12.07.2015 Views

tekst mgr inż. arch. Dagmary Milczyńskiej - Hajdy - Lublin

tekst mgr inż. arch. Dagmary Milczyńskiej - Hajdy - Lublin

tekst mgr inż. arch. Dagmary Milczyńskiej - Hajdy - Lublin

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

ZINTEGROWANY PLAN ZARZĄDZANIADZIEDZICTWEM KULTUROWYM LUBLINAWERSJA ROBOCZA – DO KONSULTACJI I DYSKUSJI - LISTOPAD 2010


SPIS TREŚCI1. Wprowadzenie ........................................................................................32. Opis miejsca............................................................................................113. Wykazanie wartości kulturowych obiektu ...............................................374. Analiza uwarunkowań zarządzania dziedzictwem ..................................495. Przyszłość dziedzictwa i cele zarządzania................................................526. WdraŜanie i monitoring............................................................................617. Materiały źródłowe...................................................................................73OPRACOWANIE NA ZAMÓWIENIE MIASTA LUBLINAAUTORKA: MGR INś ARCH. DAGMARA MLICZYŃSKA-HAJDANa okładce panorama śródmieścia <strong>Lublin</strong>a, fotografowana z Wierzy Trynitarskiej w stronę zachodnią.Wszystkie zdjęcia zamieszczone w opracowaniu, o ile nie podano źródła, są wykonane przez autorkę opracowania.Strona 2 z 74


1. WPROWADZENIE1.1. Zintegrowany plan zarządzania dziedzictwem kulturowym –status, cele i funkcja tego planuZintegrowany plan zarządzania [ZPZ] ma status szczególny. Nie tylkow Polsce, jest nie formalnym instrumentem planistycznym, koordynującymdziałania na obszarze objętym ochroną poprzez ujęcie na liście światowegodziedzictwa UNESCO, którego zasadniczym celem jest zapewnienie właściwejochrony unikalnych i uniwersalnych wartości stanowiących przedmiot tej formyochrony, przy jednoczesnym zapewnieniu warunków do rozwoju społecznoekonomicznegochronionego obiektu (miejsca).Cechy ZPZ, jego status prawny itd. nie są przedmiotem przepisów polskiegoprawa. Oczekiwania wobec tego planu formułuje UNESCO, w odpowiednichwytycznych, o czym w części dalszej wprowadzenia.Odpowiednio do postępującej ewolucji metod zarządzania, narzędzia (plany,programy) zintegrowane, łączące - na powrót- róŜnorakie zagadnienia Ŝyciamiejskiego, wchodzą powoli do instrumentarium zarządzania współczesnegomiasta.Takie, zintegrowane podejście dziedzictwa kulturowego miast, promujei rozwija europejski program URBACT II, poprzez projekt HerO [Heritage asOpportunity]. W projekcie tym bierze udział miasto <strong>Lublin</strong>, a motywacja doopracowania tego ZPZ jest po części rezultatem doświadczeń i wiedzy,zgromadzonych równieŜ podczas pracy przy projekcie HerO. Opracowując tępierwszą, roboczą wersję ZPZ korzystano z dorobku miast-partnerów w tymprojekcie, szczególnie z doświadczeń miasta Liverpoolu.Zgodnie z Ŝyczeniem Zamawiającego ZPZ, zintegrowany plan zarządzaniadziedzictwem kulturowym, opracowywany jest dla części miasta <strong>Lublin</strong>a, objętejwpisem układu urbanistycznego do rejestru zabytków województwa lubelskiegopod nr A/153 (tj. dla części miasta, wyznaczonej biegiem ulic: Al. Solidarności -Al. Tysiąclecia – Al. Unii Lubelskiej – al. Zygmuntowskie – Al. Piłsudskiego –Lipowa – al. Racławickie – al. Długosza – Leszczyńskiego – Czechowska -Lubomelska) oraz obszaru tzw. Podzamcza – ujętego ulicami: Ruska –Podzamcze – Al. Tysiąclecia - Lubartowska) i granic stref buforowych,których wyznaczenie winno wypływać z opracowania tego planu zarządzania.Plan zarządzania ma zatem określić wspólne cele i sposób koordynowaniaaktywności róŜnych podmiotów w istotnej, znacznej części miasta jak równieŜsprostać wyzwaniom wynikającym z:- wpisania Starówki na prezydencką listę „Pomników Historii PaństwaPolskiego”,- uzyskania „Znaku Dziedzictwa Europejskiego”- faktu podejmowania starań o wpis na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.Zintegrowany Plan Zarządzania dziedzictwem kulturowym [ZPZ] ma więc,z jednej strony, być elastycznym instrumentem ułatwiającym efektywnezarządzanie duŜym obszarem miasta o róŜnorodnych i – na pozór -sprzecznych uwarunkowaniach (tj. cechującym się skomplikowaną strukturą,historycznym układem urbanistycznym, unikalnymi wartościami kulturowymi,których zachowanie i ochrona stanowi priorytet, ale nie moŜe powstrzymywaćaktywności podmiotów i społeczności lokalnej w realizowaniu ich aspiracjirozwojowych), z drugiej zaś strony, czynić zadość specjalnym oczekiwaniomwynikającym z potrzeby ochrony zabytków i opieki nad nimi, w skalii odniesieniu formalnym wywiedzionym z obowiązków władzy publicznej(o krajowym lub międzynarodowym źródle).Wypracowanie i przyjęcie Zintegrowanego Planu Zarządzania [ZPZ] nie jestzadaniem obowiązkowym samorządu lokalnego, a sposób pracy nad tymplanem, jego elementy i zakres nie są dotąd regulowane przepisami prawapowszechnie obowiązującego albo miejscowego. Nie są równieŜ przedmiotemugruntowanej, wieloletniej praktyki czy teŜ zweryfikowanej, uniwersalnejmetodyki.Strona 3 z 74


Tym niemniej przygotowanie planu zarządzania dziedzictwem kulturowym dlaobszaru lub obiektu, którego wartość i znaczenie kulturowe uzasadniasporządzenie wniosku o dokonanie wpisu na listę światowego dziedzictwakulturowego i przyrodniczego UNESCO jest obowiązkowe.Celem sporządzania ZPZ jest określenie zasad zarządzania, wynikających ze specyfikiobiektu (miejsca), jak równieŜ udokumentowanie uzgodnień w sprawie sposobuzapewnienia właściwej ochrony, konserwacji, wykorzystania i prezentacji obiektu –a konkretnie: „dziedzictwa kulturowego <strong>Lublin</strong>a”, materialnego i zlokalizowanego w miejscu,które określono [delimitowano] wyŜej.Uzgodnienia, o których tu mowa, będą czynione pomiędzy interesariuszami ZPZ, i stanowiąjedną z istotnych, o ile nie najistotniejszą, część pracy nad ZPZ, która rozpocząć się moŜeod szerokiej dyskusja nad celami zarządzania, zaproponowanymi w tej, pierwszej roboczejwersji ZPZ.1.2. Proces przygotowania planu i jego strukturaPrace nad Zintegrowanym Planem Zarządzania rozpoczęły się w czerwcu2010r. i zostały podzielone na dwa etapy, w taki sposób by całość praczakończyć do kwietnia 2011r.Pierwszy etap prac polegał na opracowanie roboczej wersji planu – jako“draftu”, tj. materiału wyjściowego, do publicznej debaty nad róŜnymi(proponowanymi) celami i formami zarządzania dziedzictwem kulturowymmiasta. Prace nad tą wstępną, roboczą wersją zostały zakończone, a niniejszyroboczy <strong>tekst</strong>, “draft planu” stanowi zapis ich rezultatu.Przyjmując, Ŝe zarządzanie dziedzictwem to proces ciągły, polegający –międzyinnymi- na obserwacji i planowaniu zmian, analizowaniu sytuacji i określeniucelów, a następnie na konsekwentnym wprowadzaniu w Ŝycie wcześniejpodjętych decyzji i uwaŜnym śledzeniu zachodzących zmian, to jednym z celówprac w pierwszym etapie jest rozpoznanie i skoordynowanie potrzeb(wymagań) ochrony dziedzictwa kulturowego <strong>Lublin</strong>a, z potrzebamii wymaganiami róŜnych uŜytkowników obiektu (miejsca) - przestrzeniokreślonej jako terytorium, na którym zdeponowane jest dziedzictwo (czyliobszarów miasta, których ten plan wprost dotyczy). W ten sposób, analizującróŜnorakie uwarunkowania, doprowadzono do sformułowania propozycji celówdługo i średniookresowych ZPZ, które są treścią części 5. tego planu,zatytułowanej Przyszłość dziedzictwa i cele zarządzania.Drugi etap prac nad ZPZ polegać będzie na publicznej, wieloaspektowejdyskusji. Materiałem wyjściowym dla dyskusji i uzgodnień jest ten roboczyZPZ, „draft 1 ” zintegrowanego planu zarządzania.Konsultacje i debaty prowadzone będą z zamiarem uzyskania w ich rezultacietakiego kształtu tego planu by, prócz warstwy diagnostyczno-analitycznej,przedstawienia ogólnych uwarunkowań i zasadniczych wymagań oczywistych zpunktu widzenia konserwacji i ochrony zabytków, ZPZ uzewnętrzniałuzgodnione pomiędzy partnerami z sektora publicznego i prywatnego:-cele zarządzania dziedzictwem kulturowym (długo i średniookresowe, wraz z pierwszym zestawem celów krótkookresowych)-sposób koordynowania działań, uzgadniania i uzewnętrzniania decyzji,nawiązywania partnerstw itp.-niezbędny zakres instrumentów wdraŜających plan zarządzania, w tymszczególnie uzgodnione podstawowe załoŜenia do regulacji poprzez prawomiejscowe (np. poprzez miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego,wieloletni plan gospodarowania mieszkaniowym zasobem gminy itd.).ZPZ spełniać ma funkcję instrumentu zarządzania wobec dziedzictwakulturowego miasta <strong>Lublin</strong>a, w delimitowanym obszarze. Prócz tego mawypełnić oczekiwania, które stawiane są wobec zintegrowanych planówzarządzania dziedzictwa objętego ochroną jako dziedzictwo światowe i ujętegona liście UNESCO albo predestynującego (poprzez odpowiedni wniosek) dowpisania na tę listę. Z tych oczekiwań wynika zawartość i struktura tego planu.ZPZ odnosi się do dziedzictwa kulturowego miasta w określonych wcześniejgranicach a równocześnie zawiera propozycję – wskazanie obszaru (miejsca),predestynowanego do objęcia opieką, jako dziedzictwa światowego. Dla tego1 Z ang. draft- zarys, szkic.Strona 4 z 74


obszaru [obszar WHS] opracowano i ujęto w tym roboczym ZPZ, elementyobligatoryjne dla zintegrowanych planów zarządzania kulturowymdziedzictwem, ujętym lub aplikującym o ujęcie na liście UNESCO.Struktura planu zarządzania składa się z następujących części:1. Wprowadzenie1.1. Zintegrowany plan zarządzania dziedzictwem kulturowym –status, cele i funkcja tego planu.1.2. Proces przygotowania planu i jego struktura.1.3. Lista światowego dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczegoUNESCO, proces wpisywania na listę oraz uwarunkowaniaformalne i organizacyjne.2. Opis miejsca2.1. Lokalizacja2.2. Historia miejsca (obszaru opracowania) – historycznegośródmieścia <strong>Lublin</strong>a.2.3. Charakterystyka <strong>Lublin</strong>a2.4. Charakterystyka śródmieścia <strong>Lublin</strong>a – sytuacjaspołeczno-gospodarcza w obszarze opracowania planu,uwarunkowania dla zarządzania.2.5. Interesariusze i struktura własności2.6. Status prawny oraz cele ochrony2.7. Podmioty o zdolności zarządczej3. Wykazanie wartości kulturowych obiektu oraz określenie jego znaczeniaz punktu widzenia Światowego Dziedzictwa3.1. Cechy miejsca – historycznie ukształtowane śródmieście<strong>Lublin</strong>a (centrum historyczne miasta)3.2. Dziedzictwo kulturowe predestynowane do objęcia ochronąpoprzez wpis na listę Światowego Dziedzictwa.3.3. Deklaracja wartości i wskazanie kryteriów dla [zamierzonego]wpisu na Listę3.3.1. Deklaracja3.3.2. Kryteria4. Analiza uwarunkowań zarządzania dziedzictwem4.1. Mocne i słabe strony, szanse i zagroŜenia.4.2. Wnioski - zadania zarządzania dziedzictwem kulturowymmiasta5. Przyszłość dziedzictwa (obszaru) i cele zarządzania5.1. Przyszłość dziedzictwa5.2. Cele do osiągnięcia5.2.1. Zarządzanie5.2.2. Rewitalizacja5.2.3. Konserwacja5.2.4. Krajobraz miasta i przestrzenie publiczne5.2.5. Inwestycje i nowe obiekty5.2.6. Transport5.2.7. Archeologia, miasto pod-ziemne5.2.8. Interpretacja dziedzictwa i rozumienie treściprzesłania5.2.9. Kultura, edukacja i nie materialnedziedzictwo kulturowe5.2.10. Turystyka i odwiedzający5.2.11. Ochrona dziedzictwa poprzez wpis na Listę[obszar WHS]5.2.12. Środowisko naturalne6. WdraŜanie i monitoring6.1. WdraŜanie planu6.2. Zasady finansowania6.3. Plan działania (Action plan). Od czego zacząć wdraŜanie ideizintegrowanego zarządzania dziedzictwem?6.4. Monitorowanie i ocena realizacji planu6.4.1. ZałoŜenia metodyczne monitorowania rezultatów6.4.2. Monitorowanie stanu dziedzictwa6.4.3. Uzgodnienia w celu prowadzeniamonitorowania stanu dziedzictwa6.5. Komunikacja społeczna, komunikacja pomiędzyinteresariuszami planu.Strona 5 z 74


21.3. Lista światowego dziedzictwa kulturalnego i przyrodniczegoUNESCO, proces wpisywania na listę oraz uwarunkowaniaformalne i organizacyjnePodstawą działań związanych ze Światowym Dziedzictwem jest Konwencja wsprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego[Konwencja]. Dokument ten został przyjęty na 17 sesji Konferencji GeneralnejOrganizacji Narodów Zjednoczonych w 1972 r. w ParyŜu, a następnieratyfikowany przez 20 państw wszedł w Ŝycie w 1975 r.Organem wykonawczym Konwencji jest Międzyrządowy Komitet OchronyDziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego o Wyjątkowej Powszechnej Wartości,zwany "Komitetem Dziedzictwa Światowego" [Komitet].Pierwsza sesja Komitetu miała miejsce w ParyŜu w 1977 r., kiedy to rozpoczętotworzenie Listy Światowego Dziedzictwa [Lista]. Sygnatariuszami Konwencji jestobecnie 186 państw. Polska złoŜyła dokument ratyfikacyjny 29 czerwca 1976 r.Polski <strong>tekst</strong> Konwencji został opublikowany w Dzienniku Ustaw nr 32 z 30września 1976 r., poz. 190. 2W myśl art. 1 Konwencji, za dziedzictwo kulturalne uwaŜa się:-zabytki: dzieła <strong>arch</strong>itektury, dzieła monumentalnej rzeźby i malarstwa,elementy i budowle o charakterze <strong>arch</strong>eologicznym, napisy, jaskiniei zgrupowania tych elementów mające wyjątkową, powszechną wartość zpunktu widzenia historii, sztuki lub nauki;-zespoły: budowli oddzielnych lub łącznych, które ze względu na swoją<strong>arch</strong>itekturę, jednolitość lub zespolenie z krajobrazem mają wyjątkowąpowszechną wartość z punktu widzenia historii;-miejsca zabytkowe: dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody,jak równieŜ strefy, a takŜe stanowiska <strong>arch</strong>eologiczne mające wyjątkowąpowszechną wartość z punktu widzenia historycznego, estetycznego,etnograficznego lub antropologicznego.Według stanu na 1 września 2010r. na Liście znajduje się 911 obiektówzlokalizowanych w 151 krajach (w tym: 704 to obiekty dziedzictwa kulturowego,Tekst Konwencji w języku polskim dostępny w zasobach Internetu, pod adresem:http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Konwencja_o_ochronie_swiatowego_dziedzictwa.pdf180 to obiekty dziedzictwa przyrodniczego, a 27 to obiekty o cechachmieszanych kulturowo-przyrodniczych). Lista stanowi deklarację ochronyobiektów o rozpoznanej unikatowej, uniwersalnej wartości, a Komitet podejmujeraz w roku decyzje o wpisie na Listę kolejnych obiektów, rozpatrująckandydatury i nowe wnioski skierowane przez poszczególne kraje -sygnatariuszy Konwencji.Na terytorium RP znajduje się 13 obiektów światowego dziedzictwa kulturowegoi przyrodniczego, których lista ułoŜona chronologicznie wg kolejności wpisu nalistę znajduje się poniŜej.1.Historyczne centrum Krakowa2. Zabytkowa kopalnia soli w Wieliczce3. Auschwitz-Birkenau. Niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady.4. Puszcza Białowieska (wspólnie z Białorusią).5. Historyczne centrum Warszawy.6. Stare Miasto w Zamościu - przykład renesansowej zabudowy miejskiej.7. Średniowieczny zespół miejski Torunia.8.Zamek KrzyŜacki w Malborku.9.Kalwaria Zebrzydowska: manierystyczny zespół <strong>arch</strong>itektonicznyi krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy z XVII w.10. Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy.11. Drewniane kościoły południowej Małopolski - Binarowa, Blizne, DębnoPodhalańskie,Haczów, Lipnica Dolna, Sękowa.12. Park MuŜakowski nad rzeką Nysą (wspólnie z Niemcami).13. Hala Stulecia (Hala Ludowa) we Wrocławiu.Jak dotąd, w państwach sąsiadujących z RP, ochroną poprzez wpis na Listęobjętych zostało wiele obiektów, i tak odpowiednio: w Czechach 12, w Słowacji7, na Ukrainie 3, na Białorusi 2, na Litwie 4, w Niemczech 33.Dwa podstawowe i zasadnicze wymogi, które musi spełniać kaŜdy obiektaplikujący o ochronę poprzez wpis na Listę, to autentyczność i integralność.Przyjęto, Ŝe kryterium autentyczności odnosi się zarówno do projektu,Strona 6 z 74


materiałów, fachowości wykonania jak i do otoczenia obiektu. W przypadkukrajobrazów kulturowych, autentyczność ocenia się wartościując cechycharakterystyczne i elementy składowe.Wniosek o wpis na Listę powinien wskazywać te cechy obiektu, które pozwalająna przekonujące wykazanie, Ŝe obiekt taki (np.: budowla lub zespół budowli,zespół miejski [urbanistyczny] lub miasto, krajobraz kulturowy) spełnieniaprzynajmniej jedno z poniŜszych kryteriów (tj. parametrów oceny wartościkulturowych i przyrodniczych, dla obiektu kultury są to cechy 1-6, albo obiektuprzyrodniczego - cechy od 7do 10):1. Reprezentuje arcydzieło ludzkiego geniuszu twórczego.2. Przedstawia waŜną wymianę ludzkich wartości, na przestrzeni dziejów lub wobszarze danego regionu świata, w zakresie rozwoju <strong>arch</strong>itektury lub technologii, wsztukach monumentalnych, urbanistyce lub projektowaniu krajobrazu.3.Przedstawiać unikatowe (albo przynajmniej wyjątkowe) świadectwo tradycjikulturowej (lub istniejącej) albo minionej cywilizacji.4.Przedstawiaa szczególny przykład typu budowli, zespołu <strong>arch</strong>itektonicznego lubtechnologicznego albo krajobrazu ilustrującego waŜny etap (lub etapy) w historiiludzkości.5.Przedstawia szczególny przykład tradycyjnego ludzkiego osadnictwa,zagospodarowania ziemi lub morza, reprezentatywny dla danej kultury (lub kultur),albo ludzkiej interakcji ze środowiskiem [szczególnie, jeśli stało się ono zagroŜonewskutek nieodwracalnej zmiany].6.Pozostaje w bezpośrednim lub namacalnym związku z wydarzeniami lub Ŝywątradycją, pomysłowością lub wierzeniami albo z dziełami artystycznymi lub literackimi owyjątkowym uniwersalnym znaczeniu [to kryterium, nie moŜe - w ocenie Komitetu -stanowić jedynej przesłanki wpisu na Listę, powinno być stosowane wyłączniew połączeniu z innymi kryteriami].7.Obejmuje wyjątkowe zjawiska przyrodnicze lub tereny szczególnego naturalnegopiękna i o estetycznym znaczeniu.8.Przedstawiać szczególne świadectwo waŜnych etapów w historii planety, zawierająceślady dawnego Ŝycia, istotnych toczących się procesów geologicznych tworzących formyukształtowania terenu lub istotne formacje geomorficzne lub fizjograficzne.9. Przedstawia szczególny przykład toczących się procesów ekologicznychi biologicznych, istotnych dla ewolucji i rozwoju lądowych, słodkowodnych,przybrzeŜnych i morskich ekosystemów lub społeczności roślin i zwierząt.10. Obejmuje najwaŜniejsze środowiska przyrodnicze do ochrony róŜnorodności formŜycia, łącznie z zagroŜonymi gatunkami o uniwersalnej wartości z punktu widzenianauki i konserwacji przyrody.Biorąc pod uwagę przedmiot tego planu, dla właściwego oddania uwarunkowańmerytorycznych i formalnych związanych z planowanymi działaniami miastadotyczącymi aplikacji (wpisu na Listę) , naleŜy zaznaczyć, Ŝe prócz ustaleń Konwencji(z 1972), Komitet przyjął i posiłkuje się szczegółowymi wytycznymi, odnoszącymi siędo kilku wybranych, szczególnych kategorii (rodzajów) obiektów, jakimi są:-miasta (centra historyczne lub zespoły miejskie),-krajobraz kulturowy.Według informacji polskiego Komitetu UNESCO, przybliŜających ustalenia ujęte w tychwytycznych, aby miasto (lub jego część, np. obszar historyczny), mogło być objęteochroną poprzez wpisanie na Listę, jego układ przestrzenny, struktura, materiały,formy i - o ile to moŜliwe - funkcje grupy budynków powinny w sposób znaczącyodzwierciedlać daną kulturę lub następujące po sobie okresy historyczne. Miasta iobszary historyczne mogą być wpisane tylko wówczas, gdy na ich terenie znajduje sięwiele budynków zabytkowych, które ilustrują cechy miasta o wyjątkowych walorach.Akceptowane mogą być równieŜ propozycje takich obszarów, które - chociaŜ zajmująniewielką przestrzeń - odegrały waŜną rolę w historii urbanistyki. W takim przypadku,wniosek powinien wskazywać jasno, Ŝe proponowana do wpisu jest grupa budynków, amiasto wymienione jest jedynie jako miejsce lokalizacji zabytków. Podobnie, jeśli jakiśbudynek o niezaprzeczalnym znaczeniu światowym jest usytuowany w powaŜniezaniedbanym lub w nie dość reprezentatywnym otoczeniu miejskim, moŜe byćoczywiście wpisany bez specjalnego odwoływania się do miasta, na terenie którego sięznajduje. Preferowane powinny być zatem raczej małe i średnie miasta, które są wstanie kontrolować swój potencjalny rozwój niŜ wielkie metropolie, co do których niemoŜe być dostarczona wystarczająco pełna informacja i dokumentacja, słuŜąca jakopodstawa do ich wpisu jako całość. Ze względu na skutki, jakie wpis na ListęŚwiatowego Dziedzictwa moŜe wywierać na przyszłość miasta, wpis miast powinienmieć charakter wyjątkowy. Przedstawione w momencie wpisu, zgodniez obowiązującymi wymogami, prawne i administracyjne środki ochrony zespołuStrona 7 z 74


udynków i ich otoczenia muszą być egzekwowane. DuŜe znaczenie ma równieŜinformowanie społeczności lokalnej, bez której czynnego udziału nie jest moŜliwawłaściwa ochrona. W przypadku zamieszkałych miast historycznych występuje wieletrudności, w duŜej mierze związanych z kruchością tkanki miejskiej (która w wieluprzypadkach została powaŜnie naruszona od początków ery przemysłowej) i z tempemurbanizacji ich bezpośredniego otoczenia.śeby kwalifikować się do wpisania na Listę, miasta powinny posiadać wysoką wartość<strong>arch</strong>itektoniczną. Nie będą rozpatrywane na podstawie roli, jaką mogły odgrywać wprzeszłości lub ich symboliki historycznej [tj. wyłącznie w myśl kryterium 6].Odpowiednio do wspomnianych wytycznych Komitet pogrupował obiekty w kategorii„miasta”, co pozwoliło na wyodrębnienie czterech typowych obiektów:-miasta typowe dla danej epoki lub kultury, które zachowały się prawie w całości i którew duŜej mierze nie były poddane presji rozwoju. W takim przypadku powinno byćwpisane całe miasto wraz z otoczeniem, które równieŜ musi podlegać ochronie;-miasta, które rozwijały się w sposób typowy i zachowały niekiedy w postaciwyjątkowego otoczenia naturalnego, układy przestrzenne i struktury charakterystycznedla poszczególnych rozdziałów swojej historii. W tym przypadku naleŜy jasno oddzielićczęść historyczną od jej współczesnego otoczenia;-„historyczne centra”, teraz otoczone nowoczesnymi miastami. W tym przypadkukonieczne jest określenie dokładnych granic obiektu w jego najszerszych wymiarachhistorycznych i zastosowanie odpowiednich działań na rzecz ochrony bezpośredniegootoczenia;-sektory, obszary albo wydzielone grupy budynków, które nawet w tej szczątkowejformie, w jakiej przetrwały, w sposób spójny świadczą o charakterze zabytkowegomiasta, którego juŜ nie ma. W takich przypadkach te obszary i budynki, któreprzetrwały będą stanowiły wystarczające świadectwo wcześniej istniejącej całości.Obszary zurbanizowane, o wybitnych wartościach przestrzennych i unikalnych cechachkompozycyjnych, wynikających z uwarunkowań naturalnych (przyrodniczych,topograficznych) mogą korzystać z ochrony poprzez wpis na Listę jako tzw. obiekt ocechach mieszanych.Wytyczne dotyczące wpisu na Listę krajobrazów kulturowych określają tę kategorięjako „dzieło natury i człowieka” (vide - art.1 Konwencji). Obiekty te mają ilustrowaćewolucję społeczeństw i sposobu osiedlania się na przestrzeni dziejów, zaleŜnie odfizycznych ograniczeń lub korzyści wynikających ze środowiska naturalnego orazoddziaływania czynników społecznych, ekonomicznych i kulturowych. Według informacjiKomitetu ochrona krajobrazów kulturowych moŜe wzbogacić nowoczesne metodyzróŜnicowanego zagospodarowania terenu, a takŜe przyczynia się do zachowania lubpodkreślenia naturalnych walorów krajobrazu. Trwanie tradycyjnych formzagospodarowania terenu wspiera róŜnorodność ekologiczną w wielu regionach świata.Ochrona tradycyjnych krajobrazów kulturowych jest, zatem pomocna w zachowaniuróŜnorodności biologicznej, a krajobrazy kulturowe moŜna podzielić na trzy głównekategorie:-wyraźnie określony krajobraz zaprojektowany i utworzony w sposób zamierzony przezczłowieka. Ta kategoria obejmuje ogrody i krajobrazy (kompozycje przestrzenne)utworzone z powodów estetycznych, które często (chociaŜ nie zawsze) łączą się zreligijnymi lub innymi zabytkowymi budowlami i zespołami;-krajobraz, który przekształcał się w sposób organiczny. Wynika to z początkowegoimpulsu społecznego, gospodarczego, administracyjnego i lub religijnego. Krajobrazosiągnął swoją obecną formę w połączeniu i w odpowiedzi na swoje naturalneotoczenie.Takie krajobrazy ukazują ten proces ewolucji poprzez swoją formę i cechy elementówskładowych. Dzielą się na dwie pod-kategorie:— krajobraz reliktowy (skamieniały) jest jednym z tych, w których proces ewolucjizakończył się w przeszłości, nagle lub w ciągu dłuŜszego czasu. Jego znaczące cechyszczególne są jednak wciąŜ widoczne w materialnej formie— krajobraz Ŝywy to krajobraz, który zachował aktywną rolę społeczną wewspółczesnym społeczeństwie i jest ściśle związany z tradycyjnym trybem Ŝycia. Jegoewolucja stale postępuje. Równocześnie dostarcza on znaczącej materialnej ilustracjiewolucji zachodzącej w przeszłości.-krajobraz kulturowy skojarzeniowy („associative”). Wpis takich krajobrazów na Listędokonywany jest na podstawie oceny oddziaływania religijnego, artystycznego lubkulturowego, raczej wynikającego ze związku z naturą niŜ zilustrowanego materialnymizabytkami kultury, które mogą być mało znaczące lub nawet nie muszą występować.Obiekt dziedzictwa kulturowego (lub przyrodniczego), o unikalnych i uniwersalnychwalorach, autentyczny i integralny, moŜe korzystać z ochrony na podstawie Konwencji,po wpisaniu go na Listę. Procedura wpisu na Listę składa się z dwóch etapów.Etap pierwszy aplikacji polega na przedstawieniu kandydatury miejsca kwalifikującegosię do ewentualnego wpisu na Listę [predestynowanego do ochrony jako dziedzictwoświatowe]. Kandydatura powinna być w Polsce zgłoszona Ministerstwu KulturyStrona 8 z 74


i Dziedzictwa Narodowego. Wniosek poddawany jest opiniowaniu i ocenie, a decyzjępodejmuje Generalny Konserwator Zabytków - Podsekretarz Stanu w MinisterstwieKultury i Dziedzictwa Narodowego. W jej rezultacie kandydatura zgłaszana jest doCentrum Światowego Dziedzictwa i moŜe w ten sposób znaleźć się na tzw. liścieinformacyjnej (zgłaszanej przez kaŜde z państw-sygnatariuszy Konwencji). Listainformacyjna [tentative list] obejmuje miejsca (obiekty), które państwo zamierzazaproponować do wpisu na Listę, w perspektywie kolejnych 10 lat.Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami(Dz. U. z dnia 17 września 2003 r. z późniejszymi zmianami) w artykule 15 mówi, Ŝe:1. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek ministra właściwego do sprawkultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w drodze rozporządzenia, moŜe uznać zapomnik historii zabytek nieruchomy wpisany do rejestru lub park kulturowyo szczególnej wartości dla kultury, określając jego granice.2. Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego moŜe złoŜyćwniosek, o którym mowa w ust. 1, po uzyskaniu opinii Rady Ochrony Zabytków.3. Cofnięcie uznania zabytku nieruchomego za pomnik historii następuje w trybieprzewidzianym dla jego uznania.4. Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego moŜeprzedstawić Komitetowi Dziedzictwa światowego wniosek o wpis pomnika historii na"Listę dziedzictwa światowego" w celu objęcia tego pomnika ochroną na podstawieKonwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego,przyjętej w ParyŜu dnia 16 listopada 1972 r. (Dz. U. z 1976 r. Nr 32, poz. 190 i 191).Jest to jedyne rozstrzygnięcie tej ustawy odnoszące się wprost do Konwencji. MoŜna natej podstawie załoŜyć, Ŝe zarówno wobec treści tego przepisu jak i praktyki 3 ,przedstawienie wniosku o objęcie ochroną obiektu musi w RP zostać poprzedzoneuznaniem tego obiektu za pomnik historii (innymi słowy wniosek taki tyczyć moŜewyłącznie obiektu wcześniej uznanego za pomnik historii [PH]).Drugi etap procedury wpisu na Listę rozpoczyna się po ujęciu obiektu na liścieinformacyjnej. Kandydatura takiego obiektu (miejsca) moŜe być przedłoŜona CentrumŚwiatowego Dziedzictwa nie wcześniej, niŜ po roku od zgłoszenia i ujęcia obiektu naliście informacyjnej.Procedura jest długotrwała - od momentu wysłania dokumentacji wniosku o wpis doCentrum Światowego Dziedzictwa do rozpatrzenia wniosku trwa nie krócej niŜ półtoraroku. Komitet podejmuje decyzje o wpisie na Listę na dorocznej sesji (organizowanejna przełomie czerwca i lipca), a decyzja ta zapada na podstawie rekomendacji organówdoradczych. W przypadku dóbr kultury jest to Międzynarodowa Rada OchronyZabytków (ICOMOS). Eksperci tej organizacji zapoznają się ze stanem obiektu namiejscu na rok przed terminem sesji Komitetu, na której ma zapaść decyzja.MoŜliwe są trzy rozstrzygnięcia Komitetu: o przyjęciu wniosku i wpisaniu na Listę,o przyjęciu wniosku i odroczeniu wpisania na Listę (wraz z przedstawieniemrekomendacji-zaleceń lub zapytań), o definitywnym odrzuceniu wniosku (kandydatury).NiezaleŜnie od faktu objęcia ochroną wskutek uznania za dziedzictwo światowei spełniania opisanych wcześniej, określonych kryteriów i warunków, podstawoweznaczenie dla zachowania tego dziedzictwa, i dla realizacjiustaleń Konwencji, ma zagwarantowanie właściwej ochrony i zarządzania obiektemdziedzictwa kulturowego (lub przyrodniczego). Chodzi tu nie tylko o stosowanieistniejących przepisów prawnych odnoszących się do zagadnień ochrony i konserwacjizabytków i rozsądne uŜytkowanie obiektu, ale równieŜ o dokładne określeniemechanizmów zapewniających naleŜytą opiekę nad zabytkiem.KaŜdy obiekt światowego dziedzictwa kulturowego powinien mieć przygotowany ZPZ, adokumentacja wniosku o wpis na Listę powinna zawierać ten plan. Sprawy właściwegozarządzania obiektem (miejscem) mają szczególne znaczenie dla Komitetu, którypodejmując decyzję o wpisie na Listę pragnie mieć gwarancje, Ŝe miejsce (obiekt)będzie naleŜycie chronione równieŜ w przyszłości, zgodnie z załoŜeniami Konwencji.3 Wszystkie obiekty światowego dziedzictwa kultury znajdujące się wyłącznie na terytorium RPi wpisane na Listę na wniosek strony polskiej zostały uprzednio uznane za pomniki historii,w rozumieniu art.15 tej ustawy.Strona 9 z 74


OBSZR OPRACOWANIA PLANUStrona 10 z 74


2. OPIS MIEJSCABiorąc pod uwagę zalecenia UNESCO tyczące zakresu i struktury zintegrowanegoplanu zarządzania dla obiektu aplikującego o wpis na Listę, część ZPZ zawierającaopis miejsca dotyczyć powinna wyłącznie wcześniej określonego (delimitowanego)obiektu, zespołu obiektów lub zespołu <strong>arch</strong>itektoniczno-przestrzennego (krajobrazkulturowy), który postanowiono zgłosić jako potencjalne dobro- dziedzictwo, owartościach odpowiednich dla ochrony poprzez wpis na Listę.Jak przedstawiono wcześniej, miejsce, dla którego ustanawiana jest ochronapoprzez wpis na Listę, spełniać powinno kryteria, międzynarodowe i krajowe, wtym czynić zadość formalnym wymaganiom, które w <strong>Lublin</strong>ie spełnia jak dotąd,jedynie zespół <strong>arch</strong>itektoniczno-urbanistyczny Starego Miasta, wpisany na listępolskich Pomników Historii [PH].Opis tego miejsca został sporządzony wcześniej ipoza tym ZPZ, stanowiąc część odpowiedniego wniosku, dla ustanowienia PH.Biorąc pod uwagę oczekiwania sformułowane wobec tego zintegrowanego planu, bytyczył nie tylko zagadnień istotnych dla PH (jako potencjalnego i moŜliwegomiejsca - obszaru WHS), lecz stanowił równieŜ rodzaj instrumentu do poszukiwaniaodpowiedzi na pytanie która część kulturowego dziedzictwa <strong>Lublin</strong>a i dlaczego,zdaje się być predestynowana do ochrony poprzez wpisanie na Listę, ta część ZPZ -opis miejsca, zawiera elementy obligatoryjne dla dokumentu ZPZ adekwatnego dlaobszaru WHS, a odnosi się do przestrzeni historycznego śródmieścia <strong>Lublin</strong>a, wgranicach opracowania tego planu, ustalonych przez inicjatora prac [UM <strong>Lublin</strong>a].2.1. LokalizacjaCzęść miasta <strong>Lublin</strong>, objęta wpisem układu urbanistycznego do rejestru zabytkówwojewództwa lubelskiego pod nr A/153 (tj. dla części miasta, wyznaczonej biegiem ulic:Al. Solidarności - Al. Tysiąclecia – Al. Unii Lubelskiej – al. Zygmuntowskie – Al.Piłsudskiego – Lipowa – al. Racławickie – al. Długosza – Leszczyńskiego – Czechowska- Lubomelska) oraz obszar tzw. Podzamcza, ujętego ulicami: Ruska – Podzamcze – Al.Tysiąclecia – Lubartowska, jak równieŜ przestrzeń wewnątrz tzw. granic strefbuforowych, których wyznaczenie wypływać będzie z opracowania tego planuzarządzania (wg zamawiającego).2.2. Historia miejsca (obszaru opracowania) – historycznegośródmieścia <strong>Lublin</strong>a<strong>Lublin</strong> jest miastem od niespełna 8 stuleci, stolicą województwa lubelskiegonieprzerwanie od 536 lat (1474r.). Wykupienie przez lubelskich mieszczan w roku 1504wójtostwa lubelskiego rozpoczyna czas samorządności miejskiej, a podpisana tu w1569r. unia polsko-litewska, tworząc najtrwalszą dotąd, bo ponad dwustuletnią unię wEuropie - powszechnie znaną jako Unia Lubelska - na zawsze uczyniła z <strong>Lublin</strong>a miastosymbol,wyraŜające trwałość miejskiej kultury na pograniczu i siłę urbanistycznejciągłości.Udokumentowane badaniami <strong>arch</strong>eologicznymi ślady pierwszego osadnictwa naobszarze późniejszej lubelskiej Starówki i wzgórza Czwartek pochodzą z młodszejepoki kamienia (neolit, 4500 -1800 p n.e.) świadcząc, Ŝe tereny te zamieszkiwali ludzieŜyjący w kulturze pucharów lejkowanych.Odkryte wyroby garncarskie, krzemienne i monety (rzymskie i grecka) świadczą otrwałości osadnictwa, które we wczesnym średniowieczu nabrało intensywnegocharakteru i skoncentrowało się na wzgórzach: Czwartek, Grodzisko (inna nazwa toKirkut), Staromiejskie, Zamkowe, śmigród. Dotychczasowe badania nie dają dośćdowodów pozwalających wskazać jedno z nich za pierwsze, najstarsze osiedle lubelskie,tym niemniej - choć w VI w. n.e. zasiedlone były: Czwartek, Grodzisko, Staromiejskie iZamkowe - to właśnie Czwartek uznawane jest za tę najstarszą, a przy tym ówcześnienajwaŜniejszą osadę, prawdopodobnie leŜącą na handlowym szlaku wschód-zachód.Badania <strong>arch</strong>eologiczne dostarczyły wiedzy pozwalającej na ocenę wielkości i stopniarozwoju tej rzemieślniczo-handlowej osady, jak równieŜ pozwoliły na stawianie hipotez,co do rozległości ówczesnych kontaktów handlowych (odkryte monety arabskie z VIII iIX w.).Spośród zasiedlonych juŜ wzgórz, to właśnie uwarunkowania topograficzne uczyniły zosady na wzgórzu Zamkowym optymalną lokalizację dla gródka, który powstał tam wVIII w., wykorzystując walory obronne połoŜenia w widłach rzek Czechówki i Bystrzycy.Od X w. gród stał się ośrodkiem władzy świeckiej państwa polskiego, a później (odkońca XII wieku) równieŜ siedzibą utworzonej Kasztelani Lubelskiej. Mniej więcej w tymsamym czasie (przełom XIw./XIIw.), po drugiej stronie rzeki Czechówki, na Czwartku,wzniesiony zostaje kościół pw. św. Mikołaja, a na wzgórzu Staromiejskim, gdzie od V w.


ozwija się osada usługodawcza wobec grodu (podgrodzie) najprawdopodobniej istniejejuŜ romański kościół św. Michała.Rozwój cywilizacyjny, róŜnicując ludność, implikuje równieŜ profilowanie istniejącychwtedy osad i tworzenie się związków (relacji) pomiędzy nimi.XIIw. to czas istotnych dla przyszłości miasta decyzji: utworzenie Kasztelani z siedzibąna wzgórzu Zamkowym i <strong>arch</strong>idiakonatu (w roku 1198) z siedzibą w kościele św.Mikołaja na wzgórzu Staromiejskim, wzmacnia istniejące związki i funduje podstawę dorozwoju, nabierania cech średniowiecznego miasta. Wtedy teŜ pojawia się pierwszapisana wzmianka o <strong>Lublin</strong>ie, w kronice Wincentego Kadłubka.Sposób opisania w Kronice sugeruje, Ŝe juŜ na przełomie wieków XII i XIII, <strong>Lublin</strong>postrzegano jako jeden z najstarszych grodów Polski. Podgrodzie nabierało wtedymiejskiego charakteru - krystalizujący się ośrodek władzy świeckiej i kościelnejgenerował coraz to inne i rosnące potrzeby wzmagające rozwój rzemiosła i handlu,podgrodzie rozrastało się, a najsilniejszy rozwój osadnictwa lokował się w rejonieklasztoru przybyłych do <strong>Lublin</strong>a w 1260r. Dominikanów.15 sierpnia 1315r. król Władysław Łokietek nadał miastu przywilej lokacyjny na prawiemagdeburskim. Akt ten sankcjonował stan faktyczny, miasto było juŜ wtedy dośćduŜym i silnym ośrodkiem osadniczym.Lokacja wywołała pierwszą fazę znaczącego terytorialnego wzrostu miasta.Dwukrotnemu powiększeniu, w kierunku zachodnim, towarzyszyło wytyczenietrapezowego Rynku wraz z typowym układem ulic, co jednak nie zmieniło funkcji ul.Grodzkiej – głównej osi Ŝycia miejskiego, przedłuŜonej ku Bramie Krakowskiej (ul.Bramowa). Herbem <strong>Lublin</strong>a zostaje wizerunek kozła wspinającego się na winną latorośl- obowiązujący do dziś.Ze względu na uwarunkowania geopolityczne i militarne <strong>Lublin</strong> szybko nabrał znaczeniastrategicznego i w roku 1342 król Kazimierz Wielki nakazał budowę murów miejskich,uznając <strong>Lublin</strong> za odpowiednią bazę wypadową przeciwko Litwinom i Tatarom. Wskutektej decyzji miasto opasano murami obronnymi, a między XIV i XVI w.- w linii tychmurów istniało 23 baszt, bram i furt. Najokazalsze bramy: Krakowska i Grodzka,zachowały się do dziś (podobnie jak Baszta Półokrągła i Furta Gnojna). W XIVw. nawzgórzu Zamkowym powstaje murowany zamek (jego ślady zachowały się w postaciprzyziemi tzw. Baszty śydowskiej), a król Kazimierz Wielki funduje gotycką kaplicęzamkową pw. Św. Trójcy.Miasto rozwijało się w XIV wieku dzięki wielu przywilejom królewskim, ułatwiającymrozszerzanie wymiany towarowej. Król Władysław Jagiełło, objąwszy tron polskiotworzył miastu rynki zbytu Litwy, co stanowiło wyraz wdzięczności za pośrednictwomieszczan lubelskich w matrymonium z królową Polski, Jadwigą. Pośrednictwo to byłozapewne moŜliwe wskutek rozległych kontaktów kupieckich, szlak handlowy z polskiejstolicy – Krakowa, do stolicy Litwy – Wilna, biegł przecieŜ przez <strong>Lublin</strong>. Był to w tymczasie jeden z dwóch głównych szlaków handlowych krzyŜujących się w tym mieście.Wdzięczny Król nadał miastu równieŜ przywilej składowania towarów orazorganizowania zielonoświątkowych, szesnastodniowych jarmarków. <strong>Lublin</strong> stał sięgłównym ośrodkiem handlu z Litwą i znanym w odległych krajach miastem targowym.Z końca XIV w. pochodzą tez pierwsze wzmianki o istnieniu w <strong>Lublin</strong>ie cerkwiprawosławnej - drewnianej świątyni pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego. RównieŜz tego okresu pochodzą informacje o tworzącej się wspólnocie (kilkudziesięcioosobowejgminie) - lubelskiej społeczności Ŝydowskiej.Stabilność koniunktury, opieka władców i zdolności mieszczan, uczyniła z <strong>Lublin</strong>a wkrótkim czasie miasto zasobne, ludne i atrakcyjne dla przybyszów. <strong>Lublin</strong> rozwijał siędynamicznie, konkurował z Krakowem, Gdańskiem i Lwowem, do miasta przybywaliliczni cudzoziemcy.Kolejne przywileje królewskie, którymi obdarzył miasto król Kazimierz Jagiellończykułatwiły <strong>Lublin</strong>owi odbudowę po wielkim poŜarze w połowie wieku XV i wzmocniły jegosiłę jako centrum handlowego (wskutek prawa do organizacji kolejnych trzechjarmarków). Ruch budowlany za sprawą licznych fundacji Jagiellonów wzbogacał miastoo reprezentacyjne, świeckie i sakralne obiekty. Wzniesiono kościół wotywny pw.Najświętszej Marii Panny Zwycięskiej i klasztor Brygidek, rozbudowano Zamek i kaplicęśw. Trójcy, której wnętrze pokryto polichromiami. Malowidła bizantyjsko-ruskie,wykonane przez Mistrza Andrzeja i gotycka <strong>arch</strong>itektura kaplicy, połączyły w sobie dwieStrona 12 z 74


tradycje chrześcijańskie - wschodnią i zachodnią. Rozbudowa Zamku wiązała się zczęstymi pobytami kolejnych władców, kiedy to odbywały się zjazdy i przyjmowanoposelstwa. Systematycznie wzrastało znaczenie polityczne <strong>Lublin</strong>a, który w 1474r.został stolicą nowoutworzonego województwa lubelskiego. Nowe województwo,wyodrębnione z sandomierskiego, pieczętuje się odtąd wizerunkiem skaczącego jeleniaz koroną na szyi, na czerwonym polu.<strong>Lublin</strong> przyciągał kupców z Europy i Orientu. Przybywali Anglicy, ArabowieFrancuzi, Grecy, Ormianie, Niemcy, Rusini, Szkoci, Węgrzy, Włosi, Tatarzyi Turcy. Perspektywy i otwartość miasta skłaniały przybyszów do osiedlania sięw <strong>Lublin</strong>ie, wchodzili w koligacje z <strong>Lublin</strong>iakami, organizowali teŜ swojespołeczności, Ŝycie kulturalne i religijne. RóŜnorodność etniczna, kulturowai religijna mieszkańców czyniła z <strong>Lublin</strong>a wielobarwną społeczność miejską.Na Podzamczu koncentrowało się Ŝycie wspólnoty Ŝydowskiej, tam w roku 1475osiadł rabin Jakub z Trydentu, rozpoczynając w ten sposób (formalnie) historięlubelskiej gminy Ŝydowskiej. Istniała juŜ wtedy dobrze zorganizowanaspołeczność prawosławnych (Rusini), której wspólnota wznosiła na Czwartkuwłasną drewnianą cerkiew. Tolerancja dla odmienności i róŜnorodność kulturowa<strong>Lublin</strong>a tworzyły warunki dla poszukiwań intelektualnych i duchowych, cozaowocowało juŜ w początkach kolejnego stulecia, gdy Biernat z <strong>Lublin</strong>a głosiłpublicznie poglądy zbliŜone do tez Marcina Lutra, a miasto stał się ośrodkiemmyśli protestanckiej.W ten sposób <strong>Lublin</strong> stał się europejskim ośrodkiem miejskim, jednymz najbogatszych i najwaŜniejszych miast Korony. Znaczenie polityczne <strong>Lublin</strong>awzrosło w wieku XVI, gdy miasto było kilkakrotnie miejscem obrad sejmowych.W tym czasie <strong>Lublin</strong> przechodzi drugą fazę znaczącego terytorialnego rozwoju,wychodzi daleko poza mury, stymulując reorganizację i powiększenieprzedmieść w sposób dogodny dla przeprowadzania zjazdów i sejmów.Stopniowe zabudowywanie działek wewnątrz murów miejskich, wymusiłowyjście z zabudową poza ich obręb w jedynym moŜliwym kierunku - zachodnim,z rozszerzeniem ku południowemu. Znowu, jak przy lokacji, urbanizacjai komponowanie zabudowy przestrzeni miasta przebiega w harmoniiz naturalnymi warunkami (wzgórza), przy wykorzystaniu terenów wzdłuŜ traktuhandlowego prowadzącego z Krakowa, od którego nazwano to przedmieście.Na terenach rozciągających się po obu stronach obecnego KrakowskiegoPrzedmieścia znajdowały się ogrody mieszczan, sukcesywnie zabudowywanedrewnianymi gospodarczymi pomieszczeniami i letnimi drewnianymi domami.Wskutek wielkiego poŜaru, który w 1557r. niemal całkowicie zniszczył zabudowęprzedmieścia Krakowskiego, miasto uzyskało duŜy obszar, który łatwo poddanourbanizacji- pomierzono i podzielono na umiarowe, modularne działki, niecogłębsze od południa (bowiem to tam rozlokowały się ogrody brygidkowskie).Dalej, granice nowo urbanizowanego przedmieścia wyznaczała linia obronnychszańców, powstałych w tym okresie (a przebiegających wzdłuŜ obecnych ulic:Staszica i Kapucyńskiej) i dowiązanych do murów obronnych zespołówklasztornych: Bernardynów i Brygidek.Drugim przedmieściem włączonym w wieku XVI w obszar dzisiaj stanowiącyhistorycznie ukształtowane śródmieście <strong>Lublin</strong>a, były Korce - początkowoniewielki plac przed Bramą Krakowską. Nazwa przedmieścia pochodzi odjednostki miary zboŜa, którym handlowano na jego terenie.Na przedmieściu Krakowskim, przy trakcie, a juŜ poza linią szańców, znajdowałsię rozległy plac, na którym obozowali Litwini podczas sześciomiesięcznegosejmu lubelskiego, który zakończył się w 1569 r., zawarciem niezwykle waŜnejunii, federującej królestwa Polski i Litwy – tzw. Unii Lubelskiej. W jej wynikupowstała Rzeczpospolita Obojga Narodów – ze wspólnym mon<strong>arch</strong>ą, herbem,sejmem, walutą, polityką zagraniczną i obronną. Polska i Litwa zachowałyodrębność skarbu, urzędów, wojska i sądownictwa.Strona 13 z 74


„W wyniku unii lubelskiej powstał dość jednolity organizm państwowy, swojąrozległością w Europie ustępujący jedynie Rosji, obejmujący ponad 800 tys.km 2 . W XVI w. państwo to zamieszkiwało ponad 8 mln mieszkańców, z którychok. 40% stanowiła ludność etnicznie polska, 20% ludność ruska (Białorusini,Ukraińcy, Rosjanie), ok. 15% Litwini, ponad 10% Niemcy, ok. 5% śydzi, prócztego Ormianie, Szkoci, Łotysze, Tatarzy i inne nacje. ZróŜnicowaniu etnicznemutowarzyszyła na całym obszarze Rzeczypospolitej Obojga Narodów tolerancjareligijna objawiająca się wielowyznaniowością. Współistniały róŜne wyznania iodłamy chrześcijaństwa – katolicyzm, prawosławie, protestantyzm, kościółormiański. Po 1596 r. (Unia Brzeska – zjednoczenie kościoła i cerkwi) rozwinąłsię kościół greckokatolicki.(...)Unia polsko – litewska, zwana od miejsca swego dobrowolnego uchwaleniaprzez dwa suwerenne podmioty państwowe Unią Lubelską, stała sięnajwaŜniejszą w dziejach Europy antycypacją nowoczesnych demokratycznych(na miarę ówczesnych wizji demokracji) idei zjednoczeniowych i w duŜymstopniu prefiguracją dzisiejszej Unii Europejskiej – współczesnej „EuropaNostra”. Z punktu widzenia współczesnej historiografii powołanie do Ŝycia unii w1569 r. (w jej kształcie terytorialnym przedstawionym na załączonych doniniejszego wniosku mapach) z włączeniem części ziem ruskich do Korony(Podlasie, Wołyń, Kijowszczyzna i Bracławszczyzna) przesądziło o wciągnięciuPolski do obrony Europy przed ekspansją ze strony Tatarów (Chanat Krymski),Carstwa Rosyjskiego i Imperium Osmańskiego, sięgającego od połowy XVI w. dobliskich okolic Wiednia. Jak było to waŜne pokazała ponad sto lat później tzw.Odsiecz Wiedeńska (Bitwa pod Wiedniem) wydana Turkom przez króla Jana IIISobieskiego (12 września 1682 r.). Dzieło sejmu lubelskiego było zatemdokonaniem wielkiej wagi, bowiem określiło na parę wieków dalszy rozwójEuropy Środkowowschodniej” [przytoczono za dokumentacją do wniosku odokonanie przez Komitet Europejski wpisu na Listę Dziedzictwa Europejskiego inadanie znaku Dziedzictwa Europejskiego trzem najcenniejszym obiektomzabytkowym w mieście <strong>Lublin</strong>ie związanym historycznie z zawarciem w 1569 r.Unii Polsko–Litewskiej zwanej Unią Lubelską, której autorem jest zespółRegionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w <strong>Lublin</strong>ie, w składzieJacek Serafinowicz – projekt tytułu nominacji, projekt graficzny, rozdziałwstępny – uzasadnienie nominacji; Małgorzata Osmulska–Paprota –opracowanie graficzne i komputerowe; Anna Sikora–Terlecka, BoŜena Stanek–Lebioda, Jacek Studziński, Roman Zwierzchowski – opracowanie merytoryczneformularzy zgłoszeniowych; Piotr Maciuk – fotografie, 2004, <strong>Lublin</strong>]Krótko po zawiązaniu Unii, w 1575r. <strong>Lublin</strong> znów dotknął wielki poŜar, któryistotnie wpłynął na ukształtowanie zabudowy miasta. Niemal całkowicie spłonęłagotycka, drewniano–murowana zabudowa <strong>Lublin</strong>a. Usuwanie strat następowałoszybko. Powstałe po poŜarze kamienice odbudowywano jako murowane,piętrowe, niejednokrotnie łącząc dwa dotąd sąsiadujące domy wspólną sklepionąsienią.W rezultacie decyzji organizujących instytucje władzy publicznej po zawiązaniuUnii polsko-litewskiej, ustanowiono <strong>Lublin</strong> w 1578r. siedzibą TrybunałuKoronnego, którego zasięg terytorialny (znacznie rozszerzony w końcu wiekuXVI) uczynił z miasta główny ośrodek sądownictwa. Dwa lata później, w 1580 r.w <strong>Lublin</strong>ie powstał Ŝydowski Sejm Czterech Ziem, główne przedstawicielstwopolityczne, gospodarcze i religijne śydów z terenu całej Rzeczypospolitej ObojgaNarodów.Działalność Trybunału Koronnego spowodowała wzrost zapotrzebowania namieszkania w czasie wielomiesięcznych obrad, co z kolei doprowadziło donadbudowywania drugiego piętra w istniejących kamienicach. Najokazalszekamienice naleŜące do patrycjatu lubelskiego sytuowano wokół Rynku.Charakterystycznym wyróŜnikiem lubelskich kamienic były ich nazwy wywodzącesię od imion, nazwisk lub zawodów właścicieli (np.: Cholewińska, Ludwisarczyk),rzadsze były nazwy związane z charakterystycznymi elementami wystroju (np. Malowana,Czerwona). Sesje Trybunału, coraz dłuŜej trwające - od wiosny do końca lata - miały teŜwpływ coraz większy na interesy magnaterii. To skłoniło znaczące rody szlacheckie dopobudowania w <strong>Lublin</strong>ie rezydencji – pałaców. Rozwój celebracji, świeckich i religijnych,związanych z sesjami Trybunału, jak równieŜ potrzeby przestrzeni godnych dlareprezentacji i uŜytecznych (dla pracy, rozrywki i jako dormitoria) wytworzyły warunkisprzyjające dla kolejnego, waŜnego w rozwoju <strong>Lublin</strong>a, ruchu budowlanego.Strona 14 z 74


Prócz znamiennych dla Europy debat politycznych, toczonych przed i pozawiązanej Unii, był wtedy <strong>Lublin</strong> miejscem Ŝywiołowych dyskursów religijnych iposzukiwań estetycznych, a dzięki konkurencji coraz liczniejszych szkółkatolickich i protestanckich, stawał się równieŜ znaczącym ośrodkiem edukacji.Powstawały liczne drukarnie, a obrady Trybunału Koronnego czyniły z <strong>Lublin</strong>amiasto, do którego przybywali pisarze, parający się - prócz procesowegosekretarzowania - literaturą piękną i sztuką translatorską. Do zorganizowanegow 1562r. zboru kalwińskiego przystępowali kupcy i okoliczna szlachta, a odkądw roku 1596 załoŜono w mieście kolegium jezuickie, toczono publiczne debatypomiędzy kalwinami i arianami, a jezuitami. Budynki szkoły i kolegiumjezuickiego wzniesiono obok, budowanego wtedy, a konsekrowanego w 1604r.,jezuickiego kościoła pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty (obecnieArchikatedra). To zupełnie nowe i bardzo waŜne dla rozwoju miasta załoŜenie,wkomponowane zostało w mury obronne. Zwarty kompleks usytuowano wzdłuŜmurów (w ciągu ulicy Jezuickiej) oraz wokół dzisiejszego placu Katedralnego,a budynki stykały się z gmachem kościoła, przez co powstał wewnętrznydziedziniec. Wiek XVI i pierwsza ćwierć wieku XVII to czasy rozkwitu <strong>Lublin</strong>a, wewszystkich przejawach Ŝycia gospodarczego i kulturalnego społecznościmiejskiej. Odzwierciedleniem tego jest róŜnorodność i wartość kulturowamaterialnego dorobku - dziś istotnej części zachowanego historycznegodziedzictwa <strong>Lublin</strong>a.W pierwszej połowie. XVII w., po częściowym wyburzeniu murów obronnych,związanym z budową załoŜenia klasztornego Jezuitów, a przede wszystkim zzakończeniem budowy i konsekracją kościoła jezuitów, tereny przedmieściaKorce, zostały rozszerzone na całą obecną ul. Królewską, a następniezurbanizowane. Kościół jezuitów, ukończony w 1625r. (budowa trwał lat 40) byłjedną z kilku pierwszych barokowych budowli, w pełni wzniesionych w tym stylu,a zlokalizowanych poza terytorium Italii. Kościół jezuitów (obecnieArchikatedra) miał i ma znaczenie szczególne, uosabia wartości płynące zezdolności do odwaŜnego sięgania po nowe rozwiązania, formalne (estetyczne) ifunkcjonalne.Początek XVII w. to czas oŜywionego osadnictwa wokół zurbanizowanego trzonu miastai ruchu budowlanego. śydzi zaczęli się osiedlać na Piaskach, gdzie posiadaliwłasną synagogę , w Wieniawie gdzie równieŜ była osobna synagoga orazna Kalinowszczyźnie, która była podkahałem gminy lubelskiej i gdzie przy obecnej ulicyTowarowej wzniesiono synagogę. W zachodniej części dzisiejszego placu Litewskiego, w1653r. wzniesiono niewielki kościół i klasztor Bonifratrów, zgromadzenia opiekującegosię rannymi i chorymi, lokującego zgodnie z regułą swe obiekty poza murami.Plac zyskał wyraźny kon<strong>tekst</strong> - obudowę <strong>arch</strong>itektoniczną, którą od południa stanowiłzespół klasztorny kapucynów, natomiast od północy pałace – Czartoryskichi Lubomirskich. Z 1653r. pochodzi pierwsze datowanie hejnału lubelskiego, granegoz wieŜy Ratusza.Druga połowa XVIIw. przynosi miastu dramatyczne wydarzenia, do których smutnympreludium jest epidemii dŜumy (1630r.), wskutek której umiera prawie połowamieszkańców <strong>Lublin</strong>a. Zmiany polityczne za panowania Wazów sukcesywnie osłabiałyhandlowe znaczenie miasta, tracącego przez to swe znaczenie, równieŜ wraz ze zmianąprzebiegu szlaków kupieckich. Najazd kozacko-moskiewski w 1655 roku jestnajtragiczniejszym momentem tamtego okresu w historii lubelskiej gminy Ŝydowskiej.Wymordowano około dwóch tysięcy śydów oraz doszczętnie zniszczono miastoŜydowskie i synagogę na Podzamczu. Ocaleni śydzi, podjęli wysiłek trwania w <strong>Lublin</strong>ie.Zaczęli wynajmować mieszkania w dzielnicy chrześcijańskiej. Najmowali locum odbogatych mieszczan oraz duchowieństwa katolickiego,a później (na przełomie XVII i XVIIIw.) duŜa grupa śydów zaczęła się osiedlać równieŜna lubelskiej Kalinowszczyźnie, która była podkahałem gminy lubelskiej (jednostkąorganizacyjną społeczności, podrzędną wobec gminy). Wkrótce potem, przy obecnejulicy Towarowej wzniesiono synagogę.Druga połowa XVII wieku to równieŜ okres powolnej, lecz niezmiennie trwającejdeprecjacji miasta, postępującej wraz nadmiernymi wydatkami, które ponoszonowielokrotnie, by uczynić zadość nakładanym kontrybucjom i niwelować zniszczeniawojenne wielkiego „Potopu”. Lata 1655-1657, gdy <strong>Lublin</strong> okupują wojska szwedzkie, toczas zniszczeń i stagnacji. Miasto liczy zaledwie 5000 mieszkańców. Przełom wiekówXVII i XVIII przynosi zahamowanie regresu, miasto odzyskuje część utraconegopotencjału.Strona 15 z 74


Osiemnastowieczny <strong>Lublin</strong>, to miasto znów (i po wielokroć) dręczone skutkami wojen,choć jeszcze na tyle znaczące by w 1708r. formalnie zostać zrównane ze stołecznymKrakowem. Działania militarne III wojny północnej (1704-1721) oraz wojny domowej,przyniosły miastu kolejne i dotkliwe straty, sprowadziły na <strong>Lublin</strong> kryzys, skutkującywyraźną prowincjalizacją miasta. Dorobek materialny <strong>Lublin</strong>a, juŜ wcześniejnadszarpnięty, przeznaczać trzeba było na opłacanie kolejnych kontrybucjii pokrywanie wydatków związanych z pobytem w <strong>Lublin</strong>ie licznych władców,dowodzących walkami wojennymi: Augusta II, Piotra Wielkiego, Karola XII i StanisławaLeszczyńskiego. Choć cele Wielkiej Wojny Północnej realizowano walcząc na terytoriumRzeczpospolitej, to interesy Ŝadnej z licznych stron tego konfliktu nie były zbieŜne z Jejinteresami. Rzeczpospolita została wciągnięta do tej wojny a dwa wrogie obozyszlacheckie, popierające róŜne strony konfliktu z osobą uwaŜającą się za króla na czele(stronnicy Szwedów za króla uwaŜali Stanisława Leszczyńskiego, stronnicy Rosji -Augusta II), od intryg wojennych szybko przeszły do starcia militarnego – wybuchławojna domowa i trwała równolegle z wojna północną (do 1709r.).Przez to, w połowie wieku XVIII <strong>Lublin</strong> stał się miastem prowincjonalnym, a nie załamałsię ekonomicznie przede wszystkim dzięki funkcjonowaniu Trybunału Koronnego. Jegosesje nie tylko zapewniały zbyt na lokalne wyroby i usługi ale stanowiły - przezsystematyczne orzekanie w sprawach – o ciągłości res publica i trwałości funkcji miastaw systemie organizacji jej publicznego Ŝycia. <strong>Lublin</strong> – poprzez swą unikalną funkcjęurbo pro lege, miasta trybunalskiego, utrzymywał -pomimo dekoniunkturyekonomicznej- status znaczącego ośrodka miejskiego. Ufundowanie Trybunału, czylirozpoczęcie sesji, było jednym z najwaŜniejszych wydarzeń roku. Zainteresowani –strony procesu, ściągali do <strong>Lublin</strong>a ze stronnikami, a magnaci przybywali z wojskaminadwornymi, by mieć narzędzie presji na przeciwników, a w razie potrzeby nie dopuścićdo ukonstytuowania się niewygodnego dla nich trybunału.W 1764 sejm konwokacyjny zmieniając ustrój państwa (nadając prawa politycznedysydentom i znosząc, między innymi, to „przeklęte” liberum veto) rozwiązał SejmCzterech Ziem – centralny organ samorządu śydów obradujący dotąd w <strong>Lublin</strong>ie (a odpewnego czasu równieŜ w Jarosławiu). Od 1764 do 1768 Trybunał Koronny Małopolskiobradował nie tylko w <strong>Lublin</strong>ie, sesje odbywały się naprzemiennie, równieŜ we Lwowie.W 1773r., w rezultacie powołania Komisja Edukacji Narodowej, doszło do kasatyzakonu jezuitów. Zespół kolegium i kościół przejęli trynitarze, a przez brak środków nautrzymanie rozległego kompleksu budynków doszło do jego ruinacji, a w końcu stuleciakościół zamieniono na magazyn.Niekorzystne modyfikacje lub zanik instytucji, dotąd kształtujących polityczne igospodarcze znaczenie <strong>Lublin</strong>a nałoŜyły się na kolejne zniszczenia i straty wywołanewalkami powstańczymi wskutek zawiązania konfederacji barskiej (1768r.), którejzasięg i przebieg stały się jednym z pre<strong>tekst</strong>ów do pierwszego rozbioru Polski (1772r.)<strong>Lublin</strong>, choć ciągle tracił na znaczeniu i nawet najpiękniejsze pałace w mieście,rezydencje Radziwiłłów, Sanguszków i Sapiehów popadały w ruinę, próbował –wykorzystując nowe formy organizacji miejskiego Ŝycia publicznego – ratować swojedziedzictwo i planować konieczne zmiany. Dzięki działalności Lubelskiej KomisjiDobrego Porządku Boni Ordinis, której przewodził wojewoda lubelski, KajetanHryniewiecki, miasto powoli zaczęło podnosić się z upadku, czemu sprzyjałofunkcjonowanie Trybunału Koronnego. W latach 80. XVIII w. nastąpiło oŜywienie ipoprawa wyglądu miasta, a dwudziestolecie 1772-1792 to czas odbudowy i odradzaniasię roli mieszczan, miejskich instytucji i praw. Przedstawiciele <strong>Lublin</strong>a, obok delegatówpozostałych 140 miast królewskich uczestniczyli w tzw. czarnej procesji (1789), któraprzeszła ulicami Warszawy w czasie obrad sejmu czteroletniego, zwieńczonegouchwaleniem Konstytucji 3 Maja, pierwszej na kontynencie europejskim konstytucjidemokratycznego ustroju państwowego. W jej artykule III ujęto tzw. prawo o miastach– pierwszą ustawę regulującą „prawa dla miasta” - uchwaloną przez Sejm czteroletni13 kwietnia 1791r.Lubelska Komisja Dobrego Porządku - kolegialna instytucja administracji miejskiej -rozpoczęła prace w roku 1780, podejmując po raz pierwszy w historii miasta planowedziałania mające na celu odbudowę i oŜywienie [rewitalizację] <strong>Lublin</strong>a. KompetencjeKomisji Boni Ordinis obejmowały nadzór nad finansami miasta, gildiami kupieckimi icechami rzemieślniczymi oraz wydawanie tzw. ordynacji – miejskich przepisówsanitarnych, porządkowych, planistycznych, budowlanych, a takŜe podejmowaniedecyzji o publicznych inwestycjach (budowie i naprawie dróg, kanałów, wodociągówitp). Działalność lubelskiej Komisji Boni Ordinis była wyjątkowo skuteczna, miastooŜyło, odbudowywano i remontowano, poprawiła się jakość Ŝycia, wzrosła liczbamieszkańców. Prawie 10 lat procesu rewitalizacji <strong>Lublin</strong>a dobrze ilustrowało moŜliwościsprawcze nowoczesnych form administrowania miastami, co mogło mieć wpływ,najpierw na ustawowe uregulowanie praw dla miast, a później ujęcie w Konstytucji 3Maja. Praktyka i skuteczność lubelskiej komisji Boni Ordinis, wskazały na ich nowepotrzeby i kompetencje, przez co w roku 1790 sejm zdecydował o jej przekształceniu,w komisję o szerszych uprawnieniach skarbowych, gospodarczych i administracyjnych.Strona 16 z 74


Nowa komisja zajmować się miała równieŜ szkolnictwem, opieką społeczną orazporządkiem i bezpieczeństwem publicznym. Rozpoczęto proces głębokiej reorganizacjimiasta, co skutkowało ustanowieniem w kwietniu 1792r pierwszego konstytucyjnegomagistratu <strong>Lublin</strong>a.Rewitalizację <strong>Lublin</strong>a u schyłku XVIIIw., przerywa kolejna przegrana wojna i zajęciemiasta przez wojska rosyjskie (w lipcu 1792r). Kolejne zniszczenia i kontrybucjeniweczą dopiero co odbudowaną Ŝywotność miasta, upada rzemiosło i handel. Podrugim rozbiorze Polski (1793), przez okres insurekcji kościuszkowskiej (1794)przychodzi krótkotrwały wzrost znaczenia politycznego <strong>Lublin</strong>a, który jednak nie zdołazahamować, kolejnego w historii miasta, regresu. Upadek powstania i kolejne zajęcie<strong>Lublin</strong>a przez wojska rosyjskie (1795), to znów znaczący wydatek na wypłatękontrybucji. Tym razem miasto, zawczasu poddawszy się najeźdźcom, uniknęłozniszczeń. Trzeci rozbiór Polski (1795), rozpoczyna czternastoletni okres austriackiejadministracji w <strong>Lublin</strong>ie, który obok Kielc i Radomia wszedł w skład tzw. GalicjiWschodniej, prowincji Cesarstwa Austriackiego.W 1805r. papieŜ Pius IX powołuje w <strong>Lublin</strong>ie biskupstwo, a funkcję katedry pełni(krótko) najstarsza lubelska katolicka świątynia, kościół farny- pw. św. Michała, naStarym Mieście – niedawno pospiesznie odbudowany po poŜarze od burzowego pioruna.Koniec pierwszej dekady wieku XIX, to krótkotrwały okres restytucji suwerennejpolskiej państwowości (w formie Księstwa Warszawskiego), co miało wpływ na losy<strong>Lublin</strong>a o tyle, Ŝe Austria przegrawszy wojnę z Księstwem (1809r.) utraciła zajętepoprzez zabory tereny, co po klęsce Napoleona spowodowało zajęcie miasta przezRosjan (1813), a później włączenie go do terytorium Królestwa Polskiego(Kongresowego) – tj. państwa utworzonego w 1815r., pozostającego w unii personalnejz Carską Rosją i zarządzanego przez namiestnika cara.W nowej rzeczywistości geopolitycznej i ramach terytorialnych państwa, <strong>Lublin</strong> byłdrugim największym miastem, po Warszawie. Wytwarzały się nowe związki (relacje)pomiędzy miastami tego terytorium, co prowadziło do realizacji nowych dróg. Głównymwęzłem komunikacyjnym stała się przestrzeń dzisiejszego placu Łokietka, z którejwyprowadzono najwaŜniejsze drogi w kierunku na Warszawę, Zamość i Lubartów.Wytrasowano ul. Nową prowadzącą odtąd do Lubartowa (i od niego dziś tak nazywana -Lubartowska). Do tego czasu droga do Lubartowa nawiązywała swym przebiegiem dośredniowiecznego traktu litewskiego, wzdłuŜ ulicy Świetoduskiej.Przez cały XIX w. układ komunikacyjny miasta był stopniowo poddawany częściowymregulacjom i w ten sposób, juŜ wówczas, doszło do ostatecznego uformowania się siecigłównych dróg oraz rozprzestrzenienia zabudowy równieŜ poza obszarem dzisiejszego,historycznie uformowanego śródmieścia <strong>Lublin</strong>a.Miasto, w rozumieniu zabudowanego intensywnie terenu, było wtedy jeszcze niezbytrozległe, co nie stwarzało problemów z poruszaniem się po nim. Pierwsza liniaomnibusowa, otwarta w 1858 była linią sezonową, i kursowała poza zurbanizowaną(gęsto zabudowaną) częścią miasta. Regularna komunikacja zbiorowa, uruchomionazostała dla transportu na i z dworca kolejowego na Piaskach, począwszy od roku 1885.W starszej, wcześniej ukształtowanej urbanistycznej strukturze miasta, prowadzonoliczne przekształcenia tkanki (substancji), wynikające przede wszystkim z potrzebfunkcjonalnych. Pogarszający się szybko stan techniczny katedralnego kościoła (Fara)na Starym Mieście, skłonił do wyszukania innej świątyni dogodnej dla wypełnianiafunkcji katedry. Wybór padł na zrujnowany kościół trynitarzy (d. jezuicki).Przeprowadzone zostały prace restauracyjne, część zabudowań kolegium jezuickiegorozebrano i materiał budowlany wykorzystano na budowę szosy zamojskiej (dziś ul.Wyszyńskiego), a część przeznaczono dla nowotworzonej szkoły DepartamentowejLubelskiej (później Szkoły Wojewódzkiej). Odnowiony kościół o pięknej fasadzie,projektu Antonio Corazziego, podniesiono do rangi katedry (1823r.).W 1819 r., na polecenie Namiestnika Królestwa gen. Józefa Zajączka, wyburzonozrujnowany kościół bonifratrów i utworzono obarierowany Plac Musztry, zajmującypołowę dzisiejszego Placu Litewskiego. W drugiej części placu znajdował sięogólnodostępny skwer poprzedzający pałac Lubomirskich (zwany równieŜPoradziwiłłowskim). Teren przed pałacem ogrodzonoi zamknięto dla publiczności. Trzy lata później budynek pałacu stał się siedzibą KomisjiWojewództwa Lubelskiego (urzędu gubernatora). W 1870 r. na środku dzisiejszegoplacu Litewskiego wybudowano cerkiew prawosławną wg projektu <strong>arch</strong>. Chlebnikowa.W siatce średniowiecznego planu Starówki powstał nowy plac, bowiem po zamknięciuzrujnowanej kolegiaty św. Michała (1832), zdecydowano o jej wyburzeniu, coostatecznie przeprowadzono (w roku 1855).W latach 20-30 XIX w. powstały zasadnicze elementy układu urbanistycznegośródmieścia <strong>Lublin</strong>a. Nastał okres względnej stabilizacji, korzystnych zmian i trwałegooŜywienia miasta. <strong>Lublin</strong> jest w tym okresie wciąŜ przede wszystkim ośrodkiemrzemiosła i handlu, jednak zaczyna przyciągać równieŜ przemysłowców - w tymszczególnie gorzelników i browarników.Strona 17 z 74


OŜywienie gospodarcze pobudziło odnowę Ŝycia kulturalnego, rozwijało się szkolnictwo,rosła aktywność - załoŜonego w 1818r. - Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Ponownieznaczącą rolę zaczęli odgrywać lubelscy śydzi, wśród których wyróŜnił się swądziałalnością cadyk Jakub Ischak Horowitz – nazywany „Widzącym z <strong>Lublin</strong>a”, ojciecchasydyzmu w Królestwie Polskim. Upadek powstania listopadowego (1831r) niezahamował rozwoju <strong>Lublin</strong>a, choć represje dotknęły miasto i jego mieszkańców, którychw połowie XIXw. było niespełna 22tys. (8900 katolików, 50 unitów, 60 prawosławnych,230 ewangelików i 11800 Ŝydów).<strong>Lublin</strong> od połowy XIX w. staje się powoli ośrodkiem przemysłowym. Podobnie jak miałoto miejsce w wieku XVI, coraz liczniej przybywają cudzoziemcy, zakładają warsztaty,fabryczki, wchodzą w trwałe związki z miejską społecznością <strong>Lublin</strong>a. Produkcję maszynrolniczych zapoczątkowali w <strong>Lublin</strong>ie i rozwinęli Szkoci, a browarnictwo – rzemiosłomieszczan, stało się jedną z wiodących gałęzi lubelskiego przemysłu, głównie za sprawąprzybyszów krajów niemieckich.Koniunktura gospodarcza i stabilność administracji wyzwoliły kolejny znaczący ruchbudowlany, powrócono do koncepcji kreślonych przez Komisje (Boni Ordinis),podejmowano i przeprowadzano skutecznie coraz liczniejsze inwestycje, miastorozwijało się terytorialnie, wrosła liczba mieszkańców, a trendy rozwojowe były na tylesilne, Ŝe zauwaŜalne spowolnienie po upadku powstania Styczniowego (1863r.) miałocharakter przejściowy. Okres popowstaniowy stał się dla <strong>Lublin</strong>a czasem szybkiegorozwoju gospodarczego i kulturalnego. Kluczowe dla zachowania odzyskanegoznaczenia społeczno-gospodarczego <strong>Lublin</strong>a i dalszego rozwoju miasta byłopoprowadzenie przez <strong>Lublin</strong> w 1877 r. linii kolejowej z Warszawy do Kowla.<strong>Lublin</strong> końca wieku XIX obejmuje obszar 863 hektarów, zamieszkiwany przez ludnośćróŜnorodną etnicznie i wyznaniowo, mieszczan chętnie organizujących się w licznetowarzystwa naukowe, muzyczne, czytelnicze, dobroczynne i masońskie. ZałoŜony w1837 r. i sfinansowany ze składek mieszkańców Ogród Saski, to jedno zdziewiętnastowiecznych miejskich przedsięwzięć, które uzewnętrzniają ówczesneaspiracje rozwojowe miasta i jego mieszkańców. Ich przejawem było równieŜwzniesienie Teatru Miejskiego (1866). Nowoczesna miejska infrastruktura sprzyjałaodradzaniu się Ŝycia kulturalnego, teatr wystawiał sztuki lubelskich autorów, a na gościnnewystępy przyjeŜdŜała Helena Modrzejewska. Na dość wysokim poziomie stała SzkołaWojewódzka (później zmieniona na gimnazjum), której dyrektorem był przez pewienczas Józef Skłodowski (dziadek Marii Skłodowskiej–Curie).Wiek dwudziesty rozpoczyna w <strong>Lublin</strong>ie otwarcie nowych Zakładów Mechanicznych„Plage i Laśkiewicz”, przedsiębiorstwa którego dalszy rozwój miało duŜe znaczenie dlaindustrializacji miasta i regionu. Rozległe kontakty handlowe firmy, np. z partnerami wdzisiejszych Chinach, Uzbekistanie, Rosji, Turcji, przywodzą na myśl przeszłe praktykilubelskich kupców i rzemieślników. Firma zdołała zebrać i wykształcić zespółfachowców, techników i administratorów (managerów), a rozszerzanie produkcji (odurządzeń dla gorzelnictwa przez silniki do motoryzacji i awiatyki) niewątpliwieinspirowało rozwój kultury technicznej i organizacyjnej w mieście. Jednym z innychwaŜnych impulsów dla rozwoju lubelskiego przemysłu stała się zorganizowana w 1901r. wystawa rolniczo – przemysłowa, która szybko zyskała charakter cykliczny.Okres do wybuchu II wojny światowej to czas właściwie ciągłej modernizacji w duchunowoczesności. Wprowadzano liczne nowości - stylistyczne (np.: powstaje pierwszalubelska secesyjna kamienica, przy dzisiejszej ul.3 Maja nr 6), techniczne(np.: instalacje gazowe w nowych domach mieszkalnych), kulturowe (p. pierwsze kino).Powstały wówczas najbardziej znane do dzisiaj szkoły – Szkoła Handlowejim. A. i J. Vetterów i gimnazjum im. St. Staszica. W 1907 r. załoŜono BibliotekęPubliczną, której trzonem stał się księgozbiór ofiarowany przez HieronimaŁopacińskiego, profesora filologii i historii w Lubelskim Gimnazjum Męskim. TuŜ przedwybuchem I wojny światowej miasto liczyło ponad 80 tysięcy mieszkańców i cieszyłosię opinią jednego z największych ośrodków społeczno–gospodarczych w KrólestwiePolskim.Rozwój przestrzenny i urbanistyczny <strong>Lublin</strong>a, tak wyraźnie zaznaczający się w początkuXXw. skłonił wpierw do opomiarowania miasta (1912r.). Ruch budowlany, dynamiczny imodernizujący miasto, był jednak źródłem dylematów i konfliktów, nadbudowy iprzebudowy wzbudzały kontrowersje i publiczne debaty na temat potrzebyuregulowania zasad rozwoju miasta a szczególnie wyznaczenia i respektowania liniizabudowy (casus budynku Krakowskie Przedmieście 66). JuŜ w czasie trwania I wojnyświatowej miasto rozrosło się bardzo, obszar <strong>Lublin</strong>a w czasie okupacji autryjackiejzwiększono trzykrotnie, do 2691 ha (1916r.) Wówczas do miasta włączone zostały,między innymi: Bronowice, Czechów, Kośminek, Tatary i Wieniawa. W tym samym rokupowstało Lubelskie Koło Towarzystwa Opieki nad Zabytkami [TOnZ]. MoŜna załoŜyć, Ŝemiało to nie tylko wpływ na rozpoczęcie w 1917r. konserwacji fresków zamkowejKaplicy, ale i na podjęcie przez Radę Miasta decyzji o przystąpieniu do sporządzeniaplanu regulacyjnego dla całego miasta. Choć tę decyzję zrealizowano dopiero pozakończeniu wojny, to mimo braku planu słuŜby magistratu wespół z TOnZ,Strona 18 z 74


traktowanym jako nieformalną słuŜbę konserwatorską, zdołały uchronić <strong>Lublin</strong> od zmianniekorzystnych, w tym zachować oryginalną i klarowną linię sylwety miasta.7 listopada 1918 r. powołany w <strong>Lublin</strong>ie Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej,przejął władzę z rąk austriackich, a <strong>Lublin</strong> stał się na cztery dni stolicą Polski.Po odzyskaniu niepodległości <strong>Lublin</strong> powrócił do historycznego statusu i wypełniałskutecznie administracyjno-polityczne funkcje miasta wojewódzkiego. Plac Litewskizmienił swoje oblicze, cerkiew rozebrano, na obrzeŜu placu wystawiono pomnikupamiętniający uchwalenie Konstytucji 3 Maja. ZałoŜony w 1918r. Katolicki UniwersytetLubelski przyniósł szybki wzrost znaczenia miasta, równieŜ jako ośrodka naukowobadawczego.Publiczna słuŜba ochrony zabytków powstaje wiosną 1919r. - na podstawie dekretuRady Regencyjnej (31.10.1918r.) o opiece nad zabytkami sztuki i kultury organizowanesą okręgowe urzędy konserwatorskie i powołany zostaje pierwszy lubelski konserwatorzabytków (<strong>arch</strong>. Jerzy Siennicki).Wielkomiejski plan rozwoju <strong>Lublin</strong>a – jako ogólny plan, koncepcja rozwoju całegomiasta - powstaje dopiero w 1925r. w wyniku konkursu, którego załoŜenia postulująprzyjęcie modernistycznego, strefowego układu funkcjonalnego miejskich dzielnic (np.mieszkalne, willowa, przemysłowa itd.) oraz poprawienie linii regulacyjnej ulic iwyznaczenie nowych powiązań komunikacyjnych pomiędzy dzielnicami. Do tego czasutrasowanie ulic i ruch budowlany postępują, po części według tworzonych planówcząstkowych – tzw. szkiców regulacyjnych, sporządzanych na potrzeby rozwiązywaniabieŜących problemów rozwoju miasta, co próbuje się tymczasowo uporządkować i lepiejkoordynować poprzez powołany w 1923r. Komitet Rozbudowy Miasta.Podjęte równolegle próby przekształcenia <strong>Lublin</strong>a w duŜy ośrodek przemysłowy(przemysł lotniczy, maszynowy) nie przynosi spodziewanego rezultatu, za to kwitnieŜycie kulturalne i akademickie. Na lubelskiej scenie występowali wtedy wybitni polscyaktorzy – Ludwik Solski, Karol Adwentowicz, Lucyna Messal, tu tworzyli literaci, wybitnipoeci i pisarze - Józef Czechowicz i Franciszka Arnsztajnowa. W roku 1926, obokKatolickiego Uniwersytetu Lubelskiego powstaje w <strong>Lublin</strong>ie druga wyŜsza uczelnia ocharakterze teologicznym – jezuickie Bobolanum, a cztery lata później załoŜono kolejną- Uczelnię Mędrców (Jesziwas Chachmej), wyŜszą talmudyczną uczelnię Ŝydowską,prowadzoną przez światowej sławy rabina Majera Szapiro.W 1939r. <strong>Lublin</strong> zamieszkuje około 120 tyś. osób, z czego prawie połowa Ŝyje naobszarach faktycznie włączonych w granice <strong>Lublin</strong>a i zurbanizowanych w latachmiędzywojnia – tj. po odzyskaniu niepodległości. Okres tego dwudziestolecia(międzywojnia) - to czas bardzo intensywnego przebudowywania i rozbudowywaniamiasta, postępującego bez legalnego tj. prawnie obowiązującego, ogólnego planuzabudowy (rozwoju) <strong>Lublin</strong>a. Mimo to – jest to czas rozwoju sterowanego dośćkonsekwentnie, postępującego w kierunku zachodnim, a prowadzonego przyuwzględnianiu, zarówno potrzeby perspektywicznego widzenia problemów rozwojumiasta, jak i trendów nowoczesnej urbanizacji – poprzez kontynuowanie historii miastaw nawiązaniu do wyrazistych, oryginalnych tradycji <strong>arch</strong>itektoniczno-urbanistycznych<strong>Lublin</strong>a.Podjęto w tym okresie wiele działań naprawczych i porządkujących miasto, a przedewszystkim zdecydowano, wspólnie z władzami państwowymi II RP, o podjęciu wysiłkurenowacji Starówki miasta <strong>Lublin</strong>a. Rychło, ocena skali potrzebnych tu robót, równieŜporządkowych i budowlanych, miała wpływ na to, Ŝe nie tylko nie ukończonozaplanowanych prac konserwatorskich, ale miały one charakter powierzchowny,kosmetyczny. Nie zdołano wtedy na Starówce i Podzamczu wprowadzić cywilizacyjnych,technicznych udogodnień, udostępnić wszystkim mieszkańcom elektryczności ikanalizacji. Prace renowacyjne, prowadzone po części metodą robót publicznych,doprowadziły do wybrukowania głównych ulic i placów, regulacji i przekrycia nurturzeki- „Matki” - Czechówki. Doprowadzono do odnowienia elewacji staromiejskichkamienic - odsłoniono, zbadano, zakonserwowano i uczytelniono detale kamieniarskie isnycerskie. Odsłonięto wątki murowe, zbadano kolorystykę tynków i dekoracjimalarskich najokazalszych kamienic przy Rynku i ciągu ulic: Grodzkiej i Bramnej.Równolegle, w skali ponad-miejskiej (ponad lokalnej) toczyły się nowatorskie praceplanistyczne, związane z tworzeniem podstaw programowych i struktury funkcjonalnoprzestrzenneji organizacyjnej, dla Centralnego Okręgu Przemysłowego II RP. Tworzonowówczas fundament – a nazywając to w dzisiejszej terminologii – net-strukturęinstytucjonalną dla ultra-nowoczesnego klastra naukowo-technologicznego, któregoośrodkiem wzrostu na południu Polski (jak to się określa we współczesnej, unijnejnomenklaturze), miał stać się <strong>Lublin</strong>, formalnie włączony do COP w 1936r.II wojna światowa była tragiczna w skutkach, zarówno dla społeczności <strong>Lublin</strong>a jak i dlajego materialnego, wielokulturowego i historycznego dziedzictwa. <strong>Lublin</strong> w tym okresie,z dzisiejszej perspektywy, kojarzy się z obozem koncentracyjnym na Majdanku(1941r.) i więzieniem na Zamku. Dzielnica Ŝydowska – Podzamcze, trwała jako częśćmiasta, niezmiennie od wieku XIV do 1942r. Główna ulica tej dzielnicy, Szeroka(wcześniej zwana równieŜ śydowską), wiodła od podmurnego ciągu ul. Kowalskiej - aŜStrona 19 z 74


ku studni, nieopodal ul. Ruskiej i Cerkwi, połoŜonej w sąsiedztwie wzgórza Czwartek.Nad tą ludną, barwną i bardzo gęsto zabudowaną dzielnicą górował, od „zawsze”lubelski Zamek, u stóp którego, od północy, przy nieistniejącej dziś ul. Jatecznej 3znajdowała się Wielka Synagoga Maharszala (wzniosiona w 1567r.), główny budynekkompleksu synagogalnego dzielnicy śydowskiej, składającego się, łącznie, z trzechsynagog i jesziwy, budynków mieszczących biura gminy Ŝydowskiej, małej bóŜnicyi aresztu. Dwie największe synagogi mogły pomieści jednocześnie ponad 3000 osób.W marcu 1941r. Hitlerowcy utworzyli tu zamkniętą dzielnicę Ŝydowską – getto, któreformalnie obejmowało Podzamcze, niewielki fragment Kalinowszczyzny oraz częśćStarego Miasta (od nieparzystej strony ul.Grodzkiej), z której sukcesywnie wysiedlononie-Ŝydowskich mieszkańców, gromadząc w gettcie całą lubelską społeczność miasta,liczącą wtedy (1940/41r.) nieco ponad 43 000 osób.Hitlerowcy zlikwidowali getto w kwietniu 1943r., mordując Ŝydowską społeczność<strong>Lublin</strong>a. Synagogę Maharszala wysadzili w powietrze, na Podzamczu nakazaliwyburzenie dzielnicy Ŝydowskiej, wskutek czego rozebrano ponad 200 budynków ikamienic, stanowiących wielowiekową, historyczną spuściznę <strong>Lublin</strong>a. W czasie II wojnyświatowej znacznie zmalały społeczności ewangelików i prawosławnych, a <strong>Lublin</strong> nadługo stracił swój, dotychczasowy, wielokulturowy charakter. Wielu artystów,nauczycieli i wykładowców zginęło.W lipcu 1944 r. po kilkudniowych walkach <strong>Lublin</strong> został wyzwolony przez armięradziecką i oddziały partyzanckie Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. Miastozamieszkuje wtedy zaledwie 8o tyś. ludzi, a przez 164 dni <strong>Lublin</strong> znów pełni funkcjęstolicy państwa, stając się siedzibą Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego.Zmiany geopolityczne i terytorialne po II wojnie światowej, uczyniły z <strong>Lublin</strong>a największepolskie miasto restytuowanego państwa, połoŜone na jego nowym terytorium, powschodniej stronie od Wisły. Powojenne decyzje władz centralnych PolskiejRzeczpospolitej Ludowej przemieniły <strong>Lublin</strong> w znaczące centrum przemysłowogospodarcze,najsilniejszy ośrodek naukowy i kulturalny we wschodniej części tegopaństwa. Katolicki Uniwersytet Lubelski reaktywował swoją działalność juŜ w 1944r. ,równocześnie powołano kolejną uczelnię- państwowy Uniwersytet im. Marii Curie–Skłodowskiej, którego pierwszym rektorem został prof. Henryk Raabe, zoolog. Nowyuniwersytet szybko się rozbudował i rozwinął, a na stworzonej w ten sposób baziepowstały: Akademia Medyczna (1950), WyŜsza Szkoła InŜynierska (1953),przekształcona później w Politechnikę Lubelską oraz WyŜsza Szkoła Rolnicza (1955) -dzisiejszy Uniwersytet Przyrodniczy.Wraz z rozwojem gospodarczym <strong>Lublin</strong>a i wytwarzaniem cech charakterystycznych dlamiędzynarodowego ośrodka naukowego, postępował rozwój aktywności kulturalnej ispołecznej. JuŜ w 1944 r. starano się reaktywować w mieście Ŝycie kulturalne. Pierwszeprzedstawienia teatralne w powojennym <strong>Lublin</strong>ie dawał Teatr Wojska Polskiego. Zczasem odrodził się Teatr Miejski, dzisiejszy Teatr Dramatyczny im. Juliusza Osterwy. W1946 r. powstał Teatr Muzyczny, a w 1954 Teatr Lalki i Aktora im. H. Ch. Andersena,a wkrótce potem Filharmonia Lubelska oraz muzea i inne, coraz liczniejsze placówkikulturalne - zarówno te, mieszczące się w oficjalnym – akceptowanym i finansowanymprzez władze nurcie działań twórczych lub popularyzujących kulturę „ludu” i „dla ludu”,jak i te, odmienne - alternatywne, czy wręcz wyraźnie „dysydenckie”.Rozwój gospodarczy miasta, przyciągający ludność wiejską, wywołał wielkiezapotrzebowanie na mieszkania. Począwszy od 1946 wznoszono w rozrastającym się<strong>Lublin</strong>ie kolejne osiedla mieszkaniowe, modernistyczne zespoły zabudowymieszkaniowej, coraz bardziej oddalone od śródmieścia i coraz słabiej z nim powiązane.Zniszczona Starówka, w części bliskiej Rynku została poddana pierwszym pracomremontowym w początku lat pięćdziesiątych.W tym samym czasie (1953 - 1954r.), zlikwidowano więzienie w Zamku i zbudowanoutrzymane w stylu socrealizmu załoŜenie placu Zamkowego. Ze względu na budowęAlei Tysiąclecia, rozebrano stojące od wojny ruiny synagogi Maharshala. Aleja, szerokadwujezdniowa szosa tranzytowa, poprowadzona wzdłuŜ Czechówki oddzieliła wzgórzeZamkowe i Stare Miasto od Czwartku, Kalinowszczyzny i Czechowa, przecinając na dwieczęści obszar d. śydowskiego miasta.Kompleksową renowację Starówki zaczęto planować w końcu lat sześćdziesiątych.Perspektywiczny Program Rewaloryzacji Starego Miasta w <strong>Lublin</strong>ie opracowano w1972r, wdraŜanie wszczęto dwa lata później. Jednak dopiero w 1979r. powołano ZarządRewaloryzacji Zabytkowego Zespołu Starego Miasta w <strong>Lublin</strong>ie, którego działalnośćskupiła się na skali <strong>arch</strong>itektonicznej i pracach stricte konserwatorskich. MoŜna jednakprzyjąć, Ŝe stanowiło to – w pewnym sensie – próbę nawiązania do dokonańosiemnastowiecznej Komisji Boni Ordinis.Alternatywnym – wobec ówcześnie dominującej ideologii - formom aktywnościnaukowej i artystycznej, a jednocześnie kulturotwórczym w sposób nawiązujący dowartości i tradycji miejsca, tj. lubelskiego genius loci -sprzyjało istnienie w mieścieunikalnego - w ówczesnej europie wschodniej- uniwersytetu, Katolickiego UniwersytetuLubelskiego. Absolwentem tej uczelni był biskup Lubelski w latach 1946–1948ks. Stefan Wyszyński, związany z <strong>Lublin</strong>em i Lubelszczyzną juŜ w okresieStrona 20 z 74


międzywojennym, a następnie kardynał i prymas Polski, tytułowany PrymasemTysiąclecia. Ksiądz Karol Wojtyła, w 1954r. rozpoczął pracę na Wydziale FilozoficznymKUL i był wykładowcą a później profesorem tej uczelni przez 24 lata – do momentuwyboru na PapieŜa, w 1978 roku. MoŜna zaryzykować tezę, Ŝe podobnie do TrybunałuKoronnego, KUL miał w historii miasta i tego regionu Europy rolę wyjątkową i znaczenieunikalne - poprzez swą ciągłość, funkcjonalność i światopoglądową emanację, woczywistej kontrze wobec ówcześnie dominujących ideologicznych trendów i zjawiskgeopolitycznych.W lipcu 1980r. po strajkach w Świdniku, w <strong>Lublin</strong>ie równieŜ wybuchają protesty.Zaczyna się lubelski lipiec, poprzedzający inne protesty i strajki w Szczecinie, Jastrzębiui Gdańsku. Po raz pierwszy nie odbyły się obchody Święta 22 lipca – rocznicy ManifestuLipcowego, ogłoszonej w <strong>Lublin</strong>ie (w 1944r.) politycznej deklaracji konstytuującej PRL.Zapoczątkowane w <strong>Lublin</strong>ie protesty społeczne, po fali strajków w całym kraju,przyczyniły się do podpisania porozumień sierpniowych w Gdańsku i powstania„Solidarności”, a później do pokojowego demontaŜu politycznego systemu realsocjalizmuw środkowej Europie.Transformacja ustrojowa i polityczna, która nastąpiła po 1989r., oraz późniejszezmiany w podziale administracyjnym i strukturze samorządu regionalnego utrwaliłyhistorycznie ukształtowany i faktyczny status <strong>Lublin</strong>a – jako miasta prezydenckiego,stolicy województwa samorządowego i siedziby wojewody lubelskiego.Po samorządowej reformie ustrojowej, kompetencje Zarządu Rewaloryzacji przejęłanowo utworzona Lubelska Fundacja Odnowy Zabytków (1991-1995). Połowa latdziewięćdziesiątych to czas, gdy miasto buduje programy rewitalizacji, sięgajączarówno do własnych tradycji Komisji Boni Ordinis jak i ówcześnie znanej iwartościowej metodyki prowadzenia procesów rewitalizacji, stosowanej w WielkiejBrytanii i USA. Koncepcja Zagospodarowania Przestrzeni Publicznych na ObszarzeStarego Miasta w <strong>Lublin</strong>ie wraz z aktualizacją Programu Rewitalizacji, jako dokument –powstają w 1995r. Co poprzedzono przygotowaniem Raportu o Stanie Zabytków(1993r). Rewaloryzacja Starego Miasta została wpisana w proces re-integracjiśródmieścia - zlikwidowano rondo u stóp Bramy Krakowskiej i wyłączono ruch pojazdówsamochodowych na ul. Krakowskie Przedmieście (od Bramy Krakowskiej do pl.Litewskiego) nadając mu funkcję deptaka (pasaŜ oddano do uŜytku w 1997r.),odtwarzając w ten sposób trakt pieszy i logikę rozwoju historycznego śródmieściamiasta, w ciągu: Podzamcze i Zamek – Stare Miasto - Krakowskie Przedmieście – pl.Litewski.Równolegle samo-rządzące się znów miasto inicjuje programy rewitalizacjizdegradowanych dzielnic: Bronowice i Kośminek, których uspołecznione przygotowaniei wdroŜenie wzbudza akceptację i aktywność społeczności lokalnej oraz uznaniemiędzynarodowej opinii. Programy te zostają wyróŜnione nagrodą World Habitat II,przyznaną miastu na konferencji w Istambule, w roku 1996.Strona 21 z 74


2.3. Charakterystyka <strong>Lublin</strong>a<strong>Lublin</strong> jest stolicą województwa lubelskiego, głównym miastem Lubelszczyznyoraz największym miastem wschodniej Polski (9. wśród najludniejszych miastPolski). PołoŜenie geograficzne <strong>Lublin</strong>a i jego znaczące, róŜnorakie funkcje wŜyciu społecznym państwa i Europy uczyniło z niego miasto wielokulturowe, nastyku wschodu i zachodu. Jest to jedno z najstarszych miast Polski a przy tymjedno z niewielu duŜych i tak dobrze zachowanych miast w tej częścikontynentu.Tu spotykały się i spotykają róŜne kultury, róŜne narodowości, religie i styleŜycia. Unikalność tego miasta jest rezultatem róŜnorodności i bogactwarozmaitych nawarstwień, które pozostają do dziś czytelne i znaczące.Struktura funkcjonalno-przestrzenna <strong>Lublin</strong>a obejmuje 12 dzielnic -centralnądzielnicę Śródmiejską (wraz ze Starym Miastem – chronionym jako obiekt,Pomnik Historii) wraz z otaczającymi ją dzielnicami mieszkaniowymi,zgrupowaniami przemysłowymi (w północno-wschodniej części miasta, wokółterenów kolejowych i dworca PKP), terenami otwartymi oraz osiedlamimieszkalnymi zbudowanymi w latach 1946-1989.Od postania Unii Polsko-Litewskiej, tej pierwszej w Europie unii państw, pełnił wniej <strong>Lublin</strong> szczególną rolę. Pomimo nie zawsze sprzyjających miastu zdarzeńzachowało ono autentyczny rdzeń – średnowieczny układ Starego Miasta wraz zpóźniejszą, renesansową i barokową zabudową i XIV wiecznym Zamkiem orazurbanistyczną kompozycję śródmieścia, rozwijaną sukcesywnie na przestrzeniwieków, odpowiednio do funkcji i potencjału miasta, aŜ po dzień dzisiejszy.<strong>Lublin</strong> połoŜony jest na północnym skraju WyŜyny Lubelskiej, nad czteremarzekami: KręŜniczanką, Czerniejówką, Czechówką i - zbierającą je wszystkie wswój nurt - Bystrzycą (lewobrzeŜnym dopływem Wieprza). Bystrzyca wyznaczagranice dwóch odmiennych krajobrazowo części tego miasta, lewobrzeŜnej -zróŜnicowanej, o urozmaiconej rzeźbie terenu, i prawobrzeŜnej, płaskiej(płaskowyŜ świdnicki).Urzeźbienie terenu i połoŜenie dają miastu wyjątkowe, widowiskowe i rozległeperspektywy widokowe oraz róŜnorodne w skali wnętrza, krajobrazowei urbanistyczne, o malowniczych i wieloplanowych sekwencjach percepcji.Walory krajobrazowe podkreślają zastosowane kompozycje urbanistyczne,otwarcia i dominanty, zapewniające zarazem orientację w przestrzeni miasta jaki moŜność obserwacji, podziwiania urody kulturowego krajobrazu miejskiego<strong>Lublin</strong>a.Większość terenów w granicach administracyjnych miasta to uŜytki zielone,a zabudowa wraz z zielenią towarzyszącą i wodami zajmują niewiele ponad 44%powierzchni miasta. Prawie 20% terenów w granicach administracyjnych miastato obszary chronione ze względu na ich walory przyrodnicze. W granicachmiasta znajdują się 32 pomniki przyrody, 3 lasy [Las Dąbrowa (przy zalewieZemborzyckim) Las Stary Gaj (zachód), Las Prawiednicki (południe)] OgródBotaniczny i kilka parków, z których najstarsze są dwa, Park Saski (1837r.) iPark Bronowicki (przy tzw. rogatce Zamojskiej).Wartości kulturowe zespołu urbanistyczno-<strong>arch</strong>itektonicznego historycznegośródmieścia <strong>Lublin</strong>a są niepodwaŜalne, a jego znaczenie i unikatowy charaktersankcjonuje uznanie Starego Miasta wraz z Zamkiem za Pomnik Historii. Całośćhistorycznie ukształtowanego i dobrze zachowanego śródmieścia <strong>Lublin</strong>a,stanowi wartość wyjątkową, nie tylko w skali Polski, ale i Europy – a wskutektego przedmiot szczególnej troski i ochrony. To wyraŜa się zarówno poprzezochronę stanowioną wpisem do rejestru zabytków całego układuurbanistycznego historycznego śródmieścia, jak i wpisem do rejestru zabytkówzespołu „grodzisko”, a prócz tego - poprzez uznanie szczególnej, wyjątkowejwartości poszczególnych obiektów <strong>arch</strong>itektonicznych [251 obiektów w rejestrzezabytków a 1271 w ewidencji zabytków zlokalizowanych jest w granicachmiasta]. Prócz tego na listę Europejskiego Dziedzictwa Kulturowego wpisanoStare Miasto i Bazylikę Dominikanów, Zamek oraz pomnik Unii Lubelskiej.Materialne kulturowe dziedzictwo <strong>Lublin</strong>a, po dziś zachowane i autentyczne(oryginalne i unikalne) jest wytworem aktywności społeczeństwa miasta,produktem miejskiej kultury rozwijającej się przez wieki, w szczególnyStrona 22 z 74


i niezwykły sposób, na styku róŜnych, współ-egzystujących potencjałówspołeczno-gospodarczych i kulturowych.Odmienne formy i treści, znajdując dogodne warunki ekspresji w tym mieście,wytworzyły wartości kulturowe dające – w sferze niematerialnej - trwałewartości, bazę intelektualną i ideową dla przyjęcia, twórczej interpretacji irozwijania tego, niematerialnego dziedzictwa kulturowego.Współczesny <strong>Lublin</strong> jest ośrodkiem miejskim, którego rozwój kształtują wznacznym stopniu trendy i tendencje, obecne (widoczne) w procesachrozwojowych innych duŜych polskich i europejskich miast, mające częstoegzogeniczną genezę.Populacja miasta od 2002r. zmniejsza się, rok do roku (358 354 w 2002,352 786 w 2007, 349 440 w 2009) jednak jest to spadek relatywnie mały wstosunku do tempa depopulacji innych duŜych polskich miast, a wynika [wg.Strategii Rozwoju Miasta] w większym stopniu z ujemnego salda migracji niŜ zeznacznego spadku przyrostu naturalnego. Mimo tego, prognozy demograficznena rok 2030 zakładają, Ŝe ludność <strong>Lublin</strong>a będzie mniejsza niŜ 300 tyś. Udziałludności w wieku produkcyjnym w ogólnej liczbie ludności <strong>Lublin</strong>a jest wyŜszyod przeciętnej w województwie, ale wskaźnik obciąŜenia demograficznego, choćwciąŜ znacznie niŜszy niŜ w Warszawie czy Katowicach, rośnie i obecnie wynosi51%. Udział ludności z wyŜszym wykształceniem jest wielokrotnie wyŜszy niŜprzeciętny dla województwa lubelskiego i porównywalny do innych duŜychpolskich miast.Większość gospodarstw domowych w <strong>Lublin</strong>ie utrzymuje się z pracy, ponad 2/3ich liczby to gospodarstwa jednoosobowe. ¼ utrzymujących się z dochodów zpracy zatrudniona jest w sektorze publicznym, a przeciętne miesięcznewynagrodzenie za pracę jest w <strong>Lublin</strong>ie niŜsze od średniej krajowej.Stopa bezrobocia na sierpień 2010 r. wyniosła 9,4%, co wynika zzarejestrowania w mieście 15 300 osób w wieku produkcyjnym pozostającychbez pracy (w 2007r. stopa bezrobocia wynosiła 8,9% [wg SRM]).Korzystne i charakterystyczna dla <strong>Lublin</strong>a zjawisko występowania relatywnieduŜej podaŜy młodej siły roboczej wytłumiane jest ogólnie występującym wPolsce i w Europie zjawiskiem gwałtownego starzenia się społeczeństwa,migracji i drenaŜu mózgów oraz emigracji (wyjazdu na stałe). Choć wielkośćmiasta, jego skala funkcjonalno-przestrzenna i wielokulturowość wraz zpowiązaniami ze wschodem Europy SRM ocenia jako mocną stronę i szansęrozwojową, to <strong>Lublin</strong> jest postrzegany jako duŜo mniej atrakcyjny gospodarczo(jako lokalizacja inwestycji zewnętrznych) w porównaniu do innych duŜychmiast polski. Główne branŜe rynkowe to handel i naprawy, a firmy osóbfizycznych stanowią 78% sektora prywatnego (mierzonego ilością podmiotów).Przemysł zatrudnia 37%, handel i naprawy 3%, sektor nierynkowy 9%, obsługafirm i nieruchomości 8% ogółu pracujących w <strong>Lublin</strong>ie. Infrastrukturakomunikacyjna miasta to przede wszystkim układ dróg kołowych, a transportpubliczny, autobusowy i trolejbusowy, nie jest mocną stroną usług dostępnychw <strong>Lublin</strong>ie (wg raportu NIK z 2009r. o połowę spadła obsługa przewozówtransportem publicznym). System komunikacji wewnętrznej jest słaby,a dotkliwe i hamujące rozwój miasta jest to, Ŝe utrzymuje się słabe powiązaniekomunikacyjne z innymi miasta o tej randze (kolej, drogi, samolot). Miasto niedysponuje jeszcze portem lotniczym, choć decyzje w tej kwestii juŜ zapadły(lokalizacja regionalnego portu lotniczego w Świdniku, 16 km od <strong>Lublin</strong>a), a tenbrak oceniany jest w SRM przede wszystkim przez pryzmat atrakcyjnościgospodarczej miasta i jego rangi.Nieco ponad połowa zasobu mieszkaniowego zlokalizowanego w mieście tomieszkania spółdzielcze, a przeciętna wielkość lokalu mieszkalnego mieszkaniew <strong>Lublin</strong>ie, to 58m² (średnia krajowa 68m²). Zestawienie wskaźnikówcharakteryzujących dostęp gospodarstw domowych do wodociągu (96% w2004r.) i kanalizacji ( 90% w 2007r.) wskazuje, Ŝe wskaźnik cywilizacyjny(iloraz tych wielkości) nie jest najlepszy, a wg SRM poziom wydatkówinwestycyjnych na ochronę środowiska równieŜ oceniany jest jako niski.Edukacją przedszkolną objętych jest w <strong>Lublin</strong>ie większy odsetek dzieci niŜ winnych duŜych polskich miastach, działa 5 państwowych uczelni wyŜszych i 9niepublicznych (łącznie 14 uczelni wyŜszych).Wg informacji zawartej w SRM <strong>Lublin</strong> jest (był) w 2007 postrzegane jako małoatrakcyjne turystycznie, wśród Polaków, bo: nie wiadomo, co tam jest...Strona 23 z 74


<strong>Lublin</strong> jest metropolią kulturalną i miastem ludzi aktywnych społecznie. 16 scenteatralnych, róŜnego formatu i form, 11 festiwali róŜnej skali i typu (teatralne,muzyczne, folklorystyczne, tańca, filmu), konkurs skrzypcowy, JarmarkJagielloński, Noc kultur. Sektor organizacji pozarządowych tworzy imponującaliczebnie grupa (wg stanu z 2007) 1672 stowarzyszeń, fundacji, towarzystw,klubów itp, z czego 122 to org. poŜytku publicznego. Ilość organizacji tego typuw <strong>Lublin</strong>ie jest o wiele większa niŜ w wielu innych polskich miastach, o populacjiprzewyŜszającej go liczebnie.Twórczość artystyczna (5 teatrów, plastyka, literatura - szczególnie poezja,fotografia, <strong>arch</strong>itektura, muzyka) i aktywność kulturalna społeczności miastatworzą płaszczyznę intensywnych inter-akcji, oŜywionego dyskursu kulturowego,a przez to stymulują rozwój aspiracji, w tym odtwarzanie historycznychpowiązań z innymi duŜymi miastami historycznymi (Lwów, Wilno, Kraków).Ten potencjał <strong>Lublin</strong>a potwierdza sukces miasta w pierwszej fazie wyłanianiamiast-nominowanych do roli kulturalnego centrum wydarzeń Europy i tytułuEuropejska Stolica Kultury 2016.Korzystnie rysuje się obraz <strong>Lublin</strong>a, jeśli pod uwagę brać wykształcenie iaktywność organizacyjną ludności, ilość i Ŝywotność instytucji kultury orazdynamikę rozwoju infrastruktury. Mniej optymistyczne perspektywy rozwojumiasta zarysowują się, gdy uwzględnić, Ŝe <strong>Lublin</strong> jest stolicą tzw. „ubogiego”regionu, postrzeganego jako mało atrakcyjny, słabo skomunikowany i słaboprzyciągający inwestycje [co – w pewnym stopniu- tłumaczy się rosnącą róŜnicąw dynamice wzrostu, w relacji do innych miast (regionów), szczególnie polskizachodniej].Aktualne dane statystyczne (ilustrujące stan na rok 2009, źródło GUS RBD)charakteryzujące <strong>Lublin</strong>, wraz z odniesieniem do porównywalnych dwóchośrodków miejskich – stolic w sąsiednich województw, świętokrzyskiego ipodkarpackiego, pokazuje poniŜsza tabela.2009 <strong>Lublin</strong> Rzeszów KielceIlość mieszkańców 349 440 172 770 204 835Powierzchnia w ha 14 747 9 755 10 965Gęstość zaludnienia 2370 1 771 1 868Mieszkańcy/ 1 haLudność w wieku 51,1 50,1 51,2nieprodukcyjnym na100 osób w wiekuprodukcyjnymMieszkania oddane 1250 1546 626do uŜytkowaniaIlość oddanych 3,6 8,94 3,05mieszkań na 1000mObiekty noclegowe 26 26 27Miejsca noclegowe 2391 1546 2242Ilość udzielonych 191 298 104 406 109 916noclegów,korzystających zmiejsc noclegowychGoście/mieszkańcy, 0,54 0,60 0,53rocznieMuzea, ilość10 7 7placówek muzealnychOdwiedzający muzea, 325 995 51 095 201 404ilośćzarejestrowanychodwiedzin liczonapoprzez ilość osóbOdwiedzających, 32 599 7 299 28 722średnio jednomuzeumPodmioty39815 19 775 28 009gospodarcze – ilośćzarejestrowanychpodmiotów [pg]Pg na 1000113 114 136mieszkańcówPg sektor publiczny 753 525 478Pg sektor prywatny 39062 19 250 27 536Pg sekcja H (hotele i 959 501 664restauracje)Ilość nocujących wmieście na pg w tejsekcji (kliencirocznie)199 208 165Strona 24 z 74


Orientację, co do sytuacji ekonomicznej miasta umoŜliwia zestawienie w tabeliponiŜej, pokazującej dynamikę zmian w dochodach na 1 mieszkańca w ciąguostatnich 3 lat, równieŜ w ośrodkach porównawczych 9 dla rozszerzeniakon<strong>tekst</strong>u podano równieŜ dane dotyczące innych miast, w tym dwóch, którychhistoryczne centra zostały wpisane na Listę (Toruń, Zamość).JednostkaterytorialnaDochody jst (miasto), na 1 mieszkańca w zł2005 2006 2007 2008 2009<strong>Lublin</strong> 2 208,25 2 596,64 2 867,90 3 093,53 3 349,43Rzeszów 2 694,80 3 173,02 3 463,53 3 939,28 3 622,65Kielce 2 428,06 2 794,11 3 125,95 3 625,82 3 938,32Toruń 2 479,91 2 762,80 3 331,54 3 459,42 3 568,76Zamość 2 586,77 2 938,43 3 362,02 3 724,16 3 844,76JednostkaterytorialnaWzrost dochodów budŜetu miastaNa 1 mieszkańca w latach 2005-2009Wartość w zł Zmiana w %<strong>Lublin</strong> 1 141,18 52Rzeszów 927,85 34Kielce 1 510,26 62Toruń 1 088,85 44Zamość 1 257,99 492.4. Charakterystyka śródmieścia <strong>Lublin</strong>a – sytuacja społecznogospodarczaw obszarze opracowania planu, jako uwarunkowaniadla zarządzania.Historyczne śródmieście <strong>Lublin</strong>a [w granicach opracowania, ujętych w pkt.2.1]Program Rewitalizacji dla <strong>Lublin</strong>a pokazuje, Ŝe pro-rozwojowych działańnaprawczych wymaga nieco ponad ¼ terytorium miasta [ PRL s.3], które to jestobszarem zamieszkiwania i aktywności gospodarczej większości (odpowiednio57% populacji miasta i 50,35% podmiotów gospodarczych). Stwierdzając przytym, Ŝe niezbędne jest uruchomienie dynamiki rozwojowej na skalęporównywalną jedynie ze złotym wiekiem tych ziem za panowania Jagiellonów,która pozwoli przyszłym pokoleniom zachować nadzieje na realizację aspiracjibez utraty zakorzenienia w bogatej kulturze tego regionu[PRL s.1-2], Programten dobitnie diagnozuje skalę aktualnych wyzwań.Strukturę planowanych wydatków przewidywaną dla działań inwestycyjnych iujętą w zaktualizowanym Wieloletnim Planie inwestycyjnym na lata 2009-2015,pokazuje tabela w kolumnie obok [źródło Uchwała 653/XXIX/2009 RML].obejmuje większą część kilku, formalnie ustanowionych dzielnic miasta[jednostek pomocniczych] oraz znajduje się w granicach, co najmniej, czterechz 19 obszarów 4 wskazanych do rewitalizacji w PR dla <strong>Lublin</strong>a. Zilustrowano tona kolejnej mapie. Prócz tego obszar ten jest częścią VIII jednostkiplanistycznej, z podziału terytorium dla realizacji polityki przestrzennej miastapoprzez opracowanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.Ten, poczyniony z punktu widzenia przynaleŜności do róŜnych struktur podziałuwewnętrznego miasta, opis, obrazuje fragmentację i róŜnorodnośćprzynaleŜności, przez to róŜnorodność kryteriów (ośrodków i systemówdecyzyjnych), którym podlega ta część miasta.4 Stare Miasto, Śródmieście, Podzamcze i Czwartek,Strona 25 z 74


Obszar w granicach opracowania planu, obejmuje [nie mniej niŜ] ok. 350 ha(3,5km²). Zamieszkuje go ok. 20 tyś. osób, z czego czynne prawo wyborcze(wg PKW 2010r.) posiada przeciętnie 87,6% ludności, a siedzibę ma w tymobszarze [nie mniej niŜ] ok. 5 tyś. podmiotów gospodarczych [a dane wykazują1824 lokali uŜytkowych w obszarze planu], podlegających rejestracji wewidencji. Dane te mają charakter szacunkowy, bazują na szczegółowej analiziewybranych fragmentów miasta, połoŜonych w granicach opracowania oraz naekstrapolacji danych zawartych w zestawieniach sporządzonych na potrzebyinnych planów i programów, w tym SRM i PRL. Analizę uwarunkowańzarządzania w obszarze komplikuje to, Ŝe w czasie prac nad pierwszym etapemtego planu nie zdołano uzyskać aktualnych przekrojowych danych. ZałoŜono, Ŝezarządzanie dziedzictwem historycznym, tj. ewentualne decyzje tycząceobszaru objętego planem odnosić się będą wprost [bezpośrednio], do conajmniej: 2% powierzchni miasta, 6 % populacji <strong>Lublin</strong>a i 13% ogółuzarejestrowanych w mieście podmiotów gospodarczych.Sytuacja społeczno-gospodarcza analizowanego obszaru uwidacznia się poprzezstan (kondycję i standard techniczny/estetyczny) zagospodarowania przestrzenioraz zjawiska zachodzące w tej części miejskiego środowiska <strong>Lublin</strong>a.Ta część miasta, w szczególny sposób, dotknięta jest zaległościami w renowacji( skutkami utrzymywania się tzw. „luki remontowej”), ryzykiem silniej presjiwyludnienia, zmiany funkcji z mieszkaniowej na komercyjną [PRL, s.4], arównieŜ degradacją gospodarczą, równieŜ wskutek słabnącego potencjałuekonomicznego gospodarstw domowych zamieszkujących ten obszar, co jestskutkiem nie tylko starzenia się ludności i większego udziału gospodarstwdomowych jednoosobowych nieutrzymujących się z pracy, ale odpływu osóblepiej wykształconych i zarabiających powyŜej średniej (tzw. migracjiwewnętrznej).Odmienność tego obszaru wobec innych części <strong>Lublin</strong>a (dzielnic peryferyjnych,osiedli mieszkalnych itd.) charakteryzują tabele, ujmujące podstawoweparametry, odniesione do średniej dla miasta (dane wg stanu na 2009):ObszarZPZGęstość zaludnieniana 1 km²Ludność w wieku>18latPoziomprzedsiębiorczości(ilość podmiotów na1000M)5714 87,6% 250<strong>Lublin</strong> 2370 82,2% 113Kluczowa dla kształtowania uwarunkowań rozwojowych jest sytuacjademograficzna i trendy demograficzne, w obszarze planowania i w całymmieście. Na podstawie informacji zebranych w drodze kwerendy,udostępnionych przez UM <strong>Lublin</strong>a oraz danych ujętych w PRL moŜna byłowyliczyć i przedstawić podstawowe wskaźniki charakteryzujące obszar i jegoodmienność [wobec średniej dla całego miasta], co zostało zestawione wponiŜszych tabelach. PoniewaŜ, jak dotąd, na potrzeby tego planu uzyskanoszczegółowe dane jedynie dla obszaru PH, trzeba było uznać go zareprezentatywny dla całego obszaru ZPZ.Lata Dynamika depopulacjiUdział populacji obszaru Mieszkańcy <strong>Lublin</strong>aStarego Miasta w populacji<strong>Lublin</strong>a2005 0,6% Dynamikazmian, w %rok do roku354 967 Spadek ilościmieszkańców,ilość idynamikazmian, w %rok do roku2007 0,51% 4,5 352 786 2181; 2,02010 0,41% 3,3 349 440 3346; 3,1


Odnosząc cechy struktury demograficznej obszaru do struktury ludnościJednostkaanalitycznaKobiety WskaźnikobciąŜeniademograficznegoUdział osób w wiekuprzedprodukcyjnymna 100 % %męŜczyzn<strong>Lublin</strong> 117 51,1 16,33PH 114 59,4 21,25Stare Miasto 117 58,9 21,31Poziom przedsiębiorczościJednostka 2007 2009analityczna Ilość zarejestrowanych podmiotów gospodarczych na1000 mieszkańców<strong>Lublin</strong> 114,9 113PH b.d. 215Stare Miasto 217 282Obszar planu ulega depopulacji, podobnie jak <strong>Lublin</strong> i inne duŜe miasta. TrzebazauwaŜyć, Ŝe dynamika zmian demograficznych w obszarze jest odmienna odtych, charakteryzujących miasto jako całość. Proces depopulacji w obszarzezwalnia [wyhamowuje], podczas gdy w mieście rok do roku rośnie % ubytekludności. Tym samym, poziom przedsiębiorczości, mierzony wskaźnikiem ilościpodmiotów gospodarczych przypadających na 1000 powinien dla miasta być conajmniej niezmienny, a najlepiej rosnąć szybciej niźli w obszarze PZP.Wg wyliczonych wskaźników tak mierzona przedsiębiorczość w mieście spada, ajej wykazany wzrost w obszarze [11,5%, rok do roku, począwszy od 2007]przewyŜsza zmiany w liczbie ludności [dynamika depopulacji jest niŜsza], tymsamym sytuacja w obszarze jest pod tym względem nieco korzystniejsza niŜzdiagnozowana w mieście.<strong>Lublin</strong>a, trzeba zauwaŜyć, Ŝe społeczność obszaru jest w większym stopniuobciąŜona demograficznie, ale przy tym udział osób w wiekuprzedprodukcyjnym jest w tej populacji wyŜszy niŜ przeciętny w <strong>Lublin</strong>ie. Tymsamym, mamy do czynienie ze społecznością, w której Ŝyje mniej osób w wiekuprodukcyjnym niŜ przeciętnie w mieście, ale równocześnie, wśród osób w grupie„nieprodukcyjnych” jest większy odsetek ludzi w wieku lat 17 i młodszych.Wg danych szczegółowo obrazujących ludność w granicach PH, w sierpniu br.na Starym Mieście (12ha) zamieszkiwało 1623 osób, co - zwaŜywszy nie tylkozałoŜenia opracowań planistycznych z lat osiemdziesiątych – uznaję za wielkośćzbyt małą i przez to niepokojącą. Na 1 ha gęsto zabudowanej dzielnicycentralnej przypada 135 osób. Analizując sytuację w granicach całego PH opodobnej intensywności zabudowy, który zamieszkuje 4107osób, gdzie na haprzypada 155 osób mieszkających na stałe, i w odniesieniu do oszacowanejgęstości zaludnienia w granicach planu (57/ha) w relacji do średniej w mieście(23,7/ha) zakładam deficyt jako odniesiony do 155/ha, na 237 osób [dlaobszaru PH]. Wyliczenie poziomu deficytu liczby ludności dla obszaru ZPZwymaga zgromadzenia dalszych, bardziej szczegółowych danych.Przedstawione wcześniej informacje dotyczące wzrostu wskaźnikaprzedsiębiorczości w obszarze ZPZ sugerują, a właściwie potwierdzająobserwacje, Ŝe następuje powolny, ale stały proces wypierania funkcjimieszkalnych [ i tradycyjnie jej towarzyszących], a zmiany struktury społecznogospodarczejtej części miasta, związane są zarówno z procesamidemograficznymi jak i z róŜnicowaniem się ekonomicznym ludności, co skutkujeposzukiwaniem lepszych warunków do mieszkania, poza centrum miasta.Większy udział ludności w wieku poniŜej 17lat w populacjach miejskichzazwyczaj bywa symptomatyczne dla społeczności nowych dzielnicmieszkaniowych na obrzeŜach miast lub dzielnic zamieszkałych przezimigrantów, rodziny słabsze ekonomicznie [równieŜ ze względu nawielodzietność]. Na tej podstawie moŜna by załoŜyć, Ŝe gospodarstwa domowezamieszkujące obszar ZPZ mogą mieć, przeciętny dochód niŜszy niŜ średni dlajednego gospodarstwa domowego w mieście, a przez to i spodziewać się moŜnaStrona 28 z 74


niŜszego niŜ przeciętny poziomu ewentualnych, moŜliwych do poniesienianakładów, na realizacje celów ZPZ.PoniewaŜ nie zostały jak dotąd zebrane dane obrazujące sytuację ekonomicznąpodmiotów gospodarczych na tym obszarze, te wstępne wnioski dotyczącesytuacji społeczno-gospodarczej w śródmieście moŜna oprzeć wyłącznie naanalizie informacji powszechnie dostępnych i obserwacji w terenie.2.5. Interesariusze i struktura własnościInteresariusze (ang. stakeholders) – podmioty (osoby fizyczne, instytucje,grupy sformalizowane [np. stowarzyszenia] jak i niesformalizowane [activistas]oraz: przedsiębiorstwa, urzędy, uczelnie itd.),od których aktywności zaleŜy powodzenie w zarządzaniu dziedzictwemzdeponowanym w obszarze ZPZ, tj. od których, w róŜnym stopniu, zaleŜy:- odpowiednie (właściwe) wyznaczenie celów zintegrowanego zarządzaniadziedzictwem zdeponowanym w obszarze (miejscu),- osiągnięcie celów zintegrowanego zarządzania dziedzictwem (miejscem).W pierwszym etapie prac, inicjator ZPZ za interesariuszy tego planu uznał:Centrum KulturyArkady Sp. z o. o.Teatr NNTowarzystwo Muzyczne im. H. WieniawskiegoLubelski Urząd Marszałkowski, Departament Kultury, Edukacji i SportuBazylika pw. św. Stanisława (O.O. Dominikanie)Archidiecezja Lubelska, Parafia katedralna pw. św. Jana Chrzciciela iśw. Jana EwangelistyKośc. św. Piotra Apostoła (O.O. Jezuici)Kośc. pw. Nawrócenia św. PawłaKośc. Pobrygidkowski Wniebowzięcia NMP ZwycięskiejKośc. św. Wojciecha (Dom Rekolekcyjny)Kośc. ewangelicko-augsburski św. TrójcyKośc. śś. Piotra i Pawła (O.O. Kapucyni)Katedra Prawosławna pw. Przemienienia PańskiegoPolska Komunikacja Samochodowa Wschód S.A.Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Oddział Terenowy w<strong>Lublin</strong>ieWidok na Starem Miasto od strony PodzamczaWojewódzka Biblioteka Publiczna im. H.ŁopacińskiegoMuzeum LubelskieLubelska Spółdzielnia SpoŜywców „Społem”Strona 29 z 74


Lubelski Urząd WojewódzkiFundacja Rozwoju LubelszczyznyKatolickie Stowarzyszenie Pomocy Osobom UzaleŜnionym "Agape"Lubelska Fundacja RozwojuLubelskie Stowarzyszenie SportoweRegionalne Centrum Wolontariatu w <strong>Lublin</strong>ieWojewódzki Konserwator ZabytkówInteresariusze, mając zróŜnicowany wpływ na proces zarządzania, dysponująróŜną skutecznością, skalą oddziaływania oraz róŜnymi zasobami i formamidziałania (moŜliwości działania), wskutek czego wydaje się, Ŝe uŜyteczne moŜebyć grupowanie interesariuszy. Proponuje się, by przyjąć, Ŝe:1.Interesariusze pierwszoplanowi, to: Rada Miasta i Prezydent, Rady i ZarządyDzielnic [Stare Miasto, Śródmieście, Czechów Południowy, Kalinowszyzna],Wojewódzki Konserwator Zabytków, Miejski Konserwator Zabytków, 25płatników podatku od nieruchomości połoŜonych w obszarze planu zarządzania onajwiększym wymiarze tej daniny, właściciele obiektów zabytkowych wpisanychdo rejestru zabytków (równieŜ wspólnoty mieszkaniowe) w granicach PH i pozanim, w obszarze uznanym za predestynowany do wpisu na Listę.2.Interesariusze drugoplanowi, to: podmioty gospodarcze z siedzibą w obszarzeZPZ, Marszałek Województwa, Wojewoda, właściciele obiektów ujętych wgminnej ewidencji zabytków (równieŜ wspólnoty mieszkaniowe), KamieniceMiasta Sp. z o.o., Kościoły i związki wyznaniowe, Powiatowy Inspektor NadzoruBudowlanego, właściciele obiektów zabytkowych wpisanych do rejestruzabytków (równieŜ wspólnoty mieszkaniowe) połoŜonych w obszarze ZPZ pozagranicami PH.3.Interesariusze pozostali [inni], to: mieszkańcy obszaru, stowarzyszenia iorganizacje (społeczne, biznesowe, branŜowe), których działalność tyczymiejsca lub przedmiotu tego planu, znaczące podmioty gospodarcze na stałeaktywne w obszarze [np. dostawcy usług, operatorzy turystyczni, korporacjetransportowe, przedsiębiorstwa konserwacji zabytków, pracowniekonserwatorskie, itp.].Historyczne śródmieście <strong>Lublin</strong>a [w granicach opracowania, ujętych w pkt.2.1]jest przestrzenią centralną miasta, w której – niezaleŜnie od walorówkulturowych tej fizycznej przestrzeni – lokuje się [koncentruje] większośćaktywności, tym samym większość interesów rozgrywających się na sceniemiasta. Istotnym czynnikiem kształtującym mapę (potencjalnych) interesów imotywacji dla podjęcia planowania zmian, jest mapa własności, oddającastrukturę i wielkość własności.Struktura własności nieruchomości gruntowych [26,42ha] w granicach Pomnika Historiizostała rozezna na podstawie aktualnej mapy własnościowej (obok, źródło UM <strong>Lublin</strong>a,2010r.) i kształtuje się następująco:29,5% - Gmina <strong>Lublin</strong>,27% - Skarb Państwa,19,2% - Kościół katolicki,24,3% - osoby fizyczne i prywatne osoby prawneStrona 30 z 74


W pierwszym etapie prac nad planem nie zdołano przeprowadzić analizy struktury własnościowej nieruchomości połoŜonych w całym obszarze ZPZ (brak mapywłasnościowej), tym niemniej na podstawie analizy informacji zawartych w opracowaniach planistycznych innego rodzaju moŜna oszacować, Ŝe struktura własności nacałym obszarze w granicach opracowania ZPZ jest nieco inna, i najprawdopodobniej kształtuje się w następujący sposób [szacunki]:~30% Skarb Państwa~20% Gmina <strong>Lublin</strong>~40% Prywatne, osoby fizyczne i prywatne osoby prawne~10% Kościół Katolicki


2.6. Status prawny oraz cele ochronyStatus prawny historycznego śródmieścia <strong>Lublin</strong>a [w granicach opracowaniaZPZ, ujętych w pkt.2.1] kształtują stosunki własnościowe występujące na tymobszarze, jak równieŜ stan prawny dziedzictwa historycznego, oceniany ipostrzegany [oceniany] poprzez róŜnorodne formy prawnej ochrony tegodziedzictwa.Polskie prawo, w art. 7 ustawy z 23 lipca 2003r. o ochronie zabytków i opiecenad zabytkami przewiduje [umoŜliwia] sprawowanie ochrony poprzez 4 formyprawne [4 rodzaje statusu prawnego] 5 . Na analizowanym obszarze występujądwa z nich, poniŜszej wymienione i kolejno wg ustawowej hier<strong>arch</strong>iischarakteryzowane, co do przedmiotu i celów ochrony, formy prawnej ochronydziedzictwa:• Wpis do rejestru zabytków, podstawowa i najpowszechniejsza formaprawnej ochrony, nadająca obiektowi status zabytku chronionego[formalny], moŜliwa do zastosowania zarówno wobec [w odniesieniu do]historycznego układu urbanistycznego [tzw. wpis obszarowy],jak i pojedynczego obiektu [np. budowlanego], co wzajemnie się niewyklucza [w myśl art. 9 ust.3 przywoływanej ustawy].o W ten sposób na analizowanym obszarze sprawowana jest ochronaprawna dziedzictwa [ochrona zabytków i opieka nad zabytkami],poprzez wpis do rejestru zabytków, [nadająca status prawnyzabytku] układowi przestrzennemu historycznego śródmieścia<strong>Lublin</strong>a [A/153].5 Formami ochrony zabytków są:1) wpis do rejestru zabytków;2) uznanie za pomnik historii;3) utworzenie parku kulturowego;4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji oustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji ozezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lubdecyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska uŜytku publicznego.6o W ten sposób na analizowanym obszarze sprawowana jest ochronaprawna dziedzictwa poprzez nadanie statusu zabytku, 236 obiektomimiennie wpisanym do rejestru [ liczba obiektów została określonana podstawie rejestru i sporządzonej na potrzeby tego opracowaniabazy adresowej wg ulic – inicjator ZPZ nie dysponuje danymipozwalającymi na określenie ilości obiektów chronionych wg ichpołoŜenia] Przeanalizowano obszar ZPZ, dokonując waloryzacji tejprzestrzeni z punktu widzenia intensywności stosowania prawnychform ochrony dziedzictwa, a rezultat tej analizy ilustruje mapa.Podstawowym celem ochrony tego dziedzictwa jest jego zachowanie.• Pomnik historii, szczególna forma prawnej ochrony najcenniejszychpolskich zabytków, ustanawiana w drodze rozporządzenia Prezydenta RP,na podstawie prawnej przepisów art.7 i art.15 ustawy z 23 lipca 2003r. oochronie zabytków i opiece nad zabytkami, i na podstawie merytorycznej,przedstawionej we wniosku właściwy do spraw kultury i ochronydziedzictwa narodowego.Historyczny zespół <strong>arch</strong>itektoniczno-urbanistyczny miasta <strong>Lublin</strong>a zostałustanowiony Pomnikiem Historii w drodze rozporządzenia Prezydenta RPz dn. 25.04.2007r. (Dz. U. 2007 nr 86 poz. 574). Ten status prawnydotyczy obszaru pokazanego na poniŜej schematycznej mapie 6 , na którejzaznaczono równieŜ lokalizacje miejsc-symboli/obiektów, opatrzonepóźniej plakietą Europejskie Dziedzictwo Kulturowe [wpisane (zgłoszone)na tę, proponowaną listę].źródło mapy: http://zabytek.pl/idm,714,lublin-historyczny-zespol-<strong>arch</strong>itektonicznourbanistyczny.html


Celem ochrony pomnika historii jest cyt.: ”zachowanie, ze względu nawartości historyczne, artystyczne, wartości materialne i niematerialne, zespołu urbanistyczno-<strong>arch</strong>itektonicznego, nierozerwalnie związanegoz wieloma najwaŜniejszymi wydarzeniami w historii Państwa Polskiego”.Dziedziniec Zamku LubelskiegoStrona 33 z 74


Pomnik Historii ustanowiony w <strong>Lublin</strong>ie, jest częścią śródmiejskiego układu urbanistyczno-<strong>arch</strong>itektonicznego, zabytku chronionego odrębnie, poprzez wpis do rejestru zabytku ( tzw.wpis obszarowy). W granicach tego układu jest zlokalizowana zdecydowana większość zabytkowych obiektów <strong>arch</strong>itektonicznych, chronionych poprzez wpis do rejestru zabytków.Relacje ilościowe pomiędzy poszczególnymi formami ochrony a wyodrębnionymi obszarami (w tym obszarem opracowania) pokazuje poniŜsza tabela.Ilość obiektówzabytkowych –nieruchomychChronionychwpisem dorejestru zabytkówwojewództwalubelskiegoMiasto W obszarze opracowania<strong>Lublin</strong> Łącznie W części W częściobjętej będącejwpisem do Pomnikiemrejestru Historiizabytków251 236 235 198Chronionych, wprzyszłości, poprzezzaewidencjonowaniew gminnej ewidencjizabytków 7 1274 1107 1098 74Lista Europejskiego Dziedzictwa Kulturowego [EDK], jest to -jak dotąd znajdująca się wprzygotowaniu- odrębna dla terytorium Unii Europejskiej forma szczególnego honorowaniaobiektów znaczących dla historii Europy, co następuje poprzez ujęcie ich na liście i opatrzeniestosownym emblematem.<strong>Lublin</strong> został juŜ nominowany, poprzez przyjęcie deklaracji, Ŝe stanowi „symbol europejskich ideiintegracyjnych, ponadnarodowego dziedzictwa demokracji i tolerancji oraz dialogu kultur międzyWschodem a Zachodem”.Celem ochrony poprzez EDK jest zachowanie miejsca i uzewnętrznienie świadectwa wydarzeńistotnych z punktu widzenia wspólnoty europejskiej, stanowiących [kształtujących] jej wspólnąhistorię i kulturę.Emblematem EDK „European Heritage” zostały opatrzone następujące zabytkoweobiekty w <strong>Lublin</strong>ie: Zamek, Obelisk – Pomnik Unii Lubelskiej na placu Litewskim, Zespół KlasztornyDominikanów [zdjęcie po lewej].7 Obiekty ujęte w tabeli są rozpoznane i opisane (posiadają karty ewidencyjne), a po ustanowieniu ochrony, o której mowa w pkt.4 art.7 – poprzez miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego lubjeden z rodzajów decyzji administracyjnych słuŜących ustaleniu lokalizacji inwestycji – podlegają ochronie.Strona 34 z 74


2.7. Podmioty o zdolności zarządczejZa podmioty o zdolności zarządczej uznać moŜna podmioty fizyczne (osobyfizyczne) i podmioty prawne (instytucje), których relacja wobec miejsca jestrelacją sprawczą [decyzyjną], uzewnętrzniającą się w przestrzeni publicznej -fizycznej lub społeczno-prawnej, (zatem równieŜ gospodarczej), w sposóbistotnie oddziaływujący na charakterystyczne cechy tego miejsca [tj. podmiotyzarządcze są samodzielnie zdolne do trwałego wprowadzenia takich zmian tegomiejsca, w wyniku których cechy miejsca ulegną istotnej, równieŜ w relacjiwzględem siebie, i trwałej, modyfikacji].Kluczowe dla rozpoznania dysponowania zdolnością zarządczą jestdysponowanie prawem do skutecznego stanowienia (podejmowania decyzji[zarządczych] i ich egzekwowania), wobec przedmiotu ewentualnegozarządzania.W pierwszej kolejności, czynnikiem wytwarzającym taką zdolność jest zatemprawo własności wobec nieruchomości, stanowiących znaczącą część obszaru.Wobec tego kryterium, oraz biorąc pod uwagę zakładaną strukturę własnościnieruchomości w obszarze, do podmiotów o zdolności zarządczej naleŜy zaliczyć:1.Miasto <strong>Lublin</strong> – samorząd gminy miejskiej <strong>Lublin</strong> oraz podmioty [osoby]prawne zaleŜne od niej [w tym: Kamienice Miasta Sp.z o.o.],2.Kościół Katolicki – poprzez Archidiecezję Lubelską i inne kościelne osobyprawne3.Wojewoda Lubelski – jako reprezentant Skarbu Państwa4.Województwo Lubelskie – samorząd województwa lubelskiego oraz podmiotyprawne od niego zaleŜne,5.Przedsiębiorstwo Arkady Sp. z o o.6.Przedsiębiorstwo PKS Wschód S.A.Aktualny stopień rozpoznania struktury własności (szczegółowość) obszaru ZPZ,nie pozwala na wyodrębnienie osób fizycznych lub innych prywatnychpodmiotów prawnych dysponujących samodzielnie prawem własności donieruchomości, o udziale powierzchniowym porównywalnym do udziałupodmiotów wyŜej wymienionych. Tym niemniej nie moŜna wykluczyć ichistnienia.Drugim czynnikiem kluczowym jest dysponowanie prawem stanowienia regułkształtujących wykonywanie prawa własności, jak równieŜ uprawnień z tegoprawa płynących. Biorąc to pod uwagę podmiotami posiadającymi tę zdolnośćsą:1.Rada Miasta <strong>Lublin</strong>a jako organ stanowiący samorządu lokalnego,2.Sejmik Województwa Lubelskiego jako organ stanowiący samorząduregionalnego.3.Wojewódzki Konserwator ZabytkówStrona 35 z 74


Strona 36 z 74


3. WYKAZANIE WARTOŚCI KULTUROWYCH OBIEKTU ORAZ OKREŚLENIE JEGOZNACZENIA Z PUNKTU WIDZENIA ŚWIATOWEGO DZIEDZICTWA3.1. Cechy miejsca – historycznie ukształtowane śródmieście <strong>Lublin</strong>a(centrum historyczne miasta)Historycznie ukształtowane śródmieście <strong>Lublin</strong>a (zabytkowe centrum) jestfizycznym zapisem kolejnych etapów rozwoju miasta, od osady na zamkowympodgrodziu począwszy, do złoŜonej struktury nowoczesnegodwudziestowiecznego miasta.Układ przestrzenny <strong>Lublin</strong>a ewoluował stopniowo, dokumentując w planierozwijającego się miasta liczne zmiany i wpływy kulturowe oraz historycznenawarstwienia, koncentrujące się wpierw wzdłuŜ głównej osi urbanizacji irozwoju średniowiecznego miasta – tj. komunikacyjnego i handlowego traktuulicy Grodzkiej.Czytelność dokumentacji rozwoju organizmu wielokulturowego nowoŜytnegomiasta, a to cechuje układ urbanistyczny historycznego śródmieścia <strong>Lublin</strong>a,jest unikalnym, wyjątkowym w tej części Europy zapisem historii duŜego miastana styku - kultur, wschodu i zachodu, dokumentem autentycznym i dobrzezachowanym.Tę strukturę dopełnia i współtworzy <strong>arch</strong>itektura o róŜnorodnych formachwyraŜających treści adekwatne do toŜsamości miejsca i czasu powstawania.Unikalność układu urbanistyczno-<strong>arch</strong>itektoniczny śródmieścia <strong>Lublin</strong>a wynikarównieŜ ze sposobu wykorzystania naturalnych cech i walorów urbanizowanegoterenu. Trasowanie układu ulic miasta, od trapezoidalnego Rynku nawypiętrzeniu wzgórza, które ku zachodowi łagodnie opada, przechodząc wpółkoliste dość rozległe plateau, przyniosło oryginalny, organicznie wynikłynarys najstarszej części miasta, często porównywany do gruszki, wachlarza alboludzkiejdłoni.Kontynuacja urbanizacji w tych wyjątkowych naturalnych warunkach, w wynikunałoŜenia prostych reguł magdeburskiej szachownicy na półkoliste wysklepienienad-Bystrzyckiej wyŜyny wytworzyło układ oryginalny i niepowtarzalny,na pierwszy rzut oka nieregularny, choć logiczny.Ewolucja struktury urbanistycznej miasta, zachowuje logikę tego pierwotnegozałoŜenia. PodąŜa, raz szybciej raz wolniej, w ślad za zmianami uwarunkowań ipotrzeb, osiągając róŜnorodność relacji i bujność form elementów składowych,cechującą struktury złoŜone, budowane w przestrzeniach anizotropicznych.Struktura fizycznej przestrzeni miasta, w zachowanym współcześnie stanie(zatem nie tylko w obszarze zabytkowego śródmieścia), odzwierciedlawielowiekowe nawarstwienia powstałe wskutek procesów typowych dlaantropomorficznych zmian urbanizujących przestrzeń, jak i nawarstwienia ocechach indywidualnych dla tego miasta, nabytych - a raczej wytworzonych -wyłącznie w tym miejscu.Wieloetniczność i wieloreligijność społeczności <strong>Lublin</strong>a, cechy stale definiujące tomiasto, ale występujące ze szczególnym nasileniem w kilku kluczowych dla jegorozwoju okresach (XIII-XIVw., XVI-XVIIw., XIX- I połowa XXw.) w relacjiprzyczynowo-skutkowej do wielo-kierunkowych wpływów zewnętrznych i napięć,równieŜ stale obecnych z racji geograficznego połoŜenia miasta na stykuWschodu i Zachodu, stanowiły źródło wyjątkowej odmienności i oryginalności,znajdującej wyraz szczególnie trwały w obrazie <strong>arch</strong>itektonicznourbanistycznymmiasta.Katedralna cerkiew prawosławna, pw. Przemienienia Pańskiego [1] 8 , topierwszy sobór prawosławny w <strong>Lublin</strong>ie, powstała na potrzeby kolonii ruskichkupców osiadłych na Czwartku w 1447, wpierw jako drewniana, a krótko potemjako murowana świątynia naleŜała do metropolii kijowskiej podległej patriarszeKonstantynopola.Od roku 1695 do 1875 przy cerkwi Przemienienia Pańskiego w <strong>Lublin</strong>ie działaparafia unicka, oraz klasztor OO. Bazylianów, potem świątynia wróciła dowyznawców prawosławia. Budynek cerkwi, rozplanowany na rzucieorientowanego prostokąta, z kruchtą w podstawie wieŜy od zachodu usytuowanyjest w centralnej części niewielkiego zespołu, w którego skład wchodząpołączone budynki kancelarii, plebanii i mieszkalny, a całość załoŜenia jestotoczona murem i dostępna z jednej furty. We wnętrzu cerkwi znajduje się8 Numeracja w tej części ZPZ, podana w nawiasach kwadratowych, odpowiada oznaczeniu opisywanegoobiektu na mapie, str.36.


późnorenesansowy, dwukondygnacyjny ikonostas, zdobiony i złocony, którydokumentuje wzajemne wpływy, na styku kultur Wschodu i Zachodu, łączącbizantyński program ikonograficzny z dekoracją późnorenesansową, wedługsztuki zachodniej, przywołującą formy zastosowane w bazylice O.O.Dominikanów.Brama Grodzka, zwana równieŜ Bramą śydowską [2], której dzisiejszykształt jest wynikiem scalenia właściwej bramy i przedbramia, późniejszegowtopienia budynku bramnego w ciąg przyległych kamienic oraz nadania jej obuelewacjom klasycystycznego wystroju, powstała w wieku XIV na łącznikuprowadzącym do Zamku, jako część obwarowań grodu. Od końca XVI w.przesklepiona, poźniej przekryta dachem, a w końcu XVIIIw. gruntownieprzebudowana według projektu włoskiego <strong>arch</strong>itekta Dominika Merliniego - byłaod 1923r. prywatną własnością <strong>Lublin</strong>ianki wyznania mojŜeszowego. BramaGrodzka, stojąc na styku dwóch elementów struktury urbanistycznej miasta,symbolizowała granicę między nimi - dwoma odmiennymi miastami - górnym idolnym. Brama łączyła te miasta, u wylotu ul. Grodzkiej. Górne miasto -chrześcijańskie, z dolnym miastem – Ŝydowskim, które do 1943r. rozciągało sięna Podwalu, wzdłuŜ głównej ulicy Szerokiej, sięgającej aŜ do ogrodzenia Cerkwi,u stóp wzgórza Czwartek.W trakcie i po II wojnie światowej Brama ulegała dewastacji,a po remoncie, począwszy od końca lat 40. ub. wieku, była siedzibą LiceumSztuk Plastycznych, otwierając – symbolicznie - nowe perspektywy estetyczne,począwszy od 1954r. równieŜ na płytę nowego, socrealistycznego załoŜeniaurbanistycznego placu Zamkowego, powstałego w miejscu miasta dolnego.Kolejny remont Bramy, rozpoczęty w 1994 przystosował ją do potrzeb miejscapamięci, róŜnorodnej aktywności Ośrodka Brama Grodzka Teatr NN, któregojest siedzibą od roku 1992.Bizantyjskie freski w gotyckiej kaplicy pw. Św. Trójcy (na Zamku) [3],wzniesionej za czasów Kazimierza Wielkiego i przekrytej sklepieniem Ŝebrowo–gwiaździstym, są kolejnym wybitnym i unikalnym przykładem wielokulturowegodziedzictwa. Polichromie o treści religijnej wykonał w 1418r. ruski malarzAndrzej wraz ze swymi współpracownikami, których do <strong>Lublin</strong>a ściągnął Litwin,król Władysław Jagiełło. W 1569 r. w Zamku podpisano akt unii polsko–litewskiej, który to akt był jednym z najwaŜniejszych wydarzeń w historiiEuropy. Kaplica, w której po zawarciu Unii odprawiono mszę dziękczynną, jest wswym wyrazie <strong>arch</strong>itektonicznym, symboliczna. Łączy gotycką, zachodnią formęi konstrukcję bryły na rzucie kwadratu, z wschodnim, bizantyjsko-ruskimmalarskim wystrojem o tematyce ewangelicznej i teologicznej. Na łukutęczowym umieszczono podobiznę fundatora – króla Władysława na koniu, atakŜe obraz fundacyjny z Matką Boską na tronie (na obmurowaniu schodówchóru). Polichromie pokrywają ściany i filar, który podtrzymuje sklepienie.Później dodano jeszcze renesansowy portal oraz szczyt z arkadowymi blendamiw stylu renesansu lubelskiego. Kaplica zamkowa jest wyjątkowo cennymobiektem, równieŜ z tego powodu, Ŝe gotyk tak wyraźnie definiujący jej kształt,jest w nadziemnej części historycznego śródmieścia <strong>Lublin</strong>a obecny, ale przedewszystkim w rozwiązaniach formalnych i neo-stylowych, na Zamku i welementach re-gotyzujących Bramę Krakowską (wprowadzonych w połowieXXw.).Kaplica jest częścią lubelskiego Zamku [3], który -prócz niej- składał się zwieŜy mieszkalnej oraz innych licznych budynków, a całość załoŜenia nazamkowym wzgórzu została w 1521 r., jeszcze przed zawiązaniem Unii,gruntownie przebudowana według projektu królewskiego <strong>arch</strong>itekta włoskiegopochodzenia Bartłomieja Berrecci’ego. Dzisiejsza, neogotycka forma LubelskiegoZamku jest rezultatem jego odbudowy w początku wieku XIX, która to nastąpiłapo rozebraniu wszystkich obiektów zamkowego załoŜenia, prócz Kaplicy idonŜonu, i opracowaniu projektu zakładającego przeznaczenie tej budowli nawięzienie. Zamkowy donŜon wzniesiony został w 1243r. i jest jedynymautentycznym oryginalnym zachowanym obiektem <strong>arch</strong>itektury romańskiej nawschodnim brzegu Wisły. Na wzgórzu zamkowym więzienie znajdowało się odpołowy XIXw. bez przerwy aŜ do roku 1954. Potem Zamek dostosowano dofunkcji wystawienniczych i muzealnych, obiekt jest zabytkiem, chronionymrównieŜ jako EDK.Brama Krakowska [4], zwana równieŜ WyŜszą, została wzniesiona w 1341r. wstylu gotyckim, równocześnie z murami obronnymi i była pierwotnie jedynąStrona 38 z 74


amą prowadzącą do miasta. Za bramą rozpoczyna się ulica Bramna, wiodącana Rynek i tworząca wraz z nim oraz ulicą Grodzką najstarszy, główny traktmiejski <strong>Lublin</strong>a. Brama była wielokrotnie przebudowywana, wzbogacana odetale i urządzenia świadczące o statusie miasta. Jedną z dwóchnajistotniejszych ingerencji w pierwotny gotycki układ obiektu zaprojektowałwybitny włoski <strong>arch</strong>itekt Dominik Merlini, którego osoba – jako projektanta imuratora nadzorującego prace - łączy przebudowy trzech istotnych obiektówhistorycznego <strong>Lublin</strong>a: Bramy Grodzkiej, Trybunału Koronnego i BramyKrakowskiej.Merlini przebywał w Polsce jako budowniczy królewski, pracował dla Augusta IIIa szczególnie wiele projektował na zamówienie króla Stanisława AugustaPoniatowskiego, współtworząc styl zwany stanisławowskim. Jest autorem Pałacuna Wodzie w warszawskich Królewskich Łazienkach i autorem restauracji ZamkuWawelskiego w Krakowie. Jego aktywność w <strong>Lublin</strong>ie świadczy o ówczesnejrandze i sile oddziaływania miasta, a równieŜ o znaczeniu, jakie ówcześnieprzypisywano sztuce budowlanej, wartości estetycznej obiektów publicznych.Główna ulica Starego Miasta – ul. Grodzka [5], wraz z ul. Bramną, tworzydominującą oś funkcjonalna po-lokacyjnego procesu urbanizacji (do początkuXIXw.), katalizującą - na swym przedłuŜeniu w obu kierunkach - rozwójosadnictwa oraz strukturalizację i zagospodarowanie przestrzeni <strong>Lublin</strong>a. Kuzachodowi, linearnie, wzdłuŜ drogi przez przedmieście, a później wzdłuŜ ul.Krakowskie Przedmieście. Preferując zrazu stronę południową tego traktu, bypotem sukcesywną lokalizację budownictwa układać pasmami po obu stronachzachodniego odcinka tej osi rozwojowej, tworząc układ wnętrz urbanistycznychnanizanych na trakt ulicy Krakowskie Przedmieście.Ku wschodowi, gdzie rozlokowało się dolne miasto - Ŝydowskie i kolonia ruska –odrębność kulturowa i organizacyjna tych społeczności sprawia, Ŝe istniejąca ośurbanizacyjna górnego miasta oddziałuje głównie poprzez dyfuzję. Postępującare-organizacja przestrzeni, po części, asymiluje logikę osi miasta górnego, poczęści powiela organiczne formy wsi ulicowej. Jak by nie było główny traktPodzamcza, ulica Szeroka – choć w poziomie to przedłuŜenie podmurnejKowalskiej – jest formalnym, i mentalnym, przedłuŜeniem osi miejskiej, aŜ kuulicy Ruskiej.Oś urbanizacyjna, na ciągu Ruska-Szeroka-Grodzka-Bramna-KrakowskiePrzedmieście - Plac Litewski odzwierciedla i czytelnie dokumentuje ewolucjęniezwykłej struktury urbanistycznej duŜego środkowoeuropejskiego miasta.Unikalną wartością jest, prócz zachowania tej struktury (w wymiarzeurbanistycznym), jej wyrazistość (czytelność), skala i rozmiar załoŜenia orazautentyczność większości licznych, zachowanych obiektów <strong>arch</strong>itektonicznych,oznaczających miejsca i wydarzenia w historii wielokulturowego iwieloetnicznego miasta.Kamienice w Rynku [6], przy którym jest obecnie 17 adresów, w dzisiejszymukładzie stanowią rezultat scalenia pierwotnie rozdrobnionej zabudowy, cozapoczątkowano w XVI wieku. Ich wyraz <strong>arch</strong>itektoniczny jest efektemnawarstwień stylowych, wielu zniszczeń i przebudów. Dominującym zasobemformalnym w większości trzypiętrowych kamienic jest stylistyka renesansu, wrazz jej lubelską odmianą, która przekrywana czasem kostiumem klasycystycznymczy dekoracją manierystyczną, sama zastąpiła pierwotną, gotycką tkankę. Ta -poza kamienicami nr 14, 3 i 6 – zachowała się powyŜej piwnic w postaciszczątkowej.Kamienica Lubomelskich, nr 8 w Rynku , to dwupiętrowy budynek z I. ćwierciwieku XVI, renesansowy, przebudowany w stylu klasycystycznym, o elewacjitrójtraktowej zdobionej attyką. W kamienicy znajdują się oryginalne i cennepolichromie, rzadki przykład malarstwa świeckiego z XVI wieku - malowidełściennych powstałych prawdopodobnie na ideowej fali reformacyjnej.W piwnicy malowidła są dekoracją ściany w tzw. Winiarni pod Fortuną.Renesansowa polichromia wykonana została techniką fresco secco (suchegofresku), tematyka odnosi się do filozofii epikurejskiej. Malarska dekoracja składasię z napisu nad wejściem, dwóch kartuszy – jeden z nich trzymany jest przezmałpę – i ośmiu, wyodrębnionych namalowanymi ramami, scen figuralnych ocharakterze alegorycznym. Sceny te przedstawiają, między innymi: Fortunę,Wenus, filozofów Arystotelesa, Demokryta i Heraklita, potęgę pieniądza,szczęście w małŜeństwie. Całość wieńczy alegoria triumfu miłości. W myślStrona 39 z 74


epikurejskiej filozofii te bogate treściowo malowidła opiewają rozkosze iniebezpieczeństwa ziemskiego Ŝycia. Tematyka ta, ograniczająca się do wątkówmiłosnych słuŜyła zapewne zamoŜnej szlachcie, posłom, deputantom dotrybunału, wybitniejszym kupcom obcym, a więc elicie nie tylko finansowej, ale iumysłowej. Pod obrazami widnieją cytaty staroŜytnych autorów: Horacego,Wergiliusza, Katona, Martialisa stanowiąc doskonałą ilustrację do tych treści.Wszystko oplecione jest bujnym roślinnym ornamentem. Dzieło to wykonałprawdopodobnie artysta spoza <strong>Lublin</strong>a, natomiast jego plastyczna forma inapisy w języku niemieckim wskazują na powiązanie z malarstwemniemieckim 9 .Na pierwszym piętrze kamienicy, od frontu znajduje się polichromiaprzedstawiająca piętnastowieczny <strong>Lublin</strong>. Ta, odkryta w latachsiedemdziesiątych XX wieku malarska panorama miasta, dokumentuje ipotwierdza średniowieczny obraz miasta i jego murowanych budowli, pozwalaocenić zakres i wpływ zmian wywołanych renesansową przebudową. Specjaliściodkrycie tych malowideł uznali za niezwykłe, bowiem świeckie przedstawienia zŜycia mieszczan XVI wieku w malarstwie ściennym w Polsce nigdzie się niezachowały, a podobne wizerunki spotykamy dzisiaj tylko na terenie Niemiec.„Pełną panoramę miasta tworzy kilka luźnych scen. Musimy pamiętać, Ŝe mamytu do czynienia z gotyckim ujęciem krajobrazu, gdzie artysta maluje nierzeczywistość w perspektywie, lecz raczej swoją wizję tej rzeczywistości napodstawie elementów dobrze mu znanych. (...) Niezwykle interesująca scenatoczy się przed murami miasta, gdzie obserwujemy regularną bitwę polskiegorycerstwa z Tatarami. Świetnie odtworzone konie, z pieczołowitością oddanemilitaria obu walczących stron, tak przynajmniej twierdzą znawcy.Ewenementem jest, Ŝe mamy tu do czynienia z walczącymi w rycerskimekwipunku mieszczanami - świadczy o tym brak herbów szlacheckich natarczach” 10 .Kamienica Lubomelskich jest obecnie siedzibą róŜnych instytucji, w tymOddziału Miejskiego PTTK w <strong>Lublin</strong>ie, Kancelarii Prezydenta Miasta <strong>Lublin</strong>a,9 za „Polichromia w dawnej winiarni Kamienicy Lubomelskich”, http://tnn.pl/pm,259.html10za Panorama miasta na polichromii z kamienicy Lubomelskich (1574),http://tnn.pl/Panorama_miasta_na_polichromii_z_kamienicy_Lubomelskich_(1574),238.htmlGaleria Sztuki Sceny Plastycznej KUL. Jej dekoracje wewnętrzne i detalezewnętrzne obejmują równieŜ elementy typowe dla renesansu lubelskiego.Piwnice [7] gotyckie i późniejsze, szesnastowieczne, dobrze zachowane itworzące podziemne miasto, dokumentują okres dynamicznego rozwojuuzewnętrznionego ruchem budowlanym i intensywną wymianą handlową, wktórej piwniczne składy, magazyny, winnice były niezbędną infrastrukturą. Ciągprzebadanych, zabezpieczonych i udostępnionych publiczności pomieszczeńpiwnicznych, tworzących „Lubelskie Podziemia” uzmysławia skalę i intensywnośćkupieckiej aktywności mieszczan lubelskich oraz ilustruję złoŜoność budowlanejstruktury miasta, w której podziemia starego Ratusza – Trybunału Koronnego(skąd wejść moŜna do podziemnego miasta) łączą się z piwnicami kamienic przyRynku.Rynek <strong>Lublin</strong>a [8] powstał [został wytyczony] po formalnej lokacji miasta(1317r.), zanim miasto otoczono murami. Od samego początku słuŜył celomhandlowym. Plac, w narysie i proporcjach zbliŜony do kwadratu, ma unikalnynieregularny kształt. Przestrzeń Rynku delimitują dwie przeciwległe pary pierzei,prostokreślna i łukowata, a kształt pary łukowatej wynika z łuku umocnień(wałów), na miejscu których wytyczono ten plac. Trzy pierzeje - pararozbieŜnych i prostokreślnych, powiązanych pierzeją wklęsła – tworzą niezwykłąscenę urbanistycznego wnętrza lubelskiego Rynku, postrzeganą z perspektywywejścia, z kierunku głównego ciągu komunikacyjnego Starówki, ul. Grodzkiej -ul. Bramnej. Wynikowy, powstały wskutek uwzględnienia przeszłych sposobówzagospodarowania osady na wzgórzu Staromiejskim, unikalny kształt Rynku w<strong>Lublin</strong>ie, ma szczególny walor kompozycyjny i uŜyteczność instrumentuoptycznego. Jest przykładem rzadko spotykanym - przed późno-renesansowymirozwiązaniami urbanistyki włoskiej – <strong>arch</strong>itektoiczno-urbanistycznego zespołu, wktórym geometria i proporcje przestrzeni publicznej, słuŜą podwójnie –organizacji struktury otoczenia i wzmocnieniu percepcji, co osiągnięto wskutekpara-teatralnej ekspozycji tła (wklęsła pierzeja), podkreślającego szczególnąrolę obiektu podziwianego na tym tle.Stary Ratusz - siedziba Trybunału Koronnego [9] usytuowany jestw centralnej części Rynku. Pierwszy ratusz wzniesiono w 1389r. Potem zniszczyłStrona 40 z 74


go dwukrotny poŜar, podobnie jak większość gotyckiej zabudowy miasta, apozostałości tej budowli zachowano w murach odbudowanego Ratusza, któryobecnego wyrazu <strong>arch</strong>itektonicznego nabrał w końcu XVIII wieku. Zawarcie Uniipolsko-litewskiej, a następnie powołanie Trybunału Koronnego z siedzibą wRatuszu spowodowały rozbudowę istniejącego budynku według projektuFlaviusza M<strong>arch</strong>ettiego. Sto lat później budynek Trybunału poddano kolejnejprzebudowie, której autorem był wybitny <strong>arch</strong>itekt Dominik Merlini. W wynikutej przebudowy, ukończonej w IV. ćwierci XVIII w. bryła nabrałaklasycystycznego kształtu, a wnętrza ozdobiono polichromiami.Obecnie w Starym Ratuszu mieści się (prócz Pałacu Ślubów Urzędu Miasta)Muzeum Trybunału Koronnego, instytucji sądowniczej o niezwykłej historii,wielkiej sile emanacji na Ŝycie miasta i na funkcjonowanie pierwszejeuropejskiej unii państw – zwanej od miejsca jej zawarcia - Unią Lubelską.Funkcjonowanie Trybunału, wiązało się z wytwarzania licznych dokumentów, aktsądowych i protokołów, budynek Ratusza szybko okazał się nie dość duŜy by jewszystkie pomieścić. JuŜ od 1585r. połoŜony nieopodal klasztor Dominikanówprzyjął funkcję <strong>arch</strong>iwum Trybunału Koronnego.Zespół klasztorny oo. Dominikanów [10] wraz z kościołem pw. św.Stanisława (wzniesionym w 1342r.) był wielokrotnie niszczony poŜarami iodbudowywany. W 1569 r. w kościele odprawiono uroczyste naboŜeństwo zokazji zawarcia unii polsko–litewskiej, w którym uczestniczył Zygmunt IIAugust. Był to, wg lokalnej lubelskiej tradycji, tzw. akt zaprzysięŜenia UniiLubelskiej.Po wielkim poŜarze <strong>Lublin</strong>a (1575r.), odbudowa, którą wpierw kierował RudolfNegroni, a później, kolejno muratorzy Piotr Gallon, Jan Wolff i Jan Cangerle,trwała do połowy XVII w., a prócz kościoła objęła równieŜ przebudowę niewieludotąd istniejących, oraz budowę nowych budynków klasztornych. Prócz murów,z okresu gotyckiego zachowało się sklepienie Ŝebrowe w pierwszej zakrystii orazportal w drugiej zakrystii. Zespół, dotąd późnogotycki, nabrał formrenesansowych i uzyskał szczególne cechy, charakterystyczne dla renesansulubelskiego.Renesans lubelski, to typ powszechnego juŜ w I połowie XVII wieku stylu<strong>arch</strong>itektonicznego, którego podstawy stworzyli dwaj, lubelscy muratorzywłoskiego pochodzenia- Rudolf Negroni i Jakub Balin. Pojęcie renesansu typulubelskiego do historii kultury wprowadził Władysław Tatarkiewicz. Jedną zpierwszorzędnych cech budowli w stylu renesansu lubelskiego są sztukateryjnelistwy sklepienne, detal wnętrza kościołów, pałaców i kamienic mieszczańskich,podkreślający artykulację i rytm ornamentem, o rodzimej formie i europejskiejgenezie. Jak pisze Wardzyński, genezy formalnej charakterystycznych "listewlubelskich i kaliskich" moŜemy się doszukać w tradycji budowlanej pograniczaszwajcarsko-lombardzkiego, w kantonach Ticino i Grigione oraz we włoskiejprowincji Como. Rozpowszechniły się tam one w twórczości lokalnychwarsztatów muratorskich i stiukatorskich, przenoszących rodzime wzorcestopniowo na obszar całej Europy, we Francji, Rzeszy Niemieckiej i krajachhabsburskich. Na terenie dawnej Rzeczypospolitej najwcześniejsze przykładytego typu dekoracji znajdujemy w kręgu <strong>arch</strong>itektury <strong>Lublin</strong>a. Tamtejszy cechzdominowali na początku w. XVII artyści wywodzący się właśnie z Krainy Jezior.Dwaj najwybitniejsi <strong>arch</strong>itekci, Rudolf Negroni i Jakub Balin, są autoramipierwszej realizacji nowego stylu. Przebudowany przez nich w dwóch fazachkościół OO. Bernardynów w <strong>Lublin</strong>ie otrzymał w latach 1605-1607 nowąstiukową dekorację sklepień w nawie środkowej i prezbiterium, opartą naosnowie sieciowej, nawiązującej do tradycyjnego na gruncie polskim układuŜeber późnogotyckiego sklepienia gwiaździstego. Przęsła naw bocznychskomponowano natomiast odmiennie, jako układy centralizujące, gdzie układ ipodziały sieci imitowały koliste bądź owoidalne czasze kopułowe. W miejscachzworników oraz w polach kasetonów wprowadzono stylizowane akantowerozety. W świątyni bernardyńskiej ustaliła się takŜe ostateczna forma i profilsamych listew. Ich grzbiet udekorowano pasem astragalu, ujętym po bokachćwierćprofilami z kimationem jońskim. Dekoracje te wykonano z pomocąrzeźbionych w drewnie form, które wypełniano gipsem. Po zastygnięciu masy,gotowe profile listew spajano z potynkowanym murem sklepienia zaprawąmurarską, komponując z kształtek wzór osnowy. Od początku dekoracje tepokrywano wielobarwną polichromią.(...) Począwszy od 2. połowy lat 20-tychStrona 41 z 74


XVII wieku "dekoracje lubelskie" rozprzestrzeniły na obszarach WielkiegoKsięstwa Litewskiego fundacje sakralne rodów Radziwiłłów (Biała,Czarnawczyce) i Sapiehów (Wilno, Kodeń, Siemiatycze i Druja), zrealizowaneprzez sprowadzone tamŜe lubelskie warsztaty muratorskie 11 . Lekkość bryły iwysmukłość formy, to prócz wspaniałych i rozbudowanych detali stiukowych,cecha szczególna lubelskiego renesansu, obecna w wielu kościołach tego miasta.Kościół szpitalny, pw. Św. Ducha [11] (obecnie rektoralny), w 1608r.odbudowany został w stylu renesansu lubelskiego. W tym samym czasie powstałobok murowany szpital, a nieco później i kolejno, dwie przylegające do kościołakaplice. Kościół ten jest szczególną budowlą, zarówno dla rozwiązań formalnych(stylowych) jak i dla swego usytuowania. Ufundowali go w 1419r. lubelscymieszczanie, którzy po kolejnym niszczącym miasto poŜarze, na lokalizacjęświątyni wybrali przedmieście, poza murami miasta, w pobliŜu bramy miejskiej –Krakowskiej. Kościół św. Ducha, powstając zapewne przy istniejącej juŜ podówczasdrodze ku tej bramie, na Przedmieściu Krakowskim, zdaje się definiować kierunekzabudowy wzdłuŜ tej drogi, późniejszej ulicy Krakowskie Przedmieście. W pierwszejpołowie XVIII wieku świątynię ponownie zniszczył poŜar, a jej odbudową kierowałwybitny <strong>arch</strong>itekt doby późnego baroku, wykształcony w Turynie a pochodzący zpogranicza szwajcarsko-włoskiego, Paweł Antoni Fontana. Ten wzięty <strong>arch</strong>itektzaprojektował wzniesiony w 1740r. niedaleko od kościoła św. Ducha, waŜny wstrukturze śródmieścia <strong>Lublin</strong>a zespół klasztorny Karmelitów trzewiczkowych.Za murami, od zachodu ulokowano kilka zespołów klasztornych, z których dwa,o wybitnych cechach, są szczególnie znaczące w rozwoju miasta i oznaczają sięrównieŜ cechami renesansu lubelskiego.Pobernardyński kościół pw. Nawrócenia św. Pawła [12]. Bernardynipojawili się w <strong>Lublin</strong>ie w połowie XV wieku, a pod koniec tego stulecia wszczętoprace przy wznoszenia murowanej świątyni, którą ukończono w 1497 r.Wkrótce potem, wybudowano murowane, zachodnie skrzydło klasztorne, którewraz z kościołem ok. 1520 r. obwiedziono murem obronnym. Tak ukształtowany11 Wardzyński M., Wielkopolskie późnorenesansowe dekoracje sklepienne w 1. tercji XVII wieku,http://www.zabytki.pl/sources/forum/naukowe/wardzynski/011223.htmlzespół przetrwał ledwie nieco ponad 50 lat, po czym zniszczyły go powaŜnie dwapoŜary. Odbudowa, zakończona w 1608 i prowadzona przez wspomnianych juŜwcześniej twórców renesansu lubelskiego, muratorów – Jakuba Balina i RudolfaNegroniego, uczyniła ze świątyni trójnawową bazylikę otoczoną - co typowe dlalubelskiego renesansu - wieńcem kaplic. Prawie wszystkie kaplice rozebranoprzed końcem XVIII wieku, a jedyną, którą pozostawiono przebudowano nadzwonnicę.Podobnie jak opisana wcześniej świątynia, równieŜ wotywny kościół pw. NMPZwycięskiej z klasztorem brygidkowskim [13], ufundowany przez Litwina,króla Władysława Jagiełłę, wzniesiono poza murami miejskimi, a po kolejnychzniszczeniach i rozbudowach – prowadzonych takŜe pod kierunkiem RudolfaNegroniego, ta gotycka budowla nabrała równieŜ nowych cech, właściwych dlarenesansu lubelskiego. Rozległy zespół sakralno-klasztorny miał własne muryobronne, odbudowane w XVII wieku, i zachowane do dziś. Na wystrój kościołaskłada się wiele dzieł sztuki sakralnej, związanych ze św. Brygidą – patronkązakonu i zjednoczonej Europy.Archikatedralny kościół katolicki pw. św. Jana Chrzciciela i św. JanaEwangelisty [14], to jeden z pierwszych przykładów <strong>arch</strong>itektury barokowejpoza terytorium Italii. Obiekt w pierwotnej formie powstał w latach 1586 –1617, równocześnie wzniesiono zespół budynków mieszczących kolegium,klasztor i szkołę. Całość przeznaczoną dla jezuitów zaprojektował Jan M.Bernardonii, <strong>arch</strong>itekt tego zakonu, wzorując się na rzymskim kościele Il Gesú.Po zniszczeniu w poŜarze 1752 roku, wyremontowana świątynia zyskaławspaniałe freski, autorstwa morawskiego artysty Józefa Meyera. Monumentalnadekoracja malarska o tematyce ewangelicznej, jest szczególnym,zachwycającym przykładem wybitnej umiejętności łączenia bogactwakolorystycznego, operowania perspektywą, światłocieniem i efektami iluzji<strong>arch</strong>itektonicznej. Polichromie dekorują całe wnętrze, równieŜ sklepienieniezwykłej akustycznej zakrystii i skarbca. Od 1774r., po opuszczeniu <strong>Lublin</strong>aprzez jezuitów i przejęciu jej przez trynitarzy, świątynia zaczęła popadać wruinę. Restaurację rozpoczęto dopiero w roku 1818, według projektu AntoniaCorazziego. Ten wybitny, wykształcony we Florencji włoski <strong>arch</strong>itekt, pracującyStrona 42 z 74


w Polsce na zaproszenie Stanisława Staszica, zaprojektował wiele obiektówuŜyteczności publicznych (np. Teatr Wielki w Warszawie). W <strong>Lublin</strong>ie stanąłprzed wyzwaniem nadania przebudowywanej elewacji kościoła majestatugodnego katedry. Zachowując proporcje wobec obszernego placu (powstałegowskutek rozebrania zrujnowanych po-klasztornych obiektów) i podwyŜszającdzwonnicę powstałą z klasztornej furty (WieŜa Trynitarska) nadał świątyniwygląd dominujący, sytuując przed wejściem monumentalny portyk o 6toskańskich kolumnach. Po zniszczeniach we wrześniu 1939r., rekonstrukcjęprzeprowadzono na podstawie rysunków Corazziego, a kościół – z zewnątrzkonglomerat wielu stylów - ma jednolity stylistycznie, póŜnobarokowy wystrój.Kompleksowa prace konserwatorskie i renowacja katedry rozpoczęły się w1998r.Na przedmieściu, od zachodu, rozwój miasta koncentrował się wzdłuŜ traktukrakowskiego. W czasie sejmu polsko-litewskiego, zakończonego zawarciem Uniiw 1569r. droga przez Krakowskie Przedmieście [15] otoczona była głównieluźną,drewnianą zabudową mieszkalną i wiodła od miasta przez plac, gdziestacjonowali delegaci Litewscy, do Krakowa.Po poŜarze, który 6 lat po zawarciu Unii strawił zarówno miasto wewnątrzmurów jak i przedmieście, zakazano uŜywania drewna jako budulca. Uwolnioneod dotychczasowej pod-miejskiej (przedmiejskiej) zabudowy KrakowskiePrzedmieście szybko zabudowywano okazałymi murowanymi domami irezydencjami, bowiem zapotrzebowanie na takie obiekty powstało wskutekdziałania Trybunału Koronnego, utworzonego na mocy zawartej Unii. Próczlokalizacji wzdłuŜ drogi, dwory i pałace miejskie lokalizowano w sąsiedztwiepobliskiego placu. W ten sposób powstało interesujące, reprezentacyjnezałoŜenie pod-miejskie, na początku XVII wieku liczące 30 rezydencji miejskich.Wskutek tego Krakowskie Przedmieście zostało włączone w prawa miejskie izostało ulicą wielokulturowego <strong>Lublin</strong>a. Oś urbanizacyjna rozbudowywanegomiasta została uformowana i wydatnie wydłuŜona,a plac zwany później Litewskim [16] (czasowo i w części równieŜ placemMusztry) nabrał pierwszych cech prototypu nowoczesnego wielkomiejskiegozielonego placu. Teren ten od północy flankowały dobrze widoczne elewacjepałaców Lubomirskich i Czartoryskich, pierwociny załoŜenia obejmowały teŜ, odwschodu - wzniesiony w połowie XVIII wieku kościół Bonifratrów ze szpitalem, ablisko niego – pierwszy pomnik Unii Lubelskiej. Czworoboczny obelisk zkamienia i cegły nakryty dachówką ustawiono na placu u wlotu traktu ku bramieKrakowskiej przez przedmieście, gdzieś między 1569 a 1572r. W niszy obeliskupoświęconego pierwszej europejskiej federacji państw, znajdowały się dwiesymbolizujące je figury – w zaleŜności od przekazów, Władysława Jagiełły iJadwigi albo dwóch postaci, Polaka i Litwina, złączonych w uścisku. Przestrzeniąpubliczną (w sensie własności) plac stał się w 1801r. Teren placu, formującegosię pomiędzy traktem na Kraków (od południa), a drogą łączącąpiętnastowieczną osadę Wieniawa z miastem (od północy), był w XVII wiekuwłasnością rodu Lubomirskich, którzy wystawili na nim dwa piękne pałace.W pierwszej połowie wieku XVII w przestrzeni późniejszego placu Litewskiegowzniesiono jedną z dwóch linii umocnień, biegnących na kierunku północpołudniedla osłony Krakowskiego Przedmieścia, wytyczając od zachodu obryspóźniejszego placu.Pierwszy pałac Lubomirskich [17] (Ostrogskich/ Poradziwiłłowski) jestrezydencją miejską powstałą w wyniku przebudowy szesnastowiecznego dworuFirlejów, którego posesja stykała się z linią wspomnianych wcześniej umocnień.Pałac zaprojektował w 1683r. wybitny <strong>arch</strong>itekt Tylman z Gameren. Ten,urodzony w Utrechcie, a kształcony równieŜ w Wenecji budowniczy królewskizaprojektował równieŜ drugi, sąsiedni pałac dla magnackiej rodzinyLubomirskich. Ten barokowy pałac wzniesiono na przełomie XVII i XVIII w., a wlatach trzydziestych XVIIIw. jego kolejna właścicielka, ElŜbieta z LubomirskichSieniawska, przebudowała go przy pomocy morawskiego <strong>arch</strong>itekta Fr. Meyera.Pałac zyskał wtedy reprezentacyjny arkadowy ryzalit z głównym wejściem odwschodu. Sto lat później pałac przeszedł w ręce innej magnackiej rodziny, i odjej nazwiska jest nazywany - Pałac Czartoryskich [18]. Pałace, któreprojektował Tylmand z Gameren cechuje umiar, logika, symetria iprzejrzystość kompozycji. Elegancja i monumentalność tych rezydencji wynikarównieŜ z inspiracji północnowłoskim klasycyzmem. Korpus barakowego pałacuTylmand akcentował ryzalitem – pseudoportykiem, dobrze zachowanym wStrona 43 z 74


pałacu Czartoryskich, komponując trzon bryły z dwiema symetrycznymi wieŜamilub pawilonami. Pałace Tylmanda są twórczym rozwinięciem idei witruwiańskiejvilla suburbana na trudnym środkowoeuropejskim gruncie, gdzie wygoda itrwałość stanowiły nie tylko w XVII/XVIIIw. pierwszorzędne, zasadniczekryterium oceny <strong>arch</strong>itektonicznego konceptu.Pierwszy wystawiony Unii pomnik szybko zniszczał, a rozebrano go razem przyrozbiórce kościoła Bonifratrów, w trakcie porządkowania terenu, reorganizującteren pod formalny miejski plac - plac Musztry (1820). Usypano kopiec, naktórym, w roku 1826 ustawiono „wznowiony” pomnik Unii, wystawionystaraniem Stanisława Staszica. Pomnik ten to ustawiony na kamiennym cokoleŜeliwny obelisk, o konwencjonalnej, ale bardzo eleganckiej formie, którego frontozdabia złocona płaskorzeźba przedstawiająca dwie figury alegoryczne podającesobie ręce. Polonia, to postać w rzymskiej todze, koronie, z tarczą herbowąz orłem. Litwa, to postać w greckim chitonie, z ksiąŜęcą mitrą na głowie iPogonią na tarczy. Postacie te uosabiają akt połączenia unią dwóch wielkicheuropejskich państw, Polski i wielonarodowego Wielkiego Księstwa Litewskiego,w jeden organizm państwowy o strukturze federacyjnej, co objaśnia złoconynapis umieszczony z drugiej strony cokołu.Plac Litewski nazwę tę zyskał w 1918r., a po rozebraniu wzniesionej na środkuplacu cerkwi (1925r.) pozostaje publiczną przestrzenią w której dominuje zieleń,wśród której najokazalsza jest ogromna czarna topola nazywana baobabem -wg tradycji posadzona w 1569r. dla upamiętnienia Unii. Obelisk – Pomnik Uniina placu Litewskim upamiętnia i symbolizuje, jest – jak to napisano we wnioskuznakiem swoistej prefiguracji Unii Europejskiej – Rzeczypospolitej Wieludzielnicy Piaski, dokąd przenieśli się protestanci po kontrreformacyjnych zamieszkach izburzeniu pierwszej świątyni. Gmina ewangelicka działała w <strong>Lublin</strong>ie od 1560 r. Podkoniec XVI wieku kościół mieścił się na przedmieściu, naprzeciw klasztoru Karmelitów.Na początku wieku XVII w mieście odbywały się liczne synody. W okresiekontrreformacji kościół był trzykrotnie burzony przez pospólstwo i uczniów jezuickich, aprotestanci wyrugowani z Ŝycia miejskiego przenieśli się na Piaski. W kościele św.Trójcy znajduje się jeden z największych w europie zbiorów tablic epitafijnych -metalowych tablic trumiennychNarodów. W 2010r. miejsce to zostało wpisane na listę miejsc symbolicznych dlaeuropejskiego dziedzictwa kulturowego i oznaczone plakietą EDK - European HeritageLabelKościół Ewangelicki św. Trójcy [19]. Budowa kościoła rozpoczęła się po wydaniu w1787r. pozwolenia przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Autorem projektujest <strong>arch</strong>itekt Friedrich Zilchert a świątynię wzniesiono w stylu klasycystycznym (zelementami baroku), jako jednonawowy kościół z wieŜą. Głównym elementem wystrojukościoła są barokowy ołtarz i ambona przeniesiony z kościoła ewangelickiego wDom parafialny, parafii ewangelicko-augsburskej.Strona 44 z 74


Dolne Miasto – Miasto śydowskie - ul. Szeroka (Podzamcze)[20] Dolne miasto, w kształcie wynikającym z ewolucji zagospodarowania przestrzennego i procesuurbanizacji <strong>Lublin</strong>a, juŜ nie istnieje. Pozostało miejsce po nim, miejsce po Ŝydowskim mieście, zburzonym w 1943r. przez hitlerowców. Dolne miasto rozlokowało się podZamkiem w XV w., wokół wzgórza, a jak pisze Kuwałek „wedle historycznych hipotez ulica Szeroka została wytyczona juŜ przed 1564 r., gdy w Mieście śydowskim ustóp Zamku naliczono 66 domów. W XVI w. ulica ta zwana była śydowską. Obok niej istniała teŜ juŜ ulica Jateczna [...] Na początku swojego istnienia i aŜprawdopodobnie po koniec XVI w. posiadała charakter prymitywnej drogi ułatwiającej komunikację po podmokłym gruncie podzameckim, ale teŜ od początku swojegoistnienia stała się handlowym, a od XVIII w. równieŜ społecznym centrum Podzamcza. Tu budowali swoje domy najbogatsi mieszkańcy śydowskiego Miasta, chociaŜ niebrakowało tutaj równieŜ domów biedoty. JuŜ w XVI w. okazały dom posiadał przy ul. Szerokiej Pesach Joskowicz, bankier króla Zygmunta I Starego, brat znanegolubelskiego rabina Szaloma Szachny. Murowane domy przy ul. Szerokiej zaczęto budować prawdopodobnie od XVII w., a całkowicie murowaną zabudowę zyskała ta ulicadopiero pod koniec XVIII w. Warto przy tym zauwaŜyć, Ŝe większość parcel przy tej ulicy pozostawała w rękach tych samych rodzin często przez kilka wieków, jakchociaŜby dom rodu Doktorowiczów, z którego wywodził się Hirsz Doktorowicz, nadworny faktor króla Władysława IV. Dzięki swojej zamoŜności i przywilejowikrólewskiemu, Hirsz Doktorowicz ufundował w 1638 r. przy tejŜe ulicy, w domu oznaczonym przed II wojną światową numerem 2 własną synagogę, która potem stała sięwłasnością cechu kotlarzy i stąd zwana była takŜe "Synagogą Kotlarską". Doktorowiczowie zamieszkiwali przy tej ulicy jeszcze pod koniec XVIII w. [...]Na przełomie XVIIIi XIX w. ulica Szeroka stała się religijnym centrum społeczności Ŝydowskiej nie tylko w <strong>Lublin</strong>ie, ale w ogóle w centralnej Polsce. W domu pod nr 28 swój dwór stworzyłjeden z największych cadyków polskich, rabbi Jakub Icchak Horowic, zwany równieŜ "Widzącym z <strong>Lublin</strong>a", uwaŜany za jednego z najwaŜniejszych współtwórcówchasydyzmu.Dzięki niemu <strong>Lublin</strong> na wiele lat stał się "twierdzą Ŝydowskiej ortodoksji" na ziemiach polskich, a jednocześnie stąd promieniowała sława najwybitniejszych myślicielichasydzkich. Sława ta do dzisiaj ściąga do <strong>Lublin</strong>a liczne pielgrzymki i wycieczki Ŝydowskie, których stałym punktem programu jest wizyta na Starym Kirkucie naKalinowszczyźnie, gdzie znajduje się nagrobek "Widzącego" 12 .Na zdjęciu makieta przedwojennego <strong>Lublin</strong>a, eksponowana od strony nieistniejącego Ŝydowskiego miasta, w Ośrodku Brama Grodzka [fotografia udostępniona przezUrząd Miasta].12 Kuwałek Robert, Ulica Szeroka, www.jews-lublin.net


3.2. Dziedzictwo kulturowe predestynowane do objęcia ochronąpoprzez wpis na Listę Światowego Dziedzictwa.Proponuje się by podjąć działania w kierunku objęcia ochroną poprzez wpis naListę Światowego Dziedzictwa [Lista], najcenniejszego fragmentu zmaterialnego dziedzictwa kulturowego zdeponowanego [połoŜonego] na częściobszaru objętego tym planem [ dalej obszar WHS].Jako dziedzictwo kulturowe o światowym znaczeniu, zdeponowane w <strong>Lublin</strong>ie,proponuje się uznać miejsce [zespół <strong>arch</strong>itektoniczno-urbanistyczny] będąceunikalnym [wyjątkowym] materialnym świadectwem wymiany kulturotwórczychidei o róŜnorodnej genezie, skutkujących cywilizacyjnymi przemianami: budowąpierwszej europejskiej unii i rozwojem odpowiedniego miejskiego środowiska[zurbanizowanej przestrzeni zdarzeń], o niepowtarzalnych cechach.Proponuje się, za materialne dziedzictwo kultury wymagające ochrony poprzezwpis na Listę, uznać Obszar WHS, będący częścią miasta <strong>Lublin</strong>a, oznaczoną namapie [rys....], stanowiącą zespół <strong>arch</strong>itektoniczno-urbanistyczny, na któryskładają się:tego obszaru. W tym celu ustalona zostanie tzw. strefa buforowa.Proponuje się by granice strefy buforowej były toŜsame z granicami tzw.obszarowego wpisu do rejestru zabytków, powiększonego o:-układ przestrzenny Podzamcza [w granicach określonych jako granice tegoopracowania],-wzgórze Czwartek [wraz z kościołem św. Mikołaja],-oznaczony pas od wschodu, wzdłuŜ alei - ekspozycji Starego Miasta (granicestrefy buforowej oznaczono na mapie).Proponuje się, by przyjmując ustalenia, które staną się w finalnej formie tegoplanu, rozstrzygającymi o celach zarządzania dziedzictwem kulturowym<strong>Lublin</strong>a, odnoszącymi się wprost do kwestii podjęcia starań o objęcie go opiekąpoprzez wpis na Listę, uzgodnić, Ŝe strefa buforowa oraz obszar WHS, łącznie -stanowić będą przedmiot jednego miejscowego planu zagospodarowaniaprzestrzennego.-Stare Miasto wraz z Zamkiem i najstarszymi pozamurnymi zabudowaniamisakralnymi, w granicach uznanych za Pomnik Historii, -załoŜenie urbanistyczneprzedmieścia Krakowskiego wraz z placem Litewskim [i mniejszymi wnętrzamiurbanistycznymi na osi Brama Krakowska - plac Litewski]Proponuje się zatem, za dziedzictwo kulturowe o wartościach uniwersalnych iunikalnych określić materialne zabytki zgrupowanew miejscu [części centralnej <strong>Lublin</strong>a], w którym miały miejsce wydarzeniakształtujące warunki do zawiązania, oraz związane bezpośrednio z zawiązaniemUnii Lubelskiej, a później z jej implementacją.Obszar WHS w proponowanym powyŜej kształcie, planuje się otoczyćszczególną opieką poprzez ograniczenie negatywnego oddziaływaniawywołanego przez zdarzenia (decyzje, zachowania-zaniechania) w sąsiedztwie


3.3. Deklaracja wartości i wskazanie kryteriów dla [zamierzonego]wpisu na Listę3.3.1. DeklaracjaObiekty, opisane wcześniej w części 3.1., są autentyczne, tworzą złoŜony integralnyzespół urbanistyczny o wyrazistych i rzadkich cechach stylistycznych. Zespół połoŜonyw obszarze WHS współtworzy krajobraz kulturowy historycznego centrum <strong>Lublin</strong>a iwykazuje cechy następujących wartości niematerialnych: ciągłość, autentyczność,integralność.Komitetu stanowić jedynej przesłanki wpisu na Listę i powinno być stosowane wpołączeniu z innymi kryteriami].Proponowany obszar WHL pozostaje w bezpośrednim i namacalnym związku zzawiązaniem i trwaniem pierwszej europejskiej unii państw – unii Polski i Litwy.Wydarzenie to, konstytuując pierwszy taki związek państw, stało się genezą dla innychzwiązków tego typu jak i impulsem [motywacją] dla poszukiwania adekwatnych,nowatorskich form <strong>arch</strong>itektonicznych dla wyraŜenia treści3.3.2. KryteriaProponowany obszar WHS spełnia następujące, trzy kryteria:Kryterium 2. Przedstawia waŜną wymianę ludzkich wartości, na przestrzeni dziejówlub w obszarze danego regionu świata, w zakresie rozwoju <strong>arch</strong>itektury lub technologii,w sztukach monumentalnych, urbanistyce lub projektowaniu krajobrazu.Proponowany obszar WHS odzwierciedla (przedstawia) rezultat wymiany wartościkształtujących urbanistyczną skalę przestrzeni Ŝycia wielokulturowej (wieloetnicznej)społeczności duŜego europejskiego miasta, od średniowiecza do schyłku erynowoŜytnej 13 w warunkach dynamicznej urbanizacji zachodzącej na styku kulturwschodu i zachoduKryterium 4. Przedstawia szczególny przykład typu budowli, zespołu<strong>arch</strong>itektonicznego lub technologicznego albo krajobrazu ilustrującego waŜny etap (lubetapy) w historii ludzkości.Proponowany obszar WHS obejmuje, jako struktura urbanistyczna, wymienioneobiekty <strong>arch</strong>itektoniczne przedstawiające cechy szczególne typu budowli w stylurenesansu lubelskiego, który to typ stylistyczny jest unikalny i tak liczne zgromadzeniebudowli w tym stylu nigdzie indziej w duŜym mieście nie występuje.Kryterium 6. Pozostaje w bezpośrednim lub namacalnym związku z wydarzeniami lubŜywą tradycją, pomysłowością lub wierzeniami albo z dziełami artystycznymi lubliterackimi o wyjątkowym uniwersalnym znaczeniu [to kryterium, nie moŜe w ocenie13(do 1753/ 1789/ 1795)Widok od ul.śmigród w stronę WieŜy Tryniktarskiej


4. Analiza uwarunkowań zarządzania dziedzictwem kulturowym <strong>Lublin</strong>a.W tej części planu przedstawiono wstępną analizę sytuacji, dostrzeŜonychuwarunkowań dla zarządzania w obecnym stanie dziedzictwa, zdeponowanego wgranicach opracowania ZPZ.Analiza została, zgodnie z Ŝyczeniem zamawiającego, przeprowadzona zzastosowaniem metody SWOT, w której badane zagadnienie naleŜy poddaćocenie z czterech „punktów widzenia”, z których dwa analizują zagadnienierównieŜ w ujęciu prospektywnym [szanse, zagroŜenia].Taki instrument analityczny, jeśli ma być zastosowany w planie zarządzania,odnosić się powinien wg takich samych kryteriów do całości przedmiotu tegozarządzania, tym samym analiza obejmuje zagadnienie dziedzictwa kulturowegow granicach tego planu, a nie wyłącznie obszaru WHS i nie wyodrębniaproblematyki aplikacji i ewentualnego wpisu na Listę, jako zjawiska-zdarzenia[np. jako szansy] w analizie poszczególnych pól problemowych.Pozyskanie dla części dziedzictwa kulturowego <strong>Lublin</strong>a [proponowanego obszaruWHS] ochrony poprzez jego wpis na Listę, potraktowano jako oddzielne poleproblemowe [pole działań] do analizy SWOT – tj. jako zagadnienie ze zbioru„zagadnienia kluczowe”.Pola problemowe [wyodrębnione zagadnienie kluczowe na uŜytek analizyuwarunkowań]to, alfabetycznie:1. Archeologia2. Dziedzictwo kulturowe nie materialne, edukacja i działalność kulturalnaw obszarze planu3. Interpretacja dziedzictwa i rozumienie treści przesłania4. Inwestycje i nowe obiekty5. Konserwacja dziedzictwa materialnego i opieka nad zabytkami6. Krajobraz kulturowy i przestrzenie publiczne7. Rewitalizacja (oŜywienie społeczno-gospodarcze, regeneracja obiektów)8. Środowisko naturalne9. Transport i komunikacja10. Turystyka i odwiedzający11. Zarządzanie [jako zdolność do wprowadzania zmiany]Na podstawie przeprowadzonej analizy, wobec cech miejsca przedstawionychzawartych w jego opisie zaproponowano zestaw celów zarządzania dziedzictwemkulturowym miasta, formułując cele długookresowe i średniookresowe, a dalejpropozycje krótkoterminowych celów-zadań zestawionych w planie działania[Action Plan].Widok z okna Bramy Grodzkiej


4.1. Rezultaty analizy - mocne i słabe strony, szanse i zagroŜenia.4.1.1. Mocne stronyKultura i stan świadomości, dokonane rozpoznanie wybitnych wartości dziedzictwa kulturowych miasta, wiedza fachowa, rozpoznanie moŜliwości i ugruntowana potrzebawprowadzenia zintegrowanego zarządzania dziedzictwem kulturowym miasta, poprzedzonego zaplanowaniem aktywności na tym polu, rozpoczęte i zaawansowanedziałania renowacyjne (konserwatorskie) i rewitalizujące oraz zaawansowana realizacja nowej infrastruktury kultury, rosnące zainteresowanie wyjątkową historią izabytkami miasta oraz zakończenie sukcesem wstępnej aplikacji o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2016, opartej o ideę miasta dialogicznego [miasto w dialogu] twórczore-interpretującego swoje wielokulturowe dziedzictwo.4.1.2. Słabe stronyStan fizyczny dziedzictwa materialnego i powolność procesu odnowy zabytków, skoncentrowanych w centralnej części miasta rozwijającej się bez planuzagospodarowania przestrzennego i poddanej presji indywidualnego transportu oraz inwestycji zacierających autentyzm, wypierających tradycyjne funkcje; dominacjasektorowego zarządzania i interwencji „punktowych”, znaczny i rosnący stopień wizualnej dezintegracji miejskiego krajobrazu równieŜ wskutek agresywnej komunikacjiwizualnej i przypadkowej kolorystyki, niedostępność przestrzeni publicznych, tras turystycznych i obiektów zabytkowych dla osób niepełnosprawnych lub sędziwych.4.1.3. SzansePrzyjęcie i rozwinięcie idei zarządzania dziedzictwem kulturowym miasta jako „projektu otwartego”, tworzonego przez interesariuszy na rzecz wspólnoty miejskiej [dlazachowania walorów kulturowych <strong>Lublin</strong>a], otwierającego perspektywę zrównowaŜonego rozwoju [na wzór i równolegle do/wespół z ESK 2016], wytworzeniekonstruktywnych relacji pomiędzy wszystkimi interesariuszami i stworzenie dogodnych warunków do finansowego zaangaŜowania sektora prywatnego, zastosowanieniekonwencjonalnych a efektywnych metod zarządzania i przyjęcie formuły partycypacyjnej, a przy tym zaistnienie <strong>Lublin</strong>a, z jego wyjątkową historią i dziedzictwemkulturowym na mapie kulturalnej Polski i Europy, równieŜ wskutek nominacji do ESK 2016.4.1.4. ZagroŜeniaPrzemiana zabytkowego śródmieścia <strong>Lublin</strong>a, a szczególnie Starówki w centrum handlowo-rozrywkowe i rezerwat dla turystów, nadmierne skoncentrowanie nadziałaniach, których przesłanką jest wyłącznie rozwój turystyki (przemysłu turystycznego), przy jednoczesnym marginalizowaniu potrzeb mieszkańców <strong>Lublin</strong>a,utrwalenie odziedziczonych po poprzedniej epoce zaniedbań kompetencyjnych, gospodarczych i strukturalnych, które (dotychczas) hamują wykorzystanie potencjałumiasta, eliminacja z eksponowanych lokalizacji funkcji ocenianych jako niewłaściwe, nie pasujące do eksponowanej zabytkowej przestrzeni „pomnikowego dziedzictwa”,co grozi zatraceniem ciągłości miejskich form aktywności, realnej codziennej uŜyteczności obiektów i przestrzeni publicznych o historycznych wartościach.


4.2. Wnioski - zadania zarządzania dziedzictwem kulturowym<strong>Lublin</strong>aZadaniem zarządzania, równieŜ w szczególnie złoŜonej strukturze kulturowegodziedzictwa miasta, jest osiąganie postawionych celów.Analiza szczegółowa uwarunkowań, w opisanym wcześniej układzie zagadnieńkluczowych, doprowadziła do konkluzji dwojakiego rodzaju.Po pierwsze, Ŝe uŜyteczne będzie wprowadzenie hier<strong>arch</strong>ii zagadnień istotnych,wg wyników tej analizy i prognozowanego stopnia [nasilenia] oddziaływania,wskutek zmian niezbędnych w kaŜdym z tych pól problemowych[zdiagnozowane słabe strony].Po drugie, Ŝe zbiorcze zestawienie rezultatów szczegółowej analizy skłonićpowinno do przedstawienia wyłącznie jej syntezy, bowiem pracując nad planemzarządzania dąŜyć naleŜy do określenia „stanu poŜądanego”, poprzeznakreślenie celów, motywujących do wprowadzania korzystnej zmiany.Proponowane cele, długofalowe i średniookresowe, zostały przedstawione wkolejnej części ZPZ.cel pierwszorzędny, a co uznać za drugoplanowe? Jaka powinna być, budowanaw ten sposób, hier<strong>arch</strong>ia celów zintegrowanego zarządzania, tą sferą miejskiegoŜycia?W tej części planu przedstawione zostały proponowane cele zarządzania dlaobszaru, sformułowane w sposób moŜliwie oględny, otwarty i koncyliacyjny -tak, by mogły stać się punktem wyjścia do dyskusji nad przyszłością dziedzictwaa dalej, podstawą dla formułowania wspólnych ustaleń, poprzez róŜnorodnychinteresariuszy ZPZ (tego planu).Cele zarządzania, które zostaną ostatecznie wybrane i opisane w finalnej wersjiZPZ, będą wyrazem publicznie dyskutowanych zamierzeń i uzgodnionych[wspólnych dla interesariuszy] perspektyw realizacji tych zamierzeń.Cele zarządzania zostały usystematyzowane, według ustalonej po analizieuwarunkowań, hier<strong>arch</strong>ii zagadnień kluczowych.5. PRZYSZŁOŚĆ DZIEDZICTWA (OBSZARU) I CELEZARZĄDZANIAŚrodowisko kulturowe to suma dokonań człowieka. Stosunek do dziedzictwakulturowego, w jego obu postaciach – materialnej i niematerialnej – jestświadectwem kultury Ŝycia społeczności miasta, wyrazem chęci do (roz)poznania i interpretacji treści [śladów i znaków] z przeszłości, refleksji i oceny –równieŜ względem własnych aspiracji – i dokonania roztropnego wyborusposobu przekazania tego dziedzictwa przyszłym pokoleniom.Jaka powinna być przyszłość dziedzictwa (obszaru), które z zachowań wobecniego kontynuować, a których zaprzestać? Czy stan materialnego dziedzictwazdeponowanego w obszarze daje gwarancję jego przetrwania i czy zachowanietego stanu uznać za wystarczające? Jeśli przetrwanie to nie dość, co postawić zaPlakat zachęcający do udziału w warsztatach i partycypacji, równieŜ w debacie na temat przyszłościjednej z kluczowych stref przekształceń –Podzamcza.


5.1. Przyszłość dziedzictwa1. Renowacja [i rewaloryzacja] Starego Miasta <strong>Lublin</strong>a, postępujekonsekwentnie od lat siedemdziesiątych ub. wieku, ale proces ten jest zbytwolny, wyraźnie wolniejszy niŜ w innych duŜych historycznych miastach i to,w przyszłości, musi ulec zmianie. Dopełnienie renowacji i przeprowadzenierewaloryzacji Pomnika Historii (w tym Starego Miasta) powinno byćpriorytetem opieki nad materialnym dziedzictwem kulturowym <strong>Lublin</strong>a.Przyszłość tego dziedzictwa zaleŜy od konsekwentnego podejmowania ifinalizowania zaplanowanych działań renowacyjnych i nakłaniania do takiegopostępowania wszystkich, od których zaleŜy powodzenie tegoprzedsięwzięcia, z zamiarem zakończenia tego etapu aktywności w sferzezarządzania materialnym dziedzictwem kulturowym, do 2017r.2. Imponujący jest analityczno-studialny dorobek miasta, ilość, jakość iróŜnorodność opracowań studialnych, koncepcyjnych i planistycznychdotyczących zabytków miasta i jego renowacji, rozległość podejmowanejtematyki i sięganie do formuły konkursowej w poszukiwaniu optymalnychrozwiązań formalnych dla kluczowych przestrzeni obszaru ZPZ. Prócz tego,szeroki i komplementarny zestaw niezbędnych działań renowacyjnych irewitalizacyjnych dla tego obszaru został juŜ wypracowany i przedstawiony wLokalnym Programie Rewitalizacji dla <strong>Lublin</strong>a, a ustalenia tego programu –przyjętego przez Radę Miasta <strong>Lublin</strong>a, są nie tylko uŜyteczne, ale i wiąŜące.W przyszłości, zadbanie o przejście od tej fazy studialno-programowej, dorealizacyjnej, skupionej na intensywnym wdraŜaniu zaplanowanych juŜdziałań, stanowić powinien kolejny priorytet aktywności na polu zarządzaniadziedzictwem.3. Wypoczynek na terenach miejskich jest celem 42% krajowych podróŜykrótkookresowych i 27% długookresowych [dane z 2008r.]. Według prognozETC i WTO naleŜy się spodziewać w kolejnych latach dalszego wzrostu rynkumiejskiej turystyki kulturowej [w Europie]. Pamiętając o tym i zakładającwykorzystanie turystyki do stabilizowania społeczno-gospodarczego rozwojumiasta, przyszłość dziedzictwa kulturowego, w pierwszym rzędzie, jest ibędzie w <strong>Lublin</strong>ie elementem wypełniania aspiracji i potrzeb jegomieszkańców, dla ubogacenia przyszłych pokoleń <strong>Lublin</strong>ian.4. Zachowanie integralności, autentyzmu i unikalnych walorów<strong>arch</strong>itektoniczno-urbanistycznych najstarszej części historycznegośródmieścia <strong>Lublin</strong>a zaleŜy od sposobu, w jaki w przyszłości zmieni sięznaczenie (forma i treść) miejskiej przestrzeni w następujących, kluczowychdla wyrazu całości, strefach:a. Plac Litewskib. Podzamczec. Świętoduska-Lubartowska (tzw. Alchemia)d. ul.Kapucyńska (tzw. Victoria)e. Dolna Panny Mariaf. Rusałkag. d. Słodowniah. Wschodnia ekspozycja Starego Miastai. ul.Staszica - ul.Szewska - dolina Czechówkij. ul.Jasna - ul.EwangielickaZmiany w tych strefach będą w przyszłości rozwaŜane, planowanei podejmowane ze szczególną uwagą i przy wykorzystaniu doświadczenia<strong>Lublin</strong>a w podejmowaniu i prowadzeniu debaty nad przyszłością dziedzictwakulturowego, w otwartej formule partycypacji społecznej.5. Dziedzictwo kulturowe [historyczna spuścizna miasta], w obu formach, wprzyszłości będzie postrzegane, traktowane i ujmowane jako integralnyelement kultury miasta, a wywołanie sprzęŜenia pomiędzy istniejącymi wmieście formami zarządzania kulturą i ZPZ będzie skutkiem rychłegopowiązania zaawansowany juŜ starań o miano i funkcję Europejskiej StolicyKultury 2016, z wypracowaniem i wdroŜeniem ZPZ.


KLUCZOWE STREFY PRZEKSZTAŁCEŃ PRZESTRZENI


5.2. Cele do osiągnięcia5.2.1. Zarządzanie5.2.1.1. Zapewnienie, by zarządzanie obszarem (dziedzictwem) orazstrefą buforową umoŜliwiało definiowanie i interpretację - zarównowartości dziedzictwa, jak i jego treści, skuteczne sprawowanieochrony, konserwację i dogodne udostępnianie.5.2.1.2. Zapewnienie, by wszyscy interesariusze mieli świadomośćwartości i treści dziedzictwa kulturowego <strong>Lublin</strong>a oraz posiadalidogodny dostęp do odpowiedniej dla nich wiedzy na temat tegodziedzictwa, walorów obszaru jak i istotnych cech strefy buforowej,jak równieŜ wiedzy (informacji) na temat zarządzania dziedzictwem(obszarem) i planowanych zmian w strefie buforowej.właściwych instytucji (podmiotów zarządczych) dysponującychkompetencjami do skutecznego działania (efektywnego decydowaniaw sprawach) w kwestiach istotnych dla obszaru i w partycypacjiinnych interesariuszy.5.2.1.6. Zapewnić by lokalna społeczność była angaŜowana w zarządzaniedziedzictwem (obszarem) i planowanie zmian w strefie buforowe, jakrównieŜ by partycypowała w procesach decyzyjnych, które mogąmieć wpływ na dziedzictwo kulturowe (na obszar).5.2.1.3. Zapewnienie, by Zintegrowany Plan Zarządzania DziedzictwemKulturowym <strong>Lublin</strong>a był powszechnie traktowany jako główny idecydujący czynnik kształtujący ustalenia innych planów, polityk,programów czy projektów odnoszących się wprost lub pośrednio dotego dziedzictwa (obszaru) lub strefy buforowej [ bez względu nasektor, do którego przynaleŜy podmiot inicjującym te plany, polityki,programy czy projekty].5.2.1.4. Zapewnienie by wszelkie zmiany wprowadzane w obszarze istrefie buforowej uwzględniały uzgodnione w tym planie ustaleniaokreślające przyszłość dziedzictwa (obszaru) i cele zarządzania,zgodnie z międzynarodowymi, krajowymi i lokalnymi standardamikonserwacji zabytków.5.2.2. Rewitalizacja5.2.2.1. Zapewnić by dziedzictwo kulturowe miasta (i jego walory) byłypostrzegane, promowane i traktowane jako kluczowy zasób <strong>Lublin</strong>a,czynnik rozwoju miasta i endogeniczny potencjał obszarówwymagających rewitalizacji (regeneracji).5.2.1.5. Zapewnienie by wdraŜanie monitorowanie i regularne aktualizacjePZP następowało poprzez rzetelne i efektywne partnerstwo5.2.2.2. Zapewnić by wartości kulturowe, materialne i niematerialne,zdeponowane w obszarze [i strefie buforowej] traktowane były jakStrona 54 z 74


kapitał rozwojowy, gwarantujący trwałość inwestycji podejmowanychw mieście i jego zrównowaŜony rozwój.5.2.2.3. Zapewnić by wdraŜane były programy, przedsięwzięcia i projektyrewitalizujące obszar ZPZ i oddziaływujące oŜywczo na jego kondycjęgospodarczą, dokładając starań by preferowane były te z nich, którewytwarzają synergię (sprzęŜenie zwrotne) pomiędzy ochroną ikonserwacją zabytków a wzrostem popytu na róŜnorodne usługi wobszarze ZPZ.5.2.2.4. Zapewnić identyfikację optymalnego przeznaczenia (funkcji)obiektów kubaturowych w obszarze, przy uwzględnieniu, Ŝe zaoptymalną uwaŜa się taką funkcję, która jest właściwa ze względu nawartość i cechy zabytkowego obiektu a jednocześnie generujekorzyści, wpływając na oŜywienie obszaru.5.2.3.3. Zapewnić monitorowanie stanu obiektów zabytkowych w takisposób, by zabytki zagroŜone były identyfikowane dla zabezpieczeniai nakłonienia do przeprowadzenia odpowiedniej konserwacji.WdraŜany będzie program regularnych inspekcji i napraw wewszystkich zabytkowych obiektach kubaturowych.5.2.3.4. Zapewnić dokumentowanie wszelkich zmian wprowadzanych wzabytkowych obiektach kubaturowych, rejestrowych i ewidencyjnychjak i dokumentowanie poprzez fotograficzny monitoringprzestrzenny, zmian w przestrzeniach publicznych obszaru oraz wstrefie buforowej.5.2.3.5. Zapewnić dostępność adekwatnego i kompetentnego wsparciadoradczego w zakresie ochrony dóbr kultury (materialnych iniematerialnych) dla podmiotów fizycznych i prawnych, aktywnych wobszarze ZPZ.5.2.3. Konserwacja5.2.3.1. Zapewnić, Ŝe istnienie, kon<strong>tekst</strong> i sąsiedztwo obiektówzabytkowych będą za kaŜdym razem brane pod uwagę iuwzględniane, w kaŜdym wdraŜanym projekcie na obszarze i wstrefie buforowej, bez względu na sektor, do którego przynaleŜyinicjator projektu.5.2.3.6. Stymulować do tworzenia programów konserwatorskich dlaobiektów lub zespołów, te podmioty, które są ich prawnymidysponentami [właściciele, jak równieŜ długoterminowi dzierŜawcy inajemcy, oraz zarządzający].5.2.3.2. Zapewnić, by kaŜdy podmiot inicjujący projekt w obszarze[zamierzający wprowadzić zmiany] był nakłaniany doodpowiedniego, odpowiedzialnego postępowania: uŜywaniawłaściwych wzorców i rozwiązań (formalnych), odpowiednichmateriałów, technik, technologii, środków konserwatorskich itp.ul.GrodzkaStrona 55 z 74


5.2.4. Krajobraz miasta i przestrzenie publiczne5.2.4.1. Zapewnić, by unikalne walory kompozycyjne, charakter iniezwykła jakość krajobrazu miejskiego w historycznym śródmieściu<strong>Lublin</strong>a, a co najmniej w obszarze ZPZ, były rozpoznane (znane iuświadomione), chronione i wzmacniane.5.2.4.2. Doprowadzić do usunięcia barier dyskryminujących wkorzystaniu z przestrzeni publicznych osoby niepełnosprawneruchowo i dąŜyć do udostępnienia walorów krajobrazowych obszaruZPZ osobom niedowidzącym i niewidomym.miejskiego standardu - reguł normujących sposób wykorzystywaniaprzestrzeni publicznych do komunikacji wizualnej, formę rozmiar istylistykę elementów reklamowych w obszarze oraz wielkość irozmieszczenie wielkoformatowych elementów reklamowych wstrefie buforowej.5.2.4.8. Doprowadzić do oczyszczenia przestrzeni publicznej w obszarzepredestynowanym do wpisu na Listę [obszar WHS] z elementówinfrastruktury teletechnicznej, informatycznej itp. (anteny tarczowe,anteny słupowe, szafkowe stacje trafo itp.) przy zachowaniu dobrejobsługi tego obszaru (w te usługi).5.2.4.3. Zapewnić, Ŝe wiedza na temat wpływu jakości krajobrazu ijakości przestrzeni publicznych na postrzeganie i ocenę wartościdziedzictwa kulturowego miasta jest wystarczająca i rośnie.5.2.4.4. Zapewnić promowanie zachowań i postaw , które cechujewyczulenie i dbałość o jakość przestrzeni publicznych i ochronękrajobrazu śródmiejskiej części miasta [obszar i strefa buforowa].5.2.4.5. Określić (zidentyfikować) optymalne strefy dla ewentualnejlokalizacji obiektów wysokich, czyniąc to w taki sposób by nienaruszały integralności krajobrazowej historycznego śródmieścia<strong>Lublin</strong>a i ekspozycji obszaru predestynowanego [obszar WHS].5.2.5. Inwestycje i nowe obiekty5.2.5.1. Zapewnić ustalenie i upublicznienie zrozumiałych, trwałych zasadzagospodarowania i zabudowy przestrzeni w granicach obszaru istrefy buforowej, poprzez opracowanie i wdroŜenie miejscowegoplanu zagospodarowania przestrzennego.5.2.5.2. Zapewnić, Ŝe nowe inwestycje (nowe obiekty) w obszarze będąprojektowane i realizowane z poszanowaniem wartości i znaczeniadziedzictwa kulturowego <strong>Lublin</strong>a zdeponowanego na tym obszarze,treści i znaczeń oraz symbolicznego wymiaru historycznychwydarzeń, stanowiących o unikalności lubelskiego śródmieścia.5.2.4.6. Wyznaczyć i ochronić charakterystyczne panoramy i otwarciawidokowe, zarówno z obszaru ku jego otoczeniu jak i w kierunkuobszaru z punktów widokowych (ekspozycja i panoramy) w strefiebuforowej.5.2.4.7. Doprowadzić do oczyszczenia przestrzeni publicznej z nadmiaruelementów reklamowych oraz zadbać o określenie i stosowanie5.2.5.3. Doprowadzić do rozpoznania, które z obiektów istniejących wobszarze lub strefie buforowej są w swej formie lub funkcjinieadekwatne do znaczeń i wartości zdeponowanych w obszarze.Podjąć starania o zaplanowanie zmian i udostępnienie dysponentomtych obiektów pomocy w zastąpieniu obiektów nowymi albodokonaniem przebudów lub innych ingerencji znaczącopoprawiających zastany stan rzeczy.Strona 56 z 74


5.2.5.4. DąŜyć do tego, by kaŜda zmiana wskutek inwestycji [realizacjinowego obiektu] w obszarze dodawała mu walorów, podnosiłaprestiŜ i ubogacała estetycznie.5.2.6.3. Zapewnić wysoką jakość ciągów pieszych i rowerowych, orazodpowiednią siatkę traktów pieszo/rowerowych wewnątrz obszaru[oraz strefy buforowej], powiązanych z przystankami komunikacjipublicznej lub zgromadzeniami miejsc parkingowych na obrzeŜachobszaru [i wewnątrz strefy buforowej].5.2.6.4. Zapewnić, by poruszanie się po obszarze oraz dostępnośćpunktów widokowych ukierunkowanych na panoramy i dominantykrajobrazu zabytkowego lubelskiego śródmieścia było moŜliwe dlaosób z dysfunkcją narządów ruchu, samodzielnie, po wszystkichpublicznie dostępnych przestrzeniach i obiektach kubaturowychuŜyteczności publicznej.5.2.6.5. Zapewnić, by obszar (wraz ze strefą buforową) miał dobrąul.Świetoduska5.2.6. Transport5.2.6.1. Zapewnić, by transportowe rozwiązania [systemowe], planowanei wdraŜane w <strong>Lublin</strong>ie, w tym w obszarze, stymulowały udostępnianieusług transportu zrównowaŜonego i promowały korzystanie z tychusług, zarówno dla dojazdu do, jak i dla podroŜy po obszarze.5.2.6.2. DąŜyć do rozpoznania a następnie do reorganizacji tychelementów infrastruktury komunikacyjnej i systemu transportowegona terytorium <strong>Lublin</strong>a, których cechy trwale umniejszają wartości itreści dziedzictwa kulturowego obszaru, a działania w tym celuzapoczątkować komplesowym studium komunikacyjnym miasta ikomplementarną szczegółową analizą, kolejno dla wszystkich strefwymienionych w cz. 5.1.[sukcesywnie coraz lepszą] dostępność transportową, i to zarównodla poruszających się z uŜyciem komunikacji zbiorowej[preferowane] jak i indywidualnymi środkami komunikacji.5.2.6.6. Działać na rzecz lepszej dostępności komunikacyjnej obszaru wrelacjach między-regionalnych, krajowych i międzynarodowych.5.2.7. Archeologia, miasto pod-ziemne5.2.7.1. DąŜyć do rozpoznania <strong>arch</strong>eologicznego zasobu obszaru, jakrównieŜ zasobu <strong>arch</strong>eologicznego zdeponowanego w strefiebuforowej, oraz wspierać jego udostępnienie mieszkańcom <strong>Lublin</strong>a iodwiedzającym to miasto.5.2.7.2. Zapewnić, by te z wyników badań <strong>arch</strong>eologicznych, którychznaczenie, forma i skala na to pozwalają [a wartość dopuszczauzasadnia],były eksponowane w miejscu odkrycia zabytkuStrona 57 z 74


<strong>arch</strong>eologicznego, w powiązaniu z innymi informacjami istotnymi dlawszechstronnego zrozumienia uniwersalnych wartości obszaru i rolizabytków <strong>arch</strong>eologicznych w poznaniu wartości i treści dziedzictwakulturowego <strong>Lublin</strong>a.5.2.8.4. DąŜyć do wytworzenia jak najlepszych warunków dla ciągłegopogłębiania wiedzy i rozszerzania perspektywy interpretacji znaczeń[i treści], zdeponowanych w obszarze [i strefie buforowej],kontynuując w tym wielokulturową i wieloetniczną tradycję <strong>Lublin</strong>a.5.2.7.3. Rozwinąć działania pomagające w wyczerpującym opisaniu iwszechstronnym zrozumieniu wartości [treści i ich znaczenia]zabytków zdeponowanych pod ziemią, reliktów <strong>arch</strong>itektonicznych,stanowisk <strong>arch</strong>eologicznych itp.5.2.7.4. Zapewnić, by badania <strong>arch</strong>eologiczne, jak równieŜ opracowanie iudostępnianie ich wyników [rezultatów], było stałym elementemkaŜdego projektu [przedsięwzięcia], podejmowanego w obszarze istrefie buforowej.5.2.8. Interpretacja dziedzictwa i rozumienie treści przesłania5.2.8.1. Zapewnić, by obszar [wraz ze strefą buforowa] był przedmiotemdalszych, wielokierunkowych badań, a ich podejmowanie iprowadzenie spotykało się z przychylnością interesariuszy ZPZ.5.2.8.5. Zachęcać badaczy, publicystów, literatów, dziennikarzy dopodejmowania tematyki dotyczącej wprost [i pośrednio] wartościdziedzictwa kulturowego <strong>Lublin</strong>a, zdeponowanego w obszarze ZPZ.5.2.8.6. Wspierać prace naukowo-badawcze i popularyzatorskie, którychcelem jest pogłębienie [lub udostępnianie] wiedzy o obszarze[i strefie buforowej] jak równieŜ działania mające na celu włączeniedorobku tych prac do międzynarodowej wymiany naukowej.5.2.9. Kultura, edukacja i nie materialne dziedzictwo kulturowe5.2.9.1. DąŜyć do tego, by ochrona, konserwacja i udostępnianie wartościmaterialnego dziedzictwa kulturowego <strong>Lublin</strong>a (historycznej,<strong>arch</strong>itektoniczno-urbanistycznej spuścizny miasta) były rozumiane(postrzegane) jako część kultury miasta.5.2.8.2. DąŜyć i zachęcać do tego, by badania rozszerzające spektruminterpretacji dziedzictwa, były opracowywane i publicznieudostępniane, w formie dogodnej dla moŜliwie szerokiego gronaodbiorców.5.2.8.3. Zapewnić wprowadzenie systemu koordynacji badań, studiów ianaliz, kierując się w tym potrzebą synchronizacji aktywnościbadawczej w obszarze [jak równieŜ w strefie buforowej], orazdąŜeniem do efektywnego upowszechnienia rezultatów pracbadawczych.5.2.9.2. Zapewnić opracowanie i wdroŜenie programów edukacyjnych,adresowanych do moŜliwie szerokiego grona odbiorców, byrozszerzyć ich wiedzę i umiejętności, uŜyteczne dla odbioru iinterpretacji wartości kulturowego dziedzictwa <strong>Lublin</strong>a jak równieŜdla uczestnictwa (partycypacji) w zarządzaniu tym dziedzictwem.5.2.9.3. Zadbać, by relacje pomiędzy materialnym a nie materialnymdziedzictwem były lepiej rozpoznane, udokumentowane,udostępniane - a przez to coraz szerzej dostrzegane, rozpoznawane,opisywane i uzewnętrzniane [udostępniane odbiorcom].Strona 58 z 74


5.2.9.4. Dbać o zaznaczanie miejsc pamięci (lokalizacji zjawisk i wydarzeńistotnych dla kultury miasta) w fizycznej przestrzeni obszaru ZPZ.kręgu odbiorców, oraz preferować przy tym zrównowaŜone formyusług turystycznych.5.2.10.4. Zapewnić, Ŝe tworzony system zarządzania ruchemturystycznym i oferta produktów turystycznych nie preferują potrzebi zachowań, stymulujących marginalizowanie [wypieranie]tradycyjnych form uŜytkowania obszaru (mieszkalnictwo, tradycyjneformy handlu, usługi codziennego uŜytku).5.2.10.5. DąŜyć do tego, by stale była dostępna oferta adresowanado mieszkańców <strong>Lublin</strong>a, którzy zamieszkują poza obszarem,stymulująca odwiedziny w obszarze ZPZ dla poznawaniazdeponowanego tu dziedzictwa kulturowego i budowania poczuciamiejskiej toŜsamości.5.2.10. Turystyka i odwiedzający5.2.10.1. Zapewnić, by kaŜda zmiana podejmowana na rzecz wzrostuatrakcyjności obszaru ZPZ, w tym atrakcyjności turystycznej,uwzględniała wartości i treści dziedzictwa kulturowego <strong>Lublin</strong>a,zdeponowane na tym obszarze.5.2.10.2. DąŜyć do wprowadzania w obszarze ZPZ systemowychrozwiązań, pozwalających na zarządzanie ruchem turystycznym wtym obszarze, a szczególnie na monitorowanie jego wielkości izmian.5.2.10.3. Stymulować ciągłe wzbogacanie zestawukomplementarnych produktów turystycznych budowanych nawartościach kulturowych obszaru, adresowanych do szerokiegoStrona 59 z 74


5.2.11. Ochrona dziedzictwa poprzez wpis na Listę [obszar WHS]5.2.11.1. Zapewnić podjęcie uzgodnień i zmian, a następnie procedurprowadzących do rozpoznania wniosku miasta, o objęcie ochronąpoprzez wpis na Listę, predestynowanego ku temu materialnegodziedzictwa kulturowego <strong>Lublin</strong>a.5.2.12. Środowisko naturalne5.2.12.1. Zapewnić warunki do systematycznej poprawy stanuśrodowiska naturalnego w obszarze i stałej integracji zagadnieńochrony [restytucji] jego walorów przyrodniczych z innymidziałaniami podejmowanymi w obszarze ZPZ.5.2.12.2. Zapewnić, Ŝe decyzje dotyczące zarządzenia dziedzictwemkulturowym miasta uwzględniają [biorą pod uwagę] oczywiste i dlakaŜdego czytelne walory przyrodnicze miasta, pomniki przyrody icechy historycznie ukształtowanych zespołów zieleni, jak równieŜustalenia strategii i planów, i decyzje operacyjne programówodnoszących się do ochrony i konserwacji dziedzictwaprzyrodniczego.5.2.12.3. Poszukiwać moŜliwości rozszerzenia i utrwalania obecnościzagadnień ochrony przyrodniczych walorów obszaru w działaniachnastawionych na ochronę jego walorów antropogenicznych,ugruntowanych historycznie i kulturowo.5.2.12.4. Stymulować zachowania i praktyki zmierzające dowprowadzania [re-kultywacji] gatunków flory i fauny, których cechywspółgrają z nawarstwieniami historycznymi obszaru.Enklawa zieleni. Ul.Jezuicka, z wieŜy Trynitarskiej.Strona 60 z 74


6. WDRAśANIE I MONITORINGJak wspomniano na wstępie Zintegrowany Plan Zarządzania dziedzictwemkulturowym miasta [ZPZ] jest planem, którego realizacji nie zapewnia Ŝadenistniejący mechanizm, moŜliwy do wywołania administracyjną procedurą[technokratycznym sprawstwem], wskutek nałoŜenia takiego obowiązku wprzepisach prawa.Kluczowa dla realizacji ZPZ, jest motywacja, a właściwie samo-motywacja, wpierwdo udziału w jego budowaniu, nadawaniu mu finalnego kształtu, a po wzajemnymuzgodnieniu jego treści, motywacji do realizacji tym sposobem przyjętych ustaleń.Ustalenia finalnego ZPZ będą bowiem rodzajem wzajemnego zobowiązania sięinteresariuszy tego planu [i uczestników procesu planowania] do podejmowaniaaktywności w zgodzie z tym planem, a przez to równocześnie deklaracjąpowstrzymania się od działań z nim sprzecznych.Z uwagi na odmienności sektorów, publicznego i prywatnego, trzeba wprowadzającw zagadnienia wdraŜania i monitorowania tego planu nadmienić, Ŝe dla sektorapublicznego (przez co rozumieć tu naleŜy władzę publiczną, samorząd i organyadministracji rządowej), aktywność w zgodzie z tym planem rozumiana byćpowinna jako aktywność na rzecz realizacji ustaleń tego planu i w zgodzie z nim.Sektor publiczny jest inicjatorem i powinien, równieŜ z uwagi na odpowiedzialnośćza właściwe zarządzanie proponowanym obszarem WHS, być swoistym modusvivendi. W konsekwencji tego załoŜenia przyjmuje się, Ŝe sektor publiczny pozakończeniu pracy nad ZPZ, doprowadzi do jego akceptacji przez samorząd miejski<strong>Lublin</strong>a [ w drodze stosownej uchwały Rady Miasta], a następnie podejmiedziałania zmierzające do jego realizacji, co najmniej w zakresie wynikającym zproponowanego [ustalonego] i poniŜej opisanego systemu, wdraŜania imonitorowania tego planu.6.1. WdraŜanie planuZarządzanie obszarem (dziedzictwem), którego jakościową zmianę – integrację,inicjuje samorząd miasta, poprzez podjęcie prac nad zintegrowanym planemzarządzania, będzie prowadzone przez interesariuszy według ustaleń ostatecznego,finalnego kształtu tego planu.Interesariusze pierwszoplanowi, reprezentanci interesariuszy drugoplanowychi pozostałych, w tym reprezentanci Rad Osiedlowych i władz miasta, tworząKomitet Sterujący zintegrowanego planu zarządzania, który powstać powinien napoczątku drugiego etapu prac nad projektem tego planu.Komitet Sterujący odpowiada za ustalenia finalnej wersji ZPZ, jego wdraŜaniei monitorowanie, a realizację bieŜącą (operacyjne, codzienne wdraŜanie tegoplanu), prowadzi poprzez Zespół Zadaniowy.Finalny projekt planu, po jego zaaprobowaniu przez Komitet Sterujący, stanie siętreścią przedłoŜenia Radzie Miasta, a później zapewne odpowiedniej uchwały RadyMiasta, uzewnętrzniającej decyzję organu stanowiącego samorządu <strong>Lublin</strong>a.Tym samym zintegrowany plan, po jego uchwaleniu, stanie się równieŜ jednym znarzędzi kierowania rozwojem śródmieścia <strong>Lublin</strong>a, przez organy wykonawczesamorządu miasta.Proponuje się by sposób wdraŜania planu odzwierciedlał zarówno specyfikę celówzarządzania jak i odpowiadał uspołecznionemu i otwartemu sposobowi pracy nadtym planem. Sugeruje się, by ustalenia dotyczące sposobu wdraŜania ZPZ, którebędą ujęte w finalnej wersji tego planu uwzględniały aktualny lokalny sposóbdziałania i organizowania pracy, równieŜ w administracji samorządowej <strong>Lublin</strong>a.Takie załoŜenie wypełnić moŜna przez przyjęcie, Ŝe wdraŜanie planu i realizacjajego celów, powierzone zostanie Zespołowi Zadaniowemu [Task-force], podkierownictwem Pełnomocnika Prezydenta m. <strong>Lublin</strong>a.W skład zespołu, na stałe, powinni wchodzić pracownicy samorządu miasta zpoziomu decyzyjnego, kompetentni w zakresie odpowiednim do zagadnień


kluczowych planu [odpowiednio do zagadnień kluczowych] oraz odpowiednioumocowani reprezentanci pierwszoplanowych interesariuszy.Zespół odpowiedzialny będzie za operacyjne zarządzanie realizacją planu, dobórwłaściwych działań dla realizacji jego celów i ich priorytetyzację umoŜliwiającąkroczące planowanie tych działań [poprzez tzw. action plan], i bieŜącą realizację[uzgadnianie sposobu i terminów realizacji kolejnych działań, zawieranie umów,przygotowywanie projektów, rozliczanie, kontrolę rezultatów itd].WdraŜanie planu, poprzez realizację ustalonych działań opierać się będzie ozarządzanie w systemie matrycowym, bez stałej wyodrębnionej struktury,oddzielnej (wyodrębnionej) i trwałej hier<strong>arch</strong>ii osób czy instytucji (hier<strong>arch</strong>izacjiinteresariuszy).Zakłada się, Ŝe finansowanie działalności Zespołu Zadaniowego i kosztów obsługiKomitetu Sterującego spoczywa na inicjatorze planu [Gmina <strong>Lublin</strong>]. MoŜliwe jestrównieŜ poczynienie przez interesariuszy innych uzgodnień w tym względzie.Matrycowy system zarządzania pozwoli względnie łatwo przełoŜyć ustalone wplanie działania, na „zadania do wykonania”, przez konieczną (i wystarczające dlatego zadania) grupę, kierowaną przez osobę związaną (delegowaną) przez podmiotnajbardziej zyskujący na realizacji tego działania.W ten sposób plan stanie się zbiorem projektów, o róŜnorodnym charakterze, którebędą realizowane przez róŜne grupy, których struktura wynikać będzie zpostawionego zadania, a skład będzie odpowiedni do celu, skali i stopnia złoŜonościprojektu. Kierownicy projektów, jako członkowie Zespołu Zadaniowego [Taskforce]będą mieli do dyspozycji pole do budowania odpowiedniego kon<strong>tekst</strong>uprojektu, za który odpowiadają, wymiany informacji, przedstawiania irozwiązywania problemów, raportowania o postępie prac.Matrycowy system zarządzania wdraŜany w przestrzeni „problemowej” [problemydo rozwiązani/zadania do wykonania], ale poza przestrzenią jednej konkretnej„instytucji”, tj. jednej kultury organizacyjnej wymaga, by wszyscy interesariuszeuznali ten system za optymalny dla osiągnięcia celów ZPZ, a w skutek tegopodporządkowali się jego logice. To podporządkowanie moŜe mieć wyłącznie formędobrowolnej, wynikającej z uznania celów planu za swoje cele, akceptacjiuzgodnionych reguł i zasad wdraŜania.Zespół zadaniowy [Task-force] będzie określał działania, ich kolejność i zakres(zadania), ustalał bieŜący terminarz prac i wdraŜał wspólne decyzje tyczącerealizacji poszczególnych projektów, mając na uwadze bieŜąca sytuacjęinteresariuszy planu. Tym samym, tworzyć będzie krótkoterminowe (max 2 letnie)kroczące plany działań [zadań do wykonania] tzw. action plany.Niesformalizowane, robocze action plany [AP], począwszy od pierwszego,obrazować będą pole najbliŜszych aktywności interesariuszy, w tym równieŜdziałania wymagające nawiązania sformalizowanych partnerstw [ze względu np. napartycypację finansową róŜnych podmiotów, niezbędną dla realizacji konkretnegodziałania]. AP mają umoŜliwić konkretyzację parametrów projektów, zwyprzedzeniem umoŜliwiającym interesariuszom realną partycypację, wzajemnieskoordynowaną, równieŜ w zakresie współfinansowania [co wymagazagwarantowania, co najmniej, rocznego wyprzedzenia [budŜetowanie w sektorzepublicznym i bilansowanie w sektorze prywatnym].Zespół zadaniowy powinien równieŜ wypracować - lokalnie akceptowalny,uŜyteczny i moŜliwie nieskomplikowany z punktu widzenia przewidywanychczynności formalno-prawnych - sposób nawiązania formalnych relacji (porozumień iumów), pomiędzy inicjatorem planu a podmiotami sektora prywatnego, co posłuŜyza podstawę do określenia lokalnych, ogólnych warunków nawiązywania partnerstwdla realizacji działań wymagających współdziałania róŜnych podmiotów,publicznych i prywatnych (w tym organizacji pozarządowych i poza-gminnychjednostek organizacyjnych lub instytucji kultury). Zespół zadaniowy będzie równieŜorganizacyjną przestrzenią, właściwą dla wypracowywania propozycji ustaleń(decyzji) warunkujących właściwą koordynację wdraŜania planu z realizacjąstrategii rozwoju miasta, strategii ESK 2016 [ewentualnie równieŜ z innymiplanami, programami, działaniami dotyczącymi całego <strong>Lublin</strong>a, np. wieloletni planinwestycyjny, zmiany w Studium uwarunkowań i kierunków rozwoju miasta,gospodarowanie zasobem mieszkaniowym, i inne).Zespół zadaniowy będzie zbierał i przetwarzał dane (informacje) niezbędne domonitorowania wdraŜania ZPZ, wg ramowych ustaleń ujętych w tym planie orazdokonywał okresowej analizy tych danych, z wnioskami – rekomendacjami dlaStrona 62 z 74


Komitetu Sterującego. Oprócz tego zadaniem zespołu będzie gromadzenie ipubliczne udostępnianie informacji o działaniach związanych z zarządzaniemobszarem, poprzez – co najmniej- te kanały komunikacji społecznej, które zostanąokreślone w planie.Informacja o postępie w realizacji ZPZ, wnioski i kierunki ewentualnych zmian dlaosiągnięcia celów tego planu [długo i średniookresowych], stanowić będą treśćcorocznego sprawozdania, przedstawianego Komitetowi Sterującemu.Komitet Sterujący będzie udostępniał publicznie Raporty na temat realizacji planu iosiąganych wskutek tego rezultatów i ich oddziaływaniu na sytuację obszaru.Przewiduje się, Ŝe pierwszy raport zostanie przygotowany w 2012r.Przewodnictwo Komitetu Sterującego będzie rotacyjne, zamiennie - przezreprezentanta sektora publicznego i prywatnego, wybieranego przez członkówKomitetu, którego pierwszy skład utworzony zostanie w drodze zaproszenia zestrony inicjatora planu. Sposób pracy Komitetu zostanie ustalony przez jegoczłonków na pierwszym posiedzeniu.Zakłada się, Ŝe system wdraŜania planu będzie trwały, a sposób wdraŜania planubędzie ewoluować, wskutek modyfikacji wprowadzanych przez Pełnomocnika,odpowiednio do fazy wdraŜania planu, zakresu danego AP, potrzeb interesariuszy,itd., co będzie uwarunkowane dokonaniem oceny skuteczności dotychczasowegosposobu wdraŜania z punktu widzenia uspołecznienia realizacji celów ZPZ jak ikapitałowego zaangaŜowania sektora prywatnego w osiąganie celów tego planu.Zespół, a szczególnie Pełnomocnik, będą w swej pracy wykorzystywać zarównoistniejące relacje formalne i faktyczne, wynikające z kultury organizacyjnejorganizacji instytucji, poprzez które interesariusze planu realizują swoje misje(róŜnorakie urzędy w tym kuria, przedsiębiorstwa itp.) jak równieŜ budować nowe,nastawione na realizacje konkretnych projektów.6.2. Zasady finansowaniaKomitet Sterujący, który odpowiada za finalny kształt ustaleń tego planu,grupuje interesariuszy, którzy uczestnicząc w tworzeniu tego planu określają nietylko zakres celów długofalowych [cz.5.1] i zestaw średniookresowych [cz.5.2],ale biorą odpowiedzialność za zapewnienie [udostępnienie] odpowiednichśrodków [zasobów] wystarczających dla realizacji działań, na rzecz tych,wspólnie ustalonych celów.Tym samym Komitet Sterujący odpowiada za zapewnienie, by kaŜdemu planowidziałań [AP] towarzyszyła preliminacja wydatków uwzględniająca zestawienieprognozowanych wydatków i źródła ich pokrycia.Przyjmuje się, Ŝe uŜyteczne byłoby powołanie instytucji zdolnej do gromadzeniaśrodków pienięŜnych w celu późniejszego finansowania wspólnych celów tegoplanu, których charakter wyklucza lub utrudnia szczegółową analizę kosztów ikorzyści, a tym samym praktycznie wyklucza uzgodnienie zasad finansowejpartycypacji wielu partnerów.Stworzenie takiej instytucji [fundacja], moŜe być przedmiotem decyzji KomitetuSterującego albo teŜ innych podmiotów – interesariuszy tego planu.Budowa planu zarządzania dziedzictwem kulturowym <strong>Lublin</strong>a, nie prowadzi dostworzenia odrębnego budŜetu tego planu, wyodrębnionego źródłafinansowania, czy teŜ oddzielnego schematu finansowania działań w obszarzeobjętym tym planem. Prowadzić jednak powinna do rewizji i modyfikacjisposobu planowania wydatków po stronie sektora publicznego, w sposób, conajmniej zbliŜony do budŜetowania zadaniowego.Przyjęcie matrycowego systemu zarządzania, jako „schematu” operacyjnego,skutkować musi, jednocześnie zastosowaniem reguł analizy koszty/korzyści tak,by układ interesariuszy – partnerów dla zadania uprawdopodobniałrównowaŜność kosztów/korzyści, i – co najmniej, zbilansowanie wydatków.Strona 63 z 74


6.3. Plan działania (Action plan). Od czego zacząć wdraŜanie idei zintegrowanego zarządzania dziedzictwem?Plan działania przekłada ustalone (uzgodnione) celezarządzania, na konkretne działania.Za stworzenie propozycji planu działania, odpowiadaćbędzie Zespół zadaniowy, a plan (AP), po akceptacjiKomitetu Sterującego staje się „decyzją do realizacji”,za co będzie odpowiedzialny Pełnomocnik, wrazzespołem zadaniowym.PoniŜej przedstawiono propozycje działań, które mogą(powinny) zostać rozwaŜone w pierwszej kolejności,ujęte w pierwszym planie działania.Propozycje te wynikają z analizy uwarunkowań ipotrzeb zdiagnozowanych w czasie prac nad pierwszą,robocza wersją ZPZ i mają na celu przede wszystkimukierunkowanie czy teŜ raczej zainspirowanie dyskusji,debaty nad określeniem i wyborem działań korzystnychdla kulturowego dziedzictwa <strong>Lublin</strong>a.ZagadnieniekluczoweZarządzanieRewitalizacja(regeneracja)KonserwacjaKrajobraz miasta iprzestrzenie publiczneInwestycje i noweobiektyZadanieZbudować zestaw narzędzido zintegrowanegozarządzania dziedzictwemw mieście [obszarze]Opracować i wdroŜyćinstrumenty motywującemłodych i pracujących<strong>Lublin</strong>ian, do zamieszkaniaw obszarze.Opracować i wprowadzićinstrumenty stymulowaniawiększej dynamiki prackonserwatorskich irenowacyjnych wobszarze.Uporządkować przestrzeńkomunikacji wizualnej wobszarze i zmniejszyćwizualną presję reklamUstalić programnajpilniejszych inwestycjiudostępniających obszarosobomniepełnosprawnym iprzystąpić do jegorealizacjiCo, jak, gdzie [przykładowo]1.Zbudować SIP dla obszaru [począwszy od WHS] i strefy buforowej.2.Przeprowadzić inwentaryzację urbanistyczną obszaru.3.Zbudować wirtualną makietę obszaru, poczynając od obszaru WHS1.Zbadać opinie i oczekiwania grupy docelowej.2.Zmodyfikować Plan gospodarowania Mieszkaniowym Zasobem Gminy.3. Nawiązać współprace z instytucjami kredytowymi1.Sfinalizować diagnozę stanu zabytków, określić zasób zagroŜony.2.Przeprowadzić zmianę systemu stawek podatku od nieruchomości, wyodrębniając taryfikację róŜnicowanąrównieŜ przedmiotowo-terytorialnie [np. obszar WHS]3.Zebrać i udostępnić informacje, które mogłyby się złoŜyć na praktyczny poradnik „Jak mogę chronić/zadbać odziedzictwo mojego <strong>Lublin</strong>a?” [w tworzenie tego zasobu zaangaŜować interesariuszy – np. WBP im.Łopuszańskiego]1.Opracować i upowszechnić wzornik [poradnik], zadbać by dotarł do kaŜdego nowo rejestrującego działalnośćgospodarczą.2.Wyegzekwować ustalone reguły korzystania z majątku miasta do ekspozycji reklam.1.Wespół z Biurem ds. Niepełnosprawnych dokonać przeglądu przestrzeni publicznych i obiektów ujętych wopisie miejsca, określić zakres koniecznych zmian.2.Przeprowadzićkonsultację społeczne proponowanego programu i nawiązać współpracę ze środowiskiem osóbniepełnosprawnych.


TransportArcheologia, miastopod-ziemneInterpretacjadziedzictwa irozumienie treściprzesłaniaKultura, edukacja i niematerialne dziedzictwokulturoweTurystyka iodwiedzającyŚrodowisko naturalnePrzygotować podstawy doreorganizacji ruchu wobszarze [ PH/WHS]UwraŜliwić na dziedzictwoukryte pod ziemiąUprzystępnić treśćprzesłania zawartego wukładzie urbanistycznymobszaru WHSRozszerzyć i uatrakcyjnićprogram dorocznychEuropejskich DniDziedzictwaRozszerzyć ofertęproduktów turystycznychw obszarze ZPZStworzyć całościowąkoncepcję zieleni(rewaloryzacjikomponowanej zieleni) wobszarze i rozpocząć jejrealizację1.Ustalić , poprzez odpowiednie studium komunikacyjne zasady obsługi komunikacyjnej, w tym lokalizacjewieńca parkingów wielopoziomowych dla obszaru WHS,i zapewnić ich dostępność poprzez miejscowy plan zp. –[do rozwaŜenia:-Plac Zamkowy-Podwale-Świętoduska [nie tylko w kompleksie Alchemia]-Rusałka-Podzamcze-pl. Litewski]Opracować i wyeksponować zabytki odzyskane w wyniku badań <strong>arch</strong>ologicznych prowadzonych na zamówienieinteresariuszy [poczynając od Arkady Sp. z o.o.]Realizacja letniej czytelni i ogrodu – projekt WBP im. Łopacińskiego – który moŜna by rozwinąć, ująć w nimnaukę „czytania miasta”, treści zawartych w kulturowym dziedzictwie [letnia czytelnia miasta]Wespół z Oddziałem Terenowym w <strong>Lublin</strong>ieKrajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków [koordynator dorocznych EDD] wprowadzić na stałe doprogamu EDD przedsięwzięcia dotyczące obszaru WHS adresowane do dzieciWytyczyć i zorganizować kolejne szlaki tematyczne, spacerowe i turystyczne [ uwzględniając przy tym potrzebyosób niepełnosprawnych, w tym niedowidzących]Wespół z właścicielami nieruchomości, począwszy od Starego Miasta wdroŜyć wobec zieleni na posesjachdziałania naprawcze, udostępniając sadzonki wybranych roślin i pomoc w ich kultywacji.Strona 65 z 74


6.4. Monitorowanie i ocena realizacji planuSposób monitorowania realizacji ZPZ będzie uzaleŜniony od kilku czynników, wtym od narzędzi zarządzania, które zbuduje Zespół zadaniowy.Najistotniejsze czynniki kształtujące sposób monitorowania planu to:-ostateczny zakres celów długookresowych i średniookresowych, w tympodjęcie działań związanych z przygotowywaniem aplikowaniem o wpis naListę,-delimitacja obszaru WHS i charakter uzgodnień tyczących sposobuprowadzenia monitorowania stanu dziedzictwa,-ustalenia Komitetu Sterującego (równieŜ co do sposobu finansowaniadziałalności zespołu zadaniowego),-zakres pierwszego planu działania (AP).Proponuje się przyjęcie następujących, niŜej wyłoŜonych załoŜeń dla finalnegookreślenia zasad monitorowania rezultatów ZPZ.6.5. ZałoŜenia metodyczne monitorowania rezultatówMonitorowanie, a następnie ocena realizacji planu powinno objąć trzypłaszczyzny badania, zbierania informacji o zmianach w obszarze ZPZ, którychzestawienie umoŜliwi wiarygodną ocenę rezultatów integracji zarządzaniadziedzictwem kulturowym.1.Monitorowanie odbioru (społecznej oceny) rezultatów wdraŜania ZPZProwadzone za pomocą instrumentów badania opinii społecznej, zarówno wobszarze jak w grupach nie objętych wprost działaniami wynikającymi z tegoplanu.Proponuje się by badania prowadzone były w następujący sposób:-w obszarze [wobec obszaru objętego planem] co 4 lata, począwszy od rokurozpoczęcia wdraŜania ZPZ, w formie anonimowego badania ankietowegopoprzez ankieterów, w grupie losowo wybranej, o liczebności co najmniej 5%populacji zamieszkującej obszar [1000 osób], oraz 10% podmiotówgospodarczych z siedzibą na terenie obszaru [500 podmiotów]; badaniepowinno być przygotowane i prowadzone w oparciu o ustalony, standardowy[tj. stały] zestaw pytań pozwalający na porównanie wyników [ ocenę zmiany,pomiędzy kolejnymi cyklami badań].-wobec interesariuszy [pierwszoplanowych i drugoplanowych, anonimowo], comogłoby polegać na badaniu raz losowo wybranej reprezentacji interesariuszy,proporcjonalnie względem liczebności obu grup [co najmniej 30% kaŜdej], co 2lata. RównieŜ to badanie powinno być przygotowane i prowadzone w oparciu oustalony, standardowy [ tj. stały] zestaw pytań.Tak prowadzone monitorowanie opinii pozwoli na śledzenie zmian iformułowanie wniosków na temat (społecznego) odbioru wdraŜania planuzarządzania dziedzictwem kulturowym miasta.2.Monitoring zmian, poprzez wnioskowanie na podstawie analizywskaźnikowejProwadzone w oparciu o zestaw wskaźników obranych do scharakteryzowaniastanu wyjściowego.Wskaźniki te zostały przywołane w części diagnostycznej (ze względu na brakdanych by je wyliczyć, uŜyto tam tylko niektórych, z poniŜej opisanych).ZwaŜywszy na zdiagnozowaną trudność w re-agregacji danychadministracyjnych w układzie terytorialnym, proponuje się w tabeli [obok]zestawiony, układ mierników - jako minimalny [i najmniej pracochłonny], auŜyteczny dla zobrazowania zmian i oceny skuteczności wdraŜania planu.Strona 66 z 74


Zjawisko poŜądane ze względu na celeZPZPoprawa fizycznego stanu zabytkównieruchomychOŜywienie gospodarcze obszaru, rozwójturystykiMiernik, pomiar poprzez: Wskaźnik Dane wyjścioweRelacje ilościowe pomiędzy zbiorami:zabytków nieruchomych,a zbiorem zabytków poddanychrenowacji, ogółem[od rozpoczęcia wdraŜania planu,i w danym roku wdraŜania planu]Spadek liczby zabytków zagroŜonychRelacje wartości podatku od towarów iusług [VAT] i ilości podmiotówgospodarczych w obszarze1.Ilość obiektów poddanych renowacjina 100 obiektów, w danym roku[szerokość frontu]2. Ilość obiektów poddanych renowacjiod początku wdraŜania planu do ilościobiektów zabytkowych[postęp renowacji]1.Ilość obiektów zagroŜonych poddanychrenowacji od początku wdraŜania planudo ich liczby wyjściowej.1.% średniego wzrostu, rok do roku,z uwzględnieniem wskaźnika wzrostucen konsumpcyjnychIlość obiektów –adresówIlość obiektów zabytkowychIlość obiektów zabytkowych poddanychrenowacji w danym rokuIlość obiektów zabytkowychzagroŜonychIlośc obiektów zagroŜonych poddanychrenowacji w danym roku-wartość VAT odprowadzonego przezpodmioty gospodarcze w obszarze wdanym rokuAtrakcyjność obszaru jako miejsca dozamieszkania zachowanie tradycyjnej,historycznie ukształtowanej strukturyfunkcjonalnej obszaru.Relacje pomiędzy uŜytkowanymilokalami usługowymi a zasobem lokaliusługowych w obszarzeZmiany demograficzne2.% średniego wzrostu, rok do roku, wgrupach wg przedziałów wartościodprowadzonego podatku1.Udział lokali pustych w ogólnej ilościlokali uŜytkowych w obszarze2.Wzrost ilości lokali uŜytkowych1.Udział populacji obszaru w populacjimiasta2.Stopień obciąŜenia demograficznego-ilość podmiotów w obszarze w danymrokuIlość lokali uŜytkowychIlość zajętych (uŜytkowanych) lokaliIlość tzw. pustostanówIlość mieszkańców miastaIlość mieszkańców w obszarze[dane uwzględniające strukturęwiekową]Strona 67 z 74


3.Monitorowanie zmian fizjonomicznych (monitoring przestrzenny)Powinno być prowadzone w oparciu o technikę dokumentacji fotograficznej (iewentualnie zapis video) stanu zagospodarowania terenu, obiektówzabytkowych i pozostałych obiektów, jak równieŜ zjawisk społecznogospodarczych(zachowań społecznych) w obszarze i w strefie buforowej.Dokumentacja powinna być prowadzona w oparciu o siatkę spotówdokumentacyjnych (miejsc, z których wykonywany będzie zapis wizualny, zokreśleniem kierunku i podstawowych parametrów zapisu).Siatka powinna objąć spoty pozwalające na dokumentowanie zmian -przewidywanych rezultatów planu jak równieŜ ogólnego wizerunku – fizjonomiiobszaru śródmieścia <strong>Lublin</strong>a. Dokumentacja zmian fizjonomicznych powinnabyć prowadzona na bieŜąco, odpowiednio do postępu realizacji planu, przyczym dokumentacja fotograficzna poszczególnych obiektów zabytkowych,czyniona będzie przez ich właścicieli wg reguł ustalonych dla monitorowaniastanu dziedzictwa, a zebrany materiał będzie systematycznie opisywany ikatalogowany.Ta część monitoringu powinna być realizowana wraz z monitorowaniem stanudziedzictwa [obiektów zabytkowych], według uzgodnionych szczególnychzasad, przyjętych dla ZPZ.Ocena rezultatów wdraŜania planu zarządzania, w oparciu o informacje idane zbierane w opisany powyŜej sposób, polegać powinna na zestawieniuwniosków wypływających z analizy informacji zebranych w kaŜdej z trzechpłaszczyn monitorowania, dokonaniu ich analizy porównawczej i zbiorczej.Ocena powinna być przeprowadzana, co 4 lata, a jej rezultaty powinny byćpublicznie dostępne.Wyniki oceny stanowią podstawę do modyfikowania ZPZ przez KomitetSterujący, co nie powinno mieć miejsca częściej, niŜ co 4 lata.6.5.1. Monitorowanie stanu dziedzictwaRaport o stanie dziedzictwa [zachowania obiektów zabytkowych na terenieMiasta <strong>Lublin</strong>a] jest obecnie przygotowywany, przez Biuro MiejskiegoKonserwatora Zabytków.NaleŜy się spodziewać, Ŝe Raport przyniesie ocenę tego stanu w odniesieniu docałego terytorium, co będzie mogło być potraktowane jako punkt odniesienia,metodyczny i jakościowy, do wprowadzenia regularnego monitoringu stanudziedzictwa, szczególnie w ramach monitorowania wdraŜania tego planu. Nieokreślono terminu zakończenia prac nad tym Raportem. Wnioski z raportupowinny uwzględnić potrzebę stworzenia listy obiektów zabytkowych (zabytkównieruchomych kubaturowych), których stan uzasadnia określenie ich jakozagroŜonych, w celu objęcia szczególną opieką.6.5.2. Uzgodnienia w celu prowadzenia monitorowaniastanu dziedzictwaProponuje się, by interesariusze planu uzgodnili specjalne zasadymonitorowania stanu dziedzictwa.Ze względu na potrzebę bieŜącej oceny zmian [dla monitorowania wdraŜaniaplanu] oraz wskutek uwarunkowań polskiego prawodawstwa, regulującegowarunki przeprowadzania kontroli w obiektach budowlanych i zabytkach,rekomenduje się by interesariusze pierwszoplanowi i drugoplanowi uzgodnili wtrakcie prac nad tym planem, ramy dla szczególnych zasad prowadzeniamonitoringu stanu dziedzictwa, i to, Ŝe dobrowolnie poddadzą się proceduromrealizującym te ustalenia, przygotowanym przez Komitet Sterujący pouchwaleniu tego planu przez Radę Miasta <strong>Lublin</strong>a.Strona 68 z 74


Proponowane uzgodnienia i ich prawne ramy, obejmować mogą następujące,przykładowe zasady:1.Zasada dobrowolnego udostępniania obiektu-zabytku nieruchomego, doprzeglądu [lustracji], po zgłoszeniu właścicielowi potrzeby takiej inspekcji przezZespół Zadaniowy, na wyłączny uŜytek wdraŜania tego planu.2.Zasada dobrowolnego i nieodpłatnego udostępniania dokumentacji imateriałów dotyczących robót prowadzonych w zabytkach, dokumentacjifotograficznej i filmowej.3.Zasada bezpłatnego udostępniania właścicielom zabytków nieruchomychdanych i materiałów gromadzonych przez Zespół Zadaniowy i Komitet Sterującydo celów monitorowania tego planu.4.Zasada dokumentacji do monitoringu wizualnego (fotograficznego) obiektów,raz na rok kalendarzowy, pomiędzy 15 kwietnia a 15 maja [wg zasadustalonych w systemie monitorowania].5.Zasada poddania się skutkom wpisania na listę zabytków zagroŜonych iprzyjęcia szczególnej opieki nad sposobem realizacji celów tego planu przezwłaściciela zabytku zagroŜonego.Widok na Rynek, z ulicy Olejnej, ok. 1938 i w 2010, górne zdjęcie z zasobów MPU <strong>Lublin</strong>a.Strona 69 z 74


6.6. Komunikacja społeczna, komunikacja pomiędzyinteresariuszami planuKomunikacja społeczna, na uŜytek prac nad ZPZ, została zapoczątkowanapoprzez wstępne określenie grupy interesariuszy tego planu, którą następnieBiuro Miejskiego Konserwatora Zabytków zaprosiło do współpracy przyopracowaniu planu, przekazując przy tym informacje o celu i przedmiocie tegoplanu:„Biuro Miejskiego Konserwatora Zabytków uprzejmie informuje, Ŝe w związkuz uczestnictwem Miasta <strong>Lublin</strong> w europejskim programie URBACT II – Heritage asOpportunity („Dziedzictwo jako Szansa”), prowadzone są prace nad przygotowaniemZintegrowanego Planu Zarządzania Dziedzictwem Kulturowym (dalej Plan Zarządzania)miasta <strong>Lublin</strong>a.Plan ten ma określić cele i sposób koordynowania aktywności róŜnych podmiotów whistorycznej części <strong>Lublin</strong>a, a przez to sprostać wyzwaniom wynikającym z wpisaniaStarego Miasta i części Śródmieścia <strong>Lublin</strong>a na prezydencką listę „Pomników HistoriiPaństwa Polskiego”, uzyskania tytułu „Znak Dziedzictwa Europejskiego” oraz faktuplanowanego podjęcia przez miasto starań o jego wpis na Listę Światowego DziedzictwaKulturowego i Naturalnego UNESCO.Jednym z elementów tego Planu Zarządzania jest rozpoznanie, porównaniei skoordynowanie potrzeb ochrony dziedzictwa kulturowego, z potrzebamii wymaganiami róŜnych uŜytkowników tych obszarów historycznych, którego lokalizacjęprzedstawiono na załączonej mapie. Proces planowania doprowadzić ma do określenia iuzgodnienia, pomiędzy partnerami publicznymi i prywatnymi, zasad umoŜliwiającychskuteczne zarządzanie na obszarach, o których mowa powyŜej.Aktualnie prowadzone są prace pozwalające na sformułowanie moŜliwie szczegółowejcharakterystyki cech i zjawisk społeczno - gospodarczych występujących na tymobszarze dla opracowania diagnozy oraz analizy potrzeb, zagroŜeń, ograniczeń imoŜliwości rozwojowych. Dla rozpoznania wszystkich, istotnych z punktu widzenia celówPlanu Zarządzania cech omawianego obszaru, konieczne jest zebranie i zestawieniedanych, charakteryzujących jego aktualny stan, jak równieŜ uzyskanie informacjidotyczących działań, prowadzonych lub planowanych na tym obszarze, przez moŜliwieszerokie grono jego uŜytkowników. Prace nad Planem Zarządzania potrwają do kwietniaprzyszłego roku (2011r.) i zostały podzielone na dwa etapy. Pierwszy polega naopracowanie roboczej wersji planu – materiału wyjściowego do publicznej debaty nadróŜnymi (proponowanymi) kierunkami i formami zarządzania dziedzictwem kulturowymmiasta. Prace nad tą wstępną, roboczą wersją zamierzamy sfinalizować do 30 listopadategoroku.Drugi etap prac polegać będzie na publicznej, wieloaspektowej dyskusji, dla którejpunktem wyjścia będzie roboczy Plan Zarządzania. Konsultacje i debaty prowadzonebędą z zamiarem uzyskania w ich rezultacie takiego kształtu Planu zarządzania, abyoprócz warstwy diagnostyczno-analitycznej, przedstawienia ogólnych uwarunkowań izasadniczych wymagań oczywistych z punktu widzenia konserwacji i ochrony zabytków,uzewnętrzniał uzgodnione pomiędzy partnerami z sektora publicznego i prywatnego:-cele zarządzania dziedzictwem kulturowym (długo-, średnioikrótkookresowe)-sposób koordynowania działań, uzgadniania i uzewnętrzniania decyzji, nawiązywaniapartnerstw itp.-niezbędny zakres instrumentów wdraŜających Plan Zarządzania, w tym szczególnieuzgodnione podstawowe załoŜenia do regulacji poprzez prawo miejscowe (np. poprzezmiejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, wieloletni plan gospodarowaniamieszkaniowym zasobem gminy itd.).Zintegrowany Plan zarządzania będzie instrumentem ułatwiającym efektywnezarządzanie obszarem o róŜnorodnych i – na pozór - sprzecznych uwarunkowaniach, oskomplikowanych historycznym układzie urbanistycznymi unikalnych wartościach kulturowych, których zachowanie i ochrona stanowi priorytet, alenie moŜe powstrzymywać aktywności podmiotów i społeczności lokalnej w realizowaniuich aspiracji rozwojowych. Praca nad Planem,a szczególnie debata nad jego ostatecznym kształtem, ma umoŜliwić artykulację potrzeb(celów), warunków i preferowanych form aktywności, ze strony jak najszerszego gronainteresariuszy (partnerów) – uŜytkowników tej przestrzeni. Celem Planu jest określeniepodstaw (kierunków i zasad) dla zapewnienia ochrony dziedzictwa kulturowego izdynamizowania rozwoju. Plan Zarządzania dziedzictwem kulturowym, integrujączagadnienia ochrony tego dziedzictwa i aktywności rozwojowej daje szansę koordynacjizamierzeń, umoŜliwia ustalenie zasad współdziałania, tym samym ogranicza poleStrona 70 z 74


konfliktów i zwiększa skuteczność działań. Plan, w formule rekomendowanej przezUNESCO, jest przez to bliŜszy planowaniu systemu współdziałania dla osiągnięciauzgodnionych priorytetów (celów długofalowych) niŜ planowaniu operacyjnemu. PrzyjęcieZintegrowanego Planu Zarządzania Dziedzictwem Kulturowym przez Radę Miasta,stanowić będzie potwierdzenie ustaleń tego planu i w ten sposób miasto zdecyduje ojego wdraŜaniu, czyniąc przy tym zadość równieŜ wymaganiom formalnym związanym zestaraniami o wpis na listę światowego dziedzictwa UNESCO.Mając na uwadze przedstawione cele opracowania Zintegrowanego Planu ZarządzaniaDziedzictwem Kulturowym m. <strong>Lublin</strong>a uprzejmie proszę o dokonanie analizy Państwaaktywności na omawianym obszarze, rozwaŜenie planów i zamierzeń, refleksję nadobecnym stanem ochrony dziedzictwa kulturowego miasta, moŜliwościami, szansami,problemami i zagroŜeniami. Będziemy wdzięczni za przekazanie informacji i opinii,szczególnie w tym zakresie, o którym mowa powyŜej - drogą elektroniczną na adresdziedzictwokulturowe.lublin@gmail.com. W tym czasie dodatkowych informacji zasięgnąćmoŜna telefonicznie lub mailem(adres jw.) zwracając się bezpośrednio do p. <strong>Dagmary</strong> Milczyńskiej-<strong>Hajdy</strong> (tel.601 401 441, email: mliczynska@wp.pl). Chcielibyśmy, aby robocza wersja planuzawierała informacje i wnioski, odzwierciedlające moŜliwie szerokie spektrum zagadnień,zamierzeń, propozycji i ocen, których rozpoznanie moŜliwe będzie dzięki PaństwazaangaŜowaniu w prace nad tym planem.Prosimy o przedstawienie wyników tej analizy, w skondensowanej formie -w punktach. Oczekujemy przede wszystkim na uwagi i sugestie związanez problematyką harmonijnego powiązania róŜnych działań (np. inwestycyjnych,komunikacyjnych, kulturalnych, artystycznych) z wymaganiami ochrony dziedzictwakulturowego, opieki na zabytkami, ruchu turystycznego itp. Przy tej analizie pomocnemogą być poniŜsze pytania:1. Jakiego rodzaju zjawiska (cechy, ograniczenia, trudności) zdaniem Państwa,ograniczają Państwa aktywność, a co w obszarze Starego Miasta i historycznego układuŚródmieścia <strong>Lublin</strong>a mobilizuje do podejmowania szczególnych działań ?2. Jakie najistotniejsze działania związane z tym obszarem (zlokalizowane w nim lubbezpośrednio z nim związane) prowadzicie Państwo i planujecie w ciągu najbliŜszych 2-3lat ?4. W jaki sposób moŜecie lub chcielibyście się Państwo włączyć, zaangaŜowaćw planowanie zarządzania tym obszarem, zakładając Ŝe proces zabiegania o wpis naświatowa listę UNESCO potrwa co najmniej kilka lat ?Prosimy o przesłanie odpowiedzi w formie elektronicznej, na adresy mailowe:dziedzictwokulturowe.lublin@gmail.com i zabytki@lublin.eu , do dnia 20 listopada 2010r.Brak odpowiedzi ze strony Państwa uznany zostanie za brak stanowiska i uniemoŜliwidokonanie prawidłowej analizy do przygotowywanego Planu Zarządzania. Dlatego teŜuprzejmie proszę o stosowną informację i jej przekazanie pod wskazane adresy mailowe.W załączeniu przesyłamy mapkę z granicami opracowania Planu Zarządzaniai bazę adresową”Spośród interesariuszy - adersatów tego komunikatu, wymienionych w cz.2.5ZPZ, na zaproszenie odpowiedzieli i przekazali swoje sugestie:-Arkady Sp. z o. o.-Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Oddział Terenowy w<strong>Lublin</strong>ie-Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. ŁopacińskiegoDalsza komunikacja społeczna w sprawach zarządzania dziedzictwemkulturowym <strong>Lublin</strong>a przebiegać będzie z wykorzystaniem kanałówinformacyjnych, które rekomenduje się do utworzenia na potrzebypartycypacyjnej metodyki prac, w II etapie przygotowania tego planu.Proponuje się by były to następujące kanały informacyjne, i by zostały przezMiasto – jako inicjatora tego planu udostępnione najpóźniej od 1 stycznia2011r.:1.Wyodrębniona, specjalna pod-stronę internetową [z portalu urzędu miasta,pod-strony Biura MKZ lub <strong>Lublin</strong>2016], najlepiej oznaczoną osobnym logiem lubw inny sposób wyodrębnionym znakiem ZPZ2.BIP Urzędu Miasta – strona internetowa3. Jakie przedsięwzięcia są rozwaŜane w perspektywie długookresowej ?Strona 71 z 74


Przewiduje się:1.Redagowanie i udostępnianie cyklicznego biuletynu elektroniczny (newsletter)– dostarczanego subskrybentom zarejestrowanym poprzez w/w pod-stronęinternetową:- w czasie prac nad finalnym kształtem planu tj. od stycznia do kwietnia2011r. nie rzadziej niŜ raz na miesiąc- w czasie prac nad wdroŜeniem planu, nie rzadziej niŜ raz na dwa miesiące.5. Przygotowanie i publiczne udostępnianie Raportów na temat realizacji planuzarządzania, obejmujących rezultaty monitoringu, za co odpowiada KomitetSterujący.2.Upublicznienie roboczej wersji tego planu (draft), jako materiału wyjściowegodo II etapu prac nad tym planem.3.Organizację i prowadzenie spotkań dyskusyjnych z interesariuszami planu, wgterminarza ustalonego przez inicjatora planu, w celu wypracowania finalnejwersji tego planu na drodze wymiany uwag i poglądów, zgłaszania propozycji iuzgadniania celów zarządzania dziedzictwem kulturowym miasta.Partycypacyjna forma prac nad planem w II etapie formułowania planu obejmierównieŜ konsultacje (równieŜ zewnętrzne) finalnej wersji tego planu,prowadzone przez Komitet Sterujący [proponuje się by powołanie tego Komitetunastąpiło najpóźniej w połowie stycznia 2011r.].4. Przygotowanie skrótu finalnej wersji planu [Executive Summary], po jegozaakceptowaniu przez Komitet Sterujący, i dostarczenie jej w wersji papierowejwszystkim interesariuszom, pierwszo- i drugo- planowym.Widok z WieŜy Tynitarskiej w stronę ZamkuStrona 72 z 74


7. MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE (wybrane pozycje)Billert A., 2004, Perspektywy odnowy starych zasobów budowlanych w miastachpolskich. Problemy Finansowania i realizacji, referat, konferencja w <strong>Lublin</strong>ieCultural Heritage Integrated Management Plans Requirements, Contents and Structures,Thematic Report, URBACT II HerO, opr.Scheffler N., 2008Cultural Landscapes:the Challanges of conservation, 2003, World Heritage Series No 7Dokumentacja do wniosku o dokonanie przez Komitet Europejskiwpisu na ListęDziedzictwa Europejskiego i Nadanie znaku Dziedzictwa Europejskiego trzemnajcenniejszym obiektom zabytkowym w mieście <strong>Lublin</strong>ie (...),2009, opracowanie nazamówienie Gminy <strong>Lublin</strong>, Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, zespółpracowników Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w <strong>Lublin</strong>ie,w składzie: <strong>mgr</strong> Jacek Serafinowicz, <strong>mgr</strong> Małgorzata Osmulska–Paprota, Anna Sikora–Terlecka, BoŜena Stanek–Lebioda, Jacek Studziński, Roman Zwierzchowski i Piotr Maciuk –fotografie, <strong>Lublin</strong>Dokumentacja do wniosku o uznanie przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiejhistorycznego zespołu <strong>arch</strong>itektoniczno-urbanistycznego miasta <strong>Lublin</strong>a za Pomnik HistoriiPolski, 2005, opracowanie na zamówienie Gminy, Krajowy Ośrodek Badań i DokumentacjiZabytków, zespół pracowników Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w<strong>Lublin</strong>ie, w składzie: <strong>mgr</strong> Jacek Serafinowicz – główny projektant wniosku, oraz <strong>mgr</strong> JacekStudziński (współautor, fotografie), dr Roman Zwierzchowski ( współautor), Piotr Maciuk –fotografie, <strong>mgr</strong> inŜ. Małgorzata Osmulska–Paprota (opracowanie komputerowedokumentacji), przy współpracy organizacyjnej i merytorycznej pracowników WydziałuStrategii i Rozwoju Urzędu Miasta <strong>Lublin</strong> w osobach: <strong>mgr</strong> inŜ. <strong>arch</strong>. ElŜbiety Mącik, <strong>mgr</strong>Marka Stasiaka], <strong>Lublin</strong>Sheffler N., 2010, Elaboration of Cultural Heritage Integrated Management Plans,URBACT II Guidebook by HerO, draftKochanowska I.(red.), 1995, Zabytki Architektury i Budownictwa w Polsce, WojewództwoLubelskie, t.XXII, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, 1995, WarszawaKoncepcja zagospodarowania przestrzeni publicznych na obszarze Starego Miasta w<strong>Lublin</strong>ie, na zam. Zarządu Miasta <strong>Lublin</strong>a wydział Budownictwa Urbanistyki i ArchitekturyUrzędu Miejskiego w <strong>Lublin</strong>ie, 1995 wrzesień, <strong>Lublin</strong>Jakie Podzamcze? Społeczny wniosek do miejscowego planu zagospodarowaniaprzestrzennego Podzamcza, opracowanie E. Kipta, 2010<strong>Lublin</strong>2016, Europejska Stolica Kultury, aplikacja do konkursu, 2010<strong>Lublin</strong> Stare Miasto, miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego wartości kulturowe,2003, opracowanie Zespół dokumentacji Historycznej MANSARDA, <strong>Lublin</strong>Ringbeck B., 2008, Management plans for World Heritage Sites: a practical guide, GermanCommission for UNESCO, BonnManaging Historic Cities, 2010, World Heritage Series, No 27Miejscowy Plan szczegółowy Zagospodarowania przestrzennego dzielnicy Stare Miasto w<strong>Lublin</strong>ie, gen. projektant <strong>arch</strong>. J. Jamiołkowska, PP PKZ Oddział w <strong>Lublin</strong>ie, 1972 <strong>Lublin</strong>Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention, WorldHeritage Centre, 2008Praca dyplomowa Rewitalizacja Podzamcza w <strong>Lublin</strong>ie, aut.Marek Bajun, pod kier.St.Gzell’a , Politechnika Warszawska, 1998Projekt uchwały Rady Miasta <strong>Lublin</strong>a w sprawie oceny aktualności studium uwarunkowań ikierunków zagospodarowania przestrzennego, MPU, maszynopis, 2010 <strong>Lublin</strong>Program rewitalizacji dla <strong>Lublin</strong>a, Uchwała nr 752/XXXIII/2009 Rady Miasta <strong>Lublin</strong>a, zpóźniejszymi zmianami i uzupełnieniami, aŜ do 4 listopada 2010r. (Uchwała nr 1247/XLVI/2010)Rodwell D., 2002, The World Heritage Convention and the exemplary management ofcomplex heritage sites, Journal of Architectural Conservation, No. 8, Donhead Publishing,DorsetSkowron R. ,1974, O warunkach , sposobie i organizacji przeprowadzania kompleksowejrewaloryzacji Starego Miasta, maszynopis w 5 t., 1974r., <strong>Lublin</strong>Steven W. Semes, The future of the Past : A Conservation Ethics for Urbanism,Architecture and Historic Preservation, edition W. W. Norton, 2009Strategia Rozwoju Miasta <strong>Lublin</strong>a 2008-2015, Uchwała nr 442/XXIV/2008r Rady Miasta<strong>Lublin</strong>a z 25 września 2008r.Szmygin B.,2010, Raport o systemie ochrony dziedzictwa kulturowego, materiał KongresuKultury Polskiej, KrakówSzmygin, B., 2010a, Dziedzictwo przemysłowe – uwarunkowania, ograniczenia imoŜliwości ochrony, referat, Konferencja Pro Revita 2010, Zakres i granice ingerencjikonserwatorskiej w adaptacji obiektów i zespołów poprzemysłowych, ŁódźAlbert, M.-Th., 2007, The MUMA Project - An integrated approach to heritage management[w:] Training strategies for World Heritage Management, German Commission forUNESCO, BonnUchwała nr 467/XXV/2008 RM, w sprawie Wieloletniego Planu Inwestycyjnego na lata2009-2015Uchwała nr 819/XXXV/2009 RM, w sprawie określenia rocznych stawek podatku odnieruchomości na rok 2010Uchwała 791/XXXIII/205 Rady Miasta <strong>Lublin</strong> z dnia 8 września 2005r. w sprawie dotacjiprac konserwatorskich i remontów obiektów zabytkowychThe Untapped Potential of Cultural Heritage, 2009, URBACT II HerO, strategy paperStrona 73 z 74

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!