12.07.2015 Views

Monografia bibliograficzna - Wiedza i Edukacja

Monografia bibliograficzna - Wiedza i Edukacja

Monografia bibliograficzna - Wiedza i Edukacja

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

UNIWERSYTET GDAŃSKIWYDZIAŁ FILOLOGICZNYINSTYTUT FILOLOGII POLSKIEJNr albumu 087 385Mariusz OrłowskiMishima Yukio (1925-1970)<strong>Monografia</strong> <strong>bibliograficzna</strong>Praca magisterska napisana pod kierunkiemdr Iwony Zachciałw Zakładzie Nauki o KsiąŜceGdańsk 2009


„śycie ludzkie jest krótkie,a ja chciałbym Ŝyć wiecznie.”Mishima Yukio


Pamięci Elizy T. i Michała B.(bo tylko ona i szkielety po Nich zostały).


Spis treściWstęp..................................................................................................... 6Rozdział I śycie Mishimy Yukio1.1 Pochodzenie i dzieciństwo................................................. 121.2 Adolescencja......................................................................... 171.3 Lata młodzieńcze................................................................. 231.4 Dorosłość: poznawanie homoseksualizmu i pierwszapodróŜ zagraniczna..............................................................271.5 Dorosłość: Ŝycie towarzyskie i prywatne..........................321.6 Dorosłość: aktywność patriotyczna i StowarzyszenieTarczy.....................................................................................38Rozdział II Rzeki Pisania i Teatru2.1 Zakres twórczości Mishimy Yukio i polska literaturaprzedmiotu........................................................................... 432.2 Twórczość do końca II wojny światowej (do 1945 r.).... 442.3 Utwory okresu powojennego (1945-1952)....................... 482.4 Dzieła okresu 1952-1960, od podróŜy do Grecji dowkroczenia na Rzekę Działania......................................... 562.5 Twórczość ostatniej dekady Ŝycia, okresu działalnościpatriotycznej (1960-1970).................................................... 61Rozdział III Rzeki Ciała i Działania3.1 Determinanty wkroczenia do Rzek Ciała i Działania.... 703.2 Rzeka Ciała........................................................................... 733.3 Rzeka Działania................................................................... 823.4 śyzna delta czterech Rzek................................................. 89Zakończenie.......................................................................................... 96Kalendarium......................................................................................... 104Bibliografia załącznikowa................................................................... 120


Bibliografia twórczości Mishimy Yukio wydanej w językupolskim (1970-2008)..............................................................................126Bibliografia publikacji o Mishimie Yukio wydanych w językupolskim (1970-2008)..............................................................................134Wykaz realizacji teatralnych, telewizyjnych i radiowychutworów Mishimy Yukio dokonanych w Polsce (1965-2008)........148Wykaz skrótów..................................................................................... 159Indeks tytułowy utworów Mishimy Yukio...................................... 160Słowniczek terminów japońskich.......................................................166Spis ilustracji..........................................................................................179


WstępMishima Yukio, urodzony jako Hiraoka Kimitake, jest najczęściej tłumaczonymna języki obce pisarzem japońskim. Jest równieŜ najchętniej tłumaczonym na językangielski pisarzem Dalekiego Wschodu. Zapewne adoptowana do Polski moda naamerykańską kulturę, spowoduje, Ŝe tak jak w USA, będzie on – dzięki jegoniezrozumieniu – najczęściej tłumaczonym na nasz język pisarzem japońskim. Choćnasz naród potencjalnie wydaje się bliŜszy zrozumieniu Mishimy niŜ naródamerykański, dla którego ten pisarz stał się symbolem walki o równość gejów i lesbijekz heteroseksualistami. U nas przecieŜ jeszcze w XX wieku minister płk. Józef Beckprzemawiał: „My w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za wszelką cenę. Jest tylko jednarzecz w Ŝyciu narodów i państw, która jest bezcenna. Tą rzeczą jest honor.” 1A Mishima Yukio jest uznawany za ostatniego samuraja (bushi), ostatniegopiewcę honoru i Bushido, który czczony jest w sintoistycznych świątyniach jako kami(bóstwo). Niewątpliwie był on niezwykłym człowiekiem, co musi przyznać nawetnajzatrwaldzialszy jego krytyk. Wszechstronnie uzdolniony, niczym staroŜytny filozoflub człowiek renesansu, tworzył dzieła prozą, utwory dramaturgiczne orazpublicystyczne, był aktorem, modelem, kulturystą, przywódcą prywatnej armii. Zaśprzede wszystkim miał niezwykle dojrzałą introspekcję, był niesamowiciesamozdyscyplinowany i Ŝył zgodnie z tym co pisał. Trudno byłoby wskazać jakiegośtwórcę z XX wieku, u którego spójność twórczości artystycznej czy publicystycznej zwłasnym Ŝyciowym postępowaniem byłaby bardziej jednolita. W związku z tym, takiekwestie jak to, Ŝe Mishima był kilkakrotnie bliski otrzymania literackiej NagrodyNobla, i dwukrotnie był nominowany na kandydata do jej otrzymania, odchodzą w cień.Dominującą pozostaje jedynie świadomość, Ŝe Mishima Yukio dał najwyŜszeświadectwo głoszonym przez siebie poglądom, samemu popełniając seppuku. Dająckrwawy dowód, Ŝe dla duchowego arystokraty, nawet współcześnie, są wartościcenniejsze od Ŝycia.Mishima stał się przez to, we współczesnej kulturze globalnej wioski, osobąbardzo kontrowersyjną. W Japonii w stosunku do niego dominuje stoickie milczenie,1 Wypowiedź z 5 maja 1939 r. Cytat za: A. L. Szcześniak: Historia 1918-1939, Warszawa 1992 s. 181.6


zaś na Zachodzie powstały dziesiątki fałszywych teorii na jego temat. Zaczętotwierdzić, Ŝe był dandysem, Ŝe był spaczony przez wychowanie babki, Ŝe był narcyzem,Ŝe zabił się z lęku przed starością lub z tego powodu Ŝe był homoseksualistą. Domysłyte nie stanowią nic więcej ponad racjonalizacje oparte na zasadzie projekcji. JakzauwaŜa prof. Kazimierz Obuchowski: „... w społecznościach, które juŜ doceniłypodmiotowość jednostki, a jeszcze nie przemyślały konsekwencji wolności psychicznej,dochodzi w ostatnich latach do bardzo daleko posuniętego usprawiedliwiania działańludzi na podstawie załoŜenia, Ŝe świadomość i kontrola ich czynów była ograniczonawskutek zniewolenia przez jakiś pogląd lub obronę przed niekorzystną sytuacją.”Profesor dalej stwierdza, Ŝe problem ten najpowaŜniejszy jest w USA. 2Niniejsza praca jest zatytułowana „<strong>Monografia</strong> <strong>bibliograficzna</strong>...”, jednakŜespełnia wymóg monografii jedynie w kwestii wymienienia wszelkich tekstów MishimyYukio przetłumaczonych i wydanych w języku polskim, oraz spisu wszystkich pozycjiwydanych na temat pisarza i wszelkich inscenizacji jego utworów na scenach polskich.Nie spełnia zaś wyznaczników monografii literackiej w zakresie wyczerpującegoopracowania na temat Ŝycia i utworów pisarza, któremu jest poświęcona. Nie realizujedefinicji monografii, jako „pracy naukowej omawiającej jakieś zagadnienie w sposóbwyczerpujący”, która to definicja obowiązuje we wszystkich dyscyplinach naukowych. 3Powodów tego stanu rzeczy jest kilka. Po pierwsze: autor nie zna językajapońskiego w którym Mishima Yukio pisał swoje utwory, po drugie: autor nie miał aniśrodków ani czasu aby przeprowadzić dogłębną analizę tematu (gdyŜ praca nadniniejszym opracowaniem nie wchodziła w zakres jego zawodu i zarobkowegozatrudnienia, np. na jakiejś wyŜszej uczelni), i po trzecie: autor niniejszej pracy nieposiada zadowalających kompetencji naukowych aby monografię sporządzić. 4JednakŜe, praca niniejsza spełnia wymogi stawiane pracom magisterskim, tak pod2 K. Obuchowski: Galaktyka potrzeb. Psychologia dąŜeń ludzkich. Poznań 2000 s. 33.3 Porównaj artykuły hasłowe: Encyklopedia Powszechna PWN. Warszawa 1985; Literatura Polska.Przewodnik encyklopedyczny. T. 1. Warszawa 1984; Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwapolskiego. Wrocław 1976.4 „Praca promocyjna z natury swej nie moŜe być monografią, czyli pełnym opracowaniem jakiegośzagadnienia, poniewaŜ to wymaga doświadczenia, szczególnych moŜliwości działania, a przedewszystkim rzetelnej i gruntownej wiedzy na dany temat, a takiej przecieŜ od studenta nie moŜnawymagać. KaŜdy temat pracy dyplomowej moŜe być zatem wyłącznie jakimś fragmentemproblematyki, która juŜ ma lub powinna mieć swoją monografię.” - A. Pułło: Prace magisterskie ilicencjackie. Warszawa 2000 s. 36.7


Literackiej” (1965-1988), „Bibliografii Zawartości Czasopism” (1965-1995) orazbibliograficznych baz komputerowych: Bazy Biblioteki Narodowej, PolskiejBibliografii Literackiej, Polskiego Wortalu Teatralnego, Dziennika Teatralnego,FilmuPolskiego.pl, TVP Teatru Telewizji. Tworząc bibliografię, oprócz metody analizyspisu dokumentów, wykorzystano metodę analizy cytowań bibliograficznych orazmetodę tworzenia opisów bibliograficznych z autopsji. Było to konieczne, gdyŜ wielecennych pozycji o Mishimie Yukio nie znajdowało się w spisach bibliograficznych. 5Jednak korzystanie z metody analizy cytowań bibliograficznych spowodowało, Ŝe przyczęści opisów bibliograficznych zabrakło pewnych danych (np. numerów stron), którenie zostały wymienione w źródłach. Przeszukując zasoby Internetu uŜyto wyszukiwarkiGoogle. W bibliografii pominięto teksty, które z racji swojej formy, nie wnosiły niczegoistotnego - jak np. krótkie artykuły hasłowe w encyklopediach powszechnych czy forainternetowe prowadzone przez laików.Zakres bibliografii obejmuje wszystkie dokumenty opublikowane w językupolskim zawierające utwory Mishimy Yukio, dotyczące osoby pisarza, oraz wszystkierealizacje sceniczne, telewizyjne i radiowe utworów Mishimy dokonane w Polsce.Zasięg bibliografii obejmuje wszystkie publikacje i realizacje, tj. dokumentykiedykolwiek powstałe w Polsce – od pierwszego wystawienia sztuki Mishimy Yukiona deskach polskiego teatru (1965), pierwszego tłumaczenia utworu (1967) ipierwszego artykułu o pisarzu (1970), po datę zakończenia pisania niniejszej pracy (IX2009).Zastosowano układ systematyczny i podzielono bibliografię na następującedziały:– twórczość Mishimy Yukio,– publikacje o pisarzu (z poddziałami: literatura, program telewizyjny, stronyinternetowe),– realizacje teatralne, radiowe oraz telewizyjne (z poddziałami: realizacjeteatralne, Teatr Telewizji, słuchowiska).Wewnątrz poddziałów opisy bibliograficzne uszeregowano w układzie5 W spisach bibliograficznych odnotowano braki odnośnie fragmentów (rozdziałów) w publikacjachzwartych, które były poświęcone Mishimie Yukio, odnośnie wydawnictw niszowych (jak np.czasopismo „MłodzieŜ Imperium”), odnośnie artykułów i recenzji – ich kopie znaleziono w Internecie(często bez dokładnego adresu bibliograficznego źródła), oraz odnośnie publikacji wyŜszych uczelni(jak np. prace magisterskie).9


chronologicznym (względem lat). W danym roku pozycje ułoŜono alfabetycznie, przyczym, gdy w jednej publikacji znalazło się kilka tytułów, umieszczono je jeden poddrugim (bez tzw. akapitów amerykańskich), zaleŜnie od połoŜenia w układziealfabetycznym pierwszego tytułu. ZałoŜono, Ŝe taki układ będzie czytelniejszy przyniewielu tytułach przypadających na jeden rok.Opisy bibliograficzne wydawnictw zwartych sporządzono według Polskiej NormyPN – 82/N – 01152.01. Wyszczególniono w nich następujące elementy: tytuł, podtytuł,nazwisko i imię autora, nazwiska współpracowników (autora wstępu czy posłowia,ilustratora, itp.), oznaczenie wydania, liczba stron, oznaczenie ilustracji, format, dane oserii, uwagi, numer ISBN.Opisy bibliograficzne dokumentów opublikowanych w wydawnictwach ciągłychsporządzono według Polskiej Normy PN – N – 01152 – 2. Uwzględniono w nichnastępujące elementy: tytuł, podtytuł, autor, tytuł czasopisma, rok wydania, numerwydania, strony z artykułem, numer ISSN.W bibliografiach utworów Mishimy Yukio oraz ich realizacji teatralnych,radiowych i telewizyjnych, pominięto jego imię i nazwisko, aby zbędnie nie powiększaćobjętości spisu.Do podstawowych dwóch części niniejszej pracy, dodano następujące załączniki:– kalendarium z chronologicznym spisem najwaŜniejszych wydarzeń w Ŝyciupisarza oraz spisem powstania publikacji i realizacji scenicznych jego waŜniejszychutworów,– bibliografię załącznikową,– słowniczek terminów japońskich występujących w pracy i wymagającychwyjaśnienia ze względu na odmienność kultury japońskiej od polskiej,– oraz spisy pomocnicze w postaci: wykazu skrótów, indeksu tytułowegowybranych utworów Mishimy Yukio, a takŜe spisu ilustracji.Jako Ŝe Mishima przywiązywał duŜe znaczenie do estetyki wizualnej,umieszczono w niniejszej pracy zdjęcia pochodzące z Internetu oraz z prywatnychzbiorów autora.10


Co do nazw japońskich, czyli słów w języku ojczystym Mishimy Yukio, przyjętoogólną zasadę zapisywania ich w nawiasach, po ich tłumaczeniach na język polski.Czyli np. po polskiej nazwie instytucji bądź po tytule w języku polskim, znajduje sięoryginalna nazwa instytucji bądź oryginalny tytuł utworu umieszczony w nawiasie.Nazwy i terminy japońskie zapisano według międzynarodowej transkrypcjiHepburna 6 , lub – gdy wcześniej rozpowszechnił się w polskich publikacjach inny zapis,uproszczony czy teŜ fonetyczny – zamiennie zastosowano równieŜ taką formę zapisu.W wyrazach transkrypcji Hepburna, wydłuŜone samogłoski posiadają poziomekreski nad literą i naleŜy je dłuŜej wymawiać, np. õ jako oo. Zaś następujące spółgłoskinaleŜy wymawiać jako:ch – ć sh – ś j – dź ts – c z – dz y – j w – łW niniejszej pracy zastosowano kolejność zapisu imion i nazwisk Japończyków,zgodnie z japońskim zwyczajem: najpierw nazwisko, potem imię.6 Latynizacja Hepburna (od nazwiska Jamesa Curtisa Hepburna) jest transkrypcją dźwięków językajapońskiego na alfabet łaciński, w oparciu o język angielski. Jest ona powszechnie stosowana,zatwierdzona przez japońskie ministerstwa i zalecana przez polskich japonistów (z powodu brakualternatywy), jednakŜe dla polskiego czytelnika jest szczególnie wadliwa. W języku japońskimistnieją zgłoski si (ś), wymawiane jak w polskim, zaś w angielskim - na którym oparto transkrypcję -zastąpiono je zgłoskami sz (sh). Stąd opierając się na wymowie angielskiej latynizacji Hepburna,czytelnik błędnie wymawia słowa, np. shõgun jako szogun, geisha jako gejsza, zamiast w sposóbjapoński: siogun, gejsia. Ponadto transkrypcja Hepburna zasłania pochodzenie struktur fonetycznych,fleksji i koniugacji języka japońskiego. Zwraca na to uwagę np. Romuald Huszcza, polski profesorjęzykoznawstwa wschodnioazjatyckiego.11


Rozdział Iśycie Mishimy Yukio1.1. Pochodzenie i dzieciństwoMishima Yukio był Japończykiem, który został wychowany w przedwojennejJaponii. Czytelnik zachodni powinien mieć ten fakt stale na uwadze, aby zrozumiećmotywy, postępowanie i dzieła tego pisarza. W Kraju Kwitnącej Wiśni wykształciła siębowiem swoista mentalność mieszkańców, której głównym determinantem byływystępujące tam najliczniej, spośród wszystkich krajów Ziemi, kataklizmy.Spowodowane jest to połoŜeniem Japonii nad tektonicznym Rowem Japońskim, nastyku czterech płyt tektonicznych: euroazjatyckiej, północnoamerykańskiej, pacyficzneji filipińskiej. W związku z tym ok. 90 % powierzchni Kraju Wschodzącego Słońcazajmują nieprzyjazne góry i wyŜyny, występuje tam ok. 80 czynnych wulkanów,notowane jest tam od tysiąca do trzech tysięcy wstrząsów sejsmicznych rocznie, aoprócz trzęsień ziemi i wybuchów wulkanów, krainę nawiedzają rekordowe tsunami dowysokości 50 m, tajfuny – od siedmiu do dziesięciu rocznie oraz duŜe powodzie. 1W efekcie takiego miejsca zamieszkania, u Japończyków wykształciły siękulturowe tendencje do samodyscypliny, stoicyzmu, powściągliwości, opanowania,lojalności i szacunku względem starszych oraz zwierzchników, konformistycznegodziałania dla dobra grupy, pogardy dla wartości trwania Ŝycia oraz wydarzenia śmierci,a takŜe do zachwytu nad przemijającą chwilą. GdyŜ tylko społeczność reprezentującataką postawę, mogła rozwijać się na wyspach japońskich.Mentalność tą utrwaliła rodzima religia shinto 2 oraz adoptowane z Chin:konfucjanizm i buddyzm, który w Japonii przybrał rodzimą formę zen. Takiej postawiesprzyjała równieŜ izolacja kraju, aŜ do drugiej połowy XIX w. NajwyŜszym zaś1 Uśredniono rozbieŜne dane liczbowe: Geografia fizyczna części świata. Kraje i morzapozaeuropejskie. Warszawa 1960 s. 68-71; Geografia świata. Pod red. Marcina Rościszewskiego.Warszawa 1992 s. 270-272; Geografia turystyczna świata. Pod red. Jadwigi Warszyńskiej. Warszawa1995 s. 164-165; R. Mydel: Japonia. Warszawa 1983 s. 23-40, 46, 63-66; J. Rubach-Kuczewska:śycie po japońsku. Warszawa 1983 s. 261-290: Rozdz. Archipelag trzech Ŝywiołów.2 Znaczenie nazw japońskich zostało wyjaśnione w Słowniczku terminów japońskich, s. 166.12


wyrazem tej mentalności stało się Bushido – niespisany kodeks postępowania dlajapońskich rycerzy, arystokracji uosabiającej ideały tegoŜ oryginalnego społeczeństwa.1 września 1923 roku, dwa lata przed narodzinami Mishimy, Tokio nawiedziłjeden z największych kataklizmów w historii ludzkości – trzęsienie ziemi o sile 8,3 wskali Richtera. Rozpadło się 2/3 stolicy i niemal cała Jokohama. Trzęsienie wywołałododatkowo tsunami o wysokości 11 m i ogromny poŜar. W wyniku kataklizmu zginęłoblisko 143 tysiące ludzi. 3Utworzono Agencję Odbudowy Stolicy Cesarskiej, z mocy której do narodzinMishimy miasto zostało juŜ odbudowane, jednak nie w zniszczonej koncepcjiarchitektonicznej, ale na wzór zachodni. W związku z tym, pisarz spędził swojedzieciństwo w architektonicznej mieszaninie stylów orientalnych i klasycyzującegomodernizmu. Co ma bezpośrednie odzwierciedlanie w jego stylu pisarskim i utworach.Mishima Yukio urodził się 14 stycznia 1925 roku w tokijskiej dzielnicy Yotsuya(obecnie część Shinjuku), jako pierwsze dziecko państwa Hiraoki. Rodzice nadali muimię Kimitake, tak więc przez swoje dzieciństwo – aŜ do przybrania pseudonimuliterackiego - zwany był Hiraoki Kimitake. Tokio, połoŜone na wyspie Honsiu i będącestolicą Japonii, liczyło wówczas blisko 2 mln mieszkańców, gdyŜ po kataklizmie 1923roku liczba populacji spadła o ok. 300 tys. mieszkańców. Miasto stanowiło centrumpolityczne, finansowe, handlowe, edukacyjne i artystyczne kraju, co dawało Mishimiedoskonałe warunki do rozwoju. Mieścił się tam Pałac Cesarski oraz najlepsze teatry,muzea, biblioteki, szkoły podstawowe, średnie i wyŜsze, a takŜe piękne świątynie iogrody.Ojcem Kimitake był Hiraoki Asuza – urzędnik w Ministerstwie Rolnictwa iLeśnictwa (Nõrinshõ). Matką – Hiraoki Shizue, córka dyrektora tokijskiej szkoły, zszacownej rodziny uczonych konfucjańskich. Japońskim zwyczajem, po ślubie państwoHiraoki zamieszkali w domu rodziców pana młodego. Rodzicami Asuzy byli HiraokaSadatarõ – dziadek Mishimy, i Hiraoka Natsu, z domu Nagai – babka pisarza. Natsupochodziła z wysokiego rodu bushi, spokrewnionego z rodem Tokugawa, była wnuczkąYoritaki Matsudaira (1810-1886) – daymio Shishido Han w prowincji Hitachi (obecnieprefektura Ibaraki). Ród był spokrewniony i słuŜył Tokugawom – a więc rodowishogunów, który sprawował władzę w Japonii między 1603 a 1868 rokiem.3 Uśredniono rozbieŜne dane liczbowe: Geografia fizyczna... s. 70; Geografia turystyczna... s. 165;R. Mydel: Japonia... s. 34-36; J. Rubach-Kuczewska: śycie po japońsku... s. 276-277.13


MałŜeństwo Natsu z Hiraoką Sadatarõ nosiło znamię mezaliansu, gdyŜ dziadekMishimy, choć absolwent prawa Tokijskiego Uniwersytetu Cesarskiego i urzędnikMinisterstwa Spraw Wewnętrznych, pochodził z biednej rodziny chłopskiej. Natsu, dopiętnastego roku Ŝycia przebywała na wychowaniu u arystokratycznej rodzinyArisugawa, spokrewnionej z cesarzem Meiji. Odebrała klasyczne wychowanienajwyŜszej japońskiej szlachty, jednak ze względu na jej zmienny charakter i atakihisterii, co cechowało ją podobno od wczesnego dzieciństwa, nie udało się wydać ją zamąŜ za wysokiego arystokratę. 4Hiraoka Sadatarõ dorobił się majątku na kontaktach z koloniami, dzięki otwarciugranic Japonii, i został gubernatorem. W okresie gdy piastował stanowisko zarządcySachalinu, uwikłany został w aferę polityczną. Jak to jest w japońskim zwyczaju, podałsię do dymisji i odszedł ze słuŜby państwowej. Wówczas nastąpiła degradacja irozpoczął się upadek rodziny Hiraoka. To oraz rodowe pochodzenie Mishimy jestistotne, gdyŜ dla Japończyków liczyła się najbardziej harmonia w Ŝyciu społecznymoraz interes grupowy, a co z tego wynika, Japończyk był identyfikowany i postrzeganyprzez jego pozycję w rodzinie (pochodzenie) oraz w pracy (stanowisko). 5Gdy Kimitake miał niecałe dwa miesiące, owdowiała babka Natsu, nakazałaprzeniesienie go do jej mieszkania i przejęła nad wnukiem opiekę. Zgodnie z tradycjąjapońską, matka męŜa miała niemal pełną władzę nad wielopokoleniową rodziną,synową i wnukami. Natsu mieszkała na parterze domu, którego pierwsze piętrozajmował jej syn Asuza z Ŝoną Shizue. Pretekstem wysuniętym przez babkę Mishimy wcelu zabrania go od rodziców, było niebezpieczeństwo groŜące wnukowi z powodustromych schodów prowadzących na piętro.W pokoju, wówczas pięćdziesięcioletniej Natsu, przy jej łóŜku ustawionołóŜeczko Kimitake. Tylko na czas karmienia zanoszony był piętro wyŜej do matki.Wówczas babka z zegarkiem w ręku odmierzała czas, aby jak najszybciej odebraćniemowlę i zanieść z powrotem do siebie. W pokoju Natsu panował półmrok i zaduch,gdyŜ często negatywnie się czuła i światło raziło ją w oczy. Była schorowana, więcpomieszczenie przesiąknięte było zapachem dolegliwości i leków. Jej duma,4 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio. Estetyka klasyczna w prozie i dramacie 1941-1960. Kraków 2004s. 35-36.5 Stąd w j. japońskim zapisuje się najpierw nazwisko a potem imię, gdyŜ przede wszystkim waŜna jestprzynaleŜność do grupy, a cechy indywidualne są drugorzędne. Liczy się głównie dobro rodziny,rodu, firmy, kraju, a nie dobro jednostki.14


ekscentryczność, nienaganne maniery oraz zamiłowanie do wysokiej sztuki epatowałyna równi z jej despotyzmem, niezrównowaŜeniem, stanami depresyjnymi i atakamihisterii, które przeraŜały Kimitake. 6W 1928 roku, gdy Mishima miał trzy lata, urodziła się jego siostra Mitsuko. Dwalata później – brat Chiyuki. Ta dwójka pozostała jedynym rodzeństwem Kimitake.Gdy Yukio miał cztery lata, cięŜko zachorował. Nastąpiła u niegoautointoksykacja, czyli samozatrucie, nagromadzenie w organizmie toksyn z własnejprzemiany materii. Choroba nie rozwinęła się, jednak przekształciła się w dolegliwościchroniczne, które dokuczały Mishimie przez całe dalsze Ŝycie.Babka rządziła Ŝyciem małego Kimitake, starając się wpoić mu arystokratycznądumę i szlacheckie maniery (czego, jej zdaniem, nie udało jej się uczynić ze swoimmęŜem i synem). Często było to na granicy znęcania się. Chłopiec był izolowany odświatła słonecznego i rówieśników, najczęściej spędzając czas samotnie, np. układającklocki, czasami w towarzystwie kuzynek, bawiąc się z nimi lalkami. Natsu niewypuszczała go na dwór do kolegów, aby nie przejął ich plebejskich nawyków. Wzwiązku z czym, osamotniony, pozbawiony wysiłku fizycznego, Mishima stał się blady,wątły, słaby i chorowity. 7Za to szybko rozwinął się u niego ponadprzeciętny intelekt, wyobraźnia, zasóbwysublimowanego słownictwa oraz zmysł artystyczny. Zawdzięczał to właśnie swojejbabce. Będąc wprawną gawędziarką, całymi dniami snuła mu opowieści o dawnychczasach. Gdy zaś leŜała cierpiąc na chroniczny ból głowy, Kimitake słuchał godzinamibaśni i legend z płyt. W wieku kilku lat nauczył się opiekować chorą babcią, podawałjej lekarstwa, masował ciało i przewidywał ataki jej chronicznej migreny. Szybko teŜnauczył się czytać, początkowo jedynie oglądał ksiąŜki, a od piątego roku Ŝycia zacząłje czytać. Prócz tego, zajmował się pisaniem dziecięcych wierszyków. Kiedy byłstarszy, pozbawiony moŜliwości uprawiania na podwórku sportu razem z kolegami,poświęcał czas na czytanie ksiąŜek podsuniętych przez Natsu, powaŜnych i naleŜącychdo kanonu literatury japońskiej. Czytywał jej na głos, gdy niedyspozycja przykuła ją do6 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 36; B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio(1925-1970). Mała antologia dramatu japońskiego. Warszawa 2008 s. 26.7 O pochodzeniu i dzieciństwie Mishimy: B. Kubiak Ho-Chi: Klasyczny świat Mishimy Yukio, s.293-294, W: Estetyka transkulturowa. Pod red. Krystyny Wilkoszewskiej. Kraków 2004; A. Miller:Uwięzione dziecko i konieczność zapierania się bólu (Yukio Mishima). W: A. Miller: Bunt ciała.Poznań 2006 s. 45-47.15


łóŜka. 81. Hiraoka Kimitake w szkolnym mundurku Szkoły Parów (Gakushũin) w 1931 r.Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Yukio_Mishima_1931.gif (18 I 2009)Dzięki babce, w kwietniu 1931 roku, rozpoczął naukę w prestiŜowej szkolepodstawowej Gakushũin, przeznaczonej dla dzieci parów. Była to szkoła prywatna,załoŜona w 1877 roku dla dzieci z rodziny cesarskiej oraz nowej arystokracji ery Meiji.Przyjęto tam Mishimę jedynie ze względu na pochodzenie jego babki z wysokiejarystokracji. Chłopiec był nieśmiały i czuł się wyobcowany wśród swoich wyŜszych,sprawniejszych fizycznie, bogatszych i mogących poszczycić się lepszympochodzeniem rówieśników. Stało się to powodem jego kompleksów. JednakprzewyŜszał ich swoją sztuką pisania, co spowodowało iŜ skupił się na tej formiewyraŜania siebie, konkurowania i ogólnie działania. JuŜ w wieku sześciu latopublikował swoje haiku w szkolnym czasopiśmie „Wisienka” („Kozakura”) i takzaczęła się jego literacka misja. Od tej pory jego wiersze były publikowane w róŜnychczasopismach szkolnych i dzięki temu uzyskał sławę w swoim chłopięcym środowisku.Jeśli chodzi o naukę, doskonale sobie radził i pod koniec szkoły otrzymał najwyŜsze8 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima znany i nieznany. W: Yukio Mishima: Zimny płomień. Warszawa 2008s. 227-228; B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 36-37.16


oceny w klasie. 91.2. AdolescencjaW wieku dwunastu lat, w kwietniu 1937 roku, Mishima rozpoczął naukę wprestiŜowym gimnazjum Gakushũin w Tokio. Powrócił do mieszkania rodziców, zmieszkania swojej babci Natsu. Jednak nadal miał z nią regularny kontakt, gdyŜ częstoją odwiedzał. Gdy znalazł się pod opieką ojca Asuzy, tenŜe starał się wyplenić wMishimie jego „niemęskie” zainteresowanie literaturą i sztuką. W tym celu, Azusawprowadził w wychowywaniu Mishimy ducha wojskowej dyscypliny. Ojciec, poprzeprowadzce chłopca, nie stał się wcale uczuciowo mu bliŜszy, ale stał się jegooschłym emocjonalnie „dowódcą”. Kryjąc swoją działalność przed Asusą, chłopaknadal intensywnie czytał oraz stale pisał. Te swoje zainteresowania ujawniał zaś przedswoją matką Shizue, która wspierała go uczuciowo, pomagała ukrywać działalnośćliteracką przed ojcem, stała się pierwszym recenzentem jego utworów, i w efekcie stałamu się bardzo bliska. 10Gdy Mishima uczył się w pierwszej klasie gimnazjum, babcia Natsu zabrała go naprzedstawienia kabuki i nõ, które wywarły na chłopcu ogromne wraŜenie. W tych towypadach do teatru, Mishima upatrywał początku swojego zainteresowania klasycznąliteraturą japońską. Od tej pory chłopak starał się nie opuszczać Ŝadnego wydarzeniateatralnego, dziejącego się w jego Tokio. 11Wielki wpływ na twórczość literacką oraz poglądy Mishimy, wywarli jegonauczyciele ze Szkoły Parów. Zaliczali się oni do romantyków (w rozumieniujapońskim) i nacjonalistów. Były to lata podbojów japońskich, militaryzacji, apoteozynacjonalizmu i cesarza, oraz faszyzacji kraju. Od 1926 roku na tronie zasiadał cesarzHirohito, po aneksji Korei w 1910 roku, w 1932 roku Japonia opanowała MandŜurię9 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 38-39; B. Kubiak Ho-Chi: Mishima znany i nieznany. W:Yukio Mishima: Zimny płomień. Warszawa 2008 s. 228; M. Melanowicz: Yukio Mishima „Madamede Sade”. Między iluzją a rzeczywistością. Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 5.10 A. Miller: Bunt ciała... s. 46; B. Kubiak Ho-Chi: Klasyczny świat... s. 294.11 B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio... s. 26-27; B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio...s. 36-38; B. Kubiak Ho-Chi: Mishima znany... s. 226.17


tworząc tam zaleŜne państwo Manchukuo (Manshū-koku). 25 listopada 1936 rokuJaponia zawarła z Niemcami, a następnie Włochami, Pakt antykominternowski. W 1937roku rozpoczęła się wojna na kontynencie z Chinami, w 1938 z ZSRR i Mongolią, a w1940 roku powstała Oś Berlin – Rzym – Tokio. Te wydarzenia i nastroje społeczne wKraju Wiśni, wywarły ogromny wpływ na kształtowanie się postawy Mishimy, o czymświadczy chociaŜby wybranie przez niego za datę śmierci rocznicy zawarcia Paktuantykominternowskiego. 122. Mishima Yukio w szkolnym mundurze Gakushũin w lutym 1941 r.Źródło http://en.wikipedia.org/wiki/File:Mishima_HighSchool.gif (19 I 2009)19 stycznia 1939 roku, gdy Mishima miał 14 lat, zmarła jego babka Natsu.Gimnazjalista nadal publikował swoje utwory w szkolnych czasopismach, nawet zkolegami załoŜyli własne pismo „Czerwony Obraz” („Akae”). Gdy Mishima miał lat16, dzięki rekomendacji nauczyciela literatury japońskiej Shimizu Fumio, w odcinkachopublikował swoje opowiadanie Las w pełnym rozkwicie (Hanazakari no mori) wwaŜnym czasopiśmie „Literatura i Kultura” („Bungei Bunka”). Był to jego debiut wprasie powszechnej, do którego wymyślił swój pseudonim literacki: Mishima Yukio,który przybrał ze względu na zatajenie publikacji przed ojcem. Imię Yukio przyjął, gdyŜ12 W. Wowczuk: Japonia: Nihon. Warszawa 1978 s. 21-33, 166-167.18


yło zbliŜone brzmieniowo do imienia jego ulubionego poety Itõ Sachio (1864-1939), anazwisko – gdyŜ zostało zaproponowane przez nauczyciela literatury japońskiejShimizu Fumio, albowiem w uroczej miejscowości Mishima przesiadali się redaktorzy„Bungei Bunka” w drodze na zebrania w Izu. Odtąd, aŜ do śmierci, Hiraoka Kimitakezawsze wydawał pod tym wymyślonym nazwiskiem i imieniem. 13W kwietniu 1942 roku, Mishima awansował do liceum Gakushũin, gdzierozpoczął dalszą naukę oraz kontynuował pisanie i publikowanie swoich utworów wczasopismach szkolnych (pisywał wówczas głównie wiersze). DuŜo czytał, literaturępiękną z Japonii oraz Europy, głównie z XIX i XX w. Dzięki publikacji w „BungeiBunka”, pojawiły się głosy, Ŝe jest młodym geniuszem literackim i jego talent zostałpowszechnie doceniony. Krytycy uznali, Ŝe jest nad wyraz dojrzały i bardzo dobrze sięzapowiada. Jednak naleŜy zauwaŜyć, Ŝe osobiste preferencje literackie Mishimy – takiejak naśladowanie japońskiej klasyki, wychwalanie nacjonalizmu i kultu cesarza, orazpisanie w duchu japońskiego romantyzmu - były kompatybilne z akurat panującymi wkraju tendencjami i wartościami.W tym okresie, konieczność mechanizacji i urbanizacji Japonii, zmusiła ten kraj,pozbawiony własnych surowców (takich jak ropa, węgiel, rudy Ŝelaza, niklu i cynku,oraz ołów, wolfram i kauczuk) do ekspansji na kontynent azjatycki. Państwa Osipodzieliły kraje, w których miały zaprowadzić nowy ład – Włochy i III Rzesza miałyzająć się Europą, oraz wyzwalaniem Afryki północnej i Bliskiego Wschodu, zaś JaponiaAzją wschodnią. Imperium Wschodzącego Słońca wyzwalało więc spod kolonializmufrancuskiego, holenderskiego, brytyjskiego i amerykańskiego kolejne terytoria naDalekim Wschodzie, aby stworzyć tam sojusz państw rasy mongoloidalnej pod nazwąStrefa Wspólnego Dobrobytu Wielkiej Azji Wschodniej. Japonia miała w tymŜe sojuszupełnić rolę dominującą i przywódczą. Wówczas USA, które razem z sojusznikamitraciło kolonie i wpływy na rzecz Japonii, w sierpniu 1941 roku wprowadziło embargona eksport wszelkich surowców i materiałów strategicznych do Kraju Kwitnącej Wiśni.W ten sposób USA nie dało Cesarstwu wyboru i sprowokowało je do rozpoczęciawojny na Pacyfiku. 14 Po odrzuceniu przez Amerykanów pertraktacji pokojowych13 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 47-48.14 Władze USA zdawały sobie sprawę z tego, Ŝe wprowadzenie embarga zmusi Japonię do rozpoczęciawojny, gdyŜ były jej głównym dostawcą wielu surowców. Np. z USA Japonia kupowała 80 % całejswojej ropy naftowej, a była ona niezbędna dla przemysłu i transportu. Ponadto wielu historykówskłania się równieŜ do poglądu, iŜ władze USA wiedziały gdzie i kiedy ma nastąpić pierwszy japońskiatak, lecz zataiły to, aby, dzięki ich przyzwoleniu na masakrę własnego wojska, wywołać w19


proponowanych przez Japonię, Marynarka Cesarska, w niedzielę 8 grudnia 1941 roku,zaatakowała bazę wojenną USA w porcie Perl Harbor. Tak rozpoczęła się wojna naPacyfiku. 15Wydarzenia te i nastroje panujące w japońskich mediach, szkołach oraz na ulicachwywierały ogromny wpływ na tak młodego i wraŜliwego człowieka jakim był Mishima.Ubierano pracowników przedsiębiorstw i zakładów w jednolite mundury, wprowadzanopowszechne szkolenia wojskowe dla cywilów, urządzano apele i zbiórki surowców, itd.- cały zmobilizowany naród japoński walczył, za Cesarstwo i boskiego Cesarza – ojcanarodu, który był ostatnim z linii trwającej od 660 roku p.n.e., kiedy to boginiAmaterasu ustanowiła pierwszego japońskiego cesarza. 16W tym aspekcie widać wyraźną zbieŜność Ŝycia Mishimy Yukio względem Ŝyciapolskiego pokolenia kolumbów. Kolumbowie urodzili się około roku 1920 i gdy dotknąłich wybuch II wojny światowej mieli po około 19 lat. Mishima urodził się w 1925 rokui gdy rozpoczęła się wojna na Pacyfiku miał 17 lat, lecz był bardzo dojrzałypsychicznie, a gdy wojna przeniosła się na terytorium Japonii lat miał 19. Był młodympisarzem, któremu równieŜ odebrano wówczas radość spokojnego dojrzewania,spontanicznego szczęścia, skupienia na pierwszej miłości czy młodzieńczych zabawachi wybrykach. Wojna odebrała mu bliskich, zapewniała poczucie zagroŜenia, odbierałapokojową egzystencję, przydawała poczucia misji i obniŜała warunki codziennejegzystencji podczas „apokalipsy spełnionej”. Tak jak kolumbowie, został Mishimazmuszony do Ŝycia pod okupacją najeźdźcy o obcym języku i kulturze. I tak jak ukolumbów, twórczość pisarza przesiąknięta jest katastrofizmem i tragizmem. Jedynąznaczącą róŜnicą pomiędzy polskim kolumbem a Mishimą jest fakt, Ŝe pisarz zamiastbierności wybrał nierówną walkę z okupantem i indoktrynowanymi przez niegowartościami dopiero pod koniec swojego Ŝycia, 30 lat po wojnie. 17społeczeństwie amerykańskim przyzwolenie na wojnę i chęć odwetu na Japończykach (złamanoszyfry japońskie, wyprowadzono z Perl Harbor wszystkie lotniskowce przed atakiem, zignorowanodoniesienia patroli o zbliŜających się okrętach i samolotach Marynarki Cesarskiej, itd.).15 Pacyfik w ogniu. Warszawa 1984 s. 3-4; W. Wowczuk: Japonia. Nihon... s. 28-33.16 W. Wowczuk: Japonia. Nihon... s. 13-14, 165; W. Kotański: Opowieści o pierwszych władcachjapońskich. Warszawa 1990 s. 5-7, 31-32. Rozdz.: Boskość dynastii japońskiej, Teokracja amilitaryzm, Ten którego uznano za pierwszego cesarza.17 Wielu z polskich kolumbów zginęło podczas działań wojennych, zaś większość z tych którzy przeŜyliwojnę – tak jak Mishima – nie umiało zaakceptować powojennej rzeczywistości, sprzeciwiało sięnowym wartościom i nowemu pokojowi. Dawali oni tego wyraz w swojej powojennej twórczości, aczasami - jak Mishima - wybierali samobójstwo. Np. urodzony trzy lata przed japońskim pisarzem,Tadeusz Borowski zabił się w 1951 r., mimo Ŝe równieŜ posiadał Ŝonę i dzieci oraz zdobywał nagrodyliterackie.20


Sam Mishima pisał o roli literatury w jego ówczesnym Ŝyciu: „Nie mogęzapomnieć dobrodziejstwa, jakiego od niej doznałem (...) odseparowała mniecałkowicie od wojny i od rzeczywistości”. 18Jak na kolumba przystało, podczas wojny Mishima tworzył wiersze patriotyczne,które publikował w czasopismach. W 1944 roku napisał scenariusz do tradycyjnejmuzyki japońskiej, zapisany klasycznym schematem dramatów japońskich: 5 + 7 sylab– Spotkanie z lisem, czyli chryzantema przed świtem (Konkai kilku no ariake).Ojciec pisarza, Asuza, w końcu udzielił przyzwolenia synowi na karierę pisarską,jednak pod warunkiem iŜ ten podejmie studia prawnicze na uniwersytecie w Tokio.Mishima bez większego trudu dostał się na wydział prawa Uniwersytetu Cesarskiego wTokio (Tõkyõ Teikoku Daigaku), gdzie w październiku 1944 roku rozpoczął naukę naurzędnika państwowego. Miesiąc później ukazał się drukiem pierwszy zbiór utworówMishimy pt. Las w pełnym rozkwicie (Hanazakari no mori).W lutym 1945 roku, po przegraniu przez Japończyków najwaŜniejszych bitewmorskich i lądowych, gdy sytuacja w Cesarstwie była juŜ tragiczna a bombowceamerykańskie B-29 atakowały juŜ regularnie japońskie miasta, Mishima Yukiootrzymał powołanie do słuŜby wojskowej. Stawił się w wyznaczonym terminie przedwojskową komisją, i tam lekarz – widząc jego wątłe, cherlawe, blade ciało – stwierdziłiŜ Mishima jest zapewne chory na gruźlicę. Była to częsta choroba wśród rekrutów, zpowodu embarga i wojny, niedoŜywienia, niedostatecznej opieki lekarskiej,zniszczonych wodociągów, domów, szpitali oraz przemęczenia. Wówczas, świadomswojego zdrowia, Mishima nie zaprzeczył błędnej diagnozie. I został zwolniony zesłuŜby w wojsku. 19 W poczuciu winy, wynikłym z tego wydarzenia, naleŜy upatrywaćmotywacji u Mishimy do walki o wzniosłe i przebrzmiałe ideały w Ŝyciu dojrzałym, ido kulminacji tegoŜ Ŝycia w postaci seppuku. Dla zachodniego obserwatora moŜe się tozdawać irracjonalnym, jednak dla Japończyka, zwłaszcza urodzonego przedamerykanizacją ojczyzny, najwaŜniejszym pojęciem było zazwyczaj giri. To japońskiesłowo oznacza „twarz”, „obowiązek”, „cięŜar zobowiązań”. 20 I w tym japońskim ujęciu,Mishima stracił „twarz” nie podejmując się obowiązku względem Ojczyzny i Cesarza,nie wyprowadzając z błędu lekarza z komisji wojskowej. Musiał to zmazać późniejszą18 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 49 (z tekstu: Jiko kaizõ no kokoromi. Omoi buntai to Õgai eno keitõ.)19 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima znany... s. 228-229.20 J. Rubach-Kuczewska: śycie po japońsku... s. 398-430. Rozdz. Moje giri.21


walką z amerykanizacją ojczyzny, z konsumpcjonizmem, z hedonizmem irelatywizmem rodaków, zakończoną honorowym samobójstwem. Z tym Ŝe, Mishimaceniący niektóre idee cywilizacji europejskiej wybrał śmierć in extremis, a nienatychmiastową, po uzmysłowieniu sobie własnego sprzeniewierzenia, tchórzostwa czyutraty „twarzy”. 21W nocy z 9 na 10 marca 1945 roku, blisko 300 amerykańskich bombowców B-29dokonało nalotu dywanowego na dzielnice mieszkalne Tokio, gdzie znajdował sięrodzinny dom Mishimy. Zrzucono 1650 ton bomb zapalających, mordując pomiędzy100 a 200 tysięcy cywilów, z których większość spłonęła Ŝywcem. Całe miastozapłonęło niczym pochodnia, gdyŜ znaczna część zabudowy była drewniana, i na towłaśnie liczyli wojskowi amerykańscy. Była to największa masakra dokonana w IIwojnie światowej na cywilach. 22 Yukio i jego rodzina przeŜyli, jednak kilka miesięcypóźniej, z powodu tragicznych warunków sanitarnych i braku opieki medycznej, zmarłajego siedemnastoletnia siostra Mitsuko, chora na tyfus. Wydarzenia te wywarły wielkiwpływ na Mishimę i umocniły jego niechęć do cywilizacji amerykańskiej orazgłoszonych przez nią wartości (których sama nie stosowała w praktyce). 23W ramach akcji mobilizacji studentów, Mishima został skierowany do pracyfizycznej w fabryce Kõza w prefekturze Kanagawa, przy produkcji sprzętu wojskowegodla marynarki wojennej. Uczestniczył tam w budowie samolotów dla kamikadze. 246 sierpnia 1945 roku lotnictwo USA zrzuciło bombę atomową na Hirosimę, a 9sierpnia na Nagasaki. Bomba nazwana przez Amerykanów Chłopczykiem (Little Boy)zabiła na miejscu ok. 100 tysięcy mieszkańców Hirosimy, dziesiątki tysięcy zopóźnieniem, od choroby popromiennej i ran. Bomba Grubas (Fat Man), zrzucona trzydni później, zabiła na miejscu ok. 55 tysięcy cywilów, w tym uchodźców z Hirosimy.Dziesiątki tysięcy zmarło później, w wyniku skutków tej eksplozji. 15 sierpnia Cesarz21 To powszechne rozumowanie faszyzujących ateistów, przeświadczonych o swojej wyŜszości ipragnących nieśmiertelności; np.: (takŜe pisarz, nacjonalista zmagający się z ułomnością własnegociała, uczestnik II wojny światowej) dr Joseph Goebbels „powziął przeświadczenie, Ŝe jedynymsposobem osiągnięcia wiecznej chwały jest pozbawienie się Ŝycia in extremis” - D. Irving: Goebbels.Mózg Trzeciej Rzeszy. Gdynia 1998 s. 84322 Drugą co do wielkości masakrą cywilów przy pomocy broni konwencjonalnej, było bombardowaniedzielnic cywilnych Drezna, w nocy z 13 na 14 lutego 1945 roku przez Brytyjczyków i Amerykanów.Wymordowano wówczas od 25 do 200 tysięcy cywilów, przy czym liczba 25 tysięcy wydaje sięznacznie zaniŜona gdyŜ w mieście przybywały dziesiątki tysięcy uchodźców.23 Uśredniono dane liczbowe: W. Wowczuk: Japonia: Nihon... s. 33-35.24 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima znany... s. 228; B. Kubiak Ho-Chi: Klasyczny świat Mishimy Yukio. W:Estetyka transkulturowa. Kraków 2004 s. 294.22


Hirohito wystąpił z orędziem radiowym, w którym informował obywateli Ŝe zostaniepodpisana kapitulacja Japonii. Wówczas tysiące ludzi, zwłaszcza oficerów wojskowych,na miejscu popełniło samobójstwo. 251.3. Lata młodzieńczeJedynym warunkiem przy kapitulacji, z jakiego Japończycy mimo gróźb USA niezrezygnowali, było zachowanie władzy przez Cesarza Hirohito. JednakŜe Amerykaniezmusili go do wygłoszenia 1 stycznia 1946 r. orędzia radiowego, w którym przyznawałŜe nie jest potomkiem bogów. Nawet światli Japończycy, odrzucający mity sinto, nigdynie pogodzili się z tym upokorzeniem, z wejściem w ich tradycję i najwyŜsze wartości„w brudnych amerykańskich buciorach”. Wśród tych Japończyków znajdował sięMishima Yukio. 26Młody wiek męski pisarza, przypadł na cięŜki ekonomicznie i mentalnie okrespowojennej okupacji. Załamały się i zaczęły być publicznie potępiane ideały, wpojonemu w dzieciństwie, które wyraŜał w swoich wczesnych utworach, i za które byłniedawno chwalony. Ponadto, około 25 procent majątku narodowego Japonii zostałozniszczone w wyniku działań wojennych. W pierwszych powojennych latach, racjadzienna Ŝywności dla przeciętnego Japończyka wynosiła 1100-1200 kalorii, a więc byłana poziomie minimum potrzebnego do Ŝycia. NajwyŜej odznaczany w USA, generałDouglas MacArthur napisał i narzucił Japonii nową demokratyczną konstytucję, m.in.zakazującą posiadania armii. Tak więc do końca Ŝycia Mishimy, Japonia posiadałajedynie tzw. Siły Samoobrony, praktycznie nowoczesne wojsko, jednak o małychuprawnieniach i małej liczebności, na które zawsze było przeznaczane poniŜej 1procenta rocznego dochodu narodowego. 2725 M. A. Janisławski: Pokonany samuraj nie wraca. Warszawa 1987 s. 87-89.26 W. Kotański: Opowieści o pierwszych władcach japońskich. Warszawa 1990 s. 5-7; W. Wowczuk:Japonia: Nihon... s. 34-36.27 Dla porównania USA wydawało 3,6 – 5,5 % PKB na armię, Rosja 3 – 4,5 %, a kraje europejskie 1,7 –2 %. Pierwszą misją wojskową, którą podjęła powojenna Japonia, za namową USA i wbrewkonstytucji przez USA narzuconej, było dopiero wysłanie wojsk na ziemie arabskie w ramach„koalicji antyterrorystycznej”. Zaś Siły Samoobrony powstały w Japonii dopiero podczas wojnykoreańskiej, z nakazu USA, które potrzebowało dla siebie militarnego zaplecza na wyspachjapońskich. Sam MacArthur, któremu nadano stopień Generała Armii, który to nadano jedynie pięciu23


Kolejnym istotnym procesem w ojczyźnie Mishimy, przebiegającym za jegodorosłego Ŝycia i mającym wpływ na jego moŜliwości oraz egzystencję, była ekspansjaekonomiczna Japonii, dzięki której stała się ona potęgą gospodarczą. Proces tenrozpoczął się juŜ dwa dni po radiowym orędziu Cesarza o kapitulacji. Zwołanowówczas „Radę Mędrców”, składająca się z pięćdziesięciu wybitnych naukowców, podprzewodnictwem prof. Saburo Okity. Rada ta stworzyła strategię dla powojennejJaponii – postanowiono wykorzystać zmiany, dostosować kraj do nowych warunków ipodbić świat drogą ekonomiczną. Biorąc pod uwagę skąpą bazę surowcową, znacznąliczbę obywateli oraz wysoki poziom oświaty powszechnej, zdecydowanoukierunkować gospodarkę na wynajdywanie i produkowanie nowych technologii.Ponadto powzięto decyzję o wprowadzeniu kontrolowanego chaosu w urzędach,przedsiębiorstwach oraz organizacjach, np. poprzez rozbudowaną biurokrację, abyuniemoŜliwić amerykańskiemu okupantowi rozeznanie się i kontrolowanie tego co siędzieje w Japonii. 28 Gdy pierwsze siły okupacyjne zjawiły się dwa tygodnie później wKraju Wysp, kraj ten miał juŜ własną i nową koncepcję strategicznego rozwoju. 29RównieŜ Mishima Yukio, aby przetrwać jako pisarz i rozwijać się, musiałdokonać w sobie zmian. Nie dane mu było zginąć tragiczną śmiercią podczas wojny, oczym marzył, zafascynowany Raymondem Rdiguetem (1903-1923). TenŜe francuskipisarz, w którego dziełach rozczytywał się Mishima, zmarł w wieku zaledwiedwudziestu lat. Jednak padające licznie na Tokio, podczas kolejnych nalotów, wszystkiebomby ominęły Mishimę. Po wojnie zaś, mistrzowie pióra na których się wzorował iktórzy docenili jego talent, zostali okrzyknięci wrogami demokracji i przestali byćwydawani. Nie było teŜ miejsca na wartości, tematy i nastroje, które Mishima pragnąłzawierać w swoich dziełach – na nacjonalne idee, wychwalanie wojskowego ducha,apoteozę śmierci i kult cesarza. W związku z tym Mishima musiał albo zmienić klimat itematykę swoich dzieł, albo odejść w zapomnienie. Musiał niejako debiutować po razdowódcom w historii USA, dokonał wiele przestępstw róŜnej natury. Np. udzielił immunitetumedykom z japońskiej formacji Odział 731, którzy dokonywali zakazanych doświadczeń medycznychna ludziach, aby przejąć wyniki ich badań (Japonii owe zakazy nie obowiązywały gdyŜ w 1933 r.wystąpiła z Ligii Narodów). Ponadto MacArthur np. domagał się do prezydenta Trumana zrzuceniabomby atomowej na Chiny podczas amerykańskiej agresji na Koreę.28 Efekty tej strategii zachowania niezaleŜności są obecne w Japonii do dziś. Np. zazwyczaj nie działajątam wydane za granicą karty bankomatowe czy telefony komórkowe, prawie kaŜda sprawa załatwianaw urzędzie przez obcokrajowca jest komplikowana i przewlekana (np. nie obowiązują w Japoniimiędzynarodowe prawa jazdy, a zdobycie lokalnego jest bardzo trudne).29 W. Wowczuk: Japonia: Nihon... s. 36-48.24


drugi, w innym świecie czy innym wcieleniu. 30W tych latach, w Japonii cieszyło się uznaniem jedynie kilku przedwojennychpisarzy, z których jednym był Kawabata Yasunari (1899-1972). Yukio, rozgoryczonyodrzucaniem jego tekstów przez wydawnictwa, z odpowiedziami od recenzentów typu„minus sto dwadzieścia punktów” 31 , postanowił wysłać swe teksty do Kawabaty. Tenpisarz, o ugruntowanej pozycji, zdawał się Mishimie bliski poprzez szacunek dlatradycji oraz tematykę śmierci. Yukio posłał mu do zaopiniowania dwa swoje świeŜeutwory prozatorskie. Odpowiedź i ocena Kawabaty były pozytywne, w czerwcu 1946roku, dzięki jego rekomendacji, opublikowano w czasopiśmie opowiadanie Mishimy pt.„Papierosy” („Tabako”). Odtąd Yasunari stał się dla Yukio Mishimy mentorem, a zupływem czasu równieŜ przyjacielem.W tym samym roku Mishima rozpoczął pisanie swojej pierwszej powieści, pt.„Złodzieje” („Tõzoku”), wzorując się na klasyce europejskiej. Po napisaniu ponadpołowy utworu, przerwał pracę, i zakończył „Złodziei” dopiero dwa lata później,wiosną 1948 roku. Powodem tak długiej pracy nad krótką powieścią, były problemyosobiste Mishimy. śal po śmierci ukochanej siostry Mitsuko, trudność w odnalezieniusię w nowej powojennej sytuacji oraz w maju 1946 roku ślub dziewczyny, którą kochał.Cios jakiego doznał poprzez ten ślub, opisał w swojej powieści „Wyznania maski”(„Kamen no kokuhaku”), czyniąc z wyŜej wymienionej dziewczyny główną Ŝeńskąbohaterkę. 32W wieku 22 lat, w kwietniu 1947 roku Mishima skończył z wyróŜnieniemprestiŜowy wydział prawa Uniwersytetu Cesarskiego w Tokio. W styczniu 1948 rokuzdał egzaminy kwalifikujące na urzędnika państwowego i - zgodnie z wolą ojca -rozpoczął pracę w Ministerstwie Finansów (Õkurashõ). Choć była to praca dobrzepłatna i prestiŜowa, z moŜliwościami na szybki i wysoki awans, juŜ we wrześniuMishima złoŜył rezygnację i postanowił zarabiać na utrzymanie pisarstwem. Od razu poporzuceniu posady, rozpoczął pracę nad powieścią z wątkami autobiograficznymi pt.„Wyznania maski” („Kamen no kokuhaku”).30 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 38-56.31 Taką ocenę utworu nadesłanego przez Mishimę, wystawił Nakamura Mitsuo z wydawnictwa ChikumaShobõ. Inni redaktorzy wystawiali oceny podobne, odrzucając teksty Mishimy. Po latach Nakamurastał się dobrym znajomym Mishimy i wielbicielem jego twórczości. Za: Beata Kubiak Ho-Chi:Mishima Yukio... s. 57.32 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 50-59.25


3. Młody Mishima Yukio w domowym kimonie.Źródło: http://www.nndb.com/people/963/000113624/ (27 VI 2009)Odtąd Mishima poświęcił się pracy pisarskiej, pisał opowiadania, nowele ipowieści, sztuki shingeki, nõ, kabuki i bunraku, sporadycznie takŜe publicystykę,pantominy, operetki i scenariusze radiowe oraz filmowe. Porzucił całkowicie pisaniepoezji i przyjął zasadę aby w ciągu roku kończyć dwa dłuŜsze utwory: jeden lekkipopularny i drugi o wysokich walorach artystycznych oraz intelektualnych, skłaniającydo refleksji, z przesłaniem. W ten sposób Mishima zapewnił sobie zarówno godziwezarobki oraz powszechną popularność, jak i spełnienie literackie oraz przychylnośćkrytyków. Jego pierwsza powieść „Złodzieje”, ukazała się drukiem juŜ w listopadzie1948 roku, gdy miał 23 lata. Rok później zaczęto wystawiać na deskach teatrów jegosztuki. 33W lipcu 1949 roku ukazała się głośna i kontrowersyjna powieść Mishimy pt.„Wyznania Maski” („Kamen no kokuhaku”). Wyraźnie miała ona charakterautobiograficzny, choć dosłownie autobiografią nie była. Mishima opisał w niej33 B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio... s. 338-340; B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio...s. 56-68.26


dorastanie młodzieńca, który odkrywa u siebie skłonności homoseksualne i z tegopowodu ma problemy z własną toŜsamością oraz w relacjach z otaczającymi go ludźmi.Powieść stała się w Japonii bestselerem roku 1949, sprzedano jej ponad dwadzieściatysięcy egzemplarzy, dyskutowano o niej we wszystkich pismach literackich, aKawabata Yasunari opublikował artykuł pt. „Mishima: nadzieja roku 1950”. 34Szybko teŜ ustabilizowała się sytuacja finansowa Mishimy. JuŜ w 1950 roku, zawydanie kolosalnego nakładu siedemdziesięciu tysięcy egzemplarzy powieści„Pragnienie miłości” („Ai-no kawaki”), otrzymał on ok. 1,4 miliona jenów, czyli ok. 4tysiące dolarów amerykańskich. W tym teŜ roku, dokonano - pierwszej z piętnastu –ekranizacji utworu Mishimy, sfilmowano powieść pt. „Najbielsza z nocy”. Młody pisarzrazem z rodzicami zamieszkał w nowym domu. Ojciec Azusa, nadal zirytowany„wierutnymi bzdurami” zamieszczonymi przez Mishimę w „Wyznaniach maski”, wkońcu oficjalnie zaakceptował pisarstwo syna i zaczął działać jako jego agent literacki.Był dumny ze sławnego syna i zachowywał się tak jakby to on sam był pisarzem iautorem utworów Mishimy. W złagodzeniu napięć pomiędzy Asuzą a Yukio, duŜeznaczenie miała postawa Shizue – matki pisarza. Podczas gdy w pierwszych latach powojnie często mówiła o rozwodzie, teraz pogodziła się z Ŝyciem u boku Asuzy i stali sięoni moŜe nie szczęśliwym, ale spokojnym i zgodnym małŜeństwem. Na tą poprawęrelacji w całej rodzinie, kluczowe znaczenie musiał mieć literacki i finansowy sukcesMishimy. 351.4. Dorosłość: poznawanie homoseksualizmu i pierwsza podróŜzagranicznaW połowie 1950 roku, gdy Mishima miał 25 lat, zaczął regularnie odwiedzać baryi kawiarnie dla homoseksualistów. Przed wojną nie było takowych w Japonii, powstałypo jej zakończeniu, z myślą o obcokrajowcach, zwłaszcza homoseksualnychŜołnierzach amerykańskiej armii okupacyjnej. Najczęściej odwiedzanym przez Mishimębarem był „Brunszwik” w dzielnicy Ginza – kawiarnia z barkiem, gdzie kelnerami byli34 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia. Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 102; B. KubiakHo-Chi: Mishima Yukio... s. 68-84.35 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 107-109.27


przystojni młodzi męŜczyźni, a klientami: zamoŜni starsi Japończycy, zagranicznibiznesmeni, amerykańscy Ŝołnierze oraz japońskie męskie prostytutki. Wieczorem wlokalu wystawiano rewię, w której tańczyli i śpiewali męŜczyźni przebrani za kobiety.Pisarz zbierał tam materiał do swojej nowej powieści pt. „Zakazane kolory” („Kinjiki”).Po sukcesie „Wyznań maski”, Mishima postanowił dalej zgłębiać problemhomoseksualizmu i poświęcić mu kolejną powieść, jednak nie ma Ŝadnych dowodów nato, Ŝe sam był wówczas czynnym homoseksualistą. Siadał w kącie, zamawiał napójalkoholowy, zapalał papierosa, obserwował i robił zapiski w swoim notatniku. Częstoprzychodził tam ze znajomymi, i Ŝaden z nich nie podejrzewał go wówczas ohomoseksualne skłonności. 36Obserwacje Mishimy, zaowocowały publikowaniem w odcinkach powieści„Zakazane kolory” od stycznia 1951 roku. Podczas gdy „Wyznania maski” opowiadałyo skrywanym homoseksualizmie i inności głównego bohatera, „Zakazane kolory”opowiadały o całym świecie homoseksualizmu, w którym to kaŜdy jest niejako przezhomoseksualizm czy perwersję skaŜonym.4. Mishima Yukio w 1950 r.Źródło: http://www.geocities.com/kazenaga23/bushido3.htm (10 VI 2009)W tamtym okresie utrwalił się u Mishimy charakterystyczny tryb Ŝycia. Pracowałcałe noce, często pisząc szybko przez pierwszą połowę lekki utwór w prostym języku, adrugą połowę nocy, aŜ do świtu, poświęcając na powolne pisanie innego ambitnegoutworu, o kunsztownym stylu. Następnie spał do południa, wówczas wstawał i jadłśniadanie. Zawsze dotrzymywał terminów składania swoich utworów w36 TamŜe, s. 109-110.28


wydawnictwach. Oddawał zawsze tekst bez przekreśleń i poprawek. KaŜdy tekstodręczny pięknie kaligrafował. Nie bywał na imprezach snobistycznego kręgutokijskich pisarzy ani w literackich barach. Pił mało alkoholu, palił niewielepapierosów. O tym swoim zdyscyplinowanym trybie Ŝycia, odróŜniającym go odspontanicznego i chaotycznego Ŝycia innych pisarzy oraz artystów, powiedział:„Większość pisarzy to ludzie absolutnie normalni w sensie umysłowym, którzyzachowują się jak dzikusy. Moje zachowanie jest normalne, ale jestem chorywewnątrz”. 37Gdy Mishima miał 26 lat, i na koncie juŜ wydanie dwudziestu dwóchwolumenów, w tym sześciu powieści, postanowił wyjechać w podróŜ na Zachód. Chciałaby te wakacje stały się dla niego remedium na jego nadmierną wraŜliwość iemocjonalność. Pisał o tym: „Do tej pory praca moja była nazbyt uczuciowa. Chybamuszę przyznać, Ŝe angaŜowałem dotąd swoją wraŜliwość w sposób zbytekstrawagancki. Wezmę ze sobą w tą podróŜ nieduŜo pieniędzy, ale mam nadzieję, Ŝezanim powrócę, zuŜyję mą wraŜliwość w duŜym stopniu.” Jak to sam określał, chciałpodczas wyjazdu „wytrzeć swoją wraŜliwość jak starego buta”. 38W owych latach wyjechanie przez Japończyka za granicę było prawie niemoŜliwe.Amerykanie odcięli Kraj Kwitnącej Wiśni od reszty świata i do opuszczenia ojczyznypotrzebna była specjalna zgoda, podpisana przez samego generała Mac Arthura.Mishimie udało się uzyskać status specjalnego korespondenta z zagranicy i pozwoleniena wyjazd, dzięki koledze ojca, który pracował w dzienniku „Asahi Shimbun”.Następnie poddano pisarza obowiązkowym badaniom lekarskim w szpitalu ŚwiętegoŁukasza i odbyto z nim długą rozmowę w Kwaterze Głównej wojsk okupacyjnych -dopiero potem mógł opuścić ojczyznę. Wypłynął z Jokohamy w wigilię 25 grudnia1950 roku na pokładzie parowca „Prezydent Wilson”. Gdy statek odbijał od nabrzeŜa,Mishima załoŜył ciemne okulary aby ukryć swoje łzy. 39Podczas podróŜy prowadził dziennik, który zatytułował „Kielich Apolla”. Udał sięnajpierw do USA, gdzie zwiedził San Francisco, Los Angeles i Nowy Jork. Stwierdziłwówczas: „Nowy Jork jest jak Tokio za pięćset lat”. Następnie przeniósł się do Brazylii,na karnawał w Rio de Janeiro. Tam negatywnie znosił upały i większość czasu spędzał37 TamŜe, s. 111-115.38 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 86; J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 115.39 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 115-117.29


w hotelowym pokoju. Jego przewodnik 40 wspomina, Ŝe Mishima był wyjątkowouprzejmy, o bardzo bladej cerze, swobodnie wydawał pieniądze, był geniuszem wsztuce wyczuwania ludzi i dostosowywania się do nich, ukrywał swą delikatność podpozą swobody oraz wesołości i pod swoim głośnym, gromkim śmiechem. SprawiałrównieŜ wraŜenie Ŝe stale pracuje, znikając dniami i nocami w pokoju hotelowym abytam pisać. Nie przejawiał zainteresowania piciem alkoholu ani tamtejszą kuchnią – wrestauracji zawsze zamawiał duszone ozorki. 41W Brazylii Mishima często sprowadzał do hotelu nastoletnich chłopców,zapoznanych na ulicy czy w parku, którzy nadzwyczaj szybko zaczynali mu ufać.Przewodnik przypuszczał, Ŝe miało to na celu zaspokojenie homoseksualnego popędupisarza. Jednak Mishima twierdził, Ŝe interesuje go wyłącznie procedura zalotów orazpsychika homoseksualistów, nie zaś uprawianie seksu. Raz Mishima poprosił o pomocprzewodnika w uwolnieniu od japońskiej męŜatki, mieszkającej na stałe w Brazylii,która próbowała go uwieść. W Sao Paulo pisarz spotkał się z japońskimi farmerami,którzy wyemigrowali tu z Kraju Wschodzącego Słońca, wykupili ziemię i wzbogacilisię na uprawie kawy. Podczas karnawału, Mishima przez dwa dni obserwował zabawę, iw końcu, ostatniego trzeciego dnia przyłączył się do tłumu, tańcząc z nim półnagi.Potem napisał o tym: „Poprzez taniec i ja poznałem upojenie. Aby doznać upojenia, niewystarczy obserwować, trzeba wziąć w tym udział.” 42Prawdopodobnie, równieŜ wtedy, pisarz upojony poczuciem wolności idionizyjskim nastrojem bachanaliów, przełamał tabu i przeŜył inicjacjęhomoseksualną. 433 marca Mishima poleciał do Francji, gdzie zatrzymał się w Hotelu Grand wParyŜu. Następnego dnia podczas wymiany dolarów na franki u cingciarza, na zapleczukawiarni, młody pisarz został okradziony. Pod pretekstem, Ŝe zbliŜa się policja,francuski cingciarz wyrwał Mishimie wszystkie oszczędności i uciekł. Pisarzzameldował o tym w przedstawicielstwie japońskim we Francji, jednak musiał czekaćmiesiąc na nadejście dla niego pieniędzy. śył przez ten czas na kredyt w japońskimpensjonacie z restauracją, o nazwie Botan-ya na I`Avenue Mozart. Poznał tam reŜysera40 Przewodnikiem Mishimy Yukio był japoński korespondent pisma „Asahi”, pan Mogi.41 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 117-119.42 TamŜe, s. 119-121.43 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 111-112; J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia...s. 109.30


filmowego Kinoshitę Keinosuke i jego znajomego kompozytora Mayuzumi Toshiro.Tego drugiego Mishima poprosił o zabranie do baru dla gayów. Mayazumi twierdzi, Ŝegdy tam przybyli, Yukio był zły, gdyŜ wszyscy chłopcy lgnęli do niego a nie Mishimy,gdyŜ kompozytor znał język francuski. Większość czasu we Francji, Mishima spędziłwięc w pokoju w pensjonacie, pisząc dramat „Słoneczniki nocą” lub śpiąc. Gdywyglądał przez okno, z którego widok wychodził na aleję, widział przewaŜnie tylkodzieci i starców. Osobiste doświadczenia spowodowały, Ŝe w dzienniku podróŜyMishima przyrównał urodę ParyŜa do „grubego makijaŜu na twarzy brzydkiej kobiety” istwierdził, Ŝe „ParyŜ to takie miejsce, w którym z dzieciństwa wkracza się bezpośredniow starość, bez pośredniego etapu młodości”. 4418 kwietnia Mishima poleciał do stolicy Wielkiej Brytanii. W Londynie zatrzymałsię na pięć dni w hotelu Mount Royal. I w końcu, 24 kwietnia odbył podróŜ do kraju, naktórego odwiedzeniu zaleŜało mu najbardziej - na tydzień udał się do Grecji. Od dawnastarogreckie tragedie były dla niego literackim wzorem, pasjonował się równieŜmitologią oraz historią staroŜytnej Grecji, pasowała mu mentalność tamtejszychwojowników, najbardziej przypominających bushi, spośród wszystkich kast zachodnichkultur. Zwiedził tam Ateny i Delfy, w dzienniku nazywając Grecję „krajem swoichmarzeń”. Podekscytowany, tak pisał o swoich wraŜeniach: „Jestem w Grecji. Upajamsię najwyŜszym szczęściem (...) Dziś, wreszcie, widziałem Akropol! WidziałemPartenon! Widziałem świątynię Zeusa!” 45PodróŜ, tak jak z premedytacją planował, wyzwoliła go od „romantycznegoschorzenia”. Uzyskał wizję harmonii, opierającą się na klasycznym wzorcu, czegobardzo potrzebował, zirytowany brakiem samodyscypliny i brzydotą współczesnychintelektualistów oraz artystów, których cechowała dysharmonia, przesada i manieryzm.Chodziło tu zarówno o stronę fizyczno-wizualną jak i moralno-światopoglądową(współcześni intelektualiści byli zarówno słabi i brzydcy fizycznie, ubrani na sposóbchaotycznego synkretyzmu, jak i niekonsekwentni oraz spontaniczni w swoichpoglądach, dziełach, czynach, słowach i myślach). Wzory ze staroŜytnej Grecjiświadczyły o tym, Ŝe moŜliwe jest osiągnięcie harmonii, gdy piękny fizycznie iduchowo twórca, tworzy piękne dzieła, na dodatek szerząc piękno społeczne, polityczne44 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 121-123.45 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 85-94; J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia...s. 123-125.31


i socjologiczne. Np. Platon był zarówno wysportowany jak i etyczny, zarówno pisał jaki zajmował się polityką. Mishima zapisał to tak: „Grecy wierzyli w powierzchowność, abyła to szlachetna filozofia”, „tworzenie pięknego dzieła sztuki i stawanie się pięknymsą aktami toŜsamymi z punktu widzenia etyki”. Przypuszczalnie wówczas, pojawiła sięu Mishimy determinacja aby Ŝyć samemu tak jak się pisze i aby równieŜ swoje ciałoukształtować pięknie, na wzór antycznych posągów, które wtedy obserwował. 46W maju 1952 roku, dwudziestosiedmioletni pisarz wrócił do Japonii i zapisał sięna kurs języka greckiego na Uniwersytecie Tokijskim. Twierdził: „Grecja wyleczyłamnie z nienawiści do samego siebie i mojej samotności, i obudziła we mnie pragnieniezdrowia, w znaczeniu nietzscheańskim”. Odtąd Mishima porzucił romantycznąnadwraŜliwość, jako niby nieodłączną cechę artysty, i stał się konkretnym klasycystą.Jest to o tyle niezwykłe, Ŝe dokonał tego dzięki introspekcji i własnej decyzji, a niedzięki losowi oraz determinantom z zewnątrz. 471.5. Dorosłość: Ŝycie towarzyskie i prywatneW lipcu 1952 roku, na przyjęciu dla wyŜszych sfer w Karuizawa, Mishima poznałEiko – córkę japońskiego bogatego przemysłowca. Gdy zostali sobie przedstawieni ipisarz dowiedział się Ŝe jest ona na drugim roku Szkoły Parów (Gakushũin),skomentował to uwagą, Ŝe załoŜyciel szkoły, generał Nogi byłby pewnieniezadowolony, Ŝe naucza się tam kobiety. Nowoczesna i liberalna Eiko poczuła sięuraŜona tą uwagą. Tydzień później Mishima zatelefonował do niej i zaprosił ją nawieczorne spotkanie. Wyraziła zgodę i tak zaczęła się ich znajomość o charakterzedamsko-męskim. Chodzili na wspólne randki przez blisko dwa lata, do marca 1954roku, kiedy to Eiko skończyła Szkołę Parów. Mishima był taktowny i staromodny,obdarowywał ją kwiatami i perfumami, był zbyt nieśmiały aby inicjować kontaktfizyczny, toteŜ związek ten miał platoniczny charakter. Czasami pisarz prosił przeztelefon aby Eiko spotkała się z nim w codziennym ubraniu i bez makijaŜu. Wówczasurządzał im „studencką randkę”, sam ubierał swój stary szkolny mundur i zabierał46 TamŜe.47 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 123-125.32


dziewczynę spod szkoły na spacer, lekcję greki lub do taniej studenckiej knajpki naherbatę i ryŜ z curry. Czasami zaś prosił aby ubrała się elegancko w czarną suknię lub wodświętne kimono, i wówczas zabierał ją do Comédie Française lub do teatru kabuki.Eiko przeszkadzała obecność Shizue – matki pisarza, która wybierała się z nimi nateatralne spektakle i rzucała komentarze, typu „AleŜ ty jesteś szczęśliwą dziewczyną”.Choć Eiko lubiła i szanowała Mishimę, nigdy nie myślała aby za niego wyjść za mąŜ.Główną tego przyczyną była Shizue i przywiązanie do niej jej syna. Być moŜe Mishimamiał plany aby oŜenić się z Eiko, jednak w 1955 roku wyszła ona za innego. 48Jeśli chodzi o Ŝycie towarzyskie Mishimy, było ono bogate i urozmaicone. Jednąze sfer w których się obracał, było środowisko literackie. W 1952 roku przyłączył siędo małej grupy pisarzy o nazwie Towarzystwo Drzewa Doniczkowego – grupa składałasię z kilku pisarzy, krytyków, tłumaczy i reŜyserów. Spotykali się oni raz w miesiącuaby pić alkohol i rozmawiać o literaturze. Redagowali równieŜ magazyn „Głosy”.Mishima naleŜał do Towarzystwa do 1961 roku, do sprzeczki z dwoma członkami.PoniewaŜ był o ponad dziesięć lat młodszy od towarzyszy, nie czuł się w grupieswobodnie i uchodził w niej za powaŜnego smutasa. Członek Towarzystwa, krytykNakamura Mitsuo twierdził, iŜ „dlatego, Ŝe miał temperament czyniący go niezdolnymdo wygłupiania się”. Jednak w innych środowiskach Mishima uchodził za Ŝartownisia. 49Innym towarzystwem w którym bywał pisarz, byli ludzie teatru, aktorzy ireŜyserzy, głównie Teatru Bungakuza i kabuki. M.in. Mishima zaprzyjaźnił się zesławnym aktorem kabuki - onnagatą Utaemonem, dla którego specjalnie często pisałswe sztuki. Znajomi z tego teatralnego grona, jako pierwsi spróbowali pokazaćMishimie prawdziwą tokijską zabawę. I jak wszyscy kolejni, którzy tego próbowali,ponieśli poraŜkę. Mishima nie dawał się upić, tylko cały czas trzeźwy notował coś naswoich nieodłącznych karteczkach i juŜ o godzinie 23 opuszczał towarzystwo udając siędo swojej pracowni. Powstrzymywany przez podpitych kolegów, mówił: „Ludzie,którzy przepijają całe noce, nigdy do niczego nie dojdą” i znikał. 50Kolejnym środowiskiem w którym toczyło się Ŝycie towarzyskie Mishimy, byłasfera homoseksualistów tokijskich. W środowisko to pogrąŜył się pisarz podczas pracynad „Zakazanymi kolorami”. Najczęstsze spotkania odbywały się u bogatego48 TamŜe, s. 125-127.49 TamŜe, s. 127.50 TamŜe, s. 129.33


homoseksualnego biznesmena z USA, który od lat mieszkał w stolicy Japonii. W tymśrodowisku Mishima obracał się do 1958 roku, do swojego ślubu.Na towarzyskich spotkaniach Mishima lubił zaskakiwać swoich znajomych. Np.na kameralnym przyjęciu, podczas trzydziestej rocznicy swoich urodzin, pokazałznajomym kartkę z nietypową transkrypcją swojego literackiego pseudonimu,zapisanego innymi niŜ zwykle znakami. W tym zapisie, Yu-ki-o Mi-shi-ma znaczyło:Tajemniczy-diabli-ogon Diabeł-opętany-śmiercią. Na dodatek, ku konsternacjiobecnych, Mishima powiedział, Ŝe jest juŜ za stary by móc pięknie umrzeć, Ŝesamobójstwo w tym wieku byłoby „w tak złym guście, jak samobójstwo Dazai” 51 . IzaŜartował na koniec: „AŜ strach tak to pisać... W ten właśnie sposób trzeba pisać mojenazwisko”. 52Sława Mishimy Yukio nie była zasługą jedynie jego talentu i utworów, ale całegojego sposobu bycia. Wizerunek Mishimy kreował on sam, z premedytacją, tak aby ludzifascynować i antagonizować. Na początku ubierał i zachowywał się w styluhollywoodzkiej gwiazdy i kowboja z włoskiego westernu, nosił rozpięte do pasakoszule, często w krzykliwych kolorach czy w hawajskie wzory, czarne spodnie znitami i czarne buty z metalowymi noskami. Na szyi zawieszał łańcuchy i medaliony zWłoch oraz Grecji, a oczy zakrywał ciemnymi okularami. Na uroczystości, nie będącetradycją japońską, zakładał modne czarne garnitury, na co dzień chodził w czarnejskórzanej kurtce, jaką nosili piloci i zachodni młodzi buntownicy. Potem zacząłnamiętnie uprawiać sporty aby ukształtować swoje ciało, najpierw pływanie, potemboks, karate i kendo, aŜ w końcu kulturystykę. Gdy nabrał poŜądanych kształtów,zmienił swój styl ubierania na bardziej stonowany, nawiązujący do wojskowego lubsamurajskiego. Jedno co się nie zmieniło do jego śmierci, to zawsze krótkie włosy,podczas gdy w latach pięćdziesiątych mogło to kojarzyć się z hollywoodzką modą, wlatach sześćdziesiątych było oczywistym nawiązaniem do głowy współczesnegoŜołnierza. 5351 Chodziło o pisarza Dazai Osamu (1909-1948), który trzykrotnie bezskutecznie próbował popełnićsamobójstwo, w tym dwukrotnie shinju (wspólne z kochanką), podczas których zginęły jegopartnerki. Ten alkoholik i nihilista, cierpiący na weltszmerc, przedwakowywał leki i tabletki nasenne,wieszał się, i w końcu – przy czwartej próbie samobójczej - utopił się wraz z kolejną kochanką. Patrz:M. Pinguet: Śmierć z wyboru w Japonii. Kraków 2007 s. 344-347; Ballada o Narayamie. Warszawa1986 s. 376.52 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 127-135.53 TamŜe, s. 129-131.34


5. Mishima Yukio ubrany w swoim modnym hollywoodzkim stylu(zdjęcie zrobione podczas kręcenia japońskiego filmu fabularnego o yakuzie, w którym zagrał Mishima,film nosi tytuł „Karakkaze yarõ”).Źródło: http://zuihitsu.files.wordpress.com/2007/08/dd488534938f3a488f306bc92bd80bc3.jpeg(27 VI 2009)W lipcu 1953 roku włamywacz wdarł się do mieszkania Mishimy. Pisarz uciekłdo sąsiadów i stamtąd wezwał policję. Zanim przyjechała, włamywacz wyniósłdwanaście garniturów Mishimy. Zdarzenie to opisało sześć czołowych dziennikówjapońskich. MoŜna z tego wnioskować, Ŝe Mishima był juŜ wówczas sławną osobą, atakŜe Ŝe był majętny i duŜą wagę przywiązywał do swojej powierzchowności, swojegoubioru, oraz Ŝe nie był jeszcze zdeterminowany do działania w imię zasad Bushido czyteŜ nie był jeszcze pewny swojej sprawności fizycznej. Tego samego roku ukazały siędzieła zebrane Mishimy Yukio, wydane w sześciu tomach. Pisarz miał dopiero 28 lat, iŜaden inny młody literat japoński nie mógł poszczycić się porównywalnymwyróŜnieniem. Dodatkowo, Mishima był równieŜ laureatem licznych prestiŜowych35


nagród literackich. 54W 1958 roku Mishima zerwał swoje kontakty ze środowiskiem gejowskim, takŜez młodym Japończykiem, który prawdopodobnie był jego jedynym stałym męskimkochankiem (choć część rodziny i przyjaciół Mishimy konsekwentnie zaprzecza abykiedykolwiek i z kimkolwiek miał on relacje erotyczne natury homoseksualnej) 55 .Krótko miał nieskonsumowany romans z Shõdą Mihiko (ur. 1934) – córką bogategoprezesa duŜej firmy młynarskiej, Hidesaburõ Shõda (1904-1999). Jednak niezdecydował się poprosić o rękę Mihiko i w 1957 roku, po ukończeniu studiów, poznałaona na kortach tenisowych księcia Akihito, a rok później zaręczyła się z nim.10 kwietnia 1959 roku Mihiko wzięła ślub z księciem Akihito, mimo protestów oburodzin państwa młodych. Od 1989 roku małŜeństwo to jest Parą Cesarską Japonii. 5611 czerwca 1958 roku, Mishima Yukio wziął ślub z Sugiyamą Yoko, córkąsławnego malarza Sugiyamy Yasushiego. Ceremonia odbyła się w Tokio w styluzachodnim, Mishima był ubrany w czarny frak a Yoko w białą suknię ślubną. Dozawiązania oficjalnego związku doszło tradycyjną drogą, poprzez uzgodnienia rodzinHiraoki i Sugiyama, a nie poprzez oddolną inicjatywę państwa młodych. JednakmałŜeństwo było bardzo udane, małŜonkowie szanowali się i doskonale rozumieliwzajemnie, ich stosunki były ciepłe i pełne pogodnych Ŝartów. Np. państwo Mishimaprzekomarzali się, gdy Yukio Ŝartował z nauki jazdy konnej i tańca hiszpańskiegoswojej Ŝony, a Yoko Ŝartowała Ŝe mundury które zaprojektował Mishima dla swojegoTowarzystwa Tarczy, bardziej nadają się dla posłańców jakiegoś podrzędnego hotelu.Pisarz teŜ często zabierał swoją Ŝonę do róŜnych knajp, gdyŜ miał zwyczajprzetestowywania wszystkich nowo otwartych lokali w Tokio. Dwukrotnie Mishimazabrał Yoko w długą podróŜ zagraniczną, w tym raz dookoła Ziemi. ZaprojektowałrównieŜ ich własny dom, który bardziej podchodził pod architektoniczne wzorce54 TamŜe, s. 129.55 Kilkakrotnie rodzina Mishimy pozywała do sądu męŜczyzn twierdzących publicznie po jego śmierci,Ŝe byli kochankami pisarza. Wszystkie te procesy wygrała rodzina Mishimy. Np. pisarz japońskiFukushima Jiro opublikował w ksiąŜce domniemaną miłosną korespondencję pomiędzy Mishimą anim, dzieci Mishimy pozwały go do sądu i zapadł wyrok zakazujący rozpowszechniania ksiąŜki zpowodu naruszenia prywatności i praw autorskich. Patrz np.http://search.japantimes.co.jp/rss/eo20081229hs.html (10 VIII 2009).56 Shõda Mihiko, obecnie Jej Cesarska Mość Cesarzowa Mihiko, jest prezesem japońskiegoCzerwonego KrzyŜa, prowadzi działalność charytatywną, głównie roztaczając opiekę nadosieroconymi i upośledzonymi dziećmi, pisze poezję oraz literaturę dziecięcą, z Cesarzem Akihitomają trójkę dzieci oraz czworo wnucząt. 3 lipca 2002 r., podczas wizyty w Polsce, Cesarzowa Mihikozostała odznaczona Orderem Orła Białego.36


zachodnie niŜ japońskie. Z opinii znajomych wynika, Ŝe Yoko była wytworna, silnapsychicznie, bardzo lojalna, szczodra i taktowna. Wspierała ona męŜa i to dzięki jejpomocy, udało mu się uporządkować swoje aktywne, pracowite Ŝycie, orazdoprowadzić je do zamierzonego końca. Państwu Mishima urodziło się dwoje dzieci:2 czerwca 1959 roku córka Noriko i 2 maja 1962 roku syn Iichiro. 576. 11 VI 1958 r. - ceremonia ślubna Yukio i Yoko, w Tokio, w stylu zachodnim.Źródło: http://www.geocities.com/kazenaga23/bushido3.htm (27 VI 2009)7. Dom państwa Mishima, zaprojektowany przez pisarza; rezydencja mieściła się przyMinami Magome, w tokijskiej dzielnicy Ohta (zdjęcie z 1996 r.)Źródło: http://hometown.infocreate.co.jp/en/chubu/yamanakako/mishima/museum/museum_e.html(27 VI 2009)57 N. Albery: Nobuko Albery pozdrawia ducha Mishimy, powieściopisarza samobójcy. Literatura naświecie 1989 nr 3 (212) s. 73-75.37


1.6. Dorosłość: aktywność patriotyczna i Stowarzyszenie TarczyW 1960 roku, gdy Mishima Yukio miał 35 lat, nastąpiła modyfikacja jegopostępowania, zmiana w jego działaniach i pisarstwie. Jego ciało było juŜwysportowane, w miarę naprawione, ukształtowane, pokryte renesansowymi mięśniami.Był juŜ teŜ ustatkowanym materialnie i rodzinnie dojrzałym człowiekiem, któregopozycja na forum publicznym była pewna i stabilna. Wówczas to zaczął głosić ideeBushido i konieczność powrotu do nich na forum publicznym, bez obawy naraŜenia sięna śmieszność czy zarzuty o hipokryzję lub niedojrzałość. Symbolem powrotu Japoniido wartości sprzed amerykańskiej okupacji, stał się dla Mishimy cesarz, więcnawoływał on do przywrócenia cesarskiego mitu, władzy i statusu boskości cesarzowiJaponii (nie konkretnemu cesarzowi, ale rodowi, cesarzowi jako instytucji będącejgłową narodu). Idee Bushido oraz Tenno (Cesarza), a takŜe krytykę rozkładuwspółczesnego społeczeństwa, poprzez przyjęcie wzorców zachodnich(konsumpcjonizmu, relatywizmu i hedonizmu), Mishima głosił głównie w licznychesejach i innych tekstach publicystycznych oraz w wywiadach i wystąpieniach. 58Pisarz uwaŜał Ŝe jego ojczyzna została zdemoralizowana przez powojennądemokrację oraz amerykanizację. Przez to stał się jeszcze bardziej kontrowersyjny iprzez nie rozumiejących jego idei ludzi, bywał uznawany za faszystę, wariata,rewolucjonistę czy terrorystę. Mimo Ŝe Mishima był najczęściej tłumaczonym na językiobce pisarzem japońskim, po nominacjach do literackiej Nagrody Nobla w roku 1967oraz 1968, nie przyznano mu tejŜe nagrody z powodów politycznych.RównieŜ w swojej prozie pisarz wyraŜał antydemokratyczne i antykapitalistyczneprzekonania. W 1960 roku napisał opowiadanie „Umiłowanie ojczyzny” („Yũkoku”),oparte na incydencie historycznym z 1936 roku, o oficerze Armii Cesarskiej i jegoŜonie, którzy w imię dawnych idei popełniają samobójstwo. Mishima twierdził, Ŝegdyby ktoś miał przeczytać tylko jeden jego utwór, powinno być to właśnie„Umiłowanie ojczyzny”. Razem z Dõmoto Masaki, pisarz zekranizował „Yũkoku”,odgrywając w filmie główną rolę - płk. Takeyamy Shinji, który popełnia seppuku. Była58 B. Kubiak Ho-Chi: Klasyczny świat Mishimy... s. 295-296; B. Kubiak Ho-Chi: Mishima znany inieznany... s. 230-231.38


to świadoma deklaracja Mishimy jaką drogą chce kroczyć i w jaki sposób chcepoŜegnać się z Ŝyciem. W 1965 roku, na Festiwalu Filmów KrótkometraŜowych wTours, ten kontrowersyjny film uzyskał drugą nagrodę. 598. Mishima Yukio w roli płk. Takeyamy Shinji, w filmie wg własnego scenariusza, napodstawie własnego opowiadania „Yũkoku”.Źródło: http://www.cphdox.dk/D2007big/8799.jpg (18 I 2009)Swoje przekonania pisarz nakreślił równieŜ np. w trzyaktówce „Chryzantemadziesiątego dnia” („Tõka no kiku”), powracając do wątku przewrotu wojskowego z1936 roku. Tam z kolei, uratowany przez słuŜącą minister finansów Ŝałuje Ŝe nie zginąłza Cesarza. Bezpośrednio swoje poglądy wyraził Mishima w długim eseju pt. „Słońce istal” („Taiyõ to tetsu”) z 1965 roku i licznych pomniejszych tekstach, jak np. „Pięknaśmierć”.W tym okresie swojego Ŝycia, pisarz odbył wiele zagranicznych podróŜy. Naprzełomie 1960 i 1961 roku odbył z Ŝoną podróŜ dookoła Ziemi, w 1965 był w WielkiejBrytanii oraz z Ŝoną w Ameryce, Europie i Azji, w 1967 roku odwiedził Indie nazaproszenie tamtejszego rządu.W 1967 i 1968 roku Mishima nadrobił swoją edukację wojskową uczestnicząc w59 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima znany i nieznany... s. 232-233 (opowiadanie „Yũkoku” znajduje się wtejŜe pozycji na s. 87-118).39


ćwiczeniach Sił Samoobrony. Najpierw w bazie Wojsk Powietrznych w Hyakusato,gdzie odbył loty ponaddźwiękowymi myśliwcami produkcji amerykańskiej F 104.Następnie uczestnicząc w ćwiczeniach na wozach pancernych VIII Dywizji WojskLądowych Samoobrony, na poligonie Chitose na Hokkaido. Był dumny z zapoznaniasię z Ŝyciem Ŝołnierskim od wewnątrz, ale jednocześnie martwił go brak duchabojowego w japońskiej armii, która zdecydowanie porzuciła idee Bushido.W październiku 1968 roku, czterdziestotrzyletni Mishima załoŜył paramilitarnąorganizację Stowarzyszenie Tarczy (Tate no kai). Zrekrutował do niej japońskichstudentów z tokijskich wyŜszych uczelni. Z pierwszymi członkami zawarł pakt krwi –rozcięli sobie palce i upuścili krew do wspólnego kubka, a następnie wypili jąprzekazując sobie kolejno naczynie. Mishima sam zaprojektował mundury Tate no kai iodział w nie swoją blisko stuosobową organizację. Mundury miały koloroliwkowozielony, były ozdobione licznymi miedzianymi guzikami przyszytymi wdwóch rzędach, tasiemkami, naszywkami oraz epoletami. Do nich dochodziły czapki zdaszkiem, w stylu oficerskim, oraz białe rękawiczki (uŜywane powszechnie wjapońskim wojsku cesarskim).9. Szwadron Tate no kai, z flagą organizacji – zdjęcie z filmu Paula Schradera „Mishima:A Life in Four Chapters”, z 1985 r.Źródło: http://www.ebertfest.com/ten/frame_mishima.html (10 VI 2009)40


Oficjalną ideą przewodnią Stowarzyszenia Tarczy była ochrona Cesarza orazprzywrócenie jego transcendencji przez przykład poświęcenia i ofiary. Pod tymsymbolem, kryła się jednak chęć odrodzenia dawnych ideałów, wywodzących się zBushido i shinto. Chęć odrodzenia społeczeństwa i ducha przedwojennej Japonii, któryzatracił się w demokratycznym, nastawionym na zysk materialny narodzie. Chodziłowięc o zespół wartości etycznych, filozoficznych i światopoglądowych, a nie o władcękraju jako takiego. Mishima załoŜył Tate no kai, gdyŜ nie wierzył aby moŜna byłodokonać zmian i odrodzenia na drodze polityki, przy pomocy partii czy religii.Pierwszym wrogiem Towarzystwa stał się komunizm, który wówczas niebezpiecznieszerzył się tuŜ za granicą Japonii na kontynencie azjatyckim. Ustrój ten wprawdzieteoretycznie zapewniał wspólnotę społeczeństwa, jednak likwidował w nim wszelkąelitarność, sprowadzając wszystkich obywateli – bez względu na ich ducha - dopoziomu równości. Było to niebezpieczne, gdyŜ elita intelektualna, moralna czymajątkowa kaŜdej społeczności stanowiła zawsze jej mniejszość. Nawet w ukochanejprzez Mishimę staroŜytnej Grecji, rządziła mniejszość obywateli – męscy wojownicy,pod których rządami znajdowała się cała reszta: kobiety, dzieci, cudzoziemcy orazliczni niewolnicy (w Sparcie liczba niewolników przewyŜszała kilkakrotnie liczbęwolnych ludzi).Członkowie Tate no kai ćwiczyli się wspólnie w sztukach walki, takich jak karateczy kendo, oraz w musztrze i działaniach partyzanckich. Siły Samoobrony oficjalnieudostępniały Towarzystwu Tarczy swoje poligony, np. pod świętą górą FudŜi.Wewnątrz organizacji Mishima stworzył hierarchiczną strukturę i starał się wpajaćwszystkim swoim podwładnym pogardę dla indywidualnego egoizmu, którym Japoniazostała zaraŜona przez USA. 60Krótko przed śmiercią Mishima napisał niedługi tekst o charakterzeautoanalitycznym, pt. „Cztery rzeki”. Swoje czterdziestopięcioletnie Ŝycie podzielił wnim na cztery rzeki: Pisania, Teatru, Ciała i Działania. Przyznawał, Ŝe dwie ostatnierzeki „nagle zaczęły płynąć w środkowym punkcie mojego Ŝycia”. Wyjaśniał jakpojmuje tą zmianę i sprzęŜenia zwrotne pomiędzy rzekami: „Kiedy wreszcie posiadłempiękne ciało, chciałem się nim popisywać jak dziecko nową zabawką. Ale ciało jest60 O organizacji Tate no kai: M. Pinget: Śmierć z wyboru w Japonii... s. 356-357; N. Albery: NobukoAlbery pozdrawia... s. 75.41


skazane na rozkład, a ja osobiście nie akceptuję i nie zaakceptuję tego wyroku. RzekaCiała w naturalny sposób wpadła do Rzeki Działania. Było to nieuniknione. Rzeka tajest w opozycji do Rzeki Pisania. Nieraz słyszałem komunał: Pióro i Miecz łączą się nawspólnej drodze: w istocie jednak łączą się tylko w chwili śmierci. Ta Rzeka Działaniajest najbardziej niszcząca ze wszystkich rzek, więc łatwo mi zrozumieć, Ŝe nie kaŜdy doniej dociera. Ta Rzeka nie zna hojności, nie daje bogactwa ani spokoju, nie przynosiwypoczynku. Pozwólcie mi tylko powiedzieć: ja, urodzony jako człowiek i Ŝyjący jakoczłowiek, nie mogę oprzeć się pokusie podąŜenia z biegiem tej Rzeki”. 6125 listopada 1970 roku, uniesiony przez rwący nurt Rzeki Działania, Mishimadotarł do morza. Wraz ze swoimi oficerami z Tate no kai spróbował dokonać zamachustanu, i po przewidywanym fiasku tego czynu popełnił zaplanowane seppuku.W dniu śmierci Mishimy Yukio, jego Ŝona Yoko odwiozła wcześnie rano dziecido szkoły i wracając usłyszała z samochodowego radia wiadomość o jego seppuku.Wówczas przyjechała do ich domu, prawidłowo zaparkowała, poszła prosto do gabinetumęŜa, tam znalazła napisane przez niego instrukcje. UwaŜnie je wykonała przednieuchronną rewizją policji. I dopiero wówczas zemdlała. 6261 Nobuko Albery: Nobuko Albery pozdrawia... s. 77.62 TamŜe, s. 73.42


Rozdział IIRzeki Pisania i Teatru2.1. Zakres twórczości Mishimy Yukio i polska literaturaprzedmiotuMishima Yukio pisał przez niemal całe swoje Ŝycie, poczynając od dziecięcychwierszyków i publikacji opowiadania „Las w pełnym rozkwicie” („Hanazakari nomori”) juŜ w wieku szesnastu lat, a kończąc na napisaniu ostatniego zdania swojejtetralogii „Płodne morze” („Hõjõ no umi”) kilka godzin przed zaplanowaną śmiercią.Był bardzo samozdyscyplinowanym człowiekiem i pisarzem, dzięki czemu był bardzopłodny, miał zwyczaj kaŜdego roku kończyć dwa większe dzieła – jedno głównie w celuuzyskania popularności i pieniędzy, a drugie w celu przekazania jakiś idei, refleksji orazwartości estetycznych i literackich. Ponadto w międzyczasie pisywał niepoliczonemniejsze formy literackie z przeróŜnych gatunków prozy, dramatu i publicystyki. TakŜewachlarz jego zainteresowań tematycznych oraz gatunkowych jest imponujący. Jest onautorem opowiadań, noweli, powieści, sztuk shingeki, nõ, kabuki, bunraku, monologóworaz sztuk w stylu zachodnim, audycji radiowych, scenariuszy filmowych, pantomin,operetek, rewii, albumów fotograficznych oraz esejów i innych form publicystycznych.Dodatkowo parał się równieŜ grą aktorską i zajęciem modela. Tak więc był niezwyklewszechstronnym i pracowitym twórcą, przez co nie da się w niniejszej pracy opisać jegoRzek Pisania i Teatru. MoŜna je jedynie skrótowo naszkicować.Dotąd w Polsce ukazały się jedynie dwie znaczące prace poświęcone twórczościMishimy Yukio. Pierwsza z nich, z roku 2004, to praca doktorska Beaty Kubiak Ho-Chi 1 pt.:”Mishima Yukio: estetyka klasyczna w prozie i dramacie 1941-1960”, wydanaw formie ksiąŜki nakładem Towarzystwa Autorów i Wydawców Prac NaukowychUNIVERSITAS. Druga to publikacja składająca się z teorii, analizy oraz tłumaczeń1 Dr Beata Kubiak Ho-Chi jest pracownikiem naukowym Zakładu Japonistyki na UniwersytecieWarszawskim, odbyła wielokrotne stypendia w Tokio (na Uniwersytecie Tokijskim - Tokyo Daigaku)i Kioto (w Międzynarodowym Instytucie Badań nad Kulturą Japońską - Nichibunken), jest członkiemzarządu Polskiej Fundacji Japonistycznej, zakres jej badań to: współczesna literatura japońska,estetyka, sztuka i translatoryka, poświęciła wiele swoich prac Mishimie Yukio.43


dramatów pisarza, o tytule „Mishima Yukio (1925-1970): Mała antologia dramatujapońskiego”, napisana przez Beatę Bochorodycz 2 i Esterę śeromską 3 , a wydananakładem Wydawnictwa TRIO w 2008 roku. Wydanie obu publikacji wsparłafinansowo Fundacja im. Takashimy.2.2. Twórczość do końca II wojny światowej (do 1945 r.)Pierwszym źródłem inspiracji literackich dla Mishimy, była jego babka od stronyojca, Nagai Natsu, z którą mieszkał do dwunastego roku Ŝycia. Snuła mu ona opowieścio dziejach Japonii, historii rodu, o Bushido, streszczała ludowe przypowieści oraznarodowe dzieła klasyczne. Pielęgnowała pamięć o swoich przodkach iarystokratycznym pochodzeniu rodziny, zaraŜając małego Mishimę swoją dumą orazumiłowaniem tradycji. Malec szybko nauczył się czytać i pisać, zabawiając sięregularnie układaniem dziecięcych wierszyków, na wzór haiku. Jego wyobraźnię iwraŜliwość werbalną, rozwijały równieŜ baśnie i legendy, których godzinami słuchał zpłyt. 4Umiejąc juŜ płynnie czytać, czytywał na głos schorowanej babci Natsuopowiadania jej ulubionego pisarza Izumi Kyõka (1873-1939), gdy dolegliwościprzykuły ją do łóŜka. Proza Izumi silnie oddziaływała na młodego Yukio, gdyŜ byłaprzesycona nastrojem tajemniczości, dziwności, grozy, pełna nadprzyrodzonych istot iczęsto stylizowana na język kabuki. Jeszcze jako dorosły, Mishima deklarował, ŜeIzumi Kyõka to jeden z najwybitniejszych japońskich pisarzy nowoŜytnych. 52 Dr Beata Bochorodycz jest wykładowcą w Instytucie Orientalistycznym Uniwersytetu im. AdamaMickiewicza w Poznaniu, odbyła stypendia w Japonii, jest magistrem prawa Uniwersytetu Kyũshũ wFukocie, japonistką i politologiem, doktorat uzyskała w Instytucie Nauk Politycznych PAN wWarszawie (z zakresu autonomii lokalnej w sferze planowania w Japonii), zakres jej badań to politykaoraz historia Japonii, a takŜe proces decyzyjny i tzw. problem Okinawy.3 Dr Estera śeromska jest wykładowcą Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu,kierownikiem Instytutu Orientalistycznego i Zakładu Japonistyki na tej uczelni, japonistką itłumaczem literatury japońskiej, specjalizuje się w badaniu teatru i dramatu japońskiego.4 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio. Estetyka klasyczna w prozie i dramacie 1941-1960. Kraków 2004s. 35-38.5 Dwa opowiadania Izumi Kyõka zostały wydane w Polsce, w zbiorze opowieści niesamowitych pt.:Ballada o Narayamie, przez Państwowy Instytut Wydawniczy w 1986 r. (s. 29-86). Pisarz ten jestuwaŜany za znamienitego przedstawiciela japońskiego romantyzmu, stylistycznie nawiązywał dotradycyjnej literatury japońskiej okresu Edo oraz do tekstów nõ. (B. Bochorodycz, E. śeromska:Mishima Yukio (1925-1970). Mała antologia dramatu japońskiego. Warszawa 2008 s. 27; Ballada oNarayamie. Warszawa 1986 s. 370.)44


Gdy Mishima miał lat dwanaście, babka zabrała go po raz pierwszy do teatru,sama rozmiłowana w kabuki oraz nõ. Przedstawienia oczarowały chłopca i w ogóle nieznudziły, mimo iŜ wymagały wielogodzinnego siedzenia na widowni. Zapewne było toefektem całodziennego przebywania w zamkniętym mieszkaniu babci podczaswczesnego dzieciństwa, w ciszy i półmroku, które skierowało aktywność Mishimy nasferę wyobraźni a nie czynności motoryczno-ruchowe. Sztuki jakie wówczas obejrzałnastoletni Yukio, były dramatami kabuki i nõ. Twierdził potem, Ŝe to właśnie przeŜyciezainicjowało jego miłość do klasyki literatury narodowej: „... w całej rodzinie ani trochęnie panowała atmosfera zainteresowania klasyką japońską. RównieŜ zwyczaje rodzinybyły po części nowoczesne i brak w nich było raczej wyrafinowaniacharakterystycznego dla stylu Ŝycia czysto japońskiego. Nikt nigdy nie zmuszał mnie dostudiowania japońskiej literatury klasycznej. Wydaje mi się raczej, Ŝe to teatr kabuki, doktórego po raz pierwszy zaprowadziła mnie babka, gdy byłem w pierwszej klasiegimnazjum, oraz teatr nõ, do którego poszedłem w tym samym okresie z babką zestrony matki, otworzyły mi oczy na piękno języka japońskiego”. 6Od tej pory pisarz starał się nie opuścić Ŝadnego wydarzenia teatralnego mającegomiejsce w Tokio. A po kaŜdym obejrzanym przedstawieniu zapisywał własne wraŜeniaoraz uwagi w notatniku, który został wydany pośmiertnie jako „Notatki teatralne”(„Shibai nikki”). Zapiski te cechuje wielka dojrzałość i wraŜliwość, oraz rzadkospotykana tak wnikliwa analiza gry aktorskiej. 7JuŜ mając jedynie sześć lat, Mishima dostąpił przyjemności opublikowania jegoutworów w szkolnej gazetce szkoły Gakushũin zatytułowanej „Wisienka”(„Kozakura”). PoniewaŜ był słaby i chorowity, pisanie stało się dla niego sposobemrywalizowania z kolegami i czerpania satysfakcji z przewyŜszania ich intelektem orazwyobraźnią. Tak więc pisał wiele i publikował odtąd regularnie w szkolnychczasopismach, głównie wiersze, których pisanie w Ŝyciu dorosłym zupełnie zarzucił.Potem, jako dojrzały człowiek, bardzo krytycznie odnosił się do tego swojegodziecinnego tworzenia, gdyŜ jako malec uwaŜał, Ŝe aby być poetą „wystarczy aby słowabyły piękne”, zaś faktycznie sama piękna forma nie czyni z nikogo poety czy pisarza, az jego wytworu poezji czy prozy. Widać po tym twierdzeniu, Ŝe Mishima, wbrew temu6 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 37-38; B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio(1925-1970): Mała antologia dramatu japońskiego. Warszawa 2008 s. 26-27.7 B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970)... s. 26-27.45


co piszą jego biografowie, był przeciwnikiem hasła „sztuka dla sztuki”. 8Inspirującą rolę w tworzeniu się literackiego talentu u Mishimy Yukio wywarlijego nauczyciele ze Szkoły Parów. Największą rolę odegrał Shimizu Fumio(1903-1998), nauczyciel literatury japońskiej, redaktor czasopisma literackiego„Literatura i Kultura” („Bungei Bunka”), ukazującego się do sierpnia 1944 roku. Zaraziłon młodego Yukio umiłowaniem japońskiej literatury okresu Heian (794-1185).Shimizu naleŜał do ruchu romantycznego Shõwa no Nihon Rõmanha (JapońscyRomantycy okresu Shõwa). WspółzałoŜycielem tego ruchu był równieŜ ulubiony poetaMishimy – Itõ Shizuo (1906-1953). Członkowie Romantyków koncentrowali się wokółczasopisma „Bungei Bunka”, które głosiło poglądy nacjonalistyczne i rozpowszechniałowśród szerokiego grona czytelników wiedzę o tradycyjnej literaturze japońskiej, zeszczególnym naciskiem na klasykę okresu Heian. Dzięki protekcji Shimizu, Mishimapoznał grono redaktorskie „Bungei Bunka”, które deklarowało romantyczneumiłowanie ojczyzny i rozczytywało się w dziełach niemieckich romantyków:Goethego, Hölderlina oraz Rilkego. Marzyli oni o stworzeniu romantyzmu czystojapońskiego, opartego na wyrafinowanej elegancji dworskich opowieści okresu Heian.UwaŜali, Ŝe Cesarz powinien znajdować się w centrum japońskiej kultury, anajwznioślejszym wydarzeniem jest bohaterska śmierć na polu walki z imieniemCesarza na ustach. W znajomości z tymi ludźmi, którzy u nastoletniego Mishimymusieli budzić autorytet i podziw, moŜna dopatrzeć się jego motywacji do popłynięcia znurtem Rzeki Działania. 9Sam Shimizu Fumio, zachwycony talentem Mishimy, latem 1940 rokuzaproponował mu napisanie opowiadania do pisma „Bungei Bunka”. Był to dlapiętnastoletniego Yukio, publikującego dotąd jedynie w czasopismach szkolnych,wielki zaszczyt. W 1941 roku Mishima przedstawił swojemu nauczycielowi literaturyrękopis opowiadania pt.: „Las w pełni kwiecia” („Hanazakari no mori”). Tenromantyczny utwór, skłaniający do refleksji nad rolą przodków w kulturze Japonii,nawiązujący w stylu do dawnego piękna rodzimej literatury, był idealnym tekstem dlaRomantyków. Nowela została entuzjastycznie przyjęta przez grono redaktorów „BungeiBunka” i wraz z pochlebną przedmową opublikowana w czasopiśmie w czterechodcinkach pomiędzy wrześniem a grudniem 1941 roku. Był to debiut literacki Mishimy.8 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 38-39.9 TamŜe, s. 39-40; B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970)... s. 28.46


W 1944 roku „Las w pełni kwiecia” ukazał się w wydaniu ksiąŜkowym, wraz zczterema innymi dłuŜszymi opowiadaniami Yukio: „KsięŜyc w wodzie” („Minomo notsuki”), „Pozostawię światu” („Yoyo ni nokosan”), „Ottõ i Maya” (Ottõ to Maya”) oraz„Dziennik modlitw” („Inori no nikki”). KsiąŜka nosiła tytuł „Las w pełni kwiecia”, azawarte w niej opowiadania były wcześniej opublikowane w „Bunkei Bunka” lubczasopiśmie szkolnym „Czerwony Obraz” („Akae”), które Mishima załoŜył razem zkolegami szkolnymi: Azumą Fumihiko i Tokugawą Yoshiyasą. 10Do publikacji w czasopiśmie swego debiutanckiego opowiadania, młodzieniecprzybrał pseudonim Mishima Yukio, który wymyślił razem ze swoim nauczycielem iopiekunem Shimizu Fumio. Główną przyczyną obrania pseudonimu literackiego byłnegatywny stosunek Asuzy, ojca Mishimy, do literackich zamiłowań syna. Yukio byłzmuszony zatajać je przed swoim ojcem, który uwaŜał Ŝe pisarstwo jest niemęskie ajego syn powinien zostać wysokim urzędnikiem państwowym a nie jakimś pismakiem.Od tej pory, przez całe Ŝycie Mishima Yukio uŜywał tego samego swojego pseudonimu,stosując go nie tylko przy publikacjach ale równieŜ w Ŝyciu codziennym.10. Kaligrafia japońska z napisem „Mishima Yukio”.(Zdjęcie i posiadanie – autor niniejszej pracy.)Samo opowiadanie „Las w pełni kwiecia” zadziwia tak bogatym słownictwem utak młodego autora. Jest ono równieŜ rytmiczne i liryczne, co stało się później cechącharakterystyczną prozy Mishimy, mimo jej realistycznych fabuł. Narrator „Lasu...”wskrzesza swymi myślami przodków i dzięki nim odkrywa klasyczne piękno oraz10 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 41-42; B. Bochorodycz i E. śeromska: Mishima Yukio(1925-1970)... s. 28, 337-338.47


smutną prawdę, Ŝe w nowoczesnych czasach przeminęło surowe piękno, przeminęłamiłość i dawne poświęcenie. Nostalgiczny narrator stawia tezę, Ŝe jedynie pamięć iszacunek dla przodków, moŜe przywrócić piękno i prawdę w teraźniejszości. Całyutwór podzielony jest na pięć części, poruszających róŜne wątki, dotyczące róŜnychwydarzeń w Ŝyciu róŜnych ludzi. W całym utworze teraźniejszość przeplata się zminionymi epokami. Jest to niezwykle przemyślana konstrukcja jak na piętnastoletniegoautora. 11Do końca wojny Mishima pisał i publikował swoje wiersze patriotyczne orazpomniejsze utwory. W 1944 roku rozpoczął studia na wydziale prawa UniwersytetuCesarskiego w Tokio (Tõkyõ Teikoku Daigaku). W 1945 roku przeŜył dywanowebombardowania stolicy, zwolniono go z odbywania słuŜby wojskowej i skierowano dopracy w fabryce zbrojeniowej, na tyfus zmarła jego siedemnastoletnia ukochana siostraMitsuko. Skończyła się II wojna światowa, nastały czasy amerykańskiej okupacji, aRomantycy skupieni wokół pisma „Bunkei Bunka” nagle „okazali się” faszystowskimifanatykami nawołującymi do zbrodni przeciwko ludzkości. Rzeczywistość zostałapostawiona do góry nogami, system wartości w którym Mishima wzrastał i debiutowałzostał zdewaluowany i powszechnie potępiony. Nastał bardzo cięŜki okres dla młodegopisarza.2.3. Utwory okresu powojennego (1945-1952)Po wojnie Mishima zafascynował się twórczością i Ŝyciem Raymonda Radigueta(1903-1923). Ten francuski pisarz, dramaturg i dziennikarz, zmarł w wieku zaledwie 20lat na dur brzuszny (nazywany kiedyś tyfusem). Przed śmiercią zdołał napisać dwiepowieści, uznane powszechnie za znakomite i zaliczane do klasyki literatury:„Opętanie” oraz „Bal u hrabiego d`Orgel”. Nastoletni Yukio postawił sobie Radiguetaza wzór, starał się dorównać mu kunsztem pisarskim i sławą, oraz marzył aby umrzećtak młodo jak on. TakŜe dzięki temu pisarzowi, Mishima zainteresował się klasycznąliteraturą francuską oraz francuskim dramatem. Zaś w następstwie tych zainteresowań,11 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 41-50.48


skierował swoją ciekawość na tragedię starogrecką, na Ajschylosa, Sofoklesa iEurypidesa. 12W eseju „Opętany Radiguetem. Historia moich lektur.”, Mishima tak opisał swojeodczucia po zapoznaniu się z powieścią tego pisarza, po raz pierwszy w wieku piętnastulat: „Jego przedwczesna śmierć, wiek, w którym napisał tę powieść, rozbudziły we mnieducha walki. Paliła mnie zazdrość i rozgorzałem pragnieniem rywalizowania zRadiguetem. Dzięki niemu spotęgował się jeszcze mój zapał do pisania powieściinnych, niŜ pisano do tej pory. Przez długi czas nie mogłem otrząsnąć się z tej gorączkiRadigueta.” 13TuŜ po wojnie Mishima przeŜywał osobisty kryzys – odmawiano mu publikacjijego utworów wysyłanych do czasopism i wydawnictw, gdyŜ reprezentowały jegoprzedwojenną i wojenną postawę światopoglądową oraz literacką (procesarską,prorycerską, o bohaterstwie i śmierci). Np. redaktor wydawnictwa Chikuma Shobõ,Nakamura Mitsuo recenzując teksty Mishimy, wystawił mu ocenę „minus 120punktów”. Dopiero Kawabata Yasunari (1899-1972), pisarz o ugruntowanej w Japoniipozycji, do którego Yukio przesłał swoje dwa teksty, docenił jego talent i potencjał. 14 Wczerwcu 1946 roku, dzięki rekomendacji tego pisarza, w czasopiśmie „Człowiek”(„Ningen”) ukazało się opowiadanie Mishimy pt.: „Papierosy” („Tabako”). Był todebiut Yukio w nowej rzeczywistości demokratycznej Japonii. Zaś sam Kawabata stałsię dla Mishimy mistrzem, a z czasem i przyjacielem.W 1947 roku Mishima ukończył z wyróŜnieniem wydział prawa UniwersytetuCesarskiego w Tokio; w 1948 roku rozpoczął prestiŜową pracę w MinisterstwieFinansów (Õkurashõ), jednak juŜ po dziewięciu miesiącach z niej zrezygnował i –wbrew ojcu – postanowił zarabiać na Ŝycie pisaniem. W okresie tym wiele pisał ipublikował, głównie opowiadania oraz jednoaktówki. W listopadzie 1948 roku wydałdebiutancką powieść „Złodzieje” („Tõzoku”) nakładem wydawnictwa Shinchõsha. Nadtą krótką powieścią pracował aŜ dwa lata, od stycznia 1946 roku, gdyŜ był to dla niegoszczególnie trudny okres w Ŝyciu, zwłaszcza pod względem psychicznym (śmierćukochanej siostry, przegrana Japonii, zmiana strategii wydawniczej i zawód miłosny).Fabuła „Złodziei” opiera się na historii nieszczęśliwych miłości. Chłopak Akihide12 TamŜe, s. 50-56.13 TamŜe, s. 51.14 Dwa opowiadania Kawabaty Yasunari znajdują się w wyŜej wspomnianym zbiorze Ballada oNarayamie (PIW, Wwa 1986, s. 173-212).49


zostaje odtrącony przez młodą arystokratkę z którą miał romans, a dziewczyna Kiyokozostaje porzucona przez innego chłopaka. Przypadkowo Akihide i Kiyoko spotykają sięi poznają. Oboje nieszczęśliwi z powodu swoich miłosnych zawodów, zaprzyjaźniająsię. Wszyscy znajomi błędnie zakładają, Ŝe stanowią oni parę. Gdy ma się odbyć ichślub, popełniają wspólne samobójstwo. Ludzie, którzy nie mają pojęcia o motywachAkihide i Kiyoko, stwierdzają, Ŝe widocznie byli ze sobą tak szczęśliwi, Ŝe nie moglidłuŜej Ŝyć. Podwójne samobójstwo przyjaciół, z bólu i cierpienia, jawi sięobserwatorom samobójstwem kochanków ze szczęścia.Sposób konstrukcji „Tõzoku” Mishima tłumaczy w swoich notatkach: „... jestemrealistą, który chce przedstawić nierealną, romantyczną psychologię (...) przestrzegałemtego, co dyktuje historyczna i literacka tradycja Japonii i pominąłem moralność”.Powieść jest ponadczasowa (jej akcja mogłaby się dziać w dowolnym momenciehistorycznym), Mishima starał się zastępować w niej wyraŜenia emocjonalnelogicznymi opisami, zdominować i określić uczucia za pomocą rozumu. 15W 1949 roku, w wieku dwudziestu czterech lat, Mishima opublikował swojąbardzo kontrowersyjną i głośną powieść „Wyznania maski” („Kamen no kokuhaku”),nakładem wydawnictwa Kawade Shobõ. To ta właśnie ksiąŜka uczyniła z młodegopisarza medialną gwiazdę, stała się ona bestsellerem roku 1949, liczba sprzedanychegzemplarzy przekroczyła dwadzieścia tysięcy, co było znaczącą ilością w zniszczonejwojną Japonii. Powieść zaszokowała i wywołała publiczną debatę, w którązaangaŜowały się chyba wszystkie czasopisma literackie i wszyscy krytycy literaccy.Dla samego Mishimy jej napisanie było próbą samookreślenia, wyznania osobistychtajemnic i fantazji. Młody pisarz nawet poprosił swojego pierwszego wydawcę, abypolecił mu jakiegoś psychiatrę, gdyŜ nękają go skurcze Ŝołądka i koszmary we śnie orazna jawie. Yukio odbył jedną czy dwie wizyty u tegoŜ psychiatry, po czym zrezygnowałz leczenia. W kaŜdym razie świadczy to o wielkim wysiłku emocjonalnym, który byłkosztem napisania „Wyznań maski”. 16Generalnie zapanowały opinie, Ŝe utwór został napisany po mistrzowsku oraz, Ŝema duŜe znacznie dla historii literatury japońskiej. Sprzeczano się natomiast na tematznaczenia tytułu oraz tego, na ile powieść jest autobiograficzna, a na ile stanowi15 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 56-68 (rozdział poświęcony okolicznościom powstania, treścioraz charakterystyce powieści „Tõzoku”).16 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia. Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 102.50


literacką fikcję. Dla samego Mishimy „Wyznania maski” miały z załoŜenia stanowićcoś na wzór terapii psychoanalitycznej, wyjście ze świata choroby i śmierci,oczyszczenie, poprzez wyznanie i nazwanie własnych kompleksów oraztraumatycznych wydarzeń. Pisarz sam tak to przedstawiał w swoich notatkach:„KsiąŜka ta jest moim ostatnim listem poŜegnalnym, który chcę pozostawić śmierci. Tow jej świecie Ŝyłem do tej pory. Napisanie tej ksiąŜki jest dla mnie odwrotnościąsamobójstwa. Gdy puści się od tyłu film, w którym samobójca rzuca się ze skały, towtedy wskakuje on z niesłychaną szybkością w górę i na powrót oŜywa. Celem, którysobie postawiłem podczas pisania tej ksiąŜki, był właśnie taki powrót do Ŝycia.” 1711. Kolekcja ksiąŜek oraz symboli, związanych z Mishimą Yukio,naleŜąca do autora niniejszej pracy.(Zdjęcie własne.)Ta powieść, pisana niemal rok, jest autoanalizą, niemal kliniczną, mającą ustalićczemu bohater ma obsesję śmierci oraz mającą wskazać mu właściwą drogę Ŝyciową.Bohater najpierw jest chorowitym i izolowanym dzieckiem, które marzy aby być kimśinnym, a następnie dorasta i odkrywa u siebie homoseksualne skłonności. Przez cały17 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 68-70.51


czas jest samotny i pogrąŜony w indywidualnym świecie dziwactw czy teŜ perwersji,jednak nie wybiera śmierci jako sposobu rozwiązania własnych problemów a stara się jeprzezwycięŜyć. W ostatniej scenie, bohater zdaje sobie sprawę Ŝe jego pociąg domęŜczyzn jest większy niŜ pociąg do kobiet, jednak nie wypiera tego i nie próbujeuciekać, ale postanawia ze świadomością tej prawdy Ŝyć.„Wyznania maski” są napisane w pierwszej osobie i stanowią niejako introspekcjęz zapisem „na Ŝywo”. Przedstawiają niepospolitego bohatera, którego dzieciństwo iadolescencja pokrywają się z wydarzeniami oraz poglądami samego Mishimy z tychokresów. Cały utwór koncentruje się na osobistych problemach głównego bohatera izarazem narratora, a są one przedstawione bardzo realistycznie i przekonująco.Jedynym co wyraźnie róŜni bohatera od autora powieści, to fakt Ŝe w „Wyznaniachmaski” w ogóle nie wspomina się o pisaniu i literackich zainteresowaniach bohateranarratora(jakby ich nie było, albo nie były waŜne). Sam Mishima równie częstopodkreślał fikcyjność opowieści co jej autobiograficzny charakter, moŜna więc przyjąćŜe powieść jest wyznaniem Mishimy o nim samym, ale ukrytym za maską. 18Od roku 1949 zaczęto równieŜ wystawiać sztuki Mishimy Yukio, więcmłodzieniec stał się wówczas prawdziwym pisarzem, takim jakim planował odporzucenia pracy urzędnika, i zaczął utrzymywać się dzięki swojemu pisarstwu. Jedynieojciec Asuza, był wściekły na Mishimę za to Ŝe w „Wyznaniach maski” powypisywał„wierutne bzdury” i przedstawił je całemu światu. 19Na rok 1950, przypada - jako główne dzieło pisarza - powieść „Pragnieniemiłości” („Ai-no kawaki”). Opowiada ona o kobiecie imieniem Etsuko, która maobsesję polegającą na tym, Ŝe pragnie być stale uwielbiana przez męŜczyzn. Gdy umierajej mąŜ, staje się kochanką swojego starego teścia, jednocześnie uwodzącprymitywnego wieśniaka Saburõ. Gdy ten ostatni zadurza się w innej wiejskiejdziewczynie, Etsuko nocą w sadzie prowokuje go do stosunku seksualnego, i gdySaburõ ulega jej prowokacji, Etsuko woła na pomoc teścia. Wyrywa nadbiegłemuteściowi z rąk motykę i tnie nią szyję Saburõ, niby w obronie własnej. 20W podobnym tonie są wszystkie dzieła Mishimy z tego okresu. Koncentrują sięone na skomplikowanej ludzkiej motywacji oraz przemocy i śmierci, które stają się18 TamŜe, s. 68-84 (rozdział poświęcony powstaniu, treści i znaczeniu „Wyznania maski”).19 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 107.20 TamŜe, s. 103-105.52


puentą oraz rozwiązaniem tychŜe komplikacji. Sam autor tłumaczył to w następującysposób: „Mam obsesję mordu, chcę widzieć czerwoną krew. Pisarz tworzy romanse,gdy ma niepowodzenia erotyczne. Ja zacząłem pisać powieści, by nie skończyć jakoskazany na karę śmierci...” 21„Pragnienie miłości” zostało bestselerem, juŜ w 1950 roku sprzedano ogromny -jak na ówczesne warunki - nakład powieści wynoszący 70 000 egzemplarzy. Z tegotytułu autor otrzymał wynagrodzenie wynoszące kolosalną jak na tamte czasy kwotę ok.1,4 miliona jenów, czyli w przeliczeniu: 4 tysiące dolarów amerykańskich. MaterialnieMishima stał się głową rodziny i kupił dla siebie oraz rodziców duŜy dwupiętrowy domw stylu japońskim w tokijskiej dzielnicy Midorigaoka. Mieszkał tam razem z rodzicamiprzez kolejne osiem lat, do własnego ślubu. 22Ze znaczących dzieł, w tym okresie Mishima Yukio opublikował równieŜ:baśniową jednoaktówkę „Irys” („Ayame”) o zemście kochanki; jednoaktowy dramat„Dom w ogniu” („Kataku”) o miłosnym trójkącie; baśniową jednoaktówkę „Niepokojemiłości” („Ai no fuan”) o zemście nienarodzonego dziecka na niedoszłych rodzicach;jednoaktowy dramat rodzinny „Latarnia morska” („Tõdai”) o miłości młodzieńca doswojej macochy; jednoaktówkę „Niobe” („Niobe”) stanowiącą adaptację starogreckiegomitu; jednoaktówkę „Święta” („Seijo”) o siostrze, której poświęcenie dla brata i jegonarzeczonej doprowadza do tragedii; czteroaktówkę „Kult Bóstwa Klęski” („Majinraihai”) o schorowanym studencie który zakłada sektę i głosi przepowiednie;opowiadanie „Niedziela” („Nichiyõbi”) o parze która ginie pod kołami pociągu;jednoaktówkę „Magiczna poduszka z prowincji Kantan” („Kantan”) o poduszce naktórej śni się dalsze Ŝycie; jednoaktówkę „Adamaszkowy bębenek” („Aya no tsuzumi”)o wydrwionej miłości starego stróŜa; taneczny scenariusz kabuki „Porównaniewdzięków, czyli młoda wielbicielka utworów Chikamatsu” („Hada kurabe Chikamatsumusume”) o wielbicielce dramatów Chikamatsu Monzaemona, która planuje shinju. Ztego zestawienia widać Ŝe Mishima, po pierwsze: pisał głównie na temat nieszczęśliwejmiłości i śmierci, a po drugie: mniej więcej po równo rozkładał swoją pracę natworzenie tekstów prozatorskich i dramatycznych (wliczając w zestaw omówioneoddzielnie powieści). W 1953 roku Mishima Ŝartował, Ŝe powieści są jak Ŝony, a sztuki21 TamŜe, s. 105.22 TamŜe, s. 107.53


jak kochanki, i Ŝe potrzebuje przynajmniej jednej takiej kochanki na rok. 23W ocenie pisarza, jego proza wywodziła się bardziej z jego intelektu orazuświadomionych pragnień, zaś jego twórczość dramaturgiczna pochodziła bardziej zpodświadomości i intuicji. W eseju „Pokusy dramatu” („Gikyoku no yũwaku”)Mishima wyraził to zdaniami: „Zacząłem tworzyć dramaty popychany jakąśwewnętrzną siłą przypominającą napór wody strumienia wypływającego z dna mojejduszy, w której źródło twórczości dramaturgicznej znajduje się głębiej niŜ źródłotwórczości epickiej. Jest ono bliŜsze miejsca skrywającego pierwotne instynkty, a takŜemiejsca zamieszkanego przez uczucia towarzyszące moim dziecięcym zabawom”. 24W styczniu 1951 roku Mishima rozpoczął publikowanie w odcinkach wczasopismach swojej powieści „Zakazane kolory” („Kinjiki”). Była ona poświęconahomoseksualizmowi i homoseksualnemu środowisku Tokio. Pisarz zbierał do niejmateriały samemu obracając się przez wiele miesięcy w tym środowisku w stolicyJaponii, bywając w gejowskich lokalach i na gejowskich przyjęciach. Bohaterów tejswojej powieści scharakteryzował następującym zdaniem, zawartym w niej samej:„Tacy męŜczyźni, organicznie niezdolni do utrzymania domu, dostrzegają coś, comgliście przypomina domowe ognisko, tylko w tych smętnych oczach, które mówią: TyteŜ jesteś jednym z nas.” 25Po publikacji „Zakazanych kolorów” w tłumaczeniu na język angielski,środowiska homoseksualne zaliczyły Mishimę Yukio do grona pisarzy gejowskichsprzed zamieszek Stonewall 26 , a jego powieści „Wyznania maski” oraz „Zakazanekolory” uznały za powieści gejowskie. Samego zaś pisarza, środowiska te uznały zahomoseksualistę, co jest oczywistym naciąganiem i zniekształcaniem faktów, gdyŜMishima co najwyŜej był biseksualny (miał kilka udanych romansów z kobietami, Ŝonęi z nią dwoje dzieci). 2723 Patrz: Kalendarium Ŝycia i twórczości Mishimy Yukio, s. 104; B. Bochorodycz, E. śeromska: MishimaYukio (1925-1970)... s. 338-341; J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia.... s. 127.24 B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970)... s. 5.25 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 109-111.26 Tzw. literaturę gejowską dzieli się na dwa okresy: przed i po zamieszkach w Stonewall, które miałymiejsce w 1969 r. w Nowym Yorku, i po których powstał międzynarodowy ruch - zapoczątkowany wUSA – LGBT (czyli Lesbijek Gejów Biseksualistów i Transwestytów).27 http://pl.wikipedia.org/wiki/Literatura_gejowska_i_lesbijska#.C5.9Awiat ;Mishima Yukio w portalu Polgej.pl: Gejowski Punkt Widzenia:http://www.polgej.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=2984&Itemid=3 ,http://www.polgej.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=1850&Itemid=92 ,http://www.polgej.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=361&Itemid=4 ,http://www.polgej.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=223&Itemid=4 – w rankingu54


Tantõshą „Zakazanych kolorów” była młoda kobieta - Matsumoto Michiko.Tantõsha znaczy dosłownie: odpowiedzialna, jest to odpowiednik zachodniego:redaktora. JednakŜe w Japonii rękopisów znanych pisarzy nie redaguje się i publikujesię je według tej wersji którą przekazał autor, jedynie poddając ją mechanicznej edycji,bez cięć czy poprawiania błędów. Tak więc główną rolą tantõsha jest zapewnieniepisarzowi komfortu do pracy i dbanie aby wydawnictwo punktualnie otrzymywałoodcinki tekstu. Michiko przychodziła do Mishimy raz w miesiącu po kolejną partiętekstu do druku. Yukio bardzo cenił jej imponującą znajomość literatury, zaśMatsumoto potem wyznała, Ŝe duŜe wraŜenie wywarły na niej: brak w zachowaniuMishimy „charakterystycznej dla artystów przesady” oraz Ŝelazne przestrzeganieterminów przez pisarza. Inni jej sławni podopieczni zwykli w ostatniej chwiliprzekładać terminy oddania materiałów, Mishima zaś zawsze był gotowy na czas – itrwało to aŜ do jego śmierci, ani razu nie prosił Ŝadnego wydawnictwa o przesunięcieterminu. Ponadto – twierdzi Michiko – rękopisy były zawsze czyste i czytelne, bezpoprawek i gryzmołów, napisane wyraźnie i estetycznie. Jedynym co negatywniezaskakiwało tantõshę, była obecność Shizue – matki pisarza. Zawsze była obecna przyprzekazaniu tekstu, krąŜąc wokół młodego pisarza, jakby chciała go przed czymśochronić. A sam Mishima dawał wyraz swojego zaangaŜowania w relację z matką,nazywając ją z nadmiarem szacunku i ozdobności „o-kaa-sama” czyli: droga mamo.Michiko wspomina, Ŝe myślała wówczas, iŜ kobieta która się zwiąŜe z Mishimą będziemiała cięŜkie Ŝycie jako jego narzeczona a potem Ŝona. 28Co do Asuzy – ojca Yukio, zaakceptował on w końcu Ŝe jego syn jest pisarzem.Choć nadal odczuwał niesmak z powodu treści „Wyznań maski”, zaczął działać jakoagent literacki Mishimy i publicznie przejawiał dumę z talentu syna. 29literatury lesbijskiej i gejowskiej Association of Lesbians and Gay Men Publishing „Wyznania maski”znalazły się na wysokiej 20stej pozycji (Dostęp: 10 VIII 2009).28 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 111-113.29 TamŜe, s. 107.55


2.4. Dzieła okresu 1952-1960, od podróŜy do Grecji dowkroczenia na Rzekę DziałaniaW BoŜe Narodzenie 1951 roku Mishima Yukio wypłynął w pięciomiesięcznąpodróŜ zagraniczną. Zwiedził podczas niej państwa w Amerykach i Europie, zkluczowym dla niego pobytem w Grecji. Zakładał, Ŝe zwiedzenie starogreckichzabytków wpłynie na jego styl pisarski i samą Ŝyciową postawę. Było to dla niegoprzemyślane i zaplanowane „leczenie z romantyzmu”, czyli zbytniej emocjonalności,skłonności do mroku przesyconego widmem śmierci.Faktycznie wyprawa spełniła oczekiwania i Mishima zaczął pisać w sposóbbardziej zdyscyplinowany, z umiarem, harmonią oraz intersubiektywizmem. Liczył onna to, Ŝe przez takie pisanie zmieni równieŜ swoją własną osobowość, stając się bardziejracjonalny i obiektywny, porzucając głęboko zakorzeniony w nim romantycznyfatalizm. Lata w których przebiegał ten proces, nacechowane w jego twórczościodwołaniami do klasyki starogreckiej, nazywa Mishima swoim „okresem klasycznym”.Według niego, przypadał on na czas 1951-1954 rok. 30Prócz modyfikacji stylu literackiego i charakteru Mishimy, na ten okres przypadarównieŜ rozpoczęcie przez niego intensywnej pracy nad własnym ciałem. Najpierwpoprzez treningi pływackie i bokserskie, a od 1955 roku równieŜ poprzez ćwiczeniakulturystyczne.NajwaŜniejszymi utworami Mishimy, z tego - wyróŜnionego przez niego samego- „okresu klasycznego”, są dramaty: „Komachi i stupa” („Sotoba Komachi”), „Zadarmo najdroŜej” („Tada hodo takai mono wa nai”), „Słonecznik nocy” („Yoru nohimawari”), „Przywołujące dusze zmarłych kadzidło z okresu Muromachi”(„Muromachi hangonkõ”), „Piekieł wizerunek niezwykły” („Jigokuhen”), „Młodzi!Przebudźcie się!” („Wakodo yo, yomigaere”), „Miłosna sieć sprzedawcy sardynek”(„Iwashiuri koi no hikiami”) oraz jednoaktówka, uznana za perłę i często wystawiana zagranicą (takŜe w Polsce), „Pani Aoi” („Aoi no Ue”). Połowa z tych wyŜejwymienionych sztuk, była ściśle wzorowana na klasycznych dramatach japońskich,napisanych podczas średniowiecza Kraju Wschodzącego Słońca. Ponadto, w tymokresie Mishima poszerzył swój wachlarz gatunkowy, pisząc równieŜ pantominę,30 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 118-119.56


operetkę i scenariusz słuchowiska. 31Ukoronowaniem „okresu klasycznego” Mishimy Yukio stała się jego nowela„Szum fal” czy inaczej „Odgłos fal” („Shiosai”), wydana w Polsce w 1972 roku podtytułem „Ballada o miłości”. Utwór ten został opublikowany nakładem wydawnictwaShinchõsha w czerwcu 1954 roku, gdy pisarz miał 29 lat. Przez większość biografówMishimy, „Szum fal” jest uznawany za jedyny jego utwór, który ma optymistycznywydźwięk i jest pozbawiony elementów perwersji oraz mroczności. Sam japoński pisarztwierdził, Ŝe stworzył tą nowelę w okresie gdy „gdziekolwiek spojrzał, widział Grecję”.Oraz, Ŝe napisał ją jako „psotę spłataną czytelnikom” i Ŝe wielkie powodzenie tegoutworu wywołało u niego rozczarowanie, gdyŜ zdał sobie sprawę, Ŝe ludzie woląprymitywne baśnie z happy endem od utworów refleksyjnych, z głębią przekazu ibogatym stylem. Znamienne, Ŝe Mishima pisał ten utwór właśnie dla ogółu,popularności i pieniędzy, starając się posługiwać prostym językiem, w pierwszychpołowach swych nocnych godzin pracy, drugie połowy przeznaczając na pisanieambitniejszych dzieł, a właśnie ta ballada uzyskała taką popularność jakiej nie uzyskałyjego utwory do których się przykładał i w których próbował zawrzeć przesłanie. Tawłaśnie przychylność i aprobata społeczeństwa dla „Odgłosu fal”, jak pisał Mishima:„oblała zimnym strumieniem jego grecką gorączkę”. 32„Shiosai” jest zaadoptowaną do japońskiej współczesności historią Dafnis i Chloe.Mishima przeniósł ten antyczny romans grecki, napisany przez Longosa w II wieku, zwyspy Lesbos na japońską „wyspę pieśni”. Tam Shinji, przystojny młody rybak(zamiast pastuszka z wersji Longosa), spotyka Hatsue, piękną młodą dziewczynę, któraniedawno przybyła na jego małą wyspę aby tam nurkować. W romantycznej sceneriijaskini rozświetlonej ogniskiem, Shinji skacze przez płomienie do Hatsue, delikatnie jącałuje i wspólnie postanawiają poczekać z pieszczotami do nocy poślubnej. Jednak, jakto zawsze bywa w romansach, pojawiają się przeszkody na drodze miłości głównychbohaterów. I jak to prawie zawsze bywa, młodym udaje się je pokonać – ostateczniechłopak przepływa wzburzoną cieśninę, dociera do ukochanej i Shinji oraz Hatsuezaręczają się. 33Dzięki znajomościom Asuzy, ojca Mishimy, w Ministerstwie Rybołówstwa,31 B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970)... s. 341-344.32 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s.131-135.33 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio... s. 118-129 (rozdział „Shiosai (Szum fal)...”, poświęconypowstaniu, treści i analizie utworu).57


studiował materiały historyczne o faktycznych osobach oraz wydarzeniach, a następnie,opierając się na źródłach, budował prawdopodobne fabuły i fikcje. Miało to miejsce np.w przypadku konstruowania jego sławnych dramatów: „Chryzantema dziesiątego dnia”(„Tõka no kiku”) o japońskim przewrocie wojskowym z 1936 roku, „Madame de Sade”(„Sado kõshaku fujin”) o uwięzieniu markiza de Sade, czy „Mój przyjaciel Hitler”(„Wagatomo Hittorã”) o „nocy długich noŜy” z 30 czerwca 1934 roku. 3512. Świątynia Złotego Pawilonu współcześnie, po odbudowaniu ze zgliszczy w latach 1951-55.Źródło: http://www.swiatpodrozy.pl/i.php?g=176&n=2 (1 IX 2009).„Złota Pagoda” jest napisana w pierwszej osobie, a jej narratorem jest młodymnich, który dochodzi do wniosku, Ŝe musi spalić pozłacany skarb narodowy Japonii,którym jest Świątynia Złotego Pawilonu, dla niego – symbol piękna. Czytelnik więc masposobność poznać odczucia, przemyślenia i motywy Mizoguchiego – podpalaczapagody, od środka, z jego perspektywy, która jest przekonującą interpretacją Mishimy.Powieść stanowi rozwaŜania o ludzkiej samorealizacji i autodestrukcji, o inności ipozorach, a takŜe o filozofii zen i znaczeniu piękna oraz brzydoty. 36W latach 1958-1959 Mishima opublikował, w odcinkach w czasopismach, kolejnąswoją sławną powieść „Dom Kyõko” („Kyõko no ie”). Ten utwór o charakterzeobyczajowym jest krytyką ducha powojennej Japonii. Pisarz przedstawił w nimrozczarowaną, pozbawioną ideałów i poczucia sensu, współczesną młodzieŜ Kraju35 B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970)... s. 32-34, 86-122.36 M. Melanowicz: Posłowie. W: Mishiam Yukio: Złota Pagoda. Warszawa 1997 s. 249-254.59


Kwitnącej Wiśni. Ukazał jak pogrąŜa się ona w chaosie, nihilizmie i okrucieństwie,dzięki temu, Ŝe nie dostrzega celowości swojego Ŝycia i przyjmuje postawę relatywizmumoralnego. Powieść pokazuje puste etycznie oraz intelektualnie Ŝycie grupki młodychludzi, spotykających się regularnie w tytułowym domu Kyõko – jednej z głównychbohaterek.Z innych dzieł, które Mishima Yukio stworzył przed 1960 rokiem, zasługują nauwagę szczególnie dramaty: „Wachlarz” („Hanjo”), „Yuya” („Yuya”), „Trzypodstawowe kolory” („Sangenshoku”), „Gniazdo termitów” („Shiroari no su”), „Rosana lotosach, czyli zapiski z Ŝycia rodu Õuchi” („Fuyõ no tsuyu - Õuchi jikki”), „Wielkieprzeszkody” („Daishõgai”), „Pawilon Ryczącego Jelenia” („Rokumeikan”), „ŚwiątyniaDõjõji” („Dõjõji”), „Brytanik” („Buritanikyusu”), „Poranna azalia” („Asa no tsutsuji”),„RóŜa i pirat” („Bara to kaizoku”), „Staw, który lubi rozwiązywać pasy dziewcząt”(„Musume gonomi obitori ike”), „Kobiet nie da się okupować” („Onna wa senryõsarenai”), rewia oparta na starogreckich mitach „Siedem kluczy miłosnych” („Koi ni wananatsu no kagi ga aru”), dramat muzyczny „Orfeusz” („Orufe”) oraz filozoficznymonolog, zainspirowany przyjaźnią z latarnikiem z wyspy Kamijima - „Powitaniestatku” („Fune no aisatsu”). Znaczną część powyŜszych utworów Mishima napisał zmyślą o swym przyjacielu onnagacie (aktorze kabuki specjalizującym się w odgrywaniuról kobiecych) Nakamurze Utaemonie VI (1917-2001). TakŜe w wypadku kilkupowyŜszych utworów, Mishima po raz pierwszy osobiście zajął się reŜyserią(„Powitanie statku”, „Rosa na lotosach, czyli zapiski z Ŝycia rodu Õuchi”, „Orfeusz”).Do sukcesów tego okresu naleŜy równieŜ to, Ŝe pisarza zaczęto obszernie tłumaczyć najęzyk angielski i jego dzieła odniosły sukces komercyjny w USA, a w Ŝyciu prywatnym:w 1958 roku, w wieku trzydziestu trzech lat, Mishima oŜenił się z Sugiyamą Yoko. 3737 B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970)... s. 344-348.60


2.5. Twórczość ostatniej dekady Ŝycia, okresu działalnościpatriotycznej (1960-1970)W wieku trzydziestu pięciu lat, Mishima Yukio uznaje, Ŝe jest juŜ wystarczającosprawny i atrakcyjny fizycznie, oraz Ŝe posiada juŜ wystarczający autorytet a takŜezadowalającą stabilizację finansową, aby zmodyfikować zakres swojej działalności.Odtąd, prócz pisania, podejmuje się równieŜ gry aktorskiej, zajęcia modela, orazdziałalności społeczno-politycznej, początkowo przez wyraŜanie własnych poglądów wtekstach publicystycznych i podczas wystąpień, a potem równieŜ przez budowęorganizacji paramilitarnej Stowarzyszenie Tarczy (Tate no kai).Wyrazem tej zmiany jest napisanie i opublikowanie w 1960 roku opowiadania„Umiłowanie ojczyzny” („Yũkoku”). Japoński tytuł oznacza dosłownie: „troska o kraj”,zaś utwór w Polsce był tłumaczony równieŜ pod tytułem „Miłość i śmierć”. SamMishima stwierdził, Ŝe jeśli ktoś miałby przeczytać tylko jeden jego utwór, powinno tobyć właśnie opowiadanie „Yũkoku”. Prócz wydźwięku patriotycznego, tekst tenposiada wybitne walory literackie i jest niejako pierwszym scenariuszem, jaki Mishimanapisał dla własnej śmierci.Opowiadanie zasadzone jest, jak to często u Mishimy, na wydarzeniachhistorycznych, które miały miejsce w 1936 roku i znane są jako: Wydarzenia 26 Lutego.Wówczas w Japonii doszło do puczu wojskowego i zamachu stanu. Temu zdarzeniuhistorycznemu Mishima poświęcił najwięcej swoich utworów, zarówno prozatorskichjak i dramatycznych, spośród wszystkich wydarzeń historycznych, na których opierałswoją twórczość. Opowiadanie „Yũkoku” jest jednak bardzo osobiste, nie opisujezamachu ale pułkownika Takeyamę Shinji i jego Ŝonę Reiko, w ich domu, po upadkupuczu i skazaniu na śmierć jego przywódców. Pułkownik Takeyama jest wzburzony, Ŝejego przyjaciele od razu przyłączyli się do zbuntowanych oddziałów, jednocześnieodczuwa własną odpowiedzialność, Ŝe ani nie zapobiegł przewrotowi, ani nie zginąłrazem ze swoimi przyjaciółmi. W związku z tym niedopełnieniem obowiązkówwzględem Cesarza oraz ojczyzny, decyduje się na popełnienie samobójstwa.Opowiadanie szczegółowo opisuje ostatnie kilka godzin Ŝycia oficera oraz jego Ŝony,zanim nie popełnią oni seppuku – on poprzez otwarcie sobie brzucha, ona poprzezrozcięcie własnego gardła. Mishima w „Yũkoku” szczegółowo ukazał podjęcie decyzji,61


przygotowania, pisanie poŜegnalnych listów, ostatni akt miłosny małŜeństwa oraz samesamobójstwa. Zawarł w tym jednym opowiadaniu wszystkie najwaŜniejsze dla siebiewartości i namiętności: patriotyzm, Bushido, miłość i śmierć.Kompletnie nierozumiejący Mishimy, jego pierwszy biograf i zatwardziałykrytyk, John Nathan twierdzi nawet, iŜ w „Umiłowaniu ojczyzny” pisarz dał upustswojemu „erotycznemu pragnieniu śmierci, które w pewnym momencie stało się dlaniego tym samym, co miłość i śmierć dla kraju”. 38Na podstawie swojego kunsztownego opowiadania, Mishima napisał scenariusz inakręcił czarno-biały, ascetyczny, trzydziestominutowy film pt: „Yũkoku: Rytuałymiłości i śmierci”. W tej ekranizacji sam zagrał płk. Takeyamę Shinji, po raz pierwszyodgrywając scenę seppuku, jakby oswajając się z nim i ćwicząc przed zadaniem sobiesamemu takiej śmierci. Obraz wyreŜyserował Dõmoto Masaki, opowieść ilustrujemuzyka z dramatu muzycznego Richarda Wagnera (1813-1883) pt. „Tristan i Izolda”.Film został po raz pierwszy zaprezentowany na Festiwalu Filmów KrótkometraŜowychw Tours w 1966 roku, pod francuskim tytułem „Les rites de l'amour et de la mort”. Nafestiwalu tym ekranizacja zrobiła ogromne wraŜenie i została wyróŜniona drugąnagrodą. 39Pod koniec 1960 roku, Mishima wraz z Ŝoną odbył podróŜ dookoła Ziemi,stawiając się na próbie generalnej adaptacji swoich sztuk na potrzeby widowniamerykańskiej, noszącej tytuł „Five Modern Nõ Plays”, w Teatrze Playards w NowymJorku. W 1961 roku Mishima opublikował trzyaktówkę „Chryzantema dziesiątego dnia”(„Tõka no kiku”). Sztuka ta była poświęcona historycznemu zamachowi stanu z 1936roku, który to temat pisarz często eksploatował. Dramat opowiada o słuŜącej, noszącejimię Chryzantema (Kiku), która ratuje Ŝycie ministra finansów Moriego Shigeomiego.W konsekwencji minister jednak głęboko Ŝałuje, Ŝe nie zginął za Cesarza, costanowiłoby dla niego najwyŜszy zaszczyt. W lutym 1962 roku Mishima otrzymał zaten utwór prestiŜową nagrodę Yomiuri, przyznawaną przez dziennik „Yomiurishimbun”.38 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima znany i nieznany. W: Mishima Yukio: Zimny płomień. Warszawa 2008s. 232-233.39 TamŜe.62


13. Mishima Yukio na jednej ze swoich sesji zdjęciowych,po doprowadzeniu ciała do poŜądanego stanu.Źródło: http://neoshinka.wordpress.com/2009/03/13/18th-century-japanese-porn/ (1 IX 2009)W 1963 roku ukazał się album z artystycznymi zdjęciami ukazującymi półnagiegopisarza, juŜ ukształtowanego zgodnie ze swoim planem. Publikacja nosiła tytuł „KararóŜ” („Barakei”), zaś autorem fotografii był sławny Hosoe Eikõ (ur. 1933). W czerwcu,nakładem wydawnictwa Kõdansha ukazała się nowela Mishimy (według standardówjapońskich powieść) „Na uwięzi” („Gogo no eikõ”). Dosłowne tłumaczenie tytułubrzmi: „Po południu na holu”, zaś w Polsce utwór jest znany równieŜ jako „Na holu” i„śeglarz, który utracił łaski morza”. Był to kolejny tekst, po „Domu Kyoko”,poruszający kwestię kondycji psychicznej oraz moralnej młodych obywateli Japonii,wyrosłych pod amerykańską okupacją. Tym razem jednak, pisarz zwrócił swespojrzenie oraz pióro na młodzieŜ, uczęszczającą jeszcze do szkoły. Prócz krytykidegradacji ducha narodu, Mishima zdaje się w tej powieści szukać ratunku przednihilizmem w ideach nietzscheanizmu. Główny bohater, chłopak imieniem Noboru,mieszkający wyłącznie z matką, wraz z kolegami zakłada spartańską organizację,63


przypominającą zinfantylizowane Tate no kai. Chłopcy ćwiczą tam swego ducha,oddanie i karność, oraz własną niewraŜliwość fizyczną i psychiczną, np. poprzezbezlitosne zabicie bezbronnego małego kota. Matka Noboru zawiązuje romans zprzybyłym do portowego miasta marynarzem, przez co chłopiec jest po raz pierwszy wŜyciu świadkiem aktu seksualnego, i silny marynarz – do którego Noboru Ŝywiambiwalentne uczucia – staje się dla niego autorytetem oraz wzorem.W listopadzie 1963 roku Mishima wystąpił z grupy teatralnej Bungaku-za, TeatruLiterackiego załoŜonego w 1937 roku w Tokio. To właśnie współpracując z Bungakuzapisarz stał się zawodowym i cenionym dramaturgiem, począwszy od swojego debiutudramatycznego z tą grupą, w postaci sztuki „Kataku” („Dom ognia”) z 1949 roku.Współpracując właśnie z tym zespołem Mishima napisał i wystawił: „Nie ma rzeczydroŜszej od otrzymanej za darmo”- 1951 rok („Tada-hodo takai mono-wa nai”),„Słoneczniki nocą”- 1953 („Yoru-no himawari”), „RóŜa i piraci”- 1958 („Bara-tokaizoku”), „Tropikalne drzewo”- 1960 („Nettaiju”), „Dziesięciodniowa chryzantema”-1961 („Tōka-no kiku”) czy „Głosy zmarłych”- 1966 („Eirei-no koe”). Jednak zespółBungaku-za odrzucił podczas prób dramat Mishimy „Harfa radości” („Yorokobi-no”), zprzyczyn ideologicznych, co stało się powodem wystąpienia Mishimy z tej grupy.ZastrzeŜenia członków Teatru Literackiego budziły prawicowe wypowiedzi bohatera tejsztuki. „Harfa radości” była osnuta na kanwie historycznego wydarzenia, zwanegoincydentem Matsukawa, opowiadała o śledztwie w sprawie sabotaŜu, w wyniku któregodoszło do wykolejenia pociągu dnia 17 sierpnia 1949 roku. Po wydarzeniu, japońskaopinia publiczna obarczała winą za katastrofę lewicę i komunistów, zaś Mishima wswoim dramacie ukazuje jak śledztwo prowadzi do wniosku, Ŝe zamachu dokonaliultraprawicowcy. 27 listopada 1963 roku pisarz opublikował w gazecie „AsahiShimbun” „List otwarty do przyjaciół z Bungaku-za” („Bungaku-za shokun e no„kõkaijõ”), a następnie wydał i wystawił swoją sztukę bez współpracy z tą grupą. 40W 1965 roku Mishima rozpoczął publikowanie w odcinkach swojegonajwiększego dzieła, tetralogii „Płodne morze” („Hõjõ no umi”). Ten cykl powieściowypisarz tworzył przez kolejne pięć lat, kończąc go rankiem w dniu swojego seppuku.Uznał, Ŝe jest to szczytowe osiągnięcie literackie jego Ŝycia, bez względu na to czyŜyłby do starości i upokarzającej śmierci we własnym lub szpitalnym łóŜku. Tetralogia40 http://www.teatrpolski.wroc.pl/premiery.php?id=2006_2007&&p=lincz_mishima (1 IX 2009).64


składa się z powieści: „Wiosenny śnieg” („Haru no yuki”), „Galopujący koń”(„Honba”), „Pawilon Świtu” („Akatsuki no tera”) oraz „Pięć oznak utraty boskości”(„Tennin gosui”). Całość, obejmującą czas akcji od 1912 do 1975 roku, łączy postaćgłównego bohatera Hondy Shigekuni, który w kolejnych powieściach odkrywaprzypuszczalne kolejne reinkarnacje swojego szkolnego przyjaciela Matsugae Kiyoaki.Przez te wszystkie lata, Honda z ucznia staje się studentem prawa, następnieprawnikiem i sędzią, a na koniec bogatym emerytem. Zaś jego dziecięcy przyjaciel, wkolejnych tomach pojawia się jako młody arystokrata (Matsugae Kiyoaki), brutalnyekstremista i nacjonalista (Iinuma Isao), skromna księŜniczka Tajlandzka (Ying Chan) imanipulant oraz sadysta (Yasunaga Tōru). W tetralogii Mishima pisze o naturze, sensieoraz celu ludzkiego Ŝycia, krytykuje powojenny ustrój i powojenną mentalność. Wedługwielu krytyków jest to ukazanie pełnego spektrum Ŝycia we współczesnej Japonii. Wpowieściach Mishima przytacza wiele przesłanek za istnieniem reinkarnacji, jednakwszyscy biografowie pisarza podkreślają, Ŝe on sam nie wierzył w tę formę pośmiertnejegzystencji. 41Mikołaj Melanowicz pisze o „Płodnym morzu”: „Mishima potwierdził tuosiągnięte mistrzostwo języka, zwłaszcza w opisie scen lirycznych, nacechowanychurodą i elegancją średniowiecznej epoki dworskiej”. 42Prócz aktywności w zakresie literatury pięknej, po roku 1960 Mishima zajął sięrównieŜ publicystyką, w której głosił potępienie dla miałkiej i rozlazłej kulturywspółczesnej oraz nawoływał do powrotu do filozofii i etyki Bushido. Najsławniejszymi najdłuŜszym jego utworem o tej tematyce jest obszerny esej „Słońce i stal” („Taiyõ totetsu”). Był on publikowany w odcinkach w czasopiśmie „Recenzje” („Hihyõ”) odlistopada 1965 roku do czerwca 1968 roku. 43Wielką rolę Mishima Yukio odegrał takŜe w japońskiej kinematografii. Jeszcze zajego Ŝycia zekranizowano piętnaście jego utworów, poczynając od „Najbielszej z nocy”z 1950 roku. Wiele z tych filmów stało się hitami. Prócz tego Mishima był autoremwielu scenariuszy filmowych, a od roku 1960 sam zajął się aktorstwem. Napisałscenariusze do takich obrazów jak: „Ken” z 1964 roku, „Nikutai no gakko” z 1965 roku(ang. „School of sex”/ „School of Love”) czy „Yũkoku” z 1966 roku. Zagrał zaś w41 http://en.wikipedia.org/wiki/The_Sea_of_Fertility (1 IX 2009).42 M. Melanowicz: Posłowie. W: Mishiam Yukio: Złota Pagoda. Warszawa 1997 s. 250.43 B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970)... s. 351.65


filmach: gangstera Takeo w „Bać się śmierci” 44 („Karakkaze yarõ”, ang. „Afraid toDie”) z 1960 roku, płk. Takeyamę Shinji w „Yũkoku” (razem z Tsuruoka Yoshikowcieloną w Takeyamę Reiko), Ludzki Posąg w „Czarnej jaszczurce” („Kurotokage”,ang. „Black Lizard”) z 1968 roku, oraz Tanakę Shimbei w „Hitokiri” z 1969 roku. 45Większość filmów z nazwiskiem Mishimy Yukio w czołówce, uchodzi w oceniekrytyków kina za wybitne pod jakimś względem. Na przykład adaptacja „ZłotejPagody” Mishimy, dokonana przez Ichikawę w 1958 roku, o tytule „Płomień udręki”(„Enjo”) jest porównywana do „Harfy birmańskiej” („Biruma no tategoto”). Niektórzynawet, jak Piotr Kletowski, utrzymują Ŝe ten pierwszy film lepiej ukazuje buddyjskąfilozofię, zenistyczne przekonanie o tym, iŜ akt niszczenia ukazuje naturęrzeczywistości i nieosiągalne w statycznym bycie piękno. 46Jednak znacznie Mishimy Yukio dla kina, nie ogranicza się do ekranizacji,scenariuszy i aktorstwa. Jest on przez historyków sztuki audiowizualnej uznawany zagłównego inspiratora kina japońskiej Nowej Fali (Nuberu Bagu). Ten prąd filmowypowstał w Japonii w 1960 r., i wywodził się z osiągnięć francuskiej Nowej Fali orazPolskiej Szkoły Filmowej. Postulatem Nuberu Bagu stało się obnaŜanie narodowychkompleksów i radykalne rozwiązania formalne oraz treściowe. Styl literacki i fabularnyMishimy najbardziej inspirował reŜysera Oshimę Nagisu (ur. 1932), jednego z czterechgłównych twórców Nowej Fali, często uznawanego za najwybitniejszego z tej czwórki.Oshima i Mishima znali się osobiście i obaj odczuwali niechęć do zmian jakie zaszły wJaponii po II wojnie światowej. Obaj odczuwali teŜ nierozerwalną więź pomiędzymiłością i śmiercią – Eros i Tanatos, czego Nagisa dał wyraz w „Imperium zmysłów” i„Imperium namiętności”; obaj takŜe interesowali się kwestią i siłą homoseksualizmu,czego wyraz reŜyser dał w swoim filmie „Tabu” z 1999 roku. Nakręcił go częściowosparaliŜowany, po udarze mózgu. 47Oprócz kluczowego wpływu na Oshimę, Mishima stymulował równieŜ reŜyseraFukasaku Kinji (1930-2003). Ten wybitny twórca stał się gwiazdą wytwórni Toei wokresie komercjalizacji czyli latach 1971-1980. Fukasaku specjalizował się w filmachsamurajskich oraz gangsterskich, często łączył widowiskowość obrazu z filozoficznympodtekstem. ReŜyser ten jest autorem ekranizacji kilku dzieł Mishimy, włącznie z44 Alternatywny tytuł polski: Facet szybki jak wiatr.45 http://www.filmweb.pl/o182654/Yukio+Mishima (1 IX 2009)46 P. Kletowski: Kino Dalekiego Wschodu. Warszawa 2009 s. 183-184.47 TamŜe, s. 51-58.66


kryminałem „Czarna jaszczurka” („Kurotokage”) z 1968 roku, w którym zagrał samMishima. 48TakŜe po śmierci Mishimy Yukio, był on inspiratorem twórczości filmowej. Naprzykład w 1976 roku nakręcono angielskojęzyczny film „śeglarz, który utracił łaskimorza” („The Sailor Who Fell from Grace with the Sea”), oparty na noweli japońskiegopisarza zatytułowanej „Na holu”. Ekranizację tą zaadoptowano na warunki angielskie izamieniono jej bohaterów na mieszkańców Wielkiej Brytanii. 49 Ponadto o MishimieYukio powstało wiele filmów dokumentalnych, zazwyczaj produkcji amerykańskiej,francuskiej i japońskiej, oraz jeden ambitny film fabularny o Ŝyciu i twórczościjapońskiego pisarza. Ten fabularny film jest dziełem Paula Schradera (ur. 1946) i nositytuł „Mishima: Ŝycie w czterech odsłonach” („Mishima: A Life in Four Chapters”).Powstał on w 1985 roku w wytwórni Warner Bros., której pakiet kontrolny przejąłcztery lata później japoński koncern elektroniczny Sony. Film ten zachwyca poetyką iwartościami artystycznymi oraz jest wierny biografii Mishimy, dzięki temu, Ŝe jegoreŜyser Paul Schrader jest znawcą japońskiej kultury. Prócz realistycznego ukazaniaŜycia pisarza, obraz ukazuje równieŜ w umownej stylistyce tradycyjnego teatrujapońskiego kluczowe fragmenty najznamienitszych dzieł Mishimy. Przy jego realizacjibrała udział wybitna ekipa artystów, takich jak operator John Bailey, kompozytor PhilipGlass, oraz japoński aktor odtwarzający Mishimę – Ken Ogata. 5014. Grób Mishimy Yukio połoŜony na tokijskim cmentarzu.Źródło: http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=pv&GRid=6133770&PIpi=225375(1 IX 2009).48 TamŜe, s. 59.49 http://www.filmweb.pl/f107252/%C5%BBeglarz%2C+kt%C3%B3ry+utraci%C5%82+%C5%82aski+morza,1976 (7 VII 2009).50 P. Kletowski: Kino Dalekiego Wschodu... s. 66-67.67


Prócz wyŜej wymienionej działalności artystycznej w tytułowym okresie, zeznaczniejszych dzieł, Mishima opublikował lub/i wystawił równieŜ: trzyaktową tragedię„Drzewo Tropików” („Nettaiju”), opowiadanie kryminalne „Pawie” („Kujaku”), dramat„Salome” („Sarome”), jednoaktówkę „Ślepiec” („Yoroboshi”), trzyaktówkę „CzarnaJaszczurka” („Kurotokage”), jednoaktówkę „Requiem dla księcia Genji” („Genjikuyõ”), dramat taneczny „Proserpina” („Purozerubĩna”), dramat „Toska” („Tosuka”),nowelę „Jedwab i wnikliwość” („Kinu to meisatsu”) nagrodzoną przez czasopismo„Sztuka Mainichi” („Mainichi Geijutsu”), trzyaktówkę „Znikający Ŝagiel miłości”(„Koi no hokage”), dramat „Męczeństwo św. Sebastiana” („Sei Sebasuchan nojunkyõ”), trzyaktówkę „Madame de Sade” („Sado kõshaku fujin”) nagrodzoną na XXFestiwalu Artystycznym Ministerstwa Oświaty, dramat „Ruy Blas” („Ryui Burasu”),powieść „Głosy umarłych bohaterów” („Eirei no koe”), dramat „Opowieści tysiąca ijednej nocy” („Arabian naito”), czteroaktówkę „Upadek rodu Suzaku” („Suzaku ke nometsubõ”), balet „Miranda” („Miranda”), trzyaktówkę „Mój przyjaciel Hitler”(„Wagatomo Hittorã”), trzyaktówkę „Taras trędowatego króla” („Raiõ no tereasu”),oraz trzyaktówkę „Zadziwiająca historia, czyli sierp księŜyca” („Chinsetsuyumiharizuki”). W zestawieniu tym widać ogrom zainteresowań literackich Mishimy,tak pod względem gatunków twórczości jak i pod względem obszaru inspiracji oraztematyki. Obok nawiązań do klasyki japońskiej znajdują się adaptacje utworówstarogreckich, arabskich i francuskich (Viktora Hugo) oraz utwory o historiiśredniowiecza, renesansu i XX wieku w Japonii oraz Europie, a takŜe tekstyobyczajowe z akcją osadzoną współcześnie. W całej historii literatury mało jaki autormógłby poszczycić się sprawnością w tylu gatunkach i wiedzą o tylu okresach orazkulturach. 51Wyrazem międzynarodowego uznania dla kunsztu literackiego Mishimy, byłyliczne nominacje na kandydata do waŜnych nagród światowych. Od 1965 do 1967 rokuMishima był kandydatem do literackiej Międzynarodowej Nagrody Wydawców (PrixFormentor), uznawanej za drugą pod względem waŜności, po Nagrodzie Nobla. W ostatnimroku istnienia nagrody, pojedynek o nią toczyło dwóch głównych kandydatów, z którychjednym był właśnie Mishima a drugim Witold Gombrowicz (1904-1969). Japoński pisarzcenił swojego konkurenta, wymieniał go w swoim eseju „Czym jest powieść?”, a w swojej51 B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970)... s. 348-354.68


iblioteczce miał tłumaczenia „Pornografii” i „Ferdydurke”. Ostatecznie, w 1967 roku PrixFormentor przyznano polskiemu pisarzowi, po długich debatach i sporach komisjikonkursowej. W pierwszym głosowaniu Mishima dostał 8 głosów, Gombrowicz 7, a ClaudeSimon 2. Wynik ostatecznego głosowania wynosił: Gombrowicz – 12, Mishima – 9. 52TakŜe w 1967 roku Mishima Yukio otrzymał nominację na kandydata do literackiejNagrody Nobla. Kolejną otrzymał rok później, tym razem konkurując ze swoim mentorem iprzyjacielem Kawabatą Yasunari. Ostatecznie, za 1968 rok Nobla otrzymał Kawabata, aMishimie nie przyznano Ŝadnej nagrody. Przez kolejne dwa lata, do śmierci Mishimy,komisja noblowska postanowiła przyznawać nagrodę pisarzom spoza Japonii. Nie stanowitajemnicy, Ŝe odrzucono Mishimę z powodu jego nacjonalistycznych poglądów, częstointerpretowanych jako faszystowskie, i nie kierowano się w wyborze zwycięscy kwestiądorobku i kunsztu literackiego. Zaś sam Kawabata Yasunari, cztery lata po otrzymaniuNobla i dwa lata po seppuku Mishimy, sam popełnił samobójstwo. 5352 Sekiguchi Tokimasa: Gombrowicz czytany pionowo. http://www.tufs.ac.jp/ts/personal/sekiguchi/eseje/Gombrowicz%20czytany%20pionowo%20-%20Sekiguchi.pdf (7 VII 2009).53 I. Merklejn: Dlaczego Yukio Mishima nie dostał Nagrody Nobla. Fronda: pismo poświęcone 1995nr 4/5 s. 282-283.69


obrazu. 115. Mishima Yukio jako św. Sebastian, zdjęcie z 1966 r.Źródło: http://www.perfectpeople.net/photo-picture-image/126987/yukio-mishima.htm(10 VI 2009)Ta słabość fizyczna i cherlawość oraz ten problem toŜsamości płciowej, wywołałyu Mishimy obronny mechanizm hiperkompensacji. Polegał on początkowo nasumiennym poświęceniu się pisarstwu, jako działalności w której Mishima mógłuzyskiwać przewagę i dominację nad rówieśnikami i innymi ludźmi. Następniehiperkompensacja skoncentrowała się na marzeniach o silnym pięknym ciele, byciuwielkim wojownikiem i poniesieniu chwalebnej śmierci, zapewniającej wiecznąegzystencję jako kami (shintoistyczne bóstwo). Na koniec kompensacja objawiła sięjako samozdyscypliniowane treningi ciała i przywództwo nad własną armią bushi –Towarzystwem Tarczy (Tate no kai). 2Do podróŜy do Grecji, Mishima kompensował własne nieprzystosowanie zapośrednictwem pióra – płynąc Rzeką Pisania i Teatru. Po podróŜy zaczął korzystać zcoraz bardziej rwącego strumienia Ciała, aŜ w 1960 roku poniósł go nurt Działania,1 N. Sillamy: Słownik psychologii. Katowice 1998 s. 99-100.2 TamŜe, s. 122.71


który w 1970 roku doprowadził go do morza.Muruyama Akihiro – znajomy pisarza, homoseksualista śpiewający jako kobieta,tytułowany japońską Edith Piaf – tak charakteryzuje Mishimę gdy korzystał on jeszczetylko z dwóch pierwszych Rzek: „Był blady jak śmierć, tak blady, Ŝe jego cera miałalekko szkarłatny odcień. Jego ciało zdawało się płynąć w fałdach stroju. Miał jednakskłonności narcystyczne, co było wyraźnie widoczne, i prawdziwy zmysł piękna.Kluczem do jego postaci z tego okresu, z czasów zanim zaczął uprawiać kulturystykę itak dalej, było to, Ŝe kiedy patrzył na siebie tymi oczami, które umiały dostrzec piękno– a patrzył na siebie stale – wypełniało go na ten widok obrzydzenie.” 3Właśnie narcyzm – w znaczeniu kolokwialnym, nie medycznym - był dlaMishimy ratunkiem przed pogardą dla samego siebie, która byłaby efektem niskiejsamooceny spowodowanej fizyczną słabością i nieatrakcyjnością, gdyby nie byłzapatrzony w siebie, gdyby nie miał czegoś z mitomana, nie wierzył w swojąszczególność i wyŜszość. W budowaniu przekonania o własnej elitarności pomagałapisarzowi równieŜ jego teatralność, zaczerpnięte z klasycznych teatrów japońskichmaniery, sposób bycia, noszenia się, zachowania i wysławiania, oraz gromki, rŜący, ośliśmiech, którym dodawał sobie pewności w towarzystwie – wiele osób zastanawiało sięjak tak potęŜny śmiech moŜe się wydobywać z tak drobnej twarzyczki. 4 JednakŜeMishima odczuwał równieŜ poczucie winy, Ŝe nie zginął za ojczyznę podczas wojny, Ŝewprowadził w błąd wojskowego lekarza i przez to nie wysłano go na front, Ŝe o tyle latprzeŜył swego młodzieńczego idola Raymonda Radigueta (1903-1923). To z koleimusiał skompensować wkraczając w nurt Rzeki Działania, aby zachować własnewysokie mniemanie o sobie. I jak bushi, odkupić swoje przeŜycie śmiercią wdemokratycznej, kapitalistycznej, zepsutej Japonii roku 1970.Jeszcze w 1955 roku ciało pisarza było słabe i mało przydatne, wadliwe jak ularwy przed zamianą w imago. Zimą tamtego roku Mishima przebywał w Atami whotelu, zaś jego sąsiadem był Mayuzumi Toshiro. Po wspólnej kolacji obaj udali się do3 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia. Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 109.4 Np. korespondent czasopisma „Asahi”, niejaki Mogi, który oprowadzał Mishimę po Rio de Janeiro,wyraŜał taką swoją refleksję n/t śmiechu Mishimy (J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia...s. 119); znajoma Mishimy – Nobuko Albery, tak opisuje śmiech pisarza: „...wybuchnął tym swoimchrapliwym, draŜniącym śmiechem z głębi Ŝołądka, który nieodmiennie szokował jego nowychznajomych. Była to karykatura okrzyku samurajów, którą Mishima – jako dziecko chorowite i wątłe,puste i terroryzowane przez swoją zaborczą babkę – przyjął jako symbol męskości.” (N. Albery:Nobuko Albery pozdrawia ducha Mishimy, powieściopisarza samobójcy. Literatura na Świecie 1989nr 3 (212) s. 68-69).72


swoich sąsiadujących pokojów. W nocy Mayuzumi usłyszał agonalne jęki zza ściany, zpokoju Mishimy. Pobiegł tam i zobaczył jak Yukio zwija się z bólu na podłodze.Mishima wskazał ręką na strzykawkę leŜącą na stole. Toshiro podał mu ją i Yukiopośpiesznie zrobił sobie zastrzyk. Bóle szybko ustąpiły i Mishima wyjawił koledze, Ŝenękają go one od dzieciństwa, przez całe Ŝycie, i Ŝe bolesne skurcze nasilają się nocami,przeszkadzając mu w pracy. Mayuzumi zrozumiał Ŝe jest to osobistą tajemnicąMishimy. 5Bezpośrednim katalizatorem wkroczenia przez Mishimę na Rzekę Ciała, byłapodróŜ do Grecji w 1952 roku. Pisarz liczył Ŝe obejrzenie tamtejszych staroŜytnychruin, a zwłaszcza antycznych posągów, obudzi go i zmotywuje do naprawy własnejcielesności, i tak się stało. Jako piewca dawnych ideałów Bushido czy teŜ Sparty, niemógł on pogodzić się z mizernością fizyczną otaczających go intelektualistów, pisarzyoraz artystów, a takŜe z własną fizyczną słabością. 63.2 Rzeka CiałaOd czasów wojny, Mishima Yukio czuł Ŝe aby mieć do siebie szacunek, musi staćsię nie tylko doskonałym pisarzem, ale równieŜ doskonałym człowiekiem. Silnym ipięknym fizycznie, samozdyscyplinowanym, zdeterminowanym, odwaŜnym ibohaterskim, na wzór wojowników Bushido. Nie miał wyboru, po tym jak dziękiprzemilczeniu został zwolniony ze słuŜby na froncie i jak w fabryce składał części dlasamolotów kamikadze, którzy to ginęli za jego ojczyznę niejako zamiast niego samego,musiał poświęcić swe Ŝycie mozolnemu i sumiennemu kształtowaniu siebie nawojownika, aby zachować giri (twarz). Nie miałby do siebie szacunku, gdyby nie mógłfizycznie i psychicznie dorównywać tym, do których grona go nie zaliczono, przez conie pozwolono mu na bohaterską śmierć w imię idei – japońskim wojownikom. Wzórtakiego wojownika znał z Bushido, a szczególnie z próby spisania go uczynionej przezYamamoto Jōchō i zatytułowanej „Hagakure”. 7 Sam Mishima tak pisał o tej ksiąŜce:5 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 141.6 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio. Estetyka klasyczna w prozie i dramacie 1941-1960. Kraków 2004s. 112-114.7 Skrócony tytuł to: „Hagakure”, tłumaczenie pełnego to: „Zapiski ukryte wśród liści”. Wypowiedzi73


„Zacząłem ją czytać podczas wojny i zawsze leŜała gdzieś w pobliŜu mojego biurka.Jeśli jest jakaś ksiąŜka, która nawet po dwudziestu kilku latach, wzięta do ręki iprzeczytana wyrywkowo, wywiera na mnie od nowa niezatarte wraŜenie, to jest niąchyba właśnie Hagakure. Jej światło, jakby na przekór, rozbłysło w moim sercu powojnie, choć to właśnie podczas wojny ksiąŜka ta była niezmiernie popularna.Uznawano ją wtedy powszechnie za lekturę obowiązkową. Ale być moŜe Hagakure znatury jest ksiąŜką paradoksalną. Podczas wojny była jak świetlisty przedmiotumieszczony w samym środku światła, ale tak naprawdę jej blask wydobywa się zmroku.” W tym samym eseju, Mishima pisze, Ŝe po wojnie czuł się bardzo samotny, nieakceptował nowych idei, i wówczas właśnie „Hagakure” wybrał jako „najwyŜszyautorytet, duchowy przewodnik, który łączy okres wojny z czasami powojennymi”. 8To właśnie z Bushido i Hagakure pisarz zaczerpnął koncepcje jak ma Ŝyć, abyskompensować sobie własną słabość i inność z dzieciństwa. Głosiły zaś one: „Skorostaliśmy się lepsi niŜ wczoraj, od jutra zacznijmy się doskonalić; przez całe Ŝycie, dzieńpo dniu, trzeba dąŜyć do perfekcji. To teŜ nie kończy się nigdy.”, „Samuraj nie czujegłodu, nawet gdy ma pusty Ŝołądek.”, „Pięćdziesiąt lub sześćdziesiąt lat temu samurajkaŜdego ranka brał kąpiel, golił przód głowy, wcierał pachnidło we włosy, obcinałpaznokcie u rąk i nóg, ścierał pumeksem i wygładzał skórę stóp, starannie doprowadzałsię do porządku, a juŜ zwłaszcza zbroję i ekwipunek chronił przed rdzewieniem,odkurzał i pozostawiał lśniący i gotowy do uŜytku. (...) W kaŜdej chwili masz byćgotowy na śmierć, ale jeśli zostaniesz zabity w stanie ogólnego zaniedbania, będzie todowód braku wcześniejszego przygotowania duchowego. (...) Jeśli nieustannie w swymŜyciu będziesz gotów na śmierć w walce i jako ktoś z załoŜenia juŜ martwy będzieszwypełniał słuŜbę i doskonalił sztukę wojenną, to nie zagrozi ci hańba. Ci, którzy wogóle o tym nie myślą, których treścią Ŝycia jest samolubne folgowanie poŜądaniom, cokrok okrywają się wstydem i w ogóle tego nie zauwaŜają.” , „Jeśli chodzi o wyglądbushi Yamamoto Jōchō, sformułowane w postaci powiedzeń, złotych myśli, dialogów i przypowieści,w formie kodeksu zanotował młody bushi, były skryba Tsuramoto Tashiro, w latach 1709-1716. Tekstjest wzniosły, ale i pełen rozczarowania oraz smutku, gdyŜ XVIII w. był juŜ schyłkiem epokijapońskich rycerzy poświęcających Ŝycie Bushido (np. sam Yamamoto Jōchō nie mógł popełnićseppuku po śmierci swego daimyo gdyŜ juŜ zakazywał tego edykt szoguna Tokugawa, więc w okresierozmów z Tsuramoto wegetował w pustelni). Na Zachodzie „Hagakure” rozpropagował film JimaJarmuscha z 1999 r. zatytułowany „Ghost dog: droga samuraja”, w którym narrator cytuje wiele zdańz kodeksu. Tłumacznie „Hagakure” na język polski znajduje się na stronie internetowejhttp://www.wudang.cis.com.pl/hagakure_20.html (1 I 2009).8 Mishima Yukio: Wprowadzenie do Hagakure. W: Estetyka japońska. T. 3: Estetyka Ŝycia i pięknoumierania. Antologia. Kraków 2005 s. 127-144.74


zewnętrzny i postawę, to dobrze jest ciągle korygować je w lustrze. [...] Ludzie niezaglądają zbyt często do lustra, dlatego tak źle się prezentują. Nasz sposób mówieniapoprawiamy ćwicząc w domu wymowę. Umiejętność pisania listów przyswajamy sobiepisząc najpierw na brudno, nawet jeśli list ma tylko jedną linijkę. We wszystkich tychtrzech sprawach powinien wyraŜać się spokój, ale i wewnętrzna siła." , "Samuraj musizawczasu przyswoić sobie zasadę, Ŝe nie wolno mu w Ŝadnej sytuacji okazać słabości.Nawet w drobnych sprawach ujawniają się najgłębsze tajemnice ludzkiego serca." , „Napoczątku, kiedy człowiek traci oddech w biegu, jest to niemiłe. Ale jakŜe przyjemniejest po takim biegu przystanąć. A jeszcze przyjemniej jest usiąść. Potem jeszcze milejjest połoŜyć się. Ale najmilej jest wziąć poduszkę i porządnie się wyspać. Takiepowinno być ludzkie Ŝycie. Człowiek powinien za młodu zdrowo się natrudzić, a potempo trochu dochodzić do spokoju." 9Kształtowanie własnego ciała, Mishima zaczął od ogólnorozwojowego pływania,po powrocie z Grecji, w 1952 roku, w wieku juŜ dwudziestu siedmiu lat. Pisał potem otym okresie: „Mniej więcej od tej pory odczuwałem potrzebę przemiany w swojewłasne przeciwieństwo, nawet w realnym Ŝyciu. Rzecz jasna nie mam pewności, czystworzyłem swoje przeciwieństwo, czy tylko pewien aspekt samego siebie, który dotądpozostawał nie zauwaŜony.” Pływanie przychodziło pisarzowi z trudem, nie pływał oddzieciństwa, miał kiepską koordynację ruchową, ale był niezwykle wytrwały i niezwracał uwagi na własne poraŜki oraz przemęczenie dzięki zapatrzeniu w Bushido.Znajomi Mishimy twierdzą, Ŝe początkowo „wskakiwał do basenu i zaraz spadał na dnojak kamień”. Jednak dzięki sumiennym treningom, w ciągu kilku tygodni, nauczył sięswobodnie pływać. Ale jeszcze pod koniec lat pięćdziesiątych, często zdarzały mu sięporaŜki w tym sporcie. Kiedyś znajomy Kita Morio widząc jak Mishima zaczyna płynąćswoim ulubionym stylem, czyli delfinem, wskoczył do wody obok niego i podjął z nimwyścig. Wyprzedził pisarza płynąc crawlem, dopłynął do przeciwległego brzegu i tamczekał na Mishimę. Liczył Ŝe ten pogratuluje mu szybkości, jednak Mishima zkamienną twarzą tylko wyszedł z basenu i poszedł do barku. Takie zachowanie byłozalecane takŜe przez Bushido – spokój w obliczu poraŜki, nie przyznawanie się dowłasnej słabości, tylko dalsze samodoskonalenie. 109 I. Nitobe: Bushido: dusza Japonii. Bydgoszcz 2001 oraz: J. Yamamoto: Hagakure (Ukryte wśród liści– fragmenty). W: Estetyka japońska. T. 3: Estetyka Ŝycia... s. 109 -126.10 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 133, 137.75


Od 1953 roku Mishima zaczął uprawiać boks. Uczęszczał raz w tygodniu natreningi do hali. Według znajomych był beznadziejnym bokserem. Podobno obrywał nawszystkich sparingach, więc jego znajomi, w obawie o jego zdrowie, rok późniejwymogli na nim aby zaprzestał uprawiania tej dyscypliny sportu. Do boksu powróciłMishima jeszcze na krótko w 1958 roku. Zaś od 1959 roku wspierał finansowo kilkusportowców tej dyscypliny. 11W 1955 roku Mishima dał wyraz swojego przekonania o uzdrowieniu Ŝycia(wyleczeniu z kompleksów i weltszmercu) przez ćwiczenia fizyczne oraz unormowanytryb Ŝycia, w swoim dzienniku pisząc o nihilistycznym pisarzu samobójcy,uzaleŜnionym od alkoholu – Dazai Osamu: „Wady jego charakteru – ich z górą połowa– mogłyby być wyleczone przez zimne bicze wodne, mechaniczny trening iuregulowany tryb Ŝycia. (...) śeby uŜyć pewnego rodzaju paradoksu: inwalida, który nieŜyczy sobie wyzdrowieć, nie moŜe być uwaŜany za prawdziwego inwalidę.” SamMishima przyznawał Ŝe osobiście jest „inwalidą”, i dzięki temu powziął świadomepostanowienie o tym aby się uzdrowić. 1216. Mishima Yukio podczas jednego z pierwszych treningów siłowych.Źródło: http://media.photobucket.com/image/mishima+yukio/scrapperdc/mishima2.jpg?o=7(1 I 2009)11 TamŜe, s. 137-139.12 TamŜe, s. 135-137.76


W końcu, przygotowany kondycyjnie, od lipca 1955 roku, w wieku juŜ trzydziestulat, Mishima zaczął podnosić cięŜary i rozpoczął budowanie swojego ciała. Od tamtejpory, przez piętnaście lat, aŜ do śmierci, odbywał zawsze trzy treningi w tygodniu, nieopuszczając nigdy ani jednego z nich. Ćwiczył nawet wówczas gdy był chory, miałgorączkę, całymi dniami pisał lub gdy przyjeŜdŜali do niego goście – w ostatnimwypadku wysyłał po nich swojego znajomego lub podwładnego, który przepraszał wjego imieniu, tłumacząc Ŝe Mishima sensei ma „body-biru” (jak Japończycy wymawiająangielskie „body-build”). Zazwyczaj pisarz spał do południa, o godzinie 15 lub 16zaczynał treningi, a nocami pracował. Gdy wyjeŜdŜał z Tokio, pierwsze co robił wnowym miejscu to szukał hali sportowej gdzie mógłby ćwiczyć. W swoim mieścienajczęściej ćwiczył w hali Kõrakuen. I w tej dyscyplinie, jak w innych, sukcesyprzyszły z mozołem i późno. Jeszcze w 1958 roku atleta Kubo stwierdził, Ŝe Mishimajest zbyt anemiczny i nie powinien zajmować się kulturystyką. Dopiero w latachsześćdziesiątych pisarz wypracował ciało, z którego mógł być dumny i które zpodziwem oglądali inni. 13Jednak juŜ po roku ćwiczeń wysiłkowych, Mishima sprawił sobie nagrodę wpostaci uczestnictwa w niesieniu mikoshi, o czym marzył od dziecka. Mikoshi tosintoistyczne sanktuarium w postaci zdobionej skrzyni, obnoszone po okolicy podczasświąt religijnych, przez młodych męŜczyzn unoszących je na ramionach na dwóch lubczterech długich poziomych drągach. JuŜ w „Wyznaniach maski” w 1949 roku pisarzpisał o tym obrzędzie z entuzjazmem: „Jedna tylko rzecz była w tym wszystkimwyraźnie widoczna, rzecz, która mnie przeraziła i zraniła, wypełniając moje sercenieopisaną męką. Był to wyraz twarzy tych młodych męŜczyzn niosących świątynię –wyraz najbardziej w świecie obscenicznego i nieukrywanego odurzenia.” 19 sierpnia1956 roku Mishima rano ubrał przepaskę na biodra, bawełniany biały pas, wąskie białespodnie, odświętną kurtkę z podwiniętymi rękawami oraz opaskę na czoło i przyłączyłsię do młodych męŜczyzn z cechu Jiyũgaoka dźwigających wielką mikoshi. W tensposób symbolicznie przełamał swoją słabość i alienację z dzieciństwa, doznającfizyczno-religijnej ekstazy. Spocony, zmęczony i obolały, czuł Ŝe Ŝyje, co więcej czułsię częścią grupy i poczuł się silny. Pisał o tym: „W tym momencie brałem udział wdramacie całego istnienia.” 1413 TamŜe, s. 139.14 TamŜe, s. 145-146.77


17. Mishima Yukio ćwiczący kenjitsu (samurajski fechtunek).Źródło: http://faculty.washington.edu/kendo/mishima.html (10 VIII 2009)W 1959 roku Mishima zaczął uprawiać sztuki walki. Regularnie ćwiczył kendo ikarate. Mistrzowski pas w karate uzyskał w 1967 r., miał wówczas juŜ czterdzieści dwalata. Gdy o rozpoczęciu przez pisarza ćwiczeń w kolejnych dyscyplinach sportudonosiły gazety, Mishima oburzył się, Ŝe dały one do artykułów jego stare zdjęcie, znagim torsem, sprzed rozpoczęcia treningów kulturystycznych, które kosztowały gowiele samozaparcia i wysiłku. Pisał w swoim dzienniku: „Bardzo to dla mnie irytujące,Ŝe ludzie mogą pomyśleć o mnie jako o osobie, nawet teraz, słabej i anemicznej. JeślizałoŜy się, Ŝe tak wyglądam teraz, moŜna posądzić mnie o przechwałki. Miałbym chęćwytoczyć sprawę o zniesławienie, ale z uwagi na pomyślny okres, wybaczę” (byłowówczas święto Nowego Roku). 15W 1963 roku wydawca encyklopedii Shõgakkan zwrócił się do Mishimy z prośbąo pozowanie do zdjęć, które mają się znaleźć przy haśle „body build”. Potem pisarzstwierdził, Ŝe było to jedno z najszczęśliwszych wydarzeń w jego Ŝyciu. Do fotografaMishima zabrał kulturystę Kubo, aby doradził jak moŜna oświetleniem i ujęciamiwyostrzyć zalety jego postury. Zdjęcia zrobiono i umieszczono w encyklopedii, jednakprócz wspaniałych ramion i torsu, ukazywały one zbyt smukłe nogi Mishimy. Pisarzzaniedbywał je w swoich treningach i były wątłe oraz chude, co stwarzało niecokomiczne wraŜenie, przy umięśnionym popiersiu. Od tej pory Mishima starał się15 TamŜe, s. 139.78


pozować w taki sposób, aby jego kończyny dolne były niewidoczne. 1618. Mishima pozujący z kataną (dłuŜszym z dwóch nieodłącznych mieczy bushi).Źródło: http://animekritik.wordpress.com/page/9/ (10 VIII 2009)Na siłowni pisarz był zaakceptowany przez kulturystów „jako jeden z nich”. NiewywyŜszał się, raczej wtapiał się w tłum. Tylko określenie którym go nazywano,świadczyło Ŝe jest szczególnym kumplem, mianowicie mówiono na niego zwrotemwyraŜającym szacunek: „sensei”. Klasycznie, przed treningiem Mishima zakładał białespodnie dresowe, czarny pas ze skóry i białą podkoszulkę. Wychodząc na salęzdejmował koszulkę i przeglądał się w lustrze. Następnie zaczynał ćwiczenia iprowadził zdawkowe dialogi z innymi kulturystami, nacechowane poufałością orazkolokwializmami. 17Dzięki tym sportom, uprawianym z cierpliwością, sumiennością isamodyscypliną, Mishima poprawił swoje zdrowie i swoją samoocenę, oraz zdobyłpiękne ciało wojownika. Sam tak o tym pisał w swoim dzienniku: „Dopiero powkroczeniu w wiek dojrzały, stałem się naprawdę zdrowy fizycznie. Takie osobyposiadają konstrukcję inną od tych, którzy zdrowymi się rodzą. Stawszy się wreszciezdrowymi, czujemy, Ŝe mamy prawo być obojętni na sprawy trywialne i w tymkierunku szkolimy samych siebie. Ja rozwinąłem w sobie nieopisaną pogardę dla myślio śmierci. Pozwoliłem, by moje myśli na temat śmierci pokryły się dzikim winem, jakstary, nie zamieszkały dwór.” 1816 TamŜe, s. 139.17 TamŜe, s. 141.18 TamŜe, s. 135.79


W 1961 roku Mishima pozował jako model do zdjęć sławnemu fotografowi HosoeEikõ (ur. 1933). Te artystyczne zdjęcia, prezentujące półnagie ciało pisarza, wydali oninakładem wydawnictwa Shũeisha w 1963 roku w albumie pt. „Kara róŜ” („Barakei”,ang. „Ordeal by Roses”). Ponadto zdjęcia dojrzałego, wzorcowo ukształtowanegoMishimy, ukazały się równieŜ w albumach „Młodzi samurajowie: japońscy kulturyści”(ang. „Young Samurai: Bodybuilders of Japan”) oraz „OTOKO: Studia fotograficznenad młodymi japońskimi męŜczyznami” (ang. „OTOKO: Photo Studies of the YoungJapanese Male”), autorstwa Yatõ Tamotsu (1928-1973).19. Mishima Yukio sfotografowany przez Hosoe Eikõ do albumu „Kara róŜ” („Barakei”).Źródło: http://www.heniford.net/4321/index.php?n=Citations-H.Hanjo-1m2f (1 I 2009)W związku z tym Ŝe Mishima lubił pozować do zdjęć, grać w filmach, oraz częstorozpatrując jakieś zagadnienie odwoływał się do własnych przeŜyć, jego biografowie,zazwyczaj zachodni, nagminnie zarzucają mu narcyzm. Jest to niesprawiedliwa ocena,osadzona na niezrozumieniu tak kultury japońskiej jak i samego pisarza. W Mishimienie było więcej narcyzmu niŜ u innych pisarzy czy artystów. Przeciwnie, jak na osobęchorowitą, czyli z przymusu bardziej skoncentrowaną na sobie, swoim ciele i własnychdolegliwościach, Yukio był mało narcystyczny. Nie kompensował sobie własnejsłabości zapatrzeniem w siebie, rozczulaniem się nad sobą, poszukiwaniem współczuciadla siebie, ale odwrotnie - podejmował heroiczne wysiłki aby wyzdrowieć, aby stać siętak sprawnym, Ŝeby nie zwracać uwagi na własne czynności i wykonywać jemechanicznie. Zaś jego duma z mięśni czy mistrzostwa w karate, były objawami jegozdrowia psychicznego, gdyŜ udało mu się w późnym wieku naprawić wszelkiekompleksy, długą i cięŜką pracą, i przez to właśnie wyeliminować takie mechanizmy80


obronne jak narcyzm czy kompensacja. 19Kolejnym wytłumaczeniem dlaczego Mishima długo przeglądał się w lustrze,choć nie był narcyzem, jest sposób postrzegania przez niego rzeczywistości. Sposób tenjest z gruntu obcy współczesnemu człowiekowi Zachodu, gdyŜ jest oparty na japońskieja takŜe starogreckiej jedności tego co powierzchowne z tym co w głębi, twórcy itworzywa, formy i treści 20 , oraz na świadomości przemijania. „Droga bushi jest drogąśmierci” głosi Bushido, albowiem „Wszystko jedno czy wybieramy Ŝycie czy śmierć,nic po nas nie pozostanie”. Przedokupacyjny Japończyk, nękany co rusz klęskamiŜywiołowymi i wojnami, nie miał w zwyczaju uwaŜać sąsiada za wspaniałego artystę ijednocześnie podłego człowieka, gdyŜ taki dualizm powodowałby dysonans poznawczy,który kończyłby się zagładą wioski. Nie był równieŜ w stanie mieć zaspokojonegomotywu bezpieczeństwa dzięki nagromadzonym bogactwom czy własnemu zdrowiu,gdyŜ posiadał świadomość ulotności majątku, bliskich, pozycji społecznej i własnegoŜycia. Stąd u przedokupacyjnego Japończyka buddyjskie tendencje do depersonalizacji,do postrzegania Ŝycia jak krótkiego snu po którym nie zostaje nic materialnego czynamacalnego. U Mishimy tendencje takie były tym silniejsze, Ŝe jego słabość fizycznaw dzieciństwie, powodowała iŜ jego znaczące działania mogły objawiać się jedynie wsferze fantazji, przez czytanie, oglądanie przedstawień teatralnych oraz filmówkinowych i przez tworzenie mniej lub bardziej fikcyjnych opowieści, w postaci linijekatramentu na cienkim i łatwopalnym papierze. Dopiero jego, materialne i mogące cośfizycznie przemieścić, mięśnie przydawały rzeczywistości realizmu. W 1958 roku taksam pisał w powieści „Dom Kyõko” o poczuciu realności, w odniesieniu do bohateraopowieści, aktora Osamu: „Dla ulotnego potwierdzenia swego istnienia, sypiał zkobietami. Na kobietach moŜna było polegać, jeśli chodzi o reakcje na jego urodę. Alebyło coś, co reagowało jeszcze wierniej – lustro. (...) Poza wszelką wątpliwością, istniałteraz w lustrze! Nie widać juŜ było tego młodzieńca, który był tu jeszcze niedawno,rozczarowany i samotny. Były tu tylko piękne, mocne muskuły, wyraźny dowódistnienia. Albowiem to, co teraz oglądał, stworzył on sam: co więcej, to był on sam.”Ten opis Osamu to wyraźna projekcja Mishimy, i nie ma w niej narcyzmu, ale jestjapońskie potwierdzenie własnej egzystencji. Potwierdzenie uzyskane dzięki sprzęŜeniuzwrotnemu, a nie kartezjańskiemu „myślę, więc jestem” (cogito ergo sum), tak obcemu19 N. Sillamy: Słownik psychologii... s. 167.20 „Źle jest, gdy jedna rzecz składa się z dwóch.” Hagakure 1/140.81


dla Japończyków, którzy nie rozróŜniali ludzkiej głębi od ludzkiej powierzchowności.W związku z tym, nic teŜ dziwnego Ŝe do XIX wieku w Japonii nie istniało w ogólepojęcie „filozofii”, choć w ujęciu zachodnim wiele wcześniejszych tekstów japońskichmogło uchodzić za filozoficzne. 213.3. Rzeka DziałaniaOd wczesnej młodości brakowało Mishimie poczucia własnego działania,oddziaływania i czynu w znaczeniu fizycznym, namacalnym i materialnym.Mistrzostwo intelektu i pióra dawało satysfakcję ale nie zaspokajało motywupanowania. Z powodu chorowitości i słabości fizycznej, Mishima odczuwał silnąpotrzebę zniwelowania tego deficytu przez jakieś kompensacyjne działania na duŜąskalę i wielki czyn, który oddziaływałby na wielu ludzi. W sukurs przyszło mu jegoukochane Bushido, które zalecało bunbu ryõdõ. Termin ten oznaczał „wspólną drogęliteratury i walki” (uczonego i wojownika), człon bun oznaczał „literaturę”, bu - „walkę,wojownika”, ryõdõ znaczyło „dwie drogi biegnące obok siebie i tworzące jedną”.Według tej zasady starano się w średniowiecznej Japonii szkolić rycerzy, próczznajomości sztuk walki wymagano od nich znajomości matematyki, astronomii,klasycznej literatury japońskiej i chińskiej oraz dzieł orientalnych myślicieli(filozofów), umiejętności kaligrafii, układania poezji, prowadzenia ceremonii parzeniaherbaty i wiedzy oraz umiejętności z wielu innych cywilnych dziedzin. 22O bunbu ryõdõ w swoim Ŝyciu, Mishima Yukio pisał następująco: „PodąŜającDrogą Sztuki, na temat której w Hagakure padają obraźliwe słowa, coraz częściejnaraŜony byłem na cierpienia wynikające z konfliktu pomiędzy moją etyką czynu asztuką. Dały o sobie znać moje wieloletnie podejrzenia, Ŝe literatura zawsze kryła wsobie coś nieuczciwego i tchórzliwego. W zasadzie to dzięki Hagakure zacząłem silnieodczuwać potrzebę doktryny zwanej „wspólną drogą pióra i miecza” (bunbu ryõdõ).Choć zgadzam się całkowicie z tym, Ŝe nie ma nic łatwiejszego do powiedzenia itrudniejszego do zrealizowania niŜ ta właśnie doktryna, to dzięki Hagakure21 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia... s. 143-145.22 Y. Mishima: Wprowadzenie do Hagakure. W: Estetyka japońska. T. 3: Estetyka... s. 131-132.82


uzmysłowiłem sobie, Ŝe tylko krocząc tą drogą znajdę usprawiedliwienie dla swojegoŜycia artysty. Wydaje mi się, Ŝe jeśli sztuka będzie się ograniczała wyłącznie do siebiesamej, to podupadnie i ostatecznie umrze. Nie jestem zwolennikiem sztuki dla sztuki, zajakiego wszyscy mnie uwaŜają.” 23Wbrew temu co piszą zachodni biografowie Mishimy, którzy nie potrafiązrozumieć czemu ich cywilizacja moŜe zostać uznana za wadliwą i wrogą, pisarzspontanicznie odnalazł swego wroga, z którym podjął walkę. Nie było tak jak sugerująowi biografowie, Ŝe Mishima najpierw postanowił walczyć a potem latami szukał sobiewłaściwego i godnego przeciwnika. Przeciwnik Mishimy sam pierwszy zaatakowałpisarza juŜ podczas jego dzieciństwa – była to współczesna zachodnia kultura, oparta naideach demokracji oraz kapitalizmu, której najpotęŜniejszym reprezentantem było USA– kraj okupujący Japonię i narzucający jej tą swoją kulturę. Antropologicznymiwyznacznikami tej wrogiej Mishimie kultury był zespół cech charakteryzującychspołeczeństwo i wywodzących się od nowocześnie pojętych dwóch wartości –demokracji oraz kapitalizmu. Kapitalizm implikował konsumpcjonizm orazprzecenianie wartości materialnych, majętności i bogactwa – ludzie stawali się w tejkulturze wyłącznie konsumentami, ich wartość była mierzona wyłącznie wielkością ichmajątku, wysokością dochodów, zdolnością kredytową i wydajnością w kupowaniuzbędnych przedmiotów. Demokracja implikowała wolność i równość – zrównywałastatus ascetów i łajdaków, mędrców i idiotów, bohaterów i tchórzy oraz nakierowywałana indywidualny egoizm i hedonizm, gdyŜ likwidowała poddaństwo autorytetom,ideałom czy dobru grupy. Zaś to wszystko razem implikowało relatywizm i hipokryzję,bo zdanie kaŜdego było równie waŜne i kaŜde zdanie danej osoby, sprzeczne z innymizdaniami tej samej osoby, było równie waŜne. Ponadto ta wroga kultura implikowałazmienność, miałkość i nijakość, gdyŜ pseudoautorytety i bestselery bez przerwyzmieniały się na codziennych listach przebojów, zaleŜnie od ilości sprzedanychegzemplarzy czy chwilowej przychylności plebsu. 24I wreszcie, ta wroga kultura nie czciła śmierci, a wręcz wyrzucała ją poza obrębswej świadomości. Z mediów wyrzucono informacje o starcach, chorobach czybohaterskich śmierciach, główni bohaterowie seriali i filmów zawsze się podnosili i23 TamŜe, s. 131-132.24 Porównaj np. z: Karol Marks: Kapitał; Fryderyk Engels: Kapitał II i III, Anty-Dühring; eseje Jean`aBaudrillard`a; Andrzej Szahaj: Jean Baudrillard – Między rozpaczą a ironią.83


nigdy nie umierali, reklamy rozpowszechniły nieodłączny od produktów wizerunekzawsze młodych i zdrowych ludzi, rozwinęły się diety, suplementy, ćwiczenia i zabiegiodmładzające oraz oddalające od zgonu, medycyna zaopiekowała się chorymi płodami inoworodkami, które w Sparcie byłyby na miejscu zabijane, zaczęto podłączaćmartwych ludzi do urządzeń podtrzymujących mechanicznie ich procesy fizjologiczne,aŜ w końcu zakazano nawet aborcji, eutanazji i kary śmierci. Ludzie, niezdolni dopoświęcenia swego Ŝycia za jakąkolwiek nawet najwznioślejszą ideę, zaczęli twierdzićŜe samobójcy i Kamikaze to wariaci oraz ortodoksyjni fanatycy. Mishima nie mógł się ztym wszystkim pogodzić, było to wszystko antytezą Bushido, ale i takŜe shinto,konfucjanizmu, buddyzmu czy nietzscheanizmu.Choć oficjalnie Mishima stworzył organizację paramilitarną StowarzyszenieTarczy (Tate no kai) w obronie Cesarza i zabił się próbując przywrócić temuŜCesarzowi przedwojenny statut, sam wyraźnie wypowiadał się, Ŝe tenŜe Cesarz jesttylko symbolem walki z powyŜszą demokratyczną i kapitalistyczną zgniłą i wrogąkulturą: „Wszyscy śmieją się z mojego cesarza, ale mój cesarz to fantom, to wizja isposób na wzniesienie się ponad pochłaniający wszystko egoizm i zachodnimaterializm. Moja lojalność dla cesarza jest nieodwzajemnioną, samobójczą, surowąmiłością, bardzo podobną do jakiejś formy terroryzmu. Wielkim kłopotem dla biednegocesarza, ale w końcu taką jest szlachetna, czysta miłość.” 2520. Mishima Yukio z oficerami Tate no kai, z którymi dokonał zamachu w koszarach Sił Samoobrony.Źródło: http://www.meaus.com/MISHIMA.html (10 VIII 2009)25 N. Albery: Nobuko Albery pozdrawia ducha Mishimy... s. 79-81.84


Swoje przekonania na powyŜszy temat Mishima zawarł w formie beletrystycznejw opowiadaniu „Umiłowanie ojczyzny” („Yũkoku”) z roku 1960 i w powieści „Głosyumarłych bohaterów” („Eirei no koe”) z roku 1966. W formie bezpośredniej,publicystycznej, wyraził swoją krytykę wrogiej kultury oraz symbolizm Cesarza wesejach: „Piękna śmierć”, „Wprowadzenie do Hagakure” („Hagakure Nyumon”) z 1967roku, „O obronie kulturowej” („Bunka bõei ron”) oraz „Słońce i stal” („Tayõ to tetsu”)z 1968 roku. 26Na przykład we „Wprowadzeniu do Hagakure” Mishima krytykowałkapitalistyczno-demokratyczne pseudoautorytety, idoli społecznych, którymi stali sięaktorzy, piosenkarze oraz sportowcy, którzy faktycznie nie posiadają ani godnejpodziwu wiedzy, ani Ŝadnych bohaterskich osiągnięć, ani nawet nie mogą sięposzczycić jakąkolwiek kreatywnością, gdyŜ jedynie jak lalki odgrywają teksty idziałania wymyślone przez innych – scenarzystów, kompozytorów czy trenerów, adodatkowo moralnie zazwyczaj leŜą poniŜej średniej społecznej: „Za surowymi,krytycznymi słowami Hagakure, padającymi pod adresem ludzi obdarzonychszczególnymi uzdolnieniami w róŜnych dziedzinach sztuki, kryje się potępienie czasów,w których zapanowała moda robienia z takich ludzi wielkich gwiazd. W dzisiejszychczasach zawodnicy baseballu, gwiazdy telewizji i ludzie im podobni uznawani są zabohaterów. Ideałem stał się człowiek, który, dzięki talentowi w jednej dziedzinie sztuki,przyciąga spojrzenia widzów. Odrzuca on swoją złoŜoną osobowość i staje się zwykłąmarionetką wyszkoloną technicznie w tej jednej umiejętności. Tym sposobem zacierasię róŜnica pomiędzy artystą a rzemieślnikiem.” 27Zdeterminowany do popłynięcia Rzeką Działania, czterdziestotrzyletni MishimaYukio, w 1968 roku zakłada Stowarzyszenie Tarczy (Tate no kai). Nie chodzi o jakąśjego nieuzasadnioną przemianę, jak twierdzą biografowie pisarza, ale o fakt Ŝe stał sięwystarczająco dorosły, dojrzały, majętny, sławny i sprawny fizycznie aby miećwystarczający autorytet by stać się przywódcą paramilitarnej organizacji. Wbrew temuco piszą biografowie Mishimy, jego poglądy nie zmieniły się gwałtownie w 1960 roku;jak sam wielokrotnie pisał, pogardzał kulturą okupantów juŜ od dzieciństwa, zaś wyrazyswoich marzeń o przeciwstawieniu się jej wyraŜał w licznych dziełach sprzed 196026 M. Pinguet: Śmierć z wyboru w Japonii. Kraków 2007 s. 353-355.27 Y. Mishima: Wprowadzenie do Hagakure. W: Estetyka japońska. T. 3: Estetyka... s. 134.85


oku, miłował równieŜ Bushido od dziecka, moŜe nawet od lat kiedy opowiadała mu onim babcia Natsu. Jedynie do tego czasu był jak uśpiony agent, czekający nasposobność lub rozkaz, jego światopogląd zaś pozostawał bez zmian. Sposobnośćnadarzyła się gdy rozpoczęła się gwałtowna aktywność japońskiej lewicy, która stała sięna chwilę realnym zagroŜeniem ładu Japonii i jej tradycji.Nie prawdą jest równieŜ, co głoszą biografowie Mishimy, jakoby był on hipokrytąpoprzez swoje wcześniejsze zapatrzenie w Zachód i cenienie kultury Zachodu.Mishima, po prostu, Ŝył juŜ w epoce globalnej wioski, i wybierał z całej Ziemi co lepszeidee, dzieła sztuki oraz filozofii, lecz nigdy nie sprzeniewierzył się własnej ojczyźnie.Postępował jak wielcy daimyo średniowiecznej Japonii, którzy dla celów strictenarodowojapońskich i wywodzących się z Bushido, kupowali i uzbrajali swe oddziały wzachodnią broń palną, obcą rdzennie japońskiej kulturze. Tak postąpił np. Kagetora,który w XVI wieku bronił prowincji Sinano przed najazdem Takedy, i który był wręczsymbolem tradycji oraz Bushido. Trzeba równieŜ dodać, Ŝe pomimo wcielania w Ŝyciezasady, Ŝe cel uświęca środki, Mishima czerpał głównie z przeddemokratycznej iantydemokratycznej Europy, jak staroŜytna Grecja czy dzieła Nietzschego, które wŜaden sposób nie były sprzeczne z ideami Bushido, a wręcz przeciwnie – stanowiły ichregionalne i czasowe odmiany. Tak więc powoływanie się przez Mishimę na zachodniedzieła i jego wycieczki na Zachód, stanowiły raczej dowód jego obiektywizmu,otwarcia i poszukiwania analogii, a nie dowód na jego ambiwalencję czy hipokryzję.Jeśli miałoby się określić Mishimę jednym słowem odnośnie jego przekonańreligijnych, był ateistą. WyraŜał kult shinto ale jednocześnie był racjonalistą imaterialistą światopoglądowym, uwaŜał Ŝe istnienie osoby kończy się wraz z jejŜyciem, ale pozostaje po niej pamięć, którą naleŜy czcić. Taki światopogląd obserwujesię u współczesnych Japończyków, około 90 procent z nich deklaruje sintoizm, ijednocześnie zdecydowana większość z nich wyznaje poglądy materialistyczne. 28Niewiara w Ŝycie pozagrobowe i Boga, nijak nie implikuje braku szacunku dlazmarłych oraz narodowej tradycji. Za to Japończycy są zgodni, Ŝe tak jak pisałNietzsche „Bóg jest martwy”, ci którzy przyjęli chrześcijaństwo identyfikują Marię28 Obecnie tradycje oraz obrzędy sinto praktykuje 92 % spośród ponad 127 milionów Japończyków, ijednocześnie 64-65 % Japończyków deklaruje Ŝe jest niewierzącymi, Ŝe wyznaje światopoglądracjonalistyczny i materialistyczny. Plasuje to Japonię w pierwszej dziesiątce krajów o największymodsetku ateistów – porównywalny procent niewierzących jest jedynie w krajach skandynawskich iWietnamie. ( http://pl.wikipedia.org/wiki/Ateizm , http://strony.aster.pl/ciekawe/ateizm/tabela.html ,http://pl.wikipedia.org/wiki/Japonia#Religia (20 VIII 2009) ).86


matkę Boga z boginią sintoistyczną Amaterasu, a ci którzy go odrzucili nie mogą sięnadziwić jak ludzki kapłan moŜe niwelować co rusz kolejne grzechy, te same ipopełniane przez tą samą osobę, podczas sakramentu spowiedzi. Według Bushido, jeśliktoś popełni niewybaczalny błąd musi się zabić i zniknąć ze społeczności, nie moŜe wniej chodzić z uniesioną głową, gdyŜ taki wątpliwy moralnie człowiek zagraŜałbynawiedzanej nagminnie przez klęski Ŝywiołowe społeczności.Pod koniec Ŝycia Mishima oddał się ćwiczeniom wojskowym, musztrze,poligonom i ćwiczeniom partyzanckim Stowarzyszenia Tarczy. Trenował równieŜ wrazze swoimi podwładnymi z Tate no kai karate i kendo. Wyraz „Tarcza” w nazwieorganizacji był znamienny, gdyŜ w średniowiecznej Japonii w ogóle nie istniał tenprzedmiot, gdyŜ był sprzeczny z ideą odwagi z Bushido. Tarcze pojawiły się w KrajuKwitnącej Wiśni dopiero wraz z pojawieniem się broni palnej, ale i wówczas byłynoszone tylko przez ashigaru – zmobilizowanych chłopów, giermków i szeregowców,którzy stanowili kuszników lub strzelców. 29 Tak więc Stowarzyszenie Tarczy, zdefinicji, nie miało ochraniać siebie, elitarnych spadkobierców bushi, ale stanowićochronę symbolicznego Cesarza czy japońskiego społeczeństwa. Wyraz ten oznaczałrównieŜ Ŝe organizacja nie miała na celu atakowania i ekspansji, ale ochronę,zabezpieczenie przed zniszczeniem, a konkretnie przed demoralizacją.Mishima wybrał nazwę organizacji z premedytacją, tak jak w sposób przemyślanyi z rozmysłem podejmował większość swoich decyzji co do wypowiedzi oraz czynów.Doskonale zdawał sobie sprawę z tłumaczenia nazwy organizacji na język angielskijako Shield Society, czyli w skrócie SS, jak Schutzstaffel Adolfa Hitlera – elitarnychjednostek III Rzeszy, które nosiły wygrawerowane na klamrze od paska „Moją dumąjest moja wierność”. Nobuko Albery, Ŝona anglojęzycznego tłumacza Mishimy, takopisuje ich rozmowę na ten temat: „Nagle usłyszałam swój własny okrzyk zdumienia:- Inicjały SS! Co za dziwny przypadek!- Myślisz Ŝe zostawiam cokolwiek przypadkowi – odparł Mishima – JuŜ terazwielu uczonych Japończyków jest przekonanych, Ŝe jestem faszystowskim przywódcąszwadronu śmierci złoŜonego z kamikaze.- Podnosiłeś alarm tak długo i tak często, Ŝe teraz nikt nie uwierzy, Ŝe w końcu tozrobisz.29 A. J. Bryant: Samuraje. Warszawa 1989 s. 6, tabl.: G, L.87


Na tę aluzję odpowiedział swoim rozkołysanym, wybuchowym śmiechem.Pamiętam dobrze tę jazdę: tylko osiem miesięcy przed jego śmiercią.” 3021. Flaga Tate no kai, zaprojektowana przez Mishimę.Źródło: http://flagspot.net/flags/jp%7D.html (10 VII 2009)Większość członków Stowarzyszenia Tarczy stanowili dwudziestotrzyletnistudenci tokijskich wyŜszych uczelni, stanowili oni siłę szwadronu, czyli ich liczbadochodziła do stu. Po rozmowie ze zbuntowanymi lewicującymi studentami zOgólnojapońskiej Unii Samorządów Studenckich (Zennippon Gakusei JichikaiSõrengõ), w 1969 roku, którzy nie cenili Ŝadnych idei ponad własne Ŝycie, Mishimazrozumiał Ŝe lewica nie stanowi faktycznego zagroŜenia dla ładu w Japonii. WówczasMishima zgromadził elitę i weteranów Tate no kai aby wspólnie omówić dalsze planyorganizacji. Tymi wybranymi i wtajemniczonymi oficerami organizacji byli: MoritaMasakatsu, Chibi-Koga, Ogawa i Furu-Koga. Wszyscy oni byli bezgranicznie oddaniMishimie. Spotykali się razem regularnie, w hotelach, saunach i herbaciarni. Jesienią1969 roku Morita zaproponował zorganizowanie powstania na wzór wydarzeń z 16lutego 1936 roku - Tate no kai miałoby ze sprzymierzonymi jednostkami SiłSamoobrony zdobyć szturmem parlament. Pomysł odrzucono, poniewaŜ jego realizacjagroziłaby rozlewem krwi i w ogóle nie było pewności czy jacyś oficerowie i ŜołnierzeSamoobrony wsparliby Stowarzyszenie Tarczy. W końcu, postanowiono zorganizowaćszybką operację w stylu ninja, w której brałaby udział tylko piątka oficerów Tate no kai,która właśnie knuła tą operację. Postanowiono szantaŜem zgromadzić ŜołnierzySamoobrony i zmusić ich do wysłuchania płomiennego wystąpienia Mishimy, iprzekonać się czy w ogóle są skłonni zbuntować się przeciwko narzuconej przezAmerykanów konstytucji, czy drzemie w nich jeszcze duch prawdziwych bushi, czybyliby gotowi przyłączyć się do puczu. Mishima nie miał w tej kwestii złudzeń, toteŜ30 N. Albery: Nobuko Albery pozdrawia ducha Mishimy... s. 75.88


zaplanował, Ŝe po odrzuceniu jego słów przez Ŝołnierzy popełni seppuku. Liczył Ŝe jegośmierć wstrząśnie japońską opinią publiczną i obudzi dawnego ducha narodu. Przyokazji, taka puenta zaspokajała równieŜ jego prywatne, osobiste motywy, gdyŜpozwalała mu – w plastikowym, pacyfistycznym i zdemoralizowanym świecie – umrzećgodną śmiercią wojownika, umrzeć w walce o szczytny cel. 313.4. śyzna delta czterech RzekPo osiągnięciu mistrzostwa w wysublimowanym komponowaniu tworów RzekiPisania i Rzeki Teatru, Mishima zajął się konstruowaniem własnego ciała, a terazprzyszedł czas, aby z tym samym pietyzmem zaprojektować działanie, ciągrzeczywistych wydarzeń. UłoŜył wszystko jak zwykle, z dbałością o szczegóły isymbole, w przebiegły sposób nadając fabule wieloznaczności, aby dzieło mogłoinspirować odbiorców długo i na róŜnych płaszczyznach recepcji. Tylko, Ŝe tym razemnie chodziło o słowa i zdania, ani o mięśnie, ale o realne fizyczne działanie.Mishima był wierny Bushido, przyjmował za słuszną tezę w nim zawartą, Ŝe„Jeśli masz wybór, czy Ŝyć, czy umrzeć, pozostaje jedynie szybka śmierć. Nic więcejsię nie liczy. Zaciśnij zęby i ruszaj przed siebie”. 32 Wyznaczenie sobie czasu i miejscaśmierci, musiało zaspokajać u Mishimy jego róŜne pragnienia, oparte głównie namotywie panowania. Dzięki samobójstwu u szczytu sprawności intelektualnej orazfizycznej, in ekstremis, zapewniał on sobie odejście jako zwycięzca, jako silnyczłowiek. Temu samemu zawdzięczał, Ŝe ominie go starość, niedołęŜność, niegodnaśmierć w łóŜku z powodu jakiejś choroby, Ŝe zostanie zapamiętany jako piękny igenialny, a nie brzydki, chorowity i otępiały. To samobójstwo spełniało równieŜszczegółowe funkcje opisane w Bushido, było zmazaniem hańby ucieczki przedpoborem do armii (sokotsu-shi), oraz było protestem przeciwko zdemoralizowanejkulturze, która opanowała Japonię i większość Ziemi (kanshi), a takŜe dawało ujściewrogości wobec tej nowej kultury, która to wrogość nie mogła znaleźć innego -akceptowanego społecznie – ujścia (munen-bara, funshi). 33 No i wreszcie, samobójstwo31 M. Pinguet: Śmierć z wyboru w Japonii... s. 358-360.32 Hagakure 1/2.33 O. Ratti, A. Westbrook: Sekrety samurajów. Sztuki walki średniowiecznej Japonii. Bydgoszcz 199789


dawało wyzwolenie, od Ŝycia w odraŜającej kulturze, od konieczności dostosowywaniasię do niej, tak obcej ideałom przedwojennym i wyznawanym przez Mishimę, dawałowolność od człowieczeństwa, od fizjologicznych czynności i procesów, od wszelkichzwierzęcych słabości, popędów i determinizmu.Niewątpliwie Mishima był niedojrzały emocjonalnie 34 , czyli niezdolny dokompromisów. Jego motyw panowania 35 oraz umiłowanie Bushido, nie pozwalały muna akceptację przemijania i wszelkich ugód z rzeczywistością czy społeczeństwem, orazna zadowalanie się fragmentarycznymi sukcesami. W swoim eseju „Cztery Rzeki”napisał: „Kiedy wreszcie posiadłem piękne ciało, chciałem się nim popisywać jakdziecko nową zabawką. Ale ciało jest skazane na rozkład, a ja osobiście nie akceptuję inie zaakceptuję tego wyroku.” 36 Największy lęk u pisarza wywoływała zaś wizja jegośmierci z niezaspokojonym motywem panowania, o której w swoim przypadku wHagakure mówi gorzko stary zawiedziony bushi Tokunaga Kichiemon: „Nawet jeśliktoś wezwie mnie do bitwy, jestem juŜ zbyt stary i nie mogę walczyć. Mimo tochciałbym wtargnąć konno w tłum wrogów i polec w walce. Przykro myśleć, Ŝewkrótce umrę tak bezuŜytecznie.” 37Mishima nie miał wyboru, chcąc zaspokoić te wszystkie powyŜsze potrzeby,musiał umrzeć młodo, umrzeć z własnej woli, i zginać konkretnie przez seppuku –uświęcony i bardzo bolesny sposób, do którego wykonania potrzeba ogromnejsamokontroli i wytrzymałości, tak fizycznej jak psychicznej. Tylko wówczas mógłcałkowicie i wyraźnie zapanować nad całym sobą, nad całą swoją egzystencją. 38Mishima wyraŜał to przekonanie w licznych publikacjach i wywiadach, jednak niebrano go wówczas powaŜnie, stereotypowo i błędnie zakładając, Ŝe samobójcy nie mająw zwyczaju latami opowiadać o tym co ze sobą zrobią. Zaś samobójców moŜnapodzielić na postępujących w afekcie i z premedytacją, analogicznie jak morderców (nazabijających się pod wpływem emocji i uczuć oraz na zabijających się w wynikuzdroworozsądkowych rozwaŜań intelektualnych). Podczas gdy pierwsi usiłują się zabićs. 70.34 A. P. Sperling: Psychologia. Poznań 1995 s. 213-215, 219-220.35 TamŜe, s. 280-281.36 N. Albery: Nobuko Albery pozdrawia ducha Mishimy... s.77.37 Hagakure 9/15.38 Takie myślenie reprezentuje nie tylko Bushido. Pisał o tym takŜe np. Fryderyk Nietzsche, któregodzieła Mishima wysoko cenił: „śyć wedle swych chęci lub wcale nie Ŝyć” („Tako rzecze Zaratustra”w tłumaczeniu Wacława Berenta), „Trzeba umrzeć dumnie, skoro Ŝyć dumnie juŜ dłuŜej nie moŜna”(„Zmierzch boŜyszcz” w tłumaczeniu Stanisława Wyrzykowskiego).90


spontanicznie, nie przemyśliwając sprawy, na zasadzie uciekania przed bólem iproblemami, i najczęściej ich próby są nieudane, to drudzy logicznie rozwaŜają swesamobójstwa, dokładnie planują, zwierzają się z tego, i czynią to w wybranym przezsiebie z rozmysłem czasie i miejscu. Sam Mishima w jednym z wywiadów powiedział:„jeśli dłuŜej będę nosił swój Ŝywy zezwłok, to pozbawię się prawa do chwalebnejśmierci”, a w kolejnym wyznał: „Samobójstwo jest moim pragnieniem od dawna, aledopiero ostatnio doszedłem do wniosku, Ŝe w końcu będzie to musiało być rozprucietrzewi, Ŝe będzie lać się moja krew. Nie ma innego wyjścia.” 3922. Mishima po raz kolejny odgrywający scenę własnego seppuku.Źródło: http://phaeton.jp/english/MISHIMA-E.html (10 VIII 2009)Trzy tygodnie przed zaplanowaną akcją, Mishima wymógł na swoichpodwładnych spiskowcach przysięgę, Ŝe po jego śmierci pozostaną przy Ŝyciu abywytłumaczyć światu czemu dokonali tego czynu. 40 25 listopada 1970 roku Mishimawraz z czterema towarzyszami pojechał prywatnym samochodem na godzinę 11:00, na39 N. Albery: Nobuko Albery pozdrawia ducha Mishimy... s. 77.40 Biografowie Mishimy Yukio, stawiający tezę Ŝe jego kochankiem był Morita Masakatsu, i Ŝe obajpopełnili zaplanowane shinju, twierdzą Ŝe pisarz wymógł przysięgę jedynie na Ogawie i obu Kogach.91


umówione spotkanie, do kwatery głównej Oddziałów Samoobrony w Ichigaya wcentrum Tokio. Wszyscy byli ubrani w mundury Stowarzyszenia Tarczy, Mishima miałprzy sobie kunsztowny stary miecz bushi z XVI wieku, jego podwładni posiadalisztylety. Za punkt honoru pisarz obrał sobie, aby podczas akcji uŜywać jedynietradycyjnej broni białej, jak to miało miejsce np. w przypadku historii 47 roninów,którzy równieŜ odrzucając broń palną dali symboliczny wyraz szacunku dla dawnychtradycji. Oficjalną przyczyną spotkania w Ichigaya z generałem Mashitą, było właśnieokazanie mu starego miecza, który miał przy sobie Mishima. Zamachowców bezproblemu wpuszczono do gabinetu generała na wysokim pierwszym piętrze, gdyŜ SiłySamoobrony współpracowały z Tate no kai, a sam Mishima był sławnym i szanowanympisarzem. W ciągu kilku minut zamachowcy groŜąc swoją bronią białą wypchnęlistraŜników z gabinetu, zabarykadowali się i związali oraz zakneblowali dowódcę armiiwschodniej. Wówczas Mishima zaŜądał zgromadzenia Ŝołnierzy z bazy przedbudynkiem, w zamian za Ŝycie generała. Zgodnie z ultimatum pisarza, Ŝołnierze mieli wciszy wysłuchać jego przemówienia. Gdy około tysiąc Ŝołnierzy Samoobrony stanęłoprzed kwaterą, Mishima z przepaską na czole wyszedł na dach nad wejściem dobudynku, i stamtąd, z wysokości blisko dziesięciu metrów, zaczął przemawiać dozebranych. Była wówczas godzina 12:00. Odwoływał się do faktu, Ŝe Ŝołnierze SiłSamoobrony są spadkobiercami bushi i wzywał ich do wystąpienia przeciwkonarzuconej przez USA konstytucji, oraz do przywrócenia władzy Cesarzowi. CiszaŜądana przez Mishimę nie została zachowana, nad budynkiem zaczęły krąŜyćhelikoptery policji i prasy, z odgłosem syren i warkotem silników zaczęły zjeŜdŜać sięsamochody policji oraz karetki. Zaś sami Ŝołnierze okazali się modan (nowoczesnymi),nie mieli juŜ ducha Bushido, byli tylko zwykłymi pracownikami, a nie honorową elitąspołeczeństwa, jak niegdyś bushi, ich poprzednicy. Pisarz wołał do członkówSamoobrony: „Widzimy Japonię pławiącą się w dobrobycie i nurzającą się w duchowejpustce. (...) Czy to moŜliwe, Ŝe cenicie Ŝycie w świecie, którego duch jest martwy?” 41Nikt nie odpowiedział na krzyki Mishimy „Czy jesteście męŜami wojny? Czy choćjeden z was powstanie wraz ze mną?” śołnierze najpierw szemrali między sobą, apóźniej zaczęli rzucać w Mishimę: „Zejdź stamtąd!”, „Wystarczy!”, „To wariat!”. Na41 P. Russell: Stu kochających inaczej: którzy mieli największy wpływ na dzieje ludzkości. Warszawa1997 s. 258.92


koniec spektaklu pisarz wykrzyczał: „Widzę, Ŝe nie jesteście męŜczyznami. 42 Niczegonie zrobicie. Nie mam juŜ co do was złudzeń.” Potem wzniósł rozłoŜone ręce ku niebu itrzykrotnie krzyknął: „Tennõ heika banzai!” („Niech Ŝyje Cesarz!). 4323. Mishima Yukio w mundurze Tate no kai, przemawiający z balkonu kwatery dowództwaSił Samoobrony w Ichigaya.Źródło: http://aboutjapan.japansociety.org/content.cfm/yukio_mishima_sdf?discuss=1(10 VIII 2009)Wrócił do biura, rozpiął mundur ukazując nagi tors, zdjął buty, ukląkł na podłodzena swoich piętach, rozpiął pas i zawinął pod uda górną część spodni. Przystawił sobiedo lewego boku brzucha poniŜej pępka ostrze sztyletu. Za plecami Mishimy ustawił się42 Zachodni biografowie Mishimy, kompletnie nie rozumiejąc pisarza, twierdzą Ŝe zwroty: „Czyjesteście męŜczyznami?!”, „Widzę, Ŝe nie jesteście męŜczyznami”, itp. świadczą o tym, Ŝe Mishimadokonał zamachu stanu oraz popełnił seppuku aby przekonać siebie i świat Ŝe jest męŜczyzną mimoswojego homoseksualizmu. Takie dywagacje wynikają z całkowitego niezrozumienia kulturyjapońskiej, a szczególnie z ignorowania podziału w tamtym społeczeństwie na Ŝyciowe role męŜczyznoraz kobiet. Zresztą podobne, choć mniej intensywne podziały są obecne i w społeczeństwachZachodu, gdzie równieŜ zarzucenie męŜczyźnie Ŝe nie jest męŜczyzną często pełni rolę motywującą,niezaleŜnie od aspektu seksualnego. Choćby wmawianie dzieciom, Ŝe chłopcom nie przystoi płakać.43 M. Pinguet: Śmierć z wyboru w Japonii. Kraków 2007 s. 360-361;http://www.members.tripod.com/dennismichaeliannuzz/finalDay.html (27 VI 2009).93


z mieczem jego kaishaku – przyjaciel i uczeń, spokojny i krzepki student UniwersytetuWaseda – Morita Masakatsu. Wówczas pisarz wydał trzykrotny tradycyjny okrzyk„Tennõ heika banzai!”, nabrał w płuca powietrza i wypuścił je gwałtownie wbijającsobie w brzuch ostrze. Trzymając sztylet obiema dłońmi, przeciągnął go od lewej doprawej strony, otwierając własne trzewia. Wylała się krew, jelita i ich zawartość.Dokonało się to, co Mishima tak często opisywał i odgrywał w filmach oraz nafotografiach. Morita zadał cios, aby skrócić męki przyjaciela, jednak jego drąŜąca dłońsię osunęła i ostrze miecza wbiło się głęboko w ramię pisarza. Masakatsu wyrwał ostrzez uwięzi i zadał kolejny cios, ponownie błędny. Wówczas miecz przejął Furu-Koda iściął głowę Mishimie. Ciało pisarza padło na pierś dwa metry od skrępowanegogenerała Mashity. Była godzina 12:40. 44Wówczas Morita, okryty niesławą za niesprawdzenie się w roli kaishaku, równieŜprzygotował się do popełnienia seppuku. Wbił sobie w brzuch zakrwawiony sztylet,którego wcześniej uŜył Mishima, a Furu-Koga ściął mu głowę. 45 Gabinet wypełnił sięmdlącym odorem poćwiartowanych ciał i rozprutych wnętrzności. Resztazamachowców podniosła głowy Mishimy i Mority, ustawili je przy ich ciałach, chwilępłakali i odmówili modlitwę. Następnie oswobodzili komendanta bazy generałaMashitę, otworzyli drzwi i oddali się w ręce policji. 4644 M. Pinguet: Śmierć z wyboru w Japonii... s. 361-362;http://www.members.tripod.com/dennismichaeliannuzz/finalDay.html (27 VI 2009).45 Biografowie Mishimy Yukio, którzy jako tłumaczenia dzieł i czynów pisarza uŜywają tezy o jegohomoseksualizmie, twierdzą jakoby to Morita Masakatsu ściął głowę Mishimie za trzecim cięciem, anastępnie popełnił umówione z pisarzem seppuku, aby jako jego kochanek dopełnić shinju. Jest toteoria wątpliwa, gdyŜ jest sprzeczna z zeznaniami świadków oraz psychiką Mishimy – albowiemwątpliwe jest Ŝeby pisarz, traktujący ze śmiertelną powagą Tate no kai, pokusił się o romans zpodwładnym, który mógłby poprzez faworyzowanie go rozłoŜyć morale organizacji do środka, a takŜewątpliwe jest aby Mishima przystał na zdradzanie Ŝony, z którą miał udany związek i dwoje dzieci. (Odomniemanym shinju pisze np. M. Pinguet w Śmierć z wyboru w Japonii, s. 359-360.)46 M. Pinguet: Śmierć z wyboru w Japonii. s. 362;http://www.members.tripod.com/dennismichaeliannuzz/finalDay.html (27 VI 2009).94


24. Ścięta głowa Mishimy Yukio, zdjęcie policyjne.Źródło: http://media.photobucket.com/image/mishima%20yukio/masonna_2007/mishima_head.jpg (1 I 2009)95


ZakończenieMishima Yukio zginął tak jak zaplanował, zdając sobie sprawę, Ŝe nie od razuzostanie zrozumiany. Kilka miesięcy przed śmiercią powiedział: „Japończycy nigdy minie wybaczą; wprawiam ich w zakłopotanie. Na Zachodzie nie będą mnie rozumieć,więc będą robili wokół mnie zamieszanie. Co za frajda.” i następnie wybuchł swoimchrapliwym śmiechem z głębi Ŝołądka. 1Zginął w wieku czterdziestu pięciu lat, pozostawiając po sobie 35 powieści, 22dramaty, 20 zbiorów opowiadań oraz 20 zbiorów esejów. Jest najsławniejszym naZiemi pisarzem japońskim; jego dzieła zostały przetłumaczone na dziesiątki języków;dla swoich zwolenników zaś stał się ostatnim bushi i kami (bóstwem sintoistycznym).Ceremonię pogrzebową Mishimy Yukio poprowadził jego mentor i przyjaciel -laureat Literackiej Nagrody Nobla z 1968 roku - Kawabata Yasunari. Odbyła się ona wświątyni Honganji w Tokio 24 stycznia 1971 roku. Tam, jak to było w zwyczajuodnośnie bushi, otrzymał imię pośmiertne: śp. Kimitake – Wzór Bojownika – WzórPisarza (Shõbu Bunkan Kimitake Keiji).W 1999 roku w miejscowości Yamanakakõ, przy stoku świętej góry Fuji, otwartomuzeum Literatury Mishimy Yukio, potwierdzając tym uznanie pisarza za jednego znajwybitniejszych twórców Kraju Kwitnącej Wiśni. 2Parafrazując wypowiedź Nitobe Inazo z jego ksiąŜki „Bushido”: Mishima Yukio,jak owe odległe gwiazdy, co niegdyś istniały a juŜ dawno znikły, nie przestaje wysyłaćku nam swoich promieni, nie przestaje dotąd blaskiem swym oświecać dróg naszejetyki. 3 Jak widać z zestawienia w części bibliograficznej niniejszej pracy, niewieleprzetłumaczono na język polski dzieł Mishimy Yukio oraz opracowań o nim. Brak wjęzyku polskim jakiejkolwiek biografii pisarza, opisującej szczegółowo całe jego Ŝycie.Brak równieŜ tłumaczeń jego kluczowych i wybitnych utworów, takich jak powieści:1 N. Albery: Nabuko Albery pozdrawia ducha Mishimy, powieściopisarza samobójcy. Literatura naświecie 1989 nr 3 (212) s. 68.2 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio. Estetyka klasyczna w prozie i dramacie 1941-1966. Kraków 2004s. 12.3 I. Nitobe: Bushido. Dusza Japonii. Bydgoszcz 2001 s. 18.96


„Dom Kyõko” („Kyõko no ie”), „Głosy umarłych bohaterów” („Eirei no koe”),„Pragnienie miłości” („Ai-no kawaki”), „Wyznania maski” („Kamen no kokuhaku”),„Zakazane kolory” („Kinjiki”) oraz tetralogia „Płodne morze” („Hõjõ no umi”). Niewydano w Polsce takŜe albumu z fotografiami ukazującymi Mishimę „Kara róŜ”(„Barakei”) ani jego długiego eseju, w którym wyłoŜył swoje poglądy „Słońce i stal”(„Taiyõ to tetsu”).W ocenie autora, o wiele lepiej mają się w Polsce dramaty Mishimy (podwzględem ilości i dostępności). Pojawiły się one u nas bardzo szybko, biorąc poduwagę Ŝe dopiero w 1957 roku Polska wznowiła stosunki dyplomatyczne z Japonią.Pierwszą realizację dramatów Mishimy wystawił juŜ w 1965 roku Tadeusz Łomnicki,czyli kilka lat przed rozpoczęciem wydawania prozy pisarza. Następnie dramatamiMishimy zajęli się mistrzowie polskiego teatru i kina, tacy jak np. Andrzej Wajda,powstały słuchowiska i Teatry Telewizji, a od kilku lat do japońskiego pisarzanawiązują młodzi adepci szkół teatralnych. Ponadto sztuki Mishimy były w Polscewystawiane w najznamienitszych teatrach i w doborowych obsadach, z najlepszymiaktorami. Inaczej ma się – w ocenie autora – kwestia jakości tych realizacji utworówdramatycznych Mishimy. Są albo zeuropeizowane i pozbawione smaku klasycznegoteatru japońskiego albo udziwnione, gdy realizatorzy chcą nawiązać do stylu kulturyorientalnej, ale tego stylu nie rozumieją i nie czują. Zwłaszcza ostatnie realizacjesceniczne młodych adeptów teatru, mają się nijak do stylistyki Mishimy, posiadającechy postmodernistyczne, obce japońskiemu pisarzowi. 4Jak zaznaczono we Wstępie, teorie biografów Mishimy Yukio, mające tłumaczyćpostawę pisarza, autor uznaje za nie w pełni prawdziwe. PoniŜej, po przedstawieniuŜycia i działalności Mishimy w powyŜszych rozdziałach pierwszej części pracy, autorspróbuje krótko odnieść się do tychŜe teorii.Alice Miller w „Buncie ciała” utrzymuje, Ŝe Mishima zabił się gdyŜ „nie był wstanie poznać własnej tragedii”, która polegała na tym, Ŝe był wychowywany w oziębłejemocjonalnie atmosferze i wielkiej dyscyplinie oraz karności. 5 Miller twierdzi, Ŝe jestdla niej oczywiste, iŜ Mishima popełnił samobójstwo, gdyŜ tłumił negatywne emocje,4 Porównaj: Henryk Lipszyc: Obecność teatru japońskiego w powojennej Polsce. W: Moi bitelsi.Wybór dramatów japońskich. Warszawa 1998 s. 197-206.5 A. Miller: Bunt ciała. Poznań 2006 s. 45-47.97


wrogość względem babki i ojca, będąc posłuszny narzuconym prawom moralnym, Ŝestarszych i opiekunów naleŜy szanować. TenŜe wywód autorka podsumowujesloganem: „Jak długo cenić będziemy moralność wyŜej niŜ Ŝycie, tak długo stanowićona będzie dla niego zagroŜenie”.Teoria Miller wynika z nieznajomości kultury japońskiej, co zresztą widać wkonkretnych zwrotach które stosuje – np. zamiast adekwatnego słowa seppuku, uŜywaona obraźliwego i kolokwialnego harakiri. Ludność Kraju Wschodzącego Słońca zprzyczyn antropologicznych róŜni się do kultury zachodniej, i jest w niej normą a niewyjątkiem jak chce tego autorka, Ŝe dzieci wzrastają tam w bezgranicznym oddaniuprzełoŜonym oraz autorytetom, w wielkiej karności i samodyscyplinie, która u białychuchodzi za sadyzm czy brutalność. Zdecydowana większość dzieci w Japonii, orazwiele dzieci na Zachodzie, wzrastało w rodzinach które narzucały im ostry rygor, wktórych panowała oziębłość uczuciowa i Ŝądanie całkowitego podporządkowania się, ajednak dzieci te wyrastały na zupełnie inne osoby niŜ Mishima. Sam Yukio dysponowałbardzo rozwiniętą introspekcją i posiadał obszerną wiedzę z zakresu psychologii, copodwaŜa teorię, jakoby nie uświadamiał sobie własnych emocji. ToteŜ kluczem dozrozumienia Mishimy jest poznanie jego systemu wartości, wywodzącego się znieznanego Miller Bushido, a nie ostre czy spartańskie wychowanie pisarza.Co więcej, teorie Miller stanowią podręcznikową projekcję, gdyŜ sama weWprowadzeniu pisze iŜ rodzice się nad nią znęcali, za co ich znienawidziła. 6 Napisałacałą ksiąŜkę „Bunt ciała” aby zracjonalizować na zasadzie projekcji własną nienawiśćdo własnych rodziców, kolejno podając przykłady róŜnych sławnych ludzi, którzy -według niej - takŜe nienawidzili rodziców i przez tłumienie tego uczucia mieli problemypsychiczne. Co więcej, przypuszczalnie sama dostrzegała, Ŝe jej teorie na temat innychludzi są mało przekonujące, gdyŜ podbudowała je wątpliwymi przesłankami. Wprzypadku Mishimy wysnuła przypuszczenie, iŜ był molestowany seksualnie przezswoją babcię, co nie ma potwierdzenia w jakichkolwiek wiarygodnych źródłach.Generalnie, z lektury „Buntu ciała”, dla osoby znającej psychologię, wynika odczucie,Ŝe Miller napisała tą ksiąŜkę aby obniŜyć u siebie napięcie psychiczne z powodunieakceptacji społecznej dla jej własnych uczuć, takich jak wrogość do własnychrodziców.6 TamŜe, s. 21-22.98


I na koniec pozostaje przedkładanie przez autorkę Ŝycia ponad wszelkie innewartości, co jest równie nielogiczne jak i sprzeczne ze światopoglądem japońskim, wktórym pozostawanie przy Ŝyciu jest środkiem do realizacji celów, a nie wartością samąw sobie.Ian Buruma w „Misjonarzu i libertynie” przezywa Mishimę dandysem i twierdzi,Ŝe jego seppuku było „niczym więcej, jak Ŝałosnym wyczynem bardzo utalentowanegobłazna”. 7 Tu równieŜ widać, Ŝe ten Europejczyk zamieszkały w Nowym Yorku teŜ nierozumie japońskiej kultury. Termin dandys absolutnie nie pasuje do Mishimy, gdyŜ –jak czytamy w „Słowniku wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych” WładysławaKopalińskiego – pochodzi od angielskiego dandy czyli „elegant, fircyk”, i oznacza:elegant, wytworniś, galant, strojniś, modniś, goguś. Mishima Yukio zaś nigdy nieprzywiązywał większej wagi do mody czy ubioru, często ubierał się na przekór modzie,mięśnie trenował aby stać się wojownikiem a nie symbolem seksu, nie specjalizował sięw uwodzeniu, nie brylował na salonach, załoŜył własną armię i umarł bardzo bolesną inieestetyczną, niemodną śmiercią, która jest przypisana rycerzowi, a sprzeczna zbyciem fircykiem czy gogusiem. Burman, twierdząc Ŝe seppuku jest Ŝałosne,uwidacznia własne zaślepienie i negację całej historii Japonii. Nazywając Mishimębłaznem, ukazuje tylko, Ŝe nie ma pojęcia kim był Mishima i jakie wartościreprezentował – i tak jak przewidział Yukio – wysuwa absurdalne teorie aby sobiewytłumaczyć rzecz dla niego – człowieka Zachodu – niepojętą, nad którejdramatyzmem nie umie przejść do porządku dziennego. Ale i on, tak jak Miller,podświadomie dostrzega miałkość własnej argumentacji więc powołuje się na fałszywydowód słuszności społecznej, Ŝe niby „zgadza się z większością Japończyków” wkwestii Mishimy, podczas gdy faktycznie zdecydowana większość Japończyków wogóle nie wypowiada się na temat Mishimy. Dodając, Ŝe Buruma posługuje sięjęzykiem kolokwialnym i wieloznacznym, jego opinia nie przedstawia Ŝadnej wartościpod względem merytorycznym.Maurice Pinguet w „Śmierci z wyboru w Japonii” 8 oraz Buruma, za HenrymScottem Stokesem i Johnem Nathanem – autorami dwóch najpopularniejszych naZachodzie biografii Mishimy – podają, Ŝe Yukio wraz Moritą, popełnili seppuku aby7 I. Buruma: Misjonarz i libertyn. Eros i dyplomacja. Polityka na Wschodzie i Zachodzie. Kraków 2005s. 21-28.8 M. Pinguet: Śmierć z wyboru w Japonii. Kraków 2007 s. 339-367.99


zrealizować obrzęd shinju. Widać po tym, Ŝe dla ludzi Zachodu o wiele bardziejzrozumiałe i prawdopodobne wydaje się samobójstwo z powodu osobistej miłości, niŜw imię niepersonalnych, nieprywatnych idei. JednakŜe dzisiejsze zamachy bojownikówislamskich ukazują, Ŝe w pozazachodniej kulturze nadal ceni się wyŜej inne wartości niŜŜycie i jest się gotowym bez wahania umrzeć dla dobra społeczności. Szerokorozpropagowana, zachodnia teoria o shinju Mishimy nie ma ani potwierdzenia wzeznaniach świadków (członków Tate no kai czy gen. Mashity), ani w dokumentach,ani nie wynika z działalności samego pisarza, który przez całe swe Ŝycie przedkładałinne idee i wartości ponad swoje związki miłosne czy seksualne. Wątpliwym jest byniesamowicie samozdyscyplinowany Mishima zawiązał związek z podwładnym Moritą,naraŜając przez to własne małŜeństwo i spójność Towarzystwa Tarczy. Zgodnie zzeznaniami świadków, tradycją bushi oraz wynikami sekcji zwłok, Morita nie podołałroli kaishaku, raniąc pisarza dwukrotnie przed ścięciem mu głowy, i przez ten błądzdecydował się na własne seppuku. Więc powyŜsza zachodnia teoria nie ma podstaw wpostaci przesłanek, a jest raczej ucieczką przed prawdą, Ŝe zachodnia demokratyczna ikapitalistyczna cywilizacja jest wadliwa i Ŝe są ludzie gotowi oddać Ŝycie w straceńczejz nią walce.Baruma, pomijając takie jego twierdzenia, jak to, Ŝe Mishima zabił się abyzrealizować swoje fantazje erotyczne, utrzymuje teŜ, Ŝe pisarz zabił się z przeraŜeniaprzed starzeniem się i w ucieczce przed swoją starością. Wyraźnie widać, Ŝe autor„Misjonarza i libertyna” nie rozumie z jakiegoś powodu czemu Mishima się zabił, skoroautorytarnie stawia kilka sprzecznych ze sobą – w jego ocenie prawdziwych – teorii codo motywów japońskiego pisarza. Bezsprzecznie Mishima Yukio chciał Ŝyć i umrzećpięknie, łącząc estetykę swojej twórczości z estetyką samego siebie i własnych czynów.I to pragnienie aby zginąć pięknie, a nie uciekanie przed czymkolwiek, spowodowało,Ŝe chciał on zginać młodo, z własnej ręki i walcząc o to co uznawał za słuszne. Wswoim eseju „Piękna śmierć” napisał: „Ideałem staroŜytnych Greków było pięknie Ŝyć ipięknie umierać. Tak samo musiało być i z naszym ideałem Bushido. Tymczasemsmutna sytuacja dzisiejszej Japonii polega na tym, Ŝe o ile trudno jest pięknie Ŝyć, tojeszcze trudniej pięknie umierać. Dziś, gdy w zapomnienie poszły samurajskie ideały,kaŜdy, kto nie Ŝyje dla pieniędzy, uchodzić będzie za szaleńca i głupca. (...) Jeśliprzynajmniej Ŝyjemy z własnej uczciwej pracy, a ponadto szlachetnie oddamy Ŝycie za100


kraj i naród, to moŜna to nazwać pięknym Ŝyciem i piękną śmiercią. (...) Oto dlaczegodarzono estymą samurajów - mieli oni przynajmniej moŜliwość, by umrzeć w sposóbpiękny i bohaterski. To właśnie kryje się za uczuciem szacunku i sympatii wobecŜołnierzy. Nie lękać się śmierci, ale uwaŜać ją za rzecz piękną - nie kupiecka to rzecz.(...) Gdy brak jest ducha walki, człowiek moŜe myśleć ile chce o swojej słabości, moŜetłumaczyć się, ile chce, ze swoich nędznych i nieudolnych poczynań, moŜepodporządkować się wszelkim zachciankom. Zaczyna za to w sposób skrajny troszczyćsię o fizyczne bezpieczeństwo. Lecz gdy raz wejdzie się na drogę walki, nie dba się juŜo bezpieczeństwo swego ciała. Nie folguje się własnemu tchórzostwu i słabości. Bokiedy trzeba wybierać, nie ma innej drogi, jak zginąć w walce lub od własnegomiecza.” 9 Powtarzając powyŜsze słowa: zrozumienie Mishimy „nie kupiecka to rzecz”.Wszyscy, powyŜej wymienieni biografowie Mishimy Yukio, oraz John Nathanw swoim „Ostatecznym potwierdzeniu istnienia” 10 , zarzucają japońskiemu pisarzowiskłonności narcystyczne lub wprost narcyzm. Uzasadniają ten pogląd tym, Ŝe Mishimabył kulturystą, często przeglądał się w lustrze, lubił pozować jako model, występowaćw filmach, w swojej twórczości umieszczał wiele wątków autobiograficznych, a wesejach, rozpatrując jakiś problem, zwykł odnosić go do przykładów z własnego Ŝycia.Znamienne, Ŝe jednak Ŝaden z powyŜszych biografów nie zarzuca Mishimie aniegotyzmu, ani egoizmu, ani nawet przechwałek nie mających pokrycia w faktach. Na tejpodstawie moŜna załoŜyć, Ŝe biografowie ci opacznie rozumieją termin narcyzm, abiorąc pod uwagę ich inne niepoprawne tezy, Ŝe nie znają się na psychologii. Dlaprzykładu, psychoanalityk i psychiatra Karen Horney definiuje narcyzm jako inflacjępsychiczną, która „podobnie jak w ekonomii, oznacza przypisywanie czemuś większejwartości niŜ jest to rzeczywiście warte. Znaczy to, Ŝe osoba kocha i podziwia siebie zacechy, których w rzeczywistości nie posiada. Dalej, znaczy to, Ŝe osoba taka spodziewasię miłości i uwielbienia ze strony innych, podziwu dla zalet, których faktycznie nieposiada, lub posiada je w mniejszym stopniu niŜ się jej wydaje. Natomiast, nie jestnarcystyczną osoba, która ceni własne rzeczywiste przymioty, lub chce, Ŝeby były onecenione przez innych. Tych dwóch tendencji – przypisywania sobie nadmiernegoznaczenia i domagania się niezasłuŜonego uwielbienia ze strony innych – nie da się9 Y. Mishima: Piękna śmierć. Fronda. Czasopismo poświęcone 1995 nr 4/5 s. 285.10 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia (fragment). Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212)s. 102-146.101


oddzielić. (...) Charakterystyczną cechą tej postawy jest oczekiwanie, Ŝe ubóstwienie isławę moŜna otrzymać bez Ŝadnych zabiegów i bez wykazania własnej inicjatywy.” 11Tak więc, w przypadku Mishimy Yukio zjawisko narcyzmu nie występowało,gdyŜ uświadamiał on sobie doskonale własne zalety oraz wady, i podejmował z własnejinicjatywy konkretne samozdyscyplinowane przedsięwzięcia aby siebie poprawiać iudoskonalać. Poświęcał całe dnie na czytanie czy oglądanie przedstawień teatralnych ifilmów, oraz całe noce na pisanie, aby doskonalić swój warsztat literacki, i aby miećrealne osiągnięcia jako pisarz, za które mógłby dopiero liczyć na pochwały.Analogicznie co do budowy własnego ciała – zdając sobie sprawę z własnejniewydajności fizycznej i słabości, pracował latami podczas regularnych treningów(przez piętnaście lat nie opuszczając ani jednego treningu kulturystycznego), aby mócdopiero kiedyś popatrzeć z dumą w lustro lub teŜ zostać uznanym za sprawnego czypięknego. Zaś pod koniec Ŝycia mówił i pisał o sobie takim jakim był, a był faktyczniesławnym pisarzem czy sprawnym męŜczyzną. Więc Mishima, jako osoba racjonalniepostrzegająca siebie oraz z rozmysłem pracująca nad samym sobą, nie był narcyzem aleantytezą narcyza.Prócz tych irracjonalnych teorii na temat Mishimy Yukio, mamy w Polscepublikację Beaty Kubiak Ho-Chi pt. „Mishima Yukio: estetyka klasyczna w prozie idramacie”. 12 Autorka tej opublikowanej w formie ksiąŜkowej pracy doktorskiej, samaprzyznaje, Ŝe zajęła się tematem pod wpływem prof. Annie Cecchi, która w 1992 roku,na przekór wszystkim uczonym, wysunęła hipotezę Ŝe Mishima był klasycystą. Dla Ho-Chi zagadnienie okazało się równie atrakcyjne jak dla innych uczonych kwestia dziuryozonowej czy efektu cieplarnianego, gdyŜ było to coś nowatorskiego, na co moŜna byzgromadzić spore granty i w czym moŜna by wysunąć hipotezy trudne do obalenia. 13Przez całą pracę Ho-Chi cytuje liczne twierdzenia samego Mishimy i badaczy jegotwórczości, Ŝe był on romantykiem, aŜ w końcu dochodzi do konkluzji, Ŝe „klasycyzm iromantyzm są największymi przeciwieństwami” zaś Mishima „wybrał klasycyzm” bo„wybrał regułę”.Prócz tego, Ŝe Ho-Chi zataja twórczość i działania Mishimy z ostatnich dziesięciu11 K. Horney: Nowe drogi w psychoanalizie. Warszawa 1987 s. 68-77.12 B. Kubiak Ho-Chi: Mishima Yukio. Estetyka klasyczna w prozie i dramacie 1941-1960. Kraków 2004.13 Ho-Chi ciągnie swoje racjonalizowanie, iŜ Mishima Yukio był klasykiem przez wszelkie poświęconemu publikacje, nawet gdy to nie koresponduje z tematem publikacji korporatywnych, jak np. wEstetyce transkulturowej. pod red. Krystyny Wilkoszewskiej, Kraków 2004: rozdział: Klasyczny światMishimy Yukio, s. 291-305.102


lat jego Ŝycia oraz ignoruje znaczenie jego śmierci, poprzez eliminację tego ze swojejpracy, podaje multum cytatów i streszczeń opinii o tym Ŝe pisarz był romantykiem. Wten sposób całość ma robić wraŜanie obiektywnych rozwaŜań, mimo Ŝe czytelnik juŜ wewstępie i pierwszym rozdziale dowiaduje się jakie będą wyniki tych „obiektywnych”badań.Powstają zasadnicze metodologicznie i epistemologicznie czy teŜ ontologiczniepytania: Czy w ogóle dana osoba musi być romantykiem lub klasykiem? Czy nie moŜeprzejawiać obu tych tendencji? Czy rzeczywiście istnieją desygnaty romantyzmu iklasycyzmu? Czy moŜe to tylko nazwy puste, słuŜące do szufladkowania w ułomnymludzkim umyśle? Co do pozostałych wyŜej wymienionych biografów Mishimy Yukio,pojawiają się analogiczne pytania. Czy zasadnym jest stawianie pytań co do wyjątkówtakich jak chęć popełnienia samobójstwa? Czy nie byłoby bardziej zasadnym zapytać:czemu ludzie posiadający prawdziwą wiedzę o świecie nie zabijają się masowo ale chcąŜyć? Choćby ze względu na rolę statystyki w badaniach naukowych, takie pytaniebyłoby słuszniejsze, gdyŜ nauka z definicji koncentruje się na badaniu prawidłowości anie fluktuacji.103


Kalendarium Ŝycia i twórczości Mishimy Yukio 1192514 stycznia - narodziny w Tokio jako Hiraoki Kimitake; ojciec – Hiraoki Asusa,urzędnik w Ministerstwie Rolnictwa i Leśnictwa (Nõrinshõ), matka - Hiraoki Shizue.marzec - zabranie Kimitake do swojego mieszkania przez babkę od strony ojcaHiraoki Natsu, z domu Nagai (schorowaną arystokratkę, spokrewnioną z rodemTokugawa).1928 (3 lata)- narodziny siostry Hiraoki Mitsuko.1930 (5 lat)19 stycznia - narodziny brata Hiraoki Chiyuki.1931 (6 lat)kwiecień- rozpoczęcie nauki w elitarnej szkole podstawowej Gakushũin.1937 (12 lat)kwiecień - rozpoczęcie nauki w gimnazjum Gakushũin; powrót do domu rodzicówod babki Nagai Natsu.1938 (13 lat)- pierwsza publikacja utworu: Szczaw (Sukambo) w czasopiśmieszkolnym „Magazyn Stowarzyszenia Dobroczynności” („Hojinkai Zasshi”).1939 (14 lat)19 styczeń - śmierć babki Nagai Natsu.marzec- pierwsza publikacja dramatu: Mędrcy ze Wschodu (Higashi no1 Opracowano na podstawie: B. Kubiak Ho-chi: Mishima Yukio. Estetyka klasyczna w prozie idramacie 1941-1960. Kraków 2004; B. Bochorodycz, E. śeromska: Mishima Yukio (1925-1970).Mała antologia dramatu japońskiego. Warszawa 2008; Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 4-13,68-81, 102-146; http://members.tripod.com/dennismichaeliannuzz/table.HTMLi http://www.nndb.com/people/963/000113624/ (1 V 2009).104


hakasetachi) w czasopiśmie szkolnym „Magazyn Stowarzyszenia Dobroczynności”(„Hojinkai Zasshi”) - jednoaktówka oparta o ewangelię św. Mateusza, o narodzinachMesjasza, nie wystawiona za Ŝycia Mishimy.1941 (16 lat)lipiec - załoŜenie, razem z kolegami szkolnymi: Azumą Fumihiko i TokugawąYoshiyasą, pisma „Czerwony Obraz” („Akae”).wrzesień - dzięki rekomendacji nauczyciela literatury japońskiej Shizumi Fumio,opublikowanie w odcinkach opowiadania Las w pełnym rozkwicie 2 (Hanazakari nomori) w czasopiśmie „Literatura i Kultura” („Bungei Bunka”); przybranie w tym celupseudonimu Mishima Yukio, gdyŜ ojciec pisarza był przeciwny jego literackiejkarierze.1942 (17 lat)kwiecieńpatriotyczne.- rozpoczęcie nauki w liceum Gakushũin, w którym publikuje wiersze1944 (19 lat)marzec - napisanie scenariusza Spotkanie z lisem, czyli chryzantema przedświtem (Konkai kilku no ariake) do akompaniamentu tradycyjnej muzyki japońskiej(hõgaku no shishõ) – utwór zapisany klasycznym schematem 5 + 7 sylab, oparty namotywach z klasycznych dramatów japońskich, nie wystawiony za Ŝycia Mishimy.październik - rozpoczęcie studiów na wydziale prawa Uniwersytetu Cesarskiego wTokio (Tõkyõ Teikoku Daigaku).listopad - pierwsze wydanie zbioru utworów Las w pełnym rozkwicie(Hanazakari no mori), przez wydawnictwo Shichijõ Shoin.1945 (20 lat)luty - powołanie do wojska i zwolnienie z odbywania słuŜby z powodubłędnego orzeczenia lekarskiego o gruźlicy, któremu Mishima nie zaprzeczył; praca wramach akcji mobilizacji studentów w fabryce Kõza w prefekturze Kanagawa, przy2 Inne tłumaczenie tytułu to Las w pełni kwiecia.105


produkcji sprzętu dla marynarki wojennej.23 październik- śmierć siedemnastoletniej siostry Mitsuko z powodu tyfusu.1946 (21 lat)- poznanie przyszłego mentora i przyjaciela, pisarza Kawabaty Yasunari(1899-1972) – Mishima posyła mu do zaopiniowania swoje dwa utwory.czerwiec - dzięki rekomendacji Kawabaty, publikacja opowiadania Papierosy(Tabako) w czasopiśmie „Człowiek” („Ningen”).1947 (22 lata)kwiecieńw Tokio.- ukończenie z wyróŜnieniem wydziału prawa Uniwersytetu Cesarskiego1948 (23 lata)styczeń - zdanie egzaminów kwalifikujących na urzędnika państwowego irozpoczęcie prestiŜowej pracy w Ministerstwie Finansów (Õkurashõ).maj - publikacja baśniowo-poetyckiego jednoaktowego dramatu Irys (Ayame)w czasopiśmie „Biblioteka Kobiet” („Fujin Bunko”) - o zemście odrzuconej kochanki oimieniu Irys, która odradza się jako kwiat w ogrodzie byłego kochanka.wrzesień - rezygnacja z błyskotliwie zapowiadającej się kariery urzędnika ipostanowienie poświęcenia się pisarstwu; rozpoczęcie pracy nad powieścią WyznaniaMaski (Kamen no kokuhaku).listopad - pierwsze wydanie powieści: Złodzieje (Tõzoku) nakłademwydawnictwa Shinchõsha; publikacja jednoaktowego dramatu rodzinnego Dom wogniu (Kataku) w czasopiśmie „Człowiek” („Ningen”) - o miłosnym trójkącie pomiędzymatką, córką i mieszkającym u nich na stancji studencie oraz o związku nieletniegosyna ze słuŜącą (dramat wystawiany od lutego 1949 r.)1949 (24 lata)luty - publikacje w czasopismach jednoaktówek Niepokoje miłości (Ai nofuan) i Latarnia morska (Tõdai) – dramatu baśniowego o zemście nienarodzonegodziecka na rodzicach i dramatu rodzinnego o miłości młodzieńca do swojej macochy106


(Latarnia morska zostaje wystawiona w listopadzie w Osace).lipiec - publikacja głośnej powieści Wyznania Maski (Kamen no kokuhaku)przez wydawnictwo Kawade Shobõ – wyznanie homoseksualizmu, skrywanego wobawie przed społecznym potępieniem, z elementami autobiograficznymi.październik - publikacja w czasopismach jednoaktówek: Niobe (Niobe) - wgstarogreckiego mitu, oraz Święta (Seijo) – o siostrze poświęcającej się dla brata i jegonarzeczonej, co doprowadza do śmierci siostry oraz narzeczonej.1950 (25 lat)- wydanie powieści Pragnienie miłości (Ai-no kawaki) – o Etsukopragnącej męskiego uwielbienia, która po śmierci męŜa staje się kochanką swego teściauwodząc jednocześnie przystojnego chłopa Saburõ, gdy ten ostatni zaurocza się wwieśniaczce, Etsuko prowokuje go do współŜycia a następnie atakuje motyką.marzec - publikacja w czasopiśmie w odcinkach czteroaktówki Kult BóstwaKlęski (Majin raihai) – o chorym na gruźlicę studencie Kaneko: jego cała rodzina giniepodczas dywanowego bombardowania Tokio, ukochana zdradza go z jego najlepszymprzyjacielem, zrozpaczony Kaneko zakłada sektę czczącą drzewa sosny, uznany zaszaleńca, głosi sprawdzające się przepowiednie.październik - publikacja w czasopismach: opowiadania Niedziela (Nichiyõbi) – ozakochanej parze młodych urzędników, którzy spędzają ze sobą wszystkie niedziele iginą wepchnięci przez tłum pod pociąg - oraz jednoaktówki Magiczna poduszka zprowincji Kantan (Kantan) – sztuka jest wystawiana od grudnia, o magicznej poduszceprzywiezionej z Chin, na której bohater śni swoje dalsze Ŝycie.1951 (26 lat)styczeń - rozpoczęcie publikacji w odcinkach w czasopismach powieściZakazane kolory (Kinjiki) – kontrowersyjnej historii o „dŜungli uczuć”homoseksualnych; publikacja w czasopiśmie jednoaktówki Adamaszkowy bębenek (Ayano tsuzumi) – wystawiana od lutego 1952 r., oparta na dawnej sztuce nõ, onieodwzajemnionej miłości starego stróŜa do młodej kobiety: drwiąc podarowuje muona adamaszkowy bębenek, twierdząc Ŝe gdy on zadźwięczy jego uczucia zostanąodwzajemnione, ośmieszony starzec popełnia samobójstwo.107


październik - prapremiera tanecznego scenariusza kabuki Porównanie wdzięków, czylimłoda wielbicielka utworów Chikamatsu (Hada kurabe Chikamatsu musume) – omłodej kobiecie uwielbiającej teksty dramatyczne Chikamatsu Monzaemona(1653-1724), której związek z ukochanym jest potępiany przez jej matkę, w efekcieczego dziewczyna planuje shinju, tuŜ przed nim matka jednak zmienia zdanie i imbłogosławi.1952 (27 lat)styczeń – maj- pierwsza podróŜ zagraniczna, po USA, Brazylii, Francji, Anglii,Włoszech i Grecji; publikacja w magazynie pantominy DŜentelmen (Shinshi) – odŜentelmenie, który zastając ukochaną na randce z innym męŜczyzną, uprzejmie imusługuje i doradza; publikacja w miesięczniku jednoaktówki Komachi i stupa (SotobaKomachi) – oparta o klasyczną sztukę nõ, o starej Ŝebraczce, słynącej za młodu z urodyi okrucieństwa, której wdzięk odkrywa na nowo pijany poeta, za co Ŝebraczka karze gośmiercią (prapremiera w lutym); publikacja w czasopiśmie trzyaktówki Za darmonajdroŜej (Tada hodo takai mono wa nai) – dramat rodzinny o Ŝonie planującej zemstęna byłej kochance męŜa, w efekcie zatrudnienia kochanki jako słuŜącej, tapodporządkowuje sobie rodzinę i zostaje nową panią domu.czerwiec - rozpoczęcie uprawiania sportu, od regularnych treningów pływackich.1953 (28 lat)- rozpoczęcie treningów bokserskich (raz w tygodniu; Mishimakontynuował je do momentu nakłonienia przez przyjaciół aby porzucił boks, gdyŜuprawianie go zagraŜa jego zdrowiu, bo przegrywa wszystkie sparringi 3 ).kwiecień - publikacja w miesięczniku czteroaktówki Słonecznik nocy (Yoru nohimawari), napisanej podczas pobytu w ParyŜu – o bogatej wdowie, decydującej sięwyjść za mąŜ za męŜa swojej najlepszej przyjaciółki, wiedząc Ŝe tenŜe zgadza się na totylko ze względu na majątek wdowy.lipiec - włamanie złodzieja do domu Mishimy, pisarz chroni się u sąsiadów;wydanie dzieł zebranych w sześciu tomach.październik - prapremiera tanecznego scenariusza kabuki Przywołujące dusze3 J. Nathan: Ostateczne potwierdzenie istnienia. Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 137.108


zmarłych kadzidło z okresu Muromachi (Muromachi hangonkõ) – o śmierci młodegosioguna Ashikagi Yoshihisy (1465-1489).grudzień - prapremiera jednoaktówki Piekieł wizerunek niezwykły (Jigokuhen) zudziałem aktora kabuki Nakamury Utaemona VI (1917-2001) – adaptacji sławnegoutworu Akutagawy Ryũnosuke (1892-1927) pod tym samym tytułem, o malarzu którywyznaje, Ŝe aby namalować piekło musi sam zobaczyć płonący powóz z kobietą wśrodku, zlecający pracę wpływowy minister pali wóz z córką malarza w środku, którąwcześniej próbował bezskutecznie uwieść.1954 (29 lat)styczeń - publikacja w czasopiśmie jednoaktówki Pani Aoi (Aoi no Ue) – opartejna sztuce nõ z XV w., wystawiana od 1955 r., o duchu kochanki męŜa pani Aoi, który zzazdrości nawiedza ją w szpitalu, doprowadzając do jej śmierci.czerwiec - wydanie noweli Ballada o miłości 4 (Shiosai) nakładem wydawnictwaShinchõsha – wyjątkowo optymistyczny utwór jak na Mishimę, o miłości wzorowanejna historii Dafnis i Chloe; publikacja w magazynie trzyaktówki Młodzi! Przebudźciesię! (Wakodo yo, yomigaere) – wystawianej od 1955 r., o studentach zmobilizowanychdo szwadronu kamikaze, młodzieńcy planują ucieczkę, a w dniu zakończenia wojnyśnią Ŝe dowódcy budzą ich o świcie i wysyłają do walki.lipiec - publikacja w czasopiśmie dramatu muzycznego Kobieta zesłana znieba (Toketa tennyo) – o przypadkowym spotkaniu trzech męŜczyzn w tawernie z ichbyłą kochanką, młodą handlarką kwiatów.sierpień - powstanie i prapremiera operetki Bon dia, seniora – Dzień dobry, Pani(Bon dia, seniora).listopad - wyróŜnienie opowiadania Ballada o miłości nagrodą literacką oficynyShinchõsha; publikacja w czasopiśmie jednoaktówki Miłosna sieć sprzedawcy sardynek(Iwashiuri koi no hikiami) – o biednym sprzedawcy sardynek zakochanym wekskluzywnej kurtyzanie, słuchając jego nawoływania do kupna ryb, kurtyzanaprzypomina sobie Ŝe jest księŜniczką, która opuściła zamek zauroczona jego głosemlecz została porwana i sprzedana do domu rozrywek; emisja słuchowiska Boks4 Dosłowne tłumaczenie tytułu na j. polski to: Szum fal lub Odgłos fal. Jednak utwór został po razpierwszy wydany w Polsce przez PIW w 1972 r. pt. Ballada o miłości (w tłumaczeniu AriadnyDemkowskiej-Bohdziewicz).109


(Bokushingu) przez państwowe radio NHK (Nippon Hõsõ Kyõkai) – o bokserzeTakemurze Toshio, który walczył o tytuł mistrza z Jose Gonzalesem, męŜczyzna którypostawił na Gonzalesa nasyła podczas meczu „boginię śmierci” - kochankę Takemury,która zmienia atmosferę, w efekcie czego Takemura przegrywa mimo fizycznejprzewagi.1955 (30 lat)styczeń - publikacja w czasopiśmie jednoaktówki Wachlarz (Hanjo) – wgklasycznej sztuki nõ o tym samym tytule, o malarce która przyjmuje pod opiekę gejszę,która postradała zmysły czekając na powrót ukochanego, gdy tenŜe zjawia się,ukochana juŜ go nie poznaje (prapremiera w lipcu 1958 r.)luty - prapremiera jednoaktówki kabuki Yuya (Yuya) – napisanej dla aktoraNakamury Utaemona VI, który zagrał główną rolę, o młodej kobiecie imieniem Yuya,która dowiedziawszy się o chorobie matki prosi kochanka o zgodę na jej odwiedzenie,on odmawia, po wysłuchaniu w świątyni wzruszającego wiersza Yuyi wyraŜa zgodę.marzec - prapremiera rewii opartej na mitach starogreckich Siedem kluczymiłosnych (Koi ni wa nanatsu no kagi ga aru).lipiec - rozpoczęcie treningów kulturystycznych i budowy ciała, ang. bodybuilding(zawsze trzy razy w tygodniu, aŜ do śmierci).sierpień - publikacja w czasopiśmie jednoaktówki Trzy podstawowe kolory(Sangenshoku) – o trójkącie miłosnym, gdzie młodzi małŜonkowie rozpoczynająwspólne Ŝycie z przyjacielem Ŝony; publikacja w miesięczniku monologu w jednymakcie Powitanie statku (Fune no aisatsu) – o straŜniku latarni morskiej,zastanawiającym się nad sensem istnienia i sensem swojej pracy – prapremiera sztuki wwykonaniu zespołu Bungaku-za w reŜyserii Mishimy.wrzesień - publikacja w czasopiśmie trzyaktówki Gniazdo termitów (Shiroari nosu) – o małŜeństwie japońskich emigrantów na plantacji kawy w Brazylii, Ŝonanawiązuje romans z szoferem i próbują razem popełnić samobójstwo (prapremiera wpaździerniku).listopad - prapremiera jednoaktówki Rosa na lotosach, czyli zapiski z Ŝycia roduÕuchi 5 (Fuyõ no tsuyu - Õuchi jikki) z udziałem Nakamury Utaemona VI, w reŜyserii5 Inne tłumaczenie tytułu to: Rosa na kwiecie chińskiej róŜy: Kronika rodu Õuchi.110


Mishimy – tragedia wg Fedry Jeana Racine`a, o daimyõ Õuchi Yoshitaki (1507-1551),który po powrocie z wyprawy wojennej zostaje kłamliwie poinformowany przez słuŜkę,Ŝe jego syn ma romans ze swoją macochą – jego Ŝoną, niesłusznie oskarŜonymłodzieniec popełnia samobójstwo, dowiedziawszy się o tym zabija się takŜe jegomacocha – Rosa (Fuyõ).grudzień - trzyaktówka Gniazdo termitów zostaje wyróŜniona prestiŜową nagrodąim. Kishidy.1956 (31 lat)styczeń - publikacja w czasopiśmie w odcinkach powieści Złota Pagoda(Kinkakuji) – opowieści psychologiczno-filozoficznej zainspirowanej wydarzeniemautentycznym, o podpaleniu przez mnicha świątyni Kinkakuji czyli Złotej Pagody(prapremiera adaptacji w wykonaniu Zespołu Shimpa w maju 1958 r.)marzec - publikacja w czasopiśmie jednoaktówki Wielkie przeszkody(Daishõgai) – o matce której syn zginął podczas wyścigów konnych z przeszkodami ijej miłości do kolegi syna, który usiłuje odwieść ją od startowania w zawodach konnych- dramat zadedykowany słynnej aktorce Sugimurze Haruko (1909-1997), która zagraław jego prapremierze w kwietniu 1957 r.kwiecień - wydanie zbioru adaptacji sztuk nõ pt. Zbiór współczesnych dramatównõ (Kindai nõgakushũ) przez oficynę Shinchõsha (wydanie angielskojęzyczne w USAw 1957 r.); powołanie na członka komisji czasopisma „Chũõ kõron”, przyznającejnagrody za najlepsze debiuty literackie.listopad - prapremiera czteroaktowej tragedii Pawilon Ryczącego Jelenia(Rokumeikan) – dramat o epoce Meiji (1868-1912), której symbolem jest renesansowybudynek Pawilonu Ryczącego Jelenia, historia hrabiny próbującej ratować Ŝycieswojego byłego kochanka i swego syna, działania hrabiego – jej męŜa skutecznieniweczą jej plany (publikacja w grudniu); prapremiera muzycznego dramatu Orfeusz(Orufe) w reŜyserii Mishimy i Masumiego Toshikiyo (1928-2001) – adaptacji filmuJeana Cocteau.1957 (32 lata)styczeń - wyróŜnienie Złotego Pawilonu literacką nagrodą czasopisma111


„Yomiuri”; publikacja w czasopiśmie jednoaktówki Świątynia Dõjõji (Dõjõji) namotywach sztuki nõ z XV w. o tym samym tytule – o tancerce która próbuje tanio kupićzabytkową szafę, w której podobno został zastrzelony jej ukochany, przez męŜa kobietyz którą miał romans (utwór nie wystawiony za Ŝycia Mishimy).marzec - prapremiera pięcioaktówki Brytanik (Buritanikyusu) – wgprzetłumaczonej z Andõ Shinyą tragedii Jeana Rancine`a (publikacja w kwietniu).lipiec - publikacja w czasopiśmie jednoaktówki Poranna azalia (Asa notsutsuji) – o arystokratce Ayako, która po bankructwie męŜa godzi się na spędzenienocy z synem barona za pieniądze, jej mąŜ w tym czasie planuje samobójstwo; podróŜzagraniczna: po USA, Meksyku, Wyspach Karaibskich, Hiszpanii i Włoszech – powrótw styczniu 1958 r.1958 (33 lata)maj - publikacja w magazynie trzyaktówki RóŜa i pirat (Bara to kaizoku) –prapremiera w lipcu, o pisarce ksiąŜek dla dzieci Ariko, która wyszła za mąŜ zamęŜczyznę który ją zgwałcił, w wyniku czego poczęła dziecko, młody cesarz sztyletemz motywem róŜ zabija jej okrutnego męŜa i ją poślubia.11 czerwca - ślub z Sugiyamą Yoko – córką sławnego malarza SugiyamyYasushiego.październik - rozpoczęcie publikacji w czasopiśmie rozdziałów powieści Dom Kyõko(Kyõko no ie) – cały utwór wydany w sierpniu 1959 r. nakładem oficyny Shinchõsha –o poszukiwaniu toŜsamości i Ŝyciowej drogi przez grupę młodych ludzi w powojennejJaponii roku 1954, spotykających się w domu Kyõko.listopad - prapremiera jednoaktówki kabuki Staw, który lubi rozwiązywać pasydziewcząt (Musume gonomi obitori ike) z udziałem m.in. Nakamury Utaemona VI –publikacja w miesięczniku w grudniu, na podstawie sławnej powieści okresu Edo(1600-1868), o złodzieju Gamamaru, który napada na próbujących wyłowić bogaty pasobi ze stawu, który to pas on sam zatopił jako przynętę.1959 (34 lata)styczeń- nagroda w dziedzinie teatru czasopisma „Tygodnik Yomiuri” („Shũkan112


Yomiuri”) za RóŜę i pirata; publikacja w periodyku jednoaktówki Yuya (Yuya) wgklasycznej sztuki nõ pod tym samym tytułem – o młodej kobiecie imieniem Yuya,która, pod pretekstem pójścia do chorej matki, wymyka się bogatemu kochankowi naspotkanie z innym męŜczyzną, matka Yuyi wyjawia bogaczowi prawdę.2 czerwca - narodziny pierwszego dziecka Mishimy i Yoko: córki Noriko.wrzesień - prapremiera czteroaktówki Kobiet nie da się okupować (Onna wasenryõ sarenai) zadedykowanej aktorce Koshiji Fubuki (1924-1980) która zagrałagłówną rolę – publikacja w październiku, o miłości Japonki i Amerykanina – szefa biurapolitycznego w rządzie okupacyjnym, o intrygach politycznych przy wyborach dojapońskiego parlamentu.1960 (35 lat)styczeń - publikacja w kwartalniku trzyaktowej tragedii Drzewo Tropików(Nettaiju) – o rodzinie, w której matka mająca związek kazirodczy z synem, namawiago do zabicia ojca, a chora siostra namawia go do zabicia matki.luty - publikacja w magazynie opowiadania Pawie (Kujaku) – o śledztwiews. zabicia pawi w wesołym miasteczku, w którym podejrzanym jest Tomioka, któryma obsesję na punkcie tego gatunku ptaków.marzec - pierwszoplanowa rola w filmie reŜyserii Masumury Yasuzõ(1924-1986) Facet szybki jak wiatr 6 (Karakkaze yarõ), zrealizowanym w wytwórniDaiei; prapremiera dramatu Salome (Sarome) – adaptacji utworu Oskara Wilde`a, wreŜyserii Mishimy.lipiec - publikacja w kwartalniku jednoaktówki Ślepiec (Yoroboshi) – wgklasycznej sztuki nõ pod tym samym tytułem, prapremiera w maju 1965 r., o rozprawiesądowej nad przyznaniem praw rodzicielskich do Toshinoriego – chłopca który straciłwzrok podczas dywanowego bombardowania Tokio przez Amerykanów, i którymzaopiekowała się rodzina Kawashima.listopad - podróŜ z Ŝoną dookoła Ziemi, zakończona w styczniu 1961 r.;uczestniczenie w Teatrze Playards w Nowym Jorku w próbie generalnej Five ModernNõ Plays.6 Inny tytuł nadany w Polsce temu filmowi japońskiego kina Nowej Fali to: Bać się śmierci.113


grudzień - publikacja w czasopiśmie opowiadania Umiłowanie ojczyzny 7 (Yũkoku)– o ostatnich godzinach Ŝycia płk. Takeyamy Shinji i jego Ŝony Reiko, którzypopełniają samobójstwa w wyniku tzw. Wydarzeń 26 Lutego, historycznego zamachustanu z 1936 r.1961 (36 lat)grudzień - publikacja w czasopiśmie trzyaktówki Czarna Jaszczurka (Kurotokage)– adaptacji utworu z XX w., o złodziejce przezwiskiem Czarna Jaszczurka, któraporwała córkę bogatego jubilera aby zdobyć cenny diament Gwiazdę Egiptu,prapremiera w marcu 1962 r; publikacja w czasopiśmie trzyaktówki Chryzantemadziesiątego dnia (Tõka no kiku) – o historycznym przewrocie wojskowym z 1936 r.,nazywanym incydentem dwudziestego szóstego lutego (ni ni roku jiken), słuŜącaChryzantema (Kiku) ratuje ministra finansów Moriego Shigeomiego, jednak on ŜałujeŜe nie zginął w słuŜbie cesarzowi, co byłoby dla niego największym zaszczytem.1962 (37 lat)luty - literacka nagroda gazety „Yomiuri shimbun” za Chryzantemędziesiątego dnia; publikacja w czasopiśmie jednoaktówki Requiem dla księcia Genji(Genji kuyõ) na podstawie klasycznej sztuki nõ o tym samym tytule – o duchu pisarzaNozoe Murasaki, objawiającym się przy swoim pomniku dwóm studentom iodgrywającym scenę śmierci bohatera swojej powieści, który, choć kochany przez wielekobiet, popełnił samobójstwo.2 maja - narodziny drugiego i ostatniego dziecka Mishimy i Yoko: syna Iichiro.listopad - prapremiera tanecznego dramatu Proserpina (Purozerubĩna) – adaptacjiutworu J. W. Goethego pod tym samym tytułem.1963 (38 lat)kwiecień - publikacja przez wydawnictwo Shũeisha ksiąŜki Kara róŜ (Barakei), zezdjęciami zrobionymi Mishimie przez sławnego fotografa Hosoe Eikõ (ur. 1933).czerwiec - inscenizacja dramatu Toska (Tosuka) – adaptacji tłumaczenia utworu7 Alternatywne tłumaczenie tytułu na j. polski to Patriotyzm. Zaś po raz pierwszy w Polsceopowiadanie ukazało się pt. Miłość i śmierć, w miesięczniku Biblioteki Narodowej poświęconymliteraturze obcej „Literaturze na świecie” nr 10/1976 r.114


Victoriena Saddou pod tym samym tytułem, dokonanej przez Mishimę i Andõ Shinyę;wydanie noweli Na uwięzi 8 (Gogo no eikõ) przez oficynę Kõdansha – opowieści odąŜeniu do nietzscheanizmu przez chłopca, którego samotna matka ma romans zmarynarzem.listopad - wystąpienie z teatru Bungaku-za.21 listopad - zawieszenie prób Cytry radości (Yorokobi no koto) – dramatunapisanego dla grupy Bungaku-za.27 listopad - publikacja w gazecie „Asahi Shimbun” „Listu otwartego” doprzyjaciół z Bungaku-za (Bungaku-za shokun e no „kõkaijõ”).1964 (39 lat)styczeń - publikacja w magazynie noweli Jedwab i wnikliwość (Kinu tomeisatsu).luty - publikacja w miesięczniku trzyaktówki Cytra radości (Yorokobi nokoto) – prapremiera w maju, o dochodzeniu w sprawie historycznego wykolejeniapociągu 17 sierpnia 1949 r., twierdzono Ŝe dokonali tego komuniści, śledztwo wykazujeiŜ dokonali tego ultraprawicowcy z sierŜantem, zwierzchnikiem głównego bohatera,który zostaje w końcu aresztowany, co powoduje rozpacz u głównego bohatera, któregopociesza dźwięk cytry; publikacja przez wydawnictwo Shinchõsha tomu Yorokobi nokoto. Fu Minoko. zawierającego Cytrę radości i trzyaktową operę Minoko (Minoko).październik - publikacja w miesięczniku trzyaktówki Znikający Ŝagiel miłości (Koino hokage) – o wdowie, która po śmierci męŜa przekształca japoński dworek w hoteldla cudzoziemców, i o trójkącie miłosnym pomiędzy nią, jej młodszym bratem i jegoukochaną.listopad - nagroda literacka czasopisma „Sztuka Mainichi” („Mainichi Geijutsu”)za nowelę Jedwab i wnikliwość.1965 (40 lat)marzec- druga nagroda na Festiwalu Filmów KrótkometraŜowych w Tours za8 Inny polski tytuł to: Na holu. Dosłowne tłumaczenie tytułu to: Holowanie po południu. Adaptacjafilmowa zaś znana jest w Polsce pt. śeglarz, który utracił łaski morza (film powstał w WielkiejBrytanii w 1976 r. pt. The Sailor Who Fell from Grace with the Sea).115


ekranizację opowiadania Umiłowanie ojczyzny 9 – do której Mishima napisał scenariusz iw której zagrał główną rolę, w reŜyserii Dõmoto Masaki; na zaproszenie BritishCouncil – trwający miesiąc pobyt w Londynie; publikacja dramatu Męczeństwo św.Sebastiana (Sei Sebasuchan no junkyõ) – adaptacji tłumaczenia utworu GabrielaD`Annunzio pod tym samym tytułem, dokonanego z Ikedą Kõtaro (nie wystawiony zaŜycia Mishimy).wrzesień - rozpoczęcie publikacji Wiosennego śniegu (Haru no yuki) w odcinkachw czasopiśmie „Shinchõ” - pierwszego tomu tetralogii Płodne morze (Hõjõ no umi).listopad - podróŜ zagraniczna z Ŝoną, po Ameryce, Europie i Azji Południowo-Wschodniej; publikacja w czasopiśmie trzyaktówki Madame de Sade (Sado kõshakufujin) – o Ŝonie markiza D. A. de Sade`a, która opiekuje się nim gdy przebywa wwięzieniu i porzuca go po jego opuszczeniu, sztuka zainspirowana lekturą ksiąŜki śyciemarkiza de Sade; rozpoczęcie publikacji w czasopiśmie „Recenzje” („Hihyõ”) wodcinkach eseju Słońce i stal (Taiyõ to tetsu) – zakończenie druku w czerwcu 1968 r. -autobiograficzne rozwaŜania na pograniczu psychologii i filozofii.1966 (41 lat)styczeń - nagroda w dziedzinie teatru na XX Festiwalu ArtystycznymMinisterstwa Oświaty za sztukę Madame de Sade; wybór na członka komitetuprzyznającego prestiŜową literacką nagrodę im. Akutagawy; prapremiera dramatu RuyBlas (Ryui Burasu) – wg utworu Wiktora Hugo pod tym samym tytułem.czerwiec - publikacja w czasopiśmie powieści Głosy umarłych bohaterów (Eireino koe); prapremiera dramatu Opowieści tysiąca i jednej nocy (Arabian naito) –publikacja w marcu 1967 r.1967 (42 lata)- pierwsza nominacja na kandydata do literackiej Nagrody Nobla.luty - rozpoczęcie publikacji w odcinkach Galopującego konia (Honba) –drugiego tomu tetralogii Płodne morze (Hõjõ no umi).wrzesień- miesięczna podróŜ zagraniczna z Ŝoną do Indii, na zaproszenie rząduindyjskiego, powrót przez Laos i Bangkok.9 Tytuł angielski Patriotism lub The Rite of Love and Death (drugi został umieszczony przez Mishimęw czołówce filmu).116


październik - publikacja w czasopiśmie czteroaktówki Upadek rodu Suzaku (Suzakuke no metsubõ) – tragedii zainspirowanej Heraklesem Eurypidesa, o japońskim markiziektórego syn ze związku ze słuŜącą ginie na polu walki, a kochanka – matka syna giniew schronie przeciwlotniczym podczas amerykańskiego nalotu dywanowego.grudzień - ćwiczenia wojskowe w Siłach Samoobrony, w bazie WojskPowietrznych w Hyakusato, loty ponaddźwiękowymi myśliwcami F 104.1968 (43 lata)- Mishima po raz kolejny nominowany na kandydata do literackiejNagrody Nobla; Nagrodę otrzymuje nauczyciel i przyjaciel Mishimy, KawabataYasunari.- rola Ludzkiej Statuy w filmie Czarna Jaszczurka (Kurotokage) wreŜyserii Fukasaku Kinji (1930-2003).luty - ćwiczenia w wozach pancernych VIII Dywizji Wojsk LądowychSamoobrony, na poligonie Chitose na Hokkaido.kwiecień - odejście z grupy teatralnej NLT Gekidan i załoŜenie, z reŜyseremMatsuurą Takeo, nowej grupy: Zespół Teatru Romantycznego (Gekidan RomanGekijõ).wrzesień - publikacja w czasopiśmie w odcinkach Pawilonu Świtu (Akatsuki notera) – trzeciego tomu tetralogii Płodne morze (Hõjõ no umi) – druk ukończono wkwietniu 1970 r; przyjęcie do komisji Stowarzyszenia Kultury Japońskiej.październik - z okazji setnej rocznicy Restauracji Meiji, prapremiera baletu Miranda(Miranda) w reŜyserii Tachibany Akiko (1907-1971), sponsorowana przez państwowąAgencję Kultury (Bunkachõ) oraz Komitet Festiwalu Sztuki (Geijutsusai ShikkõIinkai); załoŜenie paramilitarnej organizacji Stowarzyszenie Tarczy (Tate no kai),złoŜonej ze studentów tokijskich wyŜszych uczelni.grudzień - publikacja w czasopiśmie trzyaktówki Mój przyjaciel Hitler(Wagatomo Hittorã) – sztuka o wydarzeniach „nocy długich noŜy” z 30 czerwca 1934 r.w Niemczech, o relacji pomiędzy Ernestem Röhmem (dowódcą Brunatnych Koszul) aAdolfem Hitlerem, który nakazuje zabić swojego towarzysza broni, który to uwaŜał goza swojego przyjaciela.117


1969 (44 lata)- rola Tanaki Shimbei w filmie Hitokiri, wyreŜyserowanym przez GoshaHideo (1929-1992).styczeń - prapremiera sztuki Mój przyjaciel Hitler (Wagatomo Hittorã) wreŜyserii Matsuury Takeo, z udziałem: Katsube Nobuyukiego, Murakami Fuyukiego,Kondõ Juna i Nakamury Nobuo.lipiec - publikacja w czasopiśmie trzyaktówki Taras trędowatego króla (Raiõno tereasu), prapremiera w Teatrze Cesarskim (Teikoku Gekijõ) z Kitaõjim Kinyą wgłównej roli, pod reŜyserią Matsuury Takeo – opowieść o khmerskim króluJayavarmanie (1120/25-1215/19), budowniczym Angkor Thom – wspaniałej stolicy namilion mieszkańców, który podczas wznoszenia w jej centrum buddyjskiej świątyniBayon zachorował na trąd.sierpień - prapremiera adaptacji teatralnej powieści Wiosenny śnieg (Haru noyuki) pod tym samym tytułem, pod reŜyserią Kikuty Kazuo (1908-1972).listopad - z okazji trzeciej rocznicy otwarcia Teatru Narodowego (KokuritsuGekijõ), wystawienie w nim prapremiery trzyaktówki Zadziwiająca historia, czyli sierpksięŜyca (Chinsetsu yumiharizuki), w reŜyserii Mishimy, z udziałem: MatsumotoKoshirõ IX, Ichikawy Ennosuke III i Bandõ Tamasaburõ, publikacja sztuki wczasopiśmie „Morze” („Umi”) - utwór oparty na popularnym tekście Kyokutei Bakin`a(1767-1848) pod tym samym tytułem, opowieść o Minamoto no Tametomo(1139-1170/77), który wraca z zesłania po zamieszkach dworskich ery Hõgen (1156), zprowincji Izu na Ryũkyũ (dziś Okinawę), gdzie jego syn Sutemaru zostaje władcą.1970 (45 lat)lipiec - rozpoczęcie publikacji w czasopiśmie w odcinkach Pięć oznak utratyboskości (Tennin gosui) – ostatniego tomu tetralogii Płodne morze (Hõjõ no umi) – drukzostaje ukończony w styczniu 1972 r.25 listopad - napisanie ostatnich zdań ostatniego tomu tetralogii Płodne morze (Hõjõno umi); pojechanie do kwatery głównej Lądowych Wojsk Samoobrony w tokijskiejdzielnicy Ichigaya, wraz z trzema oficerami Towarzystwa Tarczy (m.in. dowódcąstudentów Tarczy i kaishaku Moritą Masakatsu), opanowanie i zabarykadowaniegabinetu, Ŝądanie zgromadzenia Ŝołnierzy przed budynkiem, bezskuteczne118


nawoływanie ich do przewrotu wojskowego, o godz. 12:40 popełnienie seppuku.197124 stycznia - ceremonia pogrzebowa w świątyni Honganji w tokijskiej dzielnicyTsukiji, której przewodniczył Kawabata Yasunari (popełnił samobójstwo dwa latapóźniej), mowy pogrzebowe pisarzy Funahashi Seiichi (1904-1976) i Takeda Taijun(1913-1976) oraz aktorki Muramatsu Eiko (ur. 1938), nadanie imienia pośmiertnego śp.Kimitake – Wzór Bojownika – Wzór Pisarza (Shõbu Bunkan Kimitake Keiji).kwiecień - publikacja w magazynie współczesnej adaptacji klasycznej farsykyõgen Konparu Shirõjirõ i Ujiego Yotarõ pt. Smaczna trucizna (Busu), o tym samymtytule – opowieść o dwóch pomocnikach sklepowych, którzy pod nieobecnośćwłaściciela sklepu wyjadają ukryty przez niego kawior, który nazywa trucizną dlaodstręczania wścibskich pomocników, i upijają się jego sake.maj - publikacja w magazynie dramatu napisanego z myślą o wystawieniu wUSA pt. Dawno po miłości (Long After Love), powstałego z połączenia współczesnychadaptacji sztuk nõ: Komachi i stupa, Pani Aoi oraz Wachlarz.listopad - prapremiera dramatu bunraku, adaptacji własnego dramatu kabukiZadziwiająca historia, czyli sierp księŜyca (Chinsetsu yumiharizuki) pod tym samymtytułem, w reŜyserii Yamady Shõichiego.119


Bibliografia załącznikowaI. Bibliografie1. Bibliografia Zawartości Czasopism za lata 1965-19952. Polska Bibliografia Literacka za lata 1965-1988II.Wydawnictwa zwarte:A) literatura podmiotu1. Bochorodycz Beata, śeromska Estera: Mishima Yukio(1925-1970). Mała antologia dramatu japońskiego. Warszawa2008 (zawiera trzy dramaty Mishimy)2. Estetyka japońska. T. 3: Estetyka Ŝycia i piękno umierania.Antologia. Kraków 2005 (zawiera esej Mishimy)3. Mishima Yukio: Na uwięzi. Ballada o miłości. Warszawa 19724. Mishima Yukio: Zimny płomień. Warszawa 20085. Mishima Yukio: Złota pagoda. Warszawa 19976. Moi bitelsi. Wybór dramatów japońskich. Warszawa: 1998(zawiera dwie sztuki Mishimy)B) literatura przedmiotu1. Ballada o Narayamie. Warszawa 19862. Bochorodycz Beata, śeromska Estera: Mishima Yukio(1925-1970). Mała antologia dramatu japońskiego. Warszawa20083. Boski Wiatr. Japońskie formacje kamikaze w II wojnie światowej.Gdańsk 20094. Bryant Anthony J.: Samuraje. Warszawa 19895. Buruma Ian: Misjonarz i libertyn. Eros i dyplomacja. Polityka naWschodzie i Zachodzie. Kraków 20056. Cialdini Robert: Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka.Gdańsk 19957. Doliński Dariusz: Techniki wpływu społecznego. Warszawa 2008120


8. Estetyka japońska. T. 3: Estetyka Ŝycia i piękno umierania.Antologia. Kraków 20059. Estetyka transkulturowa. Kraków 200410. Freud Zygmunt: Wstęp do psychoanalizy. Warszawa 200111. Geografia fizyczna części świata. Kraje i morza pozaeuropejskie.Warszawa 196012. Geografia świata. Warszawa 199213. Geografia turystyczna świata. Warszawa 199514. Hearn Lafcadio: Kimiko. Opowieść o miłości. [B.m.]199415. Hillsborough Romulus: Shinsengumi. Ostatni wojownicy szoguna.Warszawa 200516. Historia teatru. Pod red. Johna Russella Browna. Warszawa 2007.17. Horney Karen: Nowe drogi w psychoanalizie. Warszawa 199418. Janisław Maciej Aleksander: Pokonany samuraj nie wraca.Warszawa 198719. Japońskie wiersze śmierci. Kraków 199120. Kletowski Piotr: Kino Dalekiego Wschodu. Warszawa 200921. Kosiński Dariusz: Słownik teatru. Kraków 200622. Kotański Wiesław: Opowieści o pierwszych władcachjapońskich. Warszawa 199023. Kubiak Ho-Chi Beata: Mishima Yukio. Estetyka klasyczna wprozie i dramacie 1941-1960. Kraków 200424. Matusewicz Czesław: Psychologia wartości. Warszawa 197525. Melanowicz Mikołaj: Formy w literaturze japońskiej. Kraków200326. Melanowicz Mikołaj: Literatura japońska. Warszawa 1994-1996,3 t.27. Miller Alice: Bunt ciała. Poznań 200628. Miłkowski Jerzy: Sztuki i sporty walki Dalekiego Wschodu.Warszawa 198729. Mishima Yukio: Zimny płomień. Warszawa 2008(wstęp Henryk Lipszyc; posłowie Beata Kubiak Ho-Chi)121


30. Mishima Yukio: Złota pagoda. Warszawa 1997 (posłowieMikołaja Melanowicza)31. Miyamoto Musashi: Gorin-no sho. Księga pięciu kręgów.Bydgoszcz 200132. Moi bitelsi. Wybór dramatów japońskich. Warszawa 1998 (wstęptłumaczy; posłowie Henryka Lipszyca)33. Mydel Rajmund: Japonia. Warszawa 198334. Nitobe Inazo: Bushido - dusza Japonii. Wykład o sposobiemyślenia Japończyków. Bydgoszcz 200135. Obuchowski Kazimierz: Galaktyka potrzeb. Psychologia dąŜeńludzkich. Poznań 200036. Pacyfik w ogniu. Warszawa 198437. Pierzchała Aneta: Film japoński a kultura europejska. ObcośćprzezwycięŜona? Kraków 200538. Pięć wcieleń kobiety w teatrze nõ. Warszawa 199339. Pinguet Maurice: Śmierć z wyboru w Japonii. Kraków 200740. Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny. Pod red.Adama Bilikiewicza. Warszawa 200941. Ratti Oscar, Westbrook Adele: Sekrety samurajów. Sztuki walkiśredniowiecznej Japonii. Bydgoszcz 199742. Religie współczesnego świata. Warszawa 198943. Rubach-Kuczewska Janina: śycie po japońsku. Warszawa 198344. Russell Paul: Stu kochających inaczej którzy mieli największywpływ na dzieje ludzkości. Ranking. Warszawa 199745. Sakai Saburo: Samuraj. Lublin 199446. Samuraje. Verona 199247. Schiller David: Mały poradnik zen. Wybór wierszy, przypowieści,sentencji i koanów zen. Poznań 199748. Sieroszewski Wacław: Miłość samuraja. Warszawa 199049. Sikorski Waldemar, Tokarski Stanisław: Budo. Japońskie sztukiwalki. Szczecin 198850. Sperling Abraham P.: Psychologia. Poznań 1995122


51. Szymankiewicz Janusz: Samuraje. Pochodzenie, obyczaje,techniki walki. Warszawa 199752. Śpiewakowski Aleksander: Samuraje. Warszawa 198953. Tokarski Stanisław: Sztuki walki. Ruchowe formy ekspresjifilozofii Wschodu. Szczecin 198954. Wowczuk Włodzimierz: Japonia. Nihon. Warszawa 197855. Zmierzch samurajów. Warszawa 1989IIIArtykuły z czasopism:A) literatura podmiotu1. Mishima Yukio: Dom Kyõko (fragment). Literatura naŚwiecie 1989 nr 3 (212) s. 147-1762. Mishima Yukio: Madame de Sade. Literatura na Świecie 1989nr 3 (212) s. 14-673. Mishima Yukio: Pawie. Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212)s. 82-1014. Mishima Yukio: Piękna śmierć. Fronda: Pismo Poświęcone1995 nr 4/5 s. 285B) literatura przedmiotu1. Albery Nobuko: Nabuko Albery pozdrawia ducha Mishimy,powieściopisarza samobójcy. Literatura na Świecie 1989 nr 3(212) s. 68-812. Fabjanowska-Micyk Zofia: Droga samuraja. Zwierciadło2008 nr 3 s. 124-1333. Jaworowski Tomasz: Brunatno-róŜowi. Fronda: PismoPoświęcone 2001 nr 25/26 s. 58-694. Melanowicz Mikołaj: Yukio Mishima - „Madame de Sade”:między iluzją a rzeczywistością. Literatura na Świecie” 1989 nr 3(212) s. 4-135. Merklejn Iwona: Dlaczego Yukio Mishima nie dostał NagrodyNobla. Fronda: Pismo Poświęcone 1995 nr 4/5 s. 282-2846. Nathan John: Ostateczne potwierdzenie istnienia (fragment).123


Literatura na Świecie 1989 nr 3 (212) s. 102-1467. Stefanicki Robert: Zmartwychwstanie samuraja. 35 rocznicasamobójczej śmierci Yukio Mishimy. Gazeta Wyborcza (WAW)2005 nr 287 s. 24-25IV.Strony internetowe:A) bazy bibliograficzne1. http://mak.bn.org.pl/wykaz.htm (4 I 2009; 14 V 2009)2. http://pbl.ibl.poznan.pl/dostep/ (4 I 2009; 14 V 2009)3. http://ww2.tvp.pl/6232.dzialy (4 I 2009)4. http://www.e-teatr.pl/pl/index.html Baza realizacji, Baza recenzji,Baza artykułów (4 I 2009)5. http://www.filmpolski.pl Internetowa baza filmu polskiego(14 V 2009)6. http://www.teatry.art.pl (4 I 2009)7. http://www.wajda.pl (4 I 2009)B) literatura przedmiotu- autor zapoznał się ze wszystkimi stronami WWW wymienionymi wBibliografii publikacji o Mishimie Yukio, w terminach podanych jakoczas dostępuV. Filmografia:1. Adamaszkowy bębenek. Tł. Anna Zielińska-Elliot, reŜ. AndrzejWajda, Teatr Telewizji TVP 1996; 33'2. Madame de Sade. Tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo, reŜ.Andrzej Sapija, Teatr Telewizji TVP 1993; 100`3. Mishima: A Life in Four Chapters. Scenariusz i reŜ. PaulSchrader, rola główna: Ken Ogata, USA 1985; 121' (filmfabularny)4. Mishima: trzy jednoaktówki: Wachlarz, Szafa, Pani Aoi. Tł. AnnaZielińska-Elliot, Henryk Lipszyc, reŜ. Andrzej Wajda, TeatrTelewizji TVP 1996; 80'124


5. Piękna śmierć. TVP 1998; 25' (program publicystyczny)6. Yũkoku: The Rite of Love and Death. Scen. i rola główna:Mishima Yukio, Japonia 1966; 30' 11 Film dostępny na stronie: http://video.google.pl/videoplay?docid=9201439452997071422&ei=whegSpqHE5zE2wKpiKySBw&q=yukoku&hl=pl&client=firefox-a# (27 VI 2009)125


Bibliografia twórczości Mishimy Yukiowydanej w języku polskim (1967-2008)Opisy pochodzą z:– Polskiej Bibliografii Literackiej BN za lata 1967-1988– Bibliografii Zawartości Czasopism BN za lata 1970-1995– komputerowej Bazy Biblioteki Narodowej http://mak.bn.org.pl/– komputerowej Polskiej Bibliografii Literackiej http://pbl.ibl.poznan.pl– FilmPolski.pl: internetowa baza filmu polskiego http://www.filmpolski.pl/– szukając stron WWW korzystano z wyszukiwarki internetowej Google(dostęp: 14 V 2009)126


19671. Wachlarz // W: Wspólne zdjęcie; Niebieskie kartki: (Opowiadania iszkice) .- Warszawa: Państwowa Agencja Wydawnicza, 1967 .- Tyt. oryg.:Hanjo19702. Niedziela / tł. Henryk Lipszyc; [il. Wanda Winkowska] .- Ze wstępemtł. .- Tyt. oryg.: Nichiyõbi // Przegląd Orientalistyczny .- 1970, nr 1, s. 25-3619713. O marynarzu, który zdradził morze: [fragm.]/ tł. Ariadna Demkowska-Bohdziewicz; [z not. o autorze na s. 188] .- Tyt. oryg.: Gogo no eikõ //Literatura na Świecie .- 1971, nr 8, s. 43-574. Patriotyzm: [fragm.]/ tł. A. Tatarkiewicz; Il. .- [Przedruk z Le FigaroLittéraire] .- Tyt. oryg.: Yũkoku // Forum: Przegląd Prasy Światowej .- 1971,nr 1, s. 1919725. Ballada o miłości: [fragm.]/ tł. Ariadna Demkowska-Bohdziewicz .- Tyt.oryg.: Shiosai // Literatura na Świecie .- 1972, nr 4, s. 110-1246. Na uwięzi; Ballada o miłości/ tł. (z wersji amerykańskiej) AdriannaDemkowska-Bohdziewicz; [oprac. graf. Jerzy Jaworowski] .- Warszawa:Państwowy Instytut Wydawniczy, 1972 .- 270 s.; 18 cm .- (ProzaWspółczesna) .- Tyt. oryg.: Gogo no eikõ; ShiosaiRec. B. M. (Madej B.)// Odgłosy: Tygodnik Społeczno-Kulturalny .- 1972, nr 38, s. 4;Chmielewski Leszek// Nowe KsiąŜki .- 1972, nr 24, s. 20-22, il; Dolecki Z.// SłowoPowszechne: Pismo Codzienne .- 1972, nr 206, s. 4; Hamilton (Słojewski J. Z.)// Kultura .-1972, nr 35, s. 12; Jankowska T.// Głos Pracy: Pismo Codzienne Związków Zawodowych .-1972, nr 209, s. 5; Kawalec J.// Nowa Wieś: Ilustrowany Magazyn dla MłodzieŜy .- 1973,nr 9, s. 9; Orski M.// Wiadomości: Tygodnik Społeczno-Polityczny .- 1973, nr 9, s. 14;127


Sprusiński Michał// Perspektywy .- 1972, nr 34, s. 30; Stomma Ludwik// TygodnikPowszechny .- 1972, nr 41, s. 8; Wójcik Zygmunt// Tygodnik Kulturalny .- 1973, nr 2, s. 419737. Ballada o miłości: [fragm. powieści]/ tł. (z ang.) Adrianna Demkowska-Bohdziewicz .- Tyt. oryg.: Shiosai // Zarzewie: Organ Związku MłodzieŜyWiejskiej .- 1973, nr 39, s. 18-198. Hara-kiri: [fragm. opowiadania]/ tł. A. Włodarczyk .- Tyt. oryg.: Yũkoku// Oficyna Poetów .- 1973, nr 1, s. 40-4319749. Pani Aoi/ tł. Henryk Lipszyc; [z not.].- Tyt. oryg.: Aoi no Ue // Dialog .-1974, nr 9, s. 38-39197610. Miłość i śmierć/ tł. Henryk Lipszyc .- Il. [z not. M.M. (MikołajaMelanowicza)] .- Tyt. oryg.: Yũkoku // Literatura na Świecie .- 1976, nr 10,s. 144-177198611. Umiłowanie ojczyzny/ tł. Henryk Lipszyc // W: Tydzień świętego mozołu:opowiadania japońskie 1945-1975 / Wybór, wstęp i noty MikołajMelanowicz .- Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1986 .- Tyt.oryg.: Yũkoku .- S. 234-261ISBN 83-06-01185-6198912. Madame de Sade: (sztuka w 3 aktach)/ tł. Stanisław Janicki i YukioKudo.- Tyt. oryg.: Sado kõshaku fujin // Literatura na Świecie .- 1989, nr 3(212), s. 14-6713. Pawie/ tł. Estera śeromska .- Tyt. oryg.: Kujaku // Literatura naŚwiecie .- 1989, nr 3 (212), s. 82-100128


14. Dom Kyõko: [fragm.]/ tł. Estera śeromska .- Tyt. oryg.: Kyõko no ie //Literatura na Świecie .- 1989, nr 3 (212), s. 147-17615. Kapłan świątyni Shiga i jego miłość/ tł. (z fr.) Krzysztof Matuszewski; [zportr., rys. Bronisław Kurdziel] .- Tyt. oryg.: Shigadera shõnin no koi //Pismo Literacko-Artystyczne .- 1989, nr 6, s. 4-18199316. śyć i umrzeć pięknie: kodeks samuraja wobec cywilizacji zachodu:[fragm.]/ tł. (z fr.) MaT // Brulion: pismo nosem .- 1993, z. 4 nr 21/22,s. 84-95199517. Piękna śmierć/ tł. Iwona Merklejn // Fronda: pismo poświęcone .- 1995,nr 4/5, s. 285// http://wydawnictwo.fronda.pl/arch/04-05/284-285.htm //http://www.conservativepunk.net/forum/viewtopic.php?t=1841 (13 VI 2009)18. Wachlarz: (tekst dramatyczny)/ tł. Anna Zielińska-Elliott .- Tyt. oryg.:Hanjo // Japonica: czasopismo poświęcone cywilizacji japońskiej .- 1995,nr 3 (1994), s. 97-111199719. Złota pagoda/ tł. Anna Zielińska-Elliott; posł. Mikołaj Melanowicz;[projekt okładki Janusz Obłucki] .- Warszawa: Wydawnictwo WILGA, 1997.- 256 s.; 20 cm .- (Biblioteka Japońska) .- Tyt. oryg.: KinkakujiISBN 83-7156-165-2Rec. Wrzodak Magdalena: Mishima Yukio - Kinkakuji, Złota pagoda//http://magdalenawrzodak.blox.pl/html/1310721,262146,21.html?341592 (20 V 2009)199820. „Epitafium dla podróŜy”/ tł. Maciej Piotr Wasilewski // Studium: pismoliteracko-artystyczne .- (1998), nr 10, s. 94-111129


21. Pani Aoi/ tł. Henryk Lipszyc // W: Moi bitelsi: wybór dramatówjapońskich: antologia .- Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG,1998 .- (Teatr Orientu) .- Tyt. oryg.: Aoi no Ue .- S. 15-26ISBN 83-86483-79-222. Drzewo tropików/ tł. Beata Kubiak Ho-Chi i Jan Filipek // W: Moibitelsi: wybór dramatów japońskich: antologia .- Warszawa: WydawnictwoAkademickie DIALOG, 1998 .- (Teatr Orientu) .- Tyt. oryg.: Nettaiju .- S.27-76ISBN 83-86483-79-2200223. Śmierć w środku lata/ tł. Henryk Lipszyc .- Tyt. oryg.: Manatsu no shi //Literatura na Świecie .- 2002, nr 1/3, s. 5-53200324. Pawilon Ryczącego Jelenia: tragedia w czterech aktach/ tł. BeataBochorodycz .- Stęszew: International Institute of Ethnolinguistic andOriental Studies, 2003 .- 89 s.; 23 cm .- Tyt. oryg.: Rokumeikan25. Wyznanie maski: [fragm.]/ tł. Beata Kubiak Ho-Chi .- Tyt. oryg.: Kamenno kokuhaku // Literatura na Świecie .- 2003, nr 5/6, s. 357-379200526. Wprowadzenie do Hagakure/ tł. Beata Kubiak Ho-Chi // W: Estetykajapońska, T.3: Estetyka Ŝycia i piękno umierania: antologia red./ KrystynaWilkoszewska .- Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców PracNaukowych UNIVERSITAS, 2005 .- (Estetyki Świata) .- Tyt. oryg.:Hagakure nyumon .- S. 127-144ISBN 83-242-0514-4130


200827. Pawilon Ryczącego Jelenia: (tragedia w czterech aktach)/ tł. BeataBochorodycz i Estera śeromska // W: Bochorodycz Beata, śeromska Estera/Mishima Yukio (1925-1970): mała antologia dramatu japońskiego .-Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2008 .- (Oblicza Japonii) .- Tyt. oryg.:Rokumeikan .- S. 124-204ISBN 978-83-7436-158-328. Madame de Sade: (sztuka w trzech aktach)/ tł. Stanisław Janicki i YukioKudo: (przedruk z: „Literatura na Świecie” 1989, nr 3) // W: BochorodyczBeata, śeromska Estera/ Mishima Yukio (1925-1970): mała antologiadramatu japońskiego .- Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2008 .- (ObliczaJaponii) .- Tyt. oryg.: Sado kõshaku fujin .- S. 205-268ISBN 978-83-7436-158-329. Mój przyjaciel Hitler: (tragedia w trzech aktach)/ tł. Maciej Kanert iEstera śeromska // W: Bochorodycz Beata, śeromska Estera/ MishimaYukio (1925-1970): mała antologia dramatu japońskiego .- Warszawa:Wydawnictwo TRIO, 2008 .- (Oblicza Japonii) .- Tyt. oryg.: WagatomoHittorã .- S. 269-335ISBN 978-83-7436-158-330. Zimny płomień/ tł. Henryk Lipszyc; posł. Beata Kubiak Ho-Chi .-Warszawa: Świat KsiąŜki, 2008 .- 238 s.; 20 cm .- Zawiera opowiadania:Zimny płomień = Onnagata; Przejść przez wszystkie mosty = Hashizukushi;Miłość Wielkiego Kapłana świątyni Shiga = Shigadera shõnin no koi;Umiłowanie ojczyzny = Yũkoku; Śmierć w środku lata = Manatsu no shi;Niedziela = Nichiyõbi; Fontanny w deszczu = Ame no naka no funsui; Perła= ShinjũISBN 978-83-247-0398-2Rec. Chihiro// http://chihiro.blox.pl/2009/01/Zimny-plomien-Yukio-Mishima.html ;Cieślik Krzysztof: Droga samuraja// http://www.polityka.pl/drogasamuraja/Lead30,955,245183,18/// http://merlin.pl/Zimny-plomien_Yukio-Mishima/browse/product/1,577309.html#fullinfo ; Czechowicz Jarosław//http://krytycznymokiem.blogspot.com/2008/01/zimny-pomie-yukio-mishima.html // http://131


www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay?langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Fiałkowski Tomasz:Rytuały// Zeszyty Literackie .- 2008, R. 26, nr 1, s. 61-64; Frynkiel Monika// GazetaKrakowska .- 2008 luty//http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay?langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Gazeta Pomorska .-2008 luty// http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay?langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Grzymisławski Łukasz:Rozpłatany brzuch mistrza// Gazeta Wyborcza .- 2008, nr 83, s. 15 //http://wyborcza.pl/1,82204,5097606.html ; Kornaga Dawid: Straceńcy//http://merlin.pl/Zimny-plomien_Yukio-Mishima/browse/product/1,577309.html#fullinfo ;Kowalski Jakub: Straszne bajki samuraja// http://relaz.pl/ksiazka,komiks,zimnyplomien,2046// http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay?langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Krzan Katarzyna(Catarina78): Miłość do śmierci// http://www.granice.pl/recenzja.php?id=5&id3=1208 //http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay?langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Markiewicz Daniel:Sztuka emocji// http://esensja.pl/ksiazka/recenzje/tekst.html?id=4927 //http://esensja.pl/magazyn/2008/02/iso/07_50.html //http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay?langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Mirski Piotr: RecenzjaksiąŜki "Zimny płomień"//http://www.literatura.gildia.pl/tworcy/yukio_mishima/zimny_plomien/recenzja //http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay?langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Piwkowska Anna:Taniec miłości i śmierci// Nowe KsiąŜki .- 2008, nr 6, s. 20//http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay?langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Playboy .- 2008 marzec//http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay?langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Sendecki Marcin//Przekrój .- 2008 luty//http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay?langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Siwczyk Krzysztof:Architektura rozczarowania// Tygodnik Powszechny .- 2008, nr 10, s. 36//http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay?langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; StróŜyk Katarzyna//Kurier Szczeciński .- 2008 luty//http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay?langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Wakar Jacek// Dziennik132


Polski .- 2008 luty// http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay?langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Wolski Maksymilian:Letni Czytelnik (1): Yukio Mishima, samuraj literatury// http://orgiamysli.pl/node/313 ;Wronka „Shadowmage” Tymoteusz: Mishima, Yukio - "Zimny płomień"//http://katedra.nast.pl/artykul/3053/Mishima-Yukio-Zimny-plomien/#przypis1r //http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay?langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 ; Yukio Mishima „ZimnyPłomień”// http://ww6.tvp.pl/7567,681205,1.view //http://ww6.tvp.pl/7567,20080321681205.strona (plik multimedialny TVP Kraków) ;Zielińska Katarzyna: Odległe wizje Mishimy//http://ksiazki.wp.pl/katalog/recenzje/rid,38395,recenzja.html //http://www.swiatksiazki.pl/shop/CatalogEntryReviewsPopupDisplay?langId=1&storeId=10001&catalogId=10201&productId=109026 (13 VI 2009)133


Bibliografia publikacji o Mishimie Yukiowydanych w języku polskim (1970-2008)134


19701. [Artykuł na temat okoliczności śmierci Mishimy] // Express Wieczorny .-1970, nr 278, s. 12. [Artykuł o twórczości Mishimy] // Nowiny Rzeszowskie: OrganKomitetu Wojewódzkiego PZPR .- 1970, nr 327, s. 13. „Boski wiatr”/ (wik) .- Il. // Tygodnik Demokratyczny .- 1970, nr 51, s. 34. Harakiri // śycie Warszawy .- Il. .- 1970, nr 297, s. 65. [Not. o zgonie Mishimy] // Dziennik Polski .- 1970, nr 281, s. 26. [Wspomnienia pośmiertne] // śycie Warszawy .- 1970, nr 282, s. 219717. Dwie śmierci Yukio Mishimy/ Bolesław Michałek// Kino .- 1971, nr 2,s. 62-638. [Komentarz dotyczący okoliczności popełnienia seppuku] .- przedruk zMonde // Forum: Przegląd Prasy Światowej .- 1971, nr 1, s. 18-199. Pottiez J. M. .- Przedruk z Le Figaro Littéraire .- Il. // Forum: PrzeglądPrasy Światowej .- 1971, nr 1, s. 1810. Random M. .- Przedruk z Les Nouvelles Littéraires // Widnokrąg:Tygodnik Kulturalny .- 1971, nr 2, s. 711. W rocznicę śmierci Yukio Mishimy/ Krystyna Okazaki// Literatura naŚwiecie .- 1971, nr 8, s. 180-183135


197212. Świadkowie samobójstwa Mishimy przed sądem// Wieści: TygodnikSpołeczno-Polityczny Poświęcony Sprawom Wsi .- 1972, nr 10, s. 6197313. Mishima – autor własnej śmierci/ A. Włodarczyk// Oficyna Poetów .-1973 nr 1, s. 39-4014. [O erotyce w twórczości Mishimy]/ Nowakowska M. // Literatura naŚwiecie .- 1973, nr 8/9, s. 58-65197415. Czy teatr japoński jest japoński?: (o sztukach Y. Mishimy i M. Sato)/Henryk Lipszyc// Dialog .- 1974, nr 9, s. 66-71197616. Mishima Yukio – śmierć człowieka naszych czasów/ Kazuko Fujimoto; tł.(z ang.) Henryk Lipszyc .- Il. .- O okolicznościach śmierci // Literatura naŚwiecie .- 1976, nr 10, s. 178-199198517. Harakiri pisarza/ Z. A. B.// Tygodnik Polski .- 1985, nr 50, s. 818. Yukio Mishima: temat tabu/ H. Scott-Stokes .- Wywiad z autorembiografii Mishimy, rozmawiał R.-P. Parihnaux; przedruk z Monde // Radar:Tygodnik Pracy Twórczej .- 1985, nr 15, s. 20198619. Drugie samobójstwo Mishimy: (wiersz)/ Jerzy Wąsik// śycie Literackie .-1986, nr 31, s. 8// http://mbc.malopolska.pl/dlibra/doccontent?id=11061&dirids=1 (28 VII 2009)136


20. Mishima: (wiersz)/ Bolesław Taborowski // W: Taborowski Bolesław/Cisza traw .- Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1986 .- S. 24ISBN 83-08-01719-321. Wielki poeta; Atut śmierci: (wiersze)/ Jerzy Wąsik// śycie Literackie .-1986, nr 32, s. 11// http://mbc.malopolska.pl/dlibra/doccontent?id=11062&dirids=1 (28 VII 2009)198722. [Biografia]/ Taborska A. // Film na Świecie: miesięcznik PolskiejFederacji Dyskusyjnych Klubów Filmowych .- 1987, nr 347/348, s. 42-4423. Niogret H./ tł. A. Taborska // Film na Świecie: miesięcznik PolskiejFederacji Dyskusyjnych Klubów Filmowych .- 1987, nr 347/348, s. 45-4924. [Omówienie filmu o Mishimie w reŜ. P. Schradera] / Rayns T./ tł. M.Ciechomska // Film na Świecie: miesięcznik Polskiej FederacjiDyskusyjnych Klubów Filmowych .- 1987, nr 347/348, s. 51-54198925. Yukio Mishima „Madame de Sade”: między iluzją a rzeczywistością/Mikołaj Melanowicz// Literatura na Świecie .- 1989, nr 3 (212), s. 4-1326. Nobuko Albery pozdrawia ducha Mishimy, powieściopisarza samobójcy/Nobuko Albery; tł. Bogdan Chojna .- Il. // Literatura na Świecie .- 1989, nr 3(212), s. 68-8127. Ostateczne potwierdzenie istnienia: [fragm.]/ John Nathan; tł. BogdanChojna .- Il. // Literatura na Świecie .- 1989, nr 3 (212), s. 102-146199328. Mishima Yukio // W: Leksykon pisarzy świata: XX wiek / (pod red.Wacława Sadkowskiego) .- Warszawa: Fundacja „Literatura światowa”,1993ISBN 83-900273-2-1137


199429. Głosy o Mishimie/ wypow.: Ichiro Isshikawa, Jacek Pomykalski, DariuszRywczak, Jacek Szymański; notowała Sławomira Borowska// Didaskalia .-1994, nr 04, s. 930. Mikołaj Melanowicz o Mishimie/ wypow. Mikołaj Melanowicz, notowałaSławomira Borowska// Didaskalia .- 1994, nr 04, s. 831. Lektury japonistyczne/ Anna Zalewska .- O opowiadaniu Umiłowanieojczyzny // Japonica: czasopismo poświęcone cywilizacji japońskiej .- 1994,nr 1 (1993), s. 111-12132. Mishima Yukio/ Mikołaj Melanowicz // W: Melanowicz Mikołaj/Literatura japońska. T. 2: Proza XX wieku .- Warszawa: WydawnictwoNaukowe PWN, 1994 .- S. 265-271ISBN 83-01-11219-0 (tom II)ISBN 83-01-10679-4 (całość)199533. Dlaczego Yukio Mishima nie dostał Nagrody Nobla/ Iwona Merklejn//Fronda: pismo poświęcone .- 1995, nr 4/5, s. 282-284//http://wydawnictwo.fronda.pl/arch/04-05/282-283.htm //http://www.conservativepunk.net/forum/viewtopic.php?t=1841 (13 VI2009)34. Hanazakari-no mori (Las w pełni kwiecia) – debiut literacki MishimyYukio/ Beata Kubiak Ho-Chi .- Streszcz. w jęz. ang.// Japonica: czasopismopoświęcone cywilizacji japońskiej .- 1995, nr 4, s. 75-80199635. Mishima Yukio – między klasycyzmem japońskim a europejskim/ MikołajMelanowicz // W: Melanowicz Mikołaj/ Literatura japońska. T. 3: PoezjaXX wieku, Teatr XX wieku .- Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN,138


1996 .- S. 361-372ISBN 83-01-11220-4 (t. III)ISBN 83-01-10679-4 (całość)199736. Mishima Yukio // W: Leksykon pisarzy świata XX wieku / (pod red.Wacława Sadkowskiego) .- Wyd. 2 popr. .- Warszawa: Fundacja „Literaturaświatowa”, 1997ISBN 83-900273-4-837. Mishima Yukio i „Hagakure”/ Jacek Pomykalski .- Kraków: ZakładJaponistyki i Sinologii Uniwersytetu Jagielońskiego, 1997 .- Pracamagisterska 238. Mishima Yukio i „Złota Pagoda”/ Mikołaj Melanowicz // W: MishimaYukio/ Złota Pagoda .- Wwa: Wydawnictwo WILGA, 1997 .- (BibliotekaJapońska) .- S. 249-254ISBN 83-7156-165-239. Yukio Mishima: 1925-1970/ Paul Russell; tł. (z ang.) Anna Zamęcka iJerzy Prokopiuk .- 1 cz-b. il. // W: Russell Paul/ Stu kochających inaczej:którzy mieli największy wpływ na dzieje ludzkości: ranking .- Wwa:ORPHEÚS s.c., 1997 .- S. 256-258ISBN 83-907516-0-740. W poszukiwaniu Złudnej Elegancji – interpretacja „Haru no yuki”Mishimy Yukio/ Joanna Wolska .- Kraków: Zakład Japonistyki i SinologiiUniwersytetu Jagielońskiego, 1997 .- Praca magisterska 32 Źródło: http://www.filg.uj.edu.pl/ifo/jpen/prace%20doktorskie%20i%20magisterskie.pdf (29 VIII2009).3 TamŜe.139


199841. Zagadka Mishimy – listy Mishimy Yukio do Kawabaty Yasunariego/Beata Kubiak Ho-Chi// Japonica: czasopismo poświęcone cywilizacjijapońskiej .- 1998, nr 9, s. 63-7042. Elegancja – między rzeczywistością a fikcją: „Haru-no yuki” MishimyYukio/ Joanna Wolska// Japonica: czasopismo poświęcone cywilizacjijapońskiej .- 1998, nr 9, s. 177-195200143. Brunatno-róŜowi/ Tomasz Jaworowski// Fronda: pismo poświęcone .-2001, nr 25/26, s. 58-69//http://wydawnictwo.fronda.pl/arch/25-26/030.htm //http://forum.gazeta.pl/forum/w,34281,93402632,0,Brunatno_Rozowi.html //http://fidelis.bloog.pl/kat,0,m,4,r,2008,index.html (13 VI 2009)44. Duch samuraja/ Stanisław Stołpecki// Dziś .- 2001, nr 9, s. 96-9845. Mishima Yukio: estetyka klasyczna w twórczości prozatorskiej idramaturgicznej w latach 1941-1960/ Beata Kubiak Ho-Chi .- Warszawa:Uniwersytet Warszawski: Instytut Orientalistyczny, 2001 .- 260 s. .-Rozprawa doktorska46. Zagadka Mishimy: niepublikowane listy Mishimy Yukio do KawabatyYasunariego/ Beata Kubiak Ho-Chi // W: Język i kultura Japonii: IVOgólnopolskie Seminarium: T. 2/ red. Krzysztof Stefański .- Toruń:Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2001 .- S. 61-68 : artykułkonferencyjny w ksiąŜce200247. Koniec świata samurajów: samobójcza śmierć japońskiego pisarza YukioMishimy/ Rafał Smoczyński// Gazeta Polska .- 2002, nr 30, s. 10-11140


200448. Klasyczny świat Mishimy Yukio/ Beata Kubiak Ho-Chi // W: Estetykatranskulturowa / red. Krystyna Wilkoszewska .- Kraków: TowarzystwoAutorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, 2004 .-S. 291-305ISBN 83-242-0424-549. Mishima Yukio: estetyka klasyczna w prozie i dramacie 1941-1960/ BeataKubiak Ho-Chi .- Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców PracNaukowych UNIWERSITAS, 2004 .- 232 s.; 21 cm .- (Biblioteka Fundacjiimienia Takashimy)ISBN 83-242-0159-9Rec. Petri Jakub: Mishima Yukio – toŜsamość transkulturowa// Literatura na Świecie .-2005, nr 5/6, s. 453-458200550. Bushidõ: sposób Ŝycia czy kodeks etyczny/ Roger T. Ames; tł. (z ang.)Joanna Wolska // W: Estetyka japońska T. 3: Estetyka Ŝycia i pięknoumierania: antologia / red. Krystyna Wilkoszewska .- Kraków:Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS,2005 .- (Estetyki Świata) .- S. 145-158ISBN 83-242-0514-451. ŚcieŜki japońskiej umysłowości/ Graham Parkes; tł. (z ang.) WiolettaLaskowska // W: Estetyka japońska T. 3: Estetyka Ŝycia i piękno umierania:antologia / red. Krystyna Wilkoszewska .- Kraków: Towarzystwo Autorów iWydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, 2005 .- (Estetyki Świata) .-S. 159-182ISBN 83-242-0514-452. Yukio Mishima: samobójczy dandys/ Ian Buruma; tł. (z ang.) PiotrRosne // W: Buruma Ian/ Misjonarz i libertyn: eros i dyplomacja: politykana Wschodzie i Zachodzie .- Kraków: Towarzystwo Autorów i WydawcówPrac Naukowych UNIVERSITAS, 2005 .- S. 21-28ISBN 83-242-0255-2141


53. Zmartwychwstanie samuraja: 35 rocznica samobójczej śmierci YukioMishimy/ Robert Stefanicki// Gazeta Wyborcza (WAW) .- 2005, nr 287, s.24-25//http://www.stefanicki.com/artykuly/japonia/zmartwychwstanie_samuraja.html (17 VI 2009)ISSN 0860-908X200654. Mishima Yukio/ Dariusz Kosiński // W: Kosiński Dariusz/ Słownikteatru .- Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2006 .- S. 367ISBN 83-7435-178-0ISBN 978-83-7435-178-255. Uwięzione dziecko i konieczność zapierania się bólu (Yukio Mishima)/Alice Miller; tł. (z niem.) Anna Gierlińska // W: Miller Alice/ Bunt ciała .-Poznań: Media Rodzina, 2006 .- S. 45-47ISBN 83-7278-142-7ISBN 978-83-7278-142-0200756. Akt ostatni: Mishima/ Maurice Pinguet; tł. (z fr.) Mai Kubiak Ho-Chi //W: Pinguet Maurice/ Śmierć z wyboru w Japonii .- Kraków: TowarzystwoAutorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, 2007 .-S. 339-367ISBN 97883-242-0763-3200857. Droga samuraja/ Zofia Fabjanowska-Micyk// Zwierciadło .- 2008, nr 3//http://www.polgej.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=2984&Itemid=3 (17 VI 2009)ISSN 05140994142


58. Od Tłumacza/ Henryk Lipszyc // W: Mishima Yukio/ Zimny płomień .-Warszawa: Świat KsiąŜki, 2008 .- S. 5-8ISBN 978-83-247-0398-259. Mishima znany i nieznany/ Beata Kubiak Ho-Chi // W: Mishima Yukio/Zimny płomień .- Warszawa: Świat KsiąŜki, 2008 .- S. 225-235ISBN 978-83-247-0398-260. Mishima Yukio (1925-1970): mała antologia dramatu japońskiego/ BeataBochorodycz i Estera śeromska .- Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2008 .-404 s.: il.; 21 cm .- (Oblicza Japonii)ISBN 978-83-7436-158-3200961. Stopklatka: splątane losy/ Kuba Dąbrowski .- Il. // Przekrój .- 2009 nr24 // http://www.przekroj.pl/galerie_stopklatka_artykul,4931.html (12 VII2009)ISSN 0033-2488Program telewizyjny:1. Piękna śmierć/ scen. Rafał Smoczyński, Grzegorz Górny .- (Fronda:Program poświęcony) .- TVP 1998; 25'Strony internetowe:1. ATW: Rocznica śmierci Yukio Mishimy// http://kzm.org.pl/viewtopic.php?f=12&t=189&start=0&st=0&sk=t&sd=a (27 VI 2009)143


2. Boguszewicz Janusz: Święty Sebastian – patron geyów?/http:/www.homiki.pl/modules.php?name=News&file=article&sid=2100 (1VII 2009)3. [Dziesięć] 10 filmów samurajskich, których nie moŜna przegapić/ http://cinemaasia.blox.pl/html/1310721,262146,21.html?558564 (27 VI 2009)4. Eckhard Kamil: Strategia Hominternu i faszyzm homoseksualny/http://www.konserwatyzm.pl/publicystyka.php/Artykul/2286/ /http://konserwatyzm.salon24.pl/81574,kamil-eckhardt-strategia-hominternui-faszyzm-homoseksualn(13 VI 2009)5. Fabjanowska-Micyk Zofia: Droga samuraja/http://www.polgej.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=2984&Itemid=3 (24 VI 2009)6. Kalicki Włodzimierz: Samuraje umieli wszystko/http://wyborcza.pl/1,75480,1882225.html (25 VI 2009)7. Krzeszowiec Marcin: Skandalista Truman Capote/ http://www.polgej.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=361&Itemid=4 (25 VI2009)8. MadSun: Incydent Mishimy/http://www.reidojo.com/forum/viewtopic.php?t=707&sid=8877f15fa300311a9274c2721c9f5d7f (12 VII 2009)9. Mazur Michał: Samobójstwa: Japoński koszmar/http://mazzi.wordpress.com/2007/11/07/samobojstwa-japonski-koszmar/(25 VI 2009)144


10. Mishima, Yukio (w Bazie tęczowych ludzi)/http://www.dossier.lesbijka.org/index.php?page=index_v2&id=129&c=15(25 VI 2009)11. Mishima Yukio (w Google videos)/ http://video.google.pl/videosearch?q=mishima%20yukio&oe=utf-8&rls=org.mozilla:pl:official&client=firefoxa&um=1&ie=UTF-8&sa=N&hl=pl&tab=wv#(13 VI 2009)12. Mishima Yukio (w encyklopedii Wiem)/http://portalwiedzy.onet.pl/77796,,,,mishima_yukio,haslo.html (1 VII 2009)13. Mishima Yukio (w You Tube)/ http://www.youtube.com/results?search_type=&search_query=mishima+yukio&aq=0&oq=mishima+ (13 VI2009)14. Postać Yukio Mishimy w świetle psychologii Alice Miller/http://antyedyp.wordpress.com/2009/04/16/postac-yukio-mishimy-wswietle-psychologii-alice-miller// http://xportal.pl/viewtopic.php?t=1189(13 VI 2009)15. Przed premierą filmu „Ostatni samuraj”. Rozmowa z japonistką prof.Ewą Pałasz-Rutkowską/ http://pjwstk.wafel.com/jap/pp.pdf /http://209.85.135.132/search?q=cache:QzYg2ME_OswJ:pjwstk.wafel.com/jap/pp.pdf+co+znaczy+kimitake&cd=1&hl=pl&ct=clnk&gl=pl&client=firefox-a (25 VI 2009)16. Raskolnikow: Ostatni prawdziwy samuraj – Yukio Mishima/http://www.konflikty.pl/a,297,Czasy_najnowsze,Ostatni_prawdziwy_samuraj_-_Yukio_Mishima.html (13 VI 2009)145


17. Rykiert Anna: Nieokreślone „Tabu” Nagisy Oshimy/http://www.charlie.pl/index.php?pg=czytelnia&nr=110#_edn6 (20 VII2009)18. Sekiguchi Tokimasa: Gombrowicz czytany pionowo/http://www.tufs.ac.jp/ts/personal/sekiguchi/eseje/Gombrowicz%20czytany%20pionowo%20-%20Sekiguchi.pdf / http://74.125.77.132/search?q=cache:008LorfLX_oJ:www.tufs.ac.jp/ts/personal/sekiguchi/eseje/Gombrowicz%2520czytany%2520pionowo%2520-%2520Sekiguchi.pdf+mishima+gombrowicz&cd=2&hl=pl&ct=clnk&gl=pl&client=firefox-a (13 VI 2009)19. Staniskisz Jadwiga: Co mówią nam te samobójstwa?/http://wiadomosci.wp.pl/kat,1342,title,Co-mowia-nam-tesamobojstwa-,wid,11436453,felieton.html?ticaid=18ae5&_ticrsn=5(1 IX2009)20. Sto powieści/ http://www.polgej.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=223&Itemid=4 (24 VI 2009)21. Swift Michael: Gej-rewolucjonista/http://www.innastrona.pl/magazyn/bequeer/manifest-michael-swift.phtml(24 VI 2009)22. Tokio - Shinjuku (Ni-chome)/ http://www.polgej.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=1850&Itemid=92 (24 VI 2009)23. Witczak „ATW” Adam: Something Is Coming!// MłodzieŜ Imperium:Pismo MłodzieŜy Narodowej .- 2006 nr 6, s. 30// (link download:)http://mlodziez-imperium.phalanx.pl/num6.html (13 VI 2009)146


24. Witczak T. Adam: Ekstrawagancja na prawicy/http://zaprasza.net/a_y.php?PHPSESSID=1230141bbc07c58&articlesPage=148&mid=11133&PHPSESSID=1230141bbc07c58 (25 VI 2009)25. Yukio Mishima/http://www.teatrpolski.wroc.pl/premiery.php?id=2006_2007&&p=lincz_mishima (12 VII 2009)26. Yukio Mishima (plik video)/http://www.konserwatyzm.pl/multimedia.php/Utwor/2932/ (12 VII 2009)27. Yukio Mishima/ http://pl.wikipedia.org/wiki/Yukio_Mishima (13 VI2009)28. Yukio Mishima/ http://www.filmweb.pl/o182654/Yukio+Mishima (13 VI2009)147


Wykaz realizacjiteatralnych, telewizyjnych i radiowychutworów Mishimy Yukio dokonanychw Polsce(1965-2008)Opracowano na podstawie:- Polska Bibliografia Literacka za lata 1965-1988- Bibliografia Zawartości Czasopism za lata 1965-1995- Polski Wortal Teatralny http://www.e-teatr.pl- Dziennik Teatralny http://www.teatry.art.pl- Polska Bibliografia Literacka http://pbl.ibl.poznan.pl- Bazy Biblioteki Narodowej http://mak.bn.org.pl/wykaz.htm- TVP Teatr Telewizji http://ww2.tvp.pl/6232.dzialy- Andrzej Wajda http://www.wajda.pl- szukając stron WWW korzystano z wyszukiwarki internetowej Google(dostęp: 4 styczeń 2009 r.)148


Realizacje teatralne:19651. Adamaszkowy bębenek, Wachlarz, Jesteś piękna 1 (Aya no tsuzumi, Hanjo,Sotoba komachi), tł. Anna Gostyńska, reŜ. Tadeusz Łomnicki, scenografia:Julian Pałka, muz. Zbigniew Turski, obsada: Adamaszkowy bębenek – IrenaEichlerówna, Tadeusz Łomnicki, Marta Lipińska, Damian Damięcki,Tadeusz Surowa, Barbara Drapińska, Wachlarz – Irena Eichlerówna, MartaLipińska, Tadeusz Łomnicki, Jesteś piękna – Irena Eichlerówna, TadeuszŁomnicki, Marta Lipińska, Damian Damięcki, Tadeusz Surowa; TeatrWspółczesny Warszawa, premiera: 9 III 1965Rec. A. Grodzicki// „śycie Warszawy” 1965, nr 61, s. 6; A. Jarecki// „SztandarMłodych: codzienne Pismo MłodzieŜy” 1965, nr 63, s. 3; Adolf Rudnicki// „Świat”1965, nr 21, s. 11; August Grodzicki// „śycie Warszawy” 1965, nr 60, s. 4; El. śm. (E.śmudzińska)// „Zwierciadło” 1965, nr 15, s. 4; Halina Przewoska// „Stolica” 1965,nr 14, s. 6, il.; J. Czuliński// „Trybuna Mazowiecka: dziennik PZPR” 1965, nr 67, s. 4;J. Zagórski// „Kurier Polski: pismo Stronnictwa Demokratycznego” 1965, nr 59, s. 3;K. Beylin// „Express Wieczorny” 1965, nr 60, s. 6; Polanica S. (S. E. Bury)// „SłowoPowszechne” 1965, nr 59, s. 3; Roman Szydłowski// „Trybuna Ludu” 1965, nr 70, s. 6;S. S. (J. S. Sito)// Współczesność: czasopismo Literackie 1965, nr 7/8, s. 12; „Teatr”1965, nr 8, s.1 [fotografie z przedstawienia]; T. Łomnicki// „Trybuna Ludu” 1965,nr 64, s. 5 [wywiad z reŜ. rozm. I. Strzemińska]; Witold Filler// „Kultura” 1965, nr 12,s. 9, il.; Wojciech Natanson// „Teatr” 1965, nr 8, s. 5-7, il.; Zofia Jasińska// „TygodnikPowszechny” 1965, nr 15, s. 419882. Madame de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo,reŜ. Aleksandra Śląska, scenografia: Marian Kołodziej, obsada: EwaWiśniewska, Aleksandra Śląska, Anna Gornostaj, ElŜbieta Starostecka,Agnieszka Pilaszewska, Wanda Majerówna; Teatr Ateneum im. JaraczaWarszawa, Scena 61, premiera: 25 VI 1988Rec. ElŜbieta Baniewicz// „Teatr” 1988, nr 12, s. 15-16, il; L. Kudryński// „Przekrój”1988, nr 2255, s. 17; T. Stankiewicz-Podhorecka// „śycie Warszawy” 1988, nr 156, s. 71 Zamiennie stosowany tytuł: Wachlarz, Jesteś piękna, Adamaszkowy bębenek.149


3. Madame de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo,reŜ. Jarosław Kuszewski, scenografia: Anna Maria Rachel, oprac. muz.Irena śarnowska, obsada: Małgorzata Ozimek, Teresa Leśniak, SabinaStudzińska, Wanda Rzyska, Krystyna Bartkiewicz, Ewa Ząbkiewicz; TeatrPolski Bydgoszcz, Scena Kameralna, premiera: 23 XI 1988Rec. A. Nowak// „Ilustrowany Kurier Polski: pismo Stronnictwa Demokratycznego”1988, nr 289, s. 10; J. Derenda// „Dziennik Wieczorny” 1988, nr 236, s. 3;J. Oleradzka// „Gazeta Pomorska: dziennik PZPR” 1988, nr 295, s. 419894. Madame de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo,reŜ. Konrad Lesisz, choreografia: Jacek Tomasik, scenografia: MałgorzataDomańska, muz. Ewa Kornecka, obsada: Joanna Tomasik, Nina Skołuba-Uryga, Jolanta Rychłowska, Teresa Filarska, Anna Świetlicka, GraŜynaJakubecka, Alina Kołodziej, Beata Knieć, Anna Milczarczyk, Barbara Pic;Teatr im. Osterwy Lublin, Scena Reduta`85, premiera: 26 V 1989Rec. Anna Bocian// „Sztandar Ludu” 1989, nr 214, s. 6; (fotografia teatralna)// „Teatr”1989, nr 11/12, s. 35; GraŜyna Jakubecka (wywiad Małgorzaty Gnot)// „KurierLubelski” 1989, nr 172, s. 2; Małgorzata Gnot// „Kurier Lubelski” 1989, nr 178, s. 419905. Madame de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo,reŜ. Grzegorz Mrówczyński, scenografia: Władysław Wigura, obsada: IrenaGrzonka, Janina Jankowska, Irena Lipczyńska, Małgorzata Peczyńska,Maria Skowrońska, Ewa Wrońska; Teatr Polski Poznań, premiera: 30 III1990Rec. Stefan Drajewski: Wielki obecny nieobecny// „Słowo Powszechne” 1990, nr 129,s. 419916. Madame de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo,reŜ. Leszek Czarnota, scenografia: Ewa i Wiesław Strebejko, muz. Zbigniew150


Piotrowski, obsada: Bogumiła Jędrzejczyk, Teresa Lisowska, AnnaŁaniewska, Ewa Matusiak, Edyta Milczarek, BoŜena Pomykała; Teatr im.Osterwy Gorzów Wielkopolski, premiera: 12 IV 1991Rec. Krystyna Kamińska// „Goniec Teatralny” 1991, nr 16, s. 619937. Madame de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo,reŜ. Marcel Kochańczyk, kostiumy: Dorota Morawetz, dekoracje: MarcelKochańczyk, oprac. muz. Piotr Hertel, obsada: Krystyna Tolewska, BarbaraMarszałek, Jagoda Pietruszkówna, Ewa Wichrowska, Kamila Sammler,RóŜa Chrabelska; Teatr im. Jaracza Łódź, Mała Scena, premiera: 20 III199319948. Mishima: Cztery współczesne sztuki nõ Yukio Mishimy 2 , tł. AnnaZielińska-Elliot, Henryk Lipszyc, reŜ. Andrzej Wajda, scenografia:Krystyna Zachwatowicz, muz. Stanisław Radwan, obsada: Wachlarz(Hanjo) - Anna Polony, Beata Fudalej, Artur Dziurman, Szafa (Dõjõji) -Andrzej Hudziak/ Jan Peszek, Beata Fudalej, Piotr Skiba, Ewa Kolasińska,Stefan Szramel, Aleksander Fabisiak, Marek Kalita, Pani Aoi (Aoi-no Ue) -Anna Polony, Beata Fudalej, Artur Dziurman, Ewa Kolasińska,Adamaszkowy bębenek (Aya no tsuzumi) - Beata Fudalej, Andrzej Hudziak/Jan Peszek, Anna Polony, Ewa Kolasińska, Marek Kalita, Piotr Skiba,Aleksander Fabisiak; Stary Teatr im. Modrzejewskiej Kraków, premiera: 23XI 1994Rec. Aleksandra Rembowska: Mishima// „Teatr” 1994, nr 12, s. 21-22; BarbaraOsterloff: Mishima w Starym Teatrze// „Twój Styl” 1995, nr 3, s. 99; Bartoszśurawiecki: „Mishima” bez Mishimy// Nowy Nurt 1995, nr 6, s. 12; Beata Kubiak Cho-Chi: Mishima Yukio: „Wachlarz, Szafa, Pani Aoi, Adamaszkowy Bębenek”. Czterywspółczesne sztuki nõ Yukio Mishimy w reŜyserii Andrzeja Wajdy// „Japonica” 1995,nr 4, s. 142-144; BoŜena Gierat-Bieroń: Mishima i awajskie lalki// „Rzeczpospolita”1994, nr 273, s. 6; BoŜena Winnicka: Daleko do szczytu// „Wiadomości Kulturalne”2 Zamiennie stosowane są tytuły: Wachlarz, Szafa, Pani Aoi, Adamaszkowy bębenek. oraz Mishima:cztery dramaty w stylu nõ Yukio Mishimy. (ostatni tytuł przyjęty dla realizacji teatralnej w 1995 r.)151


1995, nr 3, s. 18; Dorota Mrówka: Wajda i współczesne nõ// „Opcje” 1995, nr 1/2,s. 158; Janusz R. Kowalczyk: Poezja namiętności// „Rzeczpospolita” 1995, nr 25, s. 6;Janusz R. Kowalczyk: Sceniczna kaligrafia: W Starym Teatrze w Krakowie//„Rzeczpospolita” 1994, nr 280, s. 6; Joanna Wolska: Cztery współczesne sztuki nõMishimy Yukio// „Japonica” 1995, nr 4, s. 144-145; Kazimierz Kania: Ludzkieuniwersum// „Słowo” 1995, nr 82, s. 8; Lesław Czapliński: Yukoko: rytuał miłości iśmierci// „Czas Kultury” 1995, nr 1, s. 72-73; Lim Jie-Hyun: Mishima Wajdy//„Wiadomości Kulturalne” 1995, nr 51, s. 4; Małgorzata Ruda: Mishima// „DekadaLiteracka” 1994, nr 18/19, s. 15; Marek Mikos: Europejczyk patrzy na Kyoto// „GazetaWyborcza” 1994, nr 280, s. 10; Marian Toporek: Dźwięki adamaszkowego bębenka//„Trybuna” 1994, nr 295, s. 13; Paweł Głowacki: Trzy aromaty połączone w jedno//„Tygodnik Powszechny” 1994, nr 51/52, s. 16, il.; Sławomira Borowska: Japońskiodpust// „Didaskalia” 1994, nr 04, s. 7-820009. Markiza de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo,reŜ. Tadeusz Bradecki (asystenci reŜ. Ewa Kaim i Agnieszka Olsten - WRDAkademii Teatralnej WWa), scenografia: Jagna Janicka, oprac. muz.Mieczysław Mejza, obsada: Ewa Kaim, Anna Dymna, MałgorzataGałkowska, Magda Jarosz, Iwona Budner, Ewa Kolasińska; Stary Teatr im.Modrzejewskiej Kraków, premiera: 12 II 2000Rec. Agnieszka Fryz-Więcek: Dylemat z markizem S.// „Przekrój” 1 VI 2000//http://www.teatry.art.pl/!recenzje/markizadsbr/dyl.htm (4 I 2009)200110. Drzewo Tropików (Nettaiju), reŜ. Katarzyna Warnke, obsada: EwelinaStarejki, Martyna Peszko, Joanna Laskowska; Teatr 38 Kraków, premiera:24 XI 2001200411. Madame de Sade i... (Madame de Sade), reŜ. Leszek Czarnota, obsada:Ewa Kamas, Małgorzata Zujewicz, Anna Szczepańska, ElŜbieta Macheta,Malwina Bieniawska, Hanna Misiak; Teatr na Nowym Dworze Wrocław,premiera: 1 X 2004Rec. Leszek Czarnota, not. mis [Małgorzata Matuszewska]: Sztuka o oczyszczeniu//152


„Gazeta Wyborcza” Wrocław 1 X 2004// http://www.teatry.art.pl/!rozmowy/sztukaoo.htm (4 I 2009)200512. Madame de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo,reŜ. Barbara Sass, scenografia: Marcin Stajewski, kostiumy: IrenaBiegańska, muz. Michał Lorenc, obsada: Sylwia Zmitrowicz, EwaWiśniewska, Joanna Pokojska, Marzena Trybała, Maria Ciunelis, KatarzynaŁochowska; Teatr Ateneum im. Jaracza Wwa, premiera: 26 II 2005Rec. Anna Sobańska-Markowska: Kobiety markiza de Sade// (pierwodruk www.tvp.pl)http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/27499.html; Izabela Marczak: Miłość zabija. Tylkodlaczego?// (pierwodruk „Metro on-line„) http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/9395.html ;Janusz R. Kowalczyk: Tęsknota za ceremoniałem// „Rzeczpospolita” nr 51 2 III 2005//http://www.teatry.art.pl/!recenzje/madameds_sas/tesknotaz.htm// http://www.e-teatr.pl/pl/ artykuly/9567.html; Tomasz Miłkowski: Między złem a wolnością// „Trybuna” nr 5911 III 2005// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/10016.html (4 I 2009)200713. Madame de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo,reŜ. Teresa Sawicka, scenografia: Michał Jędrzejewski, kostiumy: PaulinaDrąg, Paulina Raczkowska, Mateusz Mirowski, opieka kostiumograficzna:ElŜbieta Wernio, muz. Bartłomiej Niećko, opieka kompozytorska: ZbigniewKarnecki, obsada: Anna Kieca, Aleksandra Lis, Kalina Hlimi-Pawlukiewicz, ElŜbieta Romanowska, Marta Ścisłowicz, AleksandraGrudzień; Wydziały Zamiejscowe PWST Kraków Wrocław, premiera: 29 I2007Rec. Leszek Karczewski: Balonik za dyplom// „Gazeta Wyborcza” Łódź nr 93 20 IV2007// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/38062.html ; Magdalena Piejko: De Sade odkuchni// „Nowa Siła Krytyczna” 1 II 2007// http://www.eteatr.pl/pl/artykuly/34712.html;(mis) [Małgorzata Matuszewska]: Czy był wcieleniemzła?// „Słowo Polskie - Gazeta Wrocławska” nr 21 25 I 2007// http://www.teatry.art.pl/!recenzje/madameds_zes/cbwz.htm // http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/34432.html(4 I 2009)14. Lincz: Pani Aoi, Wachlarz, Szafa (Aoi-no Ue, Hanjo, Dõjõji), tł. Anna153


Zielińska-Elliot, Henryk Lipszyc, reŜ. Agnieszka Olsten (asystent reŜ.Katarzyna Strączek), scenografia i kostiumy: Joanna Kaczyńska, muz.Marcin i Bartłomiej Oleś, obsada: Dagmara Mrowiec, Ewa Skibińska,Katarzyna Strączek, Bartosz Porczyk, Tomasz Wygoda, Ewa Kamas,Ferdynand Matysik; Teatr Polski Wrocław, Scena na Świebodzkim,premiera: 10 II 2007Rec. Adrian Walkus: W poszukiwaniu sensu i wartości// „Dziennik Teatralny” 23 X2008// http://www.teatry.art.pl/!recenzje/lincz_ols/wpsiw.htm ; Aneta Kyzioł: Lincz jakz Lyncha// „Polityka” nr 49 6 XII 2007// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/48371.html ;Dorota Kowalkowska: Oddychać helem// „Dziennik Teatralny – Warszawa” 7 XII2007// http://www.teatry.art.pl/!recenzje/lincz_ols/ohel.htm ; Ilona Matuszczak: Kiedyrozum śpi, demony budzą się// „Dziennik Teatralny – Wrocław” 23 X 2008//http://www.teatry.art.pl/!recenzje/lincz_ols/krsdb.htm ; Joanna Derkaczew: Jak krwawahollywoodzka rycina// „Gazeta Wyborcza” 2007 nr 40, s. 16// http://www.eteatr.pl/pl/artykuly/35297.html// http://www.teatry.art.pl/!recenzje/lincz_ols/jkhr.htm ;Joanna Muracka: Co dobrego znajdę w „Linczu”?// „Dziennik Teatralny” 30 X 2007//http://www.teatry.art.pl/!recenzje/lincz_ols/cdzw.htm ; Jolanta Kowalska: Teatr nawojennej ścieŜce// „Teatr” nr 4 24 IV 2008// http://www.eteatr.pl/pl/artykuly/54661.html; Justyna Pobiedzińska: Spektakl Zen czyli duchy libido//„Nowa Siła Krytyczna” 12 II 2007// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/35054.html ;Justyna Pobiedzińska: W teatrze moŜna wszystko// „Nowa Siła Krytyczna” 23 III 2007//http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/36874.html ; Katarzyna Czechowska: Skazani na...miłość// „Dziennik Teatralny – Wrocław” 18 III 2008// http://www.teatry.art.pl/!fmk/skaz.htm ; Krzysztof Kucharski: Lincz – z japońskiego na nasze// „Słowo Polskie –Gazeta Wrocławska” nr 36 13 II 2007// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/35174.html ;Leszek Pułka: Parady Mieszkowskiego; czyli miesiące// „Teatr” nr 4 25 IV 2008//http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/54669.html ; Leszek Pułka: śycie demonów//„Dziennik” nr 40 16 II 2007// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/35299.html ; MarcinKościelniak: Miłosne szarady// „Tygodnik Powszechny” 2007 nr 8, s. 17//http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/35456.html ; Marta Bryś: Granice szaleństwa//g-punkt 10 XI 2007// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/46959.html ; Marzena Sadocha,Piotr Rudzki: „Lincz” na strasburskich Premierach// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/40667.html 19 VI 2007; (mis) [Małgorzata Matuszewska]: Uczucie sterem i okrętem//„Słowo Polskie – Gazeta Wrocławska” nr 33 8 II 2007// http://www.eteatr.pl/pl/artykuly/34960.html// http://www.teatry.art.pl/!recenzje/lincz_ols/usio.htm ;Natalia Kopeć: Nie do pary// www.g-punkt.pl 16 II 2007// http://www.eteatr.pl/pl/artykuly/35323.html; Piotr Bogdański: Lincz wg Lyncha// „WiadomościWałbrzyskie” nr 10 13 III 2007// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/36325.html ; Tomasz154


Wysocki: Między dwoma światami// „Gazeta Wyborcza – Wrocław” nr 43 21 II 2007//http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/35520.html ; Tomasz Wysocki: NiedotykalnewyobraŜenie miłości doskonałej// „Gazeta Wyborcza – Wrocław” 20 II 2007//http://www.teatry.art.pl/!recenzje/lincz_ols/nwmd.htm (5 I 2009)15. Szafa (inscenizacja sztuk: Wachlarz, Pani Aoi, Szafa - Hanjo, Aoi-noUe, Dõjõji), tł. Anna Zielińska-Elliot, Henryk Lipszyc, reŜ. Natalia Sołtysik,scenografia: Julia Skrzynecka, muz. Paweł Szymański, obsada: AleksandraBoŜek, Maria Mamona, BłaŜej Wójcik; Teatr Współczesny Wwa, Scena wBaraku, premiera: 29 XII 2007Rec. Agnieszka Michalak: Nigdy u celu// „Dziennik” - Kultura nr 9 14 I 2008//http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/49866.html ; Agnieszka Rataj: Feliksy czytelników//„śycie Warszawy” nr 255, 256// śycie Warszawy onlinehttp://www.zw.com.pl/artykul/26,301808_Wybieramy_Feliksy__Zycia_Warszawy_.html // http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/61582.html ; Agnieszka Rataj: Feliks „śW” dla„Procy”// śycie Warszawy online http://www.zw.com.pl/artykul/303011.html // http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/61710.html ; Bartosz Bator (wywiad z Natalią Sołtysik):Czasami jestem naprawdę okropna// „Dziennik” Warszawa nr 286 8 XII 2008//http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/63464.html ; Jacek Wakar: Najlepsze spektakle wmieście wg Wakara// „Dziennik” nr 232 dodatek Kultura 3 X 2008// http://www.eteatr.pl/pl/artykuly/60281.html; Jacek Wakar: Teatralna hipnoza// „Twój Styl” nr 312 III 2008// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/52617.html ; Jan Czapliński: Z uczuciemo konwencji// „Nowa Siła Krytyczna” 17 I 2008// http://www.eteatr.pl/pl/artykuly/50039.html; Janusz Majcherek: ŁyŜka miodu dla debiutu// „GazetaWyborcza - Stołeczna” 2008 nr 12, s. 7// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/49878.html ;Janusz R. Kowalczyk: Dramat zazdrości w muzeum awangardy// „Rzeczpospolita” nr 34 I 2008// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/49469.html ; Jednoaktówki Yukio Mishimywe Współczesnym// „Dziennik” nr 301 dodatek Warszawa 28 XII 2007// http://www.eteatr.pl/pl/artykuly/49253.html; Julia Rzemek: Destrukcja i miłość// „Rzeczpospolita”28 XII 2007// http://www.teatry.art.pl/!recenzje/szafa_sol/dimi.htm ; JustynaKozłowska: Mishima miłosny// „Teatr” nr 3 23 IV 2008// http://www.eteatr.pl/pl/artykuly/54556.html; Temida Stankiewicz-Podhorecka: Na przekórdyktatowi mody// „Nasz Dziennik” nr 13 16 I 2008// http://www.eteatr.pl/pl/artykuly/49955.html; Tomasz Miłkowski: Demon w szafie// „Przegląd” nr 820 II 2008// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/51668.html ; Tomasz Mościcki:Oszczędne przedstawienie o morderczych namiętnościach// „Dziennik” 2008, nr 5,s. 23 // http://www.teatry.art.pl/!recenzje/szafa_sol/opom.htm// http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/49528.html (4 I 2009)155


* W 2006 roku, polski reŜyser Krzysztof Warlikowski, we współpracy zToneelgroep Amsterdam, wystawił Madame de Sade w Holandii, w Amsterdamie:kostiumy i scenografia: Małgorzata Szczęśniak, oświetlenie: Felice Ross, obsada: BarryAtsma, Marieke Heebink, Hugo Koolshijn, Alwin Pulinckx, Eelco Smits, LeonVoorberg; Teatr Toneelgroep Amsterdam, premiera: 26 II 2006Rec. Aneta Pawlak: Ład w strefie ekscesu// „Teatr” 2006, nr 06, s. 50-53;http://rokgrotowskiego.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=190 ; Joanna Derkaczew:Libertyni w teatrze, czyli rewolucja utracona/ „Gazeta Wyborcza” nr 108 9 maj 2008/ http://wyborcza.pl/2029020,76842,5194890.html / http://www.teatry.art.pl/!felietony/lwtc.htm / http://www.eteatr.pl/pl/artykuly/55155.html/ http://aktorstwo.pwa.edu.pl/?page=publikacja&id=1366 /http://gazeta.teatr.legnica.pl/print.php?news.1097 ; Niziołek Grzegorz: Kilka spojrzeń w lustro/„Didaskalia” 2006, nr 72 / http://www.didaskalia.pl/72_niziolek.htm ; Piotr Gruszczyński: Gry pozorów//„Tygodnik Powszechny” 2006, nr 14, s. 30// http://tygodnik2003-2007.onet.pl/0,1322630,druk.html ;Sławek Jabrzemski: Scenografia światłem (wywiad z Felice Ross)/ http://www.ltt.com.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=30&Itemid=252 (1 VII 2009)Teatr Telewizji:19931. Madame de Sade (Madame de Sade), tł. Stanisław Janicki, Yukio Kudo,reŜ. Andrzej Sapija, scenografia: Tadeusz Kosarewicz (s), Zofia de Ines (k),muz. Aleksander MroŜek, obsada: Joanna Szczepkowska, Zofia Kucówna,Adrianna Biedrzyńska, Teresa Sawicka, Małgorzata Pieczyńska, AnnaSobik; I, produkcja: 1993, premiera: 1 III 1993, kolor, 100` [powtórnaemisja: 2 VII 1993]Rec. Dorota Buchwald: Madame de Sade - Yukio Mishimy// „Antena” 1993, nr 9, s. 3;Hanna Baltyn: Kobiety w cieniu boskiego markiza// „śycie Warszawy” 1993, nr 50dod., s. 12; Madame de Sade// „Antena” 1993, nr 31, s. 1819972. Adamaszkowy bębenek (Aya no tsuzumi), tł. Anna Zielińska-Elliot, reŜ.Andrzej Wajda, realizacja TV: Stanisław Zajączkowski, scenografia i156


kostiumy: Krystyna Zachwatowicz, muz. Stanisław Radwan, obsada: BeataFudalej, Andrzej Hudziak, Anna Polony, Ewa Kolasińska, Marek Kalita,Piotr Skiba, Aleksander Fabisiak; Pro Arte, produkcja: 1996, premiera: 13III 1997, kolor, 33`Rec. Film Polski: internetowa baza filmu polskiegohttp://www.filmpolski.pl/fp/index.php/521035 ; TVP Teatr Telewizji http://ww6.tvp.pl/View?Cat=6660&id=331051 (6 I 2009)3. Mishima: trzy jednoaktówki: Wachlarz, Szafa, Pani Aoi (: Hanjo, Dõjõji,Aoi-no Ue), tł. Anna Zielińska-Elliot, Henryk Lipszyc, reŜ. Andrzej Wajda,realizacja TV: Stanisław Zajączkowski, scenografia i kostiumy: KrystynaZachwatowicz, muz. Stanisław Radwan, obsada: Wachlarz – Anna Polony,Beata Fudalej, Artur Dziurman, Szafa – Jan Peszek, Beata Fudalej, PiotrSkiba, Ewa Kolasińska, Stefan Szramel, Aleksander Fabisiak, Marek Kalita,Pani Aoi – Anna Polony, Anna Fudalej, Artur Dziurman, Ewa Kolasińska;Pro Arte, produkcja: 1996, premiera: 1 VI 1997, kolor, 80`Rec. TVP Teatr Telewizji http://ww6.tvp.pl/View?Cat=6660&id=331525 (6 I 2009)Słuchowiska: 3 19671. Wachlarz (Hanjo), adapt. A. Gostyńska, reŜ. Tadeusz Łomnicki; III, 29IX 1967, 30` (adaptacja radiowa dramatu)19702. Wachlarz (Hanjo), reŜ. Tadeusz Łomnicki; III, 28 X 1970, 30` (adaptacjaradiowa dramatu)19763. Pani Aoi (Aoi-no Ue), tł. Henryk Lipszyc, reŜ. Stanisława Grotowska; III,22 II 1976, 30` (adaptacja radiowa dramatu)3 Opisy pochodzą z Polskiej Bibliografii Literackiej wydanej w formie kodeksu, za wyjątkiem roku1991 – gdzie zaczerpnięto opis ze strony internetowej PBL http://pbl.ibl.poznan.pl/dostep/index.php?s=d_biezacy&f=zapisy_szczeg&p_zapis=122215 (27 VI 2009)157


19774. Pani Aoi (Aoi-no Ue), tł. Henryk Lipszyc, reŜ. Stanisława Grotowska; III,22 I 1977, 30` (adaptacja radiowa dramatu)19785. Pani Aoi (Aoi-no Ue), tł. Henryk Lipszyc, reŜ. Stanisława Grotowska; III,28 X 1978, 31` (adaptacja radiowa dramatu)19916. Pani Aoi (Aoi-no Ue), tł. Tadeusz Lipszyc, reŜ. Stanisława Grotowska;III, 12 X 1991, 60` (adaptacja radiowa dramatu)158


Wykaz skrótówadapt.- adaptacjaang. - angielskiBN - Biblioteka Narodowacm - centymetry/-ówcz.-b. - czarno białefr. - francuskifragm.- fragment/-ygraf. - grafika/-czneil. - ilustracja/-cjejęz. - język/-uim. - imieniamuz. - muzyka/-czneniem. - niemieckinot. - notatka/-kąnr - numerok. - okołooprac.- opracowanieoryg. - oryginał/-upopr. - poprawioneportr. - portret/-yposł. - posłowiePWN - Państwowe WydawnictwoNaukowe (Wydawnictwo Naukowe PWN)r. - rokrec. - recenzja/-zjered. - redakcja/-cjąreŜ. - reŜyseriarys. - rysunek/-kis. - strona/-yscen. - scenariuszstreszcz. - streszczeniet. - tom/-ytł. - tłumaczenieTVP - Telewizja Polskatyt. - tytułwyd. - wydawnictwo/wydaniewypow. - wypowiedź/-dziz. - zeszyt159


Indeks tytułowy utworów Mishimy YukioW indeksie wymieniono tytuły utworów Mishimy Yukio, występujących wniniejszej pracy. Zastosowano układ alfabetyczny – względem tytułów polskichtłumaczeń. Tytuły oryginałów podano według transkrypcji Hepburna. W opisiegatunków zastosowano skróty: p – powieść lub nowela, o – opowiadanie, e – esej lubpublicystyka, s – scenariusz filmowy, szt – sztuka dramatyczna. W rubryce Rok,podano rok pierwszej publikacji utworu bądź, gdy utwór był wystawiony przed jegopublikacją, rok pierwszej realizacji scenicznej lub medialnej. Na końcu podano strony,na których dany utwór występuje w bibliografii niniejszej pracy.Polski tytuł: Transkrypcja: Gatunek Rok: Strony:Adamaszkowy bębenek Aya no tsuzumi nõ 1951 149,151,156Ballada o miłości Shiosai p 1954 127, 128Boks Bokushingu słuchow. 1954Bon dia, seniora Bon dia, seniora operetka 1954Brytanik Buritanikyusu shingeki 1957Chryzantema dziesiątego dnia Tõka no kiku shingeki 1961Cytra radości Yorokobi no koto shingeki 1964Czarna Jaszczurka Kurotokage shingeki 1961Dawno po miłości (Komachi istupa; Pani Aoi; Wachlarz)Long After Love (Sotoba Komachi;Aoi-no Ue; Hanjo)szt 1971Dom Kyõko Kyõko no ie p 1958 129Dom w ogniu Kataku shingeki 1948Drzewo Tropików Nettaiju shingeki 1960 130,152Dzień dobry, Pani Bon dia, seniora operetka 1954DŜentelmen Shinshi pantom. 1952„Epitafium dla podróŜy” 129160


Fontanny w deszczu Ame no naka no funsui o 1965 131Galopujący koń (II tomPłodne morze)Honba (II tom Hõjõ no umi)II tom 1967tetralogiiGłosy umarłych bohaterów Eirei no koe p 1966Gniazdo termitów Shiroari no su shingeki 1955Irys Ayame shingeki 1948Jedwab i wnikliwość Kinu to meisatsu p 1964Jesteś piękna Sotoba komachi nõ 149Kapłan świątyni Shiga i jegomiłośćShigadera shõnin no koi o 1954 129Kara róŜ Barakei albumfotograf.1963Kobieta zesłana z nieba Toketa tennyo dramatmuzycz.1954Kobiet nie da się okupować Onna wa senryõ sarenai shingeki 1959Komachi i stupa Sotoba Komachi nõ 1952Kult Bóstwa Klęski Majin raihai shingeki 1950Las w pełni kwiecia Hanazakari-no mori o 1941Las w pełnym rozkwicie Hanazakari-no mori o 1941Latarnia morska Tõdai shingeki 1949„List otwarty” do przyjaciółBungaku-zazBungaku-za shokun e no „kõkaijõ” e 1963Madame de SadeMadame de Sade (Sado kõshakufujin)shingeki 1965 128,131,149,150,151,152,153,156Magiczna poduszka zprowincji KantanKantan nõ 1950Męczeństwo św. Sebastiana Sei Sebasuchan no junkyõ shingeki 1965Mędrcy ze Wschodu Higashi no hakasetachi shingeki 1939161


Miłosna sieć sprzedawcysardynekIwashiuri koi no hikiami kabuki 1954Miłość i śmierć Yũkoku o, s 1960 128Miłość Wielkiego Kapłanaświątyni ShigaShigadera shõnin no koi o 1954 131Miranda Miranda balet 1968Młodzi! Przebudźcie się! Wakodo yo, yomigaere shingeki 1954Mój przyjaciel Hitler Wagatomo Hittorã shingeki 1968 131Na holu Gogo no eikõ p 1963Na uwięzi Gogo no eikõ p 1963 127Niedziela Nichiyõbi o 1950 127, 131Niepokoje miłości Ai no fuan shingeki 1949Niobe Niobe shingeki 1949O marynarzu, który zdradziłmorzeOpowieści tysiąca i jednejnocyGogo no eikõ p 1963 127Arabian naito shingeki 1966Orfeusz Orufe szt 1956Pani Aoi Aoi no Ue nõ 1954 128,130,151,153,155,157,158Papierosy Tabako o 1946Patriotyzm Yũkoku o, s 1960 127Pawie Kujaku o 1960 128Pawilon Ryczącego Jelenia Rokumeikan shingeki 1956 130, 131Pawilon Świtu (III tomPłodne morze)Akatsuki no tera (III tom Hõjõ noumi)III tom 1968tetralogiiPerła Shinjũ o 1963 131Piekieł wizerunek niezwykły Jigoku hen kabuki 1953162


Pięć oznak utraty boskości(IV tom Płodne morze)Tennin gosui (IV tom Hõjõ no umi)IV tom 1970tetralogiiPiękna śmierć e 129Płodne morze (Wiosennyśnieg; Galopujący koń;Pawilon Świtu; Pięć oznakutraty boskości)Hõjõ no umi (Haru no yuki; Honba;Akatsuki no tera; Tennin gosui)tetralogia 1965-70Poranna azalia Asa no tsutsuji shingeki 1957Porównanie wdzięków, czylimłoda wielbicielka utworówChikamatsuHade kurabe Chikamatsu musume kabuki 1951Powitanie statku Fune no aisatsu monolog 1955Pragnienie miłości Ai-no kawaki p 1950Proserpina Puroserubĩna shingeki 1962Przejść przez wszystkie mosty Hashizukushi o 1956 131Przywołujące dusze zmarłychkadzidło z okresu MuromachiMuromachi hangonkõkabukiRequiem dla księcia Genji Genji kuyõ nõ 1962Rosa na kwiecie chińskiejróŜy: Kronika rodu ÕuchiRosa na lotosach, czylizapiski z Ŝycia rodu ÕuchiFuyõ no tsuyu – Õuchi jikki kabuki 1955Fuyõ no tsuyu – Õuchi jikki kabuki 1955RóŜa i pirat Bara to kaizoku shingeki 1958Ruy Blas Ryui Burasu shingeki 1966Salome Sarome shingeki 1960Siedem kluczy miłosnych Koi ni wa nanatsu no kagi ga aru rewia 1955Słonecznik nocy Yoru no himawari shingeki 1953Słońce i stal Taiyõ to tetsu e 1965-68Smaczna trucizna Busu szt 1971Spotkanie z lisem, czylichryzantema przed świtemKonkai kiku no ariake kabuki 1944163


Staw, który lubi rozwiązywaćpasy dziewczątMusume gonomi obitori ike kabuki 1958Szafa Dõjõji nõ 151,153,155,157Szczaw Sukambo o 1938Ślepiec Yoroboshi nõ 1960Śmierć w środku lata Manatsu no shi o 1952 130, 131Świątynia Dõjõji nõ 1957Święta Seijo shingeki 1949Taras trędowatego króla Raiõ no tereasu shingeki 1969Toska Tosuka shingeki 1963Trzy podstawowe kolory Sangenshoku shingeki 1955Umiłowanie ojczyzny Yũkoku o, s 1960 128, 131Upadek rodu Suzaku Suzaku ke no metsubõ shingeki 1967Wachlarz Hanjo nõ 1955 127,129,149,151,153,155,157Wielkie przeszkody Daishõgai shingeki 1956Wiosenny śnieg (I tom Płodnemorze)Haru no yuki (I tom Hõjõ no umi)I tom 1965tetralogiiWprowadzenie do Hagakure Hagakure nyumon e 130Wyznania maski Kamen no kokuhaku p 1949Wyznanie maski Kamen no kokuhaku p 1949 130Yuya Yuya nõ,kabuki1955Za darmo najdroŜej Tada hodo takai mono wa nai shingeki 1952Zadziwiająca historia, czylisierp księŜycaChinsetsu yumiharizuki kabuki 1969164


Zakazane kolory Kinjiki p 1951Zbiór współczesnychdramatów nõKindai nõgakushũ zbiór nõ 1956Zimny płomień Onnagata o 1957 131Złodzieje Tõzoku p 1948Złota pagoda Kinkakuji p 1956 129Znikający Ŝagiel miłości Koi no hokage szt 1964śeglarz, który utracił łaskimorzaśyć i umrzeć pięknie: Kodekssamuraja wobec cywilizacjizachoduGogo no eikõ p 1963e 129165


Słowniczek terminów japońskich– bunraku – teatr lalkowy, jeden z trzech głównych rodzajów tradycyjnego teatrujapońskiego (obok nõ i kabuki); wywodzi się z ustnych opowieści o bohaterach i waŜnychwydarzeniach, do których w XVII wieku dodano proste lalki animujące bohaterów; opróczanimatorów lalek, w bunraku występują narratorzy, którzy opowiadają historię oraznaśladują róŜne dźwięki otoczenia; kaŜda lalka jest najczęściej animowana przez trzechmęŜczyzn, ubranych całkowicie na czarno i częściowo zakrytych drewnianym płotem nadktórym pojawiają się lalki (najwaŜniejszy porusza głową i prawą ręką, drugi lewą ręką atrzeci nogami, najwaŜniejszy symbolizuje rozum, drugi – uczuciowość, a trzeci - biologię);lalki często mają ruchome szczęki, brwi lub oczy; tematy bunraku dzielą się na historyczne iwspółczesne, mają zazwyczaj 5 lub 3 akty. 125. Przedstawienie bunraku.Źródło: http://cache.eb.com/eb/image?id=61065&rendTypeId=4 (3 VIII 2009)– bushi – słowo z epoki Nara (710-784), składające się z dwóch wyrazów: bu –oznaczającego walkę, to co wojenne i wojskowe, oraz shi – oznaczającego słuŜącegoczłowieka (samuraja); tak więc bushi oznacza człowieka słuŜącego walce, w armii,wojownika, a od wykształcenia się w Japonii społecznej klasy rycerskiej w XVI w., oznaczarycerza (w feudalnej Japonii klasy społeczne opisywano czteroznakowym złoŜeniem: shinõ-kõ-shõ,gdzie kolejne niŜsze warstwy znaczą: rycerze-chłopi-rzemieślnicy-kupcy); bushicharakteryzowała bezgraniczna lojalność feudalnemu seniorowi, determinacja i gotowośćpoświęcenia własnego Ŝycia dla pana, honoru i ojczyzny; zgodnie z zasadą „Uprawiajsztukę pokoju lewą ręką, zaś sztukę wojny prawą”, bushi prócz sztuk walki mieczem,1 Pięć wcieleń kobiety w teatrze nõ. Warszawa 1993 s. 7-40.166


włócznią i wręcz, łucznictwa i jazdy konnej, ćwiczyli się równieŜ w kaligrafii, literaturzeklasycznej i poezji, matematyce, medycynie oraz muzyce 2 ; klasa bushi została rozwiązanana początku ery Meiji (1868-1912). 3– Bushidõ – kodeks etyczno-filozoficzny rycerzy japońskich czyli bushi; słowo bushioznacza wojownika lub rycerza, zaś do (dõ) – drogę czy kodeks, tak więc dosłownieBushido znaczy: Droga/Kodeks wojownika/rycerza; Bushido nigdy nie zostało spisane ifunkcjonowało jako maksymy, poetyckie złote myśli i przypowieści (wymaganie od bushideklaracji pisemnej, było dla niego obrazą, gdyŜ jednym z głównych jego przymiotów byłasłowność – np. umowy handlowe z kupcami bushi zawierali ustnie, stąd nie istniałakonieczność formowania Kodeksu rycerskiego na piśmie); Bushido nabrało znaczeniakluczowego podczas shogunatu Tokugawa, gdy wyodrębniła się społeczna klasa rycerska,apogeum znaczenia Bushido przypadło na XVII w., zaś dosłowne traktowanie tego kodeksuzanikło wraz z edyktem Meiji z 1872 r., zakazującego noszenia mieczy, choć idee zBushido wykorzystywano potem w Armii Cesarskiej do końca II wojny światowej, a wpowojennej Japonii wybiórczo przejęły je korporacje i Yakuza (mafia japońska); próbamispisania i opisania Bushido są dzieła: Hagakure (Schowany wśród liści) YamamotoTsunetomo z początku XVIII w. oraz Bushido: dusza Japonii Nitobe Inazo z 1900 r. (choćzalecenia Bushido obecne są w wielu innych publikacjach, np. w Gorin-no sho (KsiędzePięciu Kręgów) Miyamoto Musashi); Bushido nakazywało przede wszystkim: bezwzględnąlojalność względem feudalnego pana i zwierzchników, honorowe postępowanie,prawdomówność i dotrzymywanie danego słowa, odwagę i pogardę dla głodu, trudów orazśmierci, pogardę dla dóbr materialnych, wspaniałomyślność, litość, uprzejmość orazsprawiedliwość, a takŜe seppuku w określonych sytuacjach; trzeba jednak zaznaczyć Ŝe towysokie osiągnięcie etyczne jakim było Bushido, nie zawsze było przestrzegane i ponadtobyło narzędziem do podporządkowywania sobie wasali, Ŝeby np. nie kwestionowalirozkazów, nie przyjmowali łapówek czy teŜ aby nie pozostawali przy Ŝyciu gdy to byłobyniewygodne dla suzerena. 42 W niektórych szkołach i okresach, bushi uczyli się równieŜ: budowy fortyfikacji, pływania w zbroi,obsługi broni palnej, strategii, a takŜe: etykiety, obrzędów religijnych, astronomii, polowania,ceremonii herbacianej, prawa, retoryki, polityki, astrologii i wróŜenia.3 A. J. Bryant: Samuraje. 1989 s. 3; O. Ratti, A. Westbrook: Sekrety samurajów. Bydgoszcz 1997s. 18-21, 61-83, 377-381; J. Szymankiewicz: Samuraje. Pochodzenie, obyczaje, sztuki walki.Warszawa 1997 s. 7-17.4 I. Nitobe: Bushido. Dusza Japonii. Bydgoszcz 2001; Estetyka japońska. T. 3: Estetyka Ŝycia i pięknoumierania. Antologia. Kraków 2005 s. 109-182 (Piękno umierania: Bushidõ); M. Miyamoto: Gorinnosho. Księga pięciu kręgów. Bydgoszcz 2001 s. 19-111; J. Szymankiewicz: Samuraje... s. 13-22;O. Ratti, A. Westbrook: Sekrety samurajów... s. 52, 69.167


– daymio / dajmio/ daimyõ – japoński magnat, ksiąŜę, dziedzic na prawie lennymposiadający dochód co najmniej 10 000 koku ryŜu (koku to jednostka wynosząca 184,6litra); nazwa składa się z wyrazów: daj oznaczającego „wielki” i mio oznaczającego „imię”,więc dosłownie znaczy „wielkie imię”; daymio był władcą bushi i podległym hatamoto –wielkich magnatów, którzy słuŜyli bezpośrednio siogunowi, zaś pomniejsi daymio zwali sięsziomio. 5– gejsza / geisha – termin z XVI w., składający się ze słów: gei czyli „sztuka”, i sha czyli„osoba”, oznaczający dosłownie: osobę zajmująca się sztuką, artystę; zamiennie uŜywa sięterminu geiko, który oznacza: kobietę zajmującą się sztuką; początkowo gejsze byłyasystentkami bogatych kurtyzan w dzielnicy Yoshiwara (dzielnicy rozkoszy w Edo), którezabawiały ich klientów śpiewem i tańcem; następnie stały się autonomicznymi„hostessami”, zabawiającymi męŜczyzn sztuką i rozmową, oraz niekiedy usługamiseksualnymi (zazwyczaj gejsza posiadała jednego stałego opiekuna – sponsora, który miałprawa do jej wdzięków, a innych męŜczyzn zabawiała jedynie sztuką i konwersacją podczasprzyjęć); dziewczynki były przyuczane do zawodu gejszy od wieku kilku lat, początkowozostając asystentkami geiko i pobierając przez kilka lat nauki; były szkolone w: ładnymporuszaniu się, wykwintnym wysławianiu, tańcu, śpiewie, ceremonii parzenia herbaty,ikebanie (układaniu kwiatów), grze na klasycznych instrumentach, poezji oraz stosowaniumakijaŜu; kandydatki na gejsze mieszkały w domu gejsz, i o ile opanowały powyŜsze sztukioraz wyrastały na zgrabne kobiety, mogły przystąpić do egzaminów kwalifikacyjnych; rolagejsz na przyjęciach polegała głównie na usługiwaniu gościom i spełnianiu ich Ŝyczeńzanim zostałyby wypowiedziane (np. dolewaniu sake czy herbaty, podpalaniu papierosów,deklamowaniu poezji) – na przyjęciu, kaŜdemu męŜczyźnie jest przypisana jedna gejszaktóra się nim zajmuje; obecnie liczba gejsz wynosi ok. 30 tysięcy, jest to o wiele mniej niŜza czasów bushi, ale nadal są one nieodzowne na wszystkich waŜnych przyjęciachpaństwowych czy korporacyjnych, przy wizycie kaŜdego waŜnego zagranicznego gościaczy podczas podpisywania kaŜdego waŜnego kontraktu. 65 O. Ratti i A. Westbrook: Sekrety samurajów... s. 43-60; A. J. Bryant: Samuraje... s. 6; W.Sieroszewski: Miłość samuraja. Warszawa 1990 s. 73.6 J. Rubach-Kuczewska: śycie po japońsku. Warszawa 1983 s. 223-236; o gejszach z Yoshiwaryopowiada powieść: W. Sieroszewski: Miłość samuraja...168


26. Gejsze w tradycyjnym stroju (kimonie i obi), uczesaniu (włosami spiętymi u góryszpilkami) i makijaŜu (z wybielonymi twarzami).Źródło: http://www.telegraph.co.uk/telegraph/multimedia/archive/00682/geisha404_682061c.jpg(3 VIII 2009)– harakiri – dosłownie: „cięcie brzucha” (hara znaczy „brzuch”, zaś kiri – „cięcie”);literatura i filmy zachodnie rozpropagowały to błędne określenie na obrzęd seppuku, aJapończyk jedynie z wielką pogardą mógłby nazwać samobójstwo przez otwarcie sobiebronią białą brzucha słowem harakiri, jak mówi prof. A. Tomczyk: „Harakiri to moŜnazrobić rybie, jak się ją patroszy” (np. film Kobayashi Masaki pt.: „Seppuku” z 1962 r., naZachodzie został rozpowszechniony pt.: „Harakiri”, co jest totalnym wypaczeniem). 7– kabuki - jeden z trzech głównych rodzajów tradycyjnego teatru japońskiego (obok nõ ibunraku); nazwa kabuki wywodzi się od słowa kabuku, oznaczającego zachowanieodbiegające od normy, niestosowne, draŜniące mizdrzenie się i kokieterię; teatr kabuki jestskupiony na erotyce i niepokojącym dziwactwie, dziwnym zachowaniu na pograniczurealizmu, kpiny oraz erotycznej prowokacji; wywodzi się z tańca kobiety, nazywającej samąsiebie „kapłanką ze świątyni Izumo” (Izumo-no Okuni), która w 1603 r. z partneremodegrała w Kioto kurtyzanę wabiącą klientów; licznie pojawili się następcy Okuni, a zupływem czasu typ przedstawienia został skodyfikowany i powstał rodzaj teatru o nazwiekabuki; w 1629 r. shogun zakazał występowania w takich przedstawieniach kobietom, abyzachować normy moralne dotyczące sfery seksualnej, więc aktorami odgrywającymiwszystkie role zostali męŜczyźni (powstał specjalista od grania ról kobiecych - onnagata);kabuki zawdzięcza sukces temu, Ŝe bohaterowie byli prowokujący i łamali obowiązującenormy moralne zaś sztuki opowiadały o tym, czym widzowie Ŝyli na co dzień (połączenie7 I. Nitobe: Bushido... s. 70-81; A. J. Bryant: Samuraje... s. 6; J. Szymankiewicz: Samuraje... s. 21-22.169


erotyki z moŜliwością identyfikowania się z bohaterem), stąd ten typ teatru jest uznawanyza dramat mieszczański; w kabuki zastosowano akompaniament muzyczny fletówpoprzecznych, bębenków i lutni; cechą charakterystyczną są równieŜ kurtyny: zaciąganaoraz spadająca przy nagłej zmianie obrazu, a takŜe olśniewające kostiumy, taniec i śpiewnarratora; bohaterami kabuki stali się zwykli ludzie, męŜczyźni i kobiety (grane przezonnagata), w róŜnym wieku; tematyką były głównie wydarzenia współczesne, np. konfliktpomiędzy obowiązkiem a honorem lub nieszczęśliwa miłość zakończona shinju (wspólnymsamobójstwem kochanków), na początku XX w. wprowadzono tematy polityczne. 827. Scena teatru kabuki.Źródło: http://aroundthesphere.files.wordpress.com/2009/05/kabuki1.jpg (3 VIII 2009)– kaishaku – sekundant przy seppuku, który po wbiciu sobie w brzuch i przeciągnięciu wbok (czy w górę) ostrza przez samobójcę, ścinał mu głowę (ewentualnie dobijał samobójcęstrzałem z broni palnej – popularne w Armii Cesarskiej); był najczęściej przyjacielem lub/ipodwładnym samobójcy, niekiedy był ustanawiany z urzędu, gdy seppuku było wyznaczonąkarą (która z racji swojej wzniosłości i tak była przywilejem); kaishaku powinien odczekaćaŜ samobójca wbije sobie ostrze w brzuch i go otworzy, dekapitować go jednym ciosem i totak aby głowa się nie potoczyła na podobieństwo piłki. 9– kamikaze / kamikadze – wyraz kami znaczy „bóg”, kaze znaczy „wiatr”, więc dosłowneznaczenie to: Boski Wiatr; jest to określenie japońskich formacji samobójczych walczącychpodczas II wojny światowej; nazwa nawiązuje do wydarzeń z średniowiecza, kiedy todwukrotnie potęŜne tajfuny zniszczyły płynącą do Japonii mongolską flotę inwazyjną –wówczas uratowanie przed najazdem przypisano bogom i nazwano zesłane przez nichtajfuny Kamikadze; 15 października 1944 r. kontradmirał Arima Masatumi nakierował swójbombowiec na lotniskowiec amerykański i wbił się pod jego pokład wywołując eksplozję;8 Pięć wcieleń kobiety w teatrze... s. 7-40.9 I. Nitobe: Bushido... s. 70-81; J. Szymankiewicz: Samuraje... s. 22; O. Ratti i A. Westbrook: Sekretysamurajów... s. 71.170


zainspirowani tym wydarzeniem dowódcy cesarscy, poszukując nowej skutecznej taktyki wobliczu zagroŜenia klęską, stworzyli korpus kamikadze o pełnej nazwie Shinpũ tokubetsukõgekitaj (Specjalny Korpus Uderzeniowy Boski Wiatr); licznie wstępujący do niegoochotnicy, zasiadali za sterami myśliwców, bombowców i latających bomb (ohka, oka),którymi starali się trafić w amerykańskie okręty na Pacyfiku; w 1944 r. stworzono teŜ inneoddziały samobójcze – Ŝywe torpedy o nazwie kaiten, czyli: ta, który wstrząsa niebem –jednoosobowe pojazdy podwodne do ataków samobójczych; powstanie tych samobójczychbroni było całkowicie niezrozumiałe przez ludzi Zachodu, przez co uznawano je zabarbarzyńskie i jednocześnie odczuwano przed nimi przeraŜenie, jednak dla Japończyków,gotowych bez wahania poświęcić swoje Ŝycie dla ojczyzny i niezdolnych do akceptacjiprzegranej czy niewoli, formacje te były zgodne z tradycjami i godne podziwu orazszacunku (za barbarzyńską, tchórzliwą i niehonorową uwaŜali zaś oni zgodę na jenieckąniewolę); jednak przyczyny powstania Kamikadze były głównie natury ekonomicznej –brakowało juŜ w Japonii wyszkolonych pilotów, surowców, amunicji oraz paliwa. 10– kendo – dosłownie: droga miecza - ken znaczy „miecz”, do (dõ) znaczy „droga”; sztukawalki bambusowymi mieczami (bokenami), wywodząca się od szermierki japońskichsamurajów (początkowo drewniane miecze słuŜyły bushi do treningów); podstawąfilozoficzno-etyczną kendo jest Bushido; cechami charakterystycznymi tej sztuki walki są:strój – granatowy lub czarny, nawiązujący do ubioru bushi, z charakterystycznymiochraniaczami na głowę, tors, genitalia i dłonie, oraz brak oznakowania stopniauczniowskiego czy mistrzowskiego (np. w karate i judo oznakowaniami stopni są kolorypasów); obecnie kendo jest uprawiane jako sport przez ok. 5 mln ludzi i posiada własnemistrzostwa świata oraz Europy. 1110 Zmierzch samurajów. Warszawa 1989 s. 42-53; Boski Wiatr. Japońskie formacje kamikaze w IIwojnie światowej. Gdańsk 2009; wspomnienia pilota kamikadze: S. Sakai: Saumraj. Lublin 1994;fabularny film historyczny: Kamikaze, reŜ. Taku Shinjo, Japonia 2007.11 St. Tokarski: Sztuki walki. Ruchome formy ekspresji filozofii Wschodu. Szczecin 1989 s. 53-75; J.Miłkowski: Sztuki i sporty walki Dalekiego Wschodu. Warszawa 1987 s. 28-49.171


28. Walka kendo na 54. Mistrzostwach Japonii w 2006 r.Źródło: http://www.kendo-fik.org/english-page/phot-jif/54th-All-Japan-Kendo-Champ2006-2.jpg(3 VII 2009)– kyõgen – dosłownie: szalone słowa; krótkie interludium wykonywane zawsze pomiędzysztukami nõ, na tej samej scenie, o charakterze farsy; ma na celu rozluźnienie i rozbawieniewidza, pomiędzy wzniosłymi, tragicznymi i metafizycznymi przedstawieniami nõ; pierwszyzbiór tekstów kyõgen pt. „Kyõgenki” pochodzi dopiero z 1660 r., gdyŜ ten rodzaj sztukzawsze uchodził za podrzędny; humor kyõgen koncentrował się na satyrze społecznej,wyśmiewaniu czy ironizowaniu z feudalnego pana, mnicha-ascety, Ŝony sąsiada, siebiesamego, zwierząt i zabobonów; masek w kyõgen uŜywa się wyłącznie jako wizerunkówzwierząt lub istot nadprzyrodzonych; podobnie jak w nõ – rzemiosło aktorskie jest tuprzekazywane systemem pokoleniowym. 12– Meiji / MejdŜi – dosłownie: Światłe rządy; pośmiertna nazwa 112-stego cesarza JaponiiMutsuhito (1852-1912) oraz nazwa epoki jego rządów (1868-1912) i rewolucji orazrestauracji które się wówczas odbyły; w okresie tym odsunięto od władzy rządy feudalneszogunów, przywrócono władzę cesarzowi, zlikwidowano kastę bushi, rozpoczętodynamiczny rozwój kraju na wzór zachodni oraz dąŜono do uzyskania przez Japonię silnejpozycji w Azji; rewolucję tą zapoczątkowała eskadra amerykańskich okrętów poddowództwem komandora M.C. Perry'ego, który w 1854 r. zaszantaŜował władze japońskie,Ŝe jeśli nie zakończą izolacji kraju i nie otworzą portów dla statków z USA, zniszczy z działnadbrzeŜne miasta; aby przystosować kraj, Cesarz zlikwidował feudalizm oraz zakazałnoszenia mieczy a z bushi próbował uczynić urzędników, przedsiębiorców i kupców, cozaowocowało walkami wewnętrznymi, w których zasłynęli ostatni samuraje szoguna –Shinsengumi (Grupa Nowych Wybranych); w erze Meiji Japonia szybko dorównała12 Pięć wcieleń kobiety w teatrze... s. 7-40.172


mocarstwom zachodnim pod względem technicznym, militarnym i ekonomicznym,rozpoczęła teŜ swoją ekspansję na kontynent Azji wschodniej, aby pozyskać surowce dlaprzemysłu, tocząc wojny z Chinami, Koreą i Rosją. 13– nõ – najstarszy z trzech głównych rodzajów tradycyjnego teatru japońskiego (pozostałe tobunraku i kabuki); wywodzi się z tańców obrzędowych, związanych z kultem agrarnymoraz szamanizmem, wg legendy pochodzi od tańca orgiastycznego bogini Ama-no UzumenoMikoto; współczesny teatr nõ powstał w XV w. i charakteryzuje się tym, Ŝe ukazujewydarzenia odległe, nadnaturalne lub pochodzące z fantazji sennych, bohaterami sztuk nõsą duchy, demony, bóstwa, herosi i postacie literackie, aktorami zaś są tancerze, często wmaskach, którzy śpiewają lub recytują poezję, przy dźwiękach klasycznej muzyki i chórulub postaci drugorzędnych; bohaterowie są albo ucieleśnieniem mocy wyŜszej,pozaludzkiej, albo są ludźmi przeŜywającymi niezwykłe uniesienia uczuciowe (miłość,gniew, zazdrość, szaleństwo, tęsknota); tekstem dramatu jest epizod zaczerpnięty zliteratury pięknej, legendy lub historii Japonii albo Chin; zamiast ukazywania konfliktu, jakw teatrze zachodnim, nõ pokazuje intensywne uczucia bohatera poprzez taniec, śpiew,maskę, ubiór i muzykę, dramat nie rozgrywa się pomiędzy postaciami ale w nich;akompaniament muzyczny jest grany na flecie poprzecznym lub/i jakimś rodzaju bębna, zaśchór liczy 8-10 osób, którymi zazwyczaj są wszyscy aktorzy danej sztuki poza głównymibohaterami; główni bohaterowie prawie zawsze występują w masce rzeźbionej w drewnie,która jest zmieniana na inną jedynie przy zmianie osobowości lub postaci cielesnejbohatera; aktorami nõ są męŜczyźni, zazwyczaj naleŜący do wielopokoleniowych rodówaktorskich (podczas amerykanizacji bez powodzenia wprowadzono do nõ aktorki);określone maski, kolory, ubiory oraz gesty, mają w nõ charakter metaforyczny,ukształtowany przez wielowiekową tradycję. 1413 W. Wowczuk: Japonia. Nihon. Warszawa 1978 s. 20-26; J. Miłkowski: Sztuki i sporty walki... s. 17;R. Hillsborough: Shinsengumi. Ostatni wojownicy szoguna. Warszawa 2007.14 Pięć wcieleń kobiety w teatrze... s. 7-40, 62-68.173


29. Onnagata w sztuce nõ, z charakterystyczną maską. Źródło:http://1.bp.blogspot.com/_hN_qnBpQih4/SjErkatgZtI/AAAAAAAAAgA/Cd1doI6bA3Q/s400/Masato+z+listu.com (3 VIII 2009)– sake – inaczej: nihonshu, dosłownie: japoński alkohol; wino wytworzone poprzezfermentację ryŜu skaŜonego pleśnią grzyba kropidlaka (kõji), posiadające od czternastu dodwudziestu procent alkoholu; błędem jest nazywanie sake wódką, gdyŜ jej procesprodukcyjny przypomina waŜenie piwa na droŜdŜach i jest produkowana bez procesudestylacji; w Japonii terminem sake często określa się w ogóle napój alkoholowy – np.róŜne piwa i wina musujące; tradycyjnie sake podawane jest na ciepło (w temperaturze do50 st. C), nalewane z dzbanka bez ucha do małych wąskich czarek; jest równieŜ dodawanedla smaku do potraw. 15– samuraj – termin pochodzący od starodawnego słowa saburau, oznaczającego: „słuŜyć”;określa się nim wszelkich słuŜących, zarówno w armii jak i poza nią, np. w słuŜbiedomowej; z tego powodu uŜywanie słowa samuraj na określenie członka klasyśredniowiecznych rycerzy japońskich jest błędne – choć słowo jest bardzo popularne wliteraturze zachodniej, obejmuje inny zakres znaczeniowy. 1615 I. Kordzińska-Nawrocka: Japońska kultura kulinarna. Warszawa 2008 s. 224.16 A. J. Bryant : Samuraje.... s. 3; O. Ratti, A. Westbrook: Sekrety samurajów... s. 61-62;J. Szymankiewicz: Samuraje... s. 7-9.174


– seppuku – obrzęd popełniania samobójstwa poprzez otwarcie sobie brzucha mieczem lubsztyletem, uznawany za bardzo doniosły i zarezerwowany dla męŜczyzn z klasy bushi(kobiety z tej klasy zwyczajowo wbijały sobie sztylet w serce); obrzęd pochodzi zobyczajów Ajnów (ludu z Sachalinu i Hokkaido) i wynika z tradycji przypisywaniapołoŜenia uczuć i rozumu w brzuchu; rozpowszechniony w XII w.; samobójcy, o ile tomoŜliwe, towarzyszył kaishaku – sekundant, który dekapitował popełniającego seppuku,gdyŜ rozcięcie brzucha nie powoduje zgonu; gdy brakło kaishaku, bushi musiał porozpruciu trzewi podciąć sobie tętnice (najlepiej szyjne); seppuku dokonywano: gdy sięprzegrało czy zostało wziętym do niewoli, gdy straciło się swego pana, gdy nie dopełniłosię obowiązku, nie dotrzymało danego słowa, nie wykonało rozkazu (sokotsu-shi), gdypałało się nienawiścią nie mogącą znaleźć Ŝadnego innego ujścia (munen-bara), gdypróbowało się zaznaczyć iŜ jest się niesprawiedliwie traktowanym lub aby skłonić pana dozmiany decyzji (kanshi), gdy seppuku było karą wyznaczoną przez feudalnego seniora;obrzęd był obarczony wieloma zasadami, np. naleŜało upaść twarzą do przodu, gdy było sięwinnym nie wolno było splamić mat tatami i trzeba było zabić się poza budynkiem,odcinana głowa nie mogła się potoczyć, najlepiej aby zawisła na skórze i upadła przysamobójcy; w związku z ogromnym bólem, precyzją (wbicie ostrza za płytko nie powodujewypłynięcia jelit a za głęboko powoduje paraliŜ od uszkodzenia rdzenia kręgowego) ikonkretnymi zasadami, seppuku stało się świadectwem najwyŜszej samokontroli,panowania nad sobą i pogardy dla bólu i śmierci; obrzęd był uprawiany w zmodyfikowanejformie przez Ŝołnierzy Cesarstwa Japonii podczas II wojny światowej (np. strzelano sobie zbroni palnej w brzuch a potem w głowę lub rozrywano się granatem połoŜonym na brzuchu)a ostatnim sławnym przypadkiem osoby która popełniła seppuku jest Mishima Yukio. 17– shingeki – wymawiane: śingeki, dosłownie: „nowy teatr”; powstały na początku XX w.nurt nowoczesnego teatru japońskiego (oprócz shinpa i post-shingeki), nawiązujący doteatru europejskiego a przeciwstawny do nõ, bunraku i kabuki; dominował w Japonii wlatach 1945-60; w przeciwieństwie do trzech tradycyjnych stylów teatru japońskiego,reprezentował realizm (nawiązywał do europejskiego systemu Stanisławskiego); w shingekichętnie wystawiano mistrzów dramatu europejskiego, jak Shakespeare`a czy Ibsena; zewzględu na świeŜą okupację amerykańską, Japończycy stronili w realistycznym shingeki odproblemów współczesności; był to rodzaj teatru, najczęściej uprawiany przez dramaturgaMishimę Yukio. 1817 J. Szymankiewicz: Samuraje... s. 21-22; I. Nitobe: Bushido... s. 70-81; O. Ratti, A. Westbrook:Sekrety samurajów.... s. 64-72.18 http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3974617 , http://www.idn.org.pl/users/iwjar/teatr.htm ,175


– shinju – wspólne samobójstwo z miłości, samobójstwo kochanków; popełniane zazwyczajprzez młodego męŜczyznę i młodą kobietę, którzy nie mogą być na tym świecie razem, np.z powodu sprzeciwu rodziny, róŜnicy stanów, jakiś zobowiązań, wcześniej zawartegozwiązku lub pokrewieństwa; podejmowane i dokonywane wspólnie, dawniej u bushipoprzez przeszycie mieczem kochanki i popełnienie seppuku lub jednoczesne przeszycie sięostrzami, niekiedy za pośrednictwem trucizny, u stanów niŜszych przez wspólne utopieniesię (często po związaniu się pasem obi) lub rzucenie się z wysokości, od wybudowaniakolei często dokonywane poprzez rzucenie się w objęciach pod pociąg; najczęściejzwaśnione rodziny wypełniają wolę samobójców i dokonują ich wspólnego pochówku:wówczas z ich domów wyruszają dwa kondukty pogrzebowe, które spotykają się nacmentarzu, tam dwie trumny są chowane we wspólnym grobie obok siebie, a na końcumnisi usuwają deski dzielące dwa ciała ukochanych. 19– shintõ – dosłowne znaczenie: droga bogów, nazwa zapisywana równieŜ jako szinto i sinto,przy czym ostatni zapis jest najbliŜszy wymowie japońskiej; rodzima religia Japonii,nakierowana na oddawanie czci Kami, czyli: bóstwom, temu co w górze, wyŜszym istotom;polega na czci względem nieludzkich bogów, względem Cesarza – ojca narodu, przodków izmarłych cnotliwych lub bohaterskich osób, oraz szacunku względem przyrody; shinto jestluźnym zespołem przekonań, zasad i praktyk, wyrosłym z animizmu i kultu zmarłychprzodków; mitologiczną podstawą shinto są księgi „Kojiki” (Księga dawnych wierzeń) oraz„Nihongi” (Kronika Japonii), pochodzące z VIII w.; w shinto wyróŜnia się trzy formy kultu:rodzinny – gdzie czci się pamięć o zmarłych członkach rodu, wykorzystując do tegodomowy ołtarzyk kamidano (półkę bogów), na którym stoją podobizny lub kaligrafieprzodków, kult wioskowy – gdzie czci się zmarłych ze zbiorowości lokalnej oraz Udzi-gamiczyli bóstwo rodu, które odwiedza się np. przy ślubie, pogrzebie, przyjeździe i odjeździe,oraz kult państwowy – wyraŜający się w czci bogów wspólnych całemu krajowi, cziCesarza i jego rodu; podstawą etyki shinto jest szacunek względem przodków, starszych iprzełoŜonych, tradycja, honor, poświęcenie dla zbiorowości; w latach 1882-1956 shintobyło religią państwową; 1 stycznia 1946 r., cesarz Hirohito, zmuszony przez amerykańskichokupantów, ogłosił w wystąpieniu radiowym iŜ nie jest bogiem a Japonia nie zostałapowołana do rządzenia światem, co jednak nie wpłynęło na przekonania Japończyków,i obecnie 107 mln z nich deklaruje praktykowanie shinto (mimo Ŝe zdecydowana większośćhttp://www.japonia.org.pl/?q=pl/node/52 (9 VIII 2009)19 L. Hearn: Kimiko. Opowieść o miłości. 1994 s. 9-36, 77-84.176


Japończyków wyznaje światopogląd materialistyczny); cechą charakterystyczną tej religiijapońskiej jest brak rozgraniczenia na to co boskie (sacrum) a co ludzkie (profanum), kaŜdaosoba która w swoim Ŝyciu dała wyraz nieskazitelnej postawy moralnej i dokonała jakiegoświelkiego czynu (dla dobra innych), moŜe zostać po jej śmierci uznana za Kami – np.Mishima Yukio, przez niektórych, jest czczony w Japonii jako narodowe Kami. 2030. Brama tori - symbol religii sinto.Źródło: http://www.wisegorilla.com/images/shinto/shinto.html (3 VIII 2009)– siogun / szogun / shõgun – dawniej w polskiej literaturze przedmiotu funkcjonowała bliskawymowie japońskiej nazwa siogun, następnie zaczęła funkcjonować nazwa szogunnaśladująca wypaczoną wymowę angielską, a obecnie coraz częściej funkcjonuje błędna wwymowie transkrypcja japońska shõgun (gdyŜ w języku angielskim brak ś, które jest wjapońskim i polskim); funkcję sioguna wprowadzono w 794 r. podczas wojen z Ajnami –oznaczała wówczas tytuł nadany przez Cesarza głównodowodzącemu wojsk kraju(głównodowodzący wojsk przeznaczonych do podboju barbarzyńców), następnie na czaskolejnych wojen Cesarz nadawał ten tytuł kolejnym generałom – był on zaś równorzędny zeuropejskim tytułem głównodowodzącego marszałka polnego; w 1185 r. utworzonodziedziczny tytuł sioguna, oficjalnie przyznawany przez Cesarza, a faktycznie naleŜący doseniora najsilniejszego w kraju rodu, który to praktycznie samodzielnie sprawował władzęw Japonii – ten okres w dziejach Kraju Wschodzącego Słońca nazywa się siogunatem lubbakufu, czyli rządami sioguna lub rządami pod namiotem polowym; kolejne najwaŜniejszerody siogunów to: Minamoto (od 1185), Ashikaga (1338-1573) i Tokugawa (1603-1868),zaś największymi siogunami byli: Oda Nobunaga (1573-1582), Toyotomi Hideyoshi(1582-1598) i Tokugawa Ieyasu (1598-1603); w 1868 r. siogunat został zlikwidowany, gdyRewolucja Meiji przywróciła władzę Cesarzowi. 21– yakuza – inaczej gokudõ; tradycyjne określenie na japońską zorganizowaną grupęprzestępczą lub jej członka, synonim japońskiej mafii; nazwa pochodzi od japońskiej gry wkarty hanafuda, zwycięŜa w niej gracz który ma karty, w których ostatnia cyfra sumy jest20 W. Kotański: Opowieści o pierwszych władcach japońskich. Warszawa 1990; Religie współczesnegoświata. Warszawa 1989; http://www.religioustolerance.org/shinto.htm (5 VIII 2009)21 O. Ratti, A. Westbrook: Sekrety samurajów... s. 42-53; J. Szymankiewicz: Samuraje... s. 8-9; A. J.Bryant: Samuraje... s. 4-5, 11-12.177


największa – tak więc układ ya-ku-za, czyli 8-9-3, oznacza przegraną; yakuza przestrzegaściśle kodeksu honorowego wzorowanego na Busido (np. członek organizacji który uczyniłrzecz niegodną, odcina sobie palec, co jest substytutem seppuku); w Księdze RekordówGuinnessa yakuza jest zapisana jako największa mafia świata, składa się ona z kilkusetgrup, liczących łącznie kilkadziesiąt tysięcy członków; dochody yakuzy pochodzą zhazardu, wymuszeń za ochronę, kontroli lokali i prostytucji, odsetek z poŜyczek, niekiedy zhandlu narkotykami i szantaŜy; ponadto yakuza tworzy przedsiębiorstwa fasadowe ikorumpuje urzędników oraz polityków, prowadzi interesy budowlane, bankowe oraz handelgruntami; największym obecnie gangiem yakuzy jest Yamaguchi-gumi, którego dochodyszacowane są na miliard dolarów amerykańskich rocznie; działalność yakuzy ogranicza sięzazwyczaj do terenu samej Japonii; w kinie kraju Kwitnącej Wiśni powstał gatunekfilmowy poświęcony tej mafii, charakteryzujący się brutalnością, seksem i nawiązywaniemdo ideałów honoru wywodzącego się z Bushido; yakuza zdecydowanie róŜni się do swoichzachodnich odpowiedników, zarówno ścisłym kodeksem honorowym jak i działalnością narzecz dobra społecznego (np. po trzęsieniach ziemi, wspomaga materialnie ich ofiarybardziej niŜ czynią to instytucje państwowe); członkowie yakuzy, zgodnie z tradycją, wrazz pięciem się w hierarchii organizacji rozbudowują charakterystyczne tatuaŜe na swoimciele (nie obejmujące widocznych na co dzień fragmentów skóry, czyli twarzy, szyi, dłoni istóp); Mishima Yukio odgrywał kilkakrotnie gangsterów yakuzy, m.in. w filmie„Karakkaze yarõ” („Bać się śmierci”, „Afraid to Die”). 2231. Członkowie yakuzy, z charakterystycznymi tatuaŜami.Źródło: http://web.telia.com/~u31302275/ya_bild/guy.jpg (10 VIII 2009)22 http://www.filmweb.pl/f136012/Ba%C4%87+si%C4%99+%C5%9Bmierci,1960 ,http://pl.wikipedia.org/wiki/Yakuza , http://portalwiedzy.onet.pl/25112,,,,yakuza,haslo.html (10 VIII2009), J. Rubach-Kuczewska: śycie po japońsku... s. 252-260.178


Spis ilustracji1. Hiraoka Kimitake w szkolnym mundurku Szkoły Parów (Gakushũin)w 1931 r.2. Mishima Yukio w szkolnym mundurze Gakushũin w lutym 1941 r.3. Młody Mishima Yukio w domowym kimonie.4. Mishima Yukio w 1950 r.5. Mishima Yukio ubrany w swoim modnym hollywoodzkim stylu (zdjęciezrobione podczas kręcenia japońskiego filmu fabularnego o yakuzie, wktórym zagrał Mishima, film nosi tytuł „Karakkaze yaro”)6. 11 VI 1958 r. - ceremonia ślubna Yukio i Yoko, w Tokio, w styluzachodnim7. Dom państwa Mishima, zaprojektowany przez pisarza; rezydencja mieściłasię przy Minami Magome, w tokijskiej dzielnicy Ohta (zdjęcie z 1996 r.)8. Mishima Yukio w roli płk. Takeyamy Shinji, w filmie wg własnegoscenariusza, na podstawie własnego opowiadania „Yũkoku”9. Szwadron Tate no kai, z flagą organizacji – zdjęcie z filmu Paula Schradera„Mishima: A Life in Four Chapters”, z 1985 r.10. Kaligrafia japońska z napisem „Mishima Yukio”11. Kolekcja ksiąŜek oraz symboli, związanych z Mishimą Yukio, naleŜąca doautora niniejszej pracy12. Świątynia Złotego Pawilonu współcześnie, po odbudowaniu ze zgliszczy wlatach 1951-5513. Mishima Yukio na jednej za swoich sesji zdjęciowych, po doprowadzeniuciała do poŜądanego stanu14. Grób Mishimy Yukio połoŜony na tokijskim cmentarzu15. Mishima Yukio jako św. Sebastian, zdjęcie z 1966 r.16. Mishima Yukio podczas jednego z pierwszych treningów siłowych17. Mishima Yukio ćwiczący kenjitsu (samurajski fechtunek)179


18. Mishima pozujący z kataną (dłuŜszym z dwóch nieodłącznych mieczybushi)19. Mishima Yukio sfotografowany przez Hose Eikı do albumu „Kara róŜ”(„Barakei”)20. Mishima Yukio z oficerami Tate no kai, z którymi dokonał zamachu wkoszarach Sił Samoobrony21. Flaga Tate no kai, zaprojektowana przez Mishimę22. Mishima po raz kolejny odgrywający scenę własnego seppuku23. Mishima Yukio w mundurze Tate no kai, przemawiający z balkonu kwaterydowództwa Sił Samoobrony w Ichigaya24. Ścięta głowa Mishimy Yukio, zdjęcie policyjne25. Przedstawienie bunraku26. Gejsze w tradycyjnym stroju (kimonie i obi), uczesaniu (włosami spiętymi ugóry szpilkami) i makijaŜu (z wybielonymi twarzami)27. Scena teatru kabuki28. Walka kendo na 54. Mistrzostwach Japonii w 2006 r.29. Onnagata w sztuce nı, z charakterystyczną maską30. Brama tori – symbol religii sinto31. Członkowie yakuzy, z charakterystycznymi tatuaŜami180

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!