01.04.2016 Views

श्रुतबोध​

An edition of this important Sanskrit prosody, together with an analysis of the text in Devanāgarī scripts.

An edition of this important Sanskrit prosody, together with an analysis of the text in Devanāgarī scripts.

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

श्रुतबोधम ्– 1


1<br />

(देवनागरी अक्षरा)<br />

edited by<br />

Vàsudev Laxmaõ Shàstrã Paõèãkar<br />

(Bombay, 1906)


श्रुतबोधम ्– 2<br />

A Note on this Edition<br />

What follows is a transliteration of the text of ørutabodha as it appears in the<br />

edition by Paõèãkar, which was published in Bombay in 1906 1 . The text is found<br />

alongside the same editor's edition of ørã Kedàrabhañña's VÔttaratnàkara, the<br />

main work in the book, and ørã Gaïgàdàsa's Chandomaÿjarã.<br />

39 of the main metres in use in Sanskrit verse compositions are described in this<br />

work, 2 and it therefore acts as a handy reference work for anyone with an<br />

interest in the subject. Other works on prosody, like ørã Piügala's<br />

Chandaþèàstra, and ørã Kedàrabhañña's VÔttaratnàkara, provide a more<br />

comprehensive list that include metres that are found only occasionally in the<br />

literature.<br />

For reference in this edition I have added in the metrical markings (Û = a light<br />

syllable; and Ü a heavy syllable).<br />

ânandajoti Bhikkhu<br />

2003/2547<br />

1<br />

2<br />

ørutabodha in this edition is attributed to ørã Kàlidàsa, but according to<br />

Monier-Williams (SED), it is elsewhere attributed to ørã Vararuci, so that it's<br />

exact authorship appears to be uncertain.<br />

These are also the main metres found in classical Pàëi verse texts.


श्रुतबोधम ्– 3<br />

श्रुतबोध<br />

ÜÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÛÜÜÐÛÜÛÜ<br />

श्लोक<br />

चन्दसाां लक्षणां येन श्रुतमात्रेण बुध्यते।<br />

ÛÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÛÜÛÐÛÜÛÜ<br />

तमहां सांप्रवक्ष्यामम श्रुतबोधममवस्तरम ्॥ १॥<br />

ÜÜÐÜÜÐÜÜÐÐÜÜÐÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÜ<br />

सांयुक्ताद्यां दीर्घं सानुस्वारां ऽसांममश्रम ् ।<br />

ÜÜÐÛÜÛÐÜÛÛÐÐÜÜÐÜÜÐÛÐÜÜÐÜ<br />

आयाा<br />

मवज्ञेयमक्षरां गुरु पादान्तस्थां मवकल्पेन॥ २॥<br />

ÜÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÛÜÜÜÐÛÜÛÜ<br />

श्लोक<br />

एकमात्रो भवेद्ध्रस्वो मिमात्रो दीर्घा उच्यते।<br />

ÛÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÛÜÜÐÛÜÛÜ<br />

मत्रमात्रस्तु प्ल ुतो ज्ञेयो व्यञ्जनां चाधामात्रकम ्॥ ३॥


श्रुतबोधम ्– 4<br />

मात्राचन्दस ्<br />

आयाा ३० + २७ मात्रा<br />

ÜÜÐÜÜÐÛÛÜÐÐÜÛÛÐÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÜ<br />

यस्ााः पादे प्रथमे िादश मात्रास्तथा तृतीये ऽमप।<br />

ÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÐÛÜÛÐÜÜÐÛÐÛÛÜÐÜ<br />

अष्टादश मितीये चतुथाके पञ्चदश सायाा॥ ४॥<br />

गीमत ३० + ३० मात्रा<br />

ÜÜÐÜÜÐÛÛÜÐÐÛÜÛÐÛÛÛÛÐÛÜÛÐÜÛÛÐÜ<br />

आयाापूवााधासमां मितीयममप भवमत यत्र हांसगते।<br />

ÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÐÜÜÐÜÛÛÐÛÜÛÐÜÜÐÜ<br />

चन्दोमवदस्तदानीं गीमतां ताममृतवामण भाषन्ते॥ ५॥<br />

उपगीमत २७ + २७ मात्रा<br />

ÜÜÐÛÜÛÐÜÜÐÐÛÛÜÐÛÛÜÐÛÐÜÜÐÜ<br />

आयोत्तराधातुल्यां प्रथमाधाममप प्रयुक्तां चेत ् ।<br />

ÜÛÛÐÜÛÛÐÜÜÐÐÛÛÜÐÜÜÐÛÐÜÛÛÐÜ<br />

कामममन तामुपगीमतां प्रमतभाषन्ते महाकवयाः॥ ६॥


श्रुतबोधम ्– 5<br />

अक्षरच्चन्दस ्<br />

पामि ५ अक्षरा<br />

ÜÛÛÜÜ,<br />

आद्यचतुथं<br />

पञ्चमकां चेत ् ।<br />

यत्र गुरु स्ात ्<br />

साक्षरपमिाः॥ ७॥<br />

शमशवदना ६ अक्षरा<br />

ÛÛÛÛÜÜ,<br />

अगुरुचतुष्कां<br />

भवमत गुरू िौ।<br />

र्घनकुचयुग्मे<br />

शमशवदनासौ॥ ८॥<br />

मदलेखा ७ अक्षरा<br />

ÜÜÜÛÛÜÜ,<br />

तूयं पञ्चमकां चेद ्<br />

यत्र स्ाल्लर्घु बाले।<br />

मविमिमृागनेत्रे<br />

प्रोक्ता सा मदलेखा॥ ९॥


श्रुतबोधम ्– 6<br />

श्लोक ८ + ८ अक्षरा<br />

ÜÜÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÜÛÛÐÛÜÛÜ<br />

श्लोके षष्ठां गुरु ज्ञेयांसवात्र लर्घु पञ्चमम ् ।<br />

ÛÛÜÜÐÛÜÜÜÐÐÜÛÜÜÐÛÜÛÜ<br />

मिचतुाःपादयोर्ह्ास्वांसप्तमां दीर्घामन्ययोाः॥ १०॥<br />

ÜÛÜÛÐÛÜÜÜÐÐÜÛÜÛÐÛÜÛÜ<br />

पञ्चमां लर्घु सवात्रसप्तमां मिचतुथायोाः।<br />

ÜÜÛÛÐÛÜÜÜÐÐÜÜÜÜÐÛÜÛÜ<br />

षष्ठां गुरु मवजानीयादेतत्पद्यस् लक्षणम ्॥ ११॥<br />

माणवकाक्रीड ८ अक्षर<br />

ÜÛÛÜÜÛÛÜ<br />

आमदगतां तुयागतां<br />

पञ्चमकां चान्त्यगतम ् ।<br />

स्ाद्ग ुरु चेत्सांकमथतां<br />

माणवकाक्रीडममदम ्॥ १२॥<br />

नगस्वरूमपणी ८ अक्षरा<br />

ÛÜÛÜÛÜÛÜ,<br />

मितुयाषष्ठमष्टमां<br />

गुरु प्रयोमजतां यदा।<br />

तदा मनवेदयमन्त ताां<br />

बुधा नगस्वरूमपणीम ्॥ १३॥


श्रुतबोधम ्– 7<br />

मवद्युन्माला ८ अक्षरा<br />

सवे वणाा दीर्घाा यस्ाां<br />

मवश्रामाः स्ािेदैवेदैाः।<br />

मवििृन्दैवीणावामण<br />

व्याख्याता सा मवद्युन्माला॥ १४॥<br />

चम्पकमाला १० अक्षरा<br />

ÜÛÛÜÜ,ÜÛÛÜÜ<br />

तमि गुरु स्ादाद्यचतुथं<br />

पञ्चमषष्ठां चान्त्यमुपान्त्यम ् ।<br />

इमियबाणैयात्र मवरामाः<br />

सा कथनीया चम्पकमाला॥ १५॥<br />

ममणमध्य ९ अक्षरा<br />

ÜÛÛÜÜ,ÜÛÛÜ<br />

चम्पकमाला यत्र भवेद ्<br />

अन्त्यमवहीना प्रेममनधे।<br />

चन्दमस दक्षा ये कवयस ्<br />

तन्ममणमध्यां ते ब्रुवते॥ १६॥


श्रुतबोधम ्– 8<br />

हांसी १० अक्षरा<br />

ÜÜÜÜ,ÛÛÛÛÛÜ<br />

मन्दाक्रान्तान्त्ययमतरमहता<br />

सालांकारे यमद भवमत या।<br />

सा मविमि्ुावममभमहता<br />

ज्ञेया हांसी कमलवदने॥ १७॥<br />

शामलनी ११ अक्षरा<br />

ÜÜÜÜÜÛÜ,ÜÛÜÜ<br />

र्ह्स्वो वणो जायते यत्र षष्ठाः<br />

कम्बुग्रीवे तिदेवाष्टमान्त्याः।<br />

मवश्रामन्ताः स्ात्तमि वेदैस्तुरङ्गैस ्<br />

ताां भाषन्ते शामलनीं चान्दसीयााः॥ १८॥<br />

दोधक ११ अक्षरा<br />

ÜÛÛÜÛÛÜÛÛÜÜ,<br />

आद्यचतुथामहीनमनतम्बे<br />

सप्तमकां दशमां च तथान्त्यम ् ।<br />

यत्र गुरु प्रकटस्मरसारे<br />

तत्कमथतां ननु दोधकवृत्तम ्॥ १९॥


श्रुतबोधम ्– 9<br />

इिवज्रा ११ अक्षरा<br />

ÜÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ,<br />

यस्ामिषट्सप्तममक्षरां स्ाद ्<br />

र्ह्स्वां सुजङ्घे नवमां च तित ् ।<br />

गत्या मवलज्जीकृ तहांसकान्ते<br />

ताममिवज्राां ब्रुवते कवीिााः॥ २०॥<br />

उपेिवज्रा ११ अक्षरा<br />

ÛÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ,<br />

यदीिवज्राचरणेषुपूवे<br />

भवमन्त वणाा लर्घवाः सुवणे।<br />

अमन्दमाद्यन्मदने तदानीम ्<br />

उपेिवज्रा कमथता कवीिैाः॥ २१॥<br />

उपजामत ११ अक्षरा<br />

ÜÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ, इिवज्रा<br />

यत्र ियोरप्यनयोस्तु पादा<br />

ÛÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ, उउउउउउउउउउउउउ<br />

भवमन्त सीममन्तमन चिकान्ते।<br />

ÜÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ, उउउउउउउउउउउ<br />

मविमिराद्यैाः पमरकीमताता सा<br />

ÛÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ, उउउउउउउउउउउउउ<br />

प्रयुज्यताममत्युपजामतरेषा॥ २२॥


श्रुतबोधम ्– 10<br />

आख्यानकी ११ अक्षरा<br />

ÜÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ,<br />

आख्यानकी सा प्रकटीकृ ताथे<br />

ÛÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ,<br />

यदीिवज्राचरणाः पुरस्तात ् ।<br />

ÛÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ,<br />

उपेिवज्रा चरणाियो ऽन्ये<br />

ÛÜÛÜÜÛÛÜÛÜÜ,<br />

मनीमषणोक्ता मवपरीतपूवाा॥ २३॥<br />

रथोद्धता ११ अक्षरा<br />

ÜÛÜÛÛÛÜÛÜÛÜ,<br />

आद्यमक्षरमतस्तृतीयकां<br />

सप्तमां च नवमां तथामन्तमम ् ।<br />

दीर्घाममन्दुसमख यत्र जायते<br />

ताां वदमन्त कवयो रथोद्धताम ्॥ २४॥<br />

स्वागता ११ अक्षरा<br />

ÜÛÜÛÛÛÜÛÛÜÜ,<br />

अक्षरां च नवमां दशमां च<br />

व्यत्ययािवमत यत्र मवनीते।<br />

प्राक्तन ैाः सुनयने यमद सैव<br />

स्वागतेमत कमवमभाः कमथतासौ॥ २५॥


श्रुतबोधम ्– 11<br />

वैश्वदेवी १२ अक्षरा<br />

ÜÜÜÜÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ<br />

र्ह्स्वो वणााः स्ात्सप्तमो यत्र बाले<br />

तिमिम्बोमष्ठ न्यस्त एकादशाद्याः।<br />

बाणैमवाश्रामस्तत्र चेिा तुरांगैर ्<br />

नाम्ना मनमदिष्टा सुभ्रु सा वैश्वदेवी॥ २६॥<br />

तोटक १२ अक्षरा<br />

ÛÛÜÛÛÜÛÛÜÛÛÜ,<br />

सतृतीयकषष्ठमनङ्गरते<br />

नवमां मवरमतप्रभवां गुरु चेत ् ।<br />

र्घनपीनपयोधरभारनते<br />

ननु तोटकवृत्तममदां कमथतम ्॥ २७॥<br />

भुजङ्गप्रयात १२ अक्षरा<br />

ÛÜÜÛÜÜÛÜÜÛÜÜ,<br />

यदाद्यां चतुथं तथा सप्तमां स्ात ्<br />

तथैवाक्षरां र्ह्स्वमेकादशाद्यम ् ।<br />

शरच्चिमविेमषवक्त्रारमवन्दे<br />

तदुक्तां कवीिैभु ाजङ्गप्रयातम ्॥ २८॥


श्रुतबोधम ्– 12<br />

द्रुतमवलमम्बत १२ अक्षरा<br />

ÛÛÛÜÛÛÜÛÛÜÛÜ,<br />

अमय कृ शोदमर यत्र चतुथाकां<br />

गुरु च सप्तमकां दशमां तथा।<br />

मवरमतगां च तथैव सुमध्यमे<br />

द्रुतमवलमम्बतममत्युपमदश्यते॥ २९॥<br />

प्रममताक्षरा १२ अक्षरा<br />

ÛÛÜÛÜÛÛÛÜÛÛÜ,<br />

यमद तोटकस् गुरु पञ्चमकां<br />

मवमहतां मवलामसमन तदक्षरकां ।<br />

रससांख्यकां गुरु न चेदबले<br />

प्रममताक्षरेमत कमवमभाः कमथता॥ ३०॥<br />

हमरणीप्ल ुता ११ १२ अक्षरा<br />

ÛÛÜÛÛÜÛÛÜÛÜÐÐ ÛÛÛÜÛÛÜÛÛÜÛÜ<br />

प्रथमाक्षरमाद्यतृतीययोद्रुातमवलमम्बतकस् मह पादयोाः।<br />

ÛÛÜÛÛÜÛÛÜÛÜÐÐÛÛÛÜÛÛÜÛÛÜÛÜ<br />

यमद नामस्त तदा कमलेक्षणे भवमत सुन्दमर सा हमरणीप्ल ुता॥ ३१॥


श्रुतबोधम ्– 13<br />

वांशस्थमवल १२ अक्षरा<br />

ÛÜÛÜÜÛÛÜÛÜÛÜ,<br />

उपेिवज्रा चरणेषुसमन्त चेद ्<br />

उपान्त्यवणाा लर्घवाः परे कृ तााः।<br />

मदोल्लसद्भ्रूमजतकामकामु ाके<br />

वदमन्त वांशस्थमवलां बुधास्तदा॥ ३२॥<br />

इिवांशा १२ अक्षरा<br />

ÜÜÛÜÜÛÛÜÛÜÛÜ,<br />

यस्ामशोकाङ्कुरपामणपल्लवे<br />

वांशस्थपादा गुरुपूवावणाकााः।<br />

तारुण्यहेलारमतरङ्गलालसे<br />

ताममिवांशाां कवयाः प्रचक्षते॥ ३३॥<br />

प्रभावती १३ अक्षरा<br />

ÜÜÛÜ,ÛÛÛÛÜÛÜÛÜ<br />

यस्ाां मप्रये प्रथमकमक्षरियां<br />

तुयं तथा गुरु नवमां दशामन्तमम ् ।<br />

सान्त्यां भवेद्यमतरमप चेद्युगग्रहैाः<br />

सालक्ष्यताममृतरुते प्रभावती॥ ३४॥


श्रुतबोधम ्– 14<br />

प्रहमषाणी १३ अक्षरा<br />

ÜÜÜ,ÛÛÛÛÜÛÜÛÜÜ<br />

आद्यां चेमितयमथाष्टमां नवान्त्यां<br />

िावन्त्यौ गुरुमवरतौ सुभामषते स्ात ् ।<br />

मवश्रामो भवमत महेशनेत्रमदमिर ्<br />

मवज्ञेया ननु सुदमत प्रहमषाणी सा॥ ३५॥<br />

वसन्तमतलक १४ अक्षरा<br />

ÜÜÛÜÛÛÛÜ,ÛÛÜÛÜÜ<br />

आद्यां मितीयममप चेद्ग ुरु तच्चतुथं<br />

यत्राष्टमां च दशमान्त्यमुपान्त्यमन्त्यम ् ।<br />

अष्तामभमरन्दुवदने मवरमतश्च षमभाः<br />

कान्ते वसन्तमतलकां मकल तां वदमन्त॥ ३६॥<br />

मामलनी १५ अक्षरा<br />

ÛÛÛÛÛÛÜÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ<br />

प्रथममगुरुषट्कां मवद्यते यत्र कान्ते<br />

तदनु च दशमां चेदक्षरां िादशान्त्यम ् ।<br />

मगमरमभरथ तुरङ्गैयात्र कान्ते मवरामाः<br />

सुकमवजनमनोज्ञा मामलनी सा प्रमसद्धा॥ ३७॥


श्रुतबोधम ्– 15<br />

हमरणी १७ अक्षरा<br />

ÛÛÛÛÛÜ,ÜÜÜÜ,ÛÜÛÛÜÛÜ<br />

सुमुमख लर्घवाः पञ्च प्राच्यास्ततो दशमामन्तमाः<br />

तदनु लमलतालापे वणौ तृतीयचतुथाकौ।<br />

प्रभवमत पुनयात्रोपान्त्याः स्फुरत्कनकप्रभे<br />

यमतरमप रसैवेदैरश्वैाः स्मृता हमरणीमत सा॥ ३८॥<br />

मशखमरणी १७ अक्षरा<br />

ÛÜÜÜÜÜ,ÛÛÛÛÛÜÜÛÛÛÜ<br />

यमद प्राच्यो र्ह्स्वाः कमलतकमले पञ्च गुरवाः<br />

ततो वणाााः पञ्च प्रकृ मतसुकुमारामङ्ग लर्घवाः।<br />

त्रयो ऽन्ये चोपान्त्यााः सुतनुजर्घने भोगसुभगे<br />

रसैरीशैयास्ाां भवमत मवरमताः सा मशखमरणी॥ ३९॥<br />

पृथ्वी १७ अक्षरा<br />

ÛÜÛÛÛÜÛÜ,ÛÛÛÜÛÜÜÛÜ<br />

मितीयममलकुन्तले गुरु षडष्टमिादशां<br />

चतुदाशमथ मप्रये गुरु गभीरनामभर्ह्दे।<br />

सपञ्चदशमामन्तमां तदनु यत्र कान्ते यमतर ्<br />

मगरीिफणभृत्कुलैभावमत सुभ्रु पृथ्वीमत सा॥ ४०॥


श्रुतबोधम ्– 16<br />

मन्दाक्रान्ता १७ अक्षरा<br />

ÜÜÜÜ,ÛÛÛÛÛÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ<br />

चत्वाराः प्राक्सुतनु गुरवो िौ दशैकादशौ चेन ्<br />

मुग्धे वणौ तदनु कुमुदामोमदमन िादशान्त्यौ।<br />

तिच्चान्त्यौ युगरसहयैयाच्च कान्ते मवरामो<br />

मन्दाक्रान्ताां प्रवरकवयस्तमि ताां सांमगरन्ते॥ ४१॥<br />

शार्दालमवक्रीमडत १९ अक्षरा<br />

ÜÜÜÛÛÜÛÜÛÛÛÜ,ÜÜÛÜÜÛÜ<br />

आद्यां यत्र गुरु त्रयां मप्रयतमे षष्ठां ततश्चाष्टमां<br />

सन्त्येकादशतियस्तदनु चेदष्टादशाद्यामन्तमााः।<br />

माताण्डैमु ामनमभश्च यत्र मवरमताः पूणेन्दुमबम्बानने<br />

तिृत्तां प्रवदमन्त काव्यरमसकााः शार्दालमवक्रीमडतां॥ ४२॥<br />

स्रग्धरा २१ अक्षरा<br />

ÜÜÜÜÛÜÜ,ÛÛÛÛÛÛÜ,ÜÛÜÜÛÜÜ<br />

चत्वारो यत्र वणाााः प्रथममलर्घवाः षष्ठकाः सप्तमो ऽमप<br />

िौ तित्षोडशाद्यौ मृगमदमतलके षोडशान्त्यौ तथान्त्यौ।<br />

रम्भास्तम्भोरुकान्ते मुमनमुमनमुमनमभर्दाश्यते चेमिरामो<br />

बाले वन्द्ैाः कवीिैाः सुतनु मनगमदता स्रग्धरा सा प्रमसद्धा॥ ४३॥<br />

इमत श्रीकामलदासमवरमचताः श्रुतबोधाः सांपूणााः

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!