Yüklə - Azərbaycan Tarixi Portalı

qırğınlar törədir, onların evlərini yandırır və qarət edirdilər. Bir rus zabiti həminhadisələri belə təsvir edirdi: ... ―bizə xəbər çatdı ki, Ərzincanda ermənilər hər cürvəhşiliklə dinc əhalini qırırlar və sonra Ərzincana hücum edən türk ordusundanqaçıblar. Ordu komandanlığının məlumatına və cəbhədən gələn rus zabitlərininsöyləmələrinə görə 800 nəfərə qədər türk qılıncdan keçirilmiş, türklərinhücumundan müdafiə olunan ermənilərdən isə yalnız bir nəfər zərər çəkmişdir.Ərzurum yaxınlığındakı İlicə kəndində silahsız dinc əhali də qətlə yetirilmişdir(138.82).Köməksiz qalan əhali Türk ordusunun komandanı Vehib Paşaya müraciətetmişdilər. Bununla əlaqədar olaraq, Türk ordusunun komandanı Ferik-Vehib-Mehmed-Paşa Qafqaz cəbhəsindəki rus ordusunun Ali baş komandanı generalPrjevalskiyə və eləcə də Qafqazdakı rus ordusunun komandanı general-leytenantOdişelidzeyə ermənilərin dinc müsəlman əhalisinə qarşı törətdikləri vəhşiliklərihaqqında öz etiraz məktunu göndərir. Həmin məktublarda əks tərəfin Ərzincanmüqaviləsinin şərtlərini pozduqları bildirilirdi. Bütün bunların bir nəticəvermədiyini görən türk ordusu, dinc türk-müsəlman əhalisini erməni təcavüzündənqorumaq üçün hücuma keçdilər (113. 41-83).Yalnız Osmanlı ordusunun tez bir zamanda irəliləməsi nəticəsindəmüsəlman əhalisini tamamilə məhv olmaqdan xilas etmiş oldu. Ərzincan şəhərinəgirən osmanlı əsgərləri ictimai və islam mədəniyyət binaları, eləcə də 1000-dənçox evin dağıldığını görmüşlər. Eyni zamanda Ərzincanın küçələrində yüzlərləölmüş insanın meyiti vardı və ondan da çox quyularda və qazılmış qəbirlərdə insancəsədləri vardı. Ərzurumda isə 8000-dən çox türk öldürülmüşdü (137. 76).Yanvarın 31-də (fevralın 13-də) türk hərbi hissələri Ərzincanı tutmuşlar, Trabzonahərəkət edərək, tezliklə oranı da tutmuşlar (118. 235).1918-ci ilin fevralında Ərzurumun müdafiəsinin təşkili Andranikətapşırılmışdı. Ərzurum ətrafında qətlamanlar, bilavasitə Andranikin buraya gəldiyigün son dərəcə artmışdı. Məsələn, yaxın kəndlərdən olan Təpəkənddə bir nəfər sağqalmayana qədər bütün əhalini qırmışdılar (171. 210). Lakin türk qoşunlarınınzərbəsinə tab gətirə bilməyən Andranikin qoşun birləşmələri Sarıqamış-Qars-Aleksandropol istiqamətində geri çəkilməyə məcbur olmuş və xeyli erməniəhalisinin köçürülüb İrəvan quberniyasında yerləşməsini təşkil etmişdi. Sonra yolboyu yerləşən azərbaycanlılar yaşayan kəndləri darmadağın etmişdi (71. 36).Qafqazda fəal hərbi əməliyyatlar keçirən Türkiyə qoşunları 1918-ci ilmartın 12-də Ərzurumu tutdular və tezliklə Rusiya-Türkiyənin 1914-cü ildəkisərhədlərinə çıxdılar (52. 399).Ərzurumu xilas edib irəliləyən Türk ordusu qarşısında geri çəkilən Erməniəsgər birlikləri və silahlı erməni qaçqınları yol boyu rast gəldikləri müsəlmankəndlərini yer üzündən silir, hər şeyi atəşdən və qılıncdan keçirir və düşünülməmişvəhşiliyə yol verirdilər (171. 216). Lakin türk ordusunun sürətli hücumu ermənivəhşiliklərinin qarşısını almış oldu.46