Historia i społeczeństwo

LICEUM 

I TECHNIKUM 

Historia 

i społeczeństwo 

Ojczysty Panteon i ojczyste spory 

PODRĘCZNIK

Marcin Markowicz 

Olga Pytlińska 

Agata Wyroda 

Historia 

i społeczeństwo 

Ojczysty Panteon i ojczyste spory 

Podręcznik 

do liceum i technikum

Spis treści 

3 

Wstęp 5 

Jak korzystać z podręcznika 6 

STAROŻYTNOŚĆ 

1 Mityczni i historyczni herosi 8 

2 „Z tarczą albo na tarczy” 15 

3 „Życie jest krótkie, sława nieśmiertelna” 22 

4 Wzorowy obywatel wczoraj i dziś 30 

ŚREDNIOWIECZE 

5 Nowe państwo na mapie Europy. Polska Mieszka I 36 

6 Czasy wojny i dyplomacji. Polska Bolesława Chrobrego 41 

7 W walce o silne i niezależne państwo. Polska XI w. 46 

8 Jedność w rozbiciu. Testament Bolesława Krzywoustego 52 

9 Władysław Łokietek. Twórca zjednoczonego Królestwa 58 

10 Wielki król i jego państwo 64 

11 Jagiellonowie. Litewska dynastia na polskim tronie 70 

12 Sprawdź, co już umiesz 

Panteon cnót i wartości 76 

NOWOŻYTNOŚĆ 

13 Szlachta narodem politycznym. Przemiany ustrojowe w Rzeczypospolitej XVI i XVII w. 78 

14 Szlachta wobec wyzwań gospodarczych XVI–XVIII w. 86 

15 Z papieżem i przeciw niemu. Problemy religijne w Rzeczypospolitej 91 

16 Politycy i wodzowie złotego wieku 97 

17 W orężu siła. Wielcy hetmani Rzeczypospolitej w XVII w. 104 

18 Ostatni król Rzeczypospolitej i finis Poloniae 113 

19 „Ojczyzno moja, na końcuś upadła!”. Spory o przyczyny upadku I Rzeczypospolitej 121 


Od świetności do upadku 128

4 

XIX wiek 

21 My z Napoleonem, Napoleon z nami 130 

22 „Gdy Naród do boju wystąpił z orężem...” 136 

23 „Za wolność naszą i waszą” 143 

24 Gloria victis – chwała zwyciężonym 149 

25 Bić się czy nie bić? 154 

26 Polacy wobec zaborców w drugiej połowie XIX w. 162 

27 Polityka i politycy. Narodziny masowych ruchów politycznych na ziemiach polskich 168 


„Póki w narodzie myśl swobody żyje...” 174 

XX wiek 

29 Ku niepodległej. Sprawa polska w czasie Wielkiej Wojny 176 

30 Odrodzenie państwa polskiego 182 

31 Bohaterowie walk o granice II Rzeczypospolitej 188 

32 Pod rządami sanacji 195 

33 II wojna światowa. We wrześniu i na Zachodzie 201 

34 Polacy wobec okupantów w czasie II wojny światowej 208 

35 „Tworzy historię zwycięski lud”. Komuniści przejmują władzę w Polsce 215 

36 Zniewolone społeczeństwo? Życie społeczne w PRL 222 

37 „... idź wyprostowany wśród tych co na kolanach...” Opór społeczny w PRL 229 

38 Wielka zmiana. Przełom 1989 r. 238 

39 Polska w Unii Europejskiej i NATO 245 


Polska XX w. 250 

Indeks osób 253 

Źródła cytatów 255 

Źródła ilustracji i fotografii 255 

Ojczysty Panteon i ojczyste spory |

Wstęp 

5 

Wstęp 

Słowo panteon wywodzi się z języka greckiego i oznacza ogół bóstw w religii politeistycznej, 

w sztuce zaś – świątynię wybudowaną ku czci wszystkich bogów. Z czasem przyjęło się używać 

tego słowa dla nazwania budowli, w której miejsce spoczynku znaleźli znamienici ludzie, albo 

jako określenie ogółu najwybitniejs zych przedstawicieli danego narodu, jakiejś dziedziny sztuki czy 

nauki. Według jakiego klucza tworzy się taki panteon? Czy istnieją kryteria, na podstawie których 

można stwierdzić, że ktoś był wybitny? Są to bardzo subiektywne odczucia społeczeństwa bądź jego 

części, w żaden sposób niedające się zważyć czy zmierzyć. 

Na ziemiach polskich istnieje kilka budowli, w których miejsce wiecznego spoczynku znaleźli zasłużeni 

Polacy. Są to: archikatedra wawelska w Krakowie, Krypta Zasłużonych w podziemiach krakowskiego 

kościoła oo. Paulinów na Skałce oraz archikatedra św. Jana Chrzciciela w Warszawie. Pochowano 

tam królów, prezydentów, premierów, wodzów, literatów, kompozytorów czy malarzy. Są to 

święte miejsca dla pamięci narodowej Polaków. 

Po II wojnie światowej rzadko odbywały się tam kolejne pochówki. Za każdym razem zresztą 

wywoływały ogromne emocje i dyskusje – czy dana postać rzeczywiście wystarczająco chlubnie zapisała 

się na kartach ojczystej historii, by ją w ten sposób honorować. Ostatnio takie narodowe spory 

toczyły się w 2004 r. nad trumną Czesława Miłosza – poety i noblisty – którego ostatecznie pochowano 

na Skałce, oraz prezydenta Lecha Kaczyńskiego, który w 2010 r. spoczął wraz z małżonką 

w krypcie na Wawelu. 

W Warszawie ponadto powstaje monumentalny gmach Świątyni Opatrzności Bożej, która w zamyśle 

jej twórców ma stać się w przyszłości kolejnym polskim panteonem. W jej podziemiach pochowano 

już m.in. poetę księdza Jana Twardowskiego i ostatniego prezydenta Rzeczypospolitej na uchodźstwie 

Ryszarda Kaczorowskiego. 

Współczesna Polska, funkcjonująca w strukturach Unii Europejskiej i NATO, jest krajem stabilnym 

politycznie, prawie jednorodnym etnicznie i wyznaniowo. Patrząc w przyszłość, warto jednak dostrzegać 

zmiany, którym podlega świat, a więc także nasza ojczyzna. Kierunek tych zmian to coraz silniejsza 

globalizacja i różnorodność kulturowa. W związku z tym rodzą się pytania: Czy polskie wartości 

i tradycje nie zatracą się w ogromnym globalnym tyglu? Jak definiować współczesny patriotyzm, gdzie 

szukać bohaterów, którzy staną się wzorem dla następnych pokoleń? Są to kwestie otwarte, dyskusyjne. 

Można się zastanawiać, czy współczesny świat cywilizacji zachodniej potrzebuje bohaterów na 

miarę dzieci z Wrześni albo powstańców styczniowych. Jednak wartości, które reprezentowali nasi 

przodkowie, niewątpliwie są nadal aktualne. Czyż honor, odwaga, gotowość do poświęcenia dla innych, 

poszanowanie godności ludzkiej nie powinny odgrywać fundamentalnej roli także w naszym dzisiejszym 

życiu?

Jak korzystać z podręcznika 

Tytuł działu 

Treści uzupełniające tekst 

główny – rozszerzają wiedzę 

dotyczącą wybranych zagadnień. 

Numer 

i temat lekcji 

Zagadnienia, 

które warto 

przypomnieć 

sobie przed 

lekcją. 

Wprowadzenie 

do lekcji 

Lekcja 

powtórzeniowa, 

w której skład 

wchodzą różnego rodzaju 

ćwiczenia, w tym oparte 

na materiałach do analizy 

(źródłach pisanych 

i ikonograficznych, tekstach 

historiograficznych 

i publicystycznych). 

Prezentacja problemów, 

które budzą kontrowersje 

i dyskusje wśród historyków. 

W ćwiczeniach, 

których treść wymaga 

uzupełnienia, znajdziesz 

zaciemnione miejsca 

– pamiętaj, 

by odpowiedzi 

pisemnych udzielać 

poza podręcznikiem.

Wyróżnienia 

ważniejszych 

postaci, pojęć 

i zagadnień 

Blok ćwiczeniowy po lekcji – 

zawiera zróżnicowane polecenia 

i materiały do analizy (źródła 

historyczne, teksty historiograficzne 

lub publicystyczne itp.). 

Objaśnienia 

ważniejszych 

pojęć 

i terminów 

Gwiazdką 

oznaczono 

pojęcia 

i terminy, 

które zostały 

objaśnione na 

dole strony. 

Infografika 

przybliżająca 

wybrane 

zagadnienia

22 

Starożytność 

3 

„Życie jest krótkie, 

sława nieśmiertelna” 

PRZYPOMNIJ SOBIE 

• Przyczyny rzymskiej ekspansji w basenie Morza Śródziemnego. 

• Kim był Spartakus i dlaczego został uznany za wroga Rzymu. 

• Państwa, z którymi polsko-litewska Rzeczpospolita toczyła wojny w XVII stuleciu. 

Okres, który nastąpił w starożytnej Grecji po wojnach z Persami, to czas największego rozkwitu 

kultury greckiej. Później jednak liczne wojny między Hellenami doprowadziły do osłabienia 

czołowych greckich polis. Sytuację wykorzystała nowa potęga wyrastająca na północy 

– Królestwo Macedonii. W IV w. p.n.e. na arenę dziejów wkroczyło dwóch wielkich wodzów: ojciec 

i syn – Filip II i Aleksander Wielki. Drugi z nich miał powiedzieć: „Wolałbym żyć krótko, ale w chwale, 

niż w mroku przez wieki”. Słowa te znakomicie podsumowują nie tylko życie tego władcy, lecz 

także motywy działania wielu sławnych bohaterów świata hellenistycznego i rzymskiego. 

POTĘGA MACEDOŃSKA 

Filip II zasłynął jako twórca potęgi Macedonii. Zreformował armię i funkcjonowanie państwa. W 338 r. 

p.n.e. w bitwie pod Cheroneą pokonał sprzymierzone armie Aten i Teb. Był to decydujący moment 

w dziejach starożytnej Grecji. Rok później, zgodnie z wolą zwycięzcy, utworzono ściśle podporządkowany 

Filipowi Związek Koryncki, w którego skład weszła większość polis Grecji właściwej. 

Aleksander objął władzę po śmierci ojca. Młody – zafascynowany legendarnymi herosami, a przede 

wszystkim Achillesem – zdecydowany był kontynuować ekspansywną politykę Filipa. Objął przywództwo 

w Związku Korynckim i w 334 r. p.n.e. na czele wojsk grecko-macedońskich wyruszył na podbój 

Persji (patrz: mapa na s. 28). Aleksander pokonał Persów w trzech wielkich bitwach: nad Granikiem 

(334 r. p.n.e.), pod Issos (333 r. p.n.e.) i Gaugamelą (331 r. p.n.e.), gdzie ostatecznie zadał klęskę wojskom 

króla Dariusza III. Kiedy kolejno zdobywał ziemie olbrzymiego imperium perskiego, dotarł ze swą 

armią aż nad Indus (327–325 p.n.e.). Mimo kolejnych zwycięstw zdecydował się wracać na zachód. 

Jego armia była bowiem umęczona ciągnącymi się przez lata kampaniami wojennymi. 

Władca zdawał sobie sprawę, że same podboje nie wystarczą, by ogromne imperium zbudowane 

zaledwie w dziesięć lat sprawnie funkcjonowało i przetrwało śmierć zdobywcy. Zamierzał doprowadzić 

do powstania nowej macedońsko-perskiej warstwy rządzącej. Zachęcał swoich dowódców do 

zawierania małżeństw z przedstawicielkami perskiej arystokracji. Sam dał przykład takiego postępowania 

i ożenił się z księżniczką Roksaną. Przyjął obyczaje i ceremoniał obowiązujące na dworze 

królów perskich, kawalerię perską wcielił do swej armii, a chłopców wywodzących się z podbitych 

narodów szkolił na sposób macedoński. Aby wspierać rozwój gospodarczy podbitych ziem, a także 

upamiętnić swój zwycięski marsz przez imperium perskie, zakładał nowe miasta (część z nich od 

imienia władcy nosiła nazwę Aleksandrii). Swego dzieła jednak nie dokończył, zmarł nagle w wieku 

zaledwie trzydziestu trzech lat. Imperium Aleksandra okazało się kruche i szybko się rozpadło. Na 

jego gruzach powstało kilka państw rządzonych przez najbliższych towarzyszy Aleksandra i ich potomków, 

ale idea hellenistycznej jedności kulturowej przetrwała. 

Ojczysty Panteon i ojczyste spory | lekcja 3

„Życie jest krótkie, sława nieśmiertelna” 

23 

Aleksander Wielki, rzymska mozaika z II w. p.n.e. 

W czasach starożytnych i średniowieczu otoczony legendą król macedoński stał 

się bohaterem wielu fantastycznych opowieści. Można nawet mówić o „polskim 

epizodzie” Aleksandra. Na przełomie XII i XIII w. polski kronikarz Wincenty 

Kadłubek, aby uświetnić dzieje swego narodu, przesunął początki Polski 

do czasów starożytnych. Wymyślił i opisał wojenne zmagania Polaków 

z Aleksandrem Wielkim oraz Juliuszem Cezarem. 

„HANNIBAL U BRAM RZYMU” 

W czasie gdy Aleksander podbijał Wschód, na Zachodzie kształtowało się nowe państwo – Rzym – które 

miało stać się kolejnym wielkim imperium. Już legenda o jego założeniu w 753 r. p.n.e. przez Romulusa 

i Remusa wskazuje na wielką rolę wybitnych jednostek w dziejach tego państwa. I rzeczywiście, 

historia Rzymu nierozłącznie splatała się z losami takich wodzów, jak Juliusz Cezar i Oktawian August, 

oraz słynnych wrogów państwa rzymskiego – Hannibala (patrz: ilustracja na s. 22) czy Spartakusa. 

Rzym od początku swych dziejów prowadził agresywną politykę wobec sąsiadów. W IV i III w. p.n.e. 

podbił Italię, od III do I w. p.n.e. zagarniał kolejne ziemie w basenie Morza Śródziemnego, w tym 

położone na jego wschodnich obszarach monarchie hellenistyczne. 

W okresie podbojów Rzymianie zetknęli się z wrogiem, który miał szansę przerwać pasmo ich 

sukcesów i unicestwić rodzące się imperium. Kartagina, bo o niej mowa, była państwem położonym 

na północnym wybrzeżu Afryki, rywalizującym z Rzymem o panowanie na Morzu Śródziemnym. 

Rzymianie stoczyli z Kartagińczykami trzy wojny (zwane punickimi) i ostatecznie doprowadzili do likwidacji 

państwa kartagińskiego. Druga z wojen punickich (218–201 p.n.e.) mogła jednak spowodować 

upadek Rzymu. Na czele sił kartagińskich stał wówczas Hannibal, który przeprowadził śmiałą operację 

– zaatakował Italię od strony lądu. Aby tego dokonać, przekroczył ze swoją armią Alpy, a następnie 

odniósł pod Kannami (216 r. p.n.e., patrz: mapa na s. 29) spektakularne zwycięstwo nad przeważającym 

liczebnie przeciwnikiem. Przerażeni klęską Rzymianie, obawiając się ataku kartagińskiego na miasto 

Rzym, mieli wznosić okrzyki: „Hannibal u bram” (łac. Hannibal ante portas). Ten jednak nie wykorzystał 

w pełni swego sukcesu. Po ciągnących się latami zmaganiach ostatecznie przeprawił się z Italii do 

północnej Afryki. Tam w 202 r. p.n.e. w bitwie pod Zamą wojska kartagińskie zostały rozgromione 

przez armię rzymską pod dowództwem świetnego wodza Scypiona Afrykańskiego. Pół wieku później, 

w trzeciej wojnie punickiej, Rzymianie ostatecznie rozprawili się z Kartaginą, której północnoafrykańskie 

ziemie stały się rzymską prowincją. 

„KOŚCI ZOSTAŁY RZUCONE” 

Między I w. p.n.e. a I w. n.e. ugruntowała się potęga Rzymu. Gajusz Juliusz Cezar podbił Galię, jego 

następca, Oktawian August, włączył do Rzymu Egipt. W tym też czasie upadła republika i narodziło 

się cesarstwo. Przemiana ustrojowa wiązała się w dużej mierze z działalnością wybitnych wodzów 

i polityków. Stali oni na czele legionów rzymskich, byli ambitni, żądni władzy i chwały, zawierali 

między sobą porozumienia lub prowadzili wojny domowe. Cezar, genialny taktyk, pokonał konkurenta 

do władzy, również znamienitego wodza – Pompejusza Wielkiego. Łamiąc republikańskie prawa, 

objął urząd dożywotniego dyktatora*, jednak niedługo później, w 44 r. p.n.e., został zamordowany 

przez grupę spiskowców. Oktawian, przybrany syn Cezara, rozgromiwszy podczas wojny domowej 

konkurentów do władzy, objął pełnię rządów w imperium. Przez historyków jest uznawany za pierwszego 

cesarza rzymskiego i twórcę nowego ustroju (cesarstwa). 

„Życie jest krótkie, sława nieśmiertelna” (łac. Vitae brevis cursus, gloriae sempiternus) – te słowa 

Cycerona (I w. p.n.e.), znamienitego rzymskiego mówcy i polityka, świetnie oddają postawę wiel- 

» Dyktator (łac. dictare – nakazywać) – w republikańskim Rzymie urzędnik sprawujący nieograniczoną, najwyższą władzę 

cywilną i wojskową, powoływany na wypadek szczególnego zagrożenia państwa na okres nie dłuższy niż pół roku.

24 Starożytność 

Gajusz Juliusz Cezar, brązowe popiersie z I w. n.e. 

Pamięć o dokonaniach Juliusza Cezara trwa nie tylko w historiografii, literaturze, filmie czy 

dziełach plastycznych, lecz także w licznych, często powtarzanych sentencjach 

przypisywanych temu wodzowi. W 49 r. p.n.e. Cezar wraz ze swymi żołnierzami 

przekroczył rzekę Rubikon, oddzielającą prowincję Galię Przedalpejską od Italii – złamał 

w ten sposób prawa republiki i zdecydował się na rozpoczęcie wojny domowej. Miał 

wówczas powiedzieć: „Kości zostały rzucone” (łac. Alea iacta est). Zdanie to, odnoszące 

się do popularnej już w starożytności gry hazardowej, oznacza dziś podjęcie jakiejś 

ostatecznej, ryzykownej decyzji. Stwierdzenie „przekroczyć Rubikon” odnosimy zaś 

do podjęcia ważnej decyzji, z której nie można się już wycofać. 

Z kolei w 47 r. p.n.e. miały paść inne słynne słowa Cezara: „Przybyłem, zobaczyłem, 

zwyciężyłem” (łac. Veni, vidi, vici), którymi dumny zwycięzca poinformował senat 

o pokonaniu króla Pontu (państwo hellenistyczne w Azji Mniejszej) w bitwie pod Zelą. 

kich wodzów starożytności, których cechowały odwaga, a czasem szaleństwo, determinacja i genialna 

strategia w działaniu politycznym oraz na polu walki. Ludzie ci fascynowali następne pokolenia. 

W kolejnych epokach studiowano ich życiorysy, oceniano i porównywano dokonania, 

stawiano za wzór. 

„PRZYBYLIŚMY, ZOBACZYLIŚMY, BÓG ZWYCIĘŻYŁ” 

Czasy renesansu i baroku przyniosły powrót do starożytnych wzorców, odrodzenie zainteresowania 

grecką i rzymską literaturą. Żywoty słynnych wodzów i polityków antyku stały się obowiązkową lekturą 

ludzi zdobywających wykształcenie. Okazało się, że zawarte w tych dziełach opisy taktyki wojskowej, 

genialnych manewrów stosowanych na polach bitew, mimo upływu setek lat wciąż pozostawały 

aktualne. 

Na tekstach ukazujących starożytnych zdobywców i polityków kształcili się wybitni wodzowie Rzeczypospolitej 

Obojga Narodów, np. Jan Zamoyski (szerzej patrz: s. 102), Jan Sobieski (szerzej 

patrz: s. 109) czy Stanisław Żółkiewski (patrz też: s. 106). Nieobce były one również jednemu z najbardziej 

zasłużonych polskich dowódców XVII stulecia Stefanowi Czarnieckiemu. 

Ten wywodzący się ze średniej szlachty hetman polny koronny karierę wojskową rozpoczął bardzo 

wcześnie. Brał udział w wojnie ze Szwecją o ujście Wisły oraz w tłumieniu powstania Chmielnickiego, 

jednak sławę zyskał w okresie potopu. 

Kiedy w 1655 r. armie szwedzkie zaatakowały Rzeczpospolitą, a część magnatów przeszła na stronę 

króla Szwecji Karola Gustawa, Czarniecki pozostał wierny polskiemu władcy Janowi Kazimierzowi. 

W walce stosował taktykę wojny podjazdowej, szarpanej, która przynosiła spodziewane efekty. W kwietniu 

1656 r. odniósł zwycięstwo pod Warką, które otworzyło siłom Rzeczypospolitej drogę do odzyskania 

Warszawy. W następnym roku brał udział w działaniach przeciwko antypolskiej koalicji Szwedów, 

Siedmiogrodu, Kozaków i Brandenburgii. Wreszcie w latach 1658–1659 zorganizował wyprawę do 

Danii, by pomóc sprzymierzonym z Polską Duńczykom w walce ze Szwedami. 

Powróciwszy do kraju, w 1660 r. odniósł swój największy sukces. Pokonał siły rosyjskie w bitwie 

pod Połonką (patrz: mapa na s. 111). Niestety brak pieniędzy w skarbie państwowym i zawiązana 

przez wojsko konfederacja zahamowały dalsze działania przeciwko wschodniemu sąsiadowi. Niedługo 

przed śmiercią Czarniecki otrzymał upragnioną buławę hetmańską. Nie zdążył jednak ruszyć 

do boju jako hetman. Zmarł w 1665 r., ale jego sława przetrwała, uwieczniona m.in. w hymnie 

narodowym. 

Ten bohater potopu nie był jedynym wodzem swoich czasów, który tak chlubnie zapisał się w historii, 

że wspomnienie jego czynów przetrwało wieki. Nie mniejszą sławę zyskali także Stanisław 

Żółkiewski i Jan Sobieski. Ich legenda często odwoływała się do tradycji antycznej. W utworach 



25 

poświęconych Żółkiewskiemu w usta ginącego w wyprawie cecorskiej 

wodza (1620 r.) wkładano słowa Horacego: „Słodko i zaszczytnie 

jest umrzeć za ojczyznę”. Z kolei napis, który żona kazała umieścić 

na trumnie hetmana, był cytatem z wybitnego rzymskiego 

poety Wergiliusza (I w. p.n.e.): „A kiedyś z kości naszych powstanie 

mściciel” (łac. Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor). Słowa te miały 

okazać się prorocze, prawnukiem Żółkiewskiego był bowiem 

hetman, a następnie król polski Jan Sobieski, który pokonał Turków 

w słynnych bitwach pod Chocimiem (1673 r.), Wiedniem i Parkanami 

(1683 r.). Sam Sobieski również nawiązał do antycznej tradycji, 

gdy list informujący papieża o zwycięstwie wiedeńskim rozpoczął 

parafrazą słów Cezara: „Przybyliśmy, zobaczyliśmy, Bóg zwyciężył” 

(łac. Venimus, vidimus, Deus vicit). 

Bordero Matthisen, Stefan 

Czarniecki, 1659 r. 

O NIEPODLEGŁOŚĆ 

Także XVIII i XIX stulecie przyniosły Polsce nowych bohaterów narodowych – wodzów zasłużonych, 

chociaż tragicznych. Jednym z nich był Tadeusz Kościuszko (patrz szerzej: s. 118). W młodości upodobał 

sobie żywot Timoleona (IV w. p.n.e.), bohatera, który zasłynął walką z tyranią* w greckich polis. 

Sam Kościuszko podobnie jak antyczny bohater wystąpił zbrojnie w obronie wolności. W latach 

1776–1784 zdobył sławę jako jeden z dowódców w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych. 

W 1792 r. był jednym z polskich wodzów w wojnie z Rosją w obronie Konstytucji 3 maja. Później, 

w 1794 r. został naczelnikiem pierwszego polskiego powstania narodowego i poniósłszy klęskę w bitwie 

pod Maciejowicami, ranny trafił do rosyjskiej niewoli. 

OCENY, DYSKUSJE, SPORY 

W XIX w., kiedy nasze państwo nie istniało, społeczeństwo polskie poszukiwało wzorca osobowego, który symbolizowałby dążenia 

niepodległościowe. Miał to być bohater nie tylko w skali narodowej, ale również światowej. Kościuszko jako uczestnik wojny 

o niepodległość Stanów Zjednoczonych doskonale spełniał te kryteria. Symbolizował aspiracje narodu pozbawionego państwa, 

wiarę w jego siły w walce o wolność, a także uosabiał dewizę wielu XIX-wiecznych powstańców i rewolucjonistów: „Za wolność 

naszą i waszą”. Można zadać pytanie, czy Kościuszko był aż tak wybitnym wodzem lub politykiem, że stał się ważnym dla Polaków 

bohaterem narodowym. Najlepszej odpowiedzi udzielił historyk Szymon Askenazy (1865–1935), pisząc: „Wszak on wojskowym ni 

politycznym nie był geniuszem. Po wygranej Racławic przegrał Szczekociny i Maciejowice. Mylił się tylekroć na rzeczach i ludziach. 

[...] A jednak on został jednym z nieśmiertelnych bohaterów ludzkości. Czemu? Bo imię jego jest Polska”. Polacy kolejnych pokoleń 

nie mieli wątpliwości co do oceny Kościuszki. Wódz znalazł miejsce wiecznego spoczynku na Wawelu, wśród polskich monarchów, 

co było jednoznacznym wskazaniem, że przez potomnych został zaliczony do panteonu narodowych bohaterów. Jemu też naród 

usypał w Krakowie kopiec, tworząc w ten sposób „pomnik trwalszy niż ze spiżu”. 

O WOLNĄ I SILNĄ POLSKĘ 

Lata I wojny światowej (1914–1918) to czas, kiedy na skutek sprzyjającej sytuacji międzynarodowej 

i aktywnych działań samych Polaków ojczyzna po 123 latach zaborów odzyskała niepodległość. 

Jednym z przywódców, który odegrał wówczas decydującą rolę, był Józef Piłsudski. Od schyłku 

XIX w. prowadził działalność socjalistyczną i niepodległościową. Później na terenie Galicji współtworzył 

paramilitarne organizacje strzeleckie, które w czasie I wojny dały początek Legionom 

Polskim, walczącym u boku Astro-Węgier przeciw Rosji. Jako dowódca I Brygady Legionów Piłsudski 

zyskał olbrzymią popularność zarówno wśród swych podkomendnych, jak i znacznej 

» Tyran – w starożytnej Grecji przywódca, który bezprawnie, siłą przejął pełnię władzy w polis.

26 Starożytność 

Józef Piłsudski w otoczeniu współpracowników, 1926 r. 

części Polaków z różnych zaborów. W 1918 r. jako Naczelnik Państwa objął władzę polityczną 

i wojskową w odradzającej się Polsce. Olbrzymią rolę odegrał w czasie wojny polsko-bolszewickiej, 

kiedy w 1920 r. odważnym manewrem przeprowadził kontrofensywę i odrzucił Armię Czerwoną 

od Warszawy, a tym samym zakończył jej marsz na Zachód. Lord Edgar D’Abernon (1857–1941), 

brytyjski dyplomata i finansista, uznał Bitwę Warszawską za osiemnastą decydującą bitwę w dziejach 

świata. Świadczy to o znaczeniu tego wydarzenia nie tylko w historii Polski, lecz także w dziejach 

powszechnych. 

Po zwycięskiej wojnie i powołaniu konstytucyjnych władz państwowych marszałek Piłsudski odsunął 

się od wielkiej polityki. Jednak pozostając poza głównym nurtem wydarzeń, nie mógł pogodzić 

się ze stale pogarszającą się sytuacją państwa, o którego istnienie tak zaciekle walczył. Dlatego 

w okresie najgłębszego kryzysu pierwszych lat II Rzeczypospolitej postawił na szali cały swój autorytet 

i w maju 1926 r. przeprowadził zamach stanu (tzw. przewrót majowy). Razem ze swymi zwolennikami 

obalił demokratyczne zasady konstytucyjne, w których budowaniu współuczestniczył, 

i stanął na czele sprawującego autorytarne rządy obozu sanacji. 


Osoby krytycznie oceniające Piłsudskiego zarzucają mu, że ograniczał demokrację i budował system autorytarny (patrz: 

s. 195). Inni z kolei stawiają pytanie, czy Polska w 1926 r. byłaby w stanie zwalczyć kryzys polityczny bez terapii szokowej, 

jaką niezaprzeczalnie był przewrót majowy. Czy bez rządów sanacji, które ograniczyły swobody obywatelskie i możliwości 

działania opozycji, udałoby się wzmocnić autorytet państwa polskiego na arenie międzynarodowej? Wydaje się, że 

zadania te byłyby trudne do wykonania bez zdecydowania i charyzmy Józefa Piłsudskiego. Czy zatem zasługuje on na 

sławę wielkiego przywódcy narodowego? Czy słusznie oddaje mu się hołd jako symbolowi niepodległego państwa 

polskiego? Niezależnie od kontrowersyjnych ocen marszałka wyrazem uznania dla jego działalności był fakt, że znalazł 

on miejsce wiecznego spoczynku w Krypcie pod Wieżą Srebrnych Dzwonów na Wawelu, choć wielu przeciwników 

Piłsudskiego gorąco przeciwko temu protestowało. 

Wymienieni w tym rozdziale bohaterowie narodowi z całą pewnością nie są jedynymi, jakich należałoby 

tutaj wskazać. Stanowią oni wyraziste przykłady postaci, których legenda trwająca przez lata 

zakorzeniła się w świadomości narodowej Polaków i pozwalała na przetrwanie trudnych chwil zaborów 

oraz kolejnych zawieruch wojennych i lat okupacji. 



27 

WYKONAJ POLECENIA 

1. Omów proces kształtowania się imperium macedońskiego i powstawania mitu Aleksandra Wielkiego. 

2. Wyjaśnij, jakie dokonania, cechy osobiste lub okoliczności historyczne pozwalają na uznanie kogoś za bohatera 

narodowego. Oceń, czy te same zasady obowiązywały w starożytności i przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. 

3. Scharakteryzuj główne osiągnięcia wymienianych w tym rozdziale polskich bohaterów narodowych. Wskaż analogie 

między tymi postaciami a bohaterami świata antycznego. 

4. Odwołaj się do zamieszczonej poniżej ilustracji i wyjaśnij, jakie idee przyświecały twórcom i fundatorom pomników 

Kościuszki – waszyngtońskiego oraz warszawskiego. 

WYRAŹ OPINIĘ 

Sformułuj własną ocenę Józefa Piłsudskiego. Weź pod uwagę jego działalność polityczną i wojskową w różnych okresach. 

PRZEANALIZUJ TEKSTY 

1. Fragment biogramu Aleksandra Wielkiego. 

Jako żołnierz i strateg posiadał zdolność błyskawicznego reagowania, umiał też być cierpliwy […]; potrafił walczyć, wycofując 

się, aby w odpowiednim momencie ruszyć do kontrataku, jak w bitwie pod Gaugamelą. Zbyt chętnie się narażał, a idąc 

w pierwszym szyku, tracił kontrolę nad całością ruchów wojsk podczas walki. Odwagą i wytrwałością przewyższał swych 

oficerów, czym też narażał się na ich pretensje. […] Był niezwykle porywczy i żądny zemsty, nie wahał się przed popełnieniem 

zbrodni, nie oszczędzał nawet najbliższych przyjaciół, zarazem zdumiewał ogromnym opanowaniem i siłą charakteru oraz 

poglądami trzeźwego i dalekowzrocznego polityka, umiejącego przezwyciężać stereotypy i przyzwyczajenia. 

P. Iwaszkiewicz, W. Łoś, M. Stępień, Władcy i wodzowie starożytności. Słownik, Warszawa 1998, s. 22. 

• Wyjaśnij, jakie cechy ułatwiły Aleksandrowi wejście w rolę niezwyciężonego wodza i zapewniły mu uwielbienie ze strony 

żołnierzy. 

• Określ, czy cechy Aleksandra zawsze można ocenić jako pozytywne. Odpowiedź uzasadnij. 

2. Fragment artykułu Tadeusz Kościuszko i powstańczy etos w szkolnych podręcznikach historii 

XXI w. autorstwa Barbary Kubis. 

Po co nam bohaterowie? 

Wiedza o przeszłości winna dostarczać refleksji w odniesieniu nie tylko do faktów i zdarzeń 

historycznych, ale przede wszystkim koncentrować się na miejscu i roli człowieka w określonym 

układzie społecznym, jego codziennych problemach i doświadczeniach. 

Wiele wydarzeń z dziejów Polski kojarzy się z postaciami historycznymi, które w świadomości 

historycznej funkcjonują jako bohaterowie, ludzie odważni, pełniący zaszczytne funkcje 

i powinności obywatelskie. 

Profesor Henryk Samsonowicz pisze, że rozwinięty sposób widzenia historii polega właśnie 

na układaniu zdarzeń w kolejności władców i wodzów. Te wzory osobowe na przestrzeni 

wieków zmieniały się, przechodziły różne etapy i formy kultu, uznania, a nawet czci. Ich 

istnienie ma uzasadnienie historyczne i psychologiczne, bardzo często powstawały 

w obronie przed bolesnymi doznaniami współczesności. Jeśli bowiem król, władca, wódz 

miał być wzorem, cechy jego osobowości musiały być akceptowane nie tylko przez 

współczesnych. To na postaciach bohaterów narodowych spoczywało zadanie integrowania 

społeczeństwa i motywowania jego działań. 

„Wiadomości Historyczne” 2008, nr 2, s. 27. 

• Wyjaśnij, jaką rolę zdaniem autorki bohaterowie narodowi odgrywają w świadomości 

społeczeństwa. 

• Wyjaśnij, czym autorka tekstu uzasadnia konieczność istnienia w historii 

bohaterów narodowych. Przedstaw swoje zdanie na ten temat. 

Pomnik Tadeusza Kościuszki w Warszawie 

Pomnik ten, wystawiony w 2010 r., jest kopią monumentu wzniesionego sto lat 

wcześniej w Waszyngtonie, a ufundowanego przez amerykańską Polonię. 

U stóp cokołu pomnika ustawiono figury polskich i amerykańskich żołnierzy, 

symbolizujące zwycięskie bitwy Kościuszki pod Racławicami (1794 r.) i Saratogą 

(1777 r.). Sam Kościuszko ukazany został w mundurze amerykańskim.

28 

Starożytność 

Świat antycznych podbojów 

W V w. p.n.e. Grecy powstrzymali ekspansję potęgi perskiej w Europie. 

W IV w. p.n.e. na gruzach pokonanej Persji Aleksander Wielki zbudował swe 

macedońsko-greckie imperium. W tym czasie w Italii rosło w siłę państwo 

rzymskie, które na przełomie er objęło cały obszar śródziemnomorski. 

WOJNY GRECKO-PERSKIE W V W. P.N.E. 

wojownik 

grecki 

IMPERIUM ALEKSANDRA WIELKIEGO (336–323 P.N.E.) 

Aleksander 

Wielki

29 

CESARSTWO RZYMSKIE ZA PANOWANIA TRAJANA (97–117 N.E.) 

SŁAWNI 

WODZOWIE 

RZYMSCY 

Scypion Starszy 

(III/II w. p.n.e.) 

Pompejusz 

(I w. p.n.e.) 

Juliusz Cezar 

(I w. p.n.e.) 

Tytus 

(I w. n.e.) 

Trajan 

(I/II w. n.e.) 

legionista 

(III w. p.n.e.) 

RZYMSCY ŻOŁNIERZE 

legionista 

(I w. p.n.e.) 

legionista 

(I w. n.e.) 

centurion 

(oficer, I w. n.e.) 

PRACA 

Z INFOGRAFIKĄ 

• Porównaj obszary zajęte przez 

Aleksandra Wielkiego z terenami 

zdobytymi przez Rzymian. 

Wskaż kierunki ekspansji 

macedońskiego władcy oraz 

Imperium Rzymskiego. 

• W różnych źródłach informacji 

wyszukaj wiadomości na temat 

ziem podbitych przez wodzów 

przedstawionych pod mapą 

Imperium Rzymskiego. Wskaż 

te tereny na mapie. 

• Określ, które obszary były 

kolebkami cywilizacji antycznej 

i jak przebiegał proces 

rozszerzania jej zasięgu 

terytorialnego.

128 Sprawdź, Nowożytność co już umiesz 

20 

Od świetności 

do upadku 

1. Przedstaw, jakie twoim zdaniem były przyczyny upadku Rzeczypospolitej u schyłku XVIII 

stulecia. Co odegrało decydującą rolę – czynniki wewnętrzne czy zewnętrzne? Przygotuj 

odpowiedź w formie krótkiego przemówienia, które można by wygłosić na forum klasy. 

2. Omów postawy szlachty – obywateli Rzeczypospolitej – wobec wyzwań, jakie stawiały 

przed nią procesy reformacji i kontrreformacji. 

3. Scharakteryzuj zmieniającą się pozycję króla i sejmu walnego w Rzeczypospolitej 

od początku XVI do schyłku XVIII w. Wskaż i oceń kluczowe wydarzenia w tym procesie. 

4. Przeczytaj teksty autorstwa współczesnych polskich historyków – Józefa Gierowskiego 

(1922–2006) oraz Jerzego Łojka (1932–1986) – i wykonaj polecenia. 

[Unia lubelska] była oparta na zasadzie kompromisu i porozumienia między obu partnerami, z których każdy wynosił 

pewne zyski i straty. Nastąpił niewątpliwy wzrost siły militarnej autorytetu Rzeczypospolitej Obojga Narodów w polityce 

europejskiej. Zahamowane zostało zagrożenie Litwy ze wschodu. Polska opłacała to skoncentrowaniem głównych 

wysiłków nad problemami odległymi od dotychczasowych jej zasadniczych zainteresowań międzynarodowych, 

wciągnięciem jej w wir rywalizacji na wschodzie, podporządkowaniem w znacznym stopniu swych interesów litewskim. 

W ograniczonym stopniu niedogodności te wyrównywał fakt, że Litwa odtąd nie mogła prowadzić samodzielnej polityki 

i stawiać Korony przed faktami dokonanymi. Z czasem ujemne skutki unii miały się odbijać coraz silniej, zwłaszcza gdy 

opozycja litewska utrudniała jednolitość wystąpień państwa polsko-litewskiego. Niemniej związek polsko-litewski 

okazał się tworem wyjątkowo trwałym i doprowadził do znacznego upodobnienia struktury społeczno-politycznej 

i kulturalnej obu krajów. Nie można zaprzeczyć, że działo się to w dużym stopniu kosztem samodzielnego rozwoju 

Litwy, wkład bowiem jej mieszkańców w życie kulturalne i polityczne Polski był bardzo poważny. 

J. Gierowski, Historia Polski 1505–1764, Warszawa 1985, s. 109. 

Historyczny sejm w Lublinie [...] dokonał największego – obok Konstytucji 3 maja – dzieła politycznego w historii 

narodów Rzeczypospolitej [...]. Kultura Zachodu przenikająca na Litwę z ziem polskich już od prawie dwustu lat 

i łaciński obrządek wiary na Litwie sprzyjały językowej polonizacji szlachty litewskiej i białoruskiej w jej odrębnym, 

chociaż z Polską sfederowanym państwie. Język litewski zachował się wśród ludności chłopskiej na Żmudzi i stamtąd 

na przełomie XIX i XX wieku wyjdzie ruch narodowego odrodzenia Litwy, odcinający się od spolonizowanej, chociaż 

w swojej genealogii czysto litewskiej szlachty tych ziem [...]. 

Pozostał problem Ukrainy z jej odrębnością obrządku wyznaniowego [...]. Cała przyszłość Rzeczypospolitej zależała 

od umiejętności Polaków przyznania równych praw Ukraińcom [...]. Tylko zgodna trójczłonowa federacja obszarów 

położonych między państwem moskiewskim a obszarami zasiedlenia niemieckiego mogła uratować niepodległość 

narodów, które wszystkie już przyjęły kulturę polityczną Zachodu. 

J. Łojek, Kalendarz historyczny. Polemiczna historia Polski, Warszawa 1994, s. 68. 

A. Porównaj oceny unii lubelskiej sformułowane przez obu autorów. Wskaż podobieństwa i różnice. Określ, na jakie 

aspekty tego wydarzenia każdy z autorów kładł nacisk. 

B. Wymień pozytywne i negatywne skutki unii lubelskiej dla Polski i Litwy. Odwołaj się do przytoczonych tekstów oraz 

własnej wiedzy. 

C. Wyjaśnij, jakie znaczenie dla trwałości Rzeczypospolitej Jerzy Łojek przypisywał stosunkowi Polaków do narodu 

ukraińskiego. 


Od świetności do upadku 

129 

5. Przeczytaj fragment Kazań sejmowych (1597 r.) autorstwa księdza Piotra Skargi 

(1536–1612), jezuity, nadwornego kaznodziei Zygmunta III Wazy, i wykonaj polecenia. 

To najszkodliwsza, iż moc sobie tak wielką przyznają, którą królewskiej i senatorskiej przeszkodę czynią, a monarchiją 

chwalebną i ludziom zbawienną, jako się rzekło w demokracyją, która jest w rządach ludzkich najgorsza i najszkodliwsza i tu, 

w tym królestwie tak szerokim, niepodobna, obracają. To jest, iż chcą, aby szlachta albo lud pospolity przez posły swe rządził, 

a bez nich król z radą swoją nic nie czynił, na ich konkluzyją [ostateczną uchwałę sejmu] patrzył. Czym się wszytka natura Korony 

tej mienić i zatem zginąć musi, która jest królestwem, a nie miastem greckim abo szwajcarskim, ani Wenecyją. A musiałaby się 

wszytka szlachta w jednych murach i w jednym mieście zamknąć i tam mieszkać, aby o sobie wszyscy radzić mogli. 

P. Skarga, Kazania sejmowe, Wrocław 1972, s. 146–147. 

A. Określ, w jaki sposób autor charakteryzował dążenia polityczne szlachty. 

B. Wyjaśnij, jak autor oceniał ustrój demokracji szlacheckiej. Podaj dwa argumenty uzasadniające twoją odpowiedź. 

6. Przeczytaj fragment książki autorstwa Władysława Łozińskiego (1843–1913), polskiego 

pisarza i historyka, i wykonaj polecenia. 

Szukać protekcji wielkiego pana – możnowładcy, oddać na jego usługi głos, szablę i sumienie, gardłować za jego 

przekonaniem, choćby się miało własne wprost przeciwne, podzielać jego sympatie i antypatie, okazywać mu 

wszędzie i zawsze służalczą czołobitność, a za to wyzyskiwać, ile się tylko da, jego wpływ, jego piwnicę i jego worek 

– nazywano „trzymaniem się klamki pańskiej”. Z czasem „klamka pańska” stała się jakby rodzajem społecznej 

instytucji albo raczej jakby jakimś stałym uprawnionym zawodem, do którego się przygotować i o który starać się 

należy. Ale ta „klamka pańska”, tak niestety obca znaczeniu jakiejś zacnej patriarchalności i braterskości szlacheckiej, 

którym ją ustroiła fałszywa, choć tragiczna legenda, była wprawdzie źródłem i walnym środkiem krescytywy [poprawy 

bytu], ale też i upodlenia zarazem; co gorsza, śmiało powiedzieć można, była jedną z klątw społecznego i publicznego 

życia dawnej Polski, szkołą korupcji i magnatów, i szlachty, akademią krzykactwa, warcholstwa i serwilizmu zarazem, 

fabryką pasożytów i próżniaków, źródłem najszkodliwszych niekiedy fakcyj i runią politycznego sumienia. 

W. Łoziński, Życie Polskie w dawnych wiekach, Kraków 1978, s. 55–56. 

A. Wyjaśnij, co autor rozumie przez sformułowanie „trzymanie się klamki pańskiej”. 

B. Wyjaśnij, jakie konsekwencje dla ustroju społeczno-politycznego Rzeczypospolitej miało zjawisko opisane w tekście. 

7. Obejrzyj ilustrację i wykonaj polecenia. 

ambasador Rosji 

Nikołaj Repnin 

Katarzyna II 

Ksawery Branicki 

Stanisław August 

Tadeusz Rejtan 

Szczęsny Potocki 

Jan Matejko, Rejtan na sejmie warszawskim 1773 roku, 1866 r. 

Adam Poniński 

A. Wyjaśnij, dlaczego postać Rejtana była chętnie wykorzystywana przez polskich artystów. Czy słusznie nowogródzki 

poseł stał się w Polsce symbolem heroicznego, choć z góry skazanego na niepowodzenie oporu? 

B. Przedstaw wym owę obrazu Matejki. W jaki sposób ukazał on wskazane na ilustracji postacie? Jakimi środkami wyrazu 

posłużył się artysta?

154 XIX wiek 

25 

Bić się 

czy nie bić? 


• Postawy polskich wodzów i polityków w okresie powstania listopadowego. 

• Koncepcje Aleksandra Wielopolskiego oraz obozów Białych i Czerwonych przed wybuchem 

powstania styczniowego. 

Powstanie styczniowe ugruntowało w Europie obraz Polaka jako nieugiętego buntownika, 

wyróżniającego się szaloną odwagą, walczącego do ostatka o przegraną sprawę. Czy Polacy 

byli szaleni? Odważni – zapewne tak. Ale czy polska irredenta* zasłużyła sobie na miano 

pozbawionej rozumu? Spory o powstania ciągnęły się przez dziesięciolecia, aż do odzyskania niepodległości 

w 1918 r. 

BILANS POWSTAŃ 

Powstanie listopadowe historycy i publicyści określają jako powstanie straconych szans. Tylko wówczas 

Polacy dysponowali regularną armią. Zresztą dowodzoną przez znakomicie wyszkolonych wodzów, 

którzy doświadczenie zdobywali, walcząc u boku Napoleona. Dlaczego zatem się nie udało? Niewątpliwie 

przyczyniły się do tego błędne decyzje dyktatorów powstania, którzy nie wierzyli w możliwość 

pokonania Imperium Rosyjskiego. Dążąc do układów z carem, wstrzymywali działania ofensywne 

i nie wykorzystywali zdobytej niejednokrotnie przewagi. Równie ważne okazało się to, że powstania 

nie poparły warstwy nieszlacheckie. Pańszczyźniani chłopi pozostali bierni. Obojętne były także rządy 

państw zachodniej Europy, na których pomoc bardzo liczono. Powtórzy się to przy okazji kolejnych 

zrywów niepodległościowych – ani Wielka Brytania, ani Francja nigdy aktywnie nie poparły polskich 

powstańców. Ograniczały się jedynie do pustych deklaracji i obietnic. Inaczej rzecz się miała z liberałami 

oraz demokratami tych krajów, którzy walczących Polaków darzyli sympatią. Ich szacunek nie 

miał jednak wpływu na decyzje rządzących. 

Aleksander Sochaczewski, Zakuwanie 

w kajdany, przełom XIX i XX w. 

Za działalność niepodległościową Sochaczewski 

(1843–1923) trafił na blisko 20 lat na syberyjskie 

zesłanie. Pierwszych dziesięć lat spędził tam 

na katordze, przykuty do taczki w kopalni soli. 

Popowrocie z Syberii namalował serię wstrząsających 

obrazów ukazujących tragiczny los 

zesłańców. 

» Irredenta (wł. niewyzwolona [ziemia]) – ruch dążący do wyzwolenia narodowego. 


Bić się czy nie bić? 

155 

Sobór św. Aleksandra Newskiego wybudowany 

w latach 1894–1912 na placu Saskim 

(dziś Piłsudskiego) w Warszawie 

Po powstaniu styczniowym na ziemiach zaboru rosyjskiego 

pojawiły się różne bardzo widoczne oznaki rusyfikacji. Wśród 

nich liczne cerkwie budowane w centralnych miejscach miast 

Królestwa Kongresowego, mające świadczyć o dominacji 

prawosławnej Rosji nad katolickimi Polakami. Na przykład 

warszawski sobór św. Aleksandra na placu Saskim, który 

został rozebrany w latach 20. XX w. w niepodległej już Polsce. 

Międzynarodowym skutkiem wojny polsko-rosyjskiej w 1831 r. było uratowanie powstania belgijskiego 

przed interwencją Rosji, jednego z gwarantów ładu wiedeńskiego. Niewątpliwie pobudziło ono 

także rozwój ruchów narodowościowych we Włoszech czy Czechach. Dla powstańców była to jednak 

marna pociecha wobec prześladowań, które spadły na nich i ich rodziny. Długoletnie więzienia, ciężkie 

roboty, zsyłki na Syberię, konfiskaty majątków – tak działo się po każdym polskim zrywie. Wszak 

pierwsi Polacy – jako przymusowi osadnicy – znaleźli się na Syberii już po konfederacji barskiej, 

a następne tysiące trafiały tam aż do połowy XX w. 

W 1832 r. car zniósł konstytucję Królestwa Polskiego, a w jej miejsce wydał Statut Organiczny. Zlikwidowane 

zostały sejm Królestwa oraz polska armia. Wprowadzono rosyjski system miar i wag oraz 

walutę. Pozostała natomiast polska administracja z językiem polskim jako urzędowym, a także odrębny 

skarb i Bank Polski. Jednak najwyższe urzędy zarezerwowano dla Rosjan, a namiestnikiem Kongresówki 

został Iwan Paskiewicz – dowódca stojący na czele wojsk rosyjskich, które zdobywały Warszawę 

i pacyfikowały obrońców Woli. Wybudowano także potężną warszawską Cytadelę – twierdzę, 

w której stacjonowały wojska rosyjskie na wypadek następnego buntu. Był to symbol carskiej dominacji, 

przypominający Polakom, kto nimi rządzi. Złą sławę zyskał zwłaszcza X pawilon Cytadeli, gdzie 

przetrzymywano więźniów politycznych. 

Powstanie krakowskie 1846 r. zakończyło się likwidacją Wolnego Miasta Krakowa i wcieleniem go 

do Austrii. Na Uniwersytecie Jagiellońskim wprowadzono język niemiecki jako wykładowy. Także 

udział Polaków w Wiośnie Ludów nie przyniósł wyczekiwanego wyzwolenia kraju. 

Powstanie styczniowe przez niektórych historyków bywa określane mianem hekatomby* narodu 

polskiego. Dziesiątki tysięcy Polaków zginęło w walkach albo na skutek wyroków wydawanych przez 

carskie sądy. Na katorgę (ciężkie roboty) skazano 4 tys. osób, wiele tysięcy zesłano na Syberię, przesiedlano 

całe wsie, skonfiskowano ok. 3,5 tys. polskich majątków w Kongresówce i na Ziemiach 

Zabranych. 

Wraz z upadkiem powstania rozpoczął się okres bezwzględnej rusyfikacji – wynarodawiania Polaków 

przez narzucanie rosyjskich obyczajów i języka oraz prawosławnego wyznania, a także ujednolicenie 

aparatu administracyjno-państwowego z aparatem działającym w całej Rosji. Zlikwidowano 

wszelkie odrębne instytucje Kongresówki, m.in. urząd namiestnika zastąpiono urzędem 

carskiego generał-gubernatora, a Bank Polski zamknięto. Zamiast nazwy Królestwo Polskie wprowadzano 

określenie Priwislinskij Kraj (Kraj Nadwiślański). Zrusyfikowano oświatę, zmniejszono też 

liczbę szkół. Były to planowe działania, które miały odciąć Polaków od możliwości zdobywania wykształcenia, 

zaborcy zależało też, aby wzrosła liczba analfabetów wśród ludności polskiej. Zakazano 

Polakom nabywania majątków ziemskich, mogli je tylko dziedziczyć. Represje dotknęły też polski 

Kościół katolicki (zamykano klasztory, konfiskowano zbiory kościelne) oraz polskich grekokatolików. 

W 1875 r. zlikwidowano bowiem Kościół unicki na obszarze Imperium Rosyjskiego, a jego wyznawców 

przymusowo nawracano na prawosławie. 

» Hekatomba (gr. hekatombe – ofiara złożona bogom ze stu wołów) – poświęcenie wielu istnień ludzkich.

156 XIX wiek 

Artur Grottger, Na pobojowisku, grafika z cyklu 

Polonia, lata 60. XIX w. 

Grottger (1837–1867), jeden z najwybitniejszych przedstawicieli 

romantyzmu w malarstwie polskim, m.in. ze względu na stan 

zdrowia nie wziął udziału w powstaniu styczniowym. Wspierał 

jednak powstańców uciekających z zaboru rosyjskiego do Wiednia, 

gdzie wówczas mieszkał, za co został pozbawiony stypendium 

artystycznego. Upamiętnił także wydarzenia okresu powstania 

styczniowego w cyklach patriotycznych grafik, m.in. Polonia 

i Lithuania. Ich reprodukcje były bardzo chętnie kupowane przez 

Polaków jako pamiątki dramatycznych wydarzeń 1863 r. 

Z drugiej jednak strony na skutek Wiosny Ludów w Galicji i powstania styczniowego w Królestwie 

Polskim nastąpiło wreszcie uwłaszczenie chłopów. Wydarzenia 1848 r. zaowocowały także powstaniem 

pruskiego parlamentu, w którym zasiedli również Polacy, co dało im legalną możliwość obrony polskich 

interesów narodowych. 

Powstania miały jednak przede wszystkim znaczenie głęboko moralne. Pamięć o nich przekazywano 

z pokolenia na pokolenie, bo też i trudno było o nich nie mówić, skoro niemal w każdej rodzinie 

znalazł się ktoś, kto zginął lub ucierpiał w czasie narodowych zrywów. Miało to olbrzymie znaczenie 

dla procesu kształtowania się polskiej świadomości narodowej, a także stało się bodźcem do aktywizacji 

rozmaitych ruchów spiskowych we wszystkich trzech zaborach. Paradoksalnie bowiem carskie 

represje popowstaniowe, które miały na celu wynarodowienie Polaków, jeszcze polskość umacniały. 

Budziły ducha walki i buntu wśród kolejnych pokoleń młodych ludzi, gotowych oddać życie za to, 

za co umierali ich przodkowie. Klęski powstańcze uzmysłowiły także polskim działaczom patriotycznym, 

wywodzącym się głównie z warstw szlacheckich, jak ważne jest prowadzenie działalności 

wśród chłopów i krzewienie w tym środowisku wartości narodowych. 

„W OJCZYŹNIE SERCE ME ZOSTAŁO” 

Po upadku każdego z powstań z ziem polskich wyjeżdżali ludzie, którzy brali udział w walce z zaborcami. 

Uciekali przed prześladowaniami i wyrokami śmierci. Czasami wracali po ogłoszeniu 

amnestii, częściej jednak umierali na wygnaniu, a do kraju niekiedy wracały tylko ich szczątki, jak 

w przypadku księcia Józefa Poniatowskiego czy Adama Mickiewicza. Wyjechali konfederaci barscy, 

wśród nich Kazimierz Pułaski; potem powstańcy kościuszkowscy i listopadowi. Los emigranta nie 

ominął także powstańców styczniowych, m.in. Walerego Wróblewskiego. Ich wyjazdy zawsze były 

dotkliwe dla kraju, który tracił ludzi mądrych, gotowych do poświęceń i zaangażowanych w sprawy 

narodowe. Najczęściej jednak osoby te nie zrywały kontaktu z krajem i na emigracji nadal starały się 

prowadzić działalność dla dobra ojczyzny. 

Byli powstańcy realizowali hasło walki „Za wolność naszą i waszą”. Zaciągali się do armii krajów, 

które były potencjalnymi przeciwnikami państw zaborczych: państw włoskich, Francji, Belgii czy 

Turcji (nawet zmieniali wyznanie na islam, by móc zaciągnąć się na służbę sułtana). Stawali też po 

stronie narodów zmagających się z silniejszymi wrogami lub zniewolonych pod obcym panowaniem 

(np. Węgrów czy Włochów w okresie Wiosny Ludów) albo walczących z absolutnymi monarchiami 

o realizację liberalnych i demokratycznych wartości. 

Największa fala uchodźców, zwana Wielką Emigracją, opuściła Królestwo Kongresowe po upadku 

powstania listopadowego. Było to blisko 10 tys. ludzi. Osiedlili się oni głównie we Francji, w Paryżu, 

część wyjechała dalej do Wielkiej Brytanii i obu Ameryk. Polska emigracja w gorących sporach rozważała 

przyczyny klęski powstania i snuła wizje odrodzonej Rzeczypospolitej. Różnice polityczne między 

ugrupowaniami okazały się bardzo głębokie. W konsekwencji powstały dwa najważniejsze polskie 

nurty emigracyjne pierwszej połowy XIX stulecia: konserwatywny oraz demokratyczno-liberalny. Ten 



157 

pierwszy reprezentował obóz Hotelu Lambert (nazwany tak od paryskiej rezydencji księcia Adama 

Jerzego Czartoryskiego). Demokratyczne poglądy zaś głosiły Komitet Narodowy Polski, założony przez 

Joachima Lelewela, oraz Towarzystwo Demokratyczne Polskie. Najbardziej lewicowe i rewolucyjne 

hasła formułowały Gromady Ludu Polskiego. 

Największą aktywność organizacje emigracyjne przejawiały w latach 30. i 40. XIX w. Wówczas 

po raz pierwszy zarysował się konflikt dotyczący metod walki o niepodległość. Jedni parli do podjęcia 

działań zbrojnych (tu pojawiało się od razu pytanie o okoliczności takiego zrywu). Inni opowiadali się 

za pracą organiczną – z powodzeniem prowadzoną w zaborze pruskim, a polegającą na wzmacnianiu 

żywiołu polskiego przez rozwój kulturalny i gospodarczy. Ta druga metoda zakładała odłożenie walki 

zbrojnej na nieokreślone później. 

Działacze nurtu liberalno-demokratycznego (przede wszystkim TDP) dążyli do jak najszybszego 

wywołania kolejnego zbrojnego zrywu i w tym celu wysyłali do kraju emisariuszy, którzy mieli przygotować 

grunt pod przyszłe powstanie. Konserwatyści woleli czekać, co jednak nie oznaczało bezczynności. 

Czartoryski prowadził aktywną działalność dyplomatyczną, współpracując z rządami Francji 

i Wielkiej Brytanii, np. w celu zwalczania rosyjskich wpływów na Bałkanach. Wspierał także finansowo 

rozmaite narodowe przedsięwzięcia, również swoich politycznych przeciwników. 

Ugrupowania Wielkiej Emigracji 

Ugrupowanie 

Gromady 

Ludu Polskiego 

Towarzystwo 

Demokratyczne Polskie 

Komitet 

Narodowy Polski 

Hotel Lambert 

Czołowi 

przedstawiciele 

Stanisław Worcell, 

Tadeusz Krępowiecki 

(po wystąpieniu z TDP) 

Wiktor Heltman, 

Tadeusz Krępowiecki 

Joachim Lelewel 

Adam Jerzy Czartoryski 

Zapatrywania 

na przyczyny 

klęski powstania 

listopadowego 

egoizm szlachty, 

kunktatorstwo* 

wodzów naczelnych 


kunktatorstwo wodzów 

naczelnych 


kunktatorstwo 

wodzów naczelnych 

okoliczności 

zewnętrzne: brak 

pomocy ze strony 

państw zachodnich 

Przyszły ustrój 

odrodzonej Polski 

i konieczne 

reformy 

republika; zniesienie 

własności prywatnej 

republika; 

uwłaszczenie chłopów 

bez odszkodowania dla 

właścicieli ziemi 

republika; 

uwłaszczenie 

chłopów bez 

odszkodowania dla 

właścicieli ziemi 

monarchia 

konstytucyjna; 

uwłaszczenie chłopów 

za odszkodowaniem 

dla właścicieli ziemi 

Sposoby 

odzyskania 

niepodległości 

ogólnoeuropejska 

rewolucja 

trójzaborowe powstanie 

narodowe z szerokim 

udziałem wszystkich 

warstw społecznych 

i pomocą spiskowców 

z całej Europy 

trójzaborowe 

powstanie, 

kierowane przez 

szlachtę 

i inteligencję 

oczekiwanie na 

ogólnoeuropejski 

konflikt zbrojny; 

tworzenie polskich 

oddziałów na 

Zachodzie; wybuch 

powstania uzależniony 

od wkroczenia 

na ziemie polskie 

sił koalicyjnych 

» Kunktatorstwo (łac. cunctator – zwlekający) – granie na zwłokę, rozmyślne odwlekanie decyzji i powolne działanie.

158 XIX wiek 

Ze środowiskiem Wielkiej Emigracji nierozłącznie związało się – z przymusu bądź własnego wyboru 

– wielu wybitnych polskich twórców: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Fryderyk Chopin. 

W późniejszym okresie również – Cyprian Kamil Norwid. Tworzyli oni w obcych krajach, gloryfikując 

utraconą ojczyznę i sławiąc jej imię wymazane z map Europy. Zajmowali też stanowisko we wciąż 

powracających polemikach na temat sensu narodowych zrywów powstańczych. 

WALKA CZY UGODA? 

Ważna dyskusja dotycząca problemu walki o niepodległość rozgorzała w pierwszej i drugiej dekadzie 

XIX w. Dotyczyła pytań, czy warto przelewać krew i bić się o niepodległość, czy może lepiej wybrać lojalność 

wobec zaborcy i spokojnie czekać na ograniczenie ucisku oraz sprzyjające okoliczności, by ogłosić 

niepodległość. W sporze górę wzięli romantycy, zwolennicy czynnej walki, czego następstwem był wybuch 

powstania listopadowego. Po klęsce tego zrywu spory rozgorzały na nowo, a ich wyrazem stały się 

zażarte dyskusje prowadzone przede wszystkim w środowisku Wielkiej Emigracji. Dylemat powrócił 

po raz kolejny ze zdwojoną siłą w drugiej połowie lat 60. XIX w. 

Polacy byli wówczas porażeni klęską powstania styczniowego i popowstaniowymi represjami. Podniosły 

się wtedy głosy potępiające zbrojne powstania czy oczekiwanie na pomoc Zachodu lub rewolucję 

ogólnoeuropejską. Pojawiło się szerokie grono ugodowców zachęcających do kompromisu z zaborcami. 

Już w 1865 r. jeden z czołowych polityków krakowskich, Paweł Popiel – powstaniec listopadowy – nazwał 

emigrację przeżytkiem i ostro skrytykował wysiłek zbrojny. Józef Szujski i krakowska szkoła historyczna 

(patrz: s. 125) ostro wystąpili przeciwko tzw. liberum conspiro (łac. wolne spiskowanie), czyli organizowaniu 

spisków i konspiracji bez liczenia się z okolicznościami i konsekwencjami politycznymi. Negatywny 

wpływ takich działań porównali do następstw liberum veto z czasów I Rzeczypospolitej. Wraz ze Stanisławem 

Koźmianem i Stanisławem Tarnowskim Szujski wydał prześmiewczą Tekę Stańczyka. Była to 

satyra na romantyczne poglądy Lelewela, na jego hasło wzywające do poświęcenia „Za wolność naszą 

i waszą”, na walkę o niepodległość bez racjonalnej oceny sytuacji politycznej i należytego przygotowania 

militarnego. Ów cykl artykułów wzbudził silne kontrowersje, ale też zyskał tak wielki rozgłos, że konserwatywne 

ugrupowanie polityków galicyjskich (ziemiaństwo i wyżsi urzędnicy) popierających politykę 

ugodową zyskało miano stańczyków. Dla nich nie było ważne pytanie Kościuszki: „Czy Polacy mogą się 

wybić na niepodległość?”, lecz istotna była kwestia – czy są w stanie obronić swą narodowość? 

Jakie zatem cele stawiali przed Polakami przeciwnicy powstań? Trójlojaliści, bo tak ich nazywano, 

wierzyli, że więcej da się osiągnąć, wchodząc w porozumienie z zaborcami, niż występując zbrojnie 

przeciwko nim. Za lojalność wobec władz trzech zaborów oczekiwali nagrody w postaci ograniczonej 

autonomii Polaków w dziedzinach kultury, gospodarki i życia społecznego. Bronią w walce o polskość 

zamiast szabli miały być samodoskonalenie, edukacja, rozwój gospodarczy, reformy społeczne. 

Konspirowanie, opór i powstania okazały się według nich destruktywne 

i nieefektywne. Przelane morze krwi niczego nie zmieniło, 

prócz tego, że zginęli najbardziej ofiarni patrioci. Aby z Polakami na 

świecie zaczęto się liczyć, powinni zrezygnować z wątpliwej sławy 

wiecznych rewolucjonistów. Ugodowcy głosili, że zamiast podpalać, 

należy budować, stać się narodem bogatym, dobrze wykształconym 

i zjednoczonym we wspólnym działaniu. Jak pisał pod koniec XIX w. 

publicysta i filozof Aleksander Świętochowski, główny ideolog polskiego 

pozytywizmu: „Nie oczekujmy niczego od przewrotów politycznych, 

wojen, traktatów, przemiennych łask obcych, lecz zawierzmy 

tylko własnej żywotności. Zajmujmy wysokie stanowiska 

Jan Matejko, portret Józefa 

Szujskiego jako rektora 

Uniwersytetu 

Jagiellońskiego, 1866 r. 

opróżnione, wciskajmy się we wszystkie szczeliny, puszczajmy korzenie 

wszędzie, gdzie grunt podatny ku temu się znajduje”. Były to 

hasła pracy organicznej, które po upadku powstania styczniowego 

stawały się niezwykle popularne. 



159 

Ugodowcy surowo ocenili powstania. Wielu z nich miało do tego prawo, ponieważ wcześniej sami 

byli powstańcami i doskonale zdawali sobie sprawę, że krwawa walka nie ma nic wspólnego z romantycznym 

patosem poetyckich utworów. Jednak i ugodowców poddano krytyce. Ich sceptycyzm wobec 

dążeń niepodległościowych, potępienie walki zbrojnej, ograniczenie postulatów wysuwanych w sprawach 

narodowych – wszystko to sprawiało, że przeciwnicy uważali ich za ludzi biernych, przeciwników 

wszelkich zmian społecznych i politycznych. A przecież ugodowcy byli bardzo aktywni na polu gospodarki 

i kultury. Starali się oczywiście ukrócić śmiałe plany powstańcze, lecz także działania różnego 

rodzaju karierowiczów – nazbyt lojalnych czy wręcz wiernopoddańczych w stosunku do władz zaborczych. 

Już Stanisław Staszic trafnie określił ten rodzaj postawy ugodowej, zwracając się do zaborców: 

„Polacy są nieudolni być waszymi niewolnikami, ale są przygotowani stać się waszymi braćmi”. 


1. Dokonaj analizy negatywnych i pozytywnych następstw polskich powstań narodowych. 

2. Scharakteryzuj represje dotykające Polaków po kolejnych przegranych powstaniach. Które z nich były najbardziej 

dotkliwe? Uzasadnij swoją opinię. 

3. W 1831 r. francuski malarz Horace Vernet namalował obraz Polski Prometeusz (patrz fragment: s. 154). Wyjaśnij 

wymowę tego dzieła. Wskaż i objaśnij symbole, którymi posłużył się artysta. 


Przedstaw swój pogląd na temat dziewiętnastowiecznego dylematu Polaków dotyczącego walki lub ugody z zaborcami. 


1. Fragment syntezy dziejów polski pt. Boże igrzysko, autorstwa Normana Daviesa, współczesnego brytyjskiego historyka. 

[...] ugodowcy [...] w swoich własnych oczach uprawiali „sztukę tego, co możliwe” [...]. Ich osiągnięcia, choć fragmentaryczne, 

były godne uznania. [...] Ksawery Drucki-Lubecki. Jako minister skarbu w Królestwie Kongresowym był założycielem 

Banku Polskiego oraz autorem programu pierwszych kroków kraju na drodze do uprzemysłowienia [...]. [Aleksander] 

Wielopolski [...] był inicjatorem projektu oczynszowania chłopów, anulował ograniczenie praw obywatelskich Żydów oraz 

usunął bariery broniące Polakom dostępu do wyższych szczebli carskiej drabiny biurokratycznej. Jego szczególną zasługą 

było przywrócenie systemu szkół z językiem polskim oraz ustanowienie Szkoły Głównej w Warszawie (Uniwersytetu). 

Żaden z tych ludzi nie zdołał odnieść sukcesu w sensie absolutnym. Momenty, w których udawało im się skutecznie 

rządzić, były równie krótkie, jak chwile triumfu powstańców. [...] W ostatecznym rozrachunku nie byli w stanie na stałe 

uprawiać polityki ugody, mając do czynienia ze zwierzchnikami, którzy nie mieli pojęcia o tym, czym jest kompromis, 

i których ustępstwa były jedynie taktycznymi gestami podyktowanymi chwilową słabością. [...] A jednak to właśnie oni i im 

podobni dali polskiemu narodowi to, co było mu potrzebne, aby mógł przeżyć, wtedy gdy ostatecznie zdobył niepodległość. 

Jeśli Powstańców można uznać za wysokich kapłanów Duszy narodu, to Ugodowcy byli strażnikami jego Ciała. 

N. Davies, Boże igrzysko, przeł. E. Tabakowska, Kraków 1992, t 2, s. 70–72. 

• Oceń stosunek autora do działalności polskich powstańców i ugodowców. Jak na tym tle rysuje się postać Wielopolskiego? 

• Przedstaw własną ocenę postaci Druckiego-Lubeckiego i Wielopolskiego. 

2. Fragment wiersza Marsz w przyszłość (1843–1844) autorstwa Ryszarda Wincentego Berwińskiego (1819–1879). 

Jak tu straszno! Tu nas dręczą, 

Pełno łez i skarg! 

Pod żelazną kark obręczą 

Purpurową zaszedł tęczą, 

Niegdyś wolny kark; [...] 

Tu chce zniszczyć ród człowieczy 

Faraonów moc, 

A aniołów ani mieczy 

Bóg nie zsyła ku odsieczy, 

Choć prosim dzień, noc! 

Więc gdy stary Bóg nie słucha, 

Pomódlmy się do obucha, 

Uściśnijmy noże 

I dalej za morze 

Krwi! 

Za czerwone Morze! 

S. Makowski, Literatura. Romantyzm, Warszawa 1991, s. 446–447. 

• Wyjaśnij, jaką wymowę ma utwór Berwińskiego. Wskaż fragmenty potwierdzające twoją opinię. 

• Odpowiedz, jak można wyjaśnić zwrot odnoszący się do faraonów. 

• Przedstaw, do jakich działań nawołuje poeta.

160 

XIX wiek 

Bić się! 

Dwa największe polskie zrywy niepodległościowe XIX w. – powstania listopadowe i styczniowe 

– są przykładami działań zbrojnych o odmiennym charakterze. W pierwszym przypadku 

naprzeciw wojsk rosyjskich stanęło regularne wojsko Królestwa Polskiego. W drugim – walkę 

podjęły oddziały partyzanckie działające niezależnie na różnych obszarach. 

WODZOWIE 1830–1831 

gen. Józef Chłopicki, naczelny wódz 

i dyktator powstania (XII 1830–I 1831) 

gen. Jan Skrzynecki, naczelny wódz 

(II–VIII 1831) 

gen. Jan Krukowiecki, prezes 

Rządu Narodowego (VIII–IX 1831) 

ŻOŁNIERZE POWSTANIA LISTOPADOWEGO 

żołnierze 1. Pułku Strzelców 

Pieszych 

żołnierz 1. Pułku Ułanów 

oficer artylerii konnej

161 

Polacy w bitwie pod Grochowem (1831 r.) – obraz 

Olszynka Grochowska (1886 r.) autorstwa Wojciecha Kossaka 

Powstańcy styczniowi – rysunek Bitwa z cyklu Polonia 

(1863 r.) autorstwa Artura Grottgera 

WODZOWIE 1863–1864 

gen. Ludwik Mierosławski, 

dyktator powstania (I–II 1863) 

gen. Marian Langiewicz, dyktator 

powstania (III 1863) 

gen. Romuald Traugutt, dyktator 

powstania (X 1863–IV 1864) 

ŻOŁNIERZE POWSTANIA STYCZNIOWEGO 

PRACA 

Z INFOGRAFIKĄ 

• Na podstawie fotografii, 

rysunków oraz artystycznych 

wizji malarskich Kossaka 

i Grottgera wskaż charakterystyczne 

różnice w uzbrojeniu 

polskich oddziałów z czasów 

dwóch powstań. 

• Na podstawie infografiki 

oceń, którzy powstańcy mieli 

większe szanse na zwycięstwo 

– listopadowi czy 

styczniowi. Odpowiedź 

uzasadnij. 

• Porównaj portrety wodzów 

z okresu obu powstań. Zwróć 

uwagę na ubiory i różnice 

w ujęciu postaci. Wyjaśnij, 

czym były spowodowane. 

Członkowie oddziałów powstańczych z lat 1863–1864 – fotografie z epoki

188 XX wiek 

31 

Bohaterowie 

walk o granice 

II Rzeczypospolitej 


• Proces kształtowania powojennego ładu europejskiego na konferencji paryskiej. 

• Cele i kompetencje Ligi Narodów. 

• Politykę zagraniczną bolszewickiej Rosji w pierwszych latach istnienia państwa radzieckiego. 

Dnia 11 listopada 1918 r. dobiegła końca I wojna światowa. Przyniosła ona Polakom odrodzenie 

niepodległego państwa, chociaż w dniu jej zakończenia kształt terytorialny Polski pozostawał 

niewiadomą. W listopadzie 1918 r. w granicach Rzeczypospolitej znajdowały się tylko obszary 

byłego Królestwa Polskiego i Galicji Zachodniej. O pozostałe ziemie, do których Polska zgłaszała 

pretensje, trzeba było stoczyć walkę dyplomatyczną lub zbrojną. 

KONCEPCJE GRANIC II RZECZYPOSPOLITEJ 

Na podzielonym między trzech zaborców terytorium I Rzeczypospolitej mieszkało wiele narodów. 

W realiach polityczno-społecznych 1918 r. nie istniała możliwość odbudowy państwa polskiego w granicach 

przedrozbiorowych. W chwili odradzania się polskiej państwowości dwa rywalizujące ze sobą 

obozy polityczne stworzyły dwie różne wizje przyszłych granic Rzeczypospolitej. Przede wszystkim 

kwestia przebiegu granicy wschodniej w zasadniczy sposób różniła czołowych polskich polityków. 

Narodowa Demokracja wysunęła tzw. koncepcję inkorporacyjną, której głównym twórcą był Roman 

Dmowski. Zakładała ona, że w skład państwa polskiego wchodziłyby ziemie Kongresówki, Galicji, 

Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego oraz Górnego Śląska. Endecy chętnie też widzieliby w granicach 

Polski większość Śląska Cieszyńskiego i południową część Prus 

Wschodnich. Natomiast na wschodzie ich zdaniem do Polski powinny 

zostać włączone tylko te ziemie litewskie, białoruskie i ukraińskie 

dawnej Rzeczypospolitej, na których Polacy stanowią znaczny 

odsetek ludności. Tak ukształtowane granice powodowałyby, 

że państwo polskie miałoby charakter państwa narodowego. Odsetek 

ludności niepolskiej, zwłaszcza na wschodzie, nie byłby wysoki 

i ludność ta szybko by się polonizowała. 

Odmienny program wysunęły ugrupowania związane z Józefem 

Piłsudskim. Ich koncepcja federacyjna zakładała, że od Rosji zostaną 

oderwane m.in. Litwa, Białoruś i Ukraina, które jako niepodległe 

państwa stworzą z Polską federację, nawiązującą do tradycji państwa 

Jagiellonów. Koncepcja ta wydawała się mało realna, gdyż Piłsudski 

Ignacy Paderewski i premier 

Francji Georges Clemenceau 

w czasie konferencji 

pokojowej w Paryżu, 1919 r. 

widział Wilno w granicach Polski, na co nie chciała przystać Litwa. 

Białorusini nie wykształcili natomiast jeszcze elit politycznych, mogących 

podjąć próbę stworzenia własnego państwa. Zainteresowana 

współpracą była tylko Ukraińska Republika Ludowa, ze stolicą 


Bohaterowie walk o granice II Rzeczypospolitej 

189 

Powstaniec wielkopolski – 

rekonstrukcja umundurowania 

i uzbrojenia 

w Kijowie. Niechętna tej koncepcji pozostawała jednak znaczna część Polaków, 

gdyż trwały właśnie walki o Lwów między siłami polskimi a Zachodnioukraińską 

Republiką Ludową (państwem, które Ukraińcy próbowali zbudować na 

obszarze Galicji Wschodniej). 

Jak pokazały pierwsze lata niepodległości, kształt granic II Rzeczypospolitej 

został ostatecznie ustalony przede wszystkim w wyniku działań zbrojnych. 

POWSTANIE WIELKOPOLSKIE 

Mimo klęski w I wojnie światowej Niemcy nie zamierzali rezygnować 

z terenów na wschodzie. Wielkopolskę, Górny Śląsk i Pomorze Gdańskie 

traktowali jako swoją odwieczną własność i negowali wszelkie polskie 

roszczenia do tych terytoriów. Naczelna Rada Ludowa w Poznaniu, 

której członkiem był Wojciech Korfanty, zalecała Polakom z Wielkopolski 

oczekiwanie na decyzje zwycięskich mocarstw w sprawie polskiej 

granicy zachodniej. Dnia 26 grudnia 1918 r. do Poznania przybył Ignacy 

Paderewski i swoim przemówieniem do rodaków wywołał otwartą 

demonstrację patriotyzmu. Niemiecka administracja próbowała się temu 

przeciwstawić. Jednak następnego dnia starcia w Poznaniu przerodziły się 

w zwycięskie powstanie wielkopolskie. Naczelna Rada Ludowa ogłosiła się 

rządem Wielkopolski, a powstańcy szybko opanowali większość ziem 

tej dzielnicy. W połowie stycznia Niemcy przystąpili do kontrofensywy, 

jednak państwa ententy zmusiły obie strony do zawarcia rozejmu i oddania 

losu Wielkopolski w ręce pokojowej konferencji paryskiej. 

SPRAWA POLSKA NA KONFERENCJI W PARYŻU 

Zwycięskie państwa ententy zgodnie popierały ideę odrodzenia państwa 

polskiego, które stanowiłoby bufor między Europą Zachodnią 

a bolszewicką Rosją. Na konferencji paryskiej takiej zgodności nie 

było już jednak w kwestii granic Polski. Dlatego tak ważną rolę do 

odegrania miała tam polska delegacja, w której skład weszli m.in. 

Roman Dmowski (przewodniczący) i Ignacy Paderewski. Żądania 

polskie dotyczyły przywrócenia na zachodzie granicy przedrozbiorowej oraz włączenia do Polski 

także tych ziem, które mimo że nie należały w 1772 r. do Rzeczypospolitej, to były zamieszkane przez 

ludność narodowości polskiej. Gorzej wyglądała kwestia granicy wschodniej, gdyż Dmowski optował 

za realizacją koncepcji inkorporacyjnej, ale np. Paderewski wahał się, którą koncepcję wybrać. 

Dnia 28 czerwca 1919 r. podpisano traktat wersalski, przyznający Polsce niemal całą Wielkopolskę 

oraz Pomorze Gdańskie, jednak bez Gdańska, który miał się stać Wolnym Miastem pod zarządem Ligi 

Narodów. Natomiast o przynależności państwowej Górnego Śląska oraz Warmii, Mazur i Powiśla (Gdańskiego) 

miały rozstrzygnąć plebiscyty, czyli głosowanie mieszkańców tych obszarów. Decyzje te można 

uznać za sukces polskiej delegacji, jednak w społeczeństwie polskim wywołały one spore rozczarowanie. 

Tym bardziej że właściwie nie rozwiązano problemu granicy wschodniej. Przyznanie Polsce mandatu 

na zarządzanie przez 25 lat Galicją Wschodnią oraz zgoda na polską administrację na zachód od linii 

Bug–Kuźnica–Puńsk (tzw. linia Curzona) były propozycjami nie do przyjęcia dla Polski. 

Polki w walce o granice II Rzeczypospolitej 

Podczas walk o granice odrodzonej Polski utworzono pierwszą regularną polską formację kobiecą – Ochotniczą Legię Kobiet. Została 

ona zorganizowana w listopadzie 1918 r., podczas walk polsko-ukraińskich we Lwowie. OLK brała też udział w obronie Wilna w 1919 r., 

a w sierpniu 1920 r. została skierowana do obrony Warszawy. Przez jej szeregi (do rozwiązania w 1921 r.) przeszło prawie 4,5 tys. kobiet.

190 XX wiek 

WARMIA, MAZURY I POWIŚLE 

Plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu odbył się 11 lipca 1920 r. Termin ten okazał się dla sprawy 

polskiej fatalny, gdyż trwała wówczas wojna z bolszewicką Rosją, a jej wynik nie był przesądzony. 

Polskie społeczeństwo z terenów plebiscytowych wahało się, czy poprzeć Polskę w chwili, gdy jej byt 

został poważnie zagrożony bolszewicką ofensywą. Poza tym niemiecka akcja propagandowa i działalność 

terroryzujących Polaków bojówek niemieckich także znacząco wpłynęły na wyniki plebiscytu. 

Za przynależnością do Polski oddano tylko ok. 3% głosów. Oznaczało to porażkę młodego państwa 

polskiego, do którego włączono tylko kilka wsi z całego obszaru plebiscytowego. 

PROBLEM GÓRNEGO ŚLĄSKA 

Inaczej wyglądała sytuacja na Śląsku. Niemcy usiłowali sterroryzować polskich mieszkańców obszaru 

plebiscytowego, tak by bali się oni oddać swój głos za przyłączeniem Górnego Śląska do Polski. Jednak 

odpowiedzią ze strony Polaków był wybuch w sierpniu 1919 r. I powstania śląskiego. Zostało ono 

szybko stłumione, ale świadczyło o determinacji Polaków w walce o Śląsk. 

Po przybyciu na Górny Śląsk Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej utworzono 

komitety plebiscytowe: niemiecki w Katowicach i polski w Bytomiu. Polskim komisarzem został 

Wojciech Korfanty, działacz zasłużony w Naczelnej Radzie Ludowej w czasie powstania wielkopolskiego. 

Miał on wkrótce odegrać ważną rolę także na Śląsku. 

W sierpniu 1920 r., kiedy na przedpolach Warszawy trwały zacięte walki z Armią Czerwoną, 

Niemcy nasilili akty terroru wobec Polaków na Śląsku. Mimo protestów ze strony Korfantego 

Międzysojusznicza Komisja nie reagowała na te wystąpienia. Zmusiło to Polaków do ponownego 

chwycenia za broń i rozpoczęcia II powstania śląskiego. Po kilku dniach walk Korfanty przystał na 

międzysojusznicze propozycje i podpisanie polsko-niemieckiego 

porozumienia o zaprzestaniu represji. Wreszcie 

20 marca 1921 r. został przeprowadzony plebiscyt na 

Górnym Śląsku. Jego wyniki nie były korzystne dla strony 

polskiej, za którą opowiedziało się ok. 40% głosujących. 

W takiej sytuacji Międzysojusznicza Komisja chciała 

oddać niemal cały Górny Śląsk Niemcom. Tak 

niekorzystna interpretacja wyników plebiscytu spowodowała 

reakcję Korfantego. Dnia 3 maja 1921 r. jako dyktator 

stanął na czele III powstania śląskiego. Wierzył, że 

jeśli nie uda się zbrojnie opanować spornego obszaru, to 

przynajmniej taka forma manifestacji zwróci uwagę zachodnich 

polityków na kwestię Śląska, zanim teren plebiscytowy 

zostanie ostatecznie podzielony. Po dwóch 

miesiącach krwawych walk, szczególnie o Górę Świętej 

Anny, zawarto rozejm. 

Niezłomna postawa Korfantego i poderwanie Polaków ze 

Śląska do jeszcze jednej batalii przeciwko Niemcom przyniosły 

spodziewany efekt. W październiku Rada Ligi Narodów 

ustaliła polsko-niemiecką granicę na Górnym Śląsku, 

dzieląc obszar plebiscytowy. Polska uzyskała 29% terenów 

plebiscytowych, ale znajdowała się na nich większość przemysłu 

górnośląskiego. Problemem pozostała kwestia mniejszości, 

gdyż po polskiej stronie zamieszkiwała spora liczba 

Niemców, a po stronie niemieckiej prawie pół miliona ludności 

narodowości polskiej. 

Wojciech Korfanty (1873–1939) 

Polityk ten położył olbrzymie zasługi dla 

przyłączenia do państwa polskiego Górnego 

Śląska i Wielkopolski. Początkowo był związany 

z endecją, w odrodzonej Polsce związał się 

z Chrześcijańską Demokracją. 



191 

SPÓR O ŚLĄSK CIESZYŃSKI 

Sprawę Śląska Cieszyńskiego pierwsza uregulowała w listopadzie 1918 r. Rada Narodowa Księstwa 

Cieszyńskiego, która ustaliła z czeskim organem lokalnej władzy granicę podziału tego terytorium. 

Jednak już w styczniu 1919 r. wojska czechosłowackie wkroczyły na polską część Śląska Cieszyńskiego. 

Polakom udało się doprowadzić do ustalenia tymczasowej linii demarkacyjnej i oddania sprawy 

przynależności państwowej spornego obszaru do decyzji plebiscytu. 

Niestety zapowiadany plebiscyt nigdy się nie odbył. W trakcie wojny polsko-bolszewickiej premier 

Władysław Grabski udał się do Spa na konferencję mocarstw ententy, by szukać tam wsparcia przeciwko 

komunistycznemu zagrożeniu. W zamian za obietnicę pomocy musiał zrezygnować z plebiscytu 

na Śląsku Cieszyńskim. 

Ostatecznie Rada mocarstw przyznała Czechosłowacji większość spornych obszarów Śląska Cieszyńskiego 

(w tym Zaolzie), Spiszu i Orawy. Na Zaolziu po czeskiej stronie pozostało ok. 120 tys. 

Polaków. Kwestia Śląska Cieszyńskiego była powodem wzajemnej nieufności między obu państwami 

przez cały okres międzywojenny. 

WALKI O GRANICĘ WSCHODNIĄ 

Już 1 listopada 1918 r. rozpoczęły się walki o Galicję Wschodnią, gdzie została proklamowana Zachodnioukraińska 

Republika Ludowa. Najpierw polskie oddziały ochotnicze, a później siły regularnej armii 

w zaciętych walkach, trwających do maja 1919 r., wyparły oddziały ukraińskie za rzekę Zbrucz, czyli 

dawną granicę zaboru austriackiego. 

Od początku 1919 r. trwały również walki oddziałów polskich z Armią Czerwoną, która wraz z wycofywaniem 

się wojsk niemieckich parła na zachód. Polska ofensywa pozwoliła na zajęcie Wilna i całej 

Białorusi wraz z Mińskiem. Piłsudski starał się w tym momencie podjąć rozmowy dotyczące stworzenia 

ewentualnej federacji, ale natrafił na zdecydowany opór Litwy, żądającej wycofania wojsk polskich 

z Wilna. Jedynym efektem inicjatywy marszałka było zawiązanie antyradzieckiego sojuszu z atamanem 

Symonem Petlurą, szefem rządu Ukraińskiej 

Republiki Ludowej. Na mocy tego porozumienia 

Polska uznała niepodległość Ukrainy, a granicę 

polsko-ukraińską ustalono na Zbruczu, tak jak 

dawniej przebiegała granica Rosji i Austro-Węgier. 

Wojciech Kossak, Orlęta – obrona cmentarza, 1926 r. 

Mianem Orląt Lwowskich zostali określeni młodzi polscy 

obrońcy Lwowa, którzy w listopadzie 1918 r. chwycili za broń, by 

walczyć przeciwko próbie przejęcia miasta przez Ukraińców. 

Później nazywano też tak tych, którzy w 1920 r. bronili miasta 

przed bolszewicką ofensywą. 

W kwietniu 1920 r. rozpoczęła się polska ofensywa w kierunku Kijowa, zakończona na początku 

maja wkroczeniem wojsk polskich do tego miasta. Jednak wobec mobilizacji sił radzieckich polskie 

oddziały 10 czerwca opuściły Kijów i rozpoczęły odwrót na zachód. 

W lipcu 1920 r. rozpoczęła się ofensywa wojsk bolszewickich, dowodzonych przez Michaiła Tuchaczewskiego. 

Jego armia w krótkim czasie opanowała tereny Białorusi i zdobyła Wilno. Bolszewicy 

powołali także Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski z Feliksem Dzierżyńskim i Julianem Marchlewskim 

na czele. Miał to być, według planów Lenina, przyszły rząd Polskiej Republiki Rad. 

Pogarszające się położenie militarne zmusiło polski rząd do szukania pomocy u mocarstw zachodnich. 

W lipcu 1920 r. premier Władysław Grabski na konferencji mocarstw w Spa zgodził się 

przyjąć ciężkie warunki narzucone przez państwa ententy w zamian za pomoc dyplomatyczną 

i militarną w wojnie z Rosją Radziecką. Wśród tych warunków znalazła się zgoda na uznanie linii

192 XX wiek 

Kształtowanie się granic II Rzeczypospolitej 

Curzona, jako przyszłej polskiej granicy wschodniej, uznanie Wilna 

za litewskie miasto oraz rezygnacja z plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim. 

Decyzje te wywołały w Polsce falę oburzenia, a skompromitowany 

premier Grabski podał się do dymisji. Dodatkowo 

strona bolszewicka odrzuciła propozycje zawarcia rozejmu. 

Wojna trwała nadal, a siły Armii Czerwonej zbliżały się do Warszawy. W takiej sytuacji powołano 

Rząd Obrony Narodowej z premierem Wincentym Witosem i wicepremierem Ignacym Daszyńskim. 

Zarządzono powszechną mobilizację i sformowano prawie stutysięczną armię ochotniczą, niezbędną 

w tych trudnych chwilach. Według polskich planów militarnych konieczne było związanie niewielkimi 

siłami wojsk bolszewickich na przedpolu Warszawy i przygotowanie kontrofensywy znad 

Wieprza. Autorstwo tego mocno ryzykownego planu budziło sporo kontrowersji, ale zwykło się je 

przypisywać Józefowi Piłsudskiemu i oficerom polskiego sztabu. 

Bitwa Warszawska rozegrała się w dniach 12–15 sierpnia 1920 r. W krwawych walkach pod Ossowem, 

Zielonką i Radzyminem Polacy stawiali zacięty opór liczniejszemu przeciwnikowi. Dzięki 

temu 16 sierpnia ruszyła polska kontrofensywa znad Wieprza, która zmusiła Armię Czerwoną do 

odwrotu. Był to kluczowy moment wojny polsko-bolszewickiej. Ścigające przeciwnika wojska polskie 

zadały siłom radzieckim jeszcze jeden poważny cios w bitwie nad Niemnem. Ponieważ także na południowym 

odcinku frontu Polacy pokonali w bitwie pod Komarowem bolszewicką Armię Konną 

Siemiona Budionnego, strona radziecka poprosiła o rozejm. 



193 

Jerzy Kossak, Cud nad 

Wisłą 15 sierpnia 1920 

roku, 1930 r. (Muzeum 

Wojska Polskiego 

w Warszawie) 

Obraz ten jest artystyczną 

wizją jednego z najważniejszych 

wydarzeń w dziejach 

Polski, a być może także 

Europy (patrz: s. 26). 

Określenia Cud nad Wisłą 

używali początkowo 

przeciwnicy Piłsudskiego, 

by pomniejszyć wkład 

marszałka w zwycięstwo. 

Bitwa Warszawska zaczęła 

być jednak z czasem postrzegana także w wymiarze religijnym, gdyż rozegrała się w dniu święta Wniebowzięcia Najświętszej 

Marii Panny. Kossak przez postać Maryi i rozświetlanej przez nią zorzy zwycięstwa podkreślił właśnie cudowność tego 

wydarzenia. Zwycięstwa, które uratowało Polskę przed bolszewizmem. 

Rozmowy pokojowe prowadzono w Rydze, gdzie 18 marca 1921 r. podpisano układ pokojowy 

(tzw. traktat ryski). Jego podstawowym postanowieniem było ustalenie przebiegu polskiej granicy 

wschodniej wzdłuż linii Dzisna–Dokszyce–Słucz–Ostróg–Zbrucz. Nie taką granicę chciał widzieć 

Piłsudski. Istniała bowiem realna szansa na włączenie do państwa polskiego terytorium całej Białorusi, 

jednak zdominowana przez przedstawicieli endecji polska delegacja w Rydze zrezygnowała z tych 

obszarów. Wiązało się to z koncepcją Dmowskiego dotyczącą przyszłej polonizacji mieszkańców ziem 

wschodnich II Rzeczypospolitej. Nie poruszono również problemu niepodległości Ukrainy, co skazywało 

ją na wchłonięcie przez Rosję Radziecką. 

Jeszcze w czasie trwania wojny z bolszewikami, w październiku 1920 r., wojska polskie wkroczyły 

do Wilna. Dowodzący nimi generał Lucjan Żeligowski na rozkaz Piłsudskiego upozorował bunt przeciwko 

państwu polskiemu i proklamował powstanie Litwy Środkowej, jako samodzielnego państwa. 

Jednak już w 1922 r. sejm tego organizmu państwowego podjął decyzję o włączeniu Wileńszczyzny 

do Polski. Przesądziło to ostatecznie o kształcie granicy polsko-litewskiej, choć Litwa nie zaakceptowała 

takiego rozwiązania i do 1938 r. nie utrzymywała z Polską stosunków dyplomatycznych. 


Granice państwa polskiego ukształtowały się w latach 1918–1922. Najważniejszym wydarzeniem tego okresu była 

niewątpliwie wojna polsko-bolszewicka, a zwłaszcza Bitwa Warszawska 1920 r. W cieniu tej wojny i jej legendy pozostały 

inne zmagania prowadzone w tym czasie. A przecież odegrały one olbrzymią rolę w kształtowaniu się międzywojennej 

Polski. Traktat wersalski nie tylko potwierdzał istnienie II Rzeczypospolitej, lecz także regulował jej granicę z Niemcami. 

Cichym bohaterem dyplomatycznych potyczek paryskich był Roman Dmowski, jednak jego sukces został przyćmiony przez 

zwycięstwo w wojnie z bolszewicką Rosją, którego ojcem był Józef Piłsudski. W okresie dwudziestolecia międzywojennego 

obozy polityczne związane z tymi dwoma antagonistami starały się pomniejszać zasługi przeciwnika i podnosić znaczenie 

swojego przywódcy. W takim kontekście powstania śląskie oraz wielkopolskie stają się praktycznie wydarzeniami 

o znacznie mniejszym znaczeniu historycznym. Ale czy słusznie? 

Wspominając bohaterów walk o granice odradzającej się Polski, nie można mówić tylko o czołowych politykach czy mężach 

stanu tego okresu. Cóż warte byłyby ich starania, gdyby nie wysiłek, zwłaszcza zbrojny, całego społeczeństwa. Najwyższa cześć 

przypaść powinna tysiącom tych, którzy oddali swe życie za ojczyznę i spoczywają dziś, często bezimienni i zapomniani, 

w zbiorowych mogiłach na różnych polach bitew stoczonych o wolną i niepodległą Polskę.

194 XX wiek 


1. Porównaj koncepcje granic wysuwane przez Piłsudskiego i Dmowskiego i oceń, która z nich stanowiła dla odradzającego 

się państwa polskiego korzystniejsze rozwiązanie. Odpowiedź uzasadnij. 

2. Przedstaw proces kształtowania się polskiej granicy wschodniej. 

3. Scharakteryzuj etapy kształtowania się granicy II Rzeczypospolitej z Niemcami. 

4. W różnych źródłach informacji znajdź wiadomości o wywodzących się z twojego regionu bohaterach walk o granice 

II RP lub utrwalonej w twojej okolicy pamięci o wydarzeniach z tamtego okresu. Sporządź notatkę na ten temat. 


Oceń wydarzenia związane z procesem kształtowania się granic II Rzeczypospolitej w latach 1918–1922. Które z nich 

miało twoim zdaniem najbardziej doniosłe konsekwencje? Uzasadnij odpowiedź. 


1. Fragment noty Wojciecha Korfantego do rządów państw sprzymierzonych o powodach wybuchu III powstania śląskiego, 

3 maja 1921 r. 

Rząd Rzeczypospolitej Polskiej odwołał mnie ze stanowiska polskiego komisarza plebiscytowego na Górnym Śląsku, 

ponieważ nie przeszkodziłem zbrojnemu powstaniu ludu polskiego na Górnym Śląsku. Oświadczam uroczyście, że 

uczyniłem wszystko, co było w moich siłach, aby zapobiec zbrojnemu powstaniu i zakłóceniu porządku publicznego. 

Gdy jednak propozycje Wysokiej Komisji Międzysojuszniczej Rządzącej i Plebiscytowej w Opolu co do podziału 

Górnego Śląska dostały się do wiadomości szerokich kół polskich robotników i chłopów, [...] ludność samorzutnie 

pochwyciła za broń, która w wielkich miastach przywożona była przez Niemców na teren plebiscytowy i którą od 

tajnych niemieckich organizacji za tanie pieniądze było można kupować. 

Aby ten odruch rozdrażnienia ludu uzbrojonego nie zmienił się pod wpływem zbrodniczych jednostek w anarchię, 

stanąłem na żądanie powstańców i robotników strajkujących na czele tego ruchu, aby go ująć w ramy organizacyjne 

i zapobiec morderstwom, gwałtom i rabunkom, i przywrócić czym prędzej porządek publiczny i normalny tryb życia. 

Oświadczam jednakże, że ten lud, który w przeciągu ostatnich dwóch lat po raz trzeci chwyta za broń przeciwko 

Niemcom, nigdy już nie zniesie panowania prusko-niemieckiego. A ja ten lud znam, bo jestem synem jego i od lat 

dwudziestu razem z nim walczę o prawa i wolność jego. Zaręczam, że lud ten zdecydowany jest raczej na to, by 

wojska alianckie go wysiekły co do jednego, niż żeby miał ponownie uchylić karku pod pruskie jarzmo. Lud ten raczej 

zniszczy wszystkie kopalnie i huty oraz inne warsztaty pracy, niż gdyby miał kapitulować. 

I dlatego proszę w interesie ludzkości i życia gospodarczego Europy o powzięcie co do losów Górnego Śląska decyzji 

zgodnej z wolą ludu polskiego na Górnym Śląsku, który tak dobitnie daje jej wyraz. W interesie pokoju i ludzkości 

proszę o natychmiastowe wyznaczenie linii demarkacyjnej. 

Wiek XX w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2002, s. 153–154. 

• Wskaż przyczyny wybuchu III powstania śląskiego, które Korfanty wymienił w tekście. 

• Wyjaśnij, czym Korfanty uzasadniał swoją decyzję o objęciu przywództwa III powstania śląskiego. 

• Przedstaw, jak Korfanty uzasadniał potrzebę połączenia Górnego Śląska z Rzecząpospolitą Polską. 

2. Fragment oświadczenia rządu polskiego o nieuznaniu przez Polskę ważności plebiscytu przeprowadzonego na Warmii, 

Mazurach i Powiślu, 13 lipca 1920 r. 

[...] plebiscyt przeprowadzono w warunkach wykluczających swobodę głosowania, gdyż cały teren jest w rękach władz 

niemieckich, które popierały wszelkimi siłami agitację niemiecką, uniemożliwiając rozwijanie się propagandy polskiej. 

Napływ ogromny osób, nasłanych z Niemiec, jako uprawnionych do głosowania z tego jedynie tytułu, że urodzili się 

na tym terytorium, oraz terror stosowany przez Niemców w sposób najbezwzględniejszy musiały doprowadzić do 

abstynencji Polaków od głosowania. Nadto stwierdzono cały szereg faktów fałszowania wyników głosowania, co było 

Niemcom ułatwione wskutek nieobecności polskich członków komisji gminnych, których do lokalów wyborczych nie 

dopuszczono. Rząd Polski jeszcze przed terminem plebiscytowym oświadczył uroczyście wobec alianckich komisji 

plebiscytowych i rady ambasadorów, że głosowanie odbyte w tych warunkach nie może być uważane za zgodne 

z istotną wolą ludności, a tym samym, nie odpowiada intencjom traktatu wersalskiego. 

T. Jędruszczak, Sprawa zachodnich i wschodnich granic Polski 1918–1921, Warszawa 1962, s. 27–28 

(„Teksty Źródłowe do Nauki Historii w Szkole”, z. 51). 

• Wskaż czynniki, które polska strona wymieniała jako uniemożliwiające przeprowadzenie plebiscytu na równych i sprawiedliwych 

zasadach dla obu państw. 

• Przedstaw konsekwencje plebiscytu przeprowadzonego na Warmii, Mazurach i Powiślu wskazane przez polski rząd 

w przytoczonym tekście. 


XX wiek 195 

32 

Pod rządami 

sanacji 


• Znaczenie terminu wielki kryzys gospodarczy. 

• Sytuację międzynarodową Polski w latach 30. XX w. 

Pogarszające się od 1925 r. położenie Polski na arenie międzynarodowej oraz nieskuteczność 

działań parlamentu zaogniły nastroje społeczne. Wydawało się, że lekarstwem na zaistniałą 

sytuację mogą okazać się przedterminowe wybory parlamentarne. Jednak obawiająca się 

utraty sporej części mandatów endecja podjęła jeszcze jedną próbę sformowania rządu w koalicji 

z partiami centrum. Premierem tego tzw. drugiego rządu Chjeno-Piasta został po raz kolejny Wincenty 

Witos. Nie dane mu było jednak długo cieszyć się stanowiskiem. Zwolennicy Józefa Piłsudskiego 

przygotowywali bowiem przewrót polityczny, który miał doprowadzić do objęcia władzy w państwie 

przez marszałka. 

PRZEWRÓT MAJOWY I POCZĄTKI RZĄDÓW SANACJI 

W dniach 12–15 maja 1926 r. Piłsudski na czele oddziałów wojska, które opowiedziały się po jego stronie 

(ok. 2 tys. żołnierzy), przeprowadził zamach stanu. Oczekiwał od prezydenta zdymisjonowania 

rządu Witosa i legalizacji nowych władz, jednak do porozumienia nie doszło. W wyniku walk w Warszawie 

śmierć poniosło blisko 400 osób. W konsekwencji przewrotu zostały obalone konstytucyjne 

władze II Rzeczypospolitej. Nie tylko ustąpił gabinet Witosa, lecz także do dymisji podał się prezydent 

Wojciechowski. Wszystko wskazywało, że pełnię dyktatorskiej władzy przejmie Piłsudski. Ten jednak 

niespodziewanie nie tylko uznał konstytucyjne uprawnienia Macieja Rataja, który jako marszałek sejmu 

przejął tymczasowo obowiązki głowy państwa, lecz także nie przyjął urzędu prezydenta RP, na który 

wybrało go Zgromadzenie Narodowe. Jednocześnie wybór ten potraktowano propagandowo jako legalizację 

przewrotu majowego i związanych z nim działań Piłsudskiego. Ostatecznie nowym prezydentem 

został Ignacy Mościcki, a premierem Kazimierz Bartel. Obie te osoby zostały wskazane przez Piłsudskiego 

i następnie drogą konstytucyjną powierzono im pełnienie najwyższych urzędów państwowych. 

Kończył się zatem okres rządów parlamentarnych, a zaczynały się rządy nowej formacji, od głównego 

hasła głoszonego przez Piłsudskiego i jego zwolenników zwanej sanacją (łac. sanatio – uzdrowienie). 

Nowy rząd złożył w Sejmie projekt zmian w konstytucji marcowej, który uchwalono 2 sierpnia 

1926 r. jako tzw. nowelę sierpniową. Na jej podstawie został powiększony zakres władzy prezydenta, 

który od tej pory otrzymał prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy i miał możliwość rozwiązania 

sejmu niezależnie od woli senatu. W ten sposób ograniczono pozycję władzy ustawodawczej, 

a wzmocniono wykonawczej. Był to początek przebudowy ustroju Polski z demokratycznego w kierunku 

autorytarnego*. 

» Autorytaryzm (łac. auctoritas – powaga) – „rządy silnej ręki”; system sprawowania władzy, w którym rząd nie podlega 

kontroli społecznej i nie opiera się na większości parlamentarnej; mogą w tym systemie istnieć pewne 

instytucje demokratyczne (np. samorząd); zwykle powstaje w wyniku zamachu stanu.

196 XX wiek 

SANACJA A OPOZYCJA 

Przewrót majowy wymuszał reakcje stronnictw opozycyjnych 

wobec obozu rządzącego. Endecja utworzyła 

na wpół konspiracyjny Obóz Wielkiej Polski. 

Środowiska PSL-Piast i chadecji w większości również 

znalazły się w opozycji. Najbardziej zawiedzione 

nową władzą były jednak stronnictwa lewicowe, 

które poparły zamach stanu, a po przewrocie nie 

widziały płaszczyzny porozumienia z obozem sanacyjnym, 

i również powoli przechodziły do opozycji. 

Ponieważ w 1927 r. kończyła się kadencja sejmu, 

a żadna z istniejących partii nie mogła stać się wyrazicielem 

idei sanacyjnych, obóz rządzący stworzył 

własne ugrupowanie – Bezpartyjny Blok 

Współpracy z Rządem (BBWR). Na jego czele stanął 

jeden z najbliższych współpracowników Piłsudskiego 

– Walery Sławek. 

Po wyborach 1928 r. przeciwnicy sanacji mieli 

Konstanty Górski, Ignacy Mościcki, przed 1934 r. 

parlamentarną większość, jednak były to kluby 

Mościcki (1867–1946) był profesorem chemii, rektorem 

skłócone ze sobą. Dopiero w 1929 r. ugrupowania 

Politechniki Lwowskiej. Póki żył Piłsudski, póty Mościcki 

parlamentarne lewicy i centrum utworzyły porozumienie 

zwane Centrolewem. Ten opozycyjny 

jako prezydent pełnił głównie funkcje reprezentacyjne 

i honorowe. Angażował się wówczas również w sprawy 

wobec BBWR-u blok sześciu partii mógł skutecznie 

przeciwstawiać się dążeniom piłsudczyków 

rozwoju gospodarczego państwa. Po śmierci marszałka 

wzmocnił swoją pozycję, stając się najważniejszą osobą 

do dalszego osłabiania demokracji i przebudowy 

w obozie sanacji. 

ustroju państwa. 

W tej sytuacji prezydent Mościcki, po konsultacjach z Piłsudskim, w sierpniu 1930 r. rozwiązał sejm 

i zarządził nowe wybory. Ku zaskoczeniu przywódców sanacji, którzy liczyli na wewnętrzne skłócenie 

opozycji, działacze Centrolewu postanowili stworzyć wspólny blok i pokonać w wyborczej walce BBWR. 

Władze aresztowały więc przed wyborami kilkunastu przywódców stronnictw opozycyjnych, w tym 

m.in. Witosa i Korfantego, i osadziły ich w twierdzy w Brześciu nad Bugiem. Konsekwencją tych 

działań było zwycięstwo BBWR-u w tzw. wyborach brzeskich w 1930 r. 

KONSTYTUCJA KWIETNIOWA 

W związku z pogarszającym się stanem zdrowia Piłsudskiego sanacyjni politycy przyspieszyli prace 

nad nową konstytucją. Dnia 23 kwietnia 1935 r. ustawa zasadnicza została podpisana przez prezydenta 

Mościckiego. 

Konstytucja kwietniowa odchodziła od zasad systemu parlamentarnego i zamykała okres przebudowy 

ustroju Polski w kierunku autorytaryzmu. Zasadę suwerenności narodu i trójpodziału władz 

zastąpiono koncepcją nadrzędności państwa nad obywatelami. Konstytucja przyznawała szerokie 

uprawnienia prezydentowi, który skupiał w swoim ręku „jednolitą i niepodzielną władzę państwową”. 

Jemu też zostały podporządkowane wszystkie organy władzy państwowej. Prezydent nie ponosił 

żadnej politycznej odpowiedzialności za swoją działalność, gdyż był odpowiedzialny tylko „wobec 

Boga i historii”. Miał prawo rozwiązać parlament przed upływem kadencji oraz wydawać dekrety 

z mocą ustawy. 

Wyboru prezydenta na siedmioletnią kadencję dokonywać miało specjalnie zorganizowane 

Zgromadzenie Elektorów. Jednak urzędujący prezydent mógł wskazać innego kandydata niż elektorzy 

i wówczas należało przeprowadzić głosowanie powszechne. W czasie wojny prezydent miał prawo 

wskazania swego następcy według własnego uznania. 


Pod rządami sanacji 

197 

Została ograniczona pozycja sejmu, m.in. spod jego kompetencji wyłączono sprawy dotyczące organizacji 

rządu, armii i administracji państwowej. Ponadto wprowadzona wówczas specyficzna ordynacja 

wyborcza gwarantowała sanacyjnemu obozowi rządzącemu utrzymanie władzy. 

SANACJA BEZ PIŁSUDSKIEGO 

Wkrótce po uchwaleniu nowej konstytucji, 12 maja 1935 r. zmarł Piłsudski, co było wielkim ciosem dla 

obozu sanacji. Prezydent Mościcki, premier Walery Sławek i inni bliscy współpracownicy Piłsudskiego 

powierzyli urząd Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych generałowi 

Edwardowi Rydzowi-Śmigłemu. Wkrótce stał się on jednym 

z najważniejszych przywódców sanacji. 

Powoli w obozie rządzącym narastał konflikt między Sławkiem 

a wykazującym coraz większe ambicje polityczne Mościckim. Największe 

kontrowersje budziła sprawa prezydentury. Sławek uważał 

bowiem, że zgodnie z wolą zmarłego marszałka Mościcki 

powinien ustąpić ze stanowiska i przekazać najwyższy urząd 

w państwie właśnie Sławkowi. Mościcki porozumiał się jednak 

z Rydzem-Śmigłym, który również nie darzył sympatią ówczesnego 

premiera, i wspólnie udało im się odsunąć Sławka od władzy. 

Rozwiązaniu uległ też stworzony przez tego ostatniego BBWR. 

W 1937 r. z inicjatywy Rydza-Śmigłego powołano nową prorządową 

organizację polityczną – Obóz Zjednoczenia Narodowego. 

NOWY MARSZAŁEK 

Również Rydz-Śmigły zaczął przejawiać coraz większe ambicje 

polityczne, co doprowadzało do konfliktu z Mościckim. Aby załagodzić 

sytuację, prezydent w 1936 r. mianował Śmigłego marszałkiem 

Polski. Dawni działacze BBWR oraz tzw. starzy piłsudczycy 

byli oburzeni tym faktem, gdyż według nich godność ta należała 

się tylko Piłsudskiemu. 

W późniejszym okresie Rydz-Śmigły skupił się na sprawach 

związanych z armią, angażował się też w problemy międzynarodowe. 

Przyczynił się do wymuszenia na Litwie nawiązania stosunków 

dyplomatycznych z Polską oraz zajęcia Zaolzia w chwili, 

gdy państwo czechosłowackie zostało osłabione przez hitlerowskie 

Niemcy (patrz: s. 198). Od marca 1939 r. był przekonany o nieuniknionym 

konflikcie zbrojnym z III Rzeszą, stąd polecił opracować 

plan wojny z Niemcami. 

Edward Rydz-Śmigły po 

otrzymaniu nominacji na stopień 

marszałka Polski, 1936 r. 

Karierę wojskową rozpoczynał 

w I Brygadzie Legionów, a następnie 

działał w POW, którą kierował 

po aresztowaniu Piłsudskiego. 

Brał udział w wojnie polsko- 

-bolszewickiej, a po jej zakończeniu 

pełnił wysokie funkcje dowódcze. 

Dopiero po śmierci Piłsudskiego 

szybko wypłynął na scenę polityczną. 

(Na s. 195 buława marszałkowska 

Rydza-Śmigłego). 


Z całą pewnością Edward Rydz-Śmigły był osobą kontrowersyjną, która w krótkim czasie zrobiła karierę zarówno w kręgach wojskowych, 

jak i politycznych. Stał się pierwszą po prezydencie osobą w państwie. Wywierał spory wpływ na rządy, zwłaszcza premiera 

Felicjana Sławoja-Składkowskiego, do którego obsadzenia na tym urzędzie walnie się przyczynił. W wojsku szybko rozwinął się kult 

nowego wodza. 

TWÓRCA COP-u 

Na okres rządów sanacji przypadł światowy wielki kryzys gospodarczy (od 1929 r.). Człowiekiem, który 

w olbrzymim stopniu przyczynił się do przezwyciężania przez Polskę skutków załamania gospodarczego, 

był Eugeniusz Kwiatkowski. Po przewrocie majowym otrzymał stanowisko ministra przemysłu

198 XX wiek 

Eugeniusz Kwiatkowski (1888–1974) podczas 

obchodów Święta Morza w Gdyni, 1937 r. 

i handlu. Zasłynął wówczas jako autor koncepcji dalszego 

rozwoju portu w Gdyni, który w 1938 r. był najnowocześniejszym 

portem bałtyckim, a przechodziło przez niego 

aż 46% towarów w handlu zagranicznym Polski. 

W 1935 r. Kwiatkowski został wicepremierem oraz ministrem 

skarbu i funkcje te pełnił do wybuchu II wojny 

światowej. Właśnie jako minister skarbu w 1936 r. ogłosił 

plan rozwoju gospodarczego kraju (tzw. plan czteroletni). 

Zakładał w nim aktywizację gospodarczą terenów zaniedbanych 

przez zaborców, dlatego jednym z głównych 

punktów tego planu była budowa Centralnego Okręgu 

Przemysłowego (COP) w widłach Wisły i Sanu. Ten tzw. 

trójkąt bezpieczeństwa miał się znajdować w równej odległości od granic obu wielkich sąsiadów Polski 

– Niemiec i Związku Radzieckiego. Poza tym umiejscowienie COP-u zapewniało mu odpowiednią 

liczbę pracowników oraz łatwość w dostępie do surowców i komunikację. Na obszarze okręgu zlokalizowano 

m.in. zakłady zbrojeniowe w Sanoku, Radomiu i Skarżysku-Kamiennej, kombinat metalurgiczny 

w Stalowej Woli, elektrownie w Rożnowie i Porąbce, zakłady lotnicze w Mielcu i Rzeszowie oraz 

zakłady chemiczne w Dębicy. 

Plan czteroletni został w zasadniczej części zrealizowany do połowy 1938 r. Stało się to dla Kwiatkowskiego 

inspiracją do przygotowania perspektywicznego, 15-letniego planu długofalowej rozbudowy gospodarczej 

Polski, zakładającego zniwelowanie różnic gospodarczych między bardziej i mniej rozwiniętymi 

obszarami Polski. 

KREATOR POLITYKI ZAGRANICZNEJ 

Burzliwy okres kształtowania się polskich granic spowodował, że od początków niepodległości stosunki 

Polski z sąsiadami były napięte. Niestety kolejne lata przynosiły pogorszenie położenia państwa polskiego 

na arenie międzynarodowej. Najpierw radziecko-niemiecki układ z Rapallo (1922 r.) spowodował 

wzrost znaczenia dwóch największych sąsiadów Polski, a później traktat z Locarno (1925 r.) osłabił 

związki polsko-francuskie. W takiej sytuacji po przewrocie majowym Piłsudski zaczął skłaniać się do 

prowadzenia polityki równowagi w stosunkach z Niemcami i ZSRR. Realizatorem tej koncepcji miał 

być Józef Beck, który od 1932 r. sprawował funkcję ministra spraw zagranicznych w kolejnych rządach, 

aż do wybuchu II wojny światowej. Do śmierci marszałka w swojej działalności podlegał tylko Piłsudskiemu. 

Później miał dużą swobodę w kształtowaniu polskiej polityki zagranicznej. Wpływ premierów 

na decyzje szefa resortu spraw zagranicznych był w rzeczywistości minimalny. 

W pierwszej połowie lat 30. Beck doprowadził do wzmocnienia pozycji Polski na arenie międzynarodowej. 

W 1932 r. zawarto polsko-radziecki układ o nieagresji. W 1934 r. podpisano z kolei polsko- 

-niemiecką deklarację o niestosowaniu przemocy. Sytuacja Polski zaczęła się jednak szybko zmieniać 

w związku z ekspansywną polityką Adolfa Hitlera, przywódcy nazistowskich Niemiec. W 1938 r. 

III Rzesza zaanektowała Austrię. W tym czasie władze polskie wystosowały ultimatum pod adresem 

Litwy i zmusiły ją do nawiązania stosunków dyplomatycznych. Ultimatum spotkało się z krytycznym 

przyjęciem ze strony Francji i innych państw zachodnich. Uznały one, że działanie to było podobne 

do nacisków stosowanych przez Hitlera wobec Austrii. Takie zestawienie Polski i III Rzeszy niekorzystnie 

wpłynęło na wizerunek II Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej. 

Po raz drugi podobne komentarze na Zachodzie wywołała sprawa Zaolzia. Po traktacie monachijskim, 

na mocy którego Niemcy zajęli czeskie Sudety, Polska zażądała od Czechosłowacji zwrotu Zaolzia. 

W październiku 1938 r. polskie oddziały wkroczyły na sporny teren. Znaczna część polskiego społeczeństwa 

popierała ministra Becka, twierdząc, że powrót Zaolzia do Polski to akt dziejowej sprawiedliwości. 

Jednak zbieżność czasu i miejsca działania Polski i Niemiec stwarzały w Europie wrażenie 

współpracy państwa polskiego z III Rzeszą. 


Pod rządami sanacji 

199 

Józef Beck (1894–1944) podczas 

przemówienia w sejmie, 5 maja 1939 r. 

W okresie I wojny światowej Beck był żołnierzem 

Legionów i adiutantem Piłsudskiego, następnie 

działał w POW. Podczas zamachu majowego poparł 

marszałka Piłsudskiego i później należał do jego 

najbliższych współpracowników. 

Położenie Polski zaczęło się komplikować, gdy w październiku 

1938 r. Joachim von Ribbentrop, minister 

spraw zagranicznych III Rzeszy, wysunął żądanie włączenia 

Wolnego Miasta Gdańska do Niemiec oraz zbudowania 

przez polskie Pomorze eksterytorialnej autostrady 

i linii kolejowej łączących III Rzeszę z Prusami 

Wschodnimi. W zamian ofiarował przedłużenie na 25 

lat polsko-niemieckiej deklaracji o niestosowaniu przemocy. 

Te żądania powtórzył w styczniu 1939 r. Jednak 

Beck odpowiedział, że Polska nie przyjmie stawianych 

przez III Rzeszę warunków. 

Kiedy w marcu 1939 r. Niemcy wkroczyli do Czechosłowacji 

i utworzyli Protektorat Czech i Moraw oraz doprowadzili 

do ogłoszenia niepodległości przez Słowację, 

państwa zachodnie uznały, że pogwałcono układ monachijski 

oraz że wzrosło zagrożenie Polski ze strony Niemiec. W konsekwencji Wielka Brytania i Francja 

zadeklarowały udzielenie pomocy Polsce w wypadku niemieckiej agresji. Nie powstrzymało to jednak 

Hitlera przed planowaniem ataku na Polskę. Już 28 kwietnia III Rzesza wypowiedziała deklarację z 1934 r. 

W odpowiedzi 5 maja minister Beck wygłosił słynną mowę w sejmie, w której uzasadniał konieczność 

zachowania pozycji Wolnego Miasta Gdańska i deklarował gotowość stawienia oporu niemieckim żądaniom, 

nawet za cenę konfliktu zbrojnego. Wystąpienie to zostało owacyjnie przyjęte nie tylko przez parlamentarzystów, 

lecz także przez polskie społeczeństwo. 

Niestety wojny nie dało się uniknąć. Dnia 23 sierpnia 1939 r. III Rzesza i ZSRR podpisały pakt 

o nieagresji, zwany układem Ribbentrop–Mołotow, którego tajny protokół przewidywał podział terytorium 

Polski między nowych sojuszników. W tej sytuacji niczego nie mógł już zmienić zawarty 

25 sierpnia polsko-brytyjski układ o wzajemnej pomocy. Dnia 1 września niemieckie oddziały wojskowe 

rozpoczęły atak na Polskę. 


Wielu historyków zadaje sobie pytanie, czy wojny można było uniknąć. Czy gdyby żył Józef Piłsudski, to jego autorytet oraz 

zdecydowanie polityczne pozwoliłyby na zażegnanie niemieckiego i radzieckiego niebezpieczeństwa? Czy ludzie, którzy starali 

się zastąpić marszałka w realizacji wytyczonej przez niego drogi politycznej, spełnili pokładane w nich nadzieje? Czy w ogóle 

rządy sanacji, spychające w cień polskiej sceny politycznej stronnictwa opozycyjne, nie przyczyniły się do zewnętrznego 

osłabienia kraju? Odpowiedzi na te pytania nie są proste. Kajetan Morawski, dyplomata i publicysta, tak opisywał sytuację 

w Polsce po śmierci Piłsudskiego: „Dyktatora zastąpili dyktatorzy. Dyktatorem biorącym na siebie cały ciężar odpowiedzialności 

i decyzji był Józef Beck w zakresie polityki zagranicznej; dyktatorem w sprawach wojska i obrony narodowej marszałek 

Śmigły-Rydz; dyktatorem wreszcie gospodarczym [...], wicepremier Kwiatkowski. Obok nich poczęli się mnożyć pomniejsi, 

lokalni wielkorządcy”. Nie wydaje się jednak, by wymienieni politycy zasługiwali na tak zdecydowaną krytykę. Przecież minister 

Kwiatkowski przyczynił się do podniesienia poziomu gospodarczego państwa. Beck prowadził, jak długo było to możliwe, 

wytyczoną jeszcze przez Piłsudskiego politykę równowagi, która miała Polsce zapewnić pokój z największymi sąsiadami, 

co przez pewien okres przynosiło oczekiwane efekty. Czy krytycy Becka przystaliby na niemieckie żądania w sprawie Gdańska 

i Pomorza? Beck, widząc sytuację Czechosłowacji po układzie monachijskim, bardzo dobrze zdawał sobie sprawę, że Gdańsk 

i Pomorze to tylko preteksty dla Hitlera do dalszego podporządkowywania sobie Polski. Dlatego wolał zdecydowaną postawę 

wobec zachodniego sąsiada niż przechodzenie w powolną zależność od niego. Natomiast trzeci z wymienionych „dyktatorów” 

starał się, jak mógł, zastąpić wojsku polskiemu Piłsudskiego i zyskał wśród żołnierzy dużą popularność. 

Nie wydaje się zatem słuszna tylko krytyka polityki okresu sanacji i postaci wyróżniających się wśród obozu rządzącego. 

Należy podkreślić też ich wkład w rozwój Polski i budowę jej pozycji międzynarodowej. Jednocześnie nie można zapominać 

o odejściu od zasad demokratycznych oraz o brutalnym traktowaniu opozycji – więzionych w Brześciu przywódców Centrolewu 

czy później przeciwników politycznych przetrzymywanych bez wyroku sądowego w obozie odosobnienia w Berezie Kartuskiej.

200 XX wiek 


1. Wyjaśnij, które zmiany ustrojowe wprowadzone na mocy konstytucji kwietniowej świadczą o odchodzeniu w Polsce od 

rządów parlamentarnych w kierunku autorytaryzmu. 

2. Wyjaśnij, czy śmierć Piłsudskiego mogła przyczynić się do późniejszej dekompozycji obozu sanacji. Odpowiedź uzasadnij. 

3. Przedstaw, jakimi metodami opozycja starała się prowadzić walkę polityczną z obozem sanacji. Czy działania te 

okazały się skuteczne? 


Oceń skuteczność polityki równowagi stosowanej przez II Rzeczpospolitą wobec dwóch najważniejszych sąsiadów. Wskaż 

mocne i słabe strony tej koncepcji. 


1. Fragment pisma Józefa Piłsudskiego do marszałka sejmu Macieja Rataja, 31 maja 1926 r. 

Panie Marszałku! Dziękuję Zgromadzeniu Narodowemu za wybór. Po raz drugi w mym życiu mam w ten sposób 

zalegalizowanie moich czynności i prac historycznych [...]. Niestety, przyjąć wyboru nie jestem w stanie [...], nie 

potrafię żyć bez pracy bezpośredniej, [a] istniejąca Konstytucja od Prezydenta taką właśnie pracę odsuwa i oddala. 

Musiałbym zanadto się męczyć i łamać. Inny charakter do tego jest potrzebny. [...] Dziękuję raz jeszcze za wybór 

i proszę o natychmiastowy – daj Boże szczęśliwy – wybór Prezydenta Rzeczypospolitej. 

J. Piłsudski, Pisma zbiorowe, t. 9, Warszawa 1937, s. 33. 

• Wyjaśnij, w jaki sposób Piłsudski tłumaczył odrzucenie wyboru na Prezydenta RP w maju 1926 r. 

2. Fragment publikacji Centralny Okręg Przemysłowy w Polsce (1939 r.) autorstwa Henryka Radockiego. 

COP wyrósł z potrzeb ekonomicznych i militarnych Polski. Z inicjatywą i kooperacją tych czynników należy wiązać 

jego powstanie. Pod względem wojskowym COP jest nowoczesnym rozszerzeniem dotychczasowego „trójkąta 

bezpieczeństwa”, jest tworzeniem potężnego zaplecza przemysłowego dla armii frontowej, uniezależnionego 

energetycznie, surowcowo, technicznie i aprowizacyjnie – od tych źródeł własnych, które mogą być łatwo, w czasie 

wojny, odcięte od podstawy aprowizacyjnej armii lub zniszczone, oraz od obcych dostaw. Gospodarczo COP jest 

próbą rozwiązania w skali ogólnopolskiej naczelnego zadania: przebudowy ekonomicznej państwa przez 

zorganizowane, celowe uprzemysłowienie 

i zagospodarowanie całego kraju 

drogą stworzenia obok głównego centrum 

przemysłowego, które powstaje w widłach 

Wisły i Sanu, dalszych ośrodków 

przemysłowych dla ziem wschodnich 

– rozwój sieci komunikacyjnej 

i elektryfikację. Na tej linii leży wzmożenie 

sił państwa, wzrost dochodu społecznego, 

podniesienie poziomu życia mas, położenie 

tamy postępującej pauperyzacji i bezrobociu 

– wciągnięcie elementów gospodarczo 

słabych i politycznie biernych do 

współodpowiedzialności za losy Narodu, 

do systemu twórczej pracy nad realizacją nie 

tylko poprawy własnego losu, ale przede 

wszystkim celów ekonomicznych 

i politycznych oraz zadań dziejowych 

Narodu Polskiego [...]. 

M. Borucki, Z dziejów Polski 1864–1939, 

Warszawa 1978, s. 228–229. 

• Wyjaśnij, jakie znaczenie, zdaniem autora, 

miała dla państwa polskiego budowa COP-u. 

• Przedstaw, jakie dalsze plany gospodarcze, 

których podstawą byłby COP, powinny zostać 

– według autora – zrealizowane. 

Lokalizacja Centralnego Okręgu 

Przemysłowego

Historia i społeczeństwo

Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!

Delete template?

Save as template ?