Download (3406Kb) - Универзитет Гоце Делчев Штип

УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ” – ШТИПЕКОНОМСКИ ФАКУЛТЕТД-р Александар Д-р Крсте ШајноскиКостадиновскиМАКРО И МИКРО АСПЕКТИТЕ НА ТРОШОЦИТЕВО ДЕВИЗЕН ЗДРАВСТВЕНИОТ СИСТЕМ СЕКТОРИ ДЕВИЗНО РАБОТЕЊЕШтип, 2011

АвторДоц. д-р Крсте ШајноскиДЕВИЗЕН СИСТЕМ И ДЕВИЗНО РАБОТЕЊЕРецензенти:Проф. д-р Ристо ФотовДоц. д-р Виолета МаџоваЛектор:Вангелија ЦавковаТехничко уредување:Крсте ШајноскиИздавач:Универзитет ”Гоце Делчев” - ШтипПечати:Печатница ”2 Август” - ШтипТираж300 примероциCIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека “Св. Климент Охридски”, Скопје339.74(035)ШАЈНОВСКИ, КрстеДевизен систем и девизно работење / Крсте Шајноски. - Штип :Универзитет “Гоце Делчев”, Економски факултет, 2011. - 189 стр. ; 21 смФусноти кон текстот. - Библиографија: стр. 179-187ISBN 978-608-4504-43-6а) Девизен систем и девизно работење - ПрирачнициCOBISS.MK-ID 89286154

Доц. д-р Крсте ШајноскиДЕВИЗЕН СИСТЕМ И ДЕВИЗНО РАБОТЕЊЕПРВО ИЗДАНИЕШтип, 2011

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноски2.2. Улогата на конвертибилноста во унапредувањето намеѓународните плаќања, како основа за поинтензивен развој намеѓународните економски односи ....................................................... 692.3. Многу „видови” конвертибилност ја замаглуваат економскатасуштина на валутната кобвертибилност ............................................. 742.4. Валутната конвертибилност- како неограниченмултилатерализам ................................................................................ 763. Еволуција на меѓународните плаќања............................................. 823.1. Девизното работење во услови на либерализација намеѓународните плаќања и во услови на девизни ограничувања ...... 823.1.1. Слобода на плаќањата во системот на златно важење ....... 823.1.2. Напуштањето на златното важење - Билатерализам воекономските односи и во меѓународните плаќања - практика надевизни ограничувања ...................................................................... 863.1.3. Бретонвудски систем на меѓународни плаќања - обид замултилатерализација ........................................................................ 953.1.3.1. Планот на Џ.М. Кејнс ....................................................... 973.1.3.2. Бретонвудскиот систем на меѓународни плаќања ...... 1013.1.4. Развој по укинувањето на конвертибилноста на доларот -Слабости на националните валути во функција на меѓународносредство за плаќање ....................................................................... 1063.1.5. Меѓународните плаќања во услови на функционирање насветска валута ................................................................................. 1133.1.5.1. Предлози за враќање на златното важење .................. 1143.1.5.2. Емитирање на светски книжни пари .............................. 1163.1.5.3. Банкорот на Кејнс - решение на линија на светски париод типот стока-пари (против национални валути како светскипари). ............................................................................................ 1183.1.5.4. Развој на Специјалните права на влечење (СПВ) ........ 1223.2. Глобализацијата и режимот на флуктуирачки курсеви .......... 1253.3. Можности за чесно повлекување на доларот од функцијата насветски пари ........................................................................................ 1293.3.1. САД на раскрсница ................................................................ 1293.3.2. Редефинирање на развојот на САД во услови на светскавалута ............................................................................................... 1333.3.3. Супституирање на доларите со светска валута .................. 139ДЕВИЗЕН СИСТЕМ И ДЕВИЗНО РАБОТЕЊЕ ВО РМ ............................ 1431. Девизниот систем како важен сегмент на економскиот систем ...... 1432. Проблеми во конципирањето на девизниот систем ........................ 1443. Функционирање на девизниот систем и девизната политика ......... 1473.1. Либерализација на тековни и капитални трансакции ................ 1475

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноски3.2. Декларирана надворешна, а се спроведува внатрешнаконвертибилност на денарот ............................................................. 1503.3. Девизен пазар .............................................................................. 1513.4. Посебни мерки на НБРМ ............................................................. 1523.5. Девизни работи ............................................................................ 1543.6. Девизен надзор и девизна контрола .......................................... 1544. Девизниот курс на денарот и политиката на стабилизација ........... 1554.1.Стабилноста како претпоставка на растот .................................. 1564.2. Стабилноста (внатрешна и надворешна) и режимот надевизниот курс .................................................................................... 1574.2.1. Режимот на фиксен курс и стабилноста .............................. 1574.2.2. Режимот на флуктуирачки курс и стабилноста .................. 1604.3. Режимот на девизниот курс и конвертибилноста на домашнатавалута .................................................................................................. 1624.4. Истовремена потреба од стабилен и реален девизен курс наденарот ................................................................................................ 1645. Контрапродуктивноста на декларираната конвертибилност наденарот во 1998 година во услови на фиксен курс на денарот .......... 1665.1. Стабилизација на сметка на развојот ..................................... 1695.2. Стабилизација која генерира нерамнотежа во економскитеодноси со странство ........................................................................... 1725.3. Препуштање на развојот на интересите на странскиот капитал.............................................................................................................. 1755.4. Сè понагласени барања за поддршка на извозот и напроизводството во услови на апресиран девизен курс.................... 177КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА ..................................................................... 1796

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиПРЕДГОВОРДо подготвувањето на учебник за предметот девизен систем идевизно работење неопходно е да се направи дополнување напостојната основна, задолжителна литература од овој предмет, со огледна тоа што таа изобилува со бројни факти и информации во врска содевизите и девизното работење, а недостасуваат разгледувања напричинско-последичните односи во областа на интервалутарните односиво светот и нивното влијание врз националните економии. Не е доволнода се научи дека има фиксни и флуктуирачки курсеви, ако не се разберезошто фиксните курсеви (вклучувајќи ги и фиксните, но приспособливикурсеви во Бретонвудскиот систем), кои функционираа подолг период, сенапуштија и се премина на флуктуирачки курсеви? Кои се проблемите ипоследиците од таквиот пресврт? Колку таквата промена има удел воактуелните глобални нерамнотежи? (Појава на дефицитни и суфицитниземји во надворешно-трговските и тековните биланси), итн.Неприфатливо е и тоа што студентите на Економските факултетидипломираат само со научување на техничка дефиниција за еден одсуштествените институти на меѓународниот монетарен и финансискисистем, во чија основа е регулирањето на меѓународните плаќањавалутнатаконвертибилност. Сите научуваат дека валутнатаконвертибилност е замена на една во други валути. Тоа е точно, нотреба да се знае дека валутната конвертибилност не се исцрпува сотехниката на конверзија. Од еволуцијата на валутната конвертибилностпроизлегува дека нејзините облици не се неутрални во економскитезбиднувања во светот. Таа е значајна стоко-парична категоријаподложна и погодна за манипулирање и во националните стопанства иво светското стопанство. Појавата на „нови видови” конвертибилност,кои се објаснуваат со техниката на замена, ја замаглуваат економскатасуштина на поимот, т.е. потребата за мултилатерализација вомеѓународните плаќања. Во овој контекст е незаобиколно и прашањетоза создавање светска валута, наспроти националните валути (наразвиените економии) кои вршат функции на светски пари.7

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиСо оглед на значењето на институтот на валутнатаконвертибилност во регулирањето и остварувањето на меѓународнитеплаќања, потребно е студентите да се запознаат и со одлуката наРепублика Македонија за прифаќање на обврската од членот 8 одСтатутот на ММФ (воспоставување на надворешна конвертибилност наденарот). Неоправдано е дипломираните студенти да не знаат декаденарот е деклариран како конвертибилен, да не знаат од кој тип етаквата конвертибилност, какви се правата и обврските на стопанскитесубјекти и какви се последиците од одржувањето на конвертибиленстатус на денарот. А во исто време добиваат многу информации замерките и инструментите со кои се ограничуваат и/или забрануваатмеѓународните плаќања, како да се подготвуваме за изолација нанационалната економија од странските влијанија. Студентите треба дасе подготват да го разберат односот меѓу времено потребнитеограничувања и забрани во меѓународните плаќања во развојот нанационалната економија и либерализацијата декларирана соприфаќањето на обврските од членот 8 од Статутот на ММФ, односно однадворешната конвертибилност на денарот.Споменатите проблеми имаат значајно влијание воконципирањето и изградувањето на девизниот систем во македонскотостопанство. Тие ја детерминираат политиката во областа на девизнотоработење, во таа смисла дали таа ќе се потпира врз девизниограничувања или врз либерализација на плаќањата со странство (пришто конвертибилниот статус на домашната валута претставува највисокстепен на либерализација). Какви се последиците од едниот или другиотначин на регулирање на меѓународните плаќања во земјата, со оглед натоа што Македонија е мала и недоволно развиена земја.Со дополнувањата ќе се надмине практиката на предавање надевизниот систем како техника на обезбедување на средства замеѓународни плаќања. Во крајна линија тој се сведува на начин настекнување и распределба на средствата за плаќање во странство,меѓутоа, се запоставува дека од начинот (техниката) во голема меразависи рационалноста во вклучувањето на националното стопанство вомеѓународната поделба на трудот. Во елаборацијата на овие сознанијаќе се послужам со сознанијата на проф. д-р Вјекослав Мајхснер и проф.д-р Агис Шајноски.Скопје, септември 2011 годинаАвторот8

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноски1.1.1.Видови девизни ограничувањаОд досега реченото јасно произлегува дека со девизнитеограничувања економската и монетарната власт ги ставаат под контролаприливот и одливот на девизи со намера да обезбедат најрационалнозадоволување на општествено-економските потреби од увозни стоки иуслуги. Затоа се вели дека со нив се рационира оскудното средстводевизите.Тоа значи дека на девизите им се максимира цената, сопропишување на официјален курс, кој по правило е преценет и затоа,всушност, се врши рационирање на девизите. Затоа, во земјите коиодржуваат реални девизни курсеви на своите валути (преку понудата ипобарувачката на девизните пазари), нема могу прописи во врска сорационирањето на девизните средства. Приливот и одливот сеурамнотежуваат преку курсот. Но, кога курсот е преценет, приливот надевизи е дестимулиран и затоа треба да се воведе нивно рационирањесо цел, со остварениот прилив, да се обезбедат приоритетните потреби(лекови, суровини, опрема итн.). Во вакви ситуации, приливот на девизисе концентрира на едно место и оттаму девизните средства сераспределуваат според определените критериуми за приоритет(есенцијални стоки и помалку потребни и луксузни).Постојат квантитативни, квалитативни и девизни ограничувања сомешовит карактер. Со квантитативните ограничувања (преку давањеодобренија) се определува кои плаќања можат да се вршат, во којавалута и кои се субјектите кои можат да се занимаваат со девизнитрансакции. Овие ограничувања се директни. Со квалитативнитеограничувања се дејствува посредно, главно преку трошоците на кои сеподложуваат трансакциите. Станува збор за нивото на девизниот курсспоред кој централната банка ги купува и продава девизите. Ваквиограничувања се применуваат во девизните системи со многукратникурсеви. Курсевите се разликуваат според тоа дали се однесуваат наизвоз или на увоз. Покрај многукратните курсеви, во оваа група спаѓа ивоведувањето на девизна такса, извозна премија (стимулација) и увознатакса. Со овие ограничувања се врши камуфлирано манипулирање сокурсевите.Ограничувањата со мешан карактер се бројни и повеќето секомбинираат со можноста девизни средства да се набават на девизниотпазар, по правило, по повисока цена. На пример, увозот на автомобил еврзан со одобрение, ама девизите мораат да се набават на слободниотпазар. Значи, дозволата за увоз не ја опфаќа дозволата за плаќање.Во оваа група ограничувања спаѓа и регулирањето на движењетона капиталот за да се спречи негово бегство во било која форма(инвестиции, промет со хартии од вредност или преку било каквокамуфлирање преку други трансакции (фактурирање на извозот под, а наувозот над договорените цени, при што разликата се инвестира востранство).Со оглед на можните манипулации со девизните ограничувања коисе одразуваат и на другите економии и го кочат развојот на светскататрговија, во Статутот на ММФ проблематиката на девизнитеограничувања е посебно регулирана. Во напорите да остваримултилатерален систем на плаќање за тековни трансакции меѓу12

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиземјите членки, Статутот предвиде процес на елиминирање надевизните ограничувања. Тоа значи дека ја оправда потребата воопределен период девизните ограничувања да се применуваат, но гиобврза членките тие да не се зголемуваат, туку да се намалуваат и поизвесен период да ги прифатат обврските од членот 8 од Статутот завоведување конвертибилност на домашните валути, како израз назначително либерализирани плаќања спрема странство (за тековнитрансакции). Во овој контекст е јасно дека земјите членки можеле да јазадржат контролата на движењето на капитал.Во заклучок ќе ја наведеме критиката на девизните ограничувања.Во определен период се потребни, но ако долго се применуваатгенерираат неповолни состојби во националните економии. Како мошнеконцизно, ќе го наведам мислењето на проф. д-р Вјекослав Мајхснер:„Сите ограничувања на слободната игра на пазарните сили на понудатаи побарувачката го ограничуваат постигнувањето на максималнаекономичност како последица на поделбата на трудот, па така идевизните ограничувања. Заштитени во стоковниот промет однадворешна конкуренција, земјите повеќе не ги произведуваат ониеартикли во чие производство уживаат компаративна предност ипроизводството, воопшто земено, поскапува, а со тоа растат и цените.Поради економската изолираност на одделни национали стопанства вонив се формираат различни односи на цените, што е невозможно воеден единствен пазар каков што е слободниот светски пазар, а тоасоздава посебни тешкотии при укинувањето на ограничувањата иукинувањето на националните стопанства во светско стопанство.Конечно, бидејќи билатералниот стоковен промет меѓу две земји реткокога се израмнува, размената опаѓа на ниво на надворешно-трговскиоткапацитет на послабата земја, што значи дека опаѓа и вкупниот прометна светската трговија” 1 .Во екот на најголемата економска и финансиска криза (2007-2009)по Големата депресија од триесеттите години од минатиот век, беаприменети различни мерки со кои се загрозуваше постигнатиот степенна либерализација. Ќе наведеме само неколку со кои се послужијаземјите ширум светот:- увозни рестрикции преку зголемување на царините илинамалување на квотите за увоз и други мерки за заштита на домашнитеиндустрии, вклучувајќи и пропаганди, на пример, кампањи да се купуваатдомашни производи- Купувај американско, шпанско, француско, хрватско(имавме и купувај македонско);- субвенционирање за да се поддржат домашни индустрии,особено автомобилската, со цел да се спречи порастот наневработеноста, но се повредуваат странски компании;- појава на финансиски протекционизам преку давањетоприоритет во финансирањето на домашните бизниси и индивидуи. Сотоа се доведоа во тешкотии бројни индустрии и компании кои за времена процесот на финансиска глобализација се прилагодија на ситуацијатаво која беа во можност да примаат заеми и инвестициски средства од1 Економска енциклопедија I, Савремена администрација, Београд, 1984.13

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскисекаде и во било кое време; Со ова е запрен моторот наглобализацијата, особено со неочекуваното повлекување на средства одстранските банки; јавната помош се условува со незатворање надомашни фабрики за сметка на определени капацитети во странство;- подигање на повисоки бариери за да се спречи приливот наработници од други земји (протести против ангажирањето на странскиработници); при отпуштањето први на удар се странските работници, апополнувањето се врши во рамките на домашниот пазар на труд;Споменатите мерки се од арсеналот на политиката наосиромашување на соседот. А таа, како што вели Норико, е заразна.„Ако една земја тргне да го блокира узвозот, сигурно е дека другите ќеодговорат со иста мерка. Ако една земја бара парите да се задржатдома, другите ќе ја следат” 2 .Свеста дека идеологијата на осиромашување на соседот сигурноводи кон самодеструкција, очигледно, со оглед на досегашнитеоднесувања, не ги спречи и најбогатите да посегнат по некои одспоменатите мерки. Тоа се правда со итноста на ситуацијата, со намерада се спречи влошувањето на состојбите во одделни земји. Се заборава,меѓутоа, дека економскиот национализам, принципиелно, не може да сеправда ниту со итноста, особено не на остварениот степен наглобализацијата. Претпоставка за нејзино успешно остварување епостепеното напуштање на економскиот национализам, а не кон негововраќање, па дури и за остварување на краткорочни цели. Комплексноконципиран проект на глобализација тоа не би го допуштил. Меѓутоа,нема сомневање дека финансиите беа брзо глобализирани. „Процесотбеше толку брз што заврши со предизвикување на глобална финансискакриза” 3 . Нереалното охрабрување на брзи чекори во слободнотодвижење на стоките, капиталот и работната сила преку националнитеграници, за жал, заврши со неуспех. „Острото економско забавувањеширум светот доведе до контракција на прекуграничните движења настоки, капитал и работна сила, направи луѓето да губат доверба и гипредизвика да почнат да гледаат навнатре. Глобалната трговија сенамали за прв пат во 25 години, а исто така се намали и протокот накапитал“ 4 .Доследното спроведување на девизните прописи е од клучнозначење за остварување на целите поради кои тие се воведуваат. За дасе максимираат се врши девизна контрола. Таа може да се вршидополнително или претходно. Со дополнителната контрола се вршипроверување на работите кои се извршуваат со странство за да сеутврди дали работите се извршени во согласност со постојните прописи.Со претходната контрола однапред се проверуваат определени2 Hama Noriko: Reversing the Slide into Protectionism, Japan Echo, August 2009, str. 30.3 Kashiwagi Shigeo: Don’t Let Globalization Go into Reverse, Japan Echo, August 2009,str.32.4 Kashiwagi Shigeo: Don’t Let Globalization Go into Reverse, Japan Echo, August 2009,str.32.14

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскипостои разлика. Понудата и побарувачката на девизи се врши во светскиразмери, а главните понудувачи и баратели на девизи се големитебанки кои се поврзани со телефонски линии со банките на сите поголемифинансиски центри во светот, како и со домашните банки. Порадиголемите трошоци поврзани со таквото работење, на светскиот девизенпазар учествуваат само големите банки. Тие купуваат и продаваатдевизи за сопствена сметка. И само доколку во дневното работење имсе појави вишок или кусок на девизи, тие им се обраќаат на другитедомашни банки нудејќи им го вишокот или барајќи ги од нив девизитекои им недостасуваат. Како што објаснува проф. Мајхснер 5 , акоизрамнувањето на вишоците и кусоците се организира на едно место иво определен час, само тогаш станува збор за девизна берза. Затоа, акопоимот девизна берза го сфаќаме како концентрирање на целокупнатапонуда и побарувачка на девизи, тогаш во него треба да се вклучи ипоранешното работење на големите банки за сопствена сметка. Со другизборови, и тогаш кога во некое место наидеме на вистинска девизнаберза, мораме да бидеме свесни дека на таа берза не се концентрирацелокупната понуда и побарувачка на девизи, туку само се израмнуваатвишоците и кусоците на големите банки.1.2. Поим и цели на девизната политикаОд повеќе дефиниции на девизната политика најблиска досуштината е онаа која смета дека девизната политика е онаа дејност којаги утврдува целите и ја формира правната и економската структура вограниците во кои се работи со девизи. Со оглед на карактерот надевизните средства и на меѓународните плаќања, целите ги определувамонетарната власт, додека спроведувањето на девизната политика ѝ епрепуштено на централната банка во соработка со другите финансискиинституции, особено со банките.Девизната политика е дел од општата валутна политика (сватенапошироко од девизната, поради странските валутни средства, а не самона девизите, како побарувања во странство) при што нејзините цели сеприспособуваат на целите на валутната политика. Одделни инструментина девизната политика се и инструменти на валутната политика. Дури иодделни трговски мерки можат да бидат мотивирани со девизни цели (например, контингентирањето на определен производ зарадизаштедување на девизи). Како специфична девизна политка се меркитекои се преземаат (или намерно не се преземаат) заради регулирање накурсевите.Во периодот по Втората светска војна девизната политика сепројави во различни форми. Станува збор за билатерален клириншкипромет, во различни варијанти, потоа за мултилатерален клириншкипромет, исто така во различни варијанти, и за слободен странски платенпромет. Слободниот странски платен промет во Бретонвудскиот систем5 Prof. Vjekoslav Meichsner: Problemi međunarodnih plaćanja. Informator, Zagreb, 1980,str.9.16

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскисе однесуваше, во прв ред, за плаќања по основа на тековни трансакциисо можност за проширување на другите плаќања (по основа накапитални трансакции), односно и за вклучување на домашнитерезиденти. Се смета дека целосно слободен платен промет сонеограничени можности за конвертирање на девизите и плаќањата возлато постоел во времето на златното важење.Специфичната девизна политика со која се регулираат валутнитекурсеви пред сè се однесува на осцилацијата на курсевите под и надвалутниот паритет. Во системот на златното важење курсевите слободноосцилираа во границите на златните точки. Во Бретнвудскиот системосцилирањето е допуштено на 1% над и под валутниот паритет, а сеодржува и со интервенции на монетарните власти на девизниот пазар.По валутната криза во 1971 година беше постигната спогодба маржатана осцилација да се зголеми на 2,25%. Девизната политика се остваруваи со пуштање на валутата, врз основа на понудата и побарувачката,сама да најде курс на рамнотежа. Се работи за систем на слободноформирање или „пливање” на курсот. Како посебен случај може да сесмета и системот на многукратни курсеви, меѓутоа, неговата примена еприсутна во строгите системи на девизни ограничувања.Од реченото произлегува дека преку девизната политика, сомерките и инструментите што стојат на располагање, се настојуванепречено да се остваруваат меѓународни плаќања на земјата и да сепридонесе за што порационално вклучување на стопанството вомеѓународната поделба на трудот. Остварувањето на овие цели зависиод успешноста во изградувањето и спроведувањето на девизниот системи девизната политика на земјата, но и од обликот на меѓународниотмонетарен систем. Не е безначајно дали станува збор за систем сосветски стоковни пари (злато, банкори или СПВ, со вредност утврдена возлато) или со национални валути во функција на светски пари; за системсо фиксни, но прилагодливи девизни курсеви или за систем софлуктуирачки курсеви. Мошне е важно да се знае каков е карактерот наконвертибилниот статус на националните валути во услови нафлуктуирачки курсеви во меѓувалутните односи во светот.1.3. Прашањето на стабилноста на вредноста на паритеСтабилизацијата на вредноста на парите е клучното прашање накнижните парични системи. Златното важење (во сите три форми) сенапушти поради неможноста на економските власти стабилноста накуповната сила на парите да ја подредуваат на нивната интервалутнавредност (поради внатрешни обзири на одделните земји). Меѓутоа, тоане ја намалува потребата за одржување на стабилност на вредноста напарите. Таа е основен предуслов за правилно одвивање на стопанскитеактивности во секоја земја. Притоа, подеднакво е важно истовремено дасе одржува и стабилност на куповната сила на парите и стабилност нанивната интервалутна вредност, со оглед на нивното меѓусебновлијание. Економијата трпи доколку дојде до поголемо несогласување(разидување) меѓу куповната сила на парите и девизниот курс. Серазбира, не станува збор за секојдневна усогласеност, туку за17

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскисреднорочна, што се потврдува со урамнотеженост на надворешно –економските односи на земјата, раст на БДП и на вработувањето.Практиката, по напуштањето на златното важење, покажа дека,иако е присутно сознанието за значењето на стабилноста на вредностана парите, во повеќето земји, предност ѝ се дава на домашната вредностна парите (на нивната куповна сила) во однос на нивната вредност вомеѓународниот платен промет (на девизниот курс). И не е случајно што,поради импровизираниот меѓународен монетарен систем, денескапостојат големи тензии меѓу дефицитните и суфицитните економии восветот и меѓусебни оптужби за манипулирање или неоправданипритисоци во врска со политиките на интервалутните вредности навалутите од одделни земји. (За ова подетално се осврнуваме вопоглавјето за парите во меѓународниот промет).За остварување стабилност на вредноста на парите во книжнитепарични системи (и на куповната сила и на интервалутниот курс),бидејќи нема автоматизам како во златното важење, не се доволни самодобра волја и соодветни законски прописи. Притоа, најважно е нивото надевизниот курс на домашната валута да ја одразува нејзината куповнасила (потврда за тоа е урамнотежениот платен биланс, во услови налиберализирани економски односи со странство). Потоа, потребно е дасе создадат услови и да се предвидат средства за одржување навредноста на парите. Нема стабилизација на домашната вредност напарите, без стабилизација на стопанскиот живот во земјата, особено напроизводниот процес, во согласност со пуштањето на пари во оптек иурамнотежувањето на буџетот. Тоа значи дека нема стабилизацијадодека не се запре инфлацијата и додека не се урамнотежат стокопаричнитеодноси. (А зошто ова најчесто не се случува, не е прашање нанемоќта на паричниот систем да генерира стабилност на куповната силаи на девизниот курс на домашната валута, туку израз на неподготвеностана носителите на економската политика внатрешните противречности даги ублажуваат со поинтензивно прибегнување кон инфлација идефицитно буџетско финансирање на определени активности надржавата).Во современите парични системи одржувањето на стабилноста наинтервалутната вредност на парите е усложнета со напуштањето наобврската за одржување на фиксни девизни курсеви и со преминот нафлуктуирачки курсеви во меѓувалутните односи во светот. Вакватапрактика во голема мера го олесни прибегнувањето кон инфлација идефицитно буџетско финансирање, бидејќи промената во внатрешнатавредност на парите, без поголеми проблеми и одговорности, може, когаќе престанат потребите од нивно користење (изборни потреби), да сеусогласи со нивната интервалутна вредност, преку соодветнадепресијација. Но, тоа, се разбира, има цена. А таа е повисока доколку еподолг периодот на разидување на внатрешната куповна сила на паритесо нејзината надворешна вредност. (Со депресијација на интервалутнатавредност се намалува националното богатство изразено во странскивалути, а, во периодот кога нејзината вредност е преценета генериранадворешно-трговски и платен дефицит).Во овој контекст не е отповеќе ако се повтори дека застабилизација на меѓународните економски односи и за продолжување18

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскина процесите на глобализацијата е неопходен нов меѓународенмонетарен систем, во кој централно место ќе добие регулирањето намеѓувалутните односи. Со оглед на вкупните состојби во светот, немарезон да се инсистира на строго фиксни курсеви. Меѓутоа, би билопожелно да се воспостават фиксни, но прилагодливи курсеви (подопределени услови). Но, за тоа е потребно да се креира и светскапарична единица, со што ќе се оневозможи за проблемите на одделнинационални економии да се критикуваат други земји, односно ќе сеобезбеди одговорноста за управувањето со националните економии даја носат владите.1.4. Суштина на меѓународните плаќањаОд развојот на парите видовме дека златото како општ еквивалентвршеше и улога во меѓународниот промет. Ова уште поексплицитно ќесе види при разгледувањето на функционирањето на системот назлатното важење. Златото таму станува „светски пари”. Наводниците сеставени како оградување, во таа смисла, што златото како светски парине можело да служи во кована форма од проста причина што немаломеѓународна или супранационална власт која веродостојно би му јапотврдувала тежината и чистотата, туку повторно, во таа улога, сепојавува во првобитната природна форма. На тој начин, вомеѓународниот промет се преминува од нумераторно на пенсаторноплаќање. Зашто, во функција на средство за плаќање, златото сепојавува при измирувањето на салдото од вкупните побарувања идолгувања на некоја земја во односите со странство. Тоа значи дека какодефинитивни пари во меѓународните плаќања не биле ниту банкнотитекои биле заменливи за злато, ниту самите златници кои ималенационален „лик и печат”, а доколку за плаќање се примале и кованипари, тие се третирале како проста прачка, исклучиво според чистатасодржина на златото. Затоа, поисправно е за златото да се зборува какоза меѓународно средство за плаќање, односно како средство зарегулирање на парични обврски во меѓународниот промет.Елиминирањето на златото од функцијата на светски пари, гонаметнува прашањето за негова замена. Одговорите се теоретски ипрактични. Потребата за светски пари е неспорна, меѓутоа, дискутабилнисе формите, особено поради присуството на спротивставени интересина одделни земји, во врска со ефектите од можните решенија. Но, за оваповеќе во еволуцијата на Бретонвудскиот систем на меѓународниплаќања. Овде е доволно да се укаже дека вклучувањето нанационалните стопанства во меѓународната поделба на трудот, што е одинтерес на секоја земја, е во директна врска и со функцијата на паритекако светски пари, во сите нивни функции, особено како мерка навредноста и мерило на цените, како средство за плаќање и какосредство за зачувување на вредноста. Парите кои не би ги остварувалеуспешно овие функции се лоши пари и не придонесуваат заунапредување на меѓународните економски односи и на процесите наекономска глобализација, слично како што лошите национални валути не19

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскипридонесуваат за рационален стопански развој на националнитеекономии.1.4.1. Корисност од меѓународната разменаНе е спорно позитивното влијание на меѓународната размена наодделни земји врз нивниот стопански развој, врз динамиката иквалитетот на развојот. Уште Давид Рикардо, во својата теорија накомпаративни трошоци, покажа дека некоја земја има сметка да непроизведува некоја стока и тогаш кога би можела и сама да јапроизведува поефтино, т.е. со помала употреба на работна сила,отколку некоја друга земја, ако може уште поефтино да произведува иизвезува некоја друга стока. Од друга страна, земја со поголемипроизводни трошоци има сметка да произведува и извезува некоја стокаиако некоја друга земја ја произведува со помала употреба на работнасила, ако може со увозот да го замени поскапото сопственопроизводство на некоја друга стока.Покрај Рикардо, како основоположник на теоријата на меѓународнаразмена е и Адам Смит. Тој е автор на теоријата за апсолутнипредности, а Рикардо на теоријата за компаративни предности.Според Смит специјализацијата во производството доведува дозголемување на ефикасноста на производството не само во рамките наедна фирма или во една национална економија, туку и во меѓународнатаразмена.Во илустрирањето на оваа теза користи едноставен пример со двеземји (Англија и Португалија) и два производа (платно и вино).Табела 1Пример за теоријата на апсолутни предностиПлатно (1000м.) Вино (1000 л.) Вкупно часовиПредспецијализацијатаАнглија 120 часа 80 часа 200 часаПортугалија 90 часа 100 часа 190 часаПоспецијализацијатаПлатно (2000м.) Вино (2000 л.)Англија - 160 часа 160 часаПортугалија 180 часа - 180 часаОд податоците произлегува дека пред специјализацијата наАнглија за производство на двата производи ѝ биле потребни 200 часа, ана Португалија 190 часа. По специјализацијата, на Англија, зазголеменото призводство на вино ѝ биле потребни 160 часа, а наПортугалија за зголеменото производство на платно ѝ биле потребни 180часа. Бројките покажуваат дека, Португалија има апсолутна предност вопроизводството на платно, а Англија во производството на вино. Тоазначи дека Португалија треба да се специјализира во производство наплатно, а Англија во производство на вино, бидејќи зголеменотопроизводство на платно и вино можат да го разменат (значи нема да20

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскистрадаат за напуштеното производство), а притоа, заштедуваат 50 часаво производството на двата производи (Англија заштедува 40 часа, аПортугалија 10 часа). Ослободеното време Англичаните можат да гокористат за забава или да го употребат за производство надополнителни количини вино, а Португалците за дополнителни количиниплатно. Заклучокот е очигледен - со специјализацијата вопроизводството на определен производ се обезбедува корист на земјитеучеснички во меѓународната размена.Според теоријата на компаративни предности на Рикардо земјитеможат да имаат полза од специјализацијата и од меѓународната разменадури и во случај кога едната од нив има апсолутна предност вопроизводството на двата производа.Табела 2Пример за теоријата на компаративни предностиПлатно (1000м.) Вино (1000 л.) Вкупно часовиПредспецијализацијатаАнглија 100 часа 120 часа 220 часаПортугалија 90 часа 80 часа 170 часаПоспецијализацијатаПлатно (2000м.) Вино (2000 л.)Англија 200 часа - 200 часаПортугалија - 160 часа 160 часаПод наведените препоставки од податоците се гледа дека едназемја има компаративни предности во однос на друга во производство нанекој производ доколку таа може да го произведува релативнопоефикасно, односно по пониски трошоци на опортунитет за единицапроизвод од тие на другата земја. Според примерот на проф. Кандикјан,Португалија, иако е поефикасна од Англија и во производството на винои во производството на платно, таа, сепак, е релативно поефикасна вопроизводството на вино, поради тоа што ѝ требаат само 80 часанаспроти 120 часа на Англија, додека за платното ѝ требаат 90 часанаспроти 100 часа во Англија. Бидејќи односот 80/120 (=0,66) е помал од90/100 (0,90) произлегува дека Португалија ќе се специјализира вопроизводството на вино, а Англија во производството на платно.Ефектите од специјализацијата и од меѓународната размена се состојатво тоа што во Англија се заштедуваат 20 (220-200) часа работно време, аво Португалија 10 часа (170-160) или вкупно во двете земји-30 часаработно време.Клучна претпоставка под која се реализираат можните ефекти одспецијализацијата во производството меѓу одделни земји и одмеѓународната размена е непостоењето на трговски бариери од каковбило вид односно постоење на совршена конкуренција, т.е слободнатрговија. Само во такви услови се овозможува оптимална алокација икористење на ограничените ресурси и подобрување на благосостојбатана потрошувачите. Ако се има предвид дека слободна трговија најмногусе одвивала во системот на златно важење, при постоење на фиксникурсеви во меѓувалутните односи во светот, тогаш треба да се има21

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиконечна реализација секогаш се појавува во облик на извоз од земјатакоја ја издала. Со ова само се потврдува дека регулирањето наплаќањата меѓу националните економии конечно се врши само воматеријални добра и услуги. (Од ова следи дека способноста за плаќањена една земја зависи од нивото и динамиката на производството наконкурентни стоки и услуги во земјата).Истото важи и кога се добие кредит од странство. Со земањетокредит се овозможува увоз без плаќање со сопствени средства, но самопривремено, бидејќи, до рокот на достасувањето на заемот мора да сесоздадат девизи за негово враќање, а тоа е можно само со извоз. Затоа,со право се вели дека секое меѓународно плаќање се сведува насоодветно движење на стоки и услуги. Дури и поклоните во пари од еднаво друга земја, во крајна линија, се даваат во стока. Затоа, земјата којаврши плаќање во друга земја, како што вели проф. Мајхснер, треба даподготви соодветна количина на добра, како би можело да се оствариправото отелотворено во соодветната сума на пари.Сите плаќања во меѓународниот платен промет во суштинапретставуваат налози за исплата било во домашни било во странскипари. А секое плаќање од земја во земја претставува или основање наобврска за отстапување на соодветен дел од општествениот производ востранство (тоа е кога плаќањето се врши во домашна валута) илигаснење на правото на националното стопанство на соодветен дел одстранскиот општествен производ (во случај кога плаќањето се врши востранска валута).Одделните инструменти како што се меницата, чекот,документарниот акредитив, рамбурс или кредитно писмо, не се начинина плаќање, туку само начини на нивно осигурување во меѓународниотпромет, односно за поедноставување или забрзување на плаќањата.1.4.3. Меѓународните плаќања влијаат врз движењетона општествениот производДодека плаќањата кои се вршат меѓу припадниците на еднонационално стопанство не влијаат непосредно на националнотостопанство како целина, бидејќи националниот производ останува воземјата, плаќањата меѓу домашните и странските лица влијаатнепосредно врз движењето на општествениот производ меѓу земјитемеѓу кои се врши шлаќањето. Затоа секоја земја посветува посебновнимание на развојот на своите взаемни плаќања со другите земји.Притоа, секоја земја настојува во односите со другите земји да обезбедишто подобро снабдување на населението на сопствената земја, водејќисметка дека сите меѓународни плаќања се сведуваат на движење наопштествениот производ од земја во земја.Со оглед на тоа што сите меѓународни плаќања се сведуваат напобарувачка на девизи (домашниот увозник бара странска девиза, астранскиот домашна), а барањето на девиза значи да се нудат домашнипари, може да се каже дека меѓународните плаќања предизвикуваатголема побарувачка и понуда на девизи во сите правци. Врз основа на24

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиСпоред шемата на Меѓународниот монетарен фонд, билансот наплаќањата се дели на Тековна сметка (тековни трансакции) и Сметка накапиталот (капитални трансакции). Во првиот дел спаѓаат ситетрансакции кои го претставуваат прометот на деловите наопштетсвениот производ меѓу земјите, а во другиот оние трансакции коија менуваат должничко-доверителската положба на земјата спремастранство. Промените во должничко-доверителската положбанастануваат како последица на тековните трансакции.Како што веќе рековме, формално билансот на плаќањата еизрамнет. Меѓутоа, само со дополнителна економска анализа може да сесогледа она што е важно од аспект на улогата на парите вонационалните стопанства и во меѓународните односи, со оглед напритисоците што ги врши меѓународното работење на некоја земја врзнејзините монетарни резерви. За таа цел неопходно е податоците одизрамнетиот биланс на плаќање да се средат во финансиска форма одкоја што веднаш може да се види дали билансот на плаќање е активенили пасивен и на кој начин се финансирани активата или пасивата.Оваа анализа се прави на тој начин што сите автономнитрансакции се делат во две групи, според тоа дали предизвикуваатприлив или одлив на девизи. Од нивното салдирање ќе се види далибилансот е пасивен или активен, а во зависност од тоа ќе се покаже иначинот на кој се покриваат (со компензаторни трансакции за дефицитили суфицит).Употребата на термините дефицит или суфицит во платниот билансне се однесува на салдото на сите позиции во платниот биланс кое подефиниција е еднакво на нула (израмнето), туку само на салдото наодредени селектирани трансакции. Со оглед на различната содржина икарактер на економските трансакции опфатени во платниот биланс,заради утврдување на неговата рамнотежа, односно нерамнотежа, приспроведувањето на конкретни анализи, неопходно е да се изврши нивнасоодветна систематизација на трансакциите кои ја создаваатнерамнотежата и на трансакциите кои ја финансираат нерамнотежата.Клучно прашање при примената на овој метод е утврдување накритериумите според кои се спроведува селекција на трансакциите. Возависност од одговорот на ова прашање се добиваат и различни облицина аналитички биланси (облици на нерамнотежата) кои служат и заразлични цели на анализата на платниот биланс.Непостоењето на општоприфатен и сигурен начин за практичноразграничување на овие две групи трансакции е една од причините штово економската литература и практика постојат навистина голем бројаналитички концепти за мерење на нерамнотежата во платниот биланс.Подолу, преку елаборација на проф. Кандикјан 8 ќе прикажеме еден однив.8 Проф. д-р Владимир Кандикјан и проф. д-р Томислав Гроздановски: Економика –Втордел- Макроекономика, Правен факултет „Јустинијан Први”, Скопје. 2007, стр. 210,211.27

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиТабела 3I. Тековни трансакцииИзвоз на стокиУвоз на стокиТрговски билансУслуги: кредит (прилив)Услуги: дебит'(одлив)Салдо на услугитеИзвоз на стоки и услугиУвоз на стоки и услугиБиланс на стока и услугиПриватни трансфери: приливПриватни трансфери: одливСалдо на приватните трансфериОфицијални трансфери: приливОфицијални трансфери: одливСалдо на официјалните трансфериНаплатени камати и дивидендиПлатени камати и дивидендиСалдо на сопственички доход од странствоВкупни приходиВкупни расходиТековен билансII. Капитални трансакцииПрилив на долгорочен капиталОтплата на главницата на долгорочниот долгСалдо на долгорочниот капитал28

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиОсновен билансКраткорочен капитал: кредитКраткорочен капитал: дебитСалдо на краткорочниот капиталНето грешки и пропустиГлобален билансПромени во девизните резервиТрговскиот биланс ја опфаќа размената на стоки. За голем бројземји овој биланс е извонредно значаен бидејќи во голема мера јаопределува и состојбата на севкупниот биланс. Рамнотежата натрговскиот биланс во вид на равенство може да се изрази на следниотначин:Х g + М g =0= Х ѕ + М ѕ + Т + К 1 + Кs + G (10.1)при што Џг означува извоз на стоки Мг увоз на стоки, Хѕ извоз науслуги, Мс увсз на услуги, Т едностраки трансфери, Ки и Кѕ салда надвижењата на долгорочниот и на краткорочниот капитал и Г салдо напромената на девизните резерви.Билансот на стоки и услуги над линијата ги вклучува извозот иувозот на стоки и услуги, а под-линијата (од десната страна наравенството 10.2) салдата на едностраните, трансфери и на движењатана долгорочниот и краткорочниот капитал и салдото на промените водевизните резерви.X g + Мg + Xs + Мs = 0 = Т + К1 + Кs + G (10.2)Тековниош биланс или тековната сметка на платниот биланс, какошто обично се нарекува, ги опфаќа билансот на стоки, услуги и доходи, иедностраните трансфери. Додека првите три елементи се неспорни какосоставни делови на тековната сметка, дотогаш не постои општасогласност околу тоа дали во тековната сметка треба да се вбројат ситееднострани трансфери или само дел од нив, и тоа тековните. Споредплатнобилансната шема на Меѓународниот монетарен фонд, вотековниот биланс се вклучени сите еднострани трансфери, макар што сеспоменува и аналитичката можност за издвојување на официјалните(капиталните) еднострани трансакции од тековниот биланс и нивновклучување во капиталниот биланс. Искажан во вид на равенствотековниот биланс се дефинира како:X g +Мg+Xs+М s +Т = О = К1 + К s + G (10.3)Значењето на тековниот биланс се состои во тоа што тој ги опфаќаоние трансакции кои, општо земено, може да се сметаат заиреверзибилни штом еднаш се случат, додека стекнувањето побарувањаили влегувањето во долг често се предмет на реверзибилни движења,29

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскидури и на кус рок. Од тие причини, обично е поприфатливо да се мератили да се предвидуваат ефектите од економскиот развој и промените вополитиката врз база на тековната сметка, отколку врз основа на кој билодруг подбиланс во кој се вклучени движењата на капиталот. Затоа,често, платнобилансните цели на одделните земји се формулираат вотермини на очекувани перформанси на тековниот биланс.Базичниот (основниот) биланс се добива кога покрај трансакциитесодржани во тековната сметка, над линијата ќе се вклучат иедностраните капитални трансфери и движењата на долгорочниоткапитал. .Односно, алгебарски изразено:X g + М g + Xs +МS+Т + К1 = 0 = КS + G (10.4)Конечно, глобалниот биланс над линијата ги содржи ситестандардни компоненти, освен девизните резерви. Понекогаш, овојконцепт се нарекува и биланс на официјалното компензаторнофинансирање. Рамнотежата на глобалниот биланс може да се искаже вовид на равенство на следниот начин:Xg + Мg + Xs +Мs + Т + К1 +Кs=О = G (10.5)Целта на овој концепт е да обезбеди мера за резидуалнатанерамнотежа која се финансира со употребата или со пополнувањето нарезервите и некои други финансиски елементи кои може да се сметаатза супститути на резервите.Од приказот на аналитичките концепти за мерење нанерамнотежата може да забележиме дека различните платнобиланснидефицити се финансираат преку едностраните трансфери, приливот накраткорочен и долгорочен капитал, или пак, со користење на девизнитерезерви. Но, доколку станува збор за долготрајни нерамнотежи, и принедостиг на извори за финансирање на нерамнотежата, неопходно епристапување кон соодветно платнобилансно приспособување.Платнобилансното приспособување, всушност, значи преземање наекономско-политички мерки со цел да се елиминираат или да се ублажатфакторите што ја генерираат.1.5. Улогата на девизниот курсОд фактот дека плаќањата во странство можат да се вршат илисо домашна валута (доколку странците имаат доверба во неа) или содевизни средства (побарувања спрема странство, остварени со извоз)произлегува значењето на определувањето на висината на девизниоткурс на секоја национална валута и одржувањето на неговатастабилност. Потценетите или преценетите курсеви имаат негативновлијание врз тековите на националната економија и врз односите содругите економии. Неповолно е и влијанието од честите и позначајнипромени на курсот, особено доколку промените се во една насока, билокако пораст било како паѓање на интервалутната вредност наопределена валута.30

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноски1.5.1. Паритетот на куповна сила на парите идевизниот курсПознато е дека во системот на златен стандард, како меѓународенмонетарен систем, девизните курсеви ги одразуваа паритетите нанационалните валути изразени во злато. Меѓутоа, штом дошло доголеми валутни нарушувања по Првата светска војна се појавил проблемкако да се утврдат нови рамнотежни девизни курсеви меѓу националнитевалути кои доживеале различни степени на инфлација. Шведскиотпрофесор Густав Касел предложил да се пресметаат кумулативнитестапки на инфлација од 1914 година (од кога почнува поголемоинфлационирање на националните стопанства) и преку нив да сепресметаат оние промени во девизните курсеви со кои повторно би севоспоставиле поранешните паритети на куповната сила на валутите. Соова решение се укажува на подлабоките причини за движењето навалутните курсеви, наспроти објаснувањето на поводот за формирањена курсот што го дава теоријата на билансот на плаќања. Оваатеорија смета дека висината на интервалутните курсеви зависи одсостојбата на меѓународните плаќања, од понудата и побарувачката надевизи, определени од автономните и компензаторските трансакции.Оваа теорија, всушност, го обајснува непосредното влијание на понудатаи побарувачката на девизи на висината на курсот. Со теоријата напаритетот на куповна сила се објаснува од што зависат меѓународнитеплаќања, што е причина за појава на пасива или вишок во билансот наплаќање, односно која е подлабоката причина за тоа, наспротиобјаснувањето што произлегува од понудата и побарувачката на девизи.Аргументацијата на теоријата на паритетот на куповна сила еследна:Ако имаме предвид дека состојбата во билансот на плаќањата воголема мера зависи од извозно-увозните трансакции на една земја,тогаш важно прашање на кое треба да се одговори е: Зошто некоја стокасе купува на едно, а не на друго место. Одговорот за причината сесведува на разликата во цената. Како што се вели цената е диктатор напазарот и стоката се купува таму каде што е најефтина. Ако постоислободен промет со стоки и девизи меѓу земјите, тогаш, под притисок напонудата и побарувачката, цените манифестираат тенденција,пресметувани според интервалутниот курс на соодветните земји, да сеизрамнуваат, односно да бидат еквивалентни.Еве како треба да се сфати еквивалентноста на цените изразениво разни валути. Ако еден пар чевли во Македонија се продава за 3.000денари, а курсот на денарот спрема еврото изнесува 60 денари, тогашеквивалентна цена на исти такви чевли во земјите на еврозоната е 50евра. Ако се претпостави дека цената на чевлите во Македонија паднена 2400 денари, тогаш Европејците би имале сметка чевли да купуваатво Македонија, бидејќи во евра цената ќе им се намали на 40 евра, а не50 како порано. Кои би биле последиците од ова? Ако Македонија еголем производител на чевли, Европјаните ќе мораат или да ги намалат31

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскицените на своите производи или да го запрат производството. Ова сеслучува на ниво на одделни производи. Меѓутоа, ако, од било коипричини, Македонија стане воопшто поефтина од земјите на еврозоната,така што нејзиното општо ниво на цените не е повеќе еквивалентно наопштото ниво на цените во еврозоната, туку пониско, тогаш нивнотоизрамнување не може да се постигне на еден од споменатите начини,туку тоа ќе мора да се направи единствено со промена на курсот наденарот (на пример, од 60 денари, на 50 денари за едно евро). Тоа ќесе случи бидејќи Европејците ќе почнат да увезуват од Македонија, а заплаќање на увозот ќе бараат денари, што ќе доведе до скок на курсот наденарот (на пример, во горенаведената промена на курсот наденарот, значи дека цената ќе му порасне од 1,67 центи на 2 центина евро). Курсот ќе расте сè додека не настапи еквивалентност наопштото ниво на цените меѓу Македонија и еврозоната.Ова произлегува од теоријата на паритетот на куповната сила напарите која смета дека интервалутните курсеви се зацврстуваат на онаависина на која се израмнуваат куповните сили на одделните валути. Тоае логично, со оглед на тоа што ако со валутната единица на една земја,во сопствената земја, може да се купи, да речеме, само половина одстоката која може да се купи со валутната единица на друга земја,разбирливо е дека првата валута ќе се менува за втората само во односдва спрема еден, бидејќи и втората валута, како пари, се бара порадинејзината куповна сила. Ова значи дека преку интервалутните курсеви сеостварува паритетот на куповните сили на одделни валути.Постојат две верзии на теоријата на париетот на куповна сила:апсолутна и релативна. Апсолутната верзија укажува дека девизнитекурсеви се формираат врз основа на односот на домашните куповнисили на две или повеќе валути, додека релативната верзија напаритетот на куповна сила поаѓа од тоа дека промените на номиналнитедевизни курсеви се формираат врз основа на промените на домашнитекуповни сили на националните валути. Двете верзии на теоријата напаритетот на куповна сила, како што вели проф. Ќировиќ 9 , важатединствено во услови кога економијата се наоѓа во рамнотежна состојба.Таа го објаснува формирањето на рамнотежниот девизен курс и порадитоа може да се смета за фундаментална теорија на девизниот курс.Меѓутоа, треба да се има предвид дека, во транзициони периоди, меѓудве рамнотежни состојби, девизниот курс проаѓа низ динамични процесии тогаш привремено отстапува од својата рамнотежна вредност.Привремените нерамнотежи се надминуваат преку делувањето напазарните сили со повторно враќање во рамнотежна позиција.Според теоријата на паритетот на куповна сила, во рамнотежнапозиција реалниот девизен курс е на константно ниво. Под реалендевизен курс се подразбира номиналниот девизен курс коригиран соразликата во стапките на инфлација. Тоа значи дека ако номиналниотдевизен курс се менува пропорционално со промените во националнитестапки на инфлацијата, тогаш може да се каже дека реалниот курс е нанепроменето ниво. Меѓутоа, ако номиналниот девизен курс не се менувапропорционално со промените во националните стапки на инфлацијата9 Милутин Ќировиќ: Девизни курсеви, Ведес, Београд, 2000, стр.234.32

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскитогаш тој станува или преценет или потценет (се разбира, доколкуноминалниот, почетниот курс, бил реален).Во врска со дострелот на теоријата на паритетот на куповна силатреба да се каже дека таа дава добра основа за формирање надевизните курсеви, но само кога главните фактори на нарушување сенаоѓаат во различните стапки на инфлација меѓу земјите. Таа еконцентрирана само на разликите во стапките на инфлација. Тие, восуштина, се најважен тип на нарушување, но, треба да се има предвиддека има и други нарушувања на платниот биланс со ефекти надевизниот курс. До нив може да дојде: поради промена во положбата наземјата во цикличните економски осцилации; поради делување надолгорочни реални фактори врз позицијата на определена земја; порадиделувањето на трансферот на капитал меѓу одделни земји иливалутните конверзии внатре во земјата. Затоа, може да се каже дека когастапките на инфлација во различни земји се високи и варијабилнитеоријата на паритетот на куповна сила добива на значење приобјаснувањето на формирањето на рамнотежните курсеви. Меѓутоа, когастапките на инфлација се на ниско или поизедначено ниво, тогаш вообјаснувањето на формирањето на девизните курсеви главно значењедобиваат реалните фактори. Во овој контекст, сè позначајна едоминацијата на капиталните трансакции, поради тоа што тие влијаат насостојбата во платните биланси и на девизните курсеви. Пораст на нетоприлив на капитал води кон апресијација на девизниот курс и обратно.Оваа теоретска конструкција, во практиката се судира соопределени отстапувања. Пред сè, треба да се има во вид декадиспаритетите во понудата и побарувачката не мора секогаш да имаатза последица промена на курсот, бидејќи разликите можат да серегулираат со одлагање на плаќањата, т.е. со продажба и купување накредит. Потоа, треба да се има предвид дека во меѓународниот прометне се тргува со сите добра (земјиште, бројни услуги, на пример,шишање). Колку и да се ефтини, тие не можат да бидат мамка запривлекување на странци. Меѓутоа, ако живеењето воопшто е поефтиноотколку во други земји, тоа може да биде мамка (пензионерските годининашите вработени во странство често ги поминуваат во нашата земја).Трето, треба да се има во вид и тоа дека пречки во целоснотоостварување на паритетот на куповната сила постои и кај стоките кои сепредмет на редовен меѓународен промет. Увозот на поефтина стока однекоја земја ќе се реализира ако разликата во цената ги покриватрошоците на превозот и евентуалните увозни царини, ако овозможувадобивка на увозникот. Овие пречки укажуваат на ограниченоста наможноста за остварување на паритетот на куповната сила. Меѓутоа, наподолг рок, не може да се одречува дека постои тенденцијаинтервалутните курсеви, и покрај наведените отстапувања, да сеприспособуваат според куповната сила на одделни валути. Затоа можеда се каже дека девизниот курс е врска меѓу одделни националнистопанства.Од ова јасно произлегува дека секое национално стопанство,сакало или несакало, на подолг рок, мора курсот на домашната валутада го приспособува според нејзината куповна сила. Затоа е неопходнода создава услови стопанските субјекти постојано да се борат за33

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскипопродуктивно и порентабилно работење и на тој начин да јаподобруваат својата конкурентска позиција на странските пазари. Зашто,приспособувањето на курсот поради неконкурентно производство, неможе да се избегне, а тоа води кон осиромашување на земјата.1.5.2. Поим и видови двизни курсевиПод девизи се подразбираат странски валути или побарувања вострански валути, а девизниот курс е цена на странските валути изразенаво домашни пари.Претворањето на една во друга валута се наметнува поради тоашто и странскиот и домашниот извозник бараат да им се плати во нивнавалута. Домашниот увозник не може да го плати странскиот извозник восвоја туку мора да го плати во негова валута. Тоа значи дека тојпретходно мора да купи странска валута и со неа да го извршиплаќањето.Претворањето на една во друга валута стана проблем кој сèповеќе се заострува откако во текот на развојот на парите исчезнаастоковните пари, не само во националните економии туку и вомеѓународните односи, и кога беа заменети со кредитни пари (т.н. fiatmoney) на одделни држави. Во системот на златно важење, земјите,своите меѓусебни побарувања, во крајна линија, ги подмирувале возлато, но, во злато како стока, според тежината. Бидејќи златнотоважење (и во неговиот последен вид-златнодевизен стандард) енапуштено, проблемот на претворањето на една во друга валута станапокомплициран. Се напушти високата стабилноста на курсевите која седвижеше во рамките на златните точки (горна и долна) и се прејде нафлуктуирачки курсеви во меѓувалутните односи во светот, кои, теоретскигледано, не мора да се нестабилни, меѓутоа, практиката покажа декадури и најстаблните валути (од различни причини-внатрешни инадворешни) се изложени на значителни осцилирања. А тоа, секако,влијае врз тековите на меѓународната размена.Во отворените стопанства, девизниот курс како цена ерезултанта на понудата и побарувачката. Тој е цената според која сеизрамнуваат понудата и побарувачката, цената која го „чисти” пазарот.Таквата цена се вика цена на рамнотежа. Кога курсот на странскатавалута расте, на девизниот пазар паѓа нејзината побарувачка, односносе намалува купената количина на странската валута.Побарувачката на странски валути може да расте и да паѓаавтономно, односно без оглед на курсот на странската валута. Например, при достасување на плаќањето на странски заеми,побарувачката на девизи расте без оглед на висината на девизниот курс.Во ваков случај, побарувачката не е последица на паѓањето на курсот,туку е причина за пораст на курсот.На побарувачката на девизи дејствуваат и промените на цените настранските стоки; релативните промени на каматните стапки (акокаматните стапки во странство се повисоки отколку во земјата, ќепорасне побарувачката на валутата на таа земја); намалувањето,укинувањето, воведувањето или зголемувањето на увозните царини во34

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиземјата или во странство; промените на вкусот на публиката; променатана монополската положба итн. Примарно дејство врз побарувачката нанекоја валута има и движењето на курсевите на другите валути (например, паѓањето на фунтата може да предизвика намалување напобарувачката на долари).За подобро разбирање на проблематиката на девизните курсевиќе го прикажеме формирањето на девизните курсеви на книжните валутина девизниот пазар 10 .1.5.2.1. Илустрации на движењето на курсот врзоснова на понудата и побарувачката надевизи на девизниот пазарДвижењето на побарувачката обично се прикажува со т.н. крива напобарувачката која оди од горната лева кон долната десна страна накоординатниот систем во кој на ординатата се бележи цената, а наапсцисата количината на бараната стока. Промените на количината накупената стока поради промените на цената се бележат на таа линија.Промената на самата побарувачка се изразува со поместување насамата крива. Во сликата 1 на кривата Т-Т се движи бараната (купената)количина на стока во врска со промената на нејзината цена. За разликаод тоа, самостојните промени на побарувачката на стока се означуваатсо поместување на самата крива надесно (Т1-Т1), што значизголемување, односно налево (Т2-Т2), што значи намалување на саматапобарувачка.Меѓутоа, сознанието дека со порастот на цената на бараната(купената) количина паѓа, а со паѓањето на цената браната (купената)количина расте не ја кажува ниту половината од приказната. Многу еважно и прашањето во која мера бараната (купената) количина ќе растеили опаѓа. А тука има различни можности.Побарувачката може воопшто да не се промени поради променатана курсот. Ако некоја земја, од година во година, има да плаќа ануитетина странство, побарувачката на девизи за таа цел никако не зависи однивниот курс. Износот на ануитетот во странска валута мора да сенабави, независно од тоа колкав е курсот. Кривата на побарувачката вотој случај ќе биде рамна линија, која вертикално ќе паѓа на апсцисата(значи, ќе оди паралелно со ординатата одгоре надолу. Тогаш имамецелосно нееластична побарувачка (види слика 2).10Илустрациите и објаснувањата се преземени од проф. д-р Вјекослав Мајхснер:Проблеми меѓународних плаќања, Информатор, Загреб, 198035

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиСлика 1 Слика 2Кај целосно нееластичната побарувачка износот на купенитедевизи е постојан (изнесува О-Д) без оглед на промената на курсот,додека вкупниот износ на платени домашни пари за нив се менува водиректен сразмер со промените на курсотЦелосно еластична побарувачка имаме тогаш кога некој еподготвен за определен курс да ја купува секоја количина на девизи.Такво нешто имаме кога монетарната власт го „поддржува” курсот надевизните. Ако монетарната власт изјави дека по определен курс(имено, кога курсот ќе достигне определена минимална точка) ќе јакупува секоја количина на девизи (и така навистина постапи), курсот ќесе зацврсти на таа точка, а ќе се менува количината на купенитедевизи.Кривата на побарувачката сега е рамна линија која оди од левонадесно, паралелно со апсцисата (види слика 3).Кај целосно еластичната побарувачка курсот е постојан (изнесуваК), а количината на платените домашни пари се менува сразмерно сокупените количини девизи.Во првиот случај еластичноста е еднаква на нула (Е=0), а вовториот е неизмерна (Е=оо).Во средината меѓу тие два случаи имаме еластичност еднаква наединица (Е=1). Тогаш промените на количините на девизи кои се бараатсе сразмерни со промените на курсот, така што вкупниот износ надомашни пари при купувањето на девизи останува постојано ист, иакокурсот се менува. На пример, ако курсот на странската валута падне за20%, купената количина ќе порасне за 25% (досега по курсот од 100 секупувале 10.000 девизи и за тоа се плаќало 10.000 во домашни пари; акокурсот падне на 80 ќе се купуваат 12.500 девизи, така што во домашнипари пак ќе се дадат 10.000; ако пак курсот порасне на 150 ќе се купуваатсамо 6.666,67 девизи, што значи дека во домашни пари пак ќе се дадат10.000). Кривата на побарувачката во овој случај е правоаголнахипербола:36

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиСлика 3 Слика 4Се разбира, во најголем број случаи еластичноста е поголема илипомала од 1, значи или некаде меѓу Е=0 и Е=1 или некаде меѓу Е—1 иЕ=00.Ако еластичноста на побарувачката е помала од 1 (Е1),зборуваме за релативно еластична побарувачка. Тогаш, при пораст накурсот се намалува вкупниот износ на дадени домашни пари, бидејќиколичината на купените девизи се намалува повеќе од сразмерно. Ако,пак, курсот паѓа, побарувачката се зголемува повеќе од сразмерно, а тоазначи дека се зголемува вкупниот износ кој во домашни пари се дава задевизите. Кривата станува поводорамна (види слика 6).Аналогно на она што е речено за побарувачката на девизи важи иза нивната понуда. За разлика од количината на барани девизи која37

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскирасте со паѓањето на девизниот курс, количината на понуденитедевизи расте со порастот на девизниот курс.Поради тоа кривата на понудата оди од долната лева спремагорната десна страна на координатниот систем. И промените воколичината на девизи кои настануваат поради промените на курсот седвижат на таа линија на понудата. Меѓутоа, ако понудата се промениавтономно, т.е ако самата понуда се менува, тогаш тоа шематски сеприкажува со поместување на кривата на понудата, и тоа, ако понудатасе зголемува-надесно, додека автономното смалување на понудата сепретставува со поместување на кривата налево (види слика 7). Од овааслика се гледа дека поголемата понуда го намалува курсот (спореди јаточката К1 со К) додека намалената понуда го зголемува (спореди јаточката К2 со точката К). Наспроти тоа, промените во продаденитеколичини кои настануваат поради промените на курсот се движат нададената крива на понудата.Слика 6 Слика 7Како и побарувачката, така и понудата може да биде еластична воразлични степени.Понудата може воопшто да не се менува поради промената накурсот, туку да остане иста. Тоа би бил случај кога странска земја одгодина во година плаќа ануитети на ист износ во своја валута. Тогаш, потаа основа, од година во година, постои крута понуда на девизи, на којане влијае движењето на курсот. Кривата на понудата е вертикална правалинија (паралелна со ординатата)..Тоа е целосно нееластична понуда или, како што обично се вели,еластичноста на понудата е еднаква на нула (види слика 8)Еластичноста на понудата е еднаква на единица тогаш когаколичината на понудените девизи се менува во сооднос со промената накурсот. Ако курсот се зголеми за 20%, за ист процент ќе се зголеми ипонудената (продадената) количина девизи. Кривата на понудата во овојслучај е рамна линија, која правиот агол на системот го дели на два аглиод 45 степени (види слика 9)38

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиСлика 8 Слика 9Кај целосно еластичната понуда девизите се нудат вонеограничени количини по даден курс. Овој случај го имаме, исто така,кај поддржувањето на курсот, имено, кога монетарната власт, за да госпречи натамошниот скок на курсот, по определен курс ја нуди секојабарана количина на девизи. Кривата на понудата во овој случај одиодлево надесно во водорамна линија, значи, паралелно со апсцисата.(Види слика 10)Се разбира, и овде, во најголем дел од случаите еластичноста ќебиде или некаде меѓу нула и единица (еластичност помала од единица:Е1).Ако еластичноста е помала од единица (релативно нееластичнапонуда) количината на продадените девизи ќе се зголеми во помалпроцент од процентот на зголемувањето на курсот. Тогаш кривата напонудата изгледа како на сликата 11. Ако еластичноста е поголема одединица (релативно еластична понуда), процентот на зголемување наколичината на продадени девизи ќе биде поголем од процентот назголемувањето на курсот. Кривата на понудата тогаш ќе изгледа како насликата 12. Аналогно, во двата случаи, важи кога курсот паѓа.Слика 10 Слика 1139

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиСлика 121.5.2.2. Движење на курсевите при индиректновлијание на девизниот пазарПо елаборацијата на движењето на девизните курсеви врз основана понудата и побарувачката, проф. Мајхснер укажува, дека строгоземено слободен пазар постои само тогаш кога пристапот на пазарот нее ограничен и кога одлуката да се учествува во пазарната разменазависи единствено од цените, а не е мотивиран од желбата да се влијаеврз цените. Се разбира, секој учесник на пазарот влијае донекаде наформирањето на цените, ама тој не е свесен за тоа, а, секако,влијанието врз цените не е мотив за неговото учествување на пазарот.За него цената е дадена големина и според таа големина тој се одлучувадали како понудувач или купувач ќе учествува во пазарната размена.Според ова би можело да се каже дека странката која би настапувалакако понудувач или барател само за да влијае врз цената, со тоа јаограничува играта на понуда и побарувачка.Врз основа на ваквото резонирање слободно би можело да секаже дека на светот не постои (или барем дека се многу ретки случаитекога постои) слободен девизен пазар (од определн аспект, сè уштенајслободна е црната берза). Според ова сфаќање слободниот девизенпазар престанува оној момент кога се основа егализационен фонд. Истотака, и поддржувањето на курсот ја укинува слободата на девизниотпазар, па и досегашниот систем на конвертибилност би бил само еденслучај (иако на либерална) девизна контрола, бидејќи централните банкисе обврзале со интервенција на пазарот да ги одржуваат стабилникурсевите. Па дури и во златното важење девизниот пазар би билслободен само во тесните граници на златните точки 11 .11 Споредбата со златното важење, според моето мислење, само покажува дека ворегулирањето на меѓународните економски односи е посуштествено прашањето настабилноста на валутните паритети отколку пазарното формирање на курсевите.Бенефитите од слободата на пазарот се поголеми доколку силите на понудата ипобарувачката не се ограничуваат во размената на стоки и услуги, капитал и работна40

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиСепак, ваквиот критериум за определување дали некој пазар еслободен или не е е премногу строг. Тука е потребно да се разликувамеѓу директното и индиректното влијание врз пазарот. Или, подоброречено, треба да се разликува пазарниот начин на влијание врз пазаротод непазарниот, авторитативен, начин.Ако монетарните власти утврдат службен курс и забрана натргувањето со девизи според слободни курсеви, тогаш на пазарот севлијае на непазарен, авторитативен начин. Службениот курс не е курс нарамнотежа, туку ( по правило) максимирана цена и, според тоа, понискаод рамнотежниот, поради што, како и кај секое максимирање на ценитебидејќипобарувачката во тој случај ја надминува понудата порадиниската цена - мора истовремено да се воведе и рационирање наартиклот чија цена е максимирана, во овој случај на девизите. Девизнитережими (девизните ограничувања) не се ништо друго туку системи нарационирање на еден, со максимирана цена, редок артикал.Меѓутоа, ако монетарната власт интервенира на пазарот какокупувач или продавач на девизи, формално во целосна рамноправностсо сите други учесници на пазарот, таа не го крши законот на пазарот. Ипокрај интервенцијата на монетарната власт, курсот кој се формира екурс на рамнотежа. Најдобар доказ за тоа е фактот што тогаш не сепојавува црна берза. Бидејќи појавата на црноберзански курс, којанеизоставно ги следи девизните ограничувања, е најдобар знак декатогаш пазарот не е слободен. Впрочем, во обичниот говор често зацрноберзанскиот курс се зборува како за слободен курс.Ваквите интервенции навистина никогаш не се сметале заограничување на пазарот. Функционирањето на меѓународното златноважење се смета за прототип на пазарен механизам во монетарнатасфера, иако токму во златното важење фактички постоела интервенцијаштом курсот ќе ја достигнел горната или долната златна точка.Горната златна точка (или точка на извоз на злато) е оној највисоккурс на странските девизи кој не може да се премине, бидејќи тогашнастанува извоз на злато како поефтин начин на плаќање на странство.Долната златна точка или точката на увоз на злато е оној најнизок курсна странските валути под кој странската валута повеќе не може да паѓа,бидејќи тогаш настанува увоз на злато како поефтин начин на плаќањеод страна на странските земји во домашната земја. Оттаму следи декадолната златна точка на една земја истовремено е горна златна точка наземјата чија валута во првата земја паднала до таа точка, односногорната златна точка истовремено е и долна златна точка на другатаземја.Продавајќи и купувајќи злато без ограничување според законскитецени, централните банки спречуваат курсот да осцилира прекурелативно тесните граници на златните точки (помалку од 1% под и надпаритетот). Штом курсот ја достигнува горната златна точка, понудата надевизи станува целосно еластична, а штом курсот падне на долнатазлатна точка, побарувачката на девизи станува целосно еластична.Шематски прикажано, кривата на понудата и побарувачката изгледаатсила (особено ако притоа се одржуваат стабилни курсеви во меѓувалутните односи восветот)..41

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскивака (З- златен паритет; Г- точка на извоз на злато-највисок можен курс;Д- точка на увоз на злато-најнизок можен курс); (види слика 13).Овде треба посебно да се нагласи дека при горната златна точкацентралната банка не продава девизи по тој курс., туку продава злато позаконска цена. Меѓутоа, бидејќи плаќањето со злато е поврзано соопределени трошоци, курсот се зацврстува на висината која одговара назлатниот паритет со додавање на трошоците за испраќањето на златото.Аналогно тоа важи и за долната златна точка.Слика 13За разлика од ова, кај неврзаните (слободните, книжните) валути,а исто било и во бретонвудскиот систем на златни паритети,централните банки продаваат и купуваат девизи штом нивниот курс јадостигне горната или долната маржа, да речеме од 1% од двете странина паритетот. Тие курсеви се нарекуваат интервенциони точки. Штомкурсот ќе пораснел до горната точка централната банка купуваладевизи, а кога ќе паднел на долната интервенциона точка таа продаваладевизи.Ако монетарните власти не би интервенирале, туку би дозволилепонудата и побарувачката сосема слободно да стапат во меѓусебнаконкуренција и девизните курсеви да паѓаат ако понудата на девизи јанадминува побарувачката, а да растат ако побарувачката ја надминувапонудата, тоа би се продолжило толку долго додека понудата ипобарувачката самите од себе не би се израмниле. При целоснослободна игра на понудата и побарувачката курсевите исто такаслободно би варирале. Теоретски, можноста на варирање во дветенасоки би била неограничена и тогаш би имале систем на флуктуирачкикурсеви.1.5.2.3. Формирање на слободно флуктуирачкикурсевиЗа подобро да се прикаже механизмот на формирање на слободнофлуктуирачките курсеви ќе ги употребиме познатите криви на понудатаи побарувачката (види слика 14).42

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиСлика 14При дадена побарувачка (Т-Т) и дадена понуда (П-П) се формиракурс К1. Да претпоставиме дека побарувачката автономно се зголемува,(да речеме поради зголемен увоз потребен за нови инвестиции; истотака тоа би можело да биде и поради одобрување на заем на странство).Тогаш кривата на побарувачката се поместува надесно (Т1-Т1). Бидејќиво прв момент пазарот не располага со дополнителни количини девизи,курсот, при дадената понуда на девизи од О-Д1, ќе скокне на Кх. Сепак,курсот нема да се зацврсти (можеби ни за момент) на таа висина,бидејќи уште на првиот знак на пораст на курсот на пазарот ќе сепојават нови количини девизи, било од залихите на банките било одзалихите на шпекулантите. Врз основа на зголемената понуда на девизи,курсот ќе биде помал од Кх и ќе се зацврсти на точка во која се сечаткривата на понудата и кривата на побарувачката, а тоа го дава курсот К2.Бидејќи промените во понудените количини на девизи се индуцирани одпромената на курсот, новиот курс се наоѓа на кривата на даденатапонуда. Со други зборови, од овој шематски приказ се гледа декапобарувачката се зголемила автономно, додека зголемената количинана девизи на пазарот била индуцирана. Количината на девизи сезголемила од О-Д1 на О-Д2.За стабилизирањето на курсот на К2 не помага само арбитражата,односно шпекулацијата со тезаурирани девизи. Поради тенденцијата назголемување на курсот во насока на Кх, странската стока станувапоскапа за домашните увозници, додека домашната стока станувапоефтина за странство. Поради тоа ќе настане пресврт во трговскиотбиланс (вклучувајќи го и невидливиот извоз и увоз) во насока назголемување на извозот и смалување на увозот, значи во насока нанегово активирање. Дополнителните количини на девизи на девизниотпазар се појавуваат и поради овие промени.За стабилизирање на курсот на К2 придонесува и краткорочнотомеѓународно кредитирање. Бидејќи странската валута поскапела,странците можат (додека курсот се наоѓа меѓу Кх и К2), со давање накредит на домашната земја ефтино да набави побарување во нејзинавалута која ќе ја наплати подоцна кога курсот ќе се зацврсти на К2, значиспоред курс кој за неа ќе биде поповолен од курсот по кој го стекналепобарувањето. (На пример: ако е К1-100, к2- 110, а Кх -120, странците засвои 100 единици ќе стекнат побарување од, да речеме, 115 единици во43

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскидепресираната валута. Кога курсот ќе се зацврсти на 110, странците принаплатата на побарувањата - при репатријацијата на своите пари - ќеимаат добивка од 5 парични единици во валута на должничката земја).Освен ова и увозниците на земјата во која курсевите на странскитевалути растат ќе настојуваат да ги одложат своите плаќања (поради штоколичината на бараните девизи паѓа), додека извозниците ќе настојуваатда продадат што повеќе пер каса (поради што количината напонудените девизи расте). Аналогно, само во спротивна насока, сеслучува кога кривата на побарувачката се поместува налево. Залихитена девизите се зголемуваат, земјата дава кредити на странство, сезголемува увозот, а се намалува извозот итн.Се подразбира дека, исто така, автономно може да се намали ипонудата на девизи. Во овој случај на тенденцијата на пораст на курсотќе реагира побарувачката. А таа, се смета дека реагира релативнопобрзо од понудата: 1) поради тоа што шпекулацијата веднаш ќепрестане со купување на девизи и во очекување на паѓање на курсот ќепродава девизи од своите залихи; 2) домашните лица ќе се откажат одбарањето кредити во девизи и 3) увозниците ќе се откажат однабавување на стоки, односно ќе го одлагаат плаќањето на увозот.Израмнувањето кое овде се постигнува не влијае непосредно нацените. Цените во двете земји остануваат исти. Тие се менуваат само застранските купувачи преку промената на цените на посредничкото„добро”, имено преку движењето на курсот на странската валута. Овде,како и на секој друг пазар, се постигнува целосна автоматичност напонудата и побарувачката преку цените на стоките кои се нудат ибараат, а тоа израмнување имплицира урамнотежување на платниотбиланс (по правило, со истовремено влијание врз волуменот нареалните трансакции).1.5.3. Предности и слабости на фиксните курсевиДевизните курсеви на денеска конвертибилните валути(вклучувајќи ги и интерно конвертибилните валути) се сведуваат на двеопции- фиксни и флуктуирачки, со тоа што тие во практиката сеоперационализирани во различни облици.Како главни предности на фиксните девизни курсеви сеистакнуваат 12 :- извесноста,- дисциплинирањето,- намалување на шпекулативните дејства.Фактот што девизниот курс е фиксен и стабилен ја зголемуваизвесноста кај економските субјекти, на тој начин што тие можатподолгорочно да ги планираат своите трансакции со странство (извозни,увозни, земање кредити, инвестирање и сл.).Фиксниот курс дејствува дисциплинирачки врз економскитесубјекти да ги одржуваат производствените трошоци и цените барем наниво на странските конкуренти, бидејќи во спротивно би ја загубиле12Наведено според проф. д-р Владимир Кандикјан и проф. д-р ТомиславГроздановски: Економика, втор дел-Макроекономика, Универзитет „Кирил и Методиј”,Правен факултет „Јустинијан Први”-Скопје, стр. 214/215.44

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскисвојата конкурентска позиција на странските пазари. На подолг рокземјите со фиксни девизни курсеви мораат да настојуваат стапката наинфлација да ја одржуваат на ниво еднакво на она кое преовладува воземјите кои им се главни трговски партнери.Се смета дека фиксните девизни курсеви ги елиминираатшпекулативните дејства од едноставна причина што е беспредметно дае купуваат странски валути денес, со цел да се продаваат во иднина, аконивната цена е непроменета. Практиката, меѓутоа, покажува дека овојаргумент е само делумно точен, бидејќи шпекулативните дејства можеда се реализираат во очекување на идна корекција на фиксниот девизенкурс.Како основни слабости на фиксните девизни курсеви се сметаат:- губењето на можност за водење на независна монетарнаполитика,- потребата од одржување на високо ниво на девизни резерви и- намалена можност за справување со екстерните шокови.Бидејќи во услови на фиксни девизни курсеви главна преокупацијана монетарните власти е одржување на курсот, тоа практично значи декаи инструментите на монетарната политика се подредени на оваапримарна цел, а не на реализација на домашните макроекономски цели.Кога во услови на фиксни девизни курсеви се зголемувапобарувачката на девизи, за да не дојде до појава на недостиг на девизи,централната банка мора да интервенира на пазарот со понуда нададената валута од своите девизни резерви. Оттаму, за да може восекое време да одговори на потребите на економските субјекти, воуслови на фиксни девизни курсеви централната банка треба да чуварелативно (по) високо ниво на девизни резерви.Во режимот на фиксни девизни курсеви, при појава на некоиекстерни шокови, како што е на пример, зголемување на цената нанафтата, земјата треба да прибегнува кон користење на девизнитерезерви или кон користење на екстерни кредити, бидејќи е исклученоавтоматското приспособување на девизниот урс, како што е тоа случајкај флуктуирачките девизни курсеви.1.5.4. Предности и слабости на флуктуирачките курсевиНајчести аргументи кои се наведуваат во прилог нафлуктуирачките девизни курсеви (предности) се следниве:- делумно автоматско платнобилансно урамнотежување,- елиминирање (или барем делумно редуцирање) на потребата одчување на девизни резерви,- можност за водење автономна монетарна политика.При постоење на флуктуирачки девизни курсеви, појавата наплатнобилансна нерамнотежа, на пример, дефицит во трговскиотбиланс, влијае врз депрецијација на националната валута.Намалувањето на вредноста на националната валута од своја страна гоправи увозот поскап, а извозот поатрактивен, што сè заедно придонесуваза подобрување на состојбата во трговскиот биланс.45

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиПоради дејството на автоматскиот механизам на платнобилансноприспособување, разбирливо, се елиминира, односно се редуцира ипотребата за чување на високи девизни резерви.Кога не постои обврска за бранење на определено ниво на курсот,тогаш монетарната политика може автономно да се користи заостварување на макроекономските цели, како што е контролата наинфлацијата, на пример.Главни слабости на флуктуирачките девизни курсеви се:- поизразена шпекулација и- зголемена неизвесност.За разлика од непроменливоста на фиксниот девизен курс кајфлуктуирачките девизни курсеви промените на курсот можат да бидатсекојдневни и значајни. Тоа ги стимулира стопанските субјекти дакупуваат или да продаваат странска валута во очекување на промена надевизниот курс во блиска иднина.Честите промени на девизниот курс, исто така, ја зголемуваат инеизвесноста кај економските субјекти околу неговото ниво во иднина. Зада се обезбедат од евентуалните непожелни движења во девизниоткурс тие се принудени да склучуваат посебни девизни аранжмани (на т.н.Forward markets) кои им овозможуваат поголема извесност околуреалната вредност на валутите стекнати од извоз, на пример. Но,ваквите девизни аранжмани ориентирани кон иднината имаат своја ценаизразена преку зголемените трансакциони трошоци.И во функционирањето на двата режими на девизни курсевификсени флуктуирачки - доаѓа до промени во вредноста нанационалните валути. Притоа, кај режимот на флуктуирачки курсевипромената на вредноста на националната валута е резултат на дејствотона пазарните сили (понудата и побарувачката на девизниот пазар),додека кај фиксните курсеви промените се вршат со одлуки намонетарните власти.1.5.5. Различни видови режими на девизен курсВо пост-Бретонвудскиот период, како што вели проф. Ќировиќ 13 ,малите и средни земји се најдоа во големи дилеми во поглед на изборотна адекватен режим на девизниот курс. Формално, овие земји добилешироки можности за избор на валутниот режим кој најмногу им одговарана нивните интереси. Меѓутоа, во пост-Бретонвудскиот систем суштинскисилно било зголемено влијанието на доминантните земји и тоа прекузаострувањето на делувањето на пазарните механизми и посебно прекузасиленото движење на приватниот капитал на меѓународен план. Сотоа е заострено прашањето на кредибилитетот во поглед намакроекономската политика и пазарните перформанси на малите исредни земји. Како одговор на заострувањето на дејствувањето напазарните механизми и зголемениот притисок врз економските политикиво средните и мали земји, во нив дошло до значајни промени во погледна макроекономските политики и режимите на стопанисување. На планотна макроекономските политики, генералниот тренд одел во насока на13 Проф. Милутин Ќировиќ: Девизни курсеви...., стр.56.46

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскинамалување на стапката на инфлација. Кај структурните реформи билаизразена ориентација кон отворено и извозно ориентирано стопанствокое во поголема мерка ги прифаќа критериумите на светскиот пазар и гипренесува врз домашните стопански движења.Ваквите генерални насоки, во различен степен, биле применуваниво одделни земји. Притоа се издиференцирани неколку опции:- фиксен курс од типот на валутна управа (на пример, Бугарија во1997 година воведе валутна управа, а левот го фиксира во германскамарка);- конвенционално фиксен курс;- лизгачки фиксен курс;- флуктуирачки (пливачки) курс.Развиените земји, со малку исклучоци, го прифатиле режимот нафлуктуирачки девизни курсеви, додека недоволно развиените и земјитево подем се нашле пред проблемот на избор на адекватен валутенрежим, со оглед на предностите и слабостите на режимот на фиксни ирежимот на флуктуирачки курсеви. Во настојувањето да избератнајповолно решение за развојот на земјата тие ги комбинираатпозитивните страни на двете екстремни решенија, а се обидуваат да гиизбегнат нивните слабости.1.5.5.1. Режим на валутна управаГлавни карактеристики на режимот на валутна управа се:непроменливоста на фиксниот девизен курс спрема некоја доминантнастранска валута и интерна конвертибилност (евентуално и надворешнаконвертибилност) на домашната валута. Со неговото воспоставување сенастојува да се спречи формирањето на инфлација (кај новоформиранидржави) или, пак,брзо да се совладаат инфлацијата и инфлаторнитеочекувања (во земјите кои извршиле монетарна реформа по период нависока инфлација). За спроведување на механизмот на валутна управаземјите треба да имаат доволно девизно покритие за износот наемитираните пари на централната банка, а промените на нивото на тиепари да го вршат во согласност со промената на девизното покритие.При регулирањето на емисијата на пари Валутната управа има право даемитира дополнителна количина на примарни пари само во границите нането порастот на девизните резерви. Доколку, пак, дојде до нетонамалување на девизните резерви кај централната банка, валутнатауправа е должна да ја намали количината на примарни пари во истизнос (за да ја зачува ценовната стабилност во земјата).Со примена на концептот на валутна управа централната банка гогуби правото да емитира кредити во полза на државата со цел да гифинансира буџетските дефицити (иако државата може да се појави нафинансискиот пазари и таму да продава свои обврзници). Уштепозначајно е што централната банка нема право да емитира кредити ина деловните банки. Тоа значи дека нејзе ѝ преостанува да емитира иповлекува пари врз основа на нето промените на девизните резерви (коипроизлегуваат од салдото на девизните трансакции со странство).47

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиРежимот на валутна управа на централната банка ѝ овозможувада одржува конвертибилност на нејзините монетарни обврски вострански пари. Притоа, девизните резерви се држат во онаа валута вокоја е воспоставен фиксниот курс.Од функционирањето на режимите на валутна управа произлегувадека тие имаат позитивни страни и потенцијални опасности. Позитивное што со режимот на валутна управа брзо се совладува инфлацијата иинфлационите, односно девалвационите очекувања. Во земјата совалутна управа стапката на инфлација се стреми да се приближи настапката на инфлација во земјата во чија валута е фиксиран курсот надомашната валута (земјата на референтната валута). Позитивно е штодомашните каматни стапки се стремат да се приближат на каматнитестапки во земјата на референтна валута, иако се настојува тие да бидатнешто повисоки за да се привлече странски капитал (особенократкорочниот финансиски капита). Притоа, него го привлекуваат несамо повисоките каматни стапки туку и гаранцијата за одржување нафиксниот девизен курс. Зголемениот прилив на странски капиталпридонесува да се зголемат девизните резерви на централната банка, асо тоа се овозможува пораст на домашните примарни пари. Со тоа сезголемува ликвидноста на домашната економија, а тоа позитиво делуваза динамизирање на стопанската активност и вработеноста.Во овој контекст треба да се има предвид дека со порастот надевизните резерви од прилив на странски капитал се зголемувадевизната задолженост спрема странство, со што се релативизиразначењето на таквиот пораст на девизните резерви. Зашто, доколкудојде до повлекување на странскиот капитал од земјата, бруто девизнитерезерви автоматски се намалуваат. Тоа повлекува намалување наобемот на домашните примарни пари, па според тоа и на домашнатапарична маса. Затоа може да се каже дека позицијата на земјата епоповолна ако покритието на примарни пари на централната банка сетемели на нето девизните резерви, т.е. на заработени девизни резервиврз основа на кумулативното салдо во тековниот платен биланс, а не врззадолжувањето во странство.Режимот на валутна управа има и потенцијални опасности. Тиепроизлегуваат од ригидноста на девизниот курс и од оневозможувањетона централната банка да спроведува домашна монетарна политика.Опасноста од ригидноста на девизниот курс се состои во тоашто ако земјата која вовела валутна управа манифестира повисокастапка на инфлација отколку во земјата на референтна валута доаѓа докумулирање на разликите во стапките на инфлација, односно доапресирање на реалниот девизен курс на домашната валута. Тоа значидека земјата станува ценовно помалку конкурентна на светскиот пазар.Бидејќи девизниот курс не може да се менува, за да се поништииницијалната апресијација на девизниот курс останува да се намалидомашното ниво на цените и надниците. А таква стратегија тешко можеда се реализира доколку значително не се намали нивото настопанската активност и вработеноста. Имајќи го ова предвид, прииницијалното формирање на режимот на валутна управа, официјалниотдевизен курс се утврдува на ниво кое е реално депресирано Во таковслучај, извесната домашна инфлација во текот на наредните неколку48

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскигодини може да биде компензирана со смалување на иницијалнатареална апресијација на курсот. Во меѓувреме, со доволно рестриктивнамонетарна и фискална политика треба да дојде до смалување наразликите во степенот на инфлацијата како би можел да се одржификсниот девизен курс. Во одржувањето на фиксниот девизен курс сесметало и на нето приливот на странски капитал.Недостатокот изразен во оневозможувањето на централнатабанка да спроведува домашна монетарна политика се состои во тоашто регулирањето на домашната ликвидност се препушта на тековите настрански капитал. Поради неговите променливи текови, домашнатаекономја е изложена на непотребни флуктуации. Поради тоа, земјите коиподолго време имаат режим на валутна управа бараат институционалнирешенија како да вклучат барем ограничена употреба на монетарнорегулирање во овој концепт.Посебен проблем е што во режимот на валутна управа нацентралната банка ѝ се забранува да им дава краткрочни кредити накомерцијалните банки кога тие се привремено неликвидни (иако сесолвентни). Режимот на валутна управа го обесхрабрува „јуришот набанките” поради очекувањата на девалвација, меѓутоа, отвора можностда дојде до одлив на средства од банките доколку дојде под сомнежликвидноста или дури и солвентноста на некоја банка. Ваквиот тврд ставможе да предизвика не само бакротство на само една неликвиднабанка, туку се заканува да предизвика верижна реакција и во системсканеликвидност да го вовлече целиот домашен банкарски систем. Порадитоа се смета дека на централната банка треба да има определенисредства кои може да ги употреби за давање кредити на банките кои сепривремено неликвидни.Од досега реченото произлегува дека режимот на валутна управасе воведува за да се остварат конкретни цели како што е совладувањетона инфлацијата. А кога ќе се постигне стабилизација на економијататреба да се изврши софистицирање на режимот за да се надминепремногу упростениот монетарен систем. Бидејќи, ако овој режим секористи подолго време до израз ќе дојдат неговите негативни страни,пред сè недоволната флексибилност на монетарната политика.Неколку помали европски земји (Австрија, Холандија, Белгија иДанска) со отворени стопанства од почетокот на 80-тите применуваастратегија на неотповикливо фиксен курс без валутна управа. Тиесвоите валути цврсто ги врзаа за германската марка, со намера да го„увезат” кредибилитетот на марката и со тоа да влијаат врзнамалувањето на инфлаторните очекувања. Ориентацијата заодржување на фиксен девизен курс е заедничкото со концептот навалутна управа. Меѓутоа, разликата е во тоа што се избегнуваригидноста на режимот на валутна управа. Промените во нивото напримарните пари не мора да се во механичка врска со движењето надевизните резерви. Централните банки можат самостојно даспроведуваат политика на ликвидност, водејќи сметка за конкретнитесостојби на домашната економија и на финансискиот сектор.Централната банка ја врши и функцијата на кредитор во крајна инстанцаи со тоа го спречува настанувањето на системски банкарски кризи коиможат да доведат до недоверба во домашниот валутен систем. Овие49

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскифлексибилности, меѓутоа, не ја ослободуваат централната банка одостварувањето на основната задача да обезбеди стабилност нагарантираниот фиксен девизен курс, а преку тоа и на стабилност нанивото на цените.Сратегијата на неотповикливо фиксен девизен курс успешно можеда се спроведува единствено во помали земји кои имаат сличнастопанска структура и перформанси како доминантната земја во чијавалута се врзуваат помалите национални валути.1.5.5.2. Режим на конвенционален девизен курсДодека режимот на валутна управа и режимот на флуктуирачкикурсеви се екстремни валутни режими, режимот на конвенционалендевизен курс и режимот на лизгачки фиксен девизен курс се наоѓаатмеѓу екстремните. Конвенционалниот девизен курс потсетува наБретонвудскиот валутен режим со тоа што, во новите услови, не сеработи за глобален систем, туку за режим кој можат да го избератодделни земји. Во овој режим земјата го задржува концептот на валутенпаритет кој централната банка го брани на девизниот пазар, но соможност валутниот паритет (фиксниот девизен курс) да го промени.Станува збор за избор на фиксен курс кој земјата на долг рок ќе го брании само во исклучителни случаи може да го промени. Фиксниот курс надомашната валута се формира спрема некоја доминантна валута илиспрема кошница од валути. Земјите кои беа членки на европскатамонетарна интеграција курсевите на свите валути ги фиксирале спремавалутната единица на регионалниот монетарен систем (европскамонетарна единица).Во овој режим на девизен курс се појавуваат неколку проблеми.Мошне важно е определувањето на маргината на дозволеноосцилирање на пазарните девизни курсеви околу официјалниотфиксен девизен курс. Според конвенционалниот модел маргината е +-1%. Алтернативните модели дозволуваат поголеми осцилации напазарниот курс кои ги пропишува монетарната власт во земјата.Централната банка е должна да интервенира на девизниот пазар самона долната и на горната граница. Проширувањето на маргините гоприближува режимот на конвенционало фиксниот курс со режимот нафлуктуирачки девизен курс. Доколку дојде до изненаден прилив настрански капитал во земјата девизниот курс на домашната валутаапресира номинално и реално. Тоа влијае да се намали натамошниотприлив на странски капитал, бидејќи за ист износ на странска валута седобива помала количина на домашни пари.Концептот на фиксен девизен курс се операционализира наразлични начини во одделни земји, во зависност од тоа дали имаприфатено конвертибилност на домашната валута. Земјите кои јаприфатиле обврската од членот 8 од Статутот на ММФ фиксниот курс гобранат преку макроекономската политика и со поддршка на пазарноориентирани економски структури, додека земјите кои не ги прифатилеобврските за одржување на надворешна конвертибилност, фиксниоткурс го бранат и со заострување на девизната контрола.50

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиЗа концептот на конвенционален фиксен девизен курс мошне езначајно прашањето на изборот на валутата или на валутнатакошница спрема која се фиксира официјалниот курс на домашнатавалута. Со врзувањето на курсот за една доминантна валута сеприфаќаат консеквенците кои произлегуваат од монетарната, па ивкупната макроекономска политика на доминантната земја. Таанастојува да го задржи фиксниот курс спрема доминантната валута.Со утврдувањето на фиксен курс на својата валута во однос навалутна кошница земјата формира ефективен девизен курс (пондерирандевизен курс) при што секоја странска валута која учествува вовалутната кошница има пондер кој по правило одговара на учеството натаа земја во надворешно трговската размена.Валутната кошница може да биде единствена во светскатаекономија, на пример во форма на валутната единица на ММФ, познатакако СПВ (специјални права на влечење). Оваа синтетичка валутнаединица е заснована на пондерираните пазарни вредности на самочетири валути-долар, евро, фунта и јен.За конвенционално фиксниот девизен курс е карактеристично тоашто централната банка има задача да го брани фиксниот девизенкурс. И само доколку се покаже дека одбраната има висока цена гозадржува правото да изврши промена на фиксниот девизен курспреку девалвација или ревалвација на сопствената валута. Ова евсушност примена на бретонвудскиот систем во кој беше дозволенапромена на официјалниот фиксен курс во случај кога постои состојба нафундаментална нерамнотежа. Притоа, се смета дека фиксниот курстреба да остане непроменет барем 2-3 години за да може да се зборуваза конвенционално фиксен курс. И колку што подолго фиксниот курсостане непроменет, толку повеќе јакне кредибилитетот вомакроекономската и монетарната политика на земјата. Меѓутоа,стабилноста на курсот не треба да се остварува со преземање на меркиод арсеналот на забрани и ограничувања на економските трансакции состранство.1.5.5.3. Режим на лизгачки паритетиРежимот на лизгачки паритети го применуваат оние земји кои сèуште имаат релативно повисоки стапки на инфлација во однос навалутите на развиените земји и не се во состојба да го применуваатрежимот на фиксни курсеви. Тие настојуваат, по пат на соодветниантиинфлаторни програми, да ја намалат стапката на инфлација, а вомеѓувреме често го менуваат валутниот паритет во согласност сотековната стапка на домашната инфлација. И сè додека стапката наинфлација во земјата е поголема отколку во земјите кои доминантновлијаат врз формирањето на светската стапка на инфлацијатадевизниот курс тешко може да се одржи на утврденото ниво, бидејќистанува преценет. Затоа е неопходно номиналниот курс почесто да секорегира надолу со цел да се задржи ценовната конкурентност нанационалното стопанство. Ова значи дека лизгачкиот фиксен девизенкурс имплицира серија од мали девалвации во согласност со променитево паритетот на куповната сила.51

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиРежимот на лигачки паритети може да се применува на дваначина: 1) Монетарните власти можат однапред да ги објавуваатлизгачките фиксни курсеви за наредниот период (на пример, за еднагодина со месечна, неделна па дури и дневна динамика) и 2) Лизгачкитефиксни курсеви да ги формира ex post во согласност со фактичкитестапки на инфлација кои се реализирани, на пример, во месечниинтервали. Идејата со ex ante утврдените лизгачки курсеви има своеоправдување во тоа што преку таквите курсеви централната банка имиспраќа јасни сигнали на стопанството и на населението во поглед нанивото на курсевите кои можат да се очекуваат во наредните месечниили неделни периоди. Бидејќи со ex ante девизниот курс е усогласенамакроекономската политика, однапред објавените девизни курсеви битребало да влијаат врз пазарните очекувања во поглед на движењето наинфлацијата и курсот во претстојниот период. Проблемот на оваа опција,како што констатира проф. Ќировиќ, настанува доколку не е адекватенкредибилитетот на централната монетарна институција. Имено, пазаротможе- со право или не- да оцени дека стапките на инфлација идевалвација се нереално проектирани и дека поради тоа курсевите настранските валути спрема домашните пари ќе се формираат на нештоповисоки нивоа отколку што произлегува од објавените.Со оглед на тоа што пазарот често проценува дека проектиранитестапки на девалвација на националната валута се направени со доза напосакувани очекувања на централната банка и отстапуваат од реалнитенивоа, се користи опцијата ex post лизгачки фиксни курсеви. Променитена девизните курсеви не се објавуваат однапред, туку коригирањето наофицијалниот фиксен курс се врши во регуларни интервали во соглсностсо стапката на инфлација која е фактички остварена (врз основа наиндексот на цените). Во овој случај не доаѓа до отстапување напромените на фиксниот курс од промените на нивото на цените.Тоазначи дека се обезбедува непроменет реален девизен курс нанационалната валута. Недостаток на овој режим е што со ex postутврдувањето на девизниот курс се укинува можноста курсот да делувакако монетарно сидро во смисла на потиснување на инфлаторнитеочекувања, како и за создавање на доволно конзистентнамакроекономска политика.Во применатана режимот на лизгачки фиксен курс мошне е важени изборот на маргините во кои е дозволено краткорочното флуктуирањена пазарниот курс сè додека не дојде до промена на фиксниот курс.Имено и кај лизгачкиот фиксен курс постои обврска на централнатабанка по пат на интервенциони операции да го брани официјалниот курссè додека тој не биде променет.Од презентираното за овој режим произлегува дека лизгачкиотфиксен курс се применува во контекст на остварување наантиинфлаторни програми со кои -преку макроекономска политика иструктурни реформи- се настојува да се совлада инфлацијата,задржувајќи го реалниот девизен курс на константно ниво со цел да сеобезбеди конкурентност на стопанството на надворешните пазари. Штомсе совлада инфлацијата, а стопанството се ревитализира, лизгачкитекурсеви се заменуваат или со конвенционално фиксни курсеви (кои се52

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскименуваат во долги и недефинирани интервали или со контролиранофлуктуирачки курсеви.1.5.5.4. Флуктуирачките девизни курсевиПокрај развиените земји, флуктуирачките девизни курсеви гиприменуваат и некои земји во развој, со тоа што прибегнуваат и конкористење на интервенции на централната банка на девизните пазари,во согласност со своите можности и проценки. Овие земји имаатформирано и развиено финансиски и девизни пазари.Има повеќе критериуми за избор на фиксен или флуктуирачкикурс:- големината на земјата;- степенот на вклученост во меѓународните текови на капитал;- развиеноста на финансискиот пазар;- стапката на инфлација во однос на инфлацијата во валутнодоминантните земји;- проценката за доминантните причини за нарушувања кои водатдо нерамнотежа на платниот биланс и/или дестабилизација надевизните курсеви.Од практиката е познато дека кај големите економии предностимаат флуктуирачките курсеви (Кина како исклучок, поради недоволнатаразвиеност). Ако земјата има контрола на странскиот капитал, поповолнисе фиксните курсеви, ако нема таква контрола, поповолни сефлуктуирачките курсеви. Ако домашниот финансиски пазар е поразвиен,попогодни се флуктуирачките курсеви и обратно.Земјите со пониски стапки на инфлација во однос на светскиотпросек имаат повеќе аргументи за воведување на флуктуирачки курсевиотколку земјите со повисоки стапки на инфлација. Кај земјите, пак, коиимаат релативно повисока стапка на инфлација, преку фиксниот девизенкурс можат да обезбедат подобра конзистентност на макроекономскатаполитика доколку нејзин приоритет е собoрување на инфлацијата.При посилни странски шокови попогодни се флуктуирачкитекурсеви, а кога се доминантни домашните шокови, попогодни сефиксните курсеви. Фиксните курсеви се попогодни и кога е низокантиинфлаторниот кредибилитет на носителите на економскатаполитика, бидејќи, преку нив, како номинално сидро, се обезбедуваценовна стабилност во земјата.Практиката на користење на режим на флуктуирачки (пливачки)девизни курсеви се манифестира во две различни ситуации. На системна флуктуирачки курсеви преоѓале земји кои западнале во валутна кризаи биле присилени да го напуштат режимот на фиксни курсеви (во времена функционирањето на Бретонвудскиот систем). Во овој случај земјитене можеле повеќе да го бранат фиксниот курс, бидејќи поради губењетона кредибилитетот доаѓало до брз одлив на капитал во странство. Оддруга страна, на режим на флуктуирачки курсеви преоѓале земји коинемале проблем со ликвидноста, туку свесно го избрале (по распадот наБретонвудскиот систем) бидејќи сметале дека тој повеќе им одговара заостварување на подобри економски перформанси.53

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиПостојат две варијанти на флуктуирачки девизни курсеви- „чист” и„валкан” режим на флуктуирачки девизни курсеви. Во првата варијантацентралната банка не врши никакви интервенции на девизниот пазар,туку формирањето на курсот го препушта исклучиво на пазарните сили.Во втората варијанта централната банка интервенира на девизниотпазар и со тоа корективно дејствува на формирањето на девизниот курс.Кај режимот на флуктуирачки девизен курс не постои фиксенвалутен паритет. Во таква ситуација централната банка нема формалнаобврска да брани определено ниво на девизен курс. Меѓутоа, иакоформирањето на девизниот курс зависи од односот на понудата ипобарувачката на странски валути и на домашни пари и во овој режим несе исклучени интервентни операции на централната банка. Притоа,суштествено е што во режимот на флуктуирачки курсеви основнатазадача на централната банка е, по пат на соодветна неинфлаторнамонетарна политика, примарно да дејствува врз обезбедувањето настабилност на нивото на цените во земјата, а тоа е фундаменталнапретпоставка за одржување на стабилност на девизниот курс надевизниот пазар. Меѓутоа, со оглед на тоа што врз формирањето надевизниот курс дејствуваат не само фундаментални туку и привременифактори- со реална и шпекулативна природа- и во режимот нафлуктуирачки курс постои основа и за интервентни операции нацентралната банка.Додека со изборот на фиксен курс спрема една валутамонетарната политика на земјата се подредува на монетарната политикакоја се води во доминантната земја, со изборот на режим нафлуктуирачки курс земјата формално има можност да води независнамакроекономска политика и самата го избира саканиот степен навалутна стабилност. Притоа, ако земјата води порестриктивнамонетарна политика отколку конкурентски релевантните земји, таа можеда смета дека на подолг рок ќе има релативно посилна валутна позиција.И обратно, ако земјата води поекспанзивна монетарна политика отколкудругите земји може да се очекува депресијација на нејзината валута.Како што вели проф. Ќировиќ 14 во режимот на флуктуирачкикурсеви поекспанзивната монетарна политика има далеку побрзи ипосилни инфлаторни ефекти отколку иста таква монетарна политика ворежимот на фиксни курсеви. Стопанството и населението во режимот нафиксни курсеви непосредно не чувствуваат- барем не во целосна мерадекамонетарната политика е инфлаторна, бидејќи фиксниот девизенкурс е бранет од стран на централната банка. Меѓутоа, во режимот нафлуктуирачки курсеви, поекспанзивната монетарна политика дејствувамоментално кон депресијација на девизниот курс на пазарот, при штостепенот на депресијација е дури и поголем отколку што би одговаралона фундаменталните причински фактори (на пример, вишок намонетарна емисија). Покрај тоа, населението и претпријатијата веднашгледаат како се движи девизниот курс на пазарот, додека помалку сеинформирани за промените на нивото на девизните резерви кајцентралнат банка. Побрзото поместување на девизниот курс и накаматните стапки- како одговор на промените во монетарната политика-14 Милутин Ќировиќ: Девизни курсеви.... стр. 8854

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскипредизвикува и побрзо приспособување на цените. Поради тоа,механизмот на дејствување на флуктуирачкиот курс ја засилува свестана стопанството и на населението дека дури и краткорочна монетарнаекспанзија е потенцијално опасна од аспект на одржувањето настабилното ниво на цените. Така, централната банка (во режимот нафлуктуирачки курсеви) добива значително поголема поддршка одстопанството и населението за водење на неинфлаторна монетарнаполитика (отколку во контекст на режимот на фиксни курсеви).1.5.6. Проектирање на политика на девизен курсОд горните констатации произлегува дека девизниот курс во еднонационално стопанство успешно би ја остварувал својата улога доколкуе реален, рамнотежен, и во подолг рок стабилен. Само како таков тојможе да биде критериум за одвивање на меѓународните трансакции наодделна земја и нејзино рационално вклучување во меѓународнатаподелба на трудот. Како таков тој ги пренесува влијанијата од странскитеекономии врз домашната економија и придонесува, односно изнудуварационално однесување на стопанските субјекти во земјата. Во овојконтекст треба да се има предвид дека курсот на рамнотежа, споредмислењето на проф. Мајхснер, мора да ги исполни следните три услови:1) билансот на плаќање мора да остане во рамнотежа во текот на еденпериод меѓу пет и десет години со тоа што при крајот на тој период непокаже никакви позначајни промени во монетарните резерви; 2) оваарамнотежа во меѓународните плаќања треба да се постигне безприбегнување кон увозни ограничувања и 3) таа рамнотежа не смее дасе постигне по цена на невработеност во земјата” 15 .Веќе рековме дека девизниот курс е цена на странска валутаизразена во домашни пари. Ако девизниот курс е израз на понудата ипобарувачката на девизи тогаш е очигледно дека нивото и стабилностазависат од билансот на меѓународните плаќања на земјата. Притоа,треба да се има предвид дека состојбата во платниот биланс не мора восекој момент да влијае врз девизниот курс, бидејќи на понудата и напобарувачката на девизи, т.е. на курсот на домашната валута, може дасе влијае со продавање и купување од девизните резерви нацентралната банка. Тоа е всушност и целта на кумулирањето на девизнирезерви. Тие на централната банка ѝ служат како маневарска маса за даги спречат скоковите и паѓањето на курсот, поради моментална,краткорочна неусогласеност на понудата и побарувачката на девизи. Но,нема износ на девизни резерви со кои би можела да се надмине„фундаменталната нерамнотежа” во платниот биланс. Со продажба настрански девизи централната банка го спречува скокот на курсот(порастот на цените на странските валути на домашниот девизен пазар),а со купување на девизи го спречува паѓањето на курсот на домашнатавалута на странските девизни пазари.Од досегашното излагање го видовме значењето на девизнитекурсеви за одвивањето на меѓународните трансакции, видовме што е15 Вјекослав Мајхснер: Спољна монетарна стабилност и нестабилност ...op.cit., стр.5655

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиповод за формирање на девизните курсеви и кои се подлабокитепричини за тоа. Меѓутоа, во современите меѓународни економскиодноси мошне е актуелно прашањето на односот кон одржувањето настабилноста на девизниот курс на националните валути. Сведоци сме наапрецијации и депрецијации на валутите, не само на помалку развиенитеекономии, туку и на најразвиените земји, на критики и меѓусебниоптужувања за потценетост и преценетост на вредноста на одделнивалути и за глобална нерамнотежа на растот поради тоа итн.Чести се ипредупредувањата за опсаноста од „валутни војни”.Ова прашање, меѓутоа, не може да се разгледува изолирано, какопредности и слабости на фиксните наспроти флуктуирачките курсевикако што најчесто се чини, туку за курсевите, за начинот и за границитево кои ќе се формираат, треба да се расправа од аспект на паричниотсистем во одделни земји и регулативата на меѓународно ниво. На оваместо само ќе навестиме дека прашањето на стабилноста на девизнитекурсеви е мошне значајно за одвивањето на меѓународните плаќања, заразвојот на националните економии и за светското стопанство какоцелина, за интензивирање на процесите на глобализацијата. А тоа ќе гоприкажеме низ елаборација на формирањето на девизните курсеви меѓуземјите со монометалистички парични системи (систем на златноважење) и во систем на книжни пари.Во системот на златно важење интервалутните курсеви меѓуземјите со златно важење практично биле стабилни. Интервалутниоткурс меѓу две валути се утврдувал според нивните ковнички стапки.Курсевите можеле да се колебаат нагоре и надолу до онаа мера до која,поради трошоците на испраќање не се исплатувало златото да сеупатува од земја во земја. Девизниот курс имал една максималнаграница, која одговарала на трошоците за испраќање на злато востранство и една минимална граница, која одговарала на трошоците коитреба да се поднесат за златото да биде испратено од странство воземјата. Тие две граници до кои можел да се колеба валутниот курс меѓуземјите со златно важење, се нарекувале златни точки. Порадинезначителниот процент на трошоците во споредба со вредноста назлатото (ниту 0,5% меѓу Велика Британија и САД) може да се каже декакурсевите биле стабилни.Прашањето на интервалутните курсеви се комплицира восовремените системи на книжни валути, со оглед на тоа што тие се чистоинтерни валути, и им недостасува својството на дефинитивност вомеѓународните плаќања. Ова, меѓутоа, не значи дека курсот треба да сепрепушти да варира неограничено, во зависност од понудата ипобарувачката. Потребно е да спречат премногу големите осцилации коиможат да настанат поради моментални непоклопувања во понудата ипобарувачката. Тоа се прави со т.н. Егализациони фондови, чија задачае да ги одржува во разумни граници повремените флуктуации накурсевите со купување и продавање на девизи. Само при релативностабилни и реални девизни курсеви може да се очекува остварување нарационална меѓународна поделба на трудот. Претераните апресијации идепресијации на валутите се контрапродуктивни во таа насока. Тие, воголема мера, се последица на немоќта на националните политички ибизнис елити да остварат задоволителен раст на БДП и пораст на56

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскивработеноста, во услови на ценовна стабилност и рамнотежа воодносите со странство.Од овој контекст произлегува сериозноста на промените надевизните курсеви. Јасно е дека кога ќе дојде до значителноотстапување од рамнотежното ниво на курсот тој мора да претрпипромена (за да се избегнат негативните последици од нереалноста накурсот врз стопанските текови). Со чести промени, меѓутоа, само севрши приспособување на „изместениот” курс и се санкционираатпроменетите односи меѓу националната и другите економии вофундаменталните фактори кои влијаат врз надворешната рамнотежа(промени во односите на продуктивноста на трудот, промени кои влијаатврз долгорочните инвестициони циклуси и др.), а според тоа и врзрамнотежниот курс.Промените во девизниот курс се актуелни во земјите кои имаатфиксни или контролирано флуктуирачки курсеви. Теоретски, овојпроблем формално не се појавува во земјите со флуктуирачки курсеви.Во практиката, меѓутоа, монетерните власти, кога ќе оценат декапазарниот курс е надвор од зоната на рамнотежниот курс, можатиндиректно да влијаат на формирањето на рамнотежниот курс прекусоодветни корекции во макроекономската политика.Постојат повеќе индикатори кои укажуваат на нерамнотежностана девизниот курс. Главен идикатор е висината на дефицитот вотековниот платен биланс според бруто општествениот производ (БДП).Доколу земјата има висока стапка на дефицит во тековниот биланс тоа еважен индикатор дека треба да се коригира девизниот курс во насока надевалвација. Дефицитот во тековниот биланс може да се финансира сонето прилив на странски капитал и со смалување на девизните резерви.Меѓутоа, ако се зголемува приливот на странски капитал доаѓа дозголемување на надворешната задолженост, а ако се смалуваатдевизните резерви, земјата ќе мора да ја девалвира својата валута когарезервите ќе паднат на долната граница на прифатливост.Важен индикатор е и стапката на домашната инфлација вооднос на просечната стапка на инфлација во земјите кои се од значењеза надворешно-трговските и финансиските трансакции на земјата.Одржливоста на девизниот курс е доведена во прашање ако стапката надомашната инфлација е повисока од стапката на инфлација ворелевантните земи. Таков случај индицира дека е потребно да се извршидевалвација на националната валута, покрај определени рестриктивнимерки во макроекономската политика.Значајни индикатори се и движењето на номиналниот девизенкурс на девизниот пазар и движењето на каматните стапки напазарите на пари. Ако номиналниот девизен курс подолго време се наоѓана врвот од зоната на толеранција тоа е пазарен индикатор декадевизниот курс е нерамнотежен и дека е потребно да се изврши неговоприспособување. Со оглед на тоа што до пораст на каматните стапкиобично доаѓа за трансакторите да ги заштитат своите финансиски актививо домашна валута, порастот на каматните стапки може да се толкувакако индикатор дека пазарот очекува девалвација на националнатавалута.57

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиПрофесорот Ќировиќ 16 укажува и на перформансите наструктурниот развој како на фактор кој влијае врз формирањето нарамотежниот девизен курс. Доколку земјата има поволен структуренразвој, кој се манифестира во формирањето на значителни извознивишоци на подолг рок, особено доколку суфицитите во тековнитебиланси не се во доволна мера компензирани со нето одлив на капиталво странство, постои основа за ревалвација/апрецијација на девизниоткурс, дури и ако ценовната конкурентност на земјата не бара промена надевизниот курс. И обратно, ако некоја земја подолг период има дефицитво тековниот биланс на плаќање од структурни причини, постои основаза девалвација/депрецијација на девизниот курс, дури и во случај когаценовната конкурентност на земјата не бара промена на курсот. Имено,формирањето на рамнотежниот девизен курс примарно зависи оддвижењето на домашните цени и на трошоците (значи, од ценовнатаконкурентност на земјата), но секундарно и од структурни фактори (коиможат да се изразат по пат на неценовна конкурентност на земјата).Притоа, во современите услови високоразвиените земји имаат пливачкикурсеви токму затоа што вршат перманентно усогласување наценовните/неценовните фактори на надворешната конкурентност сотековите на капиталот меѓу земјата и странство. Бидејќи ваквотоусогласување е невозможно на куси рокови прецизно да се согледа ирегулира по пат на државна политика на девизниот курс, затоа е усвоенконцептот на флуктуирачки курсеви.Професорот Ќировиќ со право укажува дека ситуацијата езначително поинаква кај земјите во развој и тоа од следните причини.Прво, надворешните фактори на нарушувања на секторот на платниотбиланс и на девизниот курс кај тие земји се многу посилни и поопасни.Промените во односите на размена делуваат многу посилно врзплатните биланси и врз функционирањето на финансиските и реалнитесектори во помалку развиените економии кои во значителна мера сеориентирани на извоз на примарни производи, чии цени покажуваатпосилни осцилации во однос на индустриските цени. Исто така,движењето на реалните каматни стапки на светските пазари на капиталзначително повеќе ги погодуваат земјите во развој кои, генералногледано, имаат релативно висока задолженост во однос наопштествениот производ и на извозот. Најпосле, стапката на инфлација,како и променливоста на тие стапки, по правило се поголеми во земјитево развој отколку во развиените индустриски земји. До тоа доаѓаделумно затоа што помалку развиените земји се стремат да го забрзаатсвојот економски развој дури и по цена на нешто помал степен намакроекономска стабилност, поради што ризикуваат некои непредвиденифактори нагло да ја влошат нивната валутна стабилност. На тој начин,во земјите во развој, се создава и основа за долгорочно формирање нарелативно посилни инфлаторни очекувања, што влијае врз степенот наочекуваната депрецијација на нивните девизни курсеви.Постоењето на некои од споменатите индикатори не е сигурензнак дека веднаш ќе дојде до одлука за девалвација на националнатавалута. Таквата одлука, ако земјата има режим на фиксен девизен курс,16 Милутин Ќировиќ: Девизни курсеви...., стр.350.58

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноские доста сложена, бидејќи промената на валутниот курс има позитивни инегативни ефекти. Затоа е неопходно да се процени дали превладуваатпозитивните или негативните ефекти. Тоа зависи од проценката напричините кои довеле до влошување на валутната позиција која јапокажуваат споменатите индикатори, како и од комплексната програмаза стабилизација на валутната позиција на земјата.Постојат два типа на девалвација: дефанзивна и офанзивна. Идвете, како мерки на економската политика, имаат за цел да се подобриконкурентската позиција на една земја на светскиот пазар.Дефанзивната девалвација има за цел да го исправи веќе формираниотдиспаритет меѓу домашното и странското ниво на цените и натрошоците, кои имаат неповолни ефекти врз ценовната конкурентскапозиција на земјата. Офанзивната девалвација, пак, има за цел, истотака, да ја зголеми ценовната конкурентност, иако таа е на адекватнониво. Со ваква девалвација понекогаш се користеле високоразвиенитеземји со цел да го зголемат своето учество на светскиот пазар наиндустриски производи, со што би дејствувале врз динамизирањето напроизводството. Офанзивната девалвација значи манипулирање содевизниот курс и тоа во ситуација кога нивото на релативните цени итрошоци, дури ни платнобилансната позиција на индустриската земја, небара девалвација на валутата. Офанзивната девалвација еманипулативна. Преку неа се создаваат ценовни дисторзии во вид наформирање на нерамнотежни реални девизни курсеви. Тие горасипуваат нормалното функционирање на пазарните структури намеѓународен план. Манипулативните потези на една земјапредизвикуваат верижна релација на другите земји, а серија надевалвации од група земји, всушност, значи, валутна војна.Безсмисленоста на ваквите намерни намалувања на интервалутнатавредност на повеќе национални валути под рамнотежното ниво сесостои во тоа што нето ефектот на нивните надворешно-трговскибиланси се поништува, а доаѓа до создавање на инфлација во нив.Ефектите од девалвацијата се повеќестрани. Таа влијае врзнадворешно-трговскиот биланс, се одразува врз движењето на цените,врши прераспределба на доходот, има силни ефекти врзпрераспределбата на вкупната финансиска актива и врз промените вофинансиските задолжувања, а со сето тоа влијае и врз стопанскатаактивност.За ефектот на девалвацијата врз надворешно-трговскиот билансод клучно значење е брзината на процесот на стеснување нарастојанието меѓу номиналната и реалната девалвација. Подонесувањето на одлуката за девалвација овој растојание се намалуванапоредо со усогласувањето на домашното ниво на цените и трошоцитево однос на променетиот номинален девизен курс. Ако домашните цении трошоци моментално се усогласат со новиот номинален девизен курс,тогаш девалвацијата нема никаков ефект врз надворешно-трговскиотбиланс, поради тоа, како што вели проф. Ќировиќ, номиналнатадевалвација не произведува реална девалвација. Користењето надевалвацијата како метод со кој се настојува да се поправинадворешно-трговскиот биланс се темели врз претпоставката декаусогласувањето на општото ниво на трошоците и на домашните цени59

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскивременски заостанува зад номиналната девалвација на домашнатавалута. А временското заостанување може да се оствари единствено акопокрај девалвацијата истовремено се воведе построга макроекономскаполитика, во форма на порестриктивна монетарна и фискална политикаво комбинација со порестриктивна политика на доход. Притоа, сепретпоставува дека сите трансактори мораат да ја одржат својататековна ликвидност без оглед на порестриктивната макроекономскаполитикаДевалвацијата се одразува и врз движењето на цените наосновните факторски импути-увозните цени, каматната стапка и ценатана трудот. По девалвацијата, автоматски растат цените на увозот водомашна валута за целиот процент на извршената девалвација, бидејќи,по правило, домашните економии не се во состојба да влијаат врздвижењето на светските цени. Девалвацијата доведува до пораст накаматните стапки во домашната економија поради нужноста да сеспроведува рестриктивна монетарна политика. Со оглед на тоа штодевалвацијата доведува до извесен пораст на нивото на домашнитецени и на животните трошоци се јавува и притисок во насока наноминално зголемување на надниците за да се минимизира илиелиминира ефектот на девалвацијата врз смалувањето на реалнитедоходи. Ако веднаш дојде до целосно усогласување на заработувачкитесо цените кои се зголемиле поради девалвацијата, тогаш девалвацијатабрзо ќе ги исцрпи своите потенцијални ефекти во поправањето натековниот платен биланс.Со девалвацијата се врши прераспределба на доходот внатре воземјата на штета на потрошувачката, а во полза на извозот и назголемувањето на приливот на капитал. Со неа се создава зголеменпростор за зголемување на извозот и на инвестициите во извозноориентирано производство. Со зголемувањето на конкурентноста надомашниот извозен сектор се делува во насока на зголемување напрофитната стапка, а тоа се одразува не само врз зголемувањето напроизводството туку и врз порастот на нето стопанските инвестиции вотој сектор.Ефектите од девалвацијата врз нето финансиските позиции настопанските субјекти (домаќинства, претпријатија, банки) зависат одпочетната состојба на билансот на девизната актива и пасива спротидевалвацијата. Со девалвацијата, на субјектите кои имале нетопозитивна девизна актива таа, пресметана во домашна валута, им сезголемува за износот на девалвацијата. И обратно. На субјектите коиимале нето негативна девизна актива им се зголемува нето девизнотозадолжување изразено во домашна валута.Од досега реченото не може да се каже дали девалвацијатаделува позитивно или негативно врз нивото на стопанската активност,особено во земјите во развој. Факт е дека таа делува врз стопанскатаактивност и врз нивото на вработеноста преку неколку ефекти. Ододносот на силите на таквите ефекти зависи нето ефектот надевалвацијата врз стопанската активност, а тоа понатаму се пренесува иврз нивото на вработеноста. Притоа, суштествено е да се разликуваатефектите од девалвацијата на кус и на среден рок. Според проф.60

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиЌировиќ 17 , може да се оцени дека постои висок степен на веројатностдека во транзиторниот период по девалвацијата ќе дојде до смалувањена стопанската активност. Но, крајната цел на девалвацијата и не е да седејствува врз зголемувањето на стопанската активност во транзиторниотпериод. Смислата на девалвацијата е првенствено да ја поправиплатнобилансната позиција на земјата, доколку е тоа неопходно, и врзтаа основа да се создадат услови за реекспанзија на стопанскатаактивност. Привременото влошување на нивото на стопанскатаактивност е цената која земјата мора да ја плати, доколку во претходниотпериод водела претерано експанзивна макроекономска политика.Меѓутоа, смалувањето на стопанската активност во транзиторниотпериод по извршената девалвација може да биде компензирано созголемен прилив на долгорочен капитал на среден рок, а тоа создаваможност за среднорочно зголемување на стапката на економски раст.2. Суштина на валутната конвертибилност2.1. Еволуција на конвертибилноста2.1.1. Изворно значење на конвертибилноста во системот на златноважењеПоимот на конвертибилноста се јавува во врска со развојот напарите во процесот на нивната дематеријализација, што бешепредизвикан од потребата за адекватно напојување на прометот со пари,во услови на недостиг на пари со материјална супстанца (златни пари),што значи во согласност со развојот на производните сили и односи воодделни земји и во светски размери. Како таква, конвертибилноста гиследи и одразува промените на облиците на парите, гарантирајќи дека ипарите без материјална супстанца (книжните пари) ја репрезентираатпаричната стока- златото.Општо познато е дека конвертибилноста првобитно значешеможност за претворање на банкнотите во дефинитивни валутни пари сополна вредност, и тоа по номинала. И затоа никулците наконвертибилноста на парите можат да се бараат во процесот надематеријализацијата на парите што отпочна со практиката налондонските златари, кои на поединците, што кај нив ги внесувалесвоите готови пари (златници), им издавале признаници за внесенитесуми, кои на имателот му давале право кога сака од златарот да може даго подигне износот на кој гласела признаницата. Условено од довербаташто ја уживале златарите, таквото право било доволно потврдите, т.е.признаниците, да почнат да циркулираат во прометот, на местото наположените валутни пари. Тие потврди (сертификати) не се пари, тукуслужат како пари (тие се паричен сурогат). Со нивното воведување „воодносниот паричен систем не настануваат никакви суштински промени.Оптекот не се зголемува, зашто ако не циркулираат сертификати, бициркулирале самите златници или сребрени пари. Воведувањетосертификати претставува само техничко подобрување на17 Милутин Ќировиќ: Девизни курсеви..., стр. 360.61

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскициркулацијата на кованите пари” 18 . Со нив се надминувале проблемитево врска со потребата за ковење на метални парчиња за поголемиизноси, поради нивната гломазност, а се смалувале и трошоците иопасностите при преносот на поголеми износи на ковани пари.Потребата за конвертибилност во економска смисла се јавува когазлатарите почнале, врз основа на искуството - потврдите сè почесто дасе примаат наместо ковани пари и сè поретко да им се враќаат заисплата на положените пари - да издаваат потврди и над положениотвкупен износ на кованите пари. Набргу потоа со ваква работа почнале дасе занимаваат исклучиво банките и затоа тие добиле име банковни нотиили банкноти. Притоа, текстот на потврдите повеќе не можел да гласи„примив во депозит 10 фунти во ковано злато, кое ќе го исплатам набарање на доносителот на оваа потврда”, бидејќи не одговара навистинската состојба на работите, туку само вака: „На доносителот наова ливче на барање ќе му исплатам 10 фунти во ковано злато” 19 .Обврската е очигледно иста, меѓутоа, разликата е во тоа штогаранцијата во првиот случај е стопостотна, а во вториот случај отворенае можноста издавателот да не може, при истовремено барање наимателите на банкнотите, без одлагање да ги исплати. Сепак, обврскатаза замена (конвертибилност) на банкнотите во ковани пари несомнено гоовозможи нивното поинтензивно користење во прометот. Подоцназаведената законска обврска тие да се примаат како средство заплаќање само ја санкционира постојната практика, зашто остана правотона имателите на банкнотите да ги заменат за ковани пари.Од самиот факт што сертификатите имале стопостотно покритиево валутни пари (златни и, или сребрени) произлегува деказаменливоста била само техничко прашање. Меѓутоа, обврската зазамена на паричните сурогати (сертификатите и банкнотите) за валутнипари, во услови кога почнало да се смалува нивното стопостотнопокритие, добива извонредна улога во непреченото одвивање напроцесот на дематеријализација на парите предизвикан од расчекоротмеѓу брзиот пораст на стоковниот промет и бавниот пораст на златотокако парична стока. Конвертибилноста овозможи да се надминувапотенцијалната тенденција кон дефлација 20 , со издавањето банкноти доизносот колку што во прометот требало да има златни пари, но бешеотворена и можноста за инфлација, доколку износот на издаденитебанкноти го надминуваше таквиот однос.Лесно може да се замисли дека без обврската за замена набанкнотите за дефинитивни пари и сигурноста дека тие се навистиназаменливи, овој чекор кон дематеријализација на парите тешко ќе бешенаправен и толку безболно. За тоа говори и фактот штосанкционирањето на таквата практика дојде отпосле. Гарантиранатазаменливост на банкнотите во злато, во златни пари, притоа, одиграклучна улога. Но не заради тоа што златото е благороден и редок метал(има и други), туку затоа што тој во практиката се издвои од светот настоките и вршеше улога на пари, иако производните својства што ги18 Д-р Вјекослав Мајхснер: Основе науке о новцу, Универзитет - Скопје, 1958, стр.48.19 ibid., стр.49.20 Познато е дека системите на златно важење се карактеризираат со ниски стапки нараст, а домашната рамнотежа е подредена на меѓународната.62

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиимаше бездруго придонесоа за неговото издвојување во ваква улога.Неговата апсолутна менливост за било која друга стока го правеше дабиде прифатливо и барано. И сè додека со банкнотите можеше да сеизврши и плаќање и купување исто како и со златници, независно штонемаат стопостотно покритие - тие вршеа улога на златни пари.Конвертибилноста беше само гаранција дека тие репрезентираат парисо полна вредност.Позитивното искуство во нивната заменливост овозможувашенатамошно развивање на процесот на дематеријализација на паритепреку сè поголемото зголемување на непотполното покритие набанкнотите во монетарниот метал, сè до укинувањето наконвертибилноста на банкнотите во златни пари - во услови кога тиедалеку ќе го надминат сопственото златно покритие - и нивнотопретворање во книжни пари со законски курс. Со тоа „парите конечностанаа потполно самостојна категорија, независни од било каквиприродни ограничувања во поглед на нивното создавање” 21 . Меѓутоа, тиесо тоа не ја променија својата суштина. Таа не се менува дури ни тогашкога парите добиваат и жирален облик. „Книжните пари и депозитнитепари (како право на располагање) претставуваат прометно и платежносредство кое, вршејќи ја таа улога, го застапува златото во улога наеквивалент. Нивниот однос спрема златото е однос на репрезентација.Златото ја врши својата улога на сеопшт еквивалент идеално, какозамислено злато, препуштајќи им на своите репрезенти да гозастапуваат” 22 .Изворното значење на конвертибилноста нè враќа кон историскиотмомент кога златото како стока стана пари. Во овој контекст треба да сепотсетиме дека „првата функција на златото се состои во тоа што мудава на стоковниот свет материјал за изразување на вредноста настоките, или што ги претставува стоковните вредности како едноимениголемини, квалитативно еднакви и квантитативно споредливи. Така тоафункционира како општа мерка на вредноста и дури со оваа функцијаспецифичната еквивалентна стока, златото, станува пари.Стоките не стануват измерливи низ парите. Напротив. Токму затоашто како вредности сите стоки се опредметен човечки труд, поради штосами по себе се измерливи, тие можат и заеднички да ги мерат своитевредности со иста специфична стока и со тоа да ја претворат возаедничка мерка на вредноста, или во пари. Парите како мерка навредноста се нужна форма во која се пројавува иманентната мерка навредноста на стоката, на работното време” 23 . Затоа може да се кажедека од „течната претворливост на вистинските пари (златото) во стоки”произлегува, всушност, и потребата за конвертибилност на паричнитесурогати во злато, како „апсолутно претворлива (конвертибилна)стока” 24 .21 Д-р Вјекослав Мајхснер: Новац у развоју људске мисли, Годишник на Економскифакултет, Скопје 1959, стр. 77.22 Проф. д-р Иво Перишин, Антун Шокман: Монетарно-кредитна политика, Информатор,Загреб,1979, стр.40.23 Карл Маркс: Капиталот I том, Мисла, Скопје, 1975, стр.93.24 Д-р Живојин Ракочевиќ: Динар и златно валутни стандард, Институт друштвенихнаука и Институт за политичке студије, Београд, 1972, стр.63

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиСо ова сакам да го свртиме вниманието на фундаменталнотосвојство на парите како мерка на вредноста, покрај тоа што служи какопосредник во размената на стоките. Зашто во теоријата и практиката,оваа, втората функција, главно ги детерминира парите, особено когастанува збор за инконвертибилните пари. Во овој контекст неспорно едека потребата за конвертибилност се јавува во врска со развојот напарите како прометно средство. Но, не смее да се заборава дека дури софункцијата општа мерка на вредноста, „специфичната еквивалентнастока, златото, станува пари” (Маркс).Дијаметрално спротивни се мислењата за тоа дали книжните парија извршуваат или не и функцијата мерка на вредноста. Ваквотоспротивставување на ставовите, меѓутоа, е беспредметно, бидејќи„припишувањето на функцијата мерка на вредноста на книжните пари ерезултат од мешањето на поимите мерило на цената со мерка навредноста. Цената е паричен израз на вредноста и таа, според тоа, семери со пари, сеедно дали со златни или книжни, кои како таквиегзистираат во прометот и кои циркулираат како средство за размена.Спротивно од тоа, бидејќи вредноста е количина на општественопотребниот труд содржан во стоките, таа може да биде мерена само сонешто што и самото го содржи тој општествен труд и идеално гопретставува. Мерка на вредноста може да врши само некакво идеалноолицетворение на општествено потребниот труд, а тоа засега е златото,тој сè уште не симнат репрезент на апстрактниот човечки труд. Впрочем,ни златото монета, иако содржеше определена количина злато, не бешемерка на вредноста, туку само мерило на цените, а мерка на вредностабеше апстрактниот човечки труд, конкретизиран и идеално презентирансо злато” 25 .Порано или подоцна процесот на дематеријализација на паритезаврши во сите земји со напуштање на конвертибилноста на банкнотитево злато и со воведување на присилно важење од страна на државите.Меѓутоа, со формалното укинување на конвертибилноста во злато не сеукинува и потребата за политика на конвертибилност. Заменливоста набанкнотите во злато беше само гаранција дека паричните сурогати сезаменици на златните пари, во сите нивни функции. Промената наоблиците на парите, во суштина, не менува ништо. Само се чини декамонетарните власти повеќе не се со ништо ограничени во издавањето напари. Инфлацијата на тоа драстично опоменува. Иако книжните паринемаат златно покритие тие го застапуваат златото во циркулацијата.Тоа значи дека „ако постои рационално управување со емисијата, којаводи сметка за оправданите потреби на производството и прометот,тогаш и без златно покритие може да се одржи стабилен однос меѓузлатото и тој книжен паричен оптек. Значи, при солидна економскомонетарна анализа може да се обезбеди книжните пари идеално да јапретставуваат онаа количина злато која би одговарала на потребите напрометот” 26 . Во спротивно земјата се соочува со феномените инфлацијаи дефлација, со сите реперкусии врз развојот.25 Проф. д-р Иво Перишин - д-р Антон Шокман: Монетарно-кредитна политика..op.cit.,стр.24/25.26 Ibid., стр.26.64

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиПроцесот на дематеријализација на парите, преку намалување настепенот на покриеноста на книжните пари и нивната конвертибилноство злато, заврши со изградба на парични системи кои не ги поминуваатграниците на одделни држави. Наспроти тоа, покрај домашнитеимпликации, системот на златно важење имаше „многу поголемозначење во меѓународните монетарни односи. Стабилизирањето наинтервалутарните курсеви можеби беше еден од најважните моментина златното важење и главна причина што тоа толку се распространилои што и денеска сè уште ужива особен углед кај значителен бројтеоретичари, а уште повеќе практичари” 27 .Меѓусебните курсеви на две златни валути се одредуваа соодносот на нивните стапки на ковење, а бидејќи вредноста на секоја однив била одредена во злато, преку златото се одредувал и меѓусебниотоднос на нивните вредности. Во меѓународните монетарни односизлатниот паритет ја игра улогата на одржување на стабилноста наинтервалутарната вредност на парите, како што во домашниот прометстабилноста на куповната сила на парите во земјата ја игра законскотофиксирање на вредноста на парите во злато. Од ова произлегува декаовие две стабилности во системот на златно важење се меѓусебно тесноповрзани така што, доколку постои рамнотежа, секое пореметување накуповната сила на парите предизвикува пореметување на неговатаинтервалутарна вредност, а истовремено ги става во движење оние силикои повторно ќе ја воспостават пореметената рамнотежа меѓу вредностана златото и парите, односно рамнотежата на интервалутарните курсевит.е. златниот паритет.За потребите на оваа расправа нема потреба од подеталнообјаснување како се воспоставува пореметената рамнотежа.Суштествено е што остварувањето на стабилноста на курсевите вомеѓународните монетарни односи се постигнува со движење на златотоод земјата чии пари губат вредност во земја чии пари растат во вредностспрема златото, а поради тоа и спрема секоја друга валута која е врзаназа злато, а чиј однос на вредноста спрема златото не се променил.Познато е дека, чисто теоретски, „под режимот на меѓународното златноважење не постои можност некоја земја да го изгуби сето свое злато.Можни се само повремени загуби и добивки, повремени пореметувањаво билансот на плаќање, кои меѓутоа, со постојниот механизам пораноили подоцна сами се исправаат. Но, за да се постигне тоа, потребно е дапостои слобода на извозот и увозот на злато” 28 .Со оглед на постепеното намалување на покриеноста набанкнотите со злато се говори за три типа на златно важење, кои востварноста не се јавувале во чиста форма, туку во разни комбинации:златно важење со оптек на златници (голд специе стандард), важење назлатни полуги (голд буллион стандард) и важење на златни девизи (голдеџцханге стандард). Сите тие покрај домашниот имаа и меѓународенаспект. Меѓутоа, треба да се има предвид дека „ни т.н. меѓународнозлатно важење не е еден паричен систем, иако според името биможело да изгледа дека е. Златото не е меѓународна пара во строга27 Д-р Вјекослав Мајхснер: Новац у развоју људске мисли, Годишник на Економскифакултет Скопје 1959, стр. 171.28 Ibid., стр. 172.65

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскисмисла на зборот. Во меѓународниот платен промет со злато се плаќапенсаторно. Златото е само стока со меѓународна важност преку којасекоја земја може најлесно да дојде до потребните средства за плаќањаво било која валута на златно важење, односно со чиј извоз било каде восветот ќе може да го измири своето долговно салдо. Смислата намеѓународното златно важење ниту не била во тоа да остваримеѓународни пари, туку, врзувајќи ја секоја одделна валута за истстандард на вредност, по можност што повеќе да го стабилизира имеѓународниот однос на вредноста на одделни валути, а со тоа да гоолесни не само меѓународниот платен промет, туку и меѓународнататрговија и меѓународното движење на капиталот” 29 .2.1.2.Дострелот на системот на златно важењеОценките за функционирањето на системот на златно важење,чија суштинска карактеристика беше меѓусебната заменливост назлатото и парите во оптек, се движат во распон од идеализирање доостри критики. Од една страна се величи автоматизмот во одржувањетона надворешната рамнотежа на секоја земја, а од друга се укажува нафактот дека надворешната рамнотежа се постигнува за сметка назголемувањето на невработеноста во земјата, па во современи условитаквиот механизам се оценува како воопшто неприфатлив.Историски гледано „системот на златниот стандард беше завршнафаза во развитокот, не само поединечно набљудувано, на националнитевалутни системи, туку и на единствениот светски монетарен систем накласичниот капиталистички тип - системот на слободнатаконкуренција” 30 . Тоа беше период во кој „законот на вредноста сеисполуваше како општ закон на светското стопанство во смисла наподредување на нивото на стопанските активности и националнитевредносни релации на светските стопански движења и светскитевредносни процеси” 31 . Тоа е, без сомнение, период на дотогашнајоптимална светска поделба на трудот.Општиот закон на општественото производство - законот насразмерната распределба на општествениот труд во одделни земји, сеостваруваше низ делувањето на законот на вредноста, според којвредноста на стоките се одредува со количеството на општественопотребното работно време кое се бара за производство на одделнистоки.Поради дејствувањето на законот на вредноста „ситепроизводители се присилени да ги развиваат производните сили, а затоа се стимулирани во надеж дека унапредувањето на производствотоќе им донесе вонредни приходи. Сведувањето на секое индивидуалноработно време на општествено потребно работно време и секојаиндивидуална вредност на единствена (пазарна) вредност- ги регулира29 Ibid., стр. 167.30 Перишин-Шокман … op.cit., стр.23.31 Радош Стаменковиќ: Монетарни израз структуралних промена у светској привреди,во книгата: Монетарни, платни и финансиски аспекти светске привреде, Институт замеѓународну политику и привреду, 1960, стр.8.66

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиразмерите на стопанисувањето, го определува правецот и темпото наекономскиот развој и влијае врз постојаниот пораст на производнитесили на трудот” 32 .Во оваа смисла „автоматизмот на цврстите курсеви заснован врзслободното движење на стоката, златото и капиталот, слободнотоформирање на цените и врз неограничената конвертибилност нанационалните валути, како меѓусебно така и во злато” 33 , беше вофункција на дејствувањето на законот на вредноста во национални имеѓународни размери. Процесот на интегрирањето на светскотостопанство, преку единствениот светски пазар, всушност бешезаокружен со дејствувањето на единствениот светски монетарен системзаснован врз златото, а законот на вредноста непречено делуваше какофактор за диференцијација меѓу производителите во една земја, но имеѓу различни земји. Зашто, и на меѓународен план „законот навредноста дејствува во својот изворен облик, како закон наопштествената (пазарна) вредност” 34 .Без неограничената конвертибилност на националните валутикако во злато така и меѓусебно, несомнено е дека развојот намеѓународната поделба на трудот и светскиот пазар, како две страни наистиот процес на развојот на производните сили во одделни земји и восветот како целина, немаше да се одвива со такво темпо какво штозабележа во тој период. Поточно, може да се каже, потребата за таквиотразвој кумуваше на воспоставувањето и придржувањето кон „правилатана играта” од златното важење. Факт е притоа дека „младата буржоазијабрзо го свати значењето на стабилната валута, макар што, како штоденеска се гледа од спротивното однесување, не како апсолутна иеднаш за секогаш дадена цел, туку како прикладно средство зазасилување на својата економска и политичка моќ” 35 .Функционирањето на системот на златно важење несомнено гиовозможи и динамичните промени во односите на стопанските сили наодделни капиталистички земји во корист на оние што произведуваапопродуктивно и што во развојот, во основа, беа ориентирани кон овојфактор за зголемување на профитите и капиталот, во недостиг наколонии заради директна експлоатација. Врз темелите напроизводството на стоковни вредности кои релативно побрзо сепродаваа заради квалитетот и поповолната цена и на светскиот пазар,израснаа и САД и Германија како стопански сили кои ја поткопуваадоминантната позиција на империјална Англија во меѓународнитеекономски и монетарни односи. Со ова не се сака да се каже дека самомеханизмот на златното важење во светски размери го овожможинивниот подем, но дека тој беше еден од факторите што го допуштијатоа, не може да има сомневање. Таквиот развој, меѓутоа, беше следен исо заострување на антагонистичките, противречни интереси на32 Д-р Адолф Драгичевиќ: Основе политичке економије, Школска књига, Загреб, 1973,стр.61.33 Перишин Шокман… op.cit., стр.23.34 Д-р Адолф Драгичевиќ: Основе политичке економије, op.cit., стр.109.35 Проф. д-р Богдан Пилиќ: Инфлација и цене у Југославији, во книгата: Савременаекономска теорија и политика стабилизације, Економски биро, Београд, 1978, стр. 71.67

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскинационалните капитали, што доведе и до првата светска военакатаклизма.Напорите за воспоставување на конвертибилност нанационалните валути на капиталистичките земји, по опоравувањето настопанствата по Првата светска војна, упатуваат кон тоа декапроизводството на стоковни вредности не може да се смести вонационални граници, туку нужно се стреми кон светско производство навредности. Конвертибилноста на националните валути во злато, иакопрактично ограничена само за потребите на меѓународните плаќања(голд буллион стандард) требаше да го поддржи таквиот стремеж. Во таанасока дејствуваше и тоа што конвертибилноста на валутите, освен возлатни полуги, беше проширена и со конвертибилност во валутизаменливи во злато (голд еџцханге страндард), кои, на земјата која гидржеше како монетарна резерва, во облик на побарувања кај странскитебанки, ѝ служеа како подлога за оптек во земјата.Големата светска економска криза ги прекина надежите завоспоставување на изменетиот, но, сепак, златен стандард, а светот сепотпре на мерките од арсеналот на интервенционизмот во регулирањетона внатрешните текови. Всушност, државниот интервенционизам воодносите со странство произлезе од потребата за регулирање наодносите меѓу трудот и капиталот во поодделни земји (или ако повеќе висе допаѓа- решавање на проблемот на невработеноста), поради штоотпаднаа неколку од клучните алки во механизмот за воспоставување наплатно билансна и општа рамнотежа. На местото на либерализмот, серазви филозофија и практика на интервенционизмот. Внатрешнатарамнотежа доби примат во однос на надворешната, а „политиката наосиромашување на соседите” стана често користено средство воодносите со другите земји. Втората светска војна, меѓу другото, сеобјаснува и со несредените меѓународни економски и монетарниодноси. Меѓутоа, како што се случувало во историјата, со војната бешеставен крај и на конвертибилноста во злато и на мултилатералноста воплаќањата, а меѓусебните односи на државите претежно се регулираабилатерално.Меѓувоениот период покажа дека златното важење иконвертибилноста не се причина за проблемите во кои западнаакапиталистичките земји, туку, и пред сè, неуспехот во разрешувањето напротивречностите меѓу трудот и капиталот внатре во одделни земји имеѓу капиталистичките земји. Системот на златното важење, сонеограничената конвертибилност на валутите во злато, само овозможипротивречностите да се заострат како во одделни земји, така и меѓу нив.Наизменичните инфлаторни и дефлаторни појави во одделни земји восистемот на златно важење овозможуваа порамноправен развој меѓунив, поточно побрз развој на оние што обезбедуваа поголемапродуктивност на трудот. Сломот, меѓутоа, настапи тогаш кога, подпритисок на променетиот однос на силите меѓу нив, не можеа да секонтролираат последиците на ваквите појави, особено на кризнитеситуации, па наместо наизменично - инфлацијата стана главно средствово ублажувањето на противречностите во одделни капиталистички земји.Во врска со причините за престанување на автоматизмот назлатното важење и Шумпетер укажува дека „тие беа повеќе политички68

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиотколку економски: поврзани се со меркантилистичките ставови и сорастечката напнатост во меѓународните односи, која почна да сечувствува околу 1900, а и со растечките државни расходи. Причинитепротив непречениот златен стандард стануваа сè побројни. Губешепопуларност како непослушно дете кое ја зборува непријатнатавистина” 36 .И за Гелбрајт е неспорно дека за просперитетот во меѓународнитеекономски односи придонесе и златното важење. Меѓутоа, триесеттитегодини покажаа дека „дефлацијата и депресијата го уништувамеѓународниот економски поредок”, а седумдесеттите години дека „иинфлацијата го разорува меѓународниот економски ред”.Заклучокот за наткласниот карактер на системот на златнотоважење, со конвертибилност и фиксни девизни курсеви, сам сенаметнува. И, како што повеќе од два милениума светот се инспирира одантичката демократија во уредувањето на односите меѓу поединците ивласта, со цел во вршењето на власта да учествуваат сите слободниграѓани (иако беше заснована врз експлоатација на робовите), така исистемот на златното важење, неговите принципи за создавање ипоништување на парите, иако создавани во либералистичката фаза одразвојот на капитализмот, не може да се заобиколуваат доколкуднешниот свет својата надеж ја гледа во реинтеграцијата на светскотостопанство. А како што се менуваа облиците на демократијата (содигресии каква што е фашизмот), исто така се развиваше и системот назлатниот стандард, со денешниот облик кој го означуваме како дигресијаод неговиот логичен развој, облик кој најмногу отстапува од првобитнатасуштина на златното важење, со отворена можност и да го негира.2.2. Улогата на конвертибилноста во унапредувањето намеѓународните плаќања, како основа за поинтензивен развојна меѓународните економски односиИнститутот на валутната конвертибилност е иманентен на паритеи на системите за плаќање, независно од тоа дали станува збор заметалистички, врзани (кога вредноста на парите е врзана за вредностана некој метал) или книжни, слободни, валути (кога вредноста напаричната единица не е врзана за ниеден објективен стандард, аформирањето на вредноста е препуштено на оние фактори кои врз неавлијаат со механизмот на понудата и побарувачката). Притоа, восистемот на златното важење, во неговата класична форма, системот наплаќање, покрај домашниот имаше и меѓународен аспект. Одделнитевалути биле заменливи за злато и во земјата и во странство.Наспроти тоа, Бретонвудскиот систем е првенствено систем намеѓународни плаќања. Иако вредноста на валутите до седумдесеттитегодини се утврдуваше во злато, практично, никој не мислеше на нивназаменливост во злато, туку за нивна заменливост за други валути. Тоа иформално се случи по демонетизирањето на златото од меѓународниот36 J. A. Shumpeter: Povijest ekonomske analize, II kniga, Informator, Zagreb, 1975, str.64269

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскимонетарен систем. Конвертибилност на една во други валути затековни плаќања е доволна за функционирањето на системот намеѓународни плаќања. Во овој контекст, историски гледано, главна целна Бретонвудскиот монетарен систем беше воспоставувањето намултилатерален систем на меѓународни плаќања кој што требаше да гозамени некогашното меѓународно златно важење.Смислата на меѓународното златно важење беше во тоа,врзувајќи ја секоја одделна валута за ист стандард на вредност, поможност што повеќе да го стабилизира и меѓународниот однос навредност на одделни валути, а со тоа да го олесни не самомеѓународниот платен промет, туку и меѓународната трговија имеѓународното движење на капиталот, при висока либерализација водвижењето на производните фактори. Во такви услови била присутна„тенденција кон оптимално искористување на факторите напроизводство врз база на меѓународна поделба на трудот, со ситепоследици кои таквата поделба ги носи со себе” 37 .Иста беше смислата и на Бретонвудскиот систем (додемонетизирањето на златото од меѓународниот монетарен систем), носо редуцирано влијание - унапредување на тековните трансакции вомеѓународните економски односи. Во ваков контекст посебно е значајнотоа што стабилноста на курсевите се смета за основа на среденитемеѓународни односи, а еднаш утврдениот паритет на земјата членкаможеше да се менува само поради исправување на „фундаменталнатанерамнотежа” во својот биланс на плаќање.Стабилните девизни курсеви изнудуваа напори на сите земји, т.е.на производителите во нив, за поголема продуктивност на трудот иекономичност во работењето заради обезбедување на конкурентност насветскиот пазар, додека можноста за девалвација на вредноста нанационалните валути претставуваше вентил за ублажување навнатрешните противречности на сите земји, особено на развиените,зашто, впрочем и системот беше кроен според нив. Суштината е во тоашто со приспособувањето на курсот се одлагаа неопходните зафати надомашната економска сцена во која особено беа изостренипротивречностите меѓу трудот и капиталот во одделни земји во ЗападнаЕвропа. Притоа, јасно е дека стабилноста на курсевите не е причина занив, туку само услов за стопанисување во кој противречностите доаѓаатдо полн израз, а причината е начинот на распределба на доходот.Златното важење (со стабилните курсеви) функционираше додекапротивречностите се ублажуваа преку експлоатација на колониите(заради чија прераспределба, всушност, и дојде до Првата светска војна)или, пак, преку политиката на „осиромашување на соседите” по голематасветска криза, односно со напуштање на фиксните и преоѓање нафлуктуирачки курсеви во кризата од седумдесеттите години. Да гиспоменеме и актуелните државни (непазарни) протекционистичкиинтервенции во надминувањето на глобалната финансиска и економскакриза под притисок на зголемување на стапката на невработеност.37 D-r Vjekoslav Majhsner:Spoljna monetarna stabilnost i nestabilnost, Ekonomski fakultetUniverziteta, Skopje, 1966, str.770

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиПо демонетизирањето на златото од ММС и по напуштањето нафиксните и преоѓањето на флуктуирачки курсеви во меѓувалутнитеодноси во светот, валутната конвертибилност сфатена како техника(замена на една валута во друга) остана, меѓутоа, се избегнааимпликациите од режимот на фиксни курсеви (иако и во Бретон Вудсбеше напуштена нивната апсолутна стабилност, присутна во системотна златното важење - осцилации во границите на златните точки).Промената беше изнудена од потребата за поголема монетарнанезависност на развиените земји, бидејќи со секојдневнотоприспособување на курсот се одлагаат неопходните зафати водомашната економија (наспроти постојаната потреба од приспособувањево услови на одржување на фиксен курс).Конвертибилноста како општа тенденција недвосмисленопокажува дека развојот на националното производство на вредности неможе да го заобиколува светското производство на вредности, доколкунационалното стопанство држи до својата економска ефикасност. А нематакви кои тоа не го сакаат, независно од општествено - економскитесистеми и идеолошки определувања. „Совремнената научно-техничкареволуција сè повеќе ги ограничува можностите на одделни земји,особено на малите земји, за создавање на сеопфатни индустрискикомплекси или комплекси со претеран број гранки. Номенклатурата наиндустриското производство денеска е толку голема, особено вогранките машиноградба и хемија, што ниедна земја во светот не може восвоите граници да обезнеди економски ефикасно масовнопроизводство на сите производи што се произведуваат во светот.Стремежот да се има „сè свое” стана премногу скап и економскипремногу неефикасен: него можат да си го дозволат само таквииндустриски гиганти како што се САД и Советскиот сојуз (кој сераспадна на повеќе држави во почетокот на последната деценија наминатиот век, од кои Русија е најголемата - заб. А.Ш.), но и тие само вокрајна нужда и поради непостоење на други алтернативи. Во целиот светмакро и микроекономската специјализација стана можеби основниотуслов за постигнување меѓународно ниво на ефикасност, квалитет итехничка опременост на производството” 38 .Стремежот за формирање на што е можно порационалнистопански структури во одделни земји и региони, и во светот какоцелина, произлегува од „нужноста за квантитативна поделба на трудотспоред структурата и обемот на општествените потреби. Тоа е прв,најважен, вечен и поради тоа природен или општ економски закон. Тоа езакон на пропорционалната поделба на вкупниот фонд наопштествениот труд (скратено - закон на сразмерноста), кој сеспроведува на најразлични начини и се пројавува во облици својственина одделни етапи во општествениот развој” 39 .Во остварувањето на овој закон, на денешниот степен наразвиеност на националните стопанства и нивните различни испротивставени интереси, конвертибилноста на една во друга валута(иако ограничена за тековните трансакции и за надворешните девизни38 Н. Шмељов: Економска сарадња Исток-Запад, проблеми и могуќности, Меѓународнипроблеми, бр.1/1972, стр.11139 Д-р Адолф Драгичевиќ: Основе политичке економије, op.cit., стр. 15.71

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскирезиденти) игра значајна улога, иако неспоредливо помала во однос наконвертибилноста во системот на чистиот златен стандард (порадилиберализацијата на вкупните економски односи и минималнитеосцилации на девизните курсеви во рамките на златните точки).Овозможувајќи средствата добиени со извоз во една земја да секористат за плаќања не само во неа туку и во други земји, валутнатаконвертибилност го стимулира развојот на меѓународната трговија.Можноста, пак, побарувањата стекнати со извоз да можат да секонвертираат во било која валута ги присилува сите земји соконвертибилни валути „да ги произведуваат оние артикли во чиепроизводство имаат компаративна предност, а на другите да им гопрепуштат производството во кое се компаративно поскапи” 40 . Зашто,секој ќе настојува побарувањата стекнати со извоз да ги конвертира воонаа валута со која ќе може најефтино да купи стока што му е потребна.Ако тоа не е валутата на земјата чие побарување го има, портерот на таавалута ќе бара конверзија во валути кои тоа ќе му го овозможат. Тоазначи дека конвертибилноста придонесува, гледано од светскиперспективи, производните сили да не се растураат, туку да сеупотребат на економски најпродуктивен начин.Ефектите во оваа насока, меѓутоа, се намалуваат со јакнењето напротекционизмот во меѓународната размена и со преминот нафлуктуирачки курсеви во меѓувалутните односи во светот (покрај, серазбира, ограничениот број земји со фактичка конвертибилност нанационалните валути), поради можностите за префрлување на дел одсопствените тешкотии врз други, особено помалку развиените земји,преку разни протекционистички мерки и манипулации со девизниот курс,а на штета на порационалната меѓународна поделба на трудот. Сепак,меѓутоа, дејствувањето во споменатата насока не се укинува, а тоа е одособено значење за помалите земји, кои, објективно, се релативноповеќе зависни од меѓународната размена, односно кај коиавтаркичниот развој води кон поголеми економски загуби.Потребата за оптимализација на развојот преку производство вовисоки серии, во помалите и средните земји, несомнено упатува конизлез на светскиот пазар, зашто националните пазари обично сепретесни за реализација на вкупното производство врз таа основа. Тоа,пак, значи дека производителите што се упатени на светскиот пазар,мораат да сметаат и со цените што важат на него. За тоа мора да севоди сметка, без оглед на сите забелешки што се ставаат и стојат воврска со неперфектната конкуренција односно монополската позиција намултинационалните компании и нивните манипулации со цените насветскиот пазар. Не се тајна, односно во употреба се и бројнипоттикнувачки и ограничувачки мерки од страна на одделни држави игрупации кои, исто така, директно влијаат врз цените. Но, сепак,помалите и средните земји не ги ослободува сето тоа од грижата да себорат за излез на светскиот пазар, служејќи се со сите средства што вотаа смисла им стојат на располагање. Притоа, треба да се има предвиддека колку што е поголемо влијанието на интервенционистичките мерки40 Д-р Вјакослав Мајхснер: Процес либерализације девизног режима и оптимални обликконвертибилности динара, Економист, бр. 1/1968, стр.6572

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскипри реализацијата на стоковните вредности на светскиот пазар, толку епоголема прераспределбата на националниот доход во земјата. Тоазначи дека излезот на светскиот пазар економски е порационалендоколку се обезбеди преку поголема продуктивност на трудот,поквалитетни и поатрактивни производи, односно доколкуреализацијата на производите се врши по цени формирани наекономски, а не интервенционистички, начин.Во овој контекст, валутната конвертибилност само ја потенцирапотребата на секоја земја за рентабилно производство според светскикритериуми. Во денешни услови на развиен интервенционизам, со кој сеподдржува определена стопанска структура, не станува збор за вкупнотопроизводство на одделна земја, туку, пред сè, за производството со коетаа учествува во светската размена. И колку што помалкуконкурентноста на извозниците (при единствен курс) се обезбедува низразни интервентни мерки, толку повеќе производството на соодветнитепроизводи станува „конвертибилно” во пари (странски валути), со коиможе потоа да се купи било која потребна стока и било каде, подприфатливи услови. Тоа е, всушност, другата страна на валутнатаконвертибилност која јасно доаѓа до израз (во нафтните кризи) вопредупредувањето дека доларите нема да се примаат како средство заплаќање на нафтата поради тоа што тие губат од својата вредност,односно во експлозијата на цената на златото. Штом доларот не можешеда обезбеди еквивалентна размена на нафтата со други стоки, зарадитоа што со инфлацијата губеше од својата вреденост, производителитена нафта изнудија такво зголемување на цената, на овој во светот многубаран производ, кое обезбедува стабилен паритет во однос на златото,како сè уште апсолутно заменлива стока-пари.Во овој контекст, очигледна е потребата на националнитестопанства за „конвертибилни” стоки, како претпоставка законвертибилност на нивните валути. Зашто, само ако се има доволностока (по квалитет и цена) што е барана на светскиот пазар, непреченоќе може да се купува на странските пазари плаќајќи во националнавалута, бидејќи за нив, странците, што ги поседуваат ќе можат да гиконвертираат во било која друга валута. Валутната конвертибилност,значи, само го одразува фактот дека купувањето и продавањето востранство се само две страни на ист процес, на процесот на размената,како впрочем и во внатрешниот промет, со тоа што на светскиот пазардејствувањето на законот на вредноста е нешто модифицирано, во таасмисла што разликите во продуктивноста меѓу производителите од еднагранка во земјата, на светскиот пазар се реализираат во интерес напопродуктивните, техничко-технолошки поразвиените земји. Затоа,конвертибилноста на валутата на една земја не може да се замисли акокупувањата во странство, на подолг рок, се поголеми од продавањата.Тоа е, всушност, познатиот предуслов за воведување конвертибилностна валутата на било која земја - урамнотеженост на платниот биланс.Имајќи го предвид напред наведеното, очигледно е декапотребата за конвертибилност на националните валути во светски пари(како израз на единственоста на светското производство на вредности),независно од тоа кој ја врши таа улога (златото, конвертибилни валутиво злато или пак определени национални валути, со сите слабости во73

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскитаа своја улога) е иманентна на стоковното производство. Тоапроизлегува оттаму што корисноста на општествениот труд содржан воопределени производи - стоки се верификува дури тогаш кога тие ќе сепретворат во пари, национални или светски. Притоа, конвертибилностасамо ја одразува поврзаноста на националното со светскотопроизводство на вредности. Затоа, сè додека националните стопанствасакаат сопствен оптимален развој, кај нив ќе биде присутен и стремежотза воспоставување конвертибилност на сопствените валути.2.3. Многу „видови” конвертибилност ја замаглуваатекономската суштина на валутната кобвертибилностВо еволуцијата на валутната конвертибилност, од системот назлатното важење досега, се појавија многу „видови” конвертибилност,кои, објаснувајќи ја техниката, ја замаглуваат економската суштина напоимот, потребата за мултилатерализација во меѓународните плаќања.Се наоѓаме во ситуција кога „од дрвјата не се гледа шумата”.Помина времето кога конвертибилноста на националните валутиво злато обезбедуваше и мултилатералност во меѓународните плаќања.Со формирањето на ММФ свесно се пристапи кон изградба намеханизам преку кој ќе се унапредува неопходната мултилатералносткоја овозможува поефикасна меѓународна поделба на трудот. Проблем ешто со корекциите на механизмот на Фондот се отстапуваше одизворното значење на поимот, а објаснувањата на промените сетретираат како облици на конвертибилност.На линија на мултилатералноста се: внатрешнатаконвертибилност во злато со истовремена конвертибилност во злато иво меѓународните економски односи (во системот на златно важење) инадворешна конвертибилност, т.е. конвертибилност на побарувањата нанерезиденти остварени по основа на тековни трансакции (вомеѓународниот монетарен систем остваруван преку ММФ). Вомеханизмот на ММФ, во почетокот, надворешната конвертибилност сеостваруваше преку конвертибилност на валутите во злато и во валутиконвертибилни во злато, а по формалното елиминирање на златото одмонетарниот систем, преку конвертибилност на валута во други валути.Најголемо отстапување од суштината на валутната конвертибилност есамо формалното прифаќање на надворешната конвертибилност (безнејзино фактичко остварување) со практично реализирање на внатрешнаконвертибилност, како право на секој поединец секое побарување водомашна валута да го претвори во странска конвертибилна валута.Отстапувањето се гледа во редуцирањето на степенот намултилатреалноста во меѓународните плаќања, со ефект на влошувањена ефикасноста при вклучувањето на националните стопанства вомеѓународната поделба на трудот, односно на санкционирање напостојната, па дури и прилагодување на структурите на земјите чиивалути се користат пошироко.Доколку не се има предвид економската суштина на валутнатаконвертибилност малку може да се разбере од подолу наведенитепоими, како на пример:74

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиТврда и мека конвертибилност на тековната сметка - тврдатаконвертибилност би била онаа која ја применувале земјите членки подБретонвудскиот режим на фиксни паритети (конвертибилност прификсен девизен курс). Наспроти тоа, меката конвертибилност сеоднесува на конвертибилноста по моменталниот пазарен девизен курс,т.е. на можноста што се отвори со напуштањето на фиксните паритети.Потполна конвертибилност - конвертибилност и на тековната ина капиталната сметка истовремено. Не е формална обврска спремаСтатутот на ММФ, меѓутоа, е присутна практика на најразвиените земји,на земјите чии валути се користат пошироко.Надворешна конвертибилност е конвертибилност споредчленот 8 од Статутот на ММФ, а внатрешна конвертибилност е правона секој поедеинец секое побарување кое го има во домашна валута даможе неограничено, за секој вид плаќање, да го претвори вопобарување во било која странска валута. Остварувањето нанадворешната конвертибилност е обврска на членките во одреденпериод да ја остварат како израз на употребата на националнатавалута во меѓународните плаќања, а внатрешната конвертибилност естепен на конвертибилност под нивото на мултилатералноста што гопретставува надворешната конвертибилност.Конвертибилност на тековна сметка е способност зазаменливост на домашната валута во други валути по основа на тековнитрансакции (надворешна конвертибилност), а конвертибилност накапитална сметка е способност за замена на домашната валутастекната по основа на капитални трансакции. Првата е задолжителнаспоред одредбите на Фондот, а втората е израз на волјата и интереситена земјите членки. Конвертибилноста на капиталната сметка останувапоконтроверзна цел и како таква често била потиснувана кон понискакатегорија на пожелност. Меѓу главните аргументи противконвертибилноста на капиталната сметка (особено на ран степен) семожностите за дестабилизирачки (шпекулативни) текови на капитал завреме на транзициониот период и можната загуба на капитал потребенза финасирање на економскиот развој 41 .Суштинска или економска конвертибилност е состојба настопанството која овозможува воведување конвертибилност. Услови:структурна урамнотеженост на платниот биланс која овозможуваодржување на оној степен и облик на конвертибилност кој се сака да севоведе и кај меѓусебно поврзани и изедначени паритети на цените(внатрешни и надворешни ) преку девизниот курс.фактичка или техничка конвертибилност е инструменталноостварување на постојната суштинска конвертибилност.Формална или законска конвертибилност е правен поим илиправен облик кој се дава на воведувањето конвертибилност.Со бројноста на термините кои повеќе се задржуваат натехниката на заменливост се занемарува економската суштина на41 Се смета дека на крајот на 1995 година околу 60 земји, вклучувајќи и 23 индустрискиземји, постигнале потполна капитална конвертибилност (Currency Convertibility and theFund:Review and Prognosis, IMF, april 1966, str.50).75

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиконвертибилноста воопшто, а особено на конвертибилноста во концептотна ММФ до елиминирањето на златото од меѓународниот монетаренсистем и потоа, по напуштањето на фиксните девизни курсеви вомеѓувалутните односи во светот. Со промената на техниката се промении суштината на валутната конвертибилност во насока на намалување нанејзиното значење во мултилатерализацијата на плаќањата по основа натековните и капиталните трансакции меѓу одделни земји во светскиразмери. Меѓутоа, промената не е заради тоа што нема техника која бија одразила економската суштина на валутната конвертибилност, тукузатоа што, засега, превладуваат интересите на земјите чии валутифункционираат во функција на светски пари.2.4. Валутната конвертибилност - како неограниченмултилатерализамВеќе рековме дека потребите на сè поразвиениот промет воодделни земји и меѓу нив и отсуството на соодветен пораст напроизводството на злато, по Првата светска војна, изнудија нови облицина валутната конвертибилност за разлика од конвертибилноста вочистиот златен стандард. Конвертибилноста во златни прачки иконвертибилноста во валути заменливи во злато, кои се практикуваа вокомбинација, беа логична последица од развојот на процесот надематеријализацијата на парите во рамките на националните граници наодделни земји и на незаобиколната потреба конвертибилноста нанационалните валути во злато да се обезбеди за потребите намеѓународните плаќања. Причините за тоа што кратко траеја не се вонивната поставеност, во механизмот на нивното дејствување, туку предсè во промената на општествено-економските цели на развојот воодделни земји, особено по Големата светска депресија, вопретпоставувањето на внатрешната рамнотежа над надворешната и наинтервенционизмот над либерализмот во односите со странство. А сетотоа заради ублажување на противречностите меѓу трудот и капиталот сопомош на државата или во недоволната потрошувачка наспротипроизводството. Со право се вели дека „сломот на таа институција (наединствениот светски монетарен систем заснован врз златото- заб. А.Ш.)ја одбележува историската пресвртница од традиционалниоткапитализам лаиссер фаире кон државно капиталистичките облици итоа во светски размери” 42 . Притоа, конкурентските девалвации беа самосредство за остварување на одредени предности на светскиот пазар.Од практиката во меѓувоениот период се согледа дека односот насилите во меѓународните економски односи значително се промени, такашто како несоодветни се покажаа и обидите за враќање на златниотпаритет на фунтата, а во односите меѓу државите надвладеабилатерализмот, наспроти мултилатерализмот што го овозможувашесистемот на златно важење. Уште тогаш се покажа дека во кризниситуации, надворешната рамнотежа се подредува на внатрешната, иакобилатерализмот во меѓународните економски односи не овозможуваоптимален развој од аспект на функционирањето на светскиот пазар.42 Радош Стаменковиќ: Монетарни израз, op.cit. стр.7.76

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиМеѓународната ситуација по Втората светска војна создаде условиза организирано надминување на билатерализмот во меѓународнитеекономски односи и нивно нормализирање на линија на нивнамултилатерализација. Во таа насока беа формирани и институции кои ќего унапредуваат тој процесс (ММФ и Светска банка) во интерес на секојаземја и на светското стопанство како целина. Меѓутоа, набрзо се покажадека едно се желбите и намерите, а друго реализацијата.Валутната конвертибилност по Втората светска војна бешеорганизиран одговор на меѓународната заедница во надминувањето нацелосниот валутен и економски билатерализам во економските односина одделни земји по големата криза меѓу двете светски војни со намераза нивна мултилатерализација, во интерес и на секоја земја поодделно иво интерес на светското стопанство како целина. Сознанијата запредностите на мултилатерализмот беа неспорни, меѓутоа, проблембеше што таков механизам, во лицето на системот на златно важење,беше напуштен во екот на големата депресија, и беше воспоставенвалутен интервенционизам, кој со текот на времето се искристализираво инструмент на општо одржување на полна вработеност, како новпринцип на стопанската политика со предност пред другите, па и предмонетарните. Со интервенционизмот се напушти пасивното исчекувањена импулси за развој од надвор и се отвори пат за преземање наразвојни иницијативи во сопствени раце.Краткорочните предности од валутниот интервенционизам гоизнудија прашањето за условите под кои може да семултилатерализираат валутните и економските односи во светот.Излезот се пронајде во формирањето на Меѓународен монетарен фонди Светска банка, како институции кои ќе се грижат за ликвидноста восветот и за обезбедување на дополнителна поддршка на помалкуразвиените, како компензација на либерализацијата на нивните односисо странство, во напорите за нивно мултилатерализирање како дел одвкупните напори за мултилатерализација на монетарните и економскитеодноси во светот. Со имплементирањето на ваквиот концепт се сакашеда се намалуваат интересите за билатерализам во економските односии да се поттикнуваат напорите за либерализација и нивнамултилатерализација, барем за тековните трансакции (надворешнаконвертибилност на националните валути). Притоа, треба да се имапредвид дека, кога се формирале споменатите институции, било јаснооти билатерализмот е изнудено решение, доколку нема разбирање сомеѓународна поддршка да се решаваат проблемите што произлегуваатод либерализацијата и мултилатерализацијата на економските односи(во услови на големи разлики во степенот на развиеноста меѓу одделниземји). Практиката, меѓутоа, и овде покажа дека едно е изградување наконцепт, а друго е неговата реализација. Неизбежни се, меѓутоа,забавување, застој, па назадување на процесите намултилатерализација доколку таквата меѓународна поддршка изостане исекоја држава сама бара решение за внатрешните проблеми,вклучувајќи и постапки наспроти либерализацијата имултилатерализацијата. Денешните закани за посегање попротекционистички мерки, па дури и од страна на најразвиените самопокажуваат колку е кревка „билката”- мултилатерализам, особено кога77

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскитаа не е израз на фактички остварена стабилност (внатрешна инадворешна) на земјите.Во врска со предностите и слабостите на билатерализмот имултилатерализмот, со оглед на условите во кои се остваруваат, ќе сепослужам со објаснувањата на проф. д-р Владимир Пертот 43 . Основнаекономска карактеристика на валутниот (и надворешно-трговскиот)билатерализам е одвојувањето кое тој го предизвикува меѓунадворешните и внатрешните цени на едно стопанство. Тој овозможува,всушност, преку билатерално регулирање на стопанските односи меѓудве земји, формирањето на надворешните и внатрешните цени да севрши со целосно исклучување на егализаторното влијание, кое ворамките на конвертибилност го врши меѓународната размена.Значајни се две последици на интервенционизмот: 1) сововедувањето на билатерализмот на земјите оддеднаш им се овозможида прејдат и на производство и развој и на оние гранки, кои на нивото насветски цени дотогаш биле спречувани во тоа, и 2) избришан е стопанско-политичкиот став кој претставуваше основа на механизмот на златниотстандард и кој порано доминираше во стопанските политики, имено, декае невозмножно да опстои и да се развива едно стопанство ако подигагранки и произведува артикли чии производни трошици, мерени водомашна валута, и по вклучување на евентуално умерена царинсказаштита, се далеку над моменталните трошоци на веќе постојнитеизвознички земји. Практично, се сфати дека тоа е само прашање наоценка на опортуноста од страна на некоја земја дали таа сака зарадиподигање на некое производство да оди на висока депресијација илидевалвација на домашната валута, каква што е потребна за подигање нанекое производство или не. Очигледно е дека, и покрај можните ексцесиво овој контекст, билатерализмот на неразвиените им пружи инструментза развој кој порано го немале.Слабостите на билатерализмот земјите постепено ги надминуваасо мултилатерализација преку триангуларизмот. Притоа,триангуларизмот не е систем кој го заменува билатерализмот, бидејќитој може да постои само во рамките на билатерализмот. Тој е прв степенна обидите за ослободување од стопанските стеги на билатерализмот.Во услови на триангуларизам само меѓу банките повремено се вршатдоговорени префрлања и пребивања на пресметковните салда на триили повеќе земји.До поголема трансферабилност на валутите доаѓа кога, не чекајќида се зголемат конкретните салда, однапред на поединците им седозволува побарувањата стекнати во пресметката со една земја, самитеведнаш да ја употребат за плаќање и пресметка во трети земји. И тогаш,во суштина, се овозможува истиот процес на пребивање, само што тогаштоа се врши тековно, поединечно. Значи, и во триангуларизмотимателот на конкретно побарување спрема странство може него да гоупотреби само за плаќања во земјата спрема која тоа побарување гостекнал (а подоцна, дури банката во глобала, тоа негово и другитепобарувања, ги пребива со трета земја и само за своја сметка), додека43 Д-р Владимир Пертот: Еволуција у економском појму валутне конвертибилности,скрипта за настава на трет степен од монетарно-кредитни проблеми на Економскифакултет во Скопје, 1968 година.78

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиво зголемената трансферабилност поединецот може веднаш,побарувањето спрема една земја, да го употреби за свое плаќање вотрета земја, која е на списокот на земјите за кои таквото побарувањесмее да се трансферира, се разбира, доколку самиот тој има потреба затоа. Доколку нема таква потреба, тој своето право на трансферирањеможе да го предаде на банката, продавајќи го побарувањето за домашнавалута.Зад ваквите разлики во техниките на плаќање стојат суштинскиекономски разлики. Во триангуларизмот меѓусебното нивелирање напаритетот на домашната валута се врши постепено и, воопшто, самопреку курсевите кои важат во клиринзите кои се пребиваат. Призголемувањето на трансферабилноста, при зголемувањето на бројот наземјите чии побарувања во пресметковниот промет можат непосреднода се употребат за плаќање во трети земји, се зголемува можноста закурсни и стоковни арбитражи, а со неа учесниците непосредно влијаат наформирањето на конкретни внатрешни цени на одделни артикли. Тоазначи дека прилагодувањето на внатрешните цени е понепосреднопопазарно.Тоа претставува прв чекор кон повторно прилагодување навнатрешните цени на нивото на цените во земјите со трансферабилнивалутни односи. Иако, поради тоа, тоа е ограничено, сепак претставуванекакво прилагодување на внатрешните цени на надворешните.Прилагодувањето се зголемува со преминувањето на мултилатераленсистем на плаќање т.е со воспоставување на конвертибилен статус нанационалната валута.Низ практиката на валутниот интервенционизам земјите стекнаасамостојност во формирањето на својата стопанска, експанзивна илиразвојна политика, и водат сметка алиенацијата на внатрешните сонадворешните цени да се врши секаде каде постојат диспаритети кои сештетни или непотребни за самото стопанство, а ги бранат оние односиво внатрешните цени, чие диференцирање од надворешните паритети госметаат стопанско- политички важно да се задржи.Валутниот мултилатерализам во суштина е само повисок степенна трансферабилност на валутата, со една битна разлика, која всушностго означува и моментот на премин од обична трансферабилност навалутен мултилатерализам. Додека зголемената трансферабилност севрши во рамките на билатерално регулирани односи меѓу стопанствата,мултилатерализмот настапува во моментот кога, веќе постигнатиотстепен на трансферабилност (најчесто меѓу неколку земји во еденрегион), ќе се ослободи од врската со билатералното регулирање наплатниот промет. А за мултилатералноста, пак, која се воведува спремацелиот свет, се употребува изразот конвертибилност. Затоа законвертибилноста се говори како за регионално неограниченмултилатерализам.Во еволуцијата до денешната конвертибилност (надворешна) сегледа интересот на земјите за унапредување на нивните економскиодноси со странство преку зголемувањето на мултилатералноста вомеѓународните плаќања, но и потребата од обезбедување противнесакани деформации и изненадувања од страна на пасивната структурана платниот биланс.79

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиНема сомневање дека до мултилатерализам може да се дојде подуслов, во светот и во односите меѓу одделни земји, да дојде до такваконстелација во која таквите изненадувања би станале невозможни илибарем малку веројатни. Ако односите на одредена земја само соодреден регион во светот се урамнотежени во таква мера, тогаш за тојрегион, при постигнатото ниво на трансферабилност на валутата,трансферабилноста може да се ослободи од билатералните врзувања.Во тој случај доаѓа до регионална мултилатералност во меѓународнитеплаќања. За премин на мултилатерализам значи е неопходно претходнода се обезбеди висок степен на урамнотеженост на надворешнитестопански односи со соодветен регион (во регионална заедница), а законвертибилност, урамнотеженост на надворешно-економските односивоопшто. Ова може мошне сликовито да се види во процесот наостварување на конвертибилност на земјите од Западна Европа вопедесеттите години.Искуството покажа дека со мултилатералноста најпрворегионално се прочистувале паритетите на внатрешните цени. Тоа сеслучило и во Европската платна унија. Кога престанал недостигот надолари, единствен начин како конкурентно да се оспособатзападноевропските земји за сузбивање на конкуренцијата на САД насветскиот пазар, било најпрво да се прилагоди домашната структура натрошоците, на доларските, преку воведувањето на новатаконвертибилност (надворешната). Се смета дека за премин намултилатералност во ЕПУ била потребна прилична урамнотеженост,барем во односите меѓу земјите членки, на сите стопански односи:стоковни, нестоковни и делумно на финансиските. Притоа, и вобилатерализмот и во трансферабилноста трансферот на капиталостанува под контрола. Тоа се случува и при преминот намултилатерализам со оглед на зголемените меѓународни движења накапиталот, бидејќи само со строга контрола на прилив и одлив накапиталот одредена земја може да се спаси од нагли удари нанерамнотежа.Во овој контекст, колку и да им одговарал на повеќето учеснициво ЕПУ, преминот во мултилатерализам, поради тоа што овозможува иподобра поделба на трудот и поекономична организација настопанството, потесна соработка, проширување на пазарот, би билневозможен, ако би ги опфаќал неограничено и финансискитетрансакции. Затоа при воспоставувањето на мултилатералноста ворамките на ЕПУ нужно биле исклучени финансиските трансакции и таасе ограничила на т.н. тековни трансакции на платниот биланс.Функционирањето на ЕПУ всушност претставува созревање на општатарамнотежа на неговите членки до степен на мултилатералност, којовозможи да се заведе и конвертибилност на валутите на земјите членкина Унијата. Сè додека земјите членки на ЕПУ имале неурамнотеженистоково услужни односи со САД и со земјите на доларското подрачје,регионалниот мултилатерализам бил облик со кој тие се оградувале одвлијанието на доларската пасива. Колку било важно воспоставувањетона рамнотежа во тековните трансакции со САД пред да се воспоставиконвертибилноста на валутите на европските земји зборува и тоа штоЗападна Германија две години пред укинувањето на ЕПУ и преминот на80

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскинејзините земји членки на конвертибилност, имала урамнотежени, падури и активни односи со САД, но сепак не смеела сама веднаш дапомине на конвертибилност на сопствената валута, бидејќи, инаку, прекугерманската марка, мултилатерално врзана за западна Европа, дел оддоларската пасива на другите земји, би се префрлил токму нагерманските монетарни резерви. Дури кога поголемиот дел одводечките земји го урамнотежиле својот доларски биланс можело да сепрејде на конвертибилност, како регионално неограниченмултилатерализам.Колку е важно трансферот на капитал да биде под контролазборува и тоа што златниот стандард влегол во програмата на Фондотпод силен американски притисок, но со исклучување наконвертибилноста за финансиски трансакции, како компромис наевропската теза. А интересен е примерот на Швајцарија. Таа, и покрајсета своја финансиска конзервативност, во определени периоди, сеизолирала од движењето на странски капитали. Прекинувајќи јатрадиционалната врска меѓу притекнатиот странски капитал и својотстопански циклус Швајцарија, се разбира, уште во текот на педесеттитегодини му ја одземала на капиталот од странство и онаа нивелаторнаулога која тој би морал да ја има по старите начини на гледање наработите.Функционирањето на парите во меѓународните плаќања зависи одначинот на кој тоа е уредено во националните парични системи и вомеѓународниот монетарен систем. А начинот, во основа, е детерминиранод видот на паричниот систем, т.е. од тоа дали станува збор заметалистички паричен систем или, пак, за систем на книжни пари,односно за систем на стоковни пари или за систем на пари со присилноважење (фиат монеѕ). Меѓутоа, зависи и од други фактори, меѓу кои, сопоголема специфична тежина, се: нивото на развиеноста на одделниземји и начинот на кој се уредени меѓународните економски односи,вклучувајќи ја и улогата на парите во меѓународните плаќања. Од нив,всушност, зависи каква е слободата во претворањето на парите од едназемја во пари од друга земја (што е суштествено за успешно вршење намеѓународниот платен промет) и да се разбере зошто е потребнозаведување на девизни ограничувања, односно што е потребно тие да сесведуваат на најмала можна мера.Овие прашања ќе ги разгледаме низ развојот на меѓународнитеплаќања во системот на златното важење и низ меѓународнитемонетарни системи и импровизориуми (не-системи) по напуштањето насистемот на златното важење (билатерализмот меѓу двете светски војни,Бретонвудскиот систем на меѓународни плаќања, меѓународнитеплаќања во услови кога национални валути играат улога на светскипари, а ќе се обидеме да покажеме како би изгледале меѓународнитеплаќања во услови на функционирање на светска валута).81

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноски3. Еволуција на меѓународните плаќања3.1. Девизното работење во услови на либерализација намеѓународните плаќања и во услови на девизни ограничувања3.1.1. Слобода на плаќањата во системот на златно важењеМеѓународните плаќања биле најслободни за субјектите воодделни земји во времето на функционирањето на системот на златноважење, со оглед на тоа што постоела симбиоза на националнитепарични системи во систем на меѓународно златно важење, иакоформално златото не било меѓународни пари во строга смисла назборот (поради тоа што немало меѓународна власт која веродостојно биму ја утврдувала тежината и чистотата). Во меѓународниот платенпромет со златото се плаќало пенсаторно. Тоа било стока која добро сепродавала насекаде во светот, зошто секоја земја преку него можела, одедна страна, најлесно да дојде до потребни средства за плаќање вобило која валута од златното важење, а од друга страна, со негов извозда измири долговно салдо било каде во светот.Меѓународното златно важење, иако формално не е париченсистем, тоа фактички функционира како таков. Како израз на системитена златно важење во одделни земји, меѓународното златно важење -преку врзувањето на секоја одделна валута за ист стандард на вредности одржувањето на стабилноста на меѓународниот однос на вредноститена одделни валути, го олеснувало не само меѓународниот платенпромет, туку со тоа и меѓународната трговија и меѓународното движењена капиталот.Незадржувајќи се на функционирањето на златното важење(бидејќи повеќе за тоа ќе презентираме во главата за паричнитесистеми), овде само ќе констатираме дека златото како парична стока,во земјите кои го применувале, функционирало на задоволителен начинне само во одделните национални економии, туку и во унапредувањетона меѓународните економски односи. За поволните ефекти посебнозначење му се придава на стоковниот карактер на парите (златото какопари со сите функции), во таа смисла што додека функционирамеханизмот на златното важење (и во националните граници на одделниземји и на меѓународно ниво) оптекот на парите е врзан за едно одприродата ограничено добро, оптекот зависи од вкупната количина намонетарно злато и нема големи опасности од емисија на пари безпокритие.Од голема важност е и одржувањето на стабилни курсеви меѓунационалните валути, со оглед на тоа што тоа е еден од главнитепредуслови за нормално функционирање на светското стопанство(курсевите го изразувале односот на вредноста меѓу одделни валути излатото, врз основа на стапките на ковање (колку парични единици сеисковуваат од кгр. злато). Од практиката на златното важењепроизлегува значењето на стабилноста на интервалутните курсеви ворегулирањето на меѓународните монетарни и економски односивоопшто.82

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиЗа доброто функционирање на златното важење од големаважност било и тоа што тоа функционирало во земји и меѓу земји коибиле на приближно ниво на економска развиеност, односно не билепремногу нееднакви во економската развиеност. Тоа значи декамеѓусебните влијанија, во услови на слобода на увоз и извоз на злато,односно на слобода на ковање и топење на златото, при фактичкификсни курсеви, не биле асиметрични, туку пропорционални, и непостоела можност некоја од земјите да го изгуби сето свое злато. Секојанастојувала со пораст на производството и извозот да го зголемувадевизниот потенцијал, но, кога тоа не давало резултати (порадинедоволната конкурентност, независно од кои причини), се прибегнувалокон рестриктивна монетарна политика (со дефлаторни ефекти), за да севоспостави рамнотежа во односите со странство.Ефектите од функционирањето на златното важње (од златотокако национални и светски пари) се позитивни и во однос на минатото иво однос на настаните кои се случуваат по неговото елиминирање одмеѓународниот монетарен систем. Еве во што се состои позитивното.Општо сознание засновано врз определени истражувања е декасистемот на златно важење, овозможувајќи рационална меѓународнаподелба на трудот, овозможи умерени стапки на раст на стопанствата наодделните земји и на светското стопанство, но повисоки од било когапорано. Притоа, поради различните позиции во стартот,противречностите и во одделните земји и меѓу нив, се зголемуваа, со тоашто различните динамики во растот доведуваа до промени во односотна силите во полза на попродуктивните национални економии. Тоа бешеповод поамбициозните, во желбата за побрз развој, да пристапат и конмерки за заштита на сопствените млади индустрии. Сакале дапризнаеме или не, системот на златното важење почна да функциониракако механизам во светот во кој Велика Британија имаше доминантнапозиција (и поради предностите од колонијалната експлоатација) и тааби продолжила и понатаму, ако помалку развиените не се соочеле соогромни тешкотии за развој на сопствено индустриско производство, паморале да преземаат мерки за заштита на своето производство.Ваквиот развој на настаните само покажува дека механизмот назлатното важење придонесува за унапредување на меѓународнатасоработка, но и ги заострува противречностите меѓу одделните земји,ако се на различно ниво на развиеност, а особено ако некоја имапривилегирана позиција во однос на другите. Во овој контекст сепокажува дека златното важење влијае врз интегрирањето на светскотостопанство, меѓутоа, генерира стопански структури кои се приврзок напривилегираните, што, на долг рок, е неприфатливо за политичкитеелити во помалку развиените земји. Затоа тие преземаат мерки со кои сенарушуваат некои од правилата за функционирање на златното важење(либерализацијата). Доминираните земји дури отпочнаа и борба запрераспределба на колониите, а сето тоа резултираше со војна исветска економска криза. Се покажа дека функционирањето на златнотоважење води кон интегрирање на светското стопанство, меѓутоа,неговото опстојување бара елиминирање на привилегираните позициина доминантните сили и создавање на услови за поддршка на развојот83

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскина помалку развиените земји, за да не прибегнуваат кон мерки со кои сенарушува ефикасноста во неговото делување.Во согледувањето на резултатите од функционирањето насистемот на златното важење посебно значење му се придава 44 на тоашто во неговата ера се направи голем скок кон глобално поголемоинтегрирање на стоките и на пазарите на факторите за производство. До1914 година тешко дека имало село или град било каде на глобусот чиицени не биле под влијание на различни странски пазари, чијаинфраструктура не била финансирана со странски капитал, чииградежни, индустриски, па дури и бизнис вештини не биле увезувани одстранство или чии пазари на работна сила не биле под влијание наотсуството на оние кои емигрирале или на присуството на странци коиимигрирале. Економските врски биле блиски, сиромашните региониуживале значајни конвергентни добивки со надминување на дел од јазотмеѓу нив и богатите региони, а со унапредувањето на извозните секториуживале бенефити поврзани со глобалниот трговски бум.Но, како што велат цитираните автори, сите не биле среќни соновата глобална економија. Фармерите изразувале популистички жалбиоколу железниците и банкарите. Богатите земјосопственици баралезаштита од ефтини фармерски производи. Работниците ја нагласуваленефер конкуренцијата од увозот направен со ефтин странски труд итврделе дека нивните работни места биле заземани од имигрантите.Капиталистите во индустриите кои опаѓале поради увознатаконкуренција тврделе дека единствено би било фер тие да добијаткомпензации за загубите кои ги трпеле од ослабените инвестиции. Идомашните носители на политиката почнале да чувствуваат дека тие јаизгубиле нивната можност да управуваат со цените, каматните стапки ипазарите; тие сè повеќе се чувствувале ранливи спрема финансискитепаники, индустриските кризи, неповолните ценовни шокови генерираниод оддалечените области на глобусот.Во системот на златното важење немало место за отстапки назагрозените од конкуренцијата од странство. Шансата за опстанок секојстопански субјект морал да ја гледа во зголемувањето напродуктивноста на трудот и економичноста во работењето, а државитево интегрирањето на националните економии во светската, врз таквикритериуми, а не врз автаркичност и прераспределби. Силите наекономската глобализација никогаш пред тоа немале такви поволниуслови какви што практично постоеле во системот на златното важењевисокстепен на либерализација на размена на стоки, услуги, капитал иработна сила; стабилност на девизните курсеви во меѓувалутнитеодноси во светот; конвертибилност на националните валути во злато истриктна подреденост на внатрешната на надворешната стабилност воземјите.44 Kevin H. O’Rourke, Jeffrey G. Williamson: Globalization and History, The MIT Press,Cambridge, Massachusetts, London, England, 2000.84

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиИ не е случајно што повеќе автори укажуваат на потребатасистемот на златното важење да се симулира како систем на светскикнижни пари, во согласност со објективниот процес надематеријализација на парите 45 . Не заради заљубеноста во златнотоважење туку заради позитивните ефекти врз интеграцијата нанационалните економии во светска економија, врз економскикритериуми. Тоа е процес од интерес и на националните економии и насветската како целина. Само треба да се прилагоди на променетитеуслови и односи и во одделните земји, а и меѓу нив. Приоритетно е дасе признае и прифати реалноста од потребата засоцијалдемократизирањето на капитализмот и во САД, како основа занегов постабилен развој и промотор на процесот на „одговорнаглобализација”.Споменатите моменти е мошне важно да се имаат во вид со огледна тоа што, по напуштањето на златното важење во националнитеекономии и по преминот на систем на книжни пари, повеќе земји успеајада остварат задоволителен развој во услови на стабилност на цените истабилност на интервалутните курсеви на нивните национални валути.Ова искуство покажува дека дематеријализацијата на парите не мора дае извор на нестабилност во одделни национални економии, акопаричните системи успешно ги симулираат правилата на златно важењево врска со емисијата и оптекот на книжните пари, односно состабилноста на девизните курсеви.Во овој контекст треба да се разбере опседнатоста софункционирањето на златното важење дури и денеска, кога златото иформално е елиминирано од меѓународниот монетарен систем (сведеное на стока како и сите други). Таа произлегува оттаму што во периодотна неговото функционирање процесот на интегрирањето на светскотостопанство, преку единствениот светски пазар, беше заокружен содејствување на единствен светски монетарен систем (заснован врззлатото како парична стока). Притоа, дејствувањето на пазарнитезаконитости ги диференцираше успешните од неуспешнитепроизводители во одделни земји, но и поуспешните од помалкууспешните земји на светскиот пазар. Ваквите ефекти се доволна причинада се согледа механизмот на делувањето на системот на златнотоважење, за да се процени можноста за негово симулирање, денеска вонови услови, во согласност со промените што настанаа во објективниотпроцес на дематеријализација на парите. Системот на златното важењесе темели врз златото како пари, во сите негови функции, и, теоретскигледано, не би требало да има поголеми проблеми во функционирањетона нов меѓународен поредок со креирање на „книжно злато”, светскикнижни пари, слично како што во националните економии функционираатнационалните валути.45 „Без претерување може да се каже дека ниту еден друг паричен систем не етеоретски така добро и консеквентно обработен како златното важење. Како практиченпаричен систем златното важење е, додуша, историски условено, меѓутоа, какотеоретска конструкција во толкава мера е совршено што може да служи како пример ина идните парични системи”. (В. Мајхснер; Основи науке о новцу... ,стр.182).85

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноски3.1.2. Напуштањето на златното важење- Билатерализам воекономските односи и во меѓународните плаќања- практика надевизни ограничувањаПозитивните ефекти од функционирањето на системот назлатното важење, нема сомнение, се темелат врз практиката во којазлатото како пари консеквентно ги извршува сите функции на пари и вонационалните и во светската економија. Притоа, од суштественозначење, покрај фиксноста на девизните курсеви е и слободата наизвозот и увозот на злато, како израз на високата либерализација наекономските односи на секоја земја со странство. Зашто, без такватаслобода не би дошло до израз влијанието на надворешната конкуренцијаво секоја земја, а без тоа, не би била можна рационалната меѓународнаподелба на трудот, како основа за ефикасно интегрирање на светскотостопанство.Неспорно е дека системот на златното важење, како единственсветски монетарен систем на капиталистичкиот свет на слободнаконкуренција (на либералниот капитализам) се покажа како механизамкој изнудува постапки и однесувања, на сите стопански субјекти, заобезбедување на развој во стабилни услови, како основа за вклучувањена националните стопанства во меѓународната поделба на трудот.Успехот се манифестирал со урамнотежен развој, а неуспехот билрезултат на слабостите во водењето на националната економија. Во ова,всушност, во крајна линија, треба да се бараат и причините за неговонапуштање. Клучна е неподготвеноста да се прифати „објективнатакритика”, поточно да се прифатат последиците од политиката наурамнотежен развој што го изнудува функционирањето на златнотоважење и немоќта, врз основа на неговото функционирање, да сеостварат развојните цели на земјата (особено растот и вработеноста).Не навлегувајќи поопширно во причините зошто во почетокот нафункционирањето на златното важење било можно земјите да јаподредуваат внатрешната стабилност на барањата за остварување нанадворешната стабилност (а подоцна се спротивставувале на тоа), факте дека тие така постапувале. Без сомнение, тоа било и порадиавтоматизмот во функционирањето на системот на златното важење, асо цел да се спречат влијанијата и од голем прилив и од голем одлив назлато. За таа цел тие прибегнувале и кон инфлаторна и кон дефлаторнаполитика (која вклучувала намалување на платите и вработеноста), сосите консеквенци за односите во земјата.Во системот на златното важење економската политика билаподредена на олеснувањето на функционирањето на автоматизмот наурамнотежување на односите со странство. Во услови на подреденостна внатрешната стабилност на надворешната, централните банки воуправувањето со парите се користеле со инфлација и дефлација, носамо во функција на обезбедување на пораст или на пад на цените, соцел да се постигне урамнотежување на платнобилансните текови и да сеодржи стабилноста на девизниот курс на националната валута. Веќерековме дека надворешно-трговски и девизни ограничувања не билесвојствени на земјите учесници во системот на златното важење. Тоа86

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскибило основен предуслов за негово функционирање. Со слободнодвижење на факторите за производство се создавала конкуренција вокоја сите стопански субјекти се бореле, врз пазарни критериуми, запопрофитабилно работење. Во такви услови се остварувала ирационална меѓународна поделба на трудот. И не е случајно што вопериодот на златното важење е остварен повисок раст на светскотостопанство од претходните столетија, а повисок и од периодотмеѓу двете светски војни кога се напушти либерализмот, а сè повеќесе прибегнуваше кон инфлаторно финансирање кое, по Вторатасветска војна, особено по формалното напуштање наконвертибилноста на доларот во злато и фиксните курсеви вомеѓувалутните односи во светот, доживеа застрашувачки размери.Факт е дека подреденоста на внатрешната на надворешнатастабилност беше внатрешна потреба на системот, и тој, всушност, накрајот, беше напуштен кога, поради заострувањето на противречноститево одделни земји и меѓу одделни земји, не можеа да се контролираатпоследиците од таквата политика. Во секој случај суштествено е штомеханизмот на златното важење обезбедуваше да се сопираатнеодржливите бумови и да се избегнуваат неизбежните падови кои гиследат, а притоа да се остварува постојан раст и во националнитеекономии и на светското стопанство како целина.Се наведуваат бројни поводи и причини поради кои одделни земји,во определено време во минатото ја напуштале конвертибилноста нанационалните валути во злато. Објективните се во знаците на неговотодефлаторно и депресирачкото влијание 46 врз стопанскиот развој порадинеговиот природен недостаток да ги задоволува потребите на развојотна меѓународната трговија (иако тоа можело да се надмине и со успешноменаџирање на книжните пари), а субјективните, без сомнение, лежат воконстатацијата дека „златниот стандард губел популарност каконепослушно дете кое ја зборува непријатната вистина”. Станува збор занеподготвеност да се почитуваат правилата за негово функционирање 47 ,независно од причините: неспособност, незнаење или интереси наполитичките елити во одделни земји, поради монетарната и фискалнатадисциплина што ја изнудува. Притоа, клучно е што одржувањето нанадворешната рамнотежа во одделни земји сè помалку можело да сеостварува на сметка на зголемувањето на невработеноста, односно со(политички неприфатливо) намалување на вработеноста. Додеканевработеноста можела да се толерира, системот функционирал,46 „Една од главните поуки на триесеттите години била дека дефлацијата и депресијатаго уништуваат меѓународниот економски поредок, присилувајќи ја секоја нација да барасамостоен пат на сопствено спасување, не обѕирајќи се притоа на штетите кои со тоанастојување им ги нанесува на своите соседи”. (John Kenneth Galbraith: Novac,Stvarnost, Zagreb, 1975, str. 366).47 Како сериозен недостаток на златното важење се смета тоа што тоа ја присилувалоземјата да ја прилагодува целата своја структура на цените, на платите и доходите нацврстиот девизен курс. А таквата присила, всушност, е тоа што механизмот на златнотоважење го прави ефикасен во развојот на националните економии, поради нивноторационално вклучување во меѓународната поделба на трудот. Само стремежот закомотно владеење не може да се усогласи со неговите принципи.87

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскимеѓутоа, кога тоа станало проблем кој не можел да се контролира,земјите биле присилени да преземаат мерки со кои се ограничуванеговото влијание, па дури и се суспендира, за да се обезбеди поголемакомоција во водењето на економската политика во одделните земји.Со оглед на тоа што објективните причини, ако се сакало, не билепроблем да се надминат со емисија на светски книжни пари (како штонедостатокот на злато во националните економии се решавал сонамалување на покритието со злато на емитираните банкноти, па и сововедување на присилно важење на националните валути), останувадека главната причина е субјективна (доколку не се смета дека исубјективната може да биде објективна - ако субјектите не се на ниво назадачите што ги поставува општествениот развој). Малку е веројатнодека имало и несфаќање на состојбите на повисоко ниво на развиеностна меѓународните економски односи. Најверојатно е дека и во рушењетона системот на златното важење и во одложувањето да се изгради новмеѓународен монетарен систем клучна улога играле интересите наодделни земји, особено на најмоќните.Објаснувањата на поводите и причините за напуштање назлатното важење се движат во насока на укажување на проблемите штоги генерираа Првата светска војна и Големата светска депресија. Вонадминувањето на нарушените односи водечките земји прибегнуваа коннапуштање на конвертибилноста на националните валути во злато и водавањето предност на внатрешната стабилност над надворешната, пришто како главни причини се протекционистичките мерки и инфлаторнотофинансирање. Но, спас не се нашол ниту во затворањето нанационалните економии, ниту во манипулирањето со внатрешната инадворешната вредност на националните валути. Невработеноста ипотенцијалните социјални потреси само се зголемувале. Резултатите(падот на растот на производството, надворешната трговија, валутните итрговските војни) од таквиот развој на меѓународните економски односине биле задоволителни за да се избегне Втората светска војна, да сеизбегнат жртвите и рушењата коишто не можат да се оправдаат со нитуеден човечки интерес. Зашто, алтернативи секогаш постојат.Не навлегувајќи во прапричините за војните и кризите, факт е декакапиталистичкиот систем на репродукција дојде до фаза на развој когамора да се трансформира за да ги решава проблемите на развојот иневработеноста, не само врз основа на слободното делувањето напазарните законитости, туку и со соодветна интервенција на државата.Развојот по Втората светска војна е резултат на изменетите односи насилите во одделните земји и меѓу нив. Признале или не, факт е дека инајлибералната економија во светот прибегнува и кон протекционистичкимерки и, особено, кон манипулирање со внатрешната и надворешнатавредност на доларот, посебно со остварувањето на неговата улога вофункција на светски пари, со намера да го контролира нивото наневработеноста да не прерасне во проблем со непредвидливи социјалнополитички реперкусии.Внатрешните потреби за нарушување на правилата на златнотоважење доведоа и до нарушување на слободата на движењето на88

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскистоките, на капиталот и на работната сила меѓу одделните земји,особено со преземањето мерки за заштита на нивните одделнииндустрии, кои не можеа да се развиваат поради силната конкуренцијаод веќе постојните во Велика Британија.Дефинитивен удар на златното важење му нанесе и Светскатадепресија, кога во водечките земји и формално се суспендирапродажбата на злато, а конверзијата во злато била можна само застранските побарувања на националните валути конвертибилни возлато. Продажбата на злато Велика Британија ја суспендира на 21септември 1931 година, а САД на 10 март 1933.Масовното напуштање на системот на златното важење, поукинувањето на конвертибилноста на националните валути во злато,отвори процес на дезинтеграција на светското стопанство, на водењеполитика „спасувај се кој како може”. Наместо либерализација иотворање на националните стопанства спрема странските влијанија,настапи период на затворање и протекционизам. Во недостаток надоговор за нов монетарен систем, златото се сведе на стока заизмирување на билатералните салда, а неговиот недостаток (порадиобјективни причини) го забавуваше, да не речеме сопираше, развојот намеѓународните економски односи. Во такви услови не може да сеочекуваат поволни развојни перформанси како во одделните земји такаи во меѓународните економски односи.Може да се каже дека меѓу двете светски војни се случи „побунана националните економии” 48 против „правилата на игра” на златнотоважење, заради одржување на внатрешната рамнотежа во земјите.Излез од Големата депресија се најде во преземањето нанепазарни мерки. Целта на политиката на Нењ Деал, која во 1933 годинаја инаугурираше Рузвелт, била да се смалат тегобите и да се помогнезаздравувањето на економијата со истовремено подигање и на цените ина доходите (значи со мешање во функционирањето на пазарот).Притоа, со укинувањето на златното важење, на федералните власти имсе овозможила потребна контрола над економијата. „Буџетскитедефицити, заемите на индустријата, новите проекти за јавни работи,плаќањето на социјална помош на невработените, сето тоа билесредства и постапки применувани за да се смират незадоволството иопштествените немири и повторно да се покрене економијата” 49 .Со воспоставените трговски ограничувања и со новиот однос насилите по војната, функционалната вклопеност на Велика Британија восветското стопанство престана, а со тоа се срушија и основите насистемот на златното важење. Притоа, меѓународната заедница волицето на Друштвото на народите не била подготвена за надминувањена проблемите во меѓународните плаќања врз ново системско решение.Индивидуалните обиди на некои земји, било заради општата клима, илизаради лошото дозирање на мерките за враќање на некоја форма на48 Израз на Јанез Становник, наведено според Антоније Тасиќ: Финансијске ...,op.cit.,стр.16.49 Andrew Gamble, Paul Walton: Kapitalizam u krizi, Inflacija i drzava, Stvarnost, Zagreb, str.180.89

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскизлатното важење, останаа без практично влијание. Економската кризауште повеќе ги заостри односите меѓу најразвиените, а неможноста дасе воспостават нови односи, заврши со Втората светска војна.Во светлината на заострувањето на противречностите меѓунационалните капитали на најразвиените земји големо влијание одигра иистргнувањето на Русија од светските вредносни процеси, поОктомвриската револуција. Стеснувањето на светскиот пазар, ако не соколичините на стоки, но сигурно со начинот на нивното вреднување воновото државно-планско стопанство, ги загрози позициите нанационалните капитали кои одржуваа соработка со субјектите одпретходниот режим. Загрозените интереси беа основа за речисиноншалантниот однос кон нападот на фашистичка Германија врзСоветскиот сојуз во Втората светска војна. Ова овде го споменувамеповеќе како споредба за однесувањето на националните капитали и пораспаѓањето на социјалистичкиот лагер во 1989 година, кога повторнодојде до интегрирање и на тие простори во единствениот светски пазар.Очигледна е важноста на целината на светскиот пазар и кога некојаземја се истргнува од него и кога се интегрира во него. Меѓутоа, не сеизвлекуваат заклучоци зошто некои се истргнуваат, а други сакаат да сеинтегрираат, со цел да се изгради политика да се намалат причините дасе делува антипазарно односно антиглобализациски и да се создадатуслови за поинтензивно интегрирање на националните во светскотостопанство.Нарушените меѓународни економски односи поради Прватасветска војна создадоа и проблеми во опоравувањето на стопанстватана одделните земји и на светското стопанство во целина. Светот јадоживеа најголемата стопанска депресија, за чие конечно надминувањепридонесле и подготовките за Втората светска војна. Во права светлинасе покажа влијанието од недостатокот на единствен светски монетаренсистем, односно се потврди значењето на системот на златното важењеза напредокот како на одделните земји така и на светското стопанствокако целина. Се покажа дека светот има големи проблеми без светскавалута. Сите суштествени проблеми во меѓународните економскиодноси, меѓу двете светски војни, се последица на непостоењето насветски пари, поточно на неможноста да се договори функционирање насветски пари. Ова значи дека светските пари (стоковни пари, заснованиврз кошница од повеќе стоки, или книжни светски пари, менаџирани какостоковни пари) се услов без кој не можат да се развиваат меѓународнитеекономски односи. Меѓутоа, договорт за нив зависи од волјата надржавите, од нивната подготвеност да прифатат помалку или повеќеквалитетно решение, со оглед на проблемите што произлегуваат одобјективниот процес на дематеријализација на парите.Позитивните ефекти од функционирањето на системот назлатното важење, како услов за унапредување на меѓународнитеекономски односи, во периодот меѓу двете светски војни, инспирираа иобиди за враќање на одделни земји на системот на златно важење. Тиеобиди, меѓутоа, заради променетите услови и во одделни земји и вомеѓународните односи беа чисти промашувања, со големи материјалништети за земјите што ги презедоа. Меѓутоа, и овде, кој знае по кој пат, се90

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскипокажа дека добрите намери не секогаш резултираат во добрирезултати. Се испушта од вид дека еден ист механизам дава различнирезултати во други услови. Ефикасниот механизам од пред Прватасветска војна не можеше успешно да ја врши својата функција во условикога поради кризите во одделни земји дојде до промена наприоритетите, во таа смисла што внатрешната рамнотежа сепретпоставуваше на надворешната, а притоа лесно се посегнувало и зазголемување на заштитните мерки на сопственото стопанство одстрански влијанија, со цел да се обезбеди внатрешната стабилност.Клучна причина за неуспехот на обидите одделни земји да севратат на златно важење е тоа што се промени односот на силите и воодделните земји и меѓу водечките земји (се променија условите во коисистемот можеше да функционира успешно), односно објективно (одпозиција на класни интереси) беше доведена во прашање политиката надавање предност на надворешната стабилност над внатрешната.Грижата за растот и вработеноста во одделни земји, дури и на сметка нанестабилноста на односите со странство, го наруши автоматизмот назлатното важење. Меѓународните монетарни односи мораа да серешаваат восогласност со настанатите промени, не само во односот насилите и во одделните земји и меѓу одделните земји, туку од позиција наунапредување на светскиот развој.Во екот на кризата, поради принципите на златното важење, неможеле да се послужат со зголемување на понудата на пари какосредство за спречување на невработеноста. Тоа го искусиле и САД.Повеќе автори укажуваат дека кога во САД рецесијата била на врвот,Банката за федерални резеви, наместо да се обиде да ја зголемипонудата на пари и да ги зголеми кредитите (како што направија вопоследната криза), ја зголемила каматната стапка (а во последнатакриза ја сведоа речиси на нула), за на тој начин да го запре одливот назлатните резерви. Социјалните потреси довеле до напуштање насистемот на златното важење. Светскиот пазар се разбил на неколкувалутни блока засновани врз фунтата, доларот, марката или на златото.Немало меѓународна валута која сите би ја признавале. Повеќето биленеконвертибилни, а меѓународните плаќања се регулирале собилатерални спогодби. Во такви услови светската трговија тешкозаздравувала. Во 1939 година била на нивото на почетокот оддваесеттите години 50 .Факт е дека националните капитали во меѓувоениот период,оптоварени со тековните проблеми, повеќе се потпираа наинфлаторното и дефицитното финансирање во земјите, а набилатерализмот во меѓународните односи, и немаа слух за долгорочнитеинтереси од либерализацијата на меѓународната размена.Со давањето предност на внатрешната над надворешнатастабилност во земјите се означи крајот на либералната фаза накапитализмот и се санкционира потребата од државна интервенција.50 Andrew Gamble, Paul Walton: Kapitalizam u krizi, Inflacija i drzava, Stvarnost, Zagreb,str.18691

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиМеѓутоа, остана нерешено прашањето на регулирањето намеѓународните односи со цел да се оствари одржлив и урамнотеженраст на светско рамниште, што во либералната фаза на капитализмот горешаваше механизмот на златното важење, спречувајќи гинеодржливите бумови и избегнувајќи ги неизбежните падови кои гиследат.Со напуштањето на системот на златно важење (кој, иакоформално не беше договорен, меѓутоа, фактички функционираше какосистем во кој златото врши улога и на меѓународни пари, во најмаларака, како стока пари, поради пенсаторното плаќање) и немоќта да севоспостави нов меѓународен монетарен систем меѓу двете светски војнисе западна во билатерализам во меѓународните економски односи иплаќања, што резултираше со развој на различни системи на девизниограничувања. Некои биле поблаги, некои построги. Некои зафаќалесамо некои плаќања, а некои се однесувале на сите меѓународнитрансакции и на многу трансакции кои се вршеле и во самата земја.Некои биле заведувани поради слабостите на домашната валута, анекои од странските земји со јака валута со ограничувањата настојуваледа ја заштитат од последиците од девизните ограничувања заведени оддругите земји.Девизните ограничувања најчесто се заведуваат затоа штодомашната валута покажува знаци на слабости, во таа смисла штопостои голема побарувачка за странски валути во однос на понудата,поради што се заканува опасност од голем пораст на курсевите, односнопаѓање на вредноста на домашната валута. Со оглед на значењето надевизните средства за увоз на потребни производи и услуги од животнозначење за населението и стопанството, нарушената рамнотежа меѓупонудата и побарувачката на девизни средства може да се воспоставитака што ќе се зголеми цената на странските валути (курсот) за да сенамали побарувачката. Во тој случај, тие што ќе можат да ја плататповисоката цена на странските валути ќе можат да ги задоволуваатсвоите потреби од увоз, но, тие што не ќе можат ќе имаат недостиг одартикли од животно значење (лекови, храна). Во исто време,националното стопанство како целина, по порастот на курсевите настранските валути, ќе увезе помалку стоки и услуги. Така, ќе се платиповеќе, а ќе се добие помалку, што е неприфатливо од аспект напошироката заедница. Таа не може да допушти артикли од животнозначење да не им бидат подеднакво достапни на сите. Затоа државата јамаксимира цената на странските валути, со цел потрошувачката да независи од можноста за плаќање на повисока цена. Меѓутоа, како штовели проф. Мајхснер, бидејќи со максимирањето на цената не сезголемува понудата, а уште помалку се смалува побарувачката (145), воистовреме е потребно да се спроведе и рационирање на странскитевалути, т.е. нивна распределба не според платежната способност напотрошувачот, туку според оправданоста на неговите потреби.Државата тоа го постигнува со девизни прописи. Со нив ја максимирацената на еден за националното стопанство важен артикл (странскивалути) што е оскуден и врши негово рационирање, т.е. дистрибуцијаспоред оправданоста на потребите. Максимирањето го прави со92

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиутврдувањето на официјален курс на девизите, а рационирањетодевизите со донесувањето на други девизни прописи.Покрај девизните ограничувања во меѓународната размена настоки и услуги постојат и други, протекционистички, кои се заведуваатзаради заштита на домашната индустрија, заради спречување на зарази,ограничувања заведени од политички причини и други. Во однос наслободниот промет на стоки и услуги и слободните плаќања, и девизнитеограничувања се протекционистички, меѓутоа, специфични се по тоа штово вид го имаат развојот на билансот на плаќањата на земјата каконепосреден фактор кој влијае на интервалутната вредност на домашнитепари. Затоа може да се каже дека непосредна цел на девизните прописие урамнотежувањето на билансот на плаќањата, при што целта не сепостигнува со зголемување на девизните курсеви, туку со регулирање иконтрола на приливот и одливот на девизи.Смислата на регулирањето се сведува на остварување на штопоголем девизен прилив и негово ставање под контрола на монетарнатавласт и нивно трошење за задоволување на најнужните потреби. Збиротна девизните прописи со кои се уредува стопанисувањето со девизите,чија понуда не може да ја задоволи побарувачката, го сочинуваатдевизниоит режим во една земја. А со оглед на тоа што во сржта настопанисувањето е одржувањето на преценетост на домашната валутапреку утврдување на ниски официјални курсеви на јаките валути, воземјите со девизни ограничувања, се појавува и неофицијален пазар надевизи, на кој се тргува по курсеви кои се повисоки од официјалните.Таквите пазари по правило се забранети и се нарекуваат црна берза, номожат да бидат и толерирани, под определени околности, и тогаш сенарекуваат сива берза.Постојат повеќе прашања кои се регулираат со девизнитепрописи. Меѓутоа, на кој начин се регулираат зависи од нивото наразвиеноста на земјата, од степенот на ориентираноста на земјата зарационално вклучување во меѓународната поделба на трудот, однејзините обврски спрема меѓународни спогодби и договори, одуспешноста во остварувањето на макроекономската политика итн. Меѓупрашањата посебно се значајни: курсот на домашната валута, прометотсо златото (до неговото елиминирање од меѓународниот монетаренсистем), прометот со девизите, прометот со валутите, прометот водомашни пари меѓу земјата и странство, движењето на капиталот,стоковниот промет со странство, прометот со услуги, клириншки и платниспогодби и друго. Сите решенија во врска со споменатите прашања сенасочени кон регулирањето на приливот и одливот на девизи зарадиподобрување на билансот на плаќањата, а со тоа и на интервалутнатавредност на домашната валута.Со оглед на тоа нашата земја, по декларирањето на надворешнаконвертибилност на денарот, има висок степен на либерализација нанадворешно економските односи и плаќања, нема потреба од подеталнаелаборација на практикуваните решенија по одделни прашања.Суштествено е што тие треба да се привремени решенија доостварувањето на поголем степен на либерализација на односите сона93

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскистранство, а нивното долго опстојување, особено нивното зголемувањево однос на стартните позиции на ограничувањата, е на штета нарационалниот развој на земјата (ги намалува позитивните ефекти одсоработката со странство). Економска оправданост имаат самоограничувањата со кои се обезбедува зајакнување на националнотостопанство до ниво тие да се намалуваат, па и елиминираат. Воспротивно, преку нив се врши само прераспределба на доходот воземјата, но не го поттикнува на неговиот раст, односно ги демотивираизвозно ориентираните да остваруваат поголем прилив. Ако се случитоа, проблемите наместо да се решаваат, само би се зголемувале.Во горниот контекст посебна специфична тежина имаатрешенијата за повеќекратните курсеви, за прометот со валутите идевизите, за движењето на капиталот, за регулирање на стоковниотпромет со странство и други.Со намера за одбрана на билансот на плаќањата и на стабилностана официјалниот интервалутен курс, земјата со девизни ограничувања,паралелно со официјалниот, применува и повеќекратни курсеви, какосредство за поттикнување односно кочење на одделни трансакции состранство. Тоа се прави според видот на трансакцијата. На пример, наувозникот на луксузни артикли, централната банка поскапо му ги продавадевизите за плаќање на таков увоз, отколку на некој увозник на артикликои се неопходно потребни за секојдневната потрошувачка.Во регулирањето на прометот со девизите и валутите можна епрактика на строги и благи режими. Во првите постои обврска заотстапување на остварените девизи на монетарните власти, а вовторите се налага само обврска за пријавување на приливот, за да сеовозможи преглед над сите девизни средства со кои располаганационалното стопанство. Ако се построги режимите, во услови нанереален, преценет курс, се дестимулираат извозниците, а сестимулираат увозниците.Земјите кои имаат девизни ограничувања посебно вниманиепосветуваат и на движењето на капиталот, особено на „жешкиот”капитал. Ним им е потребен капитал за развој и за подобрување насостојбата во платниот биланс, меѓутоа, споменатиот вид капитал,поради неговата природа, е непожелен и не може редовно да се сметакако зголемување на монетарните резерви, поради тоа што секој моментможе да се повлече во странство.Од посебно значење се прописите со кои се регулираатстоковните односи со странство. Тоа се прави со издавање на увозни иизвозни дозволи, со утврдување на различни курсеви по кои сепресметуваат девизите за плаќање на одделни видови узвоз, односно покои се пресметуваат девизите кои потекнуваат од одделни видови извоз,со условување на увозот на еден вид производи со извоз на друг видпроизводи (на пример, увоз на меѓуфазен производ или полуфабрикат,со извоз на финален производ).Одбрана на платниот биланс се прави и со склучување наклириншки и платни спогодби. Интересно е што овој начин на94

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскимеѓусебно пресметување потекнал од земјите со јака валута (но, не и однајразвиените, САД, тие никогаш не склучиле ни една клириншка илиплатна спогодба, веројатно поради посебната позиција на доларот). Тиенастојувале да ја избегнат ситуацијата својот увоз од земјите со девизниограничувања да го плаќаат во своја конвертибилна валута, додека засвојот извоз наплатувале во валути со кои не можеле да располагаатслободно, туку можеле да ги употребат само за цели со кои би сесложиле девизните власти на земјата во која имале побарување.Станува збор за начин на избегнување на плаќањата во девизи, сокомпензирање на извозот и увозот меѓу две земји. Техниката еедноставна, меѓутоа, доста ограничувачка за развојот на извозноувознитетекови. Увозниците, наместо увезената стока да ја плаќаат водевизи директно на странскиот извозник, полагале соодветен износ восопствена валута кај клириншкото место, а не во сопствената земја (например, централната банка), а таа, на товар на тие уплати, гиисплатувала домашните извозници, исто така во домашна валута, штомод клириншкото место на другата земја ќе примеле известување декатамошните увозници за нив ги уплатиле долгуваните износи. Со оварешение се обезбедува контрола на тековните стоковни плаќања, носамо на ниво на билатерални економски односи. Наплатените износи заизвоз можат да се употребат само за плаќање на увозот од истата земја.Како последица на тоа се појавува тенденција на смалување намеѓународната трговија на ниво кое е условено со извозот на земјата чијизвоз е помал.3.1.3. Бретонвудски систем на меѓународни плаќања- обид замултилатерализацијаНеповолното искуство во меѓународните плаќања во периодотмеѓу двете светски војни изнуди, уште во текот на Втората светска војна,Сојузниците да ги удрат темелите на една организација која во идниотпериод на мир ќе овозможи меѓународна соработка на подрачјето напарите. За таа цел беа формирани две организации: Меѓународенмонетарен фонд и Светска банка, често нарекувани и Бретонвудскиблизнаци, според местото на основачката конференција, одржана воБретон Вудс, САД, во 1944 година. Со ваквиот пристап тогаш сепокажало разбирање за комплексноста на проблемот на развојот намеѓународните економски односи. Оправдано и далекувидно било штопо две-три децении изгубен развој, по распаѓањето на системот назлатното важење, посебно внимание му се посвети, истовремено, и нарегулирањето на меѓународните плаќања и на меѓународнотофинансирање на стопанскиот развој во светот, како основа заунапредување на вкупните меѓународни економски односи, врз основана принципот на нивна мултилатерализација. Ова посебно дојде доизраз во утврдувањето на целите на ММФ и Светската банка. Иакососема посебни и самостојни, во делувањето нивните цели секомплементарни. Фондот требаше да ги решава проблемите одмеѓународната монетарна соработка, а Банката да ја помага обновата иразвојот на земјите членки, олеснувајќи го инвестирањето на капитал соцел да се поттикне развојот на производните можности на членките, како95

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиоснова за порамномерен развој на меѓународната трговија иодржувањето рамнотежа во платните биланси на земјите членки. Одцелите се гледа дека постоела свест за различните ситуации во кои сенаоѓаат одделните земји, не само поради разорувањата во војната, тукуи заради постоењето на „помалку развиени земји”. Ваквата свест, запотребата за обезбедување на поуедначен развој, нема сомнение,придонесла да се прифати Спогодбата за Меѓународниот монетаренфонд (потпишана на 22 јули 1944 година, стапува во сила на 27декември 1945, а Фондот почнал со работа на 1 март 1947 година).Главната цел на ММФ била да се воспостави мултилатераленсистем на меѓународните плаќања кој би го заменил некогашнотомеѓународно златно важење. Тоа значело дека треба да се најдатрешенија за повеќе прашања кои во системот на златното важење, нанекој начин, автоматски се решавале. Меѓутоа, со неговото напуштањево националните граници во одделни земји и по практиката на применана бројни девизни ограничувања во периодот меѓу двете светски војни,требало да се обликува новиот мултилатерален систем на меѓународниплаќања. Притоа, требало да ги инкорпорира добрите страни назлатното важење, а да ги надмине слабостите кои се манифестирале вонеговото функционирање (дефлаторни притисоци во националнитестопанства).Имајќи ги предвид денешните проблеми во меѓународнитемонетарни и економски односи, овде е добро да се потсетиме дека заобликувањето на ММС по Втората светска војна имало два концепта.Еден на Англичаните (Џон Мејнард Кејнс) и еден на Американците (ХариВајт). Од денешен аспект гледано, може да се каже дека концептот наКејнс бил во согласност со еволуцијата на парите, во процесот нанивната дематеријализација, до светски книжни пари, додекаамериканскиот, покрај златото, во функција на светски пари гипромовира и националните валути конвертибилни во злато (во тојпериод, само доларот, бидејќи во САД се наоѓале 2/3 од златнитерезерви во светот. Додека Кејнсовиот концепт претпоставува креација нанов мултилатерален систем, заснован врз функционирање намеѓународна клириншка куќа, американскиот значел продолжување насистемот на златно важење, како систем на златнодевизен стандард.Таквото решение, за извесен период, не би било проблем, доколку САД,со еднострана одлука за фиксирање на доларска цена на златото, не гопромовираа доларот како светска валута, а златото го сведоа на стока.И покрај декларираните цели за воспоставување на нов поредокво кој секоја земја ќе може да ги реализира сопствените развојниможности и интереси, расправите за институциите, механизмите иинструментите на новиот меѓународен монетарен систем и на системотна финансирање на развојот во светот се одвивале од позиција наинтересите на најмоќната воено, политичка и економска сила по Вторатасветска војна и на релативно послабите европски земји на чело сопретходната доминантна сила, но сега во залез, Велика Британија. Тоасе гледа од споменатите концепти. Факт е дека во двата се нудирешение не само за нормализирање на меѓународната трговија и намеѓународното финансирање, туку и за проширување на економската96

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиразмена меѓу земјите, за нивно меѓусебно финансирање и зафинансирање на стопанскиот развој во светот.Меѓутоа, поаѓајќи од исти цели, во концептите се понудиледијаметрално спротивни решенија, со големи и долгорочни реперкусииза развојот на националните економии и за светското стопанство. Тоаможе да се констатира денеска кога се актуелизира предлогот на Кејнсза креирање на светска валута, како решение за бројните меѓународнифинансиски и економски проблеми. Во моментите кога се одлучувало, сеприфатил концептот со решенија кои биле поблиску до претходнатапрактика (воспостаување на монетарен систем врз основа на златнодевизенстандард и покрај неповолното искуство од практиката меѓудвете светски војни), но, поблиску и до интересот на најмоќната земја одкоја се очекувало најголем придонес во нормализирањето намеѓународните економски односи. И, како што обично се случува, вонапорите брзо да се надминат тековните проблеми, се испуштило одвид дека решенијата се најефикасни доколку се во функција наостварување на долгорочните цели, а не само да се надминатмоменталните тешкотии.3.1.3.1. Планот на Џ.М. КејнсНема сомнение дека и планот на Кејнс поаѓал од британскитеинтереси, од желбата да се воспостави таков монетарен и финансискисистем во кој, колку-толку, ќе се поврати поранешната положба наВелика Британија. Нејзе воопшто не ѝ одговарало враќање на златнотоважење, во ситуација кога од главен финансиер во светот се претворилаво должник, со нарушен платен биланс и исцрпени монетарни резерви.Поради тоа не можела да ги прифати обврските од системот на златнотоважење. Привремено дури имала и потреба од ограничувања востоковниот и платниот промет со странство, за да воспостави динамикана развој која ќе овозможи урамнотежување на нејзините надворешноекономски односи. Бидејќи помалку развиените земји биле во сличнаситуација, но во далеку полоша економска состојба и ниво наразвиеност, Кејнсовиот концепт бил поприфатлив и за нив. Во неговотореализирање тие можеле да гледаат поголеми можности. Меѓутоа, сеприфатил концептот на Американците.Суштината на предлогот на Кејнс е во напуштањето на златнотоважење поради објективната неможност производството на злато да гиследи постојано зголемуваните потреби за извршување намеѓународните трансакции, а задоволувањето на потребата зазголемување на ликвидни средства, со вклучување на националнивалути конвертибилни во злато, само ги продолжува и комплицираслабостите на златното важење, што се манифестираа порадинедостигот на злато. Посебен проблем е што со вклучувањето нанационалните валути во функција на светски пари (преку нивнатаконвертибилност во злато) се создаваат услови за подобрување намеѓународната ликвидност. Меѓутоа, со тоа се отвора и можност запоттикнување на инфлацијата и во земјата чија валута игра таква улога,но и во светското стопанство.97

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиКејнс решението за новиот меѓународен монетарен систем гогледа во заменувањето на системот на златното важење со новпресметковен систем, заснован врз механизмот на мултилатераленбанкарски клиринг 51 . Тој треба да овозможи проширување намеѓународната економска размена и покрај тоа што земјите немаатдоволно златни и девизни резерви, па поради тоа не би биле во можностни оддалеку да ги подмируваат увозните потреби. Ваквата цел требалода се реализира преку Меѓународниот клириншки сојуз, во кој бичленувале сите членки на Обединетите нации. Меѓународниотклириншки сојуз би бил врховна установа во која би се слевале салдатаод меѓународните плаќања и би се ликвидирале на начин предвиден сопланот. Сојузот, во трансакциите меѓу пооделни земји-членки, севклучува штом некоја од земјите нема девизни средства.Клучна новина на системот е креирањето на посебни пари -банкори 52 . Нивната вредност е изразена во злато (но, вредноста не билаутврдена во планот). Валутите на земјите членки својата вредност јаутврдуваат во однос на банкорот. Клириншкиот сојуз на земјите членкиим отвора сметки во банкори. Овие пари служат за израмнување намеѓународните салда и треба да бидат универзално прифатени какоеквивалент на злато. Централните банки на земјите членки и нечленкиимаат право да ги надополнуваат своите клириншки сметки со плаќањево злато, но не можат да повлекуваат злато.Механизмот на функционирање обезбедува урамнотежување наразмената, без појава на претерани дефицити и суфицити (проблемкојшто денеска ги оптоварува односите меѓу суфицитните и дефицитнитеекономии). Се воспоставува принцип на подеднаква одговорност наземјите должници и на земјите доверители за одржувањето нарамнотежа во меѓународните плаќања. Се изнудува секоја земја даприфати својата валута да ја гледа во однос на банкорот какомеѓународна валута и менаџирањето со неа да го остварува во51 J.M. Keynes: Proposals for an International Currency Union (Second Draft, November18,1941.52 Појмовно дефинирање на банкорот дава Louis Gill: Од аспект на меѓународнотоуредување банкорот требаше да игра улога на резерва, улога која пред тоа ја играшезлатото, во режимот на златното важење, потоа од фунтата стерлинг и на доларотпокрај златото во златнодевизниот стандард меѓу двете војни. Банкорот е дефиниранво единица злато (со можност да се модифицира накнадно), но не е конвертибилен возлато. Девизните курсеви на валутите се дефинираат во однос на банкорот. Фактички,банкорот се смета за единствена пресметковна единица. Наспроти замениците назлатото кои беа пред тоа- фунтата и доларот, обете теоретски конвертибилни во златопо фиксен паритет, банкорот, според Кејнс е фиктивна валута, едноставнопресметковна единица, а не заменик на универзална валута (резерва со реалнавредност) какво што е златото. Банкорот е неконвертибилен во злато по дефиниција ане како резултат на исклучителна мерка (криза на системот, сушење на златнитерезерви, војна). По дефиниција тој е меѓународна валута со присилен курс (сличнокако националните валути во одделни земји). Louis Gill: Economie mondiale etimperialisme, Boreal express, Montreal, 1983, p. 294.98

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскисогласност со дисциплината што ја наметнува една супранационалнабанка.Кога една земја членка се појави како должник на некоја друга,својот долг го израмнува преку Сојузот во банкори, т.е. по пат намеѓународен кредит; доверителите добиваат банкори и нив можат да гиискористат за сите меѓународни плаќања (освен што не можат да бараатзлато), т.е. можат да ги употребат за купување стоки, услуги или да гиреализираат во инвестиции.За тоа која земја колку кредит може да користи се определува соквоти за секоја земја, во висина од 75% од средниот обем на нејзинатанадворешна трговија за последните три предвоени години. Вкупниотизнос на квотите би изнесувал 25 милијарди долари 53 (овој износ е 4-5пати поголем од предвидуваните средства за ММФ).Секоја земја може да се задолжува во границите од 25% одсвојата квота без било какви посебни услови. Зголемувањето назадолженоста над тоа е можно само со одобрение на Сојузот. Доколкузадолженоста достигне 50% од квотата, Сојузот може да бара да сеположи гаранција (во злато, во домашна валута, државни хартии одвредност). Во овој контекст, квотите, односно кредитите, играатекспанзивна, но и контракциона улога во надворешната трговија.Овозможуваат да се набавуваат стоки во странство и кога не серасполага со средства, но и да се спречи претераното задолжување. Сотоа се делува за одржување на рамнотежа во меѓународните плаќања.Земјата членка чие долговно салдо во текот на две години, вопросек, ја надминува својата квота, има право, без дозвола на Сојузот,да ја намали вредноста на својата валута до 5%. Инаку, намалувањетона вредноста на валутата не е дозволено без одобрение на Сојузот.Може да се даде и одобрение за задолжување и над 50% од квотата.Притоа, Сојузот може да бара земјата да го намали курсот на својатавалута, да воведе контрола во движењето на капиталот или може да ѝпрепорача да преземе разни мерки во своето стопанство, со кои биможела да се воспостави рамнотежа во билансот на плаќањата.Обратно, ако побарувачкото салдо на земјата членка биде поголемо од50% од нејзината квота, таа мора да се консултира со Сојузот зацелисходноста од преземањето на потребни мерки, особено запроширување на внатрешниот кредит, за зголемување на вредноста насвојата валута, за намалување на царините и на другите увозни бариери,за давање меѓународни заеми. Со ова правило, како што констатираТасиќ 54 , функционално се поврзува системот на меѓународните плаќањасо системот на меѓународното финансирање, слично како што тоа енаправено со формирањето на ММФ и на Меѓународната банка заобнова и развој, само врз други основи.53 Според овие параметри Англија би имала најголема квота (Antonije Tasic: Finansijskespecijalizovane agencije UN, Privredni pregled Beograd, 1963, str. 22)54 Antonije Tasic: Finansijske specijalizovane agencije UN, op.cit., str. 2299

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиНа вишоците на салдата (над 25%), и на долговните и напобарувачките се плаќа давачка од 1%.За Кејнс е неопходна перманентна контрола на движењето накапиталот, и во врска со тоа и примена на определени девизниограничувања.Од неколкуте правила битни за функционирањето на клириншкиотсистем (со креирањето на банкори) што го предлага Кејнс, јасно е декатој останува на линија на развојот на парите како стока, а не фиатмонеѕ, што се наѕира преку златнодевизниот стандард, а фактички сеспроведува по укинувањето на конвертибилноста во злато и преоѓањетона флуктуирачки курсеви во меѓувалутните односи во светот. Тој само јаредуцира употребата на златото (за да се избегне трката по„варварската реликвија”). Меѓутоа, останува, во изменети услови, да седржи до некои од битните правила за функционирање на златнотоважење. Предлагајќи банкори (светски кредитни пари), тој се залага застабилност на девизните курсеви во меѓувалутните односи во светот, заурамнотежување на меѓународните економски односи, за елиминирањена доминацијата на било која земја, односно за обезбедување на условисекоја земја да ги ужива плодовите на својот (не) успех.Нема сомнение дека ваквите цели би можеле да се остварат соформирањето на Меѓународниот клирингшки сојуз, кој би имал право даиздава банкори во количини кои ќе ги задоволуваат објективнитепотреби (пазарно верификувани) на меѓународниот платен промет. Јасное дека со таквите трансакции ќе се јавуваат земји со дефицит и земји сосуфицит. Меѓутоа, за да не дојде до издвојување на трајно суфицитнии трајно дефицитни земји, тој предлага, земјите што остваруваатсуфицит над определен лимит да плаќаат определен надоместок,претпоставувајќи дека тој е резултат на депресираност на нивнатанационална валута, а земјите што остваруваат дефицит над определенлимит, исто така да плаќаат надоместок, претпоставувајќи декаодржуваат апресирана национална валута и врз таа основа остваруваатпоефтин увоз. Тој дозволува и корекции на курсевите за да се надминатсостојбите на фундаментална нерамнотежа и да се воспоставирамнотежа во меѓународните економски односи.Ваквиот сосема нов концепт со кој се напушта златото какодефинитивни светски пари е во согласност со еволуцијата на паритениз нивната дематеријализација да се создадат светски книжни пари.Од овој аспект, нема сомневање дека Кејнс тогаш бил за вистинскоторешение, решение кое води кон остварување на интересите нацелината. Но, очигледно бил далеку пред времето за да се прифатитакво решение. Поместените односи на силите по Втората светска војнаво полза на САД, а на штета на ослабената Велика Британија и надругите, од војната исцрпени, европски земји, беа материјална основа занаметнување решение кое во извесен степен водеше сметка и заинтересите на другите (но, со недоволно предвидена материјалнаподдршка). Меѓутоа, тоа обезбедуваше и доминација во вкупнитемеѓународни односи, посебно во меѓународните монетарни односи. Восекој случај, покрај почетното нормализирање на меѓународните100

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиекономски односи што го постигна, тоа создаваше сè повеќе проблеми,чие заострување, во седумдесетите години на минатиот век, заврши и соформално напуштање на златно-девизниот, односно златно-доларскиотстандард и со наметнување на гола (неограничена) сила на клучнитенационални валути во меѓународните монетарни односи, со оглед нанапуштањето на фиксните и преоѓање на флуктуирачки курсеви вомеѓувалутните односи во светот.Во овој контекст голема специфична тежина има тоа што дватаплана поаѓаа од потребата за одржување на стабилност на девизнитекурсеви и за децидно утврдување на постапката за промена на курсот.Исто така, и во двата плана се предвидуваше поддршка на земјите сопасивни платни биланси, со тоа што во американскиот се обезбедуваанеколкупати помалку отколку во англискиот. Притоа, треба да се имапредвид дека во американскиот план средствата се уплатуваа однапред,а Кејнсовиот клириншки сојуз сметаше на кредитирање. Сето овазборува за свеста за потребата од објективен критериум за ефикасноостварување на меѓународната поделба на трудот и за потребата одподдршка на помалку развиените земји доколку се подвргнуваат на сèпоголема либерализација на односите со странство.Во овој контекст треба да се истакне дека многу често сенагласува оти во предлогот на Кејнс биле инкорпорирани интересите наАнглија и на економски послабите земји, додека во предлогот на Вајтпредоминантни биле интересите на неговата земја. Настаните поВтората светска војна покажаа дека, иако таквите интереси билевидливи, суштината на разликите во предлозите треба да се гледа ворезултатите што тие ги генерираат, односно би ги генерирале. За сè штосе случи во втората половина од минатиот век, лесно може да секритикува американскиот план. Меѓутоа, исходот од примената наКејнсовиот план може само да се претпоставува, иако, со поголемасигурност, може да се каже дека бил подалековид и со пореалистичниелементи. Потврда за тоа е актуелноста на предлозите за создавање насветска валута, антиципирана во неговиот преддлог за емитирање набанкори, светски кредитни пари. Ако светската валута денеска енеопходна и соодветна, сигурно ќе беше подобро решение одпродолжувањето на златното важење доградено со можност, во улога назлатото како светски пари да се јавуваат и националните валутиконвертибилни во злато - значи, како функционирање на систем назлатнодевизен стандард.3.1.3.2. Бретонвудскиот систем на меѓународни плаќањаКако компромис на плановите на Американците и Англичаните (сомали отстапки од барањата на Англичаните) се спогодбите заМеѓународниот монетарен фонд (ММФ) и за Меѓународната банка заобнова и развој (Светска банка). Со нив, меѓу другото, од аспект наулогата на парите во меѓународните економски односи, биле поставенинеколку цели.1) Остварување на меѓународна соработка по пат на меѓусебносоветување;101

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноски2) Одржување стабилни интервалутни курсеви и избегнувањедевалвации, заради постигнување предности на светскиотпазар (тнр. валутен дампинг);3) Воспоставување на мултилатерален систем на плаќање затековни трансакции меѓу земјите членки и отстранување надевизните ограничувања кои го кочат развојот намеѓународната трговија;4) Помагање на земјите членки, ставајќи им на располагање (подопределени услови) странски валути од залихите на Фондот,заради финансирање на привремените дефицити во нивнитебиланси на плаќање.Во декларирањето на овие цели се гледа сличноста сонекогашното златно важење, но и отстапките кон земјите кои билепосиромашни во злато и монетарни резерви, а сакале меѓународнитеплаќања да ги организираат врз принципот на мултилатералноста.Она што на златнот важење му беше иманентно (стабилноста наинтервалутните курсеви и мултилатералноста, во новиот меѓународенмонетарен систем, тие стануваат цели кои треба да се остваруваат.Притоа, како клучна претпоставка за мултилатерализацијата вомеѓународните плаќања било укинувањето на девизните ограничувањакои биле заведени во повеќето земји во периодот меѓу двете светскивојни. И бидејќи основачите на ММФ предвидувале дека тиеограничувања не ќе можат веднаш да се укинат, во Спогодбата за ММФпредвиделе преоден период до нивното укинување (Чл. 14 одСтратутот). Со оглед на тоа што многу земји не успеале да создадатуслови за редуцирање и елиминирање на девизните ограничувања, гопробиле предвидениот рок од пет години, па за тоа, секоја година, секонсултирале со Фондот.Врз оваа замисла за остварување на мултилатерализацијата воплаќањата, укинување на девизните ограничувања остваријазападноевропските земји во 1958 година, кога презедоа обврска завоспоставување конвертибилност на домашните валути во злато иливо долари. Овде, меѓутоа, треба да се има во вид дека тој успехспоменатите земји го остварија со дополнителна помош од страна наСАД (Маршаловата помош инектирана преку Европската платна унија).Тоа е само уште еден доказ дека за остварувањето намултилатерализацијата во меѓународните плаќања преку воведувањетоконвертибилност на домашните валути, не биле дозирани доволносредства за да се помогне да се оствари таков статус на националнтевалути, како основа за мултилатерализацијата.Во врска со конвертибилноста, треба да се има предвид декаобврската за конвертирање на домашните валути во злато или доларисе однесувала само за побарувањата кои странците ги стекнале пооснова на тековни трансакции (значи, не и по основа на трансфер накапитал). Затоа ваквата конвертибилност се нарекува надворешнаконвертибилност, наспроти потполната конвертибилност, која сеоднесува на обврските и по тековни и по капитални трансакции. Откако102

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиќе декларираа надворешна конвертибилност, земјите членки на Фондоттребало да избегнуваат воведување на ограничувања за тековнитеплаќања, а обврска на секоја земја била да ги откупува побарувањата надругите земји членки во нејзина валута (во злато или валутиконвертибилни во злато) доколку тие биле стекнати врз основа натековни трансакции, а конверзијата била потребна за плаќање по некојатековна трансакција. Од друга страна, на земјите им било оставено, посвоја волја, да заведуваат контрола за движењето на капиталот.Сличност со златното важење постои и во определбата заодржување на стабилни интервалутни курсеви, како основа засредени меѓународни економски односи. Со оглед на значењето, овааобврска се однесувала дури и за земјите на кои им било допуштено да гизадржат девизните ограничувања, во преодниот период. Суштествено ешто паритетите на валутите на земјите членки се изразувале во златоили во САД долари со тежина и чистота на златото во важност на ден 1јули 1944 година. Сите трансакции се вршеле врз основа на утврдениотпаритет. И флуктуирачките и многукратните девизни курсеви во принципбиле забранети.Постои, меѓутоа, и разлика. Додека во системот на златнотоважење курсевите осцилирале меѓу „златните точки” (фактички билеапсолутно стабилни) со новиот ММС (Меѓународен монетарен систем)била предвидена поголема флексибилност. Еднаш утврдените паритетина земјата членка можеле да се менуваат, но само заради исправувањена „фундаменталната неурамнотеженост” во билансот на плаќањата. Атаква неурамнотеженост имало кога некоја земја, за да воспостави илида одржува задоволително ниво на домашната стопанска активност,вработеност или доход, морала да посегнува по нови заштитни меркипротив странските влијанија (како што се промената на курсот,зголемување на царините или заштита преку заведување на новидевизни ограничувања) за да ја одржи рамнотежата во билансот наплаќањата. И во ваков случај, за промена на паритетот, била потребнасогласност од Фондот. Доколку промената била најногу до 10% одпрвобитниот паритет (сметајќи ги и сите поранешни промени) Фондот неможел да се спротивстави на промената. Додека девалвацијата илиревалвацијата биле спротивни на идејата на меѓународното златноважење, во новиот меѓународен монетарен систем, стабилноста накурсот морала да се жртвува за да се оствари задоволително ниво надомашна стопанска активност, што била декларирана цел на Фондот.За остварување на целите, Фондот на земјите членки им ставална располагање свои средства при појава на привременинеурамнотежености во нивните меѓународни плаќања. Во формирањетона средствата на Фондот учествувале сите земји членки со извесен влогсосвоја квота.Вака конципираниот Бретонвудски систем на меѓународниплаќања функционираше до 1971 година кога Американците ја укинааконвертибилноста на доларот во злато, по фиксната цена која самите јаутврдија уште во 1947 година и ги напуштија фиксните курсеви, односнопреминаа на систем на флуктуирачки курсеви. Тоа беа темелите на103

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиБретонвудскиот систем. Со тоа системот на меѓународни плаќањадоговорен во Бретон Вудс, формално, престана да постои, меѓутоа, тој,фактички, продолжи да функционира, под исто име, но врз нови основи:конвертибилност на валута во друга валута при флуктуирачки курсеви.За последиците од оваа промена ќе изнесеме повеќе во следнотопоглавје.Од изложеното произлегува дека Бретонвудскиот систем бешезамислен и операционализиран како систем на златнодевизен стандард.Меѓутоа, треба да се има предвид дека усвоеното решение, самоизвесен период функционираше како златнодевизен стандард (додеканационалните валути конвертибилни во злато можеа да одговорат наобврските од нивниот конвертибилен статус). Но, и тоа беше фиктивно,бидејќи, со одлуката на САД да ги откупуваат сите доларски побарувањапо цена од 35 долари за фина унца (во 1947 година, пред ММФ даотпочне со работа), во практиката, новиот ММС функционираше какосистем на доларски стандард. А тоа, се разбира, има сосема другиконсеквенци и во однос на еволуцијата на парите како светски пари и вооднос на ефектите (резултатите) од нивното функционирање врзтековите на репродукцијата и во одделните земји и меѓу нив, врзрационалноста во меѓународната поделба на трудот и врз процесите наглобализацијата. Едни се ефектите ако системот функционираше какозлатнодевизен стандард (со повеќе конвертибилни валути во злато иливо валути конвертибилни во злато), други се ако тој функционира какозлатнодоларски стандард (кога само доларот беше конвертибилен возлато), а сосема други кога тој фактички функционира како доларскистандард.Во првиот случај, и покрај врската на националните валути созлатото, се наѕираше противречноста во задоволувањето намеѓународната ликвидност со национални валути, во таа смисла што тааможе да се задоволува само преку зголемувањето на дефицитите наземјите чии валути биле конвертибилни во злато. Во другиот случајстанува јасно дека тоа се очекува од американскиот долар, кој бешеконвертибилен во злато, а во третиот „товарот” за меѓународнаталиквидност паѓа на американскиот долар. Тоа стана особен проблемоткако се укина неговата конвертибилност во злато, кога без било какви„кочници” САД, и заради сопствени потреби, во име на задоволувањетона меѓународната ликвидност, ѕидаа дефицити во билансот наплаќањата.Зад наводниците на товарот стои привилегијата на земјата чијавалута се користи како средство за плаќање и резерви за другитенационални економии. Таа се состои во користење на бескаматникредити на земјата која емитира такви средства за плаќање.И покрај сознанието за противречностите на златнодевизниотстандард, очигледно е дека не се сакало да се процени и да се видиколкава ќе биде трајноста на функционирањето на таков систем, сооглед на посакуваниот динамичен развој во светот, во услови нанедоволен пораст на златото и предвидливата проблематична улога нанационалните валути во функција на светски пари (до моментот до кога104

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиможат да одговорат на обврските за нивна конвертибилност во злато илида одржуваат висока стабилност на нивната куповна моќ, што не е лесново услови кога на внатрешната стабилност ѝ се дава предност преднадворешната), наспроти објективниот процес на нивнатадематеријализација, по напуштањето на златното важење и важењетона системот на златни шипки, односно објективната потреба одкреирање на светски книжни пари.Објективно гледано, освен недостатокот на подолгорочна визијаза функционирањето на златнодевизниот стандард, принципиелно неможе да се критикува американскиот предлог. Практичноста наодржувањето на врската со златото како светски пари имаше предностпред неизвесностите што можеа да се претпоставуваат во врска соемисијата на „книжно злато”. Меѓутоа, факт е дека присутната еуфоријаза мир и прогрес во светот не се искористи за директно продолжувањена еволуцијата на златните пари како светски пари во „книжно злато”,како светски пари. Во прилог на ова говори и тоа што, во екот на кризатана ММС во седумдесеттите години од минатиот век, ММФ пристапи конемитирање на светски книжни пари (книжно злато- Специјални права навлечење-СПВ), но, тогаш само како дополнување на златото и нанационалните валути конвертибилни во злато, во подобрувањето намеѓународната ликвидност.Факт е дека не остана незабележано дека во американскиотконцепт на бретонвудските институции има никулци на иднанестабилност и кризи, поради потенцијалното инфлаторно однесување(и поради обврска да се задоволува меѓународната ликвидност), најпрвона САД, а потоа и на земјите чии валути ќе остварат конвертибилност возлато или во долари конвертибилни во злато 55 . Економски гледано, тоа ине би било проблем, доколку се истрајува во одржувањето на фиксноутврдените интервалутарни курсеви, бидејќи последиците одинфлацијата најнеповолно ќе се одразуваат во земјите кои јапрактицираат, иако ќе има реперкусии и врз другите земји. Во секојслучај, приспособувањата паѓаат на товар на националната економијакоја прибегнува кон инфлација, независно од било кои причини.Слободно може да се каже дека концептот на новиот меѓународенмонетарен систем (во лицето на бретонвудските институции) бешеконсеквентен, и со задржувањето на златото како светски пари, дополнетсо национални валути конвертибилни во злато. Принципиелна слабостбеше очекувањето меѓународната ликвидност да се задоволува и сонационални валути. За извесен период тоа беше можно, но не за долго.Меѓутоа, како голем недостаток се покажа неусогласеноста наприфатените декларативни цели со предвидените средства за нивноостварување и во делот на ликвидноста и во делот на финансирањетона развојот.55 Во 1946 година златото учествувало во светските монетарни резерви со 92%.Златото требаше да биде центар на монетарните резерви, а покрај него како монетарнирезерви беа додадени и одделни национални валути, без оглед на тешкотиите кои сејавуваа во триесеттите години. (Miloš R. Sofrenović: Reformisanje međunarodnogmonetarnog sistema, Privredni pregled, Beograd, 1974, str.33)105

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиДури и кога ММС функционираше илузорно како златнодевизенстандард, односно златнодоларски стандард, додека доларите беапокриени со злато (занемарувајќи ја замената на златото како стандардсо доларот како стандард) се појавија укажувања за неадекватноста намонетарните резерви во однос на порастот на обемот на надворешнататрговија и на проблемите кои произлегуваат од потребата тие да сезголемуваат. Компилацијата меѓу златото и националните валути какостандард не можеше да функционира долго. Дури ни во функција натрансакциски валути. Брзо би се дошло во ситуација кога е неопходно дасе зголемува краткорочното задолжување на САД и Англија (чии валутибиле клучни во постојниот ММС), но во исто време, централните банкина западните развиени земји би станувале сè помалку расположенидоларите и фунтите да ги примаат во неограничени износи (зарадиопаѓањето на нивната куповна моќ и заобиколување на конверзијата пофиксираната цена на златото).САД брзо би останале без злато ако непречено постапуваа восогласност со преземената обврска за конверзија на доларскитепобарувања од другите земји по 35 долари за унца. Дури, и подпретпоставка цената на златото да беше слободна, по подолг период,пак ќе се случеше, меѓународната ликвидност преку национални валутида се задоволува со задолжувања на земјите чии валути вршеа функцијана резерва. Значи, пак, ќе се дојдеше до објективната ограниченост напроизводството на злато. А високите дефицити и порастот на цените воземјите со клучни валути, ја доведуваа во прашање нивната резевнафункција. Практично се покажа дека решението треба да се бара вокреирањето на светски пари восогласност со процесот на нивнатадематеријализација.Од настаните што се случија (укинување на конвертибилноста возлато, елиминирање на златото од ММС и напуштање на фикснитекурсеви) може да се изрази сомневање дури дека можеби и немалонамера да се продолжи со системот на златно важење, односно златотое искористено да се создаде и обезбеди доверба кон доларот, а кога тоаќе се постигне златото како парична стока да се напушти, а доларот дасе наметне во негова улога, како светски пари.3.1.4. Развој по укинувањето на конвертибилноста на доларот -Слабости на националните валути во функција на меѓународносредство за плаќањеСовремените проблеми во меѓународните економски односи, низпризмата на Кејнсовото решение за уредувањето на меѓународнитеплаќања по Втората светска војна и резултатите од функционирањето наБретонвудските близнаци, јасно покажува колку е важно прашањето напарите за развојот на националните и светската економија. Ова особеноод аспект на тоа дали се тие „стоковни пари”, како репрезенти настоковните вредности на светското стопанство, или национални валутиво функција на светски пари, а, притоа, ги изразуваат само стоковните106

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскивредности на националните стопанства чии валути вршат таквафункција.Веќе рековме дека Бретонвудскиот систем на меѓународниплаќања беше договорен како златнодевизен стандард, почна дафункционира како златнодоларски стандард (зашто само доларот бешеконвертибилен во злато), а фактички се манифестираше како доларскистандард, додека по едностраната одлука за укинување наконвертибилноста на доларот за злато и напуштањето на фикснитекурсеви (во 1971 година) се санкционира улогата на доларот какосветски пари, но се отвори и можност и други национални валути давршат таква функција, иако е тоа цонтрадицтио ин адјецто, бидејќи нанационалните валути им се придава својство кое по својата природа,како национални валути, тие не можат да ја вршат. Со споменататаодлука се санкционира одлуката од 1947 година за фиксирање на ценатана златото во долари, со која се елиминира златото во функција насветски пари и се сведе на стока (која може да се купува и продава водолари), а доларот се промовира како светски пари. Притоа, треба да сеима предвид дека споменатата промоција, всушност, во голема мерабеше овозможена од декларираната врска на доларот со златото. Вопочетните години од функционирањето на ММФ се создаде илузија декадоларот е вреден колку и златото. Меѓутоа, набрзо се појавијапроблемите од противречноста на неговата позиција, што годезилузираа, но се одржуваше поради меѓународната свест заопсаностите од преземање мерки за укинување на неговата меѓународнаулога и немоќта, без согласност со САД, да се креира вистинска светскавалута.Со извршената замена на местата во еволуцијата на парите(доларот наместо златото), односите се менуваат од корен, зашто софиксирањето на доларска цена на златото, доларот, иако е националнавалута, се промовира во парична стока (наместо златото, кое е сведенона стока) која ќе ја врши функцијата на мерка на вредноста и мерило нацените во светски рамки, како и другите функции.Теоретски гледано, неодржливо е национална валута да бидемерка на вредноста и мерило на цените на стоковните вредности восветски рамки (светска валута), па, дури и тогаш кога доларот како меркана вредност би бил стабилен (слично на златото), а САД би одржувалестабилност на девизниот курс на доларот (што е невозможно и порадипотребата доларот да ја обезбедува и меѓународната ликвидност, а тоасе чини со зголемување на тековниот дефицит на земјата). Доларот биги репрезентирал вредностите на произведените стоки и услуги во САД,кои, иако се значаен дел од светското производство на вредности,претставуваат само еден дел и тоа дел кој сè повеќе се намалува.Клучен проблем е што националната валута не е стока чијавредност зависи од промената на трошоците за нејзино производство,какво што е златото или некои други стоки (поединечно - нафтата, например, или како кошница од злато, нафта, други метали, храна).Доларот може да се произведува во неограничени количества и соминимални трошоци во однос на нивната огромна номинална вредност.А може да се „произведува” само во САД. Се елиминира потребата да се107

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскипроизведуваат стоки-пари, секаде каде е можно. Џ. М. Кејнс, секако, билво право кога се спротивставувал земјите да се насочуваат во потрага по„варварската реликвија” (златото), веројатно, меѓу другото, и заради тоашто златните резерви во Британија паднале на минимум. Меѓутоа,суштествено е што тој, сепак, се залагал за парична стока, во функцијана светски пари. Вредноста на банкорот, како пресметковна единица, еопределена во злато. Вредноста на таква меѓународна пресметковнаединица може да се определи и во вредност на кошница на повеќе стоки,кои се произведуваат било каде во светот. Со ова решение на вредностана пресметковната единица би се одразувале промените на вредноститена сите стоки (според учеството во структурата на пресметковнатаединица). Со тоа би се обезбедила поголема стабилност на паричнатаединица (бидејќи на некои стоки цените скокаат, а на други опаѓаат),нејзината вредност би зависела од вредноста на стоките што јасочинуваат, а не од волјата и интересите на владејачките елити во билокоја национална економија.Имајќи го предвид напред реченото станува неизбежна потребатаза елиминирање на националните валути во функција на светски пари,особено по напуштањето на фиксните курсеви во меѓувалутните односиво светот и преоѓањето на флуктуирачки, поради тоа што се создадепростор за промена на мерилото на цените, со што се загрозикритериумот за рационална меѓународна поделба на трудот, заинтегрирање на националните стопанства во светско стопанство, врзпазарни критериуми и за похармоничен развој во светот. Одамна смесведоци на проблеми кои не би се појавиле и развивале во односитемеѓу националните економии доколку доларот, а подоцна и некои другинационални валути не би биле во улога на светски пари. Наместо да сеусогласуваат во развојот со земјите на водечките валути, секоја земја бисе посветила на производство на стоки за кои има компаративнипредности, вклучувајќи и стоки - пари (како порано, злато) и на другопроизводство со чија реализација би стекнувале побарувања восветската пресметковна единица или во валути заменливи во тааединица. Со тоа се редуцира едностраноста во стратегиите за развој наповеќето земји спрема одделните валутни подрачја, а се создава ипростор за изградување на порационални стопански структури.Непринципиелноста на решението за фиксирање на доларскацена на златото (на воведувањето на доларски стандард) не може да себрани со укажувањето дека доларот успешно извршувува некои одфункциите на парите како меѓународна валута. Оценката занепринципиелност не може да се доведува во прашање со укажувањетодека функцијата на медиум на меѓународна размена (прометносредство) доларот ја извршува солидно, овозможувајќи производителесно да се купуваат и продаваат за долари. Тоа е точно, но тоа е самоедна од функциите на парите, било национални или светски.Во системот на златното важење, златото беше пари воопшто (иво национални и во светски рамки), а кованите монети - валута (соопределена тежина злато) на земјите што ги ковале. Денеска, воодбрана на непринципиелното решение, треба да се прифати декадоларот е пари со кои се мери светското производство на вредности,108

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскииако тој, всушност, е национална валута со која се мерат вредноститена американските стоки и услуги. Се наметнува еднаквост на доларот вофункција на светски пари и на доларот како национална валута, иакозлатото е нешто допирливо, а доларот фиат монеѕ. Поседувањето назлато (стоковни пари) обезбедува определена реална вредност (којазависи од условите за нивно производство), додека доларот може да сепечати во неограничени количини со безначајни трошоци. Кога возлатното важење некоја валута го коригирала златниот паритет, златотокако пари (мерка на вредност) не било тангирано. Се менувала златнатасодржина на валутата. Националното стопанство трпело девалвацискиили ревалвациски ефекти, во зависност од тоа дали се намалувала илизголемувала тежината на златото што го содржела валутата. Денеска,кога доларот како валута го менува паритетот во однос на другитевалути, последици трпи не само националното стопанство на САД, туку идругите национални економии кои го употребуваат доларот во функцијана светски пари. Проблемот не може да се прикрие со изнуденитеапресирања на некои национални валути (во смисла дека доларотбожем е стабилен), бидејќи со тоа само се превалуваат проблемите наамериканската валута врз други земји. Апсурдно е да се мисли декаинфлацијата и дефлацијата во САД, девалвацијата или ревалвацијатана доларот, немаат ефект врз доларот во функција на светски пари.Последните три-четири децении покажаа дека доларот одамна гоизгуби кредибилитетот на мерка на вредност и мерило на цените, амногу потфрли и во функцијата на средство за штедење. Порастот нацените во земјата и манипулирањето со курсот на доларот јадоведуваат во прашање и успешноста на функцијата на прометносредство. А парите се вистински само доколку во исто време ги вршатсите функции, ако функционираат во нивниот тоталитет.По својата природа (како национална валута, со присилно важењеи во услови на флуктуирачки курсеви во меѓувалутните односи восветот) доларот не може да биде мерка на светското производство навредности, од проста причина што не е стока (иако ги репрезентираамериканските стоки) која можат да ја произведуваат и други, освен САД.По формалното укинување на конвертибилноста во злато „доларот сетемели врз доверба. Зад него нема ништо освен Конгресот” 56 . Серазбира дека и евентуалната книжна светска валута може да не еконвертибилна во стока-пари. Меѓутоа, претпоставка е дека би билаемитирана од светска централна банка, според принципите на стоковнипари, водена од меѓународните интереси, а националните би сеостварувале низ борбата за зголемување на продуктивноста на трудот ирационалното вклучување во меѓународната поделба на трудот.Многумина се обидуваат на поедноставен начин да ја претставатденешната состојба на доларот во меѓународните односи, за да серазбере што, всушност, се случува и да се насети кои опасности демнатдоколку не се извршат реформи во меѓународниот монетарен и56 James Grant: Requiem for the Dollar, Wall street journal, December 5, 2009.109

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскифинансиски систем. За Грант 57 , од почетокот на 70-тите годиниамериканската монетарна политика како да наликува на игра на тенисбез мрежа. Архитектите на новата игра веруваа дека поставиле новамрежа, во таа смисла што наместо златото пазарот би бил монетаренсудија и поротник. Ова, смета Грант, би можело и да даде одреденирезултати доколку монетарните власти не веруваат дека лекот запозајмувањето на многу пари е печатењето на уште повеќе пари.Меѓутоа, очигледно е дека не би се отстранувале ни мрежите доколкунемало потреба од такво печатење на пари. Во овој контекст, сметаГрант, она што треба да се направи е да се воспостават мрежи натениските игралишта на пари и финансии. Да се обезбеди доларот - дасе направи разменлив во некоја своевидна вредност.Добра илустрација дава и претставата за контролирана поплавана пари, од кои се „наквасува” и земјата од чие подрачје се излеваатогромните суми долари. Меѓутоа, таму каде што доаѓаат го свртуваатвниманието од развојот, фокусирајќи се на одбраната од моменталнатаили идната поплава. Да се потсетиме дека азиската криза од 1989година ги подучи земјите да трупаат доларски резерви за да избегнатнеповолни последици за нивните економии од бегството на капиталот,што ги обезвредни нивните валути, со сите последици за нивнитеекономии.Веќе ја споменавме споредбата на меѓународните монетарни ифинансиски односи со натпреварување во кое судијата, според неговонаоѓање, ги менува правилата на игра во текот на играта, што воуслови на национални валути во функција на светски пари ифлуктуирачки курсеви во меѓувалутните односи во светот, во највисокстепен се комплицира донесувањето на соодветни и правовремениекономски одлуки на макро и на микро ниво во сите земји, апоследиците се најлоши за тековите на економската глобализација.Во овој контекст добра илустрација е укажувањето на д-р ДејанМиљковиќ 58 , во воведот на учебникот за меѓународни финансии, закомплексните односи во меѓународните финансии. Со конструирање наситуација (која може да биде реална за голем број земји), тој се прашува„каква одлука да се донесе на макро и на микро ниво во ситуација коганационалната валута е врзана за еврото, а растот на цените водомашната економија го надминува растот на цените во ЕвропскатаУнија, кога се очекува натамошно јакнење на доларот во однос на евротои, следствено на тоа, се формираат очекувања во поглед на иднотодвижење на каматните стапки на меѓународниот пазар на капитал, когатековите во проектираните биланси на плаќање сигнализираат можностза појавување на должничка криза...”. Примерот може да сенадополнува и со други променливи варијабли. Но, нема потреба,бидејќи и со наведените е јасно дека станува невозможно да седонесуваат соодветни и правовремени економски одлуки на макро и намикро ниво, без функционирање на светска валута и фиксни, ноприлагодливи девизни курсеви на националните валути.57 Ibidem58 Дејан Миљковић: Међународне финансије, Економски факултет, Београд, 2008,110

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиНеизвесностите што ќе се случува во САД или во земјите чиивалути имаат меѓународна улога изнудуваат и размислувања дека по1970 година се случува на местото на златниот стандард да се развива„информативен стандард” 59 , во смисла дека субјектите се ставени воситуација повеќе да се интересираат за намерите на Трезорот и на ФЕД(за цените на хартиите од вредност и за курсот на доларот), отколку зауспешно менаџирање на фирмите и на националните економии, врзстабилни меѓународни критериуми за рентабилност.Имајќи го предвид горе наведеното, тешко е да се разбераттавтолошките одбрани на практиката во која на доларот му се препуштаулогата на златото. Тоа не може да се припише на незнаење илинеразбирање. Зашто, не треба многу, особено по напуштањето наконвертибилноста на доларот во злато и преоѓањето на флуктуирачкикурсеви, да се види дека улогата на доларот на монетарен стандард исредство за штедење е субоптимална (да не речеме штетна), многунеизвесна и обременета со големи опасности за натамошниот развој наинтеграциските процеси во светското стопанство. Штетна дури и застопанството на САД.Зошто и покрај ваквото сознание и натаму се инсистира на улогатана националните валути како меѓународни пари? Одговорот треба да себара во интересите на владејачките и бизнис елитите на најразвиенитеземји поради бенефитите од таквата функција на нивните валути.Правејќи го доларот меѓународна валута, еквивалентна назлатото, ММС, со сите користи и за меѓународната заедница (вонедостиг на било какво средство), му дал бесплатен златен рудник наСАД 60 . САД можеа, додека другите земји имаа потреба да акумулираатдолари, да го финансираат бесплатно енормниот дефицит кој сеакумулирал во текот на годините со едноставно креирање намеѓународни пари чиј монопол на емисија го држеа тие.Со нивните книжни пари, кои можеа да ги зголемуваат по желба(иако мора да се признае дека подолго време тоа го правеа со должновнимание за да не предизвикаат несакани последици), САД држеа моќна слободно располагање на реалните ресурси кои можеа да бидаткористени за купување на стоки и услуги од други земји; да преземаат истрански активи, фабрики, опрема, т.е. да ги експандираат нивнитедиректни инвестиции во странство и да финансираат војни (Корејската1951-52, војната во Виетнам од 1965 до 1975). Уште повеќе, САД имаадополнителни добивки од нивната внатрешна инфлација. Со неа сенамалуваше реалната вредност на имателите на долари држени востранство. Беа бескаматно кредитирани од сите иматели на долари востранство, итн.Денеска американските проблеми се и светски, а не самоамерикански, како што треба да бидат, ако функционираат светски пари.Поточно, со голема сигурност може да се каже, не би ни можело да дојдедо проблеми од таков обем каков што се манифестира денеска. На59 James Grant: Requiem for the Dollar, Wall street journal, December 5 200960 Louis Gill: Economie mondiale et imperialisme, Boreal express, Montreal, 1983, str. 301.111

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскипрвите знаци на нерамнотежа би се преземале мерки и активности за дане дојде до влошување на надворешната рамнотежа во степен како штотоа денеска се случува. Не би било можно ниту претерано релаксирањена монетарната и фискалната политика во САД, ниту ѕидањето навнатрешните и надворешните долгови. Веројатно во реални рамки бисе свел и потрошувачкиот менталитет на Американците (изграден водецениите на привилегирани односи во светските финансии). Би гиизбегнале и последиците врз односот кон работата и продуктивноста натрудот. Научната мисла би се ослободила од служењето на дневнатаполитика и би се насочила кон изнаоѓање решенија со кои, врз трајнаоснова, би се интензивирале интегративните процеси во светот.И покрај практиката од 19 век вредноста на сите стоки да седефинира во однос на „стандард”, по заземањето на местото на златотоод страна на доларот (и покрај свеста дека „нема причина зошто битребала да биде разбиена Златната Илузија” 61 ), на широко разбирањенаиде концептот за кој се констатира дека е „метафизички” 62 . Станувазбор за ставот според кој ако вредноста на х единици од а се разменуваза 1 единица од б, тоа значи дека ха е еквивалентна на б. Или уштепоилустрирано: да се бара разменска вредност во а или б е како да семери растојанието КЛ со споредување на оддалеченоста на К сооддалеченоста на Л. На ова ниво на логицирање ставот е логичен,бидејќи оддалеченоста се мери со метар (100 см). Меѓутоа, настануваатпроблеми ако растојанијата меѓу двете точки се мерат со различнимерила, на пример КЛ со мерило од 100 см, а ЛК со мерило од 50 см.Истото растојание ќе се изрази со различна вредност според мерилата.На пример, 1 километар во првиот случај ќе се изрази со 1000 мерниединици, а во вториот со 2000 единици. Со двете мерни единици семери растојание, меѓутоа, заради различноста на мерилата, резултатитеза исто растојание се различни. Се создава огромна забуна особено акодвете мерни единици имаат исто име, на пр. метро. И не е случајно штосе тежи за мерење со исти мерни единици (за должина, за тежина).Таква е потребна и за вредноста на стоките. Во златното важење мерилобеше тежинската единица на златото (грамот).Во доларскиот стандард, доларот ја вршеше функцијата на меркана вредноста и мерило на цените (преку количина на злато содржана водоларот). Меѓутоа, по суспендирањето на конвертибилноста на доларотво злато и особено по напуштањето на фиксните курсеви, мерењето навредноста на стоките се врши со различни мерила во определенивременски моменти (со оглед на опаѓањето на неговата куповна моќ, којае основа за утврдувањето на девизниот курс). Така измеренитевредности се неповолна информација за рационално пазарнооднесување и на домашните и на странските субјекти, и на домашниот ина странските пазари. И не е случајно што, на пример, Кина сеспротивставува на барањата за ревалвација на јуанот во однос надоларот, со оглед на неповолните информации за извозно61 Bernard SCHMITT: New Proposals for world monetary reform, 1973, Castella62 Ibidem112

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиориентираните субјекти и извозната стратегија на земјата, во однос наСАД како најголем партнер и конкурент. Која би била смислата да сеизврши преструктурирање на стопанството според новиот курс ако поизвесно време мора повторно да се приспособува на барањата нанајзначајниот надворешно-трговски и финансиски партнер. Во овојконтекст е очигледно дека продолжувањето на процесите на економскаглобализација бараат создавање на светска парична единица, во којасите национални валути ќе ја утврдат својата вредност.3.1.5. Меѓународните плаќања во услови на функционирање на светскавалутаСè потешките и сè почестите финансиски и економски кризи воодделните земји и во меѓународните економски односи покажуваат декаодамна е исцрпена конструктивната улога на доларот како националнавалута во функција на светски пари. Сè поочигледно е дека доларот, воостварувањето на таа функција, сè повеќе се користи за остварување намоментални, краткорочни национални интереси (какво што еинфлаторното финансирање на потрошувачката, односно прекунејзиното експандирање низ механизмот на бескаматно кредитирање одстрана на странски држатели на долари), со што генерира и инфлаторнипроцеси во светот 63 . Со тоа уште повеќе го поместува светското мерилона цените, синтетизирано во систем на фиксни, но приспособливидевизни курсеви на националните валути, подгревајќи ги можностите иза конкурентски промени на девизните курсеви. Тоа може да доведе довалутни војни, до зголемување на протекционизмот во трговијата итрговски војни, значи, до непожелни настани, кои не му прилегаат насветот на денешниот степен на развиеност на производните сили иодноси.Неодржливоста на ваквата практика со сета сериозност јанаметнува потребата да се излезе на патот на еволуцијата на парите налинија на нивната дематеријализација во светски пари, до емисија на„книжно злато”. Тоа е суштинска претпоставка за повторновоспоставување на објективни економски критериуми врз кои ќе се врширационална меѓународна поделба на трудот во светски размери и ќепродолжи интегрирањето на националните економии во глобално,светско стопанство. Сè поочигледно е дека светот, и покрај зголеменатаинтегрираност, сè уште е далеку од глобална економија која бифункционирала со единствена светска валута (сингле њорлд цурренцѕ).63 „Пред 1971 година, меѓународниот монетарен систем, закотвен за доларот, кој билприцврстен за златото, ја одржувал светската инфлација под контрола. По 1971година, кога Златната Котва беше крената, контролата на инфлацијата мораше дазависи од тенката дисциплина на Федералните резерви. Резултатот бешепандемична инфлација која ги има сите карактеристики да стане перманентнообележје со кое идните генерации ќе мораат да се фатат во костец”. (Robert A.Mundell: The international Monetary system in 21 st Century: Could Gold Make aComeback? Columbia University,1997.(www.robertmundell.net/SantaColombaConferences/ SCConf.asp).113

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиМеѓутоа, веќе е сè појасно дека и натамошното глобализирање еневозможно без глобална валута.Во горниот контекст треба да се разграничат, од една страна,решенијата кои се во согласност со развојот на парите од стока-пари,вклучувајќи го и процесот на нивната дематеријализација, до светскикнижни пари, и од друга страна, решенијата што произлегуваат одпрактиката наметната со устоличувањето на доларот (како националнавалута) во функција на светски пари.Во склопот на првото решение теоретски се можни следнитеформи на глобална валута:- враќање на златно важење;- воспоставување на систем и односи во кои би се емитиралесветски книжни пари, како што во националните економии сеемитираат национални книжни пари со присилно важење;- создавање светска валута чија вредност би се утврдувала воедна или повеќе стоки (банкорот на Кејнс, предлог од гувернерот наНародната банка на Кина), а вредноста на националните валути би сеутврдувала во однос на вредноста на светската валута.Со моделите од второто решение се продолжува практиката нафункционирање на националните валути во функција на светски пари,дури и кога се мисли на светска парична единица, како кошница однеколку позначајни национални валути. Во овој контекст интересна есторијата на СПВ. Иако дефинирани како светско книжно злато, тие јаделеа судбината на златнодевизниот, односно златнодоларскиотстандард, во смисла што не се развија како книжно злато, бидејќи нитудоларот не можеше да биде злато, па завршија како парична единицачија вредност се определува со пондерирана вредност на неколкунационални валути.Од досегашните елаборации произлегува дека трајното решениево врска со воспоставувањето на глобална валута треба да се бара воконсеквентното продолжување на процесот на дематеријализација напарите, одамна отпочнат и веќе завршен во националните економии ина светско ниво. Притоа, заради потребата од постепеност во развојот(поради непостоењето на наднационални институции), сè уште еактуелен предлогот на Кејнс за емисија на банкори (како светска паричнаединица) чија вредност би се утврдувала во злато или кошница одповеќе стоки. Тоа значи дека за меѓународните потреби на прометот бисе креирала глобална валута со која, со фиксен но приспособлив курс,би биле поврзани националните валути. Таа би била само едно скалилодо единствената светска валута со присилно важење, како израз назголемената хармонија во меѓународните односи, односно во големиотпрогрес на глобализацијата.3.1.5.1.Предлози за враќање на златното важењеПредлозите за враќање на систем на златно важење сеаргументираат со консеквентноста на механизмот во урамнотежувањето114

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскина развојот во одделните национални економии и меѓу нив, врз пазарникритериуми на рентабилност. Притоа, се разбира, не станува збор завраќање во неговата форма кога златните пари во националнитеграници функционираа и како светски пари (без меѓународен договор).Таа форма ја надмина развојот на светското производство, порадиобјективниот недостиг на злато во функција на светски пари. Меѓутоа,тоа не ја елиминира потребата за функционирање на пари од типотстока-пари. Тоа го покажа развојот на парите во националните економии.Тие се откажаа од конвертибилноста во злато (со одлуки за присилноважење на националните книжни валути), но не и од неговите правила зафункционирање на книжните пари како репрезенти на паричната стоказлатото.Стремежот да се почитуваат правилата на функционирање насистемот на златното важење произлегува од значењето на парите ворепродукцијата во секоја национална економија, вклучувајќи го исегментот на нивните меѓународни економски односи. А во системот назлатното важење, преку златото како пари (и во внатрешните и вомеѓународните односи), институтот пари најцелосно ги остваруваше ситефункции на парите. И тоа мошне успешно, со оглед на побрзиот развојна одделните земји и на светот како целина, во однос на претходнитепериоди.Како мерка на вредноста и мерило на цените (националнитевалути беа утврдувани како тежински единици на злато, а девизнитекурсеви на нивните валути како сооднос меѓу нив), со непречениможности за извршување на другите функции (прометната, платежната,натрупување на богатство и светски пари), златото, како парична стока,наметна критериум за рационално одвивање на меѓународната поделбана трудот толку неопходна за ефикасен развој на националнитеекономии и на светското стопанство во целина. Во ова е, всушност,предноста на парите-стока во однос на националните валути какосветски пари. Во првите се изразуваат стоковните вредности во светскирамки, а во вторите само стоковните вредности на националнитестопанства, а треба да се сфаќа, мисли, верува, како да станува збор засветското стопанство.Оваа димензија на златото како светски пари не смее да се изгубиод предвид во неговата дематеријализација како светски пари. Веројатново право се оние кои како бесмислени ги третираат обидите зареформа на меѓународниот монетарен систем со враќање на златнотоважење 64 , со оглед на можната трка за копање на ново злато инепотребата од тоа, и сознанието дека, без такви непотребни напори,64 Овој предлог понекогаш се чини дека и не е сосема бесмислен, бидејќи цената назлатото веќе го надмина износот од 1.246 долари за унца злато. По оваа цена, златнитерезерви на САД со кои тие располагаа при укинувањето на конвертибилноста надоларот во злато (10 милијарди долари), вредат повеќе отколку што во 1947 годинавредеа 17 милијарди долари во злато, во однос на соодветните износи на БДП на САД.Имајќи го ова предвид не треба да биде големо изненадување и еден таков пресврт.Особено сега кога се форсира уште поголем раст на цените на златото.Повторувањето на историјата не е неможно, особено ако доминантната сила сеприклони кон такво решение.115

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиможе да се креираат светски пари, книжно злато, со сите функции насветски пари, кои ги вршеше златото.Согласувајќи се целосно со мислењето дека денеска не би ималеповеќе шанса ниту обидот да се воскресне Бретонвудскиот систем нитуда се врати меѓународниот златен стандард 65 (поради причините зарадишто тие беа напуштени), потребно е да се укаже дека златото бешеистиснато од монетарниот систем повеќе свесно отколку штообјективните причини го бараа тоа. Тоа беше направено со фиксирањетона доларска цена на златото и устоличувањето на доларот во функцијана златото. А златото во функција на пари нема цена. Битно е мерилотона цените кое се изразува во тежинска единица на злато.Идејата за враќање на златното важење најчесто се покрева поуспешната „побуна” на златото во однос на вреднувањето од страна надоларот. Поаѓајќи од тоа дека главна причина за елиминирање назлатото беше неговиот недостиг (во услови на фиксна доларска цена) зада го задоволи извршувањето на меѓународните трансакции, со растотна неговата цена од над 1.250 долари за унца или, пак, сопредвидувањата за пораст и до 7.000 долари, се смета дека сенадминува причината и тоа може успешно да ги остварува функциите насветски пари. Особено, во кошница и со други стоки.Практично гледано, догледно, нема изгледи да се прифати проектза враќање на златното важење. „Со оглед на депресијата, тешко е да севиди влада која сака повторно да ја врзе својата земја со златниотстандард. Меѓутоа, последица на тоа е што странските кредитори имаатправо да бидат понедоверливи кон земјите должници. Дури и да неприбегнуваат кон отворено неплаќање на долговите, тие можат секогашда постигнат делумно неплаќање преку валутна депресијација” 66 , а тоане е основа за унапредување на меѓународните односи и плаќањата.3.1.5.2. Емитирање на светски книжни париВо барањето решенија за нов ММС кој не треба да зависи ниту одслучајноста на ново производство на злато ниту од пасивноста набилансите на плаќања на земјите со клучни валути, се разгледува иидејата за воспоставување систем и односи во кои би се емитиралесветски книжни пари, како што во националните економии се емитираатнационални книжни пари со присилно важење. Ова е најлогичнорешение во согласност со еволуцијата на парите и нивнатадематеријализација. Но, засега, само како подалечна перспектива.Во овој концепт, теоретски, можно е решение и на единственасветска валута (издавана од светска централна банка и без присуство нанационални валути, слично како еврото во еврозоната, но во случајот,65 Peter Isard: Globalization and the International Financial System …,op.cit., p. 65.66 Наспроти доларскиот стандард, „златниот стандард јасно го заштитува интересот накредиторите бидејќи тој ја поврзува вредноста на парите со оскудноста на средствата.Владата не може да креира ново злато” (The Economist, Nov 12th 2009).116

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскисо важење во сите земји) и на светска пресметковна единица, издаванаод меѓународна институција, во која националните валути би јаутврдувале својата вредност. Тоа значи дека и самата пресметковнаединица треба да има вредност.Теоретски, нема сомневање дека светските пари можат да бидаткнижни, но за успешно да ги остваруваат своите функции тие треба да сеемитираат според правилата на емисија што би го симулиралафункционирањето на златното важење во светски рамки (обезбедувајќираст, стабилност и ликвидност на светското стопанство, слично какошто тоа се врши во националните стопанства, но само со поголем обемактивности и средства).Во критиката на вакви предлози се укажува на нереалноста наваков потфат затоа што тој претпоставува конституирање ифункционирање на светска централна банка, што се смета каконеостварливо во сегашниве меѓународни односи. Притоа, се укажува ина проблемите со кои се соочувале и соочуваат земјите на еврозоната,по напуштањето на националните валути и прифаќањето на еврото,иако, по само десет години од неговото емитирање, тоа може да се земеи како пример дека е можен и таков зафат на светско рамниште. Јасное дека процесот е мошне посложен на светско ниво, поради високатанеуедначеност во степенот на развиеноста на одделни националниекономии. Но, секако, не е невозможен ако се сака да се создадатуслови светот да се развива во услови на функционирање на светскикнижни пари.Факт е дека функционирањето на еврозоната манифестира иопределени слабости. Меѓутоа, во голема мера го покажа патот наинтегрирање на светот врз основа на светска валута, особено соорганизираната поддршка на помалку развиените да обезбедат побрзразвој и побезболно приклучување во еврозоната. Манифестиранитеслабости на еврото само покажаа дека во пристапувањето консоздавање на светска валута треба да се пронајде оптималнакомбинација на монетарната, фискалната и структурната политика.Недостигот на таква комбинација е означен како причина за проблемитена еврото.Во овој контекст може да се каже дека состојбите во светот беапотешки по Втората светска војна кога се конституираше Бретонвудскиотсистем. Сепак, тоа се направи, за разлика од денеска кога постојатбројни меѓународни институции кои на светско ниво функционираатслично, но со далеку помалку надлежности и моќ за реализација нанивната политика, како и националните (парламент, влада,министерства, агенции, воени и полициски сили, итн.). Денешнатаповрзаност на светот е толку голема што потребата за развој намеѓународните институции во насока на светски парламент, светскавлада, министерства, агенции, воени и полициски сили, итн. е далекупореална. Потребна е само волја на најмоќните.Предностите од дематеријализацијата на парите на светскорамниште се состојат во бенефитите што ги остварија и националнитеекономии во процесот на дематеријализацијата на националните валути.117

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиМеѓутоа, тука се и слабостите што произлегуваат од непридржувањетона принципите на емитирање на пари со цел да се одржи стабилност нацените. Со оглед на тоа што светските книжни пари би функциониралево сите земји, отпаѓа прашањето за стабилноста на курсот иодговорноста се сведува на одржување на стабилноста на светскотониво на цените, се разбира, при остварување на задоволителнадинамика на раст на производството, вработеноста, стандардот нанаселението, итн.Објективно гледано, може да се каже дека барањата за креирањена светски книжни пари се преуранети. Меѓутоа, факт е дека можат дасе најдат и меѓурешенија кои би воделе во таа насока. Едно од нив есодржано во предлогот на Кејнс за емисијата на светска пресметковнаединица чија вредност се утврдува во злато или во кошница на повеќестоки. Оваа идеја беше присутна и при емисијата на Специјалните правана влечење, како светска пресметковна единица, додека нивнатавредност се определуваше во злато. Меѓутоа, по елиминирањето назлатото од ММС (1976 година), вредноста на СПВ се определува вокошница на национални валути, што е спротивно на концептот настоковни пари.Нема сомнение дека пречките за пристапување кон емисија насветски книжни пари се во нарушувањето на интересите на земјите чиивалути вршат функција на светски пари, а не во неможноста да севоспостават односи на функционирање на светска економија со светскавлада. Ако светот функционира во односи во кои е нарушен критериумотза оценка на успешноста во создавањето на вредностите од страна наодделните национални економии (заради привилегиите на одделниземји, обезбедувани и со примена на мека или тврда сила), тогаш, зоштосветот не би можел да се приспособува на објективните пазарникритериуми што би се воспоставиле со креирањето на светски книжнипари, ако претходно се создадат услови, како што тоа го направи ЕУ заземјите кои се приклучуваат кон еврозоната.Да не заборавиме дека и во Бретонвудскиот систем бешепредвиден преоден период во напорите за обезбедување намултилатералност во меѓународните плаќања, со обезбедување надополнителни средства за забрзување на динамиката во развојот напомалку развиените и неоспособени земји за брзо либерализирање нанивните односи со странство. Ова само ја потврдува констатацијата занеподготвеноста на привилегираните да се откажат од привилегиите ида пристапат кон создавање на светски поредок кој би бил инспириранод интересите на светската заедница, а не само од интересите наодделните национални економии (конституирани со сила и одржувани сосила).3.1.5.3. Банкорот на Кејнс - решение на линија на светски пари од типотстока-пари (против национални валути како светски пари)Решението на Кејнс е во согласност со сфаќањето за парите какостока. Притоа, настојувајќи да се ослободи од „варварската реликвија”-златото, како единствена стока пари (поради неможноста неговото118

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскипроизводство да ги задоволи потребите за ликвидност на зголеменотопроизводство на вредности, тој предложи креирање на светска валутабанкор(валута што би била користена во трговијата), со вредност која бисе утврдувала во злато. Банкорот би го издавала Клириншка куќа(банка) и тој би бил разменлив со националните валути преку фиксендевизен курс. Тој би станал пресметковна единица меѓу нациите 67 .Кејнс сакал да направи систем во кој нема да се создаваатсуфицити и дефицити од никого. „Под овој систем, извозот бизаработувал банкори, а увозот би ги трошел. Поентата била да ги држидвете во рамнотежа, така што на крајот од годината сметките на земјитесо МКК (Меѓународната клириншка куќа) не би биле ниту во суфицитниту во дефицит, туку ‘исчистени‘ близу до нула. На секоја земја би ѝбил доделен фиксен но приспособлив девизен курс во однос набанкорот. Кејнсовото оригинално мислење забележало дека нациите сопремногу банкори би го нарушувале системот токму толку колку и ониесо премалку - дека кредиторите би биле исто толку опасни застабилноста и просперитетот како и должниците” 68 .Имајќи го предвид горното, со право се смета дека методата наурамнотежување на билансите што ја предлагал Кејнс била и егенијална. Особено од аспект на сегашните состојби кога се закануватрговска војна меѓу дефицитните САД и суфицитната Кина. Наспротиурамнотежените биланси што се очекуваа со предлогот на Кејнс, соповоениот трговски систем, Банката и Фондот создадоа хаос прекунивните политики на стуктурно приспособување, долговите на третиотсвет никогаш не можат да бидат исплатени, а Њалл Стреет сегаодлучува за политиката на демократски избрани влади. Правилата насветската трговија не им користат на членкие на СТО, а богатитестануваа посебични како што стануваа побогати.Во овој контекст може да се каже дека светот ги преживуваконсеквенците на американскиот концепт на ММС, а тие можат да сесинтетизираат во констатацијата дека доларот е национална валута, нодека проблемите на доларот се светски. Во концептот на Кејнс секреираат светски пари, при што проблемите на националните валути сепроблем на националните стопанства.Иако е тешко да се зборува за тоа што би било кога би било, немасомнение дека функционирањето на банкорот:- би го ослободило светот од монетарните кризи во коиучествуваат повеќе национални валути;- инфлацијата би била, пред сè, национален проблем;67 George Monbiot: Keynes is innocent: the toxic spawn of Bretton Woods was no plan of his,Gardian, 18 november 2008.68 Susan George: Alternative finances, The world trade organisation we could have had, LeMonde diplomatique - English edition (www.monde diplo.com/2007/01/03economy)119

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноски- не би имало толкави неусогласености во развојот, за да седоговара билансирање меѓу одделните земји, со барања и за променина нивните национални стратегии за развој;- не би имало страв што може да направи некоја земја сосопствената валута, бидејќи последиците од односот наестаблишментот кон неа би го поднесувале субјектите во земјата, атие би ги казниле доколку водат неефикасна и неоговорна економскаполитика, итн.Меѓу споменатите предности мошне е важно што, наспротипроблемите што ги преживува денешниот свет, светската валута, посвојата природа, како и во системот на златното важење, не би пателаод инфлација која, во екстремни случаи, имаше катастрофални ефективрз економиите. Не би била под влијание на политиките на одделниземји. Поради тоа, а во услови на фиксни, но прилагодливи курсеви вомеѓувалутните односи во светот, би изнудувала поголема ефикасност намеѓународните бизниси и би ги охрабрувала странските директниинвестиции, врз пазарни критериуми, преку искористувањето на некои одфакторите на производство (особено работната сила) под поповолниуслови отколку во нивните земји да ги остваруваат своите профитабилницели.Очигледно е дека предлогот на Кејнс ги елиминира привилегиитена било која валута, односно на било која земја. Настојува да воспоставипринципиелно решение во согласност со суштината на парите и нивнотозначење за натамошниот развој на светското стопанство, заинтензивирање на објективните процеси на глобализацијата.Од ова јасно произлегува дека ММС со светска валута гиисполнува битните услови од кои зависи воспоставувањето напоефикасен меѓународен монетарен систем: 1) Обезбедување декасветската трговија и финансии никогаш нема да бидат поправани илистимулирани преку неадекватни чекори на вкупната монетарнаекспанзија; 2) Можности за сите земји да акумулираат нето странскирезерви без оптоварување на официјалните резерви на другите земји и3) Различните национални валути мораат да бидат изразени во однос нагенералниот стандард 69 .Не држи аргументот против единствена глобална валута восмисла дека идејата е неизводлива со оглед на огромните разлики штопостојат во националните политички и економски системи. Не дека немавистина во тоа, туку тие не би требало да бидат пречка, доколку светотсе определи и се префрли на тој колосек. Уште повеќе што, само до предкризата, се сметаше дека напредуваат процесите на глобализација. Итоа со национални валути во функција на глобални. Зошто би билопроблем тие да не продолжат да се унапредуваат, во услови нафункционирање на глобална валута. Разликите постоеја и порано, дурибеа и поголеми од денешните, со оглед на безрезервното69 Bernard Schmitt: New Proposals for world monetary reform, 1973, Castella120

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиприспособување на грото национални економии во светот на пазарнитеуслови на стопанисување. Денеска разликите во основа се сведуваат наразлики во практичната примена на формални, без малку идентичниекономски и политички системи, особено во остварувањето наопределбите за унапредување на пазарните и демократските односи восекоја земја и јакнење на меѓусебните врски и доверба. Во овој контекстединствената глобална валута (во двете варијанти) повеќе епретпоставка за нивно остварување отколку аргумент со кој сезаобиколува дури и дискусијата за тоа, и покрај проблемите кои гисоздава функционирањето на националните валути во улога на светскипари.Несфаќањето на диференцијацијата на предлозите за реформа одпозиција на светски пари од типот стока-пари и „светски пари” какококтел од национални валути доведува до определена конфузија,особено кога се повикуваат на Кејнс, а се прифаќа парична единица какококтел од национални валути. Тоа е, секако, последица наразмислувањата од позиција на тоа што е можно, во непосредна иднина,да се прифати и реализира, а не што е најдобро или најсоодветно.Имајќи го ова укажување предвид, овде ќе го презентираме предлоготна Роберт Мандел.На светската валута Роберт Мандел ѝ дава име ИНТОР(меѓународно злато, кратенка од интернатионал и францускиот збор ор -злато). Тој предлага доларот, еврото и јенот да ги фиксираат девизнитекурсеви меѓу себе во сооднос 100 јени за еден долар, едно евро за едендолар, и следствено едно евро за 100 јени и да воспостават заедничкавалута за нивна колективна употреба. Курсевите на останатите валутиби биле фиксирани спрема една од трите валути, во согласност сонивните интереси, во зависност од обемот на плаќањата со земјите наводечките валути. Сè би било ценето во однос на инторите, а улогата наСветска централна банка би ја имал Одборот на гувернерите на ММФ, аоперативното тело на Одборот би го сочинувале претставници нацентралните банки на САД, Јапонија и Европската Унија. Одборот биутврдувал колку интори, произведени секоја година, би билеконзистентни со ценовната стабилност. Консеквентното валоризирањена оваа идеја води кон создавање на три валутни зони, а обврската заодржување на фиксните паритети и во зоните и меѓу валутните зонитреба да придонесе за мирен и стабилен економски развој и во зоните иво светот како целина.Предлогот за инторот, како официјална пресметковна единица, сепоткрепува со успешната практика за воспоставување на еврото во ЕУ,со тоа што му се придава пошироко значење. Логиката е очигледна. Акоод дузина валути може да се создаде една и да функционира успешно,и покрај определените тешкотии, зошто тоа не би било можно да сеоствари и од трите - доларот, еврото и јенот. Разликата, меѓутоа, е вотоа што со функционирањето на еврото престануваат да важатнационалните валути на земјите членки на еврозоната, а во случајот соинторот, споменатите валути функционираат и понатаму како тривалутни зони во валутната унија. Во тоа е суштината на идејата. Сонејзината реализација треба да се надмине провизориумот од ММС121

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноски(односи на гола сила) на тој начин што ќе се санкционираат променитево односот на силите меѓу САД, ЕУ и Јапонија, преку воспоставувањетона фиксни девизни курсеви. Потврда за ова е и предлогот возаедничкиот договор за воспоставување на монетарната унија, во кој епредвидено да се договори и „редистрибуција на сењоражот” 70 .Иако предлогот за создавање монетарна унија, од доминантнитевалутни зони, води кон воспоставување на повисок степен на уредувањена меѓународните монетарни односи, Мандел сè уште е на линија наодржување на позицијата на националните валути во функција насветски пари. Во конкретниот случај, не само на доларот, туку и наеврото и на јенот. Во 2000 година, кога е презентиран предлогот, закинескиот јуан немаше место во одбраните. Денеска, веројатно и за него,под определени услови, би можело да се најде место. Меѓутоа, со тоа,дефинитивно, на подолг рок, би се запреле иницијативите за создавањесветска валута од типот на ненационални светски пари.Суштествено новото во идејата на Мандел за создавање светскавалута е потребата од враќање кон фиксните курсеви во меѓувалутнитеодноси во светот, и во одделните валутни зони и меѓу нив, какопретпоставка за надминување на нестабилноста на девизните курсеви,која се манифестира како опасност за просперитетот во светот 71 . Оваукажување има уште поголема вредност поради тоа што доаѓа одстручњак кој децидно укажа дека флуктуирачките курсеви не сеалтернатива на фиксните.3.1.5.4. Развој на Специјалните права на влечење (СПВ)Во креирањето и развојот на Специјалните права на влечењенедвосмислено е изразен односот на САД кон насоките на промена намеѓународниот монетарен систем. Тие се појавија во екот на кризата надовербата во доларот во неговата меѓународна улога. Но, и вомоментите на слабост, САД обезбедија вредноста на СПВ да се утврдиво злато или долари конвертибилни во злато, со фиксирана доларскацена од 35 долари за фина унца, значи, исто како во повоениот ММС. Сотоа се отвори пат за воспоставување на глобална валута чија вредностби се утврдувала во кошница на национални валути, во која и натамудоларот би доминирал. Тоа се случи по укинувањето наконвертибилноста на доларот во злато. Од почетокот, вредноста на СПВсе утврдуваше во кошница од 16 валути, а подоцна од само четиривалути (долар, јен, евро, фунта). Ваквиот развој само потврди дека САДне беа подготвени да отстапат од концептот на доларскиот стандард,односно да прифатат решение на линија на глобална валута од типот настока-пари.70 D-r. Robert A. Mundell: Exchange Rates, Currency Areas and the International FinancialArchitecture- www.usagold.com/gildedopinion.71 „Јас верувам дека променливиот девизен курс е главна закана за просперитетот восветот денеска”. На примерот на големите осцилации на курсевите на доларот соеврото и јенот, Мандел укажува дека тие ги дестабилизираат финансиските пазари, јанарушуваат трговијата и создаваат екстремно тешки услови за другите земји (D-r.Robert A. Mundell: Exchange Rates…, op.cit.).122

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиЦелта на издавањето на СПВ била да се зголеми ликвидноста, ана подолг рок да се редуцира улогата на националните валути вофункција на резервни средства. Тие требаше да станат „централносредство на резерви на меѓународниот монетарен систем, за да сеобезбеди поголема меѓународна контрола над создавањето и соодветнарамноправна распределба на ликвидноста” 72 . Тоа и беше можно додеканеговата вредност беше утврдувана со количина злато или во долариконвертибилни во злато. Од идејата, во суштина, се отстапи соутврдувањето на нивната вредност во повеќе валути - 16 во 1970, аподоцна во само четири (долар, евро, фунта и јен), со оглед наисполените слабости на поединечните национални валути како резервносредство.Специјалните права на влечење се првиот чекор конреформирање на ММС на линија на изградување на нов, со светскапарична единица. „Кога се воведоа, СПВ имаа свој паритет спремазлатото, кој беше еднаков на златниот паритет на доларот (1СПВ=0,888671 гр. злато). Од 1 јули 1974 година СПВ повеќе не седефинираат во злато. Оваа нова единица сега станува композитнарезервна единица или т.н. „коктел валута“, чија вредност се заснова врз16 валути, и тоа на оние земји кои во меѓународната разменапартиципираат со најмалку 1%” 73 . Во кошничката од 16 валути, доларотучествуваше со 33% во вредноста на СПВ.СПВ беа креирани кога се појавија проблеми во Бретонвудскиотсистем, за да се ублажат внатрешните ризици што ги предизвикуваанационалните резервни валути. Сепак, улогата на СПВ не беше ставенаво полна сила поради ограничувањата за нивната алокација иделокругот на нивното користење.И покрај притисокот од земјите во развој, не се успеа да севоспостави некоја врска меѓу алокацијата на СПВ и помошта за развој.Кога се креираат нови, продолжува да се дистрибуираат според квотитена земјите членки. Така се случи и со емисијата на СПВ во актуелнавафинансиска и економска криза. И новата емисија ќе се дели споредквотите. Во првата распределба на СПВ на 26 развиени земји им биледоделени 75% од вкупната емисија, а преостанатите 90 земји добиле25% 74 СПВ, како вештачки монетарен медиум, беа предодредени,назначени, да го израмнуваат недостигот на долари (активирањето наСПВ било во функција на дополнување на останатите видови резерви),но тоа никојпат не се материјализира. Учеството на СПВ во вкупнитемонетарни резерви во светот беше многу мал, дури и во однос на72 Миодраг Стојиљковић: Специјална права вучења на прекретници-јачање улоге илиатрофија, Зборник: Међународно финансирање економског развоја I, Београд,1978, стр.80.73 Павао Доманчић: Злато, долар и специјална права вучења, Преглед, септембар1975.74 Наведено според Милош Р. Софреновић: Реформисање међународног монетарногсистема, Привредни преглед, Београд, 1974, стр. 48.123

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскизлатото.Тие се појавија кога стана јасно дека меѓународната ликвидностне може да зависи ниту од златото ниту од резервните националнивалути, меѓутоа, не се развија ниту во глобална валута од типот настока-пари ниту во глобална валута како кошница на национални валути,туку останаа закржлавени, во интерес на зголемената употреба надоларите во меѓународниот трговски и платен промет.Во прилагодувањето на променетите односи на силите видливо едека, во екот на кризата во 70-тите години, САД прво прифаќаат новарезервна единица, потоа, за новата резервна единица прифаќаат сèуште врска со златото, а кога ја напуштаат таквата врска, прифаќааткомпозитна резервна единица составена од 16 валути (со намера дабиде помалку подложна на влијанието на флуктуациите на девизнитекурсеви), за потоа коктелот да го сведат на четири валути (долар, фунтастерлинг, евро, јен). Потезите имаат врска со слабеењето на улогата надоларот, но и со повторното негово јакнење во меѓународните односи, понапуштањето на фиксните курсеви и преоѓањето на флуктуирачкикурсеви.Процесот на креирање на СПВ во почетокот на седумдесеттитегодини го закочија повеќе отворени прашања за кои не се бараарешенија. Меѓу нив со голема специфична тежина беа следните:- акумулирани доларски вишоци во странство;- прашањето на евентуална повторна конвертибилност во билокој облик;- санирање на платните биланси;- улогата на златото во идниот систем;- создавање на адекватен механизам на девизни курсеви;- осигурување на контрола на движењето на шпекулативниоткапитал;- прашањето на успешноста на управувањето со средствата насветска ликвидност;- прашањето на поинтензивен прилив на средства во земјите воразвој.Интересни и неодржливи се аргументите против врзувањето наСПВ со помош на земјите во развој. Се говори за страв од ненаситностна ЗВР за што поголеми емисии, што би предизвикало нов бран наинфлација. Јасно е дека нема основа за таков страв, во таа смисла декаММФ не би бил доволна пречка за меѓународно ширење на инфлацијатаод овој извор, особено со оглед на неможноста да се спречипрекумерното емитирање на непокриени долари, а иницирано одпасивата на платниот биланс на САД. Нема основа за страв, затоа штоако САД се откажат од меѓународната улога на доларот тие би можеледа бидат во одбрана на правилата за емисија на меѓународната паричнаединица. И како што сега ги остваруваат своите интереси независно одинтересите на другите, многу посилно можат да влијаат во заштита на124

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиправилата од чие доследно остварување зависат интересите намеѓународната заедница.Иднината на СПВ мнозина ја гледаат во контекст на потребата одразвој на глобална валута. Меѓутоа, самото нивно постоење негарантира дека во тој правец може и да се развива. Тоа го покажа ипрактиката по неговото воведување. Закржлавија во развојот, во ползана функционирањето на доларот, и неколкуте други национални ирегионални валути во функција на светски пари. За нивен развој вонасока на вршење на функциите на светски пари неопходна е посебна,радикална реформа на ММС. Дури и притоа, мошне е важно по кој пат ќесе тргне во реформата. Теоретски постојат повеќе патишта: единственаглобална валута-светски книжни пари со присилно важење; светскапарична единица чија вредност се утврдува во кошница од повеќе стоки,а националните валути утврдуваат фиксен но прилагодлив паритет сонеа; светска парична единица чија вредност се утврдува во повеќенационални валути, а националните валути, според свои интересиутврдуваат паритет (фиксен или флуктуирачки) со некоја од валутите вокошница; светска парична единица чија вредност се утврдува во повеќенационални валути, а националните валути утврдуваат фиксен паритетсо вредноста на паричната единица, итн.Правците, во основа, се сведуваат на создавање на светскавалута или од типот на стока-пари (како најсоодветно решение наеволутивниот процес на развојот на парите) или од типот на светскипари чија вредност се утврдува во други национални валути.Со оглед на практиката по елиминирањето на златото од ММС,предлозите за реформа најчесто се сведуваат на креирање на светскипари чија вредност би се утврдувала во кошница од национални валути.Во овој контекст јасно е дека СПВ се решение на линија напродолжување на ситуацијата во која доларот, како национална валута,и другите национални валути подоцна, и натаму остануваат мерка навредноста на светското проиводство на вредности, со променливомерило на цените.3.2. Глобализацијата и режимот на флуктуирачки курсевиЕкономската глобализација како израз на интеграција наекономиите ширум светот, особено преку движењето на стоки, услуги икапитал е од интерес на човештвото. Ова гледање е во согласност сосознанијата за ефектите од вклучувањето на националните стопанстваво меѓународната поделба на трудот, врз принципите на компаративнипредности кои најефективно се реализираат во услови на високалиберализација на материјалните и финансиските трансакции меѓуодделни национални економии.Јасно е дека економската глобализација не се идентификува солиберализацијата или само со неа. Меѓутоа, либерализацијата е важенуслов за интензивирање на процесот на глобализацијата. Меѓутоа, налиберализација може да се инсистира само во комплетно регулиранимеѓународни економски односи (монетарни, трговски, финансиски), во125

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскинасока на елиминирање на асиметричните ефекти од процесите наглобализација до кои доаѓа поради големите разлики во нивото наразвиеноста меѓу одделни земји. Состојбите во светот се такви штонаметнуваат потреба да се обезбедат системски решенија преку кои делод ефектите од интензивирањето на процесите на глобализација да секористат за забрзување на развојот на недоволно развиените.Во овој контекст важно е објективно да се валоризираатдосегашните остварувања за да се создадат услови да се продолжи повистинскиот пат 75 . Имено, ништо не значи, како што пишува да севоодушевуваме од остварувањата на планот на глобализацијата, акобенефитите од зголемената ефикасност не ги почувствуваат што повеќелуѓе во сите земји во светот. Притоа, досегашното искуство покажа декапазарот е добар услов за изнудување на рационална меѓународнаподелба на трудот, но е неприфатливо (во услови на големи разлики востепенот на развиеноста меѓу одделни земји) да се следи беспоговорно,без дополнителна помош за поттикнување на развојот на помалкуразвиените земји во насока на нивно интегрирање во светскатаекономија, со остварување на задоволителна динамика на раст.Заостанувањето во развојот е добра основа за јакнење напротекционизмот, како решение за краткорочните и развојните проблемина помалку развиените (иако на пониско ниво на ефикасност, нопоповолно од препуштањето на конкуренцијата на високо развиенитеземји). Тоа значи дека процесот на глобализацијата, откако еднаш, напониско ниво на развиеност на производните сили, постигна кулминацијаво системот на златното важење, по промените кои настанаа со неговотонапуштање, треба да се поддржи (од меѓународните институции) сомерки и средства слично како што во националните стопанства државатаги решава проблемите на функционирањето на парите со присилноважење.Со воспоставувањето на Бретонвудскиот систем намерата бешеда се надмине билатерализмот во меѓународните економски односи и дасе поттикне процесот на мултилатерализација во односите меѓу земјите.Нема сомнение дека во тоа се успеа во значајна мера до укинувањето наконвертибилноста на доларот во злато (со воспоставувањетоконвертибилност на повеќе западноевропски валути), меѓутоа, сесоздадоа и проблеми со санкционирањето на доларскиот стандард воММС, со сите последици што од тоа произлегуваа на планот наостварувањето на глобализацијата (глобална нерамнотежа на светскотостопанство; заострување на противречностите во одделни земји и меѓу75 Една од ретките критички опсеравации за карактерот и дострелот на процесот наглобализацијата, до кризата, дава нобеловецот Џозеф Штиглиц: „Денесглобализацијата не е добра за многу од сиромашните во светот. Не е во прилог наживотната средина. Не е добра за стабилноста на глобалната економија. Толку лошосе управуваше со транзицијата од комунизам кон пазарна економија што, освен воКина и Виетнам и во земјите од Источна Европа, сиромаштијата се зголемуваше, адоходите драстично опаѓаа” 75 . Тој е дециден дека Запад глобализациската агенда јаводеше така што се осигуруваше дека тој ќе добие диспропорционален дел одкористите на штета на земјите во развој 75 .126

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиодделни земји; валутни недоразбирања и притисоци, да не речеме,војни; буење на протекционизмот, пораст на гладни и сиромашни восветот; обезвреднување на монетарните резерви во долари; опасностиод еднострано прекинување на резервната функција на доларот).Постоењето на споменатите проблеми ги доведува во прашањеостварените резултати во економската глобализација, а нивнотонадминување, врз трајна основа, е тесно поврзано со темелнотопреуредување на меѓународниот монетарен систем. Појавата напроблемите и нивното поинтензивно манифестирање кореспондира сосломот на Бретонвудскиот механизам за мултилатерализација намеѓународните економски односи, чиј темел беа конвертибилноста возлато (или валути конвертибилни во злато) и фиксните, но прилагодливидевизни курсеви во меѓувалутните односи во светот. Непосреднапричина за појава на проблемите е, значи, функционирањето надоларскиот стандард, без конвертибилност во опиплива стабилнавредност (злато или други стоки), туку во други конвертибилни валути(чија вредност зависи од монетарните власти, кои се под големовлијание на потребите на политичкиот и економскиот естаблишмент наземјите) при флуктуирачки курсеви.Ваквиот механизам, се покажа, не води трајно кон унапредувањена процесите на глобализација. Неговиот дострел е ограничен, дури икога неговото функционирање е поддржано од меѓународнитефинансиски институции. Факт е само дека земјата чија валута има имеѓународна улога, користејќи ја привилегираната позиција, може даводи експанзивна монетарна и фискална политика, и, на тој начин, да гиублажува внатрешните противречности. Меѓутоа, таквото однесување гизаострува односите со другите земји, особено со оние кои водатвнатрешна стабилизациона политика, а паритетот на својата валута гофиксирале во долари (па, нели е доларот стандард!?). Додека другитеземји ги апресирале сопствените валути во однос на доларот, волно илиневолно, системот функционирал. Меѓутоа, проблем се појави кога натоа, со полно право, чувајќи ги сопствените интереси, сеспротивставуваат да ги коригираат односите на вредностите восопствената земја заради потребите на некоја друга, па, била таа и САД.За успешно функционирање на меѓународниот економски поредокнеопходно е почитувањето на минималниот принцип за продолжувањена процесите на глобализација-непреземање на мерки за надминувањена сопствените проблеми врз други земји, бидејќи обратното однесувањее карактеристика на протекционизмот. Парадоксално е што земјата којаповеќе од половина век го носи знамето на либерализмот, има потреба иод такви мерки. Тоа е само знак дека меѓународниот монетарен системтреба радикално да се промени, во насока бенефитите одглобализацијата подеднакво да им се достапни на сите земји, врз основана порастот на продуктивноста на трудот. Тоа е камен-темелникот нанатамошната глобализација. А сè е поевидентно дека нема глобалнаекономија без светски пари и одржување на стабилна вредност нанационалните валути (утврдена во однос на светските пари).Борбата за зголемување на продуктивноста е инхерентна напазарни услови на стопанисување и во границите на националните127

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиекономии и во односите меѓу нив. Притоа, клучна претпоставка, покрајлиберализацијата, е и одржувањето на утврдените валутни паритети,како критериум за остварување на поефикасна меѓународна поделба натрудот. Во овој контекст флуктуирачките курсеви само го деформираатмерилото на цените. Уште повеќе ако тоа се прави за да се извршиусогласување со валутниот стандард, со доларот, еврото, јенот...,особено, во насока на апресирање на определена национална валута.Може дури и да се разберат причините за да се девалвира вредноста нанационалната валута доколку земјата не може на економски начин да сесправи со внатрешната нестабилност. Меѓутоа, сосема е неприфатливода се изнудува апресирање на вредноста заради прилагодување напотребите на други земји (само затоа што се економски помоќни),бидејќи ги нарушува ценовните односи во земјата, особенокалкулациите на извозно ориентираните субјекти и депресивно влијаеврз нив. Нема сомнение дека глобализацијата не може да продолжи дагенерира бенефити доколку економските субјекти во земјите илинационалните економии во светското стопанство се под влијание начести промени на девизниот курс на националната валута, било одвнатрешни било од надворешни влијанија.Приказни се теоретските елаборирања дека и флуктуирачкитекурсеви можат да бидат стабилни на долг рок. Теоретски тоа може и дасе моделира, меѓутоа, не треба да се тргне од умот дека тие сеприменија во практиката само затоа што економски најразвиената земја,поради бројни причини, внатрешни и надворешни, не беше во состојбада го одржува златниот паритет, а потоа и валутниот паритет на доларотво однос на најзначајните конкурентски економии. Овде само ќезабележиме дека САД, потпирајќи се на привилегиите, го загуби темпотона пораст на продуктивноста, а со тоа и на конкурентноста.Теоријата функционираше додека САД наоѓаа разбирање занивните потреби кај суфицитните економии. Проблем се појави когановите суфицитни земји со САД не можеа да прифатат тие даподнесуваат негативни последици од прилагодување на курсот восопствените економии, наместо тоа да го направат самите САД, бидејќиизворот на проблемите е кај нив. Во овој контекст веќе циркулираатмислења 76 дека светот е понестабилен и опасен, со оглед на тоа што во80-тите кредитори на САД биле Јапонија, Европа и Арапските држави(извознички на нафта), а сите тие биле целосно зависни од САД занивната национална безбедност. Денеска Кина е главен кредитор наСАД и нејзината национална безбедност не зависи од Америка. САД„немаат лост” економски да ја држат Кина „на линија” или да гоприсилуват Пекинг да купува хартии од вредност од Американскиоттрезор. Тој тоа може да го прави само доколку има интерес.По сè изгледа дека се исцрпуваат и можностите за искористувањена флуктуирачките курсеви во меѓувалутните односи во светот вонатамошното унапредување на процесот на глобализацијата. Факт едека во услови на флуктуирачки курсеви, националните економии се76 CNBC News Associate, 19.11.2009 (www.cnbc.com/id)128

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскидоста релаксирани во водењето на економската политика, особенопоразвиените, чии валути имаат и меѓународна улога. Меѓутоа, освен сосила, тие не можат да се применуваат во насока другите да сеприлагодуваат и со апресијација на вредноста на сопствените валути.Меѓународните економски односи и нивото на економскатаглобализација веќе се на таков степен што неизбежно бараатмеѓународен монетарен систем со светска валута, во која националнитевалути ќе ги утврдуваат своите паритети, а нивното одржување илинеодржување ќе зависи само од успешноста или неуспешноста намакроекономската политика на земјите.Има доста верувања дека и со досегашната практика може дапродолжат процесите на глобализација. Тоа е точно, но со многу помалаефикасност и понеизвесни бенефити од неа, и за националните и засветската економија. Но, најлошо е тоа што со неа продолжувааттенденциите на доходната нееднаквост од глобализацијата и во одделнинационални економии и меѓу нив, а тоа е основа за јакнење надржавната интервенција во националните економии, вклучувајќи ипротекционистички мерки во односите меѓу нив. Нивниот пораст вотемел го загрозува процесот на економската глобализација.3.3. Можности за чесно повлекување на доларот од функцијата насветски пари3.3.1. САД на раскрсницаОд досега реченото, нема сомнение дека воспоставувањето нанов меѓународен монетарен систем, на линија на креирање наединствена светска валута, пред сè зависи од подготвеноста на САД даприфати дека доларот како национална валута веќе подолго време неможе успешно да ја извршува улогата на светска валута, а тоа значи ида се откаже од бенефитите кои ги носи таквата привилегирана позицијана доларот. Тоа е очигледно тешка одлука за влади кои се избираат начетири години, со оглед на последиците што би произлегле од нејзинотореализирање. Таа неповолно ќе се одрази врз сите кои досега живеејанад своите можности, со тоа што, со напуштањето на меѓународнатаулога на доларот, тие ќе мора да го променат и своето однесување,односно да го усогласат со можностите на националното стопанство (идржавата, и претпријатијата и поединците).Кога прилагодувањето би се вршело во контекст на отпочнувањесо работа на нов поредок врз принципи на единствена светска валута,веројатно и не би имало големи проблеми за приспособување наоднесувањето на сите субјекти, со оглед на потенцијалите на САД.Зашто, со проектот за изградба на нов меѓународен монетарен систем,кој би функционирал врз основа на светска валута, неопходно е да сепредвиди и преоден период за чесно повлекување на доларот одфункција на светски пари, со оглед на огромните износи на долари штосе наоѓаат во сите земји во светот. Треба да се утврди разумен периодтие да се вратат во САД, односно да се заменат за некаква актива одСАД, вклучувајќи и нови светски пари, кои би ги остварувале воразмената или со кредити.129

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиОва е тешко и да се напише (за ова е пишувано многу малку, и тоаво врска со супституцијата на доларите со СПВ), а не да се реализира.Тоа е огромен напор дури и за САД. Меѓутоа, неизбежно е да се направидоколку се сака да се избегнат процесите кои водат кон конфронтации ида се создадат услови за интегрирање на националните економии врзекономски принципи, а не врз привилегии, обезбедувани со притисоци,па дури и со сила.Во интерес на поттикнувањето на процесите на глобализацијата,што е и нивни голем интерес, САД би требало да се помират со фактотдека доларот е национална валута и ѝ припаѓа на националнатаекономија на САД, а моќта треба да ја покажува во однос на светската,како што тоа важи и за другите национални валути. Не треба да се сфатимализиозно, туку навистина е чесно, ако се каже дека е достаточножртвувањето на доларот за меѓународните интереси, со оглед и напроблемите кои ги создаде во националната економија, во свеста иоднесувањето на Американците. Јасно е дека ни бенефитите не се мали,меѓутоа, ако се има предвид дека кога-тогаш тие ќе престанат, штетитеза националната економија можат да се покажат поголеми одбенефитите. Се разбира, ако елитистичките структури кои го собираат„кајмакот”, не мислат дека за остварување на привилегиите треба да сеоди дури и по цена на конфронтации, во кои одговорноста за штетите ќеможе да се насочи и врз другите (кои не се подготвени и натаму да сеприклонуваат на доминацијата).И покрај проблемите со кои се соочуват САД и светот во врска сопозицијата на доларот, загрижувачки е што во политичките структури наСАД постои целосно игнорирање на барањата за престанување намеѓународната улога на доларот. Најмногу што се кажува е тоа дека сèуште не е време за такви промени, особено не кога светот е во големафинансиска и економска криза.Зачудувачки е што за проблемот на меѓународната улога надоларот малку се расправа и во академските кругови. Дневно-политичкисе расправа за движењето на курсот на доларот во меѓувалутнитеодноси во светот и последиците од тоа, пак, од аспект на дневнитеинтереси на САД. Се добива впечаток како да е од Бога даденамеѓународната улога на доларот, да не речеме забранета тема.Превладува укажувањето дека системот сè уште може да функционираи се верува дека тоа ќе се случува уште долго, па како да е бесмислено(да не речеме, непрофитабилно) за тоа и да се размислува. Се испуштаод предвид дека промените кога и да е, ќе се случат, а се заборава исоветот што им се дава на сите други земји дека неизбежните промениво однесувањето треба да ги вршат според принципот - што побрзотолку подобро, независно од тоа колку се болни. А болни се. Доказ затоа пружаат земјите во транзиција и сите други, кои со децениистандардот на населението го одржуваа со зголемување нанадворешниот долг на земјата. Најнов пример се зафатите во РепубликаГрција за надминување на должничката криза во која западнаа.Бројните земји во транзиција ја сватија пораката и направијанезамисливи пресврти, во име на пазарното интегрирање на130

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскинационалните економии во единствено светско стопанство. Волиберализација се впуштија и многу неразвиени економии. Но, брзо сесудрија со проблеми на глобализацијата остварувана со националнивалути во функција на светски пари. Нивното разочарување може да имадалекусежни последици. Лесно е да се задоволат елитистичкитеструктури во одделни земји, меѓутоа, незадоволствата во поширокитеслоеви од неуспешното интегрирање во светското стопанство можат дадоведат до ретроградни процеси и затворања на националнитеекономии, кои ќе ги загрозат процесите на глобализација. Затоа енеопходно да се создаде нова атмосфера на односи со воспоставувањена нов ММС врз основа на светска валута, во кој, во принцип, состојбатана секоја национална економија зависи од успешното менаџирање сонеа, а не од привилегии и нарушувања на пазарните услови застопанисување, и во националните економии и во меѓународнитеекономски односи.Со временски добро дозирано враќање на доларите распосланипо светот, можат да се создадат услови за чесно повлекување надоларот од функцијата на светски пари. Тоа е, всушност, и основнапретпоставка за профункционирање на евентуално новиот ММСзаснован на единствена светска валута.Јасно е, меѓутоа, дека главните промени треба да се извршат воСАД. Тие треба да се сообразат со правилата на пазарно однесување иво земјата и во односите со странство. Пред сè, да се сообразат сореалноста, која го наметна прашањето за судбината на доларот, во таасмисла дека и тој треба да биде она што е: национална валута, а замеѓународните потреби е неопходна светска валута. А тоа нема да бидеедноставно, со оглед на повеќедецениското работење во привилегираниуслови. Меѓутоа, колку што повеќе се одложува прилагодувањето во таанасока тоа ќе биде толку поболно, и за САД и за светот. Веќеприсутните проблеми, и во САД и во светот, покажуваат дека тој, наденешното ниво на развиеност на меѓународните економски односи, неможе истовремено да ги извршуува двете функции, без нивнонарушување и деформирање, со сите последици врз процесите наекономската и вкупната глобализација. Исцрпени се материјалнитеоснови кои ја потхрануваа „илузијата” 77 дека доларот може, и вопроменетите услови, да биде светска валута.Во овој контекст не водат на добро укажувањата дека немаалтернатива на доларот. Тони хартија е потрошено да се бранимеѓународната улога на доларот, која, според правото на сила, САДеднострано ја наметнаа по Втората светска војна. Но, за волја навистината, факт е дека таа беше прифатена и од интерес на помалкуразвиените, потхранувана со илузијата за стабилноста на вредноста надоларот. Решението проследено со илузијата за еднаквоста на доларотсо златото е дури и почесно, од постапката на денешните бројнивелеучени Американци и други кои наполно го игнорираат прашањето запринципиелно, демократско, регулирање на меѓународните економски77 Тодор Тодоров: Моќта на доларот - стварност и илузија, Годишен зборник наЕкономски институт Скопје, 1986, стр.99.131

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиодноси, вклучувајќи го и прашањето на креирање на светска валута, ипокрај проблемите што произлегуваат од таквата улога. Со леснотијапишуваат за проблемите со кои се соочува светот и нудат решенија вокои се „делат” задачи за сите учесници во меѓународните односи, недоведувајќи ја во прашање меѓународната улога на доларот, какопричина за проблемите и во САД и во светот. Како тоа да не смее да седоведе во прашање. Треба ли да се случи нова катаклизма за да сеизлезе на вистинскиот пат на еволуцијата на парите? А опасностите,особено по актуелната финансиска и економска криза, демнат. Наповидок се сериозни валутни проблеми ко ако не се пристапи да серешаваат принципиелно, можат да доведат до јакнење напротекционизмот и економскиот национализам, а последиците од тоа ќеги почувствуваат сите земји. Незасегната нема да остане ниту една.Дури, ако е точна еврејската клетва (да имаш, па да немаш), може да сепокаже дека последиците повеќе ќе ги почувствуваат побогатите, отколкусиромашните земји.Во овој контекст само фрлање прашина во очи се расправите затоа која валута може да го наследи доларот, со идеја дека светот ќеживее во мултивалутен систем. Тоа не е исклучено, но нема сомневањедека не е добро решение. Ако една национална валута не е во состојбауспешно да ја игра меѓународната улога, мала е веројатноста тоа да гообезбедат неколку валути, со оглед на ривалството за обезбедување напредимство. „Мултивалутниот систем на резерви е неефикасен, воистата смисла како што е неефикасна и бартер економијата. Меѓутоа,постоењето на конкурентски валути на останатиот свет им дава заштитапротив лидерите кои ги искористуваат нивните позиции, правејќипремногу долг, а потоа намалувајќи ја неговата вредност со инфлацијаили депресијација” 78 .Проблемите во САД (кои се настојува да се надминуваат и сопритисоци врз другите земји) и особено последната голема финансискаи економска криза во светот го наметна прашањето за замената надоларот со нова валута на глобални резерви. Мнозина се изјаснија занеговата позиција и за неговата судбина.Претседателот на Светска банка, Роберт Зоеллицк, укажа: „САДгрешат ако мислат дека положбата на доларот како главна резервнавалута е предодредена” 79 .Извршниот директор на ММФ Доминик Штраус-Кан изјави декаамериканскиот долар ќе остане доминантна светска валута и вонаредните 10 години, бидејќи САД ќе го сочуваат статусот на најголемасветска економија. „Важноста на доларот нема да биде доведена вопрашање, меѓутоа, американските власти мораат да преземат соодветни78 Jeffrey A. Frankel: What’s In and Out in Global Money, Finance and Development,September 2009, str. 17.79 (www.poslovni.hr).132

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскипотези за во кус период да ги отстранат сите загрижености во поглед насвојата валута” 80 .„Многу познавачи тврдеа дека доларскиот статус какомеѓународна валута е оштетен со големата кредитна криза од 2007-2009,а не мал број тврдат дека раната може да се покаже како фатална.Кризата сигурно не ги направи Соединетите Држави поатрактивни какопонудувач на висококвалитетни финансиски активи. Не би билоизненадување ако дисфункционалноста на финансискиот пазар на САДги намали апетитите на централните банки за должнички хартии одвредност на САД. Процесот на финансиска деглобализација веќе почна,а тоа ќе значи помалку странско финансирање за буџетот наСоединетите Држави и на дефицитите на платниот биланс. Вомеѓувреме владата на САД ќе емитира големи количини на јавен долг задогледно време. Заедно овие трендови во понудата и побарувачката серецепт за значајно послаб долар. А бидејќи централните банки трпаткапитални загуби на нивните главни доларски резерви, тие ќе почнат даразгледуваат алтернативи” 81 .Позната е фразата според која „да се мисли е лесно, да се делувае тешко, но да се делува според сопственото мислење е она што енајтешко на светот” 82 .Би додале, уште е потешко, ако смисленото еинспирирано само од сопствените интереси, односно не е во согласностсо објективните процеси на прогресот во светот.3.3.2. Редефинирање на развојот на САД во услови на светска валутаПод претпоставка САД да ја прифатат потребата за создавање насветска валута од типот на стока-пари, како свое мислење (што не е воспротивност со пошироките интереси на американскиот народ),преземаат обврска за редефинирање на развојот на земјата во условина функционирање на вистинска светска валута. Станува збор за зафатна приспособување на начинот на живеење во согласност соматеријалните можности. Тој досега беше значително покомотен порадипривилегиите кои се реализираа преку емисијата на долари за потребитена меѓународната ликвидност, односно преку финансирањето наамериканските дефицити од страна на другите држави.Главната промена ќе се манифестира во остварувањето наригорозна стабилизациона политика во земјата доколку се сака, а морада се сака, да се одржи и зголемува довербата во американскотостопанство и американската валута во наредниот период. Таа е особеноважна со оглед на потребата за создавање вишоци во односите состранство (во светска валута) за да се одговори на обврските за80 (Пословни вјесник ,17.09.2009).81 Barry Eichengreen: The Dollar Dilemma, The World’s Top Currency Faces Competition, ForeignAffairs.82 Thierry de Montbrial: Le desordre economique mondial, Calmann-Levy, 1974133

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиповлекување на доларите од времето кога вршеа функција на светскипари.Стабилзационата политика опфаќа:- напуштање на развојната стратегија заснована врз потрошувачкаи долгови и воспоставување на извозно ориентирана, урамнотеженана среден рок (без претерани дефицити или суфицити);- стабилизација на цените и девизниот курс на доларот;- урамнотежување на јавната потрошувачка;- урамнотежување на платниот биланс;- усогласување на растот и со потребите за зачувување наживотот на планетата Земја.Покрај притисокот за живеење во рамките на создаванитеможности, примената на сите овие мерки води и кон значајнипоместувања во односот на моќта меѓу одделни елити и слоеви воамериканското општество, поради тоа што ќе се предизвика ипрераспределба на националното богатство. Нема сомнение деканајпривилегираните досега би требало да загубат и најмногу 83 . Меѓутоа,тоа е и авансирање за нивниот иден постабилен и посигурен развој, безнеизвесности што потенцијално ги содржи денешниот светски развојзаснован врз национални валути во улога на светски пари (валутникризи, конфронтации, протекционизам).Напуштањето на стратегијата на „со долгови водениот раст“, сооглед на последиците што произлегуваат од тоа, не е лесна работа. Тоанајпластично се гледа во земјите кои се најдоа во должничка криза и сепринудени својот раст и развој да го прилагодуваат на сопственитеможности. Дека тоа не е лесна работа зборува и проценката настручњаци дека на „Британското стопанство, по десетгодишнотозадолжување, му претстои десетгодишно болно приспособување...Откако со години се потпираше на домашната потрошувачка изадолжување, британското стопанство сега мора тежиштето да го насочикон штедење и извоз, бидејќи во спротивно ризикува стагнација. Повеќене сме во позиција да се задолжуваме. Големите долгови кои гинатрупавме во последното десетлетие сега мораат да бидатотплатени” 84 .И приспособувањето на САД ќе биде болно. Извесен период ќемора да се троши и помалку отколку што ќе се создава за да се обезбедиотплата на долговите. Во таква ситуација се и државата и граѓаните ибизнисот. Сите тие не ќе можат да сметаат на кредити со ниски камати83 Објективно гледано тоа не би требало да претставува голем проблем со оглед на тоашто во последните 35 години „економијата на САД речиси се триплира во обемот,меѓутоа, бројот на Американците кои живеат под линијата на сиромаштија се закована речиси 1 спрема 8”. (The New York Times, March 25, 2010). Во овој контекстилустративен е и податокот според кој во 2007 година, финансискиот сектор на САДучествувал со 40% во американскиот корпоративен профит (The New York Times, March22, 2010).84 Вјесник, 19.01.2010.134

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноски(па и реално негативни). 85 Ќе мораат да штедат повеќе. Своетооднесување ќе мораат да го усогласат со фактот дека, во последнатакриза, значително опадна вредноста на семејните богатства.Колективната нето вредност на американските семејства се зголеми од42.100 милијарди долари во 2001 на 63.900 милијарди во 2007 година.Меѓутоа, во првиот квартал од 2009 година нивното богатство потона на51.100 милијарди долари. Кризата уништи поголем дел од семејнитебогатства отколку што биле загубите за време на Депресијата 86 . Сеуништи и богатството на акционерите. Индексите на познатите берзипаднаа на третина од нивните највисоки вредности. Земјата ќе треба дасе помири со пониски стапки на раст и повисока стапка наневработеност, со сите последици што произлегуваат од тоа врзпрофитите и платите.Последиците од неопходните зафати се причина за отпорите наСАД кон реформата на ММС, врз основа на креирањето на светскавалута, и по распадот на Бретонвудскиот систем. Сите нивни напори сенасочени да се одржи импровизираниот систем, заснован врз односитана сила, со цел да се одложат радикалните промени и да се избегнатнеизбежните зафати кои произлегуваат од прилагодувањето на системотна светска валута, од редефинирањето на развојната стратегија.Во овој контекст веќе може да се каже дека се изјаловувааточекувањата дека последната криза (најголема по Депресијата одтриесеттите години од минатиот век) ќе го забрза процесот за потемелнареформа на ММС, бидејќи само со таква можат да се создадат услови заизбегнување на нова, од големи димензии. Напротив, напорите за побрзизлез од рецесијата ги превладаа барањата за таква реформа и речисиги задушија. За жал, дури и се создава фронт на САД и ЕУ(непринципиелен, од позиција на сила) во барањето виновници закризата, односно за тешкотиите за излез од неа. Покрај сите укажувањаза причините на кризата од 2007-2009 (кои упатуваат на тоа дека се воврска со балон економијата на САД, овозможена и со меѓународнатаулога на доларот), прстот е вперен во суфицитот на Кина и наводнатапотценета вредност на нејзината валута, јуанот 87 . Не вредат85 Со оглед на тоа што реалните каматни стапки во тој период беа помали од нула, тоазначеше дека позајмувачите беа субвенционирани. Ова многу наликува најугословенската самоуправна практика за кредитирање на населението со каматипониски од инфлацијата во земјата и остварување на практика на живеење надреалните можности. Тоа беше овозможено со зголемувањето на долговите на земјата исо прераспределба на богатството на штедачите (поради негативни каматни стапки наштедењето) на потрошувачите. Со една голема разлика. Цехот во Југославија гоплатија наследничките на земјата во полн износ. Не се знае кој ќе го плаќа цехот наСАД. Јасно е дека тоа треба да го направат Соединетите држави и тие не сеоткажуваат од тоа. Прашање е, меѓутоа, дали обврската ќе ја исполнат во полна мера.Се чини, сè повеќе, дека тоа во добар дел ќе биде отплата со депресирана вредност надоларот.86 Податоците се земени од Economist, October 1 st 2009 (www.economist.com).87 Во коментарот The problem is not China се укажува дека Кина не е причина заефтините пари и се поставува прашањето дали може Кина да биде решение зазападниот проблем? Одговорот е негативен, со оглед на тоа што, и покрај големиотпораст на вредноста на јуанот по 2005 година, кинескиот трговски вишок спрема САДпродолжил да расте (The New York Times, March 20, 2010).135

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиукажувањата дека прашањето на глобалната нерамнотежа не може дасе реши со апресијација на јуанот, зошто и тоа има неповолни последициврз глобалниот раст 88 .Во убедувањето на домашната и светската јавност се ангажираати елитни економисти, како на пример, нобеловецот Пол Кругман. Попредупредувањето до Кина да размисли за проблемите што ѝ ги создавана Соединетите Држави, неодамна во колумната во The New YorkTimes 89 , воинствено поддржа Кина да се идентификува како нација којаманипулира со девизниот курс на нејзината валута во однос на доларотна САД и доколку не ја промени политиката на курсот да се воведедополнителна давачка на увозот од Кина, давајќи и интелектуален угледна „фундаментално злогласната идеја” 90 со која може да отпочнетрговска војна со Кина, со несогледливи последици за вкупните односи.Проблематично е што наголемо се лицитира процентот напотценетата вредност на јуанот во однос на доларот (од 20 до 40%), апритоа не се презентира од кога настанал тој јаз и кои се причините затоа. Се бега (како ѓавол од темјан) објективно да се презентиравлијанието на фиксниот курс меѓу јуанот и доларот. Меѓутоа, не може дасе заобиколи, од една страна, дека и во годините кога јуанот апресираше- дефицитот на САД со Кина се зголемуваше, а од друга, и фактот дека„околу 60 земји ги имаат фиксирано нивните девизни курсеви спремадоларот, а сите тие не се манипулатори. Кина го фиксира јуанот восредината на азиската криза во 1997 година добивајќи аплауз од САД идругите земји за придонесот на регионалната стабилност. Жалбитепораснаа во 2003 година кога кинескиот трговски суфицит и САД -кинескиот трговски дефицит се прошири, тренд кој се забрзуваше вонаредните години” 91 . Овој пристап очигледно многу наликува набасната за јагнето и волкот, во таа смисла дека јагнето му ја мативодата иако е низводно од волкот.Во овој контекст коментаторите со право укажуват дека кинескатавалута стана потценета примарно поради сомнителната макроекономскаполитика на САД и неадекватната контрола на финансискиот систем наСАД, кој придонесуваше за експлозија на ликвидноста и потрошувачкибум, потхрануван со ниски камати.Во желбата да се зачуваат стекнатите позиции, се потценуваатопасностите од одмазднички мерки. Наместо да се бараат долгорочнирешенија, се зголемуваат притисоците следени со оптужби запотценетост на јуанот и од страна на ЕУ, а се настојува заканите дадобијат легитимитет со тоа што и ММФ и официјално би изјавил дали88 Се укажува и на висока цена за урамнотежување на глобалната економија. Имапроценки според кои апрецијација на јуанот од 10%, која би резултирала вонамалување на извозот, би довела до намалување на годишната стапка на раст наКина за 0,86 процентни поени. А доколку апресира за 25%, кинескиот раст би сенамалил за 2,15 процентни поени. (The New York Times, April 1, 2010).89 Paul Krugman: Taking On China, The New York Times, March 15, 2010.90 Jeremy Warner: Paul Krugman, the Nobel prize winner who treatens the world, Telegraph,Yahoo. Finance, 20 March 201091 Pieter Bottelier and Uri Dadush: The Miths About China’s Currency, The New York Times,March 20, 2010.136

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиКина ги прекршува правилата и дали манипулира со девизниот курс. Несе сака да се види дека во темелна реформа на ММС голема еверојатноста дека Кинезите можат да прифатат и ново ниво на курсот најуанот. Меѓутоа, неприфатливи се парцијални потези. Тие можат дададат некакви краткорочни ефекти, меѓутоа, доколку ништо не сепромени (а нема да се промени, ако доларот остане да ја врши улогатана светска валута) тие набрзо ќе се исцрпат и повторно ќе се наметнатбарања за апресирање на јуанот, за САД да немаат проблеми.Нема ефекти ни од предупредувањата дека „системот (ММС- заб.А.Ш.) не може да преживее во сегашната форма, а САД повеќе ќезагубат со тоа што не се во прв ред за негово реформирање:„Алтернативата е застрашувачка, бидејќи опаднатата супер сила која јагуби и политичката и економската доминантност, но сè уште ја задржувавоената надмоќ, е опасна комбинација” 92 . Демократијата во Америка,укажува Сорос, е во длабоки проблеми. Финансиската криза му создадепроблеми на населението кое не сака да се соочи со суровата реалност.А тоа навистина не е лесно доколку се има предвид дека долгот напотрошувачите пораснал од околу 80% од расположливиот доход пред20 години, на 129% во 2007 година.Реалноста не може да се помати ни со идеолошки закачки. Факт едека по сломот на режимот на етатистички плански стопанства, софинансиската и економската криза 2007-2009 година, се разниша исистемот на непречено дејствување на пазарните правила наоднесување, со тоа што државата посегна по силни мерки од државнатаинтервенција. Тоа само потврди дека реалноста е променета и нужни сепромени и во американската практика и во односите со светот. Самозамајување е кога „водечките американски политичари меѓусебно сеобвинуваат дека со неодмерените потези нацијата ја насочиле консоцијализам, иако двете страни отфрлаат таква намера, тврдејќи декаприменетите мерки се само минлива, привремено неопходна фаза зазачувување на капитализмот” 93 .И додека малку се пишува за потребата од редефинирање наразвојната стратегија на САД во услови на светска валута, одбраната напривилегиите се поткрепува со обзнанувањето на можни опаснисценарија доколку не се надминат економските тешкотии по мерка наСАД. Од повеќе страни се потсетува дека економските тешкотии секогашимаат геополитички консеквенции, вклучувајќи и воени конфликти. Имаповеќе конфликтни сценарија. „Има, веројатно, дузина и повеќе и не сесите во Третиот свет, меѓутоа, во финалните анализи помалку е важно„која“ криза (може да биде било која, заб.А.Ш.) од „зошто“. Можеби САДќе се соочат против Кина околу Северна Кореја или Тајванскиот Мореуз,или, можеби, тоа ќе биде руска конфронтација околу Иран илиИсточноевропските одбранбени ракети. Можеби тоа ќе биде САД иЕвропа наспроти БРИК (Бразил, Русија, Индија, Кина) сојузот, бидејќи92 Џорџ Сорос: Нова светска архитектура, Утрински весник, 14.09.2009.93 М. Пантелиќ: „Црвенкасти” дуели у САД, Политика, 13.04.2009.137

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскитимот на младите предизвикувачи ја бара титулата на светска суперсилаод борците кои венеат и се зазбивтани” 94 .Просто е неверојатно какви сè сознанија има доколку не дојде допромени кои им одговараат, пред сè, на САД, вклучувајќи и сценарија несамо за валутни и трговски војни, туку и за воени судири, а немасценарија како, врз трајна основа, да се надминат постојнитепротивречности во светот со намера да се избегнат економските ивоените конфронтации, кои, може да се предвиди, нема да ѝ донесаткорист на ниту една национална економија (освен на одделни политичкии бизнис елити).Редефинирањето на развојот на САД во услови нафункционирање на светска валута значи откажување од привилегиитешто ги овозможува користењето на доларот како светска валута. Затоа еи проблем да се изврши пресвртот од економија зависна во развојот оддолгови кон извозно ориентирана економија. Тоа, по сè изгледа, нема даго изнуди ниту најголемата рецесија по Депресијата од триесеттитегодини на минатиот век. На политичката и бизнис елита на САДискористувањето на привилегираната позиција на доларот имовозможува комотно владеење, и кога создаваат балон економија и когаим прискокнуваат на помош на финансиските институции кои се„премногу големи за да пропаднат”. Сите се среќни (државата, граѓаните,бизнисмените) кога се надувуваат станбени, кредитни и други балони,меѓутоа, цехот од кризата го плаќаат даночните обврзници, а најмногуоние што остануваат без работа или тешко можат да дојдат до работа, ареалните примања се намалуваат. Елитите секогаш се во право. Когарастеа цените на активите, како што забележува Економист 95 ,централните банки тврдеа дека повисоките цени на активите сеоправдани и во тоа гледаа оправдување на нивните политики. Кога серушеа балоните тие се јавија во улога на спасители на економијата. Тиесе борат за излез од рецесијата и тие ја определуваат стратегијата наидниот развој. Неблагодарно е да се прогнозира дали ќе дојде доредефинирање на постојната стратегија на увозно воден раст, меѓутоа,тешко е да се верува дека набрзо и доброволно ќе се откажат од лостот(доларот како светска валута) кој им овозможува релаксирачкамонетарна политика и ѕидање на внатрешни и надворешни долгови наземјата. Почетокот на крајот на ваквото однесување може да се случиво моментот кога внатрешните потреби не ќе можат да се задоволуваатсо натамошен пораст на надворешните долгови. Такво време, пораноили подоцна, секако доаѓа.Посилните економии, каква што е и економијата на САД, може даго одлага тој момент, користејќи се со мерки од арсеналот назголемување на заштитата спрема странските влијанија 96 и забрзување94 Julian Delasantellis: Better than war, Asia Times Online (www.atimes.com), June 3, 2009.95 Economist: The danger of the bounce, January 7th 201096Опасностите од изолационистичка политика на САД или за јакнење напротекционизмот се реални. Мал политички напор треба да се убеди народот декаестаблишментот добро си ја врши работата и со такви мерки во ситуација кога „84% одАмериканците се согласуваат дека заштитата на работните места на американскитеработници треба да биде владин врвен приоритет...Тука има доволно простор за138

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскина динамиката на инфлацијата и манипулирање со курсот нанационалната валута. Добро е, меѓутоа, што и тоа има крај, порадинеповолните последици кои се манифестираат во лоша алокација насредствата, поголема нестабилност и повисока инфлација на долг рок ипоголема невработеност.Состојбите се такви што веќе се поставува прашањето дали тие неналикуваат на оние пред падот на претходните империи 97 . Веројатно нее прашање на години. Меѓутоа, време е самите САД да почнат даразмислуваат да се „развластат” од улогата на доларот како светскавалута, градејќи нови односи врз рамноправна основа, за да не се најдатво ситуација како Британците „да ја изгубат империјата без да најдат(нова-А.Ш.) улога” 98 . Вредна е сугестијата оти многу би направиледоколку наметнат дека националната самодоверба не треба дапроизлегува од глобалната моќ, туку од културните вредности ипостигања.3.3.3. Супституирање на доларите со светска валутаДоколку, како што посакува и Сорос, Американците застанат вопрвиот ред на реформирањето на ММС, можно е да се обезбедат условиза чесно повлекување на доларот од функцијата на светски пари, во таасмисла да им се олеснат транзициските маки во преустројувањето нанационалната економија во работа со доларот, само, како националнавалута. Тоа значи, најмалку, подолг рок за супституирање на доларитесо светска валута и, веројатно, поповолна позиција во договорите заусогласување на валутните паритети со новата светска валута. Воспротивно, извесно е дека светот влегува во период на турбуленции вокои најмногу ќе настрада клучната придобивка од пазарнотостопанисување - рационалната меѓународна поделба на трудот, од штоќе губат сите национални економии поединечно и процесот наглобализацијата во светот, како претпоставка за похармонични односимеѓу државите и луѓето во светот и меѓу нив и природата.Тешко е, без истражување, да се каже колкав треба да бидепериодот на приспособувањето. Јасно е само, како што вели Сорос,дека „Ние сме на крајот од непрекинатата експанзија на кредит одшеесеттите години, заснована на доларот како валутна резерва.Денеска тој треба да се врати”. Вигин е подециден: „Јас сум убеден декание го живееме почетокот на крајот на меѓународниот монетарен системзаснован на доларот. Тоа е екстремно долг процес, но неумолив” 99 .популистичките политичари да го искористат тоа, особено за време на длабокарецесија” (цитираното е од истражување кое го коментира Gideon Rachman vo FinancialTimes, July 18, 2009).97 Piers Brendon: Like Rome Before the Fall? Not Yet, The New York Times, February 25,201098 Цитираното е од Adlai Stivenson, наведено според Piers Brendon: Like Rome Beforethe Fall? Not Yet, The New York Times, February 25, 2010.99 Addison Wiggin: Le declin du dollar, Publication Agora, 2008, str.245.139

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиСо право се укажува дека избегнувањето на доларот нема да биделесна работа. Една работа е сигурна: „Ова ќе може да се направи самомногу постепено за време на неволји од тотален хаос. Не се работи затоа во исто време да се направи имплозија на актуелниот монетаренсистем; се работи за премин од еден во друг систем, управувајќи гиподобро необјаснивите шокови кои ќе произлезат... За да се премине одеден во други систем ќе треба, без секакво сомнение, да се постапува поетапи. Секоја етапа може да се растегнува на повеќе години, па идецении” 100 .Со оглед на тоа што најголемо приспособување треба да извршатСоединетите Држави (и другите економии чии валути имаат имеѓународна улога), проектот за креирање на светска валута треба да гоима предвид тоа и да вгради механизам низ кој повлекувањето надоларот од функцијата на светски пари нема да ги загрози објективнитеразвојни перформанси на американското стопанство. Тоа значи декатреба да се предвиди период на време во кое супституирањето надоларите кај странците (отплатата на долговите спрема странство) немада влијае депресивно врз американското стопанство. Ваквитереперкусии, нема сомнение, се и причина за непреземање на ризикот занеизбежните промени во ММС, дури и по цена на натамошно влошувањена меѓународните економски, па и политички односи. Нема влада, штосе избира на четири години, која би ризикувала да преземе ризик зареформа, која треба да се реализира подолго време, а притоа, има зацел да ги напушти бенефитите од привилегиите и развојот да го усогласисо објективните можности на земјата. Тоа е тешко да се направи дури икога е очигледно дека продолжувањето на практиката на доларот какосветска валута е контрапродуктивна дури и за американскотостопанство. Меѓутоа, практиката е сè уште примамлива, бидејќи штетитесе развлекуваат на подолг период, а ефектите од приспособувањето нановите услови на работење (повисоки камати, поголемо штедење,усогласување на сите видови потрошувачка со расположивиот доход ивоспоставување на рамнотежа и раст врз таа основа...,) почнуваатведнаш со прифаќањето на проектот.Мотив за делување е тоа што веќе објективно се стеснувапросторот за натамошни одлагања. И за САД важи дека долговите требада се вратат. Проблем е само која влада ќе се нафати со таквиот напор.Мечкина услуга на американскиот народ му прават владите кои вопримената на мерки од арсеналот на мека и тврда сила го одлагаатизвршувањето на неизбежната обврска. Уште полошо е кога гозалажуваат дека се во предност пред останатиот свет бидејќи можат ида ги десеткуваат обврските (што е точно, со оглед на можностите занамалување на вредноста на доларот), бидејќи испуштаат од предвиддека со тоа, за подолг период или дури и засекогаш, ја закатанчуваатдовербата во прогресивните импулси на Американците, што не еневажно во светот во кој се вршат брзи промени во односот на силите. Апрашање е дали, доколку не се пристапи кон повлекување на доларот од100 Addison Wiggin: Le declin du dollar, Publication Agora, 2008, str. 246.140

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскинеговата меѓународна улога, Американците ќе можат да генерираатпрогресивни импулси за останатиот свет доколку ја продолжатпрактиката на увозно воден раст, раст заснован врз долгови.Наполно неодржливи се размислувањата во насока на тоа деканема нешто што би можело да го замени доларот во функција насветски пари, укажувајќи дека ниеден од можните кандидати не е безмани. „Фактички, нема очигледна (јасна) алтернатива на доларот којадемне чекајќи да го заземе центарот на арената. Да ја парафразирамефамозната забелешка на Винстон Черчил за демократијата, во таасмисла дека доларот може да се покаже како е најлош избор - освен ситедруги” 101 .Ова е убава асоцијација и споредба, меѓутоа, не може да се кажедека живееме во најдобриот можен меѓународен економски поредок.Што се однесува до демократијата, Черчил веројатно бил во право,бидејќи алтернативните системи (социјализмот, како што сепрактикуваше, и фашизмот) се покажаа, независно од кои причини, каконеуспешни и ретроградни. Меѓутоа, не треба да се биде слеп и наслабостите на системите на демократија, особено во однос наунапредувањето на меѓународните економски односи и решавањето напрашањата од животен интерес за опстанокот на земјата. Историјатапокажа дека и демократиите можат да бидат изманипулирани од групниинтереси во одделни земји. Притоа, особен проблем е штодемократијата не е доследно проицирана и во меѓународните односи(вето во ООН, во ММФ, во Светската банка), поради што, и зарадигрупни или елитистички интереси во одделни земји, се оневозможуваатзафати кои не само што би придонесле за надминување на проблемитекои ги генерира улогата на националните валути во функција на светскипари, туку би значела и пресврт во продолжувањето на процесот наекономскиот и другите аспекти на глобализацијата (овозможени оддостигнатиот степен на развој на производните сили во светот).Споредбата е неадекватна и поради тоа што, ако за демократијатапрактиката не исфрли подобра алтернатива, за позицијата на доларот,светското искуство има успешна алтернација во функционирањето насветски пари, од типот на стока-пари, во системот на златното важење.Не може да се каже ни дека немало предлози. Кејнсовиот банкор билалтернација во моментот кога, пред сè, од позиција на сила, доларот енаметнат како светска валута. Значи, алтернатива постоела и постои.Ќорсокакот во кој се најде светот (со примената на националнакако светска валута) ја наметнува потребата да се излезе на вистинскиотпат. Притоа, веќе не е важно дали империјата на доларот е изграденаврз заблуди поради незнаење, како последица на историска грешкапоради недоволно разбирање на проблематиката и последиците коипредложеното решение ги носи или се работи за свесна манипулација,со намера да се делува во сопствен интерес, наспроти другитеинтереси и на светот како целина. Суштествено е да се спречи, веќеисполените противречни интереси меѓу одделни национални економии101 Benjamin J. Cohen: The Future of Reserve Currencies, Finance and Development,September 2009.141

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскида прераснат во валутни и трговски војни, за што има сè повеќе индиции,па дури и закани. Добро ќе биде доколку САД не ја идентифицираат Кинакако валутен манипулатор, бидејќи тоа може да повлече воведувањена царини за увоз на кинеска стока, за да се компензира износот напотценетата вредност на јуанот, според проценките од страна на САД.Таквиот потег неизбежно би предизвикал и одмазднички мерки од странана Кина.Во повеќе наврати веќе констатиравме дека реалните опасностиод конфронтации, можат да се надминат, врз трајна и одржлива основа,со дефинирање на проект за креирање на светска валута и во тие рамкии соодветни мерки за супституирање на огромните износи на долари коисе наоѓаат кај нерезидентите, правни и физички лица. Суштината насупституцијата е во тоа земјите да се ослободат од доларските вишоци(со што се намалува улогата на доларот како светска валута), а во истовреме да се афирмира улогата на новокреираната светска валута.Притоа, механизмот на замена на несаканите долари зависи од видот нановата светска валута, од тоа дали ќе биде парична единица чијавредност се определува во една стока или кошница стоки, анационалните валути би утврдувале фиксен, но прилагодлив паритетили, пак, би била креирана светска книжна пара, слично како што вонационалните граници функционираат книжни пари со присилно важење.Веќе рековме дека состојбите во светот се поблиску до реализација напрвото решение, а второто може да биде решение на подалечнаперспектива.Зафатот за супституција на несаканите долари ќе биде потребен иво случај развојот на светските пари да продолжи на линија накреирање на светска валута чија вредност би се определувала вокошница од неколку валути. Во овој случај, напорите за измирување надолговите на САД ќе бидат релативно помали (со оглед на тоа што вобило кој состав на кошница валути доларот би имал значајно учество) вооднос на претходните две алтернативи, во кои светската валута не енационална валута, затоа што земјите кои ќе ги фиксираат валутнитепаритети во доларот нема да се ослободуваат од доларите соинтензитет каков што би бил кога доларот не би бил во игра како дел одсветските пари.Со оглед на подолгиот период на воведување на светска валута исупституирање на доларите од таа улога, доларските нерезиденти,несаканите долари можат да ги заменуваат, како и досега, прекуконверзија во други валути на девизните пазари, со претворање надоларските побарувања во трајни влогови во американското стопанство,со купување на трезорски хартии од вредност и други имоти во САД.Меѓутоа, ваквите можности се лимитирани со вредноста на доларот, сооглед на тоа што не е добро да се инвестира во валута која губи одсвојата вредност. Впрочем, и затоа се бара замена на националнитевалути со вистински светски пари.142

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиВтор делДЕВИЗЕН СИСТЕМ И ДЕВИЗНО РАБОТЕЊЕ ВО РМ1. Девизниот систем како важен сегмент на економскиотсистемВо изградбата на пазарен стопански систем на Македонија, какомала и недоволно развиена земја, од големо значење беше прашањетона изградбата на систем преку кој ќе се воспоставуваат нејзинитеекономски односи со странство, сфатени во најширока смисла на зборот.Тоа се наметна оттаму што, по осамостојувањето, границите наМакедонија станаа граници на економијата, а реперкусиите штопроизлегуваа од тоа го зголемија значењето на економските односи состранство за вкупниот стопански развој на земјата. Дојде до расчекормеѓу стеснетиот економски простор и производните капацитети градениза потребите на поранешната федерална држава; се изгуби можностапотребното богатство (енергија, суровини, репроматеријали) да секористи без совладување на било какви гранични бариери, анедоволната економска развиеност дојде до полн израз прекуодговорноста за одржување на рамнотежа во економските односи наземјата со странство.Со оглед на тоа што решавањето на овие проблеми зависело одможностите за одржување и зголемување на извозот на југословенскитепазари и за пренасочување на други пазари, од можностите за узвоз сокој би се обезбедиле или супституирале набавките од дотогашнитеподрачја на СФРЈ се наметна радикална промена во стратегијата настопанскиот развој. Порастот на извозот стана прашање да се биде илида не се биде. Без негов пораст не можеше да се одржува дотогашниотраст бидејќи без да се обезбедат странски средства за плаќање во обемна „извозот” и „увозот” на поранешниот југословенски пазар го доведе вопрашање одржувањето на дотогашната динамика на раст. Военитеслучувања на југословенските простори само го забрзаа барањеторешение за зголемување на извозот и барањето начини за финансирањена неизбежниот дефицит во билансот на плаќањето на земјата (зарадиостварување на побрз развој).Можните решенија се побараа во преуредувањето на системот наекономските односи со странство, сфатен во поширока смисла какодевизен, царински и надворешно-трговски систем, со цел да се создадатуслови за унапредување на економските односи на Македонија состранство преку рационално вклучување на стопанството вомеѓународната поделба на трудот. Врската меѓу девизниот инадворешно-трговскиот систем се гледа во тоа што со надворешнотрговскиотсе регулира увозот и извозот на стоки и услуги, а таквитетрансакции резултираат со плаќања и наплатувања со странство, што серегулира со девизниот систем.Во овој контекст треба да се има предвид дека не постои некаковидеален модел со кој, штом се примени, ќе се надминат проблемите и ќеможат да се уживаат предностите од економската сорботка со странство.143

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиНема систем што ќе го зголемува извозот ако производството не еконкурентно, што ќе овозможува постојан пораст на увозот без да сеурамнотежи размената во определен период и што ќе овозможувадолговите спрема странство да растат, а да не се води грижа за нивнотовраќање. Ова значи дека системот преку кој се воспоставувааекономскте односи на Македонија со странство мораше да секоординира и синхронизира со другите системски решенија (особено соформирањето на пазар на стоки и услуги, со монетарниот систем и сосистемот на цените), со намера да се создадат пазарни услови настопанисување во кои извозот, узвозот и задолжувањето спремастранство се компоненти на деловната политика на секој стопанскисубјект во неговите напори за максимирање на добивката, аурамнотежувањето на односите со странство (на платниот биланс) ерезултанта од таквите напори. Споменатите активности, во пазарнаекономија, не можат да бидат задачи на стопанските субјекти дадени одбило кој општествен актор, туку само резултат на нивниот економскиинтерес да ги преземаат таквите активности. Затоа, од пресуднозначење е утврдувањето на условите на стопанисување (вклучувајќи иефикасни банкрот постапки) кои, од позиција на интересите настопанските субјекти, ќе генерираат задоволителна динамика на растот иурамнотежени економски односи со странство.2. Проблеми во конципирањето на девизниот системВо овој контекст Македонија се најде пред задача да обликувасистем на економски односи со странство кој ќе води сметка зареалностите во кои се наоѓа стопанството и ќе биде постојано вофункција на унапредување на извозот како реален фактор за излез одкризата, за пробив во развојот, како и за усогласување на увозот ворамките на можностите за плаќање спрема странство, сè додека тиеможности не прераснат во способност на либерализација на увозот наниво за воведување надворешна конвертибилност на денарот. Од овапроизлегува дека земјата требаше да изгради извозно ориентиранаразвојна стратегија и врз нејзина основа да ја гради заштитата настопанството со примена на царински мерки и со примена на мерки одарсеналот на девизниот систем преку ограничувања и забрани вомеѓународните плаќања.Во обликувањето на системот на економски односи на Македонијасо странство клучна улога одигра девизниот курс на денарот, бидејќипреку него се воспоставува врската меѓу домашното и странскитестопанства, меѓу домашните и светските цени, односно преку него севрши изедначување на појдовните позициии на домашнитепроизводители на странските пазари. Во оваа насока позитивно бешетоа што Македонија ги имаше напуштено многукратните девизникурсеви, па применуваше единствен девизен курс. Преку него ситепроизводители беа ставени во ситуација во намалувањето на трошоцитена производството и во зголемувањето на продуктивноста на трудот дабараат подобрување на својата материјално-финансиска положба, сооглед на тоа што висината на трошоците на производството што важи засветскиот пазар се прифаќа како критериум за рентабилност и на144

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскидомашното стопанство. Меѓутоа, прашање на дискусија е далиединствениот курс беше и курс на рамнотежа, бидејќи и потценувањетои преценувањето на вредноста на домашната валута има негативниреперкусии, во првиот случај, во влошувањето на односите наразмената, а во вториот, со влошување на билансот на плаќањата.Проблематичен, поточно сложен, комплексен, беше и односот приопределувањето на степенот на заштитата на домашнотопроизводство и потребата од сукцесивно (во согласност со Спогодбатаза стабилизација и асоцијација со ЕУ) либерализирање на стоковнатаразмена. При јасна определба за отворање на македонското стопанствоспрема странските влијанија носителите на економската политика, прекунадворешно-трговскиот и царинскиот систем, имаа противречна задача:од една страна да ги намалуваат ограничувањата и забраните вонадворешно-трговското работење, а од друга страна да го штитатнедоволно оспособеното стопанство од изненадни влијанија и економскипритисоци од странство. Тоа значи требало да се изнајде оптималеноднос меѓу потребата за отворање спрема странските влијанија (за да сеизврши притисок врз домашните производители да го зголематквалитетот на производство, продуктивноста и економичноста воработењето) и потребата за заштита на дел од недоволнонеконкурентното производство кое има можности, по извесен период, дасе оспособи да егзистира и при намалена заштита. Заштитата е особенозначајна за потенцијалното извозно ориентирано производство.Во услови на определено ниво на заштита надлежните институцииимаат задача да го штитат пазарот и производството. Во врска созаштитата на пазарот тие треба да оневозможуваат монополскиоднесувања (преку вонредни либерализации на увозот) и да гисузбиваат влијанијата на нелојална странска конкуренција (содонесување на антидампиншки мерки). Што се однесува до заштитата напроизводството арсеналот на инструментите е побогат. На страната наувозот најзначајни се царините. Тие имаат претежно заштитен карактер,иако не е за потценување и фискалниот. Како заштитен инструмент се ивонцаринските давачки. Во заштитата на производството одагроиндустрискиот комплекс се користат прелевмани, односно такси сокои се одзема разликата во цените меѓу домашната и увезената стока.Во системите на заштита се вградуваат и стандарди, атести,технички нормативи и норми за квалитетот на производството.Исто така во системите на заштита се користат и квантитативнитеограничувања: контингенти за увоз, дозволи за увоз и забрани за увоз.Во принцип, на страната на извозот не би требало да сепоставуваат било какви ограничувања, особено не царини за извоз,заради обезбедување на приходи во буџетите. Сепак, постои практика напреземање на мерки за ограничување на извозот заради обезбедувањена домашниот пазар со соодветни количини на стока (прекуограничување на извозот на храна и воведување на даноци за извоз).Во врска со заштитата треба да се има предвид дека високатазаштита, сама по себе, не е добра, бидејќи ги зголемува трошоците и гонамалува стандардот. Во определени ситуации, во каква што бешеМакедонија, неопходно е таа да се воведе, но само со програма занејзино постепено намалување. Без таква определба и стриктно145

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскипридржување на роковите јасно е дека ќе изостане очекуванотоприспособување на домашните производители на странскатаконкуренција. Зголемувањето и/или продолжувањето на заштитата еконрапродуктивно на целите за рационално вклучување вомеѓународната поделба на трудот.Остварувањето на оваа задача требаше да се синхронизира соутврдувањето на единствениот девизен курс на денарот, при што курсоттреба да биде и реален. Тоа не значи дека курсот треба да се определина ниво со кое ќе се обезбеди планираниот прилив на девизи, бидејќи вотаа насока може да се влијае и со активна политика на поддршка наизвозно ориентирано производство преку: поврат на царини и царинскидавачки на опрема и репродукциони материјали, доколку произведенитестоки со нив се извезуваат, поддршка на извозно ориентиранопроизводство во фазата на инвестирање, враќање на дел од платенатавозарина на странски релации, симулирање на странски лица давложуваат во производство во Македонија кое е наменето за извоз, итн.Да заклучиме. Изградбата на девизнот систем на РепубликаМакедонија, по осамостојувањето, продолжи врз достигнувањатаостварени во развојот на пазарниот стопански систем во СФРЈ имакроекономската политика на стабилизација, со тоа што моделотмораше да се приспособи на новата реалност, најмногу изразена востеснетиот пазар и потребата за изнаоѓање на нови пазари. Решавањетона овие проблеми наметна редефинирање на развојната стратегија наземјата, со посебен нагласок на извозно ориентирано производство вопазарни услови на стопанисување. Во оваа насока значајно место иулога му припадна на девизниот систем. Со утврдувањето на девизниоткурс на денарот се воспостави врска меѓу домашните и светските цени, асо декларираната борба за стабилизација на стопанските текови сенаметна и борба за остварување стабилност на девизниот курс наденарот (во услови на негово флуктуирање). За остварување на овиезадачи извозот од земјата можеше да се остварува без какви и да билоограничувања, а увозот можеше да се остварува во рамките надевизните ограничувања и забрани на меѓународните плаќања ипрограмата за постепена либерализација на економските односи наземјата со странство. Стекнатите девизи требаше да се продаваат надевизниот пазар, а можеа да купуваат субјекти кои наоѓаа интерес даувезуваат стоки и услуги кои можеа слободно да се увезуваат. Задругите потреби можеше да се купува само доколку се појавел вишок надевизи над потребните за задоволување на приоритетните потреби.Со повеќе или помалку проблеми (во определени години)системот функционираше во насока на стабилизирање на економскитетекови во земјата. Во 1997 година беше извршена девалвација наденарот со намера да се поттикне извозот, а веќе во јуни нареднатагодина (1998) беа прифатени обврските од членот 8 од Статутот наММФ, односно беше деклариран конвертибилен статус на денарот. Закарактерот и стопанското значење на овој пресврт во девизнатаполитика ќе се осврнеме повеќе во наредните поглавја, особено во врскасо обликот на курсот на денарот во остварување на стабилизацијата и намакроекономските цели, на врската на курсот со монетарната политика,откако таа се сведе на политика на таргетирање на девизниот курс и146

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиоколу тајмингот на декларирањето и подготвеноста на стопанството даго одржува таквиот статус на домашната валута, како и последиците одтоа. Конвертибилноста на домашната валута не е прашање на престиж,туку израз на оспособеност на стопанството да создава странскисредства за плаќање со кои, без поголеми ограничувања и забрани, ќе сезадоволуваат потребите на земјата од увоз на стоки, услуги, капитал.3. Функционирање на девизниот систем и девизната политика3.1. Либерализација на тековни и капитални трансакцииАктуелната рамка на девизното работење во РМ е поставена соЗаконот за девизно работење од 2001 година 102 (и неколку подоцнежниизмени и дополнувања на Законот) со кој, во основа, сеоперационализира декларацијата на земјата за прифаќање на обврскитеод членот 8 од Статутот на ММФ, односно за воведувањеконвертибилност на денарот. Меѓутоа, треба да се има предвид декапостои разлика меѓу конвертибилноста на денарот според членот 8 одСтатутот на ММФ и реализираната практика на конвертибилност наденарот. Разликата не е техничка туку суштинска. Формалноприфатената форма на конвертибилност е резултат на афирмација наденарот во меѓународниот платен промет, а реализиранатаконвертибилност на денарот претставува внатрешна конвертибилност инејзиното влијание се сведува на конверзија на денарот во странскивалути на девизниот пазар во земјата. Но, за карактерот и дострелот натаквата конвертибилност, во наредните поглавја.Овде е суштествено да се нагласи дека со решенијата во овојзакон Македонија се ослободи од системот со значајни девизниограничувања и се приближи до системите со висок степен налиберализација на плаќањата не само за тековни трансакции (како штообврзува членот 8) туку и за некои капитални трансакции. Меѓутоа, оваима и свои негативни последици, на што ќе укажеме во нареднитепоглавја.За да се објасни механизмот на функцинирање на девизниотсистем и девизната политика неопходно е да се прецизираат неколкуработи. Иако обврската според членот 8 се однесува само налиберализација на плаќањата за тековни трансакции, со Законот задевизно работење се регулираат и тековните и капиталните трансакции.Се работи за нивна реализација во вид на плаќања и трансфери меѓурезиденти и нерезиденти, меѓу резиденти ако работат со странскиплатежни средства или ако предмет на работењето се странскитеплатежни средства и едностран пренос на средства од и во РепубликаМакедонија кои не претставуваат трансакции меѓу резиденти инерезиденти. Во овој контекст, под странски платежни средства сеподразбираат: девизи, ефективни странски пари, чекови, кредитни писмаи други инструменти за плаќање кои гласат во странска валута и можатда се претвораат во странска валута. Девизи се монетарни побарувања102 Сл. Весник на Р. Македонија, бр.34 од 03.05.2001 година147

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиво странска валута. Ефективни странски пари се парични побарувањаво странска валута од централната банка која ги издала. Чекови,кредитни писма и други инструменти за плаќање кои гласат настранска валута и можат да се претвораат во странска валута семонетарни побарувања од издавачот.Според одредбите на Законот тековни трансакции се трансакциимеѓу резиденти и нерезиденти чија цел не е трансфер на капитал. Значи,се работи за трансакции на увоз и извоз на стоки и услуги. Плаќањата итрансферите за тековните трансакции вклучуваат:1) пристигнати плаќања врз основа на размена на стоки и услуги,како и вообичаените краткорочни банкарски инструменти за плаќање икредитните инструменти кои се поврзани со размената на стоки и услуги;2) пристигнати плаќања на камата по кредити и на нето доход оддруги вложувања;3) отплата на умерен дел на кредити или амортизација надиректни инвестиции и4) умерени дознаки за семејни животни трошоци.Капитални трансакции се трансакции меѓу резидентни инерезиденти чија цел е трансфер на капитал, како што се:1) директни инвестиции;2) вложување во недвижност:3) работи со хартии од вредност;4) трансакции со документи за удел во инвестициони фондови;5) кредитни работи;6) емства и гаранции;7) депозитни работи и8) трансфери кои произлегуваат од осигурување на живот икредитно осигурување.Со дефиниции од Законот ќе се задржиме на некои одкапиталните трансакции.Директни инвестиции се вложувања со кои инвеститорот иманамера да воспостави трајна економска поврзаност и/или да оствариправо на управување со трговското друштво или другото правно лице вокое инвестира. Како директни инвестиции се сметаат:1) основање на трговско друштво или зголемување на основнатаглавнина на трговско друштво во целосна сопственост на инвеститорот,основање подружница или стекнување на целосна сопственост надпостоечкото трговско друштво;2) учество во новоформирано или веќе постоечко трговскодруштво, ако инвеститорот со тоа поседува или се здобива со повеќе од10% учество во основниот капитал на трговското друштво, односноповеќе од 10% од правото на одлучување;3) долгорочен заем со период на достасување од пет и повеќегодини, кога се работи за заем од инвеститорот и кој е наменет затрговско друштво во негова целосна сопственост и4) долгорочен заем со период на достасување од пет и повеќегодини, кога се работи за заем наменет за воспоставување на трајнаекономска поврзаност и ако е даден меѓу економски поврзани субјекти.148

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиРаботи со хартии од вредност се трансакции со хартии одвредност на пазарот на долгорочни хартии од вредност и пазарот напари и краткорочни хартии од вредност, вклучувајќи ги и трансакциите содокументите за удел во инвестициони фондови кои не се дефинираникако директни инвестиции. Како работи со хартии од вредност сесметаат:1) издавање, воведување и продавање на домашни хартии одвредност во странство;2) издавање, воведување и продавање на странски хартии одвредност во Република Македонија;3) вложување од страна на резиденти во хартии од вредност востранство и4) вложување од страна на нерезиденти во хартии од вредност воРепублика Македонија.Воведување на хартии од вредност значи почеток на тргување сострански хартии од вредност во Република Македонија и почеток натргување на домашни хартии од вредност во странство.Кредитни работи се трансакции на склучување на договори закредит или договори за заем.Емствата и гаранциите во согласност со овој закон се сметаат закредитни работи.Комерцијални кредити се кредити непосредно поврзани сомеѓународниот промет на стоки и услуги, при што еден од учесниците ерезидент. Како комерцијални кредити се третираат и договоренитетрговски кредити, како што се одложено плаќање или авансно плаќање инивното финансирање од страна на банка. Во комерцијални кредитиспаѓаат и работи на откуп на побарувања како што се факторинг,форфетинг и слично, кога првичната трансакција, заради којапобарувањето е настанато, има карактеристики на комерцијален кредит.Финансиски кредити се сите кредити кои не се дефинирани какокомерцијални кредити.Депозитни работи се трансакции кои произлегуваат од договор затековна или депозитна сметка меѓу нерезидент и резидент овластенабанка или меѓу резидент и нерезидентна финансиска институција.Трансфери при извршување на работи на осигурување наживот и кредитно осигурување се трансакции кои настануваат врз основана договор за осигурување склучен меѓу нерезидент (осигурувач) ирезидент (корисник) и обратно, меѓу резидент (осигурувач) и нерезидент(корисник). Еднострани трансфери на средства се преноси на средстваод странство во Република Македонија и од Република Македонија востранство, кои не се резултат на тековни или капитални трансакции меѓурезиденти и нерезиденти.Како еднострани трансфери се сметаат:1) личните трансфери на средства и2) физичките трансфери на средства.Лични трансфери на средства се преноси на средства одРепублика Македонија и во Република Македонија врз основа на семејнизаеми, подароци, мираз, наследства, завештанија, намирување надолгови на доселеник кон матичната земја, пренос на средства на149

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскииселеник во странство, игри на среќа и заштеди на вработени лица воРепублика Македонија кои не се резиденти.Физички трансфери на средства се преноси на платежни средства,монетарно злато и хартии од вредност од Република Македонија и воРепублика Македонија. Монетарно злато е злато, во било која форма,кое не е предмет на купопродажба.3.2. Декларирана надворешна, а се спроведува внатрешнаконвертибилност на денаротДодека обликот на надворешна конвертибилност претпоставувашелиберализација само на тековните трансакции и обврска на земјата да гиконвертира денарските побарувања на странските доверители по основана тековни трансакции, со Законот за девизно работење се воспоставуванов облик на конвертибилност (внатрешна конвертибилност).Пресвртот се прави со регулирањето на трансакциите меѓурезидентите. Резидентите меѓу себе можат да склучуваат трансакции вострански платежни средства, како и трансакции чиј предмет е странскоплатежно средство, само под услови и начин утврдени со овој закон.Тие можат да имаат странски платежни средства на девизни сметки иликако девизни влогови кај банки во Република Македонија, овластени восогласност со Законот за банките. Вакви трансакции не се можни воуслови на надворешна конвертибилност. Тие се забранети. Услов занадворешна конвертибилност е тековните трансакции меѓу резиденти(домашни лица) и нерезиденти (странски лица) да бидат слободни.Ваква одредба е предвидена и со овој закон, меѓутоа, во практикатапревлада слободата за конверзија меѓу резидентите, а многу малку еприсутна практиката со денари да се купува во странство (странцитеда примаат денари и да го искористат правото за нивна конверзија вонивна валута или во друга конвертибилна валута). Новина е и тоа шторезидентите и нерезидентите можат слободно да извршуваат едностранитрансфери на средства од и во Република Македонија, под услови определенисо закон.Со овој закон земјата има преземено повеќе обврски отколку штоимплицира статусот на надворешна конвертибилност на денарот.Предвидена е и либерализација на капиталните трансакции. Подопределени услови, слободни се и директните инвстиции на резидентитево странство и директните инвестиции на нерезидентите во МакедонијаНа нерезидентите кои регистрирале директна инвестиција им сеовозможува слободно да вршат пренос на добивката (конвертирајќи гиденарите во други конвертибилни валути), на средствата добиени соотуѓување на сопственички дел во инвестицијата и при ликвидација надиректната инвестиција.Кај вложувањата во недвижности утврдено е дека резидентите неможат да вложуваат во недвижности во странство (со неколкуисклучоци - дипломатски и конзуларни претставништва), додеканерезидентите можат да вложуваат во недвижности во Македонија подуслови определени со посебен закон.Со различен степен на слобода, односно ограничувања зарезидентите и за нерезидентите регулирани се и другите капитални150

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскитрансакции- издавањето на хартии од вредност, вложувањата во хартииод вредност, кредитирањето меѓу резиденти и нерезиденти, отворање насметки на резидентите во странство (во странски валути) и нанерезидентите во Македонија во денари, итн.3.3. Девизен пазарВо функционирањето на либералистичките начела на девизниотсистем значајна улога треба да одигра девизниот пазар, сфатен какопазар на странски платежни средства. Девизниот пазар ги опфаќа ситетрансакции на купување и продавање на странски платежни средства воРепублика Македонија. Со оглед на определбата девизниот курс да сеформира слободно, очигледна е намерата, да се обезбедиконцентрација на понудата и побарувачката на девизи како услов зареално утврдување на девизниот курс на денарот.Меѓутоа, едно е намерата, а друго е нејзината реализација. Вооперационализирањето на обврската стекнатите девизи да се продаваатна девизниот пазар се овозможи резидентите да ги држат на својасметка стекнатите девизи до 180 дена. Тоа автоматски значи дека за тојдел на средства е осакатена понудата на девизи на девизниот пазар, аслободното формирање на курсот би притискал кон депресирање навредноста на домашната валута.Ваквиот потег е во рамките на сфаќањата со девизните средствада располагаат оние што ги создаваат. Ова правило е често присутно водевизните системи со понагласени девизни ограничувања, какопривилегија на извозниците најпрво да ги задоволуваат своите потребиза странски средства за плаќање, а вишокот да го продаваат надевизниот пазар. Ваквата мерка имаше смисла во системите со девизниограничувања и ценовна нестабилност, со оглед на тоа што, приеветуална депресијација на вредноста на домашната валута,извозниците би морале потребните девизи да ги купуваат по повисоккурс, па би се чувствувале како „оштетени”. Ваквата мерка, меѓутоа, губисмисла во услови кога стабилизационата политика во земјата се водипреку монетарната стратегија на таргетирање на девизниот курс наденаротНаводниците на оштетени се ставени заради тоа штоостварувањето на било кој бизнис не е да стекнува девизи, туку даостварува профит и на домашниот и на странските пазари, во зависностод цената по која ги продава и трошоците врзани со продажбата напроизводите и услугите. Поттикнувањето на извозот со привилегијата даги задржуваат стекнатите девизни средства (со ефекти на растот нанационалното стопанство) не може да биде со долг рок доколку дојде донарушување на односот на цените во земјата спрема странство (прекудевизниот курс). Во такви услови нивниот интерес за извоз ќе престанево моментот кога ќе почне да им се доведува во прашањеостварувањето на очекуваната стапка на враќање преку извознитезделки. Доколку, пак, макроекономската политика обезбедува стабилностна цените и води политика на реален девизен курс јасно е дека таквапривилегирана позиција на извозниците не им е потребна. А тоа што151

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиваква привилегија сè уште постои значи само дека постои проблем сореалноста на девизниот курс на денарот. Се води сметка тие да не серазочараат, овозможувајќи им без многу проблеми да ги задоволуваатсвоите увозни потреби.Во овој контекст уште еднаш ќе потсетиме на потребата одводење на соодветна девизна политика, која во крајна линија се сведувана остварување на политика на реален курс на денарот, со намера да сеобезбеди извозно ориентирано стопанство, вклучувајќи и другаподдршка на потенцијално извозно производство, при што од големозначење е изборот на обликот на девизниот курс (фиксен илифлуктуирачки). Во зависност од тоа се определува и улогата нацентралната банка. Во секој случај таа е значително инволвирана воостварувањето на девизната политика, особено ако монетарнатаполитика, за која е надлежна, ја остварува преку стратегијата затаргетирање на девизниот курс на денарот. Но, за ефектите од вакватаврска поопширно во наредните точки.Во врска со функционирањето на девизниот пазар треба да се имапредвид дека на девизниот пазар учествуваат овластените банки ицентралната банка. Овластените банки склучуваат трансакции закупување и продавање на странски платежни средства во свое име и засвоја сметка, како и во свое име и за туѓа сметка.Другите субјекти можат да склучуваат трансакции за купување ипродавање на странски платежни средства во свое име и за своја сметкасамо со субјекти кои за вршење на такви работи претходно добилеодобрение од Народната банка на Република Македонија.Резидентите кои не се овластени банки и менувачници надевизниот пазар купуваат странски платежни средства за плаќање востранство и продаваат странски платежни средства врз основа нанаплати од странство.Резидентите физички лица можат на пазарот да купуваат ипродаваат странски платежни средства и за други цели.Резидентите, кои не се физички лица, не смеат за вршење насвојата дејност да купуваат или продаваат странски платежни средстваод менувачници.Народната банка на Република Македонија го пропишува начиноти условите под кои се врши купување и продавање на странски платежнисредства во Република Македонија.На девизниот пазар, покрај промптните, може да се вршат итермински трансакции. Под термински трансакции се подразбиракупување и продажба на девизи, кога рокот на исполнување наобврските е подолг од два работни дена, сметајќи од денот насклучувањето на трансакцијата.3.4. Посебни мерки на НБРМНародната банка на Република Македонија на девизниот пазаручествува заради остварување на целите утврдени со монетарната и152

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскидевизната политика. Со монетарната стратегија на таргетирање надевизниот курс на денарот таа ја детерминира девизната политика. Воовој контекст таа интервенира во одбрана на фиксниот курс на денаротна девизниот пазар. Во ситуација кога не е задоволена побарувачката наопределени девизи таа нуди од девизните резерви, а кога има вишок напонуда таа откупува девизи и ги насочува во девизните резерви.Народната банка има посебни овластувања во врска соодржувањето на стабилноста на финансискиот систем и на рамнотежатаво билансот на плаќањата. Кога се јавува опасност од позначителнинарушувања на споменатите рамнотежи НБРМ може да воведе посебнизаштитни мерки. За воведувањето на заштитните мерки Народнатабанка на Република Македонија треба да добие претходно согласност одВладата на Република Македонија. Овие заштитни мерки не смеат да сеприменуваат подолго од шест месеци. По исклучок Народната банкаможе да го продолжи рокот на примената на заштитните мерки врзоснова на претходно добиено мислење од Владата на РепубликаМакедонија.Народната банка на Република Македонија или Владата наРепублика Македонија заради спроведување на санкции наОрганизацијата на обединетите нации или другите меѓународниорганизации чија членка е Република Македонија, можат да воведат идруги заштитни мерки.Во случај на намалување на бруто девизните резерви за 5% вопериод од десет последователни дена, Народната банка на РепубликаМакедонија може да определи рок во кој правните лица - резиденти,мораат девизите кои ги купиле на девизниот пазар да ги употребат заплаќање на своите обврски спрема странство или да ги продадат наовластената банка од која девизите се купени.Заштитните мерки кои се воведуваат во случај на опасност однарушувања во билансот на плаќања и нарушување на стабилноста нафинансискиот систем на Република Македонија, предизвикани одпоголем одлив на капитал од Република Македонија се однесуваат на:- состојбата на сметките на резидентите во странство или нанивните девизни сметки во Република Македонија;- тргување со странски платежни средства, ако е вклученрезидент;- давање позајмици и кредити од резиденти на нерезиденти, како иавансни плаќања од резиденти на нерезиденти или одложени плаќањаод нерезиденти на резидентите;- наплата на пристигнати и ненаплатени побарувања однерезиденти;- пренос на хартии од вредност, готовина, хартии од вредност излато во и од Република Македонија и- трансакции со хартии од вредност и злато меѓу резиденти инерезиденти.Посебните мерки се однесуваат и на:- состојбата на сметките на нерезидентите во РепубликаМакедонија;- тргување со странски платежни средства, ако е вклученрезидент;153

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноски- земање позајмици и кредити на резиденти од нерезиденти, како иавансни наплати на резиденти од нерезиденти или одложување наплаќања од резиденти на нерезиденти;- плаќање на пристигнати и неплатени обврски на резидентиспрема нерезиденти;- пренос на хартии од вредност, готовина, хартии од вредност излато во и од Република Македонија;- трансакции со хартии од вредност и злато меѓу резиденти инерезиденти и- издавање гаранции и/или слични емства и давање залог и другивидови обезбедувања во корист на нерезидент.3.5. Девизни работиПод девизни работи се подразбира трговијата со странскисредства за плаќање, кои вклучуваат девизи во облик на исплата,меници, чекови и валути во облик на банкноти и ситни ковани пари. Вопотесна смисла, со оглед на техниката на меѓународните плаќања,девизните работи претставуваат трговија меѓу банките со исплати.Станува збор за одобрување на износот на девизи на сметката накупувачот кај некој странски кореспондент. Плаќањата ги вршатовластените банки по налог на своите комитенти. За таа цел тиекупуваат и продаваат девизи од домашни и странски лица според курсотшто се формира на девизниот пазар. Прометот се врши телефонскимеѓу големите банки како за стоковните трансакции така и за движењатана капиталот.3.6. Девизен надзор и девизна контролаНадзорот за спроведување на овој закон и прописите донесениврз основа на него во рамките на своите надлежности го вршат:Народната банка на Република Македонија, Министерството зафинансии, Министерството за економија и Комисијата за хартии одвредностОрганите за надзор, според овој закон, се должни да соработуваатмеѓусебно и по барање на некој надзорен орган, на другиот надзоренорган да му ги даде сите потребни информации и податоци кои нанадзорниот орган му се потребни во постапката на извршување назадачите кои произлегуваат од надзорот. Тие се должни меѓусебно да сеизвестуваат за неправилностите кои ги констатирале при вршењето нанадзорот, ако наодите се значајни за работата на другите органи нанадзорот.Народната банка на Република Македонија врши непосреденнадзор над работењето на банките, штедилниците и менувачниците накои им издала дозвола за работа.Инспекциски надзор врз работењето на резидентите кои не себанки, штедилници и менувачници со дозвола за работа, како и нанерезидентите, го врши Министерството за финансии - Државниот154

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскидевизен инспекторат. Резидентите и нерезидентите се должни надевизниот инспектор да му овозможат непречено вршење наинспекцискиот надзор, увид во работењето и на негово барање да му јастават на располагање или достават целата потребна документација иподатоци.Ако инспекторот при вршење на инспекцискиот надзор утврдикршење на законот или друг пропис, со решение ќе нареди да сеотстранат незаконитостите и неправилностите во рокот кој ќе гоопредели. Ако субјектот во рокот кој ќе го определи инспекторот не гиотстрани утврдените незаконитости, односно неправилности инспекторотќе донесе решение со кое привремено ќе забрани вршење наопределена дејност. Привремената забрана ќе важи до исполнување наобврска пропишана во решението.4. Девизниот курс на денарот и политиката на стабилизацијаЗа успешно функционирање на пазарниот систем во РепубликаМакедонија, по осамостојувањето, неопходно било да се совладависоката инфлација. Тоа било приоритетна цел на макроекономскатаполитика, бидејќи во 1992 година инфлацијата достигналахиперинфлациски размери - 1925% годишно. За таквата инфлацијапридонесле директното (селективно) кредитирање и финансирањето набуџетските дефицити од страна на централната банка. Удел имало инедисциплинираното спроведување на политиката на плати помонетарното осамостојување. Споменатите причини упатувале на тоадека совладувањето на инфлацијата не е задача само за централнатабанка, туку и на другите сегменти на макроекономската политика.Особено било значајно да се воспостави цврста финансиска дисциплинаво стопанството со примена на рестриктивни монетарни и фискалнимерки, со ограничување на личната потрошувачка преку политиката наплати и со политиката на девизниот курс на денарот.По успешното совладување на инфлацијата, макроекономскатаполитика на земјата политиката на економска стабилизација, сфатенакако одржување на стабилно ниво на цените и стабилен девизен курс наденарот, ја спроведуваше преку монетарната, фискалната и девизнатаполитика. Во напорите за асоцирање во Европската Унија и воеврозоната, од 1995 година, дојде до промена во монетарната политикаво таа смисла што се спроведуваше сратегија на таргетирање надевизниот курс на денарот. Иако според девизниот закон политиката накурсот на денарот беше определена како политика на флексибилен(флуктуирачки) со оваа промена девизниот курс на денарот сетретираше како фиксен и служеше како номинално сидро навнатрешната стабилност која требаше да ја обезбеди монетарнатаполитика. Веќе во јуни 1998 година беше деклариран конвертибиленстатус на денарот. И денеска монетарната политика се потпира врзполитиката на фиксен курс на денарот. Во меѓувреме, успешно сеостварија целите на ценовна стабилност како важни цели намакроекономската политика (општото ниво на цените и курсот наденарот), меѓутоа, изостана остварувањето на другите цели(задоволителна динамика на раст на БДП, пораст на вработеноста,пораст на стандардот, урамнотежување на односите со странство, итн.155

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиВо наредните точки ќе се обидеме да ги објасниме причините ипоследиците за изостанувањето на другите споменати цели намакроекономската политика. Целта е да се укаже дека одделнитеинструменти и мерки за остварување на целите на макроекономскатаполитика треба да се посматраат не само од аспект на нивното посебноделување, туку, и пред сè, во нивното интерактивно делување. Тоаособено се однесува на делувањето на политиката на девизниот курс,особено преку изборот на режимот на девизниот курс (фиксен илифлуктуирачки).4.1.Стабилноста како претпоставка на растотВо заднината на ставот за стабилноста како претпоставка наразвојот лежи сознанието за потребата од поизедначени услови застопанисување на стопанските субјекти на домашниот и на странскитепазари. Во основа тоа се постигнува со пазарно формирање на цените ина курсот (како врска меѓу домашните и странските цени), тоа значи, примногу мала интервенција на државата во областа на цените и призначителна либерализација на економските односи со странство.Изложени на конкуренција (внатрешна и надворешна), на стопанскитесубјекти не им останува ништо друго освен борбата за повисоки добивки(основа на нивниот побрз развој) да ја водат преку зголемување напродуктивноста на трудот и економичноста во работењето, какосуштински фактори на задоволителен одржлив развој.Веќе рековме дека поизедначените услови не се еднаш засекогашдадени и дека тие, во зависност од движењата на цените во земјата и востранство, остварувани под присила на понудата и побарувачката, семенуваат, а со тоа се менува и позицијата на стопанските субјекти востекнувањето на националниот доход. И сè додека тоа се случува воуслови на конкуренција, поместувањата во односите на цените надомашните производители се пожелни, а субјектите кои во променетиуслови не се во состојба да остварат задоволително ниво на доход,треба да бидат подготвени и на стечај и ликвидација. Меѓутоа, не смееда се заборави дека положбата на субјектите во стекнувањето надобивка се менува доколку не се одржува врската меѓу домашната истранските структури (на најзначајните партнери) на цените прекупоместувањето на девизниот курс. Курсот кој не ги одразуваспоменатите промени во цените (во насока на девалвација илиревалвација на вредноста на националната валута) генерирадиспаритети во цените (со што се нарушуваат изедначените услови застекнување на доход) кои, како пазарни информации, неповолно сеодразуваат и врз развојната ориентација на стопанските субјекти.За мала економија каква што е македонската (нужно извозноориентирана) курсот, всушност, е подеднакво (да не речеме дури ипобитен) важен индикатор за ефикасно остварување на главнитефункции на пазарот - алокативната, дистрибутивната, селективната,информативната. Во секој случај, не смее да се испушти од предвиддека покрај стабилноста на цените во земјата треба да се води сметкадека и курсот е цена (на странските валути изразена во домашни пари)156

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскисо сите реперкусии што произлегуваат од тоа. Тој е израз на цените воземјата и односите меѓу домашните и странските цени, меѓутоа, и влијаеврз цените во земјата, како фактор за стекнување на добивка и алокаторна акумулацијата во земјата.4.2. Стабилноста (внатрешна и надворешна) и режимот надевизниот курсНема општ одговор за тоа кој облик на девизен курс најмногупридонесува за остварување на економската стабилизација. Кој облик енајпогоден зависи од многу околности и затоа решенијата се различни засекоја земја.Најпрво зависи од правилата со кои е регулирана материјата надевизните курсеви во меѓувалутните односи во светот. Кога фикснитекурсеви беа темел на меѓувалутните односи во светот (утврдени соСтатутот на ММФ) постоеше можност и за девалвација и за ревалвацијана девизните курсеви, но под определени услови. Во современитемеѓувалутни односи, фиксните курсеви се напуштени како обврска ипостои слобода на избор на обликот, во зависност од потребите наодделни земји, но суштествено е да се избегнуваат промени кои би гизаострувале односите меѓу одделни земји (доколку се води политика наосиромашување на соседите). Во овој контекст суштествено различни сепозициите на земјите чии валути функционираат и како светски пари(монетарни резерви за останатите земји) од земјите кои ја немааттаквата можност (привилегирана позиција остварена во процесот надематеријализација на парите и демонетизирањето на златото одмеѓународниот монетарен систем).Слободата во изборот, меѓутоа, не значи дека нема значење којоблик ќе се примени. Изборот е суштествено определен од тоа далитреба да се оствари стабилизација на економските текови или веќеостварената стабилизација треба да се одржува. Во овој контекст,изборот е определен и од статусот на националната валута, особено одтоа дали таа е конвертибилна или не е, дали се има намера да севоведе конвертибилен статус или да се одржува, а ако е воведенаконвертибилност (како што е случај со денарот) дали е фактичка илисамо декларирана (повеќе како техника на замена на една во другавалута).Посебно е значајно на кое ниво е утврден девизниот курс. Притоа,суштествено е тој да биде реален т.е. рамнотежен, па таквата својаулога може да ја одигра и како фиксен и како флуктуирачки.4.2.1. Режимот на фиксен курс и стабилностаИ во услови на доминантност на флуктуирачките курсеви вомеѓувалутните односи во светот, режимот на фиксен курс нанационаланата валута може да се искористи во политиката на економскастабилизација. Во овој контекст, покрај повеќе примери од други земји,157

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскидоволно илустративно е и искуството на Република Македонија помонетарното осамостојување на земјата. Со рестриктивна монетарна ифискална политика мошне брзо инфлацијата беше сведена наедноцифрена бројка, а курсот одржан на стабилно ниво (со еднадевалвација од околу 16% во 1997 година).Повеќепати е укажувано на успешната политика настабилизацијата на цените во земјата со поддршка на одржување нафиксен девизен курс на денарот (во услови кога се дефинира декакурсот на девизниот пазар се формира слободно). И тоа е точно какофакт. Меѓутоа, нема согледувања дали стабилизационите ефекти врзцените во земјава немаше да се постигнат само со рестриктивнатамонетарна и фискална политика, со оглед на тоа што таквите политики јаограничуваат побарувачката воопшто и посебно, побарувачката надевизи, а тоа влијае врз одржување на стабилност на девизниот курс.Сепак, водењето на политика на фиксен девизен курс, на извесен начини во извесен степен, се реализираше со тоа што курсот не се менувашени кога постоеше поголема понуда на девизи на девизниот пазар (но,веројатно, затоа што се откупуваа за зголемување на неопходното нивона девизни резерви) ниту кога почнаа да се зголемуваат дефицитите вонадворешно - трговскиот и платниот биланс.Нема ни согледувања за оправданоста на истрајноста воводењето на политика на фиксен курс на денарот (дури и кога епреценет), особено од аспект на неговото влијание во процесите напреструктурирање на стопанството во насока на изградба на извозноориентирана структура. Само се укажува, од една страна, на негативнитепоследици од водењето на таквата политика: затворањето на бројникапацитети (како нерентабилни), зголемувањето на дефицитот вонадворешно-трговскиот и платниот биланс (поради побрз пораст наувозот од извозот), зголемување на надворешниот долг, а од друга, наранливоста и неизвесноста на политиката на стабилизација која сепотпира врз дознаките од странство и врз високи очекувања на директнистрански инвестиции во урамнотежувањето на економските односи состранство.Во објаснувањето на истрајувањето на политиката на фиксен курссè поочигледно е или дека немало концепт за развој на извозноориентирано стопанство или пак, се сметало дека постојната структурана стопанството била поволна, па политиката на фиксен курс наденарот на утврденото ниво овозможува таа натаму да се развива иподобрува.Интересно е што одржувањето на фиксниот курс на денарот вооднос на еврото продолжи, и покрај податоците за остварување напобрз раст на цените во земјава отколку во земјите на еврозоната.Истрајноста, и покрај негативните последици, може да се објаснисамо со обврската за одржување на конвертибилноста на денарот, состравот стабилизационата политика да се оцени како неуспешнадоколку се премине на флексибилен девизен курс на денарот, анајпосле, и со стравот дека поместувањето на курсот може да создадепритисоци врз цените во земјава и да ги загрози остварувањатапостигнати во стабилизирањето на цените. Притоа, се испушта одпредвид дека конвертибилноста не може да се одбрани само со158

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскификсирање на курсот, особено не кога доаѓа до расчекор во движењетона цените меѓу земјава (со побрз пораст) и земјите на еврото (спремакого денарот има фиксен курс). Доколку курсот не ги одразува таквитепромени настануваат нови дискрепанци во цените на штета наизвозната ориентираност на фирмите и се создаваат услови за поголемаатрактивност на увозот.Неоснован е и стравот дека со напуштањето на фиксниот курс ипреоѓањето на флексибилен би можело стабилизационата политика дасе оцени како неуспешна и да се загрози оствареното стабилизирање нацените. Зашто, преоѓањето на флексибилен курс не мора да значи идерогирање на внатрешната стабилност на цените, доколку се водидоследна монетарна и фискална политика. Во суштина, стравотпроизлегува од свеста за преценетоста на курсот, па со неговотофлуктуирање се очекува депресирање, со што би поскапел огромниотувоз и би довел до пораст на нивото на цените во земјава.Аргументите за оправдување на истрајноста на одржувањето нафиксен курс на денарот се зголемуваат со оддолжувањето на времетона неговата примена. По неколкугодишното доследно спроведување наполитиката на фиксен курс, се формира структура на производство ипотрошувачка детерминирани од нивото на курсот кое генерирадефицити во надворешно-трговскиот и платниот биланс, се формирааинтересни групи кои имаат полза од стабилноста на фиксниот курс(вклучувајќи ја и државата со долговите во девизни средства 103 ), афлуктуирањето (во очекувана насока на депресијација) би им јавлошило материјално- финансиската позиција. Што повеќе се одложувакорекцијата на курсот толку повеќе се кумулираат негативнитепоследици, поради кои и се одложува промената на политиката накурсот на денарот. Штетите, сигурно, би биле незначителни доколкукурсот благовремено ги одразуваше промените во нивоата на цените воземјава и во странство, а притоа се водеше цврста (рестриктивна)монетарна и фискална политика, со што би се намалил притисокот врздепресијација на курсот на денарот.Може да се каже дека со одложувањето на неизбежнотоприспособување само се потхранува илузијата дека може да се живеенад можностите кои ги создава стопанството, а всушност само се одлагаплаќањето на цехот од таквата практика. Укажувањето на негативнитеефекти од промената на курсот се нереални доколку не се зематпредвид и ефектите од одложувањето на таквиот потег. Чистодушегрижништво е да се брани постојната нереална потрошувачка воземјава, а да не се води сметка за иднината, со оглед на последиците однеостварениот развој (заради дестимулирањето на извозноориентираното стопанство) и за последиците од влошувањето нарамнотежата во економските односи со странство. Од овој аспект,земјата е подолго време во маѓепсан круг. Пробивот во остварувањетона преструктурирањето на стопанството со нагласена извознаориентираност се очекува како основа за остварување на одржлив103 Станува збор за долговите во евра за издадените обврзници по основа нарегулирањето на девизните заштеди на граѓаните од поранешната заедничка држава,по основа на денационализацијата и други девизни обврски, вклучувајќи ги иемитираните еврообврзници.159

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиразвој, а не може да се оствари доколку продолжи стратегијата застабилизација со фиксен курс како номинално сидро на внатрешнатастабилност (кој апресира, генерира високи каматни стапки и низок раст).Штетите ќе бидат неспоредливо поголеми доколку и понатаму сеодлагаат неизбежните корекции на политиката на курсот. Зашто, соодлагањето се кочи извозната ориентација на фирмите (тековно иразвојно), а се зацврстува стопанска структура на увозно зависнаекономија, толку зависна што може да се одржува само со зголемувањена девизните дознаки од вработените во странство и со постојан порастна странски директни инвестиции или долгови. Но, подолго време сепоставува прашањето: дали е тоа можно на долг рок? Можат липривремено вработените во странство да ги финансираат незаситнитеапетити за увоз во земјата? Што е тоа што странците би ги тералопостојано да вложуваат во Македонија? Има ли некој рецепт долгот дане се врати?4.2.2 Режимот на флуктуирачки курс и стабилностаНема сомневање дека со напуштањето на конвертибилноста надоларот во злато, а преку него и на другите валути, и задоволувањето соконвертибилност на една во други валути - и системот на фиксни курсевисе лизгаше кон флуктуирачки курсеви, во најразлични варијанти: одфиксни (но приспособливи) до слободни. Логиката на интересот накапиталот јасно покажа дека со зголемувањето на противречностите воразвиените капиталистички земји и меѓу нив, од една страна, и меѓуразвиените и земјите во развој, од друга страна, „валканото”флуктуирање преоѓаше во слободно, како последна можност наекономски посилните - дел од своите тешкотии да префрлат врз другиземји. И укинувањето на конвертибилноста во злато, и флуктуирањетона девизните курсеви беше изнудено од потребата за поголемамонетарна независност на развиените капиталистички земји (особено наСАД), бидејќи со секојдневното приспособување на курсот се одлагаатнеопходните зафати на домашната економска сцена (наспротипостојаната потреба од приспособување во услови на одржувањереален фиксен курс).Се дојде дури и до ситуација кога се бара земјите кои остваруваатсуфицити во надворешно-трговската размена да ги ревалвираатсопствените валути (т.е. тие да извршат промени во сопственитемакроекономски политики), иако проблемот не е кај нив. Во такваситуација се наоѓа Кина. Таа е под притисок да го ревалвира јуанот, иакофиксниот курс го има утврдено уште во 1995 година. Споредекономската логика, промени во политиката треба да настанат во САД, ане во Кина. Таа би била „одговорна” за состојбите само доколку вомеѓувреме извршила девалвација на вредноста на националната валутаза да оствари предности во размената со САД.Меѓутоа, иако нема економска логика од аспект на евентуаленсветски монетарен поредок, Кина пристапи кон минимално ревалвирањена јуанот. А тоа сигурно не би го направила доколку доларот, иаконационална валута, не врши функција на светска резервна валута.160

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиНа овој пример се покажа дека САД ги исцрпија можностите заекспанзија и од флуктуирањето на доларот, па наместо да преземасериозни зафати во националната економија, вршат притисоци надоларски суфицитните земји да ги ревалвират сопствените валути, да гозголемат трошењето и да го забават растот, за да не влијаат неповолноврз тековниот биланс на САД, а со тоа и за натамошно намалување навредноста на доларот.Ваквите меѓународни случувања немаат особено директнозначење за македонската економија, меѓутоа, треба да се имаатпредвид, од аспект на немоќта на најразвиената земја да го одржувафиксниот курс на доларот, па и на недоволноста на флуктуирачкиот,доколку навреме не презема соодветни мерки за стабилизација наекономските текови во земјата. Притисоците во насока другите да сеприлагодуваат може да функционира извесен период, меѓутоа, прашањена време е кога на таквите барања нема да им се удоволува.Постепеното релативно намалување на доларските монетарни резервиво светот е сигнал дека резервираноста кон него се зголемува.Со горната елаборација се релативизира и значењето нафлуктуирачкиот курс за македонската економија. Факт е декапроблемите не се решаваат ниту само со политика на фиксен ниту самосо политика на флуктуирачки курс на денарот. Суштествено е, значи, дасе избере режим кој најмногу соодветствува на остварувањето нацелите на макроекономската политика на земјата. Нема меѓународнарегулатива која го ограничува изборот. Тој во основа зависи одпотребите на макроекономската политика на стабилизација како основаза остварување на задоволителен одржлив развој. А тоа значи возависност од фазата во остварувањето на политиката на економскастабилизација.Веќе рековме дека со утврдувањето и водењето на политика нафиксен курс на денарот во средината на последната деценија одминатиот век, макроекономската политика оствари очекувани резултативо сузбивањето на инфлацијата и во стабилизирањето на цените воземјата. Меѓутоа, проблематично е продолжувањето на таквата политикабез оценка на неговото влијание врз посакуваното преструктурирање настопанството во насока на нагласена извозна ориентираност, врз растоти стабилноста на економските односи со странство.Неповолните ефекти во споменатите сфери јасно покажаа декадевизниот курс, со нивото на кое беше утврден, не ги одрази домашнатаструктура на цените и структурата на цените во еврозоната, на тој начинда се обезбеди (условно речено, девалвационен ефект) и наметнепоголема извозна ориентираност на постојното стопанство, извозноориентиран развој, и врз таква основа да се оствари забрзан раст,зголемување на вработеноста, урамнотеженост на односите состранство, пораст на стандардот итн.Нема сомневање дека е тешко да се определи кое е нивото накурсот за тој да биде урамнотежен. Неопходни се потемелни ипоопсежни анализи евентуално да се укаже на таквото ниво. Меѓутоа,само практиката може да го потврди или отфрли евентуалниот предлог.А во меѓународен систем на флуктуирачки курсеви тестирањето енајдобро да се направи со примена на некој облик на флуктуирачки курс161

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскина домашната валута. Штета е што тоа не се направи по успешнотосузбивање на инфлацијата и остварената стабилизација на цените воземјата. Со доследно продолжување на таквата политика немашеголеми опасности од несакани осцилации на курсот на денарот, а соевентуалните промени (нагоре или надолу) би се спречиле неповолнитеефекти од интервенциите да се брани фиксниот девизен курс наденарот. Осцилациите на курсот се последица и на надворешнивлијанија. Меѓутоа, тие се, пред сè, последица на внатрешните движењаво земјата. А доколку тие се урамнотежени, опасноста од осцилирање накурсот е сведена на минимум.Таквиот пристап не би бил во спротивностни со декларираната конвертибилност на денарот, но за тоа вопонатамошните разгледувања.Во секој случај, кога е веќе наметнат како можен во меѓувалутнитеодноси во светот (наспроти порано задолжителниот систем на фиксникурсеви), примената на режимот на флуктуирачки курс на домашнатавалута зависи од потребите на макроекономската политика. Станувадури и небитно кој режим на курс ќе се применува доколку тој е утврденна ниво на рамнотежа на националната економија. Проблем е акостанува нереален. Со одржувањето на фиксен курс по секоја цена седаваат погрешни пазарни информации за извозно-увозните и развојнитеактивности на стопанските субјекти, додека водењето на политика нафлуктуирачки курс таквите информации ги коригира навремено и неманеповолни последици врз споменатите активности, освеннеизвесностите својствени за пазарно стопанисување. Сè додекафлуктуирањето, и кога е слободно, е во обем битно да не ги загрозувакалкулациите за таквите активности (слично како прифатлива стапка наинфлација во земјата).4.3. Режимот на девизниот курс и конвертибилноста надомашната валутаВеќе споменавме дека режимот на девизниот курс нанационалната валута не е од пресудно значење за функционирањетоза современиот облик на валутна конвертибилност (утврден во членот 8,оддел 2, 3 и 4 од Статутот на ММФ). Статусот на валутнаконвертибилност може да се брани и со фиксни и со флуктуирачкикурсеви, а кој режим ќе се избере зависи од тоа дали се отвора процесна постигнување на конвертибилност или таа е постигната и треба да сеодржува. Сепак, најмногу зависи од подготвеноста да се води доследнаполитика на економска стабилизација, сфатена како остварување настабилност на цените и курсот, и подготвеност за консеквентносправување со субјектите кои не се во состојба во такви услови настопанисување да опстанат на пазарот.Суштествено е конвертибилноста на валутата да е фактичка, т.е.да ја изразува способноста на стопанството тековните побарувања настранците во националната валута да ги конвертира во другиконвертибилни валути, во валута на земјата која бара конверзија или воСПВ. Ако состојбата е таква, тогаш е сигурно дека нивото на девизниоткурс е реално, а одбраната на конвертибилниот статус на националната162

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскивалута може со подеднаков успех да се остварува и со режим на фиксени со режим на флуктуирачки курс. Притоа, и во едниот и во другиотрежим суштествено е воспоставената врска, преку единствениот курс,меѓу домашното и странските стопанства, меѓу домашните и странскитецени, да не се нарушува, т.е. да се брани неговата стабилност.Одбраната, меѓутоа, не смее да биде по цена на одржување било напреценета било на потценета вредност на домашната валута. Курсотмора да ги одразува промените во нивоата на цените, а тоа значи декапри режим на фиксен курс приспособувањето треба да се врши сосукцесивни девалвации или ревалвации, а при режим на флуктуирачкикурс приспособувањето ќе се врши низ процесите на депрецијација иапрецијација на националната валута.Последиците од одржување на стабилен, но нереален девизенкурс, на подолг рок, се мошне негативни и за тековните стопанскидвижења и за утврдување на развојните планови на стопанскитесубјекти. Затоа може да се каже дека при остварена фактичкаконвертибилност на националната валута, нивото на курсот е реално, анеговата стабилност ќе се брани со подобрување на квалитативнитефактори на стопанисување во земјата, како клучна основа заподобрување на материјално-финансиската позиција на стопанскитесубјекти. Ако не успее одбраната, подобро е нивото да се промени,отколку да се брани по цена на негово потценување или преценување.Во случај, пак, да се настојува, за извесен период, да севоспостави конвертибилен статус на националната валута,утврдувањето на рамнотежниот (реалниот) курс избива во преден планна макроекономската политика. Со оглед на тоа што во ваква ситуацијасе наоѓаат помалку развиените економии (државите кои ги користатодредбите за времено ослободување од обврските по членот 8 одСтатутот на ММФ, односно ги користат одредбите од членот 14 одспоменатиот документ) прашањето на изборот на висината на девизниоткурс на националната валута е мошне суптилно.Суптилноста произлегува оттаму што висината на единствениотдевизен курс, како курс на рамнотежа, има можност да се утврди несамо со девалвација на интервалутарната вредност на домашнатавалута во степен што овозможува да се отстранат сите диспаритети и воземјата и спрема странство, туку и со мерки што се компатибилни сопринципите на слободната трговија, како што се царините и другитеувозни давачки и извесни мерки за стимулирање на извозот. Сокоординацијата во утврдувањето на курсот, со примена на пасивна иактивна заштита на домашното производстгво, се избегнува непотребнопотценување на вредноста на домашната валута. Меѓутоа, треба да сеима предвид дека тие се компатибилни со принципите на Фондот сèдодека, еднаш воведени, се одржуваат, но не се зголемуваат, а пожелное да се утврди и план за нивно постепено намалување, до ниво на коетие мерки се застапени во земјите со кои се има најразвиена размена.Кога таквите мерки се сведени на споменатото ниво, а утврденото нивона курсот се покаже како рамнотежно, воведувањето конвертибилност елогична последица.Односот на режимот на курсот и конвертибилниот статус нанационалната валута се комплицира во случај кога се декларира163

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскиконвертибилност на валутата, без доволно, па дури и противречнисознанија за реалноста на девизниот курс. Доколку режимот на курсот ефиксен набрзо ќе настанат проблеми кои произлегуваат или одпреценетоста или од потценетоста на домашната валута, а ефикаснатамакроекономска политика, и покрај декларираната конвертибилност, ќеизврши корекција на курсот, за да не се ѕидаат диспаритети во цените(се разбира, доколку пред тоа не успее со други мерки да го отстранинеповолното влијание на нереалниот курс). Ако пак режимот на курсот ефлуктуирачки, под силата на понудата и побарувачката на девизи, воуслови на „неиспеглани“ диспаритети, курсот или ќе депресира или ќеапресира, тежејќи кон рамнотежно ниво.Случајот со декларираната конвертибилност на денарот е посебенслучај и уште покомплициран. Формално се прифатени обврските одчленот 8 од Статутот на ММФ (надворешна конвертибилност), а восуштина се работи за понизок степен на мултилатерализација наденарот во меѓународниот платен промет. Замената на една во другивалути се врши, во најголем дел, меѓу домашните субјекти и од позицијаво која со девизите располагаат оние што ги стекнуваат (внатрешнаконвертибилност), а субјектите што не се во таква позиција, ако имаатпотреба за странски средства на плаќање за тековни трансакции, сејавуваат на девизниот пазар. Меѓутоа, на пазарот како понудувачи сејавуваат само дел од девизите што ги стекнале „создавачите”, со огледна тоа што правните лица девизниот прилив можат да го задржуваат насвоите сметки до 180 дена како депозит кај овластените домашни банкиза работа со странство.4.4. Истовремена потреба од стабилен и реален девизен курсна денаротВо современите меѓународни монетарни односи, по напуштањетона конвертибилноста во злато и фиксните курсеви (како нејзининхерентен облик), со преоѓањето на конвертибилност на една во другивалути, изборот на режимот на девизни курсеви е право на секоја земја,иако од страна на ММФ се очекува земјите членки да одржуваатвнатрешна стопанска стабилност, како предуслов за неопходнатастабилност во меѓувалутните односи во светот.Во овој контекст слободно може да се каже дека земјата, и придекларирањето на конвертибилност на денарот, имала можност даизбере меѓу режимот на фиксен и режимот на флуктуирачки курс наденарот. Факт е дека, и покрај определбата за слободно формирање надевизниот курс, земјата одбра политика на фиксен девизен курс. И тоа е,секако, поради тоа што декларираната надворешна конвертибилност наденарот ја сведе на внатрешна конвертибилност (проширена и соконвертибилност на капиталните трансакции) со намера да се стимулирапоголем прилив на странски капитал во земјата. Можеше да се избере иполитика на флуктуирачки девизен курс, меѓутоа, за странците бипостоела неизвесност во врска со нивото на курсот по кој би гиконвертирале заработувачките во денари во некоја конвертибилна164

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскивалута. Секако, поради неверувањето дека земјата ќе води доследнаполитика на економска стабилизација.Со ваквиот избор носителите на економската политика покажаа,од една страна, дека имаат сериозни намери на странците да имовозможат конверзија на денарите во конвертибилни валути по стабилен(фиксен) курс, но од друга страна, дека не се подготвени тоа да гогарантираат и со политика на флуктуирачки курс на денарот, кој не моранеприфатливо да осцилира, доколку се води соодветна (стабилизациона)монетарна и фискална политика во земјата на подолг рок. Можеда се каже дека токму поради неподготвеноста да се води подолгорочнастабилизациона политика се пристапило кон решение со кое на странцитеим се гарантира конверзија по стабилен курс. На ваков заклучокнаведува и повеќегодишното истрајување на непроменливост на курсотна денарот, дури и во ситуација кога неговата примена генерира нестабилноство надворешно економските односи на земјата.Изостанувањето на очекуван прилив на странски директниинвестиции и создавањето на големи дефицити во надворешнататрговија и во тековниот платен биланс ја наметнуваат потребата одпреиспитување на политиката на фиксен девизен курс, уште повеќе штоекономската политика покажа дека во извесен период на време јасовлада инфлацијата и ја сведе на ниво на конкурентските земји. Ако сесака, значи, може да се води политика на стабилен курс и во режим нафлуктуирачки курс на денарот, со оглед на меѓузависноста на цените икурсот.Во контекст на потребата за одржување на стабилен девизен курсна денарот (заради обезбедување на задоволително ниво на прилив настрански капитал) и за надминување на неповолните тенденции вонадворешно економското работење, се наметнува потреба одистовремено водење на политика на стабилен, но реален девизен курсна денарот. Стабилноста може да се постигне и со режим на фиксен и сорежим на флуктуирачки курс, со тоа што при режим на фиксен курс многупоголема е комоцијата на монетарната власт, бидејќи проблемите одевентуалната преценетост (или потценетост) на курсот се одлагаат заизвесен период, додека при режим на флуктуирачки курсеви, сосекојдневните промени на курсот на девизниот пазар, ефектите сечувствуваат непосредно, а монетарната власт е секојдневно на удар.Од ова јасно произлегува дека не е неважно, но не е суштественокој режим на девизен курс ќе се одбере. За развојот на националнатаекономија од суштествено значење е да се обезбеди механизам низ којдевизниот курс ќе се одржува како реален (рамнотежен), доколкуекономската политика не е во состојба да обезбедува стабилност нацените во земјата. Економската политика не треба да допушти подолгпериод на потценет или преценет курс, бидејќи потоа прашањето нареалноста на курсот станува амбивалентна цел. Од една страна ни епотребна, дури и сакаме да ја обезбедиме, но од друга страна, енеприфатлива, зашто со доследното остварување на таквата политика,по периодот на негова преценетост, на пример, би дошло до влошувањена условите на стопанисување на гранките и групациите што се многузависни од увоз или на субјектите кои се должници во странски средствана плаќање.165

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиСо политика на реален курс стабилноста се одржува со зафативо домашното стопанство, а ако курсот мора постојано да се поместуваза да биде реален само се покажува дека стабилизационите зафати воземјата се недоволно успешни. Со оглед на тоа може да се каже дека наРепублика Македонија и се попотребни реперкусиите кои гипредизвикува реалниот и стабилен девизен курс на денарот врзоднесувањето на стопанските субјекти, во таа смисла, со подобрапроизводствена ориентација, со поголема продуктивност на трудот иекономичност во работењето, да изборат поголем доход. Меѓутоа, акотоа не може да се обезбеди, подобро е да се одложат неопходнитевнатрешни зафати на планот на интензификацијата на стопанисувањето,со поместување на курсот, отколку да се ѕидаат големи диспаритети, зачие израмнување, по извесен период, се неопходни поголеми промениво интервалутарната вредност на домашната валута. „Средбата совистината” не може да се избегне. Само прашање на време е дали сонеа ќе се соочуваме секојдневно (во помал интензитет) или ќе јапролонгираме на подолг рок, но со многу силен интензитет (зарадиѕидањето на диспаритетите, кои еден ден мораат да се „испеглаат”, акосе сака рационално вклучување на стопанството во меѓународнатаподелба на трудот).Од горното јасно произлегува дека нема аргументи со кои биможела да се оправдува политика на манипулирање со девизниот курс.Ефектите од таквата политика се со ограничен дострел, а негативнитеимпликации врз надворешно-економските односи и врз внатрешнитетекови на стопанството се многу потешки.5. Контрапродуктивноста на декларираната конвертибилностна денарот во 1998 година во услови на фиксен курс наденаротИако операционализацијата на конвертибилниот статус наденарот е сведена на техника на замена на нашата во други валути (ворамките на остварените девизни средства во земјата), а не, воизворното значење на валутната конвертибилност утврдена споредСтатутот на ММФ, како афирмација на националната валута вомеѓународните плаќања (надворешна конвертибилност), РепубликаМакедонија (независно дали по сопствен избор или по сугестии наФондот) водеше макроекономска политика подредена на обврските заодржување на таквиот статус на денарот (иако тоа никаде не сеспоменува). Во таа смисла зборува и тоа што, иако курсот на девизниотпазар требаше да се формира слободно, земјата стабилизационатаполитика ја водеше со фиксен курс, како номинално сидро навнатрешната стабилност.Нема информации од кои би се извлекол заклучок штопретежнало во определбата за такво решение, меѓутоа, не може да сеизбегне впечатокот дека тоа е направено со намера на странците да имсе создаде сигурност во наплатата на нивните побарувања по основа натековните трансакции, а подоцна и по основа на капиталнитетрансакции, по стабилна цена на странските валути, со цел да се стекненивна поголема доверба во земјата и да се поттикнат да вложуваат во166

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскинеа. Се разбира, намерата не е погрешна, меѓутоа, сето тоа исто така биможело да се постигне и со политика на флуктуирачки курс на денарот,доколку економската политика успее да одржува релативно стабилнониво на цените во земјата во однос на странство (што и го покажа вогодините пред декларирањето конвертибилност). Краткотрајнитепоместувања, со осцилации нагоре и надолу, не би ги оштетилевложувачите доколку тие остваруваат задоволително ниво на профит (ипокрај промените во курсот), особено што странските вложувања, вооснова, би биле извозно ориентирани. Проблем е, меѓутоа, тоа штостранските побарувања во денари во основа произлегуваат од трговија,банкарство, осигурување, електродистрибуција, телекомуникации,вложувања во хартии од вредност, т.е. сектори од кои се извлекуваатпрофити од работење во земјата, а не од активности во странство.Намерата не беше погрешна, меѓутоа, во практиката се покажадека од обезбедувањето на сигурност дека денарските побарувањастранските инвеститори ќе можат да ги заменат во конвертибилни валутипо фиксен курс, земјата немаше некој поголем прилив на странскикапитал. Сè уште е во очекување дека ќе дојде до пресврт во странскидиректни вложувања, во таа смисла да ја ублажат нерамнотежата вотековниот биланс и да го забрзаат растот на економијата. Прашање едали тоа и ќе се дочека доколку продолжи со потпирање само нафиксниот курс, кој веќе генерира диспаритети во земјата и спремастранство, загрозувајќи го преструктурирањето на стопанството вопосакуваната насока на негова извозна ориентираност. Време е да сеоцени и потенцијалот на земјата за странски директни инвестиции. Веќедолго време се живее во илузии дека Македонија е дестинација во којастранските инвеститори одвај чекаат да дојдат.Табела 4Селектирани економски индикатори за стопанските движења вопериодот 1999-2007 година1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007Стапка на реален 4,3 4,5 -4,5 0,9 2,8 4,1 4,1 4,0 5,9пораст на БДП (%)Инфлација (крај на 2,3 6,1 3,7 1,1 2,6 -1,9 1,2 2,9 6,1период)Салдо на буџет. 0,0 1,8 -7,2 -5,7 -1,1 0,0 0,2 -0,5 0,6биланс (% од БДП)Салдо на тековна -1,8 -2,7 -6,9 -10,0 -4,0 -8,4 -2,7 -0,9 -7,5сметка (%од БДП)Покриеност на2,8 3,7 4,7 4,0 4,1 3,5 4,4 5,3 4,7увозот со девизнирезерви (месечна)Трговски биланс -496 -691 -527 -806 -851 -1139 -1063 -1285 -1630(мил. долари)Стапка на32,4 32,2 30,5 31,9 36,7 37,2 37,3 36,0 34,9невработеностНадворешен долг 40,9 43,1 43,5 43,5 39,7 38,7 39,1 37,8 -(мил. долари)Девизни резерви 450 700 756 725 893 975 1325 1866 2240(мил. долари)Просечен девизен 60,62 60,73 60,91 60,98 61,26 61,34 61,30 61,19 61,18курс МКД/ЕУРИзвор: Основни економски индикатори за Република Македонија, НБРМ167

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиСелектираните податоци за стопанските движења во РепубликаМакедонија по воспоставувањето на конвертибилен статус на денаротпокажуваат дека стабилизационата политика е целосно успешна самово одржувањето на стабилност на девизниот курс на денарот и,делумно, во одржувањето на едноцифрена стапка на инфлација.Значаен пораст е остварен и во зголемувањето на девизните резерви наземјата (дури и над потребните). Таквите резултати, меѓутоа, сеостварија на сметка на динамиката на растот, со нарушување нарамнотежата на економските односи со странство, со одржување нависоко ниво на невработеност (со сите последици што произлегуваат одтоа), со сè понагласени барања за поддршка на производството иизвозот, итн. Тоа се последици кои ја доведуваат во прашањеуспешноста на самата политика на стабилизација во секторот на курсоти цените, и по којзнае кој пат предупредуваат дека стабилизацијата не ецел сама за себе.Табела 5Видови на девизни резерви во Република Македонија во периодот2003-2009 година- во милиони евраМонетарнозлатоСпецијални правана влечење -СДР1, ДевизнирезервиРезервнапозиција кајММФДевизиВКУПНО2,Другидевизнисредства2003 29,7 0,3 0 685,00 715,00 33,22004 63,6 0,6 0 652,80 716,90 11,92005 94,9 0,7 0 1.027,30 1.122,90 13,22006 105,4 2,3 0 1.309,00 1.416,70 17,92007 124,3 1 0 1.399,10 1.524,40 17,22008 133,9 1 0 1.360,00 1.494,90 1,12009 163,1 63,5 0 1.365,90 1.597,50 1Извор: Народча бакка на Република МакедонијаТабела 6Платен биланс на Република Македонија- Агрегатни податоци 1- во мил. евра2003 2004 2005 2006 2007 2008I. Тековна сметка -169,8 -361,8 -122,5 -23,4 -421,2 -862,2СТОКИ, нето -753 -914,3 -858,5 -1001,5 -1181 -1762,5Извоз, ф.о.б 1203,2 1345 1642,9 1914 2472,2 2692,6Увоз, ф.о.6/2 -1956,2 -2259,3 -2501,4 -2915,5 -3653,2 -4455,1168

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиУСЛУГИ, нето -6 -43,4 -24,7 22,4 25,1 5,8Прилив 335,3 363,7 416,2 477,3 Ѕ94,5 688,1Одлив -341,4 -407,1 -440,8 -455 -569,4 -682,3ДОХОД, нето -56,9 -32,3 -92,6 -26,1 -277,7 -90,9Прилив 53,2 67,9 79 107,2 155,2 185,2Одлив -110,1 -100,2 -171,6 -133,4 -432,9 -276,1ТЕКОВНИ ТРАНСФЕРИ, 646,1 628,2 853,3 981,9 1012,4 985,5нетоПрилив 679,5 664,2 887,5 1015,3 1081,3 1033,2Одлив -33,4 -36 -34,2 -33,4 -68,9 -47,7II. Капитална ифинансиска сметкаКАПИТАЛНА СМЕТК А,нетоФИНАНСИСКА СМЕТКА,нетоДиректни инвестиции,нетоДиректни инвестиции воземјатаДиректни инвестиции востранствоПортфолио-инвестиции,нето193,9 347,1 127,7 18,3 454 862,5-5,8 -3,8 -1,7 -0,8 3,7 -12,2199,7 350,9 129,4 19,1 450,3 874,8100,1 259,7 74,9 344,7 506,9 409,4100,4 260,7 77,2 344,8 506 399,9-0,3 -0,9 -2,3 -0,1 0,9 9,55,1 8,6 200,8 72,7 114,1 -50,6Средства 0,3 -0,8 0,7 -0,4 -2 -0,5Обврски 4,8 9,3 200,1 73,1 116,1 -50,1Останати инвестиции,нето133,1 98,5 201,6 -100,7 -68,9 464,4Средства 14,1 7,3 -39,8 -117,6 -61,5 207,4Обврски 119,1 91,2 241,4 17 -7,5 256,9Бруто официјалнирезерви ( - =зголемување), /3-38,6 -15,9 -347,9 -297,6 -101,8 51,6III. Грешки и пропусти -24,1 14,7 -5,3 5,1 -32,8 -0,3Извор: Народна банка на Република Маkедонија.5.1. Стабилизација на сметка на развојотВо очекување на странски директни инвестиции земјата бележешенезадоволителни стапки на раст, висока невработеност, пораст насиромаштијата, пораст на надворешно-трговскиот дефицит ивлошување на тековниот биланс. Овие проблеми веќе неколку годиниго привлекуваат вниманието на научната јавност и притоа многусериозно се укажува на концептот на стабилизација на економскитетекови како причина за нив. Притоа, посебно место му се придава напостојниот режим на фиксен девизен курс и адаптивната политика намонетарното регулирање и одржување на ниска инфлација. На нив169

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскипосебно внимание им се посвети и2004 година 104 .на Научниот собир во МАНУ воВо врска со остварената ценовна стабилност во земјата соистовремени ниски стапки на раст на БДП, на споменатиот собир, сепотсети дека во економската литература таа состојба е позната како„замка на ниското ниво на рамнотежа” или како „маѓепсан круг набавниот раст” 105 . Нема сомневање дека реализираниот концепт настабилизација на економските текови немал намера да заврши во„замката на ниско ниво на рамнотежа”, меѓутоа, факт е дека неговотоспроведување испорача ниски стапки на раст на БДП, затворање набројни капацитети и зголемување на невработеноста, нерамнотежа наекстерниот сектор (растечки дефицит на тековната сметка на билансотна плаќањата и пораст на надворешниот долг). Има индиции дека седоведува во прашање и остварувањето на стабилизационата политиканасочена кон контрола на инфлацијата, со оглед на нејзиниот побрзпораст во земјата отколку во еврозоната.Економската наука во земјата има објаснување за тоа како сеслучи политиката на стабилизација да заврши како макроекономскарамнотежа на сметка на развојот, односно како цел сама за себе. Ауште во тоа време имало и сознанија за опасноста од таков развој. Ипокрај тоа економската политика покажа неразбирлива истрајност вонејзиното спроведување.Повеќето учесници во расправата причините за тоа ги гледаат воодржувањето на цврста стабилност на девизниот курс со оглед на тоашто таквата политика има последица подолготрајно да се одржувависоко просечно ниво на каматните стапки на пазарот на пари, коикраткорочно значајно флуктуираат. Објаснувањето е следно: „Големитефлуктуации на стапките на пазарот на пари се последица на фактот декапри монетарна стратегија заснована на одржување фиксен девизен курс,сузбивањето на флуктуациите на девизниот курс има цена, а тоа епренесување на ’нестабилноста’ кај каматните стапки на пазарот напари. Пазарот на благајнички записи на централната банка, а во извеснасмисла и аукцијата на депозити, беа користени за стерилизирање наевентуалните вишоци денарска ликвидност, генерирани приинтервенцијата на централната банка за откуп на девизи на девизниотпазар. Всушност, високото општо ниво на каматните стапки е последицана потребата за да се одржи релативно атрактивно ниво на домашнитекаматни стапки со цел обезбедување соодветен прилив на странскикапитал. „Профилот на монетарната политика, всушност, го заострувашефундаменталниот дебаланс помеѓу понудата и побарувачката на пари вомакедонската економија. Од една страна, понудата на пари, т.е.промената на монетарните агрегати, беше врзана за извознотореструктурирање на македонската економија, и во тие рамки,104 Отворени предизвици на македонската економија, Научен собир во МАНУ, 2004година.105 Ксенте Богоев: Приоритетите на македонската економија, прилог во зборникот:Отворени предизвици на македонската економија, Научен собир во МАНУ, 2004 година,стр. VI170

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскисоодветното реструктурирање на пазарот на трудот. Но, овие процеси посвојата природа се подолгорочни. Од друга страна, темпото нафактичките реформи во реалниот сектор беше недоволно, папобарувачката на пари во голем дел произлегуваше од настојувањето заодржување на постојните структурни карактеристики на економијата.Резултат на овој фундаментален дебаланс е постојаниот притисок врзкаматните стапки” 106 .Одржувањето на високи каматни стапки во земјата погодуваше заодржување на повисоко ниво на денарско штедење, со што сеизбегнуваше притисок на девизниот пазар за купување на девизнисредства, а со тоа и врз курсот на денарот. Меѓутоа, тоа имаше запоследица да се избегнуваат долгорочни инвестициони зафати со ситереперкусии врз динамиката на растот, а реалниот сектор да гозапостави реструктурирањето и модернизирањето.Макроекономската политика на стабилизација усредоточенасамо врз монетарната стратегија заснована врз таргетирањето надевизниот курс, води кон, како што констатира Академикот Богоев 107 ,речиси целосно напуштање на дискреционата монетарна политика, којатогаш не може да има други економски таргети, освен одржувањето наедна стабилна цена на пазарот - цената на девизниот курс, иако тоасоздава нестабилност на други цени на финансискиот пазар. Спореднего тоа најмногу се манифестира врз варијабилноста на каматнитестапки, нивно зголемување - што има рецесивно економско влијание (наинвестициите на приватниот сектор). Се постигнуваат пониски стапки наинфлација, но на сметка на послаб економски раст при овој режим накурсот. Освен тоа не се реализира влијанието на девизниот курс врзтековната сметка на билансот на плаќањата и конкурентноста нанадворешната размена, а во текот на примената на ваква ригиднастабилизациона програма со цврсто одржување на фиксниот курс доаѓадо апресијација на реалниот курс.На споменатиот собир во МАНУ 2004 година, се укажа декаваквата монетарна стратегија веќе манифестира бројни негативности иde facto станува контрапродуктивна. Беше речено дури и тоа дека„Методологијата на монетарна стабилизација е директна причина заекономската криза во Македонија... Апресијацијата на вредноста наденарот, која е логична последица на нелогичната позиција во системот,станува основна причина за супституција на домашното производство соувозно со сите придружни процеси (дезинвестирање,дезиндустријализација, дезаграризација, намалување на вработеноста,раст на непроизводната потрошувачка итн.) Парадоксот во случајов,беше во тоа што дел од глобалната пазарна економија стана сонереална цена на курсот, а таквата цена ја презеде информативната,алокативната и редистрибутивната функција. Во тој контекст нормалнисе последиците: огромно одлевање на домашните ресурси во странство106 М-р Владимир Филиповски: Пазарот на капитал и развојот на финансискиот секторво процесот на економската транзиција, Докторска дисертација, Економски факултетСкопје,2002, стр. 258/59.107 Ксенте Богоев: Приоритетите на македонската економија…,op.cit, стр. XXI171

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскии генерирање на високо задолжување на земјата преку порастот нанадворешно-трговскиот дефицит” 108.Индикативно е што во прилог на укажувањата законтрапродуктивноста на монетарната стратегија заснована врзтаргетирањето на девизниот курс и со залагање да се напушти, нанаучниот собир во МАНУ се приклучи и гувернерот на НБРМ 109 . Тој сесогласи дека монетарната стратегија заснована врз таргетирањето надевизниот курс, доколку долго се применува, постои опасност дапредизвика апресијација на реалниот девизен курс со последици врзнадворешно-трговската размена. Притоа, како дополнителен аргументза да се напушти стратегијата на de facto фиксен девизен курс ја наведеи либерализацијата на капиталната сметка во платниот биланс, која сенаправи со најновиот закон за девизно работење (и тоа во поголем опсегод оној што се бара со спогодбите меѓу ЕУ и РМ во оваа фаза, па дури ипоголем од оној што го бараше и ММФ). Веројатно мислеше напоследиците од краткорочните приливи и одливи на капитал. И тукабеше во право. Во право е и кога укажа (иако во заграда) како сеслучило тоа, односно дека „залудни беа укажувањата - писмени и усни -на претставниците на Народната банка, дека нема потреба од таквалиберализација во оваа фаза, немаше слух од Владата, а за жал ниту воПарламентот никој не реагираше на тоа, ниту опозицијата во тоа време”.Меѓутоа, не објасни зошто во неговиот мандат не се заложи запромена на контрапродуктивната монетарна стратегија која сеприменува речиси од 1995 година (со една девалвација во 1997 година).Признал или не, во објаснувањето не ќе може да избегне дел ододговорноста за прерано официјално преземените обврски (во јуни 1998година) од членот 8, деловите 2, 3 и 4 од Статутот на ММФ, со што воРепублика Македонија официјално се воведе конвертибилност наденарот за тековните плаќања спрема странство, со оглед на тоа штотаквата обврска е клучна за истрајноста во спроведувањето намонетарната стратегија која се темели на одржување на фиксен девизенкурс на домашната валута (и кога таа генерира негативни економскиефекти). Зашто под притисок на споменатите обврски и со политика наодржување на стабилност на фиксниот девизен курс, сè се подредува најакнење на девизните резерви за да се одговори на обврските потековни трансакции, во кои се рекласифицираа и некои од капиталнитетрансакции.5.2. Стабилизација која генерира нерамнотежа во економскитеодноси со странствоОдржувањето на фиксен курс на денарот (по секоја цена, како шточесто се практикува да се каже од страна на монетарната и економската108Наталија Николовска: Македонија во глобализацијата - модел за системскаекономска криза, Научен собир во МАНУ: Отворени предизвици на македонскатаекономија, 2004 година, стр. 242109Љубе Трпески: Улогата на монетарната политика во создавањето поволенекономски амбиент и одржлив економски развој во Република Македонија, Наученсобир во МАНУ: Отворени предизвици на македонската економија, 2004 година стр.43.172

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскивласт), дури и кога се јасни негативните последици од таквата политикаво тековните стопански движења (поради преценетоста), ги загрозуваосновите на неизбежната стратегија за развој на извозно ориентираностопанство, како темел на долгорочно одржлив развој. Тоа се чинипреку, веќе споменатите притисоци за пораст на каматните стапки воземјата и преку преценетоста на курсот. Тоа се одразува врз климата заинвестирање во земјата воопшто, посебно во потенцијалните извознисектори. Проблемот особено се заострува поради долго очекуваниот, нонедоволен прилив на странски директни инвестиции.За економистите нема сомневање дека изостанувањето напосакуваниот економски раст се должи, пред сè, на недоволнитеинвестиции од домашни 110 и надворешни извори. Стапката на брутоинвестициите последниве неколку години (1999-2002) варира од 18 до21%, а на инвестициите во фиксни фондови од 15-17% од БДП. Во 2001година земјите во транзиција-новите членки на ЕУ, имаа збирна среднастапка на бруто инвестиции од 25,9%; 15-те стари членки на ЕУ-21,5%.Република Македонија во истата година реализира стапка на брутоинвестиции од 18,3%, Албанија од 19,7%, Хрватска 24,7%, Бугарија19,7%, Романија 23,1%. Познато е дека нашите аналитичари предповеќе години укажуваа дека со стапки на бруто инвестиции пониски од24-25%, не е можно да се подигне растот на БДП над 4% годишно 111 ,колку што изнесува долниот праг на економски раст којшто отвораперспектива за постепено смалување на големиот јаз кон сега 25-течленки на ЕУ (денеска 27- заб. А.Ш.), во чија пазарна орбита очекувамеда влеземе во релативно блиска иднина.Академикот Богоев смета дека таквото ниво на бруто домашниинвестиции нема реални изгледи да биде постигнато од домашноштедење, бидејќи последниве години тоа се формира на ниво од 14-16%од БДП. Тоа значи дека нашава земја не е во состојба при таков степенна штедење да обезбеди доволно извори за забрзување на економскиотраст без натамошно задолжување во странство, што значи без да се110 „Банкарскиот сектор е нето извозник на позајмливи финансиски фондови востранство и така домашните заштеди депонирани во банките се користат зафинансирање на странски економии” (Ксенте Богоев: Приоритетите на македонскатаекономија, Научен собир во МАНУ, Отворени предизвици на македонската економија,2004 година, стр.XV).„НБРМ со деловните банки не изгради политика на рационално однесување сосредствата на населението при трансформацијата на нивните девизни заштеди воевра, така што околу 500 милиони евра заштеди на населението рентиерски сепласираа во странски банки, наместо еден износ на тие средства да му се стават нарасполагање на стопанството за инвестирање и на тој начин да се подигне спиралатана развојот и вработеноста” (Никола Кљусев: Инвестициона депресија, Научен собир воМАНУ: Отворени предизвици на македонската економија, 2004 година, стр.118.111 Проф. д-р Владимир Кандикјан смета дека „главен економски приоритет кон кој битребало да се насочат сите расположливи ресурси и инструменти на економскатаполитика, би морало да биде радикално динамизирање на економскиот растеж. Безстапки на растеж од минимум 5-6% годишно, Македонија не може да се надева ниту наподрастично намалување на невработеноста, ниту на постепено совладување наогромниот економски јаз што ја дели од Унијата” (Владимир Кандикјан: Економика наасоцирањето на РМ во ЕУ, Научен собир во МАНУ: Отворени предизвици намакедонската економија, 2004 година, стр.279).173

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскипополнува недостигот на домашното штедење со странско штедење.Меѓутоа, констатира тој, за тоа да биде одржливо на среден и подолгрок, основен услов треба да биде зголемените инвестиции дарезултираат првенствено со пораст на нашата извозна понуда иконкурентност, бидејќи за нас, како мала и отворена економија,доминантна и незаменлива стратешка развојна опција мора да бидепознатата економска парадигма: „извозно воден раст” (Еџпорт ЛеадГроњтх).Во овој контекст Богоев укажува и на еден проблем со реперкусиина вкупниот развој. „Посебно загрижува што стапката нафинансирањето на дефицитот (на тековната сметка на билансот наплаќањата, заб. А.Ш.) е повисока од стапките на порастот на брутодомашниот производ и на извозот, што на подолг рок имплицира ризикод запаѓање во платно-билансна и должничка криза со многукратни инегативни ефекти врз состојбите во целата економија”, укажувајќи декаизлезот е во мерки за платно-билансно приспособување прекуекспанзија на извозот, а не со „сечење на подолгата нога” т.е. не сорестрикции на увозот, зашто со повратно дејство тоа се рефлектира нанамалување на производството и на извозот.Наспроти потребната експанзија на извозот податоцитепокажуваат експлозија на увозот и значајно зголемување нанадворешно-трговскиот дефицит и на надворешниот долг на земјата. Сооглед на недоволната стапка на раст, не може да се избегне впечатокотдека добар дел од задолжувањето во странство е искористен зазголемување на потрошувачката над можностите што ги дава домашнатаекономија.Табела 7Надворешно трговска размена на РМ во периодот 1998-2007година- во милиони долари98 99 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007Извоз 1291,5 1190,0 1320,7 1155,4 1112,1 1362,7 1674,9 2040,6 2396,3 3349,5Увоз 1807,1 1686 2011,6 1682 1917,7 2213,7 2813,8 3103,6 3681,2 4976,5Трговски -515,6 -495,9 -690,8 -526,7 -805,6 -851,0 -1139 -1063 -1285 -1629,7биланс(мил.долари)Извор: Основни економски индикатори за Република Македонија, НБРМ-30.01.2009годинаНема сомнение дека загушувањето на растот и генерирањето нанерамнотежа во односите со странство ги забавија промените вореалниот сектор во насока на негови структурни, управувачки, техничкотехнолошки,извозни и конкуренциски приспособувања. „Тоа е сегаобласта во која е потребна суштинска промена на курсот на економскатаполитика и на преокупацијата на државата, институциите, банките инауката, со основна цел да се направи вистински пресврт кон174

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскизабрзувањето на економскиот раст и динамизирање на производството,извозот и вработувањето” 112 .5.3. Препуштање на развојот на интересите на странскиоткапиталНема сомневање дека декларирањето на надворешнаконвертибилност на денарот, а фактичко спроведување насупстандардна (внатрешна) валутна конвертибилност со одржување нафиксен девизен курс на денарот спрема еврото (вклучувајќи илиберализација на капиталните трансакции) беше инспирирано од:- очекувањата на задоволителен прилив на странски капитал;- приближување до условите за работење на стопанството штоважат во Европската Унија, чија членка настојува да стане и РепубликаМакедонија;- евроизацијата на платниот промет во земјата.За сите овие елементи се мислеше дека се добра основа да сенаправи пресврт во динамиката на развојот и во долгорочнатаориентација кон Европската Унија и еврозоната. За некои тоапретставуваше дури и некаков влез на „мала врата” во Унијата. Вожелбата да се оствари таквата цел се превиде дека во условите во коисе наоѓаше земјата, преминувањето на супстандарден статус надомашната валута го означи препуштањето на развојот на земјата наинтересите на странскиот капитал. Но, не во смисла дека такватаориентација би била неповолна за развојот во Македонија доколкунеговите интереси би биле подолгорочни и производствено извозноориентирани, туку затоа што објективно, барем засега „додека не бликненафта во Овчеполието“, земјата нема ресурси кои би го привлеклеподолгорочно вниманието и интересот на странскиот капитал во обемда ги покрива дефицитите кои се генерираат со спроведувањето намакроекономската стабилизација преку девизниот курс на денарот какономинално сидро на внатрешната стабилност на земјата.Во ова насока не помогна ни либерализацијата на капиталнитетрансакции. Капиталот знае дека не значат многу формалнопреземените обврски од страна на државите со супстандарднаконвертибилност за либерализација на капиталот, ако тие самите не сево состојба, со работењето во земјата, да стекнуваат странски девизнисредства, т.е. ако не создаваат капацитети кои ќе извезуваат. Очигледное, меѓутоа, дека до такви капацитети не се доаѓа лесно. Затоа и го немастранскиот капитал во производството и услугите кои остваруваатдевизен прилив. Бидејќи со политиката на либерализација на капиталотна странците им им се гарантираше сигурност во конвертирањето набрзо остваруваните приходи во денари во Македонија тие не покажаадоволно интерес за производни вложувања.112 Ксенте Богоев: Приоритетите на македонската економија…op.cit., стр.XVI.175

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиИзостанувањето на очекуваниот прилив на странски средства, со кои бисе зајакнала производствената и извозната компонента на развојот, сеодрази врз забавување на растот. Уште повеќе што во услови на фиксендевизен курс на денарот и притисоци во насока на негова апресијација,беше дестимулирано извозно ориентираното стопанство во земјата, астимулирано увозно зависното. И наместо преструктурирање настопанството во насока на негова извозна ориентираност, се создавашеструктура која генерира и ја зголемува надворешната нерамнотежа наземјата.Во принцип, не е погрешна ни ориентацијата за приближување настопанството во земјата до условите за работење што важат воЕвропската Унија, чија членка настојува да стане и РепубликаМакедонија. Во овој контекст, врзувањето за германската марка, аподоцна и за еврото значи акт на формално приближување со условитеза работење во еврозоната. Меѓутоа, таквото приближување не значимногу доколку фактичкото вклучување во Унијата се оддолжи премногу,како што е во нашиот случај, бидејќи фиксноста на курсот на денаротспрема еврото, на нивото на кое се одржува стабилен девизен курс ипокрај разликите во нивото на инфлацијата (во земјата и во еврозоната)неповолно влијае врз преструктурирање на македонското стопанство.Тоа е особено опасно доколку курсот не е реален, т.е тој е подпритисоци на апресирање. Наместо да го зголемува своето учество воподелбата на трудот во еврозоната, македонското стопанство (какопоследица на дестимулирањето на извозно ориентираните фирми) сèповеќе се прилагодува како увозно зависно, како простор за продажба,приврзок на стопанствата на поразвиените европски земји. Сето тоавлијае на стапката на растот.Намерата за прилагодување кон ЕУ, и во неповолни услови, не бибила бесмислена доколку таквиот начин на прилагодување би билрезултат на координирана активност со Унијата во смисла наобезбедување на поддршка која ќе генерира задоволително ниво наразвој на земјата. Бидејќи тоа не е така, врзувањето со еврото, приголеми разлики во степенот на развиеноста, ги влошува развојнитеперформанси на земјата.Евроизацијата на платниот промет во земјата изразена прекуголемото присуство на еврото кај населението, кај стопанските субјекти,како монетарни резерви итн., во многу придонесе лесно, да не речемелекоумно, внатрешната конвертибилност (понизок степен однадворешната) да се прифати како статус на конвертибилност споредСтатутот на ММФ утврден во членот 8 и да се живее со таа илузија.Притоа, се превиде дека тоа што во секој момент може денарите да секонвертираат во „валути што се користат слободно” (конвертибилнивалути) не значи исто како и способноста да плаќате во денари (не самово Европа, туку и насекаде во светот), а денарските салда од тековнитетрансакции на странските доверители да ги конвертирате воконвертибилни валути. Недостасува клучниот елемент на валутнатаконвертибилност - мултилатерализацијата на домашната валута вомеѓународниот платен промет. Во првиот случај борбата се води за176

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскистекнување на прилив на конвертибилни валути на неколку земји, а вовториот, со афирмација на домашната валута стопанствениците својатапроизводствена ориентација ја определуваат од позиција нарентабилноста на активностите во денари. Станува збор за ефекти одсистемот на меѓународните плаќања на обем на соработка, во првиотслучај, со ограничен број на земји и, во вториот случај, со неограниченброј на земји.Некој може да каже: па колкава е Македонија да може дасоработува со сите земји во светот? Проблемот не е во обемот, туку воможноста за избор и на извозниците каде ќе пласираат и по која цена ина узвозниците од каде ќе ги увезуваат неопходните суровини,репроматеријали и опрема. Во услови на внатрешна конвертибилност, софиксирање на девизниот курс во однос на еврото, се форсирааттрансакции со еврозоната, а се потценуваат трансакциите со другитеземји (особено со оние кои сè уште малку го имаат застапено во нивнитемонетарни резерви). Да не зборуваме за последиците врз соработкатасо земјите чии валути депресираат спрема еврото.5.4. Сè понагласени барања за поддршка на извозот и напроизводството во услови на апресиран девизен курсВо напорите за доследно исполнување на обврските штопроизлегуваат од статусот на конвертибилна валута (за тековни икапитални трансакции) земјата сериозно пристапи кон либерализација наекономските односи со странство и, во голема мера, заштитата намакедонското стопанство ја сведе на ниво во согласност со преземенитеобврски. Субвенциите на домашното производство беа речисиелиминирани. Беа создадени услови само оние кои се способни да сеизборат со конкуренцијата на домашниот и на странските пазари даможат да обезбедат егзистенција, а сите други да бидат ликвидирани.Како било предвидено така и се случи. Престана производствотона бројни стоки, многу капацитети беа затворени, а работницитеиспратени во заводите за вработување. Меѓутоа, изостана очекуваниотприлив на странски капитал за нивно ревитализирање и модернизирање.Тоа се одрази врз забавувањето, па и намалување на растот напроизводството и БДП, со сите последици што од тоа произлегуваат восите сфери на животот.И покрај вербата на власта во можностите што ги нуди приливотна странски инвестиции, по подолг период на нивно изостанување, неможеше да останат незабележани забавувањето на растот инарушувањето на надворешната рамнотежа. Не можеше да сезаобиколи ни преземање на мерки за поддршка на стопанството,особено во секторот на земјоделието. Довербата кон пазарноторегулирање на односите меѓу стопанските субјекти се коригира созафати со кои се поттикнува производството кое, во новонастанатитеодноси на цените во земјата и спрема странство (со девизниот курс подпритисоци на апресијација), би било ликвидирано, ако не сесубвенционира. Парадоксално е што во почетокот на стабилизационитенапори на земјата заштитата на домашното производство била177

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноскидрастично редуцирана, во името на либерализацијата и јакнење наконкуренцијата, а денеска, на пример, субвенциите се презентираат најавноста како грижа за земјоделското производство.Не држи аргуметот дека денеска тоа има оправдување заради тоашто се приближуваме кон Европската Унија, која има посебназемјоделска политика, па земјата треба да се приспособи кон односитешто таа ги определува. Во овој контекст и од овој аспект слободно можеда се каже дека ништо не сметаше да се даде поддршка наземјоделското производство уште во почетокот на остварувањето наполитиката на економска стабилизација. Но, тогаш немаше стратегија заразвој и политика за развој на земјоделството во неа. Добро е што секонституира политика на поддршка на земјоделството, меѓутоа, штета ешто тоа се прави во ситуација кога голем дел од земјоделскотопроизводство беше напуштено, поради нерентабилност (мерена соцените во земјата, формирани во услови на либерализација насубвенциониран увоз и преценет девизен курс на денарот). Штета е штово врска со субвенциите во земјоделството во Македонија не се говориво контекст на политика на развој на оваа мошне значајна област заразвојот на земјата, туку повеќе како за популистичка мерка пред изборина претставници на власта во земјата178

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте ШајноскиКОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА1. Acemoglu Daron: The Crisis od 2008: Structural Lessons for and fromEconomics, NIT, January 11, 2009;2. Agarwala dr. Ramgopal: Reforming the Breton Woods System forInclusive Development and Democratic Global Governance, RIS Policy Briefs,No. 40. December, 2008;3. Anderson Benjamin M.: Gold versus Bancor or Unitas, delivered beforethe Chamber of Commerce of the State of New York, February 3, 1944;4. Anderson Jonathan: Solving China’s Rebalancing Puzzle,Finance andDevelopment, IMF, September 2007;5. Bergsten C. Fred: How to Solve the Problem of the Dollar, PetersonInstitute for International Economics, објавено во Financial Times December11, 2007;6. Бабик Стојан: Политичка економија светског тржишта и теоријанеједнаке размене, Социјализам, бр. 2/1982;7. Bergsten C. Fred: How to Solve the Problem of the Dollar, PetersonInstitute for International Economics, објавено во Financial Times December11, 2007;8. Birdsall Nancy: Asymetric Globalization:Global Markets Require GoodGlobal Politics, Center for Global Development, Working Paper Number 12,October, 2002;9. Blondel Daniel: Euro-dollars et liquidite international, Economieappliqué, N 1/1970;10. Brendon Piers: Like Rome Before the Fall? Not Yet, The New YorkTimes, February 25, 2010;11. Cencini Alvaro: What Future for the International and the EuropeanMonetary Systems? Lugano,Switzerland;12. Cencini Alvaro: World Monetary Disorders: Exchange Rate ErraticFluctuations, Lugano, Switzerland;13. Chevalier Jean-Marie, Mistral Jacques: La Raison du plus fort, Lesparadoxes de l’economie americaine, Robert Laffont, Paris, 2004;179

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноски14. Chinn Menzie and Frankel Jeffrey: Will the euro eventually surpass thedollar as leading international reserve currency, National bureau of economicresearch, Cambridge, July, 2005;15. Chinn Menzif and Frankel Jeffrey: The Euro May Over the Next 15Years Surpass the Dollar as Leading International Currency, InternationalFinance;16. Clerc Denis: La monnaie, Editions universitaires, Paris, 1974;17. Cohen Benjamin J.: Can the Euro Ever Challenge the dollar? OrfaleaCenter for Global and International Studies, University of California, SantaBarbara, 2003;18. Cohen Benjamin J.: The Future of Reserve Currencies, Finance andDevelopment, September, 2009;18. Ćirović Milutin: Devizni kursevi, Vedes, Beograd, 2000;19. Ѓурик-Бијелиќ, Драгана: Новија економска мисао о девизнимкурсевима, Економска мисао бр. 2/1979;20. Косиќ, Богдан: Свјетско тржиште данас - социјализам, капитализами свјетско тржиште, Народне новине, Загреб,1979;21. Daloz Jean-Pierre: Euro-dollars et deficits, Economie appliqué, N1/1970;22. Davidson Paul: Reforming the World’s international money, Paper forconference „Finansial Crisis, the US Economy, and International Security inThe New Administration”, Nov.14, 2008, The New School; New York;23. Delasantellis Julian: Better than war, Asia Times Online(www.atimes.com), June 3, 2009;24. Diwok Fritz: Monnaie-or-dollar-mark-franc…, Albin Michel, Parie, 1969;25. Pierre Dockes: Internacionala kapitala,Skolska knjiga, Zagreb, 1977;26. Domančić Pavao: Zlato, dollar I specijalna prava vučenja, Pregled,septembar, 1975;27. Domančić Pavao: Zlato, dollar i specijalna prava vucenja, Pregled,septembar, 1975;28. Dvornik prof. d-r Ivo: Projekt obnove zlatnog standarda u SAD,Poduzeke - banka, br. 2/1981;29. Ekonomska enciklopedija I, Savremena administracija, Beograd, 1984;180

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноски30. Eichengreen Barry: The Dollar Dilemma, The World’s Top CurrencyFaces Competition, Foreign Affairs;31. Eichengreen Barry: Sterlig’s past, dollar’s future: Historicalperspectives on reserve currency competition, National bureau of economicresearch, Cambridge, May, 2005;32. Elwell Craig K.: Dollar Crisis: Prospect and Implications,Congressional Research Service, January 8, 2008;33. Eperson Ralf: Svetski zagovor, Novi dokazi i fakti, Feniks, Skopje;34. Erturk Korkut A.: Decouple the world from the dollar, Asia Times Online(www.atimes.com), April 16, 2009;35. Feldstein Martin: Why is the dollar so hgh? Journal of Policy Modeling,September/October 2007;36. Frankel Jeffrey A.: What’s In and Out in Global Money, Finance andDevelopment, September, 2009;37. Friedman Milton: Inflation et systemes monetaires, Calmann-Levy,1976;38. Gafoor A.L.M. Abdul: Money, Gold and Inflation: Some history andobservations,39. Galbraith John Kenneth: Novac, Stvarnost, Zagreb, 1975;40. Gamble Andrew, Walton Paul: Kapitalizam u krizi, Inflacija i drzava,Stvarnost, Zagreb;41. George Susan: Alternative finance, Le Monde diplomatique-Englishedition;42. Gill Louis: Economie mondiale et imperialisme, Boreal express,Montreal, 1983;43. Glisik Dr Vladimir: Savremena problematika megjunarodnih odnosaplakanja, Institut za megjunarodnu politiku I privredu, Beograd, 1976;44. Grant James: Requiem for the Dollar, Wall street journal, December 52009;45. Greenwald Bruce and Stiglitz Joseph: A Modest Proposal forInternational Monetary Reform, International Economic Association Meeting,Istanbul, June, 2008;181

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноски46. Helleiner Eric: The IMF and the SDR: What to Make of China’sProposals? The Centre for International Governance Inovation;47. Henn Christian and McDonald Brad: Avoiding Protectionism, Finance@development, March, 2010;48. Isard Peter: Globalization and the International Financial System,What’s Wrong and What Can Be Done,Cambridge, 2004;49. Jackson James K.: Foreign Direct Investment: Effects of a „Cheap”Dollar, Congressional Research Service, October 24, 2007;50. James Emile: De L’institution de parites de change flexibles,Economie appliqué, N 1/1970;51. Jeftik Bora: Odnosi ekonomske neravnopravnosti - Prilog teorijimegjunarodne politike razvoja, Kultura, Beograd, 1969;52. Johnson Harry G.: L’or a-t-il un avenir? Demonetisation ouremonetisation?, Economie appliqué, N 1/1970;53. Проф. д-р Тихомир Јовановски:Девизна економија, Скопје54. Jovovik Dejan: Uloga americkog dolara u megjunarodnom monetarnomsistemu, Finansije, br. 11/12-1982;55. Jumel Philippe, Morad el Hattab: La finance mondial: Tout vaexploser, Editions Leo Scheer;55. Проф. д-р Владимир Кандикјан и проф. д-р Томислав Гроздановски:Економика, втор дел-Макроекономика, Универзитет „Кирил и Методиј”,Правен факултет „Јустинијан Први”-Скопје56. Katsuhito Iwai i Motoshige Iton: The Failure of Neoclassical Capitalism,Japan echo, August, 2009;57. Keynes J.M.: Proposals for an International Currency Union (SecondDraft, November 18,1941;58. Kenen Petter B.: Revisiting the Substitution Account;59. Kindleberger Charles P.: Le priz de l’or et le probleme du N-1,Economie appliqué, N 1/1970;60. Kumhof Michael, Laxton Douglas: Fiscal Deficits and Current AccountDeficits, IMF, October, 2009;61. Langley Paul: World Financial Orders, An Historical InternationalPolitical Economy, London, New York, 2002;182

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноски62. Majhsner D-r Vjekoslav: Novac u razvoju ljudske misli, Ekonomskifakultet, Skopje, 1959;63. Majhsner d-r Vjekoslav: Spoljna monetarna stabilnost i nestabilnostEkonomski fakultet Univerziteta, Skopje, 1966;64. Majhsner d-r Vjekoslav: Osnove nauke o novcu, Univerzitet - Skopje,1958;65. Majhsner d-r Vjakoslav: Proces liberalizacije deviznog rezima ioptimalni oblik konvertibilnosti dinara, Ekonomist, br. 1/1968;65. Проф. д-р Вјекослав Мајхснер: Проблеми меѓународних плаќања,Информатор, Загреб, 198066. Makoto Taniguchi: Building an East Asian Community, JapanEcho,June, 2009;67. Marchal Jean: Le system monetaire-international- de Bretton Woodsaux changes flotants du „serpent monetaire” au SME 1944-1979, Cujas,Paris, 1979;68. Mauzy Stephen: Don’t Blame the Federal Reserve, Ludwig von MisesInstitut, Mises Daily, December 15, 2009;69. McKinnon Ronald I.: The Transfer problem in reducing the U.S. currentaccount deficit, Journal of Policy Modeling,, September/October, 2007;70. Menzif Chinn and Jeffrey Frankel: The Euro May Over the Next 15Years Surpass the Dollar as Leading International Currency, InternationalFinance;71. Milesi- Ferretti Gian Maria: Fundamentals at Odds? The U.S. CurrentAccount Deficit and The Dollar, IMF Working Paper, November, 2008;72. Miljković Dejan: Međunarodne finansije, Ekonomski fakultet, Beograd,2008;73. MMF: Globalization: A Brief Overview (www.imf.org/ehternal);74. Myrdal Gunnar: The Equality Issue in World Development, Lecture tothe memory of Alfred Nobel, March 17, 1975;75. Mojsovska m-r Silvana:Globalizacijata na svetskoto stopanstvo kakointroverten proces, doktorska disertacija, Ekonomski institut, Skopje, 2002;76. Montbrial Thierry: Le desordre economique mondial, Calmann-Levy,1974;183

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноски77. Mundell d-r. Robert A.: Exchange Rates, Currency Areas and theInternational Financial Architecture- www.usagold.com/gildedopinion;78. Mundell Robert A.: The International Monetary System in the 21stCentury: Could Gold Make a Comeback? Lecture delivered at ST, VincentCollege, Letrobe, Pennsylvania, March 12, 1977;79. Mundell Robert: Dollar standards in the dollar era, Journal of PolicyModeling, September/October, 2007;80. Mussa Michael: The dollar and the current accountdeficit: How muchshould we worry? Journal of Policy Modeling, September/October 2007;81. Noriko Hama: Reversing the Slide into Protectionism, Japan Echo,August, 2009;82. Ocampo Jose Antonio: Special Drawing Right and Reform of theGlobal Reserve System;83. O’Rourke Kevin H., Williamson Jeffrey G.: Globalization and History,The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 2000;84. Pento Michael: Should The World’s Reserve Currency Yield ZeroPercent (www.huffingtonpost.com/michael-pento);85. Pesik Radmilo: Doprinos Gunara Mirdala nastanki teorija o novommegjinarodnom ekonomskom poretku,Ekonomska misao, br.1/1982;86. Prasad Eswar: Rebalancing Growth in Asia, Finance andDevelopment, IMF, December, 2009;87. Radosevic M-r. sc. Dubravko: Konvertibilnost valuta, Masmedija,Zagreb, 1997;88. Report of the Commission of Experts of the President of the UnitedNations General Assembly on Reforms of the International Monetary andFinancial System, United Nations, New York, September 21, 2009;89. Rogoff: Kenneth Global imbalances and exchange rate adjustment,Journal of Policy Modeling,September/October, 2007;90. Romer Christina D.: The economic crisis: Causes, policies andoutlook, Testimony before the joint Economic Committee, April 30, 2009;91. Romer Christina D.: Growth without bubbles, Foreign Relations, May12 2009;92. Salvatore Dominick: U.S. Trade deficit, structural imbalances, andglobal monetary stability, Journal of Policy Modeling, September/October,2007;184

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноски93. Salin Pascal: Plaidouer pour la flexibilite des taux de change,Economie appliqué, N 1/1970;94. Salvatore Dominick, uvodnik vo specijalnoto izdanie na tema: U.S.Trade Deficits, the Dollar,and International Monetary Stability, Journal ofPolicy Modeling, September/ October, 2007;95. SCHMITT Bernard: New Proposals for world monetary reform, 1973,Castella;96. Sennholz Hans F.: What We Can Know About the World, Ludwig vonMises Institut, Mises Daily, December 23, 2009;97. Setser Brad and Pandey Arpana: China’s $1.7 Trillion Bet, China’sExternal Portfolio and Dollar Reserves, Council on Foreign Relations, NewYork, January, 2009;98. Shigeo Kashiwagi: Don’t Let Globalization Go into Reverse, JapanEcho, August, 2009;99. Shirono Kazuko: Yen Bloc or Yuan Bloc: An Analysis of CurrencyArrangements in East Asia, IMF Working Paper, January, 2009;100. Shumpeter J. A.: Povijest ekonomske analize, II knjiga, Informator,Zagreb, 1975;101. Skidelsky Robert: Keynes, Globalisation and the Bretton WoodsInstitutions in the Light of Changing Ideas about Markets, World Economics,Vol.6, No.1, 2005;102. Smaghi Lorenzo Bini: The internationalisation of currencies- A centralbanking perspective, European Central Bank, October, 2008;103. Сорос Џорџ: Мора да се спречи финансискиот протекционизам набогатите, Kapital br.491, 16.04.2009;104. Sofrenovik: Milos R. Reformisanje megjunarodnog monetarnogsistema, Privredni pregled, Beograd, 1974;105. Stepczynski Marian: Dollar, Favre SA, Paris, 2003;100. Stiglitz Joseph E.: Death Cometh for the Greenback, The NationalInterest on line, November/December 2009;106. Stiglitz Joseph E.: New World monetary system inevitable(www.ajc.com/opinion);102. Stiglitz Joseph: Capital-market liberalization, globalization and the IMF,Oxford Review of Economic Policy, N.1 2004;185

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноски107. Stiglic DZozef E.: Globalizacijata i nezadovolstvoto od nea,Edicija prevodi na Vladata na RM;108. Solte Jan Art: Globalizacija, kriticki voved, Akademski pecat,Skopje, 2008;109. Stojiljkovic Miodrag; Specijalna prava vucenja na prekretnici-jacanjeuloge ili atrofija, Zbornik: Megjunarodno finansiranje ekonomskog razvoja I,Beograd,1978;110. Strauss-Kahn Dominique: I will propose a global regulation strategy tothe G20, intervju za Le monde, 30 oktomvri, 2008(www.imf.org/external/np/vc);111. Stranjak prof. dr Asim: Savremeni novac: Stvar ili drustveni odnos?Informator, Zagreb, 1981;112. Stroupe Joseph: BRIK group plans own revolution, (www.atimes.com);113. Tasik; Antonije: Finansijske specijalizovane agencije UN, Privrednipregled Beograd, 1963;114. The economist:The inflation solution, March 11th 2010;115. The economist:The inflation solution, March 11th 2010;111. Tijjani Mohammed, Shehu: A New World Monetary System: Keynes’view revisited, Bauero Universitety, Kano, 07. November, 2009;112. Todorov Todor i Stojkoska Ana: Megjunarodni finansii, Evropskiuniverzitet Skopje, 2008;113. Тодор Тодоров: Моќта на доларот - стварност и илузија, Годишензборник на Економски институт Скопје, 1986;114. Тодоров Тодор: Наш поредок, Просветно дело, Скопје, 1998;115. Triche Jean- Claude: Restoring confidence in the global financial system(www.ecb.int/press);116. Trichet Jean-Claude: Globalisation, Inflatiot and the ECB monetarypolicy, European Central Bank,February, 2008;117. Trichet Jean-Claude: Interview with Wall Street Journal(www.ecb.int/press);118. Трпески проф. д-р Љупчо: Монетарна економија, Скопје, 2010;186

Девизен систем и девизно работењеДоц. д-р Крсте Шајноски119 Vujacik Ivan, Petrovik Jelica: Globalization - Is the world flat or justlopsided? International conference: Contemporarz challenges of theorz andpractice in economics, Facultz of economics - Belgrade, 2007;120. Wahl Peter: Does money rule the world? On the role of the internationalfinancial markets in globalization, public finance I financing development,Heinricg Boll Stiftung, Berlin, 2008;121. Wiggin Addison: Le declin du dollar, Publication Agora, 2008;122. Williamson John: Why SDR’s Could Rival the Dollar, Policy Brief,September 2009, Peterson Institute for International Economics;123. Xiaochuan Zhou: Reform the International Monetary System(www.pbc.gov.cn/english);124. Zoellick Robert B.: After the Crisis? (web.worldbank.org);125. Шајноски проф. д-р Агис: Конвертибилен денар? Меѓу сонот ијавето, Центар за банкарство и финансии, Скопје, 2009;126. Шајноски проф. д-р Агис: Доларот v.s. светска валута, Центар забанкарство и финансии, Скопје, 2010.187