Żuławy Wiślane ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu

Bogna LipińskaŻuławy Wiślaneochrona i kształtowaniezabytkowego krajobrazu

Żuławy Wiślaneochrona i kształtowaniezabytkowego krajobrazu

Żuławy Wiślane – ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazuautor: Bogna Lipińskaredakcja: Ewa Judyckaopracowanie graficzne i projekt okładki: Wiesław Tyszkawydawca: Stowarzyszenie Żuławywspółpraca:Grzegorz Gola, Mariola Mika, Marek Opitz, Karolina Ressel, Jacek OpitzWydział Architektury Politechniki Gdańskiej w Gdańsku, Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego– Klub Nowodworski, Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja, Instytut Delty WisłyPublikacja jest dokładnym (z niewielkimi poprawkami) odtworzeniem pracy doktorskiej pod tym samym tytułemobronionej w 1986 roku na Wydziale Architektury Politechniki Krakowskiej im. T. Kościuszki pod kierunkiemprof. Janusza Bogdanowskiego.Autor i wydawca składają serdeczne podziękowania za wsparcie i życzliwość dla osób, organizacji i instytucji, którew jakikolwiek sposób przyczyniły się do powstania niniejszej publikacji.ISBN 978-83-929795-4-8© 2011 Stowarzyszenie ŻuławyNowy Dwór Gdański, Gdańsk 2011na okładce: okolice Łaszki nad Zalewem Wiślanym. Foto. Marek OpitzStowarzyszenie Żuławy – gmin i powiatów żuławskich – jest samorządowym lobby żuławskim, starającym się wpłynąćna podejmowane przez rząd i inne instytucje decyzje dotyczące Żuław.Jest to forum współpracy i promocji delty Wisły.Publikacja powstała w ramach projektu Wydanie i promocja publikacji ze zbiorów dziedzictwa kulturowego delty Wisłyo zabytkowym krajobrazie Żuław współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Planu Rozwoju ObszarówWiejskich na lata 2007-2013 uzyskanych w konkursie Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja na operacje z zakresudziałania „Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju” odpowiadające warunkom przyznania pomocy w ramach małychprojektów, tj. operacji, które nie odpowiadają warunkom przyznania pomocy w ramach działań Osi III Programu RozwojuObszarów Wiejskich na lata 2007-2013, ale przyczyniają się do osiągnięcia celów tej OsiEuropejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich:Europa inwestująca w obszary wiejskie

Bogna LipińskaŻuławy Wiślaneochrona i kształtowaniezabytkowego krajobrazuPamięci mojego profesora Janusza Bogdanowskiego, którynauczył mnie kochać krajobraz oraz w podziękowaniu PanuKazimierzowi Cebulakowi, który nauczył mnie kochaćŻuławy a także Panom Markowi Opitzowi i GrzegorzowiGoli, którzy nauczyli mnie kochać krajobrazy żuławskie

Spis treściI. O krajobrazie – krótka opowieść o postrzeganiu jego postaci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5II. O Delcie Wisły zwanej Żuławami Wiślanymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9III. Delta Wisły w opracowaniach naukowych i literaturze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13IV. Krótka historia Delty Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19V. Specyfika krajobrazowa Delty Wisły – wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31VI. Postać krajobrazu – jak czytać zapis histotrii w krajobrazie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33VII. Inwentaryzacja elementów krajobrazu Delty Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47VIII. Modelowe jednostki historyczno-krajobrazowe Delty Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55IX. Synteza postaci krajobrazu – krajobrazowe zespoły tradycyjne Delty Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65X. Słowo o krajobrazie jutra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71XI. Szczegółowa charakterystyka miejscowości w Delcie Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77Literatura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

I. O krajobrazie – krótka opowieśćo postrzeganiu jego postaci„Krajobraz jest generalnym źródłem informacji – jest obrazemtwórczości lub dehumanizacji życia” – są to słowa ZygmuntaNováka, profesora Politechniki Krakowskiej, twórcynauki o ochronie i kształtowaniu krajobrazu 1 . Wydaje się,iż słowa te najpełniej oddają potrzebę zastanowienia się nadwłączeniem zagadnień krajobrazowych w kształtowanieotaczającej człowieka przestrzeni. Współudział „planu krajobrazowego”w pracach planistycznych czy projektowych,pozwalający na kreowanie pełnej, trójwymiarowej kompozycjikrajobrazowej – to dzisiejsza, stale aktualna potrzeba, bymóc uczynić gospodarowanie człowieka przestrzenią – świadomymi zachowującym piękno dla następnych pokoleń.Rodzaj i forma studiów krajobrazowych prowadzonychw tym celu, muszą uwzględniać charakter danego regionu,jego wartości historyczne, zabytkowe, estetyczne, alei współczesne potrzeby, tendencje i kierunki współczesnejgospodarki i współczesnego społeczeństwa. Słowem – musiuwzględniać działanie człowieka w krajobrazie i to zarównojego dokonania i dotychczasowy udział w kształtowaniukrajobrazu jak i jego dzisiejsze potrzeby i humanistyczneodczucia.Opisanie żuławskiego krajobrazu i historii jego budowaniamoże pomóc w stworzeniu takiego przestrzennego środowiskaczłowieka, które będzie dostosowane zarówno dozaspokojenia potrzeb podstawowych jak i potrzeby przebywaniaw harmonijnych – a jeszcze lepiej – wręcz pięknychkrajobrazach.Istnieje wiele definicji krajobrazu w zależności od profilunauki, jaka się nim interesuje i zajmuje. Jako definicję najprostszą,podstawową i zrozumiałą ogólnie można przyjąć, iż„krajobraz jest fizjonomią środowiska” 2 . Takie pojmowaniesłowa krajobraz czy inaczej mówiąc – zjawiska, jakim jestpostać krajobrazu, ma swoje skutki w wielowiekowej historiiczłowieka.1 [1] Z. Novák, Planowanie regionalne i udział w nim architekta, Kraków,pierwsze wydanie 1950, drugie wydanie 2000, s. 28 i n.2 [2] J. Bogdanowski, Optymalizacja i kształtowanie krajobrazu o różnychformach przyrodniczych i różnej antropopresji, [w:] „ZeszytyProblemowe Postępów Nauk Rolniczych”, R. 1979, z. 217, s. 30; por.także T. Tołwiński, Urbanistyka, T. III Zieleń w urbanistyce, Warszawa1963, pasim.Wrażliwość na odbiór form krajobrazu istniała w świadomościczłowieka zawsze i wyrażała się między innymi dbałościąo malownicze usytuowanie siedzib możnowładców,krajobrazowe formowanie parków i ich otoczenia, nawiązywanieformą architektoniczną do istniejących form krajobrazowych3 , była także inspiracją artystów 4 . Współcześniezaowocowała tworzeniem parków narodowych i krajobrazowychjako obszarów ochrony piękna krajobrazu naturalnegoi kulturowego.Ujęcie w sposób naukowy tej części doznań ludzkich, któredotychczas opierały się na podświadomej percepcji otaczającegośrodowiska, było jedynie potwierdzeniem podświadomegodążenia do życia w harmonijnym otoczeniu, uporządkowaniemodczuć oraz dostarczeniem narzędzi do jegoświadomego kształtowania. Nauka o krajobrazie pozwala nabardziej obiektywne określenie charakteru istniejącej kompozycjikrajobrazowej, opisanie i identyfikację jej cech, właściwościi na koniec wartości, nazwanie przyczyn, z powoduktórych jedna kompozycja jest dla obserwatora harmonijnazaś druga wprowadza niepokój i czyni niekorzystne wrażenie.Architektura krajobrazu – jako narzędzie – została zdefiniowanaprzez Janusza Bogdanowskiego: „Architekturakrajobrazu jest nauką, ale i sztuką kształtowania przestrzeniw skali krajobrazu, świadomie, racjonalnie i estetycznie podwzględem gospodarczym i przestrzennym.” 5 . Rolę w koncepcjachplanistycznych, urbanistycznych i projektowych3 L. Majdecki, Historia ogrodów, Warszawa 1978, s. 97, 474 i n.; G. Ciołek,Ogrody polskie, Warszawa 1954, s. 33, 36-37, 118 i n.4 Zagadnienie odbioru i przedstawienie krajobrazu w malarstwieomówił w ciekawym szkicu Jan Bruzda, por. J. Bruzda, Architekturakrajobrazu w świetle malarstwa pejzażowego, [w:] „Teka Komisji Urbanistykii Architektury PAN”, T. III, Kraków 1969, s. 55. J. Bruzdao malarstwie pejzażowym holenderskim pisze, iż w większości miałozdecydowanie realistyczny charakter. Na pewno wiązało się to z typemkrajobrazu otaczającego artystów holenderskich – krajobrazem „uporządkowanym”,zbudowanym przez człowieka. Ciekawy tytuł nadał naprzykład jednemu ze swych dzieł Rembrandt: „Krajobraz zagospodarowany.Trzy drzewa”.5 J. Bogdanowski, Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu,Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, s. 12. ; J. Bogdanowski,Wprowadzenie do regionalizmu architektoniczno-krajobrazowego, [w:]„Wiadomości ekologiczne”, T. XXIX, R. 1983, z. 3, s. 185.5

architektury krajobrazu określił Tadeusz Tołwiński: „(…)kompozycja krajobrazowa kształtuje architekturę krajobrazuz tła przyrody, z dzieł inżynierii, z budynków, osiedli, miast,ogrodów i pól uprawnych.” 6 .W najprostszym ujęciu – w nauce o architekturze krajobrazuprzedmiotem badań jest całe otoczenie człowieka, a zwłaszczafizjonomia środowiska, w którym się znajduje 7 . Kryteriami,którymi się posługuje są; ukształtowanie terenu, z reguły„dane” człowiekowi jako przejaw sił przyrody, oraz pokrycieterenu – zarówno naturalne (na przykład las) jak i kulturowe(na przykład budowle). W kulturowym zagospodarowaniuterenu mogą również brać udział elementy pochodzenia naturalnego,na przykład aleje czy parki, bo „zbudowane” zostałyprzez człowieka. Traktowanie elementów pochodzenienaturalnego i kulturowego w gospodarowaniu przestrzeniąoraz proporcje i związki między nimi, to ważna dla zrozumieniaistoty postaci obserwowanego krajobrazu – tradycjahistoryczna, obrazująca kierunki i przyczyny wciąż zmieniającejsię fizjonomii naszego otoczenia. W zależności odprzewagi poszczególnych form występujących w wyżej wymienionychskładowych, wyłaniają się różne rodzaje (postaci)krajobrazu 8 . Podstawowym podziałem jest rozróżnieniena krajobraz „otwarty” – prezentowany przede wszystkimprzez obszary wiejskie, czasem także obszary chronione (naprzykład parki narodowe, parki krajobrazowe, strefy chronionegokrajobrazu) i krajobraz „miejski” – prezentowanyprzez tereny silnie zurbanizowane. W ramach tego głównegopodziału, w zależności od potrzeby szczegółowości badań,wyróżniane są dalsze odmiany. Każdy z tych krajobrazówzawiera w sobie pewien zasób szczególnych form, będącychswoistymi wyróżnikami, które decydują o podstawowymcharakterze tego fragmentu przestrzeni.W trakcie badań szczegółowych można je porządkowaći systematyzować, w zależności od występowania grup elementówpodobnych, ich cech kompozycyjnych i powiązańmiędzy nimi. Krajobraz może składać się z pojedynczychelementów (naturalnych i kulturowych), wnętrz architektoniczno-krajobrazowych(będących formą trójwymiarowejkompozycji przestrzennej) oraz dwuwymiarowych jednostekarchitektoniczno-krajobrazowych, będących makroprzestrzennym,dwuwymiarowym planistycznym zapisempodobnych sobie zbiorów zarówno elementów jak i wnętrz.Stopień uczestnictwa dzieł człowieka w krajobrazie znajdujeodzwierciedlenie w narzędziach badawczych w podzialena: krajobraz pierwotny, naturalny i kulturowy. Z tym, żew zdecydowanej większości mamy do czynienia z mieszanymkrajobrazem – naturalno-kulturowym lub kulturowo-6 T. Tołwiński, Urbanistyka …, op. cit., 193.7 Architektura krajobrazu, Warszawa-Kraków 1979, s. 34.8 Ibid., s. 129; J. Bogdanowski, Kompozycja i planowanie …, op. cit. s.19.naturalnym – w zależności od cechy wiodącej. Generalniepodział powyższy zależny jest od stopnia udziału człowiekaw tworzeniu krajobrazu 9 . Nawet jeśli formy wprowadzoneprzez człowieka „zbudowane” są z materiału naturalnego,jak drzewo, woda, ziemia – krajobraz ten nazwiemy kulturowym.Taka klasyfikacja okaże się bardzo istotna w przypadkuopisu krajobrazu Żuław Wiślanych.Krajobraz Żuław Wiślanych – jak prawie każdy krajobraz,przechodził trzy generalne fazy 10 . Pierwszą, kiedy zdecydowanąprzewagę mają pierwotne formy przyrodnicze i brakznaczących śladów działalności człowieka, zwłaszcza tychprzekształcających jego otoczenie na duża skalę; drugą –kiedy występuje swoista równowaga zasobów naturalnychi wytworzonych przez człowieka elementów kulturowychi trzecią – gdy występuje zdecydowana przewaga kulturowychform zagospodarowania, a w ślad za tym bardzoczęsto spotykana degradacja piękna i harmonijności krajobrazu.Specyfika Żuław Wiślanych polega w tym przypadku na tym,iż prawie nie wystąpiła w historii ich zagospodarowania fazadruga – faza równowagi form naturalnych i kulturowych.Krajobraz Żuław Wiślanych, po wkroczeniu na ich teren zaawansowanegotechnologicznie osadnictwa – bo tylko takiemogło zmierzyć się z krańcowo niekorzystnymi warunkaminaturalnymi terenu – przekształcony został całkowicieręką człowieka. A zatem stał się krajobrazem trzeciej fazy– krajobrazem kulturowym. Jest jeszcze jedna okoliczność:ukształtowany przez człowieka krajobraz Żuław Wiślanychnie korzystał – jak gdzie indziej – z naturalnego piękna i harmoniikrajobrazu pierwotnego, w który to dopiero wpisywałsię ze swoją działalnością człowiek. Otóż krajobraz pierwotnyŻuław Wiślanych był fizjonomią środowiska przyrodniczegoskrajnie nieprzyjaznego, niebezpiecznego i na pozórzupełnie nieprzydatnego do gospodarczych celów człowieka.Krajobraz pozbawiony wdzięku pierwotnej puszczy czy terenówgórskich. W przypadku Żuław Wiślanych, pomimowystąpienia od razu trzeciej, silnie kulturowej fazy postacikrajobrazu, po pierwsze – nie poskutkowało to degradacjąprzyrodniczą i wizualną, zaś po drugie, wręcz odwrotnie– zbudowany z nieatrakcyjnych form natury krajobrazkulturowy Żuław Wiślanych stał się przykładem harmonijności.Formy wprowadzone wówczas przez człowieka potwierdziłysłuszność zasady: „harmonia krajobrazu jest wyrazem dobrej9 Por. także podejście teoretyków geografii historycznej, gdzie krajobrazemkulturowym nazywa się taki, który zawiera wszelkie zmianywprowadzone przez człowieka, m.in. S. Arnold, Geografia historyczna,jej zadania i metody, [w:] „Przegląd Historyczny”, T. XXVIII, z. 1, Warszawa1929.10 J. Bogdanowski, Optymalizacja kształtowania …, op. cit., s. 31; tenże,Wprowadzenie …, op. cit., 189.6

gospodarki człowieka, dysharmonia zaś – gospodarki złej” 11 .Jest to najważniejsza właściwość krajobrazu Żuław Wiślanych,wpływająca na jego unikatowość i wysoką wartość.Istnieje jeszcze jedna cecha krajobrazu, bardzo istotnaz punktu widzenia naszego stosunku do dóbr kultury i przejawówrozwoju cywilizacyjno-kulturowego człowieka. Jestnią „zabytkowość” – lub określając może bardziej trafnie– „historyczność” krajobrazu wynikająca z jego „dawności”.Krajobraz taki to historyczna, często zabytkowa w rozumieniuochrony dóbr kultury, struktura przestrzenna, utworzonaw określonym czasie, skończona kompozycyjnie, będącajednorodnym lub wielowarstwowym dziełem człowieka – zespołuarchitektonicznego, urbanistycznego lub ruralistycznego.Krajobraz historyczny (w tym o cechach zabytku), tokompozycja będąca wynikiem połączenia bogactwa naturyi form wprowadzonych przez człowieka na przestrzeni dziejów,człowieka ówcześnie żyjącego i pracującego 12 . Jest rzecząoczywistą, że najważniejszą rolę w uznaniu krajobrazu zahistoryczny, odgrywa cezura czasowa. Jednakże, o ile w stosunkudo dzieła architektonicznego, a nawet przestrzennego– miasto, zespół dworsko-parkowy – określenie czy są historyczne(zabytkowe) czy nie, nie sprawia raczej trudności.Bardziej skomplikowane jest to w stosunku do ocenykrajobrazu. Podczas gdy budowla historyczna, zabytkowa,może zostać niejako „zatrzymana” w czasie w momencie jejpowstania, jeśli nie będzie następnie przebudowywana, tokrajobraz pod względem fizjonomicznym – a tak go głównieodbieramy, wzrokiem – jest zawsze dynamiczny, zmienny.11 H. Guthersohn, Harmonie in der Landschaft, Solothurn 1956, s. 60.12 Architektura krajobrazu, op. cit., s. 58; J. Bogdanowski, Kompozycjai planowanie …., op. cit., s. 151-152 oraz tablice L, LI, LII oraz LIII.Najprostszym przykładem są … pory roku!Stosunkowo najłatwiej określić historyczność i co za tymidzie bardzo często – zabytkowość krajobrazu kulturowego– na przykład miejskiego, gdzie uznajemy wartości kompozycjiurbanistycznej miasta średniowiecznego, renesansowego,niektórych dzielnic epoki modernizmu czy secesji. Stosujesię wówczas uprawnione środki ochronne, rewaloryzacyjnei taki krajobraz zostaje nadal niejako zatrzymany w czasie,stanowiąc o bogactwie kulturowym społeczeństwa. Podobniepostępuje się w stosunku do krajobrazów złożonychz cennych form przyrodniczych, tworząc rezerwaty i parkinarodowe o wysokim rygorze ochrony i utrzymania w dobrejkondycji. Natomiast inaczej przedstawia się ocena i docenienieform naturalnych i kulturowych ukształtowanychna przestrzeni dziejów w krajobrazie otwartym – wiejskim.A przecież krajobraz ten, zwłaszcza „pracujący”, uprawowykrajobraz wsi, zachowuje całe bogactwo form zagospodarowaniabędących śladami minionego czasu. Form tym bardziejcennych, że z uwagi na większą izolację mieszkańcówterenów wiejskich prezentujących wspaniałą różnorodnośćregionalną. Tym samym krajobraz wsi jest bez wątpliwościpredestynowany do miana nie tylko krajobrazu historycznegoale i zabytkowego. Jednak krajobraz „otwarty”, wiejski,to krajobraz żyjący, ilustrujący stale naturalny postęp cywilizacyjno-kulturowyspołeczeństw, zatem jest zjawiskiemdynamicznym, zmieniającym się często niezauważalnie lecznieustannie.Krajobraz tego typu, zatrzymany w czasie, zamknięty dla naturalnychprzemian i zamieniony w rodzaj skansenu, utraciłbyswoją piękną, najważniejszą cechę: krajobrazu kształtowanegoprzez i dla człowieka, cechę krajobrazu „pracującego”,żywego. Aby tak się nie stało – także w przypadku cennegoIl. 1. Przykład harmonijnego krajobrazu kulturowego Delty Wisły. Cedry Wielkie. Fot. M. Opitz7

historycznego krajobrazu Żuław Wiślanych – należy zastosowaćszczególne formy ochrony tych wartości umożliwiającjednocześnie tworzenie wartości nowych, które będą kiedyśdobrze świadczyły o mieszkańcach regionu.Przede wszystkim należy uświadomić sobie jakie cechystanowią o zabytkowym charakterze krajobrazu, a następnie,które z tych cech mają pierwszoplanowe znaczenie dlaidentyfikacji postaci krajobrazu i których utrzymanie jestniezbędne. Z reguły cechy wiodące są związane w sposóbbezpośredni z tradycyjną funkcją danego obszaru. W przypadkuobszarów wiejskich – z funkcją rolniczą. Tym bardziejodnosi się to do regionu żuławskiego. A warto zwrócićuwagę, iż nawet najbardziej cenne historyczne obszary, jeślizmieniają swą pierwotną funkcję, stają się przedmiotemgwałtownych i najczęściej destrukcyjnych w stosunku dotradycji regionalnej – przemian.Podsumowując – widziana przez nas postać krajobrazu jestwynikiem procesów zachodzących w przestrzeni. Zatem krajobrazodwzorowuje dynamikę dziejów – historię.Widzialne formy krajobrazu powstają, trwają i zanikają. Te,które trwają, dają świadectwo działań w minionych latachczy nawet stuleciach. Mamy wówczas do czynienia z krajobrazemhistorycznym. Prawidłowe rozpoznanie sytuacji, czymamy do czynienia z wartościowym krajobrazem historycznym,który może mieć cechy chronionego zabytku, polegana przeprowadzeniu szczególnych studiów historycznych.Polegają na zebraniu danych dotyczących tradycji historycznejkształtowania się całości środowiska kulturowego,a więc przeprowadzeniu kwerendy archiwalnej materiałówźródłowych tekstowych, ikonograficznych, fotograficznychi kartograficznych; poznaniu opracowań dotyczących historiipowszechnej, form osadniczych, form budownictwai architektury oraz zebraniu w trakcie koniecznych badańterenowych danych dotyczących współczesnego stanu zachowaniahistorycznych elementów krajobrazu. Na tej baziemożna opisać główne wydarzenia historyczne oraz na ichtle dające się wyodrębnić znaczące, przełomowe fazy przekształceńkrajobrazu, czyli sekwencję przemian krajobrazu.W ten sposób powstanie obraz krajobrazu dynamicznego,żywego. Rodzaj zdarzeń historycznych zwykle stanowi takżeo rodzaju i znaczeniu ich wpływu na wykształcanie się najbardziejistotnych cech krajobrazu danego obszaru w danymmomencie historycznym.Rejon Delty Wisły – Żuławy Wiślane, jest szczególnymprzypadkiem krajobrazu otwartego. W dobie dzisiejszychintensywnych przemian cywilizacyjnych, a także niedawnychustrojowych, utrzymanie się harmonijnego krajobrazuotwartego, uprawowego, „pracującego”, bez szczególnych objawówpoważniejszej dewastacji, i to na tak sporym obszarze,wydaje się być czymś unikatowym. Jeśli do tego dodać wysokistopnień nasycenia wyrazistymi i specyficznymi cechamiform regionalnych, w przypadku Żuław Wiślanych wielokulturowymii jedynymi na terenie Polski, a także występowaniesporej liczby wysokiej klasy architektonicznych i inżynierskichobiektów zabytkowych oraz – co najważniejsze– dużą czytelność zapisanych i utrwalonych w środowiskuhistorycznych form zagospodarowania, to możemy mówićo obszarze najwyższych wartości kulturowych w krajobrazie.Żuławy Wiślane charakteryzują się także zachowaniemdo dzisiaj swojej funkcji wiodącej – wielowiekowej, historycznejfunkcji rolniczej; są zatem obszarem bardzo cennymz punktu widzenia zasobu krajobrazu kulturowego, szczególniepredestynowanym do świadomych działań kształtujących– także poprzez ochronę najcenniejszych historyczniecech i właściwości krajobrazu żuławskiego.Nie można jednak zapominać, że także Żuławom Wiślanymmoże grozić nagminne ostatnio zjawisko, a mianowicie zanikodrębności regionalnej. Zjawisko to jest wynikiem postępującejglobalizacji i powszechnego acz bezkrytycznegokorzystania z obcych wzorców kulturowych, do którychjest coraz łatwiejszy dostęp w wyniku zmian ustrojowychi postępu w komunikacji medialnej. Zachowanie odrębnościregionalnej – widoczne nie tylko w krajobrazie, ale równieżwe wzorcach zachowań, strukturach społecznych, zajęciachmieszkańców – jest bardzo ważnym czynnikiem wpływającymna komfort psychiczny człowieka. Czynnik ten, toświadomość tożsamości przestrzennej z krajem, regionem,miejscem zamieszkania i pracy. Taki uświadomiony związekz otoczeniem jest ostatnio, w dobie uniformizacji zarównostruktur przestrzennych jak i życia społecznego, bardzo cennymi poszukiwanym elementem dobrego samopoczucia wewłasnym miejscu na ziemi.W przypadku Żuław Wiślanych, doświadczonych tragediązerwania ciągłości kulturowej w wyniku wysiedlenia po IIwojnie światowej wszystkich mieszkańców tego obszaru,mieszkańców, którzy byli potomkami pierwszych osadnikówi budowniczych ziemi żuławskiej, kontynuowanie poczuciatożsamości z krajobrazem miejsca zamieszkania nowychosadników jest wyjątkowo trudnym procesem. Nowi mieszkańcyŻuław Wiślanych przeszli długą drogę do odnalezienia„kodu” tej nowej, obcej początkowo ziemi, na której przyszłoim żyć i pracować. Jednak obecnie na Żuławach mieszkająjuż rdzenni żuławiacy tu urodzeni, i dzisiaj to oni zawiadująi gospodarują żuławskim krajobrazem. Warto, aby ta działalnośćbyła oparta na wiedzy o przeszłości ziemi żuławskieji jej charakterystycznych cechach kulturowych.8

II. O Delcie Wisły zwanejŻuławami Wiślanymi1. Położenie i granice.Dla Żuław Wiślanych przyjmuje się granice przebiegającewzdłuż rzędnej około 10 m n.p.m., jako że rozgranicza onatereny o ewidentnie odmiennej charakterystyce przestrzennejz punktu widzenia cech geomorfologicznych 13 .Generalnie granice tego obszaru przebiegają następująco:granica wschodnia – strefą krawędziową Wyżyn Gdańskichwzdłuż drogi krajowej nr 1 Gdańsk – Łódź, dalej wzdłuż Wisłydo miejscowości Biała Góra, gdzie następuje rozwidlenie Wisłyi Nogatu; granica południowo-zachodnia przebiega wzdłużNogatu do Malborka, następnie kieruje się nieco bardziej na13 Żuławy Wiślane, red. B. Augustowski, Gdańsk 1976. W pracy tej przyjętotakie granice dla określenia terytorium geograficznego Żuław Wiślanych.południe i biegnie wzdłuż rzeki o nazwie Tina, około 2 do 5 kmna południe od jej koryta, obejmując następnie całą nieckę jezioraDruzno od południa i wschodu, dochodząc na koniec doElbląga; granicą północną są wody Zatoki Gdańskiej i ZalewuWiślanego. W opisie krajobrazów żuławskich znalazły się takżetereny odmienne w swoje budowie geomorfologicznej, a mianowiciepas wydm nadmorskich – Mierzeja Wiślana.Na wydzielonym w ten sposób obszarze 1700 km 2 znajdujesię w całości 11 i częściowo 7 gmin. Gminy całkowicie położonew obrębie Żuław Wiślanych, to:I. Na Żuławach prawobrzeżnych, zwanych też ŻuławamiGdańskimi lub Steblewskimi:Suchy DąbCedry WielkieIl. 2. Podział na subregiony obszaru Delty Wisły. Rys. B. Lipińska.9

II. Na Żuławach prawobrzeżnych:StegnaSztutowoOstaszewoLichnowyNowy Dwór GdańskiNowy StawMiłoradzGronowo ElbląskieMarkusyGminy częściowo położone na terenie Żuław:III. Na Żuławach lewobrzeżnych:Pruszcz GdańskiPszczółkiMiłobądzTczewIV. Na Żuławach prawobrzeżnych:MalborkStary TargDzierzgońElbląg.W ramach ogólnej nazwy „Żuławy Wiślane”, wymieniane sąposzczególne ich fragmenty zwane: na Żuławach lewobrzeżnychŻuławami Gdańskimi bądź Steblewskimi, a na Żuławachprawobrzeżnych – Wielkimi Żuławami Malborskimi,Małymi Żuławami Malborskimi, Żuławami Elbląskimioraz Szkarpawą.Opowieść o Żuławach Wiślanych rozpoczyna się od pierwszych,zorganizowanych form osadnictwa. Za dolną granicęprzyjęto powstanie pierwszych osad na przełomie XII/XIVwieku. Górna granica czasowa opisania etapów kształtowaniasię krajobrazu żuławskiego, to połowa XX wieku.Uzasadnieniem jest wspomniany już wcześniej fakt nagłegoi jednorazowego zniszczenia ciągłości wielowiekowego,tradycyjnego rozwoju społeczno-gospodarczego Żuław Wiślanychw wyniku II wojny światowej. Okres po 1945 rokudo dnia dzisiejszego dopiero oczekuje na opracowanie, tymistotniejsze i ważniejsze, że poruszające trudne zagadnienieadaptacji i asymilacji nowych mieszkańców i ich własnedziałania kształtujące współcześnie krajobraz żuławski.2. Specyfika fizjograficzna i osadnicza.Żuławy Wiślane, zwane również Deltą Wisły 14 , znajdujące się14 Obszar Delty Wisły, kojarzony powszechnie z nazwą Żuławy Wiślane,ma także inne formy fizjograficzne. Żuławy (żuława) to teren wytworzonyprzez naturalny proces rzeczny, posiadający naturalny, grawitacyjnyodpływ wód, zaś występujące również w Delcie tereny depresyjne(po osuszeniu zwane obszarami polderowymi) takiego naturalnegoodpływu nie mają. Nazwa Żuławy Wiślane jest więc nazwą zwyczajową,utrwaloną pod 1949 roku. Wcześniej dla poszczególnych obszarówu ujścia Wisły do Bałtyku – to obszar o bardzo specyficznymcharakterze. Powstał w wyniku deltotwórczej działalnościWisły, która nanosząc przez wieki utwory rzeczne, kształtowałapowoli ziemię żuławską. Charakteryzując ten procesnależy podkreślić, że w przypadku Żuław Wiślanych przebiegałon odmiennie niż to najczęściej się zdarza na obszarachujściowych wielkich rzek. Mianowicie, delta rzeczna niewysuwała się tutaj w głąb morza, lecz odwrotnie – była i jestto delta wewnętrzna. Powstawała na zatoce, objętej istniejącymiwyniesieniami terenowymi – Wysoczyzną Gdańską(Wyżynami Gdańskimi) i Wyniesieniem Elbląskim. Od otwartegomorza delta była oddzielona pasem lądu – mierzeją.Na obszarze obecnego Zalewu Wiślanego w rejonie ujściowymNogatu, omawiany proces w formie szczątkowej występujedo dzisiaj. Generalnie – zanikanie naturalnego procesudeltotwórczego spowodowane zostało przede wszystkim odcięciemkoryta Nogatu od głównych wód niesionych przezWisłę. Nastąpiło to w wyniku zbudowania w latach 1912-1916 w rejonie miejscowości Piekło – kanału, jazu i śluzy– regulujących przepływ wód wiślanych do Nogatu. Podobnyproces, jaki miał miejsce na całych Żuławach, występujejeszcze w rejonie basenu jeziora Druzno, gdzie obserwujesię powolne zamulanie i wypłycanie tego zbiornika. Jest toarchaiczny proces, który tworzył Żuławy Wiślane, a któryjednocześnie jest możliwy do obserwowania współcześnie.Żuławy Wiślane to teren prawie całkowicie równinny, wznoszącysię nieznacznie w kierunku południowym. Jednocześniewystępują spore obszary wyraźnie depresyjne (około 28%powierzchni), jak i niewielkie, pojedyncze wyniesienia terenowe.Największy z obszarów depresyjnych to basen jezioraDruzno, gdzie najniższy punkt wynosi 1,8 m n.p.m. Drugimco do wielkości obszarem depresyjnym jest rejon NowegoDworu Gdańskiego, z rzędną 0,7 m n.p.m. Obie te depresjepołożone są po prawej stronie Wisły. Po lewej stronie obszardepresyjny występuje na południe od koryta Wisły Martweji ma rzędną do 0,5 m n.p.m. Jedyne istotniejsze wyniesienieterenowe na Żuławach Wiślanych, to wyniesienie dyluwialnew miejscowości Grabiny Zameczek (około 6 km na wschódod Pruszcza Gdańskiego), o rzędnej 14,6 m n.p.m. orazw miejscowości Jegłownik (ok. 7 km na południowy zachódod Elbląga), o rzędnej 11 m n.p.m. Są to wyniesienia powstałew czasach glacjalnych i jako formy ostańcowe stanowią pewnąosobliwość geomorfologiczną Delty Wisły.Jako teren zajmowany przez osadnictwo, zagospodarowanyprzez i dla człowieka, Żuławy Wiślane mają również wysocespecyficzne cechy. Kilkuletniemu procesowi zagospodadeltWisły i Nogatu używano dwóch określeń: „żuławy” i „niziny”. Por.K. Cebulak, Delta Wisły. System ochrony przed żywiołem wodnym i melioracjaŻuław wielkich (o naturze i obliczach ziemi nowodworskiej),[w:] Żuławy i Mierzeja – moje miejsce na ziemi. „Kolokwia Żuławskie”,t. I, Gdańsk 2001, s. 60-62.10

Z A T O K A G D A Ń S K AGDAŃSKMikoszewoStegnaKąty RybackieSztutowoKRYNICAMORSKATOLKMICKOZ A L E W W I Ś L A N YCedry WielkiePRUSZCZ GD.OstaszewoNOWY DWÓR GD.MilejewoPszczółkiELBLĄGNOWY STAWLichnowyRACZKI ELBLĄSKIE-1,8TCZEWStare PoleMALBORKMarkusyMiłoradzSubkowyRychlikiSZTUMPELPLINStary TargDZIERZGOŃII. 3. Depresje i punkty wysokościowe Żuław delty Wisły.rowania towarzyszyła bezustannie walka ludzi z przyrodą.Wymagająca – jak niegdzie indziej na ternie Polski – szczególnychumiejętności technicznych, cech osobowościowychmieszkańców, umiejętności organizowania sprawnie funkcjonującychstruktur społecznych. Bez tego wszystkiegoczłowiek nigdy nie mógłby skutecznie zapanować nad siłamiprzyrody na tak nieprzyjaznym dla siebie terenie. Ówwymagany charakter osadników wpłynął niezaprzeczalniena specyfikę kulturową i w konsekwencji krajobrazową Żuławjako specyficznego organizmu osadniczego. Środowiskoprzyrodnicze zostało całkowicie zdominowane przeztworzone ręką człowieka formy kulturowe. W zależności odpotrzeb przybywających osadników powstawały różne typyrozplanowania wis, rozłogu, formy budownictwa, a takżespektakularne formy zabezpieczenia przeciwpowodziowego.Zbudowane zostały drogi i trakty wraz z przeprawami przezcieki i na koniec systemy zieleni osłonowej i wspomagającej– alejowe obsadzenie dróg i rzędowe rowów odwadniająco-11

Z A T O K AG D A Ń S K A6RusocinCieplewoSwarożynGdańskRokitnicaPruszcz Gd.RóżynySkowarczMalenin225RoszkowoLubiszewoPszczółki1221Miłobądz223SzpęgawaWiślinaSuchy Dąb230RajkowyDąbrówkaTczewska22Czarlin501Przejazdowo14,6BystraWróblewoKrzywe KołoSzlakNadmotławskiWisła ŚmiałaWiślinkaKanał WielkiMotławaKoszwałyWocławyGrabiny-ZameczekTczewBałdowoNarkowySubkowyGręblinKoźlinyRezerwat Ptasi RajWielka SłońcaGórki WschodnieSobieszewoMiłocinTrutnowySteblewoDługie PoleOsice GiemliceSzlak DomówPodcieniowychBorętyLisewo50Cedry MałeCedry WielkieBłotnikLeszkowySzlak NadwiślańskiPalczewoStara WisłaBystrzeLichnowyGnojewoMątowy WielkieRezerwatMątowyMartwaKanał ŚledziowyWisłaKończewiceWisłaTrzciniskoMątowy Małe7ŚwibnoKiezmarkNowa CerkiewLichnówkiSzlak MennonitówMiłoradzPogorzałaWieśPrzekop WisłyGniazdowoPrzemysławDrewnicaSzymankowoRezerwat Mewia ŁachaOstaszewoJeziernikKącikParszewoStaraKościelnicaTrepnowyStogiRezerwatParów WęgryJ. MikoszewskieMikoszewoSzkarpawaŻuławkiIzbiskaJantarNiedźwiedzicaDworekNowa KościelnicaŚwiętaLinawaStawiecGościszewoLubieszewoMirowoNowy StawTralewoNogat514BrzózkiChlebówkaTragaminKościeleczkiDębinaStegienkaWybickoOrłowoTujaStegnaLasowice WielkieMalborkGłobicaŚwierznicaSzkarpawa514Świerki515J. DąbrówkoRybinaMarynowySzawałd502CyganekSzlak KopernikowskiKrólewoSztutowoTujskNowy Dwór GdańskiRychnowoŻuławskie KmiecinLipinkaWisła KrólewieckaTugaŻelichowoStarocinRakowiskaMyszewoKaczynosStare PoleSzropyRezerwatKąty RybackieChełmekRóżewoKlecieKobyla Kępa-1,6OsłonkaGozdawaŁaszkaMarzęcinoLubstowoKanał PanieńskiWiercinyZąbrowoKąty RybackieJazowaKławkiZłotowoPark KrajobrazowyMierzeja Wiślana11,4Szlak ŻuławskiFiszewoWężowiecKępiny MałeStobnaNowotkiKępkiBielnikJanowoKazimierzowoJegłownikSzaleniec ZwierznoStalewoŻuławka SztumskaJasnaPrzebrnoZ A L E W50JasionnoGronowo Elb.RóżanyRozgart501NowakowoWikrowoFiszewkaBągartBatorowoRaczkiElbląskieKępniewoSzlak BursztynowyW I Ś L A N YRezerwatZatoka ElbląskaZatoka ElbląskaElblągTropy ElbląskieTinaJezioroDzierzgoń-1,8Rezerwat BukiMierzei Wiślanej503Rubno WielkieElblągMarkusyŚwięty GajPróchnikKrynica MorskaSuchaczJ. DrużnoRezerwatDrużnoDzierzgonkaKwietniewoKadynyRezerwatKadyński LasKomorowoŻuławskieTolkmickoŁęcze Rezerwat BukiWysoczyzny ElbląskiejPark KrajobrazowyWysoczyzny ElbląskiejDłużynaKanał Elbląski516Rychliki504MilejewoJelonkiCałuny508509JelenieBuczyniec526OleśnicaKąty7Frombork505PasłękPelplin229Wielki GarcRezerwat Las Łęgowynad NogatemRudnoPiekłoSztumPietrzwałdWaplewo WielkieRamoty5165261Lignowy SzlacheckieRezerwatBiała Góra517Stary TargDzierzgońwodylasydepresjedrogi głównedrogi drugorzędnedrogi lokalnekolejekoleje wąskotoroweszlaki turystycznemosty zwodzonepromyśluzyłowiskaprzystanieplażepochylnielatarniewiatrakidomy podcieniowemuzearuinyzamkimiejsca pamięci narodowejzabytkowe przepompowniekościoły zabytkowekościołycmentarze zabytkowe0 10 kmskala orientacyjnaIl. 4. Mapa topograficzna Żuław delty Wisły..nawadniających systemu melioracyjnego. Jednocześnie budowaniekrajobrazu żuławskiego przebiegało harmonijniei pozostawiło harmonijne cechy przestrzenne. Harmonijnieprzebiegały kolejne przemiany, rozwój i uzupełnianie się istniejącychform. Nad wszystkim górowała logika przyjmowanychrozwiązań i doskonała funkcjonalność.W ten sposób stworzona została jedna z istotniejszych cechŻuław – środowisko umiejętnie przetworzone, zorganizowane,tworzące niepodzielną makrojednostkę osadnicząi funkcjonalną.Żuławy Wiślane nie były i nie są jednakże jednostką całkowiciejednorodną. W wyniku uwarunkowań naturalnychi idących częściowo w ślad za tym podziałów administracyjnych,dzielą się na: – Żuławy Lewobrzeżne, zwane Gdańskimilub Steblewskimi (od centralnie położonej miejscowościSteblewo) oraz Żuławy Prawobrzeżne. Odrębną jednostkąjest Mierzeja Wiślana. W skład Żuław Prawobrzeżnychwchodzą: obszar zwany Szkarpawą – zajmujący teren przyUjściu Wisły elbląskiej do Zalewu Wiślanego, następnieŻuławy Malborskie, dzielące się na Wielkie i Małe, gdziegranicą jest rzeka Nogat, oraz – Żuławy Elbląskie zajmująceobszar między północnym odcinkiem Nogatu a wschodniąkrawędzią Wyniesienia Elbląskiego.12

III. Delta Wisły w opracowaniachnaukowych i literaturzeŻuławy Wiślane były od dawna przedmiotem zainteresowaniabadaczy i naukowców różnych specjalności. Do 1945 rokubyły to opracowania przede wszystkim badaczy niemieckich.Największą część stanowiły prace z zakresu historii i stosunkówspołeczno-politycznych, ale były i prace z zakresu naukprzyrodniczych: geografii, hydrologii, biologii.Najwcześniejsze, dotyczące ogólnego zarysu geograficznohistorycznego,jest opracowanie Abrahama Hartwicka 15 .Obszerniejszą pracę na podobny temat przedstawił późniejMaks Toeppen 16 .O zagadnieniach osadnictwa w XIII wieku na Wielkich ŻuławachMalborskich pisał Arthur Semrau 17 , a o ŻuławachElbląskich, omawiając ich historię, cytując dokumenty lokacyjne,przywileje, itp. Christoph Eduard Rhode, MichaelGottlieb Fuchs, Eugen G. Kerstan 18 .Pierwszym, w pewnym sensie kompleksowym opracowaniem,jest „Zeszyt 11” wychodzący w ramach publikacji„Źródeł i opracowań do historii Prus Zachodnich”, zawierającyprace dotyczące Delty Wisły trzech autorów: HugoBertrama – o zagadnieniach fizjograficznych w ujęciu historycznym,Wolfganga la Baume’a – o osadnictwie prehistorycznymi nowożytnym, oraz Otto Kloeppela – o rozwojuformy architektonicznej domu i zagrody oraz o planowaniuwsi 19 . Praca ta zawiera ogólną charakterystykę Delty Wisły15 A. Hartwich, Geographisch-historische Landesbeschreibung derer dreyenIn Polnischen Prussen liegenden Werder al des Danziger- Elbing- u.Marienburischen, Königsberg 1722, s. 37 (pisownia tytułu oryginalna).Autor o krajobrazie żuławskim pisze między innymi tak: „istniejąwszędzie bogate łąki, różne rodzaje drzew owocowych, rozbudowaneuprawy przypraw kuchennych (?!), wpływających również na urodzajnośćgleby”.16 M. Toeppen, Beiträge zur Geschichte des Weichseldeltas, Danzig 1824,passim.17 A. Semrau, Zur Geschichte der Besiedlung des Grossen Werder im 13Jahrhundert, [w:] „Mitteilungen des Copernicus-Vereins für Wissenschaftu. Kunst zu Thorn“, H. 42, Thorn 1934, passim.18 C. E. Rhode, Der Elbinger Kreis in topographischer, historischer undstatistischer hinsicht, Danzig 1871, passim; M.G. Fuchs, Beschreibungder Stadt Elbing und ihres Gebietes in topographischer geschichtlicherund statistischer hinsicht, Elbing 1818; E.G. Kerstan, Die Geschichte desLandkreises Elbing, Elbing 1925, passim.19 H. Bertram, W. La Baume, O. Kloeppel, Das Weichsel-Nogat-Delta. Beiträgezur Geschichte seiner landschaftlichen Entwickelung, vorgeschichtlichenBesiedlung und bäuerlichen Haus- und Hofanlage, „Quellen undDarstellungen zur Geschichte Westpreussens, Westpreussischen Gezpunktu widzenia znakomitego hydrografa, historyka orazarchitekta. Posłużyli się oni opisem występujących zjawisk,prezentując dzieje, zabytki i formy krajobrazowe tego obszaru.Całość ma charakter raczej popularnonaukowy. Niemniejjeden z autorów – H. Bertram, zainteresował się wyraźnietakże zagadnieniem form krajobrazowych występującychna Żuławach. W przywołanej powyżej publikacji zamieściłna początku swojego artykułu wyróżnione przez siebie typykrajobrazu, ilustrując je fotografiami 20 .W zakończeniu zaś umieścił cały zestaw ilustracyjny, odnoszącgo do poszczególnych fragmentów tekstu – na przykładprzedstawił w formie widoków z lotu ptaka (fotografowałz wież kościołów) oraz opatrzył komentarzem: „typ krajobrazuz terenów o zwartych, dużych, średniowiecznych wsiachlokacyjnych” oraz „typ krajobrazu obszarów osadnictwa>>olęderskiego

Il. 5. Kartograficzna rekonstrukcja delty Wisły w XIII wieku wg H. Bertrama.Ponadto zajmując się zagadnieniami związanymi z gospodarkąwodną, opisał szczegółowo rozwój systemów odwadniającychi przeciwpowodziowych od czasów krzyżackichdo współczesnych 23 i przy okazji zamieścił sporo uwagi spostrzeżeń dotyczących form krajobrazu otwartego, jakiw wyniku owej działalności człowieka powstawał. Już sameilustracje obrazujące poszczególne urządzenia technicznezwiązane z systemem wodnym, jak: wały, kanały, strażnicewodne, wiatraki odwadniające, a także jednostki polderowe,starorzecza, rozlewiska, cieki naturalne – ukazują specyficznycharakter żuławskiego krajobrazu.Bardzo obszerną pracą, dotyczącą architektury na ŻuławachWiślanych jest inwentarz Bernharda Schmidta, opracowanydla ówczesnego powiatu malborskiego 24 . Dzieło zawiera23 H. Bertram, Die Entwickelung des Deich- Und Entwässerungwesens imGebiet des heutigen Danziger Deichverbandes seit dem 14 ten Jahrhundert,Danzig 1907, passim; tenże Chronik des Danziger Deichverbandes,Danzig 1907, passim; tenże Die Eindeichung, Trockenlegung und /Besiedlungdes Weichsel Deltas seit dem Jahre 1300 in ihrer geopolitischenBedeutung, [w:] „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsverein“,H. 72, Danzig 1935, passim.24 B. Schmid, Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, T.V. Marienburg, cz. 1. Die Städte Neuteich und Tiegenhof und die Ländbardzociekawy i wyczerpujący materiał z zakresu historiiosadnictwa, zagadnień gospodarczych, technologii osuszaniai pozyskiwania ziem żuławskich, a częściowo dotykanawet zagadnień krajobrazowych. Zawiera bogaty materiałzdjęciowy i rysunkowy dotyczący architektury, sztuki, detaluzdobniczego, kończąc na zapisach nutowych tonacji dzwonówkościołów żuławskich.Podobne dzieło wydał Johann Heise, opisując obszardawnego powiatu gdańskiego 25 . Praca Heisego jest mniejobszerna niż dzieło Schmidta, zawiera jedynie krótkiewzmianki dotyczące historii poszczególnych miejscowości,między innymi daty lokacji, koncentrując się głównie naopisach średniowiecznej architektury sakralnej. Jak samanazwa wskazuje, obie prace są obszernymi spisami – inwentarzaminieomalże wszystkich dóbr kultury występującychna omawianych terenach. Wymienione opracowania są napisanez punktu widzenia historyka sztuki i architekturyi zawierają niesłychanie bogaty ładunek informacyjny orazlichen Ortschaften, Danzig 1919, passim.25 J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, T. I.Pomerellen mit Ausnahme der Stadt Danzig, Danzig 1884-87, passim.14

wątki badawcze dotyczące historii powstawania obiektów,ich klasyfikację i datowanie. Fragmenty dotyczące opisu tłakrajobrazowego, na jakim znajdują się zabytki żuławskie, sąciekawym uzupełnieniem, zwłaszcza inwentarza autorstwaB. Schmidta 26 .26 Oto jak opisuje krajobraz żuławski B. Schmid w swojej pracy DieBau- und Kunstdenkmäler …, op. cit., s. XV-XVIII, (…) powstała tupołączona z różnych majątków wieś Lindenwald (Lipki). W ten sposóbzmienił się krajobraz na skutek pracy osiedleńców i ich potomków.Suszenie i karczowanie były jedynymi środkami do uzyskaniaprodukcyjnej gleby, pierwotnie pokrytej bagnami i lasami. Błędne byłobymniemanie, że Żuławy były ubogie w materiał budowlany. Każdawybudowana zagroda jest otoczona drzewami liściastymi. Nowobudowane drogi i powiatowe szosy są obsadzane różnymi gatunkamidrzew (lipy, klony, drzewa owocowe i inne). Charakterystyczny w tymczasie krajobraz Żuław to pastwiska (znajdujemy je przy wszystkichstarych polnych drogach). Na nizinach szkarpawskiej i linawskiej lubdruznieńskiej każdy większy rów obrośnięty jest wikliną. Krzewy tegęściej rosną przy zabudowaniach. Znajdujemy na tym obszarze równieżspecjalnie zakładane uprawy wikliny mające za cel uzyskaniecennego dodatkowego zbioru, a także ochronę przed powodzią. Wysokietopole przy zagrodach służyć miały jako gromochrony. Bogate,ciągnące się od północy do wschodu obszary leśne [prawdopodobnieMierzeja Wiślana – komentarz BL] zaciemniają obraz kraju, częstowidoczność wynosi ćwierć i pół mili. Turysta ma stale zmienionykrajobraz w przeciwieństwie do terenów bezdrzewnych na wyżynach[prawdopodobnie obszar Wielkich Żuław Malborskich – komentarzBL]. Urodzajność gleby zmusza turystę do podziwiania piękna natury.Pociągające są krajobrazy nad Wisłą Elbląską, Linawą i Tugą. Rzeczkite porośnięte są krzewami i sprawiają wrażenie lasów. Rozrzucone zagrodygospodarzy budowane są w różne sposoby. Najczęściej z drewnaz wysokimi słomianymi względnie dachówkowymi dachami, jak„sznur korali” na brzegami rzek, gdzie zauważyć można łodzie staregotypu. Na Żuławach wyższych, w części południowej drzewostan sięzmniejsza, coraz częściej pojawiają się pola uprawne buraków cukrowychdla przemysłu i dla potrzeb miejscowych. Plantacje zwiększająsię z roku na rok. Krajobraz wzbogaca się o wysokie brzegi Wisły,które przy rannym słońcu wplatają się w radosny i kolorowy pejzażBardzo interesującą pozycją literatury opisującą zabytki,a także krajobraz żuławski, jest opracowanie Wiktora Zirkwitzazatytułowana „Das Dorf um Danzig”. O autorze możnapowiedzieć, iż był pierwszym, który w pewnym stopniuodkrył i ukazał krajobraz Żuław, zauważył jego specyfikęi odrębność. Zamierzał on opublikować obszerną pracę o wsipodgdańskiej 27 , zawierającą między innymi charakterystykękościołów wiejskich, rozplanowania wsi, cech krajobrazowych,budynków przepompowni, wiatraków przemiałowych,wiatraków odwadniających oraz zabudowy gospodarstw rolnych.Także porównań dawnych form zagospodarowaniai współczesnych propozycji. Niestety, całość pracy z powoduwybuchu II wojny światowej nie ukazała się. Dostępny jest je-Żuław. Na Małych Żuławach są wyżyny Elbląska i Tolkmicka i owepagórki Prus Wschodnich służą jako zasłona rozległym nizinom (…)Brązowoczerwona cegła w starych kościółkach wiejskich kontrastujemalowniczo z obszarami otaczającej zieleni łąk i pastwisk. KrajobrazŻuław natura obdarzyła bogactwem kolorytu. Natura obdarza pejzażŻuław coraz to nowymi gamami barw. W kwietniu kwitnące sady i pola,w maju rzepak, dojrzałe zboże w czerwcu i wilgotny klimat dziękirowom przeplatającym nizinę Żuław. Mchem pokryte ceglane muryz siwymi gzymsami i srebrnoszarymi gontami wieżyczek, czerwonacegła odznaczająca się przez białą zaprawę – harmonizują z kwitnącymipolami: tak odnajdujemy piękno Żuław. B. Schmid cytuje takżeopis krajobrazu żuławskiego stworzony przez Eduarda Heinela w 1832roku: „(…) Od Malborka do wyżyn Tczewa rozciąga się krajobrazWielkich Nizin jako park przed oczyma widza. Jak piękne, kwitnącedziecko leżą Żuławy w otaczających je srebrnych ramionach majestatyczniepłynących wód. W złotym kręgu urodzajnych pól, gdzie pasiesię bydło zanurzone aż po piersi w pachnącej koniczynie, która ozdabiakędzierzawe łąki pomiędzy wsiami z wkomponowanym w majestatwznoszących się do nieba wież kościelnych. Jak mógłby tego widokunie podziwiać z daleka wędrujący przybysz. Wszystko, co tu spotykamy,świadczy o dobrobycie i pełni życia. (…)”27 W. Zirkwitz, Das Dor um Danzig, Danzig 1940, passim.Il. 6. Krajobraz tak zwanych Nizin Gdańskich – okolice Trutowych wg W. Zirkwitza. Repr. B. Lipińska.15

Il. 7. Krajobraz „końca” Żuław Wiślanych u ujścia do Zalewu Wiślanego w okolicy Krynicy Morskiej wg W. Zirkwitza. Repr. B. Lipińska.dynie wyciąg zawierający sporo ilustracji i fragmenty tekstu.Jest to rozdział dotyczący rozwoju budownictwa sakralnegood czasów krzyżackich do czasów reformacji. Z zestawu ilustracjidotyczących całości zamierzonej pracy można częściowozorientować się w jej projektowanym profilu. Międzyinnymi na wstępie autor umieścił parę ujęć z terenu Żuław,prezentując charakterystyczne motywy krajobrazowe, komentującto w podpisach pod zdjęciami.Zirkwitz zamieścił również serię ujęć przedstawiających wiatrakiżuławskie. W dziele tym można zapoznać się z opisamizabytków żuławskich – kościołów, domów podcieniowychi zabudowań gospodarczych. Interesującym uzupełnieniemjest krótki rozdział opisujący ówczesne podejście do nowegozagospodarowania ziem żuławskich, starające się kontynuować– już wtedy! – tradycje architektoniczne tego terenu.Z prac dotyczących zagadnień społecznych i historii osadnictwawarto wymienić opracowania na temat osadnictwa„olęderskiego”, a w szczególności mennonickiego 28 , opublikowaneprzez B. Schumachera, R.A.H. Nordmanna, H. Pennera29 .28 Do dzisiaj trwa dyskusja nad pisownią nazwy tej grupy wyznaniowej.W starszych publikacjach spotykamy pisownię dwojaką: „menonici”bądź „mennonici”, od około 1990 roku uznano za prawidłową pisownię:„mennonici”, zaś ostatnio w słowniku PWN podano pisownię:„menonici”. Sprawa wydaje się być nierozstrzygnięta. W niniejszymopracowaniu – poza cytowaniem tytułów opracowań – stosuje się pisownię:„mennonici”.29 B. Schumacher, Niederländische Ansiedlung im Herzogtum Preussen zuZeit Herzog Albrechts (1525-1568), Leipzig 1903, passim; R. Heuer, DieHolländerdörfer in der Weichselniederung um Thorn, [w:] „Mitteilungendes Copernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn“, H.42, Thorn 1934, passim; H. Penner, Ansiedlung mennonitischer Nieder-Bardzo obszerną literaturę pozostawił wymieniany już wielokrotnieH. Bertram, publikując opracowania dotyczącezagadnień związanych z osuszaniem, pozyskiwaniem terenów,osadnictwem i gospodarką wodną na Żuławach Wiślanych30 .Sporo informacji można uzyskać także z Atlasu WolnegoMiasta Gdańska, wydanego w 1936 roku 31 , gdyż w składterytorium WMG wchodziła znaczna część Żuław Wiślanych.W atlasie tym, w formie tablic wraz z komentarzem,opracowane zostały między innymi następujące zagadnienia:budowa geologiczna, struktura gleb, osadnictwo prehistorycznei nowożytne, system melioracyjny, formy użytkowaniaterenu, typy rozplanowania wsi, zaludnienie, rodzajwyznania ludności, pochodzenie ludności (język ojczysty),wyniki plebiscytu z 16 maja 1920 r. oraz 25 maja 1933 r.,struktura zasiewów i upraw polowych, wielkość gospodarstwrolnych.Po II wojnie światowej zaczęły pojawiać się już publikacjeautorów polskich. Najpoważniejszymi opracowaniami dotyczącymihistorii Żuław oraz stosunków społeczno-gospodarczychsą prace: Przemysława Szafrana – o ŻuławachGdańskich, Andrzeja Piątkowskiego i Aleksandra Mączaka– o Żuławach Malborskich 32 . Są to prace historyczne oparländerim Weichselmundungsgebiet von der Mitte 16 Jahrhunderts biszum Beginn der preussischen Zeit, Karlsruhe 1940, passim.30 H. Bertram, Die Entwickelug …, passim, tenże Die physikalische Geschichtedes Weichsel-Nogat-Deltas, [w:] Das Weichsel-Nogat-Delta.Danzig 1924, passim; tenże Chronik des …, passim; tenże Die Eindeichung…, passim.31 Atlas der Freien Stadt Danzig, Danzig 1936, passim.32 P. Szafran, Żuławy Gdańskie w XVII wieku. Studium z dziejów społecz-16

Il. 8. Steblewo – nowe zagrody (z 1938 roku) wzorowane na układzie zagrody typu „olęderskiego” wg W. Zirkwitza. Zabudowa ta istnieje dodzisiaj. Repr. B. Lipińska.te na bardzo bogatym materiale źródłowym, na przykładksięgach rachunkowych okręgów administracyjnych, lustracjachi miejskich recesach elbląskich, wilkierzach wiejskichi katastrach podatkowych.Obszernym, wielodyscyplinarnym opracowaniem monograficznymcałości Żuław Malborskich jest praca zbiorowapod redakcją Bolesława Augustowskiego „Żuławy Wiślane”.Obejmuje ona problematykę z zakresu historii, nazewnictwa,fizjografii, gospodarki wodnej i systemu wodno-melioracyjnego,zagadnień demograficznych, rolnictwa, przemysłu, turystyki,komunikacji i zagadnień rozwoju gospodarczego.Wiele ciekawego materiału można znaleźć także w podobnejpozycji monograficznej, wydanej również pod redakcjąB. Augustowskiego, a dotyczącej Doliny Dolnej Wisły 33 .Jedyną poważniejszą pracą powstałą po 1945 roku, dotyczącązabytków architektury na Żuławach Wiślanych jest, jak dotej pory, inwentarz Jerzego Stankiewicza 34 , niestety już mocnozdezaktualizowany z uwagi na rok dokonania tej lustracji(1956 r.) Jak sam autor pisze, opracowanie to nie pretendujedo próby podsumowania wszystkich problemów związanychz budownictwem obszaru Delty Wisły, a jedynie sygnalizujeje na podstawie wyników lustracji stanu zabytków. Jednaknychi gospodarczych, Gdańsk 1981, passim; A. Piątkowski, Posiadłościziemskie w XVII-XVIII wieku, Wrocław 1972, passim; A. Mączak,Gospodarstwo chłopskie na Żuławach Malborskich w pocz. XVII wieku,Warszawa 1962, passim.33 Dolina Dolnej Wisły, pr. zbiorowa, red. B. Augustowski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź1982, passim.34 J. Stankiewicz, Zabytki budownictwa i architektury na Żuławach (namarginesie przeprowadzonej w latach 1955-1956 lustracji zabytków),Gdańsk 1958, passim.że owe uwagi nie straciły na aktualności, a wręcz uzyskałydobitne potwierdzenie i należałoby żałować, iż przez długiczas były jedynym głosem wołającym o uświadomieniespołeczeństwu mało spopularyzowanych i niedocenianychwartości Żuław Wiślanych.O charakterystycznych formach architektury żuławskiegodomu podcieniowego pisze J. Stankiewicz także w szkicupoświęconym znanemu z nazwiska budowniczemu żuławskiemuPiotrowi Loewenowi 35 .Zagadnienia związane z osadnictwem „olęderskim” zostałyprzedstawione w dwóch pozycjach autorów niemieckich,H. Wiebego, K.H. Ludwiga 36 oraz artykuł Kazimierza Mężyńskiego37 . Ciekawa praca autorstwa Ewy Filipskiej dotyczącacmentarzy mennonickich na Żuławach i w DolinieDolnej Wisły, powstała w oddziale Pracowni KonserwacjiZabytków w Toruniu, obejmując charakterystykę 187 obiektówwraz z cytatami z nagrobków oraz bogatym materiałem35 J. Stankiewicz, Piotr Loewen – budowniczy żuławski, [w:] „OchronaZabytków”, R. 9, Nr 1/2, Warszawa 1956, passim.36 H. Wiebe, Das Siedlungswerk niederländlischer Mennoniten imWeichselthal zwischen Fordon und Weissenberg bis zum Ausgang desJahrhunderts, [w:] „Wiss. Beitrage zur Geschichte und LandeskundeOst- Mitteleuropas“, nr 3, Marburg-Lahn 1952, passim; K. Ludwig, ZurBesiedlung des Weichseldeltas durch die Mennoniten, Marburg-Lahn1961, passim.37 K. Mężyński, O menonitach w Polsce, [w:] „Rocznik Gdański”, T.XIX/XX, Gdańsk 1960-61, passim; tenże Z wędrówek menonitów pomorskich,gmina w Berdiańsku nad Morzem Azowskim, [w:] „RocznikGdański” T. XXVIII, Gdańsk 1969, s. 246 – gdzie zamieszcza bardzointeresującą mapę kolonii mennonickich nad Morzem Azowskim, naktórej widnieją nazwy osad będące wprost nazwami opuszczonychprzez mennonitów swoich wsi na Żuławach Wiślanych.17

ilustracyjnym 38 . Popularne opracowanie dotyczące cmentarzymennonickich opublikował także wieloletni dyrektorMuzeum Wisły w Tczewie – Roman Klim, który zainicjowałcykliczne spotkania mennonitów z całego świata na terenieŻuław Wiślanych 39 .Z najnowszych pozycji literatury dotyczącej Żuław Wiślanychnależy wymienić świetną pozycję autorstwa EdmundaKizika, zatytułowaną „Mennonici w Gdańsku, Elblągui na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIIIwieku” 40 . Zagadnienia osadnictwa „oledrskiego” ze szczególnymuwzględnieniem odłamu religijnego mennonitów dotyczyopracowanie autorstwa Petera J. Klassena dzisiejszegoprzywódcy mennonitów, zatytułowana „Ojczyzna dla przybyszów”z 2002 r. 41 Wiele interesujących wiadomości o żuławskichmennonitach zawiera album – katalog z wystawy„Mennonici na Żuławach. Ocalone dziedzictwo”.Zbiór ciekawych artykułów znaleźć można w wydanych podtytułem „Żuławy i Mierzeja – moje miejsce na ziemi” materiałachz sesji naukowej zorganizowanej w październiku2000 r. w Stegnie 42 . Tytuły opublikowanych referatów dotyczągłównie historii Żuław, szczegółowych omówień wybranychelementów zagospodarowania oraz działalności gospodarczejdawnych żuławiaków, a także dzisiejszego podejściado ochrony tożsamości i unikatowości kulturowej Żuławw dzisiejszych uwarunkowaniach. Rodzajem monografiijest pozycja pod tytułem „Tiegenhof. Nowy Dwór Gdański”,wydana w 2001 roku w Nowym Dworze Gdańskim przezwydawnictwo „Żuławy Wiślane”, a zatem jako ściśle lokalnainicjatywa 43 . Opracowanie zawiera wiele bardzo ciekawychinformacji z historii Nowego Dworu zilustrowanych fotografiamii pocztówkami z epoki, posługująca się nieznanymimateriałami źródłowymi (wspomnienia, drobne zabytkikolekcjonerskie jak ogłoszenia, nalepki, druki reklamoweitp.). Bardzo specjalistyczna lecz niesłychanie interesującadla zrozumienia istoty funkcjonowania środowiska ŻuławWiślanych pod względem ich bezpieczeństwa przeciwpowodziowego,jest seria wydawana przez Instytut BudownictwaWodnego PAN – Bibliotekę Hydrotechniczną, a w niejpozycje autorstwa Jerzego Makowskiego, takie jak: „Setnarocznica wykonania Przekopu Wisły 1895-1995”, „Wałyprzeciwpowodziowe Dolnej Wisły, historyczne kształtowanie,obecny stan i zachowanie w czasie znacznych wezbrań”oraz „Największa katastrofalna powódź w dziejach Gdańskai prawdopodobieństwo jej powtórzenia w obecnych warunkach”(wydane w latach 1994-1997). 44 Opracowania te uzmysławiają,jak trudne i niebezpieczne jest środowisko przyrodniczena Żuławach i jak wiele działań musiał i musi wykonaćczłowiek, aby nadal korzystać z terenów ziemi żuławskiej.Niezwykle cenne merytorycznie artykuły dotyczące technicznychi technologicznych aspektów w historii przekształcaniaDelty Wisły, a także całej filozofii postępowania człowiekaw tym unikatowym środowisku, przedstawił w autorskimzbiorze Kazimierz Cebulak, od 1945 roku przez wieledziesięcioleci związany z gospodarką wodną na ŻuławachWiślanych. 45Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną, cenną publikację,powstałą przy okazji świetnej wystawy zatytułowanej „Mennonicina Żuławach”, zorganizowanej przez Oddział EtnograficznyMuzeum Narodowego w Gdańsku. Zawiera onaszereg artykułów najbardziej uznanych znawców kulturyi sztuki oraz dziejów mennonitów. 46Natomiast piękno tej ziemi wraz z ciekawym komentarzemprezentują albumy fotograficzne: Marka Opitza Żuławy czasprzełomu wydany w 1998 r. oraz Marka Opitza i Piotra SosnowskiegoDelta Wisły – krajobraz dla konesera, wydanyw 2009 r. 47Interesująco zapowiada się „Rocznik Żuławski”, wydawanyjako inicjatywa lokalna Stowarzyszenia Miłośników NowegoDworu Klub Nowodworski.Widać z powyższego, że obecnie mamy do czynienia z wielomacennymi inicjatywami stałego poszerzania wiedzyo historii i wartościach kulturowych Żuław Wiślanychi z upowszechnianiem tej wiedzy.38 E. Filipska, Cmentarze mennonitów – Żuławy i Dolina Wisły, dokumentacjanaukowo-historyczna, PP PKZ o/Toruń, Toruń 1978, maszynopis.39 R. Klim, Śladami mennonitów na Żuławach Wiślanych, Gdańsk 1994,passim.40 E. Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanychw drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studium z dziejów małej społecznościwyznaniowej, Gdańsk 1994, passim.41 P.J. Klassen, Ojczyzna dla przybyszów. Wprowadzenie do historii menonitóww Polsce i Prusach, Warszawa 2002, passim.42 Żuławy i Mierzeja Wiślana. Moje miejsce na ziemi, Gdańsk 2001, passim.43 Tiegenhof. Nowy Dwór Gdański, pr. zbiorowa pod red. M. Opitza,Nowy Dwór Gdański 2001, passim.44 J. Makowski, Największa katastrofalna powódź w dziejach Gdańskai prawdopodobieństwo jej powtórzenia w obecnych warunkach, Gdańsk1994, passim; tenże Setna rocznica wykonania przekopu Wisły 1895-1995, Gdańsk 1995, passim; tenże Wały przeciwpowodziowe DolnejWisły, historyczne kształtowanie, obecny stan i zachowanie w czasieznacznych wezbrań, Gdańsk 1997, passim.45 K. Cebulak, Delta Wisły – powyżej i poniżej poziomu morza, NowyDwór Gdański 2010, passim.46 Mennonici na Żuławach, pr. zbiorowa wg koncepcji E. Milewicz,Gdańsk 2007, passim.47 M. Opitz, Żuławy – czas przełomu, Nowy Dwór Gdański 1998; M.Opitz, P. Sosnowski, Delta Wisły – krajobraz dla konesera, Nowy DwórGdański 2009.18

IV. Krótka historia Delty Wisły1. Okres wczesnośredniowieczny.Pierwsze próby wprowadzenia osadnictwa na terenie DeltyWisły, pomijając osadnictwo prehistoryczne, datują się nakoniec XIII wieku. Przyjmuje się też, że mniej więcej w tymczasie ukończony został naturalny proces tworzenia się delty.Następne etapy jej kształtowania były już całkowicie dziełemczłowieka. W przypadku Żuław Wiślanych, w ślad za kolejnymiwydarzeniami historycznymi, następowała ekspansjaterytorialna człowieka. Wiązało się to z procesem pozyskiwaniacoraz to nowych, osuszanych terenów, pod rozwijającesię osadnictwo. Powstawały na nich urządzenia służące doochrony przeciwpowodziowej, całe systemy odwadniająco-nawadniające,rozwijała się sieć dróg i zwiększała liczbaprzepraw przez naturalne rzeki i strugi. W zależności odokresu powstawania zmieniały się formy tych elementów,lecz zasada pełnej integracji przestrzennej i współdziałaniafunkcjonalnego całych grup wsi w ramach większych polderów,czyli miejsc odwodnionych, obowiązywała zawsze.Obszar dzisiejszych Żuław Wiślanych ciążył wówczas kutrzem ośrodkom: na zachodzie – ku Gdańskowi, na wschodzie– początkowo ku grodowi Truso, lokalizowanemu przezbadaczy w okolicach Janowa pod Elblągiem, a część południowaŻuław – ku grodowi w Zantyrze, lokalizowanemuw okolicy dzisiejszego Tczewa.Oprócz głównych szlaków komunikacyjnych biegnącychgranicami wyznaczonymi przez strefę krawędziową wzniesieńgdańskich i elbląskich, istniały w okresie wczesnośredniowiecznymz pewnością różne lokalne połączenia międzyówczesnymi jednostkami osadniczymi. Jednak z uwagi naniesprzyjające warunki przyrodnicze miały najprawdopodobniejcharakter sezonowy i bardzo zmienne przebiegi.Z ciekawszych należy wspomnieć szlak komunikacyjny wiodącypołudniową krawędzią delty, gdzie warunki naturalnebyły gorsze niż wzdłuż zachodniej i wschodniej krawędzi.Przeszkody terenowe – głównie bagna i cieki – pokonywanowówczas za pomocą budowy solidnych mostów, o wysokim– jak na ówczesne czasy – poziomie technicznym. Świadczyto o ważności tej trasy i jej przydatności.Warunki przyrodnicze, które panowały wówczas na obszarzedelty, oraz znikome możliwości techniczne walki z żywiołemwodnym powodowały, iż pierwsze osadnictwo lokowało sięna istniejących naturalnie niewielkich wyniesieniach terenu,a zatem na miejscach wówczas najdogodniejszych. Próbą rekonstrukcjiXIII-wiecznego obrazu ówczesnego terytorium ŻuławWiślanych z umiejscowieniem punktów osadniczych z tegookresu, jest mapa H. Bertrama, zatytułowana „Delta Wisły do1300 roku”, a także mapa Żuław Gdańskich tegoż autora, zatytułowana„Żuławy Gdańskie w końcu XIII wieku” .Il. 9. Żuławy Gdańskie w końcu XIII wieku wg H. Bertrama.H. Bertram, opierając się na danych źródłowych, stosunkowoszczegółowo przedstawił układ wodny oraz rozmieszczenieosad. Obecnie jest to jedyna próba rekonstrukcji Delty Wisłysprzed okresu intensywnego rozwoju osadnictwa i zagospo-19

darowania kulturowego i gospodarczego Żuław Wiślanychi do dzisiaj jest najważniejszym punktem wyjścia do prachistorycznych.Bezpośrednio ze źródeł wynika, iż we wczesnym średniowieczuprzedmiotem zapisu w dokumentach był cały zespół wsi(Siedlicze, Osycze, Sunwo, Uthatino, Oteslawe, Wyslina, Bystra,Vruti, Ostrow – brzmienie nazw ówczesne). Świadczy to, że jużprzed 1308 rokiem istniał na Żuławach lewobrzeżnych pewienwiększy, zagospodarowany obszar – pierwszy krok w kierunkuwykorzystania tego terenu. Potwierdzeniem jest także wzmiankao „Starej Tamie”, ponoć istniejącej w tym czasie. Mogła onachronić obszar zajmowany przez wymienione w dokumentachosady. Przebieg i próbę rekonstrukcji zamieszcza również H.Bertram na wymienionej już wcześniej mapie rekonstruującejterytorium Żuław. W opracowaniu dotyczącym rozwoju systemuprzeciwpowodziowego na Żuławach Gdańskich, Bertramzamieszcza szczegółowy opis przebiegu tamy. Na mapie z okołoXVII w. także można ją zauważyć.Il. 10. Autor nieznany. Mapa Żuław Steblewskich (gdańskich) okołoXVII w. – widoczna jest tu „Stara Tama”.2. Pod panowaniem zakonu krzyżackiego(od 1308 r. do ok. połowy XV w.).Powstanie na terenie Polski państwa krzyżackiego i dokonywaneprzez zakon podboje, miały istotny wpływ na dalszyrozwój zagospodarowania Delty Wisły, a dokładniej, Żuław48 . Żuławy Wiślane przeszły w ręce Krzyżaków ostateczniepo 1308 roku, tj. po zaborze Pomorza Nadwiślańskiego.Nastąpiło wówczas masowe zakładanie wsi na tym obszarzena prawie chełmińskim 49 lub ich relokowanie w przypadku,gdy już istniały, co występowało najczęściej 50 . Wraz z roz-wojem osadnictwa szły intensywne prace zabezpieczającew postaci budowy nowych, potężnych obwałowań Wisły. NaŻuławach Gdańskich ukończono te prace już w 1380 roku 51 .Oprócz ogólnych zasad stosowanych przy zakładaniu wsi naprawie chełmińskim (wielkości nadziału i prawo dziedziczenia,samorządowe formy administracji i sądownictwa), naŻuławach występowała w zapisach przywilejów forma renty-czynszu(czyli bez świadczeń w robociźnie) oraz, co jestistotniejsze, obowiązek budowania obwałowań cieków orazich utrzymania w ciągłej sprawności. Osadnikami, którzyspełniali najlepiej te zadania, byli wówczas przybysze z zachodniejEuropy, najprawdopodobniej z Fryzji 52 .Pod względem administracyjnym terytorium Delty Wisłybyło wówczas znacznie rozdrobnione. Ponieważ jednak jużwtedy uznano, że prawidłowy rozwój gospodarczy i bezpieczeństwozależą od jednorodnego traktowania całości terytoriumi jednakowego przestrzegania ustalonych zarządzeń,dotyczących między innymi bezpieczeństwa przeciwpowodziowego,postanowiono powołać wspólny dla całego obszaru– zarząd. W 1497 roku powstała ustawa regulująca obowiązkimieszkańców terenu Delty Wisły i ustanawiająca władzenadzorcze kontrolujące całość prac melioracyjnych 53 . Była tozatem pierwsza forma organizacyjna, dążąca do zapewnieniaintegracji poszczególnych działań przestrzennych i stworzeniapewnego rodzaju całościowego, uporządkowanego systemufunkcjonalno-przestrzennego na tym terenie.W pierwszym okresie osiedleńczym, gdy tereny objęte osadnictwemnie były bezpośrednio zagrożone powodziami, gdyżnie były to tereny depresyjne, system przeciwpowodziowysprowadzał się do wybudowania pierwszych, dużych wałówochronnych dla Wisły i Nogatu. Odprowadzanie fal wezbraniowychtych rzek odbywało się za pomocą tzw. przewałówwód spływających na tereny zalewowe, a następnie odprowadzanychwodami powierzchniowymi – rzeczkami i strumieniamido Zatoki Gdańskiej lub Zalewu Wiślanego.W tym czasie na Żuławach Gdańskich (zwanych też Steblewskimi)istniało 25 wsi zajmujących obszar położony napołudnie od obecnego Kanału Wysokiego. Ich terytoria,czyli siedliska zagrodowe łącznie z rozłogiem, zajmowałycały obszar Żuław Gdańskich. Granice lokacyjne wsi są dodziś czytelne w terenie z uwagi na utrwalenie tego podziałumiędzy innymi stosunkowo trwałymi elementami hydrotechnicznymi– kanałami i rowami.48 Tu: „żuławy” rozumiane jako wyżej położone tereny niż obszary depresjiDelty Wisły, które zostały spolderyzowane w następnych wiekach.49 K. Kasiske, Die Siedlungstätigkeit des Deutschen Ordens im östlichenPreussen bis zum Jahre 1410, Königsberg 1934, passim; oraz K. Kasiske,Das Deutsche Siedelwerk des Mittelalters im Pommerellen, Königsberg1938, passim.50 Dowodem na to jest: 1) występowanie nazw słowiańskich, 2) niskiwymiar wolnizny (od 0 do 5 lat), podczas gdy regułą było dawanienawet 25 lat wolnizny przy zakładaniu wsi na surowym korzeniu, 3)masowość zjawiska lokacji, co nie byłoby możliwe, gdyby wszystkiewsie powstawały od nowa; por. S. Mielczarski, W. Odyniec, Zarysdziejów regionu, [w:] Żuławy Wiślane, op. cit., s. 85.51 J. Cyberski, Z. Mikulski, Stosunki hydrologiczne Żuław, [w:] ŻuławyWiślane, op. cit. s. 249.52 S. Mielczarski, W. Odyniec, Zarys dziejów …, op. cit., s. 86-87.53 Tzw. Die gemeine Landtafel, zob. H. Bertram, Chronik des …, op. cit,spassim; oraz tegoż autora Die Entwickelung …, op. cit., passim.20

Osadnictwo na Wielkich Żuławach Malborskich, zajmująceobszar położony między dzisiejszym Kanałem Wiślano-Zalewowyma Nogatem, charakteryzowało się podobną strukturąprzestrzenną jak Żuławy Gdańskie. Był to system ponad40 wsi, ściśle graniczących ze sobą rozłogiem i z granicamipodkreślanymi także ważniejszymi kanałami i rowami.Wsie położone na Małych Żuławach Malborskich w liczbieokoło 13, charakteryzowały się nieco mniej czytelną strukturąprzestrzenną z uwagi na pojawienie się pewnej liczbysamodzielnych folwarków większej własności ziemskiej,zwłaszcza na pograniczu wzniesień Pojezierza Iławskiego,gdzie panowały już odmienne warunki naturalne.Generalnie – około XIV wieku w Delcie Wisły istniało ponadpięćdziesiąt jednostek osadniczych w formie wsi lokacyjnychbądź wsi relokowanych w miejscu starszych, wcześniejszychosad pochodzenia wczesnośredniowiecznego.Średniowieczne wsie zgrupowane były na wyżej położonychterenach, łatwiejszych do ochrony przed czasowymi podtopieniami,stąd też uprawnione jest nazywanie ich wsiami żuławskimi.Generalnie możemy przyjąć, iż był to rejon środkoweji południowej części Żuław Gdańskich (Stablewskich)oraz rejon Wielkich i Małych Żuław Malborskich.3. Rządy polskie – główny okresosadnictwa niderlandzkiego(od połowy XV do końca XVIII w.).Dalszy harmonijny rozwój gospodarczy Żuław został przerwanyWojną Trzynastoletnią. Po jej zakończeniu Żuławy,na mocy traktatu toruńskiego, w 1466 roku powróciły doPolski. Wkrótce po zakończeniu wojny przystąpiono doodbudowy zniszczonych i zaniedbanych urządzeń melioracyjnych.Nastąpił długoletni okres pokoju, a wraz z nimnastępna, ważna faza rozwoju – wręcz rozkwitu osadnictwana Żuławach Wiślanych.Około trzeciej dekady XVI wieku na tereny Żuław zaczęli napływaćnowi przybysze. Byli to prześladowani w Niderlandachczłonkowie odłamu religijnego Menno Simonsa, nazywani odswego przywódcy – mennonitami (menonitami). Historia tejgrupy religijnej, obyczajowość jej członków, formy życia społecznego,wyznawana reguła – to niesłychanie ciekawe zagadnienia,stanowiące przedmiot wielu opracowań i monografii 54 .Mennonici posiadali przywiezione ze swojej ojczyzny – Niderlandów,wysokie umiejętności w zakresie odwadniania, pozyskiwaniai zagospodarowywania terenów depresyjnych i zalewowych.Należy podkreślić, iż „olędrzy” jak ich nazywano 55 ,54 I. Baranowski, Wsie holenderskie na ziemiach Polskich, [:w] „PrzeglądHistoryczny”, t. 19, z. 1, Toruń 1915, passim; K. Mężyński, Omenonitach w Polsce …, op. cit., passim; R. Klim, Śladami menonitów…,op. cit., passim; E. Kizik, Menonici w Gdańsku …, op. cit., passim.55 Tylko początkowo nazwa „olędrzy” oznaczała narodowość, później– w XVII i XVIII wieku – terminem tym określano osadników poosiedlalisię nie tylko na Żuławach. Przybywali także na innetereny Polski, a osadzano ich tam, gdzie niekorzystne warunkinaturalne, głównie podmokłe tereny w dolinach rzek, utrudniałymiejscowej ludności zagospodarowanie 56 . Osadnicy „olęderscy”,obeznani z pracami odwadniającymi, łatwiej i szybciejdoprowadzali mało użyteczne do tej pory tereny do kwitnącegostanu. Nowi osadnicy tworzyli, jak już wspomniano, swój bardzoodrębny i hermetyczny krąg kulturowy, między innymidzięki charakterystycznymi formom budownictwa. Wpływtych osadników na środowisko i krajobraz Żuław był zatemniebagatelny. Oprócz zdecydowanego podniesienia poziomugospodarowania, objawił się również w nowych formach kulturowych,jak: typ osadnictwa, układy zabudowy i architektura– bardzo odmiennych od dotychczasowych.Osadnicy „olęderscy” zajmowali na Żuławach głównie nowe,przez siebie osuszone i zagospodarowane tereny. Zdarzało sięjednak również osadzanie ich we wsiach już istniejących, a zróżnych powodów wymagających nowych mieszkańców (stratywojenne, powodzie) 57 . Bezpośrednią przyczyną zainteresowaniaosadnikami „olęderskimi” na Żuławach Gdańskich, były powtarzającesię groźne powodzie w latach 1540 i 1543 58 .Pierwszy kontrakt z osadnikiem z Niderlandów – FilipemCzemą, został spisany w 1547 roku 59 . Osadnicy „olęderscy”pojawili się wówczas w następujących wsiach: Bystra, Lędowo,Wróblewo, Błotnik, Wiślinka, Trzcińsk, Szerzawa,dejmujących się pracy i osiedlenia na trudnych terenach podmokłychbądź karczunkach, a ponadto „wolnych”, czyli dzierżawców – w odróżnieniuod chłopów pańszczyźnianych; por. A. Baranowski, Wsieholenderskie …, op. cit. passim, K. Ciesielska, Osadnictwo, „olęderskie”w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontaktów osadniczych,[w;] „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”,T. XIX, z. 2, Poznań 1958, passim. Warto podkreślić, że wiele miejscowości,które zachowały w swej nazwie słowa: „Olędry”, „Holendry”i podobne, położonych jest również na terenach dawnych karczunkówpuszczańskich, czym bardziej zajmowali się Flamandowie niż rdzenniniederlandczycy. Posiadając jednakowe prawo, w oczach współczesnychstanowili niejako jeden rodzaj osadników, zob. S. Inglot, Problemkolonizacji flamandzko-holenderskiej w Niemczech i w Polsce, [w:]„Kwartalnik Historyczny”, R. XLIII, T. I, Lwów 1929, passim.56 Były to przede wszystkim: Delta Wisły (Żuławy Wiślane) i niziny nadwiślańskie,jak: Dolina Walichnowska, Nizina Sartowicko-Nowska,Powiśle Kwidzyńskie, następnie w górę Wisły do Torunia i dalej w góręrzeki. Osadnictwo „olęderskie” pojawiło się także pod Warszawą (w1629 r.) i w Poznańskiem, por. I. Baranowski, Wsie holenderskie …,op. cit., passim, K. Ciesielska, Osadnictwo „olęderskie” …, op. cit.,passim, Szałygin J., Krajobraz kulturowy wsi osadnictwa „Olęderskiego”,[w:] „Krajobrazy dziedzictwa narodowego”, nr 4, Warszawa 2000,s. 31-36; Bartowski K., Krajobraz kulturowy doliny Sartowicko-Nowskiej,[w:] „Krajobrazy dziedzictwa narodowego”, nr 4, Warszawa 2000,s. 37-42.57 H. Bertram, Die Eindeichung …, op. cit., – mapa rozwoju osadnictwaŻuław w XIII-XX wieku; K.H. Ludwig, Zur Beisedlung …, op. cit.,passim – podaje wykaz wsi na prawie chełmińskim, w których zanotowanonazwiska osadników „olęderskich”, w tym przypadku możnazałożyć, iż byli to w większości mennonici.58 H. Bertram, Die Entwickelung …, op. cit., passim.59 H. Penner, Ansiedlung .., op. cit., passim, P. S i m on , Geschichte derStadt Danzig, Bd. 1, Danzig 1913, s. 162, przyp. 5, por. także I. Baranowski,Wsie holenderskie …, op. cit., passim.21

Bogatka, Długie Pole i Cedry Małe 60 . Większość tych wsipołożona jest na depresyjnym obszarze na południe od obecnejWisły Martwej. Wówczas był to główny nurt Wisły-Leniwki.Na Mierzei Wiślanej, podobnie osadnicy znaleźli sięw Wieńcu (1562) i Sobieszewskiej Pastwie (1612-1617) 61 .Warto wspomnieć o interesującej organizacji funkcjonalnejdawnego i nowego systemu osadniczego na przykładziewspomnianych wsi Żuław Gdańskich. Żuławy Gdańskie(Steblewskie) dzieliły się w owym czasie na wsie pańszczyźniane– były to przede wszystkim dawne duże, zwarte wsielokacji jeszcze XVI-wiecznej, oraz na wsie tak zwane wolne.Wsie pańszczyźniane w zasadzie nie przeszły w tym okresieprzebudowy, to jest ponownego zasiedlenia, natomiast wsie„wolne”, były to ponownie zasiedlone po powodziach osady,które otrzymały w związku z tym paroletnie zwolnienieczynszu. W odniesieniu do powyższego podziału, już od okołopołowy XVI wieku spisywane były tak zwane Landtafel 62 ,to jest zbiory ustaw i poleceń normujących funkcjonowaniesystemu wodnego Żuław Gdańskich (Stablewskich) orazdotyczących ochrony całego systemu wałów przeciwpowodziowychi kanałów odwadniających 63 . W „Landtafel” z roku1640 opisano między innymi podział Żuław Gdańskich natrzy kwartały: „górny, średni i dolny” – obejmujące wsiepańszczyźniane, oraz obszar wsi „wolnych” 64 . Każdy kwartałotrzymał spis odcinków wałów, zwanych Lotte 65 , przydzielonychposzczególnym wsiom do opieki. Kwartały zobowiązanetakże były zatrudniać urzędników, zwanych przysiężnymiwałowymi i przysiężnymi kanałów, a zakres ich obowiązkówbył także wyszczególniony w „Landtafel”. Między innymiprzysiężni dolnego kwartału byli upoważnieni do nadzorowaniacałego ciągu systemu wodnego, również powyżej swojegokwartału. Warto przytoczyć treść rozporządzenia z 1598roku w sprawie systemów odwadniających na Czarnej Łaszei Kanale Wysokim 66 . Wymieniało ono wszystkie tamtejsześluzy i polecało stosowanie się do sygnałów pochodzącychz dolnego biegu, nakazujących zamykanie lub otwieranieśluz w zależności od sytuacji powodziowej, jak również zatrzymywaniebądź uruchamianie młynów-pomp 67 . Do tegocelu służyły wodowskazy – pale wbite w nurt. Obsługującywiatraki mieli za zadanie ich obserwację, podawali następnieodpowiednie hasło w górę biegu wody, aż do samego początkukanału 68 . Oznacza to, iż za najważniejsze zasadnie uważanokoordynację działań w poszczególnych kwartałach orazznajdujących się na ich terenie wsiach w zakresie ochronyprzeciwpowodziowej oraz prawidłowego wykorzystywaniaurządzeń wodnych. Świadczą o tym wysokie kary pieniężnegrożące tym, którzy zaniedbywali wykonywanie obowiązkówlub nie dostosowywali się do rozporządzeń 69 .60 P. Szafran, Żuławy Gdańskie w XVII wieku…, op. cit., passim; H.Penner, Ansiedlung …, op. cit. passim; I. Baranowski, Wsie holenderskie…, op. cit., passim.61 H. Penner, Ansiedlung …, op. cit., passim.62 Słowo „Landtafel” oznaczało dzisiejsze „polder” – czyli kawałek równinnejziemi ornej, ograniczony kanałami i wałami.63 W dziale manuskryptów Biblioteki Gdańskiej Polskiej Akademii Naukzachowało się osiem dokumentów tego typu: z około 1640 r., z 1583 r.,(odpis z XVIII wieku), z XVII wieku, z 1614 r., z 1640 r. (odpis z XVIIIwieku), z 1691 r., z 1708 r., – zob. P. Szafran, Źródła do dziejów ŻuławGdańskich w rękopiśmiennych zbiorach Biblioteki Gdańskiej PAN, [:]„Libri Gedanensis”, R. 1972-73, T. VI-VII, passim.64 Kwartał Górny stanowiły wsie – Koźliny, Krzywe Koło, Ostrowite,Steblewo, Suchy Dąb; kwartał Średni – Cedry Wielkie, Leszkowy, DługiePole, Osice, Trutnowy; kwartał Dolny – Cedry Małe, Kiezmark,Koszwały, Miłocin, Wocławy; wsie tak zwane wolne – Lędowo, Bystra,Bogatka, Wiślinka, Szerzawa, Trzcińsko, Błotnik Stanisławowo,Wróblewo – zob. P. Szafran, Żuławy Gdańskie …, op. cit., passim.;H. Bertram, Die Entwickelung …, op. cit. tamże mapa: „Das DanzigerWerder Und die obere Nehrung im Jahre 1650”.65 M.in. takie odcinki figurują w wykazach tabelarycznych w dokumencie„Landtafel” z XVII wieku, (Biblioteka Naukowa PAN, sygn. Ms88a), zob. P Szafran, Żródła do dziejów …, op. cit., passim.Il. 11. Podział Żuław Gdańskich (Stablewskich) na kwartały wg H.Bertrama. Repr. B. Lipińska.66 H. Bertram, Ordnung der Schlickgeschwornen des Nieder Quartiersüber die Lege und hohe Virflucht der Schleusen, z lutego 1598 r, [w:] DieEntwickelung …, op. cit., passim; P. Szafran, Żródła do dziejów …, op.cit., passim.67 Używane w dokumentach sformułowanie ”odmielanie” wody jednoznaczniewskazuje, iż chodzi tu o wiatraki-pompy odwadniające a nieo wiatraki przemiałowe.68 P. Szafran, Żuławy Gdańskie …, op. cit., passim.69 Ibid., s. 127 oraz tamże przypis 128.22

Innym interesującym przykładem dążenia społeczności żuławskiejdo zintegrowania wszystkich działań na swoim terenie,jest uchwalenie Ustawy Wiejskiej dla Żuław Gdańskichz 6 II 1598 roku 70 . Znamienny jest przy tym fakt, że powstałaz inicjatywy miejscowej ludności wiejskiej, reprezentowanejprzez tak zwanego dygrawa, przysiężnych wałowych, sołtysów,ławników i rajców poszczególnych wsi. Inicjatywa taświadczy o prężnej formie samorządowej, która już w tymokresie istniała na Żuławach Wiślanych. Ustawa, oprócz paragrafówdotyczących życia społecznego, zawiera także ścisłeustalenia dotyczące prac związanych z ochroną przeciwpowodziowąjak również gospodarką wodną 71 .Podobne cechy występowały na Żuławach prawobrzeżnych.Dla wsi położonych na terenie Wielkich i Małych ŻuławMalborskich i Żuław Elbląskich istniały tak zwane wilkierzewiejskie 72 normujące ustrój wewnętrzny wsi, a razem z nimi zagadnienia gospodarki wodnej. Jednakże z powodu rozległościzajmowanego przez osadnictwo obszaru na Żuławachprawobrzeżnych, znacznie większego niż Żuławy Gdańskie,oraz rozdrobnienia administracyjnego, wsie na Żuławachprawobrzeżnych nie reprezentowały już tak jednorodnegow swym funkcjonowaniu organizmu, jak wsi na ŻuławachGdańskich.Na Żuławach prawobrzeżnych pierwsi osadnicy byli przybyszamiz wcześniej zasiedlonych przez falę „olęderską” miejscowościna Żuławach Gdańskich – z miejscowości Wocławy,70 P. Szafran, Ustawa wiejska dla Żuław Gdańskich [w:] „RocznikGdański”, T. 32, z. 2, Gdańsk 1972, s. 193 i n.71 Pkt 1. „Po pierwsze, według tego co się należy szarwark określonyprzez Czcigodną Radę Miasta Gdańska wynikającą z obowiązku wobecmajątku Grabina, jak również własny szarwark poszczególnych gmin,mianowicie: przy wałach wiślanych, przy poprawianiu dróg, kładek,oczyszczaniu z chwastów Motławy, itp. ma być wykonany z najwyższąstarannością. Każdy chłop, który otrzyma polecenie od wójta na określonydzień i godzinę, powinien z wszystkimi narzędziami należnymibyć gotowy, aby ci wszyscy, którzy mają jechać, bądź iść na szarwarkz każdej jednej wsi zaraz wyruszyć mogli do miejsca gdzie ma być wykonany.Kto uzna się za opieszałego i kto przyjdzie z godzinną zwłoką,ten podlega karze 5 groszy, kto spóźni się ponad godzinę zapłaci karę20 groszy, kto nie stawi się w ogóle, ten zapłaci wójtowi i radnym 2dobre marki.” pkt 7. Gmina, która nie oczyści swojego Lotte przy Motławiei Kłodawie we właściwym czasie, lecz będzie przez przysiężnychwałowych podczas lustracji wyznaczona do ukarania, powinna bezwzględniebeczkę piwa dostarczyć na majątek Grabina i mimo wszystkoodchwaścić Lotte od razu; pkt 8. Kiedy rowy będą już oczyszczonei odchwaszczone, nikt nie ma prawa innemu nieodchwaszczonemu(Krieglot) pozostawić. Grozi za to grzywna 15 groszy płacona wójtowii radnym. Kiedy wójt i radni będą oglądali niedrożne rowy, a znajdąw sąsiedztwie nieporządne i niewystarczające Lotte, ten za wykonaniezapłaci 3 grosze, a za oczyszczenie 2 grosze. Jeśli ktoś z arogancji Lottenie wykopał, bądź nie oczyścił, zapłaci za to w obu przypadkach wójtowii radnym 5 groszy. Jeżeli znajdzie się ktoś, kto swojej Lotte przypastwisku dla koni, bądź przy łące niedostatecznie ogrodzi, zapłaci 3,5grosza. Ten który nic nie zrobił, ma wójtowi i radnym jako karę w dniulustracji zapłacić grzywnę 5 groszy.”72 Wilkuhr Sämtlicher Dorfschaften in der Niederung sowohl diesseitsals jenseits der Nogath Elbingschen Gebiets, Elbing 1741, ArchiwumPaństwowe w Gdańsku, sygn. III 233/1459; zob. A. Piątkowski, Posiadłościziemskie …, op,.cit., passim.Bogatka, Lędowo, Błotnik 73 . Zamieszkali oni obszar położonymiędzy południową krawędzią Mierzei Wiślanej a rzekąSzkarpawą. Wymienieni są w takich miejscowościach, jak:Drewnica, Mikoszewo, Przemysław, Jantar, Izbiska, Głobica,Rybina, okolice Stegny, Stegienka, Popowo. Nazwiskaosadników „olęderskich” spotyka się również w miejscowościachznajdujących się na południe od rzeki Szkarpawy:w Jankowie Żuławskim, Bronowie, Tujsku, Starych Babkach,Wybicku i okolicy.Na Wielkich Żuławach Malborskich osady „olędrów” powstaływ rejonie Nowego Dworu Gdańskiego i były to: NowyDwór Gdański, Orłowo, Orłowskie Pole, Leśnowo, Płotnik,Niedźwiedziówka (lub Niedźwiedzica), Tujce, Żelichowo,Siedem Włók 74 .Na Małych Żuławach Malborskich na zachód od jeziora Druznobyły to osady: Różany, Markusy, Kukułka, Jurandowo,Jezioro, Szaleniec, Zwierzno, Rozgart i Żółwiniec 75 . Ponadto„olędrzy” osiedlili się także w rejonie Stogów 76 oraz naterenach nad Nogatem w Krzewinach i okolicy Jazowej 77 .Na Żuławach Gdańskich napływ osadników „olęderskich”zakończył się dość wcześnie, około poł. XVI w. zapewnez uwagi na to, iż były one już w większości zagospodarowaneza czasów krzyżackich. Natomiast akcja osiedleńcza naŻuławach prawobrzeżnych trwała nadal aż do około 1700 r. 78Przypadki zakładania nowych osad „olęderskich” spotkaćmożna było nawet i później. Zasadniczo, zasiedlanie nowychterenów w następnym okresie miało miejsce główniena Żuławach Elbląskich oraz częściowo na Małych ŻuławachMalborskich 79 .W okresie od poł. XVI w. do poł. XVII w. na Żuławach Elbląskichpowstało około 25 nowych osad – głównie na terenachpołożonych na zachód i południowy zachód od Elbląga73 A. Piątkowski, Posiadłości ziemskie …, op. cit., passim, autor wnioskujeto na podstawie występujących tam nazwisk osadników. Były totereny zwane Binnen-Nehrung, Weichselhaffkampen i Scharpau. Powykonaniu przekopu, obszar Binnen-Nehrung podzielił się na NeueBinnen-Nehrung (część zachodnia) i Alte Binnen-Nehrung (częśćwschodnia).74 K. Ciesielska, Osadnictwo „olęderskie” …, op. cit., passim, por. takżeH. Penner, Ansiedlung …, op. cit. – mapa zatytułowana: Ausdehnungdes niederländischen Siedlungsgebietes.75 K. H. Ludwig, Zur Besiedlung …., op. cit., passim, K. Ciesielska,Osadnictwo „olęderskie” …, op. cit., passim; H. Bertram, Die Eindeichung…, op. cit., tamże mapa.76 A. Piątkowski, Posiadłości ziemskie …, op. cit., s. 48, K. Ciesielska,Osadnictwo „olęderskie” …, op. cit., passim, natomiast cytowanawcześniej mapa H. B ertrama nie podaje daty powstania tych miejscowości.77 A. Piątkowski, Posiadłości ziemskie …, op. cit., passim.78 Ibid., K.H. Ludwig, Zur Besiedlung …, op. cit., passim, H. Penner,Ansiedlung …, op. cit., passim, H. B ertram, Die Eindeichung …, op.cit., tamże mapa.79 Ibid., zaś H. Penner, Ansiedlung …, op. cit., passim – autor nie obejmujew swoim opracowaniu Żuław Elbląskich i Małych Żuław Malborskich.23

oraz na południowy zachód od Jegłownika 80 . Na MałychŻuławach Malborskich zasiedlony został obszar położonyna południowy zachód od jeziora Druzno 81 . Od poł. XVIIw. napływ osadników i intensywność zasiedlania nowychterenów wyraźnie zmalały. Powodem były wyniszczającew skutkach wojny szwedzkie (1626-1660). Od końca XVIIw. do schyłku wieku XVIII, na Żuławach Elbląskich powstałojeszcze 16 osad, 82 a na Małych Żuławach Malborskich wymieniasię już tylko trzy miejscowości 83 .Jak wspomniano, osadnicy „olęderscy” przynieśli ze sobąnowe formy kulturowe. Zarówno na Żuławach Gdańskichjak i po drugiej stronie Wisły, na terenie Szkarpawy, pojawiłasię zabudowa rozproszona 84 . Równolegle z tą formą,powstał inny typ osadnictwa w postaci rzędówek bagiennychna Żuławach Elbląskich 85 . Warto zwrócić uwagę na tędwoistość formy występującej równolegle w czasie, lecz naróżnych obszarach. Osadnictwo rozproszone, jednodworcze,pojawiło się w owym czasie zasadniczo jedynie na ŻuławachGdańskich, ma zatem starszą tradycję niż osadnictwo rozproszoneŻuław Malborskich i Elbląskich, gdzie pojawiłosię znacznie później. Natomiast na Żuławach Gdańskich niewystąpiła w ogóle forma rzędówki bagiennej. Omówiona wyżejróżnica miała z pewnością przyczynę w różnym stopniuzagospodarowania obu części Żuław w momencie napływupierwszych osadników. Na Żuławach Gdańskich prawie całyobszar był zagospodarowany. Jedyną możliwością, opróczprzejmowania opuszczonych siedlisk we wsiach zwartych,było – po przeprowadzeniu komasacji przy ponownym pomiarzeodnawianych lokacji – budowanie zagród pośrodkudzierżawionego areału 86 . Podobnie przedstawiała się sprawana terenie Szkarpawy, gdzie osadnictwo lokowało się w pobliżuistniejących dawniej osad 87 . Natomiast na Żuławach80 A. Piątkowski, Posiadłości ziemskie …, op.cit., s. 46-49. Były to następująceosady: Mojkowo, Władysławowo, Adamowo, Kazimierzowo,Janowo, Józefowo, Karczowiska Górne, Raczki Elbląskie, Szopy,Nogatowo, Wikrowo Małe, Ostróżeń, Zawadka, Gajewiec, Kopanka,Wilżyna, Jazowa, Mechnica, Czarna Grodla, Błotnica, Jegłownik, Kościeliska,Swaryszewo; por. także K.H. Ludwig, Zur Besiedlung …, op.cit., passim.81 K.H. Ludwig, Zur Besiedlung …, op. cit., passim, H. Bertram, DieEindeichung …, op. cit. – tamże mapa: były to miejscowości: Jasionna,Kukułka, Żurawiec, Węgle, Jeziorna, Żukowo, Jurandowo, Jezioro,Krzewsk, Balewo, Rachowo, Brudzędy, Nowe Dolno.82 A. Piątkowski, Posiadłości ziemskie …, op. cit., s. 49-52 – były toosady: Kępa Rybacka, Gozdawa, Podwale, Goldberg (okolice dzisiejszegoSzachowa), Orliniec, Bielnik, Nowinki, Solnica, Powalina, ŁączkiMyszewskie, Fürstenauer Weide (między Powaliną a Płotnikiem),Osłonka, Graniczna, Kląski, Sztutowo, Stare Nowakowo.83 H. Bertram, Die Eindeichung …, op. cit. – na zamieszczonej w pracymapie widnieją miejscowości: Żółwiniec, Wiśniewo, Studzianki.84 P. Szafran, Żuławy Gdańskie …, op. cit., s. 22.85 A. Piątkowski, Posiadłości ziemskie …, op. cit., s. 47 i 48.86 P. Szafran, Żuławy Gdańskie …, op. cit. , s. 22.87 Na terytoriom Szkarpawy osadnictwo rozproszone otrzymało charakterystycznenazwy: zu Nickelwalde, zu Schönbaum, zu Freienhuben, zuPasewark i inne.Il. 12. Typy domów podcieniowych w zagrodach o budynkach wolnostojącychwg O. Kloeppela.Elbląskich istniały jeszcze duże obszary nieużytków, okresowowciąż jeszcze zalewanych, użytkowanych sezonowo jakołąki 88 . Po ich wydzierżawieniu osadnikom „olęderskim”, mogłytu powstawać nowe osady na surowym korzeniu. Dobrąilustracją form osadnictwa tego okresu jest zestaw planówposzczególnych wsi Żuław Gdańskich, wykonany co prawda88 A. Piątkowski, Posiadłości ziemskie …, op. cit., s. 47. Wiele mówiąspotykane na mapach nazwy: Ellerwald, co oznacza las olchowy, czylitereny podmokłe, o roślinności łąkowej; röhrucht – trzciny i zaroślatrzcinowe – „raj dla wody, ptactwa wodnego i brzegowego, łabędzii żurawi” – wg H. Penner, Ansiedlung …, op. cit., jak również nazwaEinlage oznaczająca załącznik, dodatek – czyli „dodatkowe” tereny, rozumianejako „dodatkowe” czasowo.24

Il. 13. Daniel Becker, Plan wsi Suchy Dąb z 1667 roku.w końcu XVIII wieku 89 , lecz będący potwierdzeniem wcześniejszychźródeł 90 . Porównując powyższy materiał kartograficznyz mapą Żuław Elbląskich z 1636 roku 91 można uchwycićróżnicę w sposobie zasiedlenia obu terytoriów.Osadnicy „olęderscy” wprowadzili także odmienne rozplanowaniei zabudowę działki siedliskowej. Najstarszytyp zagrody, znajdujący się we wsiach pańszczyźnianycho średniowiecznym rodowodzie, to oddzielne, wolnostojącebudynki. Charakterystyczną cechą występującą na Żuławachbyła ciekawa i bogata forma architektoniczna budynkumieszkalnego 92 , między innymi występowanie podcieniawychodzącego na drogę wiejską.Narys budynku ulegał stopniowo zmianom, począwszy odbudynku prostokątnego, zwróconego szczytem i podcieniemku drodze, poprzez budynek mający skrzydło boczne, aż dobudynku ustawionego kalenicą do drogi, z wystawką i podcieniempośrodku dłuższej elewacji 93 .Jak interesujący był wygląd wsi mającej domy podcieniowe,89 M. Skepsgård, Mapa Żuław Gdańskich 1774 r. (Archiwum Państwowew Gdańsku, sygn. V/16/369) – zawiera pojedyncze mapy 25wsi oraz mapkę zbiorczą Żuław Gdańskich.90 P. Szafran, Żuławy Gdańskie …, op. cit., przyp. 42 i następne (dokumentylokacyjne).91 I. Hoppe, mapa – Elbinga Borussia cum suo Territorio z 1636 r. (ArchiwumPaństwowe w Gdańsku, sygn. V/65/367).92 Ten typ domu nazywany jest „domem żuławskim” i nie należy go mylićz „domem holenderskim”, tj. budynkiem łączonym funkcję mieszkalnąi gospodarczą. Obszerne omówienie tego zagadnienia zob.: J.Stankiewicz, Zabytki budownictwa …, op. cit., s. 11-14, tamże przyp.34.93 O. Kloeppel, Die bäuerliche Haus – Hof – Und Siedlungsanlage imWeichsel-Nogat-Delta, [w:] Das Weichsel-Nogat- Delta …, op. cit., passim.można stwierdzić na podstawie interesującego graficznieplanu wsi Suchy Dąb z 1667 roku 94 .Zagrody budowane przez nowych osadników były już odmienne95 . Zasadą było łączenie budynku mieszkalnegoz gospodarczymi. Powstawała wówczas zagroda jedno- lubdwubudynkowa. Czasami znajdowało się w takiej zagrodziewięcej budynków, lecz dom mieszkalny był zawsze łączonyz budynkiem inwentarskim. Osobno najczęściej stawianybył spichrz.Narys budynku tworzącego zagrodę „olęderską” miał trzyformy: podłużną, dalej - w kształcie litery „L” (narożną),oraz w kształcie litery „T” (krzyżową). Dom mieszkalnynie miał podcienia. Dopiero po pewnym czasie zaczęto goniekiedy dostawiać. Wiązało się to ze wzrostem zamożnościwłaściciela gospodarstwa i chęcią ozdobienia domu. Czerpanowówczas z przykładów form wcześniejszej zabudowyistniejącej na tym terenie 96 . Na Żuławach Gdańskich holenderskityp rozplanowania zagrody pojawił się prawie wyłączniew osadnictwie rozproszonym, na Żuławach Elbląskich– w rzędówkach bagiennych.94 Das Weichsel …, op.cit., wkładka: plan wsi Suchy Dąb, reprodukcja rycinyDorf-lage von Zugdamm. Aus einer Karte des Landmessers DanielBecker von 1667.95 O. Kloeppel, Die bäuerliche …, op. cit., passim.96 J. Stankiewicz, Zabytki budownictwa …, op. cit., s. gdzie wymieniatrzy obiekty posiadające podcienie – Lubieszewo, Przemysław, Markusy,s. 15, przyp.46. Do tego wykazu należy dodać okazałe budynkiw Jesionnej z XVIII wieku.25

Il. 14. Typy zagród „olęderskich” wg O. Kloeppela.Sieć komunikacyjna została w owym czasie znacznie rozwinięta.Na Żuławach Gdańskich, w związku z pojawieniem sięosadnictwa rozproszonego wsi „wolnych”, powstało wielenowych lokalnych dróg dojazdowych do samotniczych gospodarstw.Z reguły były obsadzane drzewami – wierzbą,tworząc swoiste, krótkie alejki dojazdowe do siedliska. Powstaniecałego systemu rzędówek bagiennych na ŻuławachElbląskich, na ternach będących własnością miasta Elbląga,w znacznym stopniu zagęściło system komunikacyjny w tymrejonie. Złożyło się nań wiele równoległych bądź prostopadłychw stosunku do siebie dróg wiejskich, przy których w regularnychodstępach umieszczano siedliska rolnicze.Główne żuławskie szlaki komunikacyjne z Gdańska doElbląga funkcjonowały jak dawniej. Sądząc po czynnychw pierwszej ćwierci XVII w. przeprawach promowych naWiśle 97 , pojawiły się nowe szlaki komunikacyjne o dalszymzasięgu. Przeprawy powstały w miejscowościach Kiezmark-Dworek oraz Błotnik-Drewnica. Także w tym czasie najprawdopodobniejzaczęto częściej korzystać z przeprawyKoźliny-Boręty. Pierwsza z wymienionych przepraw– Kiezmark-Dworek – umożliwiała dogodną komunikacjęz obszarem Szkarpawy, a więc tam, gdzie zaczęli napływaćpierwsi osadnicy „olęderscy” na teren Żuław prawobrzeżnych.Z drugiej przeprawy – Błotnik-Drewnica – korzystałszlak biegnący dalej przez miejscowości Mirowo, Orłowo,Rychnowy, Myszewko, Rakowiska w kierunku przeprawy naNogacie (Białej Łasze) w miejscowości Jazowa, a następniedrogą ostatniej z rzędówek podelbląskich podążał do Elbląga.Od Jazowej do Elbląga szlak ten funkcjonuje do dzisiajjako droga krajowa nr 7.Mniej więcej w tym czasie uległa zmianie trasa końcowegoodcinka pierwotnego traktu żuławskiego Gdańsk – Elbląg.W związku z przekształceniem Białej Łachy w główne ramięNogatu 98 i postępującym zagospodarowaniem łąk na zachódod Elbląga, pojawił się problem przeprawy przez Nogat poniżejJazowej. Powstały wówczas przeprawy, a wraz z nimiosady karczemno-przewoźnicze: Robakowiec i Klimonty 99 .Przeprawy te przestały funkcjonować po wybudowaniu stałegomostu w Jazowej.Rozbudowano i uporządkowano także system wodny, cobyło zresztą głównym zadaniem sprowadzonych osadników„olęderskich”. Żuławy Gdańskie otrzymały spójnysystem wodny 100 , który w dużym stopniu zachował się dodziś. Uregulowano naturalne cieki, strumienie, które terazzaczęły spełniać rolę głównych kanałów odwadniającychoraz wprowadzono całą sieć pomniejszych rowów odwadniająco-nawadniających101 [193]. Pojawiły się wały wzdłużMotławy i częściowo jej dopływów oraz wzdłuż większychkanałów. Były to trzy kanały – Wossitzer Wassergang (KanałOsicki), Trutenauer Wassergang (Kanał Trutnowski) i HoheSchlickgeschweren Graben (o trudnej do przetłumaczenia nazwie),obecnie istniejące bez nazw, biorące początek w okolicachTrutnowych i Cedrów Wielkich a łączące się następniew Kanał Piaskowy (Sandgraben) istniejący do dziś. Nieco nawschód istniał, również do dziś pełniący swą funkcję, KanałŚledziowy (die Haerings Laake) biorący początek w okolicy97 P. Szafran, Żuławy Gdańskie …, op. cit., s. 25; H. B ertram, DieEntwickelung …, op. cit. – mapa Das Danziger Werder, tamże.98 A. Majewski, Rozwój hydrograficzny delty Wisły w okresie historycznym,[w:] „Przegląd Geograficzny”, T. 14/22, z. 1, Warszawa 1969, passim.99 A. Piątkowski, Posiadłości ziemskie …, op. cit., s. 46.100 H. B ertram, Die Entwickelung …, op. cit. – mapa Das Danziger Werder,tamże.101 Doskonale widoczne jest to na mapie Żuław Gdańskich i okolic z ok.XVIII wieku nieznanego autora (Archiwum Państwowe w Gdańsku,sygn. 126/574a).26

Il. 15. Magnus Skepsgård, Plany wsi żuławskich: Bogatka, Bystra, Lędowo, Szerzawa, Trzcińsk, Wiślinka.Długiego Pola (jako Liege Schlickgeschwererenen Graben).Kanał Śledziowy odprowadzał wody częściowo bezpośredniodo Wisły, a częściowo biegł w kierunku zachodnim podnazwą Taube Vorflutt, Else Laake i Süderevier – do Motławy.Kanał Piaskowy skręcając na zachód zmieniał nazwę na Wysoki(Die hohe Vorflut) i również wpadał do Motławy zwanejna tym odcinku Czrną Łachą (Schwarze Laake).Dla odróżnienia sztucznego odcinka cieku od jego naturalnejformy, stosowano nazwę rów, kanał (graben, wassergang)albo struga, łacha (laake). Mapa H. Bertrama „Żuławy Gdańskiei Mierzeja – próba odtworzenia podziału Żuław w 1650roku” 102 ukazuje istnienie siedemnastu śluz oraz około pięćdziesięciuprzepompowni (oznaczonych jako Schöpfwerke),którymi były wiatraki-pompy usytuowane wzdłuż wymie-nionych głównych kanałów i cieków zbiorczych. Usytuowanieprzepompowni zostało oznaczone na podstawie planówwsi żuławskich Magnusa Skepsgårda, gdzie występują wyraźnesygnatury wiatraków. Oprócz wymienionych najważniejszychkanałów istniały także liczne rowy odwadniające.Z reguły granice wsi wyznaczone były takimi rowami, zwanymiGrenzgraben 103 .Na Żuławach prawobrzeżnych system wodny był mniej spójny.Oprócz nadal funkcjonujących naturalnych większychi mniejszych rzek, jak Linawa, Święta, Tuga, Panieńska Łacha,Izbowa Struga i Nogat, obwałowywanych i dostosowywanychdo roli kanałów zbiorczych, nowy element układuwodnego – gęsta sieć rowów – pojawił się jedynie w okolicyrzędówek bagiennych. Rejon ujścia Nogatu oraz Szkarpawy102 H. B ertram, Entwickelung …, op. cit.103 Por. plany wsi żuławskich M. Skepsgårda.27

tworzył nadal naturalną, mocno rozbudowaną deltę o wielustrumieniach mniejszych „łach” oraz Panieńska Strugaz rozlewiskiem, połączone trzema kanałami poprzecznymia także jeden kanał biegnący równolegle do koryta Nogatu104 .4. Czasy porozbiorowe(od. 1772 r. do 1945 r.).Gdy po rozbiorze Polski w 1772 roku Żuławy przeszły podpanowanie pruskie, były organizmem już w pełni ukształtowanym105 . Całość obszaru położonego po lewej stronieWisły został zagospodarowany, zasiedlony i powstał dobrzefunkcjonujący system gospodarczo-przestrzenny, któregoefektem była wzrastająca wydajność produkcyjna i co za tymidzie, zamożność mieszkańców 106 . Natomiast na Żuławachprawobrzeżnych nadal kontynuowano osuszanie i pozyskiwaniedalszych terenów. Osuszone tereny otrzymały częściowopodobny typ rozplanowania wsi – rzędówki bagienne 107 ,a częściowo były to jednostronne wsie przywałowe 108 . Formyosadnictwa rozproszonego pojawiły się później – w XIXi na początku XX w. 109 . Na Żuławach prawobrzeżnych osadnictwouformowało się ostatecznie dopiero w pierwszychlatach XX w.Sieć dróg lokalnych rozwinęła się znacznie w rejonie ujściaWisły Elbląskiej i Królewieckiej oraz Nogatu. Powstało tuwiele lokalnych przepraw promowych, niektóre z nich funkcjonujądo dzisiaj.System wodny rozwijano i regulowano nadal. Wiele kłopotówprzysparzała pod koniec XIX wieku Wisła. Dramatycznymwydarzeniem było przerwanie przez Wisłę w nocyz 31 stycznia na 1 lutego 1840 roku pasa wydm nadmorskichw okolicy Górek (na Żuławach Gdańskich) i utworzenie nowegoujścia zwanego odtąd Wisłą Śmiałą 110 . Pomimo skróceniabiegu rzeki, powodzie występowały nadal. Istotną cezurą104 I. Hoppe, Mapa terytorium Żuław Elbląskich …, op. cit.; F. Getkant,„Mapa Żuław Steblewskich z 1643 roku” (Archiwum Państwowew Gdańsku, sygn. V/16/507), która ukazuje również delty: Szkarpawyi Nogatu.105 H. B ertram, Die Eindeichung …, op. cit. – mapa rozwoju osadnictwaŻuław XIII-XX w. Jedynie w okolicy Przegaliny widnieje skrawek terenuo nazwie Einlage z datą 1784 r.106 Opisy życia mieszkańców, ich zasobności, obyczajów, itp., znaleźćmożna m.in. u: K. Ogiera, Dziennik podróży do Polski 1635-1636, cz.I i II, Gdańsk 1950, passim; W. Pola, Obrazki z życia i natury, Kraków1870, passim oraz R . Morcinka, Pamiętnik K. Glogera z pobytu naŻuławach w r. 1831 [w:] „Rocznik Elbląski”, T. III, Elbląg 1965, passim.107 Np. miejscowość Gozdawa, Podwale i okolice.108 Np. – miejscowości: Kępiny Małe, Kępiny Wielkie, Nowinki, Nowei Stare Nowakowo.109 H. B ertram, Die Entwickelung …, op. cit. – mapa Das Danziger Werder…, op. cit.; Atlas der Freien …, op. cit., Tablica nr 8.110 A. Majewski, Rozwój hydrograficzny …, op. cit., passim; Barwnieopisuje to wydarzenie W. Pol w formie relacji Żuławiaka, zob. J. Fabiani-Madejska,Odwiedziny Gdańska w XIX wieku, Gdańsk 1957,s. 121 i n.czasową był rok 1895. Ponieważ począwszy od 1855 rokuzaczęły się powtarzać wielkie, katastrofalne powodzie (1855,1888, 1889, 1891) 111 – w tym jedna typu globalnego w roku1888, kiedy to stan wody wyniósł 2,5 metra, podczas gdyżuławskie wały przeciwpowodziowe części prawobrzeżnejmogły chronić przed wodą 1,5-metrową – uchwalono kompleksoweuporządkowanie systemu wodnego wielkich rzek– Wisły i Nogatu.W końcu XIX wieku reakcją na owe poważne problemyw dziedzinie gospodarki wodnej i ochrony przeciwpowodziowejbyło zjednoczenie się w 1895 roku trzech odrębnychdotychczas Związków Wałowych: Żuław Gdańskich, WielkichŻuław Malborskich i Żuław Elbląskich. Tym samympo raz pierwszy utworzono system organizacyjny obejmującycałe terytorium Delty Wisły. Przewodniczącym nowego,zintegrowanego Związku Wałowego Żuław Wiślanychbył w pewnym okresie wspominany wielokrotnie znawcaproblematyki wodnej Żuław Wiślanych – Hugo Bertram.Był on nie tylko znawcą ale i miłośnikiem historii ŻuławWiślanych, a w tym interesującej i skomplikowanej historiiochrony przeciwpowodziowej i systemów wodnych wprowadzanychna terenie Delty Wisły i przez wieki uzupełnianychi udoskonalanych.Na pierwszy etap złożyło się pięć elementów: wykonaniew 1895 roku przekopu przez wał wydm nadmorskich, kierującegowody Wisły bezpośrednio do Zatoki Gdańskiejw okolicy Świbna 112 , zamknięcie obu ramion Wisły – WisłyMartwej i Szkarpawy (obecnie zwanej na całej długościWisłą Elbląską), podwyższenie obwałowania Wisły doGiemlic, czyli podwyższenie korony wałów do wysokościzabezpieczającej przejęcie wód, które wystąpiły w 1791roku, pomierzonej w Tczewie – plus 3 metry, wybudowanieKanału Wiślano-Zalewowego (w 1850 roku) oraz odcięcieNogatu od Wisły i wybudowanie w miejscowości Biała Górajazu, śluzy i kanału (prace tu zakończono w 1917 roku). Naszczególną uwagę zasługuje pierwszy z elementów programu,a mianowicie – wykonanie przekopu przez wał wydm nadmorskichkierującego wody Wisły bezpośrednio do ZatokiGdańskiej. Było to przedsięwzięcie o charakterze wręcz antropotektonicznym,silnie zmieniające krajobraz tego miejscai decydująco wpływające na stan stosunków wodnychujścia Wisły.Całość przedsięwzięcia zdała egzamin na tyle, że do dnia dzisiejszegonie było żadnej większej powodzi na Żuławach Wiślanych,nie licząc oczywiście umyślnego przerwania wałówwiślanych w działaniach wojennych II wojny światowej.Z chwilą zakończenia prac regulacyjnych zamkniętyzostał jednocześnie rozdział aktywności Wisły w stosunku111 J. Makowski, Setna rocznica …., op. cit., s. 82-88.112 Ibid., passim.28

do delty. Fakt zamknięcia głównych wód Wisły w korycieniemającym połączenia z otoczeniem, co likwidowało naturalneprocesy deltotwórcze, stworzył nowy problem. Odtego momentu występuje stałe zamulanie zamkniętych odtądramion Wisły, jak również częściowo Nogatu. W związkuz zatrzymaniem naturalnego procesu deltotwórczego niepostają nowe „kępy” w rejonach ujściowych przy ZalewieWiślanym. Ponadto, przy nałożeniu się niekorzystnych zjawiskklimatycznych – pochód lodów na rzekach oraz silnewiatry z północnego kierunku, umożliwiające wypływ kryi wody do zatoki – Wisła grozi totalną powodzią 113 , gdyż niema innego niż przekop ujścia wód. Bezpieczeństwo dzisiejszegosystemu wynosi według specjalistów 99,9 %, co ichzdaniem jest jednak niewystarczające! 114 . Najprawdopodobniej,po pierwszym etapie prac regulacyjnych wykonanych naprzełomie XIX/XX w., zamierzano prowadzić dalsze praceregulacyjne, stwarzając tym razem w jakiejś formie zabezpieczenie,zwane kanałem ulgi dla wielkich wód Wisły. Towłaśnie Hugo Bertram w 1896 roku postulował uzupełnienieprogramu regulacji systemu przeciwpowodziowego na ŻuławachWiślanych o „kanał ulgi”. Byłaby to odnoga wiślanalub kanał, przejmujące w odpowiednim czasie nadmiar wódpowodziowych. Dopiero wówczas uzyskano by całkowitąniezawodność funkcjonowania systemu przeciwpowodziowego.Żuławy Wiślane, zamieszkiwane aż do tej pory przez potomkówosadników pochodzenia niderlandzkiego, w większościwciąż praktykujących mennonitów, zaczęły w tym okresiezwolna przeobrażać się pod względem narodowościowym.Po pewnym czasie zmalał wyraźnie udział gmin czystomennonickich w ogólnej liczbie mieszkańców tego terenu.Powodem była nasilająca się emigracja mennonitów do Rosjinad Morze Czarne, jako ucieczka przed nietolerancyjnąpolityką kolejnych władców Prus 115 . Z czasem ludność mieszkającana terenach zasiedlonych pierwotnie przez osadników113 Za taką uważa się wystąpienie z koryta rzeki Wisły i przelanie się jejtak zwanej wysokiej wody. Jest to zagrożenie powodziowe I rzędu, takzwane lądowo-morskie Wisły. Stan wody wyniósłby wówczas około2,5 do 3,5 m n.p.m. a zatem Żuławy Gdańskie znalazłyby się całkowiciepod wodą. Ilość przelanej wody mogłaby dojść do około 900mln m 3 i zasięg fali powodziowej byłby wówczas w okolicach dzielnicygdańskiej – Nowego Portu, a więc podtopione (chociaż niezatopione!)byłoby także samo miasto Gdańsk. Żuławy prawobrzeżne zalane byłybyna około 1/3 swojego terytorium. Powódź taką może spowodowaćjednoczesne wystąpienie następnych czynników: wysoka wodaw Wiśle (po roztopach bądź długotrwałych deszczach), pochód lodówna Wiśle, i zaczopowanie ujścia Wisły spływającymi lodami przy wciążzamarzniętej Zatoce Gdańskiej a także długotrwałe i silne wiatry z kierunkupółnocno-wschodniego.114 K. C ebulak, wypowiedź na sesji zespołów branżowych opracowujących„Regionalny Plan Modernizacji i Rozwoju Żuław” w Gdańskuw czerwcu 1984 oraz w Elblągu w dniach 6-7 września 1984 roku.115 K. Mężyński, O menonitach w Polsce …, op. cit., passim, tegoż autora:Z wędrówek menonitów pomorskich …, op. cit., passim, J. Dick,The Russian mennonite House-barn of Manitoba. „A Study in CulturalTransformation”, University of Waterloo, Ontario 1984, mps., passim.„olęderskich”, w tym mennonitów, zaczęła określać się podwzględem wyznaniowym jako ewangelicy. Tak też przedstawiato „Atlas Wolnego Miasta Gdańska” z 1936 roku 116 . Zdanym zawartych w Atlasie wynika, iż w 1924 roku ludnośćwyznania katolickiego grupowała się na terenach o starszejgenezie osiedleńczej, sprzed osadnictwa „olęderskiego”. Napozostałych terenach zdecydowaną większość stanowiła ludnośćwyznania ewangelickiego. Ilustruje to zróżnicowaniewpływów kulturowych w zależności od genezy powstaniai pierwszego zasiedlenia.Odrębność i hermetyczność kręgu kulturowego mieszkańcówŻuław Wiślanych uwarunkowana była ich pochodzeniemi odmiennymi warunkami życia. Powodowała, żenadal stanowili zwarte i odrębne kulturowo społeczeństwo,niechętnie asymilujące przybyszów z zewnątrz. Taki stanrzeczy przetrwał aż do 1945 roku. Po tym roku nastąpiłodramatyczne przerwanie wielosetletniej tradycji kulturoweji ciągłości kulturowo-społecznej na tym terenie.5. Czasy najnowsze– po 1945 roku do współczesności.Cezurą czasową o szczególnym znaczeniu była dla ŻuławWiślanych II wojna światowa. W ostatnich tygodniach działańwojennych, broniące się wojska niemieckie spowodowałyniewyobrażalne zniszczenie tego obszaru. Po uprzednim całkowitymwysiedleniu pod przymusem ludności, przerwanowały wiślane, niszcząc jednocześnie stacje pomp. Tym samymzatopiono całe terytorium delty 117 i zniszczono dotychczasowy,wielowiekowy dorobek kultury gospodarowaniaprzestrzenią. Żuławy Wiślane na pewien czas powróciły dostanu nieomalże pierwotnego. Podjęte po wojnie staraniao osuszenie i przywrócenie funkcjonalności tego obszarudały w miarę szybko zadowalające efekty. Jednakże pod pewnymwzględem działania wojenne przyniosły katastrofalnei nieodwracalne skutki. Było to pozbawienie tego terenu dotychczasowych,można rzec – „pierwotnych” mieszkańcówi ich specyficznej kultury. Jeśli pod względem fizycznymi następnie gospodarczym udało się ogromnym wysiłkiemosuszyć, zabezpieczyć i przywrócić funkcjonowanie tysięcyhektarów wspaniałej, urodzajnej ziemi żuławskiej, to podwzględem społeczno-kulturowym Żuławy Wiślane stały sięna zawsze inne. Ten skutek totalnego kataklizmu wojennegojest odczuwany do dzisiaj, świadcząc o nietypowości złożonościproblemu dziedzictwa kulturowego Żuław Wiślanych.Po 1945 roku nastąpiła całkowita wymiana ludności na tymterenie i w związku z tym jednoczesne wymieszanie kultur,gdyż przybysze napływali z wielu różnych stron 118 .116 Atlas der Freien …, op. cit., Tablica nr 11.117 A. Majewski, Rozwój hydrograficzny …, op. cit., passim.118 Żuławiacy. Wspomnienia osadników żuławskich, red. J. Pawlik, Gdańsk1973, passim; Żuławy. W poszukiwaniu tożsamości, pr. zb. pod red.29

Nowe formy osadnictwa, które pojawiły się po 1945 roku,były efektem także przemian polityczno-gospodarczych. Powprowadzeniu kolektywizacji i utworzeniu państwowychgospodarstw rolnych, powstawać zaczęły osady robotnikówrolnych zatrudnionych w tych gospodarstwach. Początkowobyły to zharmonizowane z krajobrazem wiejskim dwojakii czworaki. W latach 70. XX wieku wprowadzono ideę „agromiasteczka”i pobudowano wiele paropiętrowych bloków,które definitywnie zniekształcały pejzaż części wsi żuławskich.Przywiezione przez nowych osadników inne a jednocześnieróżnorodne wzorce kulturowe, przeciwstawianebyły zastanym śladom kultury żuławskiej. Nie było przy tymnikogo, kto mógłby przekazać nowym przybyszom wiedzęna temat zastanych elementów kultury materialnej. Brakowałoemocjonalnego stosunku do nowego miejsca zamieszkania.W sumie stworzyło to wielce niebezpieczną sytuacjędla materialnego świadectwa dawnej kultury istniejącegona Żuławach. Niestety, poskutkowało to zniszczeniem wieluelementów zagospodarowania, a co za tym idzie – zniekształciłoczęściowo nietypowy, unikatowy na skalę Polskikrajobraz żuławski. Nawet jeśli materialne przejawy dawnejkultury zachowały się, to spełniały rolę pustej skorupy, niezrozumiałejformy zewnętrznej, niewypełnionej oryginalnątreścią. Zabrakło w pierwszej fazie zasiedlania na nowo poII wojnie światowej terenów Żuław Wiślanych społeczneji ludzkiej treści w krajobrazach żuławskich. Niesłychanietrudnym zadaniem było wówczas uchronienie całości zasobukulturowego Żuław bez naturalnego sojusznika, jakimbyło przywiązanie emocjonalne do ziemi swoich przodków.Terytorium Żuław Wiślanych przypominało reanimowanegowielkim nadkładem sił i środków człowieka, któregonastępnie pozostawiono samemu sobie, bez dalszej terapii.Dodatkowo specyfika przestrzenna, geofizyczna nie ułatwiałagospodarowania na tych ziemiach, zwłaszcza w wydaniuupaństwowienia gospodarstw rolnych na wielkich areałach.Wyrazem tego były ciąż małe i niezadowalające efekty gospodarczeuzyskiwane z tak przecież żyznych gleb rolniczych.Wystąpiło swego rodzaju marnotrawstwo możliwości ziemiżuławskiej i jej piękna. Rozpoczęły się niekorzystne zjawiskachaotycznej suburbanizacji w sąsiedztwie większych miast– Gdańska, Tczewa, Malborka i Elbląga. Poza budowaniemosiedli blokowych na wsiach, nastąpiło przekształcenie większychfolwarków żuławskich, a w nich często występującychsłynnych pięknych domów podcieniowych w biura PaństwowychGospodarstw Rolnych z umieszczaniem w tychobiektach także mieszkań dla wielu najemców. Inne folwarkiżuławskie, nawet jeśli zostały przekazane w ręce prywatnejako rekompensata za utracone dobra z poprzedniego miejscazamieszkania, otrzymywały nie jednego – jak oryginalnie– lecz paru gospodarzy. Dzielono zatem sztucznie budynkipodcieniowe oraz gospodarcze. W zależności od możliwościi stosunku nowych właścicieli do materialnego dobra, częściowych zabudowań bądź podupadały, bądź w całości w ogólenie były szanowane jako „obce”, „poniemieckie” i nietrwałe(drewniane). Wiele zniszczonych siedlisk rolniczych nie zostałow ogóle odbudowanych, w zamian wprowadzano niejakona siłę w skończone kompozycyjne historyczne układyruralistyczne (rozplanowanie wsi) nowe podziały terenu nadziałki i nową, architektonicznie niepasującą do oryginalnościarchitektonicznej Żuław – zabudowę.Nie dokończono także rozpoczętej w latach 50. XX wiekuna Żuławach Gdańskich akcji poprawienia warunków klimatycznych,polegającej na wprowadzeniu pasów wiatrochronnych.Przewidziane dalsze ich pielęgnowanie i korektyw gatunkach nasadzeń w formie stopniowej likwidacji takzwanego przedplonu, czyli szybciej rosnących gatunkówzieleni wysokiej i pozostawianie silnego zadrzewieniaz gatunków szlachetnych, nigdy nie nastąpiło. W rezultaciewspółcześnie mamy do czynienia ze zdegenerowanymi pasamizieleni wysokiej, często samoniszczącymi się (samoistneubytki podczas silnych wiatrów w drzewostanie, który jużdawno powinien być zlikwidowany) i uszkadzającymi przyokazji nasadzenia wartościowe. Nagminnie likwidowanorównież obsadzenia mniejszych rowów nawadniająco-odwadniającychz szpalerowej formy obsadzenia wierzbowego,jakie oprócz istotnej roli regulacyjnej poziom wody, stanowiłocharakterystyczny rys krajobrazu Żuław.Na koniec należy przypomnieć o agresywnej ekspansji terenowejw postaci lokalizacji w latach 70. XX wieku ogromnegokompleksu Rafinerii Gdańskiej i częściowo zapleczaPortu Północnego w Gdańsku na polderach żuławskich. Doniedawna również na żyznych polderach żuławskich powiększanozlokalizowane tam składowisko fosfogipsów, dzisiajszczęśliwie zamknięte i przewidziane do rekultywacji.Po niedawnych przemianach politycznych i urynkowieniugospodarki kraju, ziemie żuławskie niestety nadal nie są należycietraktowane pod względem gospodarczym. Można jedyniemieć nadzieję, że ustanawiane współcześnie programyekonomiczne doprowadzą w rezultacie do poprawy strukturygospodarczej Żuław Wiślanych oraz ochrony, zachowaniaale i naprawy ich unikatowego krajobrazu kulturowego.A.W. Brzezińskiej, Gdańsk 2009, s. 41-113; Zachować podcień. Zachowanew krajobrazie i pamięci, pr. zb., red. A.W. Brzezińska i J. Poczobut,Gdańsk – Pruszcz Gdański 2010, s. 55-60.30

V. Specyfika krajobrazowaDelty Wisły – wprowadzenieKrajobraz żuławski oglądany po raz pierwszy – a trzebapamiętać, że pierwsze wrażenie jest zwykle najsilniejszei najważniejsze, zapamiętywane na zawsze – bez żadnychwątpliwości zasługuje, również w języku popularnym, namiano krajobrazu „otwartego” 119 . Krajobrazu wielkich, otwartychprzestrzeni. Krajobraz żuławski zaskakuje swojąrozległością, skalą, przestronnością. W krajobrazie żuławskimprym wiodą rozległe makrownętrza krajobrazowe,płynnie przechodzące jedno w drugie, stanowiące sekwencjękolejnych panoramicznych obrazów. Umownymi ścianamimakrownętrz jest prawie zawsze rzadko gdzie indziejspotykana – prosta linia styku nieba z ziemią. Mówi się, żekrajobraz Żuław Wiślanych to… niebo! W tak znaczącymstopniu zajmuje ono każdy kadr pejzażu żuławskiego. Panoramyżuławskie są dostępne w percepcji wzrokowej bezzakłóceń spowodowanych elementami pierwszego planu,w zakresie 360 stopni.119 Krajobrazem otwartym, w odróżnieniu do zurbanizowanego („zamkniętego”),nazywamy obraz przestrzeni ograniczony naturalnymhoryzontem, najczęściej stosunkowo mało „zabudowany” wprowadzonymiprzez człowieka różnymi elementami. Krajobraz otwarty składasię z układu powiązanych ze sobą i przenikających się kolejnych makrownętrzkrajobrazowych, ograniczonych wciąż jedynie naturalnymwidnokręgiem. Typowy krajobraz otwarty, to najczęściej krajobraznaturalny, naturalno-kulturowy lub kulturowo-naturalny. Ten ostatni,to krajobraz powstały na bazie wykorzystania i adaptacji istniejącychzasobów naturalnych przez człowieka. Jest zapisem kulturowej działalnościczłowieka charakterystycznej dla kolejnych regionów przyrodniczych.Jak w każdym krajobrazie otwartym, także i na ŻuławachWiślanych, elementami dominującymi są te o tworzywie naturalnym– ziemia, woda, zieleń. Jest to krajobraz wiejski,rolniczy, zwany także pracującym z uwagi na jego służebnydla człowieka charakter. Jednakże w porównaniu do innychkrajobrazów rolniczych naszego kraju, krajobraz Żuław, chociażzawierający elementy przyrody, nie jest krajobrazemnaturalnym, a całkowicie ukształtowany przez człowiekakrajobrazem kulturowym. Jest krajobrazem zbudowanym.Zarówno takie elementy krajobrazu jak budynki, drogi, wały,jak i wydawałoby się, czysto naturalne jak – drzewa, woda,ziemia – są w równym stopniu pochodzenia antropogenicznego.Zieleń występuje w zgeometryzowanych formach nasadzeńtakże jako obudowa alejowa dróg, obudowa szpalerowa rowównawadniająco-odwadniających, jest tworzywem parkówi ogrodów przydomowych w bogatych folwarkach żuławskichoraz upiększeniem licznych cmentarzy żuławskich. Wodazostała podporządkowana człowiekowi w sposób radykalny,zamieniona została w system rowów nawadniająco-odwadniających,chroni ziemię przez którą płynie i daje jej życie.System rowów to również forma zgeometryzowana dającawrażenie pełnego uporządkowania przestrzeni. Ziemia rozmierzonaw wiekach średnich na jednakowe, zgodne z ówczesnymprawem, nadziały, także została podporządkowanagospodarce człowieka. Krajobraz żuławski jest więc niezaprzeczalniekrajobrazem pochodzenia antropogenicznego,Il. 16. Rozległa panorama żuławskiej ziemi Delty Wisły – okolice okolice Lichnów Wielkich. Linia horyzontu jest idealnie prosta, jedynie miejscamizakłócona nielicznymi drzewami. Pola uprawne stanowią rozległe, jednorodne płaszczyzny. Fot. B. Lipińska.31

krajobrazem kulturowym. Co więcej – istniejące jeszczegdzieniegdzie elementy typowo naturalne, jak bagna, torfowiska,mursze, roślinność łęgowa i wodna, muszą ulegaćciągłemu przekształcaniu, aż do zaniku włącznie. Takie jestprawo Żuław i ich tradycja. Wymaga tego żywotny interesczłowieka chcącego gospodarować na Żuławach Wiślanych,czyli możliwości tworzenia bezpiecznego funkcjonowaniai wydajnego gospodarowania, zgodnie z wielowiekowymdoświadczeniem.Krajobraz żuławski jest więc stale wspaniałym przykłademniesłychanie wartościowego pod względem kulturowymświadectwa wysokiego poziomu rozwoju cywilizacyjnokulturowegokolejnych pokoleń Żuławiaków.W przypadku Żuław Wiślanych, jedna ze składowych wpływającychna formy krajobrazu – ukształtowanie terenu – jestpod względem wizualnym jedynie neutralnym elementem.Natomiast druga składowa – pokrycie terenu – w swojej różnorodnościi wielowiekowych nawarstwieniach, jest ilustracjąwielkiego teatru historii. Zatem podstawową jednostkąkrajobrazową na terenie Żuław jest jednostka przestrzenisilnie związana z wydarzeniami historycznymi.Podstawową jednostką historyczną jest obszar wsi w historycznychgranicach nadania, czyli zabudowane zagrodamidziałki siedliskowe, zwane niwą domową oraz rozłóg, czylipola uprawne – warsztat pracy rolnika. Wielkość fizyczna(obszarowa) przyjętej jednostki pozwala na postrzeganieform krajobrazu tak, jak postrzegali otoczenie mieszkańcy.Umożliwia także współczesnemu obserwatorowi podobneprzeżycia i przystawalność własnych obserwacji do obserwacjinajbardziej związanego z wybranym fragmentemkrajobrazu – użytkownika, czyli mieszkańca. Umożliwiaw miarę dokładne „przeżycie” obrazu środowiska, jego zauważenie,zrozumienie, zapamiętanie. Warto podkreślić, iżgeneza wielkości wsi i jej rozłogu opiera się między innymitakże na możliwościach technologicznych ówczesnego człowieka,zdanego na własny zasób sił przy pracy w obejściui na roli czy poruszaniu się w przestrzeni między jedną wsiąa drugą.Wieś z jej najbliższym otoczeniem jest bardzo wdzięcznymmateriałem do badania ludzkich możliwości percepcjii umiejętności własnego definiowania charakterystycznychcech kompozycji krajobrazowej – wnętrz krajobrazowych,widoków i panoram. Dodatkowo – wieś w granicach nadaniajako jednostka historyczna, oprócz pozaprzestrzennejcechy, jaką jest okres powstania i zapoczątkowanie tradycjiosadniczej, zawiera całe bogactwo cech formalnych, wypełniającychprzestrzeń tej jednostki i budujących jej krajobrazkulturowy.Ciekawym zadaniem jest zatem odtworzenie procesów historycznychz ich efektami przestrzennymi, czyli szczegółowerozpoznanie form krajobrazu żuławskiego w czasiei przedstawienie go w postaci sekwencji rozwojowych poszczególnychform składowych krajobrazu otwartego ŻuławWiślanych. Innymi słowy – analiza procesów rozwojowychi dynamiki budowy krajobrazu kulturowego wiodąca kupoznaniu dzisiejszej, tak szczególnej na tle Polski, postacikrajobrazu żuławskiego.Il. 17. Małe Żuławy Malborskie – okolice Podwala. Widoczne silnie zgeometryzowane podziały krajobrazu w formie linii nasadzeń szpalerowychwierzby głowiastej przy rowach melioracyjnych. Biegnąca droga o obsadzeniu alejowym posiada także prostokreślny przebieg. Całość sprawiawrażenie „technicznego” krajobrazu, silnie uporządkowanego. fot. B. Lipińska.32

VI. Postać krajobrazu – jak czytać zapis histotriiw krajobrazie1. Ziemia i woda – czyli rozwójterytorialnych Żuław.Punktem wyjścia będzie obserwacja rozwoju terytorialnegoŻuław Wiślanych na tle stosunków polityczno-własnościowych.System osadniczy, jaki powstał na przestrzeni dziejóww obrębie Delty Wisły 120 ma interesujące i do dziś czytelnecechy, które ilustrują kolejne formy gospodarowania przestrzeniądelty w zależności od daty lokacji kolejnych miejscowościbądź okresu fali osadniczej. Innymi słowy, zasóbkrajobrazu kulturowego stworzony w Delcie Wisły całkowicieprzez człowieka, charakteryzuje się czytelną do dzisiajdynamiką zróżnicowanych cech przestrzennych.Badacz historii Żuław Wiślanych – H. Bertram, w swojej pracy121 wyróżnił i datował następujące etapy osiedleńcze:− obejmujący XIV wiek (czasy zakonu krzyżackiego),− od 1400 do 1700 roku (okres „olęderski”),− od 1700 do 1900 roku (okres panowania państwa pruskiego),− po 1900 roku (czasy współczesne autorowi).Bertram naniósł także na opracowaną przez siebie mapęmiejscowości istniejące przed 1300 rokiem pochodzenia staropruskiegoi pomorskiego. Łącznie daje to podział obszaruŻuław na pięć etapów rozwoju terytorialnego.Podobny podział przedstawił Walter Geisler 122 , który wyróżniłpięć okresów formowania się osadnictwa na ŻuławachWiślanych (a także w Dolinie dolnej Wisły) i nazwał je (bezpodawania datowania):− okres prehistoryczny,− czasy pomorskie,120 Obszar Delty Wisły kojarzony powszechnie z nazwą Żuławy Wiślanema także inne formy fizjograficzne, które nie powinny być nazywaneżuławami (żuławą). Żuławy (żuława) jest to teren wytworzonyprzez naturalny proces rzeczny, posiadający naturalny, grawitacyjnyodpływ wód, zaś występujące również w delcie tereny depresyjne(po osuszeniu zwane obszarami polderowymi) takiego naturalnegoodpływu nie posiadają. Nazwa Żuławy Wiślane jest więc nazwązwyczajową, utrwaloną po 1949 roku. Wcześniej dla poszczególnychobszarów w deltach Wisły i Nogatu używano określeń „żuławy” oraz„niziny”. por. K. C ebulak, Delta Wisły. System …, op. cit., s. 60-62.121 H. B ertram, Die Eindeichung … op. cit., passim.122 W. Geisler, Die Weichsellandschaft von Thorn bis Danzig,Braunschweig 1922, s. 192-219.− czasy zakonu krzyżackiego,− czasy polskie,− czasy pruskie.Oprócz mapy ilustrującej kolejne fazy rozwoju terytorialnego,W. Geisler zamieścił obszerne zestawienie tabelarycznemiejscowości żuławskich, gdzie między innymi znajduje sięinformacja, w którym z etapów osiedleńczych powstała danamiejscowość.Kolejnym opracowaniem kartograficznym, z którego możnaskorzystać przy śledzeniu etapów rozwoju terytorialnego ziemiżuławskiej, jest mapa według R.H. Nordmanna z uzupełnieniamiA. Majewskiego 123 . Co prawda obejmuje tylko deltęNogatu, lecz jest cenna z uwagi na mocno skomplikowanei bardziej dynamiczne zmiany na tym obszarze.Porównując powyższe ustalenia można zaproponować następującypodział na etapy osiedleńcze, uszczegółowionezwłaszcza w czasie kolonizacji „olęderskiej”:I etap – przedkrzyżacki (kolonizacja fryzyjsko-flamandzkai niemiecka zakonu) – do 1308 roku,II etap – okres krzyżacki (kolonizacja fryzyjsko-flamandzka– od 1308 do 1400 roku,III etap – okres „olęderski” (czasy polskie – kolonizacja niderlandzka)– od poł. XV wieku do poł. XVI wieku,IV etap – okres „olęderski” (czasy polskie – kolonizacja niderlandzka)– od poł. XVI wieku do poł. XVII wieku,V etap – okres „olęderski” (czasy polskie – kolonizacja niderlandzka)– od poł. XVII wieku do 1772 roku,VI etap – okres porozbiorowy (czasy zaborów – kolonizacjapaństwa pruskiego i masowa emigracja „olędrów” mennonitów)– od 1772 roku do ok.1900 roku,VII etap – okres osadnictwa najnowszego (czasy nowożytnegopaństwa niemieckiego i III Rzeszy, zanik dużych akcjikolonizacyjnych) – od ok. 1900 roku do 1945 roku.Żuławy Wiślane to teren o całkowicie równinnej formieukształtowania. Nieliczne, naturalne wyniesienia terenowe,występujące przede wszystkim w południowych rejonach, są123 J. Szeliga, Zagadnienia zamian linii brzegowej Zalewu Wiślanegow świetle wybranych map XVI-XIX wieku, [w:] „Rocznik Elbląski”, T.V, Elbląg 1972, s. 84, ryc. 19.33

Il. 18. Żuławy Szkarpawskie – pogranicze Mierzei Wiślanej i Żuław Wiślanych. Droga biegnie wzdłuż krawędzi Mierzei. Zalesiona Mierzejasilnie kontrastuje krajobrazowo z płaskim i bezdrzewnym żuławskim krajobrazem uprawowym. Fot. B. Lipińska.nieuchwytne dla oka obserwatora i w związku z tym całośćsprawia wrażenie idealnej, rozległej, wręcz niekończącej sięrówniny. Na tym tle wyraźnie odmienną formą jest MierzejaWiślana. Jest to wąski pas wydm porośniętych lasem sosnowym,zabezpieczający ziemię żuławską od strony wód ZatokiGdańskiej. Można więc rzec, iż ukształtowanie terenu, będącejednym ze składników krajobrazu, w przypadku ŻuławWiślanych stanowi jedynie tło dla pozostałych elementówkrajobrazu. Pogranicze obu tych krain jest doskonale czytelnew krajobrazie.Elementy wodne na Żuławach to bardzo urozmaiconyi skomplikowany system. Jeśli chodzi o naturalne formy, toprzez Żuławy przepływają dwie wielkie rzeki: Wisła – jednocześnienajwiększa rzeka Polski, oraz Nogat. Z mniejszychrzek należy wymienić: Wisłę Martwą, Motławę, Szkarpawę,Wisłę Elbląską i Wisłę Królewiecką, Świętą-Tugę i rzekęElbląg, oraz mniejsze rzeczki: Linawę, Panieńską Strugę,Fiszewkę, Tinę, Balewkę, Dzierzgionkę, a także kilkanaścierzeczek-dopływów jeziora Druzno. Ponadto cały terenpocięty jest siecią kanałów odwadniająco-nawadniającychz niezliczoną ilością rowów melioracyjnych. Gęstość siecimelioracyjnej dochodzi do 300 metrów bieżących rowów nahektar. Generalnie zarówno naturalne rzeczki jak i większaczęść sztucznych kanałów płyną w kierunku północnymi północno-wschodnim, zatem teren pocięty jest niejakopasmowo w przebiegu południkowym. Woda jest tym elementem,który na Żuławach przenika krajobraz całkowicie.Jest wszechobecna, daje świadectwo, iż one powstały z wodyi świadectwo ciężkiej walki człowieka z tym żywiołem. Takwięc element wody jest w przypadku krajobrazu Żuław Wiślanychnajbardziej „krajobrazotwórczym” czynnikiem.Sposób ujarzmiania żywiołu wody znajduje swoje odbiciew formach przestrzennych. Są to proste, techniczne w wyrazie,obwałowane dość wysoko szerokie kanały odwadniające,gdzie lustro wody w nich płynącej bardzo często znajdujesię wyżej niż położone po obu ich stronach pola uprawnei łąki. Nie ma tu miejsca na malownicze zakręty, łachy piaskuczy strome zbocza z bujną, naturalną zielenią znaczącąw krajobrazie przebieg koryta rzeki.Większym kanałom zbiorczym towarzyszą strażnice wodne,stacje pomp, a także urządzenia techniczne, jak: śluzy,jazy, przepusty czy wrota przeciwsztormowe, a także mostyzwodzone.Il. 19. Kiezmark. Strażnica wałowa. Fot. M. Opitz.Il. 20. Różany. Zabytkowa stacja pomp. Fot. M. Opitz.34

Il. 21. Osłonka. Współczesna stacja pomp. Fot. M. Opitz.Podobny charakter krajobrazu występuje wzdłuż biegu Nogatu.Rzeka ta również ma potężne, obustronne obwałowania. Niestetyobecnie są one sukcesywnie „rozbrajane”, rozkopywanea pozyskana ziemia i piasek wywożone i używane do innychcelów. Miejsca takie sprawiają wrażenie zachwiania porządkukrajobrazowego i logiki obrazu, jakie powinny panować na Żuławach.Wszak wały chroniące ziemię położoną wzdłuż dużejrzeki są niejako symbolem bezpieczeństwa, czymś, co powinnobyć trwałe i niezmienne w tutejszym pejzażu.Inaczej wyglądają drobniejsze elementy wodne – rowy melioracyjne.Są one szpalerowo bądź obustronnie obudowanerzędami wierzby białej o formie głowiastej – pochodzącej zestałego ogławiania, wycinania gałęzi. Proste linie tych drzewkrzyżując się pod kątem prostym, tworząc przestrzenną siatkę,budują niejako krajobraz „przezroczysty”, pełen umownychwnętrz kompozycyjnych.Il. 22. Rybina. Mosty zwodzony na rzece Wiśle Królewieckiej i Szkarpawie. Fot. M. Opitz.Il. 23. Wisła w rejonie Kiezmarku. Widoczna rozległa płaszczyznawodna oraz obszar międzywala ograniczone potężnym wałem przeciwpowodziowym.Fot. M. Opitz.Forma krajobrazowa Wisły to szeroka płaszczyzna wodna,o spokojnym z reguły i powolnym nurcie, ramowana rozległymiterenami zalewowymi łąk, porośniętych zaroślamiwierzbowymi. Dopiero w pewnej odległości od środka nurtu,miejscami do około kilometra, rzece towarzyszy obustronniepotężny wał przeciwpowodziowy. Jest to formaniesłychanie nośna w krajobrazie z powodu swojej skali,nadająca monumentalny charakter najbliższemu otoczeniu.Liniowa forma – zarówno rzeki jak i jej obwałowań – orazcałkowicie płaski teren po obu jej stronach, potęgują wrażenienieskończonej dali i rozległości krajobrazu.Il. 24. Krzyżujące się szpalery wierzb i topoli rosnące wzdłuż rowówmelioracyjnych – okolice jeziora Druzno. Fot. M. Opitz.Il. 25. „Krajobraz przezroczysty” – interpretacja rysunkowa. Rys.B. Lipińska.35

Oprócz bardzo technicznych w swojej zgeometryzowanejformie cieków występujących w zdecydowanej przewadze,istnieją na Żuławach Wiślanych także naturalne rzeczkii strugi. One również zostały wykorzystane przez człowiekana potrzeby systemu melioracyjnego, zachowały jednakżenaturalną, miękką formę przebiegu i częściowo naturalnezadrzewienia i zakrzewienia brzegów. Najbardziej miękkąformę prezentują rzeki Motława i Tuga.Il. 26. Tuga. Jest to naturalny ciek, gdzie rzeka wije się miękko i malowniczow płaskim, „technicznym” terenie. Wzdłuż brzegów występujeczęściowo roślinność naturalna. Liczne zakręty rzeki w istotny sposóburozmaicają najbliższe otocznie. Fot. M.Mika.Il. 27. Żuławy Szkarpawskie – rejon miejscowości Łaszka. Ujście kanałuzbiorczego do Zalewu Wiślanego. Widoczne malownicze zadrzewieniekanału, bliżej Zalewu przechodzące w pierwotną roślinność wodną.Fot. B. Lipińska.Pomimo częściowej regulacji, jeszcze do dzisiaj są czytelnew terenie jej starorzecza w formie wyraźnych pętli, podkreślonychporastającą je roślinnością. Wpływa to znakomiciena urozmaicenie otaczającego krajobrazu, zwłaszcza, iż biegowirzeki towarzyszy miękko wijąca się droga pozwalającana obserwację zmieniających się kolejnych wnętrz krajobrazowych,otwarć i zamknięć poszczególnych widoków. Drugąpodobną rzeką jest Szkarpawa, która ma bardzo bujnąroślinność przybrzeżną, zwłaszcza w rejonie ujściowym, porozwidleniu się na Wisłę Elbląską i Wisłę Królewiecką.Zupełnie odmienny charakter elementów wodnych występujetam, gdzie istnieją jeszcze relikty form naturalnych,głównie w basenie jeziora Druzno i na kępach czołowychdelty Nogatu. Przeważają tu labiryntowe formy układu sieciwodnej, niewidocznej, o której świadczą jedynie sporeobszary zwartej roślinności wodnej, zarośli wierzbowychi roślinności szuwarowej. Jest to ziemia trudno dostępna dlaczłowieka, a raj dla ptactwa i ryb.Woda występująca w postaci rzek, rzeczek, strug i strumieni,kanałów i rowów – to nie wszystkie jej przejawy na Żuławach.Oryginalną, a istotną dla wrażenia krajobrazowegoformą jest występowanie na Żuławach wody jako mgły.Mgła na Żuławach, najczęściej gęsta, „płynąca”, jest bardzoczęstym zjawiskiem. Przesyca krajobraz ukrywając drobneszczegóły widoków, generalizując odbiór fizjonomii otaczającejnas przestrzeni. Krajobraz żuławski staje się wówczasodrealniony, a charakterystyczne linie wierzb powodują, żeotoczenie zapełnia się nierzeczywistymi cieniami, całymi ichszeregami wciągającymi w głąb obrazu. Ponieważ zdarza sięto bardzo często, jest pewnego rodzaju „wizytówką” Żuław,zatem nie sposób pominąć tej formy jako jednego z ważnychskładników żuławskiego charakteru krajobrazu.2. Drogi.Droga jest początkiem zmian w krajobrazie, początkiemdziałań kształtujących krajobraz. Pełni rolę łącznika międzymieszkańcami poszczególnych siedlisk i osad. Drogato podobnie jak wspomniane wcześniej rowy melioracyjne,Il. 28. Żuławy Elbląskie – rejon ujścia Nogatu-Cieplicówki do Zalewu Wiślanego. Przeważa tutaj roślinność pierwotna – trzciny, wierzba (łoza),osty. Krajobraz całkowicie odmienny od zagospodarowanego krajobrazu uprawowego. Fot. B. Lipińska.36

liniowy element w krajobrazie. Jednak tym się różniący, żeczęsto wspomagany trzecim wymiarem w postaci alejowegoobsadzenia. W analizie wpływu dróg na krajobraz żuławskiwzięto pod uwagę tak samo sieć komunikacyjną w postacinajważniejszych głównych traktów i gościńców historycznycho zasadniczym znaczeniu dla powiązań funkcjonalnychmiędzy terytorium Żuław a obszarami otaczającymi orazdróg lokalnych między żuławskimi miejscowościami.Il. 29. Żuławy Gdańskie – droga Cedry Wielkie - Leszkowy. Prosty,liniowy przebieg, zaakcentowany obsadzeniem alejowym – najczęściejjesionowym. Fot. M. Opitz.Inną konsekwencją antropogenicznego charakteru krajobrazuŻuław Wiślanych jest specyficzna, wyjątkowo prostokreślnalinia przebiegu dróg.W zdecydowanej większości mają one przebiegi wytyczonewzdłuż linii prostych, częstokroć o bardzo długich, prostychodcinkach. Zmiana kierunku następuje najczęściej dośćgwałtownie, drogi krzyżują się i skręcają pod kątem prostym.Nieomalże nie spotyka się dróg o miękkiej i wijącej się liniiprzebiegu. Wyjątkiem są niektóre odcinki biegnące wzdłużnaturalnych cieków, jakie także występują na Żuławach. Takieformy spotkać można wzdłuż rzeki Motławy, północnego odcinkarzeki Tugi czy też wzdłuż fragmentu Panieńskiej Strugi.Również odcinek starego traktu kupieckiego Malbork – Elblągw rejonie miejscowości Królewo i Kaczynos, naśladuje przebiegcieku zwanego Starym Nogatem, który to w tym miejscuwił się malowniczo. Najbardziej zgeometryzowane przebiegidróg znajdują się w rejonach osadnictwa kolonizacji „olęderskiej”.Osadnictwo to tworzyło jako szkielet drogi biegnącerównolegle względem siebie oraz prostopadle.Na takiej „siatce” podstawowego podziału terenu lokalizowanodopiero pojedyncze zagrody wiejskie, bądź w formierzędówek bagiennych, łańcuchówek czy szeregówek. Siećdróg zarysowanych geometrycznie wyraźnie zagęszcza sięw rejonach w których powstawało osadnictwo rozproszone,do każdej z zagród wiodła bowiem dodatkowa, indywidualnadroga.Il. 30. Okolice Elbląga. Rozmierzenie zgeometryzowanego układuosadniczego tak zwanych rzędówek bagiennych, zwanych dawniejGroblami („Triftami”) numerowanymi od I do V. Współcześnie otrzymałynazwy: (zaczynając od północy Józefowo, Janowo, Kazimierzowo,Władysławowo, Adamowo) co niestety utrudnia zorientowanie sięprzestrzenne. Repr. B. Lipińska.Czytelność lokalizacji i przebiegu dróg w krajobrazieżuławskim jest wyjątkowa. Jak wspomniano w rozdzialedotyczącym form zieleni w krajobrazie, prawie wszystkiedrogi na Żuławach Wiślanych są obsadzone zielenią wysoką– drzewami. Było to podyktowane warunkami przyrodniczymii konieczną dobrą funkcjonalnością dróg. Zarównow trakcie lokalnych podtopień wiosennych czy jesiennych– nie mówiąc już o większych powodziach – jak i podczasśnieżnych zim. Drogi biegnące na niewielkim nasypie,„oznakowane” alejowym obsadzeniem, są dobrze zauważalnena tle jednolitej płaszczyzny wodnej bądź zaśnieżonychpól. Cecha ta ma duże znaczenie pod względem bezpieczeństwa,gdyż jedną z głównych zasad poruszania sięw przestrzeni żuławskiej jest trzymanie się wytyczonychdróg. Labirynt rowów melioracyjnych, podmokłe fragmentypół i łąk, niewidoczne z daleka przeszkody w postaci szerokichzbiorczych kanałów, są niebezpieczną pułapką dlaniedoświadczonego wędrowca 124 .124 Warto przytoczyć większy fragment cytowanego już pamiętnika KarolaGlogera, zatytułowany: „Drogi, wały i rowy na Nizinach Gdańskich”,gdyż jest to swoistego rodzaju opis „krajobrazowy”, tym ciekawszy,iż widziany oczami XIX-wiecznego obserwatora, który właśnie na techarakterystyczne dla Żuław elementy krajobrazu zwrócił szczególną37

Mówiąc o znaczeniu kompozycyjnym drogi w krajobraziemamy przeważnie na myśli nie tylko jej kompozycyjne wnętrzew obrębie obustronnego obsadzenia, ale i otaczający jąkrajobraz otwarty. Przemieszczając się drogą obserwujemykolejne, przenikające się wnętrza krajobrazowe i makrokrajobrazowe,których osią jest trakt komunikacyjny.W przypadku dróg żuławskich zaobserwować można dwaróżne przypadki. Są drogi niezwiązane z otoczeniem, będąceniejako wypreparowane z otoczenia. Równocześnie zaś istniejątereny, gdzie odwrotnie – droga jest osią niezliczonejilości wnętrz krajobrazowych, bardzo czytelnych, o regularnychkształtach, utworzonych przez szpalery wierzboweuwagę, poświęcając im oddzielny rozdział: „(…) Przed wielu laty, kiedymniejsza była ludność, a więcej gruntów, okolica ta zapewne niebyła zamieszkana, tylko będąc w tak niskim położeniu w bliskości morzaprzy ujściu rzek, musiała ulegać corocznym na wiosnę zalewom.Przezorność rządu, pomnożenie ludności, wreszcie potrzeba, zdołałyz czasem uczynić okolicę tę najrozkoszniejszą. Lubo my mieszkającw porze jesiennej i zimowej, a do tego pozbawieni wolności nie mogliśmyz tych przyjemności korzystać, jednakże zdaje się, że na wiosnęi w lecie istotnie tu może być pięknie i wesoło. Dla obsuszenia tejokolicy cała ta część ziemi a każden w szczególności mórg, okopanyjest rowami, na których Niemcy dla zwożenia w lecie siana i dla pastewnikówkładą mostki tymczasowe. Podróżny zatem pilnować sięmusi ślepo wielkiego gościńca, inaczej udawszy się tymi pobocznymii zgodliwymi dróżkami w taki może się zaplątać labirynt, że trudnopotem na powrót wrócić do drogi. To nas z początku kilka razy zawiodło.Chcąc czasem drogę skrócić wjeżdżaliśmy pomiędzy rowy,z których dopiero sami Niemcy mogli nas wyprowadzić, a że wszelkiezałamania dróg są pod kątem prostym, przeto każda droga u nichdaleko jest dłuższa. Wszystkie te rowy łączą się z kanałami ogólnymi,wchodzącymi do rzek lub prosto do morza. Poziome położenie miejscasprawia, że woda z rowów nigdy by nie wypłynęła, tylko corazwięcej by jej przybywało w miarę deszczów lub zalewów, gdyby nieużyto do tego środków u nas zupełnie nie znanych. Przy samym rowiestawiają zwykle wiatraki, które za pomocą wiatru obracają koło wodneznajdujące się w wodzie. To koło podnosi wodę na dwie lub trzy stopyw górę, popędza ją dalej aż dopóki taż woda nie natrafi na drugi, trzecilub więcej podobnych młynów. Tak woda pędzona sztuką idzie aż dogłównego kanału, którym sobie wolno do ujścia dąży. Młynów takichpo wszystkich łąkach znajduje się bardzo wiele, wszystkie są kosztemskarbu budowane i utrzymywane. Kanały większe służą oprócz tegodo odbywania podróży, w lecie za pomocą łodzi, w zimie zaś po lodziesaniami. Po obydwu stronach kanałów znajdują się domy gościnne, tupospolicie nazwane – budy, rozmaitymi kolorami malowane, co prześlicznyrobi widok. W tych budach podróżny wszystkiego dla swojejpotrzeby i wygody dostanie. W lecie mnóstwo łódek niosących drzewo,zboże, ryby, garnki, i inne gospodarskie i handlowe artykuły potych kanałach przepływa. W zimie mnóstwo sanek i ludzi na łyżwachdoskonale podróż odprawiających. My podobnym kanałem robiącymkomunikację z rzeką Nogatem i Elblągiem kilka razy przepysznąodbyliśmy podróż. Tym kanałem przebywają berlinki, łyżwy i innewiększe statki wodne. Przy rzece Nogacie są śluzy dla wpuszczaniai wypuszczania wody z kanału według potrzeby. Dla zabezpieczeniatej okolicy od zalewu na wiosnę, czyli aby rzekę Wisłę dzielącą się kołoMalborka na dwie części, na Wisłę i Nogat, w swoim korycie utrzymać,wszystkie brzegi tej rzeki opatrzone są wałami wysokości ok. 12lub 15 łokci wynoszącymi, szerokości zaś takiej, iż wygodnie małympowozem po wale podróżować można. Ta podróż osobliwie, kto sięnad przepaścią wody jeździć nie boi, jest bardzo przyjemną. Z jednejstrony widać szumiące bałwany rzeki, a z drugiej nieograniczona dlaoka ludzkiego okolica na kształt ogrodu, całkiem domami, sadami,wierzbami w rzędy sadzonymi i wiatrakami wodnymi urozmaicona.(…)”, R . Morcinek, Pamiętnik Karola Glogera … op. cit., s. 270-271.Il. 31. Żuławy Elbląskie – jeziora Druzno. Obsadzenie wierzbą głowiastągrobli-drogi biegnącej między dwoma rowami melioracyjnymi.Fot, M. Opitz.Il. 32. Wielkie Żuławy Malborskie – okolice wsi Lubieszewo. Obsadzeniestarej drogi. Fot. M. Opitz.biegnące wzdłuż prostokreślnych ciągów rowów melioracyjnych.Wydawać się może, że obserwowane wnętrza sprawiająwrażenie zbyt regularnych, monotonnych; niemniej jest tojeden z bardziej charakterystycznych cech krajobrazu żuławskiegoi pozwala określić wśród innych krajobrazów Polskimiejsce, w jakim się znajdujemy. Charakter krajobrazowydróg żuławskich, podobnie jak to było w przypadku wodyna Żuławach, doskonale odzwierciedla czysto funkcjonal-38

Il. 33. Małe Żuławy Malborskie – droga Ząbrowo-Czarna Tama. W tym przypadku droga jest osią, od której rozchodzą się pojedyncze rzędywierzb rosnących wzdłuż rowów melioracyjnych. Kolejne rzędy tworzą regularne wnętrza krajobrazowe, doskonale widoczne z drogi.Fot. B. Lipińska.ny charakter otwartego krajobrazu Żuław Wiślanych i jegokulturowe, „sztuczne” pochodzenie. Widać wyraźnie, żeużytkowość wprowadzonych form, użyteczność przestrzenijest tu traktowana pierwszoplanowo i jest cechą wiodącą wewszelkich działaniach na rzecz kształtowania środowiska.Elementem wiążącym sieć wodną z siecią dróg są na ŻuławachWiślanych przeprawy oraz mosty, przez swoją wszechobecnośćnadając charakterystyczny rys krajobrazowi na Żuławach.Ważne, główne przeprawy promowe – dziś nieużywane bądźzamienione na stałe mosty – pozostawiły w krajobrazie ciekaweformy. Są to zjazdy przez wysokie obwałowania wielkichrzek (Wisły i Nogatu) ku nurtowi rzeki. Przecinają miękkąlinią potężnie wyniesione wały przeciwpowodziowe. Trwałemosty, to dawniej w większości zwodzone i obrotowe, nieutrudniającekomunikacji wodnej. Dzisiaj zachowane reliktowo(Rybina, Nowy Dwór Gdański, gmina Markusy).3. Osadnictwo.Wieś jest elementem, który świadczy o kształtowaniu się myśliruralistycznej, o dostosowaniu rodzaju sieci osadniczeji jej wewnętrznych form do naturalnych warunków i potrzebkolejnych społeczności. W opisie znaczenia dla krajobrazuwsi żuławskich analizowano rozmieszczenie poszczególnychjednostek osadniczych, czyli obraz sieci osadniczej. Uwypuklonezostały związki krajobrazowe, jak: panorama wsi,ekspozycja w otwartym krajobrazie, otoczeniu, pojedynczywidok na wieś – efekty zmieniające się w zależności od zagęszczeniaosad, zagród i form rozplanowania poszczególnychwsi. Wzięto także pod uwagę rodzaj rozplanowaniawsi, co daje podział terytorium Żuław Wiślanych na rejonyróżniące się wyraźnie strukturą krajobrazu w zależności odwystępowania wsi zwartych, skupionych czy osadnictwarozproszonego. Różnice wynikające ze sposobu zakomponowaniaprzestrzeni „klockami”, jakimi są zabudowania,zespoły zagrodowe, kościoły, ulice i place wiejskie wpływająna różnorodność lokalną Żuław.Il. 34. Aksonometryczna rekonstrukcja rozplanowania wsi Osice naŻuławach Gdańskich wg O. Kloeppla.Żuławy charakteryzują się urozmaiconymi formami rozplanowaniawsi. Można tu znaleźć ich wszystkie główne rodzaje.Występują wsie zwarte – placowe, owalnicowe, ulicowe;wsie skupione – rzędowe, szeregowe, przysiółki; jak równieżwystępuje na dużą skalę osadnictwo rozproszone – zagrodysamotnicze, jednodworcze.Najczęściej spotykanymi i najbardziej charakterystycznymi typowym wnętrzem wsi są: wydłużone wnętrze będącedość dużym, wspólnym dla wszystkich mieszkańców placemwe wsiach placowych i owalnicowych, oraz wnętrze długiewsi kolonizacyjnej w postaci ulicy wiejskiej obudowanejw regularnych odstępach zagrodami.Nieco więcej miejsca należy zatem poświęcić zagadnieniutypologii rozplanowania wsi na Żuławach. Z autorów polskichproblem kształtu wsi na Pomorzu porusza BogdanZaborski 125 , lecz opracowanie to nie zawiera szczegółowejklasyfikacji wsi żuławskich. Natomiast Marian Chilczuk, wykorzystującwłasne, szczegółowe studia przeprowadzone napodstawie map topograficznych i zdjęć lotniczych, w swojejpracy 126 dzieli obszar Polski na rejony, wśród których jakoodrębna jednostka występuje Mikroregion Żuławski. W jego125 B. Z aborski, O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu, Toruń1935, passim.126 M. Chilczuk, Osadnictwo wiejskie Polski, Łódź 1970, passim.39

charakterystyce autor podaje jednak jedynie główne typykształtów osadnictwa tam występujące: wsie zwarte – placowe,jednoosiowe; wieloosiowe, wsie skupione – osiowe,przysiółkowe z ośrodkiem i przysiółkowe bez ośrodka; wsierozproszone – nieregularne i PGR-y. Jest to charakterystykadość (stosunkowo) ogólna, mówiąca o tym, że w zasadziewszystkie typy, wprowadzone w zbiorczej klasyfikacji autora,występują na Żuławach. W opisie Mikroregionu Żuław autorzaznacza także, iż przewagę mają tu wsie zwarte-osiowe, orazwieloosiowe. W dalszej kolejności idą wsie skupione – osiowei przysiółki. Z pewnym następnym stwierdzeniem należyjednak polemizować 127 . Chodzi tu o zdanie autora, iż osadnictworozproszone zakładano tam, gdzie występowały drobneformy terenowe (małe wzniesienia, kurhany, itp.), na którychposadowienie budynków chroniło ludność przed wylewaniemWisły. Otóż w tym miejscu pojawia się zagadnienietak charakterystycznego dla Żuław, sztucznej formy pagórkaosadniczego – „terpu”. Jeśli chodzi o najwcześniejsze formyosadnictwa (lecz w tym przypadku nie było ono rozproszone),to istotnie, zajmowało ono naturalne „wyspy” z osadówglacjalnych, dziś już słabo czytelne w terenie. Natomiastosadnictwo rozproszone, jak pisze M. Chilczuk, to w przypadkuŻuław klasyczny przykład osadnictwa późniejszego,kolonijnego. W tym przypadku, wzmiankowane przez autorawzniesienia – usypywano specjalnie, aby na nich wznieśćzabudowę siedliska, a nie wyszukiwano, gdyż nie istniaływ formie naturalnej. Istotnie, na mapie topograficznej orazna zdjęciach lotniczych z całą ostrością rzucają się w oczyowe formy terenowe oraz regularnie występujące zjawiskostawiania na nich budynków. Jednakże geneza tej formyprzestrzennej jest inna, niż to przedstawia M. Chilczuk.Maria Kiełczewska-Zaleska w swojej pracy o kształtach wsina Pomorzu 128 wyraźnie zaznacza we wstępie, iż z uwagi naodrębność i specyfikę obszaru Żuław, wyłącza je z rozważań.Tym samym i ta praca nie przynosi bliższych informacji.Jak do tej pory jedynymi, dokładniejszymi opracowaniamidotyczącymi kształtów wsi na Żuławach Wiślanych są praceWilli Quadego i W. Geislera 129 .W związku z tym, w niniejszym studium klasyfikacja typówrozplanowania wsi żuławskich, jako istotna dla określeniacech krajobrazowych analizowanej przestrzeni osadniczej,została poddana nowej, szczegółowej analizie. Wyniki tejanalizy pozwoliły na przedstawienie, być może jeszcze roboczej,lecz dość szczegółowej klasyfikacji typów rozplanowaniawsi występujących na Żuławach.127 Ibid., s. 61.128 M. Kiełczewska-Zaleska, O powstaniu i przeobrażaniu kształtów wsiPomorza Gdańskiego, Warszawa 1956, passim.129 W. Quade, Landliche Siedlungformen, [w:] Atlas der Freien …, op. cit., s. 14 i n. oraz plansza nr 8,W. Geisler, Die Weichsellandschaft …, op. cit., passim.Zagrody żuławskie, na tle przeciętnej zagrody w Polsce,charakteryzują się większą skalą budynków oraz sporą powierzchniąpodwórza gospodarczego i dużym nasyceniemzielenią wysoką, ozdobną. Dzięki temu, zarówno zwartawieś jak i pojedyncza zagroda samotnicza, jest zdecydowanądominantą płaskiego krajobrazu otwartego Żuław.Bardzo charakterystyczną cechą jest wyjątkowa czytelnośćpanoram wsi zwartych. Jest to wynik istnienia doskonałegoprzedpola ekspozycyjnego w postaci pól uprawnych. Panoramywsi na Żuławach są panoramami „sylwetowymi”, o wyrazistejlinii nieba. Brakuje im natomiast czytelności planów,które zasadniczo nie dają się wyodrębnić. Tło krajobrazuotwartego Żuław powoduje, iż wieś lub zagroda samotniczastanowią bardzo czytelne, wydzielone z otoczenia formy. Niewtapiają się one w krajobraz – odwrotnie, są jego elementemdominującym i silnym akcentem przestrzennym.Il. 35. Wielkie Żuławy Malborskie – panorama wsi Lichnowy. Widocznerozległe, czyste przedpole ekspozycyjne wpływające na doskonałączytelność panoramy. Jest wyraźnie sylwetowa, bez kolejnych, czytelnychplanów. Wieża kościoła wyróżnia się jako dominanta wysokościowa.Jej otoczenie to zgrupowanie zieleni wysokiej z prześwitującymiczerwonymi dachami domów. Droga alejowa wiodąca do wsi podkreślaprzestrzenność widoku. Fot. B.Lipińska.Il. 36. Żuławy Elbląskie – okolice wsi Kępiny Małe. Zagroda samotniczaw krajobrazie. Zespół zagrodowy – budynki i zieleń – stanowiąwyraźną dominantę krajobrazową. Zespół jest widoczny z daleka, cojest zasługą czystego przedpola ekspozycyjnego w formie płaskiegoterenu upraw polowych. Fot. M. Opitz.Rozłóg wsi żuławskiej jest jednym z najciekawszych poznawczoelementów. Zwraca uwagę jego wysoka czytelnośćw terenie, gdyż granice poszczególnych pól z reguły są podkreśloneelementem wodnym – rowem, kanałem, a często40

i drogą polną z towarzyszącym zadrzewieniem. Forma narysurozłogu jest bardzo regularna, przeważa typ łanowyi blokowy o dużych podziałach, równych odległościachi kątach prostych. Niesłychanie cenną cechą jest zachowaniedo dziś, w nieomalże nienaruszonej postaci, historycznychgranic rozmierzanych przy zakładaniu wsi. Można to łatwostwierdzić porównując historyczny materiał kartograficznyze współczesnymi mapami.Następnym elementem, związanym ze specyficznymi formamiosadnictwa żuławskiego, jest sztucznie usypany pagórek– „terp” 131 . To na nim wznosili „olędrzy” budynki zagrody,co dawało w miarę dobre zabezpieczenie przed lokalnymipowodziami (podtopieniami – nie zabezpieczało całkowicie…). Na tle równin żuławskich, „terpy” są wyraźnie widocznei tam gdzie występują w dużej liczbie, nadają specyficzny ryskrajobrazowi otwartemu.Il. 37. Wieś Leszkowy – mapa z 1676 roku. Widoczny pierwotny podziałrozłogu wprowadzony w momencie lokacji wsi. Repr. B. Lipińska.Il. 39. Wieś Tragamin. Porównaniemapy historycznej z 1864 roku zewspółczesnym zdjęciem satelitarnym.Repr. B. Lipińska.Il. 38. Wieś Leszkowy – mapa z 2000 roku. Widoczny identyczny podziałrozłogu. Repr. B. Lipińska.Dodatkowym dowodem na trwałość podziału rozłogu jestrównież treść zdjęci lotniczych 130 i satelitarnych, gdzie liniepocięcia terenu przebiegają tak samo jak na najwcześniejszych,uwzględniających nawet drobne podziały graniczne,mapach z XVIII wieku. Można zatem stwierdzić, iż rozłógw krajobrazie otwartym jest w przypadku Żuław zadziwiającotrwałym i cennym świadkiem historii, dobrze uchwytnymw przestrzeni, a przede wszystkim w formie kartograficznej.130 Autorka miała możliwość wglądu i analizy zdjęć lotniczych ŻuławWiślanych, opracowanych w skali 1:10 000, udostępnionych przez KatedręHydrologii i Klimatologii Wydziału Nauk o Ziemi UniwersytetuGdańskiego, dzięki uprzejmości ówczesnego kierownika Katedry, prof.J. Drwala.Il. 40. Okolice Gozdawy. W krajobrazie wyraźnie jako „wyspy” odznaczająsię zagrody samotnicze zlokalizowane na sztucznym pagórku– „terpie”. Fot. B.Lipińska.131 Nazwa terp nie ma odpowiednika w języku polskim. Holenderskanazwa sztucznego pagórka osadniczego to: terp (na przykład terpendorp– typ wsi, która całkowicie wzniesiona jest na usypanym przezczłowieka wzniesieniu, niemiecka zaś nazwa to – wurte, np. wurtensiedlung,oznaczające osadnictwo rozproszone o siedliskach lokalizowanychna pagórku. Warto nadmienić, że nazwa terp jest jednak używanaw Polsce przez archeologów na określenie kurhanów i wzniesieńpoddawanych eksploracji, a noszących znamiona własnej (sztucznej)formy terenowej. W związku z tym, w niniejszej pracy używana będzienazwa terp, jako w pewnym stopniu zaakceptowana w naszym języku.41

4. Zieleń.Na Żuławach Wiślanych prawie nie występują lasy. Łącznapowierzchnia niewielkich enklaw leśnych (w okolicy CedrówWielkich i tak zwany Las Mątowski), wynosi około 3,6 %ogólnej powierzchni delty. Stopień antropogenizacji roślinnościna Żuławach Wiślanych jest bardzo wysoki, o wyraźnejprzewadze zbiorowisk synantropijnych 132 . Ponieważ ŻuławyWiślane prawie wcale nie mają naturalnej roślinności, krajobrazotwarty silnie kształtują formy zieleni wprowadzonewyłącznie przez człowieka, a ich cechą charakterystycznąjest daleko posunięta funkcjonalność oraz wrażenie silnegozgeometryzowania form. Zieleń występuje tu głównie w formachliniowych jako obudowa dróg i rowów melioracyjnych.Linie drzew tworzą gęstą siatkę podziałów, w wyniku którychpowstaje wielka ilość bardzo czytelnych i regularnychaż do sztuczności, wnętrz krajobrazowych.Zieleń towarzysząca zabudowie bezpośrednio – to głównie zieleńwysoka, ozdobna, o ciekawych i trwałych, długowiecznychgatunkach. Rozległe sady są rzadziej spotykane i przez to występujewrażenie pewnej surowości i powagi, gdyż domy nie są„otulane” drobnymi drzewkami owocowymi, ale towarzysząim wysokie, potężne okazy jesionów, lip, dębów czy bardzoatrakcyjnych wizualnie, sprowadzonych specjalnie w celuupiększenia otoczenia domu – buków czerwonolistnych. Wprzypadku zagród samotniczych – z reguły bardzo obszernych,o rozbudowanym programie – zieleń towarzyszącatworzy niewielkie parki, chociaż pozbawione śladów bardziejzłożonej kompozycji. Są to raczej grupy zieleni wysokiej, chroniącejprzed wiatrem, stabilizującej stosunki wodne w obrębiedziałki siedliskowej i dające cień do wypoczynku na świeżympowietrzu podczas gorących i pracowitych letnich dni, zarównogospodarzom jak i najmowanym pracownikom rolnym.Il. 41. Żuławy Gdańskie – wieś Cedry Wielkie. Widok na fragment dużejzagrody żuławskiej. Widoczny jest reprezentacyjny front z pięknązielenią wysoką oraz stylowa brama i ogrodzenie. Wśród zieleni częstospotkać można sprowadzone przez gospodarza gatunki drzew iglastych,między innymi bardzo ulubionym gatunkiem były ,żywotnikioraz świerki pospolite. Spotykane też są brzozy, kasztanowce i lipy.Fot. B.Lipińska.132 H. Piotrowska, Roślinność Żuław wraz z Mierzeją Wiślaną, [w:] ŻuławyWiślane …, op. cit., s. 389, gdzie ilustracja nr 6 przedstawiającastopień antropogenizacji roślinności Żuław Wiślanych ukazuje wyraźnąprzewagę zbiorowisk synantropijnych.Il. 42. Żuławy Elbląskie – okolice wsi Marzęcino. Zagroda typu „olęderskiego”usytuowana na „terpie”- sztucznym pagórku osadniczym.Przy budynkach okazały jesion, spełniający niegdyś funkcję gromochronu.Pojedyncze wysokie drzewa rosnące blisko budynków są częstospotykane w starszych zagrodach. Fot. B. Lipińska.Gatunkiem dominującym jest na Żuławach jesion. Byćmoże dlatego, że w tym tak bardzo pozbawionym drewnaśrodowisku, mógł być bez szkody dla swego wzrostuobłamywany na potrzeby gospodarskie 133 . Jesionami obsadzanodrogi żuławskie. Ważniejsze trasy obsadzano lipądrobnolistną. Wierzba biała formy głowiastej, to zieleń towarzyszącarowom melioracyjnym. W krajobrazie drzewate tworzą pewien „dwugłos” – wysokie linie drzew alejowychotoczone krzyżującymi się nitkami niskich, o krępychsylwetkach wierzb. Przypomina to formę osnowy i wątku:zgeometryzowany przebieg wszystkich linii, łatwość odczytanianadrzędnych kierunków w postaci alejowej zielenidróg i barwność, większe rozdrobnienie i urozmaicenieprzebiegu szpalerów wierzbowych.Należy jeszcze wspomnieć o bardzo silnie działającej w krajobrazieformie, jaką są wprowadzone w latach 50. XX wiekuwielopiętrowe i wielogatunkowe pasy wiatrochronne. Zastosowanotu parę typów, różniących się składem gatunkowym.Od monokulturowych – z topoli białej odmiany berlińskiej,do wielogatunkowych złożonych z czterech gatunków drzewi dwóch gatunków krzewów – topoli siwej, wierzby białej, lipydrobnolistnej, dębu szypułkowego, brzozy brodawkowatej,świerku pospolitego oraz jaśminu i ałyczy. Forma pasów wiatrochronnych,chociaż bardziej nasycona barwą różnorodnejzieleni, jest również prosta, liniowa, jak i tradycyjne ciągiwierzb przy rowach. Efekt wizualny jest w miarę korzystnyi niesprzeczny z istniejącymi tradycyjnymi formami zieleni. Na-133 Por. fragment pamiętnika z pobytu na Żuławach Karola Glogera z 1831roku, gdzie autor pisze: „(…) Wszędzie pomieszkania porządne: domyz facjatkami lub gankami, równające się a niekiedy i przechodzące ozdobąpolskie nasze dwory. Jedna tylko okoliczność napełnia nas obawą, tojest zupełny niedostatek drzewa. Przykro by nam było marznąć tutaj,gdyby nam losy kazały przepędzać zimę na tych Dolinach Gdańskich. Wmiejsce drzewa używają tu ściernia, czyli rżyska koszonego. I tak czylizapalić w piecu lub gotować obiad, odgrzać kawę, przeparzyć śmietankę,do wszystkiego rozniecona słoma dymiąca dostarcza ognia. (…)”, R .Morcinek, Pamiętnik Karola Glogera …, op. cit., s. 264.42

Il. 43. Małe Żuławy Malborskie – okolice wsi Czarna Tama. „Dwugłos” zadrzewień: alejowe obsadzenie drogi oraz szpalerowe rowów melioracyjnych.Fot. B. Lipińska.Il. 44. Żuławy Gdańskie – okolice wsi Cedry Małe. Monokulturowe pasy wiatrochronne z topoli białej odmiany belińskiej kanadyjskiej. Są wyjątkowosilnie działającym, monotonnym liniowym elementem krajobrazu. Fot. B. Lipińska.tomiast pod względem przyrodniczym i ekologicznym specjaliścimają zastrzeżenia. Na Żuławach Gdańskich system pasówwiatrochronnych został wprowadzony – jak już wspomniano– w latach 50. i 60. XX wieku w celu poprawienia warunkówagroekologicznych. Niestety, w przeważającej części został onwprowadzony bez liczenia się z istniejącym i modernizowanymsystemem melioracyjnym. I chociaż nie badano (!) efektów tegoprzedsięwzięcia pod kątem ogólnego bilansu zysków i strat, towiadomo, że w zakresie gospodarki wodnej, a szczególnie nawadnianiapodsiąkowego, przyniósł on straty 134 .Do całościowego obrazu form zieleni na Żuławach Wiślanychdodać należy jeszcze efekty kolorystyczne różnobarwnychpłaszczyzn pól uprawnych i pastwisk. Ponieważ areały uprawsą bardzo duże, nie spotyka się tutaj barwnej, rozdrobnionejmozaiki pól. Natomiast zapamiętywane przez wszystkich sąnieskończone w swojej rozległości ogromne pola żuławskiew czasie kwitnienia rzepaku – ostra, żółta barwa staje sięwówczas najbardziej charakterystyczną cechą czerwcowegokrajobrazu całych Żuław Wiślanych.Zieleń, jako tworzywo mniej trwałe niż zabudowa, w analiziedzisiejszego krajobrazu winna być traktowana nieco inaczej.Formy zieleni występujące w krajobrazie żuławskim opisanow ujęciu statycznym, tak jak dzisiaj możemy je widzieć. Oczy-134 Podaję za wypowiedziami specjalistów na zebraniach roboczychw ramach dyskusji nad Planem Rozwoju i Modernizacji Żuław (Elbląg– Gdańsk, październik 1983 – czerwic 1985), m.in. dr inż. KazimierzaCebulaka i prof. Jana Siuty.Il. 45. Okolice wsi Bronowo. Rozległe płaszczyzny pól uprawnychw pięknych barwach w kontraście z błękitem nieba. Fot. M. Opitz.wiście można wyodrębnić w zasobie zieleni elementy, któremają bardzo odległą historię, jednak nie dłuższą niż 100-200lat, podczas gdy inne elementy krajobrazu wprowadzone przezczłowieka mogą liczyć parę wieków. Jednakże do dzisiaj zachowanastarsza zieleń może być kontynuatorką poprzednichform, bez istotniejszych zmian. Formy zieleni wprowadzonejprzez człowieka były przede wszystkim użytkowe, tworzącespecyficzną, „techniczną” kompozycję krajobrazową. Wpewnym stopniu możliwym do przedstawienia w ujęciu dynamicznymprocesem jest cofanie się naturalnej pierwotnej różnorodnościpod wpływem ekspansji osadniczej. Roślinnośćpierwotna, wodna, w postaci pływających kęp traw zamieniałasię w zarośla i lasy olchowe i wierzbowe. Następnie pojawiałysię zalewowe łęgi, a następnie zmeliorowane pastwiska, koś-43

ne łąki i na koniec ziemia uprawna, orne pola. W ten sposóbmożna wyobrazić sobie wygląd Żuław Wiślanych na przestrzeniminionych stuleci. W dzisiejszych formach zieleni tuwystępującej zwrócono przede wszystkim uwagę na elementynajbardziej znaczące dla kompozycji krajobrazowej, jak: alejoweobsadzenie dróg, jednostronną i dwustronną szpalerowąobudowę rowów melioracyjnych, wprowadzone w latach 50.i 60. pasy wiatrochronne oraz zieleń grupową: siedliskową,przydomową i przyzagrodową – w tym nawet przypominającądworską zieleń parkową z kolorystycznie zróżnicowanymzestawem gatunkowym oraz zieleń na cmentarzach. Odrębnąformą jest zieleń paranaturalna towarzysząca naturalnymciekom, nadająca miękkości temu bardzo technicznemu pejzażowiżuławskiemu.5. Tradycja historyczna i cechy regionalne.Do tej pory omawiane były jedynie zewnętrzne przejawyprocesów tworzących takie, a nie inne formy krajobrazu. Istniejewszakże jeszcze inny potężny czynnik wpływający nate procesy. Jest nim tradycja historyczna, kształtująca silniecechy regionalne, a więc cenną odrębność i różnorodnośćkrajobrazową.Jeżeli w dużych miastach architektura, zdobnictwo, detal,rozplanowanie centrów mają charakter często ponadlokalny,nawet europejski – przykładem są podobne do siebie miastaśredniowieczne czy później renesansowe, a także mniejszemiasteczka, w których występują cechy wspólne dla pewnegomakroregionu, adaptowane ze wzorców podpatrywanychw dużych miastach, to na terenach wiejskich i w krajobraziewiejskim formy architektury i budownictwa, detal, zdobienia– są już ściśle lokalne, miejscowe, niepowtarzalne, występującena niewielkich obszarach. Jeśli nawet niewprawnemu obserwatorowiprzyjdzie pomylić uliczkę starego miasta średniowiecznegow Krakowie z uliczką w Pradze czeskiej lub pierzejęzabudowy nad kanałem portowym w Gdańsku z zabudowąw Hadze lub Amsterdamie, to prawdopodobieństwo pomyłkiw przypadku architektury wiejskiej pochodzącej z różnychkrajów jest dużo mniejsze. Krajobraz terenów wiejskichjest bowiem szczególnie predestynowany do przechowaniai ochrony cech regionalnych i tak cennej różnorodności krajobrazowej.Sprawia, że możemy mówić o wyjątkowo silnychi zauważalnych różnicach między krajobrazem kulturowymwsi góralskiej, podkrakowskiej, mazowieckiej, kurpiowskiej,pomorskiej, kaszubskiej. Cechy różnicujące fizjonomię kulturowegokrajobrazu otwartego wsi powodują, że możemy mówićo regionalizmie krajobrazowym. Z powyższym pojęciemnieodłącznie związana jest tradycja historyczna. To dzięki niej,dzięki kontynuowaniu pewnych wzorców i sposobów zachowań,tworzenia, kształtowania otaczającego środowiska, cechyregionalne zachowują ciągłość trwania, najwyżej z niewielkimi,wynikającymi z postępu cywilizacyjnego, zmianami.W przypadku Żuław Wiślanych, zagadnieniu regionalnychcech i tradycji historycznej, należy poświęcić nieco więcejuwagi, gdyż tutaj problem jest bardzo złożony.Tradycja historyczna.Historia środowiska kulturowego, to nawarstwianie się kolejnychfaz osadnictwa i odmiennych wpływów kulturowych.Doprowadziło to do wykształcenia się jednostki przestrzennejbardzo spójnej i silnie wyróżniającej się w otoczeniu,ukierunkowanej w swym rozwoju terytorialnym i gospodarczymna utrzymanie i kontynuowanie sprawdzonychform zagospodarowania przestrzennego. Dawało to w ciąguwieków rozwój bardzo harmonijny, łączący cywilizacyjnepotrzeby mieszkańców z charakterem środowiska.Zagadnienie tradycji historycznej w ujęciu stanu istniejącego,czyli dzisiejszych Żuław Wiślanych, przedstawia się niestetydramatycznie. Najkrócej rzecz ujmując – tradycja po prostunie istnieje. Nie istnieje bowiem jej podstawowy składniki czynnik napędowy – człowiek, mieszkaniec, twórca, któryod wielu pokoleń był związany z tą ziemią. Człowiek ze swojąpamięcią i poczuciem tożsamości z miejscem w którym żyje.Nie istnieje dawna, tradycyjna, skonsolidowana zbiorowośćludzka i jej pamięć, dzięki której Żuławy Wiślane stały sięw ciągu stuleci jednolitym, zintegrowanym, sprawnie działającymorganizmem. Bowiem dopiero wspólne działanie ludzimających te same cele, dążenia, interesy i zamierzenia, potrafistworzyć nawet na wielkich obszarach harmonijną całość.Brak takiej zintegrowanej społeczności spowodowany zostałtotalnym wysiedleniem i emigracją rdzennej ludności żuławskiejw 1945 roku. Tradycja kulturowa Żuław Wiślanych straciłaswą społeczną bazę i ciągłość, stając się tradycją martwą,opartą jedynie na zewnętrznych, formalnych przejawach, bezżywej, twórczej treści. Szczęśliwie dzisiaj można już obserwowaćoznaki powrotu tradycji żuławskiej lub inaczej – wpływuśrodowiska żuławskiego na zachowania mieszkańców, tak podobnedo zachowań dawnych mieszkańców Żuław.Otóż na Żuławach Wiślanych istnieje nadal bardzo silnyzwiązek między wymaganiami stawianymi przez środowiskoprzyrodnicze i warunki fizyczne a zachowaniami i cechamiosobowościowymi tych, którzy chcą bezpiecznie mieszkać natej trudnej ziemi. Kształtowało to zawsze i dzieje się tak takżedzisiaj, specyficzny model osadnika-mieszkańca. Jest tokształtowanie postaw społeczności na zasadzie świadomościwspólnoty interesów, konieczności wzajemnej pomocy,przestrzegania przepisów bezpieczeństwa, dobrego gospodarowania,a w szczególności rzetelności w każdym zajęciui każdej pracy. Inaczej mówiąc, istnienie bardzo mocnychwięzi społecznych i silnych wspólnot terytorialnych oraz odpowiedzialności.Na Żuławach nie ma miejsca dla słabszych,mniej pracowitych czy egoistycznie nastawionych jednostek.Dzisiaj obserwujemy pozytywne objawy wykształcenia się44

typu społeczności przypominającej dawnych osadników, ichgminy i wspólnoty wiejskie, można zaobserwować już dzisiaj,zwłaszcza w czasie największych zagrożeń – zagrożeńpowodziowych. Jeśli istotnie budowa dzisiejszych strukturi wspólnot społecznych będzie postępowała, to istnieją dobreperspektywy dla ożywienia form kulturowego dziedzictwaŻuław i historycznych form ich krajobrazu kulturowegotaką samą – chociaż nie tą samą – żywą treścią. Stanie sięwówczas możliwe stworzenie nowej i niesprzecznej z dawną– tradycji, mającej szansę trwania i ciągłości.Cechy regionalne.Krajobraz otwarty Żuław Wiślanych, inaczej mówiąc krajobrazobszarów wiejskich Żuław, jak wspomniano przy okazjijego obszarowej delimitacji, charakteryzuje się niezwykle silnąodrębnością regionalną na tle otaczających terenów. Głównąprzyczyną jest odmienność środowiska geograficzno-przyrodniczego135 oraz wzorce cywilizacyjno-kulturowe przywiezioneprzez sprowadzanych na teren Żuław osadników i kolonistów,odmienne od rodzimej tradycji występującej w otoczeniuŻuław Wiślanych. Interesującym aspektem jest fakt istnieniana tyle silnej wspólnoty dawnych osadników żuławskichi hermetyczność ich środowiska, że pomimo iż byli niezbytliczną ludnością napływową, nie przyjęli prawie wcale cechmiejscowych. Byli bardzo długo odporni na wszelkie wpływykulturowe z zewnątrz. Okazuje się, że z małymi wyjątkami,bliższy krajobrazowi wsi żuławskiej jest odległy o setki kilometrówkrajobraz wsi holenderskiej czy fryzyjskiej 136 , niżpobliskich, odległych najwyżej o kilkadziesiąt kilometrów,terenów otaczających – Wyniesienia Elbląskiego, PojezierzaIławskiego czy Wysoczyzny Gdańskiej 137 . Odwrotnie – częściowowpływy kulturowe Żuław Wiślanych na tereny otaczającesą widoczne między innymi na Wysoczyźnie Gdańskiej,135 G. Ciołek, Regiony budownictwa wiejskiego w Polsce, Warszawa1943.136 Dorpen in Nederland – Dorpstypen, Brussel 1982, passim; Baudenkmälerim Oldenburger Land (Ländliche Siedlungen), Oldenburg 1980,passim; W. Radig, Die Siedlungstypen in Deutschland und ihre frühgeschichtlichenWurzeln, Berlin 1955, s. 82 i n.137 Na terenie Polski istnieje duża liczba osiedli pochodzenia „olęderskiego”– zob. K. Ciesielska, Osadnictwo „olęderskie …” op. cit., passim;J. Baranowski, Wsie holenderskie …, op. cit., passim; W. Rusiński,Osady tzw. olędrów w dawnym województwie poznańskim, Poznań1939, passim. Świadczą o tym nazwy miejscowości, m.in. Olędry, Holendry,Karwia, Karwieńskie Błota. Te ostatnie nazywane przez Kaszubówtakże Uolądra (!) – zob. F. Lorentz, J. Gulgowski, Mittelungen desVereins für Kaschubische Volkskunde, Erster Band, Leipzig 1910, s. 212.Również materiał kartograficzny jednoznacznie ukazuje wyróżniającesię z otoczenia osady „olędrów“. Jak interesujące i ciekawe były tetereny w odczuciu podróżników zauważających odmienność charakterutej krainy, świadczącą m.in. poczynione przez nich opisy, zob. R .Morcinek, Pamiętnik Karola Glogera …, op. cit., passim; K. Ogier,Dziennik z podróży …, op. cit., passim; W. Pol, Obrazy z życia …, op.cit., passim oraz wg K. Tańskiej-Hoffmanowej relacja (prawdopodobnie)Karola Ludwika Leitnera z 1819 roku, [w:] J. Fabiani-Madejska,Odwiedziny Gdańska …, op. cit., s. 128-129.terenie położonym na zachód od Delty Wisły. W miejscowościachnajbliższych Żuławom – Łęgowie, Różynach, Skowarczu,Pszczółkach, których rozłóg częściowo położony był na terenachżuławskich, niektóre zabudowania przyjmowały formyspotykane w głębi Żuław Wiślanych, na przykład forma podcieniowadomu mieszkalnego w zagrodzie. Podobnie, formadomu podcieniowego była stosowana w miejscowościach naterenach sąsiadujących z Żuławami Wiślanymi od wschodu,na przykład w miejscowościach: Rychliki, Jelonki, Kwietniewooraz Łęcze i Próchnik.Il. 46. Wieś Jelonki – dom podcieniowy. Został uratowany przed zniszczeniempoprzez przeniesienie na teren Delty Wisły. Fot. M. Opitz.Interesujące są także przykłady zagospodarowania obszarówzwiązanych z Doliną Dolnej Wisły. Są to rozległe nizinynadwiślańskie, uzdatnione i skolonizowane podobnie jakŻuławy Wiślane przez „olędrów” 138 . Największe enklawy tegorodzaju osadnictwa znajdują się w Dolinie Walichnowskiej,na Powiślu Kwidzyńskim i Dolinie Sartawicko-Nowskiej.Z racji położenia tereny te są najbardziej zbliżone do ŻuławWiślanych pod względem krajobrazowym i stanowią pewnegorodzaju preludium do pełnego obrazu żuławskich formkrajobrazowych w Delcie Wisły.Il. 47. Dolina Sartawicko-Nowska. Krajobraz uprawowy zbliżony dokrajobraz Delty Wisły. Fot. B. Lipińska.138 M.in. na Wyżynach Gdańskich wsie: Kowale, Łęgowo, Różyny, Skowarczoraz na Wyniesieniu Elbląskim wsie: Kwietniewo, Jelonki, Rychliki.45

Il. 48. Wieś Chrystkowo leżąca w Dolinie Sartawicko-Nowskiej. Dompodcieniowy. Fot. Mariola Mika.Il. 49. Wieś Kaniczki i Benowo leżąca na Powiślu Kwidzyńskim. Zagrodytypu „olęderskiego”. Fot. B. Lipińska.Cechy regionalne wyróżniające Żuławy Wiślane występująwe wszystkich przejawach kształtowania środowiska natym obszarze. Dotyczy to typów rozplanowania wsi, rodzajurozłogu pól, form rozplanowania zagrody rolniczej, form architektonicznychobiektów budowlanych, form architekturysakralnej i ich detalu oraz zdobień, technicznych urządzeńodwadniających – między innymi dawniej występującychwiatraków odwadniających – kończąc zaś na formach przedmiotówcodziennego użytku. 139Przykładem mogą tu być w zakresie form rozplanowania wsi:wsie ulicowo-placowe w największej liczbie znajdujące się właśniena Żuławach Wiślanych wraz z wybitnie czytelnym rysunkiemłanowego rozłogu, wsie kolonijne w odmianie rzędówkibagiennej, osadnictwo rozproszone w postaci dużych folwarkówrolnych, bogata, ozdobna zieleń przyzagrodowa i przydomowa,forma zagrody „łączonej”, czyli wszystkie funkcjeznajdujące się pod wspólnym dachem, duża skala budynków,podcieniowa forma budynków mieszkalnych w zagrodach rolniczychz bogatą snycerką belkowań podcienia, konstrukcjaobiektów sakralnych w sporej liczbie szkieletowa oraz izbicowewieże kościołów, pięknie rzeźbione stelle nagrobków cmentarzymennonickich, a na koniec – bardzo bogate wyposażeniedomów rolników, między innymi świetna snycerka stolarkidrzwiowej i okiennej, ściany wykładane „delftami” – ceramikąholenderską o błękitnym rysunku, wbudowane szafkiścienne, także bogato zdobione pod względem snycerskim.139 Mennonici na Żuławach …, op cit., passim.Il. 50. Wyposażenie domu żuławskiego w Żuławkach. Fot. M.Opitz.Podsumowanie rozważańo krajobrazie żuławskim.Pierwszym narzucającym się wnioskiem wynikającymzgraficznego rozmieszczenia poszczególnych elementówkrajobrazu żuławskiego, jest zjawisko konsekwentnego powtarzaniasię pasmowego rozłożenia w przestrzeni zróżnicowanychtypów krajobrazu. Zasadę tę podkreśla kierunekekspansji terytorialnej. Południowe i południowo-zachodnieobszary Żuław Wiślanych charakteryzują się bardziej rozległą,spokojną, monumentalną kompozycją krajobrazową.Natomiast rejony północne i północno-wschodnie, to rodzajkompozycji krajobrazowej bardziej rozdrobnionej, nasyconejwiększą liczbą elementów, charakteryzującej się większąróżnorodnością i zmiennością. Warto zwrócić uwagę,iż także na skali czasowej zmiany przebiegały tu szybciej.Zasada ścisłego związku ekspansji terytorialnej z rodzajemnowych form krajobrazowych jest bezsprzeczna.Wyjaśnia to przy okazji wrażenie pewnej monotonii krajobrazużuławskiego, jaką odczuwają prawie wszyscy pierwszyraz przejeżdżający przez Żuławy Wiślane. Otóż najważniejszei najczęściej wykorzystywane współczesne szlaki komunikacyjneprzebiegają zgodnie z powyższym pasmowympodziałem przestrzeni żuławskiej. Powoduje to poruszaniesię w jednym typie krajobrazu! Odbycie podróży w kierunkuprzecinającym w poprzek „pasma” krajobrazowe, daje odrazu pełnię różnorodności regionalno-krajobrazowej i odbyciapodróży niejako – w czasie. Rzeczywiście, krajobrazżuławski to krajobraz dla konesera, dla kogoś, kto nie żałujeczasu, aby inaczej spojrzeć na tę przestrzeń.Powyższa, skrótowa charakterystyka krajobrazu Żuław Wiślanychukazuje ten obszar jako unikatowy pod względemkrajobrazowym w skali naszego kraju. Pomimo iż pozyskiwanieterenów depresyjnych i deltowych jest sprawą znaną odstuleci i krajobraz taki jest spotykany w Europie w większejskali na przykład w Holandii czy Fryzji, na tle krajobrazówEuropy Środkowej jest unikatowym, niezmiernie interesującympoznawczo obszarem, który należy cenić i chronić.46

VII. Inwentaryzacja elementówkrajobrazu Delty WisłyW opracowaniu tym analizie poddano informacje z zakresutreści i formy, zebrane dla każdej wsi żuławskiej jako wybranejkrajobrazowej jednostki historycznej: w tym z zakresu treści– przedstawiono informacje dotyczące czasu powstania wsi,narodowości osadników zakładających wieś, a w przypadkuodnowy lokacji i wtórnego zasiedlenia – dane dotyczące następnegookresu i nowych osadników 140 oraz pierwotną, ewentualniewtórną funkcję miejscowości (rodzaj podstawowegozajęcia jej mieszkańców). Z zakresu formy – podano informacjęcharakteryzującą wieś jako kompozycję rozplanowaniaprzestrzennego układu wiejskiej jednostki osadniczej, czyliznaczącego elementu w otaczającym ją krajobrazie.Zawłaszcza ta druga charakterystyka sprzyjała określeniuwizualnych związków kompozycyjnych występującychw krajobrazie otwartym i charakterystyki krajobrazowejdanej jednostki historycznej – każdej wsi żuławskiej.W ten sposób można było wyłonić „modelowe jednostkihistoryczno-krajobrazowe”, które można przypisać kolejnymetapom rozwoju cywilizacyjnego i konkretnym obszaromŻuław Wiślanych. Zdefiniowanie takich wzorcówmoże mieć znaczenie praktyczne. W zależności od porównywanychcech danych „wzorców”, można określić przyczyny,kierunki i intensywność przekształceń krajobrazu kulturowego,zwłaszcza tych niekorzystnych, a także odwrotnie– w jakim kierunku powinny iść współczesne przekształcenia,aby maksymalnie zachować bogactwo różnorodnościkulturowej i krajobrazowej Żuław Wiślanych.Operowanie pojedynczą jednostką historyczną – wsią wrazz rozłogiem – może przyczynić się do poznania przyczyn i przejawówdegradacji rozplanowania wsi pochodzących z identycznegookresu osiedleńczego, w zależności od jej położenia – czyw głębi obszaru rolniczego, czy w obrębie i strefie wpływusilniejszej jednostki osadniczej, na przykład miasta. Analizastanu istniejącego pojedynczej jednostki historycznej pozwolizatem na określenie stopnia zachowania wybranych wartościkrajobrazowych bądź nawet doskonałego, kompleksowego140 Tu właśnie zauważamy specyfikę osadnictwa Delty Wisły – obszaru,wraz z pozyskiwaniem nowego lądu – stale kolonizowanego. Stąd mozaikanarodowościowa kolejnych osadników oraz ich kultury materialnej,która pozostawiła wyraźne piętno w krajobrazie.zapisu historii we współcześnie obserwowanym krajobrazie.Wiedza ta jest z kolei przydatna dla służb konserwatorskich doprowadzenia polityki ochrony dziedzictwa kulturowego. Operowaniepojedynczymi jednostkami historycznymi w postacidogłębnej analizy ich cech i właściwości w szczytowym okresieich rozwoju, pozwala także dokonać obiektywnej rejonizacjiróżnego rodzaju form regionalnych, ruralistycznych, architektonicznychw podziale na typowe oraz wyjątkowe (unikatowe,incydentalne). Ma to następnie przełożenie na dobór działańkształtujących, a w tym również ochronnych, we współczesnymgospodarowaniu przestrzenią z uwzględnieniem zachowaniai wykorzystania, wyeksponowania odrębności regionalnej, tożsamościterytorialnej i harmonijności krajobrazowej. Operowaniezbiorem jednostek historycznych pozwala także na opisanieróżnego rodzaju związków i zależności: funkcjonalnych, ekspozycyjnych,kompozycyjnych, czyli określenia występowaniapewnego rodzaju współpracy i niepodzielności przestrzennejw postaci zespołu paru wsi, czyli zbioru jednostek historycznychpewnego rejonu. Może to mieć kapitalne znaczenie przypodejmowaniu decyzji administracyjnych w zakresie obsługimieszkańców lub – co najważniejsze w przypadku ochronywartościowego krajobrazu kulturowego – decyzji lokalizacyjnychpodejmowanych w sąsiedztwie wyjątkowo cennegoi niekażonego „wzorca”.Tworzenie „wzorców” krajobrazów historycznych, czyli wynikającychz form przestrzennych, jest możliwe jedynie, gdyposiadamy dobry materiał źródłowy kartograficzny. Mapajest bowiem jedyną „książką” odwzorowującą dokładniewszystkie aspekty przestrzeni. W zależności od dokładnościi rzetelności materiału kartograficznego, przestrzeń i jejforma kompozycyjna, czyli krajobraz – nie ma przed namiżadnych tajemnic. Można rzec, iż archiwalny materiał kartograficznyzachował dla badacza obiektywny i prawdziwyobraz historycznego krajobrazu. Materiał ten jest doskonałytakże do analiz rodzaju i dynamiki przemian krajobrazu.Reasumując warto przedstawić, jakie główne elementy zagospodarowaniawpływają na całokształt wizerunku krajobrazu,zwłaszcza krajobrazu otwartego terenów wiejskich.Można je zgrupować w dwa zestawy. Pierwszy, odnoszącysię do osady czyli wsi, drugi odnoszący się do przestrzeni,47

w jakiej się wieś znajduje – czyli krajobrazu. Informacje tezostały zawarte w katalogowej części pracy.Charakterystyka wsi powinna zawierać następujące elementy:A. Dane historyczne:1. etap osadniczy powstania wsi oraz datę jej lokacji (bądź relokacji)– umiejscowienie danej jednostki osadniczej w odpowiednimetapie osiedleńczym jest konsekwencją uprzednio omówionego,bardziej szczegółowego rozwarstwienia czasowego dla rozwojuterytorialnego Żuław Wiślanych; data wymieniona w tym punkciezasadniczo dotyczy pierwszej lokacji wsi na surowym korzeniulub przeniesienia istniejącej już osady na prawo chełmińskie,zaś tam, gdzie taka informacja nie zachowała się – data pierwszejwzmianki pisanej, np. z ksiąg czynszowych2. narodowość osadników (wpływającą istotnie na formyzagospodarowania) – czyli określenie, czy była to ludnośćsłowiańska, fryzyjska lub flamandzka, a także dolnoniemiecka,następnie ludność niderlandzka w pierwszej faziemennonickiego odłamu religijnego i na koniec – osadnicyniemieccy w ramach kolonizacji fryderycjańskiej3. pierwotna funkcja wsi – funkcja w momencie jej powstaniaw podziale na wsie kmiece (rolnicze), folwarczne (przy większychfolwarkach żuławskich), rybackie, przewoźniczo-karczemnei kolonijne jako odmiana wsi rolniczych; te ostatnie wyodrębnionoz uwagi na charakter społeczności kolonizacyjnych,jakie je tworzyły, między innymi z uwagi na korzystanie z tzw.prawa emfiteutycznego, zwanego także prawem „olęderskim”,będącym odmianą prawa lokacyjnego innego niż prawo chełmińskiestosowane dla wsi zakładanych w średniowieczu. 141B. Cechy ruralistyczne:1. typ rozplanowania – jest to chyba najistotniejsza cechaprzestrzenna kształtująca niesłychanie silnie charakterystycznośćkrajobrazu wybranego regionu. Wspomniane wcześniejprace B. Zaborskiego, M. Chilczuka oraz M. Kiełczowskiej-Zaleskiej przynoszą jedynie podstawowe informacje. Więcejinformacji zaczerpnięto z prac W. Quadego i W. Geislera.Syntetyzując podane w dostępnej literaturze informacjez obecnego stanu badań nad forami osadnictwa Polski orazDelty Wisły przyjęto następującą hierarchię podziału:opierając się na klasyfikacji ogólnej M. Chilczuka na trzyrodzaje:I – wsie zwarteII – wsie skupioneIII – osadnictwo rozproszoneDalszy podział przyjęto częściowo za J. Bogdanowskim 142 ,określając układ każdego z nich:141 I. Baranowski, Wsie holenderskie …, op. cit., passim.142 J. B ogdanowski, Średniowieczne wsie placowe pod Krakowemw świetle planów katastralnych jako współczesny problem regionalizmuarchitektoniczno-krajobrazowego, [w:] „Zeszyty Naukowe AkademiiGórniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica”, nr 780, Geodezja z. 63,Kraków 1981, s. 159-182.dla I (wsie zwarte): A – placowy; B – ulicowy; C – wielodrożnydla II (wsie skupione): A – osiowy; B – przysiółkowydla III (osadnictwo rozproszone): A – blokowy; B – liniowy;C – nieregularny.Następny podział, tym razem wewnątrz układów na kształty,przyjęto również częściowo za J. Bogdanowskim:dla I/A – 1 – owalnicowy; 2 – nawisowy; 3 – sakowy;dla I/B – 1 – dwustronny; 2 – jednostronny;dla I/C – 1 – śródulicowy; 2 – śródplacowy;dla II/A – 1 – łańcuchowy; 2 – rzędowy; 3 – szeregowy;dla II/B – 1 – placowy; 2 – ulicowy; 3 – bezkształtny.Dla III/A i III/B – nie dodano określenia kształtu z uwagi nawystarczająco nośną informację dotyczącą układu, obrazującąw miarę dokładnie formę przestrzenną tego typu rozplanowaniawsi. Uzyskane końcowe określenia form rozplanowaniawsi mogą mieć jeszcze pewne różnice jako kolejne odmiany.W przypadku Żuław Wiślanych przyjęto, iż elementami wpływającymina powstanie takiej odmiany będą:a – bezpośredni związek z wodą (otwartą bądź kanałem)– wieś nadrzecznab – usytuowanie wzdłuż lub częściowo na wale przeciwpowodziowym– wieś przywałowac – usytuowanie zabudowy rolniczej na „terpie”, sztucznympagórku osadniczymd – występowanie razem powyższych elementów – wieś„mieszana”.W wyniku powyższej klasyfikacji – rodzaju, układu, kształtui odmiany oraz praktycznej obserwacji terenowej, wyodrębnionoindywidualny, przystosowany do specyfiki żuławskiej,zestaw form rozplanowania:1. owalnica2. ulicowo-placowa3. sakowa4. ulicówka i 4a ulicówka wodna5. ulicówka jednostronna (półwieś) i 5b – ulicówka jednostronnaprzywałowa (półwieś przywałowa)6. wielodrożnica7. wielodrożnica z placem8. łańcuchówka i 8a – łańcuchówka wodna; 8b – łańcuchówkaprzywałowa; 8c – łańcuchówka na „terpach”; 8d – łańcuchówkaprzywałowa na „terpach”9. rzędówka i 9b – rzędówka przywałowa (uwaga: typ 9a,czyli związany z wodą, nie istnieje!); 9c – rzędówka na„terpach”, zwana także rzędówką bagienną; 9d – rzędówkaprzywałowa na „terpach”10. seregówka i 10b – szeregówka przywałowa (uwaga dlabraku typu 10a jak wyżej); 10c – szeregówka na „terpach”;10d – szeregówka przywałowa na „terpach”11. przysiółek placowy12. przysiółek ulicowy48

13. przysiółek bezkształtny14. zabudowa jednodworcza blokowa i 14c (typy 14a i 14b niewystępują) – zabudowa jednodworcza na „terpach”15. zabudowa jednodworcza liniowa i 15 c (uwaga dla 15ai 15b jak wyżej) – zabudowa jednodworcza na „terpach”16. zabudowa jednodworcza nieregularna i 16c (uwaga dla16a i 16b jak wyżej) = zabudowa jednodworcza nieregularnana „terpach”17. folwark żuławski.Il. 53. Wieś ulicowo-placowa (żuławska) – zasada rozplanowania. Rys.B. LipińskaBoki krótsze z reguły niezabudowane. Na placu lokalizowanoz reguły kościół z cmentarzem oraz drobną zabudowęzagrodniczą. Działki siedliskowe kmiece duże, położonebezpośrednio obok siebie.Ulicówka (4)Il. 51. Tabela systematyki rozplanowania wsi w Delcie Wisły.źródło: opracowanie własneCharakterystyka poszczególnych, wybranych typów rozplanowaniawsi na Żuławach Wiślanych przedstawia się następująco:Owalnica (1)Il. 54. Wieś ulicowa (ulicówka) – zasada rozplanowania. Rys. B. Lipińska.Działki siedliskowe kmiece usytuowane obustronnie wzdłużjednej ulicy, wielkość działek duża i średnia, położone bezpośrednioobok siebie.Ulicówka wodna (4a)Il. 52. Wieś owalnicowa – zasada rozplanowania. Rys. B. Lipińska.Wieś z nawsiem w formie wydłużonego, owalnego placu,często dostosowana do warunków naturalnych (np. strumieniapłynącego środkiem wsi), zabudowa siedlisk kmiecychzlokalizowana wzdłuż drogi obiegającej plac, działki siedliskoweśrednie i duże, położone bezpośrednio obok siebie.Ulicowo-placowa („żuławska” 143 ) (2)Wieś z nawsiem w formie wydłużonego prostokąta, siedliskakmiece wraz z zabudową rozmierzone bardzo regularniewzdłuż dwóch ulic biegnących przy dłuższych bokach placu.143 Proponuję dodawać nazwę „żuławska”, gdyż w Delcie Wisły ten typrozplanowania jest najczęściej spotykany wśród tutejszych wsi średniowiecznych,jest bardzo czytelny i stanowi niejako rys charakterystycznyśredniowiecznego osadnictwa wiejskiego w tym regionie.Il. 55. Wieś ulicowa (ulicówka) wodna – zasada rozplanowania. RysB. Lipińska.Działki siedliskowe usytuowane wzdłuż rzeki lub kanału. Ulicewiejskie gospodarcze biegną z reguły na zewnątrz zabudowy.Głównym ciągiem komunikacyjnym jest tu natomiast rzeka lubkanał. Działki siedliskowe średnie i małe, położone bezpośrednioobok siebie, z indywidualnym dostępem do wody. Rodzajrozplanowania wsi właściwy dla osadników „olęderskich”.49

Ulicówka jednostronna(półwieś) (5)Działki z zabudową kmiecą usytuowane są po jednej stronieulicy. Działki siedliskowe duże i średnie, położone oboksiebie. Po drugiej stronie ulicy występuje jedynie zabudowazagrodnicza. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy takżeosadnikom „olęderskim”.Ulicówka jednostronna przywałowa (półwieś) (5b)Charakterystyka typu rozplanowania jak dla poprzedniego,z odmianą spowodowaną lokalizacją wzdłuż wału rzeki bądźkanału. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy dla osadników„olęderskich”.Łańcuchówka (8)Wieś długa, działki siedliskowe wraz z zabudową usytuowaneobustronnie wzdłuż jednej drogi. Działki siedliskowe dużei średnie, położone w dużych odstępach od siebie. Rodzaj rozplanowaniawsi właściwy dla osadników „olęderskich”.Łańcuchówka wodna (półwieś łańcuchowa) (8a)Wieś długa, działki siedliskowe wraz z zabudową usytuowanejednostronnie wzdłuż drogi biegnącej przy wale rzekilub kanału. Działki siedliskowe duże i średnie, położonew dużych odstępach od siebie. Rodzaj rozplanowania wsiwłaściwy dla osadników „olęderskich”.Łańcuchówka przywałowa (półwieś łańcuchowa) (8b)Wieś długa, działki siedliskowe wraz z zabudową usytuowanejednostronnie wzdłuż drogi biegnącej przy wale rzekilub kanału. Działki siedliskowe duże i średnie, położonew dużych odstępach od siebie. Rodzaj rozplanowania wsiwłaściwy dla osadników „olęderskich”.Łańcuchówka na „terpach” (8c)Zabudowa działki siedliskowej usytuowana na sztucznym pagórku,pozostałe cechy jak dla łańcuchówki. Rodzaj rozplanowaniawsi właściwy wyłącznie dla osadników „olęderskich”.Łańcuchówka przywałowa na „terpach” (półwieś łańcuchowa)(8d)Wieś długa, zabudowa usytuowana jednostronnie wzdłużdrogi biegnącej przy wale rzeki lub kanału. Działki siedliskowezróżnicowanej wielkości, lokowane na sztucznychpagórkach, położone w dużych odległościach od siebie. Rodzajrozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadników„olęderskich”.Il. 56. Wieś ulicowa (ulicówka) jednostronna – zasada rozplanowania.Rys. B. Lipińska.Il. 57. Łańcuchówka przywałowa na „terpach” – zasada rozplanowania.Rys. B. Lipińska.Rzędówka (9)Wieś różnej długości (od 1,5 nawet do 10 km). Działki siedliskowewraz z zabudową usytuowane stosunkowo regularnie,naprzemianlegle po obu stronach prostej, wytyczonej „odlinijki” – ulicy. Działki siedliskowe średnie i małe, położonew niewielkich odległościach od siebie.Rzędówka przywałowa (półwieś rzędowa) (9b)Wieś różnej długości (jak poprzednio), działki siedliskowe wrazz zabudową usytuowane jednostronnie wzdłuż ulicy biegnącejprzy wale rzeki lub kanału. Działki siedliskowe średnie i małe,położone w niewielkich odległościach obok siebie. Rodzaj rozplanowaniawsi właściwy dla osadników „olęderskich”.Rzędówka na „terpach” (9c)Il. 58. Wieś rzędówka na „terpach” – zasada rozplanowania. Rys. B.Lipińska.Inaczej nazywana rzędówką bagienną. Charakterystykaidentyczna jak dla rzędówki. Zasadniczą i bardzo ważnąróżnicą jest lokowanie zabudowy na sztucznych pagórkach– „terpach”. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy wyłączniedla osadników „olęderskich”.Rzędówka przywałowa na „terpach” (półwieś rzędowa)(9d)Jest to typ rozplanowania łączący w sobie cechy rzędówkiprzywałowej i rzędówki bagiennej, istotne jest tu wznoszeniezabudowy siedliska na sztucznym pagórku – „terpie”. Rodzajrozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadników„olęderskich”.50

Szeregówka (10)Wieś długa, do ok. 5 km. Działki siedliskowe wraz z zabudowąusytuowane obustronnie, wzdłuż prostej drogi. Działkisiedliskowe małe, położone obok siebie. Rodzaj rozplanowaniawsi właściwy również dla osadników „olęderskich”.Szeregówka przywałowa (półwieś szeregowa) (10b)Zgrupowanie 2-5 zagród kmiecych, usytuowanych poobi stronach krótkiej ulicy. Działki siedliskowe dużei średnie, położone najczęściej blisko siebie. Rodzajrozplanowania wsi właściwy także dla osadników „olęderskich”.Zabudowa jednodworcza blokowa (14)Il. 59. Wieś szeregówka przywałowa – zasada rozplanowania. Rys. B.Lipińska.Il. 61. Zabudowa jednodworcza blokowa – zasada rozplanowania. Rys.B. Lipińska.Wieś długa, działki siedliskowe wraz z zabudową usytuowanejednostronnie wzdłuż drogi biegnącej przy wale rzekilub kanału. Działki siedliskowe małe, położone obok siebie.Rodzaj rozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadników„olęderskich”.Szeregówka na „terpach” (10c)Zabudowa działki siedliskowej usytuowana na sztucznympagórku – „terpie”, pozostałe cechy jak dla szeregówki. Rodzajrozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadników„olęderskich”.Szeregówka przywałowa na „terpach” (półwieś szeregowa)(10d)Jest to typ rozplanowania identyczny jak szeregówkaprzywałowa. Istotną różnicą jest tu wznoszenie zabudowysiedliska na sztucznym pagórku – „terpie”. Rodzajrozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadników„olęderskich”.Przysiółek placowy (11)Zgrupowanie 2-5 zagród kmiecych, usytuowanych nieregularniewokół niewielkiego placu. Działki siedliskoweduże i średnie, położone najczęściej blisko siebie. Rodzajrozplanowania wsi właściwy także dla osadników „olęderskich”.Przysiółek ulicowy (12)Il. 60. Przysiółek ulicowy – zasada rozplanowania. Rys. B. Lipińska.Są to zagrody samotnicze, usytuowane w regularnych odstępachmiędzy sobą. Działki siedliskowe bardzo duże i duże. Drogidojazdowe indywidualne, prowadzone pod kątem prostym.Duże odległości między poszczególnymi siedliskami. Rodzajrozplanowania wsi właściwy dla osadników „olęderskich”.Zabudowa jednodworcza blokowa na „terpach” (14b)Do powyższych cech zabudowy jednodworczej blokowej dochodziznaczący element, a mianowicie zabudowa działkisiedliskowej usytuowana na sztucznym pagórku „terpie”.Rodzaj rozplanowania wsi właściwy wyłącznie dla osadników„olęderskich”.Zabudowa jednodworcza liniowa (15)Il. 62. Zabudowa jednodworcza liniowa – zasada rozplanowania. Rys.B. Lipińska.W tym przypadku zagrody samotnicze usytuowane są regularniew pewnym oddaleniu od głównej drogi-osi. Działkisiedliskowe duże i średnie. Drogi dojazdowe indywidualne,krótkie, prowadzone pod kątem prostym od drogi-osi. Odległościmiędzy siedliskami dość znaczne. Rodzaj rozplanowaniawsi właściwy dla osadników „olęderskich”.Zabudowa jednodworcza liniowa na „terpach” (15b)Zabudowa działki siedliskowej usytuowana na sztucznympagórku „terpie”, pozostałe cechy jak wyżej. Rodzaj roz-51

planowania wsi właściwy jedynie dla osadników „olęderskich”.Zabudowa jednodworcza nieregularna (16)Il. 63. Zabudowa jednodworcza nieregularna – zasada rozplanowania.Rys. B. Lipińska.Ta forma osadnictwa często spotykana jest także poza DeltąWisły. Występujące tu zagrody samotnicze zwane bywają„wybudowaniami” (zwłaszcza na Kaszubach i Kociewiuna Pomorzu). Siedliska zagród samotniczych usytuowanesą nieregularnie wśród pól uprawnych, w Delcie Wisły najczęściejw pobliżu istniejącej już wsi zwartej lub skupionej.Działki siedliskowe bardzo duże i duże. Drogi dojazdoweindywidualne, w przypadku Delty Wisły prowadzonew sposób zgeometryzowany, zgodnie z kierunkami rowówmelioracyjnych. Rodzaj rozplanowania wsi właściwy takżedla osadników „olęderskich”.Zabudowa jednodworcza nieregularna na „terpach”(16b)Zabudowa działki siedliskowej usytuowana na sztucznym pagórku„terpie”, pozostałe cechy jak wyżej. Rodzaj rozplanowaniawsi właściwy wyłącznie dla osadników „olęderskich”.Folwark (żuławski) (17)Jest to zespół folwarczny z bardzo okazałym i bogatym architektoniczniei zdobniczo budynkiem mieszkalnym, porównywalnymwielkością z dworem polskim, jednakże będącymsiedzibą bogatego chłopa żuławskiego. W skład zespołuwchodziło obszerne podwórze gospodarcze i wyjątkowo dużebudynki gospodarcze, największymi obiektami były stodołyi spichlerze. Przy budynku mieszkalnym, którym częstobył dom podcieniowy, zakładane były niewielkie założeniaparkowe z ozdobną zielenią wysoką. Zespołowi towarzyszyłymałe domki pracowników najemnych. Folwarki żuławskienajczęściej lokalizowane były poza wsią zwartą, pośrodkuswojego areału pól.Wracając do wyliczania elementów charakteryzujących wieś,wymienić należy:5. typ rozłogu – określany na podstawie opisów źródłowychdotyczących lokacji wsi oraz pomocniczo – na podstawie najstarszychdostępnych materiałów kartograficznych; poprzezporównanie ze współczesnym materiałem kartograficznymmożna bezspornie wykazać, iż na Żuławach Wiślanych występujewysoka trwałość historycznych podziałów terytorialnychi własnościowych; ponadto, obowiązujące w chwilinadania ziemi prawo powodowało, że nie mogło występowaćtu wtórne dzielenie ziemi. Przyjęto występowanie sześciuform rozłogu:- niwowy- niwowo-łanowy- łanowy- łanowy kolonijny- blokowy- bezpostaciowy6. wielkość wsi (liczba siedlisk) – przyjęto trójstopniowy(orientacyjny) podział w zależności od liczby siedlisk rolniczychwystępujących w danej wsi: od około 20 do 10 siedlisk– wieś duża, od ok. 10 do 6 – wieś średnia i poniżej 5 do 6– wieś mała7. typ rozplanowania zagrody – wyróżniono podstawowedwa typy rozplanowania zagrody współwystępujące na ŻuławachWiślanych; typ – umownie nazwany tradycyjnym,o wszystkich budynkach zagrody wolnostojących oraz typ„olęderski” – gdzie budynek mieszkalny połączony jestz budynkiem inwentarskim, a często także ze składowym(stodołą) tworząc zagrodę jednobudynkową; zagroda typu„olęderskiego” miała trzy podstawowe odmiany: formę długą– gdzie budynki łączą się ze sobą w jednej linii; narożną– gdzie układ jest w kształcie litery „L” i krzyżową – gdzieukład jest w kształcie litery „T”8. wielkość zagrody (wielkość powierzchni działki siedliskoweji wielkość kubatury zabudowań) – tutaj także wyróżnionotrzy wielkości zagrody w zależności od wielkości jejzabudowy i powierzchni podwórza gospodarczego9. występowanie „terpu” – jednego z najbardziej charakterystycznychelementów pejzażu żuławskiego, zwłaszcza naterenach objętych kolonizacją „olęderską”, dlatego też taksilnie wyróżniono tę cechę w opisie krajobrazu żuławskiego;częstokroć występowanie takich pagórków nadaje takznaczący wyraz przestrzenny wybranym obszarom, że jestnajważniejszą cechą wiodącą krajobrazu; jako komentarzmożna dodać, iż jeżeli z uwagi na współczesne uwarunkowania(brak potrzeby) kontynuowanie tradycyjnego planu wsijest niemożliwe, to utrzymanie formy sztucznego niewielkie-Il. 64. Forma krajobrazowazabudowy na „terpie”.Rys. B. Lipińska.52

go nasypu pod zabudowę zagrody czy zespołu zabudowań,może uwypuklić szczególny rys krajobrazowy wybranychobszarów Żuław; ponadto – jest to sprawdzone i praktycznerozwiązanie zabezpieczające substancję budowaną przedpodtopieniami i zawilgoceniem.C. Cechy architektoniczne:1. występowanie szczególnej formy architektonicznej jakdom podcieniowy – ten przepiękny element architekturyżuławskiej, niestety ginący na naszych oczach. W kataloguwsi żuławskich informacja o liczbie domów podcieniowych144 jest podana na tle pierwotnej liczby takich domów– co niestety unaocznia katastrofalny stan zachowania tejformy zabytku2. występowanie XIX-wiecznej zabudowy mieszkaniowejdrewnianej – jest bardzo charakterystycznym elementemarchitektonicznym, nieco niedocenianym, zdominowanymprzez podziwiane domy podcieniowych; drewniana zabudowamieszkalna na Żuławach przyjmowała ciekawe formy – odokazałych domów do mniejszych, skromniejszych obiektówzajmowanych przez mniej zasobnych rolników. Niemniej teostatnie prezentują ładne, często wręcz bogate zdobnictwotak zwane laubzegowe 145 stosowane przy otworach okiennych,w szczytach czy w gankach wejściowych3. występowanie obiektu sakralnego (kościoła czy zboru) – wewsiach o genezie średniowiecznej prawie zawsze występowałkocioł parafialny; forma kościołów żuławskich jest bardzointeresująca, charakterystyczną cechą są tu potężne wieżez nadwieszonymi, wielobocznymi izbicami; pewna liczba najstarszychobiektów to niezbyt okazałe kościoły o konstrukcjiszkieletowej (Wróblewo, Kiezmark, Kmiecin, Kaczynos);natomiast ceglane kościoły gotyckie imponują swoją skaląi monumentalnością (Lichnowy, Cedry Wielkie, Wocławy).Kościół wśród zabudowy wsi, jego kolorystyka i wielkość bryłydaje piękny efekt dominanty w panoramie miejscowości;inne obiekty sakralne, jak zbory mennonickie i ewangelickie,były zdecydowanie bardziej skromnymi, prostymi w formieobiektami; w krajobrazie lokalnym nie odgrywają szczególnej,wizualnej roli; przypominają natomiast o nieistniejącej jużdzisiaj, tej szczególnej społeczności żuławskiej.Charakterystyka krajobrazu winna zawierać natomiast następująceelementy:A. Woda:1. gęstość sieci melioracyjnej – analizując liczbę metrów bieżącychrowów i kanałów systemu hydrotechnicznego ŻuławWiślanych, wprowadzono trójstopniowy podział w odniesieniudo gęstości sieci wodnej: gęstość maksymalna, silne144 Stan na rok 1989.145 Ostatnio spotyka się także nazwę: laubzekinowe.nasycenie krajobrazu elementami wodnymi to ok. 300 mb/ha, gęstość średnia to ok. 150-100 mb/ha, minimalna zaś toponiżej 100 mb/ha2. występowanie większych wód otwartych – przyjęto następującągradację: sąsiedztwo Zatoki Gdańskiej lub ZalewuWiślanego, największe rzeki, jak Wisła i Nogat i rzekipomniejsze oraz większe kanały zbiorcze, jak: Wisła Martwa,Wisła Śmiała, Motława, Szkarpawa, Wisła Królewieckai Wisła Elbląska, Święta i Tuga, rzeka Elbląg; kanały:Śledziowy, Piaskowy, Wysoki, Mały Kozi Róg i Duży KoziRóg, Rów Młyński, Kanał Wiślano-Zalewowy, Lichnowski,Kanał Ostaszewski, Kanał Panieński, Izbowa Łacha, KanałJagielloński, Panieńska Struga, Izbowa Łacha, rzeczki: Fiszewka,Tina, Balewka i większa – Dzierzgonka.3. występowanie wału przeciwpowodziowego – jako bardzocharakterystycznego elementu krajobrazu terenów depresyjnychzagrożonych powodzią; forma wałów przeciwpowodziowychma decydujący wpływy na odbiór krajobrazowyzarówno leżącej przy nim wsi, jak i formy krajobrazowejnajbliższego otoczenia, przede wszystkim zaś panoramy4. występowanie (dawniej) wiatraków-pomp – element tenzostał umieszczony w grupie informacyjnej dotyczącej elementówwodnych, a nie – jakby się wydawać mogło – cecharchitektonicznych dlatego, iż właśnie z wodą związana byłasylwetka wiatraka-pompy wprowadzająca poczucie bezpieczeństwai będąca najważniejszym symbolem krajobrazuŻuław Wiślanych5. występowanie przeprawy promowej bądź mostu – z przeprawamiprzez rzeki i kanały, będące również szlakami wodnymi,związane były dodatkowe i specjalne elementy przestrzenne,wpływające na charakter krajobrazu żuławskiego;zaliczyć do nich należy specyficzne ukształtowanie podjazdówi zjazdów drogi biegnącej przez wysokie wały przeciwpowodziowedo nurtu rzeki oraz zabudowę towarzyszącą:domy przewoźne, strażnice wałowe, karczmy przewoźne;przeprawa podnosiła także rangę wsi i dzisiaj, gdy przeprawajuż nie funkcjonuje, miejscowości takie robią wrażenienieco zgubionych i zapomnianych w czasie i przestrzeni(Leszkowy).B. Zieleń:1. występowanie zadrzewienia grupowego (na większychpowierzchniach) – zasadniczo najbardziej znaczący dla krajobrazuna terenie Delty Wisły jest las na Mierzei Wiślaneji częściowo zarośla olchowe w rejonie starorzeczy Nogatui w jego rejonie ujściowym. Nieco mniejsze grupy zadrzewień,ale także znaczące dla wyrazu krajobrazowego Żuław,to zieleń większych ogrodów przydomowych w okazałychfolwarkach żuławskich i zieleń cmentarzy2. występowanie zadrzewienia punktowego (np. parki przydomowe)– to głównie zieleń towarzysząca zagrodzie, bar-53

dzo często składająca się z zieleni wysokiej o różnorodnychgatunkach; zieleń towarzysząca siedzibom ludzkim, a takżezieleń przykościelna, otaczająca kościół wiejski, stanowibardzo czytelny element panoramy; zieleń w zagrodach jednodworczychosadnictwa rozproszonego tworzy natomiastwyraziste dominanty wśród płaskich i rozległych pół i łąk3. występowanie zadrzewienia liniowego (aleje, szpalery,pasy wiatrochronne) – oprócz zadrzewienia towarzyszącesiedlisku, najczęściej spotykaną formą jest liniowe zadrzewieniew postaci obudowy rowów melioracyjnych wierzbąo formie głowiastej (czyli ogławianą do celów gospodarczych),a także alejowe obsadzenie dróg zielenią wysoką; tamgdzie występuje duża gęstość sieci rowów melioracyjnych,zadrzewienie liniowe jest najbardziej rzucającym się w oczyelementem krajobrazu otwartego; tworzy ono ciekawe w formie,ażurowe, kolejne przesłony bądź ramy widoków, w zależnościod pory roku zmieniające swoją przezroczystość;forma alejowa dróg, spotykana głównie w rejonie zajmowanymprzez wsie zwarte, tworzy silnie działające w krajobraziei dobrze widoczne linie porządkujące przestrzeń, będące niejako„osnową” krajobrazu żuławskiego w tym miejscu.C. Otoczenie:1. charakter przedpola ekspozycyjnego („czyste” lub z elementamiprzesłaniającymi) – ekspozycja krajobrazowa na ŻuławachWiślanych, wybitnie płaskim terenie – ma swoją specyfikę;przy „czystym” przedpolu ekspozycyjnym obserwowaćtutaj można dobrze czytelne sylwety panoram poszczególnychmiejscowości, zwłaszcza dużych wsi zwartych z dominantamiwież kościelnych; jeśli natomiast na wybranym terenie występujewięcej elementów zieleni, czyli szpalerowe ciągi zadrzewieńprzy rowach melioracyjnych, a także obsadzenie alejoweposzczególnych dróg, wówczas ekspozycja daleka jest słabsza,czytelne są jedynie najbliższe wnętrza krajobrazowe2. stopień czytelności panoramy miejscowości – jest wynikiemwspomnianej w poprzednim punkcie „czystości”przedpola ekspozycyjnego; w katalogu zaznaczono jednakodrębnie obie cechy – rodzaj przedpola i czytelność panoramy,gdyż nie każde „czyste” przedpole ekspozycyjnepowoduje, że mamy do czynienia z interesującą, ciekawąpanoramą; uwarunkowane jest to dodatkowo takimi czynnikami,jak forma obserwowanych elementów czy ich zbioru;najciekawszymi widokami panoramicznymi są na Żuławachdwa ich rodzaje – panoramy dużych, zwartych wsi średniowiecznychz zielenią zagród i dominantą w postaci bryłyi wieży kościoła oraz wyjątkowo rozległe makrownętrza,bez elementów dominujących, za to obrazujące tę szczególnącechą Żuław Wiślanych jaką jest niespotykana rozległośćprzestrzeni możliwa do ogarnięcia z jednego punktu obserwacji;czytelność panoramy krajobrazu otwartego oznaczonow trzystopniowej skali: wybitna, dobra lub przeciętnaIl. 65. Schemat systemu panoram na Wielkich Żuławach Malborskichoraz przykład panoramy i jej analiza krajobrazowa. Rys. B. Lipińska.3. stopień czytelności wnętrz krajobrazowych i makrokrajobrazowych– dla Żuław Wiślanych charakterystyczne sąwnętrza krajobrazowe utworzone przez liniowe obsadzenierowów melioracyjnych i alejowe dróg; w przypadku gęstejsiatki obsadzonych wierzbami rowów tworzą się efektowne,bardzo regularne wnętrza krajobrazowe, dające niesłychanieinteresujący efekt wzajemnego ich przenikania się przy obserwacjiw ruchu; także interesującymi wnętrzami krajobrazowymisą wnętrza owalnicowych i ulicowo-placowych wsiśredniowiecznych, czyli ich charakterystyczne „nawsia”; jakoostanie, ale także niezbędne w zestawie charakterystycznychform krajobrazu żuławskiego, są wnętrza wodne, występującetam, gdzie są duże naturalne rzeki, wspaniałe krajobrazowosą wielkie makrownętrza, obejmujące zarówno nurt rzekijak i przestrzeń położoną w międzywalu (Wisła i Nogat)ograniczone ścianami, silnie domknięte i tym samym dobrzeczytelne dla obserwatora; wnętrza wodne o skali zdecydowaniemniejszej znajdziemy w obrębie wsi ulicówek wodnych(Tropy Elbląskie); czytelność wnętrz krajobrazowych opisanow katalogu jako wybitną lub dobrą.Il. 66. „Nawsie” we wsi Lichnowy – przykład wnętrza krajobrazowego.Rys. B. Lipińska.54

VIII. Modelowe jednostkihistoryczno-krajobrazoweDelty WisłyRozpoznawalny zasób krajobrazowy i jego postać, jakaw wyniku zestawień poszczególnych elementów powstałana Żuławach Wiślanych, mogą być podsumowane w formieopisania historyczno-krajobrazowych jednostek krajobrazowych.Każda z nich to zbiór różnorodnych elementówzestawionych w pewnych, określonych konfiguracjachwystępowania. Ważne są przy tym nierozerwalne częstozwiązki między elementami, tworzące pozamaterialną charakterystykędanego fragmentu przestrzeni. Z obserwacjiwynika, że mamy do czynienia często z czymś w rodzaju„haseł” identyfikacyjnych specyfiki środowiska żuławskiego.Przykładowo można wymienić: częste występowaniew określonych rejonach zagrody „łączonej”, występowaniekonstrukcji szkieletowej, dawniej – występowanie wiatrakówodwadniających, następnie o wiele większą skalę zabudowańzagrody rolniczej niż, w większości, na pozostałymterenie Polski, a z elementów naturalnych – szpalerywierzbowe, wszechobecność wody i doskonałą równinnośćterenu.Opisanie i zestawienie wyodrębnionych jednostek historyczno-krajobrazowychwystępujących na Żuławach Wiślanychilustruje barwną – wbrew powszechnemu mniemaniu – mozaikękulturowego krajobrazu osadniczego, jaki ukształtowałsię tutaj w ciągu stuleci.Model Ia i IbWieś rybacka o formie krótkiej ulicówki lub wielodrożnicy.Zagrody o budynkach wolnostojących, również niewielkie.Położenie blisko Zatoki Gdańskiej lub większej rzeki. Otoczeniecharakteryzuje się zadrzewieniem grupowym w postacilasu lub zarośli nadrzecznych.Il. 67. Schematy modeli Ia i Ib.Przykładowe wsie: Mikoszewo (nr Karty Informacyjnej 155),Stegna (nr 45), Jantar (nr 165), Kępki (nr 51)W I etapie rozwoju osadnictwa (do 1308 roku, a zatemza panowania książąt pomorskich, kiedy to powstawałopierwsze stałe osadnictwo na terenie Żuław, głównie gdańskich),jeszcze bardzo ekstensywnego, związanego przedewszystkim z rybołówstwem w pobliżu Zatoki Gdańskieji nad wielkimi rzekami, a także rolniczego, lokalizowanegogłównie na pojedynczych, naturalnych wyniesieniachterenu – wyspach osadów glacjalnych – w południowejczęści Żuław, wyodrębniono dwa wiodące modele – Iai Ib oraz II.Il. 68. Schematy rozplanowania miejscowości Kępki i Stegna.55

Model IIIl. 71. Schemat modelu III.Il. 69. Schemat modelu II.Wieś związana z chłopskim większym folwarkiem lub teżwieś kmieca pańszczyźniana. Forma planu – niezbyt długaulicówka jednostronna (nazywana również półwsią). Zagrodyo budynkach wolnostojących, średnie i małe. Rozłógniwowo - łanowy. Występuje raczej rzadka sieć melioracyjna.Krajobraz otaczający słabo zadrzewiony, uprawowy. Dobraekspozycja panoramy.Przykładowe wsie: Parszewo (nr 164), Nowy Staw – wieś (nr47), Koźliny (nr 13)Wieś kmieca w formie owalnicy, duża, rozłóg niwowo-łanowy.Zagrody o budynkach wolnostojących, także duże. We wsiznajduje się kościół. Z reguły w takich wsiach powstawałypóźniej domy podcieniowe. Sieć rowów melioracyjnych rzadka.Zadrzewienie powierzchniowe wewnątrz wsi w postacizieleni cmentarnej, zadrzewienie punktowe, to głównie bogatazieleń siedlisk. Zadrzewienie liniowe, to alejowe formyzadrzewienia głównych dróg łączących poszczególne wsie.Otoczenie w formie krajobrazu uprawowego bez zadrzewień.Szczególnie interesującym elementem jest istnieniewybitnych możliwości ekspozycyjnych panoram wsi. Treśćpanoramy z reguły zawiera dominantę w postaci Kociołaz wieżą i grupy zieleni cmentarnej i przykościelnej. Formarozplanowania wsi sprawia, że panorama jest czytelnai zwarta, silnie eksponowana w krajobrazie. Bardzo czytelnejest także lokalne mikrownętrze krajobrazowe wewnątrz wsiw postaci nawsia.Przykładowe wsie: Lasowice Wielkie (nr 114), Stara Kościelnica(nr 147), Marynowy (nr 161), Tuja (nr 181), Lubstowo(nr 193), Świerki (nr 201).Il. 70. Schemat rozplanowania miejscowości Parszewo.W II etapie rozwoju osadnictwa (od 1303 do ok. 1400 r.,w czasach pierwszej kolonizacji prowadzonej przez zakonkrzyżacki z osadnikami fryzyjskimi i flamandzkimi orazw czasach intensywnych prac nad osuszeniem, zabezpieczeniemi zagospodarowaniem rolniczym) wyodrębniono sześćwiodących modeli – III, IVa i IVb, V, VI, VII oraz VIII.Il. 72. Schemat rozplanowania miejscowości Stara Kościelnica.Model IVa i IVbModel IIIIl. 73. Schematy modeli IVa i IVb.56

Wieś ulicowo-placowa żuławska o silnie zgeometryzowanymnarysie planu oraz rozłóg łanowy.Cechy różniące ten model wsi od poprzedniego, to przedewszystkim typ rozplanowania. Dodatkowo, gdy wieś położonajest w pobliżu rzeki, występuje w niej przewóz, przeprawapromowa. Te dwie ostatnie cechy występują w odmianiemodelu.Przykładowe wsie: Cedry Wielkie (nr 003), Leszkowy – wieśz przeprawą promową (nr 008), Lichnowy (nr 100), Kmiecin(nr 156), Dębina (189), Nowa Cerkiew (nr 208).gorsza. Nie ma także reguły na występowanie przeprawypromowej i większych wód otwartych.Przykładowe wsie: Trutnowy (nr 012), Kościeleczki (nr 111), Mirowo(nr 194), Jeziernik (nr 206), Nowa Kościelnica (nr 209).Il. 76. Schemat rozplanowania miejscowości Jeziernik.Model VIIl. 77. Schemat modelu VI.Il. 74. Schematy rozplanowania miejscowości Kmiecin, Leszkowy.Model VWieś kmieca w formie ulicówki jednostronnej, średniej wielkości,rozłóg łanowy.Zagrody o budynkach wolnostojących, duże. Pozostałe cechyjak dla poprzedniego modelu.Przykładowe wsie: Kiezmark (nr 006), Krzywe Koło (nr 045),Ostrowite (047), Suchy Dąb (nr 052), Dąbrowa (098), Pordenowo(nr 103), Tralewo (nr 202).Il. 75. Schemat modelu V.Wieś kmieca w formie ulicówki, duża o rozłogu łanowym.Zagrody o budynkach wolnostojących, lecz nieco mniejszeniż w poprzednich modelach. Pozostałe cechy podobne,z wyjątkiem ekspozycji panoramicznej, które jest tu niecoIl. 78. Schemat rozplanowania miejscowości Pordenowo.57

Model VIIupraw. Ekspozycja panoramiczna wsi dobra, lecz mocnozdominowana przez tło wału przeciwpowodziowego.Il. 79. Schemat modelu VII.Wieś kmieca w formie przysiółka ulicowego, niewielka, rozłógłanowy.Zagrody o budynkach wolnostojących, bardzo duże. Raczej niewystępują obiekty sakralne. Sieć rowów melioracyjnych rzadka.Wieś spotykana raczej w południowych partiach Żuław,nie ma bezpośrednich związków z systemem odwadniającymi większymi wodami otwartymi. Zagrodom towarzyszy zieleńwysoka, ozdobna. W okolicy przeważają drogi alejowe. Przedpoleekspozycyjne – to tereny upraw, bez większych skupiskzieleni. Dobra ekspozycja panoramiczna, wieś występuje jakoelement punktowy bez wyraźnej dominanty wysokościowej.Il. 81. S c h e m at mo d e luVIII.Przykładowe wsie: Wróblewo (nr 053), Krasnołęka (nr 223),Królewo (nr 225), Żuławki (nr 260).Il. 82. Schemat rozplanowania miejscowości Żuławki.Il. 80. Schemat rozplanowania miejscowości StaryniaPrzykładowe wsie: Starynia (nr 104), Szymankowo (nr 105),Lasowice Wielkie (nr 113), Tragamin (nr 117), Kaczynos(220).W III etapie rozwoju osadnictwa (od poł. XV w. do poł.XVI w., czyli w okresie pierwszej fazy kolonizacji osadnikaminiderlandzkimi, zapoczątkowanej po wojnie trzynastoletniejprzez Polskę), wyróżniono jeden model – IX. Akcjakolonizacyjna była bowiem w swej pierwszej fazie niejakoprzymiarką do działań osiedleńczych, obejmowała raczejopuszczone i zniszczone wojną dawne siedliska oraz terenywokół istniejących wsi, nie tworzono jeszcze wówczas masowonowych osad kolonijnych na surowych korzeniu.Model IXModel VIIIWieś kmieca w formie łańcuchówki przywałowej, średniejwielkości. Rozłóg łanowy.Zagrody o budynkach wolnostojących, duże. Obiekty sakralneraczej nie występują. Sieć melioracyjna rzadka, natomiastspotkać można często przeprawy promowe związanez położeniem wsi przy wale przeciwpowodziowym rzeki większych kanałów. Zadrzewienie zagród w formie wysokiejzieleni ozdobnej. Przedpole ekspozycyjne czyste, terenyIl. 83. Schemat modelu IX.58

Wieś kolonijna, w formie osadnictwa rozproszonego, jednodworczego.Składa się z pojedynczych, samotniczych zagród, gdziezabudowa siedliska lokowana była na sztucznym pagórku– „terpie”, formie przyniesionej przez osadników z nizinnychNiderlandów. Wielkość wsi – średnia, rozłóg blokowy.Zagrody w przewadze o budynkach wolnostojących, średniejwielkości. Sieć melioracyjna bardziej zagęszczona niżw poprzednich modelach. W okolicy wsi często występująwiatraki odwadniające. Zadrzewienie punktowe w postacizieleni towarzyszącej siedliskom i częściowo liniowe w formieobsadzeń dróg. Formy zieleni bardzo eksponowanew krajobrazie. Krajobraz otaczający uprawowy.Przykładowe wsie: Orłowskie Pole (nr 168), Siedem Włók(nr 176).usytuowana na sztucznym pagórku – „terpie”. Gęstość siecimelioracyjnej średnia, występuje sąsiedztwo obwałowanegoelementu wodnego (rzeka, kanał zbiorczy), występuje wiatrakodwadniający. Zadrzewienie punktowe w postaci zielenitowarzyszącej siedliskom oraz liniowe – w postaci rzędowegoobsadzenia rowów melioracyjnych. Krajobraz otaczający nadaluprawowy, zasadniczo bezdrzewny.Przykładowe wsie: Szerzawa (nr 011), Trzcińsko lub Trzcińsk(nr 013), Szopy (nr 094), Dziewięć Włók (nr 149), Chorążówka(nr 235), Gaik (nr 238), Stobiec (nr 254).Il. 86. Schemat rozplanowania miejscowości Szopy.Model XIIl. 84. Schemat rozplanowania miejscowości Orłowskie Pole.W IV etapie rozwoju osadnictwa (od poł. XVI w. do poł.XVII w., zatem w drugiej fazie osadnictwa niderlandzkiego),pojawiają się już wsie zakładane od nowa, o charakterystycznychnowych formach typowych dla nizinnego osadnictwakolonijnego. Wyróżniono tutaj pięć modeli – X, XI, XII, XIII,XIV.Model XIl. 87. Schemat modelu XI.Il. 85. Schemat modelu X.Wieś kolonijna, w formie łańcuchówki usytuowanej wzdłużwału, wieś średniej wielkości, rozłóg łanowy-kolonijny.W tym modelu osadnictwa występuje już układ zagród o budynkachłączonych, wielkość zagrody średnia. ZabudowaWieś kolonijna o formie rozproszonej.Model należący do osadnictwa rozproszonego. Zabudowajednodworcza w układzie liniowym. Wielkość wsi duża,rozłóg blokowy. Forma zagrody łączona, wielkość zagródduża. Zabudowa siedliska umieszczona na „terpie”. We wsiwystępuje często zbór mennonicki lub później ewangelicki.W tych też wsiach pojawiała się z czasem forma domu podcieniowego,połączonego na przykład z budynkiem inwentarskim,jako że zagroda jest typu „olęderskiego”. Bardzoczęsto podcień dostawiany był do już istniejącego budynku,co miało z pewnością wyrażać zamożność gospodarza. Siećmelioracyjna średniej gęstości, rowy obudowane zielenią– forma liniowa. Forma punktowa zieleni, to ogrody towarzyszącesiedliskom. Charakter otoczenia polny, przeważakrajobraz niezadrzewiony, uprawowy.59

Przykładowe wsie: Janowo (060), Raczki Elbląskie 9nr 069),Karczowiska Górne (nr 082), Balewo (nr 118), Nowe Dolno(nr 127), Węgle (nr 132), Żurawiec (nr 138).Model XIIIIl. 91. S chemat modeluXIII.Il. 88. Schemat rozplanowania miejscowości Karczowiska Górne.Model XIIIl. 89. Schemat modelu XII.Wieś kolonijna w formie rzędówki o zabudowie siedlisk umieszczonychna „terpach”, nazywana także rzędówką bagienną.Wieś duża (długa), rozłóg łanowy-kolonijny. Zagrody o budynkachłączonych, średniej wielkości. Gęstość sieci melioracyjnejbardzo duża, w sporej liczbie występowały wiatrakiodwadniające. Zadrzewienie punktowe w postaci zieleni pojedynczychsiedlisk, zadrzewienie liniowe to obudowa rowów.Tym samym charakterystycznie kształtuje się obraz otoczenia.Wysokie nasycenie pejzażu rzędami obsadzeń rowów melioracyjnychbuduje bardzo czytelne wnętrza krajobrazowe.Przykładowe wsie: Adamowo, inaczej IV-Grobla (nr 058),Kazimierzowo, inaczej III-Grobla (nr 062), Władysławowo,inaczej V-Grobla (nr 073), Krzewsk (nr 124), Rachowo (nr128), Stawidła (nr 251).Mała wieś kolonijna w odmiennym typie krajobrazu.Różniąca się od poprzedniego modelu typem rozplanowania,wielkością oraz nieco innym charakterem krajobrazu otaczającego.Zbór występuje tu rzadziej. Forma rozplanowania, tozabudowa jednodworcza blokowa umieszczana na „terpach”,liczba siedlisk tworzy dającą się wyodrębnić zbiorową jednostkęosadniczą, nieco mniejsza, czyli wieś średniej wielkości.Budynki w zagrodzie łączone. Pojawia się tu odmiennaforma krajobrazu otaczającego; jest to krajobraz stosunkowozadrzewiony w wyniku większej intensywności liniowychobsadzeń rowów melioracji szczegółowej.Przykładowe wsie: Czarna Grobla (nr 075), Jurandowo (nr 122).Il. 92. Schemat rozplanowania miejscowości Krzewsk.Model XIVIl. 90. Schemat rozplanowania miejscowości Jurandowo.Il. 93. Schemat modeluXIV.60

Wieś o funkcji przewoźnej.Forma szeregówki przywałowej, wieś duża (długa), bezrozłogu. Zagrody małe o budynkach łączonych. Gęstośćsieci melioracyjnej niewielka, występuje w pobliżu rzekaoraz wał przeciwpowodziowy i oczywiście funkcjonujeprzeprawa promowa. Zadrzewienie grupowe na dużych powierzchniachw postaci łęgów nadrzecznych – lasy olchowei wierzbowe zarośla, tym samym charakter otaczającegokrajobrazu również zdominowany jest formami intensywnegozadrzewienia.Przykładowe wsie: Krzewiny (nr 157), Wierciny (nr 183),Zawadka-Robakowiec (nr 184).Wieś kolonijna oraz rybacka w formie szeregówki przywałowej.Wieś średniej wielkości, w przypadku występowania dopełniającejfunkcji rolniczej – rozłóg łanowy-kolonijny. Zagrodyo budynkach wolnostojących jak i łączonych, małe. Bardzogęsta sieć melioracyjna, występowanie rzeki, wału przeciwpowodziowego,przeprawy promowej. W otoczeniu występowaływ sporej liczbie wiatraki odwadniające. Zadrzewieniajedynie w formie liniowej jako obudowa wierzbą rowówmelioracyjnych. Zieleń siedlisk nie ma większego znaczenia,gdyż jest raczej uboga, głównie użytkowa (sady, warzywniki).Charakter krajobrazu otaczającego – przewaga zadrzewieniakształtowanego (nasadzenia wzdłuż rowów), występuje efektpanoramy, lecz przeciętnej, natomiast występują wybitnieczytelne mikrownętrza utworzone przez szpalerowe elementyzieleni dzielące przestrzeń.Przykładowe wsie: Kępa Rybacka (nr 063), Stare Nowakowo(nr 070), Osłonka (nr 169).Il. 94. Schemat rozplanowania miejscowości Wierciny.Il. 96. Schemat rozplanowania miejscowości OsłonkaW V etapie rozwoju osadnictwa (od poł. XVII w. do ok.1772 r., ostatniej, trzeciej fazie kolejnego osadnictwa niderlandzkiego),wyróżniono cztery modele – XV, XVI, XVII,XVIII. Zasadniczo powtarzają one uprzednio opisane formyz niewielkimi modyfikacjami. Dotyczą przede wszystkimwielkości zagrody i wielkości wsi. Świadczy to o wiodącymcharakterze drugiej fazy osadnictwa niderlandzkiego.Model XVIModel XVIl. 97. S c h e m at mo d e luXVI.Il. 95. S c hemat mo d e luXV.Wieś kolonijna w formie osadnictwa rozproszonego – zabudowajednodworcza blokowa o siedliskach umieszczanychna „terpach”.Zbiór takich siedlisk tworzy jednostkę osadniczą średniejwielkości. Zagrody o budynkach łączonych, średniej wielkości.Ponownie występuje zbór. Gęstość sieci melioracyjnejśrednia, zadrzewienie punktowe w postaci zieleni towarzyszącejsiedliskom oraz liniowe – jako zieleń obsadzeń rowówmelioracyjnych melioracji szczegółowej. Jednakże charakterkrajobrazowy otoczenia, to krajobraz uprawowy, raczej bezdrzewny.Przykładowe wsie: Łączki Myszewskie (nr 160), Powalina (nr173), Suchowo (nr 179).61

Model XVIIIIl. 98. Schemat rozplanowania miejscowości Powalina.Model XVIIIl. 99. S c hemat mo d e luXVII.Wieś kolonijna o formie rzędówki z siedliskami umieszczanymina „terpach” zwana także rzędówką bagienną.Wieś duża (długa), rozłóg łanowy-kolonijny. Zagrody o budynkachłączonych, małe. Spotyka się domy podcieniowe.Bardzo gęsta sieć melioracyjna, w okolicy istniało sporo wiatrakówodwadniających. Zadrzewienie punktowe w postacizieleni towarzyszącej siedliskom oraz liniowej jako obudowarowów. Charakter krajobrazu otaczającego – zadrzewionyzielenią kształtowaną, występują bardzo czytelne mikrownętrzautworzone przez liniową formę zadrzewienia rowówmelioracyjnych.Przykładowe wsie: Wiśniewo (nr 133), Żółwiniec (nr 136),Podwale (nr 172).Il. 101. Schemat modeluXVIII.Wieś kolonijna w formie rzędówki przywałowej o siedliskachumieszczonych na „terpach”.Wieś mała. Rozłóg łanowy-kolonijny. Zagrody o budynkachłączonych, średniej wielkości. Bardzo gęsta siećmelioracyjna, często występuje w pobliżu rzeka lub większastruga, czy też większy melioracyjny kanał zbiorczyz obwałowaniami. Występowało wiele wiatraków odwadniających.Zadrzewienie punktowe to zieleń towarzyszącasiedlisku, zadrzewienie liniowe jako obudowa rowówmelioracyjnych. Charakter krajobrazu otaczającego zdominowanykształtowaną formą zadrzewienia liniowego.Występuje zjawisko panoramy lecz przeciętnej, występująnatomiast bardzo czytelne mikrownętrza krajobrazowemiędzy liniowymi formami zadrzewienia rowów melioracyjnych.Przykładowe wsie: Popowo (nr 247).Il. 102. Schemat rozplanowania miejscowości Popowo.W VI etapie rozwoju osadnictwa (od. ok. 1772 r. do ok. 1900r.) wyróżniono dwa modele – XIX i XX. Jest to – podobniejak w poprzednio opisanym etapie – kontynuacja już istniejącychform osadniczych, występująca z pewnymi zmianamiuwarunkowanymi cechami terytorium, na którym powstawałynajnowsze osady.Il. 100. Schemat rozplanowania miejscowości Żółwiniec.62

Model XIXModel XXIl. 103. Schemat modeluXIX.Il. 105. Schemat modeluXX.Wieś późnokolonijna w formie nawiązującej do rzędówkiprzywałowej z siedliskami umieszczanymi na „terpach”.Wielkość wsi – średnia. Modyfikacji uległ rozłóg, jest blokowylub raczej bezpostaciowy. Zagrody typu „olęderskiego”,czyli o budynkach łączonych. Średniej wielkości. Bardzogęsta sieć melioracyjna, wieś zlokalizowana w pobliżuwiększego obwałowanego cieku, na przykład zbiorczegokanału melioracyjnego. Spotyka się często lokalne przeprawypromowe. Występowały w sporej liczbie wiatrakiodwadniające. Zadrzewienie powierzchniowe występujebardzo często w postaci roślinności obszarów zalewowych– laski olchowe, zarośla wierzbowe. Zadrzewienie punktowe,to zieleń towarzysząca siedliskom, zadrzewnie liniowe,to obudowa wierzbami rowów melioracji szczegółowej.Charakter krajobrazu otaczającego – mieszany, lecz o wyraźnejdominacji w widokach wspomnianych zadrzewień.Bardzo czytelne mikrownętrza krajobrazowe utworzoneprzez występującą tu także liniową formę wprowadzonejroślinności.Przykładowe wsie: Kępiny Małe I i II (nr 153 i 154), Chełmek(nr 234).W stosunku do poprzedniego modelu, zmianie uległ typrozplanowania na formę bardziej regularną, zwartą, podobnyszeregówce przywałowej bez sytuowania siedlisk na„terpach”. Średnia wielkość wsi, rozłóg blokowy lub częściejbezpostaciowy. Zagrody o budynkach wolnostojących,unowocześnione, nieduże. Bardzo gęsta sieć rowów melioracyjnych.Wieś położona najczęściej w pobliżu obwałowanegowiększego zbiorczego kanału melioracyjnego lub rzeki.Występują liczne lokalne przeprawy promowe. W granicachwsi rozmieszczone były gęsto wiatraki odwadniające. Cechyzwiązane z formami zieleni oraz kompozycją krajobrazu otwartego;podobne jak w poprzednim modelu z wyjątkiembraku znaczącej zieleni przyzagrodowej. Spotykało się jedynieniewielkie sady i warzywniki, ewentualnie krzewyozdobne przy samym budynku mieszkalnym.Przykładowe wsie: Przegalina (nr 022), Nowe Nowakowo (nr067), Łaszka (nr 264).Il. 106. Schemat rozplanowania miejscowości Przegalina.Il. 104. Schemat rozplanowania miejscowości Kępiny Małe.Z uwagi na pewną specyficzną cechę, jaką jest typ rozplanowaniawsi w postaci ulicówki wodnej, opisano jeszcze dodatkowodwa modele – XXI i XXII:63

Model XXIModel XXIIUlicówka wodna – duża.Wieś duża, gdzie tak jak w poprzednim modelu, rzeka lubwiększy melioracyjny kanał zbiorczy pełni rolę głównej drogiwiejskiej. Zagrody przeważnie o budynkach łączonych,średniej wielkości. Rozłóg łanowy-kolonijny. Gęsta sieć melioracyjna.Występują w spore liczbie wiatraki odwadniające.Występują liczne lokalne przeprawy przez „ulicę” – rzekę,kanał. Ekspozycja panoramiczna dobra i tak jak w poprzednimmodelu, występują niezwykle interesujące krajobrazowemikrownętrza wodne. Generalnie jest to model kontynuującyw VI etapie rozwoju osadnictwa formy krajobrazowemodelu pochodzącego z II etapu.Przykładowa wieś: Dzierzgonka (nr 120).Il. 107. Schemat modeluXXI.Ulicówka wodna – mała.Wieś niezbyt duża (krótka), w której rolę głównej drogiwiejskiej pełni rzeka lub większy kanał melioracyjny,na przykład zbiorczy. Zagrody średniej wielkości, o budynkachwolnostojących, niedużych. Usytuowane są poobu stronach drogi wodnej. Występują liczne lokalneprzeprawy przez „ulicę” – jako naturalna komunikacjawewnętrzna we wsi. Rozłóg łanowy, sieć melioracyjnaśredniej gęstości. Ekspozycja panoramiczna dobra, gdyżzagrody stoją częściowo na wale przeciwpowodziowymlub na jego tle. Interesujące jest mikrownętrze krajobrazowe„wodne”.Przykładowe wsie: Tropy Elbląskie (nr 252), Stobna (nr 231),Marzęcino (226).Il. 109. Schemat rozplanowania miejscowości Dzierzgonka.Il. 108. Schemat rozplanowania miejscowości Marzęcino.64

IX. Synteza postaci krajobrazu – krajobrazowezespoły tradycyjne Delty WisłyPorównanie rodzaju cech wiodących w kolejnych modelach,a zwłaszcza powtarzalność ich zestawień, pozwoliła na wyłonieniepewnych rejonów wyróżniających się stosunkowowyraźnie i zdecydowanie. A zatem określenie jakie w skaliregionu Żuław Wiślanych rodzaje krajobrazu wyróżniająsię w istotny sposób, gdzie się znajdują i jaki jest ich zasięgterytorialny. Otrzymano 26 regionów różnej wielkościi zasięgu, o swoistej specyfice makro- i mikrokrokompozycjikrajobrazowej, zawierające także znaczące pozaprzestrzennewartości historyczne. Można zaryzykować stwierdzenie,że uzyskano sprawdzalne potwierdzenie intuicyjnych dotychczaswniosków dotyczących występowania wyraźnieróżniących się między sobą rejonów krajobrazowych naŻuławach Wiślanych i – wbrew utartej opinii – silnej różnorodnościkrajobrazowej.Charakterystyka krajobrazowychzespołów tradycyjnych Żuław Wiślanych.Zespół IMierzeja Wiślana – geograficzna jednostka leżąca wzdłużbrzegów Zatoki Gdańskiej. Geomorfologicznie różniąca sięod pozostałego terenu Żuław Wiślanych. Występują tu nieprzekształconeelementy krajobrazu naturalnego.Formy osadnicze powstały głównie w I etapie rozwoju osadnictwana Żuławach Wiślanych, spotyka się także formy starsze.Dominujący typ planu wsi – wielodrożnica (wsie rybackie).Wielkość wsi – dość duża. Wielkość zagrody – mała.W krajobrazie występują wody otwarte, w tym przypadkuwody Zatoki Gdańskiej. Występuje zadrzewienie grupowe,czyli piękne lasy sosnowe, mieszane, porastające wydmyMierzei Wiślanej.Zespół IIPasmo osadnicze Sobieszewo – Sztutowo. Obszar położonyrównoleżnikowo, przylegający od północy do zalesionegoobszaru Mierzei Wiślanej, południową granicę stanowiąrzeki – Martwa Wisła i Szkarpawa. Pomimo iż obecne korytoWisły dzieli fizycznie ten obszar na dwie części, to podwzględem cech historyczno-krajobrazowych jest to terenjednorodny, gdyż podział nastąpił dopiero pod koniec XIXwieku, w 1895 roku. Do tej daty była to jednostka ciągła terytorialniei tak też została potraktowana.Formy osadnicze powstały głównie w V i VI etapie rozwojuosadnictwa na Żuławach, a zatem wprowadzone przez końcowąfalę osadnictwa „olęderskiego”. Nie można wyraźnieokreślić dominującego typu planu wsi, spotyka się tuprawie wszystkie typy planów pochodzące z kolonizacji„olęderskiej”, z niewielką przewagą osadnictwa rozproszonego.Występuje tu typ zagrody o budynkach łączonych,zabudowa siedliska z reguły umieszczana była na „terpie”.Pojawia się drewniana zabudowa dziewiętnastowieczna.Występują wody otwarte w postaci większych rzek, takichjak Wisła Martwa, Szkarpawa, Wisła Królewiecka, Wisła Elbląskaoraz zbiorczych kanałów melioracyjnych. Towarzysząim obwałowania ochronne. Znajdowało się tu wiele wiatrakówodwadniających. Zieleń występuje jako dominantykrajobrazowe w postaci punktowych zgrupowań, towarzyszącychzagrodom.Zespół IIIRejon tak zwanych wsi wolnych na Żuławach Gdańskich(zwanych także Steblewskimi). Teren położony na południeod Wisły Martwej i oparty o granice obrębów wiejskich lokacyjnychwsi średniowiecznych.Formy osadnicze powstały głównie w III i IV etapie rozwojuosadnictwa na Żuławach. Występują tu wody otwartew postaci Wisły Martwej i większych zbiorczych kanałówmelioracyjnych – Kanału Piaskowego i Kanału Śledziowego.Można spotkać dwa rodzaje zagrody, o budynkachwolnostojących i budynkach łączonych. Było tu sporo liczbiewiatraków odwadniających. Charakterystyczną cechą krajobrazuotwartego jest stosunkowo czyste przedpole ekspozycyjnew postaci rozległych pól uprawnych, bez zadrzewień.Zespół IVSą to Żuławy Szkarpawskie, zwane także krócej – Szkarpawą.Jest to rejon obejmujący zasadniczo całą historyczną dzielnicęSzkarpawę. Od północy ograniczony rzeką Szkarpawą,a od południa – podobnie jak zespół III – opiera się o granice65

obrębów wiejskich wsi średniowiecznych leżących na WielkichŻuławach Malborskich.Formy osadnicze powstały głównie w III i IV etapie osadnictwana Żuławach, podobnie jak w zespole III. Głównychtypem rozplanowania wsi jest tu osadnictwo rozproszone,jednodworcze, na „terpach”. Ów sztucznie usypany pagórekwystępuje tu bardzo często. Zagrody o formie „olęderskiej”,czyli o budynkach łączonych. Występują wody otwarte –rzeka Szkarpawa oraz większe zbiorcze kanały melioracyjne.Znajdowało się tu sporo wiatraków odwadniających. Zieleńwystępuje jako dominanty krajobrazowe w postaci zadrzewieniatowarzyszącego pojedynczym zagrodom.Zespół VRejon ujściowy Szeki Szkarpawy, czyli Wisły Królewieckieji Wisły Elbląskiej oraz Nogatu-Cieplicówki. Teren ten możnanazwać „końcem” Żuław. Przylega bezpośrednio do wódZalewu Wiślanego. Granica lądowa zespołu przebiega tam,gdzie zanikają formy roślinności naturalnej, pierwotneji rozlewiska delty, a pojawiają się wały czołowe chroniąceziemię uprawną i łąki.Formy krajobrazowe są tu w większości pochodzenia naturalnego.Najbardziej charakterystyczną cechą jest bardzourozmaicony układ wodny. Występuje tu wiele wód otwartych,Nogat-Cieplicówka i inne pomniejsze rzeczki deltyNogatu oraz jako większy akwen – Zalew Wiślany. Rzekisą częściowo obwałowane. Występują lokalne przeprawypromowe. Spotyka się tu zieleń grupową w postaci naturalnychzarośli wodnych na sporych przestrzeniach, zwłaszczawzdłuż brzegów Zalewu Wiślanego.Zespół VIPasmo osadnicze Olszynka (dzielnica Gdańska) – Tczew. Terenpołożony wzdłuż linii kolejowej Gdańsk – Tczew. Liniakolejowa stanowi jego zachodnią granicę. Od wschodu obszarten przylega do umownych granic zespołu VII, obejmującegociąg rzeki Motławy wraz z jej najbliższym otoczeniem.Formy osadnicze pochodzą z V i VI etapu rozwoju osadnictwana Żuławach, czyli są stosunkowo późne. Przeważatyp rozplanowania w postaci zabudowy jednodworczejblokowej, czyli forma osadnictwa rozproszonego. Zwracauwagę duża gęstość sieci melioracyjnej. Dawniej było tuspore nagromadzenie wiatraków odwadniających. Główneformy zieleni to zadrzewienie przyzagrodowe, pełni rolęinteresujących dominat w krajobrazie pól uprawnych. Gęstasieć rowów melioracyjnych podkreślona jest szpaleramiwierzbowymi.Zespół VIICiąg rzeki Motławy. Jest to obszar w kształcie wydłużonegopasma o południkowym przebiegu, którego osią jest Motława.Południowy kraniec znajduje się w rejonie MłyńskiegoRowu, skąd Motława bierze początek. Północny koniec tomiejsce połączenia Motławy z rzeką Radunią na wysokościmiejscowości Lipce pod Gdańskiem.Formy osadnicze powstały w III i IV etapie rozwoju osadnictwana Żuławach, w czasach największego nasilenia „olęderskiej”akcji kolonizacyjnej, w tym przypadku ponownegozasiedlania opuszczonych po wojnach i powodziach terenów.Najczęściej występującym typem rozplanowania wsi jest ulicówkajednostronna przywałowa oraz łańcuchówka przywałowa.Są to formy zbliżone do siebie, zwłaszcza pod kątemefektu wizualnego. Elementem bardzo znaczącym dla krajobrazuotwartego jest rzeka Motława. Forma jej przebiegucharakteryzuje się wyjątkową jak na Żuławy miękkościąi naturalnością. Rzece towarzyszy zieleń wysoka, częściowoporastająca jej brzegi. Cały ciąg Motławy to enklawa krajobrazuwysoce malowniczego, bardziej zbliżonego do krajobrazównaturalno-kulturowych pozażuławskich niż do„technicznych” form regularnych siatek szpalerów wierzbowychtowarzyszących rowom melioracyjnym. Skupiona formaplanów wsi leżących wzdłuż rzeki umożliwia i uwypuklaich kształt i zabudowę w ekspozycji panoramicznej.Zespół VIIIZespół dwóch wsi: Wocławy i Stanisławowo. Jest to obszarobejmujący oba obręby wiejskie wymienionych wsi.Obszar obejmujący dwie wsie, które powstały w obecnymkształcie w III etapie rozwoju osadnictwa na Żuławach.Prezentują zasadniczo typ łańcuchówki. Zagrody są przeważnieo budynkach wolnostojących, średniej wielkości. Wewsi Wocławy znajdował się bardzo duży czternastowiecznykościół – dzisiaj w ruinie. Jest to pozostałość po pierwszejlokacji wsi. Interesującą cechą jest występowanie pięknegozadrzewienia alejowego głównych dróg. Zabudowa wsi madobrą ekspozycję panoramiczną.Zespół IXaRejon wsi zwartych lokacyjnych na Żuławach prawobrzeżnychzwanych także Gdańskimi lub Steblewskimi. Obszarobejmujący obręby wiejskie wsi: Miłocin, Trutnowy, CedryWielkie, Leszkowy, Osice, Giemlice, Steblewo. Od wschoduzespół graniczy z obwałowaniem rzeki Wisły. Zajmuje całąpołudniowo-wschodnią część Żuław lewobrzeżnych i łączysię z bardzo podobnym krajobrazowo obszarem na Żuławachprawobrzeżnych.Zespół IXbRejon wsi zwartych, lokacyjnych na Żuławach prawobrzeżnych.Obszar obejmujący obręby wiejskie ponad trzydziestuwsi z Wielkich Żuław Malborskich. Jest to największyterytorialnie zespół tradycyjny na terenie Żuław Wiśla-66

nych. Położony jest w widłach Wisły i Nogatu. Od północygranicę wyznaczają wyraźne, dawne granice lokacyjnewsi: Ostaszewo, Jeziernik, Lubieszewo, Kmiecin, Myszewkoi Lubstowo.Oba powyższe zespołu tradycyjne – IXa i IXb, mają wielesilnych cech stanowiących o ich wyróżniającym się mocnocharakterze krajobrazowym. W zdecydowanej przewadzeformy osadnicze powstały w II etapie rozwoju osadnictwana Żuławach, a więc stosunkowo wcześnie w ramach średniowiecznejakcji kolonizacyjnej prowadzonej przez zakonkrzyżacki. Najczęściej spotykanym typem rozplanowaniajest wieś ulicowo-placowa żuławska. Dopełnienie nazwytypu planu o określenie „żuławska” pochodzi stąd, że jedyniena Żuławach plan ten był niezwykle precyzyjny, dokładnyi ściśle geometryczny. Takie precyzyjne rozmieszczenie działek,nawsia i rozłogu możliwe było jedynie w płaskim terenieżuławskim. Plany wsi żuławskich są planami wzorcowymi.Cechą charakterystyczną jest występowanie wsi bardzodużych, największych na Żuławach Wiślanych, o zwartejzabudowie. Zagrody średniej wielkości o budynkach wolnostojących.Domy podcieniowe, tak charakterystyczne dlaarchitektury żuławskiej, występują przede wszystkim właśniena tym terenie. Prawie każda wieś znajdująca się w tychzespołach tradycyjnych, ma kościół, z reguły o średniowiecznymrodowodzie. W krajobrazie występują niezwyklemalownicze z punktu widzenia efektu kompozycyjnegodługie ciągi dróg alejowych, a także jedne z piękniejszych,a przy tym wyjątkowo czytelnych panoram wsi w krajobrazieotwartym. Wybitnie dobra ekspozycja panoramicznauwarunkowana jest rozległym i czystym przedpolem ekspozycyjnymw postaci dużych areałów pół uprawnych orazzwartym kształtem samych wsi. Zabudowa poszczególnychzagród, wtopiona w towarzyszącą im zieleń wysoką, stanowitło dla silnej dominanty w postaci okazałych kościołówi wież kościelnych.Zespół XZespół osiemnastowiecznych rzędówek w rejonie osady Gozdawa.Jest to obszar położony między starorzeczem rzekiTugi a Kanałem Panieńskim wpadającym do Zalewu Wiślanego.Granicę południową stanowi częściowo odgałęzieniePanieńskiej Strugi.Krajobraz osadniczy tego zespołu tradycyjnego powstałw V i VI etapie rozwoju osadnictwa na Żuławach. Cechącharakterystyczną jest wyjątkowo czytelna forma planu wsi– rzędówka bagienna, czyli taka, gdzie siedliska zagrodoweumieszczano na „terpach”, wyodrębniająca się z otoczenia.Typ zagrody „olęderski”, gdzie budynki są łączone. Budynkiw zagrodzie dużych rozmiarów, zaś siedliska w całościlokalizowane na „terpach”. Bardzo liczne liniowe obsadzenierowów melioracyjnych tworzy delikatną siatkę, w pewnymsensie „porządkującą” krajobraz otwarty. Spotyka się wieledobrze czytelnych mikrownętrz krajobrazowych.Zespół XIRejon wsi przewoźnych usytuowanych wzdłuż Nogatu orazrzeczek jego delty. Jest to obszar o nieregularnym kształcie,gdyż jego południowa część to bardzo wąski pas terenuwzdłuż koryta Nogatu, natomiast część północna, to całyobszar południowej części delty Nogatu z jej rozbudowanymukładem wodnym.Formy osadnicze powstałe w V i VI etapie rozwoju osadnictwana Żuławach, podobnie jak w zespole X, w którym istotnejest przypomnienie o pierwotnej funkcji osad. Były to bowiemcharakterystyczne wsie przewoźne rozlokowane wzdłuż Nogatui jego licznych odnóg w rejonie ujścia do Zalewu Wiślanego.Dominującym typem planu wsi jest szeregówka przywałowa.Znaczącą cechą krajobrazową jest występowanie wód otwartych– rzek, na których są przeprawy promowe. Czytelnymi ważnym elementem krajobrazu są wały przeciwpowodziowerzek. Dawniej była tu duża liczba wiatraków odwadniających.Interesującym elementem są same przeprawy promowe, popularnezwłaszcza w północnej części zespołu, czyli na tereniedelty Nogatu. Dzisiaj pozostały w szczątkowej liczbie. Na tlewiększości pozostałych zespołów tradycyjnych Żuław obszarwyróżnia się występowaniem sporych połaci naturalnej roślinnościwodnej i przybrzeżnej, co także stanowi znaczącyi wyróżniający rys krajobrazowy.Zespół XIIZespół siedemnastowiecznych rzędówek „Pięć Grobli” (Janowo,Józefowo, Adamowo, Kazimierzowo, Władysławowo).Jest to teren usytuowany w zakolu Nogatu, położony bezpośredniona zachód od Elbląga, był też własnością miastaElbląga, które zapoczątkowało osuszenie i zagospodarowanierolnicze swoich podebląskich posiadłości terytorialnych.Jest to bardzo czytelny układ pięciu rzędówek pochodzenia„olęderskiego”. Powstały w V etapie rozwoju osadnictwa naŻuławach. Trzy z rzędówek są klasycznym przykładem rozplanowaniatypu rzędówki bagiennej, czyli takiej, gdzie siedliskazagrodowe umieszczano na sztucznych wyniesieniach.Pozostałe dwie rzędówki mają nieco zniekształconą formęplanu. Występująca w rzędówkach zagroda posiada formę„olęderską”, czyli budynki są połączone. Zagrody są średniejwielkości. Rozwinięty system melioracyjny zaznacza sięw krajobrazie delikatną siatką przecinających się szpalerówwierzbowych, które tworzą jedne z piękniejszych na Żuławach,wybitnie czytelne mikrownętrza krajobrazowe.Zespół XIIIRejon przysiółków i wsi folwarcznych związanych z niewielkimimajątkami rolnymi w pobliżu Starego Nogatu.67

Jest to teren leżący na wschód od Malborka. Od wschodugraniczy z terenami objętymi osadnictwem „olęderskim”.Granicę południową stanowi fizjograficzna granica ŻuławWiślanych, czyli pojawiające się wzniesienia PojezierzaIławskiego.Formy krajobrazowe tego zespołu tradycyjnego mają długątradycję. Powstały w głównej mierze w II etapie rozwojuosadnictwa na Żuławach, jednocześnie już istniało tuosadnictwo wcześniejsze. Przeważa tu typ rozplanowaniawsi w formie przysiółka ulicowego i bezkształtnego. Naterenach graniczących bezpośrednio z Pojezierzem Iławskimspotyka się również zespoły folwarczne niewielkichmajątków rolnych. Liczba zagród we wsiach przysiółkowychjest niewielka – około 3 do 5. Zagrody składają się z wolnostojącychbudynków o dużych rozmiarach i kubaturze.Drogi tutaj mają z reguły obsadzenie alejowe. Nowością natle pozostałych rejonów Żuław jest występowanie na południowympograniczu punktowego zadrzewienia parkowegotowarzyszącego niewielkim zespołom dworsko-parkowym.Zwarta forma wsi przysiółkowych i występujące tu także zespołydworsko-folwarczne z kompleksami zieleni parkowejstanowią o wybitnych walorach ekspozycji panoramicznej.Generalnie krajobraz tego zespołu ma cechy bardzo bliskiekrajobrazowi terenów otaczających, pozażuławskich. Jedynienaturalne tło w postaci płaskiego ukształtowania terenu,stanowi o przynależności tego terenu do krajobrazu żuławskiego.Zespół XIVRejon siedemnastowiecznego osadnictwa „olęderskiego”typu rozproszonego w rejonie miejscowości Jegłownik. Obszarpołożony wokół wsi Jegłownik, na części gminy Markusy.Jako granica południowo-wschodnia występuje rzekaTina, granicą północną jest częściowo rzeka Kumiela.Formy osadnicze powstały w większości w V i VI etapierozwoju osadnictwa na Żuławach. Dominuje zabudowajednodworcza blokowa, gdzie siedlisko umieszczono na„terpie”. Zagroda typu „olęderskiego” ma budynki o niecomniejszych rozmiarach niż spotykane w poprzednio opisanychzespołach tradycyjnych. Stosunkowo duża gęstośćrozlokowania zagród osadnictwa rozproszonego powoduje,iż „terpy” są jednym z bardziej charakterystycznych elementówtutejszego krajobrazu. Do niedawna był to takżeobszar o bardzo dużej liczbie wiatraków odwadniających,a analizując archiwalny materiał kartograficzny, można byużyć wręcz określenia – „kraina wiatraków” dla tego rejonuŻuław. Całkowite zniknięcie wiatraków z pewnościązubożyło dotkliwie krajobraz. W omawianym zespole występujerozbudowany system melioracyjny ze szpalerowymobsadzeniem rowów tworzy bardzo czytelne mikrownętrzakrajobrazowe.Zespół XVRejon siedemnasto- i osiemnastowiecznego osadnictwa „olęderskiego”w formie rzędówek w okolicach jeziora Druzno.Jest to obszar usytuowany na zachód od jeziora Druzno,znajdujący się w części gminy Markusy. Granicę zachodniątworzy rzeka Tina, czyli sąsiadują tutaj dwa różniące się rejonyosadnictwa „olęderskiego”. Południową granicą jest naturalnagranica Żuław Wiślanych, zaczynające się deniwelacjePojezierza Iławskiego.Formy osadnicze powstały, podobnie jak w sąsiednim zespoleXIV, głównie w V i VI etapie rozwoju osadnictwa naŻuławach Wiślanych. Podstawowym typem planu wsi jestrzędówka bagienna. Zagrody są typu „olęderskiego”, czylio budynkach łączonych, niezbyt dużych. Bardzo charakterystycznym,zwracającym uwagę elementem krajobrazowymz uwagi na intensywność występowania – co jest konsekwencjąwyjątkowo dużej gęstości rozmieszczenia zagród– jest właśnie sztuczny pagórek – „terp”. W omawianymzespole tradycyjnym występuje dużo interesującej, dziewiętnastowiecznejzabudowy drewnianej, która równieżstanowi o odrębności krajobrazowej tego rejonu. Niestety,zabudowa ta znika bardzo szybko. Występuje tu równieżduża gęstość sieci melioracyjnej ze szpalerowym obsadzeniemwierzbowym rowów melioracji szczegółowej, tworzącczytelne mikrownętrza krajobrazowe. Znajdowało się tuwiele wiatraków odwadniających.Zespół XVIOtulina jeziora Druzno. Jest to obszar obejmujący bezpośrednieotoczenie jeziora, są to głównie tereny zalewowe,łąki.Jest to obszar najkrótszej tradycji osadniczej. Istniejące formypochodzą z VI etapu rozwoju osadnictwa na Żuławach.Zasadniczo proces zagospodarowywania tego terenu trwado dzisiaj. Nieliczne osiedla prezentują typ rozplanowaniaw postaci rzędówek o siedliskach częściowo sytuowanychna „terpach”. Zagrody mają budynki łączone – reminiscencjatradycji „olęderskiej”. Występuje sporo ciekawych formdziewiętnastowiecznej architektury drewnianej. Cechącharakterystyczną jest bardzo duża gęstość sieci melioracyjnej,a także spora liczba niezbyt dużych rzeczek, dopływówDruzna. Część rowów melioracyjnych ma szpaleroweobsadzenie wierzbowe, lecz nie jest to zjawisko tak częste jakw zespołach tradycyjnych położonych na zachód od jezioraDruzno.Zespół XVII i Zespół XVIIICiąg rzeki Wisły w obrębie wałów przeciwpowodziowychi ciąg rzeki Nogat w obrębie wałów przeciwpowodziowych.Ciąg rzek Wisły i Nogatu to dwa spośród trzech zespołów tradycyjnych,gdzie występuje przewaga naturalnych elementów68

krajobrazu. Charakterystyka obu zespołów tradycyjnych jestidentyczna. Główną cechą jest występowanie monumentalnegownętrza wodnego, określonego zdecydowanie ścianamipotężnych wałów przeciwpowodziowych. Inną cechą wspólnąjest występowanie dużych obszarów pokrytych roślinnościąlęgową na okresowo zalewanych terenach międzywala.Zespół XIXJezioro Druzno. Teren obejmujący wody jeziora wraz z jegounikatową roślinnością.Jest to trzeci zespół tradycyjny, w którym istnieje przewaganaturalnych elementów krajobrazu. Strefa przybrzeżnacharakteryzuje się silnie rozwiniętą siecią melioracyjnąi siecią naturalnych dopływów. W pobliżu ujść poszczególnychrzek lub kanałów zlokalizowane były niegdyś wiatrakiodwadniające. Spore obszary tafli jeziora pokryte są roślinnościąwodną, która stanowi o rezerwatowym charakterzejeziora Druzno (rezerwat ornitologiczny). Roślinność wodnapokrywająca fragmentami jezioro (trzciny, zarośla) tworzylabiryntowy układ niezliczonych mikrownętrz wodnych.Zespół XXZespół wsi czterech wsi: Żuławki, Drewnica, Przemysław,Izbiska. Na tym stosunkowo niewielkim obszarze znajdujesię bardzo wiele interesujących elementów krajobrazukulturowego Żuław. Występuje tu całe bogactwo różnychtypów zabudowy, od „olęderskiego”, czyli budynków łączonych,poprzez dziewiętnastowieczną zabudowę drewnianąz ze zdobnictwem „laubzegowym”, do przykładów domówpodcieniowych. Istnieją także ciekawe urządzenia inżynierskiezwiązane ze śluzami w Gdańskiej Głowie na tereniemiejscowości Drewnica, gdzie następuje rozwidlenie Wisłyi Szkarpawy, między innymi most zwodzony, jazy, przepusty,wrota wodne oraz systemy wałów przeciwpowodziowych. Doniedawna istniały tutaj dwa wiatraki (przemiałowe), dzisiajtylko jeden.Początki osadnictwa na tym terenie sięgają III etapu rozwojuosadnictwa na Żuławach. Jednakże w tym przypadku wiodącecechy krajobrazowe pochodzą z czasów późniejszych.Występuje tu równolegle parę typów planów wsi, bezzdecydowanej dominacji któregokolwiek z nich. Koniecznejest zatem indywidualne analizowanie poszczególnychfragmentów omawianego zespołu. Cechy, które są rozpoznawalnenajbardziej, to występowanie zagrody o budynkachłączonych oraz duże nagromadzenie dziewiętnastowiecznej,ciekawej drewnianej architektury mieszkalnej. Charakterystycznymelementem jest potężna forma terenowawiślanych wałów przeciwpowodziowych i nieco mniejszaw skali, wałów Szkarpawy. Ciekawymi formami krajobrazowymisą pozostałości najważniejszej i jednej z największychprzeprawy przez Wisłę.Zespół XXIZespół zamkowo-parkowy Grabiny Zameczek. Jest to wyodrębniony,zwarty kompleks średniowiecznego niewielkiegozameczku krzyżackiego.Jest to bardzo interesujący zespół tradycyjny. W obrębieczęściowo zachowanych murów obronnych, otoczonychfosą zasilaną wodami Motławy, znajduje się zespół budynkówmieszkalnych z kaplicą w podziemiach oraz budynkówgospodarczych, rozległym majdanem zamkowym oraz, nazewnątrz murów, założonym w późniejszych wiekach parkiem.Mury obronne i fosa podkreślają wyizolowanie tegomałego zespołu z otoczenia.Zespół XXIIWieś Kącik. W tym przypadku zespół tradycyjny to jedynieobręb wiejski tej wsi.Występuje tu najbardziej regularna na Żuławach Wiślanychsiatka rozplanowania dróg i siedlisk w porównaniuz innymi osadami. Jest to wielce ciekawe miejsce i wartepoznania.Wieś powstała w V etapie rozwoju osadnictwa. Charakteryzujesię zabudową jednodworczą w układzie blokowym.Zagrody są typu „olęderskiego”, czyli o budynkach łączonychśredniej wielkości. Gęstość sieci melioracyjnej zdecydowaniewiększa niż na terenach otaczających. Zagrodom towarzyszyzieleń wysoka, tworząc interesujące akcenty krajobrazowe.Liniowe zadrzewienie w postaci szpalerów wzdłuż rowówmelioracji szczegółowej urozmaica krajobraz tego zespołui wyróżnia go zdecydowanie spośród otoczenia pozbawionegotego elementu krajobrazowego.Zespół XXIIITerytorium dawnej gminy mennonickiej – wieś Stogi.Z uwagi na spore nagromadzenie pamiątek po specyficznejmennonickiej kulturze materialnej, jak: układ osadniczyw formie osadnictwa rozproszonego, formy architektonicznezabudowy oraz jeden z największych i stosunkowo dobrzezachowany cmentarz mennonicki, współcześnie traktowanyjako lapidarium obiektów sztuki sepulkralnej pozyskiwanychz innych, dewastowanych cmentarzy mennonickich,rejon ten został specjalnie potraktowany odrębnie.Formy osadnicze powstałe głównie w V etapie rozwojuosadnictwa na Żuławach o charakterystycznej zabudowierozproszonej, jednodworczej nieregularnej. Zagrodytypu „olęderskiego” o budynkach łączonych. Można spotkaćczęsto łączenie tylko dwóch budynków, mieszkalnegoz inwentarskim, zaś stodoła, spichrz czyli budynki składowe– stoją osobno. Zwraca uwagę bardzo duża skala wielkościzagród i budynków w nich się znajdujących. W obrębie wsiznajdował się jeden z ważniejszych mennonickich domówmodlitwy. Na tle terenów otaczających sieć melioracyjna jest69

tu bardziej gęsta. Ważnym elementem historycznego krajobrazutego zespołu jest duży cmentarz mennonicki. Zieleńwystępuje tutaj jako bogate gatunkowo zespoły zieleni przyzagrodowej.Przeważa zieleń wysoka o interesujących gatunkachi odmianach, mieszana liściasto-iglasta, co daje ciekawei ładne efekty krajobrazowe. Szczególnie pięknie wygląda tozimą na tle rozległych, białych połaci pól uprawnych.Zespół XXIVPrzedmieścia Malborka: Skowronki i Kałdowo. Jest to terenbardzo interesujący historycznie, domniemana pierwsza siedzibazakonu krzyżackiego na polskich terenach. Zespół tenzostał wyłoniony z dwóch powodów: znaczne przekształceniapod wpływem miasta Malborka oraz potencjalny rezerwatarcheologiczny.Geneza powstania pierwszych form krajobrazowych sięgaII etapu rozwoju osadnictwa na Żuławach. Znaczącym elementemkrajobrazowym jest rzeka Nogat z obwałowaniami,nad którą położone są wspomniane przedmieścia Malborka.Jednakże najbardziej charakterystyczną i niepowtarzalnącechą krajobrazową omawianego zespołu tradycyjnego, i tow skali kraju, a nie tylko Żuław Wiślanych, jest istnieniewspaniałej panoramy kompleksu Zamku Malborskiego.Przedmieścia Malborka, Skowronki i Kałdowo są jedynymterenem, z którego możliwa jest jego najdoskonalsza ekspozycjapanoramiczna, poprzez wyjątkowe przedpole ekspozycyjne,jakim są wody Nogatu. Jest to najcenniejsza cechakrajobrazowa omawianego zespołu tradycyjnego. W tymprzypadku zasada dobrego sąsiedztwa wyraźnie ukazujeswoje znaczenie dla wartości krajobrazowych.Zespół XXVIZespół dwóch wsi: Mechnica i Mojkowo. Niegdyś w tymrejonie istniało jezioro, które przekształciło się w bagna,a następnie w podmokłe tereny torfowiskowe i łąki. Dodzisiaj czytelna jest w krajobrazie owalna forma terenowajako pamiątka po zasięgu nieistniejącego już jeziora.Wsie Mechnica i Mojkowo w momencie powstania, za sprawąswojego rozplanowania, utrwaliły zachowany w terenieślad po jeziorze.Obie osady powstały w V i VI etapie rozwoju osadnictwana Żuławach. Główna oś rozplanowania wsi, które ciągnąsię w kształcie łańcuchówki i częściowo rzędówki, biegnieśladem brzegów dawnego jeziora. Pozostałe cechy krajobrazowetego zespołu tradycyjnego, to: rozplanowanie zagródtypu „olęderskiego”, czyli o budynkach łączonych, zagrodyśredniej wielkości. Zdecydowanie występuje tutaj dziewiętnastowiecznazabudowa drewniana mieszkalna. Gęstośćsieci melioracyjnej jest duża, podkreślona w krajobrazieszpalerowym obsadzeniem wierzbowym rowów melioracjiszczegółowej. Ciekawie prezentuje się panorama obuwsi usytuowanych nad niecką terenową po dawnym jeziorze,gdzie przedpolem ekspozycyjnym są rozległe łąki i pastwiskai częściowo pola uprawne.W powyższej charakterystyce 26 zespołów tradycyjnych,jakie można wyodrębnić na obszarze Żuław Wiślanych,widoczne jest prezentowanie różnorodnych cech identyfikującychw zróżnicowanych zestawach. Wizyta w terenie,zobaczenie na własne oczy kolejnych obszarów – zespołówtradycyjnych – przez wnikliwego obserwatora krajobrazu,z pewnością potwierdzi tę różnorodność.Zespół XXVObręb wsi Jegłownik wraz z zanikającą osadą Nowy Dwórpod Jegłownikiem. Jest to miejsce wyróżniające się wyraźniena tle otaczającego krajobrazu osadniczego. Wymienionewsie mają rodowód średniowieczny, są pierwszymi osadamina tym terenie. Powstały na naturalnym wyniesieniu glacjalnymi były tak zwaną wyspą osadniczą gdyż osadnictwo ichnajbliższego otoczenia powstało znacznie później.Zasadnicze formy krajobrazowe powstały nawet w I etapiekształtowania się osadnictwa na Żuławach Wiślanych, kontynuującprzy tym jeszcze wcześniejszą tradycję osiedleńczą.Rozplanowanie zagrody tradycyjne, czyli o budynkach wolnostojących.Czasy późniejsze wniosły w krajobraz wsi interesująceformy drewnianej architektury dziewiętnastowiecznejbudynków mieszkalnych oraz częściowe pojawienie sięzagrody typu „olęderskiego”, czyli o budynkach łączonych.Zwarty charakter planu wsi oraz istniejący w niej kościółz wieżą, a także usytuowanie wsi nieco ponad otaczającymterenem, stanowią o istnieniu wybitnie czytelnej i ciekawejpanoramy.70

X. Słowo o krajobrazie jutraPrzepięknie sklepiony łuk zieleni w perspektywie alei – drogi,jakich wiele jeszcze na Żuławach Wiślanych – wiedzienas w głąb uporządkowanego, a jednocześnie jakże harmonijnegokrajobrazu. W oddali widnieją pojedyncze, otulonezielenią, duże zagrody samotnicze. Po horyzont rozciągająsię duże płaszczyzny pól uprawnych, podobne płaszczyznomwodnym. Jednostajność widoku jest jednak pozorna.Gdzieniegdzie zakłócają ją odcinki regularnych szpalerówwierzbowych, świadczących o ukrytej wśród upraw siatcerowów melioracyjnych, tego podstawowego „krwioobiegu”ziemi żuławskiej. W innym miejscu na horyzoncie pojawiasię czysty rysunek pięknej panoramy wsi żuławskiej z dominantąw postaci bryły kościoła, bogatą zielenią wysokąi urozmaiconą tkanką zabudowy zagrodowej. Jeszcze gdzieindziej zwarta roślinność łęgowa, przechodząca w trudnedo przebycia zagajniki niskich krzewów poprzerastanychwysokimi ostami, kryje wały przeciwpowodziowe. Zanimi rozciąga się już rozległa płaszczyzna wodna wielkichrzek lub wód morskich – niebezpiecznego żywiołu. Jest to„granica” Delty Wisły – tereny najmłodsze – potencjalnepola uprawne lub soczyste łąki. Ziemia czekająca na dalszą,intensywną pracę człowieka. Woda, która rozlewa się zaostatnimi wałami czołowymi ziemi żuławskiej, to ziemia,której jeszcze nie ma, lecz o której już myśli człowiek-zdobywca.Tak oto przedstawia się w ogromnym skrócie charakterystykamozaiki żuławskich form krajobrazowych, wśród którychporuszać się będzie współczesny człowiek-twórca krajobrazujutra Delty Wisły.Wybór i przedstawienie optymalnego rozwiązania pozwalającegochronić historyczny krajobraz kulturowy DeltyWisły i kształtować nowy – na miarę współczesnych potrzebi doznań – wymaga również dodatkowych rozważańo charakterze prognostycznym. Innymi słowy, niezbędnejest zastanowienie się nad tym, jaki generalnie powinien byćkrajobraz jutra Żuław Wiślanych.Nowe formy krajobrazu Delty Wisły siłą rzeczy będą musiaływspółżyć z istniejącymi formami krajobrazu kulturowego– wykazano bowiem, jak istotna i cenna jest różnorodnośćtego krajobrazu – a jednocześnie odpowiadać współczesnymuwarunkowaniom przyrodniczym, gospodarczymi społecznym.Najważniejsze jest stwierdzenie, iż wartością nadrzędną jestunikatowy w skali kraju – jako całość – cały system krajobrazu,który na Żuławach Wiślanych wspólnie z przyrodąstworzył człowiek. System, który powstał w wyniku walkiczłowieka z żywiołem wody, gdzie brały udział dwa podstawoweczynniki. Przyroda, którą w tym szczególnymprzypadku należało pokonać i kulturotwórcze działanieludzkie skierowane na ten cel. Jest to najbardziej zwięzła charakterystykaprapoczątków wszelkich późniejszych efektówzagospodarowania środowiska.Następnym ważnym czynnikiem, wpływającym na kształtowaniekrajobrazu jutra, jest niesłychanie duży potencjałprodukcyjny i rozwojowy funkcji rolniczej Delty Wisły,wywodzący się z naturalnych i unikatowych w skali krajumożliwości tego terenu. W tym miejscu nasuwa się myślo możliwym konflikcie między potrzebą dynamicznegorozwoju rolnictwa i jego obsługi a potrzebą ochrony istniejącychwartości form krajobrazowych o historycznym rodowodzie.Dodatkowo dochodzi ostatnio problem znacząceprzekształcenia makrokrajobrazu z powodu zamierzonychlokalizacji megafarm siłowni wiatrowych. Elementy takichfarm, to silnie działające w krajobrazie otwartym dynamiczneformy poszczególnych turbin wiatrowych. Ich nagromadzeniew wybranych miejscach spowoduje wyjątkowo silneprzekształcenie wizualnego odbioru historycznego pejzażu.Czy będzie to nowy pejzaż harmonijny?Otóż jest przecież istotna różnica między gospodarką prawidłową,która daje efekty nie tylko na dziś, ale i w dalszejprzyszłości, gospodarką efektywną – nie zaś „efektowną”– a gospodarką rabunkową. Tej ostatniej towarzyszą szybkie,lecz krótkotrwałe efekty oraz nieliczenie się z wartościamiśrodowiska – zarówno przyrodniczego jak i środowiska życiaczłowieka – oraz beztroska jeśli chodzi o wpływ poszczególnychinwestycji na fizjonomię otaczającego nas krajobrazu.Gospodarka prawidłowa, którą można także scharakteryzowaćjako formę „ładu” w działaniu człowieka, tworzyćbędzie zarazem „ładny” krajobraz – harmonijną fizjonomięotaczającego nas świata. Taka też gospodarka winna być bez-71

Dom podcieniowy w Marynowach. Fot. M.Opitzwzględnym wymogiem na cennej – żyznej i jednocześnie bogatejw tradycję historyczną – ziemi żuławskiej. Wymagać tobędzie między innymi szczególnych działań w zakresie ustalenia– jakże delikatnej w tym przypadku – granicy międzywartością-zabytkiem a wartością-produkcją żywności.W rozwiązywaniu współczesnych dylematów – ochrona czyrozwój – należy polegać na równoważeniu przebiegu procesówrozwojowych, aby gwarantując zaspokojenie zdrowegoi wygodnego życia, łączył interesy współczesnego zagospodarowaniai wykorzystania środowiska. Jednakże ułatwienienie powinno mieć nic wspólnego z daleko idącą swobodąpoczynań, niosącą niebezpieczeństwo dezintegracji historycznegosystemu krajobrazowego Delty Wisły. Powinna tobyć forma kontroli procesów rozwojowych, zaś ideałem, doktórego należ dążyć w działaniach przestrzennych, winnobyć ułatwienie powrotu do płynnego w sekwencjach i zbliżonegodo naturalnego, a zatem harmonijnego procesu kształtowaniaśrodowiska.Priorytety w zakresie ochrony i kształtowania historycznegokrajobrazu Delty Wisły powinny zawierać się w podstawowychdziałaniach: ochrony, rewaloryzacji (bądź rekultywacji)oraz kształtowania (kreowania) nowej jakości, stosownie dopotrzeb miejsca by stały się – obok innych – owym ułatwiającymharmonijny rozwój cennego historycznie środowiskainstrumentem.Dla środowiska kulturowego Żuław Wiślanych ważne jesttakże to, iż prawidłowa gospodarka niesie ze sobą ważnąi być może najistotniejszą wskazówkę dla rozwiązania problemupogodzenia tradycji i kontynuacji ze współczesnymiuwarunkowaniami i potrzebami.Otóż pierwszoplanowa rola funkcji rolniczej na ŻuławachWiślanych, to nic innego, jak właśnie kontynuacja tradycjigospodarczych tego regionu. Utrzymanie się funkcji rolniczejna Żuławach – a można założyć, iż będzie to tradycjaniezwykle trwała – powinno ułatwić utrzymanie i kontynuowanierównież charakterystycznego wizerunku tej ziemiwe współczesnym, lecz nadal specyficznym i unikatowymżuławskim krajobrazie jutra. Trudniejszym natomiast problememdo rozwiązania będzie określenie zakresu i sposobuutrzymania historycznej i tradycyjnej formy i treści.Krajobraz żuławski to specyficzne i unikatowe formy, a ichoddziaływanie zwiększa się w momencie, gdy zawierają oneoryginalną, właściwą sobie treść i funkcję. Zwrócić uwagęnależy także na – nie do przecenienia – rozpoznanie zasadrządzących przemianami krajobrazu, a także rozpoznaniei ocenę ich efektów w wizualnym odbiorze otaczającego naspejzażu. Umiejętność dostrzegania zasad i efektów w krajobraziejest ważką umiejętnością sprecyzowania podstawowychcech i specyfiki regionalnej.Ważna jest także umiejętność „czytania” specyfiki regionalnejw taki sposób, aby istotnie móc wskazywać cechy podstawowe,fundamentalne dla danej jednostki krajobrazowej.Oznacza to czasem zadziwiająco niekonsekwentne wyliczenieobok siebie na zasadzie równorzędności takich cech, jakna przykład: występowanie formy domu podcieniowegoobok liniowej formy szpalerów wierzbowych; formy rozległejpłaszczyzny pól obok nagromadzenia „terpów”, które tocechy – każda jako najważniejsza w swojej krainie – stanowiąo specyfice mikroregionów. Powyższe historyczne formy krajobrazowemają ogromne znaczenie dla zachowania mozaikikrajobrazowej pozornie jednostajnych krajobrazowo ŻuławWiślanych, a jednocześnie zagrożone są silnie współcześniedokonującymi się przemianami.Niektóre z tradycyjnych form ulegają zagładzie i zanikowiw ramach zwykłego procesu postępu technologicznegoi podwyższenia wymagań codziennego życia. Przykłademmogą być wiatraki żuławskie stosowane nie dla przemiału,ale dla ratowania dobytku – czyli wiatraki-pompy, wiatraki72

Wał wiślany w okolicach Gniazdowa. Fot. M.Opitzodwadniające. Dzisiaj zastąpione stacjami pomp – z początkuparowych, później elektryczno-spalinowych. W tym miejscuzasadne może być pytanie, czy planowane współczesne wiatraki-turbinyelektryczne są tożsame z tradycją żuławską? Czy ichkształt, wydawany dźwięk, migotanie świateł ostrzegawczych– a zwłaszcza lokalizacja, liczba i forma są kontynuacją krajobrazukrainy wiatraków? Spotykamy także pochopne skazaniena dewastację jako niefunkcjonalne, bo zbyt obszerne, dużezespoły zagrodowe z domami podcieniowymi, należące dawniejdo najzamożniejszych gospodarzy żuławskich. Być możewspółczesne przemiany w rolnictwie spowodują, że dawnedomy bogatych rolników żuławskich znajdą swoich równiebogatych mieszkańców – współczesnych farmerów. Problememsą także w świetle współczesnej komasacji polderów całeodcinki pomniejszych rowów melioracyjnych obsadzonychszpalerami wierzbowymi, wymagające wycinki drzew z uwagina stosowaną technologię oczyszczania rowów. „Przestarzałe”są też mosty zwodzone i przeprawy promowe czy dawneprzystanie dla łodzi pływających niegdyś codziennie kanałamiżuławskimi. Zagrożone jest w coraz większym stopniuobsadzenie alejowe szlaków komunikacyjnych, likwidowanew ramach modernizacji dróg.Następnym zagrożeniem są materialne ślady specyfikikulturowej naszych poprzedników zamieszkujących DeltęWisły, a mianowicie osadników „olęderskich” – w tymmennonitów. Mowa tu o śladach nie dających się niestetywykorzystać wprost, czyli w formie kontynuacji tradycji wewszelkich jej przejawach. Są to zbory i kaplice mennonickieoraz ewangelickie i takież cmentarze – materialne przejawykultury duchowej dzielnego i pracowitego narodu żuławiaków,któremu zawdzięczamy powstanie i funkcjonowanieŻuław Wiślanych.Tragedia roku 1945, a także wcześniejsze złe okresy dla potomkówosadników „olęderskich”, spowodowały traumatycznąutratę ciągłości „rodziny historycznej”. Jedynymiświadkami tej „rodziny” są dzisiaj cmentarze i resztki atmosfery– jakże często opuszczonych bądź użytkowanychw najdziwniejszy sposób – świątyń.Jakie jest zatem wyjście z sytuacji i jak zachować owe malownicze,chociaż na pierwszy rzut oka „nieprzydatne” formyhistoryczne, zachowując przy tradycyjnej funkcji regionutakże i tradycyjny, choć daleki od jakiejkolwiek „dekoracjiteatralnej” – obraz?Wydaje się, że jest tu miejsce na przeprowadzenie pewnegorodzaju eksperymentu. Otóż wykorzystując pierwszoplanową– jak już wspomniano – rolę historycznej funkcji we współczesnejgospodarce żuławskiej, należy za pomocą odpowiedzialnychdziałań ochronnych i kształtujących zbliżyć procesprzemian środowiska do jak najbardziej naturalnego, podobnegotradycyjnemu, historycznemu. Przy zachowaniu logicznejsekwencji gdzie forma wynika z funkcji, da to z pewnościąpozytywne efekty także w fizjonomii środowiska.Z dużym prawdopodobieństwem można przewidzieć, iżspecyficzne warunki naturalne występujące w Delcie Wisłybędą nadal konsekwentnie wymagać specyficznych rozwiązań.Stąd już tylko krok do zwrócenia się w stronę tychdawnych, historycznych i sprawdzonych, których cechą byłazawsze wysoka przystawalność do istniejących warunkówi niezawodność funkcjonowania. W dzisiejszym językumożna rzec – rozwiązań z zakresu zrównoważonego rozwoju.Oczywiście postęp technologiczny zlikwidował wieleproblemów, jakie były udziałem dawnych mieszkańców tegotrudnego terenu. Niestety niektóre z nich są ponadczasowei występować mogą także i dzisiaj. Przykładem może być tragedianowych siedlisk w czasie powodzi w 1983 roku, a takżesilne podtopienia na terenie Nowego Dworu z roku 2009. Wnowym budownictwie rezygnowano ze wznoszenia „terpu”,a nawet wprowadzano podpiwniczenie (!). Taka zabudowa73

Panorama wsi Jeziernik. Fot. M.Opitzzostała dotkliwie doświadczona w czasie lokalnych powodzilub jedynie wiosenno-jesiennych podtopień. Nie zawsze teżwspółczesne materiały budowlane są odporne na dużą wilgotnośćpowietrza Delty Wisły co niekorzystnie wpływa nazdrowie mieszkańców.Rozwiązania sprawdzone – to cenna wskazówka dla działańwspółczesnych i o kapitalnym znaczeniu dla kontynuacjispecyfiki regionalnej. Jest to otwarcie drogi dla tworzeniawspółczesnych form zagospodarowania mogących mieć cechywspółczesnych czasów, a jednocześnie cechy wyraźnegopokrewieństwa z tradycją regionalną. Jest to zarazem sposóbochrony specyfiki regionalnej wynikającej z połączeniahistorycznej funkcji ze specyficznymi warunkami a zatemkontynuacja harmonijnego i mądrego rozwoju środowiskaczłowieka. W niektórych przypadkach nawet niewielka korektaplanu czy projektu w wyniku uwzględnienia dużegoznaczenia danej formy zagospodarowania w całości strukturykrajobrazu, może spowodować pożądane zachowanie dotychczasowejnaturalnej harmonii środowiska, a przede wszystkimspecyfiki krajobrazowej wybranych regionów. Wystąpią jednaki takie przypadki, gdzie wymagana będzie większa ingerencjaze strony działań ochronnych, konserwatorskich – dorekonstrukcji zasobu włącznie. I tak na przykład w ramachopisu specyfiki krajobrazu kulturowego Żuław Wiślanychnie sposób pomiąć problem nieistniejących dziś wiatrakówpompodwadniająco-nawadniających. Jest to jedno z najtrudniejszychzadań ochrony i prezentacji dawnego krajobrazuhistorycznego tej ziemi. Zadanie to jest jednak możliwe dozrealizowania jeśli weźmiemy pod uwagę ekologiczny aspekttego zagadnienia. Coraz częściej padają propozycje wykorzystaniasiły wiatru do tworzenia małych, miejscowych źródełpomocniczych pozyskiwania energii. Pomysł pełnej bądź częściowejrekonstrukcji wizerunku „krainy wiatraków” powinienbyć poparty między innymi prawdopodobną praktycznościązrekonstruowanych wiatraków jako siły napędowej różnychurządzeń. Z uwagi na dużą nośność emocjonalną wizerunkutej malowniczej krainy, należy pamiętać o odbudowie chociażbyfragmentu „krajobrazu z wiatrakami” w ramachkrajobrazu jutra. O sile wiatraka-symbolu świadczy międzyinnymi uznanie go za jeden z wiodących wątków bardzo osobistej,retrospektywnej powieści Güntera Grassa, Psie Lata 146[265], której akcja toczy się właśnie na Żuławach.Problemem ochrony środowiska kulturowego Delty Wisły,zawierającym aspekt psychologiczny o dużym znaczeniu i zabarwieniuemocjonalnym, jest sprawa przemijających w szybkimtempie śladów kultury duchowej – a także materialnej– poprzednich mieszkańców, w tym legendarnych osadników„olęderskich”. W tym przypadku względy tak zwane racjonalnewinny odejść na plan dalszy. Cechą wysokiej kulturywspółczesnych mieszkańców Żuław Wiślanych powinna byćpostawa pełna szacunku dla tych, którym Żuławy Wiślanezawdzięczają istnienie i trwanie. Uwzględnienie obecnościtych wartości w wizerunku krajobrazu żuławskiego poprzezzapewnienie im należytej ochrony i następnie właściwej146 [265] „(…) Najpierw zwyczajnie milczeli. Potem rozmawiali ze sobąniejasno i technicznie. Mówili o wiatrakach z jednym mlewnikiem,o wiatrakach holenderskich bez stąbra bez kotła, ale z trzema mlewnikamii jednym szpic gangiem o śmigach, o wiatrownicy, która przywzrastającej prędkości wiatru reguluje się sama. Były młyńskie wciągniki,cylindry, poprzecznice, przypory. Między siodłem a hamulcemistniały jakieś powiązania. Tylko dzieci śpiewają nieświadomie:>>Młyn idzie powoli, młyn szybciej już bieży.

Okolice Palczewa. Fot. M.Opitzopieki, dbałości oraz właściwego symbolom wiary szacunku,będzie jedynym możliwym połączeniem żuławskiego geniusloci z treścią krajobrazową tworzoną dzisiaj. Jak ogromne znaczeniedla percepcji krajobrazu ma treść życia człowieka – niesposób przecenić. Współcześni mieszkańcy Delty Wisły takżezostali przecież pozbawieni ciągłości tradycji miejsca. Trudniejim, niż innym społecznościom zasiedziałym od pokoleńw jednym miejscu – mieście, wsi, okolicy – o podświadome,a jednocześnie silne poczucie tożsamości z miejscem zamieszkania.Czy zatem uznanie i ochrona śladów kultury duchoweji materialnej poprzednich mieszkańców ziemi żuławskiej, jejwsi, zagród, domów, po której to społeczności pozostały zbory-domymodlitwy, kaplice oraz cmentarze z prochami przodków,nie stworzy pewnego rodzaju więzi emocjonalnej i niewyzwoli w dzisiejszych mieszkańcach poczucia przynależnoścido „rodziny historycznej” i do regionu, w którym żyją?Wspomnieć należy koniecznie także o takim kształtowaniukrajobrazu jutra Żuław Wiślanych, jakim jest tworzenienowych terenów. Obecny obszar Żuław Wiślanych nie jestzamkniętą i skończoną w swoim procesie tworzenia, jednostkąterytorialną. Na przykład – cały rejon Wyspy Nowakowskiejjest terenem wciąż zmieniającym swe oblicze, zachodzątam stale procesy deltotwórcze. Istniały także dalekosiężneprojekty osuszania części obszaru Zalewu Wiślanego 147 . Jeślitakie projekty będą realizowane, to z całą wyrazistościąwystąpi zagadnienie kształtowania środowiska od podstaw,tak jak było to niegdyś na pozostałym obszarze Żuław Wiślanych.Byłoby to najbardziej dosłowne kontynuowanie tradycjibudowania ziemi żuławskiej dla służenia człowiekowi.W tym miejscu należy zadać sobie pytanie, czy i jak należyprzy tworzeniu i zagospodarowywaniu nowych terenów się-147 K. C ebulak, Zabudowa polderowa delty Wisły i Zalewu Wiślanego,[w:] Delta Wisły – Powyżej i poniżej …., op. cit., s. 43-45.gać do form tradycyjnych? Wydaje się, że tutaj dowolnośćw kreowaniu form kształtowania krajobrazu jutra winna byćspora. Można nawet uznać to za pewnego rodzaju egzaminw zrównoważonym tworzeniu i kształtowaniu środowiskagwarantującego przydatność dla człowieka i godziwy poziomżycia mieszkańców, podobny do zadania naszych poprzednikówna Żuławach wiele lat temu.Jednakże nie ma przy tym potrzeby – i trzeba na to zwrócićuwagę – przeciwstawiania działań współczesnych na siłęsposobom działań dawniejszych. Otóż specyfika istniejącychuwarunkowań naturalnych z pewnością wymagać będzietakich działań, które siłą rzeczy będą stosunkowo zbieżnez tradycyjnymi i mogą dawać również zbliżone do tradycyjnychefekty formalne w krajobrazie. Przykładem może byćrozwój terytorialny Holandii, gdzie najnowsze technologiei techniki stosowane przy budowie nowych polderów niepowodują kontrastów w kształtowaniu krajobrazu, którewzbudzałyby niepokój w odbiorze wizualnym współczesnegopejzażu lub deprecjonowały poprzez sąsiedztwo istniejącewartości krajobrazu tradycyjnego. Zawsze mamy wrażenie,że jesteśmy na rozpoznawalnej ziemi holenderskiej, krainiezbudowanej przez człowieka na przekór siłom natury.Jeszcze jedno zadanie stojące przed ochroną i kształtowaniemzabytkowego krajobrazu Delty Wisły wymaga zasygnalizowania.Tam, gdzie występują racjonalne przesłanki,takie jak możliwość efektywnego – w świetle współczesnychpraw ekonomicznych i rozwoju gospodarczego oraz zaspokojeniawyższych potrzeb mieszkańców regionu – wykorzystaniaform historycznych, droga ochrony bądź rewitalizacjii prawidłowego z punktu widzenia zachowania i utrzymaniawizualnych wartości kompozycyjnych pejzażu, wydaje sięw miarę prosta, zrozumiała i łatwiej akceptowana. Natomiasttam, gdzie w grę wchodzi potrzeba ochrony wartościpodbudowana zabarwieniem emocjonalnym, to jest takich,75

Okolice Gozdawy. Fot. M.Opitzktóre nie przynoszą ekonomicznego, wymiernego pożytku,a jedynie nieuchwytne, czasem tylko chwilowe doznaniaintelektualne czy estetyczne – działania ochronne są trudniejsze,bardziej skomplikowane. W pierwszym okresie częstowymagające decyzji o charakterze nakazowym, a więcniepopularne. W tym przypadku pomocne byłoby rozbudzeniezainteresowania i w ślad za tym świadomości wśródmieszkańców Delty Wisły na temat owych nieuchwytnych,a jakże cennych walorów ziemi, na której żyją. Jest to następnaforma działania uzupełniająca postępowanie planistyczno-projektowew wykonaniu specjalistów. Forma, którąmożna by nazwać edukacją planistyczną, a także oczywiściehistoryczną i kulturową w dziedzinie ochrony kultury przestrzenneji tradycji kulturowej własnego miejsca na ziemi.Podsumowując powyższe rozważania na temat ochronyi kształtowania krajobrazu kulturowego Delty Wisły, czylipopularnie – Żuław Wiślanych, a także kształtowania krajobrazujutra tej krainy, należy podkreślić stanowczo, iż procesten winien być oparty przede wszystkim na dobrej znajomościzasad towarzyszących procesom historycznym i ich efektóworaz nieschematycznym odczytywaniu cech regionalnychstanowiących o specyfice i różnorodności krajobrazu.W ślad za tym, zasadą główną w kształtowaniu krajobrazujutra Delty Wisły powinno być silne ukierunkowanie działańna rzecz ogólnie pojętej kontynuacji, wspartej odpowiednioszczegółowymi i przetworzonymi informacjami o zasobieśrodowiska. Są to stwierdzenia dość ogólne i oczywiste.Jednakże odczytane na tle współczesnych uwarunkowańmają ważkie znaczenie. Chodzi bowiem o uświadomienieistnienia pewnych możliwości kryjących się we współczesnychuwarunkowaniach rozwoju Żuław Wiślanych na rzeczochrony wartości dawnych, zwykle skazywanych na zanik,zniszczenie bądź skansenową egzystencję. Z jednej strony– pierwszoplanowa rola funkcji rolniczej na Żuławach oznaczakontynuację tradycji gospodarczej tego regionu – co zawszeułatwia ochronę tradycji gospodarowania przestrzenią.Z drugiej, czynnikiem mogącym również pomóc w realizacjidzieła ochrony unikatowych wartości żuławskiego krajobrazukulturowego jest specyfika naturalnego środowiska.Oznacza to, że punktem wyjścia w kształtowaniu środowiskażycia człowieka w Delcie Wisły jest nadal tradycyjna umiejętnośćopanowania przyrody i stworzenia takich strukturyi form oraz stymulowania takich procesów, które gwarantowałyby– jak dawniej – żywotność i sprawność zbudowanegośrodowiska człowieka na obszarze Delty Wisły.Na koniec warto może udzielić głosu rozważaniom w pewnejmierze abstrakcyjnym i zaryzykować stwierdzenie, iż byćmoże istnieją takie miejsca, tereny, obszary – całe jednostkiterytorialne, które mają specyficzną, nieuchwytną i niewytłumaczalnąracjonalnie cechę „własnej energii” – zwanej takżegenius loci i charakteryzują się dużą żywotnością. Mogą tobyć miasta, ulice, place – ale też i doliny, zatoki morskie, górskiejeziora. Miejsca te przyjmują bądź nie, kolejne generacjemieszkańców i użytkowników, pokolenia, które żyją w takichmiejscach i przemijają. I otóż bez względu na podejmowaneprzez ludzi działanie – twórcze, obojętne, destrukcyjne – miejscaz ową własną energią zachowują nadal swój własny, bliskiżywemu organizmowi, rys. Przeciwstawieństwem tego możebyć niejako technokratyczny charakter miejsc, jak gdyby bezwolnychi biernych w uleganiu działaniom człowieka, miejscbez osobowości. Miejsca organiczne w swoim charakterzeposiadają natomiast obok zdolności wchłaniania najlepszychefektów działalności ludzkiej, przyjmowania ich i tym samymwzbogacania swojej istoty, jednocześnie zdolność obronyprzed działaniami nieprzemyślanymi, szkodzącymi, a zatemumiejętność przetrwania i nie poddania się unicestwieniu.Jeżeli istotnie są takie miejsca, to jak wskazują burzliwedzieje, Żuławy Wiślane, mogą być jednym z nich. Istniałybowiem okresy rozkwitu ziemi żuławskiej, okrzepnięcia jejstruktury, czasy doskonałej organizacji i funkcjonowania.Były też okresy tragiczne – powodzie, walki i totalna zagładafizyczna – zatopienie. A jednak Żuławy przetrwały i to w dodatkujako generalnie nadal spójny system funkcjonalnoprzestrzennyo wyraźnych historycznych wzorcach strukturkrajobrazowych. Żywotność oraz sprawność, o których byłapoprzednio mowa, to nic innego, jak być może właśnie organicznyrys ziemi Delty Wisły – Żuław Wiślanych.Wystarczy zatem rozważne poznanie i zrozumienie istotyfunkcjonowania tego obszaru, odrzucenie w działaniachuczucia wszechwiedzy i nieomylności oraz umiejętność odczytywaniai przyjmowania wskazówek płynących z organiczneji tym samym zbliżonej do doskonałości struktury,a Żuławy Wiślane okażą się jednostką żyjącą, zdolną dowspółtworzenia wraz ze współczesnym człowiekiem – harmonijnegokrajobrazu jutra Delty Wisły.76

XI. Szczegółowa charakterystyka miejscowościw Delcie WisłyDane zawarte w tabeli (karty miejscowości)nazwa miejscowości;nazwa do 1945 roku;gmina;województwo (stan sprzed 1999 r.);kraina geograficzna;data powstania;pierwotna funkcja;typ planu;typ rozłogu;liczba siedlisk o zachowanej formie historycznej;Pierwotna liczna siedlisk historycznych;ważniejsze zabytki architektury i zieleni;stopień/procent zachowania form krajobrazu historycznego;komentarz.Wykaz stosowanych skrótów:AP Piątkowski A., Posiadłości ziemskie Elbląga w XVII–XVIII w. Wrocław1972;Btr Bertram H., Die Eindeichung, Treckenlegung und Besiedlung das Weichsel delta seit dem Jahre 1300 in ihrergeopolitischen Bedeutung, Danzig 1935;Btr – mapa Bertram H., Die Besiedlung das Weichsel-Nogat-Deltas in vor und Frührgeschichttlicher Zeit, tamże mapa„Das Weichsel um das Jahr 1300” – rekonstrukcje autora;Cieś Ciesielska K., Osadnictwo „olęderskie” w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontaktów osadniczych,Poznań 1958;Geisler Geisler W. Die Weichsellandschaft von Thorn bis Dar. Danzig, Braunschweig, 1922;Grn Górnowicz H., Toponimia Powiśla Gdańskiego, Pomorskie Monografie Topomastyczne nr 4, Gdańsk 1980;H Heise J., Die Bau – und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, I – Pomerellen mit ausnahme der StadtDanzig, Danzig 1884–87;KH-L Karl-Haeinz Ludwig, Zur Besiedlung des Weichsel – deltas durch die Mennoniten, Marburg – Lahn 1961;M Mierzeja Wiślana;M ŻMlb Małe Żuławy Malborskie;PIł Pojezierze Iławskie;PU Pommerellisches Urkundenbuch hrsg. von M. Perlbach, Danzig 1882;Quade Quade W., Formen der ländlichen Siedlungen (w:) Atlas der Freien Stadt Danzig, Danzig 1936;Schm Schmid B., Bau -und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, III – Pomesanien, Danzig 1909 oraz 1919;Szfr Szafran P., Żuławy Gdańskie w XVII wieku. Studium z dziejów społecznych i gospodarczych, Gdańsk 1981;W E1b Wysoczyzna Elbląska;WGd Wysoczyzna Gdańska;W ŻMlb Wielkie Żuławy Malborskie;ŻElb Żuławy Elbląskie;ŻGd Żuławy Gdańskie;Ż Szkp Żuławy Szkarpawskie.77

nazwamiejscowościnazwado 1945 rokugminawojewództwo(stan sprzed1999 r.)krainageograficznadata powstania pierwotna funkcja typ planuBłotnikSchmerblockCedryWielkiegdańskieŻGd1354 (Btr,Kas); 1552(Btr, Szfr – odnowienielokacji)kmieca, później tzw.„wolna” (osadnicy„olęderscy”)zabudowa jednodworcza liniowana „terpach”; (Quade – osadnictworozproszone; Geisler – osadnictworozproszone; Geisler – osadnictworozproszone)Cedry MałeKlein ZünderCedryWielkiegdańskieŻGd1372 (Btr); 1561 (Szfr– odnowienie lokacji)kmieca, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)ulicówka; (Quade – owalnica; Geisler– ulicówka)Cedry WielkieGross ZünderCedryWielkiegdańskieŻGd1350, 1353 (Btr); 1552(H– odnowienie lokacji)kmieca, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)ulicowo-placowa żuławska; (Quade– owalnica; Geisler – ulicówka)Długie PoleLangfeldeCedryWielkiegdańskieŻGd1402 (Btr); 1552 (Szfr– odnowienie lokacjikmieca, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)przysiółek ulicowy; (Quade –ulicówka „luźna”; Geisler – ulicówka)GiemliceGemlitzCedryWielkiegdańskie ŻGd 1292 (PU); XIV w. (Btr)kmieca (w XVII w.własność klasztorupelplińskiego,następnie biskupstwawłocławskiego)ulicowo-placowa żuławska; (Quade– owalnica; Geisler – ulicówka)KiezmarkKäsemarkCedryWielkiegdańskie ŻGd 1292 (PU); XIV w. (Btr) kmiecaulicówka jednostronna; (Quade– ulicówka i rzędówka „luźna”;Geisler – ulicówka)KoszwałyGottswaldeCedryWielkiegdańskie ŻGd 1334 (Btr) kmiecaulicowo-placowa żuławska; (Quade– owalnica; Geisler – ulicówka)LeszkowyLetzkauCedryWielkiegdańskie ŻGd 1384 (Btr) kmiecaulicowo-placowa żuławska; (Quade– owalnica; Geisler – ulicówka)MiłocinHerzbergCedryWielkiegdańskie ŻGd 1364 (Btr) kmiecaulicowo-placowa żuławska; (Quade– owalnica; Geisler – ulicówka)StanisławowoSchönauCedryWielkiegdańskieŻGdp. 1300 r. (Btr-mapa);1308 (PU); 1567 (Btr)kmiecałańcuchówka oraz zabudowajednodworcza nieregularna; (Quade– rzędówka; Geisler – rzędówka)SzerzawaBreitfeldeCedryWielkiegdańskieŻGd1351 (Kas); 1556 (Szfr);1583 (Btr)kmieca, później tzw.„wolna” (osadnicy„olęderscy”)łańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – łanowa; Geisler– osadnictwo rozproszone)TrutnowyTrutenauCedryWielkiegdańskie ŻGd 1334 (H, Btr) kmiecaulicówka; (Quade – ulicówka; Geisler– ulicówka)TrzcińskoSchönrohrCedryWielkiegdańskieŻGd1.1354 (Btr,Kas,Szfr);1601 (Btr)kmieca, później tzw.„wolna” (osadnicy„olęderscy”)łańcuchówka przywałowa na„terpach” (Quade – nie wymienia;Geisler – rzędówka bagiennaWocławyWotzlaffCedryWielkiegdańskieŻGd1384 (H); 1465 (H– odnowienie przywilejulokacyjnego)kmiecaczęść płn. – ulicówka, część płd.– łańcuchówka; (Quade – rzędówka;Geisler – rzędówka)Górki Wschodnie Östl. Neufähr Gdańsk gdańskie MGórki Zachodnie Westl. Neufähr Gdańsk gdańskie Mok. 1840 r. (poprzerwaniu Mierzei przezWisłę Śmiałą)ok. 1840 r. (poprzerwaniu Mierzei przezWisłę Śmiałą)rybackarybackaforma zbliżona do wielodrożnicy(Quade – „mierzejowa”; Geisler- ulicówka „poszerzona”)forma zbliżona do ulicówki; (Quade– „mierzejowa”; Geisler – ulicówka„poszerzona”)Komary Schnakenburg Gdańsk gdańskie M 1619 (Btr) rybackaOlszynka Walddorf Gdańsk gdańskie ŻGd XV)XVI w. (Geisler)kmieca (w XVIIw. wieś UrzęduBudowlanego wGdańsku, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)Orlinki (Wordel) Gdańsk gdańskie M 1400 (Btr) wieś folwarcznaulicówka; (Quade – „mierzejowa”,Geisler – rzędówka)zabudowa jednodworcza blokowa;(Quade – osadnictwo rozproszone;Geisler – osadnictwo rozproszone)folwark; (Quade – osadnictworozproszone; Geisler – osadnictworozproszone)78

typ rozłoguliczba siedlisko zachowanejformiehistorycznejPierwotnaliczna siedliskhistorycznychważniejsze zabytki architektury izielenistopień/procentzachowaniaform krajobrazuhistorycznegokomentarzblokowy ok. 18 30 brak; (istniały 2 wiatraki w XVIII w.) 75%częściowa degradacja krajobrazu historycznego– pasy wiatrochronne; istnieje dobry porównawczy materiałkartograficzny z XVIII wieku,łanowy ok. 12 182 domy podcieniowe; (w okolicyistniały 4 wiatraki w XVIII w.)60%duże przekształcenia spowodowane przebiegiem nowej trasyGdańsk –Elbląg (E-81); w okolicy zachowana zabudowajednodworcza na „terpach”; istnieje dobry porównawczy materiałkartograficzny z XVIII wieku,łanowy ok. 10 15kościół z XIV w. (w ruinie); 1 dompodcieniowy75% dobry przykład zachowanego planu wsi,łanowy ok. 2-3 6 cmentarz 40% duże osiedle PGR, zabudowa mieszkaniowa i produkcyjnaniwowo-łanowy ok. 8 10kościół z 1840 r. (na miejscupoprzedniego); 4 domy podcieniowe60% dobry przykład zachowanego planu wsiłanowy ok. 10 20łanowy ok. 1-2 9kościół z XVII w.; cmentarz; istniały 2wiatraki z XVIII w.2 domy podcieniowe; (istniał kościółz XVII w.)niwowo-łanowy 13–14 14! kościół z XIV/XV w. (w ruinie) 80%łanowy ok. 3-4 11łanowy ok. 12-14 163 domy podcieniowe) istniały 2wiatraki z XVIII w. w okolicy; istniałkościół z XVI w. – obecnie rozebrany)brak; (istniała kaplica – obecnierozebrana)blokowy ok. 6-7 9 brak; (istniały 2 wiatraki w XVIII w.) 80%łanowy ok. 9-10 10!kościół z XV w.; 2 domy podcieniowe(jeden spalony w 1979 roku!);cmentarz50%40%75%60%80%średniowiecznychZanik funkcji przewoźniczej wsi z powodu wybudowania wpobliżu trwałego mostu przez Wisłę, częściowa reorientacjaplanu wsi; wyraźny zanik okolicznej zabudowa jednodworczepostępujące przekształcenia spowodowane przebiegiem trasyGdańsk – Ebląg (E-81); rozbudowa zespołu PGR; całkowitalikwidacja okolicznej zabudowa jednodworczej; istnieje dobryporównawczy materiał kartograficzny z XVIII wieku,dobry przykład zachowanego planu wsi; zachowany rozłóg (!)istnieje cenny materiał kartograficzny porównawczy z XVIIIdobry przykład zachowanego planu wsi; duże ubytki wzabudowie siedliskregulacja głównej drogi wiejskiej; interesujący porównawczymateriał kartograficzny z 1645 r. – zidentyfikowane siedliskoz uwidocznioną zabudową, do dzisiaj istnieje w nieomalżepierwotnym kształcie, m. in. obsadzenie granic (!),wysoki stopień zachowania formy i zabudowy siedlisk; wieśtypowa dla wczesnego osadnictwa „olęderskiego”; istnieje dobrykartograficzny materiał porównawczy z XVIII wieku,wyjątek wśród lokacyjnych wsi żuławskich – forma ulicowa; wewsi jeden z najciekawszych domów podcieniowych z 1720-1726r.,blokowy ok. 9-10 15 brak; (istniał 1 wiatrak w XVIII w.) 80% wieś typowa dla osadnictwa „olęderskiego”; czytelny plan.niwowo-łanowyoraz łanowywieś bezgruntówkmiecychwieś bezgruntówkmiecychdla części wsi– blokowyok. 9-10 12nie zachowałysięnie zachowałysiękościół z XIV w. (w ruinie); 1 dompodcieniowy; (istniał 1 wiatrak wXVIII w.40%brak 10%brak 10%ok. 1-2 5 brak 10%duże przekształcenia spowodowane położeniem w pobliżu trasyGdańsk –Elbląg (E-81); współczesna zabudowa zakładu PGR;czytelny kartograficznie przykład nowych form rozplanowaniai zabudowy po relokacji w XV wieku – podobnie jak dla wsiCzatkowy (nr 54),wpływ rozbudowującej się pobliskiej wsi Sobieszewo iżywiołowego rozwoju funkcji rekreacyjnej; wieś powstałagłównie jako „nowa” wieś rybacka oraz przewoźna przy nowymujściu Wisływpływ Aglomeracji Gdańskiej; teren rekreacyjny związanyz ujściem Wisły Śmiałej; geneza wsi podobna jak dla GórekWschodnich (nr 15),żywiołowy rozwój rekreacji; duże przekształcenia w okolicy;zabudowa jednodworcza lokowana na naturalnych wzniesieniach(!),blokowy(częściowozniekształcony)ok. 13-15 i ok.8-9 w ruinie23 brak; (istniały 2 wiatraki w XVIII w.) 50%obecnie dzielnica miasta Gdańska; ulice utrwaliły pierwotnyprzebieg dróg wiejskich – formę planu kolonijnego,wieś bezgruntówkmiecychok. 1-2 4 brak 40%teren wybitnie rekreacyjny, duże przekształcenia pod wpływemfunkcji rekreacyjnej; także wpływ aglomeracji gdańskiej,79

nazwamiejscowościnazwado 1945 rokugminawojewództwo(stan sprzed1999 r.)krainageograficznadata powstania pierwotna funkcja typ planuPłonia Mała Klein Plehnendorf Gdańsk gdańskie ŻGd 1353 (SCKP)Płonia Wielka Gross Plehnendorf Gdańsk gdańskie ŻGd 1353 (Btr)Przegalina Einlage Gdańsk gdańskie ŻGd 1784 (Btr)Sobieszewo Bohnsack Gdańsk gdańskie M 1400 (Btr) rybackaSobieszewskaPastwaBohnsacker – Wende Gdańsk gdańskie M1612-1617 (Pen); 1622(Btr)kmieca (w XVIIw. wieś UrzęduBudowlanego wGdańsku, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)kmieca (w XVIIw. wieś UrzęduBudowlanego wGdańsku, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)rolnicza (osadnictwonajnowsze)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)łańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – łanowa „zwarta”;Geisler – rzędówka)zabudowa jednodworcza na„terpach”; (Quade – rzędowa„zwarta”; Geisler – osadnictworozproszone)rzędówka przywałowa orazszeregówka przywałowa; (Quade– rzędówka; Geisler – rzędówkabagienna)wielodrożnica; (Quade– „mierzejowa”; Geisler – ulicówka„poszerzona”łańcuchówka przywałowa; (Quade– łanowa „luźna”; Geisler – rzędówkabagienna)Świbno – LewyBrzeg WisłySchievenhorst Gdańsk gdańskie M 1563 (Btr) rybackaulicówka; (Quade – mierzejowa”;Geisler – rzędówka)Wieniec Kronenhof Gdańsk gdańskie M 1400 (Btr) folwarcznafolwark; (Quade – nie wymienia;Geisler – folwark)BogatkaReichenbergPruszczGdańskigdańskieŻGd1345 (Kas, Szfr); 1547(Szfr)kmieca, później tzw.wieś „wolna” (osadnicy„olęderscy”)zabudowa jednodworcza na„terpach” (Quade – osadnictworozproszone; Geisler – osadnictworozproszone)BystraScharfenbergPruszczGdańskigdańskieŻGdp. 1308 (Btr); 1367 (Btr);1547 (Btr)kmieca, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)łańcuchówka przywałowa; (Quade– osadnictwo rozproszone; Geisler– osadnictwo rozproszone)ŁęgowoLangenauPruszczGdańskigdańskie WGd 1302 (H) kmiecaowalnica; (Quade – ulicówka iowalnica; Geisler – ulicówka)Mokry DwórNassen-HubenPruszczGdańskigdańskie ŻGd 1371 (Btr)kmieca (w XVII w.wieś szlachecka),później kolonijna(osadnicy „olęderscy”)rzędówka przywałowa orazszeregówka przywałowa; (Quade –łanowa „luźna”; Geisler – rzędówka)PrzejazdowoQuadendorfPruszczGdańskigdańskie ŻGd 1399 (Btr)kmieca (w XVII w.własność klasztorukartuskiego), późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”łańcuchówka przywałowa na„terpach” (Quade – osadnictworozproszone; Geisler – rzędówka)RohitnicaMüggenhahlPruszczGdańskigdańskie ŻGd 1379 (H, Btr) kmiecaowalnica; (Quade – nie wymienia;Geisler – ulicówka)GrabinyDuchowneMönchengrebin Pszczółki gdańskie ŻGd 1317 (Btr, Kas)kmieca (w XVII w.własność klasztorucystersów w Pelplinie)rzędówka przywałowa; (Quade – niewymienia; Geisler-rzędówka)GrabinyZameczekHerrengrebin Pszczółki gdańskie ŻGd 1273 (H); 1342 (Btr) folwarkfolwark (zespół zamkowofolwarczny;(Quade – nie wymienia;Geisler – folwarkKolnik Kohling Pszczółki gdańskie WGd1570 (SGKP– odnowienie lokacji?)kmiecaulicowo-placowa żuławska; (Quade– ulicówka; Geisler – ulicówka)Koźliny Güttland Pszczółki gdańskie ŻGdp. 1300 (Btr-mapa); 1353(Btr,Szfr)kmiecaulicówka jednostronna(prawdopodobnie pierwotnieowalnica ?); Quade – owalnica iłanowa „zwarta”; Geisler – ulicówka)80

typ rozłoguliczba siedlisko zachowanejformiehistorycznejPierwotnaliczna siedliskhistorycznychważniejsze zabytki architektury izielenistopień/procentzachowaniaform krajobrazuhistorycznegokomentarznieustalony(nieczytelny)nie zachowałysiębrak; (istniał 1 wiatrak w XVIII w.)0% - totalneprzekształceniekrajobrazu (!)teren wsi zajęty całkowicie przez Gdańskie Zakłady Rafineryjne;przykład całkowitego przekształcenia krajobrazu na dużymobszarze,blokowy(częściowozniekształcony)ok. 7-8 8! brak; (istniały 3 wiatraki w XVIII w.) 50%przekształcenia spowodowane bliskim położeniem GdańskichZakładów Rafineryjnych; przebudowa układu komunikacyjnego;przykład wyjątkowo szybko postępującej degradacjihistorycznego krajobrazu; wysoki stopień zachowania siedlisk izabudowy!łanowy (późny) ok. 2-3 20 brak; (istniał wiatrak w XVIII w.) 20%duże przekształcenia w XIX wieku (budowa Przekopu); silnyrozwój wsi – ważna funkcja związana z powstaniem śluzy naMartwej Wiśle,wieś bezgruntówkmiecychok. 3-5 20 kościół z 1745 r., szkieletowy, cmentarz 20% duże przekształcenia związane z funkcją rekreacyjnąłanowykolonijnyok. 3-4 81 dom podcieniowy; istniało 5wiatraków w XVIII w.)40% duże przekształcenia wśród zabudowy; lokalizacja zakładu PGR,w części wsi– blokowywieś bezgruntówkmiecych1 w płd częściwsi – niezachowały sięnie zachowałysię3-4 brak 10%duże przekształcenia w XIX wieku (budowa Przekopu); obecnierozwój wsi z powodu funkcji rekreacyjnej.brak 40% teren wybitnie rekreacyjny – duże przekształcenia.blokowy ok. 14-16 201 dom podcieniowy; (istniał kościół zXIV w. przebudowany w XVII)XVIIIw75% wieś typowa dla osadnictwa „olęderskiego”; czytelny plan,blokowynie zachowałysiębrak; (istniał 1 wiatrak w XVIII w.) 60%całkowity zanik zabudowy jednodworczej; wprowadzono pasywiatrochronne niezgodne w przebiegu z pierwotną formąpocięcia terenu – siecią hydrograficzną,niwowo-łanowyok. 11 dużych izagrodnicze15 kościół z XIV w. odnowiony w 1862 r. 60%przekształcenia spowodowane ważną trasą Gdańsk – Toruń(E-16),blokowa,częściowozniekształconyok. 6 8 brak 75%wieś rozbudowująca się; postępujące przekształcenia; widocznywpływ krajobrazowy rzeki Notławy – „miękkość” krajobrazu,blokowy,częściowozniekształconyok. 10 24 brak 75%silnie przekształcająca się wieś z powodu bliskiego położenia przyAglomeracji Gdańskiej oraz Gdańskich Zakładów Rafineryjnych,łanowy (obardzo dobrympodziale?)ok. 14 16kościół z 1603 r. (częściowozniszczony); 1 dom podcieniowy;cmentarzłanowy ok. 8 9! brak 75%wieś bezgruntówkmiecychw okolicy: ok. 3 3!zespół zamkowy: fragmenty murówobronnych, zabudowa, gotycka kaplicazamkowa w podziemiach, założenieparkowe; na płd. od zespołu nanajwyższym wzniesieniu w okolicy„eine Redute”; (istniały w okolicy 3wiatraki w XVIII w.)łanowy ok. 8 8! 2 domy podcieniowe 60%80%80%bardzo interesująca forma rozłogu w stosunku do genezy wsi;czytelny planinteresujący plan w stosunku do genezy wsi-najprawdopodobniejjest to efekt późniejszej kolonizacji terenów wsi przez „olędrów”;wysoki stopień zachowania siedlisk i zabudowy; obecnie wieśrozwijająca się – grozi przekształcenie zachowanego krajobrazuhistorycznego.interesujący zespół architektoniczno-krajobrazowy, nietypowyw skali Żuław Wiślanych; na terenie parku ciekawe rozwiązanieprzepływu wód kanału Kłodawy nad (!) rzeką Motławąwyjątkowo dobrze zachowana liczba siedlisk oraz ich zabudowy;obecnie częściowy wpływ trasy Gdańsk-Toruń (E-16) nakształtowanie się nowej zabudowy wsi,niwowo-łanowyoraz łanowyok. 15 28kościół z XIV w., przebudowany w1683 r.; 3 domy podcieniowe80%przykład wsi „mieszanej”. gdzie po totalnej powodzi (1543)nastąpiła przemiana cech krajobrazowych z pozostawieniemreliktów,81

nazwamiejscowościnazwado 1945 rokugminawojewództwo(stan sprzed1999 r.)krainageograficznadata powstania pierwotna funkcja typ planuKrzywe Koło Kriefkohl Pszczółki gdańskie ŻGd 1363 (Szfr); 1364 (Btr) kmiecaczęść zach.-ulicówka jednostronna,część wsch.-szeregówka przywałowa;Quade – rzędówka i łanowa; Geisler– ulicówka)Osice Wossitz Pszczółki gdańskie ŻGdp. 1300 (Btr-mapa); 1310(H); 1552 (H)kmiecaulicowo-placowa żuławska; (Quade– owalnica; Geisler – ulicówka)Ostrowite Osterwick Pszczółki gdańskie ŻGd1.1292 (Btr); 1308 (H);1552 (H – odnowienielokacji)kmiecaulicówka jednostronna; (Quade– łanowa „zwarta”; Geisler– ulicówka)Pszczółki Hohenstein Pszczółki gdańskie WGd 1307 (SGKP); 1347 (Kas) kmiecaRożyny Rosenberg Pszczółki gdańskie WGd 1347 (Kas) kmiecaSkowarcz Schönwarling Pszczółki gdańskie WGdSteblewo Stüblau Pszczółki gdańskie ŻGd1215 i 1291 (SGKP); 1316(Kas)p. 1300 (Btr-mapa); 1343(H, Btr)kmiecakmiecaSuchy Dąb Zugdam Pszczółki gdańskie ŻGd 1350 (Btr) kmiecaWróblewo Sperlingsdorf Pszczółki gdańskie ŻGd 1308 (ŻW); 1503 (Btr) kmiecaulicówka; (Quade – ulicówka zoboczną ulicą; Geisler – ulicówka)ulicówka; Quade – ulicowo-placowa;Geisler – ulicówka)owalnica; (Quade – ulicowo-placowa;Geisler – ulicówka)ulicowo-placowa żuławska; (Quade– owalnica; Geisler – ulicówka)ulicówka jednostronna; (Quade– łanowa; Geisler – ulicówka)łańcuchówka przywałowa; (Quade– łanowa; Geisler – rzędówka)Czatkowy Czattkau Tczew gdańskie ŻGdXIV w. (Geisler); 1774(Btr)kmieca, następniekolonijna późnałańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;Geisler – rzędówka bagienna)Miłobądz Mühlbanz Tczew gdańskie WGd 1250 (H) kmiecawielodrożnica; (Quade– nie wymienia; Geisler – ulicówka„poszerzona”)Jasna Lichtfelde Dzierzgoń elbląskie PIł1288 (Dchm); 1354(Schm – odnowienielokacji)kmiecaowalnica; (Quade – nie wymienia;Geisler – ulicówka)ŻuławkaSztumskaPosilge Dzierzgoń elbląskie PIł1249/1271 (Schm);1312/1336 (Schm)kmiecasakowa (!); Quade – ulicówka zpoprzeczną ulicą; Geisler – ulicówka„poszerzona”)Adamowo – IIGroblaZweite Trift Ebląg elbląskie ŻElb1367 (Btr, Ap – terenyosuszone, pastwiskamiejskie); 1563-1565 (Btr,AP – osadnictwo)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)zabudowa jednodworcza liniowana „terpach” oraz rzędówka na„terpach”; (Quade - rzędowa „luźna”;Geisler – rzędówka)Bielnik Krafffohlsdorf Elbląg elbląskie ŻElbXIV w. (KH-L); 1703- 1706 (AP)zagrodnicza, następniekolonijna późnaszeregówka przywałowa; Quade– rzędówka; Geisler – rzędówkabagiennaJanowo – IVGroblaVierte Trift Elbląg elbląskie ŻElb1367 (Btr, AP – terenyosuszone, pastwiskamiejskie); 1563 – 1565(Btr, AP – osadnictwo)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)rzędówka na terpach; Wuade –rzędowa „luźna”; Geisler – rzędówkaJózefowo – VGroblaFünfte Trift Ebląg elbląskie ŻElb1367 (Btr, AP – terenyosuszone, pastwiskamiejskie); 1563 – 1565(Btr, AP – osadnictwo)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)rzędówka na „terpach” orazzabudowa jednodworcza liniowa na„terpach” (Quade – rzędowa „luźna”;Geisler – rzędówka)Kazimierzowo– III GroblaDritte Trift Elbląg elbląskie ŻElb1367 (Btr, AP – terenyosuszone, pastwiskamiejskie); 1563 – 1565(Btr, AP – osadnictwo)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)rzędówka na „terpach”; (Quade –rzędowa „luźna” Geisler – rzędówka)Bronowo Brunau Stegna M ZMIb 1356 (Btr); 1554 (Btr)kmieca późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)rzędówka przywałowa na „terpach”oraz rzędówka na „terpach”; (Quade– rzędówka; Geisler – rzędówka)82

typ rozłoguliczba siedlisko zachowanejformiehistorycznejPierwotnaliczna siedliskhistorycznychważniejsze zabytki architektury izielenistopień/procentzachowaniaform krajobrazuhistorycznegokomentarzłanowy ok. 10 12kościół z XIV w., przebudowany w XIXw; 2 domy podcieniowe75%wieś „mieszana” – zachowane relikty starszego planu (?); częśćzach. wsi rozbudowuje się; widoczny wpływ krajobrazowyNotławy „miękkość” krajobrazuj,niwowo-łanowy ok. 10 14łanowy ok. 10 12niwowo-łanowyok. 8gburskich i 4-5zagrodnicze1110niwowo-łanowy ok. 5 12kościół z XIV w., wieża z 1767 r.; 4domy podcieniowekościół z XIV w., obecnieodbudowywany; 2 domy podcieniowe;(istniał 1 wiatrak w okolicy w XVIII w.75%75%kościół (po 1862 r.); wiatrak z XIX w. 40%kościół z XIV)XV w.; 2 domypodcienioweniwowo-łanowy ok. 11 16 2 domy podcienioweniwowo-łanowy ok. 14 16łanowy,częściowozniekształconyok. 6 9łanowy ok. 9 10łanowykolonijnyniwowy orazniwowo-łanowykościół z XIV w. (w ruinie); 2 domypodcieniowekościół z XIV w. (w ruinie); 2 domypodcieniowekościół z XVI w., szkieletowy; (istniały3 wiatraki w XVIII w.40%w stosunku do wsi ulicowo-placowych na Żuławachcharakteryzuje się znaczniejszym rozsunięciem zabudowy oddróg wiejskich i mniejszą regularnością Nawsia; istnieje dobymateriał porównawczy kartograficzny z XVIII wieku,wieś „mieszana”, relokacja po powodzi w 1552 r.; wpływkrajobrazowy Notławy – „miękkość” krajobrazu,wieś gminna intensywnie rozbudowująca się; plan zniekształconyz powodu przebiegu trasy Gdańsk – Toruń (E-16),duże przekształcenia spowodowane przebiegiem trasy Gdańsk– Toruń (E-16),plan wsi zniekształcony przebiegiem trasy Gdańsk – Toruń(E-16)60% dobry przykład zachowanego planu wsi,75%60%ok. 12 15 brak; (istniał 1 wiatrak w XVIII w.) 75%ok. 10gburskich i2-3 zagrodniczefolwark niezachowany1410niwowo-łanowy ok. 8 10niwowo-łanowy ok. 8 12część zach.– łanowykolonijny;część wsch.– blokowyłanowykolonijnyok. 10 – 12 41nie zachowałysiękościół z XIV)XV w.; 2 domypodcieniowekościół z XIV w.; 1 dom podcieniowy;cmentarz; (istniał zbór ewangelicki z1669 r. – szkieletowy; istniał 1 wiatrakw XIX w.)6 kościół z XIV)XV w., przebudowany;1 dom podcieniowy (istniało 5!, wtym jeden zbudowany przez PiotraLoewena); 2 cmentarze – katolicki iewangelicki; (istniał 1 wiatrak w XIXw.)XIX – wieczna zabudowa drewniana;(istniał 1 wiatrak-młyn i 1 wiatrakpompaw XIX w.)40%60%60%40%brak 60%widoczne ślady regulacji biegu Motławy – wyraźnie czytelnestarorzecza; wieś ściśle powiązana z sąsiednią wsią Ostrowite (nr47),widoczne ślady regulacji Motławy – wyraźnie czytelnestarorzecza; we wsi jeden z najstarszych kościołów szkieletowych;widoczny krajobrazowy wpływ Motławy „miękkość” krajobrazu,rozwijające się uprawy szklarniowe wprowadzają istotne zmianyw krajobrazie wsi; interesująca całkowita zmiana charakterukrajobrazu wsi w stosunku do jej genezy – wieś „odnowiona”,współczesne duże uprawy sadownicze (sady i szkółki) wpływająna zmiany w krajobrazie historycznym wsi.w okolicy rośnie (?) buk, pomnik przyrody już przed II wojnąświatową – pozostałość po dużym lesie widocznym na mapie zXVIII wieku,przekształcenia spowodowane rozbudową wsi i modernizacjązabudowy,duże ubytki zabudowy w siedliskach; siedliska czytelne wkrajobrazie jako opuszczone pagórki; być może pierwotnie byłatu jedynie rzędówka na „terpach” (tzw. „bagienna”), później planuległ zniekształceniu (zabudowa jednodworcza),całkowite opuszczenie pierwotnych siedlisk i zanik zabudowy; naTereni wsi zakłady PGR (z Nowakowa); siedliska czytelne jakoniewielkie wzniesienia („terpy”?),łanowykolonijnyok. 31 47XIX – wieczna zabudowa drewniana;(istniał 1 wiatrak – młyn w XIX.)80%czytelna forma rozłogu (zwłaszcza kartograficznie); wysokipoziom zachowania siedlisk i zabudowy; dobry przykładosadnictwa kolonijnego,część zach.– łanowykolonijny:część wsch.– blokowyok. 6 39brak; (istniał 1 wiatrak – młyn w XIXw.)60%bardzo duże ubytki w zabudowie; zachowane siedliska w postacipagórków (”terpy”); wieś podobna do Adamowa – II Grobla (nr58) - te same wtórne przekształcenia i degradacja historycznegokrajobrazu,łanowykolonijnyok. 25 – 27 60XIX – wieczna zabudowa drewniana;(istniał 1 wiatrak młyn w XIX w60%czytelna forma rozłogu (zwłaszcza kartograficznie (; występujepewien zniekształcający wpływ trasy E-81 biegnącejłanowykolonijny orazblokowyok. 4-5 orazok. 16724brak; (istniał 1 dom podcieniowy;istniały 2 wiatraki)60%typ krajobrazu wielowarstwowego (przekształcenia historyczne);występują różne odmiany rzędówki; przekształcenia współczesnespowodowane lokalizacją zakładu PGR i likwidacją częścisiedlisk,83

nazwamiejscowościnazwado 1945 rokugminawojewództwo(stan sprzed1999 r.)krainageograficznadata powstania pierwotna funkcja typ planuChełmek Holm Stegna Ż Szkp 1789 (Btr) kolonijna późnaChorążówka Junkertroyl Stegna Ż Szkp 1650 (Pen) kolonijnałańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – osadnictworozproszone; Geisler – osadnictworozproszone)łańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;Geisler – rzędówka bagienna)Drewnica Schönbaum Stegna Ż Szkp 1364 (Btr) kmiecawielodrożnica (!); Quade – ulicówkaz poprzeczną ulicą; Geisler– ulicówka :poszerzona”)Dworek Baarenhof Stegna W ŻMlb 1590 (Btr)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)zabudowa jednodworcza liniowa na„terpach”; (Quade – nie wymienia;Geisler – ulicówka)Gaik Rehwalde Stegna W ŻMlb 1580 (Btr)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)łańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – rzędowa „luźna”;Geisler – osadnictwo rozproszone)Głobica Glabitsch Stegna Ż Szkp 1600 (Btr); 1626 (Pen)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)szeregówka na „terpach”; Quade– ulicówka; Geisler – ulicówka)Izbiska Freienhuben Stegna Ż SzkpXVII w. (Geisler); 1641(Pen)kolonijna (osadnicy„olęderscy”rzędówka przywałowała; (Quade –łanowa „zwarta”; Geisler – rzędówkabagienna)JankowoŻuławskieJankendorf Stegna W ŻMlb 1629 (Btr)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)zabudowa jednodworcza liniowana „terpach”; (Quade – rzędówka;Geisler – rzędówka)Jantar Pasewark Stegna M 1378 (Btr) rybackawielodrożnica oraz ulicówka; (Quade– „mierzejowa”; Geisler – rzędówka)Junoszyno Junkeracker Stegna Mpoł. XV w. – poł. XVIIIw. (Geisler)rybackawielodrożnicowa; (Quade– „mierzejowa”; Geisler – rzędówka)Mikoszewo- Płd. Alt Binnen-Nehrung Stegna Ż Szkp 1593 oraz 1613 (Pen)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)zabudowa jednodworczanieregularna na „terpach”; (Quade– rzędowa „luźna”; Geisler – niewymienia)Mikoszewo- Płn. Nickelswalde Stegna M 1373 (Btr) rybackawielodrożnicowa; (Quade– „mierzejowa”; Geisler – ulicówka„poszerzona”)Niedźwiedzica Bärwalde Stegna W ŻMlb1342 (Btr); 1565 (Cieś);1590 (Btr)kmieca późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)ulicowo-plecowa żuławska; (Quade– owalnica oraz łanowa; Geisler– ulicówka)Popowo Poppau Stegna Ż Szkp 1700 (Pen) kolonijna późnałańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – osadnictworozproszone; Geisler – rzędówkabagienna)Przemysław Prinzlaff Stegna Ż Szkp 1378 (Btr) folwark później kolonijna (?)84

typ rozłoguliczba siedlisko zachowanejformiehistorycznejPierwotnaliczna siedliskhistorycznychważniejsze zabytki architektury izielenistopień/procentzachowaniaform krajobrazuhistorycznegokomentarzblokowynie zachowałysiębraknie zachowały siękrajobraz stale przekształcający się; teren czynny deltotwórczo,przykład „tworzenia się” Żuław,łanowykolonijnyok. 8 10 brak 90%łanowy ok. 5-7 13blokowy ok. 3-4 6łanowykolonijnynie zachowałysięXIX-wieczna zabudowa drewniana;1 wiatrak „koźlak” oraz 1 wiatrak„holender” na galerii; cmentarz;(istniał kościół z 1643r.; istniały 3domy podcieniowe)2 domy podcieniowe (jeden zrozebranym podcieniem); cmentarzewangelicki; (istniał kościół z 1829r.– szkieletowy; istniały dwa wiatrakimłynyz XIX w.40%40%brak 50%niwowy (?!) ok. 11 11! brak 80%istnieje interesujący materiał historyczno-dokumentacyjny oosadnictwie menonickiem związanym z wsią; wysoki stopieńzachowania siedlisk i zabudowy; przekształcenia współczesneniewielkie,interesujący typ planu wsi – wpływ warunków naturalnych(lokalizacja w widłach Wisły i Szkarpawy; rezerwatarcheologiczny „Gdańska Głowa” – umocnienia XVIIwieczna;obecnie żywiołowy rozwój wsi pod wpływem funkcjirekreacyjnej,duże przekształcenia spowodowane przebiegiem trasy E-81Gdańsk-Elbląg, wieś częściowo wchłonięta przez współczesnązabudowę pobliskiej wsi Niedźwiedzina (nr 246) i NowaKościenica (nr 209),wieś w zasadzie nie istnieje; totalny zanik zabudowy; czytelnejeszcze ślady siedlisk w postaci pagórków osadniczych; dobrzeczytelny rozłóg; teren wsi dobrą, potencjalną lokalizacją nowejzabudowy rolniczej (zagrodowej) kontynuującej tradycję formyosadniczej,wieś wczesnej kolonizacji „olęderskiej”; prawdopodobnie „terpy”usypane wtórnie, pierwotnie siedliska na naturalnych wydmach;nietypowy rysunek rozłogu (?); istnieje interesujący materiałhistoryczno-dokumentacyjny o osadnictwie menonickiemzwiązanym z wsią; wysoki stopień zachowania siedlisk izabudowy,łanowykolonijnyok. 7-9 141 dom podcieniowy w zagrodziejednodworczej75%przykład krajobrazu „kolonijnego” dobrze czytelny, w czystejformie; istnieją dobre źródła historyczne do dziejów wsi,łanowykolonijnyłanowy (wczęści płd)wieś bezgruntówkmiecychnie zachowałysięok. 1-2 dlaczęści płd.10ok. 8 30blokowy ok.8 13blokowy (wczęści płd.)ok. 4-5 20łanowy ok. 5 10łanowykolonijnyrzędówkaprzywałowa;(Quade– osadnictworozproszone;Geisler– ulicówka„poszerzona”)ok. 1-2 5blokowy ok. 1-2 (na 5)brak 10%XIX-wieczna zabudowa drewnianarybacka (!); istniały 4 wiatraki)XIX-wieczna zabudowa drewnianarybacka (!)3 domy podcieniowe; XIX-wiecznazabudowa drewniana (w tymletniskowa!) cmentarz; (istniały 3wiatraki w okolicy)2 domy podcieniowe; drewnianawieża kościelna z XIX w.; cmentarzewangelicki; XIX-wieczna zabudowadrewniana rybacka i letniskowa (!);(istniał kościół z XIX w. – szkieletowy)kościół z 1342r. (przebudowanyw 1637 i 1823r.); zbór menonicki(!) drewniany z pocz. XIX w.; 2cmentarze; XIX-wieczna zabudowadrewniana1 dom podcieniowy; XIX-wiecznazabudowa drewniana60%40%60%40%75%50%1 dom podc.; XIXwiecznazabudowadrewnianawieś zanikła; czytelne ślady siedlisk w postaci pagórkówosadniczych; sytuacja podobna jak dla wsi: Włodarka (nr270), Stare Babki (nr 267) i Zadworze (nr 271; teren wsi dobrą,potencjalną lokalizacją nowej zabudowy rolniczej (zagrodowej)kontynuującej tradycję formy osadniczej,teren wybitnie rekreacyjny; duże przekształcenia zwłaszcza wpółnocnej części wsi; część południowa – lepiej zachowana,teren wybitnie rekreacyjny; żywiołowy rozwój wsi pod wpływemfunkcji rekreacyjnej,częściowe zmiany w krajobrazie po wykonaniu Przekopu podkoniec XIX w.; istnieje interesujący materiał kartograficznyporównawczy sprzed wykonania Przekopu,duże zmiany w końcu XIX w. spowodowane budową Przekopu;istnieje dobry materiał kartograficzny porównawczy sprzedwykonania Przekopu; teren wybitnie rekreacyjny; dużeprzekształcenia wewnątrz wsi spowodowane żywiołowymrozwojem funkcji rekreacyjnej,duże nagromadzenie dobrze zachowanych zabytków architektury(m.in. we wsi jeden z trzech zachowanych na Żuławach zborówmenonickich); przekształcenia pod wpływem zamiany dużychzagród na zakłady PGR; w okolicy prowadzona jest rabunkowaeksploracja bursztynu (”na dziko”); interesujące odkryciaarcheologiczne – wczesnośredniowieczna osada rzemieślniczaobróbki bursztynu,istnieje interesujący historyczny materiał kartograficznyporównawczy (czytelna silna tradycja miejsca!); istniejeinteresujący materiał historyczno-dokumentacyjny o osadnictwiemenonickim w tym rejonie; krajobraz historyczny wsi zachowanyw bardzo wysokim stopniu,50%85

nazwamiejscowościnazwado 1945 rokugminawojewództwo(stan sprzed1999 r.)krainageograficznadata powstania pierwotna funkcja typ planuRybina Fischerbabke Stegna Ż Szkp 1600 (Btr); 1626 (Pen)Starza Altendorf Stegna W ŻMlb 1629 (Btr)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)plan nieczytelny; (Quade – łanowa„luźna”; Geisler – ulicówka„poszerzona”)łańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – łanowa; Geisler– rzędówka bagienna)Stawidła Neuteicher-Walde Stegna W ŻMlb koniec XVI w. (Cieś)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)rzędówka na „terpach”; (Quade– rzędówka; Geisler – rzędówka)Stegienka Steegenwerden Stegna Ż Szkp 1650 (Pen)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)łańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – łanowa; Geisler– osadnictwo rozproszone)StegnaSteegen, takżeKobbelgrubeStegna Mp. 1300 (Btr-mapa);1465 (H – odnowienieprzywileju)rybackawielodrożnicowa; (Quade– „mierzejowa”; Geisler – ulicówka„poszerzona”)Stobiec Stobbendorf Stegna W ŻMlb 1629 (Btr)Świerznica Kalteherberge Stegna W ŻMlb 1591 (Btr)Szkarpawa Scharpau Stegna W ŻMlb 1342 (Btr)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)kmieca późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)łańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – łanowa; Geisler– osadnictwo rozproszone)zabudowa jednodworcza blokowa na„terpach”; Quade – łanowa; Geisler– osadnictwo rozproszone)łańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – osadnictworozproszone; Geisler – osadnictworozproszone)Tujsk Tiegenort Stegna W ŻMlb1349 (Schm, Btr); 1629(Btrkmieca późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)typ mieszany: szeregówkaprzywałowa oraz ulicówka wodna;(Quade – ulicówka; Geisler– ulicówka)Wiśniewka Küchwerder Stegna W ŻMlb 1710 (Btr) kolonijna późnałańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;Geisler – rzędówka bagienna)Wybicko Beiershorst Stegna W ŻMlb 1591 (Btr); 1621 (Pen)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)zabudowa jednodworcza blokowa na„terpach; (Quade – nie wymienia;Geisler – osadnictwo rozproszone)Żuławki Fürstenwerder Stegna W ŻMlb 1352 (Btr) kmiecałańcuchowa przywałowa; (Quade– łanowa „luźna”; Geisler – ulicówka)Szropy Schroop P Iłp. 1300r. (Btr-mapa);1280 (Schm)kmiecaulicówka; (Quade – nie wymienia;Geisler – ulicówka)Kąty Rybackie Bodenwinkel Sztutowo Mpocz. XVIII w. (mat.kart.)rybackaulicówka jednostronna (półwieś);(Quade – „mierzejowa”; Geisler– rzędówka)Kobyla Kępa Kobbelkampe Sztutowo Ż Szkp ok. 1900r. (nat. kart.)Łaszka Laschke Sztutowo Ż Szkp ok. 1900r. (mat. kart)rolnicza (osadnictwonajnowsze)rolnicza (osadnictwonajnowsze)rzędówka przywałowa; (Quade – niewymienia; Geisler – nie wymienia)szeregówka przywałowa; (Quade– rzędówka i łanowa „luźna”; Geisler– osadnictwo rozproszone)86

typ rozłogułanowykolonijnyblokowyoraz łanowykolonijnyłanowykolonijnyłanowy orazczęściowoblokowywieś bezgruntówkmiecych,częściowołanowyliczba siedlisko zachowanejformiehistorycznejPierwotnaliczna siedliskhistorycznychok. 8-10 30ważniejsze zabytki architektury izieleni1 dom podcieniowy; dworekmurowany z końca XVIII w.; XIXwiecznazabudowa drewniana; dwamosty zwodzone z 1934 i 1939r. tychlat XX w.; (istniały 2 wiatraki-pompy)stopień/procentzachowaniaform krajobrazuhistorycznego60%komentarzwieś bardzo rozbudowana; słabo czytelny plan pierwotny; dalszeprzekształcenia,ok. 8-9 15 brak 75% jeden z lepiej zachowanych typów planu wsi związanego z wodą,nie zachowałysięok. 9-9 10!ok. 20 50brak; (istniały 4 wiatraki w okolicym.in.nad Kanałem Wiślano-Zalewowym)XIX-wieczna zabudowa drewnianaoraz szkieletowa; drewniane spichlerzez poł. XIX w.kościół z 1682-1683r., szkieletowy,cmentarzblokowy ok. 7-10 25 brak; (istniały2 wiatraki w okolicy) 60%łanowykolonijnyok. 5-6 15XVIII- i XIX-wieczna zabudowadrewniana10%75%10%60%wieś zanikła; totalne zniszczenie zabudowy; czytelne śladyopuszczonych siedlisk; rejon wsi genetycznie zbliżony do rejonówwsi: Jankowo Żuławskie (nr 241) , Włodarka (nr 279), StareBabki (nr 267), Zadworze (nr 271), Gaik (nr 238) oraz Wybicko(nr 259),istnieje interesujący materiał historyczno-dokumentacyjny oosadnictwie menonickim w tym rejonie,wieś mocno przekształcona pod wpływem żywiołowego rozwojufunkcji rekreacyjnej; dominuje współczesna zabudowa; wieśrozbudowująca się – gminna,teren przekształcający się do dzisiaj; zmiany w krajobrazienaturalnym; dobry przykład przemian krajobrazowych, czytelnyw historycznym materiale kartograficznym,pewne zniszczenia w substancji budowlanej; przewaga zagródtypu „holenderskiego”; zachowane ślady wszystkich siedlisk;interesująca lokalizacja siedlisk – wykorzystanie naturalnejkonfiguracji terenu,łanowy ok. 1-2 10 brak; (istniał 1wiatrak-pompa) 60%duże ubytki w zabudowie; częściowo czytelne ślady siedlisk;zachowane zagrody przejęte na zakłady PGR,łanowy ok.. 5-7 25blokowyzniekształconyblokowynie zachowałysięnie zachowałysięłanowy ok. 17 20niwowołanowywieś bezgruntówkmiecychXIX-wieczna zabudowa drewniana;cmentarz; kościół nowszy z lat 20-tych XX w.; (istniał kościół z 1604 r.,szkieletowy)75%brak; (istniał 1 wiatrak-pompa) 20%brak 10%5 domów podcieniowych (w tymzbudowany przez Piotra Loewoena);kaplica neogotycka z XIX w.; XIXwiecznazabudowa drewniana;cmentarze katolicki i ewangelicki;zespół zabudowy śluzy oraz śluza z poł.XIX w.; (istniał kościół z 1579r. oraz z1840-1841r.)75%interesujący proces rozwoju przestrzennego wsi w czasie wtórnejkolonizacji: część wsi przekształciła się w ulicówkę wodną, jest toczęść młodsza, założona najprawdopodobniej przez osadników„olęderskich” obok wsi XIV-wiecznej – świadczy o tym nadanaokolicy nazwa – Neuendorf,duże przekształcenia krajobrazu powodu zaniku zabudowy;siedliska słabo czytelne jak również rozłóg z powodu lokalizacjidużych zakładów PGR – komasacja pól,totalny zanik zabudowy; czytelne ślady siedlisk; rozłóg częściowozniekształcony z powodu lokalizacji dużych zakładów PGR(komasacja pól i likwidacja rowów melioracji podstawowej);teren podobny krajobrazowo do terenu wsi: Jankowo Żuławskie(nr 241), Włodarka (nr 270), Stare Babki (nr 267), Zadworze (nr271) oraz częściowo Gaik (nr 238),w okolicy zabudowa jednodworcza na „terpach” dobrzezachowana – zagrody w układzie „holenderskim”; przekształceniakomunikacyjne we wsi; wpływ ruchu turystycznego na Mierzeję,ok. 6 10 kościół z 1821r. 50% wieś przekształcająca się i rozbudowująca – gminna,ok. 30 40blokowy ok. 2-3 7blokowy ok. 3-4 8XIX-wieczna zabudowa drewnianarybacka i letniskowa (!); zabudowaszkieletowa z pacy – domki rycerskie;(istniał 1 wiatrak)XVIII- i XIX-wieczna zabudowadrewniana w zagrodach typu„holenderskiego”; most zwodzony zok. 1900r.XIX-wieczna zabudowa drewniana wzagrodach typu „holenderskiego”20%40%50%bardzo duże przekształcenia spowodowane żywiołowymrozwojem funkcji rekreacyjnej,teren czynny deltotwórczo; ciągłe przekształcenia krajobrazuosadniczego; interesujące porównania na podstawiehistorycznego materiału kartograficznego,teren czynny deltotwórczo; przekształcający się krajobrazosadniczy; interesujące porównania na podstawie historycznegomateriału kartograficznego,87

nazwamiejscowościnazwado 1945 rokugminawojewództwo(stan sprzed1999 r.)krainageograficznadata powstania pierwotna funkcja typ planuPrzebrno Probbernau Sztutowo M 1454 (Schm)rybacka oraz kolonijna(osadnicy „olęderscy”)ulicówka jednostronna (półwieś);(Quade – nie wymienia; Geisler – niewymienia)Skowronki Vogelsang Sztutowo MXIV w. (osada i gródekstrażniczy); XVI-XVII w.(dwór i folwark, osadarybacka)Stare Babki Altebabke Stegna W ŻMlb 1585 (Btr, Pen)rybackakolonijna (osadnicy„olęderscy”)ulicówka jednostronna (półwieś);(Quade – „mierzejowa”; Geisler– rzędówka)łańcuchówka przywałowanna „terpach” oraz zabudowajednodworcza nieregularna na„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;Geisler – osadnictwo rozproszone)Sztutowo Stutthof Sztutowo Ż Szkp/M1313 oraz koniec XVI w.(SGKP)rybacka oraz kolonijna(osadnicy „olęderscy”)wielodrożnica oraz ulicówka; (Quade– „mierzejowa”; Geisler – ulicówka„poszerzona”)Sztutowska Kępa Stutthöferkampe Sztutowo Ż Szkp ok. 1900r. (mat. kart.)rolnicza (osadnictwonajnowsze)lańcuchówka przywałowa; (Quade– łanowa „luźna”; Geisler – niewymienia)Włodarka Vogtei Stegna W ŻMlb 1600 (Btr)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)łańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;Geisler – osadnictwo rozproszone)Zadworze Vierzehnhuben Stegna W ŻMlb 1600 (Btr)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)łańcuchówka przywałowana „terpach” oraz zabudowajednodworcza liniowa na „terpach”;(Quade – łanowa „luźna”; Geisler– osadnictwo rozproszone)BobrowoNeuendorfPruszczGdańskigdańskie ŻGd 1346 (Btr)Dziewięć Włók. Neunhuben Pruszcz Gd gdańskie ŻGd XVI w. (Geisler)KrępiecRoszkowoWiślinaWiślinkaKrampitzRostauHochzeitWesslinkenPruszczGdańskiPruszczGdańskiPruszczGdańskiPruszczGdańskigdańskie ŻGd 1370 (Btr)gdańskie ŻGd 1423 (Btr) kmiecagdańskie ŻGd 1308 (ŻW); 1347 (Kan)gdańskieŻGdp. 1300 (Btr- mapa; 1346(ŻG); 1558 (Btr); 1549-59(Szfr)Grabiańskie Pole Grebinerfeld Pszczółki gdańskie ŻGd 1660 (Btr)Józefowo- VGroblaFünfte Trift Elbląg elbląskie ŻE1b1367 (Btr, AP- terenyosuszone, pastwiskamiejskie); 1563-1565 (Btr,AP- osadnictwo)kmieca (w XVIIw. wieś UrzęduBudowlanego wGdańsku, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)kmieca (w XVII w.własność szpitala św.Elżbiety w Gdańsku),później kolonijna(osadnicy „olęderscy”)kmieca (w XVII w.własność szlachecka),później kolonijna(osadnicy „olęderscy”)kmieca, późniejtzw. Wieś „wolna”(osadnicy „olęderscy”)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)łańcuchówka przywałowana „terpach” oraz zabudowajednodworcza nieregularna na„terpach” (Quade – łanowa „luźna”,Gaisler – osadnictwo rozproszone)łańcuchówka przywałowa na„terpach”; Quade – rzędowa„zwarta”; Geisler – rzędówka)łańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”,Geisler – osadnictwo rozproszone)owalnica; (Quade – nie wymienia;Geisler – ulicówka)rzędówka przywałowa orazszeregówka przywałowa; (Quade– ulicówka „zwarta”; Geisler– ulicówka)zabudowa jednodworcza liniowana „terpach; (Quade – osadnictworozproszone; Geisler – osadnictworozproszone)zabudowa jednodworczanieregularna; (Quade – osadnictworozproszone; Geisler – osadnictworozproszone)rzędówka na „terpach” orazzabudowa jednodworcza liniowa na„terpach”; (Quade – rzędowa „luźna”;Geisler – rzędówka)Kazimierzowo-III GroblaDritte Tritt Elbląg elbląskie ŻE1b1367 (Btr, AP- terenyosuszone, pastwiskamiejskie); 1563-1565 (Btr,AP- osadnicy)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)rzędówka na „terpach”; (Quade– rzędowa „luźna”; Geisler– rzędówka)88

typ rozłoguczęściowołanowyliczba siedlisko zachowanejformiehistorycznejPierwotnaliczna siedliskhistorycznychok. 14 16ważniejsze zabytki architektury izieleniXIX-wieczna zabudowa drewnianaoraz szkieletowa z pacy (rybacka!)podobna zabudowa letniskowa (!);cmentarzstopień/procentzachowaniaform krajobrazuhistorycznegokomentarz60% postępujące przekształcenia pod wpływem funkcji rekreacyjnej,wieś bezgruntówkmiecychnie zachowałysiębrak 50%teren wybitnie rekreacyjny; duże i postępujące przekształceniepod wpływem żywiołowego rozwoju funkcji rekreacyjnej,łanowykolonijnynie zachowałysię (!)brak 10%totalny zanik zabudowy; czytelne ślady opuszczonych siedlisk;powodem brak nowych osadników po 1945 roku; nowazabudowa zakładów PGR – mieszkaniowa i produkcyjna winnym niż pierwotny, układzie przestrzennym,częściowołanowyblokowyblokowyłanowykolonijnynie zachowałysięnie zachowałysięok. 20%kaplica z końca XIX w.; XIX-wiecznazabudowa drewniana (rybacka iletniskowa !); podobna zabudowaszkieletowa: most zwodzony z ok.1900r.; cmentarz ewangelicki20%brak 30%brak 10%ok. 2 8 brak 10%we wsi istniał duży obóz koncentracyjny – poważneprzekształcenia układu przestrzennego; wieś rozwijająca się irozbudowująca – gminna,teren czynny deltotwórczo; ciągłe przekształcenia krajobrazuosadniczego; interesujące porównania na podstawiehistorycznego materiału kartograficznego,totalny zanik zabudowy; czytelne częściowo ślady siedlisk;zmiany w krajobrazie spowodowane lokalizacją zakładów PGR(komasacja pól) w okolicy rezerwat archeologiczny – odkryciewarsztatów rzemieślniczych obróbki bursztynu kulturyrzucewskiej,prawie całkowity zanik pierwotnej zabudowy; czytelne śladysiedlisk; destrukcyjny wpływ na krajobraz historyczny dużychzakładów PGR komasacja pól i likwidacja rowów melioracjipodstawowej a także likwidacja pagórków osadniczych zabudowyrozproszonej); sytuacja podobna jak dla wsi: Jankowo Żuławskie(nr 241), Włodarka (nr 270) oraz Stare Babki (nr 267)blokowy,częściowozniekształconyok. 8 13 brak; (istniały 2 wiatraki w XVIII w.) 60%postępująca degradacja krajobrazu historycznego spowodowanabliskim sąsiedztwem Gdańskich Zakładów Rafineryjnych,łanowykolonijnyok. 8-10 10!brak; (istniały 3 wiatraki w okolicy wXVIII w.)60%widoczne ślady regulacji biegu Motławy i zmiany w komunikacjiwzdłuż rzeki; przykład krajobrazu „kolonijnego” pierwszej fazyrozwoju osadnictwa „olęderskiego” w pobliżu Gdańska,blokowy ok. 7 9 brak; (istniało 5 wiatraków w XVIII w.) 75%widoczne ślady regulacji biegu Motławy – wyraźnie czytelnestarorzecza,łanowy ok. 4-5 12 brak 75%wieś późnolokacyjna; plan zbliżony do typowego lokacyjnegożuławskiego,blokowy,częściowozniekształconyok. 15 171 dom podcieniowy; cmentarz;(istniały dwa wiatraki w XVIII w.)75% wieś rozbudowująca się; postępujące przekształcenia krajobrazu,blokowy ok. 16 20 brak; (istniały 3 wiatraki w XVIII w.) 80%wieś typowa dla osadnictwa „olęderskiego”; istnieje dobryporównawczy materiał kartograficzny z XVIII wieku; wysokistopień zachowania siedlisk i zabudowy,blokowy ok. 3-4 7 2 domy pod. 75%przykład krajobrazu „kolonijnego” pierwszej fazy rozwojuosadnictwa „olęderskiego” na Żuławach Gdańskich,część zach.-łanowykolonijny; częśćwsch.- blokowyłanowykolonijnyok. 6 39! brak; (istniał 1 wiatrak-młyn w XIX w.) 60%ok. 25-27 60XIX-wieczna zabudowa drewniana;(istniał 1 wiatrak-młyn w XIX w.60%bardzo duże ubytki w zabudowie; zachowane siedliska w postacipagórków (”terpy”); wieś podobna do Adamowa –II Grobla (nr58)- te same wtórne przekształcenia i degradacja historycznegokrajobrazu,czytelna forma rozłogu (zgłasza kartograficznie); występujepewien zniekształcający wpływ trasy E-81 biegnącej „triftem”– historyczną osią osady – nastąpiło poszerzenie tej drogi iskrócenie działek siedliskowych; droga E-81 częściowo przecinapierwotne formy pocięcia terenu (rowy odwadniające),89

nazwamiejscowościnazwado 1945 rokugminawojewództwo(stan sprzed1999 r.)krainageograficznadata powstania pierwotna funkcja typ planuKępa Rybacka Fischerskampe Elbląg elbląskie ŻE1b 1683 (Btr); 1691 (AP) kolonijna późnaKępiny Wielkie Zeyerniederkampen Elbląg elbląskie ŻE1b 1787 (Btr) kolonijna późnaKlaski Klaussen Elbląg elbląskie ŻE1b 1772 (AP) kolonijna późnaszeregówka przywałowa; (Quade– łanowa „luźna”; Geisler – rzędówkabagienna)rzędówka przywałona na „terpach”;(Quade – łanowa „luźna”; Geisler– osadnictwo rozproszone)zabudowa jednodworczanieregularna na „terpach”; (Quade– nie wymienia; Geisler – niewymienia)KonorowoŻuławskieKämmersdorf Elbląg elbląskie ŻE1bp. 1300 (Btr-mapa, Btr);1321 (PU)kmiecaulicówka; (Quade – nie wymienia;Geisler – ulicówka)Nowe Nowakowo Neu Terranowa Elbląg elbląskie ŻE1b 1808 (Btr)rolnicza (osadnictwonajnowsze)szeregówka przywałowa; (Quade– rzędówka; Geisler – rzędówkabagienna)Ostróżeń Rollwerk Elbląg elbląskie ŻE1b 1348 (Btr); 1594 (AP)karczemnoprzewoźniczaszeregówka przywałowa; (Quade– rzędówka; Geisler – rzędówkabagienna)Raczkielbląskie Unterkrebswalde Elbląg elbląskie ŻE1b 1586 (Btr, AP)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)Stare Nowakowo Alt Terranova Elbląg elbląskie ŻE1b 1741 (Btr, AP) kolonijna późnaSzczutowo Stutthof k.Elbląga Elbląg elbląskie ŻE1b 1772 (AP) kolonijna późnaTropyelbląskie Streckfuss Elbląg elbląskie ŻE1b XIV w. (Btr, AP) rybackaWładysławowo- IGroblaErsted Trift Elbląg elbląskie ŻE1b1367 (Btr. AP- terenyosuszone, pastwiskamiejskie); 1563-1565 (Btr,AP- osadnictwo)Błotnica Schlammsack Elbląg elbląskie ŻE1b 1648 (AP); 1652 (Btr)Czarna Grobla Schwarzdamm Elbląg elbląskie ŻE1b po 1600 (Btr); 1648 (AP)Czerwonka Rothebude Elbląg elbląskie ŻE1b poł. XVII w. (Btr)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)zabudowa jednodworcza liniowana „terpach”; (Quade - osadnictworozproszone; Geisler – rzędówka)szeregówka przywałowa; (Quade– rzędówka; Geisler – osadnictworozproszone)zabudowa jednodworczanieregularna na „terpach”; (Quade– nie wymienia; Geisler – niewymienia)ulicówka wodna (!); (Quade– rzędówka; Geisler – ulicówka)zabudowa jednodworcza liniowa na„terpach”; (Quade – rzędowa „luźna;Geisler – osadnictwo rozproszone)część zach.- rzędówka na „terpach”,część wsch.- zabudowa jednodworczablokowa na „terpach”; (Quade– rzędówka; Geisler – osadnictworozproszone)zabudowa jednodworcza blokowana „terpach”; (Quade - osadnictworozproszone; Geisler – osadnictworozproszone)łańcuchówka przywałowana „terpach” oraz zabudowajednodworcza blokowa na „terpach”;(Quade – osadnictwo rozproszone;Geisler – osadnictwo rozproszone)FiszewoFischauGronowoElbląskieelbląskie M ZMIb 1257 (Btr) kmiecaulicówka; (Quade – ulicówka„luźna”; Geisler – ulicówka)GajewiecKrebsthorstGronowoElbląskieelbląskie ŻEIb 1635 (Btr, AP)kolonijna (osadnicy„olędescy”)część zach. –zabudowa jednodworczablokowa na „terpach”, część wsch.–zabudowa jednodworcza liniowana „terpach”; (Quade – osadnictworozproszone, Geisler – osadnictworozproszone)GronowoElbląskieGruntuGronowoElbląskieelbląskieM ZMIb1370 (Btr - folwark);1414 (Sch, Btr – lokacjawsi); 1562 (Schm– potwierdzenie lokacji)folwarczna, częściowokmieca, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)przysiółek ulicowy, w okolicyzabudowa jednodworcza blokowa;(Quade – osadnictwo rozproszone;Geisler – ulicówka „poszerzona”)90

typ rozłoguliczba siedlisko zachowanejformiehistorycznejPierwotnaliczna siedliskhistorycznychważniejsze zabytki architektury izielenistopień/procentzachowaniaform krajobrazuhistorycznegokomentarzłanowykolonijnyok. 20 35 XIX-wieczna zabudowa drewniana 75%dobrze zachowany przykład planu wsi przywałowej,ukształtowany kierunkiem przebiegu koryta rzeki (Nogatu),blokowy ok. 14-16 21 brak 75%blokowy 3 3! brak 40%dobrze zachowany przykład osadnictwa z końcowej fazykolonizacji Żuław Wiślanych,zachowane wszystkie trzy zagrody składające się na osadę;krajobraz otaczający mocno zagrożony z powodu rozwojupobliskiego miastaElbląga,łanowy,częściowozniekształconyłanowy iblokowy(współczesny)ok. 8 16nie zachowałysięłanowy ok.14 17XIX-wieczna zabudowa drewniana;(istniał 1 dom podcieniowy)brak 20%na wyspie z fortyfikacjami –dom zparkiem. istniał 1 dom podcieniowy;karczma Bollwerkkruge; oraz tzw.”Dom o Siedmiu Szczytach” z XVI w.60% zniekształcona forma rozłogu z powodu przebiegu linii kolejowej,75%stałe zmiany i przekształcenia naturalne, teren czynnydeltotwórczo; nie zachowany pierwotny plan wsi; obecnielokalizacja dużego zakładu PGR; częściowo zachowane elementykrajobrazu historycznego w płd. części terenu; dobry przykładnaturalnych przemian krajobrazu osadniczego,przekształcający krajobrazowo wpływ pobliskiej bazy PGRNowakowi,łanowykolonijnyok. 23 31 drewniana zabudowa z XVIII)XIX w. 75%typ krajobrazu „kolonijnego” dobrze czytelny; wieś „bliźniacza”w stosunku do niedalekich Karczowisk Górnych (nr 82),łanowykolonijnyok. 20 30 drewniana zabudowa z XVIII)XIX w. 40% teren czynny deltotwórczo, stale przekształcający się krajobraz,blokowynie zachowałysiębrak 40%zabudowa nie zachowana, nie odnaleziono także śladówsiedlisk; rozłóg mocno zniekształcony – teren wchłonięty przezwspółczesną zabudowę pobliskiej wsi Władysławowo (nr 73),łanowykolonijny,wtórniezniekształconyok. 10-12 305 domów podcieniowych; XIXwiecznazabudowa drewniana;cmentarz menonicki75%jeden z bardziej interesujących planów – ulicówka wodna;plan dobrze czytelny; duże ubytki w zabudowie leczczytelne, opuszczone siedliska, duże nagromadzenie domówpodcieniowych,łanowykolonijnyok. 9 17XIX-wieczna zabudowa drewniana;duży cmentarz przy nieistniejącymzborze (maenonickim ?)60%duże ubytki w zabudowie lecz czytelne siedliska w formiepagórków interesujący element – cmentarz i resztki kaplicy –zboru; bardzo czytelna forma rozłogu- zwłaszcza kartograficznie,blokowy ok. 5-6 13 brak 75%dobrze czytelny plan wsi; uwaga: obok istniała wieś o nazwieLangereihe- nazwa określająca typ planu (!)- obecnie jest to częśćwsi Błotnica,blokowy ok. 4-5 19 brak 75%jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” w bardzo czystej formie;czytelny rysunek rozłogu- zarówno kartograficznie jak i terenie zpowodu obsadzeń wierzbowych,blokowy ok. 3-4 30brak; (istniał 1 wiatrak-młyn i 1wiatrak-pompa wXIX w.)40% bardzo duże ubytki w zabudowie; ślady opuszczonych siedlisk,niwowo-łanowy ok. 8 10cmentarz katolicki i ewangelicki;(istniał 1 dom podcieniowy; dwakościoły – z II ćw. XIV w. orazewangelicki z 1643r.)50% plan wsi bardzo zniekształcony; wieś rozbudowująca się,blokowyoraz łanowykolonijnyok. 10 20XIX-wieczna zabudowa drewniana;(istniał 1 wiatrak w XIX w.)75% przykład jednego z typów krajobrazu „kolonijnego”,łanowy iblokowynie zachowałysiękaplica z 1647r.; (istniał 1 budynekpodcieniowy – stajnia)10%wieś gminna – rozbudowująca się i poważnie przekształcona;zmiany wprowadzone m.in. przez wybudowaną linię kolejową,91

nazwamiejscowościnazwado 1945 rokugminawojewództwo(stan sprzed1999 r.)krainageograficznadata powstania pierwotna funkcja typ planuJasionnaEschenhorstGronowoElbląskieelbląskie M ZMIb 1592-1595 (Btr)kolonijna (osadnicy„olęderscy”zabudowa jednodworcza blokowa na„terpach” oraz częściowo zabudowajednodworcza liniowa na „terpach”;(Quade – osadnictwo rozproszone;Geisler – osadnictwo rozproszone)Jegłownik.FichthorstGronowoElbląskieelbląskie ŻE1b 1449 (Schm); 1640 (AP)kmieca późniejnapływ osadników„olęderskich”wielodrożnica (dostosowana doterenu); Quade – ulicówka i rzędowaz podwójną ulicą; Geisler – ulicówka:poszerzona”)KarczowiskaGórneOberkrebswaldeGronowoElbląskieelbląskie ŻE1b 1586 (Btr, AP)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)część płn. – rzędówka na „terpach”,część płd. – zabudowa jednodworczaliniowa na „terpach”; (Quade –rzędowa „luźna”; Geisler – rzędówka)KlimontyKlementfahreGronowoElbląskieelbląskie ŻE1b 1402 (Btr) przewoźnaprzysiółek placowy; (Quade– osadnictwo rozproszone; Geisler– nie wymienia)KopankaHoppenauGronowoElbląskieelbląskie ŻE1b 1631 (AP); 1632 (Btr)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)zabudowa jednodworcza blokowana „terpach”; (Quade – osadnictworozproszone; Geisler – osadnictworozproszone)Małe WikrowoKl. WickerauGronowoElbląskieelbląskieŻE1bp. 1300 (Btr-mapa); 1590(AP)kolonijna (osadnicy„olęderscy”), wcześniejpastwiska miejskiezabudowa jednodworcza blokowa na„terpach”; (Quade – rzędowa „luźna”;Geisler – osadnictwo rozproszone)MechnicaMoosbruchGronowoElbląskieelbląskie ŻE1b 1648 (AP)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)łańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – rzędowa „luźna”;Geisler – rzędówka)MojkowoMoskenbergGronowoElbląskieelbląskieŻE1b1557 (Btr, AP); 1600 (Btr– założenie wsi)2.kolonijna (osadnicy„olęderscy”)łańcuchówka przywałowa na„terpach”; Quade – osadnictworozproszone; Geisler – rzędówkabagienna)Nowy ŚwiatNeue WeltGronowoElbląskieelbląskie ŻE1b 1.XVIII)XIX w. (Btr)rolnicza (osadnictwonajnowsze)przysiółek bezkształtny; (Quade– osadnictwo rozproszone; Geisler– nie wymienia)NogatowoNogathauGronowoElbląskieelbląskie ŻE1b 1602 (Btr, AP)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)łańcuchówka na „terpach”; (Quade– osadnictwo rozproszone; Geisler– rzędówka)Nowy Dwór K)JegłownikaNeuhofGronowoElbląskieelbląskieŻE1b1398 (AP- folwark); 1449(Btr- lokacja wsi)folwarczna i kmiecafolwark oraz przysiółek ulicowy;(Quade – część płd.- rzędówka,część płn.- łanowa „luźna”; Geisler– ulicówka)OleśnoPr. KönigsdorfGronowoElbląskieelbląskie M ŻM1b 1353 (Sch, Btr) kmiecaowalnica; (Quade – owalnica; Geisler– ulicówka „poszerzona”)Rogard LubRozgardPr. RosengartGronowoElbląskieelbląskieM ŻM1b1355 (Btr); poł. XVI w.(Schm, Cieś)kmieca, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)owalnica, obok łańcuchówka na„terpach”; (Quade – owalnica;Geisler – ulicówka)RóżanyAlt- RosengartGronowoElbląskieelbląskieM ŻM1b1296-1298 (Schm); 1355(Schm- odnowienielokacji); 1599 (Btr)kmieca, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)zabudowa jednodworcza liniowana „terpach”; (Quade – osadnictworozproszone oraz rzędówka „luźna”;Geisler – osadnictwo rozproszone)SzopyAschbudenGronowoElbląskieelbląskie ŻE1b 1586 (Btr, AP)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)częściowo (wzdłuż rzeki Fiszewki)- łańcuchówka przywałowa na„terpach”, częściowo (okolica) -zabudowa jednodworcza blokowa na„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;Geisler – rzędówka bagienna)Wikrowo Wlk.Gr. WickerauGronowoElbląskieelbląskieŻE1bp. 1300)Btr-mapa); 1395(Btr)folwark, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)zabudowa jednodworcza blokowana „terpach”; (Quade – rzędówka„luźna”; Geisler – osadnictworozproszone)WilżynaObok Stacji Kol.RossgartenGronowoElbląskieelbląskie ŻE1b 1631 (AP)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)zabudowa jednodworcza blokowana „terpach”; (Quade – osadnictworozproszone; Geisler – osadnictworozproszone w okolicy Jesiennej)92

typ rozłoguliczba siedlisko zachowanejformiehistorycznejPierwotnaliczna siedliskhistorycznychważniejsze zabytki architektury izielenistopień/procentzachowaniaform krajobrazuhistorycznegokomentarzblokowy orazczęściowołanowykolonijnyok. 4-5 15cmentarze menonicie; (istniały 2 domypodcieniowe)40%rejon prawie całkowicie zajęty przez duże gospodarstwa PGRm.in. stare duże zagrody służą jako bazy zakładów; nieistniejącedomy podcieniowe były pięknymi przykładami domów wzagrodach jednobudynkowych w układzie narożnym (układtypowo holenderski),łanowyok. 10%pierwotnejzabudowy isiedliskkościół z 1804r. szkieletowy; cmentarz;(istniał do niedawna 1 wiatrak-młyn)40%wieś rozbudowująca się, duża; przekształcający wpływ głównejdrogiMalbork-Elbląg,łanowykolonijnyok. 14 18XIX-wieczna zabudowa drewniana;(istniał 1 dom podcieniowy)75% dobrze czytelny jeden z typów krajobrazu „kolonijnego”,wieś bezgruntówkmiecychnie zachowałysiębrak 10%wieś nie zachowana, częściowo czytelne ślady specyficznegoukształtowania terenu w okolicy przeprawy,blokowy ok. 5 6! XIX-wieczna zabudowa drewniana 75%we wsi baza PGR wykorzystująca stare zagrody i historycznesiedliska,blokowy ok. 8 171 wiatrak (istniało ok. 9! Wiatraków wpłd.- wsch. Części terenu wsi)75%rozłóg częściowo zniekształcony; brak wiatraków jest dużą stratądla malowniczości krajobrazu,łanowykolonijnyok. 4-5 12XIX-wieczna zabudowa drewniana;(istniał 1 wiatrak w okolicy)60%siedliska pozbawione zabudowy lecz czytelne w krajobrazie jakopojedyncze pagórki,łanowykolonijnyok. 8 16 XIX-wieczna zabudowa drewniana 75% rozłóg już bardzo zniekształcony,nieustalony,zbliżony doblokowegołanowykolonijnyok. 1-2 5 brak 40%ok. 3-4 9 brak 40%mała osada położona przy drodzeMalbork-Elbląg; obecnie dużezmiany z powodu modernizacji tejże drogi,duże ubytki w zabudowie a także nieczytelne obecnie siedliska;teren zajęty przez duży zakład PGR i jego uprawy,łanowy ok. 3-4 6zajazd z końca XVIII w,; XIX-wiecznazabudowa drewniana60%przekształcenia związane z rozwojem wsi Jegłownik; lokalizacjadużej mleczarni,łanowy ok. 4-5 62 domy podcieniowe; XIX-wiecznazabudowa drewniana75%przekształcenia związane z przebiegiem linii kolejowejMalbork-Elbląg,łanowy ok. 3-4 62 domy podcieniowe; zagroda z k.XVIII w.; XIX-wieczna zabudowadrewniana; cmentarz75%między Rogardem a Różanami (nr 93) istniejedługa łańcuchówka na „terpach” – tam zamieszkalinajprawdopodobniej nowi osadnicy z poł. XVI w., wówczas dlaRóżan dano nazwę Alt- Rosengard a dla Rogartu- PreussischResengart, łańcuchówka nie otrzymała odrębnej nazwy i należałado Pr. Rosengart; we wsi obecnie przekształcenia związane zpowstaniem zakładu PGR,blokowy ok.8 131 dom podcieniowy; nagromadzeniezagród typu holenderskiego, nad rzekąTyną zachowana stacja pomp z pompąparową (!); istniał 1 wiatrak z 1730r.)50%przekształcenia krajobrazu pod wpływem zmiany trasy drogiprzechodzącej przez wieś,łanowykolonijny orazblokowyok. 12-13 orazok. 81312!XIX-wieczna zabudowa drewniana;most zwodzony z 1900r.; istniało wielewiatraków-pomp na skrzyżowaniurzeki Fiszewki z rzeką Wiską- niemylić z Wisłą)75%wyjątkowe niegdyś nagromadzenie wiatraków-pomp – krajobraz„holenderski”; wysoki stopień zachowania siedlisk (!) i zabudowywzdłuż rzeki Fiszewki,blokowy ok. 1-2 3-4 brak; (istniały w okolicy wiatraki) 50%zmiany spowodowane lokalizacją zakładów PGR; przekształceniarozłogu,blokowy ok. 4-5 6!XIX-wieczna zabudowa drewniana (wzłym stanie)75%zachowana zabudowa siedlisk ulega dekapitalizacji;przekształcający wpływ pobliskiej trasy kolejowejMalbork-Elbląg,93

nazwamiejscowościnazwado 1945 rokugminawojewództwo(stan sprzed1999 r.)krainageograficznadata powstania pierwotna funkcja typ planuBoręty Barendt Lichnowy elbląskie W ŻMlb 1321 (Schm, Btr, Grn) kmiecaulicowo-placowa żuławska; (Quade– owalnica; Geisler – ulicówka)Dąbrowa Dameräu Lichnowy elbląskie W ŻMlb1316 (Schm, Btr– wzmianka); 1352(Schm, Grn – przywilejlokacyjny)kmiecaulicówka jednostronna (półwieś);(Quade – ulicówka; Geisler– ulicówka)Lichnowy Mł. Kl. Lichtenau Lichnowy elbląskie W ŻMlb1321 (Schm, Btr– wzmianka); 1341(Schm, Grn – przywilejlokacyjny)kmiecaulicowo-placowa żuławska; (Quade– owalnica; Geisler – ulicówka)Lichowy Gr. Lichtenau Lichnowy elbląskie W ŻMlb1254 (Sch – wzmianka);1321 (Sch – przywilejlokacyjny)kmiecaulicowo-placowa żuławska; (Quade– owalnica; Geisler – ulicówka)Lisewo Liessau Lichnowy elbląskie W ŻM1b 1316 (Sch, Btr) kmiecaParszewo Parschau Lichnowy elbląskie W ŻM1bPordenowo Pordenau Lichnowy elbląskie W ŻM1bp. 1300 (Btr-mapa); 1321(Schm- wzmianka); 1355(Schm, Btr- przywilejlokacyjny)1399 (Grn); 1410 (Schm,Btr)kmiecakmiecaStarynia Altenau Lichnowy elbląskie W ŻM1b 1399 (Grn) kmiecaulicowo-placowa żuławska; (Quade– owalnica; Geisler – ulicówka)ulicówka jednostronna (półwieś);(Quade – ulicówka „luźna; Geisler– ulicówka)ulicówka jednostronna (półwieś);Quade – część zach. – rzędówka,część wsch. - łanowa; Geisler– ulicówka)przysiółek ulicowy; (Quade– ulicówka; Geisler – ulicówka)Szymankowo Simonsdorf Lichnowy elbląskie W ŻM1b 1352 (Btr, Grn) kmiecaTropiszewo Trappenfelde Lichnowy elbląskie W ŻM1b 1629 (Btr)Groblewo Dammfelde Malbork elbląskie W ŻM1b 1399 (Grn) kmiecakolonijna (osadnicy„olęderscy”)przysiółek ulicowy; (Quade– rzędówka; Geisler – ulicówka)przysiółek ulicowy; (Quade– rzędówka; Geisler – osadnictworozproszone)rzędówka przywałowa; (Quade– część płn.- rzędówka, częśćpłd.- łanowy; Geisler – rzędówkabagienna)Kałdowo Kalthof Malbork elbląskie W ŻM1b 1378 (Btr)folwark i wieśfolwarcznaulicówka; (Quade – ulicówka; Geisler– nie wymienia)Kamienice Blumstein Malbork elbląskie W ŻM1b k. XIV w. (Schm)kmieca, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)rzędówka przywałowa; (Quade– rzędówka; Geisler – rzędówkabagienna)Kamionak Kaminke Malbork elbląskie W ŻM1b150 (Grn- wzmianka);p.1300 (Geisler)kmieca, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)szeregówka przywałowa; (Quade– rzędówka; Geisler – rzędówkabagienna;KościeleczkiWarna, D.KoczelitzkeMalbork elbląskie W ŻM1b1388 (Sch, Btr, Grn);1471 (Schm- odnowienielokacji)kmieca, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)ulicówka; (Quade – ulicówka; Geisler– ulicówka)Kraśniewo Schönau Malbork elbląskie W ŻM1b 1321 (Schm) kmiecaulicówka; (Quade – łanowa; Geisler– ulicówka)Laskowice Mł. Kl. Lesewitz Malbork elbląskie W ŻM1b1321 (Btr); 1675 (Grnpowstaniewsi kolonijnej?)kmieca, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)przysiółek ulicowy; (Quade – niewymienia; Geisler – ulicówka)Laskowice Wlk. Gr. Lesewitz Malbork elbląskie W ŻM1b1321 (Sch, Btrwzmianka);1350 (Schmprzywilejlokacyjny)kmiecaowalnica; (Quade – owalnica; Geisler– ulicówka)94

typ rozłoguliczba siedlisko zachowanejformiehistorycznejPierwotnaliczna siedliskhistorycznychłanowy ok. 3-5 12łanowy ok. 1-2 12łanowy ok. 8-9 10!niwowołanowyok.8 14ważniejsze zabytki architektury izielenikościół z XIV w. (w ruinie); kościół z1841-1842r. szkieletowy; XIX-wiecznazabudowa drewniana; 2 cmentarze(katolicki i ewangelicki); (istniał 1 dompodcieniowy)zagroda o budynkach wolnostojących,drewnianych z k. XVIII w.; XIXwiecznazabudowa drewniana;cmentarz ewangelicki; (istniały 2wiatraki)1 dom podcieniowy; XIX-wiecznazabudowa drewniana; cmentarzewangelicki; (istniała kaplica z k.XVIw.)kościół z XIV w.; 1 wiatrak-młyn; 2cmentarze (katolicki i ewangelicki);istniał jeszcze jeden wiatrak; istniałkościół ewangelicki z poł. XIX w.,rozebrany po II wojnie)stopień/procentzachowaniaform krajobrazuhistorycznegołanowy ok. 8 10 kościół z 1340-1350r.;cmentarz 60%łanowynie zachowałysię1 dom podcieniowy, XIX-wiecznazabudowa drewniana (zanikająca);cmentarz ewangelicki; (istniał jeszczejeden dom podc.)komentarz60% wieś rozbudowująca się, spore przekształcenia krajobrazu,60%80%80%50%przekształcenia krajobrazu w XIX wieku – wprowadzenie kolejki„buraczanej” i wąskotorowej zniekształciło nieco plan wsi irozłóg),wysoki stopień zachowania wielu elementów krajobrazu;czytelny plan wsi, zachowane siedliska wraz z zabudową; niewystępują niekorzystne czynniki przekształcające; w XIX w.przeprowadzono obok kolejkę „buraczaną” oraz wąskotorową,wieś leży na trasie „via regia” wiodącej przez Żuławy; posiadabogatą historię osadnictwa, wyjątkowo czytelny plan wsi.wieś rozbudowująca się, duże przekształcenia zwłaszcza na zach.w pobliżu stacji kolejowej oraz mostu przez Wisłę,duże przekształcenia z powodu lokalizacji dużego zakładu PGRi blokowego osiedla mieszkaniowego; forma rozłogu mocnozniekształcona,łanowy ok. 4-5 71 dom podcieniowy; cmentarzmenonicki; (istniał zbór menonickiz 1800r.)75%przykład wsi zasiedlonej wtórnie przez osadników „olęderskich”menonitów (duża kolonia); istnieje dokumentacja ikonograficznanieistniejącego zboru,łanowy ok. 4 5 XIX-wieczna zabudowa drewniana 80%łanowynie zachowałysięXIX-wieczna zabudowa drewniana;(istniał 1 wiatrak w okolicy)50%bardzo ciekawe zagrody typu holenderskiego na siedliskach ostarszej genezie; obok wsi silna kolonia osadnicza „olęderska”– stąd (?) interesująca nazwa – Altenau – stara, starsza,bardzo duże przekształcenie spowodowane lokalizacją zakładówPGR; całkowicie wchłonięty układ pierwotnych siedlisk; wpływważnej magistrali kolejowej Gdańsk-Warszawa (d. PrusyWschodnie – Rzesza)niwowołanowy1 2 brak 75%przykład nawarstwień osadniczych w krajobrazie; plan wsi i jego„wypełnienie”,łanowy ok. 8 13 brak; (istniał 1 wiatrak) 60%wieś bezgruntówkmiecychok. 1-2 10zabudowa małomiasteczkowadrewniana i szkieletowa z k. XVIII w.do pocz. XX w.łanowy ok. 3-4 5! brak; (istniał 1 dom podcieniowy) 75%łanowy ok. 1-2 8 brak 60%łanowy ok. 2-3 111 dom podcieniowy; cmentarz; (istniałkościół z XIV w., przebudowanyw 1637r.; istniały jeszcze 2 domypodcieniowe i 1 wiatrak)60%łanowy ok. 8 10 kaplica z k. XIX w. 60%łanowy ok. 3-4 5!łanowy ok. 7-8 11dom podcieniowy zbudowany przezPiotra Loewena z 1802r.; spichlerz zpoł. XIX w.; XIX-wieczna zabudowadrewnianakościół o genezie z XIV w.,przebudowany w 1896r.; cmentarzewangelicki; 1 dom podcieniowy; XIXwiecznazabudowa drewniana; (istniałjeszcze jeden dom podc.)0%75%75%jeden z przykładów wsi przytamowej; przekształcenia związane zwpływem pobliskiegoMalborka i rozwojem jego przedmieść,teren całkowicie przekształcony już w XIX w. jakoprzedmieścieMalborka; w okresie międzywojennym powstały tunowe dzielnice mieszkaniowe; obecnie zlokalizowano m.in. dużezespoły ogrodów działkowych,interesująca forma planu w stosunku do genezy wsi,najprawdopodobniej jest to przykład dostosowania dowarunków miejscowych; istnieje dobry materiał kartograficznyporównawczy – kataster z 1766r.; wieś przekształcająca się podwpływem bliskiegoMalborka,interesująca forma planu w stosunku do genezy wsi;przekształcenia pod wpływem pobliskiegoMalborka,duże przekształcenia; wieś mocno rozbudowana i przebudowana;istnieje dobry materiał kartograficzny porównawczy – katasterz 1862r.,w XIX w. wprowadzono kolejkę „buraczaną” i wąskotorową; wieśrozbudowująca się,przekształcenia w kierunku rozbudowy wsi (z przysiółka); dobryprzykład nawarstwień osadniczych; interesująca zabudowahistoryczna;pierwotny układ lokacyjnej wsi średniowiecznej przekształconypóźniejszą kolonizacją – plan częściowo zatarty; wieśrozbudowująca się,95

nazwamiejscowościnazwado 1945 rokugminawojewództwo(stan sprzed1999 r.)krainageograficznadata powstania pierwotna funkcja typ planuStogi Heubuden Malbork elbląskie W ŻM1b 1562 (Sch, Btr, Cieś)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)zabudowa jednodworczanieregularna; (Quade – osadnictworozproszone; Geisler – osadnictworozproszone)Szawałd Schdwalde Malbork elbląskie W ŻM1b 1352 (Sch, Btr, Grn) kmiecarzędówka przywałowa; (Quade– rzędówka; Geisler – rzędówkabagienna)Tragamin Tragheim Malbork elbląskie W ŻB1b1372 (Sch, Btr); 1597(Schm – odpowiednielokacjizagrodnicza, późniejkolonijna - (osadnicy„olęderscy”)przysiółek ulicowy; (Quade – niewymienia; Geisler – rzędówka)Balewo Baalau Markusy elbląskie M ŻM1b 1631 (Btr)Brudzędy Bradsende Markusy elbląskie M ŻM1b 1631 (Btr)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)kolonijna (osadnicy„olęderscy”zabudowa jednodworcza liniowana „terpach”; Quade – osadnictworozproszone; Geisler – osadnictworozproszone)łańcuchówka na „terpach”; (Quade –rzędowa „luźna”, Geisler – rzędówkai ulicówka)Dzierzgonka Sorgenort Markusy elbląskie M ŻM1b 1676 (Btr)Jezioro Thiensdorf Markusy elbląskie M ŻM1b 1590 (Btr)Jurandowo Rosenort Markusy elbląskie M ŻM1b 1631 (Btr)Kępniewo Kampenau Markusy elbląskie M ŻM1b 1337 (Btr); 1584 (Btr)Krzewsk Hohenwalde Markusy elbląskie M ŻM1b 1631 (Btr)Kukułak Kuckuck Markusy elbląskie M ŻM1b 1622 (Btr)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)kmieca, późniejkolonijna; (osadnicy„olęderscy”)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)ulicówka wodna (!); Quade– rzędówka dwustronna; Geisler– rzędówka bagienna)zabudowa jednodworcza liniowa napagórkach; (Quade – osadnictworozproszone; Geisler – osadnictworozproszone)zabudowa jednodworcza blokowa na„terpach”; (Quade – łnowa „luźna”;Geisler – osadnictwo rozproszone)rzędówka na „terpach” orazzabudowa jednodworcza blokowana „terpach” (Quade – rzędówka„luźna”; Geisler – osadnictworozproszone)rzędówka na „terpach”; (Quade– rzędówka; Geisler – rzędówka)łańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;Geisler – osadnictwo rozproszone)Markusy Markushof Markusy elbląskie M ŻM1b1363 (Sch - pastwiskaoraz dwór z kaplicą);1590 (Schm – założeniewsi kolonijnej)folwark, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)zabudowa jednodworcza blokowana „terpach”; (Quade – osadnictworozproszone; Geisler – osadnictworozproszone)Nowe Dolno Neu Dollstädt Markusy elbląskie M ŻM1b 1631 (Btr)Rachowo Kronstnest Markusy elbląskie M ŻM1b 1609-1667 (Btr)Stalewo Stalle Markusy elbląskie M ŻM1bStare Dolno Dollstädt Markusy elbląskie M ŻM1b1363 (Sch, Btr); 1470,1590, 1726 (Btr)p. 1300 (Btr-mapa); XIVw. (Geisler)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)kolonijna; (osadnicy„olęderscy”kmieca, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)folwark oraz wieśkmiecazabudowa jednodworcza liniowana „terpach” oraz zabudowajednodworcza blokowa na „terpach”;(Quade – osadnictwo rozproszone;Geisler – osadnictwo rozproszone)rzędówka na „terpach”; (Quade– rzędówka; Geisler – rzędówka)owalnica; (Quade – owalnica; Geisler– ulicówka)wielodrożnica; (Quade– nie wymienia; Geisler – ulicówka„poszerzona”Studzianki Kühlborn Markusy elbląskie M ŻM1b 1244 (Btr)kmieca, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)szeregówka przywałowa; (Quade– rzędówka; Geisler – rzędówkabagienna)96

typ rozłoguliczba siedlisko zachowanejformiehistorycznejPierwotnaliczna siedliskhistorycznychblokowy ok. 23-25 40łanowynie zachowałysięłanowy ok. 1-2 5łanowykolonijnyłanowykolonijnyłanowykolonijnyok. 17 25ok. 25 35ok. 25 40blokowy ok. 6-8 20ważniejsze zabytki architektury izieleni1 dom podcieniowy; zagrody z pocz.XIX w.; XIX-wieczna zabudowadrewniana; cmentarz menonicki(najstarszy nagrobek z 1811r.); istniałduży zbór menonicki; istniał 1 wiatrak)cmentarz katolicki i ewangelicki;(istniał kościół z XIV w. orazewangelicki z 1719r.; istniały domypodcieniowe)XIX-wieczna zabudowa szkieletowa;(istniał 1 dom podcieniowy)drewniana zabudowa z XVIII)XIX w.;cmentarz menoniki; (istniał 1 dompod.)1 dom podcieniowy (z zachowanymjedynie fragmentem podcienia); XIXwiecznazabudowa drewniana; (istniał1 wiatrak)1 dom podcieniowy; XIX-wiecznazabudowa drewniana, przywałowa;most obrotowy z 1934r.; cmentarz;(istniał 1 wiatrak)zbór menonicki (!) z 1865r.;kościółz 1899r.; most zwodzony z 1900r.; 2cmentarze – katolicki i menonickistopień/procentzachowaniaform krajobrazuhistorycznego80%60%50%75%75%75%80%komentarzprzykład krajobrazu „kolonijnego” – teren dużej gminymenonickiej; istnieje ikonografia i dokumentacja nieistniejącegozboru, elementy krajobrazu zachowane w wysokim stopniu,totalny zanik siedlisk i zabudowy; przekształcający wpływlokalizacja zakładu PGR,lokalizacja zakładu PGR na bazie dużych zagród; przykładprzemian krajobrazu historycznego pod wpływem współczesnejgospodarki rolnej; istnieje porównawczy materiał kartograficzny– kataster z XIX w., odrys z 1920r.,bardzo dobry przykład krajobrazu „kolonijnego”; wzdłuż rzekiBalewki interesująca zabudowa przywałowa (!); na terenie wsiwystępuje połączenie różnych typów rozplanowania; krajobrazdość dobrze zachowany, bez niekorzystnych przekształceń,przykład osadnictwa z pogranicza Żuław – siedliska nanaturalnych wyniesieniach; krajobraz dość dobrze zachowany;dekapitalizacja drewnianej zabudowy,jeden z bardziej interesujących planów – ulicówka wodna;plan dobrze czytelny; zachowane siedliska i ciekawa zabudowaprzywałowa,jeden z bardzo dobrze zachowanych przykładów krajobrazu„kolonijnego”; nagromadzenie dużych zagród typuholenderskiego; na terenie wsi jeden z trzech zachowanych naŻuławach zborów menonickich,blokowy ok. 11 30XIX-wieczna zabudowa drewniana;zachowana pompa parowa75%czytelny plan wsi; zachowane siedliska – wyraźne pagórki; dużyubytek zabudowy,łanowykolonijnyzachowanewszystkiehistorycznesiedliska (!)XIX-wieczna zabudowa drewniana;drewniane spichlerze wolnostojące ; 1dom podcieniowy; (istniał 1 wiatrak)90% (!)jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” zachowany w czystejformie; interesujące ślady przekształceń wsi po powodzi z XVI w.kiedy to sprowadzono osadników (na mapie Hoppe’go z 1636r.nie ma jeszcze Kępniewa (?); najwyższy stopień zachowaniahistorycznej zabudowy,łanowykolonijnyok. 50-55 70!zabudowa drewniana z XVIII) XIX w.;cmentarz menonicki; (istniał 1 dompodcieniowy; istniał 1 wiatrak)80%przykład krajobrazu „kolonijnego” w czystej formie; wysokistopień zachowania siedlisk i zabudowy,blokowy ok.7 14XIX-wieczna zabudowa drewniana (wzłym stanie)75% krajobraz typowy dla wsi kolonijnej – osadnictwa „olederskiego”,blokowy ok. 8 14dwór o genezie XIV-wiecznej nanaturalnym wyniesieniu; 1 dompodcieniowy; XIX-wieczna zabudowadrewniana; cmentarz menonicki;(istniał zbór menonicki z 1791r.;istniały jeszcze 2 domy podcieniowe)90%jeden z najciekawszych przykładów krajobrazu „kolonijnego”;wysoki stopień zachowania siedlisk i zabudowy; na mapieHoppe’go z 1636r. nie ma jeszcze Markusów (?)łanowykolonijny iblokowyok. 8-10 20 brak 60% duże ubytki w zabudowie; wyraźne ślady opuszczonych siedlisk,łanowykolonijnyok. 15-17 53łanowy ok. 5-6 10XIX-wieczna zabudowa drewniana;cmentarz1 dom podcieniowy; cmentarzewangelicki; (istniał kościółewangelicki z 1707-1708r.)80%jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” w czystej formie; niewystępują nawarstwienia i przekształcenia,60% przekształcenia spowodowane rozwojem i rozbudową wsi,niwowo– łanowyok. 6 8zespół dworsko- parkowy; młynwodny; kanał młyński60% rozwój wsi, zniekształcono częściowo plan i rozłóg,nieczytelnynie zachowałysięXIX-wieczna zabudowa drewniana(zanikająca)krajobraz„powracający”do pierwotnegowyrazu, typowegodla otulicy jezioraDrużnobardzo ciekawy przykład „powrotu” krajobrazu osadniczegodo form pierwotnych; zanik wsi częściowo wchłoniętej przezotaczające osady kolonijne, m.in. Nowe Dolno (nr 127),97

nazwamiejscowościnazwado 1945 rokugminawojewództwo(stan sprzed1999 r.)krainageograficznadata powstania pierwotna funkcja typ planuWęgle Wengeln Markusy elbląskie M ŻM1b 1577 (Btr)Wiśniewo Augustwalde Markusy elbląskie M ŻM1b 1676 (Btr)ZwierznieńskiePoleThiergartsfelde Markusy elbląskie M ŻM1b XIV w. (Btr)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)kolonijna (osadnicy„olęderscy”kmieca (?), późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)zabudowa jednodworcza liniowa na„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;Geisler – osadnictwo rozproszone)część płn. – rzędówka na „terpach”,część płd. – zabudowa jednodworczablokowa na „terpach”; (Quade– osadnictwo rozproszone, Geisler– osadnictwo rozproszone)rzędówka na „terpach” orazłańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;Geisler – osadnictwo rozproszone)Zwierzno Thiergart Markusy elbląskie M ŻM1b1350 (Sch, Btr); po 1562(Cieś)kmieca, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)szeregówka; (Quade – rzędówka;Geisler – ulicówka)Żółwiniec Wengelwalde Markusy elbląskie M ŻM1b 1678 (Btr, Cieś)Żukowo Reichorst Markusy elbląskie M ŻM1b 1631 (Btr)Żurawiec Schwansdorf Markusy elbląskie M ŻM1b 1631 (Btr)Bystrze Biesterfelde Miłoradz elbląskie M ŻM1b p. 1300 (Btr-mapa) kmiecakolonijna (osadnicy„olęderscy”)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)rzędówka na „terpach” orazzabudowa jednodworcza blokowana „terpach”; (Quade – rzędówka;Geisler – osadnictwo rozproszone)rzędówka na „terpach”; (Quade– osadnictwo rozproszone; Geisler– osadnictwo rozproszone)rzędówka na „na terpach” orazzabudowa jednodworcza liniowana „terpach”; (Quade – osadnictworozproszone; Geisler- rzędówka)ulicówka jednostronna (półwieś);(Quade – część zach.- łanowa, częśćwsch.- rzędówka; Geisler – ulicówka)Gnojewo Gnojau Miłoradz elbląskie M ŻM1b1338 (Sch, Grn); 1582(Sch – powstała gminaluterańska)kmieca, późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)ulicowo- placowa żuławska; (Quade– owalnica; Geisler – ulicówka)Kończewice Kunzerdorf Miłoradz elbląskie M ŻM1b 1338 (Schm, Btr, Grn) kmiecaMątowy Mł. Kl. Montau Miłoradz elbląskie M ŻM1b1254 (Schn – wzmianka);1321 (Schm, Btr– przywilej lokacyjny)kmieca, częściowofolwarcznaowalnica; (Quade – owalnica; Geisler– ulicówka)część płn.- ulicówka, częśćzach.- przysiółek ulicowy, częśćpłd.- folwark; (Quade – ulicówkai rzędówka; Geisler – rzędówkabagienna)Mątowy Wlk. Gr. Montau Miłoradz elbląskie M ŻM1b1321 (Sch, Btr –wzmianka); 1383 (Schm– przywilej lokacyjny)kmiecasakowa (!); (Quade – ulicówka zpoprzeczną ulicą; Geisler – ulicówka)Miłoradz Mielenz Miłoradz elbląskie M ŻM1b 1321 (Schm) kmiecaPogorzała Wieś Wernersdorf Miłoradz elbląskie M ŻM1b 1340 (Schm)kmieca orazprzewoźniczaRekowo Adl. Renkau Miłoradz elbląskie M ŻM1b po 1772r. (Geisler) folwarczna (majątek)Stara Kościelnica Alt-Münsterberg Miłoradz elbląskie M ŻM1b 1323 (Schn) kmiecaStara Wisła Miłoradz Miłoradz elbląskie M ŻM1b 1338 (Btr, Grn) kmiecaowalnica; (Quade – owalnica; Geisler– ulicówka)ulicówka przywałowa; (Quade– łanowy; Geisler – rzędówkabagienna)przysiółek ulicowy; (Quade – niewymienia; Geisler – folwark)owalnica; (Quade – owalnica; Geisler– ulicówka)ulicowo- placowa żuławska; (Quade– owalnica; Geisler – ulicówka)Dziewięć WłókNeunhubenk.JeziernikaNowyDwórGdańskielbląskie W ŻM1b 1550 (Btr)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)rzędówka; (Quade – osadnictworozproszone; Geisler – osadnictworozproszone)Gozdawa.NeustädterwaldNowyDwórGdańskielbląskie W ŻM1b 1703-1706 (AP) kolonijna późnarzędówka na „terpach” orazzabudowa Jednodworcza liniowa na„terpach”; (Quade- rzędówka; Geisler– rzędówka)98

typ rozłoguliczba siedlisko zachowanejformiehistorycznejPierwotnaliczna siedliskhistorycznychważniejsze zabytki architektury izielenistopień/procentzachowaniaform krajobrazuhistorycznegokomentarzłanowykolonijnyok. 20-25 35XIX-wieczna zabudowa drewniana,przywałowa; cmentarz menonicki;(istniał 1 wiatrak-młyn)75%na mapie Hoppe’go z 1623r. jest tu inna sygnatura oznaczającazabudowę niż dla okolicznych osiedli (?) wieś zachowanadość dobrze; przykład krajobrazu „kolonijnego”; interesującazabudowa przywałowa,łanowykolonijny orazblokowyok. 12 orazok. 413!8XIX-wieczna zabudowa drewniana; cmentarz menonicki; istniały dwawiatraki-pompy)80%przykład dwóch typów planu wsi i formy rozłogu – dobrzezachowanych i czytelnych w krajobrazie,łanowykolonijnyok. 10 16 XIX-wieczna zabudowa drewniana 75% przekształcający wpływ zakładów PGR,łanowy ok. 10 162 domy podcieniowe (w jednymrozebrany podcień); XIX-wiecznazabudowa drewniana; kościół z 1845r.;2 cmentarze – katolicki i ewangelicki;(istniał 1 wiatrak)80% w okolicy dobrze zachowana zabudowa jednodworcza,łanowykolonijnyok. 40-45 63XIX-wieczna zabudowa drewniana;(istniał 1 wiatrak-młyn)80%jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” w czystej formie; wysokistopień zachowania siedlisk i zabudowy; duże nagromadzeniezagród typu holenderskiego (małych rozmiarów),łanowykolonijnyok.9 15 brak; (istniał 1 wiatrak) 75%ubytki w zabudowie; typ planu dość dobrze zachowany i czytelny;nie występują niekorzystne czynniki przekształceń,łanowykolonijny orazblokowyok. 30-32 40XIX-wieczna zabudowa drewniana(gównie w zagrodach jednodworczych)80%dobrze zachowany przykład jednego z typów krajobrazu„kolonijnego”niwowołanowyok. 3-4 86.1 dom podcieniowy; XIV-wiecznakaplica cmentarza; cmentarzewangelicki; (istniał kościół z 1564r.)75%przekształcenia krajobrazu z XIX wieku – wprowadzenie kolejki„buraczanej” i wąskotorowej zmieniło nieco pierwotny plan wsi,łanowynie zachowałysiękościół z XIV w.)opuszczony); kościółpoewangelicki z 1863r.; gotyckakapliczka na rozdrożu (z XV w.);(istniały 2 domy podcieniowe)50%nieczytelny układ pierwotnych siedlisk; znaczne przekształceniaplanu spowodowane przebiegiem trasyMalbork –Elbląg,łanowy ok. 8-10 17kościół szkieletowy z 1788r.; (istniały2 wiatraki)80%w okolicy dobrze zachowana zabudowa jednodworcza; przykładkrajobrazu „mieszanego” - czytelne nawarstwienia historyczne,blokowy ok. 2-314, takżeresztkizabudowańfolwarkuzespół folwarczny z parkiem 75%interesujące nawarstwienia form planu wsi; teren na zachódczynny deltotwórczo – rozlewiska Wisły,łanowy ok. 3 7kościół z XIV w.; cmentarzewangelicki; XIX-wieczna zabudowadrewniana; (istniał 1 dom podciniowy;istniał 1 wiatrak)75% ciekawe rozplanowanie wsi, nietypowe dla tego terenu,łanowy ok. 8 10 kościół z XIV w.; cmentarz 75% dobry przykład zachowanego planu wsi,łanowy ok. 7 16kościół z 1604r., przebud. w 1829r.; 2cmentarze – katolicki i ewangelicki80%częściowo zachowało się ukształtowanie terenu w okolicy dawnejprzeprawy,niwowołanowynie zachowałysięłanowy ok. 9-10 10!brak 50%kościół z 1323r.; XIX-wiecznazabudowa drewniana; 2 cmentarzekatolicki i ewangelickiłanowy ok. 6-7 8 cmentarz 75%75%w okolicy pięć zagród jednodworczych w ruinie; wieś łączysię sukcesywnie z wsią Bystrzyce (nr 139) - powolny zanikodrębności wsi,przykład typowego planu lokacyjnej wsi żuławskiej; istniejedobry materiał kartograficzny porównawczy – kataster z 1858r.Oraz 1889r.,wysoki stopień zachowania siedlisk i zabudowy; przykładtypowego planu lokacyjnej wsi żuławskiej z XIV wieku; w nazwiemożna odczytać położenie wsi w pobliżu starorzecza Wisły,blokowynie zachowałysiębrak 10%osiedle zniszczone całkowicie; zachowały się jedynie śladysiedlisk (zieleń ruderalna),łanowykolonijnyok. 10-12 20 XIX-wieczna zabudowa drewniana 80% jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” dobrze czytelny,99

nazwamiejscowościnazwado 1945 rokugminawojewództwo(stan sprzed1999 r.)krainageograficznadata powstania pierwotna funkcja typ planuGraniczna(obecnie Płonina)Grenzdorf „B” Sztutowo elbląskie ŻE1b 1772 (AP) kolonijna późnazabudowa jednodworczanieregularna na „terpach”; (Quade– nie wymienia; Geisler – osadnictworozproszone)JazowaEinlageNowyDwórGdańskielbląskieŻE1b1632-1640 (AP); k. XVIIw. (AP)kolonijna (osadnicy„olęderscy”) takżeprzewoźniczarzędówka przywałowa; (Quade– łanowy; Geisler – rzędówkabagienna)Kępiny MałeZeyervorderkampenINowyDwórGdańskielbląskie ŻE1b 1700-1900 (Btr)kolonijna (osadnicy„olęderscy” orazkolonijna późnałańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade -łonowa; Geisler– osadnictwo rozproszone)Kępiny Małe IIZeyervorderkampenIINowyDwórGdańskielbląskie ŻE1b 1700-1900 (Btr)kolonijna (osadnicy„olęderscy” orazkolonijna póżna3.łańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;Geisler – osadnictwo rozproszone)KępkiZeyerNowyDwórGdańskielbląskieŻE1b1257-1295 (Btr);1510-1590 (Btr- nowyprzywilej lokacyjny)rybackaszeregówka przywałowa; (Quade– rzędowa „zwarta”; Geisler– rzędówka bagienna)KmiecinFürstenauNowyDwórGdańskielbląskie ŻE1b 1332 (Btr) kmiecaulicowo- placowa żuławska; (Quade– owalnica; Geisler – ulicówkaKrzewinyHorsterbuschNowyDwórGdańskielbląskie ŻE1b XVI w. (Geisler) przewoźniczaszeregówka przywałowa; (Quade– rzędówka; Geisler – rzędówkabagienna)LeśniewoPłt- Reimerswalde,Płn- TiegerweldeNowyDwórGdańskielbląskieW ŻM1bReimerswalde– 1356 (Btr); 1550 (Btr)Tiegerwelde – 1345-1362(Btr); 1629 (Btr)kmieca póxniejkolonijna (osadnicy„olederscy”)zabudowa Jednodworcza na„terpach” - Reimerswalde – blokowa,Tiegerwelde – nieregularna;(Quade – łanowa „luźna”; Geisler– rzędówka)LubieszewoLadekoppNowyDwórGdańskielbląskieW ŻM1bp. 1300 (Btr-mapa); 1315-1324 (Schm)kmiecaowalnica; (Quade – dwuulicówka;Geisler – ulicówka)ŁaczkiMyszewskieKl. MausdorferweldeNowyDwórGdańskielbląskie ŻE1b 1715 (AP) kolonijna późnaszeregówka przywałowa orazzabudowa jednodworcza blokowana „terpach”; (Quade – rzędówka;Geisler – osadnictwo rozproszone)MarynowyMarienauNowyDwórGdańskielbląskie W ŻM1b 1321 (Btr) kmiecaowalnica; (Quade – dwuulicówkaoraz owalnica; Geisler – ulicówka)MarzęcinoJungferNowyDwórGdańskielbląskieŻE1bXIV w. (Btr); XVII)XVIII(AP)rybacka późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)ulicówka wodna (!); (Quade– rzędówka; Geisler – rzędówka)MyszewkoKl. MausdorfNowyDwórGdańskielbląskie ŻE1b 1332 (Btr, Grn) kmiecaulicówka jednostronna (półwieś);(Quade – rzędówka „luźna” orazulicówka; Geisler – ulicówka)NowinkiNeudorfNowyDwórGdańskielbląskie ŻE1b 1715 (AP) kolonijna późnałańcuchówka na „terpach”; (Quade– nie wymienia; Geisler – rzędówka)Nowy DwórGdańskiTiefenhofNowyDwórGdańskielbląskieWŻM1b)ŻE1b1578 (Btr - majętek);1550-1629 (Btr – osadakolonijna – Platenhof,obecnie dzielnica miasta);1880 (Btr – miasto)folwark; kolonijna(osdnicy „olęderscy”;miastonieczytelnyOrliniecNeulanghorstNowyDwórGdańskielbląskie ŻE1b 1703-1706 (AP) kolonijna późnaszeregówka przywałowa; (Quade– łanowa; Geisler – rzędówka)OrłowoOrloffNowyDwórGdańskielbląskieW ŻM1bp. 1300 (Btr – mapa);1349 (Schm); 1550 (Btr)kmieca późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)część płn.- ulicówka, część płd.- zabudowa jednodworcza,nieregularna na „terpach”; (Quade– ulicówka „zwarta”; Geisler– osadnictwo rozproszone)100

typ rozłoguliczba siedlisko zachowanejformiehistorycznejPierwotnaliczna siedliskhistorycznychważniejsze zabytki architektury izielenistopień/procentzachowaniaform krajobrazuhistorycznegokomentarzblokowyczęściowozniekształconynie zachowałysiębrak 40%przykład najnowszego osadnictwa porozbiorowegolokalizowanego na najmłodszych terenach; krajobraz wciążprzekształcający się – tereny czynne deltotwórczo,łanowykolonijnyłanowy iblokowyok. 10-12 20 XIX-wieczna zabudowa drewniana 7.ok. 20 30 cmentarz ewangelicki 75%duże zmiany w fizjonomii wsi po wybudowaniu w latachmiędzywojennych zespołu domów dla straży granicznej (?)oraz dużej szkoły (lata 30-te); przykład różnicy między wsiąprzewoźniczą typową a wsią o funkcji mieszanej – położonymina identycznym terenie (do porównań wsie: Zawadka-Robakowiec nr 184, Wierciny nr 183 oraz Krzewiny nr 157),stosunkowo dobrze zachowany przykład osadnictwanajnowszego (porozbiorowego),blokowy ok. 23-25 35 brak; (istniał1 wiatrak) 75%niwowołanowyok. 10 15łanowy ok. 4 8wieś bezgruntówkmiecychkościół z 1754r. (w ruinie); XIXwiecznazabudowa drewniana;cmentarz ewangelickikościół z XIV w., szkieletowy; dużegospodarstwo z parkiem – dwórdrewniany; zabudowa drewniana zkońca XVIII w. oraz szkieletowa zpocz. XX w.; cmentarz; (istniały 2wiatraki w okolicy)80%80%ok. 6-7 20 brak 40%dobrze zachowany przykład osadnictwa najnowszego(porozbiorowego); w rejonie wsi wiele przepraw lokalnych (deltaNogatu),wysoki stopień zachowania ukształtowania terenu w rejoniedawnej przeprawy (na południowym brzegu Nogatu),dobrze zachowany przykład typowego planu wsi lokacyjnej;dobrze zachowany i czytelny rozłóg (można porównać z wsiąLeszkowy nr 8); w XIX w. przeprowadzono przez wieś kolejkę„buraczaną” i wąskotorową; przykład przekształcania dużejzagrody w bazę PGR,duże ubytki w zabudowie; typ wsi podobny jak dla Zawadki-Robakowca (nr 184) Wiercin (nr 183) i częściowo Jazowej (nr152)brak ok. 3 10 brak 50%duży stopień zniszczenia zabudowy, zachowane ślady siedlisk wpostaci pagórków osadniczych; nowa zabudowa bazy PGR,łanowy ok. 8 10kościół z XIV w.; 2 domy podcieniowe;cmentarz; (istniał 1 wiatrak; istniałkościół ewangelicki oraz zbórmenonicki wraz z cmentarzem)80%przykład typowego planu lokacyjnej wsi żuławskiej, niecozniekształcony; w okolicy zachowana zabudowa jedno,blokowy ok. 7 10 XIX-wieczna zabudowa drewniana 80%łanowy ok. 17 20Kościół z 1330r.; 5 domówpodcieniowych (w tym 2 z podcieniemrozebranym, jeden dom zbudowanyprzez Piotra Loewena); 2 cmentarze;XIX-wieczna zabudowa drewniana;(istniał kościół ewangelicki z XVI w.;istniał 1 wiatrak)łanowy ok. 20 30 kościół drewniany z 1852r.; cmentarz 75%75%przykład jednego z typów krajobrazu „kolonijnego” stosunkowomłodego – dobrze zachowany; zabudowa wsi związana z wodą,przykład dobrze zachowanego planu wsi; duża ilość cennychdomów podcieniowych; w okolicy opuszczone siedliskazabudowa jednodworczej; w XIX wieku przeprowadzono wokolicy wsi kolejkę „buraczaną” i wąskotorową,jeden z najciekawszych typów planów występujących naŻuławach; na płd. od wsi odmienne formy (wieś Swaryszewo nr180); wieś rozbudowująca się; spore przekształcenia,łanowy ok. 4-5 71 dom podcieniowy; XIX-wiecznazabudowa drewniana75%w okolicy duże zgrupowanie zabudowy jednodworczej dobrzezachowanej,łanowykolonijnynieczytelny,częściowołanowy iblokowy (wokolicy)ok. 4 6 XIX-wieczna zabudowa drewniana 60%zachowanazabudowamiejska z XIXwiekublokowy ok. 10-12 20łanowy orazblokowyok. 8 21kościół poewangelicki z 1833r.; 1 dompodcieniowy Zbudowany przez PiotraLoewena; most zwodzony z końcaXIX w.; (istniał jeszcze jeden kościółkatolicki)XIX-wieczna zabudowa drewniana;(istniały 2 wiatraki)kościół z XV w.; 4 domy podcieniowe(w tym zagroda zbudowana przezPiotra Loewena); 2 cmentarze (jedenmenonicki); XIX-wieczna zabudowadrewniana; zajazd z poł. XVIII w.dla miasta – 40%,okolica – 30%60%75%przekształcenia spowodowane nową zabudową; czytelny rysunekrozłogu; oprócz typowego rozłogu łanowego kolonijnego daje sięzauważyć forma niwowa (?),żywiołowy rozwój zabudowy na terenach podmiejskich; dużeobszary nowych ogródków działkowych (położonych bardzoniekorzystnie na terenach zalewowych rzeki Tugi); nowe osiedlablokowe,przekształcenia spowodowane wtórnym podziałem terenu– nowe działki siedliskowe o mniejszej skali; zniekształconyrozłóg,prawie całkowicie zachowana zabudowa jednodworcza w płn.części wsi; duże nagromadzenie cennej zabudowy historycznejdobrze zachowanej w całych zespołach,101

nazwamiejscowościnazwado 1945 rokugminawojewództwo(stan sprzed1999 r.)krainageograficznadata powstania pierwotna funkcja typ planuOrłowskie PoleOrlofferfeldeNowyDwórGdańskielbląskieW ŻM1b1526 (Schm); 1550-1629(Btr)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)zabudowa jednodworczanieregularna na „terpach”; (Quade –łanowa „luźna”; Geisler – osadnictworozproszone)OsłonkaGrenzdorf „A”NowyDwórGdańskielbląskie ŻE1b 1735 (AP) kolonijna późnaszeregówka przywałowa; (Quade– rzędówka; Geisler – rzędówkabagienna)PiecewoPietzkendorfNowyDwórGdańskielbląskie W ŻM1b 1550 (Btr)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)rzędówka na „terpach” iłańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – łanowa; Geisler– osadnictwo rozproszone)PłotnikPletzendorfNowyDwórGdańskielbląskie W ŻM1b poł. XVI w. (Cieś)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)zabudowa jednodworcza blokowa na„terpach”; (Quade – łanowa; Geisler– osadnictwo rozproszone)PodwaleHegewaldNowyDwórGdańskielbląskie ZE1b 1703-1706 (AP) kolonijna późnarzędówka na „terpach”; (Quade– rzędowa „luźna”; Geisler – niewymienia)PowalinaWalldorfNowyDwórGdańskielbląskie ZE1b 1715 (AP) kolonijna późnazabudowa Jednodworcza blokowa na„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;Geisler – osadnictwo rozproszone)Rakowiska.KrebsfeldeNowyDwórGdańskielbląskie ZE1b 1395 (Btr, AP)kmieca, późniejkolonijna (?)łańcuchówka przywałowa; (Quede– łanowa „luźna”; Geisler – ulicówka)RychnowoRückenauNowyDwórGdańskielbląskie W ŻM1b 1321 (Btr) Kmiecaowalnica; (Quade – owalnica; Geisler– ulicówka)Siedem WłókSiebenhubenObecnieTujskiePoleNowyDwórGdańskielbląskie W ŻM1b poł. XVI w. (Cieś)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)zabudowa Jednodworczanieregularna na „terpach”; (Quade– osadnictwo rozproszone; Geisler– nie wymienia)SolnicaLakendorfNowyDwórGdańskielbląskie ŻE1b 1600 (Btr); 1715 (AP) kolonijna późnałańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – łanowa „luźna”;Geisler – rzędówka)StobnaStubaNowyDwórGdańskielbląskie ŻE1b 1353 (Btr, AP) rybackaulicówka wodna (!); (Quade– rzędówka; Geisler – rzędówka)SuchowoGoldberg-RosenortNowyDwórGdańskielbląskieŻE1b1600 (Btr – Rosenort;1703-1706 (AP– Goldberg)kolonijna późnaGoldberg – łańcuchówka przywalonana „terpach”, Rosenort – zabudowajednodworcza blokowa na „terpach”;(Quade – osadnictwo rozproszone;Geisler – osadnictwo rozproszone)SwaryszewoKeitlauNowyDwórGdańskielbląskie ŻE1b 1640 (AP)kolonijna (osadnicy„olęderscy”)rzędówka przywałowa; Quade– rzędówka; Geisler – rzędówka)TujaTiegeNowyDwórGdańskielbląskie M ŻM1b 1345 (Schm) kmiecaowalnica; (Quade – owalnica; Geisler– ulicówka)Tujec (Lub Tujce)TiegenhagenNowyDwórGdańskielbląskieM ŻM1b1352 (Btr, Schm); 1550-1629 (Btr)kmieca późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)szeregówka przywałowa na„terpach”; (Quade – łanowa; Geisler– rzędówka)WiercinyWölfsdorfNowyDwórGdańskielbląskie ŻE1b XVI w. (Cieś)kolonijna (osadnicy„olęderscy”) iprzewoźnicza (?)szeregówka przywałowa; (Quade– rzędówka; Geisler – rzędówkabagienna)Zawadka-RobakowiecHakendorf-RobachNowyDwórGdańskielbląskie ŻE1b 1594 (AP) przewoźniczaszeregówka przywałowa; (Quade– osadnictwo rozproszone; Geisler– rzędówka bagienna)102

typ rozłoguliczba siedlisko zachowanejformiehistorycznejPierwotnaliczna siedliskhistorycznychblokowy ok. 9 15ważniejsze zabytki architektury izielenicmentarz (częściowo menonicki);(istniał zbór menonicki z 1751r.stopień/procentzachowaniaform krajobrazuhistorycznego80%komentarzpomimo częściowego zaniku zabudowy – dobrze czytelnesiedliska w postaci pagórków osadniczych; można zaobserwowaćtradycję siedliskową – wznoszenie współczesnych zagród naopuszczonych „terpach”,łanowykolonijnyok. 10 20 brak; (istniały 3 wiatraki) 75% dobry przykład osadnictwa „najmłodszego”,blokowy ok. 1-2 25brak; (istniały 2 wiatraki-pompy i 2wiatraki-młyny)80%pomimo zniszczenia zabudowy bardzo czytelne ślady siedlisk wpostaci pagórków osadniczych,blokowy ok. 10 10! XIX-wieczna zabudowa drewniana 80%wyjątkowo dobrze zachowane siedliska wraz z zabudową;przykład jednego z typowych rozwiązań planu wsi kolonijnej;plan częściowo zniekształcony przebiegiem trasy E-81 Gdańsk-Elbląg,łanowykolonijnyok. 10-12 17 XIX-wieczna zabudowa drewniana 80% bardzo czytelna forma rozłogu,blokowyoraz łanowykolonijnyok. 15 25 XIX-wieczna zabudowa drewniana 50%jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” o młodszej genezie)dobrze zachowany i czytelny; interesująca mieszana formarozłogu,łanowy ok. 15 18-20 XIX-wieczna zabudowa drewniana 80%przykład charakterystycznego dla tego rejonu Żuław osadnictwa(plan i związek zabudowy wiejskiej z rzeką),łanowy ok. 4 5XIX-wieczna zabudowa drewniana;(istniały 3 wiatraki-młyny nad rzekąŚwiętą)60%ubytki w zabudowie siedlisk; w XIX w. przeprowadzonokolejkę „buraczaną” i wąskotorową co spowodowało pewnezniekształcenia planu wsi,blokowy ok. 1-2 5 brak 75%Dobrze zachowane ślady siedlisk w postaci pagórkówosadniczych; typ rozplanowania charakterystyczny dla tegorejonu Żuław (m.in. porównać można wsie: Piecewo nr 170,Orłowskie Pole nr 168 i Dziewięć Włók k) Jeziernika nr 149),łanowykolonijnyok. 30 40 XIX-wieczna zabudowa drewniana 75%zachowany wyraźny związek zabudowy wiejskiej z pobliską rzeką(do porównania podobna wieś: Rakowiska nr 174)łanowykolonijny orazłanowyok. 18-20 25 XIX-wieczna zabudowa drewniana prawie 100% (!)blokowy ok. 3-4 15łanowykolonijnyłanowyXIX-wieczna zabudowa drewniana;duża zagroda z domem murowanym(dworkiem ?) i parkiem; jeden zwiększych cmentarzy menonickich;(istniał zbór menonicki; istniał 1wiatrak)75%ok. 4-5 10 brak; (istniały 2 wiatraki-pompy) 75%nie zachowałysięłanowy ok. 6 9wieś bezgruntówkmiecychwieś bezgruntówkmiecychok. 20-25 40kościół z XIV w.; 1 dom podcieniowy;XIX-wieczna zabudowa drewniana;cmentarzkościół z XIV w., rozbudowany w XVIIw.; XIX-wieczna zabudowa drewniana;cmentarzkościół z 1924r.; 2 cmentarze– przykościelny oraz menonicki;(istniał zbór menonicki ? – oznaczonyna mapach jako Baptische Kirche)60%80%75%ok. 17 20 brak 80%niezmiernie interesujący przykład prawie całkowiciezachowanego krajobrazu historycznego; duże nagromadzeniezagród typu holenderskiego; dobrze zachowany typ rozłogu iplan wsi (przy tym jeden z bardziej interesujących); na uwagęzasługuje także długa tradycja miejsca,jeden z typów krajobrazu „kolonijnego” w czystej formie; dużeubytki w zabudowie lecz czytelne siedliska w postaci pagórkówosadniczych,krajobraz historyczny wsi i okolicy stosunkowo dobrzezachowany; typ krajobrazu dobry do porównania z innymi(późniejszymi) formami osadnictwa wzdłuż Panieńskiej Strugi(podobne warunki naturalne),istnieje ciekawy materiał ikonograficzny związany z wsią:reprodukcja projektu całej zagrody autorstwa Piotra Loewenaznajdująca się w inwentarzu Schmid’a (dom mieszkalny zpodcieniem); charakter wsi przekształcony z powodu lokalizacjizakładu PGR; wykorzystywanie dawnych dużych działeksiedliskowych na bazy kolejnych zakładów rolnych,stosunkowo dobrze zachowany krajobraz historyczny wsi(siedliska i zabudowa)nie ustalona funkcja wsi; brak pól uprawnych natomiast wpobliżu duże obszary wspólnych (nieograniczonych) łąk naterenach zalewowych wzdłuż Nogatu; sytuacja krajobrazowapodobna jak dla wsi: Zawadka- Robakowiec nr 184, Jazowa nr152 oraz Krzewiny nr 157)dość dobrze zachowane ukształtowanie terenu w miejscu dawnejprzeprawy przez Nogat; forma krajobrazowa wsi i otoczeniatypowa dla terenów położonych wzdłuż Nogatu (do porównaniawsie: Jazowa nr 152, Wierciny nr 183, Krzewiny nr 157),103

nazwamiejscowościnazwado 1945 rokugminawojewództwo(stan sprzed1999 r.)krainageograficznadata powstania pierwotna funkcja typ planuŻelichowoŻelichówkoPetershagenReinlandNowyDwórGdańskiNowyDwórGdańskiBrzózki Bröske Nowy Staw elbląskie W ŻM1bChlebówka Brodsack Nowy Staw elbląskie W ŻM1bDębina Eichwalde Nowy Staw elbląskie W ŻM1bKącikNeuteicherHinterfeldelbląskie W ŻM1b 1328 (Btr); 1550 (Btr)kmieca późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)elbląskie W ŻM1b 1725 (Btr) kolonijna późna1318 (Grn – wzmianka);1361 (Btr, Grn– przywilej lokacyjny);1476 (Grn – odnowienielokacji)1314 (Grn – wzmianka);1381 (Btr, Grn– przywilej lokacyjny)1341 (Schm –wzmianka); 1351 (Schm– przywilej lokacyjny)kmiecakmiecakmiecaNowy Staw elbląskie W ŻM1b po 1772 (Geisler) kolonijna późnaLaski Leske Nowy Staw elbląskie W ŻM1b 1333 (Schm, Btr) folwarkLipinka Lindenau Nowy Staw elbląskie W ŻM1b 1321 (Schm, Btr, Grn) kmiecałańcuchówka przywałowa na„terpach”; (Quade – łanowa; Geisler– rzędówka bagienna)łańcuchówka na „terpach”; (Quade– rzędówka; Geisler – rzędówka)ulicowo – placowa żuławska; (Quade– owalnica; Geisler – ulicówka)ulicówka; (Quade – ulicówka; Geisler– ulicówka)ulicowo – placowa żuławska; (Quade– owalnica oraz ulicówka; Geisler– ulicówka)rzędówka na „terpach”; (Quade– rzędowa „luźna” oraz rzędówka;Geisler – rzędówka)przysiółek placowy; (Quade– osadnictwo rozproszone; Geisler– osadnictwo rozproszone)owalnica; (Quade – owalnica; Geisler– ulicówka)Lubstowo Lupushorst Nowy Staw elbląskie ŻElb 1361 (Btr, Grn) kmiecaowalnica; (Quade – dwuulicówka;Geisler – ulicówka)Mirowo Mierau Nowy Staw elbląskie W ŻMlb1318 (Grn); 1324- 1338(Btr)kmiecaulicówka; (Quade – ulicówka; Geisler– ulicówka)Mortąg Irrgang Nowy Staw elbląskie W ŻMlb 1315-1324 (Btr, Grn) kmiecaMyszewo Gr. Mausdorf Nowy Staw elbląskie ŻEIb 1332 (Btr, Grn) kmiecaNidowo Niedau Nowy Staw elbląskie W ŻM1b 1356 (Btr, Grn) kmiecaNowy Staw Neuteich Nowy Staw elbląskie W ŻM1bp. 1300 (Btr- mapa);1298-1303 (Schm); 1316(Schm – nowy przywilej);1474 (Grn – odnowienieprzywileju) obok:Neuteichsdorf (obecniedzielnica miasta) - 1310(Btr)Półmieście Neuteich Nowy Staw elbląskie W ŻM1b 1351 (Btr, Grn) kmiecaPręgowo Prangenau Nowy Staw elbląskie W ŻM1b 1350 (Schm, Btr,Grn) kmiecawieś – kmiecaowalnica; (Quade – owalnica; Geisler– ulicówka)ulicowo-placowa żuławska; (Quade– owalnica oraz dwulicowa); Geisler– ulicówka)ulicowo – placowa żuławska; (Quade– dwuulicówka; Geisler – ulicówka)wieś – ulicówka jednostronna(półwieś); (Quade – łanowa; Geisler– ulicówka); miasto na prawiechełmińskimszeregówka przywałowa orazzabudowa jednodworcza regularna;(Quade – rzędowa „luźna” orazrzędówka; Geisler – osadnictworozproszone)ulicówka jednostronna (półwieś);(Quade – rzędówka; Geisler– ulicówka)Świerki Tannsee Nowy Staw elbląskie W ŻM1b 1318 (Schm) kmiecaowalnica; (Quade – owalnica; Geisler– ulicówka)Tralewo Tralau Nowy Staw elbląskie W ŻM1b 1399 (Grn); 1470 (Btr) kmiecaTrępnowy Trempenau Nowy Staw elbląskie W ŻM1b 1.1376 (Btr) kmiecaulicówka jednostronna (półwieś);(Quade – ulicówka; Geisler– ulicówka)ulicówka jednostronna (półwieś);(Quade – łanowa; Geisler– rzędówka)104

typ rozłoguliczba siedlisko zachowanejformiehistorycznejPierwotnaliczna siedliskhistorycznychważniejsze zabytki architektury izielenistopień/procentzachowaniaform krajobrazuhistorycznegokomentarzłanowy ok. 8 10XIX-wieczna zabudowa drewniana;cmentarz menonicki75%przekształcenia pod wpływem ośrodka miejskiego – NowegoDworu,łanowykolonijnyok. 12-14 20 brak dobrze zachowany 75% przykład krajobrazu „kolonijnego” o później genezie,łanowy ok. 5-6 91 dom pod.; (istniał jeszcze jeden dompodc.)75%dobrze zachowany plan wsi; czytelny układ siedlisk orazzabudowy,łanowy ok. 2-3 8-10 brak 75%łanowy ok. 3-5 6 brak; (istniał 1 dom podcieniowy) 75%niewielkie przekształcenia spowodowane zmianą przebiegu drogiwiejskiej,przykład przekształcenia się planu – czytelny różnica wporównaniu do katastru z 1824)61r.łanowykolonijny orazblokowyok. 20 30 brak; (istniał 1 wiatrak) 75%w okolicznej zabudowie jednodworczej duże ubytki; czytelneślady opuszczonych siedlisk; czytelny rozłóg; przykładosadnictwa „najmłodszego”łanowy iblokowyprawiewszystkie3 większezagrodybrak 80%dobrze zachowana zabudowa i siedliska; przykład nawarstwieńosadniczych czytelnych w planie wsi,łanowy ok. 2-3 13niwowołanowy1 dom podcieniowy; cmentarz; (istniałkościół z 1638r. – spalony w XIX w.;istniał 1 wiatrak)60% (dla wsi– 10%)ok. 8-9 10-12 brak 80%łanowy ok. 3-4 10cmentarz; (istniał 1 dom podcieniowy;istniał kościół)łanowy ok. 1-2 4-5 brak 50%łanowy ok. 10-11 16-18kościół z XIV w.; dawna karczma zkońca XIX w.; XIX-wieczna zabudowadrewniana\; cmentarz; (istniał 1wiatrak)80%75%wysoki stopień przekształceń degradujących krajobrazhistoryczny spowodowanych lokalizacją dużego zakładu PGR– m.in. dom podcieniowy zamieniony na bazę administracyjnązakładu,dobrze czytelny plan owalnicowy wsi; czytelna forma rozłogu;przekształcenia rozbudową wsi jedynie w części płn., raczej niewpływają na odbiór krajobrazu historycznego,dobrze zachowany rozłóg; dobrze zachowany plan wsi (pomimowymiany zabudowy),prawie całkowicie zniekształcony plan; niekorzystny wpływlokalizacji zakładów PGR – m.in. przekształcenie zachowanychdużych zagród w bazy produkcyjne,w okolicy duże zgrupowanie zabudowy jednodworczej;nietypowo zlokalizowany kościół – być może wieś ze śladaminawarstwień (?),łanowy ok. 3-4 6-8 brak 75% dobry przykład typowej lokacyjnej wsi żuławskiej,łanowy wieś – ok. 6 10wieś (dzielnica) - 1 dom podcieniowy;Spichlerz miasto – kościół z XIV w.;kościół z 1898-1899r.60%w XIX w. rozbudowa miasteczka; XIX-wieczna zabudowabrowaru i cukrowni; czytelny plan lokacyjny miasta; nowazabudowa blokowa na obrzeżach; w okolicy dobrze zachowanazabudowa jednodworcza w układzie holenderskim,łanowy orazblokowyok. 3oraz ok.5-64-510brak 75% przykład związku nazwy wsi z jej planem,łanowy ok. 3 6-71 dom podcieniowy; cmentarzewangelicki; (istniał kościół z 1637r.)60%występują nieznaczne przekształcenia; zasadniczo nie istniejąniekorzystne czynniki przekształceń,łanowy ok. 4 11kościół z 1798r. – szkieletowy; 1 dompodcieniowy; cmentarz ewangelicki;(istniał kościół z 1823r. – szkieletowy;istniały jeszcze 2 domy podcieniowe;istniał 1 wiatrak)łanowy ok. 3-4 6 XIX-wieczna zabudowa drewniana 75%75% przykład lokacyjnej wsi żuławskiej o dobrze zachowanym planie,przekształcenia spowodowane lokalizacją dużego zakładu PGR– m.in. wykorzystanie zachowanej zabudowy zagrodowej na bazyprodukcyjne,łanowy ok. 3-4 5-61 dom podcieniowy; XIX-wiecznazabudowa drewniana75%przykład typowego często spotykanego w najbliższej okolicyplanu lokacyjnego innego typu (półwieś)105

nazwamiejscowościnazwado 1945 rokugminawojewództwo(stan sprzed1999 r.)krainageograficznadata powstania pierwotna funkcja typ planuWidowo Wiedau Nowy Staw elbląskie ŻE1b1384 (Btr); 1564 (Grn– odnowienie lokacji)przewoźniczaprzysiółek placowy; (Quade– rzędówka; Geisler – rzędówkabagienna)Gniazdowo Schönhorst Ostaszewo elbląskie W ŻM1b1333 (Sch, Btr –wzmianka); 1349 (Schm– przywilej lokacyjny)kmiecaulicówka jednostronna (półwiś);Quade – łanowa oraz rzędówka;Geisler – ulicówka)JeziernikOstaszewoOstaszewo Ostaszewo elbląskie W ŻM1b 1334 (Sch, Btr) kmiecaulicówka; (Quade – ulicówka; Geisler– ulicówka)MirówkoOstaszewMiereuer Walde Ostaszewo elbląskie W ŻM1b 1364 (Btr); XVI w. (Btr)kmieca późniejkolonijna (osadnicy„olederscy”)łańcuchowka przywałowa na„terpach”; (Quade – łanowa; Geisler– nie wymienia)Nowa Cerkiew Neukirch Ostaszewo elbląskie W ŻM1b 1342-1345 (Schm, Btr) kmiecaulicowo- placowa żuławska; (Quade– owalnica; Geisler – ulicówka)Nowa Kościelnica Neu-Münsterberg Ostaszewo elbląskie W ŻM1b 1352 (Schm, Btr) kmiecaulicówka; (Quade – ulicówka irzędówka; Geisler – ulicówka)Ostaszewo Schönenberg Ostaszewo elbląskie W ŻM1b 1353 (Btr) kmieca i przewoźniczaowalnica; (Quade – dwulicówka;Geisler – ulicówka)Palczewo Palschau Ostaszewo elbląskie W ŻM1b1321 (Schm- wzmianka);1344 (Schm, Btr– przywilej lokacyjny)kmieca i przewoźniczaulicówka jednostronna przywałowa;(Quade – rzędówka oraz łanowa;Geisler – ulicówka)Nowe Kusy Kussfeld Ostaszewo Elbląskie W ŻM1b p. 1300 (Btr-mapa) folwarkfolwark oraz przysiółek ulicowy;(Quade – nie wymienia; Geisler– ulicówka)Janowo Jankendorf Rychliki Elbląskie PIł p. 1300 (Btr-mapa) folwark folwark oraz przysiółek ulicowyJelonki Hirschfeld Rychliki elbląskie W E1b XIV w. (Geisler) kmiecaowalnica; (Quade – nie wymienia;Geisler – ulicówka)Kwietniewo Kgl. Blumenau Rychliki elbląskie W E1b XIX w. (SGKP) kmiecaMarwica Mała Kl. Marwitz Rychliki elbląskie PIł p. 1300 (Btr-mapa) folwarkRychliki Reichenbach Rychliki elbląskie W E1b XIV w. (SGKP) 2.kmiecaowalnica; (Quade – nie wymienia;Geisler – nie wymienia)folwark oraz przysiółek ulicowy;(Quade – nie wymienia; Geisler– ulicówka „poszerzona”owalnica; (Quade – nie wymienia;Geisler – nie wymienia)Święty Gaj Heiligenwalde Rychliki elbląskie PIł p. 1300r. (Btr-mapa) kmiecaJanówka Jpnasdorf Rychliki elbląskie M ŻM1b 1399 (Btr, Grn) kmiecaulicówka; (Quade – nie wymienia;Geisler – ulicówka)ulicówka jednostronna przywałowa;(Quade – nie wymienia; Geisler– ulicówka)Kaszynos Katznase Rychliki elbląskie M ŻM1b 1367 (Sch, Btr, Grn) kmiecaprzysiółek ulicowy; (Quade– ulicówka; Geisler – ulicówka)106

typ rozłoguwieś bezgruntówkmiecychliczba siedlisko zachowanejformiehistorycznejnie zachowałysięPierwotnaliczna siedliskhistorycznychłanowy ok. 4-5 6łanowy ok. 6-8 12-14ważniejsze zabytki architektury izielenistopień/procentzachowaniaform krajobrazuhistorycznegobrak 10%1 dom podcieniowy; spichlerz zXVIII w.; XIX-wieczna zadbudowadrewniana; cmentarz ewangelicki;(istniała kaplica z 1637r. – w ruinie byłjuż w 1669r. ?!; istniał jeszcze jedendom podc.kościół z XIV w.; 1 dom podcieniowy;XIX-wieczna zabudowa drewniana;cmentarz ewangelicki; (istniał jeszczejeden dom podc.)komentarzwieś nie zachowana; częściowo czytelne ukształtowanie terenuw rejonie przeprawy przez Nogat; interesująca odmiennośćpierwotnego planu wsi w stosunku do pozostałych wsiprzewoźnych wzdłuż Nogatu (do porównania: Krzewiny nr 157;Wierciny nr 183 i Zawadka-Robakowiec nr 184),75% widoczne wtórne przekształcenia planu,75% przykład lokacyjnej wsi zuławskiej – ulicówki,blokowy ok. 4-5 10 brak 40%duże ubytki w zabudowie; dobrze widoczne slady siedlisk wpostaci pagórków osadniczych,łanowy ok. 6 13kościół z 1879r.; zbór ewangelicki z1838r. – szkieletowy; 3 domy poc.;spichlerz z I poł. XIX w.; XIX-wiecznazabudowa drewniana; 2 cmentarze– katolicki i ewangelicki; (był jeszcze 1dom podcieniowy – spalony w 1985r. !75%w planie wsi zanika druga ulica wiejska; do niedawna było dużenagromadzenie domów podcieniowych,łanowy ok. 4-5 122 domy podcieniowe; spichlerz zpocz. XIX w.; XIX-wieczna zabudowadrewniana; cmentarz; (istniał jeszczejeden dom podc.)75%przekształcenia spowodowane rozwojem wsi; wpływ położeniaprzy trasie E-81 Gdańsk-Elbląg oraz przy moście przez Wisłę,łanowy ok. 5-6 16kościół z XIV w. – w ruinie; kościół z1873-1874; 2 cmentarze – katolicki iewangelicki; XIX-wieczna zabudowadrewniana; (istniał 1 wiatrak)75%wieś rozbudowująca się – gminna; postępujące przekształcenia;nowa, sprzeczna z formami tradycyjnymi zabudowa; w rejoniedawnej przeprawy zachowany dom przewoźny z 1897r.; dobrzezachowane ukształtowanie terenu w miejscu przeprawy,4.łanowy ok. 5-6 8-10zbór ewangelicki z 1712r.;wiatrakmurowany z I poł. Xix. – jeden z lepiejzachowanych; cmentarz ewangelicki;(istniały 2 domy podcieniowe)75%przykład ewolucji wsi: półwiś – wieś o zabudowie obustronnej(zagrody duże); współcześnie pierwotny plan słabo czytelnybez gruntówkmiecychok. 7 10 zespół dworski z 2 poł. XIX w. 60%w zespole dworsko- folwarcznym obecnie stadnina koni, funkcjanie powodując niekorzystnych przekształceń,bez gruntówkmiecychniwowołanowyniwowołanowybez gruntówkmiecychniwowołanowyniwowołanowyok. 2-3 10 zespół dworski z ok. poł. XIX w. 40%ok. 15 35ok. 15 35kościół z ok. xv w.; 5 domówpodcieniowych; 2 cmentarze,; zespółdworsko-folwarcznykościół z ok. XV w.; cmentarzprzykościelny oraz cmentarz pozawsią; (istniały 2 domy podcieniowe)40%40%ok. 5 10 zespół dworski z ok. poł. XIX w. 40%ok. 15 35ok. 10 16kościół z ok. XV w.; 2 domypodcieniowe; 2 cmentarze – jedenprzykościelny, drugi na krańcu wsikościół z XIV w.; dom podc. (zpodcieniem wnękowym); zespółzagrody z końca XVIII w.; cmentarzłanowy ok. 4 5-6 brak; (istniały 4 domy podcieniowe) 75%łanowy ok. 2-3 61 dom podcieniowy; (istniał kościółz 1705-1706r. – szkieletowy, obecnieprzeniesiony doElbląga)40%zespół dworsko-folwarczny zajęty obecnie przez zakład PGR;znaczne przekształcenia,duże ubytki z zabudowie; przekształcenia wewnątrz wsi – nowazabudowa, nowe formy; zachowany układ drożny i tradycjasiedlisk; duże nagromadzenie domów podcieniowych – przykładwpływu architektury żuławskiej na tereny obrzeżne,duże uzytki w zabudowie; przekształcenia wewnątrz wsi; dużowspółczesnej zabudowy o obcych historycznie formach; wieśstanowi przykład wpływów kulturowych Żuław na terenyobrzeżne,zespół dworsko-folwarczny zajęty obecnie przez zakład PGR;znaczne przekształcenia obserwuje się zanikanie zabudowy; wieśzmniejszająca się,duże ubytki w zabudowie; przekształcenia wewnątrz wsi– zniekształcony plan; wymiana zabudowy historycznej nawspółczesną; wieś stanowi przykład wpływów kulturowychŻuław na tereny obrzeżne,60% wieś przekształcająca się; mocno zniekształcony rozłóg,50% odcinkaduże przekształcenia w zakresie formy architektonicznejzabudowy; istnieje dobry materiał kartograficzny porównawczy– kaster z 1823-1824r. oraz z 1862-1869r.,likwidacja głównego traktu historycznego „Via Elbigensis”przebiegającego przez wieś spowodowała samorzutny, niezgodnyz pierwotnym planem rozwój wsi; lokalizacja zakładu PRG;przeniesienie kościoła (jednego z ładniejszych szkieletowychobiektów sakralnych zubożyło krajobraz historyczny wsi,107

nazwamiejscowościnazwado 1945 rokugminawojewództwo(stan sprzed1999 r.)krainageograficznadata powstania pierwotna funkcja typ planuKlecie Klettendorf Stare Pole elbląskie M ŻM1b1398-1399 (Schm, Grn– wzmianka)kmieca poźniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)przysiółek ulicowa oraz wokolicy zabudowa Jednodworczanieregularna; (Quade – osadnictworozproszone; Geisler – osadnictworozproszone)Kławki Klakendorf elbląskie M ŻM1b 1351 (Btr, Grn) folwarkprzysiółek ulicowy; (Quade – niewymienia; Geisler – folwark)Krasnołęka Schönwiese Stare Pole elbląskie M ŻM1b 1340 (Schm, Btr, Grn) kmiecałańcuchówka przywałowa; (Quade– rzędówka; Geisler – osadnictworozproszone)Kraszewo Pruppendorf Stare Pole elbląskie M ŻM1b 1321 (Btr) folwarkprzysiółek ulicowy; (Quade –ulicówka „luźna”; Geisler – folwark)Królewo Königsdorf Stare Pole elbląskie M ŻM1b1340 (Schm, Btr); 1485(Schm, Grn – odnowienieprzywileju)kmieca późniejkolonijna (osadnicy„olederscy”)łańcuchówka przywałowa; (Quade– rzędówka; Geisler – ulicówka)Krzyżakowo Hotzendorf Stare Pole elbląskie M ŻM1bParwark Parwark Stare Pole elbląskie M ŻM1b1330 (Schm, Btr –wzmianka); 1476 (Schm,Grn – odnowienieprzywileju)1321 (Btr); 1476 (Grn– przywilej lokacyjnyzmieniający lokację naprawie pruskim na prawochełmińskie)kmiecafolwark oraz wieśkmiecaprzysiółek placowy; (Quade – niewymienia; Geisler – ulicówka)przysiółek placowy; (Quade – niewymienia; Geisler – folwark)Stare Pole Altfelde Stare Pole elbląskie M ŻM1b1330 (Sch, Btr, Grn);1580 (Cieś)kmieca poźniejkolonijna (osadnicy„olederscy”)owalnica; (Quade – owalnica; Geisler– ulicówka „poszerzona”)Szaleniec Thörichthof Stare Pole elbląskie M ŻM1bDąbrowo Sommerau Stare Pole elbląskie M ŻM1bZłotowo Reichfelde Stare Pole elbląskie M ŻM1bTropy Sztumskie Trop Stary Targ elbląskie M ŻM1b1360 (Schm, Btr); 1398(Grn); poł XVI w. (Cieś)1383 (Btr); 1398 (Grn– wzmianka); 1441 (Grn– przywilej lokacyjny ?)1331 (Schm, Btr– wzmianka); 1342(Schm, Grn – przywilejlokacyjnyp. 1300r. (Btr-mapa);1271 (Schm)folwark zakonnypóźniej królewski,następnie wieśkolonijna (osadnicy„olęderscy”)kmieca późniejkolonijna (osadnicy„olęderscy”)kmiecakmiecazabudowa Jednodworcza blokowana „terpach”; (Quade – osadnictworozproszone; Geisler – osadnictworozproszone)ulicówka; (Quade – rzędówka;Geisler – ulicówka)owalnica; (Quade – owalnica; Geisler– ulicówka)ulicówka; (Quade – nie wymienia;Geisler – nie wymienia)108

typ rozłoguliczba siedlisko zachowanejformiehistorycznejPierwotnaliczna siedliskhistorycznychważniejsze zabytki architektury izielenistopień/procentzachowaniaform krajobrazuhistorycznegokomentarzblokowy ok. 2-3 51 dom pod.; XIX-wieczna zabudowadrewniana75%prawie całkowity zanik pierwotnej formy planu (przysiółka); wieśrozbudowana w czasach kolonizacji „olęderskiej”,łanowy ok. 2-3 4 1 dom podcieniowy 75%łanowy ok. 1-2 5niewielki park w jednej z większychzagród; (istniał 1 dom podcieniowy)łanowy ok. 4 4! brak 75%łanowy ok. 3-4 8kościół z 1821r. (na miejscustarszego); kapliczka gotycka; 1 dompodcieniowy; XIX-wieczna zabudowadrewniana; cmentarz ewangelicki(najstarszy nagrobek z 1798r.); (istniałjeszcze jeden dom podc. – obecnieprzeniesiony doElbląga)20%75%dobrze zachowany przykład osadnictwa typowego dlapołudniowych granic Żuław – osady związane z własnościąziemską (folwarki),zasadnicze przekształcenia planu wsi spowodowane zmianąkomunikacji (wyłącznie odcinka historycznego traktu (ViaElbigensis”); wieś zanikająca; duże ubytki w zabudowie; wieśKrasnołęka razem z wsią Królewo (nr 225) stanowi zespół„podwójna” wieś z osią w postaci Starego Nogatu, podobna dotypu ulicówki wodnej,przekształcenia związane z lokalizacją zakładu PGR; nauwagę zasługuje fakt kompletnego zachowania siedlisk wraz zzabudową; istnieje możliwość porównania z planem katastralnymz 1862r.; przykład osadnictwa związanego z większą władnościąziemską, spotykanego najczęściej na południowym krańcuŻuław,wieś stanowi zespół z wsią Krasnołęka (nr 223) - „podwójna”wieś z osią w postaci Starego Nogatów, podobna do typu ulicówkiwodnej; w inwentarzu Schmid’a występuje opis planu wsi jako„reihen” (rzędówka); przez wieś przebiega fragment traktuhistorycznego „Via Elbigensis” – obecnie droga kolkaln,łanowynie zachowałysiękościół z XIV w.; cmentarz; zespółdworski z parkiem60%destrukcyjny wpływ na pierwotny plan wsi nowej drogi;występuje nowa forma planu rozwijającej się współcześnie wsi;zanik formy pierwotnej,łanowy 1 3 brak 60% obecnie we wsi jest zakład PGR,łanowy ok. 1-2 10kościół z 1879r.; cmentarz katolicki(najstarszy nagrobek z 1822r.); (istniał1 dom podcieniowy; istniał zbórmenonicki)40%wieś przekształcająca się i rozbudowująca się – gmina; planwsi nieczytelny; osiedla mieszkaniowe zakładu PGR; we wsiWojewódzki Ośrodek Postępu Rolnictwa z dużym zapleczemgospodarczym,łanowyczęściowozniekształconyok. 5-61 dom podcieniowy; XIX-wiecznazabudowa drewniana; dwór i folwark zkońca XIX w.; cmentarz menonicki75%zachowane częściowo ślady siedlisk w postaci pagórkówosadniczych; folwark (większa zagroda) przekształcony w zakładPGR,łanowy ok. 4-5 7 brak 80%łanowy ok. 2-3 72 domy podcieniowe; zagrody typuholenderskiego z końca XVIII w.; XIXwiecznazabudowa drewniana; (istniałjeszcze jeden dom podcieniowy)niwowo-łanowy ok. 7 12 kilka domów podcieniowych 60%75%zachowany dobrze historyczny krajobraz okolicy; sporozabudowy jednodworczej dobrze zachowanej,zniekształcony nieco plan wsi; krajobraz historyczny okolicy dośćdobrze zachowany,przykład wpływów kulturowych (architektura) Żuław na terenyobrzeżne,109

LiteraturaArchitektura krajobrazu, Warszawa-Kraków 1981Arnold S., Geografia historyczna, jej zadania i metody, [w:] „Przegląd Historyczny”, T. XXVIII, z. 1, Warszawa 1929Atlas der Freien Stadt Danzig, Danzig 1936Baranowski I., Wsie holenderskie na ziemiach Polskich, [:w] „Przegląd Historyczny”, t. 19, z. 1, Toruń 1915Baudenkmäler im Oldenburger Land (Ländliche Siedlungen), Oldenburg 1980Bertram H., Chronik des Danziger Deichverbandes, Danzig 1907Bertram H., Die Entwickelung des Deich- Und Entwässerungwesens im Gebiet des heutigen Danziger Deichverbandes seitdem 14 ten Jahrhundert, Danzig 1907Bertram H., La Baume W., Kloeppel O., Das Weichsel-Nogat-Delta. Beiträge zur Geschichte seiner landschaftlichen Entwickelung,vorgeschichtlichen Besiedlung und bäuerlichen Haus- und Hofanlage, „Quellen und Darstellungen zur GeschichteWestpreussens, Westpreussischen Geschichtsverein“, H. 11, Danzig 1924Bogdanowski J., Optymalizacja i kształtowanie krajobrazu o różnych formach przyrodniczych i różnej antropopresji, [w:]„Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych”, R. 1979, z. 217Bogdanowski J., Średniowieczne wsie placowe pod Krakowem w świetle planów katastralnych jako współczesny problemregionalizmu architektoniczno-krajobrazowego, [w:] „Zeszyty Naukowe Akademii Górniczo-Hutniczej im. StanisławaStaszica”, nr 780, Geodezja z. 63, Kraków 1981Bogdanowski J., Wprowadzenie do regionalizmu architektoniczno-krajobrazowego, [w:] „Wiadomości ekologiczne”, T.XXIX, R. 1983, z. 3Bruzda J., Architektura krajobrazu w świetle malarstwa pejzażowego, [w:] „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury PAN”,T. III, Kraków 1969Cebulak K., Delta Wisły – powyżej i poniżej poziomu morza, Nowy Dwór Gdański 2010.Cebulak K., Delta Wisły. System ochrony przed żywiłem wodnym i melioracja Żuław wielkich (o naturze i obliczach zieminowodworskiej), [w:] Żuławy i Mierzeja – moje miejsce na ziemi. „Kolokwia Żuławskie”, t. I, Gdańsk 2001Cebulak K., Delta Wisły. System ochrony przed żywiołem wodnym i melioracji Żuław Wielkich (o naturze i obliczach zieminowodworskiej), [w:] Żuławy i Mierzeja – moje miejsce na ziemi, Kolokwia Żuławskie, t. I, Officina Ferberiana, Gdańsk 2001Chilczuk M., Osadnictwo wiejskie Polski, Łódź 1970Ciesielska K., Osadnictwo, „olęderskie” w Prusach Królewskich i na Kujawach w świetle kontaktów osadniczych, [w;] „Studiai Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, T. XIX, z. 2, Poznań 1958Ciołek G., Regiony budownictwa wiejskiego w Polsce, Warszawa 1943Cyberski J., Mikulski Z., Stosunki hydrologiczne Żuław, [w:] Żuławy Wiślane, Gdańsk 1976Dick J., The Russian mennonite House-barn of Manitoba. „A Study in Cultural Transformation”, University of Waterloo,Ontario 1984Die Eindeichung, Trockenlegung und /Besiedlung des Weichsel Deltas seit dem Jahre 1300 in ihrer geopolitischen Bedeutung,[w:] „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsverein“, H. 72, Danzig 1935Dorpen in Nederland – Dorpstypen, Brussel 1982Fabiani-Madejska J., Odwiedziny Gdańska w XIX wieku, Gdańsk 1957Filipska E., Cmentarze Mennonitów – Żuławy i Dolina Wisły, dokumentacja naukowo-historyczna, PP PKZ O/Toruń,Toruń 1978, maszynopisFuchs M.G., Beschreibung der Stadt Elbing und ihres Gebietes in topographischer geschichtlicher und statistischer hinsicht,Elbing 1818110

Geisler W., Die Weichsellandschaft von Thorn bis Danzig, Braunschweig 1922Grass G., Psie lata, tłum. S. Błaut, Gdańsk 1987Guthersohn H., Harmonie in der Landschaft, Solothurn 1956Hartwich A., Geographisch-historische Landesbeschreibung derer dreyen In Polnischen Prussen liegenden Werder al desDanziger- Elbing- u. Marienburischen, Königsberg 1722Heise J., Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, T. I. Pomerellen mit Ausnahme der Stadt Danzig, Danzig1884-87Heuer R., Die Holländerdörfer in der Weichselniederung um Thorn, [w:] „Mitteilungen des Copernicus-Vereins für Wissenschaftund Kunst zu Thorn“, H. 42, Thorn 1934;Inglot S., Problem kolonizacji flamandzko-holenderskiej w Niemczech i w Polsce, [w:] „Kwartalnik Historyczny”, R. XLIII,T. I, Lwów 1929Kasiske K., Das Deutsche Siedelwerk des Mittelalters im Pommerellen, Königsberg 1938Kasiske K., Die Siedlungstätigkeit des Deutschen Ordens im östlichen Preussen bis zum Jahre 1410, Königsberg 1934Kerstan E.G., Die Geschichte des Landkreises Elbing, Elbing 1925Kiełczewska-Zaleska M., O powstaniu i przeobrażaniu kształtów wsi Pomorza Gdańskiego, Warszawa 1956Kizik E., Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studiumz dziejów małej społeczności wyznaniowej, Gdańsk 1994.Klassen P.J, Ojczyzna dla przybyszów. Wprowadzenie do historii menonitów w Polsce i Prusach, Warszawa 2002.Klim R., Śladami Mennonitów na Żuławach Wiślanych, Gdańsk 1994Kloeppel O., Die bäuerliche Haus – Hof – Und Siedlungsanlage im Weichsel-Nogat-Delta, [w:] Das Weichsel-Nogat- DeltaLorentz F., Gulgowski J., Mittelungen des Vereins für Kaschubische Volkskunde, Erster Band, Leipzig 1910Ludwig K., Zur Besiedlung des Weichseldeltas durch die Mennoniten, Marburg-Lahn 1961.Majdecki L., Historia ogrodów, Warszawa 1978, s. 97, 474 i n.; G. Ciołek, Ogrody polskie, Warszawa 1954Makowski J., Największa katastrofalna powódź w dziejach Gdańska i prawdopodobieństwo jej powtórzenia w obecnychwarunkach, Gdańsk 1994,Makowski J., Setna rocznica wykonania przekopu Wisły 1895-1995, Gdańsk 1995Makowski J., Wały przeciwpowodziowe Dolnej Wisły, historyczne kształtowanie, obecny stan i zachowanie w czasie znacznychwezbrań, Gdańsk 1997.Mączak A., Gospodarstwo chłopskie na Żuławach Malborskich w pocz. XVII wieku, Warszawa 1962Mennonici na Żuławach, pr. zbiorowa wg koncepcji E. Milewicz, Gdańsk 2007.Mężyński K., O menonitach w Polsce, [w:] „Rocznik Gdański”, T. XIX/XX, Gdańsk 1960-61;Mężyński K., Z wędrówek menonitów pomorskich, gmina w Berdiańsku nad Morzem Azowskim, [w:] „Rocznik Gdański”T. XXVIII, Gdańsk 1969Mielczarski S., Odyniec W., Zarys dziejów …, op. cit.Mielczarski S., Odyniec W., Zarys dziejów regionu, [w:] Żuławy Wiślane, Gdańsk 1976Morcinek R., Pamiętnik Karola Glogera z pobytu na Żuławach w r. 1831 r., [w:] „Rocznik Elbląski”, T. III, Elbląg 1965Morcinka R., Pamiętnik K. Glogera z pobytu na Żuławach w r. 1831 [w:] „Rocznik Elbląski”, T. III, Elbląg 1965Novák Z., Planowanie regionalne i udział w nim architekta, Kraków pierwsze wydanie 1950, drugie 2000Ogier K., Dziennik podróży do Polski 1635-1636, wyd. ?Opitz M., Żuławy – czas przełomu, Nowy Dwór Gdański 1998; M. Opitz, P. Sosnowski, Delta Wisły – krajobraz dla konesera,Nowy Dwór Gdański 2009Penner H., Ansiedlung mennonitischer Niederländer im Weichselmundungsgebiet von der Mitte 16 Jahrhunderts bis zumBeginn der preussischen Zeit, Karlsruhe 1940Piątkowski A., Posiadłości ziemskie w XVII-XVIII wieku, Wrocław 1972;Piotrowska H., Roślinność Żuław wraz z Mierzeją Wiślaną, [w:] Żuławy Wiślane …Pol W., Obrazki z życia i natury, Kraków 1870Radig W., Die Siedlungstypen in Deutschland und ihre frühgeschichtlichen Wurzeln, Berlin 1955Rhode C.E., Der Elbinger Kreis in topographischer, historischer und statistischer hinsicht, Danzig 1871Rusiński W., Osady tzw. olędrów w dawnym województwie poznańskim, Poznań 1939Schmid B., Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, T. V. Marienburg, cz. 1. Die Städte Neuteich undTiegenhof und die Ländlichen Ortschaften, Danzig 1919111

Schumacher B., Niederländische Ansiedlung im Herzogtum Preussen zu Zeit Herzog Albrechts (1525-1568), Leipzig 1903Semrau A., Zur Geschichte der Besiedlung des Grossen Werder im 13 Jahrhundert, [w:] „Mitteilungen des Copernicus-Vereinsfür Wissenschaft u. Kunst zu Thorn“, H. 42, Thorn 1934Simon P., Geschichte der Stadt Danzig, Bd. 1, Danzig 1913Stankiewicz J., Piotr Loewen – budowniczy żuławski, [w:] „Ochrona Zabytków”, R. 9, Nr 1/2, Warszawa 1956Stankiewicz J., Zabytki budownictwa i architektury na Żuławach (na marginesie przeprowadzonej w latach 1955-1956 lustracjizabytków), Gdańsk 1958.Szafran P., Ustawa wiejska dla Żuław Gdańskich [w:] „Rocznik Gdański”, T. 32, z. 2, Gdańsk 1972Szafran P., Źródła do dziejów Żuław Gdańskich w rękopiśmiennych zbiorach Biblioteki Gdańskiej PAN, [:] „Libri Gedanensis”,R. 1972-73, T. VI-VIISzafran P., Żuławy Gdańskie w XVII wieku. Studium z dziejów społecznych i gospodarczych, Gdańsk 1981;Szeliga J., Zagadnienia zamian linii brzegowej Zalewu Wiślanego w świetle wybranych map XVI-XIX wieku, [w:] „RocznikElbląski”, T. V, Elbląg 1972Szmygin B., …..Tiegenhof. Nowy Dwór Gdański, pr. zbiorowa pod red. M. Opitza, Nowy Dwór Gdański 2001Toeppen M., Beiträge zur Geschichte des Weichseldeltas, Danzig 1824Tołwiński T., Urbanistyka, T. III Zieleń w urbanistyce, Warszawa 1963.Wiebe H., Das Siedlungswerk niederländlischer Mennoniten im Weichselthal zwischen Fordon und Weissenberg bis zumAusgang des Jahrhunderts, [w:] „Wiss. Beitrage zur Geschichte und Landeskunde Ost- Mitteleuropas“, nr 3, Marburg-Lahn1952;Zaborski B., O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu, Toruń 1935Zaborski B., Osiedle wiejskie Pomorza, Toruń 1935Zachować podcień. Zachowane w krajobrazie i pamięci, pr. zbiorowa, red. A.W. Brzezińska i J. Poczobut, Gdańsk – PruszczGdański 2010Zirkwitz W., Das Dor um Danzig, Danzig 1940Żuławiacy. Wspomnienia osadników żuławskich, red. J. Pawlik, Gdańsk 1973Żuławy i Mierzeja Wiślana. Moje miejsce na ziemi, Gdańsk 2001.Żuławy Wiślane, pr. zbiorowa, red. B. Augustowski, Gdańsk 1976Żuławy. W poszukiwaniu tożsamości, pr. zbiorowa pod red. A.W. Brzezińskiej, Gdańsk 2009XIX w. panorama Nowego Dworu Gdańskiego.112