boti 8.

INSTITUTE OF HISTORY,
MONGOLIAN ACADEMY
OF SCIENCES
INNER ASIA STUDIES UNIT,
UNIVERSITY OF CAMBRIDGE
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÓÃÑÀÀÒÍÛ Ç¯ÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ
ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í
(1984-1986)
FIELD REPORTS IN MONGOLIAN
ETHNOLOGY
(1984-1986)
[ VIII ]
ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ
2011

ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí
Ýðäìèéí çºâëºëèéí áàòàëñíààð õýâëýâ.
“Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí áàðèìò, ýõ ñóðâàëæèéã
ñóäàëãààíû ýðãýëòýíä îðóóëæ, íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ”
òºñëèéí õ¿ðýýíä õèéâ.
ÌÎÍÃÎËÛÍ ÓÃÑÀÀÒÍÛ Ç¯ÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ
ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í
(1984-1986)
[ VIII ]
Ýðõýëñýí: Ñ.×óëóóí
Õÿíàí íÿãòàëæ, îðøèë áè÷ñýí: Ã.Öýðýíõàíä, Ó.Áóëàã
Ýìõýòãýñýí: Ä.Ò¿âøèíçàÿà
Õàâòàñíû äèçàéí: Ö.Äàìäèí
Õýâëýëèéí ýõèéã áýëòãýñýí: Á.Îäîí÷èìýã
Õýâëýëèéí õóóäàñ: 31.2 xx
Õýâëýñýí ¿éëäâýð: “Cî¸ìáî ïðèíòèíã” ÕÕÊ-ä õýâëýâ.
Öààñíû õýìæýý: 176õ250
Õýâëýëòýíä: 2011 îíû 07-ð ñàðûí 29-íèé ºäºð
ISSN: 0502 - 7853

ÃÀÐ×ÈÃ
Ñ.Áàäàìõàòàí
1984 ÎÍÄ ÄÎÐÍÎÄ, ÕÝÍÒÈÉ ÀÉÌÀÃÒ ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÓÃÑÀÀÒÍÛ Ç¯ÉÍ
ÕÝÝÐÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ, ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í 4
Ò.Äèñàí
1984 ÎÍÄ ÄÎÐÍÎÄ, ÕÝÍÒÈÉ ÀÉÌÀÃÒ ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÓÃÑÀÀÒÍÛ
ǯÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ, ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í 24
Ä.Íàíñàëìàà
1984 ÎÍÄ ÄÎÐÍÎÄ, ÕÝÍÒÈÉ ÀÉÌÀÃÒ ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÓÃÑÀÀÒÍÛ
ǯÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ, ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í 102
Ñ.Áàäàìõàòàí, Ã.Ìýíýñ
1985 ÎÍÄ ÕÝÍÒÈÉ, ÄÎÐÍÎÄ ÀÉÌÀÃÒ ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÀÐÕÅÎËÎÃÈ,
ÓÃÑÀÀÒÍÛ Ç¯ÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ, ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í 152
Ã.Ìýíýñ
1986 ÎÍÄ ÕÎÂÄ ÀÉÌÃÈÉÍ ÌÀÍÕÀÍ ÑÓÌÀÍÄ ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÓÃÑÀÀÒÍÛ
ǯÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ, ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í 171
Ò. Äèñàí
ÕÎÂÄ ÀÉÌÃÈÉÍ ÕÎÂÄ ÕÎÒ, ÝÐÄÝÍÝÁ¯ÐÝÍ ÑÓÌÀÍÄ ÀÆÈËËÀÑÀÍ
ÓÃÑÀÀÒÍÛ Ç¯ÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ, ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í 225
3

1984 ÎÍÄ ÄÎÐÍÎÄ, ÕÝÍÒÈÉ ÀÉÌÀÃÒ ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÓÃÑÀÀÒÍÛ
ǯÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ, ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í
Ñ.Áàäàìõàòàí
Ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà íü òºâ, áàðóóí, ºìíºä Õàëõûí ñóäàëãààíû ¿ðãýëæëýë áîëíî.
Ñýöýí õàí àéìàã íü XIX-XX çóóíû çààãò ìàë àæ àõóéí àðãà àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ,
íýãíèé óíàæ äîðîéòñîí ôåîäàëûí íèéãìèéí ¸ñ ñóðòàõóóíûã çàñàí òîõèæóóëàõ
ôåîäàëûí òºðèéí àïïàðàò øàðûí øàøíû íýð õ¿íäèéã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð çàõûí
Òî Âàí, Áîðæãèí æàíæèí Áýéë, Õàðäîë æàíæèí áýéëèéí õîøóóíû Òîãòîõòºð,
Ï¿ðýâæàâ, Öýðýíñàíäóâ íàðûí çàñàã íî¸ä íóòàã õîøóóíäàà äàãàæ ìºðäºõ “àæ
òºðºõ ¸ñíû ñóðãààë” çîõèîí ò¿¿íèéãýý õýâø¿¿ëýõ òàëààð àæèë áàéæýý. Ýíý á¿õýí
íü òýðòýý òýðýíã¿é ãàäààä äîòîîäûí íî¸ëîã÷äûí äàðëàëä íýðâýãäýí õîîñîð÷
áàéñàí àðä îëíû àõóé àìüäðàëûã äýýøë¿¿ëýõýä çîõèõ íºëºº ¿ç¿¿ëýýã¿é íü ìýäýýæ
áîëîâ÷ Ìîíãîë ò¿ìíèé îëîí çóóí æèëèéí òóðø ìàë ìàëëàãààíä õóðèìòëàãäñàí
àðâèí òóðøëàãóóäûã íýãòãýí ñýðãýýõ çîðèëãî á¿õèé íü òóõàéí ¿åäýý øèíýòãýëèéí
÷àíàðòàé áàéñàí áîëíî. Ýíýõ¿¿ àæ òºðºõ ñóðãààëòàé õîëáîãäîí Õàëõ ãîë, Ñ¿ìáýð,
Ìàòàä, Ãàëøàð ñóìäûí õàëõ÷óóäûí íèéãìèéí áîëîí ãýð àõóéí àìüäðàëä äýýð
¿åèéí õýâ ¸ñ, ¸ñ ãîðèì àëü íýã óëàìæëàãäàí õàäãàëàãäñàí ýñýõ òàëààð áèäíèé
ñóäàëãàà àíõààð÷ øèíæèëãýýíèéõýý õºòºëáºðò òóñãàñàí áºãººä ýíä XIX-XX çóóíû
çààãò Ñýöýí õàí àéìãèéí çàõûí Äîðæïàëàìûí õîøóó Õàëõ ãîë ñóì, ¯éçýí âàíãèéí
õîøóó (Ìàòàä ñóì) Õàðäàë æàíæèí áýéëèéí õîøóó (Ãàëøàð ñóì)-íû óãñààòíû
¿éë ÿâöàä ýäãýýð õîøóóäûí õàëõ÷óóäûí ýä ºëºã, îþóíû ñî¸ëûí íèéòëýã áóñàä
õàëõ÷óóäààñ áîëîí ºâºðìºö îíöëîãèéí òóõàé öóãëàãäñàí õýðýãëýãäýõ¿¿íèé ¿íäñýí
äýýð ºã¿¿ëýõ áîëíî.
Îâîã ÿñíû á¿ðýëäýõ¿¿í
Ò¿¿õ÷ Æ.Äîðæñ¿ðýíõîðëîî ºâãºí áè÷ýý÷ Æ.Äàìäèíäîðæ íàðûí çîõèîë
äóðñàìæèä 1 òýìäýãëýãäñýí 60 ãàðóé îâãèéí íýðñ ºíºº ¿åä á¿ð ìºñºí ìàðòàãäñàí
áàéíà. Òýäãýýð 60 îâãèéí íýðñ íü íèéò õàëõàä ò¿ãýýìýë äýëãýðñýí îâãóóä áºãººä
õàðèí òýäãýýðòýé äàâòàãäààã¿é øèíý á¿ðãýä¿¿ä äàãíàñàä Óðèàíõàé, Ìàíõèëàã,
Àêñàêàë, õ¿ðë¿¿ä ¸ñºä ñîãîîãûíõîí çýðýã íýðñ îëäñîí íü ñîíèðõîë òàòàæ áàéíà. Åð
íü Õàëõ ãîë ñóìàíä Áîðæãèí¨íü – øèáó Õàëõ íàð çîíõèëäîã áºãººäýíäýýñ òàñàð÷
Áóëãàí ñóìàíä ñóóðüøñàí ºðõ àéëóóä öºì ¨íü–øèáó íàð áºãººä òýíä Á¿ðãýä¿¿ä
îìãèéí ãýäýã õýñýã õ¿ì¿¿ñ áàéäàã. Ìàòàä ñóìàíä ãóðâàí õàòèãàí ãýæ íýðëýãäñýí
äóíäàä ýðòíèé Ìîíãîëûí óóãàí îâãèéí óäàì óëáàà îäîî áîëòîë óã íýðýý õàäãàëàí
áàéíà.
Õàòàãèíààñ ãàäíà ýíý ñóìàíä Åñºä îâãèéí õýäýí ºðõ áàéäàã áàéíà. Õàòàãèí
íà𠺺ðñäèé㺺 Õàëõ ÿñòàé Õàòàãèí îìîãòîé ãýæ ÿñ ¿íäñýý õàìààðóóëäàã íü Õàëõ
ÿñòàé íýãýíò á¿ðýëäýí òîãòñîí ¿å äýõ óãñààòíû ÿâöûí ¿ð äàãàâàð ìºí áºãººä óã íü
Õèÿä ÿñòàé Õàòàãèí îâãèéíõ ãýâýë æèíõýíý Àëàíãóàãèéí óäìûí îâãîîð îâîãëîñîí
çºâ íýð íü þì. Èéì ¿çýãäýë áîë ôåîäàëûí íèéãìèéí õºãæëèéí ÿâöàä ò¿ãýýìýë
òîõèîëääîã ç¿éë áèëýý. Äàãíàãàä, Ìàíõèëàã Àêñàêàë, Åñºä õýìýýõ îâãóóäûí ó÷èð
õîëáîãäîë íü îäîîãîîð øóóä òàéëáàðëàõ íºõöºëã¿é èéì èéì íýðòýé îâîãóóä Áóëãàí
1 Äîðæñ¿ðýíõîðëîî Æ. “Õàëõûí Ñýöýí õàí àéìãèéí âàí Òîãòîõòºðèéí õîøóó” ÓÁ., 1958.
Äàìäèíäîðæ Æ. Òî âàíãèéí õîøóóíû àðä îëíû õýâ çàíøèë”. ÓÁ.,1959
4

àéìãèéí Á¿ðýãõàíãàé, Õºâñãºëèéí Øèíý–Èäýð ñóìûí õàëõ÷óóäûí äóíä äàãíàãàä
îâîã, Õºâñãºëèéí Äàðõàäûí äîòîð Ìàíõèëàã îâãèéí íýð òààðàëääàã þì. ¯¿íýýñ
¿çýõýä ò¿ýýìýë äýëãýðñýí îâîã áîëîëòîé.
Ǻâëºëòèéí ýðäýìòýí Ä.Á.Î.Äîëþõ 2 Ìàíõèëàã îâãèéã Õàìíèãàí óäìûí ãýæ
àíõ òîãòîîñîí áºãººä “Õºâñãºëèéí Äàðõàä ÿñòàí” íîìîíäîî ìèíèé áèå ýíý ñàíààã
äýìæñýí þì. 3 Àêñàêàë îâãèéí õóâüä áîë ýíý ýýäðýýòýé àñóóäàë þì. Ýíý îâîã íü
ò¿ðýã óäìûí áàéæ áîëîõ òàëòàé. ͺ㺺 Á¿ðãýä¿¿ä, Õ¿ðë¿¿ä îâãóóäûí õóâüä áîë
ýäãýýð íü ñ¿¿ë ¿åä ¿¿ññýí á¿ëýã áîëîëòîé áºãººä ¿¿íä Ñîãîîãûíõîí ÷ õàìðàãäàíà.
¯¿íýýñ ãàäíà ÿñ óãñààãàà Õàëõ ÿñòàé Öàõàð îìîãòîé ãýõ ìýòýýð õàëõ–ººëä, õàëõ
àâãà, õàëõ õóó÷èä, õàëõ óðèàíõàé, õàëõ þíøýýâ, õàëõ–õàòàãèí ãýæ íýðëýõ íü
îëîíòîé òààðàëäàæ áàéãàà íü äýýð õèéñýí ä¿ãíýëòéã áàòàòãàæ áàéíà. Äîðíîä
õàëõ÷óóëûí äóíä Öàõàð, Àâãà, Õóó÷èä, Óðèàíõàé çýðýã ìîíãîë îâãóóä îëîí áàéãàà
íü á¿ð XV çóóíû ¿åèéí Õàëõ, Öàõàð, Óðèàíõàé ãóðâàí ç¿¿í ò¿ìíèé ¿åýñ óëáààòàé
áºãººä õîæìûí ¿åä ÷ ãýñýí íóòàã äýâñãýð õºðø çàëãàà áàéñàíòàé õîëáîîòîé áîëíî.
Õàðèí “Õàëõ–áàðãà” ãýæ ÿñ óãñààãàà íýðëýõ ÿâäàë òààðàëäàõã¿é áàéãàà íü Õàëõ,
Áàðãà ÿñòàí íü õîîðîíäîî áèå äààñàí ÿñ ¿íäñýý ÿëãàí íýðëýæ áàéñíû ¿ëäýö áºãººä
ò¿¿õýýñ ¿çýõýä Õàëõ, Áàðãà íàð íóòàã óñ èë õÿçãààðàà ÿìàãò àíãèëàí ñàëãàæ, òîãòîîæ
áàéñàí áàéíà.
Ýä ºëãèéí áîëîí îþóíû ñî¸ëûí
çàðèì íèéòëýã ãàðàë, õóâüñàëûí òóõàé
Ãýð îðîí ñóóöíû õóâüä íèéòäýý èæèë áàéñàí áîëîâ÷ áóñàä õàëõ÷óóäûã
áîäâîë, ÿëàíãóÿà Òî âàíãèéí õîøóóíä 4 õàíàòàé æèæãýâòýð ãýð ºðãºí õýðýãëýäýã
áàéæýý. Õàòàãèíû ãýð íü òýäíèéõýýñ òîì õàíõãàð áàéñàí áîëîëòîé. Ýíä áàðóóí
áà òºâ Õàëõûí “õàðààö” òîîíû õàìàã÷èí òîîíî ãýæ íýðëýäýã. Õàëõ ãîëûíõíûã
áàðàã õ¿íèéõýý òîîãîîð òýðýãòýé áàéñàí ãýæ ÿðüæ áàéãààãààñ ¿çýõýä ýíä í¿¿äýë èõ
õèéäýã áàéñíûã ãýð÷ áºãººä “àæ òºðºõ ñóðãààëèéí” ¸ñîîð í¿¿äýëä öóìõàí õýðýãëýõ
òîîòîé ýä õîãøèëòîé áàéõûã çààñíû óëàìæëàë áîëîëòîé. 4
Òýðãýýð í¿¿õ ¸ñ íü ýðòíèé Ìîíãîë (Øèâýé) àéìãóóäààñ óëàìæëàãäàí ºíºº ¿å
õ¿ðòýë õàëãàëàãäàí áàéãàà áºãººä Õàëõ ãîëûíõîí Õàòàãèí íàðûã “óëààí äóãóéòàé
òýðýãòýí” ãýæ õî÷èëäîã íü äýýð ¿åä îâãóóä òýðýã õèéõäýý ººð ººðèéí òýìäýã á¿õèé
¿äýö áàéæ áîëîõ ìýò. Õàëõ ãîëûí õàëõ÷óóäûí ýìýýëèéí õèéö áàðãà ýìýýëòýé
òºñòýé áàéõàä õàòàãèíûíõàí õî¸ð òàëäàà äîãîëòîé ÷ºëºìòýé áóðèàä ýìýýëèéí
÷ºëºì äîãîëã¿é øóóä áàéäàã. Õàðäàë áýéñèéíõýí áîðæèãèíäóó ýìýýëòýé áàéñíààñ
àæèãëàõàä õºðø õîøóó íóòãèéíõíû õýâ ìàÿã õîøóó õîîðîíä äýëãýð÷ ýäèéí ñî¸ëûí
íèéòëýã õýëáýð òîãòîõ õàíäëàãà áàéñíû óëáàà áºãººä íºãºº òàëààð îðîí íóòãèéí
ºâºðìºö õèéö çàãâàð ìºí áàéñíûã õàðóóëæ áàéíà.
Íóòãèéí íàñòàíãóóäûí ÿðüæ áàéãààãààð Ñ¿õáààòàð àéìãèéí Ñ¿õáààòàð
ñóìûíõíû (õóó÷íààð ¨ñò Áýéñèéí õîøóó, Õàòàãèí íàð) ýäëýë õýðýãëýë íü
Äàðüãàíãûíõàíòàé áàðàã èæèë áîëæ Õàòàãèí, õàëõ÷óóäààñ ÿëãàãäàõ áîëñîí ãýäãýýñ
¿çýõýä Äàðüãàíãûí óð ñàéòàé ìºíãºí ýäëýë òýð ¿åä ¿íýëýãäýí çýðãýëäýýõ íóòàã
2 Äîëãèõ Á.Î. Ðîäîïëåìåííîé ñîñòàâ íàðîäîâ Ñèáèðèé 18 âåêå. Ì,. 1959
3 Áàäàìõàòàí Ñ. Õºâñãºëèéí äàðõàä ÿñòàí. ÓÁ., 1965
4 Íàöàãäîðæ Ø. Òî âàí, ò¿¿íèé ñóðãààë. ÓÁ., 1959, Äàìäèíäîðæ Æ. Õàëõ ãîë÷óóäûí í¿¿äýëëýõ
¸ñíîîñ. ÓÁ., 1959.
5

õîøóóíäàà íºëººëæ áàéñíûã øèíæ þì. Õàòàãèíä áýð áóëãàæ áýð øèíý ãýðò
èðýõäýý òàòóóð 34 ãýäýã îðîé íü öîîðõîé ìºíãºí ìàëãàé ºìñäºã áàéñàí íü áàðãà,
äàðüãàíãà àâãàé õ¿íèé òîëãîéí õýðýãëýëòýé èæèë áºãººä èéì ìàëãàé íü äîðíîä
ìîíãîë÷óóäûí äóíä ò¿ãýýìýë äýëãýðñýí àæýý. Ýíý íü Õàëõûí äîòîð ãàçàðç¿éí
áàéðøèë, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí õàðèëöààíààñ øàëòãààëæ îðîí íóòãèéí ñî¸ë
á¿ðýëäýí áàéñíûã èëòãýõ æèøýý þì.
Äîðíîä Ìîíãîëûí òàë íóòàã áîë ýðò ¿åýñ òàâàí õîøóó ìàëûí îðîí þì. Îíöëîí
òýìäýãëýõýä ýíý íóòàãò àäóóã èõýä ýðõýìëýí ºñãºæ õóðä óÿæ õóðäàí àçàðãà ìîðèíû
äîìîã èõ äýëãýðñýí íü Õàëõ, áóñàä àéìàã õîøóóäààñ ñîäîí ÿëãàð÷ áàéíà. Õàð
äýë áýéñèéí õîøóó ýíòèé àéìãèéí ãàëøàð ñóì íü äýýð ¿åýñ õàëõ äàÿàð àëäàðòàé
õóðäòàé áàéñàí áà îäîî ÷ ãýñýí óäàì óãøëàà õàäãàëñààð áàéíà. Õàð äýë áýéñèéíõ
õýýð, õàð õýýð ç¿ñìèéí àäóó ýðõýìëýäýã áàéõàä Õàëõ ãîëûíõîí öàãààí ñààðàë
öàãààí ç¿ñìèéí àäóó ºñãºäºã áàéæýý. Ãýòýë Áîðæèãèí Ñýöýí âàíãèéí õîøóóíä
Äîëîîí õîíãîð óóëûíõàà íýðýýð áýëýãäýýä õîíãîð ç¿ñìèéí àäóóã äýýð ¿åýñ ºñãºæ
èðñýí ò¿¿õòýé. 5 ¯¿íýýñ ¿çýõýä íóòàã áýëýãäýë ¿çýìæýýð àëü íýãýí 5 ç¿ñìèéí àäóó
ºñãºæ ò¿¿ãýýðý áóñàä àéìàã õîøóóäààñ ÿëãàãäàæ òàíèõ òýìäýã íü áîëæ áàéæýý.
Õàð äýë áýéñèéíõýí çàõûí Òî âàíãèéíõíûã àäóó íü öàãààí áîëîõîîñ ñàéõàí
àäóóòàé õîøóó ãýæ ÿðüäàã áàéæýý. /60/ òýìäýãëýõýä Õàëõ äàÿàð Òî âàíãèéí õîøóó,
Äàðõàä øàâü Õºâñãºëèéí öàãààí àäóó ýðõýìëýí ºñãºäºã áàéæýý. Ñýöýí õàíû
àéìàãò õàð Äàðõàä ÿñòàé Öàõàð îìîãòîé õ¿ì¿¿ñ òààðàëäàæ áàéãàà íü Õºâñãºëèéí
Äàðõàäûí äîòîðõè õàð Äàðõàä îâîãòîé íýðèéí õóâüä òààð÷ áàéíà. Ýíý íü óã õî¸ð
îâãèéí íýã ãàðàëòàé ãýæ ¿çýæ áîëîõ áºãººä åð íü Äàðõàä îâãèéí ãàðëûã XIII çóóíû
Ìîíãîëûí òóëãàð òºð áàéãóóëàãäàõ ¿åòýé õîëáîæ ¿çäýã. Èéìýýñ öàãààí ç¿ñìèéí
àäóó áîë äàðõàä îâîãèéíõîíòîé õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ áîëîâ÷ öààøèä íàðèéâ÷ëàí
ñóäëàõ øààðäëàãàòàé.
Äýýðõè õîøóóäûí àðä îëíû õýâ çàíøëûí çàðèì ºâºðìºö îíöëîãîîñ òýìäýãëýõýä
ýíý íóòàãò áýðýý õºðø õîøóó íóòàã ººðººð õýëáýë àëñààñ àâäàã áàéñàí ó÷èð ºðõ
òàñàðñàí õ¿¿ íü ýöýãòýéãýý õîòëîí íóòàãëàäàã áàéæýý. ¯¿íòýé õîëáîãäîí áóóëãàìàë
áýð õàäàì ýõèéí õîîðîíä òîäîðõîé õàðèëöàà òîãòîæ õàäàì ýõèéí ýðõ äàâàìãàéëæ
áàéæýý. Æèøýý íü: Áýð ºã뺺 á¿ð ãýðòýý ÷àíàõ öàéãàà õàäàì ýõýýñ öàéíûõàà óóðàã
áàðüæ î÷èæ àâäàã ¸ñòîé áàéñàí íü äýýð ¿åèéí çàíøëûí ¿ëäýö ãýæ ¿çýæ áîëîõ
þì. 6 ͺ㺺 òàëààð õàäàìä î÷ñîí áýð áàñ ººðèéí áèåý äààñàí ýðõòýé áàéñàí ÿâäàë
õàðàãäàæ áàéíà. Æèøýý íü: Ýõíýð õ¿í ãýðòýý áóöàõ õ¿ñýëòýé áîë õºë äýýðýý õýýð
ÿâàõ çàìäàà õàÿ÷èõààä ÿâñàí áîë ò¿¿íèéã õîéíîîñ íü î÷èæ áóöààæ àâ÷ðàõ ¸ñã¿é.
Õàðèí äýðýý îðõèñîí áîë ãýðò íü î÷èæ ãóéæ àâ÷èð÷ áîëäîã áàéñàí íü ìºí èõ ãýðèéí
¿åèéí õýâ ¸ñíû ¿ëäýãäýë áîëíî. Äýýð äóðäñàí õî¸ð çàíøëûí ìºí ó÷èð íü þóíû
ºìíº øèíý òàñàð÷ ãàðñàí ºðõ ãýð ºì÷èéí õóâüä èõ ãýð ýöãèéí õºðºíãºíººñ áèå
äààí ñàëæ ãàðààã¿é, ò¿¿íèé ýðõýíä áàéñíààñ ¿¿äýí ýð ýìèéí õàðèëöààã áýõæ¿¿ëýõ,
ýäèéí çàñãèéí õýëõýý õîëáîî, íýãäýë ñóë áàéñàíòàé õîëáîãäîíî.
Ýíý íóòãèéíõàí áóñàä õàëõ÷óóäûí àäèë ºâºë áîðö õèéäã¿é õàâàð ¿¿öýý
çàäëààä õàòààõ ìàÿãààð õýðýãëýäýã áàéæýý. Õàð äýë áýéñèéí õîøóóíûõíû àðäûí
ÿðèàíä “Õàð äýë áýéñ ýðãýõ íü ¿¿ ¿ã¿é þó, õàð õýðýý óÿàí äýýð ñóóõ íü óó ¿ã¿é þó”
ãýæ áàéäàã íü áýëýãäëèéí ÷àíàðòàé ¿ã. Ýíý íóòàãò õóðäàí ìîðèíû óÿàí äýýð õàð
5 Áàäàìõàòàí Ñ. Áîðæãèí – Õàëõ . ÓÁ., 1973.
6 Êîñâåí Î. Áîëüøàÿñåìüÿ è ïàòðîíèìèÿ. Ì., 1963
6

õýðýý ñóóõàä òýð óÿàíààñ ìîðü ò¿ð¿¿ëäýã ãýæ áýëýãøýýäýã çàíøèë Õàëõûí áóñàä
àéìàã õîøóóäàä òààðàëääàãã¿é áàéãààãààñ ¿çýõýä
“õýðýý ýëýãøýýõ” ýíý ¸ñíû óã ¿¿ñëèéã ñóäëóóøòàé.
Ìîíãîë “õàëõ” íýðòýé íóòàã óñíû íýðèéã ñóðâàëæèëàõàä Õàëõ ãîë ñóìàíä
òààðàëäàæ áàéíà. Áóñàä ñóìäàä òààðàëäààã¿é. Õàëõ ãîë ñóìàíä “Ìîæóó ìîíãîë”,
“ìîíãîë öàãààí îâîî”, “Õàëõûí õàëóóí ðàøààí”, “õàëõûí ñ¿ì” çýðýã ãàçðûí íýð
áàéãàà íü ìîíãîë íýðòýé àéìàã îâîã íóòàãëàæ áàéñíû óë ìºð áºãººä ìºí õèëèéí
çàõ õàé÷ ãàçðûã ýíýõ¿¿ íýðñýýð íýðëýæ áàéñíû ¿ëäýö ÷ áàéæ áîëîõ þì.
Õàð äýë áýéñèéí õîøóóíä õàð, øàð, óëààí øàð, ¿íýý òóãàë õýìýýõ ¿õðèéí
íýðòýé óóë îëîí áàéõàä çýðãýëäýýõ Áîðæèãèí õîøóóíä èõ õîíãîð ãýñýí äîëîîí
õîíãîð ç¿ñìèéí àäóóíû íýðòýé óóë áàéäàã íü äýýð ¿åä ¿õýð, àäóó ãîëëîí ìàëëàæ
áàéñàíòàé õîëáîãäîí ãàçàð îðíûõîî óóë, îâîîã èéíõ¿¿ íýðëýæ áàéñíû óëàìæëàë
ºíºº ¿åä õàäãàëàãäñàí áàéíà.
Äîðíîä àéìãèéí Ñ¿ìáýð ñóìûí ìàðøàë Æóêîâûí íýðýìæèò ñàíãèéí àæ
àõóé áîë øèíý áàéãóóëàãäñàí àòðûí ÑÀÀ-ûí íýã áºãººä òóñ ÑÀÀ-ä ìàíàé óëñûí
îëîíõè àéìãóóä òóõàéëáàë Õºâñãºë, Õîâä, Óâñ, Çàâõàí àéìãóóäààñ ñàéí äóðààðàà
áóþó çîõèîí áàéãóóëàëòòàé èðñýí ìàë÷èä àìæèëòàé õºäºëìºðëºæ áàéíà.
Äîðíîä àéìàã, Õàëõ ãîë ñóì, Àìæèëòûí Åðººëò, 84 í, ýð,
Äàãíàãàä óðèàíõàé Àðäûí õóâüñãàëûí ïàðòèçàí, Õóâüñãàëò òýìöëèéí
àõìàä ç¿òãýëòýí, Õàëõ ãîëûí Äîðæ Ïàëàìûí õîøóó,
Äàéâàí ñóì,Òîïîì: Ìîæóó ìîíãîë, Ìîíãîë îâîî
Òî âàíãèéí íóòàã, îäîî áàéãàà íü Ãóóëèí Ñîëîíãîñ óëñûí íóòàã áàéñàí. Õàëõ
íºìðºã, Õàëõûí Öàãààí óóëûí öààä óóë Ìîäîí îâîî Ìîæóó ìîíãîë èõ Õàëõ,
óðàãøàà Àâäðàíòàé, Áàÿíöàãààí ñàíãèéí äàëàé äàéðóóëààä õàëõ íºìðºã ç¿¿í òèéø
ýðã¿¿ëýýä Ñî¸îëæ óóëûí îðîé äýýã¿¿ð ãàðààä õîéøîî ýðãýýä Õàëõûí ãîëûí ç¿¿í
ýðýãòýé 36 õàëóóí ðàøààíûã íóòàãòàà îðóóëààä ãàäíû óëñûí õàðúÿàò áîëæ ìàãàäã¿é
ãýæ õàäàí õóøóóíä 36 íýð òºðëèéí çàéã äàéð÷ Õàëõûí õàëóóí ðàøààíààñ õîéø
Äàðõàí óóë, Í¿öãýí óóëààð õèë ãàðãààä õîéøîî ç¿¿í áàðóóí Ýðýýíèé öààä ¿åýð
õèëèéí øóãàì ÿâààä Áàðãûí àñàð ñ¿ìèéí ¿¿äýýð ãàðãààä Øàðèëæèéí ãîëûí öààä
òàë Áóõ òîëãîéä Õÿòàä, Ìîíãîëûí óëààí öàãààí áàãàíà áè÷èã áîñãîîä Øàðèëæèéí
ãîë Îðøóóí ãîëä íèéëýõýä Õàëõûí ñ¿ìèéí áàðóóí òàëä øàðèëæ Îðøóóíû ìóõàð
îâîîí äýýð î÷îîä Áóéð íóóðûí õîéò ¿åýð ÿâàí Àñàð ñ¿ìèéí ¿¿äýýð ãàðàõàä Áóéðûí
õîéò áèå àðãàìæèéí õèðòýé îðîëöîîä öààøèä Öàãààí-Îâîî õ¿ðýýä õîéøîî ýðãýýä
Ìèíèíãèéí ç¿¿í õîéø ìîäîí òýìäýãò Ìîäîí õàøààòààð ÿâóóëæ Ìèíèíã á¿ãäèéã
îðóóëààä îäîîãèéí àéìãèéí íààä òàëûí Ìýðãýí õàìðûí ¿¿äýýð î÷îîä õàëçàí
á¿ðãýäýé óóëûí óðä òàëààð õèë ÿâààä áàðóóí òèéø ýðãýí õàé÷èéí óõààãààð äàéðààä
Áóõûí õàøààòàä î÷èæ èéì äóãàðãóé íóòàã ¿õðèéí øèðèéí õýëáýðýýð àâñàí ãýäýã.
Ñî¸îëæ, Òýìýýò ìàíõàí (õàëõûí ñî¸îëæ) íü ìàíàé íóòàã áàéñàí.
Òî âàí äàéñíû ç¿ã ìàíàé íóòãèéí ç¿¿í òàëä ãýæ èõ áóðõàí (Àþóø) áàðüæ
äàéñíû ¿¿ä àìûã õààñàí ãýäýã. Òî âàí Õàëõûí ñ¿ìèéã Îðøóóí ãîëûí äýðãýä
áàðüñàí. Îäîî Õÿòàäûí õèëèéí õàé÷ áîëñîí. Òàìñàãò Óòàéí òàâàí óóëûã áàðüñàí.
Ýðëýãèéí òàâàí òàìûã òýíä áàéãóóëñàí. Óòàéí òàâàí óóëûí îðîéä Àþóø áóðõàí
áàðüæ òàâàí ºíãèéí ñ¿ì áàéãóóëñàí ãýäýã. Òýíä ìºí㺠òºìºð, ìóæààíû ãàð ¿éëäâýð
7

á¿ðýí áàéãóóëñàí. Ãàð õºë äóòóó òàõèð ÿäóó ºâãºä ýìãýäèéã õîîðîíäîî íýã òóéïóó
ºãºõººð ñóóëãàæ òàìñàãèéí áàðóóí áèåíèé òàñàðõàéí áàéøèí ãýäýã ãàçðààñ óëààí
òóéïóó 纺ëãºæ áàéñàí ãýäýã.
Ìàíàé ýöãèéí ãàð ¿éëäâýðò 40 õýäýí æèë àæèëëàñàí ãýäýã áàéñàí. Áîãä ýçýí
õààí, Áàðîíû ¿åä Äîðæïàëàì õ¿ðýýíä äýä àìáàñ áàéãààä Ñ¿õáààòàðûí öýðýã
õ¿ðýýíä îðîõîîñ ºìíº îðãîæ Ä¿ëöýíãèéí òàìãàä (Áóéðèéí äýðãýä) áàéñàí ãýäýã.
Ñ¿æèãò âàí Äîðæïàëàìûã áàðèóëàõààð àðâàí òàâíû öàãäàà ÿâóóëæ õóó÷èí àëáàíäàà
àæèëëàõûã çºâøººðñºí áè÷èã ºãñºí ãýäýã. Áàãø Æ¿ðìýä Ñ¿æèãòèéí ãîöîã áàéñàí.
Àðâàí õîíèíû àõðààð íýã ýñãèé õèéäýã. Ýíäõèéõýí õ¿íýýñ íîîñ ¿ñ àâäàãã¿é
ººðñ人 õèéäýã áàéñàí. Åð íü õîøóóíûõàí èõ àæèëñàã áàéäàã.
Îâîã. Äàãíàãàä, Óðèàíõàé, Þíüøýýâ ýíý õîøóó íü äàéâàí, áàðóóí, ç¿¿í èë
ñóìäòàé áàéâ. Ìèíèé ýöãèéí ýöýã Íýðýí ãýäýã õ¿í áàéñàí. Äàìèðàí, Íÿìäýëýãèéí
õàìààòàí áàéñàí ó÷èð õîøóó òàìãèéí ãàçàð àæèëóóëàõã¿é ãýæ õººãäºæ áàéñàí
ãýäýã. Õàëõûí ñ¿ìèéí æàñàä òàâàí àéë äàé÷ëàãäàõàä ìàíàéõ î÷ñîí. Áè Ñàíæàà
çàíãèéí õ¿¿ øàð Äàâààãèéí îðîíä àíõ 18 íàñòàé áàéõäàà Õóæèðáóëàíãèéí öýðýãò
î÷ñîí. Ñ¿õáààòàðûí öýðýãò “Ìóõàð öàãààí” ,“Òýíýã öàãààí” ãýäýã õî÷òîé áàéñàí.
Õóðäàí ìîðü. Áºëòãºð í¿äòýé, áîñîî íèìãýí ÷èõòýé, 캺ð íü á¿ðãýä õàìàðòàé,
õàìðûí äîòîðõ íü 6–7 õèðòýé ø¿äýíçíèé òîëãîéíû õèðòýé í¿õòýé. Àìàí õ¿ç¿¿
ñàéí, àðüñ íèìãýí, ãóðâàí îâîî òýíöýíý (Ìóíäàà, õî¸ð ÷èõíèé õîîðîíäîõ ìóíäàà,
áºãñíèé àö ãóðàâ òýíöýíý ).
Òàøàà ºðãºí, õàðöàãà ñóëõàí ñ¿âýýíèé äºðâºí õàâèðãà ãàäàãøàà ò¿íõãýð
øàãàéò øóëóóõàí õýâèéí çîãñîõîä õîéò õî¸ð õºë íü íóãàñëàæ ãèøãýäýã (ñóëõàí
ãèøãýëòòýé) ãýäýã. ßñàí ñ¿¿ë óðò ºðººñºí òèéø ýðã¿¿ëýõýä òàøààíû òîëãîéä
õ¿ðäýã. Öààíà õîøíîãîòîé áîë ñàéí. Øýýñ èõ øèíãýí öýíõýð øýýð õàÿæ áàéâàë
ñàéí, ºñãºí øýýðòýé áîë ìóó. Áîñîî 4 ñèéìõèé (ñýìõèé) ýðõèé õóðóó îðîîä áàéõ
çàéòàé áîë ñàéí, íàéìàí ãîëõèî áîë ñàéí, á¿õ ìîðüä äºðâºí ãîëõèòîé áàéäàã.
¯¿íä: õî¸ð õààíû äîòîð õî¸ð øàãàéíû äîòîð íàéìàí ãîëõèä áýðýâõèé ñýìõèé
äîòîð õóìñíû õèðòýé äºðâºí ýâýð ãîëõè áàéíà. Ãýäýñ Ẻðºíõèé áîë äîðîîñ íü ººä
íü 纺ëºí àðãààð àãøààíà. Õºíãºõºí ñóë ãèøãýãäýëòýé áîë ñàéí, 纺ëºí øîðîîòîé
ãàçàð õ¿íä òàâàãòàé ìîðü ñàéí. Õàòóóä õºíãºí ÿâäàëòàé ñàéí, íàð õàðæ äàâõèõ íü
íèìãýí àðüñòàé ñàéí, çóçààí íü íàðàíä ìóó, çóçààí õºðñíèé ìîðü óñ áîðîî, áèò¿¿ä
ñàéí äàâõèíà. Õºíãºí ìîðü èéì ¿åä õ¿í äóòàãäàíà. Õóðäàí ìîðü ãîëäóó ýöãèéí
óäàì äàãàäàã. Óÿà àæèë èõ øààðäàíà, ãýäýñ ºäðèéí ºí㺠òààðóóëíà. Ñýâñýýð áààëãàõ
÷àöàãà àëäóóëàõã¿é áàéõ. Õèàã áóòóóë ãîëäóó èä¿¿ëíý. Àãü ìàíæèð èä¿¿ëýõã¿é
áààñ ÷àíãàð÷ èðâýë ñàéí áàéäàã. Èíãýõýä ãýäýñ íü áºâ Ẻðºíõèé áîëäîã. Øàð
¿ñíèé í¿õèéã öîîëæ õºëñºëíº. Á¿õ áèåíèé õºëñèéã äºðâºí òóóðàéã áèò¿¿ õàð
øàâàð áîëòîë õºëñºëáºë áºã뺺 íü ãàðäàã. Õºëñèéã ãóðâàí óäàà õºëñºëäºã. Äýýð
¿åä íîìîîðîî ñàð óÿäàã áàéñàí. Îäîî áîë îëîí õºëñ àâàõààð òàìèðäààä öººí õºëñ
àâáàë áºã뺺 íü ãàðàõã¿é áàéíà. Èéìýýñ àðâàí õýä õîíîã ë óÿäàã áîëæ áàéíà.
Íèìãýí õºëñíèé ìîðèéã ñ¿¿äýðò óÿíà. Çóçààí õºðñíèéõèéã íàðàíä óÿíà. Íèìãýí
íàðäóóëæ áîëîõã¿é. Åð íü ìàõàí òîëãîéòîé ìîðü ìóó , ÿñ ÿíäàí òîëãîéòîé ÿìààí
õîíøîîðòîé õàìðûí í¿õ çàäãàé èõòýé ãàðüõàí í¿äòýé áîë ñàéí ãýäýã. Øèðãýìýë
ãàðüõàí í¿äòýé áîë á¿ð ñàéí èéì ìîðèéã ìîãîéí õèéöíèé ìîðü ãýäýã. Í¿äíèé
äýýä ñîðìóóñíû óðò õÿëãàñ 6–7 áàéâàë (åð íü 2 áàéäàã) á¿ð ñàéí. Õýíõýäýã ºðãºí,
äàë õî¸ð òºº ãàðóé áàéâàë ñàéí õóðäàí ãýäýã. Íóðóóí á¿òýí õºë á¿òýí áàéõ ¸ñòîé.
Øýýõäýý óðä õî¸ð õºëèéíõºº äóíäóóð øýýäýã áîë ñàéí ýäýëãýýíèé ìîðü áîëíî.
8

Ñàð õèéòýë øèíãýí øýýñ õàÿäàã áîë õóðäàí ìîðü áîëîõûí øèíæ. Ñàéõàí ìîðü
íü ºíäºð, á¿ä¿¿í, äýë áîññîí ºíäºð ºðãºí õýíõýäýãòýé ìîðèéã õýëíý. Ìºí ºðãºí
ìàãíàéòàé. Äýýð ¿åä ãîäîí áóóäàé öàãààí ìîðü ¿íýëäýã áàéñàí. Àâàðãà öàãààí
õºãøèí öàãààí ãýäýã ìîðüä ÷îíûã 30 êì õººõºä áàðèàä àâäàã áàéñàí. Îäîî õîíãîð
çýýðä ç¿ñ ãîëëîäîã áîëñîí.
¨ñò áýéñèéí õóó÷èí Õóíò ñóì, Áàÿí-ªëçèé ñóì íèéëýýä ýðõýìñýã áýéñèéíõ
áîëñîí. Áóðèàä ñóì, Õàëõ ͺìðºãò áàéãóóëàãäñàí ãýäýã. Ýðõýìñýã áýéñèéíõýí
Áóëãàí ñóìàíä î÷ñîí. Îäîî øàð Äîðèñ ãýæ õ¿í áèé. Õàëõ ãîë äàéâàí ñóìíààñ 100
ãàðóé ºðõ àéìàãò íèéëñýí. Øèëèéí ãîë Æèðìèéí ãîëûí õàâüä Õàëõûí ñ¿ì ãýæ
áàéñàí. Òýä 1945 îíä ôðîíò äàãàæ îíãîí õàëçàí ñóìàíä èðæ íóòàãëàñàí.
Õººðºãíèé Øàãäàð, Äîðíîä, Õàëõ ãîë, 82 íàñ, ýð õàëõ, ººëä
Äàéâàí ñóì, ñóì àðä
Îðãîäëîîð õîøóóãàà õèé àëäóóðàð ìàëàà õèé ãýæ äýýð ¿åä òºð áàéãóóëàõàä
ÿðüäàã áàéñàí. Ìàíàé ýöýã 5 ¿íýý, 5–6 àäóó 100 ãàðóé õîíüòîé àéë áàéñàí.
Øèðíýíãèéí Æàìúÿíñ¿ðýí, Äîðíîä, Õàëõ ãîë,
62 íàñ, ýð, õàëõ, Ç¿¿í ñóì
Ýöýã ýõèéíõýý íýðýýð íýðëýäýãã¿é. ªã뺺 ýðò áîññîí õ¿í ººäëºõºä ñàíàõ
ñýäýõ þì áàéäàã. Óðóóäàõàä óíòàõ, èäýõ õî¸ð áàéäàã ãýæ äýýð ¿åä ÿðüäàã áàéñàí.
Òóí ¿íýí ¿ã. Ìàë ñóðãàõàä 纺ëºí ñóðãàõ õýðýãòýé. Áàãà íàñíààñ ýõëýýä ñàëèíä
ºäºðòºº 2 óäàà ñààõàä ñ¿¿ øèì îðäîã ãýäýã. Îäîî á¿ä¿¿í ¿íýý ÷ ñ¿¿ã¿é áîëäîã.
Òóãàëûã íü ìàõëóóëæ áàéíà ãýýä ñààäã¿é áîëñîí íü ñ¿¿ã¿é áîëæýý. Îäîî á¿ä¿¿í
ìîðü ñóðãààä ÷àäàë íü îðîõã¿é ýäýëãýý äààõã¿é áîëæ áàéíà. Óðüä óíàãàòàé ã¿¿ã
íàìðûí øàð öàñ îðñîí ¿åä óíàæ ìîðüäîî àìðààäàã áàéñàí. Ãàäíààñ õ¿í áàéõàä
õ¿¿õýä îðîëöäîãã¿é. Çóíû öàãò õ¿¿õýä öàãààí èäýý, òàðàã ë èäýæ ºñäºã. Õ¿¿õäèéã
áàãààñ íü àæèëä ñóðãàäàã. Àíõ öàñíààð ãóòàë ºìñãºäºã. Çî÷èí óðä õîéãóóð
õ¿¿õýä ã¿éõ ¸ñã¿é. Óðüä õýíèé ÷ õ¿¿õäèéã õàìààã¿é ç¿ãã¿éòýæ áàéõàä óóðãàíû
øèëá¿¿ð òàéëààä îðîîëãîäîã áàéñàí. Òýãýõýä õ¿¿õýä ýõ ýöýãòýý õîâëîâîë ýõ ýöýã
íü áàñ çàãíàäàã áàéñàí. Õîíèíû øèéð òîëãîéã ÷àíàæ õóéõëàæ èääýã õàÿäàãã¿é.
Õ¿¿õäýä ºðºì áàðàã ºãäºãã¿é. Õàð, öàãààí õóñàì ë ºãäºã áàéñàí. Ýðõë¿¿ëýõýä
øàãàé òîãëóóëàõ , ìýëõèéí øîî õàÿäàã. Õ¿¿õýä áóðãàñ óíààä ìîðü áîëãîæ òîãëîäîã
áàéñàí. Àéëûí õ¿ì¿¿ñ òýýã ãýæ ºíãèéí äààâóóãààð ãóðâàëæèí õýëáýðòýé öàöàã
óíæóóëñàí þì. Íÿëõ õ¿¿õäèéí äýýð òàòàõààð áýëýã áîëãîí ºãäºã áàéñàí. ¯õñýí
ìàëûí àðüñûã ºâ÷èæ àâààä àðüñ øèð ýëääýã.ªã뺺íèé õàð ÷èéãýýð ìàë äîãîëíî
ãýýä õîòíîîñ ãàðãàäàãã¿é áàéñàí.
Ñîäîâ, 66 íàñ, õàëõ, Äîðíîä õàëõ ãîë ñóì
Ìîíãîë òîëãîé òýðýãòèéí çàñòàâààñ áàðóóí õîéø òàìñàãààñ ç¿¿í óðä èõ
ìàíõàíû äýðãýä áèé. ¯¿íýýñ áàðóóí óðä áàéãààã íîìãîí ãýäýã.
Ìîæóó (Ìóæóó) ãýæ ìàíõàíûã íü íýðëýäýã. Ìîíãîë ãýæ òîëãîéã íü õýëäýã
íèéëýýä ìîæóó (muzu) ìîíãîë ãýäýã. Danzalan àðàë õàëõ ãîë ñóìûí áàðóóí õîéíî
áàéãàà àðàë òîõîé.
9

Õýðýý óóëûã óðüä Îðíóóãèéí ãóðâàëæèí õàä ãýæ íýðëýæ áàéñàí. Ìàíæèéí
Ýíõ – Àìãàëàí õààí Õýðýý ãýæ íýðëýñýí. Äàéíû ¿åä õýðýý óóëààð îíãîö (ßïîíû )
äàâààã¿é äàâñàí íü áóöàæ ãàð÷ ÷àäààã¿é ãýæ ÿðüæ ñ¿ëäýëæ áàéñàí. Õàëõûí ñ¿ì –
çàãàñíû ¿éëäâýðèéí ç¿¿í õîéø òàëä áàéñàí. Îäîî Õÿòàäûí íóòàã.
Áàÿí -ªëçèéí õîøóó ãýæ ç¿¿í óðüä Áàÿíöàãààíû îòðÿäûí õî¸ð ñóóðèí äýýð
áàéãàà. Ñ¿¿ëä áóëãàí ñóìàíä ñóóðèàðàà øèëæñýí Õóíò ñóìûí õàðúÿàíä áàéñàí.
Áÿðóóãàà àëäñàí õ¿í ºã뺺 ýðæ ãàðààä ¿ä äóíä îëîëã¿é èðýýä àëäñàí áÿðóó ìàíàé
õîøóóíä àëãà ãýæ ÿðüæ áàéñàí ãýäýã.
Æàìãàíû Æàíöàí, 59 íàñ , ýð, Õóíò ñóì, Õàëõ ãîë,
Àþóøèéí Áàÿðñàéõàí (76 íàñ , ýð, Öàõàð)
Ìîæóó ìîíãîë ìîíãîë òîëãîé ãýæ òýðýãòèéí çàñòàâòèéí äýðãýä ãàíö òîì
òîëãîé áèé. Ìàíàé ýöãèéíõ Ëõàì ø¿òäýã òàõèóëäàã àéë áàéñàí. Ýíý íóòãèéíõíààñ
íàìàð ìàíãèð óðãàõààð õîíèî ìàíãèðëàí 1 ñàð õºäºº îòîðëîäîã áàéíà. Ìàíãèð
èäñýí õîíü óñ óóäã¿é òàðãà èõ àâäàã. Ýð õîíü ãàðãàæ èäýõã¿é áîëòëîî òàðãàëäàã.
Ǻâõºí ýì õîíü ë ãàðãàäàã áàéñàí.
Àæèãëàëò: ÑÁ. Òî âàíãèéí ñóðãààëûã ãîë ç¿éëèéã óíøèõàä íàñòàíãóóä ñàéí
ìýäýæ ¿¿íèéã ìºðäºæ áàéñàí ãýæ áàéíà.
Àíæèëûí Åðººëò (1-ð õóóäàñ ¿ç) ¿ðãýëæëýë
Õýëëýã. ªí㺠çóëàõûí àëü íýã–õóðäàí ìîðü 1,2-ðò èðýõèéã õýëíý. zus–áºõèéí
àñðààñ äèéëñýí áºõºä ºãäºã õóâü. Õàð÷èí Áàâóóæàâ, Íàñàíáàÿð íàð 1920 îíä
Òàìñàãèéí Ñ¿æèãò âàíãèéí õ¿ðýý, Óòàéí îðäûã þó÷ ¿ã¿é óñòãàæ á¿õ ýä õºðºíãèéã
òîíîí äýýðýìäñýí þì. Àðäûí çàñàãò çºâõºí ìàë íü ë èðñýí áàéõ ¸ñòîé. Ò¿íò¿¿ãèéí
Ä¿éíõîð ãýã÷ àëäàðò óÿà÷ ºâãºí àõ ä¿¿ õî¸ð ñýíñýí öàâèäàðòàéãàà áàðãóóäààñ
çóãàòààæ Áóéð íóóðò æèâæ ¿õñýí ãýäýã. Ä¿éíõîðûã Ìàíäàë Öàéäàì (Áàÿíõîøóóíààñ
áàðóóí óðàãø ) ãýäýã ãàçàð õºäººë¿¿ëñýí. Õóðäíû ñàéí ç¿¿í òàëäàà áºõèéí ñàéí
áàðóóí òàëäàà ãàðíà ãýæ Ä¿éíõîð ºâãºí õýëæ áàéñàí íü îäîî ¿íýí áîëæ áàéíà.
Äýýð ¿åä çóíû ãóðâàí ñàðûã ãÿëààí ñàð ãýæ õîíèíû ìàõ èäýõã¿é. Øóâóóã çàìàã
áóóãààð áóóäàæ çàãàñ ñýðýýãýýð áàðüæ èääýã áàéñàí. ¯õñýí ìàëûí ìàõûã òîãîîãîî
óëàéòãàæ ìàõàà õèéæ èõ ñàéí ÷àíàæ èääýã áàéñàí. Òýíãýð íèðãýñýí ÷îíî óðñàí
ìàëûí ìàõûã ÷ èíãýæ èääýã áàéñàí. Óðüä ºâëèéí èäøèíä õî¸ð õîíü ë òºõººðäºã
áàéñàí. Õÿðàìöíû (õÿðàìöàã) òàëààñ ýëòëýæ øàð áóäààíä õóòãàæ õèéäýã. Õî¸ð
ã¿çýý ãýäýñ äîòðûã ñàð èääýã áàéñàí. Äýä ò¿ð¿¿ ãýæ õî¸ðò îðñîí õóðäàí ìîðèéã
õýëäýã. Íîäíèí Ðàäíààãèéí äààãà,¿ðýý õî¸ð äýä ò¿ð¿¿ àâñàí
Õýëëýã. Áîîöîîòîé òîãëîîì-ºãºº àâààòàé (äààëóóãààð ) òîãëîõûã õýëíý. Ñîõîð
æèíãèéí ñààä
Áÿìáûí Ëóâñàí, 51 íàñ,ýð, Äîðíîä, Ñ¿ìáýð ñóì,
ÑÀÀ–ûí æîëîî÷ óóë íóòàã Õºâñãºë,
Óëààí-Óóë, Äàðõàä 1974 îíä ýíä èðñýí. íàìûí ãèø¿¿í
ªºðñäèéí àìüäðàë äýýøëýæ, àæ àõóé àæèë äýýøëýõ íü ìóó áàéíà. Àíõ áàãà
àæ àõóé áàéõàä õºðºí㺠èõ áàéæ õýòýðõèé òóéëæ îäîî ò¿¿íèéãýý çàñàæ ÷àäàõã¿é
áîëîîä áàéíà. Õýòýðõèé èõ þìààð òóéëæ õºðºí㺠õàéðëàõã¿é áàéíà. 1972
îíä áàðüñàí ñàéõàí õàøààíóóä íü îäîî àðàã ÿñ áîëîîä áàéíà. Õóó÷èí õàøààãàà
10

ñýëáýõã¿é îäîî øèíý õàøàà õºðºí㺠çàðæ îëíûã áàðèõ ãýæ áàéíà. Ýíý áîë ¿ðã¿é
çàðäàë þì. Ýíä óëñûí òºëºâëºãºº áèåë¿¿ëýõýä õ¿í á¿ð àíõààðàõã¿é áàéíà. Íîîñ,
õººâºð, ÿñ çýðýã ñîöèàëèñò óðàëäààíûã ºðí¿¿ëýõã¿é áàéíà. Íà÷èí Çàãäñàìáàð,
Äàøäàâàà, Äýìáýðýëñàìáóó íàð íàñ áàðñàí.
Àíõ 1972 îíä 12 ºðõ àéë èðñýí. ªâºë溺, õàâàðæààíû áóóöàà àð÷èëæ îòîã
áóóöòàé áîëîõ òàëààð åð àæèëëàõã¿é ó÷èð áóóö íü õàâñàðãàíä õèéñýýä àëãà áîëæ
áàéíà. Ìàëûí ¿õëèéí ãîë íü äóíäààñ äîîø õ¿÷íèé ìàë õºð÷ ¿õýæ áàéíà.
Öýðýíäîðæèéí Øàðõ¿¿, (41 íàñ, ýð, äàðõàä )
Óëààí- Óóë, Äîðíîä, Ñ¿ìáýð ñóì, ªâºð ñ¿ìèéí õîîëîéí
I ôåðìèéí òàñãèéí ýðõëýã÷
Ýíý ñ¿¿íèé ôåðìä 32 ºðõ àéëààñ 13 ºðõ íü äàðõàä ºðõ áîëíî.
1. Âàñèëü
2. Áàòìºíõ
3. Áîëäáààòàð
4. Øàðàâ
5. ªâãèé
6. ªëçèéöýöýã
7. Øàðõ¿¿
8. È÷èíõîðëîî (Øèð÷èí ºâãºí íàñ áàðñàí )
9. Á. È÷èíõîðëîî
10. Íÿì (Áàÿíç¿ðõ)
11. Øàðõ¿¿ (ýðõëýã÷)
12. Äèêàà (àêñàëûí )
Ãýðëýëò.×îåíãèéí îõèí óðàí÷èìýãͺõºð Öàãààíõ¿¿ (äîðíîä)
×îåíãèéí Öýíäñ¿ðýí íºõºð Àäúÿà (Áàÿíõîíãîð)
×îåíãèéí Áÿìáàæàâíºõºð Áóä (Äîðíîä ìàòàä)
Øèð÷èíãèéí Áààñàíæàâ ýõíýð Öýöýãìàà (Çàâõàí)
Äîðæïàëàìûí Ò¿ìýíýõíýð Îþóí (Ãîâü – Àëòàé )
Äîòðîîñîî
Øàðõ¿¿ãèéí ̺íõáàÿðíºõºð Ñýíæýýðàâäàíãèéí Ãàíõóÿã (Óëààí óóë)
Äèêà (Óëààí óóë)ýõíýð Øèð÷èíãèéí Öîãçîëìàà
Ãýðýýíèé õóãàöàà äóóñààä íóòàã áóöíà ãýæ áàéãàà óëñ îäîî áàéõã¿é ìèíèé
õóâüä íàñòàé áîëæ ò¿ëýýíä õ¿ðýõã¿é áîëîõîîð íóòàã áóöíà.
Ìàíàéõ 4 õ¿¿õýäòýé 2 õ¿¿ 2 îõèí ýíäõèéõýí (õàëõ ãîëûíõîí) ãîë òºëºâ óñíû
õàâü ãàçðûã ãîëäóó ø¿òäýã þì áàéíà. Ãîë îâîîíîîñ æèø¿¿ õºíäëºí õî¸ð õî¸ð
îâîî áàéðëóóëäàã þì áàéíà. Õàëõ ãîëûí ç¿¿í òàëä ãýð õàä ãýäýã þì áàéäàã. Òî âàã
áàéãóóëñàí ãýäýã.
ªëçèéòýä íýã ÷óëóó áèé. Áóðãàñ øàòààãààä ¿íñèéã íü àâààä ÷óëóó õèéñýí
áîëîëòîé áàéäàã. Ìàíàé äàðõàä íàð èðýýä ýíäõèéí ãàçðûã ìýäýõã¿é ó÷èð çàðèì
òîëãîéíóóäûã õ¿íèé íýðýýð íýðëýõ áîëæ áàéíà. Æèøýý íü. Àðõè÷èí Ë¿íäýãäîðæèéí
íýðýýð Ë¿íäýã òîëãîé ãýäýã áîëîâ. Äàðõàä íàðààñ Øèð÷èí ºâãºí ñóìûí àâàðãà
áîëãîñîí. Øèð÷èíãèéí õ¿¿ Áààñàíæàâ ñóìûí 2 óäààãèéí àâàðãà áîëñîí. Àéìãèéí
àâàðãà ãàðààã¿é íýã ñààëü÷èí ñààëèéí õóãàöààíä äóíäæààð 300 îð÷èì òºãðºãèéí
öàëèíòàé
11

Ñ¿ìáýð ñóìàíä Õàëõ ãîë ñóìààñ øèëæèæ èðñýí ìàë÷èí àéë áàðàã áàéõã¿é.
Ýíý ñóìûí ìàë÷èä õîëûí àéìãóóäààñ èðñýí óëñ. Ãîâü – àëòàé àéìãààñ ýíý ñóìàíä
12 ºðõ àéë áèé. Ýíý ôåðìä 7 ºðõ àéë áèé.
P.S Àêñàãàë – õºâñãºëèéí äàðõàäûí äîòîð áèé (ÑÁ)
Ìàíõèëàã – ìºí òýíä áèé.
Àëòàíãýðýëèéí ÿðáÿìáà 51 íàñ, ýð, Õàëõ ìàíõèëàã Äîðíîä, Ñ¿ìáýð ñóì
ÑÀÀ, Óóë íóòàã Äîðíîä, Áóëãàí ñóì
Îâîã Ìàíõèëàã Àêñàêàë õ¿ðë¿¿ä:
Ýöýã Áàäðàõûí Àëòàíãýðýë (Ìàíõèëàã îìîã)
ªâºã ãîìáûí Áàäðàõ
ªíäºð ºâºã Äóãàðûí Ãîìáî
Äóãàð íü õàëõûí íýðòýé áºõ áàéñàí Äóãàð 1803 îíû ¿åä Ñàíáýéñèéí õîøóóíä
òºðñºí õ¿í. Ýõ Ðàäíààãèéí ßíæèí àêñàêàë îìîãòîé õ¿í áàéñàí. ×îéáàëñàí ñóìûí
òîì Øàãäàð ãýäýã õ¿í Ìàðøàëûí ýöãèéã ºíäºð öàãààí ø¿äòýé Äîâäèíáàëäàí
ãýäýã ëàì áàéñàí ãýæ ÿðüæ áàéñàí. Øàãäàð íü ìàðøàëààñ àõ íàñíû õ¿í áàéñàí.
Õ¿ðýí äààëèìáèí äýýëòýé æààõàí õ¿¿õäèéã àõ Øàðàâ íü ç¿¿í Ñóâðàãà÷èíãèéíõààñ
àâ÷ ëàì áîëãîæ áàéñíûã áè Øàãäàð ¿çñýí ãýæ ÿðüæ áàéñàí. Ñ¿õáààòàð àéìãèéí
Ñ¿õáààòàð ñóìàíä Õ¿ðë¿¿ä áèé.
Îâîã, Á¿ðãýä¿¿ä
Äîðíîä àéìãèéí Áóëãàí ñóìàíä Á¿ðãýä¿¿ä îìãèéí õýñýã óëñ áàéäàã.
Ãýíäýíãîí÷èãèéí Âàñèëü, 51 íàñ, ýð, Äàðõàä,
Óëààí-Óóë ñóìààñ 1983 îíä ýíä ãýðýýãýýð (6 æèëèéí) øèëæèæ èðñýí
Ýõíýð Öýíäèéí Ëõààñ¿ðýí, (43 íàñ, ýì, äàðõàä)
Õ¿¿õä¿¿ä íü:
Âàñèëèéí Ãàíáààòàð 26 íàñòàé ýð Óëààí óóë ñóìàíä
Îõèí Ñàðàíòóÿà 22 íàñòàé ýì ìàë÷èí
Îõèí Æàðãàë 17 íàñòàé ýì ìàë÷èí
Õ¿¿ Ìÿãìàðñ¿ðýí 14 íàñòàé ñóðàã÷
Îõèí Íàíñàëìàà 12 íàñòàé ñóðàã÷
Õ¿¿ Áàðõàñ 10 íàñòàé ñóðàã÷
Îõèí Ï¿ðýâñ¿ðýí 9 íàñòàé ñóðàã÷
Õ¿¿ Àäúÿà 7 íàñòàé ñóðàã÷ áîëíî
Õ¿¿ Î÷èðõ¿¿ 5 íàñòàé ãýðò
Îõèí Îòãîí 4 íàñòàé ãýðò
Îõèí Àìãàëàí 10 ñàðòàé ãýðò
12

Öýâýãèéí Áÿìáà, (45 íàñ, ýð, õàëõ), Äîðíîä, Ñ¿ìáýð
Óã íóòàã Ãîâü–Àëòàé, Áýãýð ñóì
Ýõíýð Ëîäîéí Ãàíáàäàì, (43 íàñ, ýì, õàëõ),
Ãîâü–Àëòàé, Áýãýð
1982 îíä èðñýí ¿ðæëèéí ¿õýð÷èí 220 ¿íýý ìàëëàäàã. Ýíý æèë çóä áîëîîä òºë
äóíäóóð áàéãàà. Ãîâü–Àëòàéãààñ 7 àéë ýíý ôåðìä áàéãàà. Íýã îõèí íóòàãò ¿ëäñýí.
Ýíä áèä àì á¿ë íàéìóóëàà ìàíàéõ 8 õ¿¿õýäòýé (ÑÁ) ãýðèéí äîòîîä òàâèëãà õ¿ëýýí
àâàã÷ òîëü, õî¸ð îð, õî¸ð àâäàð, õóó÷íû 3 äàâõàð òàâèóð çýðýã áîëíî. Èõýâ÷ëýí
øèíýõýí àâñàí ýäëýë áàéíà. Íóòãààñàà ººðèéíõºº ãýðòýé èðñýí. ÑÀÀ–ààñ íýã ãýð
ºãñºí. Îäîî èõ áàãà õî¸ð ãýðòýé çóí íü ÑÀÀ–ûí ãýðò ñóóæ áàéíà. Ëóó ñóóðüòàé
ìºíãºí àÿãûã Áýãýð ñóìûí Øàðàâ äàðõàí õèéñýí. Íàìàéã 10 íàñòàé áàéõàä õèéñýí
àëãà.
Äîðíîä Ñ¿ìáýð ñóìûí õàðèóöëàãàòàé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà
Êîìàðîâîîñ õ¿í àìûí òîâ÷îîã ¿çýæ òýìäýãëýñýí òýìäýãëýë
1983 îíû áàéäëààð á¿õ õ¿í àì 3600 ¿¿íýýñ ýð 1849 ýì 1751
á¿õ õ¿í àì 3600 ñóìûí òºâä 2418 áðèãàäûí òºâä 102
¿¿íýýñ ýð 1849 ñóìûí òºâä 1107 áðèãàäûí òºâä 50 ýì 1751 ñóìûí òºâä 1391
áðèãàäûí òºâä 52 ªðõèéí òîî 616 ñóìûí òºâä 458 áðèãàäûí òºâä 11
65íàñíààñ äýýø á¿ãä 67 ýð 17 , ýì 48
1979 îíä 618 õ¿í àì 3500
1979 îíä ãýðýëñýí õ¿í 966 ¿¿íýýñ 18 õ¿ðòýë 3, 18- 19 õ¿ðòýë 20, 20 – 29 õ¿ðòýë
305 , 30 – 39 õ¿ðòýë 305 , 40 – 49 õ¿ðòýë 197 , 50 – ààñ äýýø 136 á¿ãä 966
ñàëñàí á¿ãä – 31
Îãò ãýðëýýã¿é á¿ãä – 240
Áýëáýñýí – 118
Á¿ãä 1355
1979 îíû õ¿ý àìûí òîîëëîãîîð
1 – ð ôåðì 148 õ¿í á¿ãä äàðõàä 90 % Õºâñãºë
2 – ð ôåðì 144 Õîâä óâñààñ 80 % Õîâä , Óâñ 20%
3 – ð ôåðì 144 õ¿í Çàâõàí70% Çàâõàí
Áîðäîîíû öîãöîëáîð 151 õ¿í
Ñóìûí òºâ 2418
Á¿ãä 3500
Õóâüñãàëò òýìöëèéí àõìàä ç¿òãýëòýí Áàëäàí,
(78 íàñ, ýð, õàëõ), (Íàíñàëìààãààñ ¿ç)
Äîðíîä Ñ¿ìáýð ñóì
Òî âàíãèéí ¿å óãñàà ¿ã¿é áîëæýý. Äîðæïàëàìûí õ¿¿ Õàëõûí ñîãòóó íî¸í
Ëîñîë ×îéæèíãèéí àâãàéã áóëààæ àâñàí þì. Ñîãòóó âàíã Ïóíöàã ãýäýã. Ïóíöàã íü
Õàòàíáààòàð Ìàãñàðæàâûí, Äàìäèíñ¿ðýí (Ìàíëàé áààòàð) íàðûã ãàìèíä áàðüæ
13

ºãñºí ãýäýã ÿðèà áàéäàã. Õÿòàä õýë ñàéí ìýääýã Õÿòàäàä ýëýãòýé ìóó õ¿í áàéñàí
ãýäýã. Ïóíöàã èëäýí òàéæ àíõ ñýðýý òàìãà çîõèîñîí ãýäýã.
Õàëõ õîøóó Õàëõ ãîëûí 60 ãàðóé îìîã óëñ áàéñàí ãýäýã. Îäîî õóëä óóëûã
Äàðõàí, Äàðõàí óóëûã Õóëä ãýæ íýðëýõ áîëæýý. Áàðãûí äàëàéí íààíà ã¿ë õºë ãýäýã
íóòàãò ×èíãèñèéí óÿà ãýäýã øîâãîð õàä áàéäàã. Áàðãûí àäóó òîì áèåòýé, áóéë,
çàãàñàí òàìãà òºâä íîìûí øîðîîí ñà òàìãà áóì ãýäýã òºâä ¿ñãèéí òàìãà ã.ì îëîí
òàìãàòàé ìºí ìà òàìãà ÷ áàéñàí.
Çàíøèë.Àëãà àëäàõàä áóéð äàëàé ìèíü öàãààí óóëûíõàí áîë öàãààí óóë ìèíü
Äàðüãàíãûíõàí äàðü óóë ìèíü ãýæ óóëãàëäàã.
¯ðæèíãèéí Áàëæèí, 74 íàñ, ýì, õàòàãèí – õàëõ
Äîðíîä, Ìàòàä ñóì
Õàòàãèí. Ýíý íóòàãò ºëçèéòýé ãàðõèòàé ýýìýã ãîë÷ëîí ç¿¿äýã áàéñàí. Ìèíèé
ýýìãèéã ãàðõèòàé ýýìýã ãýäýã (Íàíñàëìààä ôîòî áèé) Áàðãà ýýìýã áîë õàíõàð
äîîðîî Ẻðºíõèé äóãóéòàé ìàíàéõíààñ ÿëãààòàé áàéñàí. Ò¿¿íèéã ¿ðýëòýé ãàðõè
ãýäýã.
biljige – áºãæ
buGuivci – áóãóéâ÷
emege – ýýìýã
Äýýð ¿åä ýíä õóðóóòàé òîîíî áàéñàí. Îäîî ¿ã¿é õóðóóòàé õàñãóóð ãýæ óíü
íü õýëõýýòýé òîîíî áèäíèéã áàãà áàéõàä áàéäàã áàéñàí îäîîãèéí õîðîë òîîíûã
õàñãóóð òîîíî ãýäýã. Õàëõ ãîëûíõíûã óñàí õàð ¿õýð äóãàðäàã áàéñàí ó÷èð ¿õýð
ñàéòàé ãýäýã áàéñàí. Åð íü õàëõ ãîëûíõîí ìàíàéõíûã áîäâîë ÷àíãà óëñ áàéñàí. Òýä
åð íü Áàðãàòàé òºñòýé õ¿íèéõýý òîîãîîð ìóõëàãàòàé áàéñàí.
Õàëõûíõíû ãýð áàðàà æèæèã öóìõàí óëñ áàéñàí. Óðüä èõ óðò äýýë ºìñäºã,
õîæèì òîîãîîð áîëîîä, îäîî äàõèí óðò áîëæ áàéíà. Ýð÷¿¿ë öýíõýð áàðààí ºíãèéí
õàð õºõ äýýë ºìñäºã. Íîãîîí, öýíõýð, øàð ºíãèéí á¿ñ á¿ñýëäýã õàð öàãààí óëààíààð
á¿ñ õèéäýãã¿é. Óðüä õºíãºëòºë õóðãûã ãýðýýñ ãàðãàäàã¿é õºíãºë÷èõººä ãàäàãø íü
ãàðãàäàã áàéñàí. Äýýð ¿åä ýâýðòýé áóõ òàâüäàã áàéñàí. Îäîî ìóõàð áóõ ýëáýã áîëæýý.
Íÿëõ õ¿¿õäèéí åð íü áàãà õ¿¿õäèéíõýý èâýýë ºäºð í¿¿äýã áàéñàí. Õ¿¿õýäã¿é àéë
áîë ãýðèéí ýçíèé èâýýë ºäºð í¿¿äýã.
Òîîíîîñ õ¿¿äèéä äàâñ õèéãýýä ä¿¿æèëäýã. Ñàëõèíä õýðýãòýé ãýäýã. Óðä
äàâñ, óñ ä¿¿æèëäýã áàéñàí. Äýýð ¿åä óíèíû ÷àãòàãûã ýõëýýä óíèí äîîãóóð òýãýýä
äýýã¿¿ð íü ãàðãàæ òîëãîéã óðàãø íü ãàðãàí ¿ç¿¿ðèéã íü óíü äàâóóëàí äàðààãèéí
óíèíû ëîîãóóð îðóóëàí ¿ç¿¿ðèéã õîéø íü õàðóóëæ õàâ÷óóëäàã. Îäîî ÷àãòàãàòàé
àéë áàéõã¿é øàõóó áîëæýý.
Áàëäàíãèéí Öîã÷íèé, (69 íàñ, ýð, õàòàãèí õàëõ),
Äîðíîä, Ìàòàä ñóì
Àðæàðãàëàíò, Ìàòàä õî¸ð ñóìûã ¯éçýí áýéñèéí õîøóóã òàñäàæ áàéãóóëñàí.
Ìàòàä Õàí óóëûã ç¿¿í ìàòàä ãýäýã. Áàðóóí Ìàòàä íü èõ ò¿ìíèé áàðóóí óóëûã
õýëíý. Ò¿¿íèé áàðóóíû Öîã- ªíäºð ãýäýã. Äàðõàí õàí óóë íü Ñ¿õáààòàð àéìãààñ
íààø äýýðýý òýãø óóë áàéäàã. Ò¿¿íèé ¯éçýí áýéñ âàíãèéí õîøóó, Ñàí áýéñèéã
14

ãóðâàí Õàòàãèí õîøóó (ìýäýõã¿é áàéâ - ÑÁ) ãýäýã. Ðàøèíëõ¿íäýâ ãýäýã ñàíãààð
ìàòàä õàíûã òàõüäàã áàéâ. Òýìýýã èõ õ¿íäýëæ áàéñàí (Íàíñàëìààä òîäîðõîé áèé)
Áîòãîíû õîîðîíä ìîðüòîé õ¿í îðóóëäàãã¿é òýìýý öººíººñ àéõòàð ýíõðèéëæ
áàéñàí áîëîëòîé. Õî¸ðäàõü ºäðèéã ìàëä ñàéí ãýæ ýìíýã ñóðãàõ, õóðãà òóãàë òàâüäàã
áàéñàí. Ìàíàé õîøóó æàñààíû òºâ íü ãàøóóíû õóäãèéí áàðóóí òàëä öàãààí
÷óëóóòàä áàéäàã áàéñàí. Õàëõ òàãòàí (òàãäãàð) õîíü ãýæ ìàíàéõíû õîíèéã õýëäýã
áàéñàí.
Õóÿã, (84 íàñ, ýð), Äîðíîä, Ìàòàä ñóì
Ìàòàä õàíûã Áîãä óóë ãýäýã. Çîòîë, Äàðõàí, Ìàòàä õàí óóëûã Õàòàãèí
òàõüäàã áàéñàí. Ç¿¿í Ìàòàä õàí óóë íü Õàäàí õºâ ãýäýã ãàçàð áèé. Õóó÷èí ýíý ñóì
Àðæàðãàëàí ñóì ç¿¿íòýéíõ Õàäàí õºâ íü Ìàòàä ãýæ áàéñàí. 1931 îíä õî¸ð ñóì
íèéëæ Ìàòàä ñóì áîëñîí. Îäîîãèéí Ìàòàä õàí íü áàðóóí Ìàòàä áîëñîí. Äýýð ¿åä
Ò¿íòãýýí, Ëõàìñýíãý ãýäýã áàÿ÷óóäûã àäóó íü óëààí ñààðàë, öàãààí ñààðàë ãîëäóó
ç¿ñýì áàéñàí íü öàãààí ºíãèéã ýðõýìëýäýã áàéñàí þìóóäàà. Ìàíàé ýíäõèéí ãºëºì
õî¸ð òàëäàà ýìýýëèéí õàâöàñíààñ äîîø øóäàðñàí äîãîëòîé áàéäàã. Áóðèàä ÷èãèéí
ýìýýë áîë øóóä (ãºëºì)íü áàéäàã.
Áàðãûí ýìýýë áóðèàäàðõóó. Ýíäõèéí ýìýýëèéí õýëºýð íü áîðæãèí ÿíç áàéäàã.
Ìàòàä ñóìûí ò¿¿õ÷èëñýí òàíèëöóóëãààñ
1666 îíä Ñýöýí õàí Øîëîéí à÷ õ¿¿ òýðã¿¿í òàéæ Äîðæäàø ãýã÷èéã ÿíãèéí
çýðýã çàñàã íî¸í ñóóëãàæ Ìàíæèéí õààíààñ “Õàëõûí äîðíî çàìûí óìàð àäãèéí
õîøóóã çàõèðàã÷ òàìãà” ãýñýí ìîíãîë, ìàíæ ¿ñýãòýé òàìãûã îëãîñíîîð ¯éçýí
âàíãèéí õîøóó áàéãóóëàãäæýý. 1666–1924 îí õ¿ðòýë 9 íî¸í ¿å çàëãàìæëàë ¯éçýí
âàí Ãîìáîñ¿ðýí õîøóó íü îäîîãèéí Ìàòàä ñóìûã íýðëýæ áàéñàí þì. Õîøóó íü
Åíüøººâ, Åñºä ãýäýã õî¸ð îâîã îòîã öîðæ áîëîí ìýðãýí Áàíäèò ëàìûí õî¸ð øàâüä
õóâààãäàæ áàéæýý. 1926 îíû áàéäëààð õîøóóíû á¿õ ìàëûí 27% íü æàñàä áàéâ.
1924 îíä õîøóóíû á¿õ ýð÷¿¿èéí 60 % íü ëàì áàéâ. 1923 – 24 îíä õîéò áóþó ªëçèéò
ªíäºð óóëûí ñóì ç¿¿í áóþó Æàâõëàíò óóëûí ñóì ºìíºä áóþó Ò¿ìýíäýëãýð óóëûí
ñóì áàðóóí áóþó Öîãò - ªíäºð óóëûí ñóì áàéãóóëàãäàæ ýäãýýð 4 ñóìäààñ ñîíãîãäñîí
20 òºëººëºã÷ººð õîøóóíû òàìãûí ýñãèé ãýðò 1924 îíû 8–ð ñàðä õóðàëäàæ Ìàòàä
õàí óóëûí õîøóó áàéãóóëàãäæýý. (Äàðãà íü Ò¿ìýíèéí Çèíýìýäýð áîëñîí). Õîøóó
íü 1926 îíû áàéäëààð 4 ñóì 3 áàã 65 àðâàí ãýðýýñ á¿ðäýæ áàéâ. (Õýíòèé àéìàã ÓÁ.,
1963. 67 – ð òàëààñ )
Ìàòàä õàí óóëûí õîøóó 1924 îíä á¿õ ºðõ 649 , õ¿í àì íü 5051, ìàë 95726
áàéâ. 1931 îíû õàâàð õîøóóíû îðîíä Äîðíîä àéìãèéí Ìàòàä (õóó÷èí ªëçèéò)
Æàðãàëàíò (õóó÷èí öîã ªíäºð ñóì) ñóìä øèíýýð áàéãóóëàãäàæ 1956 îíä õ¿ðòýë
àæèëëàñàí. 1956 îíä Ìàòàä ñóìûã òàòàí áóóëãàæ Àðæàðãàëàíò ñóìàíä íýãòãýæ
îäîîãèéí òºâ Ç¿¿íáóëàãò òºâëºð¿¿ëæ àðä ò¿ìíèé ñàíàëûã õàðãàëçàí Ìàòàä ñóì
ãýæ íýðëýñýí þì. Ýíõ òàéâàí íýãäýë 88.2 ìÿíãàí ìàëòàé, 90% íü íýãäëèéí áîëíî.
15

Öýíä, (83 íàñ, õàëõ), Äîðíîä Ìàòàä,
(Íàíñàëìààãààñ ¿ç!)
Ýõ ýöýã íü àéë áîëîõîä èíæíèé 3–5 ìàë îðíû õºë òîëãîéí äýð, îðíû øèðäýã 2
–3 äàâõàð, àë÷óóð, õóâöàñ çýðýã ºãäºã áàéñàí. Õ¿¿õýíä ëàì íàðûí Æàíüö íºìºðãºæ
àíõ òîëãîéã áèò¿¿ëæ, õýýð í¿¿ðèéã íü îíãîéëãîæ àâ÷èðäàã. Èðñýí õîéíî íü ýõíýð
áîëãîíî. Òàòóóð ãýäýã îðîé íü öîîðõîé ìºíãºí ìàëãàé ºìñ¿¿ëíý. (Áàãà äàðüãàíãà,ÑÁ)
ãàðõèí ýýìýã) èõ äýëãýðñýí áàéñàí. Õàòàãèíûíõàí áàéíà óëààí äóãóéòàé òýðýãòýé
áàéíà ãýæ ÿðüäàã áàéñàí. Óðüä òóóðèí íóäàðãà èõ õèéäýã áàéñàí. Ñ¿¿ëäýý èõ òîì
àë÷óóð ºðãºíòýé íóäàðãà õèéäýã áîëñîí. Ìààõóóç ÷ ãýñýí ºðãºí ýðã¿¿ëýãòýé ìàëãàé
ºìñäºã áîëñîí. Ìàíàéõ òàâàí õààí Ãîâèéí-Ëõà òàõèóëæ æàñàà óíøóóëäàã áàéñàí.
Ýð÷¿¿ë ãîëäóó õóë á¿ñ, ýìýãòýé÷¿¿ä ãîëäóó íîãîîí á¿ñ á¿ñýëäýã áàéñàí. Öàãààí
ñàðûí øèíèéí ãóðâàíä í¿¿âýë òýð æèëäýý ñàéí ãýäýã áàéñàí. Áÿìáàä í¿¿äã¿é
àéëòàé àéë áóóäã¿é í¿¿õèéã ìàíàéõ ãýðýý çººíº ãýæ õýëäýã. Í¿¿õäýý ìàëàà Ìàòàä
Õàí-Óóë ðóó í¿¿ëãýæ í¿¿äýë òýð ç¿ã ð¿¿ ÷èãëýæ ãàðààä áóóõ ç¿ã ð¿¿ãýý ýðãýí ÿâäàã
çàíøèëòàé áàéæýý. Õîòîîð áóóõäàà áóóäàã ÷ àéëóóä íü õàìò áóóäàã. Õî¸ðîîñ 5–6 àéë
áàéäàã. Õîòûí áàðóóí õîéò òàë íü äýýä òàë áàéäàã. Äýýä òàëä àõìàä àéë íü áóóäàã.
Õîòûí ç¿¿í, óðä òàëä áóþó áàðóóí òàëäàà òàòíà.Òýìýý çóíû öàãò ãîëäóó ¿íñýí äýýð
áàéäàã. Ìàíàé ýíä àéë áîëñîí õî¸ð õ¿í (äýð íèéëñýí ãýæ õýëäýã) õºãøèí áîëñîí
õîéíîî ÷ äýð ñàëãàäàã¿é çàíøèëòàé. Ãàðûí õóìñ àâàõàä øºíº àâàõàä òººðíº ãýæ
àâäàãã¿é. Ñóìààñ áàðóóí ç¿ãò Íàðàíãèéí ðàøààí áèé. ¯å ìº÷ äîòîðò ñàéí ãýäýã.
Ñýíäýð ãýäýã öàãààí øàâàð áèé àðüñ ºíãºíä ñàéí Áàÿíõàíãàé ãýäýã ãàçàð 5 – 6 ñàðä
äàëèéí öýöýã óðãàäàã. Õî¸ð àéìãààñ óëñ èðæñóóäàã.
Äîíîéí Öýâýãìèä, 76 í, ýð, Óëñûí àëäàðò óÿà÷ , Õàëõ,
Õýíòèéí Ãàëøàð ñóì
Á¿ëýã Ñîãîîãûíõîí. ªâãºí õàðäàë áýéñ Ï¿ðýâæàâûí ¿åä õóðäàí ìîðèíû
ñóäðààñ õàðæ ¿çýæ áàéãààä ººðºº òîâ÷ëîí èéì áîëîâóó, òèéì áîëîâóó ãýñýí íîì
áè÷ñýí áàéñíûã áè (Öýâýãìèä) ¿çýýä îäîî íàäàä ÷ õýñýã íü áèé. Ìàíàé õîøóó 10
çàñàã ñóóñàí. Äàðèâ æîíîí 58 õàòàíòàé áàéãààä Õàëõûã 4 àéìàã áîëãîîä 4 õ¿¿äýý
ñóóëãàñàí ãýäýã. Ò¿¿íèé õºâ¿¿ä îëîí çàñàã ñóóñàí Äàðèâààñ 10 íî¸í ñóóãààä 10
äàõü íü Äîðæöýðýí (ýöýã íü Ï¿ðýâæàâ) áàéñàí.
Õàð äýë. Õàð äýë áýéñ ýðãýæ õàðàõ íü óó õàð õýðýý ñóóõ íü óó ¿ã¿é þó ãýæ
ÿðüäàã áàéñàí (ÑÁ Ï¿ðýâæàâ íî¸í ºòãºí õàð äýë øèã ãýçýãòýé áàéñíààñ õàð äýë
áýéñ ãýæ íýðëýñýí þì. Õîæèì ýíý íü ñóíæðààä õàðäàë ãýæ õýëýãäýõ áîëæýý)
Õàð äýë æàíæèí áýéñ íü öýðãèéí õ¿í ò¿¿íèé öîë íü æàíæèí áîëíî. Áè 8
íàñòàéãààñ õóðäàí ìîðü óíàæ 16 íàñòàéãààñ ìîðü óÿæ 68 æèë ìîðü óÿæ áàéíà. Õàëõ
íóòàãò 4 öàãò ìîðü óðàëäóóëæ áàéñàí. Äîðæöýðýíãèéí òàìãûí ãàçàð 10 íàñòàéäàà
áè÷ýý÷èéí äàíñàíä îðæ 13 íàñòàéäàà àðäûí õóâüñãàëòàé çîëãîñîí. Ýíý ¿åýñ áè÷ãèéí
àæèë õèéæ ýõëýñýí. Ìàíàé ýöýã õàðö, ÿäóó õ¿í 2-3 óíààòàé àí õººæ àìüäàðäàã áàéñàí.
Æàñûí ìàë õàðèóëæ, ìîíãîë áè÷èã ãàðãàäàã õ¿í áàéñàí. 1923 îíä Ãàëøàð óóëûí
(Áèøðýëò æàíæèí âàí ) õîøóóíä ÌÕÇÝ–ä ýëññýí. ÕÇÝ–èéí ãèø¿¿äèéí ãýçãèéã
àâàõóóëñàí. Áè ÷ ãýçýãòýé áàéñàí òýãýýä ãýçãýý àâàõóóëààä ýõ ýöýãòýý ºã÷ áàéñàí.
Áàðîíû öýðã¿¿ä ãýçýãòýé õàð÷óóëûã ãýçãýýð íü õîëáîæ àëæ áàéñàí ó÷èð äàéñíû
16

õýðýãëýõ ãýæ òîéðóóë ãýæ áàéñàí þì. Íèéãìèéí ýâëýëèéí äàðãà Èøèéí Äàìáà ãýäýã
õ¿í áàéñàí. Òýð ¿åä ãèø¿¿í õ¿í öýðýãò ÿâäàãã¿é ººðòºº äîòðîî òîãòíîõ ýðõòýé
ãýñíýýñ õîéø ãèø¿¿ä èõ ýëññýí. Äàðàà íü ýíý ä¿ðýì ººð÷ëºãäºõºä ó÷èð îéëãîõã¿é
ãýñýí óëñ íü ëàì íàð ãîëäóó ãàð÷ áàéñàí. Ýâëýëèéí ãèø¿¿ä íàìûí òóñëàã÷ öýðýã
áîëîí áóñàä ¿éë ÿâäàëä òýðã¿¿ëýõ áîëñíîîñ Çàõèðàãæàâ áèä õî¸ð ýâëýëä ¿ëäýæ
áóñàä íü ãàðñàí þì. Òýãýýä áèä õî¸ðûã àéìãèéí òºâèéí ýâëýëèéí ¿¿ðò á¿ðòãýëä
àâñàí þì. Íàìàéã 16 íàñòàé áàéõàä áèä õî¸ð àéìãèéí ëàìûí áèéðíèé áè÷ýý÷ýýð
ñóóëãàñàí þì. 1927 îíä Äîãñîì çàëàí (̺íõõààí, Äàëàé âàíãèéí õîøóóíû) èðæ
íàì ýâëýë äàõèí áàéãóóëàõàä ýâëýëèéí ¿¿ðèéí äàðãààð ñîíãîãäñîí þì. ̺í çóí íü
Äàâ÷èíáàçàð ãýäýã ýâëýëèéí òºâ õîðîîíû õ¿í èðæ, àæèë ¿çýæ ÝÒÕ-íä áè÷ýý÷ýýð
øèëæèæ àæèëëàñàí. ªâºë íü Ãàëøàð óóëûí õîøóóíû ýâëýëèéí òîâ÷ëîí óäèðäàõ
òîâ÷îîíû ñóðòàë óõóóëãà ýðõýëñýí òýðã¿¿ëýã÷ýýð èðæ 1934 îíä íàìä ýëññýí 1931
îíä õàìòðàëûí ò¿ð êóðñò Óëààí–¯äýä óëñààñ 15 õ¿í ÿâñàí 6 ñàð ñóðàëöñàí. Èðýýä
Õýíòèé àéìãèéí êîììóíò õîðîîíû ñóðãàã÷ààð òîìèëîãäîîä áàéòàë êîììóí òàòàí
áóóãäñàí þì. Õýíòèé àéìãèéí íàìûí õîðîîíû àíõíû õî¸ðäóãààð äàðãà áàéñàí. Íýã
áà õî¸ðäóãààð ñàðûã äàéíû æèë¿¿äýä õàâñàð÷ àæèëëàñàí þì. Òýãýýä ìýäðýëèéí
ÿäàðãààãààð 60 õ¿ðòýë áàéãààä 2–ð ãðóïïýä ãàð÷ ìàë ìàëëàñàí. Ñýöýí õàí àéìãèéí
ø¿¿õèéí àíõíû 1–ð àíãèéí äàðãà áîëñîí. 1931 îíä õîøóó äàðãà áàéõàä àéìãèéí
èõ õóðàë õóðàëäàí åðºíõèé õýëòýñ ýðõýëñýí ò¿øìýë àéìãèéí îðëîã÷ äàðãà
áîëñîí. Àéìãèéí äàðãààð Äîðíîãîâü àéìãèéí Ìàíàëæàâ ãýäýã ýìýãòýéã ñîíãîñîí.
Ýìýãòýé÷¿¿äèéã àéëòã¿é äýâø¿¿ëæ áàéñàí ¿å, ãàðûí ¿ñãýý çóðæ ÷àäàõã¿é õ¿í
áàéñàí. Áè óëñàä 8 óäàà àéðàãäóóëæ 5 óäàà ò¿ð¿¿ëñýí. Äààãà (30 æèëýýð) Áºãºí
õóë äàõèí óðàëäàí 2–ð áàéðàíä îðñîí. Íýã ò¿ð¿¿ëýýä äàðàà íü 4–ò îðñîí. Õî¸ð
õÿçààëàí 30 æèëýýð íýã íü ò¿ð¿¿ëæ íºãºº íü àéðàãäñàí.
Õàð øàð – Ãàë øàð: ªâãºí íî¸í Ï¿ðýâæàâûí ºìíºõ íýã íî¸í Ìèíæ¿¿ðäîðæ
(Ï¿ðýâæàâûí ýöýã) ¿ðã¿é áàéñàí ó÷èð óðä ãàçðûí çóðõàé÷ààñ ¿ðòýé áîëîõ àðãà þó
áàéíà ãýõýä çóðõàé÷ øàð, óëààí øàð õàòàí íî¸í ãýäýã óóëíóóä áàéíà. Ãàëøàð óóë
óóë íü óðä õàð, øàð ãýæ áàéñàí þì. Òýäíýýñ ãîëëîõ íýã óóë áàéãàà áîëîëòîé. Õàð
øàð óóëûí ç¿¿í õºòºëä õàòàíàà ñóóëãàæ òàõèë òàéëãà ¿éëä ãýõýä íî¸í òýð ¸ñîîð
ìîðèí äàâààíû õºòºëä ñóóëãàæ ìºðã¿¿ëýýä òàõèæ áàéòàë ¿¿ë ãàð÷ ìºíäºð áîðîî
îðæ õàòíû õîðìîé äýýð ìºíäºð óíàæ õàéëæ óðñàæ áàéòàë íýã ìºíäºð õàéëñàíã¿é.
Òýð ìºíäðèéã õàòàí ãàðòàà áàðüæ ¿çòýë ñóâäàðõóó áàéñàí. Ò¿¿íèéã íàðàíä õàðòàë
õóëàí øèíæòýé þì áàéñàí ò¿¿íèéã íî¸í àâ÷ äàëëàãàíû ñàâàíä õèéñýí äàðàà íü õ¿¿
÷ ãàðñàí. ¯¿íýýñ ýõëýýä õàð øàð , ãàë øàð õóðäòàé áîëñîí.
Õî¸ðäóãààð äîìîã
ªâºðëºã÷ õ¿í õ¿ðýý îðîîä áóöàæ ÿâààä õîíîãëîõ àéë áàéõã¿é áàéõàä íü îðîí
îëæ ºãºº÷ ãýæ ãóéæ ÿâòàë áºãòãºð õàð óñ ãýäýã ãàçàð ãàíö ãýð òààðàëäæýý. Ò¿¿íä
î÷ñîí ºíäºð õàð õ¿í çîãñîæ áàéæýý. Ýíý àéëä îðîîä î÷òîë èäýý öàé áîëæ çî÷èëæ
ãýíý. Ìàëã¿é ìºðò뺺 òýíä óíòñàí ÷èíü øºíº ºäèé òºäèé àäóó õàíãèíàëäààä öóâæ
ãýíý. Òýãýýä ¿¿ðýýð ÷èìýý íü òàñàð÷ áàéõ ¿åä õàð õ¿í öàé ÷àíàæ áàéíà. ¯¿ð öàéòàë
òà àìàð÷ áàé ¿¿ð öàéõààð áè ñýðýý÷èõíý ãýæ õàð õ¿íèéã õýëýõýä òàíàéõ ÷èíü ÿìàð
èõ àäóóòàé þì áý áè ìîðüã¿é áîëîâ îäîî ãýõýä: -òàíû ìîðèéã äàãóóëàõ àäóó ÷èìýý
äóóëäàã õ¿í þìàà ãýæ õýëýýä äóã õèéòýë ò¿¿íèéã ñýðýýãýýä, ýðòõýí ÿâàõ ãýæ áàéãàà
17

áîë áîñäîî ìîðü ÷èíü áàéæ áàéíà ãýæýý. Çàìûí õ¿íñ ÷ ºã÷ ãýíý. Ìîðèî ýìýýëýýä
ýðãýæ îðæ èðýýä öàé óóõ õîîðîíäîî òà íàäàä ìèíèé àñóóëòàíä õà÷èí õàðèóëò
õýëñýí. Òýð ÿìàð ó÷èðòàé ¿ã áîëîâîî. Õàðèóä íü òýð àäóó ÷èíü ëóñûí àäóó öóâæ
áàéãàà þì. Ìàõ öóñàíä òºðñºí àäóóòàé àäèëã¿é õàð äýë áýéñèéí õîøóóíû õàð øàð
ãýäýã óóëûí ýçýí ëóñ íü Áîãä Ä¿íæèíãàðàâ óóëûí ãàíö àâõàéã ýõíýð áîëãîæ àâñàí
þì. Òýãýýä òýð õàð øàðûí ñàâäàã õàäàìäàà àéë÷èëæ ¿å ¿å ÿâäàã þì. Òýãýýä õàäàìäàà
î÷îîä õýäýí ñàð òýíä áàéãààä îäîî áóöàæ ÿâàà áàéëã¿é. Òýð õ¿ðýýã (Óëààíáààòàð
ÑÁ) òîéðñîí 4 óóë íü àõ ä¿¿ ñàäíààðàà òýð õ¿ðãýíäýý íýã èõ ë îëîí àäóó ºãäºã
þì. Òýãýõëýýð õàð äýë áýéñèéí õîøóó ëóñ íü èéì èõ àäóóòàé áîëîõîîð òýð õîòîë
õîøóó õóðä èõòýé îëîí àäóóòàé áàéäàã áàéõ íýæ áîääîã þì ãýæýý. Ï¿ðýâæàâ íî¸íû
çàñàã õóóëüä àõ íàñ õ¿ì¿¿ñ àëãàäàí çàñ ãýäãýýñ çàëóó÷óóä àõìàäààñ àéæ àõìàä íü
øèëá¿¿ðýýð çàñàæ õ¿ì¿¿æ¿¿ëæ áàéñàí. Ìàíàé õîøóóíä õèëýí õàð ãýäýã õóðäàí
ìîðü ºâãºí íî¸íîîñ ºìíº áàéãààä áîñîîãîîð íàñ áàðñàí ó÷èð áóëøèëñàí ãýäýã.
ºâãºí íî¸íû õóðäàí ýëáýã õýýð ¿õýõýä òîëãîéãèé íü õîéëîðûí óõàà ãýäýã òîëãîéä
òàâüñàí þì. Òýð òîëãîéä áè (Öýâýãìèä) ñààðàë àçðàãàíûõàà òîëãîéã òàâüñàí íü àëãà
áîëñîí. Í¿¿äëèéí þìóó õàðèéí òóóâàð÷èä àâààä ÿâñàí áîëîëòîé. Õàðäàë áýéñ áèø
õàð äýë áýéñ þì. ºâãºí íî¸íû ãýçýã íü ºòãºí õàð õîøíîãíûõîî àöûã õ¿ðñýí óðò
ñàéõàí äýë øèã ãýçýãòýé áàéñíààñ õàð äýë ãýæ íýðëýäýã áîëñîí þì. Õàð øàð, óëààí
øàð, ¿íýý òóãàë ãýäýã ¿õðèéí íýðòýé ãàçðóóä áàéäàã áàéñàí þì. Ãàëà øàðàãýæ ò¿âä
¿ã, óã ¿ã íü õàð øàð ¿õýð ãýñýí ¿ã þì.
Íîìèí öýíõýð ìîðèíû ýöýã ñàðàë àçðàãà õýâëèéä ãàäèíçàñãèéíä õóäàëäàãäààä
ø¿äëýí ¿ðýý èðãýæ èðñýí ò¿¿íèé õ¿¿ íîìèí öýíõýð, íîìèí öýíõýðèéí õ¿¿ ýëáýã
õýýð , ýëáýã õýýðèéí õ¿¿ èäýð õ¿¿ àçðàãààñ ãàëøàðûí õóðäíû ýõ ¿íäýñ áîëñîí. ºâãºí
íî¸íû ýõ áè÷ìýë ñóðãààëü , õóðäíû ìîðèíèé ç¿ñèéí äàíñ õî¸ðûã äýä ýðäýìòýí
ØÓÀ–èéí ñóðâàëæëàã÷ ãèø¿¿í Íàâààí÷èìýä íàäààñ àâñàí.
ÑÁ: Ãàëøàð ñóìûí õóó÷èí òºâä öîã÷èí ÷îéðûí äóãàíûí àëü íýãíèé ñóóðü
áàéíà. Ýíý òºâèéã Õóæèðò ãýäýã. Îäîîãèéí øèíý òºâ íü Áóÿíò ãýäýã ãàçàð óðüä
õàðäàëûí õîøóóíû òàéæ íàðûí îòãèéí íóòàã áàéñàí. Îäîîãèéí ñóìûí òºâ íü
íóòãèéí óðüä õýëòãèéä áàéãàà. ºâñ òà÷èð, ýëñ èðýýä¿éä õó÷èõ ãàçàð þì. Ýäèéí
çàñãèéí õóâüä ÷ ãýñýí àéìãààñ õîë îðøèíî. 1979 îíû 2–ð ñàðä Áóÿíò ãàëøàð õî¸ð
ñóìûã íèéë¿¿ëñýí. Íéèëýõýä Áóÿíòûí äàðãà øèíý ãàëøàðûí äàðãà áîëñíîîñ èéì
áîëñîí. Øèíý òºâ çîõèîí áàéãóóëàõ òàëààð äàõèí ñàéí õÿíàæ ¿çýæ áàéãóóëàõ
õýðýãòýé áàéíà. Ýíä Õóæèðò óóë íü ò¿¿õèéí ãàçàð õóó÷èí òºâä äýðãýäýý óñààð
ìóó áîëîâ÷ îéðä íü ñàéí óñ áàéäàã þì. ßíäàãäîðæ , ò¿¿íèé ä¿¿ Äîíäîâ ñóìûí
äàðãà áàéñàí íàð íèéëæ òýíä áóÿíòàä áàéãóóëñàí. Ëîäîéõ¿¿ãýýð ÷ õºäºëìºðèéí
áààòàð äýìæ¿¿ëñýí ãýäýã. Äîðíîãîâèéí í¿¿äëýýñ ÷ íóòãàà õàìãààëñàí ¿çýë
ãàðãàñàí ÷ ãýäýã. Õóðäàí ìîðèíû óÿàíä ãýñýðèéí ñàí óíøäàã ºäºð á¿ð àðö óóãèóëæ
öàãààí çàíäàíãààð òàõüäàã. Ìîðèíû óÿàí äýýð òàìõè òàòàõ , àðõè ¿íýðò¿¿ëýõ íü
ìîðü ãóòààäàã ãýäýã. Ãàíö õóðóóòàõàä óõíû õîøíîãîðóó øóðãóóëæ äîìíîäîã
áàéñàí. ãàë øàðä íýã ¿åèéí Öýâýãìèäèéí áºãºí õóë, îäîí óëààí õàëòàðûí öàãààí
Íàâààíäýíäýâèéí çýýðä, Øàðûí õóë ãýäýã öóóòàé 4 õóðäàí àçðàãà áàéñàí. Òýäíèé
¿ð ñàä îäîî ÷ óäìàà õàäãàëàí áàéäàã. Ýäíèéã äàðààëààä ãàðñàí Ñàíæààãèéí ñàðàë
ãýäýã àçðàãà áàéñàí.
¨ñ. Óÿà ººä, àäóó ººä ãýæ õýëõýýñ óÿà ðóó, àäóó ðóó ãýæ õýëäýãã¿é. Óÿàã àäóó
áîë ººä áàéäàã òóë èíãýæ õýëäýã. Öýâýãìèä ãóàéí àäóóíû òàìãà íàðòàé õî¸ð í¿äýí
òóéë
18

Ìýí. Õóðäàí ýâëýã áàéíóó ãýæ óÿà÷èäòàé ìýíäýëäýã. ̺í õóðäàí ýâëýã ¿¿ ãýæ
÷ ìýíäýëíý
Ãàëøàð óóëûí ñàí
Öýâýãìèä ãóàéí òýìäýãëýëèéí
äýâòýðòýý áè÷ñýíýýñ óíøèæ ºãºâ.
Àÿà, Ãàëà, Øàðà õýìýýõ äýãýýä îðîí ýýö àãøèí çàãóðàà
Ãóðâàí ìÿíãàíû õýñýã÷ äóãóéí äýýð
Àìãàëàíò ëóñûí õààí
Õ¿ðýí ºíãºò, íýãýí íóóð
Õî¸ð ìóòàðòàé àðèóí òóíãàëàã
Øèë ýðäýíèéí ýðõèéã
Áàðóóí ìóòðàà áàðüæ îíö õ¿ñýãëýí õóðûã
Ç¿¿í ìóòðààð áóóëãàíà
Îðîé äîð ÿìáàò ìàëãàé àñààãààä
ĺë㺺õºí ãóíõàëçàãñàí áàéäàëòàé
Îãò õºäºëáºð ¿ã¿é
Ñàãààðìàã çàðëèã åýð
Õàëèãóóí áóãûã õºëºãëºñºí
Îëîí ãàçàð óóí ýçýä
Áóì òîãîîòîí åýð
Òàí äîð ºðãºæ
ͺõºðëºí õ¿ðüåýëýãñýí
Õîòîëãîîð÷óó ãàëàà
Íàãààðàíçûí õóâèëãààí ìàãàä ìºí
Õóâèëãàí òàõèë õóâèëàã÷èéí
×èãóóëãàí íèãóóä
Á¿ãäèéã õóðäíàà äýãýýä îðîí ýã¿¿ äîð
Ýíý ºëºð óðèí çàëàãààä
Õóâèëæóó ñýòãýë åýð
Áîäèòîé áýëýãëýñýí
Ãàäàãààä äîòîãîîä áàëèí òàõèë ëóãàà øèìèéí ñ¿¿
Ãóðâàí öàãààí, ãóðâàí àìòòàé
Çóðãààí ñàéí õèéãýýä
Øàëãàäàã òàâàí ºíãèéí òîðãî ç¿éë
Ëóñ – óóí ýì – âà
Øèíãýõ¿éã çîõèñòîé
Äîòîãîîäûí èäýý óíäààãàà
Í¿ä – í¿¿ ¿çýãäýë òýðã¿¿òýí
Øèíý ñàéõàí çîîã èäýý óíäààãàà
Í¿äí¿¿ ¿çýãäýë òýðã¿¿òýí
Øèíý ñàéõàí çîîã èäýýãýý öóâðàëã¿é
Àìãàëàíûã ºãºã÷ íóãóóäûã
Óì ìà õóì ëóãàà ñàìèä ìóòàð åýð
Óðãóóëàæó, çàëü áýýð àðèãóóò – ãàãààä
19

ͺõºð ñýëòòýé ºðºãìýé
Óëàì åýð çî÷èä íóãóóä çîãîîãëîæó
Õàíãàæ áîëîãñîí – ýýö
Ó÷èð ë ëàâëàãàéòáà á¿ðýí áàãø , øàâü íºõºð ñýëòñ¿¿í
Ãàäàãààä äîòîãîîä
Áîäèòîé õàðøëàã÷
¯ë çîõèëäîãóóí – íèãóóäûã ãàãöûã – ÷ó
¯ë áýýë ( ¿ëäýýã¿é)- ¿ã¿é àìèðëàãóóëàãààä
Äàÿãààð çîõèëäîõûí øàëòãààíûã á¿òýý – ãýý
Ãàçàð ç¿ã õàìàã – àà îäîõ õèéãýýä àëèí äóð ñàãóóâ÷óó / ñóóâ÷ /
Áèäýí äîð ãàäàãø îäîõûí õ¿ðãýã¿¿ë õèéãýýä
Äîòîãø èðýõèéí óãòàãóóë áîëîí çîõüñ
Õàðàíõóé øºíº ìàíàõ áîëîãîîä
Ãýãýýí ºäºð õàðàãóóëäàà õàðøëàã÷ á¿õíèéã àìàðæèãóóëàæó
Õàìàã çîõèëäîõûí íºõöëèéã á¿òýãýý
Õàìèàä (õàìààò) ýã¿¿í äîð
Õàð óñûã öàãò íü áàãóóëãà – ãààä
Õàéðò æèìñ òàðèàã
Íàñòààñ àéëòãàõ áºãººä
Àìüòàí äîð õàòàãóó ºâ÷èí õèéãýýä
Çóä áà õýðýã¿¿ë òýìöëèéã àìàðæèãóóëàæó
Õàìàã õ¿ñýãñýí õýðýã – ¿¿ä – èéã
Ñýòãýë÷ëýí á¿òýãýýõ õèéãýýä
Õàäàí õàòãààñ (÷èãë¿¿ëæ) çàõèñàí ¿éëñèéã
Õîöðîëã¿é á¿òýãýýí çîõèî
Õàðúÿàò ºâºð ºâºð¿¿í (ººð ººðèéíõºº)
Îðîí äàãààí çî÷èä íèãóóä àæðàí (ìîðèí) àéëäàà õýìýýí
Õàð øàð äîð çàëáèð÷ òàõèë
ªðãºõ ýã¿¿í – èéã ýðäýì ìýðãýí áàíäèäàà
×îé ñàí äàí÷èí áàëñàìáóó áýýð
Çýã¿¿äýí äîð îðìîãö
ýíäýã¿¿ðýëã¿é áè÷èâ ýý
Ìàí – ãà – ëàì
Óì – ìà – íè – áàäìè – õóì
Óì ñàéí àìãàëàí áîëòóãàé
ñàéí áóÿí äýëãýðýõ áîëòóãàé
Äàãâàí Äóãàðæàìö, (76 íàñ, ýð,)
Õýíòèéí Ãàëøàð, Áóÿíòûí òºâ
Ãàëøàð óóëûí ºíãèéã áóóðóóëæ õàð øàð ãýæ íýðëýñýí áàéæ ìàãàäã¿é. Ó÷èð
íü Ãàëøàðûí ñàíä ýõëýýä ãàëà øàðà ãýæ áàéãààä ñ¿¿ëä íü õàð øàð ãýæ òºãñãºñºí
áàéäãààñ èíãýæ áîääîã. Ãàë ãàðûí óëñ íü õàëèóí áóãûã õºñºãëºñºí õàð õ¿í áàéñàí
ãýäýã. Çóðãèéã íü çóðñàí õºðºã áàéãààãé¿é. Ãàë øàðä ñýòýð ºðãºõ人 õºð õàëçàí,
õàð öîîõîð ýð ¿õýð ñýòýðëýí áàéñàí þì. Äýýð ¿åäýý àéë á¿ð íýã óóë îâîî ø¿òäýã
áàéñàí. äýëãýðöîãòîä ãàðñàí óíàãà õóðäàí áîëäîã ãýäýã áàéñàí.
20

ªâãºí Ï¿ðýâæàâ íî¸í ýíä òýíäýýñ õóðä àâ÷ ãàäàãø ãàðãàäàãã¿é áàéñíààñ
õóðäòàé áîëñîí ãýäýã. ºâãºí íî¸íû ãàäàà ñ¿ðýã õàëèóí õàëòàð, çýýðä, öîîõîð çýðýã ç¿ñ
á¿ð áàéñàí. Èõ õýòýä(áîðæãèí õîøóó) õýýð áàðààí õ¿ðýí æèæãèõýí àëöãàð àäóóòàé
áàéñàí. äýëãýðýõ ñóìûí ãîâü ìýðãýí âàí Äýíäýâ õàéæ õýýð ãàëñàí áàíäèéíõàí
áóäàí áóóðàë àäóóíû óãøèëòàé áàéñàí. Îäîî áóäàí áóóðàë ç¿ñ ãîëäóó áàéõ øèã
áàéíà. Ãàë øàðûí õ¿ðýýíä æ¿ä, Ìàìáà, ×îéð, Çóðõàé, Öîã÷èí 6 äàöàíòàé. Îäîî
áàéãàà íü ×îéðûí äàöàí 4 àéìàã íü Äàøèí÷èëýí, Äàøëàí, Äàì÷ààëàí, Äý÷ëýí
áàéñàí. Õ¿ðýýíä 1000 õóâðàãà ýëñýã áàéñàí. Õîøóóíû èõ ø¿òýýí Ìàõãàë, Óëààí
ñàõèóñ õî¸ðûã ãîëëîí ø¿òäýã áàéñàí. ñ¿¿ëèéí ¿åä Çîä, Ë¿é÷èí óíøäàã óëñ ãàð÷
èðñýí. Çîäûí õóðàë ÷ áèé áîëñîí. Óäàëã¿é øàøèí íîì ñºíºñºí þì.
Ìàíàé õîøóó ãîë îòîã (íî¸äûí õàìæëàãà ) áàãà õàðäàë îòîã (òàéæ õàìæëàãà)
îäîîãèéí áóÿíò ¸óì ç¿¿í òàâàí îòîã ãýæ áàñ áàéñàí. øàæíû õóðàë õóðàõàä öóãëàðäàã.
Äàé÷èí îòîã ãýæ áàðóóí òàëä áàãà îòîã óëñ áàéñàí. ñóìàí àðä ãýæ ìýäýõã¿é þì.
Ñóìûí çàíãè òàéæ õ¿í áàéãààã¿é õàðèí àðä ãàðàëòàé õ¿í áàéñàí.
Îðóóòàí ãýäýã íü òýíãýð íèðãýäýã¿é õ¿íèéã õýëäýã. Ýíý õîøóóíû íýã íî¸í
íü õàð äýëòýé íóðóóíäàà äýëòýé (õÿëãàñòàé) áàéñíààñ õàð äýë ãýæ íýðëýñýí ãýäýã.
Õàð äýë áýéñ óÿà ýðãýõ íü ¿¿ ¿ã¿é þó, õàð õýðýý óÿàí äýýð ñóóõ íü óó ¿ã¿é þó ãýæ
ìîðèíû óÿàòàé õîëáîæ ÿðüäàã.
Õàð õýðýý. Õàð õýðýý óÿàí äýýð ñóóâàë ìîðü çààâàë õóðäàëäàã þì. Àëàã äààõ
ìîðèíû óÿà í¿õëýõýä òýð óÿàíààñ ìîðü çààâàë ò¿ð¿¿ëäýã þì. Åð íü àëàã äààõàé
õóðäàí ìîðü äàãàæ ÿâäàã. Ìàõãàë ø¿òýýíèé áîëîîä òýð ¿¿ õýðýýã óÿàí äýýð ñóóõ íü
óó ¿ã¿é þó øýæ àæèæ áàéäàã. Áóñàä õîøóó õýðýýã öýýðëýäýã ãýäýã ìàíàéõ ø¿òäýã
áàéñàí. Æàíõàé, Ãè÷ãèé ãýæ îõèí íîõîéã õýëäýã. Äàëàé âàíãèéíõàí (̺íõõààí ñóì
) óÿà÷èíã ¿ðýý÷èí ãýäýã. Ìàíàéä óÿà÷èí ãýíý. Áîðçîí, õºðçºí, øºð áóóö ãýæ õýëíý.
Õýíç äààãà (íàìàð ãàðñàí óíàãà) äàõëàé äààãà (õàâàð ýðò ãàðñàí óíàãà) ãýæ ÿðüäàã.
Áîðæãèí ýìýýë ºíäºð òîì äºðâºëæèí á¿¿ðýãòýé. Áºíäãºð í¿¿ðòýé äýýøýý õî¸ð
¿ç¿¿ð øîâõ ýìýýëèéã õºâ÷ð¿¿ãýý õýðýãëýæ áàéñàí. Õºâ÷èéí æîíîí âàí– Áèíäýðèéí
áàðóóí õîéò òàë ç¿¿í õîéò òàëààðàà áóðèàä áàéäàã. ªâãºí íî¸íû ýöýã Äîðæöýðýíòýé
Çàëàíãèéí ã¿ð ãýäýã õ¿í çàðãàëäàæ áàéñàí. àõàé áýéñèéí íîõîé Äîíîé, õàð äýë
áýéñèéí Çàëàíãèéí ã¿ð íàð òàðâàãàò ãýäýã ãàçàð Áóÿíõóòàãààñ õîéø áàéäàã îâîî
õîîðîíäîî õýëýëöýý õèéæ íîõîé Äîíîéã ÷è ãàíöààðäàõã¿é ãýæ õýëýýä òàðæ áàéñàí
ãýäýã. Ï¿ðýâæàâûí õ¿¿ Âàí íî¸í ãýæ áàéñàí. ò¿¿íèé õ¿¿ Ïóíöàãíàìæèë çýðýã
çàëãàæ ÷àäààã¿é Ï¿ðýâæàâ èõ ñàéí ìýðãýí óõààíòàé íî¸í áàéñàí ãýäýã. Âàí íî¸íû
óÿà÷ Äóâñàíöýíä ãýäýã õ¿í áàéñàí. Ò¿¿íèé ìîðèéã õîíèí Æàìáûí õ¿¿ Åíäºí
óíàæ áàéñàí. Ýëáýã õýýðèéã óíààã¿é õàðèí õóëàí õîíãîðûã óíàæ öýðãèéí íààäàìä
ò¿ð¿¿ëñýí. ªâãºí Ï¿ðýâæàâûí øàðãà ìîðü íü 10 çàñàã 7 õîøóóíä ãàéõóóëæ áàéñàí
þì. ºâãºí íî¸í àäóóíû ÿíöãààãààð çàíäàí õ¿ðýí àçðàãûã òàíüæ óðàëäóóëàí çàðòàé
õ¿ðýí àçðàãà áîëñîí ãýäýã.
Áýð àéëä îðîõîä õóâöàñíûõàà õàéðöàã ñàâòàé èðäýã ãýæ áè òààäàã þì. Àâäàðòàé
íýðòýé, õàéðöàãíààñàà àðàé òîì àâäàðààñ àðàé áàãà þìòàé èðäýã áàéñàí ñàíàãäàíà.
Àéëä òààðàëääàãààñàà õàðàõàä òýãæ áîääîã þì.
Øºíº îä ò¿ãñýí õîéíî ìóó ºäºð áàéäàãã¿é ãýäýã ¿ãíýýñ ¿¿äýæ øºíº áýð
áîñóóëäàã ãýæ áè áîääîã. Ìàíàé ýíä òýãæ øºíº áîñãóóëäàãã¿é. Ýíý ÿâäàë áàðóóí
ç¿ãò õàëõ äàÿàð äýëãýðñýí áàéäàã þì. Øºíº ýìýýë òîõîæ äýýë ºìñ¿¿ëäýã ¸ñ ìàíàé
ýíä áàéñàí.
21

Ãýðèéí ç¿éë. Áîðîîõîéã äîëîî äàõü òîëãîéä çààâàë áàéëãàíà. Àëòàíãýðýë
çààâàë áàéíà. Òýíãýðèéí äóó áóóäã¿é ãýäýã ìîðèí õóóð áàéõ íü áàéíà áàéõã¿é íü
áàéõã¿é.
Ìàíàé ýíä õ¿ðäòýé òîîíî, ñàìáàðòàé õààëãà ýðã¿¿ëýãòýé õàé÷, óãàëçòàé òóëãà,
äýëáèé òîãîî (ºðãºí õ¿ðýýòýé òîãîî ãóðâàí øèõýã áàéõ ¸ñòîé) èéì 5 ç¿éë àéëä
çààâàë áàéõ ¸ñòîé. Àéë áîëãîí àëòàíãýðýë ø¿òýýíèé áàéñàí. ìºí í¿¿õýä ñàéí ãýæ
Áàíçðàã÷ çààâàë áàéâàë çîõèíî ãýäýã áàéñàí. õàð áîðòîãî óãààäã¿é , ñàâ ñóóëãàà
öýâýðëýäã¿é , õºíæèë äýâñãýð õýðýãëýäã¿éãýýðýý á¿ä¿¿í ìîíãîë ìîíãîë ãýõýýñ ìàë
ìàëëàõ äýã ¸ñ çàíøèë ãóðèìààðàà ìàø íàðèéí óëñ áàéñàí þì.
Àäóó. Çàõûí äà âàíãèéõàí (Õàëõ ãîë ñóì ) àäóó íü öàãààí áîëîõîîñ áèø ñàéõàí
àäóóòàé ãýæ ÿðüæ áàéäàã áàéñàí. Õàëõ ãîëûí ìîðüä áèå òîìòîé ÷èõ ìóóòàé ñàðòãàð
÷èõíèé õîëáîî ìóóòàé, õî¸ð ÷èõ íü ãàäàãøàà äàëáàãàð áàéäàã ãýæ ñîíññîí. Õ¿íèé
çàÿà óðñãàë óñõî¸ð àäèëõàí ãýäýã. Ýõèéí îñãîí õ¿¿ îòãîí - õ¿¿
Ìàíàé ýíä äýýð ¿åä ã¿¿ èõ áàðüäàã áàéñàí. 20–30–ààä ã¿¿òýé àéë ë áàðüäàã.
5–10 ã¿¿òýé àéë áàðüäàã¿é áàéñàí åð íü äýýð ¿åä ã¿¿ã ñàéíààñ ñàéí áàðüäàã áàéñàí.
Îäîî çàëõóó íü èõäýýä áàðüõàà áîëüñîí. ¯ãýý áàðæ ñ¿õýýð øèë¿¿ëæ áàéæ íààäìààð
íýã ò¿¿õèé íîéòûí þì àéðàã õèéõ áîëñîí þì.
Ãàíãàí õ¿íèé ÷èìýã
Ãàéõñàí õ¿íèé çóãàà áîë Òàìõè
Îäîî áîë àðõèéã ñîãòîõ ãýæ óóæ áàéíà. Óðüä íü áîë èäýýíèé äýýæ áîëãîí
õýðýãëýæ áàéñàí. áèä äýýð ¿åä õ¿íä ¿íýðò¿¿ëýõã¿é þìñàí , ñîãòîõã¿é þìñàí ãýæ
óóæ áàéñàí. áàãàæ áàðàà áàðüæ çîäîëäîõûã óðüä ìóó ýð ãýäýã.
Íóòàã ìýäýõã¿é
Ìàëààðàà çààëãà
Õàðààä òàíèõã¿é áîë
Óíààä òàíü
Óðàãøã¿é õ¿¿õäýýñ
Óðò õóéòàé øèëá¿¿ð äýýð
Á¿ñã¿é õ¿íèé òîìîîòîé íü õýðýãòýé ýð õ¿íèé àìòàé íü õýðýãòýé ãýæ ÿðüäàã
áàéñàí.
Îìîã öàõàð, ñîãîîãûíõîí
Îìîã ãýæ äýýð ¿åä ÿðüäàã áàéñàí. Îäîî åð ìýäýõã¿é áîëñîí þì. Áè ÷ ìýäýõã¿é.
Ìàíàéõíûã “¯õýð öàõàðûíõàí” ãýäýã þì. ¯õýæ áàðàãäààã¿é ¿õýð öàõàðûíõàí
ãýäýã áàéñàí. Öýâýãìèäèéíõàíèéã Ñîãîîãûíõîí ýöãèéã íü Õºëñòèéí Äîíîé ãýäýã.
Îìîã õóó÷èä Àâãà: õóâõàé “Õóó÷äûíõàí” ãýæ õóæèðòààñ õîéø íóòàãëàäàã
õýñýã á¿ëýã óëñûã õýëäýã áàéñàí. ìàíàé ýíä àâãà ãýæ Øàðàâæàìö, àâãà Á¿ìòýí
ãýäýã óëñ áàéñàí. Ãàíö íýã ÿâóóëûí Ẻ óäãàí ãýæ îðæ èðæ áàéñíààñ íóòãèéí Ẻ
áàéãààã¿é. Ãóðâàëæèí òàë õýíãýðýãòýé õýñýã óëñ èðýýä ÿâñàí ãýäýã. Õàâàð èðýýä
çóñààä àìüòàí õ¿íýýñ õóðãà èøèãíèé àðüñ ãóéæ ÿâñàí óëñ áàéñàí. Íàìàéã 4–5
íàñòàé áàéõ ¿åä áîëñîí ÿâäàë.
Ìàíàé íî¸ä õàòàíàà ãàäíààñ ÿâäàã áàéñàí. Âàí íî¸í Áîðæãèí Ñýöýí âàíãààñ
àâ÷èðñàí ãýäýã. Àâìàë ýõíýð ãýæ ìàíàé ýíä ÿðüäàã. ªí÷èí õ¿¿õýä äýýð èðñýí
õ¿¿õíèéã ñàéí ìóó õîéò ýõ ãýäýã. Òàéæ íàðûí îõèí, õ¿¿ õàðöûí õ¿¿õä¿¿òýé
ñóóæ áàéñàí. ßçãóóð óãñàà õàðäàãã¿é áàéñàí. Ñ¿é èíæ òàâüæ áàéñàí ãýæ äóóëñàí
áîëîõîîñ ¿çýýã¿é.
22

Çýëýí äýýðýý ýñãèé òàâèàä èäýý òàâèàä ãàäàñíûõàà í¿õýíä ñàí òàâüæ òýð
àçàðãàíû óíàãûã ýõýíä íü óÿíà ãýæ ÿðèàä (òèéì óíàãûã ãýäýãã¿é) óÿàä ýõíèéõýý
ñààìûã àâààä ãýðýý òîéðóóëæ öàöëààðàà öàöààä áîëäîã áàéñàí.
Èõ äóíä îòãîí õ¿¿ãèéí àëü íü ÷ ãàë ãîëîìòîî ºâëºí ¿ëääýã áàéñàí. çààâàë òýð
õ¿¿ ãýñýí þì áàéõã¿é.
Ãàë çýýã ñàéí õîëûí çýý õàìààòíû áóþó àéëä î÷îîä ãàðñàíûã õàÿà ìàíóóëäàã¿é
äýðãýäýý äàë èä¿¿ëäã¿é ãýäýã áàéñàí. õîîñðîíî ãýæ öýýðëýäýã. Ãàë çýýã áîäâîë õîë
çýýã ìóó ãýæ ¿çäýã.
Àì äîìíîõîä íàãàûí ìîðèíû õàëóóí àìãàé çóóëãàäàã áàéñàí. À÷ëàõ ÿâäàã
áàéñàí. ýíý æèëäýý äàíç (äàðõàä ÑÁ) ñ¿ëæèõòýé áàéíà ãýâýë à÷ íü ãóäàðäàã¿é ãýäýã
áàéñàí. Õÿëãàñ íèéëýýä õèéñýí ñ¿ëæìýë øóóäàé áàéñàí ¿¿íèéã äàíç ãýäýã áàéõ.
Àéë áîëîõîä ¸ñîëñîí àâãàéã ºâºð íèéë¿¿ëýõ ãýæ áàéñàí. ªâºð íèéë¿¿ëæ
õóíäàãà õîëáîíî. (õî¸ð õóíäàãà áóþó áàãà àÿãàíû ¸ðîîëûã õîëáîîä ñ¿¿ õèéæ
ñîëáèóëæ óóëãàäàã áàéñàí) äýð íèéë¿¿ëíý ãýæ ÿðüäàã¿é. Õýðýâ õ¿¿õýí äóðã¿é
áîëîîä ñàëáàë õ¿¿õýí õºëèéíõºº äýðèéã õºäºº õýýð õàÿ÷èõààä ÿâáàë ýðã¿¿ëæ
àâ÷èðäàãã¿é. Õàðèí äýðýý àâàëã¿é ÿâñàí áîë ýðã¿¿ëæ î÷èæ àâ÷èðäàã áàéñàí. Áóóìàë
ýõíýðòýé àéëûí äýðèéã õàðàõàä øèðìýë í¿¿ðòýé, í¿¿ðýíäýý òàâàí òîâðóóòàé óðò
óóòàí äýð áàéñàí.
Îòãèéíõîí öàã ñàéõàí áîë íýã íóòàãò ãàí çóäòàé áîë ñàëààä í¿¿æ áàéñàí.
Òýð óõñàí õóäàã, òýð õ¿íèé îíãîö õºâºº ãýäýã áàéñíààñ ºì÷èëæ áàéãààã¿é. Õîâîîã
ýýëæ ýýëæýýðýý õèéæ òàâüæ áàéñàí. Óðòààðàà õî¸ð àëä, ºðãºíººðºº õî¸ð àäóó
ìàãíàéãààðàà íèéëæ óóõ òèéì îíãîöûã òóñãàé çàõèàëàí õèéëãýäýã áàéñàí. ̺í
àéëä îíãîö, àëä õàãàñ îíãîö ãýæ áàéñàí.
Ãýð òàñàðñàí õ¿¿ íü ýõíèé ¿åä ýöýãòýéãýý àéëëàæ ÿâäàã. Áýð õîëîîñ àâ÷ áàéñàí
ó÷èð õàäàìòàé õàìò ÿâäàãã¿é. Îäîî ÷ õàäàì ¿ðãýëæ õàìò áàéõ áîëæýý. Õàäìûã
èõ ¿íýëýõ áîëæýý. Õóó÷èí áóóìàë ãýð òîëãîé í¿öãýí õàäìûíä îðäîãã¿é. Òîîíîíû
í¿äíýýñ äýýø ñóóäã¿é. ªã뺺 á¿ð áýð õàäìûíä óóðàà áàðüæ èðýýä ÷àíàõ öàéíûõàà
öàéã õàäàì ýõýýñýý àâäàã áàéñàí ãýäýã.
Áýð õàäìûí ºã뺺 á¿ð õàäìûí ãýðèéí ºðõèéã òàòäàã ¸ñòîé. ¯õýð á¿ñã¿é
õ¿íèéã æàðãààæ áîëäã¿é ãýæ äýýð ¿åä ÿðüäàã áàéñàí. Ýìýãòýé õ¿í ºðõºº òàòàæ,
ãýðýý ýðãýäýã áàéñàí ó÷ðààñ óðò íàñàëäàã. Öàöûí õýâòýé ñóâðàãà øèíæíèé ýä áîë
ãýð ó÷ðààñ ýì õ¿í ¿¿íèéã ºäºð ýðãýæ áàéäãààñ óðò íàñàëäàããýäýã. Àéë á¿ð ñ¿¿ öàãàà
ýýçãèé øèðãýýäýã. Öàéíû ãóðâàí òîãîîòîé áàéäàã ¸ñòîé. ªã뺺íèé ñ¿¿íèé òîãîî
îðîéí ñ¿¿íèé òîãîî ãýäýã õî¸ð òîãîîòîé áàéñàí. Ìàíàé ýíä ºâºë áîðö õèéäã¿é.
Õàâàð ¿¿öýý õàãàëààä õî¸ð ãóÿàð íü ìàõàà áîðëóóëæ áîðöîðõóó þì õèéäýã áàéñàí.
23

1984 ÎÍÄ ÄÎÐÍÎÄ, ÕÝÍÒÈÉ ÀÉÌÀÃÒ ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÓÃÑÀÀÒÍÛ
ǯÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ, ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í
24
Ò.Äèñàí
Øèíæèëãýýíèé àæëûã 1984 îíû 6,7-ð ñàðóóäàä Äîðíîä àéìãèéí Õàëõ ãîë,
Ñ¿ìáýð, Ìàòàä, Õýíòèé àéìãèéí Ãàëøàð, Äàðõàí, Òºâ àéìãèéí Áàÿíæàðãàëàí ñóì
(õóó÷íààð Ñýöýí õàí Òî âàí, ¯éçýí áýéñ Õàðäàë çàñàã Ï¿ðýâæàâ, Áîðæèãîí ñýöýí
âàíãèéí õîøóó)-íä àæèëëàâ.
Øèíæèëýýíèé á¿ðýëäýõ¿¿íä:
1. Ñ.Áàäàìõàòàí – øèíæèëãýýíèé àíãèéí àõëàã÷, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àõëàõ
àæèëòàí, äýä ýðäýìòýí
2. Ã.Áàòíàñàí – Ýðäýì øèíæèëãýýíèé äýä àæèëòàí
3. Ä.Íàíñàëìàà – Ýðäýì øèíæèëãýýíèé äýä àæèëòàí
4. Ò. Äèñàí – Ýðäýì øèíæèëãýýíèé äýä àæèëòàí
5. Ëóâñàíäàðàì – æîëîî÷
Øèíæèëãýýíèé çîðèëãî: XIXçóóíû ýöýñ XX çóóíû ýõýí ¿åä Õàëõûí
ç¿¿í õýñýãò àðäûí óëàìæëàëò ãàð óðëàëûí çàðèì òºðºë áîëîõ ìîä, äàðõ, î¸ìîë
õàòãàìàëûí óðëàëûí õºãæèæ èðñýí ò¿¿õýí îíöëîãèéã óãñààòíû ç¿éí àðãà÷ëàëààð
àæèãëàæ ñóäëàõàä îðøñîí áîëíî.
Ñóäàëãààã ÿâóóëàõäàà äóðäàæ áóé òºðë¿¿äèéã õèéæ, îðîëäîæ ÿâñàí, í¿äýýð
¿çñýí, äóóëæ ñîíññîí íóòãèéí íàñòàíãóóäààñ àñóóæ ëàâëàõ, òóõàéí íóòàã îðíû
ìóçåé ¿çìýð, õóâü õ¿íä õàäãàëàãäàæ áóé áèåò á¿òýýë¿¿äèéí çóðãèéã àâàõ, òàòàëáàð
çóðàã õèéõ, àæèãëàõ çýðýã õýëáýðýýð ÿâóóëñàí áîëíî.
Äýýðõ íóòãóóäàä íèéòäýý 35 õîíîã àæèëëàí 20 õ¿íýýñ àìàí ìýäýý (1,5 õ.õ), 106
ø ôîòî çóðàã, 13ø òàòàëáàð çóðàã (íàáðîñîê) çýðãèéã ¿éëäýæ èðëýý.
Ìîäîí ýäëýëèéí óðëàë: Áèäíèé ÿâóóëñàí ñóäàëãàà Õàëõûí ç¿¿í õýñýãò òºðºë
á¿ðèéí ìîäîí ýäëýëèéí ç¿éëèéã ººðñäèéí àõóé àìüäðàëäàà Õàëõûí áóñàä íóòãèéí
íýãýí àäèë ºðãºí àøèãëàæ èðñýí óëàìæëàëòàé þì. Òóõàéëáàë, ãýðèéí ìîä (óíü,
õàíà, õààëãà, òîîíî) õýëõýý õóðóóòàé, àðàã ñàâàð, òàâèóð, îð, àâäàð, ýìýýë, õóâèí,
òîðîõ, ìîäîí óóð, õàéëààñàí òýðýã, òýðýãíèé òààç, 캺ð, áóë, ¿õðèéí øèë áà ýð¿¿ áîé,
òýìýýíèé áóéëü, ãààíñíû ìîä, øàòàð çýðãèéã îëîí òºðëèéí áóðãàñ, íàðñ, õàéëààñ,
õóñ, õàð ìîä, õóø, àëòàí õàðãàíûí ìîä áóéëààñ, áóéëààñíû ¿íäýñ, äýëò õàðãàíà,
ÿðãàéãààð õèéæ áàéæýý. Òýãýõäýý òóõàéí íóòàã îðíû áàéãàëü ãàçàðç¿éí îíöëîã,
õýðýãöýýò ìîäíû íººö, óã ìîäîí ìàòåðèàëûã áîëîâñðóóëæ èðñýí óðëàà÷äûí ò¿¿õýí
óëàìæëàë çýðýãòýé óÿëäàæ Õàëõûí òºâ áà áàðóóí, ºìíºä õýñýã òºäèéã¿é, ãàçàð
íóòãèéí õóâüä èæèë òºñòýé îéð äºò Õàëõûí ç¿¿í õýñãèéí íààä çàõ (õóó÷íààð Òî
âàíãèéí õîøóó) ç¿¿í óðüä áà ºìíºä õýñãèéí íóòãóóäàä (õóó÷íààð ¯éçýí áýéñèéí
õîøóó, Õàð äýë çàñàã Ï¿ðýâæàâûí õîøóó) òºðºë á¿ðèéí ìîäîí ýäëýëèéã õèéæ
õýðýãëýæ áàéñàí óëàìæëàë, ò¿¿íèé íýð òºðë¿¿ä íèéòëýã èæèë òºñòýé ç¿éë áàéõûí
çýðýãöýý ìºí ÿëãààòàé òàë ÷ íýëýýä õàäãàëàãäñààð èðñýí íü àæèãëàãäàæ áàéíà.

Õàëõûí ç¿¿í õýñýã ãàçàð ç¿éí áàéðëàëûí õóâüä íèéòäýý áàðàã õýýð òàëûí
á¿ñýíä áàãòàõ ó÷èð ìîäîí ýäëýëèéí óðëàë íýëýýä õºãæñºí õàíãàéí á¿ñýíä õàìðàãäàõ
Õàëõûí òºâ õýñã¿¿äýä ãîë ìàòåðèàë íü áîëæ õýðýãëýãääýã íýëýýä òºðëèéí íàâ÷èò
áóþó øèëì¿¿ñò ìîä, òóõàéëáàë: (õàð ìîä, õóñ, õóø, íàðñ) çýðýã ìîä ñóäàëãààíä
õàìðàãäñàí íèéò íóòãèéí õýìæýýíä èõýýõýí áàãà, çºâõºí ç¿¿í õýñãèéí öààä çàõ Èõ
Õÿíãàíû íóðóóíààñ ýõ àâàí óðññàí Õàëõûí ãîëûí ýõ Õýðýý óóë, Âàíãèéí öàãààí
óóë îð÷ìîîð íàðñ, õóñ, õàð ìîä, õàéëààñ, õàðãàíà, ìîíîñ óðãàõ áà õàðèí Õàëõûí
ãîëûã äàãàæ óðãàñàí íýëýýä èõ þì. Áóñàä íóòãóóäàä äýëò õàðãàíà, ÿðãàé, õàéëààñ
ãýõ ìýò òóõàéí íóòàã îðíû áàéãàëü ãàçàð ç¿éä çîõèöñîí ìîäíóóä íóòãèéí ýíä òýíä
áàãà õýìæýýãýýð àëàã öîîã óðãàñàí, ººðººð õýëáýë òºðºë á¿ðèéí ìîäîîð äóòìàã,
ìîäíû íººö á¿õèé íóòãóóäààñ èõýýõýí àëñäàãäñàí áàéíà.
Ãàçàð ç¿éí èéì îíöëîãòîé ø¿òýëöýæ òºðºë á¿ðèéí ìîä, ìîäîîð õèéñýí
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áýëíýýð íü 纺âºðëºõ áóþó àðèëæààíû æóðìààð àëü îéð äºò õîò
õ¿ðýý, õîøóó íóòãààñ ãîëäóó àâ÷ áàéæýý. Òóõàéëáàë: Ãàëøàð ñóì (Õàðäàë çàñàã
Ï¿ðýâæàâûí õîøóó)-ûíõàí çàðèì òºðëèéí ìîäîí ýäëýë, õýðýãöýýò ìîäîî õºâ÷ººñ
àâàõààñ ãàäíà àðãàëûí äºðâºëæ, àðãèéã õîëûí ìîä÷èí, õºíãºí øàíñ (öîîõîð) õ¿íä
øàíñ, õàñàã òýðýã çàðèì õóâèí ñàâûã õÿòàä õóäàëäàà÷èä, Õÿòàäûí àëü îéð õîòóóäààñ
àðèëæèõ õýëáýðýýð òºìºð áóþó ìîäîí ãîëòîé áóðèàä òýðã¿¿äèéã õîéò ç¿ãèéí
áóðèàä õîøóóäààñ àâ÷ áàéñàí áîë Õýíòèéí Äàðõàí, Áàÿíæàðãàëàí ñóìóóä (õóó÷èí
Áîðæèãîí Ñýöýí âàíãèéí õîøóó) þì õèéõ ìîäîî ãîëäóó Öýíõýð, Õýíòèéí íóðóó
÷èãýýñ ¿õýð òýðýã, áóëèõààãààð ãóàëèí ÷èãýýð íü 纺âºðëºí, Ìàòàä ñóì (¯åéçýí
áýéñèéí õîøóó)–ûíõàí ãîëäóó õýëõýý õóðóóòàé òîîíîòîé íàðñàí óíüòàé áàéñàí.
Ýíý óíèíûõàà ìîäîî Îíîíãîîñ õàíà õèéõ áóðãàñàà Õàëõûí ãîëîîñ îéðîëöîîãîîð
460 îð÷èì êì õîë ãàçðààñ õàâàð ãàíö íýã ¿õýð òýðýãòýé ãàðààä íàìàð èðýõäýý íýëýýä
òýðýã õèéæ áàçààãààä àâ÷ðàõ ìîäîî õèéõ ç¿éëäýý òîõèðóóëàí õàòààæ áýëäýí òýðãýí
äýýðýý “õîîðîâ÷” ãýæ õàøëàãà àÿòàé þì õèéæ äîòîð íü õèéæ à÷èæ 纺âºðëºäºã
ºâºðìºö àðãà ÷ á¿ðýëäýí óé áîëñîí áàéíà.
Õýäèé òèéì ãàçàð íóòãèéí èõýíõèéã õàìàðñàí íèéòëýã òºñòýé ç¿éë áàéâ÷ XIX
ýöýñ XX çóóíû ýõýí ¿åä òóõàéí íóòãóóäàä ìîäîîð óðëàõ àæèë Õàëõ óãñààíû ýíý õýñýã
á¿ëýã íóòàã îðíû áèåý äààñàí øèíæèéã èëòãýõ ºâºðìºö õýëáýðèéã îëæ á¿ðýëäýí
òîãòñîí ÿëãàðàõ èéì îíöëîãóóä áàñ áàéíà ãýæ õýëýõ á¿ðýí ¿íäýñ áèé. Óõààí íü
òóõàéí íóòãóóäàä óðãàäàã õàéëààñ, áóéëñíû ¿íäýñ, ÿðãàé îëîí òºðëèéí õàðãàíà
çýðãèéí áàò áºõ, ºí㺠¿çýìæ, òîì æèæèã çýðýãò òóëãóóðëàí òýðýãíèé òààç, áóë, ìºð,
äóãóé, òýðýãíèé ýð¿¿, áîé, øàë áîé, òýâø, äýëãýö, óóð òîðõ, òàøóóð, ãàíñíû ìîä,
õóòãóóð, õàëáàãà, òºðºë á¿ðèéí íààäàì òîãëîîì, øàòàð çýðãèéã ìîäîí ýäëýëèéí
óðëàëûí îëîí ÿíçûí àðãóóäûã äàí áóþó õîñëóóëàí õýðýãëýæ õèéõ æóðìààð çàíøñàí
áàéíà. Íýí ÿëàíãóÿà Õàëõ ãîë Ñ¿ìáýð (õóó÷íààð Òî âàíãèéí õîøóó) ñóìóóäàä
òºðºë á¿ðèéí áóðãàñààð ãýðèéí ìîä (óíü, õàíà, õýëõýý òîîíî, õààëãà) àðàã, ñàâàð
çýðãèéã õ¿ì¿¿ñèéí çàõèàëãà ººðñäèéí õýðýãöýýíä õèéæ õýðýãëýõ òàëààðàà èõýýõýí
ìýäýö òóðøëàãà õóðèìòëóóëñàí íü áèäíèé óðüä ºìíº ñóäàëãàà ÿâóóëñàí Õàëõûí
áóñàä õîøóó íóòãèéíõààñ èõýýõýí ÿëãàð÷ áàéíà.
Íàñòàíãóóäûí ìýäýýëñíýýð áóðãàñ íü äîòðîîñ øàð öîîõîð, áîð òàãèë ãýæ 2
ÿíçûí áàðçãàð áóðãàñ áàéäàã áàéíà. Ãîë íü èõ íàðèéí èõ áºõ øºðìºñëºã õàíà, õàøàà
õààëòóóð õèéõýä èë¿¿ òîõèðîõ. ̺í ñóðàí õºõ ãýæ íàðèéí ãîëòîé õºõ õàëüñòàé
áóðãàñ áàñ áàéíà. Àðàã, ñàâàð, óíü õèéíý. Öýëöãýð íîãîîí ãýæ áàéíà. Á¿ä¿¿í ãîëòîé,
25

õýâðýã áóðãàñ þì. Òîîíîíû öàãèðàã çýðýãò õýðýãëýõ áîëîâ÷ ¿íäñýíäýý íýã èõ þì
õèéõã¿é. Ãàëäàñ ãýæ ñóðàí õºõ àòàé èõ ÿðäàã, õóñòàé àäèë á¿ä¿¿í, þó ÷ õèéõýä
òîõèðîõ íýã áóðãàñ áàéíà.
Õàãàëààä ñ¿õíèé áàðèóë, àðàã ñàâàð, õàøàà ñàðàâ÷ èõ õèéäýã áàéíà. Þì õèéõ
áóðãàñûã äóëààíû ¿åä àâàõã¿é, íàìàð 7, 8 ñàðóóäûí ¿åä þìóó, ºâºë àâäàã áàéíà.
Àâàõ áóðãàñàà ñîíãîõäîî þóíû ºìíº ÿð áàãàòàé, óëààí þìóó, õºõ çóðâàñòàé øóëóóí
ìîä òîõèðîìæòîé íü äýýð àðàã ñàâàð õèéõ ìîä íàðèéí á¿ä¿¿í, ¿ç¿¿ð ¸çîîð òýíö¿¿
áóðãàñ áàéõ øààðäëàãàòàé.
Åðäèéí íýã àðãàíä óðò íü 1 àëä 36 ø, ìîäîîð 4-ººð íü öàãèðàãèé íü õèéõýýð
áîäîæ àâíà. Ñàâàð õèéõýä 1 óðò áóðãàñ õ¿ðýëöýýòýé, õóðóóíóóäûã íü á¿ä¿¿í õýñãýýñ
öóóëæ õèéõýýð áîäîæ àâäàã. Ñàâàð íü èõ áàãà ãýæ áàéõààñ ãàäíà 7 ø¿ä áóþó áîîæ
7 õîíîã îð÷èì ºëñãºæ àìðààãààä äàðàà íü çóðâàñëàæ àðàãíûõàà õýëáýð ìàÿãààð
õºø¿¿ðãýíä õèéæ õýëáýæ õàòààãààä çàñàæ ÿíçàëñíû ýöýñò òýìýýíèé ¿äýýðýýð áîîæ
áýõëýí õèéäýã áàéíà.
Àðàã íü äîòðîî õýëáýð ä¿ðñ çîðèóëàëòûí õóâüä òîì æèæèã äºðâºëæèí,
Ẻðºíõèé àðçãàé, ìºí “÷èã” àðàã ãýæ çàé çàâñàðã¿é õèéñýí þì õàäãàëàõ çîðèóëàëò
á¿õèé àðàãíààñ ãàäíà õ¿¿õäèéí “áºìáºã” àðàã ãýæ áàñ áàéíà. àðãèéã ýäýëæ õýðýãëýõ
òàëààð íóòàã íóòãèéí õóâüä ÿëãàãäàõ îíöëîã èëýð÷ áàéíà. Òóõàéëáàë: Õàëõ ãîë,
Ñ¿ìáýðò ãîëäóó äºðâºëæèí àðàã, ç¿¿í ºìíºä õýñãèéí íóòãóóäàä îíöîëæ õýëýõýä
(Ãàëøàð)-ä áºðºíõèé àðãèéã èë¿¿ çîõèìæòîéä òîîöîí àðãèéã äýëãýð õýðýãëýæ
çàíøæýý.
Ýíý íóòíóóäàä “àðàã” ãýæ íýðëýæ óëàìæëàë òîãòñîí íü Õàëõûí áàðóóí áà òºâ
õýñãèéí çàðèì õýñýãò “øýýçãèé” ãýæ íýðëýæ äàäñàíààñ ººð áàéíà. Åð íü ýíä ÷èã
àðàã, òýðýãíèé òààçûã õýçýýíýýñ íààø èõ õèéäýã áàéæýý.
Íàñòàé÷óóäûí ìýäýýëæ áàéãààãààð ýíý õîøóóíûõàí äàâñ áóðãàñ õî¸ðûã èõ
ýðõýëæ òýíäýýñýý èõ îëç îëäëã, í¿¿äýë èõ õèéäýã àæèëñàã óëñ áàéñàí ãýäýã. Àéë
ãýð, õºñºã òýðýã í¿¿æ ë áàéíà. Õàæóóãààð íü ÿâñàí õ¿í àðãàë ò¿¿æ ë ÿâäàã, áóóõ
ãàçðàà ÷ èðíý, ò¿ëø ÷ áýëýí áàéäàã çàíøèëòàé áàéæýý. ßëàíãóÿà, ñàâðûã áàðàã õ¿í
á¿ðø ýìýãòýé÷¿¿ä ÷ õ¿ðòýë õèéäýã áàéñàí áàéíà.
Ñ¿ëæèæ õèéñýí ò¿ð çóóðûí ãýð òýðãýí äýýðõ îðîìæ, òºâ ñóóðèí ãàçðóóäàä
øàâàðäàæ õèéñýí áàéøèí, ìàëûí õàøàà õîðîîã õ¿ðòýë ÿíç á¿ðèéí áóðãàñûã àøèãëàí
íýëýýä ò¿ãýýìýë õèéæ áàéæýý. Ýíý á¿õíèéã öààøèä òîäðóóëæ áîëîõóéö çàðèì íîì
çîõèîë: Òóõàéëáàë, àêàäåìè÷ Ø.Íàöàãäîðæèéí “Òî âàí, ò¿¿íèé ñóðãààë” íîìîíä
Òî âàí õîøóóíäàà ãàð ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëýõèéã ìàø ýðõýìëýí áàéâ. Õîøóóíû
õýìæýýãýýð íýëýýä îëîí òîîíû ìàø àâúÿàñ áèëýãòýé àëò ìºíãºíèé íàðèéí äàðõàí,
òºìðèéí äàðõàí, ìîäíû äàðõàí, õàòãàìàë î¸õ, íààõ çýðãèéí ¿éë÷èí, ñèéëáýð÷èí
÷óëóó÷èí íàðààñ ãàäíà õèâñ öýìáý òýðýì íýõýãñäèéí òóñãàé áàã àæèëëàæ áàéæýý.
Ýä íü âàíãèéí îðä ºð㺺íèé äýðãýä áóþó õàñóóäàä äýýð áàéíãà îðøèí ñóóæ òóñãàé
òºëºâëºãºº äààëãàâàðòàé àæèëëàæ áàéñàí òóõàé ìºí ò¿¿íèé à÷ õ¿¿ Äîðæïàëàìûí
¿åä õîëáîãäîõ äàíñàíä çóðàã÷èí, ñèéëáýð÷èí, öóòãóóð÷èí á¿ãä 28 õ¿í, ìºíãº
ãóóëü çýñíèé äàðõàí 38 õ¿í, ìîäíû äàðõàí 45 õ¿í, ¿éë÷èí 37 õ¿í, òýðýì öýìáý
íýõýã÷äèéí òóñ á¿ð 15 õ¿íòýé 4 áàã áàéñíààñ ãàäíà çàðèì æàñààíä ãýðèéí õàíà,
àðàã, ñàâàð õèéã÷èä 10 îð÷èì õ¿ì¿¿ñ áàéñàí òóõàé áàðèìòààð äóðäæýý. 1 ªºðººð
õýëáýë ãàð óðëàëûí ¿íäñýí òºðë¿¿ä ýíý õîøóóíä èõýä õºãæèæ áàéñàí óëàìæëàëûã
1 Íàöàãäîðæ Ø. Òî âàí áà ò¿¿íèé ñóðãààë. ÓÁ.,1968. 50-55-ð òàë.
26

ò¿¿õýí áàðèìòààð òîäðóóëàí ºãºõèéí ñàöóó ìèíèé óðüä ºã¿¿ëñíèéã åðºíõèéä
íü áîäèòîé áîëãîæ ºã÷ áàéãàà þì. Õàðèí çàðèì íýã òîî áàðèìòààð äóðäàæ áóé
óðëàà÷èä íü ìèíèé áîäîæ áàéãààãààð çºâõºí àëáàí ¸ñîîð íî¸íû îðä ºð㺺, æàñûí
ãàçàð àæèëëàãñàä ººðººð õýëáýë, ãàð óðëàëûí ýíý òºð뺺ð äàãíàí îðîëäîãñäûã
òîîöñîí áîëîâ óó. Òýðíýýñ ãýð çóóðàà ãàð óðëàëààð ýðõëýã÷äèéã á¿ðýí õàìàðñàí òîî
áèø áîëîëòîé. Òóõàéëáàë áóðãàñààð àðàã ñàâàð óðëàà÷èä 10 îð÷èì õ¿í áèø, òîîíû
õóâüä ¿¿íýýñ íýëýýä àõèó òºäèéã¿é, áàðàã á¿õ íèéòèéã õàìàðñàí ãàð óðëàëûí íýã
òºðºë áàéæýý ãýæ õýëýõ ¿íäýñ áèäíèé ñóäàëãààíààñ äàðóé õàðàãäëàà.
Ýíý íü þóíààñ áîëîâ, ýäíèéã õýí õýí òèéì áîëãîâ ãýäýã àñóóëò ç¿é ¸ñîîð ãàð÷
èðíý. Òýãâýë þóíû ò¿ð¿¿í Õàëõ ãîëûã äàãàæ óðãàñàí îëîí òºðëèéí áóðãàñ, ýíý
íóòãèéí ò¿¿õýí õºãæëèéí îíöëîã çýðýã òîäîðõîé õ¿÷èí ç¿éëýýð òàéëáàðëàãäàí
áàéõ. Èéì ÷ ó÷ðààñ ýíý äàëàéöààðàà òóõàéí íóòàãò XIX çóóíû ýöýñò õºãæèæ áàéñàí
ãàð óðëàëûí îëîí òºðë¿¿ä äîòðîîñ îäîî ¿åä õàðüöàíãóéãààð íýëýýä õýìæýýãýýð
óëàìæëàãäàí ¿ëäëýý. Ò¿¿í÷ëýí áèäíèé ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä:
XIX çóóíû ýõýí ¿åä ìîäîí ýäëýëèéí óðëàëûí çàðèì òºðºë áîëîõ ýìýýë, ñ¿ì
äóãàí óðëàõ òàëààðàà íýëýýä ºâºðìºö áàéñàí ãàçðûí íýã áîë Áîðæèãîí õàëõ÷óóä
áàéæýý. ßëàíãóÿà ýìýýëèéã õèéæ á¿òýýõ ò¿¿íèé ìàÿã çàãâàðûã òààðóóëàõ òàëààðàà
Õàëõûí ç¿¿í õýñýã òºäèéã¿é, íèéò ìîíãîë ¿íäýñíèé äóíä àëäàðøèæ áàéñàí áàéíà.
1927 îíäǺâëºëòèéí ýðäýìòýí Â.À.Êàçàêåâè÷: Äàðüãàíãà íóòàã ÿâàõ çàìäàà
×îéð (õóó÷íààð Áîðæãîí ñýöýí âàíãèéí õîøóó)-îîð äàéðàí ÿâñíàà áè÷èõäýý: Ýíý
íóòàãò ñ¿ì äóãàí áàðèõäàà ýõëýõýýñ íü äóóñòàë ãàäíû ÿìàð÷ îðîëöîîã¿é ººðñäèéí
á¿õèé ë áîëîìæîîð ÷àíàð ñàéòàé áàðüäàã òóõàé íýðä ãàðñàí “Æàíæèí ×îéð”
õýìýýã÷ îéðõîí áîñîî á¿¿ðýãòýé ýìýýëèéí çàãâàð áèé áîëæ áîãèíî õóãàöààíä
Àð Ìîíãîë òºäèéã¿é, ªâºð Ìîíãîëä ò¿ðãýí ò¿ãñýí òóõàé äóðäñàí 2 áà õîæèì
Ñ.Áàäàìõàòàí ýíý íóòàãò ýìýýëèéí óðëàë àìæèëòòàé õºãæèæ áàéñàí òóõàé ººðèéí
Áîðæèãîí õàëõ õýìýýõ íîìîíäîî áè÷ñýí áàéäàã. 3
Èéíõ¿¿ äýýð äóðäñàíààñ ¿çýõýä:
XIX çóóíû ýöýñ XX çóóíû ýõýí ¿åä Õàëõûí ç¿¿í õýñýãò áèäíèé óðüä ºìíº
ñóäàëãàà ÿâóóëñàí Õàëõûí áóñàä íóòãèéí íýãýí àäèë ìîäîîð óðëàõ àæèë ººðèéí
ãýñýí ºâºðìºö îíöëîãèéã èëòãýñýí àìæèëòòàé õºãæèæ áàéñàí òºäèéã¿é, ýíý á¿õýí
íü íèéò Õàëõ ÿñòíû ìîäîí ýäëýëèéí óðëàëûí õºãæëèéã öààøèä ã¿íçãèéð¿¿ëýí
ñóäëàõàä ÷óõàë ìàòåðèàë áîëîõ þì.
Äîðíîä àéìàã, Õàëõ ãîë ñóì
Æèãìýäèéí ×îéíáîë, (59 íàñ, ýð, õàëõ)
Äýýð ¿åä ëóñ òàõèõ ¿åä (7 ñàðä) õ¿¿õäèéí íàéð ãýæ õèéäýã áàéñàí.Õ¿¿õäèéí
îâîî ãýæ áàéõ áà õ¿¿õýä òîì õ¿í áàðèëäàæ áàéñàí. Ìàíàé ýíä õ¿¿õäèéí îâîî ãýæ
áàéâ. Ýíý íü îäîîãèéí Âàíãèéí öàãààí óóëàíä ýðèéí 13 ñàí ãýæ áàéñàí òýðíèé
áàðóóí òàëä áàéäàã îâîîã õ¿¿õäèéí îâîî ãýæ õýëæ áàéâ.
Õ¿¿õýä íü òîãòäîãã¿é àéë õ¿¿õýä ãàðàõëààð íü òîîíîîðîî îðóóëæ áàéñàí ãýäýã.
Õ¿¿õýäã¿é àéë õ¿¿õýäòýé áîëîõûí òóëä õýä ë áîë õýäýí õ¿¿õäèéã òîî
õàðãàëçàõã¿éãýýð ãýðòýý àâ÷ðàí áàÿñãàëàí, äààëóó, øàòàð òîãëóóëàõààñ ãàäíà ãîë íü
øàãàéãààð èõ òîãëóóëàí áóäààëãà õèéæ áàéâ. Áóäààëãà íü ÷èõýðòýé ñ¿¿òýé öàãààí
2 Êàçàêåâè÷ Â.À. Ïîåçäêà â äàðèãàíãó. Ë., 1930. ñ. 37
3 Áàäàìõàòàí Ñ.Áîðæèãîí õàëõ. //Ýòíîãðàôèéí ñóäëàë. Ò. 4, F.7. ÓÁ., 1972. 10 -ð òàë
27

áóäàà ºãºí õ¿õýä á¿õýíä õóâü ãýæ äààâóó, óòàñ õýäýí ÷èõýð ºãäºã áàéñàí. Åð íü ãàð
õîîñîí ÿâóóëàõã¿é, çàÿà íü ãîìäîíî ãýíý.
Ýíõðèé õ¿¿õäèéí äýýëíèé àðä ýöãèéíõ íü ø¿ä, îðñîí áóóðíû çîãäîð ç¿¿íý.
Çàðèìäàà öààä õàíàíä íü ç¿¿ñýí áàéäàã.
Ýðýãòýé, ýìýãòýé ýíõðèé õ¿¿õäèéí á¿ñýíä íü ÷ºäºð ç¿¿äýã áàéñàí.
Õ¿¿õäèéí òîãëîîìîíä ¿íýã ç¿¿íý.
¯ðã¿é àéë ¿ð ãóéæ ñàð á¿õíèé øèíèéí 16-íä 9 ýðäýíý áóþó 3 ýðäýíý îãòîðãóéä
ºðãºæ ¿ð ãóéíà. 120 íàñò öàãààí ºâãºíººñ ãóéæ áàéãàà þì. 3 ýðäýíý íü àëò, ìºíãº,
ñóâä þì. Åð íü ¿ð ãóéõ òóñãàé íîì áàéäàã ãýäýã.
Äýýð ¿åä ÷îíûí àíä ÿâàõàä ÷îíûí àíä ÿâíà ãýæ õýëäýãã¿é, áèå áèåíäýý àäóóíû
õºõ õîìîîë 3 þìóó, 7 õîíîãèéí ºìíº ºãºëöäºã ãýäýã.
Äýýð ¿åä õóí øóâóóã èõ ýðõýìëýæ áàéñàí. Õóíãèéí ñ¿ðýã íèñýæ ÿâáàë ñ¿¿
ºðãºíº. Õóíã õàíãàðüäòàé õàìààòàé ãýæ áàéñàí.
¯õñýí õ¿íèé ñ¿¿æèí äîð ìºí㺺ð þìóó, öààñàí äýýð õàíãàðüä çóðóóëààä
òàâüäàã ãýäýã. Òýð õ¿íèé ñ¿íñ õóíãèéí äàëàâ÷èí äýýð ñóóãààä î÷èõ ãàçðàà î÷äîã
ãýíý.
Ìàíàé ýíä áóðãàñ ãîëäóó óðãàõ, íàðñ ç¿¿í óðàãøàà, àëòàí õàðãàíà, ìîíîñ,
õàéëààñ, õóñ, õàð ìîä óðãàíà. Ìîäûã 4 ä¿ãýýð ñàðûí 15-íû ¿åä ìîä äîë ñóóíà. Òýð
¿åä îãòëîõã¿é, ºâºë ãîëäóó îãòëîíî.
Õàð ìîäîîð (øèíýñ) õèéñýí òàøóóð ãýæ áàéõã¿é, òýíãýð íèðãýíý ãýíý. Åð íü
õàð ìîäûã áîñîî þìàíä õýðýãëýõã¿é áàãàíûã íàðñààð õèéíý.
Óðüä õààëãà õóó÷èðàõààð áîñãîíû ìîäûã õàÿäàã, áóçàðòàé áàéõ.
Òîîíî õóó÷èðàõëààð ãîëûã íü ò¿ëýõ, îëîí ò¿ìýíä îíãîðõîé õàð áóóð çóóí
òýìýýíä çóóäàã õàð áóóð ãýæ íýðëýäýã. Ãàë òàõèíà.
Ãàäíû áóðõàíä óëààí ÿìàà ñýòýðëýíý. 3 íàñòàé ìÿðàíç áóðõàí ãýæ áàéíà. ßìàà
óíàäàã õ¿¿õýä þì.
Äîðíîä àéìàã, Õàëõ ãîë ñóì,
Øèðíýíãèéí Æàìúÿàíñ¿ðýí (62 íàñ, ýð, õàëõ)
Ìàíàé ýíä î¸äîë÷èí Áàíçðàã÷ ãýæ ñàéí þì õèéäýã õ¿í áàéñàí.
Äàðõ÷óóëûí õóâüä òèéì ñàéí õ¿í áàéãààã¿é. Õàéëààñààð øàð òýðýã õèéäýã
áàéñàí. Ýíý óëñûã ìîäíû äàðõàí ãýæ íýðëýæ áàéâ. Ìàíàé õîøóó áàÿ÷óóä áàãà
ÿäóóãààð óëñ îëîí àæèëä íÿìáàé äàðóóõàí òàëòàé óëñ áàéâ. ªºð íóòàã õîøóó,
àéìàã ñóìàíä î÷èõëîîðîî àæèë òºðºë ç¿ãýýðòýé ãàéã¿é ãýæ òîîöîæ áàéâ.
Ìàíàéõàí òýðýã, ãýðèéí ìîä õèéæ áàéñàí áà ¿íý õºëñºíä íü öàé, òàìõè, ãóðèë,
áóäàà àâ÷ áàéâ.
Ýíõðèé õ¿¿õäýä äîòîîä õîðìîé íü äîãîë áóðóó ýíãýðòýé äýýë ºìñãºæ áàéâ.
ªëãèéòýé õ¿¿õäýä áóóðíû áîõü ç¿¿ëãýíý. Çàðèì íü áîõüòîé çîãäîðîî äºðâºëæèí
äààâóóíä î¸îä äýýð íü õàääàã áàéâ.
Óðüä õóðäàí õóðö ìîðèéã èõ ýðõýìëýõ, ¿õýõëýýð íü òîëãîéã ãýðòýý õàòààæ
õàäãàëàõ, ýñâýë îâîîí äýýð òàâüäàã.
Ýöýã ìàëûã èõ ýðõýìëýíý. ßëàíãóÿà õ¿¿ðòýé ãàçàð àâàà÷èõ èõ äóðã¿é.
Óðüä õóö, óõíà ìºðãºëäºõèéã ìóó ãýõã¿é, òýãñýí ìºðò뺺 àðèâëàæ ºãíº.
Òýãýõëýýð ìºðãºëäºõ íü ç¿ãýýð àÿòàé áîëäîã. Õóöûã íàìàð íèéë¿¿ëýãò òàâèõäàà
28

èõýð õóðãà îëíûã ãàðãà! ãýýä øàð áóäàà òîëãîé äýýð íü àñãààä ýí¿¿í øèã îëîí áîëîã
ãýýä õ¿ç¿¿äýýä 2 õ¿¿õýä ñóíäëóóëàí õî¸ð òèéø íü óíàãàíà. Õóöàà òàâèõäàà áàñ
ºäºð ñóäàð õàðíà. Õèøèãòýé ¿ðæèëòýé ºäºðò òààðóóëíà.
Àçðàãà áîëîõ ìàëûã ñîíãîõîä ¿ðæèë ñàéòàé ñàéí òàëûí ìàëûí óäìûã õàðàõ
áà ãýäýñ ã¿çýý òîìòîé ìàëûã õèøèãòýé ìàë ãýæ õàðàõ, óõàà íü õîíü õàðèóëæ ÿâæ
áàéõàä õàìãèéí ñ¿¿ëä ÿâààä áàéãàà ìàëûã õèøèãòýé ìàë ãýæ íýðëýíý.
Öàãààí ñàð ãàðãààä àíõíûõàà í¿¿õ ºäºð ºðõºº òàâèàä äýýð íü áàãàíà òàâèàä,
ººðèéí ç¿ã áîëîõ àç õèéìîðüòîé ç¿ãð¿¿ ãàðààä õèøèã ç¿ãýýñ èðäýã. Ýíý íü õîæèì
í¿¿õýä ºäºð ñóäàð õàðàõã¿é ãýñýí ¿ã.
Óðüä ìàíàé ýíä íýã õî¸ð àâäàð, îð, õýëõýý òîîíî, õààëãà (äàëàâ÷òàé,ãàäíàà
ýñãèéòýé) òàâèóð ãóðâàí äàìíóóðãàòàé ýâõäýã. Àðàã ñàâàð çýðãèéã õèéæ ººðñäèéíõºº
õýðýãöýýíä õýðýãëýæ áàéâ. Ìàíàéõààñ ìîäã¿é Ìàòàä ãýõ ìýò ãàçàð àâ÷ áàéâ.
Ìàíàé ýíä õàð áóäàà òàðüæ áàéñàí.
Àéë ãýð áîëîõîä ýðýãòýé òàë ãýðèéí á¿õ òàâèëãà áýëäýæ áàéñàí. Õ¿¿õýí õ¿í
õóâöàñ õóíàðàà àâ÷èðäàã çàíøèëòàé.
Àéë í¿¿õýä ýìýãòýé õ¿í ãî¸õã¿é.
Àéë í¿¿õýä ìóõëàã òýðýã ò¿ð¿¿ëýõ, õàìãèéí ñ¿¿ëä õàøàà à÷ñàí òýðýã îðíî.
Ìàíàé íóòàãò Àìàðûí Ãîí÷èã ãýäýã äàðõàí áàéñàí. Ãîëäóó ýìýãòýé õ¿íèé
ãî¸ëîë õèéäýã õ¿í áàéëàà.
Ìàíàé ýíä ÷îíûã õýâòýý Ñàìáóó, áîîõîé, öàãààí íîõîé ãýäýã. Óðüä ÷îíûã
ìÿíãààñ íýãèéã àâààðàé ãýõëýýð ãàíöûã ¿ëäýý ãýæ ñîíññîí õàòóó ÷èõòýé àìüèàí
ãýíý.
Ìîðèéã öîâîî ñýðãýëýí áàéëãàõûí òóëä ÷îíûí øàãàéã õàçààðûí çóóçààíä
óÿäàã ãýíý. Áàñ äàéðëàãà ýíý òýðýýñ õàìãààëàõ óòãàòàé.
Íîõîéä õîîë ºãºõ人 ãàäíààñ íü äîòîãø õàðóóëàí õîîë õèéæ ºãíº.
Õàéëñ íü èõ áºõ ìîä, òýðýã õèéõýä ýâäðýõã¿é, õàãàðàõã¿é èõ õàòóó ìîä þì.
Õàòñàí ¿åä íü ÿìàð ÷ ìîä ìóó äààíà ìóøãèðñàí ýð÷òýé áàéíà. Ýíý ãîëûí çàõ,
ºðºëòèéí òîõîé, õýðýý óóë òèéø óðãàíà. Åð íü òàðèìàë ìîäíîîñ áºõ ãýäýã. Òàõèð
áîãèíîîð óðãàíà. Õàéëààñûã ãºëºã ¿åä ººðººð õýëáýë íÿëõ õººñºí ¿å íü àâàõäàà
ºâºë õàâàð ýðòõýí àâíà. Õàòààõäàà óñàíä ÷àíàâàë èõ ñàéí áºõæèíº, ø¿¿ñ íü óñòàé
õàìò ãàäàãø ãàðíà. Òýãýõäýý ìîä áîëãîí àäèëã¿é áóðãàñûã õàâàð, çóðàâñëààä ñàéõàí
äîòðîî ÷èéãòýé ¿åä íü 10-ààäõîíîã õºíäèé ìàÿãòàé áàéëãààä þì õèéõýä ñàéõàí
áîëíî. Ñàëõè íü äîòðîî õàòààäàã õàòààäàãã¿é ãýæ áàéíà. Õàâðûí ñàëõè çóí ç¿ãýýð
ãýäýã. Õàòààõäàà çàëæ þì õèéõ ó÷èð òààðóóëàõ íü ÷óõàë þì. Áóðãàñààð õàíà, àðàã
ñàâàð óíü õèéíý. ßëàíãóÿà øàð öîîõîð òàãèë áàðçãàð áóðãàñ ãýæ áàéõ óíü õèéõýä
èõ ñàéõàí áîëíî.
Áàñ íîãîîí áóðãàñ ãýæ áàéíà. Ýíý íü öýâýð ìóó ãýíý. Ãîëäóó óóðãà, òîîíîíû
öàãèðàã (õóðóóòàé) õèéíý.
Õàðãàíû ìîäîîð òýìýýíèé áóéë, ãàíñíû ìîä õèéäýã.
Õóø, õàðãàíû ¿íäýñ çýðãýýð ñèéëáýðëýæ øàòàð çýðãèéã èõ ãî¸ õèéäýã.
Ãàëûí àì ðóó óóð õàðóóëàõ öýýðòýé. Ò¿éìýð ãàðàõàä àìûã íü õàðóóëàõ. Äýýð
íü áàãàíàà òàâèàä àöû íü ò¿éìýð ë¿¿ õàðóóëààä ãýðèéí ýìýãòýé ãàçàð äýýð òàâüäàã.
Ò¿éìýð ÿðàãääàã ãýäýã. Õàð òîãîîãîî ò¿éìýð èðæ áàéãàà ç¿ã ð¿¿ õºìðºíº ãýíý.
29

Äîðíîä àéìàã, Õàëõ ãîë ñóì,
Áóäûí Õèøèãò, (82 íàñ, ýì õàëõ)
Õîíü õÿðãàõ ¿å íü ÿã îäîî (6, 7 ñàð) àâñàí íîîñîî ñàâíà. Á¿ä¿¿í íîîñîî äóíä
íü õèéíý. Íàìàð 8, 9 ñàðä õîíèî õÿðãàæ àõðûí íîîñ àâíà. Ýíý íîîñîî ñàâæ ýíý
íîîñîî ºíãºí òàëä íü õèéíý. Àõðûí íîîñ íü õóðãàíû íîîñ þì.Ýñãèé õèéõýä íîîñîî
ñàéõàí ñàâñíû äàðàà çóëààä óðòûí íîîñîî äóíä íü õèéæ, õî¸ð ìîðèîð òàòäàã.
Ýñãèé øèðäýãýíä ãîëäóó ï¿¿ç õýý õèéæ çàõààð íü ñ¿ëæýý þìóó, àëõàí õýý
õèéíý. Øèðäýãíèé õîéò õýñýã íü óðò áàðóóí ç¿¿í øèðäýãíü áîãèíî áàéíà.
Ýñãèé ¿¿äèéã õºõ äààëèìáààð ºíãºëºí ãîëä íü “áýõòýð” àëõ þìóó, ñ¿ëæýý
õýýãýýð õ¿ðýýëíý.
Òýìýýíèé òîõîøíû 2 òàëûí àðàë òààðäàã ãàçàð íü èæèë íýã ï¿¿ç õýý òàâèí
áóñäûã òàãíàà ñ¿ëæýý õýýãýýð ãî¸æ ºãäºã.
̺í ìºõëºãíèé àð ºâðèéí õî¸ð ýñãèé ¿¿ä øèðýýñòýé áàéäàã. Èõ áèå íü ýñãèé
õýâýýð ãîë íü ìºí ï¿¿ç áóñàä íü äýýðõèéí àäèë áàéäàã.
Ìèíèé äóóëñíààñ ìàíàé õóøóó èõ äýýð ¿åä øèðýý ãºðºë㺺íèé àæëûã èõ
õèéæ áàéñàí ãýäýã. Õîæèì õèâñ íýõýõèéã ìýäýõã¿é áîëñîí þì.
Øèíý ãýð, àéë ãýð áîëîõ, ýñãèé õèéõ çýðãèéã õàìààðàà õèéëöäýã ¸ñòîé.
Þì î¸æ áàéãààä ç¿¿ãýý õàòãààä õîíóóëàõ öýýðòýé, ¿éë óäààøèðíà ãýäýã.
Óðüäûí óëñ ÿìàð áà õóâöñûã (õ¿¿õýä, ýð íºõðèéíõºº) îðîéõîí ýñã¿¿ëýõ
äóðã¿é áàéñàí. Àðüñ ýëäýæ áàéõàä õýäðýãíèé èðèéã õ¿í ð¿¿ õàðóóëàõûã öýýðëýæ
áàéâ. Ýýð¿¿ëèéí áàðèóëûã ìºí òýãæ áàéñàí.
Õºøèõ î¸äëîîð õóðäàí ò¿ðãýí á¿òýõ øóëóóí î¸äëûí á¿òýýíý.(äýýëíèé)
Øàãëàà î¸äëîîð äýýëèéí ãîëûã î¸íî.
Ýñãèéã íýâòãýëçýí íèéë¿¿ëæ î¸íî.
Õºâºðäºõ î¸äëûã ìàíàé ýíä õºâºðñºõ ãýíý. Õºäñºí äýýë, ýñãèé çýðãèéã íèëýýí
î¸äîã.
Çàãàñàííóðóó, øàëç õàòãàõ, îéìñíû ò¿ð¿¿ øàãàéëãàí î¸õ íü äýýð ¿åä õýðýãëýæ
áàéâ.
Ç¿¿ îðîîõ î¸äëîîð ãàíãàí ãî¸ þìûã î¸íî. Òóõàéëáàë, òàìõèíû ñàâíû õî¸ð
Ẻð äýýð õèéõ ãýõ ìýò
Ìàíàé íóòãèéíõàí ýìýýëèéí ãºëºìèéã ñàéõàí öàâàã íààãààä ýìæèæ õîøîî
õèéãýýä øàãëàæ î¸ñíû äàðàà òàãíàé õýý õèéæ àëõàí õýýãýýð õ¿ðýýëýí õèéæ áàéñàí.
(ýñãèéãýýð)
̺í ýñãèéãýýð õóðãàíû óóòûã äýýðõèéí èæèë õýýòýé çàðèìäàà ï¿¿çýí õýýòýé
÷ õèéæ áàéñàí. Çàðèì àéëä àÿãàíû øààçàí õèéäýã óóòàà ë ìºí ë øèðæ õéèñýí
áàéäàã.
Óðüä áèäíèé ¿åä þì õèéæ ÷àäàõã¿é õ¿í ãýæ áàéñàíã¿é çºâõºí ñàéí ìóó
õèéäýã ë ãýæ ÿëãàãääàã áàéñàí. Íýã ãýðèéí ýñãèé ¿¿äèéã øèðýõýä íýëýýä õýä õîíîã
øèðíý. Åð íü øèðýýñ î¸äîë èõòýé, õ¿íä ºã÷ õèéëãýëýý ãýõýä øàíä íü ãàíö õîíü
ºãºõ æèøýýòýé, ýñâýë öàé, äààëèìáà ºãíº. Åð íü ìºí㺠õîâîð áàéâ.
Óðüä ýìýãòýé õ¿í õ¿¿õýä ãàðòëàà þì î¸íî. Õàðèí õ¿¿õýä ãàðãàñíû äàðàà 14
õîíîã îð÷èì áèåèéã íü ãàìíàæ þì íýã èõ î¸îä áàéõã¿é.
Óðüä î¸äîë ìóóòàé õ¿íèéã íýã èõ îéøîîæ áàéñàíã¿é, òýäíèé õ¿¿õýí î¸äîë
ìóóòàé ãýæ ÿðüäàã áàéâ.
30

Ìàíàéõàí îéìñíû ò¿ð¿¿íä ï¿¿çýí õýý èõ î¸æ áàéñàí.
Ýìýãòýé õ¿íèé ¿éëíèé õàéöàã íü ýìýãòýé õ¿íä èõ îéð äºò õºë îð÷èì íü áàéíà.
Àéë ãýð áîëîõîä ýìýãòýé íü àâäàð, õóâöàñ õóíàðûí õàìò ãýðýýñýý àâ÷ðàíà.
Þìûã óðüä î¸õäîî èõ ñàéí íààæ áàéñàí. Åð íü èõ ñàéõàí íààæ áàéñàí áàðàã
äýýëíèé ãîë î¸äîë ìýäýãäýõã¿é áîëäîã áàéñàí. Ýíý íü èõ îíöëîã þì.
¯éëíèé ìîä íü íàðèéí òàëààðàà äýýëíèé ñóãàíä áàãòàõààð íýã ¿ç¿¿ð íü íàðèéí
íºãººä íü àðàé ºðãºí íèìãýí ìîä áàéíà. Òîì æèæãèéí õóâüä õàéðöãàíä áàãòàõ ÷
áàéíà, òîì ÷ áàéíà. Ýíý íü ìåòðýýñ àðàé áàãà. Åð íü äýýëíèé ñóãàíä õèéãýýä þì
èë¿¿ðäýõýä òîõèðîõîîð áàéíà. ̺í ãýð á¿ë áîëîõîä ãýð îðíîîñîî àâ÷ðàõ ç¿éëèéí
íýã áîë ýýð¿¿ë þì.
Óðüä ìàíàé õóòàãò áàðóóí àéìãààñ öýðãèéí óëñ èõ ñóóíà. Òýä ÿðüäàã áàéñàí,
òàíàé ýíäýõèéí ýìýãòýé óëñ ¿éëèéí ¿ðòýé óëñ þì. Õàìàã þìàà õèéíý. Áàñ ç¿ãýýð
÷ ¿ã¿é àðüñ õ¿ðòýë ýëäýíý ãýäýãñýí. Ìàíàé ýð÷¿¿äèéí ãîë àæèë íü äàðõëàõ àæèë
áàéâ.
Ìèíèé ¿åèéí àâãàé÷óóä 2 ìºðíèé ãóó àðûí ãóó 1 á¿ãä 3 ãóóòàé áàéñàí. Ìàíàé
ýíä ¿ñíèé ¿ç¿¿ðò õèéäãèéã “õàäëàãà” ãýíý.
Äýýð ¿åä àëò, ñóâä õî¸ðûã èõ ýäëýõ íàñàíä àõàð ãýæ áàéâ. Ìàíàé ýíä Öýíä-
Áàëæèííÿì ãýýä èõ ñàéí äàðõàí óëñ áàéâ.
Ìàíàé ýíä áºãæèéã øèãòãýýòýé, øèãòãýýã¿é áýëçýã ãýæ íýðëýõ, ýýìýã íü
áîãèíîõîí öàöàãòàé íýã áàéñàí, áàñ æèæèã áýëòýé äýýðýý 3 ÷àíäìàíü òîëãîéòîé
ýýìýã, ìºí äîðîî îþóòàé ýýìýãí¿¿äèéã èõ ç¿¿æ áàéâ. ̺í ç¿ðõýí ýýìýã ãýæ áàéñàí,
ãàðõèéã èõ ç¿¿õýýñ ãàäíà äýýð íü îðîîìîë èõ õèéíý. (ìºí㺺ð) ýýìýãí¿¿ä áàéñàí.
Õ¿¿õä¿¿ä ãîëäóó öàãèðàã èõ ç¿¿æ áàéñàí.
Ìàíàé ýíä àëò íýã èõ ýäëýæ áàéãààã¿é, çàÿà áóÿíä ìóó ãýæ èõ ÿðüæ áàéñàí.
Èõ íàñòàéõàí õ¿í öàãààí èäýýíä áóçàð îðîõã¿é ãýæ áàðóóí ãàðûí ÿäàì õóðóóíä çýñ
áºãæ õèéäýã áàéâ. ̺í çýñýýð øàíàãà èõ õèéíý, äîòðûí ãýìýíä ñàéí ãýæ áàéëàà.
Ìàíàé ýíä 2 ãàðòàà öóëãóé ìºíãºí Ẻðºíõèé áºãæ èõ õèéæ áàéëàà.
Óðüä öàãààí ëàì àÿãà ãýæ ìîäîí àÿãà áàéñàí. Åð íü óðüä öàé õîîëíû àÿãà ãýæ
òîì, æèæèã ÿíç ÿíç áàéñàí. Àÿãûã óðüä ìàíàé ýíä ºð õèéæ áàéãààã¿é, õóäàëäààíû
æóðìààð Õÿòàäààñ ãîëäóó èðæ áàéñàí. Öàãààí àÿãà íü öàãààí øàðãà ºíãºòýé ¿íäýñ
áèø þì.
Õóìáàí àÿãà ãýæ öîîõîð ýðýýí õ¿¿õäèéí àÿãûã õýëæ áàéñàí.
Àÿãàíû áýëýã ãýæ äîòîð íü þì õèéãýýä õ¿¿õäèéí õóâü ãýæ ºãºõ íü ýëáýã
áàéñàí.
Óðüä àéë ãýð áîëîõîä õ¿¿ áýðä ñ¿¿òýé àÿãà áàðüæ ºãäºã, òýð íü òýð õî¸ðûí àÿãà
áîëæ áàéâ. Èéì àÿãà íü ìºíãºëñºí, ýñâýë ìîäîí àÿãà ÷ áàéëàà.
Ìàíàéõàí ìîä ýëáýã óõìàë õóñ ìîäîîð ºðºìíèé òîðõ ãýæ òîì æèæèã ÿíç ÿíçààð
õèéæ áàéñàí. Ýíý òîðõîî áàñ íàðèéí ºíäºð õèéæ àéðàã õèéäýã áàéñàí. Õóâèí ÷
ÿëãààã¿é õèéõ àðãûí õóâüä óõàæ õèéõýýñ ãàäíà øààæ õèéæ áàéëàà. Òóõàéëáàë, ìàë
ñààõ õóâèíã øààæ õèéæ áàéñàí áîë óóðûã óõàæ õèéõ æèøýýòýé þì.
Ìàíàé ýíä õàð áóäàà èõ òàðüæ áàéñàí. Ò¿¿íýý èäýõèéí òóëä óóð èõ õýðýãëýæ
áàéâ. Åð íü èõýíõ ñàâ ñóóëãàà ººðñäºä õèéöãýýæ áàéëàà. Õààÿà íýã 4 á¿ñë¿¿ðòýé
õóâèíã õÿòàäààñ èðæ áàéâ.
Ìàíàé ýíä ã¿¿ òýìýý íýã èõ ñààõã¿é, ãàçàð íóòàã òîì òîìîîõîí íàéð íààäàìä
áýëäýæ ñààäàã áàéâ. Åð íü ìîäîí ñàâ ñóóëãà íü þì õèéõýä èñýõã¿é, õàëàõã¿é,
31

õºõðºõã¿é èõ ñàéí áàéäàã. ̺í á¿ä¿¿í ìîäíû ¿¿ñèéã áèò¿¿ ñóãà òàòàæ àâ÷ðààä
õ¿¿õýä áàãà÷óóäûí õîíü ñààõ õóâèí õèéäýã áàéñàí. Ñàéõàí ¸ðîîë õèéãýýä ¿¿ñíýýñ
íü ãàðñàí îîñîð õèéäýãñýí. Íýã ¿å ìàíàé ýíäýõèéí óëñ ìîä èõ àøèãëàäàã áàéëàà.
“áºãòºð” ãýíý.
Äîðíîä àéìàã, Õàëõ ãîë,
Àíæèëûí Åðººëò, (83 íàñ, ýð, õàëõ)
Óðüä ò¿ð¿¿ëñýí áºõºä áàé ãýæ èõ íàñíû óëààí ñààðàë ìîðü õàìáàí çîäîã
øóóäàã, äýýëèéí ÷èñ÷¿¿ ºãäºã áàéâ.
Ìàíàé ýíä ñàéí ñàéí áºõ÷¿¿ä áàéâ. Òóõàéëáàë: óðàí ìýõò Äàøäîíîé àðñëàí
øèð¿¿í Õàíä íà÷èí èõ õ¿÷èò Áàëñàíõ¿íäýâ àðñëàí öóë Òàìæàâ, ×èìýä àðñëàí,
Íàìñðàé çààí, àçðàãà Íýðýí ãýýä áàéñàí. Á¿õ öàãààí ãýæ Áàëñàíõ¿íäýâèéã õýëæ
áàéñàí. Åð íü õ¿íèé õ¿÷ ÷àäàë 4 ìº÷òºíä, õ¿ç¿¿ ñýýð îâãîð ò¿¿øèí, øàíàà ºðãºí,
òîëãîéí îðîé õàâòãàé, 2 áóóëãà, 2 ãóÿ îâãîð, 2 õºõ ñàéí, ààðöàã ñàéí, ãýäýñ íàðèéí,
öýýæ ºðãºí, õ¿ç¿¿ òîëãîé õºø¿¿í áàéõ áà ºëìèé人 õ¿÷òýé õ¿í ñàéí, ºñãèé人
õ¿÷òýé õ¿í ìóó, àìàðõàí óíàäàã ãýäýã.
Áºõ õ¿íèéã áàðèëäàæ áàéõàä íü õàìò èðñýí õ¿í íü õóâöàñûã íü ãàçàð õ¿ðãýõã¿é
á¿ñíèé ¿ç¿¿ðèéã äýýëèéí çàõòàé õóéëæ áàðèàä ìóøãèíà. Á¿ñèéã ãîëîîð íóãàëààä
äýýëíèé áóóëãûã äóíäóóð íü çàíãèäààä ìóøãèõ þì.
Áàðèëäàæ áàéõäàà ¿ñýý ìîðèíû ñ¿¿ë øèã òóóøèíãààð áîîäîã.
Äîðíîä àéìàã, Õàëõ ãîë ñóì,
Ìàãñàðöýðýíãèéí Áàë÷èíäîâäîí, (78 íàñ, ýð, õàëõ)
Ìàíàé ýíä Ìÿãìàð, Áàëæèííÿì, Äýíçýí ãýæ ñàéí äàðõ÷óóë áàéñàí. ̺í õàð
í¿äýí Äàìáàäàðæàà, Óðâàà, Ò¿ìýíæàðãàë íàðààñ ãàäíà ìîäíû äàðõ÷óóë ãýâýë
Òàìæèäûí Íýðýí, Äîäü ÷àâãà ãýæ äîðèóí þì õèéäýã óëñ áàéñàí. Ìàíàé ýíäýõèéí
áóðãàñ ìîäîîð õýëõýý òîîíî, õàíà, õàéëààñààð õóðóóòàé òîîíî, òýðýã (ìàòìàë õàñàã)
òàâèóð, àðàã ñàâàð íýëýýä õèéæ áàéâ.
Óðüä î¸æ áàéãàà þìûã äýðëýâýë ¿éë óäààøèðíà ãýæ áàéñàí.
Ìàíàé ýíä áóðãàñ, õàéëààñ, íàðñ, õóñ, ¿ðëèéí ìîä, ìîéëûí ìîä óðãàíà.
Áóðãàñ äîòðîî ñóðàí õºõ ãýæ áàéíà. Ýíý íü íàðèéí ãîëòîé õºõ õàëüñòàé
áàéíà. Àðàã ñàâàð óíü õàíà õèéæ áàéâ. ¯¿íýýñ ãàäíà øàð òàãèë ãýæ áóðãàñ ãýæ áèé.
Õàíà õàøàà, õààëòóóð õèéäýã áàðàâãàð áàðçãàð áóðãàñ áàéäàã. ¯¿íýý ººð öýëöãýð
íîãîîí ãýäýã áóðãàñ áàéíà. Ýíý íü á¿ä¿¿í ãîëòîé õýâðýã áóðãàñ þì. Áàðàã þì õèéæ
áîëîõã¿é ãýíý. Ò¿¿í÷ëýí Ãàëäàñ ãýæ áàéíà. Ñóðàí õºõ àÿòàé õóñòàé àäèë á¿ä¿¿í
þó ÷ õèéñýí áîëíî. Ñ¿õíèé áàðèóë õàãàëààä àðàã ñàâàð, õàøàà õààëòóóð õèéäýã.
Õàéëààñ ìîä èõ ÿðäàã, ãîëäóó ò¿ëøíèé ìîä þì. ßìàð÷ áóðãàñûã õàâàð äîëíû
¿åä íü îãòîëæ áîëîõã¿é, 7-8 ñàð áóþó ºâºë àâäàã.
32

Þì õèéõ áóðãàñ íü ÿð áàãàòàé, óëààí çóðâàñòàé áóþó õºõ ºíãèéí øóëóóí áîë
èë¿¿ òîõèðîìæòîé. ßëàíãóÿà óóðãà, ñàâàð õèéõ ìîä íü ¿ç¿¿ð ¸çîîðîîðîî òýíö¿¿
áóðãàñ áàéâàë ñàéí. 1ø àðàã õèéõýä óðòààðàà 1 àëä õýðíèé 40 ø ìîä, ñàâàðò øóëóóí
1 óðò áóðãàñ àâàõàä õ¿ðíý. Ñàâðûí õóðóóíä á¿ä¿¿í õýñãèé íü õàãàëæ öóóëààä õýðýâ
íàðèéí áóðãàñ áîë äàíãààð íü õèéäýã.
Àðàã ñàâðûí ìîäûã àâñíû äàðàà çàäãàé áóþó áîîãîîä 7 õîíîã õýðòýé áàéëãàæ
ºëñãºæ (àìðààæ) áàéëãàñíû äàðàà çóðâàñëààä àðàã ñàâàð õèéõ ãîë áàãàæ õºø¿¿ðãýíä
õèéãýýä õàòààíà. Èíãýñíèé äàðàà çàñàæ õàòààíà. Íýã àðàã õéèõýä 36 ìîä îðíî. 4
ìîäîîð íü öàãèðàã õèéæ 32 ìîäîîð íü áóñäûã õèéäýã. ¯¿íýñ áàãà ìîäîîð õèéæ
áîëîõ áîëîâ÷ çàé õîëòîé áîëäîã. Àðàã íü äîòðîî òîì, æèæèã ãýæ áàéõààñ ãàäíà
“÷èã” àðàã ãýæ çàéã¿é àðãàëûí àâäàð õèéæ áàéâ. Äîð íü ñàõàí óë õàäààä áîëäîã
áàéñàí. Ìàíàé ýíä õ¿¿õäèéí àðãèéã “áºìáºã” ãýõ áà òýìýýíä òýãíýõ òîì àðàã
õýðýãëýæ áàéñàíã¿é. Òýìýý òýãíýäýãã¿é òýðýã õýðýãëýäýã ó÷ðààñ òýð.
Áàðóóí àéìàãò øýýçãèé ãýíý. Àðãèéã õèéõýä ¿äýýð ÿìàð áàéõ íü ÷óõàë
íºëººòýé. ¯äýýð íü àäóóíû, òýìýýíèé, ¿õðèéí ãýæ áàéíà. Àäóóíû ¿äýýð íü æààõàí
ñóíààä áàéõ áà õýâðã ãýæ ÿðüäàã.
Óðüä æèðýìñýí ýìýãòýé àðãàë ñàéí ò¿¿âýë àìàð òºðíº ãýæ áàéâ. Ýìýãòýé õ¿í
òºðºõºä àðàã ò¿øíý ãýíý.
Àðãàëûí “÷èã” àâäàð äýýð ñàíäàéëàõ öýýðòýé, òîðãîíî ãýæ áàéâ.
Ä¿¿ðýí ñàéõàí áýëýãòýé
Ò¿âøèí ñàéõàí æàðãàëòàé ãýæ ¿ã áèé. ßìàð ÷ ñàâ ñóóëûã ä¿¿ðýí áàéëãàõ íü
ñàéí ãýæ áàéâ.
Ìàíàé ýíä àéëä ìîãîé èðýõýä ñ¿¿ã òîëãîéíîîñ íü ýõëýýä íóðóóí äýýã¿¿ð íü
öóâóóëæ äóñààæ ºãäºã, òýãýõëýýð ÿâäàã ãýäýã.
Óðüä ìýëõèéí ÷óóëãàòàé òààð÷ õèøèã ãóéõ õýðýãòýé ãýæ áàéâ. Ãóéõäàà
õîðìîéãîî äýâñýýä ìºðãºíº. Òýãýõëýýð íýã òîì ìýëõèé ¿ñðýýä õîðìîé äýýð ãàð÷
èðíý ãýíý. Ýíý íü õèøèã õàéðëàæ áàéãàà íü òýð ãýíý.
Øàð øóâóó õ¿í ë¿¿ õàðààä èíýýâýë ìóó ãýæ áàéâ. òýð õ¿íäýý.
Óðüä õýðýýã 70 õýë ìýääýã ãýäýã áàéâ.
Ñóìíû ºðººëä öàâóóíû òóõàé èíãýæ áàéäàã.
Àíóä èõ äàëàéí ¸ðîîëîîð
Øóìáàí ÿâàã÷ àëòàí í¿äòýé àâðàãà çàãàñíû õîäîîäîîð õàíäàëæ áóöàëãàæ
õèéñýí öàâóó áèëýý ãýæ áàéäàã.
Õ¿¿õýä ãàðäàãã¿é àéë õ¿¿õýäòýé áîëîõûí òóëä õ¿¿õýä áàÿðëóóëíà ãýæ ÷èõýð,
áîîâ, áóäàà ºãºí ¿ëãýðèéí äàëàé óíøóóëíà.
Äîðíîä àéìàã, Õàëõ ãîë ñóì,
Æàìñðàíãèéí Ñàìäàí, (58 íàñ, ýð, õàëõ)
Ìàíàé ýíä Ø¿æèãò âàí íî¸íû ãàðûí ñàéí äàðõàí ëàì Ìÿãìàð ãýäýã õ¿í
áàéñàí ãýäýã. Òýðíèé õèéñýí õóòãà àéëä áèé. Óðüä Áàäàìñýä çàíãè ýäëýæ áàéñàí
ãýäýã.
Òî âàí 80 òîõîé áóðõíàà á¿òýýõäýý ÷óëóóíû 180 äàðõàí, 100 ¿õýð òýðýã
õýðýãëýñýí ãýäýã.
Ìàíàéõàí óðüä Áîéð íóóðûí õÿñààíààñ ìºíãºí áîðîíç ãàðãàæ àâ÷ áàéñàí
ãýëýã.
33

Óðüä þì õàðóóëääàã õàðóóëûí èðèéã äîîø õàðóóëæ òàâüäàãã¿é ãýæ áàéñàí.
̺í ìºí㺠õàéëäàã ëàâûã äîîø õàðóóëàí òàâèõûã òóí äóðã¿é áàéñàí, îëç õààíà
ãýæ áàéâ.
Ìàíàé ýíä þìûã ìàø ò¿ðãýí õèéäýã Äàìäèííýðýíãèéí Æèãæèä ãýäýã ìîäíû
äàðõàí áàéâ. Õ¿í íºãººäºð õ¿¿õýä õóðèìëàõ ãýýä áàéíà õóðóóòàé òîîíî õèéæ
ºãºº÷ ãýýä ìîäûã íü àâàõóóëààä ÿâóóëñàíä äîð íü àìæèæ õèéæ ºãñºí ãýäýã.
Ìàíàéõàí áóðãàñààð þì õèéõäýý äîðèóí ãýæ áàéñàí. ×èìýä ãýæ ýíý õîøóóíû
òýðã¿¿í õàíà÷èí áàéñàí. Óðüä Òîæèäûí Íýðýí ãýäýã äàðõíûã íî¸í ýðãýíýã õèéæ
ºãºº÷ ãýæ õýëñýíä çà ãýæ õýëýýä äàí îéëèîð öàâ÷èæ õèéãýýä íî¸íûä ¿ç¿¿ëñýíä
- Íî¸í ÷èíèé õàðóóë æààõàí ººòýé áàéíà äàà ãýõýä – Òèéìýý áè îéëèîð ÷àâ÷èæ
õèéñýí þì ãýñýí ãýäýã.
Õàíûã øàð òàãèë, áîð òàãèë ãýäýã áóðãàñààð õèéäýã. Ãîë áàðàã áàéõã¿é,
øºðºìñëºñºí èõ áºõ áóðãàñ áàéäàã. Ñ¿ìáýð õàâüä èõ óðãàíà. Õàðèí àðàãíû áóðãàñ
íü àðàé ººð áàéíà.
Ìàíàé íóòàãò áóéëààñ óðãàíà. Äîîä õýñýã íü èõ ÿðòàé òýðãýýð íü ãàíñíû ìîä
õèéíý. Èõ ñàéõàí áîëíî. ¯íäñýýð íü àÿãà ãàíñíû òîëãîé, ñèéëáýð õýðýãëýíý.
Óðüä õàíà õèéõ, áóðãàñûã óðüä æèë íü àâààä çóðààñòàé íü õàòààãààä æèë
ºí溺㺺ä õèéíý. Èõ õàòóó áîëáîë õîíèíû øàð áóóöàíä 1, 2 ºäºð õèéãýýä àâààä
õèéõýä ñàéõàí áîëíî. Õýðýâ çóðâàñëàâàë ºí㺠íü õºõ, ýñâýë õàãà õàòíà. Áóóö íü èõ
õàëóóí áàéíà. Áóðãàñûã àâàõäàà õàâàð ýðò öàñ õàéëæ ýðõýýð áàðààí áîëîõ ¿åä àâíà.
Òýðíýýñ õîéø áîë äîë ñóóæ ìîä õýâðýã áîëíî. Ìîä öýöýãëýõ ¿åä ºð àâàõã¿é ãýäýã.
Ýíý íü õàíà õèéõ ìîäîî 2-3 õýñýã áàãëàæ áîîíî. Íýã àéëûí á¿òýí õàíàíä 128 ìîä
îðíî. Íýã õàíàíä 32 ìîä îðäî. (á¿ãä 4 õàíà), ìîäíû óðò 11 òºº îð÷èì áàéíà. 1 òººã
20 ñì-ýýð áîäîõîä 2,20 ñì áàéíà ãýñýí ¿ã.
Óðüä í¿¿äëèéí óëñàä òîõèðñîí çàðààí ãýð ãýæ õàíàã¿é óíèéã íü äóíäààñ äîîø
õýñãèéã òàõèéëãàæ ìàòàæ õèéñýí õóðóóòàé òîîíîòîé ãýð áàéâ.
Õàíà õèéõ áýëäýæ áàãëàñàí áóðãàñûã õóðö íàð áîðîî çýðãýýñ õàìãààëàí äîðîîñ
íü õºíäèéëæ áàéðëóóëíà.
çàëóóð
Õàíàõèéõ ìîäîî øóóä çàëóóðäàæ ýõëýíý. Õýðýâ õàòóóðñàí áîë áóóöàíäàà
õèéæ 纺ëð¿¿ëíý.
34

Äîðíîä àéìàã, Xàëõ ãîë ñóì,
Õàñûí ׿ëòýì, (71 íàñ, ýð, õàëõ)
Òýðýã äîòðîî: 1. Øàíø òýðýã (öîîõîð òîâóóðòàé)
2. Õàñàã òýðýã ìîäîí á¿ä¿¿í áóëòàé
3. Ìàòìàë òýðýã ãýæ õóñûã îðîîãîîä äóãóéëñàí ºíäºð ö¿¿ðãýð òýðýã áàéñàí.
Àëü àëèíûã ãàäíààñ àâ÷ áàéñàí. Ýíýíýýñ ººð õàéëààñààð ìàòàæ õèéñýí íýã òýðãèéã
ººðñ人 õèéöãýýæ áàéñàí. Èõ áºõ òýðýã ãýæ ÿðüäàã áàéñàí. Ìàíàé ýíä Òàìæèäûí
Íýðýí äàðõàí Äàâàà ãýæ õàéëààñààð ýìýýë èõ õèéäýã óëñ áàéñàí. Åð íü õàìãèéí
íýðòýé óëñ íü áàéñàí. Òýð õî¸ðûí ýìýýëèéã èõ õýðýãëýæ áàéâ. Çàãàñ ìîäã¿éãýýð
õèéäýã áàéñàí íü èõ áºõ ãýäýã.
- Óðüä õýýòýé õóàðòàé àâäàð ñàâûã íî¸ä áàÿä èõ õýðýãëýæ áàéñàí. Æèðèéí
óëñ íýã èõ õýðýãëýæ áàéãààã¿é. Õàðèí îðíû í¿¿ð, æèæèã õ¿ðýí óëààí àâäàðòàë àâ÷
áàéãààã¿é.
Äîðíîä àéìàã, Ñ¿ìáýðèéí ÑÀÀ, Ìÿãìàð,
Áàëäàí (70 íàñ, ýð, õàëõ)
Ìàíàé ýíä äàðõàí Íàìñðàé, Ñàìäàí ãýýä áàéñàí ìèíèé ýíý ýìýýëèéã 1939
îíû ¿åä Ñàìäàí äàðõàí õèéñýí.
Ìàíàé ýíä ýìýýëèéí áààâàð 1939 îíä ºíäºð áîëñîí, ¿¿íýýñ ºìíº õýíòèéí
Äàðõàí ñóìàíä äýëãýð÷ áàéñàí. Åð íü áîðæèãèí ýìýýë èõ òîõîæ áàéëàà.
Ñ¿âýã÷ ºíäºð, õýýòýé, ñ¿âýã÷ íü 3 ñì áààâàð íü 4,5 ñì.
Ëàë Ìÿãìàðûí õèéöíèé 8 òàõèëãàòàé àÿãàíû çóðàã ìºí ìàøèí Ñîäîâûí
(Ìàòàä ñóì) õèéöíèé òîì ìºíãºí àÿãàòàé (25 ëàí) çóðàã àâëàà. Àìñàðûí äèàìåòð
28 ñì áàéâ.
Óðüä õ¿í àìüòàí èõ èðäýã íýã áàÿí àéë áàéæ. Àâãàé íü öàé ÷àíàõ ãýæèõ ÿäàðäàã
áàéæýý. Ãýðèéí ýçýí Òîæèë äàðõàíä õàíäàæ: Äàðõàí ãóàé öàéíä õîðîìæòîé íýã ñàâ
õèéäýã ÷ áîëîîñîîäîî ãýæ. Òýãýýä Òîæèë ãóàé íýã äîìáî õèéæ, òýð¿¿íä õèéñýí
öàéíààñ àÿãàëààä òîäîðõîé õýìæýýòýé õèéãäýýä çîãñ ãýæ äóóãàðäàãí ãýíý. ¯¿íýýñ
õîéø ýäíèéä î÷ñîí ãèé÷èä áàÿíûõ äîìáî ñàâ íü õ¿ðòýë äóóãàðäàã áîëæ, ýäíèéõ
÷ºòãºðòýé áîëæ ãýýä ýäíèéä èðñýí çî÷èí öàé óóõàà áîëüñîí ãýäýã.
Ìàíàé ýíä àìáàí õîòûí øàð áóëóóò ãýæ ºíäºð òýðãèéã èõ õýðýãëýæ áàéñàí.
Ìàíàé çàëãàà ÿë õºõä (õèëèéí öààíà) ìîäíû äàðõ÷óóë èõòýé ãàçàð áàéñàí. Òýä
õàð õóñàí òýðýã èõ õèéæ áàéâ. Ýíäýýñ ãîëäóó àâ÷èð÷ áàéëàà. Òýðíýýñ ººðñä人 íýã
õèéæ áàéñàíã¿é. Ýðõáèø òýðãýý ñýëáýõ çàñàõ àæëàà õèéöãýýæ áàéñàí äýãýý.
Ìàíàé ýíä òýìýý íóðóó à÷èõûã ìýääýãã¿é äàãíàí òýðýã õýðýãëýíý. (¿õýð òýðýã,
òýìýýí òýðýã)
Ýðòõýí ¿åäýý áóðãàñ ñ¿ëæýýä ëàì íàð ãýð õèéãýýä ñóóäàã áàéñàí. Çàðèì íü
øàâàðäàíà. Áàñ òýðãýí äýýð õèéãýýä òàâüñàí áàéäàã áàéâ. Ýíý íü ãîëäóó òºâ ñóóðèí
35

õ¿ðýý õèéäèéí ãàçàð ýëáýã áàéâ. ̺í áóðãàñààð õýñýã õýñãýýð ñàëäàãààð, ìàëûí
õàøàà õ¿ðòýë õéèäýã áàéâ. “áóðãàñàí õàøàà” ãýæ íýðëýíý. ̺í õóëñààð õàøàà
õèéæ áàéñàí. Èõ äóëààí ãýäýã. Åðºíõèé人 ìîä õîâîðòîé ãàçàð þìàà äàà.
Äîðíîä àéìàã, Ñ¿ìáýð Ñàà,
Äîíîéí ×èìýä, (60 íàñ, ýì, õàëõ)
Ìàíàé íóòàãò ýìýãòýé÷¿¿ä
Áàÿð ¿ñãýí ýýìýã
ªëçèéòýé ýýìýã
Íîõîéí ñ¿¿ëýí ýýìýã ãîëäóó ç¿¿æ áàéñàí. Áºãæ íü õýýòýé ìºíãºí áºãæ
(áýëçýã). Õîñ ìºíãºí áºãæ (áýëçýã) ìºíãºí ãîë çýðãèéã ç¿¿æ áàéëàà.
Õýýòýé ìºíãºí áýëçýãèéã õýýð áèòãèé õàÿàðàé
Õýðýãòýé, õýðýãã¿é ¿ãèéã õ¿íä áèòãèé ÿðèàðàé
ãýñýí ¿ã áàéäàã.
Óðüä ìàíàé ýíä çýãñýí áàÿí óëñ ë ýõíýð áîëäîã áàéâ. Àëòûã ýä ë ç¿¿õýýñ áèø
ÿäóó óëñ ç¿¿õ áèø äýý.
Ñàíàà ñîõîð áîë
Í¿ä ñîõîð ãýæ ÿðüäàã ¿ã áèé.
Õ¿¿õýäã¿é àéë ¿ð ãóéõäàà õóðìàñò òýíãýðýýñ ãóéíà ãýíý. Òýðíýýñ íààø þìíààñ
ãóéãààä ìýäýë íü õ¿ðäýãã¿é ãýñýí. Åð íü èíãýæ ¿ëãýðèéí äàëàéä áàéäàã. ̺í
óñíààñ îëääîã ãýäýã. Çàðèì óëñ “âàíãèéí öàãààí óóë”-ààñ ãóéäàã ë ãýñýí. Òîãòâîðòîé
ìóóòàé õ¿¿õäèéã õàäàí äýýð õ¿éã õóòãààð õýð÷èæ ººðèéí ºìäºíä õèéæ òýëýýãýýð
áîîäîã ãýäýã. Áîîõäîî ºëãèéäºæ áàéãàà ìàÿãààð áîîíî. ̺í òóãàëûí íýìíýýíä
áîîíî, òîãîîíä õºìºð÷, íîõîé äîîãóóð øóðãóóëíà.
ªí㺠õàðãàëçàõã¿é áóðóó ýíãýðòýé äýýë õèéæ ºãíº. Õ¿¿õýä áàãà÷óóäûãøºíº
ãàðàõàä íü õàìðûã íü õººäíº. (Íîãîîí äàðü ýõèéã äóòóó õàãàñ óíøñàíààñ äîãîëîí
Äàðü ýõ áîëæ òîãîîíû õºº ò¿ðõýíýýñ õàãàðõàé òîãîî áîëæ õàðàãäñàí ãýäýã äîìîãòîé
òîõèð÷ áàéíà.)
Òîãòâîðã¿é õ¿¿õäèéí ºëãèé á¿ñýíä íü óÿíà ãýíý. ×ýýæíèé àëü ÷ á¿ñýíä áîëíî.
Õ¿¿õýä ¿íýã÷èëíý ãýæ áàéíà. õ¿¿õýä óíòàæ áàéõàä ¿íýã èðæ ýýæ ÷èíü ¿õëýý
ãýíý. Òýõëýýð õ¿¿õýä ºìºëçºíº ãýíý. Òýõëýýð õóäëàà õóäëàà ãýíý. Òýõëýýð õ¿¿õýí
èíýýäýã ãýíý.
Îðøóóëãàíä ÿâààä áóöàæ ÿâæ áàéõàä ìîãîé ºâºð òàë ðóó îðæ áàéãààãààð
ºíãºðâºë ¿ëäñýí óëñäàà ìàø ñàéí ãýíý. ̺í çàðàà òààðâàë ÿâæ àâ÷èð÷ äàéëæ
õîíóóëààä áóöààæ àâàà÷èæ õîíóóëíà ãýíý. Ñàéí ãýäýã. Òóóëàé ÷ ìóó ãýíý. Òóóëàéí
áîð çîîí äýýð þó ÷ òîãòäîãã¿é ãýäýã. ¯íýã áàñ ìóó ¿ëäñýíä íü.
Óðüä òóóëàé øèíæèéí ãàçàð îðøóóëàõã¿é ãýæ õýðýâ îðøóóëàõàä õ¿ðâýë
õ¿¿õäýýð ãàçðûã íü ìààæñàí ãàçàð òàâèíà. Ýíý íü òóóëàéí íóðóóã ìààæèæ áàéãàà
íü òýð þì.
θäîë
Õºâºðäºõ ãýæ áàéíà. Ýíý î¸äëîîð äýýëíèé äîòîð, ýñãèé, øèëáý ýìõðýõ çýðãèéã
î¸íî.
Íýâòãýëçýõ ãýæ áàéíà. Ýñãèé íýõèé äýýë î¸õîîñ ãàäíà ìîíãîë ãóòàë î¸õîä
ñàðüñûã î¸äîã.
36

Øàãëàõ ãýæ áàéíà. Äýýëíèé ºí㺠îéìñíû ò¿ð¿é ãýõ ìýò î¸íî. ̺í ò¿¿í÷ëýí
ç¿¿ îðîîõ î¸äîë ãýæ áàéõ áà ãîëäóó áóðõàí øàøíû þìûã î¸äîã.
Çàãàñàí íóðóó ãýæ î¸äîë áàéäàã, äàéëàíãèé áºãñ, òàìõèíû ñàâíû ¸ðîîë î¸íî.
Íîõîé ø¿ä÷èëýõ ãýäýã î¸ñ áèé. Ãîëäóó ýâëýõã¿é õàòóó ýñãèé, õºì, áóëèãààð
çýðãèéã î¸äîã.
Ò¿¿í÷ëýí øàëç õàòãàíà î¸äîë áàéíà. ßíç ÿíçûí þìàíä õýðýãëýýä áàéõ øèã
áàéäàã.
Ìàíàé íóòãèéíõàí øèðäýãýíä ï¿¿çýí õýý õèéãýýä çàâñàðààð íü áºãòºð õýý
õèéíý. Çàõààð íü ãîëäóó äàí àëõ äàâõàð àëõàí õýý õèéíý.
Óðüä ýì õ¿í õèéìîðèî ñýðãýýõ áîëáîë ýýð¿¿ëèéí áàðèóëûã øèíý÷ëýõ ãýíý.
Ýðòíèé ýð÷¿¿ä àíä ÿâààä áóó íü þì îíîõã¿é áîë áóóí äýýã¿¿ðýý àâãàéãàà
ãàðãàíà ãýíý.
Íýã ãýðèéí ýðýãòýé ýìýãòýé õî¸ð ºì人 ñîëèõã¿é, áóçàð ãýíý.
Ýðýãòýé õ¿íèé äýýëýí äýýð ýìýãòýéí äýýëèéã õóðààõã¿é öýýðòýé.
Ýðýãòýé õ¿íèéã äýýëèéã äàí ýìæèõã¿é ãýíý.
Òàíàé íóòàãò ýñãèéãýýð õèéñýí ç¿éëñ íü òýìýýíèé õºë뺺, õàÿàâ÷, ¿¿ä, øèðäýã,
àÿãàø óóò çýðãèéã õýý õóàðòàé õèéäýã.
Áýõòýð õýý
Àéë ãýð àâäàð çàñàõäàà õàíûí àì ãîîëóóëàõã¿é, æààõàí õàçãàé òàâüäàã.
Ýðò ¿åä æèí ¿ä þìàíä ÿâàõûã öýýðëýíý. Ìóó ãýíý. Æààõàí õàçàéëãàæ áàéæ
ÿâíà.
Ãýðò äîòîð ìîäîîð õèéñýí äîðâèòîé ç¿éëýýñ ãýâýë áóðõíû àâäàð àâãàé õ¿íèé
ç¿¿í àâäàð, ìîäîí í¿¿ðòýé õàíç ìàíàé ýíä õºâõºí õàíç ãýíý. Îðíû í¿¿ðíèé õýñýãò
3 áàéäàã.
×àãòãàíû ãîãöîîã õ¿íèé öýýæ áàãòàõààð õèéíý. ×àãòàãûã ãîãöîîòîé áàéõ íü
õ¿¿õëèéí óõààí ñàðóóë áàéíà ãýíý.
Îâîîõîéã ãýðèéí õààí ãýíý.
ßìààã òàâàí õóøóó ìàëûí ÷àãòàãà ãýíý. Èéì ¿ã áàéäàã.
ßàðóó áàÿíû ãýâýë ÿìàà, òýìýý
óóðãèéã ÷àíààä õàòóó áîëãîí èäýõ, ìºí õººð¿¿ëýýä óóíà.
ªã뺺 áîññîí ýìýãòýé õ¿í ºðõ òàòàõàä ãýðèéí ýçýí òýíãýð ÿìàð áàéíà ãýæ
àñóóíà. Õàðèóä íü Òýíãýð ñàéõàí ãýæ õàðèóëíà. Òýð íü òýð ºäðèéí àæèë á¿òýìæòýé
áàéíà ãýñýí ¿ã.
Àéëûí 7 õ¿¿õäèéí íýã íü îõèí áîë äàãèíà ãýäýã. Èíãýæ åðººäºã ¿ã ÷ áàéäàã.
Äîòîîä õîðìîéä íü 7 øàð õ¿¿
Ãàäààä õîðìîéä íü ãàíö øàð õ¿¿õýí ãýõ.
Õ¿¿õäèéí ¿ñèéã 3 íàñ õ¿ð÷ òýíãýð äóóãàðàõààñ ºìíº àâíà ãýíý.
Íàñ áàðñàí õ¿íèé øèðäýãèéã òîëãîéíîîñ íü ýâõýæ àâíà ãýíý.
¯õñýí õ¿íèéã äýðã¿é òàâüäàã ãýäýã. Èéìýýñ õ¿íèéã äýðã¿é óíòàõûã í¿ãýë
ãýäýã.
37

Óðüä àâãàé õ¿í ç¿¿í òàëä ç¿¿í õàíöóéãàà ñóãàëàæ áàéæ áèå çàñäàã ãýíý.
Ýìýýë õàçààð äýýð íîõîé øýýõ ñàéí ãýíý.
Îíõîð ãýäýã àÿãà áàéíà. äîîøîî ã¿í ¿íäñýýð õèéñýí òàãøíààñ ÿëãàãäàõ íü
áàãà òóóøóó ãýæ õóëûã áàñ òýãæ íýðëýäýã. Òàãø íü “æàëãàéäóó” àìñàðòàé áàãààõàí
ãîëäóó õ¿¿õäèéí àÿãà ãýäýã. Òàãøèéã “õóìáàí” ãýäýã.
Óðüä àÿãûã ¿íñ ìàëòäàã ìîäîí ìàëòóóð äýýð òàâüäàãã¿é, õýðýâ òàâèáàë
öºëºãäºõ õ¿íèé àÿãûã èíãýæ òàâèíà ãýäýã.
̺í àÿãûã ýíä òýíä çàäãàé õàÿõ íü àæèë ýýìõýðäýãã¿é ãýíý. ̺í þìàíä ÿâæ
áàéãàà õ¿í àÿãà õàëáàãûã óãñðààòàé òàâüäàãã¿é ãýäýã.
Òàãã¿é äàíõíààñ öàé áèòãèé óó! Ãýäýã.
Óðüä òàìõèíû ñàâûã î¸õîä íóóæ î¸äîã ãýäýã. ̺í íîõîéãîîðîî õ¿í óðèóëñàí
õ¿íèéã õàëóóí ãàçàð íîõîéí èä¿¿ð ¿¿ð¿¿ëýýä öºëäºã ãýäýã.
Ýöýã ìàëûã ýçýí õ¿íèé òîëãîéòîé õîëáîîòîé ãýäýã.
Äîðíîò àéìãèéí Ìàòàä ñóì,
Äàìäèíñ¿ðýíãèéí Öýíä, (61 íàñ, ýð õàëõ)
Õàíàíû ìîäûã ºðãºí õèéõ íü ñàëõèíä ñàéí ãýæ õýëäýã. Äàðèãàíãà òèéøýý
õàíûí í¿äèéã îéð îéðõîí õèéäýã.
Ìàíàé ýíä õàéëààñ, äýëò õàðãàíà, ÿðãàé óðãàíà. Õàéëààñààð òýðýãíèé ìºð,
áóë, ¿õðèéí øèë áîé, ¿ð¿¿ áîé çýðãèéã õèéäýã. ̺í îéëûí èø õèéñýí õàðàãääàã.
Äýëò õàðãàíààð ãàíñíû ìîä, òýìýýíèé áóéëü, ÿðãàéãààð òàøóóð õéèäýã.
Ìàíàéõàí Îíîíãîîñ óíèéí ìîä àâ÷ öóóëæ õèéæ áàéñàí, áàñ Õàëõ ãîëîîñ ¿õýð
òýðãýýð áóðãàñ àâ÷ áàéñàí.
¯õýð òóãàëñíû äàðàà öàãààí õàãíû ìóõàðò óóðàã õèéæ óñàíä ÷àíàæ ç¿ñýæ
èääýã. Ýíèéã áàøààñàí óóðàã ãýíý.
Çýñèéã õóÿí øàð óñàíä ñàéí ãýæ áàéâ. õóó÷íû ýð÷¿¿ä õýò õóòãà ãî¸îíä ç¿¿íý.
Õîðìîéí áîîëò ñ¿¿ëä ãàðñàí õýðýãëýë þì.
Ìàíàé ýíä äýëãýöèéã èäýýí òàâàã ãýäýã.
Äýíçýí äàðõàí ãýæ èõ ñàéí äàðõàí áàéñàí. 7 äîòðîî áàãòäàã øèðýý õèéñýí íü
ñàéõàí áîëñîí ãýäýã. Ñ¿¿ë ¿åä ×îéäîðæ ãýæ äàðõàí ãàð÷ èðñýí. Ìîä, ìºíãº, òºìðººð
àëü àëèíààð íü õèéäýã õ¿í áàéâ. Õóóðäàõààð í¿ä íü õºäºëäºã õóóð õèéñýí áàéäàã.
Åð íü ìàíàé ýíä òºìºð, ìºíãº, ìîäíû äàðõ÷óóë àëü àëèí íü áàéñàí. Òóõàéëáàë,
ìºíãºíèé äàðõàí Æàìáà, ×îéäîðæ, Ñîäîâ, Öýíä, Îñîð ãýæ áàéñàí áà Îñîð íü
çóðàãòàà èë¿¿ ìºí㺺ð þì õèéõäýý áóñäûãàà ã¿éöýõã¿é õ¿í áàéâ. ×îéäîðæ õèéõ
òàëààðàà àðàé èë¿¿ õ¿í áàéñàí. Ìîäíû äàðõ÷óóëààñ Äàãâàæàìö, Öýíä, Äýíçýí,
Áàòàà ãýæ íýëýýä ñ¿¿ë ¿åèéí óëñ áàéñàí. Á¿ð äýýð ¿åäýý Ò¿âäýí, õºâ÷èéí Äýíçýí
ãýæ áàéñàí. Òýð íü ñàëíà ãýæ áàéõã¿é. Öàâóóíä ãàðàìãàé õ¿í áàéñàí ãýäýã. Öóëáóóð
õàçààðûã áàñ íààäàã, ëàâ òýð ãàçðààðàà òàñàðíà ãýæ áàéäàãã¿é áàéñàí. Íààæ áàéãàà
öàâóó íü ýíãèéí øàð öàâóó þì. Åð íü Äýíçýí ãóàéí öàâóó ÿìàð ñàâàíä áàéíà òýðãýýð
ä¿¿ðýí áàéäàãñàí. Öàâóóãàà áóöàëãàõäàà øèð¿¿í ãàëààð áèø, áóöàëãàõ òºäèéõºí
ãàëààð áîëãîäîã áàéâ. Áàñ Äýíçýí ãóàé ìîä áàíç ë ÷àâ÷èõäàà ñ¿õ õýðýãëýõã¿é
îéëîîð öàâ÷èíà. Çîðãîäîñ íü ¿ðãýëæ ãàðíà. Áàñ õàðóóë áàðàã õýðýãëýäýãã¿é õ¿÷
áàéñàí ãýäýã. Þì íààõûã íü õàðæ áàéõàä öàâóóãàà ò¿ðõýýä õºäºë㺺ä áàéíà.
Òýãñýýð áàéòàë àÿíäàà ººðºº äèéëæ õºäºëãºæ ÷àäàõàà áîëèíî, òýãýýä øèéäíý äýý.
38

Äýíçýíã¿é þì õèéõäýý íóóíà. Íýã óäàà Î÷èðõóÿã ãýäýã õ¿í (ìºí ººðºº þì þì
õèéíý) 3 õýñýã ìîäîîð òýðýãíèé áóë õèéëãýõ áîëæ Äýíçýí ãóàéã õèéõèéã õàðààä
áàéíà. Òýãòýë õóðãàíä õººãººä ÿâóóëíà. ßâààä èðñýí ÷èíü íºãºº 3 õîíîã íààãààä
äóóñ÷èõààä íààëòûã íü îëîõ ãýýä ºð ìýäýãäýõýýðã¿é áàéñàí ãýäýã.
Íýã óäàà õîøóó íî¸íûõ õýñýã óð÷óóäààð þì õèéëãýõ áîëæ Äýíçýí ãóàéãààð
òîëãîéëóóëæ íºãºº óð÷óóäûíõàà õèéñýí þìûã ¿çýæ øàëãàæ àâàíãàà çààâàë õýä
õàðóóë õ¿ðãýí öààø òàâèàä áàéæ, íºãººä¿¿ë íü ýíý îíãèð÷ áàéãàà þìíààñ áèä
äóòààä áàéõ þó áàéõàâ, øàëãààä ¿çüå ãýýä ººðèé íü õàðóóëäñàí ìîäíîîñ õóëãàéëæ
àâààä ººðò íü õèéñýí áîëîîä ºãñºíä õàðæ áàéãààä èíãýýä õèéãýýä áàéâàë áèä óäàõ
þó áàéõ âý ãýæ õýëæ, òýðíýýñ õîéø ¿íýõýýð ìîäíû ñàéí äàðõàí þì ãýäãèéã íü
áèøèðñýí ãýäýã.
Ìàíàé ýíä ýíõðèé õ¿¿õäýä àëõ ç¿¿æ ºã÷ áàéâ. Ýìýãòýé õ¿¿õäèéí ç¿¿í ìºðºíä
ýðýãòýé õ¿¿õäèéí áàðóóí ìºðºíä, õýðýâ ºëãèéòýé õ¿¿õýä áîë áóñýíä íü àëõíûõàà
èøíýýñ ç¿¿æ ºãíº. ̺í ýíõðèé õ¿¿õäýä äýýð íü ýöãèéí íü á¿ñèéã òàâèíà.
Õ¿¿õäèéí ìàíöóé 3 á¿ñòýé áàéäàã íü ºëãèéòýé ãýäýã.
Õ¿¿õäèéí ïààõèéã àâ÷ àðä íü õàääàã.
Ýíõðèé õ¿¿õäýä äºðâºí îíîîòîé äîòîîä ýíãýð íü äîãîëòîé äýýë õèéæ ºã÷ áàéâ.
Óðüä åìá¿¿íèé ìºíãº, õàâòãàé öàãààí ìºíãèéã ñàéí ìºí㺠ãýæ áàéâ. Ñàéí
ìºí㺠þóíû ºìíº çººëºí áàéíà. Åíøóõàé, òàÿãò ìºíãèéã ìóó ìºí㺠ãýæ áàéñàí.
Óðüä ìàíàéä íóòãèéíõàí õºâ÷èéí Ãýíäýíã îéëèíäîî, Äàìáàðè÷èíã õºðººí人
ãýæ ÿðèëöàöãààäàã áàéâ.
Öýíä ãýæ þì õèéäýã õ¿í áàéâ. Òýãýõäýý èõ íóóíà. Íýã þì õèéãýýä ë áàãàæàà
õýìõëýýä õàÿ÷èõäàã õ¿í áàéñàí. Çàðèì ñàéí äàðõ÷óóë õàðóóë çýðãèéã õèéæ
õýðýãëýýä õàÿ÷èõäàã áàéñàí. Åð íü çàðèì ñàéí äàðõ÷óóë áàãàæñààä áàéõ þìã¿é
áàéäàã.
Ìàíàé ýíä çýýðíèé àðüñààð äàõ, ãºëºì õèéíý. Îîíû õ¿ç¿¿ãýýð ãóðâàëæ
ìóøãèàä õóéâ õèéæ áàéñàí. ̺í ìîðèíû ñ¿¿ëíèé øóóëò (òàòààñ ãýæ íýðëýíý)
õèéíý. Çýýðíèé èëãèéã ñàéõàí èëäýýä íàñòàé óëñ ºìä õèéæ, ºìñºæ áàéâ. ̺í
óÿà ìîðèíû õ¿¿õäèéí õîíãî àâàõã¿é ãýæ òóóõàâ÷ õèéíý. Èëãý ãýäýã íü ¿ñèéã íü
çóìàëñíûã õýëäýã. Çóìëàõäàà ø¿¿íä õèéíý. Ø¿¿ñ áýëòãýõäýý ø¿¿ã øàð óñàíä
õèéíý. Õýä óíòóóëíà. Ýíý ø¿¿íä õèéõýýñ ºìíº àðüñàà óñàíä õèéæ óëààí ø¿¿ñèéã
àðèëãàíà, ¿ñèéã çóìëàí àâíà. ¯¿íèé äàðàà ø¿¿íä õèéíý. Äýýð ¿åä õàëõ ãîëûíõîí
áóðãàñàí óíü õýëõýý òîîíîòîé, ìàíàéõàí õýëõýý õóðóóòàé òîîíîòîé, íàðñàí óíüòàé
áàéâ. ìàíàéõàí íàðñàà Îíîíãîîñ àâ÷ áàéâ. îéðîëöîîãîîð 450 êì îð÷èì ãàçàð
õýâýð ãàðààä íàìàð èðýõäýý æààë òýðýãòýé ìîäîî “õîîðîâ÷” ãýæ þì òýðãýí äýýðýý
õèéãýýä äîòîð íü áýëäñýí ìîäîî õèéæ èðäýã áàéâ. òýýæ èðñýí ìîäîî ¿íäñýíä íü
õàòàà÷èõñàí èðäýã áàéâ. ýíä èðýýä í¿õ óõàæ óòàæ áàéâ. óòàõëààð áºõæèæ àìü ÷èéã
íü ãàðäàã. Ìîä åð àìü ÷èéãýýðýý õàòàõ íü ÷ óäààí áàéäàã.
39

Äîðíîä àéìàã, Ìàòàä ñóì,
Äýìáèëèéí Äîëæèíæàâ, (68 íàñ, ýì, õàëõ)
Øàãëàà î¸äëîîð äýýëèéã ýìæèõ ìºí çàðèì õýýã (ºëçèé, áàä, àëõ) î¸äîã. ̺í
øàëç õàðàéëãàõ, òóóëàé÷ëàõ, õºâºðäºõ , õºøèõ, õàâàõ, ç¿¿ îðîîõ, çàãàñíû íóðóó,
òóóõàé çàíãèäàõ çýðýã î¸äîë áàéíà. Ìàëãàéä çàíãèëàà çàíãèëàõ, øàëç õàòãàõ,
íýâòãýëçýõ, íºõºõ, ëîãøèæ î¸õ øàëç õàòãàõ î¸äîë, îÿìñîíä øàãëààíû õîîðîíä
õýðýãëýíý. Íýìýõ þì òóóëàé õàðàéëãàõ íýã ãóðàâ øàãëààä íýã õèé ãàðãàõàà õýëíý.
Õºâºðäºõ î¸äëîîð äýýëíèé äîòîð õóðãàíû àðüñ çýðãèéã õºøèõ î¸äëîîð
äýýëèéí ºí㺠äîòðûã õîîðîíä íü íèéë¿¿ëýí î¸íî. Õºâºðäºõ î¸äëîîð ãýðèéí ýñãèé
á¿ðýýñèéã ãîëäóó î¸íî. Õàâàõ î¸äëîîð þìíû äîòîð ãàäíà õî¸ðûã íèéë¿¿ëæ î¸äîã.
Ç¿¿ îðîîõ ãýæ áàéíà. Ýíý íü íýã ç¿¿ óòàñòàé íýã ç¿¿ íü óòàñã¿é 2 ç¿¿ áàéíà. Íýã
ç¿¿ãýý ãàðõè ãàðãàí îðîîãîîä òýðýíä íü øàãëààä ÿâàõàà õýëíý.
Òóóëàé çàíãèëàà ãýæ áàéõ áà ìîðèíû æîëîî, öóëóóð, òàìõèíû ñàâàíä
õýðýãëýãäýíý. Áàñ øàëç áîñãîõ ãýæ áàéíà. îéìñíû ò¿ð¿¿íä õàñãàíà (óòàñ õàñãàæ).
Íýâòãýëçýõ î¸äëîîð îëîí äàâõàð þìûã î¸õûã õýëíý. Ãîëäóó äýýëíèé òîõîéíä
õýðýãëýãäýíý. Óðüäûí óëñ ººðèéí ñàéí ãàðèã ºäºð þì ýñãýõýý ç¿ãýýð ãýæ áàéâ.
Óðüä ìàëãàé÷èí õ¿í 7 ìàëãàé õèéãýýä íýã ìàëãàéã öààñààð õèéãýýä õèéñãýæ
áàéâ.
Õóðóóâ÷ ÷óëóóäâàë ñàëàí áîëíî ãýíý. Ó÷èãààð þì î¸âîë õîâ õººöºëäºõ ãýíý.
Óðüä þì î¸õäîîöîìöîéõ ñóóäëààð ñóóæ þìàà î¸íî.
Ç¿¿ óòàñíû õàòãóóð ãýæ æèíò¿¿ ìàÿãòàé þì áàéíà. Ìàíàé ýíä “õàñãóóð” ãýíý.
Óðüä þì î¸õ óòñûã áýëòãýõäýý ÷èñ÷¿¿íèé öóóëòààð ãîë õèéæ áýëäýæ áàéâ.Óðüä
¿ñòýé äýýëèéã õàìãèéí ò¿ðãýí ãýõýä 3 õîíîã, äàâõàð òýðëýãèéã 2 ºäºð î¸õ æèøýýòýé
áàéâ.
Õîøîî
òîíîã
Áàä
ãýæ õýëíý
Ìàíàé ýíä òîëãîéí áîîëòûã “òàòóóð” ãýæ õýëíý. Õóðäàí ìîðèíû õ¿¿õäèéí
ìàëãàéã “îâîîäîé” ãýæ õýëäýã.
Õîíü, ÿìàà çýýð äàãàâàë áàðàãäàõûí òýìäýã ãýæ áàéñàí. Õóëàíã àäóó äàãàâàë áàñ
òýãæ áàéñàí. Õóëàíãèéí òóóðóóã õàíûí òîëãîéíîîñ ä¿¿æëýõ ã¿¿äýëä ñàéí ãýæ áàéâ.
Õóöûã íàìàð õîíèíä íèéë¿¿ëýõäýý 2, 3 õ¿¿õýä ìîðäóóëàí 2 òèéø íü óíàãàäàã ¸ñ
áèé. Àçàðãûã øèëæ ñîíãîæ òàâèõäàà íîìõîí çàí ñàéòàé, îðîî áèø, õàçàõ õàéðàõûã
ìýäýõã¿é, õîîøîî ñóóõã¿é, õàæóó òèéøýý ºðãºí ýð÷òýé äýëòýé (í àçàðãàíû äýë
1,5 êã õ¿ðäýã) ñ¿¿ë ºòãºí, õÿëãàñàí ýð÷ óãíààñàà, äóõ ìàãíàé ñàéõàí, õàìðûí
í¿õ á¿ä¿¿í ìîíõîð, ç¿ñ áàðààí õýýð íü äýýð ãýíý. ßäàõäàà èõ öàñàíä íóëèìñ íü
ãîîæèõã¿é, ¿ñ õºðñ òºâ ãýäýã. Öàãààí ç¿ñèéã îíöã¿é ãýäýã. Áàñ à÷äàã ó÷èð íóðóó
÷àíãà õ¿ç¿¿ ÷èõàëçóóð, ò¿¿øèíã àæèãëàíà.
×èõíèé õîëáîî îéð, òóóð íü íýã èõ äýëáýãýð áèø, òóóðíû øèâýðã¿é áàéõ, ºð
õóìáàãàð áàéâàë ñàéí ãýíý. Áàñ õºëíèé ìîéíîãèéã õàðäàã. Àçàðãûã õàâàð ýðò, ºâºë
óíàäàã, æèëáýíäýõã¿é ãýäýã.
40

Óðüä çàëãààñòàé óóðãà áàðèâàë àäóó îëîí áîëíî ãýæ áàéâ.
Áóóð òàâèõàä þóíû ºìíº óãñààã ñàéí õàðíà. Çàí ñàéõàíòàé, áîðèâ øèëáý
á¿ä¿¿í, òàâàã íèìãýí áîë ç¿ãýýð.
Àðäûí õ¿¿õäýä æàðãàë çîõèõã¿é
Àòàí òýìýýíä ìàõ çîõèõã¿é ãýäýã ¿ã áèé. Àòàí òýìýý èõ ìàõàëáàë õºëã¿é
áîëíî. Áóóðàí òýìýý á¿õíèé õîëáîî õîë, õîíäëîî óðò, áºõíèé ¿ç¿¿ð ø¿âãýð,
óãààðàà á¿ä¿¿í, çîãäîð äàâõàð ºòãºí ãýäýñ á¿ä¿¿í áàéâàë ç¿ãýýð ãýíý. Åð íü ýöýã
ìàëûã çàðàõã¿é, áóÿí õèøèãò ìóó ãýíý. Àäóóíààñàà ò¿ð¿¿ëæ ÿâààä áàéãàà àçàðãûã
àäóó áàðàãäàõ ç¿ãýýð ñàéí ãýíý. Óðüä õºõ, õàð ç¿ñíèé àçàðãà áàðàãòàé áîë òàâèõã¿é
áàéâ. íýã ¸ñîíäîî àõäàõ ºí㺠ãýíý. (õàð ºíãèéã èõ õ¿íä ºí㺠ãýíý.)
Àçàðãûã õèéìîðèéí ìîðèíû ç¿ñýýð òàâèíà. Õàð õ¿ðýí ç¿ñíèé áóóðûã ç¿ãýýð
ãøýæ áàéâ. Öàãààí ºíãºòýé áóóð òàâèõã¿é, óëöãàð ãýæ ìàíàé õóøóóíä òýãæ áàéëàà.
(¿éçýí áýýñèéí õóøóó).
Òî âàíãèéí áóðãàñ èõ õýðýãëýæ áàéâ. ýäíèéõýýñ õàíûí ìîä èõ àâ÷ áàéâ.
ìàíàéõàí ìîäîí ýäëýëèéí ç¿éëñýý ººðñ人 õèéæ áàéâ. Øèíýñýýð õèéñýí ºðãºí
õàíûã ñ¿¿ëèéí ¿åä ¿éëäâýðèéí àðãààð õèéõ áîëæýý. Äýýð ¿åä äàãíàí áóðãàñàí õàíà
õýðýãëýæ áàéâ.
Õàëõ ãîëûí áóðãàñààð òýðýãíèé òààç èõ õèéíý. ̺í ÷èã àðàã èõ õèéíý. Åð íü
Òî âàíãèéí ¿åýñ äàâñ, áóðãàñààð èõ þì õèéæ áàÿæèæ áàéñàí íóòàã ãýäýã. Òî âàíãèéí
àëáàò áàéõààñ ¯éçýí áýéñèéí áóõ áàéâàë äýýð ãýäýã ¿ã áàéâ. Í¿äã¿é õ¿íýýð òóéïóó
纺ëãºæ óòàñ ýýð¿¿ëýýä ç¿ãýýð áàéëãàäàãã¿é õ¿í áàéñàí ãýäýã.
Ìàíàéõàí ìîäîîð îíö þì õèéäýãã¿é óëñ áàéñàí. ̺í Òî âàíãèéíõàí íàðèéí
þì íýã èõ õýðýãëýæ áàéãààã¿é. Åð íü á¿ä¿¿í òîéìîíä ìîéìûí óëñ áàéñàí ãýäýã.
Õàðèí èõ í¿¿äýë õèéäýã óëñ áàéâ ãýæ ÿðüäàã. Õºñºã, òýðýã í¿¿æ ë áàéíà. Õàæóóãààð
ÿâæ áàéãàà õ¿í àðãàë ò¿¿æ ÿâäàã óëñ áàéñàí ãýäýã. Òýäíèéõýí áóðãàñààð ñàâàð èõ
ñàéõàí õèéíý. Ýìýãòýé õ¿í ÷ õèéäýã áàéñàí ãýäýã. Ýäíèéõíèéã èõ àæèëñàã ãýäýã.
Òî âàíãèéíõàí áóðãàñûã “Îöîã ×àíäìàíü” òóëãàíä ò¿ëíý. Áàãëàæ àâ÷ðààä ë ò¿ëäýã.
Èéì òóëãà 3 òîòãîòîé áàéäàã. Ýäíèéõíèéã óíü, òîîíîíä ìóó, õàíàíä ñàéí ãýæ áàéâ.
Ìàíàé õîøóó øèðìýë øèðýõäýý á¿ä¿¿í ìóó áàéñàí, õàðèí òýìýýíèé áºõºâ÷ ãî¸
øèðýäã áàéñàí.
Äàðèãàíãûã ãî¸ëîëòîé ãàçàð ãýæ áàéâ. Ìàíàéõàí ýíäýýñ ýìýýëèéí õýðýãëýëèéí
ãî¸ëîë àâàõ, õèéëãýõ çýðãýýð èõ íýâòð¿¿ëæ áàéâ.
Àíõ ×àí áýéñèéí õóøóó ºíäºð òóóðãàòàé ýìýýëèéí ÷èìýãëýë èõ õèéæ áàéñàí,
ººð ãàçàð íýã èõ áàéãààã¿é. Ìàíàé íóòãèéí Øàãäàð ãýäýã õ¿í Äàðèãàíãà õèéöèéã
ñóð÷ ýíä ìºí㺠õèéæ èõ íýâòð¿¿ëñýí õ¿íèé íýã.
Äîðíîä àéìàã Ìàòàä ñóì,
Äîëãîðûí Öýíä, (83 íàñ, ýì õàëõ)
Óðüä àéë òàíüæ ìýäýõã¿é àéëòàé áóóõäàà ãýðèéíõýý õî¸ð öàâãèéã õîéíîîñîî
áàðèõã¿é, õàæóó òàëààñàà áàðüäàã. Ýíý íü ñýòãýë ñàíààãàà íèéë¿¿ëýõ ãýñýí óòãàòàé
þì.
Òààâàð
Àðèóí áóçàð õî¸ð, òýð þó âý? (òîîíî, áîñãî õî¸ð)
ÿí õóòàãò ã¿ðã¿¿ë ýðýýí ìîãîé (÷àãòàãà)
Îëîí ò¿ìýí äîòîð
41

Îíãîðõîé õàð áóóð
Íàéë õàëçàí áóóðòàé
Ìàõèð òàõèð èíãýòýé
Òîîëøã¿é òîðîìòîé
Òîðãîí ñàéõàí áóðàíòàãòàé (óíü, õàíà)
Õî¸ð óóëûí õîîðîíä õîðãîé öýöýã. Öýöãýíä öýãýý, àëòàíä íü àðâàí õýëõýý,
õýëõýýíä íü õýýð, õóóðàíä íü õóíäàð èëæèã, èëæãýíä íü ýýë, ýëýíä íü áîîë, áîîëîíä
íü áîð ãàëóó, ãàëóóíä íü ãàçàð óñ, óñàíä íü óðàí Ìîíãîë, Ìîíãîëä íü ìîäîí õ¿ðä,
õ¿ðäýíä íü õýðýý, òîîäîã, òîîäîãîíä íü òîãîî øàíàãàíä íü øàòàð ìóòàð õî¸ð.
(øàòàð òîãëîõ)
Òºë äýýð õàð ¿õýð õýâòýíý (×îîæ)
-Õàìàã àìüòàí áîñãîæ ÷àäàõã¿é áàéõàä ÷èã÷èéí ÷èíýý õ¿¿ ÷èä õèéëãýæ
áîñãîíî. (Ò¿ëõ¿¿ð)
- Õàð ìîðü íîãîîí íîãòòîé(ìîíãîë ãóòàë)
- Ãýðýýð ä¿¿ðýí òîâëîã òýð þó âý? (øèðäýãíèé øèðýýñ)
- ×è ÷è ÷èñ ò¿ð¿¿
-Áè áè áèë¿¿òèéí ãîë äýýð óóëçúÿ.(Á¿ñë¿¿ð)
- Àõ ä¿¿ õî¸ð ÷àöóó (Õààëãàíû õî¸ð ñàìáàð)
- Èøèãíèé ýâýð èéøýý òèéøýý (Õàíûí òîëãîé)
- Áîð èøèã áîæîéòëîî òàðãàëíà (Ýýð¿¿ëòýé òýìýýíèé óòàñ, óòàñ ýýðýõ)
Øààçàíã õàãàðàõààð õºíäèéä áèòãèé òàâèàðàé õ¿¿õäýä áèòãèé äóóëãààðàé.
Íàìàéã äóóãàðâàë ¿õýæ ãýæ áîäîîðîé!
Øèðäýãýíä ï¿¿çýí õýý ñ¿ëæýý õýý òàâèíà. Çàõààð íü äàâõàð àëõ, ñ¿ëæýý, òýìýý
õýý òàâèíà. Áàä äàâõàð àëõ î¸õîä óòàñ òàñàðäàãã¿é îíöëîãòîé ãýäýã.
Äàâõàð áàä
äàí áàä
Ñ¿ëæýý
òýìýý
Óðüä õîíèíä äýë¿¿ ¿¿ñýõýä ãóóëèí øàíàãàà òîîíîëæèí õººäººä
Àéìõààí òîëãîé äîîøîî
Õîíèíû òîëãîé äýýøýý, ýì äîì ãýæ äîìíîäîã.
Õýíòèé àéìàã Ãàëøàð ñóì,
Äàãâûí Äóãàðæàìö, (80 íàñ, ýð õàëõ)
Ìàíàéõàí ìîäîîð õèéñýí þìàà õºâ÷ººñ àâàõäàà ¿õýð òýðãýýð áóðãàñàí õàíà,
óóðãà, ìàòìàë òýðýë, ñ¿¿ëäýý áóðèàä òýðýã àâäàã áàéâ. Ýíý íü á¿ð 20 õýäýí îíû
¿åä þì. Ìàíàé õîøóó óãàëçòàé ìîíãîë ãóòàë õèéõ òàëààðàà ñàéí áàéâ. Èõ õóøóó
íü îäîîãèéí ìàíàéõ, áàãà õóøóó íü ñàéí ãýæ áàéñàí. Øàð Íàâààí÷¿ëòýì, Øàðûí
Äàðæàà, Ò¿íäýðèé, ¨íäîíäàõü Ëóâñàí äîíîî çýðýã ãóòàë õèéõ òàëààðàà ñàéí óëñ
áàéâ. ̺í óðàí Ñîäíîìäàãâà ãýæ èõ óðàí õ¿í áàéâ. Ýíý íü ãàðààð, öîõèëóóð
áàãàæààð õýýëõèéã õýëäýã. Áàòíîðîâûíõîí öóòãóóð èõ õèéæ áàéâ.
Óðüä õ¿¿õýäã¿é íýã àéë îëîí ëàì íàðûã óðüæ àéðàãäóóëààä ¿ð ãóéñàíä ãàíö ¿ð
ºãíº ãýæ, òýãýýä õ¿¿õýä ãàðñàí ãýäýã.
42

Óðüä àçðàãà áóþó õóö ýöýã ìàëûã íèéë¿¿ëýãò òàâèõàä ºäºð íü ¿ðæèëòýé ºäºð
áàéíà. Öàãààí ñ¿¿ àìñóóëàí èõýð òºë ãàðíà ãýæ õî¸ð õ¿¿õýä ìîðäóóëàí õî¸ð òèéø
íü îé÷óóëíà.
Øèíýýð ¿ðýý àçðàãà òàâèõàä ºäºð ñóäàð õàðíà. Ãîëäóó íîõîé áóþó òóóëàé
ºäºð òàâèõ íü èâýýëòýé ãýæ áàéâ. Ýíý íü òóóëàé õóðäàí ó÷èð òýð.
Àçðàãà òàâèõ ¿ðýýíèé øèíæ õºë øèëáý á¿ä¿¿í áîñîî áýðýâõèéòýé, äýë ñ¿¿ë
øèíãýí, øýýñ øèíãýí áàéíà. Ýíý íü ñàéí òàë ãàðàíà ãýæ ¿çíý. ªòãºí øýýñèéã ìóó
ãýæ áàéñàí. Àçàðãàíû õ¿äýð íü õóðäàí òºë ìóóòàé ãýíý. Õºíãºí øèíãýí íü ñàéí
ãýíý. Õ¿ç¿¿ óðòòàé ñ¿âíèé öóóðõàé ñººì áóþó òºº ¸ìáîí õîíäëîéòîé ò¿¿íýýñ
õóðäàí óíàãà ãàðàõ ìºí àçàðãàíû áýëýã ýðõòíèé òýýãë¿¿ð òîì áîë ñàéí óíàãàòàé
ãýæ áàéâ. Åð íü òýãýýä ñàéí ìàëûí øèíæèéã õ¿í õ¿í ÿíç ÿíç õýëäýã. Õ¿÷, õóðä,
õºðñ, ¿ñ ãýõ ìýò îëîí øèíèéã õàðäàã.
Áóóð íü: ¯ñ õÿëãàñ ñàéí, òîãòóóí í¿äòýé îðîîìîãäóó áàéâàë ñàéí ãýíý. ªíäºð
ö¿¿çãýð áèø, áàñ àéõòàð ëàãëàãàð òîì áºõòýé òýìýýãýýð áàñ áóóðü òàâèõã¿é áºõ íü
óíàíà ãýíý.
Ìàëûã çàðâàë óíãàñ õÿëãàñíààñ íü àâ÷ ¿ëääýã.
Óðüä õîë þìàíä ÿâæ áàéõàä óðäóóð ìîãîé ãàðâàë ìóó, àæèë á¿òýõã¿é ãýíý.
Þìàíä ÿâààä èðæ áàéõàä ¿íýã òààðâàë ñàéí ãýíý. ßâæ áàéãàà ¿åä ÷îíî òààðâàë
ñàéí ãýäýã.
Óðüä öàãààëãûí ºäºð ìîãîé ãóàé, ìîãîé ãóàé, ìîðèëîîä èð öàãààëãà çîîãëî!
ãýæ õýëäýã. Òýãýõëýýð ÿìàð í¿¿ðýýð òýäíèéä áàéõ âý, öàãààëãàíä î÷èæ ÷àäàõã¿é
ãýæ òýð æèëäýý òýð àéëä ìîãîé îðäîãã¿é ãýíý. Õàð ýðýýí ìîãîéã õàð ëóñòàé, öàãààí
ýðýýíèéã öàãààí ëóñòàé ãýíý. Àéëä íàð óðãàõ ãàçðààñ îðîîä áàðóóí òàëààð ãàðâàë
ñàéí ãýíý. Ìºí ¿¿íèé ýñðýã îðîîä ãàðâàë ìóó ãýíý.
Òîãîðóóíû ºíäºã õàãàëáàë òºìºð äºðºº ñýòýðòýë õàðààíà ãýíý. Åð íü øóâóó
àëàõ íàñ áîãèíîñîíî ãýæ ÿðüäàã.
Áàðóóí óðàãøàà ç¿ãò õýðýý ñýòýðëýæ áàéñàí ãýäýã.
Ëóóã 18 èä øèäèéí õóâèëãààíòàé ãýíý. Öîõèëæ áàéãààã íü ñ¿¿ë ãýæ ÿðüäàã.
Ëóóíû õººñ íàðèéäñàí õ¿íä ñàéí ãýíý. Ëóó íü ºíäºð óóëûí îðîé í¿õ çýðýãò
áàéðëàäàã.
Õ Äàÿí ãýäýã Õÿòàäûí ýçýí õààíû áàðóóí ãàðûí æóíòàí õ¿í áàéñàí ãýäýã. 10
äàõèí õóäëàà õýëæ áàéæ àëóóëñàí ãýäýã. Õ Äàÿíã õààëãà ¿¿äýíä èõ áàéäàã. (Æàâäûí
òîëãîé ãýæ èõ íýðëýäýã)
Ìàíàé íóòãèéíõàí àðàã, äºðâºëæèéã õîò, õîëûí ìîäíîîñ àâ÷ áàéâ. Óðüä òîì
õ¿í õ¿¿õýä ÿëãààã¿é àðàã ýëýãëýõ, áýòãýòýé áîëîõ ãýíý. Ò¿øèõ, òýâðýõèéã öýýðëýæ
áàéâ. Ýìýãòýé õ¿í òºðººä øºðìºñ çàäëàõ ñàéí ãýíý. Ãàð õóðóóíû ¿å ìºí ÷àíãàðíà
ãýíý.
Ýìýãòýé õ¿í ñàâàð ýýð¿¿ëèéã èõ ýðõýìëýæ áàéñàí. Ñàâàð õóãàë÷èõâèé ø¿äèé
íü õóãàë÷èõààñ áîëãîîìæëîí á¿ñë¿¿ð (ãýðèéí) äýýð õºìºð÷ õàâ÷óóëíà. Èë¿¿ðèéã
áºñ ýðõýìëýæ áàéâ.
Öàé õàãàëäàã ñ¿õ, íîõîéí èä¿¿ð äýýã¿¿ð àëõàõûã õºë ãàð ºâ÷òýé áîëíî ãýíý.
Íîõîéí èä¿¿ðèéã õèøãèéí ñàâ ãýýä í¿¿õäýý äýýø õàðóóëàí òàâüæ áàéâ. Äîòîð íü
þì õèéíý. ̺í òýâøèéã õèøãèéí ñàâ ãýæ ýðõýìëýæ áàéâ. Øèíèéí íýãýíä áèò¿¿ëýã
ìàõàà õèéäýã.
Ìàíàé ýíä áóðõíû þìàíä àëòàí õýý òàâüæ áàéâ. Åðäèéí þìàíä õýý õýðýãëýæ
áàéñàíã¿é.
43

Óðüä ¸ñëîæ àâñàí ýõíýð (àáìàë ýõíýð) óóðàà óíààä óóæàà ºìñººä ò¿éìðèéí
ºìíººñ ÿâàõàä ãàë ò¿éìýð ÿðàãäàæ õàãàðäàã ãýæ áàéâ.
Óðüä íîõîéí èä¿¿ðýýð òýìýýíèé Ẻð óíàõàä òýð òàëûí Ẻðíèé õºëíèé óëûã
äîíîæ áàéâ.
Àâäàðûã óðüä öîîæèëæ õîíîõ, ºäºð áîë äóòóó öîîæëîõ, þì õàâ÷óóëàí õààõûã
ºíãºðñºí õ¿íòýé àéë òýãäýã ãýíý. Öîîæèéã àâäàð áàéøèíãèéí áàãà ýçýí ãýäýã.
Ìàíàéõàí Õÿòàäààñ öîîõîð (øàð òýðýã) øàíèñ (õ¿íä, õºíãºí ãýæ 2 ÿíç áàéíà)
àâ÷ áàéâ. Ìàíàé ýíä ìîäîí òýðýã õèéæ áàéñàíã¿é. Ìàòìàë ìîäîí òýðãèéã ìàíàéõàí
èõ õýðýãëýæ áàéâ. Áàñ òºìºð áóþó ìîäîí ãîëòîé áóðèàä òýðýã õýðýãëýæ áàéâ.
Ìàíàé ýíä õàíãàéä õýðýãëýäýã ãîëîîðîî ýðãýäýã ìîäîí òýðýã õýðýãëýæ
áàéñàíã¿é. Õîíèíû óóðãààð ýýçãèé ãýæ áóöàëãàæ õèéæ áàéñàí. ¯õðèéí óóðãèéã
÷àíàæ èäíý. Òýìýýíèé óóðãààð þì õèéäýã ãýæ äóóëààã¿é þì.
100 åíøèõóàãààð 1 ëàí àëò àâ÷ áàéâ. Ýíý íü áóóð÷ ºñ÷ ÿíç ÿíç áàéñàí ãýäýã.
ªí㺠æààõàí ýëáýã áîëñîí ¿å íü áàðàãöààãààð àâòîíîìèòûí ¿å áîëîâ óó, òýðíýýñ
ºìíº ýì õ¿íèé ¿ñíèé ãî¸ëûí çàðèì õýñýã õóëñ áàéñàí ãýäýã.(õàâ÷ààð)
Ìàíàé ýíä Äýãýýã “ýãýý” ãýæ õýëæ áàéñàí. ̺í àéðãèéí òóóøààí ãýíý.
Ýíèéã áàðóóí ç¿ãò “Õóë” ãýíý. 6–7 ëèòð îðîõîîð ë òóóøààí áàéâ. Õ¿í àéëä îðîîä
ýìòýðõèé àÿãàíä öàé ºãâºë óóæ áàéãàà õ¿í ýìòýðõèéã íü ýçýí ººä, õàãàðõàéã õàíà
ººä õàðóóëàí óóíà. Äàâõàð àÿãàíä öàé õèéõã¿é, óóõã¿é ãýíý. Õî¸ð àÿãàíä öàé
ñýëãýæ óóõ áàñ öýýðòýé. Óðüä äàðõàí õ¿íýýð ìºí㺺ð þì õèéëãýõäýý ëàí ìºíãº
ºãíº ãýñýí åðºíõèé õàíø áàéëàà. Þì ýñãýýä æèæèã “ººë¿¿ðèéã” ãàëä õèéíý.
Öýöýí õààíû ãóòàë òºëºâ äóãóé òîìîîòîé áàéõàä ̺íõ õààíû (Äàëàé âàíãèéí)
ãóòàë õàìàð íü òîìäñîí þìóó, óëòàé ìîíõîð áàéõ çýðýã ÿëãàà áèé.
Àðñëàíòàé àâäàðûã õ¿¿õäýä ñàéí ãýíý. Çàðèìäàà õ¿¿õäèéí òîãëîîìîíä õààÿà
íýã õàðàãääàã.
Ýíõðèé õ¿¿õäýä òºìºð òóøààã ºëãèéíèé õºëä, ãàâ òóøààã ºëãèéíèé ìºð
þìóó, àðä íü õàääàã.
Óðüä áóðõíûã ¿¿ä ãîëëóóëàí ëóóëàí òàâèõã¿é, àâäðûã õàçãàé òàâèõã¿é ãýæ áàéâ.
Õýíòèé àéìàã, Ãàëøàð ñóì,
Ñ¿õèéí Íàâààíøàðàâ, (74 íàñ, ýð, õàëõ)
Ìàíàé õîøóóíûõàí ãóòàë õèéõäýý ñàéí ãýäýã áàéâ. Ìàíàé ýíä Æàãâàðàë
ãýäýã õ¿í áàéñàí, ìîäîîð ñèéëýõäýý èõ ñàéí õ¿í áàéâ. Íýëýýä ñ¿¿ë ¿åäýý
Íàâààí÷¿ëòýì ãýæ íýã óðàí õ¿í áàéñàí. Ýìýýëèéí ãºëºì õèéõýä øààëò (õàâòãàé
ìîäîí äýýð ñèéëæ õèéñýí õýý)-ûã íàðñ ìîäîîð õèéñýí õýýíèé ñèéëæ õèéñýí
ã¿í 0,5 ìì áàéñàí. Èíãýæ “øààëòàà” áýëäñýíèé äàðàà áóëãààðàà ÿëèõã¿é á¿ëýýí
ñàâòàé óñàíä õèéæ äýâòýýãýýä ñàéõàí íîðîîä àøòàé øààëòàíäàà îðîîä ºãºõ뺺ðºº
òààð÷ áàéãàà íü òýð þì. Òýãýýä õàòààíà. ¯¿íèé äàðàà ýìæèæ íºãºº õóâèëààðàà
(áóëèãàðàà) íîéòíîîð áàéõàä öààñàí õººëòºº öàâóóäàí õèéíý. Òýãýýä ¸ñòîé õèéíý.
44

Íîãîîí ñàðüñààð ýìæèíý. Òýãýýä õàð ñàéðààð öààñàí çàãâàðàà òàâüæ ýñãýýä íèéòýä
íü îðû íü öàâóóäíà. ¯¿íèé äàðàà õàòààíà. Òýãýýä öààñàí ãîëîî æààõàí íîðãîîä
õýýíèé çàãâàðààð íààíà. Äàðàà íü ýðã¿¿ëýýä äààâóó íîðãîîä äýýð íü òàâèàä æààõàí
þì òàâüæ òýãýýä öààñàí ãîë íü òîäîð÷ õàðàãäàíà. Ýíý îðîîð õººëò¿¿ð áàãàæààð
õººæ ºãíº. Òýãýýä ìºí îðîîðîî ãàíö èðòýé øèâ¿¿ðýýð øèâýýä î¸íî. Ýíý çàð÷ìààð
ãóòàë, ãºëºì á¿ãä ÿëãààã¿é õèéãäýíý. Öàâóóã òóóð ñàéõàí ÷àíààä õàð öàâóó õèéíý.
×àíàõäàà èõ óäààí ÷àíàäàã öààñàí ãîëîî òàìõèíû öààñûã íàðèéí õýð÷ýýä ýìõýð÷
áýëääýã. Äýýð ¿åä ìóóòóó öààñààð õèéæ áàéâ. Îéìñíû ò¿ð¿¿íä óëààí äýâñãýð äýýð
öààñàí õ¿ðýý, ãºðºë㺺 õýý, ãîëä íü ò¿ìýí íàñò õýýã øàãëàæ î¸õ àðãààð õèéæ áàéâ.
Áóóñàí ýõíýð ¿ñýý õàãàëóóëàõäàà òýð õàãàëàõ õ¿í íü æèë ìýíãý íü òààðñàí õ¿í
áàéíà. Äàðàà òýð õ¿íèéõýý íýð óñûã öýýðëýõ õàäàã áàðüæ çîëãîæ áàéñàí.
Õýíòèé àéìàã, Ãàëøàð ñóì,
Äóëàìæàâûí Ýíõ, (83 íàñ, ýð, õàëõ)
Ìàíàéõàí äýâñ, ãóòàë, ãºëºì õèéäýã. Áààòàð, ªíäðèéí Äàìäèí ãýæ ìîäíû
äàðõàí óëñ áàéñàí. Áààòàð íü òýðã¿¿í óðàí õ¿í áàéâ. Óðüä ìàíàéõàí Æàí÷õ¿¿ä
íîîñ, ìàëàà ºãíº îðîíä íü áàðàà, òîðãî ãýõ ìýòèéã àâäàã áàéëàà. Áàñ ÿìáóó àâäàã
áàéâ. Áààòàð õýýëæ èõ þì õèòéäýã õ¿í áàéñàí. Ñ¿¿ëä Áàòíîðîâûí õèéö ãàð÷, èõ
ò¿ãýõ áîëñîí. Äàðèãàíãà õèéö ãýæ ëóó èõòýé òýð íü õºäºëäºã ìàÿãààð èõ õèéöãýýæ
áàéâ. Ìàíàéõàí õèéö ãýõëýýð ýëäýâ áóñûí þìã¿é óãàëç óòàñ èõòýé õèéäýã áàéâ.
Òîëãîé äýýðýý æààõàí íàâ÷òàé öýìöãýð òîì ìºíãºí òîâ÷ (ñýë¿¿ð) õèéäýã áàéñàí.
Ýíý òîâ÷èéã ýð, ýì õ¿í õýðýãëýíý. Ýðýãòýé õ¿í ñóãàíäàà ãàíö òîì ãîãöîîòîé òîâ÷
íýëýýä õýðýãëýæ áàéâ.
Óðüä óÿà ìîðèíä õ¿ç¿¿íä íü ñàõèóñ õèéäýã áàéâ. Ýëäýâ õýë àì, çàì ã¿¿äëýýñ
õàìãààëàõ óòãààð ñàõèóñûã ëàì íàð õèéíý. ̺í ìîðèíû óÿàíû ýõýíä õèéìîðèéí
äàðöàã õèéñãýíý. Õóðä èõòýé óíàãà ãàðãàõ ã¿¿ íü óóö óðò, òàøàà ºðãºí, õºõ òîì,
õ¿ç¿¿ óðò. Õýâëèéí õýëáýð òîì, ñýðãýð áàéíà. Èéì ã¿¿ã èõ íàíäèãíàæ áàéñàí.
Õàìààã¿é óíàõã¿é, öàã ¿åèé íü òààðóóëàí õºëñèé íü çàäãàé÷ëàõ æèøýýòýé áàéâ.
Àçðàãà íü óðò õ¿¿òýé, áºãòãºð íü ìóíäààíààñàà ýõëýí ãîë íóðóó òîõèãîð 4
ìº÷ á¿ä¿¿í õàòóó øèëáý á¿ä¿¿í õ¿äýð öîìöãîð òóóðàé, öîìáîí òàøàà, ºðãºí ÷ýýæ
õàíõãàð, ñ¿¿ëíèé ÿñàí ñ¿¿ë íü òàòààä èðýõëýýð òàøààíäàà õ¿ðýõ çàðèìäàà äàâæ
áàéõ.
Ìîðèíû ºíãº. Õàð, öàãààí, õîíãîð, øàðãà, õýýð, õ¿ðýí, òóíãàëàã çýýðä, íîãîîí
õàð, ñààðàë, õàëèóí, áîð, õàëòàð, áóóðàë, àëàã, áîð øàðãà, á¿äýã øàðãà, õàëòàð õýýð,
õàð õýýð, óëààí áóóðàë, öîîõîð, õºõ ñààðàë ãýæ áàéíà.
ªâãºí íî¸í ìîðü èõ òàíüäàã õ¿í áàéâ. (ªâãºí Ï¿ðýâæàâ íî¸í) 7 õîøóó
äàíøèãò î÷îîä ìîðüäûí óÿà õýñýýä ºâãºí íî¸í çîãòóñàí çàðèì ìîðèéã õàðâàë
òýð ìîðü çààâàë àéðàã äîòîð äàâõèæ áàéñàí ãýäýã. ßìàð ñàéíäàà õ¿ì¿¿ñ - Õàð äàà
áýéñ ýðãýõíý ¿¿, õàð õýðýý ñóóõíà óó ãýæ ÿðüäàã áàéâ. Õàð õýðýý ìîðèíû øîí äýýð
ñóóâàë òýð ìîðüäîîñ çààâàë ìîðü àéðàãäàæ áàéñàí ãýäýã. Óðüä Ãîìáî áóðõíû ýë÷
(çàðëàãà)-èéã õýðýý ãýäýã áàéñàí.
45

Õýíòèé àéìàã, Ãàëøàð ñóì,
Ìýíäáàÿðûí Áóÿíäýëãýð, (80 íàñ, ýì)
Ñ¿¿æèí ýýìãèéã “ýãýýòýé” ýýìýã ãýíý. Ìèíèé ýíèéã æèæèã ýãýýòýé ýýìýã ãýæ
íýðëýíý. Ìàíàéõàí õóó÷èí ¿åä ¿ðýëòýé ýýìýã ç¿¿æ áàéñàí. Ýíý íü ìºí㺺ð õèéñýí
íýã ¿ç¿¿ðòýé Ẻðºíõèé ¿ðýëòýé ãîãöîî þì. ̺í öàöàãòàé ýýìýã ç¿¿æ áàéñàí, àëò
õîâîð áàéñàí.
Áýëçýãèéã äóíä õóðóóíä ç¿õ í¿ãýë, 2 ÿäàì õóðóóíä öóëãóé ìºíãºí áºãæ áàñ
õîñûã ç¿¿æ áàéñàí. Äîëîîâîð õóðóóíä áàñ áýëçýã ç¿¿æ áàéëàà.
Õ¿íèé õºõ àéõàä ýõíýð õ¿íèé íóäðàãà îéìñîîð äîìíîæ áàéâ. Ìàíàéõàí
îéìñîíä çàõààð íü òàãíàé, ãîëîîð íü ñ¿ëæýý õýý èõ õèéæ áàéëàà. Óðüä ýìýãòýé õ¿í
áèå íü ºâ人ä áàéâàë ñàõèóñàà çàëààä àðãàà ¿¿ðýýä àðãàëä ÿâíà ãýíý. Òýãýõëýýð
ýäãýíý ãýíý.
Óðüä ìóóõàé àðàã ¿¿ðñýí çàëóó á¿ñã¿éã îíöã¿é ãýæ áàéëàà. Àðàã íü äîòðîî
÷èã àðàã, àðçãàé àðàã ãýæ áàéñàí. Õîéøîî Áàÿíõóòàãò (ªíäºðõààí)-íä äàíäàà
äºðâºëæèí àðàã ¿¿ðíý. Ýíý çîî íóõàõã¿é ãýíý. Áººðºíõèé àðãèéã èõ íóõíà ãýíý.
Ìàíàéõààð Ẻðºíõèé àðàã ¿¿ðíý. ĺðâºëæèí àðãèéã ìóóõàé ãýíý. Ñàâàð íýã ÿíç
áàéíà. 7 ø¿äòýé áàéäàã. Óðüä õÿòàä õóëñààð õèéæ áàéñàí.
Ìàëûí õºõºíä “øèð¿¿” ãàðâàë õóâèíûã àðöààð óòàæ áàéâ.
Ìàíàé íóòàãò îéìñíû ò¿ð¿¿íä ò¿ìýí íàñàí õýýã øàãëàæ ãîëäóó õèéæ áàéñàí.
Ìàíàé ýíä Øàð Íàâààí÷¿ëòýì ãýæ èõ ñàéõàí ãóòàë õèéäýã õ¿í áàéñàí. Òýð íýã èõ
óãàëçã¿é àÿòàéõàí òºâ ãóòàë õèéäýã áàéâ.
Øºíº àâäàð äóóãàðâàë ìºíãºæèíº ãýíý. ×îîæã¿é àâäàðò îëç òîãòîõã¿é ãýæ
áàéëàà.
Óðüä õ¿¿õäèéã õàçààðûí ýðã¿¿ëýã æîëîîãîîð óÿõàä ýýëòýé ãýæ áàéâ.
Õýíòèé àéìàã, Äàðõàí ñóì,
Áàäàìûí Íÿìáóó, (64 íàñ, ýð, õàëõ)
Óðüä ìàíàé ýíä óðàí ßðèíïèë (ßìààò äàðõàí Ò¿äýâ ãýäýã) 2 óëààí ñýðõýíä
òýðýã õèéæ õºë뺺ä ÿâäàã õ¿í áàéñàí ãýäýã. Óã õ¿í Ñ¿õáààòàðûí õ¿í. Õýíòèéä
øèëæñýí þì. Äàðõàí õ¿í õàòóó ñýòãýëòýé õ¿íèé äýðãýä ìºí㺠õàéëàõã¿é, 纺ëºí
ñýòãýëòýé õ¿íèé õàæóóä ìºí㺠õàéëäàã ãýäýã.
Ãîìáî áóðõàíä õýðýý ñýòýðëýäýã ãýíý. Õóðäàí ìîðü ñîéæ áàéãàà õ¿í õýðýýíä äóðòàé.
×îíûã ëàì õàð ÿëãààã¿é àëæ áàéâàë ç¿ãýýð ãýæ áàéñàí.
Õýíòèé àéìàã, Äàðõàí ñóì,
Äóëàìûí Øàðàâ, (80 íàñ, ýð, õàëõ)
Ýíý Äàðõàí óóëûí äºøèí äýýð äàðõ õèéæ ñóðàõ õ¿í äàìæèíãèéí ñàíã òàâüæ
àëõ ºðºëáòýé î÷èæ öîõèæ äîìíîäîã ãýäýã. Ãàíäàíãèéí Æàìáà, Æàìáàë õî¸ð òýãæ
áàéñàí ãýäýã.
Äàðõàí óóëûã äàìæèíãèéí ñàâäàãòàé ãýäýã. Äýýð ¿åä õàäàã èõ òàâüæ áàéñàí.
Àõàé áýéñ ýíý óóëàà èõ ø¿òýæ áàéñàí ãýíý. Äàðõàí õ¿íä õàìãèéí ýðõýì äºø, õàëõ,
ºðºëẠþì.
Áàãàæ íü áàãà ýæèé ãýñýí ¿ã þì. Ìîäíû äàðõàí õ¿í áàãàæèéíõàà óòàñíû
¿ç¿¿ðèéã àíõ ýæèéãýýðýý áàðèóëæ òàòàæ áàéñàí. Õîæèì ýæèé íü íàñ áàðñíû äàðàà
46

äýãýýã òîãòîîí õýðýãëýõ áîëñîí ãýíý. Òýðíèéãýý áàãà ýæèé ãýæ íýðëýõ áîëñîí ãýäýã.
Äîìîã.Óðüä áóðõàí áàãø áàäàðëàæ ÿâæ, òýãýýä ìîäíû äàðõàí äýýð î÷èæ
ìîäíû ººäºñ õèéæ, ¿õýð ñààæ áàéãàà õ¿í äýýð î÷èæ ¿õðèéí áààñ õèéæ, òýãýýä òýð
õîðõîé áîëñîí ¿õðèéí áààñàíä áºíäãºð õàð òîëãîéòîé õ¿ðýí õîðõîé áèé. Òýãýýä
ìîäíû äàðõàí èõ ñàéí ãýíý.
Àëòààð èõ þì õèéñýí õ¿í ¿õýõäýý èõ çîâäîã ãýíý.
Ìàíàéõàí ìîäîî Öýíõýðýýñ ãîëäóó ¿õýð òýðãýýð ÿâæ àâ÷ áàéñàí. ¯õýð òýðãýý
çàðààä ìîäîî àâ÷ðààä áóöäàã áàéñàí.
Òºâ àéìàã, Áàÿíæàðãàëàí ñóì,
Àðãàëûí Íàìæèë, (75 íàñ, ýð)
(Áîðæãèí õàëõ)
Ìàíàé áîðæãèíä Ñîíîìïèë ãýæ Äàìæèí áóðõàíòàé, ãýðòýý òàìõè òàòäàãã¿é,
þì èõ ñàéí õèéäýã äàðõàí áàéñàí. Óðüä 10 ëàíãèéí øóíõàéäàíã èõ ñàéí ìºíãºòýé
ãýæ áàéâ. ̺í 5 ëàíãèéí ÷àãò (òýýã) 50 ëàíãèéí åìá¿¿ (õàðààòàé)-ã ñàéí ìºí㺠ãýæ
òîîöîæ áàéñàí. ̺í õóðãàí òîéã ãýæ Õÿòàäààñ èðæ áàéñàí. ¯¿íýýñ ãàäíà ëàíãèéí
àëò ãýæ åìá¿¿ õýëáýðòýé (øîðãîîëæ) àëò áàñ áàéâ.
Áàéâàíä ìºí㺠ºíãºëºõºä çýñ õóòãóóð çýñ òîãîî õýðýã áîëäîã. ªºð òºðëèéí
õóòãóóð þìóó, òîãîî õýðýãëýâýë áàéâàë ¿õíý ãýíý.
1. òàãèë 3 ø
2. ãóðèâ 1 ø
3. ãîðòèã 2 ø
4. æèæèã õóóðàé 1 øú
5. áàéâàíä þì ÷èìõýõ õÿìñàà (áàéâàíãèéí, 1ø)
6. ãàëûí õÿìñàà 40 ñì óðò, 1ø
7. ºðºëáº
- Ãóðàâ íü õÿðíûõ, õóòãàíûõ ãýõ ìýò îëîí ÿíç áàéíà. Ýíý íü Ẻðºíõèé çîîòîé
õàâòãàé çîîòîé ãýæ áàñ áèé.
Áàéâàíãèéí õÿìñàà
Ãàëûí õÿìñàà
¯ëýýã¿¿ð íü þì ãàãíàõ õàéëàõàä õýðýãëýãäýíý. Òóñ òóñäàà íàðèéí þì
ãàãíàõàä õýðýãëýãäýíý. 2 ÿíç áàéíà. ¯ëýýõäýý áèò¿¿ àìüñãààãààð ¿ëýýäýã. Èõ èõ
ãàëä õýðýãëýãäýíý. Áàãà íü 40 ñì áàãà øàëä õýðýãëýãäýíý.
Øààëòóóð áàãàæ, ãýæ õýýã òîäîñãîõ áàãàæèéã õýëíý. Ãóðâàëæèí äºðâºëæèí
ãýõ ìýò áàéíà. Áàãàæèéã ýðã¿¿ëæ ìóøãèñàí áàéäàã íü ãàðò íýã àøòàé ýðã¿¿ëýõýä
òîõèðîìæòîé, ÿëàíãóÿà ýðã¿¿ëæ òîéðóóëàõ þìàíä èõ òîõèðîíî.(Á¿ãäèéã òýø¿¿ð
ãýíý) Ñóðñàí ýðäìèéã áèåèéí õóìñ àäèë øóóä íóó ãýäýã ¿ã áèé.
47

Ëàâ õèéõ àðãà: øîðîî, ãîíèáîë, ñàìðûí òîñ îðíî.
- 2 ÿíç óãàëç ýðã¿¿ëýõ
- 3 ÿíçºñãèéäºõ
- 2 ÿíçáàãàæ ãýíý.
- 1 ÿíç1 ø
- Õàæíû õºòºë ãàðãàõ áàãàæ ãýæ áàéíà. óðüäààð á¿ä¿¿í òîéì ýñã¿¿ðýýð
àæèëëàíà. Ìèíèé òýø¿¿ð áàãàæ, á¿ãä 143 ø. Õàìãèéí òîì íü 11 ñì óðòòàé, 4 òàëò
òºìðººð õèéñýí áàéíà.
- Àÿãà ìºíãºëºõºä ìºí㺺 äîòðîîñ íü ãàäàãø íü ñóíãàæ öîõèíî. Íèìãýðýõäýý
ìºí㺺 ñàéí íààëäóóëæ ºãíº. Òîíøîîä ¿çýõýä ìîä àÿã ìýäýãääýã. Õýðýâ ñóóãààã¿é
áîë õºíäèé äóóãàðíà. Àÿãà õºíãºëºõºä äóãóé òàâàãòàé æààõàí ìºëãºð àëõ õýðýã
áîëíî. Äóíä çýðãèéí àëõ õàìãèéí ãîë íü õºíãºí áàéâàë ç¿ãýýð. ̺í 4 òàëòàé ìºíãº
ñóâèõ òîì àëõ 1ø, äºø 1 òîì áàéíà. Æèæèã äºø ìºí 1 ø õýðýãëýãäýíý.
- Õººðºã õèéõýäíýã èõ çóçààí àðüñ, íýã èõ íèìãýí àðüñ õýðýãã¿é, äóíä çýðãèéí
àðüñ õýðýã áîëäîã.
Õ¿¿õäýä àíõ äýýë ýñãýõýä ëóó ºäºð, Ìè÷ ºäºð äýýë õèéãýýä ºìñºõã¿é, ç¿¿í
õîéøîî ÿâàõã¿é ãýíý. Ýìýãòýé õ¿í õºëºº æèéæ þì î¸õã¿é ãýíý. Óð íü óëààðàà
ãàðäàã ãýíý.
Ìàíàé ýíä õàé÷èéã “øèëýýâýð” ãýíý. Áèòãèé ãîçãîíóóë ãýíý.
Îëîí õóâöàñ áèòãèé õèé, íàñ àõàð áîëíî ãýäýã. (çàõòàé õóâöàñ)
Õºâºíòýé õóâöàñ áîë ñàÿõíûõ þì. Öýðãèéí õóâöàñ ãýýä õèéõã¿é áàéâ.
Àðãàëûí õàéðöàã äýýð ñóóâàë õàðø ãýíý. Ãàëûí áóðõàí õàðíà ãýíý.
Õ¿í òºðºõºä àâäàð öîîæëîõã¿é ãýäýã. Àâäðûã öàãààí ñàðûí ¿åä îíãîðõîé
öîîæã¿é áàéëãàíà ãýäýã.
Öóòãóóðûí àðãààð þì õèéõäýý øàâàð õýâýý ñàéí óëàéñãàæ ºãäºã. Þì ãàãíàõàä
ãàãíóóð ñàéí ã¿éëãýõèéí òóëä øèë õîëüæ ºãíº. ßëàíãóÿà ãàäàà ãàãíàõ þìàíä
õýðýãëýíý. Øèë íü ãàãíóóð ñàéõàí õàòàëæ ºãíº. Øèëýý èõ ñàéõàí í¿äýæ íóíòàãëàæ
ºãäºã. Ãàãíóóð íü øàð, ìºíãºí, ãóóëèí, õ¿éòýí ãàãíóóð ãýæ áàéíà.
Äàðõàí õ¿í õóñíû í¿¿ðñ õýðýãëýõ áà áýëäýõäýý áàþóíä áýëääýã. Äóòóó øàòñàí
íü óòààòàé áàéäàã.
Òºìðèéã ºíãºëºõºä ýõëýýä íàðèéí á¿ä¿¿í ç¿ëã¿¿ðýýð ç¿ëýãñíèé ýöýñò ýëñ,
øèëýí ç¿ëã¿¿ðýýð ç¿ëãýíý. ¯¿íèé äàðàà ãÿëàëçñàí òîðòîãã¿é òºìðººð ç¿ëãýæ
“ãºëòãºíº”. ¯¿íèé äàðàà óñ øèã ºí㺠ãàðíà. Òºìºð íü ãàí òóñìàà ñàéõàí ºíãº
ãàðíà. Ñàéí ºíãºëñºí òºìºð ýäëýë çýâðýõã¿é, õàðèí äóòóó ºíãºëñºí íü çýâýðäýã
48

ãýäýã. ̺íãèéã ñàéõàí áàéâàíäàæ ºíãºëíº. Äàðàà íü ñàéõàí öýâýðëýæ ºãäºã. Óðüä
áàéâàí Õÿòàäààñ äàâñ àÿòàé þì èðæ áàéñàí. Îðîñîîñ áàñ íóíòàãààð èðæ áàéñàí.
ªíãºëºõ þìàà áàéâàíä õèéõýýñýý ºìíº õèðèéí íü çýñ áàãñààð ñàéõàí öýâýðëýæ
ºãººä áàéâàíä õèéíý. Õèéõ ç¿éëýý ñàéõàí ã¿éöýä óëàéñãààä õºð㺺ä áàéâàíä
õèéäýã, õýðýâ õàëóóíààð áàéâàíä õèéâýë áàéâàí ¿õíý ãýíý.
Àëòûã ºíãºëºõºä “äîíã” ãýäýã þìààð ºíãºëíº. Äîíã íü áóòàíä èõ óðãàíà.
Äîíãîî äýâòýýãýýä àð÷èíà. ̺í áóöàëãàæ áàñ áîëíî. ªí㺠àìàð îðíî. Ýìýýëèéí
áààâàð çýðãèéã ýõëýýä ãóóëü äýýðýý öààñàí õýâýý íààãààä ¿éñ øàòààí òîðòîãäîíî
(¿éñ èõ òîðòîãòîé) ¿¿íèé äàðàà öààñàí õýâýý ýâòýéõýí àâíà.
Ìàíàé ìîíãîë óãàëç ãºðºë㺺, ñ¿ëæýý, ºëçèé, ýðã¿¿ëýí õîëáîñîí óãàëçóóä þì.
Ç¿¿í òèéø Áàòíîðîâ òèéø äàðõ÷óóë èõ áàéñàí.
Øàð ãàãíóóð ãýäýã íü ãóóëèéð õèéíý. Ýíý íü ãàãíóóðò öºõ õîëèíî. Ìóó
ìºíãºòýé ýäëýëèéã ø¿¿òýé óñàíä ä¿ðýýä óëàéñãààä áàéâàíä õèéõýä ñàéõàí ºíãº
ãàðíà. Àëòíû ãàãíóóðò 1% ãóóëü õèéíý. 10 ïóí íü 1 öýí áîëäîã ãýíý. Í¿¿ðñ ºíãºëºõ
þìàíä îðíî. Õîëèîòîé. Àëòûã õ¿õýð õèéãýýä õàéë. Õ¿õðýý áàãà õèéíý. Èõ õèéâýë
àëò òóðãèíà. Äýýð ¿åä ìàíàé ýíä ìºíãºí ýýìýã èõ ç¿¿æ áàéñàí. Ñ¿¿ëäýý 4,5 öýíãýýð
àëòàí ýýìýã èõ õèéæ ç¿¿õ áîëñîí.
ĺðº àí÷èí
ýýìýã ç¿¿æ áàéâ.
Ýíý íü ñ¿¿æèí ýýìýã
Áýëäýö äýýî ¿åä
õýðýãëýæ áàéñàí
äýýðýý á¿íäãýòýé
Òýãøë¿¿ðèéí àëõ íü æèæèã áàéíà. Ãýõäýý õ¿í õ¿í ÿíç ÿíçàà𠺺ðòºº
òîõèðóóëàí õèéäýã.
Õàòààõ àðãà íü ãàíòàé òºìºð íü òîñîíä õàòààíà (ººõºíä) ñàéõàí óëàéñãàæ
àðàé 纺ëºí áîëíî. Óñàíä õàòààõ àðãà àðàé øèð¿¿äýýä áàéõ øèã áàéäàã. ßëàíãóÿà
áàãàæèéã áîë òîñîíä õàòààõ íü ñàéí þì øèã áàéäàã. Æèøýý íü: òýø¿¿ð áàãàæíû
çºâõºí ¿ç¿¿ð õýñãèéã õàòààäàã. Àëõûã áîë á¿ãäèéã òýãýõäýý äóíä îíãèíîîñ áàðüæ
õàòààíà. Àðàé áàãà õàòàõ ó÷èð îíãèîðîî õýìõðýõã¿é ãýäýã. Ìàíàé íóòãèéíõàí
íèéòýýðýý ìºíãºí àÿãûã íýã èõ õýýëæ áàéñàíã¿é.
Õÿòàä òºìðèéí äàðõàíûã “òýæèí”
̺íãºíèé –“–“×èæààí”
Ìîäíû –“–“Ìóæààí”
×óëóóíûõûã –“– “Øîæîîí” ãýæ íýðëýíý
Ãàãíóóð õèéõýä íýã ãîë àíõààðàõ ç¿éë áîë òóíñààãàà áóöàëãàæ áàéæ õèéäýã.
Òýðíýýñ õ¿éòýí òóíñàà áóëèãààä, çàéëààä áàéäàã.
Ýìýýëèéí ìîäûã áýëäýõýä óòíà, ìºí õóæèðòàé óñàíä ä¿ðíý ãýíý.
Ìóæààí õ¿íä öàâóóíû õºã òààðóóëíà ãýæ íýã íàðèéí þì áàéäàã áàéíà.
Äýýð ¿åä ñàéí ñàéí ìóæààí áàéñàí ãýäýã. Óóðãûí æèæèã ìîäíóóäûã õîîðîíä
íü çàëãàæ íààãààä ÷óëóóäàõàä òýð íü ñàëäàãã¿é áàéñàí, õ¿í ÷ áàéñàí ãýäýã.
49

Òºâ àéìàã Áàÿíæàðãàëàí ñóì
Õàñûí Äàì÷àà 68 íàñ, ýð (áîðæãèí õàëõ)
- Áîðæãîí æàíæèí ×îéð Îöîëûí õèäèéí ãîë ñàõèóñ íü Äàìæèí áàéñàí, çààâàë
äàðõàí óëñ òèéì áóðõàíòàé áàéñàí áèø íèéò îëíîîðîî ýíý áóðõíûã ø¿òýæ áàéëàà.
Òýãýýä ìàíàé õóøóóã äàðõ÷óóä ñàéòàé áàéñàí ãýëöäýã.
- Äàãíàí õóøóó çààäëûã ìîíãîë çààäàë ãýíý.
- Õýíãýðýãíèé íýã òàëûã ÿìààíû àðüñ, íºãºº òàëûã íü õîíèíû àðüñààð õèéæ
áàéñàí. ºâ÷èí çîâëîí ã¿ðýì äîðîìä ÿìààíû àðüñûã õîíèíû àðüñûã íü îâîîíä, æàñ,
òàõèëãà öîõèæ áàéñàí.
- Ìàíàé áîðæãèíóóä îäîî÷ óëààí ÿìàà èäýõ äóðã¿é (îöîë ñàõèóñûí õóøóó)
Ìàíàé ýíä Äî¸ä ãýæ ÷èéíèé äàðõàí áàéâ. Ýíý íü Äóãàí ñ¿ì òîëãîéëîí áàðèóëäàã
õ¿íèéã òýãæ íýðëýæ áàéâ. ̺í ýãýý Äàìáà ãýæ ìîä, ìîíãîë ãóòàë ñàéí õèéäýã õ¿í
áàéâ. ìºí Íàìÿíäàìáà ãýæ õèéäèéí òîëãîé äàðõàí ìóæààí õ¿í áàéëàà.
Áîðæèãèí õèéöèéí ýìýýë ãýäýã íü øîâãîð á¿¿ðýãòýé á¿ëòãýðä¿¿ í¿¿ðòýé
÷èìýã íü æèæèã áàéñàí. ̺í ìàíàé íóòàãò õ¿íäèéí Øàðàâæàìö èõ ç¿ãýýð äàðõàí
áàéâ. ̺í Òàíãàä, Äîíäîâ ãýýä áàéñàí. Îìîîëîíãèéí Ðýíäýí ãýæ ñàéí ýìýýë÷èí
áàéñàí.
Ìàíàé íóòãèéíõàí þì õèéõ ìîäîî Õýíòèé õàí ÷èãëýëýýñ ãóàëèí ÷èãëýëýýð íü
¿õýð áóëèõààãààð ÿèðÿ àâ÷ áàéñàí.
Ìàíàé ýíä õóñ õàð ìîäûã õîëòîñëîîä áóóö øàâõàéíä 2 ñàð õýðòýé áóëæ áàéæ
þì õèéæ áàéñàí. Ýíý íü õàãàðàõã¿é ýðãýæ ìóøèðàõã¿é èõ ñàéí áàéäàã áàéâ. õýðýâ
õîëòîñòîé áóëâàë ÿëçàðäàã. Òýðýãíèé õóñàí 캺ðèéã äàãíàí èíãýæ õèéæ áàéñàí.
Õºâñãºë àéìàã, Ãàëò ñóì,
Ë. Áóÿíò, (63 íàñ, ýð, õàëõ)
- Óðüä ìàíàé òýíä äàðõ÷óóë (äàëàé âàíãèéí äàðõ÷óóë) òýíãýð äóóãàðõààð
Õàí öàãààí ÿñòàé áèëýý
Õàðèàä áóðèàä óäàìòàé áèëýý
Õàâ çàãàñíû ìàõ èäñýí áèëýý
Õàé õèéä ãýäýãñýí.
Õàâ çàãàñ ãýñýí íü – ëóñûí àìüòàí, óðò íàñàëäàã ãýñýí óòãààð þì.
- Äàðõàí õ¿í ãàëûí áóðõàí ø¿òíý. Óëààí ÿìàà, óëààí àëàã õîíü (õ¿ç¿¿, ñýðâýý,
óëààí) àòàà ñýòýð.
- Ìàíàé òýíä Ëõàìñ¿ðýí (öîîõîð áàíäè) óäàì äàãàñàí ñàéí äàðõàí áàéâ.
- ̺í Áóÿíóíäðàõûí ×èìýä ãýæ ñàéí äàðõàí áàéñàí.
- Ìàíàé òýíä ãîë îíöëîã íü õýí ÷ ìºíãºí àÿãà, áºãæ, áóãóéâ÷ õèéíý. Óòñûã
“óãñàà” ãýíý.
- ¯å äàìæèí çàëãàìæèëñàí äàðõàí õ¿íèé áàðóóí õºëèéí îéìñîîð ìàëûí
äýëýí àéõ çýðãèéã äîìíîæ áàéñàí.
- Óðüä ìîä, òºìºð, ìºí㺺ð þì õèéñýí õ¿í áàÿæäàãã¿é ãýäýã. Óõààí íü ìîä÷èí
õ¿í ìîä øèãýý õóâõàéëäàã íîìòîé ãýíý.
50

“Èõ áóðõàí” Äîðíîä àéìàã Ñ¿ìáýð ñóì
51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

Äàðõàí Äýíçýíãèéí ýìýýëèéí õýðýãñýë
62

Äàðóóëãà
Áààâàð, ãàíçàãàíû ñ¿âýã÷
63

Øèðìýíäýâ Ñàìäàí äàðõíû õèéö (äîðíîä õàëõ ãîë)
64

65

66

67

68

69

70

71

72

73

74

75

Ìàòàä ñóìûí Äîëæèíæàâûí ýýìýã
76

3 äýãýýòýé ýýìýã Õýíòèéí Ãàëøèð ñóì
77

Äîðíîä àéìàã Ìàòàä ñóì. ¯ñíèé äàðóóëãà
78

Ìàøèí Ñîäîâûí õèéöèéí àÿãà. Àìíû äèàìåòð 28 ñì 25 ëàí ìºí㺠îðñîí.
Ëàë Ìÿãìàð Äîðíîä õèéöèéí 8 òàõèëòàé àÿãà, Äîðíîä, Ñ¿ìáýð ñóì.
79

Äîðíîä àéìàã, Ìàòàä ñóì... ĺðºº
80

81

Äîðíîä àéìàã, Õàëõ ãîë ñóì, ĺðºº
Ìàòàä ñóì ¯ðæèíãèéí ýýìýã
82

Öàöëûí ãóóëèí õàëáàãà, Äîðíîä àéìãèéí ìóçåé
83

Áóÿíäýëãýðèéí Ò¿äýâ Äîðíûí õàëçàí áýë, áîîëò
84

85

Õàòíû í¿¿ð òàë
86

Õàòíû àð òàë
ºâºð òàë
87

Àð òàë
88

Õýíòèéí Äàðõàí óóë
Äàðõàí óóë
89

Äàðõàí óóëàí äàõü îâîîí äýýð òàâüñàí äºø
90

̺í Íàìæèëûí òýø¿¿ð áàãàæ
91

Òîâøíû òîâ õèéõ áàãàæ (äàðõàí Íàìæèë)
Õîðìîéí áîîëò õèéõ õýâ (äàðõàí Íàìæèë)
92

Áààâàð õÿð, ñ¿âýã÷ õèéõ çýñ õýâ (äàðõàí Íàìæèë)
93

Ñýòã¿¿ð öîõèóðûí õýâ (ìºí Íàìæèë)
94

Àðàã ñàâàð õèéõýä ìàòàõ çîðèóëàëòààð õýðýãëýãäýõ áàãàæ (Õàëõ ãîë ñóì) çàëóóð
õýâø¿¿ðýã ãýíý.
Áàëæèí äîâäîí
̺í ìàòóóð áàãàæ
95

Ñàâðûí õóìñ (Äîðíîä, Õàëõ ãîë ñóì)
Áóðãàñàí ñàâàð (Äîðíîä, Õàëõ ãîë ñóì)
96

Áîîâíû õýâ, Äîðíîä, Ñ¿ìáýð ñóì
97

98

úëºì, õóòàãòíû ãýð äýýð òàâèõ õýýí äýâñãýð
úëºìíèé äýâñ. Õýíòèéí Ãàëøèð ñóìûí Íàâààíøàðàâûí õèéö
99

Õýíòèéí Äàðõàí ñóì. Tîãëîîì
100

Äîðíîä Ìàòàä ñóì. Ìàòàä îâîî
Õýíòèéí Áàÿíæàðãàëàí ñóì
101

1984 ÎÍÄ ÄÎÐÍÎÄ, ÕÝÍÒÈÉ ÀÉÌÀÃÒ ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÓÃÑÀÀÒÍÛ
ǯÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ, ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í
102
Ä.Íàíñàëìàà
1984 îíû 6-ð ñàðûí 6íààñ 7-ð ñàðûí 11 õ¿ðòýë “Õàëõûí óãñààòíû ç¿é” õàìòûí
á¿òýýëä àìàí (ýõ) õýðýãëýãäýõ¿¿í öóãëóóëàõààð ìàíàé óãñààòíû ç¿éí ñóäàëãààíû
ýêñïåäèö 35 õîíîã Ç¿¿í õàëõàä àæèëëàâ.
Àíãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í: Òóñ àíãè íü 5 ãèø¿¿íòýé áàéâ.
1. Ýêñïåäèöèéí àõëàã÷ Ò¿¿õèéí óõààíû äýä ýðäýìòýí Ñ.Áàäàìõàòàí
2. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé äýä àæèëòàí Ò.Áàòíàñàí
3. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé äýä àæèëòàí Ò.Äèñàí
4. Ýðäýì øèíæèëãýýíèé äýä àæèëòàí Ä.Íàíñàëìàà
5. ØÓÀ-èéí ãðàæèéí æîëîî÷ Ëóâñàíäàðàì
Àíãèéí øèíæèëãýýíèé çîðèëò: Ìàíàé ýêñïåäèöèéí çîðèëãî áîë Ç¿¿í Õàëõûí
íóòãààð, òóõàéëáàë Äîðíîò, Õýíòèé, Ñ¿õáààòàð, Òºâ àéìãèéí íóòãààð õýýðèéí
ñóäàëãàà ÿâóóëæ, òóñ íóòãèéí õàëõ÷óóëûí äóíä óãñààòíû ç¿éí àìàí õýðýãëýãäýõ¿¿í
öóãëóóëàõ áîëîí àéìãèéí òºâèéí ÎÍÑÌ-òýé òàíèëöàæ, ñóäàëãààòàé õîëáîãäîõ
¿çìýð¿¿äèéí áîëîí õóâü õ¿ì¿¿ñò óëàìæëàãäàí õýðýãëýãäýæ áóé ýä ºëãèéí ñî¸ëûí
ç¿éëñèéí çóðàã àâàõ àæèë áîëíî.
Ñóäàëãààíû ÿâö: Äîðíîò àéìãèéí Õàëõ ãîë ñóìûí íóòàãò áèä àæëàà ýõëýâ. Óã
ñóìàíä 6-ð ñàðûí 13-18 õ¿ðòýë àæèëëààä Ñ¿ìáýðèéí ñàíãèéí àæ àõóéí òºâä 68 êì
ÿâæ 6-ð ñàðûí 18-24 õ¿ðòýë àæèëëàâ. Õàëõ ãîë ñóì áîëîí Ñ¿ìáýðèéí ÑÀÀ-ûí íóòàã
äýâñãýðò îðøèõ õ¿í ÷óëóó, ëàì ÷óëóó, “Èõ áóðõàí”, “90 áààòàðûí õºøºº”, “Íàÿí
áààòàðûí õºøºº”, “ßêîâëåâûí òàíêèéí õºøºº” çýðýã ò¿¿õ, ñî¸ëûí äóðñãàëóóäòàé
òàíèëöàæ, ¿çýæ ÿâëàà.
6-ð ñàðûí 24-íä Ñ¿ìáýðèéíÑÀÀ-ãààñ ãàð÷ 120 îð÷èì êì ÿâæ Ìýíýíãèéí òàëä
1 çóóð õîíîîä ìàðãààø íü Ìàòàä ñóìàíä î÷èâ. Ýíý ñóìàíä á¿òýí 3 ºäºð àæèëëààä
×îéáàëñàí õîòîä 28-íû îðîé 18 öàãò èðñýí. ×îéáàëñàí õîòîä áèä ÎÍÑÌ-ä àæèëëàõ
ãîë çîðèëãîòîé èðæ 2 ºäºð àæèëëààä 7-ð ñàðûí 1-íä 200 ãàðóé êì ÿâæ Õýíòèé
àéìãèéí ̺íõõààí ñóìàíä îðîé î÷èæ õîíîãëîîä 6 ñàðûí 2-íä 14 öàãò Ãàëøàð
ñóìàíä èðýâ. Ãàëøàð ñóìàíä 7-ð ñàðûí 2-5 õ¿ðòýë àæèëëààä, Ãàëøàðààñ 170 êì
ÿâæ òóñ àéìãèéí Äàðõàí ñóìàíä î÷ñîí. Äàðõàí ñóì, Òºâ àéìãèéí Áàÿíæàðãàëàí
ñóìäàä òóñ á¿ð 2 õîíîã àæèëëàæ 7-ð ñàðûí 10-íä áèäíèé 35 õîíîãèéí õóãàöààòàé
Ç¿¿í Õàëõûí ýêñïåäèö äóóñàâ.
Ç¿¿í Õàëõûí ýíý ýýëæèò ýêñïåäèöýýð ìèíèé áèå 29 ìýäýýëýã÷òýé óóëçàæ, 2,5
õ.õ àìàí ìýäýý öóãëóóëàí, 20ø ãýðýë çóðàã àâñàí.
Àìàí õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã “Õàëõûí óãñààòíû ç¿é” õàìòûí á¿òýýëä áè÷èõ
“Àðäûí õýâ çàíøèë, çàí ¿éë”, “Àðäûí äóó, õºãæìèéí óðëàã” ãýñýí 2 äýä ñýäâèéí
äàãóó öóãëóóëàâ.
Òóñ 2 äýä ñýäâèéí ÷èãëýëýýð ºìíºõ îíóóäàä ÿâóóëæ áàéñàí Òºâ, áàðóóí, óìàðä
ºìíºä õàëõ÷óóëûí õýâ õóóëü, õýâ çàíøèë, çàí ¿éëèéã àðäûí äóó õºãæìèéí õàìò

¿ðãýëæë¿¿ëýí ñóäàëæ, íèéò 29 íýð òºðëèéí àñóóäëóóäûã õºòºëáºðò áàãòààæ ýõ
õýðýãëýãäýõ¿¿í ñóäëàâ.
Áèäíèé ñóäàëãàà ÿâóóëñàí Äîðíîò àéìãèéí Õàëõ ãîë ñóì íü XX çóóíû ýõýí
¿åèéí çàñàã çàõèðãààíû çîõèîí áàéãóóëàëòààð Ñýöýí õàí àéìãèéí Èëäýí âàíãèéí
õîøóóíä áàãòàæ áàéñàí. ̺í Ìàòàä ñóì, ¯éçýí áýéñèéí õîøóóíû íóòàã áîëîõ,
Ñ¿ìáýð ñóì-Ýðõýìñýã áýéñèéí õîøóó, Õýíòèé àéìãèéí Ãàëøàð ñóì-Áèøðýëò
âàíãèéí õîøóó, Äàðõàí ñóì-Àõàé ã¿íèé õîøóó íóòàãò õàìààðàãäàæ áàéæýý.
Òºâ àéìãèéí Áàÿíæàðãàëàí ñóì íü Ò¿øýýò õàí àéìãèéí Ýðäýíý õàìáà
õóòàãòûí îòîãò çàõèðàãäàæ áàéæýý.
Áèäíèé ñóäàëãààãààð “Òî âàí ýõëýýä íóòàã îðîíã¿é áàéñàí ãýäýã. Òýãýýä àëü
ñàéí õóëãàé÷, õóäàë÷ “ñàéí” ýðñèéã öóãëóóëàí àâ÷, “¿õðèéí àðüñ”-ààð õýìæýýä èõ
íóòàã àâñàí. Ç¿¿í, Áàðóóí, Ãîë, Äàéâàí ãýñýí 4 àéìàãòàé áàéâ. ...” õýìýýõ àìàí ìýäýý
îëñîí áàéíà. Ãýòýë ò¿¿õýí ñóðâàëæóóä, ñóäàëãààíû ýõ çîõèîëä “...1822 îíä Áàò-
Î÷èðûã íàñ áàðñíû äàðàà ò¿¿íèé àõìàä õºâã¿¿í Òîãòîõòºð ýöãèéí âàí õýðãýìèéã
çàëãàìæèëæ áàñ õàðúÿàò õîøóóíû çàñàã íî¸í áîëæýý. ...Òî âàíãèéí õîøóó áîë
äºðâºí ñóì á¿õèé òîìõîí õîøóó áàéæýý”. 1
Èéíõ¿¿ àìàí ìýäýýã ¿çýõýä Òî âàí áîë Õàëõûí ôåîäàëóóäûí äîòðîîñ Ìàíæèéí
òºðèéí ýëäýâ õÿçãààðëàë, õîðèãëîëûã àëü áîëîõîîð òîéðîí ºíãºð÷ àëáàí òàòâàðûã
õóâüäàà èë¿¿õýí àâàõûã îíöãîé ñîíèðõäîã, àðä õàðúÿàò íàðààñ îëîí òºðëèéí àëáà
òàòâàð àâ÷, àëáàò èðãýäýý ¿ã¿éð¿¿ëæ áàéñàí òºäèéã¿é àðâè÷ õÿìãà÷ áàéõ ñóðãààë
ãàðãàí ìºðä¿¿ëæ, çºð÷ñºí àëáàòûã çàëõààí øèéòãýäýã áàéñíû çýðýãöýý XIX çóóíû
õî¸ðäóãààð õàãàñò óã õîøóó ãàí çóäûí àþóëä îíöãîé íýðâýãäýæ, èõýä ÿäóóðàí
ñ¿éð÷, òýð õ¿íä áàéäëààñ ãàðàõ àðãà çàìûã õàéæ Òî âàí àæ àõóéí øèíýòãýë õèéõ
áîëñîí çýðýãòýé õîëáîîòîéãîîð 2 ¿å óëèðàí ¿ëäñýí àìàí ÿðèà áàéæ áîëîõ þì.
Í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóé ýðõëýí èðñýí ìîíãîë÷óóä íü íóòàã, áýë÷ýýð áîëîí
áóóö, áóéð ýäëýõ, ýçýìøèõ íàðèéí õýâ õóóëü, õýâ çàíøèëòàé áºãººä óäàì äàìæèí
àìüäàð÷ çàíøñàí óëàìæëàëò øèíæ ÷àíàð íü áóñàä õàëõ÷óóëûí íýãýí àäèë Ç¿¿í
Õàëõàä õàäãàëàãäñààð áàéæýý.
Õîøóó òàìãûí ãàçðààñ òîãòîîñîí õýâ õóóëü öààçûã áàðèìòëàí àðä îëîí
ºâºëæèõ, íóòàãëàõ ãàçðàà àâäàã áàéñíû õàìò ºâëºí èðñýí àðäûí ìýäëýã, àðãà áàðèë,
çàí çàíøëààðàà áàéãàëü îð÷èí, öàã àãààð, îðîí íóòàã, ìàë ñ¿ðýã çýðãýý òîäîðõîé
öàã ¿åä øèíæèí àæèæ áàéæ ºâºë溺, áóóöàà ñîíãîí àæ òºðæ çàíøæýý. Æèøýý
íü ºâëèéí èä õ¿éòýíä ìîðèîð ÿâæ ºâºë溺 “íóòàã ¿çäýã”, íàð ýðò òóñäàã ãàçàðò
áóóö ñîíãîäîã, õàòóó öàñòàé ãàçàð áîä ìàëòàé àéë ºâºëæèõ, 纺ëºí öàñòàé íóòàãò
áîã ìàëòàé àéë ºâºëæèõ, 纺ëºí öàñòàé íóòàãò áîã ìàëòàé àéë íóòàãëàõ ãýõ çýðýã
óëàìæëàëò çàíøèëòàé áàéæýý.
Ç¿¿í Õàëõûí íóòàã ãàçàð ç¿éí õóâüä ãîâü õýýðèéí á¿ñýíä îðäîã òóë õóäàã óñ
ýçýãíýõ, ºì÷ëºõ áóäëèàí íýëýýä ãàðäàã áàéñíû óë ìºð ìºíõ¿¿ ýíä ¿çýãäýæ áàéíà.
Æèøýý íü, “Øàð õóäàã” ãýäýã õóäãààñ ¯éçýí áýéñèéí õîøóóíû (Ìàòàä ñóì) æàñàà
òàìãûí ãàçàð áîëîí áàÿ÷óóä óóõ óñ àâäàã áàéñàí áºãººä ÿäóó àðä óñ àâàõ áàéòóãàé
òýð õóäãèéí îð÷èí íóòàãëàõ ÷ ýðõ áàéõã¿é áàéæýý. Õàëõ æóðàìä: “èõ íóòàã”,
“ºð㺺 áóóõ ãàçàð”, “õ¿ðýý çàñàõ ãàçàð”, “Èõñèéí îíãîëñîí ãàçàð” ãýõ ìýò ÿëãàí
çààñàí çààëòóóä áàéäàã áàéñàí íü íóòàãëàõ ýðõ ìýäëèéí óëáàà áèëýý. 3
1 Íàöàãäîðæ Ø. Òî âàí, ò¿¿íèé ñóðãààë ÓÁ., 1968. 9-ð òàë
2 ̺í òýíä
3 Õàëõ æóðàì ÓÁ., 1961.51-ð òàë
103

Ãýõäýý ìîíãîë÷óóä õóäàã óñûã íèéòèéí ýðõýì ç¿éë õýìýýí çàíøèæ èðñýí
óëàìæëàëòàé òóë òýð áîëãîí òóñãàéëàí ãàíö íýãýí ºðõ ãýð, íî¸ä ò¿øìýäèéí ìýäýëä
áóëàã øàíä ýçýãíýãäýæ áàéãààã¿é þì. 4
Ç¿¿í Õàëõàä ýíãèéí àðäóóä óëàìæëàëò àðãà áàðèëààðàà ñîíãîí àâñàí
“íèéòèéí íóòàãòàà” 5 ãýð áàðèõ áóóö áóéðàà òîãòîîí “òîîíîî áóóëãàíà” õýìýýí
àðãàëààð “øàâ” òàâüäàã çàíøèëòàé áàéæýý. Áèäíèé ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä èíãýæ
áóóõ ãàçàðòàà “øàâ”, “îí” òàâüäàã çàíøèë íèéò Õàëõàä ò¿ãýýìýë óëàìæëàãäàæ
èðñýí íü õ¿íèé ñîíãîí òýìäýãëýñýí áóóöàíä áóóäàãã¿é, áóóñàí õ¿í áàéâàë òîðãîí
øèéòãýäýã áàéñàí ýðòíèé õóóëü öààçíààñ õýâøèí ¿ëäñýí õýâ çàíøèë áîëíî. Ó÷èð
íü “Õàëõ æóðàìä” çààñíààñ ¿çâýë àðäóóä õîðèãëîñîí ãàçàðò íóòàãëàâàë (õ¿íèé
áóóöàíä áóóâàë) çàðëèã öààçíààñ äàâñàí ãýæ õàòóó øèéòãýäýã áàéíà.
Ç¿¿í Õàëõûí ýíý ñóäàëãàà íü ºìíºõ õýýðèéí øèíæèëãýýíèé àæëóóäûí íýãýí
¿ðãýëæëýë áàéñàí òóë õýâ õóóëü, õóóëü öààç, äýã æóðìûí òàëààð ñóäëàâ.
Ç¿¿í Õàëõûí õîøóóäûí òàìãûí ãàçàð, òýäãýýðèéí çîõèîí áàéãóóëàëò,
áàðèìòëàæ äàãàæ áàéñàí õóóëü öààç, ÿâóóëæ áàéñàí ÿë øèéòãýë, ã¿éöýòãýë íü
òóõàéí ¿åèéí, ººðººð õýëáýë XIX çóóíû ýöýñ, XX çóóíû ýõýí ¿åä Ìîíãîë îðîíä
ìºðäºãäºæ áàéñàí õóóëü öààç áàéñàí áàéíà.
Ýäãýýð õóóëü öààçûí çýðýãöýý õîøóó íóòàãò çàñàã íî¸äûí áàðèìòëóóëæ áàéñàí
õóóëü áàéæýý. Òóõàéëáàë, ¿¿íä Òî âàíãèéí “Àæ òºðºõ ñóðãààë” áàãòàæ áîëîõ þì.
Òî âàí í¿¿ñýí àéëûí áóéð äýýð î÷èæ ìàëûí ¿ñ, íîîñ, øèéð õàÿñàí áîë ò¿¿æ àâààä
òýð áóóöíû ýçíèéã äóóäóóëæ “Òàíàéõ õààíààñ õàà í¿¿â?” ãýæ àñóóãààä áóéðíààñ
íü îëñîí ç¿éëýý ¿ç¿¿ëæ: “Òàíàé õîíèíû íîîñ, ¿ñ, òîëãîé, øèéð ìºí ¿¿?” õýìýýí
áàéöààæ, àøèãòàé ç¿éëèéã õàÿæ ãýýä øèéòãýäýã áàéñàí àæýý.
Õàëõ÷óóäûí àìüäðàë àõóéí á¿õ õ¿ðýýíä óëàìæëàãäàí òîãòîæ èðñýí àðäûí
õýâ çàíøèë, çàí ¿éë íü îíöëîí ã¿éöýòãýõ äýã ¸ñ, ¸ñ ãîðèì, ìºí ¸ñ÷ëîí ã¿éöýòãýí
ìºðäºõ ¸ñëîë, äýãã¿é íèéòëýã õýâøèë áîëñîí ºâºðìºö õýëáýðýýð Ç¿¿í Õàëõàä
íýãýí àäèë õàäãàëàãäàæ áàéñàí áàéíà.
ªìíºõ á¿õ ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä õàëõ÷óóäûí îðîí ñóóö áîëîõ ãýðýý áàðèõ,
áóóëãàõ ¿éë àæèëëàãàà íü ºíº ýðòíýýñ óëàìæëàãäàí õýâøèí òîãòñîí çàí çàíøèëòàé
áàéíà. Õàëõûí á¿õ íóòãààð ãýð áàðèõ, õýâøñýí çàíøèë íü áàðóóí, ºìíºõ õàòàâ÷íû
õàíààñ íàð çºâ äóãóéëæ ýõëýäýã. Áóóëãàõäàà ìºí áàðóóí ºìíº òàëààñ ãýðèéí ãàäíàõ
îîñîð õîøëîíã íàð çºâ òîéð÷ òàéëààä ºðõºº õîéò òàë ðóó àâ÷ òîîíîî í¿¿õ ç¿ãòýé
áóóëãàäàã íèéòëýã õýâøèë, çàí çàíøèëòàé áàéæýý.
Õàëõûí íóòãààð òàðõñàí ãýðèéí ìîäûã ¿çýõýä íèéòëýã áàéñàí áîëîâ÷ ªìíºä,
Ç¿¿í Õàëõààð “Ñàðõèíàãàí òîîíî”,“Õýëõýý òîîíî” ãîëëîí õýðýãëýãäýæ áàéñàí òóë
óã òîîíîî óíèàð íü ãàçàð õàòãàæ, õàíàà áàðóóí õàòàâ÷íààñ ýâõýí àâààä, äàðàà íü
òîîíîî õîéò ç¿ãò þì óó í¿¿õ ç¿ãòýý àâäàã õýâ çàíøèëòàé áàéæýý.
Õàðèí ãýðèéí ìîäíû õèéö, õýëáýð õýì õýìæýý, íýð íèéò Õàëõàä íèéòëýã
õýâøèëòýé áàéíà.
Ç¿¿í Õàëõàä ÿâóóëñàí ýíý ñóäàëãààíä àðäûí óëàìæëàëò ìýíä÷èëãýý, ìýíäëýõ
¸ñ, òýäãýýðòýé õîëáîãäñîí õýâ çàíøëûã ñóäëàõûã îðîëäîâ.
Ìàíàé àðä ò¿ìíèé ìýíäëýõ ¸ñ ìýíä÷èëãýý íü ºíº ýðòíýýñ áàðèìòëàí èðñýí
íàðèéí äýã ¸ñ çàí çàíøèëòàé áèëýý. Õ¿íèé íàñ íàìáûã õàðãàëçàí õ¿íäýòãýëèéí
4 Íàíñàëìàà Ä. ªìíºä Õàëõàä ÿâóóëñàí óãñààòíû ç¿éí õýýðèéí øèíæèëãýýíèé òàéëàí, ýõ
õýðýãëýãäýõ¿¿í 1983. 3-ð òàë
5 Ãîíãîð Ä. Õàëõ òîâ÷îîí ÓÁ., 1970. I áîòü. 258-ð òàë
104

àãóóëãàòàé õîëáîí ìýíäëýõ áºãººä òýð õ¿íèé ýðõëýí áóé àæèë òºðºë, òóõàéí
öàã óëèðëûí ìº÷ëºã, îð÷èí áàéäàëòàé íü óÿëäóóëàí óëàí åðººë, òàëàðõàë òàâüæ àìàð
àìãàëàíã íü àéëòãàí ìýíä÷èëäýã õýâ çàíøèë, çàí çàíøèëòàé áàéíà.
Áèäíèé ñóäàëãàà ÿâóóëñàí á¿õ íóòãààð õººðºãººð òàìõèëàõ çàíøèë èõýä
íèéòëýã õýâøæýý.
Õ¿íòýé ìýíäëýõäýý ä¿¿ õ¿í àõìàäàà õ¿íäëýí ýõëýí õººðºãºº áàðüæ:
-Òà àìàðõàí áàéíà óó?õýìýýí ìýíä ìýääýã áàéæýý. Öàãààí ñàðààð õàäàã
áàðèí çîëãîõ çàíøèëòàé áºãººä òàíèõ, òàíèõã¿é ÿëãàëã¿é çîëãîí, øèíý æèëèéí
áýëýãäýëòýé ¿ãñèéã áèå áèåíäýý åðººäºã óëàìæëàëò çàí çàíøèëòàé áàéíà.
Í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéí ºâºðìºö îíöëîãîîñ øàëòãààëæ õàëõ÷óóä ãàçàð
íóòãàà áýë÷ýýð áîëãîæ æèëèéí äºðâºí óëèðàëä òîõèðóóëàí àøèãëàäàã áàéâ.
Íî¸äûí óðüäààñ òîãòîîí, òóñãàé “ïàéç” òýìäýã áîñãîñîí íóòàãò àðäóóä íóòàãëàâàë
çàðëèã öààçààñ äàâñàí ãýæ õàòóó ÿë øèéòãýë õ¿ðòäýã áàéæýý. 6 Òèéìýýñ õàðö
àðäóóä ººðñäèéí íóòàãëàâàë çîõèõ ãàçàðò ºâºë溺, áóóöàà òîãòîîí, ¿åýñ ¿åä
óëàìæëàí ºâëºí èðñýí õýâ çàíøèëòàé áàéæýý. Èéì õýâ çàíøèë Ç¿¿í Õàëõàä
ìºí áàðèìòëàãäàæ áàéñàí áàéíà. ªâºë溺 áóóö ºâëºõººñ ãàäíà ¿ð õ¿¿õä¿¿äýý
ººðñäèéí ýä õºðºíãèéí÷èíýýíýýñ øàëòãààëàí õóâü, ºì÷ õºðºí㺠õóâààõ, îëãîõ
õýâ çàíøèë áàéñíûã áèä ¿çýæ áîëîõ þì. ªðõ ãýðèéí áóéð ãîëîìòîíä îòãîí õ¿¿
¿ëäýæ, òýð àéëûí ãàë ãîëîìòûã áîñãîæ ÿâàõ óëàìæëàëòàé. Ç¿¿í Õàëõàä õóâü õ¿í
õ¿¿õä¿¿äýý ºì÷ ºãºõ人 óóãàí õ¿¿, îòãîí õ¿¿ ãýæ îíöëîí ºãºõ çàíøèë áèäíèé
ñóäàëãààíä ìýäýãäýýã¿é.
Àëèâàà ¿íäýñòýí, ÿñòàí á¿ð çî÷ëîõ, çî÷ëóóëàõ óëàìæëàë á¿õèé õýâ çàíøèëòàé
áºãººä òýðõ¿¿ õýâ çàíøèë íü ¿å óëèðàí áàðèìòëàãäàí óëàì áàÿæèí õºãæèæ àìüäðàë
àõóéä õýðýãëýãäñýýð áàéíà. ßìàð ÷ ¿åä àéëä õîë, îéðîîñ òàíèõ, òàíèõã¿é õè÷íýýí
÷ õ¿í èðíý, óëàìæëàëò çàí çàíøëààð öàé èäýýãýý áýëòãýí, äàéëàí çî÷ëîõ, ºíæèí
õîíîõ áîë òàâ òóõòàé àìðóóëàõûã àíõààðäàã õýâ çàíøèë íü ýðòíèé îâãèéí ¿åýñ
óëàìæëàãäàí ºâëºãäñººð ìàíàé íèéãìèéí äýã æóðàì áîëæýý.
Õ¿í çî÷ëîõ, çî÷èëóóëàõ çàí çàíøèë íü õîò àéëûí ìîðèíû óÿàí äýýð î÷èæ
“Íîõîé õîðü!” õýìýýí èðñíýý ìýäýãääýã õýâ çàíøëààñ ýõëýäýã ¸ñ íèéò Õàëõàä
óëàìæëàëò çàí çàíøèë áîëæýý.
Çî÷èíã ãîëäóó ºðõ ãýðèéí ýçýãòýé, ýõíýð õ¿í ãàð÷ óãòäàã çàíøèëòàé áàéæýý.
Òýð ýõíýð õ¿í óãòàõäàà òîëãîé í¿öãýí ãýðýýñ ãàðàõã¿é ¸ñòîé. Èðñýí çî÷íîî èõýä
õ¿íäýòãýí ýñãèé ¿¿äýý íýýæ ¿¿äýý ºðãºæ ººðèéí ºìíº ãýðòýý îðóóëæ, óëàìæëàëò
õýâ çàíøëûí äàãóó ãýðèéí çîõèõ òàëä çàëàí îëáîã (“áàìáàé”, “øèðäýã”) äýâñ÷
ñóóëãàäàã çàíøèëòàé àæýý.
Èíãýæ õ¿í óãòàõ õýâ çàíøèëä áàðèìòëàí èðñýí îëîí äýã æóðàì áàéæýý.
Òóõàéëáàë, íàñòàé,àõìàä õ¿í èðâýë ìîðèé íü óãòàí àâ÷, ò¿øèí áóóëãàõ, ÿâàõàä
íü ýìýýëèé íü çàñàæ, ñóãàäàí ìîðäóóëàõ, äºõ¿¿ëæ ºãºõ çýðýã õ¿íäýòãýëèéí õýâ
çàíøèë áàéæýý. 7
Çî÷èëîõ ¸ñîíä èéì õýâ çàíøèë áàéõûí õàìò çî÷ëóóëæ áóé õ¿íèé õóâüä
áàðèìòëàí, õýâøèæ äàäàë áîëñîí õýâ çàíøèë íü çàí çàíøèëò äýã æóðàì ìºí íýãýí
àäèë áàéæýý.
-6 Ãîíãîð Ä. Õàëõ òîâ÷îîí ÓÁ., 1970. 1 áîòü.257-ð òàë
7 Ñàìáóó Ä. Ìàë÷èí àðäûí àìüäðàë àõóéí õýâ çàíøëààñ ÓÁ., 1971. 27-ð òàë
105

Ýðýãòýé çî÷èí áîë ãýðèéí áàðóóí òàëä íàñ íàìáûí äàãóó õîéìîð, òóëãàíû
õîîðîíä ñóóõ, ýìýãòýé õ¿í áîë ç¿¿í òàëä ñóóäàã æóðàìòàé.
Àéëä îðîõûí ºìíº äýýëèéíõýý òîâ÷èéã á¿ðýí òîâ÷èëæ, õóâöàñ õóíàðàà ÿíçëàí,
÷ºäºð, òàøóóðàà ýìýýëäýý îðõèæ, õóòãàà á¿ñíýýñýý óíæóóëæ òºëºâ àëõàí ãýðò îðæ
ãýðò áóé á¿õ óëñòàé ìýíä÷èëæ òàìõèëäàã çàíøèëòàé áàéíà.
Èðñýí ãèé÷èíä îëáîã äýâñãýð äýâñ÷ õ¿íäëýí ñóóëãàæ, èäýýíèé äýýä ãýæ öàéãàà
áàðüæ òàâàãòàé èäýý, õîîë ìàõàà ºìíº íü òàâüäàã óëàìæëàëò çàíøèë áèäíèé
ñóäàëãàà õèéñýí á¿õ îðîí íóòãààð íèéòëýã õýâøèëòýé áàéíà.
ªìíº ÿâóóëñàí óäàà äàðààãèéí ñóäàëãààíû ¿ðãýëæëýë áîëãîí Ç¿¿í Õàëõàä
íèéãýì õ¿íèé (õ¿ì¿¿ñèéí) õîîðîíäûí, ºðõ ãýðèéí ãèø¿¿äèéí õàðèëöààí äàõü äýã
¸ñ, ¸ñ æóðàì, çàí çàíøëûí ìºíõ¿¿ õèéëýý.
Ç¿¿í Õàëõàä ¿ð õ¿¿õäýý õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ, àõìàäàà õ¿íäëýõ, ºðõ ãýðèéí ãèø¿¿ä
áèåíýý õ¿íäëýõ á¿ãä õàòóó äýã ¸ñòîé óëàìæëàãäæýý. 8
Õàäàì áýðèéí õîîðîíäûí õàðèëöààíä õýâøèë áîëñîí õ¿íäýòãýëòýé äýã
æóðàì Ç¿¿í Õàëõûí àìüäðàë àõóéä áàðèìòëàãäàí õýâøèë áîëñîîð áàéæýý. Æèøýý
íü: ªã뺺 á¿ð áýð õàäìûíõààñàà õóóðàé öàé ãóéæ àâäàã áºãººä àâàõäàà öàéíû
óóðàà õîíèíû õîòîí äîòîð òàâèõàäõàäàì ýõ íü òýð ºäºð ë ÷àíàæ óóõàä õ¿ðýõ öàé
õèéæ ºãäºã ¸ñ áàéñíààñ òýð áý𠺺ðèéí äóðààð õàäìûí ãýðò îðîîä àæ àõóéòàé íü
õàðèëöàæ áàéãààã¿é áàéíà.
Õàëõ÷óóäûí ºäºð òóòìûí àìüäðàë àõóé, ºðõ ãýðèéí àæ àõóéí õýâøèëä ºíº
ýðòíýýñ ýðõëýí èðñýí ìàë àæ àõóé íü íýëýýä ºðãºí õýìæýýíä çîõèõ íºëºº òóñãàëàà
îëñîí áàéíà. Ç¿¿í õàëõàä áóñàä õàëõûí àäèë ìàë÷èí àðäûí óëàìæëàëò õýâ, çàíøèë,
çàí çàíøèë èõ áàéíà.
ªìíºä Õàëõàä èõýð áîòãî ãàðàõàä èõ áýëýãøýýí ìºíãºí áóéë õèéæ, ò¿¿íýý
ýðõýìëýí õàäãàëäàã õýâ çàíøèë áàéñàí áîë Ç¿¿í Õàëõàä ìºí áîòãûã èõ ýíõðèéëýí
ìàëëàæ áàéñàí àæýý. Áîòãî òºðººä “Èõýñ” õàëüñ íü óíàñàí ãàçàð øàð áóäàà öàöàæ,
¿ð øèìèé íü õ¿íäýëäýã çàíøèëòàé áàéõààñ ãàäíà òóñãàé õàøàà áàðüæ ò¿¿íäýý
áîòãîî îðóóëæ, äýýä òàëä íü ººðººð õýëáýë ñàëõèí òàëä íü ìîðüòîí î÷óóëàõã¿é,
“Õ¿í òýìýý õî¸ð ãýäýã ìàõ áîäèéí òºðºëòýé” þì ãýæ áîòãîíä ìàëãàé ºìñ㺺ä
á¿÷èëäýã áàéæýý.
Òýãýýä áîòãîíîîñ ìàëãàéã àâàõäàà ýõèéí íü çîãäîðîîñ àâ÷ íîãò õèéæ îðîíä íü
ç¿¿äýã ñîíèðõîëòîé çàíøèë áàéæýý.
Òýìýýã 4-5 íàñòàéä íü ºäºð ãàðàã õàðæ áàéãààä õºíãºëäºã áàéíà. Ìàë
õºíãºëºõ, àíõ áýë÷ýýðò ãàðãàõ, óíàëãà ýäýëãýýíä õýðýãëýõ çýðýãòýé õîëáîîòîé çàí
çàíøèë íü íèéò õàëõ÷óóëûí óëàìæëàëò çàíøèëòàé íýãýí óëáààòàé áàéíà.
Ìàíàé àðä ò¿ìýí îëîí æèëèéí òóðø í¿¿äëèéí ìàë àæ àõóéã ýðõëýí, öàã
àãààðûí àÿñààð îðîí íóòãèéíõàà áàéãàëü íºõöºë áàéäàëä çîõèöóóëæ æèëèéí
äºðâºí óëèðàëä íóòàã ñýëãýí í¿¿äýë õèéæ èðñýí óëàìæëàëò çàí çàíøèëòàé áèëýý.
Áèäíèé ñóäàëãàà ÿâóóëñàí ç¿¿í õàëõ÷óóë óëàìæëàëò ¸ñîîð áóñàä õàëõ÷óóëûí
íýãýí àäèë ºäºð ãàðàãàà õàðæ áýë÷ýýð, áóëàã óñàà ñîíãîí í¿¿äýëäýã çàíøèëòàé
áàéæýý. Ýíý íóòãèéíõàí ¿õýð òýðãýýð í¿¿äýë õèéäýã áàéñíààñ ãàäíà ìºí òýìýýíä
íóðóó à÷èæ í¿¿äëýõ õýëáýð õîæóóõàí ¿¿ññýí áàéíà. Ìàíàé ìîíãîë÷óóä í¿¿äýë
õèéõèéí ºìíº øèëæèí ñóóõ ãàçðàà ñóäàëæ ººðèéí ìàë ñ¿ðýãò óñ, áýë÷ýýð õýð
òîõèðîõ çýðãèéã ìýäýýä íóòãèéíõàà õýçýý, õààíà í¿¿äëýí áóóõàà íºõºðñºãººð
8 Íàöàãäîðæ Ø. Òî âàí, ò¿¿íèé ñóðãààë ÓÁ., 1968. 105-ð òàë
106

ìýäýãäýí ÿðèëöäàã çàíøèëòàé ó÷èð õýçýý õýíèéõ õààíà áóóõ, õààãóóð õýíèé í¿¿äýë
ºíãºðºõ ãýæ áóéã àíäàõã¿é ìýäýæ áàéäàã áàéíà. Òèéìýýñ “Ìàðãààø ìàíàéõ í¿¿íý,
íîõîéí àì” õààíà áàéãàà âý? õýìýýí í¿¿äýë ÿðüæ òýð íîõîéí àì ºíäºð í¿¿õã¿é ãýæ
í¿¿äëýõ ºäºð ãàðèãàà ñîíãîäîã çàíøèëòàé áàéíà.
Ç¿¿í õàëõûí í¿¿äýë õèéõ õºñºã, òýýâýð, ç¿òãýõ õ¿÷èíä ¿õýð õºëëºñºí òýðýã
õýðýãëýæ çàíøñàí íü áèäíèé ñóäàëãàà ÿâóóëñàí áóñàä õàëõ÷óóëûí àõóéãààñ
ÿëãàãäàõ îíöëîãòîé áàéíà.
¯õýð òýðãèéã í¿¿äýë õèéõ, à÷àà òýýâýðëýõ õýðýãöýýíä õýðýãëýæáàéñàí íü
òóõàéí íóòãèéí ãàçàð ç¿éí îíöëîã, õýýð òàëòàé þóíû ºìíº õîëáîîòîé ãýæ ¿çýæ áîëîõ
þì. Îðîí íóòãèéí áàéãàëü, íºõöºë áàéäàë ç¿òãýõ õ¿÷íèé õýðýãñýë íºëººëäºãèéã
ìºíõ¿¿ ªìíºä Õàëõàä àíõààð÷ áîëíî. ªìíºä õàëõ÷óóä äàí ãàíö òýìýýí õºñ㺺ð
í¿¿äýë, àÿí æèí, òýýâýð õèéäýã çàíøèëòàé áàéæýý.
Èéìä õàëõ÷óóäûí òýýâýð, í¿¿äëèéí õºñãèéí õóâüä õýâøèë áîëîí òîãòñîí
óëàìæëàëò õýëáýð ãýæ òîãòîîõ ç¿éë áàéõã¿é áàéíà. Ç¿¿í õàëõ÷óóëûí í¿¿äýë õèéæ
èðñýí óëàìæëàëò çàíøèëä íèéò õàëõ÷óóëûí áàðèìòàëæ, çàíøèæ èðñýí ºäºð, ãàðàã
ñîíãîäîã öýýð õîðèî, áýëýãäëèéí óòãà àãóóëãàòàé õýâ çàíøèë íýãýí èæèë áàéæýý.
“Õàòóó ãàðàã” ãýæ áÿìáà, àäúÿà, ìÿãìàð ãàðàãò í¿¿äýãã¿é, íîõîé, ãàõàé ºäºðò ìºí
í¿¿õ äóðã¿é, íîõîé ºäºð í¿¿õýýñ ººð àðãàã¿é áîëáîë íîõîéäîî õîîë õèéæ ºã÷,
öýýð àðèëãàõ äîì õèéæ áàéæ í¿¿äýã çýðýã õàëõ÷óóëûí íèéòëýã õýâ çàíøèë ç¿¿í
õàëõ÷óóëûí àìüäðàë àõóéä áàéæýý.
Ç¿¿í õàëõ÷óóë íü í¿¿äýë, àÿíû óëàìæëàëò àðãà áàðèëààð ¿õýð òýðãýý à÷ààëæ
õºñãèéí ýõýíä ñ¿éõ òýðãýý äàðààãèéí òýðãýíä ýðãýíýãýý à÷èæ, õàìãèéí ñ¿¿ëä
õóðóóòàé òîîíî à÷ñàí òýðãýý ÿâóóëäàã áàéæýý. Í¿¿äëèéí à÷ààã òýð àéëûí ýçýãòýé
õºòëºæ, ºðõèéí ýçýí íü õîíü ìàëàà òóóæ ÿâäàã çàíøèëòàé áàéñàí áºãººä í¿¿æ ÿâàõ
çàì çóóð àí àìüòàí, ãºðººñ òààðâàë áýëýãøýýí, àæëûí á¿òýìæèíä ñàéí õýìýýäýã
áàéæýý.
Ìîíãîë÷óóäûí çî÷ëîìòãîé ñàéõàí çàíøëûí íýã èëðýë áîëñîí “Í¿¿äëèéí öàé”
ãýæ àéë í¿¿æ ÿâàà çàìä òîõèîëäîõ íóòãèéí àéëóóä äîìáîòîé öàé, òàâàãòàé èäýýãýý
áàðüæ ò¿ð çóóð ÷ ãýñýí äàéëàí çî÷èëæ ºíãºð¿¿ëäýã. ̺í øèíý áóóäàëä áóóõàä
íü îéðõîí íóòàãëàæ áàéãàà àéë öàé, òàâàãòàé èäýýãýý àâ÷ðàí äàéëæ, à÷ààãèé íü
áóóëãàëöàæ ãýðèéí íü áàðèëöàæ ýâ òóñ ¿ç¿¿ëäýã çýðýã çàí çàíøèë õàëõàä íèéòëýã
áàéæýý.
Í¿¿äëèéí à÷ààã õºäºëãºõººñ ºìíº áóóö áóéðàà öýâýðëýäýã õýâ çàíøèë ç¿¿í
õàëõàä ìºí óëàìæëàãäæýý.
Áèäíèé ýýëæèò ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä õàëõ÷óóë íü áàéãàëü îð÷èí íóòàã áóóöàà
èõýä õàéðëàí ýðõýìëýæ, äýýäëýí àæ òºðæ èðñýí óëàìæëàëòàé áºãººä ºâºë溺
áóéðàà ñàéòàð öýâýðëýæ, ÿíçëààä òóëãàíû îðîí äýý𠺺õ òîñîîð õèíø¿¿ òàâèõ, àðö
óóãèóëæ áàéãààä õîòîä íü ººð àéë áàéâàë îðæ öàéëààä í¿¿äëýý õºäºëãºäºã çàíøèë
èõýä íèéòëýã øèíæòýé òàðõñàí àæýý.
Õàëõ÷óóë íü øèíý ñîðãîã áóóöûã ñîíãîí “îí” (”øàâ”) òàâüæ áàéãààä ¸ñ òºðòýé
áóóõ ýñâýë ººðèéí õóó÷èí áóéðàíä áóóõ õýâ çàíøèëòàé áàéæýý. ªºðèéí íóòàãëàæ
áàéñàí ãýðèéí áóéð áàéâàë áóóäàã. Õàðèí àéëûí ãîëîìò áàéñàí ãàçàðò áóóõààñ
çàéëñõèéäýã áàéíà.
ªºðèéí öýâýðëýæ, òýìäýã òàâèàä í¿¿ñýí áóéðàíä ýðãýí áóóäàã ¸ñ íü ýðòíèé
õýâ õóóëèéí óëáààòàé õîëáîîòîé áàéíà. 9 Õ¿íèé ñîíãîæ òýìäýã òàâüæ îðõèñîí
9 Íàöàãäîðæ Ø. Òî âàí, ò¿¿íèé ñóðãààë ÓÁ., 1968
107

áóóöàíä ìýäýæ áàéæ áóóâàë ÿë øèéòãýë, òîðãóóëüòàé áàéñàí òóõàé ýðòíèé õóóëü
öààçíû áè÷èãò áàéäàã áèëýý. 10 Ýíý íü íýãä õ¿íèé ýðõ, õ¿í õ¿íäýòãýõ ¸ñ ãîðèìûã
áàðèìòëàõ, õî¸ðò áóóö áóéðàà ºâëºí èðñýí çýðãýýñ óëàìæëàãäàí çàíøæýý.
Ýäãýýð õýâ çàíøèë, çàí çàíøëààñ ãàäíà àðä ò¿ìíèé àìüäðàë àõóéä óëàìæëàëò
äýã ¸ñ, çàí ¿éëèéíõýý õàìò õýâøèí çàíøñàí çàí çàíøèë îëîí áàéæýý. Èéì çàí
çàíøèëä õàëõ÷óóëûí òºðºõ çàí ¿éëèéã àâ÷ ¿çñýí þì.
Õàëõ÷óóë íü ÿìàð õ¿¿õýä òºðºõèéí ºâäºæ áàéãàà áàéäëààñ íü ìýäýýä ãýðèéíõýý
ç¿¿í, áàðóóí õàòàâ÷èíä çàé÷ëàí ºòºã áóóö, àñãàæ, ò¿¿í äýýðýý ìàëûí àðüñ, ýñãèé
äýâñ÷, òºðºõ õ¿í ò¿øèõýä çîðèóëàí àðàã òàâüæ òºðºõ áàéð áýëòãýäýã çàíøèëòàé
áàéæýý.
Èíãýæ òºðºõ áàéð áýëòãýí “çîâëîíãèé íü õóâààëöàõ” àðàã òàâüäàã, ìºí õ¿¿õýä
ýõ áàðèõ çýðýã çàíøèë íèéò Õàëõàä áàéñàí áàéíà. Õàðèí òîãòäîãã¿é (ò¿ð¿¿÷èéí)
õ¿¿õýäòýé àéëä õ¿¿õýä ãàðàõàä óëàìæëàëò çàíøèë áîëñîí çàí ¿éëýýñ ãàäíà äîìûí
àãóóëãàòàé, îíöëîã îðîí íóòãèéí çàí ¿éë áàéæýý. Òóõàéëáàë, ªìíºä Õàëõàä õ¿¿õýä
òîãòäîãã¿é àéë õ¿¿õäýý ýðýãòýé õ¿íýýð ýõ áàðèóëäàã áîë Ç¿¿í Õàëõàä õ¿¿õäèéí
ýöýã íü õàäàí äýýð õ¿éã “õóòãààð äàðäàã” äîì áàéæýý.
“Èõýñ îðøóóëàõ” çàí ¿éëò çàíøèë Ç¿¿í Õàëõàä ìºí àäèë áàéñàí áàéíà.
Õàëõ÷óóëûí ãóðàâ õîíîîä “õ¿¿õäýý óãààõ” ºðõ ãýðèéí çàí ¿éëò ¸ñëîë Ç¿¿í
Õàëõàä íýãýí àäèë áàéæýý. Õ¿¿õäèéí óãààëãàíä èðýãñýä õ¿¿õäýä “òýýã” àâ÷èð÷
áýëýãëýäýã ¸ñ íýëýýä ºðãºí áàéæýý. Àâñàí ýõ, õ¿¿õäèéí ýöýã ýõ ò¿¿í÷ëýí ëàì íàð
øèíý õ¿¿õäýä íýð ºãäºã áºãººä òèéì íýð ºã뺺 ãýõýä ãàðãàñàí ýõ íü õ¿¿ áîë áàðóóí,
îõèí áîë ç¿¿í ÷èõýíä íü íýðèéã íü “øèâýãíýäýã” çàíøèëòàé áàéæýý.
XIX çóóíû ýöýñ XX çóóíû ýõýí ¿åèéí íèéãýì, øàøèí òºðèéí áàéð áàéäëààñ
õàìààð÷ õàëõ÷óóë íü ¿ð õ¿¿õä¿¿äýý ãîë÷ëîí òºâä íýð ºã÷ áàéñàí, õàðèí ýíõðèéëæ
ýëäýâ ¿çýãäëýýñ (ç¿éëýýñ) öýýðëýñýí óòãààð íýð ºãºõ ÿâäàë íýëýýä áàéñàíã áèä
ñóäàëãààíû ÿâöàä áè÷èæ àâàâ. ¯¿íä Áÿðóóõ¿¿, Íîõîéõ¿¿, Øàðíîõîé, Óõíàà,
Ìàéõàíò, Îâîîõîéò, Õýí÷áèø, Îëäîõã¿é ãýõ ìýò íýð îëãîæ áàéæýý. Õ¿¿õäèéí
äààõü àâ÷, õîò àéë ñààõàëòààðàà íàéð õóðèì õèéäýã çàíøèë Ç¿¿í Õàëõàä íèéòëýã
òàðõàëòòàé áàéíà.
Õ¿¿, õ¿¿õäèéí äààõèéã 3, 5 ãýñýí “ñîíäãîé”, á¿ñã¿é õ¿¿õäèéíõèéã 11 , “òýãø”
íàñàí äýýð íü àâäàã çàíøèë 12 óëàìæëàãäñààð èðæýý. Õ¿¿õäèéí îé òýìäýãëýäýã
¸ñëîë çàíøààã¿é áàéíà. Åð íü õàëõ÷óóëûí àõóé àìüäðàëä õ¿¿õäèéí óãààëãà, äààõü
àâàõ ¸ñëîë íü ºðõ ãýð, õîò ñààõàëòûí õ¿ðýýíä òýìäýãëýäýã áàéñíààñ íàéð õóðèìûí
õýìæýýíä ºðãºí áîëäîãã¿é áàéæýý. Ãýõäýý ìàíàé àðä ò¿ìýí íàéð íààäàì, áàÿð
öýíãýýíýýð ýëáýã áèëýý. Ç¿¿í Õàëõàä òàìãûí íàéð, íîãòíû íàéð, óóë îâîî òàõèñàíû
íàéð “õîøóóíû íàéð” àéðàãíû íàéð, çýëíèé íàéð, ãýð áàðüñíû íàéð, æàñàà
óíøóóëñíû íàéð, îòãèéí íàéð, äàíøèãèéí íààäàì ãýýä ºðãºí íèéòèéã õàìàðñàí
íàéð íààäàì áîëæ áàéæýý. Ýäãýýð íü áèäíèé ºìíºõ òàéëàíä áè÷ñýí áóñàä Õàëõ
íóòàãò áîëäîã íàéð íààäàì øèã òóñ á¿ðäýý áàðèìòëàí ã¿éöýòãýæ èðñýí óëàìæëàëò
çýâ çàíøèë, çàí ¿éë, äýã ¸ñòîé áàéæýý.
Ç¿¿í Õàëõàä íàéð íààäàìä õýðýãëýæ èðñýí óíäààíû ç¿éëýíä ªìíºõ Õàëõûí
àäèë äàí àéðàã áàéñàí áºãººä àéðàã öàãàà ýëáýã óëèðàëä íàéð íààäìàà õèéäýã
çàíøèëòàé áàéæýý.
10 Õàëõ æóðàì ÓÁ., 1961
11 Õàëõ æóðàì ÓÁ., 1961
12 Ãîíãîð Ä. Õàëõ òîâ÷îîí. ÓÁ., 1970. 1 áîòü. 6-ð òàë
108

Ç¿¿í Õàëõàä íàéð íààäàìä ýðýãòýé÷¿¿ä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ãýðò ñóóõ ñóóäàë,
ýðýìáý äàðàà, äýã ¸ñîíä áîðæèãèí íàéðûí äýã ¸ñíû íºëºº íýëýýä áàéñàí áàéíà ãýæ
¿çýæ áîëîõ áàéíà.
Àðäûí äóó õºãæèì
Äýëõèéí àðä ò¿ìýí á¿ðò ¿íäýñíèé àðäûí äóó õºãæèì áàéäàã. Àðäûí äóó,
õºãæìèéí ¿¿ñýë ãàðàë íü õºäºëìºðèéí ÿâöòàé ñàëøã¿é õîëáîîòîé áàéäàã òóõàé
îëîí íîì çîõèîë áè÷äýã. 13
Ìîíãîë àðäûí óðò, áîãèíî äóó íü àðä ò¿ìíèéõýý àæ áàéäàë, çàí çàíøèë çàí
¿éëòýéãýý óÿëäàà õîëáîîòîéãîîð íýí ýðòíýýñ ¿¿ñýí õºãæèæ èðñýí áèëýý. 14
Ç¿¿í Õàëõûí ýíý óäààãèéí ñóäàëãààãààð áèä àðäûí óðòûí äóó, ¿íäýñíèé
õºãæìèéí çýìñýãèéí òàëààð, òýäãýýðòýé õîëáîîòîé óëàìæëàëò çàí ¿éë, çàí çàíøèë,
äýã ¸ñûã ñóäëàõûã îðîëäîâ.
Ç¿¿í õàëõàä óðòûí äóóã “Óðòûí äóó”, áîãèíî äóóã “Ãýã¿¿ð äóó”, “Áàãà äóó”
õýìýýí íýðëýæ çàíøæýý.
Äîðíîò òàëä Õýíòèéí Ãàëøàð, Äàðõàí ñóìûíõàí õóðäàí ìîðèîð èõ àëäàðòàé
áàéñàí áºãººä èõ ÷ äóó÷, íàéð÷ óëñ áàéñàí òºäèéã¿é ìàíàé îëîí óðòûí äóó
ýíý íóòàãò ¿¿ññýí áàéíà. Ç¿¿í õàëõ÷óóë íü íàéð íààäìàà “Ò¿íæèíã¿é Ä¿ìáèé
Îéäîâîîñ” (íîìûí íýð) Ò¿íæèíòýé Ò¿ìýí Ýõ” ãýæ “Ò¿ìýí ýõýýð” ýõëýæ “Ýðõýì òºð”
“Æàðãàëòàéí äýëãýð”-ýýð óäààëæ, “Ýíõ ìýíä”-ýýð ºíäºðëºäºã áàéæýý.Ò¿¿í÷ëýí
íèëýýí õóó÷íû óëñ îðîëöñîí òîì íàéðûí “Øóâòàðãàíä” “Àâðàë äýýä” äóóëäàã ¸ñ
áàéæýý. Õàðèí óóë îâîîíû òàõèëãûí íàéðûã “Ýðòèéí öàãààí áóÿí”-ààð ýõýëäýã
áàéæýý.
Íàéðûí òºãñãºëä “Ýíõ ìýíäèéã” äóóëæ “Ñºí ¿äëýýä”, ñºí㺺 åðººæ íàéðàà
çàâñàðëàõ áóþó íàéð õàâòãàéðàõàä áîãèíî äóó äóóëöãààæ áîëäîã áàéâ. ̺í ýíý
äóóã äóóëæ áàéõàä õ¿í ãàäíààñ ãýðò îðäîãã¿é, ó÷èð íü íàéð òºãñ÷ áàéãààã ìýääýã
áàéæýý.
Ç¿¿í Õàëõ äîòðîî íàéðûí ýõëýë äóó áîëîõ “Ò¿ìýí ýõ” íü “Íèéòèéí ò¿ìýí
ýõ”, “Ãàëøàðûí Ò¿ìýí ýõ”, “Áîðæãèí Ò¿ìýí ýõ”, “Áàÿíáààòàðûí Ò¿ìýí ýõ” ãýñýí
àÿëãóóíû îíöëîã õóâèëáàðóóäòàé äóóëàãääàã áàéíà. Òóõàéëáàë, “Ãàëøàðûí Ò¿ìýí
ýõ”-èéí àÿëãóó íü óðòõàí, ºíäºð àÿòàé áàéäàã áàéíà. “Ò¿ìýí ýõ”, “Ýðõýì òºð”
ãýã÷ íàéðûí ýõëýë äóóã ýìýãòýé õ¿í äóóëäàãã¿é, ìºí “Ýíõ ìýíäèéã” äº÷èí íàñ
õ¿ðýýã¿é õ¿í äóóëàõã¿é “Íàñàíä àõ” ãýäýã çàíøèë áàéñàí áàéæýý. Ýä¿ãýý “Ò¿ìýí
ýõ” íü íààäìûí ýõëýë äóó áîëæýý.
Ç¿¿í Õàëõûí íàéðò íýã õ¿í ãàíöõàí äóó äóóëäàãã¿é, “ªí÷èí äóó” äóóëäàãã¿é
¸ñòîé õýìýýí “Äóóíû ä¿¿” ãýæ äàõèí íýã óðòûí äóó äàãóóëæ äóóëäàã çàíøèëòàé
áàéæýý. Ç¿¿í Õàëõûí íàéð íààäìûí ýäãýýð äóóíä áóñàä õàëõ÷óóëûí àäèë
äóóëäàãã¿é öýýð õîðèîòîé äóó áàéäàã áàéæýý. Òóõàéëáàë, “Øàð õàä”, “Øàëçàò
áààõàí øàðãà”. ßëàíãóÿà “Øàëçàò áààõàí øàðãà”- äóóëäàãã¿é òýð çàíøèë íèéò
Õàëõàä èæèë çàíøæýý. “Ãýã¿¿ð äóó”-ã (áîãèíî äóó) íàéðûí ¿åä äóóëäàãã¿é ¸ñòîé,
õàðèí íàéðûí òºãñãºë äóó äóóëæ, íàéðûí äýã æóðàì ºíäºðëºæ, õàâòãàéðñàí õîéíî
äóóëæ áîëîõ ÿâäàë áàéæýý.
Ç¿¿í õàëõ÷óóë íü áîðîî îðæ òýíãýð äóãàð÷ äóó öàõèëãààíòàé áàéâàë äóó äóóëæ
÷èìýý ãàðãàæ áàéäàã áàéíà. Ãýõäýý åðäèéí öàãò äóó äóóëàõ, àÿëàõàä òààëàìæã¿é
13 ÁÑÝ. Ò.19. Ø èçä. Ì., 1975. 461-ð òàë
14 Õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûí íýâòýðõèé òîëü “Ìèíèé ýõ îðîí-Ìîíãîë” 1 áîòü. ÓÁ., 1983. 15-ð òàë
109

áàéõ áºãººä “ãàäàà ãýðòã¿é ãèíæýýä, æàðãàëä ìóó” ãýõ, “ºã뺺íèé äóó çîâëîí,
¿äøèéí äóó ó æàðãàë”, “æàðãàëòàé áîëîâ÷ îðîíäîî äóóëäàãã¿é, çîâëîíòîé ÷ áîëñîí
îðîíäîî óéëäàãã¿é” ãýõ ìýò àðäûí ç¿éð ¿ãñ àõóéä áàéñàí áàéíà.
Ìàë÷èí ìîíãîë÷óóä ìàë àæ àõóéòàé õîëáîãäîëòîé “Òîéãëîõ”, “×àéãëàõ”,
“ªºâëºõ” õºã àÿëãóó Ç¿¿í õàëõàä ìºí óëàìæëàëòàé áàéæýý.
Àðäûí õºãæèì ãýäýã áîë àðä ò¿ìíèé ò¿¿õýíä ¿¿ñýí õºãæèæ òýäíèé àìüäðàë
àõóé, õºäºëìºðèéã õºã àÿëãóó, àâèà ýãøãýýð ä¿ðñëýí èëýðõèéëýã÷ áºãººä
ìîíãîë÷óóäûí àðäûí õºãæèì íü ¿íäýñíèé óëàìæëàëò óðëàãèéí áóóðàí ãàíäàøã¿é
ºâ ñàí þì. 15 , 16 , 17
Ò¿¿õèéí ñóðâàëæ áè÷ãýýñ ¿çýõýä ̺íõ õààí 1252 îíä õºãæèì÷äèéí òóñãàé
õîðîî áàéãóóëæ, òºð ¸ñëîëä õýðýãëýõ 1-9 ÷àâõäàñò òºðèéí ÿòãà àëòàí õººðºã,
¸ñëîëûí õóâöàñ, ºìñãºë óð÷óóäààð çàõèàëàí õèéëãýæ áàéñàí, áàñ 1260 îíä Õóáèëàé
õààí “Èõ õºãæìèéí ÿàì” ãýäãèéã áàéãóóëæ, óëìààð 552 õºãæèì÷èíòýé èõ íàéðàë
õºãæìèéã õààíû îðäíû äýðãýä áàéãóóëæ áàéæýý. 18
Áèäíèé ñóäàëãàà õèéñýí XIX çóóíû ýöýñ XX çóóíû ýõýí ¿åä ÷ ãýñýí õîøóóäûí
íî¸äûí ìýäëèéí äóó÷ õºãæèì÷èäòýé “õºã” áàéñàí áàéíà.
Ñýöýí õàí àéìãèéí íóòãààð äýëãýð÷ òàðõàæ áàéñàí îëîí õèéö õýëáýðèéí
õºãæìèéí çýìñýãíèé äóðñãàëä Õýíòèé, Äîðíîò àéìãóóäûí áîëîí ñóìäûí îðîí
íóòàã ñóäëàõ ìóçåé, êàáèíåò, òàíõèìóóäàä õàäãàëàãäàæ áàéõûí çýðýãöýý õóâü
õ¿íèé ãàð äýýð óóãóóë íóòãèéí õèéöòýé ìîðèí õóóð, õóó÷èð, ëèìáý, (òºìðºí,
õóëñàí) áàéíà.
Ç¿¿í Õàëõàä ìîðèí õóóð, ëèìáý, õóó÷èð, øàíç, àìàí õóóð àðä îëíû àõóéä
ãîë÷ëîí áàéñíû õàìò ñ¿ì õèéäýä õóðàë íîì õóðàõ óíøëàãûí ¿åýð õýðýãëýäýã
õºãæìèéí çýìñã¿¿ä, òóõàéëáàë, á¿ðýý áèøã¿¿ð, ãàíäàí, õýíãýðýã, öàí, äóí çýðýã
áàéæýý.
ªìíºä Õàëõûí àéë ºðõèéí ýðõýìëýäýã ç¿éëñèéí íýãä ìîðèí õóóð îðäîã
áàéñàí çàíøëûí íýãýí óëáàà ç¿¿í õàëõ÷óóëûí äóíä ¿çýãäýíý.
Ýíý ñóäàëãààãààð óóãóóë íóòãèéí óð÷óóäûí õóóð õèéäýã àðãà áàðèë, õóóð
òàòàæ ñóðàõ (àíõ), õóóðòàé õîëáîãäîëòîé çàí çàíøëûí òàëààð íýëýýä ñîíèðõîëòîé
àìàí õýðýãëýãäýõ¿¿í îëäîâ. Ç¿¿í, Ç¿¿í õàëõ÷óóë õóóðûí ìîðèí òîëãîéã (èõýâ÷ëýí)
íîãîîí õàëçàíààð ä¿ðñëýí áóäàæ, ºëçèéòýé “ç¿ñ á¿ð õàìòàðñàí ºí㺔 ãýäýã áºãººä
èõ áèåèéã íü õ¿ðýí, õóë øàðààð áóääàã çàíøèëòàé áàéæýý. Õóóð àíõ òàòàæ ñóðàõ
õ¿í ýõëýí “äààãàí íýìíý” ãýäýã ¿ãèéã äàðæ ñóðäàã áîëîí àíõ õºãëºõ人 ÷ ýíý
¿ãèéã îðóóëäàã áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí õóóð õóóðääàã õ¿í “Ò¿ìýí ýõ” òàòàõã¿éãýýð õóóð
õóóðäàíà, õóóð÷ õ¿í ãýãäýõ ¸ñ áàéãààã¿é áàéæýý. Õàðèí ýìýãòýé õ¿í “Ò¿ìýí ýõ”-
èéã äóóëäàãã¿éí àäèë õóóð÷ ò¿¿íèéã õóóðäàõ çàíøèëã¿é áºãººä ýìýãòýé õ¿í
õóóð õóóðäàõ íü õîâîð áàéæýý. Ýíý ìýò÷èëýí ìîðèí õóóðèéã äýýäëýí ¿çäýã ¿çýë
èõ áàéñàí, òóõàéëáàë àéëûí õóóðûã íàéðò çàëààä “õóóð äóóíû ìàíëàé” õýìýýí
ìÿëààæ õàäàã óÿæ áóöààäàã õýâ çàíøèëòàé áàéíà.
Ç¿¿í Õàëõàä ëèìáèéã ýìýãòýé÷¿¿ä èõ ¿ëýýäýã áîë àìàí õóóðûã ýðýãòýé,
ýìýãòýé ÿëãààã¿é òàòäàã áàéæýý. Ýíý ñóäàëãààãààð õººìèé, èñãýðýýíèé òàëààð áèä
ìàòåðèàë îëñîíã¿é.
15 Õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûí íýâòýðõèé òîëü “Ìèíèé ýõ îðîí-Ìîíãîë” 1 áîòü. ÓÁ 1983.
16 Á. Øòåéíïðåññ, È. ßìïîëüñêèé. Õºãæèì ñîíèðõîã÷äûí òîâ÷ ëàâëàõ. ÓÁ., 1966
17 ÁÑÝ. Ò. 17. Ø èçä. Ì., 1975
18 Ä.Òºìºðáààòàð. Ìîíãîëûí õºãæèì ýðòíèé óëàìæëàëòàé. -Óòãà çîõèîë óðëàã ñîíèí. 1969. ¹11
110

Ç¿¿í Õàëõàä ÿâóóëñàí ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä Ñýöýí õàí àéìãèéí
õàëõ÷óóëûí íèéãýì àõóé àìüäðàë, ºðõ ãýð á¿ëèéí õ¿ðýýí äýõ õýâøèë áîëñîí
õýâ çàíøèë, çàí çàíøèë áîëîí àðäûí äóó, õºãæèì íü XIX-XX çóóíû çààã äàõü
õàëõ÷óóëûí ºâëºí èðñýí íèéòëýã òºðõòýé áàéíà ãýæ ä¿ãíýæ áîëîõ þì.
Àíæèëûí Åðººëò, 84 íàñ, ýð, õàëõ
Äîðíîò àéìàã, Õàëõ ãîë ñóìûí òºâ,
(1984 îíû 6 ñàðûí 14)
Ìàíàé õîøóóíû íî¸í Òî âàí ýõëýýä íóòàã îðîíã¿é áàéñàí ãýäýã. Òýãýýä àëü
ñàéí õóëãàé÷,õóäàë÷, ñàéí ýðñèéã öóãëóóëàí àâ÷, “¿õðèéí àðüñ”-ààð èõ íóòàã
àâñàí. Ç¿¿í, Áàðóóí, Ãîë, Äàéâàí ãýñýí äºðâºí àéìàãòàé áàéâ. Õîøóóíû áàðóóí
òàë íü Õàëõûí Öàãààí-Óóë, ç¿¿íòýé Àâäðàíòàé, Íàìæèë óóë, Ñàíãèéí äàëàé,
Áàÿíöàãààí, öààøààãàà Õàëõ ͺìðºã, Ñî¸ëæèí óóëûí îðîé äýýã¿¿ð, õîéøîîãîî
¿õðèéí àðüñíû ñ¿¿ë íü Õàëõûí õàëóóí ðàøààíûã îðóóëñàí. Õîéøîî òýð ðàøààíûã
ºíãºðººä Äàðõàí óóëààð õèë ãàðààä Í¿öãýí óóëûí îðîéãîîð ä¿ãðýýä ç¿¿í, áàðóóí
Ýðýýíèé öààãóóð ãàð÷ Áàðãûí Àñàð ñ¿ìèéí ¿¿äýýð ãàð÷ Øàðèëæèí ãîëûí ýðãýýð
Õÿòàä, Ìîíãîëûí õèëèéí óëààí öàãààí ìîä áîñãîñîí. Ò¿¿íýýñ öààø Õàëõûí
ñ¿ìèéí áàðóóíòàà õîéø Øàðèëæ, Õóøóóíû áóëàí áàéäàã. Òýíäýýñ Áóéðûí õîéò
òàëààð Öàãààí-Îâîî õ¿ð÷, ò¿¿íýýñ õîéø Ìîäîí òýìäýãò, ìîäîí Õàøààòûã äàéð÷,
Ìýíýíãèéí õîéò òàëûí Õóöûí Àð Áóëàã äàéðààä Ìýðãýí Õàð óóëûí ¿¿äýýð î÷îîä
Õàëçàí Á¿ðýãòýéí óóëûí ¿¿äýýð ÿâæ áàðóóíòàà Õàé÷èí óõààãààð ä¿ãýð÷ Áóõûí
õàøààã õ¿ðíý.
Òî âàí. Ìàíàé íóòàãò äàéñàí îðîõ íóòàã áîë ç¿¿í òàë þì ãýæ õýëæ áàéñàí
áàéæýý. Ñî¸ëæ áîë ìàíàé íóòàã áàéâ. Ñýöýí àéìàã ã¿ðíýýðýý ÷óëóó öóãëóóëæ ç¿¿í
õîéø õàðóóëæ “Èõ áóðõàí”–ã äàéñíû àìûã õààæ áàðüñàí ãýäýã.
Õàëõûí ñ¿ìèéã 40 ëàìòàé áàéãóóëæ Àìüä ìàõ ãàë äàéñíû àìûã õààæ áîñãîëîî
ãýæýý. Õàëõûí ñ¿ì áàéãóóëàõäàà Ìîíãîë óëñûí äîòðîîñ àëü óðàí äàðõàä õ¿ì¿¿ñèéã
àâ÷èð÷ õèéëãýñýí. “Ýðëýãèéí òàâàí òàì” ãýäãèéã òýíä áàéãóóëñàí. Òàâàí õóäãèéí
õàøàà øèã øîí áîñãîîä àéìãèéíõàà àéë á¿ðèéí ¿íñýýñ íýã ÷ àòãà àñãóóëàõã¿é
öóãëóóëæ òàâàí òàìäàà àñãààä ºíäºðëºã õèéæ ãàäóóð íü øèðýã ñóóëãàí äýýð íü
òàâöàí õèéëãýýä ãýìò õýðýãòýíã äîîðõè õààëãààð íü îðóóëæ, îðîõîä ë íýã õ¿í ñóóõ
çàéòàé áàéñàí, ñóóëãààä äîîøîî íü óíàãààäàã áàéñàí ãýäýã.
̺íãºíèé äàðõ ¿éëäâýð, íîîñ íýõìýëèéí á¿õ ç¿éëèéã áàðèóëñàí îðäîíòîé
áàéæýý. Ìàíàé ýöýã 9 íàñòàéãààñàà 40 íàñ õ¿ðòëýý î¸äëûí ãàçàð íü àæèëëàæ áàéñàí.
Òàñàðõàéí áàéøèí ãýäýã òóéïóó öîõèäîã ãàçðààñ òàõèð äîãîëîí ºâãºä ºòãºñ,
õ¿¿õä¿¿ä á¿ãäèéí çîãñîîí òóéïóó äàìæóóëàí 纺ëãººä ººðèéí îðäîíã áàðèóëñàí
ãýäýã.
Òî âàí èõ àæèëñàã ñ¿ðõèé õ¿í áàéâ. “Àæ òºðºõ ñóðãààë” ãýäýã ñóðãààë
çîõèîñîí. Òî âàí àéë í¿¿õýä áóéð äýýð íü î÷îîä õîíèíû íîîñ ¿ñèéã ò¿¿æ àâààä
òýð áóéðûí ýçíèéã äóóäàí “Òàíàéõ õààíààñ õààø í¿¿â?” ãýæ àñóóãààä áóéðíààñ
íü àâñàí ç¿éëýý “Òàíàé õîíèíû íîîñ, ¿ñ, òîëãîé øèéð ìºí ¿¿?” ãýýä áàéöààí
àøèãòàé ç¿éëèéã õàÿæ õýìýýí øèéòãýäýã áàéñàí. Òî âàí àæèëñàã ÷ ãýäýã æèãòýé,
õàðãèñ õýðöãèé ÷ áàéâ. Òèéìýýñ ÷ àéìàã õîøóóíûõàí ÷ èõ àæèëñàã áàéâ. Òî âàíòàé
çàðãàëäàæ, ò¿¿íèé çàõèðãààíààñ çóãàòààæ áàéñàí óëñ áèé. Äàìèðàí, Íÿìäýëãýð,
Ò¿äýâ çýðýã óëñ áàéñàí.
111

Ñ¿æèãò âàí ãýã÷ Äîðæïàëàì íî¸í Òî âàíãèéí óäìûí 4 äýõ íî¸í áàéâ.
Òî âàíãèéí ñóðãààëààð õýâøèë áîëæ öàãààí ñàðûí øèíèéí íýãýíä ºã뺺 ç¿¿í
õîéò ç¿ãò îâîîíä ìºð㺺ä èðãýí èðæ ýöýã ýõäýý çîëãîäîã. ªíäºð íàñòàí, àõ õ¿íèéã
èõ õ¿íäýëæ ¿¿äèéã ñºõºí îðóóëíà. Õ¿¿, áýð àðèóí öýâýð÷, ºíäºð íàñòàíã ºðãºí
õ¿íäëýõ ¸ñ èõ, ýöýã ýõèéí äýðãýä èë çàäãàé áèå çàñàõã¿é. ªíäºð, àõìàäûí äýýã¿¿ð
ñóóõã¿é. Õóâöàñ õóíàðòàà èõ àðâè÷ õàíäàíà. Íýã ºìññºí õóâöñààðàà æèë áîëæ
äóóñòàë íü ºìñºíº. Õàðö óëñ äààëèìáàí äýýë ºìñºíº. Íî¸ä áàÿä ë òîðãîí äýýë
ºìñºíº. Ãýõäýý ºäºðæèí áèø, íààäàì íàéðò ºìñºíº. Èéìýðõ¿¿ õýâøèë áàéíà.
Ýõýý íàñ áàðàõàä õ¿¿ íü ãýðòýý ýöãýý îðóóëæ ãýðèéí áàðóóí òàëä îðûãíü çàñ÷
ºãäºã áàéâ.
Çàëóó õ¿í ¿õýõýä èõ öýýðëýíý. Íàñòàé õ¿í ¿õýõýä èõ õ¿íäëýíý. Àõìàä õ¿íèé
ç¿¿í ñóãàíä ºðãºí ò¿øèæ, äàí àðä íü ÿâæ õ¿íäëýíý.
Òàìõèéã íàñòàé÷óóä ë òàòíà. Åð íü õîðèîòîé áàéñàí. Íàñíû óðüä áîñ÷,
íàðààäàà õàðæ 3 àìüñãàëáàë ºâ÷èí òóñàõã¿é ãýäýã áàéâ.
“պ人뿿ëíý”-îðøóóëíà.
“ĺ÷ õ¿ðñýí ýð, äºðººäàðñàíàò” ãýäýã ¿ã áîë àÿíä ÿâàõ ýð, õºñºã õî¸ð õî¸óëàà
õàòóó õýö¿¿ã äàâàõ õýìæýýíä õ¿ðëýý ãýñýí ¿ã. Áè Òî âàíãèéí Äàãíàãò óðèàíõàí
îìãèéí õ¿í.
“ßëààí ñàð” ãýýä çóíû ýõýí ñàðààñ çóíû àäàã ñàð õ¿ðòýë ìàë èäýõã¿é. ªâºë 2
õîíü ë èäýø õèéäýã áàéñàí.
Èõ õ¿íäòýé õ¿í çóí õîíîâîë íýã àÿãà ààðö çóóð÷ ºãíº. Ýíãèéí õ¿íä àÿãà òàðàã
îëäâîë èõ õýðýã.
Íýã õóðãà õ¿ðòýë ºâ÷ëººä ¿õâýë ìàõûã àâ÷ õîòîîðîî ãóðèëòàé õîîë èäíý. ßñûã
í¿äýýä ÿñíû öàãààí øºë ãýýä áóäàà õèéæ èäíý. Ñýìæ, ººõ îäîî ãàëä õèéæ áàéíà.
Óðüä áóäàà õèéãýýä òîñ ã¿éñýí õîîë õèéæ èäíý.
Õóðãàíû íîîñîî õ¿ðòýë óðòûí íîîñòîé õîëèîä ýñãèé òàòíà. Íîîñ, ¿ñ åð
õàÿõã¿é. 10 õîíü, õóðãàíû íîîñòîé àéë 2 ýñãèé ýëáýã õèéíý. ÿ¿ áàðüäàã, òýìýý
ñààäàã áàéñàí. Îäîî ë åð áîëæ.
Õóðäàí ìîðü 70-ààä øèíæòýé áàéäàã. Ýíý á¿õ øèíæèéã á¿ðäñýí ìîðü áàéõã¿é.
5-6 øèíæòýé áîë õóðäàí ìîðü ãýäýã.
Á¿ëòãýð í¿äòýé, íèìýãõýí áîñîî ÷èõòýé, á¿ðãýä õàìàðòàé õàìðûí äîòîðõè
÷¿äýíçíèé òîëãîéí ÷èíýý 6-7 í¿õ áèé. Àìàí õ¿ç¿¿ ñàéí, àðüñ íèìýãõýí, 3 îâîî
òýíöýíý. (Âèíîòîâíû) Øàãàéò òàøàà ºðãºí, õàðöàãà ñóëõàí ñ¿âýýíèé äºðâºí
õàâèðãà ãàäàãøàà ò¿íõýð, øàãàé øóëóóõàí, õýâèéí ¿åä õîéò õî¸ð õºë äýýðýý ñóëõàí
ãèøãýäýëòýé, õóìñàëæ ãèøãýëýñýí. Ñàëòààãàà õîéø õàÿæ áàéãàà ìîðü õóðäàí
áàéäàã. Õîøíîãîíä íü ãàðàà çàíãèäààä ýðã¿¿ëýõýä ýðãýëäýõ, öààíà õîøíîãòîé. Øýýñ
èõ øèíãýíòýé, õî¸ð õºëíèé äóíä ñàð õèéãýýä øèíãýí öýíõýð øýñ õàÿæ áàéâàë ñàéí.
Áîñîî, äºðâºí ñýìõèé ýðõèé õóðóó îðîõ çàéòàé, 8 ãîëèõ (àäóó áîëãîí 4
ãîëèõòîé) àäóó ñàéí.
Õî¸ð õààíû, õî¸ð ñóãàíû äîòîð áàéäàã. Ãýýðýâõèé, ñýìõèé äîòîð 4 ÿñàí ãîëèõ
áàéíà.
“Íàéìàí ãîëèõòîé ìîðü íààäìûí ò¿ð¿¿” ãýäýã.
Õàâèðãà óíæóó ìóó. Ãýäýñ Ẻðºíõèé áîë ñàéí, ººä íü àãøààæ ñîéíî. Ñóë,
õºíãºí ãèøãýäýëòýé ìîðü øàâõàà, 纺ëºí ãàçàð ñàéí äàâõèíà. Íèìãýí àðüñòàé ìîðü
íàðàíä ñàéí äàâõèíà. Çóçààí õºðñíèé ìîðü íàðòàéä õººíº, ìóó äàâõèíà, áîðîîòîé
õ¿éòýíä ñàéí äàâõèíà. Ñàéí õóðäàí ìîðü ýöãèéí óäàì ë äàãàäàã áàéñàí.
112

Õóðäàí ìîðèíä ãýäýñ, ºäðèéí ºí㺠òààðóóëàõ íü òóí ÷óõàë. Ñýâñýýð áààëãàõã¿é,
÷àöàãà àëäóóëæ áîëîõã¿é. ªëºí èõ ºâñ ºã÷ áîëîõã¿é, òýãâýë áààñ íü ºòãºð÷ ñýâñëýýä
áààñ íü ÷àíãàðàõã¿é. Òààíà, õºì¿¿ë, àãü, øàðèëæèä¿¿ëýõã¿é. Øàð óñíû í¿õèéã
öîîëãî. Áèò¿¿ ÿâóóëàõã¿é.
Á¿õ áèåèéí õºëñèéã íýâòýëæ äºðâºí òóóðàéã áèò¿¿ øàâàðò îðñîí þì øèã
õºëñëºæ øàð óñíû í¿õèéã öîîëíî.
¯ñèéã ñºð㺺æ èëýõýä ¿õýð äîëîîñîí þì øèã áîëòîë õºëñèéã íü àâàõàä
àéðàãíû òàâààñ õýòýðýõã¿é ò¿ð¿¿ëíý.
Õóðäàí ìîðèíû õºëñèéã 4 óäàà àâíà, ýõíèé õºëñèéã 4 òóóðàé õàðæ àâíà. Õàãàñ
ñàð óÿíà.
Óÿà òààðóóëàõ, òýíãýðò ñàéí çîõèöóóëàõ íü ãîë. Íèìãýí àðüñòàé ìîðèéã
ñ¿¿äýðò óÿíà. Çóçààí àðüñòàé ìîðèéã íàðàíä óÿäàã áàéíà.
Ìàõàí òîëãîéòîé ìîðü ìóó, ÿñ ÿíäàí òîëãîéòîé, ãàðõèí í¿äòýé (øèðãýìýë
í¿ä) õàìðûí í¿õ èõòýé, àìüñãàëûí í¿õ çàäãàé, ÿìààí õîíøîîðòîé ìîðü ñàéí,
õóðäàí áàéäàã ãýäýã. Èéì øèíæòýé ìîðèéã ìîãîé ÿíçûí ìîðü ãýíý.
Í¿äíèé äýýð 6-7 óðò õÿëãàñòàé áàéâàë õóðäàí ìîðèíû íýã ãîë øèíæòýé.
Õýíõäýã ºðãºí, äàë óðòòàé áàéâàë ñàéí.
ªñãºë èõòýé øàð øýýñòýé ìîðü ÿìàð ÷ ñàéõàí çîîòîé áàéñàí ÷ õóðäàí ìîðü
áîëîõã¿é. ªðãºí õýíõýãäýãòýé, çîî ñàéòàé, ºíäºð ñàéõàí òàðãàí, äýë ñàéòàé, õºë
á¿ä¿¿í á¿õèé ìîðèéã (ºðãºí ìàãíàéòàé) ñàéõàí ìîðü ãýíý.
Äýýð ¿åä ãîäîí áóóäàé, öàéâàð öàãààí ç¿ñìèéí àäóóíä ìàíàé íóòãèéíõàí
èõ äóðòàé áàéñàí þì. Îäîî çýýðä ìîðüä äóðòàé áîëæ. Îäîîãèéí õóðäàí ìîðèíû
øèíæ ºí㺠ç¿ñ ººð÷ëºã人ä áàéíà. Àäóó æèæèãñýæ áàéíà. Õýíòèéí Ãàëøàð, Õàëõ
ãîëûí íóòàã ãýýä õóðäàí ìîðü èõ ãàð÷ áàéíà.
Ìàíàé õîøóóíä 4 ºðõèéí, 6 ºðõèéí, 8 ºðõèéí, 10 ºðõèéí òàéæ íàð, òýäíèéã
íèéòýä íü çàõèðñàí äàðãà òàéæ (äºðâºò) áàéñàí.
Ìîíãîë÷óóäûã ìàíæóóä ñºãä¿¿ëýõ ãýæ ýåòãýð õàìàðòàé ãóòàëòàé, îðîéä íü
õàðæ áàéõ ãýæ ãàäàñ õàòãàñàí ãýæ øîâãîð îðîéòîé ìàëãàéòàé áîëãîñîí ãýäýã.
Õºðººíèé øàãäàð, íàñ 82, ýð, õàëõ, ººëä îìîã
Äîðíîä àéìàã, Õàëõûí ãîë ñóìûí òºâ,
Áè ýíý âàíãèéí õîøóóíû õ¿í. Ìàë ìàëëàæ èðñýí. Óðüäûí óëñ õîíü áàðàã
èääýãã¿é, íàñòàé÷óóä ë õààÿà øºë ãàðãàíà.
ªâºë èäýø 1 ¿õýð, 2 õîíèîð áýëòãýäýã áàéâ. Õàð áóäàà òàðüäàã áàéñàí. Ìàíàéõ
áàéâàë ñóì àéë áàéñàí, òàðèà òàðüäàãã¿é.
Ìàíàé õîøóóíûõàí áîë:
Îðîãäîëîîð õîøóóãàà õèé,
Àëäóóëààð ìàëàà õèé” ãýëöäýãèéí óäàì áàéãàà þì.
×àãòàãàíû ¿ç¿¿ð óðàãøàà áèò¿¿ òàëûã íü õîéøîî õàðóóëæ õàâ÷óóëíà. “ªã뺺”
-çàõ õàçààð ºëãºäºã ìîä.
“Óÿà”-ìîðèíû øîí.
“Õóðóóòàé òîîíî”-ñàðõèãíàí òîîíî.
“Òîéâ”-ãýð ñóóö, óíèàð õàòãàäàã. Õàâõòàé ÷èíãýëýãò ìàõàà õèéíý. (Õàâõíàãòàé).
“×èíãýëýã”-ñàâ ñóóëãà, ò¿ëøýý õèéäýã.
113

Ìóõëàã í¿¿õäýý àâãàé, õ¿¿õýä ñóóöãààíà. “Ñ¿éõ”-“Ìóõëàã”.
Íýã àéëä ìóõëàã 1, õàâõòàé ÷èíãýëýã 3, ãýðýý à÷äàã òýðýã 2, õàøàà à÷èõ òýðýã
4, ãàí òýðýã 1-3 (óñíû òýðýã) áàéäàã áàéâ.
Í¿¿äýëä òýìýýã íýëýýä õîéíî õýðýãëýõ áîëñîí, ¿õýð ë èõ õºëëºíº. Í¿¿äëèéí
ýõýíä ñ¿éõ “ìóõëàã”, äàðàà íü ýðýãíýã à÷ñàí òýðãýý ÿâóóëæ õàìãèéí ñ¿¿ëä õóðóóòàé
òîîíî à÷ñàí òýðãýý ÿâóóëíà.
“Àâäàð”-¿õýã. Àéëä áýð î÷èõäîî öóëãàé íýã ìîäîí àâäàðòàé î÷èæ, õºëèéíõºº
äîð òàâèíà. Þìòàé àéë õî¸ðòîé, íýãýíä íü õîîë ìàõ, íºãººä íü õóâöàñ, áàðààòàé
î÷èæ áàéñàí. Ìàíàé Õàëõàä ñ¿é òàâüæ áàéãààã¿é. Áàðàã òàëä õ¿¿õäýý ºëãèéòýé
áàéõàä íü ñ¿é òàâüäàã áàéñàí. Ãýðèéí ¿¿äèéã óóë ÷èãë¿¿ëýõã¿é ìóó ë ãýäýã áàéñàí.
“Îäîî ìàðãààø ìàíàéõ í¿¿íý”, “íîõîéí àì, õààíà áàéñàí âý?” ãýæ ÿðüäàã áàéñàí.
Òýð íîõîéí àìä í¿¿äýë ÿâàõã¿é. Íîõîéí àìä õºäºëñºí í¿¿äýë çààâàë ñààäíà. Äàâàà
ãàðàãò ë í¿¿õ ñàéí ãýäýã.
Øèðíýíãèéí Æàìúÿíñ¿ðýí, íàñ 62 íàñ, ýð, õàëõ
Õàëõ ãîë ñóì, Ç¿¿í çóñëàí
Áè Òî âàíãèéí õîøóóíû ç¿¿í ñóìûí õ¿í. Õàëõ îìîãòîí. “Àæàà”-“Æàæàà”,
“Àõ” ãýýä àõìàä íàñòàíä, àõäàà ºãñºí íýðýýð ë äóóäàõààñ ÿìàð ÷ ¿åä íýðèéã íü
õýëýõã¿é. Õ¿í á¿ð òóëãààä ýõ, ýöýã àõ íàðûí íýð àñóóõàä ÷ õýëýõã¿é, õàæóóãèéí
õºíäëºíãèéí õ¿í ºìíººñ íü –Ýäèé ýöýã, ýõèéí íýð òýð ãýæ õýëæ áàéäàã. ªºäëºõºä
ñàíàæ ñýòãýõ,
Óðóóäàõàä óíòàõàä, èäýõ õî¸ð áàéäàã.
Ýðò áîñîõîä íýãèéã õàðæ
Îðîé óíòàõàä íýãèéã ñîíñäîã þì ãýæ õ¿¿õä¿¿äýý ñóðãàäàã áàéâ. Ýõ÷¿¿ä
õ¿¿õä¿¿äýý ¿íýý ñààõûã çààíà. ªã뺺, ºäºð 2 óäàà ñààæ, õºõèéí 纺ëºí øóâòðàõàä
ñ¿¿ èõòýé áîëíî ãýäýã. Óíààã ýðò óíàãàíààñ íü óÿæ ýäëýæ ñóðãàâàë ñàéí ìîðü
áîëäîã ãýäýã. Óíàãàòàé ã¿¿ã íàìðûí ñ¿¿ë÷ýýð óíàæ, áóñàä ìîðüäîî àìðààíà. Íÿëõ
óíàãàòàé, õýýëòýé ã¿¿ãýý ýäëýõã¿é. Àõìàä õ¿íèé ¿ãíýýñ åð ãàðàõã¿é, ãýðò õ¿í
èðýõýä õ¿¿õä¿¿ä ãàäàà ÿâíà, åð ãýðò îðîõã¿é.
Çóíû öàãò õ¿¿õä¿¿ä òàðàã ë èäýõýýñ ìàõ èäýõã¿é õºë í¿öãýí ë ã¿éæ ÿâíà.
“Óÿà îðóóëæ áàéãàà þì” ãýýä íàìàðò õ¿¿õäèéã íèìãýí õóâöàñòàé ã¿éëãýíý. Ýöýã
ýõ íü à÷àà à÷èõ àæëûã çààæ ºãäºã áàéâ. À÷àà èõ äàðóó áîë ¿õðèéí õ¿ç¿¿ íü õàëíà,
òîíãîðóó áîë ìºí ìàëä ìóó. Ãýðò ãàäíû õ¿í áàéõàä õ¿¿õä¿¿ä îðæ ãàðàõã¿é, îðâîë
õ¿íèé óðäóóð õîéãóóð íü ÿâàõã¿é, ýöýã ýõ äóóãàðàõã¿é, íýã ë õàðàõàä õ¿¿õä¿¿ä
ãàðààä ÿâíà. ̺í ýöýã ýõ õàìààã¿é, àõìàä õ¿í õýíèéã ÷ çàãíàí ñóðãàíà, õýí ÷ ãîìäîë
ãàðãàõã¿é çàíøèëòàé áàéâ.
Ìàíàé õîøóó èõ àðâè÷, õÿìãà÷ áàéâ. Ìàëûí òîëãîé øèéð åð õàÿõã¿é, õóéõëààä
ë èäíý. Õ¿¿õä¿¿äýä ãýäýñ, ã¿çýý, Ẻð, ýëýã, ç¿ðõ, ç¿ñýýä ºã÷èõíº. ªðºì õ¿¿õäýä
áàðàã îëäîõã¿é, õóñìûã öàãààí õàðòàé íü èäíý. Õ¿¿õä¿¿ä øàãàéãààð èõ òîãëîäîã
(“Ýðõýëäýã”) áàéñàí. “Îí àâíà”, “ßñò ìýëõèé øîî õàÿíà”.
Õ¿¿õä¿¿ä òýðýã, òýìýý õèéãýýä õºëëººä ºã÷ òîãëóóëíà. Áóðãàñ èõ ìîðäîæ
òîãëîäîã áàéâ. Õ¿¿õä¿¿äýä ºíãèéí òîðãîíû ººäºñ ºíãèéí öàöãààð ãî¸ñîí òîéãîí
“òýýã” áýëýã áîëãîí àéë ºãäºã áàéñàí. Óðüä ãýðèéí á¿õ ýä á¿ðýýñ, ýñãèé äýýñýýð
òîìñîí îîñîð á¿÷òýé áàéñàí. Îîñîð á¿÷ã¿é åð áàéäàãã¿é ¸ñòîé áàéâ. Ìàëûí àðüñ
¿ñ åð õàÿõã¿é, ¿õñýí ìàëûí àðüñûã ÷ àâíà.
114

ªã뺺íèé ÷èéãýíä ìàë äîãîëíî ãýýä ýðò ìàë åð ãàðãàäàãã¿é ¸ñ áàéâ. Ýðòíèé
óëñ áèå áèåíýý èõ õ¿íäëýíý. Íàñòàíã çî÷èëæ èðýõýä ãàð÷ ìàë ìîðèéã íü áàðüæ,
“òýð ãóàé”, “ýíý ãóàé èðëýý”, òà õîíîõ óó, óíòàõ óó?ãýýä ë èõ õ¿íäëýí çî÷ëîíî.
Îõèí õ¿¿õäèéã èõ áàãààñ íü “òýýã” õèéëãýæ çààæ ñóðãàíà. Öàãààí ñàðààð
ñºãäºí ìýíäýëäýã ¸ñòîé. Îäîî õ¿ðòýë ìºí áàéíà. “Àìàðõàí ñàéí áàéíà óó? ãýýä ë
ñºãäºíº. “Çà ñàéí áàéíà óó?, Ñàéõàí çóñ÷ áàéíà óó? Áèå òýíõýý ñàéí óó?, Õ¿¿õýä
áàãà÷óóä àìàðõàí óó?” ãýýä ë ìýíäýëäýã áàéâ.
Ýðõèéã ñóðàõààñ áýðõèéã ñóð! ãýýä ë õ¿¿õä¿¿äýý ñóðãàæ áàéâ. Çóíû öàãò íýã
õîíèíû ìàõûã äàâñëààä íýã ñàð èääýã áàéñàí ãýäýã. Áèä ºâëèéí öàãò ¿ñòýé øàðãà
äýýë ºìñ÷, çóí öàãò ¿ñèé íü àâñàí èëãýí äýýë ºìñäºã áàéâ. Óðüä õóðûã ìîðüòîé
ãóóðàãëààä(ã¿¿ðãèé) äóãàðëàãëààä õººæ ÿëãàæ ñààäàã áàéñàí. Õîíèî õîëáîæ ñààäàã
áàéâ. ªäºðò õî¸ð óäàà ñààäàã áàéâ. Ñààõàëòààð ñààõ òàâèõ ¸ñ áàéãààã¿é. “Í¿äýý
ºâºðëºñºí” õýìýýí ìàë àíõààð÷ (¿çýõã¿é) õàðàõã¿é ÿâàã÷ õ¿íèéã õýëäýã áàéíà. Ñàð
õ¿ðýýòýé áàéíà, öàñ îðîõ íü ãýäýã.
Áààñàí, Õàëõ ãîë ñóì,
Áóóäàãèéí Õèøèãò, (81 íàñ, ýì, õàëõ)
Áè ýíý íóòãèéí ¿íäñýí õ¿í. Ìàíàé õîøóóíä îõèíîî 17-18 íàñíààñ, ò¿¿íýýñ ÷
àõìàä íàñíààñ õ¿íä ýõíýð áîëãîí ºãäºã áàéâ. Õ¿¿ãýý 20 ãàðàí íàñòàéä ãýðë¿¿ëíý.
Óðüä ààâ, ýýæèéí ìýäëýýð áàéâ. Ýöýã íü, àõ íàð íü î÷èæ áýð ãóéíà. Ãóéõàä þì ºã÷,
àâ÷ áàéñíûã ìýäýõã¿é. Àâàõäàà ë òàâàãòàé èäýý áîîâ íýã çóëòàé òàâüäàã áàéñàí.
Õ¿¿ ãýðèéí òàë äîòîðõè òàâèëãà áýëòãýíý. Õ¿¿õýí õóâöàñàà õèéäýã íýã àâäàð,
¿éëíèéõýý õàéðöàãòàé ë î÷íî. Ñ¿¿ë õýñýãò õ¿¿õýí ÷èãýýðýý ë àéëä î÷äîã áîëñîí,
áèäíèé ¿åä “àâãàé áîëæ” áàéñàí. Õ¿¿õýí òàë õ¿¿õýíäýý àéëä î÷ñîí õîéíî “èíæ
äàãàëò” ãýæ ìàë ºãíº. Òóãàëòàé ¿íýý 1, ìîðü 1 ãîëëîí ºã÷ áîã ìàë ºãºõ íü ºãíº,
ºãºõã¿é íü ÷ áàéíà.
Áýð ýõëýí òýð õ¿¿ãèéí ýöãèéí ãýðò îðæ, “ãàë áóðõàíä” íü ìºð㺺ä ààâ, ýý,
òýð î÷ñîí àéëûí á¿õ àõìàä õàìààòàí ñàäàíä ìºðãºíº. ¯¿äýíä òîëãîéí àì, õºõ
äààâóó (äààëèìáààð)-ãààð á¿òýýëãýòýé, ñóóëãààä îéð îð÷íû õ¿ì¿¿ñ íü òîëãîéã íü
òîíãîéëãîíî. Õ¿¿ òàëûí óëñààñ íýã íü “òýðýíä ýíýíä ìºðãºëºº” ãýæ õýëæ áàéíà.
Áýðýý ãàëä áóðõàíä ìºðãºëºº ãýõýä õàäàì ýõ íü æààõàí øàð òîñ ãàëäàà îðõèíî,
õ¿íä ìºðãºæ áàéõàä õèéõã¿é, õ¿¿õýí ãàë ãîëëîîä õ¿¿ãèéí ýõèéí äîîä òàëä ñóóæ
ìºðãºíº. Õ¿¿õíèé òàë õ¿¿õíèéõýý îð÷èì ç¿¿í òàëààð ñóóíà. Õ¿¿õíýý ýõ, àõ ä¿¿òýé
íü õ¿ðãýíý. 10-20, 5 õ¿í ÷ õàìààã¿é î÷íî. Àâäàðàà õ¿¿õýíòýéãýý àâàà÷ààä ãýðò
òàâü÷èõíà. “Õ¿¿õýí áóëààöàëäàíà” ãýýä 7-ãîîñ äîîøã¿é “õýëòãèé òîîòîé” óëñ(7
õ¿íèé 5 íü ýðýãòýé, 2 íü ýìýãòýé áàéíà) èðæ óðüä ¿äýø íü õ¿¿õíèéä èðæ óíòàíà.
“Òàõèëóó÷èí” ãýæ òýäíèéã õýëíý. “Òàõèëóó÷èä èðëýý, õ¿¿õíýý ìàðãààø ºãíº” ãýýä
ë íàéðëàíà. Èðñýí òàõèëóó÷èä äîòîð õ¿ðãýí èðíý. Õ¿¿ãèéí òàë íýã ýìýýëòýé, çîõèõ
¸ñíû ç¿ñìèéí ìîðü àâ÷ðàíà. Ìàðãààø ºã뺺 íü õ¿¿õíèéã ìîðäóóëàõàä 7 õ¿íèé
íýã íü ýìýýëòýé ìîðèéã ¿¿äýíä áàðüæ, õî¸ð íü àéëä îðæ, äºðºâ íü ãàäàà ¿ëäýíý.
Õ¿¿õíèé ýã÷ ä¿¿ íàð, ¿åèéí õýäýí õ¿¿õýí õ¿¿õíýý äóíäàà õèéãýýä ºãºõã¿é, íºãºº
ãýðò îðñîí õî¸ð òýð õ¿¿õí¿¿äòýé õîöîëäîæ áýðýý áóëààöàëäàíà. Òýãýýä äèéëýõã¿é
óäàõààð íü õ¿¿õíèé ýõ, ýöýã íü (òýð ¿åä ãýðò áàéíà) “Òà íàð òàâü, òýðòýý òýðýíã¿é òýð
àéë àâàõ õýëýëöýýòýé, ºãºõã¿é áàéæ áîëîõã¿é, öàã õóãàöààíààñ íü õîæèãäóóëëàà”
115

ãýýä äóíä íü îðæ ãóéæ ºãíº. Òýãýýä íºãºº õî¸ð õ¿íèé íýã íü õ¿¿õíèéã òýâðýýä
ãàð÷ ýìýýëòýé ìîðèí äýýð íü ä¿¿ðíý, òýð ¿åä íü õ¿¿ òàë õ¿¿õíèé òîëãîéã á¿òýýäýã.
Óõààíäàà òººð¿¿ëæ áàéãàà þì áàéõ. Òýãýýä “õ¿ðãýý÷èä” ÷ ìºí õàìò ìîðäîíî.
Õ¿ðãýý÷èä àâäàðòàé ¿õýð òýðýãòýé õºäºëíº. Õîë ÿâàõ áîë òýð òýðãýíäýý õ¿¿õíèéã
õèéæ, ýõ íü ìóõëàãòàà ñóóãààä ÿâíà. Ìîðüòîí, õàæóóä íü ¿õýð òýðãýý äàãààä ÿâíà.
Òýäíèéã õ¿¿ãèéí ãýðò îéðòîõîä õ¿¿ãèéí ãýðýýñ õî¸ð ýð õ¿í òîñ÷ íýã íü òàâàãòàé
èäýýòýé, íºãºº íü äîìáîòîé öàéòàé èðýýä óðüäààñ íü öàöààä çóãòàíà. Òýãýõýýð íü
õ¿ðãýý÷äèéí ìîðüòîí òýäíèéã õººæ ãýðò íü îðóóë÷èõààä áóöààä õ¿¿õíýý òîñîîä
õàì èðãýí èðöãýýíý. Õ¿¿ãèéíõ øèíý ãýðýý ýöãèéí ãýðèéí ç¿¿í òàëä áàðüñàí áàéíà.
Áóóõûí öàãò õ¿¿ãèéí ãýðèéíîéð î÷îîä ýìýýëòýé ìîðèíä íü ìîðäóóëæ òîëãîéä íü
á¿òýýãýýä õºò뺺ä î÷íî. ¯¿äýíä øèíý öàãààí ýñãèé äýâñ÷, íýã õîíèíû àðüñ äýâñýýä
ò¿¿í äýýðýý áýðýý ºðãºæ áóóëãààä (ýìýýëã¿é) ãýðò îðóóëæ òîëãîéí á¿òýýëãèéã àâ÷
àâãàé ¿ñ õèéíý. Õ¿¿õíèé òàë ººðñ人 ¿ñèé íü õèéæ, õóâöñûã íü ºìñ¿¿ëäýã ¸ñòîé.
Òýð ¿åä óã ãýðò õ¿¿ òàëûí íýã ë õ¿í ò¿ëýýä ñóóæ áàéíà. Õ¿¿ãèéí òàëààñ ººð õ¿í ãýðò
áàéõã¿é. Øèíý ãýðò àíõ ãàë àñààõàä îíöãîé çàí ¿éë áàéõã¿é. Àâãàé á¿õ õóâöñûã
ýõ íü ºìñ㺺ä äóóñàõààð íü íºãºº òîëãîéí á¿òýýëãèéã àõèí á¿òýýæ ýìýãòýé÷¿¿ä
ãîëäóó äàãààä õ¿¿õíèé ýöãèéí ãýð ë¿¿ õºò뺺ä î÷íî. Òýãýõýä àöòàé áàãàíàà ìîäîîð
“¿¿ä äàðíà” ãýäýã ¸ñ áîëíî. Õ¿¿ òàëûí õî¸ð õ¿í ¿¿ä äàðíà. Òýãýýä õî¸ð òàë ¿ãýýð
ìàðãàíà. Äîòîð òàë îðóóëàõã¿é, ãàäíà òàë íü îðîõ ãýæ ìàðãàíà. Ýöýñò íü õ¿¿õíèé
òàë äèéëæ áàãàíûã íü òàâèóëààä ãýðò íü áººíººð îðíî. Áàãàíà õàìààã¿é íýã òèéø
íü çàéëóóë÷èõíà. Òýãýýä áýðýý ãàë áóðõàíä ìºðã¿¿ëíý. ̺ðãºñíèé äàðàà òîëãîéí
á¿òýýëèéã àâ÷ õàäàì ýõèéí ººäººñ õàðóóëæ ñóóëãàíà. Õàäàì ýõ íü íýã æèæèã
öàãààí õ¿¿äèéä (ààðöíû) õîíèíû áîëñîí õ¿ç¿¿íèé íàðèéí ¿ç¿¿ðèéã äýýø íü
õàðóóëàí õèéæ íýã õóâèí ñ¿¿òýé áýðäýý ºãíº. Áýð õóâèíòàé ñ¿¿ãýý àâ÷, õ¿¿äèéòýé
õ¿ç¿¿ãýý áóãóéíäàà óãëààä õàäìûí ãýðýýñ ãàð÷ áàðóóãààð íü òîéð÷ øèíý ãýðë¿¿ãýý
ÿâíà. Ýõ äýýðõ þì ºãºõ人 õýëýõ ¿ãã¿é. Øèíý ãýðòýý íàð çºâ ä¿ãýð÷ îðíî. Ãýðòýý
îðîîä òàâèóðûí õîéò òàëûí ìóæèíä (õºëä) óóòòàé õ¿ç¿¿ãýý ºëãºæ, òàâèóð äýýðýý
õóâèíòàé ñ¿¿ãýý òàâèíà. “Õîíèíû ò¿ð¿¿ ìàõ” ãýæ õ¿ç¿¿ ºã÷ áàéãàà áàéõ. Õ¿¿äèéí
òààð íü áîë ñààëèéí (òàðàãíû) õºðºí㺺 õèéõ óòãàòàé ºãäºã. Õóâèí áîë øèíý áèø,
õàäìûí ñààëèéí õóâèí ë áàéíà. Òýð õóâèíã ýðã¿¿ëæ ºãºõã¿é õ¿¿ãèéíä á¿ð ¿ëäýíý.
Òýãýýä òýð ãýðò õ¿¿ òàëûí àõ ä¿¿ íàð ãýýä èë¿¿ äóòóó óëñ èð÷èõñýí, òýäíýýñ íýã
íü “Çà, îäîî áýðýýðýý öàé ÷àíóóëíà!” ãýýäæààõàí öàé ÷àíóóëæ òýð àéëä çîðèóëíà.
Äàðàà íü õººã¿é øèíý òîãîîãîî áýðýýðýý áàðèóëæ áàéãààä õ¿¿ãèéí òàëûí íýã
õàøèð õ¿í òîãîîíû äîîä î¸îð (¸ðîîë) õ¿éñýíä ºðºì òîñ, öàãààí èäýý ò¿ðõýýä
òóëãàíä òàâèóëíà. Æààõàí öàé ãàë äýýðýý õèéíý. Òýãýýä õ¿¿õíèé ýõ íü “-Çà ìèíèé
õ¿¿ íàéç, ýã÷ íàðààñàà íýãèé íü äàãóóëààä, ààâ, ýýæ,àõ ä¿¿ íàðàà óðèàä èð!”ãýæ
ÿâóóëíà. Òýð àõ ä¿¿, ýã÷ íàðûíõàà íýãòýé íü ÿâæ õàäìûíä îðæ, “-Ààâ, ýýæ, àõ, ýã÷
íàðûã ãýðòýý óðüÿ!” ãýæ õîðìîéãîî äýâñ÷ õàãàñ ìºðãºíº. Áýðýý áóöààä ãýðèéíõýý
¿¿äýíä õ¿ðýõýýð áàðóóí ãýðèéí á¿õ óëñ èðæ “æààõàí” áýð ¿¿äýý áàðüæ îðóóëíà.
Õ¿¿ òàë ãýðèéí áàðóóíòàà, õ¿ðãýý÷èä ç¿¿íòýý ñóóõàä öàé àÿãàëíà. Õ¿í àÿãàëæ áýðýý
ãàðäàí áàðèíà. Èäýý áóäàà á¿ãä ºðººñòýé áàéíà. Öàé óóñíû äàðàà õ¿¿ãèéí ààâ, ýýæ
õî¸ð õ¿¿, áýð õî¸ðòîî àÿãàòàé ñ¿¿, õàäàã òóñ òóñäààí áàðüæ ºãººä åðººë õýëíý.
Òýãýýä ººðñäèéí ãàðûí çîðèãèéã áýëãèéã ààâ íü óðüäààð äàðàà íü ýýæ íü õ¿¿õäýý
ýõëýýä áàðüæ äàðààãààð áýðäýý ºãíº. Ò¿¿íèé äàðàà õ¿¿ òàëûí á¿õ öóãëàðñàí óëñ
áýëýã ºãíº. ªºð ººðñäèéíõºº çîðüñîí þìàà õî¸ð õ¿¿äýý ºãíº. Ìàë òýð ¿åä ºãºõã¿é,
116

ýëäýâ áàðàà ãàðûí þì ºãíº. Áàðóóí òàë öºì ºãººä äóóñàõààð õ¿¿õíèé ýýæ þìàà
õ¿ðãýíäýý ýõëýí áàðèàä äàðàà íü õ¿¿õýíäýý ºãíº. Òýãýýä õóðèì òîëãîéëñîí õ¿í
ýýæèéí äàðàà áýëãýý ºãíº. “Õóðèì òîëãîéëñîí àõëàà÷” ¿¿íèé äàðàà õ¿ðãýæ èðñýí
óëñ öºì öóâàð÷ áýëãýý áàðüæ ºãíº.
¯¿íèé õîéíî ìîíãîë àðõè, àéðàãíààñàà íàéðûí ò¿ð¿¿ áîëãîí áàðüæ “Áýð,
õ¿¿ãèéíõýý íàéðûã îäîî ýõëýöãýýå!” ãýýä íàéðàà ýõëýíý. Åðººë õýëäýã áàéñàí áàéõ.
Áè ñàíàõã¿é áàéíà.
“Æàðãàëòàéíäýëãýð”-ýýð ë íàéð ýõëýæ áàéñàí øèã ñàíàãäàíà. Áîãèíî äóó
åð áàéãààã¿é, äàí óðòûí äóó ë äóóëíà. Îðîé õ¿ðòýë íàéðëàäàã áàéâ. Íýã ë ºäºð
íàéðëàíà. Òýãýýä 3 õîíîîä, “õ¿¿õýí ýðãýíý” ãýæ ààâ íü î÷îîã¿é àõ ä¿¿òýéãýý
õ¿ðãýíèéäýý î÷íî. Ààâ íüõ¿ðãýíäýý òýäýí þì ºãíº ãýýä áýëýã ºãºõ人 ìàë àìëàíà.
“Ìîðü õ¿ðãýíäýý ºãíº!” ãýõ ìýò. Òýãýýä õ¿¿õýíäýý ìºí ìàë áýëãèéí õàìò àìëààä
õîæèì àéë÷ëàõàä íü ºãíº. Õ¿ðãýñýí ýýæ, ýðãýñýí ààâ íýã íýã õîíîíî. ßâñàí óëñàä
áýëýã ºãíº. Ýõ íü ÿâàõ ¿åä õàäàì ýõ õàìò áàéíà. Òýãýõýä õ¿¿õíèé ýõ: “Ìèíèéõ¿¿
ýýæèéãýý ÿâàõàä õîéíîîñ ãàð÷ õàðæ, ãàðãàæ ºãäºãã¿é þì ø¿¿. Ýíý àéëûí õ¿í
áîëëîî ø¿¿!” ãýæ ñóðãààä ýõ íü áîñîîä õ¿¿õíèéõýý óðüäóóð íü ººðºº ãàðíà. Òýãýýä
ýõèéí áîñîîä ãàðàõ ¿åä õàäàì ýõ íü õ¿¿õíèé õîðìîé äýýð ñ¿õ òàâü÷èõíà. Þì õóì
õýëýõã¿é. “Èíãýäýã ¸ñòîé þì” ãýýä õîðìîéã íü ÷àíãàëæ ñ¿õ òàâèàä – Çà îäîî ýýæèéã
íü ÿâóóëæ ºãüå! Ãýýä ìºí õ¿¿õíèé óðüäóóð ãàðààä ÿâíà. Õ¿¿õíèé ýõèéã ÿâóóëààä
áóöàæ îðæ èðýýä ñ¿õèéã àâíà. – ªº ìèíèé õ¿¿ áîñîîã¿é áàéíà óó? ãýýä ë ñ¿õèéã
àâ÷èõíà. Õàðèí ààâûí ÿâàõ ¿åä õ¿¿õýí ãàðãàæ ìîðäóóëíà.
Õ¿¿äýý ìàë òàñëààä ë ºãíº. ªºðèéí ìàëûí õýðýýð ºãíº. Óóãàí, îòãîí õ¿¿ ãýæ
îíöëîí ºì÷ ºãºõ þì äóóëààã¿é. Ìàíàé ýíä Òîëãîéòîé õóóð, õóó÷èð, øàíç áàéñàí.
“Äîõèæ áàéíà” ç¿éðìýãëýæ ýõëýõ. Óóë îâîîíû òàõèëãàä ýìýãòýé÷¿¿ä î÷äîãã¿é
ë áàéñàí. Áè ìýäýõã¿é þì. “Óóë îâîîíû òàëèã”. Õ¿¿õäèéí äààõèéã á¿ñòýé, á¿ñã¿é
àäèë 3 íàñòàéä íü àâíà. Îõèí õ¿¿õäèéí äààõèéã àâàõ ÷ áèé, ¿ã¿é ÷ áèé. Ýð óëñ,
òîëãîéí òýõèé ýâýðòýé áàéíà. Õ¿¿õäèéí äààõèéã õàâàð, òýíãýð äóóãàðàõûí óðüä
àâíà. Óòãûã ìýäýõã¿é. Ýöýã, ýõ íü ººðñ人 ë äààõèéã àâ÷èõíà. Òîì íàéð áîëîõã¿é.
Ãýð çóóðàà öàéëæ, áóäàà ÷àíàâàë ÷àíàíà. (öàãààí)
Óóë îâîî òàõèàä ãàçàð äýýð íü íàéð õèéäýã ë áàéñàí. “Õîøóó íàéð” ãýýä çóíû
äóíä ñàðä íàéð áîëäîã ë áàéâ.
Æàñàà õóðóóëààä “ö¿¿ öîõèæ” îðîéä íü õ¿¿õä¿¿ä òîãëîæ áàéâ. Çàðèì àéëä ë
òýð, ò¿¿íýýñ íàéð áàéãààã¿é. Ìàë ºâ÷èëñºí ¿åä “ö¿¿ öîõèæ” áàéñíûã áè ìýäýõã¿é
þì. Ñîíñîîã¿é.
Õ¿¿ ãýðèéíõýý áàðóóí óðüä õàòàâ÷èíä òºðäºã áàéñàí. Ãýðèéí ñàéõàí áèò¿¿ëýýä
àðàã ò¿ø¿¿ëæ ñóóãààãààð íü òºð¿¿ëäýã áàéñàí. Äîîð íü õîíèíû õºõ áóóö, õºõ õîðãîë
àñãàíà. Òºðºõ õ¿íòýé àéëûí õºãøèí ýöýã, ýõ íü áóóö õîðãîë øóóäàéíä õèéãýýä
àâ÷èõñàí áàéäàã. Áóóö äýýð íü àðüñ äýâñ÷, äààâóó òàâèõ ÷ áèé. Ãîëäóó ýìýãòýé õ¿í
õ¿¿õýä àâäàã. “Õ¿¿õýä áîîæ àâñàí ýýæ”, “ýõ áàðüæ àâñàí õ¿í” ãýíý.
Èõñèéã öýâýðëýñýí ñàéõàí ãàçàðò õèéæ ºòºã áóóö àñãàæ áóë÷èõíà. Òýð
ãàçðûí óëñààñ õýí íýã íü ãàðàã òîîëîîä íîõîé àì ãàðàã áóñ ºäºðò áóëíà. “Èõñèéã
îðøóóë÷èõíà” ãýæ ÿðèíà.
Õ¿¿õäèéã 3 õîíîîä óãààíà. Ãýð çóóðàà óãààíà. Ëàì õàð óðèõã¿é. Õ¿¿õäýä ýõ
íü ãîëäóó íýð ºãíº. Çàðèì íýã íü ëàìààð ñàõèóñ ñàõèóëààä íýð ºãäºã áàéñàí. Ýöýã,
ýõèéí íýðèéã õ¿¿õäèéí íýðòýé äàâõàðëàõûã öýýðëýíý. Àþóø, Äîëãîð, Äóëàì,
117

Äîëæèí ãýõ íýð ãîëäóó ºã÷ áàéñàí. Ýíõðèéëæ õ¿¿ õ¿¿õäèéã “õ¿¿õýí” ãýæ íýðëýõ,
õàòóó ýíõðèé õ¿¿õýäòýé àéë õ¿éñèé íü ñîëüæ õýëäýã ¸ñ áàéñàí. Õ¿¿õäèéã èõ áàãààñ
íü õºë í¿öãýí õóðãà õàðèóëóóëíà. Òýðãýýð àðãàë ò¿¿ëãýíý ãýýä àæèë ä èõ ñóðãàíà.
Îõèäûã 7-8 íàñòàéãààñ íü î¸äîë ¿éëýíä ñóðãàäàã áàéñàí. Õ¿¿õä¿¿äýý ìîíãîë
íîì çààæ áàéñàí ãýñýí. Áèäíèé ¿åä õàðèí çààõàà áîëü÷èõñîí þì. Ýìýãòýé õ¿í
õ¿ðýí, íîãîîí ºíãèéí äýýë ºìñºæ, ýð õ¿í ãîëäóó õàð ºíãèéí äýýë ºìñäºã áàéñàí.
Áèäíýýñ ºìíº äýýëèéí çàõ íàðèéõàí íýã òîâ÷òîé áàéñàí. “Çàðààí ãýð” ìàòãè ãýð.
“Á¿õýýã” 3 õàíààð áàðüäàã îðîìæ, íýã õàíûã íü äýýð íü òàâèíà. Ìàíàé ýíä
õ¿ðãýí îðæ ñóóõ ¸ñ åð áàéãààã¿é. ªí÷èí ºðººñºí õ¿¿õýä ë õààÿà õ¿ðãýí îðæ
àìüäàð÷ áàéñàí. Åð íü áîëæ ë ºãâºë àõ ä¿¿ íü õ¿¿õýí àâ÷ðàõ äóðòàé áàéñàí. Ýõíð
õ¿í ãîëäóóáàðóóí ãàðûí ÿäàì õóðóóíäàà áºãæ ç¿¿íý. Ýð õ¿í åð íü áºãæ ç¿¿äýãã¿é
áàéâ.
Àäúÿàãèéí Áèëýã, (íàñ 83, ýì, õàëõ) Õàëõ ãîë ñóìûí òºâ
Óðüä õ¿í òºðºõ äºõºõºä ÿìàð õ¿éñòýé õ¿¿õýä ãàðàõààñ áîëæ ãýðèéí àëü òàëä
òºðºõ çàéãàà áýëòãýäýã áàéâ. Ýðýãòýé õ¿¿õýä ãàðàõ áîë íóðóóãààð, ýìýãòýéõ¿¿õýä
áîë äàâñàã äýýã¿¿ð ºâäºæ , ò¿¿ãýýð íü ìýäýæ ãýðèéí àëü òàëä òºðºõ áàéðûã áýëòãýíý.
̺í ãàëäàà ìàéõàí, õààëò áàðèàä òºðäºã áàéñàí. Òýãæ ãàäàà òºðºõ íü ãýðèéíõýí
ñýæèãëýñíýýñ áîëäîã áàéñàí áèç. Çàé÷èëñàí ãàçðàà ºòºãáóóö “ õîã” àñãààä äýýð íü
øàð ýñãèé äýâñ÷èõñýí áàéñàí. Òºðººä òýíäýý 3 óíòàíà. Øàãàé ÷ºìºã ãîëëîñîí øèì
ìóóòàé øºë õîíèíû ìàõààð õèéæ ºãíº. Ìàõûã 3 äàõèí óãààæ áàçààä øºë õèéæ
ºãäºã. Øèíãýí ñ¿¿òýé öàé óóëãàíà. Øàð áóäààòàé øºë óóëãàíà. “Àâñàí ýýæ” –íä
õóó÷èí öàãààí ñàðààð ýõ, ýöýã íü õ¿¿õäýý á¿õýë ÷àíàñàí õîíèíû ìàõòàé àâàà÷èæ
çîëãóóëäàã áàéñàí. Õ¿¿õäýý 3 óíòààä óãààíà. Õàð öàéãààð ãàíö óãààíà. Àâñàí ýõ
äýðãýä îéð áîë óãààíà, ¿ã¿é áîë ººðèéí ýõ íü óãàà÷èõíà. “Õ¿¿õäýý óãààíà” ãýæ
àéëóóäàà õýëíý. Èðñýí óëñ “òýýã” òîãëîîì, öàìö, áîîâ àâ÷èð÷ ºãíº. “Òýýã” õýäèéã
÷ áîëîâ ºãíº. Òîî õàìààã¿é, ýñãèéãýýð ¿íýã õàé÷ëààä ÷ àâàà÷èæ ºãíº. Íýõèé ºëãèé
(õîíèíû àðüñààð öàãààí ÷èãýýð íü äºðâºëæ뺺ä õèéñýí) 3 äààâóó á¿ñòýé àâñàí ýõ
íü àâ÷èð÷ ºãíº. Óãààëãàíä óóö áàéõã¿é. Àâñàí ýýæèé íü õ¿¿ä íýð ºãíº. Àâñàí ýýæ
íü “òèéì íýð ºã뺺!” ãýõýä ãàðãàñàí ýõ íü õ¿¿ áîë áàðóóí, îõèí áîë ÷èõýíä íü
øèâýãíýíý. Õóó÷èí Õóíò ñóì ýð, ýìã¿é “Äîðæ” ãýäýã íýð èõ ºãäºã áàéñàí. Õ¿¿õäèéí
òààðñàí èæèë æèëòýé õ¿í äààõèíä àíõ õ¿ðíý. Ýõ ýöãèéí òàë ÷ ãýõã¿é, ç¿ãýýð õ¿í ÷
õàìààã¿é ¿ñèéã íü õºíäºíº. Óóö òàâèõûã ìýäýõã¿é áàéíà. Ãîëäóó óãààëãà, ¿ñíèé
íàéðò áóäàà ë ÷àíàæ áàéñàí.
“Òºðèéí èõ ¿éë” ãýæ ýñãèé õèéõèéã õýëæ àéë á¿õýí ìàõ ÷àíàæ, óóö òàâüæ,
áîîâ õèéäýã áàéñàí. ªäºð ãàðàã íýýõ õàðàõã¿é.
Ýñãèé õèéæ áàéõàä åðººæ áàéñàí. “úëºãíèé íîîñ, òºº, çóçààí” ãýäýã áàéñàí
áàéõ ìàðòæýý. “Òàâ ãýçýã” 18 íàñ õ¿ðòýë áàéëãààä äàðàà íü ãýçýã òàâüäàã áàéñàí.
118

Õàñûí ׿ëòýì, íàñ 72, ýð, õàëõ
Õàëõ ãîë ñóìûí òºâ
Áè Áîðæèãîí îìîã, öàõàð, ÿñòàé, ìàíàé ààâ, ýýæ òýãæ ÿðüäàã áàéñàí. Äàâàà,
ëõàãâà ãàðàãò í¿¿õ ñàéí ãýäýã. Öàãààí ñàð ãàðààä ýíý ãàðàãò í¿¿íý. Ìÿãìàðò í¿¿õ
äóðã¿é. Óðüä ¿õýð òýðãýýð ãîëëîí í¿¿æ áàéâ. Òýìýý àéë áîëãîíä áàéãààã¿é. Äóíä
çýðãèéí õºðºíãºòýé àéë 5-6 òýðãýýð í¿¿íý. Í¿¿äëèéí ºìíº óíàäàã, ñóóäàã òýðýã
ÿâíà. Í¿¿äëèéí à÷ààã òýð àéëûí õºãøèí ãîëäóó õºòëºíº. Åð íü ýìýãòýé÷¿¿ä ë
õºòëºíº. Ýðýãòýé õ¿í íü ìàëàà òóóæ ÿâíà. Í¿¿äýë ÿâæ áàéõàä àí àìüòàí ãºðººñ
òààðâàë ñàéí, àæëûí á¿òýìæèíä ñàéí ãýíý.
“Í¿¿äëèéí öàé” ãýæ áàéñàí. Àéë àéìàã, îéð òºñºð áóóõàä öàé ºã÷, ýâ òóñ
¿ç¿¿ëæ áàéäàã. Ãýð áàðèõäàà áàðóóí òàëààñ ä¿ãýð÷ áóóëãàõäàà ç¿¿í õàíàà, óðüäààð
àâäàã áàéñàí. Ãýðýý õîéø íü áóóëãàæ, òîîíîî õîéø íü áóóëãàäàã çàíøèëòàé áàéâ.
Ýõíèé òýðýãò ãýðèéí äîòîðõè ç¿éë à÷èæ, ñ¿¿ëä õàâèàð òîîíîî à÷íà. Ýõýíä òîîíî
à÷èõ äóðã¿é. Òýð àéëûí àëü ãýãýýòýé íýã íü ãîëäóó ýð òàë øèíý áóóõ áóóö ñîíãîíî.
Ìàëäàà àëü èõ àèæëòàé íü ñîíãîíî. Í¿¿õ ºä𺺠÷ þìóó, óðüä ºäºð íü ÷ þìóó,
î÷èæ áóóõ ãàçðûã àâàõ ÷ áèé, í¿¿æ ÿâàõäàà ò¿ð¿¿ëýýä î÷îîä àâàõ ÷ áèé. Öàñòàé ¿åä
áîë óðüä ºäºð íü î÷èæ öàñûã àðèëãààä áóéðàà çàñíà. “Òîîíî áóóëãàíà” ãýýä àðãàë
òàâèàä òýìäýã òºäèé òàâüäàã ¸ñ áàéíà. Óðüä ººð ººðèéí ºâºë溺 áóóöòàé áàéñàí.
“Ñ¿ð¿¿÷èí” íî¸ä õààäûí ìàë õàðäàã (ìàëëàäàã) óëñ áàéñàí. “Öàãàà÷èí” èõ
áàéâ. Ìàíàé õîøóó åð íü ýíý òýíäõèéí óëñààñ á¿ðäñýí ãýäýã. Òèéì áîëîõîîð áèåíýý
ÿëãàõã¿é. Òýìýýãýýð àÿí æèíä ÿâæ áàéñàí. Îéðûí ãàçàðò ç¿¿íòýý Àìáàí Áàðãûí
íóòàãò ¿õýð òýðãýýð ÿâäàã áàéñàí ãýäýã.
“Àÿíû óëñ èõ õàòóóã æàæëàæ” áàéñàí ãýäýã. Ýðò áîñ÷, íîéðòîé íîéðã¿é ÿâíà.
“Òóãèéí íààäàì” õîøóóíû öýðãèéí íààäàì áîëæ áàéâ. Çàñàã ýõýëñíèé äàðààõàí
íààäàì áîëæ áàéâ.
Ñýñýðæààãèéí Öàãàì, íàñ 97, ýì, õàëõ
Õàëõ ãîë ñóì,
Ìàíàé õîøóó, òàìãûí ãàçàð Áóéðûí óðüä Òîëãîéòûí îâîî ãýäýãò áàéñàí.
Òîëãîéòûí îâîîã òàõèäàã áàéâ.
Áèëýãèéí Áàçàð, íàñ 82, ýì, õàëõ
“Õºõ ºíäðèéí, Æàìñðàí îâîî, òàõèëãàòàé áàéâ. Õ¿¿õäèéí îâîî áàéñàí.
Áàðàìñàéí Ñýðýýòýðèéí äóó “ĺðâºí íàñòàé õàëèóí”, Æàãäàð çàíãèéí äóó “Îîíûí
õî¸ð ýâýð”, “Öîìáîí òóóðàéòàé õ¿ðýí” ãýäýã äóó áàéñàí. “Àð õºâ÷”, “Áîð áîðûí
áÿëçóóõàé”-ã äóóëíà. Íî¸íûä äîòîð “õºã” ãýäýãò äóó÷èä èõ áàéâ.
119

Öîìáîí òóóðòàé õ¿ðýí
Öîõèëñîí õî¸ð àëõààòàé
Öîâîîëîã òºðñºí Èãàà ìèíü
Öîöîõ äóíäàà ñàíàãäàíà.
Îîíû õî¸ð ýâðèéã
Îðîîæ áàðüæ áîëäîãã¿é
Îð÷ëîí õîðâîîãèéí àæëûã
Îíõîé òàñëàæ áîëäîãã¿é
Àëñ õîëîîñ äóóäóóëñàí
Àéìãèéí ãàçðûí òóøààë þì óó
Àìðàã õî¸ðûã õîëäóóëñàí
Àëñàë ä¿¿æèë íóòàã óó
Öýðýâ õîëîîñ äóóäóóëñàí
Öýðãèéí ãàçðûí òóøààë þó
Ñýòãýëòýé õî¸ðûã õîëäóóëñàí
Öýðâýã ä¿¿æèí íóòàã óó
Í¿¿ãýýä ãàðñàí í¿¿äýë íü
Í¿¿ãýæ áàðààëààä äàëäàðíà.
Í¿¿ñýí íóòãèéí íü õàðâàë
Í¿äíèé íóëèìñ ãàðíà
Æàãäàðûí Æèãìýääîðæ, íàñ 68, ýì, õàëõ
Äîðíîò àéìàã, Õàëõ ãîë ñóìûí òºâ
Öîìáîí òóóðàéòàé õ¿ðýí
Ìèíèé ààâ Áîãäûí õ¿ðýýíä öýðýãò ÿâæ áàéõäàà ýíý äóóã çîõèîñîí ãýäýã.
Ãýðèéí õóðèì íàé𠓯ëýìæèéí ÷àíàð” äóóãààð ýõëýæ áàéñàí.
Äîíîéí ×èìýä, íàñ 60, ýì, õàëõ
ªçºí îìîã, õàëõ ÿñòàí,
Äîðíîò àéìàã, Ñ¿ìáýðèéí ÑÀÀ-ûí òºâ
Á¿ðëýý÷ ìààíü Çàëàéð îìîãòîé, õàëõ õ¿í áàéñàí. Íàìàð áóðõàí òàõèäàã
áàéñàí. Öàãààí õÿðóó óíàæ áàéõàä áóðõàí òàõèäàã áàéâ. ªã뺺 íü áóðõàíàà îðîé
Íàìäàã äàëëàãà àâíà. Òýíä áàéãàà á¿õ õ¿í áóäàà, ààðóóë õóðóóä, áîîðöîã àëãàíäàà
áàðèàä, õ¿¿õýä øóóõàäã¿é äàëëàãà àâ÷ õóðàéëíà.
“Öîíõîð” áóðõàíäàà òàâüäàã, ºðãºäºã èäýý. Öîíõîð ìàõ ÷ áàéíà. Áîîâ÷ áàéíà.
Ìàõàí öîíõîð ºðíº. Ñýòýðòýé ìàëàà ¿¿äýíäýý òýðýã õºíäëºí òàâüæ òýíäýýñ óÿíà.
Àäóó, õîíü, ÿìàà, ¿õýð ñýòýðõýæ áàéñàí. Òýìýýã òàõèæ ñýòýðëýõã¿é. Ëõàì òàõèäàã
àéë óëààí ÿìàà ñýòýðëýíý. ªºð þìã¿é. Óëààí õóë, óëààí øàð, öýíõýð íîãîîí, ºíãèéí
õèâñ, òàíñ òîðãîí äóðäàíãèéí ººäºñ óÿíà. Àäóóíû àð ñîéëãî, õºõºëä íü óÿíà. ¯õýð,
õîíü, ÿìààíûõ áîë õ¿ç¿¿íä íü óÿíà. Öîíõîðîî õóðààãààä õ¿¿õäýä òàë ìîíãîë áîîâ
ºã÷, ò¿¿í äýýð áàëèíãààñ æààõàí òàñäààä öàâûí áóäààíààñ òàñäàæ íààãààä ºãäºã
áàéñàí. Õ¿¿õä¿¿ä àéë õýññýýð ò¿ð¿¿÷èéí øóâóó äóóãàðàõààð ãýðòýý õàðüäàã áàéâ.
Ìàõàí öîíõîðîîñ õýð÷èæ öóñ, ã¿çýý, ýëýã, Ẻð õ¿¿õäýä ºãíº.
120

Áóðõàí òàõèñàí ëàìä á¿òýí óóö òàâèíà. Òýð óóöûã öîíõîð õóðààñíû äàðàà
“óóöàà õàæèíà” ãýýä íèìãýí íèìãýí õàæààä ãýðò áóé á¿õ õ¿ì¿¿ñò ºãíº. Õ¿¿õäýä ÷
ºãíº. Õ¿¿õä¿¿ä ààâ, ýýæäýý îëñîí þìàà àâàà÷èæ ºãíº. Àéëä èäýõã¿é. Óóö õàæñàíû
äàðàà òýð àéë õ¿ì¿¿ñò õóâü ºã÷ òàðààíà. Òîì õ¿íä á¿òýí áîîâ ºãíº. Èõ äîòíî àéëäàà
õî¸ð áîîâ ºã÷ öàâûí áóäàà çýðãýýñ îâîî ºã÷ ãýðòýý àâàà÷ ãýíý. “Òàâàí õààí”-ã ìàõàí
öîíõîðîîð òàõèõã¿é.
Ãàë òàõèõ. ĺðâºí õàñàãòàé òóëãàà îðîé ¿íñýýñ íü öýâýðëýæ, òóëãàà õàíõàé
ãàçàð òóëæ, íàðñ õºðººäººä øîîí äºðâºëæèí ºðººä äóíä íü íýã ãóðèëàí çóë õèéãýýä
ºðæ, áóðõàí òàõèñàí õîíèíûõîî õýðñýí, öîðîéã àâñàí í¿öãýí ºâ÷¿¿ã ñýâðýã÷ ÿñûã
íü ¿ëäýýæ ñýðâýã÷ýýñ æààõàí öîðîé ãîãöîî õèéãýýä ò¿¿íèéã íü á¿äýðõèéä íü
äýýã¿¿ð íü õî¸ð ñýâðýã÷ýý ºëãºíº. Òýãýýä ºâ÷¿¿ãýý ººä íü õàðóóëæ òàâèíà. ªâ÷¿¿í
äýýðýý óëààí ÿìàà ãóðèëààð (áýðýýìýãýýð áóäñàí) õèéæ òàâèíà.
Àëñàí õîíèíû àðüñàà ¿¿äýíäýý, òîëãîé òàëûã õîéìîðü õàðóóëæ ¿ñèéã äýýø
íü õàðóóëæ òàâèíà. Ãàëûí óðüä àðüñàí äýýð õºíäëºí æèæèã øèðýý òàâèíà. Òýð
øèðýýí äýýð ãàëä ºðãºõ òàâàãòàé ºâ÷¿¿ãýý òàâèíà. Ãýðèéí ýçýí ìàëãàéãàà øóóãààä
øèðýýíèéõýý óðä õîðìîéãîî äýâñýýä õîðìîéð ðóóãàà õàðæ ñºõºð÷ ñóóæ ãàë äýýðýý
õýä ìºðãº÷èõººä áîñ÷, ºâ÷¿¿ãýý òàâàãòàé íü áàðüæ 3 õóðàéëíà. Ýíý ¿åä ëàì ãàëûí
òàõèëãàà õîéìîðüò óíøèæ ë áàéíà. Ãýðèéí àâãàé íàðñàà ãàëëàíà. Òóëãûí 4 òîòãîí
äýýð àëàãëàòàë íü ìàëûí ñýòýð øèã 纺ëºí ç¿éëñ (áºñ áàðàà) òàâèíà. Ãýðèéí ýçýí
ãàë ãàë äîòðîî íàðñàí äýýðýý ºâ÷¿¿ã òàâèíà. Àâãàé íü ãóóëèí øàíàãààð ëàì áîëîí
óëñûã õóðàéëàõ á¿ðä 4 òîòãîðóó íü òîñ õèéíý. Àâãàé ìàëãàéãàà øóó÷èõñàí, óóæ
õóâöàñàà á¿ðýí ºìñ÷èõñºí áàéíà. Õóðãàíû æèæèã õºãíººð òóëãàà (çýëýí õºãíº-
õîíèíû íîîñîîð òîìñîí öàãààí õºãíº) òîéðóóëààä òàâèíà.
Àì òàë íü ¿¿ä ð¿¿ òààðíà. Ãàë òàõèõ ¿åä ¿íäñýí òàâàãò ÷àíàñàí ñ¿¿ë õºøèã뺺ä
ãàëûí õîéíî øèðýýí äýýð òàâèíà. “×àìàð” èäýýíèé äýðãýä öºãöºíä þìóó, áóðõíû
äèçåíä øîâîéëãîîä äàð÷èõñàí áàéíà. ßã íàìäàã äàëëàãà àâààä õºãíºº àâàõààñ ºìíº
÷àìàðàà ãýðèéí ýçýí óðàãø íü òóëãàà ä¿ãýð÷ ÿâóóëíà. Á¿ãä ò¿¿íýýñ íýã ÷èìõýýä
äóõàíäàà íààãààä àõèí íýã ÷èìõýýä àìñàíà. Ó÷ðûã ìýäýõã¿é. ×àìàðûí äàðàà
òàâàãòàé ñ¿¿ë èðíý. Õ¿íèé íýã íýã “íàâ÷” àìàíäàà àâíà. Òýãýýä õ¿í á¿ð ã¿ðãèéëæ
õ¿í á¿ð òóëãàà íàð çºâ ä¿ãýð÷ õºãíºº àâ÷ (á¿ãä õóìèæ àâíà) òàâàãòàé ñ¿¿ë äýýð
õºãíºº ã¿ðãèéëæ òàâèõàä ãýðèéí ýçýí õîéò àâäàðòàà òàâü÷èõààä ãàëûí òàõèëãà
äóóñíà. Áîîâîî õóâààíà.
Ãàëûí òàõèëãûã íàìàð áóðõàí òàõèõäàà ÷ òàõèíà. Òýãâýë áóðõàíààñ ºìíº
òàõèíà. Çàðèì àéë íü õàâàð õîíü õóðãàëæ áàéõàä òàõèäàã áàéñàí. Ãàë òàõèõã¿é àéë
ãýæ åð áàéãààã¿é. Ãàëàà ø¿òíý. Ãàëä áóçàð áîõèð þì åð õèéõã¿é, ºãºð äààâóó öààñ
áàéâàë ãàëä åð õèéõã¿é, ººõ òîñíû äýýä õèéíý. ªðºì õàéëáàë äýýæ øàð òîñíîîñ
õèéíý. Õîíèî èäâýë õàìãèéí ò¿ð¿¿íä íóãàëóóðàà îãòîëæ ãàëäàà õèéí. Õîîë èäýõ
áîëãîíäîî, õîîë ãàðãàõ áîëãîíäîî ººõíººñ íü ãýðèéí ýçýí àâãàé ºðãºíº. Ãàëûí
õàé÷èí äýýð ãèøãýõã¿é, öýâýð áàéëãàíà. ªäºðò òóëãàíû õààíà ÷ òàâüæ áîëíî.
Àëü öýâýð ãàçàð òàâèíà. “Ãàëûí öîíõîð” (àðãàëûí àâäàð, ò¿ëýý ìîäûã õýëíý) ãýýä
øºíº õîîñîí áàéëãàõã¿é. Õîîñîí áàéëãàâàë ãýäýñ õîîëîîð õîìîð æèìýð áàéíà
ãýæ ñóðãàæ áàéñàí. Ãàëä ººðèéí ¿ñ ñýâèéã åð õèéõã¿é. “Àðãàëûí àâäàð ë õàíõàé
áàéëãàõã¿é”-ã èõ õè÷ýýäýã. Õîîë èäýýä õàëáàãà õîîë äîòîð áàéâàë õîëûí õ¿í
ÿâàõäàà òîãîî øàíàãà, õàëáàãà ñàëãàæ áàéæ ÿâíà. Òàðàõ õ¿í ÷ ººðºº ñàëãàæ áàéõ,
íýã áîë íààä òîãîî øàíàãà ñàëãà ãýæ áàéäàã. Òàãã¿é äàíõíààñ öàé óóõ öýýðòýé, ýýæ,
ààâ óóëãàäàãã¿é áàéñàí. Ó÷ðûã ìýäýõã¿é.
121

“Õî¸ð áàãàíûí õîîðîíäóóð öàé õîîë õ¿íä þì ºãºõ ¸ñã¿é”. Ýðò ãàíö àöòàé
á¿ä¿¿í áóðãàñàí áàãàíà áàéñàí. Õóðóóòàé òîîíîòîé, áàãàíà õóãàðâàë, åð ò¿ëýõã¿é.
Ãýðòýý ë õàíûí òîëãîéä ãºíæèíº.
“úí溺” öàé óóëãàäàã ñàâ. Çýñ, ãóóëèí ãºí溺 áàéñàí. Ìîäîí àãàðóó, äîìáî
áàéâ. Õ¿íä ýìòýðõèé àÿãàíä öàé ºãºõã¿é. “Õàðèéí õîøóóíû õ¿íä ýìòýðõèé àÿãàíä
öàé ºãâºë áóÿí õèøãýý ºã÷èõíº” ãýäýã áàéâ.
Ýðòýä íàéð íààäàì áàéñàíã¿é. Èõ îòîã, áàãà îòîã ãýæ áàéñàí. Çóíû çóðãààí
ñàðä õºäºº ëàì íàð òàñàð÷ ãàð÷ õóðàë õóðäàã áàéâ. Èõ îòãèéí àéë ººðèéí ë èõ
îòîãòîî ë õóðíà. Àñàð ìàéõàí øààæ, ëàì íàð íîì õóðæ, õîíü ìàë ãàðãàæ èäýý
áóäàà áîëíî. Òýðãýí äýýð ëàìä ìàõ õóâààíà. Ìîðü óðàëäàæ áºõ áàðèëäàíà. “Ìÿëûí
öàì” çóí ãàðäàã áàéâ. 8 õ¿¿õýä ýõëýæ ãàðäàã áàéâ. Äàðàà íü ìÿë ëàì ãàð÷ èðíý.
Ìÿë 8 õ¿¿õäýýñ: -Áàãø ëàì õààíà áàéíà? ãýõýä ýõíèé õ¿¿õýä “Òýýð áàðóóí õîéíî
àãóóíûõ íü îðîé öóõóéæ áàéíà ãýíý. “Áè 10 íàñ õ¿ðýýã¿é ë áàéñàí ¿åä òýãæ òîãëîæ
áàéâ. Òýãýýä ìÿë òîì öàãààí õàä í¿öãýí áèåíäýý ãàð÷ áàéäàã. Íóðóóíûõàí öóñ
ãàð÷èõñàí áàéäàã. Áàãø ëàìðóóãàà ÿâàõ ãýýä õàäàà äààõã¿é áîëîõîîð íü öàãààí
ºâãºí áîñãîäîã... Òýð öàìä Ìÿëûí ýã÷, áóãà ñîãîî õî¸ð, õàð öàãààí õî¸ð ºâãºí ãàð÷
èðíý. Îòãèéí íàéðò õóðàë ë õóðæ ¿õýð á¿ðýý áèøã¿¿ð, äóóãàð÷ áàéñàí. Äóó õóóð
áîëîõã¿é. Õ¿¿õäèéí ¿ñ àâ÷ áàéíà ãýýä ë õ¿¿õä¿¿ä ë öóãëóóëæ áóäàà ºã÷ áàéñàí.
Íî¸í õàòíû óðüä àñàðûí ºìíº äàíøèãèéí íààäàì áîëæ ë áàéñàí ãýäýã. Áèä
åð î÷äîãã¿é áàéñàí. Õàëèàð Áààñàí, Æààõàíû Öàìáà, õàìàð Ñàìáóó ãýäýã äóó÷èí
áàéñàí.Äóó÷ Æ¿ðìýä ãýäýã õîøóóíäàà íýðò äóó÷èí áàéñàí. Ìîðèí òîëãîéòîé õóóð,
ýðýýí õóëñàí ëèìáý áàéñàí. “Õ¿íèéã èðýõýýð õ¿íèé ¿ã ÷àãíààä ãàð ìàë õàð! ãýæ
áèäíèéã õººäºã áàéñàí.
Ìèíèé ýöýã Äîíîé ãýäýã áàéñàí. Èõ ¿ëãýð÷ õ¿í áàéñàí. Áèä ýöýã ýõýýñ 11-
¿¿ëýý. Àÿí æèíä ÿâàõäàà ñàð ¿ëãýð õýëýõýä ò¿ð¿¿÷èéíõýý ¿ëãýðèéã õýëäýãã¿é
áàéñàí. “Àëòàé õàíãàéí óóë”, “Ýìãýí ºâãºí õî¸ð”, “Ìýí áàÿí, çàí áàÿí õî¸ð”,
“Ìîíãîëûí Æèíäèé õààí”, “Äàëàíòàé ºâãºí”, “Õºãøèí çààíû ¿ëãýð”, “Ãóøàé
ºíäºð õààí”.
Ýöýãòýéãýý íýã õ¿¿ áàéæýý. Òýãýýä ºâãºí íýãýí óäàà õ¿¿äýý: “Íàìàéã ¿õýõýä
ýíý àâñàíä õèéãýýä ¿¿ðýýä ÿâààðàé. Òýãýýä àâñíû ñýíæ äºëºðñºí ãàçàð íàìàéã
òàâèàðàé !” ãýæýý.
Òýãýýä ýöãýý ¿õýõýýð õýëñíýýð íü ¿¿ð÷ ÿâæýý. ßâæ áàéòàë äàÿí ëàìûí ãàäàà
î÷îîä àâñíû ñýíæ íü äºë뺺ä óíàæýý. Òýãýýä äàÿí÷ ºâãºíèéä îðæ ýöãèéí õýëñýí
¿ãèéã õýëæ “Îäîî ÿàäàã áèëýý” ãýæ ëàìä õ¿¿ àéëòãàæýý. Òýãòýë ëàì “¯õñýí
õ¿íòýé ãàçàð áóëààöàëääàãã¿é þì. Áè çàéëàÿ ãýýä ëàì çàéëæýý. Òýãýõýýð õ¿¿ ýöãýý
îðøîîãîîä ëàìä î÷èõîîð ÿâæ áàéòàë õºëä íü íýã íîãîîí ÷óëóó äàéðàëäàõààð íü
“Áè ýöãèéíõýý õîéíîîñ ºðãºõ þìã¿é. ¯¿íèéã ëàìä ºðãºå!” ãýýä ëàìä î÷æýý. Ëàì
÷óëóóã íü àâ÷ “Çà õ¿¿ ìèíü, ãóðâàí ëàí àëò àâíà óó? ãóðâàí ñàéí ¿ã äóóëíà óó? ãýæ
àñóóæýý. Òýãýõëýýð õ¿¿ “Ãóðâàí ñàéí ¿ãèé íü äóóëàÿ!” ãýæýý.
-Çà ÷è õýäèé èõ äààðñàí ÷ ã¿¿øèð çàíäàíãèéí ãàëä áèòãèé äóëààöààðàé!
Õýäèé èõ ºëññºí ÷ öàãààí àðñëàíãèéí çóëçàãàíû ìàõ áèòãèé èäýýðýé! Õýäèé èõ
àéñàí ÷ ç¿¿í õîéøîî õàðñàí õàð í¿õýíä áèòãèé îðîîðîé! ãýæ 3 ñàéí ¿ãýý õýëæýý.
Ëàìûíõààñ ãàðààä õ¿¿ îðîõ ãýð îðîíã¿é õýýð ã¿éæ ÿâæýý. Òýãòýë íýã áàÿí àéëûí
ãàäàà áààõàí ìîðü ýìýýëòýé áàéíà ãýíý. Òýãòýë íýã áàÿí ãàð÷ èðæ: “Õººå, ýíý õ¿¿ã
íýã õ¿íèé îðîíä ÿâóóë! ãýæýý. Òýãýýä ýìýýëòýé ñààäàãòàéìîðü ºã÷ “Íî¸íû õ¿¿
122

ºâ÷èí õ¿ð÷, ýì÷ íàð öàãààí àðñëàíãèéí ñ¿¿ãýýð óóõ ýì ºã÷, òýãýõýýð òýð öàãààí
àðñëàí öàñòûí öàãààí óóëàíä áàéäàã áàéíà. Ò¿¿íèé ñ¿¿ã îëæ èð! ãýýä òýäãýýð á¿õ
õ¿íèéã ÿâóóëæýý. Òýãýýä óóëàíä õîðìîé õîòîî óðæ, óíàñàí ìîðèî èäýæ, ºëñºæ
óíäààñ÷, öàíãàæ áàéæ öàãààí óóëàíä ãàð÷ýý. ªëññºí íºõä¿¿ä íü öàãààí àðñëàíãèéí
õî¸ð çóëçàãà àëæ, ã¿¿øèð çàíäàí ò¿ëýýä, õî¸ð çóëçàãàíû ìàõûã øàðæ èäæýý.
Òýãýõýä ºíºº õ¿¿ áîäæýý. Áàãø ëàì íàìàéã õýäèé èõ ºëññºí ÷ öàãààí àðñëàíãèéí
çóëçàãàíû ìàõ áèòãèé èäýýðýé! ãýñýí ãýýä èäýëã¿é ñàëõèíûõàí äýýä òàëä ñóóæ
áàéæýý. Òýãæ áàéòàë óóëûí îðîéãîîñ õî¸ð öàãààí àðñëàí óóëûí óðóó áóóæ èðýõýä
õ¿¿ íºõä¿¿äòýéãýý çóãàòààæýý. Á¿ãä ç¿¿í õîéøîî õàðñàí í¿õýíä îð÷èõæýý. Õàðèí
õ¿¿ àìñàð äýýð íü î÷îîä áàãø ëàìûí ¿ãèéã ñàíàæ îðîëã¿é í¿õíèé àìñàð äýýð íü
¿ëäæýý. Õî¸ð àðñëàí èðæ õ¿¿ã òîéð÷ ¿íýðëýäýã þì áàéíà. Òýãýýä õ¿¿ãýýñ: “Çà ÷è
ã¿¿øèð çàíäàí ò¿ëýýä ìèíèé õ¿¿ãèéí ìàõ øàðæ áàéõàä ÷è ÿàãààä èääýãã¿é õ¿í
áý? ãýæ. Áàñ “÷è îëîí íºõ人 àéãààä ýíý í¿õýíä îðæ áàéõàä ÿàãààä îðäîãã¿é þì
áý? ãýæ ãýíý.
““Ìèíèé áàãø õýäèé èõ äààðñàí ÷ ã¿¿øèð çàíäàíãèéí ãàëä áèòãèé äóëààöààðàé,
õýäèé èõ ºëññºí ÷ öàãààí àðñëàíãèéí çóëçàãàíû ìàõ áèòãèé èäýýðýé!” õýäèé èõ
àéñàí ÷ ç¿¿í õîéøîî õàðñàí õàð í¿õýíä áèòãèé îðîîðîé ãýñýí ãýæ àðñëàíä õýëýâ.
Òýãýýä àðñëàí: “×èíèé áàãø èõ ÷àäàëòàé þó? ãýæ õ¿¿ãýýñ àñóóæýý. Õ¿¿:
“Ìèíèé áàãø ëàì ÷àäàëòàé” ãýæ àéõûí ýðõýíä õýëæýý. Òýãýõýä àðñëàí:- ×èíèé
áàãø ìèíèé õî¸ð õ¿¿ã õèéãýýä ºã÷ ÷àäàõ óó? ãýõýýð: “×àäíà” ãýñýí ÷èíü, “Òýãâýë
íàìàéã óíààä ÿâ! ãýõýýð íü õ¿¿ “ͺõäèé ìèíü ãàðãààä ºãºº÷” ãýæ ãóéæýý. Òýãýõýýð
àðñëàí “Ýíý ç¿¿í õîéøîî õàðñàí õîðò ìîãîéí í¿õ, íàäààñ ºìíº õîðò ìîãîé íºõäèé
÷èíü ñîð÷èõæýý” ãýýä õàòñàí õ¿¿ðí¿¿ä ãàðãààä õàÿæýý. Òýãýýä õ¿¿ õî¸ð àðñëàí
óíààä îðîí íóòàãòàà áóöæýý. Áàãø ëàìûíõàà áàðóóí õºíäèéä èðæýý. Òýãýýä õ¿¿
àðñëàíä:- “Ìàíàé ýíý îðîí íóòàãò àðñëàí ãýäýã àìüòàí áàéäàãã¿é þì. Òýãýõýýð
ìèíèé áàãø òà õî¸ðîîñ àéíà. Òà õî¸ð ýíý õºíäèé人 õýâòýæ áàé! ãýýä õýâò¿¿ëýýä
îðõèæýý. Òýãýýä áàãø ëàìäàà ººðºº î÷îîä: “Áàãøàà, áè õî¸ð àðñëàí óíàæ èéì
èéì ó÷èðòàé èðëýý. Ìèíèé áàãø õî¸ð õººðõºí áàìáàðóóø õèéæ ºã÷ ÷àäíà óó ãýæ
àéëòãàæýý. Òýãýõëýýð íü áàãø íü èäýæ áàéñàí àðâàéí ãóðèëààðàà õî¸ð õººðõºí
áàìáàðóóø õèéæ õ¿¿ä ºã÷ýý.
“Çà ÷è ýíý õî¸ð áàìáàðóóøèéã áèåä íü ñýâ ãýìòýë îðóóëàëã¿é õî¸ð àðñëàí
äýýð î÷èæ íààíà íü ãàçàðò òàâèõäàà ìèíèé áàãøèéí õèéæ ºãñºí õî¸ð áàìáàðóóø,
óðüäûí õî¸ð õººðõºí áàìáàðóóø áîëîõ áîëòóãàé! ãýæ õýëýýðýé ãýæýý. Òýãýýä òýð
õýëñýí ¸ñîîð íü àðñëàíãèéí ç¿¿í òàâöàí äýýð î÷îîä õî¸ð áàìáàðóóøàà òàâüæýý.
Òýãñýí ÷èíü õî¸ð õººðõºí áàìáàðóóø ã¿éæ õî¸ð öàãààí àðñëàí äýýðýý î÷æýý.
Àðñëàíãèéí äýëýí íü óëàíäàà áàéäàã áàéæýý. Õî¸ð àðñëàí áàìáàðóóøàà õºõ¿¿ëýõ
ãýýä äýýøýý õàðààä õýâòýõýýð íü õ¿¿ äýëýíãýýñ íü ñ¿¿ãèé íü ñààæ áàÿíä ºã÷, îðîíä
èõ áàÿëãààð øàãíóóëæ áàÿí òàíñàã àìüäðàõ áîëæýý. Õî¸ð àðñëàí íü áóðõàí áàãø
ãýäýã èõ õ¿÷òýé þì áàéíà. Áè áóðõàíû äîð õýçýý íàñàíä ÿâúÿ ãýæ òàíãàðàãëààä
áóðõàíû øèðýýí äîð îðæýý. (Áóðõàíû ñýðæèíä àðñëàíã çóðäàã áàéæýý)
Óðüä õ¿í òºðºõºä 3 õîíîã òýð àéëààñ öýýðëýäýã áàéñàí.
“Á¿ðëýý÷ –íàñ áàðñàí õ¿í.
“Áàéëãàà÷” àéëûí çàðö
Õ¿¿õýä àéëààñ ºðãºæ àâàõäàà “¯ð÷èëæ àâúÿ” íààä æààõíàà ºãºº÷!” ãýæ ãóéäàã
áàéâ. Íÿëõ õ¿¿õäèéã ýíõðèéëæ “Áÿðóóõ¿¿”, “Õàðíîõîé”, “Øàðíîõîé” ãýõ çýðýã
íýð ºã÷ áàéâ.
123

Áàéëãàà÷èíä öàéíû øààð ÷àíàæ öàé ºãíº. Àäóóíû ìàõ èäíý. Õàð õýâýã èäíý.
Ýçíèéõýý ãýðèéí áàðóóí äîîä òàëä ë ñóóæ õàð áîð àæëûã õèéíý. Õîíü ìàëûã
õàðèóëíà. Íýã æèë àæèëëàõàä õàìãèéí èõ íü ø¿äëýí áàéäàñ ºãäºã áàéñàí. Íýã
óäàà 25 öààñ, íýã îéìñ, íýã áýýëèé ºã÷ áàéñàí.
Ýìýãòýé÷¿¿ä íîãîîí, íîãîîí õàð ºíãèéí äýýë ºìñºõ äóðòàé áàéñàí. Åð íü
õóâöàñ õîâîð, îëäîõã¿é áàéäàã áàéâ. ªìä äàí ºìñäºã, ºâºë ¿ñòýé äýýë øóóä ºìñºíº.
Äýýëèéã õ¿ðòýë äàí ºìñºíº.
(íýðèéã íü ìýäýõã¿é)
ªíäºð õ¿ðýí íóðóóã íü
¯åð äàéðààä ºãººñýé
¯æèí ã¿í ãóàéí õîøóóòàé
¯ðãýëæýý ìýíä ë ñóóãààñàé
Äàëàí õºõºë íóðóó íü
Äàâ÷õàí áîëîîä ºãººñýé
Äàé÷èí ã¿í ãóàéí õîøóóòàé
Çàëãàà ìýíä ñóóãààñàé
Ýíý äóóã áè 12-13 íàñòàé áàéõäàà äóóëäàã áàéñàí. ¯õýð òýðãýýð óñ àâ÷ ÿâàõäàà
èõ äóóëæ ÿâñàí. Íýðèéã íü ìýäýõã¿é þì. Ìèíèé ýýæ, ààâ ë èõ äóóëæ ÿâñàí þì. Áè
íàéðûí äóó åð ìýäýõã¿é. “Ìàíàé ýíä áîãèíî äóóã “ãýã¿¿ð äóó” ãýæ õýëäýã. Áîãèíî
äóó äóóëàõàä “ãýãëýý, æàðãàë ¿çýõã¿é” ãýæ çàãíàäàã áàéñàí.
Óðüä íºõ𺺠èõ õ¿íäýëæ “Òà” ãýæ, öàéíûõàà äýýæèéã õàìãèéí ò¿ð¿¿íä
õèéæ ºãíº. Õ¿¿õýí àâàõàä “Òàõèëûí òàâàí õ¿í” ãýæ 5 õ¿í þì óó, (2 ýìýãòýé, 3
ýðýãòýé õ¿í) 7 õ¿í çààâàë îðîé õ¿¿õíèéä î÷èæ õîíîäîã. Çààâàë ñîíäãîé òîîòîé óëñ
î÷èíî. Ãóðâàí ýð õ¿íèé äîòîð íýã àõëàã÷ ÿâíà. Òýäíèéã î÷èõîä õ¿¿õíèé ãýðèéíõýí
÷èìýýã¿é ñóóíà. Õ¿¿õýí ººð ãýðò áàéíà. Õ¿¿ ÷ î÷èõã¿é. Àõëàõ õ¿í, ¿ãòýé, õýëòýé
öýöýí õ¿í áàéíà. Õ¿¿õíèé ýöãèéí èðñýí ó÷ðûã àñóóõààð àõëàã÷ íü õýëíý. ßðüæ
òîõèðíî. Çààâàë ñîíäãîé òîîòîé õ¿ì¿¿ñ î÷èæ, ýðãýæ èðýõäýý õ¿¿õíýý àâ÷ òýãøèð÷
èðäýã ó÷èðòàé þì. Îäîî ÷ ãýñýí èíãýæ áàéíà. Õ¿¿õíèéã àâ÷èðàõàä íýã ñºíñ÷ íýã
åðººë÷ áàéíà. Õ¿ðãýý÷èí õýä ë áîë õýä èðíý. Õ¿¿õíèé òàë ãýðèéí ç¿¿í òàë òàëààð,
õ¿¿ òàë áàðóóíàà ñóóöãààíà. Áýð îðñîí õîéíî õ¿¿ãýý îðóóëíà. Áýðýý ãýðòýý îðóóëæ
èðýýä ººðèéíõºº õóâöñààð õóâöàñëàæ àâíà. Õ¿¿ãèéí ýõ íü õ¿¿ õýë¿¿ëýýä äàðàà íü
“Áýðèéí öàé” ÷àíóóëíà. Áýðèéã õàäìûí ãýðò îðóóëæ èðýõýä õ¿¿ áàéõã¿é áàéãàà
¸ñ áîë õ¿¿ ºã뺺 èõ ãýðò àäóóíäàà ÿâñàí áàéõ ¸ñòîé þì ãýñýí. Ýõ ñ¿¿ áýðä áàðüæ
ºãòºë áýð ãýðýýñ ãàðàõ ¸ñã¿é, ñóóæ ë ÿâíà.
Õîë þìàíä ÿâàõ õ¿í æèí ¿ä òýãøèä ÿâàõ ¸ñã¿é. (àÿí) öàã õàçàéëãàæ áàéæ
ÿâäàã ¸ñòîé þì.
Îð÷èí ¿åä õóðèìàíä äóíäæààð 5 ìÿíãàí òºãðºã îðæ áàéíà. 3-4 õàéðöàã àðõè,
10-ààä äýýëèéí òîðãî (õ¿ðãýý÷èä á¿ãä äýýëèéí òîðãîòîé èðíý) ãýýä á¿õ óëñûí ãàðò
þìòàé ãàðãàíà. Õ¿¿õýí òàë õ¿¿õíýý ë õóâöàñëàíà. Ñàéíäàà 1000 òºãðºã õ¿¿õýíä
áîëäîã áàéõ. Àæëûí ãàçðûíõàí íü èõ þì ºã÷ áàéíà.
Õ¿ðãýý÷èä õ¿¿õíèé ãàäàà î÷îîä, õýýð õºäºº î÷èæ áàéòàë õ¿¿õíèéõýí:
-Àäóó ìàëûí ýðýë÷èí áîë
Àéë õóíàðààð îðìîîð þì
Àí÷èí ãºðºº÷èí þì áîë
Óóë õàäààð ÿâìààð þì
124

Õýñýã óëñ õºäºº Ẻãíºð÷ ñóóíà, þóí óëñ âý? ÿâæ ¿çýýä èð ãýäýã. Òýãýýä î÷îîä
òýð óëñûã àâààä èðäýã.
-Ýðñýí ýðäýíý
Ñóðñàí ñóâä ýíä áèëýý! ãýëöäýã. “¯¿ä äàðíà” ãýæ õ¿¿õíýý áóëààöàëäàæ àâààä
èðýõýä íü õ¿¿ òàë ¿¿äýý äàðààä îðóóëäàãã¿é çàíøèëòàé. Õ¿¿õýí àâ÷èðñàí óëñ:
“Îðñîîð ãàðñààð áàéñàí ¿¿äèéã
Îíüòîé ìîäîîð äàðäàã õààíàõ ãàçðûí ¸ñ âý? ãýõýä ¿¿ä äàðñàí õ¿¿ òàëûí õ¿í:
“Ñîõîð õ¿í øèã õºòë¿¿ëæ
Ñîãòóó õ¿í øèã ò¿ø¿¿ëæ
Õààíàõ ãàçðûí õ¿íèéã ìýäýõã¿é
Õààëãà äàðñàí õ¿í òýð áèëýý ãýíý. Òýãýõýä íü:
Àëòàí áîñãûã íü àëõóóëæ
Ààâ ýýæèä íü ìºðã¿¿ëýå ãýõýä
Àöòàé ìîäîîð õààëãà ¿¿äýý äàðäàã
Õààíàõ ãàçðûí ¸ñ âý?
Ò¿¿íèé õàðèóä: ×èíãýñ õààíû Áîðîëæèí õàòíûã áóóëãàõàä ¿¿ä äàðñàí òýð
ãàçðûí ¸ñ þì ãýäýã áàéíà. ¯¿ä äàðäàã ¸ñ òýð ×èíãýñèéí ¿åýñ ë èðñýí áàéõ.
Õýýð ÿâòàë ìîðü øýýâýë äºðºº öîõèæ äîõèî ºãäºã áàéñàí. ó÷ðûã ìýäýõã¿é.
Òºðºõ õ¿í ¿ñíèé ¿ç¿¿ðèéí áîîëòûã çàäãàé áîëãîæ, áºãæ ãàðõèà àâíà. Àâäàð
öîîæîî òàéëæ, “Àì íýýíý” òºðºõ èõ õýö¿¿ ãýæ òýãæ áàéãàà þì. Òºðñºí õ¿í 3 õîíîã
õºë æèéõã¿é, ºâäºã íóãàëæ ñóóíà. Óíòàõã¿é. Õîéòîõ íü ãàðàõã¿é áîë áàãàíàà
àâàà÷èæ ñóóãààãààð íü ò¿ø¿¿ëæ áîñãîíî. ªðõíèé îîñðûã ãýðò îðóóëæ àìàíä íü
õèéæ îãèóëóóëíà. Ãýçýãíèé ¿ç¿¿ðèéã àìàíä íü ìºí õèéæ îãèóëóóëíà. Áóñàä ¿åä
ýíý á¿ãä õîðèîòîé. Øàð ýñãèé äýâñ÷ òºðäºã áàéâ. Èõñèéã öýâýð ýñãèé þìàíä áîîæ
ñàéõàí öýâýð ãàçàð “îðøîîíî”, ãóðàâ õîíîñíû äàðàà “Èõñèéã çàëíà” “Èõñèéã èõ
ýíõðèéëíý.
Òóóðãàíû øàð ýñãèéíèé ñýæ¿¿ð ºìäºíä õèéãýýä áîñãîîä ñóóëíà. Èõñèéã þì
äàãóóëàõã¿é. Ìàíàé íºõºð ë àâààä ãàðäàã áàéñàí. Àðàã õºìºð÷ òàâèàä òýâð¿¿ëæ
òîíãîéëãîîä õî¸ð õºëèéíõºº çàâñàðààð òºðäºã áàéñàí. Òºðñºí õîéíî øàð òîñ
àìíû õàëáàãààð óóëãàíà, õîéòîõîä íü ñàéí ãýäýã. Áîãèíî õ¿éòýé òºðâºë òàñëàõã¿é,
èõñèéã íü ãàðãàäàã. Áîãèíî áîë öààø îðäîã ãýäýã. Ýõ òàëûí õ¿éã ë ñàéí áîîõ ¸ñòîé.
Ø¿ðìýñýýð èõ ÷àíãà áîîäîã ¸ñòîé. Õ¿éã ñóë áîîâîë àëääàã. Áîãèíî õ¿éã ¿ðãýëæ
ë áàéæ öºãë¿¿ëäýã, äàâ÷óó õ¿éã îãòîëáîë äîòîãøîî äàëäàð÷ áºãëºäºã ãýäýã. Õ¿éã
õàé÷ààð îãòîëäîã áàéñàí, òîãòîäîãã¿é õ¿¿õäèéã òºðºõºä ýöýã íü õàä òàâèàä õ¿éã
íü “õóòãààð äàðäàã” ãýäýã äîìòîé. Ýõ áàðüñàí õ¿íèéã “Õ¿¿õíèé ìèíü àâñàí ýýæ”
ãýäýã.
Ìÿãìàðûí áàëäàí, íàñ 70, ýð, õàëõ
Äîðíîä àéìàã, Ñ¿ìáýðèéí ÑÀÀ-ûí òºâ
Áàðàìñàéí Ñýðýýòýðèéí äóóíû äîìîãîîñ: Á.Ñýðýýòýð áîë Õàëõûí Òî âàíãèéí
õîøóóíä îäîîãîñ 100 ãàðóé æèëèéí òýðòýý àìüäàð÷ áàéñàí ñàéí ýð. Õýäèé õóëãàé÷
áîëîâ÷ óóë ýð íü ñàéõàí òóë Àëèìõàòàí ò¿¿íä òààëàìæòàé áºãººä õî¸óëàà ñàéí
áàéæýý. Àëèìõàòàí íî¸íû àâõàé áàéñàí òóë øèëèéí ñàéí ýðòýé àìüäðàë íü
òîõèðîõã¿é áàéâ. Áèåèéí áàéäàë òºðõ íü ºðãºí öýýæòýé, òîì áºãñòýé, õºõ áîð
125

öàðàéòàé á¿ä¿¿í á¿ä¿¿í òîì öàãààí ø¿äòýé, ãýçýãòýé, ãýçýãíèéõýý ¿ç¿¿ðò àëòàí
ìºíãºí øàõóóðãàòàé, ìºí ñóðàí öàöàãòàé, òýð íü àëòàí ìºíãºí øàõóóðãàòàé èéì
õ¿í áàéñàí ãýæ äîìîãò áèé. Ýíý õ¿íèéã ãýðèéí íýã òàëä ñóóëãààä, ëèìáýòýé ººð íýã
õ¿íèéã íºãºº òàëä ñóóëãààä Ñýðýýòýðèéã èñãýð¿¿ëýõýä óã ëèìáýòýé ÿëãàãäàõã¿é
áàéäàã ãýäýã.
Á.Ñýðýýòýð Àëèìõàòàíààñ îðãîæ ãàðààä äóóëñàí äóó íü:
ĺðâºí íàñòàé áîð íü
ĺ𺺠æèéõèéí ºð㺺òýé
ĺðâºëæèí õàðàãääàã áàðàà íü
Õàëõûí äºðâºí ñ¿ì
Áîñîî ÷èõòýé áîð íü
Áîãäûí ãà÷èíãèéí ñ¿ðýãò
Áóöàæ íóòàãòàà õàðüÿ ãýñýí
Áóöìàë Àëèìààñ ýìýýæ áàéíà.
Ãàíçàãàí ýìòýé ñààðàë íü
Ãà÷èí áàãøèéí ñ¿ðýãò
Ãàçàð íóòàãòàà õàðüÿ ãýñýí
Ãàíäàí áýéëýýñ ýìýýæ áàéíà
Òàâààð òàâüñàí ãýçýã íü
Òàëûí áóò óóë øèã ñàãñàéæ áàéíà
Òàíèëöàæ ¿çýýã¿é ×èâ÷èí
Òàâüñàí ìèíèé çàÿà þó
Óðãóóëæ òàâüñàí ãýçýã íü
Çóëûí áóò óóë øèã ñàãëàéæ áàéíà
Óóëçàæ ¿çýýã¿é ×èâ÷èí ìèíü
Óãèéí ìèíèé çàÿà þó
Ìàíàé ýíä ýðò õàðóóë Äàø ãýäýã íýã àéë áàéæýý. Òýäíèéõ íýã ñàéõàí îõèíòîé
áàéæýý. Á¿ñýý á¿ñëýýä ÿâàõàä á¿ñýëõèéí õàðàãääàãã¿é íàðèéõàí õ¿¿õýí áàéæýý.
Òýð îõèíûã íýã çàëóó ñîíèðõæýý. Òýãýýä òýð õ¿í äóóëæýý.
Ñàëàà çàìûí õàæóóãààð
Ñàéâàðûí ¿çüå ìîðèíûõîî
Ñàíàëòàé õî¸ðûí õàæóóãààð
Ñàìáàãàíààä ¿çâýë ÿàäàã áîë
Òýð õ¿¿õýí ººðººñºº æààõàí àõ Ñàíæàà ãýã÷òýé íèéëæýý. Òýãýýä õàðèó äóó
äóóëàõäàà:
Ñàéõàí ñààðàëûí ÷èõ íü
Ñàëõèíä õèéññýí çàìáàãà øèã
Ñàíæàà ãóàé áèä õî¸ðûí ñýòãýë áàéíà
Ñàìóóðàé ÷ ¿ã¿é õýâýíäýý áàéíà.
Òýð çàëóóãèéí õ¿¿õíèé ð¿¿ î÷èõäîî äóóëñàí äóó:
ªðòºº öàãààí òîëãîéí
ªâºëæèæ áîëìîîð òîëãîé áàéíà
ªâãºí õàðóóëûí ÿíæèäìàà
ªâºðòºëæ áîëìîîð á¿ñã¿é áàéíà
Õàé÷èéí öàãààí òîëãîé íü
126

Õàâàðæèæ áîëìîîð òîëãîé áàéíà
Õàðóóë Äàøèéí ÿíæèäìàà íü
Õàíèëæ áîëìîîð á¿ñã¿é áàéíà
Òýãýýä õ¿¿õíèé äýýðõ äóóã ñîíñ÷ ýíý÷èã òóñã¿é þì áàéíà ãýæ áîäæýý. Òýãýýä
Àð Õîîëîéðóó Ìàíäàõ ãýäýã õ¿¿õýíä î÷èõîîð ÿâæýý. Òýãýýä òýð õ¿¿õýíòýé íèéëýýä
äóóëñàí äóó íü:
Àð ë õîîëîéä áóóñààð
Àäóó òîãòîõîî áàéëàà
Ààëüã¿é Ìàíäàõòàé õàíèëñíààñ õîéø
Àéëààð ÷ áóóõàà áîëèëîî
Òýãèéí õîîëîéä áóóñààð
Òýìýý òîãòîõîî áîëèëîî
Òýíòýã Ìàíäàõûã àâñààð
Òýìá¿¿ ñàëàõàà áîëèëîî
Ìàíàé õîøóóíûõàí áèå áèåíýý øîîëæ ýëäýâ äóó ãàðãàäàã óëñ áàéñàí.×îéáàëñàí
Áîðòîëãîé ãýäýã õ¿¿õýíòýé áàéæýý. Ïàðòèçàíóóä çîõèîñîí äóó:
Çàñãèéí ãàçðààñ çàðàãäàæ èðñýí
Æàíæèí ìèíèé áèå
Çàëóóõàí çàíòàé Áîðòîëãîé
Çàâõàé áèòãèé ÿâààðàé
Ìóõàð òýðãýíä ñóóãààä ÿâàõàä
Ìóóõàé áèø ñàéõàí
Ìóõàð õóðóóòàé Áîðòîëãîé
Ìóóõàé ÷ áèø õººðõºí人
Òî âàíãèéí æàñàà òàìãûí ãàçàð Èõ òîõîé ãýäýãò áàéñíàà õîéøîî Ä¿ë÷èíãèéí
äàëàì ãýäýãò ñ¿¿ëä áàéñàí. Ýíý õîøóóíä ìàíàéõ ÿäóó àéë áàéâ. Ýýæ ìèíü òîì
ãýðèéí ýñãèé øèðäýã, ò¿¿ãýýð àìüäàð÷ áàéëàà. Ýýæèéí àõ áàÿ÷óóäûí õîíü
õàðèóëäàã áàéâ. Àõ Ìÿãìàð ¯ðæèí çàëàíãèéí õîíü õàðèóëäàã. Òýäíèéõ èõ áàÿí.
Íàìàéã áàãà áàéõàä Õàëõûí ñ¿ìä áàíäè áîëãîí ñóóëãàõ ãýæ áàÿíû àâãàé ººðèéí
õ¿¿ãèéí õàìò ¿õýð òýðãýíä áèä õî¸ðûã àâ÷ ÿâëàà. Æàñàà òàìãûí ãàçàðò î÷îîä òýð
àâãàé íºõºðòýé㺺 óóëçàõààð ÿâñàí. Òýãñýí îäîîãèéíõ øèã æèæèã àìáàðò õ¿í
çîääîã áàíç, øààõàé, òºìºð ãàâ çýðýã íü îëíîîð ºë㺺òýé áàéñàí. Ò¿¿íèé äýðãýä
ìºãëºí 80 æèíãèéí äýýñ áàéâ.
Òýãòýë óðüäààñàà òîì ãèíæ ìºðºí人 õºíäëºí òîõñîí õ¿í áèäíèé äýðãýä
èðëýý, òýð ìàíàéòàé îéð àìüäàðäàã Ñàðñ Áàíçðàã÷ ãýäýã ÿäóó àðä, øèëèéí õóëãàé÷
áàéëàà. Óðüä õàð ãýðò õîðüæ áàéñàí ãýäýã. Áè ¿çýýã¿é, öºëëºãò ÿâóóëäàã áàéñàí.
Æàìáà íÿðàâ ãýäýã ëàì áàéñàí. Ò¿¿íèéã óðàãø íü õàëóóí ãàçàð õÿòàä ðóó öºëñºí.
Ñàí áýéñèéí õîøóó îäîîãèéí ×îéáàëñàí õîòûí ñóóðü þì. Òýíä ñàí Áýéñèéí
ñ¿ì áàéñàí. Òî âàí òýð ñ¿ìýýñ àëòàí ñóâðàãà õóëãàéëàõûã Æàìáà íÿðàâò ºã÷ýý.
Òýð õóëãàéëæ ÿâààä áàðèãäààä öºëºãäºõ áîëæ. Äýãäýýõýé Ãîìáî çàëàí ò¿ð¿¿òýé óëñ
õàëóóí ãàçàð àâàà÷èæ òóøààõààð ÿâæýý. Òýð íÿðàâ õÿòàä õýë ñàéí ìýääýã áîëîõîîð
õÿòàäóóäòàé ÿðüæ ÿâäàã áàéæ. Øºíººð 10-ààä õÿòàä ìÿðààãààä áîëäîãã¿é. Òýìýýíèé
òýíçýí àðàãò íÿðàâûã õèéãýýä õàäãàëæ ÿâæ, òýãýýä öºëëºãíèé ãàçàðò õ¿ð÷ýý. Òýíä
õ¿ðýýä ìàðãààø ºã뺺 íü òóøààõ áîëæýý. Íóòãèéíõàí áîëîõîîð íÿðàâòàà õýä ãóðâàí
ìºíãºí ºã÷ íýëýýä ìºíãºòýé áîëæýý. Òýð ìºí㺺 øààõàéíû óëàíä õèéæ î¸æ ºãººä
127

Æàìáà íÿðàâàà òóøààæýý. Õ¿ðãýæ ºãñºí óëñàä Æàìáà íÿðàâ: -Çà Ãîìáî çàëàí òà
íàìàéã ñàéí õ¿ðãýæ èðëýý. Òàíààñ ìóëãóéõàí õ¿í áîë íàìàéã ýðò àëä÷èõñàí áàéñàí.
Àëäàëã¿é òóøààëàà ãýæýý. Òýãýýä íàñààð íü öºëºõ öºëëºãò îðæýý. Öºëëºãèéí áàéð
íü õàðàéãààä ãàð õ¿ðýõã¿é, ÷óëóóí õýðýìòýé, õýðýìíèé ãàäíà òàëä í¿õýí òîéðñîí
õýðýìòýé, òýð í¿õ íü ÷óëóóí øàëòàé õàíàòàé áàéæ. Õýðìýýñ ¿ñýðâýë òýð í¿õýíä
õýìõýð÷ ¿õýõ áàéâ. Òýð ãàçàðò õ¿í äºðâºí õºë뺺ä õºëëº÷èõñºí àæèë õèéëãýäýã
áàéâ. Æàìáà íÿðàâòàé íýã õÿòàä áàéæ. Íýã ºäºð òýð õÿòàä –Òà áèä õî¸ðûã ìàðãààø
íóðóóã àâ÷ òýðãýíä õºëëºõ ãýæ áàéíà ãýæýý. Èíãýõýýð õî¸óëàà òýðýãò õºëëºõ ¿¿?,
îðãîõ óó? ãýæýý. Òýãýýä îðãîõîîð øèéäæýý. Òýð øºíº îðãîõäîî íºãºº õÿòàä-: Áè ýíý
õýðýì äýýð ãàð÷ ÷àäíà, ÷àìàéã òàòàæ àâíà. Áóóõäàà í¿õýíä óíàâàë áèåíýý õ¿ëýýõã¿é
îðõèîä ÿâíà ãýýä íóòãèéí ãàçðûí çóðàã Æàìáàä ºã÷ýý. Òýãýýä õî¸óë ¿ñýð÷ýý. Æàìáà
í¿õíèé öààíà ýð¿¿ë òóñ÷, õÿòàä í¿õýíä óíàæ, äóíä ãóÿà õóãàëæýý. Òýãýýä õÿòàäàà
õàÿàä ò¿¿íèé ãàçðûí çóðãààð öààø ã¿éæ, Äà õ¿ðýýãýýð äàéð÷ íóòàãòàà, Òî âàíãèéí
õîøóóíä èðæýý. ªºðèéí íóòàãò èðýõýýð òýð ¿åèéí õóóëüä öººëëºãèéí ãàçðààñ
öºëëºãèéí õ¿í îðãîæ èðâýë ò¿¿íèéã õýí ÷ ãýñýí áàðèõ ýðõ áàéäàãã¿é. Àìü íàñûã
íü ÿìàð íýã õ¿í àëáàë õ¿í àëñàí ãýæ àâ÷ õýëýëöýõ ãàçàð áàéäàãã¿é. Òý𠺺ðºº
õ¿íèéã àë÷èõâàë ò¿¿íýýñ àìü íàñûã íýõýõ õóóëü áàéäàãã¿é. Èíãýõëýýð õîøóóíû
íî¸äóóä ò¿¿íèéã ýâã¿é õ¿éòýí õàíäëàãààð õàíäàæ áàéæýý. Æàìáà íÿðàâûí õýðýã
íî¸äûí òºëºº áàéñàí áîëîõîîð Æàìáà íÿðàâ íî¸äûí õàâ÷èëãààð õýðýã õèéñýí òóë:
Òàíàé íî¸äûã 40 íàñ õýòð¿¿ëýõã¿é ¿õ¿¿ëæ áàéíà ãýæ òàíãàðàã òàâèàä Õàëõ ãîëä
îðæ ¿õæýý. Ò¿¿íýýñ õîéø òýð ãàçðûã “Æàìáà íÿðàâûí öýýë” ãýäýã áîëñîí þì.
Æ¿ðìýäèéí Öýíä, íàñ 62, ýì, õàëõ
Äîðíîä àéìàã, Ñ¿ìáýðèéí ÑÀÀ-ûí òºâ.
Ìàíàéõ Á¿ðãýäèéí òýýõýí ãýäýã îìîãòîé áàéñàí. Ìàíàé ýöýã èõ äóó÷ ÿâñàí.
“Æà ÿðáàçàð”, “Ò¿ìýí ýõ”, “Àðâàí òàâíû ñàð”, “Öîìáîí òóóðàéòàé” ãýýä ë èõ
äóóëäàã áàéâ.
Æà ÿðáàçàð
Æà ÿðáàçàð ãýë ÿà
ªìºã Ãýëýãæàâ õýðõýãñýí òàíãàðàãòàé
ªãºæèðñºí
ÿðýëýã¿¿í Íàâààíòàéæýý
Áóäàë öîëìîí õ¿ðýí
Áóöàõûí çàìä óíóóøòàé
Áóðóó çºâ õî¸ðûã
Áóóäëûíõàà çàìä óíóóøòàé
Òîõîé òîéðìûí óñàíä
Òîãëîæ ñóóãààä ìîðäëîî
Ýëýãíèé ºíãºòýé õ¿ðýíã
Ýðãýõèéíõýý çàìä óíóóøòàé
Áóäàë öîëìîí õ¿ðýí
128

Öîìáîí òóóðàéòàé õ¿ðýí
Öîìáîí òóóðàéò õ¿ðýí
Öîõèëñîí õàð àëõààòàé
Öîâîîëîã ÿíçûí Èãààìàà
Öîãèëõîí äóíäàà ñàíàãäàíà.
ßãààí óëààí ìîðü íü
ßíæèíëõàìûí Ñýòýðòýé
ßíàãèéí õàéðûã áóëààñàí
ßàãààä ÷ áîëñîí óóëçàíà
Äîíîéí ×èìýä, Äîðíîä àéìàã, Ñ¿ìáýðèéí ñàà
׺òãºð ñóðàíä ë áàðèãääàã ãýäýã. Òàøóóðûã äîîø íü õàðóóëæ ÿâàõàä ÷ºòãºð
èðäýãã¿é ãýäýã. Øºíº ãýðò îíãîðõîé ñ¿éæ, í¿äèéã íü óõñàí îíãîðõîé òîëãîé
óíòóóëäàãã¿é ãýäýã. ׺òãºð èðäýã ãýäýã.
Íî¸í õàòàí õî¸ðûã îðøóóëàõäàà ÷óëóóí ãýð áóíõàí áàðüæ, õóâöàñ õóíàðûã íü
ºìñ¿¿ëýýä ãýðò àõóéä áàéäàã áàéäëààð íü ñóóëãàæ èõ ýä õºðºí㺠òàâüäàã áàéñàí
ãýäýã.
Ë¿¿æèíãèéí äàìàð ¿¿ðèéí, ¿äøèéí õî¸ð äóãààðäàã ãýäýã.
Íîõîé õèé õóöàõ ìóó ãýäýã. “Ñýðýý äàðàõ” èõ àéõàâòàð ã¿ðýì, íîõîé õèé
õóöâàë äýýã¿¿ð íü áóó òàâüäàã.
Ãýðò ñóóõàä õàòàâ÷ îíãîéëãîäîãã¿é ¸ñòîé. ßëàíãóÿà ç¿¿í óðä õàòàâ÷ ñýðýý
äàðæ ã¿ðýì óíøèõàä ç¿¿í õàòàâ÷àà îíãîéëãîäîã ¸ñòîé. Àìèëñàí, áèåëñýí þìûã
ñýðýý äàðæ àìèëñàí ãýäýã. Ýð íîõîé àéëä óðâàâàë ãóðâàí æèëèéí ãàé äàãóóëæ
èðäýã ãýæ ýð íîõîéã óðâóóëäàãã¿é ¸ñòîé. Ýì íîõîé óðâàõ ñàéí.
Àéëûí ãîëîìòûã õ¿¿ ë áîñãîæ ÿâíà. Ãýðèéí áóéðàí äýýð îòãîí õ¿¿ ãîëîìòîî
ñàõèíà.
Ãàëä ò¿ëýý àðãàëàà èõä¿¿ëýýä áóöëàõ áîëáîë “õ¿¿ãýý ãýðë¿¿ëýõýä ãàëûí
ò¿ëíý” ãýæ õýëýýä àâäàã ¸ñòîé.
Õ¿í“íàñ áîëîõîä” èë¿¿ ãýð áàðüæ ººðñ人 èë¿¿ ãýðò îðíî. ¯õñýí õ¿íèéã
áîñãîí äîîãóóð àâàõã¿é ãýðýý ºðãºæ àâààä àâíà, õàòàâ÷àà ÿðæ áàéæ. Õ¿íýý ãàðãàõ
ç¿ãèéã äàãóóëæ ãýðýý 纺æ áàðèõã¿é. Çààâàë ãýðýý çººæ ººð ç¿ãò áàðèíà. Õ¿í íàñ
áîëîõîä òýð ãàçðààñ íü õºäëºõã¿é. Îðøóóëàõäàà ë õºäºëãºíº. Íàñ áîëîõîä õîíîãèéí
ëàìä àéëòãàæ àëòàí ñàâûã íýýëãýíý. Ìîðèí òýðãýíä øàðèëûã òýýíý. Òýðýãíèé
ìîðü íü ìîðü ë áàéâàë õºëëºíº. ßâàõäàà àÿàðõàí ÿâíà, îðøóóëààä ýðãýõäýý äóãóé
öýíõýðò¿¿ëýýä äàâõèíà. Ýðãýæ õàðàõã¿é. Òýýæ î÷ñîí çàìààñ ººð çàìààð èðíý. Èðýýä
òýðãýý ãàäíàà àâ÷ðàõã¿é õºäºº òàâèàä ãîëäóó çºâ òàëûí äóãóéã ñàëãààä ÿâ÷èõíà.
Òýãýõäýý ãóðàâ óíòàòëàà àâàõã¿é. Àâàõäàà ààðö ðàøààíààð àðèóëæ àâíà. Àéëûíõàí
àéë íü ÿâñàí ç¿ãò íü óòàà ñàí óóãèóëæ áàéñàí. Íàñ áîëñîí õ¿íèéã 2 ìåòð äààâóóãààð
ë òîëãîéíîîñ íü õºëèéã õ¿ðòýë á¿òýýãýýä òàâèíà. Óëààí äààâóó òàâèõã¿é õºõ íîãîîí
äààâóóãààð òàâèíà. Õºõ òîìòóóë (õîìîéë) òîëãîéä íü äýðë¿¿ëæ ë áàéñàí. Ñ¿éæ äîð
íü öàé òàâüäàã ë ãýäýã. “Øèä áîäîë” õàéðòàé þìàíäàà ¿ëääýã ãýäýã. Ò¿¿íèé íü ëàìä
ºãºõ õýýð õàÿõ ¸ñòîé. Îðøîîãîîä èðñýí õîéíî íàìäàã äàëëàãà àâäàã. Àõ ä¿¿ãýýðýý
129

öóãëàæ óé ãàøóó õèéíý. Íàìäàã äàëëàãûí áóäààãàà èäýýä õóóðàéëæ öàéãàà óóíà.
Õ¿í í¿ä àíèñàí õîéíî 49 õîíîã ìàëûí àìüñãàë òàñëàõã¿é ìàõàí õîîë åð èäýõã¿é,
õóó÷èí áàéñàí áîë òýð ìàõàà ë èäíý. Õ¿¿òýé áîë òýð íü ¿ñýý 49 õîíîã àâàõóóëàõã¿é.
Õ¿í îðøîîõîä ìàë àìüòàí ñýæèãëýýä èäýõã¿é. Íîõîéã õàìãèéí ò¿ð¿¿íä õîîëëîäîã,
õ¿¿õä¿¿äèéã áóäààëíà. Åð íü íîõîé ãîìäîîõ òóí ìóó, ¿ðèéí ¿ðä ìóó áàéäàã.
Çîëáèí íîõîé õîîëëëîõ èõ ñàéí. Íîõîé ¿õýõýä ñ¿¿ëíèé ¿ç¿¿ðèéã òàñ îãòëîîä
òîëãîé äîîð íü òàâèàä òîëãîéã íü õîéø õàðóóëäàã. Íîõîé ¿õýõýýðýý õ¿í áîëäîã
ãýäýã. Áóðõàí õàìàã àìüòíûã àìèéã òýâ÷ ãýäýã ìºðò뺺 ààëç ñàðüñàí, áàãâààõàéã
àë! ãýäýã. Ñàðüñàí áàãâààõàé õ¿íèé áèåä øèãäýõýä àð íóðóóã íü óëàéòñàí òºìðººð
õàéðàõàä õóìñàà òàâüäàã ãýäýã.
Õóðãàà ãýðòýý ãàäàà õàøààíä áàéëãàäàã. Õàâàð àíõ òàâèõàä ãàðàã ºäºð õàðæ,
õóëãàíà ºäºð òàâüäàã çàíøèëòàé. “Õóëãàíà í¿õýíäýý áóöàæ èðäýã” ãýäýã. Íîõîé
ºäºð òàâèõàä öààøàà òýíýýä ÿâ÷èõäàã ãýäýã. Ìàíàé ýíý íóòàãò ã¿¿ áàðüæ çàíøààã¿é.
Èíãý ÷ ñààõã¿é òýìýýíèé ìàõ ÷ èäýõã¿é, àäóó õàÿà èäýæ ë áàéñàí. 49 õîíîîä øàðèë
äýýð íü î÷èõäîî 2-3 õîíîã óðüäàæ î÷èõ ñàéí ãýäýã. Ààâ ýýæèéã îðøóóëàõäàà ãàçðûã
èõ àéõàâòàð õàðäàã ¸ñòîé ãýäýã. Ãàçàð øèíæýý÷ íàð ãàçðûã íü õýëíý. ªºðèéíõºí
ìîðèîð åð íü ìîðü øýýñýí ãàçðûã àâäàã. Ýíãýð õóðãàëæàí, íàðëàã, ýíãýðëýã ãàçàð
òàâüäàã ¸ñòîé áàéâ. ªã뺺íèé íàð ìàíäñàí íóòàãò õ¿í òàâèõ äóðòàé áàéäàã. Àÿòàé
ãàçàð òàâèõ íü ¿ëäñýíäýý áîäîæ áóé ¸ñ þì. 49-í õîíîãò ë ýðãýíý. ªºð àõèí ýðãýõ ¸ñ
áàéãààã¿é. Õ¿¿õýä íàñ áîëæ àìüñãàà õóðààõààð íü ìîðèí äýýð àâààä ÿâæ îðøîîíî.
Óëààíààñ ë ººð óóòàíä õèéíý. Öýíõýð, öàãààí óóòàíä ãîëäóó õèéíý. Äýýð íü íýã
øèðõýã øàãàé, (òîãëîîì, ààðóóë, ¸îòîí) ìàõ ìýäýõã¿é õèéãýýä àìûã íü õàäãààð
áîîãîîä ÿâæ î÷îîä îðøóóëàõäàà àìûã çàäãàé îðøîîäîã. Õàäãèéã àâàõã¿é òýíä
íü îðõèíî. Áóöàõäàà ìîðèíûõîî öóëáóóðûã óíæóóëààä õ¿¿ãýý çºâ íýã ä¿ãýð÷ èõ
àÿàðõàí áóöàæ ÿâíà. Ýíý áîë õ¿¿õäýý ýðã¿¿ëæ àâ÷èð÷ áàéãàà, õ¿¿ íü öóëáóóðààñ íü
áàðèàä èðäýã ãýäýã ¸ñ þì.
Õ¿í îðøîîõäîî òîëãîéã íü õîéø íü õàðóóëæ í¿¿ðèéã äýýø õàðóóëæ òàâèíà.
49 õîíîîä ýðãýæ î÷èõîä öýâýðõýí áîëñîí áàéâàë èõ áóÿíòàé õ¿í áàéíà ãýäýã.
“Àéëûí òóñûã ñàëñàí õîéíî íü
Ààâ ýýæèéí òóñûã ¿õñýí õîéíî íü” ãýäýã ¿ã áàéäàã.
Äýýð ¿åä äàëàéí õèøãèéã èõ õ¿ðòäýã áàéñàí. Òºðñºí õ¿í áóëóó öàãààíû øºë
óóäàã áàéñàí ãýäýã. Òýìýýíèé ìàõûã æèðýìñýí õ¿í èääýãã¿é. Ñýòýðõèé æààõàí
õ¿¿õýäòýé áîëäîã.
Çàëóó á¿ñã¿é õ¿í òºðºõººñ ¿õñýí, òºðæ ÷àäàõã¿é áàéõàä íü àëñàí ìàëûí ìàõûã
èäýõã¿é, õîðèîòîé. Ýõëýæ òóãàëæ áóé òóëãàð ¿íýýíèé õàëüñûã çàëóó ýìýãòýé èäýõ
¸ñã¿é. Òºðºõ ¸ñòîé ë õîëáîîòîé áàéõ. Íàñòàé õ¿íä äàë, õî¸ð ºíäºð õàâèðãà ºãíº.
Ñýýð ºãíº. Áóãàëãà áîë “çýìñ ìàõ” ãýäýã. Õ¿íä, àéëä ºãºõã¿é ººðñ人 èäíý. Áóãàëãà
àéëä ºãºõººñ õ¿ç¿¿ ºãñºí íü äýýð. Áóãàëãà ìº÷íèé òîîíä îðäîãã¿é, ìóó ìàõ ãýñýí
¿ã.
Áîãòîñ íóãàëäàãã¿é ¸ñòîé.
Àéëûí ãàíö õ¿¿ öýðýãò ÿâàõ áîëæýý. Òýãýýä á¿õ ýäýý îðõèîä ÿâàõ áîëæ.
ßâàõäàà áîãòîñ ÷àíàæ èäýýä õºâ÷ ÿñàíä íü öàãààí ºâñ õºíäëºí øóðãóóëààä áàðóóí
óðä óíèíäàà õàâ÷óóëæ îðõèîä ÿâñàí ãýäýã. Òýãýýä óðò öàãààí óóðãà áàðüñàí öàãààí
ìîðüòîé, öàãààí äýýëòýé õ¿í ýä õºðºíãº, ìàëûã íü ìàíààä õ¿í õàâüòóóëäàãã¿é ãýñýí
äîìîã áàéäàã. Òýãýýä áîãòîñ õàãàëäàãã¿é ¸ñòîé áîëæýý. Ààâ, ýýæ áîãòîñ ãàëä õèé!
130

ãýäýã áàéñàí. Ýìýãòýé õ¿í èðâýë ìàõ ÷àíàõäàà ñýýð, øààíò, ÷ºìºã, íóðóó ÷àíàæ
äàéëíà. Ãýõäýý áàðàã ë ìàõ ÷àíàõ íü õîâîð áàéäàã. Äàëûã ýìýãòýé õ¿í èäýõã¿é,
äàëûã ø¿äýýðýý ìýðäýãã¿é ãýäýã. “Äàë ìýðâýë íàãàö õîîñðîíî” ãýäýã áàéñàí. Äàëíû
(õàëüñûã) õóóäñûã ãàíöààð èäâýë ýçã¿é õýýð ìîðèíîîñîî ñàëíà ãýäýã. Ãýðò áóé óëñ
õóâààæ èäíý. Õàðüòûã õàæóóãààñ íü îãòîëæ èääýã çàíøèëòàé. Ýëýãíèé õàæóó
äàõü ò¿ãø¿¿ðèéã ýð õ¿í èäýõã¿é, ìîðü íü ò¿ãøèíý ãýäýã. Õàðüò ÷ºìºã èäýõäýý äàí
õàæóóãààñ íü îãòîëæ èääýã ¸ñòîé, çàíøèëòàé áàéñàí.
¯ðæèíãèéí Áàëæèð íàñ 74, ýì, õàëõ
Äîðíîä àéìàã, Ìàòàä ñóìûí òºâ
“ªëçèé óòàñòàé ãàðõèí” ýýìýã ç¿¿äýã áàéñàí. “Ãàðõè”- ýýìýã. Èõýíõ ýýìýã
äóãèðàã, ¿ç¿¿ðòýý ãîãöîîòîé, ò¿¿íä äýýä ¿ç¿¿ðèéã øóðãóóëíà. Òèéì ýýìãèéã
“¿ðýëòýé ãàðõè” ãýäýã. “Áýëçýã”-áºãæ, ìºíãºí, õóâàí, çýñýí áóãóéâ÷òàé áàéñàí.
Óðüäûí óëñ äýýë, õóâöàñ ýñãýõäýý ººðèéí ñàéí ãàðàãò ýñãýäýã áàéñàí. Áÿìáà,
àíãàðàã ãàðàãò ýñãýäýãã¿é áàéñàí. Áÿìáàä ýñãýâýë ýä øàòíà ãýäýã.
Õ¿¿ãèéí ñàéí ãàðàãò í¿¿äýã áàéñàí. Íÿëõ õ¿¿õäèéíõýý ºäðèéã õàðæ í¿¿äýã
áàéñàí. Áÿìáà, àíãàðàãò í¿¿õã¿é. Óðüä ýöýã ýõ àðõè íýðäýã ãýäýã áàéñàí. Áè åð
ìýäýõã¿é. Àéðàã ÷ õèéæ áàéñíûã ìýäýõã¿é. Ìàíàé ýöãèéí ãýð “õóðóóòàé òîîíîòîé”
áàéñàí îäîî àëãà áîëîîä óäàæ áàéíà. “Õóðóóòàé õàòãóóð” õî¸ð àöòàé óíü òîîíî íü
õýëõýýòýé áàéñàí. Ýìýãòýé÷¿¿ä íîãîîí äýýë ºìñºõ íýëýýä äóðòàé, õàð ºíãèéí äýýë
áàðàã ºìñºõã¿é. Ýð÷¿¿ä öýíõýð áàðààí äýýë ºìñäºã. Çàÿàíû õàð÷óóë öýíõýð õàð
äýýë ãîëäóó ºìñºíº. Óëààí, õàð, öàãààí ºíãèéí á¿ñ á¿ñëýõã¿é. Íîãîîí, õóë, øàðãà,
õ¿ðýí, öýíõýð á¿ñ á¿ñýëäýã áàéñàí.
Õóðãûã õºíãºëòºë ãàäàà ãàðãàäàãã¿é áàéñàí. Õºíãºëººä ë ãàðãàíà. ªäðèéí
ìýäýõã¿é þì. Õóðãà õºíãºëºõ人 õèíø¿¿ ¿ñíýýñ íü óóãèóëæ, õóâèíäàà ñ¿¿, öàãààí
áóäàà õèéãýýä ò¿¿íäýý õèéäýã. Óðüä áóõûã åð òýýâýð, òýýøèíä õýðýãëýäýãã¿é áàéñàí.
Ç¿ñèéã ñîíãîäîã áàéñíûã ìýäýõã¿é. Òîîíîíîîñ äààâóóíä äàâñ õèéæ ç¿¿äýã. “Óñ,
äàâñ õî¸ðîîñ ººð õ¿íä þì áàéäàãã¿é” ãýæ õóó÷íû óëñ õýëæ òîîíîíîîñ “ñàëõèíä
ñàéí” ãýæ ä¿¿æèëäýã ¸ñòîé áàéñàí. ×àãòàãàà óíèíû íààãóóð öààãóóð îðóóëæ
õàâ÷óóëäàã ¸ñòîé áàéñàí.
Àòààãèéí Õóÿã, íàñ 84, ýð, õàëõ Äîðíîä àéìàã, Ìàòàä ñóì,
Ýðäýíýöàãààí, Áàðóóí Áîãä (Ìàòàä õààí) Ëîöîë ãýñýí 3 óóëûã ìàíàéõàí
òàõèäàã áàéñàí. Óóëûí ñàíãààð Ìàòàäûã òàõèäàã áàéñàí. “Çàÿàíû õàð õ¿í” òºðèéí
õàð õ¿í, òàâ ãýçýãòýé ÿâñàí.
Çóíû äóíä ñàðä Ìàòàäûã òàõèäàã. Óëñ õîíèíû ø¿¿ñòýé î÷äîã áàéâ. Áîäîîð
óóë åð òàõèõã¿é.
Àð æàðãàëàíò îäîîãèéí Ìàòàäûí ñóóðü, ç¿¿íòýý Õàäàí õ¿¿ãèéí òýíä Ìàòàä
ñóì áàéãààä ýíý 2 ñóì 1930-ààä îíä íèéëæ Ìàòàä ñóì áîëñîí. ÿíäãýý, Ëàìñýíãý
ãýäýã áàÿ÷óóäûí àäóó óëààí, (öàãààí) ñààðàë ãîëöóó ç¿ñìèéí àäóóòàé áàéñàí.
Òýãýõýýð öàãààí ç¿ñìèéí àäóóíä äóðòàé áàéñàí þì áàéõ. Ìàíàéõíû ýìýýëèéí
òºëºì àð òàëäàà äîãîëòîé áàéñàí, îäîî÷ ãýñýí ýìýýëèéíõýý 2 òàëä øóäàð÷
íàðèéññàí õî¸ð äîãîëòîé áàéíà. Áóðèàä ÷èãèéí ýìýýë øóóä ºðãºí øóëóóí áàéäàã.
Áàðãûíõ ìºí àäèë áàéõ.
131

Õóÿãèéí Øàðàâäîðæ, Íàñ 64, ýð, õàëõ, Ìàòàä ñóìûí òºâ
Õóðäàí ìîðèíû óñàí õºëñèéã óðü õóñóóðààð (õºëñíèé õóñóóð) õóñ÷ äàðàà íü
æèæèã, áîãèíî “òîîñíû” õóñóóðààð õóñíà. Óðüä õóñóóðûã äàí õóëñààð õèéäýã áàéâ.
Òîîñíû õóñóóðààð õóñààä øîòîêäîíî.
Òóíãàëàãèéí Æàìúÿíøàðàâ, íàñ 76, ýð, õàëõ,
Ìàòàä ñóìûí 1 áðèãàäûí òºâ
Õóó÷íû ãýð ýçýãòýé øèðìýë øèðäýãòýé, ìîäîí îðòîé áàéñàí. Ààâ, ýýæèéí îð
¿ðãýëæ äýðòýé, õàøëàãàòàé îð ãýðèéí ç¿¿í õîéò òàëä áàéíà. Îðíû äýýä òàëä áóðõàí,
õîðãî (4 æèæèã øóðãóóëãàòàé äóíäàà öîîæòîé àëòàí õýýòýé àâäàð) íýã áàéíà.
“ϯÔ –ËÀÂÈÐ
Õîðãî äýýð áóðõàí áàéíà. Ñ¿¿ë õýñýãò á¿ä¿¿í õÿòàä àâäàð áàéíà. Ãýðèéí
áàðóóí òàëä îð áàéãààã¿é, ç¿¿í óðüä òàâèóð áàéíà. Ãýðèéí áàðóóí òàëä áàðàà
áàéíà. Òºìºð òóëãàòàé íààíààñàà õî¸ð ñàìáàðòàé õààëãà áàéâ. Øèðìýë óóò îðíû
äîîä õýñýãò áàéíà. ªìä, ãóòàë ò¿¿íä õèéíý. Øèðìýë óóò áýðòýé èðíý. ̺í ç¿¿í
òàëä øèðäýã, ãýðèéí ºðõ áýðòýé èðäýã. Áýð á¿õ õóâöàñ, óóæ, ãî¸ëòîéãîî èðíý. Èíæ
ñ¿é èõ ºðãºí áàéâ. “Õýëõýý òîîíîòîé” áàéâ. Õýëõýý òîîíîíû áàðóóí, ç¿¿í òàëûí
äóíä íü ºðãºí, ò¿¿ãýýðýý ñàëäàã.
Óðüä 3 æèë áîëîîä óíü, òîîíî óãààíà. Õààëãà, õàíàà óãààõã¿é. “Õàìàã÷èí
òîîíî” ãýæ áàéâ. Óðüäàà íàðèéí ãîëòîé, áàðóóí ç¿¿í ãîë íü ºðãºí ãàíö, óðüä òàë
íü ö¿ëäýí öóëãàé äààãàã¿é áàéíà. Öóóëáàð óíü õºâ÷ººñ èðäýã áàéâ. Áóðãàñàí õàíà
ìºí õºâ÷ººñ àâ÷èðäàã. Õààëãûã öóóëáàð íàðñààð õèéäýã áàéâ. Òîîíî áîë ìàëòìàë
õóñààð õèéíý. Íàðñàí òîîíî ãýæ áàéãààã¿é. ªºðñ人 òýðãýýð õºâ÷ººñ ãýðèéí ìîä
àâ÷èðíà. Àöòàé õóñààð áàãàíà õèéíý. Ìîðèíû óÿà ìºí àöòàé ìîäîîð õèéíý. Òýãýýä
ãýðèéí áàðóóí õîéíî ìîðèíû óÿàãàà õèéíý. Õààëãûã õýýëäýã áàéñàí.
Ìàíàé ýíä “Ýðòíèé öàãààí áóÿí” äóóãààð óóë îâîîíû íàéð ýõýëäýã áàéâ.
“Ò¿ìýí ýõ”-ýýð ìºí íàéð ýõëýíý. Íàéðò òóñãàé àéðàã ãàðãàæ ýõýëäýã áàéñàí. Àéðãèéã
äàíäàà õýðýãëýæ çàíøààã¿é. Íàéð áîë 3 ºäºð áîëäîã áàéâ. Íàéð õèéõäýý ãýðýý
õºíäèéëæ õèâñ, øèðäýã òàâüäàã áàéâ. Ýìýãòýé÷¿¿ä ãýðèéí ç¿¿íòýý, ýðýãòýé÷¿¿ä
áàðóóíòàà ñóóíà. Ëàì, àõìàä íàñòàí äýýã¿¿ð ñóóíà. Ëàì õîéìîðûí áàðóóíä, õàð,
àõìàä õ¿íäòýé õ¿ì¿¿ñ ç¿¿í õîéìîðüò ñóóíà. Îâîîíû íàéð àñàðò áîëäîã áàéâ.
Óóðàã ñ¿¿ë, á¿òýí öàé, õàâñàé áîîâ, öàãààëàã áóðõàíä öàãààí ñàðààð òàâüäàã
áàéñàí. Îéðûí àéëûí óëñ, ¿ð õ¿¿õä¿¿äýý áèò¿¿ëýã ÿâóóëäàã áàéâ. Çóíû öàãò ìàë
ãàðãààä õýäýí óñíû àéë áàéíà á¿ãäýä ë æààõàí öóñ ãýýä ë ãýäýñíýýñýý òàðààäàã.
Ñàâûã õîîñîí áóöààõã¿é “Ñàâ õàðààíà” ãýäýã áàéâ. Ìàõ èäýõ ÿâäàë óðüä òóí õîâîð,
íàñòàé÷óóä ë õààÿà “øºë” ãàðãàíà.
Ààâ, ýýæ, àõ, ýã÷èéã íýðëýæ õýëýõã¿é, “óñíû àéëóóäûí” àõìàä óëñ á¿ãäèéã
çàõèð÷, ñóðãàæ ÿâñàí. Òýäíèéã îðîîëãîõîä ãîìäîë õîâ õýëýõ ¸ñ áàéãààã¿é.
Çóë ñàðûí 25-íààñ õîéø (ºâëèéí äóíä ñàð ãàðãàõàä ë) èäøýý ãàðãàíà. ¯õýð
ìîäîí òýðýãòýé í¿¿äýë õèéäýã áàéâ. Í¿¿äýë îéð ãàðàõààð öàé èäýý áàðüæ àâàà÷èæ
ºãíº. Äîìáîòîé öàé, ïÿëòàé èäýý ºãíº. Íàñòàé÷óóäûã ãýðòýý óðüæ öàéëíà.
“Þ¿äýí”-çóíû ìàëãàé
132

“Ìàõóóç”-¿ñòýé ºâëèéí ìàëãàé
Ëîîâóóç -“Ìààõóóç”, “ßìàà øóëàà÷” óðàãøàà, “Æàí÷õ¿¿” áàðóóíòàà, ç¿¿íòýý
Ìàíæóóð òèéø íàìàéã 6-7 íàñòàé áàéõàä àÿí æèí ÿâæ áàéñàí. Õîëûí àÿíä àòààð,
îéðûí Ìàíæóóð çýðýãò áîòãûí ñàëãààä èíãýýðýý ÿâäàã áàéâ. Àÿí æèíãèéí òýìýýã
áàãààñ íü ñóðãàñàí íîìõîí, õ¿íòýéãýý äàñãàñàí áàéäàã. ªâëèéí æèí ä¿íãýýð àÿíä
ÿâäàã áàéâ. Óÿàíû áîòãîíîîñ ñóðãàñàí àò ºë, õ¿éòýíã èõ äààäàã òýñâýðòýé áàéñàí.
Áîëäûí Ìàæèã, íàñ 88, ýì, õàëõ
Äîðíîä àéìàã, Ìàòàä ñóìûí Íîãîîí áðèãàä
“Ýðòíèé öàãààí áóÿí” 2-3 ò¿ðëýãòýé óðò äóó áàéñàí. ¯ãèéí óòãûã áè ìýäýõã¿é.
Áè ãýã¿¿ð äóó ë “ãýãýõ” äóðòàé áàéëàà. “Äîòîîäûí óíàãà” ãýã¿¿ð äóó. “Àðâàí òàâíû
ñàð”, “Ãóíàí õàð”. Áè õºäºº õýýð ë ãýãýæ ÿâñàí, ààâ, ýýæ ãýðò ãýãëýý, ãèíøëýý ãýæ
äóðã¿é ë áàéñàí. Ýìýãòýé õ¿íèé ýìýýë äýíçãýð, ýð÷¿¿äèéíõ ñóóäàë òîìòîé áàéñàí.
Õî¸ð òàëäàà øàð ýñãèéãýýð ãóäàñ õèéæ òàâüæ áè ãýð áîëæ áàéñàí. Áè 30 ãýðýí
íàñòàé àéë áîëñîí.
Äîëãîðûí Öýíä íàñ 83, ýì, õàëõ Ìàòàä ñóìûí òºâ
Áýð àéëä î÷èõäîî îðòîé, õºë, äýðíèé 2 äýðòýé, 2-3 ãóäàñòàé, î÷äîã áàéâ.
“Æàí÷” ëàì íàðûí æàí÷ íºìºð㺺ä áýðèéã àâ÷ èðæ áàéñàí. Áýðò èðñýí õîéíî íü
¿ñèéã íü õàãàëæ õî¸ð áîëãîîä õàòóóð (îðîéí öîîðõîé ÷ áèé, áèò¿¿ ÷ áèé) ºìñ㺺ä,
ø¿ð ñóâä ç¿¿ëãýíý. Àâãàé íàð àëòàí, ìºíãºí ãàðõè, ø¿ð ñóâä øèãòãýýòýé ýýìýã
ç¿¿æ áàéñàí.
Ìàíàéõíûã “óëààí äóãóéòàé òýðýãòýé áàéíà, Õàòãèíûõàí áàéíà” ãýäýã
áàéñàí. Óðüä “Òóóðàí íóäðàãà” äýýëýíä õèéäýã áàéñíàà ñ¿¿ëä íü òîì ýðã¿¿ëýãòýé
íóäðàãà õèéäýã áîëæ. Õàòãèíóóä öàãààí ñààðàë àäóó èõòýé áàéâ. Óõàà, öàãààí,
ñààðàë, øàð, öîîõîð ìîðü ñýòýðëýæ áàéâ. Ìàíàé ààâ ýýæèéí áóðõàí “òàâàí õààí”,
“ëõàì” òàõèäàã áàéâ. “Òàâàí õààíä” öàãààí ÿìàà ñýòýðëýäýã. “Ëõàì”-ä óëààí ÿãààí
ÿìààãààð ñýòýðëýäýã áàéñàí.
Õ¿¿õäèéã (öýýæèíä) ãýäñýíä íü æèéðýã õèéãýýä õàâòãàé î¸ñîí óÿàãààð óÿäàã
áàéâ. Ãýðèéí àëü ÷ òàëä óÿíà.
“Õîòãîéäûí óíàãà” ãýäýã äóóã ýð õ¿í ºäºðò 3 äóóëàõàä õèéìîðü ñýòýðëýäýã
áàéâ. “ĺðâºí íàñòàé áîð”, “Àðâàí òàâíû ñàð”, “Èäýð áîð õàðöàãà”, “Ýðòèéí
öàãààí áóÿí” ãýýä ë èõ äóó äóóëäàã áàéâ.
Áîðîîõîé áàðóóí õàíû 3 äàõü òîëãîéä ºë㺺ñòýé áàéäàã. Ãýðò áàéõ ç¿éë ãýýä
îíöëîõ ç¿éë áàéãààã¿é. Ãýðèéí õîéò õîéìîðèéã èõ ýðõýìëýäýã áàéñàí. Ãîìáîñ¿ðýí,
ñ¿¿ëä íýðèéí ñîëüæ Íàíçàä ãýäýã, ¯éçýí íî¸í áèäýíòýé íàéðãàæ ÿâäàã áàéñàí.
Çàëóó íî¸í áàéñàí. Ýð óëñ õóë á¿ñ èõ á¿ñýëäýã, ýìýãòýé÷¿¿ä íîãîîí ãîëäóó á¿ñëýíý.
Ýõíýð õ¿í áàðóóí õàíöóéãàà ñóãàëäðàãàëààä ãýðèéí, õîò àéëûí óðäóóð ÿâæ áèå
çàñíà. ªã뺺 áîñîîä ãýçãýý ñýãñèéëãýæ ãàðàõã¿é ìàëãàé ºìñ÷ ãàðíà.
“Öàãààí ºãëºã” ãýýä õ¿íèé ãàðûã äýýø õàðóóëæ èäýý, áîîâ, ÷èõýð ºãºõèéã
ñàéí ãýäýã.
Õàäìûí äýðãýä ìàëãàé ºìñ÷ óóæòàé ÿâíà. Áýð ìºðã¿¿ëýýä õýä õîíîîä ÷ þì óó,
õýäýí ñàð áîëîîä ÷ þìóó, “Áýð áàéëãàÿ” ãýýä õàäàì ýöýã íü õººð㺺 ºã÷ òàìõèëíà.
133

Áýð áàéëãàñíààñ õîéø áýð òîëãîé í¿öãýí óóæã¿é ÿâæ áîëäîã. Áàéëãààã¿é öàãò
óóæ, ìàëãàé ñàëãàõã¿é. Õàäàì ýöýã áýðòýéãýý àæèë òºðºë ÿðèíà, ººð íàðèéí þì
ÿðèõã¿é. “Õîðìîé ñàéõàíòàé þì áàéíà. Îëîí õ¿¿õýäòýé ÿâàõ õ¿í þì” ãýíý. èíãýæ
áýðèéã øèíæèæ ÿðüäàã.
¯íñèéã óóë îâîî, õ¿í ð¿¿ àñãàõã¿é, óðàãøàà àñãàäàã áàéñàí. “Íàð øèíãýëýý
¿íñýý áèòãèé àñãà!” ãýæ îðîé ¿íñ àñãóóëäàãã¿é. Íîõîéãîî õîðîîíû öààãóóð, õîíèíû
õîéãóóð óÿíà. Í¿¿õäýý áóéð íóòãàà ø¿¿ðäýæ, ÿñ ¿ñýý öýâýðëýæ, í¿¿äýã ¸ñòîé. Ñàí
òàâèõ ¿ã¿éã ìýäýõã¿é. Õºðçºí㺺ð ñèéëýýä í¿¿íý. Òóëãûí îð äýýð þì ¿ëäýýõã¿é.
“Ǻºæ áóóõ þì áèë¿¿, òàíàéõ ÿàõ âý? ãýæ àéë ñààõàëòûíõàà óëñàä õýëæ ìýäýãäýæ
áàéãààä í¿¿íý.
Öàãààí ñàðûí øèíèéí 3-íä ãîëäóó í¿¿äýã áàéñàí. Ýíý ºäðèéã ñàéí ãýæ
ýðõýìëýäýã áàéâ. Òýð æèëèéí àæèë ¿éëä ñàéí ãýæ áàéâ. Áÿìáà ãàðàãò àéëòàé
àéë áóóäàãã¿é òóñäàà áóóíà. Øèíèéí 3-íä í¿¿õäýý Ìàòàä õààí óóëðóóãàà ìàëàà
ãàðãààä, õºñºãíèéõºº ò¿ð¿¿÷èéã ìºí òýð ç¿ã õºäºëãºäºã áàéâ.
Õîò àéëûí ýðõýì òàë íü áàðóóí òàë, õîéò òàë áàéíà. Áàðóóí òàëä àõìàä àéë
áóóíà. Õ¿¿ãèéí õ¿ðãýíèé ãýð ç¿¿í, ç¿¿í õîéò òàëä ãýðýý áàðèíà.
¯õðèéí õýâòýðèéã ç¿¿í, ç¿¿í óðäóóð áàéëãàíà. Òýìýý çóíû öàãò ãîëäóó
óðüäóóð ¿íñýýð áàéíà. Øºíº îðîé õóìñ àâàõàä öýýðëýæ, “Òººðíº” ãýäýã áàéñàí.
¯ñèéã ººðèéí ñàéí ºäºð íü àâíà.
Ýíõðèé õ¿¿õäýä áóðóó ýíãýðòýé, ò¿íòãýð õàíöóéòàé äýýë õèéæ ºãäºã áàéñàí.
Äîòîð ãýäýñíýýñ áàãà õ¿¿õäýä ãýäýñ ìóóäíà ãýýä ºãºõã¿é.
“ªºä áîëñîí”-íàñ áàðñàí.
Ýëýãäýõèéí ò¿ð¿¿íä èëýãäñýí
Ýíãýð òîõîé õîéð äîî
Ýíýðýõèéí ò¿ð¿¿íä ýíýðñýí
Ýýæèé ààâ õîéð ìèíü
Õàíçðàõûí ò¿ð¿¿íä õàíçàðñàí
Õàíöóé òîõîé õî¸ðäîî
Õàíäàõûí ò¿ð¿¿íä õàíääàã
Ààâ ýýæèé õî¸ð ìèíü
Ýíý äóó áîë ãýã¿¿ðñýí ñàíààòàé óíæóó äóó þì.
Ýðõ çýýðä ìîðü ìèíü
Ò¿ìýí àãòíû ò¿ð¿¿íä
Ýíõðèé áàãà àëäðà ìèíü
Ò¿ìýí öýðãèéí ò¿ð¿¿íä-ýíý ãýã¿¿ð äóóã íàéðò äóóëàõã¿é.
“Øàð õàä” ãýäýã óðòûí äóóã äóóëàõûã õîðüñîí.
Øàð õàäíû íü (îðîéãîîð) äýýõí¿¿ãýýð
Øàð ë ñîëîíãî òàòààä áàéíà
Øàð ë óóðãàà øèì¿¿ëñýí
Ýýæèéãýý ë áîäâîë äýí äóíäàà
Õºõºë õàäíû äýýõí¿¿ð íü
Õºõ ë ñîëîíãî òàòààä áàéíà
Õºõíèéõºº óóðãèéã øèì¿¿ëñýí
Ýýæèéãýý ñàíàõàä äýí äóíäàà
Óëààí õàäíû äýýõí¿¿ð íü
134

Óëààí ñîëîíãî òàòààä áàéíà
Óëààí óóðãàà øèì¿¿ëñýí
Ýýæèéãýý áîäîõîîð äýí äóíäàà õºº
Õàð óóëûí îðîéãîîð íü
Õàð ñîëîíãî òàòààä áàéíà
Õàð ë óóðãàà øèì¿¿ëñýí
Ýýæèéãýý áîäâîë äýí äóíäàà
Ìóíóóíäàà áîîâîë ìóëòàðìààðàà õºº
Ìóíõàãòàà áîäâîë äýí äóíäàà õºº
Ñàìáààíäàà áîîâîë ñààðìààðàà õºº
Ñàíààíäàà áîäâîë äýí äóíäàà õºº
Á¿¿âýéí äóó
Õàð í¿äýí òàéæèéí à÷ëàà á¿ëýý á¿¿âýé
Çýý ìýðãýí õààíû ¿çýëýý á¿ëýý á¿¿âýé, á¿¿âýé, á¿¿âýé
Õóðãà òîéãëîõäîî ººðèéí çîõèõ òîõèðîõ àÿàð òîéãëîíî. ßìàð÷ õàìààã¿é.
ßìàà “÷àéã ÷àéã” ãýæ ÷àéãëàíà. ¯íýýã “ººâ, ººâ” ãýæ òóãàëàà ãîëîõîîð íü ººâëºíº.
òýìýýã áîòãîî ãîëîõîîð õóóð õóóðäàæ ëèìáý ëèìáýäýýä ñàéõàí äóó äóóëàõàä òîì
òîì íóëèìñ óíàãààä áîòãîî àâ÷ áàéäàã. Óíàãàà ãîëæ áàéãàà ã¿¿ã åð ¿çýýã¿é. Çàðèì
áàéäàñ îðõèäîã áîëîâ÷ òýãýýä ë äîðîî àâäàã áàéñàí.
Õ¿¿õäýý ãîëñîí áîë õ¿¿õäèéí íü ºëãèé人ä îëîí àäóóí äóíä îðõèõîä ýõ íü
õîðìîéãîî øóó÷èõààä ã¿éæ î÷èæ àâäàã ãýäýã.
ªã뺺í äóóã öýýðëýæ, îðîé äóó äóóëàõàä ñàéí ãýäýã. “ªã뺺íèé äóó çîâëîí,
¿äøèéí äóó æàðãàë” ãýäýã áàéñàí.
Äàãâàãèéí Äóãàðæàìö, íàñ 77, ýð, õàëõ
Õýíòèéí àéìãèéí Ãàëøàð ñóìûí òºâ,
“ Èõ, áàãà òóøààí” õóë. Ýìòýðõèé àÿãàíä öàé õèéæ õ¿íä ºãâºë “ýìòýðõèéã íü
ýçýí ð¿¿, õàãàðõàéã íü õàíà ðóó õàðóóëæ óó ãýäýã. Äàâõàð àÿãàíä öàé àÿãàëàõã¿é, öàé
óóäàãã¿é, ìóó ãýäýã ¸ñòîé. Õî¸ð àÿãàíä ñýëãýæ öàé óóõã¿é, í¿ãýë ãýäýã. Àÿãàíä öàé,
àÿãàëàõäàà íàð çºâ ýðã¿¿ëýãòýé “çºâ õèéäýã” ¸ñòîé. Àÿãàíä ýðõèé õóðóó ºíãèéëãºæ
õ¿íä ºãºõ ìóó ãýæ öýýðëýäýã áàéâ.
Þì î¸õ, ýñãýõäýý ò¿ðãýí á¿òýõ ºäºð ãàðàã õàðæ áàéñàí. “ªºë¿¿ð” ººäñèéã íü
ãàëäàà ºðãºíº. Ñýöýí õàíû ãóòàë òîì ºðãºí óëòàé, “òîìîîòîé” ãóòàëòàé, ̺íõõààí
(Äàëàé âàíãèéíõ) ñàðèñ òîìòîé ºíäºð õàìàðòàé ãóòàëòàé áàéñàí. Ýíõðèé õ¿¿õäýä
çýñ ãóóëèí òóøàà ºëãèéí õºëä ìºð õàâüä õàääàã. Õ¿¿õýí àâàõàä íàéðëàæ áàéñàí.
“Ò¿íæèíã¿é Ä¿ìáèé Îéäâîîñ
Ò¿íæèíòýé Ò¿ìýí ýõ” ãýýä ë “Ò¿ìýí ýõ” äóóëäàã áàéâ.
Íàéðûí òºãñãºëèéí äóóã ìýäýõã¿é þì áàéíà. Õàðäàë áýéñèéí òàìãûí ãàçàð
õóæèðò ãýäýãò áàéñàí. ßëòàíã øîðîí ãýäýã øàâàð áàéøèíä õîðüäîã áàéñàí. Ãàëøàð
îâîîã òàõèäàã áàéâ. Óóëûí íààäìûã çóíû äóíä ñàðûí 15-íä òàõèæ õèéäýã áàéñàí.
Ò¿¿íýýñ ºìíº 13-íû Ãýñýð ãýæ õèéæ àçðàãà, ìîðü õî¸ð óðàëäààä äàðàà íü óóëûí
íààäàì õèéæ 3 íàñíû ìîðü óðàëääàã áàéâ. Àçðàãà èõ íàñ, ñî¸îëîí äàâõèæ áàéñàí.
135

Í¿äíèé óð, ñàíààíû ÷àäëààð áèä ìîðü øèíæèæ áàéëàà. Äóóíû øèíæ òàðãà õ¿÷,
ýäýëãýýã õàðæ áàéæ, óÿæ ýõýëíý. Ìîðèíûõîî áàéäëààñ õºëñ àâàõ íü òîãòîíî.
Ýöýíõèé áîë îëîí õºëñ àâàõã¿é. Áèò¿¿ íýìíýæ õºëñ àâäàã. 3-4 äàâõèëò õèéæ õîë
îéð ¿ñýðãýíý. “Óñàí õºëñ” ãýæ ìýäýõã¿é.
Íîõîé ºäºð, ìÿãìàð ºäºðò í¿¿äýãã¿é ãýæ áàéñàí. Àéëûí ººð ººðñäèéí ñàéí
ãàçàðò í¿¿äýã áàéñàí. Òýð àéëûí ýçíèé æàñ ºäºð í¿¿äýãã¿é. Ãàõàé ºäºð òîãòâîðòîé
ãýäýã áàéõ. Õóðãàà ýíý ºäºð òàâüäàã áàéñàí. Çóíû ò¿ð¿¿ ñàðûí øèíèéí 5-íä õóðãàà
“çîõèîäîã” çàñäàã.“×èìõýíý”, “çîõèîíî” çàñíà. Õóðãà çàñàõäàà õèíø¿¿ òàâèíà.
Çàñäàã õ¿í ãóéæ èð¿¿ëäýã áàéñàí. Õóðãàíûõàà çàñààíû ¿ñíýýñ àâ÷ ãýðòýýñýý ÷àìàð,
ºðºì, òîñîîð õèíø¿¿ òàâüäàã áàéñàí. Õóðãà ñî¸íãîñîîä ¿õâýë, ñàéí, õîíü îëîí
áîëîõ íü ãýäýã áàéñàí.
Àäóóã èõ õÿçààëàí íàñàí äýýð íü çàñäàã áàéñàí. Ø¿äëýíä íü ¿ñ àðüñ íèìãýí
áîëíî ãýýä çàñäàãã¿é áàéâ. ¯ð òºëòýé ºäºð çàñíà. “Òàõèà” ºäºð àäóóã çàñàõã¿é,
øóâóó øààíà ãýýä çàñäàãã¿é áàéâ. Ñ¿¿ëíèé ¿ç¿¿ðýýñ íü æààõàí îãòîëæ õèíø¿¿
òàâüäàã. Õóðãà çàññàí õ¿íä õàäàã 5-3 öààñ (òºãðºã) ºãäºã. Àäóó, òýìýý çàññàí õ¿íä
îâîî ºðòºãòýé þì ºãíº. Òýìýã 4-5 íàñòàéä íü çàñäàã áàéñàí. ªäðèéí ò¿âøèíã
õàðíà. Áàëæèííÿì, Äàøíÿì ºäºðò çàñíà. Àäóó ñî¸íãîòâîë äîòðîîñ íü ñîðîíçîí
áóöàëãààä óóëãàäàã áàéâ. Õóòãàíû õîðûã àðèëãàõ þì ºã÷ áàéñàí.
Í¿¿õäýý òîîíîî ººðèéíõºº ñàéí ç¿ã ð¿¿ áóóëãàõ äóðòàé áàéñàí. Ãýðèéí ç¿¿í,
õàòàâ÷íààñ õàíàà ýõëýæ àâíà. Áàðèõäàà áàðóóíààñ íàð çºâ áàðèíà. Ãýðèéí ÷àãòàãûã
õ¿¿ãèéí ýõ àíõ õèéæ ºãäºã. Àäóóíû õÿëãàñ òýìýýíèé çîãäîðîîð õèéäýã, òîìäîã
áàéñàí. ãýðèéí ìîä õóó÷èðâàë òîîíûã íü àâààä îâîîíä òàâü÷èõíà, õàíà óíèàð íü
àðãàë, ò¿ëýý òóãàëûí õààëò õèé÷èõíý ò¿ëýõã¿é.
“Øàâ”-îí òàâüäàã áàéñàí. Àéëûí ãîëîìò áàéâàë áóóäàãã¿é, ñýæèãëýæ áàéñàí
áàéõ. Í¿¿õäýý ¿íñýý ¿ëýýäýã áàéñàí. Õ¿í ¿õñýí áîë òýã, áóéðûã öýâýðëýæ ¿íñýý
õàìäàã áàéñàí. Ç¿ãýýð í¿¿æ áàéãàà àéë áóéð öýâýðëýõã¿é. Õ¿¿õäèéí õîéòîõ èõñèéã
ç¿ã ÷èã ºäðèéã õàðæ “îðøóóëíà”
ªã뺺 ýðò äóóëàõàä äóðã¿é, ¿äøèéí äóóã ñàéí ãýæ áàéñàí. ªã뺺 ýðòèéí äóó
çîâëîíãèéí äóó. ¯äøèéí äóó, æàðãàëûí äóó ãýäýã áàéâ. Æàðãàëòàé áîëîâ÷ îðîíäðð
äóóëäàãã¿é.
Çîâëîíòîé áîëîâ÷ îðîíäîî óéëäàãã¿é ãýäýã ¿ãòýé.
Õ¿¿, õ¿¿õäèéí ¿ñèéã 5 íàñòàéä, á¿ñã¿é õ¿¿õäèéíõèéã 4,6 íàñòàéä íü àâäàã
çàíøèëòàé. Õ¿¿õäèéí ¿ñíèé íàéðò áóäàà ÷àíààä öàé óóíà. Óóö òàâèõã¿é æèë íü
òààðñàí õ¿íýýð ¿ñèéã íü àâàõóóëíà. Öàãààí ñàðààð áóðõàíäàà çóë, áóäàà, òîñ, áîîâ
ºðíº. Õîíèíû ýð¿¿ã¿é “ÿâãàí òîëãîé” õîíòîé, õîíãîòîé (øàãàéò) øààíò, óóðàã
ñ¿¿ë äºðâºí ºãäºð áèò¿¿íèé îðîé òàâèíà. Ìàõíû ç¿¿í òàëä áîîâ, òîñûã áàðóóíòàà
òàâèíà. Ìàõàí öîíõîðîî öàãààí ñàð ºíãºðººä õóðààíà. ººðñ人 ÷ èäíý. Àéëûí
óëñàä ÷ ºãíº. Óóöíû õàæóó áîîâ àéëäàà ºãíº. Áèò¿¿ëýã ñîëèõ ¸ñ áàéñàí. Çàðèì
àéëä îðæ áèò¿¿ëäýã áàéñàí. Ãýðòýý ìºð㺺ä çîëãîîä àéë íàñòàíä îðæ çîëãîîä
ç¿ãëýäýã ç¿ãýýðýý ç¿ãëýæ óóë îâîîíä ãàð÷ ìºðãºäºã áàéâ.
Áîñãîí òîðãîí äýýðýý 3 ìºñ þì óó, 3 öàñ áóäàà òàâüñàí àéë áàéñàí. Öýäýðëõàì
çàëàð÷ èðíý ãýæ òýãäýã áàéñàí. “Àìàð áàéíà óó?” ñàð øèíý ñàéõàí øèíýëýâ ¿¿?
Ñàéõàí õàâàðæèæ áàéíà óó? ãýýä çîëãîíî. Õàäàã áàðüæ çîëãîäîã áàéñàí. Öàãààí
ñàðûí ºäºð ¿¿ë õàðæ öàã àãààð øèíæèíý. Àëü ç¿ãò ¿¿ë áàéíà, ºã뺺 ýðò ¿¿ë áàéíà
óó, îðîé ¿¿ë áàéíà óó ãýäãèéã õàðíà. ĺðâºí öàãèéí ¿¿ë áàéíà. óðüä ç¿ãò ¿¿ë (ºíãº
136

õàìààã¿é) áàéâàë õóðòàé ãýíý. Áàðóóí ç¿ãò ¿¿ëòýé áîë õàâðûí õóðòàé ãýäýã. Õîéò
ç¿ãò ¿¿ëòýé áîë ºâëèéí õóðòàé ãýíý. Ç¿¿í ç¿ãò ¿¿ëòýé áîë íàìðûí õóðòàé ãýäýã.
Õîéò ç¿ãò ¿¿ëòýé áîë ºâëèéí õóðòàé ãýíý. Ç¿¿í ç¿ãò ¿¿ëòýé áîë íàìðûí õóðòàé
ãýäýã. ªâñ øàòààãààä õàð í¿¿ðñ ¿íñ ãàðâàë ìàëûí ºâñã¿é áàéíà.
Äóëàìæàâûí Ýíõ, íàñ 83, ýð, õàëõ
Õýíòèé àéìàã, Ãàëøàð ñóì
Ìîðèí òîëãîéòîé õóóðòàé áàéâ. Ëèìáý áàéñàí. ĺðâºëæèí õàéðöàã öàãààí
íàðñààð õèéæ ìîíãîë ÿìààíû àðüñààð á¿ðõñýí. Çààâàë çóí èäñýí øèíýõýí ÿìààíû
àðüñààð õèéíý. Ø¿¿äýýä íîéòîíî äýýð öàðàíäàà õàä÷èõíà. Ø¿¿äýõýä 6-7 õîíîã
áàéíà. Öàãààí øàð óñàíä ø¿¿äýíý. Íîãîîí ºí㺺ð øèðýý áóäíà. Õî¸ð äºðâºëæèí
õºâºí äýýð íü ºëçèé, ñ¿ëæýý, ò¿ìýí íàñàí õýý, õýýëíý. Áóäàã ÿëãàæ ë õààëíà. Á¿ä¿¿í
ìîðèíû õàð ñ¿¿ëýýð öàâõäàñ õèéíý. ÿ¿íèé ñ¿¿ëýýð õèéõã¿é, øýýñýíä ò¿ëýãäñýí
ãýýä õèéõã¿é. Öýâýðõýí õóðäàí ìîðèíû ñ¿¿ëýýð õèéõ äóðòàé. Õàëóóí óñàíä ñ¿¿ëýý
÷àíàæ ñàâàíäààä õèð òîîñíîîñ íü àðèëãàíà. Õî¸ðîîñ ÷ ãóðàâ óãààíà. Òóíãàëàã
áîëîõîîð íü ãàðãàíà. Íýã äýëýì õýðòýé ñ¿¿ë àâíà. Õóðûí õýðýýð õèéíý. Òîì õóð
áîë íýã äýëýì áàãà õóóð íýã ñóãàö áàéíà. Ñ¿¿ëèéã óíèíààñ óÿæ ¿ç¿¿ðò íü õ¿íä þì
î¸æ õî¸ð ºäºð ñóíãàíà. Òýãýýä õóóðäàà õÿëãàñàà óÿæ ã¿éöýä õàòñàí õîéíî íü õóñíà.
Ýíý õÿëãàñíààñàà “õèëèéã” õèéíý. Õÿëãàñ èõ á¿ä¿¿í áîë íàðèéí äóó ãàðíà.
Ìàíàé Ãàëøàð õîøóó ìîðèîðîî èõ àëäàðòàé áàéñàí. Ìîðèíû äóó èõòýé
áàéñàí. “Ò¿ìýí ýõ” èõ äóóëíà. Íàéðûã çàìáà òèâýýð ýõëýíý. Íàðò åðòºíöºº ìàãòàæ
áàéíà. Äàðàà íü ìîðèî ìàãòàæ “Ò¿ìýí ýõ” äóóëààä, “Àëòàí áîãä” äóóëíà. Äàðàà íü
“Õýðëýí” äóóëíà. Òýãýýä “Àð õºâ÷èéí óíàãà”, “Àëèà ñààðàë”, “ñýð¿¿í”, “ĺðâºí
öàã” ãýýä äóóëäàã áàéâ. Óðòûí äóó íýã á¿ëýã äóóëààä àéðãèéí äóãàðàà áàðèíà.
̺í íýã äóóëààä äóãàðààíû ýýëæèíä àðõè óóíà. Çàëóó õ¿í àðõè óóõã¿é, ºâãºí
íàñòàé÷óóä ë àðõè óóíà.
Ýìýãòýé õ¿í “Ò¿ìýí ýõ”-èéã ë äóóëàõã¿é, ººð äóóã äóóëíà. Ìîðèíû ìàãòààë
äóó áîëîõîîð ýìýãòýé õ¿í äóóëàõàä õ¿íääýíý ãýäýã. Íàéðûí áºãñºíä “Ýíõ òàéâàí”
ãýäýã äóóã äóó÷ ýð÷¿¿ä õàÿà äóóëäàã áàéâ. “Çà æàðãàöãààÿ ãýýä äóóëíà. Ãàíö ò¿ðëýã
äóó íèëýýí óðò. “Áîãèíî äóó” àéðàã àðõè óóãààä ñîãòîîä èðýõýýðýý äóóëäàã áàéñàí.
Õ¿¿, õ¿¿õäèéã 3 íàñòàé, îõèíûõûã òýãø íàñàí äýýð íü äààõèéã àâ÷ áàéâ. Óðüä
õ¿¿õäèéí îé ãýæ áàéãààã¿é. “Ýâýð” õî¸ð ñýòãýð ¿ñ òàâèíà. Õ¿¿ãèéí ¿ñèéã àâàõ
áîëãîíä áàãàñãàæ àâíà. Ýìýãòýéã ýâðèéã òîìîñãîæ ãýçýã òàâèíà. ¯ñèéã àâàõäàà
ýâðèéí íü íýìñýýð ãýçýã áîëãîíî.
Ìàë÷èí àéëûí õ¿¿õýä èõ ìàë÷ áàéñàí. Õîíü õàðèóëæ õÿëãàñ íîîñ ò¿¿æ èõ
àæèë õèéäýã áàéâ.
Õóóð äàðæ ñóðàõäàà îéðûí ãýã¿¿ð äóó äàðæ ýõëýíý. Ìàíàé ýìýãòýé÷¿¿ä àëòàí
ýýìýã, áºãæ èõ ç¿¿íý. Áè 70-í òàðâàãàíû àðüñààð 1 ëàí àëò àâ÷ áàéñàí. Ýð÷¿¿ä ÷
àëò ¿¿äýã áàéâ. Ç¿¿í, áàðóóí ãàðûí ÿäàì õóðóóíä áýëçýã ç¿¿äýã áàéâ. “Ýðäýìòýé
õóðóó” ãýäýã. Àðõè ºðãºäºã õóðóó. Íàéðò “íàéðûí äàðãà” òàëûí íýã íýã ñîíãîäîã
áàéñàí.
úðººñ, òàðâàãà, ÷îíî, ¿íýã èõ àãíàäàã áàéâ. “Ãàíçàãûí ñàí” ãýäýã ñàí àí÷èä
òàâèóëäàã áàéñàí. Àíä ãàðàõûí ºìíº ÷ òàâèóëíà. Àíä ºã뺺 ýðò ÿâäàã áàéâ. Õîëûí
àæèëä ÿâàõàä ÷îíî òààðàëäâàë çîðèãòîé ñàéí, ¿íýã äàéðàëäâàë ìóó õóóðàì÷ àìüòàí
137

ãýäýã áàéâ. Õÿòàäààñ 5 òàðâàãàíû àðüñààð äýýëèéí ÷èñ÷¿¿ àâäàã, 10 àðüñààð ìîíãîë
ãóòàë àâäàã áàéâ.
6. Õýíòèé àéìàã, Ãàëøàð ñóìûí òºâ,
Îéäîâûí Áàçàðñàä, 72 í, ýð, õàëõ
Ìàíàéõ õóó÷èí Õàðäàë æàíæèí áýéñèéí õîøóó ãýãäýæ áàéâ. “Ò¿ìýí ýõ”-ýýð
íàéð ýõýëäýã áàéâ. “Çàìáà òèâ”-ýýð íàéð òºãñ÷, ñºí ºíäºðëºäºã áàéñàí. Ìàíàé
õîøóó õóðäàí èõòýé áàéñíààñ “Ò¿ìýí ýõ”-èéã ººð õîøóóíä ÿâæ áàéõäàà äóóëäàãã¿é
áàéñàí. “Àð õºâ÷”, “Ñýð¿¿í ñàéõàí”ýíý õî¸ð äóóã íàéðûí èä äóíä äóóëäàã áàéâ.
Ìºí “Àëòàí áîãäûí øèë” äóóëíà.
Õîëûí àÿíä ÿâàõàä òýìýý, õîì øèðäýã, ìàéõàí òîãîîãîî çýõýæ õºäëºíº.
Óðàãøàà Æàí÷õ¿¿, Äîëíóóðü àÿí æèíä ÿâæ áàéâ.
Çàñàã ìàíäñàí ¿åä Ýðýýíöàâä ÿâæ áàéâ. 30 òýìýý íóðóó à÷èõàä õî¸ð õ¿í ÿâíà.
Èéì õýñãèéã íýã òàë ãýíý. 60 òýìýýòýé 4 õ¿íèéã “õî¸ð ãàë” ãýíý. “Õàëõ àÿí” ºâëèéí
øºíº ìàðàëûí ãÿëààí ãàðàõààð õºäëºæ øºíºæèí,ºäºðæèí ÿâààä ìàðãààø íü
äºíãºæ öàé õîîëíû íàðòàé îðîé áóóíà. Õîîëëîõ ¿åä à÷ààãàà á¿ãäèéã áóóëãàíà. Íýã
ìàíàà ãàðãààä áóñàä íü óíòàæ àõèí ìàðàëûí ãÿëààí ãàðàõàä (2-3öàã) ìàíàà÷ ñýðýýæ
à÷ààëààä õºäëºíº.
Íèéòäýý 27-28 óíòàæ ÿâíà. Íýã õ¿í òýìýý õºòëºæ õàìãèéí ñ¿¿ëä “Ñóóëò
õººíºº” ãýæ íýã õ¿í ÿâíà. Õàìãèéí ñ¿¿ëèéí òýìýýòýé çýðýãöýýä ÿâíà. Òýãýýä à÷àà
áàðàà õàçàéõ, òýìýý ñóóæ áóðàíòàã, áóéëàà òàñëàõ çýðãèéã õàðæ ÿâíà. Ñàéí ñóóëò
õººäºã õ¿í ÿâäàë äóíä íü õ¿ðòýë õóãàðñàí áóéëàà ñîëü÷èõäîã áàéñàí. Ýýëæýýð
ñóóëò õººíº. Áóñàä íü õàìò ë ÿâæ áàéíà. À÷àà õàçàéõàä à÷ààãàà ñóóëò õººõ õ¿í
çîãñîîíî. Ñóóëòûí õ¿í óðàãøàà î÷èæ “Òýää¿ãýýð òýìýýíèé à÷àà õàçàéëàà, À÷àà
çîãñî ãýýä, çîãñîîíî. Áóðàíòàã òàñðàõ þì óó, áóéëü õóãàðàõàä àâ÷ çîãñîîõã¿é.
Àÿíä ÿâàõàä ãîëëîí äóóëàõ äóó ãýæ áàéãààã¿é. Ýíãèéí äóóã äóóëíà. Öýýð õîðèî
áàéñíûã ìýäýõã¿é.
Ìîãîé òààðâàë çàì ñààòíà ãýäýã õ¿í áàéäàã. “Íàð çºâ øóðãàëàà ãýæ” ìàë, àí
ãºðººã ºíãºðºõºä õýëäýã áàéñàí. ¯äòýé, ¿äã¿é Õàð÷èí ãýäýã àÿí áàéñàí. ¯äòýé
Õàð÷èí íü ÿã ºäºð äóíä áóóæ óíòààä, øºíº äóíäààñ ¿¿ðýýð õºä뺺ä õàðàíõóé
á¿ðèé áîëîõîîð áóóãààä óíòàíà. Íîéðîíä ìóó ìºí òýìýý íü ìóó áîëîîä èíãýæ ÿâäàã.
ªºðèéí àìðàëòûã õàðæ áàéãàà þì. ̺í à÷ñàí à÷àà õ¿íä áîë òýãæ áàéñàí. Ò¿¿íýýñ
çàìûí õîë îéð õàìààã¿é. Àÿíä ÿâàà ¿åäýý õîîë óíäàà èäýýä õóòãàà ñàéõàí öýâýðëýæ
õóéíäàà õèéäýã ¸ñòîé. ªâºã ýöýã íü èõ àÿí õèéæ áàéñàí ñ¿ðõèé õ¿í áîë õ¿¿ãýý
àÿíààñ èðýõýä íü àìàð ìýíäèéã ìýäýýä -Çà ìèíèé õ¿¿ õóòãàà ¿ç¿¿ë ãýýä õóòãûã
¿çäýã. Òýãýýä öýâýðõýí áàéâàë –ìèíèé õ¿¿ íîéðîíäîî ¿õýýã¿é, ñàéí ÿâæ èðæ ãýæ
ä¿ãíýäýã áàéñàí ãýäýã. 27-28 õîíîãèéí àÿíä öàãààí, øàð òîñ, ààðóóë õóðóóä, íýã
õîíèíû ìàõ áýëòãýæ àâ÷ ÿâíà. Ìàõàà ýâäýæ æèðãýýä øóóäàé ñàâàíä õèéãýýä ÿâíà.
Õàìãèéí ò¿ð¿¿íä äàë äºðâºí ºíä𺺠õèéãýýä ÿâíà. Øàãàéòûã åð íü áºõñ õýðä íü
èäýõ ãýäýã áàéñàí. Îðîí íóòàãòàà îðñîí õîéíî èäýýðýé ãýäýã. Äàë äºðâºí ºíäðºº
íóòãààñàà ãàðàõààñ ºìíº õ¿íèé íóòàãò îðîõûí óðüä èäýýðýé ãýæ õóó÷èí àÿí÷èä
õýëæ áàéäàã.
Öàé èäýýíýýñýý ñàéí ÿâóóëæ ºãººðýé ãýýä íóòãààäàà ºðãºäºã. Ýð õ¿í õýýðýýñ
÷ºäºð òààðàëäâàë åð àâàõã¿é, öýýðòýé áàéñàí. Õàçààð õóñóóð ÿìàð ÷ çýâýð÷èõñýí
áàéíà àâààä ÿâäàã. Õóãàðõàé óóðãà òààðàëäâàë àâäàã ë áàéñàí.
138

7. Õýíòèé àéìàã, Ãàëøàð ñóì,
Æàðãàëàíò áðèãàä, Ëóâñàíäàøèéí Äàíäàíäàðæàà, 76 í, ýð, õàëõ
“Ò¿ìýí ýõ”, “Çàìáà òèâ”, “Áîãäûí ºíäºð”, “Àð õºâ÷”, “Ñýð¿¿í ñàéõàí”, “ýðõýì
òºð”, “Ýðòíèé ñàéõàí åðººë”, “Àëòàí áîãä”.
“Ò¿ìýí ýõ”-ýýð á¿õ íàéð ýõëýæ áàéñàí. Ìîðü ìîðäóóëàõ á¿ðä äóóëíà. Ýðò
íàéðûí øóâòàðãàíä “Àâðàë äýýä” äóóëäàã áàéâ. Îäîî íàéð øóâòàðàõàä àõèàä ë
“Ò¿ìýí õý”äóóëàõ áîëñîí. “Àâðàë äýýä” øàøèí òºð ñàëñàí áîëîîä òýð¿¿ ñ¿¿ëõíýýð
äóóëàõàà áîëüñîí.
Áîðæèãèí òàëä “Ýíõ ìýíä”-ýýð íàéð òºãñ÷ áàéâ. “Ò¿ìýí ýõ” Ãàëøàðûí
àÿëãóóãààð óðòõàí ºíäºð áàéäàã. “Àâðàë äýýä” ãýäýã äóó 3 ò¿ðëýãòýé.
Áè áàðóóí ç¿ãò 10-ààä íàñòàéäàà äóó ñóðààä íóòàãòàà àÿ íü òààðàõã¿é áîëîõîîð
íóòãèéí àÿòàé òààðóóëæ ñóð÷ áàéñàí. Òýãýýä 16 íàñòàéãààñ ýõëýæ íàéð íààäìûí
¿åä, õ¿íýýð çààëãàæ, äàãàæ äóóëæ áàéæ äóó ñóðäàã áàéñàí.
Ò¿ìýí ýõ
Çýý, ýðäýì ìýò õ¿ì¿¿íèé áèåèéã îëîîäîî
Ýòãýýä ãóðâàí ¿éëñèéí ìààíü
Á¿òýýõýýõã¿é á¿ðýí ñýäýëòýé çýý
Çýý, àðä ãàìûí òºëºº
Ñàéòàð øàìäàí ç¿òãý
Àìèí ç¿ðõýí áýð¿¿
Àõóé ÷èìãýýð ¿¿
Ñàéòàí øàìäàæ ç¿òãýæ
Çýý, îëîí õóðäàí ò¿ìýí ýõ áîëîí óó çýý.
Áîðîî øóóðãàòàé òýíãýðèéí äóóíû ¿åä äóóãàð÷ áàé ãýäýã áàéâ. Ãàäàà ãýðòã¿é
ãýíøýýä æàðãàëä ìóó ãýäýã áàéâ. “Øàëçàò áààõàí øàðãà íàéðò äóóëäàãã¿é. Õóóð
òàòàæ ñóð÷ áóé õ¿í áîãèíî äóóíààñ “ãàðàà ñàëãàõã¿é” áîë óðòûí äóóã ñóðàõàä
èõ õýö¿¿. Àìàí õóóð õóëñàí õóóð, ëèìáý áàéñàí. Ëèìáèéã õÿòàäààñ àâ÷èðäàã,
áóñäûã ººðñ人 õèéäýã áàéâ. Õóóðûã ãýðèéí õîéò 3 ç¿ãò òàâüäàã, ç¿¿í õîéø íü
ë õàðóóëäàãã¿é áàéñàí. Àìàí õèøèãò ýä áóÿí òîãòîõûí òàë ìóó ãýæ áàéñàí áàéâ.
Õóóðûí ìîðèí òîëãîéã ãîëäóó íîãîîí õàëçàíààð áóäàõ ºëçèéòýé, “Ç¿ñ á¿ð õàìòàðñàí
ç¿ñ” ãýæ õóóðûí òîëãîéã íîãîîíîîð áóääàã çàíøèëòàé þì. Èõ áèåèéãõ¿ðýí, õóë
øàðààð áóäñàí áàéäàã. Óðüä ýð õ¿í àéëä îðâîë õóóðûã äóóãàðãàæ áàéñàí. Õèéìîðüò
ìóóã¿é ãýäýã. Õóóð õóóðääàã õ¿í “Ò¿ìýí ýõ” òàòàõã¿éãýýð õóóð õóóðäàíà ãýæ åð
áàéõã¿é. Ýìýãòýé õ¿í õóóð òàòàõ íü õîâîð ìîðèíû òàëä, “Ò¿ìýí ýõ”-èéã õ¿íäëýæ
õóóðò ýìýãòýé õ¿í òàòàõã¿é. Ëèìáýòýé äóóëàõàä äàí ÿëàíãóÿà ì ëèìáýòýé äóóëàõàä
áèåä èõ àìàð áàéñàí. Ýì ëèìáý íàðèéõàí, ãîîëèã ¿ëýýõýä õà÷èí 纺ëºí áàéäàã. Ýð
ëèìáý íü áîãèíîõîí ïîîíîéñîí ¿ëýýõýä õàòóó, á¿ä¿¿õýí áàéäàã. Ëèìáèéã ýìýãòýé
õ¿í ¿ëýýäýã ë áàéñàí. Àìàí õóóðûã ýð ,ýìã¿é òàòäàã áàéñàí. Õººìèé ýñãýðýý ìàíàé
ýíä åð ¿çýãäýýã¿é.
Óóë îâîî òàõèõ, ¿åä ºíäºð óðò äóóíààñ (ñýð¿¿í ñàéõàí, “óðüõàí õîíãîð”, “Ñ¿¿ë
õýðä”, “Õýðëýíãèéí áàðúÿà” èõ äóóëàõ áîëñîí) äóóëæ ë áàéñàí ò¿¿íýýñ îíöîëñîí
äóó ãýæ áàéãààã¿é. Ìàíàé ýíä Äóãàðæàâ, Äýì÷èã ãýäýã õî¸ð íýðò äóó÷èä áàéñàí.
139

Ìàíàé ýõèéí ä¿¿ äóó÷ áàéñàí. Äóó÷ ýõèéí òàë äàãàæ ë áàéñàí. Àÿí æèíä ººðèéí ë
ìýääýã äóóã äóóëíà. Ãîö äóó áàéãààã¿é.
Õóóðûã íàéðò çàëààä “Õóóð äóóíû ìàíëàé, ó÷èð ìÿëààæ” õàäàã óÿæ ºãäºã
áàéñàí. Íàéðò “Ò¿ìýí ýõ” äóóëñàí õ¿í íýã òóøààíòàé õàäàã àâíà. Äààõü àâàõ íàéðò
äóó äóóëíà. “Ò¿ìýí ýõ”-èéã áè èõ äóóëæ ÿâñàí. Õ¿¿õäèéí óãààëãàíä äóóëæ ë ÿâñàí.
“Àð õºâ÷” ãýäýã íü õî¸ð àìðàã “íèéëýã÷ äóó”, “Áîãäûí øèë” ãýäýã áîë “ÿâàã÷ äóó”
ãýäýã áàéñàí. ßâæ áàéãààä íààøàà ýðãýæ çîõèîñîí äóó ãýäýã. Õóóðûí ýëãýí äýýð
ìàòàð ñèéëäýã, ìîðèí òîëãîéíû öîíäîíä (ñàéí òàëûí þì) òààðäàã ãýäýã.”äºðâºí
íàñòàé õàëèóíûã” äýýð ¿åä äóóëæ áàéñàí.
“Æîäãîð”äºðâºëæèí äààâóóíû îðîì ººðººñºº äààâóóí õààëãàòàé äºðâºëæèí,
ºðõòýé ñóóö, õààÿà àÿíä õýðýãëýæ áàéíà.
“Ñ¿éæèí ãýð” õî¸ð õàíà, óíò, òîîíîòîé (õýëõýý óíüòàé) õîéò òàëûí ãàçàð
øààãààä ç¿¿í áàðóóí òàë íü õàíà äýýðýý ºëãºãäºíº. Õààëãàòàé ñóóö.
Äóëàìæàâûí Ýíõ
Òýâõ õóóðûí öàðò õî¸ð “õÿëãàñ” òýýãëýýã÷ áàéäàã. Õóóðûí äóóã øèíãýëýõýä
äàðäàã øèíãýí íàðèéí õÿëãàñàíäàà äàðíà. Áàðóóí ãàðààð òîãëîäîã õ¿íä õóóðûí
íàðèéí õÿëãàñ íü áàðóóí òàëäàà, áàðóóí äóó äàðäàã õÿëãàñ íü ç¿¿í òàëäàà áàéíà.
Õóóðûã õºãëºõ人 “äààãàí íýìíý” ãýæ õóóðäàæ õºãëºíº. ̺í ñóð÷ áóé õ¿í ýíý
¿¿íèéã äàðäàã. Õÿòàäààñ õóëñàí ëèìáý èðæ áàéâ.
Äóëàìûí Øàðàâ, íàñ 80, ýð, õàëõ
Õýíòèé àéìàã, Äàðõàí ñóì
“Ò¿ìýí ýõ”-ýýð íàéð ýõëýæ, “Ýðõýì òºð”-ººð æàðãààäàã áàéâ. Áè Ëîíõîí
(îòãèéí íýð) óãñààíû õ¿í ìàíàéõíûã ëîíõíûõîí ãýäýã áàéâ. Ìàíàé õîøóóã Àõàé
áýéñ, áýéëèéí ã¿íèé õîøóó ãýãäýæ áàéâ. Ìàíàéõ áîðæèãîíîîñ òàñàðñàí õîøóó
þì. “Õîíäîã õîøóó” Öýðýíãîìáî òàéæ òàñëàæ ºãñºí íü 3 õóâààãäñàí. Ýíý ñóìûí
íóòàã õàðäàëûí íóòàã 3 õàðäàë áîë Ãàëøàð ýä íàð þì. Ìàíàé õîøóó çóíû àäàã
ñàðä Äàðõàí óóëàà òàõèæ áàéñàí. Äàðõàíû ñóì óíøäàã, îëîí ÷ ñàéí áàéñàí. Áè
Ìàéíòûí õèéäýä ñóóæ áàéñàí. Ç¿¿í òàõèëãàòûã õèéäèéí æàñ, Áàðóóí òàõèëãûã
íî¸ä ãàðãàäàã áàéñàí. Òàõèëãûí ¿åä ýìýãòýé÷¿¿ä ëàì íàðûí òàõèëãàä ãàðàõã¿é.
Íî¸äûí òàõèëãàä íî¸äûí õàòàí ë ãàðäàã áàéñàí. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí òàõèëãàò îâîî
ãýæ ¿çýý÷ ¿ã¿é, ñîíñîî ÷ ¿ã¿é, õ¿¿õäèéí îâîî ýíä òýíä îëîí áàéñàí. Îòîã á¿ð
ººðèéí îâîîòîé, òýíäýýñ èõýýõýí îòîã íü òàõèíà. Õ¿¿õäèéí îâîîíä ýð, ýìã¿é
î÷èíî. Õ¿¿õä¿¿ä áàðèëäàíà. Ìîðü óðàëäàíà. Äàðõàí îðîí ãýäýã ÷èíü äàëõàéí
îðîí ãýäýã. Öàãààí ìîðüòîé, 9 õàð õ¿í áóóòàé õ¿í òàõèõ ºä𺺠óã óóëàíä ãàðíà.
Ìîðü óðàëäàõã¿é, áºõ áàðèëäàõã¿é, òýð 9 ìîðüòîé õ¿í ë òàë òàë òèéøýý áóóãààðàà
äîõèíî áóóäàõã¿é. Ýëäýâ äýýäèéí äàéñíààñ õàìãààëæ áóé áàñ ºâ÷èí òàõëààñ
ñýðãèéëæ áàéãàà óòãàòàé þì.
“Äóë âàà” øàøíû õóóëü, “Òºâäèéí õóóëü” ãýñýí óòãàòàé õóóëü, ò¿¿íèéã
øàøíûõàí äàãàæ ìºðäºíº. Ëàì õ¿í õºäºº ãàäàà ÿâàõã¿é, ýõíýð õ¿¿õýä õýðýãëýõã¿é,
ñ¿ìä ñóóæ í¿ãýë ãýæ õèéõã¿é ãýýä ë áàéâ. Áýðýýäíý, òîðãóóëíà, ìºðãºíº ãýýä
ñàõèëãà àëäâàë ãýñã¿éãýýð øèéòã¿¿ëíý. Òýâýã ºøèãëºõ äààëóó ¿éë¿¿ òàâèõ á¿ãä
õîðèîòîé. Øàãàé õàðâàõûã ÷ õîðèíî. Åð íü òîãëóóëàõ ¸ñã¿é áàéâ. Ëàì íàð øàãàé
140

ãîëäóó õýýð î÷èæ õàðâàæ áàéâ. “×èæàâ” íî¸ä íàéðëàäàã áàéâ. Ëàì íàðûí íàéð
îðîí õèéä äýýðýý áàéõã¿é. ×èæàâàà íàìðûí äóíä ñàðûí 17-íä õèéíý. Æàñààãàà
óíøóóëæ áàéãààä íàéð, ìºí ë “Ò¿ìýí ýõ”-ýýð íàéð ýõëýíý.
“Æàðãàëòàéí äýëãýð”, “Óðüõàí õîíãîð”, “Ýð áîð”, “Áîãäûí ºíäºð”, “Ñýð¿¿í”,
“õî¸ð çàãàë” çýðýã äóóã íàéðûí ¿åä äóóëíà. Àéðãèéã ýñãýõýä õîíèíû øèéð, ò¿ëýýä
óóòàíä õèéæ àéðàãòàà õèéõ, õàð öàé, òàðàã õèéæ ýñãýæ áàéñàí. ªòãºí äàâñã¿é õàð
öàé õèéæ á¿ëýõýä ýñíý.
ªâºë溺 áóóöûã ººðñ人ë îëæ ýçýìøèíý. ªâºë溺 áóóö õóäàã, óñíû òºëºº
òýìöýë áàéãààã¿é. Äóëààí, õîíõîð, õóæèðòàé, äàâñòàé ãàçðûã ºâºë溺íä ñîíãîäîã
áàéñàí. Íàìðûí äóíä ñàðûí 15-íû ºã뺺 ¿¿ðýýð íàðíààñ ºìíº ºâëèéí øèíæèéã
ìýäýõ ãýæ õºãøèä óóëàíä ãàðäàã. Òàñ õàðàíõóé áîë ºíòýé, öàéâàð ãýãýýòýé áàéâàë
öàñòàé ºâºë.
141

ÄÎÐÍÎÄ ÀÉÌÀÃ. Ìàòàä ñóì. Ñ¿¿í ôåðì 1984
ÄÎÐÍÎÒ ÀÉÌÀÃ. Ìàòàä ñóì. Øàâàð çóóõ. 1984
142

ÄÎÐÍÎÄ ÀÉÌÀÃ. Ìàòàä ñóì. Ìàòàä õàí óóëûí îâîî. 1984
ÌÀÒÀÄ ÕÀÍ óóëûí èõ îâîîíû òàõèëàã.1984
143

ÄÎÐÍÎÒ ÀÉÌÀÃ. Ìàòàä õàí óóëûí èõ îâîî. 1984
ÌÀÒÀÄ ÕÀÍ ÓÓËÛÍ îâîîíû õ¿¿õäèéí îâîî. 1984
144

ÌÀÒÀÄ ÕÀÍ óëûí îâîî. 1984
\
ÌÀÒÀÄ ÕÀÍ óëûí èõ îâîî 1984
145

ÕÝÍÒÈÉ ÀÉÌÀÃ. Ãàëøàð ñóì. Ìîäîí òýðýã.1984
ÄÎÐÍÎÄ ÀÉÌÀÃ. Ìàòàä ñóìûí òºâ. Í¿¿äëèéí òýðýã. 1984
146

Õýíòèé àéìàã. Äàðõàí ñóì, õóðäàí ìîðèíû ñóíãàà.1984
147

Äîðíîò àéìàã. Ìàòàä ñóì. Õóÿãèéí Øàðàâäîðæèéí õóðäàí ìîðèíû õóëñàí õóñóóð 1984
Õýíòèé àéìàã. Ãàëøàð ñóì. Äóëàìæàâûí ýíõ, ººðèéí íü õèéñýí ìîðèí õóóð. 1984.
148

Õýíòèé àéìàã. Äàðõàí õàí óóë. 1984.
Õýíòèé àéìàã. Ãàëøàð ñóì. Ë. Äàíçàíäàðæààãèéí ¿éëäñýí ìîðèí õóóð. 1984.
149

Õýíòèé àéìàã. Ãàëøàð ñóì. Ä.Ýíõèéí õèéñýí õóóð. 1984
Õýíòèé àéìàã. Ãàëøàð ñóìûí Ëóâñàíäàøèéí Äàíçàíðàâæààãèéí ¿éëäñýí íîãîîí
òîëãîéòîé ìîðèí õóóð1984
150

Óñ õóóðûí ñóóðü õýñýã “öàð” íü 1984
151

ØÓÀ
Ò¯¯ÕÈÉÍ Õ¯ÐÝÝËÝÍ
ÝÒÍÎÃÐÀÔÈÉÍ ÑÅÊÒÎÐ
Ñ.Áàäàìõàòàí, Ã.Ìýíýñ
1985 ÎÍÄ ÕÝÍÒÈÉ, ÄÎÐÍÎÄ ÀÉÌÀÃÒ
ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÀÐÕÅÎËÎÃÈ, ÓÃÑÀÀÒÍÛ Ç¯ÉÍ
ÕÝÝÐÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ, ÌÀÒÅÐÈÀË
Óëààíáààòàð
1985
152

ÀÍ ÌÍÐ
ÈÍÑÒÈÒÓÒ ÈÑÒÎÐÈÈ
ÀÐÕÅÎËÎÃÈ-ÝÒÍÎÃÐÀÔÈÉÍ ÑÅÊÒÎÐ
Ñ.ÁÀÄÀÌÕÀÒÀÍ, Ã.ÌÝÍÝÑ
Î Ò × ¨ Ò
ÀÐÕÅÎËÎÃÎ-ÝÒÍÎÃÐÀÔÈ×ÅÑÊÎÃÎ ÎÒÐßÄÀ ÌÎÍÃÎËÎ-ÑÎÂÅÒÑÊÎÉ
ÈÑÒÎÐÈÊÎ-ÊÓËÜÒÓÐÍÎÉ ÝÊÑÏÅÄÈÖÈÈ ÇÀ ÏÎËÅÂÎÉ ÑÅÇÎÍ 1985 ã.
Òåìà: “Ýòíîãåíåç è ýòíè÷åñêàÿ èñòîðèÿ ìîíãîëîâ”
Óëàí-Áàòîð
1985
153

Î Ò × ¨ Ò
ÀÐÕÅÎËÎÃÎ-ÝÒÍÎÃÐÀÔÈ×ÅÑÊÎÃÎ ÎÒÐßÄÀ ÌÎÍÃÎËÎ-ÑÎÂÅÒÑÊÎÉ
ÈÑÒÎÐÈÊÎ-ÊÓËÜÒÓÐÍÎÉ ÝÊÑÏÅÄÈÖÈÈ ÇÀ ÏÎËÅÂÎÉ ÑÅÇÎÍ 1985 ã.
Òåìà: “Ýòíîãåíåç è ýòíè÷åñêàÿ èñòîðèÿ ìîíãîëîâ”
Öåëü è çàäà÷è ðàáîòû çà ïîëåâîé ñåçîí 1985 ãîäà:
Èñòîðè÷åñêîå ðàñêðûòèå çàêîíîìåðíîñòåé ïðîöåññà ýòíîãåíåçà è ýòíè÷åñêîé
èñòîðèè ìîíãîëîâ ÿâëÿåòñÿ îäíèì èç îñíîâíûõ çàäà÷ ìîíãîëîâåäåíèÿ. Íà
ñîâðåìåííîì ýòàïå ðàçâèòèÿ íàó÷íûõ èññëåäîâàíèé î÷åâèäíûì ñòàëî òî, ÷òî íè
èñòîðèÿ äèàëåêòà, íè èñòîðèÿ ýòíîãðàôè÷åñêèõ èëè àðõåîëîãè÷åñêèõ êóëüòóð
ïî îòäåëüíîñòè íå ñîñòàâëÿþò åù¸ ïðåäìåòà òåîðèè ýòíîãåíåçà. Îòñþäà ÿñíî,
÷òî ïðîáëåìû ýòíîãåíåçà è ýòíè÷åñêîé èñòîðèè âîîáùå äîëæíà ðåøàòüñÿ íà
ìåæäèñöèïëèíàðíîì óðîâíå.
Îäíàêî ýòà ïðîáëåìà äî ñèõ ïîð ÿâëÿåòñÿ ïðåèìóùåñòâåííî ìîíîïîëèåé
èññëåäîâàíèÿ ëèíãâèñòîâ è èñòîðèêîâ, èñòî÷íèêîâåä÷åñêàÿ áàçà êîòîðîé â îáùåì
èñ÷åðïàíà, õîòÿ èìè áûëè óñòàíîâëåíû ìîíãîëüñêàÿ ÿçûêîâàÿ è ýòíîêóëüòóðíàÿ
ïðèíàäëåæíîñòü ðÿäà íàðîäîâ äðåâíîñòè è ñðåäíåâåêîâüÿ Öåíòðàëüíîé Àçèè è
íàìå÷åíà îáùàÿ êîíöåïöèÿ èõ ýòíè÷åñêîé ïðååìñòâåííîñòè ñ ìîíãîëàìè.
Ïàëåýòíîãðàôè÷åñêèå è ïàëåîàíòðîïîëîãè÷åñêèå ýêñêóðñû ïî âûøåóêàçàííîé
ïðîáëåìå çàíèìàþò äîâîëüíî ñêðîìíîå ìåñòî. Â ñâÿçè ñ ðàçðàáîòêîé ïðîáëåìû
“Ýòíîãåíåç è ýòíè÷åñêàÿ èñòîðèÿ ìîíãîëîâ” íàçðåëà íåîáõîäèìîñòü ââåäåíèÿ â
íàó÷íûé îáîðîò íîâûõ ìàòåðèàëîâ, â ÷àñòíîñòè è àðõåîëîãè÷åñêèõ, ïîñêîëüêó â
íàñòîÿùåå âðåìÿ ñòàíîâèòñÿ î÷åâèäíûì íåâîçìîæíîñòü ãëóáîêîãî è âñåñòîðîííåãî
èññëåäîâàíèÿ äàííîé ïðîáëåìàòèêè íà áàçå èìåþùèõñÿ èñòî÷íèêîâ. Ââèäó ýòèõ
îáñòîÿòåëüñòâ ïåðåä ïàëåîýòíîãðàôàìè âñòàþò ìåòîäîëîãè÷åñêè âàæíûå òðè
çàäà÷è:
Âî-ïåðâûõ, â äèàõðîíè÷åñêîì ïëàíå çàäà÷à âûáîðà îïðåäåëåííîãî
õðîíîëîãè÷åñêîãî ïëàñòà, íàèáîëåå ïåðñïåêòèâíîãî äëÿ âûäåëåíèÿ êóëüòóðû
ñ êîìïëåêñîì ýòíîêóëüòóðíûõ ïðèçíàêîâ. Â ïëàíå ñðàâíèòåëüíîãî àíàëèçà
ïðååìñòâåííûõ è äîñòîâåðíûõ ýòíîêóëüòóðíûõ ïðèçíàêîâ ìåòîäîëîãè÷åñêè
îïðàâäàííûì ÿâëÿåòñÿ ïåðèîä ñ Õ ïî ÕY ââ.
Âî-âòîðûõ, â ïëàíå ñèíõðîíè – âûáîð îïðåäåëåííîé ëîêàëüíîé òåððèòîðèè,
ÿâëÿâùåéñÿ öåíòðîì êóëüòóðû ñîáñòâåííî ìîíãîëüñêîãî ýòíè÷åñêîãî ìàññèâà â
ïåðèîä ñ Õ-ÕY âåêà. Â ýòîì îòíîøåíèè ïåðñïåêòèâíûì ÿâëÿåòñÿ ðàéîí Õýíòýÿ
èëè êàê èìåíóþò àðõåîëîãè “Òðåõðå÷üå, ÿâëÿâùåéñÿ öåíòðîì êîíöåíòðàöèè
ìîíãîëîÿçû÷íûõ ïëåì¸í â Õ-ÕY âåêàõ.
Â-òðåòüèõ, çàäà÷à âûáîðà íàèáîëåå èíôîðìàòèâíîãî èñòî÷íèêà èññëåäîâàíèÿ.
Çäåñü ïåðñïåêòèâíûì ÿâëÿåòñÿ ïðèâëå÷åíèå â êà÷åñòâå ïåðâîèñòî÷íèêà
äëÿ ïàëåîýòíîãðàôè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé äàííûå àíàëèçà òàêîé êàòåãîðèè
àðõåîëîãè÷åñêèõ îáúåêòîâ êàê ïîãðåáàëüíûé êîìïëåêñ.
Îäíàêî àðõåîëîãè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ ïî äàííîé ïðîáëåìå íàòàëêèâàþòñÿ
íà ðÿä òðóäíîñòåé: Âî-ïåðâûõ, â íàñòîÿùåå âðåìÿ ñîâåðøåííî íå ðàçðàáîòàíà
154

õðîíîëîãè÷åñêàÿ ïîñëåäîâàòåëüíîñòü è ñìåíÿåìîñòü àðõåîëîãè÷åñêèõ êóëüòóð
ñîáñòâåííî ìîíãîëüñêîãî ýòíîñà íà òåððèòîðèè íàøåé ñòðàíû íà âñåì ïðîòÿæåíèè
èñòîðè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ ýòíîãåíåòè÷åñêîãî ïðîöåññà: Âî-âòîðûõ, íå âûäåëåíà
àðõåîëîãè÷åñêàÿ êóëüòóðà ìîíãîëüñêîãî ýòíîñà â íà÷àëà âòîðîãî òûñÿ÷èëåòèÿ í.ý.,
ò.å. íà îïðåäåëåííîì è êîíêðåòíîì, èñòîðè÷åñêè ðåøàþùåãî â ýòíîãåíåòè÷åñêîì
ïëàíå, ýòàïà ðàçâèòèÿ ïðîöåññà ýòíîãåíåçà ìîíãîëüñêîãî ýòíîñà.
 ýòîì îòíîøåíèè íå âûçûâàåò ñîìíåíèÿ ïåðñïåêòèâíîñòü ïðèâëå÷åíèÿ
ïîãðåáàëüíûõ êîìïëåêñîâ êàê ïåðâîèñòî÷íèêà. Çäåñü â ïëàíå ïîñëåäîâàòåëüíîñòè
óðîâíåé ïàëåîýòíîãðàôè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé èñõîäíûì ìîìåíòîì ÿâëÿåòñÿ
âûäåëåíèå êîìïëåêñà ïîèñêîâûõ ïðèçíàêîâ, õàðàêòåðíûõ äëÿ êóëüòóðû, â
÷àñòíîñòè äëÿ ïîãðåáàëüíîãî îáðÿäà ñðåäíåâåêîâûõ ìîíãîëîâ (Õ-ÕY ââ.). Îäíàêî
ýòè ïðèçíàêè åù¸ íå âûäåëÿëèñü. Ïîýòîìó âûäåëåíèå ïîèñêîâûõ ïðèçíàêîâ
ïîãðåáàëüíûõ êîìïëåêñîâ ñðåäíåâåêîâûõ ìîíãîëîâ íà îïðåäåëåííîé òåððèòîðèè
ÿâëÿëîñü çàäà÷åé íàøåãî îòðÿäà.
Îäíîé èç ïðè÷èí ýòîãî ÿâëåíèÿ, íåñîìíåííî, ÿâëÿåòñÿ ñîñòîÿíèå èñòî÷íèêîâ,
êàêîâûìè â äàííîì ñëó÷àå ñëóæàò îò÷åòû ýêñïåäèöèé, ïðîèçâîäèâøèå ðàñêîïêè.
Ðàñêîïêè, â ñâîþ î÷åðåäü, îòðàæàþò óðîâåíü è õàðàêòåð îáùåé ìåòîäèêè ðàñêîïîê,
è â ÷àñòíîñòè, ïîãðåáàëüíûõ êîìïëåêñîâ.
 ïóáëèêàöèÿõ ñîäåðæàòñÿ, çà ðåäêèì èñêëþ÷åíèåì, íåïîëíûå, à èíîãäà
ïðîñòî âûáîðî÷íûå èëè êðàòêî-ñóììàðíûå îïèñàíèÿ âñêðûòûõ ïîãðåáåíèé, ãäå
íå óäåëÿþò âíèìàíèå âîïðîñó âûäåëåíèÿ ïîèñêîâûõ ïðèçíàêîâ. Íà îñíîâàíèè
òàêèõ íåïîëíîöåííûõ ïóáëèêàöèé íåâîçìîæíî äàòü äåòàëüíûé àíàëèç ïðîáëåì,
ñâÿçàííûõ ñ ïîãðåáàëüíûìè êîìïëåêñàìè, îáðÿäàìè, àðõåîëîãè÷åñêèìè
êóëüòóðàìè è òåì áîëåå ñ âîïðîñàìè ýòíîãåíåçà è ýòíè÷åñêîé èñòîðèè. Íî âñå ýòè
îáúåêòèâíûå îáñòîÿòåëüñòâà – ëèøü îäíà ñòîðîíà äåëà.
Äðóãàÿ, íå ìåíåå ñóùåñòâåííàÿ, íîñèò ñóáúåêòèâíûé õàðàêòåð. Èç ïîëå
çðåíèÿ àðõåîëîãîâ â îòäåëüíûõ ñëó÷àÿõ óñêîëüçàþò äàæå âèçóàëüíî íàáëþäàåìûå
ýëåìåíòû ïîãðåáàëüíîãî îáðÿäà, ìîãóùèå ñëóæèòü âèçóàëüíûìè ïðèçíàêàìè
äëÿ ïîèñêà ïîãðåáåíèé ñîáñòâåííî ìîíãîëüñêîãî ýòíîñà. Îáúÿñíÿåòñÿ ýòî
îáñòîÿòåëüñòâî òåì, ÷òî ìíîãèå òðàäèöèîííûå ïîãðåáàëüíûå îáðÿäîâûå äåéñòâèÿ
ñàìè ïî ñåáå àðõàè÷íû è èõ ñåìàíòèêà ÷àùå âñåãî íå îñîçíàåòñÿ, âñëåäñòâèå ÷åãî
àðõåîëîãàìè îíè íå ôèêñèðóþòñÿ, ñ îäíîé ñòîðîíû, â ñèëó èõ íåïîçíàííîñòè, à ñ
äðóãîé – èç-çà êàæóùåéñÿ èõ ñëó÷àéíîñòè èëè íåçíà÷èòåëüíîñòè.
 ýòîì îòíîøåíèè ìåòîäîëîãè÷åñêè îáîñíîâàííûì ÿâëÿåòñÿ âûäåëåíèå öåëîãî
êîìïëåêñà ïîèñêîâûõ ïðèçíàêîâ, õàðàêòåðíûõ èìåííî äëÿ ïîãðåáàëüíîãî îáðÿäà
ñðåäíåâåêîâûõ ìîíãîëîâ. Çäåñü ãëàâíîå âíèìàíèå íàìè óäåëÿëîñü ïðåæäå âñåãî
ïëàíèãðàôèè ïîãðåáàëüíûõ ñîîðóæåíèé íà îïðåäåëåííîé èñòîðèêî-êóëüòóðíîé
òåððèòîðèè (Òðåõðå÷üå), ò.å. ðàñïîëîæåíèþ êîìïëåêñîâ, ïîñêîëüêó â ñàìîì
ðàñïîëîæåíèè íà ìåñòíîñòè, âî âçàèìíîì èõ ðàñïîëîæåíèè äîñòàòî÷íî ÷åòêî
íàõîäèò îòðàæåíèå ñòåðåîòèï ìûøëåíèÿ ëþäåé, ñîâåðøèâøèõ îáðÿä ïîãðåáåíèÿ
óìåðøåãî ÷ëåíà êîëëåêòèâà, ò.å. ðåëèãèîçíî-ìèôîëîãè÷åñêèå ïðåäñòàâëåíèÿ
îá èíîì ìèðå, î å¸ ñîîòíåñåííîñòè â ïðîñòðàíñòâå, î ñïîñîáå îòïðàâëåíèÿ
óìåðøåãî è äð. Ïîäîáíûå ïðåäñòàâëåíèÿ äîñòàòî÷íî îðèãèíàëüíû äëÿ êàæäîãî
íàðîäà è äîñòàòî÷íî óñòîé÷èâû è êîíñåðâàòèâíû âî âðåìåíè âñëåäñòâèå ÷åãî ýòè
ïðåäñòàâëåíèÿ, îòðàæàÿñü íà àðõåîëîãè÷åñêèõ ïàìÿòíèêàìè, ïðèîáðåòàþò ñèëó
155

çàêîíîìåðíîñòè, ôèêñàöèåé êîòîðûõ è ÿâëÿåòñÿ çàäà÷åé àðõåîëîãîâ. Ñ äðóãîé
ñòîðîíû, ýòè ïðèçíàêè ñîçíàòåëüíîãî âûáîðà ìåñòà ïîãðåáåíèÿ ïî îïðåäåëåííûì
ïðèçíàêàì íîñèëè ÿâíî ýòíîäèôôåðåíöèðóþùèé õàðàêòåð, âñëåäñòâèå ÷åãî âîïðîñ
âûäåëåíèÿ ïîèñêîâûõ ïðèçíàêîâ ìåòîäîëîãè÷åñêè îáîñíîâàííî äëÿ ðåøåíèÿ
çàäà÷, ñâÿçàííûõ ñ ïðîáëåìîé âûäåëåíèÿ àðõåîëîãè÷åñêèõ êóëüòóð ñðåäíåâåêîâûõ
ìîíãîëîâ â X-XY âåêàõ íà îïðåäåëåííîé èñòîðèêî-êóëüòóðíîé òåððèòîðèè.
Íàðÿäó ñ àðõåîëîãè÷åñêîé ôèêñàöèåé ïîèñêîâûõ ïðèçíàêîâ íàìè
ïðîâîäèëîñü ñáîð ýòíîãðàôè÷åñêîãî ñâåäåíèÿ î ïîãðåáàëüíîì îáðÿäå ìîíãîëîâ
äëÿ ñðàâíèòåëüíîãî àíàëèçà ñ áîëåå ðàííèìè è àðõåîëîãè÷åñêè çàôèêñèðîâàííûìè
îáðÿäîâûìè äåéñòâèÿìè, íà îñíîâå êîòîðîé âûÿâëÿëèñü íàèáîëåå ìñòîðè÷åñêè
óñòîé÷èâûå è àðõàè÷íûå ýëåìåíòû, íå ïîäâåðãøèåñÿ òðàíñôîðìàöèè è êîòîðûå
ÿâëÿþòñÿ èòîãîâûìè ôîðìàìè òðàäèöèîííîé îáðÿäíîñòè. Ýòî ñðàâíèòåëüíûé
ìåòîä ÿâëÿåòñÿ îäíèì èç ãëàâíûõ êðèòåðèé äëÿ ïðîâåðêè íàøèõ ïðåäïîëîæåíèé
îòíîñèòåëüíî ïîèñêîâûõ ïðèçíàêîâ.
Ñîñòàâ îòðÿäà: Ë.Ë.Âèêòîðîâà (ýòíîãðàô, ñ.í.ñ Èí-òà ýòíîãðàôèè ÀÍ ÑÑÑÐ)
–íà÷àëüíèê îòðÿäà; Ñ.Áàäàìõàòàí (ýòíîãðàô, ñ.í.ñ Èí-òà èñòîðèè Àí ÌÍÐ );
Ã.Ìýíýñ (àðõåîëîãè, ì.í.ñ Èí-òà èñòîðèè ÀÍ ÌÍÐ); À.È.Ñòîëïîâñêèé (øîôåð).
Ñðîê ðàáîòû è ìàðøðóò îòðÿäà: -II.07.1985-03.08.1985. Ðàáîòû âåëèñü â
Õýíòýéñêîì, Âîñòî÷íîì àéìàêàõ íà ìàøèíå àâòîáàçû ÀÍ ÑÑÑÐ ÃÀÇ-66 (¹ 20-
31). Ìàðøðóò ïðîëåãàë îò ã.Óëàíáàòîðà-Äàðõàí ñîìîí (Õýíòèé), Äýëãýðõààí ñîìîí
–ã.ªíäºðõààí-Áàÿí-îâîî ñîìîí-Õºëºíáóéð ñîìîí (Âîñòî÷íûé) –ã.×îéáàëñàí-
Ìàòàä ñîìîí –ã. Áàðóóí Óðò –ã. ªíäºðõààí –ªìíºäýëãýð ñîìîí –Áàÿíìºíõ ñîìîí
– Äàðõàí ñîìîí –ã. ×îéð – ã. Óëàíáàòîð.
Êàìåííûé ñòîëá ñ ÷åòûðåõóãîëüíîé îãðàäêîé
Íà 84 êì ïî ëåâîé è ñåâåðíîé ñòîðîíå äîðîãè, èäóùåé âäîëü ñåâåðíîãî áåðåãà
ð. Êåðóëåí, â íàïðàâëåíèè îò ã. ªíäºðõààí â ã. ×îéáàëñàí (îò ×îéáàëñàíà 240 êì)
áûë çàìå÷åí êàìåííûé ñòîëá. Ïðè îñìîòðå äàííû ïàìÿòíèê ïðåäñòàâëÿë ñîáîé
íåñêîëüêî óïëîùåííûé ñ äâóõ áîêîâ ÷åòûðåõãðàííûé ñòîëá ñ ñëåãêà çàóæåííîé
è îêðóãëåííîé âåðøèíîé è îáêàòàííûìè óãëàìè. Âñÿ ïîâåðõíîñòü ñòîëáà ñèëüíî
øåðîõîâàòà, ïîñêîëüêó îí èçãîòîâëåí èç êðóïíîçåðíèñòîãî ãðàíèòà áåëîãî öâåòà.
Íàïîâåðõíîñòè ñòîëáà íå çàìå÷åíî èçîáðàæåíèé. Âûñîòà ñòîëáà 235 ñì; øèðèíà
øèðîêîé ÷àñòè ñòîëáà â âåðõíåé ÷àñòè 55 ñì; øèðèíà øèðîêîé ÷àñòè ñòîëáà â
íèæíåé ÷àñòè 60 ñì; øèðèíà óçêîé ÷àñòè ðàâíà 25 ñì êàê âíèçó, òàê è ââåðõó.
 ïðîøëîì ñòîëá ñòîÿë, îáðàùåííûé øèðîêîé ïëîñêîñòüþ â ñòîðîíó âîñõîäà
ñîëíöà. Â íàñòîÿùåå âðåìÿ îí íàêëîíåí â çàïàäíóþ ñòîðîíó.
Ñòîëá îêðóæåí îãðàäêîé èç ÷åòûðåõ ïëèò.  íàñòîÿùåå âðåìÿ íà äíåâíîé
ïîâåðõíîñòè çàìåòíû äâå ïëèòû: þæíàÿ è âîñòî÷íàÿ. Âîñòî÷íàÿ ïëèòà âûâîðî÷åíà
è å¸ âûñîòà ðàâíà 7 ñì; äëèíà 90 ñì; òîëùèíà 15 ñì. Äëèíà þæíîé ïëèòû 110
ñì; òîëùèíà 25 ñì; Ïîáëèçîñòè íå îáíàðóæåíî íèêàêèõ äðóãèõ àðõåîëîãè÷åñêèõ
ïàìÿòíèêîâ.
Äëÿ íàñ èíòåðåñ ïðåäñòàâëÿåò ïëàíèãðàôèÿ ïàìÿòíèêà. Ïàìÿòíèê âîçäâèãíóò
ïî÷òè â öåíòðå ðîâíîé ïîâåðõíîñòè ìàëåíüêîãî ðàñïàäêà, îáðàçîâàííîãî è
ðàçìûòîãî â ðåçóëüòàòå ðàçëîìà ëèíèè âòîðîé íàäïîéìåííîé òåððàñû. Ýòîò
156

ðàñïàäîê ðàñêðûâàåòñÿ â ñòîðîíó âîñõîäà ñîëíöà è ïåðåä ïàìÿòíèêîì âíèçó
ïðîòåêàåò ð. Êåðóëåí. Òàêèì îáðàçîì, ïðè âûáîðå ìåñòà óñòàíîâêè ýòîãî ïàìÿòíèêà
ðóêîâîäñòâîâàëèñü, âèäèìî, ñëåäóþùèìè ïðèçíàêàìè: ïîëíàÿ îñåùàåìîñòü
ñîëíöåì çà âåñü äåíü, âîçâûøåíèå ïàìÿòíèêà, ñîîòíåñåííîñòü ê âîçâûøåííîìó
ìåñòó, â äàííîì ñëó÷àå ê ñåâåðíûì ãîðàì, ñîîòíåñåííîñòü ê âîäíîìó èñòî÷íèêó.
Çäåñü ÷åòêî ïðîÿâëÿåòñÿ ñîçíàòåüíîñòü âûáîðà ìåñòà ïî ýòèì ïðèçíàêàìè (ñì.
Ôîòî ¹ 1, 2).
ÊÀÌÅÍÍÛÅ ÂÛÊËÀÄÊÈ ÍÅÎËÈÒÈ×ÅÑÊÎÃÎ ÂÐÅÌÅÍÈ
Íà 40 ñì êì äîðîãè îò Áàÿí-îâîî ñîìîíà â Õºëºíáóéð ñîìîí íà íåáîëüøîé
âîçâûøåííîñòè îêîëî êðàÿ áåðåãîâîé ïîëîãîé ëèíèè áûëà çàìå÷åíà êîìïàêòíàÿ
ãðóïïà êàìåííûõ âûêëàäîê. Ïðè îñìîòðå çäåñü áûëè îáíàðóæåíû øåñòü âûêëàäîê,
ñëîæåííûå â âèäå îãðàäîê ïîäïðÿìîóãëüíîé ôîðìû. Îðèåíòàöèÿ âûêëàäîê ïî
äëèííîé îñè âîñòîê çàïàä. Â íîãàõ èëè îêîëî ãîëîâû ñòîÿò ìàëåíüêèå ñòîëáèêè.
Íåäàëåêî îò ýòèõ âûêëàäîê, ïðÿìî íà äîðîãå áûëè îáíàðóæåíû êàìåííûå
èçäåëèÿ, îáðàçóùèå íåáîëüøîå ñêîïëåíèå. Èçäåëèÿ èçãîòîâëåíû èç êðåìíÿ
áåëîãî, êîðè÷íåâîãî, çåëåíîãî öâåòîâ. Çäåñü áûëè ïðåäñòàâëåíû øèðîêèå ïëîñêèå
íàêîíå÷íèêè òðåóãîëüíîé, ëèñòîâèäíîé ôîðìû ñ âûåì÷àòûì îñíîâàíèåì, ñêðåáêè
îêðóãëîé ôîðìû. Îðóäèÿ âñå ìèíèàòþðíû è îáðàáîòàíû â òåõíèêå ðåòóøèðîâàíèÿ.
 íàñòîÿùåå âðåìÿ ýòè ìàòåðèàëû íàõîäÿòñÿ ó Ë.Ë.Âèêòîðîâîé.
Âîêðóã îòêðûòîãî ñêîïëåíèÿ êðåìíåâîãî èíâàíòàðÿ, ïî òåõíèêå îáðàáîòêè
è òèïîëîãè÷åñêèì ïðèçíàêàì, îòíîñÿùåãîñÿ ê ïîçäíåìó ðàçâèòîìó íåîëèòó (5-4
òûñ), íå îáíàðóæåíî íèêàêèõ âûêëàäîê, íè ìîãèëüíîãî ïÿòíà. Âîçìîæíî, êàìåííûå
âûêëàäêà ñïîëçëà ê îñíîâàíèÿ îáðûâà. Îäíàêî ÿñíî, ÷òî ïàìÿòíèê ïðåäñòàâëÿåò
èíòåðåñ.
Êàìåííîå èçâàÿíèå YI-YIII âåêîâ èç Õºëºíáóéð ñîìîíà
Íà ïðàâîì áåðåãó ð. Êåðóëåí â 13 êì íà âîñòîê îò Õºëºíáóéð ñîìîíà íà ãîðå
ªëçèéò, ïî ñâåäåíèÿì ìåñòíîãî íàñåëåíèÿ, ê ñåâåðî âîñòîêó îò ãîðû Öàãààí ÷óëóóò
íàõîäèòñÿ êàìåííîå èçâàÿíèå (ñì. Ôîòî ¹ 1, 2, 3, 4 è ðèñ).
Ïðè îñìîòðå îêàçàëîñü, ÷òî êàìåííîå èçâàÿíèå ñòîèò íà ìûñó. Èçâàÿíèå
âûïîëíåíî èç ãðàíèòà æåëòîâàòîãî öâåòà. Âûñîòà èçâàÿíèÿ 115 ñì; øèðèíà ïëå÷à
45 ñì; òîëùèíà ïðèìåðíî 20 ñì. Èçâàÿíèå ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé èçîáðàæåíèå
÷åëîâåêà â óïðîùåííîé ìàíåðå. Ïðîïîðöèè òåëà íå ñîáëþäåíû. Ãîëîâà áîëüøàÿ,
êâåðõó ñóæàåòñÿ è îêðóãëÿåòñÿ. Ãîëîâíîé óáîð íå èçîáðàæåí. Âûáèòàÿ ëèíèÿ ãëàç,
íîñà, óñèêîâ, ðòà ñèëüíî ñòåðëàñü è â íàñòîÿùåå ìàëîçàìåòíà. Ðåëüåôîì âûäåëåí
ìàññèâíûé ïîäáîðîäîê.
 ïðàâîé ñîãíóòîé ðóêå íà óðîâíå ãðóäè ðåëüåôîì âûäåëåí ñîñóä îêðóãëîé
ôîðìû ñ çàóæåííûì ãîðëûøêîì. Ëåâàÿ ðóêà ïîêîèòñÿ íà íåøèðîêîì ïîÿñå. Ðóêè è
ïîÿñ ïîêàçàíû ðåëüåôîì. Èçáîðàæåíèå íèæíèõ êîíå÷íîñòåé, êàêîãî-ëèáî îðóæèÿ,
áûòîâûõ äåòàëåé íèæå ïîÿñà è ñçàäè èçâàÿíèÿ íå çàìå÷åíî.  öåëîì èçâàÿíèå
âûïîëíåíî âåñüìà óïðîùåííî è ïî òèïó îòíîñèòñÿ ê ïàìÿòíèêó YI-YIII ââ. Èçâàÿíèå,
âèäèìî, ïðèòàùåíî ìåñòíûìè æèòåëÿìè èç äðóãîãî ìåñòà, ñ ÷åì ñâèäåòåëüñòâóåò
157

îòñóòñòâèå ïîãðåáàëüíî-ïîìèíàëüíîãî ñîîðóæåíèÿ, íåòèïè÷íîñòü âûáîðà ìåñòà
óñòàíîâêè äëÿ ïîäîáíîãî òèïà ïàìÿòíèêîâ, îðèåíòàöèÿ ïàìÿòíèêà íà þã, ÷òî íå
ñîîòâåòñòâóåò âîñòî÷íîé îðèåíòàöèè àíàëîãè÷íûõ èçâàÿíèé íà çàïàäå Ìîíãîëèè.
Èçâàÿíèå çàêðåïëåí â íèæíåé ÷àñòè êàìíÿìè.
Ðàçâàëèíû “Òóã÷èéí ñ¿ì”
 30 êì íà âîñòîê îò Áàÿí-îâîî ñîìîíà íà îäèíîêîé âîçâûøåííîñòè
ñîõðàíèëèñü ðàçâàëèíû “Òóã÷èéí ñ¿ì” (“Õðàì çíàìåíîñöåâ”).  íàñòîÿùåå âðåìÿ
ñîõðàíèëèñü ëèøü îñíîâàíèå ñòåíîê õðàìîâîé ïîñòðîéêè â âèäå êèðïè÷íûõ
âûêëàäîê Ï-îáðàçíîé ôîðìû, âûòÿíóòîé ïî äëèííîé îñè ñ âîñòîêà íà çàïàä. Âõîä
â õðàìîâîå çäàíèå áûëî óñòðîåíî ñ âîñòî÷íîé ñòîðîíû.
Ïîâñþäó íà âåðøèíå âîçâûøåííîñòè ÿâëÿþòñÿ ðàçáèòûå êóñêè ÷åðåïèöû
è êèðïè÷à. Êèðïè÷è èç ïëîòíî çàìåøàííîãî òåñòà ñèíåâàòîãî öâåòà. Ðàçìåðû:
äëèíà íåèçâåñòíà, øèðèíà 14 ñì, òîëùèíà 4 ñì. Âåðõíèå óçêèå ÷åðåïèöû
òàêæå èçãîòîâëåíû èç òîãî æå òåñòà, íà âíóòðåííåé ñòîðîíå çàìåòíû îòïå÷àòêè
ìåøêîâèíû. Òàêæå áûëè îáíàðóæåíû àíòåôèêñû ñ èçîáðàæåíèåì ñîêàëåííîé
ëè÷èíû, îáðàìëåííûé êðóãîì. Äèàìåòð àíòåôèêñà 10 ñì è èçîáðàæåíèå âûïîëíåíî
ðåëüåôîì.
 íàñòîÿùåå âðåìÿ â çàïàäíîé ÷àñòè ðàçâàëèíû õðàìîâîé ïîñòðîéêè
âîçäâèãíóò îâîî, ñëîæåííîé èç êàìíåé è çàêðåïëåííûõ ïî óãëàì äåðåâÿííûì
áðóñüÿìè. Îâîî ëèöåâîé ÷àñòüþ îáðàùåí íà þã. Ïàìÿòíèê ïðåäñòàâëÿåò èíòåðåñ
êàê ñðåäíåâåêîâûé õðàì, â êîòîðîì, âèäèìî, õðàíèëñÿ çíàìÿ.
Êàìåííîå èçâàÿíèå ¹ 3 èç Âîñòî÷íîãî àéìàêà
 1962 ãîäó â õîäå àðõåîëîãè÷åñêèõ ðàçâåäîê â Âîñòî÷íîì àéìàêå áûëè
îáíàðóæåíû 6 êàìåííûõ èçâàÿíèé (1. ñ. 97-99). Ñðåäè ýòèõ ïàìÿòíèêîâ íàõîäèòñÿ
èçâàÿíèå, êîòîðóþ ìû èìåëè âîçìîæíîñòü îñìîòðåòü, îïèñàòü, çàðèñîâàòü è
îôîòîãðàôèðîâàòü, ïîñêîëüêó å¸ ïðåäûäóùåå îïèñàíèå ÿâëÿåòñÿ âåñüìà êðàòêèì
ïî ñîäåðæàíèþ è ê òîìó æå îòðàäàåò ðÿäîì íåòî÷íîñòåé. Òàê, ñëåäóåò îòìåòèòü,
÷òî â äàííîì è íåïîëíîì îïèñàíèè íåâåðíî äàíû ðàçìåðû ïàìÿòíèêà, íàçâàíèå
ïàìÿòíèêà è ìåñòíîñòè, ãäå îí íàõîäèòñÿ.
Êàìåííîå èçâàÿíèå ÷åëîâåêà, èçâåñòíîå ó ìåñòíîãî íàñåëåíèÿ ïîä íàçâàíèåì
“Ëàì õºøºº”, çàôèêñèðîâàíî íàìè íà þãî-âîñòî÷íîé îêðàèíå áåçëþäíîé,
ïîðîñøåé ÷èåì (äýðñ), ìåñòíîñòè ïîä íàçâàíèåì “Áóÿí-ªíäºðèéí ãîâü”, êîòîðàÿ
íàõîäèòñÿ â 80 êì ê âîñòîêó îò Ìàòàä ñîìîíà. Òàêæå îòìåòèì, ÷òî â êèëîìåòðå îò
ýòîãî èçâàÿíèÿ íàõîäèòñÿ çèìíèê è êîëîäåö.
Èçâàÿíèå, âûïîëíåííîå èç ãðàíèòà æåëòîâàòîãî öâåòà, âðûòî äî îñíîâàíèÿ
êðåñëà â çåìëþ íà âåðøèíå õîëìà è îáðàùåíî ëèöåâîé ÷àñòüþ íà þã ïî êîìïàñó.
Ïàìÿòíèê ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé îáúåìíóþ ñêóëüïòóðó ìóæ÷èíû, âîññåäàþùåãîñÿ
íà êðåñëå. Èçâàÿíèå äîñòàòî÷íî õîðîøî ñîõðàíèëîñü, õîòÿ ñëåäóåò îòìåòèòü,
÷òî â íåêîòîðûõ ìåñòàõ å¸ îòäåëüíûå ÷àñòè, íàïðèìåð, ëåâîå êîëåíî è ëåâûé
ïîäëîêîòíèê êðåñëà â öåëîì, âåðõíÿÿ ÷àñòü ëåâîãî ïëå÷à, ïðàâàÿ ðóêà îò ëîêòåâîãî
158

ñãèáà äî êèñòåé, îòáèòû è âàëþòñÿ ðÿäîì (ñì. ðèñ.; ôîòî ¹ 1, 2, 3, 4). Òàêæå ó
èçâàÿíèÿ îòáèòà ãîëîâà, âñëåäñòâèå ÷åãî íå ñîõðàíèëèñü å¸ âåðõíÿÿ, çàäíÿÿ, ëåâàÿ
÷àñòè. ×àñòè÷íî ñîõðàíèëèñü ëèøü ëèöåâàÿ è ïðàâàÿ ÷àñòè.
Âûñîòà èçâàÿíèÿ áåç ãîëîâû 112 ñì; øèðèíà ëèöåâîé ÷àñòè ïüåäåñòàëà 54 ñì;
áîêîâàÿ øèðèíà ïüåäåñòàëà 41 ñì; øèðèíà ëèöåâîé ÷àñòè èçâàÿíèÿ íà óðîâíå êîëåí
57 ñì; øèðèíà ëèöåâîé ÷àñòè íà óðîâíå îñíîâàíèÿ êóáêà 51 ñì; áîêîâàÿ øèðèíà
èçâàÿíèÿ íà óðîâíå êîëåí 37 ñì; áîêîâàÿ øèðèíà èçâàÿíèÿ íà óðîâíå îñíîâàíèÿ
êóáêà 32 ñì (ñì.ðèñ. ìàñøòàá 1:10 ñì).
 èçâàÿíèè ñîáëþäåíû îáùèå ïðîïîðöèè òåëà, ÷åòêîñòü àòðèáóòîâ è ýëåìåíòîâ
îäåæäû, êðåñëà, óêðàùåíèé, õîòÿ îòñóòñòâóåò áîëåå äåàòëüíàÿ ïðîðàáîòêà
îòäåëüíûõ ýëåìåíòîâ, ÷òî âèäèìî, ïðåæäå âñåãî îáóñëîâëåíî õàðàêòåðîì
ìàòåðèàëà.
Ïîñêîëüêó ãîëîâà áûëà îòáèòà è ïî÷òè íå ñîõðàíèëèñü èçîáðàæåíèÿ ãîëîâíîãî
óáîðà, ÷åðò ëèöà, òî íåîïðåäåëèìû ôîðìà è òèï ãîëîâíîãîó áîðà. Íî, ñóäëÿ ïî
ñîõðàíèâøèìñÿ ÷àñòÿì, ìîæíî ñêàçàòü, ÷òî ãîëîâíîé óáîð áûë ñëåãêà ñäâèíóò
íàçàä è èìåÿ íåáîëüøèå ïðèïîäíÿòûå ïîëÿ. Ñîõðàíèâøèåñÿ ïðàâîå óõî ïåðåäàíî
î÷åíü ðåëüôåíî è âûïîëíåíî â óïðîùåííîé ìàíåðå. Èç-ïîä ïîëåé ãîëîâíîãî óáîðà
çà óõî îïóñêàþòñÿ âîëîñû. Ñóäëÿ ïî å¸ ðåëüåôíîìó èçîáðàæåíèþ, âîëîñû áûëè
çàïëåòåíû â ÷åòûðå îòäåëüíûå êîñè÷êè, êîíöû êîòîðûõ çàòåì áûëè ïîäòÿíóòû
ââåðõ è ïåðåâÿçàíû, îáðàçóÿ êàê-áû ïóê âîëîñ çà óøàìè. Ëèöî èçâàíèÿ øèðîêîå,
ñ ïîëíûìè îòâèñëûìè ùåêàìè. Ãëàçà äîñòàòî÷íî áîëüøèå è óäëèíåííîé ôîðìû,
è âûïîëíåíû ïðî÷åð÷åííîé ëèíèåé. Íîñ îáèò.  íèæíåé ÷àñòè ëèöà ñîõðàíèëèñü
äâå ïðîðàáîòàííûå ëèíèè ãàëî÷êîîáðàçíîé ôîðìû, ÿâëÿþùèåñÿ ëèíèÿìè óãëîâ
ðòà (ñì.ðèñ.; ôîòî ¹ 3, 4, 5, 6).
Íà èçâàÿíèè ÷åòêî ïðîñëåæèâàþòñÿ âåðõíÿÿ îäåæäà â âèäå äëèííîïîëîãî,
äîõîäÿùåãî äî íîñêîâ ñàïîãà, õàëàòà ñ ïðàâîñòîðîííèì çàïàõîì è êîðîòêèìè
ðóêàâàìè âûøå ëîêòåé (ôîòî ¹ 1, 2). Ïåðåä õàëàòà ïðåñòàâëÿåò ñîáîé êîñîé
ïðÿìîé âûðåç îò ëåâîé ñòîðîíû øåè äî ïðàâîé ïîäìûøêè. Êðàÿ âûðåçà ïåðåäà è
âíóòðåííåãî ëåâîãî çàïàõà õàëàòà îòäåëàíû øèðîêîé êàéìîé.
Ëåâàÿ ðóêà, âèäèìî, ëåæàëà íà ïîäëîêîòíèêå êðåñëà. Ïðàâàÿ ðóêà íà óðîâíå
ãðóäè äåðæèò ñîñóä êóáêîâèäíîé ôîðìû. Êóáîê, âèäèìî, ñ òîíêèìè íîæêàìè è
íåáîëüøîé âûñîòû. Âåðõíÿÿ ÷àñòü ñîñóäà íåñêîëüêî ðàñøèðåíà. Èç-ïîä ïîëû
õàëàòà çàìåòíû ÷óòü çàîñòðåííûé è ïðèïîäíÿòûé íîñ îáóâè òèïà ñàïîãà íà òîëñòîé
ïîäîøâå (ñì.ðèñ.; ôîòî ¹ 3,4).
Ñèäåíüå òèïà êðåñëà ñ öåëüíîé áîëüøîé ñïèíêîé è äâóìÿ ïîäëîêîòíèêàìè
ïîêàçàíû ðåëüåôíî áåç íîæåê. Ïîäëîêîòíèêè îòõîäÿ îòâåðõíåé ÷àñòè ñïèíêè
êðåñëà ïëàâíî îïóñêàþòñÿ âíèç è çàòåì èõ êîíöû çàêðó÷èâàþòñÿ êîëüöîì ââåðõ
(ðèñ.; ôîòî ¹ 5, 6, 7, 11, 12, 13).
Íèæå ýòèõ çàêðó÷åííûõ ñïèðàëüþ êîíöîâ ïîäëîêîòíèêà ðåëüåôîì âûáèòû
èçîáðàæåíèÿ ñóìîê ïî îäíîé íà êàæäîé áîêîâîé ñòîðîíå èçâàÿíèÿ. Ñóìêà íà
ïðàâîì áîêó èìååò ïîäêâàäðàòíóþ ôîðìó ñ çàêðóãëåííûìè óãëàìè. Âûñîòà ñóìêè
10 ñì. Íà âåðõíåé ÷àñòè ñóìêè â ñåðåäèíå èìååòñÿ èçîáðàæåíèå ïðÿìîóãîëüíèêà,
ïðåäñòàâëÿþùåãî, âèäèìî, ïîäâåñêóþ ñóìêè, ïîñêîëüêó îò íå¸ îòõîäÿò ëèíèè
òð¸õ øíóðêîâ, òàêæå ïîêàçàííûå ðåëüåôîì ñ ïîìîùüþ ïðî÷åð÷åííûõ ëèíèé.
Íà ñàìîé ñóìêå çàìåòíû ïðî÷åð÷åííûå ëèíèè (3 ëèíèè), îáîçíà÷àþùèå êëàïàí
159

ñóìêè, å¸ íàêëàäíóþ ïëàñòèíêó è ìåòàëëè÷åñêóþ ÷àñòü êðåñàëà ñîîòâåòñòâåííî.
Çà ñóìêîé-êðåñàëîì ðåëüåôîì ïîêàçàí ïðÿìîé óçêèé ïðåäìåò, íàçíà÷åíèå
êîòîðîãî íåèçâåñòíî. Òàêæå çà øíóð áûë, âèäèìî, ïîäâåøåí ïðåäìåò, èçîãíóòûé
êîíåö êîëòîðîé ïîêàçàí ðåëüåôîì â íèæíåé ÷àñòè ñóìêè (ñì.ðèñ.; ôîòî ¹ 5, 6,
7). Ñóìêà íà ëåâîì áîêó íåñêîëüêî áîëüøåãî ðàìåðà (âûñîòà 17 ñì) èìååò òàêæå
ïîäêâàäðàòíóþ ôîðìó ñ çàêðóãëåííûìè óãëàìè è ïîäâåøåííóþ, âèäèìî, çà îäèí
øíóð. Ñóìêà, ñóäÿ ïî ïðî÷åð÷åííûì ëèíèÿì, èìåëà êëàïàí. Òàêæå â âåðõíåé è
íèæíåé ÷àñòè èìåþòñÿ ïðî÷åð÷åííûå ëèíèè. Çà øíóð òàêæå ïîäâåøåí óçêèé
äëèííûé ïðåäìåò, êîíåö êîòîðîé ïîêàçàí â íèæíåé ÷àñòè ñóìêè.  ýòîé ñâÿçè
ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî íà èçâàÿíèè îòñóòñòâóåò èçîáðàæåíèå ïîÿñà, âñëåäñòâèå
÷åãî îñòàåòñÿ íåÿñíûì, çà ÷òî ïîäâåøèâàëèñü ýòè äâå ñóìêè ïðè ïîìîùè øíóðêà.
Òàêæå îòìåòèì, ÷òî áîêîâûõ ïëîñêîñòÿõ èçâàÿíèÿ, âäîëü ñóìîê ïðîâåäåíû ïî äâå
ïðî÷åð÷åííûå ëèíèè, êîòîðûå, âèäèìî, îáîçíà÷àþò áîêîâûå ðàçðåçû õàëàòà (ñì.
ðèñ.; ôîòî ¹ 8, 9, 10).
Ñóäÿ ïî îðèåíòàöèè èçâàÿíèÿ ëèöåâîé ÷àñòüþ íà þã ïî êîìïàñó, îòñóòñòâèþ
êàêèõ-íèáóäü ñëåäîâ íàñûïè, õàðàêòåðíûõ äëÿ ýòîé êàòåãîðèè ïàìÿòíèêîâ, ìîæíî
ïðåäïîëîæèòü, ÷òî äàííîå èçâàÿíèå ñòîèò íå íà ïåðâîíà÷àëüíîì ìåñòå.
Ëèòåðàòóðà
1.Ñýð-Îäæàâ Í. 1962 îíä Äîðíîä àéìàãò ÿâóóëñàí àðõåîëîãèéí õàéãóóëûí
àæèë. – “Ê âîïðîñó äðåâíåéøåé èñòîðèè Ìîíãîëèè”. III áîòü, 10 äýâòýð. ÓÁ, 1964.
Êàìåííîå èçâàÿíèå ¹ 4 èç Âîñòî÷íîãî àéìàêà
 ðåçóëüòàòå îïðîáà ìåñòíîãî íàñåëåíèÿ, íàìè áûëî çàôèêñèðîâàíî êàìåííîå
èçâàÿíèå â ìåñòíîñòè “Áàð÷èãàð”, íàõîäÿùåéñÿ â 5 êì ê þãó îò ñîìîíà Ìàòàä
Âîñòî÷íîãî àéìàêà. Êðàòêîå îïèñàíèå ýòîãî ïàìÿòíèêà ñîäåðæèòñÿ â îò÷¸òå
àðõåîëîãè÷åñêîé ðàçâåäêè, ïðîâåäåííîé â 1962 ãîäó. Çäåñü ìû îòìåòèì, ÷òî ýòî
êàìåííîå èçâàÿíèå áûëî â òî âðåìÿ äàòèðîâàíî äðåâíåòþðñêèì ïåðèîäîì (1, ñ.98-
99).
Òîïîãðàôè÷åñêîå ðàñïîëîæåíèå ýòîãî ïàìÿòíèêà ïðåäñòàâëÿåò íåñîìíåííûé
èíòåðåñ â ïëàíå îòðàæåíèÿ òðàäèöèîííîé ïîãðåáàëüíîé îáðÿäíîñòè äðåâíèõ
ìîíãîëîâ íà àðõåîëîãè÷åñêîì îáúåêòå, â ÷àñòíîñòè â ïëàíå âûáîðà ìåñòà
ïîãðåáåíèÿ óìåðåâøåãî ÷ëåíà êîëëåêòèâà, ïîýòîìó áîëåå ïîäðîáíî îñòàîâèìñÿ íà
îïèñàíèè îêðóæàþùåé ñðåäû è ìåñòîðàñïîëîæåíèÿ êîìïëåêñà.
Ìåñòíîñòü ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé íåáîëüøóþ äîëèíó (1õ2,5 êì), âûòÿíóòóþ
ïî îñè âîñòîê-çàïàä è îêðóæåííóþ ñ ñåâåðà, çàïàäà, þãà ñîïêàìè ñ îòäåëüíûìè
âûõîäàìè ñêàëû. Ñ âîñòî÷íîé ñòîðîíû ýòà ñòåíà ðàçäâèãàåòñÿ è îòêðûâàåò âèä íà
äàëüíèå ãîðû. Ñàì æå êîìïëåêñ ðàñïîëîæåí ïî÷òè â öåíòðå ýòîé äîëèíû. Ñ þæíîé
ñòîðîíû êîìïëåêñà ðàñïîëîæåíà ñêàëèñòàÿ ñîïêà ïîä íàçâàíèåì “Áàð÷èãàð”,
íàçâàíèå êîòîðîé íîñèò è äîëèíà. Ïîýòîìó êîìïëåêñ â îò÷¸òå òàêæå íàçâàí ïî
ìåñòó íàõîæäåíèÿ.
160

Ïàìÿòíèê ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé ïîíèìàëüíûé êîìïëåêñ èç êàìåííîãî èçâàÿíèÿ
è êàìåííîé íàñûïè (ñì. ôîòî ¹ 1). Íàñûïü îâàëüíîé ôîðìû â ïëàíå, ñëîæåí èç
êàìíÿ. Ïåðâîíà÷àëüíî, âèäèìî, íàñûïü ñïëîøü ñîñòîÿë èç êàìíÿ.  íàñòîÿùåå
âðåìÿ å¸ öåíòðàëüíàÿ ÷àñòü ðàçðûòà (ñì.ôîòî ¹ 1, 2). Íàñûïü âûòÿíóòà ïî äëèííîé
îñè ñ âîñòîêà íà çàïàä è èìååò äëèíó 12,5 ì. Ïî îñè ñåâåð-þã íàñûïü èìååò äëèíó
9, 4 ì. Çäåñü æå îòìåòèì, ÷òî ðàñïîëîæåíèå íàñûïè ïî äëèííîé îñè ñîîòâåòñòâóåò
ôîðìå äîëèíû. Ê íàñòîÿùåìó âðåìåíè íà ïîâåðõíîñòè çàìåòíà êîëüöåîáðàçíàÿ
íàñûïü èç êàìíåé ñ âîðîíêîé â öåíòðå.
 ýòîé âîðîíêå îáíàðóæåíî êàìåííîå èçâàÿíèå, ðàçáèòàÿ ïî ïîëàì íèæå
ïîÿñà è îòáèòàÿ ãîëîâà. Èçâàÿíèå âûïîëíåíî èç ïåñ÷àíèêà æåëòîâàòîãî öâåòà
è â íàñòîÿùåå âðåìÿ ïëîõî ñîõðàíèëîñü, ò.å. â âåðõíåé ÷àñòè èçâàÿíèå ñèëüíî
âûâåòðèëîñü. Âûñîòà èçâàÿíèÿ âìåñòå ñ ãîëîâîé 137 ñì; øèðèíà ëèöåâîé ÷àñòè
ïüåäåñòàëà 44 ñì; áîêîâàÿ øèðèíà ïüåäåñòàëà 41 ñì; øèðèíà ëèöåâîé ÷àñòè
èçâàÿíèÿ íà óðîâíå âåðõíåé ÷àñòè ñîñóäà 36 ñì; òîëùèíà èçâàÿíèÿ íà ýòîì æå
óðîâíå 20 ñì (ñì.ðèñ.; ôîòî ¹ 1, 2, 3, 4).
Èçâàÿíèå èçîáðàæàåò ñòîÿùåãî ìóæ÷èíó è âûïîëíåíà êàê îáú¸ìíàÿ
ñêóëüïòóðà. Ãîëîâà ñòàòóè îêàòàíà è íà íåé çàìåòíû ëèøü ñâàë ëèöà, ëåâîå óõî,
ïðîðèñîâàííûå íà øåå, âèäèìî, îáåçíà÷àþùèå âîðîòíèê âåðõíåé îäåæäû (ñì.
ðèñ.; ôîòî ¹ 2, 6, 7, 10).
 ñîãíóòîé ïðàâîé ðóêå èçâàÿíèÿ íà óðîâíå å¸ ãðóäè ðåëüåôíî èçîáðàæåí
êóáêîâèäíûé ñîñóä âûòÿíóòîé, äëèííîé ôîðìû è íåñêîëüêî ðàñøèðÿþùåñÿ
êâåðõó. Ëåâàÿ ðóêà ïîêîèòñÿ íà æèâîòå íà óðîâíå ïîÿñà. Îäíàêî èçîáðàæåíèå ïîÿñà
îòñóòñòâóåò. Òàêæå îòñóòñòâóþò îòäåëüíûå ýëåìåíòû âåðõíåé îäåæäû, êîòîðûå,
íàäî ïîëàãàòü, ýðîäèðîâàíû. Âåðõíÿÿ îäåæäà èìååò äëèííûé ïîë, äîõîäÿùèé äî
íîñêîâ îáóâè è äëèííûé ðóêàâ, êîòîðûé îáîçíà÷åí ïðîðåçíîé ëèíèåé íà çàïÿñòüå
ïðàâîé ðóêè.
Íà äâóõ áîêàõ èçâàÿíèÿ ïðî÷åð÷åííîé ãëóáîêîé ëèíèåé ðåëüåôýî ïðîðåçàíû
èçîáðàæåíèÿ äâóõ ñóìîê. Íà ïðàâîì áîêó èçîáðàæåíà ñóìêà ïðÿìîóãîëüíîé
ôîðìû ñ çàêðóãëåííûìè óãëàìè (11õ8 ñì). Ñóìêà èìååò êëàïàí, êîòîðûé ïîêàçàí
ïðî÷åð÷åííîé ëèíèåé (ñì.ðèñ. ). Òàêæå ïðî÷åð÷åííîé ëèíèåé ïîêàçàíû ëèíèè,
îòõîäÿùèå îò âåðõíåé ÷àñòè ñóìêè ïîä ëîêîòü. Îäíà ëèíèÿ ÿâëÿåòñÿ øíóðêîì
äëÿ ïîäâåøèâàíèÿ ñóìêè. Äâå áîêîâûå ëèíèè ÿâëÿþòñÿ ïðîäîëæåíèåì áîêîâîãî
ðàçðåçà âåðõíåé îäåæäû, ëèíèÿ êîòîðîé òàêæå ïðîäîëæàåòñÿ è íèæ ñóìêè (ñì. ðèñ.
; ôîòî ¹ 6).
Íà ëåâîì áîêó ïðî÷åð÷åííîé ëèíèåé ïîêàçàíà ñóìêà ïîäêâàäðàòíîé ôîðìû
(13õ12 ñì) (ñì.ðèñ. ; ôîòî ¹ 10). Îò âåðõíåé ÷àñòè ñóìêè ââåðõ ïîä ëîêîñòü óõîäÿò
òðè ëèíèè, ïîêàçàííûå òàêæå ïðî÷åð÷åííîé ëèíèåé. Ñðåäíÿÿ ëèíèÿ òàêæå ÿâëÿåòñÿ
øíóðêîì äëÿ ïîäâåøèâàíèÿ ñóìêè. Äâå áîêîâûå ëèíèè ÿâëÿþòñÿ ïðîäîëæåíèåì
ëèíèè áîêîâîãî ðàçðåçà âåðõíåé îäåæäû, êîòîðàÿ íà÷èíàåòñÿ, âèäèìî, ãäå-òî ïîä
ïàçóõîì. Ðàçðåç îäåæäû çàìåòåí è íèæå ñóìîê. Îò íèæíåé ÷àñòè ñóìêè îòõîäèò
êîíåö ïðÿìîãî ïðåäìåòà íåèçâåñòíîãî íàçíà÷åíèÿ. Çäåñü òàêæå îòìåòèì, ÷òî
êàæäûé áîêîâîé ðàçðåç â íèæíåé ÷àñòè íåñêîëüêî ðàñøèðÿåòñÿ. Èç-ïîä ïîëû
îäåæäû âûñîâûâàþòñÿ íåñêîëüêî çàîñòðîåííûå íîñêè îáóâè, èìåþùåé òîëñòóþ
ïîäîøâó (ôîòî ¹ 4, 6). Ïîâåðõíîñòü èçâàÿíèÿ, êðîìå ÷åòûð¸õ ñòîðîí ïüåäåñòàëà,
îáðàáîòàíà è çàãëàæåíà.
161

Ëèòåðàòóðà
1.Í.Ñýð-Îäæàâ. Àðõåîëîãè÷åñêèå ðàçâåäêè â Âîñòî÷íîì àéìàêå ÌÍÐ â 1962
ãîäó. – “Ê âîïðîñó äðåâíåéøåé èñòîðèè Ìîíãîëèè”, “Àðõåîëîãèéí ñóäëàë”. III
áîòü. 10 äýâòýð. ÓÁ., 1964.
Ïàìÿòíèêè ýïîõè áðîíçû â äîëèíå ðåêè Äóíä Æàðãàëàíò
Íàìè áûëè îñìîòðåíû ïëèòî÷íûå ìîãèëû, îëåííûå êàìíè è êàðàêñóðû â
äîëèíå ð.Äóíä Æàðãàëàíò ªìíºäýëãýð ñîìîíà Õýíòýéñêîãî àéìàêà.
Ìåñòíîñòü ïðåäñòàâëÿåò ñîáîþ äîëèíó ð.Äóíä Æàðãàëàíò, êîòîðàÿ ñêàéìëÿåò
å¸ ñ þæíîé, âîñòî÷íîé ñòîðîíû è òå÷¸ò íà ñåâåð. Äîëèíà îêðóæåíà ñî âñåõ ñòîðîí
ãîðàìè ñ òà¸æíûì ëåñîì. Äîëèíà ïðåäñòàâëÿåò ñîáîþ èäåàëüíîå ìåñòî äëÿ
ïîãðåáåíèÿ óìåðøèõ ÷ëåíîâ îáùåñòâà, óñòðîéñòâà ïîìèíîê è æåðòâîïðèíîøåíèé,
ïîñêîëüêó ïåðåä íàìè íàëèöî òàêèå ýëåìåíòû äðåâíåãî îáðÿäà êàê îêðóæåíèå ãîð,
áëèçîñòü âîäû ñ þæíîé, âîñòî÷íîé, þãî-çàïàäíîé ñòîðîí è äîñòàòî÷íî õîðîøàÿ
ñîâåùåííîñòü ñîëíöåì çà âåñü äåíü.
Çäåñü ÷¸òêî âûÿâëÿåòñÿ 2 òèïà ñîîðóæåíèé, ïîêà íåèçâåñòíîãî õàðàêòåðà:
îãðàäêè ïîäïðÿìîóãîëüíîé â ïëàíå ôîðìû è âûòÿíóòîé äëèííîþ îñüþ ñ âîñòîêà
íà çàïàä, è âîçäâèãíóòûå èç ïëèò áîëüøèõ ðàçìåðîâ (äî 70-80 ñì â âûñîòó);
ñîîðóæåíèÿ èç êàìåííîé íàñûïè ïëîñêîé ôîðìû è ðàçìåðîì íå ïðåâûøàþùåé
2õ3 ì.
Íà ñàìîé âîñòî÷íîé îêðàèíå ýòîãî “ìîãèëüíîãî” ïîëÿ îêîëî îãðàäêè ñòîÿò 3
îëåííîãî êàìíÿ (ñì. ôîòî ¹ 1 2, 3, 4). Äàëåå íà ñåâåðî-çàïàä ñëåäóþò ïëèòî÷íûå
ìîãèëû è êàìåííûå íàñûïè. Çäåñü æå îòìå÷åíû îêîëî, âèäèìî, îãðàáëåííîé
ïëèòî÷íîé ìîãèëû ñ âûñîêîé îãðàäêîé äâå îëåííûå êàìíè (ñì. ôîòî ¹ 5). Ñ
ñåâåðíîé ñòîðîíû ýòîé îãðàäêè çàìåòíû 6 ìàëåíüêèõ ïëèòî÷íûõ ìîãèë, âûòÿíóòûõ
â öåïî÷êó ñ ñåâåðà íà þã.
 500 ì íà çàïàä îò ýòîé ãðóïïû ìîãèë âîçâûøàåòñÿ êåðåêñóð â öåíòðå
êîòîðîé çàìåòíà ãðîìàäíàÿ âîðîíêà, âèäèìî, îñòàâëåííûõ ãðàáèòåëÿìè. Âûñîòà
ñîõðàíèâøåéñÿ ÷àñòè 2, 5 ì, äèàìåòð 20 ñì. Âîêðóã ýòîãî ïàìÿòíèêà çàìåòíû
êàìåííûå âûêëàäêè, íàñûïè, îêðóæåííûå âûêëàäíîé ïîäïðÿìîóãîëüíîé ôîðìû.
Íà ñåâåðî-âîñòî÷íîé ÷àñòè íàõîäèòñÿ íàñûïü ñ îëåííûì êàìíåì.
Êàìåííîå èçâàÿíèå YI-YIII ââ. èç Áàÿíìºíõ ñîìîíà
Ïðèìåðíî â 20 êì ê þãî-âîñòîêó îò Áàÿíìºíõ ñîìîíà â ìåñòíîñòè Áàÿíöàãààí,
ïî ñâåäåíèÿì ìåñòíîãî íàñåëåíèÿ, íàõîäèòñÿ êàìåííîå èçâàÿíèå.
Èçâàÿíèå ïðåäñòàâëÿåò ñîáîþ ÷åòûð¸õãðàííûé ñòîëá ñ îáêàòàííûìè óãëàìè.
Ñòîëá èç ãðàíèòà áåëîãî öâåòà è èìååò âûñîòó 130 ñì, øèðèíó â ëèöåâîé ÷àñòè
45 ñì.  âåðõíåé ïîëîâèíå ñòîëáà â óòîëùåííîé ÷àñòè ðåëüåôîì âûäåëåíî
èç?îáðàæåíèå ëèöà ÷åëîâåêà. Ãëàçà áîëüøèå è øèðîêî ðàñêðûòûå, ìèíäàëåâèäíîé
ôîðìû (ñì.
ôîòî ¹ 1, 2, 3). Íîñ ïðÿìîé, âûáèò ðåëüåôîì è â íàñòîÿùåå âðåìÿ
îáëîìàí. Óñû äëèííûå è êîíöû ñëåãêà ïðèïîäíÿòû. Òàêæå âûäåëåí ðåëüåôîì. Ðîò
162

ìàëåíüêèé è ñåðäöåîáðàçíîé ôîðìû. Ïîêàçàí íåáîëüøèì óãëóáëåíèåì (ñì. ðèñ. ).
Ïàìÿòíèê íå ïðèâÿçàí ê îïðåäåëåííîìó ñîîðóæåíèþ. Ìåñòíûå æèòåëè íå
çíàþò ïåðâîíà÷àëüíîå ìåñòîðàñïîëîæåíèå ïàìÿòíèêà.
Àðõåîëîãè÷åñêèå ïàìÿòíèêè â ìåñòíîñòè “Óäàãàí øèðýý”
 20 êì ê þãî-çàïàäó îò ªìíºäýëãýð ñîìîíà Õýíòýéñêîãî àéìàêà â ìåñòíîñòè
ïîä íàçâàíèåì “Óäàãàí øèðýý” (“Æåðòâåííîå ìåñòî èëè àëòàðü øàìàíêè”) áûëè
îáíàðóæåíû ìíîãî÷èñëåííûå ïàìÿòíèêè.
Ïàìÿòíèê “Óäàãàí øèðýý” ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé çåìëÿíóþ íàñûïü ñ ðîâíîé
óòðàìáîâàííîé ïîâåðõíîñòüþ ïîäïðÿìîóãîëüíîé ôîðìû è äëèíîþ 32 ì, øèðèíîþ
26, 60 ì, âûñîòîþ 1, 5 ì. Íàñûïü óêðåïëåíà ñ áîêîâ êàìíÿìè è, âîçìîæíî, â
íèæíåé ÷àñòè çàáóòîâàíà òàêæå êàìíÿìè. Äëèííîé îñüþ îðèåíòèðîâàíà ïî ëèíèè
âîñòîê-çàïàä (50 ãðàäóñîâ). Ñ âîñòî÷íîé ñòîðîíû íàñûïè çàìåòåí ðàñïëûâøèåñÿ
ñòóïåíüêè, âûëîæåííûõ èç êðóïíîãî ãðàíèòà. Øèðèíà ñòóïåíüêè 220 ñì, äëèíà 1,
20 ñì.
Ïàìÿòíèê “Óäàãàí øèðýý” ðàñïîëîæåí â öåíòðå íà ñàìîì âèäíîì ìåñòå
ìåæãîðíîé äîëèíû. Ñ çàïàäíîé ñòîðîíû âûñèòñÿ ãîðà ïîä íàçâàíèåì Äóí, ñ
ñåâåðíîé ãîðà Áýðõ, ñ þãà è âîñòîêà ìîãèëüíîå ïîëå îêàìëÿåòñÿ ðåêîé ̺ðºí.
Ñóäÿ ïî íàçâàíèþ “Óäàãàí øèðýý” ýòè ìåñòà, â ÷àñòíîñòè ýòîò ïàìÿòíèê è äðóãèå
ïîìèíàëüíî-ïîãðåáàëüíûå êîìïëåêñû, ðàñïîëîæåííûå ðÿäîì, âîçìîæíî, ñâÿçàíû
ñ øàìàíñêèìè êóëüòàìè è âåðîâàíèÿìè. Ïîýòîìó, ìîæíî ïðåäïîëîæèòü, ÷òî òàêîé
âàæíûé ýëåìåíò ïîãðåáàëüíîãî îáðÿäà êàê âûáîð ìåñòà ïîãðåáàíèÿ óìåðøåãî ÷ëåíà
êîëëåêòèâà îñóùåñòâëÿëàñü â ðàìêàõ øàìàíñêèõ ïðåäñòàâëåíèé î ñìåðòè, îá èíîì
èðå, î ñïîñîáå îòïðàâëåíèÿ óìåðøåãî, ò.å. â òðàäèöèîííûõ ôîðìàõ. Îçíàêîìëåíèå
ñ ðàñïîëîæåíèåì ïàìÿòíèêîâ â äîëèíå “Óäàãàí øèðýý” âûÿâëÿåòñÿ ðÿä âàæíûõ
ïðèçíàêîâ ïðè âûáîðå ìåñòà ïîãðåáåíèÿ: âî-ïåðâûõ, ÷òîáû âñå ïàìÿòíèêè áûëè
ïðèóðî÷åíû ê âîçâûøåííûì ìåñòàì; âî-âòîðûõ, ÷òîáû âîçâûøåííûå ìåñòà
ðàñïîëàãàëèñü ñåâåðíåå è çàïàäíåå ïàìÿòíèêîâ; â-òðåòüèõ, ÷òîáû ïàìÿòíèêè
ðàñïîëàãàëèñü íà âîñòî÷íîé, þæíîé, þãî-çàïàäíîé ñòîðîíàõ, ò.å. íà îñâåùàåìîé çà
âåñü äåíü ñòîðîíàõ; â-÷åòâ¸ðòûõ, ÷òîáû ñ þæíîé è âîñòî÷íîé ñòîðîíû ïðîòåêàëà
ðåêà èëè æå áûë áû âèäåí êàêîé-íèáóäü äðóãîé èñòî÷íèê âîäû (ñì. ðèñ. ).
Íà íàñûïè è îêîëî íå îáíàðóæåíî íèêàêèõ îñòàòêîâ ïîñòðîåê, êåðàìèêè è
ò.ä. Çàòî âîêðóã íàñûïè çàìåòíû ìíîãî÷èñëåííûå êàìåííûå âûêëàäêè è íàñûïè
çàìåòíû ìíîãî÷èñëåííûå êàìåííûå âûêëàäêè è íàñûïè.  25 ì ê ñåâåðî-çàïàäó
îò íàñûïè áûëè îáíàðóæåíû êàìåííûå âûêëàäêè ïîäêâàäðàòíîé ôîðìû (ñì. ðèñ.
Ïóíêò ¹ 2). Äàëåå ê ñåâåðó, ÷óòü ïîâûøå ðàñïîëîæåí ïàìÿòíèê ñ êîëüöåîáðàçíîé
âûêëàäêîé è êóðãàííîé íàñûïüþ â öåíòðå (êåðåêñóð). Â 70 ì íà ñåâåðî-âîñòîê
ðàñïîëîæåíà êîìïàêòíàÿ ãðóïïà ïàìÿòíèêîâ: öåíòðàëüíûé ñ âûêëàäêîé
ïîäïðÿìîóãîëüíîé ôîðìû ñ êóðãàííîé íàñûïüþ â öåíòðå, âîêðóã ðàñïîëîæåíû
ìàëûå íàñûïè, îêðóæåííîé âûêëàäêîé ïîäïðÿìîóãîëüíîé ôîðìû. Â 80 ì ê âîñòîêó
îò çåìëÿíîé íàñûïè çàìåòåí åù¸ îäèí êóðãàí ñ êîëüöåîáðàçíîé âûêëàäêîé (ñì.
ðèñ. Ïóíêò ¹ 3).
 30 ì ê âîñòîêó îò íàñûïè ïî îáå å¸ ñòîðîíû ðàñïîëîæåíû ãðóïïû êàìåííûõ
âûêëàäîê: ñ ëåâîé ñòîðîíû âûëîíåíî 5 âûêëàäîê, ñ ïðàâîé òàêæå 5 âûêëàäîê
163

ïîäêâàäðàòíîé ôîðìû. Ïåðåä âîñòî÷íîé ÷àñòüþ 3 âûêëàäîê ïðàâîé ñòîðîíû
çàìåòíû ñòîÿ÷èå êàìíè. È íàêîíåö, ñ ïðàâîé þæíîé ñòîðîíû çåìëÿíîé íàñûïè
â 25 ì îò íå¸ ðàñïîëîæåíû 6 âûñêëàäîê ïîäêâàäðàòíîé ôîðìû, ïåðåä êàæäûì èç
êîòîðûõ çàìåòíû ïî 2-3 ñòîÿ÷èõ êàìíåé. Òàêæå â 10 ì îò íàñûïè çàìåòíû äâå
âûêëàäêè îêðóãëîé ôîðìû.
 öåëîì ïàìÿòíèêè â ýòîé äîëèíå íåñîìíåííî ïðåäñòàâëÿþò èíòåðåñ â
àðõåîëîãè÷åñêîì ïëàíå.
Ðåçóëüòàòû èññëåäîâàíèÿ è ïðàêòè÷åñêîå çíà÷åíèå
ðàáîò îòðÿäà
Çà ïîëåâîé ñåçîí 1985 ãîäà îòðÿäîì áûëè îñìîòðåíû 3 ðàçíîâðåìåííûõ
àðõåîëîãè÷åñêèõ ïàìÿòíèêîâ, íà÷èíàÿ ñ ýïîõè íåîëèòà è êîí÷àÿ ñðåäíåâåêîâûì
ïåðèîäîì. Òàêæå áûëè çàôèêñèðîâàíû è îïèñàíû 5 àðõåîëîãè÷åñêèõ îáúåêòîâ, â
îñíîâíîì êàìåííûå èçâàÿíèÿ, îòíîñÿùèåñÿ ê äðåâíåòþðêñêîìó âðåìåíè (YI-YIII
ââ.) è ìîíãîëüñêîìó (XIII-XYI ââ.), ðèñóíêè ÷åòûð¸õ ñòîðîí â ìàñøòàáå 1:10 ñì è
ôîòîãðàôèè ÷åòûð¸õ ðàêóðñîâ ïðèëàãàþòñÿ ê îò÷¸òó.
Ãëàâíîå âíèìàíèå ïðè àðõåîëîãè÷åñêîé ðàçâåäêå áûëî îáðàùåíî íà
ïëàíèãðàôèþ àðõåîëîãè÷åñêèõ îáúåêòîâ, íà îñíîâå êîòîðûõ ìû ïûòàëèñü âûÿâèòü
îñíîâíûå çàêîíîìåðíîñòè â èõ ðàñïîëîæåíèè ñ îäíîé ñòîðîíû, à ñ äðóãîé –
îïðåäåëÿëèñü âîçìîæíîñòè â êà÷åñòâå ïîèñêîâûõ ïðèçíàêîâ äëÿ ïîãðåáàëüíûõ
êîìïëåêñîâ ìîíãîëüñêîãî âðåìåíè.
 ðåçóëüòàòå ïëàíèãðàôè÷åñêîãî àíàëèçà 8 àðõåîëîãè÷åñêèõ îáúåêòîâ áûëè
âûÿâëåíû ñëåäóþùèå îñíîâíûå îñîáåííîñòè:
1.Ïàìÿòíèêè ïðèóðî÷åíû ê âîçâûøåííûì ìåñòàì, â ÷àñòíîñòè ê ïîäíîæíÿì
ãîð, ñîïîê, õîëìîâ è ò.ä.
2.Ïðè ýòîì ïàìÿòíèêè ðàñïîëàãàþòñÿ â áîëüøèíñòâå ñëó÷àåâ íà âîñòî÷íîé,
þãî-âîñòî÷íîé, þæíîé, þãî-çàïàäíîé ñòîðîíàõ.
3.Ñ þæíîé, âîñòî÷íîé ñòîðîí ðàñïîëîæåíèÿ ïàìÿòíèêîâ íàõîäèòñÿ ðåêà è
äðóãèå èñòî÷íèêè âîäû.  ñëó÷àå ïîãðåáåíèÿ â ðàéîíå áåç ðåê, ïîêîéíûõ ïîìåùàëè
òàê íà ñîëíå÷íîé ñòîðîíå âîçâûøåííûõ ìåñò, ÷òîáû ê þãó è âîñòîêó îòêðûâàëñÿ
øèðîêèé ïðîñòîð.
Ýòè äàííûå ïîäòâåðæäàþòñÿ è ýòíîãðàôè÷åñêèìè äàííûìè. Õîòÿ
òðàäèöèîííàÿ øàìàíñêàÿ ïîãðåáàëüíàÿ îáðÿäíîñòü áûëà íàðóøåíà è ñèëüíî
ëàìàèçèðîâàíà, íî îòäåëüíûå ýëåìåíòû å¸ âñ¸-òàêè ñîõðàíèëèñü.  íàñòîÿùåå
âðåìÿ íàñåëåíèå ïðåäïî÷èòàåò õîðîíèòü ïîêîéíèêîâ íà ñîëíå÷íîé ñòîðîíå
âîçâûøåííûõ ìåñò, óäàë¸ííûõ îò äîðîã è íàñåë¸ííîãî ïóíêòà â ãëóõîé ìåñòíîñòè.
Òàêæå åñòü ñâåäåíèÿ, ÷òî áóðÿòû íå ïðåäïî÷èòàþò õîðîíèòü ïîêîéíèêîâ áëèç
âîäû. Âèäèìî, ÷òî îáñòîÿòåëüñòâî ìîæíî îáúÿñíèòü òåì, ÷òî áóðÿòñêîãî íàñåëåíèÿ
äîëüøå ñîõðàíÿëèñü ïåðåæèòêè øàìàíèçìà è â íàñòîÿùåå âðåìÿ îíà ïðåäñòàâëÿåò
òðàíñôîðìèðîâàííîå êîíå÷íîå ñîñòîÿíèå, âñëåäñòâèå ÷åãî îíà ñèëüíî îòëè÷àåòñÿ
â ýòîì îòíîøåíèè îò îñòàëüíîãî íàñåëåíèÿ.
Òàêæå âûøåóêàçàííûå îñîáåííîñòè ïëàíèãðàôèè ïîäòâåðæäàþòñÿ è
èñòîðè÷åñêèìè äàííûìè. Ïî ìåñòíîìó ïðåäàíèþ, îòìå÷åííîé â ªíäºðõààíå,
ïîñëåäíèõ îòïðûñêîâ Öýöýíõààíîâñêîãî ðîäà õîðîíèëè íà äâóãëàâíîé ãîðå
164

Áàÿíìºíõ, íàõîäÿùåéñÿ ê ñåâåðó îò ªíäºðõààíà. Ïðè îñìîòðå íà þæíîé ñòîðîíå
ãîðû Áàÿíìºíõ áûëè îáíàðóæåíû äâå íàñûïè. Òàêèì îáðàçîì, çäåñü èíòåðåñ
ïðåäñòàâëÿåò òî, ÷òî îíè áûëè ïîõîðîíåíû â ýïîõó ãîñïîäñòâà ëàìàèçìà ñ ó÷¸òîì
òðàäèöèîííûõ ýëåìåíòîâ ïîãðåáàëüíîé îáðÿäíîñòè.
Ñóäÿ ïîïëàíèãðàôèè îñìîòðåííûõ íàìè ïîãðåáàëüíûõ êîìïëåêñîâ êîìïëåêñ
âûøåóêàçàííûõ îñîáåííîñòåé íà÷àë ôîðìèðîàâòüñÿ ñ ýïîõè áðîíçû, ïîñêîëüêó
íåîëèòè÷åñêèå ïîãðåáåíèÿ èìåþò äðóãóþ ïëàíèãðàôèþ. Ïîýòîìó, ìû ñ÷èòàåì
öåëåñîîáðàçíûì è ìåòîäè÷åñêè ñïðàâäàííûì ïîèñê ïîãðåáàëüíûõ êîìïëåêñîâ
ìîíãîëüñêîãî âðåìåíè âäîëü êðóïíîãî èñòî÷íèêà âîäû, â ÷àñòíîñòè ðåêè Êåðóëåí,
íà ñîëíå÷íûõ ñêëîíàõ èëè ïîäíîæèÿõ ãëóõèõ ïàäåé, ëîæáèí âîçâûøåííûõ ìåñò,
îáðàù¸ííûõ â ñòîðîíó ðåêè íà þã è âîñòîê.
Ñïèñîê è êîëè÷åñòâî ôîòîãðàôèé è ðèñóíêîâ:
Ôîòîãðàôèé- 83 ø.
Ðèñóíêîâ- 5 ø.
Ðèñóíîê êàìåííîãî èçâàÿíèÿ ¹ 3 èç Ìàòàä ñîìîíà
Ðèñóíîê êàìåííîãî èçâàÿíèÿ ¹ 4 èç Ìàòàä ñîìîíà
Ðèñóíîê êàìåííîãî èçâàÿíèÿ èç Áàÿíìºíõ ñîìîíà
Ðèñóíîê êàìåííîãî èçâàÿíèÿ èç Õåëåí-Áóéð ñîìîíà
Ñèòóàöèîííûé ïëàí ïàìÿòíèêîâ “Óäàãàí øèðýý”.
Ïîëåâûå ðèñóíêè, âûïîëíåííûå Ã.Ìýíýñîì, õðàíÿòñÿ ó àâòîðà.
Îò÷¸ò ïðèíÿë
Îò÷¸ò ñäàë
ÎÒרÒ
Î ðàáîòå I ýòíîãðàôè÷åñêîãî îòðÿäà ÑÌÈÊÝ çà ïîëåâîé ñåçîí 1985 ã.
Ñðîêè ðàáîò: 11.08.1985 ¹ 03.08.1985.
Òåìà: “Ýòíè÷åñêàÿ èñòîðèÿ ìîíãîëîâ”.
Ñîñòàâ îòðÿäà: íà÷. Îòðÿäà: Ë.Ë.Âèêòîðîâà (ÑÑÑÐ), Ñ.Áàäàìõàòàí (Èíñòèòóò
èñòîðèè ÀÍ ÌÍÐ), ñîòðóäíèê-àðõåîëîã Ã.Ìýíýñ (Èíñòèòóò èñòîðèè ÀÍ ÌÍÐ),
øîô¸ð À.È.Ñòîëïîâñêèé (ÑÑÑÐ). Ìàøèíà àâòîáàçû ÀÍ ÑÑÑÐ. ÃÀÇ-66, ¹ 20-31.
Ïîëåâîé ñåçîí 1985 ã. áûë ðàññ÷èòàí ðóêîâîäñòâîì ýêñïåäèöèè òàê, ÷òîáû
âñå îòðÿäû âåðíóëèñü â ã.Óëàí-Áàòîð ê 05.08.1985 ã., ãäå äîëæíà áûëà ñîñòîÿòüñÿ
êîíôåðåíöèÿ ó÷àñòíèêîâ ýêñïåäèöèè.
Ðàáîòû (ïîëåâûå) 1985 ã. Äëÿ ýòíîãðàôè÷åñêîãî îòðÿäà ïðåäóñìàòðèâàëè
ïðåæäå âñåãî çàâåðøåíèå ðàáîò, íà÷àòûõ â 1983 ã. Çàäà÷åé ýòíîãðàôè÷åñêèõ
ïîëåâûõ èññëåäîâàíèé áûë ïîèñê íîâûõ èñòîðèêî-ýòíîãðàôè÷åñêèõ èñòî÷íèêîâ
äëÿ òåìû “Ýòíè÷åñêàÿ èñòîðèÿ ìîíãîëîâ”. Òàêèìè èñòî÷íèêàìè, â ïåðâóþ
î÷åðåäü, ìîãëè áûòü òðàäèöèîííûå ýëåìåíòû ìàòåðèàëüíîé è äóõîâíîé êóëüòóðû
ìîíãîëîâ, îòäåëüíûå ñîõðàíèâøèåñÿ ÷åðòû èõ äðåâíåé ñîöèàëüíîé îðãàíèçàöèè,
ïàìÿòíèêè êóëüòóðû, â êîòîðûõ ïðîñëåæèâàåòñÿ ñîáñòâåííî ìîíãîëüñêàÿ
òðàäèöèÿ, îòíîñÿùàÿñÿ ê ðàçëè÷íûì ïåðèîäàì ýòíîãðàôè÷åñêîãî ïðîøëîãî
165

ìîíãîëüñêèõ ïëåì¸í. Îñîáóþ ðîëü ïðè ýòîì èãðàëî íàïðàâëåíèå ðàáîòû, êîòîðîå
âûÿâëÿëî ýòíîñïåöèôè÷åñêèå ÷åðòû â êóëüòóðå ìîíãîëîâ, îòëè÷àþùèåñÿ èõ îò
äðóãèõ êî÷åâûõ íàðîäîâ (òþðêñêèõ, â ïåðâóþ î÷åðåäü). Ýòî íàïðàâëåíèå ïîçâîëÿåò
âûäåëèòü äðåâíåìîíãîëüñêèé ýòíîêóëüòóðíûé êîìïëåêñ è òåì ñàìûì íàãëÿäíî
ïðåäñòàâèòü äîëþ ìîíãîëüñêîãî êîìïîíåíòà â ýòíè÷åñêîé è êóëüòóðíîé èñòîðèè
íàðîäîâ Öåíòðàëüíîé Àçèè.
 ñîîòâåòñòâèè ñ ïîñòàâëåííûìè çàäà÷àìè ðàáîòà âåëàñü ïî øèðîêîé
ýòíîãðàôè÷åñêîé ïðîãðàììå, à òàêæå ó÷èòûâàëèñü âñå âñòðå÷àâøèåñÿ íà ìàðøðóòå
ïàìÿòíèêè ìàòåðèàëüíîé êóëüòóðû ìîíãîëîâ, ïîãðåáåíèÿ, ìåñòà ïîêëîíåíèé è
äðóãèå ïàìÿòíèêè ðàçíûõ ýïîõ.
Ìàðøðóò ñèë ñîñòàâëåí òàê, ÷òîáû îõâàòèòü íàèáîëåå âàæíûå îáúåêòû
Õýíòýéñêîãî, Âîñòî÷íîãî, Ñóõý-Áàòîðñêîãî, Öåíòðàëüíîãî àéìàêîâ è îçíàêîìèòüñÿ ñ
ãðóïïàìè: áîðäæèãèíîâ, õàòàãèíîâ, áàðãóòîâ, êàçàõîâ. Ïåðâûå äâå ãðóïïû ÿâëÿþòñÿ
ïîäðàçäåëåíèÿìè õàëõ è âîñõîäÿò ê èçâåñòíûì ïî “Íóóö òîâ÷îî” (“Ñîêðîâåííîå
ñêàçàíèå”), íà÷àëüíîé ìîíãîëüñêîé ëåòîïèñè XIII â., ïëåìåíàì, ãåíåàëîãè÷åñêè
ñâÿçàííûì ñ ïðàìàòåðüþ ìîíãîëüñêèõ çíàòíûõ ðîäîâ Àëóí-ãîà. Ìû áûëè â äâóõ
ñîìîíàõ, íàñåëåííûõ áîðäæèãèíàìè: Áàÿíæàðãàëàíò è Äàðõàí, à òàêæå â îäíîì
ñîìîíå õàòàãèíîâ (Ìàòàä). Â Áàÿíæàðãàëàíò è Äàðõàí ñîìîíàõ íàì óäàëîñü
ïðîâåñòè íàäîì è íàáëþäàòü íàäîì, â êîòîðîì ñîõðàíèëèñü áîëåå äðåâíèå òðàäèöèè,
÷åì â îáùåðåñïóáëèêàíñêîì íàäîìå, êîòîðûé íàáëþäàëè â 1984 ã. â ã.Óëàí-Áàòîðå.
Ñëåäóåò îòìåòèòü ïðè ýòîì, ÷òî íà ñîìîííûõ íàäîìàõ ïðîâîäÿòñÿ ëèøü äâà èç
òð¸õ âèäîâ ñîñòÿçàíèé: ñêà÷êè è áîðüáà. Ñòðåëüáà èç ëóêà ñîõðàíèëàñü ëèøü íà
îáùåðåñïóáëèêàíñêîì íàäîìå. Íî è ðåàëèçàöèè êîíêðåòíûõ ôîðì íàäîìà òðàäèöèè
äðåâíèõ è ñðåäíåâåêîâûõ ïðàçäíåñòâ ýòîãî òèïà â ñåëüñêèõ óñëîâèÿõ áîëåå
óñòîé÷èâà: îíà ïðîÿâëÿåòñÿ â ðàññåëåíèè ïðèåçæèõ, â ðàñïðåäåëåíèè çðèòåëüñêèõ
ìåñò, â óãîùåíèè ïóáëèêè êóìûñîì è ò.ï. Ñîõðàíÿþòñÿ è ñâîéñòâåííûå áîðäæèãèíàì
ôîðìû íåêîòîðûõ ýëåìåíòîâ ìàòåðèàëüíîé êóëüòóðû (ôîðìû ñåäåë è äð.).
Âìåñòå ñ òåì, ñëåäóåò çàìåòèòü, ÷òî ñîõðàíÿþùèåñÿ çà ãðóïïàìè
áîðäæèãèíîâ è õàòàãèíîâ íàçâàíèÿ, âèäèìî äàâíî íå ñîîòâåòñòâóþò ïðåæíèì,
óïîìèíàåìûì “Ñîêðîâåííûì ñêàçàíèåì” îáùíîñòÿì ðîäî-ïëåìåííîé ñòðóêòóðû.
Ïðåäñòàâèòåëÿìè ñîáñòâåííî áîðäæèãèíîâ áûë âûñøèé ñëîé – íî¸íñòâî,
ïðàâèâøåå áîðäæèãèíàìè ñîãëàñíî ïîæàëîâàíèÿì, çàêðåïèâøèì èõ ñòàòóñ ñâåòñêèõ
ôåîäàëîâ. Â ñîñòàâå æå àëáàòó áûëè â XX â. ïåðåä ðåâîëþöèåé ïðåäñòàâèòåëè è
äðóãèõ ãðóïï è ïëåìåí è ïðîñòî áåçðîäíûå. Íî ïî âëÿäåòåëÿì áîëüøèíñòâî òàêèõ
“èðñ” è “àâñ” (“ïðèøëûõ”, “ïðèíÿòûõ”) ñòàëè ñåáÿ ïåðå÷èñëÿòü ê áîðäæèãèíàì.
Êîìïàêòíî áîðäæèãèíû ðàññåëåíû â Öåíòðàëüíîì è Ñðåäíå-ãîáèéñêîì àéìàêàõ,
à äèñïåðñíî âî âñåõ àéìàêàõ Öåíòðàëüíîé è Âîñòî÷íîé ÷àñòè ñòðàíû (Çàïàäíàÿ
Ìîíãîëèÿ ñîñëåäîâàíà îòðÿäîì â ïåðèîä ðàáîòû íå áûëè, ïî íåé äàííûå íå
ñîáðàíû). Ó áîðäæèãèíîâ áûëè îáùèå äëÿ âñåé ãðóïïû ñâÿòèëèùà, ãäå ðàíåå
ïðèíîñèëè æåðòâû è óñòðàèâàëèñü ìîëåíèÿ “ãàçðûí ýçýä” – äóõàì-ïîêðîâèòåëÿì
ìåñòíîñòè.
Êðîìå îáùèõ áûëè è ìåñòíûå ñâÿòèëèùà, ðàçìåøàâøèåñÿ íà âåðøèíàõ
ãîð, ãäå äåëàëè îáîî (æåðòâåííîå ìåñòî äóõó äàííîé ãîðû). Ó ïîäíîæèÿ ãîðû
ïîñëå æåðâîïðèíîøåíèÿ óñòðàèâàëè íàäîì. Îáîî, ñâÿçàííûå ñ äðåâíèìè
ðîäîâûìè êóëüòàìè áûëè çàïðåòíû äëÿ æåíùèí, êîòîðûå íå ìîãëè ïîäíèìàòüñÿ
166

íà ñâÿùåííóþ ãîðó âûøå îáîçíà÷åííîãî äëÿ íèõ êó÷åé êàìíåé (æåíñêèì îáîî)
ïðåäåëà, íà ñêëîíå ãîðû. Ìîëåíèÿ ó îáîî âêëþ÷àëè â ñåáÿ òåêñòû, âîñõâàëÿâøèå
äàííóþ ãîðó, à òàêæå ïðîñüáû î ïîêðîâèòåëüñòâå, îõðàíå ïðèðîäíûõ áîãàòñòâ
ìåñòíîñòè (ïàñòáèù, âîäîïîåâ), óìíîæåíèé ñòàä è áëàãîïîëó÷èè ëþäåé (ìåñòíîãî
íàñåëåíèÿ). Îáÿçàòåëüíûì ïðè ýòîì áûëî æåðòâîïðèíîøåíèå: ñïåöèàëüíûå êóñêè
âàðåíîãî ìÿñà, öàãààí èäýý (áåëàÿ ïèùà, ìîëî÷íûå ïðîäóêòû). Åæåãîäíûå ìîëåíèÿ
è æåðòâîïðèíîøåíèÿ çàêàí÷èâàëè íàäîìîì è ïèðøåñòâîì. Òàêè? Îáðÿäû è èõ
ðèòóàë áûëè õàðàêòåðíû íå òîëüêî äëÿ áîðäæèãèíîâ, íî è äëÿ âñåõ àéìàêîâ è
õîøóíîâ Ìîíãîëèè.
Õàòàãèíû, êîìïàêòíî ðàññåëåííûå ïðåèìóùåñòâåííî â Ìàòàä è Ýðäýíýöàãààí
ñîìîíàõ äèñïåðñíî ðàññåëåíû òàêæå ïî ìíîãèì àéìàêàì ÌÍÐ. Èõ ïðåäñòàâèòåëè
æèâóò â Âîñòî÷íîì è Öåíòðàëüíîì àéìàêàõ, èõ äîâîëüíî ìíîãî ñðåäè ãîðîäñêîãî
íàñåëåíèÿ ã.×îéáàëñàíà è ã.Óëàí-Áàòîðà.  ïåðèîä ñîçäàíèÿ ìîíãîëüñêîé èìïåðèè
×èíãèçèäîâ õàòàãèíû ïðîòèâîñòîÿëè ïîëèòèêå öåíòðàëèçàöèè ïëåìåí ïîä
ýãèäîé ïðåäñòàâèòåëåé ðîäà áîðäæèãèíîâ. Íî âïîñëåäñòâèè, î÷åâèäíî, èç-çà
ãåíåàëîãè÷åñêèõ ñâÿçåé ñ ïðåäêàìè ïîñëåäíèõ, ñóìåëè ñîõðàíèòü îñíîâíîå ÿäðî
è ðîäîïëåìåííîå íàçâàíèå. Âïîñëåäñòâèè õàòàãèíàìè ïðàâèëè ïðåäñòàâèòåëè
Àëòàí óðóã ðîäà áîðäæèãèíîâ. Ñîñòàâ õàòàãèíîâ íå îñòàâàëñÿ íåèçìåííûì è
â õàòàãèíñêèõ ñîìîíàõ ïðîæèâàþò ïîõîð (÷àõàðû), êàçàõè, àäàïòèðîâàííûå
ïðåäñòàâèòåëè äðóãèõ ãðóïï, â òîì ÷èñëå ðóññêèõ.
 îòëè÷èå îò èñêîííî ìîíãîëüñêèõ, îáèòàþùèõ ñ äðåâíîñòè íà òåððèòîðèè
ñîâð. ÌÍÐ ãðóïï (òàêèõ êàê áîðäæèãèíû èëè õàòàãèíû) ãðóïïà áàðãà,
ïðîæèâàþùàÿ êîìïàêòíî â Õåëåíáóéð ñîìîíå, ïåðåñåëèëàñü íà ýòè çåìëè óæå
ïîñëå Âòîðîé ìèðîâîé âîéíû èç ïðåäåëîâ Ñåâåðî-Âîñòî÷íîãî Êèòàÿ. Áàðãóòû –
ìîíãîëîÿçû÷íûé íàðîä, èìåþùèé â ÿçûêå ìíîãî îáùèõ ÷åðò ñ áóðÿòàìè ÌÍÐ è
ÑÑÑÐ (ïðîèçíîøåíèå â îäíîêîðåííûõ ñ ìîíãîëüñêèìè ñëîâàìè âìåñòî çâóê “ñ”
– “h” è äð.). Èìåþòñÿ ðàçëè÷èÿ è â ìèàòåðèàëüíîé êóëüòóðå (îäåæäà, óêðàøåíèÿ,
îáóâü è ò.ï.).
Êàçàõè, íåäàâíî îáðàçîâàâøèå ªëçèéò ñîìîí Õýíòýéñêîãî àéìàêà,
ïåðåñåëèëèñü ñþäà èç Àâòîíîìíîãî ðàéîíà Áàÿí-Óëüãèé. Îíè ðåçêî îòëè÷àþòñÿ
ïî ÿçûêà (òåðêîÿçû÷û), ìàòåðèàëüíîé è äóõîâíîé êóëüòóðå îò ìîíãîëüñêîãî
êîðåííîãî íàñåëåíèÿ è ïåðåñåëåíöåâ (áàðãà, óçýì÷èíîâ) ìîíãîëîÿçû÷íûõ
ãðóïï. Ýòè ðàçëè÷èÿ èìåþò î÷åâèäíî, ãëóáîêî óõîäÿùèå â äðåâíîñòü èñòîðèêî-
ýòíîãðàôè÷åñêèå òðàäèöèè.
Ïðîñëåæèâàíèå òðàäèöîííûõ ôîðì êóëüòóðû áûëî îðãàíèçîâàíî îòðÿäîì
íà öåëîì ðÿäå èñòîðèêî-ýòíîãðàôè÷åñêèõ îáúåêòîâ. Ê òàêèì îáúåêòàì îòíîñÿòñÿ:
ðàçíîâðåìåííûå ïîãðåáàëüíûå êîìïëåêñû, ïîìèíàëüíûå ñîîðóæåíèÿ, êóëüòîâûå
ñîîðóæåíèÿ ëàìàèñòè÷åñêîãî è äîëàìàèñòè÷åñêîãî ïåðèîäîâ, ãîðîäèùà
ìîíãîëüñêîãî è êèäàíñêîãî âðåìåíè è ò.ï. Çäåñü, â ýòîé ðàáîòå áûëî âåñüìà
ïîëåçíî ó÷àñòèå àðõåîëîãà Ã.Ìýíýñà, òùàòåëüíî ôèêñèðîâàâùåãî âñå ñîîðóæåíèÿ.
Àðõåîëîãè÷åñêèé ìàòåðèàë â äàëüíåéøåì áóäåò èñïîëüçîâàí äëÿ èñòîðèêî-
ýòíîãðàôè÷åñêîé ðåêîíñòðóêöèè ìàòåðèàëüíîé è äóõîâíîé êóëüòóðû íàñåëåíèÿ
Ìîíãîëèè â ñðåäíèå âåêà, à òàêæå äàñò âîçìîæíîñòü ïðåäñòàâèòü óðîâåíü
ñîöèàëüíîãî è ýêîíîìè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ îáùåñòâà èçó÷àåìîãî ïåðèîäà.
167

Ñðåäè ïàìÿòíèêîâ êóëüòóðû ìîíãîëîâ ñîâåðøåííî îñîáîå ìåñòî çàíèìàþò
øèðîêî ðàñïðîñòðàíåííûå íà òåððèòîðèè ÌÍÐ “õóí ÷óëóó” – êàìåííûå
èçâàÿíèÿ, èçîáðàæàþùèå ÷åëîâåêà. Ýòè èçâàíèÿ èçó÷àëèñü äàâíî (åù¸
ýêñïåäèöèåé Â.Â.Ðàäëîâà). Ó÷åíûå èõ îáû÷íî äàòèðîâàëè â YI-YIII ââ. è ñ÷èòàëè
ïðèíàäëåæàþùèìè äðãåâíèì òîðêàì. Îäíàêî, ìîíãîëüñêèé ó÷¸íûé Ñýð-Îäæàâ,
îçíàêîìÿñü ñ íåêîòîðûìè ñòàòóÿìè Âîñòî÷íîé Ìîíãîëèè, óñîìíèëñÿ â ýòîé
äàòèðîâêå, íî íå ïðåäëîæèë ñâîåé, îïåðåäåëåííîé Â.À.Êàçàêåâè÷, â 30-õ ãã.
îïóáëèêîâàë íåêîòîðûå ìàòåðèàëû ïî ñòàòóÿì Äàðèãàíãè (ñîâð. Äàðüãàíãà ñîìîí),
îòìåòèë èõ îõîäñòâî ñ îïèñàíèÿìè åâðîïåéñêèõ ïóòåøåñòâåííèêîâ ê ìîíãîëàì ïî
ðÿäó ýëåìåíòîâ êóëüòóðû, íî äàòèðîâàë YI â. í.ý., ò.å. äðåâíåòþðêñêèì âðåìåíåì. Â
1967-1969 ãã., ñîáèðàÿ ìàòåðèàëû ïî êóëüòóðå ìîíãîëîâ, ìíå ïðèøëîñü îáñëåäîâàòü
ðàéîíû Óíäóðõàíà, Õàëõèí-ãîë è Ìàòàä ñîìîíà. Òàì áûëè ìíîþ çàôèêñèðîâàíû
ñòàòóè ñîâåðøåííî îòëè÷íîãî îò äðåâíåòþðêñêîãî òèïà, èçâåñòíîãî ìíå ïî
ïóáëèêàöèÿì è îáñëåäîâàííûì â 1967 ã. ïàìÿòíèêàì Óãýé-íîðà è Íàëàéõà.
Ïî âñåì èñòîðèêî-ýòíîãðàôè÷åñêèì ðåàëèÿì (îäåæäà, îáóâü, ãîëîâíîé óáîð,
ïðè÷åñêà è ò.ï.) ýòè ñòàòóè áûëè èäåíòè÷íû ñ îïèñàíèÿìè çíàòíûõ ìîíãîëîâ,
îñòàâëåííûõ åâðîïåéñêèìè ïóòåøåñòâåííèêàìè XIII â. ïîðòðåòàìè èìïåðàòîðîâ
äèíàñòèè Þàíü (ìîíãîëüñêîé) èç äâîðöà Ãóãóí â Ïåêèíå è ðèñóíêàì èç ëåòîïèñåé
ìóñóëüìàíñêèõ àâòîðîâ, èçîáðàæàâøèõ ×èíãèçèäîâ. Êîñòþì, èçîáðàæåííûé
íà ñòàòóÿõ ñîõðàíèëñÿ â òðàäèöèîííîé îäåæäå (ïîâñåäíåâíîé) ìîíãîëüñêèõ
ëàì. Ýòîò èñòîðèêî-ýòíîãðàôè÷åñêèé êîìïëåêñ ïîçâîëèë ìíå äàòèðîâàòü ñòàòóè
òàêîãî òèïà è îïðåäåëèòü èõ, êàê èçîáðàæåíèÿ çíàòíûõ ìîíãîëîâ XIII-XIY ââ. (ñì.
Ë.Ë.Âèêòîðîâà, Ìîíãîëû. Ïðîèñõîæäåíèå íàðîäà è èñòîêè êóëüòóðû. Ì., 1980). Ñ
1981 ã. ìîíãîëüñêèé àðõåîëîã Ä.Áàÿð îáñëåäîâàë ñòàòóè Äàðüãàíãà è Ýðäýíýöàãààí
ñîìîíîâ è íàø¸ë, ÷òî îíè îäíîòèïíû ñ äàòèðîâàííûìè ìíîþ, ÷òî ïîçâîëèëî åìó
ïåðåäàòèðîâàòü ñòàòóè Äàðèãàíãà è ïðèíÿòü äàòèðîâêó XIII-XIY ââ.. âìåñòî YI â. Î
ñâîèõ ðàáîòàõ Ä.Áàÿðîì áûë ñäåëàí äîêëàä íà ÌÊÌ – IY â 1982 ã. Â 1983-1984 ãã.
íàìè ñ Ä.Áàÿðîì áûëè ïðîâåäåíû ñîâìåñòíûå èññëåäîâàíèÿ êàìåííûõ èçâàÿíèé
ýòîãî òèïà. Öåëüþ èññëåäîâàíèé áûëî âûÿñíåíèå õàðàêòåðà äàííûõ ïàìÿòíèêîâ
(ÿâëÿþòñÿ ëè îíè ñîîðóæåíèÿìè ïîãðåáàëüíîãî èëè ïîìèíàëüíîãî õàðàêòåðà,
êàêîâ àðåàë ðàñïðîñòðàíåíèÿ ýòîãî òèïà ïàìÿòíèêîâ è ò.ï.)
Ðåçóëüòàòîì ðàáîò 1983 ã. áûëî îáñëåäîâàíèå êóðãàíà ñî ñòàòóåé áåç ñëåäîâ
îãðàáëåíèÿ, â ïîëíîé ñîõðàííîñòè êîìïëåêñà : êðóãëûé êóðãàí ñ ìíîãî÷èñëåííûìè
êîñòíûìè îñòàòêàìè æåðòâåííîé ïèùè çà äëèòåëüíîå âðåìÿ, ìîíåòà ïèíñêîãî
âðåìåíè â âåðõíèõ ñëîÿõ êàìåííîé çàêëàäêè ïîä äåðíîâûì ñëîåì, ïëîùàäêà-
âûìîñòêà äëÿ æåðòâîïðèíîøåíèÿ è îñòàòêè æåðòâåííîãî ñòîëà âîçëå ñòàòóè,
íàêîíåö, ïîãðåáåíèå â äåðåâÿííîì ãðîáå íà óðîâíå äðåâíåé äíåâíîé ïîâåðõíîñòè
ñ îñòàòêàìè ñàïîã ìîíãîëüñêîãî òèïà, òîãî æå, ÷òî è íà ñòàòóÿõ, à òàêæå äâóõ
ìîíåò ïðè ïîãðåáåííîì, ëåæàâøèõ íà óðîâíå áåäðåíûõ êîñòåé â ãðîáó è ò.ä. Äëÿ
ðåñòàâðàöèè è îïðåçåëåíèÿ ìîíåòû áûëè îòâåçåíû ìíîþ â ã.Ëåíèíãðàä, â Ãîñ.
Ýðìèòàæ. Îíè áûëè ðåñòàâðèðîâàíû, ðàñ÷èùåíû è îïðåäåëåíû (ðåñòàâðèðîâàòü
îðãàíè÷åñêèå îñòàòêè íå ïðåäñòàâëÿëîñü âîçìîæíûì). Ìîíåòû áûëè ÷åêàíåíû â
XI-XII ââ. Â èìïåðèè Ñóí, íî èìåëè õîæäåíèå â ïåðèîä èìïåðèè Þàíü (XIII-XIY
ââ.), òàê êàê èçâåñòíî, ÷òî â èìïåðèè ìîíãîëîâ ðàçìåííóþ ìîíåòó íå ÷åêàíèëè, à
ïîëüçîâàëèñü ñóíñêèìè ìîíåòàìè; ñàìè æå èìïåðàòîðû äèíàñòèè Þàíü ïå÷àòàëè
168

áóìàæíûå àññèãíàöèè. Òàêèì îáðàçîì, ìîíåòíûå íàõîäêè ïîäòâåðäèëè äàòèðîâêó,
îñíîâàííóþ íà èñòîðèêî-ýòíîãðàôè÷åñêèõ äàííûõ. Îïðåäåëåíèå è ðåñòàâðàöèÿ
ìîíåò áûëè ñäåëàíû ñîòðóäíèêàìè Ãîñ.Ýðìèòàæà, äàòèðîâêà ìîíåò ïðèíàäëåæèò
ä.è.í.Å.È.Ëóáî-Ëåñíè÷åíêî, çàêîí÷èâøåãî ýòó ðàáîòó â 1985 ã. Ìàòåðèàëû
(îðãàíè÷åñêèå è ìîíåòû) âîçâðàùåíû ìíîþ âìåñòå ñ çàêëþ÷åíèåì Ãîñ.Ýðìèòàæà
â Èíñòèòóò èñòîðèè ÀÍ ÌÍÐ.
Îïåðåäåëåíèå ïàìÿòíèêîâ ýòîãî òèïêà, êàê îáðàçöîâ ìîíãîëüñêîé
ìîíóìåíòàëüíîé ñêóëüïòóðû XIII-XIY ââ., ñíàáæåííûõ ìíîãî÷èñëåííûìè
ýòíîãðàôè÷åñêèìè ðåàëèÿìè, óñòàíîâëåíèå èõ àðåàëà íà òåððèòîðèè ÌÍÐ (1984-
1985 ãã. Ä.Áàÿð âåë ñòàöèîíàðíûå ðàñêîïêè, à ìíîþ ïðîâîäèëèñü ìàðøðóòû ïî
óñòàíîâëåíèþ òåððèòîðèè, çàíèìàåìîé äàííûì âèäîì ïàìÿòíèêîâ), ïîêàçàëè
èõ ïðèóðî÷åííîñòü ê ðàéîíàì Âîñòî÷íîé è Þãî-Âîñòî÷íîé Ìîíãîëèè, à
çíà÷èòåëüíîñòü îáñëåäîâàííîé ñåðèè (ìíîþ áûëî ñôîòîãðàôèðîâàíî è çàðèñîâàíî
ñâûøå 30 ïìÿòíèêîâ, êîïèè ôîòîãðàôèè ñäåëàíû äëÿ ìîíãîëüñêîé ñòîðîíû è
ïåðåäàíû Ä.Áàÿðó, ïðîðèñîâêè òàêæå èìåþòñÿ ó ìîíãîëüñêîé ñòîðîíû) ïîçâîëÿåò
ïðè èõ ëàáîðàòîðíîì èçó÷åíèè è ñîïîñòàâëåíèè ñ äðóãèìè âèäàìè èñòî÷íèêîâ
ïðîâåñòè õðîíîëîãè÷åñêîå ðàçãðàíè÷åíèå âíóòðè ñåðèè. Âàæíî îòìåòèòü, ÷òî ïðè
íàëè÷èè îáùåãî òèïà, êàæäàÿ èç ñòàòóè ñòðîãî èíäèâèäóàëüíà ïî àíòðîïîëîãè÷åñêîé
õàðàêòåðèñòèêå: ñòàòóè èçîáðàæàþò ëþäåé ðàçëè÷íîãî âîçðàñòà, êîìïëåêöèè,
õàðàêòåðà, íî îäíîãî ñîöèàëüíîãî è ýòíè÷åñêîãî ñëîÿ: ïðåäñòàâèòåëåé “Çîëîòîãî
ðîäà” (Àëòàí óðóã) áîðäæèãèíîâ. Òàêèì îáðàçîì, âïåðâûå ìû ðàñïîëàãàåì ñåðèåé
ñêóëüïòóðíûõ ïîðòðåòîâ ìîíãîëüñêîé ðîäîâîé çíàòè, êîòîðàÿ â ïåðèîä ñîçäàíèÿ
è ôóíêöèîíèðîâàíèÿ ìîíãîëüñêîãî ãîñóäàðñòâà óñòàíàâëèâàëà è ïîääåðæèâàëà
ýòíîêóëüòóðíûå ñòåðåîòèïû. Ìíîãèå èç íèõ áûòîâàëè äî íåäàâíåãî âðåìåíè, à
íåêîòîðûå ýëåìåíòû ñîõðàíèëèñü â òðàäèöèîííûõ ôîðìàõ è ïîçäíåå.
Èìåííî ïîýòîìó ïàìÿòíèêè ýòîãî òèïà ñòàíîâñÿòñÿ ïåðâîêëàññíûì
èñòîðè÷åñêèì è èñòîðèêî-ýòíîãðàôè÷åñêèì èñòî÷íèêîì, êîòîðûé ìîæåò è äîëæåí
áûòü ââåäåí â íàó÷íûé îáîðîò. Ïîýòîìó çàïëàíèðîâàííûì ðåçóëüòàòîì ðàáîò
ïðåäïîëàãàåòñÿ ñîâìåñòíàÿ îáðàáîòêà è ïóáëèêàöèÿ ýòèõ ìàòåðèàëîâ â âèäå
ìîíîãðàôèè “Ìîíãîëüñêàÿ ñðåäíåâåêîâàÿ ìîíóìåíòàëüíàÿ ñêóëüïòóðà” (àâòîðû
Ä.Áàÿð, Ë.Ë.Âèêòîðîâà), êîòîðàÿ äîëæíà áûòü â àâòîðñêîì âàðèàíòå ïîäãîòîâëåíà
ê êîíöó 1985 ã., è ïóáëèêàöèÿ êîòîðîé ïðåäïîëàãàåòñÿ â Ñîâåòñêîì Ñîþçå.
Êðîìå òîãî, Ä.Áàÿðîì íà ìàòåðèàëàõ ñâîèõ ðàñêîïîê è îáñëåäîâàíèé ïàìÿòíèêîâ
äîëæíà áûòü ïîäãîòîâëåíà äèññåðòàöèîííàÿ ðàáîòà; â íåé íàéäóò îòðàæåíèå
ïàëåîçîîëîãè÷åñêèå è àðõåîëîãè÷åñêèå ìàòåðèàëû â ïîëíîì îáúåìå (÷òî èçëèøíå
äëÿ èñòîðèêî-ýòíîãðàôè÷åñêîãî èññëåäîâàíèÿ).
Òàêèì îáðàçîì, ðåçóëüòàòû ðàáîò 1983-1985 ãã. ïîäãîòàâëèâàþò èñòîðèêî-
ýòíîãðàôè÷åñêèå ìàòåðèàëû äëÿ ýòíîãåíåòè÷åñêèõ èññëåäîâàíèé ïî ýòíè÷åñêîé
èñòîðèè è ýòíîãåíåçó ìîíãîëîâ X-XYI ââ., êîòîðûå çàïëàíèðîâàíû íà 1986-1990
ãã. ñîâåòñêî-ìîíãîëüñêèì àâòîðñêèì êîëëåêòèâîì.
 1985 ã. âî âðåìÿ ïîëåâîãî ñåçîíà â ýòîì íàïðàâëåíèè áûëà ïðîâåäåíà
ðàáîòà ìîíãîëüñêèì ó÷åíûì Ñ.Áàäàìõàòàíîì. Èìåÿ îãðîìíûé îïûò ïîëåâîé
ðàáîòû, îí ñîáèðàë ìàòåðèàëû ìàëî, èëè ñîâñåì íåäîñòóïíûå, äëÿ èññëåäîâàòåëÿ
– èíîñòðàíöà: Îí ñîáèðàë ïðåäàíèÿ, ëåãåíäû, ñâåäåíèÿ î âíóòðèðîäîâûõ ñâÿçÿõ
è âçàèìîîòíîøåíèÿõ, î ñâÿòûíÿõ äðåâíîñòè è íåäàâíåãî ïðîøëîãî è ò.ï. Ýòè
169

ñâåäåíèÿ ïðè èõ äàëüíåéøåé ðàçðàáîòêå ïîçâîëÿò âûÿñíèòü ìíîãèå, íàèáîëåå
ïîêà òåìíûå (çà íåèìåíèåì èñòî÷íèêîâ) ïåðèîäû ýòíè÷åñêîé èñòîðèè ìîíãîëîâ
â ïîçäíåì ñðåäíåâåêîâüå. Ýòà ðàáîòà áóäåò ïðîäîëæåíà â ñëåäóþùåì ïîëåâîì
ñåçîíå.
Åù¸ îäíèì àñïåêòîì ðàáîòû â ñòðàíå âî âðåìÿ êîìàíäèðîâêè 1985 ã. äëÿ ìåíÿ
áûëî èçó÷åíèå ñîâðåìåííîãî áûòà ìîíãîëîâ äëÿ íàïèñàíèÿ ñòàòüè â ïðåäïîëàãàåìîå
Èíñòèòóòîì ýòíîãðàôèè ÀÍ ÑÑÑÐ èçäàíèå, ïîñâÿù¸ííîå ïðîáëåìå âëèÿíèÿ
Âåëèêîé Îêòÿáðüñêîé ñîöèàëèñòè÷åñêîé ðåâîëþöèè íà ñòðàíû Âîñòîêà. Ìàòåðèàë
ïî ýòîé òåìå ìíîþ ñîáèðàëñÿ è â ñåëüñêîé ìåñòíîñòè è â ãîðîäàõ (ïîñòåïåííî
îí íàêàïëèâàëñÿ è âî âðåìÿ ïîåçäîê 60-õ è 80-õ ãã.). Â 1985 ã. ýòîò ìàòåðèàë ïî
ñîöèàëèñòè÷åñêèì ïðåîáðàçîâàíèÿì â áûòó ìîíãîëîâ áûë äîïîëíåí.
Ñëåäóåò îòìåòèòü, ÷òî óñïåøíàÿ ðàáîòû îòðÿäà áûëà âîçìîæíà, áëàãîäàðÿ
íàëè÷èþ êâàëèôèöèðîâàííîãî è äðóæíîãî êîëëåêòèâà, â êîòîðîì êàæäûé åãî
ó÷àñòíèê èìåë êðóã îáÿçàííîñòåé, íàèáîëåå ñîîòâåòñòâóþùèé åãî íàó÷íûì
èíòåðåñàì è êâàëèôèêàöèè.
16.08.1985. Ñ.í.ñ. Èíñòèòóòà ýòíîãðàôèè ÀÍ ÑÑÑÐ, ê.è.í.
170

1986 ÎÍÄ ÕÎÂÄ ÀÉÌÃÈÉÍ ÌÀÍÕÀÍ ÑÓÌÀÍÄ
ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÓÃÑÀÀÒÍÛ Ç¯ÉÍ ÕÝÝÐÈÉÍ ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ
ÒÀÉËÀÍ, ÝÕ ÕÝÐÝÃËÝÃÄÝÕ¯¯Í
Ã.Ìýíýñ
1. Ñóäàëãàà ÿâóóëñàí ãàçàð, õóãàöàà: Ýíýõ¿¿ óãñààòíû ç¿éí ñóäàëãààã Õîâä
àéìãèéí Õîâä õîò, Ìàíõàí ñóìûí Çàõ÷èí íàðûí äóíä 21 õîíîãèéí (1986
îíû 7-ð ñàðûí 15-ààñ 8-ð ñàðûí 5-ûã õ¿ðòýë) õóãàöààòàé ÿâóóëàâ.
2. Õýýðèéí ñóäàëãààíû òºñºâ çàðäàë: Óëààíáààòàð õîòîîñ Õîâä õîò î÷èæ èðýõ
îíãîöíû çàðäàë, îðîí íóòàãò ÿâàõ ìàøèí, çî÷èä áóóäàë, òîìèëîëòûí çàðäàëä
á¿ãä 1384 òºãðºã áàòëàãäàæ, ò¿¿íýýñ ¿ëäñýí òºãðºãèéã áóöààæ òóøààí
, ñàíõ¿¿ãèéí òîîöîîã á¿ðýí ã¿éöýä õèéñýí áîëíî. (çîõèõ áàðèìò áè÷èã
õàâñàðãàâ).
3. Ñóäàëãààíû çîðèëãî, õàìàðñàí àñóóäàë: Òóñ õ¿ðýýëýíãèéí 5 æèëèéí
òºëºâëºãººò àæèë áóþó óãñààòíû ç¿éí ñåêòîðûí õàðèóöàæ áóé ýíýõ¿¿
ñóäàëãààãààð Îéðàäûí XIV-XX çóóíû çààã ¿åèéí óãñààòíû áàéäàë, àæ
àõóé, ýä ºëãèé õèéãýýä îþóíû ñî¸ëûí ¿íäñýí àñóóäëóóäûã öîãöîëáîð
àðãà÷ëàëààð øèíæëýí, Îéðàäûí á¿ðýëäýõ¿¿íä áàãòàæ áóé îëîí ÿñòíû
óãñàà ãàðàë ñî¸ëûí ¿¿ñâýð, õºãæèë, õóâüñëûí àñóóäëûã óãñààòíû ñóäëàëûí
òàëààñ òîäîòãîõ çîðèëò òàâüñàí áèëýý. Ýíýõ¿¿ “Îéðàäûí óãñààòíû ç¿éí “äýä
ñýäâèéí çîðèëãûí äàãóó Îéðàäûí óãñààòíû ç¿éí íýãýí á¿ëýã áîëîõ Çàõ÷èí
ÿñòíû óëàìæëàëò àæ àõóé, ýäèéí áîëîí îþóíû ñî¸ëûí ñýäâýýð àìàí ìýäýý,
ãàð áîëîí ôîòî çóðàã çýðãèéí ñóäàëãààíû ýõ õýðýãëýãäýõ¿¿í õóðèìòëóóëàõ
çîðèëãî òàâüæ, ò¿¿õýí óãñààòíû ç¿éí ñýäâýýð àëü áîëîõ îëîí àñóóäàë þóíû
ºìíº íýãäñýí õºòºëáºðò îðñîí ñýäýâ, àñóóëòûã õàìðàõ îðîëäëîãî õèéñýí
áîëíî.
4. Çàõ÷èí ÿñòíû òàëààðõè óãñààòíû ç¿éí ñóäàëãàà. Îéðàä áóþó áàðóóí
ìîíãîë÷óóäûí òàëààðõè ò¿¿õ, óãñààòíû ç¿é, õýë áîëîí àìàí çîõèîëûí
ñóäàëãàà íü òèéì ÷ õîìñ áóñ þì. Òýãýõäýý Îéðàäûí íýã ñàëáàð áîëîõ Çàõ÷èí
ÿñòàíã 60-ààä îíû ýõýí õ¿ðòýë óãñààòíû ç¿éí ñýäýâ÷èëñýí ýñâýë íýãýí ñýäýâò
çîõèîëûí õ¿ðýýíä òóñãàéëàí äàãíàñàí ñóäàëãàà ýíý õýð çîõèîí ÿâóóëààã¿é
àæýý.
Çàõ÷èí ÿñòíû óãñààòíû ç¿éä õîëáîãäîõ ìýäýý, àæèãëàëò íü ºíãºðñºí çóóíààñ
ýõëýí îðîñûí æóóë÷èí íàðûí çàìûí òýìäýãëýëä ìýäýãäýõ áîëñîí þì. Îðîñûí íýðò
ýðäýìòýí, æóóë÷èí Ã.Í.Ïîòàíèí 1881 îíä íèéëýãäñýí á¿òýýëäýý Çàõ÷èí õîøóóíû
¿¿ñýë ò¿¿íèé çàõ õÿçãààð, “Çàõ÷èí” õýìýýõ íýð áîëîí Çàõ÷èíû ýðõëýæ áóé àæ àõóé,
òóõàéëáàë ãàçàð òàðèàëàí , Çàõ÷èíû îâîã ÿñíû íýð çýðýã ç¿éëèéã òîâ÷õîí äóðäñàí
áàéíà.
1903 îíä Õîâäûí õÿçãààðààð äàéðàí ãàðñàí îðîñûí æóóë÷èí Ã.Å. Ãðóìì-
Ãðæèìàéëî Çàõ÷èí õîøóóíû íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áàéäëûã í¿äýýð ¿çýæ
òîäîðõîéëîí áè÷èõèéí çýðýãöýý òóõàéí ¿åä çàõ÷èí íàðûí ýðõëýæ áàéñàí àæ àõóé,
171

Çàõ÷èí ÿñòíû ¿¿ñýë ãàðàë, îâãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé àñóóäëûã õºíäºæ òàâüñàí áàéíà.
Ýíý õî¸ð øèíæèëãýýíèé äàðààõè óãñààòíû ç¿éí ñóäàëãààíû çîõèîë áîëîí
áóðèàäûí ýðäýìòýí Öýâýýí Æàìöàðàíîãèéí áè÷ñýí ìîíãîë îëîí ÿñòàíû ãàðàë
¿¿ñëèéí òóõàé á¿òýýë þì.
1960-ààä îíîîñ ýõëýí Çàõ÷èíû óëàìæëàëò àæ àõóé, ýäèéí áîëîí îþóíû
ñî¸ëûí òàëààð Ìîíãîëûí áîëîí ãàäààäûí ñóäëàà÷äûí õýä õýäýí ñîíèðõîëòîé
ºã¿¿ëýë, øèíæèëãýýíèé á¿òýýë íèéòëýãäñýí áèëýý. 1961 îíä Õîâä àéìãèéí Ìàíõàí
ñóìûí áàãø Ð.Äîðæðàâäàí Çàõ÷èí ÿñòíû ìàëûí óëàìæëàëò èì, òàìãà, õîëáîãäîõ
çàí ¿éëèéí òóõàé ºã¿¿ëýë áè÷èæ íèéòë¿¿ëñýí áàéíà. Óäàëã¿é Ìîíãîëûí ýðäýìòýí
Ä.Ãîíãîð “Õîâäûí õóðààíãóé ò¿¿õ” ãýäýã íîìîíäîî Ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðûí
îëîí ÿñòíóóäûí òóõàé áè÷èæ, XVIII-XIX çóóíû ñóðâàëæ áè÷èãò òóëãóóðëàí Çàõ÷èí
õîøóóíû ¿¿ñýë, ò¿¿õ, çàñàã çàõèðãàà, çîõèîí áàéãóóëàëòûí àñóóäëûã òîäðóóëæ,
Çàõ÷èí ÿñòíû ¿¿ñýë ãàðëûí òóõàé òîâ÷õîí áè÷ñýí áàéíà .
1960-ààä îíû Çàõ÷èíû òàëààðõè ñóäàëãààíààñ Ãåðìàíû óãñààòàí ç¿é÷
Â.ʸíèãèéí 1964 îíä íèéòëýãäñýí á¿òýýëèéã äóðüäàõ õýðýãòýé. Ýíýõ¿¿ óãñààòíû
öîãöîëáîð ñóäàëãààíä Çàõ÷èí ÿñòíû ýðõëýõ ¿íäñýí øèíæ, àí àãíóóð, Çàõ÷èí íàðûí
ãýð îðîí, õóâöàñ, ãî¸ë ÷èìýãëýë, áàÿð öýíãýëèéí òàëààð íàðèéí òîäîðõîéëæ áè÷ñýí
áàéíà.
̺í ýíý ¿åä ØÓÀ-èéí Õýë Çîõèîëûí õ¿ðýýëýí Îéðàäûí çàðèì ñàëáàð àìàí
àÿëãóóã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëñàí áàéíà. Ýíý øèíæèëãýýíèé àíãè 1961,1962 îíä çàõ÷èí
õýë ÿðèà, çàí ñóðòàõóóí, àìàí çîõèîëòîé òàíèëöàæ íýëýýä ìàòåðèàë öóãëóóëñàí
áàéíà. ßëàíãóÿà Çàõ÷èí àÿëãóóíû ¿ãñèéí ñàíãèéí áàéäëûã áàãà ÷ áîëñîí
òîäðóóëàõûí òóëä Çàõ÷èíû ãàðëûí òóõàé àÿëãóóãààð òýìäýãëýæ õàâñàðãàñàí íü
÷óõàë õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëæ áàéíà.
ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí Ìîíãîëûí áàðóóí õýñýãò æèë á¿ð
óãñààòíû ç¿éí õýýðèéí øèíæèëãýýíèé àæèë çîõèîí ÿâóóëæ èðñýí áèëýý.
Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí ãàð áè÷ìýëèéí ñàí õºìðºãò õàäãàëàãäàæ áóé óãñààòíû
ç¿é÷ Ã.Öýðýíõàíäûí 1966, 1967, 1978 îíû õýýðèéí øèíæèëãýýíèé òàéëàíãóóäàä
Çàõ÷èí ÿñòíû îâãèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, íýðèéã íü á¿ðòãýãäýæ, áàÿð öýíãýë, òóõàéëáàë
õ¿¿õäèéí äààõü àâàõ íàéð, õóðèìëàõ, ¸ñíû òàëààð àðâèí ìýäýý õóðèìòëàãäæýý. ̺í
óãñààòàí ç¿é÷ Ö.Àþóø 1976-1978 îíä Óâñ, Õîâä àéìãèéí ĺðâºä, Áàÿä, Çàõ÷èí,
ººëä íàðûí äóíä ÿâóóëñàí óãñààòíû ç¿éí àæèëä îðîëöîæ õóðèìûí çàí ¿éëèéí
àíãèëàë ¿å, øàò òóõàéí øàò ¿åä õîëáîãäîõ çàí ¿éëèéã íàðèéñãàí òîäðóóëæ õîâîð
ìýäýý öóãëóóëàí íèéòë¿¿ëñýí áàéíà. Óãñààòíû ç¿é÷ Ä.Íàíñàëìàà Çàõ÷èíû ãýð
îðîí òàìãàíû íýð, òýäãýýðèéí ä¿ðñ áîëîí õ¿¿õäèéí äààõü àâàõ ¸ñ åðººë çýðãèéí
ìýäýý, ýõ õýðýãëýãäýõ¿¿í öóãëóóñàí áàéíà. (ýäãýýð ñóäàëãààíû çîõèîëûí íýðñèéã
õàâñàðãàâ)
Ýíý òàâàí æèëä (1985-1990) îí ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãèéí óãñààòíû
ç¿éí ñåêòîð íü “Îéðàäûí óãñààòíû ç¿é” õýìýýõ õàìòûí á¿òýýë áýëòãýæ íèéòë¿¿ëýõ
þì.
Óã àæëûã òóñ ñåêòîðò áîëîâñðóóëñàí 16 íýð òºðºëä áàãòàõ 700 ãàðóé àñóóëòòàé
íýãäñýí õºòºëáºðèéí äàãóó ã¿éöýòãýæ ýõýëñýí (ØÓÀ-èéí Ò¿¿õèéí õ¿ðýýëýíãýýñ
óãñààòíû ç¿éí ñåêòîðîîñ 1986-1990 îíä Óâñ, Õîâä, Áàÿí-ªëãèé, Õºâñãºë àéìàãò
çîõèîõ “Îéðàäûí óãñààòíû ç¿é” ñýäýâò ñóäàëãààãààð ÿâóóëàõ õýýðèéí øèíæèëãýýèé
õºòºëáºð. ÓÁ., 1986)
172

Õýýðèéí øèíæèëãýýíèé 21 õîíîãò Õîâä õîò, Ìàíõàí ñóìàíä îðøèí ñóóäàã
7 Çàõ÷èí õºãø÷¿¿äòýé óóëçàæ äýýðõè õºòºëáºðèéí äàãóó íèéò 10 ñýäâýýð äàâõàð
àìàí ìýäýý òýìäýãëýæ ñýäâèéí áîëîí ìýäýýëýã÷ íàðûí íýðèéí õàâñàðãàâ. Ìàíõàí
ñóìûí ÎÍ Ìóçåéä õàäãàëàãäàæ áóé XIX çóóíû ñ¿¿ë ¿å XX çóóíû ýõýýð õýðýãëýãäýæ
áàéñàí ìîðèíû õàçààð, íîãò, õºìºëäðºãº, õóäðàãà, àí÷íû á¿ñ õàâòàã çýðýã çàõ÷èíû
óëàìæëàëò ýäèéí ôîòî çóðàã 16, ãàð çóðàã 7 òóñ á¿ð íü áóóëãàæ òàéëàíä ýõ õýëáýðýýð
íü õàâñàðãàâ.
Ýíý æèëèéí ñóäàëãààãààð Ìàíõàí Àëòàé ñóìûí Çàõ÷èí íàðûí òàõèæ áàéñàí
óñ, óóë òýäãýýðèéí áàéðøèëò, òàõèí ø¿òýæ áàéñàí óóë îâîîíû ýçäèéí ä¿ðñ,
òàõèë ¿éëäýõ óëèðàë, öàã õóãàöàà çýðãèéí ìýäýý 3 õ¿íýýñ òýìäýãëýæ àâñàí áèëýý.
Îäîîãîîð Çàõ÷èíû óóë óñíû òàõèëãûí òóõàé åðºíõèé õýðýãëýãäýõ¿¿í õóðèìëàãäñàí
áîëîâ÷ òóõàéí óóë îâîîí äýýð ã¿éöýòãýõ çàí ¿éëèéí äýñ äàðàà, õîîðîíäûí õîëáîî
òîäðîîã¿é áàéíà.
Çàõ÷èíû òàìãà, òàìãàòàé õîëáîãäîõ çàí ¿éëèéã íèéò 5 õ¿íýýñ á¿ðòãýõäýý 3
ç¿éëä ãîë àíõààðëàà õàíäóóëæ èðëýý. ¯¿íä, íýãä, òàìãûí òýìäýãëýõýýñ ãàäíà ä¿ðñ
õýëáýðèéã íàðèéí çºâ çóðæ àâàõ, õî¸ðò ¿íäñýí òàìãà òýìäýãëýæ àâàõààñ íýìýëò çóðààñ
òýìäãýýð ¿¿ññýí ¿íäñýí òàìãóóäûí îëîí õóâèëáàðóóäûã íýðòýé, ä¿ðñ õýëáýðòýé íü
òýìäýãëýõèéã ÷óõàë÷ëàõ, ãóðàâò, ¿íäñýí òàìãà, ò¿¿íèé îëîí õóâèëáàðóóä íü çàõ÷èí
äóíäàõ òîäîðõîé îâîã ÿñòàé õýðõýí õîëáîãäîõ ýñýõèéã á¿ðòãýõ çýðýã 3 òàëààñ íü
òîäîðõîéëîõ îðîëäëîãî õèéëýý. Áèäíèé ñóäàëãààãààð îäîî Çàõ÷èíû ¿íäñýí òàìãà
I0, ¿íäñýí òàìãààñ ¿¿ññýí íèéò 29 õóâèëáàð òàìãà á¿ðòãýãäýýä áàéíà. ¯¿íýýñ
ãàäíà Çàõ÷èíû òàìãà á¿ð íü òîäîðõîé ÿñ îâîãòîé (ýëêåíòýé) õîëáîãäîæ áàéãàà òóë
öààøèä Çàõ÷èí ÿñòíû òàìãûã óëàì íàðèéí á¿ðòãýõ íü ç¿éòýé þì.
Òàìãààñ ãàäíà áèä ìàëûí óëàìæëàëò èìíèé íýðèéã á¿ðòãýæ èì òóñ á¿ðèéí
ä¿ðñ, èì ãàðãàõ àðãà çýðãèéã òýìäýãëýæ àâñàí áèëýý. Îäîî áîë Çàõ÷èí äóíä 12
òºðëèéí ¿íäñýí èì á¿ðòãýãäýýä çàðèì íýã èìíèé íýðèéí çºðººã òîäðóóëàõ òàëààð
ñóäàëãààã ¿ðãýëæë¿¿ëíý.
3äóãààð ñýäâýýð Çàõ÷èí õîøóóíû çîõèîí áàéãóóëàëò àéìãèéí õàðúÿàëàë
çýðãèéí àñóóäëûã òýìäýãëýõýýñ ãàäíà ãîë àíõààðëûã Çàõ÷èí äóíä îâîã ÿñíû
(ýëêåíèé) íýðèéí íàðèéâ÷ëàí á¿ðòãýõ òóñ á¿ðèéí ãàðëûí äîìîã ÿðèà ëàâëàæ
àñóóñààí. Ìàíõàí, Àëòàé ñóìûí õàðúÿàò 5 õ¿íýýñ îâîã ÿñ àñóóõàä 19 ýëêåíèé íýð
ìýäýãäýæ 3 ýëêåíèé ãàðëûí äîìîã òýìäýãëýãäñýí áèëýý. Ýäãýýð äîìîã ÿðèà, ýëêåíèé
íýð íü Çàõ÷èí ÿñòàí á¿ðýëäýí ¿¿ñýõ, ¿éë ÿâöàä îðîëöñîí ìîíãîë îâîã àéìãèéí íýð,
îí öàã, ò¿¿õèéã òîäðóóëæ ÷àäàõ ýõ ñóðâàëæ þì.
Óðàã òºðëèéí íýðèéí òóõàéä ãýâýë õºòºëáºðò çààñíû äàãóó á¿õ íýðèéã 4 õ¿íýýñ
á¿ðòãýæ àâñàí. Çàõ÷èíû ò¿¿õýí äîìîã ÿðèàã 2 õ¿íýýñ á¿ðòãýæ àâàâ. Òýð ò¿¿õýí
ÿðèà íü Õîéòûí Àìàðñàíàà, Øèíãàñ, Õýðýýäýé õýìýýõ Áààòàðûí õýìýýõ áààòàðûí
òóõàé äîìîã þì. Ýäãýýð ò¿¿õýí äîìîã íü Çàõ÷èíû àìèí ñ¿íñ ø¿òëýã, çàí ¿éëèéí
õîëáîãäîëòîé, òóõàéëáàë, Õýðýýäýé ýëêåí õ¿¿õäèéí ºëãèé áýëòãýæ òºõººðäºãã¿éí
òóõàé ìýäýý çýðãýýð ñîíññîí þì.
Àðäûí àí àâûí òóõàé õóó÷èí àí ãºðºº èõ õèéæ áàéñàí Æ.Ä¿ãýð ãóàéãààñ
òýìäýãëýñýí áºãººä òóñ íóòàãò áàéñàí àíãèéí àìüòíû òºðºë, àãíàõ àðãà, óëèðàë
àíãèéí ìàõ, àðüñ çýðãèéã áîëîâñðóóëàõ òóõàé òîäîðõîé á¿ðòãýæ àâñàí. Çàõ÷èí äóíä
ñàÿõàí õ¿ðòýë àí÷èí õ¿íèé îëçíîîñ çàìä òààðàëäñàí õ¿í á¿ð çààâàë õóâü àâäàã
áàéñàí áºãººä õóâü àâàõäàà “ãàíçàãà ò¿ãýòõ¿é øîðëîã” ãýæ õýëäýã íü “Ìîíãîëûí
173

íóóö òîâ÷îîíû 3§ ç¿éëä òýìäýãëýãäñýí çàí ¿éëòýé õýëëýã, ã¿éöýòãýõ çàí ¿éëèéí
òàëààð àäèë áàéíà. ̺í ç¿ëäýíä îðîõ ýðõòýí, òóõàéëáàë àâãàíàã (áè÷ãèéí õýëýíä
õóóõèíàã) õàí÷èðûí òóõàé ìýäýý íü ñîíèðõîëòîé þì.
Í¿¿äëèéí òóõàé 2 õ¿íýýñ àñóóæ òóõàéí àéëûí í¿¿æ áàéñàí ãàçðûí íýð,
óëèðëûí îíöëîã, í¿¿äýë õèéõ ºäºð, äýñ äàðàà, áóóõ, ãýð áàðèõ í¿¿äëèéí ¿åä
ã¿éöýòãýõ çàí ¿éëèéã åðºíõèéä òýìäýãëýæ àâñàí áèëýý.
Õ¿¿õýäòýé õîëáîîòîé çàí çàíøèëûã 1 õ¿íýýñ òýìäýãëýñýí. ¯¿íä õ¿¿õýä
òºð¿¿ëýõ óëàìæëàëò àðãààñ ýõëýí, õ¿¿õýä ãàðãàõ, õ¿¿õýä áîëîí ýõèéã àð÷ëàõ àðãà
ìýäëýã, èõýñ äàëäàëæ õàäãàëàõ, ºëãèé çàñàõ çýðãèéí àñóóëòóóäûã õºòºëáºðèéí
äàãóó àñóóæ èðñýí áèëýý.
Çàõ÷èíû õ¿¿õýäòýé õîëáîîòîé çàí çàíøèë íü íèéò Ìîíãîëûíõîîñ ÿëãàà áàðàã
áàéõã¿é áîëîâ÷ çàðèì íýã çàí ¿éë, ¸ñîîð îíöëîã þì. Òóõàéëáàë, Õýðýýäýé ýëêåí
õ¿¿õäèéí ºëãèé ¿íýõýýð òºõººðäºãã¿é áàéñàí þì áàéíà.
Îðøóóëàõ çàí ¿éëèéí òóõàé 3 õ¿íýýñ àñóóæ åðºíõèé çóðàãëàë ãàðãàñàí.
Îðøóóëãûí çàí ¿éë òýìäýãëýõäýý 2 ç¿éë àíõààðàâ. Íýãä: îðøóóëàõ çàí ¿éëèéí
äýñ äàðàà ¿å øàò, ¿å øàò á¿ðò ã¿éöýòãýõ çàí ¿éë, ¸ñëîëûã òîäðóóëàõ. Õî¸ðò: õ¿í
òàâèõ ãàçàð äàãóó òýìäýãëýñýí áèëýý. Çàõ÷èíû îðøóóëãûí çàí ¿éë íèéòäýý øàðûí
øàøíû íºëººíä èõ îðñîí áîëîâ÷ õóó÷èí Ẻ ìºðãºëèéí ¿åèéí îðøóóëãûí çàí
¿éëèéí õîëáîãäîë á¿õèé øèíæ¿¿ä ìýäýãäýæ áàéíà. Òóõàéëáàë, Çàõ÷èíû Äîëîîí
óóëûí öààãóóð äàâóóë Äîëîîí áîðîã÷èí ã¿¿íèé øºë óó? Ýðýýí öîîõîð äýýñýýð
òàòóóë ãýäýã õàðààë Ẻãèéí îðøóóëãûí çàí ¿éëèéã ìàø òîäîðõîé õàðóóëæ
õàäãàëñàí áàéíà.
“Ýìýãòýé õ¿í, áýð õ¿íèé õýâøèë, ¸ñ ãîðèì”, “Áýëýãäýë “ ñýäâýýð òîäîðõîé
õýðýãëýãäýõ¿¿í öóãëóóëæ ÷àäààã¿é áîëíî. Çàõ÷èíû öàãààí ñàðûí òóõàé 2 õ¿íýýñ
òýìäýãëýñýí áºãººä Öàãààí ñàð òýìäýãëýõ ¸ñ, äýñ äàðàà, áàÿðûí ºìíºõ áýëòãýë,
Öàãààíû ºã뺺 ã¿éöýòãýõ çàí ¿éë çýðãèéã á¿ðòãýæ àâñàí áîëîâ÷ öàãààíû ºã뺺
ã¿éöýòãýõ çàí ¿éë, èäýý öàãààíû ç¿éë òºðºë çîëãîõ òàëààð ìýäýý öóãëóóëæ
àñóóñàíã¿é.
I. Óóë îâîîíû òàõèëãà
Õóÿã îâîãòîé Áàÿðìàãíàé Çàõ÷èí, 1986 îíä 69 íàñòàé, Õîâä àéìàã, Ìàíõàí
ñóì, Æàíàâàã-äà ýëêåí, çºâ õºðñºí äýãðýý òàìãàòàé.
1. Õîéò Öýíõýðèéí ãîëûã òàõèæ ýõýëñýí. Îäîî òàõèëãàò ãîë ãýäýã. Òºãðºãèéí
Õàðáàÿí òóìáà ãýäýã óóëûã òàõèæ áàéñàí. Ýíý õî¸ðûã îíöëîí òàõèæ áàéñàí.
¯¿íýýñ ãàäíà Äóíä Öýíõýðèéí ãîë, Õóóðàé Öýíõýðèéí ãàäíà Äóíä öýíõýðèéí
ãîë, Õóóðàé Öýíõýðèéí Öàãààí Åíäýð îâîîã òàõèæ áàéñàí. Çóñëàíä ãàðàõààð
Äàâñò íóóðûã òàõèæ áàéñàí. Íàìàð ãîëä îðæ èðýýä Áàÿíõóäàã, ×óëóóí îâîî
çýðýã ãàçðûã òàõèæ áàéñàí. Òºãðºãèéí ãîëä íàìàð Ðàøààíò áóëãèéã òàõèæ
áàéñàí. Õºíäëºíãèéí òàðèàëàíãèéí Àíãèñ ãýäýã ãàçàð òàðèà õ¿ñýæ òàõèë
¿éëääýã áàéñàí. Òýð ¿åä îâîî òàõèõ á¿ðò áîðîî îðäîã áàéñàí. Ìàíàé íóòãèéã
ýì ÿçãóóðòàé ãýäýã áàéñàí.
2. 1959 îíîîñ õîéø ìàíàé íóòàãò óóë óñ òàõèõàà áîëüñîí.
3. Ìàíõàí ñóìûí 6-ð áàã õîéò òàëûí îâîîã òàõèæ áàéâ. Æàñûí õîíæèí
íàðààñ çºâøººðºë àâààä íýð çààñàí ºðõ àéëóóä èäýý öàãàà, õîíü ìàõ çýðãèéã
áýëòãýäýã áàéñàí. Àéë á¿ð òóñäàà àéë á¿ð òóñäàà ìàõ, àðõè áýëòãýäýã áàéñàí.
174

Áàÿí Òóìáà óóëûã ëàì íàð òàõèæ áàéñàí. Õàâàð çóí, íàìàð ãóðàâò óóë óñíû
òàõèëãà õèéäýã áàéñàí. ªâºë òàõèäàãã¿é áàéñàí. Äýëõèé áàÿñóóëæ òàõèäàã.
Õàâðûí àäàã ñàð, çóíû ýõýí ñàðä òàõèë õèéäýã áàéñàí. Òàõèëûí ¸ñëîëä
ýìýãòýé õ¿í îðîëöäîãã¿é áàéñàí. Áàãà îõèä ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õä¿¿ä
ººðººð õýëáýë 16 íàñíààñ äîîø ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ óóë óñíû òàõèëãàä î÷äîã
áàéâ. Ìàíàé íóòãèéí îâîî òàõèõ ¸ñ áóñàä ÿñòíû óóë îâîîíû çàí ¿éëýýñ ÿëãàà
áàðàã áàéõã¿é ãýæ áîäîæ áàéíà. Õèøèã áóÿíû ºäºð ñîíãîæ àâààä òýð ºäðºº
òàõèë ¿éëääýã áàéñàí. Ï¿ðýâ, Ëõàãâà ãàðàã áîë àäóóíû õèøèãòýé ºäºð,
Áÿìáà ãàðàã á¿ãäèéí õèøèãòýé ºäºð.
4. ªºð íóòãèéí õ¿ì¿¿ñ ìàíàé òàõèëãàä õýðýã áîëãîæ îðîëöäîãã¿é. ̺í ìàíé
íóòãèéíõàí ººð íóòãèéí òàõèëãàíä òóñãàéëàí ÿâæ îðîëöîõã¿é. Ñàíààíäã¿é
ÿâæ áàéãààä ººð íóòãèéí óóë óñíû òàõèëãàíä îðîëöäîã áàéñàí.
5. Òàõèëãàò óóë òàõèõã¿é ÿâäàë áàéãààã¿é.
6. Õ¿í õºøººã òàõèäàãã¿é. Õàðèí ÿìàð íýãýí ýëêåí ººðèéí íàñ áàðñàí áààòðûã
çàðèì íýã õ¿í õºøººòýé õîëáîæ õîæèì òàõèæ áàéñàí. Òàõèëûí àðûí ¿ç¿¿ð
ãýäýã ãàçàð íýã õ¿í õºøºº áàéäàã áºãººä ò¿¿íèéã Êåêåã Æàìáàë ãýäýã õ¿íòýé
õîëáîæ õîæèì òàõèæ áàéñàí. ̺í òýð óäìûí õ¿ì¿¿ñèéã òýð ãàçàð îðøóóëäàã
áîëñîí. Êåêåã Æàìáàë ãýäýã õ¿íèéã Áóìáàò îâîî ãýäýã ãàçàð òàõèäàã áàéâ.
7. Òàõèëòûí õîéò àð áèåä áóìáà íóóñàí ãàçàð íî¸ä ëàì òàõèæ áàéñàí. Òýð ãàçàð
îâîî áîñãîñîí. Îâîî äîòîð áóìáà íü áàéñàí.
8. Ï¿ðýâ îâîãòîé Æèãìýä (Çàõ÷èí, 1986 îíä 80 íàñòàé, Õîâä àéìàã Ìàíõàí ñóì,
öàëèí÷èí ýëêåí, äýãðýý òàìãàòàé).
1. Ìàíõàí óóë. Áÿöõàí áóëàã ãýäýã ãàçàð îâîî áèé. Áàÿí Ò¿ìáýé Îâîî íü
îðîé äýýð áèé. Òºãðºãèéí ãîë. Îâîî íü Øàð òîõîéí ýõýíä. Èõ Öàõèð
óóë Îâîî íü óóëûí ¿ç¿¿ð äýýð õºäºº áèé. Áàÿíõàéðõàí óóëûã Ø¿¿æèéí
ýõýíä òàõèäàã. Îâîî íü áèé. Áàÿí ãîëûí îâîî ×óëóóí îâîî ãýäýã íýðòýé.
Ãîëûí ýõýíä îâîî áèé. Çóí áîëîõîîð Çýðýã ñóìòàé íèéëæ Íîãîîí íóóðûí
îâîî òàõèíà. Áààòàð Õàéðõàíûã òàõèæ áàéãàà þì. Àëòàé, ̺ñòòýé íèéëæ
Áîäîí÷èéí ãîëä Áàÿíç¿ðõýí óóëûã òàõèíà. Îâîî ¸ðîîëä áèé. Òàõèëãàò
óóëûí ýçýä:
- Áàÿíò¿ìáýé óóë ãàðüä ä¿ðñýëñýí áàéäàã.
- Èõ Öàõèðûã àðñëàí ä¿ðñýëñýí áàéäàã.
- Ãóðâàí Öýíõýðèéí ñàâ ýì ãýñýí. ßâãàí çàëóó õ¿¿õýí.
- Çýðãèéí ãîëûí ñàâäàã òýìýý óíàñàí ýìýãòýé.
- Òºãðºãèéí ýçýí öàðàé ìóóòàé, òààðóóõàí ýðýãòýé ìàÿãèéí õàð àâãàé
áàéäàã.
- Õàí Áààòàð (Áààòàð õàéðõàíû íýð) ìîðü óíàñàí ýðýãòýé.
- Ìàíõàí óóë õºõ ìîðüòîé öàãààí ñàõàëòàé ýðýãòýé õºãøèí õ¿í ýçýíòýé.
2. Îâîî óóë òàõèõ íü ãàçàð äýëõèéã õ¿íäýòãýñýí õýðýã þì. Õàâàð íîãîî
ýõëýýä ìàë òýíèéñýí öàãò (çóíû ýõýí ñàð 6-ð ñàð – ìîãîé ñàð) îâîî
òàõèæ ýõýëäýã. Íàñòàé, òîìîîòîé, þì ¿çñýí õ¿ì¿¿ñ “Çà îâîîãîî òàõúÿ”.
Ýíý ¿ãèéã õºãø÷¿¿ä íóòãèéí õàðèóöëàãàòàé õ¿íä õýëäýã. Òýð õ¿í îëîí
íèéòýä çàðëàæ îâîî òàõèõ ºäðèéã õºãø÷¿¿äýýñ àñóóíà. Îâîî òàõèõ ºäðèéã
õºãø÷¿¿ä õýëýëöýæ áàéãààä òîãòîîíî. Îâîî òàõèëãàä àðõè, áÿñëàã, áîîâ,
öàãààí èäýýíèé äýýæ, ìàõ çýðãèéã õ¿í á¿ð ººðèéí ÷àäàë òýíõýýãýýð àâ÷
î÷íî. Îâîî äýýð èõ ãàë ò¿ëíý. Îâîî äýýð öààñ, ñàìáàé õèéñãýíý. Îâîî äýýð
áóðãàñ, áóðãàñã¿é áîë ýìãýýëæ, õóñ ìîä çýðãèéã áîñãîæ çàëàì óÿíà. Ç¿ã
á¿ðò ñàíã óìëàãàíà. Ç¿ã á¿ðò ÷óëóó ºðæ òàâèíà. Òýð íü 13 áàéäàã. Ìàõ,
175

áÿñëàã á¿ãäèéã õºøèã뺺ä 3-4 õ¿í äýýëèéí õîðìîéä õèéãýýä îâîîãîî 3
òîéðîîä öàöäàã. Ãîëä íü ÿâàà õ¿í ÷àíãà äóóãààð “Öººò Õàéðõàí” ãýæ
õàøãèðíà. ¯ëäýýñýí ìàõ, áÿñëàãàà õ¿ì¿¿ñò ò¿ãýýíý. Íàìðûí àäàã ñàðä
(íîõîé ñàðä ººðººð õýëáýë, ºâñ öàéæ óóëûí îðîé öàñòàé, áóëàã øàíä
õºëäñºí öàãò íàìðûí óóë îâîîíû òàõèëãà ¿éëäýíý. “Ñàéí ºâºë áîëîõ
áîëòóãàé. “Õóðàé” ãýýä öàöäàã. Ýìýãòýé÷¿¿ä îâîî òàõèëãàä îðîëöîõã¿é.
3. Ãàäíû õ¿ì¿¿ñ òîõèîëäëîîð îâîî òàõèëãàä îðîëöîíî. ªºðñäèéí ìîðü
óðàëäóóëæ, ººðñ人 áàðèëääàã. Àëòàé, Çýðýã ñóì íýã õîøóó áàéñàí òóë
õàìò óóë îâîî òàõèäàã áàéñàí.
4. “Àðèóí ñàí”, “Àëòàí ñàí” çýðýã ñàí òàâüäàã. ßëãóóñàí õóòóõò (Ìýðãýí
áàíäèä) Àëòàéí ñàí çîõèîñîí ãýäýã. Æàðãàëûí Ä¿ãýð (Çàõ÷èí, 1986 îíä
86 íàñòàé, Õîâä àéìàã Àëòàé ñóì, õàðíóóä ýëêåí, áîñîî äýãðýý òàìãàòàé)
1. Îöîãèéí ýõèéí îâîî.
Áîäîí÷ ãîë, Õºíäèé ãýäýã ãàçðûí çàâñàð Ìàðààòûí íóðóóíû îâîî.
Õºíäèéí ýõýíä Õºõ Áîãî÷èéí àìíû ýõýíä îâîî òàõèäàã áàéñàí.
Áîäîí÷èéí ýõýíä Áàÿíç¿ðõýí îâîî òàõèäàã áàéñàí.
Ãîâüä Áîäîí÷èéí ãîëä Õàéñòûí îâîîã òàõèäàã áèëýý.
Áîäîí÷èéí õ¿ðýýíèé óðä òàëä õàð óóë áèé.
Öàöààí Óëààí îðîé äýýðõè îâîîã òàõèäàã áàéâ.
Áîäîí÷ ãîëûã òàõèæ áàéâ.
Öàãäóóëòàé ãîëûã òàõèæ áàéâ.
Íàðèéí ãîëûã òàõèæ áàéâ.
2. 1938 îí õ¿ðòýë îâîîã àëáàí ¸ñîîð òàõèæ áàéñàí.
3. Àëòàéí Çàõ÷èí çóíû äóíä ñàðä ãîëäóó óóë îâîîã òàõèäàã áàéñàí. Èäýý
öàãàà, ìàõ ýëáýã áîëñîí öàãò òàõèäàã. Ìàíàé Àëòàé òàëûí Çàõ÷èí çóñëàíäàà ãàðñàí
öàãòàà óóë îâîî òàõèäàã áàéñàí. Óóë òàõèëãàíä 14-15 íàñíààñ äîîø îõèä õ¿ð÷
áàéñàí. Äàâñ àâàõàä ýìýãòýé õ¿íýýð àâàõóóëäàãã¿é áàéñàí.
4. Ñààõàëòûí õýäýí àéë íèéëæ óóë îâîîãîî òàõèäàã áàéâ. ªºð ãàçðààñ õ¿í
èðäýãã¿é. Áóñàä õîøóó íóòãèéí òàõèëãàä î÷èõã¿é.
5. Àëòàéí ñàí ãýäýã íîì óíøäàã.
6. Çààíà ÷óëóóíû àì ðóó þì õèéäýã áàéñàí ãýäýã. Çààíà ÷óëóó ãýäýã íü
Áîäîí÷èéí ýõýíä áèé. ̺í Óëààí ýðýã ãýäýã ãàçàð õ¿í õºøºº áàéñàí. Ò¿¿íèéã
Ìààìäàéíõàí ø¿òýæ áàéñàí ãýäýã. ×îíî, ¿íýã àâëàæ èðýõ ãýæ òàõèæ áàéñàí ãýäýã.
7. Õàéñòûí îâîî, Õóñàòûí öàãààí îâîîã ëàì íàð òàõèæ áàéñàí ãýäýã.
II. Òàìãà, èì
Õóÿã îâîãòîé Áàÿðìàãíàé (Çàõ÷èí, 1986 îíä 69 íàñòàé, Õîâä àéìàã, Ìàíõàí
ñóì, Æàíàâàã-äà ýëêåí, çºâ õàðñàí äýãðýý òàìãàòàé)
1. Àðûí Çàõ÷èíû òàìãà: äýãðýý, ìîãîé òîëãîéòîé äýãðýý, ¸íãîðóóí äýãðýý,
áóðóó äýãðýý êåê¿¿ð (ï¿íë¿¿÷èí) ýëêåí, ãóëç, õýò, ñàð çýðýã òàìãà.
2. Àäóóíû çºâ áóðóó õàà ãó÷íä òàìãà òàâüäàã. Àäóóíû ãóÿíû õàâòãàé øàãàé
÷ºìãèéí òîëãîé ýõ, òàøààí òîëãîé çýðýã ãàçàð òàìãàà äàìíóóëæ òàâüäàã
áàéñàí. òýìýýíèé õàöàð, õîíãîí äýýð ãîëäóó òàüäàã. ¯õýð , õîíü, ÿìààã
èìíýäýã áàéñàí.
3. Ìàéíàé çàõ÷èíä àõ ä¿¿, òºðºë ñàäàí õ¿ì¿¿ñèéí òàìãà àäèëõàí. Ìàéíàé
176

Æàíàâàã-äà ýëêåí îíî, ñîä 2 èì õýðýãëýæ áàéñàí. Àéë áîëãîí àíãè èìòýé
áàéäàã. Òºðºë ñàäàíãèéíõàíàäèë èìòýé áàéõ ÿâäàë áàéñàí.
4. Ìàíàéõàí äýãðýý òàìãûã ×èíãèñ õààíààñ ºìíº õýðýãëýæ èðñýí ãýäýã. XX
çóóíû îð÷ìîîñ õýðýãëýæ èðñýí áàéõ ãýæ áîäîæ áàéíà.
5. Äàðõàí ºëçèé, Áàíõàð íàð òàìãà õèéäýã áàéñàí. Òàìãà õèéæ ºãñºí äàðõàí
õ¿íä íýã òîãîî õºõ òàðèà ºãäºã áàéñàí. Òàðèàíû òîîãîîð ìàë ºñíº ãýæ ÿðüäàã
áàéñàí. Òàìãà õóó÷èðâàë òàõèëãàòàé ãàçàð ýñâýë ºíäºð óóëûí îðîé òàâüäàã
áàéñàí. Èìíèé õóòãà ãýæ òóñãàé áàãàæ çýâñýã áàéãààã¿é. Áàéãàà õóòãà,
òîíãîðîãîîð èìíýäýã áàéñàí.
6. Ìàë òàìãàëàõäàà ìàëûí õèøèãòýé, ñ¿ëäòýé ºäºð ñîíãîäîã áàéñàí. Ýõýëæ
òàìãàà òîñëîîä Óëàéòãàõààð áýëòãýäýã. Ìàë òàìãàëàõ ¿åä òàìãûã òóñãàé
áýëòãýñýí ìîäîí øèðýý, ýñâýë õàâòãàé ìîäîí äýýð òàâüäàã. Àäóó ìàëàà
òàìãàëàõäàà “ Òàìãàëñàí èæèë ñ¿ðýã ìèíü ìÿíãà ò¿ì áàéõ áîëòóãàé “
ãýæ õýëýýä ýõýëäýã. Ìàëàà òàìãàëæ äóóñààä íàéð õèéäýã. Ìàëàà òàìãàëæ
äóóññàíû äàðàà òàìãà ãàëûí ýõýí äýýð òîñëîæ , õàäàã ñàìáàé óÿàä ãàëûí
ýõýíä 3 õîíóóëäàã áàéñàí. Ãàëûí ýõ ãýäýã íü ãàë ãîëîìòûí õîéò òàë þì.
òàìãàà èíãýæ 3 õîíóóëààä äàðàà íü ãýðèéí õîéìîðü òàëûí óíèíä õàâ÷óóëäàã.
Í¿¿äýë ñóóäàë õèéõ ¿åä òàìãàà àâäàð ñàâàíäàà õèéæ õàäãàëäàã.
Íàëãàð îâîãòîé Áàò-ªëçèé (çàõ÷èí, 1986 îíä 87 íàñòàé, Õîâä àéìàã Ìàíõàí
ñóì 2-ð áðèãàä, Æàíàâàã-äà ýëêåí ÷èãòýé êåê¿¿ð òàìãàòàé).
×èãòòýé êåê¿¿ð òàìãà. Ýíý òàìãà ̺ñò ñóìàíä áèé. ÇÓÐÀà ÎÐÍÎ
Ìàíõàí ñóìàíä:
1. Æàíàâàã-äà ýëêåí.
2. Öàëèí÷èí ýëêåí. Öàëèí÷èéõàí Õÿòàäûí ýçýí õààíààñ öàëèí àâ÷ áàéñàí
ãýäýã. Öàëèí÷èéõàí áîñîî äýãðýý òàìãàòàé áàéñàí Öàëèí÷èí, ï¿íë¿¿÷èí
ãýäýã 2 íýð áîë íýã ýëêåíèé íýð ìºí.
3. Õ¿¿õýí íî¸äûí ýëêåí. Õ¿ì¿í íàâ÷èò òàìãàòàé áàéñàí. ÿìàð õýëáýð ä¿ðñòýé
òàìãà áàéñíûã ìýäýõã¿é.
4. Õýðýéäýé ýëêåí. Õýðýéäýé ýëêåí ò¿íãý òàìãàòàé áàéñàí. Ò¿íãý ãýäýã íü
çàõ÷èíààð äýðñèéã õýëæ áàéãàà þì. Ò¿íãý òàìãà íü 8 ä¿ðñòýé.
5. Öàíõàðûí ýëêåí. Ýíý ýëêåí äàâõàð õýò òàìãàòàé áàéñàí.
6. Óíãøàà ýëêåí äýãðýý òàìãàòàé áàéñàí.
7. Àðãàë÷èéíõàí ýëêåí óãàëç òàìãàòàé áàéñàí.
8. Òàâèí ýëêåí äýãðýý òàìãàòàé áàéñàí. Ñàìáóó íî¸í ýíý ýëêåíèéõ
9. Ñààðèéíõàí ( õ¿íèé íýð) ýëêåí äýãðýý òàìãàòàé áàéñàí.
10. Øàíãàñ âàíãèéíõàí ãýäýã ýëêåí ñîíññîí. Àëòàé ñóìàíä áàéäàã áàéõ ãýæ
áîäîæ áàéíà.
11. Ààòàé ýëêåí. Ýíý ýëêåí äýãðýý òàìãàòàé. Õàñ òàìãà Ä¿éíõýðèéí çýñèéí òàìãà.
Çàõ÷èíä øèðýýòýé êåê¿¿ð òàìãà áèé. Ìàíàéõ áîë ººð Æàíàâàã-äà ýëêåí þì.
Ìàíàé çàõ÷èí ĺðâºä äàëàé õààíààñ òàñàð÷ èðñýí ãýäýã. Òàâèí ºðõººð òàâüæ
áàéñàí ãýäýã 50 ºðõ àéëä:
1. Áóó÷
2. Äàðõàí
3. Õóëãàé÷
4. Àí÷èí
177

5. Çàðãà÷èí çýðýã ºðõ¿¿ä îðæ áàéñàí. Ýíý 5 ýëêåí áàéñàí ýñýõèéã ìýäýõã¿é
þì. Ýäãýýð 5 õýñýã íü äîòðîî 10 ºðõ àéë áàãòààæ áàéñàí áºãººä áàðóóí
òèéø Õàâòàã, Áàéòàãèéí õàðóóëä õÿòàäûã îðóóëàõã¿é ãýæ àñóóñàí þì.
Ìàíõàí ñóìûí Çàõ÷èíû ìàëûí èì:
Çóðãààð ¿çýõ:
1. Øîðãîîëæèí
2. Îíî. Ýíý èìèéã ãàðãàõäàà ÷èõíèé ¿ç¿¿ðèéã ýãö ç¿ñíý.
3. Ãàíçàãà
4. Öóóëáàð
5. Öîîëáîð
6. Õàãàëáàð
7. Öºãðºã
8. Ñ¿éõ ãýäýã íü õàëõ íýð. Ãàíçàãà ãýäýã íü çàõ÷èí íýð.
9. Àøèã
10. Ñàì
11. Ñîä
Ï¿ðýâ îâîãòîé Æèãìýä, 80 íàñ, ýð, Öàëèí÷èí ýëêåí,
äýãðýý òàìãàòàé Õîâä àéìàã, Ìàíõàí ñóì
1. Õàñ òàìãûã æàñûí ñ¿ðýãò òàâüäàã áàéñàí þì. Çàõ÷èíû òàìãà áèø.
2. Ìîãîé òîãîéòîé äýãðýý
ªðãºñòýé äýãðýý. ªðãºñ íü òîëãîé, ãýäýñ íü äýýð òóñ òóñ áàéæ áîëíî.
Äàâõàð äýãðýý
Ãàëòàé äýãðýý
×èãòòýé äýãðýý
Øèðýýòýé äýãðýý
3. ¨íãîðóóí òàìãà. ¨íãîðóóí äýãðýý òàìãà ãýæ õýëäýãã¿é.
4. Õýò òàìãà
Äàâõàð õýò
Õîëáîî õýò
Øèðýýòýé õýò
ªðãºñòýé õýò
5. Ãóëç òàìãà
6. Êåê¿¿ð òàìãà
7. Ñàð òàìãà
Äàâõàð ñàð
Ãàëòàé ñàð
Øèðýýòýé ñàð
8. ×àíäìàíü òàìãà
9. Äîðìîí òàìãà
Øèðýýòýé äîðìîí òàìãà. Ýíý òàìãà áîë ç¿¿í òàëààñ èðñýí õ¿ì¿¿ñèéí
òàìãà ãýäýã.
Ìàëûí èì. Ìàíàéõ øîðãîîæèí èìòýé áàéñàí.
1. Øîðãîîëæèí
2. Îíî - Îíî èì ãàðãàõäàà ëàâ, ìºë÷ àâäàã.
178

Ëàâ íü ÷èõíèé 1/4 ,ìºë÷ íü çºâõºí ¿ç¿¿ðèéã.
3. Ñîä - Ñîä èì ãàðãàõäàà íýã ÷èõýíä óðä òàëûí äýýðýýñ, àð òàëûí äîîðîîñ
ñîëáèóëæ 2 ÷èõýíä áîë àð, óðä íü ãàðãàíà.
4. Öºãðºã ×èõíèé ºìíººñ, àðààñ àâäàã.
5. Ãàíçàãà – øóóä ãàíçàãà.
Ç¿ðõýí ãàíçàãà. Øóóä ñýòëýýä áýë÷èðëýíý.
Äîãîëîí ãàíçàãà. Àðààñ ºìíººñ àâíà.
6. Ìàíàéä ãîëäóó àøèã èì ãýæ õýëíý. ¯õðèéí õàìàð äýýð àðüñûã íü
áîíäîéëãîæ áîñãîíî. Õàìàð äýýð àøèã èìòýé ¿õýð ãýäýã.
7. Ñàì – Ñàì ãýäýã èì íü ÷èõíèé íýã òàëûã õî¸ð ãóðàâ õýñýãò ñýòýëñýí
áàéõûã õýëíý. Àðä ºìíº ãàðãàíà.
8. Õàãàëáàð – ×èõíèé íýã òàëûã äàãóóëæ àðä ýñâýë ºìíº ç¿ñäýã.
9. Ñèéê – ÷èõíèé íýã òàë ñýòýðõèé áºãººä ººäºº ç¿ñìýë.
10. Öîîëáîð
11. Ñàì öºãðºã – Òîì ç¿ñýæ àâíà.
12. Öóóëáàð
Àäóó òàìãàëàõ. Ãóÿ øàãàé ÷ºìãèéí íóãàëäàã, ãóÿíû õîíõîð, òàøàà äºø¿¿ëýõ
, ýñâýë òàøàà òîõîæ òàìãàëíà. Ñàéð äýýð íü òàìãàëíà. Õàà äýýð íü õààÿà íýã äàðíà.
Õî¸ð ãóðàâ òºë àëäñàí ã¿¿íèé óíàãàíû õàà ãóÿ äºðºâ äýýð íü òàìãà äàðäàã áàéíà.
Òýìýý òàìãàëàõ: õàöàð àð õîíãîí äýýð íü äàðíà. Èìíýæ áàéñàí ìàë : ¿õýð, õîíü
, ÿìàà. Àäóóã èìíýõ íü õîâîð. Äýýð ¿åä àäóó èìíýæ áàéñàíã¿é.
Òàìãûã ãóðâàí ¿åèéí äàðõàíààð õèéëãýäýã. Òàìãàà õèéëãýýä øàíä íü íýã öàé,
ýñâýë íýã òºëºã ºãäºã áàéñàí. Òîãîî òàðèà ÷ ºãíº. Èìíèé õóòãà ãýæ òóñãàé õóòãà
áàéãààã¿é.
Òàìãûã òîñëîîä õàäàã ñàìáàéä áîîæ õàäãàëäàã. Òàìãàíä íýðã¿é õóðóóãààð
ìàëûí ñ¿¿, ò¿ðõýäýã. Õàäàã ñàìáàé ç¿¿íý. Òàìãàà ãýðèéí õîéìîðò óíèíä õàâ÷óóëíà.
Òàìãàà ãàäàà óëàéòãàõ áîë ãàë äîòîð ÷óëóó òàâüæ àñààäàã. Òýãýýä òàìãàíû èøèéã
÷óëóóí äýýð òàâüæ óëàéòãàäàã. Òàìãûã ãàäíû õ¿íä ºãºõã¿é. Òàìãûã ãýðò îóóëæ
èðýýä ãàëûí ýõýíä øèðýýí äýýð òàâüäàã. Õóó÷èí òàìãûã øèðýýëãýäýã. Øèðýýëãýíý
ãýäýã íü òàìãûã òîðãîí ýëñýí äýýð õîëáèðóóëæ ýëñ íààëäóóëààä ãàëä óëàéòãàæ
äàõèí äàâòàæ çóçààí áîëãîäîã. Á¿ð õóó÷èí òàìãûã ñîëèíî. Õóó÷èí òàìãûã îâîî,
ýñâýë óóëûí îðîé äýýð ãàðãàíà. Æè÷ òýìäýãëýõýä òýìýýíèé õ¿ç¿¿í äýýð òàìãà
òàâüäàãã¿é. Òýìýýã òîðîì íàñàí äýýð íü òàìãàëíà. Ãàð òýìäýã ãýäýã íü çóóðñàí
ò¿¿õèé ãóðèë, õºº, çîñîí áóäàã, ìàëûí áààñ çýðýã áîëíî. Ýíý ãàð òýìäãèéí íýãèéã
òýìýýíèé õ¿ç¿¿íèé õàâòãàé, õîíäîëîé çýðýã à÷èõ ¿åä ç¿ëãýãäýõã¿é ãàçàð íààæ
øàâàäàã áàéñàí. Ãàð òýìäãèéã ¿õðèéí ñàéð ýâýð òàøààí äýýð íààäàã. Èøèã õóðãûã
3-5 ñàðòàéä íü èìíýíý. ×èõíýýñ àâñàí õýñãèéã ãàðèéí õàéðöàã, àâäàðò õàäãàëäàã.
Äàðàà íü îâîîí äýýð àâ÷ î÷èæ òàâüäàã áàéñàí.
Áîðîëäîé îâîãòîé Áààñàé (Çàõ÷èí, 1986 îíä 68 íàñòàé õîâä àéìàã, Ìàíõàí
ñóì, òàâèí ýëêåí, äýãðýý òàìãàòàé). Òàâèí ýëêåí äýãðýý òàìãàòàé. Àíõ òàâèí ýëêåí
40-50 ºðõ àéëààñ ¿¿ññýí ãýæ õºíø¿¿ä ÿðüäàã áàéñíûã ñîíññîí.
1. Ìàíàé ñóìàíä äýãðýý, õýò , êåê¿¿ð , ¸íãîðóóí , ÷àíäìàíü , ãóëç , ñàð , áóó
òàìãóóä áàéñàí.
2. Àäóóíû 2 ãóÿ òàøààíààñ äîîø, áîðâèíû íóãàëäàãààñ äýýø ãàçàð òàìãà
äàðäàã áàéñàí. Äýýð ¿å ìîðèíû äºðâºí õºëºíä òàìãà äàðäàã áàéñàí. ×îíîîñ
179

õàìãààëæ èéíõ¿¿ õàìàãààëäàã áàéñàí. Õààíä äàðäàã òàìãà ìàõàí òàìãà áèø
þì, ¿ñýíä äàðíà. Òýìýýíû õî¸ð õàöàð, ãó÷íû àð õîíãîíû õàâòãàé äýýð òàâüäàã.
1. Øîðãîîëæèí
2. Îíî. Ýíý èìèéã ãàðãàõäàà ÷èõíèé ¿ç¿¿ðýýñ óõàæ àâíà.
3. Ñîëáèó ñîä . ìàëûí õî¸ð ÷èõýíä õàãàëáàð èìèéã ñîëáèæ õèéõèéã õýëíý.
4. Öºãðºã
5. Öýöýã
6. Ãàíçàãà
7. Ç¿ðõýí ãàíçàãà
8. Ñîä , õàãàëáàð õî¸ð íýð áîë íýã èìèéí íýð þì . ñîä íü õàëõ íýð , õàãàëáàð
íü çàõ÷èí íýð þì .
9. Ñ¿éõ / ñèéê / ìàëûí ÷èõíèé çàõààð áîãèíî ç¿ñýæ ãàðãàõûã õýëíý .
10. Äîãîëîí ãàíçàãà
11. Öîîëáîð
Ìàíàéä ¿õýð èìíýäýã áàéñàí. Àäóó èìíýõèéã Õàëõààñ ñóðñàí.
3. Çàõ÷èí äýãðýý òàìãàòàé áàéñàí. Äýãðýý òàìãàíû ºðãºñ íü ãýäýñ, òîëãîé
õî¸ð ãàçàð áàéñàí.
Çóðãààð ¿çýõ:
- Ǻâ õàðñàí äýãðýý
- Áóðóó õàðñàí äýãðýý
- Ìîãîé òîëãîé äýãðýý
- Øèðýýòýé äýãðýý
- ×èãòòýé äýãðýý
- Äàâõàð äýãðýý
- ¨íãîðóóí
- Íàð ñàð
- Ñàð
- Øèðýýòýé ñàð
- Äàâõàð ñàð
- Ãàëòàé ñàð
- Õýò
- Äàâõàð õýò
- Øèðýýòýé õýò
- Õîëáîî õýò
- ªðãºñòýé õýò
- Ãóëç
- Êåê¿¿ð
- Áóó
- Øèðýýòýé áóó
- ×àíäìàíü
4. Ìàíàéõ ñîä èìòýé áàéñàí.
5. Ìàíàéõ ×óëóóí ãýäýã äàðõíààð òàìãàà õèéëãýñýí Áàëòâàéí ×óëóóíààð òàìãàà
õèéëãýýä øàíä íü 10 òºãðºã áàéñàí. Õóó÷èí òàìãûã õàäãàëàõ ¸ñòîé. Òàìãàà
òîñëîîä, õàäàãàíä áîîãîîä õàäãàëäàã áàéñàí. Çàõ÷èíä èìèéí õóòãà ãýæ òóñãàé
õóòãà áàéãààã¿é. Õóðãà èøèãíèé èìèéã õýëõýýä îâîîí äýýð òàâüäàã áàéñàí.
6. Òàìãûã ãýðèéí õîéìîðü òàëä óíèíä õàâ÷óóëäàã. Òàìãàíäàà àéðãèéí òîñ
ò¿ðõýýä óëàéòãàäàã áàéñàí. Òàìãàíû èøèéã ãàçàð øîðîîí äýýð òàâèõã¿éí
òóëä ÷óëóóí äýýð òàüäàã áàéñàí. Ìàëàà òàìãàëæ äóóññàíû äàðàà òàìãàà
180

òîñëîîä óíèíä õàâ÷óóëäàã.
Æàðãàëûí ä¿ãýð (Çàõ÷èí, 1986îíä 86 íàñòàé, Õîâä àéìàã, Àëòàé ñóì, õàðíóóä
ýëêåí, áîñîî äýãðýý òàìãàòàé). Ä¿ãýð îâîãòîé Øàãäàð (Çàõ÷èí , 1986 îíä 64 íàñòàé,
Õîâä àéìàã, Àëòàé ñóì, Õàðíóóä ýëêåí)
1. Ìàíàé Àëòàé ñóìûí Çàõ÷èí äóíä áàéãàà òàìãà:
1. Èøòýé äýãðýý
2. Áîñîî äýãðýý
3. Õºíäëºí äýãðýý
4. Áóó òàìãà
5. Êåê¿¿ð
6. Ñàð
7. Õýò
Ìàëûí ãóÿí äýýð õºíäëºí òàâüñàí äýãðýý òàìãûã õºíäëºí äýãðýý ãýäýã.
2. Àäóóíä ãóÿíû õàâòãàé, òàøàà, õàà äýýð òàìãà òàâüäàã. Ýðõýì ìîðèíû õàà ãóÿ
äºðºâ äýýð òàìãà òàâüäàã áàéñàí. Àäóóíû ãóÿíû õàâòãàé, øàãàé ÷ºìãèéí òîëãîé
äýýð òàìãàëíà. Òýìýýíû õàöàð, õîíãîí äýýð òàìãà òàâèíà. Èìèéã ÿìàà õîíèíä
ãàðãàíà. Õàðíóóä áîëîõ ìàíàéõàí îíî èìòýé. ¯õýð èìíýäýã áàéñàí. Ìàíàé àëòàé
ñóìàíä èéì èì áàéñàí.
1. Øîðãîîæèí
2. õàãàëáàð (óðä õîéíîîñ
3. Ñàì
4. Öºãðºã ( óðä õîéíîîñ
5. Ñàì öºãðºã
6. Ãàíçàãà
7. Ç¿ðõýí ãàíçàãà
8. Öýöýã
9. Ñîä èì
10. Îíî öºãðºã
11. Îíî
Àäèëõàí èìòýé àéë ýëêåí áàéñàí. Ìàíàéä äààãàíä íü òàìãàëäàã äýë ñ¿¿ëèéã
çàñààä òàìãà òàâüäàã áàéñàí. Òýìýýã òîðîìä íü òàìãàëíà. Çàðèìäàà ãóíàíä íü
òàìãàëíà. Õóðãà, èøãèéã èìíýíý. Òºðñºí àõ ä¿¿ãèéí ººð áîëæ õóâèðàõã¿é.
7. Òàìãûã íóòãèéí äàðõààð õèéëãýäýã áàéñàí. Ìàíàé ººðèéí òàìãàà Òàøóó
ãýäýã äàðõààð õèéëãýñýí þì. Øàíä íü äààãà ºãñºí. Òîìîîõîí òàâàãààð õºõ òàðèà
ºãººä îëîí æèëèéí îíä ìàíàé ìàëûí òýìäýã áîëæ áàéãàà ãýæ õýëäýã áàéñàí.
Õóó÷èí òàìãûã ãýðò õàäãàëäàã. Èìíèé õóòãà ãýæ òóñãàé áàãàæ áàéãààã¿é
8. Òàìãàà õàäàã ñàìáàéä áîîãîîä ñàìáàéä áîîãîîä óíèíä õàâ÷óóëäàã áàéñàí.
Í¿¿õ ¿åä àâäàðòàà õèéæ õàäãàëäàã áàéñàí. Ìàë òàìãàëàõ ¿åä òàìãàà ãàðãàæ
àéðãèéí òîñîîð òîñëîîä ãàë äýýð óëàéëãàæ õýðýãëýäýã. Ìàë òàìãàëàõ ¿åäýý òàìãàà
÷óëóóí äýýð òàâèíà. Òàìãà òîñëîõ íü íýã òàëààñ òàìãàà õàéðëàæ ãàìíàæ áàéãàà
õýðýã, íºíºº òàëààñ ìÿëààæ áèëýãøýýæ áàéãàà þì. Òàìãàà õºð㺺㺺ä äàðàà íü
óíèíä õàâ÷óóëíà.
181

Çàñàã çàõèðãàà, îâîã îòîã, ñóì
Õóÿã îâîãòîé Áàÿðìàãíàé (çàõ÷èí, 1986 îíä 69 íàñòàé, Õîâä àéìãèéí Ìàíõàí
ñóì, Æàíàâàã- äà ýëêåí, çºâ õàðñàí äýãðýý òàìãàòàé).
1. Ìàíàéõàí ĺðâºä äàëàé õàí àéìãèéí Çàõ÷èí æàíæèí ã¿íèé õîøóó ãýæ ÿâäàã
áàéñàí. Ìàíàé ºâºã ýöýã íóòàã ñîëüæ áàéãààã¿é. Óã íóòãèéí õ¿í.
2. Õóéõóó áàðëàã áàðóóíààñ èðæ áàéñàí ãýæ ÿðüäàã. Ìàíàé íóòàãò áàðóóíààñ
òîðãóóä èðæ í¿¿äýëëýæ èäýýøèæ, îäîî Çàõ÷èí ãýæ ÿâäàã. Òýä ÿìàð àéëûí
ãàäàà áóóíàà òýð àéëûíõàà òàìãûã õýðýãëýäýã áàéñàí. Òýãýõäýý òýð òîðãóóä
ýëêåíýý ñîëüæ áàéãààã¿é áàéõ. Ìóõàð øàð ãýäýã õ¿í òîðãóóä óãòàé, òàìãà íü
áîë çàõ÷èíû äýãðýý òàìãà þì.
3. Ñàìáóóäàé íî¸í, ò¿¿íèé äàðàà Õàëçàí áààòàð (Õàðãèñ ýñâýë Õàëçàí Òóìàðàé)
ãýäýã íî¸í áàéñàí. Ýíý íî¸í àðäûí çàñàãò òýðñýëñýí ãýäýã. Ýíý õî¸ð íî¸í ñàäàí
òºðºë áèø. Ñàìáóóäàé íî¸íû ºìíº Äàëààäàé íî¸í, ò¿¿íèé ºìíº ×àíòóóäàé,
Ýýæäýý íî¸í òóñ á¿ð áàéâ. Ñàìáóóäàé íî¸í íýã èõ áàÿí áèø, õàðèí Òóìáàðàé
íî¸í øóíàë èõòýé áàÿí áàéñàí ãýäýã.
4. Ìóíäàðûí ßìïèë ãýäýã çàðãà÷ õ¿í áàéñàí. Çàõ÷èí Óðèàíõàé õî¸ð íî¸í ãàë
ñîëèëöîæ áàéãààä Çàõ÷èí íî¸í íü íóòàã, ìàëûí íýãýí çàðãà àëäñàí ãýäýã.
Õýäýí óäàà çàðãà àâàõ ãýýä ÷àäààã¿é ãýäýã. ß.Àþóð íü íýã óäàà äàãàæ ÿâààä
íýã ìýíäýýð óðèàíõàé íî¸íîîñ çàðãà àâñàí ãýäýã. Àþóð çàðãà÷ òàìõè ºãñºí
áºãººä óðèàíõàé íî¸í íü êåê¿¿ðèéã íü óðóó (äîîø) õàðóóëæ òàìõèëñàíä ¸ñ
ìýíä ìýäýõã¿é àëäñàí áàéíà.
5. Ìàíõàíä Áºõ Àìãàëàí, õàâöëûí Á¿ìýý ãýäýã õ¿ì¿¿¿ñ áàéñàí. Ñýíãýý, Áàëäàí
ãýäýã áºõ áàéñàí. Äàðõ÷óóäààñ Áàíõàð, Æèìáýý, ×óëóóí, ªëçèé , Òîãòîõ,
Íàðàíàà Áààòàð.
6. Æàíàâàã ýëêåíèé ¿íäñýí íóòàã áîë Ãóðâàíöýíõýð áîëíî.
Æàíàâàã–äà ýëêåíèé ãàðëûí òóõàé äîìîã. Ýðò äýýð ¿åä ìàíàé ðóó Êèðãèç
óëñ äàéí äàæèí õèéæ äîâòîëñîí. Êèðãèç áîë Õÿòàäûí íýã óëñ þì. Òýãýýä Çàõ÷èí
õîøóóíààñ Êèðãèç óëñûã òîãòîîõîîð íýã ç¿ñìèéí ìîðüòîé 13 õ¿íèéã çàõûí õàðóóëä
ãàðãàñàí ãýäýã. Ýíý 13 õ¿íèéã Çàõ÷èí õîøóóíû Øèã¿¿ç ìýðãýí áààòàð óäèðäàæ
áàéâ. Õàðèí äà-ä áîë Æàíàâàã ãýäýã õ¿íèéã ñóóëãàñàí þì. Äà ãýäýã íü íî¸í ãýñýí
óòãàòàé ¿ã þì. Ýçýí õàí 13 ñàíòàé áàéæýý. Òýð 13 õ¿í òóñ á¿ð íýã ñàí àâààä ãàðñàí
ãýäýã. Òýãýýä òýð öýðýã Êèðãèç óëñûã íýã óäàà òîãòîîãîîä áàéæýý. Õî¸ð äàõü óäààãàà
äîâòëîõîä Øèã¿¿ç ìýðãýí áààòàð ºâºð ã¿í áýéñèéí Õàðãèñ áààòàð ãýã÷èéã äóóäàæ
õàìò Êèðãèçèéã äàðæýý.
7. Çàõ÷èí õîøóó 13 ýëêåíòýé ãýäýã.
1. Æàíàâàã – äà äýãðýý / òàìãàòàé /
2. Ï¿íë¿¿÷èí / êåê¿¿ð òàìãàòàé /
3. Ãóëç òàìãàòàé / Ãóëç òàìãàòàé /
4. Ñàðèãèéíõàí / ¸íãîðóóí äýãðýý òàìãàòàé /
5. Õýðýýä / õýò òàìàãòàé /
182

Õàëõ îâîã:
1. Ãàë òàìãàòàé
2. ×àíäìàíü òàìãàòàé
3. Áóó òàìãàòàé
4. Ñýðýý òàìãàòàé
8. Ìàíàé ýëêåí Òàâòûí ýõ, Öàãààí ãîëîîñ áàðóóí òèéø, õîéò òàë íü Õîíãîð
Æèíñòýéãýýñ ºìíº, ºìíº òàë Çýðýãýýñ õîéø ãàçàð íóòàãëàæ áàéñàí. Çàõ÷èí
íü õàëõàà ìàëãàéíû îðîéí õýëáýðýýð øîäîí õàëõ ãýäýã. ªºëäèéã óéãàð
ººëºãäºæ èðñýí ãýæ õºãø÷¿¿ä ÿðüäàã.
9. Òºãðºãèéí õ¿ðýýíä Ìàéäàð áóðõàíûã ãîëëîí ø¿òýæ áàéñàí. Çýðýãèéí
õ¿ðýýíä Öàì áàéñàí. Òºãðºãèéí õ¿ðýý 300-400 ëàìòàé áàéñàí áàéõ. Çàã
õºãøèðºõººð ýëñ áîëäîã, çàõ÷èí õºãøèðºõººð òýõ áîëäîã.
Áîðîëäîé îâîãòîé Áààñàé (68 íàñ, ýð òàâèí ýëêåí,
äýãðýý òàìãàòàé Õîâä àéìãèéí ìàíõàí ñóì)
1. ĺðâºä äàëàé õàí àéìãèéí Çàõ÷èí æàíæèí Ñàìáóóãèéí õîøóó ãýäýã.
Äàìáèéæàíöàíãèéí ¿åä í¿¿æ áàéñàí.
2. Ìàíàé çàõ÷èí õîøóóíä õÿòàäûí 2 òîì ï¿¿ñ áàéñàí. Òýð íü Äà - øýí õóà,
Àðøè õî¸ð þì. Õóéõó ãýäýã õÿòàäûí äýýðýì÷èä èðæ áàéñàí. Ìàíàé ýýæèéí
¿åä áîëñîí ÿâäàë. Õÿòàäûí ìàë , õºðºí㺠èõ äýýðýì÷èä áàéñàí ãýäýã. Ìàíàé
ýýæ 1884 îíä òºðæ 1946 îíä íàñ áàðñàí.
3. Ìàíàé õîøóóíû ñ¿¿ëèéí íî¸í Ñàìáóó ãýã÷ áàéñàí. Òóìáàðàé Õàëçàí Áààòàð
íî¸í áàéãààã¿é. Íî¸íû íàñ ºíäºð áîëñîí òóë õîøóó çàõèðãààíû õýðãèéã
Òóìáàðàé õàðèóöàæ áàéñàí. Ñàìáóó íî¸í õàðö ãàðàëòàé. Íýã èõ áàÿí áèø.
Àëòàéí Àðâàã äà- ëàì, Ìàíõàíû Äàðæàà äà-ëàì íàð èõ áàÿí áàéñàí.
4. Æèìáà ãýäýã òºìºð ìºíãºíû äàðõàí áàéëàà. (1950-ààä îíû ¿åä 60 ãàðóé
íàñòàé)
Áàëòâàéí ×óëóóí ãýäýã äàðõàí áàéñàí.
Äàðõàí ªëçèé
Äàðõàí Òîãòîõ
Ìèíæ¿¿ðèéí Î÷èð
Íàðàíàà Áààòàð
ĺðãº
Ìýíä ĺðãº- ìýíä – Îðîëáè /àõ/ ×óëóóí /ä¿¿/
5. Ìàíàé ýëêåí ýíý íóòãèéíõàí. Ìàíàé ýëêåí Çýðãèéí ãîëîîð òºâëºð÷ áàéñàí.
6. Áàðóóí ìîíãîëûí áàðóóí õÿçãààðûã õàìãààëàõààð Çàõ÷èí òàâèãäñàí ãýäýã.
Ìàíàé òàâèí ýëêåí äýãðýý òàìãàòàé. Àíõ ìàíàé ýëêåí 40- 50 ºðõ àéëààñ
¿¿ññýí ãýæ õºãø÷¿¿ä ÿðüäàã áàéñíûã ñîíññîí. Ìàíàé ñóìàíä òàâèí ýëêåí
Ààòàé Æàíàâàã–äà õýò òàìãàòàí ãýäýã ýëêåí áàéñàí. Õýðýýäýéíõýí.
7. Ìàíàé ýëêåí ºâºë Æàðãàëàíò óóëàíä õî¸ð õóäãààñ óðàãøàà, õîøîéãîîñ
õîéø ýíý õîîðîíä íóòàãëàäàã áàéñàí. Õàâàð, íàìàð ãîë òºëºâ Çýðýãèéí ãîëä
íóòàãëàäàã áàéñàí. Çýðýãèéí ãîëûí õîéò òàë Äóóò, Íàéìàíäàà ãýäýã ãàçðààð
íóòàãëàäàã. Íàéìàíäàà ãýäýã íü áóëãèéí íýð, Äóóò ãýäýã íü ãîëûí çàõûã õýëñýí
183

íýð þì. Ààòàéíõàí Öýíõýðèéí áýëýýð íóòàãëàäàã áàéñàí. Õýò òàìãàòàí ãàíö
ìîä ãýäýã ãàçðààñ Çýðýãèéí áàðóóí õºâ÷ õ¿ðòýë ãàçàð íóòàãëàäàã áàéñàí.
2. Ìàíõàí ñóìàíä Òºãðºãèéí õ¿ðýý, Çýðãèéí õ¿ðýý ãýæ õî¸ð õ¿ðýý áàéñàí.
Õàìãèéí àíõíû äàöàí íü XIII æàðíû óñàí ìîðü æèë áóþó 1762 îíä áàéãóóëñàí.
Ýíý íü ¯åí÷èéí õóòàãòûí õ¿ðýý þì. ¯¿íýýñ 16 æèëèéí äàðàà øîðîî íîõîé æèë
áóþó 1778 îíä Æàíàâàã – äà íî¸íû ¿åä Òºãðºãèéí õ¿ðýý áóþó Ñîäíîìäàðæàà õèéä
òîãòñîí. ¯¿íýýñ õîéø 29 æèëèéí äàðàà ãàë òóóëàé áóþó 1807 îíä Áîäîã÷èéí õèéä
òîãòñîí. ¯¿íýýñ õîéø 31 æèë ºíãºðººä øîðîî íîõîé æèë áóþó 1838 îíä Çýðýãèéí
õîéò ýõíèé õ¿ðýý òîãòñîí. ¯¿íýýñ õîéø 26 æèëèéí äàðàà ìîäîí õóëãàíà æèë áóþó
1864 îíä çýðãèéí óðüä ýõíèé Öàãààí Áóðãàñûí äàöàí òîãòñîí. 1890 îíä áàð æèë
¯åí÷èéí Óëèàñòàéí àìàíä ªëçèé öàãààí Áàäàìöàíèä äàöàí òîãòñîí.
1930 îíä òºãðºãèéí õ¿ðýýíä 390 ëàì áàéñàí. Çýðýãèéí õîéò ýõèéí õ¿ðýýíä
365 ëàì áàéñàí. Òºãðºãèéí õ¿ðýýä äýýä àíãèéí ëàì 55, äóíä 35 áàéñàí. Çýðýãèéí
õ¿ðýýíä õàðãèñ òîëãîé ëàì 13, äýýä 67, äóíä 48 áàéâ. 1930-32 îíû õîîðîíä 345 ëàì
õàð áîëñîí ãýäýã.
Íàëãàð îâîãòîé Áàò-ªëçèé (87 íàñ, Çàõ÷èí, Æàãàâàã – äà ýëêåí, ÷àãòòàé
êåê¿¿ð òàìãàòàé Õîâä àéìãèéí Ìàíõàí ñóì, )
1. Ìàíõàí ñóìàíä:
Æàíàâàã – äà
Öàëèí÷èí Áîñîî äýãðýý òàìãàòàé
Õ¿¿õýí íî¸äûõîí – õ¿ì¿¿í íàâ÷èò òàìãàòàé
Õýðýýäýé – ò¿íãý òàìãàòàé
Öàíõàðûí ýëêåí äàâõàð õýòòýé
Óíãøàà ýëêåí äýãðýý òàìãàòàé
Àðãàë÷èéíõàí ãóëç òàìãàòàé
Òàâèí äýãðýý òàìãàòàé. Ñàìáóó íî¸íû óäàì.
Ñààðèéíõàí äýãðýý òàìãàòàé
Øàíãàñ âàíãèéíõàí ãýäýã ýëêåí ñîíññîí. Àëòàéä áàéãàà áàéõ.
Ààòàé ýëêåí
Õàñ òàìãà Ä¿éíõýðèéí çýñèéí òàìãà. Øèðýýòýé êåê¿¿ð òàìãà áèé. Ìàíàéõ ººð
æàíàâàã – äàãèéí ýëêåí. Æàíöàí ã¿íèéõ ãýäýã þì. Ìàíàéõ ĺðâºä äàëàé õàíààñ
òàñàð÷ èðñýí ãýäýã òàâèí ºðõººð òàâüæ áàéñàí ãýäýã. 50 ºðõºä:
1. Áóó÷
2. Äàðõàí
3. Õóëãàé÷
4. Àí÷èí
5. Çàðãà÷èí çýðýã ºðõ¿¿ä îðæ áàéñàí. Ýíý íü ýëêåí áàéñàí ýñýõèéã
ìýäýõã¿é þì. Ýäãýýð òàâàí õýñýã ºðõèéã Õàâòàã, Áàéòàãèéí õàðóóëä Õÿòàäûã
îðóóëàõã¿é ãýæ ñóóëãàñàí þì.
184

Ï¿ðýâ îâîãòîé Æèãìýä (80 íàñ, ýð, Öàëèí÷èí ýëêåí, äýãðýý
òàìãàòàé Õîâä àéìàã Ìàíõàí ñóì, )
1. Çàõ÷èí äà-ãèéí õîøóó õóâüñãàëààñ ºìíº 4 ñóì íýðã¿é çºâõºí òóõàéí ¿åä
ñóìûã çàõèð÷ áàéñàí àõëàã÷èéí íýðýýð íýðëýãäýæ áàéæýý. Òóõàéëáàë
õàìãèéí ñ¿¿ëä áîë çàõ÷èí Ñàìáóó – äàãèéí õîøóó ãýäýã áàéñàí. Ìàíàé
çàõ÷èí õîøóó äºðâºä äàëàé õàíû àéìàãò õàðúëàãäàæ áàéñàí. Óðüä íü çàõ÷èí
4 ñóìòàé áàéñàí. Ìàíæ óëñàä äàãààð îðñíîîñ õîéø Ìààìóóòûí äàðàà ¿åèéí
Æàíöàíä ã¿í öîë îëãîæ çàõ÷èí 4 ñóìààñ íèéò 40 ºðõ òàñëàæ òóñãàé õóíäàãà
õýìýýõ íýðòýé ñóì áàéãóóëñàí áà òýð íü îäîîãèéí ã¿í áýéñèéí ñóì þì. Ýíý
ñóì àëáà òºëäºãã¿é áàéñàí. Æàíöàí ãýäýã õ¿í äàðõàí áàéñàí ãýäýã.
2. Õóéõóó 140 æèëèéí ºìíº ìîíãîë÷óóäûã äýýðýìäýæ áàéñàí. Õóéõó íü öàãààí
ìàëãàéòàé áàéñàí áà 61–ð ìº÷èä èðñýí ãýäýã. Áàñ Çàõ÷èíã áàðëàã äàéðñàí
ãýäýã. Áàðëàã íü áàðóóí ºìíººñ èðñýí ìîíãîë óãñààòàé õ¿ì¿¿ñ þì. Èõ ÿäóó,
ìàëã¿é õ¿ì¿¿ñ áàéñàí. Ýäãýýð õ¿ì¿¿ñ äºðâºäºä õ¿ðýýä ìàë õºðºíãºòýé
áîëîîä áóöàõ ¿åäýý Çàõ÷èíû ìàëûã òóóãààä ÿâñàí ãýäýã. ̺í 200 æèëèéí
ºìíº äàéí áîëñîí ãýäýã.
3. Ìàíàé íóòàãò Áºõ Àìãàëàí ãýäýã õ¿í áàéñàí. Äàðõ÷óóäààñ 3 ¿åèéí äàðõàí
Äàøäîíäîã 1930 õ¿ðòýë àìüä áàéñàí. Äàøäîíäîã äàðõàí òºìðèéí äàðõàí
áàéñàí. Øààâàéí Ö¿ãìýä ãýäýã ìºíãºíèé äàðõàí áàéñàí. Öýðýíäàéí
×îéæèëæàâ ãýäýã õºõ òºìºð, ïààëàí ã¿éëãýäýã. Äàðõàí áàéñàí. Òîãòîõ ãýäýã
õºõ òºìðèéí äàðõàí õèéñýí. Äàøæàâûí Áàíäè ãýäýã õºõ òºìðèéí äàðõàí
áàéñàí. Äîðæ ãýäýã äàðõàí áàéñàí. Ýíý äàðõàíûã õ¿íäýòãýæ ĺð㺠ãýäýã
áàéñàí. Òºìºð ìºíãºíèé Áàëòâàéí ×óëóóí ãýäýã äàðõàí áàéñàí. ßäóó
õ¿ì¿¿ñò òóñàëäàã Äîíðîâ Õàìáà, Õèøèãòèéí Çîíðîâ çýðýã õ¿ì¿¿ñ áàéñàí.
ĺðâºí îðäîí óëñ áàéñàí. Çàõ÷èí òýð óëñûí çàõ õÿçãààð õàìãààëàí ñóóæ áàéñàí
õîøóó óëñ òàðñíû äàðàà ýíý íóòàãò í¿¿æ èðñýí ãýäýã. Ìèíèé ìýäýõýä ìàíàé íóòàãò
èéì ýëêåí áàéñàí.
1. Æàíàâàã
2. Òàâèí
3. Íîõîé ìýðãýí (äýãðýý òàìãàòàé)
4. Õýò òàìãàòàí
5. Ãóëç òàìãàòàí
6. Êåê¿¿ð òàìãàòàí
7. Ñàð òàìãàòàí
8. Õýðýýä (õîëáîî õýò òàìãàòàí)
9. Ñàðèã
10. Óíõøàà
11. Õ¿ì¿í ãóëç òàìãàòàí. Ýíý íü ÿìàð òàìãà áàéñíûã ìýäýõã¿é.
12. Øàíãàñ ãýäýã ýëêåí çàõ÷èíä áàéñíûã ñîíññîí.
13. Öàëèí÷èí. Õàðóóëûí öàëèí íýýëãýæ ÿâñàí õ¿íèéã õýëäýã. Öàëèí÷èí
Ï¿íë¿¿ ãýäýã íýð áîë íýã ýëêåíèé íýð þì.
14. Àðãàë÷èéíõàí (áóðóó äýãðýýòýé). Ýíý ýëêåíèé õ¿ì¿¿ñ äºðâºä
ãàðàëòàé ãýëöäýã .
Õÿðãàñ ãýäýã óëñ äàéíä îðîîä ýíý íóòãààñ ÿâñàí ãýäýã. Òýãýýä ýíý íóòàãò
Æàíàâàã–äàã èðñýí ãýäýã. Æàíàâàã–äàãèéí äàðàà ºðõ àéëûã íü òîîëñîí ÷èíü 50 ºðõ
185

àéëààñ òàâèí ãýäýã ýëêýí ¿¿ññýí ãýäýã. Öàëèí÷èí ýëêåí êåê¿¿ð òàìãàòàé áàéñàí.
Äàðàà íü äýãðýý òàìãàòàé áîëñîí. Îäîî ÷ ãýñýí öàëèí÷èí ýëêåíä êåê¿¿ð òàìãà áèé.
Ñàð òàìãà ººëäèéí ÿçãóóð òàìãà
Íóòàã áàéðøèëò:
Ãóëç , õýò òàìãàòàé ýëêåí Áîòãîíû 2 òàëààð í¿¿äýã áàéñàí.
Êåê¿¿ð Äóíä Öýíõýð, Õîéò öýíõýðò 2 òàëààð í¿¿äýã.
Õýðýýä Áîäîí÷èéí ýõýýð Öàãäóóëòàéä íóòàãòàé áàéñàí. Óíõøàà Æàðãàëàíòûí
áýëýýð íóòàãòàé áàéñàí.
Æàðãàëûí Ä¿ãýð (Çàõ÷èí, 1986 îíä 86 íàñòàé, Õîâä àéìàã Àëòàé ñóì õàðíóóä
ýëêåí, áîñîî äýãðýý òàìãàòàé).
1. Çàõ÷èí äóíä äºðâºíººõºí ãýæ ÿðüäàã áàéñàí. Áîäâîë äºðâºí ñóì Çàõ÷èí
áàéñàí áàéõ ãýæ áîäîæ.
2. Ñàìáóó æàíæèí 16 õîøóó (ñóì – ã.ì) Çàõ÷èíã çàõèð÷ áàéñàí ãýäýã.
3. Àëòàé ñóìûí çàõ÷èíã çàõ÷èí ã¿íèé õîøóó ãýäýã áàéñàí.
4. Àëòàé ñóìûí çàõ÷èíã Áàÿñãàëàí ìýýðýí äààæ áàéñàí ãýäýã. Ýíý ìýýðýí óëààí
æèíñòýé áàéñàí. Áàÿñãàëàí ìýýðýí íýã èõ áàÿí áèø.
5. Óíãàëäàã Ñàìáóó ãýäýã íýã áºõ áàéñàí. Òýð áºõ ººðèé㺺 èõ òýíõýýòýé íàìàéã
õýí ÷ äèéëýõã¿é ãýæ ÿðüäàã áàéñàí. Õóéõó ãýäýã äàéñàí èðæ òýð áºõèéã àëñàí
ãýäýã. Ìàíàé íóòàãò ñàéí ýð áàéãààã¿é. Ñàéí õóëãàé÷ ÷ áàéãààã¿é. Îòãîí
Ñàìãàí ãýäýã àâãàé èõ çàðãà÷ áàéñàí ãýäýã. Çàõ÷èí Õàëõûí ìàëûí ìàðãààí äýýð
(Ìàíè ã¿í áîë Öýöýã ñóìûí íî¸í) îòãîí ñàìãàí ìàëàà òºë¿¿ëýýä ãàð÷ áàéñàí
ãýäýã.
- Áîäîí÷èéí õ¿ðýýíä Âàí÷èã äàðõàí áàéñàí.
- Òàíãàä äàðõàí.
- Òàøóó äàðõàí ýíý õî¸ð õ¿í ýöýã õ¿¿ áîëîëòîé.
6. Áóñàä ÿñòàí, õîøóó íóòãèéíõàí Çàõ÷èíã ýíý íóòàãò í¿¿æ èðñýí ãýæ ÿðüäàãã¿é.
7. Àëòàé ñóìàíä
1. Õàðíóóä
2. Õàð÷èíààõàí
3. Äàíæèíààõàí
4. Ñàéí ýì÷èéõýí
5. Íîõîéíõîí
6. Õýðýýä
7. Øàíãàñ çýðýã ýëêåí áèé.
8. Ñàéí ýì÷èéõíèé äîìîã: Ëàì íàð ìºðãºëä ÿâæ áàéñàí ÷èíü òýäíèé äóíä ÿâæ
áàéñàí íýã ýì÷ íü çàì äýýð äóññàí öóñ õàðààä “Ýíý ÷èíü àìüä õ¿íèé öóñ áàéíà”
ãýæ õýëýýä, îðøóóëñàí õ¿íèéã ãýðò íü õ¿ðãýæ ºãñºí ãýäýã. Òýð ýì÷ ëàìààñ
èõ ýì÷èéíõýí ãýäýã ýëêåí ¿¿ññýí ãýäýã. Ìàíàé õàðíóóä ýëêåí ×èí Òºìºðººñ
ãàðàëòàé ìàíàé ààâ óãàà ìýäýõ õýðýãòýé, èìýýð ÿëãàãäàæ, òàìãààð òàíèãäàõ öàã
èðíý ãýæ ÿðüäàã áàéñàí. Õàð àçðàãàòàé õ¿í áàéñàí ãýæ ìàíàé ýëêåíèéã ÿðüäàã
áàéñàí. Áàðóóí ç¿ãýýñ Ýðýýí õàâèðãà õýìýýõ íýðòýé ãàçðààñ óíü õàíàà õîíü
ÿìààí äýýð òýýæ èðñýí ãýäýã. Óðüä ìàíàé ýíý íóòàãò Õÿðãàä (Õÿðãàñ) áàéñàí
ãýäýã.
9. Çàõ÷èí òîðãóóäûã õýäýð ÿäàð ¿ãòýé òîðãóóä, õýðýýíèé æèâýð ìàëãàéòàé òîðãóóä
ãýäýã áàéñàí. Òîðãóóä íü Çàõ÷èíã õóóäàí õààí õ¿íñòýé Çàõ÷èí, õóðñàãàí õàãàñ
ìàëãàéòàé çàõ÷èí ãýæ õýëäýã áàéñàí. (Õóóäàí õàà – õàâèðãû íü õóóëààä àâñàí õàà
186

õóðñàãàí ãýäýã íü õóðãà ãýäýã ¿ã). Õàëõûã ñàðòóóë ãýäýã áàéñàí. Õýðýýä Øàíãàñ
àõ ä¿¿ áèø þì. Øóíà áààòðûí ìîðèéã òýð 2 àëæ èäýýä, òîëãîéãèé íü õàäàí
äýýð îðõèîä ÿâñíû äàðàà òýð ìîðèíû í¿äèéã õýðýý, øààçãàé 2 òîíøèæ áàéâ.
Øóíà áààòàð ¿¿íèéã ¿çýýä èõ ãîìäîæ õàðààñàí ãýäýã. Òýð õàðààë íü õýðýýíèé
çóëçàãûã ¿¿ðýíä íü, õýðýýäýéí õ¿¿õäèéã ºëãèéä íü, øààçãàéí çóëçàãûã ¿¿ðýíä
íü, øàíãàñûí õ¿¿õäèéã ºëãèéä íü ãààëæóóëúÿ. Ýíý õàðààëûí äàðàà Øóíà
áààòàð àíãèð øàðààð Ẻë溺ä ò¿¿íýýñ Àíãèðò øàð áóëàã ¿¿ñýæ, Áîäîí÷èéí
ýõ Áîîâèîí äóõàä ãàðààä çîãñîæ áàéòàë áîð ìîðü íü äàâõèæ èðýýä Øóíà áààòàð
õîéøîî ãàðààä ÿâñàí ãýäýã. ßâàõûíõàà ºìíº Áîäîí÷èéí ãîë áîçîîð óðñ, ¯åí÷èéí
óñ ñ¿¿ãýýð óðñ, ýõýí òàëäàà òàðâàãàòàé, àäàãòàé òàðèàòàé áàéõ ãýæ õýëñýí ãýäýã.
ªºðººð õýëáýë, ìèíèé àðä àëáàò õ¿íñòýé áàé ãýæ õýëæýý.
10. Òîðãóóä ýð÷¿¿äèéí íýõèé äýýë íü öàãààí áîëîâ÷ õàð õºâººã¿é. Çàõ÷èí õàëõ
ýìýãòýé õóâöàñ 2 ººð. Õàëõ õóâöàñíû íóäàðãà ºðãºí, áóóëãàñàí áàéäàã. Çàõ÷èí
íóäàðãàà áóóëãàäàãã¿é. Çàõ÷èí ãóòëûã ãàäíààñ íü áàðèàä î¸÷èõñîí áàéäàã. Çàõ÷èí
ãóòàë èõ ìóóòàé. Çàõ÷èí ìàëàà öàëàìààð áàðüäàã. Õàëõ áîë óóðãààð áàðüäàã.
Õàëõ ãàíö õóñûã äóãóéëàí õèéñýí õîðîë òîîíîòîé áàéñàí. Çàõ÷èí áîë ãàðààöûã
óëèàñ, õóñààð õèéäýã áàéñàí. Òîðãóóä áîë ãýðèéí õîøëîíã ýðýýí öîîõîðîîð
õèéäýã. Õàëõ àäóóíû äýëèéã çàññàí áàéäàã. Çàõ÷èí àäóóíû äýëèéã àâäàãã¿é. 2–3
æèëä àâäàã. Äààãàí ¿åä íü õ¿¿õäèéí äààõü øèã àâäàã. Ò¿¿íýýñ õîéø àâäàãã¿é
áàéñàí. Çàõ÷èí àâãàéí õàçààðûí æîëîî çóðãààí øèðõýã ìÿíäñàí öàöàãòàé
áàéñàí. Áàñ õóäðàãàòàé áàéñàí. Çàõ÷èí àâãàéí ýìýýëèéí äýýð äààâóóãààð ºðãºí
õºâººòýé äóãòóé õèéãýýä òîõîñîí áàéäàã. (òýð äóãòóéã çàõ÷èíààð á¿òýýëýã ãýäýã)
Çàõ÷èíû ýìýýëèéí á¿òýýëýã Õàëõàä áàéäàãã¿é.
11.Áîäîí÷èéí õ¿ðýý ìàéäàð áóðõàí ãîë ø¿òýýí áàéñàí. ¯åí÷èä íýã õ¿ðýý áàéñàí.
Çýðýã ãîëûí ýõýíä õ¿ðýý áàéñàí. Áîäîí÷èéí õ¿ðýý 300 ëàìòàé áàéñàí.
ÓÐÀà ҪÐËÈÉÍ ÍÝÐ
Õóÿã îâîãòîé Áàÿðìàãíàé, 69 íàñ, ýð, Æàíàâàã – äà ýëêåí, çºâ
õàðñàí äýãðýý òàìãàòàé, Õîâä àéìàã, Ìàíõàí ñóì