tekst mgr inż. arch. Dagmary Milczyńskiej - Hajdy - Lublin

OŜywienie gospodarcze pobudziło odnowę Ŝycia kulturalnego, rozwijało się szkolnictwo,rosła aktywność - załoŜonego w 1818r. - Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Ponownieznaczącą rolę zaczęli odgrywać lubelscy śydzi, wśród których wyróŜnił się swądziałalnością cadyk Jakub Ischak Horowitz – nazywany „Widzącym z Lublina”, ojciecchasydyzmu w Królestwie Polskim. Upadek powstania listopadowego (1831r) niezahamował rozwoju Lublina, choć represje dotknęły miasto i jego mieszkańców, którychw połowie XIXw. było niespełna 22tys. (8900 katolików, 50 unitów, 60 prawosławnych,230 ewangelików i 11800 Ŝydów).Lublin od połowy XIX w. staje się powoli ośrodkiem przemysłowym. Podobnie jak miałoto miejsce w wieku XVI, coraz liczniej przybywają cudzoziemcy, zakładają warsztaty,fabryczki, wchodzą w trwałe związki z miejską społecznością Lublina. Produkcję maszynrolniczych zapoczątkowali w Lublinie i rozwinęli Szkoci, a browarnictwo – rzemiosłomieszczan, stało się jedną z wiodących gałęzi lubelskiego przemysłu, głównie za sprawąprzybyszów krajów niemieckich.Koniunktura gospodarcza i stabilność administracji wyzwoliły kolejny znaczący ruchbudowlany, powrócono do koncepcji kreślonych przez Komisje (Boni Ordinis),podejmowano i przeprowadzano skutecznie coraz liczniejsze inwestycje, miastorozwijało się terytorialnie, wrosła liczba mieszkańców, a trendy rozwojowe były na tylesilne, Ŝe zauwaŜalne spowolnienie po upadku powstania Styczniowego (1863r.) miałocharakter przejściowy. Okres popowstaniowy stał się dla Lublina czasem szybkiegorozwoju gospodarczego i kulturalnego. Kluczowe dla zachowania odzyskanegoznaczenia społeczno-gospodarczego Lublina i dalszego rozwoju miasta byłopoprowadzenie przez Lublin w 1877 r. linii kolejowej z Warszawy do Kowla.Lublin końca wieku XIX obejmuje obszar 863 hektarów, zamieszkiwany przez ludnośćróŜnorodną etnicznie i wyznaniowo, mieszczan chętnie organizujących się w licznetowarzystwa naukowe, muzyczne, czytelnicze, dobroczynne i masońskie. ZałoŜony w1837 r. i sfinansowany ze składek mieszkańców Ogród Saski, to jedno zdziewiętnastowiecznych miejskich przedsięwzięć, które uzewnętrzniają ówczesneaspiracje rozwojowe miasta i jego mieszkańców. Ich przejawem było równieŜwzniesienie Teatru Miejskiego (1866). Nowoczesna miejska infrastruktura sprzyjałaodradzaniu się Ŝycia kulturalnego, teatr wystawiał sztuki lubelskich autorów, a na gościnnewystępy przyjeŜdŜała Helena Modrzejewska. Na dość wysokim poziomie stała SzkołaWojewódzka (później zmieniona na gimnazjum), której dyrektorem był przez pewienczas Józef Skłodowski (dziadek Marii Skłodowskiej–Curie).Wiek dwudziesty rozpoczyna w Lublinie otwarcie nowych Zakładów Mechanicznych„Plage i Laśkiewicz”, przedsiębiorstwa którego dalszy rozwój miało duŜe znaczenie dlaindustrializacji miasta i regionu. Rozległe kontakty handlowe firmy, np. z partnerami wdzisiejszych Chinach, Uzbekistanie, Rosji, Turcji, przywodzą na myśl przeszłe praktykilubelskich kupców i rzemieślników. Firma zdołała zebrać i wykształcić zespółfachowców, techników i administratorów (managerów), a rozszerzanie produkcji (odurządzeń dla gorzelnictwa przez silniki do motoryzacji i awiatyki) niewątpliwieinspirowało rozwój kultury technicznej i organizacyjnej w mieście. Jednym z innychwaŜnych impulsów dla rozwoju lubelskiego przemysłu stała się zorganizowana w 1901r. wystawa rolniczo – przemysłowa, która szybko zyskała charakter cykliczny.Okres do wybuchu II wojny światowej to czas właściwie ciągłej modernizacji w duchunowoczesności. Wprowadzano liczne nowości - stylistyczne (np.: powstaje pierwszalubelska secesyjna kamienica, przy dzisiejszej ul.3 Maja nr 6), techniczne(np.: instalacje gazowe w nowych domach mieszkalnych), kulturowe (p. pierwsze kino).Powstały wówczas najbardziej znane do dzisiaj szkoły – Szkoła Handlowejim. A. i J. Vetterów i gimnazjum im. St. Staszica. W 1907 r. załoŜono BibliotekęPubliczną, której trzonem stał się księgozbiór ofiarowany przez HieronimaŁopacińskiego, profesora filologii i historii w Lubelskim Gimnazjum Męskim. TuŜ przedwybuchem I wojny światowej miasto liczyło ponad 80 tysięcy mieszkańców i cieszyłosię opinią jednego z największych ośrodków społeczno–gospodarczych w KrólestwiePolskim.Rozwój przestrzenny i urbanistyczny Lublina, tak wyraźnie zaznaczający się w początkuXXw. skłonił wpierw do opomiarowania miasta (1912r.). Ruch budowlany, dynamiczny imodernizujący miasto, był jednak źródłem dylematów i konfliktów, nadbudowy iprzebudowy wzbudzały kontrowersje i publiczne debaty na temat potrzebyuregulowania zasad rozwoju miasta a szczególnie wyznaczenia i respektowania liniizabudowy (casus budynku Krakowskie Przedmieście 66). JuŜ w czasie trwania I wojnyświatowej miasto rozrosło się bardzo, obszar Lublina w czasie okupacji autryjackiejzwiększono trzykrotnie, do 2691 ha (1916r.) Wówczas do miasta włączone zostały,między innymi: Bronowice, Czechów, Kośminek, Tatary i Wieniawa. W tym samym rokupowstało Lubelskie Koło Towarzystwa Opieki nad Zabytkami [TOnZ]. MoŜna załoŜyć, Ŝemiało to nie tylko wpływ na rozpoczęcie w 1917r. konserwacji fresków zamkowejKaplicy, ale i na podjęcie przez Radę Miasta decyzji o przystąpieniu do sporządzeniaplanu regulacyjnego dla całego miasta. Choć tę decyzję zrealizowano dopiero pozakończeniu wojny, to mimo braku planu słuŜby magistratu wespół z TOnZ,Strona 18 z 74