy brak miejsc pracy dla osób 

niepełnosprawnych dostępnych po ukończeniu programu terapeutycznego, 

co tworzy lukę w systemie pomocy. Dzieje się tak pomimo tego, że 

warsztaty terapii zajęciowej są bardzo dobrym przykładem współpracy 

organizacji pozarządowych z instytucjami publicznymi w ramach 

partnerstwa publiczno-prywatnego oraz właściwego podejścia 

profesjonalistów i wolontariuszy do pracy z osobami niepełnosprawnymi, a 

11 

B. Gąciarz, A. Ostrowska, W. Pańków, Integracja społeczna…, dz. cyt., s. 49-50. 

12 

B. Szczupał, Specific occupational problems…, dz. cyt., s. 414-415. 

13 


14 

I. Hebda-Czaplicka, Możliwości społecznej integracji osób niepełnosprawnych (w:) Sytuacja 

osób niepełnosprawnych w Polsce, Red. B. Balcerzak-Paradowska, Wydawnictwo Instytutu 

Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2002, s. 88-122. 

- 122 -

ich działania kierowane są na rzeczywiste, indywidualne potrzeby osoby 

niepełnosprawnej i stymulują kontakty społeczne 15 . 112 

Domeną wielu organizacji pomagających osobom niepełnosprawnym 

i opiekujących się nimi są od dawna działania mające na celu tworzenie 

i prowadzenie wspólnot. W ostatnich latach wzrasta systematycznie 

zarówno ilość tworzonych wspólnot, jak i ich znaczenie dla lokalnego 

środowiska. Wspólnoty te realizują różne cele, z których podstawowym jest 

zazwyczaj funkcja terapeutyczna; umożliwiają jednostce zdobycie 

akceptacji przyjaznego jej środowiska, ale także uzyskanie wsparcia, 

pobudzenie poczucia przynależności do grupy, odnalezienie się w szerszym 

otoczeniu, zdobycie nowych umiejętności, realizację zainteresowań 

itp. Należy zaznaczyć, że środowisko wiejskie może stanowić znakomite 

miejsce (stałe bądź czasowe) przebywania osób z każdym rodzajem 

dysfunkcji, w tym także z niepełnosprawnością intelektualną. Ważne jest 

jednak stworzenie odpowiednich warunków oraz zmobilizowanie osoby 

z niepełnosprawnością do współtworzenia miejsca wspólnego dla całej 

grupy, dążenie do rozwinięcia w niej poczucia zaangażowania w działania 

wspólnotowe, oczywiście z zachowaniem możliwie szerokiej autonomii 

każdego członka wspólnoty 16 . 113 Poza rehabilitacją fizyczną oraz 

zapewnieniem schronienia, wspólnoty oferują także terapię zawodową, 

tworząc warsztaty, w których osoby z niepełnosprawnością przygotowują 

się do prowadzenia samodzielnego, godnego życia. Istotnym celem ich 

działania jest także szeroko rozumiana integracja – zarówno w obrębie 

grupy osób niepełnosprawnych, jak też w szerszej społeczności, co 

pozwala poszerzać horyzonty, poznawać nowych ludzi i idee, odnaleźć 

wsparcie przy realizowaniu dążeń. Życie we wspólnocie uzmysławia także 

ograniczenia i słabości – ujawnia się tu całe spektrum ludzkich zachowań, 

również negatywnych, jak ograniczenia, zahamowania, słabości i lęki, brak 

empatii, egoizm, agresja itp. 17114 

Idea wspólnoty realizowana jest przez liczne instytucje w różnych 

formach – tworzenie hosteli, rodzinnych domów opieki społecznej, 

organizowanie wakacyjnych obozów integracyjnych. Od kilkudziesięciu lat 

działa w Polsce „Wspólnota Burego Misia”, 18115 powstała na gruncie 

koncepcji Jeana Vaniera oraz idei harcerstwa, skupiająca osoby 

niepełnosprawne o różnym stopniu niepełnosprawności oraz opiekujących 

się nimi wolontariuszy (uczniów, studentów, kleryków). Nietypowa nazwa 

„Bure Misie” intryguje, zwracając uwagę na istnienie osób 

15 


16 

B. Cytowska, Dorośli z niepełnosprawnością intelektualną w środowisku wiejskim – na 

przykładzie „Wspólnoty w Wójtówce” (w:) Współczesne problemy pedagogiki specjalnej, Red. 

Bartnikowska U., Kosakowski Cz., Krause A., Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko- 

Mazurskiego, Olsztyn 2008, s. 378-383. 

17 

E. Szmaj, E. Tomasik, O wspólnotach Burego Misia i Niedźwiedzia, „Szkoła Specjalna” 

1994, nr 1, s. 33-45. 

18 

www.buremisie.org.pl – Wspólnota Burego Misia. 

- 123 -

niepełnosprawnych, zróżnicowanie ich osobowości oraz posiadane przez 

nie wartości. Wspólnoty Burego Misia istnieją w Bytomiu, Krakowie, 

Poznaniu i Nowym Tomyślu, obejmując ponad 300 osób niepełnosprawnych, 

ich rodziców oraz podobną liczebnie grupę wolontariuszy, jak 

również partnerów, sponsorów i przyjaciół wspierających ideę 

wspólnotową. Z obserwacji życiowych losów podopiecznych, ich 

samotności po utracie bliskich, zrodził się pomysł zbudowania osady – 

miejsca stałego pobytu; powstała także (w 1989 roku) jednostka prawna 

reprezentująca interesy społeczności – Fundacja Burego Misia, 

zapewniająca materialną i finansową trwałość sieci wspólnot 19 . 116 Osada 

Burego Misia to małe gospodarstwo rolne w Nowym Klinczu koło 

Kościerzyny, będące dla jego mieszkańców prawdziwym domem, w którym 

czują się bezpieczni, akceptowani i potrzebni. Osadnicy, czyli Bure Misie, 

opiekują się zwierzętami (są to kozy, owce, strusie, konie, lamy, osły, ptaki 

oraz psy) – dbają o ich wyżywienie, o porządek w zagrodach, towarzyszą 

weterynarzowi podczas wizyt, jak również oprowadzają gości Osady; 

pracują w ogrodzie, sadzie i osadowej winnicy, wypełniają również szereg 

obowiązków domowych. W pracy ich opiekunów, zwanych Burymi 

Niedźwiedziami, wykorzystuje się własne metody nauczania odpowiedzialności, 

oparte na zaufaniu i przyjaźni oraz kontakcie z przyrodą, 

wzmacniające więzi wspólnotowe, rozwijające sprawność motoryczną 

i kształtujące odpowiedzialność. Osada czynnie działa na rzecz integracji 

społecznej, poprzez udział podopiecznych w warsztatach plastycznych, 

zajęciach muzycznych, teatralnych oraz sportowych 20 . 117 

Podobne działania podjęła istniejąca od września 2003 roku Fundacja 

„Mimo Wszystko” Anny Dymnej, mająca na celu wyrównywanie szans 

pomiędzy osobami ludźmi niepełnosprawnymi i pełnosprawnymi, usuwanie 

barier mentalnych, dążenie do poszanowania ich godności. Fundacja 

tworzy dwa takie miejsca: Ośrodek Terapeutyczno-Rehabilitacyjny dla Osób 

Niepełnosprawnych „Dolina Słońca” pod wezwaniem św. Franciszka 

z Asyżu w podkrakowskich Radwanowicach – kompleks nowoczesnych 

obiektów rehabilitacyjno-terapeutycznych dla osób o różnym stopniu 

niepełnosprawności 21118 oraz Ośrodek Wczasowo-Rehabilitacyjny dla Osób 

Niepełnosprawnych „Spotkajmy się” w położonym nad Bałtykiem 

Lubiatowie. Ośrodek w Lubiakowie, powstający na terenie o powierzchni 

4,1 hektara, ma służyć celom wypoczynku i rehabilitacji osób o różnym 

stopniu niepełnosprawności, znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej 

bądź egzystencjalnej; opiekę nad nimi ma zapewniać zespół profesjonalistów 

i wolontariuszy. W otoczeniu przyrody działać będą Warsztaty 

Terapii Artystycznej dla osób niepełnosprawnych (dzieci i dorosłych) 

pochodzących z lokalnej społeczności, które po zakończeniu edukacji są 

19 

www.buremisie.org.pl/osada.htm – Osada Burego Misia. 

20 

E. Szmaj, E. Tomasik, O wspólnotach…, dz. cyt., s. 33-45 

21 

www.mimowszystko.org/index.php?dzial=121&id=424 

- 124 -

pozbawione fachowej opieki, kontaktu ze społeczeństwem, żyją w izolacji 

22 . 119 

Tego rodzaju działalność, mającą na celu wspieranie osób z niepełnosprawnością 

poprzez zakładanie oraz prowadzenie ośrodków opiekuńczych 

i szkoleniowych, często podejmują organizacje pozarządowe, zwłaszcza 

w gminach zamożniejszych, położonych w sąsiedztwie dużych aglomeracji 

23 . 120 Poniżej przedstawię kilka przykładów takiej działalności, podejmowanych 

na rzecz dorosłych osób z autyzmem, grupy silnie marginalizowanej 

zarówno ze względu na specyfikę tej dysfunkcji, jak też z uwagi 

na brak spójnego systemu wspierania oraz finansowania ich rehabilitacji, 

brak odpowiedniego dostosowania edukacji zawodowej do sytuacji 

panującej na rynku pracy, jak też pomijanie ich potrzeb w większości 

działań skierowanych na aktywizację zawodową osób niepełnosprawnych, 

co niweczy wysiłki wkładane w proces ich edukacji i prowadzi do izolacji 

w domu, pozostawania przez resztę życia pod opieką rodziców 24 . 121 

W celu zwiększenia szans dorosłych osób z autyzmem na 

wykonywanie użytecznej pracy, a przez to stworzenie im możliwości 

prowadzenia niezależnego życia, Fundacja SYNAPSIS uruchomiła projekt 

„Partnerstwo dla Rain Mana” – nową, modelową inicjatywę społeczną 

25 . 122 W projekt zaangażowano instytucje trzech sektorów: samorządowego, 

prywatnego oraz organizacji pozarządowych, jak również 

partnerów międzynarodowych. Idea trójsektorowego partnerstwa okazała 

się najlepszą formę poszukiwania innowacyjnych rozwiązań trudnych 

kwestii społecznych, zaś stworzone przedsiębiorstwo społeczne jest 

ważnym elementem lokalnej wspólnoty 26 . 123 W ramach projektu 

„Partnerstwo dla Rain Mana” powstał model zatrudnienia osób z autyzmem 

w przedsiębiorstwie społecznym, powstało także pierwsze w Polsce 

modelowe przedsiębiorstwo społeczne pod nazwą „Pracownia Rzeczy 

Różnych SYNAPSIS” w Wilczej Górze pod Warszawą (gmina Lesznowola), 

realizujące – poprzez utworzenie miejsc pracy dla osób autystycznych – 

idee ekonomii społecznej 27 . 124 „Pracownia Rzeczy Różnych” 28125 zatrudnia 24 

osoby z autyzmem w wieku 18-31 lat na stanowiskach pracy 

przygotowanych pod kątem ich możliwości; znajdują się tutaj pracownie: 

drewna, witrażu, ceramiki, rękodzieła, poligraficzna oraz informatyczna. 

Wytwarzane przedmioty nie mają cech produkcji masowej – powstają w 

krótkich seriach, realizowane pod konkretne zamówienie bądź 

w niewielkiej ilości unikatowych egzemplarzy 29 . 126 Zatrudnieni pracują na 

22 

www.mimowszystko.org/index.php?dzial=26&id=17 

23 


24 

www.synapsis.waw.pl/index.php/content/view/213/40 – Autyzm 

25 

www.partnerstwo-synapsis.pl – Partnerstwo. 

26 

www.partnerstwo-synapsis.pl – Partnerstwo/Partnerzy krajowi. 

27 

www.partnerstwo-synapsis.pl – Przedsiębiorstwo społeczne. 

28 

www.rzeczyrozne.pl – Sklep „Rzeczy różne”. 

29 

www.partnerstwo-synapsis.pl – Przedsiębiorstwo społeczne/Portfolio. 

- 125 -

podstawie umowy o pracę, są wspierani przez grupę 20 opiekunów 

(psychologów, pedagogów oraz instruktorów pracy), czuwających nad 

procesem produkcji oraz nad rozwojem edukacyjno-zawodowym 

pracujących i ustalających indywidualnie proporcje czasu pracy oraz 

terapii. Niezwykle istotna z punktu widzenia potrzeb osób z autyzmem jest 

także infrastruktura „Pracowni Rzeczy Różnych”: przestronny (700 m.kw.) 

budynek przedsiębiorstwa położony jest na działce o powierzchni 0,63 

hektara, w bliskim sąsiedztwie lasu, co wyklucza możliwość dobudowania 

w bliskiej odległości obiektów mieszkalnych lub przemysłowych. Takie 

warunki lokalizacyjne są optymalne dla osób z autyzmem, źle znoszących 

hałas, potrzebujących stałej, przejrzystej struktury przestrzennej oraz jasno 

określonego systemu komunikacji 30 . 127 W zrealizowanym w ramach Projektu 

modelu zatrudnienia osób z autyzmem oraz ich aktywizacji społecznej 

niezwykle ważną rolę pełni partnerska współpraca z samorządem lokalnym 

– w ramach omawianego Projektu Fundacja ściśle współpracuje 

z władzami gminy i społecznością lokalną, organizuje spotkania, warsztaty 

integracyjne i szkolenia dla mieszkańców oraz przedstawicieli lokalnego 

biznesu, aktywizuje lokalnych liderów oraz bada specyfikę społeczności 

gminy pod kątem aktywności obywatelskiej jej mieszkańców. Pomimo że 

„Pracownia Rzeczy Różnych” nie zatrudnia mieszkańców gminy, to jednym 

z istotnych celów są zmiany w świadomości społecznej, ukazanie osób 

z autyzmem jako przydatnych społeczeństwu, osób przełamujących bariery 

i tworzących dobre produkty 31 . 128 

Podobne przedsięwzięcie – ośrodek pobytu stałego oraz pracy, terapii 

i rehabilitacji dla młodzieży i dorosłych osób z autyzmem pn. „Farma 

Życia” – powstało w Więckowicach koło Krakowa, w gminie Zabierzów, 

dzięki zaangażowaniu Fundacji „Wspólnota Nadziei” 32 . 129 Za wyborem 

farmy jako miejsca życia i terapii osób z autyzmem przemawia poczucie 

bezpieczeństwa i niska stresogenność środowiska wiejskiego oraz 

długotrwałe zabezpieczenie dogodnych warunków do prowadzenia 

samodzielnego życia poza rodziną. Uprawa roli czy hodowla zwierząt jest 

bardziej zrozumiała dla większości osób autystycznych, sprawia im też – 

poprzez bliski kontakt z przyrodą – więcej satysfakcji niż mało 

urozmaicona praca biurowa w ośrodkach funkcjonujących w środowisku 

miejskim 33 . 130 

W ramach Fundacji „Wspólnota Nadziei” działa od roku 2000 „Dom 

w połowie drogi” (mieszkanie chronione, gdzie dorosłe osoby z autyzmem 

przygotowują się do prowadzenia samodzielnego życia) oraz hostel (od 

2006 roku), pierwsza tego typu placówka w Polsce dla dorosłych osób 

30 

www.partnerstwo-synapsis.pl – Przedsiębiorstwo społeczne/Infrastruktura. 

31 

www.partnerstwo-synapsis.pl – Partnerstwo/Partnerzy krajowi. 

32 

www.farma.org.pl – Fundacja „Wspólnota Nadziei”. 

33 

J. Kossewska, A. Perzanowska, Dzieci stają się dorosłe – farmy dla osób z autyzmem, 

„Konspekt” 2004, nr 18/19, www.wsp.krakow.pl/konspekt/18/autyzm.html 

- 126 -

z autyzmem 34 . 131 Powołana przez Fundację „Farma Życia” powstaje na 

ogrodzonej siedmiohektarowej parceli w podkrakowskiej wsi Więckowice, 

w pięknej okolicy Jurajskich Parków Krajobrazowych. W październiku 

2005 roku otworzono pierwszy dom na farmie, a pierwszymi jego 

mieszkańcami stały się osoby z „Domu w połowie drogi”. Docelowo będzie 

tam pięć wolnostojących, kilkuosobowych domów mieszkalnych, powstanie 

również budynek Centrum, pełniący funkcje rehabilitacyjno-terapeutyczne, 

szkoleniowe i administracyjne. Z utworzonych w przyszłości miejsc pracy i 

terapii będą korzystać zarówno osoby z autyzmem oraz pokrewnymi 

zaburzeniami rozwojowymi, jak również niepełnosprawni mieszkańcy 

gminy 35 . 132 

Warto wspomnieć także o istniejącym od 1992 roku Dolnośląskim 

Stowarzyszeniu na rzecz Autyzmu, którego głównym celem jest wdrożenie 

projektu spójnej i systemowej pomocy 36133 oraz przygotowanie potencjalnych 

mieszkańców przyszłego ośrodka – „Miejsca na Ziemi”, mającego 

objąć opieką młodzież i osoby dorosłe z autyzmem po zakończeniu przez 

nie edukacji 37 . 134 W tym celu 2004 r. zakupiono pod Wrocławiem parcelę 

o powierzchni 4,6 hektara, przeznaczoną pod budowę ośrodka; planowane 

jest osiedle składające się z domków jednorodzinnych oraz bazy 

terapeutyczno-socjalnej, założenie pogotowia pomocniczego (zalewniającego 

możliwość czasowego pobytu w różnych sytuacjach życiowych, 

takich jak choroba opiekuna, wypadki losowe) oraz gospodarstwa 

przydomowego z uprawą warzyw i hodowlą zwierząt 38 . 135 „Miejsce na 

Ziemi” ma stanowić ostatnie ogniwo w systemie pomocy, być szansą na 

życie w warunkach chronionych, z respektowaniem prawa do szacunku i 

godności, a zatem stać się alternatywą dla obecnego systemu umieszczania 

autystów w instytucjach psychiatrycznych lub ośrodkach dla upośledzonych, 

miejscach nieprzyjaznych i nie zawsze bezpiecznych 39 . 136 

Powyżej wymieniono jedynie kilka przykładów aktywności organizacji 

lokalnych w działaniach na rzecz dorosłych osób z autyzmem, lecz w skali 

całego kraju prowadzonych jest coraz więcej różnorodnych przedsięwzięć 

z zakresu ekonomii społecznej, mających na celu wspieranie osób 

niepełnosprawnych poprzez stosowanie rozmaitych form rozwijania ich 

umiejętności, działanie na rzecz aktywizacji zawodowej, zapobieganie 

marginalizacji oraz przeciwdziałanie ich dyskryminacji w środowisku. Do 

pełnej realizacji wielu ambitnych planów potrzebne jest jednak wparcie 

władz centralnych i lokalnych oraz zapewnienie finansowania projektów. 

Idei społecznego włączenia, tak w sferze aktywności zawodowej, jak 

i uczestnictwa w życiu społecznym, dobrze służą postępujące – choć zbyt 

34 

www.farma.org.pl/html/hostel.html – Mieszkanie chronione „Dom w połowie drogi”. 

35 

www.farma.org.pl/html/farma.html – Farma życia. 

36 

www.autyzm.k.pl/stowarzyszenie.html – Dolnośląskie Stowarzyszenie na rzecz Autyzmu. 

37 

www.autyzm.k.pl/droga.html – Droga. 

38 

poza38 www.autyzm.k.pl/miejsce.html – Miejsce. 

39 

Jw. 

- 127 -

powoli – zmiany w zakresie prawa oraz społecznego podejścia do kwestii 

niepełnosprawności. 

Choć przedstawione działania oraz inicjatywy w znaczący sposób 

poprawiają jakość życia osób z niepełnosprawnością, wzmacniają ich 

poczucie godności oraz pozycję społeczną, nie są jednak adekwatne do 

potrzeb osób niepełnosprawnych w środowisku wiejskim 40 . 137 Wskazują na 

zachodzące przemiany w społecznościach lokalnych, sprzyjające poprawie 

warunków życia, integracji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych; 

jednak – jak wynika z analizy funkcjonowania instytucjonalnych 

mechanizmów wspierania osób niepełnosprawnych ze środowisk 

wiejskich i małomiasteczkowych 41138 – istnieje swoisty syndrom słabości, 

łączący w sobie cztery wspólnie występujące, wzajemnie wzmacniające się 

zjawiska: brak ogólnej strategii rozwiązywania problemów osób 

niepełnosprawnych, powodujący segmentację działań administracji 

publicznej, czego wynikiem jest niemożność osiągania korzyści z synergii 

polityk publicznych (dotyczących m.in. integracji osób niepełnosprawnych, 

zatrudnienia, rozwoju przedsiębiorczości, promocji gospodarczej regionu, 

oświaty); niski poziom zasobów i umiejętności administracyjnych (zasoby 

kadrowe, organizacyjne, ograniczenia biurokratyczne oraz dotyczące 

kultury administracyjnej); słabość sektora organizacji rządowych (w kategoriach 

ilości, zróżnicowania profilów i metod działania, niskiej 

innowacyjności przedsięwzięć) i brak systemu informacji o osobach 

niepełnosprawnych, służącego zaspokajaniu ich potrzeb. Braki dotyczą 

zarówno kompleksowej, zintegrowanej oraz wielowymiarowej polityki 

władz publicznych wobec osób niepełnosprawnych, jak również spójnej 

strategii rozwijania działań – edukacyjnych, szkoleniowych, informacyjnych 

oraz promocyjnych, które sprzyjałyby właściwemu pokierowaniu 

osób niepełnosprawnych (zwłaszcza młodych) ku poszukiwaniu dróg 

zwiększenia ich szans zawodowych, życiowych i społecznych. Brakuje 

właściwego przepływu informacji, strategii oraz planów działania na rzecz 

osób niepełnosprawnych, zaś podejmowane akcje o charakterze formalnym 

bądź okazjonalnym (często przypadkowym) przynoszą głównie pomoc 

doraźną (zazwyczaj materialną), nie tworząc logicznego systemu wsparcia, 

który mógłby zapewnić trwałe, stabilne rozwiązania problemów 

społecznych – jako cel i efekt realizowanych projektów oraz 

podejmowanych działań 42 . 139 

Sprawny i efektywny system działań powinien opierać się na 

współpracy instytucji publicznych i organizacji pozarządowych oraz łączyć 

ze sobą wprowadzanie nowoczesnych rozwiązań aktywizujących 

środowisko lokalne, z przechodzeniem od modelu udzielania wsparcia 

materialnego do działań wzmacniających postawy aktywne poszczególnych 

40 


41 

B. Gąciarz, A. Ostrowska, W. Pańków, Integracja społeczna …, dz. cyt., s. 51-52. 

42 

Jw. 

- 128 -

jednostek oraz całych grup społecznych (w tym działań opartych na 

samopomocy). 

Piśmiennictwo 

1. Chrzanowska I., Jakość kształcenia i wyrównywanie szans – o zaspokajaniu 

potrzeb edukacyjnych na terenach wiejskich (w:) Pedagogika 

specjalna – koncepcje i rzeczywistość. Socjopedagogiczne aspekty 

rehabilitacji osób niepełnosprawnych, Red. Żółkowska T., Wlazło M., 

Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2008. 

2. Cytowska B., Dorośli z niepełnosprawnością intelektualną w 

środowisku wiejskim – na przykładzie „Wspólnoty w Wójtówce” (w:) 

Współczesne problemy pedagogiki specjalnej, Red. Bartnikowska U., 

Kosakowski Cz., Krause A., Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko- 

Mazurskiego, Olsztyn 2008. 

3. Gąciarz B., Ostrowska A., Pańków W., Integracja społeczna i aktywizacja 

zawodowa osób niepełnosprawnych zamieszkałych w małych 

miastach i na terenach wiejskich – uwarunkowania sukcesów i niepowodzeń. 

Raport z badań, Wydawnictwo IFIS PAN, Warszawa 2008. 

4. Hebda-Czaplicka I., Możliwości społecznej integracji osób niepełnosprawnych 

(w:) Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce, Red. 

Balcerzak-Paradowska B., Wydawnictwo Instytutu Pracy i Spraw 

Socjalnych, Warszawa 2002. 

5. Kossewska J., Perzanowska A., Dzieci stają się dorosłe – farmy dla 

osób z autyzmem, „Konspekt” 2004, nr 18/19, www.wsp. 

krakow.pl/konspekt/ 18/autyzm.html 

6. Nowak A., Bezrobocie wśród osób niepełnosprawnych, Wydawnictwo 

Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2002. 

7. Ostrowska A., Sikorska J., Gąciarz B., Wpływ transformacji społecznoekonomicznej 

na sytuację i aktywność osób niepełnosprawnych w latach 

90 (w:) Problemy opieki i środowisko życia osób niepełnosprawnych, 

Red. Kawczyńska-Butrym Z., Wydawnictwo Olsztyńskiej 

Szkoły Wyższej, Olsztyn 2001. 

8. Szczupał B., Specific occupational problems of the disabled (w:) 

Epidemiological analysis of selected medical and social problems 

connected with noninfectious diseases in Poland, Red. Karwat I.D., 

Wydawnictwo Akademii Medycznej, Lublin 2004. 

9. Szmaj E., Tomasik E., O wspólnotach Burego Misia i Niedźwiedzia, 

„Szkoła Specjalna” 1994, nr 1. 

- 129 -

Strony internetowe: 

1. Dolnośląskie Stowarzyszenie na rzecz Autyzmu – 

www.autyzm.k.pl/stowa rzyszenie.html 

2. Fundacja „Mimo Wszystko” – www.mimowszystko.org 

3. Fundacja Synapsis – www.synapsis.waw.pl 

4. Fundacja „Wspólnota Nadziei” – www.farma.org.pl 

5. Wspólnota Burego Misia – www.buremisie.org.pl 

6. Partnerstwo dla Rain Mana – www.partnerstwo-synapsis.pl 

7. Sklep „Rzeczy różne” – www.rzeczyrozne.pl 

- 130 -

Marian Stepulak 

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II 

ROLA SYSTEMU RODZINNEGO W PROCESIE AKTYWNOŚCI 

ZAWODOWEJ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE 

W STOPNIU LEKKIM W OBSZARACH WIEJSKICH 

Wstęp 

Niniejsza prezentacja dotyczy problematyki aktywności zawodowej 

ludzi niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu lekkich z obszarów 

wiejskich w odniesieniu do roli sytemu rodzinnego. Cel teoretyczny 

prowadzi do wskazania niektórych korelacji pomiędzy teorią systemową 

rodziny a pozycją dziecka i młodego człowieka niepełnosprawnego 

żyjącego na wsi. Ważny jest także cel praktyczny, którym jest 

uświadomienie osobom odpowiedzialnym za aktywność zawodową 

niepełnosprawnych rangi zintegrowanego systemu edukacji i przygotowania 

do pracy tychże osób. W takim kontekście została zbudowana cała 

struktura tej pracy. Najpierw zostanie ukazane samo pojęcie sytemu 

rodzinnego, następnie rozumienie niepełnosprawności intelektualnej ze 

szczególnym uwzględnieniem stopnia lekkiego. W następnej kolejności 

zostanie zwrócona uwaga na specyfikę obszarów wiejskich w aspekcie 

edukacji i aktywności zawodowej niepełnosprawnych intelektualnie. Całość 

prezentacji zamyka zagadnienie roli Kościoła wobec niepełnosprawności 

intelektualnej. 

Pojęcie systemu rodzinnego 

Rodzina jest naturalnym systemem, na który składa się specyficzny 

układ więzi wewnętrznych zachodzących pomiędzy małżonkami, rodzicami 

oraz między rodzeństwem. 1140 Samo pojęcie systemu rodzinnego wywodzi 

się od twórcy ogólnej teorii systemów L.v. Bertalanffy`ego. Określał on 

system jako skomplikowany układ strukturalny, złożony ze wzajemnie 

powiązanych jednostek składowych. 2141 

1 

B. Sidor, Psychospołeczne aspekty funkcjonowania młodzieży mającej rodzeństwo z 

niepełnosprawnością umysłową, TN KUL, Lublin 2005, s. 15. 

2 

L. v. Bertalanffy, Robots, Men and Minds, Harper, New York 1967, s. 69; por. M. Stepulak, 

Podejście systemowe we współczesnej psychologii polskiej, RW KUL, Lublin 1995. 

- 131 -

Jedną z podstawowych właściwości systemu jest zasada równowagi sił. 

Rodzą się tutaj dwie wielkie siły: w kierunku odrębności, a także 

w kierunku bycia razem. Rodzina zatem jako system rozwija się i zmienia, 

przy równoczesnej tendencji do zachowania równowagi. Takie dążenie do 

homeostazy służy rodzinie do ochrony systemu oraz do utrzymania jej 

własnej tożsamości. 3142 Inną ciekawą prawidłowością systemu rodzinnego 

jest z jednej strony to, że rodzina musi wypracować własną tożsamość, 

z drugiej zaś odpowiadać zmianą wewnętrzną na wciąż nowe okoliczności 

zewnętrzne. Tożsamość rodziny jest zabezpieczona przez dwa systemy 

podtrzymujące dany układ reguł i zasad rodzinnych. Jeden z nich to 

system uniwersalnych zasad dotyczących tego, w jaki sposób rodzina ma 

być zorganizowana, drugi – to system utrzymujący stałość rodzinnych 

reguł, zespół norm dotyczących zachowania się członków rodziny. 4143 

Kolejną właściwością systemu rodzinnego jest jego zdolność adaptacji do 

wydarzeń typowych dla procesów rozwojowych, np. narodziny czy 

odejście kogoś z członków rodziny. Radykalna zmiana oznacza zatem 

modyfikację ogólnych zasad kierujących systemem oraz zasad 

określających współistnienie poszczególnych elementów. 5144 Ważnym 

elementem życia rodzinnego jest proces kształtowania się ról. Obejmuje on 

nie tylko relacje zachodzące między członkami rodziny, ale także ich 

osobiste doświadczenia oraz tradycje wyniesione z rodzin pochodzenia. 

Istotną cechą ról rodzinnych jest ich komplementarność. Jeżeli określony 

członek rodziny podejmuje rolę „człowieka silnego”, ktoś inny musi 

odegrać rolę słabego. 6145 Inną właściwością systemów jest ich hierarchiczna 

organizacja. Chodzi tutaj o to, że rodzina składa się z mniejszych 

jednostek strukturalnych, czyli podsystemów. Podsystemem w rodzinie 

może być konkretny człowiek, diada czy triada itd. Istnieje przy tym wiele 

rozmaitych kryteriów, według których tworzone są podsystemy, np. wiek, 

płeć czy funkcja pełniona w rodzinie. 7146 To wszystko dokonuje się 

wewnątrz danego podsystemu, ma wpływ nie tylko na osoby do niego 

należące, lecz także oddziałuje na innych członków rodziny oraz na 

interakcje w innych podsystemach. 8147 Wszelkie relacje zachodzące 

pomiędzy członkami rodziny są określane jako otwarte. Ich uczestnicy 

bowiem wchodzą w bogatsze relacje z otoczeniem zewnętrznym. Systemy 

otwarte wymieniają energię z otoczeniem, ponieważ ich granice są 

elastyczne. Dzięki temu umożliwiają członkom rodziny uczestniczenie 

3 

M. Stepulak, Relacyjność systemu rodzinnego, Roczniki Teologiczne, Tom LIV, z. 10, 2007, 

s. 111. 

4 

Tamże, s. 112. 

5 

Jw. 

6 

T. Gałkowski, Więź dziecka autystycznego z rodziną (w:) Człowiek niepełnosprawny, Red. 

M. Chodkowska, Wyd. UMCS, Lublin 1994, s. 77. 

7 

M. Radochoński, Rodzina jako system psychospołeczny, „Problemy Rodziny”, 1986, 5, 

s. 16-18. 

8 

B. Sidor, Psychospołeczne aspekty…, dz. cyt., s. 19. 

- 132 -

w szerszych grupach społecznych. 9148 Można powiedzieć, iż rodzina jest 

systemem naturalnym o wielkiej dynamice oddziaływań wewnętrznych, jak 

również zewnętrznych. 

Charakterystyka niepełnosprawności intelektualnej 

Istnieje bardzo wiele określeń, które odnoszą się do osób 

odbiegających pod względem umysłowym od normy ogólnej w sensie 

ujemnym. W Polsce z kilku istniejących w tym zakresie terminów 

w użyciu są najczęściej następujące: „upośledzenie umysłowe”, 

„niedorozwój umysłowy”, „oligofrenia” (greckie: oligos – mało, phren – 

myślę, umysł), „opóźnienie w rozwoju umysłowym”, „obniżona sprawność 

umysłowa”, „niepełnosprawność intelektualna”. 

Nie ma też jednoznaczności w definiowaniu upośledzenia umysłowego. 

Definicji tego odchylenia jest dużo i są one różne w zależności od 

podejścia do upośledzenia umysłowego i kryteriów oceniających ten stan. 

Orzekanie o niepełnosprawności intelektualnej wskazuje na trudności 

rozwojowe osoby. Niepełnosprawność intelektualna (niepełnosprawność 

umysłowa, upośledzenie umysłowe) odnosi się nie tylko do sfery 

poznawczej człowieka, ale dotyczy wszystkich sfer jego funkcjonowania, 

obejmuje całą jego osobowość. 

Definicja (DSM-IV) Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego ustala, 

że istotną cechą upośledzenia umysłowego jest niższy ogólny poziom 

funkcjonowania intelektualnego, który współwystępuje przy znacznych 

ograniczeniach w zachowaniu przystosowawczym w przynajmniej dwóch 

następujących obszarach zdolności: 

- porozumiewanie się, 

- troska o siebie, 

- tryb życia domowego, 

- sprawności społeczno-interpersonalne, 

- korzystanie ze środków zabezpieczenia społecznego, 

- kierowanie sobą, 

- troska o zdrowie i bezpieczeństwo, 

- zdolności szkolne, 

- sposób organizowania czasu wolnego i pracy. 10149 

9 

M. Stepulak, Relacyjność systemu …, dz. cyt., s. 113. 

10 

Początek tego stanu powinien wystąpić przed 18 rokiem życia. 

- 133 -

Mówiąc o niepełnosprawności intelektualnej musimy brać pod uwagą 

wszystkie sfery rozwoju, nie tylko to, co jest odpowiedzialne za 

umiejętności typowo szkolne: czytanie, liczenie. Ale nie możemy pomijać 

tego, co wydaje się tak naturalną rzeczą: samoobsługa, podejmowanie 

decyzji, troska o siebie, zainteresowania, umiejętność współdziałania. 

Ocena funkcjonowania osoby jest zawsze dokonywana w kontekście jej 

wieku, środowiska społeczno-kulturowego, bierze się pod uwagę kulturową 

i językową różnorodność, stan zdrowia i przyczyny aktualnego stanu, 

uczestnictwo i funkcjonowanie w rolach społecznych. Właściwie postawiona 

diagnoza wyznacza także obszary, w zakresie których powinno się 

udzielić wsparcia osobie z niepełnosprawnością intelektualną. 

Obniżenie sprawności intelektualnych, wiąże się z wynikiem pomiaru 

funkcjonowania intelektu przy pomocy ilorazu inteligencji (I.I lub IQ), 

mierzonego testami psychologicznymi. W orzecznictwie jest on podstawą 

do określania stopnia niepełnosprawności intelektualnej. 

Klasyfikacja obejmuje następujące stopnie, z przyporządkowanymi im 

przedziałami ilorazu inteligencji oraz wiek rozwojowy możliwy do 

osiągnięcia według Inhelberg: 

- lekkie 50-55 do ok. 70 11-12 lat, 

- umiarkowane 35-40 do 50-55 7-8 lat, 

- znaczne 20-25 do 35-40 5-6 lat, 

- głębokie poniżej 20 lub 25 3-4 lat, 

- stopień nieokreślony. 11150 

Wymieniona klasyfikacja niepełnosprawności intelektualnej stosowana 

jest w poradniach psychologiczno-pedagogicznych przez wielodyscyplinarne 

zespoły orzekające. W orzeczeniach mogą być zawarte m.in. informacje 

o stopniu niepełnosprawności intelektualnej dziecka oraz o jego 

potrzebach edukacyjnych i sposobie ich realizacji. 

Orzekane do celów edukacyjnych stopnie niepełnosprawności 

intelektualnej to: 

- upośledzenie rozwoju umysłowego w stopniu lekkim, 

- upośledzenie rozwoju umysłowego w stopniu umiarkowanym, 

- upośledzenie rozwoju umysłowego w stopniu znacznym, 

- upośledzenie rozwoju umysłowego w stopniu głębokim, 

- nieokreślony stopień upośledzenia umysłowego. 

11 

Nieokreślony stopień upośledzenia umysłowego rozpoznawany jest w klinicystyce 

najczęściej wtedy, gdy jesteśmy przekonaniu o upośledzeniu umysłowym osoby, ale jej 

poziom nie może być zmierzony przy zastosowaniu standardowych testów psychologicznych, 

ze względu na to, iż osoba ta nie podejmuje współpracy z badającym. 

- 134 -

Stopień niepełnosprawności intelektualnej dziecka określany jest na 

podstawie badań dokonywanych przez wielodyscyplinarne zespoły 

orzekające w poradniach psychologiczno-pedagogicznych. Natomiast 

Zespoły do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności mają w swojej 

klasyfikacji trzy stopnie niepełnosprawności, którymi posługują się wydając 

orzeczenia. Są to : 

- znaczny stopień niepełnosprawności, 

- umiarkowany stopień niepełnosprawności, 

- lekki stopień niepełnosprawności. 

Dawniej stopnie te były określane jako grupy inwalidztwa: I, II i III. 

Wymienionych klasyfikacji nie można utożsamiać, wydawane są one do 

różnych celów i mają inne znaczenie. 

Niepełnosprawność intelektualna dotyka około 1% wszystkich ludzi. 

Jest stanem a nie chorobą. Ważne dla osób z niepełnosprawnością 

intelektualną w okresie przygotowywania do pracy, a następnie już 

w czasie jej wykonywania są: poczucie bezpieczeństwa, sprzyjająca 

atmosfera, akceptacja oraz doświadczanie sukcesów. 

Niepełnosprawność intelektualna w stopniu lekkim 

W literaturze psychologicznej używa się określenia upośledzenie 

umysłowe lekkie (mild mental retardation). 12151 Osoby z tego rodzaju 

niepełnosprawnością mają trudności w aspekcie zdolności przystosowawczych. 

Wynika to bowiem z ich pewnych cech osobowościowych takich 

jak: ograniczenia w myśleniu abstrakcyjnym, obniżenie ciekawości, 

dociekliwości i zdolności koncentrowania uwagi na jednym przedmiocie 

przez dłuższy czas. 13152 

Przy mniej kontrolowanej impulsywności i wrażliwości, a także braku 

akceptacji ze strony innych, może pojawić się agresja oraz potrzeba 

oparcia i wsparcia z zewnątrz, np. ze strony własnych matek. 

Jako wynik sytuacji niepewności, u osób z tym stopniem 

niepełnosprawności mogą wystąpić podwyższone wskaźniki niepokoju, 

zwłaszcza wobec konieczności podjęcia ważnych życiowo zadań, np. praca 

zawodowa w nowym środowisku. 14153 

Badania nad niezrównoważeniem emocjonalnym tych osób pokazały 

różnicę ze względu na płeć. Kobiety upośledzone umysłowo okazały się 

12 

A. M. Colman, Słownik psychologii, PWN, Warszawa 2009, s. 816. 

13 

T. Witkowski, Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych, Wyd. MDBO, Warszawa 1993, 

s. 25. 

14 

R.F. Linari, Locus of control, anxiety and work task performans of EMR adolescent, 

“Career Education Quarterly”, 1977, 2 (1), s. 21-26. 

- 135 -

ardziej niezrównoważone emocjonalnie niż mężczyźni. Różnice ze 

względu na płeć wystąpiły też w ocenie własnych możliwości, gdzie 

badane dziewczęta oceniały siebie pozytywniej niż chłopcy. Z innych 

badań wynika, że wszyscy upośledzeni umysłowo mają zawyżone oceny 

siebie, a to utrudnia uchronienie się przed nowymi niepowodzeniami 

i przykrymi przeżyciami emocjonalnymi. Z kolei negatywny stosunek do 

siebie odbija się niekorzystnie na realizacji zadań stojących przed osobą 

upośledzoną umysłowo. 15154 

Umysłowo upośledzony w rodzinie bywa odbierany jako obraz braków 

i ułomności człowieka, jako ktoś kto obciąża rodziców i cały system 

rodzinny. Taka sytuacja staje się trudna do zniesienia, dopóki nie zostanie 

zaakceptowana ze świadomością, że dziecko to Boży dar, a dziecko 

niepełnosprawne, to Boże zadanie. 16155 

Postawa rodziców do upośledzonego dziecka rzutuje na postawę do 

niego jego rodzeństwa. Z kolei wszystko to jest zanurzone w postawach 

osób z otoczenia, rodząc u rodziców poczucie osamotnienia. Powstają 

wówczas konflikty, kończące się niekiedy rozbiciem rodziny. Liczne 

problemy stwarza rodzina, o której założeniu marzy młodzież upośledzona 

umysłowo. Istniej bowiem powszechne przekonanie, że osoby upośledzone 

umysłowo powinny pozostawać samotne. Jednakże część młodzieży 

wchodzi w związki małżeńskie, najczęściej jest to młodzież pracująca po 

ukończeniu specjalnej szkoły zawodowej. Praca zawodowa stwarza dla 

nich perspektywę stabilizacji życiowej. 17156 

Ważną kwestią jest sfera zajęciowa ujawnianych problemów. Ujawnia 

się ona na terenie szkoły specjalnej, a potem w kontekście zatrudnienia 

i pracy zawodowej. Trudności szkolne mają swoje podstawowe źródło 

w tym, co stanowi sedno upośledzenia umysłowego – obniżona sprawność 

intelektualna. 18157 

Praca zawodowa upośledzonych budzi w nich samych niepokoje, 

ponieważ czują, że nie są partnerami dla innych, tylko kimś o mniejszych 

możliwościach. Takie cechy jak niższa sprawność intelektualna i często 

towarzysząca jej mniejsza sprawność fizyczna w połączeniu z gorszą 

płynnością ruchów i wolniejszym tempem pracy nie stwarzają im szans 

partnerstwa, a tym bardziej bycia konkurencyjnymi w pracy. 19158 

Reasumując warto podkreślić, iż dla osób upośledzonych umysłowo 

w stopniu lekkim praca zawodowa ma fundamentalne znaczenie. 

15 

C. Kosakowski, Społeczne przystosowanie dziecka lekko upośledzonego umysłowo, Wyd. 

UMK, Toruń 1980. 

16 

T. Witkowski, Rozumieć problemy …, dz. cyt., s. 26. 

17 

Tamże, s. 26-27. 

18 

A. M. Clarke, Kryteria i klasyfikacja niedorozwoju umysłowego (w:) A. M. Clarke, A. D. B. 

Clarke (oprac.), Upośledzenie umysłowe, PWN, Warszawa 1969. 

19 

B. Górecki, Wartość kształcenia zawodowego upośledzonych umysłowo, PZWS, Warszawa 

1972. 

- 136 -

Specyfika obszarów wiejskich a edukacja i aktywność zawodowa 

niepełnosprawnych intelektualnie 

W Polsce, a w szczególności w środowiskach wiejskich funkcjonuje 

system segregacyjnego szkolnictwa specjalnego. To samo odnosi się do 

segregacyjnego wychowania niepełnosprawnych w rodzinie, chociaż próby 

tworzenia integracyjnej edukacji sięgają lat sześćdziesiątych, kiedy to 

w ustawie o rozwoju systemu oświaty i wychowania wprowadzono nowe 

formy kształcenia dzieci i młodzieży niepełnosprawnej (oddziały specjalne 

przy przedszkolach, klasy specjalne w szkołach podstawowych, nauczanie 

zindywidualizowane) zaś w latach siedemdziesiątych tzw. nauczanie 

zintegrowane. W latach dziewięćdziesiątych stworzono podstawy prawne 

dla tworzenia różnych form kształcenia niepełnosprawnych. Nowoczesny 

system kształcenia niepełnosprawnych musi obejmować instytucje 

zapewniające wczesną diagnozę niepełnosprawności oraz specyficznych 

potrzeb edukacyjnych dziecka i poradnictwo dla nauczycieli i rodziców. 

Na system składają się szkoły specjalne, szkoły masowe realizujące 

kształcenie integracyjne oraz kształcenie indywidualne poza szkołą. 

Niestety dostęp do takich instytucji jest w obszarach wiejskich bardzo 

utrudniony. Warto przy tym dodać, iż świadomość rodziców i całego 

systemu rodzinnego w ostatnim czasie zmienia się pozytywnie, ale postęp 

jest bardzo powolny. U podstaw współczesnego myślenia o edukacji 

niepełnosprawnych także w odniesieniu do obszarów wiejskich tkwią 

następujące tezy: 

1. Efektywność edukacji osób niepełnosprawnych najbardziej wiąże 

się z ich potrzebami psychicznym i społecznymi, a nie z rodzajem 

i stopniem upośledzenia. 

2. Sprawność psychiczna, społeczna i fizyczna uczniów jest tak 

zróżnicowana, że rozgraniczenie między pełnoi 

niepełnosprawnością staje się przynajmniej dla 1/3 populacji 

w wieku szkolnym niemożliwe. Trudności, jakie napotykamy 

w kształceniu niepełnosprawnych, a następnie w podjęciu pracy są 

często zwielokrotnieniem podobnych trudności, z którymi borykają 

się uczniowie i absolwenci pełnosprawni. 

3. Istota edukacji specjalnej sprowadza się do indywidualnego 

traktowania w procesie nauczania osób niepełnosprawnych, 

z uwzględnieniem ich właściwości fizycznych, psychicznych 

i społecznych oraz stworzenia warunków ich rozwoju. Takiego 

podejścia brakuje jednak w edukacji wielu szkół wiejskich. 

- 137 -

Realizacja idei nowoczesnego systemu kształcenia niepełnosprawnych 

oznacza długotrwały proces obejmujący zmiany nie tylko organizacyjne, 

ale w dużej mierze związane ze świadomością społeczną i kształtowaniem 

postaw wobec niepełnosprawności. Mentalne bariery integracji w różnym 

stopniu dotyczą różnych typów niepełnosprawności, a w szczególności 

umysłowej. W tym względzie istotną rolę muszą odgrywać między innymi 

publiczne media i ludzie kształtujący lokalną i rządową politykę 

oświatową, zwłaszcza w obszarach wiejskich. 

Bardzo ważnym aktem prawnym w kontekście niepełnosprawności jest 

rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 lutego 1994 r. 

w sprawie rodzajów, organizacji, i zasad działania publicznych placówek 

opiekuńczo – wychowawczych (Dz. U. z 1994 r. Nr 41, poz. 156). 

Wprowadzenie jednak przepisów powyższego zarządzenia w życie 

pokazuje nieadekwatność jego wybranych przepisów do sytuacji jakie mają 

miejsce w rzeczywistości. Wyraża się ona między innymi w kwestii 

warunków jakie muszą być spełnione by szkoła mogła utworzyć oddział 

integracyjny. W Rozporządzeniu stwierdza się, że liczba uczniów 

(wychowanków) w oddziale integracyjnym powinna wynosić od 15 do 20 

w tym 3 do 5 uczniów niepełnosprawnych. Tymczasem w praktyce do 

danej rejonowej szkoły podstawowej w obszarach wiejskich najczęściej 

zgłasza się jeden lub dwóch uczniów niepełnosprawnych. W takim 

przypadku szkoła nie ma podstaw by utworzyć klasę integracyjną. 

Utworzenie takiej klasy wiąże się z podniesieniem kosztów kształcenia 

jednego ucznia, gdyż w klasie musi być niewielu uczniów i odpowiednie 

wyposażenie. Bariery, z jakimi mamy do czynienia, mają charakter 

organizacyjno-finansowy, kompetencyjny (problem przygotowania 

nauczycieli) i wreszcie mentalny. W społeczeństwie wiejskim zarówno 

wśród rodziców, jak i nauczycieli, uczniów, administracji oświatowej (tak 

samorządowej jak rządowej) muszą być upowszechniane postawy 

sprzyjające integracji dzieci zdrowych i niepełnosprawnych, a następnie 

absolwentów tych szkół, poszukujących zatrudnienia. 

Należy przyznać, że kształcenie integracyjne nie jest już w polskich 

warunkach jedynie rozpatrywaną ideą a stało się faktem, jednakże nie 

dotyczy to w zadawalającym stopniu obszarów wiejskich. Istnieją jednak 

nieliczne pozytywne przykłady. Dysponujemy już wynikami badań 20159 , 

w których porównuje się efektywność kształcenia dzieci z lekkim 

upośledzeniem umysłowym w podstawowych szkołach specjalnych 

i integracyjnych. Dzieci zaliczane do tej grupy zwłaszcza w obszarach 

wiejskich w stosunkowo niewielkim zakresie korzystają z integracji 

szkolnej. W większości uczą się one w placówkach specjalnych – 76,6%. 

Nauczanie zindywidualizowane i zintegrowane obejmuje 18,9% tej grupy 

20 

Por. M. Marek-Ruka, Efektywność kształcenia upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim 

w szkołach ogólnodostępnych (w:) Tożsamość pedagogiki specjalnej w progu XXI wieku, 

Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 1998. 

- 138 -

dzieci, zaś w szkołach ogólnodostępnych uczy się jedynie 4,5% tej grupy. 

Biorąc pod uwagę specyfikę obszarów wiejskich taki stan rzeczy nie służy 

temu, aby takie dzieci podjęły w przyszłości pracę. 

Wydaje się, iż w wielu projektach rządowych i samorządowych pomija 

się fundamentalną rolę systemu rodzinnego w przygotowaniu dzieci 

niepełnosprawnych do aktywności zawodowej. Kształcenie integracyjne 

winno być ściśle skorelowane z wychowaniem rodzinnym. To wszystko 

służyłoby podniesieniu świadomości społecznej i zmianie mentalności na 

temat „wartości zawodowej” osób z niepełnosprawnością intelektualną. 

Kościół wobec niepełnosprawności intelektualnej 

Dokument Stolicy Apostolskiej, wydany 4 marca 1981 r. z okazji 

Międzynarodowego Roku Osób Upośledzonych, podkreślał, że pełna 

miłości opieka i troska, jaką rodzina może otoczyć osobę niepełnosprawną 

umysłowo, winna mieć na celu przede wszystkim ułatwienie jej 

w przyszłości udziału w życiu społecznym. Dzisiaj, w dwadzieścia osiem 

lat później, biorąc pod uwagę przemiany, jakie dokonały się w tym czasie 

w społeczeństwie, możemy postawić sobie pytanie, jak daleko zaszliśmy 

w tej dziedzinie. 21160 

Współcześnie społeczeństwo w wielu przypadkach nie chce 

zaakceptować faktu niepełnosprawności, zwłaszcza wtedy, gdy dziecko 

próbuje bardziej autonomicznie przeżywać swoje relacje z rodziną. Ta 

ograniczona zdolność naszego społeczeństwa do akceptacji osoby 

upośledzonej umysłowo wydaje się częściowo związana z nie dość 

wyraźną świadomością przyrodzonej godności człowieka niepełnosprawnego. 

Dokument Stolicy Apostolskiej z 1981 r. słusznie upatrywał 

podstawową zasadę w tym, że niepełnosprawny jest „pełnoprawnym 

podmiotem ludzkim”, obdarzonym „szczególną godnością, właściwą 

człowiekowi”. 22161 

Ta godność osoby upośledzonej, oparta na mocnym fundamencie jej 

natury jako istoty ludzkiej chcianej przez Boga, nie zostaje umniejszona 

przez poważne nawet upośledzenie i nie jest ograniczona przez trudności, 

jakie osoba ta może mieć w porozumiewaniu się z innymi. Tej godności 

nie można się wyrzec ani utracić; nie można jej nikomu odebrać, 

ponieważ pozostaje ona nie zmieniona aż do ostatnich chwil życia osoby. 

Człowiek jest powołany do transcendencji, która wykracza poza wymiar 

historii i czasu. Na szczęście wiele jest także rodzin, w których wzrasta 

odpowiedzialność i zdolność kochania dziecka niepełnosprawnego. 

21 

Rodzina a integracja osób niepełnosprawnych w dzieciństwie i wieku dorastania. Wnioski 

międzynarodowego kongresu zorganizowanego przez Papieską Radę ds. Rodziny z 1981 roku. 

22 

Gaudium et spes, 12. 

- 139 -

Rodzina — jak podkreślił Ojciec Święty Jan Paweł II w swoim 

niezwykle bogatym przesłaniu do naszego kongresu — jest bardzo 

szczególnym miejscem, w którym dar życia zostaje przyjęty jako taki, 

a uznanie godności dziecka wyraża się przez troskliwą i czułą opiekę. 23162 

Trzeba podkreślić, że dziecko niepełnosprawne nie musi być 

„ciężarem” dla rodziców czy rodzeństwa. Jeżeli zostanie przyjęte w rodzinie 

jako syn i brat, miłość sama sprawi, że trudności będą łatwiejsze do 

zniesienia, a nawet staną się źródłem nadziei i duchowej radości. 

Najważniejszym zadaniem małżonków w procesie wychowywania 

dziecka niepełnosprawnego jest podsycanie miłości w życiu małżeńskim 

i wpojenie jej wszystkim dzieciom. Dziecko powinno czuć, że jest 

w rodzinie kochane, chciane, cenione za to, kim jest, z całą swoją 

niepowtarzalną rzeczywistością. 

Porozumienie między rodzicami ma zasadnicze znaczenie dla dzieci. 

Uczą się one porozumiewania i przeżywają je we własnym wymiarze 

osobowym, uczestnicząc w porozumieniu między rodzicami i porozumiewając 

się między sobą z całą naturalnością, której źródłem jest 

naturalność ich relacji z rodzicami. 

To rodzina daje dziecku poczucie bezpieczeństwa, wpaja mu pojęcia 

dobra i zła, ukazuje wartość jego istnienia w świecie, przekazuje mu 

radość, której źródłem jest miłość dawana i otrzymywana. 

Rodzina nie powinna zatem wpadać w pułapkę poszukiwania za 

wszelką cenę specjalnych terapii czy nadzwyczajnych remediów, istnieje 

bowiem niebezpieczeństwo, że jeśli nie przyniosą one spodziewanego 

uzdrowienia czy odzyskania sprawności, może ulec rozczarowaniu, utracić 

nadzieję i zamknąć się w sobie. 

- Pierwsza postawa negatywna to odrzucenie, zaprzeczenie 

rzeczywistości. 

- Inna postawa negatywna to lęk: jest on reakcją na wyimaginowane 

zagrożenia i ujawnia niezdolność osoby do przystosowania się do 

rzeczywistości. 

- Rzadziej spotykana, ale nie mniej negatywna jest postawa 

nadopiekuńczości wobec dziecka upośledzonego. 

- Postawą negatywną jest także rezygnacja, ponieważ nie pobudza 

w rodzicach woli twórczego, aktywnego oddziaływania na dziecko 

upośledzone, a zatem nie prowadzi do jego rozwoju w kierunku 

samodzielności. 

Aby rodzina mogła spełniać swoją misję wychowywania dzieci, musi 

uzyskać od specjalistów zajmujących się dziećmi niepełnosprawnymi 

23 

Przemówienie Jana Pawła II do uczestników kongresu nt. rodziny, 1980, n. 2. 

- 140 -

informacje i pomoc odpowiednie do jej sytuacji. Specjaliści mogą 

i powinni pomagać rodzicom w przezwyciężaniu blokady emocjonalnej 

i w realistycznym podejściu do swojej sytuacji. 

Zadaniem lekarzy jest dopomóc takiej rodzinie w przyjęciu właściwej 

postawy wobec dziecka niepełnosprawnego. Dlatego lekarze i specjaliści 

mają obowiązek dzielić się z rodzicami swoją wiedzą na temat 

upośledzenia, jakie dotyka ich dziecko. Winni to czynić w duchu służby 

i solidarności, w sposób humanitarny, posługując się językiem przystępnym 

i zrozumiałym, cierpliwie i wyrozumiale, przestrzegając zasad etyki 

zawodowej. 

Rodzina potrzebuje odpowiedniej pomocy ze strony społeczności. Choć 

rodzina jest niezbędna jako środowisko, które przyjmuje i wychowuje 

dziecko niepełnosprawne, nie jest w stanie osiągnąć o własnych siłach 

w pełni zadowalających rezultatów. Otwiera się tu przestrzeń dla 

działalności specjalistycznych stowarzyszeń i innych form pomocy 

pozarodzinnej, mogących zapewnić obecność osób, z którymi dziecko 

nawiąże relacje wychowawcze. 

W dziedzinie integracji niepełnosprawnych umysłowo ze 

społeczeństwem dokonał się znaczny postęp. Jednak na skutek stałego 

wzrostu liczby dorosłych osób niepełnosprawnych w naszym 

społeczeństwie w ostatnich latach doszło do znacznego przeciążenia 

ośrodków dla nich przeznaczonych, co w dużej mierze zmniejsza ich 

szanse na spędzenie ostatnich lat życia w godziwych warunkach. 

Tworzenie specjalnych miejsc pracy lub zakładów pracy dla 

niepełnosprawnych w połączeniu ze skuteczniejszą pomocą ze strony 

pracowników socjalnych powinno ułatwić integrację, którą postulował już 

usilnie dokument Stolicy Apostolskiej z 1981 r.: Jakość społeczeństwa 

i cywilizacji mierzy się szacunkiem, jaki okazują one najsłabszym ze 

swoich członków. 24163 

Dlatego warto podkreślić, iż działalność duszpasterska Kościoła zawsze 

uwzględniała pomoc osobom niepełnosprawnym intelektualnie. 

Podsumowanie 

Powyższa prezentacja kładzie szczególny nacisk na rodzinę pojmowaną 

w sposób systemowy. Chodzi zatem o jej liczne korelacje wewnętrzne 

i zewnętrzne w aspekcie osób niepełnosprawnych intelektualnie. Liczne 

badania naukowe wskazują na to, iż rodzina jest niezastąpionym 

podsystemem zintegrowanych działań na rzecz powyżej wymienionych 

osób. Wszelkie działania rządowe i pozarządowe winny zatem uwzględniać 

rolę rodziny i okazywać jej pomoc, zwłaszcza wtedy, kiedy jej członek jest 

24 

Dokument Stolicy Apostolskiej wydany z okazji Międzynarodowego Roku Osób Upośledzonych, 

n. 3: „L'Osservatore Romano”, wyd. polskie, n. 3/1981, s. 21. 

- 141 -

osobą niepełnosprawną. We współczesnym świecie, mimo kryzysu rodziny 

zauważa się tendencja zmierzająca do jej odnowy i reinterpretacji jej 

podstawowych funkcji. Rodzina jest naturalnym systemem i wszelkie 

ingerencje, które zmierzają do zmiany tego stanu rzeczy przyczyniają się 

do powstawania nie tylko kryzysu w wymiarze społecznym, ale nade 

wszystko w wymiarze osobowego rozwoju każdego człowieka, także 

niepełnosprawnego. 

Literatura 

1. Bertalanffy L.v., Robots, Men and Minds, Harper, New York 1967. 

2. Clarke A. M., Kryteria i klasyfikacja niedorozwoju umysłowego (w:) A. 

M. Clarke, A. D. B. Clarke (oprac.), Upośledzenie umysłowe, PWN, 


3. Colman A. M, Słownik psychologii, PWN, Warszawa 2009. 

4. Dokument Stolicy Apostolskiej wydany z okazji Międzynarodowego 

Roku Osób Upośledzonych, n. 3: „L'Osservatore Romano”, 

wyd. polskie, n. 3/1981, s. 21. 

5. Gałkowski T., Więź dziecka autystycznego z rodziną (w:) Człowiek 

niepełnosprawny, Red. M. Chodkowska, Wyd. UMCS, Lublin 1994. 

6. Górecki B., Wartość kształcenia zawodowego upośledzonych 

umysłowo, PZWS, Warszawa 1972. 

7. Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym, 

Gaudium et spes, Wyd. Pallotinum, Poznań 1968. 

8. Kosakowski C., Społeczne przystosowanie dziecka lekko upośledzonego 

umysłowo, Wyd. UMK, Toruń 1980. 

9. Linari R. F., Locus of control, anxiety and work task performans of 

EMR adolescent, „ Career Education Quarterly”, 1977, 2 (1). 

10. Marek-Ruka M., Efektywność kształcenia upośledzonych umysłowo 

w stopniu lekkim w szkołach ogólnodostępnych (w:) Tożsamość 

pedagogiki specjalnej w progu XXI wieku, Wyższa Szkoła Pedagogiki 

Specjalnej, Warszawa 1998. 

11. Przemówienie Jana Pawła II do uczestników kongresu nt. rodziny, 

1980, n. 2. 

12. Radochoński M., Rodzina jako system psychospołeczny, „Problemy 

Rodziny”, 1986, 5. 

13. Rodzina a integracja osób niepełnosprawnych w dzieciństwie 

i wieku dorastania, Wnioski międzynarodowego kongresu zorganizowanego 

przez Papieską Radę ds. Rodziny z 1981 roku. 

14. Sidor B., Psychospołeczne aspekty funkcjonowania młodzieży mającej 

rodzeństwo z niepełnosprawnością umysłową, TN KUL, Lublin 2005. 

15. Stepulak M., Podejście systemowe we współczesnej psychologii 

polskiej, RW KUL, Lublin 1995. 

- 142 -

16. Stepulak M., Relacyjność systemu rodzinnego, Roczniki Teologiczne, 

Tom LIV, z. 10, 2007. 

17. Witkowski T., Rozumieć problemy osób niepełnosprawnych, 

Wydawnictwo MDBO, Warszawa 1993. 

- 143 -

- 144 -

Marta Pawelec 

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II 

ZNACZENIE POSTAW RODZICIELSKICH WOBEC DZIECI Z 

UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM W STOPNIU LEKKIM DLA 

ROZWOJU KOMPETENCJI SPOŁECZNYCH I PRZYGOTOWANIA 

DO AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ 

Wstęp 

Relacje i zależności w rodzinach ulegają z upływem czasu 

różnorodnym przekształceniom. Zmienia się, i to w coraz większym 

tempie, sytuacja społeczno-ekonomiczna i kulturowa, w jakiej żyją rodziny. 

Inna staje się mentalność ludzi. Niezmiennym pozostaje fakt, że pomimo 

wszystkich przeobrażeń rodzina jest podstawowym miejscem wychowania 

i rozwoju dzieci. 

W domu rodzinnym dziecko znajduje wzorce pozwalające na wybór 

zasad i modeli postępowania w różnych sytuacjach codziennego życia. 

Rodzice stanowią dla dziecka źródło informacji, które przez dalsze życie 

będzie wywierać istotny wpływ na jego zachowanie. Miłość i autorytet 

rodziców stanowią dwie siły uzupełniające się w procesie wychowania. 

Przeżycia z dzieciństwa, atmosfera, dominujące uczucia i relacje 

interpersonalne długo, a niekiedy zawsze, będą wywierać wpływ na 

stosunek dziecka do siebie, innych ludzi i świata. Proces ten jest 

obserwowany niezależnie od tego, czy rozwój dziecka przebiega prawidłowo, 

czy odbiega od normy. Z tego powodu postawy rodziców wobec 

dzieci, dominujące uczucia, myśli i zachowania wobec nich, stanowią 

przedmiot zainteresowania wielu specjalistów i poddawane są licznym 

badaniom. 

Problematyka niniejszego referatu dotyczy kwestii przeżywania 

upośledzenia umysłowego dziecka przez nie samo i jego rodzinę, związek 

tych przeżyć i doświadczeń z kształtowaniem się określonych postaw 

rodzicielskich oraz ich znaczenia dla rozwoju dziecka. Celem jest 

wskazanie związku pomiędzy postawami rodzicielskimi a kształtowaniem 

u dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim kompetencji 

społecznych, w tym samodzielności, która w znacznym stopniu warunkuje 

podjęcie aktywności zawodowej w dorosłym życiu. 

Implikacją praktyczną takich rozważań może być wskazanie kierunku 

pracy psychoedukacyjnej z rodzicami, którzy z dużym niepokojem pytają 

o los swych dzieci w dorosłości. Przedmiotem ich troski i dociekań jest 

kwestia tego, co mogą zrobić dla zapewnienia im godnej przyszłości. 

Wiedza na temat roli ich postaw dla rozwoju poszczególnych sprawności 

- 145 -

dzieci może stanowić podstawę konstrukcji profesjonalnych programów 

psychoedukacyjnych i rehabilitacyjnych, a co za tym idzie, zwiększenie 

szansy na normalizację życia osób z upośledzeniem umysłowym w stopniu 

lekkim. 

Upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim z perspektywy podmiotu i 

jego rodziny 

Z danych klinicznych wynika, że w perspektywie podmiotowej 

upośledzenie jest ograniczeniem możliwości życiowych. Stanowi 

przeszkodę w posiadaniu własnego domu, pracy i rodziny. Często 

towarzyszy mu poczucie bycia kłopotem i ciężarem dla innych, szczególnie 

dla osób bliskich. W konsekwencji dochodzi do odczuwania własnej 

bezwartościowości, bycia niegodnym kochania i szacunku. Dominuje 

poczucie udaremnienia dążeń i pragnień życiowych, uzależnienia od 

innych czy nawet ubezwłasnowolnienia. Znamiennym rysem jest poczucie 

samotności, brak bliskich więzów z ludźmi. Lokowanie w sobie źródła 

niepowodzeń wzbudza dodatkowo poczucie winy. 

Strategią radzenia sobie z trudnymi doświadczeniami i obroną przed 

nimi jest często podporządkowanie się w otoczeniu, wytworzenie postawy 

posłuszeństwa wobec opiekunów, korzystanie z pomocy innych, 

przejmowanie poglądów przydatnych w upodobnieniu się do osób 

znaczących. Według M. Kościelskiej subiektywny obraz upośledzenia 

stanowi odbicie rzeczywistości społecznej. Dostrzega ona zależność między 

stereotypowym wyobrażeniem o osobach upośledzonych a funkcjonującym 

w rzeczywistości społecznej systemem segregacji i izolacji osób 

upośledzonych. Uważa, że zmiana społecznych wyobrażeń o upośledzeniu 

i praktycznych rozwiązań idących za nimi mogłyby mieć poważne skutki 

dla zmiany życiowej sytuacji osób z upośledzeniem umysłowym. 1164 

Dziecko, które nieprawidłowo rozwija się w społecznej percepcji 

odbierane jest jako inne. Przekonanie o odmienności dziecka sprawia, że 

rodzice czują się bezradni w jego wychowywaniu. Poczucie braku 

kompetencji wychowawczych wzmaga się w związku z doświadczeniem 

niepowodzenia w uczeniu dzieci różnych umiejętności. Doświadczenie 

inności dziecka i własnej bezradności, w powiązaniu z poczuciem 

zagrożenia wartości „ja” rodziców, sprawiają, że towarzyszy im lęk przed 

konfrontowaniem swojego dziecka z nowymi sytuacjami życiowymi np. 

wyjazdem na wakacje, pójściem na podwórko, spotkaniem z innymi 

dziećmi. Obecny jest także lęk przed przyszłością, przed marnowaniem 

swojego życia, przed brakiem sił czy byciem rodzicem zbyt mało 

kochającym. Konsekwencją lęków dominujących w przeżyciach rodziców 

1 

M. Kościelska, Oblicza upośledzenia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, 

s. 38-39. 

- 146 -

może być dążenie do unikania kontaktów ze światem, albo próba ochrony 

dziecka przed światem. 2165 

Wiele dzieci ujawniających zaburzenia w rozwoju przysparza 

ponadprzeciętnych trudności opiekuńczych. Z tego powodu rodzice 

odczuwają ogromne zmęczenie. Łatwiej może dochodzić do irytacji 

i wybuchów złości. Wtedy wszelkie bliżej nieokreślone uczucia żalu do 

losu mogą przybierać formę agresji do dziecka. Niekiedy agresja kierowana 

jest do siebie. Ma zabarwienie wstydu i upokorzenia przeżywanego z racji 

posiadania upośledzonego dziecka. 3166 Rodzice ci często odczuwają 

szczególne połączenie miłości, bólu, cierpienia, lęku i rozpaczy, sprawiających, 

że u wielu z nich można wyróżnić typy uczuć rodzicielskich, które 

nie zawsze są korzystne dla dziecka. Przykładem jest miłość symbiotyczna, 

która jest naturalną fazą we wczesnym stadium rozwoju dziecka. Jednak u 

matek dzieci o opóźnionym rozwoju taka forma uczucia ma tendencję do 

utrzymywania się przez dłuższy czas. 

Niektórzy rodzice spostrzegają swoje dzieci jako biedne, skrzywdzone, 

wymagające opieki i ochrony przed zagrażającym światem. Ich sposób 

okazywania miłości można określić jako miłość poświęcającą się 

i rekompensującą. Stale mają dzieci pod kontrolą i sterują nimi. Sprzyja to 

bierności fizycznej, ospałości intelektualnej i izolacji społecznej dzieci, 

a rodzice mają poczucie całkowitego poświęcenia się dla dzieci, 

wyrzekania przyjemności czy zadań życiowych w celu opieki nad dziećmi. 

Czują się zagrożeni jeśli ktoś próbuje wspierać rozwój samodzielności 

dzieci. 4167 Wielu rodziców przeżywa pewien rodzaj ambiwalencji wobec 

dziecka. Troszczą się o nie, kochają, ale wstydzą się jego upośledzenia 

i wobec świata zewnętrznego chcą zachować pozory normalności lub 

ukryć dziecko. Ich aktywność i zachowanie nie koncentruje się na tym, co 

dobre dla dziecka, tylko na tym, jak pokazać je światu. Istnieją także 

rodzice, którzy pomimo wszystkich trudności i nagromadzonych przykrych 

doświadczeń i emocji, potrafią swoje niepełnosprawne intelektualnie 

dziecko obdarzać uczuciem i wyrażać je w sposób najbardziej dla niego 

korzystny. Są wrażliwi na jego potrzeby, ale jednocześnie dbają 

o zaspokojenie swoich. Starają się zapewnić dziecku odpowiednie dla 

niego, specyficzne warunki rozwoju, ale równocześnie dążą do 

urzeczywistnienia wartości ważnych dla nich samych. Nie dopuszczają, 

aby problemy zdrowotne i patologia zdominowały całe ich życie. 5168 

Stosunek rodziców do dzieci, zwłaszcza tych, które przysparzają 

problemów, jest złożony i podlega przemianom. Ważne jest, by w miarę 

2 

M. Kościelska, Oblicza upośledzenia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, 

s. 43-50; por. J. Kielin, Jak pracować z rodzicami dziecka upośledzonego, Gdańskie 

Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002, s. 9-18. 

3 

M. Kościelska, Oblicza upośledzenia …, dz. cyt., s. 55-58 

4 

M. Kościelska, Oblicza upośledzenia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 60; 

por. J. Kielin, Jak pracować z rodzicami…, dz. cyt., s. 94-98. 

5 

M. Kościelska, Oblicza upośledzenia…, dz. cyt., s. 63. 

- 147 -

możliwości poznawać emocje, przeżycia, myśli i zachowania rodziców, 

ponieważ ich postawa rodzicielska ma znaczenie dla rozwoju dzieci. 

Znaczenie postaw rodzicielskich dla rozwoju samodzielności 

i kompetencji społecznych dzieci z upośledzeniem umysłowym 

w stopniu lekkim 

Postawa jest różnie ujmowana przez psychologów. Na przykład 

M. Braun Gałkowska podaje, że postawa rodzicielska jest to „względnie 

stały sposób odnoszenia się do dziecka. Ustosunkowanie to oparte jest na 

pewnych danych intelektualnych, zabarwione określonymi emocjami 

i związane z tendencją do względnie stałych zachowań”. 6169 J. Rembowski 

postawę rodzicielską definiuje jako „całościową formę ustosunkowania się 

rodziców (...) do dzieci, do techniki oddziaływania, do zagadnień 

wychowawczych itp. ukształtowaną podczas pełnienia funkcji rodzicielskich”. 

7170 W definicjach tych można dostrzec wspólne elementy 

wydobywające znaczenie pojęcia postawy rodzicielskiej. 

W latach 30-tych dwudziestego wieku podjęto pierwsze próby 

wyodrębnienia podstawowych typów rodzicielskich. Początkowo 

wyróżniono dwie postawy: akceptującą i odrzucającą. Późniejsze typologie 

były stopniowo rozbudowywane. 8171 W tej publikacji zastosowana zostanie 

typologia M. Ziemskiej. Według niej postawa rodzicielska to „nabyta 

struktura poznawczo-emocjonalno-wolicjonalna, ukierunkowująca zachowanie 

się rodziców wobec dziecka”. 9172 Autorka opracowała model postaw 

rodzicielskich, uwzględniający postawy właściwe i niewłaściwe. Wyszła 

z założenia, że jednym z podstawowych warunków występowania 

prawidłowych postaw rodzicielskich jest emocjonalne zrównoważenie 

każdego z rodziców, warunkujące dobry kontakt z dzieckiem i odpowiednie 

traktowanie go. Jako podstawowe wymiary nastawień rodziców 

wobec dziecka przyjęła: nadmierny dystans uczuciowy i nadmierną 

koncentrację na dziecku (w centrum zrównoważenie emocjonalne) oraz 

dominację i uległość wobec dziecka (w centrum autonomia). W wyniku 

połączenia tych czterech wymiarów Autorka wyróżniła cztery postawy 

prawidłowe (pozytywne) i cztery postawy nieprawidłowe (negatywne). Do 

prawidłowych zalicza się: 

- akceptację dziecka, 

- współdziałanie z dzieckiem, 

6 

M. Ziemska, Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość dziecka (w:) Rodzina i dziecko, 

Red. Ziemska M., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, s. 344. 

7 


8 

A. Grochowska, Wybrane metody badania postaw rodzicielskich (w:) Wybrane metody 

badania osobowości, Red. Siek S., Wydawnictwa Akademii Teologii Katolickiej, Warszawa 

1993, s. 392. 

9 


- 148 -

- dawanie dziecku rozumnej swobody, 

- uznanie praw dziecka w rodzinie. 

Do nieprawidłowych zalicza się: 

- postawę odtrącającą, 

- unikającą, 

- nadmiernie chroniącą, 

- nadmiernie wymagającą. 10173 

Rodzice o pozytywnych postawach wobec swoich dzieci nie mają na 

ogół zasadniczych problemów w relacji z nimi. Potrafią towarzyszyć swoim 

dzieciom i wspierać ich w rozwoju. Nie są oczywiście wolni od trosk, 

zmartwień, cierpień, ale nie przysparzają ich własnym dzieciom. Są 

w stanie stawiać realistyczne cele i wymagania sobie i dzieciom, 

konsekwentnie, ale jednocześnie ze spokojem dążyć do ich realizacji. 

Potrafią uczyć, dawać przykład, wspomagać a nie wyręczać. Jest to 

najskuteczniejsza droga do tego, by dzieci stawały się samodzielne i coraz 

bardziej odpowiedzialne. 

Rodzice o postawach negatywnych zachowują się inaczej. Rodzice 

o postawie odtrącającej cechuje duży dystans emocjonalny wobec dziecka 

oraz dominacja nad nim. Ich kontakty mają charakter powierzchowny 

i formalny. To, co sami uznają za dobre dla dziecka egzekwują z uporem 

i determinacją. Obecność dziecka jest dla nich ciężarem i przeszkodą 

w realizacji własnych planów. Widzą w dziecku przede wszystkim 

negatywne cechy np. to, że jest głupie, złośliwe. Często demonstrują wobec 

dziecka negatywne uczucia i zachowania, w tym dezaprobatę i ostrą 

krytykę zachowań, zastraszanie, surowe karanie, brak tolerancji wobec jego 

niedociągnięć, nieakceptowanie sprzeciwu czy negatywnych uczuć. Nie 

doceniają pozytywnych zachowań i cech dziecka. Na skutek takiej postawy 

dziecko staje się nieposłuszne, krnąbrne, agresywne. Często zdarza się, że 

unika kontaktów z ludźmi, ponieważ boi się, jest nieufne i zastraszone. 

Z trudem adaptuje się do wszelkich zmian – miejsca, ludzi, aktywności 

ponieważ jest niepewne swoich zachowań i reakcji na nie innych 

osób. 11174 

Rodzice prezentujący postawę unikającą charakteryzują się dystansem 

emocjonalnym wobec dzieci i nieumiejętnością stawiania im granic. 

W miejsce swojej uwagi i okazywania uczuć oferują dzieciom prezenty 

bądź inne atrakcje. Konsekwencją takiej postawy są problemy emocjonalne 

dzieci, ich niezdolność do nawiązywania trwałych więzi z ludźmi. Dzieci 

10 

M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1973, 

s. 58-63 

11 

J. Kielin, Jak pracować z rodzicami dziecka upośledzonego, Gdańskie Wydawnictwo 

Psychologiczne, Gdańsk 2002, s. 100. 

- 149 -

są niestałe uczuciowo, zmienne w swych planach, nieufne, bojaźliwe lub 

nadmiernie konfliktowe. 12175 

Rodzice nadmiernie opiekuńczy bardzo koncentrują się na swoim 

dziecku i nie stawiają mu wymagań. Sprawują pełną kontrolę nad 

dzieckiem, stale z nim przebywają, izolują je społecznie, rozwiązują za nie 

problemy, realizują wszystkie zachcianki, koncentrują swoje życie 

wyłącznie wokół dziecka, ulegają mu, nie stawiają żadnych wymagań 

i sprzeciwiają się, gdy inne osoby próbują to robić. Taka postawa opóźnia 

rozwój dojrzałości społecznej dziecka. Powoduje jego bierność, brak 

inicjatywy i ustępliwość. Konsekwencją jest także znaczna niesamodzielność. 

Natomiast rodzice o postawie nadmiernie wymagającej poświęcają 

dziecku wiele czasu i uwagi, stawiając jednocześnie bardzo wygórowane 

wymagania. Koniecznie chcą dopasować dziecko do wzoru, jaki posiadają, 

ignorując jego indywidualne cechy, zdolności, możliwości. Określają 

sztywne reguły postępowania, zadania do zrealizowania, cele do 

osiągnięcia. Prezentują krytyczny stosunek do dziecka, gdy nie spełnia 

oczekiwań. W konsekwencji dzieci nie mają wiary we własne siły, są 

niepewne siebie i innych, uległe, bojaźliwe. Niekiedy bywają wyjątkowo 

buntownicze. 13176 

Wyraźnie zaznacza się związek postawy rodzicielskiej 

z kształtowaniem się określonych cech i zachowań dzieci. Wynika stąd, że 

kształtowanie dojrzałych, pozytywnych postaw rodzicielskich przyniesie 

pozytywne konsekwencje w postaci adekwatniej funkcjonujących i lepiej 

przygotowanych do życia dzieci. 

Z doświadczeń specjalistów i badań wynika, że postawy rodziców 

dzieci prawidłowo rozwijających się i dzieci o zaburzonym rozwoju różnią 

się. Niepublikowane dotąd badania Jagodzińskiej (przeprowadzone na 

terenie wiejskim z zastosowaniem kwestionariusza Ziemskiej) wskazują na 

częstsze występowanie postawy koncentracji oraz górowania u ojców 

dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim niż u ojców dzieci 

prawidłowo rozwijających się. U matek dzieci niepełnosprawnych intelektualnie 

częściej obserwuje się postawy górowania oraz dystansu niż 

u matek dzieci zdrowych. 14177 

Oznacza to, że zarówno ojcowie jak matki dzieci upośledzonych 

umysłowo w stopniu lekkim mają tendencję do kierowania dzieckiem 

z pozycji zdecydowanej przewagi, władzy, podporządkowania go sobie 

w sposób ostry, bezwzględny, bez liczenia się z jego odczuciami, pragnieniami, 

wrażliwością i przeżyciami. Ograniczają dziecku swobodę, 

12 


13 


14 

B. Jagodzińska, Postawy rodziców wobec dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, 

niepublikowana praca dyplomowa KUL Filia w Stalowej Woli 2003, s. 11-18. 

- 150 -

określają sztywne reguły postępowania, narzucają liczne propozycje, które 

w praktyce stają się zadaniami obowiązkowymi. 

Dodatkowo wielu ojców okazuje przesadną troskę, charakteryzującą się 

niepokojem, napięciem, dążeniem do nadmiernego ochraniania. Często 

rozwiązują problemy za dziecko, sprawują pełną kontrolę nad jego 

zachowaniem, izolują od otoczenia, uniemożliwiają zwykłą aktywność, 

w efekcie tego często dochodzi do niekonsekwencji w wychowaniu. 

Natomiast spora część matek przejawiająca dystans emocjonalny 

wykazuje tendencje do wycofywania się z bezpośredniego kontaktu, 

okazuje mało ciepła i czułości. Zastępują swoją bliskość i czułość 

upominkami, czasem pobłażliwością. Nie podejmują decyzji związanych 

z wychowaniem, kształceniem czy rehabilitacją dzieci, jakby 

w oczekiwaniu, że rozwiązanie przyjdzie samoistnie. 15178 Efektem takich 

postaw rodzicielskich wobec dzieci z upośledzeniem umysłowym jest 

tendencja raczej do hamowania niż stymulowania rozwoju samoobsługi, 

samodzielności, coraz większej niezależności od innych. 

Z analizy symptomatologii stopni upośledzenia umysłowego wynika, że 

maksymalny poziom dojrzałości społecznej, jaki może osiągnąć osoba 

z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim odpowiada poziomowi 

około 17 lat osoby prawidłowo rozwijającej się. Osoba taka jest w stanie 

zdobyć zawód, zazwyczaj w warunkach szkoły specjalnej i podjąć pracę 

w wyuczonym zawodzie w zwykłym zakładzie pracy lub w zakładzie 

pracy chronionej. 16179 Wynika stąd, że w przebiegu życia tych osób należy 

uwzględniać aspekt aktywności zawodowej, a w wychowaniu dzieci z upośledzeniem 

umysłowym w stopniu lekkim nie można tracić perspektywy 

przygotowania ich do znacznej samodzielności, sprzyjającej podjęciu tejże 

aktywności. 

Współzależność kompetencji społecznych i aktywności zawodowej 

osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim 

Tendencja do przygotowania osób z upośledzeniem umysłowym do 

życia i funkcjonowania poza instytucjami opieki, w otwartej społeczności, 

kieruje uwagę specjalistów, rodziców i opiekunów dzieci upośledzonych na 

rozwój kompetencji społecznych. Wielu badaczy tego procesu podkreśla 

znaczenie doświadczenia nabywanego w ciągu życia, funkcjonowania 

w różnych rolach społecznych, uczestnictwa w grupach rówieśniczych. 

Osoby z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim wiele umiejętności 

15 

B. Jagodzińska, Postawy rodziców wobec dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, 

niepublikowana praca dyplomowa KUL Filia w Stalowej Woli 2003, s. 20; por. J. Kielin, Jak 

pracować z rodzicami …, dz. cyt., s. 82-101. 

16 

M. Bogdanowicz, Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, Wydawnictwa 

Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1985, s. 94. 

- 151 -

społecznych nabywają spontanicznie, w zależności od tego, w jakim żyją 

środowisku. Im więcej mają okazji do bezpośredniego, osobistego 

i całościowego przeżywania różnorodnych sytuacji społecznych, tym 

bardziej ich zachowanie staje się adekwatne i zmniejsza się dystans 

pomiędzy nimi a w pełni sprawnymi osobami. Zakres sytuacji społecznych 

prawidłowo rozumianych przez osoby lekko upośledzone obejmuje głównie 

sytuacje znane im z wcześniejszych osobistych, wielokrotnie powtarzanych 

doświadczeń. 17180 Warto przypomnieć w tym miejscu, że istotne znaczenie 

dla rodzaju doświadczeń tych dzieci ma postawa ich rodziców. Negatywne 

z punktu widzenia rozwoju dziecka postawy rodziców mają wpływ na 

proces socjalizacji i przystosowania społecznego. 18181 

Z badań T. Witkowskiego wynika, że na ogół lepiej funkcjonują dzieci 

mieszkające z rodzicami a korzystające z kształcenia specjalnego. 19182 Autor 

podkreśla, że większa liczba dobrze przygotowanych pracowników szkół 

specjalnych, wyposażenie ich w odpowiednie pomoce dydaktyczne, 

organizowanie na terenie szkoły konkursów oraz praktyka dysponowania 

pieniędzmi sprzyja rozwojowi wyższej kompetencji społecznej uczniów. 

20183 

Wielu teoretyków uważa, że rzeczywistość społeczna i zawodowa, 

w sytuacji osób niepełnosprawnych, zazębiają się w procesie rehabilitacji. 

Praca zawodowa dostosowana do możliwości osób z upośledzeniem 

umysłowym w stopniu lekkim może sprzyjać zaspokojeniu potrzeb 

psychicznych i społecznych, takich jak: niezależność, aktywność, 

możliwość nawiązywania kontaktów z ludźmi, samorealizację. Stanowi 

szansę dla rozwoju umiejętności współdziałania, samokontroli 

i odpowiedzialności. 21184 Wpływa na poczucie adekwatności osobowej 

i jakości życia. 22185 Tymczasem w praktyce ta grupa osób jest powstrzymywana 

od podejmowania aktywności zawodowej. Wiąże się to 

z orzeczeniem niezdolności do pracy i przyznaniem świadczenia 

socjalnego, które traci się w przypadku podjęcia pracy. 

Obecna sytuacja na rynku pracy powoduje, że nieliczni 

niepełnosprawni mogą znaleźć zatrudnienie na otwartym rynku. 

Niezależnie od tej sytuacji młodzież niepełnosprawna intelektualnie 

17 

Za: W. Otrębski, Osoby z upośledzeniem umysłowym w sytuacji pracy, Towarzystwo 

Naukowe KUL, Lublin 2001, s. 49. 

18 

J. Kirenko, M. Parchomiuk, Edukacja i rehabilitacja osób z upośledzeniem umysłowym, 

Wydawnictwo Akademickie Wyższej Szkoły Społeczno-Przyrodniczej im. Wincentego Pola, 

Lublin 2006, s. 86,105. 

19 

T. Witkowski, Poziom rozwoju społecznego upośledzonych umysłowo, Redakcja 

Wydawnictw KUL, Lublin 1985, s. 106-107. 

20 

T. Witkowski, By podnieść poziom społecznego funkcjonowania osób z upośledzeniem 

umysłowym, FŚCEDS, Lublin 1997, s. 94-95. 

21 

J. Kirenko, M. Parchomiuk, Edukacja i rehabilitacja osób z upośledzeniem umysłowym, 

Wydawnictwo Akademickie Wyższej Szkoły Społeczno-Przyrodniczej im. Wincentego Pola, 

Lublin 2006, s. 60. 

22 

W. Otrębski, Osoby z upośledzeniem…, dz. cyt., s. 149-169. 

- 152 -

w stopniu lekkim powinna być tak przygotowana do podjęcia pracy 

zawodowej, by mogła konkurować na rynku pracy z osobami 

pełnosprawnymi. Znaczenie mają tu warunki, w jakich odbywa się 

praktyczna nauka zawodu, wyposażenie warsztatów, organizacja nauki, ale 

także wcześniej ukształtowana samodzielność i kompetencje, w tym 

kompetencje społeczne. Potwierdzają to badania Otrębskiego, z których 

wynika, że przygotowując osoby z lekkim upośledzeniem do pracy 

zawodowej należy zwrócić uwagę na adekwatność zachowań w sferze 

samodzielności w działaniu i poziom kompetencji w zakresie relacji 

interpersonalnych ważnych dla sytuacji pracy. 23186 

Z badań J. Kirenko i M.Parchomiuk wynika, że osoby te są w pełni 

samodzielne w realizowaniu potrzeb fizjologicznych. Posiadają 

wykształcone na wysokim poziomie nawyki higieniczne. Potrafią korzystać 

ze środków komunikacji i telefonu. Są w stanie samodzielnie korzystać 

z usług różnych instytucji np. poczty, sklepu ośrodków pomocy społecznej. 

W sytuacji zagrożenia zdrowia wykazują intuicyjne poczucie troski 

o własne zdrowie. Stwierdzili u badanych trudności w zakresie 

posługiwania się pieniędzmi w niektórych sytuacjach, w sferze 

gospodarowania budżetem, zakupu towarów określonej jakości, korzystania 

z obiektów o nieznanej im strukturze czy organizacji np. sklepy 

wielobranżowe, czy samoobsługowe. Dla poziomu samodzielności w tych 

sytuacjach, czy w sytuacji troski o dom, czy wykonywania niektórych 

czynności życia domowego (czasami także zawodowego), znaczenie ma nie 

tyle obniżona sprawność intelektualna, co nienależycie ukształtowane 

w toku rozwoju nawyki. Należy zauważyć, że w zakresie wielu kategorii 

zachowania, funkcjonowania istotną rolę odgrywa jakość wcześniejszych 

doświadczeń, zdobytych w domu rodzinnym. Te z kolei w znacznym 

stopniu zależą od postaw rodziców wobec swych upośledzonych 

dzieci. 24187 Jeśli rodzice kształtują u dziecka odpowiednie nawyki, dbają 

o jego kontakty z różnymi osobami, szczególnie rówieśnikami, pozwalają 

konfrontować się z różnorodnymi sytuacjami społecznymi, wyzwaniami 

dnia codziennego oraz podejmować samodzielne próby radzenia sobie 

z trudnościami, zwiększają jego szanse na adekwatne funkcjonowanie 

społeczne i zawodowe. 

Podsumowanie 

Według M. Kościelskiej istnieją dwa sposoby pomocy osobom 

z upośledzeniem umysłowym. Pierwszy z nich to wspomaganie 

wychodzenia z upośledzenia (w nieco innym ujęciu minimalizowanie 

skutków upośledzenia), drugi to przyjęcie tych osób i zaakceptowanie ich 

23 

Tamże, s. 165, 175. 

24 

J. Kirenko, M. Parchomiuk, Edukacja i rehabilitacja osób …, dz. cyt., s. 141-144. 

- 153 -

upośledzenia. Oba wymienione sposoby pomocy w pewnym momencie 

spotykają się i przeplatają. Ogromnej mądrości i dojrzałości wymaga 

rozpoznanie, co można zmieniać, a co należy zaakceptować. Procesy te 

przebiegają dobrze w sytuacji odpowiedniej świadomości społecznej. 25188 

W naszym kraju w ostatnich latach wiele zmienia się w tej kwestii. 

Znacznie powszechniejsza jest świadomość normalności uczestnictwa osób 

niepełnosprawnych intelektualnie w życiu społecznym. Pojawiła się 

tendencja do integracji przedszkolnej i szkolnej dzieci upośledzonych ze 

zdrowymi 26189 oraz normalizacji życia osób dorosłych z upośledzeniem. 27190 

Z niepublikowanych dotąd badań B. Mrożkiewicz, dotyczących postaw 

rówieśników wobec szkolnego kolegi z upośledzeniem umysłowym w stopniu 

lekkim, przeprowadzonych na terenie wiejskim, wynika, że dzieci 

z klasy chętnie pomagają niepełnosprawnemu koledze, stają w jego 

obronie, zachęcają do pracy, doceniają jego wysiłek włożony w różne 

formy aktywności. Nie zauważono przejawów dyskryminacji, natrętnej 

ciekawości, wyśmiewania czy agresji. Autorka wnioskuje, że im wcześniej 

spotkają się w codziennych sytuacjach społecznych dzieci zdrowe 

i upośledzone, tym łatwiej i w bardziej naturalny sposób nauczą się 

wzajemnego partnerstwa. Uważa, że codzienne wspólne przebywanie 

sprawia, że integracja może się urzeczywistniać. We wspólnym 

przebywaniu dostrzega duże szanse lepszego rozwoju społecznego zarówno 

dzieci zdrowych, jak i upośledzonych. Jest przekonana, że konsekwencje 

upośledzenia mogą ulegać złagodzeniu i ograniczeniu, gdy dzieci 

niepełnosprawne są dobrze przyjmowane w środowisku społecznym. 28191 

O ile tendencja do integracji dzieci upośledzonych z dziećmi 

prawidłowo rozwijającymi się staje się coraz powszechniejsza i jej 

konsekwencje są dobrze oceniane przez coraz większą grupę osób, trudniej 

jest zyskać takie poparcie w świadomości społecznej dla integracji osób 

dorosłych z upośledzeniem umysłowym. Normalizacja życia tych osób 

w rzeczywistości, bardziej jest postulatem niż realizacją założeń. Prawdą 

jest, że nawet dla rodziców, terapeutów czy innych specjalistów 

pracujących z osobami z upośledzeniem umysłowym niełatwe bywa 

dostrzeżenie, że upośledzone dziecko staje się osobą dorosłą. Wielu 

rodzicom trudno zauważyć, że dzieci stają się dorosłe, nawet wtedy, gdy 

są w pełni sprawne i samodzielne. Dużo trudniej dostrzec to 

i zaakceptować, gdy poziom umysłowy dziecka jest istotnie niższy niż 

większości rówieśników. Jeśli dotąd rodzice swoje dziecko nadmiernie 

ochraniali, stawiali nieadekwatne wymagania, mieli niski obraz jego 

samodzielności czy wręcz ograniczali tę samodzielność, może im być 

25 

M. Kościelska, Oblicza upośledzenia…, dz. cyt., s. 200. 

26 

J. Bogucka, M. Kościelska, Wychowanie i nauczanie integracyjne, Centrum Metodyczne 

Pomocy Psychologiczno-Pedagogiczne MEN, Warszawa 1998. 

27 

W. Otrębski, Osoby z upośledzeniem…, dz. cyt., s. 206. 

28 

B. Mrożkiewicz, Stosunek klasy do rówieśnika upośledzonego umysłowo w stopniu lekkim, 

niepublikowana praca dyplomowa KUL Filia w Stalowej Woli 2002, s. 19-22. 

- 154 -

niezwykle niewygodnie pogodzić się z faktem, że dziecko dorosło 

i wspierać go w podejmowanych rolach. 

W kontekście tych analiz należy zwrócić uwagę, że dla normalizacji 

życia osób z upośledzeniem umysłowym warto podejmować pracę 

psychoedukacyjną z rodzicami. Od postaw rodziców, ich przekonań, uczuć, 

podejmowanych lub zaniechanych działań zależy nie tylko jakość życia ich 

małych dzieci, ale pośrednio, jakość życia dorosłych, którymi staną się te 

dzieci. Stworzenie im stymulującego środowiska, stawianie rozsądnych 

wymagań, ukształtowanie odpowiednich nawyków, wdrażanie do coraz 

większej samodzielności może stanowić fundament dla rozwoju 

kompetencji społecznych i przyszłej aktywności zawodowej. 

Literatura 

1. Bogdanowicz M., Psychologia kliniczna dziecka w wieku 

przedszkolnym, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 

1985. 

2. Bogucka J., Kościelska M., Wychowanie i nauczanie integracyjne, 

Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogiczne MEN, 


3. Grochowska A., Wybrane metody badania postaw rodzicielskich (w:) 

Wybrane metody badania osobowości, Red. Siek S., Wydawnictwa 

Akademii Teologii Katolickiej, Warszawa 1993. 

4. Jagodzińska B., Postawy rodziców wobec dzieci upośledzonych 

umysłowo w stopniu lekkim, niepublikowana praca dyplomowa KUL 

Filia w Stalowej Woli 2003. 

5. Kielin J., Jak pracować z rodzicami dziecka upośledzonego, Gdańskie 

Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002. 

6. Kirenko J., Parchomiuk M., Edukacja i rehabilitacja osób 

z upośledzeniem umysłowym, Wydawnictwo Akademickie Wyższej 

Szkoły Społeczno-Przyrodniczej im. Wincentego Pola, Lublin 2006. 

7. Kościelska M., Oblicza upośledzenia, Wydawnictwo Naukowe PWN, 


8. Mrożkiewicz B., Stosunek klasy do rówieśnika upośledzonego 

umysłowo w stopniu lekkim, niepublikowana praca dyplomowa KUL 

Filia w Stalowej Woli 2002. 

9. Otrębski W., Osoby z upośledzeniem umysłowym w sytuacji pracy, 

Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2001. 

10. Witkowski T., Poziom rozwoju społecznego upośledzonych umysłowo, 

Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1985. 

11. Witkowski T., By podnieść poziom społecznego funkcjonowania osób z 

upośledzeniem umysłowym, FŚCEDS, Lublin 1997. 

- 155 -

12. Ziemska M., Postawy rodzicielskie, Państwowe Wydawnictwo 

Naukowe, Warszawa 1973. 

13. Ziemska M., Kwestionariusz dla Rodziców do Badania Postaw 

Rodzicielskich, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981. 

14. Ziemska M., Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość dziecka 

(w:) Rodzina i dziecko, Red. Ziemska M., Państwowe Wydawnictwo 

Naukowe, Warszawa 1986. 

- 156 -

ROZDZIAŁ III 

WSPOMAGANIE 

AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ 

- 157 -

- 158 -

Waldemar Moska, Alicja Białczak 

Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku Elbląska Uczelnia 

Humanistyczno – Ekonomiczna w Elblągu 

KULTURA FIZYCZNA JAKO KIERUNEK WSPOMAGAJĄCY 

MOŻLIWOŚCI AKTYWIZACJI ZAWODOWEJ OSÓB 


Wstęp 

Kultura fizyczna to część składowa kultury społeczeństwa. Kultura 

fizyczna obejmuje dbałość o zdrowie, rozwój fizyczny każdego człowieka, 

kształtowanie oraz doskonalenie jego uzdolnień ruchowych, sprawności 

i wydolności fizycznej, jak również zachowanie i potrzeby. Zgodnie 

z ustawą o kulturze fizycznej jest ona częścią kultury narodowej, 

chronionej przez prawo. Obywatele bez względu na wiek, płeć, wyznanie, 

rasę oraz stopień i rodzaj niepełnosprawności, korzystają z równego prawa 

do różnych form kultury fizycznej 1 . 192 Kulturę fizyczną tworzą: wychowanie 

fizyczne, sport, rekreacja ruchowa oraz rehabilitacja ruchowa. oraz 

turystyka 2 . 193 Należy zadać pytanie, w jaki sposób dbałość o zdrowie 

i rozwój fizyczny każdego człowieka odnosi się do osób 

niepełnosprawnych, szczególnie w kontekście aktywizowania do 

kształcenia się i podejmowania pracy zawodowej. 

Kultura fizyczna a aktywność zawodowa ON 

„Niepełnosprawną jest osoba, której stan zdrowia psychicznego lub 

fizycznego powoduje trwałe lub długotrwałe utrudnienie, ograniczenie lub 

uniemożliwienie udziału w stosunkach społecznych i wypełnianie ról wg 

przyjętych kryteriów i obowiązujących norm” 3 . 194 Jest to definicja powszechnie 

obowiązująca i należy ją uznać za obecnie w Polsce obowiązującą. 

Według danych Głównego Urzędu Statystycznego, zebranych podczas 

badania „Stan zdrowia ludności Polski” w roku 2004, 16% (około 6 

milionów osób) polskiego społeczeństwa to osoby niepełnosprawne. 

Aktualnie, można zauważyć wiele, często niezintegrowanych dążeń do 

włączenia osób niepełnosprawnych do wszystkich sfer życia społecznego. 

1 

Ustawa z dnia 18 stycznia 1996 r., o kulturze fizycznej, Dz. U. nr 25, poz. 147. 

2 

Jw. 

3 

Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu 

osób niepełnosprawnych. Dz.U.97.123.776 z późn. zm. 

- 159 -

Podstawowym aktem prawnym regulującym zagadnienie rehabilitacji 

osób niepełnosprawnych jest ustawa z dn. 27 sierpnia 1997 r. 

o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób 

niepełnosprawnych. Artykuł 7 tej ustawy stanowi: „Rehabilitacja osób 

niepełnosprawnych oznacza zespół działań, w szczególności organizacyjnych, 

leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, 

edukacyjnych i społecznych zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym 

udziale tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, 

jakości życia i integracji społecznej”, natomiast artykuł 8 „Rehabilitacja 

zawodowa ma na celu ułatwienie osobie niepełnosprawnej uzyskania 

i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia i awansu zawodowego przez 

umożliwienie jej korzystania z poradnictwa zawodowego, szkolenia 

zawodowego i pośrednictwa pracy” 4 . 195 

Kierując się regulacjami zawartymi w ustawie, wyróżnić można wiele 

możliwości rehabilitacji osób niepełnosprawnych dążących do szeroko 

pojętej aktywizacji zawodowej. 

Wśród nich należy wymienić: 

1. Rehabilitację leczniczą, ukierunkowaną przede wszystkim na 

wykorzystanie biologicznych metod oddziaływania na osobę 

z dysfunkcją organizmu w celu poprawy jej stanu zdrowia lub 

ograniczenia somatycznych skutków urazu ciała. 

2. Rehabilitację społeczną, mającą na celu przywracanie możliwości 

normalnego sposobu życia w naturalnym środowisku. Realizowana 

jest ona przede wszystkim przez: 

- wyrabianie zaradności osobistej i pobudzanie aktywności 

społecznej osoby niepełnosprawnej, 

- wyrabianie umiejętności samodzielnego wypełniania ról 

społecznych, 

- likwidację barier w szczególności architektonicznych, 

urbanistycznych, transportowych, technicznych, 

w komunikowaniu się i dostępie do informacji, 

- kształtowanie w społeczeństwie właściwych postaw 

i zachowań sprzyjających integracji z osobami 

niepełnosprawnymi, 

3. Rehabilitację zawodową, mającą na celu ułatwienie osobie 

niepełnosprawnej uzyskania i utrzymania odpowiedniego 

zatrudnienia i awansu zawodowego, przez umożliwienie jej 

korzystania z poradnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego 

i pośrednictwa pracy. 

195 

Ustawa z dn. 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu 

osób niepełnosprawnych, Dz.U. art. 7 z 27 sierpnia 1997 r. 

- 160 -

4. Rehabilitację pedagogiczną, przez którą rozumie się przez nią 

realizację procesu nauczania dostosowanego do możliwości 

i ograniczeń tych osób 5 . 196 

Podejmowanie aktywności sportowej traktowane jest przez wielu 

niepełnosprawnych jako kontynuacja rehabilitacji. Motywacją do 

uprawiania sportu jest także potrzeba działania i aktywności ruchowej, 

zadowolenia z osiągniętych wyników i treningu, możliwości kontaktów 

towarzyskich, a przede wszystkim potrzeba kontynuowania usprawniania, 

czyli względy zdrowotne. Sport bowiem pomaga pokonać bariery 

i kompleksy związane z byciem człowiekiem niepełnosprawnym, dlatego 

powinien stać się elementem powszechnej świadomości i społecznej troski. 

W sporcie niepełnosprawni mogą zademonstrować nie tylko swoje 

możliwości fizyczne, sprawność i hart ducha, ale także wolę dołączenia 

w tej dziedzinie do osób sprawnych. 

Powołując się na dane GUS, 6197 60,91% osób niepełnosprawnych spędza 

czas wolny na spacerach, gimnastyce, jeździe na rowerze, deskorolce lub 

innym niezbyt intensywnym ruchu. 18,91% z nich, spędza czas wolny na 

bieganiu, pływaniu, ćwiczeniach aerobiku lub innym sporcie rekreacyjnym, 

w sezonie – pracy na działce, a 0,79% na uprawianiu intensywnego 

treningu (np. siłownia), sportu wyczynowego. Zamiłowanie do rekreacji, 

chęć uprawiania sportu, stwarza wiele możliwości aktywizacji zawodowej 


Kultura fizyczna szansą na aktywność zawodową ON 

Niepełnosprawni mogą uzyskać uprawnienia zawodowe do pracy 

w sporcie lub rekreacji ruchowej. Wiele instytucji na rynku, a przede 

wszystkim Akademie Wychowania Fizycznego, oferują szeroki zakres 

szkoleń w dziedzinie kultury fizycznej. Pozwalają uzyskać państwowe 

uprawnienia instruktora sportu, instruktora rekreacji ruchowej lub trenera 

dyscypliny sportowej. Zasady prowadzenia szkolenia kadr kultury fizycznej 

na terenie Rzeczypospolitej Polskiej określają przepisy rozporządzenia 

ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 czerwca 2001 r. w sprawie 

kwalifikacji, stopni i tytułów zawodowych w dziedzinie kultury fizycznej 

oraz szczegółowych zasad i trybu ich uzyskiwania 7 . 198 

5 

Jw. 

6 

Stan zdrowia ludności Polski, GUS, Warszawa 2004. 

7 

Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 czerwca 2001 r. w sprawie 

kwalifikacji, stopni i tytułów zawodowych w dziedzinie kultury fizycznej oraz szczegółowych 

zasad i trybu ich uzyskiwania, Dz.U. Nr 71 poz. 738 z 2001 roku. 

- 161 -

Można zdobyć specjalizacje: 

- instruktora dyscypliny sportu, 

- instruktora sportu osób niepełnosprawnych, 

- instruktora odnowy biologicznej, 

- instruktora rekreacji ruchowej, 

- oraz stopnie trenerskie: 

- trenera klasy drugiej, 

- trenera klasy pierwszej, 

- trenera klasy mistrzowskiej. 

Trenerem klasy drugiej może być osoba, która ukończyła studia wyższe 

na kierunku wychowanie fizycznie ze specjalnością trenerską, albo przez 

okres co najmniej dwóch lat posiada tytuł instruktora ze specjalizacją 

w danej dyscyplinie sportu i ukończyła trenerskie studia podyplomowe, 

albo posiada tytuł, przez okres co najmniej dwóch lat, instruktora ze 

specjalizacją w danej dyscyplinie sportu, posiada co najmniej świadectwo 

dojrzałości, ukończyła specjalistyczny kurs na stopień trenera klasy drugiej 

i zdała egzamin końcowy. Minister właściwy do spraw kultury fizycznej 

i sportu może zwolnic osobę z wymogów określonych w ust. 1, na jej 

wniosek przedstawiony wraz z opinią właściwego polskiego związku 

sportowego, biorąc pod uwagę wybitne osiągnięcia tej osoby w pracy 

szkoleniowej. 

W tym przypadku, nie ma stosownych regulacji dotyczących osób 

niepełnosprawnych a także sportowców – inwalidów. Coraz mniejsze 

„opory”, związane z przyjmowaniem studentów niepełnosprawnych na 

studia wychowania fizycznego powodują, że szczególnie sportowcy 

niepełnosprawni mają szansę na uzyskanie tytułu trenera II klasy, 

w oparciu o ukończony kierunek wychowania fizycznego, ze specjalnością 

trenerską. Stosowny przykład w tym względzie stanowi Akademia 

Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku, gdzie przyjęto na ww. 

kierunek dwie paraolimpijki: N. Partykę oraz A. Fiodorow. 

Trenerem klasy pierwszej może być osoba, która: posiada co najmniej 

świadectwo dojrzałości, posiada co najmniej trzyletni staż pracy trenerskiej 

ze stopniem trenera klasy drugiej, posiada udokumentowany dorobek 

w pracy szkoleniowej, ukończyła specjalistyczny kurs na stopień trenera 

klasy pierwszej w wymiarze co najmniej 40 godzin i zdała egzamin 

końcowy. 

W tym przypadku, nie wskazano na jakiekolwiek ograniczenia lub 

ułatwienia dotyczące osób niepełnosprawnych. Są one traktowane na 

takich samych zasadach, jak wszyscy obywatele Rzeczypospolitej. A zatem, 

przesądzające jest odpowiednie potraktowanie osoby niepełnosprawnej na 

eta-pie uzyskiwania uprawnień trenera II klasy. 

- 162 -

Trenerem klasy mistrzowskiej może być osoba, która: ukończyła studia 

wyższe, posiada co najmniej pięcioletni staż pracy trenerskiej ze stopniem 

trenera klasy pierwszej, posiada udokumentowany dorobek w pracy 

szkoleniowej, ukończyła specjalistyczny kurs na stopień trenera klasy 

mistrzowskiej w wymiarze co najmniej 60 godzin i zdała egzamin końcowy. 

Także i w tej sytuacji nie ma mowy o jakichkolwiek ułatwieniach 

dla osób niepełnosprawnych. Nie można zatem twierdzić, że stanowienia 

te są jakimkolwiek czynnikiem stymulującym podejmowanie edukacji 

trenerskiej i w konsekwencji, związanej z tym pracy. 

Instruktorem dyscypliny sportu może być osoba, która: ukończyła 

studia wyższe na kierunku wychowanie fizyczne i uzyskała ocenę bardzo 

dobra z końcowego zaliczenia lub egzaminu z zajęć prowadzonych 

w danej dyscyplinie sportu, w wymiarze co najmniej 60 godzin, lub 

ukończyła specjalność instruktorska w wymiarze 60 godzin w danej 

dyscyplinie sportu albo ukończyła studia wyższe na kierunku turystyka 

i rekreacja ze specjalnością instruktorską, w wymiarze co najmniej 80 

godzin w danej dyscyplinie sportu, albo posiada co najmniej średnie 

wykształcenie oraz ukończyła specjalistyczny kurs instruktorów w danej 

dyscyplinie sportu i zdała egzamin końcowy. 

Minister Sportu i Turystyki może zwolnić zawodnika, który osiągnął 

wyniki o szczególnym znaczeniu dla sportu polskiego, z wymogu 

posiadania wyższego wykształcenia na kierunku turystyki i rekreacji na 

jego wniosek przedstawiony wraz z opinią właściwego polskiego związku 

sportowego. 

A zatem, odnośnie możliwości zdobywania stopni instruktorskich 

w ramach poszczególnych dyscyplin sportu wprowadzono istotne 

udogodnienia. Jednym z nich jest wskazanie dotyczące ukończenia 

kierunku Turystyka i Rekreacja, co w przypadku osób niepełnosprawnych 

stanowi znaczące ułatwienie. Studentami kierunku Turystyka i Rekreacja, 

w odróżnieniu od kierunku Wychowania Fizycznego, znacznie częściej są 

osoby niepełnosprawne. Również zapis mówiący o możliwości zwolnienia 

zawodnika, który osiągnął znaczące dla polskiego sportu wyniki (być może 

chodzi również o znaczące wyniki w sporcie osób niepełnosprawnych), 

łagodzi inne obostrzenia. Jednakże nie wskazano na żadne udogodnienia 

w zdobywaniu stopni instruktorskich przez osoby niepełnosprawne. 

Instruktorem rekreacji ruchowej może być osoba, która: ukończyła 

studia wyższe na kierunku wychowanie fizyczne lub turystyka i rekreacja 

ze specjalnością instruktorską, w wymiarze co najmniej 80 godzin w danej 

dyscyplinie rekreacji ruchowej, albo posiada co najmniej średnie 

wykształcenie oraz ukończyła specjalistyczny kurs instruktorów w danej 

dyscyplinie rekreacji ruchowej i zdała egzamin końcowy. 

Także i w tym przypadku nie pojawiły się żadne stanowienia, mogące 

aktywizować osoby niepełnosprawne do podnoszenia poziomu swojego 

wykształcenia. 

- 163 -

Instruktorem sportu osób niepełnosprawnych może być osoba, która: 

ukończyła studia wyższe na kierunku fizjoterapia i uzyskała ocenę bardzo 

dobrą z przedmiotu obejmującego zagadnienia sportu osób 

niepełnosprawnych albo ukończyła studia wyższe na kierunku 

wychowanie fizyczne lub na kierunku fizjoterapia ze specjalnością 

instruktorską, w wymiarze 80 godzin w danej dyscyplinie sportu osób 

niepełnosprawnych, albo posiada tytuł trenera lub instruktora dyscypliny 

sportu oraz ukończyła specjalistyczny kurs w wymiarze co najmniej 60 

godzin. 

Mimo tego, że powyższe stanowienie powinno dotyczyć przede 

wszystkim osób niepełnosprawnych, które w pierwszej kolejności powinny 

być wskazane do prowadzenia zajęć ze sportowcami – inwalidami, to 

spotykamy się raczej z obostrzeniami, aniżeli ułatwieniami. Zdobycie 

takich uprawnień jest konsekwencją poprzednich kroków, a jako 

udogodnienie i wskazanie aktywizujące osoby niepełnosprawne do 

podnoszenia poziomu wykształcenia można potraktować jedynie możliwość 

uzyskania uprawnień instruktora sportu osób niepełnosprawnych w oparciu 

o kierunek fizjoterapia. 

Menedżerem sportu może być osoba, która: ukończyła studia wyższe 

ze specjalnością organizacja i zarządzanie sportem albo ukończyła studia 

podyplomowe w zakresie organizacji i zarządzania sportem, albo posiada 

co najmniej średnie wykształcenie i ukończyła specjalistyczny kurs 

w zakresie organizacji i zarządzania sportem, obejmujący co najmniej 180 

godzin, realizowanych na co najmniej trzech sesjach szkoleniowych. 

Również i te przepisy nie wskazują na osoby niepełnosprawne, 

traktując wszystkich w jednakowy sposób. 

Istniejące regulacje prawne dotyczące osób niepełnosprawnych, nie 

uwzględniają wprost możliwości podnoszenia przez tę grupę społeczną 

poziomu swoich kwalifikacji w związku z kulturą fizyczną. Nawet przepisy 

dotyczące możliwości zdobywania uprawnień instruktora sportu osób 

niepełnosprawnych, nie wskazują na inwalidów w kategoriach 

priorytetowych. Nie podjęto, do tej pory, próby aktywizowania osób 

niepełnosprawnych do podejmowania pracy zawodowej. Wynika to 

prawdopodobnie z tradycyjnego w Polsce braku zainteresowania osobami 

niepełnosprawnymi w ogóle, a w przypadku kultury fizycznej – w szczególności. 

Uprawianie sportu przez osoby niepełnosprawne może wpłynąć na 

sposób życia osoby niepełnosprawnej, a zarazem stanowić drogę do 

zatrudnienia. Uprawianie sportu niesie też ze sobą inne korzyści dla 

niepełnosprawnych, pozwalając na podniesienie samooceny, przełamywanie 

obaw przed otoczeniem, kształtowanie umiejętności społecznych. 

Wiele przykładów wskazuje, iż aktywność sportowa stanowi doskonałą 

drogę do zdobycia wyższego kształcenia oraz podejmowania pracy 

zawodowej w związku z kulturą fizyczną. 

- 164 -


1. W przypadku kultury fizycznej, jako części kultury narodowej, istnieją 

znaczące możliwości wdrażania do aktywności zawodowej, w związku 

z potencjałem zawodowym, w postaci: instruktora sportu osób 

niepełnosprawnych, instruktora odnowy biologicznej, instruktora rekreacji 

ruchowej, trenera klasy drugiej, trenera klasy pierwszej, trenera 

klasy mistrzowskiej. 

2. Ustawa o kulturze fizycznej z 18 stycznia 1996 r., nie wskazuje 

możliwości aktywizowania zawodowego sportowców niepełnosprawnych. 

3. W kolejnych regulacjach prawnych, zarówno ustawowych, jak i w postaci 

resortowych rozporządzeń, w związku z kulturą fizyczną, powinny 

pojawić się przepisy umożliwiające podnoszenie kwalifikacji 

zawodowych osób niepełnosprawnych. 

4. Konieczne jest wskazanie osób niepełnosprawnych, jako grupy osób 

szczególnie predestynowanych do prowadzenia zajęć ruchowych 

z osobami niepełnosprawnymi. Powinno to mieć szczególne znaczenie 

w przypadku starań o uzyskanie stopnia instruktora sportu osób 

niepełno-sprawnych. 

5. Uczelnie kultury fizycznej, a w szczególności Akademie Wychowania 

Fizycznego, powinny przygotować specjalną ofertę dla kształcenia na 

poziomie wyższym dla studentów niepełnosprawnych, na wszystkich 

kierunkach studiów, w zależności od rodzaju i stopnia schorzenia. 

- 165 -

Literatura 

1. Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 czerwca 2001 

r. w sprawie kwalifikacji, stopni i tytułów zawodowych w dziedzinie 

kultury fizycznej oraz szczegółowych zasad i trybu ich uzyskiwania, 

Dz. U. Nr 71 poz. 738 z 2001 roku. 

2. Stan zdrowia ludności Polski, GUS, Warszawa 2004. 

3. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r.o rehabilitacji zawodowej 

i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełno-prawnych.Dz.U.97.123.776 

z późn. zm. 4. Ustawa z dn. 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji 

zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, 

Dz. U. art. 7 z 27 sierpnia 1997 r. 

4. Ustawa z dnia 18 stycznia 1996 roku, o kulturze fizycznej, Dz. U. 

nr 25, poz. 147. 

- 166 -

Stanisława Nazaruk, Anna Ślifirczyk 


WARSZTATY TERAPII ZAJĘCIOWEJ – PRÓBĄ PRZYGOTOWANIA 

OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH DO PODJĘCIA PRACY 

ZAWODOWEJ 

„Praca ma to do siebie, że przede wszystkim łączy ludzi 

i na tym polega jej siła społeczna, siła budowania wspólnoty” 

Jan Paweł II 

Wstęp 

Na przełomie kilku ostatnich lat problematyka osób niepełnosprawnych 

stała się tematem dyskusji nie tylko w gronie specjalistów, ale także 

społeczeństwa. W związku z tym rok 2003, ogłoszono rokiem osób 

niepełnosprawnych. W świetle danych Światowej Organizacji Zdrowia 

(WHO) na świecie żyje około 450 milionów niepełnosprawnych, co 

stanowi 10% ogółu ludności. W Polsce liczba osób niepełnosprawnych 

przekroczyła 5 milionów, co stanowi 14, 3% ogółu ludności kraju. Co 

siódmy mieszkaniec Polski to osoba niepełnosprawna. 

Wejście Polski do Unii Europejskiej otworzyło nowe możliwości 

osobom niepełnosprawnym, szczególnie w zakresie zatrudnienia, ze 

względu na dostęp do środków pomocowych. Działania UE wobec osób 

niepełnosprawnych finansowane są przede wszystkim z tzw. funduszy 

strukturalnych, konkretnie z Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS), 

który jest głównym instrumentem wspierającym inicjatywy podejmowane w 

ramach Europejskiej Strategii Zatrudnienia. Należy zaznaczyć, że w Unii 

Europejskiej prowadzone są działania zwalczające wszelkie bariery 

napotykane przez osoby niepełnosprawne. Działania te najbardziej 

widoczne są w zakresie zmniejszania dyskryminacji w zatrudnieniu. 1199 

Państwa członkowskie prowadzą własną politykę, mającą na celu 

zwiększenie zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku 

pracy. W Polsce stosowany jest tzw. system kwotowy, czyli ustawowy 

obowiązek zatrudniania w zakładach pracy określonej liczby niepełnosprawnych 

pracowników. 

1 

Dyrektywa Rady Europy 2000/78 z 27 listopada 2000 roku, www.integracja.org.pl 

- 167 -

Przekonanie, że osoby niepełnosprawne samodzielnie zapewnią sobie 

utrzymanie i poradzą sobie w życiu jest błędne. Otrzymywana pomoc w 

wielu wypadkach jest bowiem niewystarczająca, a czasami niewłaściwie 

ukierunkowana. W przypadku pracy zawodowej osób niepełnosprawnych 

potwierdzają ten stan wskaźniki zatrudnienia. 

Niepokojąca jest stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych w wieku 

produkcyjnym – 19,6% w 2004 r. Tylko 20% osób niepełnosprawnych jest 

aktywna zawodowo i od szeregu lat spada współczynnik aktywności 

zawodowej. Obecnie na 10 osób niepełnosprawnych w wieku produktcyjnym 

tylko 2 podejmują pracę 2 . 200 

Prezentowany artykuł, jest próbą ukazania wybranych zagadnień z zakresu 

aktywności zawodowej, przygotowania do pracy, rehabilitacji 

zawodowej i społecznej młodych osób niepełnosprawnych uczestników 

Warsztatów Terapii Zajęciowej (WTZ). 

Założenia organizacyjne Warsztatów Terapii Zajęciowej 

Warsztaty Terapii Zajęciowej są placówkami realizującymi 

kompleksową rehabilitację osób niepełnosprawnych. Ustawa z dnia 27 

sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz 

zatrudnianiu osób niepełnosprawnych 3201 i podlegające ustawie Rozporządzenie 

Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 

2004 roku w sprawie warsztatów terapii zajęciowej, 4202 to legislacyjne 

podstawy funkcjonowania tych placówek. Celem działania warsztatów, 

mających charakter placówki pobytu dziennego, jest realizacja zadań 

w zakresie rehabilitacji społecznej i zawodowej zmierzającej do możliwie 

niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia każdego uczestnika, przy 

zastosowaniu terapii zajęciowej 5 . 203 Uczestnikami WTZ są osoby dorosłe od 

18 roku życia, w stosunku do których orzeczono niezdolność do pracy 

i zakwalifikowano do rehabilitacji przez terapię zajęciową w tych 

placówkach. Zgłoszenia kandydatów na uczestników przyjmuje jednostka 

prowadząca warsztat, zarówno od osób bezpośrednio zainteresowanych, tj. 

od niepełnosprawnych, ich rodziców, opiekunów, a także od urzędów 

pracy i innych instytucji oraz organizacji zajmujących się osobami 

niepełnosprawnymi. Uczestnicy zobowiązani są do udziału w zajęciach 

prowadzonych na podstawie indywidualnego programu opracowanego 

przez Radę Programową. Uczestnik warsztatu otrzymuje kieszonkowe, 

którego wysokość i sposób wykorzystania ustala kierownik razem z Radą 

2 

Źródło: BAEL – GUS, Warszawa 2006. 

3 

Dz. U. Nr 123, poz. 776 z późn. zm. 

4 

Dz. U. Nr 63, późn. zm. 758. 

5 

L. Kozaczuk, Warsztat Terapii Zajęciowej – wybrane zagadnienia, „Niepełnosprawność 

i Rehabilitacja”, nr 2, 2005, s. 36. 

- 168 -

Programową, często w porozumieniu z jego rodziną. Czas trwania zajęć 

w placówce wynosi 35 godzin tygodniowo i 7 godzin dziennie 6 . 204 

Warsztaty są etapem w rehabilitacji zawodowej osoby niepełnosprawnej, 

przejściem od edukacji do zatrudnienia na chronionym lub 

otwartym rynku pracy. Jest to bardzo istotne w obecnej sytuacji w Polsce, 

ponieważ osoby niepełnosprawne mają nadal utrudniony dostęp do 

zatrudnienia. Częściowo wynikają one z potrzeby dodatkowego przygotowania 

stanowiska pracy. Dopóki koszt tych działań był całkowicie 

pokrywany przez PFRON nie stanowiło to bariery w otrzymywaniu pracy 

przez osobę niepełnosprawną. Niestety obecnie PFRON nie pokrywa 

w 100% przygotowania stanowiska pracy. W 2004 r. PFRON na zadania 

rehabilitacji zawodowej niepełnosprawnych przeznaczył tylko 15% ogółu 

puli środków wydatkowanych przez samorządy powiatowe. Za te dotacje 

przystosowano 468 stanowisk pracy 7 . 205 

Dlatego celem przeprowadzonych badań było poznanie sytuacji osób 

niepełnosprawnych – uczestników WTZ – etów, ich udziału w rehabilitacji 

zawodowej i społecznej, aktywizacji zawodowej i możliwości podejmowania 

pracy, zarówno na otwartym jak i na chronionym rynku pracy. 

Badaniami objęto warsztaty na terenie powiatu bialskiego, i ich uczestników, 

zatem problematyka dotyczy sytuacji osób niepełnosprawnych ze 

środowisk wiejskich jak i miejskich. 

Materiał i metody badań 

Badania przeprowadzono w styczniu 2009 roku w warsztatach terapii 

zajęciowej na terenie powiatu bialskiego: w Międzyrzecu Podlaskim, 

Kodniu, w Wisznicach i w Białej Podlaskiej. Wprawdzie badaniami objęto 

warsztaty położone w miastach, to skupiono się na problemach 

uczestników którzy są dowożeni ze wsi. Wywiad przeprowadzono z kierownikami 

warsztatów, z psychologami, doradcą zawodowym i logopedą. 

Przed przystąpieniem do badań sformułowano następujące szczegółowe 

problemy badawcze: 

1. Czy i w jaki sposób WTZ-ty przygotowują osoby niepełnosprawne 

do podejmowania pracy zawodowej ? 

2. Jakie działania prowadzą WTZ-y w zakresie usamodzielniania i 

integracji społecznej osób niepełnosprawnych? 

3. Czy i jakie istnieją bariery u osób niepełnosprawnych ze względu 

na środowisko zamieszkania? 

4. Jakie są główne problemy bytowe osób niepełnosprawnych? 

6 


7 

Raport o wydatkowaniu środków PFRON przez jednostki samorządu terytorialnego. 

Współpraca PFRON z samorządami „Bifron”, nr specjalny, czerwiec 2006, s. 17. 

- 169 -

5. W jaki sposób można usprawnić działania WTZ-etów w zakresie 

przygotowania osób niepełnosprawnych do podejmowania pracy? 

Analiza wyników badań 

W Polsce Warsztaty Terapii Zajęciowej zaczęły powstawać od 1991 

roku, natomiast w powiecie bialskim pierwszy warsztat został utworzony w 

1994 r. w Białej Podlaskiej pod patronatem Zakładu Chronionego 

„Elremet”. Następnie powstały kolejne Warsztaty. W tabeli 1 zestawiono 

rok utworzenia warsztatów, organy prowadzące oraz liczbę osób 

uczestniczących. 

Tab. 1. Utworzenie warsztatów, organy prowadzące i liczba uczestników 


Najpóźniej bo w roku 2007 powstały warsztaty pod patronatem 

„Caritas” Diecezji Siedleckiej. Ogólna liczba osób niepełnosprawnych 

uczestniczących w warsztatach z wybranych miejscowości powiatu 

bialskiego wynosi 143. Organy prowadzące w gminach wiejskich to 

przeważnie gminne ośrodki pomocy społecznej. Natomiast w mieście 

organy prowadzące są z sektora pozarządowego typu: stowarzyszenia 

świeckie i diecezjalne, widoczna jest rola kościoła w pomaganiu osobom 

potrzebującym i niepełnosprawnym. 

Uczestnicy warsztatów to mieszkańcy miast i wsi. Najwięcej osób z 

miasta jest w warsztatach, których siedziby znajdują się w Białej Podlaskiej 

i w Międzyrzecu Podlaskim. 

W Białej Podlaskiej w „Elremecie” – 26 uczestników warsztatów 

mieszka na terenie miasta, a 9 na wsi, w warsztatach „Caritas” – 15 

uczestników mieszka w mieście i 15 na wsi, w Międzyrzecu Podlaskim – 

14 osób mieszka na terenie miasta i 13 na wsi, w Kodniu i w Wisznicach 

– wszyscy uczestnicy mieszkają w środowiskach wiejskich. Zatem z 

ogólnej liczby uczestników warsztatów (143 osoby) większość, czyli 88 

osób mieszka na wsi (62%), a 55 w mieście (38%). 

Kolejną analizowaną zmienną jest płeć i wiek uczestników warsztatów. 

Zebrane dane liczbowe zestawiono w tabeli 2. 

- 170 -

Tab. 2. Płeć i wiek uczestników warsztatów. 


W badanej populacji nieznacznie przeważają kobiety, stanowią 54%, 

zaś mężczyźni 46%. Natomiast rozpiętość wiekowa uczestników jest różna. 

Najwięcej osób znajduje się w przedziale od 25 – 30 lat. Najstarszy 

uczestnik miał 55 lat, a najmłodszy 17 lat. 

Szczególnie dla uczestników warsztatów, którzy mieszkają na wsi 

ważnym problem jest sprawa dojazdu z miejsca zamieszkania do siedziby 

warsztatów. Z badań wynika, że nie wszystkie osoby mogą liczyć na 

bezpłatny transport, organizowany przez warsztaty. Problemem ze strony 

warsztatów jest dowiezienie wszystkich osób z różnych stron na 

wyznaczoną godzinę, zbyt duża odległość i koszty finansowe. Obecnie 

warsztaty nie są w stanie pokryć kosztów dojazdu wszystkich uczestników. 

Dlatego w tej kwestii rozwiązania są bardzo różne. 

Warsztaty „Elremet” dowożą tylko osoby mieszkające w mieście: 17 

osób na 35 uczestników, koszty dojazdu finansowane są przez warsztaty, 

natomiast pozostałe 18 osób dowożą rodzice albo środkami komunikacji 

PKS, czyli sami pokrywają koszty dojazdu. 

Uczestnicy warsztatów „Caritas”: 18 osób dojeżdżają mikrobusem, 

specjalnie przystosowanym do przewozu osób niepełnosprawnych, koszty 

dojazdu pokrywa Ośrodek w ramach środków przyznanych przez PFRON i 

Samorząd na funkcjonowanie WTZ. 

Uczestnicy warsztatów w Kodniu – połowa osób dojeżdża na własny 

koszt, a połowa busem należącym do warsztatów. Najbardziej korzystna 

jest sytuacja uczestników warsztatów w Międzyrzecu Podlaskim ponieważ 

wszyscy dojeżdżają busem na koszt WTZ- etów. Podobna sytuacja jest w 

warsztatach w Wisznicach. 

Podsumowując należy zauważyć, że nie jest możliwe sfinansowanie ze 

środków WTZ dojazdu wszystkich uczestników na zajęcia, ze względu na 

zbyt duże koszty finansowe, i zbyt daleko położone miejscowości, czasami 

bez drogi twardej, gdy dom położony jest poza wsią. W tej sytuacji osoby 

ze wsi muszą ponosić dodatkowe koszty związane z pokonywaniem 

odległości, jeżeli chcą uczestniczyć w zajęciach organizowanych przez 

warsztaty. 

- 171 -

Kolejne pytania w kwestionariuszu dotyczą stopnia niepełnosprawności 

uczestników warsztatów oraz personelu pracującego. Informacje o stopniu 

niepełnosprawności zamieszcza tabela 3. 

Tab. 3. Stopnie niepełnosprawności uczestników warsztatów. 


Uczestnikami warsztatów w większości są osoby o niepełnosprawności 

umysłowej w stopniu znacznym – 82 osoby (57%), mniejszą część stanowią 

osoby w stopniu umiarkowanym – 61 osób (43%), część z nich ma jeszcze 

inne rodzaje niepełnosprawności np. dotyczące narządu ruchu, mowy, 

słuchu, wzroku. Takie rodzaje niepełnosprawności nazywamy 

niepełnosprawnością sprzężoną. 

Jeżeli chodzi o personel pracujący to przeważają instruktorzy terapii 

zajęciowej. Zazwyczaj przypada 1 instruktor na 5-u uczestników (wynika 

to z przepisów), dalej 1 kierownik, 1 psycholog, 1 rehabilitant, logopeda, 

pielęgniarka i doradca zawodowy oraz personel pomocniczy. Zatrudnienie 

jest podobne w poszczególnych warsztatach zarówno w zakresie ilości 

osób, przeważnie 11 etatów, jak i rodzaju tworzonych stanowisk. Dlatego 

nie należy wykazywać różnic. Należy zwrócić uwagę, że w dwóch 

warsztatach utworzono stanowisko doradcy zawodowego w Warsztatach 

„Elremet” w Białej Podlaskiej i w Międzyrzecu Podlaskim, realizowane 

w wymiarze 4 godziny tygodniowo. Zatrudnienie doradcy zawodowego ma 

na celu aktywizowanie osób niepełnosprawnych do podejmowania pracy 

zawodowej, poszukiwanie ofert pracy poprzez współpracę z urzędem 

pracy, organizowanie szkoleń np. komputerowe, przygotowywanie 

dokumentacji niezbędnej przy podejmowaniu pracy (pisanie CV), 

nabywanie umiejętności prowadzenia rozmowy kwalifikacyjnej, organizowanie 

wizyt w zakładach pracy. 

Kolejne pytania w kwestionariuszu miały na celu poznanie działań 

prowadzonych przez WTZ –ty mających przygotowanie osób 

niepełnosprawnych w dalszej perspektywie do podejmowania pracy 

zawodowej na otwartym rynku pracy, w zakładach pracy chronionej, 

w zakładach aktywności zawodowej lub podejmowania samodzielnej 

- 172 -

działalności gospodarczej. Dane z wywiadów prowadzonych w poszczególnych 

warsztatach pozwoliły skonstatować, że w celu przyszłego 

zatrudnienia prowadzone są zajęcia, które zakładają: 

- przywracanie zdolności do aktywności zawodowej osób 

niepełnosprawnych, ćwiczenia manualne, punktualność, koncentracja 

na zadaniu, systematyczność, dyscyplina, przestrzeganie 

zasad bhp obowiązujących na miejscu pracy, regulaminu pracy, 

umiejętność pracy w zespole, cierpliwość i wytrwałość w wykonywaniu 

zadań, dokładność, dbanie o estetykę, precyzja, rozumienie 

instrukcji i poleceń, słuchanie i wykonywanie poleceń, wykorzystawanie 

nabytych umiejętności, podejmowanie własnej inicjatywy, 

kreatywność; 

- rozwijanie psychofizycznych sprawności niezbędnych w pracy, 

zajęcia z psychologiem, z logopedą; 

- trening umiejętności pracy w zespole; 

- zajęcia z doradcą zawodowym; 

- udział w szkoleniach przygotowujących do pracy organizowanych 

przez urzędy pracy, „Caritas”, programy planowania kariery i inne; 

- treningi, programy np. „Gotowi do pracy”. 

Podsumowując należy stwierdzić, że oferta działań podejmowana przez 

Warsztaty jest bogata, uwzględnia rodzaj niepełnosprawności i dysfunkcję 

rozwojową uczestników. 

Dlatego warto zadać pytanie: czy są osoby, które podjęły pracę 

zawodową? Niestety wyniki są nie zadawalające w tym zakresie. W ciągu 

ubiegłego roku tylko 2 osoby podjęły pracę z poszczególnych warsztatów. 

W Warsztatach „Caritas” w Białej Podlaskiej, które powstały w 2007 roku 

do tej pory nie podjęła żadna osoba pracy. Zatem jakie są realne 

przyczyny tak niskich wskaźników podejmowania pracy przez uczestników 

warsztatów? W bezpośredniej rozmowie z osobami, doradcą zawodowym 

i z psychologiem dało się określić najważniejsze z nich: 

- Niechęć i brak zainteresowania ze strony pracodawców, 

oczekiwania i wymagania są wysokie w zasadzie takie jak od osób 

zdrowych. 

- Brak miejsc pracy, wysoka stopa bezrobocia na rynku pracy (19,6% 

w 2004 r.). 

- Zbyt niskie wykształcenie osób niepełnosprawnych (wynika ze 

stopnia upośledzenia umiarkowanego i znacznego uczestników 

warsztatów, co jest barierą w zdobyciu matury i podjęcia studiów 

wyższych). 

- Lęk osób niepełnosprawnych w podejmowaniu pracy, co pociąga 

rezygnację z pewnych świadczeń finansowych, które są stałe, 

wypłacane systematycznie, co daje człowiekowi poczucie 

bezpieczeństwa. 

- 173 -

- Syndrom zniechęconego pracownika, obawa przed akceptacją 

innych osób, obawa przed wszelkiego typu zmianami sprawia, że 

osoby niepełnosprawne nie szukają pracy. 

- Brak w Polsce systemu pracy wspomaganej (takie system istnieje w 

USA), czyli pracy z asystentem, ułatwiający wykonywanie 

powierzonych obowiązków służbowych 8 . 206 

- Zbyt duża odległość zakładu pracy od miejsca zamieszkania, 

szczególnie osoby ze wsi podawały taką przyczynę. 

Z kolei jakie są źródła utrzymania materialnego uczestników 

warsztatów, zestawienie wygląda następująco: a) renta socjalna – 70% 

osób, ponieważ osoby nie pracowały zawodowo, to nie nabyły prawa do 

innego typu świadczeń, b) renta rodzinna – 20%, c) renta chorobowa –u 

10% osób. Czy wymienione środki pozwalają na optymalne 

funkcjonowanie osób z niepełnosprawnością? Niestety nie. Renty są bardzo 

niskie, często dużą część renty pochłaniają leki, które osoby z 

niepełnosprawnością stale przyjmują. Osoby niepełnosprawne mogą 

funkcjonować dzięki temu, że mieszkają w rodzinach i korzystają z jej 

zasobów lub dodatkowo z doraźnej pomocy MOPS lub GPOS. 

Do kluczowych zadań warsztatów oprócz aktywizacji zawodowej 

należy także przygotowywanie osób niepełnosprawnych do 

usamodzielnienia i życia w społeczeństwie. Dlatego w ramach poszczególnych 

pracowni, kompleksowej rehabilitacji, systematycznej terapii, uczeszniczenia 

w imprezach środowiskowych i innych programów osoby 

niepełnosprawne systematycznie uczą się prostych czynności, które 

pomogą im w życiu. Do najważniejszych zadań należą: przygotowanie 

posiłków (w pracowni gospodarstwa domowego), robienie zakupów 

(w ramach treningu ekonomicznego), wyrobienie nawyków higieny (zajęcia 

z pielęgniarką, trening higieny), nauka wyrażania swojego zdania, nauka 

asertywności i inne. 

Z kolei do życia w społeczeństwie przygotowuje się poprzez: trening 

komunikacji, uczenie planowania, oszczędzania i odpowiedniego 

gospodarowania zasobami finansowymi w ramach treningu ekonomicznego, 

funkcjonowania w grupie poprzez pełnienie ról, wyrabianie 

odpowiedzialność za siebie i innych, imprezy integracyjne, uczenie 

zachowań w sytuacjach trudnych, ćwiczenie czynności dnia codziennego, 

stawianie wymagań, poprawę kondycji psychicznej i inne w zależności od 

indywidualnego programu terapeutycznego. 

Analizując organizację i realizację zadań w zakresie usamodzielnienia 

i przygotowania osób niepełnosprawnych do życia w społeczeństwie w poszczególnych 

warsztatach widzimy więcej podobieństw niż różnic. Poza 

tym należy dodać, że istnieje współpraca między poszczególnymi 

8 

J. Chorążuk, Raport z badania Warsztatów Terapii Zajęciowej, PFRON, Warszawa 2004. 

- 174 -

warsztatami w zakresie imprez integracyjnych, realizacji programów, 

szkoleń, wymiany doświadczeń i innych. 

Natomiast w praktyce w Polsce nie istnieją rozwiązania adaptacyjne, 

które pozwoliłyby na samodzielne funkcjonowanie osób ze znacznym lub 

umiarkowanym stopniem niepełnosprawności. Nowością są funkcjonujące 

w Lublinie tzw. mieszkania socjalne typu „akademik”, gdzie mieszkają po 

dwie osoby niepełnosprawne korzystające wspólnie z kuchni. Natomiast 

jest jeszcze zbyt mało czasu aby podjąć próbę ich oceny. 

Ostatnie pytanie w kwestionariuszu dotyczyło propozycji ze strony 

kierownictwa warsztatów w zakresie poprawy sytuacji osób niepełnosprawnych 

i funkcjonowania samych warsztatów. W zakresie poprawy 

zatrudnienia zestawiono najciekawsze propozycje: 

- umożliwienie osobom niepełnosprawnym odbywania staży w zakładach 

pracy, tam mogliby sprawdzić swoje możliwości i przekonać 

pracodawców, że niepełnosprawny nie znaczy nie „wartościowy”, 

a także pozwoli na stopniową zmianę postaw osób pracujących 

w stosunku do osób z niepełnosprawnością, 

- tworzenie sieci spółdzielni socjalnych, 

- zwiększenie ilości stanowisk pracy w zakładach dla osób 

niepełnosprawnych, 

- więcej informacji w celu przełamywania panujących stereotypów 

w społeczeństwie o osobach niepełnosprawnych. 

Natomiast w zakresie funkcjonowania warsztatów zwrócono uwagę, że 

należy: 

- przyznać im większą samodzielność organizacyjną, i wprowadzić 

zmiany w zakresie finansowania, 

- przyznać prawa warsztatom do prowadzenia „małej” działalności 

gospodarczej i wykonywania pracy na zlecenie. 

Ponadto na pierwszym miejscu w WTZ-ach powinna być realizowana 

rehabilitacja społeczna a w drugiej kolejności zawodowa. 

Na podstawie przeprowadzonych badań wyciągnięto następujące 

wnioski: 

- Mimo różnorodnych działań warsztatów w zakresie szeroko pojętej 

rehabilitacji zawodowej i aktywizacji zawodowej osób 

niepełnosprawnych w zasadzie tylko nieliczni podejmują pracę 

zawodową. 

- Niski wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych uczestników 

warsztatów terapii zajęciowej dowodzi, że na rynku pracy 

występuje więcej ograniczeń i hamulców aniżeli plusów. 

- Uwarunkowania w zakresie zwiększenia zatrudnienia osób 

niepełnosprawnych można poprawić poprzez rozwiązania 

systemowe i zwiększone korzyści pracodawcom, natomiast bariery 

- 175 -

w zakresie społecznym i psychologicznym poprzez działania 

promocyjne w zakresie integracji i wyrównywania szans. 

Podsumowanie 

Dobrze się stało, że istnieją i powstają warsztaty terapii zajęciowej, 

które realizują cele szeroko pojętej rehabilitacji leczniczej, zawodowej 

i społecznej. By jednak w przyszłości osoby niepełnosprawne mogły żyć 

bez wsparcia rodziców i pomocy najbliższych powinni mieć możliwość 

wykonywania pracy zawodowej. Na zakończenie należy wyrazić nadzieję, 

że coraz więcej pracodawców dostrzeże sens zatrudniania osób 

niepełnosprawnych a istniejące w społeczeństwie stereotypy przejdą do 

historii. 

Literatura 

1. Badania BAEL – GUS, 2006 r. 

2. Chorążuk J., Raport z badania Warsztatów Terapii Zajęciowej, PFRON, 


3. Dyrektywa Rady Europy 2000/78 z 27 listopada 2000 roku, 

www.integra cja.org.pl 

4. Kozaczuk L., Warsztat Terapii Zajęciowej – wybrane zagadnienia, 

„Niepełnosprawność i Rehabilitacja”, nr 2, 2005. 

5. Raport o wydatkowaniu środków PFRON przez jednostki samorządu 

terytorialnego. Współpraca PFRON z samorządami, „Bifron” 

nr specjalny, czerwiec 2006. 

6. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej 

z dnia 25 marca 2004 roku w sprawie warsztatów terapii zajęciowej, 

Dz. U. Nr 63, poz.758. 

7. Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej 

oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, Dz. U. Nr 123, poz. 

776 z późn. zm. 

- 176 -

Bogusław Sawicki, Magdalena Jakubiuk 


ROLA AKTYWNOŚCI TURYSTYCZNEJ UCZNIÓW 

NIEPEŁNOSPRAWNYCH W PROCESIE EDUKACJI NA 

PRZYKŁADZIE SPECJALNEGO OŚRODKA SZKOLNO- 

WYCHOWAWCZEGO NR 1 W LUBLINIE 

Wstęp 

Zgodnie z danymi uzyskanymi z Narodowego Spisu Powszechnego 

przeprowadzonego w roku 2002 liczba osób niepełnosprawnych w Polsce 

wynosiła blisko 5,5 mln., a w tym 4,3 mln były to osoby w wieku ponad 

15 lat. 

Najbardziej pospolitą przyczyną niepełnosprawności są schorzenia 

układu krążenia, narządów ruchu a także choroby neurologiczne. 

Relatywnie niższy udział procentowy osób niepełnosprawnych 

z uszkodzeniami psychicznymi i upośledzeniem umysłowym osób 

niepełnosprawnych oznacza jednak dla milionów obniżoną sprawność 

w funkcjonowaniu. Stąd w sprawnym organizacyjnie i odpowiedzialnym 

moralnie społeczeństwie należy wobec omawianej grupy wypracować 

szczególne podejście w edukacji na rynku pracy oraz w zwykłym życiu 

codziennym. J. Kirenko 1207 podaje, że niskie wykształcenie niepełnosprawnych 

osób lub wręcz zupełny brak takiego wykształcenia drastycznie 

zmniejsza ich szanse na rynku pracy, co jest równoznaczne z brakiem 

warunków na godne życie. Autor ten podkreśla duże trudności w 

uzyskaniu przez niepełnosprawnych nie tylko wykształcenia wyższego czy 

średniego, ale nawet podstawowego, a idzie tu nie o ograniczenia 

umysłowe niepełnosprawnych lecz całą gamę uwarunkowań instytucjonalno-administracyjnych. 

W roku 2008 stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych dla osób 

w wieku 15 lat i więcej wynosiła 12,3%, a dla osób w wieku 

produkcyjnym 13,1%. W najtrudniejszej sytuacji pozostają osoby 

niepełnosprawne mieszkające na obszarach wiejskich ale nie mające 

żadnych związków z gospodarstwami rolnymi. W roku 2008 wśród osób 

niepełnosprawnych z terenów wiejskich zaledwie 39,1% było związanych z 

gospodarstwami rolnymi. Aktywność zawodowa omawianej grupy jest 

zwykle znacznie wyższa (24,7%) niż grupy osób niepełnosprawnych 

pozostających poza gospodarstwami rolnymi (7,8% pracujących) 2 . 208 

1 

J. Kirenko, Oblicza niepełnosprawności, Wyd. Akademickie WSSP im. Wincentego Pola 

w Lublinie, Lublin 2006, s. 97-103. 

2 

www.niepelnosprawni.gov.pl 

- 177 -

Nawiązując do wyżej naszkicowanej sytuacji należy nadać szczególny 

priorytet kształceniu niepełnosprawnej młodzieży, co powinno znacznie 

zwiększyć jej szanse w zdobywaniu pracy i tym samym pozycji społecznej 

gwarantującej im godne życie. W opinii T. Lewowickiego 3209 w teorii 

dydaktyki szczególną rolę odgrywa uczenie się poprzez działanie 

i odkrywanie, a samą kwintesencją tego zagadnienia jest turystyka, która 

ułatwia edukację oraz umożliwia wręcz naturalną rekreację ruchową tak 

potrzebną każdemu człowiekowi a będącą w szczególnym deficycie wśród 

osób niepełnosprawnych. 

Cel, metody badań i materiał badawczy 

Celem niniejszego opracowania jest wskazanie instrumentów 

wspomagających młodzież z różnym stopniem niepełnosprawności 

umysłowej w aktywizacji zawodowej oraz ich zapotrzebowania na 

aktywność turystyczną w procesie edukacyjnym. 

Badania przeprowadzono w roku 2009. Zastosowano metodę sondażu 

diagnostycznego a w tym technikę ankietową oraz wywiadu i badania 

dokumentów. Obiektem badanym byli uczniowie najstarszych klas w 

Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym nr 1 w Lublinie im. Marii 

Grzegorzewskiej, w której funkcjonują dwie formy nauczania. Pierwsza to 

Zasadnicza Szkoła Zawodowa z 55 letnią tradycją, przeznaczona dla 

uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim. Oferowane są 

tutaj następujące kierunki kształcenia zawodowego: kucharz małej 

gastronomii, cukiernik, stolarz, ogrodnik, krawiec, kaletnik, piekarz, 

murarz. Kształcenie zawodowe odbywa się w Warsztatach Szkolnych oraz 

na praktykach w zakładach pracy. Istnieje tu sala gimnastyczna z najnowszym 

i różnorodnym sprzętem sportowym, siłownią i salą rehabilitacyjno-sportową. 

Szkoła dysponuje również boiskiem sportowym i kortem 

tenisowym. 

Drugą formę nauczania stanowi Szkoła Przysposabiająca do Pracy dla 

uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym. 

Podobnie jak w Zasadniczej Szkole Zawodowej nauka trwa trzy 

lata ale istnieją także możliwości wydłużenia nauki o jeden rok. W klasach 

jest od 6 do 8 uczniów. Najwięcej godzin w tygodniu przeznacza się na 

„przysposobienie do pracy”, który umożliwia uczniom nabywanie 

umiejętności praktycznych związanych z wybranym kierunkiem 

kształcenia: gospodarstwo domowe, krawiectwo, ogrodnictwo, kaletnictwo 

i dziewiarstwo. 

3 

T. Lewowicki, W kręgu teorii i praktyki kształcenia wielostronnego, Wydawnictwo 

Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1994, s. 49-50. 

- 178 -

Po zakończeniu nauki w szkole, Specjalny Ośrodek Szkolno- 

Wychowawczy nr 1 oferuje absolwentom nie posiadającym pracy zajęcia 

w: 

- Warsztatach Terapii Zajęciowej, 

- Środowiskowym Domu Samopomocy „Absolwent”. 

Szkoła dysponuje bazą terenową określoną jako „Zielona Szkoła” 

znajdującą się w Sułoszynie koło Kocka. Dzieci mogą tutaj spędzać czas na 

zabawach i grach na świeżym powietrzu, a w pobliżu jest rzeka i las. 

Badania sondażowe przeprowadzono na grupie liczącej po trzydziestu 

uczniów z każdej opisanej formy nauczania. Ze względu na miarodajność 

opinii badaniom poddano tylko uczniów z klas trzecich. Praktycznie byli to 

uczniowie obecni podczas procesu badawczego w szkole. 

Wyniki badań i dyskusja 

Z ogólnej oceny procesu nauczania oraz warunków jakimi dysponuje 

Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy nr 1 w Lublinie wynika, że jest 

to znakomicie wyposażona i dobrze funkcjonująca placówka. W Zasadniczej 

Szkole Zawodowej jest obecnie 202 uczniów, zaś w Szkole 

Przysposabiającej do Pracy jest ich 83, co stanowi odpowiednio 70,9% oraz 

29,1% ogólnego stanu uczniów w szkole. Niezależnie od formy nauczania 

11,1% uczniów pochodzi z miast Lubelszczyzny liczących sobie do 5 tyś. 

Mieszkańców a 88,9% wszystkich uczniów przybyło tu z miast większych 

zamieszkiwanych przez ponad 5 tyś. osób. Młodzież pochodząca z obszarów 

wiejskich stanowi tutaj niewielką przewagę liczebną nad młodzieżą 

pochodzącą z wszelkich miast i miasteczek (5,2%). Przy rozpatrywaniu 

liczebności i pochodzenia uczniów w zależności od formy nauczania oraz 

od poszczególnych roczników występują pewne odchylenia ale tendencja 

jest zbliżona (tabela 1). 

Rozpatrując chęć podjęcia pracy zawodowej przez badaną młodzież 

stwierdzono, że aż 76,7% uczniów ze Szkoły Zawodowej i 49,8% uczniów 

ze Szkoły Przysposabiającej planuje rozpoczęcie pracy zawodowej (rys. 1). 

Jednocześnie aż 86,7% uczniów z w/w szkoły wie gdzie można 

poszukiwać pracy, lecz zapewne z różnych przyczyn nie wszyscy chcą ją 

podejmować. Znacznie gorzej wygląda sytuacja w Szkole Przysposabiającej, 

gdzie tylko 26,7% uczniów przyznało się do posiadania wiedzy na temat 

poszukiwania pracy, co stanowi około połowę tych, którzy deklarują chęć 

podejmowania pracy (rys.1 i 2). Powstająca tu pewna sprzeczność może 

być wyjaśniona stopniem upośledzenia umysłowego uczniów (umiar- 

- 179 -

kowany i znaczny). Na podobne zależności również zwracają uwagę 

M. Bochenek 4210 i L. Turos 5211 . 

Tab. 1. Liczba uczniów w roku szkolnym 2008/2009 oraz liczba 

absolwentów w roku szkolnym 2007/2008 w Specjalnym 

Ośrodku Szkolno-Wychowawczym nr 1 w Lublinie. 

* za 100% uczniów lub absolwentów Szkoły Zawodowej i szkoły Przysposabiającej do Pracy 

8 za 100 % przyjęto uczniów tylko z miast dla obydwu szkół 

Źródło: Badania własne. 

J. Kirenko 6212 pisze, że niepełnosprawni z wielu obiektywnych 

powodów nie są w stanie poszukiwać pracy wyłącznie z własnej 

inicjatywy 

oraz 

w pełni samodzielnie i stąd powinni mieć oparcie w rodzinie, wśród ludzi 

życzliwych a także w organizacjach i instytucjach działających na rzecz 

społeczeństwa. Z przeprowadzonych badań wynika, że aż 90% uczniów ze 

Szkoły Zawodowej może na taką pomoc liczyć wśród rodziny i znajomych 

4 

M. Bochenek, Turystyka w edukacji dzieci i młodzieży. Monografie i opracowania nr 4, 

AWF Biała Podlaska, Biała Podlaska 2008, s. 31-32. 

5 

L. Turos, Turystyka i edukacja, Oficyna Upsylon, Warszawa 1996, s. 45-46. 

6 

J. Kirenko, Oblicza niepełnosprawności …, dz. cyt., s 97-103. 

- 180 -

ale już tylko 56,7% respondentów przyznaje się do posiadania wiedzy na 

temat pomocnych w omawianym względzie organizacji oraz instytucji 

(rys. 3, 4). 

R ys. 1. Chęć podjęcia pracy zawodowej przez uczniów 

kończących szkołę specjalną w Lublinie, rok 2009. 


Rys. 2. Stan wiedzy badanych uczniów 

w obszarze uzyskania miejsca pracy. 


R ys. 3. Opinia uczniów w sprawie możliwości uzyskania pomocy 

wśród rodziny i znajomych w poszukiwaniu pracy zawodowej 


Rys. 4. Posiadana przez uczniów znajomość organizacji oraz instytucji 

mogących pomóc w poszukiwaniu pracy. 

- 181 -


Biorąc pod uwagę tendencje w Szkole Zawodowej podobnie wygląda 

sytuacja wśród uczniów w Szkole Przysposabiającej do Pracy, bowiem 

63,3% tej grupy według samooceny może liczyć na pomoc najbliższych 

osób w poszukiwaniu pracy ale zaledwie 33,3% posiada wiedzę na temat 

organizacji i instytucji mogących pomóc w tych poszukiwaniach (rys. 3 

i 4) . 

Z wywiadów przeprowadzonych z gronem pedagogicznym wynika, że 

praktycznie absolwenci Szkoły Przysposabiającej do Pracy z racji swojej 

ułomności nie mają szansy samodzielnego uzyskania zatrudnienia na 

otwartym rynku pracy. 

Rys. 5. Zaangażowanie niepełnosprawnych uczniów 

w lekcjach i zajęciach szkolnych 


Zupełnie odwrotnie wygląda sytuacja zaangażowania niepełnosprawnych 

uczniów w lekcjach i zajęciach szkolnych, bowiem w Szkole 

Zawodowej 53,3% uczniów deklaruje zaangażowanie, natomiast w Szkole 

Przysposabiającej jest to grupa aż 93,3% uczniów (rys. 5). Z obserwacji 

i rozmów wynika, że dla uczniów głębiej upośledzonych chodzenie do 

szkoły jest prawie całym atrakcyjnym światem i zapewne tym należałoby 

uzasadnić takie rezultaty badań ankietowych. Uczniowie szkoły zawodowej 

będąc mniej upośledzonymi poszukują atrakcji poza lekcjami i stąd ich 

zainteresowanie na lekcjach jest słabsze. 

Dosyć interesujący wydaje się fakt, że uczniowie z upośledzeniem 

umysłowym w stopniu głębszym (Szkoła Przysposabiająca do Pracy) 

najchętniej wybierają lekcje teoretyczne realizowane w klasie (63,3%). 

Natomiast młodzież z lżejszym upośledzeniem umysłowym (Szkoła 

Zawodowa) mniej chętnie wybiera tego typu naukę (26,6%), a ochoczo 

uczestniczy w zajęciach praktycznych, a także wyjazdach turystycznych 

oraz widzi pozytywny wpływ aktywności turystycznej na chęć 

podejmowania pracy (rys. 6). Na podstawie przeprowadzonych wywiadów 

można stwierdzić, że bardziej upośledzeni uczniowie ze Szkoły 

Przysposabiającej do Pracy czują się mniej pewnie w nowym otoczeniu 

podczas wyjazdów turystycznych niż w klasie. Podczas wyjazdów 

turystycznych należałoby ich otoczyć szczególniejszą troską ażeby 

- 182 -

przełamać ich obawy przed nowymi sytuacjami a wówczas może to 

wpłynąć na ich pozytywny rozwój i edukację. 

Rys. 6. Najlepszy sposób przyswojenia wiedzy 

przez niepełnosprawnych uczniów oraz pozytywny wpływ turystyki 

edukacyjnej na chęć podjęcia pracy zawodowej. 


Rys. 7. Czy chciałbyś ażeby szkolne wyjazdy turystyczne były 

tak liczne jak dotychczas – I, bardziej częste niż dotychczas – II, 

lub nie masz wyrobionego zdania na ten temat – III 


Ponad 60% wszystkich badanych uczniów uważa, że wyjazdy 

turystyczne organizowane przez szkołę powinny być bardziej częste niż 

dotychczas (rys. 7). Jeszcze większa grupa uczniów (> 80%) pragnie ażeby 

podczas wyjazdów turystycznych była realizowana rekreacja ruchowa typu: 

gry, zabawy, jazda na rowerze (rys. 8). W przypadku uczniów bardziej 

upośledzonych ze Szkoły Przysposabiającej do Pracy ujawnia się pewne 

ambiwalentne dążenie, bowiem tylko 10 – 12,3% spośród nich pozytywnie 

widziało wpływ wyjazdów turystycznych na edukację czy też chęć 

podejmowania pracy zawodowej (rys. 6), ale chętniej niż dotychczas 

korzystaliby z turystycznych wyjazdów szkolnych. 

Z badań przeprowadzonych przez J. Żbikowskiego i D. Nałęcką 7213 wynika, 

że niepełnosprawni doceniają turystykę jako czynnik poprawy 

zdrowia i samopoczucia, co generalnie koresponduje z prezentowanymi 

7 

J. Żbikowski, D. Nałęcka, E. Szczygielska, Formy turystyki, w których uczestniczą osoby 

niepełnosprawne zamieszkała w mieście i gminie Biała Podlaska (w:) J. Bergier, Z. Kubińska 

(red.), Kultura i rekreacja ruchowa w integracji osób niepełnosprawnych, Wyd. PWSZ 

w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska 2006, s. 239-241 

- 183 -

tutaj wynikami sondażu. Jednak zdaniem wyżej cytowanych autorów nie 

obserwuje się ich faktycznego uczestnictwa w turystyce szkolnej, bowiem 

na przeszkodzie stają głównie koszty i trudności komunikacyjne. Ośrodek 

Szkolno-Wychowawczy nr 1 także napotka takie trudności w przypadku 

chęci podejmowania prób zwiększenia aktywności turystycznej uczniów. 

Rys. 8. Czy chciałbyś ażeby podczas wyjazdów turystycznych była 

realizowana rekreacja ruchowa (gry, zabawy, jazda na rowerze). 


Z prowadzonego sondażu wynika, że spośród grupy absolwentów 

Szkoły Zawodowej (rok szkolny 2007/2008) aktualnie uzyskało 

zatrudnienie 15 osób, co relatywnie stanowi 25,4% absolwentów Szkoły. 

Z wywiadów wynika, że niepełnosprawni zamieszkali w mieście częściej 

uzyskują zatrudnienie niż zamieszkali na wsi, co koresponduje z wynikami 

opisywanymi przez innych autorów. Zapewne podany tu wskaźnik 

zatrudnienia świadczy dobrze o poprawnie realizowanym procesie edukacyjnym 

w badanej jednostce, bowiem w innych przypadkach jest znacznie 

słabszy 8 . 214 Ponadto warto podkreślić, że wśród absolwentów Szkoły 

Zawodowej z roku szkolnego 2007/2008 grupa osób pochodzących 

z obszarów wiejskich stanowiła 59,3%, a nieco mniejsza grupa (40,7%) 

pochodziła z miast. Warto jeszcze wspomnieć, że wśród osób zatrudnionych 

tylko nieliczne pochodzą z klas o większym stopniu niepełnosprawności 

umysłowej (Szkoła Przysposabiająca do Pracy). 


1. Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy nr 1 w Lublinie pełni 

bardzo ważną rolę w przygotowaniu do zawodu młodzieży z upośledzeniem 

umysłowym, a jego rola jest tym większa, że kształceni 

tutaj uczniowie w znacznej części pochodzą z obszarów wiejskich 

oraz z małych miasteczek województwa lubelskiego. 

2. Z przeprowadzonych badań wynika, że realnie na zatrudnienie 

mogą liczyć tylko osoby z upośledzeniem umysłowym w stopniu 

lekkim (Szkoła Zawodowa). Według opinii pedagogów ci, którzy 

kończą Szkołę Przysposabiającą mają sukces już wówczas jeżeli 

8 www.idn.org.pl/sonnszz/praca_niepelnosprawni.htm 

- 184 -

mogą brać udział w pracach i czynnościach domowych. Bardzo 

ważnym jest fakt, że wszyscy absolwenci nie mogący znaleźć pracy 

mają możliwość korzystania z Warsztatów Terapii Zajęciowej 

w „Klubie Absolwent”, bowiem zapobiega to wykluczeniu społecznemu. 

3. Nauka w omawianych szkołach przygotowuje niepełnosprawną 

umysłowo młodzież do poszukiwania pracy poprzez proces 

edukacyjny prowadzony w murach szkolnych. Ważną rolę odgrywa 

tutaj również edukacja turystyczna, którą w miarę możliwości 

finansowych należałoby znacznie rozszerzyć bowiem jest dobrze 

odbierana przez młodzież niepełnosprawną. Poza tym potrzebne są 

organizacje i instytucje pomagające tego typu absolwentom 

w aktywnym poszukiwaniu pracy, ponieważ znaczna część 

badanych pomimo odpowiedniej motywacji potrzebuje takiej pomocy 

. 

4. Wśród absolwentów Szkoły Zawodowej z roku szkolnego 

2007/2008 25,4% uzyskało już pracę, jednak warto podkreślić, że 

byli to głównie absolwenci ze Szkoły Zawodowej zamieszkali 

w miastach. Należy więc poszukiwać rozwiązań sprzyjających 

edukacji i zatrudnieniu absolwentów zamieszkałych na obszarach 

wiejskich a w szczególności tych z głębszym upośledzeniem. Być 

może zwiększenie aktywności turystycznej będzie w tej kwestii 

dobrym kierunkiem. 

Literatura 

1. Bochenek M., Turystyka w edukacji dzieci i młodzieży, Monografie 

i opracowania nr 4, AWF Biała Podlaska, Biała Podlaska 2008. 

2. Kirenko J., Oblicza niepełnosprawności, Wyd. Akademickie WSS-P im. 

Wincentego Pola w Lublinie, Lublin 2006. 

3. Lewowicki T., W kręgu teorii i praktyki kształcenia wielostronnego, 

Uniwersytet Warszawski 1994. 

4. Turos L., Turystyka i edukacja, Oficyna Upsylon, Warszawa1996. 

5. Żbikowski J., Nałęcka D., Szczygielska E., Formy turystyki, w których 

uczestniczą osoby niepełnosprawne zamieszkała w mieście i gminie 

Biała Podlaska (w:) Bergier J., Kubińska Z. (red.) Kultura i rekreacja 

ruchowa w integracji osób niepełnosprawnych, Wyd. PWSZ w Białej 

Podlaskiej, Biała Podlaska 2006. 

- 185 -

- 186 -

Elżbieta M. Minczakiewicz 

Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie 

Stowarzyszenie Rodzin i Opiekunów „Bardziej Kochani” 

„THE GATEWAY AWARD” W ROZWIJANIU ZAINTERESOWAŃ 

AKTYWNOŚCIĄ ZAWODOWĄ U MŁODZIEŻY Z GŁĘBSZĄ 

NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ 

„(…) Prawa człowieka czynią nas ludźmi. 

To na ich podstawie budujemy świątynię ludzkiej godności (…)” 

Z przemówienia Kofi Annon’a – Sekretarza Generalnego ONZ, 

grudzień 1997 

Wstęp 

Celem opracowania była chęć podzielenia się doświadczeniami, jakie 

zebrano w toku poszukiwań skutecznych, w pełni efektywnych prób i metod 

szkolenia dorosłych osób z diagnozą głębszego, (często sprzężonego) 

upośledzenia umysłowego, w ramach organizowanego od podstaw Zakładu 

Aktywizacji Zawodowej dla Osób Niepełnosprawnych w warunkach 

wiejskich1 215 . Program szkolenia wspomnianych osób w ramach tejże 

aktywizacji zawodowej i społecznej, w pierwszym etapie organizowania 

i funkcjonowania placówki, oparto na brytyjskim Programie The Gateway 

Award, który od wielu już lat doskonale sprawdza się zarówno w 

warunkach aktywizacji zawodowej dorastającej młodzieży brytyjskich, jak 

również polskich placówek szkolno-wychowawczych, a także rehabilitacyjno-zawodowych. 

Stąd też zaistniał pomysł, by założenia, cele i treści 

wspomnianego Programu oraz warunki jego ewaluacji, jako istotne dla 

organizacji podobnych placówek w Polsce, przy tej okazji nieco przybliżyć. 

„The Gateway Award” to nazwa programu, który został zainicjowany przez 

rodziców dzieci ze specjalnymi potrzebami i pracujących z nimi 

nauczycieli-instruktorów na terenie Wielkiej Brytanii 2216 .Program ten w la- 

1 Obecny Zakład Aktywizacji Zawodowej dla Osób Niepełnosprawnych (dodajmy – dla osób 

z objawami fizycznej i intelektualnej niepełnosprawności) – przechodzący przez różne koleje 

losu, zlokalizowany na terenie niewielkiej wsi podkrakowskiej, cieszy się dobrą renomą 

społeczną, wielkim uznaniem ze strony rodziców, miejscowej społeczności wiejskiej, a także 

administracyjnych władz lokalnych i wojewódzkich. 

2 

„The Gateway Award” – Podręcznik programu autorskiego, opracowanie R. Nixon, (wydruk 

komputerowy do użytku szkoleniowego), Birmingham 2004. 

- 187 -

tach przełomu XX i XXI wieku przywędrował do Polski i stał się jednym 

z centrów uwagi społecznej. Opracowana polska wersja Projektu 

podobnego programu, oparta na założeniach programu „The Gateway 

Award” pozwala jego użytkownikom – pedagogom specjalnym na 

zmodyfikowanie metod aktywizujących w zakresie przygotowania i przystosowania 

wychowanków do samodzielnego życia i godnej, ludzkiej 

egzystencji. 3217 Dla kilku placówek kształcenia specjalnego stał się dodatkową 

metodą aktywizowania niepełnosprawnych na rzecz swojego 

rozwoju. Poszukując i zastanawiając się nad doborem najskuteczniejszej, 

satysfakcjonującej metody nauczania i wychowania uczniów z głębszą, 

nierzadko sprzężoną niepełnosprawnością, zainteresowani nauczyciele 

i wychowawcy postanowili bliżej poznać tenże nieznany nikomu jeszcze 

program, który wcześniej z powodzeniem już był realizowany w Wielkiej 

Brytanii. Ostateczna decyzja o przyjęciu założeń i przystąpieniu do 

realizacji programu „The Gateway Award” została podjęta wspólnie z dyrekcją 

jednego z krakowskich ośrodków edukacyjnych dla uczniów z niepełnosprawnością 

intelektualną, wśród których spory odsetek stanowiły 

osoby z zespołem Downa, mózgowym porażeniem dziecięcym i innymi, 

często złożonymi deficytami rozwoju. 4218 Jednym z pierwszych kroków 

w procesie jego wdrażania w warunkach polskich, było zgłębienie założeń, 

celów i zadań wspomnianego Programu. Drugim było pozyskanie kadry, 

a więc tzw. „liderów”, będących głównym trzonem niezbędnym do 

realizacji tego przedsięwzięcia. Tak powstały zespół diagnostycznoterapeutyczny 

złożony był z nauczycieli zawodu oraz wychowawców 

internatu zainteresowanych jego realizacją. Trzecim krokiem było 

pozyskanie i zainteresowanie Programem rodziców oraz ich dzieci o specjalnych 

potrzebach edukacyjnych. Podczas wspólnego spotkania nauczycieli, 

rodziców i ich niepełnosprawnych dzieci, w którym uczestniczył 

przedstawiciel Biura National Award Office w Birmingham, przedstawione 

zostały założenia, cele i zasady funkcjonowania programu. Po uzyskaniu 

zgody rodziców i pod-jęciu ostatecznej decyzji o włączeniu ich dzieci do 

programu eksperymentalnego, już w początkach roku szkolnego 2000/2001 

rozpoczęto realizację wstępnego etapu projektu Programu „The Gateway 

Award”, w którym brała udział niewielka grupka młodzieży, bo licząca 

zaledwie pięciu uczestników. 

Pierwszymi uczestnikami Programu była młodzież obarczona zespołem 

Downa z diagnozą niepełnosprawności intelektualnej w stopniu 

umiarkowanym i znacznym, z wadami i zaburzeniami mowy, dodatkowo 

3 

E. Nałęcz-Kłos, Program „The Gateway Award” jedną z metod aktywizujących uczniów 

o zaburzonym procesie rozwoju, „Rybnickie Zeszyty Nauczycielskie”, 2007, nr 12, s. 51-55. 

4 

Sprawozdania i raporty koordynatora programu „The Gateway Award” w Polsce – 

Sprawozdanie z dnia 17.XI.2008, Archiwum Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego, 

nr 3 w Krakowie. 

- 188 -

obciążona wadami sensorycznymi (tj. wadą wzroku i słuchu). 5219 Na 

przestrzeni kilku następnych lat, pracę w oparciu o program „The Gateway 

Award” rozpoczynały kolejne grupy młodzieży. Aktualnie na terenie 

wspomnianej placówki edukacyjnej pracują cztery grupy, spośród których 

pierwsza, najbardziej doświadczona (bo… powstała najwcześniej) realizuje 

już zadania na tzw. Nagrodę Złotą, a więc zadania o najwyższym stopniu 

trudności. Bardzo ważnym, a jednocześnie bardzo trudnym zadaniem było 

jednak dostosowanie programu „The Gateway Award” do stanu, potrzeb 

i możliwości indywidualnego rozwoju każdego z jego uczestników. 6220 

W projekcie szczególny nacisk położono na promowanie oraz poznanie 

i rozwijanie indywidualnych zdolności i zainteresowań uczestników 

Programu. Takie założenie pozwala na osiągnięcie zamierzonych celów, 

a nade wszystko zwiększenie stopnia autonomii uczestników i poczucia 

pewności siebie. To z kolei – pozwala im na samodzielne podejmowanie 

prób dokonywania wyboru odpowiadających im zadań. 

Cele i zadania programu „The Gateway Award” 

Celem Programu „The Gateway Award” jest (w szerokim tego słowa 

zna-czeniu), rozwijanie praktycznych umiejętności niezbędnych w życiu 

codziennym każdego z uczestników, zwłaszcza umiejętności komunikacyjnych 

i praktycznego życia we wspólnocie z innymi, co umożliwia 

im bycie niezależnymi podmiotami i członkami zespołu, posiadającymi 

własne miejsce nie tylko w spo-łeczności grupy realizującej program, ale 

także w społeczności lokalnej. „The Gateway Award” jest programem 

opartym na zasadzie indywidualizacji i pełnej aktywizacji uczestników 

z dysfunkcją intelektualną, a nie-rzadko także fizyczną (w tym z dysfunkcją 

narządu ruchu, wadą wzroku czy wadą serca i układu krążenia). 

Program „The Gateway Award” opiera się na dziewięciu podstawowych 

zasadach, które respektują prawo każdego uczestnika do swego rozwoju 

i aktywnego uczestnictwa w grupie, a tym samym członka zespołu 

przygotowującego się do określonej aktywności, w ramach działalności 

nieformalnego „zakładu aktywności zawodowej.” 

5 

E. M. Minczakiewicz, „The Gateway Award” w indywidualnym i społecznym rozwoju 

niepełnosprawnych (w:) Miejsce Innego we współczesnych naukach o wychowaniu, 

B. Jachimczak, B. Olszewska, D. Podgórska-Jachnik (red.), Wydawnictwo SATORI, Łódź 2007, 

s. 276-279. 

6 

Tamże, s. 278-281. 

- 189 -

Zasady uczestnictwa w Programie „The Gateway Award” 

Prezentując poszczególne zasady, postaram się je nieco przybliżyć, 

a oto one: 

1. Rozwój osobisty uczestnika Programu jest jego niezbywalnym prawem 

– program zapewnia bowiem uczestnikom pełne współuczestnictwo 

w realizacji zadań. Pozwala rozliczać każdego z jakości ich wykonania, 

stawiać uczestników wobec nowych wyzwań, dążąc do rozwijania 

zainteresowań i posiadanych potencjałów rozwoju; 

2. Praca na rzecz siebie i społeczności lokalnej – uczestnicy są zachęcani 

do pracy na rzecz swego rozwoju i społeczności rówieśniczej na miarę 

swego stanu, potrzeb i możliwości rozwoju jednostki; 

3. Dokonywanie wyboru zależy ode mnie – uczestnicy mają możliwość 

dokonywania wyboru i podejmowania decyzji dotyczących poszczególnych 

zadań i rozwijania swoich zainteresowań, które to zadania 

wybrali celem uzyskania przewidywanych nagród; 

4. Odmienność jest nie tylko cechą lecz także moim przywilejem – każdy 

uczestnik może wziąć udział w zdobywaniu nagród. Jego odmienność 

rozumiana jest jako indywidualnie postrzegane potrzeby i możliwości 

podejmowania zadań na rzecz swego rozwoju; 

5. Zachowanie elastyczności w dokonywaniu zmian, warunkuje postępy 

rozwoju jednostki – program jest bardzo elastyczny, uwzględnia 

osobiste potrzeby jednostki. Dopuszcza intencjonalny i losowy dobór 

zadań, a nawet możliwości zamiany zadań (np. trudniejszych na łatwiejsze 

lub odwrotnie), zgodnie z wolą każdego z jego uczestników; 

6. Współpraca mimo wszystko – pomimo uwzględnienia indywidualnych 

potrzeb rozwoju jednostki, program stawia jednak bardziej na współpracę 

w grupie niż na współzawodnictwo między jego uczestnikami 

i realizatorami; 

7. Włączenie do grupy każdego bez względu na jego stan rozwoju – 

program zawiera propozycję rozwijania i wyposażania uczestników w 

praktyczne umiejętności, które pozwolą im na równorzędne 

funkcjonowanie w społeczności grupy (np. wychowawczej, rówieśniczej, 

specjalizacyjnej), a dalej w szerzej rozumianej społeczności 

lokalnej; 7221 

8. Ruch i celowa aktywność jest warunkiem zdrowia i dobrego 

samopoczucia – intencjonalne włączanie do aktywności ruchowej 

(np. marsze, wędrówki, zabawy, wspinaczki), zachęcanie do podejmowania 

wysiłku niezbędnego do wykonywania pożytecznej pracy dla 

własnej przyjemności bądź na rzecz swoich rodziców lub innych 

członków rodziny, a także pensjonariuszy domu pomocy społecznej, 

koleżanek i kolegów – co wymagane jest przy zdobywaniu każdej z ko- 

7 

E. Nałęcz-Kłos, Pozwólmy naszym dzieciom odnaleźć się w świecie, „Twoja Zdrowa 

Medycyna” 2004, nr 8, s. 10-11. 

- 190 -

lejnych nagród. Respektowanie tej zasady ma na uwadze systematyczne 

wdrażanie uczestników do utrwalania nawyków higieny, 

utrzymania dobrej kondycji fizycznej i psychicznej, warunkującej 

zdrowie i potrzebę zachowania aktywnego i komfortowego stylu życia. 

9. Rozrywka i radość życia pozwalają pokonywać trudności i niepowodzenia 

– każdy (zarówno uczestnik Programu, jak też osoba go 

wspierająca) winien znajdować przyjemność i satysfakcję w tym, co 

robi. Aktywny wypoczynek w gronie życzliwych sobie ludzi, budzi 

zaufanie i nadzieje. Pozwala zapominać o troskach i zmartwieniach 

dnia codziennego, regeneruje i pomnaża siły. Jest mechanizmem 

samonapędzającym i dawkującym niezbędną człowiekowi energię 

życia 8 . 222 

System ocen i nagradzania 

Pozytywne efekty programu są jednak zależne od motywacji i zaangażowania 

jego uczestników. Wzmocnieniem tej motywacji jest preferowany 

system nagród. W skład systemu nagradzania wchodzą trzy 

kolejno po sobie postępujące nagrody, a to: Nagroda Brązowa, Nagroda 

Srebrna oraz Nagroda Złota. Każda z wymienionych Nagród stawia 

uczestnikowi wymagania związane z pięciu podstawowymi aktywnościami, 

nazywanymi sekcjami, którymi są: 1) hobby, 2) usługi, 3) przygoda i wyzwanie, 

4) rekreacja ruchowa oraz 5) styl życia potwierdzający jakość 

funkcjonowania jednostki w środowisku społecznym. 

Każdy uczestnik rozpoczyna realizację Programu od zapoznania się 

z zadaniami i sposobami ich realizacji zgodnie z założeniami i warunkami 

przyznawania nagród. Każdy z uczestników pracując według własnego, 

indywidualnego toku i tempa pracy, przechodzi do kolejnych etapów 

związanych z aktywnościami, czerpiąc z tego przede wszystkim 

zadowolenie, ogromną radość i satysfakcję. 

Każda z pięciu wymienionych aktywności wchodzi w zakres wymagań 

związanych z regulaminem przyznawania Nagród, a więc: Nagrody 

Brązowej, Srebrnej bądź Złotej. Każda nagroda ma na celu przede 

wszystkim zachęcenie uczestników Programu do poszerzania posiadanej 

już wiedzy i doświadczeń, wzrostu poczucia pewności siebie oraz 

poszerzania zakresu systematycznie nabywanych i gromadzonych 

osobistych i życiowych umiejętności, a także prestiżu i społecznego 

uznania. Procedura przyznawania nagród zakłada zwiększenie stopnia 

trudności zadań przewidzianych w ramach zdobywanej w kolejności 

Nagrody. 

8 

B. Berny, Spotkania z tęczą, Wystawa prac dzieci z warsztatów plastycznych, Staromiejskie 

Centrum Kultury, Kraków 2005. 

- 191 -

Sekcje (aktywności) i ich cel 

Sekcja (aktywność) określona nazwą „hobby” ma zachęcić uczestników 

Programu do rozwijania własnych zainteresowań i predyspozycji osobniczych. 

Sekcja o nazwie „usługi” (aktywność nastawiona na pomoc innym) – 

może być okazją do nabywania świadomości społecznej uczestników, 

świadomości potrzeb innych ludzi, którym trzeba służyć. Służba społeczna 

na rzecz drugiego człowieka, z jednej strony daje poczucie powinności 

wobec bliźniego, a z drugiej poczucie radości z dobrze spełnionego 

obowiązku (tj. z tego, co zostało zrobione dla innych). 

Sekcja „przygoda i wyzwanie” ma zachęcać uczestników Programu do 

zabawy, odkrywania świata i jego tajemnic, poznawania swego środowiska 

życia poprzez wędrówki, biwaki, wycieczki, wieczornice, spotkania 

okazjonalne. Od uczestników oczekuje się zaplanowania, przygotowania 

i wzięcia udziału w wędrówce lub wycieczce będącej dla nich prawdziwym 

wyzwaniem. 

Sekcja „rekreacja ruchowa” ma rozwijać świadomość potrzeby 

aktywności ruchowej, wspierać aktywność sportową i rozrywkę jako ważne 

predykatory warunkujące zdrowy styl życia. Wymagania stawiane 

uczestnikom wymuszają na nich udział w jednej z zaproponowanych im 

aktywności z jednej strony związanych z utrzymaniem zdrowia, a z drugiej 

z nawykiem przestrzegania kultury czasu wolnego. 

Sekcja „styl życia” ma rozwijać i utrwalać u uczestników Programu 

szeroko rozumiane życiowe umiejętności i sprawności (np. nawyki 

żywieniowe, ubiór, moda, noszenie się, wystrój mieszkania) 9 . 223 

Dokumentacja i dokumentowanie pracy oraz jej efektów 

Każdy z uczestników w chwili przystąpienia do Programu otrzymuje 

podręcznik, segregator i dzienniczek. W segregatorze gromadzi materiały 

składające się na jego osobisty dorobek. W nim znajdować się mogą 

dokumenty potwierdzające osobiste i zespołowe osiągnięcia (np. nagrody 

uzyskane podczas zajęć realizowanych w ramach określonej sekcji). 

Dzienniczek jest formalnym dowodem postępów w zakresie ogólnego 

rozwoju uczestnika realizującego Program, w ciągu kolejnych miesięcy czy 

nawet lat pracy. Liderzy i opiekunowie Programu mają za zadanie 

pomagać i wspierać uczestników w ich zmaganiach się. W momencie, 

kiedy zadania przypisane danej sekcji, podejmowane w ramach Nagrody 

(przypomnijmy: brązowej, srebrnej lub złotej) zostały ukończone, uczestnik 

otrzymuje certyfikat uczestnictwa w Programie oraz plakietkę przyznaną 

9 

E. Nałęcz-Kłos, Współistnienie kultur i religii różnych narodów, „Hejnał Oświatowy”, 2002, 

nr 2(52), s. 34. 

- 192 -

mu i wręczoną przez przedstawiciela Biura Natoinal Award Office 

w Birmingham. Celem takich działań jest szczególne podkreślenie wartości 

podjętego trudu przez uczestnika oraz wniesionego wysiłku w realizację 

poszczególnych zadań. 

Przedstawiciel Biura National Award Office odwiedza cyklicznie w ciągu 

roku uczestników realizujących program „The Gateway Award”, służy 

swą radą i pomocą, a także uczestniczy w wielkiej gali przyznawania 

i wręczania nagród. 

Program „The Gateway Award” jako podstawa organizacji zakładu 

aktywizacji zawodowej dla osób niepełnosprawnych 

Przystępując do realizacji programu „The Gateway Award” stosunkowo 

szybko zauważono, że jego treści i cele bardzo wyraźnie korespondują 

z założeniami i celami zakładów aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych. 

Każdy uczestnik jak wspomniano wyżej, realizuje kolejne etapy 

programu wedle własnych zainteresowań, własnych potrzeb i możliwości 

oraz indywidualnego tempa pracy. Istotnym warunkiem udziału 

w programie „The Gateway Award” jest samodzielność niezbędna podczas 

wykonywania zadań, dokładność i rzetelność. Wykonanie zadania 

wyklucza pośpiech i irytujące ponaglanie, natomiast wprowadza radość 

i zadowolenie, pozwala budować przyjazną, w pełni sprzyjającą atmosferę 

i pozytywne relacje między uczestnikami Programu a ich opiekunami i instruktorami 

oparte na wzajemnym zaufaniu, zrozumieniu i partnerskiej 

współpracy. 

Rozpoczynając realizację zadań związanych z Programem, uczestnicy 

podejmują naukę – na ogół – prostych czynności mających na celu 

wyrobienie podstawowych nawyków (np. higieny osobistej, pracowitości, 

dokładności i rzetelności pracy). Uczestnicy wdrażani są do współpracy w 

grupie oraz odpowiedzialności za siebie i innych. 

Szczególnie ważnym celem Programu jest wdrażanie zasad bezpieczeństwa, 

ich zapamiętanie przez uczestników i umiejętne respektowanie 

ich w życiu codziennym. 

Przystępując do wykonania zadań sekcji „hobby” uczestnicy mogą 

pracować w obszarach trzech głównych grup tematycznych: kolekcjonowanie, 

sztuka i rzemiosło oraz rozrywka. W realizację zadań związanych 

z tą aktywnością uczestnicy programu często wkładają ogromny własny 

wysiłek i zaangażowanie. Zdobywają i poszerzają dodatkową wiedzę na 

temat wybranego przez siebie hobby, rozwijając przy tym swoje zainteresowania. 

- 193 -

Psychopedagogiczne uwarunkowania uczestnictwa 

w Programie „The Gateway Award” 

Uczestnicy programu w ramach stawianych im zadań zakładają albumy 

w celu gromadzenia własnych materiałów (zbiorów), w zgodzie z przejawianymi 

indywidualnymi zainteresowaniami (np. album poświęcony 

modzie, kuchniom świata, zwierzętom, motoryzacji, aktorstwu i aktorom, 

sportowcom itp.). Kolekcjonowanie jest fascynującym zajęciem dla wielu 

z nich. Znajdują w nim zadowolenie, przyjemność i spełnienie. Z ochotą 

gromadzą materiały, segregują je, opracowują tematycznie, wymieniają się 

wzajem swoimi zbiorami, a także własnymi spostrzeżeniami i uwagami. 

Dokonując wymiany myśli, ukazują swój punkt widzenia na to, co dla nich 

ważne, bliskie lub odległe, łatwe lub trudne, niezrozumiałe, mało 

przydatne, a nawet bezcelowe. Każdy uczestnik nie tylko wykazuje się swą 

wiedzą i doświadczeniem, ale i chętnie się nimi dzieli. Przykład jednych 

realizatorów wspomnianego programu, jest źródłem inspiracji twórczych 

i zachętą dla innych. 

Uczestnicy programu „The Gateway Award” na ogół pracują indywi-- 

dualnie, chociaż znakomicie pracują też w grupach. Ta ostatnia forma 

pracy uspołecznia młodzież, uczy ją współpracy i rozlicznych sposobów 

nawiązywania kontaktów z innymi oraz stwarza liczne okazje do 

skutecznego porozumiewania się między sobą. Zajęcia praktyczne w wielu 

przypadkach wywierają wpływ na poprawę funkcji manualnych uczestników 

(np. wycinanie, klejenie, przeplatanie, wyszywanie, haftowanie, 

rzeźbienie w drzewie lub gipsie itp. wymaga nie lada sprawności). Bardziej 

sprawni spieszą z pomocą mniej sprawnym koleżankom czy kolegom. 

Twórczość plastyczna jest jedną z najbardziej efektywnych i lubianych 

form ekspresji. Dotyczy to zwłaszcza osób z głębszą niepełnosprawnością 

intelektualną. Komunikacja za pomocą twórczości plastycznej najpełniej 

ukazuje tkwiące w nich przeżycia i towarzyszące im emocje. Dla wielu 

z nich prostsze jest uzewnętrznianie siebie poprzez rysunek lub inną 

formę plastyczną i kolorystykę dzieła, niż za pomocą słowa mówionego. 

Dobrze zaplanowane i prawidłowo przeprowadzone zajęcia pozwalają 

na odkrywanie tkwiących w uczestnikach talentów, zasobów energii, 

odkrywanie ich pasji życiowych (np. zbieracza, kolekcjonera czy artysty). 

Wykonane przez młodzież prace będące efektem realizowanych zadań 

programowych, już wielekroć prezentowane były na licznych wystawach 

plastycznych i liczących się wernisażach i konkursach ogólnopolskich, 

a także zagranicznych. Prace te przysporzyły uczestnikom wiele prestiżowych, 

indywidualnych i zespołowych nagród. 

W ramach omawianego programu powstał nawet zespół muzyczny, 

wzorowany na grupie „Ich Troje”, który próbuje swoich sił na niwie 

wokalnej i instrumentalnej. W ramach zadań wiążących się z „rozrywką” 

uczestnicy Programu chętnie wybierają aktywności związane ze sztuką 

- 194 -

układania bukietów oraz studiowaniem historii zdobnictwa ludowego 

i artystycznego. Dla potrzeb realizacji tych zadań przydzielono im teren 

z przeznaczeniem na działkę i szklarnię, by mogli sami hodować 

niezbędne gatunki roślin ozdobnych. Zajęcia z zakresu ogrodnictwa, 

podobnie jak z plastyki i muzyki, również wzbudzają zainteresowanie 

wielu uczestników programu. 

Jednym z zadań omawianego Programu było zapoznanie uczestników 

z zasadami bezpieczeństwa podczas wykonywania różnego rodzaju prac 

ogrodniczych oraz poznanie zasady działania niektórych urządzeń i konserwacji 

narzędzi. Praca na działce – jak wynika to z uzyskanych rezultattów 

badań – znacznie poszerzyła zakres wiadomości przyrodniczych uczestników 

programu, a ich spędzanie czasu na wolnym powietrzu ma niebagatelny 

wpływ na samopoczucie i ich zdrowie (zarówno somatyczne, 

fizyczne, jak i psychiczne). Wymiernym efektem zainteresowań ogrodniczoszkółkarskich 

bywają zebrane plony, które pozwalają uczestnikom innej 

sekcji na przygotowanie posiłków, a także przetworów na zimę. 

Element związany ze studiowaniem lokalnej historii jest integralnie 

związany z poznawaniem dziedzictwa kulturowego czy to Krakowa czy też 

innych, równie pięknych miast i innych zakątków Polski. W związku z takimi 

zainteresowaniami Uczestników bywają organizowane wycieczki po 

Krakowie pozwalające na poznawanie zabytków miasta, muzeów, ważnych 

miejsc pamięci związanych z historią Polski (np. Wawel, Rynek Główny, 

Barbakan, Kopiec Kościuszki) 10 . 224 

Opiekun Programu „The Gateway Award”, a zarazem organizator 

i koordynator, pełni jednocześnie nie tylko rolę instruktora i przewodnika, 

starającego się sprostać zadaniom, ale uczestniczy w miarę możliwości 

w zadaniach poszczególnych grup specjalizacyjnych (np. w opracowaniu 

przewodników, planów wybranych tras turystycznych). Uzupełnieniem, 

a tym samym dodatkową formą realizacji tematu jest indywidualne 

gromadzenie przez uczestników różnorodnych materiałów i pamiątek (np. 

ilustracje, pocztówki, fotografie rodzinne, itp.), sporządzanie albumów, 

prowadzone rozmowy z opiekunem na tematy związane z Krakowem oraz 

wykonywanie zdjęć i różnorodnych prac plastycznych. Dodatkowo do 

zadań sekcji został wprowadzony cykl zajęć i wycieczek dotyczący tematu 

wiodącego „Współistnienie różnych kultur i religii”. Trzeba nadmienić, iż 

każdy plan uwzględnia indywidualne możliwości i potrzeby uczestników. 

Wspomniany zakres tematyczny pozwala biorącym udział na lepsze 

poznanie historii Polski, różnych kultur i cywilizacji. W toku realizacji 

programu instruktorzy zwracają uwagę na zachowanie się uczestników 

w miejscach publicznych oraz ich szacunek wobec zmarłych przedstawicieli 

znakomitych rodów i mecenasów kultury. Odwiedzając miejsca 

224 

Berny, Spotkania z tęczą…, dz. cyt., s. 3; E. Nałęcz-Kłos, Współistnienie kultur …, dz. cyt., 

s. 34. 

- 195 -

pamięci, przy okazji zapoznają się z planem miasta, ucząc się jednocześnie 

orientacji w terenie. 

Zadania sekcji „usługi” realizowane są poprzez wykonanie prac na 

rzecz lokalnej społeczności miasta (np. realizacja zadań: „Miasto przyjazne 

ludziom starym”, „Czyste miasto”, „Pomoc słabszemu”). Oferując praktyczne 

usługi, każdy uczestnik wnosi swój wkład w życie społeczne. Do prac 

wykonanych przez uczestników programu „The Gateway Award” można 

zaliczyć: sprzątanie okolic zakola Wisły u stóp Wawelu, placu zabaw dla 

dzieci w dzielnicy „Kazimierz”, działania w ramach akcji ekologicznych, 

prace użytkowe prowadzone na terenie Ogrodu Botanicznego, podejmowane 

prace porządkowe wokół Domu Pomocy Społecznej przy ulicy 

Praskiej, Podgórskiej Biblioteki Publicznej oraz Ogrodu Zoologicznego. 

Uczestnicy Programu zobowiązani są także do wykonywania prac na rzecz 

najbliższych członków rodziny (np. rodziców, dziadków bądź młodszego 

rodzeństwa). 

Realizując wspomniany Program zauważono, iż uczestnicy chętnie 

angażują się w jego realizację. Bardziej interesują się tym, co ich otacza, 

wychodzą z własnymi inicjatywami (np. objęcie opieką osób w podeszłym 

wieku – pensjonariuszy Domu Pomocy Społecznej podczas ich spaceru po 

parku lub ogrodzie, dokarmianie ptaków lub zwierząt pozbawionych 

opieki). 

Celem sekcji „rekreacja ruchowa” jest kontynuacja form aktywności 

ruchowej, pozwalająca na poprawę i utrzymanie zadowalającego stanu 

zdrowia i kondycji fizycznej uczestników programu. Uczestnicy sami 

wybierają interesującą ich formę zajęć. Realizacja potrzeby ruchu jest 

podstawą aktywności w ramach omawianej sekcji, (np. wycieczki rowerowe, 

ćwiczenia z udziałem sprzętu rehabilitacyjnego, taniec, sporty grupowe 

oraz ćwiczenia na ścianie wspinaczkowej). Każda forma ruchu 

wpisuje się w promocję zdrowego stylu życia. 

Prezentując Program „The Gateway Award” nie sposób pominąć 

zagadnienia czasu wolnego. Czas wolny – jak się okazuje jest czasem 

trudnym do zagospodarowania w przypadku osób niepełnosprawnych, 

które samodzielnie nie potrafią go racjonalnie zaplanować, 

zagospodarować i wykorzystać, bez pomocy osób trzecich. W programie 

„The Gateway Award” jest więc miejsce na udział uczestników w zawodach 

sportowych (np. hipoterapia, piłka ręczna, kolarstwo, saneczkarstwo). 

Uczestnictwo w zawodach sportowych bywa nierzadko honorowane 

nagrodami indywidualnymi bądź zespołowymi, przyznaniem dyplomu 

uczestnictwa w zawodach sportowych bądź innymi formami wyróżniania. 

„Przygoda i wyzwanie” to sekcja, której jednym z zadań jest 

przygotowanie wyprawy lub wycieczki. W realizacji zadań tej sekcji 

kładzie się nacisk na umiejętność współpracy w grupie i samodzielność 

jednostki. Uczestnicy wspólnie opracowują plany wyjazdów lub pieszych 

wędrówek, ustalają terminy i miejsca zaplanowanych imprez. Przygotowują 

- 196 -

listy uczestników wycieczek, listy rzeczy potrzebnych do zabrania z sobą. 

Pod okiem instruktorów bądź opiekunów sami pakują plecaki według 

wcześniej przygotowanego spisu. Chcąc zaliczyć zadania tej sekcji 

uczestnicy mogą podjąć się pomocy w organizacji „zielonej szkoły” lub 

turnusów rehabilitacyjnych. Warunkiem uczestnictwa w wycieczce, 

wędrówce lub wyprawie jest osiąganie dobrych wyników w zakresie 

rozwoju takich umiejętności, jak samodzielność, samoobsługa, 

bezpieczeństwo i odpowiednie zachowanie się uczestników podczas zajęć 

w terenie. W okresie przygotowawczym do każdej wycieczki lub wędrówki 

uczestnicy odbywają cykl szkoleń z zakresu udzielania pierwszej pomocy, 

spotykają się z pielęgniarką lub lekarzem oraz uczestniczą w ćwiczeniach 

praktycznych (np. wsiadanie i wysiadanie z tramwaju lub autobusu bądź 

innych środków komunikacji miejskiej). Takie lub podobne przygotowanie 

jest niezbędne w każdej z pozostałych sekcji programu „The Gateway 

Award”, co wydaje się być w pełni zrozumiałe i uzasadnione. Idealnym 

uzupełnieniem treści realizowanych w ramach aktywności zawodowej 

uczestników Programu jest aktywność podejmowana w ramach sekcji 

„zdrowy styl życia”. Wśród zadań znaczące miejsce zajmują tu takie, jak: 

sztuka kulinarna, bezpieczeństwo w domu i na drodze, pierwsza pomoc, 

zdrowie i dbałość o higienę osobistą, zdrowa żywność, środowisko, 

samodzielne życie, prowadzenie domu. 

Podsumowanie 

Wszechstronna aktywność uczestników biorących udział w programie 

„The Gateway Award” z możliwością przeżywania i doznawania 

przyjemności, angażuje emocjonalnie, skłania ich do działania, uspołecznia 

zarówno osoby niepełnosprawne, jak również ich rodziców. Omawiany 

Program ma niewątpliwie charakter aktywizujący i integracyjny, stąd 

uważamy, że warto się nim zainteresować. 

Poszukując nowych, aktywizujących form i metod pracy z osobami 

z głębszymi deficytami rozwoju, z całą stanowczością można orzec, iż 

program „The Gateway Award” jest w stanie spełnić oczekiwania zarówno 

uczestników, jak i ich rodziców, a także instruktorów zawodu i rehabilitantów. 

Uczestnicy biorący udział w Programie mogą się wiele nauczyć, 

a przy tym zyskać większe poczucie własnej wartości, wykazać się większymi 

umiejętnościami w zakresie samoobsługi i uspołecznienia. 

Poczynione obserwacje potwierdzają, iż osoby uczestniczące w Programie 

bywają bardziej aktywne i otwarte na kontakty z innymi ludźmi. 

Ogromną zaletą programu „The Gateway Award” jest nie tylko 

możliwość pokonywania barier psychologicznych i społecznych, na które 

często napotykają osoby obarczone trudnościami wynikającymi z uszkodzeń 

lub dysfunkcji narządowo-tkankowych, ale również pozyskiwanie 

- 197 -

wielu przyjaciół z zewnątrz. Za znamienny, trzeba uznać fakt, że program 

„The Gateway Award” oprócz rozlicznych sposobów aktywizowania 

uczestników, służy do wyeliminowania przekonań, obalania mitów i zmiany 

dotychczas tworzonego, bardzo żałosnego, wielce zniekształconego 

wizerunku osoby niepełnosprawnej. W realizacji programu „The Gateway 

Award” aktywny udział biorą również wolontariusze, a więc osoby z zewnątrz, 

które skutecznie pomagają w realizacji tego przedsięwzięcia. Ich 

zadaniem jest wspieranie i pomoc w realizacji zadań podejmowanych 

przez poszczególnych uczestników Programu. Wśród wolontariuszy nietrudno 

znaleźć ludzi dobrej woli, w szczególności zaś studentów, uczniów 

liceów, a nawet gimnazjalistów. 

Literatura 

1. Berny B., Spotkania z tęczą, Wystawa prac dzieci z warsztatów 

plastycznych, Staromiejskie Centrum Kultury, Kraków 2005. 

2. Minczakiewicz E.M., „The Gateway Award” w indywidualnym i społecznym 

rozwoju niepełnosprawnych (w:) Miejsce Innego we współczesnych 

naukach o wychowaniu, B. Jachimczak, B. Olszewska, 

D. Podgórska-Jachnik (red.), Wydawnictwo SATORI, Łódź 2007. 

3. Nałęcz-Kłos E., Współistnienie kultur i religii różnych narodów, „Hejnał 

Oświatowy”, 2002, nr 2 (52), s. 34. 

4. Nałęcz-Kłos E., Pozwólmy naszym dzieciom odnaleźć się w świecie, 

„Twoja Zdrowa Medycyna”, 2004, nr 8, s. 10-11. 

5. Nałęcz-Kłos E., Program „The Gateway Award” jedną z metod 

aktywizujących uczniów o zaburzonym procesie rozwoju, „Rybnickie 

Zeszyty Nauczycielskie”, 2007, nr 12, s. 51-55. 

6. Nałęcz-Kłos E., Sprawozdanie z dnia 17.11. 2008 (w:) Sprawozdania 

i raporty koordynatora programu „The Gateway Award” w Polsce, 

Archiwum Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego nr 3 w Krakowie. 

7. „The Gateway Award” – Podręcznik programu autorskiego, opracowanie 

R. Nixon (wydruk komputerowy do użytku szkoleniowego), 

Birmingham 2004. 

- 198 -

Wojciech Swędzioł 

Akademia Wychowania Fizycznego Kraków 

PRZYGOTOWANIE DO PEŁNEJ AKTYWNOŚCI ŻYCIOWEJ 

OSÓB NIEWIDOMYCH I SŁABOWIDZĄCYCH 

W PROCESIE EDUKACJI NA PRZYKŁADZIE 

CARL-STREHL-SCHULE (CSS) W MARBURGU 

Wstęp 

Przedstawiony artykuł jest efektem dwukrotnej wizyty i stażu autora 

w Szkole Carla-Strehla w Marburgu. W pewnym sensie jest również uzupełnnieniem 

referatu przedstawionego w czasie konferencji w Państwowej 

Wyższej Szkole Zawodowej w Białej Podlaskiej pt. Kultura i rekreacja 

ruchowa w integracji osób niepełnosprawnych. Pomysł referatu jest opisem 

projektu badawczego pt. „Wspinaczka halowa i skałkowa z osobami 

niewidzącymi. Metody inicjacji i nauczania, rola w zaspokajaniu potrzeb 

emocjonalnych” 1 . 225 Pomysł skrystalizował się w czasie wspomnianych 

wizyt oraz stażu. Autor wykorzystał podstawowe techniki badawcze, takie 

jak obserwacja uczestnicząca, rozmowy i wywiady, wywiad środowiskowy, 

oraz późniejsza analiza dokumentacji filmowej. Opisywana w niniejszym 

doniesieniu placówka jest modelowym przykładem przygotowania młodych 

niepełnosprawnych ludzi do pełnej aktywności życiowej, co więcej owa 

pełna aktywność jest w CSS każdego dnia prowadzona w formie 

rozmaitych aktywności, których realizacja w innych warunkach byłaby 

niemożliwa, bądź znacznie utrudniona. Na szczególną uwagę zasługuje tu 

niezmiernie wszechstronny program zajęć wychowania fizycznego jak 

również fakt, że opisywana placówka nie jest wolna od problemów 

finansowych a wiele z wdrażanych w niej projektów jest możliwych tylko 

i wyłącznie dzięki pozyskiwaniu sponsorów. 

1 

W. Swędzioł, Wspinaczka halowa i skałkowa z osobami niewidzącymi (w:) J. Bergier, 

Z. Kubińska (red.) Kultura i rekreacja ruchowa w integracji osób niepełnosprawnych, 

Wydawnictwo PWSZ Biała Podlaska, Biała Podlaska 2006, s. 359. 

- 199 -

Carl-Strehl-Schule w Marburgu – modelowy przykład aktywizacji 

Wykonywanie pracy i aktywność zawodowa to jedne z podstawowych 

zadań życiowych człowieka. Natomiast jedną z istotniejszych form 

wspierania rozwoju jest przysposobienie do kariery zawodowej. Praca 

zawodowa, według różnych autorów stanowi miarę osiągnięć, bezpieczeństwa 

i jakości życia 2 , 226 staje się zatem niezbędnym warunkiem pełnej 

aktywności życiowej. W odniesieniu do sytuacji życiowej osób 

niewidomych, badania wskazują, że pragnienia życiowe tych osób są 

podobne do pragnień każdego zdrowego człowieka. Badani wymieniają 

w pierwszej kolejności założenie własnej rodziny, satysfakcjonującą pracę, 

akceptację w społeczeństwie 3 . 227 Potwierdzają to badania R. Ossowskiego 

4228 z których wynika, że niewidomi podobnie jak pełnosprawni, chcą 

być niezależni i samodzielni. Istotnym problemem staje się zatem brak 

miejsc pracy dla osób niewidomych i chociaż bezrobocie jest udziałem 

również ludzi pełnosprawnych, to w tym jednak wypadku wynika raczej 

ze stereotypu, że niewidomi to osoby niezdolne do pracy 5 . 229 Aktywizacja 

zawodowa osób niewidomych powinna być rozumiana jako proces 

wieloetapowy rozpoczynający się już na poziomie szkoły podstawowej. 

Winna być formą pomocy w osiągnięciu możliwego stopnia rozwoju i realizacji 

zadań życiowych. Tworzenie optymalnych warunków dla rozwoju 

jest bardzo istotnym składnikiem procesu wychowawczego. Zajmuje się 

tym pedagogika specjalna, a jej podstawowy cel, czyli wychowanie i nauczanie 

dzieci, które bez specjalnej pomocy nie mogłyby osiągnąć 

możliwego dla nich stopnia rozwoju i realizacji zadań życiowych, pozostaje 

niezmiennie aktualny. 

Szkoła imienia Carla-Strehla w Marburgu (Niemcy) jest placówką 

zorientowaną na kształcenie i wychowywanie młodzieży z dysfunkcjami 

narządu wzroku. Placówka będąca w rzeczywistości „wielopoziomowym” 

kampusem zajmuje się edukacją dzieci i młodzieży z dysfunkcjami narządu 

wzroku z całych Niemiec. Stosowane w niej rozwiązania, wdrażane 

projekty, kładą szczególny nacisk na poszerzanie wiedzy, umiejętności oraz 

wzmacnianie motywacji a przez to na pełny rozwój osobowości wychowanków 

szkoły i ich socjalizację przejawiającą się m.in. w późniejszej 

aktywności zawodowej. Spośród kompleksowego procesu edukacji na 

2 

A. Bańka, Jakość życia w psychologicznym doświadczaniu codzienności związanym 

z rozwojem zawodowym, pracą i bezrobociem (w:) A. Bańka, R. Derbis (red.), Pomiar 

i poczucie jakości życia u aktywnych zawodowo oraz bezrobotnych (s. 9-26). Poznań- 

Częstochowa: Środkowoeuropejskie Centrum Ekonomii Działania Społecznego, 1995, podaję 

za: M. Siekańska, Zadowolenie z pracy zawodowej osób wybitnie zdolnych, (s. 14), 

Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2005. 

3 

A. Marchewka, Sytuacja życiowa osób niewidomych, Medycyna Sportowa 11/2000, s. 18-21. 

4 

4 R. Ossowski, Kształtowanie obrazu własnej sytuacji i siebie u inwalidów wzroku 

w procesie rehabilitacji, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Bydgoszcz 1982, podaję za: A. Marchewka, 

Sytuacja życiowa…, dz. cyt., s. 20. 

229 

A. Marchewka, Sytuacja życiowa…, dz. cyt., s. 20. 

- 200 -

pierwszy plan wysuwa się doskonale zorganizowany jak i bardzo wszechstronny 

program wychowania fizycznego, będący wynikiem trwającej od 

1979 roku współpracy CSS z Instytutem Sportu i Motoryki Uniwersytetu 

Philippa w Marburgu. Wtedy to z inicjatywy Dr Nitscha (Carl-Strehl- 

Schule) zorganizowano pierwszy kurs narciarski dla osób niewidomych 

i słabo widzących. Ze strony Uniwersytetu Philippa, organizatorami tego 

przedsięwzięcia byli, Hans-Georg Scherer (ówczesny szef szkolenia 

narciarskiego) oraz Dr Eberhardt Hildenbrandt (profesor wiedzy o sporcie 

UP). Był to początek trwającej do dzisiaj, ponad 25-letniej współpracy 

„Blisty” 6230 z Instytutem Sportu i Motoryki. 

Oferta CSS dla każdego rocznika, przewiduje trzy godziny zajęć 

wychowania fizycznego na tydzień, a tematyka zmienia się co pół roku. 

W zajęciach udostępniana jest wzorcowa różnorodność sportowych 

obszarów uczenia się i działania, przy czym szczególną uwagę zwraca się 

na specyfikę dysfunkcji oraz na wcześniejsze doświadczenia 

ruchowe 7 . 231 Na poziomie średnim obok obowiązkowych oferowane są 

również tzw. sporty wyboru. Jest to obszerna gama różnorodnych 

dyscyplin uwzględniająca specyfikę zaburzenia i umożliwiająca przez pół 

roku pogłębianie, dyferencjacje czy też eksperymentowanie z nowymi 

obszarami aktywności. Są to np. pływanie kanu i kajakiem (na 

przepływającej przez Marburg rzece Lahn), jeździectwo (w niedaleko 

położonej stadninie), toczenie - ślizganie - balansowanie (w oparciu 

o różnorodny zestaw przyborów takich jak łyżworolki, szczudła, „wawago”, 

„pedalo” 8 ). 232 Dodatkowo skoki na batucie (pod nazwą Skyathletik), 

pływanie, judo, siłownia dla dziewcząt, koszykówka, piłka nożna, tenis 

stołowy, gry dla niewidomych, wspinaczka, tandemy rowerowe, piesze 

wędrówki, rock’n roll, taniec standardowy, taniec jazzowy, sporty przygodowe, 

lekka atletyka, pływanie dla niepływających, hokej halowy. Główne 

założenia szkoły w Marburgu w nawiązaniu do sfery wychowania 

fizycznego można przedstawić następująco. Uczestnicy zajęć sportoworuchowych 

w CSS nie są postrzegani jako wymagający terapii „nosiciele” 

dysfunkcji lecz 9 : 233 

- każdy człowiek jest pojmowany jako osoba pełna, wyjątkowa 

i całościowa, 

6 

Deutsche Blindenstudienanstalt (skr. Dt. Blista) – Niemiecki Instytut Studiów Osób 

Niewidomych (tł. własne). 

7 

Przykłady różnych indywidualnych przypadków można by tutaj mnożyć. Jednym z nich jest 

uczeń szkoły, pasjonat koszykówki, który stracił wzrok w wieku 16 lat w wyniku wypadku 

samochodowego. Kiedy trafił do CSS większość działań rehabilitacyjnych zorientowana była 

na wprowadzenie elementów koszykówki do jego zajęć sportowych. W efekcie tych działań 

nauczył się niemal bezbłędnie trafiać do kosza, którego umiejscowienie pomagał mu 

zlokalizować wcześniej swoim własnym rzutem nauczyciel. 

8 

http://www.fairplay-sporthandel.de/holzhoerz/wawago.htm 

9 

H. Herwig, Sportunterricht an der Carl-Strehl-Schule, Deutsche Blindenstudienanstalt e.V. 

Marburg 2003. 

- 201 -

- działanie sportowe jest postrzegane jako swoisty układ, „porozumienie” 

pomiędzy Ja i otoczeniem w którym „Ja” się porusza 

i działa. 

Natomiast szkoła jako instytucja: 

- poszukuje optymalnych sposobów (metod) oscylujących wokół 

przeżywania, uczenia się (również przez przeżywanie), 

pokonywania trudności, nabywania umiejętności, osiągania mistrzostwa, 

przygody, 

- w tym celu szkoła posługuje się atrakcyjnymi formami aktywności 

włączając je do swojego programu, 

- rozumie siebie jako instytucję wskazującą 10234 i tłumaczącą, umożliwiającą 

dostęp i pomoc w tworzeniu konstrukcji pojęć i znaczeń 

(co z kolei przekłada się na tworzenie obrazu świata osoby 

niewidzącej). 

Sport szkolny powinien pomagać uczniom zrozumieć świat aktywności 

ruchowej i sportu, poszerzać ich wiedzę i umiejętności, wzmacniać 

motywację a przez to rozwijać (czy też umacniać) ich osobowość. 

Przewodnie idee i specyfikę zajęć sportowych w szkole profilowanej w kierunku 

edukacji osób niewidomych i słabo widzących na przykładzie CSS, 

można przedstawić w następujących czterech punktach 11 : 235 

1. Rozwój i ukierunkowanie. Rozwój odnosi się do możliwie 

wszechstronnego ogólnego rozwoju w zakresie ruchu i percepcji, 

do poszerzenia percepcji przestrzeni, rozbudowy wzorców 

koordynacji. Ukierunkowanie odbywa się poprzez orientację co do 

możliwości a więc przez bogatą „ofertę”, propozycje różnorodnych 

aktywności. 

2. Ukierunkowanie z wyboru. Szeroka paleta różnych aktywności 

sportowych oraz form ruchu zapewniająca uczniom pełną swobodę 

10 

Z szeroko rozumianym „wskazywaniem drogi” (często będzie to droga rozwoju, droga 

życia) kojarzy się metaforyczna postawa przewodnika osoby niewidomej, podobnie jak ma to 

miejsce z przewodnictwem w sytuacji turystycznej. Jak pisze A. Matuszyk powołując się na 

Tadeusza Staicha, nie wystarczy być dobrym przewodnikiem czy pilotem – „semaforem”, czyli 

funkcjonariuszem sprawnie wskazującym bezpieczną drogę. Należy mieć świadomość, że 

przewodnik ma nie tylko ludzi gdzieś prowadzić, ale ma im coś przekazywać, coś w nich 

wzbudzać. A. Matuszyk, Przywództwo w grupie turystycznej, Folia Turistica 2002, nr 13, 

s. 5-27. Przytaczam te słowa ponieważ są doskonałym uzasadnieniem podejmowanych przez 

placówki specjalne na świecie inicjatyw związanych z przeżywaniem, przygodą etc. wśród 

których CSS wydaje się być bardzo aktywna, w przeciwieństwie do szkolnictwa w Polsce. 

Nie mam tu na myśli wyłącznie szkół specjalnych i ich oczywistych problemów finansowych. 

Przykładem, może być malejący z roku na rok udział zajęć praktycznych z zakresu sportu 

i turystyki w programach studiów w Akademiach Wychowania Fizycznego. 

11 

. Herwig, Sportunterricht…, dz. cyt. 

- 202 -

wyboru, przy czym sam wybór jest obowiązkowy. Możliwe staje się 

pogłębienie nabytych umiejętności, dyferencjacja w kierunku całkiem 

nowych, zależnych od stopnia zachowanego widzenia. 

Możliwe jest również poszerzenie obowiązkowego obszaru wyboru 

jak również trening i rywalizacja. 

3. Zazębianie i konsekwencje rozwoju. Obszar obowiązkowego 

wyboru jest uzasadniony logicznie i wiąże się z wystąpieniem 

pewnych następstw. W odniesieniu do niego mogą zaistnieć 

z jednej strony typowe przejścia i zmiany dominacji (przykładowo 

od podstawowych doświadczeń ruchowych do sportu, od kordynacji 

do obciążeń kondycyjnych). Z drugiej strony pryncypialny 

jest właśnie problem koordynacji (np. ogólna poprawa równowagi 

przed przystąpieniem do nauki jazdy na nartach), oraz problem 

bezpieczeństwa (np. nauka pływania przed nauką windsurfingu). 

4. Przedłużenie i umocnienie. Sport szkolny przeciwstawia się 

izolacji. Z tego powodu kierunkuje się i umożliwia wykształcenie 

„żyłki” sportowej, jak również wypróbowanie nabytej wiedzy 

i umiejętności w „rzeczywistym sporcie”. W ten sposób zainicjowane 

zostają na gruncie sportu możliwości socjalnej integracji, 

czemu służą obozy sportowe, przejście do sportu klubowego, 

pośredniczenie i doradztwo dotyczące szeroko pojętej oferty 

sportowej. 

Program sportowy szkoły jest tworzony we współpracy z Instytutem 

Sportu i Motoryki Uniwersytetu Philippa a dodatkowo wspierany przez 

tenże Instytut kierujący do pomocy w realizacji zajęć studentów, którzy 

jako specjalność wybrali kierunek „Sport z osobami niewidomymi”. Taka 

współpraca rozwiązuje zasadniczy problem personalny związany ze 

specyfiką zajęć, w czasie których każdej osobie niewidzącej towarzyszyć 

musi widzący przewodnik, opiekun. Na bazie tak skonstruowanej 

współpracy możliwe stało się uruchomienie wielu kosztownych projektów 

(sporty zimowe, sporty wodne, jeździectwo). Dalszą edukację absolwentów 

CSS wspiera Niemiecki Instytut Studiów Osób Niewidomych (Dt. Blista), 

przy czym zabiegi Instytutu nie ograniczają się wyłącznie do dalszego 

kształcenia czy też wy-kształcenia uczniów z dysfunkcją narządu wzroku, 

lecz mają na celu także tworzenie atrakcyjnej oferty dla szkoleniowców 

oraz trenerów w obszarze sportu otwartego i klubowego, dzięki czemu 

umożliwia się bądź ułatwia dostęp do sportu przez sportowców z uszkodzonym 

wzrokiem 12 . 236 

12 

Jak zatem wyjaśnić logicznie współorganizowanie przez niektóre Akademie Wychowania 

Fizycznego w Polsce Olimpiad Specjalnych z jednej strony, a z drugiej stosowanie kryteriów 

naboru i rekrutacji, uniemożliwiających zdolnym, często utytułowanym niepełnosprawnym 

sportowcom podjęcie studiów w tej Akademii. Dotyczy to również osób fizycznie w pełni 

sprawnych, z zachowanym widzeniem (np. utrata jednego oka), posiadających jednak 

pierwszą grupę inwalidzką. 

- 203 -

Wykraczając poza zajęcia sportowe prowadzone w CSS warto 

wspomnieć jeszcze o edukacji w ogóle i ideach propagowanych przez tą 

placówkę. Idee te zostały zapoczątkowane przez niewidomego filologa 

i ekonomistę Carla Strehla, oraz widzącego dyrektora uniwersyteckiej 

kliniki okulistycznej Alfreda Bielschowsky a ich urzeczywistnienie 

nastąpiło w 1916 roku poprzez założenie pierwszego w świecie gimnazjum 

dla niewidzących. Oferta szkoły wykracza poza możliwości regularnej 

szkoły. Pomaga ona uczniom samodzielnie odnaleźć się i utrwalić swoją 

pozycję w świecie osób widzących. Wspomniana pomoc zewnętrzna jest 

rozumiana jako kierowanie przez szkołę w stronę samopomocy czyli 

udzielaniu pomocy samemu sobie poprzez zaktywizowanie „uśpionych” sił 

biologicznych i cech wolicjonalnych. Realizacja powyższych założeń 

odbywa się poprzez: 

- kontynuację kształcenia dostosowanego do potrzeb, 

- ukierunkowane środki rehabilitacji, pomagające samodzielnie 

organizować dzień powszedni i osiągnąć możliwie pełną mobilność 

oraz niezależność od zewnętrznej pomocy, 

- liczne koła zainteresowań, możliwości spędzania wolnego czasu 

oraz uprawiania sportu, które w normalnych warunkach są 

zarezerwowane dla osób widzących. 

Początek nauki w CSS to 5 klasa a najmłodsi uczniowie są w wieku 

10 lat. Około 260 uczennic i uczniów przygotowuje się do matury, matury 

zawodowej (niem. Fachabitur) lub kończy wykształcenie jako sprzedawca 

w branży informatycznej. Ponieważ uczniowie trafiają do CSS z różnych 

ośrodków w całych Niemczech, w celu wyrównania poziomu wiadomości 

w zakresie języka niemieckiego, angielskiego oraz matematyki oferowane 

są dodatkowe kursy. Pierwszy kontakt ze szkołą to tzw. tydzień orientacji 

(bowiem z założenia nie jest to tydzień próbny). Czas ten służy i jest 

możliwością wzajemnego poznania. Uczniowie uczestniczą w zajęciach, 

mieszkają w małych „familijnych” grupach, poznają nauczycieli i innych 

uczniów. Nauczyciele i pedagodzy mają dzięki temu możliwość określić 

jaka grupa mieszkalna i jaka forma rehabilitacji będzie odpowiednia dla 

poszczególnych uczniów. Za koszty związane z takim pobytem z reguły 

odpowiadają ponadregionalni przedstawiciele pomocy społecznej. 

- 204 -

Tab. 1. Poniższa tabela przedstawia przykładową konstrukcję planu 

zajęć sportowych z uwzględnieniem 1,2,3 godziny zajęć 

sportowych oraz obozów i wyjazdów sportowych 

w odniesieniu do poziomu nauczania. 

Źródło: materiały udostępnione przez CSS. 237 

Pierwszym partnerem jest jednak zawsze lokalny urząd pomocy 

społecznej. Po 10 klasie uczniowie mają możliwość dokonania wyboru 

spośród różnych ofert kontynuowania nauki. Może to być gimnazjum 

ogólnokształcące lub ogólnokształcące gimnazjum zawodowe, a kończąca je 

matura jest uznawana we wszystkich landach Niemiec. Liceum Zawodowe 

kierunek Wiedza o Społeczeństwie kończy się zawodową maturą 

umożliwiającą podjęcie nauki w Wyższej Szkole Zawodowej. W Szkole 

Zawodowej osiąga się ukończenie nauki na poziomie średnim. Dodatkową 

możliwością jest wykształcenie zawodowe na kierunkach Przetwarzanie 

Informacji i Przemysł, oraz Sekretariat Językowy. W pierwszych latach 

wszyscy uczniowie uczęszczają do pierwszego poziomu gimnazjum (niem. 

Sekundarstufe I) gdzie program nauczania odpowiada programom szkół 

13 

Oznaczenia stosowane w tabeli: FOS (Fachoberschule Sozialwesen) Liceum Zawodowe 

kierunek Wiedza o Społeczeństwie, BIW (Berufsfachschule für Informationsverarbeitung und 

Wirtschaft) Szkoła Zawodowa kierunek Przetwarzanie Informacji i Przemysł, FSK 

(Berufsfachschule für Fremdsprachensekretariat) Szkoła Zawodowa kierunek Sekretariat 

Językowy, BtG (Blindentechnische Grundausbildung) Podstawowe wykształcenie techniczne 

dla osób niewidomych (tł. własne). 

- 205 -

otwartych, przy czym przedmioty artystyczne Muzyka i Sztuka, oraz 

geografia, języki obce oraz zajęcia sportowe są realizowane w powiększonym 

wymiarze godzin. Gimnazjum prowadzi więc uczniów od 5 do 13 

klasy. W pierwszym poziomie gimnazjum zajęcia są prowadzone w określonych 

klasach. 9 i 10 klasa jest z założenia czasem na podjęcie decyzji 

co do swojej własnej drogi dalszej edukacji. Na poziomie drugim 

gimnazjum (Sekundarstufe II) w klasach 11,12,13 uczniowie pracują w systemie 

kursowym uwzględniającym ich szczególne zdolności oraz przestrzeń 

wolnego wyboru interesującej tematyki. Możliwe są dodatkowe 

kursy prowadzone w powiększonym wymiarze godzin i mające istotny 

wpływ na ostateczną maturalną ocenę ich pracy. 

Ważnym elementem w całościowej strukturze placówki jest RES 

(Rehabilitationseinrichtung für Blinde und Sehbehinderte) czyli jednostka 

zajmująca się rehabilitacją niewidomych i słabowidzących. Jako część 

pedagogicznej części Niemieckiego Instytutu Studiów Osób Niewidomych 

(Dt. Blista), do którego obok CSS należy również internat, zajmuje się 

przede wszystkim przygotowaniem uczniów do samodzielnego funkcjonowania 

w codzienności. W ramach tej działalności RES zajmuje się 

poradnictwem w zakresie dopasowania pomocy optycznych, urządzeń 

czytających, środków ergonomii pracy, specjalnego oświetlenia. Inną sferą 

działania RES jest BtG (niem. Blindentechnische Grundausbildung), czyli 

podstawowe wykształcenie techniczne niewidomych skierowane do osób, 

które w wyniku nagłej utraty lub pogorszenia zdolności widzenia zostały 

gwałtownie wyrwane ze swojego przebiegu życia a ich możliwości 

radykalnie ograniczone. W 10 osobowych grupach odbywają się szkolenia 

w zakresie pisma Braille’a, wprowadzenie do obsługi specyficznych 

urządzeń peryferyjnych EDV, wprowadzenie do obsługi elektronicznych 

urządzeń czytających, orientacja i mobilność, praktyczne zdolności, sport. 

W lutym 2004 roku wdrożony został nowy projekt pod nazwą „Niewidomi 

i Słabowidzący uczniowie przy Notebooku” w wyniku którego w czterech 

klasach 6 i 7 uczniowie zostali wyposażeni w osobiste Notebooki. 

Jedną z form edukacji w CSS jest powszechność wszelkiego rodzaju 

broszur edukacyjnych. Ich zadaniem jest wyjaśniać zagadnienia, które w 

pewnych okolicznościach mogą stwarzać problemy w bezpośrednim 

kontakcie z pedagogiem. Przykłady takich broszur edukacyjnych o bardzo 

wymownych tytułach i tematyce mogą być następujące: „Nie pozwolę się 

zepchnąć do niepełnosprawności” (wczesne decyzje dotyczące wyboru 

szkoły profilowanej, niezależność i samowystarczalność), „Niewidomy, 

słabo widzący i ten pomiędzy nimi – wskazówki do obchodzenia się z 

niewidomymi i słabo widzącymi w ruchu ulicznym” (co powinien zrobić, 

jak się zachować: pieszy, rowerzysta, kierowca samochodu w różnych 

sytuacjach), „Rodzice pomagają rodzicom”, „Kiedy moje niewidzące dziecko 

idzie do szkoły…”, „Nie widzieć a jednak być widocznym” – rozdziały: Co 

myślą widzący o niewidomych i słabo widzących? Widzący w sytuacjach 

z niewidomym i słabowidzącym, Niewidomy i słabowidzący w codziennym 

- 206 -

życiu (np. wyjaśnienie pochodzenia blindisimów, wyglądu twarzy 

w szkłach korekcyjnych), Codzienne nieporozumienia, Pomocy! Ktoś mi 

pomaga!, Jak nawiązać kontakt z widzącymi rówieśnikami? (podrozdziały: 

Trochę odwagi, Flirtowanie, 10 złotych reguł flirtowania). 

Podsumowanie 

Wydaje się, iż korzystne byłoby wprowadzenie w naszym rodzimym 

szkolnictwie rozwiązań zaprezentowanych na przykładzie CSS form 

aktywizacji osób niewidomych i słabowidzących. Zasadniczym powodem 

do poszerzenia i uatrakcyjnienia „oferty” szkolnictwa jest fakt, że 

aktywizacja zawodowa osób niewidomych powinna być rozumiana jako 

proces wieloetapowy rozpoczynający się już na poziomie szkoły 

podstawowej. Winna być formą pomocy w osiągnięciu możliwego stopnia 

rozwoju i realizacji zadań życiowych. Z obserwacji własnych wynika, że 

poza brakiem środków finansowych poważnym utrudnieniem na drodze 

do powszechnego wprowadzenia w życie form aktywności przyczyniających 

się w wieloletniej perspektywie do odnalezienia przez osoby 

niepełnosprawne własnej drogi, a często nawet i sensu życia. 

Literatura 

1. Bańka A., Jakość życia w psychologicznym doświadczaniu codzienności 

związanym z rozwojem zawodowym, pracą i bezrobociem 

(w:) Bańka A., Derbis R. (red.), Pomiar i poczucie jakości życia 

u aktywnych zawodowo oraz bezrobotnych, Poznań-Częstochowa: 

Środkowoeuropejskie Centrum Ekonomii Działania Społecznego, 

1995. 

2. Behrens I., Bechheim J., Nagel J., Ulrich R., Fortbildung 

Weiterbildung 2003, Deutsche Blindenstudienanstalt e.v., Marburg 

2003. 

3. Fischer C. A., Ulrich R., Carl-Strehl-Schule eine besondere Schule 

für Blinde und Sehbehinderte, Deutsche Blindenstudienanstalt e.v., 

Marburg 2003. 

4. Herwig H., Sportunterricht an der Carl-Strehl-Schule, Deutsche 

Blindenstudienanstalt e.v. Marburg 2003. 

5. Marchewka A., Sytuacja życiowa osób niewidomych, Medycyna 

Sportowa 11/2000. 

6. Matuszyk A., Przywództwo w grupie turystycznej, Folia Turistica 

2002, Nr 13. 

- 207 -

7. Ossowski R., Kształtowanie obrazu własnej sytuacji i siebie u inwalidów 

wzroku w procesie rehabilitacji, Wyższa Szkoła 

Pedagogiczna, Bydgoszcz 1982. 

8. Siekańska M., Zadowolenie z pracy zawodowej osób wybitnie 

zdolnych, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu 

Lubelskiego, Lublin 2005. 

9. Swędzioł W., Wspinaczka halowa i skałkowa z osobami 

niewidzącymi (w:) J. Bergier, Z. Kubińska (red.), Kultura i rekreacja 

ruchowa w integracji osób niepełnosprawnych, Wydawnictwo 

PWSZ Biała Podlaska, Biała Podlaska 2006. 

- 208 -

WARIA 

- 209 -

- 210 -

Elżbieta Szczygielska, 


WYBRANE METODY ANALIZY DANYCH JAKOŚCIOWYCH 

W BADANIACH AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB 


Wstęp 

Pomiary jakościowe są powszechnie stosowane w wielu dziedzinach 

nauki, takich jak na przykład psychologia, medycyna czy biologia. 

Wykorzystanie analiz jakościowych umożliwia dokonywania pomiarów 

i badań w szeroko pojętych obszarach nauk społecznych. Ważna ich rola 

zarysowuje się w także w analizach związanych z problematyką osób 

niepełnosprawnych ze szczególnym uwzględnieniem aktywności zawodowej. 

Wynika to z faktu, iż zagadnienie to ma charakter interdyscyplinarny, 

stanowi przedmiot zainteresowania ekonomii, socjologii oraz 

psychologii, a nawet turystyki. Wykorzystanie badań jakościowych pozwala 

na identyfikację czynników oddziałujących na aktywność zawodową osób 

niepełnosprawnych a także umożliwia znalezienie odpowiedzi na pytania 

o wpływ tych czynników na poszczególne grupy osób o niepełnej sprawności. 

Dla wyciągnięcia wiarygodnych wniosków wymagane jest użycie odpowiednich 

technik analitycznych. O ile w przypadku pomiarów przeprowadzanych 

w skali ilorazowej i interwałowej znane i powszechnie stosowane 

jest szerokie spektrum technik badających występowanie istotnych różnic, 

o tyle analiza wielkości mierzonych w skalach porządkowej i nominalnej 

jest przeprowadzana najczęściej w mało wyszukany sposób 1 . 238 Często 

analiza statystyczna ogranicza się do interpretacji tablic wielodzielczych, 

a podejście takie jest uzasadniane słabością użytej skali pomiarowej 

wynikającą z braku jednoznacznie zdefiniowanej odległości pomiędzy kategoriami 

zmiennej. 

Celem niniejszego artykułu jest próba wskazania zaawansowanych 

technik analitycznych umożliwiających wyciągnięcie wniosków z danych 

jakościowych na przykładach wyników badań związanych z aktywnością 

zawodową osób niepełnosprawnych. 

1 

J. A. Moczko, Wybrane metody analizy danych jakościowych na przykładzie wyników 

badań kardiologicznych (w:) Zastosowania statystyki i data mining w badaniach naukowych, 

StatSoft, Kraków 2008, s. 23. 

- 211 -

Przykład zastosowania analizy jakościowej 

Przykładem zastosowania analizy danych jakościowych jest analiza 

korespondencji 2 . 239 Dane pochodzą z badań realizowanych przez Instytut 

Turystyki i Rekreacji PWSZ im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej 

na temat „Społeczne uwarunkowania udziału w turystyce i rekreacji osób 

niepełnosprawnych zamieszkujących tereny wschodniej Polski”. Zbadano 

powiązania stanu aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych z ich 

wiekiem. Cecha „Aktywność zawodowa” posiada następujące kategorie: 

p – pracujący, b – bezrobotny, bz – bierny zawodowo. 

Tab. 1. Tabela kontyngencji cech: Aktywność zawodowa i wiek. 

Źródło: opracowanie własne. 

Zestawienie liczby jednoczesnych wystąpień dwóch kategorii z różnych 

cech przedstawiono w tablicy kontyngencji (tab. 1). Całkowita liczebność 

jest równa liczbie uzyskanych odpowiedzi i wynosi 745. 

Adekwatnie do przyjętych oznaczeń liczba kategorii cechy wiek to 

r =5, a liczba kategorii cechy „Aktywność zawodowa” to c=3. W ostatnim 

wierszu i w ostatniej kolumnie zapisano liczebności brzegowe wierszy i 

kolumn. Tabela 2 przedstawia macierz korespondencji. 

Tab. 2. Częstości zaobserwowane (pij) oraz brzegowe wierszy i kolumn. 

Źródło: obliczenia własne. 

2 

E. Szygielska, G. Olchowik, Analiza korespondencji jako metoda eksploracji danych (w:) 

Przetwarzanie informacji w społeczeństwie informacyjnym. (red) T. Grudniewski, 

J.M. Olchowik. Wyd. PWSZ, Biała Podlaska 2007, s. 143-152. 

- 212 -

Wyniki zawarte w tabeli 2 pokazują, że ponad połowa badanych osób 

(58,5%) jest biernych zawodowo oraz że najliczniejszą grupę (25,1%) 

stanowią osoby w wieku 25-34 lata. Największy udział w liczebności osób 

pracujących mają osoby w wieku produkcyjnym, czyli 35-54 lata (13,7%). 

Następnym etapem analizy korespondencji jest wyznaczenie częstości 

i liczebności oczekiwanych oraz statystyki chi-kwadrat (tab.3, tab.4). 

Tab. 3. Liczebności oczekiwane. 


Tab. 4. Wyniki testu chi-kwadrat. 


Tab. 5. Profile wierszy. 


Z przeprowadzonych obliczeń wynika, że hipotezę o niezależności 

cech należy odrzucić (p

W celu wskazania centrum rzutowania oraz wyznaczenia dystansu 

dzielącego środek ciężkości i punkty obrazujące przedziały wiekowe i stany 

aktywności zawodowej w rzeczywistej przestrzeni powiązań kategorii, 

obliczono profile wierszy (tab. 5) i kolumn (tab. 6). 

Rys.1. Wykres profili kategorii cechy wiek. 


Na podstawie wartości zawartych w tabeli 5 oraz rysunku 1 można 

stwierdzić, że kategorią wieku najbardziej zbliżoną do profilu średniego 

jest przedział 25-34 lata. Po wykonaniu graficznej prezentacji punkt 

obrazujący tę kategorię powinien znajdować się najbliżej centrum 

rzutowania. Można przypuszczać, że najdalej będą umiejscowione punkty 

przedstawiające przedziały wiekowe 45-54 lata i 55 lat i więcej, wpływając 

jednocześnie w największym stopniu spośród kategorii zmiennej „wiek” na 

odrzucenie hipotezy o niezależności cech. 

Podobnie można zinterpretować profile kolumn (tab. 6 oraz rys. 2). 

W niewielkiej odległości od centrum rzutowania spodziewać się można 

punktu opisującego kategorię „bierny zawodowo”, najdalej powinien 

znaleźć się punkt „pracujący”. 

Tab. 6. Profile kolumn. 


- 214 -

Rys. 2. Wykres profili kategorii cechy aktywność zawodowa. 


W celu wyznaczenia współrzędnych kategorii cech dokonano 

dekompozycji macierzy różnic standaryzowanych według wartości 

osobliwych. Wyznaczono dwie wartości osobliwe, ponieważ ich liczba jest 

równa: 

K=min(r-1,c-1)=min(4,2)=2. 

W tabeli 7 podano wartości własne 

λ k 

(kwadraty wartości osobliwych 

γ k 

) 

a także udział inercji głównych w inercji całkowitej λ . W jednowymiarowej 

przestrzeni rzutowania powiązań między badanymi cechami, całkowita 

inercja jest wyjaśniona w 67,6%, a powiązania między cechami 

odzwierciedlałyby punkty położone na prostej. Dodanie kolejnej osi 

spowoduje, że nie będzie strat informacji (jakość odwzorowania 1). 

Tab. 7. Wartości własne i inercja (wszystkie wymiary). 


W tabeli 8 i 9 przedstawiono wyznaczone współrzędne punktów 

obrazujących kategorie obydwu cech w przestrzeni dwuwymiarowej. 

Tab. 8. Współrzędne kategorii zmiennej „wiek”. 


- 215 -

Tab. 9. Współrzędne kategorii zmiennej „aktywność zawodowa”. 

Źródło: obliczenia własne 

Na rysunku 3 przedstawiono kategorie obydwu analizowanych cech w 

przestrzeni dwuwymiarowej. Rozrzut punktów potwierdza wnioski 

wyciągnięte na podstawie wykresów profili wierszowych i kolumnowych. 

Rys. 3. Graficzna prezentacja powiązań wariantów cech 

aktywność zawodowa i wiek. 


Ocena wzrokowa rysunku 3 pozwala na wyodrębnienie trzech 

kategorii powiązanych (grupy punktów leżących najbliżej siebie). Na podstawie 

graficznej prezentacji powiązań, możemy powiedzieć, że wśród 

niepełnosprawnych osób pracujących dominują osoby w wieku 35-54 lata, 

osoby bezrobotne są w głównej mierze w wieku między 25 a 34 rokiem 

życia. Położenie punktów przedstawiających kategorie wieku „55 lat 

i więcej” oraz „16-24” wskazuje na naturalną sytuację w społeczeństwie, 

czyli osoby w wieku przedprodukcyjnym oraz emerytalnym pozostają 

bierne zawodowo. 

- 216 -

Podsumowanie 

Opisana w pracy metoda stanowi przykład analizy danych 

jakościowych. Pokazuje w jaki sposób można uzyskać z danych 

mierzonych na najsłabszej skali pomiarowej znacznie więcej informacji. 

Omówiona metoda nie wyczerpuje jednak możliwości podejścia do danych 

jakościowych. W badaniach coraz częściej wykorzystywane są techniki 

oparte na sztucznej inteligencji. Dostępne pakiety statystyczne pozwalają 

na konstruowanie sztucznych sieci neuronowych. Popularność zyskują 

metody data mining, identyfikujące systematyczne relacje występujące 

w zgromadzonych wynikach pomiarów. Jedną z technik data mining jest 

technika drzew klasyfikacyjno-regresyjnych C&RT. Podstawową właściwością 

drzew jest ich hierarchiczna struktura oparta na predyktorach 

wyrażonych na skali nominalnej. Każda z technik bazuje na innych 

założeniach i dlatego uwypukla nieco inne właściwości zebranych danych. 

Przed wyciągnięciem ostatecznych wniosków korzystne wydaje się 

przeprowadzenie analiz rozmaitymi metodami, co zapewni dokładną i bardziej 

wnikliwą ich interpretację. 

Literatura 

1. Moczko J. A., Wybrane metody analizy danych jakościowych na 

przykładzie wyników badań kardiologicznych (w:) Zastosowania 

statystyki i data mining w badaniach naukowych, StatSoft, Kraków 

2008. 

2. E. Szygielska, G. Olchowik, Analiza korespondencji jako metoda 

eksploracji danych (w:) Przetwarzanie informacji w społeczeństwie 

informacyjnym. (red) T. Grudniewski, J.M. Olchowik. Wyd. PWSZ, 

Biała Podlaska 2007, s. 143-152. 

- 217 -

- 218 -

Pobierz pełny tekst

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template ?