ﺟﻐﺮﺍﻓﻴـﻪ

صنف 10كتاب هاى درسى متعلق به وزارت معارف بوده خريد و فروش آن در بازارجداً‏ ممنوع است.‏ با متخلفين برخورد قانونى صورت مى گيرد.‏جغرافيه صنف 10جغرافيهوزارت اف معارفمعينيت انكشاف نصاب تعليمي،‏تربية معلم و مركز ساينسرياست عمومي انكشاف نصابتعليمى و تأليف كتب درسى1390 ه . ش

وزارت اف معارفمعينيت انكشاف نصاب تعليمي،‏ تربية معلمو مركز ساينسرياست عمومي انكشاف نصاب تعليمى وتأليف كتب درسىجغرافيهصنف دهمسال چاپ:‏ ‎1390‎ه . ش.‏الفIntroduction & Contents.indd 18/15/2011 3:48:42 PM

مؤلفان:‏- پوهاند داكتر غلام جيلانى عارض- مؤلف سامعه واعظ- معاون سر مؤلف شكيلا حبيبايديت علمى و مسلكى:‏- پوهاند غلام جيلانى عارض- سر مولف نجيب االله امين افغان- معاون سرمؤلف محمد رفيق مومند- عزت االله سالمى وردگايديت زبانى:‏- محمد عظيم صادقياركميتة دينى،‏ سياسى و فرهنگى:‏- داكتر عطاء االله واحديار مشاور ارشد وزارت معارف و رئيس نشرات.‏- مولوى خليل االله فيروزى- حبيب االله راحل مشاور وزارت معارف در رياست نصاب تعليمىكميتة نظارت:‏- دكتور اسداالله محقق معين انكشاف نصاب تعليمى،‏ تربية معلم و مركز ساينس- دكتور شير على ظريفى مسؤول پروژه انكشاف نصاب تعليمى.‏- سرمؤلف عبدالظاهر گلستانى رئيس عمومى انكشاف نصاب تعليمى و تأليف كتب درسىطرح و ديزاين:‏عنايت االله غفارىب

جIntroduction & Contents.indd 38/15/2011 3:48:47 PM

سرود ملیدا وطن افغانستان دىدا عزت د هر افغان دىکور د سول‎3‎ کور د تورې هر بچی ي‎3‎ قهرمان دىدا وطن د ‏!ولو کور دى د بلو'و د ازبکود پ+تون او هزاره وو د ترکمنو د تاجکوورسره عرب،‏ ‏-وجر دي پاميريان،‏ نورستانيانبراهوي دي،‏ قزلباش دي هم ايماق،‏ هم پشه ‎4‎اندا هيواد به تل ‏$لي‎8‎ي لکه لمر پر شنه آسمانپه سينه ک‎3‎ د آسيا به لکه زړه وي جاويداننوم د حق مو دى رهبر وايو االله اکبر وايو االله اکبردIntroduction & Contents.indd 48/15/2011 3:48:51 PM

بسم االله الرحمن الرحيمپيام وزير معارفمعلمان و شاگردان عزيز،‏تعليم و تربيه اساس انكشاف و توسعة هر كشور را تشكيل مى دهد،‏ نصاب تعليمى يكى از عناصرمهم تعليم و تربيه مى باشد كه مطابق انكشافات علمى معاصر و نيازمندى هاى جامعه وضع مى گردد،‏واضح است كه انكشافات علمى و نيازمندى هاى جامعه همواره در حال تَطَ‏ و ُّر مى باشد؛ بناءً‏ لازماست نصاب تعليمى نيز به صورت علمى و دقيق انكشاف نمايد.‏ البته نبايد نصاب تعليمى تابع تغييراتسياسى،‏ نظريات و تمايلات اشخاص گردد.‏كتابى كه امروز در دسترس شما قرار دارد بنابر همين مشخصات تهيه و ترتيب گرديده است،‏موضوعات علمى مفيد در آن اضافه شده،‏ فعال نگه داشتن شاگردان در عملية تدريس جزء پلانتدريس گرديده است.‏اميدوارم تدريس اين كتاب با استفاده از روش هاى آموزش فعال مطابق رهنمود ها و پلان تعليمىتعيين شده صورت گيرد،‏ و اولياى شاگردان نيز در تعليم و تربية با كيفيت دختران و پسران خودهمكارى متداوم نمايند،‏ تا اهداف و آرزوهاى نظام معارف برآورده گرديده،‏ نتايج و دست آوردهاىخوبى براى شاگردان و كشور ما داشته باشد.‏باور دارم كه معلمان گرانقدر ما در تطبيق مؤثر نصاب تعليمى مسؤوليت خود را صادقانه ادامى نمايند.‏وزارت معارف همواره تلاش مى نمايد تا نصاب تعليمى معارف مطابق اساسات دين مبين اسلام،‏حس وطن دوستى و معيار هاى علمى با در نظرداشت نيازمندى هاى مُبرم جامعة ما انكشاف نمايد.‏در اين عرصه از تمام شخصيت هاى علمى و دانشمندان تعليم و تربية كشور و اولياى محترم شاگردانتمنا دارم،‏ تا با ارائة نظريات و پيشنهادات سالم و مفيد خويش مؤلفان ما را در بهبود بيشتر تأليفكتب درسى يارى نمايند.‏از همة دانشمندانى كه در تهيه و ترتيب اين كتاب سهم گرفته اند،‏ و از مؤسسات محترم ملى وبين المللى و ساير كشور هاى دوست كه در تهيه و تدوين نصاب تعليمى جديد و طبع و توزيع كتبدرسى همكارى نموده اند،‏ صميمانه اظهار امتنان و قدردانى مى نمايم.‏و من االله التوفيقفاروق وردگوزير معارف جمهورى اسلامى افغانستانهIntroduction & Contents.indd 58/15/2011 3:48:52 PM

فهرستوفصل اول – مبادى 2-1درس اول – نقشه،‏ نقشه هاى طبيعى و سياسىدرس دوم – نقشه هاى اقتصادى و نقشه هاى مواصلاتى.‏درس سوم - مقياسدرس چهارم – استعمال رنگ در نقشهدرس پنجم – ارتسام نقشهدرس ششم – استفاده از فوتوهاى اقمار مصنوعىفصل دوم – اقليم افغانستان 22-2126-23درس هفتم – اقليم افغانستان و فكتور هاى مهم اقليمى 30-27درس هشتم – حرارت 34-31درس نهم – رطوبت درس دهم-‏ مناطق اقليمى افغانستان42-39درس يازدهم – اقليم منطقه ستپ فصل سوم – كوه ها،‏ دشت ها و درياهادرس دوازدهم – وضع جيولوجيكى افغانستان50-47درس سيزدهم-‏ ساختمان و اشكال اراضى 52-51درس چهاردهم-‏ سلسه جبال و اهميت آن در زنده گى 56-53درس پانزدهم-‏ سلسله هندوكش درس شانزدهم¬‏ كوه بابادرس هفده هم-‏ كوه سليماندرس هجده هم-‏ نقاط هموار-‏ دشت ها و ريگستان ها68-65درس نزدهم – حيوانات 72-69درس بيستم-‏ جنگلات 76-73درس بيست ويكم-‏ فرش نباتى درس بيست و دوم-‏ گردش آب در طبيعيت ‏(سايكل آب)‏82-79درس بيست و سوم-‏ اهميت آب در اقتصاد زراعتى،‏ توليد انرژى و حيات درس بيست وچهارم-‏ حوزره هاى آبگير90-87درس بيست و پنجم-‏ حوزه آمو 94-91درس بيست و ششم-‏ حوزه كابل درس بيست و هفتم-‏ حوزه آبگير هلمند و سيستاندرس بيست وهشتم-‏ حوزه هريروددرس بيست و نهم-‏ حوزه هاى بسته111-107درس سى ام-‏ جهيل هاى معروف افغانستان 114-112درس سى و يكم-‏ خشكسالى و كمبود آب 116-115فصل چهارم-‏ محيط زيست 120-117درس سى و دوم-‏ محيط طبيعى درس سى و سوم-‏ حفاظت جنگلات128-125درس سى و چهارم-‏ حفاظت حيات وحش 6-38-710-913-1117-1420-1838-3544-4346-4560-5762-6164-6378-7786-8398-95102-99106-103124-121Introduction & Contents.indd 68/15/2011 3:48:52 PM

130-129134-131136-135138-137140-139142-141145-143148-146150-149152-151154-153156-155158-157درس سى و پنجم-‏ حفاظت آب،‏ خاك و هوادرس سى و ششم-‏ آلوده گى هواى شهردرس سى و هفتم-‏ از دياد عراده جات كهنه و آلوده گى شهردرس سى و هشتم-‏ خرابى و آلوده گى جاده ها و كوچه هافصل پنجم-‏ آفات طبيعىدرس سي و نهم-‏ زلزلهدرس چهلم-‏ خطرات زلزلهدرس چهل ويكم-‏ سنجش ميزان زلزلهدرس چهل و دوم-‏ حوزه هاى زلزله خيز كشوردرس چهل و سوم-‏ سيلابدرس چهل و چهارم-‏ خطرات سيل و راه هاى مقابله به آندرس چهل و پنجم-‏ آتشفشاندرس چهل و ششم-‏ حوزه هاى آتشفشانى قبلى در كشور160-159فصل ششم-‏ كهكشان،‏ سيارات و زمين درس چهل و هفتم-‏ نظريات در باره پيدايش جهاندرس چهل و هشتم-‏ كهكشان170-169درس چهل و نهم-‏ منظومه شمسى درس پنجاه ام-‏ سيارات منظومه شمسىدرس پنجاه ويكم-‏ ساختمان زمين180-179درس پنجاه ودوم-‏ در ياهاى معروف جهان درس پنجاه وسوم-‏ پستى ها و بلندى هاى قطعات خشكة زمين184-183درس پنجاه وچهارم-‏ مهتاب و مشخصات عمومى آن درس پنجاه وپنجم-‏ خسوف و كسوفدرس پنجاه وششم-‏ انواع حركت زميندرس پنجاه وهفتم-‏ كميات وضعية جغرافيايىفصل هفتم-‏200-197درس پنجاه وهشتم-‏ اقليم چيست درس پنجاه ونهم-‏ وزش بادها208-205درس شصتم-‏ عوامل مؤثر اقليم 214-209درس شصت ويكم-‏ انواع اقليم درس شصت ودوم-‏ طبقات آتموسفيردرس شصت وسوم-‏ آتموسفير زميندرس شصت وچهارم-‏ نقش آتموسفير در اقليم222-221درس شصت وپنجم-‏ ابزار هاى سنجش و مشاهدات هواشناسى 226-223درس شصت وششم-‏ چگونگى تشكيل باد درس شصت وهفتم-‏ ابر بندى ها Clouds232-229درس شصت وهشتم-‏ تغيرات بارنده گى نظر به ارتفاع 164-161168-165174-171178-175182-181186-185190-187194-191196-195204-201216-215218-217220-219228-227زIntroduction & Contents.indd 78/15/2011 3:48:52 PM

فصل اول - مبادى1,1 مفاهيم و اصطلاحات:‏درين فصل بنابر رشد فكرى شاگردان مفاهيم و اصطلاحات زير اهميت خاصدارد كه به ترتيب از آنها نام ميگيريم:‏در س اول:‏ نقشهدرس دوم:‏ نقشه هاى طبيعى و نقشه هاى سياسىدرس سوم:‏ نقشه هاى اقتصادى و نقشه هاى مواصلاتىدرس چهارم:‏ مقياسهادرس پنجم:‏ استعمال رنگ در نقشهدرس ششم:‏ تعيين جهات در نقشهدرس هفتم:‏ انواع ترسيم نقشهدرس هشتم:‏ تصاوير ماهواره يى ‏(اقمارمصنوعى)‏1G10 Fasli (1).indd 18/15/2011 3:55:48 PM

دانستن اين مفاهيم براى شاگردان ضرورى بوده،‏ زيرا بكمك آن شاگردان بهموضوعات مختلف جغرافيايى آشنا شده و دانشمندان و شاگردان نيز روش مطالعهجغرافيه را مى آموزند.‏ در حقيقت اين مفاهيم كليد اصلى مطالعات علم جغرافيهرا براى نو آموزان و شاگردان جغرافيه تشكيل ميدهد.‏ در صفحات آينده هر كداماين مباحث را با مثالهاى عملى و نقشه هاى مربوط از نظر شاگردان ميگذرانيم.‏2G10 Fasli (1).indd 28/15/2011 3:55:49 PM

درس اولنقشهشكل 1. نقشه،‏ چوكات نقشه و كميات وضعيه جغرافيايىآيا مى دانيد كه نقشه چيست و در جغرافيه چه اهميت دارد؟ساده ترين تعريف نقشه را اينطور بيان كرده اند:‏نقشه عبارت از ترسيم حصه از سطح زمين و يا تمام سطح زمين است كه شكل يكحصه كرة ارض را از حالت سه بعدى ‏(طول،‏ عرض و ارتفاع)‏ به سطح افقى دو بعدى‏(طول و عرض)‏ به يك مقياس معين و علايم مشخصه نشان ميدهد.‏بنابر آن محتويات نقشه از نظر جغرافيه دانها اهميت زياد دارد.‏ مطالب آتى محتوياتنقشه را تشكيل ميدهد:‏- چوكات نقشه- دوايرطول البلد و عرض البلد- خطوط كانتور- مقياس نقشه- علايم مشخصه- استعمال رنگ و پرداز- سمت و تعين جهت در نقشه- انواع ترسيم نقشه3G10 Fasli (1).indd 38/15/2011 3:55:49 PM

- چوكات نقشه:‏ساحه معين اراضى كه در نقشه نشان داده ميشود توسط يك چوكات احاطه ميگردد.‏چوكات نقشه توسط يك خط درشت با يك خط باريك ترسيم ميشود.‏ درينموردمهارت هنرى را در نظر گرفته هر قدر چوكات شفاف و زيبا رسم شود بهمان اندازهنقشه را دلچسپ مى سازد .- كميات وضعيه جغرافيايى كه به دواير طول البلد و عرض البلد اطلاق ميگرددموقعيت ساحه نقشه را ارائه ميكند.‏ در شمال،‏ جنوب،‏ شرق و غرب نقشه،‏ اين دوايرطول و عرض جغرافيايى به رنگ خفيف و نازك ترسيم ميگردد تا موقعيت آنرا بهمقايسه تمام كره ارض واضح سازد.‏- خطوط كانتور:‏اين خطوط ارتفاع يك محل را در نقشه نشان ميدهد.‏ خطوط كانتور از ارتفاعات مشابهميگذرد و همين خطوط است كه شكل اراضى را در بعد ارتفاع واضح مى سازد.‏- مقياس نقشه:‏تناسب فاصله نقشه را بر فاصله اراضى مقياس گويند:‏4G10 Fasli (1).indd 48/15/2011 3:55:49 PM

نقشه هاى طبيعىچه نوع نقشه را نقشه طبيعى گويند؟شكل ) 2 ( نقشه طبيعىنقشه هاى طبيعى را نقشه هاى توپوگرافى و يا نقشه هاى فزيكى نيز گويند.‏ درين نقشه هاساختمان اراضى بوضاحت نشان داده ميشود.‏ برجستگى ها توسط خطوط پرداز و ياسايه اندازى وضاحت داده ميشود،‏ هر خط كانتور ارتفاع همان ساحه معين را ارائهميكند.‏ ارتفاع قله ها به ارقام درشت نوشته ميشود.‏ جهيل ها،‏ خليج ها،‏ بحيره ها و بحر هابا خطوط كانتور آبى عمق آنها را نشان ميدهد.‏ دريا ها با نام آن،‏ كوه ها با اسم آنها،‏دره ها،‏ سطوح مرتفع،‏ وادى ها،‏ كوتل ها،‏ تونل ها،‏ ريگستانها و دشت ها با علايم خاصذكر ميشود اما تفاوت ارتفاعات،‏ سمت و مقياس نقشه در هر حالت در قسمت پايانىنقشه درج ميشود.‏ از لحاظ موجوديت خطوط كانتور و عمق بحيره،‏ بحر و يا جهيل ايننوع نقشه ها را بنام نقشه هاى هيپسوميتريك Hypsometric نيز ياد ميكنند.‏نقشه هاى طبيعى انواع مختلف دارد،‏ مثلاً‏ نقشه هاى خاك،‏ نقشه دريا ها و عناصر مايع،‏نقشه هاى اقليمى،‏ نقشه يخچالها،‏ نقشه نباتات،‏ جنگلات وغيره.‏در اين نقشه ها تمام جهان،‏ يا يك براعظم،‏ يا يك منطقه ويا يك مملكت گنجانيده ميشود.‏نقشه هاى سياسى:‏نقشه هاى سياسى چه مشخصات دارد؟نقشه هاى سياسى نقشه هاى اند كه تقسيمات سياسى ممالك را با خطوط سرحدىآنها و با پايتخت هاى همان ممالك نشان دهد.‏ ممالك خورد و بزرگ با ساحة تحت5G10 Fasli (1).indd 58/15/2011 3:55:52 PM

؟الحمايه،كشور هاىكامنولت،‏ تحتقيموميت وامثال آنبا طرز سياست آنكه يا جمهورى،‏شاهى مطلقه،‏ شاهىمشروطه،‏ جمهورىفدرال،‏ جمهورىتوده اى وغيره شكل (3) نقشة تقسيمات سياسى افغانستانمى باشد نشانداده مى شود.‏تقسيمات ادارى،‏ شهرى و شاروالى ها،‏ حكومات محلى و ولايات تماماً‏ درين نقشهها جا داده ميشود،‏ همچنين وسعت،‏ نفوس و مساحت هر مملكت نيز بطور دقيق ذكرميشود.‏فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول مشخصات جغرافيايى نقشه هاىطبيعى و گروپ دوم اوصاف نقشه هاى طبيعى را در حضور همصنفان خود بيانكنند.‏سوال ها:‏1- ارتفاعات در نقشه هاى طبيعى چطور ارائه ميشود؟‎2‎ نقشه داراى كدام مطالب مهم است؟3- بحيره ها و ابحار و درياها در كدام نوع نقشه ها نشان داده مى شوند؟4- نقشه هاى سياسى از نقشه هاى طبيعى چه تفاوت دارند.‏5- سرحدات در كدام نقشه ها بيشتر علامه گذارى مى شوند.‏فعاليت خارج صنف:‏هر شاگرد نقشه سياسى و يا طبيعى براعظم آسيا و اروپا را ترسيم كند و در ساعتبعدى از نظر معلم خود بگذراند.‏6G10 Fasli (1).indd 68/15/2011 3:55:54 PM

درس دومنقشه هاى اقتصادىشكل (4) نقشه اقتصادىشاگردان از نقشه هاى اقتصادى چگونه استفاده ميتوانند؟نقشه هاى اقتصادى نقشه هاى را گويند كه تمام مسايل اقتصادى و يا يك بخشموضوعات اقتصادى جهان و يا يك مملكت را نشان دهد.‏اين موضوعات عبارتند از منابع طبيعى زير زمينى كه شامل فلزات،‏ احجار كريمه،‏نفت و گاز بوده و يا منابع سطح الارضى از قبيل پيداوار زراعتى،‏ فابريكه هاى صنعتى،‏تجارت،‏ واردات وصادرات يك كشور ويا تمام جهان،‏ توليدات انرژى برق از دريا ها،‏تربيه حيوانات،‏ صنايع دستى ويا ماشينى تماماً‏ درين نوع نقشه ها گنجانيده ميشود.‏7نقشه هاى مواصلاتى:‏تمام راه هاى حمل و نقل،‏ جاده هاى اسفلت شده و خطوط آهن در سطح خشكه بهشمول متروها درين نقشه ها نشان داده ميشود.‏حمل و نقل بحرى،‏ خطوط كشتى رانى،‏ يا بندرگاه هاى مهم آن را با توقف گاه هاىبحرى خطوط مواصلات بحرى ارائه ميكند.‏خطوط فضايى و خطوط پرواز آن در سطح ملى و بين المللى در مواصلات هوايىشامل ميشود.‏ ميدان هاى هوايى،‏ با توقفگاه هاى هر خط پرواز،‏ حجم ترافيك هوايى وG10 Fasli (1).indd 78/15/2011 3:55:57 PM

؟شكل (5) نقشة مواصلاتحمل و نقل فضايى در همچو نقشه ها نشان داده ميشود.‏در تمام اين نقشه ها علايم مشخصه،‏ مقياس،‏ كميات وضعيه جغرافيايى،‏ سمت و جهاتبا چوكات اساسى آن در نظر گرفته مى شود.‏فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به سه گروپ تقسيم شوند،‏ هر گروپ در بارة يكى از خطوط مواصلاتىمشوره كرده و نماينده گروپ موضوع را در حضور صنف بيان كند.‏سوال ها:‏در نقشه هاى اقتصادى كدام موضوعات شامل است؟1. آيا پيداوار زراعتى شامل نقشه هاى اقتصادى ميشود،‏ اگر ميشود چرا؟2. در نقشه هاى مواصلاتى كدام پديده ها گنجانيده ميشود؟3. خطوط فضايى،‏ از خطوط حمل و نقل زمينى چه تفاوت دارد؟4. فعاليت خارج از صنف:‏هر شاگرد يكى از نقشه هاى مواصلاتى افغانستان را در خانه رسم كرده از نظرمعلم مضمون بگذراند.‏8G10 Fasli (1).indd 88/15/2011 3:56:00 PM

درس سوممقياسراجع به مقياس چه ميدانيد؟مقياس عبارت از تناسب فاصله نقشه بر فاصله زمين است.‏مقياس به سه شكل نشان داده مى شود.‏ اما در هر حالت مفهوم آنها يكى است.‏در هر مقياس يك واحد فاصله نقشه distance” “Map كه در صورت كسر نوشتهميشود معادل به تمام عددى است كه در مخرج كسر وجود دارد و آنهم به فاصله زمينdistance” “Earth دلالت ميكند.بطورمثال= مقياسMap distance = Scale يا فاصلة نقشهEarth distance فاصلة زميندر مقياساست.‏110000 يك سانتى متر در نقشه مساوى به ده هزار سانتى متر در روى زمينزمين 1cm = 10000 cm‏(نقشه)‏يا 1cm نقشه = 100 m بالاى زميندر مقياسهاى ذيل معادلت هاى آنرا با سطح زمين اينطور محاسبه مى نمائيم.‏در اراضىدر اراضىدر اراضىدر نقشهدر نقشهدر نقشه9G10 Fasli (1).indd 98/15/2011 3:56:01 PM

مقياس گرافى:‏ در اين نوع مقياس يك گراف يك خط يا دو خط موازى با هم ترسيمميشود،‏ هر واحد گراف فاصله معين را در اراضى نشان ميدهد.‏مثلاً:‏0 I 20 I 40 I 60 I 80 I 100 k m0 20 40 60 80 100 k m؟درين مقياس گرافى هر واحد گراف كه يك سانتى متر است ده كيلومتر فاصله را دراراضى نشان ميدهد.‏ شكل گراف به مهارت شخص تعلق دارد كه آنرا تا چه اندازة زيباو جذاب ترسيم كرده ميتواند.‏مقياس لفظى:‏ اينطور مقياس به لفظ وكلمات ارائه ميشود مثٌ‏ ‏ُلاً‏ در مقياس كسرى150000 مقياس لفظى آن يك سانتى مترمعادل 500 متر است و در مقياس گرافىبالا،‏ يك سانتى متر نقشه معادل ده كيلومتر در اراضى مى باشد.‏فعاليت داخل صنف:‏شاگردان در صنف به دو گروپ تقسيم شوند،‏ يك گروپ مقياس كسرى1را بيان كنند كه چه مفهوم دارد و گروپ دوم،‏ مقياس گرافى همين1000000كسر را طورى ترسيم كنند كه هردو سانتى متر،‏ معادل km 10 باشد.‏سوال ها:‏1- مفهوم مقياس كسرى را بيان كنيد.‏150012- مقياس 1:205000 چه مفهوم دارد؟125000000 چه معنى دارد.‏3- مقياسفعاليت خارج از صنف:‏ شاگردان مقياس گرافى سه سوالفوق را به فكر خود ترتبيب و ترسيم كنند.‏10G10 Fasli (1).indd 108/15/2011 3:56:01 PM

درس چهارماستعمال رنگ در نقشه11شكل (6) استعمال رنگ در نقشهآيا استعمال رنگ در نقشه مفيد است؟شاگردان بايد بدانند كه رنگ هاى مختلف در نقشه چه اهميت دارد.‏يك تعداد رنگهاى مشخص در نقشه هاى جغرافيايى بكار برده ميشود كه هر رنگمفهوم خاص را در ذهن شاگرد بوجود مى آورد.‏رنگهاى مهم كه در نقشه هاى جغرافيايى بكار ميرود ازينقرار اند:‏- رنگ سياه براى نشان دادن چوكات نقشه و اسماى مختلف محلات،‏ شهرها وغيره.‏- رنگ سبز براى سرزمين هاى سرسبز،‏ جنگلات،‏ مزارع و امثال آن- رنگ زرد براى نمايش مناطق صحرايى و ريگستانى- رنگ آبى براى ابحار،‏ جهيل ها،‏ خليج ها،‏ بحيره ها و دريا ها- رنگ سرخ براى خطوط مواصلاتى،‏ شاهراه ها و مراكز ادارى و سياسى- رنگ جگرى براى سلسله جبال و كوه ها- اما بعضى رنگهاى ديگر هم استعمال ميشود كه در نقشه هاى اقتصادى،‏ سياسى،‏ بشرىو طرز استفاده اراضى از آنها كار مى گيرند و علايم مشخصه آن تذكر داده ميشود.‏G10 Fasli (1).indd 118/15/2011 3:56:02 PM

تاريكى،‏ ملايم بودن و تون رنگ هم مهم است مثلاً‏ در ابحار:‏از عمق 0 الى 1000 متر آبى بسيار خفيف و تدريجاً‏ از عمق 7000 الى 10000 مترآبى بسيار تاريكبهمين ترتيب در ارتفاعات كوهستانى رنگ جگرى استعمال ميشود كه نظر به ارتفاعاز دامنه كوه جگرى كم رنگ شروع شده درارتفاعات متوسط جگرى ملايم و درارتفاعات بين 5000 الى 8000 متر جگرى تيره بكار برده ميشود،‏ در نقاط مرتفعكوهستانى اگر يخچال وجود داشته باشد،‏ با رنگ سفيد آنرا نشان ميدهند.‏در اين نقشه شما تفاوت رنگها و موضوعات را فهميده ميتوانيد.‏اين نوع نقشه ها را بنام هيپسومتريك هم ياد ميكنند.‏ مراكز فرهنگى،‏ زبان،‏ دين،‏ نژاد وساير مميزات ديگر در نقشه ها با رنگهاى مختلف و جداگانه نشان داده ميشود تا براىخواننده گان مشكلات رخ ندهد و هر موضوع را توسط رنگهاى جداگانه تشخيصداده بتوانند.‏MgNTNGNTN شمال حقيقىMgN شمال مقناطيسىGN شمال شبكه هاى نقشه مركاتورشكل (7) جهاتشمال در نقشهآيا جهات را در نقشه چطور تعين ميتوانيد؟در نقشه هاى جغرافيائى جهات به سه طريقه ذيل تعين ميگردد:‏1- در حصه پايانى نقشه يك وكتور رسم ميشود كه در راس وكتور كلمهشمال با حرف N نشان داده ميشود و در قاعده وكتور حرف S نوشته ميشودكه سمت جنوب را وانمود مى سازد.‏2- اگر به نقشه توجه شود دواير طول البلد و عرض البلد در نقشه ها ترسيم ميشود.‏ درامتداد طول البلد سمت بالايى آن شمال و سمت پائينى آن جنوب را ارائه ميكند.‏3- اكنون در نقشه ها هدف اصلى آنست كه عنوان نقشه در حصة فوقانى آن نوشتهميشود.‏ و معمولاً‏ قسمت فوقانى نقشه سمت شمال را افاده ميكند.‏هرگاه سمت شمال حصه فوقانى نقشه را ارائه نمايد سمت راست شما سمت شرق،‏ سمتچپ شما سمت غرب و حصه پائينى نقشه سمت جنوب را نشان ميدهد.‏12G10 Fasli (1).indd 128/15/2011 3:56:02 PM

اما در نقشه هاى توپوگرافى سمت شمال توسط وكتورهاى مختلف نشان داده ميشود:‏1- شمال مقناطيسى از شمال جغرافيايى قدرى دورتر واقع است كه در مجاورت خليجهدسن،‏ شمال كانادا موقعيت دارد و به علامه خاص به حروف MgN نشان داده ميشود2- شمال واقعى كه قطب شمال زمين است به استقامت ستاره قطب ميباشد.‏به حروف TN ارائه ميشود و آنرا شمال جغرافيائى نيز ميگويند.‏3- شمال شبكه هاى خطوط نقشه (UTM) يا نقشه هاى ‏(يونيورسل ترانسورس مركاتوربه حروف GN معرفى ميشود.‏اين وكتورهاى شمال در ممالك مختلف به زوايايى خورد ويا بزرگ بصورت متفاوتاز همديگر دور يا نزديك واقع ميشوند.‏GN يا خط شمال نقشه هاى مركاتور اغلباً‏ موازى به طول البلد ميباشد.‏ اما شمال مقناطيسىبا شمال حقيقى در بعضى ممالك منطبق،‏ در بعضى ممالك انحراف كمتر و در برخىممالك انحراف بيشتر دارد.‏؟فعاليت داخل صنف:‏ شاگردان به سه گروپ تقسيم شده هر گروپراجع به يكى از شمال هايكه در نقشه استعمال ميشود صحبت كنند.‏سوال ها:‏1- چند نوع شمال وجود دارد.‏2- شمال حقيقى به كدام حروف خلاصه ميشود.‏3- شمال مقناطيسى از شمال حقيقى چه تفاوت دارد؟‎4‎ نقاط مرتفع در نقشه بكدام رنگ نشان داده ميشود‎5‎ رنگ آبى در نقشه مشخصه كدام چيزها ميباشد.‏‎6‎ صحرا را در نقشه بكدام رنگ معرفى ميكنند.‏فعاليت خارج از صنف:‏هرشاگرد راجع به شمال جغرافيايى و شمال مقناطيسى دو-‏ دو سطر نوشته با شكل آن در صنفارائه نمايند.‏ABستاره قطبBA1Aدب اكبر13G10 Fasli (1).indd 138/15/2011 3:56:02 PM

درس پنجمو.‏ ارتسام نقشه:‏شكل (8) ارتسام مركاتورارتسام نقشه ها در جغرافيه چه اهميت دارد؟نقشه هاى جغرافيايى باساس معيارهاى هندسى به چند نوع تصنيف ميشوند:‏1. ارتسام استوانه يى2. ارتسام مخروطى3. ارتسام مستوى4. ارتسام مولوايد5. ارتسام سينوسايدل6. ارتسام گودز7. ارتسام ايكرات1. ارتسام استوانه ئى :در ارتسام استوانه ئى كره شفاف زمين را داخل استوانه شفاف گذاشته نور را از مركزاستوانه و زمين،‏ در سطح كاغذ استوانه يى تابش ميدهند،‏ در اثر تابش نور دواير طولالبلد و عرض البلد و شكل قطعات خشكه و ابحار بالاى كاغذ استوانه يى انتقال مىيابد . به اين اساس طول عرض البلد قطبين كه معادل به صفر است در بالاى نقشهمساوى به خط استوا ترسيم ميشود.‏ علاوه بر آن قطعات خشكه و يا جزاير كه درساحه قطبين موقعيت دارند از حالت اصلى چندين بار بزرگ تر نشان داده ميشوند.‏اما خوبى هاى هم دارد كه اين ارتسام در بحر پيمائى،‏ فضا نوردى و حتى در پرتاباقمار مصنوعى رهنمود خيلى عالى محسوب ميشود،‏ استقامت زواياى يك محل را درارتباط محل ديگر بدرستى نشان ميدهد.‏ بهترين ارتسام استوانه ئى نقشه هاى مركاتوراست كه در اكثر موارد از آن استفاده ميشود.‏14G10 Fasli (1).indd 148/15/2011 3:56:04 PM

‎2‎‏.ارتسام مخروطى:‏در ارتسام مخروطى كاغذ مخروطبالاى يك عرض البلد،‏ ويا بالاىدو عرض البلد بطور مماسگذاشته ميشود،‏ در نتيجه ارتسامحاصله ونقشه توليد شده را ارتساممخروطى گويند.‏اين ارتسام از لحاظ شكل و ساحهمتناسب به سطح زمين ميباشد.‏شكل (9) ارتسام مخروطى3. ارتسام مستوى:‏كاغذ مستوى در يك حصه كره مجسمه مماس گذاشته شده و بعد از آن به اساسنور اندازى عرض البلدها و طول البلدها و شكل قاره ها يا يك كشور در روى صفحهارتسام انتقال مى يابد.‏شكل (10) تصوير از ارتسام مستوى‎4‎‏.ارتسام مولوايد:‏عبارت از مهارت تنظيم و ترسيم طول البلد ها و عرض البلد ها است كه قطعاتخشكه و بحر را نظر به موقعيت آن در روى نقشه انتقال ميدهند.‏15G10 Fasli (1).indd 158/15/2011 3:56:07 PM

شكل (11) ارتسام مولوايد5. ارتسام سينوسايدل،‏ گودز واكرت:‏هركدام به اساس مهارت هاى هندسى كميات وضعيه جغرافيايى و قطعات در آن ها جاداده ميشود،‏ كه هر يك را در اشكال عليحده آن ملاحظه كرده ميتوانيد.‏شكل (12) ارتسام اكرتشكل (13) ارتسام سينوسايدلشكل (14) ارتسام گودز16G10 Fasli (1).indd 168/15/2011 3:56:10 PM

؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به چهارگروپ تقسيم شوند،‏ گروپ اول ارتسام مركاتور ‏(استوانه يى)،‏گروپ دوم ارتسام مخروطى،‏ گروپ سوم ارتسام مستوى،‏ و گروپ چهارم ارتساممولوايد را تعريف نمايند.‏سوال ها:‏1. به چند نوع ارتسام آشنا هستيد؟2. ارتسام مركاتور چه خصوصيت دارد؟3. ارتسام مخروطى كدام نوع ارتسام است؟فعاليت خارج از صنف:‏هر شاگرد در كتابچه هاى خود شكل هر ارتسام را عليحده – عليحده ترسيم كردهاز نظر معلم مضمون بگذرانند.‏17G10 Fasli (1).indd 178/15/2011 3:56:11 PM

درس ششماستفاده از فوتوهاى اقمار مصنوعى:‏شكل (15) اقمار مصنوعى و عكس بردارى سطح زمينآيا در مورد تصاوير اقمار مصنوعي چه ميدانيد؟ و چه اهميت دارد؟فوتو ها و تصاوير اقمار مصنوعى براى تحليل و تفسير موضوعات جغرافيايى خيلىجالب و قابل استفاده ميباشد.‏ و شاگردان بايد به ارزش آن پى ببرند.‏شكل (16) قمر مصنوعى و عكس بردارى سطح زمين18G10 Fasli (1).indd 188/15/2011 3:56:16 PM

شكل (17) تصوير زمين توسط ماهوارهكيهان نورد امريكايى آرم سترانگ بار اول توسط اپولو ) 11) در فضا دست يافت وبه مهتاب پياده شد.‏موصوف راجع به جاذبه مهتاب اظهار داشت كه جاذبه مهتاب نظر به جاذبه زمين ششمرتبه كمتر است.‏درجه حرارت سطح مهتاب در روز خيلى زياد بوده (210) درجه سانتى گريد و درشب (110-) درجه سانتى گريد ميباشد.‏ ازين سبب قشر خارجى مهتاب از ذراتخورد خاكى تشكيل شده،‏ فاقد آب،‏ فاقد علف و فرش نباتى است.‏ از اقمار مصنوعىعكس بردارى زمين صورت گرفت كه زمين را به شكل كروى نشان ميدهد و درفضا بطور معلق بوده بدور آفتاب مى چرخد.‏ تمامى اقمار مصنوعى كه بدور زمينمى چرخند مدار بيضوى داشته در ارتفاعات مختلف از 700 الى 3000 كيلومتر تنظيمميشوند.‏توسط فوتوهاى اقمار مصنوعى شكل قطعات خشكه و سواحل براعظم ها بخوبىتثبيت و تصحيح مى گردد كه براى علماى جيوديزى و كارتوگرافى كمك قابلملاحظه را انجام داده است.‏ساحه جنگلات،‏ ساحه ريگستانها،‏ ساحه زمين هاى زراعتى و خطوط مواصلات در بروبحر بخوبى تثبيت مى گردد.‏ساختمان شهرهاى جهان،‏ وسعت،‏ پلان شهرى وساير موضوعات مربوط به مكان و19G10 Fasli (1).indd 198/15/2011 3:56:18 PM

؟شكل (18) تصوير قمر مصنوعى و نقشه تهيه شده آنمحل بودوباش،بندرگاه ها،‏ دريا ها توسط فوتوهاى اقمار مصنوعى بخوبى تثبيت وتصحيح شده ميتواند.‏مطالعه يخچالهاى كوهستانى و يخچالهاى قطبى تماماً‏ توسط فوتو هاى اقمارمصنوعىصورت ميگيرد.‏ خلاصه هيچ موضوع از چشم كمره قمر مصنوعى پنهان ماندهنميتواند.‏فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به دو گروپ تقسيم شوند گروپ اول مطالعه شهرهاى معاصر را با شهرهاىكشورهاى روبه انكشاف مقايسه كنند.‏گروپ دوم دريا ها را به مقايسه سلسله جبال مربوط مطالعه كنند.‏سوال:‏فوتوهاى اقمار مصنوعى در تثبيت سواحل چطور كمك ميكند؟1- آيا ساحه زراعتى در اقمار مصنوعى چطور معلوم ميشود؟2- كرويت زمين چطور از فوتوهاى اقمار مصنوعى واضح ميگردد.‏3- فعاليت خارج از صنف:‏هر شاگرد يك تصوير از اقمار مصنوعى را پيدا كنند وراجع به محتويات آن تصويرچهار-‏ چهار سطر بنويسند.‏20G10 Fasli (1).indd 208/15/2011 3:56:20 PM

فصل دوم - اقليم افغانستان‏:در اين فصل مي خوانيماقليم افغانستان1.2 فكتورهاى مهم اقليمى2,2 درجه حرارت3,2 رطوبت5,2 مناطق اقليمى افغانستانالف تقسيم اقليم كشور از حيث ارتفاعب كوهستانىج ستپد مديترانه تحت استوائىه مونسونىد صحرائى‏:شاگردان عزيز با خواندن اين فصل به اهداف دانشى زير آشنا شوند‏. در مورد فاكتورهاى مهم اقليمى معلومات حاصل نمايند‏. در مورد حرارت آگاهى حاصل كنند // رطوبت // فشار هوا و باد // مناطق اقليمي افغانستان // صحرائى // مونسونى // مديترانه يى تحت استوائى // استپ // كوهستانى21G10 Fasli (2).indd 218/15/2011 3:59:34 PM

شاگردان عزيز با خواندن اين فصل مى توانند به مطالب آتى معلوماتحاصل كنند‏. فكتورهاى مهم اقليمى را تفكيك كرده بتوانند‏. فرق درجه حرارت مناطق اقليمى را كرده بتوانند‏. تشخيص رطوبت نسبتى و مطلق‏. تشخيص فشار بلند و پست بادها‏. انواع اقليم را تفكيك كرده بتوانند‏. اقليم كوهستانى را از اقليم استپ تفكيك كرده بتوانند‏. اقليم استپ را از اقليم تحت استوائى فرق كرده بتوانند‏. اقليم مديترانه يى را از اقليم كوهستانى فرق كرده بتوانند‏. اقليم مونسونى را از مديترانه ئى تفكيك كنند‏. اقليم كوهستانى را از صحرايى تشخيص كرده بتوانند22G10 Fasli (2).indd 228/15/2011 3:59:35 PM

درس هفتماقليم افغانستان 1,2 فكتور هاى مهم اقليمىش (19) شكل بالا نقشه اقليمى افغانستانبه نقشه (19) نگاه كنيد وضع اقليم را در مناطق مختلف نشان ميدهد.‏چه عواملى در تنوع اقليم كشور ما مؤثر اند؟در اينجا به تعدادىاز عوامل و شرايطعمده و مهم پديدههاى جوى كه اقليمافغانستان را كنترولميكند اشارهمى كنيم.‏شكل (20)فصل بهار23G10 Fasli (2).indd 238/15/2011 3:59:38 PM

شكل (21) فصل خزان زاويه تابش آفتاب:‏ تابش آفتاب در فصل هاى مختلف سال به زواياى مختلف درافغانستان مى تابد بطور مثال بالاى عرض البلد 34 درجه و 33 دقيقه زاويه تابش آفتابدر اول سرطان 78 درجه و 57 دقيقه است.‏ در اين ماه هوا گرم است اما در اول حمل‏(بهار)‏ و ميزان ‏(خزان)‏ زاويه تابش آفتاب 55 درجه 57 دقيقه است بنابران در اين ماه هاهوا معتدل و در اول جدى كه زاويه اش به 32,5 مى رسد هوا سردتر است.‏عامل ديگرى كه بالاى اقليم افغانستان تاثير دارد دواير عرض البلد است.‏طوريكه ميدانيم افغانستان بين عرض البلد هاى 29 درجه و 30 دقيقه و 38 درجه و 31دقيقه شمالى واقع است زمانيكه شعاع آفتاب به خط استوا عمودى مى تابد در جنوبتريننقطه افغانستان شعاع آفتاب به زاويه 60 درجه و 30 دقيقه ميل و در شمالى ترين نقطهافغانستان به زوايه 51 درجه 29 دقيقه مى تابد.‏فشار پست و بلند نيز عامل مهم و عمده ديگريست كه بر اوضاع جوى يك منطقهتاثير مى اندازد مثلاً‏ وقتيكه مركز فشار پست در مجاورت جزيره آيسلند به وجود مىآيد كتله معين هواى مرطوب از قسمت غرب و شمال غرب داخل افغانستان شده سبببرفبارى و بارنده گى مى شود.‏ و يا فشار بلند سايبريا در موسم زمستان باعث برفبارى24G10 Fasli (2).indd 248/15/2011 3:59:38 PM

شكل (22)هاى دامنه دار در افغانستان و هندوكش مى گردد.‏ كتله هاى هوا همراه با رطوبت در مواسم مختلف سال از سمت هاى مختلفداخل افغانستان مى گردند كه در اقليم كشور تاثير داشته برفبارى ها و بارندگى هاىمختلف را بوجود مى آورند.‏ارتفاع يكى از عوامل اساسى در تغيير اقليمى كشور ما بشمار ميرود يعنى افغانستانيك سرزمين كوهستانى است زيرا نقاط مرتفع سرد و برفى بوده و نقاط كم ارتفاعگرم تر ميباشد.‏ موجوديت و سمت افتاده كوهها،‏ عامل مهم و بارز اقليمى مملكت راتشكيل ميدهد.‏طوفان هاى هوايى گاه گاه بالاى اقليم افغانستان تاثير وارد ميكند.؛25G10 Fasli (2).indd 258/15/2011 3:59:40 PM

فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم گردند و هركدام به ارتباط يكى از عوامل فوق باهمبحث كنند ونتيجه را پيش روى صنف ارايه دارند.‏؟سوال ها:‏‎1‎ فكتورها و عوامل موثر اقليم كدام ها اند نام ببريد؟‎2‎ جملات صحيح و غلط را از هم تفكيك كنيد:‏‎1‎ در افغانستان ارتفاع و موجوديت كوه ها عامل بارز و مهم اقليمى را تشكيلميدهد.‏عامل ديگريكه بالاى اقليم افغانستان تاثير دارد موقعيت عرض جغرافيايى آن ميباشداين عامل در مدت چندين سال نتايج مهم اقليم كشور محسوب ميشود.‏‎3‎ كتله هاى هوا همراه با رطوبت در موسم هاى مختلف سال داخل افغانستان شدهبارندگى و برفبارى را بار مى آورد.‏فعاليت خارج از صنف:‏ميل آفتاب را در طول روز هاى فصل تابستان در محيط زنده گى خويش چطور مىيابيد.‏26G10 Fasli (2).indd 268/15/2011 3:59:41 PM

درس هشتم‎2,2‎حرارتشكل (23) آفتاب به حيث بزرگترين منبع حرارت،‏ نور و انرژىكدام عنصر اقليمى كشور مارا در طول سال بيشتر تحت تاثير قرار ميدهد؟27حرارت كه از جمله عناصر اساسى و فوق العاده مهم اقليمى يك منطقه بشمار ميرود،‏عبارت از مشخصه طبيعى زمين است كه در اثر تابش آفتاب به وجود مى آيد و مفهومگرمى را افاده مى كند.‏ اگر به دقت مطالعه كنيم حرارت و ديگر عناصر جوى در طولزمان نظر به ارتفاع ، فصل هاى سال و دواير عرض البلد،‏ با تغييرات زياد مواجه ميگردد.‏افغانستان بين 29 درجه و 30 دقيقه و 38 درجه و 31 دقيقه عرض البلد هاى شمالى واقعاست.‏ بناءً‏ در جنوب كشور ميل شعاع آفتاب 60 درجه و 30 دقيقه و در شمال كشورميل اصغرى آن 51 درجه و 29 دقيقه است.‏ اين مساله بجاى خود در تعيين و تثبيتاوضاع اقليمى يك منطقه اهميت مهم وعمده دارد.‏ همچنان افغانستان از جمله كشورهاىكوهستانى است كه ارتفاعات فوق العاده زياد دارد.‏ بنابر آن تغييرات حرارت نظربه ارتفاعG10 Fasli (2).indd 278/15/2011 3:59:42 PM

شكل (24) تصوير از منطقه كوهستانىدر وضع جوى آن نسبت به ديگر فكتورهاى اقليمى تأثير بيشتر دارد.‏در مناطق كوهستانى حرارت با ارتفاع معكوساً‏ متناسب است به اين مفهوم كه هر قدربه ارتفاعات بلند برويم درجه حرارت كم ميشود و هم مقدار بارنده گى افزايش مى يابد.‏طوريكه مطالعه شده در هر صد متر ارتفاع ‏(يك)‏ درجه سانتى گريد حرارت تنزيل مىيابد28G10 Fasli (2).indd 288/15/2011 3:59:44 PM

شمارهجدول حد اكثر و حد اقل حرارت در بعضى نقاط كشور نظر به ارتفاعاسم محلارتفاع از سطحبحرحد اكثرحد اقل1 سالنگ شمالى 3350 متر 18،4 درجه 1،1 درجهسانتى گريدسانتى گريد// 82 ميدان هوايى 1803 متر // 35،1كابل// 17،83 شبرغان 360 متر // 42،8از طرف ديگر افغانستان از چهار طرف به خشكه محاط است.‏بناً‏ داراى اقليم برى مى باشد،‏ از جانب ديگر بنابر كوهستانى بودن آن اختلاف درجهحرارت شبانه روزى ، ماهانه و سالانه زياد است.‏ اين نوع اختلاف درجه حرارتخصوصيت اقليم خشك يك منطقه را وانمود ميسازد.‏ چنانچه اندازة حرارت آن درزمستان سرد و در ايام تابستان بسيار گرم ميباشد.‏29G10 Fasli (2).indd 298/15/2011 3:59:44 PM

؟شكل (25)فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به چند گروپ تقسيم و هر يك روى موضوعات زير باهم مباحثه كنند.‏حرارت،‏ موقعيت عرض جغرافيايى ، سه منطقه اقليمى نظر به ارتفاعسوال ها:‏جاهاى خالى را با جملات و كلمات مناسب پر كنيد.‏حرارت عبارت از يك .................... مشخصه ....................... استزمانيكه شعاع آفتاب از ....................... به سطح .......................... ميرسد.‏افغانستان بين ......................................... عرض شمال واقع است.‏افغانستان از جمله .................................... است كه ................................. دارد.‏فعاليت خارج صنف:‏از روى نقشه اقليمى مناطق صحرايى افغانستان را تصنيف كنيد.‏30G10 Fasli (2).indd 308/15/2011 3:59:45 PM

درس نهمرطوبتشكل (26) نقشهآيا رطوبت در وضع اقليمى افغانستان رول مهم دارد؟رطوبت از جملة عوامل مؤثر مهم اقليم است كه در طول ماه و سال،‏ شرايط جوى واوضاع اقليمى يك محل را مستقيماً‏ تحت كنترول قرار ميدهد.‏ مقدار بارنده گى غالباً‏در مناطق كوهستانى اضافه تر به مشاهده ميرسد،‏ زيرا در نقاط مرتفع درجه حرارتتنزيل يافته و هواى مرطوب زودتر به حالت اشباع قرار مى گيرد و سبب بارنده گىميشود.‏برخورد جبه هاى گرم و سرد گاهى در افغانستان باعث بارنده گى هاى كوهستانىميگردد.‏از جانب ديگر بارنده گى هاى موسمى بحر هند در صفحات شرقى كشور باعث بارندهگى در ماه هاى تابستان ميگردددر افغانستان كتله هاى هواى ذيل مسلط است:‏31G10 Fasli (2).indd 318/15/2011 3:59:47 PM

در فصل زمستان جبهه سايبريا از شمال.‏ در فصل بهار جبهه معتدل از آيسلند و بحيره كسپين.‏ در فصل تابستان هواى مرطوب خليج فارس و بادهاى موسمى بحر هند از جنوب وجنوب غرب.‏اين كتله هاى هواى فوق در موسم هاى مختلف سال باعث بارنده گى در افغانستانميگردد.‏فشار هوا و وزش بادها:‏حد اعظمى فشار هوا در سطح بحر به ملاحظه ميرسد كه معادل به (760) ميلى مترويا (1031) ميلى بار است،‏ اما به هر اندازه ييكه از سطح بحر به استقامت ارتفاعاتدر اتموسفير و يا نقاط مرتفع كوهستانى بالا برويم و فشار بارومترى ستون سيماب رامشاهده كنيم ديده مى شود كه نظر به ارتفاع ستون سيماب تنزيل مى يابد.‏اين موضوع را در استيشن هاى هوا شناسى مختلف افغانستان به ترتيب ذيل مى يابيم:‏اسم استيشنماهارتفاع از سطح بحربه مترارتفاع سيماب بهميلى متر680694،9768،8770،6885،7910،0936،4956،2969،6970،3977،333503150218018031185964651552510435378سالنگ شمالىسالنگ جنوبىغزنىكابلخوستهراتفراهجلال آبادبغلانكندزمزارشريفاكتوبراكتوبرنوامبرجنورىجنورىنوامبردسامبرجنورىجنورىجنورىجنورىنظر به اين ارقام ديده ميشود،‏ كه فشار اتموسفير با ارتفاع تناسب معكوس دارد به اين32G10 Fasli (2).indd 328/15/2011 3:59:47 PM

مفهوم كه اگر ارتفاع زياد شود فشار اتموسفير تنزيل مى يابد و از طرف ديگر هرگاهارقام فوق رااز لحاظ تغييرات فشار درظرف سال مورد مطالعه قرار دهيم مى بينيم كه حداكثر اوسط فشار در تابستان ‏(ماه اسد)‏ به 778،4 ميلى بار و در بهار ماه حمل،‏ به 844،18ميلى بارصعود مى يابد.‏اما اگر به پرنسيپ اصلى و فزيكى جريانات باد متوجه گرديم در بحث هاى مختلف اقليمشناسى و حغرافياى فزيكى اصطلاح فشار پست Pressure) ( Cyclone- L.P Lowويا (DEPRESSION) و فشار بلند (Anticyclone) يا PRESSURE) HIGH(H.P نام گرفته ميشود و تحت هرنوع شرايط جريان باد دايماً‏ از مراكز فشار بلندهندوكش به استقامت فشار پست صورت مى گيرد مثلاً‏ باد پروان ويا باد هاى 120 روزههرات از مراكز فشار بلند به استقامت مراكز فشار پست در حركت مى افتد.‏ مراكز فشارپست و بلند را نظر به دواير عرض البلد و توپوگرافى ميتوان دسته بندى كرد،‏ مناطقيكهحد اعظمى حرارت خود را اختيار مى كند مركز فشار پست و در مناطق سردترمراكزفشار بلند بوجود مى آيد به اين اساس نظر به تقسيمات دوايرعرض البلد مراكز فشار رابه ترتيب ذيل مى يابيم:‏‎1‎ ساحة خط استوا داراى مركز فشار پست‎2‎ ساحة خط سرطان و جدى داراى مركز فشار بلند‎3‎ ساحه خط دايره آركتيك و انتاركتيك داراى مركز فشار پست ‏(به مقايسه مناطققطبين)‏‎4‎ ساحه قطبين داراى مركز فشار بلند.‏به اين اساس افغانستان در ساحه فشار بلند نيمكره شمالى موقعيت دارد بنابر آن داراىآسمان صاف و بارندگى كمتر ميباشد.‏33G10 Fasli (2).indd 338/15/2011 3:59:47 PM

؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند،‏ هر گروپ روى نكات اساسى درس باهم بحثكنند و نتيجه بحث را پيش روى صنف ارايه دارند.‏سوال ها:‏‎1‎ رطوبت چطور اوضاع اقليمى يك محل را كنترول مى كند‎2‎ آيا بادها ميتواند در تغيير اقليم موثر باشد آنرا بيان كنيد.‏صحيح ترين جواب را انتخاب كنيد:‏‎3‎ مركز فشار پست در ساحه . . . و بلند در ساحه . . .ب دايره جدىالف دايره سرطان د هيچكدامج خط استوا ‎4‎ حد اعظمى مركز فشار .د هيچكدامج ماه جدى ب ماه اسد الف ماه سنبله فعاليت خارج صنف:‏با توجه به دو مطلب(رطوبت و فشار هوا)‏ تحقيق كنيد و دانسته هاى خويشرا در يكصفحه بنويسيد.‏34G10 Fasli (2).indd 348/15/2011 3:59:47 PM

درس دهممناطق اقليمى افغانستانشكل (27) مناطق اقليمىچگونگى مناطق اقليمى افغانستان را بيان كنيد؟با در نظر گرفتن عناصر مهم اقليم چون حرارت،‏ رطوبت،‏ بارندگى،‏ مراكز فشارپست و بلند،‏ مناطق اقليمى افغانستان را به ترتيب ذيل ميتوان تصنيف كرد:‏ اقليم صحرايى اقليم مونسون اقليم مديترانه اى اقليم ستپ اقليم ناحيه الپاين تندرا اقليم كوهستانىاين تصنيف اقليمى با تقسيمات زونهاى نباتى كه علما انجام داده اند نيز توافق كامل دارد1. اقليم صحرايى:‏مناطقيكه تحت تاثير اين نوع اقليم قرار دارند عبارت اند از ريگستان صديقى،‏ دشت35G10 Fasli (2).indd 358/15/2011 3:59:48 PM

مارگو،‏ دشت جهندم،‏ دشت بكوا و يك نوارصحرايى در امتداد درياى آمو مشخصاتاقليم صحرايى آنست كه مقدار بارنده گى درطول سال فوق العاده كم و وقفه يى بوده واندازة بارنده گى وسطى ماهوار از ‎5‎‎10‎ ميلىمتر تجاوز نمى كند.‏همچنان تغيير درجه حرارت در طول شب وروز در موسم تابستان و زمستان بسيار زيادمى باشد و برف نمى بارد.‏ روى همين علتبنابر عوارض جوى احجار از هم شكسته وتوده هاى خورد و بزرگ ريگى بشكل دونDUNE تپه هاى ريگى ظاهر ميگردد ونباتات خاردار و زقوم كه در مقابل حرارت وكمى رطوبت مقاومت دارد مى رويد.‏2- اقليم مونسونىساحة سپين غر و مناطق كوهستانى نورستان ولغمان شامل اقليم مونسون مى باشد،‏ ولايت پكتيابخصوص خوست از وزش بادهاى مونسونىبحر هند مستفيد ميگردد،‏ زيرا در تابستانجريان مرطوب بحر هند و در زمستان جريانسرد سايبريا اين منطقه را مرطوب مى سازد.‏هواى مرطوب اين ساحه مساعد ترين زمينه رشدنباتات نوع ارچه،‏ بلوط،‏ نشتر و جلغوزه را آمادهساخته است.‏شكل (28) جنگل هاى سوزنى برگشكل (29) منطقه مديراته يىشكل (30) جنگل پهن برگ منطقه معتدلشكل (31) منطقه تندرا36G10 Fasli (2).indd 368/15/2011 3:59:52 PM

شكل (32)تنها در ماه هاى عقرب و قوساين ساحه نسبتاً‏ هواى خشكدارد،‏ در ديگر ماه هاى سالهواى آن مرطوب ميباشد ومقدار بارنده گى سالانه آن بين460 و 680 ميلى متر ميرسد كهبه اين اساس يك منطقه نسبتاً‏ مرطوب را وانمود ميسازد.‏3. اقليم مديترانه يىاقليم مديترانه يى در مناطق شرقى كشور وجود داشته داراى خصوصيات زير است:‏به نقشه اقليمى افغانستان نگاه كنيد ساحات اقليم مديترانه يى را نشان ميدهد.‏‎1‎ تابستان خشك و بسيار گرم.‏‎2‎ بارنده گى آن بيشتر در ايام زمستان صورت مى گيرد.‏‎3‎ درجه حرارت وسطى در تابستان از 22 درجه سانتى گريد بالاتر ميرود.‏‎4‎ مقدار بارندگى در طول سال بخصوص درفصل زمستان از 20 تا 40 ميلى متر مىرسد،‏ جلال آباد كه نمونه خوب اقليم مديترانه اى است حد وسطى حرارت هشتساله به 21 درجه سانتى گراد و مقدار بارنده گى از 147 ميلى متر به 390 ميلى مترتغيير مى يابد.‏ بارنده گى عموماً‏ بشكل باران بوده و برفبارى به ملاحظه نميرسد تنها درارتفاعات بلندتر از 900 متر برفبارى را در دامنه كوه هاى سپين غر ديده ميتوانيم.‏درخت گز در بعضى از نقاط نسبتاً‏ هموار جلال آباد از فصل خشك اين نواحىنماينده گى مى كند،‏ كشت برنج،‏ نباتات فاميل ستروس،‏ موجوديت نيشكر،‏ درختخرما و سرو مشخصه آب و هواى مديترانه يى است.‏37G10 Fasli (2).indd 378/15/2011 3:59:53 PM

فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم گردند هر گروپ با توجه به نقشه اقليمى افغانستان بهسوالات زير پاسخ دهند.‏‎1‎ خصوصيات مناطق اقليم صحرايى و مديترانه يى را باهم مقايسه كنيد.‏‎2‎ خصوصيات مناطق اقليمى مديترانه يى و مونسونى را باهم مقايسه كنيد.‏؟سوال ها‎1‎ اقليم جلال آباد داراى كدام خصوصيات مى باشد.‏‎2‎ تابستان خشك و بسيار گرم از اوصاف اين نوع آب و هوا است.‏الف.‏ آب و هواى موسمى ج.‏ آب و هواى صحرايىب.‏ آب و هواى مديترانه يى د.‏ هر سه جواب صحيح است‎3‎ كشت برنج،‏ نيشكر،‏ درخت خرما و ستروس در كدام نوع آب و هوا مىرويد.‏ج.‏ الپاين تندراالف.‏ آب وهواى صحرايى.‏ب.‏ آب و هواى مونسونى د.‏ مديترانه يى‎4‎ در جلال آباد بارنده گى عموماً‏ چگونه است بيان كنيد؟در مقابل سوالات صحيح حرف ص و در مقابل سوالات غلط حرف غ بگذاريد.‏در مناطق كوهستانى مقدار بارندگى نسبت به مناطق هموار كمتر است.‏در ارتفاعات بلند هوا بسيار گرم است.‏برفبارى در مناطق گرم و كم ارتفاع مثل فراه،‏ جلال آباد،‏ لشكرگاه ديده ميشود.‏ حد اعظمى بارندگى در نواحى مركزى و شمال غربى كشور زياد است،‏وبنابر اين علت برفبارى فصل زمستان را جبهه سرد سايبريا تشكيل ميدهد.‏فعاليت خارج از صنف:‏اوصاف اقليم محل زيست خود را در چند سطر بنويسيد.‏38G10 Fasli (2).indd 388/15/2011 3:59:53 PM

درس يازدهم4. اقليم منطقه ستپ:‏شكل (33) اقليم كوهستانىآيا ميدانيد اقليم ستپ داراى چى خصوصيات است ؟در افغانستان ساحه اقليم منطقه ستپ نظر به اقليم مونسون و مديترانه يى بيشتر استو خصوصيات بارزيكه اقليم ستپ دارد عبارت از آب وهواى برى آن ميباشد.‏در اين منطقه اختلاف درجه حرارت شب و روز در حدود 20 درجه سانتى گريدمى باشد اين اختلاف در طول سال تا 30 و 35 درجه بالا ميرود.‏ بارندگى عموماً‏در موسم زمستان بوقوع پيوسته و مقدار آن به 250 300 ميلى متر ميرسد،‏ مناطقستپ اكثراً‏ علفزار بوده بته هاى پست قامت و در بعضى جاها نيزار هاى وسيع رابوجود مى آورد كه براى تربية حيوانات نقش ارزنده دارد.‏خوشبختانه موجوديت سلسله جبال هندوكش و سپين غر در افغانستان وجودصحراهاى وسيع را در اين نواحى ازبين برده است.‏منطقه ستپ افغانستان ذريعة سلسله كوههاى هندوكش بدومنطقه جداگانه تقسيمگرديده است:‏ منطقه ستپ شمالى منطقه ستپ جنوبى- منطقه ستپ شمال كه در آن استيشن هاى متيورولوژيكى موجود است عبارت39G10 Fasli (2).indd 398/15/2011 3:59:53 PM

اند از:‏ بغلان،‏ ميمنه،‏ مزارشريف،‏ كندز و هرات ميباشد.‏ اين استيشن ها در مناطقىهموار ستپ موقعيت دارد و نشيبى هاى شمالى هندوكش تماماً‏ در داخل ساحهستپ شمالى واقع است.‏خصوصياتى كه ستپ شمالى دارد شرايط خوبى را براى تربيه مالدارى و زراعتفراهم ساخته است،‏ بارنده گى هاى بهارى محيط للمى كارى گندم،‏ خربوزه وتربوز را بار آورده است،‏ تربيه گوسفند،‏ قره قل و اسپ در آنجا نيز صورت مىگيرد.‏ زرع پنبه،‏ انواع برنج و لبلبو نيز در منطقه مذكور توسعه يافته است.‏- ساحه اقليمى ستپ جنوبى:‏در ساحه اقليمى ستپ جنوبى تنها تربيه حيوانات و زرع بعضى حبوبات امكان پذيراست.‏ باو جود ساحه وسيع،‏ بنابر قلت آب،‏ ساختمان توپوگرافى وعدم مساعدتخاك مقدار توليدات آن به اندازة منطقة ستپ شمالى نميرسد.‏‎5‎ اقليم منطقة الپاين تندرااين نوع اقليم در نقاط مرتفع كوهستانى ‏(بين ارتفاع - 2500 3000 متر)‏ به ملاحظهميرسد.‏ حد اصغرى حرارت در زمستان پايين تر از 5- درجه سانتيگراد و درتابستان الى 15 درجه سانتيگراد مى رسد.‏شكل (34)40G10 Fasli (2).indd 408/15/2011 3:59:55 PM

شكل (35)7- اقليم كوهستانى:‏اقليم كوهستانى در كدام ساحات افغانستان بملاحظه ميرسد؟به نقشه اقليم افغانستان نگاه كنيد ساحات اقليم كوهستانى را نشان ميدهد.‏در نقاط مرتفع و كوهستانى كشور درجه حرارت فوق العاده كم ميگردد،‏ برخلافمقدار بارندگى و اندازة رطوبت هوا افزايش مى يابد در نقاط بلند اختلاف درجهحرارت شباروزى ماه هاى تابستان و زمستان نيز قابل توجه است،‏ به اين معنى:‏كه وضع بارندگى در نقاط مرتفع با اقليم همان ساحه ارتباط كامل دارد،‏ اما ازلحاظ وضع افتاده گى كوهها و موقعيت نشيبى ها درجه حرارت و زاويه تابشآفتاب تغيير ميخورد.‏ چون هرنوع كتله هاى مرطوب و يا جبهه سرديكه از فرازنقاط مرتفع و سلسله جبال افغانستان مى گذرد برفبارى و بارندگى زياد را بارمى آورد.‏استيشن سالنگ شمالى و جنوبى بهترين نمونه اقليم كوهستانى استحد اعظمىحرارت به درجهحد اصغرىحرارت به درجهمقداربارنده گىاسم استيشنسانتى گريدسانتى گريد24,8 درجه سانتىسالنگگريدگريدميلى مترشمالى 23+ درجه سانتىسالنگگريدگريدميلى مترجنوبى 27,8- سانتى23,8- سانتىmm1236,91206,941G10 Fasli (2).indd 418/15/2011 3:59:56 PM

؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند ‏،گروپ اول به ارتباط نقش كوه ها و ارتفاعاتدر بارة ذخاير آبى كشور،‏ گروپ دوم به ارتباط مزيت اقتصادى اقليم ستپ دركشور باهم بحث كنند ونتيجه را پيش روى صنف ارايه دارند.‏سوال ها:‏صحيح ترين جواب را انتخاب كنيد.‏‎1‎ در نقاط مرتفع و كوهستانى كشور درجه حرارت فوق العاده كم ميگردد.‏‎2‎ وضع بارنده گى در نقاط مرتفع با اقليم همان ساحه ارتباط ندارد.‏‎3‎ در اثر كتله هاى مرطوب و جبهه هاى سرد در نقاط بلند و مرتفع برفبارى وبارنده گى زياد ميباشد.‏‎4‎ در افغانستان ساحه اقليم ستپ نظر به اقليم مونسون كمتر است.‏‎5‎ مناطق ستپ اكثراً‏ علفزار بوده در بعضى جاها بته هاى پست قامت و در بعضىجاها نيزارها را به وجود مى آورد.‏‎6‎ جريان باد هاى سايبريايى در ايام زمستان برفبارى را بار مى آورد.‏فعاليت خارج صنف:‏كدام عامل در اقليم كوهستانى و اقليم ستپ كشور نقش مهم و ارزنده دارد؟ اينمطلب را به طور تحقيقى بررسى كنيد و دانستنى هاى خود را با همصنفان در ميانبگذاريد.‏42G10 Fasli (2).indd 428/15/2011 3:59:57 PM

فصل سومكوه ها،‏ دشت ها و دريا ها1,3 وضع جيولوجيكى2,3 ساختمان اراضىالف سلسله جبال و اهميت آن هندوكش،‏ كوه بابا سپين غر و سلسله سليمان تير بند تركستانب نقاط هموار2,3 دشت ها و ريگستان ها3,3 حيوانات،‏ جنگلات و فرش نباتى4,3 گردش آب در طبيعت5,3 اهميت آب در اقتصاد زراعتى،‏ توليد انرژى وحيات6,3 حوزه هاى آبگيرالف حوزه آموب حوزه كابلج حوزة سيستان و هلمندد حوزه هريروده حوزه بستهو جهيل هاى معروفح خشكسالى و كمبود آبشاگردان عزيز با خواندن اين فصل به اهداف دانشى زير آشنا شوند:‏ در مورد وضع جيولوجيكى افغانستان معلومات پيدا كنند.‏ // سلسله جبال و اهميت آن // هندوكش شرقى و غربى43G10 Fasli (3).indd 438/15/2011 4:01:55 PM

كوه بابا // كوه سليمان // تيربند تركستان // نقاط هموار دشت ها و ريگستان ها // حيوانات،‏ جنگلات و فرش نباتى كوهستانى // اهميت آب در اقتصاد زراعتى توليد انرژى و حيات // حوزه هاى آبگير // حوزة آمو // حوزة كابل // حوزة سيستان و هلمند // حوزة هريرود // حوزه بسته // جهيل هاى معروف // خشكسالى و كمبود آب // گردش آب در طبيعت سايكل آبشاگردان عزيز با خواندن اين فصل به اهداف مهارتى ذيل دست يابند:‏ شاگردان بتوانند وضع جيولوجيكى كشور را توضيح دهند.‏ سلسله جبال را از كوه هاى كوچك تفيكك كرده بتوانند.‏ موقعيت سلسله جبال را بروى نقشه نشان دهند.‏ تشخيص مرتفع ترين قله كوه هندوكش مشخص كردن دشت ها و مناطق هموار در نقشه اهميت حياتى آب را توضيح دهند.‏ گردش آب در طبيعت را توضيح كرده بتوانند.‏ درياهاى مهم كشور را بروى نقشه نشان داده بتوانند.‏ اهميت اقتصادى دريا ها را توضيح كرده بتوانند.‏ جهيل هاى معروف كشور را بروى نقشه نشان داده بتوانند.‏44G10 Fasli (3).indd 448/15/2011 4:01:55 PM

درس 12) (‎3‎ 1 وضع جيولوجيكى افغانستان45شكل (36) نقشه جيولوجى افغانستانافغانستان در ادوار مختلف جيولوجيكى دستخوش چه تحولاتى شده است؟در ادوار مختلف جيولوجى تحولات و تغييرات زيادى بالاى قشر زمين پديد آمده كهاين تحولات باعث بوجود آمدن شكل ظاهرى فعلى زمين گرديده است.‏ارتفاعات سلسله جبال،‏ تشكيل بستر ابحار،‏ پستى ها و بلندى هاى زمين توام با درهها،‏ جلگه ها،‏ دشت ها،‏ صحرا ها و مناطق مختلف زاده تحولات دوره هاى مختلفجيولوجيكى بوده كه اساس و تهداب مطالعات ساختمان اراضى ساحات مختلف يكمملكت و يا يك منطقه را تشكيل ميدهد.‏توپوگرافى امروزى افغانستان كه متشكل از سلسله جبال شامخ،‏ دره هاى عميق ودرياهاى خروشان،‏ سطوح مرتفع،‏ تپه ها،‏ دشت ها و صحرا ميباشد همه در اثر فعاليتهاى دامنه دار طبقات الارضى بوده كه از دورة پرى كا مبرينPrecambrian شروعو تا حال ادامه دارد.‏ در دورة ميزوزوييك ساحات وسيع آسياى مركزى را اوقيانوسبزرگى بنام تيتس Thytes فرا گرفته بود.‏ چنانچه سلسله جبال راكى،‏ آلپ،‏ هماليا وسلسله جبال هندوكش در دوره ترشيرى تشكيل شد.‏در عهد ميزوزوييك كه اكثر نوعيت احجار آنرا آهكى،‏ احجار ريگى،‏ شيل ها وكانگلو مراتها تشكيل ميدهد در صفحات جنوبى هندوكش به ملاحظه ميرسد.‏ همچنانG10 Fasli (3).indd 458/15/2011 4:01:58 PM

در مزار شريف تخت رستم،‏ هزار سمچ سمنگان تماماً‏ داراى آهك،‏ لايم و مارل بودهبقاياى بحر تيتس را نشان ميدهد.‏در عهد سوم معرفت الارضى سينوزوييك Cenozoic احجار رسوبى كه بقاياى مهمآنرا شيل ها،‏ كانگلومرات ها،‏ احجار ريگى وآتشفشانى تشكيل ميدهد.‏در عصر كواترنرى Quaternary دو نوع رسوب گذارى كه عامل آن باد است به ملاحظهميرسد،‏ اكثراً‏ در نواحى نيمه صحرايى و نقاط هموار كشور ديده مى شود.‏ اين نوع ساختمانها به صورت عموم در جنوب غرب افغانستان دشت هاى نميروز،‏ مارجه،‏ نوزاد،‏ گودزيره وديگر ساحات مثل فراه،‏ نيمروز،‏ هلمند،‏ كندهار و زابل را دربر مى گيرد.‏؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند هر گروپ به ارتباط مراحل مختلف دوره هاىجيولوجيكى و تاثيرات آن در وضع توپوگرافى و برجستگى هاى افغانستان باهمبحث و گفتگو كنند و نتيجه را پيش روى صنف ارايه دارند.‏سوال ها:‏ با استفاده از متن صحيح ترين جواب را انتخاب كنيد:‏‎1‎ توپوگرافى افغانستان محصول فعاليت ها و عمل دامنه دار طبقات الارضى استكه از دوره پرى كامبرين شروع و تا حال ادامه دارد.‏‎2‎ پيش از دورة پرى كامبرين سراسر كشور ما را اوقيانوس بنام تيتس فرا گرفتهبود.‏تشريح كنيد:‏‎1‎ از عهد سوم معرفت الارضى ميزوييك احجار رسوبى در كدام ساحات كشوريافت ميشود نام ببريد.‏‎2‎ در عصر كواترنرى كدام نوع ساختمان ها بوجود آمده است واضح سازيد.‏فعاليت خارج از صنف:‏در بارة بحر تيتس معلومات جمع آورى نموده در ساعت جغرافيه به صنف ارايهنماييد.‏46G10 Fasli (3).indd 468/15/2011 4:01:58 PM

درس (13)2،3 ساختمان و اشكال اراضىشكل (37) نقشهاراضى افغانستان را از لحاظ ساختمان چطور مى يابيد؟47به اساس مطالعات طبقات الارضى ساختمان اراضى افغانستان را چنين وانمود كردهميتوانيم:‏حصه زياد اشكال اراضى افغانستان را برجستگيها،‏ چين خورده گى ها و شكستگيهاىتكتونيكى تشكيل داده است كه ارتفاعات اراضى كشور را بصورت بارز و آشكارواضح ميسازد،‏ به اين معنى كمترين ارتفاع خاك افغانستان از سطح بحر 259 متر درشمال غرب خم آب و بلندترين نقطه آن قله كوه هندوكش شرقى است كه بنام نوشاخياد شده داراى ارتفاع 7485 متر از سطح بحر است و در شمال شرق قلة تراجمير درچترال داراى 7750 متر ارتفاع ميباشد،‏ بنابرين ميتوان ساختمان اراضى افغانستان را ازروى ارتفاع به ترتيب ذيل توضيح كرد.‏الف:‏ سرزمين هاى كه از 300 متر الى 500 متر از سطح بحر ارتفاع دارند بصورتعموم تحت عنوان اراضى پست و ياكم ارتفاع افغانستان مورد مطالعه قرار ميگيرد.‏ب:‏ اراضى كه بين ارتفاع متوسط از 500 تا 2000 متر ارتفاع واقع اند ساحه زراعتىG10 Fasli (3).indd 478/15/2011 4:02:00 PM

حاصل خيز را تشكيل ميدهد.‏ج:‏ اراضى كه از 2000 الى 6000 متر ارتفاع دارند تمام سلسله كوه هاى افغانستان بهاين منطقه تعلق مى گيرند.‏‎1‎ اراضى كم ارتفاع افغانستان شامل سه حوزه ذيل ميگردد:‏الف حوزه آموب حوزه هلمندج حوزه ننگرهارالف ساحه كم ارتفاع حوزه آمو در شمال افغانستان از غرب درياى قيصار با ارتفاع259 متر شروع و تا ساحه در قد و ينگى قلعه با ارتفاع 425 متر گسترش مى يابد.‏ اينساحه در كرانه هاى ساحلى درياى آمو الى سواحل سفلى درياى كوكچه،‏ سواحلدرياى كندز تا اشكاشم،‏ حوزه تاشقرغان،‏ حوزه سفلى بلخ آب تا جنوب مزارشريف،‏حوزه شبرغان،‏ دولت آباد و اندخوى امتداد مى يابد.‏ب ساحه كم ارتفاع حوزه هلمند در جنوب غرب افغانستان واقع بوده شامل حوزهشكل 38 نقشه طبيعى افغانستان48G10 Fasli (3).indd 488/15/2011 4:02:02 PM

سفلى درياى هلمند،‏ خاشرود،‏ فراه رود،‏ ادرسكن و گودزيره ميگردد كه بصورتعموم دشت گودزيره،‏ دشت جهندم،‏ دشت اميران،‏ تمام اراضى چخانسور،‏ زرنج،‏كنگ،‏ هامون صابرى و هامون پوزك و اطراف آنرا احتوا مى كند.‏ج حوزه كم ارتفاع ننگرهار ساحه نسبتاً‏ كمتر را در سواحل درياى كابل از حصةجلال آباد تا حصه لعل پور دربر ميگيرد،‏ از احجار ريگى دورة كواترنرى و انواعاحجار ساير دوره ها تشكيل يافته است،‏ بنابر آن رطوبت كافى اراضى زراعتى رابوجود آورده و با داشتن اقليم تحت استوايى پيداوار نباتات مديترانه يى در آن نيزانكشاف يافته است.‏؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند و هر گروپ روى مطالب زير باهم بحث كنندو نتيجه را پيش روى صنف ارايه دارند.‏‎1‎ سه حوزه كم ارتفاع افغانستان ‏(آمو،‏ هلمند،‏ ننگرهار)‏‎2‎ اراضى با ارتفاع متوسط‎3‎ اراضى كوهستانىسوال ها:‏با استفاده از متن جاهاى خالى را پر كنيد.‏‎1‎ كمترين ارتفاع خاك كشور از سطح بحر .................................... ميباشد.‏‎2‎ بلندترين نقطه آن قله هندوكش شرقى كه بنام ............ ياد شده داراى ارتفاع.............. متر ميباشد.‏49G10 Fasli (3).indd 498/15/2011 4:02:03 PM

‎3‎ اراضى كه از ......................... الى ............................. تمام سلسله كوه هاىافغانستان را دربر مى گيرد.‏‎4‎ اراضى كه با ارتفاع متوسط از ....................... الى ................... متر واقع استداراى چه مشخصات مى باشد.‏‎5‎ سرزمين هاييكه از ...... الى.....‏ متر از سطح بحر ارتفاع دارند بصورت عمومتحت عنوان......‏ كم ارتفاع ياد شده اند.‏شرح دهيد!‏‎1‎ ساحه كم ارتفاع آمو شامل كدام ساحات است نام ببريد.‏‎2‎ حوزه هلمند شامل كدام مناطق است و داراى چه خصوصيت اقليمى ميباشد؟‎3‎ حوزه كم ارتفاع ننگرهار را با خصوصيات اقليمى و زراعتى آن شرح دهيد؟فعاليت خارج از صنف:‏نقشه سفيد افغانستان را ترسيم نماييد و در آن اراضى افغانستان را با رنگ هاىمخصوص آن مشخص كنيد.‏50G10 Fasli (3).indd 508/15/2011 4:02:03 PM

درس ) 14 (الف.‏ سلسله جبال و اهميت آن در زندگىشكل (39) نقشه13سلسله جبال در زنده گى انسانها چه نقشى دارد؟به نقشه فوق دقت كنيد كوه هاى افغانستان را نشان مى دهد.‏ هرگاه وضع سلسله جبالو ساير مشخصات اراضى افغانستان را با ارتباط مسايل جيولوجيكى،‏ محيط طبيعى وساختمان توپوگرافى،‏ اقليم،‏ استقرار نفوس،‏ فعاليت هاى اقتصادى و تقسيمات ادارىاز نظر بگذرانيم اهميت مطالعة آن بيشتر ميگردد.‏سلسله جبال و ارتفاعات بلند حصة سرزمين افغانستان را دربر گرفته و آنرا به صفتكشور كوهستانى معرفى ميكند،‏ اين سلسله كوه ها و ارتفاعات بلند از انتهاى غربىهماليا از شمال هونزا Hunza يعنى منطقه قراقرم و شمال شرقى پامير خورد شروعشده از قسمت شمال شرق به سوى جنوب غرب توسعه يافته است،‏ تمام حصصمركزى افغانستان را اشغال نموده تا ولايت بادغيس،‏ هرات و فراه ميرسد.‏همچنان از حصص مختلف اين سلسله بزرگ كوهستانى سلسله كوه هاى ديگرىبه سمت جنوب و شمال امتداد يافته است كه اهميت جغرافيايى آن كمتر از سلسلهكوه هاى هندوكش نيست مانند شاخه هاى فرعى هندوكش وغيره.‏ موجوديت حوزهآبگير و يخچالى در بعضى از نقاط مرتفع پامير و هندوكش باعث آن گرديده استكه زراعت انكشاف يابد و دامان سلسله جبال را سرسبز و شاداب نگهدارد و افغانستانرا از صحرايى بودن كامل نجات دهد.‏بناً‏ بر اين سلسله جبال افغانستان يگانه عامل طبيعى است كه وضع صحرايى بودن اين51G10 Fasli (3).indd 518/15/2011 4:02:04 PM

ساحه را برهم زده و زمينه مساعد را براى بارنده گى هاى كوهستانى فراهم ساختهاست.هرگاه سلسله هندوكش در افغانستان وجود نميداشت البته اين منطقه كه در ساحهمركز فشار بلند واقع است،‏ مانند صحراى عربستان يك محيط صحرايى و ريگستانى راتشكيل ميداد و اين همه تاسيسات و انكشافات بشرى در آن به ملاحظه نميرسيد از اينروسلسله جبال كشور ما داراى ارزش حياتى هستند.‏ همان طوريكه درياى نيل براى كشورمصر بهترين نعمت و هديه خداوند است،‏ سلسله كوه هاى بلند و متعدد افغانستان چونهندوكش نيز بهترين نعمت و هديه خداوند براى اين كشور محسوب ميگردد.‏بعضى از كوه هاى افغانستان پوشيده از جنگل است.‏ در بسيارى از كوه هاى كشور مابرف هاى دايمى وجود دارد،‏ اين برف ها در موقع تابستان آب شده كه براى كشتو زراعت،‏ نوشيدن و توليد برق استفاده ميشود.‏ علاوه بر اينها ذخاير بزرگ معدنىبخصوص آهن،‏ مس،‏ سرب وغيره سنگهاى قيمتى از قبيل ياقوت،‏ لاجورد،‏ زمرد وغيره در كوه هاى كشور موجود است.‏؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان نقشه افغانستان را ترسيم نموده كوه هاى مهم را روى آن نشان دهند.‏سوال ها:‏با استفاده از متن جاهاى خالى را با كلمات مناسب پر كنيد.‏‎1‎ سلسله جبال و ارتفاعات بلند ........................................ سرزمين افغانستان را دربرگرفته است.‏‎2‎ كوه ها و ارتفاعات كشور ما از شمال ................................ يعنى قراقرم و شمالشرقى پامير خورد شروع شده است.‏‎3‎ سلسله جبال افغانستان يگانه عامل طبيعى است كه وضع ........... بودن اين ساحه رابرهم زده است.‏‎4‎ كوه هاى افغانستان پوشيده از ........................... است.‏‎5‎ در بسيارى از ................ افغانستان ......................... دايمى وجود دارد.‏فعاليت خارج از صنف:‏آيا در محل زنده گى شما كوه ها وجود دارد؟ كدام كوه ها؟ كدام اقامتگاه هاىشهرى يا دهاتى در مجاورت آن كوه ها بوجود آمده اند نام ببريد و در ساعت آيندهبا همصنفان در ميان گذاريد.‏52G10 Fasli (3).indd 528/15/2011 4:02:05 PM

درس ) 15 (سلسله هندوكش53شكل (40) هندوكش شرقى ساحه پنجشير را نشان ميدهدسلسله كوه هندوكش در افغانستان چه اهميت دارد؟به نقشه كوه هاى افغانستان نگاه كنيد موقعيت هندوكش را نشان ميدهد.‏هندوكش از معروفترين و بزرگترين سلسله كوه هاى افغانستان است كه درامتدادسطح مرتفع پامير واقع شده از طرف شمال شرق به استقامت جنوب غرب الى كوهبابا امتداد يافته در نواحى مركزى افغانستان ساحه وسيعى را دربر ميگيرد.‏ در حصهمركزى عرض آن زياد شده در اين قسمت سلسله ها و شاخه هاى مختلف را بوجودآورده كه هر كدام آن به نامهاى محلى ياد ميشود.‏سلسله هندوكش افغانستان را به صفحات شمال و جنوب يعنى دو حوزه آبگير تقسيم مى كندبه اين ترتيب آبهاى حوزه كابل را از آبهاى آمو جدا ميسازد.‏بعضى از جغرافيا دان ها اين كوه را قفقاز هند نيز خوانده اند،‏ هندوكش نامى است كهدر زمان كوشانى ها به آن داده شده است.‏ موجوديت سلسله هندوكش سبب گرديدهكه جريان آب هاى جارى كشورما در جهات و استقامت هاى مختلف به حركتافتد.‏ در اين سلسله منابع سرشار طبيعى كشور نهفته است و ثروت مهم را از لحاظمعادن تشكيل ميدهد.‏ حوزه هاى آبگير آن نيز باعث شادابى و فعاليت هاى زراعتىميگردد.‏ساحه جنگلات،‏ چراگاه ها و پيداوار نباتى در هر يك از دره هاى هندوكش باعثG10 Fasli (3).indd 538/15/2011 4:02:06 PM

استقرار نفوس شده اما معضلات ترانسپورتى را نظر به خم و پيچى هاى درهها و سلسله جبال نيز بار آورده آنهم با مساعى دولت و نيروى بشرى از طريقحفر تونل سالنگ و ساختمان شاهراه بزرگ كابل مزارشريف تا اندازة حلشده است.‏اهميت و مزاياى هندوكش دربرابر اين مطلب خيلى ارزنده بوده ارزش حياتىرا براى سرزمين افغانستان ببار آورده است.‏براى اينكه هندوكش را خوبتر توضيح نموده باشيم آنرا بدو حصه تقسيمكرده اند:‏A هندوكش شرقىB هندوكش غربىA هندوكش شرقى:‏به نقشه كوه هاى افغانستان توجه كنيد محدودة هندوكش شرقى و غربى راروى آن نشان دهيد.‏هندوكش شرقى از درة زيباك الى كوتل خاواك امتداد يافته از جملهبزرگترين سلسله هاى كشورما بشمار ميرود.‏ حدود گسترش اين سلسله رادر شمال درياى كوكچه،‏ درجنوب درياى كابل تعيين ميكند.‏ طول آن‎360‎كيلومتر و عرض آن در حصة وسط بين شهر فيض آباد و شهر مهترلامساحه وسيعى را احتوا كرده است و آبهاى شمالى مانند كران و منجان،‏كوكچه و اشكمش و آبهاى جنوبى اليشنگ و الينگار،‏ درياى كنر و درياىپنجشير را تشكيل ميدهد.‏ كه اين سلسله بيش از 5000 متر ارتفاع دارد.‏ دربعضى نقاط كم ارتفاع آن كوتل هاى متعددى بوجود آمده ولايت ننگرهارو لغمان را به دره كران و منجان،‏ ورسج،‏ تالقان و بدخشان با راه پياده رووصل ميسازد.‏قلل شامخ اين سلسله از برف پوشيده بوده كه از سطح بحر در حدود 7000متر ارتفاع دارد.‏قله معروف و بلند آن تراجمير در چترال خارج از خاك افغانى قرار داردوارتفاع آن از سطح بحر به 7750 متر ميرسد.‏ قله نوشاخ در خاك افغانستانداراى 7485 متر ارتفاع از سطح بحر ميباشد.‏نشيب هاى شمال هندوكش شرقى عارى از جنگلات است اما در نشيبهاى جنوبى آن جنگلات فراوان از انواع گوناگون درختان بلند قامت بلوط،‏ارچه،‏ سرو،‏ جلغوزه،‏ بادام وحشى زيتون وغيره وجود دارد.‏ بلندتر از 400054G10 Fasli (3).indd 548/15/2011 4:02:06 PM

شكل (41)55متر ارتفاع با برفهاى دايمى و يخچالها پوشيده شده جريان آبهاى دايمى را در نشيبىهاى شمالى و جنوبى پديد مى آورد و مردمان مالدار تا ارتفاع 3600 متر مواشى خودرا براى تغذيه در ايام تابستان به چرانيدن مى برند.‏هندوكش شرقى مثل سلسله واخان و پامير با فعاليت هاى شديد تكتونيكى مواجهبوده از اين جهت در اوايل ترشيرى شكستگى هاى زيادى در آن بوجود آمد و انتىكلاين ها و سنكلاين ها را بوجود آورده كه باعث تشكيل دره هاى متعددى گرديدهاست.‏ صخره هاى گرانيت و متحوله در اين سلسله بوفرت وجود دارد كه نمايندهگى از ادوار پرمين،‏ پرى كامبرين و ساير ادوار پاليوزوييك ميكند.‏ فعاليت ائتكاليخچال در اين ساحه اثر برازنده واردكرده در درة كران و منجان ناحيه پايين افتادةانجمن،‏ پوشال و خاواك مورينهايى يخچالى به پيمانه زيادى ديده ميشود.‏دامنه هاى شمالى و جنوبى آن ميل زياد داشته از اينرو آب دريا ها يكه در دره هاىهردو قسمت جريان دارد از نشيبى زياد سرازير ميشود و نيروى عظيمى را براىاستحصال برق آبى دارد.‏B. هندوكش غربى:‏هندوكش غربى از كوتل خاواك شروع شده به استقامت غرب الى بند امير امتداديافته است و از ارتفاعات آن تدريجاً‏ كاسته ميشود.‏ طول اين سلسله جبال 240كيلومتر محاسبه شده دره تاله و برفك و اندراب از سمت شمال و دره پنجشير وغوربند از دامنه هاى جنوبى اين سلسله سرچشمه گرفته باعث شادابى و سرسبزىاين منطقه گرديده است.‏ همچنان از سمت شمال،‏ درياى اندراب،‏ منجان،‏ سيغان وG10 Fasli (3).indd 558/15/2011 4:02:08 PM

كهمرد باهم يكجا شده درياى پلخمرى را ميسازد و بالاخره درياى كندز را تشكيلداده به درياى آمو ميريزد.‏ارتفاع هندوكش غربى از 4500 متر تجاوز نميكند بلندترين قله آن بنام چتپال 5429متر ارتفاع دارد و كوتل هاى معروف آن عبارتند از:‏ كوتل خاواك 3600 متر،‏ كوتلكوشان 4370 متر ارتفاع،‏ كوتل چاردر 4236 متر ارتفاع،‏ كوتل دندان شكن 2700متر،‏ كوتل شبر 3200 متر.‏هندوكش غربى بنابر كمى ارتفاع نسبت به هندوكش شرقى صعب العبور نيست ازهمين جهت است كه شاهراه بزرگ صفحات شمال و جنوب كشور از قلب همينكوه گذشته تونل سالنگ و درة شكارى از همين ساحه مى گذرد.‏تنها درختان خنجك،‏ بادام وحشى،‏ شمشاد و ارچه به اندازه كم يافت ميشود.‏هندوكش غربى از لحاظ ساختمان جيولوجيكى ساحه فعال تكتونيكى بوده شكستگىهاى بزرگ جيولوجيكى در آن به ملاحظه ميرسد،‏ صخره هاى گرانيت و بقاياى رسوباتپاليوزوييك در اينجا بكثرت ديده مى شود.‏ منابع طبيعى از قبيل چونه،‏ زغال سنگ،‏ احجاركريمه در دره پنجشير،‏ جبل السراج و آشپشته نشان دهندة غناى طبيعى اين منطقه است.‏؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند هر گروپ روى مطالب زير باهم بحث كنند.‏ هندوكش شرقى،‏ هندوكش غربىسوال ها:‏‎1‎ سلسله هندوكش افغانستان را به چند حوزه آبگير تقسيم ميكند؟ نام ببريد.‏‎2‎ هندوكش شرقى از كدام ساحه شروع شده،‏ حدود گسترش آنرا واضح سازيد؟‎3‎ در كدام ساحه مورينهاى يخچالى در اثر فعاليت ائتكالى پديد آمده واضحسازيد.‏‎4‎ بلندترين قله هندكش شرقى را با ارتفاع آن نام ببريد.‏‎5‎ كدام شاهراه بزرگ از قلب هندوكش غربى مى گذرد نام ببريد.‏فعاليت خارج از صنف:‏تحقيق كنيد و در مورد اهميت حياتى هندوكش شرقى و هندوكش غربى معلوماتخود را روى ده سطر بنويسيد و در صنف با همصنفان درميان گذاريد.‏56G10 Fasli (3).indd 568/15/2011 4:02:08 PM

درس ) 16 (كوه باباشكل (42) به تصوير فوق نگاه كنيد با وضع طبيعى كوه بابا آشنا شويدكوه با با در امتداد غربى هندوكش از بلندترين و بزرگترين كوه هاى كشور محسوبميگردد كه در مركز افغانستان قرار داشته از شرق كوتل حاجيگك و منطقه غربىسياه گرد غوربند شروع شده در امتداد هندوكش غربى استقامت شرق و غرب راداراست.‏طول كوه بابا 200 كيلومتر و ارتفاع وسطى آن به 4000 متر ميرسد قله معروف آنبنام شاه فولادى 5140 متر از سطح بحر ارتفاع دارد كه هميشه پوشيده از برف بوده و57G10 Fasli (3).indd 578/15/2011 4:02:12 PM

شرايط خوبى را براى تربية مواشى مردمان آن منطقه در فصل تابستان فراهم ميكند.‏كوه بابا منبع مهم آبى را براى آبهاى درياى باميان تشكيل ميدهد.‏ در نشيبى هاىشمالى آن آب بند امير و بلخ آب و در نشيبى هاى جنوبى آن درياى هلمند و درغرب آن هريرود به جريان افتاده است و به همين ترتيب اين سلسله معروف حوزهبزرگ آبگير را در مناطق مركزى كشور بوجود آورده است.‏اقليم آن در تابستان گرم و در زمستان فوق العاده سرد و برفگير ميباشد.‏ بناءً‏ مشكلاتترانسپورتى را بار مى آورد درختان بلند قامت جنگلات،‏ در آن چندان نمى رويد.‏كوتل هاى معروف كوه بابا در ساحه شرق عبارت اند از:‏ كوتل عراق،‏ كوتل شاتو،‏كوتل گردن ديوار،‏ كوتل ملايعقوب،‏ كوتل حاجيگك،‏ كوتل اونى كه درياى كابلاز آن منبع مى گيرد . ارتفاع اين كوتل ها از 3000 تا 3700 متر ميرسد.‏سپين غر:‏اين سلسله كوه معروف در جنوب ولايت ننگرهار افغانستان واقع است از لحاظى بهاين نام شهرت دارد كه نقاط مرتفع آن هميشه از برف پوشيده و سفيد بنظر ميرسد ازاين جهت باشنده گان آن محل اين سلسله را سپين غر ‏(كوه سفيد)‏ ياد كرده اند.‏ قبلاً‏بنام سفيد كوه شرقى نيز ياد ميشد.‏ سپين غر از يكصد كيلومترى غرب پشاور شروعشده الى شمال خروار در لوگر امتداد مى يابد.‏قله بلند آن بنام سيكارام كه ارتفاع آن به 4755 متر ميرسد از ارتفاع آن كاسته شده بهكوه هاى جنوب ولايت لوگر توسعه مى يابد.‏ در نشيبى هاى شمال آن معاونين بسيارخورد درياى كابل جريان دارد كه بعضى از آنها بصورت موقت و موسمى داراىمقدار آب كم و برخى از آنها مجراى خشك و سيلابى دارد.‏سرخرود سرحد غربى سپين غر را از تور غر ‏(سياه كوه شرقى)‏ جدا ميسازد،‏ درياىكرم و معاونين آن در نشيبى هاى جنوبى وجنوب غربى سپين غر واقع شده،‏ حوزهپكتيا را از ننگرهار جدا ميسازد.‏ارزش اقتصادى اين سلسله بيشتر جلب نظر مى كند و از لحاظ ارزش اقتصادى بهترينساحه رشد جنگلات سوزنى برگ از قبيل ارچه،‏ بلوط،‏ نشتر،‏ جلغوزه،‏ بيجور و پاينراتشكيل ميدهد.‏58G10 Fasli (3).indd 588/15/2011 4:02:12 PM

شكل (43)وجود سلسله سپين غر به حيث يك ديوار مانع ورود هواى موسمى هند گرديده استاما در ناحيه تورخم در امتداد درياى كابل،‏ نفوذ هواى موسمى هند الى دره هاىاليشنگ و الينگار تاثيرات مستقيم خود را وارد مى نمايد.‏فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند هر گروپ با توجه به متن درس به اين سوالاتپاسخ دهند.‏‎1‎ موقعيت كوه بابا‎2‎ كوتل هاى معروف كوه بابا‎3‎ اهميت اقتصادى سپين غر را توضيح نمايند.‏59G10 Fasli (3).indd 598/15/2011 4:02:13 PM

؟د.‏ در مركزافغانستان‎2‎ طول كوه بابا:‏ج.‏ 500 كيلومترب.‏ 200 كيلومتر الف.‏ 100 كيلومتر د.‏ 700 كيلومتر‎3‎ ارتفاع كوتل حاجيگك:‏ج.‏ 3300 مترب.‏ 1800 متر الف.‏ 2500 متر د.‏ 3700 كيلومتر‎4‎ قله بلند سپين غرج.‏ سيكارامب.‏ تراجميرالف.‏ شاه فولادى د.‏ نوشاخفعاليت خارج از صنف:‏با استفاده از نقشه فزيكى افغانستان نام چند كوه،‏ نام چند قله،‏ نام چند كوتل،‏ نامچند دريا كه از كوه هاى مذكور سرچشمه مى گيرند.‏ مثل جدول زير ترتيب دادهو خانه پرى كنيد.‏نام چند كوه نام چند قله نام چند كوتل نام چند دريا60G10 Fasli (3).indd 608/15/2011 4:02:13 PM

درس ) 17 (كوه سليمانشكل (44) كوه سليمانآيا ميدانيد كه كوه سليمان در كدام قسمت كشور ما واقع است؟كوه سليمان در امتداد سرحدات شرقى افغانستان از شمال به جنوب بين چمكنىمركزى بلوچستان تا ساحات كويته امتداد يافته است و از جمله سلسله جبال بزرگافغانستان محسوب ميگردد طول آن معادل به 600 كيلومتر بوده و به دو حصه يعنىكوه سليمان شرقى و غربى جدا شده است.‏قسمت هاى شرقى آن در خاك وزيرستان واقع شده سلسله هاى كوهستانى آنجا راتشكيل ميدهد،‏ شاخه هاى دومى آن در پكتيا،‏ پكتيكا و بلوچستان گسترش يافته وحوزه سند را از ولايات جنوبى افغانستان جدا ميسازد،‏ اما مشخصات كلتورى بينباشنده گان اين منطقه يكسان بوده داراى فرهنگ و كلتور مشترك ميباشند و خطسرحدى كه از اين سلسله جبال گذشته است.‏ قبايل واحد را از هم جدا مى سازد.‏اين سلسله داراى خصوصيات طبيعى بخصوص بوده ورود هواى،‏ مرطوب حوزهسند باعث بارنده گى هاى موسمى اين ساحه شده جنگلات و ساحات در نشيبىهاى آن به ملاحظه ميرسد كه از لحاظ ارزش اقتصادى در سطح ملى و محلى كشورما داراى اهميت ميباشد،‏ وسعت اين جنگلات در داخل خاك افغانستان به يكهزار الى يك هزار و پنجصد كيلومتر مربع ميرسد.‏قله بلند آن بنام تخت سليمان ياد شده ارتفاع آن به 3200 متر از سطح بحر ميرسد.‏61G10 Fasli (3).indd 618/15/2011 4:02:14 PM

تيربند تركستان:‏تيربند تركستان در شمال غرب افغانستان نقاط مرتفع و كوهستانى را تشكيل ميدهداين سلسله كوه از شمال غرب كوه حصار و ناحيه غرب بلخ آب شروع شده از شرقبه طرف غرب امتداد يافته است و تا بالا مرغاب ميرسد.‏ طول اين كوه به 300 كيلومتربالغ ميگردد.‏ ارتفاع اوسط آن به شمال غرب كوه حصار در علاقه شال كاشان مربوطولايت جوزجان واقع است كه به 4207 متر ميرسد.‏ بلندترين قله آن 3895 متر ارتفاعدارد.‏ قله ديگر آن موسوم به قره جنگل 2985 متر از سطح بحر بلند ميباشد.‏اين كوه بين دو ولايت غربى كشور يعنى فارياب و بادغيس موقعيت دارد از ناحيهجنوبى آن معاونين رود مرغاب سرچشمه ميگيرد و از نشيب شمالى آن رود قيصار ومعاونين آن منبع گرفته است.‏اين كوه داراى پسته زياد است ولى نوع درختانيكه در سلسله كوه هاى شرقى و غربىكشور وجود دارد مانند سرو،‏ صنوبر،‏ ارچه،‏ زيتون،‏ بلوط وغيره از آن اثرى در اينجاديده نميشود.‏در ايام بهار و تابستان حصص شمال و جنوبى اين كوه سرسبز بوده و چراگاه هاىخوبى را بوجود مى آورد،‏ در سه ماه بهار اراضى نسبتاً‏ ملايم از گياه ها و علف هاىپر از گل پوشانيده و فضاى معطرى را بوجود مى آورد.‏اين سلسله جبال به حيث ديوار بزرگ در مسير بادهاى صحرايى تركستان روسى واقع بودهاوصاف نيمه صحرايى در نشيبى هاى شمال و شمال غربى آن به وضاحت ديده ميشود.‏؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند هر يك نقشه سفيد افغانستان را ترسيم نمودهروى آن موقعيت كوه هاى سليمان و تيربندتركستان را مشخص كنند.‏سوال ها:‏‎1‎ سلسله كوه هاى افغانستان در مجموع مربوط به كدام دورة جيولوجيكى است؟‎2‎ قله بلند سلسله كوه سليمان را با ارتفاع آن واضح سازيد؟‎3‎ شاخه هاى ديگريكه به ادامه سلسله كوه سليمان كوه هاى محلى و منطقوى كشورما را تشكيل ميدهد كدام ها اند نام ببريد.‏‎4‎ تيربند تركستان در كجا موقعيت دارد؟فعاليت خارج از صنف:‏اوصاف برازنده سلسله كوه سليمان و تيربند تركستان را با ارزش هاى اقتصادى آندر چند سطر بنويسيد.‏62G10 Fasli (3).indd 628/15/2011 4:02:15 PM

درس ) 18 (ب - نقاط هموار دشت ها و ريگستان ها:‏63شكل (45) سرزمين هاى هموار با سيستم كاريز در افغانستانآيا توجه كرده ايد كه دشت ها و ريگستانها در كدام ساحات كشور موقعيت دارد؟اگر عوارض طبيعى و توپوگرافى افغانستان را از لحاظ اراضى از نظر بگذرانيمسرزمين افغانستان به سه بخش تقسيم گرديده است:‏‎1‎ سلسله جبال‎2‎ نقاط كم ارتفاع‎3‎ نقاط همواردر اين بحث نقاط هموار و دشت هاى افغانستان را مورد مطالعه قرار ميدهيم.‏در نقاطيكه سلسله جبال و جود نداشته باشد،‏ آبيارى و منابع آبى به نظر نرسد وبارنده گى به حد اقل برسد ساحه دشت و صحرا را بوجود مى آورد.‏ در شمال افغانستان دشت شيرماهى و دشت هاى ريگستانى بين بلخ و درياى آمو ازغرب به شرق توسعه يافته خصوصيات اقليم نيمه صحرايى را به آن مى بخشد زيرادر ايام بهار از باران هاى منطقوى برخوردار بوده و در تابستان داراى هواى خشكميباشد.‏ اين ساحه ريگستان از شيرخان بندر الى خماب امتداد مى يابد.‏ در حوزه هلمند اراضى هموار شامل اطراف جهيل گود زره،‏ دشت جهندم،‏ريگستان صديقى،‏ دشت اميران تمام اراضى چخانسور كه ساحه وسيع ريگستانىرا دربرمى گيرد و اوصاف صحرايى را بار آورده است.‏ شواهد و رسوب گذارىكواترنرى در اينجا به نظر ميرسد.‏G10 Fasli (3).indd 638/15/2011 4:02:16 PM

در ننگرهار اين اراضى ساحه وسيع را دربر مى گيرد.‏ در شرق،‏ اراضى ريگستانىمنطقه ثمرخيل و غازى آباد و در لغمان دشت گمبيرى و دشت سرخكان قابل توجهاست.‏اين ساحه داراى مشخصات تحت استوايى بوده و ارتفاع آن از 500 متر كمتر ميباشد.‏از لحاظ اوصاف اقليمى محيط هاى مختلف را در افغانستان تشكيل داده اند،‏ همچناندر لوگر دشت سقاوه و در كاپيسا ريگ روان نيز قابل ياد آورى است.‏اين دشت ها خيلى وسيع بوده تپه هاى ريگى در اينجا به ملاحظه ميرسد و از لحاظترانسپورتيشن مشكلات زيادى را به بار مى آورد.‏؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند هر گروپ روى مطلب عمدة درس بحث كنندو نتيجه را نماينده شان پيش روى صنف ارايه دارد.‏سوال ها:‏‎1‎ سرزمين افغانستان از لحاظ عوارض طبيعى و توپوگرافى به چند بخش تقسيمشده است؟‎2‎ در شمال افغانستان كدام دشت ها موقعيت دارد نام ببريد؟‎3‎ اوصاف اقليمى دشت هاى حوزه هلمند را بيان كنيد.‏‎4‎ دشت هاى حوزه ننگرهار را نام بگيريد.‏‎5‎ ريگستانهاى ساحات جنوب غربى افغانستان را معرفى كنيد.‏فعاليت خارج از صنف:‏تحقيق كنيد و دانستنى هاى خود را در رابطه به اينكه دشت ها و ريگستانها روىكدام عامل پديد مى آيد در 5 سطر بنويسيد.‏64G10 Fasli (3).indd 648/15/2011 4:02:17 PM

درس ) 19 (حيواناتشكل (46) سرزمين علفزارآيا ميتوانيد چند نمونه از حيوانات افغانستان را نام ببريد؟به تصوير حيوانات افغانستان نگاه كنيد انواع مختلف حيوانات را نظر به توافق شانبه محيط مربوط نشان ميدهد.‏در افغانستان انواع حيوانات شبيه حيوانات مديترانه يى و تحت استوايى موجود استاز اين لحاظ كشور ما ساحة اتصال قلمرو حيوانى را بين منطقه تحت قطبى و تحتاستوايى تشكيل ميدهد.‏ كه در اقتصاد كشور وجلب توريزم رول مهم دارد.‏اين كشور پناه گاه مناسبى را براى حيوانات كمياب مانند آهوى مارخور،‏ آهوىماركوپولو،‏ آهوى ختن،‏ پلنگ برفى ، كلنگ سفيد و انواع پستانداران و سم دارانديگر مهيا ميسازد.‏چنانچه قبلاً‏ خرس در جنگلات نورستان مى زيست،‏ در كرانه يى درياى آمو ببر نيززنده گى ميكرد،‏ پلنگ در نقاط بلند و دوردست هندوكش موجود بوده و گرگدر كوهستانها زنده گى مى نمايد و در موقع خشكسالى اغلباً‏ به همواريها پايين مىآيند.‏روباه سرخ كه ارزش خاص طبى دارد در كوهستانهاى مركزى دستياب گرديدهاست،‏ گوسفند وحشى،‏ بزكوهى در دره هاى واخان و ساحات دور و نزديك و بزكوهى در مناطق كوهستانى و دشت هاى ستپ شمالى افغانستان نيز موجود اند.‏65G10 Fasli (3).indd 658/15/2011 4:02:18 PM

شكل47)سلسله كوه هندوكش سرحد انفصال بين ساحه حيوانات تحت قطبى و تحت استوايىبشمار ميرود،‏ از همين لحاظ در جنوب شرق هندوكش شادى از جمله حيواناتتحت استوايى بيشتر ديده مى شود.‏در خاك هاى لوس ستپ شمال خار پشت زيست مينمايد كه در مسايل جلدى از آناستفاده به عمل مى آيد و شغال در هرجا به تعداد زيادى وجود دارد.‏بيش از 441 نوع طيور كه تعداد زياد شان پرنده گان آبى و مهاجر اند در اين كشوروجود دارد كه براى تغذيه و چوچه دهى خود از هامون هلمند،‏ هامون پوزك،‏ آبايستاده غزنى،‏ دشت ناور و بعضى ساحات ديگر استفاده مينمايند.‏ چنانچه قرار راپورداده شده در آب ايستاده غزنى بيشتر از هفتاد و پنج نوع طيور وجود دارد كه دراوايل بهار و تابستان در آنجا زنده گى كرده و بعداً‏ در فصل زمستان به استقامتحوزه سند مهاجرت مى كنند.‏تاثير اقليم بالاى طيور با مقايسه حيوانات و نباتات كمتر محسوس است،‏ زيرا وسعتاراضى كشور كه از چند درجه عرض البلد تجاوز نميكند پرنده گان ميتوانند نظربه مساعدت اراضى و محيطى در آن جا خوبتر زيست كنند بناءً‏ آشيانه خود را تغييرمى دهند.‏پرنده گانيكه در ارتفاعات بلند آشيانه دارند از پرنده گان هامون،‏ جهيل ها و آبهاى ايستاده غزنى متمايز اند.‏ مثلاً‏ كرگس،‏ شاهين،‏ كلمرغ و بوم در نقاط مرتفعامرار حيات دارند و گوشت خوار اند.‏ اما در باطلاق ها و هامون ها پرنده گانى جلبتوجه مى كنند كه در مواقع مختلف سال از يك جاى بجاى ديگر محل اقامت شانتغيير ميكند.‏در اينجا حيوانات افغانستان را نظر به توافق شان با مناطق اقليمى بطور مختصر موردمطالعه قرار ميدهيم.‏منطقه مونسون پكتيا ونورستان:‏اين ناحيه داراى حيواناتچون ميمون،‏ شادى،‏گرگ،‏ موش خرما،‏ شبپرك چرمى،‏ زاغ،‏ دراج،‏كبك كوهى،‏ موش پوز دارو غيره.‏66G10 Fasli (3).indd 668/15/2011 4:02:19 PM

منطقه ستپ:‏ حيوانات اين منطقه مثل خارپشت،‏ موش،‏ لاشخوران مخصوصاً‏غال،‏ انواع حشرات،‏ زاغ،‏ خرگوش،‏ روباه و چلپاسه نيز در اين منطقه بكثرت يافتميشود.‏منطقه الپاين:‏ در اين منطقه عموماً‏ حيوانات پستاندار مثل بز كوهى در پامير،‏بدخشان و نيز در نورستان بيشتر است،‏ مارخورها،‏ گوسفند كوهى در واخان و سطوحمرتفع مركزى در بدخشان همچنان پرنده گانى مثل زاغ سياه كوهستانى،‏ زاغ،‏ مرغكوهى در حوزه گل كوه،‏ كبك زرى،‏ كبك كوهى،‏ قطن،‏ بودنه و غيره به مشاهدهميرسد.‏منطقه صحرايى:‏ انواع مختلف حيواناتيكه در ساحات گرم سير ريگستان صديقى،‏نواحى مختلف فراه و سيستان افغانى دشت آربو و مارگو به ملاحظه ميرسد.‏ مثل انواعمختلف موشها،‏ روباه،‏ كفتار،‏ شغال،‏ حشرات وانواع خزنده گان.‏حيوانات وحشى را كه بنابر اوصاف اقليمى در ساحات مختلف كشور ما حيات بسرميبرند مورد بحث قرار داديم اما تعداد حيوانات اهلى نيز در منطقه ستپ پرورشيافته و همواره مورد استفاده قرار مى گيرند كه بزرگترين منبع عايداتى را از ناحيهگوشت،‏ شير،‏ پشم و غيره تشكيل ميدهد.‏شكل (48)67G10 Fasli (3).indd 678/15/2011 4:02:19 PM

فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند هر يك با استفاده از متن به اين سوال ها جوابدهند.‏‎1‎ حيوانات با مناطق اقليمى چه ارتباط دارد.‏‎2‎ از حيوانات مهم مناطق اقليمى افغانستان نام بگيريد.‏؟سوال ها:‏صحيح ترين جواب را انتخاب كنيد.‏‎1‎ در افغانستان حيوانات شبيه حيوانات محيط مديترانه اى و تحت استوايى موجوداست.‏‎2‎ خرس در جنگلات پكتيا زيست دارد.‏‎3‎ خرس وحشى در صفحات شمال افغانستان زنده گى دارد.‏سوالات زير را شرح دهيد:‏‎1‎ در افغانستان كدام كوه ساحه انفصال حيوانات ساحه قطبى و تحت استوايىاست.‏‎2‎ در كشور ما چند نوع طيور وجود دارد نام ببريد.‏‎3‎ پرنده گانيكه در ارتفاعات بلند آشيانه دارند كدام ها اند.؟‎4‎ حيوانات صحرايى كدام ها اند صرف نام بگيريد.‏فعاليت خارج از صنف:‏با مراجعه به كتابخانه و منابع ديگر در رابطه به حيوانات افغانستان معلومات جمعآورى كرده و در جدول زير نام هاى حيوانات،‏ محل اقامت و ارزش اقتصادى آنهارا در جاهاى مخصوص پر كنيد.‏نام حيوان محل اقامت ارزش اقتصادى68G10 Fasli (3).indd 688/15/2011 4:02:19 PM

درس 20جنگلاتاز جنگلات افغانستان چه استفاده اقتصادىصورت مى گيرد.؟جنگلات از مهمترين منابع طبيعى افغانستان بوده ونقش موثرى را در رفع احتياجات و بنيه اقتصادىجامعه و كشور دارد.‏جنگلات افغانستان در قدم اول در تقويه بنيه اقتصادىمردم كشور از طريق بدست آوردن اسعار خارجى،‏توسعه صنايع مربوط به آن و تهيه كار براى مردماهميت خاص دارد.‏ به درجة دوم از نگاه محيط زيستدر اصلاح وضع اقليم،‏ سرسبزى كشور،‏ جلوگيرىاز تخريب خاك ذريعة باد و باران،‏ تكثر حيواناتوحشى،‏ فراهم آورى علوفه و خلاصه در نگهدارىرطوبت و آبريزه ها خيلى اهميت دارد،‏ وجود درختانسبب ميشود تا از وقوع سيلاب ها،‏ فرسايش خاك وانقراض تنوع حياتى جلوگيرى نمايد و منبع زيبايىطبيعت اند.‏جنگلات فوايد اقتصادى نيز دارند مثلاً‏ فروش چوب براى ساختمان ها،‏ تسخين،‏ زغالو ميوه هاى مغز دار كه اثرات قابل ملاحظه را در تقويه انكشاف اقتصاد ملى حايزميباشد.‏شواهد نشان ميدهد كه مناطق كوهستانى قسمت جنوب كشور از جنگلات انبوهسوزنى برگ و پهن برگ پوشانيده ميباشد،‏ كوه هاى جنوب شرقى كشور مثل سليمانو سپين غر و قسمت چترال و هندوكش و پامير بشمول نورستان از ارتفاعات بلند تادامنه هاى آن از جنگلات صنعتى و پرارزش سوزنى برگ بلوط مستور است و هم تپههاى مناطق شمال غرب كشور از جنگلات پسته وساير انواع درختان پوشيده ميباشد.‏در افغانستان حفظ و كنترول جنگلات توسط دولت و بشكل عنعنوى توسط مردمآن محل صورت مى گيرد.‏ يكى از تخريبات عمدة محيط زيست در كشور ما از بينرفتن جنگلات در زمان جنگ و بعد از آن بوده كه ضايعه بزرگ منابع طبيعى شمردهمى شود.‏به اساس تخمين سازمان خوراكه و زراعت جهان (WFO) ادارة انكشافى ملل متحد درشكل(49)69G10 Fasli (3).indd 698/15/2011 4:02:21 PM

شكل 50سال 1980 جنگلات افغانستان در حدود 2,2 ميليون هكتار زمين را احتوا مى كرد.‏ و درسال 1991 م فيصدى جنگلات در كشور به 1,9 ميليون هكتار تقليل يافته است.‏آخرين احصاييه نشان ميدهد كه جنگلات تنها 2 فيصد تمام اراضى افغانستان را تشكيلميدهد.‏ در سال هاى جنگ نسبت كمبود مواد سوخت استفاده از جنگلات براى تسخينو ديگر مقاصد ازدياد يافته و بهره بردارى از جنگلات سير صعودى خود را مى پيمايد.‏ساحات بيشتر جنگلات نسبت تأمين امنيت و خالى ساختن ساحه مخصوصاً‏ درختان كهنزديك سركها و منازل مسكونى بودند از بين برده شدند.‏به طور مثال جنگلات منده اير در ولايت پكتيا كه قواى روس بخاطر باز ساختن ساحهديد آنرا آتش زدند و آتش سوزى جنگلات ولايت كنر نسبت نزاع و بى تفاوتىاستفاده كننده گان صورت گرفت.‏ در صورت عدم توجه و اتخاذ تدابير ممكن در حالحاضر نيز تخريب جنگلات به اندازه وخيم است كه امكانات نابودى درختان كهن و نونهال ها به كلى احساس مى گردد.‏جنگلات باقيمانده افغانستان ميتواند خدمات شايان اقتصادى و محيطى را در كشور انجامدهد.‏ بصورت عموم جنگلات افغانستان به سه دسته تقسيم شده اند:‏‎1‎ جنگلات صنعتى‎2‎ جنگلات پسته‎3‎ جنگلات بته يى‎1‎ جنگلات صنعتى:‏جنگلات صنعتى سوزنى برگ كه برگهاى آن هميشه سبز است بين ارتفاعات 2000و 3000 متر رشد و نمو مى كند در صفحات جنوبى و شرقى كشور وجود دارد كه70G10 Fasli (3).indd 708/15/2011 4:02:22 PM

يك ساحه معادل به يك مليون هكتار را اشغال نموده است و در نواحى مركزى پكتيا،‏‏$دران،‏ منگل،‏ جاجى اين نوع جنگلات در ولايات كنر و لغمان نيز مشاهده ميشودو به منظور محروقات و اعمار منازل بشكل عنعنوى مورد استفاده قرار مى گيرد.‏ درجنگلات كنرها و لغمان انواع اشجار مثل نشتر،‏ ارچه،‏ جلغوزه،‏ زيتون وغيره بملاحظهميرسد.‏ وجود جنگلات از ائتكالات خاك در منطقه جلوگيرى ميكند،‏ اقليم را گوارا ومرطوب مى سازد و براى مردمان آن محل منبع عايداتى خوبى محسوب مى گردد.‏در افغانستان ميلون ها درخت زيتون به قسم وحشى وجود دارد.‏ اين اشجار در ولايتننگرهار و پكتيا ساحه 16000 هكتار زمين را احتوا كرده است.‏ ميوه زيتون اصلاحشده داراى 14 الى 22 فيصد روغن بوده و از هر تن زيتون 160 الى 220 كيلوگرامروغن بدست آمده ميتواند.‏‎2‎ جنگلات پسته:‏جنگلات پسته در صفحات شمال غربى كشور در ولايات بادغيس و سمنگان واقعبوده و تخميناً‏ ساحة 3 هزار هكتار زمين را احتوا مى كند،‏ جنگلات پسته و محصولاتآن در تقويه بنيه اقتصادى كشور رول ارزنده دارد.‏ توليدات آن همه ساله به 2 الى 3هزار تن ميرسد و يك مقدار آن علاوه از استفادة داخلى به خارج كشور نيز صادرميشود.‏مردمان محلى كه در مجاورت جنگلات زنده گى دارند با جمع آورى محصولاتپسته و فروش آن در بازار ها و سايل معيشيت خود را فراهم مى نمايند.‏ حفظ و مراقبتجنگلات توسط دولت صورت مى گيرد.‏‎3‎ جنگلات پراگنده و بته يى:‏اين جنگلات به صورت پراگنده در صفحات شمالى،‏ مركزى و جنوب غربى كشورموقعيت دارد.‏ موجوديت آن ضرورى و حايز اهميت بوده و از تخريب خاك درمقابل باد و باران جلوگيرى مى نمايد.‏مثال عمده اين جنگلات را سكساول،‏ چرگس،‏ پسته پدل،‏ بادام كوهى،‏ ارچه وغيرهتشكيل ميدهد.‏اين نوع جنگلات زيادتر در جنوب شرق و شمال غرب كشور به ملاحظه ميرسد.‏در ارتفاعات 2000 و 3000 متر انواع مختلف جنگلات به نظر ميرسد و انواع صنوبروجود دارد.‏ همچنان درخت چهارمغز،‏ شفتالوى خودرو،‏ بادام،‏ زرشك،‏ انگورخودرو،‏ شنگ،‏ زيتون،‏ اكاسيا و عناب در جنگلات كوهى يافت ميشود.‏ در جنگلاتشرقى انواع درختان سرو،‏ صنوبر و سدر بملاحظه ميرسد.‏ در نورستان علاوه بر صنوبر،‏71G10 Fasli (3).indd 718/15/2011 4:02:22 PM

و جلغوزه،‏ انار خودرو،‏ بلوط،‏ ريمه و چهارمغز خودرو موجود است.‏ جنگلات غربىعلاوه از اشجار پسته،‏ خنجك،‏ ارچه و شير خشت در ولايت بادغيس وهرات مىرويند.‏در قسمت هاى ادرسكن و نقاط غورات بته كتيرا و بادام تلخ نيز موجود است.‏جنگلات شمال كشور از درختان پسته پوشيده است.‏ در نهرين و اندراب و خنجاندرختان پسته و در كوه هاى دوشى درختان بلوط پست قامت به تعداد زياد موجوداست.‏؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند،‏ هر گروپ درباره فوايد و اهميت جنگلاتافغانستان توضيح دهند.‏سوال ها:‏‎1‎ كدام ساحات در افغانستان داراى جنگلات صنعتى و پر ارزش است؟ توضيحدهيد.‏‎2‎ حفظ و نگهدارى جنگلات توسط كدام ارگان كنترول ميشود.‏‎3‎ وجود جنگلات چه فايدة اقتصادى دارد بيان كنيد.‏با استفاده از متن جاهاى خالى را با كلمات مناسب پر كنيد.‏‎1‎ ساحات بيشتر جنگلات كشور ما نسبت ................ از بين رفته است.‏‎2‎ جنگلات صنعتى سوزنى برگ بين ارتفاعات ........... و .......... متر رشد و نمومى كند.‏‎3‎ جنگلات بته يى و پراگنده در صفحات .............، واقع اند.‏فعاليت خارج از صنف:‏ چگونه از جنگلات بايد حفاظت كرد؟ دانستنى هاى خود را در پنج سطر بنويسيدو روز بعد در مقابل صنف به همصنفان خود ارايه بداريد.‏72G10 Fasli (3).indd 728/15/2011 4:02:23 PM

درس ) 21 (فرش نباتىشكل (51) فرش نباتى كه بنابر عمل فرسايش آسيب پذير ميباشدآيا ميتوانيد از چهار نبات طبيعى نام بگيريد كه توسط مردم استعمال بيشتر دارد؟خصوصيات طبيعى،‏ موجوديت آب و ساختمان توپوگرافى،‏ موثر ترين عامل رشد ونموى نباتات دريك منطقه محسوب ميگردد.‏افغانستان كشور كوهستانى است،‏ در آن انواع نباتات را نظر به درجة حرارت،‏ رطوبت،‏بارنده گى وساختمان اراضى ميتوان مشاهده كرد.‏ چنانچه قسمت هاى شمالى كشور ماتنوع خوب نباتى را براى كشور ما تشكيل ميدهد.‏ علاوتاً‏ در افغانستان نباتات ديگرىنيز موجود است.‏زيره از جملة نباتات وحشى است كه به خارج از كشور صادر ميگردد دره هاىبدخشان عاليترين زيره جهان را توليد ميكند و تخم اين نبات هزار ها سال قبل از طريقراه ابريشم به ممالك شرقى وغربى صادر ميگرديد.‏فرش نباتى را در تصنيف ذيل ميتوان مطالعه كرد:‏‎1‎ نباتات منطقة مونسون:‏اشجار و نباتاتيكه در اين منطقه يافت ميشود مثل زيتون،‏ سرو،‏ پاندروسا ‏(از جمله نباتاتسوزنى برگ ميباشد)‏ ناجو،‏ چهارمغز،‏ پنبه،‏ پسته،‏ توت،‏ پنجه چنار،‏ گل بيد،‏ سنجد،‏درخت عكاسى مرچ سياه وغيره،‏ اشجار و نباتاتيكه از ارتفاع 1000 تا 2000 متر يافت73G10 Fasli (3).indd 738/15/2011 4:02:24 PM

ميشود مثل فر،‏ بلوط،‏ ارچه،‏ نشتر،‏ جلغوزه،‏ و سرو،‏ ناجو و پاين،‏ در ارتفاعات‎2000‎ تا2500 متر،‏ مى رويد.‏ بالاتر از 3000 متر ساحه رشد و نموى جنگلات در سپين غر ازبين ميرود.‏‎2‎ نباتات منطقة مديترانه يى حوزه مركزى ننگرهار:‏نباتاتيكه در اقليم مديترانه يى يافت ميشود مثل نيشكر،‏ برنج،‏ نباتات فاميل ستروس،‏نارنج،‏ مالته،‏ سنتره عموماً‏ در ارتفاعات 500 تا 550 متر شامل حوزه ننگرهار ميگردد.‏نباتات مثل گل بيد،‏ گز،‏ زيتون،‏ مرچ سياه،‏ توت،‏ كج نهال،‏ درخت اكاسى و ناجونيز از جمله نباتات معروف اين منقطه ميباشد.‏ اما در ارتفاعات بيشتر بنابر تاثير هواىموسمى نباتات سوزنى برگ در دامنه هاى سپين غر به كثرت مى رويد.‏‎3‎ نباتات منطقه ستپ:‏در اين منطقه نباتات بشكل علفى بوده كه زيادتر بقسم حبوبات زرع ميشود ولى درهمواريها و نشيبى هاى دامان كوه ها علاوه بر نباتات علفى اشجار و بته هاى خشبى‏(نباتات ساقة چوبى)‏ و نيمه خشبى وجود دارد.‏در كرانه هاى درياى آمو از لحاظ خصوصيات اقليمى اوصاف جداگانه دارد زيرا دراين ناحيه نسبت موجوديت درياى آمو رطوبت نسبتى اضافه تر بوده و شرايط خوبى رابراى نموى نباتات مساعد ساخته است.‏خاكهاى رسوبى اين ناحيه زمينه را براى نباتات نوع بيد،‏ چنار،‏ شيرين بويه،‏ گز وساكسول مساعد ميسازد.‏زيتون وحشى در منطقه صحرايى و ستپ مى رويد.‏‎4‎ نباتات منطقه شيبه خشك و نميه صحرايى:‏در نقاط هموار جنوب غرب كشور نباتات صحرايى مثل بته هاى ارته ميزيا كه عوامآنرا بنام ترخ ياد ميكنند ديده ميشود،‏ شترخار جاروب بته هاى پست قامت و انواع بتههاى خار دار فرش نباتى اين نواحى را تشكيل ميدهد.‏ در بعضى قسمت ها جاييكه آبميسر است مثل فراه،‏ زرنج و بست اشجار ازقبيل بيد،‏ چنار و گز به نظر ميرسد.‏74G10 Fasli (3).indd 748/15/2011 4:02:24 PM

شكل (52)‎5‎ نباتات مناطق با ارتفاع متوسط:‏در ساحه بين ارتفاع ‎900‎‎1800‎ متر و بعضى نقاط الى ارتفاع 2000 متر نباتاتيكه ذيلاً‏ ازآن نام مى بريم يافت ميشود.‏ مثل كاسنى،‏ رواش،‏ زنبق،‏ لاله،‏ پسته و بادام در مجاورتاستالف و نشيبى هاى شرقى كوه پغمان و خواجه سياران بته هاى ارغوان نيز مى رويد.‏‎6‎ نباتات الپاين تندرا:‏نواحى بيشتر نشيبى هاى كوهستانى بدخشان،‏ واخان و راغ مانند سلسله هاى مركزىهماليا مقدار بارنده گى كمتر دارد.‏ زيرا كتله هاى هواى مرطوب مونسون درين نقاطتاثير نداشته بنابر آن اين نواحى پوشيده از نباتات گل سنگ بوده و اشجار و بته هاىبلند قامت در آن ديده نميشود و نسبت عدم انكشاف خاك،‏ سردى هوا،‏ سرعت وزشبادهاى كوهستانى در نواحى راغ،‏ شيوا ، فيض آباد و نقاط مرتفع حوزة كوكچه منطقهالپاين تندرا را بار مى آورد.‏‎7‎ نباتات نقاط مرتفع و كوهستانى:‏نقاط مرتفع كه از 3800 الى 4000 متر ارتفاع دارد بنابر موجوديت برف و يخ بندىساحه رشد و نموى نباتات را محدود ساخته و به جز از گل سنگ ‏(لايكن)‏ ديگر نوعنباتات در آن نمى رويد.‏75G10 Fasli (3).indd 758/15/2011 4:02:26 PM

؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند و هر گروپ بطور مقايسوى در مورد اقليمافغانستان با هم بحث كنند و نتيجه را پيش روى صنف ارايه دارند.‏سوال ها:‏با استفاده از متن جاهاى خالى را با كلمات مناسب پر كنيد.‏‎1‎ افغانستان كشور ..................... است.‏‎2‎ در افغانستان انواع نباتات را نظر به .................................................. ميتوانمشاهده كرد.‏3- در مقابل جمله هاى صحيح حرف ‏(ص)‏ در مقابل جمله هاى غلط حرف ‏(غ)‏بگذاريد.‏ارتفاع 1000 تا 2000 متر نباتات مثل فر،‏ بلوط،‏ ارچه،‏ سرو و ناجو ميرويد(‏ (در نشيبى هاى شمال هندوكش مخصوصاً‏ در ناحيه سالنگ اشجار سوزنى برگ بهملاحظه ميرسد.(‏ (نباتات فاميل ستروس ‏(نارنج،‏ مالته،‏ سنتره)‏ اوصاف اقليم صحرايى را دارد.‏ ) (نباتاتيكه با شرايط ستپ شمالى توافق دارد عبارت اند از چنار،‏ سنجد،‏ گز،‏ انواعبته ها.‏فعاليت خارج از صنف:‏با مراجعه به كتابخانه و ديگر منابع به ارتباط فرش نباتى و نباتات طبيعى افغانستانكه چه استفاده ها صورت ميگيرد.‏ دانستنى هاى خود را در چند سطر بنويسيد و درساعت آينده با هم صنفان ارايه كنيد.‏76G10 Fasli (3).indd 768/15/2011 4:02:26 PM

درس ) 22 (گردش آب در طبعيت ‏(سايكل آب)‏تبخيرشكل (53)77آبهاى روانمحل هايدروسايكلعمل تبخيرآب بحربه شكل بالا دقت كنيد در اين تصوير آب را در حالت هاى مختلف مى بينيد،‏آبهاى موجوده در كرة زمين همواره در حال تغيير اند كه در آن مراحل گوناگون وپيچيدة را طى مى كند تا آنكه به حالت اول بر ميگردد به اين سايكل آب دوران ياسايكل آبى گفته ميشود.‏آب در طبعيت به سه شكل مختلف در حال تغيير است:‏‎1‎ حالت گاز:‏ آب در اثر حرارت به بخار مبدل ميشود وقتيكه شكل بخار را بخودگرفت حالت گاز را اختيار ميكند.‏‎2‎ حالت جامد:‏ آب در اثر سردى تحت صفر به جامد مبدل ميشود و اين حالتهنگامى شكل جامد را مى گيرد كه بصورت يخ،‏ برف و ژاله ظاهر شود.‏‎3‎ حالت مايع:‏ آب در حالت مايع وقتى ظاهر ميشود كه درجه حرارت هوا فوق صفر باشد.‏گردش يا سايكل آب در چهار بخش اصلى كرة زمين يعنى هوا يا Atmosphereزمين يا Lithosphere آب يا Hydrosphere وبايوسفير Biosphere يا كرهحياتى صورت مى گيرد.‏سايكل يا دوران آب از تبخير آب بحر شروع ميشود،‏ آب از ابحار و منابع آبى تبخيرشده در فضا صعود ميكند و بواسطه باد در فضا حركت مى نمايد،‏ در اثر حركت كتلههوا،‏ بخار آب تحت شرايط ميتورولوجى تراكم كرده ابرها را تشكيل ميدهد،‏ در اثرعمليه اشباع دوباره تكاثف كرده به باران مبدل ميگردد.‏ آب باران كه بزمين فرو مىآيد به چندين شكل به جريان مى افتد،‏ يك حصة آن در روى خاك دفعتاً‏ جذبميشود،‏ فيصدى ديگرى آن دفعتاَ‏ در اثر تابش آفتاب از سطح خاك بشكل تبخير وG10 Fasli (3).indd 778/15/2011 4:02:28 PM

‏(ترانسپايريشن)‏ از سطح نبات مجدداً‏ به فضا صعود مى كند.‏ يك حصة آب باران درسطح زمين به جريان افتيده بشكل دريا و يا نهر بحركت مى افتد و قسماً‏ در خاكجذب ميشود تا آنكه آب هاى زير زمينى را تشكيل ميدهد.‏آبهاى روى زمين و آب هاى زير زمينى هردو در اثر قوه جاذبه به استقامت نقاط پايينحركت كرده تا انكه به بحر مى ريزد،‏ اين عمليه به اصطلاح هايدروسايكل ياد ميشود.‏يك حصه آب قبل از آنكه يك مقدار آن به دريا برسد در طبقات خاك جذبميشود و آبهاى زير زمينى را تشكيل ميدهد در بعضى مواقع آبهاى زير زمينى منبعآبهاى جارى و درياها را بار مى آورد.‏سايكل هايدرولوجى يك نماى خوب هايدرولوجى بين بارنده گى در روى زمين وبازگشت آن به فضا ويا بحر ميباشد بنابر آن گفته ميتوانيم كه سايكل هايدرولوجى بهيكديگر پيوسته بوده و مكمل يكديگر اند .سايكل آب در طبيعت بطور متمادى و مسلسل صورت گرفته همواره ادامه دارد.‏؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند هر گروپ شكل گردش آب در طبيعت رابهدقت بررسى كنند سپس آنچه راكه از آن مى فهمند بروى يك كاغذ بنويسند ونمايندة شان پيش روى صنف ارايه دارند.‏سوال ها:‏‎1‎ آب ها در كرة زمين به چه شكلى اند توضيح دهيد.‏‎2‎ گردش آب در كدام بخش هاى كرة زمين صورت ميگيريد.‏جملات صحيح و غلط را مشخص كنيد.‏‎1‎ آب در اثر حرارت و بالاتر از نقطه غليان به بخار مبدل ميشود كه حالت گازاست(‏ (‎2‎ آب به حالت مايع وقتى ظاهر ميشود كه درجه حرارت هوا زياد باشد.(‏ (‎3‎ سايكل آب يا دوران آب از تبخير آب بحر شروع ميشود.(‏ (‎4‎ آبهاى سطح الارضى و آب هاى زير زمينى هردو در اثر قوه جاذبه به استقامتبالا حركت مى كند.(‏ (فعاليت خارج از صنف:‏تحقيق كنيد:‏ با مراجعه به كتابخانه و ديگر منابع در مورد سايكل هايدرولوجى ياگردش آب در طبيعت بصورت انفرادى معلومات جمع آورى كنيد و بصورتگذارش يا روزنامه ديوارى به صنف بياوريد.‏78G10 Fasli (3).indd 788/15/2011 4:02:28 PM

درس ) 23 (5,3 اهميت آب در اقتصاد زراعتى،‏ توليد انرژى و حيات3479شكل ‏(‏‎54‎‏)بند برق به نظر شما يكى از بهترين نعمت هاى خداوند براى انسانها چيست؟ چگونه ميتوان براى استفاده درست از اين منابع دقت بيشتر از خود نشان دهيم؟قرار معلوم حدود حصه سطح زمين را آب تشكيل داده است،‏ اگر زمين را از بالابنگريد آنرا بشكل كره اى آبى رنگ خواهيد ديد.‏فقط ٪2,8 از آبها بشكل دريا ها،‏ يخچال ها،‏ جهيل ها،‏ آب هاى موجوده اتموسفير وآب هاى موجود در خاكها و آب هاى زير زمينى ميباشد.‏زنده گى انسانها،‏ حيوانات و نباتات به آب وابسته است،‏ اما استفاده از آب به مصارفآشاميدن و كارهاى روزمره محدود نمى شود،‏ آب براى زراعت،‏ صنعت و توليد انرژىبرق نيز مورد استفاده قرار مى گيرد.‏بشر ممكن است بدون غذا براى مدت طولانى زنده بماند اما بدون آب نمى تواند بهحيات خود ادامه دهد.‏ انسان براى آشاميدن و فعاليت هاى روزانه خود به آبهاى شريننياز دارد يعنى آبيكه ميزان نمكهاى آن بسيار كم باشد.‏ آبهاى اوقيانوس ها و بحيره هاشور هستند و براى استفاده از آنها به تصفيه نياز است كه اين امر ضرورت به سرمايهگذارى براى احداث تأسيسات آب شرين دارد.‏ پس انسان ناچار است به آبهاى شيرينG10 Fasli (3).indd 798/15/2011 4:02:30 PM

موجود در خشكه و اتموسفير زمين اكتفا كند.‏حجم آبهاى شرين درجهان بسيار كم بوده در حدود ٪2,8 از حجم كل آبهاى جهاناست،‏ متأسفانه براى مصرف اين مقدار آب نيز محدوديت هاى است زيرا مقدار بارندهگى از آبهاى شيرين جهان بشكل يخ در يخچال هاى قطبى و كوهستانى قرار دارد.‏مى دانيد كه آب ابحار به هيچ صورت قابل استفاده نيست،‏ ولى انسان به آبهاى شريندريا ها،‏ جهيل ها و آبهاى زير زمينى دسترسى دارد.‏ البته آبهاى زير زمين هم كه درداخل طبقة قشر زمين قرار دارد استفاده از آن توسط حفرچاه،‏ كانال كشى و بكار بردندستگاه هاى پمپ آبى صورت مى گيرد.‏آب در زنده گى روزانه نقش پر اهميتى دارد.‏ موارد استفادة اصلى از آب شامل مصارفشهرى وخانگى،‏ مصارف زراعتى و صنعتى ميباشد.‏ از آبهاى سطحى علاوه بر مصارفياد شده براى حمل و نقل كالا ها و مسافرين نيز استفاده ميشود.‏ بنابر آن ضايعات آبو افزايش روز افزون نفوس،‏ آب شرين را تهديد مى كند.‏ مصرف بى مورد آب درمنازل،‏ مزارع و صنايع سبب پايين آمدن مقدار آب هاى زير زمينى ميگردد.‏ براىاستفاده درست از آب هاى آشاميدنى بهترين راه جدا كردن آب آشاميدنى از آبهاىمصرفى ديگراست.‏در زراعت هم بايد از روشهاى آبيارى مناسب استفاده كرده ويا از روشهاى جديدآبيارى بهره برد كه اين استفاده از روش مناسب و صحيح آبيارى براى كشت نباتاتاز اتلاف آب جلوگيرى ميكند.‏اگر درمنطقه باران كافى ببارد زارعين ضرورت به آبيارى محصولات زراعتى خويشندارند بهتر است روش آبيارى زمين هاى زراعتى متناسب با شرايط اقليمى مناطق منظمگرددمثلاً‏ در مناطق كم آب نباتات مقاوم به خشكى كاشته شوند زيرا به دليل ضرورتنداشتن نبات به آب وافر از صرفه جويى آب جلوگيرى ميكند.‏آب در صنعت نيزمورد استفاده قرار مى گيرد،‏ قابل ياد آورى است كه روزانه مليونها ليتر آب براى توليد صنعت مورداستفاده مى باشد،‏ در نيروگاه هاى توليد برق،‏ ازآب براى سرد كردن مولد ها و دستگاه ها استفاده ميشود.‏ در كشورهاى انكشاف يافتهآب هاى كثيف را تصفيه دوباره يا رى سايكل (Recycle) كرده در شهرها از آناستفاده ميكنند.‏استفاده آب در زراعت رول ارزندة را دارا است كه در تابستان نباتات به آن ضرورتدارد،‏ و توسط سيفون،‏ بندهاى آبگردان و يا كانالهاى كانكريتى در زمين هاى زراعتى80G10 Fasli (3).indd 808/15/2011 4:02:30 PM

رهنمايى گردد.‏از لحاظ ارزش اقتصادى،‏درياهاى افغانستان منبع خوبتوليد انرژى برق آبى استكه بند هاى برق آبى مثل بندتصوير آبيارى زمين هاى زراعتىكجكى،‏ بند سروبى،‏ بند نغلوو بند درونته نمونه هاى توليدشكل‎55‎برق بوده و همين اكنون از آنبه منظور توليد برق استفادهميشود.‏بهمين ترتيب بند هاى آبگرداندر پروژه هاى وادى هلمند،‏ ننگرهار،‏ لوگر،‏ هرات،‏ كابل و صفحات شمال براى زمينهاى زراعتى آب كافى تهيه مى نمايد.‏شكل‎56‎فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند هر گروپ فكر كنند و با همصنفان خود مشورهكنند،‏ به نظر شما چه كارهاى را ميتوان انجام داد تا از ضياع آب در بخش فعاليتهاى روزانه خانگى و زراعتى جلوگيرى شود؟81G10 Fasli (3).indd 818/15/2011 4:02:33 PM

؟سوال ها:‏به اين سوال ها جواب دهيد صحيح ترين جواب را انتخاب كرده و با علامت (√)مشخص كنيد.‏نسبت آب سطح زمين عبارت است از:‏د.‏ 24ج.‏ 34الف.‏ ب.‏ 5 64 7‎2‎ زنده گى انسان ها،‏ حيوانات و نباتات بيشتر وابسته است به:‏الف.‏ صنايع ب.‏ زراعت ج.‏ آب د.‏ هيچكدام‎3‎ حجم آب هاى شرين جهان چند فيصد ميباشد.‏الف.‏ ٪2,8شرح دهيد:‏‎1‎ از آب هاى سطحى علاوه بر مصارف روزانه منازل در چه موارد ديگر استفادهصورت ميگيرد‎2‎ در زراعت چگونه روش ها را بايد بكاربرد،‏ تا از مصارف بيش از حد آبجلوگيرى شود.‏‎3‎ آب در صنعت و توليدانرژى چگونه قابل استفاده است.‏ب.‏ ٪3,9 ج.‏ ٪4,8 د.‏ ٪5,6فعاليت خارج از صنف:‏انواع استفاده از آنكيفيت آب منابع آب شورشيرينبا استفاده از كتاب جغرافيايى صنف خود و منابع ديگر انواع منابع آب را شناسايىو دسته بندى كنيد و براى اجراى اين تمرين جدولى مانند شكل بالا بكشيد،‏ درستون مربوط منبع آب،‏ نام درياها،‏ جهيل ها،‏ بندها وغيره را ذكر كنيد در ستوندوم كيفيت آب را يعنى آب شرين و شور و در ستون سوم بنويسيد كه از اين منابعچه استفاده مى شود.‏82G10 Fasli (3).indd 828/15/2011 4:02:33 PM

درس ) 24 (6,3 حوزه هاى آبگيرحوزه آموحوزة كابلحوزه بسته شمالحوزه هريرود و مرغابحوزة هلمندشكل (57) نقشه حوزه هاى آبگير افغانستانبه نقشه تقسيمات حوزه هاى آبگير كشور نظر اندازيد و بگوييد كه افغانستان به چند حوزهآبگير تقسيم شده است؟ساختمان اراضى و اوصاف اقليمى در توليد آبهاى جارى،‏ آبهاى بسته و زير زمينىافغانستان ارتباط مستقيم دارد.‏افغانستان كشور كوهستانى بوده منابع حوزه هاى آبگير آنرا سلسله جبال هندوكش ونقاط مرتفع آن تشكيل ميدهد بخصوص برفهاى دايمى و كتله هاى يخچالى كه درواخان،‏ پامير،‏ هندوكش شرقى و غربى و كوه بابا همه ساله روى يكديگر قرار مىگيرند در ايام بهار و تابستان اين برفها ذوب شده آب هاى جارى را در حوزه هاىمختلف كشور بوجود مى آورد.‏ بنابر ريزش برف و باران در زمستان و اوايل بهار حجمآب دريا ها در فصل بهار و تابستان بيشتر شده گاهى متلاطم،‏ سيلابى و طوفانى ميشودو گاهى اين آبخيزى درياها بنابر نبود نباتات كافى در سطح اراضى سبب تخريب وائتكال اراضى در مسير دريا ها و نقاط مجاور زمين هاى سرسبز و زراعتى مى گردد.‏83G10 Fasli (3).indd 838/15/2011 4:02:33 PM

شكل5884چون درياهاى افغانستان با معاونينآنها از نقاط خيلى مرتفع سرچشمهمى گيرند از اينرو دريا هاى كشورمابصورت عموم در قسمت هاى علياىخود خيلى سريع ميباشد و سرعتآنها باعث تخريب بستر و سواحلدريا ميشود بنابر آن در بعضى جاهابستر دريا ها عموماً‏ خورد و گاهىشكل تنگنا را اختيار مى كند.‏بطور مثال درياى آمو بنابر تفاوت ارتفاع بين ساحه پامير و خماب كه اضافه تر از 2700متر است سالانه به اندازة زيادى خاك و مواد رسوبى را باخود انتقال ميدهد.‏ از طرفديگر اراضى افغانستان داراى خاكهاى رسوبى بوده احجار آن بيشتر قابليت نفوذ آبرا دارد اين حالت باعث تشكيل آب هاى زير زمين شده چشمه سارها و كاريزهاىمختلف را در مناطق مختلف افغانستان بوجود آورده است.‏تراكم شبكه هاى آبهاى جارىافغانستان با مقايسه مناطق معتدلهو استوايى كم بوده زيرا سرزمينافغانستان بصورت كل در منطقهتحت استوايى و نيمه صحرايىموقعيت دارد .از جمله آبهاى جارى افغانستان 11فيصد آن به حوزه سند و 79 فيصدآن در داخل سرحدات كشورشكل59G10 Fasli (3).indd 848/15/2011 4:02:33 PM

درهامون ها و دشت ها و آبهاى ايستاده مى ريزد و متباقى 20 فيصد ديگر آن بهكشورهاى مجاور در جمهوريت تركمنستان و ازبكستان به جريان مى افتد،‏ دبت آبدريا ها در صفحات شرقى كشور بيشتر است در حاليكه در بعضى نقاط صفحات غربىاين رقم تنزيل مى يابد.‏دريا ها و آبهاى افغانستان را به پنج حوزه آبگير تصنيف مينمايند:‏الف.‏ حوزه آمو ‏(اوكسس)‏ب.‏ حوزه هريرودج.‏ حوزه كابل ‏(سند)‏د.‏ حوزه سيستان و هلمنده . ساير درياهاى خورد در حوزه هاى بسته مثل درياى غزنى،‏ بلخاب و امثال آن.‏فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند هر گروپ متن را به دقت مطالعه كنند و به اينسوالات پاسخ دهند.‏‎1‎ آب هاى جارى افغانستان از كدام منابع طبيعى به وجود مى آيند؟‎2‎ چرا اكثر درياهاى كشور سيلابى ميباشند؟‎3‎ حوزه هاى آبگير افغانستان را نام گرفته و بر روى نقشه آنرا نشان دهيد.‏85G10 Fasli (3).indd 858/15/2011 4:02:33 PM

؟سوال ها:‏در مقابل جملات صحيح حرف ‏(ص)‏ در مقابل جملات غلط حرف ‏(غ)‏ بگذاريد.‏‎1‎ ساختمان اراضى،‏ عوارض طبيعى و اقليمى در بوجود آوردن آبهاى جارى كشورارتباط مستقيم دارد ) (‎2‎ منابع آبى افغانستان را سلسله جبال هندوكش و نقاط مرتفع آن تشكيل ميدهد.‏( )‎3‎ درياهاى افغانستان با معاونين خود از نقاط مرتفع سرچشمه مى گيرند بنابر آنخيلى بطى اند.(‏ (‎4‎ تراكم شبكه هاى آبى افغانستان با مقايسه مناطق معتدله و استوايى بيشتر است.‏( )‎5‎ از جمله آبهاى جارى افغانستان 15 فيصد آن به حوزه سند مى ريزد.‏ ) (فعاليت خارج از صنف:‏نقشه سفيد افغانستان را ترسيم نماييد در آن حوزه هاى آبگير را همراه با درياهاىآن به رنگ هاى مختلف مشخص كنيد،‏ و جدولى مانند شكل زير بكشيد در ستوناول نام حوزة آبگير،‏ در ستون دوم نام درياهاى مربوط حوزه ياد شده و در ستونسوم موقعيت آنرا مشخص سازيد.1234شماره حوزه هاى آبگير درياهاى مربوط به حوزه موقعيت86G10 Fasli (3).indd 868/15/2011 4:02:34 PM

درس 25) (الف حوزه آمو:‏87شكل (60) حوزه آموبه نقشه درياهاى افغانستان دقت كنيد حوزه آبگير آمو را در آن مشخص كرده وبگوييد كه شامل كدام دريا هاى كشور ميشود؟حوزه آمو شامل آنعده دريا هاى است كه از نشيبى هاى شمال و شمال شرق سلسلههندوكش به جريان افتيده،‏ يكعدة از آنها به درياى آمو وصل شده و عدة ديگر آندر دشت ها و ريگستان هاى وسيع شمال هندوكش جذب ميشود.‏ از اين دريا ها قسماً‏بغرض آبيارى استفاده ميشود و استفاده از نيروى برق آبى آن خيلى محدود است،‏ اماظرفيت توليد انرژى برق آبى خيلى زياد دارند.‏درياى آمو:‏درياى آمو از جملة بزرگترين درياهاى شمال افغانستان محسوب ميگردد.‏ شهرتتاريخى دارد و شاهد مدنيت كهن بخدى يا بلخ امروز در صفحات شمال كشوراست.‏يونانيان قديم آمو را بنام اوكسس oxus و اعراب به اصطلاح جيحون ياد كرده اند.‏درياى آمو از آبهاى يخچالى پامير و واخان منبع گرفته آب زركول كه منبع يخچالى دارداز ارتفاع 4125 متر منبع درياى آمو را در خاك افغانستان تشكيل ميدهد.‏معاون ديگر آن درياى واخان است كه از واخجير و كول چقمقتين منبع گرفته درشرق قلعة پنج بر درياى پامير يكجا شده درياى واحدى را بنام درياى پنج بوجود مىآورد و تا آى خانم جايى كه درياى كوكچه به آن مى ريزد بنام درياى پنج ياد ميشود،‏G10 Fasli (3).indd 878/15/2011 4:02:34 PM

شكل (61)بعد از آنكه درياى كوكچه به درياى پنج مى ريزد از آن نقطه به بعد بنام درياى آموياد ميشود.‏درياى آمو از ناحيه زركول الى خماب سرحد سياسى جمهورى اسلامى افغانستان،‏تاجكستان،‏ اوزبكستان و تركمنستان راتشكيل ميدهد كه تقريباً‏ 1200 كيلومتر طولدارد بعد از آنكه دره خماب را ترك گفت به استقامت شمال غرب به جريان افتيده وبلاخره به جهيل ارال ARAL مى ريزد،‏ طول عمومى دريا 2500 كيلومتر است كه ازآنجمله 1300 كيلومتر در خاك تركمنستان و ازبكستان واقع شده است.‏عرض درياى آمو از منبع الى مصب تغيير قابل ملاحظه مى يابد يعنى در نزديكى قلعهپنج عرض آن اضافه شده در حصة در قد به 2000 متر ميرسد و در حصة كلفت بين‎1700‎‎2000‎ متر عرض آن در تغيير بوده اما در ساحه تاش گذر به 2500 متر ميرسد ودر بعضى جاها به 5000 متر بالغ شده و برعكس عمق آن كم ميشود به يك و نيم الىدونيم متر مى رسد.‏معاونين درياى آمو در خاك افغانستان عبارت از كوكچه و كندز است كه با آبهاىواخان و پامير چهل فيصد معاونين آنرا تشكيل ميدهد و از لحاظ حجم آب ‎20‎ 30فيصد آب آمو را احتوا مى كند.‏ معاونين اين دريا كه از ساحل شمال به آن مى ريزددر جمهوريت تاجكستان و اوزبكستان جريان دارد كه مهمترين آن عبارتند از گونت،‏درياى وانچ،‏ درياى قزل سو،‏ درياى وخش و دريا كافر نهان و سرخان.‏چون آب درياى آمو از زركول الى دشت قلعه از ارتفاعات زياد ميگذرد عرض آنكم و حركت آن سريع ميباشد بنابر موجوديت تنگنا ها و آبشارها در اين ساحه توليدبرق آبى بيشتر صورت گرفته ميتواند.‏88G10 Fasli (3).indd 888/15/2011 4:02:36 PM

اما در اينجاها قابلكشتى رانى نبوده ليكناز دشت قلعه و آىخانم وسعت بستر آناضافه شده و سرعتآب كم ميشود كهبراى زراعت و حملو نقل كشتى ها خيلىمساعد ميباشد.‏درياى آمو در حصةبندر تا شگذر،‏ بندركلفت و بندر قزل قلعه ‏(شيرخان بندر)‏ مراكز مهم براى صادرات و واردات امتعةتجارتى بشمار ميرود زيرا از طريق همسايه هاى شمال و موضوع ترانزيت آن،‏ راه هاىاروپايى با اين بنادر وصل مى گردد و نيز تانكهاى ذخيره نفت در مجاورت بندر كلفتاعمار شده كه وسايط ترانسپورتى به مشكلات مواجه نگردد و از طرف ديگر اينبندرگاه ها مراكز تجارتى،‏ صناعتى و شاهراه بزرگ كابل و مزارشريف را باهم وصلمى سازد از اين لحاظ ارزش تجارتى و اقتصادى آنها نيز در خور اهميت است.‏شكل (62)درياى كوكچه:‏درياى كوكچه از جمله معروفترين درياى بدخشان محسوب ميشود كه از دره كم عرضاز ارتفاعات 3800 الى 4000 متر منبع گرفته با خم و پيچى هاى زياد اراضى بدخشان راپيموده در حصه خواجه غار به درياى آمو مى ريزد.‏ منبع شرقى آن از جهيل دوفرين بودهبه استقامت غرب به جريان مى افتد.‏ درياى آمو سه معاون كوچك ديگر دارد كه بناموردج،‏ يامگان و سرغيلان ياد ميشوند و جنوبترين ساحه آبگير آن را در نشيبى هاى كرانو منجان تشكيل ميدهد و توسط دره جرم به كوكچه وصل ميشود.‏عمق درياى كوكچه زياد و عرض آن كم و از بعضى جاها عرض آن از يك كيلومترتجاوز نميكند از اين سبب امكان گرفتن آب به انهار و جويبارها غير ممكن است وزراعت نيز در بدخشان انكشاف چندانى نكرده است.‏شهر تاريخى آى خانم در حصه اتصال درياى كوكچه و پنچ در زمان نفوذ يونانى هاشهر خيلى با شكوه بوده كه بعد از حملات اجنبى ها عظمت خود را از دست داد وامروز به خرابه ها و ويرانه مبدل شده است.‏ پيداوار زراعتى و تربيه حيوانات در اينساحه انكشاف نموده است..‏89G10 Fasli (3).indd 898/15/2011 4:02:37 PM

درياى كندز:‏اين دريا در صفحات شمال كشور ارزش خاص اقتصادى دارد زيرا جريان آب آنمانند كوكچه سريع و تند نيست و در سرزمين هاى هموار و دره هاى فراخ بحركتمى افتد.‏ زمين هاى زراعتى بغلان و كندز در مجاورت اين دريا ساحات وسيع راتشكيل ميدهد و براى آبيارى وز راعت خيلى مساعد است درياى كندز معاونين زياددارد مهمترين آن ها عبارت اند از درياى اندراب،‏ درياى تالقان و نهرين كه در اينجاصرف از نام آنها ياد آور مى شويم.‏؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند و هر گروپ روى موضوعات زير باهم بحثكنند و نتيجه را نمايندة شان پيش روى صنف ارايه دهند.‏ درياى آمو درياى كوكچه درياى كندزسوال ها:‏‎1‎ حوزه آمو شامل كدام دريا ها ميباشد و از كدام كوه ها سرچشمه مى گيرند؟‎2‎ در مجاورت درياى آمو كدام مدنيت در قديم ظهور كرده و يونانيان آمو را بهكدام نام ياد كرده اند؟‎3‎ معاونين درياى آمو را نام بگيريد.‏‎4‎ درياى آمو سرحد سياسى بين كدام ممالك را تشكيل ميدهد؟‎5‎ نقش درياى كوكچه را در ولايت بدخشان شرح دهيد.‏فعاليت خارج از صنف:‏تحقيق كنيد:‏ در مورد اهميت تاريخى درياى آمو،‏ درياى كوكچه و ارزش اقتصادىدرياى كندز دانستنى هاى خود را در 15 سطر بنويسيد و در ساعت آينده باهمصنفاندر ميان گذاريد.‏90G10 Fasli (3).indd 908/15/2011 4:02:37 PM

درس (26)حوزه كابلشكل (63) نقشه حوزه آبگير درياى كابلبه نقشه حوزه هاى آبگير افغانستان دقت كنيد؟ حوزه كابل را در آن نشان دهيد.‏حوزه كابل با معاونينى كه در آن جريان دارد از طرف شمال توسط سلسله جبالهندوكش احاطه شده و از ارتفاعات ‎3900‎ 4500 متر سرچشمه مى گيرد.‏ درياىپنجشير،‏ درياى غوربند،‏ درياى عليشنگ و علينگار و درياى كنر منبع معاونين آنميباشد.‏ از طرف غرب مرتفع ترين ساحه آبگير آنرادره اونى در جنوب غرب سلسلهكوه پغمان تشكيل ميدهد و درياى كابل از همانجا سرچشمه مى گيرد،‏ همچنانصفحات جنوبى حوزه كابل را درياى لوگر،‏ مناطق خوگيانى و سپين غر احتوا مىكند در حاليكه تورخم ساحة شرقى حوزه كابل را معرفى مينماييد.‏مساحت عمومى حوزه آبگير درياى كابل به 75390 كيلومتر مربع مى رسد كه باعثشادابى و سرسبزى منطقه شده در انكشاف فعاليت هاى زراعتى و استحصال برق آبىنقش مهم و ارزنده دارد و در ساحات مختلف باعث استقرار بيشتر نفوس در اين حوزهگرديده است.‏از لحاظ رقبة عمومى حوزه آبگير افغانستان 12,5 فيصد ساحه را اشغال مى نمايد.‏ طولدرياى كابل در خاك افغانستان 360 كيلومتر بوده در ناحيه تورخم سرحد كشور رادر حصه گوشته ترك گفته به فاصله 140 كيلومتر در سرزمين پشاور جريان داشته در91G10 Fasli (3).indd 918/15/2011 4:02:39 PM

حصة اتك به درياى سند مى ريزد بنابر همين علت حوزه كابل را بنام حوزه سند نيزياد ميكند.‏در اينجا از عمده ترين دريا هاى آن ياد آور مى شويم:‏درياى كابل:‏درياى كابل از ارتفاع 3500 مترى غرب كوه پغمان از حصة كوتل اونى منبع ميگيرد.‏ ازراه جنوب غرب كوه قروغ به تنگى للندر به جريان خود ادامه داده به حوزة حاصلخيزچهاردهى ميرسد نواحى چهاردهى را شاداب ساخته در منطقة گذرگاه اولين معاونآن كه بنام چمچه مست شهرت دارد اتصال مى يابد،‏ راه تنگى گذرگاه را پيشميگيرد و از وسط شهر كابل مى گذرد.‏ با درياى كابل در نزديكى شمال شينه بگرامىدرياى لوگر به آن يكجا گرديده به مقدار آب خود مى افزايد درياى كابل از منبع تاجاييكه آب درياى لوگر با آن يكجا ميشود آب وافر و دايمى ندارد يعنى از اوايلتابستان تا اخير خزان آب ندارد و اكثراً‏ خشك ميباشد.‏ اين دريا بعد از سرسبزى وادىكابل از جنوب پل چرخى گذشته بين تنگى به جريان خود به سرعت زياد دوام دادهبه ماهى پر ميرسد در حصة ماهى پر بند برق بالاى آن اعمار شده كه در جريان بهارو زمستان برق كافى آز آن استحصال مى يابد و بعد از ماهى پر داخل دره هاى تنگجريان داشته تا آنكه به وادى نغلو داخل ميگردد.‏ در نغلو درياى پنجشير كه قبلاً‏ بهشكل (64)92G10 Fasli (3).indd 928/15/2011 4:02:41 PM

درياى غوربند يكجا شده به درياى كابل وصل ميگردد.‏ درياى كابل بعداً‏ داخل حوزةسروبى شده در ناحيه سروبى بندبرق توليد مى نمايد.‏ به ظرفيت 22 هزار كيلوواتساعت برق توليد مى نمايد.‏درياى كابل بعد از طى منطقه سروبى داخل تنگى ابريشم شده و بعداً‏ داخل منطقهسركندو بابا سرخكان و كچ عزيزخان ميگردد كه درياى لغمان ‏(اليشنگ،‏ الينگار)‏ با آنوصل ميشود.‏ بعد از آنكه داخل درونته شده در آنجا بند و كانال هاى اعمار شده استكه هم براى استحصال برق و هم براى پروژه هاى زراعتى استفاده صورت مى گيرد وسرخرود در غرب جلال آباد نيز با آن يكجا ميشود.‏ در نزديكى بهسود و منطقه كامهمعاون بزرگى آن درياى كنر با آن يكجا ميگردد و بعد از گذشتن از منطقه پشاور درنزديكى اتك به درياى سند مى ريزد.‏طول درياى كابل از منبع تا مصب يعنى از كوتل اونى تا اتك سند 500 كيلومترمحاسبه شده كه 360 كيلومتر آن در خاك افغانستان جريان دارد.‏درياى كنر:‏درياى كنر از نزديكى كوتل بروغيل ‏(جنوب هندوكش شرقى)‏ از ارتفاع 4000 مترسرچشمه گرفته وادى واخان و يارقند را باهم ارتباط ميدهد.‏ اين دريا ابتدأ دراثر يكجاشدن آب چندين دره كه از ارتفاعات بلند سلسله كوه هاى سمت چپ و راستسرازير ميگردند به تدريج زياد ميشودو به مقدار آن افزوده به سرعت فوق العاده بهجريان خود ادامه ميدهد.‏موقعيكه از منطقه چترال مى گذرد بنام رود چترال ياد ميشود بعد از آنكه درياى لندىسين با آن اتصال مى يابد از آنجا ببعد بنام درياى كنر ياد ميگردد.‏ زمانيكه درياى كنربه چغه سراى ميرسد درياى پيچ با آن وصل ميگردد بعد از شيوه و شيگى گذشته درنزديكى كامه به درياى كابل وصل ميشود كه از آب آن براى فعاليت هاى زراعتى وسرسبزى منطقه استفاده به عمل مى آيد و نيز اين دريا بالاى اقليم آن محل تاثير قابلملاحظه وارد ميكند.‏93G10 Fasli (3).indd 938/15/2011 4:02:41 PM

فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند،‏ هر گروپ به ارتباط موضوعات زير باهم بحثكنند و نتيجه را پيش روى صنف ارايه دارند.‏ حوزه كابل يا سند درياى كابل درياى كنر؟سوال ها:‏در مقابل جملات صحيح حرف ‏(ص)‏ و در مقابل جملات غلط حرف ‏(غ)‏ رابگذاريد.‏‎1‎ حوزه كابل با معاونين آن از طرف شمال توسط سلسله جبال هندوكش احاطهشده است.‏ ) (‎2‎ مساحت عمومى حوزه كابل به 75390 كيلومتر مربع ميرسد.‏ ) (‎3‎ طول درياى كابل در خاك افغانستان 560 كيلومتر است.‏ ) (‎4‎ درياى كابل از ارتفاع 3500 متر از غرب كوه پغمان بنام كوتل اونى سرچشمهمى گيرد.(‏ (‎5‎ درياى كابل در نزديكى شمال شينه بگرامى با معاون خود درياى لوگر يكجاشده و مقدار آب آن كم ميشود.‏ ) (‎6‎ در منطقة بهسود و منطقه كامه معاون درياى كابل يعنى پنجشير با آن يكجاميشود.‏ ) (‎7‎ درياى كنردر كدام قسمت با درياى كابل يكجا مى شود؟فعاليت خارج از صنف:‏تحقيق كنيد و جدولى ترتيب نماييد،‏ در آن نام حوزه آبگير،‏ نام معاونين حوزةمربوطه و رقبه آبگيرآن را از لحاظ سمت مشخص كنيد.‏نام حوزه آبگير نام معاونين حوزة مربوطه94G10 Fasli (3).indd 948/15/2011 4:02:42 PM

درس (27)حوزه آبگير هلمند و سيستانشكل (65) نقشه حوزه آبگير هلمندبه نقشه حوزه هاى آبگير كشور دقت كنيد،‏ حوزه هلمند و سيستان را در آن نشاندهيد.‏آيا ميدانيد كدام دريا ها شامل اين حوزه اند؟حوزة سيستان و هلمند در جنوب غرب افغانستان ساحة نسبتاً‏ وسيع را اشغال كرده وشبكه آبى جنوب غرب كشور را تشكيل داده است كه درياهاى ذيل شامل اين حوزهميشود:‏‎1‎ درياى هلمند كه ساحه آبگير آن معادل 154300 كيلومتر مربع بوده و 23,6 فيصدحوزه آبگير كشور را احتوا ميكند.‏‎2‎ فراه رود داراى ساحه آبگير 33000 كيلومتر مربع بوده و 4,4 فيصد حوزه آبگيركشور را دربرمى گيرد.‏‎3‎ درياى ادرسكن با ساحه آبگير 22000 كيلومتر مربع 3,5 فيصد حوزه آبگير راتشكيل ميدهد.‏‎4‎ ساير رود بارها و آبهاى ايستاده و باطلاق ها داراى ساحه آبگير 117320 كيلومترمربع بوده 17,8 فيصد حوزه آبگير مجموعى افغانستان را در حوزه سيستان و هلمندتشكيل ميدهد .درياهاى كه به حوزه ابگير هلمند و سيستان مربوط است داراى حوزة آبگير 340000كيلومتر مربع اراضى بوده و اضافه تر از نصف ساحه مجموع كشور را احتوا مى نمايدكه بالغ به ٪ 51،8 ميشود.‏ اين حوزه از ساير حوزه هاى افغانستان بزرگتر و آب بيشتر95G10 Fasli (3).indd 958/15/2011 4:02:42 PM

را دارا ميباشد.‏ مختصرى از درياهاىمشهور اين حوزه را مورد مطالعه قرارميدهيم.‏درياى هلمند:‏از جمله طويل ترين و بزرگتريندرياهاى اين حوزه در كشور محسوبميگردد.‏ از منبع تا مصب در داخلخاك افغانستان جريان دارد و يگانهدرياى است كه حد اعظمى استفادهزراعتى از آن بعمل مى آيد.‏ بزرگترينمنبع انرژى در توليد برق كشور نيزمحسوب ميشود.‏درياى هلمند از نشيبى هاى غربى كوهپغمان و از غرب كوتل اونى به فاصلهيك و نيم كيلومترى آن سرچشمهشكل (66) درياى هلمند و بند كجكىميگيرد،‏ بعد از آن از جنوب گردن ديوال عبور نموده در حصه دامنة كوتل ملايعقوبسرحد غربى ميدان راترك كرده داخل نواحى جنوبى باميان مى شود.‏ باميان را پيمودهبه ولايت ارزگان با معاونين ديگر خود به طرف دهراود به حركت مى افتد،‏ در قسمتبند كجكى عرض آن وسيع شده ساحه بزرگ ذخيره آب را براى توليد برق آبىتشكيل ميدهد.‏ پس از آن به استقامت لشكرگاه جريان نموده در سرزمين هاى نيمهصحرايى قوس بزرگى را در حصة درويشان و چهار برجك بوجود آورده در ساحهكمال خان ولايت نيمروز سمت شمال را اختيار ميكند،‏ در حصه خوابگاه و كنگ درامتداد سرحدات كشور باخم و پيچ هاى مختلف به جريان خود ادامه ميدهد و به شاخههاى متعدد در حصه دلتاى خود تقسيم ميشود.‏طول اين دريا بين حاجى گك و بند كهك در جنوب زرنج به 1400 كيلومتر ميرسد،‏قسمت بيشتر جريان علياى هلمند در سرزمين هاى كوهستانى واقع بوده از همين لحاظاز كوتل اونى الى بند كجكى جريان سريع داشته و درة آن كم عرض است،‏ از آن بهبعد از ارتفاع 3900 متر به پنجصد متر تنزيل مى يابد به اين ترتيب بين كوتل اونى وبند كهك اختلاف ارتفاع بستر درياى هلمند به 3320 متر ميرسد كه از لحاظ شدت وائتكال خيلى قابل توجه است.‏96G10 Fasli (3).indd 968/15/2011 4:02:44 PM

شكل (67) درياى هلمند در نزديكى لشكر گاهجريان آب هلمند نامنظم است چون آب آن از نقاط مرتفع منبع مى گيرد.‏ رژيم متناوبو غير منظم دارد،‏ در بهار الى اوايل تابستان آب آن طغيانى است.‏ اما در وسط و اخيرتابستان الى اوايل ماه هاى خزان مقدار آب در بستر دريا كمتر به نظر ميرسد.‏ از همينلحاظ مقدار آب دريا بين 60 2000 متر مكعب فى ثانيه در طول سال تغيير ميابد.‏از 60 الى 70 فيصد آب هلمند در موقع بهار در جريان مى افتد اراضى ييكه از ساحهكجكى پايين تر واقع است توسط آب هلمند آبيارى ميشود و معادل به 700000 جريببوده كه حاصلات قناعت بخشى از آن بدست مى آيد.‏رسوبات درياى هلمند در هامون سيستان سبب شده كه مواد رسوبى در هر سال دلتاىدريا را به استقامت غرب مى لغزاند در نتيجه آب ذخيره هامون سيستان به استقامتغرب پيش رفته و بصورت تدريجى آب هامون در آنطرف مرز ذخيره گردد،‏ درحاليكه از آبريزه هامون مذكور مردم زرنج استفاده نميتوانند بلكه با تمديد نل،‏ آبآشاميدنى مورد ضرورت خود را از ايران ميخرند يعنى كه از آب خود استفاده قانونىكرده نميتوانند كه قابل قبول نميباشد.‏ديگر دريا هاييكه به حوزة هلمند و سيستان يعنى به استقامت جنوب غرب جريان دارندعبارت اند از:‏ درياى ارغنداب،‏ درياى ترنك و ارغستان معاونين درياى هلمند بوده و فراه رود،‏ رودادرسكن،‏ خاشرود،‏ و آب ايستادة ناور در جمله حوزه آبگير هلمند شامل ميباشند.‏97G10 Fasli (3).indd 978/15/2011 4:02:45 PM

فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند و هر گروپ با استفاده از متن به اين سوالاتجواب دهند و نتيجه را پيش روى صنف ارايه دارند.‏ درياهاييكه به حوزه هامون سيستان وصل ميشوند نام گيريد.‏ درياى هلمند را مختصراً‏ معرفى كنيد.‏؟سوال ها:‏با استفاده از متن صحيح ترين جواب را انتخاب كنيد.‏‎1‎ حوزه سيستان در افغانستان.‏ج.‏ جنوب غربالف.‏ ساحه جنوب شرق ب.‏ ساحه شمال شرقد.‏ شمال غرب‎2‎ درياى هلمند از كجا منبع گرفته و كدام ساحات را عبور مى كند؟‎3‎ رسوب گذارى درياى هلمند چه عواقب را بار مى آورد.‏فعاليت خارج از صنف:‏تحقيق كنيد و دليل بياوريد كه از آب درياى هلمند چه استفاده مى شود.‏ دانستنىهاى خود را به شكل گزارش ارايه دارد.‏98G10 Fasli (3).indd 988/15/2011 4:02:46 PM

درس (28)حوزة هريرودشكل (68) نقشه حوزه هريرودبه نقشه حوزه هاى آبگير افغانستان دقت كنيد ساحه حوزة هريرود را در آن نشاندهيد.‏از ارزش اقتصادى و زراعتى هريرود چه ميدانيد؟حوزه هريرود كه در شمال غرب افغانستان موقعيت دارد باعث فعاليت هاى زراعتى واستقرار بيشتر نفوس در اين حوزه شده است،‏ حوزة آبگير آن معادل به 39300 كيلومترمربع و طول آن 850 كيلومتر است.‏درياى هريرود:‏درياى هريرود از جمله درياهاى مهم و بزرگ حوزه شمال غرب افغانستان بوده و بهصورت طولانى استقامت شرق و غرب را اختيار كرده است.‏ منبع اولى هريرود درياىلعل و سرجنگل و سنگل آب بوده كه از غرب كوه بابا به استقامت چغچران جرياندارد.‏ درياهاى كوچك ديگرى در حصه دولت يار با آن يكجا مى شود.‏ معاون مهمآن درياى تگاب اوشلان است كه از شمال سلسله سياه كوه سرچشمه گرفته موازى99G10 Fasli (3).indd 998/15/2011 4:02:46 PM

به هريرود به استقامت غربجريان داشته در قسمت ماروهبه درياى هريرود وصل مىگردد.‏هريرود از جنوب شهر هراتمى گذرد.‏ بعداً‏ درياىكرخ در ساحه شرقى هراتاز معاونين ساحل راست آنبوده كه از نشيبى هاى سفيد كوه بخصوص از نشيبى هاى جنوبى بند سبزك منبع مىگيرد و به درياى هريرود يكجا ميشود.‏ طول اين دريا در حدود 95 كيلومتر بوده حوزهآبگير آن معادل 7820 كيلومتر مربع است.‏درياى هريرود بين سلسله سفيد كوه و سياه كوه جريان منظم را به استقامت غربدنبال مى كنند از منبع الى دهكده كوهسان تقريباً‏ 560 كيلومتر فاصله را موازى بهسفيد كوه و سياه كوه مى پيمايد در اين ناحيه با شكستگى هاى جيولوجيكى توامبوده و از دهكده هاى كوهسان به بعد استقامت شمال را اختيار كرده و فاصله 95كيلومتر را الى دهانه ذوالفقار طى ميكند و از ذوالفقار به بعد خاك افغانستان را تركگفته سرحد مشترك بين دولت ايران و تركمنستان را الى سرخس تشكيل ميدهد،‏بعداً‏ قدرى جانب شمال غرب انحراف نموده در ريگستانهاى تركستان روسى واقعتركمنستان جذب ميگردد.‏هريرود علاوه از اينكه ارزش خاص اقتصادى و زراعتى بيشتر را داراست داراى اهميتبزرگ سياسى نيز ميباشد زيرا از شمال اسلام قلعه الى دهانه ذوالفقار سرحد سياسى رابين افغانستان و ايران تشكيل ميدهد.‏هريرود از منبع الى محله اوبى در سرزمين هاى كاملاً‏ كوهستانى جريان دارد در اينساحه زرع حبوبات مساعد بوده و قسماً‏ به حيث چراگاه از آن استفاده به عمل مى آيد،‏شكل 69100G10 Fasli (3).indd 1008/15/2011 4:02:46 PM

بعد از روستاهاى اوبى بخصوص ناحيه ماروه جاييكه آب تگاب اوشلان با هريروديكجا ميشود درة هريرود وسيع شده از آب آن غرض آبيارى بيشتر استفاده ميشود،‏ ازهمين لحاظ در هرات وضع زراعت قناعت بخش است زيرا با اعمار كانال ها و بندهاىآبگردان و بند سلما شهر هرات و صفحات شرقى آن خيلى سرسبز و شاداب است.‏درياى مرغاب:‏درياى مرغاب از ارتفاع 2500 مترى كوه حصار سرچشمه گرفته بطول 450 كيلومتردر خاك افغانستان جريان پيدا ميكند رقبة عمومى حوزه آبگير آن به 34500 كيلومترمربع بالغ ميگردد.‏ كه 5,6 فيصد حوزه آبگير عمومى كشور را دربر ميگيرد.‏ طول ايندريا 800 كيلومتر است.‏ درياى مرغاب معاونين زياد دارد معروفترين آن قوديان وخربيد است كه در حصه جوند باهم يكجا شده به درياى مرغاب مى ريزد.‏درياى مرغاب در حصه مارى چاق در اراضى هموار جريان پيدا كرده براى استفادهزراعتى مساعد ميباشد اما در بعضى قسمت ها بنابر ارتفاعات سرعت آب زياد شده ازآن استفادة كمتر صورت مى گيرد.‏درياى مرغاب همينكه بالامرغاب را ترك گفت به استقامت شمال غرب ميلان پيداكرده به فاصله 30 كيلومتر خط سرحد را بين افغانستان و تركمنستان تشكيل ميدهد وبعداً‏ به مرو پيش رفته در حصه تخته بازار با معاون بزرگ خود يعنى كاشان ‏(كوشان)‏و كشك يكجا ميشود.‏درياى كشك از نشيبى هاى شمال سلسله سفيد كوه سرچشمه گرفته به استقامت شمالبه جريان مى افتد.‏ بالا تر از منطقه كشك با درياى كشك يكجا شده كه در اين منطقهبنام درياى كشك ياد ميشود و در خاك تركمنستان به درياى مرغاب يكجا ميگردد،‏بعد از سرسبزى و شادابى منطقه پنجده در حصه قره قرم دلتاى بزرگ را تشكيل دادهبعداً‏ در ريگستانهاى منطقه جذب ميگردد.‏101G10 Fasli (3).indd 1018/15/2011 4:02:46 PM

؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند هر يك روى مطالب عمدة درس باهمبحث كنند و نمايندة آنها نتيجه را پيش روى صنف ارايه دارند.‏سوال ها:‏با استفاده از متن صحيح ترين جواب را انتخاب كنيد.‏‎1‎ حوزه هريرود در كجا واقع است.‏الف.‏ جنوب شرق ب.‏ شمال غرب ج.‏ شمال شرق د.جنوب غرب‎2‎ رقبة حوزه آبگير هريرود معادل به.‏د.‏ 23300الف.‏ 36500 ب.‏ 48600 ج.‏ 39300‎3‎ معاون اولى درياى هريرود عبارت است از:‏الف.دريا تگاب اوشلان ب.‏ درياى لعل و سر جنگلد.‏ هيچكدامج.‏ درياى كرخشرح دهيد:‏‎1‎ درياى هريرود از كدام ارتفاعات سرچشمه گرفته است؟‎2‎ درياى هريرود بعد از يكجا شدن با تگاب اوشلان به كدام استقامتجريان پيدا ميكند؟‎3‎ هريرود سرحد مشترك بين كدام ممالك را تشكيل ميدهد.‏‎4‎ از آب هريرود كدام نوع استفاده اقتصادى صورت مى گيرد؟‎5‎ ارزش اقتصادى درياى مرغاب را بيان كنيد؟فعاليت خارج از صنف:‏تحقيق كنيد و با استفاده از متن كتاب جغرافيه و منابع ديگر به ارتباط حوزههاى آبگير كشور طور مقايسوى معلومات جمع آورى كرده دانستنى هاىخويش را بصورت گذارش در ساعت آينده ارايه كنيد.‏102G10 Fasli (3).indd 1028/15/2011 4:02:46 PM

درس 29) (حوزه هاى بستهبلخاب103شكل (70 ( نقشه حوزه هاى بستهبه نقشه حوزه هاى آبگير كشور دقت كنيد.‏ حوزه هاى بسته را نشان ميدهد،‏ ميدانيدكدام آب ها را حوزه هاى بسته مى گويند؟در افغانستان بعضى از درياهاييكه از ارتفاعات بلند كوهستانى منبع مى گيرند و جريانآنها دريك مسير بسته منحصر گرديده و يا جذب ميشوند.‏ بنام دريا هاى حوزة بستهياد ميشوند بطور مثال:‏ درياى غزنى،‏ درياى بلخاب،‏ درياى قيصار،‏ درياى سمنگان،‏درياى اندخوى كه در اينجا از بعضى آنها بصورت مختصر ياد آور ميشويم.‏درياى غزنى:‏درياى غزنى به فاصله 55 كيلومتر از شمال شهر غزنى منبع مى گيرد در حصة منبع4000 متر از سطح بحر ارتفاع دارد و از نقاط سو سنگ،‏ جغتو،‏ شش گاو و خواجهعمرى گذشته بعد از آن داخل شهر غزنى شده از شرق شهر غزنى مى گذرد و بهاستقامت جنوب،‏ به جريان خود ادامه ميدهد و از شمال ديله گذشته داخل آب ايستادهغزنى ميشود.‏طول آن از منبع تا مصب 195 كيلومتر و مساحت حوزه آبگير آن 12370 كيلومترمربع است،‏ به فاصله 18 كيلومترى شمال شهر غزنى بند آب به ارتفاع 35 متر اعمارشده كه بنام بند سلطان ياد ميشود.‏ در ابتدا اين بند در زمان سلطان محمود غزنوىاعمار شده بود،‏ اين بند داراى ظرفيت 20 الى 25 ميليون متر مكعب آب بوده و عموماً‏آب هاى سيلابى در آن ذخيره ميشود.‏ از آب آن در جريان سال براى زراعت استفادهميگردد.‏ درياى جلگه از جمله معاون عمدة اين دريا است و موقعيكه به آب درياىG10 Fasli (3).indd 1038/15/2011 4:02:47 PM

حوزة بسته درياى غزنىشكل (71)غزنى يكجا ميشود آب آنرا دو چند ميسازد.‏ اين دريا از ارتفاعات بهسود سرچشمهگرفته در 1321 ه ش بند آبگردان بالاى آن اعمار شده كه ظرفيت 125 مليون مترمكعب آب را داراست و زمينه آبيارى اراضى زراعتى مجاور را فراهم ساخته است.‏بلخاب:‏بلخاب نيز از همين نوع درياهاى است كه آب آن به درياى آمو رسيده نميتواند،‏معاونين آن عبارت اند از درياى دايميرداد،‏ رود بند امير و درياچة امرخ كه اولاً‏ ايندرياچه ها به استقامت بلخ جريان داشته بعد از آن در حصه دره دهدادى سمت چهاربولك و آقچه را اختيار مى كند و در جنوب آقچه آب آنها در دشت هاى خانقا جذبميگردد.‏ اين دريا در تاريخ آريايى ها اهميت خاص داشت و نواحى آن پرنفوس ترينمركز مدنيت را تشكيل ميداد و اضافه تر از 25200 كيلومتر مربع ساحه را احتوا ميكرد.‏آريايى ها بخاطر آبيارى اراضى هجده نهر بزرگ را ترتيب و تنظيم كرده بودند كهحاصلات زراعتى فراوانى بدست مى آوردند كه عبارت اند از نهر شاهى،‏ نهر بلخ،‏نهر ارغنداب،‏ نهر سيد آباد وغيره.‏ اين نهر ها باعث سرسبزى وشادابى مزار شريف واراضى زراعتى مجاور آن گرديده و فعلاً‏ اكثر آنها بدون آب ميباشد.‏درياى قيصار:‏اين دريا با يكجا شدن آب چندين درة خورد كه از نشيبى هاى شمال تير بند تركستانمنبع گرفته از ميمنه مى گذرد و به نزديك دولت آباد با آب قيصار يكجا ميشود تااين حصه،‏ اين آب بنام درياى اندخوى ياد شده است.‏ آب قيصار عموماً‏ رژيم سيلابى104G10 Fasli (3).indd 1048/15/2011 4:02:47 PM

شكل (72) بند هيبت و بند امير منبع دومى بلخابدارد و در ايام بهار آب آن زياد و طغيانى ميشود.‏ آب قيصار با معاونين خود از بالاىاراضى و مناطق تپه زار ميگذرد تا آنكه به شهر اندخوى ميرسد و در ريگزار هاى آنجاجذب مى شود.‏شكل (73)105G10 Fasli (3).indd 1058/15/2011 4:02:51 PM

آب اين درياهاى كوچك در موسم بهار اهميت زياد اقتصادى دارد زيرا باران هاىوقفه يى زمين هاى ‏(آبى و للمى)‏ آنجا را سيراب ساخته مقدار محصولات زراعتى رامى افزايد و تمام احتياجات مردم آن محل را از ناحيه غله رفع ميسازد.‏؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند،‏ هر گروپ روى حوزه هاى بسته كشور باهمبحث كنند و نتيجه را پيش روى صنف ارايه دارند.‏سوال ها:‏‎1‎ درياهاى حوزه بسته افغانستان را نام ببريد.‏‎2‎ درياى غزنى از كدام مناطق ميگذرد.‏‎3‎ بند سلطان در بالاى كدام دريا اعمار شده؟ ظرفيت آن چقدر است؟‎4‎ دو نهر بلخاب را نام بگيريد.‏‎5‎ درياى قيصار از كجا منبع گرفته و به ريگستانهاى كدام شهر جذب ميشود.‏فعاليت خارج از صنف:‏با مراجعه به كتابخانه و منابع ديگر در مورد نقش تاريخى غزنى،‏ درياى بلخاب واهميت اقتصادى درياى قيصار معلومات جمع آورى كرده دانستنى هاى خويشرادر چند سطر بنويسيد.‏106G10 Fasli (3).indd 1068/15/2011 4:02:51 PM

درس (30)جهيل هاى معروف افغانستانجهيل چقمقتينجهيل شيوابند اميرنمكسار هراتجهيل سيستانگورزرهشكل (74) ساختمان اراضى،‏ حوزه هاى درياها و جهيل هاى افغانستانميتوانيد چند نمونه از جهيل هاى كشور را نام ببريد؟به نقشه (74) دقت كنيد آب هاى ايستاده و جهيل هاى كشور را نشان ميدهد.‏دانستن آب هاى ايستاده كه در علم جغرافيه به اصطلاح ‏(غدير)‏ نيز معروف است ازلحاظ وضع طبيعى وحياتى اهميت كلى دارد،‏ ميدانيم كه جهيل ها عبارت از آبهاىداراى طعم و ذايقه شور،‏ تلخ و شيرين هستند كه فرو رفتگى هاى زمين را مملونموده اند.‏در سرزمين افغانستان بنابر توپوگرافى در بعضى محلات داراى حوزه هاى بسته بودهو باعث بوجود آمدن جهيل ها گرديده است،‏ كه از لحاظ رقبة آبگير كوچك بوده ودر بعضى جاها بشكل باطلاق ديده ميشود.‏ برخى از اين جهيل ها در مناطق كوهستانىاز آب هاى يخچالى سير آب ميگردد و برخى در مناطق هموار و كم ارتفاع آبريزهدرياهاى منطقوى را تشكيل ميدهند و بنام هاى مختلفى از قبيل هامون،‏ كول و يا آبايستاده ياد ميشوند.‏107G10 Fasli (3).indd 1078/15/2011 4:02:54 PM

هامون سيستان:‏هامون سيستان شامل هامونهاى ذيل است:‏هامون هلمند،‏ هامون صابرى،‏ هامون پوزك كه در گوشه جنوب غربى افغانستان واقعبوده آبريزه درياهاى منطقوى را در جنوب غرب افغانستان تشكيل ميدهد.‏ساحل اين هامون ها نظر به وضع آبخيزى درياها متحول بوده گاهى ساحه وسيع رااحتوا ميكند و در هنگام خشكسالى ساحه نسبتاً‏ كوچك را دربر مى گيرد.‏هامون پوزك:‏ به اندازه 24 كيلومتر عرض دارد،‏ خاشرود و خسپاس در همينهامون دهانه مى گيرند.‏هامون صابرى:‏ داراى 583 كيلومتر مربع مساحت است و پايين افتاده ترين ساحههامون سيستان را در بر مى گيرد فراه رود و هاروت در همين ساحه مى ريزند اين هامونمانند هامون پوزك داراى آب دايمى ميباشد زيرا عمق آنها آبهاى تحت الارضى ازنقاط مجاور نيز در اينجا نفوذ مى كند كه باعث افزايش آبهاى اين دو هامون ميگردد.‏دغ نمد و كول نمكسار:‏در سرحدات غربى كشور بين خط سرحدى افغانستان و ايران موقعيت دارد،‏ داراىآبهاى باطلاقى بوده و مقدار زياد نمك در اين دو ساحه وجود دارد و به دليل عملتبخير آب نمك در اراضى صحرايى ترسب مى نمايد.‏ دغ نمدى در غرب فراه و كولنمكسار در غرب هرات واقع اند كه اوصاف كاملاً‏ صحرايى را معرفى ميكند دغ نمدى440 كيلومتر مربع و كول نمكسار از لحاظ توليد نمك امكان دارد با معدن نمك تالقانبخوبى رقابت نمايد.‏گودزيره:‏گود زيره بطرف جنوب هامون هلمند حوزة سيستان افغانى واقع است اين جهيل در اثرسرازير شدن آب اضافى هامون هلمند و بعضى رودخانه هاى كه از كوه چگايى ميايدتشكيل شده اما وقتيكه موسم آبخيزى درياهاى طغيانى اطراف آن به پايان ميرسد آبآن كم شده شكل باطلاق و جبه زار را اختيار ميكند آب اين جهيل شور ميباشد ازسطح بحر 456 متر ارتفاع دارد.‏آب ايستاده دشت ناور:‏در شمال غرب غزنى آب ايستادة ناور 600 كيلومتر مربع مساحت دارد و به فاصله 55108G10 Fasli (3).indd 1088/15/2011 4:02:54 PM

كيلومتر از شهر غزنى به سمت شمال غرب واقع شده است ارتفاع آن از سطح بحر3115 متر ميباشد.‏آب ايستادة غزنى:‏جهيل نسبتاً‏ كوچك بوده و به فاصله 128 كيلومتر در جنوب غزنى واقع شده است وآبريزه درياى غزنى را تشكيل ميدهد .بند امير:‏يكتعداد جهيل هاى اند كه در امتداد يكديگر واقع شده در ارتفاعات 2916 متر شمالكوه بابا در اراضى آهكى بوجود آمده اند آب نقاط كوهستانى در آنجا نفوذ كرده واز دهانه بند جريان آب با محلول آهك و كلسيم كاربونيت شكل شير آبى را اختيارمى كند.‏بعضى از اين بندهاى طبيعى كه جهيل هاى خورد منطقوى را معرفى مى كند نظر بهعميق بودن آنها رنگ آبى و نيلگون داشته منظرة زيبا را تشكيل ميدهد و هر يك ازاين بندها بنام هاى جداگانه از قبيل بند پنير،‏ بند هيبت،‏ بند غلامان،‏ بند پودينه،‏ بندقمبر،‏ بند جداسل و بند ذوالفقار كه بند ذوالفقار فعلاً‏ خشك است و مجموعاً‏ بنام بندامير ياد ميشوند اين ساحه از نظر توريستى اهميت خاص را دارا بوده به پارك ملىمبدل شده ساحه خيلى زيبا و ديدنى را براى سياحين تشكيل ميدهد.‏جهيل زركول:‏اين جهيل كه بنام زرقول نيز ياد ميشود در سطح مرتفع پامير بين خاك افغانستان وتاجكستان موقعيت دارد از لحاظ مشخصات سياسى حد فاصل خط سرحدى و هم ازوضع فزيكى ارزش خاص را دارا ميباشد.‏اين جهيل سرچشمه اولى آب پامير و آمو را تشكيل داده ساحل شمالى آن ششكيلومتر و ساحل جنوبى آن ده كيلومتر طول دارد و عرض آن به چهار كيلومتر ميرسد.‏جهيل زركول حوزة مساعد آبگير را براى ذوب يخچال هاى نقاط كوهستانى تشكيلميدهد در حاليكه ارتفاع كوهستانى در مجاورت زركول به شش هزار متر ميرسد،‏ بنابرزياد بودن ارتفاع ساحه مناسب را براى چراگاه حيوانات مردم قرغز تشكيل ميدهد.‏109G10 Fasli (3).indd 1098/15/2011 4:02:54 PM

جهيل چقمقتين:‏اين جهيل نيز در پامير موقعيت دارد آب درياى واخان از آن منبع مى گيرد چوپانها و كاروان هاى تجارى منطقوى از كرانه هاى ساحلى چقمقتين به كوتل واخجيررفته و راه عبور و مرور آنها را فراهم ميسازد.‏ طول اعظمى آن از شرق به غرب هفدهكيلومتر و عرض آن دونيم كيلومتر است.‏ اراضى مجاور آن نيز براى چراگاه حيواناتدر مردمان قرغز بكار برده ميشود.‏شكل (75)جهيل شيوا:‏اين جهيل در منطقه شغنان بدخشان موقعيت دارد آب آن به اثر سرازير شدن آبدرياى خورد و كوچك كه به اطراف آن واقع اند بوجود مى آيدو حوزة فرو رفتگىكوچكى است كه از آب مملو گرديده آب آن صاف و شفاف ميباشد در ايام زمستانيخ مى بندد اين جهيل از نگاه توريزم و سياحين فوق العاده درخور اهميت ميباشد وبنابر ارتفاعيكه دارد آب آن سرد و در طول سه ماه تابستان از عمل انجماد محفوظميماند اما مدت سه ماه بهار،‏ خزان و زمستان منجمد ميباشد.‏ حصة جهيل شيوا از جملةجهيل هاى يخچالى است كه ارتفاع آن از سطح بحر 3050 متر بوده طول آن يازدهكيلومتر و عرض آن به 8 كيلومتر ميرسد.‏110G10 Fasli (3).indd 1108/15/2011 4:02:56 PM

فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند هر گروپ از روى متن روى حوزه هاى بسته وجهيل هاى افغانستان باهم بحث كنند و نتيجه را پيش روى صنف ارايه دارند.‏؟سوال ها:‏با استفاده از متن صحيح ترين جواب را انتخاب كنيد.‏‎1‎ هامون سيستان در كدام قسمت كشور ما موقعيت دارد؟ب.‏ جنوب شرق كشورالف.‏ شمال غرب كشور د.‏ هيچكدامج.‏ جنوب غرب كشور ‎2‎ كدام هامون داراى آب دايمى استب.‏ هامون گودزيرهالف.‏ هامون هلمند د.‏ هيچكدامج.‏ هامون صابرى ‎3‎ كول نمكسار در كدام ولايت موقعيت دارد؟ب.‏ قندهارالف.‏ مزارشريف د.‏ بادغيسج.‏ هرات ‎4‎ آب كدام جهيل كاملاً‏ نمكى است كه قابل نوشيدن حيوانات نميباشد.‏ب.‏ جهيل آب ايستادة غزنىالف.‏ جهيل بند اميرد.‏ جهيل چقمقتينج.‏ جهيل دشت ناورفعاليت خارج از صنفبروى نقشه سفيد افغانستان نام جهيل هاى كشور را در جاهاى آن مشخص كنيد و درمورد نقش جهيل ها در افغانستان از منابع ديگر معلومات انفرادى جمع آورى كردهو در ساعت آينده با همصنفان درميان گذاريد.‏111G10 Fasli (3).indd 1118/15/2011 4:02:56 PM

درس ) 31 (ح خشكسالى و كمبود آبشكل (76) خشكسالى و كمبود آب در درياى كابلآيا ميدانيد چه موقع خشكسالى به وقوع مى پيوندد؟كمبود ريزش باران در يكسال پايين تر از حد وسطى بارنده گى و افزايش ميزانخشكى در يك منطقه را خشك سالى مى گويند،‏ يا به عبارة ديگر خشكسالى عبارتاست از كمبود آب و قلت بارنده گى كه ضرورت انسان،‏ حيوان،‏ نبات و خاك راكفايت كرده نتواند و توازن اكوسيستم را برهم زند.‏خشكسالى يك پديدة طبيعى و مغلق است كه ممكن است در هر نوع اقليم،‏ هم ازخشك،‏ مرطوب،‏ حاره اى و حتى مناطق نزديك قطب نيز رخ دهد.‏ كمبود آب اثراتقابل ملاحظه بر زنده گى موجودات يك منطقه دارد اين اثرات بخصوص در مناطقخشك و نيمه خشك يعنى مناطقى كه افزايش خشكى هوا منجر به تبخير زياد ازخاك مى شود به وجود مى آيد.‏رشد نباتات با مشكلات زيادى مواجه شده،‏ از بين رفتن فرش نباتى باعث شدتفرسايش خاك ميشود و خاك فرسايش يافته توسط باد باعث آلوده گى آب هاىباقى مانده ميشود كه اثرات ناگوار آن مصايب و خطرات زيادى را بالاى كليه پديدههاى كرة زمين وارد كرده تاثيرات منفى وجبران ناپذير را بارمى آورد.‏بعض از مشخصات خشك سالى از اين قرار است:‏112G10 Fasli (3).indd 1128/15/2011 4:02:58 PM

مردم بنابر كمبود آب براى شستشو دچار مشكل مى شوند.‏ فرسايش بيشتر خاك صورت مى گيرد.‏ ميزان توليد محصولات زراعتى به شدت كاهش مى يابد.‏ ذخاير آب بندها كاهش مى يابد و ممكن است آب جيره بندى شود.‏ خشكسالى زياد ممكن است باعث بروز آتش سوزى در جنگل ها شود.‏خشكسالى را ميتوان در چند مرحله روى مطالب ذيل ارزيابى كرد:‏‎1‎ خشكى هوا،‏ عدم مقدار كافى غذا و آب،‏ كمبود آب آشاميدنى توام با معضلةصحى افراد جامعه.‏‎2‎ عدم اطمينان در مورد موجوديت مواد اوليه غذايى.‏‎3‎ رفتن به فاصله هاى دور براى بدست آوردن آب آشاميدنى كه باعث خرابى صحتاطفال و اشخاص مسن شود.‏‎4‎ نبود مواد غذايى و ميوه در باغستان ها و مزارع،‏ كمبود آب و موجوديت آب هاىآلوده.‏‎5‎ افزايش امراض،‏ خطر مرگ و مير اطفال و كلان سالان.‏‎6‎ حالت اضطرار شديد،‏ كمبود غذا و كمبود آب بطور عام.‏‎7‎ شيوع امراض با كميت قابل ملاحظه،‏ مرگ حتمى اطفال و بزرگ سالان.‏اين ارزيابى در شبكه GIS درج بوده و معيار اساس تثبيت خشكسالى در محلاتمختلف محسوب ميشود.‏ علاوه بر آن عوامل ضمنى ديگر در خشك سالى نيز قابلتوجه است:‏ در شهرها كمبود غذا تا اندازة احساس نميشود اما در دهكده ها به قلت آب آشاميدنىو مواد غذايى دست و گريبان ميباشند.‏ در پهلوى اين معضلات بنابر كمبود آب در بندهاى برق تنوير شهرها به ركود مواجهبوده و گاهى بطور وقفه اى برق فعال ميگردد ضمناً‏ هر خشكسالى معضلات اقتصادىرا با خود نيز همراه دارد.‏ افزايش حرارت در اثر تغيير محل لكه هاى داغ آفتاب.‏ آتشفشان هاى فعال اجسام و بخارات داغ چشمه هاى آب گرم تابش عمودى آفتاب در ساحه استوا و تحت استوا هواى گرم و خشك مناطق ريگستانى113G10 Fasli (3).indd 1138/15/2011 4:02:58 PM

فقدان پوشش فرش نباتى و اضافه چرانيدن حيوانات در علفزارها تبخير سالانه آب بحر بوجود آمدن گازهاى گلخانه اى و تخريش طبقه اوزون كه باعث گرمى زمينگرديده است.‏؟فعاليت داخل از صنف:‏شاگردان به سه گروپ تقسيم شوند گروپ اول در مورد اثرات منفى خشكسالىگروپ دوم به ارتباط مراحل خشكسالى و گروپ سوم عوامليكه خشكسالى را بارمى آورد باهم بحث كنند و نتيجه را پيش روى صنف ارايه دارند.‏سوال ها:‏‎1‎ كمبود آب و خشكسالى چه راگويند؟‎2‎ خشكسالى در كدام مناطق اقليمى بيشتر پديد مى آيد؟‎3‎ در افغانستان خشكسالى چه پرابلم هاى را بار مى آورد؟با استفاده از متن در مقابل جملات صحيح حرف ‏(ص)‏ و در مقابل جملات غلطحرف ‏(غ)‏ بگذاريد.‏‎1‎ در اثر خشكسالى در بندهاى برق بخاطر تنوير شهرها مشكلات بار مى آيد.(‏ (‎2‎ در اثر شدت انرژى منتشره آفتاب از لحاظ خشكسالى و كمبود آب بيشتر نقاطاستوايى آسيب پذير نيستند.(‏ (‎3‎ خشكسالى سبب امراض گوناگون و مرگ و مير اطفال و بزرگسالان نميشود.‏( )فعاليت داخل از صنف:‏تحقيق كنيد:‏ با مراجعه به كتابخانه و منابع ديگر دريابيد كه اكنون در دنيا چند مورداختلاف برسر مسأله آب و جود دارد و براى حل اين اختلافات چه كارى بايد انجامشود؟گزارشى تهيه كنيد و در ساعت آينده با معلم و همصنفان خود درميان گذاريد.‏114G10 Fasli (3).indd 1148/15/2011 4:02:58 PM

فصل چهارممحيط زيستفصل چهارممحيط زيستدر اين فصل ميخوانيم:‏ محيط زيست محيط طبيعى حفاظت حيات وحش حفاظت آب،‏ خاك و هوا آلوده گى هواى شهر ازدياد عراده جات كهنه و آلوده گى هواى شهر خرابى و آلوده گى جاده ها و كوچه هاشاگردان عزيز با خواندن اين فصل به اهداف دانشى ذيل آشنا شوند:‏ محيط زيست را تعريف كرده بتوانند.‏ راه هاى حفاظت جنگلات را ياد بگيرند.‏115G10 Fasli (4).indd 1158/15/2011 4:31:20 PM

فوايد بته ها و علفچر ها را درك كنند.‏ راه هاى محافظت از حيوانات وحشى را فرا گيرند.‏ عوامل آلوده گى هوا را بشناسند.‏ مضرات گرد و خاك شهر و كوچه ها را بشناسند.‏از شاگردان عزيز انتظار ميرود كه با خواندن اين فصل به اهداف مهارتى ذيل دست يابند:‏ از محيط طبيعى استفاده خوب كرده بتوانند.‏ فوايد و اهميت بته ها و علفچر ها را توضيح داده بتوانند.‏ خانه و كوچه خود را بتوانند پاك نگهدارند.‏116G10 Fasli (4).indd 1168/15/2011 4:31:20 PM

درس (32)محيط طبيعىمحيط زيست عبارتاز مجموع پديده هاىبيولوژيكى،‏ فزيكى،‏اجتماعى،‏ روابط ذاتالبينى و متقابل آن ها بايكديگر ميباشد كه درمجموع بالاى حياتانسان تاثير وارد ميكند.‏محيط زيست سالم شرايطانكشاف پايدار اقتصادىواجتماعى را مهيا ميسازد ويك اصطلاح جامع و همهجانبه را افاده ميكند.‏به عبارة ديگر انسان ومحيط ماحول آن همراه باشرايط اقليمى و اجتماعىو تاثيرات متقابل آنها بناممحيط زيست ياد ميشود بناً‏محيط زيست مجموعة ازش (77) محيط طبيعى كه هايدروگرافى ، ساحه زراعتى،‏كوهستانى و حصه از بحيره مديترانه را نشان ميدهدتركيب عناصر حيه و غيرحيه است كه انسان جزء لاينفك آن بوده و براى ادامه حيات خود به آن وابستگىمستقيم دارد.‏يكى از وظايف مهم انسانهاحفاظت و پاك نگهدارى محيط زيست از كثافات و آلودهشدن مى باشد.‏ تمامى موجوداتى كه در اطراف ما قرار دارند شامل محيط ميشود.‏بصورت كلى در محيط دو نوع عناصر را ميتوان مشاهده كرد.‏ عناصر حياتى يا زنده مثلانسانها،‏ نباتات و اجسام حية ذره بينى،‏ دوم عناصر محيط غير حيه مانند آب،‏ هوا،‏ خاكو سنگ ها.‏ بايد تذكر دادكه خداوند متعال نظام طبعيت را طورى خلق نموده است كه117G10 Fasli (4).indd 1178/15/2011 4:31:22 PM

شكل (78)تعادل طبيعى بين اجزاى آن وجود دارد.‏ هرگاه اين تعادل برهم زده شود اثرات سؤبالاى محيط زيست وارد ميكند.‏محيط طبيعى:‏در منابع طبيعى اجزاى ايكوسيستم Ecosystem به شمول قشر زمين،‏ آب و اتموسفيرحاوى تمام نفوس،‏ بخش هاى حيوانى،‏ نباتى،‏ موجودات حيه،‏ شرايط طبيعى و سايراجسام غير حيه واقع در آن،‏ محيط طبيعى ما را تشكيل ميدهد.‏118G10 Fasli (4).indd 1188/15/2011 4:31:25 PM

شكل (79)در طول زمان انسانها دريافتند كه همين محيط ميتواند بسيارى از نيازهاى شانرا رفعنمايد.‏ از اين جهت ارتباط آنها به سرعت با اين پديده ها برقرار گرديد و در اين ارتباطتجربه هاى زيادى كسب نمودند.‏انسانها دريافتند كه در هر محيط بايد به شكل خاصى با طبعيت رابطه برقرار كنند تااز امكانات آن بهره مند شوند.‏ مناطق خشك و صحرايى براى زراعت و توليد موادغذائى مناسب نبوده بلكه در مناطق جلگه اى و سرسبز مجاور درياها و جهيل ها همهچيز براى پيشبرد زنده گى شان فراهم بود،‏ بعدها در كنار همين دريا ها تمدن هاىمختلف شكل گرفت.‏ در هر جا انسان تلاش دارد تا شرايط طبيعى را بشناسد و زندهگى خود رابا آن مطابقت دهد و يا محيط را با توجه به نيازهاى خود تغيير دهد.‏محيطى كه در آن زنده گى ميكنيم،‏ داراى نظم وقانون مندى خاص خود است،‏باريدن باران،‏ وزش باد،‏ وقوع يخبندان،‏ روييدن گياها،‏ تغيير فصل هاى سال همه وهمهبر اساس قوانين معينى اتفاق مى افتد.‏119G10 Fasli (4).indd 1198/15/2011 4:31:27 PM

فعاليت داخل صنف:‏به نقشه جهان توجه كنيد مناطقى كه انسان با محيط رابطه زياد دارد با مناطقى كهشرايط زنده گى در آن دشوار است مقايسه كنيد و با مشوره هم صنفان خود،‏ سرزمين هاى مساعد و نا مساعد را دسته بندى نماييد.‏؟شكل ) (80سوال ها:‏‎1‎ محيط زيست را مفصلاً‏ تعريف نماييد؟‎2‎ درباره محيط طبيعى چه ميدانيد،‏ توضيح دهيد؟‎3‎ محيط طبيعى از كدام پديده ها تشكيل گرديده است نام بگيريد؟‎4‎ محيطى كه در آن زنده گى مى كنيم داراى قوانين است يا خير مختصراً‏بنويسيد؟فعاليت خارج صنف:‏شاگردان در باره محيط طبيعى يك مقاله مختصر بنويسند.‏120G10 Fasli (4).indd 1208/15/2011 4:31:29 PM

121درس 33الف حفاظت جنگلاتجنگلات در حيات انسانها وحيوانات داراى چه اهميتمى باشد.؟جنگلات يكى از غنى ترينبخش اكوسيستم جهان راتشكيل ميدهد.‏ زيرا حياتانسان ها حيوانات و پرندهگان به آن متكى بوده درعمليه فوتوسنتيز،‏ تصفيههوا و موضوع اقليم نقشارزندة را دارا است.‏ جنگلها گذشته از ارزش طبيعى واجتماعى،‏ محافظت خاك رانيز به عهده دارند و از فوايداقتصادى بس ارزشمندىبرخوردار اند.‏نشو ونماى جنگلات طبيعىاز نعمت هاى خداوند ‏(ج)‏است كه به زيبايى كرة زمينرونق خوب صحى و اقليمىبخشيده است.‏زيرا موجوديت جنگلات در تصفيه هوا كه ما از آن تنفس مى كنيم نقش خاصى دارد.‏گروهى از مردمان خصوصاً‏ قبايل بومى مواد غذايى،‏ طبى،‏ ميوه،‏ عسل،‏ خانه،‏ موادسوخت و بسيارى از نياز هاى ديگر خود را از جنگلات تأمين مى كنند.‏گياهان در اثر عمليه فوتوسنتيز براى از بين بردن كاربن داى اوكسايد Co2 هوا نقشبه سزايى دارند.‏ موجوديت و بقاى جنگلات براى برقرارى نظم طبعيت و حفظ شرايطمطلوب زيست و جلوگيرى از گرم شدن كرة زمين بسيار سرنوشت ساز مى باشد.‏آخرين تعريف سازمان فايو FIO Forest International Organization كهبخشى از مسئووليت رسمى آن حفاظت جنگلات است و موضوعى را تأكيد مى كند كهحتى بيشتر فضاى سبز داخل شهرها را نيز بخشى از جنگلات بايد تشكيل دهد.‏ قابل يادآورى است كه جنگلات طبيعى با جنگلات ضمنى و اصلاح شده كه درختان آن به دو ياسه نوع اند مانند او كاليپتوس،‏ كاج،‏ سرو و امثال آن منحصر ميگردد.‏در اقمار مصنوعى همه موضوعات به تفصيل مطالعه و عكس بردارى شده است چنانچهشكل 81G10 Fasli (4).indd 1218/15/2011 4:31:32 PM

قمر مصنوعى بنام Earth Resource(Technology Satellite (ERTSاخيراً‏ معلومات مطلوبى در اين مورد جمعآورى كرده است.‏ نقشه هاى مقدماتى ونهايى توسط اپولو در دست تهيه قرارداده شده كه اكنون مورد استفاده اكثراً‏مؤسسات تحقيقاتى و اكولوجيكى مىباشد.‏ توسط قمر مصنوعى اپولوApolloبخش جنگلات به تفصيل عكس بردارىشده است.‏ ساحه جنگلات در سطح زميناز ساير انواع نباتات بدرستى تشخيصشده ميتواند.‏ در عكس بردارى اپولو توسط اشعه تحت سرخ جنگلات به چهاركتگورى تصنيف شده است:‏‎1‎ جنگلات سوزنى برگ ‏(مخروطى)‏‎2‎ جنگلات پهن برگ و برگريز‎3‎ جنگلات مخلوط از هر دونوع Mixed Forest Stands4- جنگلات استوائى چتر مانندتحقيقات علمى ثابت نموده است كه در ختان برعلاوه اينكه باعث پاكى هوا و زيبايىمحيط طبيعى گرديده كيفيت اكسيجن راحفظ مينمايد.‏ يك درخت تقريباً‏ براى 18نفر ميتواند اكسيجن توليد نمايد.‏ بناءً‏ درپاك نگهداشتن هوا و توليد اكسيجن بهمنظور تأمين صحت خود و همشهريان خويش درخت غرس نماييد.‏شكل 82شكل 83اهميت و نقش جنگل ها ميوه و ريشه نباتات غذاى تمام انسانها راتشكيل ميدهد درختان كاربن داى اوكسايد هوا را مىگيرند و اكسيجن توليد كرده و آن را به هوابر مى گرداند.‏ چوب درختان در ساختمان ها،‏ تهيهلوازم منزل و كاغذ مورد استفاده قرار مىگيرد سايه درختان انسان را از گرماى شديد122G10 Fasli (4).indd 1228/15/2011 4:31:35 PM

محافظت مى كند.‏ جنگلات سيلاب را جلوگيرى مى كند.‏ زيرا با ريزش باران بر روى برگ ها و شاخهها از سرعت باران كاسته مى شود و خاك جنگل هم پوشيده از شاخ و برگ گياهانپوسيده است كه آب را جذب كرده و جويبار هاى را بوجود مى آورد.‏ از پيداوار جنگلى براى تهيه ادويه جات استفاده ميشود.‏ محصولات برخى از پيداوار جنگلى مانند كايوچو ‏(درخت رابر)‏ در صنعت به كارمى رود.‏ گاهى جنگلات محل مناسبى براى تفريح و گذراندن اوقات فراغت هستند درختان از سروصداى موتر ها و كارخانه ها و هوا پيما ها مى كاهند.‏مهمترين نقش جنگل هاجلوگيرى از تخريب خاكتأمين علوفه مورد نياز حيواناتاستفاده در صنايع و ادويه سازىمحل زيست براى جانورانشكل 84درخت را بر و درخت كاكدر صنايع رول دارد.‏ب حفاظت بته ها وعلفزار ها:‏انسان در محيط طبيعى توانسته است كه نباتات مورد ضرورت خود را اصلاح و تكثيركند.‏ از اين لحاظ عمل بذر و شخم زدن زمين در بخش زراعت به انسان فرصت دادهاست تا زرع مختلف حبوبات را در محيط هاى طبيعى پخش و گسترش دهد،‏ و ازآن براى احتياج اوليه استفاده حياتى بعمل آورد،‏ به همين ترتيب در بخش جنگلات وچراگاه ها نيز توجه زياد مبذول داشته،‏ تغييرات و تحولات لازم را در آن ساحات نيزبه نفع انسان وحيوان انجام داده است.‏اولتر از همه بايد بته ها و علفزار ها را بصورت درست محافظت و نگهدارى نماييم تاحاصلات بيشتر بدهند.‏ وضع اقليمى هر منطقه مورد مطالعه قرار گيرد و متناسب به آنبه كشت گياه ها اقدام گردد كه با شرايط محلى توافق داشته و حاصل بيشتر بدهند.‏براى كشت و حاصلدهى نباتات و بته ها به كار برد روش هاى عصرى و تكنالوژىمناسب تلاش صورت گيرد تا منابع آبى بطور مؤثر ووسيع به منظور آبيارى زمين هاىزير كشت و چراگاه مورد استفاده قرار گيرد.‏براى اين مقصد بايد تدابير لازم گرفته شود و از ضياع آب ممانعت به عمل آيد.‏اصلاح و احياى چراگاه ها:‏ چراگاه ها بايد همه ساله مورد مطالعه قرار گيردوتحقيق بعمل آيد كه علوفه و نباتات ضايع نگردد زيرا كيفيت و ساحه فرش نباتى123G10 Fasli (4).indd 1238/15/2011 4:31:36 PM

و علوفه مورد نياز در تربيه و طرز حاصل دهى حيوانات مستقيماً‏ مؤثر است،‏ سرحدچراگاه ها توسط نقاط معين كنترول و مشخص گردد.‏ زيرا عقب نشينى ساحه چراگاهها و قلت آب دلالت به خشكسالى مى كند كه نه تنها بالاى حيوانات بلكه بالاىكميت و كيفيت محصولات زراعتى نيز تاثير ناگوار دارد.‏ كوشش بعمل آيد تا ازاضافه چرانيدن حيوانات جلوگيرى شود،‏ زيرا بااضافه چرانى ريشه نبات از بين ميرود وچراگاه به زمين برهنه مبدل ميگردد.‏بهتر است تا چراگاه هاى طبيعى كشور اصلاح گردد و توان برداشت حيوانى آنها بالابرده شود تا بتوان از نباتاتى كه براى مردم بطور مستقيم قابل استفاده نيستند محصولاتعالى حيوانى را توليد كرد.‏ در عين زمان بهره بردارى از چراگاه ها بايد طورى تنظيمگردد كه باعث تخريب و فرسايش آنها نه شود.‏ در پهلوى آن تلاش به عمل آيد تاچراگاه هاى جديد احداث گردد و چراگاه هاى تخريب شده دوباره با تطبيق اصولچراگاه دارى احيأ و به معرض استفاده مالدارى كشور قرار گيرد.‏علفزارهاى دايمى و مؤقتى در سطح كشور در حالت خشك شدن و از بين رفتن قراردارد،‏ ورمه هاى گوسفندان از كمبود علوفه،‏ لاغر و مريض شده حتى از بين ميروند.‏ بناً‏بايد توجه بيشتر جهت بهبود گسترش چراگاه ها صورت گيرد.‏؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند و هر گروپ درباره يك موضوع مثل حفظجنگلات،‏ منفعت جنگلات،‏ استفاده از جنگلات،‏ جلوگيرى از كاهش جنگلات،‏نقش جنگلات در محيط زيست،‏ حفظ بته ها و علفزارها و استفادة انسانها از بته ها وچراگاه ها باهم بحث نمايند و بعداً‏ نماينده هر گروپ پيش روى صنف نتيجه بحثخود را به ديگران ارايه نمايد.‏سوال ها:‏‎1‎ جنگلات داراى كدام ارزش هاى اقتصادى مى باشد توضيح دهيد؟‎2‎ جنگلات نظر به عكس اپولو به چند كتگورى تصنيف شده است نام بگيريد؟‎3‎ اهميت و نقش جنگل ها را مختصراً‏ بيان نماييد؟‎4‎ چطور بته ها و علفزارها را محافظت نماييم؟‎5‎ از بته ها و علفزارها چه استفاده مى شود؟فعاليت خارج صنف:‏شاگردان ارزش جنگلات را بنويسند.‏124G10 Fasli (4).indd 1248/15/2011 4:31:37 PM

درس (34)ج-‏ حفاظت حيات وحششكل (85) بقاياى حيات وحشدر كشور عزيز ما افغانستان حيوانات بصورت عموم شبيه حيوانات محيط مديترانه يى،‏ تحتاستوايى،‏ معتدله و تحت قطبى موجود اند.‏ از اين لحاظ افغانستان ساحة اتصال قلمرو حياتوحش را بين منطقه تحت قطبى و تحت استوايى تشكيل ميدهد.‏حيوانات وحشى در نقاط كوهستانى و جنگلات حيات به سر ميبرند.‏ چند سال قبل خرسدر جنگلات نورستان موجود بود.‏ علاوتاً‏ در نيزارهاى كرانه هاى درياى آمو ببر Tiger نيزميزيست،‏ پلنگ Leopard منحصر به نقاط متروك و دوردست هندوكش بوده در حاليكهخر وحشى Wild Ass درصفحات جنوب غرب كشور بصورت آواره حيات بسر ميبرد.‏گرگ Wolf درمواقع خشكسالى ها اغلباً‏ به همواريها پايين آمده ولى در حالات عادى ازجمله حيواناتى است كه در كوهستان ها امرار حيات مى نمايد.‏ روباه سرخ Red fox كهارزش خاص طبى دارد نيز در كوهستان هاى مركزى شمال مملكت دستياب گرديده است.‏گوسفند و حشى و بز كوهى در دره هاى واخان و نقاط دور و نزديك آن و بز كوهى درمناطق كوهستانى و دشت هاى ستپ شمال افغانستان موجود است.‏ سلسله هندوكش سرحدانفصال بين ساحه حيوانات تحت قطبى و تحت استوايى بشمار ميرود،‏ از همين لحاظ استكه در جنوب شرق هندوكش شادى Monkey از جمله حيوانات تحت استوايى بيشترديده ميشود و شغال در همه جا به كثرت وجود دارد.‏ بناً‏ ما بايد در حفظ نسل آنها كوشش125G10 Fasli (4).indd 1258/15/2011 4:31:39 PM

نماييم تا از بين نروند.‏ نا گفته نبايد گذاشت كه حيوانات وحشى بايد از محل زيست انسانهادورتر قرار داشته باشند تا انسانها و حيوانات اهلى طعمة شكار آنها قرار نگيرند.‏استفاده درست و پايدار از حيات وحش:‏ شكاربيش از حد حيوانات و پرنده گان در منطقه كه ممكن است سبب انقراض آنهاگردد.‏ استفاده درست از حيوانات و پرنده گان،‏ مثلاً‏ حيواناتيكه سالم،‏ كمياب و نادر اند شكارنگردند و بايد جهت بقا و دوام سيستم حيات و حش،‏ آن حيواناتى شكار گردند كه تعدادآنها از ظرفيت طبيعت تجاوز نموده و موجوديت شان ممكن است سبب بى نظمى واختلال ايكو سيستم منطقه گردد.‏ اگر بشكل درست و منظم طبق قانون شكار از حيوانات استفاده گردد ميتوان از گوشت وپوست آنها در اقتصاد منطقه استفاده كرد.‏ براى استفاده دوامدار حيوانات بايد از شكار دسته جمعى بوسيله دواندن آنها توسطموترهاى تيز رفتار،‏ تفنگ هاى پيشرفته ويا از مواد زهرى كشنده استفاده نگردد،‏ زيراسبب از بين رفتن نسل آنها ميگردد.‏شكل (86)126G10 Fasli (4).indd 1268/15/2011 4:31:39 PM

روش هاى جلوگيرى از انقراض حيوانات و پرنده گان وضع قانون شكار ‏(بعد از حصول جوازنامه دولتى،‏ تعيين وقت شكار،‏ جنس وعمر آنها).‏ جلوگيرى از تخريب و انهدام مسكن حيات وحش.‏ جلوگيرى از قاچاق حيوانات و پرنده گان.‏ جلوگيرى از دخالت ها و مزاحمت هاى انسانى و حيوانى در پناه گاه هاى شان.‏ آگاهى و بلند بردن ذهنيت عامه و تغيير در عادت مردم.‏حفظ پارك هاى ملى:‏پارك ملى عبارت از ساحه ارزشمند طبيعى است كه حد اقل هزار هكتار باشد و توسطدولت محافظت و نگهدارى گردد.‏پارك هاى ملى اصلاً‏ پارك هاى تفريحى براى تمام افراد يك جامعه مى باشد بايد بصورتدرست،‏ زيبا و قشنگ آراسته باشد.‏ زيرا در اوقات فراغت همة مردم براى تفريح و ميلههاى فاميلى در آن پارك ها ميروند و گردش مى نمايند.‏ پارك هاى ملى بايد هميشه پاكونظيف باشد.‏ كشور عزيز ما افغانستان داراى پارك هاى زيبا و مناظر طبيعى قشنگ مى باشدالبته اين پارك هاى قشنگ محل تفريح مردم ما اند.‏ در طول سالها كه جهاد و جنگ هاىشكل (87)127G10 Fasli (4).indd 1278/15/2011 4:31:39 PM

دوامدار در كشور عزيز ما وجود داشت پارك هاى ملى ما اضرار زيادى را متقبل شدچنانچه درختان،‏ گل هاى زيبا و همه چيزهايكه در پارك ها وجود داشت كاملآً‏ خشكشده و از بين رفته بودند.‏ اما در جريان سالهاى بعد از جنگ دوباره احيأ و مورد استفادهافراد جامعه قرار گرفت و رونق خاص خود را پيدا نمود.‏ مثلاً‏ بند امير،‏ دره آجر،‏ باغ ممله،‏پارك هاى كابل،‏ قندهار هرات وغيره ......؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند و هر گروپ بالاى موضوعات ذيل مانند حفظحيات وحش،‏ استفاده مطلوب از حيوانات وحشى،‏ انواع حيوانات و حشى،‏ مناطقزيست حيوانات وحشى،‏ حفظ پارك هاى ملى و استفاده پارك هاى ملى باهم بحثنمايند و بعداً‏ نماينده گروپ نتيجه بحث خود را به ديگران ارايه نمايد.‏سوال ها:‏‎1‎ حيوانات وحشى كشور ما شبيه حيوانات كدام مناطق مى باشند؟‎2‎ از حيوانات وحشى چه استفاده ها صورت مى گيرد؟‎3‎ حيوانات وحشى داراى چه اهميت اقتصادى در كشور مى باشد؟‎4‎ پارك هاى ملى چيست تعريف نماييد؟‎5‎ پارك هاى ملى را چگونه حفاظت نماييم؟فعاليت خارج صنف:‏شاگردان درباره انواع حيوانات وحشى كشور و حفظ پارك هاى ملى مقالة مختصربنويسند.‏128G10 Fasli (4).indd 1288/15/2011 4:31:40 PM

درس 35) (حفاظت آب،‏ خاك و هواشكل (88)129آيا ميدانيد كه سه عنصر حياتى كدام ها اند؟در حدود 71 فيصد سطح كرة زمين را آب پوشانيده است.‏ آب سرچشمه حيات است،‏انسانها،‏ حيوانات ونباتات براى ادامه حيات خود به آب نياز دارند،‏ در واقع هستى همهموجودات زنده به آب بستگى دارد.‏ بيشتر تركيب بدن جانداران را آب تشكيل ميدهد.‏آب در زنده گى روزانه انسان نقش اساسى دارد.‏ در فعاليت هاى زراعتى،‏ صنعتى وخانگى مقدار زياد آب مورد استفاده قرار مى گيرد،‏ اما متأسفانه به علت مصرفاضافى و آلوده شدن آب در اثر فعاليت هاى صنعتى،‏ انسانى،‏ منابع آبى مورد تهديدقرار گرفته است.‏ بناً‏ حفاظت آبها وظيفه هر فرد ميباشد زيرا آلوده گى آب حياتانسانها،‏ نباتات و حيوانات را به خطر جدى مواجه مى سازد.‏خاكSoil :طبقه فوقانى قشر زمين از ذرات خاك،‏ هوا،‏ آب و موجودات ريزه و ذره بينى تشكيلشده است.‏ خاك در اثر تعاملات فزيكى وكيمياوى تشكيل ميشود،‏ شرايط،‏ كيمياوىو فزيكى مربوط به چگونگى اقليم است.‏ خاك انواع مختلف و طبقات مختلفى دارد.‏خاك حاوى موجودات زنده كوچك،‏ هوموس Humus ميباشد كه از تجزيهگياهان،‏ جانوران و باكتريا بوجود مى آيد.‏ خاك يكى از عناصر مهم نموى نباتات،‏زراعت،‏ جنگلات و حيوانات محسوب ميشود.‏ و مجموعه حياتى در سطح زمين براىتوليد غذا به آن احتياج دارد،‏ اما اگر انسان به درستى از خاك نگهدارى نكند خاكبه سرعت دچار فرسايش شده غير قابل استفاده ميشود و براى توليد مجدد آن قرن هانياز خواهد بود تا به حالت اولى برگردد.‏G10 Fasli (4).indd 1298/15/2011 4:31:42 PM

؟بناً‏ خاك عبارت از ماده ارزشمند است كه انسان با استفاده از آن به كشت محصولاتغذايى و صنعتى مى پردازد.‏ زمانيكه در اثر بارنده گى هاى زياد سيلاب ها بوجود مىآيد ، همين سيلاب ها خاك هاى حاصلخيز زراعتى را مى شويد و با خود انتقال ميدهد.‏فرسايش خاك وقتى شديد تر ميشود كه در روى زمين گياهان كمترى وجود داشتهباشند در اين صورت،‏ آب ها سريع حركت ميكند و فرسايش خاك زيادتر ميشود.‏هوا:‏هوا در زنده گى ما نقش بسيار مهمى دارد.‏ همة ما براى دوام حيات خود بايد از تركيبووضع هوا آگاه باشيم حيات تمام زنده جان ها به هوا و اوكسيجن ضرورت دارد.‏در تركيب هوا 78 فيصد نايتروجن و21 فيصد اوكسيجن وهم اوزون O3وجوددارد كه پاك بودن اوكسيجنبراى تنفس مهم است.‏ عمليه فوتو سنتيزدر نباتات به اوكسيجن ضرورت دارد.‏بناً‏ ما بايد هواى محيط خود را آلوده وكثيف نسازيم و براى خوب نگهداشتنهواى پاك و صاف محيط زيست خودنظافت هوا را مراعات نماييم و دستگاههاى صنعتى نيز متوجه پاكى هوا باشند.‏ در حفظ هواى شهر نيز كوشش زيادى را بهخرچ بدهيم تا از آلوده گى هوا جلوگيرى شود و گاز كاربن داى اوكسايد ، Co2دود و اشياى مضره در هوا پراگنده نشود.‏فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به سه گروپ تقسيم شوند و هر گروپ درباره حفظ و مفيد بودن آب،‏خاك و هوا باهم بحث نمايند و بعداً‏ نماينده گروپ نتيجة بحث خود را به همصنفىهاى خود ارايه نمايد.‏سوال ها:‏ا آب در حيات موجودات حيه چه تاثير دارد؟‎2‎ خاك چيست؟ از آن چه استفاده هايى مى نماييم؟‎3‎ هوا در حيات روزانة ما چه اهميت دارد؟فعاليت خارج صنف:‏شاگردان درباره اهميت آب،‏ هوا و خاك يك مقاله مختصر بنويسند.‏شكل(89)130G10 Fasli (4).indd 1308/15/2011 4:31:43 PM

درس 362 4، آلوده گى هواى شهرشكل (90) تصوير از يك فابريكه كه دود آن هوا را آلوده ميسازدآيا در مورد آلوده گى هوا معلومات داريد؟هرگونه مادة اضافى كه وارد هوا شود و خواص فزيكى،‏ كيمياوى و شرايط حياتىآنرا تغيير دهد آلوده گى هوا ناميده ميشود.‏توسعة بى حد شهر كابل و آنهم برخلاف ماستر پلان،‏ ازديادنفوس،‏ افزايش از حدزياد وسايط ترانسپورتى بخصوص گشت و گذار وسايط كهنه و ميعاد ختم شده،‏استعمال تيل و گاز بى كيفيت و بسا عوامل ديگر مانند استفاده از سوختاندن رابر،‏پلاستيك ومبلاييل سوخته در داش ها و حمام ها به حيث مواد سوخت در اكثرخانه ها،‏ تجارتخانه ها،‏ دكانها،‏ مؤسسات و نواحى شهر كابل باعث آلوده گى هواميگردد،‏ براى توليد برق از جنراتور ها استفاده ميگردد كه آنهم باعث آلوده گىهواى شهر ميشود.‏خارج شدن كاربن داى اوكسايد،‏ كاربن مونو اوكسايد،‏ خاك هاى آلوده در اثروزش بادها،‏ صنعت،‏ كشاورزى در ارتباط با كود حيوانى و صنايع شهرى در محلاتنامناسب وغيره معضلات در مجموع باعث آلوده گى هواى شهر و محيط زيست درشهر كابل گرديده كه قرار ذيل به آن اشاره ميشود:‏ معضله ترافيك و عراده جات.‏ نصب انجن هاى ديزلى مستعمل و كهنه بالاى وسايط نقليه.‏131G10 Fasli (4).indd 1318/15/2011 4:31:46 PM

توريد وسايط كهنه و مستعمل توسط تجار به داخل كشور.‏ استعمال مواد سوخت نفتى بى كيفيت در وسايط نقليه.‏ گشت و گذار وسايط نقليه در داخل شهر نسبت محدود بودن جاده هاى حلقوى.‏ سير وحركت وسايط كهنه و مدل سابقه بداخل شهر.‏ موجوديت جاده هاى كم عرض درداخل شهر.‏ عدم موجوديت ترانسپورتيشن منظم شهرى به منظور رفع نيازمندى هاى مردم مثلاً‏وسايط ملى بس.‏ عدم موجوديت پاركينگ وسايط در داخل شهر و در دروازه هاى دخولى شهر.‏ گرد و خاك ناشى از سرك هاى خامه در شهر ها و گل ولاى ناشى از بارنده گىو خاكروبه هاى يوميه در سرك ها.‏ مشكلات مسكن و نبودن فضاى باز تعميرات برخلاف ماستر پلان.‏با در نظر داشت مطالب فوق شهر كابل داراى آلوده ترين هوا در ميان شهر هاىافغانستان ميباشد.‏ افزايش تعداد نفوس در شهر كابل كه در حدود چهارونيم تا پنج ميليون نفر است.‏ نبود و محدود بودن ساحات سبز و جنگلات در نقاط مختلف شهر معضله جدىاست.‏شكل (91) آلوده گى آب درياى كابل در اثر شستشو و انداختن زباله ها132G10 Fasli (4).indd 1328/15/2011 4:31:48 PM

موجوديت طوافان و امتعه دست فروشان در نقاط مختلف شهر محيط را در جاده هاكاملاً‏ آلوده و كثيف ميسازد.‏ گرم ساختن منازل در زمستان با استفاده ازچوب،‏ زغال سنگ،‏ ديزل و فضلاتحيوانى.‏ مشكلات كاناليزيشن.‏ بصورت عموم درتمام شهر كابل با وجود ازدياد نفوس كاناليزيشن صحى و معاصرو جود ندارد.‏ موجوديت فابريكه هاى صنعتى در مركز شهر و نواحى مجاور آن.‏ استفاده از ديزل جنراتور ها در داخل شهر و فابريكه ها.‏ سوخت و استعمال مواد رابر،‏ پلاستيك و مبلاييل سوخته در داش هاى خشت پزى،‏نان پزى و حمام ها.‏ فرهنگ مختلط شهرى.‏ انداختن كثافات و زباله ها در هر قسمت شهر.‏ موجوديت شركت هاى ساختمانى و انبار هاى ريگ،‏ گل،‏ خشت،‏ چونه و امثال آن.‏ موجوديت جاده هاى خامه و اسفالت ناشده كه مشكلات ساختمانى دارد.‏ موجوديت گدام هاى مواد ساختمانى و ارتزاقى در داخل شهر.‏ فعاليت هاى ساختمانى فابريكه هاى آسياب و جغل ‏(كرش)‏ كه ذرات گرد و خاكرا توليد مينمايد.‏ عدم كنترول و مراقبت جدى ارگانهاى مسئوول مانند شاروالى،‏ وزارت صحت عامهو رسانه ها،‏ شاروالى وظيفه دارد تا همه كارهاى مربوطه شانرا كنترول نمايد.‏ بررسى و تثبيت مقدار ذرات مضره موجود در هوا توسط دستگاه هاى مخصوص ومجهز تا بر آلوده گى هوا نظارت بتواند.‏‎1‎ ذرات كوچكتر از ده مايكرو گرام كه از انساج جهاز تنفسى عبور نموده وارد ششانسان ميشود،‏ در نتيجه امراض گوناگون جهاز تنفسى را ببار مى آورد.‏‎2‎ ذرات كوچكتر مايكروسكوبى و كوچكتر از 2،5 مايكروگرام كه مستقيماً‏ داخلخون و استخوان گرديده سرطان خون را در وجود انسان ببار مى آورد.‏ رسانه ها وظيفه دارند تا همه موضوعات رابه آگاهى مردم برسانند،‏ قرار نتيجه گيرىانتشار آلوده گى ذرات خورد در فضاى كابل ناشى از آلوده گى هوا در حدود17363 تن در سال ميگردد.‏ مقدار نايتروجن داى اكسايد در آلوده گى هوا 16183 تن.‏133G10 Fasli (4).indd 1338/15/2011 4:31:48 PM

مقدار اكسايد سلفر در آلوده گى هوا در حدود 2448 تن.‏ مقدار كاربن مونو اكسايد در حدود 970608 تن.‏ مقدار كاربن داى اكسايد در حدود 650846 تن.‏ حد اوسط تمركز اعظمى 24 ساعته ذرات موجوده در آلوده گى هوا قرار ذيلمحاسبه شده است:‏در حاليكه 50 مايكرو گرام استندرد،‏ از 50 الى 100 مايكروگرام حالت نورمال رانشان ميدهد.‏از 100 مايكرو گرام به بالا حالت غير نورمال است كه بر اساس تحقيقات فضايىذرات موجوده در حدود 24 361، و 37 مايكروگرام در فى متر مكعب ميباشد كه اينمقدار صدمة بيش از حد صحى را براى شهروندان ما بار مى آورد.‏؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند و هر گروپ در باره يك موضوع مانندآلوده گى هواى شهر،‏ حفظ محيط زيست،‏ عوامل آلوده گى هوا،‏ وظيفه انسانها درجلوگيرى آلوده گى هوا و ضرر آن براى صحت باهم بحث نمايند و بعداً‏گروپ نتيجه بحث خود را به ديگران ارايه نمايد.‏سوال ها:‏‎1‎ كدام عوامل باعث آلوده گى هواى شهر مى گردد؟‎2‎ چطور ميتوانيم از آلوده گى هوا جلوگيرى نماييم؟‎3‎ هواى آلوده چه ضررهاى را براى انسانها و حيوانات بوجود مى آورد؟فعاليت خارج صنف:‏شاگردان درباره آلوده گى هواى شهر و ضررهاى آن يك مقاله بنويسند.‏َ نماينده134G10 Fasli (4).indd 1348/15/2011 4:31:48 PM

درس (37)الف-‏ ازدياد عراده جات كهنه و آلوده گى شهر135ش (92) عراده جات كهنه در شهر كابلالف.‏ ازدياد عراده جات كهنه و آلوده گى شهرآيا ميدانيد كه عراده جات كهنه بالاى آلوده گى هوا و صحت انسان چه اندازه مضراست؟عراده جات كهنه بيشتر در كشور هاى روبه انكشاف و فقير مورد استفاده قرار مىگيرد زيرا قيمت آنها ارزان ميباشد.‏ معمولاً‏ وسايط نقليه اگر از يك طرف جهترفع نيازمندى هاى ما بكار ميرود از جانب ديگر دود و گازاتيكه از آن خارج ميشودباعث كثيف شدن هوا ميگردد.‏عراده جات كهنه كه قبلاً‏ زيادتر مورد استفاده قرار مى گرفت داراى عوارض زيادو مصارف بيشتر تيل و مبلاييل بود بناً‏ وقتيكه عراده جات جديد توليد گرديد جاىعراده جات كهنه را گرفت.‏ در حال حاضر استفاده بيشتر از عراده جات جديدصورت مى گيرد،‏ زيرا داراى تخنيك پيشرفته و پرزه جات عصرى مى باشد كه همةمردم استفاده زيادتر از آن ميكنند.‏ عراده جات كهنه در بازارهاى دنيا هم ارزش وكيفيت تخنيكى خود را از دست داده است.‏ نظر به ارقام اداره ترافيك كابل در سال1388 ه ش جمعاً‏ بتعداد 365469 عراده شامل راجستر رسمى ترافيك كابل بود كهG10 Fasli (4).indd 1358/15/2011 4:31:50 PM

40 فيصد آنرا وسايط خيلى كهنه و مدل پايين احتوا مينمايد.‏ عناصرى كه بواسطهوسايط نقليه در فضا توليد و باعث آلوده گى هوا و محيط زيست ميگردد قرار ذيلميباشد:‏‎1‎ كاربن مونو اوكسايد Co‎2‎ نايتروجن داى اوكسايد2‎3‎ سلفرداى اوكسايد2‎4‎ ذرات سرب‎5‎ ماده مخصوص2‎6‎ ماده مخصوص؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند و هر گروپ درباره انواع عراده جات كهنه،‏نواقص عراده جات كهنه،‏ اضرار عراده جات كهنه كه بالاى هوا و صحت انسانهااثرات منفى دارد باهم بحث نمايند و بعداً‏ نماينده گروپ نتيجه بحث خود را بهديگران ارايه نمايد.‏سوال ها:‏‎1‎ عراده جات كهنه در كدام كشورهاى جهان بيشتر استفاده ميگردد،‏ با دلايلجواب دهيد.‏‎2‎ عراده جات كهنه در فضا چه نوع مواد مضره را انتشار ميدهد؟‎3‎ تفاوت بين عراده جات كهنه و جديد را از لحاظ آلوده گى هواى شهر تشريحدهيد؟فعاليت خارج صنف:‏شاگردان درباره تفاوت عراده جات كهنه و جديد يك مقاله مختصر بنويسند.‏136G10 Fasli (4).indd 1368/15/2011 4:31:51 PM

درس (38)خرابى و آلوده گى جاده ها و كوچه هامواد كيمياوى وارد درياشكل (93) آلوده گى جاده ها ناشى از مواد كيمياوى و تراكم موتر هاخرابى و آلوده گى جاده ها و كوچه ها چه مشكلات را براى شهروندان به بار مى آورد؟در كشورهاى عقب مانده و روبه انكشاف جاده ها و كوچه ها عموماً‏ خراب،‏ خامه وخاك آلود ميباشند زيرا تا هنوز اكثراً‏ جاده ها و كوچه ها قير يا اسفلت نشده اند،‏ دركنار سرك ها،‏ جوى هاى آبرفت و جود ندارد.‏ در سرك هاى خامه خاك بادها،‏جوى ها و خندق هاييكه بى حد كثيف اند باعث شيوع امراض ميگردند،‏ خاك بادهابراى صحت بسيار مضر ميباشد.‏ زيرا هنگاميكه باد ميوزد گرد و خاك و كثافات را ازيكجا به جاى ديگر انتقال ميدهد و هوا را آلوده ميسازد كه همين آلوده گى هوا باعثشيوع امراض ميگردد.‏ غرس نمودن اشجار هم تاثير زياد بالاى پاكى ونظافت جاده هاو كوچه ها دارد و محيط را تا اندازة از خاك بادها و آلوده گى محافظت مينمايد زيرادر محيط سرسبز و شاداب گرد وخاك موجود نميباشد.‏ در كشورهاى روبه انكشاف توسعه شهرها غير منظم بوده،‏ جاده ها و كوچه هاىنا منظم دارند.‏ مردمان اطراف و دهات بيشتر در شهرها مهاجرت كرده و بدون آشنايى به فرهنگشهرى امرار حيات مينمايند بناءً‏ آلوده گى و خاك آلود بودن كوچه ها و جاده هازيادتر ميگردد.‏ در اطراف شهر،‏ خانه ها عموماً‏ خامه و بدون نقشه مناسب شهرى بوده كوچه ها همكثيف،‏ خامه و خاك آلود ميباشد و به عوض ريگ در كوچه ها خاك روبه را مىاندازند كه كوچه ها را زيادتر غير صحى مى سازد و آبرفت هاى مناسب هم وجود137G10 Fasli (4).indd 1378/15/2011 4:31:55 PM

ندارد،‏ تا فاضل آب ها از ساحه خارج گردد.‏ در تمام جاده ها و كوچه ها كاناليزاسيون پلان شده وجود ندارد تا از آلوده گى جادهها و كوچه ها جلوگيرى شود.‏ وضع اقليمى هم بالاى خرابى كوچه ها و جاده ها تاثير زياد دارد.‏ طوريكه مشاهدهمينماييم هنگام باريدن باران و برف ترانسپورت دچار مشكلات زياد ميشود زيراسرك ها و جاده ها پر از آب و گل آلود ميباشند،‏ حتى مردم بصورت مناسب رفتو آمد كرده نميتوانند.‏ در ساختمان سرك ها از مواد بى كيفيت استفاده ميشود بناً‏ زودتر تخريب ميگردد.‏بناءً‏ دراعمار سرك ها بايد متخصصين فنى استخدام گردند.‏ در دو طرف سرك جوى هاى آبرفت بطور منظم و فنى بايد اعمار گردد.‏ نارسايى فرهنگى هم باعث خرابى جاده ها و كوچه ها ميگردد زيرا تا هنوز تمام افرادجامعه نظافت را در كوچه ها و جاده ها مراعات نمى كنند و همه چيز را در هر جاكهبخواهند مى اندازند بناً‏ كوچه ها و جاده ها كثيف ميشود.‏شهر كابل كه از پرنفوس ترين شهرهاى افغانستان مى باشد مشكلات زياد در جادهها و كوچه هاى آن وجوددارد زيرا نفوس زياد باعث خرابى جاده ها و كوچه هاميگردد،‏ بناً‏ تمام شهروندان كابل از شاروالى تقاضا دارند تا در بازسازى سرك ها،‏جاده ها و كوچه ها توجه نمايد تا با مواد باكيفيت و اشخاص فنى تمام جاده ها وكوچه ها را بازسازى نمايند.‏ كمربند سبز در اطراف شهر ضرورت عاجل بوده،‏ تطبيق ماستر پلان در تمام ساحاتشهرى حتمى ميباشد و رسانه ها فرهنگ شهرى را به همشهريان همواره تبليغ نمايند،‏ضمناً‏ بخش تنظيفات شاروالى بايد مسئووليت خود راهم درك نمايد.‏؟فعاليت داخل صنف:‏براى شاگردان پنج دقيقه وقت داده شود تا هر كدام آنها درباره خرابى جاده ها،‏كوچه ها و شهر خود فكر كنند و جهت بهبودى جاده ها و كوچه ها نظريات خويشرا ارايه نمايند.‏سوال ها:‏‎1‎ خرابى جاده ها و كوچه ها در اثر كدام عوامل بوجود مى آيد توضيح دهيد؟‎2‎ براى جلوگيرى از خرابى جاده ها و كوچه ها چى بايد بكنيم؟‎3‎ در قسمت خرابى جاده ها و كوچه ها شاروالى چه وظيفه دارد؟فعاليت خارج از صنف:‏شاگردان درباره خرابى جاده ها و كوچه ها يك مقاله بنويسند.‏138G10 Fasli (4).indd 1388/15/2011 4:31:55 PM

فصل پنجم - آفات طبيعىدر اين فصل مى خوانيم:‏آفات طبيعى زلزله زلزله چيست و چگونه واقع مى شود؟ سنجش ميزان شدت زلزله چگونه خطرات زلزله را كاهش دهيم؟ حوزه هاى زلزله خيز كشور سيل سيل چگونه واقع مى شود خطرات سيل و راه هاى مقابله با آنها آتشفشان آتشفشان چيست و چگونه رخ مى دهد؟ حوزه هاى احتمالى آتشفشانى در كشورشاگردان عزيز با خواندن اين فصل به اهداف دانشى زير آشنا شوند:‏ در مورد زلزله معلومات حاصل نمايند.‏ درك نحوه سنجش شدت زلزله راه جلوگيرى از خطرات زلزله را بدانند حوزه هاى زلزله خيز كشور را بشناسند.‏ دربارة سيل وخطرات آن آگاهى حاصل كنند.‏ راه مقابله با خطرات سيل را بدانند.‏ دربارة آتشفشان آگاهى حاصل كنند.‏139G10 Fasli (5).indd 1398/15/2011 4:35:16 PM

از شاگردان عزيز انتظار ميرود كه با خواندن اين فصل به اهداف مهارتى ذيلدست يابند:‏ زلزله را تعريف و توضيح نمايند.‏ چگونگى سنجش ميزان زلزله را بيان كرده بتوانند.‏ در مواقع زلزله بتوانند خود و اطرافيان خود را از خطرات زلزله حفظ كنند.‏ خطرات سيل و راه هاى مقابله با آنرا توضيح داده بتوانند.‏ نحوه وقوع آتشفشان را بيان كنند.‏140G10 Fasli (5).indd 1408/15/2011 4:35:16 PM

درس (39)زلزله141ش (94) در اين شكل مراكز زلزله را در شمال شرق افغانستان ديده ميتوانيد كهساحات زلزله خيز تاجكستان،‏ اوزبكستان و پاكستان را نيز احتوا ميكند.‏آيا در بارة زلزله چه ميدانيد؟زلزله عبارت از لرزش خفيف و يا شديد سطح زمين است كه بطور محلى واقع شدهامواج آن به اطراف منتشر ميشود.‏ شدت و دوام آن خطرات مالى و جانى را دارااست كه بايد شاگردان معارف در محيط مكتب و صنف خود از آن آگاه بوده براىتخفيف خطرات آن آماده گى داشته باشند.‏زلزله چطور واقع ميشود؟وقوع زلزله سه علت مختلف دارد:‏‎1‎ عامل تكتونيكى‎2‎ علت آتشفشانى‎3‎ عامل پلوتونيكى‎1‎ عامل تكتونيكى ارتباط مستقيم با پليت هاى مختلف قشر زمين دارد.‏ ميدانيد كه قشرزمين از يك تعداد پليت هاى خورد و بزرگ تشكيل شده است كه در اثر بى موازنهگى يك پليت مقابل پليت ديگر حركت كرده زلزله را در همان محل بوجود مىآورد.‏ در شكل ) ( توجه نماييد،‏ پليت هاى بزرگ زمين عبارتند از پليت ايروشيا،‏پليت هند،‏ آستراليا،‏ پليت افريقا،‏ پليت امريكاى شمالى،‏ پليت امريكاى جنوبى،‏ پليتانتاركتيك و چندين پليت خورد ديگر.‏G10 Fasli (5).indd 1418/15/2011 4:35:17 PM

در افغانستان حركت پليت هند وايروشيا باعت زلزله هاى مختلفدر ساحه بدخشان،‏ چترال وتاجكستان ميشود.‏‎2‎ عامل آتشفشانى:‏ آتشفشانهاىساحه وزو و سسلى در مديترانه،‏آتشفشانهاى سواحل شرقى آسياو سواحل غربى امريكا مثال هاىمهم در توليد زلزله هاى آتشفشانىاين مناطق محسوب ميشوند كه درجاپان،‏ شرق دور،‏ كليفورنيا وسواحل غربى امريكا زلزله هاىشديد و يا خفيف را بار مى آورد.‏شكل(‏‎95‎‏)‏ مراكز زلزله؟شكل(‏‎96‎‏)‏ هسته هاى تكنوتيكى‎3‎ زلزله هاى پلوتونيك:‏ در اصل فشار حركات صعودى طبقه مگما بوده كه در اثرگردش حرارت بعضى جا ها رابه زلزله مواجه ميسازد.‏ اما دو عامل اولى اضافه تر درسطح زمين باعث زلزله ميشود.‏فعاليت داخل صنف:‏ شاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏ گروپ اول نقشه ساحه زلزله هاى تكتونيكىرا ترسيم كنند.‏گروپ دوم ساحه زلزله هاى آتشفشانى را در نقشه علامه گذارى نمايند.‏سوال ها:‏ زلزله را تعريف نماييد.‏ زلزله هاى تكتونيكى چطور رخ ميدهند و در كجا واقع ميشود؟ زلزله هاى آتشفشانى بيشتر در كجا رخ ميدهد؟فعاليت خارج صنف:‏شاگردان در روى نقشة دنيا مناطق زلزله خيز را به رنگ سرخ نشانى كنند.‏142G10 Fasli (5).indd 1428/15/2011 4:35:18 PM

درس 40خطرات زلزلهشكل (97) تخريبات زلزلة رستاق در شمال افغانستان آيا شاگردان ميدانند كه چگونه خطرات زلزله را كاهش دهيم؟اين موضوع واضح است كه زلزله را پيشبينى كرده نميتوانيم،‏ اما بايد در برابر خطراتوارده،‏ جلوگيرى از خطرات،‏ و كاهش خطرات آن بايد آماده گى داشته باشيم تاخطرات زلزله را تا حد ممكن تخفيف دهيم.‏ كاهش خطرات زلزله براى همه داراىاهميت است،‏ خاصتاً‏ براى انسانهاييكه در جميعت هاى بزرگ و يا گروپ هاى مختلفزندگى ميكنند مثلاً‏ در صنوف مكتب،‏ كودكستانها،‏ در جماعت هاى مذهبى و مساجد،‏قشله هاى عسكرى،‏ شفاخانه ها،‏ مراكز تجارتى(مندويها،ماركيت ها)،‏ بلند منزلها،‏ بلاكهاى رهايشى،‏ نقاط مزدحم شهرى،‏ مراكز برگذارى مراسم عروسى،‏ هوتلها،‏ رستوارنتها،‏ حمامها،‏ ادارات دولتى،‏ مراسم تشجيع جنازه،‏ جشن ها،‏ سمينار ها و امثال آن.‏ در اين گروپ ها اجتماعات يا بصورت مؤقت ويا بصورت دايمى اقامت دارند.‏ درهر دو حالت كاهش خطرات زلزله اهميت خاص دارد،‏ زيرا تدابير وقايوى براى ادامهحيات و صحت انسانها حتماً‏ در نظر گرفته شود.‏ بنابران تخفيف خطرات زلزله از دو لحاظ بايد مدنظر باشد:‏‎1‎ از لحاظ ساختمان فزيكى و انجنيرى منازل.‏‎2‎ از لحاظ آماده گى قبلى و اطلاعات مفيد به مردم در مورد زلزله و خطرات ناشى از آن.‏با در نظر داشت دو موضوع فوق اگر تدابير وقايوى براى كاهش خطرات زلزله گرفتهشود براى جلوگيرى از آسيب زلزله مفيد شمرده ميشود.‏ از لحاظ ساختمان منازل نكات آتى در نظر گرفته شود:‏ در تعميرات اسكليت تعمير بايد كانكريت متشكل از آهن،‏ گادر و سمنت باشد تابهتعمير قوه ارتجاعيت و مقاومت داده بتواند.‏ تعميرات كهنه،‏ با ساختمان چوب،‏ خشت ويا پخسه زود تر آسيب پذير بوده،‏ ستونهاى استنادى143G10 Fasli (5).indd 1438/15/2011 4:35:19 PM

و مقاوم به آن داده شود ‏(بلند بردنسطحمقاومتتعميرها).‏ تعميرات در ساحه زلزله خيزبايد در دامان كوه و سرزمينهاى نرم و رسوبى ساخته نشود.‏ صنوف درسى و اجتماعاتدر نقاط تعليمى بايد در اتاقهاى غير مقاوم و شكستهجابجا نه شوند.‏ در شهرها نقاط متراكم بايد به بخشهاى جداگانه تقسيم گردد تا ازخطر زلزله محفوظ باشند.‏ استحكام زير بنا ها.‏ در زلزله ها تخريب منازل،‏ آتش سوزى،‏ حتى شگاف و درزها در سطح زمين رخميدهد.‏ بنابر آن سيستم هوشدار و رهنمايى در موقع زلزله حتمى ميباشد.‏از اين سبب آگاهى براى مردم و شاگردان معارف از وجايب موسسات دولتى و رسانههاى جمعى محسوب ميشود.‏ تا مردم با مسايل اساسى خطرات زلزله و اتخاذ تدابيرعملى آماده باشند.‏ موضوع اطلاعات بايد واضح،‏ دقيق و مستند بوده،‏ بدون مسأله خرافاتى گفته شود تاروان جامعه مغشوش نگردد.‏ در مكاتب معلمين وظيفه دارند تا خطرات زلزله را واضح سازند و تدابير صحيح در موردآن اتخاذ گردد،‏ فلمهاى مورد نظر به شاگردان نمايش داده شود،‏ از صنوف و ساختمان آنهمواره مراقبت نمايند،‏ حتى تدابير مقدماتى ضد حوادث و زلزله آماده گردد.‏ش (98) تصويرى از ارگ بم ايران قبل و بعد از زلزله؟فعاليت داخل صنف:‏ آيا خطرات زلزله در كدام جاها زيادتر اتفاق مى افتد؟ درينمورد شاگردانمراكز اجتماعات مؤقت و دايمى را لست كنند و در صنف ارايه نمايند.‏سوال ها:‏‎1‎ در نزديكى محل رهايش تان كدام نقاط نفوس مزدحم دارد؟‎2‎ كدام نوع جاها بيشتر آسيب پذير اند؟‎3‎ خطرات زلزله چطور تخفيف داده ميشود؟‎4‎ مقاومت تعميرات چطور بايد پيش بينى شود؟فعاليت خارج صنف:‏شاگردان در مورد روش خطرات زلزله يك مقاله مختصر در 10 سطر بنويسند وبه معلم مضمون بسپارند.‏144G10 Fasli (5).indd 1448/15/2011 4:35:21 PM

درس 41سنجش ميزان زلزله:‏ش (99) انواع امواج زلزلهآيا ميدانيد كه زلزله چطور اندازه ميشود؟ شما مى فهميد كه هر چيز يك واحد معين براى اندازه گيرى دارد.‏ مثلاً‏ واحداندازه كردن وزن،‏ كيلوگرام،‏ سير ويا پوند است.‏ واحد اندازه گيرى طول عبارتستاز متر،‏ كيلومتر،‏ فوت و يا ميل.‏ ازين سبب قوه،‏ شدت ويا نيروى لرزش زلزله بهمركالى و ريختر اندازه ميشود.‏ در اثر لرزش و تكانهاى زلزله اشياى بين خانه بهشدت مى لرزند،‏ لرزش زلزله توسط امواج مختلف به اطراف انتشار مى يابد و سهنوع ميباشد.‏‎1‎ امواج اولىWaves Primary‎2‎ امواج دومى ضربه و تكانWaves Secondary‎3‎ امواج سطحى Surface Wavesاشيايى كه در بالاى المارى،‏ بالاى ديوار،‏ بالاى ميز و يا در روى اتاق قرار دارد درلرزشهاى مختلف زلزله بيجاشدن و يا حركت آنها در صحن اتاق مستقيماً‏ به شدتزلزله ارتباط دارد.‏ از نگاه علماى جيولوجى زلزلة خفيف،‏ متوسط،‏ بزرگ،‏ شديد145G10 Fasli (5).indd 1458/15/2011 4:35:22 PM

ش (100) خط السير امواج زلزله در بين زمينو بسيار شديد تصنيف شده.‏ اما شدت و تراكم زلزله را از مقياس يك الى 9 ريخترعالم جرمنى اينطور تصنيف كرده اند:‏زلزله بسيار خفيف:‏1- اثرات لرزش در دستگاه زلزله سنج ريكارد شده نميتواند.‏2- لرزش توسط انسان احساس ميشود و اشياى آويخته مى لرزند.‏زلزله خفيف:‏3- لرزش در تعمير احساس ميشود و اشياى آويخته بخوبى مى لرزد.‏4- اشياى آويخته بسرعت مى لرزد،‏ و دروازه ها و كلكين ها به اهتزاز مى آيد.‏ درچوكات دروازه ها و ديوار ها درزها ظاهر ميشود.‏زلزله متوسط:‏5- اشخاص در خارج تعمير لرزه را احساس ميكنند،‏ اشياى خورد بيجا ميشود،‏ منظرههاى روى ديوار جاى خود را فورى تغيير ميدهد.‏146G10 Fasli (5).indd 1468/15/2011 4:35:23 PM

شكل 101زلزله نسبتاً‏ شديد6- لرزش بيشتر احساس شده،‏ افراد خانه را ترك مى كنند،‏ ظروف از المارى مىافتد.‏زلزله شديد:‏7- درين مرحله انسان توازن خود را از دست ميدهد،‏ اثاثية تعمير بيجا ميشود ودريور در بين موتر لرزش را احساس ميكند و جوى هاى كانكريتى مى شكند.‏8- رفتار موتر ها متاثر ميگردد،‏ تخريب زياد در تعمير رونما ميشود.‏زلزله بسيار شديد:‏9- تعميرات تخريب ميشود،‏ ذخاير آب مى شكند،‏ شكستگى و درز در سطحزمين ظاهر ميشود.‏ پلهاى چوبى منهدم گرديده قطار آهن موازنه خود را از دستميدهد،‏ صخره هاى بزرگ بيجا ميشود ، گاهى اشيا در هوا پرتاب شده و پايپ لاينها تخريب ميشود.‏147G10 Fasli (5).indd 1478/15/2011 4:35:25 PM

اما زلزله در سرزمين هاى رسوبى بسيار محسوس است،‏ در حاليكه در نقاطكوهستانى،‏ تعميرات با كتله كوه يكجا مى لرزد كه نظر به سرزمين هاى رسوبىلرزش آن كمتر احساس ميشود.‏؟فعاليت داخل صنف:‏معلم شاگردان را به دو گروپ تقسيم كرده هر گروپ خصوصيات زلزله هاىضعيف و شديد را بيان كنند.‏سوال ها:‏‎1‎ تعمير در كدام مرحله به لرزه مى آيد؟‎2‎ قطار آهن در كدام درجه ريختر از جا بيجا ميشود؟‎3‎ تشخيص زلزله را كدام عالم غرب در مقياس معين جا داد؟فعاليت خارج صنف:‏شاگردان از اولياى خود بپرسند كه چه وقت زلزله هاى شديد در محل شان اتفاقافتاده و چه تاثير داشته است،‏ نتيجة بحث خود را در صنف ارائه كنند.‏148G10 Fasli (5).indd 1488/15/2011 4:35:25 PM

درس 42حوزه هاى زلزله خيز كشورشكل (102) نقشه ساحات زلزله خيز افغانستانآيا حوزه هاى زلزله خيز كشور در كدام جاها موقعيت دارد؟اگر در نقشه افغانستان به دقت مشاهده كنيم،‏ به اساس ريكاردهاى زلزله سنج،‏ مراكززلزله خيز افغانستان در شمال شرق خيلى متراكم بوده و بطرف جنوب غرب شدت زلزلهبه تدريج كاهش مى يابد.‏ در ساحه پامير،‏ واخان،‏ فيض آباد،‏ تخار و خان آباد،‏ شمالكنرها و نورستان لرزش و تكانهاى زلزله شديد بوده،‏ همه ساله به دفعات اتفاق مى افتد.‏همرديف با اين لرزشهاى موضعى،‏ شكسته گى هاى زيادى هم در سطح زمين به ملاحظهميرسد كه تعداد زياد آن در ولايات ننگرهار،‏ بدخشان،‏ كابل وغزنى وجود دارد.‏در مجاورت اين خطوط شكسته بازهم زلزله هاى محلى با شدت مختلف صورتميگيرد.‏ از جمله ده شكسته گى مهم،‏ خطوط شكستة بدخشان،‏ چمن و هرات خيلىبزرگ و قابل ملاحظه اند.‏بنابران در افغانستان حوزه هاى زلزله خيز را در چهار تصنيف ذيل ملاحظه ميكنيم:‏‎1‎ حوزه شديد زلزله:‏از پامير شروع شده حصه زياد ولايت بدخشان،‏ نورستان و كنر را احتوا ميكند،‏ بعداً‏درجنوب ولايت بلخ و جوزجان امتداد مى يابد.‏ به استقامت جنوب شرق يك حصهولايات پكتيا،‏ پكتيكا و غزنى بطور يك نوار وسعت يافته در شرق ولايت قندهار ساحةخورد را دربر ميگيرد كه خطر ات زياد را با خود همراه دارد.‏‎2‎ حوزه زلزله هاى متوسط:‏در ولايات شمال افغانستان،‏ ولايات مركزى و امتداد درياى هريرود بملاحظه ميرسد كهخطرات وزيان زلزله درين حصه كمتر ميباشد.‏149G10 Fasli (5).indd 1498/15/2011 4:35:26 PM

؟‎3‎ حوزه زلزلههاى خفيف:‏در جنوب پكتيا،‏شمال قندهار،‏شمال شرقهلمند و همچنيندر شمال ولاياتبادغيس و هراتزلزله با شدتكمتر صورتگرفته زيانو خطرات آنش (103) نقشه تكتونيكى افغانستانكمتر ميباشد.‏‎4‎ حوزه ايكه زلزله درآنجا وجود ندارد و يا آنكه خسارات آن ديده نميشود:‏اين ساحه شامل جنوب غرب افغانستان بوده حصة از ولايت قندهار،‏ تمام حصه مركزىو جنوبى ولايت هلمند،‏ نيمروز،‏ حصة از جنوب هرات و تمام ولايت فراه را دربرميگيرد.‏فعاليت داخل صنف:‏معلم مضمون ساحات زلزله خيز افغانستان را در روى نقشه براى شاگردان نشان دهد.‏مراكز مهم زلزله و خطوط شكستگى را در روى نقشه تثبيت نمايد،‏ ضمناً‏ شاگرداناز توضيحات و معلومات روى نقشه در كتابچه هاى خود يادداشت كنند.‏سوالات:‏‎1‎ آيا ساحه زلزله شديد افغانستان در كجا موقعيت دارد؟الف:‏ جنوب ب:‏ غرب ج:‏ شمال د:‏ شمال شرق‎2‎ كنر در كدام حوزه زلزله قرار دارد؟‎1‎ در حوزه متوسط ‎2‎ در حوزه خفيف ‎3‎ در حوزه شديد ‎4‎ در حوزه غيرمحسوس‎3‎ خطوط مهم شكسته گى هاى افغانستان را نام بگيريد.‏فعاليت خارج صنف:‏هر شاگرد نقشة حوزه هاى زلزله خيز و شكسته گى هاى افغانستان را ترسيم كرده درصنف بياورند و راجع به آن مختصراً‏ معلومات دهند.‏150G10 Fasli (5).indd 1508/15/2011 4:35:27 PM

درس 38) (سيلابميدانيد كه سيلابچگونهواقعميشود؟سيلاب جريان آبباران است كه بطورغير مترقبه از دره هاىكوهستانى بحركتمى افتد.‏ به عبارهديگر جريان زياد آبدر ساحات آبگير كهبالاتر از سطح عادىبستر دريا با سرعت و ش (104) نمونه يى از وضع سيلابى درياى آموشتاب زياد بجريان افتد،‏ تخريبات ضمنى را نيز با خود همراه دارد.‏ وضع سيلابى درياويا ساحه مواجه به سيلاب بخوبى فهميده ميشود،‏ آب آن طغيانى،‏ طوفانى،‏ آلودهبا خس و خاشاك،‏ همراه با شاخه هاى درخت بوده گل آلود ميباشد.‏ سيلاب كهمشخصه از حوادث طبيعى ا ست،‏ آفات و اضرار زيادى را باخود همراه دارد.‏ مثلاً‏سواحل دريا را تخريب مى كند ، منازل و مساكن دهاتى وشهرى را صدمه مى زند،‏انسانها و حيوانات را به كام مرگ مى كشاند،‏ بندرگاه هاى تجارتى را در مصب درياها و يا ديگر نقاط ساحلى از بين مى برد.‏ ممالك كم انكشاف يافته در برابر سيلابآسيب پذيرتر اند،‏ از سيلاب و زلزله اضافه تر خساره مند ميشوند.‏ جنگلات و باغاترا از بين مى برد و ساحات زراعتى را نابود مى سازد.‏خساره سيلاب مربوط به حجم آب طغيانى و ميل اراضى،‏ مواد محموله و سنگريزههاى خورد و بزرگ است كه به حيث وسيلة بزرگ تخريباتى و ضربه اى عمل ميكند.‏گاهى هم قلعه هاى مستحكم را با تمام ملحقات مادى آن همراه با باشنده گان آن ازبين مى برد و تلفات آن به صدها هزار نفر ميرسد.‏ مثلاً‏ در سال 1320 ه ش سيلابشديد قرية گلدرة كوهدامن را به سنگلاخ مبدل ساخت،‏ ده ها قلعه و صدها نفر،‏هزاران جوان و تعداد زياد باغات را از بين برد.‏ همچنين سيلابهاى درياى هوانگهو،‏برهما پوترا،‏ و گنگا تلفات زياد مالى و جانى را بار مى آورد.‏ سيلاب سونامى ‎2005‎مدر سواحل جنوبى آسيا بيش از يكصد هزار نفر را تلف كرد.‏انواع سيلاب:‏ چهار نوع سيلاب قابل توجه است:‏‎1‎ سيلابهاى هموار :Flash Flood در اثر بارندگى هاى موسمى و بارندگى هاىاستوايى باعت بلند آمدن سطح آب در اراضى شده خسارات محلى را بار مى آورد.‏151G10 Fasli (5).indd 1518/15/2011 4:35:28 PM

‎2‎ سيلاب هاى دريايى :River Flood در اثر بارنده گى،‏ دريا طوفانى و طغيانىشده در اطراف خود باعث تخريبات مختلف ميگردد.‏‎3‎ سيلابهاى ساحلى سونامىTsunami‏:‏ در اثر طوفانهاى سايكلونى و زلزلهطوفانهاى شديد مد و جذر بحرى سيلاب هاى محلى را در سواحل تشكيل ميدهد كهبسيار كشنده و تخريباتى ميباشد.‏‎4‎ سيلابى كه دراثر تركش جهيلهاى يخچالى درسلسله كوه هاىهماليه و تيانشانزيادتر به نظرميرسد.‏ش (105) تركش جهيل يخچالى در هماليه؟فعاليت داخل صنف:‏معلم شاگردان را به چهار گروپ تقسيم نمايد و هر گروپ يك نوع سيلاب را درحضور صنف مختصراً‏ بيان كنند.‏سوال ها:‏‎1‎ در كدام محلات سيلاب سونامى رخ ميدهد؟a. در قطب شمال b. قطب جنوب c. در آسياى ميانه d. در سواحل جنوب آسيا‎2‎ سيلابهاى كوهستانى كدام ها اند؟الف.‏ سيلاب يخچالى ب سيلاب استوايى ج سيلاب هاى قطبى‎3‎ كدام دريا در آسيا اضافه تر سيلابى است؟الف درياى غزنى ب درياى بلخ ج درياى برهماپترا‎4‎ تخريب سيلاب در كدام جاها خيلى زياد است؟الف در جاييكه استحكام ضعيف باشد.‏ج در مصب درياب در نقاط هموارفعاليت خارج صنف:‏شاگردان به اساس اظهار فاميل هاى خود راجع به سيلاب نيم صفحه بنويسند و به معلمخود بسپارند.‏152G10 Fasli (5).indd 1528/15/2011 4:35:30 PM

درس 44خطرات سيل و راه هاى مقابله به آنشكل (106) خطر سيلاب جهيل يخچالى سال 2006 در دامنه هماليه واقع در نيپالراجع به خطرات سيلاب چه ميدانيد و به آن چطور مقابله خواهيد كرد؟خطرات سيلاب اگر كلى باشد يا جزئى،‏ خسارات و ضايعات را باخود همراه دارد.‏خطرات ناشى از سيلاب را به دو گروپ تصنيف ميكنند:‏‎1‎ خطرات مستقيم و ‎2‎ خطرات غير مستقيم:‏ در خطرات مستقيم تخريب ملكيت هاى زراعتى،‏ خانه ها،‏ باغها،‏ جنگل ها،‏ راههاى ترانسپورتى،‏ وسايل و افزاريكه در ساحه سيلاب قرار دارد،‏ مثلاً‏ پارك هاىموتر،‏ وسايطى كه در پارك ويا مجاورت آن موجود باشد،‏ حيوانات،‏ رمه حيواناتدر دامان كوه و كنار دره و يا انسانها،‏ خاصتاً‏ كوچى ها كه در خط السير سيلابقرار دارند گاه گاهى صدمه حياتى مى بينند و از بين ميروند.‏ خطرات غير مستقيم سيلاب در جريان ترافيك سكتگى وارد ميكند،‏ تشويشروحى و ناراحتى هاى روانى را براى مردم بار مى آورد،‏ كار دست فروشان را برهممى زند،‏ كار يوميه را به تعويق مى اندازد،‏ و عايد كارگران را در حوزه سيلابى بهركود مواجه مى سازد.‏خطوط شبكه برق،‏ آب،‏ مخابرات،‏ زير بناهاى ترافيكى،‏ خطوط ريل،‏ ترمينل ها،‏امتعه تجارتى و مال التجاره ترانزيتى بصورت مستقيم وغير مستقيم صدمه مى بيندكه در مناطق دهاتى و شهرى خسارات آن محسوس ميباشد.‏راه هاى مقابله با سيلاب:‏ آماده گى در برابر خطر سيلاب از همه مهمتراست،‏ تدابير توسط جامعه و153G10 Fasli (5).indd 1538/15/2011 4:35:31 PM

حكومت برضد تهديد سيلاب گرفته شود.‏ در باره تهديد خطرات سيلاب همهبايد آماده باشند و بايد خطر آنرا تخفيف دهند و جلو تخريبات را بايد بگيرند.‏ ساختمانهاى كه در مسير سيلاب قرار دارد بايد مستحكم بوده و از مواد معيارىاستفاده شود.‏ منابع ملى و بين المللى بايد پروژه هاى تخفيف سيلاب و خطرات آنرامطالعه نمايند.‏ راجع به سيلاب معلومات واقعى را نشر نمايند و از خط السير سيلابهمه را آگاه سازند،‏ تا مردم مال و جان خود را مصئون نگاه بتوانند.‏ رسانه هاى جمعىدرينمورد وظيفه بزرگ ملى داردند تا هر آن به مردم اطلاع صحيح را برسانند.‏ منابع دولتى وغير دولتى همه دست بكار شوند تا مصئونيت جامعه حفظ گردد.‏ رابطه مستحكم بين اورگانهاى ملى،‏ بين المللى،‏ دولتى وغير دولتى قايم باشد و ازحريق و تخريبات بيشتر وسايل بحد ممكنه جلوگيرى نمايند وهم براى بيجاشده گان مواد غذايى و سرپناه تهيه بتوانند،‏ ازين لحاظ ارتباط در همكارى هاى عملياتىبين اورگانها حتمى بنظر ميرسد تابا خطر سيلاب مقابله شود و آنرا تخفيف دهند.‏؟فعاليت داخل صنف:‏معلم شاگردان را وظيفه دهد تا آنها طريقه هاى مختلف مصئونيت از خطر سيلابرا بيان كنند،‏ تا جان و مال آنها درامان بماند.‏سوال:‏‎1‎ آيا استحكامات معيارى در كنترول سيلاب چه نقش دارد؟‎2‎ كدام اورگانها در كاهش خطر سيلاب مسؤوليت دارند؟ منابع ملى منابع بين المللى گروپ كنترول عملياتى و كنترولى هيچكدام‎3‎ در اطلاع دادن خطر سيلاب كدام اورگان ها مسئووليت زياد دارد؟الف ادارات بين المللى ب ادارات عسكرىج ادارات د رسانه هاى جمعىفعاليت خارج صنف:‏شاگردان راجع به سيلاب در فاميلهاى خود صحبت كنند و راه مقابله آنرا به مشورهوالدين خود در نيم صفحه بنويسند.‏154G10 Fasli (5).indd 1548/15/2011 4:35:31 PM

درس 45آتشفشانش (107) منظرة آتشفشانىميدانيد كه آتش فشان چيست و چگونه بوجود مى آيد؟آتشفشان عبارت از حركت صعودى مواد آتشين طبقه داخلى زمين ‏(مگما)‏ است كهدراثر فشار،‏ حرارت ، تعاملات كيمياوى و تغييرات فزيكى بالا آمده باعث دگرگونىقشر زمين ميگردد،‏ اصطلاح لاتينى آن Volcano ولكانو يا ولكان است.‏ مواد آتشفشان كه از طبقات داخلى زمين با فشار زياد بالا ميآيد گاهى در قطعاتخشكه تپه هاى مخروطى را تشكيل داده بعداً‏ با صداى مهيب و هولناك انفجارمى كند.‏ دود،‏ سنگ پارچه هاى آتشين،‏ مواد غليظ و گداخته آتشين ازدهانه آنبيرون شده،‏ به چهار طرف جريان ميكند.‏ در راه آن هرچه بيايد در اثرحرارت زيادآنرا ذوب ميكند.‏ درجه حرارت آن از 3000 درجه سانتى گريد اضافه تر مى باشد،‏تعميرات،‏ فلزات،‏ جنگل،‏ موتر و سنگ هاى كه در مقابل آن قرار گيرد تماماً‏ را نابودكرده مى سوزاند ويا ذوب مى كند.‏اين مواد آتشين و مذابه متحرك كه مثل جسم سيال و مايع حركت ميكند بنام لاواLava ياد ميشود.‏ رنگ مواد لاوا سرخ و يا سفيد و نارنجى ميباشد.‏ غلظت آن مثلكتله متحرك گل و لاى بوده مثل آب رقيق نميباشد و در اثر غليظ بودن سرعتحركت آن نظر به آب كمتر است.‏در وقت انفجار از دهانه آتشفشان سنگهاى آتشين مثل گلهاى آتشبازى به اطرافآن در قوسهاى مختلف و به فاصله هاى مختلف پرتاب ميشود و در شب صحنهروشن و زيبا را ظاهر مى سازد.‏در سواحل شرقى و غربى بحر الكاهل جاهاى زيادى وجود دارد كه در طول155G10 Fasli (5).indd 1558/15/2011 4:35:31 PM

زمانه هاى جيولوجى نقاط داغ و فعال آتشفشانى را معرفى مى كند،‏ ازين سببسواحل اطراف بحر الكاهل را بنام حلقه آتشين Ring) (Fire ياد ميكنند كهبعضى جزاير شرق دور،‏ ساحه كمچتكا،‏ هاوايى و سواحل غربى امريكا نيز درآن شامل است.‏ در اوقيانوس اطلس،‏ سواحل بحر هند،‏ جزاير تيمور،‏ جاوا،‏ جزيرهبالى،‏ اطراف مديترانه خاصتاً‏ ساحه وزو وسيسلى،‏ ساحه دماونددر ايران و جزايرآزور و كنرى در طول تاريخ شاهد آتشفشانهاى مختلف بوده است.‏ آتشفشانآيسلند در ماه اپريل 2010 دوباره فعال شده و سبب آلوده گى هوا و بيجا شدنافراد از محلات شان و سكتگى در خطوط پرواز كشور هاى اروپايى گرديد.‏ش (108) كمر بند هاى ساحه زلزله و آتشفشان در جهانفعاليت داخل صنف:‏شاگردان به دو گروپ تقسيم شوند،‏ نماينده هر گروپ راجع به مناطق مهمآتشفشان جهان معلومات مختصر ارايه كنند و در روى نقشه جاهاى آتشفشانىرا نشان دهند.‏؟ سوال ها:‏‎1‎ آتشفشان را تعريف كنيد.‏‎2‎ لاوا چه مفهوم دارد؟‎3‎ آتشفشان آيسلند چه وقت فعال شد؟فعاليت خارج صنف:‏شاگردان راجع به آتشفشان و رابطة آن با زلزله يك مقاله ده سطرى بنويسند ومناطق آتشفشانى آسيا را در روى نقشه ترسيم و تعيين موقعيت كنند.‏156G10 Fasli (5).indd 1568/15/2011 4:35:33 PM

درس 46حوزه هاى آتشفشانى قبلى در كشور157ش (109) تصوير گل كوه در مركز افغانستانآيا در افغانستان ساحات و بقاياى آتشفشان وجود دارد؟از مطالعات نقشه جيولوجى افغانستان و تحقيقات دانشمندان سروى جيولوجى كشورو علماى زمين شناسى اينطور بر مى آيد كه ساحه فعال آتشفشان در افغانستان وجودندارد.‏ اما بعضى شواهديكه معرف ساحة آتشفشانى شده ميتواند،‏ اينطور واضح مىسازد كه در ابتداى تشكل سلسله هندوكش موازى با فعاليت هاى تكتونيكى،‏ فعاليتهاى محدود آتشفشانى در افغانستان صورت گرفته است.‏شواهد آتشفشان عبارت است از ساختمان هاى مخروطى شكل،‏ احجار نوع بزلت،‏سكوريا،‏ با احجار خورد مدور كه داراى سوراخها و مسامات زياد باشد مثل سنگپاى،‏ و احجار نوع پومايس Pumice كه شفاف و كم وزن است،‏ علاوه برآن چشمههاى آب گرم در مجاورت آتشفشانها قرار دارد.‏موجوديت احجار سخت بزلت نمونه مهم مواد آتشفشانى است كه از لاوا بوجود مى آيد.‏اماچشمه هاى آب گرم در افغانستان زاده مواد كلسيم كاربونيت خواهد بود و قسماً‏ برموجوديت آتشفشان نيز دلالت ميكند.‏ مثل ‏"اوبه " ولايت هرات و يا چشمه شفا در مزارشريف كه آب آن زرد رنگ بوده از موجوديت مواد سلفر نماينده گى ميكند.‏ قسماً‏ دركوه البرز جنوب شهر مزارشريف يك ساحه كوه كاملاً‏ از مواد سلفر دار ساخته شده كهدلالت بر فعاليت آتشفشانى اوايل دوره سوم جيولوجى ‏(ترشيرى)‏ مينمايد.‏ درغرب باميان گل كوه كه يك مخروطه منظم است از جمله ساختمان واقعىآتشفشانهاى دوره سوم جيولوجى ميباشد.‏G10 Fasli (5).indd 1578/15/2011 4:35:33 PM

در جنوب جهيل گودزره كوه هاى چگاهى كه در ادوار اوليه جيولوجى ‏(پرىكامبرين)‏ بوجود آمده بقاياى آتشفشانى را ظاهر ميسازد.‏ اما درين موارد ضرورت بهتحقيقات بيشتر است تا واقعيت هاى علمى آن آشكار گردد.‏ش (110) جيومورفولوژى افغانستان؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان شواهد و علايم آتشفشانى را نام بگيرند و با يك ديگر صحبت و مباحثهكنند.‏سوال ها:‏ از دو علامه آتشفشانى نام بگيريد.‏ جهيل گود زره در كجا موقعيت دارد؟ گل كوه چطور ساختمان دارد؟ چشمه شفا در كدام ولايت واقع شده است؟فعاليت خارج صنف:‏شاگردان نقشه افغانستان را ترسيم كرده بعداً‏ گل كوه و كوه هاى چگاهى را در آننشان دهند.‏158G10 Fasli (5).indd 1588/15/2011 4:35:33 PM

فصل ششم - كهكشان،‏ سياراتو زميندر اين فصل مى خوانيم:‏كهكشان،‏ سيارات و زمين نظريه هاى پيدايش جهان نظريه هاى قديمى نظريه هاى علمى جديد كهكشان ها كهكشان چيست؟ ‏(ستاره،‏ سياره،‏ قمر،‏ سنگ هاى آسمانى)‏ منظومه شمسى سيارات منظومه شمسى ما ساختمان زمين+‏ حجم و اندازه زمين آب و خشكه دريا هاى معروف جهان پستى ها و بلندى ها قمر ‏(حجم،‏ فاصله نسبت به زمين،‏ ويژگى هاى ديگر)‏ خسوف و كسوف انواع حركت زمين وضعى انتقالى طول البلد و عرض البلدشاگردان عزيز با خواندن اين فصل به اهداف دانشى ذيل دست مى يابند:‏ درباره نظريه هاى قديم وجديد پيدايش جهان اطلاع حاصل كنند.‏ كهكشان ها را بشناسند.‏159G10 Fasli (6).indd 1598/15/2011 4:49:19 PM

سياره ها،‏ ستاره ها و اقمار را بشناسند.‏ در مورد منظومه شمسى و سيارات آگاهى حاصل كنند.‏ نحوه گردش سيارات منظومه شمسى به دور خورشيد را بدانند.‏ در رابطه به زمين خورشيد و سيارات معلومات حاصل نمايند.‏ در بارة خشكى ها و آبهاى روى زمين معلومات كسب كنند.‏ به ارتباط دريا هاى معروف جهان آگاهى حاصل كنند.‏ دربارة قمر معلومات كسب كنند.‏ خسوف و كسوف را بشناسند.‏ انواع حركت زمين ونتايج آنرا بدانند.‏ طول البلد و عرض البلد را بشناسند.‏از شاگردان عزيز انتظار ميرود كه با خواندن اين فصل به اهداف مهارتى ذيل دست يابند:‏ نظريه هاى مهم پيدايش جهان را توضيح داده بتوانند.‏ سياره و ستاره ها را از هم تفكيك كرده بتوانند.‏ نحوة فعاليت منظومه شمسى راتوضيح دهند.‏ فاصله زمين را با خورشيد و سيارات ديگر بيان كنند.‏ نسبت خشكه و آب روى زمين را بيان كنند.‏ چگونگى وقوع خسوف و كسوف را بيان كنند.‏ انواع حركت زمين و نتايج آنرا توضيح دهند.‏ طول البلد و عرض البلد را توضيح دهند.‏160G10 Fasli (6).indd 1608/15/2011 4:49:20 PM

درس (47)1،6 نظريات دربارة پيدايش جهانش (111) مرحله اولى كهكشانهاآيا دربارة پيدايش جهان چيزى ميدانيد؟الف.‏ نظر اسلام:‏1- نظام شمس و موجوديت زمين از نظر علماى قديمه يونان و روم طورى بوده كه زمينرا خداوند(ج)‏ خلق كرده و ساير سيارات بدور آن مى چرخد كه اين تيورى به نام GeoCentric ياد ميشود.‏ اما در جهان اسلام هزار سال قبل البيرونى اين نظريه را رد كرد وگفت آفتاب در مركز قرار دارد و ساير سيارات و زمين بدور آن حركت ميكند كه ايننظريه بنام Haleo Centric ناميده ميشود و بعداً‏ جهان غرب آنرا نيز تاييد كرد.‏قرآن عظيم الشان مى فرمايد ‏(پس توجه نموده بسوى آسمان در حاليكه آسمانها(1)متشكل از دود بود)‏ سورة فصلت آيه (10) بناءً‏ درفضاى كاينات دود و گاز بهحجم وسيع پراگنده بود كه دانشمندان امروزى نيز آنرا پذيرفته اند و آنرا بنام سحابه‏"نيبولا"‏ ياد مى كنند.‏1- ثُم َّ اسْتَوَى إِلَى الس َّ مَاء وَهِيَ‏ دُخَ‏ انٌ‏161G10 Fasli (6).indd 1618/15/2011 4:49:20 PM

ب نظريات علماى جديد:‏‎1‎ نظرية كانت ‏(نظريه سحابى)‏كانت عالم و فيلسوف معروف جرمنى در سال 1755 ميلادى دربارة خلقت كايناتچنين نظر داده است:‏در فضاى كاينات نيبولا (Nebula) يعنى ابرهاى سياه يا غبار مانند با ذرات كوچكجامد وجود داشت.‏ ذرات مذكور بمرور زمان به اثر قوة جاذبه باهم يكجا شده كتلةبزرگى را ساخته اند.‏از جانب ديگر كتله هاى كوچك توسط قوه كشش و قوة جاذبه با سرعت زياد بسوىكتله بزرگ به حركت آمد و در اثر تصادم حرارت زياد را بوجود آورده ذوب مىشدند،‏ در نتيجه كتله اولى خيلى بزرگ گرديد تا آنكه در اثر حركت محورى بازوهاى فرعى از اصل كتله جدا شد و سيارات نظام شمس را بوجود آورد،‏ بعداً‏ اين نظريهرا لاپلاس انكشاف داد.‏ نظرية لاپلاسعالم و رياضى دان مشهور فرانسوى لاپلاس (1796 ميلادى)‏ دربارة مبدأ نظام شمسىچنين اظهار نظر كرد:‏ نظام شمسى در مرحله نخست عبارت بود از ‏(ابر سحابى)‏ كهحرارت بسيار زياد داشت،‏ جسامت ابرهاى مذكور خيلى زياد بوده،‏ اما حرارت همينابرها با سپرى شدن زمان كم ميشد در نتيجه شكاف ها و فرورفتگى هاى پى در پىدر بين ابرها هويدا شد كه اين عمليه انقباض و انبساط حركت محورى را در كتلةمذكور بار آورد،‏ تا آنكه در بخش استوايى آن بر آمده گى بميان آمد و سيارات رابوجود آورد،‏ علاوه بر آن لاپلاس اظهار ميدارد كه بعضى از آنها در موقع جدا شدنسيارات غازاتى راكه با خود داشتند بعضى آنها به مايع و بعضى ديگر آن به مواد جامدمبدل گرديد.‏162G10 Fasli (6).indd 1628/15/2011 4:49:20 PM

نظرية هاربيگرهاربيگر عقيده داشت كه نيبولا مانند ‏(كتله هاى ابرى)‏ يا حلقه ها كه جسامت آنبرابر كتله زمين ويا بزرگتر از آن بود و جود داشت اين كتله ها در فضا متحرك بودو بصورت ناگهانى در سطح آفتاب سقوط نموده سبب انفجار بزرگ گرديد و پارچههاى پرتاب شده،‏ سيارات نظام شمسى را بوجود آورد.‏ نظرية تايدل:‏به اساس نظريه تايدل آفتاب در كاينات مانند يك جسم مشتعل ‏(شعله سرخ)‏ وجودداشت؛ اما يك كتله ديگر سماوى كه جسامت آن بزرگتر بود از پهلوى آفتاب بهفاصلة دور گذشت.‏ كشش و قوة جاذبة كتله ياد شده بالاى آفتاب تاثير نموده در سطحآن مد و جذر هاى را بوجود آورد.‏ در اثر اين مد و جذر سطح آفتاب انبساط نمود وبعداً‏ قشر خارجى آن پارچه پارچه گرديد،‏ پارچه هاى مذكور با جسامت هاى مختلفبه فاصله هاى دور و نزديك جا گرفت،‏ و سيارات نظام شمس را بوجود آورد.‏ نظرية لاكير:‏لاكير دانشمند امريكايى عقيده داشت كه در فضا سنگ هاى آسمانى (Meteorites)وجود دارد،‏ سيارات در منظومة آفتاب از يكجا شدن سنگ هاى مذكور بوجود آمد.‏از جانب ديگر انفجار بزرگ در لحظات آفرينش جهان كه بنام بيگ بنگ Big)(Bang انفجار عظيم معروف است در كهكشان رخ داد در اثر انفجار بزرگ درفضاى كاينات و كهكشان راه شيرى Milky Way منظومه هاى مختلف نيز بوجودآمد.‏نظرياتى كه در بالا تذكر داده شد،‏ تنها فرضيه است كه از نظر اسلام و جهان بينىمنطقى استدلال علمى ندارد.‏163G10 Fasli (6).indd 1638/15/2011 4:49:20 PM

؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به دو گروپ تقسيم شوند گروپ اول درباره نظريه هاى علماى قديمگروپ دوم درباره نظريه هاى علماى جديد در باره پيدايش جهان با هم بحث نمايندو بعداً‏ نمايندة هر گروپ پيش روى صنف نتيجه را به ديگران ارايه نمايد.‏سوال ها:‏‎1‎ نظر علماى قديم را درباره آفرينش جهان بيان نماييد؟‎2‎ نظريه هاى علماى جديد را دربارة پيدايش جهان مختصراً‏ شرح دهيد؟‎3‎ درباره انفجار بزرگ Bang) (Big معلومات دهيد؟فعاليت خارج صنف:‏شاگردان دربارة نظريه هاى قدما و علماى جديد بشكل مقايسوى يك صفحه مقالهبنويسند.‏164G10 Fasli (6).indd 1648/15/2011 4:49:20 PM

درس 48كهكشانGalaxyش (112) مقطع كهكشانآيا در باره كهكشان چه معلومات داريد؟در فضاى لايتناهى كاينات ذرات سماوى و گازات به شكل دود ‏(دخان)،‏ دمه و ابرهاىهايدروجنى وجود دارد كه پهنا ووسعت آن بى حد و اندازه است،‏ و اين كتله بزرگ سماوىبا سرعت كامل به دور محور خود مى چرخد.‏ كتلة عظيم كهكشان ها به شكل بيضوىتشكل كرده،‏ داراى خاصيت جاذبه و مقناطيسى اند.‏ در اثر عمل جاذبه ذرات مذكور گاهگاه بدور يكديگر اجتماع كرده،‏ كتله هاى خورد و بزرگ را تشكيل ميدهند و در مجموعبنام كهكشان يا گلكسى ياد ميشوند.‏ ذرات در اثر جاذبه با يك شدت زياد به اطراف يككتله جذب ميشوند،‏ اصطكاك و تصادم ذرات باعث توليد حرارت ميشود.‏ مثلاً‏ آفتاب دربين كهكشان كه ميلونها سال قبل بوجود آمده در اثر برخورد ذرات كتله عظيم آن به جسمفروزان،‏ آتشين و مشتعل مبدل گرديده كه حرارت در سطح آن از 6000 درجه سانتى گريداضافه تر ميباشد.‏چرخش محورى نيبولاى كهكشان به شكل فنرنما ‏(سپايرلSpiral‏)‏ بيضوى بوده و كتلهمنظومه شمس در بين آن باعث تشكيل سيارات متعدد و اقمار آنها گرديده است.‏ ازين سببدر كهكشانها ميليونها سياره و ثوابت وجود دارد كه هر كدام داراى جسامت و اوصافمختلف ميباشند.‏ در كاينات كهكشان هاى ذيل تا حال كشف و تثبيت شده اند.‏ كهكشان راه شيرى Milky way كهكشان اندرو ميداAndromeda كهكشان سه گانه Trianglum165G10 Fasli (6).indd 1658/15/2011 4:49:22 PM

گروپهاى كهكشانى راه شيرىاندرومداترانيگلومراه شيرىشكل (113) كهكشان قنطورس Qanturis كهكشان راه شيرى:‏اين كهكشان با وسعت و پهناى وسيع با رنگ شيرى روشن در شب هاى آسمان صاف درفضاى لايتناهى ديده ميشود كه از مليارد ها ستاره،‏ ثوابت،‏ ذرات ابر و دمه متشكل است.‏وسعت اين كهكشان به صد هزار سال نورى و ضخامت آن به ده هزار سال نورى ميرسد.‏منظومه شمس در يكى از بازوهاى كهكشان موقعيت دارد كه آن حصه بنام بازوى جبار يادميشود.‏ نور آفتاب بزمين در هشت دقيقه ميرسد و به اين تناسب فاصله صد هزار سال نورى راتخمين ميتوانيد كه وسعت كهكشان راه شيرى تا كدام اندازه است.‏166G10 Fasli (6).indd 1668/15/2011 4:49:22 PM

آفتابسال نورىly100000 (360,25×24×60×60)× 300000km/secوسعت كهكشان =شكل (114) گلكسىاز جانب ديگر ابرهاى سياه رنگ،‏ سياه چاله ها و ابرهاى سفيد رنگ كهكشان گاهىمانع عبور نور ستاره گان ميشود.‏ در جوف كهكشان بعضى سياه چاله ها واعماق تاريكوجود دارد كه مانع نور ديگر ستاره گان شده وجسم سماوى درين سياه چاله اوصافخود را تغيير ميدهد.‏در بين كهكشان راه شيرى اضافه تر از دو صد ميليون سياره و ثوابت و جود دارند كهيك تعداد آنها نظر به آفتاب چند مرتبه بزرگتر ميباشند.‏ بطور مثال ستارة ويگا چندينبرابر آفتاب است.‏ بيتل گوس 600 برابر آفتاب و دَبَران 20 برابر آفتاب ميباشد.‏ ‏(شكل)‏منظومه آفتاب در 200 ميليون سال يك بار به بدور محور كهكشان راه شيرى ميچرخد.‏ كهكشان اندروميدا:‏اندروميدا به كهكشان راه شيرى نزديكتر است و از زمين دو ميليون سال نورى فاصلهدارد.‏ اندروميدا كهكشان حلقوى است كه صدها مليارد ستاره در آن جا دارد.‏ كهكشان ترى انگلوم ‏(سه گانه):‏اين كهكشان نظر به كهكشان راه شيرى چهار مرتبه خوردتر است،‏ كه هم در مدار خودو هم در مدار كهكشان اندروميدا مى چرخد.‏ و تمام كهكشان ها از همديگر در حالدور شدن ميباشند.‏167G10 Fasli (6).indd 1678/15/2011 4:49:24 PM

كهكشان قنطورس ‏(كله اسپى)‏اين كهكشان متشكل از ابر سردبوده در حال چرخش ميباشد كهامكان تشكل سيارات در آن وجوددارد.‏ ابرهاى هايدروجنى تحتتاثير جاذبه و سرعت چرخش،‏حرارت زياد را توليد ميكند درنتيجهسيارات روشن و مشتعل را بوجودمى آورد.‏ در مجموع انفجار بزرگBang) (Big اساس تكوينسيارات،‏ ثوابت و اقمار مربوط آنرابوجود آورده تهداب تكوين عالمرا تشكيل ميدهد.‏؟ش (115) كهكشان مظومه شمسىفعاليت داخل صنف:‏شاگردان به سه گروپ تقسيم گردد،‏ گروپ اول راجع به كهكشان راه شيرى،‏ گروپ دومدر مورد اندرو ميدا،‏ گروپ سوم در باره قنطورس و كهكشان سه گانه صحبت كنند.‏سوالها:‏‎1‎ نور آفتاب در چقدر وقت به زمين ميرسد؟ يك دقيقه در چهار دقيقه در 8 دقيقه در 16 دقيقه‎2‎ كدام منظومه ها نظر به آفتاب بزرگتر اند؟‎3‎ كهكشان راه شيرى را چرا به اين نام يادميكنند؟‎4‎ مراد از انفجار بزرگ چيست؟فعاليت خارج صنف:‏ شاگردان شكل كوچك كهكشان راه شيرى را ترسيم كنند.‏ مختصر بنويسيد كه حرارت آفتاب و سيارات چطور بوجود مى آيد؟168G10 Fasli (6).indd 1688/15/2011 4:49:25 PM

درس 493 6، منظومة شمسىش (116) تشكيل منظومه شمسىآيا دربارة منظومة شمسى آگاهى داريد؟منظومة شمسى قدامت بسيار طولانى دارد.‏ دانشمندان بر اين باور اند كه منظومة شمسىپنج مليارد سال قبل تشكيل شده است.‏ زمانى كه انبوه از توده هاى گاز و گرد و غباردر هم آميختند و در اثر جاذبه باهم يكجا شدند اين تودة گاز و غبار،‏ ضمن انقباضدر حصة وسط خود داغ ترشد و سر انجام آفتاب و همه سيارات منظومة شمسى رابوجود آورد.‏منظومة شمسى عبارت از مجموعة سيارات واجرام مربوط نظام شمس ميباشد و شامل9 سيارة اصلى است مثلاً:‏ عطارد،‏ زهره،‏ زمين،‏ مريخ،‏ مشترى،‏ زحل،‏ اورانوس،‏ نپتون،‏پلوتو و اجرام آسمانى كوچك و خورده سيارات بين مدار مريخ ومشترى قرار دارندكه با چشم تنها پنج سياره را ميتوان مشاهده كرد كه عبارت اند از عطارد،‏ زهره،‏مريخ،‏ مشترى و زحل،‏ بقيه سيارات آنقدر كوچك ويا دور اند كه بدون تلسكوبديده نميشوند.‏مشخصات سيارات منظومة شمسى را در جدول صفحه بعد ديده ميتوانيد.‏169G10 Fasli (6).indd 1698/15/2011 4:49:27 PM

؟معلومات اضافىنظام شمسى متشكل از 9 سياره و 165 مهتاب است.‏مشخصات سيارات منظومة شمسىشماره نام سياره تعداداقمار فاصله از آفتاب قطر سياره1 عطارد نداردزمان چرخشبدور آفتاب88 روز4880 كيلومتر 58 ميليون كيلومتر224،7 ////12155 // 108 // // زهره 2 365،25 ////12820 // // 150 1 قمر زمين 3 687 ////6790 // 228 // // 2 مريخ 4 11،9 سال//143042 // 779 // // 63 مشترى 5 56 قمر با يك // 1428 //120585 // 29،4 //حلقه بزرگخارجىزحل6 84 ////51140 // // 2870 27 قمر اورانوس 7 165 ////49550 // 4500 // // 13 نپتون 8 248،6 ////2285 // 5920 // // 3 پلوتو 9 مدت حركت انتقالىفعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند و تمام گروپ ها دربارة منظومه شمسى باهم بحثنمايند و بعداً‏ نماينده هر گروپ نتيجه بحث خود را به همصنفان ارايه نمايد.‏سوال ها:‏‎1‎ دربارة پيدايش منظومه شمسى مختصراً‏ معلومات دهيد؟‎2‎ منظومه شمسى را تعريف نموده نام بگيريد؟فعاليت خارج از صنف:‏شاگردان نظام منظومه شمسى را در كتابچه هاى خود ترسيم نمايند.‏170G10 Fasli (6).indd 1708/15/2011 4:49:27 PM

درس 50ب-‏ سيارات منظومة شمسىمنظومة شمسىشكل (117)سيارات منظومة شمسى در مجموع سيستم نظام شمسى را تشكيل ميدهد و عبارت از 9 سيارهاست،‏ كه در مدارهاى بيضوى و مستوى هاى جداگانه به مسافه هاى مختلف حركت انتقالىخودرا به دور آفتاب انجام ميدهد كه دربارة آنها ذيلاً‏ معلومات مختصر ارايه ميگردد:‏ عطاردنزديك ترين سيارة آفتاب عطارد ميباشد.‏ بهترين زمان براى مشاهدة آن هنگام سپيده دم وغروب است؛ اما هنگامى كه آفتاب در آسمان است هرگز به اين سياره نگاه نكنيد چراكهاين كار ممكن است به چشم تان آسيب برساند و حتى منجر به كورى گردد.‏ از آنجايى كهعطارد خيلى نزديك به آفتاب است حرارت سطح آن تا 427 درجه سانتى گراد ميرسد وفاقد اتموسفير ميباشد.‏ سطح اين سياره در يك سمت بسيار سرد و يخبندان و سمت ديگرآن مقابل آفتاب قرار دارد؛ مانند تنور سوزان است.‏ به عبارت ديگر حرارت سطحى عطارددر روز بين 190 تا 450 درجه سانتى گراد و در شب 180 درجه سانتى گراد تحت صفراست اين سياره بصورت جامد ومانند مهتاب داراى گودال ها مى باشد.‏171G10 Fasli (6).indd 1718/15/2011 4:49:29 PM

زهرهزهره تقريباً‏ به اندازه سيارة زمين است وقتى از زمين به اين ستاره نگاه كنيم چيزى كه مىبينيم كره اى است بسيار درخشان و فاقد هرگونه علايم مشخص چراكه اتموسفير آن فقطاز توده هاى ابر تشكيل شده است.‏ اين توده هاى ابر،‏ سطح اين سياره را كاملاٌ‏ از ديد ماپنهان مى سازد؛ حتى سفينه اى كه به اين سياره فرستاده شده بود نتوانست سطح آنرا بيبيند.‏اين سياره غير قابل سكونت و بيابانى است.‏ اتموسفير آن تقريباً‏ بطور كامل از كاربن داىاكسايد (2 ( تشكيل شده است و حرارت سطح آن به 465 درجه سانتى گراد ميرسد.‏ زميناز آنجايى كه ميدانيم در هيچ سياره از منظومة شمسى غير از كرة زمين نشانه هاى از حياتوجود ندارد.‏ شرايط دركرة زمين براى زيست كاملاً‏ مناسب است قسمت داخلى آن بسيارداغ و پوستة جامد آن كه ما بالاى آن زنده گى مى كنيم بنام قشر زمين ياد ميشود.‏ طبقهسيال،‏ سيما،‏ منتل وهسته داخلى زمين طبقات مختلف آنرا تشكيل ميدهد.‏ مريخبعد از زمين سيارة مريخ است كه كوچكتر از زمين مى باشد.‏ مريخ از زمين سردتر و داراىرنگ سرخ است چون از آفتاب دورتر واقع شده اوسط درجة حرارت در سطح اين سيارهبه 55 درجه سانتيگراد ميرسد.‏ تصاويرى كه توسط سفينه هاى كيهانى گرفته شده از وجودكوه ها،‏ دشت ها و حفره هاى آتشفشانى در اين سياره خبرداده اند و علايمى از موجوديتآب در اين سياره به ملاحظه رسيده است.‏ مشترىمشترى بزرگترين سيارة منظومة شمسى و چهارمين جسم درخشان در آسمان است.‏ يكىاز دلايل درخشانى اش بزرگى آن است.‏ قطر آن 11 برابر زمين است.‏ بنابر اين اندازةبيشترى از نور آفتاب را انعكاس ميدهد.‏ سطح آن از مواد مذابه بوده و عمدتاً‏ از گاز هاىهايدروجن و هيليوم تشكيل شده است؛ همچنين مشترى داراى كمربندى از حلقه هاىكمرنگ است كه به اطراف آن بحالت اشتعال قرار دارد.‏ در اتموسفير مشترى طوفان ها باسرعت زياد تا 400 كيلومتر درساعت محاسبه شده است.‏ حرارت سطحى آن 150- درجهسانتى گراد و در مركز تا 20،000+ درجه سانتى گراد ميرسد.‏172G10 Fasli (6).indd 1728/15/2011 4:49:29 PM

نپتونزحلمشترىاورانوسمريخ زمين زهره عطاردشكل (118) پلوتو سياره كوچك و به فاصله دور قرار دارد زحلسيارة زحل يكى از خارق العاده ترين سيارات منظومة شمسى است كه زيبايى خيره كنندهاى دارد و رنگ آن زرد ميباشد،‏ اگر بايك تلسكوب نجومى كوچك به اين سياره نگاهكنيد حتماً‏ يكى از حلقه هاى زحل را مشاهده مى كنيد و احتمالاً‏ دو تصوير حلقه آن را كهتوسط محققين گرفته شده نشان ميدهد.‏ اين حلقه هاى عظيم در واقعيت از هزاران حلقةكوچك تشكيل شده اند.‏ حلقه هاى زحل از ذرات،‏ اجرام و غبار هاى آسمانى بى شمارىتشكيل شده اند.‏ ستاره شناسان بعضى از اين حلقه ها راكه درهم پيچيده اند مشاهده كردهاند.‏ اين پيچش حلقه ها با يكديگر در اثر چرخش اقمار زحل موسوم به اقمار چوپان استكه در اطراف اين سياره در گردش اند وهنگام چرخش ساحه جاذبه آنها موجب انحرافات اينحلقه ها ميشود.‏ درجه حرارت سطحى اين سياره 180 درجه سانتى گرادتحت صفر است.‏ اورانوساورانوس سومين سيارة بزرگ منظومة شمسى است؛ اما مشاهدة اين سياره بدون تلسكوبامكان پذير نيست.‏ چون اورانوس خيلى از زمين دور است مانند مشترى و زحل از گازهاىهايدروجن،‏ هيليوم و گاز ميتان تشكيل شده است.‏ وقتى با تلسكوب بزرگ به اين سيارهنگاه كنيم مى بينيم كه رنگ اين سياره آبى است و اين رنگ آبى ناشى از وجود همان گازميتان وهايدروجن است.‏ حرارت سطحى اين سياره 210- درجه سانتى گراد است.‏ نپتوننپتون آخرين سيارة گاز دار منظومة شمسى است.‏ از آنجايى كه نپتون خيلى دور است.‏ بنابراين نمى توان آنرا با چشم مشاهده كرد،‏ مانند اورانوس.‏ اتموسفير نپتون داراى مقدار گازميتان است.‏ سطح اين سياره آبى ميباشد.‏173G10 Fasli (6).indd 1738/15/2011 4:49:30 PM

پلوتوسياره پلوتو سياره اى واقعاً‏ عجيب و كوچك است.‏ قطر اين سياره يك پنجم حصه قطركرة زمين است.‏ پلوتو در فاصله اى بسيار دور از زمين قرار دارد وخيلى كوچك است.‏بنابر اين شناسايى اين سياره براى ستاره شناسان خيلى مشكل ميباشد با آنهم دانشمندانضمن مطالعه به اين سياره پى برده اند كه قسمت مركزى آن صخره اى است و طبقهضخيمى از يخ آنرا پوشانده است وخارجى ترين طبقه آن را نيز قشر نازكى از گاز ميتانيخ بسته تشكيل داده است.‏؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به سه گروپ تقسيم شوند و هر گروپ درباره سه سياره مانند گروپ اولعطارد،‏ زهره،‏ زمين،‏ گروپ دوم مريخ،‏ مشترى،‏ زحل و گروپ سوم اورانوس،‏ نپتونو پلوتو باهم بحث نمايند و بعداً‏ نماينده گروپ نتيجه بحث خود را به همصنفان ارايهنمايد.‏سوال ها:‏‎1‎ سيارات نظام شمسى را نام بگيريد؟‎2‎ بزرگترين سيارة نظام شمسى كدام يك از اينها است جواب درست آنرا حلقه كنيد.‏‎1‎ زحل‎2‎ مشترى‎3‎ نپتون‎4‎ اورانوس‎3‎ دورترين سيارات نظام شمسى را به آفتاب نام بگيريد؟‎4‎ سيارة زحل و اورانوس را مقايسوى تشريح نماييد؟فعاليت خارج صنف:‏راجع به مشخصات زهره معلومات خويش را در چند سطر بنويسيد و در ساعت آيندهبا همصنفان خويش در ميان بگذاريد.‏174G10 Fasli (6).indd 1748/15/2011 4:49:31 PM

درس (51)ج . ساختمان زمين175ش (119) تصوير طبقات داخلى زميندرباره ساختمان زمين چى ميدانيد؟كرة زمين از لحاظ ساختمان شكل جيود Geoid را دارا ميباشد كه كرة نامنظم بودهاز طبقات ذيل تشكيل گرديده است.‏ ليتوسفير:‏ليتوسفير عبارت از آن طبقه خارجى كرة زمين است كه شامل قشر زمين (Crust)و طبقة منتل (Mantle) بوده،‏ از مركبات سليكان،‏ مگنيزيم المونيم و مركباتاوكسيجن تشكيل گرديده است.‏ قشر خارجى:‏به ضخامت – 8 40 كيلومتر طبقه مگما را احتوا نموده در حقيقت از دو طبقة خوردديگرى تشكيل گرديده كه عبارت است از سيال Sial و سيما .Sima طبقة سيال (Sial)مركبات طبقة سيال بيشتر از مواد سيلوسيم و المونيم بوده بالاى طبقة سيما قرار دارد.‏صخره هاى طبقه سيال از نوع گرانيت بوده كه براى عمل ائتكال و فرسايش خيلىمساعد ميباشد،‏ زيرا قسمت اعظم صخره هاى گرانيت از منرال هاى نوع فلدسپارFeldspar و مايكا Mica تركيب شده و مقاومت منرال فلدسپار مقابل عوارضG10 Fasli (6).indd 1758/15/2011 4:49:32 PM

جوى خيلى ضعيف بوده به زودى تجزيه و تحليل ميگردد.‏ از همين لحاظ است كهتحت اين تعامل خاك هاى رسوبى در نقاط مختلف سطح زمين به ملاحظه ميرسد.‏تمام نقاط كوهستانى و ساحات مرتفع در سراسر جهان طبقه سيال را معرفى مينمايد.‏ طبقه سيما (Sima)طبقه دوم قشر زمين را به اصطلاح سيما ياد ميكنند كه از مركبات سيلوسيم Silisiumو مگنيزيم Magnesium تشكيل گرديده است.‏ سرعت امواج زلزله در اين ساحهدر حدود 4Mil/sec حساب شده است.‏ صخره هاى آن تاريك و سياه رنگ بودهو از نوع بزلت Basalt ميباشد كه در حين خروج مواد آتشفشانى لاوا Lava پارچههاى بسيار مستحكم را به بار مى آورد.‏ اين طبقه دورادور طبقه مگما (Magma) رابشكل يك لفافه احاطه نموده و زمين اصلى ابحار را تشكيل ميدهد.‏طبقه مگما:‏ Magmaضخامت اين طبقه 2895 كيلومتر بوده مهمترين مركبات آنرا آهن،‏ مگنيزيم و سليكيتتشكيل ميدهد.‏ تركيب اين عناصر منرال ها،‏ احجار مستحكم و صخره ها را به بار مىآورد.‏ تكان هاى خورد و بزرگ تكتونيكى،‏ زلزله ها و انفجارت آتشفشانى طبقة سيمارا از پارچه شدن،‏ شكستن و از هم ريختن زياد محافظه ميكند توازن و تعادل طبقة قشرخارجى و داخلى زمين يعنى سيما و سيال را در حقيقت طبقة مگما برقرار ميسازد.‏هستة زمين Coreهستة زمين داراى دو طبقة متمايز است و بنام هاى هسته خارجى و هسته داخلىياد ميشوند كه از لحاظ تركيب،‏ كيفيت فزيكى وخواص كيمياوى هر كدام آنها ازيكديگر متفاوت است.‏ هستة خارجى داراى ضخامت 2220 كيلومتر بوده،‏ مركباتمهم آنرا نكل و آهن تشكيلميدهد.‏ هستة داخلى كهضخامت آن به 1255كيلومتر ميرسيد مركبات اينناحيه شبيه هستة خارجى ازنكل و آهن بوده؛ اما بيشترخصوصيت مقناطيسى بودنرا دارا بوده ساحة مقناطيسىزمين را تشكيل ميدهد.‏د:‏ حجم و اندازة زمينزمينى كه در آن زنده گىشكل (120) تصوير176G10 Fasli (6).indd 1768/15/2011 4:49:33 PM

مى كنيم از فضا مانند جواهر آبى و سفيد مى درخشد.‏ زمين سومين سيارة نزديك بهآفتاب است و از نظر بزرگى نيز پنجمين سياره محسوب ميشود.‏1 شعاع استوايى 6378 كيلومتر2 شعاع قطبى // 63563 شعاع كرة زمين بطور اوسط // 63714 فرورفتگى قطبين نسبت به شعاع استوايى // 21طول محيط استوايى // 400765 طول يك درجه خط استوا // 111 ، 3216 7 طول يك دايرة نصف النهار // 40009,1628 مساحت روى زمين 510,100,000 كيلومتر مربع1,083,320,000,00039 حجم زمينيك تريليون،‏ هشتادوسه مليارد و سه صدو بيست ميليون كيلومتر مكعبه . قطعات خشكه و آب:‏اگر به كرة مجسمه نظر اندازيد كرة زمين در نگاه اول دو پديدة مهم را آشكار مى سازد.‏3 حصة سطح زمين را احتوا ميكند.‏‎1‎ قطعات خشكه 1‎2‎ بحر آرام يا بحر الكاهل ساحة وسيع زمين را دربر ميگيرد،‏ بحرهند در جنوب آسيا واوقيانوس اطلس به شكل S طويل و از شمال به جنوب افتاده است.‏ بحر منجمد شمالىدر قطب شمال و بحر منجمد جنوبى در اطراف انتركتيكا موقعيت دارد.‏ الف ابحار:‏180 ميليون كيلومتر مربعبحر الكاهلبحر اطلس و بحر منجمد شمالى // 106,5 //بحر هند // 75 //71 فيصد177G10 Fasli (6).indd 1778/15/2011 4:49:34 PM

ب-‏ خشكه زمين:‏29 فيصد خشكة بوده،‏ قطعه آسيا 44،2 ميليون كيلومتر مربعامريكاى شمالى و جنوبى // 42،3 //افريقا// // 29،8// // 10اروپاقطب جنوبى انتاركتيكا // 13،3 //آستراليا و اوقيانوسيه // 9 //طورى كه در جدول بالا ديده ميشود سطح بيشتر زمين را آب احتوا نموده،‏ اما ايننسبت در همه مناطق كرة شمالى و جنوبى صدق نميكند.‏حصة زياد ابحار در نيم كرة جنوبى و خشكه بيشتر در نيم كرة شمالى موقعيتدارد.‏؟فعاليت داخل از صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند و هرگروپ درباره ساختمان زمين و هريكاز طبقات آن،‏ حجم واندازه زمين و قطعات خشكه و آب باهم بحث نمايند و بعداً‏نمايندة هر گروپ نتيجة بحث خود را به ديگران ارايه نمايد.‏سوال ها:‏‎1‎ طبقات زمين را نام بگيريد؟‎2‎ قشر زمين از كدام مركبات تشكيل گرديده است جواب درست آنرا حلقهنماييد.‏د.‏ تمام آنهاج.‏ اكسيجنالف.‏ سليكان ب.‏ مگنيزيم‎3‎ طبقات سيال و سيما را طور مقايسوى تشريح دهيد؟‎4‎ طبقات مگما و هستة زمين را مختصراً‏ شرح دهيد؟‎5‎ دربارة حجم و اندازة زمين معلومات دهيد؟‎6‎ چند فيصد كرة ارض را خشكه و چند فيصد آنرا آب تشكيل ميدهد؟‎7‎ قطعات خشكه و آب را نام بيگيريد؟فعاليت خارج صنف:‏شاگردان در كتابچه هاى خود طبقات داخلى زمين را ترسيم نموده ونام گذارىنمايند.‏178G10 Fasli (6).indd 1788/15/2011 4:49:34 PM

درس (52)درياهاى معروف جهانليناهوانگ هوينسىگنگااوبسندآمووالگامسى سى پىنيلكانگوامازونش (121) نقشه طبيعى دريا هاى جهانآيا ميدانيد معروف ترين درياهاى جهان كدام ها اند؟درياهاى معروف جهان باعث شادابى و حاصلخيزى مزارع گرديده داراى طول،‏ عرضو مقدار آب مختلف اند.‏ ارتباطات فرهنگى،‏ آبيارى اراضى زراعتى،‏ كشتيرانى،‏ حملونقل اموال تجارتى،‏ بندرگاه هاى مهم تجارتى و توليد برق آبى را براى كشورها ومنطقه فراهم كرده ميتوانند.‏ معروف ترين درياهاى براعظم آسيا عبارت اند از:‏ سند،‏ آمو ‏(جيحون)‏ سير دريا‏(سيحون)،‏ هوانگهو،‏ دجله و فرات،‏ ارال،‏ اوب و لينا.‏ معروف ترين درياهاى اروپا دانيوب،‏ راين،‏ والگا،‏ سين،‏ لورا،‏ دنيپر،‏ دنيستر،‏ تاژ،‏وستولا،‏ گواديانا،‏ پو،‏ رون وگارون مى باشند.‏ معروف ترين درياهاى براعظم افريقا درياى نيل،‏ كانگو و نايجير مى باشند.‏درياهاى معروف امريكاى شمالى مى سى سى پى و كلورادو اند،‏ از درياهاى معروفامريكاى جنوبى آمازون،‏ مادير و پارانا را ميتوان نام گرفت در براعظم آستراليا معروفترين درياها،‏ دارلينگ،‏ جورجينا،‏ ديامنتينا،‏ تامسون و ويكتوريا مى باشند.‏از جمله اين درياها،‏ تنها رود نيل را از لحاظ سابقه تاريخى آن بطور مثال در اينجامطالعه ميكنيم.‏ درياى نيلنيل طويل ترين درياى افريقا است كه ازكوهستان هاى شرق افريقا و شمال جهيل179G10 Fasli (6).indd 1798/15/2011 4:49:34 PM

شكل 122ويكتوريا منبع گرفته ازميانكشورهاى سودان و مصر عبوركرده در حدود 6650 كيلومترراه را طى ميكند تا در بحيرةمديترانه مى ريزد.‏ باران هاىسنگين تابستان دراتيوپى سببطغيان درياى نيل ميشود.‏ ايندريا داراى ارزش مهم زراعتى،‏اقتصادى و ترانسپورتى بودهداراى دو معاون مهم مى باشدكه به نيل سفيد و نيل آبىمعروف اند.‏؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند وهر گروپ بالاى اهميت دريا ها باهم بحثكنند و بعداً‏ نمايندة هر گروپ نتيجة بحث خود را توضيح نموده و به روى نقشهنشان دهند.‏سوال ها:‏‎1‎ دريا هاى معروف جهان را نام بگيريد؟‎2‎ طويل ترين درياى جهان كدام يكى از اين دريا ها ميباشد جواب صحيح آنراحلقه نماييد:‏الف.‏ درياى آمازون ب.‏ درياى نيل ج.‏ درياى مى سى سى پى د.‏ درياى سندفعاليت خارج صنف:‏شاگردان نقشه جهان را در كتابچه هاى خود ترسيم نموده و درياهاى معروفجهان را در روى آن رسم نمايند.‏180G10 Fasli (6).indd 1808/15/2011 4:49:35 PM

درس (53)پستى ها و بلندى هاى قطعات خشكة زمينشكل (123)181آيا تا حال ساختمان محيط اطراف خود را به دقت مشاهده كرده ايد؟پستى و بلندى به پديده هاى طبيعى مانند كوه،‏ تپه،‏ دره،‏ جلگه،‏ دشت،‏ صحراها،‏ چينخورده گى ها و فلات ها گفته ميشود كه در روى زمين قرار دارند.‏ پستى ها و بلندىها نقش بسيار مهمى در زنده گى ما دارند زيرا درياها از كوه هاى برف گير و بلندىها سرچشمه مى گيرند.‏ مطالعه پستى ها و بلندى ها سبب ميشود تا محيط طبيعى خودرا بهتر بشناسيم و از آن استفادة معقول كنيم.‏جغرافيه دانان چگونگى پيدايش پستى ها وبلندى ها و تغيير آنها را از گذشته تا حال وتغييرى كه در آينده صورت مى گيرد قرار ذيل بررسى مى نمايند:‏1 سيستم آلپ :Alpine Systemآلپ ها زادة حركات كهزايى Orogenic اوايل سينوزوييك بوده و به تناسب سلسلههاى باقيماندة كرة ارض جوانتر ميباشد.‏ اين سيستم شامل دو گروپ مختلف ميباشدكه اولى آن سلسله كوه هاى اطراف بحر الكاهل بوده وهنوزهم در بعضى ساحات اينحوزه فعاليت هاى آتشفشانى و تكان هاى ممتد زلزله وجوددارد وهمين حلقه است كهبنام Fire Ring يا حلقه آتشين نيز مسمى گرديده است.‏ گروپ دومى سلسله هاىآلپ در اروپا و سلسله جبال هماليا در آسيا است.‏ بهمين ترتيب كوه هاى راكى وانديزG10 Fasli (6).indd 1818/15/2011 4:49:37 PM

در امريكاى شمالى و جنوبى تحت عنوان سيستم آلپ ها قرار مى گيرد كه از شمالبه جنوب امريكا امتداد يافته و شاخه هاى آن بعداز آنكه از چلى و ارجنتاين ميگذردبه انتاركتيكا Antarctica وصل ميشوند.‏ ساحه شكستهZone : Riftنواحى شكسته سطح زمين را گويند كه قسماً‏ در قطعات خشكه ويا در سرزمين هاىابحار و سلسله جبال در تحت آب بحر قرار دارند.‏ در سطح قطعات خشكه بزرگترينشكستگى قشرزمين درامتداد جهيل هاى ويكتوريا،‏ نياسا،‏ تانگانيكا،‏ بحيره احمر،‏خليج عقبه و بحرالميت بملاحظه ميرسد.‏ در تحت آب هاى اتلانتيك:‏همچنين در بحر هند،‏ نواحى مجاور سواحل شرقى آسيا و اقيانوس اطلس شكستگىهاى متعددى وجود دارد.‏ شكستگى هاى منفرد آتشفشانى:‏بعضى از برجستگى هاييكه دراخير عهد ميزوزوييك بوجود آمده اند بشكل واحدو منفرد اخذ موقع نموده كه بهترين مثال آنها عبارت از جزاير هاوايى و آيسلندميباشد.‏؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به دو گروپ تقسيم شوند،‏ يك گروپ درباره پستى ها و گروپ ديگردرباره بلندى هاى زمين باهم بحث نمايند و بعداً‏ نماينده گروپ نتيجه بحث خود رابه ديگران ارايه نمايد.‏سوال ها:‏‎1‎ درباره پستى ها و بلندى ها و قطعات خشكه زمين معلومات دهيد.‏‎2‎ سيستم آلپ ها را تشريح كنيد.‏‎3‎ ساحه شكسته تحت آب هاى اتلانتيك را مختصراً‏ توضيح دهيد.‏فعاليت خارج از صنف:‏شاگردان نقشه افغانستان را در كتابچه هاى خود ترسيم نموده پستى ها و بلندى هاىمهم زمين را روى آن نشان دهند.‏182G10 Fasli (6).indd 1828/15/2011 4:49:37 PM

1- محاق2- ماه نو هلال3- تربيع4- بدردرس 54مهتاب و مشخصات عمومى آنمهتاب1ش (124) ‏(قمر،‏ حجم،‏ فاصله نسبت به زمين،‏ ويژه گى هاى ديگر)‏آيا در باره مهتاب معلومات داريد؟در سال 1609 ميلادى گاليله مشاهده نمود كه سلسله كوه ها و حفره هاى زيادى در سطح مهتابوجود دارد و قوه جاذبة مهتاب شش مرتبه از زمين كمتر است.‏ بنابر كمبود هوا اشعة ماوراى بنفشبرسطح مهتاب تاثير زياد دارد و هرگاه شخصى در سطح مهتاب ايستاده شود فضاى كايناتبرايش تاريك معلوم ميشود .مهتاب قمر زمين مى باشد،‏ مهتاب نسبت به اقمار همه ستاره گان روشنى بيشتر آفتاب را مى گيردو آنرا به زمين منعكس ميسازد.‏ در قرن بيستم شش سفينة امريكايى بر سطح مهتاب فرود آمدنداولين آنها ‏(آپولو 11) در قرن 20 مطابق جون 1969 و ششمى ‏(آپولو 17) در 7 دسامبر 1972 درفضا پرتاب شد.‏ هريك از سفينه ها سه سرنشين داشتند كه دو نفر آن عملاً‏ بر سطح مهتاب پيادهشدند و سومى مسوول هدايت سفينه در مدار به اطراف مهتاب قرار داشت.‏دو فضانورد ايالات متحدة امريكا هريك نيل آرم سترانگStrong Neil Arm و ادوينالدرينAldrin Edvin .A بتاريخ 21 جولاى سال ‎1969‎م در مدار مهتاب قرار گرفتند و ادوينالدرين عملاً‏ در سطح مهتاب پياده شده در سطح مهتاب به قدم زدن مبادرت ورزيد،‏ نمونة از موادمهتاب وسنگ پارچه هاى راكه جمع آورى كرده بود به زمين انتقال داد.‏183G10 Fasli (6).indd 1838/15/2011 4:49:38 PM

فاصله مهتاب از زمين (382180) كيلومتر ميباشد جسامت مهتاب (82,1) حصة از كتلة زميناست و قطر آن (3472) كيلومتر مى باشد.‏حركت انتقالى مهتاب:‏مهتاب به دور زمين ميچرخد،‏ از قديم الايام تقويم هاى قمرى نظر به حركت انتقالى آن ترتيبگرديده است.‏ مهتاب يا قمر زمين يگانه جسمى است كهبه زميننزديك واقع گرديده و حركتانتقالى خود را بدور زمين در 29 روز،‏ 12 ساعت و 24 دقيقه انجام ميدهد و بازمين يكجا بدورآفتاب ميچرخد.‏ ‏(ضمناً‏ مهتابدر 27,33 روز يك مرتبه به دورمحور خود مى چرخد و حركتوضعى خود را تكميل ميكند.)‏تغيير مواضع آن در اثر حركتانتقالى به اطراف زمين مراحلمختلفى را بوجود مى آورد كهاين مراحل عبارت از هلال،‏ تربيعو بدر ميباشد.‏؟شكل (125)فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند و هر گروپ در بارة مهتاب،‏ سفينه هاى فضايى وتحقيقات علمى آرم سترانگ،‏ ادوين الدرين دربارة مهتاب و مراحل مختلف مهتابباهم بحث نمايند و بعداً‏ نمايندة هر گروپ نتيجة بحث خود را به ديگران ارايه نمايد.‏سوال ها:‏‎1‎ مهتاب را مختصراً‏ تشريحنماييد؟‎2‎ كدام فضا نورد ها برسطح مهتاب پايين شدند و چه نوع تحقيقاتى را انجام دادند؟‎3‎ حركت انتقالى مهتاب را مختصراًبنويسيد؟فعاليت خارج صنف:‏شاگردان يك مقاله راجع به مهتاب با استفاده از مجلات و كتاب هاى جغرافيايىبنويسند.‏184

درس (55)خسوف و كسوفخسوف‏(مهتابگرفتگى)‏زمينآفتابكسوف‏(آفتابگرفتگى)‏زمينآفتابش (126) خسوف و كسوفخسوف و كسوف چيست و چطور واقع ميشود؟هرگاه مهتاب ميان آفتاب و زمين در يك خط مستقيم واقع شود در اين وقت اگر سايةمهتاب بالاى زمين بيفتد كسوف ‏(آفتاب گرفتگى)‏ صورت مى گيرد در غير آن طورعادى ماه نو ‏(هلال)،‏ نمايان ميگردد.‏ مهتاب به تدريج در اثر حركت انتقالى تغيير محلميدهد و به موقعيتى ميرسد كه زمين بين مهتاب و آفتاب به يك خط مستقيم واقعميشود در اين مرحله اگر سايه زمين به سطح مهتاب بيفتد خسوف ‏(مهتاب گرفتگى)‏واقع ميشود در غير آن مهتاب به حالت بدر معلوم ميشود،‏ و تمام نيم كرة شمالى دروقت شب به اثر ماه چهارده روشن به نظر ميرسد.‏ ‏«يك طرف مهتاب هميشه بسوىزمين ميباشد و يك دور كامل مهتاب دراطراف زمين يك ماه قمرى شمرده ميشودكه ازيك هلال تا هلال ديگر را دربر مى گيرد و تقريباً‏ 29،5 روز است كه گاهى به28 روز نيز تنزيل مى يابد».‏قابل توجه:‏ هرگز به طور مستقيم به آفتاب نگاه نكنيد!‏ حتى در وقت آفتاب گرفتگىكامل،‏ زيرا به چشم شما صدمه ميرسد.‏185G10 Fasli (6).indd 1858/15/2011 4:49:40 PM

؟فعاليت داخل صنف:‏استاد محترم خسوف و كسوف را توسط كرة مجسمه تمثيل نماييد.‏سوال ها:‏‎1‎ خسوف را مختصراً‏ تشريح نماييد؟‎2‎ كسوف چيست و چه وقت واقع ميشود؟‎3‎ بدر كدام حالت مهتاب است؟‎4‎ كسوف چيست؟ جواب درست آنراحلقه نماييد.‏الف.‏ مهتاب گرفتگىب.‏ حالت بدرج.‏ آفتاب گرفتگىد.‏ شكل هلالفعاليت خارج صنف:‏شاگردان خسوف و كسوف را در كتابچه هاى خود ترسيم نمايند.‏186G10 Fasli (6).indd 1868/15/2011 4:49:40 PM

درس (56)4،6 انواع حركت زمينآيا در مورد حركات زمينچيزى مى دانيد؟شكل 127زمين داراى پنج نوع حركتميباشد كه عبارت اند از:‏‎1‎ حركت وضعى‎2‎ حركت انتقالى‎3‎ حركت نوسانى‎4‎ حركت زمين بسوىستاره ويگا‎5‎ حركت زمين؛كهكشان سحابى به يكاستقامت نا معلومالف حركت وضعىزمين:‏حركت وضعى عبارت ازحركت محورى زمين است كه در ظرف 24 ساعت (23 ساعت و 56 دقيقه)‏ از سمتغرب جانب شرق بدور محور خود مى چرخد.‏ حركت وضعى زمين در حيات بشر،‏حيات حيوانات،‏ نباتات وهمچنان در تغيير وقت اهميت قابل ملاحظه دارد.‏نتايج حركت وضعى در اثر حركت وضعى شب وروز بميان مى آيد.‏ اوقات ساعات شب و روز نظر به حركت وضعى تغيير مى يابد.‏ در يك ساعت 15درجه و در چهار دقيقه يك درجه طول البلد و در 24 ساعت 360 درجه طول البلديك مرتبه از مقابل آفتاب مى گذرند . شب و روز در اثر حركت وضعى بميان مى آيد كه بالاى حرارت و برودت سطحزمين تاثير به سزا دارد.‏ در نقاط مختلف سطح زمين سرعت حركت وضعى زمين از استوا بطرف قطبينتنزيل مى يابد،‏ سرعت يك نقطة معين در خط استوا در يك ساعت 1674 كيلومتر درعرض البلد 30 درجه به 1566 كيلومتر و در قطبين به صفر تنزيل مى يابد.‏- جريان عناصر مايع و باد ها به اثر حركت وضعى زمين مسير اصلى خود را تغييرميدهند در نيم كرة شمالى هميشه به جانب راست و در نيم كرة جنوبى بطرف چپانحراف مى نمايند.‏187G10 Fasli (6).indd 1878/15/2011 4:49:42 PM

درياهايكه از ناحية استوا بطرف شمال جريان دارد نظر به حركت وضعى زمينساحل راست خود را تخريب مى كند در حاليكه در نيم كرة جنوبى عكس اينموضوع صدق مينمايد.‏ گردبادهاى بزرگى كه در نيم كرة شمالى رخ ميدهد در مراكز فشار پست سايكلون(L.P) سمت حركت آنها خلاف عقربة ساعت و در نيم كرة جنوبى با حركت عقربةساعت يكسان ميباشد.‏- در نتيجة حركت وضعى زمين در ناحيه استوا بر آمده گى و در حصه قطبينفرورفتگى پيدا شده است.‏ب حركت انتقالى زمين:‏زمين در يك سال 365 روز و 6ساعت حركت خود را در مداربيضوى به دورآفتاب تكميل مىكند،‏ طول مدار زمين تقريباً‏ 931ميليون كيلومتر است.‏سرعت حركت زمين بالاى مداردر يك ثانيه‎30‎ كيلومتر حسابشده است.‏ در سال 1727 ميلادىشكل (128) حركت انتقالى زمين بدور آفتاب وتشكيل فصل هاى سالبرادلى منجم معروف انگليسى حركت انتقالى زمين را نظر به تمايل اشعة ستاره گانبه اثبات رسانيد زيرا موقعيت و تمايل شعاع ستاره گان نظر به حركت انتقالى زمين درفصل هاى سال گاهى زياد و گاهى كم ميشود.‏نتايج حركت انتقالى:‏الف دورى و نزديكى زمين از آفتاب:‏چون زمين در مدت يك سال برمدار بيضوى حركت انتقالى خود را به پايان ميرساند،‏آفتاب در يك محراق همان مدار واقع است به همين سبب فاصلة بسيار بعيد 152ميليون كيلومتر زمين به اصطلاح اوج ياد ميشود در حاليكه كوتاه ترين فاصلة آن باآفتاب 147 ميليون كيلومتر ‏(حضيض)‏ ناميده ميشود.‏ در حاليكه فاصلة وسطى آن ازآفتاب 149 ميليون كيلومتر مى باشد.‏ب تغيير موسم هاى سال‎1‎ اعتدال ‏(بهار وخزان)‏مراد از اعتدال،‏ مساوى بودن ساعات شب و روز است و آن هم در دو وقت يعنى دربهار و خزان.‏ اعتدال در بهار ‏(اول ماه حمل)‏ و اعتدال در خزان ‏(در اول ماه ميزان)‏صورت مى گيرد.‏ در اين دو وقت دوازده ساعت روز و 12 ساعت شب ميباشد.‏188G10 Fasli (6).indd 1888/15/2011 4:49:43 PM

زمستانحضيضبهارفصل بهار نيم كرة شمالىآفتاباوجتابستانخزانش (129) اوج و حضيض زمين به مقايسه آفتابدر هنگام اعتدال ‏(در اول ماه حمل و ميزان)‏ اشعة آفتاب بالاى خط استوا عمود ميتابد؛اما از بالاى قطب شمال و جنوب بشكل مماس ميگذرد.‏ در وقت اعتدال طلوع آفتابساعت 6 بجه صبح وغروب آفتاب ساعت 6 بجه عصر صورت مى گيرد.‏‎2‎ انقلاب شمسىSolstice‏:‏وقتيكه زمين درانجام يكى از قطرهاى اوج و حضيض مدار بيضوى قرار گيرد انقلابشمسى رخ ميدهد.‏ اگر در نيم كرة شمالى تابستان باشد در آن صورت شعاع آفتاب دراول سرطان بالاى خط سرطان عمود مى تابد در اين وقت در نيم كرة جنوبى فصل زمستاناست.‏ موقعيكه درانجام ديگر قطر بيضوى مدار شعاع آفتاب در اول جدى بالاى خط جدىعمود بتابد،‏ تابستان نيم كرة جنوبى و زمستان نيم كرة شمالى بوجود مى آيد.‏انقلاب شمسى تابستان Summer Solistice و انقلاب شمسى زمستان WinterSolistice هردو براى كرة ارض اهميت زياد دارد.‏ در تابستان نيم كرة شمالى شعاعآفتاب از عقب دايره آركتيك ميگذرد.‏ و در نيم كرة جنوبى از دايرة انتاركتيكمماس ميگذرد.‏ انقلاب شمسى زمستان از اول جدى آغاز ميگردد،‏ و از دايره جدىتا عقب دايرة انتاركتيك Antarctic تحت شعاع آفتاب واقع ميگردد.‏ برعكس درقطب شمال شب هاى تاريك حكمفرما ميباشد.‏به اين اساس در قطب شمال 6 ماه شب مى باشد اگر در نيم كرة شمالى فصل تابستانباشد پس از آغاز اعتدال بهار تاوقت اعتدال خزان در قطب شمال 6 ماه روز ميباشد،‏برعكس آن در نيم كرة جنوبى 6 ماه شب دوام مينمايد.‏ طورى كه در شكل ديدهميشود نيم كرة شمالى در روزهاى تابستان نزديك به آفتاب واقع شده و در فصلزمستان به همان اندازه از شعاع آفتاب دور ميگردد.‏189G10 Fasli (6).indd 1898/15/2011 4:49:43 PM

دايره سرطاناستواجدىزمستان نيم كره شمالىتابستان نيكمره جنوبىتابستان نيمكره شمالىمدار سرطاناستوا؟مدار جدى‏.شكل (130) زمين با سرعت 30 كيلومتر در ثانيه به دور خورشيد مى چرخدموقعيت زمين در روى مدار تغيير ميخورد و به ترتيب فصل بهار،‏ تابستان،‏ خزان و زمستان بوجود مى آيدج سايرحركات زمينزمين مانند ساير سياره ها بدور آفتاب مى چرخد،‏ به عقيدة دانشمندان زمين يگانهسيارة نظام شمسى مى باشد كه در آن حيات وجود دارد و امكانات زنده گى اجسامحية در آن مهيا شده و نسبت به همه سيارات تحقيقات و بررسى بيشتر در آن صورتگرفته است.‏ طوريكه همه اجرام فضايى حركت دارند زمين نيز مانند اجرام سماوىحركات بخصوص دارد.‏ محور زمين حركت نوسانى هم دارد كه بطور موضعىنوسانات آن ملاحظه شده است.‏ علماى جغرافيه از جمله اين حركات به حركتوضعى و انتقالى علاقة زياد دارند؛ زيرا بسيارى از واقعات وحوادث طبيعى وجغرافيايىدر نتيجه حركات انتقالى ووضعى زمين بميان مى آيد.‏فعاليت داخل صنفشاگردان به سه گروپ تقسيم شوند گروپ اول دربارة حركات زمين،‏ گروپ دومدربارة حركت وضعى،‏ و گروپ سوم دربارة حركت انتقالى زمين باهم بحث نمايندو بعداً‏ نمايندة هر گروپ نتيجة بحث خود را به ديگران ارايه نمايد.‏سوال ها:‏‎1‎ زمين داراى چند نوع حركت ميباشد جواب درست آنرا حلقه نماييد.‏الف.‏ ده نوع حركت ب.‏ دو نوع حركتج.‏ هفت نوع حركت د.‏ پنج نوع حركت‎2‎ حركات وضعى زمين را مختصراً‏ بنويسيد؟‎3‎ حركت انتقالى زمين را مختصراً‏ تشريح دهيد؟فعاليت خارج صنف:‏شاگردان دربارة حركت وضعى وانتقالى زمين يك مقاله مختصر بنويسند.‏190G10 Fasli (6).indd 1908/15/2011 4:49:44 PM

درس (49)كميات وضعية جغرافيايي191دواير عرض البلدش (131) دواير طول البلد و عرض البلد زمينطول البلدLongitudeطول البلد يا نصف النهار عبارت از نيم دايره هاى اند كه از قطب شمال شروع شده تاقطب جنوب تمديد يافته و برخط استوا عمود اند.(‏ طول جغرافيايى آن فاصلة قوسى راگويند كه از گرينويچ لندن در امتداد عرض البلد ها با استقامت شرق،‏ غرب محاسبهميشود.)‏خط گرينويچ كه از شهر لندن ميگذرد مبدأ طول البلد ها ميباشد و كرة زمين را به دونيم كرة شرقى و غربى تقسيم نموده است.‏ از نصف النهار گرينويچ تا خط بين المللىزمان 180 International date Line درجه طول البلد شرقى و از گرينويچبطرف غرب 180 درجه طول البلد غربى ترسيم گرديده است كه مجموعة طول البلد هادر كرة زمين به 360 درجه ميرسند.‏هر نصف النهار نيم قوس يك دايره را تشكيل ميدهد كه با نصف النهار مقابلخود يك دايرة مكمل را ميسازد.‏ نصف النهار ها در قطبين باهم نزديك شدهو بالاخره فاصلة بين آنها به صفر تقرب مينمايد.‏اوصاف دواير طول البلد:‏‎1‎ تمام دواير طول البلد در ناحية قطبين باهم نزديك ميشوند و فاصلة آن به صفرميرسد.‏G10 Fasli (6).indd 1918/15/2011 4:49:47 PM

‎2‎ استقامت شمال و جنوب را نشان ميدهد.‏‎3‎ هر نصف النهار نيم قوس يك دايره را نشان ميدهد.‏‎4‎ چون 15 درجه نصف النهار در يك ساعت از مقابل آفتاب عبور مى نمايد از اينجهت در نقشه هاى جغرافيايى فاصله ميان دو نصف النهار 15 درجه قبول شده است.‏‎5‎ طول البلد هاى شرقى اولتر از مقابل آفتاب ميگذرد و طول البلد هاى غربى ناوقتتر.‏از اين سبب اگر در 80 درجه طول البلد شرقى ساعت بعد از ظهر باشد در 80 درجهطول البلد غربى قبل از ظهر است.‏‎6‎ محل تقاطع طول البلد و عرض البلد موقعيت يك نقطه را در سطح زمين بخوبىواضح مى سازد.‏ از همين سبب موقعيت شهرها،‏ ممالك وجزاير دايماً‏ توسط دوايرطول البلد تثبيت ميگردد.‏‎7‎ طول البلد ها در مجموع دواير بزرگ را تمثيل ميكند.‏- موجوديت دواير عرض البلد وطول البلد ازلحاظ كارتوگرافى ارزش خاصى دارد،‏زيرا فاصله و ترسيم اين دواير شكل ارتسام را واضح ميسازد.‏عرض البلد :Latituateعبارت از دوايرى اند كه موازى به خط استوا ترسيم شده شرقاً‏ غرباً‏ امتداد دارند.‏عرض جغرافيايى فاصله قوسى را گويند كه ازخط استوا به امتداد طول البلد اندازهگيرى مى شود.‏ فاصلة متذكرة به درجة (o)، دقيقه(‏ / ( و ثانيه (//) نشان داده ميشود.‏دايرة استوا مبدأ عرض البلد ها بوده زمين را به دو نيم كرة شمالى و جنوبى تقسيمنموده است،‏ از استوا تا قطب شمال 90 درجه و از استوا تا قطب جنوب 90ْ عرضالبلد وجود دارد كه مجموعة آن به 180ْ ميرسد.‏ دواير عرض البلد همه باهمديگرموازى اند و دواير طول البلد را به زواية قايمه قطع مى نمايد.‏ خط استوا بزرگتريندايرة عرض البلد ها ميباشد،‏ دواير عرض البلد بطرف قطبين كوچكتر ميگردند وبالاخره در قطبين معادل به صفر ميگردد.‏اوصاف دواير عرض البلد:‏‎1‎ همه دواير عرض البلد با همديگر موازى اند.‏192G10 Fasli (6).indd 1928/15/2011 4:49:47 PM

‎2‎ استقامت شرق و غرب را نشان ميدهند.‏‎3‎ فاصله ميان آنها تقريباً‏ مساوى ميباشد اما در محاسبات جيوديزى(فاصله بين آنهاقدرى تفاوت دارد)‏‎4‎ دايره هاى طول البلد رابه زاويه هاى قايمه قطع مى نمايد.‏‎5‎ همه دواير عرض البلد دواير كوچك اند اما خط استوا دايره بزرگ شمرده ميشوداما عرض البلد 90 درجه معادل به صفر ميباشد.‏‎6‎ در سطح زمين لايتناهى دواير عرض البلد رسم شده ميتواند،‏ اما نظر به تقسيم درجهيك دايره،‏ در هر نيم كرة به تعداد 90 درجه يا ′دائره عرض البلد وجود دارد.‏7 توسط دواير عرض البلد ميل اشعة آفتاب در حالت اعتدال نيز تعيين ميشود،‏ مثلاً:‏‏(ميل زاويه تابش آفتاب = عرض البلد 90 درجه).‏‎8‎ دايره آركتيك:‏ 66 درجه عرض البلد شمالى9 دايره انتاركتيكا:‏ 66 عرض البلد جنوبى6 ′× 6 ′′× = 32412121210- دايره سرطان:‏ 23 درجه شمالى كه آفتاب در اول سرطان بالاى آن عمود مى تابد.‏11- دايره جدى:‏23 1 2 درجه جنوبى كه آفتاب در اول جدى بالاى آن عمود مى تابد.‏193G10 Fasli (6).indd 1938/15/2011 4:49:47 PM

فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند و هر گروپ دربارة دواير عرض البلد،‏دوايرطول البلد،‏ تعداد دواير عرض البلد و طول البلد و اوصاف دواير مذكور باهمبحث نمايند بعداً‏ نمايندة گروپ نتيجة بحث خود را به ديگران ارايه نمايند.‏؟سوال ها:‏‎1‎ دواير طول البلد را ترسيم نموده مختصراً‏ تشريح نماييد؟‎2‎ دواير عرض البلد را رسم كرده مختصراً‏ توضيح دهيد؟‎3‎ اوصاف دواير عرض البلد را مختصراً‏ بنويسيد؟‎4‎ اوصاف دواير طول البلد را شرح دهيد؟‎5‎ تعداد دواير طول البلد چند است جواب درست آنرا حلقه نماييد.‏الف ‎320‎ درجهب 160 درجهج 360 درجهد 90 درجه6 مبدأ طول البلد ها كدام خط ميباشد جواب درست آنرا نشانى كنيد.‏ب خط گرينويچالف خط استواد.‏ خط جدىج.‏ خط سرطانفعاليت خارج صنف:‏شاگردان كرة زمين را در كتابچه هاى خود ترسيم نموده و دواير عرض البلد وطول البلد را در روى آن نشان دهند.‏194G10 Fasli (6).indd 1948/15/2011 4:49:47 PM

فصل هفتمدر اين فصل مى خوانيم:‏اقليم اقليم چيست؟ عناصر اقليم انواع اقليم گرم معتدل سرد عوامل موثر اقليم پستى وبلندى دورى و نزديكى از خط استوا زاويه تابش آفتاب توپوگرافى زمين اتموسفير اتموسفير چيست؟ طبقات اتموسفير و ازون كره مقناطيسى اطراف زمين نقش اتموسفير در اقليم ابزارهاى سنجش ترمومتر،‏ آله سنجش رطوبت،‏ آله سنجش ميزان باران،‏ آله سنجش باد و فشار هوا ارتفاع سنج،‏ وسايل پيش بينى هوا،‏ قطب نما و ......... چگونگى تشكيل بادها انواع بادها ‏(در خشكه و بحر ها ..........)195G10 Fasli (7).indd 1958/15/2011 4:51:59 PM

باد و جابجايى حرارت باران ابر بندى ها و چگونگى تشكيل باران انواع ابرها تغيرات بارنده گى نظر به ارتفاع بارنده گى و سايكل آب اهميت بارنده گى براى زنده گىشاگردان عزيز با خواندن اين فصل به اهداف دانشى زير نايل آيند:‏ مفهوم و عناصر اقليم را درك كنند.‏ عوامل موثر بر اقليم را بشناسند.‏ مفهوم اتموسفير را بشناسند.‏ با وسايل سنجش رطوبت،‏ باران،‏ فشار هوا آشنا شوند.‏ نحوه باران را بفهمند.‏ انواع ابرها را بشناسند.‏ اهميت بارنده گى را در طبيعت و زنده گى بشر بشناسند.‏از شاگردان انتظار ميرود كه با خواندن اين فصل به اهداف مهارتى ذيل دست يابند:‏ بتوانند مفهوم اقليم را تعريف كنند.‏ عناصر اقليم را معرفى كنند.‏ اتموسفير را تعريف نمايند.‏ از ابزارهاى گوناگون ياد شده استفاده كرده بتوانند.‏ چگونگى باران را توضيح داده بتوانند.‏ انواع ابرها را بشناسند.‏ اهميت بارنده گى را براى زنده گى بشر توضيح داده بتوانند.‏196G10 Fasli (7).indd 1968/15/2011 4:51:59 PM

درس (58)‎7‎‎1‎ اقليم چيستشكل (132) مناطق اقليمى جهانآيا ميدانيد كه اقليم چه مفهوم دارد؟به نقشه اقليمى دقت كنيد و انواع اقليم را در آن مطالعه مى كنيد.‏اقليم كلمة لاتين است كه از Klima اقتباس گرديده مفهوم ميلان را ارايه ميكند.‏ اين1232ميلان عبارت از ميلان محور زمين بزوايه درجه بالاى مستوى مدار ميباشد كهدر نتيجه آن شعاع آفتاب در نقاط مختلف سطح زمين به زواياى مختلف مى تابد.‏اقليم عبارت از حد وسطى تمام پديده هاى جوى يك منطقه است كه در زمان ومكان معين اوصاف جداگانه را اختيار مى كند.‏ اين تعريف موضوع اقليم شناسى را ازمتيورولوژى جدا ميسازد زيرا تحت عنوان متيورلوژى تمام پديده هاى جوى بصورتاصلى آن ارزيابى ميگردد اما اقليم شناسى حد وسطى پديده هاى جوى را در طولسالهاى طولانى در ظرف 30 الى‎40‎ و يا‎50‎ سال مورد مطالعه قرار ميدهد.‏ دانشمنداناقليم شناسى عناصر و عوامل اقليم را به ترتيب ذيل مورد مطالعه قرار ميدهند:‏197الف عناصر اقليم:‏از جمله فكتورهاى اقليمى چهار عنصر اساسى ذيل خصوصيات اقليمى يك محل راG10 Fasli (7).indd 1978/15/2011 4:52:01 PM

مستقيماً‏ كنترول مى نمايد كه عبارت اند از:‏1- درجه حرارت2- فشار هوا3- جريان بادها4- رطوبت و بارنده گى‎1‎ حرارت:‏از نگاه اقليم شناسى حرارت و زاويه تابش آفتاب در تغيير اقليم سطح زمين رولاساسى را دارا است،حرارت و نوريكه از آفتاب به زمين مى رسد مؤلد انرژى وحياتبوده و در هر فى ثانيه تقريباً‏ 126 ترليون قوه اسپ انرژى حرارتى آفتاب به استقامتزمين سرازير ميگردد.‏سرعت شعاع آفتاب فى ثانيه 300,000 كيلومتر بوده كه طيف هاى آن بطول امواجمختلف به استقامت زمين حركت مى نمايد.‏در نقاطيكه شعاع آفتاب عمودمى تابد در هر سانتى متر مربع سطح زمين فى ثانيه 2 كالورىحرارت توليد مى نمايد كه به اصطلاح سولركانستنت constant) (solar ياد ميشود.‏حرارت وارده آفتاب در سطح زمين نظر به فصل سال شكل نشيبى ها و توپوگرافىدايماً‏ تغيير مى يابد كه اين مطلب را بطور مختصر از نظر مى گذرانيم.‏تغييرات حرارت نظر به ارتفاع:‏حرارت آفتاب در منطقة تروپوسفير و نقاط مرتفع كوهستانى با ارتفاع تناسب معكوسدارد.‏ در هواى مرطوب درجه حرارت در هر 1000 متر ارتفاع 10 درجه سانتى گريدتنزيل مى يابد اما اين ارقام در مناطق استوايى،‏ معتدله و نقاط قطبى بصورت مختلفميباشد.‏تغيير درجه حرارت نظر به زمان:‏حرارت در طول يك شبانه روز و در طول ماه و سال تغيير پذير بوده قوس حرارتحالات اعظمى و اصغرى را وانمود ميسازد.‏198G10 Fasli (7).indd 1988/15/2011 4:52:01 PM

حرارت نظر به حركت انتقالى زمين نيز تغيير پذير است.‏اين مطلب را در فصول جداگانه سال بهار،‏ تابستان،‏ خزان و زمستان بخوبى مشاهدهميكنيم در اعتدال سال كه به موسم بهار و خزان مصادف ميباشد.‏ شعاع آفتاب بالاىخط استوا عمود تابيده و در نيم كره شمالى و جنوبى بصورت معتدل حرارت خود راحفظ مى نمايد.‏اما در انقلاب شمسى تابستان بالاى خط سرطان عمود تابيده به اين اساس در استيشنهاى نيم كرة شمالى حرارت حد اعظمى خود را اختيار ميكند در حاليكه در نيم كرهجنوبى برعكس ميباشد.‏فشارهوا:‏ فشار هوا عبارت است از وزن كتله هوا بالاى ساحه ييكه در آنجا تسلطدارد.‏ جريان باد و ميكانيزم عمومى وزش بادهاى سطح زمين ارتباط مستقيم با حرارتو حركت وضعى زمين دارد.‏ شكل برجستگى ها،‏ ميلان محور زمين،‏ كرويت وموجوديت قطعات خشكه و ابحار حرارت را به اندازه مختلف جذب مى كند،‏ درحاليكه تراكم حرارت زياد باشد مركز فشار پست را تشكيل ميدهد.‏ اما منطقه يى كهداراى حرارت كم باشد،‏ مركز فشار بلند را بوجود آورده اما فشار نظر به ارتفاع تنزيلو در ارتفاع 120 كيلومترى آتوموسفير10مى يابد در ارتفاع ده كيلومترى فشار هوا 1نظر به سطح زمين1100000مرتبه پائين مى آيد.‏بادها دايماً‏ از منطقة فشار بلند به استقامت مركز فشار پست جريان نموده در مناطقكوهستانى جاذبه و فشار هردو باعث حركت بادها ميشود.‏199G10 Fasli (7).indd 1998/15/2011 4:52:01 PM

فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند هر گروپ روى يكى از عناصر مهم اقليمى باهمبحث كنند و نتيجه را پيش روى صنف ارايه دارند.‏؟سوال ها:‏‎1‎ اقليم چيست؟‎2‎ عناصر اساسى اقليم كدام ها اند.‏‎3‎ در مورد حرارت چه ميدانيد؟جملات صحيح و غلط را از هم تشخيص نمائيد.‏ حرارت در منطقه تروپوسفير و نقاط مرتفع كوهستانى با ارتفاع تناسب معكوسدارد.‏ حرارت در يك شبانه روز،‏ در طول ماه و سال تغيير نميكند.‏ حرارت نظر به حركت انتقالى زمين نيز تغيير ميكند.‏ درجه حرارت با فشار هوا تناسب معكوس ندارد.‏فعاليت خارج از صنف:‏تحقيق كنيد و با استفاده از منابع در مورد تاثيرات عناصر اصلى اقليم بصورت انفرادىراجع به محل سكونت تان معلومات جمع آورى كرده در ساعت آينده باهمصنفانشريك كنيد.‏200G10 Fasli (7).indd 2008/15/2011 4:52:01 PM

درس 59وزش باد هاشرقىباد هاىغربىباد هاىشرقىباد هاى متقارب استوايىباد هاىغربىباد هاىشرقىغربىش (133) سمت وزش باد ها در كره ارضآيا ميدانيد بادها از كدام استقامت به جريان مى افتد؟بادهاييكه در سطح زمين به حركت مى افتند بالاى اقليم تاثير قابل ملاحظة دارد وسمت حركت آنها از بادهاى فوقانى تروپوسفير متفاوت است ، نظر به فكتورهاى ذيلانحراف در سمت وزش بادها رخ ميدهد.‏ مراكز فشار پست و بلند درسمت حركت بادها وسرعت وزش آنها تاثير قابل ملاحظهرا دارا است.‏- جريان بادها عموماً‏ از مراكز فشار بلند به استقامت مراكز فشار پست صورت ميگيرد.‏- به هر اندازه يى كه فشار اتموسفير بين مراكز فشار پست و بلند زياد باشد به هماناندازه وزش باد سريع ميباشد.‏ عامل دوميكه مسير حركت بادها را كنترول مى كند عبارت از قوه Coriolis نظر بهكاريولس انحراف باد ها و عناصر مايع در نيمكرة شمال به سمت راست و در نيمكرهجنوبى به سمت چپ مى لغزد كه در نصف كرة شمالى و جنوبى بنابر حركت وضعىزمين سمت حركت بادها را از جانب اصلى اش منحرف ميسازد.‏با در نظرداشت مراكز فشار جريان بادها را به سه دسته مختلف تقسيم مى كنند.‏‎1‎ گروپ اول شامل آن دسته بادهاى غربى ميشود كه عموماً‏ در نصف كرة شمالى بينعرض البلدهاى 30 الى 60 درجه مى وزد .201G10 Fasli (7).indd 2018/15/2011 4:52:03 PM

جت ستريم:‏ در ارتفاع ‎10‎‎12‎ كيلومترى طبقه تروپوسفير و بالاتر از آن بحركتافتاده شكل مارپيچ را دارد،‏ سرعت آن بين 450 530 كيلومتر فى ساعت محاسبهگرديده بنام جت ستريم ياد ميشود كه ارتباط مستقيم با مراكز فشار كره زمين دارد.‏اين مراكز در كانادا ايسلند و جزاير الوشيان در امتداد الاسكا وجود دارد اين نوعبادها در حين پرواز طياره ها مشكلات و موانع را بوجود مى آورد.‏‎2‎ گروپ دوم عبارت از آندسته بادهاى است كه ارتباط مستقيم با تشكيل مراكز فشارپست و بلند ساحه تحت استوايى قطبى و تحت قطبى دارد.‏ اين بادها عبارت اند ازبادهاى متقارب منطقه استوايى،‏ بادهاى تجارتى،‏ بادهاى شرقى قطبى و بادهاى موسمى.‏‎3‎ گروپ سوم بادهاييكه در ساحه نسبتاً‏ خورد و بزرگ بشكل منطقوى بوجود مىآيد،‏ علت اصلى آن اختلاف مراكز فشار پست و بلند بوده كه در افغانستان مثال آنراباد پروان و بادهاى 120 روز هرات تشكيل ميدهد.‏ بعضى از اين بادها بادهاى نوعيخچالى است كه در نقاط مرتفع در خزان سال به وزش مى افتد.‏رطوبت و بارنده گى:‏بخارات آب بواسطه عمل تبخير از سطح اوقيانوس ها،‏ جهيل ها و بحيره ها وسايرنقاط مرطوب بواسطه تابش شعاع آفتاب در طبقه تروپوسفير صعود مى نمايد،‏ از همينلحاظ از 1 الى 2 فيصد هواى زمين را بخارات آبى تشكيل ميدهد.‏ در طبيعت بخاراتآبى را به شكل ذيل مى يابيم:‏ بخارات به حالت گاز وقتى پديد مى آيد كه عمل اشباع و بارنده گى صورت نگرفتهباشد و بخارات آبى بشكل ابرهاى مختلف مشابه دود و غبار در فضا بملاحظه ميرسد.‏ بحالت مايع وقتى پديد مى آيد كه دراثر سردى هوا عمل اشباع انجام يافته باشد وبشكل باران نزول نمايد.‏ هرگاه درجه حرارت طبقات بالايى تروپوسفير بمراتب تنزيل يابد و قطرات باران درتوفانهاى سرد هوا مدت ديرترى در فضا باقى بماند در آنصورت قطرات باران بحالتجامد تغيير شكل كرده بشكل ژاله فرو مى ريزد.‏سردسمت آمد بادسمت رفت بادسرد و مرطوبگرم و خشكسطح بحرشكل (134) بارنده گى كوهستانى202G10 Fasli (7).indd 2028/15/2011 4:52:03 PM

مقدار بخار آبى اتموسفير را Humidity يا رطوبت ياد مى كنند،‏ هواى گرم نسبتبه هواى سرد گنجايش نسبى رطوبت هوا را دارا بوده از همين لحاظ كه يك مترمكعب هواى گرم و مرطوب استوايى نظر به يك متر مكعب هواى سرد قطبى ‎4‎‎5‎فيصد رطوبت بيشتر را دارا ميباشد.‏ از همين لحاظ است كه مقدار بارنده گى سالانهساحه استوا بمراتب نظربه مناطق قطبى بيشتر ميباشد.‏عمل تبخير بصورت دوام دار در طبيعت صورت مى گيرد و بداخل يك سايكلمنظم جريانات آب،‏ عمل تبخير و بارنده گى همواره ادامه مى يابد و در طبيعت بنامهايدروسايكل ياد ميشود.‏ در عمل هايدروسايكل اندازه تبخير و شرايط بارنده گىرول مهم رادارا است.‏ ذخاير آب هاى زير زمينى و جريان آبهاى جارى سطح زمينتماماً‏ متكى به سايكل آب است.‏ علماى اقليم شناسى و متيورلوژى اصطلاح رطوبترا به اشكال مختلف توضيح مينمايند:‏رطوبت نسبتى،‏ نقطه شبنم،‏ رطوب مطلقه و رطوبت مخصوصه هوابارنده گى:‏قطرات باران و دانه هاى ژاله و برف تماماً‏ توسط قوه جاذبه از ارتفاعات مختلفتروپوسفير به استقامت زمين نزول مى كند.‏ كتله هاى ابر داراى ذرات خورد آبى وگرد و خاك ميباشد كه قطرات آن به ذرات مايكروسكوبى ميرسد.‏ در حقيقت همينذرات كوچك گرد وخاك هسته مركزى قطرات باران،‏ برف و ژاله را تشكيل ميدهد.‏وقتيكه بخارات آبى در اطراف اين ذرات مايكروسكوپى اجتماع نمايد درجه حرارتهوا به نقطه شبنم تصادف مى نمايد.‏ در نتيجه به استقامت سطح زمين نزول مى نمايدالبته در وقت فرود آمدن اجتماع چندين قطره ممكن بوده كه در سطح زمين قطراتبزرگتر را تمثيل كند.‏بارنده گى تحت شرايط ذيل صورت مى گيرد:‏‎1‎ عمليه گردش يا Convection كه بارنده گى در اثر آن صورت مى گيرد.‏‎2‎ بارنده گى هاى كوهستانى كه به اصطلاح Orographic ياد ميگردد.‏‎3‎ بارنده گى هاى سايكلونيك و جبهه يى.‏در اثر عمل convection هواى گرم يك منطقه صعود نموده و در عوض هواىسرد مناطق كوهستانى نقاط مجاور آن جاى هواى گرم را عوض مى نمايد،‏ هواىگرميكه صعود مى كند در اثر بالا رفتن سرد شده در نتيجه در بعضى موارد به حالتاشباع رسيده سبب بارنده گى منطقوى ميشود كه عموماً‏ در مناطق استوايى اتفاق مىافتد.‏203G10 Fasli (7).indd 2038/15/2011 4:52:04 PM

بارنده گى هاى مناطق كوهستانى:‏كتله هاى هواى مرطوبيكه به اسقامت نشيبى هاى مناطق كوهستانى به حركت مى افتدتدريجاً‏ در اثر ارتفاع حرارت خود را از دست داده سبب بارنده گى هاى كوهستانىميگردد.‏ بهترين مثال اين نوع بارنده گى ها در افغانستان ورود جبهه سرد سايبريا راتشكيل ميدهد كه به مجرد داخل شدن در ساحه كوهستانى هندوكش برفبارى وبارنده گى منطقوى اين ناحيه را بوجود مى آورد.‏؟بارنده گى هاى جبهه يى:‏اين نوع بارنده گى در اثر تغيير فشار پست و بلند يك منطقه بوجود آمده و اغلباً‏ درمناطق معتدلة تحت استوايى و تحت قطبى صورت مى گيرد.‏نظربه اختلاف حرارت هرگاه فشار بلند جانب ساحه فشار پست بحركت افتد و مركزفشار پست در حال پيشرفت باشد سبب بارنده گى ميشود.‏فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند هر گروپ روى مطالب زير باهم بحث كنندونتيجه بحث را پيش روى صنف ارايه دارند.‏موضوعات قابل بحث:‏ وزش بادها،‏ رطوبت و بارنده گىسوال ها:‏‎1‎ عامل مهمى كه مسير حركت بادها را كنترول ميكند عبارت از چيست؟‎2‎ نظر به مراكز فشار،‏ جريان باد به چند دسته تقسيم شده است.‏فعاليت خارج از صنف:‏با استفاده از منابع ديگر بصورت مقايسوى به ارتباط باد،‏ رطوبت،‏ بارنده گى و تاثيرآنها بالاى اقليم معلومات انفرادى را طى چند سطر بنويسيد و در ساعت آينده بههمصنفان ارايه كنيد.‏204G10 Fasli (7).indd 2048/15/2011 4:52:04 PM

درس 60عوامل موثر اقليمشعاع عمودشعاع مايلش (135) اشعه عمود و مايل در سطح زمينعوامل مؤثر اقليم كدام ها اند؟به شكل (135) دقت كنيد،‏ يكى از عواملى كه بالاى اقليم جهانى تاثير وارد مى كند نشانميدهد.‏ در اخير قرن بيست و آغاز قرن بيست و يك در اقليم جهان تغييرات نسبى رخداده است.‏ اين تغييرات باعث تخريش طبقه اوزون و توليد گاز هاى گلخانه اى در سطحكره زمين گرديده است.‏دانشمندان اقليم شناسى عوامل مؤثر اقليم رابه ترتيب ذيل مورد مطالعه قرار ميدهند:‏الف عناصر اساسى اقليمب عوامل موثر اقليمبه كمك عناصر اساسى اقليم خصوصيات اقليمى يك ناحيه بخوبى تشخيص ميگردد.‏بناءً‏ در تغييرات اقليم چهار فكتور ذيل مستقيماً‏ بالاى آب و هواى محل تاثير دارد،‏ اينفكتورها عبارت اند از:‏‎1‎ درجه حرارت شباروزى،‏ سال و ماه‎2‎ رطوبت و بارنده گى در طول ماه و سال‎3‎ تشكيل مراكز فشار پست و بلند بطور منطقوى و جهانى‎4‎ وزش بادها و انواع آن بالاى خشكه و بحر.‏205G10 Fasli (7).indd 2058/15/2011 4:52:05 PM

ش ) ( زاويه تابش آفتاب در فصل هاى مختلف سالحالت انقلاب شمسىحالت اعتدالانقلاب شمسىحالت اعتدالشعاع آفتاب در استوااشعه آفتاب در‎45‎ درجه جنوبىشكل (136)عوامل مهم و مؤثر ديگر آن عبارت اند از:‏‎6‎ بادهاى منطقوى‎1‎ زاويه تابش آفتاب ‎7‎ نوعيت جبهه هاى گرم و سرد‎2‎ درجه عرض البلد ‎8‎ انكشاف گازهاى گلخانه اى‎3‎ ارتفاع و ساختمان اراضى ‎9‎ تخريش طبقه اوزون‎4‎ دورى و نزديكى از بحر‎10‎ فعاليت آتشفشان ها...‏‎5‎ نوعيت جريانات بحرىاكنون در مورد هر پديده مختصراً‏ تذكر ميدهيم:‏ زاويه تابش آفتاب:‏ اشعه آفتاب در سطح كرة زمين به زواياى مختلف مى تابد چنانچهدر قطبين در موسم بهار و خزان ‏(اول حمل و اول ميزان)‏ شعاع آفتاب مماس مى گذردو به زاويه صفر تصادف مى كند.‏در عرض البلد 45 درجه به زاويه 45 و در خط استوا به زوايه 90 درجه عمود مى تابدكه در هر سانتى متر مربع 2 كالورى انرژى توليد مى كند.‏ش (137) زاويه تابش آفتاب در فصول مختلف سال منطقه معتدله206G10 Fasli (7).indd 2068/15/2011 4:52:07 PM

بناءً‏ قطبين ساحه بارده،‏ عرض البلدهاى متوسط اقليم معتدله و ساحه استوا اقليم حارهرا دارا مى باشد.‏ پس گفته ميتوانيم كه زوايه تابش آفتاب مربوط به كرويت زمين،‏عرض البلدها و ميلان محور زمين ميباشد.‏ در ارتفاعات كوهستانى در هر صد متر ارتفاع يك درجه سانتى گريد حرارت تنزيلمى كند كه آنهم باعث بروز يخچالهاى كوهستانى ميشود.‏ نزديكى به بحر باعث اقليم مرطوب در سواحل ميشود و نسيم هاى بحرى و برى رابوجود مى آورد.‏ جريانات گرم بحرى باعث گرمى سواحل و جريانات سرد باعث سردى سواحل مىگردد،‏ به همين ترتيب بادهاى تيفون در سواحل شرقى آسيا و هريكن در سواحل شرقىايالات متحده امريكا پرابلم ها و طوفانهاى شديد را بار مى آورد.‏جبهه هاى گرم و سرد در بارنده گى هاى محلى يك منطقه رول مهم دارد.‏ مثلاً‏ جبههسرد سايبريا در افغانستان و جبهه گرم وموسمى بحر هند سبب بارنده گى هاى محلى مىشود.‏ گاز هاى گلخانه اى از قبيل ,N Co, Co2, CH4 و CFC باعث تخريش طبقهاوزون شده حرارت زمين را بالا مى برد،‏ انفجار آتشفشانها باعث توليد دود و حرارتشده گازاتيكه به اطراف آن پراگنده ميشود اقليم منطقه را گرم ميسازد.‏207G10 Fasli (7).indd 2078/15/2011 4:52:07 PM

فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به گروپ ها تقسيم شوند هر گروپ روى نكات عمده درس باهم بحث كنندو نتيجه را پيش روى صنف ارايه دارند.‏؟سوال ها:‏با استفاده از متن جملات زير را با كلمات مناسب در كتابچه هاى خود پر كنيد.‏‎1‎ افزايش گاز هاى گلخانه يى در جهان باعث .............................................. درسطح كرة زمين گرديده است.‏2- صحيح ترين جواب را انتخاب كنيد:‏چهار فكتور اقليمى عبارت اند از حرارت،‏ بارنده گى و رطوبت،‏ فشار هوا،‏ وزشبادها.‏- شعاع آفتاب در سطح كرة زمين به زواياى مختلف مى تابد.‏- در ارتفاعات كوهستانى در هر صد متر ارتفاع حرارت بلند ميرود.‏- جبهه هاى سرد سايبريا در افغانستان و جبهه هاى گرم موسمى بحر هند سبب خشكى اقليمميگردد.‏فعاليت خارج از صنف:‏كدام عوامل در اقليم و محل زنده گى تاثير گذار است؟ جستجو كنيد و معلوماتخويشرا در رابطه به اين موضوع در 5 سطر بنويسيد.‏208G10 Fasli (7).indd 2088/15/2011 4:52:07 PM

درس ) (61انواع اقليمش (138) نمونة اى از اقليم استوادر تصنيف اقليم كرويت زمين و ميلان شعاع آفتاب و ميلان محور زمين توام با عناصرو عوامل مؤثر كه قبلاً‏ تذكر داده شد ارزش قابل ملاحظه ى را دارا است.‏ روى هميناصل اولين بار در زمان مدنيت يونان قديم و روم از سه منطقه اقليمى نام گرفته اند واين مناطق عبارت بودند از:‏‎1‎ اقليم منطقه حاره يا گرم ساحه استوا كه بين خط سرطان و خط جدى موقعيتداشته و اين منطقه را به اصطلاح منطقه مدارين نيز ياد ميكنند.‏ شعاع آفتاب در اينمنطقه هر سال دو مرتبه عمود مى تابد.‏‎2‎ اقليم منطقه معتدله كه بين عرض البلدهاى و درجه در نيم كرة شمالىو جنوبى موقعيت دارد.‏166216621232‎3‎ اقليم منطقه بارده يا سرد كه بين عرض البلدهاى و 90 درجه در نصف كرهشمالى و جنوبى واقع شده است.‏ در اين نوع دسته بندى شرايط جوى و فكتورهاىمهم آن در نظر گرفته نشده است.‏انواع اقليم حاره يا گرم:‏الف:‏ به اساس مطالعات جديد اقليم جهان به بخش هاى آتى تصنيف شده است.‏ منطقهاقليم گرم استوايى ساحه اى است كه از خط استوا الى عرض البلد 5 درجه در شمال وجنوب كره زمين ساحه گرم و بارانى را تشكيل مى دهد اما اقليم تروپيك ساحه وسيعتر را الى دايره سرطان و جدى در بر مى گيرد.‏ البته اين حدود قاطعيت كامل نداشته209G10 Fasli (7).indd 2098/15/2011 4:52:09 PM

نظر بوضع توپوگرافى و ساير عوامل فزيكى و جوى سرحد اقليم بصورت نسبى تغييريافته،‏ كم و بيش حدود تسلط اقليمى از يك براعظم با براعظم ديگر تغيير مى يابد.‏از همين لحاظ است كه گاهى حدود اقليم تروپيك را الى عرض البلدهاى ده درجهدرشمال و جنوب خط استوا محدود مى سازند و گاهى ساحه بيشتر را احتوا ميكند.‏اوصاف مشخصة اين ناحيه اقليمى از اين قرار است:‏‎1‎ حد اوسط حرارت در ظرف سال به 27 درجه سانتى گريد ميرسد و اختلاف حداعظمى و اصغرى حرارت خيلى كم ميباشد.‏ش (139) منظره اى از ساحه گرم استوايى و تروپيك‎2‎ فشار هوا بصورت عادى و حالت وسطى بين 1009 و 1012 ميلى بار(يك ميلى بارمساوى است به 0,029 انچ ارتفاع ستون سيماب)‏ ميباشد و بعضاً‏ اتفاق مى افتد كه ازفشار هواى سطح بحر فشار هواى اين منطقه كمتر باشد.‏‎3‎ وزش بادها،‏ در اين منطقه اغلباً‏ از شرق به استقامت غرب صورت مى گيرد،‏ بناً‏بادهاى شرق استوايى در اين ساحه مسلط بوده،‏ بادهاى تجارتى در سطح زمين اكثراً‏جانب خط استوا مى وزد.‏اين منطقه داراى مقدار زياد بارنده گى بوده به استثناى مناطق كوهستانى برف هرگزدر آنجا نميبارد و بنابر تغييرات حرارت اختلاف موسم سال در اين ناحيه بصورتواضح بملاحظه نميرسد.‏ تغيير جزييكه بنابر ميلان شعاع وارده آفتاب در اول سرطان وجدى اتفاق مى افتد قابل توجه نيست،‏ مناطق ذيل نمونه اى از اين نوع اقليم است.‏210G10 Fasli (7).indd 2108/15/2011 4:52:11 PM

شكل (140)132اكيتوس در پيرو عرض البلد درجه در جنوب خط استوا،‏ بليم در امازون112درجه عرض البلد در جنوب خط استوا،‏ جزاير اوشن در غرب پاسفيك،‏ جورجتاون،‏ كنيا،‏ سنگاپور و كانگو.‏ب اقليم منطقه معتدله ‏(عرض البلد هاى وسطى):‏اقليم منطقه معتدله در عرض البلدهاى متوسط كرة ارض موقعيت داشته و از تاثيرهواى تروپيك وقطبى هردو متاثر ميگردد.‏ برخورد جبهه هاى گرم با جبهه هاى سردقطبى بارنده گى و برف بارى هاى جبه يى را بار مى آورد و اكثراً‏ با توسعه وحركتسايكلونهاى طوفانى همراه ميباشد اين اقليم را به بخش هاى ذيل تقسيم كرده اند:‏‎1‎ اقليم مرطوب تحت استوايى.‏‎2‎ اقليم برى سواحل غربى.‏‎3‎ اقليم مديترانه يا منطقه تحت استوايى با تابستان خشك.‏‎4‎ اقليم صحرايى و ستپ منطقه معتدله.‏‎5‎ اقليم مرطوب و برى منطقه معتدله.‏1- اقليم مرطوب تحت استوايى:‏قسمت اعظم مناطق اقليمى تحت استوايى بين عرض البلدهاى 25 و 35 درجه در دونيم كرة شمالى و جنوبى موقعيت دارد.‏ اين نوع اقليم داراى تابستان گرم و مرطوب وزمستان معتدل ومرطوب ميباشد،‏ ريزش باران زياد بوده و خشك نميباشد در زمستان211G10 Fasli (7).indd 2118/15/2011 4:52:13 PM

بنابر ورود جبهه هاى سرد قطبى در بعضى محلات برفبارى به ملاحظه ميرسد.‏2- اقليم سواحل غربى:‏اين ساحه اقليمى از ناحيه استوا نسبتاً‏ دورتر واقع شده سواحل غربى را احتوا ميكند كهبين عرض البلدهاى 40 و 60 درجه در نيم كرة شمالى و جنوبى موقعيت دارد.‏ برخوردجبهه هاى سرد قطبى و سايكلون هاى طوفانى باعث رطوبت كم در سواحل غربىگرديده تابستان آن خشك و مقدار بارنده گى آن كم است.‏3- اقليم مدتيرانه يى:‏اقليم مديترانه يى در جملة منطقه اقليمى تحت استوايى قرار مى گيرد كه داراىتابستان خشك و زمستان معتدل ومرطوب است و بين عرض البلدهاى 30 و‎40‎ درجهدر هردو نيم كره منطقه مديترانه يى را تشكيل ميدهد.‏ بهترين نمونه اين اقليم را ناپلدر ايتاليا و بن غازى در تريپولى تشكيل ميدهند كه هردو در منطقه بحيره مديترانهموقعيت دارند.‏4- اقليم صحرايى و ستپ منطقه معتدله:‏اين منطقه در داخل براعظم امريكاى شمالى و آسيا بين عرض البلدهاى 35 و 50درجه داراى اين نوع اوصاف اقليمى ميباشد.‏ در اين منطقه سه عامل ذيل مستقيماً‏ اثرمى گذارد:‏ در تابستان موقعيكه فشار هوا و وزش بادها به استقامت قطب وسعت مى يابد بصورتمؤقت اوصاف هواى برى استوايى را بخود مى گيرد.‏ در فصل زمستان تشكيل مراكز فشار بلند كانادا و سايبريا،‏ هواى برى قطبى به آنخصوصيات برى را مى بخشد.‏ وجود سلسله جبال در اين منطقه باعث كتله هاى هواى مرطوب و خشك ميگردد.‏5- اقليم برى و مرطوب معتدله:‏در اينجا اصطلاح اقليم برى ومرطوب را از لحاظى بكار ميبرند كهنظر به بعضى از عوامل مناطق برىشكل صحرايى و ستپ را بخود مىگيرد.‏ مناطقيكه در بين خشكه واقعاند باوجوديكه اقليم برى دارندمرطوب نيز ميباشند و بارنده گىدر اين ناحيه بيشتر ميباشد.‏شكل (141)212G10 Fasli (7).indd 2128/15/2011 4:52:14 PM

ج اقليم سرد قطبى و مناطق مرتفع كوهستانى:‏در اين نوع اقليم مناطق ذيل شامل ميباشد.‏ اقليم برى تحت قطبى،‏ اقليم مرطوب و بحرى تحت قطبى،‏ اقليم تندرا،‏ اقليم نواحىيخچالى و اقليم نقاط مرتفع كوهستانى.‏1- اقليم برى تحت قطبى:‏براعظم آسيا و امريكا كه با استقامت قطب شمال بيشتر توسعه يافته است ساحه وسيعاراضى بين عرض البلدهاى 50 و‎70‎ درجه در رديف اين اقليم محسوب ميشود.‏ درزمستان موقعيكه شعاع آفتاب از دايره قطب مماس مى گذرد هواى خيلى سرد را درسراسر قطب شمال و تحت قطبى بار مى آورد و اراضى با برف پوشيده ميباشد.‏2- ساحه تندرا:‏ساحه اقليمى منطقه تندرا را بين عرض البلدهاىدرجه)‏ مى يابيم كه انتهاى حاشيه شمالى امريكاى شمالى و آسيا را دربر مى گيرد.‏ دراين ناحيه آب و هواى سرد قطبى حكمفرما است.‏66 1 2 درجه و دايره قطب ) 753- اقليم يخچالى:‏سه منطقه بزرگ يخچالى مثل گرين لند،‏ انتاركتيكا و ساحه از يخچال هاى بحرمنجمد شمالى كه بحالت شنا ميباشد ساحه وسيع را دربر گرفته اند و نور آفتابدر اين نواحى دايماً‏ مماس و مايل مى تابد.‏ برفبارى در اثر طوفان هاى سايكلونصورت گرفته باعث تقويه محيط يخچالى ميگردد.‏ درجه حرارت دايماً‏ از درجهانجماد ‏(صفر)‏ پايين تر بوده بناءً‏ در آنجا سردى زياد حكمفرما است.‏4- اقليم مناطق كوهستانى:‏در طبقه تروپوسفير حرارت با ارتفاع تناسب معكوس دارد.‏ بلكه ريزش برف و بارانبا ارتفاعات كوهستانى تناسب مستقيم دارد اما فشار هوا نيز با ارتفاع كاهش مى يابد.‏چون حرارت و بارنده گى در ارتفاعات مختلف كوهستانى مناطق اقليمى مختلفى راظاهر ميسازد اگر ارتفاع از سطح بحر را تا بلندترين قلل سلسله هماليا در نظر بگيريمبه انواع مختلف اقليم برمى خوريم.‏ مقدار بارنده گى در مناطق كوهستانى بالاتر از1800 و 3000 ميلى متر است كه مقدار زياد برف و باران در اين مناطق بوقوع پيوستهاز همين جهت در سالنگ ها و نقاط مرتفع كوه بابا و ساير نواحى هندوكش مقدار213G10 Fasli (7).indd 2138/15/2011 4:52:14 PM

زياد بارنده گى وجود دارد.‏ در نواحى مختلف هماليا و الپ بالاتر از ارتفاع 3000متر كتله هاى يخچالى ديده ميشود.‏ اما بنابر رطوبت زياد،‏ جنگلات كوهستانى درآن نمو كرده كه سپين غر در افغانستان بهترين نمونه از جنگلات ساحه كوهستانىاست.‏فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به سه گروپ تقسيم شوند گروپ اول روى مشخصات اقليم گرم،‏ گروپدوم اقليم معتدله و گروپ سوم راجع به اقليم سرد باهم بحث كنند و نمايندة شاننتيجه را پيش روى صنف ارايه دارند.‏؟سوال ها:‏با استفاده از متن صحيح ترين جواب را انتخاب كنيد.‏‎1‎ اقليم منطقه معتدله بين عرض البلدهاى1452الف.‏ - 90 درجه ب.‏ - درجهج.‏ 45 درجه1232د.‏ هيچكدام1662‎2‎ جريان بادها در منطقه گرم استوايى مى وزد.‏ب.‏ از شرق به اسقامت غربالف.‏ از جنوب به استقامت شمال د.‏ هيچكدامج.‏ از غرب به استقامت شرق شرح دهيد:‏‎1‎ اقليم معتدله در كدام عرض البلدها واقع است و از كدام آب و هواى كرة ارضمتاثر مى گردد.‏‎2‎ اقليم معتدله عرض البلدهاى وسطى به چند بخش تقسيم گرديده نام بگيريد؟‎3‎ اقليم مرطوب تحت استوايى بين كدام عرض البلدها موقعيت دارد.‏فعاليت خارج از صنف:‏با استفاده از كتاب جغرافياى خود انواع اقليم را شناسايى و دسته بندى كنيد براىانجام اين تمرين كرة مجسمه را ترسيم نماييد و در آن مناطق اقليمى جهان را مشخصكنيد و در ساعت آينده با همصنفان ارايه كنيد.‏214G10 Fasli (7).indd 2148/15/2011 4:52:15 PM

درس (62)طبقات آتموسفيرتغير فشارطبقه ماليكول نايتروجنايونوسفيرترموسفيرقوس حرارتطبقه اوزونانعكاس امواج راديومزوپازمزوسفرستراتوپازتروپوپاز ستراتوسفيرتروپوسفيرشكل (142) كره زمين و طبقه تروپوسيفر و استراتوسيفرآيا طبقات آتموسفيرروى كدام عوامل فزيكى بوجود آمده است؟بر اساس وزن عناصر،‏ ذرات گرد وخاك،‏ رطوبت،‏ حرارت و فشار هوا طبقاتآتموسفير اينطور دسته بندى ميشود:‏A طبقه هوموسفير ‏(متجانس)‏ B طبقه هيتيرو سفير ‏(غيرمتجانس)‏طبقه هوموسفير متشكل از طبقات ذيل است:‏‎1‎ طبقه تروپوسفير:‏ اين طبقه از سطح زمين به اندازة 8 الى 12 كيلومتر ارتفاع دارد.‏ گازاوكسيجن تقريباً‏ ٪21 زمينه فعاليت هاى حياتى را فراهم مى سازد،‏ كه بقا و زنده گىانسانها و حيوانات به آن متكى است.‏ عمليه احتراق و اوكسايد شدن به گاز اوكسيجنارتباط مى گيرد.‏ در عمليه فوتوسنتيز نباتات اوكسيجن را در روز آزاد ميسازد و Co2را در شب افراز ميكندو در جسم نبات كاربوهايدريت را مى سازد.‏ بناءً‏ افزايش Co2باعث ازدياد حرارت در سطح زمين ميشود.سايكل آب در طبقه تروپوسفير صورتميگيرد.‏ و ريزش برف و باران را بوجود مى آورد.علاوه برآن طبقه تروپوسفير حرارتزمين را به حيث يك لفافه نگاه ميدارد كه براى زمين شبيه گلخانه ‏(گرين هاوس)‏ميباشد و از ورود اشعه مضر ماوراى بنفش به سطح زمين جلوگيرى ميكند.‏در انجام بالايى تروپوسفير طبقه نازك ديگرى بنام تروپوپاز وجود دارد.‏ در طبقه215G10 Fasli (7).indd 2158/15/2011 4:52:17 PM

تروپوسفير در هر صد متر ارتفاع يك درجه حرارت كاهش مى يابد.‏‎2‎ طبقه ستراتوسفير:‏ اين طبقه بين ارتفاعات 12 الى 45 كيلومترى آتموسفير موقعيتدارد.‏ درين طبقه كثافت هوا كمتر است.‏ ابر و دمه درينجا وجود ندارد ضمناً‏ ساحهپرواز طياره هاى جيت را تشكيل ميدهد.‏ درجه حرارت در طبقه ستراتوسفير بطورتدريجى اضافه شده از منفى 90 درجه سانتى گريد به صفر درجه سانتى گريد ميرسد.‏بعد از طبقه ستراتوسفير،‏ طبقه ستراتوپاز موقعيت دارد كه طبقه اوزون O3 در حصهتحتاني آن به ضخامت ده كيلومتر جابجا شده است.‏3 طبقه مزوسفير يا وسطى:‏ بين ارتفاع 45 الى 80 كيلومتر واقع شده كه درين طبقهامواج راديو دوباره جانب زمين انعكاس مى يابد و مزوپاز در انتهاى اين طبقه موقعيتدارد.‏ بعد از آن طبقه هيتيرو سفير آغاز ميشود.‏‎4‎ طبقه ترموسفير:‏ طبقه گرم وداغ بوده در حصه فوقانى آن حرارت از صدها درجهسانتى گريد تجاوز ميكند.‏ بعداً‏ بين ارتفاع 80 الى 140 كيلومترى آن گاز نايتروجنبحالت ماليكولى (N2) وجود دارد،‏ حصة تحتانى آن بنام ايونوسفير ياد ميشود كه ازايونهاى هايدروجن متشكل است.‏ ‏(ش 141)‎5‎ طبقه اگزوسفير:‏ الى ارتفاع 13000 كيلومتر ضخامت دارد.‏ در آنجا آهسته آهستهجاذبه زمين به صفر مى رسد.‏ ازين سبب اقمار مصنوعى كم ارتفاع در ساحه 500 الى1000 كيلومترى زمين جابجا ميشوند.‏؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به اهميت طبقه تروپوسفير متوجه ساخته شوند،‏ و ارزش آنرا نمايندةشاگردان در پيشروى صنف توضيح كند.‏سوال ها:‏‎1‎ در تركيب تروپوسفير كدام گازات داراى اهميت است؟‎2‎ طبقه اوزون در كدام حصه آتموسفير موقعيت دارد؟‎3‎ ايونوسفير چطور يك طبقه است.‏فعاليت خارج از صنف:‏به شاگردان وظيفه داده شود تا راجع به اهميت طبقه تروپوسفير يك مقالة ده سطرىبنويسند.‏216G10 Fasli (7).indd 2168/15/2011 4:52:17 PM

درس 63آتموسفير زمينستراتوسفيرمنطقه استواعمل كانوكشنو طلاتم كومولونيمبوستروپوسفيرشكل (143) كره زمين ، طبقه تروپوسفير و استراتوسفيرآيا راجع به آتموسفير زمين و ارزش حياتى آن معلومات داريد؟آتموسفير كره گاز دار است كه اطراف سياره زمين را احاطه كرده است.‏ در قشرخارجى زمين موجودات حيه و نباتاتى جا دارد كه بنام بايوسفير ياد ميشود و حياتانسانى جزء همين ساحه است كه در قاعدة آتموسفير و سطح زمين زنده گى دارند.‏موجوديت آتموسفير باعث بقاى انسان ها،‏ حيوانات و نباتات بوده زمينه مساعد رابراى ادامه حيات فراهم ميسازد.‏آتموسفير زمين در حدود 13000 كيلومتر ضخامت داشته اما در ساحه قطبين ضخامت آنكمتر ميشود.‏آتموسفير زمين به حيث يك لفافه بزرگ زمين را احاطه كرده و از نفوذ اشعه مضرهآفتاب جلوگيرى ميكند.‏ تركيب گازات آن در طبقه تروپوسفير ٪21 اوكسيجن،‏٪78 نايتروجن،‏ ٪0,93 ارگن،‏ گاز كاربن داى اوكسايد 0,03 ذرات گرد و خاكو رطوبت ميباشد.‏ گازات ديگرى كه تركيب بسيار كم را تشكيل ميدهند عبارتند ازنيون،‏ هيليوم،‏ كرپتون،‏ زنون،‏ هايدروجن،‏ متان و نايتروجن اوكسايد.‏تروپوسفير در اصل لفافه بزرگ را در مقابل شعاع ماوراة بنفش و ديگر اشعه مضرهآفتاب تشكيل ميدهد و حيثيت گلخانه را براى قشر زمين تشكيل ميدهد.‏ بارنده گى، تشكيل ابر و رطوبت حادثات جوى تماماً‏ در همين طبقه هوا صورت ميگيرد.‏ پرندهگان،‏ هليوكوپتر و طياره هاى كوچك تفريحى در همين طبقه پرواز ميكند وسايكلآب در همين طبقه صورت ميگيرد.‏ طبقه ستراتوسفير فاقد ابر بوده،‏ طياره هاى جيت217G10 Fasli (7).indd 2178/15/2011 4:52:19 PM

در آن طبقه پرواز مى نمايد.‏فيصدى تركيب گازات از طبقه تروپوسفير به بالا كم ميشود،‏ فشار هوا كاهش مىيابد.‏ در سطح بحر فشار هوا كه 760 ميلى متر است اگر آنرا يك واحد قبول كنيم در10 و در طبقه ترموسفير بهآخر طبقه تروپوسفير به 11100000 تنزيل مى يابد.‏ درجهحرارت در طبقه تروپوسفير اولاً‏ تنزيل مى يابد،‏ درستراتوسفير اضافه شده در طبقه مزوسفير دوباره كمميشود.‏ اما در طبقه ترموسفير به صد ها درجه صعودميكند و اين طبقه را به نام ايونوسفير نيز ياد ميكند.‏ در ارتفاع 20 الى 25 كيلومترى اتموسفير طبقهاوزون موقعيت دارد كه مانع بزرگ براى وروداشعه ماوراى بنفش محسوب ميشود.‏ گازهاى گلخانه اى از قبيل نيتروس اوكسايد،‏، Co2 متان و كلوروفلورو كاربن براى تخريشطبقه اوزون مضر است،‏ از همين جهت كوششميشود كه از افزايش اين گازات كنترول وجلوگيرى به عمل آيد،‏ تا براى طبقه اوزون وحياتامريكاى شمالىابربندىبحر اطلسامريكاى جنوبىشكل 144انسان ها و حيوانات صدمه نه رساند.‏؟فعاليت داخل صنف:‏از شاگردان خواسته شود كه طبقه هوموسفير شامل كدام طبقات است؟ راجع بهآن توضيح دهند.‏سوال ها:‏‎1‎ تركيب فيصدى گازات در تروپوسفير چطور است؟‎2‎ گازات،‏ گلخانه اى كدام ها اند؟3- تنزيل فشار در طبقات آتموسفير چطور صورت مى گيرد؟فعاليت خارج از صنف:‏براى شاگردان وظيفه داده شود كه آتموسفير را تعريف كنند و راجع به تغييراتفشار و حرارت آن يك صفحه بنويسند.‏218G10 Fasli (7).indd 2188/15/2011 4:52:20 PM

درس (64)نقش آتموسفير در اقليمشكل (145) نقش اتموسفير در جريان باد ها بين خشكهشكل (146) نقش اتموسفير در تشكيل مراكز فشار پست و بلند219آيا آتموسفير در اقليم چه نقش مهم دارد؟اتموسفير كه يك پديده مهم زمين بوده،‏ به حيث يك لفافه كره ارض را احتوا كردهاست.‏ آتموسفير نقش حياتى براى موجودات حيه داشته و از عوامل كنترول كنندهاقليم جهانى و منطقوى به حساب مى آيد كه مختصراً‏ به آن تماس ميگيريم:‏ موجوديت اوكسيجن در آتموسفير باعث ادامه زنده گى در قطعات خشكه و آبميباشد.‏ انسانها مستقيماً‏ آنرا تنفس ميكنند،‏ حيوانات بحرى اوكسيجن خود را از آبميگيرند،‏ نباتات در روز آب را توسط ريشه و كاربن داى اوكسايد را از هوا اخذ كردهو درموجوديت آفتاب كاربوهايدريت را مى سازد و از آن تغذيه ميكند،‏ اين عمليه بنامفوتوسنتيز ياد ميشود.‏ اما در شب برعكس روز از طريق برگ هاى خود اوكسيجن راجذب ميكند و كاربن داى اوكسايد را خارج ميكند كه ا ين عمليه بنام تنفس نباتاتياد مى شود.‏ در رابطه با اقليم موجوديت آتموسفير سبب وزش بادها مى شود.‏ زيرا هوا در اثرگرمى صعود ميكند و هواى سرد جاى آنرا مى گيرد در نتيجه موجوديت مراكز فشارپست و بلند سبب وزش بادهاى استوايى جانب قطبين ميشود.‏ بهمين ترتيب بادهاىقطبى و جبهه سرد تماماً‏ زاده آتموسفير وحرارت ‏َآفتاب است.‏ طبقه اوزون كه از ورود اشعه ماوراى بنفش جلوگيرى ميكند حيات انسانها را مصئونG10 Fasli (7).indd 2198/15/2011 4:52:22 PM

؟نگاه ميدارد.‏ ابر بندى ها،‏ بخارات آبى،‏ ريزش برف و باران تماماً‏ با موجوديت آتموسيفر امكانپذير است در غير آن عمل بارنده گى و حركات كتله هاى ابر از يكجا به جاىديگر امكان پذير نمى شد.‏ علاوتاً‏ جريانات طوفانهاى برى وبحرى كاملاً‏ با موجوديتآتموسفير صورت ميگيرد.‏ كمى و زيادى فشار هوا نه تنها در وزش بادها مؤثر است بلكه توافق انسانها و حيواناتبا فشار آتموسفيرموضوع ديگرحياتى است كهبا موجوديتآتموسفير صورتميگيرد.‏ فشار درسطح بحر 760ميلى متر بوده ودر ارتفاعات ‎4000‎ 5000 متر فشار كم ميشود كه بالاى جهاز تنفسى فشار مى آوردوحيات را مشكل مى سازد.‏همچنين درجه حرارت در صدمتر ارتفاع يك درجه تنزيل مى يابد.‏ برعكس در طبقهآيونوسفير به 1000 الى 2000 درجه سانتى گريد ميرسد كه بالاى حيات انسان و سايرموجودات حيه اثرات مسقيم دارد.‏فعاليت داخل صنف:‏در صنف درسى دو گروپ تشكيل شود،‏ گروپ اول نقش آتموسفير را در ارتباطبه وزش بادها و گروپ دوم موجوديت آتموسفير را در رابطه با موجودات حيهمقايسه كنند.‏سوال ها:‏‎1‎ آتموسفير چرا به غرض تنفس استفاده ميشود؟‎2‎ مراكز فشار پست و بلند با موجوديت آتموسفير چه ارتباط دارد؟‎3‎ درجه حرارت بالاى حركات آتموسفير چطور تاثير وارد ميكند؟فعاليت خارج از صنف:‏هر شاگرد فوايد آتموسفير را در رابطه با اقليم لست كنند و يك يك سطر در موردآن بنويسند و در صنف ارايه كنند.‏شكل 147220G10 Fasli (7).indd 2208/15/2011 4:52:24 PM

درس 65ابزار هاى سنجش و مشاهدات هواشناسى148 شكل221ميدانيد كه پيشگويى آب و هوا توسط كدام نوع ابزار هاى تخنيكىصورت مى گيرد؟در شكل اين صفحه توجه كنيد تا به بعضى از اين وسايل آشنا شويد.‏ با انكشاف ساينس و تكنالوژى ابزار مطالعات هواشناسى تكامل يافت،‏ تنوع و اقسامجداگانه اى اين وسايل صورت گرفت.‏ در ابتداى قرن نزده كه استيشن هاى هواشناسىمختصر و ساده بود،‏ به تدريج انواع مختلف ميزان الحرارت،‏ بادسنج هاى اتومات والكترونيكى،‏ آله هاى فشار سنج و رطوبت در محفظه هاى هواشناسى جا داده شد.‏ استفاده از بالونهاى راديوساند نيز عملى شد.‏ درين بالونها،‏ حرارت سنج،‏ آلات فشارهوا،‏ باروميتر وغيره جابجا مى شد تا در ارتفاعات مختلف آتموسفير مشخصات هوا رابه زمين مخابره نمايد.‏ با استفاده از سيستم رادار،‏ مطالعات جوى آسان تر شد.‏ ابربندىها،‏ طوفانهاى جوى و بحرى،‏ بارنده گى هاى شديد و سيلابى مشخص گرديد،‏ و ازوقوع سيلاب،‏ بارنده گى و گرمى زيان بار مناطق اقليمى براى مردمان محل معلوماتو هوشدارهاى لازم را ارايه ميكرد.‏ اقمار مصنوعى مرحله پيشرفته و متكامل تر براى مطالعات جوى و حوادث طبيعىميباشد.‏ خاصتاً‏ اقمار مصنوعى كه از طرف ناسا NASA ايالات متحده امريكا ويا توسط روسيه،‏ فرانسه و هند در فضا پرتاب شده است.‏ هدف مطالعات اين اقمارمصنوعى را تنها پديده هاى جوى تشكيل ميدهد.‏ اگر به تلويزيونهاى خويش دقيقشده باشيد،‏ اين اقمار مصنوعى همه وقت شب و روز اوضاع جوى را در سطح جهانىانعكاس و معلومات ميدهد.‏ابربندى،‏ حالات بارانى،‏ وضع آفتابى،‏ حرارت اعظمى،‏ اصغرى،‏ وزش بادها،‏ اندازه فشارهوا،‏ طوفانهاى بحرى،‏ منطقوى،‏ وجوى را در تمام نقاط سطح زمين بطور واقعى ارايه مىنمايد و پيشگويى جوى را در ظرف سه ويا چار روز و اضافه تر از آن را براى اطمينانG10 Fasli (7).indd 2218/15/2011 4:52:27 PM

باشنده گان سطح زمين معلومات ميدهد تا در برابر آن تدابير لازم گرفته شود.‏ در رابطه با حرارت آلات زيادى است،‏ مثلاً‏ ترماميترهاى سيمابى،‏ الكترونيكى،‏ترماميترهاى اعظمى و اصغرى و ترماميترهاى خاك.‏ فشار هوا را باروميتر نشان ميدهد و باروگراف آنرا ثبت ميكند باران سنج مقدار ريزش باران رابطور دقيق اندازه ميكند.‏ سايكرومتر عبارت از ترموميتر خشك و مرطوب است كه تفاوت درجه آنها رطوبتنسبتى را نشان ميدهد.‏ آله رويت آفتاب كه اندازه تابش اشعه آفتاب را نشان ميدهد.‏ آله سنجش ارتفاع ابرها و تشخيص رطوبت آن آله اندازه گيرى سرعت باد يا انى موميتر به طور عادى و الكترونيكى هم ميباشد.‏ راديوساند متشكل از بالونى است كه در آن تمام وسايل مطالعات جوى جابجا ميشودو در ارتفاعات مختلف آتموسفير حالات جوى را ثبت و به استيشن مربوط خود درزمين مخابره ميكند.‏ شبكه هاى اقمار مصنوعى ساحه ديد وسيع در سطح زمين دارد و بطور اتوماتاوضاع جوى را در سطح جهان و منطقوى براى هر كشور معلومات ميدهد.‏ شبكهاقمار مصنوعى براى ميدانهاى هوايى،‏ پرواز طياره ها،‏ خط السير كشتى هاى بزرگ،‏رهنمايى براى زراعت،‏ آبيارى،‏ حفظ حيات در محيط زيست،‏ جنگلات و راجع بهسيلابها،‏ علفچر ها،‏ خطر صحرايى شدن،‏ حادثات طبيعى،‏ سونامى،‏ هريكن و تيفونمعلومات مفصل ميدهد.‏ تا ارگانها و مراجع مسوول تدابير معين اتخاذ نمايند.‏؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان در گروپ هاى مختلف موضوعات ذيل را مباحثه كنند و نتيجه را درصنف بيان نمايند.‏‎1‎ راجع به راديو ساند.‏‎2‎ درمورد رادار.‏‎3‎ راجع به اقمار مصنوعى در حالات جوى.‏سوال ها:‏‎1‎ حرارت را توسط كدام آله اندازه ميكنند؟د ترماميترالف راديوساند ب انيمومتر ج بارومتر‎2‎ فشار هوا توسط اين آله ثبت ميشود:‏ صحيح آنرا مشخص كنيد.‏ هايدرومتر باروگراف ترموگراف سايكرومتر‎3‎ اقمار مصنوعى درباره هواشناسى چطور معلومات ميدهد؟فعاليت خارج از صنف:‏هر شاگرد به مشوره والدين و يا از مطالعه كتابخانه در مورد پيشگويى حالات جوىمقاله مختصر بنويسند.‏222G10 Fasli (7).indd 2228/15/2011 4:52:27 PM

درس (66)ج-‏ چگونگى تشكيل باد1- باد هاى متقارب استوايىITC‎2‎‏-باد هاى تجارتى شمالغربى3- باد هاى تحت قطبى4- باد هاى شرقى قطبى5- باد هاى تجارتى جنوب شرقى6- باد هاى غربى جنوب شرقى‎7‎‏-ساحهكانوكشناستوايى342156شكل (149) سمت وزش باد ها در سراسر كره ارضآيا ميدانيد كه باد چطور بوجود مى آيد و در زنده گى بشرى چه ارزش دارد؟بادها بنابر اختلاف مراكز فشار بلند وپست بوجود مى آيد.‏ زمانيكه در اثر گرمى هواىمراكز فشار پست بطرف بالا صعود نمايد هواى مركز فشار بلند و نسبتاً‏ سرد جاى آنرااشغال مى نمايد،‏ در نتيجه بطور محلى،‏ منطقوى،‏ قاره يى و يابه مقياس كره زمينبادهاى مختلف را بوجود مى آورد.‏ج انواع بادها در خشكه و بحردر خشكه و بحر بادها داراى انواع مختلف ميباشد مانند:‏‎1‎ بادهاى منطقوى‎2‎ بادهاى تجارتى‎3‎ بادهاى متفاوت استوايى‎4‎ بادهاى شرقى قطبى‎5‎ بادهاى مسلط غربى223G10 Fasli (7).indd 2238/15/2011 4:52:29 PM

‎1‎ بادهاى منطقوى:‏بادهاى منطقوى عبارت از بادهاى مى باشد كه در ساحه نسبتاً‏ خورد وبشكل منطقوىبوجود ميايد.‏ علت اصلى آن مراكز فشار پست و بلند بوده كه در جهات مختلفو به استقامت هاى مختلف و به اشكال مختلف مى وزد،‏ در ممالك مختلف نامهاى مختلف را اختيار مينمايد.‏ در افغانستان مثال آنرا باد پروان و بادهاى 120 روزهرات تشكيل ميدهد.‏ برخى از اين نوع بادها بادهاى يخچالى است كه از نقاط مرتفعكوهستانى در خزان سال بوزش مى افتد.‏بادهاى تيفون و هريكن نيز ازجمله بادهاى منطقوى است كه به مقياس خوردتر بوجودآمده اما سرعت وشدت تخريبات آن اضافه تر است.‏ بادهاى هريكن عموماً‏ در سواحلفلوريدا و نواحى تكزاس بوجود ميايد كه همه ساله باعث تخريب عمارات و از بينرفتن حاصلات زراعتى ميگردد.‏ بادهاى تيفون در سواحل شرقى چين بوجود آمده وآنهم سبب اذيت يك تعداد زياد باشنده گان آن ساحه گرديده و در عين زمان بعضىامراض سارى توسط آن از يك ساحه به ساحه ديگر انتشار مى يابد،‏ اگر با سونامىيكجا شود باعث هلاكت هزاران نفر و تخريب منازل ميگردد.‏سونامى:‏ طوفان جريانات بحرى است كه در اثر زلزله هاى شديد در مجاورت سواحلو يا داخل بحر صورت ميگيرد،‏ هرگاه با طوفان هاى تيفون ضميمه شود ساحه تخريبو نفوذ آن بسيار وسيع و تخريباتى ميباشد،‏ مثلاًٌ‏ در سال 2004 م اضافه تر از صد هزارنفر را در جنوب و جنوب شرق آسيا به كام مرگ سپرد.‏‎2‎ بادهاى تجارتى Trade Windsبادهاى تجارتى بين عرض البلدهاى 5 و 30 درجه نصف كره شمالى و جنوبى بوجودآمده از شمالشرق به استقامت جنوب غرب به حركت مى افتد،‏ اما در نصف كرهجنوبى سمت حركت آنها از جنوب شرق به استقامت شمالغرب صورت مى گيرد.‏ساحه وزش بادهاى تجارتى در اقيانوس اطلس و بحر الكاهل خيلى وسيع بوده،‏ درزمان كشتى رانى مدنيت هاى اولى بخصوص در قرن 15 و 16 اهميت زيادى داشتو بكمك همين بادهاى تجارتى بود كه مال التجاره ممالك شمال و جنوب بايكديگرشكل 150224G10 Fasli (7).indd 2248/15/2011 4:52:29 PM

تبادله ميگرديد.‏ اين ساحه را به اصطلاح Horse Latitude ياعرض البلد اسپ نيزياد ميكنند.‏در ساحة بادهاى تجارتى گاه گاهى اسپ ها را از كشتى در آب مى انداختند كهكشتى را از غرق شدن نجات دهند و آنرا از منطقه سكون بيرون كشد.‏‎3‎ بادهاى متقارب استوايى I.T.Cاين بادها بين عرض البلدهاى 5 درجه شمال و جنوب خط استوا بوجود آمده،‏ دراين ساحه بنابر موجوديت مركز فشار پست استوايى حركت وضعى زمين در ناحيهاستوايى در شمال و جنوب يكجا گرديده و به استقامت غرب به حركت مى افتد،‏چون اين بادها از شرق به غرب به وزش مى افتد بنابر سمت وزش آن به اصطلاح بنامبادهاى شرقى استوايى Equatorial Easterleis نيز ياد ميشود اما اصطلاح علميآن بادهاى متقارب استوايى است كه موازى به خط استوا حركت ميكند.‏ I.T.CImner Tropical Conver gema zome‎4‎ بادهاى شرقى قطبىدر ناحيه قطبين بين عرض البدهاى 65 و 90 درجه در شمال و جنوب كره ارضبادهاى كه از مركز فشار بلند و نواحى قطبى به استقامت عرض البلدهاى 60 درجهميوزد سمت حركت آنها قدرى به استقامت غرب انحراف كرده به اصطلاح بادهاىشرقى قطبى ياد ميشود،‏ كه به استقامت عرض البلد هاى پايين تر به حركت افتاده باعثبرفبارى هاى شديد ميگردد.‏‎5‎ بادهاى مسلط غربىاين بادها بين عرض البلدهاى 35 و 60 درجه در نيم كره شمالى و جنوبى تسلطداشته و جزء محيط فزيكى اين دو ساحه را تشكيل ميدهد،‏ اين بادها از منطقه انتىسايكلون تحت استوايى به استقامت منطقه سايكلون تحت قطبى به حركت مىافتد و باعث بوجود آوردن طوفان هاى شديد در اين منطقه ميگردد.‏ در نصفكره شمالى و جود سلسله جبال وقطعات خشكه جريان منظم اين بادها را برهم زدهو هماهنگى در سمت حركت آنها ديده نميشود،‏ اما در نصف كره جنوبى چونقطعات خشكه از عرض البلد 60 درجه جنوبى بعدتر به ندرت ديده ميشود بنابر آنبادهاى غربى در اين ساحه به انتهاى شدت و غرش مهيب به وزش افتاده،‏ سمتحركت آنها دايماً‏ منظم ميباشد.‏225G10 Fasli (7).indd 2258/15/2011 4:52:29 PM

مفاد بادها:‏‎1‎ جريان دوران آب را تأمين ميكند.‏‎2‎ براى رشد و نموى نباتات خاصتاً‏ درخت هاى خرما مؤثر است.‏‎3‎ استفاده از انرژى باد در اكثر جا صورت مى گيرد.‏آسياب هاى بادى را به حركت مى آورد.‏انتقال كشتى هاى تجارتى بادبان دار قبل از انقلاب صنعتى در نيمكره شمالى قبلاً‏ ازهمين باد هاى تجارتى استفاده بعمل مى آمد.‏ همچنين در نيمكره جنوبى بادهاى غربىميتوانست كه كشتى هاى بادبان دار را از غرب به شرق بخوبى حركت دهد.‏؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به چهار گروپ مناسب تقسيم شوند و هر گروپ بالاى يكى از مطالبذيل صحبت كنند:‏1: چگونگى تشكيل باد و انواع بادها.‏ 2: بادهاى موسمى يا مونسون و بادهاى غربى3: بادهاى شرقى قطبى و بادهاى تجارتى،‏ 4: بادهاى منطقوى و مفاد بادها باهم بحثنمايند و بعداً‏ نماينده گروپ نتيجة بحث خود را به ديگران ارايه نمايد.‏سوال ها:‏‎1‎ بادها چطور تشكيل ميشوند شرح دهيد؟‎2‎ بادها به چند نوع ميباشند؟‎3‎ درباره بادهاى تيفون و هريكن معلومات دهيد.‏‎4‎ بادهاى تجارتى را بنويسيد.‏‎5‎ بادها چگونه بوجود مى آيند جواب صحيح آنرا حلقه نماييد.‏بنابر اختلاف فشار پست و بلندفشار بلند جاى فشار پست را اشغال ميكنددر اثر ريزش باران و برفدر اثر تغيير درجه حرارتفعاليت خارج از صنف:‏شاگردان مسير وزش بادها را روى نقشه در كتابچه هاى خود ترسيم نمايند.‏226G10 Fasli (7).indd 2268/15/2011 4:52:29 PM

درس 676,7 ابربندى ها Cloudsآيا ميدانيد كه ابر چگونهتشكيل ميشود؟ابر در اثر تراكم بخارات آبدر فضا بوجود مى آيد كهبنابر تابش اشعه آفتاب و عملتبخير از آب بحر،‏ جهيل ها،‏درياها،‏ خاك و برگ نباتصورت گرفته در فضا صعودمى نمايد.‏از جانب ديگر بنابر سرد شدنكتله هوا،‏ ذرات بخارات آبدر اثر عمل تكاثف در اطراف هسته هاى هايدروسكوپى اجتماع ميكند،‏ در نتيجه انواعمختلف ابر ها را در طبعيت بوجود مى آورد.‏ بخارات آب كه ذرات بسيار كوچكاند(‏ به 0,06 الى 0,02 ميلى متر)‏ در هوا وجود دارد.‏ گاهى ذرات خورد كريستل هاىنهايت كوچك را در كتله آتموسفير تشكيل ميدهد.‏ اين ذرات در فضا معلق بوده،‏ بنابرجسامت خوردشان به اندك فشار ويا جريان باد و تغيير حرارت بشكل افقى يا عمودىيكجا با كتله هوا حركت ميكند.‏ذرات گرد وخاك و يا ديگر اجزاى نهايت كوچك هسته هاى هايگروسكوپى راتشكيل ميدهد،‏ كه در اثر عمل اشباع قطرات باران،‏ برف و ژاله را ميسازد.‏ وقتى درجهحرارت هوا از نقطه انجماد پايين تر ميشود بخارات آن كريستل هاى ذرات كوچكيخ را تشكيل ميدهد.‏ هرگاه طبقه ابر نازك باشد و شعاع آفتاب بالاى آن بتابد رنگآن سفيد ظاهر ميشود.‏ وقتيكه رنگ ابر تيره و تاريك باشد معمولاً‏ ابر بارانى و حصةسايه رخ كتله آنرا تمثيل ميكند.‏دمه و غبار در سطح پايين نزديك به زمين ديده ميشود و از ابرهاى طبقه يى ستراتوسبوجود مى آيد.‏ب.‏ انواع ابر ها:‏ ابرها را به اساس شكل و ارتفاع به چهار طبقه تصنيف ميكنند،‏اسماى هركدام با زبان لاتين ياد شده كه خصوصيت آنها را آشكار ميسازد.‏گروپ A: بين ارتفاع 6 و 12 كيلومتر:‏‎1‎ سيروس Cirrus مژه نما.‏‎2‎ سيركومولوس Cirrocumulus پارچه هاى خورد و دانه دار ‏(پرمانند)‏‎3‎ سيروستراتوسCirrostratus مژه نما.‏‎4‎ هالو Veil) (Halo, بشكل هاله يا خرگاه.‏شكل 151227G10 Fasli (7).indd 2278/15/2011 4:52:31 PM

گروپ B: بين ارتفاع 5 الى 3 كيلومتر:‏‎1‎ قسمت بدنه كومولونيموس ابرهاى كتلوى‎2‎ كومولوس گنبد مانند.‏‎3‎ ستراتوس(طبقه يى)‏ شكل طبقات كوچك و بزرگ را بخود مى گيرد.‏‎4‎ نيمبوستراتوس ابر بارانى بوده باران و برف از آن بوجود مى آيد.‏گروپ C: بين ارتفاع 1500 الى 3000 متر:‏‎1‎ ستراتوس بشكل پرده هاى نازك و سفيد رنگ در فضا بوجود مى آيد.‏‎2‎ ستراتوكومولوس ابرهاى كم ارتفاع ميباشد.‏‎3‎ نيمبوستراتوس برف و باران با آن يكجا ميباشد كه در طبقه B هم بملاحظه ميرسد.‏گروپ D: بين ارتفاع 100 متر الى 1,5 كيلومتر:‏‎1‎ قسمت تحتانى كومولونيمبوس(نيمبوس به معنى طوفان و باران)‏‎2‎ كومولوس تيره گى رنگ آن كمتر بوده و مانند هرم گنبد نما ميباشد.‏‎3‎ ستراتوكومولوس ابرهاى كم ارتفاع ميباشد.‏‎4‎ نيمبوستراتوس در نشيبى هاى سرد كوهستانى باعث بارنده گى ميشود.‏ ابرهاىكومولوس بسيار بزرگ و عريض بوده از 5 الى 6 كيلومتر بلندى داشته بارنده گىشديد و طوفانى دارد.‏ قاعده آن نزديك به زمين هموار و بارانى است،‏ رأس آن در 6كيلومترى ساحه وسيع را اشغال ميكند.‏؟فعاليت داخل صنف:‏شاگردان به دو گروپ تقسيم شوند و هر گروپ بالاى يكى از مطالب ذيل مانند:‏تشكيل ابرها و انواع ابر ها با هم بحث نمايند و بعداً‏ نماينده گروپ نتيجه بحث خودرا به ديگران ارائه نمايد.‏سوال ها:‏‎1‎ ابر چگونه بوجود مى آيد شرح دهيد؟‎2‎ ابر به چند نوع ميباشد از دو نوع آن نام بگيريد؟‎3‎ ابرهاى مژه مانند و پر مانند از هم چه فرق دارند واضح سازيد؟‎4‎ ابر كومولوس كدام يكى از اين ابرها ميباشد جواب درست آنرا تشخيص نماييد.‏ توام با طوفان و باران هرمى و گنبد نما ابرهاى كم ارتفاع هاله يا خرگاهفعاليت خارج صنف:‏شاگردان انواع ابرها را در كتابچه هاى خود رسم كنند.‏228G10 Fasli (7).indd 2288/15/2011 4:52:31 PM

درس (68)ج تغييرات بارنده گى نظر به ارتفاعشكل (152) تغيير بارنده گى نظر به ارتفاع چرا در تمام جاها مقدار بارنده گى يكسان نمى باشد؟كتله هواى مرطوبى كه به استقامت نشيبى هاى مناطق كوهستانى به حركت مى افتدتدريجاً‏ در ارتفاعات حرارت خود را از دست داده سبب بارنده گى ميگردد،‏ بهترينمثال اين نوع بارنده گى ها را در افغانستان ورود جبهه سرد سايبريا تشكيل ميدهد كهبه مجرد ورود به ساحه كوهستانى هندوكش برفبارى ها و بارنده گى هاى منطقوى رادر اين ناحيه بوجود مى آورد.‏حينيكه ارتفاع سلسله جبال تنزيل مى يابد،‏ حرارت تدريجاً‏ اضافه ميشود.‏ مثلاً‏ در ناحيهماهيپر و سروبى ارتفاع سلسله جبال به استقامت حوزه ننگرهار و پكتيا تنزيل مى يابد.‏بناءً‏ در موسم زمستان جبهه سرد سايبريا بنابر تنزيل ارتفاع سبب بارنده گى در مناطقشرق و جنوب شرقى افغانستان نمى گردد.‏د بارنده گى و دوران آب:‏بارنده گى و دوران آب به طور پيهم با يكديگر همواره در طبعيت ارتباط دارد،‏ بنابرتابش اشعه آفتاب آب ابحار،‏ جهيل ها،‏ خليج ها و بحيره ها تبخير كرده و در نتيجهبخارات آبى در فضا صعود مى نمايد.‏229G10 Fasli (7).indd 2298/15/2011 4:52:33 PM

شكل (153)1211513 149 107 86342 11- ساحة ابحار2- ساحة آبهاى جارى كهبه بحر ميريزد3- آبهاى كه در زميننفوذ ميكند.‏4- آبهاى تازه5- آبهاى زير زمينى6- ساحه سطح آبهاىجارى7- آب بحر آمده ازخشكه8- تبخير از سطح بحر9- بارندگى درخشكه10- بارنده گى در بحر11- تبخير12- تبخيز13- تبخيز كه در فضاميرود.‏14- تبخيز كه سبببارنده گى ميشود.‏در اثر عمليه صعود بخارات آبى،‏ حرارت آن پايين آمده سرد ميشود و باعثتشكيل ابرهاى مختلف ميگردد.‏ ابرها در لابلاى جبهات گرم و سرد بنابر وزشبادها حركت كرده گاهى بصورت عمودى و يا افقى در طبقه تروپوسفير حركتميكند.‏ هواى مرطوب در هر صد متر ارتفاع در اتموسفير ٠,٦ درجة سانتى گرادتنزيل مى يابد بناً‏ هرقدر كتله هاى ابر به بخارات آبى در فضا صعود نمايد در اثرعمل اشباع و تكاثف دوباره به شكل برف و باران ويا ژاله فرو ميريزد كه هر كدامشرايط مختلف را مى پيمايد.‏‎1‎ در نقاط كوهستانى بارنده گى هاى اوروگرافيك يا كوهستانى بوجود مى آيد.‏‎2‎ در نقاط استوايى بنابر عمل كانويكشن هواى مرطوب صعود كرده و در اثر سردشدن دوباره در همان محل استوايى بارنده گى هاى منطقوى را تشكيل ميدهد.‏‎3‎ بارنده گى جبهه هاى گرم و سرد نيز در كرة زمين صورت مى گيرد.‏اگر كتله هواى گرم بالاى جبهه سرد در نقاط كوهستانى پيشرفت نمايد آنهم در اثرعمليه تكاثف بارنده گى را بوجود مى آورد.‏بارنده گى سبب جريان درياها و جويبارها شده دوباره به بحر ميريزد،‏ زمانيكه اين230G10 Fasli (7).indd 2308/15/2011 4:52:35 PM

نوع بارنده گى ها از مسير درياها ويا ذوب يخچال ها و برف هاى كوهستانى ساحهقطبى دوباره به ابحار ميريزد،‏ دوران آب تكميل ميگردد و اين عمليه در طبعيت بطورمسلسل ادامه دارد كه سبب دوام حيات و تكميل پروسه طبيعى دوران آب ميگردد.‏بنابر تابش اشعه آفتاب از سطح ابحار،‏ بحيره ها،‏ جهيل ها،‏ خاك و برگ نباتات،‏ عملتبخير صورت ميگيرد و در فضا صعود ميكند كه اين عمليه ركن بزرگ دوران بزرگآب را در طبعيت تشكيل ميدهد.‏409000455000// در خشكه // 62000 // در خشكه // 108000// 517000// 517000تبخير در ابحار كيلومتر مكعب بارنده گى در ابحار كيلومتر مكعباما در قطعات خشكه اضافه تر از تبخيريكه از سطح آن صورت مى گيرد مقدار 46000كيلومتر مكعب اضافه تر آب باران را مى گيرد.‏ه اهميت بارنده گى در زنده گى:‏بارنده گى در حيات انسانها،‏ حيوانات،‏ نباتات و همه موجودات زنده داراى اهميتزياد ميباشد زيرا حيات بدون موجوديت آب ناممكن ميباشد.‏ توسط بارنده گى اراضىزراعتى آبيارى شده و در كوهستانات يخچالى برف هاى دايمى كه به تدريج آبميشوند اراضى را آبيارى ميكند.‏ آبهاى زير زمينى كه انسانها،‏ حيوانات و نباتات ازآن استفاده مى نمايند همة آنها را خداوند متعال براى زنده نگهداشتن مخلوقات خودآفريده است،‏ بناً‏ ما گفته ميتوانيم كه آب ماده حياتى بوده كه در زنده گى تمامموجودات حيه از اهميت خاصى برخوردار است.‏231G10 Fasli (7).indd 2318/15/2011 4:52:35 PM

؟فعاليت خارج از صنف:‏شاگردان به سه گروپ تقسيم شوند و هر گروپ درباره يكى از مطالب ذيلصحبت كنند:‏تغييرات بارنده گى نظر به ارتفاع،‏ بارنده گى و دوران آب و اهميتبارنده گى در زنده گى بعداً‏ نماينده گروپ نتيجه بحث خود را به ديگران ارايهنمايد.‏سوال ها:‏‎1‎ چرا بارنده گى در تمام ساحات يكسان صورت نمى گيرد؟‎2‎ بارنده گى و دوران آب را مختصراً‏ شرح دهيد؟‎3‎ بارنده گى در زنده گى چه اهميت دارد؟فعاليت خارج از صنف:‏شاگردان يك تصوير از بارنده گى نقاط كوهستانى و استوايى را در كتابچههاى خود ترسيم نمايند.‏232G10 Fasli (7).indd 2328/15/2011 4:52:35 PM