بیالوژی

B I O L O G Y..1390 :

وزارت معارفمعينيت انكشاف نصاب تعليمي،‏ تربيةمعلم و مركز ساينسرياست عمومي انكشاف نصاب تعليمىو تأليف كتب درسىبيولوژيB i o l o g y請 نفهشتمسال چاپ:‏ 1390 ه ‏.ش.‏الف

مولفان:‏سيدموجود شاه ‏«سيدى»‏ عضو تيم پروژة تاليف كتب درسى وزارت معارف.‏حيات االله«ناصر»‏ عضو شوراى علمى وزارت معارف و عضو تيم پروژة تأليف كتب درسى.‏معاون سر مؤلف على االله«‏ جليل»‏ عضو علمى رياست انكشاف نصاب تعليمى و تأليف كتب درسى.‏معاون سر مولف غلام نقشبند ‏«خالقى»‏ عضو علمى رياست انكشاف نصاب تعليمى و تأليف كتب درسى.‏مولف ترينا ‏«ستار محب زاده»‏ عضو علمى رياست انكشاف نصاب تعليمى و تأليف كتب درسى.‏معاون مؤلف غلام حسين ‏«سليمانزى»‏ عضو علمى رياست انكشاف نصاب تعليمى و تأليف كتب درسى.‏پوهندوى عبدالقدوس نديمى استاد پوهنتون تعليم وتربيه.‏اديتور علمى:‏داكتر محمد صابر عضو تيم پروژة تأليف كتب درسى.‏اديتور زبان:‏پوهندوى عبدالرزاق«‏ اسمر»‏ عضو رياست تاليف كتب درسى.‏كميتة تحقيق و تدقيق:‏پوهنوال دكتور عبدالهادى ستانكزى استاد پوهنتون تعليم و تربيهپوهنمل اسداالله فروغ استاد پوهنتون تعليم وتربيهكميتة دينى،‏ سياسى و فرهنگى:‏- مولوى عبدالصبور عربى- دكتور محمد يوسف نيازى- حبيب االله راحل مشاور وزارت معارف در رياست انكشاف نصاب تعليمى.‏دكتور اسداالله محقق معين انكشاف نصاب تعليمى،‏ تربيه معلم و مركز ساينس.‏دكتور شير على ظريفى مسؤول پروژه انكشاف نصاب تعليمى.‏معاون سرمؤلف عبدالظاهر گلستانى رئيس عمومى انكشاف نصاب تعليمى و تأليفكتب درسىبطرح و ديزاين:‏حميد االله غفارى و محمد اشرف امين

سرود ملیدا وطن افغانستان دىکور د سول‎3‎ کور د تورېدا وطن د ‏!ولو کور دىد پ+تون او هزاره ووورسره عرب،‏ ‏-وجر ديبراهوي دي،‏ قزلباش ديدا هيواد به تل ‏$لي‎8‎يپه سينه ک‎3‎ د آسيا بهنوم د حق مو دى رهبردا عزت د هر افغان دىهر بچی ي‎3‎ قهرمان دىد بلو'و د ازبکود ترکمنو د تاجکوپاميريان،‏ نورستانيانهم ايماق،‏ هم پشه ‎4‎انلکه لمر پر شنه آسمانلکه زړه وي جاويدانوايو االله اکبر وايو االله اکبرد

بسم االله الرحمن الرحيمپيام وزير معارفمعلمان و شاگردان عزيز،‏تعليم و تربيه اساس انكشاف و توسعة هر كشور را تشكيل مى دهد،‏ نصاب تعليمى يكى از عناصر مهمتعليم و تربيه مى باشد كه مطابق انكشافات علمى معاصر و نيازمندى هاى جامعه وضع مى گردد،‏ واضحاست كه انكشافات علمى و نيازمندى هاى جامعه همواره در حال تَطَ‏ و ُّر مى باشد؛ بناءً‏ لازم است نصابتعليمى نيز به صورت علمى و دقيق انكشاف نمايد.‏ البته نبايد نصاب تعليمى تابع تغييرات سياسى،‏نظريات و تمايلات اشخاص گردد.‏كتابى كه امروز در دسترس شما قرار دارد بنابر همين مشخصات تهيه و ترتيب گرديده است،‏ موضوعاتعلمى مفيد در آن اضافه شده،‏ فعال نگه داشتن شاگردان در عملية تدريس جزء پلان تدريس گرديدهاست.‏اميدوارم تدريس اين كتاب با استفاده از روش هاى آموزش فعال مطابق رهنمود ها و پلان تعليمى تعيينشده صورت گيرد،‏ و اولياى شاگردان نيز در تعليم و تربية با كيفيت دختران و پسران خود همكارىمتداوم نمايند،‏ تا اهداف و آروزهاى نظام معارف برآورده گرديده،‏ نتايج و دست آوردهاى خوبى براىشاگردان و كشور ما داشته باشد.‏باور دارم كه معلمان گرانقدر ما در تطبيق مؤثر نصاب تعليمى مسؤوليت خود را صادقانه ادا مى نمايند.‏وزارت معارف همواره تلاش مى نمايد تا نصاب تعليمى معارف مطابق اساسات دين مبين اسلام،‏ حسوطن دوستى و معيار هاى علمى با در نظرداشت نيازمندى هاى مُبرم جامعة ما انكشاف نمايد.‏در اين عرصه از تمام شخصيت هاى علمى و دانشمندان تعليم و تربية كشور و اولياى محترم شاگردانتمنا دارم،‏ تا با ارائة نظريات و پيشنهادات سالم و مفيد خويش مؤلفان ما را در بهبود بيشتر تأليف كتبدرسى يارى نمايند.‏از همة دانشمندانى كه در تهيه و ترتيب اين كتاب سهم گرفته اند،‏ و از مؤسسات محترم ملى و بين المللىو ساير كشور هاى دوست كه در تهيه و تدوين نصاب تعليمى جديد و طبع و توزيع كتب درسىهمكارى نموده اند،‏ صميمانه اظهار امتنان و قدردانى مى نمايم.‏و من االله التوفيقفاروق وردگوزير معارف جمهورى اسلامى افغانستانه

فهرستفصل اول طبقه بندى موجودات زنده 1تاريخچه طبقه بندىطبقه بندى موجودات زنده به شش عالمخلاصه فصل اول،‏ سوالهاى فصل اول 9_10فصل دوم از ويروس تا فنجى 114_28_512_13ويروس 15_1316پروتستا 18_1719_182022_212325_24بكترياالجىفنجىگل سنگ هاخلاصه فصل دوم،‏ سوالهاى فصل دومفصل سوم طبقه بندى نباتاتمشخصات نباتاتطبقه بندى نباتات 26_34اهميت نباتات تخمدارخلاصه فصل سوم،‏ سوالهاى فصل سومفصل چهارم طبقه بندى حيواناتمشخصات حيواناتپرنده گان و پستانداران افغانستاناهميت اقتصادى ماهيان،‏ پرنده گان و پستانداران 64خلاصه فصل چهارم،‏ سوالهاى فصل چهارم 65_66فصل پنجم منابع طبيعى و حفاظت آنهامنابع طبيعىحفاظت منابع طبيعىخلاصه فصل پنجم،‏ سوالهاى فصل پنجم3840_394164_42646773_6876_7478_771234567891011121314151617181920212223242526و

پيشگفتارشاگردان عزيز شما هر روز از طريق راديو،‏ تلويزيون،‏ روزنامه ها و مجلات درمورد امراض مختلف؛ مانند:‏ انفلونزا،‏ ايدز و يا آلودگى هواى شهر ها و انواع آلودگىهاى محيطى،‏ اضرار مواد مخدر،‏ فوايد ميوه ها و سبزى ها براى صحت و سلامتىانسانها و غيره خبر هايى شنيده و يا خوانده ايد شايد به سوالاتى مانند:‏ آيا مىدانيد چرا مريض ميشويد و به داكتر مراجعه ميكنيد؟ نهالى را كه غرس نموده ايد،‏بعد از چند ماه چه تغييراتى را در آن مشاهده مى نماييد؟ چرا اولاد ها به پدر و مادرشباهت ميداشته باشند؟ مواجه شويد كه به سوالات فوق و امثال آنها علم بيولوژىجواب ميدهد.‏علمى كه موجودات زنده و عمل متقابل آنها را با محيط بررسى مينمايد به نامبيولوژى ياد ميشود.‏ بيولوژى يكى از شاخه هاى علوم طبيعى است.‏ مطالعة اين علمما را در شناخت،‏ ساختمان و خواص اجسام زنده كمك كرده و در رعايت حفظ الصحةشخصى و محيطى و خوردن غذاى مناسب كه سبب حفظ صحت و سلامتى ما ميشودرهنمايى ميكند تا خود و محيط ماحول خود را بهتر بشناسيم.‏ كتاب بيولوژى طورىنوشته شده است كه براى شما شاگردان عزيز دلچسپ و قابل درك بوده و شما رابراى دانستن حقايق و مفاهيم كمك نمايد.‏ در اين كتاب اشكال،‏ جداول،‏ فعاليت ها ومعلومات اضافى براى وضاحت و روشن شدن هرچه بهتر مفاهيم و موضوعات ارائهشده است.‏ به خاطر داشته باشيد كه علم بيولوژى بر اساس تحقيق،‏ مشاهده و تجربهاستوار است و نمى توان تنها با حفظ كردن مطالب بدون داشتن مهارت هاى لازمه درانجام مشاهدات و تجارب آنرا آموخت.‏ بنابراين در هر فصل اين كتاب فعاليت هايىمد نظر گرفته شده است كه در انجام دادن آنها بايد نكات زير را در نظر داشته باشيد:‏در بعضى از فعاليت ها با توجه به دانشى كه از متن درس به دست مى آوريد؛ ازشما خواسته شده است كه به يك يا چند سؤالى پاسخ دهيد.‏ در بعضى ديگر ازفعاليت ها موضوعى براى بحث بين شما و هم صنفان تان مطرح شده است كه درزمينه با يكديگر به تبادل نظر بپردازيد و نتيجه را به ديگران ارائه نماييد.‏ يك تعدادفعاليت ها بر اساس دستور العمل ها براى شما داده شده است تا مطابق آن عملنموده تجارب را انجام داده و نتايج را براى معلم محترم خود گزارش دهيد.‏كتاب بيولوژى صنف هشتم داراى پنج فصل بوده كه شامل مفاهيم عمده چونطبقه بندى موجودات زنده،‏ از ويروس ها تا فنجى،‏ طبقه بندى نباتات،‏ طبقه بندىحيوانات و منابع طبيعى و حفاظت آنها ميباشد.‏ اميدواريم از مفاهيم و جزئيات اندانش لازمى كسب كرده و عملاً‏ در زندگى روزمره آنرا به كار بريد.‏ز

فصل اولطبقه بندى موجودات زنده(Classification of living things)هرگاه دوكان سامان سپورت مى داشتيد چطور سامان بازى هاىمختلف را گروپ بندى مى نموديد؟ شايد بوت ها،‏ توپ ها ، جالواليبال و غيره را در المارى هاى جداگانه جابجا مى كرديد و يا اگرمغازه خوراكه باب مى داشتيد هر كدام از انواع خوراكه باب را مثلانواع گوشت،‏ انواع نان و انواع شيرينى را در المارى هاى جداگانهمى گذاشتيد چرا؟به خاطر اينكه اگر اجناس به ترتيب و به اساس خصوصياتمشترك در جايهاى معين گذاشته شوند زودتر و بدون ضياع وقتپيدا مى شوند خاصتاً‏ اگر تعداد اجناس زياد باشند و به صورت غيرمنظم جابجا شده باشند يافتن آنها مشكل است.‏ در طبقه بندىموجودات زنده عين مشكل موجود است.‏ اگر زنده جان ها به اساسصفات و خصوصيات مشترك شان طبقه بندى نمى شدند ناممكنبود كه تمام انواع مختلف موجودات زنده را بشناسند.‏ از اين سببدانشمندان بيولوژى تمام موجودات زنده را به خاطر آسانى كار وزود شناختن،‏ به گروپ هاى مختلف طبقه بندى نمودند.‏علماى ساينس موجودات زنده را چطور طبقه بندى نمودند؟طبقه بندى موجودات زنده چه اهميت دارد؟ پس از مطالعة اينفصل مى توانيد به چنين سوالاتى جواب داده و درختم آن با تاريخچةطبقه بندى،‏ سيستم نام گذارى دوگانه،‏ سويه هاي طبقه بندي و اينكه چطور ساينس دانان موجودات حيه را به شش عالم طبقه بندىنمودند،‏ آشنا شويد.‏1

تاريخچة طبقه بندى:‏بيش از 2000 سال قبل فيلسوف و طبيعت شناس يونانى به نام ارسطو يكى ازاولين كسانى بود كه موجودات زنده را طبقه بندى نمود.‏ او موجودات زنده را به دوگروپ عمدة حيوانات و نباتات تقسيم نمود.‏ موصوف بعداًَ‏ حيوانات را از لحاظ محلزيست به سه گروپ تقسيم كرد:‏ اول حيواناتى كه در خشكه زنده گى مى كردند،‏دوم حيواناتي كه در آب زنده گى مى توانستند و سوم حيواناتى كه در هوا پروازمى نمودند.‏ هم چنان نباتات را به علف ها،‏ بته ها و درختان طبقه بندى نمود.‏ساينس دانان سيستم طبقه بندي ارسطو را براى صدها سال به كار بردند؛ بعد از آنكهموجودات زندة زيادى شناخته شدند،‏ سيستم ارسطو كمتر مورد استفاده قرار گرفت.‏زيرا بسيارى از موجودات زنده يي كه جديداً‏ كشف گرديد به سيستم طبقه بندىارسطو برابر نبودند.‏ در سال 1735 كارلوس لينوس Linnaeus) (Carolus يكبيولوژى دان سويدني طبقه بندى جديدي را انكشاف داد كه تا حال مورد استفادهقرار دارد.‏ در طبقه بندي جديد لينه موجودات زنده يى را كه صفات مشابه داشتنددر عين گروپ قرار داد.‏لينه يك تعداد تغييرات مهمي را در سيستم طبقه بندي ارسطو به ميان آورد:‏موصوف نباتات و حيوانات را به گروپ هايبيشتر تقسيم و در سيستم طبقه بنديخود؛ صفات نوع را اساس قرار داد.‏لينه براى موجودات زنده نام هاييرا انتخاب كرد كه صفات آنها را بيانمي كند.‏شكل (1-1) تصوير لينه2

سيستم نامگذارى دو گانه:‏لينه براى هر موجود زنده يك نام لاتينى را كه از دو كلمة يونانىتركيب شده است،‏ معرفى نمود.‏ كلمة اول نام علمى نماينده گى ازنام جنس (Genus) دارد و به حرف كلان شروع مى شود.‏ كلمةدوم نماينده گي از نوع (Species) موجود زنده مى نمايد و به حرفخورد شروع مى شود،‏ مثلاً:‏ نام علمى گلاب سفيد،‏ روزا البا Rosa)(alba است كه Rosa اسم جنس و alba نام نوع است.‏ همچناننام علمي پشك صحرايى،‏ فليس كيتوس catus) ،(Felis نامعلمي گرگ،‏ كنيس لوپوس lupus) (Canis است كه كنيسنام جنس و لوپوس نوع آن است،‏ ساينس دانان نام هاي علمي رانسبت به نام هاي معمولي كه هرروز گرفته مي شود نظر به دلايلزير ترجيح مي دهند:‏1- در مورد موجود زندة قابل بحث غلطي رخ نمي دهد؛ زيرا دوموجود زنده هيچ وقت عين نام علمي را ندارند ولي مي توانند دو ياچندين موجود زنده عين نام معمولي را داشته باشند.‏2- نام هاي علمي ندرتاً‏ تغيير مي خورد.‏ نام هاي علمي در تمامجهان به يك زبان يعني زبان لاتين نوشته مي شود و زبان لاتينتغيير نمي خورد.‏فكركنيدساينس دان ها قبلا موجودات زنده را به حيوانات و نباتات طبقه بندي مي كردند چرااين روش ديگر به كار نمي رود؟3

سويه هاى طبقه بندى:‏نوع :(Species) عبارت ازكوچكترين واحد طبقه بندي موجوداتزنده است كه با هم ارتباط نزديك داشته و در صورت يك جا شدنمي توانند توليد مثل نمايند و در سطح طبقه بندى در زير جنسواقع است.‏جنس :(Genus) عبارت از نوع هاى مختلف است كه داراىمشخصات مشترك باشند.‏همچنان جنس هاى مختلف باهم يك جا شده و فاميل ) (Familyرا مى سازد،‏ به همين ترتيب فاميل هاى مشابه آردر (Order) وآردر هاى مشابه با هم يك جا شده كلاس (Class) و كلاس هايمشابه با هم يك جا شده فايلم (Phylum) و فايلم هاى مشابهعالم (Kingdom) را مي سازد.‏ مي توان هفت سوية طبقه بنديرا در ستون ذيل نشان داد:‏عالم.........................................................................................‏Kingdomفايلم............................................................................................‏Phylumكلاس................................................................................................‏Classآردر.................................................................................................‏Orderفاميلي...........................................................................................‏Familyجنس.............................................................................................‏Genusنوع................................................................................................‏Speciesبه اساس هفت سوية طبقه بندي فوق مي توان گروپ هاي طبقه بنديآهو وگل گلاب را در زير نشان دهيم:‏طبقه بندي آهوطبقه بندي گل گلابPlantaeAnimaliaعالمحيواناتعالمنباتاتSpermatophyteCordataفايلمكورداتافايلماسپرماتوفايتDicotyledonousMammaliaكلاسپستاندارانكلاسدومشيمهRosalesArtiodactylsآردرعلفخورانآردرروزالسRosacaeCervidaeفاميلسرويديفاميلروزاسيRosaOdocaileusجنساودوكيلوسروزا جنسRosa canineVirginiansنوعورجينيانسنوعروزا كنين4

فعاليتدر جدول زير طبقه بندي دو حيوان داده شده است:‏5كتگورى سويه هاعالمفايلمكلاسآردرفاميلجنسنوعپشك خانه گيحيوانكورداتاپستاندارانكارنيورفليديفليسدومستيكاشيرحيوانكورداتاطبقه بندي موجودات زنده به شش عالمپستاندارانكارنيورفليديپانتيراليوهر دو جدول طبقه بندي فوق را مقايسه نموده،‏ شباهت ها و تفاوت هاي هر دو حيوان را از روي جدول دركتابچه هاي خود بنوسيد و براي همصنفان خود بيان كنيد.‏موجود زنده اى كه سبز است و غذاى خود را خودش مي سازد،‏ درآب خندق زنده گى داشته و حركت مى كند،‏ آيا اين موجود حيواناست يا نبات و يا بين هردو؟براى صدها سال تمام زنده جانها به نباتات و يا به حيواناتطبقه بندى گرديده بودند.‏ ولى به مرور زمان ساينس دانان مشاهدهكردند كه بعضي موجودات زنده مثل يوگلينا (Euglena) همخواص و مشخصات نباتى و هم حيوانى را دارند.‏چطورهمچو موجود زنده اى را طبقه بندى خواهيد كرد و چه خواهد بود؟موجودات زنده بر اساس مشخصات آنها طبقه بندى مى شوند؛ به طورمثال:‏ يوگلينا سبز است و غذاي خود را خودش توسط عمليه تركيبضيايى مى سازد.‏ اين مشخصه ما را به نتيجه مى رساند كه يوگلينانبات است.‏ از طرف ديگر يوگلينا توسط قمچين يا فلاجيل حركتنموده و هم مى تواند از ديگر موجودات تغذيه كند.‏ پس يوگلينا ازجمله حيوانات است.‏ طورى كه ديديم يوگلينا نه مطلق در جملهحيوانات و نه در جمله نباتات شامل گرديد.‏ لذا ساينس دانان پرابلمطبقه بندى را با ايجاد يا علاوه كردن يك عالم ديگرى به نام پروتستاحل نمودند تا موجودات مثل يوگلينا را در آن طبقه بندي نمايند.‏

فلاجيلذخيره غذايىكلروپلاستلكه چشمىفكر كنيد:‏اگر ساينس دان ها حدود دو ميليون نوع را شناسايي كرده باشند و اين دو ميليون نوع فقطده فصيد كل انواع موجودات زندة روي زمين باشد چند نوع موجود زنده در روي زمينوجود دارد؟بكتريا (Bacteria)واكيولهستهشكل (1-3) يوگلينابكتريا اجسام نهايت خورد يك حجروي اند كه از زنده جانهاي ديگر فرق دارند.‏ بكتريا ازجملة پروكاريوت ها (Prokaryotes) بوده و هستة مشخص ندارند.‏ بسياري از بيولوژيدانها بكتريا را به دو عالم تقسيم كرده اند.‏ يكي عالم آرك بكتريا Arch bacteria و ديگرييوبكتريا Eu bacteria كه هركدام آنها در اينجا به صورت مختصر معرفي و در فصل دومبه صورت مفصل مطالعه مي شود.‏عالم آرك بكتريا:‏ پروكاريوت هايي اند كه در محيط هاي خيلي دشوار كه اكثر زنده جانهانمي توانند در آن زنده گي نمايند،‏ حيات به سر مي برند.‏عالم يو بكتريا:‏ اين ها پروكاريوت هايى اند كه در آب،‏ خاك و حتي داخل بدن انسان زنده گيمي نمايند؛ مثلاً:‏ اشريشياكولي coli) (Escherichia كه به تعداد زياد در روده هاي انسانموجود است.‏ قابل يادآوريست كه قبلاً‏ دو نوع بكترياي مذكور تحت نام مونيرا (Monera)مطالعه مى گرديد.‏ ولي امروز هر كدام يك عالم جداگانه است.‏6

فعاليتديدن بكتريا در ماست زير ميكروسكوپمواد مورد ضرورت:‏ ماست تازه به مقدار يك قاشق چاي خوري،‏ آب،‏ متلين بلو،‏ قطره چكان،‏ بيكر خورد،‏ ميلةشيشه يي،‏ سلايد،‏ كورسلايد،‏ ميكروسكوپ.‏طرزالعمل:‏ ماست رقيق را در يك بيكر خورد انداخته و چند قطره متلين بلو بالاي آن علاوه كرده و توسطميلة شيشه يي خوب شور دهيد،‏ بعد يك قطره آن را گرفته بالاي سلايد انداخته و توسط كورسلايد بپوشانيد.‏سلايد را بالاي تخت ‏(ستيج)‏ گذاشته،‏ اول توسط اوبجكتيف قوه كم بعداً‏ توسط اوبجكتيف قوه بزرگ مشاهدهنموده چيزي كه مي بينيد رسم نماييد و نتايج مشاهدات خود را در صنف بيان كنيد.‏عالم پروتستا protesta) (Kingdomپروتستا موجودات يك حجروي اند كه بعضي از آنها به صورتمجموعه يي از حجرات به شكل كالوني زنده گى دارند.‏ برخلاف بكترياعالم پروتستا يوكاريوت ها هستند.‏ عالم پروتستا شامل يك تعداد زيادموجودات زنده بوده كه پروتستاى مشابه حيوان را به نام پروتوزوا وپروتستاى نبات مانند را به نام الجي (Algae) ياد مي كنند.‏ يوگلينانيز شامل عالم پروتستا مي باشد.‏عالم فنجي Fungi) (Kingdomفنجي عالمي است كه از موجودات زندة يوكاريوت بدون كلوروفيلساخته شده و حركت كرده نمي توانند،‏ تكثر آنها ذريعه سپورهاصورت مي گيرد و غذاي خود را از تجزية مواد ماحول گرفته و آنراجذب مي نمايد مثل سمارق و پوپنك.‏شكل (1-3) سمارق را نشان مي دهد.‏7

فعاليتمطالعه پوپنك زير ميكروسكوپسامان و مواد لازم:‏ سلايد،‏ كور سلايد،‏ ميكروسكوپ،‏ يك توته نان باسي پوپنك زده،‏ آب پاك،‏ قطره چكان.‏طرزالعمل:‏ يك قسمت كوچك پوپنك را از روي نان پوپنكدار گرفته و بالاي سلايد بگذاريد براي اين كه پوپنكاز جاي خود بي جا نشود بالاي آن يك قطره آب انداخته و توسط كورسلايد پوشانيده شود بعد سلايد را بالايتخت ‏(ستيج)‏ ميكروسكوپ بگذاريد سلايد را اول توسط اوبجكتيف قوه كم وبعد توسط اوبجكتيف قوه بزرگترمشاهده نماييد و آنچه مي بينيد در كتابچه هاي خود رسم و نتايج مشاهدات خود را در صنف بيان كنيد.‏عالم نباتات Plantae) (Kingdomعالم نباتات از موجودات زنده چند حجروي كه معمولاً‏ سبز مي باشد ساخته شده است.‏حجرات نباتات داراي ديوار حجروي است كه از سلولوز ساخته شده و از يك جا بهجاي ديگر حركت كرده نمي توانند.‏ نباتات با استفاده از انرژي آفتاب بواسطه عمليهتركيب ضيايي مواد غذايي ‏(قند)‏ مي سازند.‏ غذا سازي نباتات نه تنها براي خود نباتاتبلكه براي ساير زنده جان هايي كه از نباتات تغذيه مي كنند اهميت دارد.‏عالم حيوانات Animalia) (Kingdomعالم حيوانات شامل موجودات زندة چندين حجروي بوده و فاقد ديوارحجرويمي باشند.‏ حيوانات مي توانند،‏ از يك جا به جاي ديگر حركت نمايند.‏ برخي از آنهاتوسط بال ها و برخي از آن ها توسط پاها حركت مي كنند و داراي اعضاي حسيمشخص مي باشد.‏ اعضاي حسي به حيوانات كمك مي نمايد تا به سرعت به محيطخود عكس العمل نشان دهند.‏ غذاي حيوانات متنوع است.‏ برخي حيوانات از نباتات وعدة از حيوانات ديگر تغذيه مي كنند.‏ بدن برخي حيوانات نرم و در برخي ديگر ستونفقرات وجود دارد.‏8

خلاصة فصل اولطبقه بندي عبارت از تقسيم نمودن اجسام زنده به گروپ ها بر اساس مشخصات مشابه است.‏تكسانومي علم نامگذاري و طبقه بندي است.‏ارسطو اولين شخص بود كه موجودات زنده را از روي خواص و صفات ظاهري آنها به دوگروپ عمدة حيوانات و نباتات طبقه بندي نمود.‏ارسطو نباتات را به سه گروپ عمده تقسيم كرد:‏ علف ها،‏ بته ها ودرختان.‏ همچنانموصوف حيوانات را بر اساس محيط زيست آنها به حيواناتي كه در خشكه زنده گي مي كنندو حيواناتي كه در آب زنده گي مي نمايند و حيواناتي كه پرواز مي كنند طبقه بندي نمود.‏لينه سيستم نام گذاري دوگانه را معرفي نمود طوري كه براي هر موجود زنده يك ناملاتين را انتخاب نمود كه از دو كلمه تركيب گرديده بود.‏ كلمة اول جنس و كلمة دوم نوعآنرا تعيين مي كرد كه تا امروز از سيستم لينه استفاده مي شود.‏عالم،‏ بزرگترين گروپ موجودات زنده است كه در زير آن فايلم قرار دارد.‏نوع كوچكترين واحد طبقه بندي است كه شامل افراد يا موجودات زنده يي همنوع اند ومي توانند توليد مثل نمايند.‏موجوادت زنده به شش عالم ذيل تقسيم گرديده است:‏- آرك بكتريا- يو بكتريا- پروتستا- فنجي- نباتات- حيوانات9

سؤال هاى فصل اولسؤال هاى خانه خالى ذيل را در كتابچه هاى خود يادداشت نموده و جاهاي خالي را باجواب صحيح پر كنيد.‏1- ارسطو اولين كسي بود كه موجودات حيه را بر اساس ..................................... طبقه بندينمود.‏الف:‏ قرابت بيولوژيكي ب:‏ بر اساس خواص ظاهريد:‏ ب و جج:‏ محيط زيست2- نامگذاري دو گانه توسط ................................... معرفي گرديد.‏ب:‏ لينهالف:‏ ارسطوج:‏ اديسن د:‏ هيچكدام3- جملات ذيل را در كتابچه هاى خود نوشته و در مقابل صحيح ترين جواب علامت‏(ص)‏ بگذاريد.‏الف:‏ در ستون طبقه بندي،‏ زير آردر كلاس قرار دارد.‏ب:‏ پروكاريوت ها هسته حقيقي دارد.‏ج:‏ پوپنك ها مربوط عالم فنجي است.‏سؤالات تشريحى:‏4- پروكاريوت ها و يوكاريوت ها از هم چي تفاوت دارند؟ شرح دهيد.‏5- فرق پروتستا و فنجي را توضيح نماييد.‏6- لينه چطور موجودات زنده را طبقه بندي نمود.‏7- شش عالم موجودات زنده را نام بگيريد.‏10

فصل دومازويروس ها تا فنجيگاهي ريزش كرده ايد يا گلو درد شده ايد؟ اين بيماري ها از چيپيدا مي شود؟ گلودردي ممكن است از اثر يك نوع بكتريا باشد.‏ويروس ها نيز باعث امراض مختلف مي شوند در فصل گذشته بهصورت مختصر درمورد بكتريا،‏ پروتستا و فنجى معلومات حاصلكرديد اما در مورد ويروس ها كه شامل طبقه بندى موجودات حيهنمي شوند چيزي ذكر نگرديده است.‏ گرچه بعضي از موجودات زندهمانند بكتريا و فنجى ها بيماري ها را به وجود مي آورند؛ اما امروز ازبكتريا،‏ فنجي و بعضي پروتستا در مواد غذايي و امور صحي استفادهمي شود.‏در اين فصل با مشخصات،‏ اشكال تكثر،‏ رول ويروس ها و بكترياآشنا مي شويد.‏ هم چنين با مشخصات و انواع پروتستا،‏ فنجي و گلسنگ ها آشنا خواهيد شد.‏

ويروس (Virus)آيا ويروس ها زنده اند؟ ويروس از كلمة لاتين Venomeبه معنايمايع زهرى گرفته شده است.‏ ويروس براي اولين بار در برگ تنباكوكشف گرديد.‏ چون ويروس تمام خصوصيات موجودات زنده را نداردو خارج از حجره غير فعال مي باشد.‏ بيولوژي دان ها ويروس را زندهنمي شمارند.‏ در شكل (2-1) ويروس تنباكو را مي بينيد.‏بشكل (2-1) ويروس تنباكوالففكر كنيد:‏آيا گاهي در برگ هاي تنباكو خال هاي زرد به شكل موزاييك مشاهده كرده ايد؟جشكل و ساختمان ويروس:‏ويروس از دو قسمت تشكيل شده،‏ قسمت خارجي آن پوش پروتينياست كه به نام كپسيد (Capsid) ياد مي شود و قسمت داخلى آنكه توسط كپسيد پوشيده شده،‏ ممكن است DNA يا RNA داشتهباشد ‏(اما نه هر دو).‏ ويروس ها به اشكال مختلف ديده مي شود؛ مثلاً‏ويروس انفلوانزا ايدز (HIV) داراي شكل كروي وبكتريافاژ به شكللارواي بقه،‏ و ويروس تنباكوميله مانند مي باشد.‏ويروس ها از بكتريا كوچكتر بوده فقط توسط الكترون ميكروسكوپقابل ديد مي باشند شكل (2-2).دشكل (2-2) چهار نوع ويروس.‏الف)‏ ويروس تنباكو،‏ ب)‏ ويروسانفلوانزا،‏ ج)‏ ويروس ايدز،‏د)‏ بكتريافاژ12

رول ويروس ها در محيط چيست؟بكتريا (Bacteria)شكل (2-3) بكتريافاژشكل (2-4) حجره بكترياويروس ها موجودات حيه از قبيل حيوانات،‏نباتات و فنجي را متأثر مي سازند.‏ چنانچهدر انسان سبب توليد امراض مختلف مانندانفلوانزا،‏ چيچك،‏ سرخكان،‏ فلج اطفال،‏ كلهچرك،‏ ايدز و غيره مي شود.‏ در نباتات نيزامراض مختلف را به وجود مي آورد چنانچهتوليد خالهاي زرد به شكل موزاييك دربرگ بادنجان رومي سبب تاثير ويروس هامي باشد.‏آيا ويروس ها مي توانند كه بكتريا را متأثربسازند؟ چگونه؟ طوري كه در شكل (2-3)ديده مي شود ابتدا ويروس هاي بكتريا فاژبه بكتريا نصب شده بعد DNA خود را بهداخل حجره بكتريا تزريق مي كنند سپسويروس در داخل بكتريا تكثر نموده و سرانجام حجرة بكتريا مي كفد.‏بكتريا موجودات زندة يك حجروي بوده و در هر جا پيدا مي شوند‏(هوا،‏ خاك،‏ آب و بدن انسان).‏ يكي از مشخصات بكتريا نداشتنهستة مشخص است موادي كه درهستة ديگر موجودات يافتمي شود به صورت پراگنده در حجرة بكتريا موجود مي باشد.‏ حجرةبكتريا مي تواند به صورت انفرادي و بعضي اوقات با هم يكجا شدهزنجير يا گروپ بسازد.‏اشكال بكتريا:‏ حجرة بكتريا معمولاً‏ به سه شكل ديده مي شود،‏شكل ميله مانند آن به نام باسيلوس ،(Bacillus) شكل كروى ياگرد به نام كوكوس (Cocus) و شكل فنرمانند آن به نام سپيريلا13

نام(Spirilla) ناميده مى شود.‏ يك نوع ديگر بكتريا شكل كامه مانند‏(،)داشته و مربوط به سپيريلا است كه به نام ويبريو (Vibrio) يادشده و سبب توليد كولرا مى شود.‏ شكل (2-5).اشكال بكترياكوكوسباسيلوسسپيريلاويبريوتكثر بكتريا:‏ بكتريا اكثراً‏ به واسطة تكثرغير زوجى به نام انقسامدوگانه Fission) (Binary كه نوعى آميتوسيس است،‏ تكثرمي نمايند.‏ بعضي بكترياها تكثر زوجي دارند.‏ بكتريا در شرايطمناسب محيطي ‏(درجه حرارت مناسب،‏ مواد غذايي و رطوبتكافي)‏ تكثر و نمو مي كنند.‏ بكتريا درهر 20 دقيقه به رشد خودمي رسد و قادر به توليد نسل مي گردد.‏شكل (2-5) اشكال چهار نوعبكتريارول بكتريا در محيط:‏بكتريا مي توانند مضر باشند و يا مفيد.‏بكترياي مضره:‏ بكتريا سبب توليد امراض مختلف مانند توبركلوز؛14

تيتانوس،‏ سياه سرفه،‏ گلو دردي،‏ محرقه،‏ كولرا و غيره گرديدهو عامل فاسد شدن غذا،‏ ترش شدن شير،‏ گنديده شدن ميوه هاوسبزى ها نيز مي باشد.‏بكترياي مفيد:‏ بكتريا اجساد مرده را تجزيه كرده و به مواد سادهمبدل و وارد خاك مى كنند.‏ بعضي از بكتريا در عقدات ريشه هايبعضي نباتات مثل نخود،‏ لوبيا،‏ مشنگ و ديگر پلي باب زنده گيمي كنند.اين بكتريا نايتروجن هوا را جذب و آن را به نايتريتتبديل نموده و نباتات به حيث مواد غذايي از آن استفاده مي كنندشكل (2-6). هم چنان بكتريا محيط را از آلوده گي پاك مي سازدطوري كه بكتريا سبب گنديدهشدن و تجزيه مواد عضويگرديده و آنها را از بين مي بردكه با از بين رفتن آنها محيطاز آلودگي پاك مي شود.‏ يكنوع بكترياى مفيده درروده هايحيوانات فقاريه وجود داردكه در هضم كمك مي كند.‏بكتريا در ساختن ماست،‏ پنير،‏سركه،‏ الكول،‏ داروها مانندآنتي بيوتيكها biotic) (Antiو ويتامين ها نقش عمده دارند.‏گروپ ديگري بكتريا آرك بكتريا(Archbacteria) است.‏ آركبكتريا مي توانند در محيط هايى باشرايط سخت مانند چشمه هاي آبداغ،آب شورومرداب هازنده گيكند.‏شكل (2-6) بكترياي نصب نايتروجن15

فعاليتشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏گروپ الف:‏ مريضي هايى كه از بكتريا توليد ميشود لست نمايد.‏گروپ ب:‏ فايده هاى بكتريا را لست نمايد.‏بعداً‏ هر دو گروپ نتايج كار خود را پيش روي صنف توضيح نمايند.‏پروتستا (Protista)پروتستا يكي از قديمي ترين و ابتدايي ترين موجودات زنده است.‏پروتستا بر خلاف بكتريا داراي هستة حقيقي مي باشند يعنييوكاريوت هستند كه اكثراً‏ يك حجروي و ميكروسكوپي بوده وبعضاً‏ چندين حجروي نيز مي باشند.‏بعضي پروتستا براي حركت،‏ سيليا (Cilia) يا مژه ها و برخيفلاجيلا (Flagella) يا شلاق ها دارند.‏ در پروتستا تكثر زوجي وغير زوجي ديده مي شود.‏ عالم پروتستا انواع زيادي دارد؛ ولي بهطور عموم پروتستاى مشابه به حيوانات به نام پروتوزوا و پروتستايمشابه به نباتات را بنام الجي ياد مي نمايند.‏ چهار كلاس پروتوزوارا به صورت مختصر معرفي مي نماييم:‏‎1‎‏-كلاس ساركودينا (Sarcodina) : مثال عمدة آن آميباست.‏ آميب توسط پاهاي كاذب حركت مي كند.‏ پاهاي كاذببرآمده گي هاى سايتوپلازمي است كه از هر قسمت آميب به وجودآمده مي تواند.‏ بعضي آميب ها به شكل پرازيت زنده گي دارند،‏ مانندانت اميبا هستولاتيكا كه باعث پيچش خوني انسانها مي گردد.‏2- كلاس فلاجيلاتا (Flagellates) : انواع اين كلاس داراي يكيا چندين فلاجيل بوده و از فلاجيل ‏(شلاق)‏ به منظور حركت كردناستفاده مى كنند.‏ نمايندة فلاجيلاتا،‏ يوگلينا است كه به شكل آزاددر آب هاي تازه يا ‏(شيرين)‏ زنده گي مي كنند.‏ نمايندة ديگر آنجارديا است.‏ جارديا در داخل بدن انسان باعث اسهال و پيچشخوني مي شود.‏ ‏(شكل 2-7)الف)آميبب)يوگليناج)جارديا16

3- كلاس سيلياتا :(Ciliates) اعضاى اين كلاس داراى سيليايا مژه ها مي باشند،‏ نمايندة آن پراميشيم است كه در آب هايايستاده زياد پيدا مي شود.‏4- كلاس سپوروزوا :(Sporozoa) اين گروپ پروتستا اعضايحركي ندارند.‏ مثال آن پلازموديم است،‏ پلازموديم پرازيت خونانسان است و باعث مرض ملاريا مي گردد.‏د)‏ پراميشيمشكل (2-7) اشكال پروتوزوا الف:‏ آميب،‏ب:‏ يوگلينا،‏ ج:‏ جارديا،‏ د:‏ پراميشيمفعاليتمشاهدة انواع كلاس فلاجيلاتا و پاراميشيم از كلاس سيلياتا:‏مواد مورد ضرورت:‏ ميكروسكوپ،‏ سلايد،‏ كور سلايد،‏ قطره چكان،‏ بيكر يا گيلاس شيشه يي،‏ كمي آبايستاده.‏طرزالعمل:‏ يك مقدار كم آب ايستاده را در بيكر بگيريد.‏ بعداً‏ توسط قطره چكان يك قطره آب را از بيكر بالايسلايد علاوه كنيد.‏ چون پاراميشيم سريع حركت مي كند براي بطي كردن سرعت آن بالاي سلايد،‏ كور سلايدبگذاريد.‏ سلايد را بالاى تخت ميكروسكوب گذاشته،‏ اولا به قوة كم (10x) بعداً‏ توسط قوة بزرگ (40x) مشاهدهنماييد.‏ اشكالي را كه مشاهده مي نماييد رسم نموده و با اشكال (2-7) مقايسه كرده هر يك آنها را نامگذاريكنيد.‏الجي (Algae)در شكل (2-8) سه نوع الجي را مي بينيد.‏ اصطلاح الجي به اجسام سادة نبات مانند كهداراي ديوار حجروي و كلوروفيل مي باشد اطلاق مي شود.‏ الجي ها اتو تروف هستند يعنىغذاي خود را خودشان مي سازد ساقه،‏ ريشه،‏ و برگ ندارند.‏ تقربياً‏ همة الجي ها در آبحوض ها،‏ جهيل ها و بحرها زنده گي مي كنند.‏ بعضي آنها در برف وبرخي در چشمه هايگرم يافت مي شوند.‏ هم چنين ا لجي ها در تنة درختان،‏ جاهاي مرطوب و سطح صخره هاپيدا مي شود.‏17

شكل و ساختمان الجي ها:‏ الجي ها مي توانند يك حجروي ياچندين حجروي باشند.‏ طول انواع چندين حجروي تقربياً‏ تا به 60فعاليتمشاهدة جامنك بقه تحت ميكروسكوپ.‏مواد مورد ضرورت:‏ ميكروسكوپ،‏ سلايد،‏ كورسلايد،‏ قطره چكان،‏ پنس،‏ بيكر يا گيلاس شيشه يي و جامنكبقه.‏طرزالعمل:‏ توسط پنس يك تار جامنك بقه را از بيكرگرفته بالاي سلايد بگذاريد و در بالاي آن توسط قطرهچكان يك قطره آب انداخته و توسط كورسلايد بپوشانيد.‏ بعداً‏ سلايد را بالاي تخت ميكروسكوپ گذاشته اولتوسط قوة كم سپس توسط قوة بزرگ مشاهده شود.‏ شكلي را كه در زير ميكروسكوپ مشاهده مي كنيد دركتابچه هاي خود رسم نماييد.‏18

فنجي چيست؟فنجي اجسام نبات مانندي است كه كلوروفيل ندارد اين ها يكحجروي يا چندين حجروي مي باشند.‏ در گذشته بيولوژي دان هافنجي و نباتات را در يك عالم قرار مي دادند؛ زيرا فنجي مثل نباتاتساكن بوده و ديوار حجروى دارند.‏ چون فنجى خصوصيات جداگانه دارند از اين لحاظ در يك عالم جداگانه جا داده شده است.‏ باوجودي كه در همه جا موجود است؛ ولي در جا هاي مرطوب تاريكو گرم خوبتر نمو مي كنند.‏انواع فنجيشكل (2-10) سمارق كه هايفاىآن ديده مى شود1- خمير مايه :(Yeast) خمير مايه فنجي يك حجروي بوده و بهصورت كالوني ‏(اجتماعي)‏ به اشكال مختلف يعني به شكل بيضوي،‏دايروي و استوانه يى يافت مي شود.‏2- فنجي پرازيت نباتات:‏ اين ها يك حجروي بوده بالاي نباتاتمانند كچالو،‏ گندم،‏ انگور و گلاب مي رويند .3- سمارق ها :(Mushrooms) سمارق ها وافرترين فنجياست كه بالاي چوب هاي در حال خراب شدن يا زمين سبزه زارو جاهاي كه مواد عضوي زياد باشد خصوصاً‏ در موسم بارانى ديدهمي شود.‏ شكل (2-10)تغذيه فنجي:‏ فنجي غذاي خود را ساخته نمي تواند.‏ بعضي آنهاسپروفايت (Saprophytes) اند يعني متكي به اجسام مردهوتخريب شده مى باشد.‏ بعضي فنجي پرازيت اند جسم همه فنجي بهجز خمير مايه از رشته هاي باريك به نام هايفا تشكيل شده،‏ وقتي كههايفا نمو مي كند منشعب شده و كتلة در هم پيچيده ‏(شبكه جالمانند)‏ به نام مايسليم مي سازد.‏نقش فنجي در محيط:‏ بعضى فنجي اجساد مرده را تجزيه نمودهو در دوران عناصر رول مهم دارد.‏ يك تعداد فنجى ها مواد غذاييرا فاسد مي سازد عده يى از فنجي سبب امراض جلدي گرديده و ازبعضي در تهية انتي بيوتيك ها استفاده مي شود مانند پنسلين.‏19

شكل (2-11) پوپنك نانفعاليتشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند:‏گروپ اول مفاد فنجي و گروپ دوم ضررهاي فنجي را لست نمايند،‏ بعداً‏ هر گروپ لست هاي خود را مقايسهكرده و در بين خود مباحثه نمايند.‏گل سنگ ها (Lichens)گل سنگ ها زنده جان هايي خاص اند كه حاصل زيست با هميفنجي و الجي سبز مي باشد.‏ در اين نوع زنده گي الجي،‏ مواد غذايييعني كاربوهايدريت را براي فنجى مي سازد و فنجي منرال ها و آبرا براي الجي تهيه مي نمايد تا الجي از آن در ساختن مواد غذايىبراى خود و فنجى استفاده نمايد.‏ گل سنگ ها در مقابل تغييراتمحيطي خيلي حساس اند،‏ مثلاً‏ اگر هوا بسيار آلوده شود الجي ازبين مي رود و وقتي كه الجي سبز مي ميرد در اين صورت فنجينيز از بين مي رود.‏ گل سنگ ها درمقابل مواد كيمياوي نيز خيليحساس اند.‏ شكل(‏‎2-12‎‏)‏شكل (2-12) گل سنگفكر كنيدگل سنگ از كدام اجزاء تشكيل شده است؟20

خلاصة فصل دومويروس ها ذرات كوچك اند كه خارج از حجره غير فعال بوده ودر داخل حجرة ميزبانفعال مى گردد.‏ علاوه بر تكثر در حجرة ميزبان سبب توليد امراض نيز مي شود.‏بكتريا خوردترين موجود زنده است كه هستة حقيقي ندارد؛ يعني پروكاريوت است كه بهدو عالم تقسيم شده اند:‏ آرك بكتريا و يوبكتريا.‏پروتستا موجودات زنده اند كه هستة حقيقي دارند.‏ يعني يوكاريوت اند و به طور عمومخصوصيات حيواني و نباتي دارند.‏الجي از جملة پروتستا بوده و اقسام مختلف دارند.‏ اين ها داراى كلوروفيل بوده بعضي آنهايك حجروي و بعضى چندين حجروى مى باشند.‏فنجي موجودات زنده است كه كلوروفيل ندارد.‏ هيتروتروف بوده و غذايي مورد ضرورتخود را از مواد عضوي و گنديده اخذ مى نمايد.‏21

سؤال هاى فصل دومسؤال هاى تشريحى:‏1- از نگاه شكل و ساختمان چهار نوع ويروس ها را با بيماري هاي شان واضح بسازيد.‏2- سه خصوصيت عمده پروتستا را واضح سازيد.‏3- فنجي در محيط زيست چه رول دارد؟ توضيح كنيد.‏براي هر سؤال جواب مناسب را انتخاب كنيد:‏4- ويروس ها ذرات كوچك اند كه خارج از حجره ............................... مي باشد.‏الف)‏ فعال ب)‏ غير فعال ج)‏ هردو صحيح د)‏ هيچكدام5- بكتريا موجودات ................................. هستند.‏الف)‏ يوكاربوت ب)‏ پروكاربوت ج)‏ نباتات د)‏ حيوان6- الجي ها از جمله ............................... هستند.‏الف)‏ بناتات ب)‏ حيوانات ج)‏ پروتستا د)‏ هيچكدامسؤال هاى درست و نادرست:‏جمله هاى ذيل را در كتابچه هاى خود يادداشت نموده در مقابل هر جملة صحيح حرف‏(ص)‏ و در مقابل جملة غلط حرف ‏(غ)‏ را بگذاريد.‏7- فنجي از جمله نباتاتي هستندكه غذاي خود را توسط تركيب ضيائي مي سازند.(‏ (8- گل سنگ همزيستى بين فنجي و الجي سبز است.‏ ) (9- يوگلينا از جمله پروتستا است كه داراي كلوروپلاست مي باشد.‏ ) (22

فصل سومطبقه بندي نباتاتآيا نباتات زنده هستند؟ نباتات به زنده گي انسان ها چه ارتباط دارند؟زنده گي بدون نباتات ممكن نيست زيرا بسياري از غذاهايي كه مامي خوريم از نباتات يا از حيواناتي كه از نباتات تغذيه مي كنند،‏ساخته شده است.‏ همچنين نباتات از لحاظ اخذ كاربن داي اكسايدو آزاد ساختن اكسيجن كه مادة حياتي بوده و در جريان تركيبضيايي آزاد مي شود،‏ اهميت دارد.‏ به عبارت ديگر نباتات مسئولتهيه آكسيجن مى باشند كه براي تنفس اكثر زنده جان ها ضرورياست.‏ آيا تمام نباتات يكسان مي باشند؟آيا تمام نباتات داراي ريشه،‏ ساقه و برگ مي باشند؟ آيا همة نباتاتگلداراند؟ آيا تمام نباتات داراي انساج انتقالي اند؟با مطالعة اين فصل به همچو سؤال ها جواب داده و با مشخصاتنباتات يعني تركيب ضيايي،‏ ديوار حجروي و كوتيكل،‏ آشنا مي شويد،‏و خواهيد دانست كه چطور نباتات وعايي و غير وعايي از همديگرفرق دارند.‏ همچنين نباتات تخمدار و بدون تخم را با اهميت آن هاخواهيد شناخت.‏23

مشخصات نباتاتنباتات موجودات زنده اند كه داراي تمام فعاليت هاي حياتي مانند تغذيه،‏ تنفس،‏تكثر،‏ نمو و غيره مي باشند.‏ نباتات به مراتب از پروتستا و فنجي پچيده تر اند.‏ زيرانباتات موجودات چندين حجروي بوده و اكثر آن ها داراي انساج و اعضاى مشخصمي باشند.‏ نباتات داراي كلوروفيل اند و غذاي خود را خودشان مي سازند،‏ نمي توانندمانند حيوانات حركت كنند؛ همچنين حجرات نباتي بر خلاف حجرات حيواني دارايديوار حجروي مي باشند.‏نباتات با وجودي كه از همديگر متفاوت اند اما چند وجه مشترك دارند كه عبارت ازداشتن كلوروفيل،‏ ديوار حجروي و كوتيكل است.‏تركيب ضيايي :(Photosynthesis) طوري كه در صنف هفتم خوانديد،‏نباتات توسط عملية تركيب ضيايي مواد غذايي خود را مي سازند.‏ غذايي كه در عمليهتركيب ضيايي ساخته مي شود براي زنده گي حيوانات و نباتات ضروري است؛ عمليةتركيب ضيايي در كلوروپلاست ها صورت مي گيرد.‏ زيرا كلوروپلاست بنابر داشتنمواد ملونة (Pigment) سبز مي تواند در موجوديت روشني آفتاب مواد غذايي راتهيه نمايد.‏كلوروپلاست ها علاوه بر كلوروفيل پگمنت هاي ديگري هم دارند كه رنگ هاي سرخ،‏ نارنجي و زرد رادر گل ها،‏ ميوه ها و برگ هاي خزاني توليد مي نمايند.‏در تركيب ضيايي،‏ نباتات از مواد سادة غير عضوي ‏(مواد خام)،‏ آبوكاربنداي اكسايد؛ مركبات مغلق عضوي چون گلوكوز ‏(قند)‏ را مى سازند.‏از گلوكوز در جريان تركيب ضيايي بعد از تغييرات كيمياوي،‏ نشايسته و مركبات مغلقديگري مانند پروتين و شحم ساخته مي شود.‏ اين مواد از طريق انساج فلويم به تمامحجرات نباتات انتقال و در اعضا ى مختلف نبات از قبيل ريشه،‏ ساقه،‏ و برگ ذخيره ميشود.‏فكر كنيدبرگ هاي بعضي از نباتات سرخ رنگ است.‏ آيا اين نباتات تركيب ضيايي را انجام داده مي توانند؟24

ديوار حجروي wall) :(Cell چرا اكثرى نباتات به صورتمستقيم ايستاده اند؟ نباتات مانند حيوانات اسكليت ندارند،‏ بلكه،‏حجرات نباتات ديوار حجروي دارند.‏ حجرات نباتات،‏ علاوه برغشايحجروي توسط ديوار حجروي احاطه شده اند.‏ ديوار حجروي بهحجره،‏ شكل معين هندسي مي دهد.‏ ديوار حجروي توسط الكترونميكروسكوپ به شكل شبكة تار ها و بافت ديده مي شود.‏ تركيبكيمياوي آن سلولوز است.‏ سلولوز قند چند قيمته است كه ازسايتوپلازم افراز مي شود.‏ ديوار حجروي بعضي از حجرات نباتي بهچوب تبديل مي شود شكل(‏‎3-1‎‏).‏شكل (3-1) ديوارحجروى-‏ حجره زايلم كه فقط ديوار چوبى شده آن،‏ باقى مانده است.‏فكر كنيدديوار حجروي در نباتات چه نقشى دارد.‏25كوتيكل(‏ :(Cuticles ديوار حجروي حجرات نباتي كه به قسمتبيرون قرار دارد توسط يك قشر كوتيكل احاطه شده است و نباترا از خشك شدن نجات مي دهد.‏ كوتيكل نوعي مادة مومي استكه خصوصاً‏ روي اپيدرمس برگ نباتاتي كه در مناطق خشكمي رويند،‏ قرار مي گيرد.‏

طبقه بندي نباتات(‏ (Plant Classificationامروز اضافه تر از 350000 نوع نباتات مختلف شناخته شده اند.‏ اگر چه نباتاتمشخصات اساسي مشترك دارند،‏ با اين هم اختلافات زيادى در آن ها ديده مي شود.‏بيشترى نباتات آب و منرال ها را از طريق ريشه جذب مي كنند و توسط انساج انتقاليبه ساقه و برگ ها انتقال مي دهند.‏ اما برخي از نباتات مانند خزه ها انساج انتقاليندارند و آب از طريق آسموس به حجرات آن ها مي رسد.‏ ساينس دانان براساس داشتنو نداشتن انساج انتقالي،‏ نباتات را به دوگروپ تقسيم نموده اند.‏نباتات وعايي يا نباتاتي كه داراي انساج انتقالي اند.‏نباتات غير وعايي نباتاتي اند كه بدون انساج انتقالي مي باشند.‏نباتات وعايي به سه گروپ يعني نباتات بدون تخم،‏ نباتات تخمدار بدون گل و نباتاتتخمدار گلدار تقسيم شده اند.‏ نباتات تخمدار گلدار نيز به دو گروپ ‏(كلاس)‏ تقسيمشده اند:‏نباتات يك مشيمه (Monocotyledon)نباتات دو مشيمه (Dicotyledon)Plantsنباتات وعايينباتات غير وعايي مثال:‏ خزه ها،‏ ليورورتسنباتات بدون تخم نباتات تخمدار نباتات تخمدارمثال:‏ سرخس ها بدون گل گلدارمثال:‏ مخروطيانيك مشيمهمثال:‏ گندمدو مشيمهمثال:‏ لوبياشكل (3-2) تقسيم بندى نباتات26

نباتات غير وعايي plants) (Non vascularنباتا تي هستندكه انساج انتقالي ‏(زايلم و فلويم)‏ براي انتقالآب و مواد معدني ندارند.‏ اين نباتات در جاهاي مرطوب و سايهمي رويند.‏ ساقه،‏ برگ و ريشة اين نباتات حقيقي نيست؛ زيرا انساجانتقالي ندارند.‏ در همه نباتات غيروعايي ساختمان هاي ظريفوميكروسكوپي به نام ريزوئيد (Rhizoid) يا ريشه نما وجود داردكه وظيفة آن ها جذب آب و مواد معدنى است.‏ علاوتاً‏ آب و موادمورد ضرورت خزه ها كه از جملة نباتات غير وعايى است،‏ مي تواننداز هر قسمت آن ها داخل شوند.‏نباتات غيروعايى به خاطر نداشتن انساج وعايي جسامت كوچكداشته و نمي توانند زياد بلند شوند.‏اين نباتات داراي اعضاء جنسي مذكر و مؤنث اند.‏ اعضاء جنسيمؤنث به نام آركگونيم(‏Archegonium‏)‏ و اعضا جنسي مذكر آنبه نام انتريديوم(‏Antheridium‏)‏ ياد مي شوند در داخل آركگونيمگاميت مؤنث به وجود مي آيد؛ انتريديوم كه كيسه مانند است تعدادزياد گامت مذكر توليد مي كند.‏ از يكجا شدن گامت هاي مذكرومؤنث تخم توليد مي شود.‏ در اين گروپ خزه ها ليورورتس و هارنورتس شامل اند.‏خزه ها ) Mosses ): خزه ها به شكل كتله هاي كوچك نبات سبزدر كنار جوي،‏ جاهاي مرطوب و جنگل هايي كه ساية كافي داشتهباشند؛ روى تنه هاي درختان،‏ بالاي سنگ ها و خاك هاي مرطوببه خوبي نشو و نمو مي كنند.‏ شكل (3-3)خزه ها تكثر زوجي و غير زوجي دارند.‏ تكثر غير زوجي طوريستكه،‏ هرگاه رشته هاي ساقه مانند خزه كه با خاك در تماس اندپارچه،‏ پارچه شوند،‏ هر پارچة آن مي تواند يك خزة جديد را بهوجود آورد.‏27

در تكثر زوجي خزه گامت مذكر و گامت مؤنث تشكيل گرديده و بر اثر يك جا شدن گامتمذكرومونثخزةجديدبهوجودمي آيد.‏ليور ور تس(‏ ): Liver worts نوع ديگري از نباتات غير وعايي است كه شباهت زياد بهجگر دارد.‏ شكل (3-3)شكل(‏‎3-3‎‏)‏ انواع نباتات غيروعايىاهميت خزه ها:‏ با اينكه خزه ها بسيار كوچك اند اما در طبيعتبسيار اهميت دارند.‏ زيرا خزه ها در جاهايي كه ساير نباتاتنمي توانند نمو كنند در آنجا نمو كرده مي توانند.‏ وقتي كه خزه هامي ميرند بقاياي آن ها باعث ازدياد مواد عضوى درخاك شده كهليور و رتس28

در چنين خاك نباتات مي توانند به خوبي نمو نمايند.‏ از جانب ديگر چون خزه ها نزديكو چسپيده به هم مي رويند مي توانند به حفظ خاك كمك كنند تا از اثر جريان آب و باد بهجاي ديگري انتقال داده نشوند.‏فكر كنيدخزه ها از كدام نگاه به نباتات عالي شباهت دارند؟نباتات وعايي(‏Plants (Vascularمي دانيم كه انسان انساج و رگ هاي مخصوص براي انتقال مواد در داخل بدن خود دارد بههمين ترتيب نباتات وعايي نيز انساجي براي انتقال مواد در جسم خود دارند.‏ نباتات مذكوربه دوگروپ تقسيم شده اند،‏ نباتات وعايي بدون تخم و نباتات وعايي تخم دار.‏نباتات وعايي بدون تخم:‏ اين گروپ نباتات انساج وعايي دارند اما دانه ‏(تخم)‏ توليدنمي كنند.‏ بسياري از انواع اين نباتات فعلاً‏ در روي زمين وجود نداشته و از بين رفته است.‏بعضي از آن ها به صورت درختان بزرگ ‏(به طول 30m) جنگل هاي بزرگ را روي زمينتشكيل مي دادند اما امروز انواع زيادي از آنها از بين رفته و تعداد كمي در روي زمين وجوددارد.‏ چنانچه قسمت زياد زغال سنگ امروزي از بقاياي اين نباتات مي باشد.‏نباتات وعايي بدون تخم داراي ريشه،‏ ساقه و برگ بوده و عموماً‏ در جاهاي مرطوب،‏ كنارجوي،‏ چشمه،‏ آبشارها و زمين نمناك مي رويند.‏ سرخس ها ،(Ferns) دم اسپان Horse)(tail وكلب موسس Mosses) (club در اين گروپ نباتات شامل اند.‏سرخس ها:‏ سرخس ها نباتات وعايي بدون تخم بوده كه در مناطق مرطوب مي رويند.‏سرخس ها داراي برگ هاي مشخص و دمبرگ دراز مي باشند كه معمولاً‏ از ساقة زيرزمينييا ريزوم (Rhizome) منشاء مى گيرند.‏ بر روي ساقة زير زميني برگ هاي فلس مانندوقهوه يي رنگ و اثر بقاياي برگ هاي سال هاي گذشته ديده مي شود.‏ در انتهاي ساقهجوانه يي وجود داردكه در زيرزمين در فصل هاي مختلف برگ هاي جديد به وجود آورده و29

برگ هاي قديمي از بين مي روند.‏تكثر سرخس ها:‏ سرخس ها تكثر زوجي و غير زوجي دارند.‏ در تكثرزوجي از القاح گامت هاي مذكر و مونث حجره زايگوت (Zygote)به وجود مي آيد.‏درتكثر غير زوجي روي برگ هاي سرخس پندك ها تشكيلمي شوند.‏ هرگاه اين پندك ها روي زمين بيفتد از رشد و نمويآن ها سرخس هاي ديگري به وجود مي آيند.‏ همچنين اگر ريزومسرخس ها پارچه شود هر پارچه آن مي تواند يك سرخس جديد رابه وجود آورد.‏شكل (3-4) انواع سرخسفكر كنيدسرخس ها از خزه چه فرق دارند و سرخس ها به كدام مشخصه به نباتات وعايي تعلقمي گيرند؟شكل (3-5) تكثر سرخس30

نباتات تخمدار Plants) (Seedاكثر نباتاتى كه به آن ها آشنايي داريد،‏ دانه توليد مي كنند و دانه يا تخم وسيله تكثريآن ها مي باشد.‏نباتات تخمدار داراي ريشه،‏ ساقه و برگ حقيقي بوده بنا بر توليد دانه يا تخم به نامنباتات تخم دار ياد مي شوند.‏ دانه،‏ در حقيقت تخمه (Ovule) پخته شده مي باشد.‏ امبريو(Embryo) يا جنين نباتات تخمدار در داخل پوش دانه محفوظ و در حال استراحتمي باشد و از مواد داخل دانه به حيث غذا استفاده مي كند.‏ تخم يا دانه مي تواند در مقابلشرايط سخت موسمي مقاومت نموده وقبل از كشت تا سال هاي زياد زنده بماند.‏نباتات تخم دار به دو گروپ عمده تقسيم مي شوند:‏1- نباتات ظاهر البذر يا جمنوسپرم (Gymnosperms)2- نباتات مخفي البذر يا انجيوسپرم (Angiosperms)فعاليتشاگردان به دو گروپ تقسيم شوند.‏گروپ الف:‏ نباتات تخمداري را كه در محيط ايشان پيدا مي شود،‏ لست نمايند.‏گروپ ب:‏ نباتات محيطي بدون تخم را لست نمايند.‏هر دو گروپ پيرامون لستهايي كه گرفته اند،‏ بين خود بحث نمايند.‏نباتات ظاهرالبذر يا جمنوسپرم:‏ جمنوسپرم از دو كلمه يوناني تركيب شده است،‏جمنو(‏Gymno ‏)به معني برهنه يا آشكار و سپرم به معني دانه.‏ نباتاتى كه در اين گروپشامل اند داراي دانه هاي برهنه و آشكار بوده توسط ميوه پوشيده نيستند بلكه تخم هابالاي فلس مخروط هاي آن قرار دارند.‏ از اين لحاظ به نام نباتات ظاهرالبذر ياد مي شوند.‏جمنوسپرم ها برگ هاي سوزنى مانند داشته و هميشه سبز مي باشند.‏ علت سبز ماندن شاندر آن است كه برگ هاي خود را يك بار از دست نمي دهند بلكه برگ هاي آن در ظرف چندسال تدريجاً‏ مي افتند.‏ مهم ترين و بزرگ ترين گروپ اين ها مخروطيان است.‏31

مخروطيان (Conifers) : مخروطيان تقريباً‏ در تمام نقاط زمين يافت مي شوند اما درنواحي سرد و معتدل زيادتر پيدا مي گردند.‏ اعضاي جنسي در مخروطيان به شكل غوزه هاىمذكر و مؤنث بر روي يك درخت به وجود مي آيند.‏ همة مخروطيان داراي برگ هاي سوزنييا فلس مانند با كيو تيكل هايى ضخيم پوشيده مي باشند انواع كاج ها،‏ جلغوزه،‏ نشتر،‏ سروو صنوبر مثال هاي مخروطيان است كه در صفحات جنوبي و شرقي كشور ما زياد بوده و ازآن ها در ساختن خانه،‏ صنايع چوبي و سوخت استفاده مي شود.‏براي اين كه با خصوصيات مخروطيان آشنايي بيشتر حاصل نماييد كاج را منحيث نمايندةآن ها مورد مطالعه قرار مي دهيم.‏كاج:‏ درخت كاج ساقه هاي استوانه يي و برگ هاي سوزني شكل دارد.‏ چون برگ هاي كاجتوسط غلاف پوشيده شده اند بنابراين به آساني آب خود را از دست نمي دهند و در مقابلخشكي مقاومت دارند.‏شكل (3-6) كاج32

شكل (3-7) مخروط مؤنث دركاجتكثر جنسي كاج : اعضاي جنسي در كاج شاملمخروط هاي مذكر و مؤنث بوده و هر دو در روي شاخه هايمتفاوت يك درخت بوجود مي آيند.‏ مخروط هاي مذكركوچك و زرد رنگ اندكه در نوك شاخه هاي جوان قرارمي گيرند.‏ هر مخروط مذكر هزاران دانة گرده را توليدمي كند.‏ هر دانة گرده كوچك و ميكروسكوپي بوده كهدر آن گامت مذكر به وجود مي آيد.‏ مخروط هاي مؤنث بهصورت انفرادي يا گروپي در نوك بعضي ساقه هاي جوانقرار دارند ‏(شكل 3-7). در مخروط مؤنث اجزاى كوچك به نامتخمه (Ovule) به وجود مي آيد.‏ در داخل هر تخمه گامت مونثبنام حجرة تخمي cell) (Egg توليد مي شود.‏ دانه هاي گرده ازمخروط هاي مذكر در بهار پراگنده شده،‏ بعضي از دانه هاي گردهبر روي مخروط هاي مؤنث مي افتند و از طريق سوراخ تخمه داخلمي شوند.‏ داخل تخمه گامت مذكر و گامت مؤنث با هم يكجا شده،‏بعد از القاح توليد زايگوت مي نمايد.‏ از رشد زايگوت جنين به وجودمي آيد و از رشد تخمه و جنين،‏ دانه ‏(تخم ( به وجود مي آيد.‏وقتي كه دانه در خاك بيفتد جنين رشد و نمو مي كند ونبات جديدرا به وجود مي آورد.‏فعاليتمواد مورد ضرورت:‏ ساقة جوان جلغوزه،‏ صبر و يا ناجو.‏طرزالعمل:‏ ساقة جوان يكي از مخروطيان را كه دستياب كرده بتوانيد با خود آورده؛ شكل و ساختمان ساقه،‏برگ،‏ غوزه و فلس هاي غوزه را به دقت مشاهده نماييد،‏ بعد مشخصات آن را در حضور صنف بيان كنيد.‏نباتات مخفي البذر ) (Angiospermانجيوسپرم از دو كلمه يوناني تركيب شده است.‏ انجيو به معنيمخفي و سپرم به معني تخم يا دانه مي باشد.‏ نباتاتى را كه روزانه33

در اطراف خود مشاهده مي كنيد اكثر آن ها به گروپ نباتات مخفي البذر تعلق دارند.‏ نباتاتمخفي البذر از جملة نباتات دانه دار بوده و دانة آن ها توسط ميوه احاطه و پوشيده مي شوداز همين جهت به نام مخفي البذر ياد مي شوند.‏ چون اين نباتات توليدگل مي كنند،‏ به نامنباتات گل دار نيز ياد مي شوند.‏مشخصات زير آن ها را از گروپ هاي ديگر نباتات متمايز مي سازد:‏دانة آن ها در داخل ميوه قرار دارد.‏ ميوه به انتشار دانه ها كمك مي كند.‏شكل،‏ خصوصيات اعضا،‏ طول عمر،‏ اندازه و محيط زيست در اين نباتات مختلف است.‏اين نباتات داراي سيستم مؤثر و مشخص انساج وعايي ‏(انساج انتقالى)‏ بوده كه مي توانند آبرا به قسمت هاي مختلف نبات انتقال نمايند.‏ موجوديت آب كافي سبب توليد برگ هاي زيادگرديده وزمينه را براي عملية تركيب ضيايي و توليد بيشتر مواد غذايي آماده مي سازد.‏طبقه بندي نباتات مخفي البذر : نباتات مخفي البذر به دو گروپ عمده تقسيم شده اند.‏1- نباتات يك پله يى يا يك مشيمه (Monocotyledon)2- نباتات دو پله يى يا دو مشيمه (Dicotyledon)نباتات يك مشيمه:‏ نباتات يك مشيمه داراي مشخصات زير مي باشند:‏تخم يا دانة آن ها يك پله يي ‏(مشيمه)‏ است.‏ريشة افشان دارند.‏برگ ها باريك،‏ بدون دندانه و اكثراً‏ دمبرگ ندارند.‏ در عوض دمبرگ،‏ قسمت آخر برگ دورساقه را به صورت غلاف يا پوش احاطه كرده است.‏رگبرگ هاي موازي دارند.‏انساج انتقالى در ساقة اين نباتات پراگنده اند.‏در وقت جوانه زدن يك برگ ‏(تيغه)‏ توليد مي كنند.‏تعداد قطعات گل ‏(آلة تذكير،‏ آلة تأنيث،‏ كاسبرگ،گلبرگ)‏ اكثراً‏ سه عدد يا مضرب سهمي باشد مانند 9 6، 3، و غيرهمثال هاي نباتات يك مشيمه كه از نظر تغذيه بسيار مهم است عبارت اند از:‏ گندم،‏ برنج،‏34

جواري،‏ جو،گندنه،‏ پياز و غيره.‏ بعضي نباتات يك مشيمه مانند زنبق،‏ لاله،‏ سنبل و غيرهنباتات زينتي بوده؛ بانكس،‏ ني و نيشكر نيز از جملة نباتات يك مشيمه مي باشند.‏فعاليتيك نبات مكمل يك مشيمه يى مانند ‏(گندم،‏ جواري ، برنج ( يا نبات ديگر يك مشيمه يى كه در محيط تان يافتمي شود،‏ به صنف آورده تمام مشخصات آن ها ‏(ريشه،‏ ساقه،‏ برگ،‏ رگ برگ ها،‏ قطعات گل)‏ را مشاهده نموده ودركتابچه هاي خود نوشته و يادداشت هاى خود را با هم صنفان تان شريك سازيد.‏نباتات دو مشيمه ‏(دو پله يى)‏ : نباتات دو مشيمه داراي خصوصيات مشترك زيراند.‏دانة ‏(تخم)‏ دو پله يي دارند.‏اكثراً‏ ريشة راست دارند.‏برگ آن ها به شكل هاي مختلف وجود دارد.‏رگبرگ هاي آن منشعب است.‏انساج انتقالي آنها در ساقه به شكل دايروي قرار دارند.‏در وقت جوانه زدن دو برگ توليد مي نمايند.‏تعداد قطعات گل ‏(آلة تذكير،‏ آلة تأنيث،‏ گلبرگ،‏ كاسبرگ)‏ آن ها دو يا پنج يا مضرب ايناعداد است مثلاً:‏ 8 ، 6 ، 4 ،2 و يا 15 ،10 ،5 و غيره.‏دو مشيمه نسبت به يك مشيمه انواع زياد دارد.‏ در نباتات دومشيمه انواع مختلف نباتاتشامل اند از قبيل،‏ علف ها،‏ بته ها،‏ درختان.‏ مثال هاي آن عبارت از سيب،‏ بادام،‏ لوبيا،‏ نخود،‏مشنگ،‏ توت و غيره مي باشند.‏35

36گلبرگساقهريشهتخميك مشيمه يىقسمت هاى گل سه عدد ياضريب آنرگبرگ هاى موازىانساج وعايى در ساقهپراكنده اند.‏زايلم و فلويم به قسم دايروىتخم يك مشيمه دارددو مشيمه يىقسمت هاى گل چهار عدد ياپنج عدد يا ضريب آن هااز رگ اصلى،‏ رگ هاى فرعىجدا مى شود.‏انساج وعايى در يكحلقهفلويم بين بازوهاى زايلمتخم دو مشيمه داردشكل (3-8) جدول مقايسويى نباتات يك مشيمه و دومشيمه

فعاليتدر شكل ذيل نبات الف و نبات ب مربوط به نباتات مخفي البذر اند كدام نبات يك مشيمه و كدام آن دو مشيمهاست؟ اشكال را در كتابچه هاى خود رسم نموده و جاهاي خالي را با نام آن ها در كتابچه هاى خود پر نماييد.‏ب)‏ ... .الف)‏ ... .................................................................................................................شكل (3-9) نباتات مخفى البذرفعاليتبه تعداد شاگردان صنف قطعات خورد كاغذ تهيه شود.‏ بالاي هر قطعة كاغذ نام يك نبات يك مشيمه يا دومشيمهمانند گندم،‏ لوبيا،‏ نخود،‏ مشنگ،‏ جواري،‏ برنج،‏ توت،‏ زردآلو و غيره نوشته و بالاي ميز گذاشته شود،‏ سپس هرشاگرد يك قطعة كاغذ را گرفته و در جاي خود بنشيند.‏بعداً‏ به شاگردان گفته شود كساني كه فكر مي كنند بالاي قطعة كاغذ او نام نبات يك مشيمه نوشته شده به يكطرف صنف و كسانيكه فكر مي كنند نام نبات دو مشيمه بالاي كاغذ وي نوشته شده به طرف ديگر صنف ايستادهشوند.‏ در اخير هر شاگرد در مورد مشخصات نبات مربوطة خود در محضر صنف توضيحات دهد.‏فعاليترسم نمودن نباتات يك مشيمه و دو مشيمه.‏مواد موردضرورت:‏ پنسل،‏ خط كش،‏ كتابچه،‏ پنسل رنگه.‏طرزالعمل:‏ هر شاگرد حسب دلخواه خود يك نبات مكمل را از ريشه تا گل رسم كرده و بعداً‏ اجزاى آنرارنگ آميزي نموده و نام گذاري نمايد.‏ در ختم كار هر كدام رسم مربوط خود را تشريح نمايد.‏37

اهميت نباتات تخم دار:‏از آن جايي كه نباتات تخم دار بيشترين نباتات روي زمين بوده ومؤثرترين توليدكننده گانغذا به حساب مي روند،‏ انسان ها با استفاده از طريقه هاى مختلف مانند پيوندكردن؛ استعمالادويه هاي حشره كش وآفات زراعتي،‏ اصول بهتر آبياري،‏ ترويج نباتات اصلاح شده حمايةجنگل ها،‏ استعمال كود كيمياوي و غيره سطح محصولات نباتي را بلند برده و به اشكالمختلف در زنده گي روزمره از آن استفاده مي كنند؛ مثلاً‏ : از چوب به حيث مواد سوخت،‏ساختن سامان وآلات منازل؛ دفتر،‏ ساختن كاغذ،‏ ابريشم مصنوعي و منسوجات استفادهمي كنند.‏ همچنين نباتات در تهية غذا،‏ رول عمده دارند؛ مثلاٌ:‏ نشايسته بهترين غذاىمؤلد انرژي است و گندم،‏ جو،‏ جواري و برنج از منابع عمدة تامين كنندة نشايسته براي مامي باشد.‏يك تعداد نباتات منبع مهم شحم مي باشند؛ مثل شرشم،‏ كنجد وپنبه دانه و حبوباتمانند لوبيا،‏ نخود،‏ مشنگ،‏ عدس و باقلي منبع مهم پروتين اند.‏ بر علاوه،‏ نباتات داراي انواعمختلف ويتامين ها،‏ منرال ها و نمك ها است.‏ نباتات نه تنها منبع مستقيم غذاي ما را تشكيلمي دهد؛ بلكه به صورت غير مستقيم همه غذاهايي كه از حيوانات بدست مي آوريم،‏ منشا آننباتات مي باشند.‏ از نباتات اشياي صنعتي،‏ آرايش و دواهاي مختلف نيز به دست مي آورند؛مثلاً:‏ سابق براي تداوي ملاريا از پوست بيد استفاده مي گرديد.‏ پوست بيد ماده يي بنام كنيندارد كه ميكروب ملاريا را از بين مي برد.‏ چون نباتات در زنده گي روزمرة انسان ها خيليارزش واهميت دارند بايد در اصلاح،‏ ترويج،‏ حفظ و نگهداري آن ها توجه جدي نماييم.‏38

خلاصة فصل سومنباتات براساس نوع انساج انتقالي به دوگروپ عمده تقسيم شده اند:‏نباتات غير وعايي نباتاتي است كه انساج انتقالي ندارند،‏ مثل خزه ها.‏نباتات وعايي نباتاتي هستند كه داراي انساج انتقالي مي باشند.‏نباتات وعايي از لحاظ تخم به دو گروپ،‏ نباتات بدون تخم و نباتات تخمدار تقسيمشده اند.‏سرخس ها مثالي از نباتات وعايي هستند.‏نباتات تخمدار به دو گروپ،‏ ظاهر البذر و مخفي البذر تقسيم گرديده اند.‏كاج مثالي از نباتات بدون گل ظاهر البذر است.‏نباتات گلدار مخفي البذر به دوگروپ يك مشيمه و دومشيمه تقسيم گرديده اند.‏گندم و برنج مثال هايي از نباتات يك مشيمه مي باشند.‏لوبيا و نخود مثال هايي از نباتات دو مشيمه مي باشند.‏39

سؤال هاى فصل سومسؤال هاى تشريحى:‏سه مشخصة عمده يي كه نباتات را از حيوانات متمايز مي سازند،‏ واضح سازيد.‏تكثر خزه ها را به طور مختصر تشريح كنيد.‏چهار مشخصة مهم نباتات مخفي البذر را توضيح نماييد.‏نباتات تخم دار در زنده گي روزمرة انسان ها چه اهميتى دارند مختصراً‏ واضح سازيد.‏جملات زير را در كتابچه هاى خود يادداشت نموده،‏ در مقابل جملة صحيح حرف‏(ص)‏ و در مقابل جملة غلط حرف ‏(غ)‏ بنويسيد.‏1- خزه ها نباتاتي اند كه ريشه،‏ ساقه و برگ حقيقي دارند.(‏ (2- سرخس ها نباتات غير وعايي مي باشند.(‏ (3- مخروطيان به نباتات وعايي تعلق مي گيرند.(‏ (4- در نباتات غير وعايي ساختمان مخصوص كه وظيفة ريشه را اجرا مي كند بنام ريزوييدياد مي شود.‏ ) (جملات ذيل را در كتابچه هاى خود يادداشت نموده دور جواب صحيح دايره بكشيد.‏5- نباتات يك مشيمه تعلق مى گيرند به گروپ .... .الف)‏ مخفي البذران گل دارب)‏ ظاهر البذرج)‏ نباتات بدون گلد)‏ هيچكدام6- نباتات وعايي نباتاتي اند كه داراي .....الف)‏ زايلم باشند.‏ب)‏ فلويم باشند.‏ج)‏ الف و ب هر دو.‏د)‏ هيچكدام7- سرخس ها به يكي از اين گروپ ها تعلق مي گيرند:‏الف)‏ نباتات وعايي بدون گلب)‏ نباتات غير وعاييج)‏ نباتات گل دارد)‏ هيچكدام40

فصل چهارمطبقه بندى حيواناتبيشتر از يك ميليون نوع حيوان در روى زمين شناخته شده كهبرخى در آب و عدة در خشكه زنده گى مى كنند.‏ آيا ما مى توانيمهمة آن ها را بشناسيم و تأثير همة آن ها را بالاى زنده گى انسان هامطالعه كنيم؟قبلاً‏ با حيوانات اهلى و وحشى آشنا شده ايد و در مورد فايده هاىآن ها براى انسان مطالبى آموخته ايد.‏در اين فصل مشخصات دو گروپ اصلى حيوانات يعنى فقاريه ها وغيرفقاريه ها را با تفاوت ها و اهميت آن ها در ايكوسيستم و زنده گىانسان ها مى آموزيد.‏41

مشخصات حيواناتحيوانات موجودات مغلق كثيرالحجروى اند.‏ حجرات آن ها بدونديوار حجروى و كلوروپلاست بوده،‏ بدن آنها از حجرات و انساجساخته شده است.‏ اغلب حيوانات مى توانند آزادانه در محيطماحول حركت كنند و در مقابل منبهات عكس العمل نشان دهند.‏حيوانات عموماً‏ به 9 فايلم تقسيم شده اند.‏قرار ذيل:‏1- فايلم اسفنج ها2- فايلم كيسه تنان3- فايلم كرم هاى پهن4- فايلم كرم هاى مدور5- فايلم كرم هاى حلقوى6- فايلم نرم تنان7- فايلم مفصليه8- فايلم خارپوستان9- فايلم كورداتااز جملة 9 فايلم،‏ هشت فايلم اولى آن حيوانات غيرفقاريه و فايلمنهم آن كورداتا مى باشد كه در آن حيوانات فقاريه نيز شامل بودهو در درس هاى بعدى مطالعه مى شود.‏فايلم اسفنج ها يا منفذداران :(Porifera) ساده ترينحيوانات اند كه بدن شان از تعداد زياد حجرات تقريباً‏ مشابه تشكيلگرديده،‏ انساج و اعضاى مشخص ندارند.‏ اين حيوانات در آب بهحال ساكن زنده گى مى كنند.‏ از طريق سوراخ هاي متعدد كه به نامپور(‏Pore‏)‏ ياد مى شوند،‏ غذا و آكسيجن همراه آب داخل حجراتگرديده بعد از هضم و جذب آب،‏ مواد فاضله از سوراخ بزرگخروجى كه به نام اسكولم ياد مى شود،‏ به بيرون دفع مى شوند.‏اين حيوانات در حالت جنيني توسط مژه ها حركت مى نمايند؛ اما42

در حالت بلوغ روى صخره ها،‏ در بستر ابحار ساكن مى شوند.‏بيشتر اسفنج ها،‏ به صورت دسته جمعى در كنار هم و متصل بايكديگر زنده گى مى نمايند.‏ جسامت آنها از چند ملى متر تا چندمتر مي رسد.‏ اين ها به صورت جنسى و غير جنسى و ترميم مجددكه يك نوع تكثر غير زوجى است،‏ توليد مثل مى نمايند.‏هزاران نوع اسفنج كه در آب هاى شيرين و بحرها زنده گى مى كنند،‏شناخته شده اند،‏ آن ها به رنگ هاى مختلف ديده مى شوند.‏ آما وقتىآن ها را از آب بيرون مى آورند،‏ رنگ خود را از دست مى دهند.‏غذاى اصلى اسفنج ها را ذرات معلق در آب،‏ مانند مواد عضوى تجزيهشده،‏ بكترياها و انواعى از پروتستا تشكيل مى دهد.‏ برخى حيواناتمانند انواعى از خرچنگ ها،‏ كرم ها و ماهى ها در ميان قطعاتعظيم اسفنج ها زنده گى مى كنند.‏شكل(‏‎4-1‎‏)‏ انواع اسفنج هافايلم كيسه تنان :(coelenterata) همة اين گروپ در آبزنده گى مى كنند.‏ بدن آن ها كيسه مانند بوده و يك سوراخ براىورود و خروج مواد در خاليگاه هضمى دارند.‏ برخى از آن ها مانندهايدرا حجرات گزنده يي دارند كه قسمت شلاق مانند آن در بدنطعمه فرو مى رود و مادة زهر اگينى ترشح و آن را بى حس ساختهو ذريعة شاخك هاى اطراف سوراخ دهن،‏ وارد خاليگاهى هضمىمى سازد.‏ هايدرا،‏ مرجان ها،‏ شقايق هاى بحرى و جلى فيش هاfish) (Jelly از اين گروپ حيوانات اند.‏تپه هاى مرجانى كه در سواحل درياهاى گرم ديده مى شوند،‏ ازاجتماع اسكليت هاى آهكى مرجان ها به وجود آمده اند.‏ در كنار اينتپه ها الجى ها،‏ خرچنگ ها،‏ صدف ها و ماهى ها زنده گى نموده وايكوسيستم خاصى را به وجود آورده اند.‏ انسان ها نيز از برخى اينحيوانات به عنوان منبع غذايى استفاده مى كنند.‏برخى مرجان ها قيمتى اند و در زيورات به كار مى روند و برخىاز سنگ هاى مرجانى به عنوان مواد ساختمانى به كار مى روند.‏43

زهر اغلب كيسه تنان براى انسان بي ضرر است،‏ اما زهر انواعى ازجلى فيش ها دردناك و گاهى خطرناك است.‏هايدراجلى فيششقايق بحرىمرجانفايلم كرم هاى پهن(‏Platyhelminthes‏):‏ بدن پهناين حيوانات ممكن است نازك و برگ مانند يا دراز و فيتهمانند و داراى قطعات زياد باشد.‏ بسيارى از آن ها پرازيت انديعنى غذاى خود را از بدن حيوانات ديگر به دست مى آورندو به همين علت توليد كنندة مرض مى باشند.‏بعضى مانند پلاناريا (Planaria) شكارچى هستند و ازحشرات كوچك تغذيه مى كنند.‏شكل(‏‎4-2‎‏)‏ انواع كيسه تنانشكل(‏‎4-3‎‏)‏ نوعى كرم پهن بحرى44

انواع كرم هاى پهن پرازيت بوده موجب توليد مرض در انسان وحيوانات علف خوارمانند گوسفند مي شوند.‏مثال هاى آن كرم كدو دانه،‏ شيستوزوما و كرم جگرگوسفند مى باشند.‏شيستوزوما :(Schistosoma) اين كرم عامل نوعى بيمارى در نواحى گرمسيراست.‏ لارواهاى اين كرم پوست بدن انسان را سوراخ كرده و از طريق خون،‏ خودرا به ديوار روده مى رسانند.‏ درآن جا مسير عبور دوران خون را مى بندند و باعثخون ريزى ديوار روده شده و به جگر نيز صدمه مى رساند.‏ اين كرم در خونانسان تخم گذارى مى كند.‏ تخم ها از طريق ادرار يا مواد غايطه از بدن انسان خارجمى شوند و با داخل شدن در آب باز شده و لارواى آن خود را به بدن يك نوعرگ خونىتخم هالارواتخم داراى جنينشگفتن درآبشكل(‏‎4-4‎‏)‏ دوران زنده گىشيستوزومالاروا45

حلزون مى رسانند و در آن جا دورة زنده گى خود را تكميل مى كنند و دوباره از طريقآب وارد بدن انسان مى شوند.‏كرم جگر گوسفند hepatica) :(Fasiola تخم هاي اين كرم ذريعة مواد غايطهاز جسم حيوان به محيط خارج ميشود.‏ تخم هاى مذكور به لاروا تبديل و خود را بهميزبان وسطى ‏(حلزون)‏ مى رساند.‏ بعد از يك سلسله مراحل لارواى مذكور از حلزونخارج شده حيوان آن را از طريق علف ها و آب گرفته و به مرض جگر مصاب مىشود.‏كرم كدو دانة گاو(‏saginata :(Taenia بدن اين كرم پهن وشكل فيته يى داردكه از قطعات ساخته شده است و دورة بلوغ خود را در كانال هضمى انسان و مرحلةنوزادي را در عضلات گاو مى گذراند.‏ كرم بالغ ممكن است تا‎10‎ متر طول داشته باشد.‏سر كرم داراى چهار چوشك و چنگك است كه به كمك آن ها خود را به جدار رودهمي چسپاند.‏ در هر قطعة بدن تعداد زيادي تخم توليد مي شود.‏ قطعات انتهاى بدن بهتدريج از قطعات ديگر جدا و همراه مواد غايطة شخص خارج شده و ذريعة علف هاىآلوده به آن،‏ داخل بدن گاو مي گردد.‏ تخم ها در امعاى گاو باز مى شوند،‏ نوزادان ازجدار روده وارد جريان خون شدهو در عضلات گاو به حالت سيستمستقر مى شوند،‏ يعنى پوش سختمحافظتى را به دور خود به وجودمى آورند.‏ اگر انسان گوشت اين گاورا نيمه پخته بخورد،‏ پرازيت هايجوان در امعا از سيست بيرونشده خود را به وسيلة چوشك هادر جدار روده ها مى چسپانند.‏شكل(‏‎4-5‎‏)‏ دوران حيات كرم كدو دانه46

47مريض مبتلا به كرم كدو دانة گاو ممكن است درد شكم،‏ سرچرخىو استفراغ داشته و عصبى باشد.‏گاهي كرم ها با هم كلوله شده راه عبور غذا را در روده مى بندند وناراحتىزيادى ايجاد مى كنند.‏ نوع ديگر كرم كدودانه Solium) (Taeniaيا كرم كدودانة خوك است كه دوران زنده گي اين كرم مشابه دورانزنده گي كرم كدو دانة گاو است.‏كرم كدو دانة سگ از خطرناك ترين پرازيت ها است كه از راه تماس باسگ آلوده و آب دهن سگ هنگام ليسيدن دست و صورت به انسانمنتقل مى شود.‏ اين كرم در جگر،‏ شش ها و حتى قلب ومغز شخصمبتلا سيست توليد مى كندكه به نام سيست هيداتيد Hydatid)(cyst ياد مي شود.‏ سيست مذكور پر از مايع و هزاران چوچه نوزادبوده و فقط با عمل جراحى از بدن خارج مى شود.‏فايلم كرم هاى مدور(‏Nematoda‏):‏ بدن آن ها باريك،‏استوانه يى و بدون قطعات است كه توسط لاية نسبتاً‏ سخت ازنوع پروتين پوشيده شده است.‏ برخى از آن ها پرازيت انسان ها،‏حيوانات و نباتات بوده در نباتات از شيرة آن ها تغذيه كرده باعث ازبين رفتن محصولات زراعتى مى شوند.‏ برخى از آن ها از بكترياهاوفنجى تغذيه مى كنند و حتى ممكن است كرم هاى حلقوى كوچكو ساير كرم هاى مدور را شكار كنند.‏كرم اسكاريس(‏Ascaris‏):‏ دو انتهاى بدن اسكاريس باريكورنگ آن زرد مايل به سفيد است.‏ بدن كرم مؤنث درازتر از كرممذكر است.كرم مؤنث در هر روز تا 200000 تخم مى گذارد كه بامواد غايطه از بدن انسان خارج مى شوند،‏ تأثير مستقيم نور آفتابو حرارت بلند براى تخم ها مرگ آور است.‏ در غير آن تخم هاسال ها زنده مى مانند،‏ اما وقتى فعال مى شوند كه ذريعة آب ناپاك،‏سبزى هاى ناشسته و ساير اشياى آلوده با تخم وارد سيستم هاضمةانسان شوند.‏در امعاى كوچك،‏ تخم ها باز و نوزادان ‏(لاروا)‏ از رودة كوچكوارد جريان خون يا لمف شده و از اين طريق به قلب و سپس

به شش ها مى روند،‏ نوزادان از راه مجاري تنفسى بهحنجره و دهن راه مى يابند و گاهى ممكن در اثر سرفهتعدادي از نوزادان از دهن انسان خارج شوند.‏ نوزاداناز حنجره وارد مري،‏ معده و روده مى شوند.‏ كرم مذكوراز غذاهاى داخل روده توسط دهن تغذيه مى كند.‏ اينكرم ها ناراحتي هاي هضمي و حساسيت ايجاد مي كنند،‏اگر تعداد آنها زياد باشد روده را مسدود و بعضاً‏ ديوارروده را سوراخ نموده و عفونت ايجاد مي نمايد.‏كرم كخ(‏Oxyuris‏):كرم هاى بالغ در انتهاي رودةبزرگ زنده گى مى نمايند.‏ كرم مؤنث براى تخم گذارى،‏خود را به مقعد مى رساند و حركت آن ها باعث تخريشمقعد مى شود.‏ در اثر خارش مقعد دست ها با تخم هايكخ آلوده شده،‏ توسط دست هاي آلوده به دهن و ازآنجا وارد معده و امعا گرديده و بالغ مى شوند.‏ علايمآن،‏ كم اشتهايى،‏ كم خونى و خارش مقعد است.‏شكل(‏‎4-6‎‏)‏ كرم اسكاريسفكر كنيد:‏براى جلوگيرى از مبتلا شدن به بيمارى هاى ناشى از كرم هاى پرازيت،‏ چه راه هايى را پيشنهاد مى كنيد.‏فعاليتاين جدول را در كتابچه هاي خود ترتيب كنيد و جاهاى خالى آن را با استفاده از كتاب درسى پر كنيد.‏نام كرم پرازيتنام گروپ آن‏(فايلم)‏راه دخول به بدنانسانمحل قرار گرفتنكرمصدمه ها و علايممبتلا شدن به آن48

شكل(‏‎4-7‎‏)‏ جوك و كرم زمينيفايلم كرم هاى حلقوى(‏Annelida‏):‏ بدن اين كرم ها ازحلقه هاى متصل به هم تشكيل شده است،‏ بيشتر اين حيوانات دربحر زنده گى مى كنند.‏ كرم زمينى و جوك ها از انواع كرم هاىحلقوى مى باشد.‏ كرم زميني در خاك هاى مرطوب و جوك ها درآب شيرين زنده گى مى نمايند.‏ روى بدن اغلب آن ها به جز جوك هامويك هاى حركتى وجود دارد.‏كرم هاى زميني در زمين هاى مرطوب،‏ مجراهاى باريكى حفرمى كنند و در آن جا زنده گى مى نمايند ولى شب براى پيدا كردنغذا به سطح زمين مى برايند.‏ كرم زميني با انقباض عضلات بدنبه جلو حركت مى كند.‏ كرم مذكور از طريق پوست مرطوب خودتنفس نموده و جريان خون بسته دارد.‏ برگ هاى پوسيده را همراهبا ذرات خاك مى خورد و پس از استفاده از مواد غذايي آنها ذراتخاك را از دهن خارج مى كند و با اين كار خود،‏ خاك مزرعه راسروزير مى كند كه براى كشت و زراعت مفيد است.‏جوك ها از مايعات انساج و خون حيوانات ديگر تغذيه مى كنند.‏آن ها در سر خود عضو تيغ مانندى دارند كه با آن پوست بدنحيوان را سوراخ كرده خون حيوان را مى مكند.‏ امروز در طبابتبراى بهتر شدن جريان خون در قسمت هاى جراحى شده از آناستفاده مى نمايند.‏ البته جوك هاييكه در طبابت از آن ها استفادهمى شود به طريقه هاى صحى پرورش داده مى شوند.‏ بسيارى ازكرم هاى حلقوى غذاى حيوانات دريايى اند و در زنجيرهاى غذايىنقش مهمى دارند.‏فعاليتاز زمين باغچة مكتب يا يك جاي ديگري يك يا چند كرم زمينى را گرفته و بدن آن ها را پاك كنيد.‏ سپس ازمشخصات بدن و چگونگى حركت آن گزارش تهيه و در صنف ارائه نماييد.‏سعى كنيد در ضمن كار به كرم ها صدمه يى وارد نشود و پس از فعاليت آن ها را به طبيعت باز گردانيد.‏49

فايلم نرم تنان(‏Mullusca‏):‏ حلزون ،(Snail) اكتوپس،(Octopus) صدف از انواع نرم تنان اند.‏ در بدن نرم تنان سهبخش مشخص ديده مى شود:‏ سر،‏ پا و احشا ‏(بطن).‏ قسمت احشاييكه اعضاى بدن در آن قرار دارند توسط پردة نازك پوشانده شده اند.‏نرم تنان توسط پاهاى عضلاتي حركت مى كنند.‏ اين حيوانات توسطقشر آهكى احاطه شده است.‏ كه از بدن نرم آن ها حفاظت مى كند.‏تنفس آن ها از طريق پوست بدن،‏ برانشى و يا شش انجام مى شود.‏برخى از نرم تنان به عنوان غذا مصرف مى شوند.‏ برخى حلزون هابرگ سبزيجات را مى خورند و آفت مزارع اند و برخى نيز سببانتقال پرازيت هاى مانند كرم جگر ميگردند.‏هرگاه ريگ يا جسم خارجى،‏ داخل صدف قرار گيرد،‏ لاية درخشانآهكى به دور آن ساخته مى شود و مرواريد به وجود مى آيد.‏برخى كشورها با پرورش اين نوع صدف،‏ مرواريد توليد مى كنند.‏فكر كنيدعامل كدام بيمارى ها ممكن است ذريعة انواعى از حلزون ها وارد بدن انسان شوند؟شكل(‏‎4-8‎‏)‏ انواع نرم تنان50

فايلم حيوانات مفصليه(‏Arthropoda‏):‏ بيشترين حيوانات روى زمين در اين گروپقرار دارند.‏ ملخ،‏ مگس،‏ پروانه،‏ عنكبوت،‏ گ ژدم،‏ خرچنگ،‏ كنه،‏ شپش،‏ كيك و هزارپا،‏ ازجملة حيوانات مفصليه اند.‏ كلاس مفصليه شامل گروپ هاي عنكبوت ها،‏ قشريه،‏ حشراتو هزار پا است.‏ملخ كه يك حشره است بدن آن از سه بخش يعني سر،‏ سينه،‏ وشكم تشكيل شده است.‏پاهاى بند بند و دو جفت بال ملخ به سينة آن متصل است.‏ در سر ملخ شاخك هاى حسىو چشم ها قرار دارند.اسكليت خارجى در ملخ و ساير حيوانات مفصليه اكثراً‏ از ماده يي بهنام كيتين ((chitin) ساخته شده است.‏ در پهلو هاى سينه وشكم ملخ،‏ سوراخ هاى تنفسىوجود دارد.‏ ملخ از انواع گياهان تغذيه نموده و به كمك الاشه هاي خود آن ها را پارچهمى كند.‏ بسيارى از حشرات از مرحلة تخم تا بلوغ شكل هاى مختلفى به خود مى گيرند.‏ اينتغيير شكل را استحاله يا ميتامورفوسيس (Metamorphosis) مى گويند.‏استحاله دو نوع است،‏ استحالة مكمل و استحالة نا مكمل.‏استحالة مكمل عبارت است از تخم ،(Egg) بطيطه ،(Larva) شفيره (Pupa) و مراحل.(Imago) بالغشكل(‏‎4-9‎‏)‏ ساختمان ملخسوراخ تنفسىبال هاچشمسينهشكمسرآلاشهشاخك حسى51

بعضى از حشرات مانند زنبورعسل و مورچه داراى استحالة مكمل مگر ملخها استحالةنامكمل دارند.‏ در ملخ ها مرحلة بطيطه و شفيره وجود ندارد.‏ زمانى كه چوچه از تخم خارجمى شود عيناً‏ مانند ملخ بالغ بوده،‏ ولى خورد و بدون بال مى باشد،‏ چوچة ملخ به نام نيمف(Nymph) ياد مي شود.‏تخملارواى جوانلارواى پيرحشره بالغشفيرهحشره بالغ در حال خروج از پيلهحشره بالغشكل(‏‎4-10‎‏)‏ ميتامورفورسيس در ملخ وپروانه.‏تخم هانيمفنيمففكر كنيدميتامورفوسيس ملخبا ميتامورفوسيسپروانه چه فرقى دارد؟نيمف52

كنهبمبيركخركشكل(‏‎18-11‎‏)‏ انواع مفصلدارانگژدمخرچنگ پهنبسيارىاز حيوانات مفصليه در زنجيرهاي غذايى درياهاو خشكه ها شركت دارند و از جملة غذاى ماهى هاوپرنده گان مى باشند كه ماهى ها وبعضى پرنده گانغذاى انسان را تشكيل مى دهند.‏ همچنين بعضىاز حيوانات مفصليه مهم ترين نقش درگرده افشانىنباتات دارند.‏ برخى از حشرات مانند مورچه بعضىازجانداران را كه آفت نباتات اند مى خورند.‏ برخىاز اين حيوانات براى ما مضراند.‏ انواعى از ملخ ها بهمزارع گندم هجوم مى آورند ومحصول آن را از بينمى برند.‏ بسيارى از آن ها آفت ميوه ها،‏ دانه ها و ديگراعضاى گياهى اند.‏ مگس ومادركيك ها عامل انتقالبيمارى به انسان اند.‏ پشة انافيل ناقل بيمارى ملاريابه انسان است.‏ زهر برخى عنكبوت ها و گژدم ها براىانسان خطرناك است.‏هزارپاى گوشت خوارهزارپاى علف خوارشكل (4-11) انواع حيوانات مفصليهفكر كنيدبراى مبارزه با آفات نباتى به جاى استفاده از دواهاى حشره كش كه مواد زهري اند،‏ چه راه حل هايى را پيشنهادمى كنيد؟فايلم خار پوستان(‏Echinodermata‏):‏ اين حيوانات در بحر زنده گي مي كنند و روىبدن اغلب آن ها را خارهاى نوك تيز پوشانده است.‏ ستارة بحرى و باد رنگ بحري از اينگروپ اند.‏ ستارة بحرى پنج بازو دارد.‏ اسكليت داخلي اين حيوانات آهكى است.‏ستاره هاى بحرى گوشت خواراند كه از نرم تنان؛ خارپوستان و حيوانات كوچك بحرى ديگر53

و حتى از ماهى هاى كوچك تغذيه مى كنند.‏حيوانات فقاريهشكل(‏‎4-12‎‏)‏ خارپوستانفقاريه ها داراي اسكليت داخلي مي باشند كه سبب حركت ونگهداري اعضاي بدن آنها مي شود.‏دستگاه عصبى بصورت يك تيوب در امتداد سمت ظهرى بدن قرار دارد.‏درجة حرارت بدن پرنده گان و پستانداران با تغيير درجة حرارت محيط تغيير نمي كند.‏پرنده گان و پستانداران از انرژي آزاد شدة تعاملات كيمياوي داخل حجرات بدن،‏ خود را گرمنگه مى دارند.اين حيوانات بنام حيوانات خونگرم (Homoiothermous) ياد مي شوند.‏حرارت بدن بعضي حيوانات ديگر به درجة حرارت محيط ماحول شان ارتباط دارد.‏ يعنىدرجة حرارت بدن آن ها با تغيير درجة حرارت محيط شان تغيير مي كند.‏ حيواناتي كه درجةحرارت بدن خود را از طريق فعاليت حجرات كنترول كرده نمي توانند بنام حيوانات خونسرد(Piokelothermous) ياد مي شوند.‏ ماهيان،‏ ذوحياتين و خزنده گان،‏ خونسرد هستند.‏دوران خون فقاريه ها از نوع دوران بسته است.‏ يعني خون هميشه در داخل رگ ها جرياننموده از آن بيرون نمي رود.‏ قلب فقاريه ها داراي دو،‏ سه يا چهار جوف است كه خون را بهسرتاسر بدن مي فرستد.‏54

ماهيان (Fishes)فوسيل ها نشان مي دهند كه ماهيان اولين فقاريه ها در كرة زمين مي باشند.‏ماهيان داراي شكل،‏ اندازه و رنگ هاي متنوع هستند.‏ بعضي صفات مشخصه به آن ها كمكمي كند تا در آب زنده گي نمايند.‏تمام ماهيان شناوران مادر زاد مي باشند.‏ ماهيان در بدن خود داراي اعضايي هستند كهآن ها را در شنا كمك مي كنند؛ مانند:‏ شهپرها كه براي راندن،‏ توقف و نگهداشتن موازنةبدن و حركت مورد استفاده قرار مي گيرند.‏ موقعيت شهپرها در شكل (4-13) نشان دادهشده است.‏شهپر ظهرىشهپر بطنىشهپرمقعدىشهپردمىشهپرسينه اىبرانشى هاشكل (4-13) موقعيت شهپرهاى ماهى55

ماهيان داراي برانشي ها هستند كه بواسطة آن تنفس مي كنند.‏ برانشي عبارت از عضوياست كه آكسيجن منحل در آب را جدا كرده به خون مي دهد.‏ هم چنان برانشي،‏ كاربن داىاكسايد ) (Co را كه از حجرات بدن جمع آوري مي شود از خون گرفته در آب آزاد مي كند.‏اغلب ماهيان از طريق تخم گذاري توليد مثل مي نمايند.‏انواع ماهيان:‏ امروز سه كلاس (Class) ماهيان زنده گي دارند:‏ ماهيان بي آلاشه،‏ ماهيانغضروفي و ماهيان استخواني.‏ماهيان بي الاشه:‏ اين ماهيان داراي پوست لشم و لغزنده بوده،‏ دهن آنها مدور،‏ دارى بدن طويلو فاقد آلاشه ميباشند.‏ اين ها شهپرهاى جانبى ندارند.‏ اسكليت آنها از غضروف ساخته شده است.‏لمپري (Lamprey) و هگ فش (Hagfish) دو نمايندة مشهور ماهيان بي آلاشه اند.‏شكل (14- 4) ماهيان بى الاشهالف)‏ لمپرى ب)‏ هگ فشماهيان غضروفي:‏ آيا مي دانيد كه شارك يك نوع ماهي است؟ شارك به كلاس ماهيانغضروفي متعلق است.‏در بسياري از فقاريه ها غضروف هاي نرم،‏ هنگام نمو به استخوان تبديل مي شوند.‏ ليكناسكليت نوع شارك و ري (Ray) هيچگاه به استخوان تبديل نمي شود.‏ شارك ها از جملة56

بزرگترين ماهي ها هستند.‏ جسم تعدادي از آن ها با فلس پوشيده شده است.‏ ماهيان غضروفيداراي آلاشة كامل و فعال مي باشند و از جملة شناوران بسيار قوي به شمار مي روند،‏ اكثراً‏تخم گذار و بعضاً‏ چوچه زا ميباشند.‏الف)‏ شاركشكل (4-15) انواع ماهيان غضروفيب)‏ ريماهيان استخواني:‏ كلاس ماهيان استخواني از بزرگترين صنف ماهيان است.‏ ماهيطلايي،‏ شيرماهي،‏ مارماهي،‏ ماهي لقه،‏ ماهي خالدار و غيره شامل اين صنف ماهيانمي باشند.‏چنانچه از نام آن ها پيداست،‏ اسكليت شان استخواني مي باشد.‏ هم چنان جسم آن هاتوسط فلس پوشيده شده است.‏ تعداد زيادى از ماهيان استخواني به حيث منبع غذاييانسان ها مورد استفاده قرار مي گيرند.‏57شكل (16- 4) انواع ماهيان استخواني

ذوحياتين :(Amphibians) آيا مي دانيد كه بعضي حيوانات قادر اند بوسيلة پوست ياجلد خود تنفس كنند؟ آيا آن ها در آب زنده گى مى كنند يا در خشكه؟ در واقعيت امر درهر دو محيط زنده گى كرده مي توانند.‏ بسياري از ذوحياتين يك قسمت زنده گي خود را درآب و يك قسمت ديگر زنده گي خود را در خشكه سپري مي نمايند.‏ از همين سبب به نامذوحياتين ياد مى شوند.‏ در مرحلة لاروايى در آب زنده گي مي كنند؛ داراي برانشي بوده ووقتي كه به خشكه مي آيند برانشى به شش تبديل شده و مى توانند توسط شش ها تنفسنمايند.‏ذوحياتين داراى جلد نازك،‏ شفاف،‏ مرطوب و بدون فلس مي باشند.‏ اين مشخصات سببمي شود تا بقه هاي بالغ بتوانند از طريق پوست خود تنفس كنند.‏ بسياري از ذوحياتين دارايجلد درخشان و رنگة زهري مي باشند كه باعث مي شود دشمنان شان از ترس،‏ بالاي آن هاحمله نكنند.‏شكل (4-17) مراحل زنده گى بقه58

انواع ذوحياتين:‏ ذوحياتين برحسب خصوصيات ظاهري به سهگروپ تقسيم مي شوند:‏1- ذوحياتين بدون پا:‏ اين ها كرم مانند بوده فاقد پاها و دست هامي باشند.‏ مانند سسى لين ها (Caecilians)2- ذوحياتين دم دار:‏ داراي بدن طويل،‏ پاهاي كوتاه و دم درازهستند،‏ معمولي ترين آنها سلامندرها مى باشند.‏3- ذوحياتين بدو ن دم:‏ بيش از دو هزار نوع آن شناخته شدهاست.‏ انواع بقه ها و كوربقه ها و غيره شامل اين گروپ اند.‏شكل ‏(‏‎4-18‎‏)انواع ذوحياتينخزنده گان ) :(Reptiles آن ها پوست ضخيم و خشك دارند كه جهت توافق به زنده گيروي خشكه خيلي مهم بوده و داراى فلس ها نيز مى باشند.‏ جلد ضخيم از تبخير آب حجراتجلوگيري مي كند.‏ تمام خزنده گان براي تنفس داراي شش مي باشند.‏ تخم هاى خزنده گانداراى قشر سخت مى باشند.‏انواع خزنده گان:‏ تعداد زيادي از گروپ هاي خزنده گان از بين رفته اند؛ بطور مثال:‏دايناسورها از جملة مشهورترين خزنده گان عظيم الجثه بودند كه به روى زمين زنده گىداشتند.‏ حالا تنها فوسيل هايشان روي زمين باقيمانده است.‏ تمساح ها،‏ سنگ پشت ها،‏سوسمارها و مارها از جملة انواع خزنده گان مي باشند.‏59

چلپاسهتمساحمار كبراپرنده گان (Aves)شكل (19- 4) انواع خزندگانسنگ پشتمشخصات پرنده گان:‏ پرنده گان خصوصيات منحصر به خود را دارند؛ مانند داشتن پر كهبدنشان را گرم نگه داشته و براي برخي از آن ها امكان پرواز را فراهم مي كند.‏ دو نوع اساسي پرهادر پرنده گان وجود دارند.‏ پرهاى نرم كه بدن پرنده را مى پوشاند و جسم آنرا گرم نگه مي دارد.‏پرهايى كه به قسمت دم و بال هاي پرنده وصل اند نسبتاً‏ سخت بوده و به نام پرهاى پرواز يادمى شوند.‏ پرنده گان داراي منقار بوده وتخم آن ها مانند تخم خزنده گان داراي يك قشر سختمي باشد؛ ولي جنس آن ها با هم فرق دارد.‏ پرنده گان از جملة حيوانات خون گرم بوده ودرجةحرارت بدن آن ها در حدود 40 درجة سانتى گريد ميباشد.‏60

شكل (4-20) انواع پرنده گانانواع پرنده گان:‏ پرنده گان از نگاه رنگ،‏ اندازه و شكل،‏ بسيار متفاوت اند.‏ پرنده گان رابرحسب شكل،‏ منقار و پاهايشان طبقه بندي مي كنند.‏ شكل منقار نشان مي دهد كه پرندهچه مي خورد و شكل پاها نشان دهندة محل زنده گي پرنده است.‏ مرغ،‏ مرغابي،‏ كبوتر،‏گنجشك،‏ شتر مرغ،‏ پنگوين و غيره از جملة پرنده گان هستند.‏61

پستانداران (Mammalia)نوزاد بيشتر پستانداران دوران جنينى خود را داخل بطن مادرطي مي كنند؛ ولي همة آن ها پس از تولد از شيري كه در پستانمادر توليد شده است تغذيه مى نمايند.‏مشخصات پستانداران:‏ بدن اكثرى پستانداران از مو يا پشمپوشيده شده است.‏ همچنين داشتن غدوات شيري نيز مشخصةديگرى است كه حيوانات ديگر آنرا ندارند.‏ شير آن ها از آب،‏ پروتينو كاربوهايدريت تركيب شده است.‏ پستانداران،‏ مانند پرنده گانو خزنده گان از طريق شش ها آكسيجن را مي گيرند.‏ دندان هايپستانداران داراي اشكال و اندازه هاي متفاوت مي باشند كه برايخوردن غذاهاي مختلف بكار مي روند.‏ مغز اغلب پستانداران بزرگتراز ساير حيوانات بوده و براي آن ها موقع مي دهد تا به سرعتبياموزند و فكر نمايند.‏ هم چنان در مقابل منبهات عكس العملفوري نشان دهند.‏انواع پستانداران:‏ اين حيوانات به سه گروپ عمده يعنىپستانداران تخمگذار،‏ كيسه دار و جوره دار تقسيم مي شوند.‏پستاندارن تخمگذار:‏ نوزاد،‏ پس از خارج شدن از تخم از غده هايشيري مادر ‏(پستان ها)‏ تغذيه مى نمايند؛ مانند:‏ مورچه خوركخاردار و پلاتي پوس .(Platypus)مورچه خورك خاردارپلاتيپوس62شكل (4-21) الفانواع پستانداران

پستانداران كيسه دار:‏ در اين نوع پستانداران،‏ جنين قبل از اينكهكامل شود متولد مي شود و در داخل كيسه جابجا مي شود و در آنجااز پستان مادر شير مي مكد مانند انواع كانگروها.‏پستانداران جوره دار:‏ در اين حيوانات،‏ جنين در داخل رحم توسطجوره (Placenta) تغذيه مي شود و با مادر،‏ ارتباط نزديكي دارد.‏هنگامي كه ساختمان جنين كامل شد به صورت نوزاد متولد مي شود؛مانند:گاو،‏ بز،گوسفند،‏ سگ،‏ شير،‏ اسپ و غيره.‏پستاندار كيسه دار ‏(كانگرو)‏63شكل (4-21) ب:‏ انواع پستانداران جوره دار

پرنده گان و پستانداران افغانستانافغانستان يك كشور كوهستاني و محاط به خشكه است و محل خوبي براي زنده گيحيوانات،‏ بخصوص پرنده گان و پستانداران مي باشد.‏ در افغانستان تقريباً‏ 500 نوع پرنده و120 نوع حيوان پستاندار شناسايي شده اند.‏از بين رفتن جنگلات باعث مي شود تا تعداد زيادى از حيوانات منطقه بي جا شوند و همشكارحيوانات سبب شده تا نسل هاي بعضي از حيوانات درجهان به شمول وطن عزيز ما ازبين برود.‏اهميت اقتصادي ماهيان،‏ پرنده گان و پستاندارانماهيان غذاي عمدة انسان ها را تشكيل مي دهند.‏ گوشت و پوست ماهي داراي پروتين ومقدار زياد ويتامين هاي A و D است كه براي رشد و نمو مؤثر مي باشد.‏انسان هاى اوليه از پرنده گان وحشي براي تأمين غذا و پوشاك استفاده مي كردند.‏ اكثرپرنده گان جالب با صداهاي گوش نواز فوايد اقتصادي را براي انسان ها فراهم مى سازند.‏ ازتخم و گوشت پرنده گان اهلي استفادة زياد به عمل مي آيد.‏انسان ها هزاران سال قبل به روش اهلي كردن حيوانات شروع كردند.‏ اولين حيواني را كه اهليساختند،‏ سگ بود.‏ امروز پستانداران ديگر؛ مانند:‏ پشك،‏ اسپ،‏ مركب،‏ گاو،‏ بز،گوسفند،گاوميش وغيره را نيز اهلى نموده و از آن ها استفادة گوناگون،‏ از قبيل تأمين غذا و حمل ونقل به عملمي آيد و از كود آن ها در زراعت استفاده مي شود.‏64

خلاصة فصل چهارمحيوانات به دو گروپ فقاريه و غير فقاريه تقسيم مى شوند.‏اسفنج ها،كيسه تنان،‏ نرم تنان،كرم ها،‏ حيوانات مفصليه و خار پوستانازگروپ غير فقاريه هستند.‏بدن اسفنج ها ازحجرات مشابه ساخته شده و سوراخ هاى متعددى در آن وجود دارد.‏مرجان ها،‏ شقايق هاى دريايى،‏ هايدرا و جلى فيش ها از كيسه تنان اند.‏پلاناريا از كرم هاى پهن و شكارچى است.‏شيستوزوما،‏ كرم جگرگوسفند،‏ كرم كدو دانة گاو از كرم هاى پهن توليد كننده گان مرضمى باشند.‏بدن كرم هاى مدور باريك و بدون قطعه است.‏كرم اسكاريس،‏ كرم كخ از كرم هاى مدور توليدكنندة مرض هستند.‏كرم زمينى از كرم هاى حلقوى است كه باعث شخم زمين زراعتى مى شود.‏جوك ها از جملة كرم هاى حلقوى اند كه در طبابت از آن استفاده مى شود.‏حلزون،‏ اكتوپس و صدف از جملة نرم تنان اند.‏بدن نرم تنان از قسمت احشايى،‏ پوست نازك و پاهاى عضلاتي تشكيل شده است.‏بدن حيوانات مفصليه از سه قسمت سر،‏ سينه و شكم ساخته شده است.‏تغيير شكل حشرات از تخم تا بلوغ را ميتامورفوسيس مى نامند.‏ستاره هاى بحرى،‏ بادرنگ بحرى از فايلم خارپوستان اند.‏فقاريه ها داراي اسكليت داخلي مي باشند كه سبب حركت و نگهداري اعضاي بدنآن ها مي شود.‏پرنده گان و پستانداران حيوانات خونگرم (Homoiothermous) هستند؛ در حالي كهذوحياتين،‏ خزنده گان و بسياري از ماهيان خونسرد Piokelothermous) ( مي باشند.‏قلب فقاريه ها داراي دو،‏ سه يا چهار جوف است.‏برانشى،‏ عضوي است كه اكسيجن منحل در آب را گرفته و به جريان خون داخل مى سازد.‏انواع ماهيان عبارت اند از:‏ ماهيان بدون آلاشه،‏ ماهيان غضروفي و ماهيان استخواني.‏ذوحياتين حيواناتي هستند كه مي توانند در آب و خشكه زنده گي نمايند.‏خزنده گان داراي پوست ضخيم و خشك بوده و داراي شش ها مى باشند.‏پرنده گان داراي دو نوع پر مي باشند:‏ پرهاى پرواز كه در پرواز به آن ها كمك مي كند وپرهاى نرم كه بالاى جلد قرار داشته و بدن پرنده را گرم نگه ميدارد.‏نوزاد اكثر پستانداران دوران جنينى خود را داخل بدن مادر،‏ طي مي كنند.‏پستانداران به سه گروپ:‏ تخمگذار،‏ كيسه دار و جوره ‏(خس دار)‏ تقسيم مي شوند.‏65

سؤال هاى فصل چهارمجملات ذيل را در كتاچه هاى خود يادداشت نموده در مقابل هر جمله نام حيوان ويا گروپ مربوط را بنويسيد.‏1- ساده ترين حيوانات كه بدنشان ازتعداد زياد حجرات تقريباً‏ مشابه تشكيل شده است.(‏ (2- حجرات گزنده يى در بدن آن ها وجود دارد كه مادة زهرآگينى را وارد بدن طعمه مى كند(‏ (3- جلى فيش ها در اين گروپ قرار دارند.‏ )4- يكى از انواع كرم هاى پهن كه باعث خون ريزى جدار روده و باعث صدمه بر جگر مى شود.(‏ (سؤال هاى تشريحى5- دورة زنده گى كرم كدو دانه گاو را تشريح كنيد.‏6- كم اشتهايى و خارش شبانة مقعد از علايم مبتلا شدن به كدام نوع كرم است؟7- نشانه هاى مبتلا شدن به كرم اسكاريس را بنويسيد.‏8- چگونه از جوك در طبابت استفاده مى كنند؟جملات زير را در كتابچه هاى خود يادداشت نموده و جاهاى خالى را با كلماتمناسب پر كنيد.‏9- اعضاى بدن نرم تنان در ........................ قرار دارند.‏10- اسكليت ملخ از ماده يي به نام ........................ شده است.‏11- اسكليت بدن خارپوستان داخلي و ..................... است.‏12- شارك و ري از جملة ماهيان .................... مي باشند.‏سؤال هاى چندجوابى13- قلب ذوحياتين داراي چند جوف مي باشد؟الف)‏‎3‎ جوف ب)‏ 2 جوف ج)‏ چهار جوف د)‏ هيچكدام14- شهپرها در ماهيان كدام يك از وظايف ذيل را انجام مي دهند؟الف)‏ توقف دادن حيوان ب)‏ نگهداشتن موازنة بدنج)‏ حركت د)‏ همه موارد15- ذوحياتين حيواناتي اند كه در محيط ........................ زندگي مي كنند.‏الف)‏ آب ب)‏ خشكه ج)‏ آب و خشكه د)‏ هيچكدامجملات ذيل را در كتابچه هاى خود يادداشت نموده در صورت صحيح بودن حرف‏(ص)‏ و در صورت غلط بودن حرف ‏(غ)‏ را در مقابل آن بنويسيد.‏16- تمساح ها،‏ سنگ پشت ها و بقه ها از جملة ذوحياتين مي باشند.‏ ) (17- پرنده گان از جملة حيوانات خون گرم مي باشند.‏ ) (66(

فصل پنجممنابع طبيعي و حفاظت آن هاخداوند نعمت هاي فرواني در اختيار بشر قرارداده است.‏ منابعي كهدر طبيعت موجود اند بخشي از اين نعمت ها است.‏ بشر از نباتاتيكه در خاك مي رويند،‏ به طور مستقيم يا غير مستقيم استفادهمي نمايد.‏ زنده گي بدون آب غير ممكن است.‏ همچنين اگر نورخورشيد نمي بود،‏ زنده گي روي زمين ناممكن بود.‏امروز نياز جوامع به غذا و انرژي در حال افزايش مي باشد.‏ تصورنماييد كه اگر جنگل ها از بين بروند،‏ درياها و چشمه ها خشكشوند و خاك حاصلخيز نباشند.‏ آيا انسان مي تواند به زنده گي خودادامه دهد؟در اين فصل با منابع طبيعي و انواع آن و همچنين اهميت منابعطبيعي،‏ حفظ و نگهداري آن ها آشنا مي شويد.‏67

منابع طبيعيمنابع طبيعي به منابعي گفته مي شود كه در طبيعت وجود دارندو انسان ها براي رفع احتياجات خود به آن ها نياز دارند و از آن ها بهعنوان منبع ماده و انرژي استفاده مي كنند.‏ بعضي از منابع طبيعيغير قابل تجديد هستند.‏ مقدار اين منابع محدود و توليد مجددآن ها خيلي طولاني است.‏ نفت،‏ گاز و زغال سنگ مثال هايى ازمنابع غير قابل تجديد مي باشند.‏منابع قابل تجديد گروپ ديگري از منابع طبيعي بوده؛ مقدار اينمنابع محدود نيست؛ زيرا به طور متواتر توليد مي شود؛ مثلاً:‏ مي تواننباتات را به صورت مرتب كشت نموده و از محصول آن ها استفادهكرد.‏ بارش باران،‏ كم شدن آب درياها و چشمه ها را جبران مي كند؛اما بايد توجه داشت كه اين منابع در صورتي قابل تجديد هستند كهسرعت استفاده ا زآن ها از سرعت توليد دوبارة آن ها بيشتر نباشد.‏‏(در بين توليد و مصرف توازن موجود باشد).‏آب،‏ خاك،‏ غذا و منابع انرژي از منابع طبيعي هستند كه انسان بهحيث منبع ماده و انرژي از آن ها استفاده مي كند.‏آبدر بيشتر قسمت ها و شهرهاي افغانستان آب آشاميدني از زير زمينو توسط چاه يا چشمه ها تأمين مي شود.‏ در بعضي نقاط از آب هايدرياها استفاده مي شود.‏آب حاصل بارنده گي هاي سالانه است،‏ اگر بارنده گي هاى سالانه كمباشد سبب خشكسالي مي شود.‏ افزايش نفوس عامل ديگرى برايكم شدن آب است؛ زيرا با افزايش نفوس مصارف آب بلند مي رود؛چون آب در كارهاي روزمره مصرف زياد دارد نمي توان توصيه كردكه آب مصرف نكنيد،‏ اما مي توان گفت كه از ضايع شدن آن بهاشكال مختلف جلوگيري نماييد.‏آب نه فقط از حيث آشاميدن و شست و شو،‏ بلكه از لحاظ محل68

زنده گي ماهيان و ديگر زنده جانها نيز اهميت دارد؛ زيرا ماهي هابخشي ازمواد غذايي بسيار مفيد انسان ها را تشكيل مي دهندوداراي املاح و ويتامين هاي بسيار مفيدي براي صحت و سلامتانسانها هستند.‏ در حال حاضر شكار زياد ماهي سبب كاهش آن هاشده است.‏ در بسياري از كشورها قوانيني براي شكار ماهي دارندكه به اساس قوانين مذكور شكار ماهي را در بعضي از فصل ها كهزمان تخم گذاري ماهي ها مي باشد منع كرده اند.‏جلوگيري از آلوده گي آب و حفظ پاكي منابع آب از نظر تاثيرات آنبالاى ماهيان اهميت دارد.‏ زيرا آلوده گي آب سبب كاهش آكسيجنآن شده و در نتيجه سبب مرگ ماهي ها مي شود.‏بنابراين براي حفظ پاكي منابع آب بايد از داخل شدن آب هايفاضلة صنعتي،‏ خانه گي و آب هاي اضافي كه بعد از آبياري كشتوزراعت جاري مي شوند،‏ به درياها،‏ چشمه و چاه ها جلوگيري گردد؛زيرا دهقانان براي بلند بردن حاصلات از كود كيمياوي،‏ دواهاي ضدآفات زراعتي و ضد گياه هاي هرزه استفاده مي نمايند،‏ كه هنگامآبياري،‏ اين دواها همراه آب اضافي زراعت به درياها،‏ چشمه هاوبحرها ريخته و سبب آلوده گي آب ها مي شود.‏خاكخاك منبع طبيعي مهم ديگري است كه تشكيل يا ساخته شدنآن سال ها طول مي كشد لذا در حفظ آن بايد توجه شود،‏ در غير آنلايه خاك كه بيشترين مواد غذايي معدني را دارد توسط آب هايجاري و باريدن برف و باران شسته شده وخاك از لحاظ داشتنمواد غذايي ضعيف مي شود كه از يك طرف براي كشت و زراعتمناسب نمي باشد و از طرف ديگر توسط جريان آب،‏ داخل درياها وبحرها شده و در آن جا رسوب مي كند.‏كشت و زراعت اگرچه مواد غذايي مورد ضرورت ما را توليد مي كند؛اما خاك را ضعيف مي كند.‏ علاوه بر آن در مملكت ما وزش باد سببانتقال خاك از يك جا به جاي ديگر مي شود.‏ راه هاي مختلفي براي69

حفظ خاك وجود داردكه عبارت اند از:‏1- غرس درختان در مسير باد2- مرطوب نگهداشتن خاك3- كاشتن بته هايي كه ريشه هاي شان ذرات خاك را به هم چسپيده نگهميدارد.‏غذاشكل (5-1) فرسايش خاك به سبب بهره برداري نادرست از زمينما و شما براي اجراي فعاليت هاي روزمرة خود به انرژي ضرورت داريم و انرژي مورد ضرورتخود را از غذاهايي كه از نباتات وحيوانات بدست مي آوريم،‏ تامين مي نماييم.‏انسان هاي اوليه از ميوه ها،‏ دانه ها و برگ هايي كه به طور طبيعي روي نباتات بود استفادهمي كردند و حيوانات را براي به دست آوردن پوست و گوشت آن ها شكار مي كردند؛ هنوزهم عده يي از انسان ها بعضي حيوانات را براي خوردن و استفاده از پوست آنها شكار مي كنند70

و همچنان مردم از ميوه و چوب نباتات كه به طور طبيعي در جنگل ها وكوه ها مي رويند،‏استفاده مي نمايند،‏ اما بيشتر مردم غذاهايي را مي خورند كه از طريق زراعت و يا مالداريبه دست مي آورند؛ زيرا منابع غذايي موجود درطبيعت به آن اندازه نيست كه بتواند ضرورتغذايي همه مردم را تأمين كند.‏ از اين سبب با افزايش جمعيت،‏ زراعت و مالداري نيزگسترش يافت.‏ ساينس دانان در حال حاضر در سراسر جهان تلاش مي كنند تا راه هايي رابراي بهبود كيفيت مواد غذايي و بالابردن پروتين آن ها جستجو نمايند،‏ چنانچه نسل هايجديدي از برنج،‏ گندم و جواري توليد كرده اند كه مقدار پروتين بيشتري در آنها وجود دارد.‏هدف ساينس دان ها بهبود بخشيدن به كميت و كيفيت غذايي است كه از نباتات حاصلمي شود،.‏اگر چه كشت و زراعت،‏ غذاي بيشتر انسان ها را فراهم مي كند؛ اما اثرات منفي نيز بالايايكوسيستم دارد؛ زيرا دهقانان در مبارزه عليه آفات نباتي و از بين بردن علف هاي هرزه ازدواهاي زهري استفاده مي كنند و زميني كه ابتدا انواع زيادي از نباتات و حيوانات در آنزنده گي مي كردند به تدريج اين حيوانات و نباتات را از دست مي دهد.‏انرژيدو نوع منابع انرژي وجود دارد،‏ يكي منابع قابل تجديد و ديگري منابع غير قابل تجديد.‏ درحال حاضر حدود 75% انرژي ازسوخت فوسيل ها مانند نفت و گاز،‏ تيل و زغال سنگ كه ازجملة منابع غير قابل تجديد انرژي مي باشند،‏ به دست مي آيد.‏سوخت هاي فوسيلي آلوده گى هاى زيادي در هوا توليد مي كنند.‏ بعضي مردم از سوختاندنچوب كه از خشك شدن و قطع كردن درختان به دست مي آيد،‏ حرارت لازم را به دستمي آورند.‏اگرچه درختان مرتباً‏ رشد و نمو مي كنند؛ اما به سبب مصرف زياد چوب و قطع مداومدرختان،‏ جنگل ها كه منابع چوب مي باشند،‏ به تدريج از بين مي روند.‏ بنابراين ساينسدانان به فكر استفاده از منابع انرژيي شدند كه از يك طرف تمام شدني نباشند و از طرف71

ديگر باعث آلوده گي محيط زيست نشوند آب،‏ باد و آفتاب منابع انرژي قابل تجديد هستندكه بدون آلوده گي مي باشند.‏در بسياري از كشورها،‏ آسياب هاي بادي موجود اند كه پره هاي آن ها با نيروي باد به حركتآمده و در نهايت با به كار بردن دستگاه ها وسامان آلات مربوطه،‏ اين انرژي را به برق تبديلمي كند.‏در بعضي از ولايات كشور عزيز ما مثل هرات و فراه آسياب هاي بادي موجود است كه بهكمك انرژي باد كار مي كنند.‏شكل (5-2) آسياب هاي بادي72

انرژي آفتابشكل (5-3) دستگاه هاي توليدبرق آفتابىگرماي زمين از آفتاب است.‏ انرژيآفتاب علاوه از اين كه در عمليةتركيب ضيايي براي ساختن موادغذايي در نباتات به كار مي رود،‏با گرماي،‏ خود زنده گي انسان هاوحيوانات را در روي زمين هم ممكنكرده است.‏ انسان ها خانه هاي خود راطوري مي سازند كه از گرما و نور خورشيدخصوصاً‏ در زمستان ها تا حد ممكن استفاده نمايند.‏به هر حال امروز دستگاه هاي توليد برق آفتابى با استفادهاز سامان آلات مخصوص،‏ انرژي آفتاب را به انرژي برق تبديلمي نمايد.‏كتلة بايوم(‏Biomass‏):‏ كتلة مجموعى اجسام زنده در يك ساحةمعين به نام كتلة بايوم ياد مى شود.‏ انرژى كتلة بايوم در يك زنجيرغذايى از يك مصرف كننده به مصرف كنندة بعدى منتقل مى شود.‏انرژى كتلة بايوم وقتي آزاد مى شود كه مادة عضوى توسط تجزيهكنندگان ايكوسيستم تجزيه شود.‏فكر كنيدآيا همه انرژى نور آفتاب كه نباتات دريافت مى كنند،‏ به اولين مصرف كننده مى رسد؟پاسخ خود را توضيح دهيد.‏مطالعة ايكوسيستم نشان مى دهد كه مقدار انرژى از حلقة اول يكزنجير غذايى تا آخرين حلقه به تدريج كم مى شود.‏ مقدار انرژىدر ايكوسيستم را به صورت هرم نشان مى دهند و بنام هرم انرژياز آن ياد مي كنند.‏بعضى علماى ساينس عقيده دارند كه بهتراست غذاى مردم جهان73

بيشتر از نباتات باشد تا از حيوانات؛ زيرا درغير اين صورت مقدارى زيادى انرژى در زنجيرغذايى ضايع مى شود.‏ 1 بنابراين نباتاتى مانندگندم،‏ جوارى و...‏ در مقايسه با حيواناتى مانندگوسفند و گاو براى تعداد بيشترى از انسان هاغذا فراهم مى كنند.‏ اين موضوع خصوصاً‏ درمناطق پرجمعيت تر اهميت بيشترى دارد.‏بنابراين اگر در مساحت معيني از زمين نباتبكاريم تعداد بيشترى انسان ها را مى توانيمتغذيه كنيم تا اينكه در همان مساحت،‏ گاو ياگوسفند پرورش دهيم.‏ البته براي اين كار بايد نباتاتى را پرورش داد كه مقدار پروتين و ارزشغذايى آن ها براى انسان ها بيشتر باشد.‏حفاظت منابع طبيعىدانستيم كه منابع طبيعى براى زنده گى انسان ها بسيار ضرورى ومهم است و همچنين دانستيمكه اگر چه بعضى منابع طبيعى قابل تجديد هستند،‏ اما اگر در استفاده از آن ها بي احتياطيشود،‏ اين منابع هم تمام مى شوند.‏ بنابراين براى اين كه خود و فرزندان ما بتوانيم هميشه از اينمنابع استفاده كنيم بايد خطرات تهديدكنندة اين منابع را بشناسيم و آن ها را از بين ببريم.‏حفظ منابع آبشكل (5-4) كاهش انرژى ازتوليد كننده به مصرف كنندهمملكت عزيزما افغانستان طبيعت كوهستانى دارد.‏ برفي كه زمستان در مناطق كوهستانىمى بارد،‏ در هواى گرم تابستان ذوب مى شود.‏ قسمتي ازآن به درياها و آب هاى جارى مى ريزدو قسمت ديگر آن به درون زمين نفوذ كرده و آب هاى زيرزمينى را مى سازد.‏ آب باران نيزوارد زمين شده در خاك نفوذ مى كند يا اينكه وارد درياها و آب هاى جارى مى شود.‏ ما وتمام موجودات زنده به اين آب ها نيازداريم.‏ آب هاي فاضلة خانه ها،‏ فابريكه ها،‏ دوا هاى آفاتزراعتي و حشره كش ها آب را آلوده مى كنند وآب آلوده سبب بيمارى و يا مرگ موجوداتزنده و انسان مى شود.‏1- ضايع شدن انرژى در زنجير غذايى را در فصل ‏«دوران مواد در ايكوسيستيم»‏ صنفهفتم مطالعه كرديد74

فكر كنيدبراى اين كه آب هاي فاضله وارد دريا ها نشود چه كارهايى بايد انجام داد؟فعاليتطريقه هايي كه براي حفظ پاكي منابع آب در محيط زيست خود بكار برده مي توانيد لست نموده و در صنفبيان كنيد.‏از آن جايي كه آب محل پرورش و نموى نباتات و حيواناتمختلف مى باشد؛ از اين جهت نيز اهميت دارد؛ مثلاً:‏ مرغانفلمينگو ‏(قازحسينى)‏ در جوار آب ايستاده چون آب ايستاده غزنيتخمگذارى نموده و چوچة خود را پرورش مى دهند.‏ هم چنينانواع ماهى ها در آب ها زنده گى مى كنند كه ارزش غذايى فراواندارند.‏ آلوده گى آب يا خشك شدن آن باعث مرگ اين حيوانات ونباتات مى شود.‏شكل (5-5) تصوير آب ايستادهفكر كنيداگر ماهي را بخوريم كه از داخل آب آلوده شكار شده باشد آيا به صحت ماضررمي رساند؟جنگلهاجنگل ها از اين سبب اهميت دارند كه محل زنده گى تعداد زيادىاز حيوانات و نباتات مى باشند.‏ نباتات و حيوانات در واقع كتلة بايومرا تشكيل مى دهند.‏ از چوب درختان جنگلى در ساختن خانه ولوازمچوبى استفاده مي شود.‏ همچنين از نباتات جنگلي برعلاوة غذا دواهايمختلف نيز تهيه مى شود.‏ اين نوع جنگل ها در قسمت هاى شرقيو شمال شرقي افغانستان(پكتيا،‏ كنرها و نورستان)‏ وجود دارد كهشكل(‏‎5-6‎‏)‏ جنگل75

متاسفانه اگر مردم آن را خود سرانه قطع كنند،‏ به سرمايه ملي ما ضررمي رسد.‏فعاليتدربارة خطراتي كه جنگل هاي افغانستان را تهديد مي كند،‏ تحقيق كنيد؛ آن را در كتابچه هاى خود نوشته ودر صنف ارائه كنيد.‏وظيفة ما در حفظ منابع طبيعيبيشترخطراتي كه منابع را تهديد مي كنند،‏ به وسيله ما انسان ها ايجاد مي شوند.‏مثلاً:‏ جنگل ها را ازبين مي بريم تا چوب به دست آوريم يا اينكه در زمين آن ها خانه بسازيميا براي آن كه محصول بهتري داشته باشيم از انواع دواهاى حشره كش استفاده نموده،‏ آبو خاك را آلوده مي نماييم.‏ با دود فابريكه ها و موترها هوا را آلوده كرده به خود و موجوداتزندة ديگر ضرر مي رسانيم.‏امروز براي حفظ منابع طبيعي توصيه هايي مي شود.اين توصيه ها عبارتند از:‏1- استفاده از انرژي آفتاب و باد به عوض سوخت هاي فوسيلي وچوب.‏ زيرا انرژي آفتاب وباد از آن جهت كه آلوده گي ندارند،‏ انرژي پاك گفته مي شوند.‏2- استفادة كمتر از كودهاي كيمياوي در زراعت3- استفادة كمتر از دواهاي ضد آفات زراعتي4- دوران دوبارة مواد5- وضع قوانين براي حفاظت از جنگل ها،‏ معادن،‏ آب ها و تطبيق قانون6- غرس نهال و بته ها براي جلوگيري از انتقال خاك از يك جا به جاي ديگر.‏فكر كنيدكاغذ از چوب درخت ها به دست مي آيد.‏ صرفه جويي در مصرف كاغذ و دوران دوباره آن چه تأثيري بر حفظ جنگل هادارد؟76

خلاصة فصل پنجممنابع طبيعي به منابعى گفته مي شود كه در طبيعت و جود دارند و انسان ها براي رفعاحتياجات خود به آنها نياز داشته و از آن ها به شكل منبع ماده و انرژي استفاده مي كنند.‏منابع طبيعي معمولاً‏ به دو گروپ قابل تجديد و غير قابل تجديد تقسيم مي شوند.‏مقدار منابع غير قابل تجديد محدود و توليد مجدد آن ها خيلي طولاني است.‏ نفت،‏ زغالسنگ و گاز مثال هاي منابع غير قابل تجديد مي باشند.‏منابع قابل تجديد منابعى اند كه مقدار آن محدود نيست و به طور متواتر توليد مي شوند.‏مثال هاي آن انرژي باد،‏ انرژي آفتاب و انرژي آب مي باشد.‏كتلة بايوم (Biomass) : كتلة مجموعى اجسام زنده در يك محيط معين به نام كتلة بايومياد مى شود.‏حفاظت منابع به معناي تلاش براى توازن ميان استفاده از منابع طبيعي و حفظ آن ها برايآينده است.‏77

سؤال هاى فصل پنجم1- منابع طبيعي چيست و چند نوع است؟ واضح سازيد.‏2- كتلة بايوم (Biomass) چيست؟ تشريح نماييد.‏3- حفظ منابع طبيعي را به طور مختصر واضح سازيد.‏جملات ذيل را در كتابچه هاى خود يادداشت نموده در مقابل جملة صحيح حرف‏(ص)‏ و در مقابل جملة غلط حرف ‏(غ)‏ بنوسيد.‏4- نفت و زغال سنگ منابع قابل تجديد مي باشند.‏ ) (5- حفظ منابع طبيعي عبارت ازتلاش براى توازن بين استفاده از منابع و حفظ آن براي آيندهاست.‏ ) (سؤال هاى ذيل را در كتابچه هاى خود يادداشت نموده بعداً‏ به دور جواب صحيح حلقهنماييد.‏6- راه هاي مختلف براي حفظ خاك عبارت اند از:‏الف)‏ غرس درخت هاب)‏ مرطوب نگهداشتن خاكج)‏ كاشتن بته هاد)‏ الف،‏ ب و ج هر سه7- مثال هاي منابع غير قابل تجديد عبارت اند از:‏الف)‏ نفت و گازب)‏ زغال سنگج)‏ آفتاب و بادد)‏ الف و ب هر دو8- منابع طبيعي قابل تجديد عبارت اند از:‏الف)‏ خاك،‏ غذا و آفتابب)‏ زغال سنگ ونفتج)‏ الف و بد)‏ هيچكدام78