Vendbanimet e hershme kodrinore të Kosovës: Gjuha dhe kuptimi

Prof. Dr. Edi ShukriuKëshilli i Kosovës për Trashëgimi KulturoreVENDBANIMET E HERSHME KODRINORE TË KOSOVËS:GJUHA DHE KUPTIMI/Ligjëratë me mësuesit e shqipes në shtetet Skandinave, 19 - 20 maj 2011, Landskrona, Suedi/Zhvillimi i vendbanimeve, kudo në botë, ka kaluar nëpër faza të ndryshme, ngavendbanimet shpellore dhe përmes vendbanimeve kodrinore deri te vendbanimetbashkëkohore. Nga konglomeratet e para më të mëdha duhet theksuar zhvillimet evendbanimeve parahistorike, që kishin qendër fshatin më të madh (I), i cili më pas zhvillohetnë një vendbanim protoqytetar (II) dhe, më pas në qytet (III). Dy fazat e para nënkuptojnëorganizimin fisnor, ndërsa faza e tretë nënkupton shthurjen e organizimit fisnor dhezhvillimin e qyteteve dhe me to edhe të qytetërimit.Nëpër faza të ngjashme kaloi edhe zhvillimi i vendbanimeve në Kosovë. Me këtë rast kampërzgjedhur të ju prezantoj zhvillimin e vendbanimeve të hershme kodrinore, të rëndësishëmpër fitimin e njohurive mbi format e vendbanimeve të fortifikuara të Kosovës, të kulturaveqë u krijuan në to dhe të çështjeve të kontinuitetit dhe të identitetit.Sipas përnjohjeve të mija shumëvjeçare, në Kosovë ekzistojnë mbi 150 vendbanimekodrinore të hershme dhe ky numër mund të rritet pas përnjohjes së plotë arkeologjike tëgjithë territorit të Kosovës. Si edhe në hapësirat e tjera, vendbanimet kodrinore nisën tëndërtohen nga epoka e eneolitit. Në epokën paraprake të neolitit vendbanimet vendoseshinnë vende të rrafshëta apo në kodra të ulëta, mbi fusha pjellore, si në rastin e Gradishës sëVlashnjës.Vendosja në vendbanime kodrinore gjatë epokës së eneolitit u shkaktua për shkak të nismëssë xehetarisë, përkatësisht të përdorimit të bakrit, dhe të dyndjeve indoeuropiane. Dyndjetindoeuropiane shkaktuan ndryshime të mëdha, duke sjellur sërish blegtorinë si bazëekonomike në vend të ekonomisë bujqësore të banorëve më të hershëm dhe duke sjellurtrazira, që krijuan nevojën për siguri dhe mbrojtje të banorëve autokton neolitik dhe tëE. Shukriu, Vendbanimet e hershme kodrinore të Kosovës: Gjuha dhe kuptimi Landskrona, 20.5.2011

Kalaja e KastercitGralishta e KorishësVështruar nga aspekti arkeologjik toponimi Gradinë / Gadinë paraqitet më i hershëm dhepërkon me vendbanimet parahistorike. Këto vendbanime kanë shtresa kulturore të epokës sëeneolitit, përfshirë edhe epokën e hekurit (Gradinat në Gadime të Epërme, Cernicë,Llapushnik, Vuçak, Hisar të Suharekës etj.).Toponimi i tillë ndeshet në shumë gjuhë, si janë indoevrop. ghordo, hetishte gurtas(kështjellë), gotishte gards (shtëpi), shqip garda / gardh, nordishte e vjetër gardr (gardh),sllavishte gradj apo lituanishte gardas (vath i dhenve, gardh). Në kuadër të këtij trajtimiështë me rëndësi të ceket se toponimi nënkupton një vend apo vendbanim të rrethuar.Hulumtimet arkeologjike të zhvilluara në Kosovë kanë dëshmuar se në lokalitetet kodrinoreme toponimin gradinë gjendet vendbanimi parahistorik. Përjashtim bëjnë lokalitetet eperiudhës romake me toponimin gradinë, të cilat gjenden në hapësira të dysta /Gradina teGraçanica – Ulpiana antike apo Gradina te Gushica e Vitisë/. Lidhur me toponimin Gradinëparaqiten toponimet Gradishtë, Gradishtë, Gadishtë dhe Gadishë, të cilat gjenden kryesishtnë kodra të ulëta dhe përmbajnë edhe material të periudhës romake dhe bizantine tëhershme.Disa ballkanistë dhe sllavistë janë të mendimit se termi gradj i sllavishtes së vjetër apo trajtae saj e vjetër para metatezës së likuidave gard është gurrë prej nga del fjala gardh e shqipesdhe e rumanishtes. Në anën tjetër, studiuesi Norbert Jokli gjen verbin e tipit arkaik sgardh(hap, çel) në pluralet gardhiqe (gjerdhe e gardhinjë) dhe si të tillë, bashkë me studjuesit etjerë, fjalën gardh e nxjerr si fjalë kentum të gjuhës shqipe. Edhe studiuesi Eqrem Çabejtermin gardhën të gegërishtes së vjetër e nxjerr morfologjikisht nga plurali i singularizuar tëfemërores gardhë.Pa marrë parasysh mendimet e lingusitëve të ndryshëm mbi prejardhjen e toponimitGradinë, duhet pasur parasysh me këtë rast edhe dëshmitë që i ofron materiali arkeologjik.Kështu, është dëshmuar se vendbanimet kodrinore të Kosovës me toponimin Gradinëpërmbajnë shtresa kulturore parahistorike dhe se në atë kohë këto vendbanime ishin tëmbrojtura me ledhe prej dheu mbi të cilat thurrej gardhi. Kjo sjell në përfundim se toponimiGradinë ka për gurrë fjalën gardh, që nënkupton vendin e rrethuar me gardh dhe që ka përbazë gjuhën indoeuropiane. Po si u rruajt ky toponim deri në bashkëkohësi, përmesilirishtes/shqipes apo sllavishtes/serbishtes? Mendoj se të dhënat arkeologjike sërishndihmojnë sqarimin e prejardhjes së këtij toponimi, duke pasur parasysh se vendbanimet qëmbajnë sot toponimin Gradinë kanë ndërpreje të jetës në to, përkatësisht nuk kanë nëfunksion më pas shekullit IV p.K. dhe se jeta në to ka vazhduar kryesisht gjatë antikës sëvonë.E. Shukriu, Vendbanimet e hershme kodrinore të Kosovës: Gjuha dhe kuptimi Landskrona, 20.5.2011

Po ta kishte toponimi prejardhjen sllave atëherë shtrohet pyetja se si kanë mundur tëemërtohen gradinat si të tilla nga sllavët, kur këta erdhën më shumë se 1000 vjet passhuarjes së jetës në to? Është më afër të vërtetës të mendohet se sllavët, ashtu si i mësuannga banorët vendës toponimet gjytet apo kala nga trajta ilire/shqipe, ta kenë përvetësuaredhe toponimin më të lashtë gradinë për vendbanimet parahistorike, të cilat nuk i kanëndeshur fare, aq më pak rrethojat e tyre prej gardhi.Një numër i madh i vendbanimeve kodrinore të Kosovës i takon antikës së vonë dhemesjetës dhe këto mbajnë toponimet Gjytet, Çukë apo kala. Kryesisht këto i përkasinshekullit IV dhe më pas, kur nis sërish ndërtimi i vendbanimeve në kodra. Kjo ndërlidhet mekrizën në botën antike dhe të pasigurisë së shkaktuar me dyndjet e popujve. Këtë periudhë ekarakterizon edhe fortifikimi i të gjitha vendbanimeve, të atyre të ngrehura në rrafshe(Ulpiana - Justiniana Secunda) dhe të atyre të vendosura në kodra (Veletini, Vërboci,Vuçaku, Strezovci, Balloci, Teneshdolli, Kalaja e Prizrenit, Çukat e Brainës e të Drazhnjës,Qytetëza e Madhe dhe e Vogël në Batushë etj.). Në të shumtën e rasteve këto fortifikatapërmbajnë edhe shtresa kulturore parahistorike. Vështruar nga aspekti arkeologjik toponimigjytet del më i vjetër krahasuar me toponimin kala.Toponimi Kalaja e Gjytetit, si në rastin e lokalitetit te Alba e Madhe (Jabllanicë e Madhe)apo Kodra e Gjytetit, në rastin e lokalitetit pranë Radacit, shtrojnë çështjen e toponimisë dhetë përmbajtjes strukturore të këtyre vendbanimeve (akropolet, infrastruktura etj.), që duhet tëishte rast studimeve të veçanta.Kalaja e Prizrenit Kalaja e Artanës Kalaja e Çikave /Prizren/Mendoj se toponimet e ruajtura në traditën gojore përputhen plotësisht me diferenciminkronologjik të konstatuar nga hulumtimi arkeologjik i këtyre vendbanimeve. Evidentimi itoponimeve të vendbanimeve kodrinore, të ruajtur në traditën gojore, ka një rëndësi tëmadhe, andaj studiuesit duhet të jenë tejet të vëmendshëm në këtë drejtim.Për fund duhet theksuar se vendbanimet e fortifikuara nuk kanë qenë oaza të izoluara dhe seështë zhvilluar edhe komunikimi vizuel midis tyre. Rrjeti i komunikimit midisvendbanimeve të fortifikuara kodrinore ka ekzistuar që nga periudha parahistorike.Komunkimi midis vendbanimeve kodrinore është zhvilluar përmes dy formave: 1) nëmënyrë të drejtpërdrejt, midis fortifikatave të ngehura në lartësi të mëdha, dhe 2) në mënyrëtë tërthortë, përmes ndërlidhjeve me fortifikatat më të ulkëta. Në këtë drejtim, mendoj se rolkyç për komunikimin midis fortifikatave të ndryshme të Kosovës e kanë luajtur trivendbanimet kodrinore të larta, ajo e Zatriqit, e Veletinit dhe e Llapushnikut. Natyrisht,E. Shukriu, Vendbanimet e hershme kodrinore të Kosovës: Gjuha dhe kuptimi Landskrona, 20.5.2011