cilt1sosyalkalkinma

ÜNİDAP ULUSLARARASI BÖLGESEL KALKINMA KONFERANSI 

KONFERANS BİLDİRİLERİ 

UNIDAP INTERNATIONAL REGIONAL DEVELOPMENT CONFERENCE 

CONFERENCE PROCEEDINGS 

1. CİLT ISBN: 978-605-65712-1-3 (Tk.) 

978-605-65712-2-0 

EDİTÖRLER / EDITORS 

Prof. Dr. Abdüllatif TÜZER 

Yrd. Doç. Dr. Atik ASLAN 

EDİTÖR YARDIMCILARI / ASSISTANT EDITORS 

Yrd. Doç. Dr. Adem LEVENT 

Yrd. Doç. Dr. Salih ÖZER 

Arş. Gör. Abdulmecit YILDIRIM 

Arş. Gör. Aslıhan YENİÇERİ ALTINTAŞ 

Arş. Gör. Vedat ALMALI 

DİZGİ / TYPSETTING 


TASARIM / DESIGN 

Uzm. Serdar DİK 

BASKI / PRESS 

Aralık / December 2016, MUŞ 

© MUŞ ALPARSLAN ÜNİVERSİTESİ 

Bu kitabın her türlü yayın hakkı Muş Alparslan Üniversitesi’ne aittir. Üniversitenin 

yazılı izni olmadan, tanıtım amaçlı toplam bir sayfayı geçmeyecek alıntılar hariç 

olmak üzere, hiçbir şekilde kitabın tümü veya bir kısmı herhangi bir ortamda 

yayımlanamaz ve çoğaltılamaz. Yazıların etik ve yasal sorumluluğu yazarlara aittir. 

Basım Yeri: 

1

[ÜNİDAP Uluslararası Bölgesel Kalkınma Konferansı (Muş-2016) 

UNIDAP International Regional Development Conference (Mus-2016)] 

SUNUŞ VE TEŞEKKÜR 

“Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?”, “İlim müminin yitik malıdır, her nerede 

bulursa çekinmeden alsın.” ve “Her hikmetin başı Allah korkusudur.” sözlerini 

medeniyet anlayışının temeline oturtan bir geleneğin çocukları olarak bizler, büyük 

bir geleceğin ancak büyük bir geçmişe yaslanarak şekillendirilebileceğinin 

farkındayız. Üzerinde yaşadığımız topraklarda birçok büyük medeniyetin kurulmuş 

olduğu, bunların da önemli bir kısmının bizimle dini, kültürel bağları bulunduğu bir 

gerçektir. Bu zengin mirasın bugünkü temsilcisi olan Türkiye Cumhuriyeti ilim, irfan 

ve hikmet temelli bir geçmişe sahip olsa da bu zenginliğin kolayca harcanıp 

tüketilmemesi ve tarihte kalan bir yâd-ı cemîle dönüştürülmemesi için en az ecdadı 

kadar çalışmak zorundadır. Bizi bir mirasyedi olmaktan kurtaracak yegâne yolun 

eğitim olduğu gerçeği, zengin tarihsel mirasımızın sürekli zenginliğimize 

dönüştürülmesi yolunda üniversitelerimizin önemini bir kez daha bizlere 

hatırlatmaktadır. 

Bundan yaklaşık 7 ay önce, 13 Şubat 2016 tarihinde Van’da yapılan bir toplantıda 

bölgenin 15’e yakın üniversite rektörü ile temsilcisi bir karar alarak yakın zamanda 

bir kalkınma konferansının gerçekleştirilmesinin bölge için önemli olacağına dikkat 

çekmişti. Aynı toplantının şeref konuğu olan Kalkınma Bakanımız Sayın Cevdet 

Yılmaz Beyefendi, “sosyal kalkınma” temalı bir konferansın lüzumuna işaret ederek 

bu konuda bilimsel bir toplantı icra edecek üniversiteye katkı sunacakları sözünü 

vermişlerdi. Teveccüh gösterip organizasyonun ev sahipliğini Üniversitemize tevdi 

eden Rektörlerimiz ve ardından bölgemizde bulunan kalkınma ajansları 

konferansımızın başarıyla icra edilmesi için de ellerinden geleni esirgememişlerdi. 

Uzun ve yorucu bir ön hazırlık aşamasından sonra bugün karşınızda bulunuyor 

olmamız, önemli ölçüde bölge rektörlerinin ve kalkınma ajanslarının gayretleri ile 

mümkün olabilmiştir. 

Üniversiteler, bulundukları şehirlerde uygulanabilir, hızlı ve sürdürülebilir ekonomik 

kalkınmanın ve bölgesel huzurun temini açısından olmazsa olmaz unsurların başında 

gelir. Doğu’nun yeşil ovaları ve sıcak insanları ile temayüz eden bir şehrinde, Muş’ta 

2007 yılında temelleri atılan Muş Alparslan Üniversitesi bu tanıma uygun bir 

yapılanmanın önemli merkezlerinden biridir. An itibarı ile Üniversitemiz bünyesinde 

6 fakülte, 2 yüksekokul, 4 meslek yüksekokulu, 2 enstitü ve 11 araştırma merkezi 

mevcuttur. 9000 metrekarelik kapalı alanı ile bölgenin en büyük kütüphanelerden 

birine ve yine akranları içerisinde en büyük kongre merkezine, iki yarı olimpik havuz 

içeren kapalı spor salonuna sahip bir kurumuz. 10.000 öğrenci kardeşimiz, 530 

akademisyen arkadaşımız ve 300’e yakın idari, güvenlik ve hizmetli personelimiz var. 

Üniversitelerin evrensel bilginin üretildiği yerler olması gerektiği kadar bu bilginin 

üretilmesine aracılık eden akademisyenler de entelektüel düzeyi ve kişilik özelikleri 

yüksek insanlar olmalıdır. Tabiatı gereği üniversite emekçilerinden beklenen, bilimin 

aydınlık ışığını kendilerine rehber edinmeleri, din, dil, ırk ayrımı gözetmeksizin 

insanlığın hayrına bilim üretmeleri ve yerelden ulusala, ulusaldan evrensele açılan bir 

perspektifle bilimsel bilginin peşinde koşmalarıdır. Bu faaliyetlerin salt bir teorik 

eylem olarak kalmaması, fildişi kulelerde topluma inmeyen farazi tartışmalara 

hapsedilmemesi, aksine toplumsal yansıması olan müşahhas projelere ve 

2



uygulamalara dönüştürülmesi de üniversitelerden beklenen görevlerin başında gelir. 

Bilimin teoriden pratiğe dönüştürülebildiği ülkelerde gelişmişlik düzeyinin yüksek 

olması bir rastlantı olmasa gerektir. 

Üniversiteler bilimin sadece görünen yüzü ile değil, görünmeyen, ancak yakından 

hissedilen yüzü ile de bulundukları şehirleri hareketlendirirler. Kalkınmış ülkelerde 

lokomotif rol üstlenmiş önemli üniversitelerin sanayi ve teknoloji sahasında kayda 

değer keşifleri, icatları olduğu, patentler aldığı bir gerçektir; ancak bundan hiç de geri 

kalmayacak değerde olan bir başka gerçek de üniversitelerin şehirler, ülkeler ve 

insanlık için “mahza iyilik” üreten merkezler olması zorunluluğudur. Üniversiteler 

insanlığın kimi zaman tarihi kimi zaman bugünü kimi zaman geleceği kimi zaman 

gerçeği kimi zaman hayali kimi zaman acısı kimi zaman sevinci olurlar. Şehrin ruhunu 

elinde tutan, sosyal sorumluluğunun gereği olarak fakirini koruyup kollayan, 

sanatçısına sanatını icra edeceği imkânlar yaratan, medresesine muharrik güç, 

hastalarına umut olacak kurumlardır üniversiteler. Şehirlerimizin, ülkemizin ve 

insanlığın üniversitelerden beklentilerinin olağanüstü yüksek olması boşa değildir. Bu 

sebeple şehrine küs, halkına yabancı, insanlığın vicdanından habersiz üniversiteler, 

soğuk duvarların ardında ömür tüketen, heyecanını kaybetmiş binalar yığınından 

ibarettir. 

Ülkemizin son 15 yılda kat etmiş olduğu sosyal, kültürel, ekonomik gelişmişlik göz 

önüne alındığında, sayıları 180’e ulaşmış üniversitelerimizin Türkiye’nin gelişmişlik 

düzeyindeki payı inkâr edilemez. Düne kadar her ile üniversite açılmasını fantezi 

olarak görenler ya da bu kadar üniversite açılmasının doğru olmadığını savunanlar, 

bugün Muş Alparslan Üniversitesi himayesinde icra edilen bu muazzam bilim 

şölenine tanık olsalar herhalde mahcup olurlar. Kuşkusuz niceliksel büyümeye paralel 

bir nitelik artışı yakalayabildiğimizi iddia edemeyiz; ancak kabul edilmelidir ki fiziki 

mekânların bulunmadığı ortamlarda bilimin gelişmesi hiç mümkün değildir. 

Temennim odur ki sayısal verilerde tanık olduğumuz ümit verici gelişmeler kısa bir 

süre sonra nitelik noktasında da hepimizin yüzünü güldürür. 

Kalkınma dediğimizde toplumların sosyal, siyasal ve ekonomik anlamda 

kalkınmışlığını ifade ediyoruz. Toplumsal refahın önemli ölçüde maddi anlamda 

artmış olmasından hareket eden kalkınma modellerinde genel olarak ekonomik 

verilerin öne çıktığı bir hakikat olsa da kalkınma esas itibarıyla ekonomik verilerden 

çok daha fazlasıdır. Kalkınma bir toplumun tamamını ilgilendiren siyasal, sosyal, 

kültürel, sanatsal düzeyleri de aynı anda içeren daha geniş bir kavramdır. Örneğin 

gelir dağılımını salt bir sayısal veri artışı olarak değerli görmeyen, aynı zamanda adil 

bir gelir dağılımını önceleyen ekonomik gelişme, kalkınmanın kendisidir. Eğitimin 

aynı zamanda bir ekonomik gelişmişlik göstergesi olarak da kabul edilmesi 

kalkınmanın kendisidir. Bu bakış açısına uygun bir kalkınma modelinden hareketle 

kamu politikaları üretilmesi yahut geleceğe dönük siyaset belirlenmesi de 

kalkınmanın kendisidir. 

Kalkınma konferanslarının öncelikli amacı çoğu zaman ekonomik anlamda bölgelerin 

kalkınmasına yarayacak adımların atılmasını sağlamak, ortaya çıkan somut sorunları 

belirleyerek bunların çözümüne odaklanan öneriler sunmaktır. Ancak bu konferansın 

temel hedefi kalkınmanın sosyal ayaklarına yoğun olarak işaret etmek, sağlıklı bir 

3



kalkınma modelinin ancak sosyal sorunların da dikkate alınması ile mümkün 

olabileceğine dikkat çekmektir. Kalkınma sorunlarının ele alınacağı bu ve bundan 

sonraki konferanslarda canı diri bir ekonomik kalkınmanın ancak sosyal ayağı güçlü 

bir kalkınma modeli ile mümkün olacağının daha yoğunlukta ele alınacağına inancım 

tamdır. 

Konferansın başarıyla icra edilmesinde pek çok insanın emeği bulunduğu aşikâr… 

Başta Rektör Yardımcım Prof. Dr. Abdullatif Tüzer Bey olmak üzere tüm 

akademisyen kardeşlerime, Genel Sekreterim Yrd. Doç. Dr. Orhan Keskintaş 

riyasetindeki daire başkanlarım ve çalışma arkadaşlarına, teknik ve hizmetli ekibime 

ve sevgili öğrencilerime özverili çalışmaları sebebiyle minnet duygularımla beraber 

teşekkür ediyorum. Konferansımızı teşrif eden Kalkınma Bakanımız Sayın Cevdet 

Yılmaz Beyefendiye, Muş Valimiz Sayın Seddar Yavuz, Milletvekilimiz Sayın 

Mehmet Emin Şimşek ve Belediye Başkanımız Sayın Feyat Asya beyefendilere, 

ÜNİDAP’ın kıymetli rektörlerine, Sayın Adnan Demir Bey başkanlığındaki DAP 

İdaresi yetkililerine ve SERKA, DAKA, KUDAKA ajanslarının değerli yöneticilerine 

şükranlarımı sunuyorum. Konferansımızda yerel sorunların ele alınması konusunda 

maddi-manevi destek sunan Sayın Orhan Sami Gültekin başkanlığındaki MUŞVAK 

mensuplarına, değerli hocam Sayın Vahit Özmen ve kıymetli eşlerine, fotoğraf sergisi 

ile sempozyumu renklendiren Sayın Adem Sönmez’e, klasik ve modern sanat 

eserlerinin sergilenmesinde emeği geçen öğretim görevlimiz Selahattin Aslan ve 

sanatçı dostlarına, müzik dinletileri ile kulaklarımızın pasını silen Muş Güzel Sanatlar 

Lisesinin sevgili öğretmenlerine ve konferansın icrasında emeği geçip de isimlerini 

burada zikredemediğim tüm mesai arkadaşlarıma minnettarlığımı ifade etmek 

istiyorum. Son olarak, uzaktan yakından gelmek suretiyle konferansımıza katkı 

sağlayan çok kıymetli bilim insanlarına yürekten teşekkür ediyor, hepinizi saygıyla, 

sevgiyle selamlıyorum. 

Prof. Dr. Fethi Ahmet POLAT 

Muş Alparslan Üniversitesi Rektörü 

4



INTRODUCTION AND APPRECIATION 

As the children of the tradition that locates the words “Are those who know equal to 

those who do not know?”, “Wisdom is the lost property of the believer, let him claim 

it wherever he finds it”, and “The fear of God is the beginning of the Wisdom” into the 

core of the understanding of civilization, we are aware of the fact that a great future 

can only be shaped upon a great history. It is a fact that many civilizations have been 

established in the lands we live on and a significant part of them have religious and 

cultural ties with us. As the representative of this rich heritage, the Republic of Turkey 

has to work as hard as its predecessors to prevent this wealth from devastation and 

being forgotten despite the fact that it has a past full of knowledge and wisdom. The 

fact that education is the only way to save us from being a prodigal reminds us the 

importance of our universities in protecting our rich, historical heritage as our 

permanent wealth. 

At a meeting held in Van on 13 February 2016, about 7 months ago, 15 university 

rectors and representatives from the region took a decision and pointed out the 

importance of holding a development conference for the region. The honorary guest 

of the same meeting, Mr. Cevdet Yılmaz, the Minister of Development, mentioned 

the importance of a conference on ‘social development’ and promised that they would 

contribute to the university that will organize a conference on such an issue. With the 

favour of our rectors, this organization was hosted by our university and since then, 

both our rectors and important development agencies from our region have given their 

support for the successful execution of the conference. After a long and exhausting 

preparation phase, our being here has been significantly possible through the efforts 

of the region rectors and development agencies. 

Universities are one of the indispensable factors for practicable, rapid and sustainable 

economic development and regional welfare of the cities in which they are located. 

Mus Alparslan University which was founded in 2007, in a city where green plains 

and sincere people of the east come to the fore, is one of the important centers of a 

structure that answers to this description. Today, there are 6 faculties, 2 colleges, 4 

vocational schools, 2 institutes, 11 research centers in our university. Our institution 

has one of the largest libraries of the region with an indoor area of 9000 square meters, 

and it also has the biggest congress center compared to the other institutions in the 

region and it has an indoor sports hall with two half Olympic pools. We have 10.000 

students, 530 academicians, and about 300 administrative, security and servant 

personnel. 

Universities should be places where universal knowledge is produced as well as where 

academicians who are competent both intellectually and individually contribute to 

producing this knowledge. What is expected from the university staff is that they 

should follow the light of science as a guide and create science for the good of 

mankind without discriminating among religion, language, race and that they should 

engage in scientific activities with a perspective which is from local to national and 

from national to universal. It is among the main duties of the universities that these 

activities shouldn’t remain purely theoretical, they shouldn’t be confined to 

discussions which do not address to the society but rather, they should be transformed 

5



to projects and practices that societies can utilize from. The high level of development 

in countries where science can be transformed from theory to practice cannot be a 

coincidence. 

Universities mobilize the cities that they are located not only by their visible effects 

but also by their invisible, closely-felt effects. It is a fact that important universities 

which have a role like a locomotive in developed countries, have important 

discoveries in the field of industry and technology and they obtain patents but another 

fact which is not less important than the other is the necessity that universities should 

be centers of ‘pure goodness’ for the cities, countries and mankind. Sometimes 

universities can be the history, the present, the future, the reality, the image, the pain 

and the joy of the mankind. Universities are the institutions that keep the spirit of the 

cities in hand, protect the poor as a necessity of social responsibility, create the 

opportunities for artists to perform their art and they are driving force for the 

madrasahs and hope for their patients. It is not surprising that our city, our country 

and the mankind have extraordinary high expectations from universities. For that 

reason, universities which are estranged from their cities, strangers to their people, 

unaware of the conscience of the mankind are nothing but a pile of buildings that 

leading a life behind cold walls and lost their excitement. 

Considering the social, cultural and economic development that our country managed 

in the past 15 years, the contributions of universities that reached 180 in number 

cannot be denied. Those who think that it is a fantasy to establish a university to every 

province or those who support the idea that it is not true to establish so many 

universities would be embarrassed If they witnessed this enormous science festival. 

We cannot claim that we can achieve a qualitative increase parallel to quantitative 

growth but it should be accepted that the development of science is not possible in an 

environment where there are no physical spaces. I hope that the encouraging 

developments that we witnessed in digital data will make us happy when it comes to 

quality. 

When we say ‘development’ we mean social, political and economic development of 

societies. Although, economic data is more important in the development models that 

are based on the idea that social wealth increases financially, development is 

substantially mean more than economic data. Development is a broad concept that 

also includes the political, social, cultural, artistic levels that concern the whole 

society. For example, an economic development that considers the income 

distribution not only as pure digital data but also as fair income distribution is the 

development itself. To accept that education is the indicator of economic development 

is the development itself. Starting from a development model which is parallel to this 

point of view to form a public policy or to specify a diplomacy is development itself. 

The main objective of the development conferences is to ensure that steps are taken 

to help for the development of regions in economic terms, to offer suggestions for the 

solution of the concrete problems. However, the main objective of this conference is 

to point out to the social aspects of the development and to draw attention to the fact 

that a useful development model is possible only through dealing with social 

problems. I believe that the reality that a successful development is possible through 

6



a development model of which social aspect is powerful will be handled intensively 

in this and the following conferences that discuss the development problems. 

It is obvious that many people have been worked day and night for the successful 

execution of the conference. I would like to express my deepest gratitude especially 

to Vice-Rector Prof. Abdüllatif Tüzer, all academicians, my secretary-general Asst. 

Prof. Orhan Keskintaş and under the presidency of him; head of departments and their 

colleagues, my technical and cleaning service team, and my students for their great 

endeavor. I also would like to express my gratitude to our Minister of Development 

Mr. Cevdet Yılmaz who honored to our conference, Governor of Mus Mr. Seddar 

Yavuz, our Deputy Mr. Mehmet Emin Şimşek, our Mayor Mr. Feyat Asya, 

UNIDAP’s valuable rectors, DAP authorities under the presidency of Mr. Adnan 

Demir, and valuable directors of SERKA, DAKA, KUDAKA agencies. I would like 

to express my sincere gratitude to MUSVAK staff under the presidency of Mr. Orhan 

Sami Gültekin who provided moral and material support to handle the local problems, 

dear Mr. Vahit Özmen and his wife, Mr. Adem Sönmez who colored the symposium 

with the photograph exhibition, Selahattin Aslan and his artist colleagues who took 

an active part in the exhibition of classical and modern works of art, the teachers of 

Mus Fine Arts High School who contributed to our symposium with music concert 

and all my colleagues whose names I cannot utter now. Finally, I would like to thank 

to the scientists who contributed to our conference coming from near or far places. I 

greet all of you with respect. 

Prof. Fethi Ahmet POLAT 

Mus Alparslan University Rector 

7



KONFERANS ONURSAL BAŞKANLARI / CONFERENCE HONORARY 

CHAIRS 

Lütfi ELVAN - Kalkınma Bakanı 

Dr. Cevdet YILMAZ - Kalkınma Eski Bakanı 

Prof. Dr. Fethi Ahmet POLAT - Muş Alparslan Üniversitesi Rektörü 

KONFERANS ONURSAL EŞ BAŞKANLARI / CONFERENCE 

HONORARY CO-CHAIRS 

Adnan DEMİR - DAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanı 

Dr. Emin Yaşar DEMİRCİ - DAKA Genel Sekreteri 

Doç. Dr. Hüsnü KAPU - SERKA Genel Sekreteri 

Dr. Mehmet Ali ÇAKAL KUDAKA Genel Sekreteri 

DÜZENLEME ve YÜRÜTME KURULU / ORGANISING AND 

EXECUTIVE COMMITTE 

Başkan / Chairman 

Prof. Dr. Abdüllatif TÜZER - Muş Alparslan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi 

Üyeler / Members 

Doç. Dr. Ömer Faruk ALTUNÇ 

Doç. Dr. Yusuf BATAR 

Yrd. Doç. Dr. Adem LEVENT 

Yrd. Doç. Dr. Atik ASLAN 

Yrd. Doç. Dr. Berat ÇİÇEK 

Yrd. Doç. Dr. Demet DENİZ 

Yrd. Doç. Dr. Fırat KURT 

Yrd. Doç. Dr. İskender DÖLEK 

Yrd. Doç. Dr. Kasım MÜMİNOĞLU 

Yrd. Doç. Dr. Orhan KESKİNTAŞ 

Yrd. Doç. Dr. Ömer ARSLAN 

Yrd. Doç. Dr. Salih ÖZER 

Öğr. Gör. Harun DEMİR 


Arş. Gör. Aslıhan YENİÇERİ ALTINTAŞ 

Arş. Gör. Emine ULU 

Arş. Gör. Murat PARLAKPINAR 

Arş. Gör. Pınar KAYALI 

Arş. Gör. Vedat ALMALI 

Okt. Ayşegül HERDILI 

Uzm. Serdar DİK 

Dilber ÇETİNTAŞ 

Fuat ÖZKAN 

8



BİLİM KURULU / SCIENCE COMMITTEE 

Başkan / Chairman 

Yrd. Doç. Dr. Atik ASLAN- Muş Alparslan Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler 

Fakültesi 

Üyeler / Members 

Prof. Dr. Abdullah Kıran - Muş Alparslan Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 

Prof. Dr. Abdüllatif Tüzer - Muş Alparslan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi 

Prof. Dr. Ahmet Balkaya - 19 Mayıs Üniversitesi, Ziraat Fakültesi 

Prof. Dr. Ahmet İncekara - İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi 

Prof. Dr. Amil Muharramaov - Bakü Devlet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Fakültesi 

Prof. Dr. Aydın Büyüksaraç - Bitlis Eren Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi 

Prof. Dr. Aylin Görgün Baran - Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi 

Prof. Dr. Ayten Öztüfekçi Önal - Tunceli Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi 

Prof. Dr. Bayram Coşkun - Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler 

Fakültesi 

Prof. Dr. Bekir Berat Özipek - Medipol Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi 

Prof. Dr. Cem Saatçioğlu - İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi 

Prof. Dr. Cevad Selam- Muş Alparslan Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 

Prof. Dr. Duran Bolat - Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Veteriner Fakültesi 

Prof. Dr. Ellen Pirro - Iowa State University, Faculty of Political Science 

Prof. Dr. Emin Erdem - Iğdır Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi 

Prof. Dr. Emine Feryal Turan - Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi 

Prof. Dr. Erdal Necip Yardım - Mus Alparslan Üniversitesi, Mühendislik ve Mimarlık 

Fakültesi 

Prof. Dr. Ertuğrul Yaman - Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, İnsani Bilimler Fakültesi 

Prof. Dr. Esma Durugönül - Akdeniz Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi 

Prof. Dr. Esvet Akbaş - Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Fakültesi 

Prof. Dr. Hacı Ağa Rüstembeyov - Bakü Devlet Üniversitesi 

Prof. Dr. Hüsamettin Bulut - Harran Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi 

Prof. Dr. İbrahim Erdoğan - Muş Alparslan Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 

Prof. Dr. İbrahim Türkoğlu - Bingöl Üniversitesi, Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi 

Prof. Dr. İhsan Bulut - Akdeniz Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi 

Prof. Dr. İhsan Dağtekin - Fırat Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi 

Prof. Dr. İlhami Güler - Ankara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi 

Prof. Dr. İrfan Kalaycı - İnönü Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 

Prof. Dr. John P. Portelli - Ontario Institute for Studies in Education University of Toronto 

Prof. Dr. Jorge Valenzuela - Auburn University 

Prof. Dr. Juhani Tuominen - University of Lapland Faculty of Art and Design 

Prof. Dr. Marja Tuominen - University of Lapland Faculty of Social Sciences 

Prof. Dr. Mehmet Yıldırım - Dicle Üniversitesi, Ziraat Fakültesi 

Prof. Dr. Mehmet Akif Yörük - Atatürk Üniversitesi, Veteriner Fakültesi 

Prof. Dr. Mehmet Ali Demiral - Adnan Menderes Üniversitesi, Ziraat Fakültesi 

Prof. Dr. Muhterem Aydın - Fırat Üniversitesi, Veteriner Fakültesi 

Prof. Dr. Mustafa Çevik - Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi, Sosyal ve Beşeri Bilimler 

Fakültesi 

Prof. Dr. Mustafa Fatih Ertugay - Erzincan Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi 

9



Prof. Dr. Natalia Zubarevich - Moscow State University 

Prof. Dr. Nilay Çabuk Kaya - Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi 

Prof. Dr. Niyazi Mehdi - Azerbaycan Devlet Kültür ve Sanat Üniversitesi 

Prof. Dr. Orhan Dengiz - 19 Mayıs Üniversitesi, Ziraat Fakültesi 

Prof. Dr. Ömer Çaha - Yıldız Teknik Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 

Prof. Dr. Richard W. Mansbach - Iowa State University 

Prof. Dr. Refik Abdulla - Muş Alparslan Üniversitesi, Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi 

Prof. Dr. Rövşan Quliyev - Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi 

Prof. Dr. Sabir Rüstemli - Bitlis Eren Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi 

Prof. Dr. Salih Yılmaz - Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi 

Prof. Dr. Şener Demirel - Fırat Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 

Prof. Dr. Şeref Kılıç - Ardahan Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi 

Prof. Dr. Temir Jorobekov - Oş Devlet Üniversitesi Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Prof. Dr. Vedat Savaş - Fırat Üniversitesi, Teknoloji Fakültesi 

Prof. Dr. Veli Urhan - Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi 

Doç. Dr. Abdulcelil Bilgin - Muş Alparslan Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi 

Doç. Dr. Bülent Çelikel - Dokuz Eylül Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi 

Doç. Dr. Cemil Oruç - Muş Alparslan Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 

Doç. Dr. Ekrem Almaz - Muş Alparslan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi 

Doç. Dr. Esin Kaya - Muş Alparslan Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 

Doç. Dr. Faruk Alaeddinoğlu - Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi 

Doç. Dr. Ferhat Ağırman - Pamukkale Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi 

Doç. Dr. Gökhan Tuncel - İnönü Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 

Doç. Dr. Iveta Reinholde – University of Latvia 

Doç. Dr. Mehmet Kamil Coşkun - Muş Alparslan Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi 

Doç. Dr. Menaf Turan - Yüzüncü Yıl Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 

Doç. Dr. Mohammad Zaifizadeh - Ardabil Islamic Azad University 

Doç. Dr. Murat Aktaş - Muş Alparslan Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 

Doç. Dr. Murat Ustaoğlu - İstanbul Üniversitesi, İktisat Fakültesi 

Doç. Dr. Naci Genç - Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi 

Doç. Dr. Nurullah Ulutaş - Muş Alparslan Universitesi, Eğitim Fakültesi 

Doç. Dr. Ömer Faruk Altunç - Muş Alparslan Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler 

Fakültesi 

Doç. Dr. Patrice Brodeur - Universite de Montreal 

Doç. Dr. Rasool Asghari-Zakaria - University of Mohaghegh Ardabili, Faculty of 

Agriculture 

Doç. Dr. Recep Aslan - Muş Alparslan Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi 

Doç. Dr. Serdal Seven - Muş Alparslan Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 

Doç. Dr. Vahap Coşkun - Dicle Üniversitesi, Hukuk Fakültesi 

Doç. Dr. Yunus Emre Özer - Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 

Doç. Dr. Yusuf Batar - Muş Alparslan Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Adem Levent - Muş Alparslan Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler 

Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Adem Palabıyık - Muş Alparslan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Ahmet Ayhan Koyuncu - Muş Alparslan Üniversitesi, Fen Edebiyat 

Fakültesi 

Yrd. Doç. Atik ASLAN- Muş Alparslan Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 

10



Yrd. Doç. Dr. Bayram Gündüz - Muş Alparslan Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Canser Kardaş - Muş Alparslan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Celil Aydın - Muş Alparslan Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Demet Deniz - Muş Alparslan Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Elif Kara - Muş Alparslan Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Emine Cihangir - Turizm ve Otel İşletmeciliği Yüksek Okulu 

Yrd. Doç. Dr. Ercan Çağlayan - Muş Alparslan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Ercan Geçgin - Ömer Halisdemir Üniversitesi , Fen Edebiyat Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Fadime Tosik Dinç - Muş Alparslan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Fazıl Karahan - Pamukkale Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Fırat Kurt - Muş Alparslan Üniversitesi, Teknik Bilimler Meslek Yüksek 

Okulu 

Yrd. Doç. Dr. Hanifi Körkoca - Muş Alparslan Üniversitesi, Sağlık Yüksekokulu 

Yrd. Doç. Dr. Hidayet Kara - Muş Alparslan Universitesi, Eğitim Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Hüseyin Koç - Mus Alparslan Üniversitesi, Mühendislik ve Mimarlık 

Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. İrşad Sami Yuca - Muş Alparslan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. İskender Dölek - Muş Alparslan Universitesi, Eğitim Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Kasım Müminoğlu - Muş Alparslan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Akif Fidan - Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, İnsan ve Toplum 

Bilimleri Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Murat Polat - Muş Alparslan Universitesi, Eğitim Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Mustafa Günerigök - Muş Alparslan Üniversitesi, Sosyoloji 

Yrd. Doç. Dr. Orhan Keskintaş - Muş Alparslan Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler 

Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Ömer Arslan - Muş Alparslan Universitesi, Mühendislik ve Mimarlık 

Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Ömer Esen - Muş Alparslan Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Salih Özer - Muş Alparslan Universitesi, Mühendislik-Mimarlık Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Sertaç Hopoğlu - Iğdır Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 

Yrd. Doç Dr. Turan Güler - Muş Alparslan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Veli Sırım – Namık Kemal Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 

Yrd. Doç. Dr. Berat Çiçek - Muş Alparslan Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 

Dr. Viktorija Sipilova – Daugavpils University, Latvia 

11



DAVETLİ KONUŞMACILAR / KEYNOTE SPEAKERS 

Prof. Dr. Ahmet Balkaya - 19 Mayıs Üniversitesi 

Prof. Dr. Ahmet İncekara - İstanbul Üniversitesi 

Prof. Dr. Atilla Yayla - Haliç Üniversitesi 

Prof. Dr. Aylin Görgün Baran - Hacettepe Üniversitesi 

Prof. Dr. Bayram Coşkun - Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi 

Prof. Dr. Bekir Berat Özipek - Medipol Üniversitesi 

Prof. Dr. Bülent Gülçubuk - Ankara Üniversitesi 

Prof. Dr. Cem Saatçioğlu - İstanbul Üniversitesi 

Prof. Dr. Ellen Pirro - Iowa State University 

Prof. Dr. Emine Feryal Turan - Ankara Üniversitesi 

Prof. Dr. Esma Durugönül - Akdeniz Üniversitesi 

Prof. Dr. Feridun Yılmaz - Uludağ Üniversitesi 

Prof. Dr. Fuat Ercan - Marmara Üniversitesi 

Prof. Dr. Hacıağa Rüstembeyov - Bakü Devlet Üniversitesi 

Prof. Dr. İhsan Bulut - Akdeniz Üniversitesi 

Prof. Dr. İlhami Güler - Ankara Üniversitesi 

Prof. Dr. John P. Portelli - University of Toronto 

Prof. Dr. Juhani Tuominen - University of Lapland Emekli Öğretim Üyesi 

Prof. Dr. Kenan Ören - Süleyman Demirel Üniversitesi 

Prof. Dr. Marja Tuominen - University of Lapland 

Prof. Dr. Mustafa Çevik - Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi 

Prof. Dr. Nilay Çabuk Kaya - Ankara Üniversitesi 

Prof. Dr. Niyazi Mehdi - Azerbaycan Devlet Kültür ve Sanat Üniversitesi 

Prof. Dr. Ömer Çaha - Yıldız Teknik Üniversitesi 

Prof. Dr. Ömürbek Karymshakov - Arabaev Kyrgyz State University 

Prof. Dr. Richard W. Mansbach - Iowa State University 

Prof. Dr. Rövşan Quliyev - Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi 

Prof. Dr. Salih Yılmaz - Yıldırım Beyazıt Üniversitesi 

Prof. Dr. Temir Jorobekov - Oş Devlet Üniversitesi 

Prof. Dr. Vahit Özmen - İstanbul Üniversitesi 

Prof. Dr. Veli Urhan - Gazi Üniversitesi 

Prof. Dr. Yıldız Akpolat - Atatürk Üniversitesi 

Doç. Dr. Fatih Erkoçoğlu - Yıldırım Beyazıt Üniversitesi 

Doç. Dr. Hacı Mustafa Açıköz - Milli Eğitim Bakanlığı, Bakanlık Müşaviri 

Doç. Dr. Hamit Ersoy - RTÜK Üyesi 

Doç. Dr. Iveta Reinholde - University of Latvia 

Doç. Dr. Mehmet Kasım Özgen - Cumhuriyet Üniversitesi 

Doç. Dr. Mohammad Zaifizadeh - Ardabil İslamic Azad University 

Doç. Dr. Patrice Brodeur - Universite de Montreal 

Doç. Dr. Taşkıner Ketenci - Mersin Üniversitesi 

Doç. Dr. Vahap Coşkun - Dicle Üniversitesi 

Dr. Emin Yaşar Demirci - DAKA Genel Sekreteri 

Dr. Hande Özsan Bozatlı - Avrupa Bölgeler Meclisi Başkanı 

Dr. Necdet Subaşı - Başbakan Başdanışmanı 

Dr. Kamala Shiriyeva - Guelph University 

12



Dr. Orhan Sami Gültekin - Muş Eğitim ve Kalkındırma Vakfı Başkanı 

Dr. Viktorija Sipilova - Daugavpils University 

Bülent Şelli - İmbat Sualtı Görüntüleme Merkezi 

Erdal Bahçıvan - İstanbul Sanayi Odası Başkanı 

Gökhan Murat Kalsın - İstanbul Ticaret Odası Yönetim Kurulu Başkan Yardımcısı 

Recep Tezgel - Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanı Danışmanı 

13



İÇİNDEKİLER / CONTENTS 

AÇILIŞ KONUŞMALARI / AÇILIŞ KONUŞMALARI 

Cevdet YILMAZ – Kalkınma Eski Bakanı ..................................................................... 20 

Seddar YAVUZ – Muş Valisi ....................................................................................... 26 

AÇILIŞ PANELİ / OPENING SESSION 

Özgürlük ve Kalkınma 

Atilla YAYLA ............................................................................................................ 29 

Yeni Türkiye’yi Anlamak 

Necdet SUBAŞI .......................................................................................................... 32 

DAVETLİ KONUŞMACILARIN BİLDİRİLERİ 

PROCEEDINGS OF KEYNOTE SPEAKERS 

Kalkınmada Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Neden Önemlidir? 

Aylin Görgün BARAN ................................................................................................ 36 

Psychological Approaches for Preventing Prejudice, and Encouraging More Positive 

Intergroup Relations 

Kamala M. SHIRIYEVA ............................................................................................. 48 

Kuzeydoğu Anadolu’da Değerler ve Toplumsal Yapı 

Yıldız AKPOLAT, Hülya DOĞAN ............................................................................... 53 

Nasıl Bir Kalkınma? 

Fuat ERCAN .............................................................................................................. 64 

Medeniyetler İttifakı ve Farkı 

İlhami GÜLER ........................................................................................................... 67 

Kırsal Kalkınmada Paradigma Değişimleri ve Türkiye Analizi 

Bülent GÜLÇUBUK ................................................................................................... 72 

Doğu Anadolu'nun Tarihi Mirası'nın Bölge Turizmine Katkısı Üzerine 

Bazı Mülahazalar: Ahlat Şehri Örneği 

Fatih ERKOÇOĞLU ................................................................................................... 84 

Disunity in the European Union: What is its Future? 

Richard W. MANSBACH, Ellen B. PIRRO .......................................................... 106 

Sağlık ve Kalkınma 

Vahit ÖZMEN ....................................................................................................... 130 

Gelişmede Zihin Eğitiminin Önemi 

Mehmet Kasım ÖZGEN ........................................................................................ 133 

Ekonomik Kalkınma ve Sağlik Turizmi ( Azerbaycan Örneği) 

Tofig MUSTAFAZADE, Teyyup MUSTAFAZADE ........................................... 142 

Turizmin Kültürel İlişkilere Katkısı: Rusya Örneği 

Salih YILMAZ ....................................................................................................... 158 

14



Migration Processes in Kyrgyzstan and Their Role in The Development 

of Society 

O.A. KARYMSHAKOV, C.Z. ARZYMATOVA ................................................. 164 

Homo Muslimus ve Medeniyet Humanizmasının Sağduyucu Teo-Sofik Temellerine 

Felsefi Bir Yaklaşım 

Hacı Mustafa AÇIKGÖZ ....................................................................................... 168 

Tarım ve Kalkınma 

Recep TEZGEL ..................................................................................................... 197 

SOSYAL KALKINMA / SOCIAL DEVELOPMENT 

Kalkınmanın Kültürel Temelleri 

Abdüllatif TÜZER ................................................................................................. 202 

Proje Temelli Kalkınmaya Eleştirel Yaklaşım: Muş İli Örneği 

Atik ASLAN, Nilay ÇABUK KAYA .................................................................... 208 

Coğrafi Çevrenin Ekonomik Gelişme Üzerindeki Etkilerine Tipik Bir Örnek: Hamur 

(Ağrı) 

Tolga KORKUSUZ, Cemal SEVİNDİ .................................................................. 226 

Kalkınma Ajanslarının Bağımsız Denetimleri 

Gülnihal TORAMANLI ......................................................................................... 240 

Değişen Yönetim Anlayışında Yönetişim ve Yerel Kalkınma İlişkisi 

Üzerine Değerlendirmeler 

Mehmet Akif ÖZER, Yağız AKSAKALOĞLU .................................................... 250 

Kalkınma Ajansları ve Sosyo Ekonomik Politikalar: Doğu Anadolu ve Serhat 

Kalkınma Ajansları Örneğinde 

Mehmet Akif ÖZER, İbrahim İRDEM .................................................................. 262 

Girişimciliğin Yerel Kalkınmaya Etkisi ve KOBİ Yöneticilerinin Girişimcilik 

Düzeyinin Belirlenmesi 

Mehmet KARAHAN, Rıfat BİLGİN ..................................................................... 274 

Devlet Desteklerinin Bölgesel Kalkınmadaki Rolü: Ahika Tarafından Uygulanan 

2012 Yılı Sektörel Rekabet Edebilirlik MDP Etki Analizi Araştırması 

Serdar ÖZTÜRK, Hayri TANRIVERDİ ................................................................ 288 

Amartya Sen ve Kalkınma 

Atik ASLAN, Adem LEVENT .............................................................................. 305 

Sürdürülebilir Kalkınma ve Çevresel Duyarlılığın İncelenmesi: Mardin Artuklu 

Üniversitesi Örneği 

Mehmet Celâl GÜLTEKİN, Ömer Fazıl EMEK, Hatice GENÇ KAVAS ............. 314 

Avrupa Birliği Bölgesel Politikasının Türk Kamu Yönetimi Üzerine Etkisinin 

Politika Transferi Bağlamında Analizi 

Yıldız ATMACA ................................................................................................... 326 

15



Neolibreal Dönemde Rekabet: Bilim Politikalarının Değişen Biçimi 

Üzerine Bir İnceleme 

Veysel ERAT ......................................................................................................... 340 

Yoksullukla Mücadelede Mikrokredi: Muş İli Örneği 

Sultan APAYDIN, Ömer Faruk ALTUNÇ ............................................................ 354 

Yeni Bölgeselcilik Anlayışının Bölgesel Kalkınmaya Etkileri 

Yeşim KUBAR ...................................................................................................... 370 

Bölgesel Kalkınma Politikaları ve Öncü Sektörlerin Analizi: Dap ve Gap Üzerine 

Bir İnceleme 

Ş. Mustafa ERSUNGUR, Mehmet Barış ASLAN, Ömer DORU .......................... 390 

Bölgesel Kalkınma, Ekonomik Çıktı ve Dış Ticaret Arasındaki İlişkinin 

İncelenmesi: TRB 2 Örneği 

Zeynep KARAÇOR, Erhan DUMAN .................................................................... 401 

Kalkınmada “Sosyal Yapı Ekonomik Yapıyı Belirler” Yaklaşımı 

Kenan PEKER ....................................................................................................... 414 

İslam Dini Bağlamında Sosyal Sermaye ve Din 

Yusuf BATAR ....................................................................................................... 429 

Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı Tarafından Uygulanan Kobi Mali Destek 

Programlarının Firmalar Üzerindeki Etkileri 

Ömer ARVASİ, Günsu CANTÜRK, Ayşe Kübra DEMİREL .............................. 444 

Yatırım Teşvik Sisteminin TRB2 Bölgesine Çekilen Yatırımlar Açısından 

Değerlendirilmesi 

Muhammed Ali YILDIRIM, Emine ALPASLAN ................................................. 458 

Bölgesel Kalkınma - Sosyal Politika İlişkisi: Dicle Kalkınma 

Ajansı Örneği 

Halil İbrahim AYDIN, Mücahit ÇAYIN ............................................................... 472 

Otel İşletmeleri Web Siteleri ve Facebook Hesaplarının 

Değerlendirilmesi: Muş İlindeki Otel İşletmeleri Üzerine Bir Çalışma 

Ali Turan BAYRAM, Gül ERKOL BAYRAM, Özlem SÜRÜCÜ ....................... 484 

Türkiye'de Kadın İşgücünün Görünümü: Marmara Bölgesi ve 

Güneydoğu Anadolu Bölgesi Karşılaştırması 

Melike ATAY POLAT, Canan SANCAR ............................................................. 494 

Kur’an’ın Önerdiği Toplumsal Yapının İnşasında Kalkınmanın Temel İlkeleri ve 

Dinamikleri 

Fikret GEDİKLİ ..................................................................................................... 505 

Küreselleşme Sürecinde Demokrasi ve Kalkınma İlişkisi: 2000’li 

Yıllarda Türkiye Örneği 

Murat AKTAŞ ....................................................................................................... 515 

16



Bölgesel Kalkınma Uygulamaları ve Doğu Anadolu’da Kırsal Yoksulluk 

Serdar NERSE ....................................................................................................... 528 

Kültür, Kadın Kimliği ve Pozitif Ayrımcılık 

Dilek DALMIŞ ERDEM ....................................................................................... 540 

Sosyal Kalkınmada Network Girişimcilik Üzerine Bir Araştırma 

Murat ŞAHİN ......................................................................................................... 553 

Müderrislerin Toplumsal Yaşamdaki Rolü: Muş İli Örneği 

Recep ASLAN ....................................................................................................... 562 

Sosyal Kalkınmada Sosyal Felsefenin Rolü 

Kasım MÜMİNOĞLU ........................................................................................... 575 

Bölgesel Kalkınmada Üniversitelerin Önemi: Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki 

Üniversiteler Örneği 

Ali Yılmaz GÜNDÜZ ............................................................................................ 586 

Bölgesel Kalkınmada Üniversitelerin Sosyal ve Kültürel Rolü 

Yakup YILDIZ ....................................................................................................... 597 

“Kültürce Kalkınmanın Sosyal Şartları” Perspektifinden Doğu Anadolu Bölgesine 

Bir Bakış 

Emin ÇELEBİ ........................................................................................................ 609 

Türkiye’de Gelir Ve Tüketim Eşitsizliği: Ampirik Bir Çalışma 

İsa SAĞBAŞ, Nurten DAŞKAYA ......................................................................... 619 

İktisadi Kalkınma ve Dünya Görüşü İlişkisi 

Aykut KÜÇÜKPARMAK ..................................................................................... 626 

Doğu Anadolu Bölgesinde Bulunan Katılım Bankalarının Bölge Kalkınmasına 

Etkisi 

Ömer Fazıl EMEK, Mehmet Celal GÜLTEKİN, Hatice GENÇ KAVAS ............. 637 

2023 Hedefine Doğru Bölgesel Kalkınma Sürecinde Türkiye ve Kürtler 

Âdem PALABIYIK ............................................................................................... 647 

Bölgesel Kalkınma Politika Aracı Olarak Teşvik Politikaları: TRC3 Bölgesi Üzerine 

Bir Değerlendirme 

Efdal POLAT ......................................................................................................... 661 

Fakirlik Kısır Döngüsünün Kırılmasında Kalkınma Ajanslarının Rolü: DAKA 

Örneği 

Ömer Faruk ALTUNÇ, Vedat ALMALI ............................................................... 677 

Uluslararası Öğrencinin Kalkınmadaki Rolü ve Türkiye’ye Potansiyel Etkileri 

Ahmet Ayhan KOYUNCU .................................................................................... 689 

Sürdürülebilir Kalkınma İçin Turizm: Şanlıurfa’da Bulunan Sivil Toplum 

Kuruluşlarının Görüşleri 

Gül ERKOL BAYRAM, Ali Turan BAYRAM, Özlem SÜRÜCÜ ....................... 699 

17



Fırat Kalkınma Ajansı’nın TRB 1 Bölgesi’ndeki Yenilikçi Girişimcilik 

Ekosistemine Etkisi 

Abduvahap YOĞUNLU ........................................................................................ 716 

Belediyelerde Teknoloji Yönetimi Uygulamalarının Örgütsel Bağlılık Üzerindeki 

Etkisine Yönelik Bir Araştırma 

Fuat KORKMAZER, Ali AKSOY ........................................................................ 732 

Klasik Liberal Teorik Açısından Belediyeciliğin Yerel Kalkınmaya Etkisinin 


Mahmut ÖZDEMİRKOL ....................................................................................... 748 

Mutluluğun Resmini Çizmek: Sosyo-Ekonomik Belirleyicilere İlişkin Bir Yatay 

Kesit Analizi 

Haktan SEVİNÇ, Merter AKINCI, Ömer YILMAZ ............................................. 763 

Zafer Kalkınma Ajansı Örneğinde Kalkınma Ajanslarının Bölgesel Sosyal 

Kalkınmanın Sağlanmasına Yönelik Katkıları 

Ethem Kadri PEKTAŞ, Atahan DEMİRKOL ........................................................ 776 

Türkiye’de Çocuk Refah Hizmetleri Üzerine Bir Değerlendirme 

Rıfat BİLGİN, Ümran CİHAN .............................................................................. 790 

Yerel Kalkınmanın Önündeki Engel: Kadın Yoksulluğu 

Maide GÖK ............................................................................................................ 801 

Antagonizma Üzerine İnşa Edilen Sosyal Yapı: Doğu Anadolu Bölgesi’nde 

“Ekonomik ve Sosyal Yoksulluk” 

İsmail KIRAN ....................................................................................................... 815 

18



AÇILIŞ KONUŞMALARI 

OPENING SPEECHES 

19



Dr. Cevdet YILMAZ – Kalkınma Eski Bakanı 

Sayın valim, çok değerli milletvekili arkadaşlarım, değerli belediye başkanlarımız 

değerli hocam. Akademik dünyadan, kamu kurumlarından, sivil toplumdan, özel 

kesimden değerli katılımcılar, sevgili öğrenciler, hepinizi saygıyla ve sevgiyle 

selamlıyorum. 

Öncelikle bu konferans salonunda, uluslararası bir konferansa katılmaktan duyduğum 

memnuniyeti dile getirmek istiyorum. Az önce biraz nazara geldi konferans 

salonumuz ama gerçekten çok güzel bir salon. Muş’ta, Muş Alparslan 

Üniversitesi’nde böyle bir ortama sahip olduğumuzdan dolayı büyük bir mutluluk 

duyduğumu belirtmek istiyorum. 

Üniversitelerimiz sadece mevcut bilgiyi gelecek nesillere aktaran kurumlar değil, 

sadece araştırma yapıp mevcut bilgiye yeni bilgiler ekleyen kurumlar da değil, bir 

taraftan da içinde bulundukları toplumun, coğrafyanın daha ileriye gitmesine, 

sorunlarını aşmasına destek olan kalkınma kurumlarıdır. Biz böyle 

konumlandırıyoruz doğrusu. Muş Alparslan Üniversitesi’nin eğitim ve araştırma 

işlevinin yanı sıra kalkınma fonksiyonuna da önemli katkılar yaptığını görüyoruz. 

Bundan dolayı öncelikle rektör hocamıza, ekibine, emeği geçen herkese teşekkür 

ediyorum, şükranlarımı sunuyorum. 

Değerli arkadaşlar, ben de konuşmama başlarken 15 Temmuz’a bir referansla 

başlamak istiyorum. 15 Temmuz’da hain bir kalkışmayı milletimiz püskürttü. 

Tanklar, toplar, savaş uçaklarıyla, milli iradeye, bu toplumun iradesine yönelen 

tehdidi, vatandaşımız çıplak elleriyle ve göğsüyle püskürttü. Şehitlerimiz oldu, 241 

şehidimiz oldu, onlara Cenab-ı Allah’tan rahmet diliyorum. Binlerce insanımız 

yaralandı ama bir taraftan 15 Temmuz milletimize yeni bir güç verdi. Bu büyük 

fedakârlıklarla adeta yeniden millet olma şuurunu ve birliğimizi tazelemiş olduk. Bizi 

parçalamaya çalıştılar. 15 Temmuz’u yapan FETÖ terör örgütü ve arkasındaki 

yapılanmalar bu ülkeyi bu ülkenin birliğini ortadan kaldırmaya çalıştılar ama 

tuzakları başlarına geçti. Tam tersine daha fazla birleşmemize, kenetlenmemize 

vesile oldular. Değişik siyasi görüşlerden ve partilerden insanlar, bu süreçte bu tehdit 

karşısında daha fazla bir araya geldiler. 

Siyasi kutuplaşma azaldı, siyasi diyalog arttı. Bunun ben ülkemiz için demokrasimiz 

için büyük bir fırsat olduğuna inanıyorum. Bunun için de bulunduğumuz ortamın, 

hep birlikte iyi değerlendirebilirsek, ekonomik kalkınmamıza da demokratik 

ilerlememize de son derece önemli katkılar sunacağına inanıyorum. Partiler arasında 

anayasa başta olmak üzere yapılan çalışmalar bu anlamda son derece önemli. İnşallah 

bu çalışmalar, kısmi anayasa çalışmalarının ötesinde daha kapsamlı çalışmalara da 

zemin hazırlarlar. 15 Temmuz’da halkımızın gösterdiği cesareti, içinde 

bulunduğumuz süreçte, emek ve bilgiyle tamamlamamız gerekiyor. Cesaret çok 

önemli, gerçekten cesaret olmadan hiçbir şey olmuyor. 

İnisiyatif almadan, cesurca eyleme girişmeden hiçbir şey olmuyor. Fakat bunu 

mutlaka bilgi ve emekle bütünleştirmemiz lazım. 15 Temmuz’u yapanlar az önce de 

vurgulandığı gibi bu ülkenin ilerlemesine, gelişmesine, demokrasinin güçlenmesine 

20



engel olmaya çalışıyorlar. Bunun en açık göstergesi Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne 

yönelik saldırıdır. Bakın bir partiye yönelik saldırıdan bahsetmiyoruz. Bu milletin 

topyekûn iradesini temsil eden bir kuruma savaş uçaklarıyla saldırdılar. Bunun 

anlamı millete düşmanlıktır. Milli iradeye düşmanlıktır. Bu milletin değerlerine 

düşmanlıktır. 

Aslında bu eylem tek başına bu terör yapılanmasının bu topraklara ait olmadığının en 

açık göstergesidir. İçinde bulunduğumuz süreçte, bu terör örgütünün ve diğer benzer 

terör örgütlerinin, aynı amaçlara dönük diğer terör örgütlerinin yapmaya çalıştığının 

tersine bizim daha fazla kenetlenmemiz lazım. İşte bu konferans gibi benzer 

çalışmalarla daha fazla bilgi üretmemiz ve daha fazla emek harcayarak ülkemizi 

ileriye taşımamız lazım. 

Hükümet olarak bizim 2023 ve ötesine giden vizyonumuz var ve bunun arkasında 

duruyoruz. Bu vizyon sadece hükümetin vizyonu değil çok şükür artık bütün 

toplumumuzun vizyonu. İşte bu vizyonun içinde artık yeni bir kalkınma kavramı var. 

Bu kavram sadece ekonomik gelişmeyi ifade etmiyor. Bunun özellikle altını çizmek 

istiyorum. Kalkınmayı çok iyi algılamamız ve çok iyi tanımlamamız gerekiyor. 

Kalkınma dediğimiz kavram ekonomiyi kapsayan ama ekonominin çok ötesine giden 

boyutları olan bir kavramdır. Sosyal boyutu ve sürdürülebilirlik boyutu olmayan, 

temel haklar ve hürriyetlerle bağlantısı olmayan bir kalkınma kavramı gerçek 

anlamda bir kalkınma getirmez. Buna insan odaklı bir kalkınma da diyebiliriz. 

İnsanın çok boyutlu bir varlık olmasına paralel olarak insan odaklı bir kalkınma 

anlayışı da çok boyutlu olmak durumundadır. Bir taraftan elbette ekonomik 

gelişmelerle kişi başına düşen milli gelirimizi ve refahımızı arttıracağız. Bu elbette 

kalkınmanın çok önemli bir unsuru ancak ikinci boyutu; kalkınmanın sosyal 

boyutunu hiçbir şekilde ihmal edemeyiz. 

Bugün sosyal kalkınmayı odağına alan bir konferansta konuşuyoruz. Ekonomik 

gelişmeyi refahı mutlaka tabana yayarak bütünleştirmek durumundayız. Fırsat eşitliği 

oluşturmak durumundayız. Muş’ta doğan bir çocukla İstanbul’da Antalya’da ya da 

Trabzon’da doğan bir çocuğun eşit fırsatlara sahip olduğu bir toplum kalkınmış bir 

toplumdur. Bu fırsat eşitliğini hep birlikte oluşturmak ve toplumumuza sunmak 

durumundayız. Bu çerçevede ülkemizin dört bir yanına ulaşan eğitim kurumları, 

sağlık kurumları, altyapılar bütün bunlar aslında fırsat eşitliği kavramının altını 

dolduran yatırımlarımızdır. 

Gelir dağılımını daha iyi bir noktaya taşımak, yoksullukla mücadele etmek 

durumundayız. Bunu da sadece kamu kurumları aracılığı ile başaramayız. Özel 

sektör, rekabetçi bir piyasa ve aktif katılımcı bir sivil toplum ile birlikte bunu yapmak 

durumundayız. Üniversitelerimiz ve yerel yönetimlerimiz ile bunu yapmak 

durumundayız. Sosyal boyutu olmayan bir kalkınmanın gerçek anlamda bir kalkınma 

olduğunu söyleyemeyiz. 

Kadınıyla erkeğiyle bu kalkınmayı başarmak zorundayız. Toplumumuzun yarısını 

kadınlar oluşturuyor. Kadınların daha fazla sosyal hayata, ekonomik hayata 

katıldıkları, kalkınma sürecine daha fazla güç verdikleri bir çerçeve içinde bütün 

bunları başarmak durumundayız. İşte bütün bu anlattıklarım aslında ekonomik 

21



boyutun yanı sıra sosyal boyutun da mutlaka gündeme alınması gerektiğine, 

tartışılması gerektiğine işaret eden kavramlardır. 

Tabii bu da yetmez ekonomik ve sosyal boyutun ötesinde çevresel boyut dediğimiz 

boyut da kalkınmanın son derece önemli bir parçasıdır. Buna sürdürülebilirlik de 

nesiller arası denge de diyebiliriz. Bütün kaynakları bugünkü neslin tükettiği, gelecek 

nesillere kirlenmiş, kaynakları tükenmiş bir dünyayı devreden bir kalkınma 

anlayışının da gerçek anlamda bir kalkınmayı ifade ettiğini iddia edemeyiz. 

Sürdürülebilir bir kalkınma nesiller arası adaleti de sağlamak durumundadır. Sadece 

bugünkü nesil içinde adaleti ve fırsat eşitliğini sağlamanız kalkınma için yeterli değil. 

Nesiller arası adaleti de nesiller arası fırsat eşitliğini de sağlamak durumundasınız. 

Bunun için de kaynaklarımızı çok akılcı kullanmak durumundayız, çevremizi tahrip 

etmeden kullanmanın yollarını yöntemlerini geliştirmek durumundayız. 

Enerji verimliliğinden yaptığımız binaların özelliklerine ve yaşam tarzımıza kadar 

birçok konuyu tartışmamızı gerektiren bir alan elbette burası ve dünyanın bugün 

maalesef en ciddi problemler yaşadığı alanlardan bir tanesi. Küresel ısınmadan birçok 

farklı meseleye kadar çevresel sorunları tartışıyoruz. Kalkınma politikalarımıza 

mutlaka bunları da entegre etmek durumundayız. Bu üç boyut; ekonomik boyut, 

sosyal boyut ve çevresel boyut dışında dördüncü bir boyutun da çok önemli olduğunu 

ben her fırsatta vurguluyorum. Bu dördüncü boyut dediğim hadise uluslararası alanda 

da giderek daha fazla tartışılıyor ama henüz standart bir hale gelmiş değildir. Buna 

yönetişim diyebilirsiniz, demokrasi diyebilirsiniz, temel hak ve özgürlükler 

diyebilirsiniz, huzur diyebilirsiniz. Çok farklı şekillerde ifade edilebilir, bu dördüncü 

boyut da kalkınma kavramımızın içinde mutlaka olmalı diye düşünüyorum. 

Refahı artırmış olabilirsiniz, milli geliriniz yüksek olabilir, bunu iyi bir şekilde 

dağıtarak fırsat eşitliği de oluşturmuş olabilirsiniz, çevreyi de koruyor olabilirsiniz 

ama insanlar sadece midesi olan varlıklar değil aklı, gönlü, onuru ve kültürü olan 

varlıklardır. Dolayısıyla insanın özgürlüğü, kalkınmanın ayrılmaz bir parçasıdır. 

Temel hak ve hürriyetlerden yoksun, özgürlüklerini yaşayamayan bir toplumun da 

tam anlamıyla kalkınmış bir toplum olduğunu iddia edemeyiz. Dolayısıyla güçlü bir 

hukuk devleti, ileri bir demokrasinin, temel hak ve özgürlüklerin teminat altında 

olduğu sosyal bir düzen, hukuki düzen, siyasi düzen, katılımcı bir yönetim yapısı, 

etkili bir yönetim yapısı, huzur ve güven ortamının tesis edildiği bir yapı aynı 

zamanda kalkınma sürecinin ayrılmaz bir parçasıdır. Bu anlamda bu dördüncü boyut 

için yönetişim boyutu diyebiliriz. Başka şekilde ifade edebiliriz ama bu insani boyut, 

özgürlük ve temel haklar boyutu da kalkınmanın ayrılmaz bir parçasıdır. Az önce 15 

Temmuz ile ilgili söylediklerime geri dönecek olursam aslında 15 Temmuz’da bu 

anlattığım çerçeve içinde kalkınmamıza da darbe vurmaya çalıştılar, ekonomiyi 

tahrip etmeyi hedeflediler, sosyal yapımızı bozmayı hedeflediler, ülkemizi kaosa 

sürüklemeyi hedeflediler, demokrasimizi tahrip edip temel haklarımızdan 

özgürlüklerimizden bizi mahrum bırakmaya çalıştılar. Bu dördüncü boyutu biraz 

daha açmak istiyorum doğrusu. Özellikle de Türkiye’nin bugün geldiği noktada ben 

bu dördüncü boyutun son derece kritik bir rol üsleneceğine inanıyorum. Ülkelerin 

değişik aşamaları var. 

22



Kalkınma literatüründe düşük, alt orta, üst orta ve yüksek gelirli ülkeler olmak üzere 

dört kategori vardır. Türkiye üst orta gelir grubunda olan bir ülkedir. Alt gelir 

grubunda değiliz, alt orta da değiliz, üst orta gelir grubundayız. Yüksek gelir grubunu 

da oluşturma potansiyeli olan ülkelerden bir tanesiyiz. Özellikle bu noktada olan 

ülkelerin kurumsal yapıları son derece önemlidir. Üst orta gelirden yüksek gelir 

grubuna terfi edecekseniz veya insani gelişmişlik anlamında söyleyecek olursak 

yüksek insani gelişmişlikten en yüksek insani gelişmişlik kategorisine geçecekseniz 

kritik bir takım kurumlarda mesafe almanız gerekiyor. Bunlardan bir tanesi, tabii 

kendi anlayışım çerçevesinde ifade edeceğim bir tanesi, az önce söylediğim, 

demokrasi, temel hak ve hürriyetlerdir. 

Değerli arkadaşlar, bunun ekonomiyle gelişmeyle ne alakası var diye 

düşünmemeliyiz. Ekonomi dediğimiz alan diğer alanlardan bağımsız, etrafı 

duvarlarla çevrili bir alan değildir. Özellikle de bu üst orta gelire geçmiş ve orta gelir 

tuzağıyla karşı karşıya olan ülkelerde özgürlükler olmadan yüksek gelir grubuna 

geçmemiz son derece zordur. Çünkü burada artık ucuz emekle rekabet edemezsiniz. 

Yüksek teknolojiye ve yüksek katma değer üretmeye yönelik politikalarınızı 

dönüştürmeniz gerekir. Bunun da temeli aslında insandır. İyi eğitilmiş, iyi yetişmiş, 

kendini ifade edebilen, potansiyelini harekete geçirebilen bireyler, topluluklardır. 

Düşünce hürriyeti, ifade hürriyeti, inanç özgürlüğü bu çerçevede kritik öneme 

sahiptir. Düşüncelerini ifade etme özgürlüğü olmayan, inançlarını özgürce 

yaşayamayan bir toplumun üst bir noktaya çıkması son derece güçtür. Yenilikçi bir 

ekonomi yapısı oluşturacaksak, yeni teknolojiler üreteceksek özgürlük alanlarını 

genişletmek durumundayız. 

Demokrasimizin standartlarını yükseltmek durumundayız, hukuku ve adalet 

sistemimizi çok daha iyi işler hale getirmek durumundayız. İçinde çetelerin olduğu, 

içinde paralel yapıların olduğu bir adalet sistemiyle birinci sınıf bir ekonomi 

olamazsınız. Bunları temizler, adalet sistemini ise sadece hukuka adalete uygun 

şekilde işleten bir toplum olursanız ekonominiz de ilerler bütün diğer sosyal 

göstergeleriniz de daha iyiye gider. Özgürlüklerin olduğu bir toplumda yeni fikirler 

ortaya çıkar. Farklılıklara tahammül edebilen, farklılıkları bir arada yaşatabilen 

toplumlar yeni birtakım inisiyatifler geliştirebilirler. Tek tipleşmiş, farklılıklara 

tahammül edemeyen, farklı inançları, görüşleri, yaşam tarzlarını bir arada 

yaşatamayan toplumlar yenilik de yapamazlar gelişme de sağlayamazlar. Dolayısıyla 

bu kritik dönemde ülkemizin bu meseleleri çok yakından tartışması gerekir. 

Bana en önemli dört konu nedir diye soracak olursanız yedi yıldan fazla kalkınma 

bakanlığı yapmış bir kardeşiniz, on sekiz yıl bürokraside çalışmış bir kişi olarak 

bunları şu şekilde sıralayabilirim doğrusu: Birincisi; demokrasi, temel haklar ve 

özgürlükler, özellikle de ifade hürriyeti ve inanç özgürlüğüdür. Burada işte başörtülü, 

başı açık kardeşlerimizi bir arada görüyoruz, ne mutlu. Çok şükür bu günleri gördü 

Türkiye. O eski kafayla gitseydik Türkiye bugün ulaştığı noktaya kesinlikle 

ulaşamazdı. Özgürlükler ekonomik etkilerinden bağımsız olarak kendi başına 

değerlidir, hadiseler bunun ötesinde ekonomik olarak da kalkınma perspektifi olarak 

da bize güç veren değerlerdir. Dolayısıyla birincisi bence demokrasi ve temel 

haklardır. 

23



İkincisi; iyi işleyen bir adalet ve yargı sistemidir. Hiçbir gücün kontrolünde olmayan 

devlet içine yuvalanmış çetelerin de piyasada rekabeti bozan tekelci yapıların da 

karanlık birtakım örgütlerin de kontrolünde olmayan bir adalet sistemi, herkese güven 

veren öngörülebilirliği sağlayan bir adalet sistemi en önemli faktörlerden bir 

tanesidir. 

Üçüncüsü; eğitim sistemimiz. Bugünkü dünyanın ihtiyaçlarını karşılayan daha 

özgürlükçü daha esnek, piyasayla toplumun değişik kesimleriyle daha fazla etkileşim 

içinde olan ve gerçekten insanımızı donanımlı bir şekilde yetiştiren bir eğitim sistemi. 

İdeoloji aktarmaktan öte beceri kazandıran donanım kazandıran bir eğitim sistemi. 

Bu da yine en kritik alanlardan bir tanesi diye düşünüyorum. 

Dördüncü alan ise teknolojidir. Artık Türkiye az önce de vurguladığım gibi teknoloji 

ile üst gelir grubuna çıkma durumunda olan bir ülkedir. ARGE harcamalarını daha 

çok artırmak durumundadır. Bunun için de özel sektörün payını arttırmak durumunda 

ve bütün bu harcamaları daha fazla ticarileştirerek ürün ve hizmete, katma değere 

dönüştürmek durumundadır. Bu dört alan bana göre kalkınmamızda kritik alanlardır. 

Bunların her birinde başarılı olmamız için, yatay bir öncelik olarak, yönetimin son 

derece önemli olduğunu düşünüyorum. Devlette yönetim özel sektörde yönetim ve 

sivil toplumda yönetim. Performansa dayalı, hesap verebilir, halka, kendilerinden 

aldığımız vergilerle iyi hizmet eden ve toplumla katılımcı kanallarını artırmış bir 

devlet yönetim anlayışı çok önemlidir. Özel sektörde şirketlerin, sosyal sorumluluk 

dâhilinde olmak üzere iyi işleyen bir yönetim yapısı, sivil toplumda ise yine şeffaf ve 

demokratik usullerle işleyen bir oluşum kalkınma için önemli rol üstlenmektedir. 

Bütün bunlar, aslında bizim geleceğe yürüyüşümüzün altyapısını oluşturuyor diye 

düşünüyorum. 

Değerli arkadaşlar, incelediğim kadarıyla, burada iki gün boyunca çok iyi bir 

katılımın olduğu, çok değerli paneller ve çalışmalar gerçekleştirilecek. Muş’ta bu 

konuların tartışılması da son derece anlamlı, az önce valimiz de altını çizdi, bu 

bölgelerimizin az önce bahsettiğim çerçevede, her bakımdan, daha hızlı bir şekilde 

kalkınmaya, gelişmeye ihtiyacı var. Hükümet olarak başbakanımız geçtiğimiz 

günlerde, Diyarbakır’da, bu bölgelere yönelik olarak yeni bir yatırım ve destek paketi 

de ilan etti. Bunun içinde kamu yatırımları ve özel sektöre dönük yeni teşvik 

unsurlarımız var. 

Sosyal alanda yapacağımız çok daha güçlü çalışmalar var. Son on dört yıldır bu 

bölgemize gerçekten ayrıcalıklı yatırımlar gerçekleştirdik. Yollardan, üniversitelere, 

köylerden şehir altyapılarına, sağlıktan eğitimde yaptığımız çalışmalara kadar birçok 

alanda çok ciddi kamu yatırımlarını bu bölgeye taşıdık. Ancak bu bölgemizin sadece 

kamu yatırımlarıyla gelişmesinin mümkün olmadığını da bilmemiz gerekiyor. Ben de 

bu bölgenin bir insanı olarak, Bingöllü bir kardeşiniz olarak söylüyorum, bu kamu 

yatırımlarını mutlaka özel yatırımlarla ve daha canlı bir sivil toplumla buluşturmamız 

gerekiyor. Bunun da yolu, herkesin katkısıyla, terörden arınmış insanların fikirlerini, 

siyasi anlayışlarını, hukuk içinde ifade ettikleri bir düzeni oluşturmaktır. 

Terör örgütleri isimleri ne olursa olsun söylemleri ne olursa olsun hepsi kalkınmaya 

ve demokrasiye düşmandırlar. Terör örgütleri içinde bulundukları topluma zarar 

24



veren yapılanmalardır. En fazla da bu bölgeye terör örgütlerinin zararı olmuştur. 

Bunların gündemden çıktığı, terörün konuşulmadığı bir ortamda bizim kalkınmayı ve 

gelişmeyi konuşmamız gerekiyor. Sorunlarımızı konuşmamız gerekiyor. Terörün 

olmadığı bir ortamda özgürlüklerimizi daha ileriye götürmek konusunu konuşmamız 

gerekiyor. Terörün olmadığı bir ortamda özellikle genç nüfusumuza daha iyi 

fırsatları, iş ve girişim imkânlarını nasıl sağlarız, bunu konuşmamız gerekiyor. 

Terörün olmadığı bir ortamda şehirlerimizi nasıl daha yaşanabilir bir hale 

getireceğimizi, nasıl daha insani ortamlar oluşturacağımızı konuşmamız gerekiyor. 

Terör, bu bölgen kalkınmasının düşmanıdır, terör demokrasinin düşmanıdır. Bunu 

böyle görmediğimiz sürece teröre karşı net bir tavır oluşturmadığımız sürece bu bela 

bize zarar vermeye devam edecektir. En fazla da gençlerimize zarar verecektir. 

Geleceğe hazırlamak durumunda olduğumuz çocuklarımıza zarar verecek. 

Dolayısıyla geniş bir kalkınma anlayışı içinde terörün yer bulamadığı bir ortamda 

demokratik süreçler içinde ülkemizi ileri taşıyacağız. Muş’u ve Doğu Anadolu’yu da 

ileri taşıyacağız. Bakın bu organizasyonu yapan bütün kurumlar nerdeyse son on beş 

yılın kurumlarıdır. Üniversitemiz, DAP idaremiz, kalkınma ajanslarımız bütün bunlar 

aslında yeni bir iradenin şekillenmekte olduğunu gösteriyor. Bu iradeyi hep birlikte 

sahiplenmemiz lazım. 

Partilerimiz farklı olabilir, anlayışlarımız, ideolojilerimiz farklı olabilir ama bazı 

noktalarda birleşmemiz lazım. Ama, fakat dediğimiz andan itibaren bu terör belasıyla 

baş edemeyiz. Bahanesiz bir şekilde her türlü teröre karşı tavır almak durumundayız. 

Birliğimizi bu anlamda güçlendirmek durumundayız. Ama bütün sorunlarımızı da 

demokratik bir çerçevede tartışmaya, konuşmaya ve çözmeye devam etmek 

durumundayız. Bu düşüncelerle ben tekrar rektörümüz başta olmak üzere DAP 

idaremize, ajanslarımıza, emeği geçen tüm kurumlarımıza, valiliğimize, 

belediyemize şükranlarımı sunuyorum. Verimli bir şekilde iki gün geçirmemizi 

temenni ediyorum. Hepinizi saygıyla sevgiyle selamlıyorum. 

25



Seddar YAVUZ – Muş Valisi 

Sayın Bakanım, sayın Milletvekillerim, sayın rektörüm, Belediye Başkanlarım, çok 

değerli akademisyenler, basınımızın güzide temsilcileri, siyasi partilerimizin 

temsilcileri hepinizi sevgiyle ve saygıyla selamlıyorum. Göklerinde merhum Sultan 

Alparslan’ın ve kutlu askerinin ruhaniyetinin dolaştığı bu kadim şehirde, Anadolu’yu 

İslam ile buluşturan ve koca bir imparatorluğa yol açan bu şehirde vali olmaktan, bu 

şehirdeki insanlarla aynı havayı teneffüs etmekten büyük bir gurur duyuyorum. 

İnanıyorum ki sizlerde Muşa gelirken böylesine büyük bir imparatorluğa ev sahipliği 

yapan ve ilk harcın atıldığı bu şehirde olmaktan mutlusunuz olduğunuz. Biz 

kendimizle gurur duyuyoruz, şehrimizle gurur duyuyoruz çünkü bu şehir gerçekten 

büyük bir imparatorluğa büyük bir medeniyete ev sahipliği yapmıştır ve onun yolunu 

açmıştır. İşte biz, bu şuurla bu şehre bakıyoruz ve bu şehre böyle güzel bir 

değerlendirmeyle bakıyoruz. İnanıyorum ki devletimizde, milletimiz de böyle 

bakıyor. 

Değerli arkadaşlarım, her zaman söylediğimiz bir şey var diyoruz ki; Türkiye 

Cumhuriyeti Devleti son 14 yılda büyük bir devrim gerçekleştirdi. Bu sözü 

söylediğimizde aslında bir kısım insan hakikaten böyle bir devrim var mı diye 

soruyor. Bende diyorum ki on dört yıl önce Muşa gelseydiniz böyle bir üniversite 

bulabilir miydiniz, böyle bir salon bulabilir miydiniz ya da böylesine büyük bir 

konferansı burada gerçekleştirebilir miydiniz? Aslında sorunun tam da cevabı, sadece 

Muşta değil bugün Türkiye’nin seksen bir ilinde üniversitelerimiz var. 

Üniversitelerimiz her geçen gün büyüyor ve gelişiyor. Türkiye tarihinden, 

geçmişinden aldığı güç ile yoluna devam ediyor. 

Biz dünyaya özgün örnekler vermiş hakkı hukuku adaleti haykırmış bir milletin 

torunlarıyız. Bugünde yarında dünyaya söyleyecek çok sözümüz var ve yine özgün 

örnekleri elbette gösterebilecek geçmişe sahibiz. Bu kutlu yürüyüşün şu veya bu 

şekilde engellendiğini ya da engellenmek istendiğini hepimiz müşahide ediyor ve 

görüyoruz. Ama bu tür müdahaleler ve engellemeler bilin ki Türkiye’yi, Türk 

milletini daha güçlü kılıyor, bağışıklık sistemimizi güçlendiriyor ve birbirimize 

kenetlenmemizi sağlıyor. O nedenle böylesine bölgesel kalkınma konulu bir temalı 

bir konferansın ilimizde yapılmasının birkaç tane anlamı var. Birincisi, Doğu ve 

Güneydoğu Anadolu bölgesi göreceli olarak daha az gelişmiş bir bölge. Dolayısıyla 

bu konferansın ilimizde yapılmasının çok daha anlamlı olduğu değerlendiriyorum. 

İkincisi evvelden ülkeler yarışırdı şimdi şehirler yarışmaya başlıyor o yüzden yeni 

trendleri takip etmek bakımından şehirlerinde birbiriyle rekabeti bakımından yine bu 

konferansın bu şehirde yapılması fevkalade önemli. O yüzden sayın bakanıma da 

daha önce arz ettiğim gibi benim bu bölge ile ilgili şöyle bir düşüncem var: artık ben 

Van eksenli bir kalkınma modelinin sağlıklı bir model olmadığını düşünüyorum. O 

yüzden bizim önerdiğimiz model Bingöl, Muş, Bitlis modelidir. Üç şehri kapsayan 

hatta kalkınma ajansı ve bölgesel kalkınmayı da üç ille sınırlandıran ve birbirine 

entegre eden yeni bir yaklaşımı ortaya koymamız gerekir. Artık Muş ile Hakkari’nin, 

Hakkari ile Bitlisin bütünleşmesi yada ekonomik olarak birbirini desteklemesi çok 

doğru ve akılcı gelmiyor bana. O bakımdan yeni örgütlenme şekilleri bakımından 

baktığımızda da bizim Muş eksenli Bingöl ile Bitlisi içine alan ve birbirini üniversite 

26



dahil sanayileşme dahil tarım dahil hayvancılık dahil her alanda entegre edecek 

birbiriyle olan ilişkilerini güçlendirecek yeni bir kalkınma modelini ortaya koymamız 

gerekiyor. Sayın bakanımız bu konularda uzman birisi olarak ki kalkınma 

bakanlığının burada yetkilileri de var ki bu fikrimiz, düşüncemizi 

değerlendireceklerini düşünüyorum. 

Sözün kısası değerli arkadaşlarım biz hakikaten önce Muşu seviyoruz sonra ülkemizi 

seviyoruz ama daha önemlisi biz insanı seviyoruz. O yüzden bizim için şu inanca 

mensup bu etnik kökene mensup olmasının hiçbir anlamı yok. Biz çünkü insanı 

sadece eşrefi mahluk olarak seviyoruz o yüzden de millet olarak bizim dünyaya 

söyleyecek çok sözümüz var ve son kez 15 Temmuz da biraz önce bahsettiğimiz kutlu 

yürüyüşü engellemeye çalışan ve FETÖ paravan örgütünün arkasına saklanmış 

uluslararası şer güçler dahil olmak üzere dimdik ayakta duracağımızı bir kez daha 

buradan haykırmak istiyorum. O yüzden 15 Temmuz gecesi özellikle vali konağı 

etrafında toplanan binlerce Muşlu kardeşlerimize bir kez daha huzurlarınızda 

teşekkürlerimi sunmak istiyorum. O yüzden “kim ne yaparsa yapsın bu asır bizim 

asrımızdır” herkes bu sözü bir tarafa yazsın. Kim ne yaparsa yapsın hangi 

engellemeleri yaparlarsa yapsınlar Türkiye`nin bu kutlu yürüyüşünü ve yükselişini 

hiçbir güç engelleyemeyecektir. Bir kez daha sayın rektörümüze, değerli ekibine ve 

kalkınma bakanlığımızın çok değerli yetkililerine ayrı ayrı teşekkür ediyorum çünkü 

böyle bir konferansın ilimizde düzenlenmesi ancak devletimizin, hükümetimizin 

desteği ile üniversitelerimizin desteği ile mümkün olabilecek bir husus. Katılımcı 

olan tüm bilim adamalarımıza ve herkese ayrı ayrı teşekkür ediyorum ve saygıyla 

selamlıyorum. 

27



Açılış Paneli 

28



Özgürlük ve Kalkınma 

Atilla YAYLA * 

Herkese, merhaba. Muş Alparslan Üniversitesi'nin idarecilerine bu davetten ve 

göstermiş oldukları misafirperverlikten dolayı teşekkür ediyorum. Bu benim Muş'a 

ilk gelişim ve inşallah son gelişim olmayacak diye düşünüyorum. 

Türkiye demokrasisinin kısa bir tarihini size hatırlatarak konuşmama başlamak 

istiyorum. Bazı kişilerin iddia ettiğinin aksine Türkiye'nin demokrasi tecrübesi 

cumhuriyetle başlamadı. Cumhuriyet öncesine gitmektedir. 1876 yılını anayasal 

demokrasi ve çok partili siyasi hayat tecrübesinin başlangıç tarihi olarak kabul 

edebiliriz. Türkiye o tarihten itibaren Osmanlı Devleti siyasi kimliği altında düşe 

kalka da olsa bir anayasal monarşiye doğru evirilmekteydi. Ne yazık ki Birinci Dünya 

Savaşı'nın Türkiye`ye maliyetlerinden birisi sadece İmparatorluğu'nun dağılması 

olmadı aynı zamanda Anayasal monarşiye doğru gidişi aksatması oldu. Kısmi 

çoğulculuk altında cereyan eden İstiklal Harbi’nden sonra Türkiye Cumhuriyeti 

1923^te kuruldu fakat 1925'te bir tek parti diktatörlüğüne dönüştü. Bu diktatörlük 

1945 yılına kadar sürdü. 1945'te bazı iç ve dış faktörlerin etkisiyle Türkiye siyasi 

sistemini dönüştürmeye başladı. Bu dönüşüm süreci 1950 yılında 14 Mayıs'ta 

noktalandı ve Türkiye hâlâ diğer İslâm ülkelerinde tekrarlanamamış mucizevi bir 

başarıyı gerçekleştirdi. Adnan Menderes'in öncülüğünde bir tek parti 

diktatörlüğünden barışçıl yollarla kurtuldu. Ama ne yazık ki bugüne kadar olan 

serüvenimiz Türkiye'nin istikrarlı ve takviye edilmiş, konsolide bir demokrasiye 

kavuşamadığını gösteriyor. Bunun elbette çeşitli sebepleri vardır, mutlaka yapısal ve 

teorik sebeplerinin olması gerekir. Ben birkaç sebebi kısaca hatırlatmak istiyorum. 

Demokraside halk egemenliği esas alınmaktadır, bu doğru bir yaklaşımdır ama 

abartılmaması gerekmektedir. Demokrasi ve halk egemenliği halkın egemenliğine 

karşı egemenlik iddiası bulunan başka bir kurum söz konusu olduğunda; mesela bir 

bürokratik tabaka egemenlik bize aittir iddiasında bulunduğunda veyahut da bir şahıs 

ben tanrıdan gelen bir yetkiyle yönetme hakkına sahibim iddiasında bulunduğunda 

bir anlam ifade eder. 

Ama sık sık söylendiği gibi egemenliğin kayıtsız şartsız olması düşünülemez. 

Egemenlik kayıtlı ve şartlı olmalıdır. Aksi takdirde Cevdet Bey'in de işaret ettiği 

özgürlüğü tesis etmenin imkânı kalmaz. Bu arada tartışılması gereken soru halk 

egemenliğinin neyin sınırlandırabileceğidir. Halk egemenliğini bürokratik otorite 

sınırlandıramaz, halk egemenliğini insan hak ve özgürlükleri sınırlandıracaktır. İnsan 

hak ve özgürlükleri lehine millî irade dediğimiz şey sınırlanmak mecburiyetindedir. 

Aynı zamanda demokrasinin gereklerinden olan “sınırlı devlet” ilkesini de hayata 

aktarma şansını kaybederiz ve siyasî otorite sınırsız bir güç elde etmeye doğru gider. 

Bu özgürlükleri ortadan kaldırır. Bunun sonuçlarından biri de toplumun fakirliğe 

mahkûm edilmesi olur. Türkiye'nin ana problemlerden biri budur. Türkiye'de 

özellikle 1960 darbesinden beri egemenliğin millete değil kurumlara ait olduğunu ve 

egemenliğin ister seçilmişler ister atanmış olsun kurumlar eliyle kullanabileceğini 

* 

Prof. Dr., İstanbul Medipol Üniversitesi Öğretim Üyesi 

29



iddia eden bir yaklaşım var ve bu yaklaşım sanıldığının aksine sadece Kemalist 

Atatürkçü çevrelerde derinlik kazanmış bir yaklaşım değil. Son olayların gösterdiği 

üzere dindar muhafazakâr çevrelerde de bu yaklaşımın bir karşılığı maalesef vardır. 

Bu yaklaşım esasında demokrasinin usul kurallarını reddetmek şeklinde 

işletilmektedir. Biz demokrasinin esasını ve usulleri şeklinde konuşmalar yaparız. 

Esas dediğimiz şeyler büyük ölçüde Cevdet Bey'in özetlediği insan hak ve 

özgürlüklerine hitap eden şeylerdir, geriye kalan her şey insan hak ve özgürlüklerinin 

korunmasının bir yansımasıdır. Meselâ kuvvetler ayrılığı anayasal insan hakları 

rejimi gibi şeyler insan hakları ve özgürlüğünün korunmasının bir yansımasıdır ve 

demokrasiye liberal teori tarafından eklenmiştir. Demokrasinin usul kuralları ise 

yasalarla birlikte nasıl meşrutiyet kazanılacağını ve oyunun hangi kurallara göre 

oynanacağını belirler. Türkiye'de ana problem usul kurallarının reddetme çabaları ve 

usul kuralları üzerinden de esası reddetme arayışıdır. 

Yakın tarihimizden iki örnek vermek istiyorum, belki başkalarını daha sonra 

tartışırız. Bunlardan birincisi Gezi hadisesidir. Gezi hadisesi çok yakınlarda vuku 

bulan bir hadise ve aramızdaki çok genç öğrenci arkadaşlarımız dahil olmak üzere 

hemen herkes Gezide olanları hatırlıyordur. Gezi’de birçok yön bulunuyor, mikro 

Gezi parçaları olduğu gibi bir de makro Gezi var. Gezi’nin mikro yüzünde polisin 

zaman zaman aşırı şiddet kullanması, bazen protesto hakkını kullanma hakkının 

engellenmesi gibi taraflar var. Ama Gezi’nin makro yüzü usul kurallarının 

reddedilmesidir. 

Gezi bir parktır bir kamusal alan, bu kamusal alanda ne yapılacağı yani oranın park 

olarak mı muhafaza edileceği yoksa üstüne topçu kışlası mı veya yüzme havuzu mu 

ya da otopark mı yapılacağı, yani orada ne yapılacağı karara bağlanması gereken bir 

konudur. Bu kararı vermeye yetkili olan otorite de seçilmiş siyasî otoritedir. Seçilmiş 

siyasî otoritenin kararının ve tercihinin yüzde yüz doğru olacağını söyleyemeyiz, 

zaten demokraside yüzde yüz doğrular üzerine dayanmaz. Yüzde yüz doğru olması 

için hepimizin tek bir insan olması lazım ve bu da mümkün değil. Ancak, Gezi ilginç 

bir şekilde halk adına, egemenlik adına ve bilim adına seçilmiş siyasi iradenin 

meşruiyetinin reddedilmesi noktasına ulaştı. Bu da demokrasinin usul kuralının 

reddedilmesidir. Şöyle düşünün, Gezi’deki yöntem genel bir yöntem olabilir mi? 

Hangi kamusal alana ne yapılacağını sokaklarda çarpışarak veya meydanları, alanları 

işgal ederek karar verileceği gibi bir durum düşünülebilir mi? Böyle bir hakkımız var 

mı? Bu yarayışlı bir yöntem olur mu? Böyle bir şey olamayacağı için Gezi isyanları 

bu yönü itibariyle gayrı meşrudur ve hiç şüphesiz demokrasinin usul kurallarının 

reddi anlamına gelmektedir. 

Bir diğer olay ise 15 Temmuz'da geçici olarak noktalanan ve yargı tarafından da 

FETÖ olarak adlandırılan çevrenin veya çetenin, ne derseniz deyin, seçilmiş 

hükümete karşı ilan ettiği savaşta kendisini göstermiştir. Bu olay çok çeşitli şekillerde 

okunabilir. Okuma tarzlarından birisi ise devlet ile hükümet arasında savaştır. Çünkü 

FETÖ esas itibariyle devlet içerisinde yapılanmıştır ve sivil toplumda da uzantıları 

bulunmaktadır. Yine de ana gücünü devlet içindeki yapılanmasından alan bir gruptur. 

Dolayısıyla devlet otoritesini kullanmaktadır ve kendince temsil etmektedir. Bunun 

tam karşısında da seçilmiş hükümetin otoritesi vardır. Demokratik bir sistemde 

30



devleti hükümet çalıştırır, devlet kendi kendisine çalışamaz veya kendi kendine hedef 

belirleyemez. Bununla birlikte bürokratik gruplar toplumu kendi peşinde seferber 

etmeye çalışırsa o zaman demokrasinin bir anlamı kalmaz ve ortaya bürokratik bir 

diktatörlük çıkar. Zaman zaman FETÖ çevreleri hükümeti Kemalist olmakla 

suçluyorlar ama bence asıl Kemalist kendileri. Kemalist siyasî vesayet sistemini iyi 

okumuşlar ve mükemmelleştirmişler. Bildiğiniz gibi 2010 yılındaki referandumdan 

sonra bu çatışma yavaş yavaş ortaya çıktı. Bu basit bir iktidar kavgası olarak 

görülemez. İktidarda AK Parti değil PAK Parti de olabilirdi. Yani prensip itibariyle 

belirli bir yerde durmamız gerekmektedir. Bunu direk ret etmemiz gerekir. Bununla 

şunu söylemek istemiyorum: Bu grup içerisinde yer alan bazı bürokratlar veya bazı 

başka kimseler olağanüstü niteliklere sahip, bilgili ve becerikli ve aynı zamanda 

olağanüstü erdemlere sahip insanlar olabilirler, ama biz erdemleri, olağanüstü 

yetenekleri ve nitelikleri yarıştırmıyoruz. Meşruiyeti yarıştırıyoruz! FETÖ ile 

hükümet arasında ortaya çıkan kavga meşruluk ile gayrimeşruluk arasındaki ortaya 

çıkan bir kavgadır. Demokrasinin usul kuralları meşruiyetin nasıl kazanılacağını 

belirlediğine göre, buna uygun tavır alınmalıdır. FETÖ'nün demokrasi adına şu parti 

veya bu parti şu lider veya bu lider adına değil, demokrasi adına reddedilmesi 

gerekirdi. Tahmin ediyorum ki bu olay Türkiye'de demokrasinin usul kurallarının 

daha iyi benimsenmesi ve yerleşmesi bakımından yararlı olacaktır. Bunu zaman 

gösterecek. Peki, demokrasinin usul kurallarının toplumsal gelişme için -burada daha 

ziyade kalkınma deniliyor toplumsal gelişme demenin daha uygun olacağını 

düşünüyorum- faydaları olur mu? Olur, toplumsal gelişme için son zamanların 

önemli kitaplardan birisi olan Batı Neden Dünyaya Hükmediyor? Adlı kitabında Ian 

Morris dört unsur sayıyor: 

• Daha çok enerji elde edilmesi ve kullanılması, 

• Daha çok bilgi edinilmesi ve kullanılması, 

• Daha organize ve daha üstün şehirler kurulması. 

• Daha üstün ordular kurulması, daha kuvvetli savunma güçleri tesis edilmesi. 

Toplumsal gelişmeyi bunlar teşkil ediyor ama bütün bunların temelinde özgürlük 

yatıyor. Ekonomik kalkınma dediğimiz şey genellikle sanıldığının aksine 

demokrasinin bir türevi değildir. Özgürlüğün bir türevidir. Özgür olan toplumlar yani 

kendi bilgi ve becerilerini serbestçe kullanan, kendi tayin ettiklerinin peşinden 

serbestçe gitmelerine izin verilen insanlardan müteşekkil toplumlar diğer toplumları 

toplumsal gelişme bakımından geride bırakmaktadır. Eğer Türkiye'de toplumsal 

gelişmede mesafe almak istiyorsa yine burada ifade edildiği gibi genel olarak 

özgürlüğü tesis etmek zorundadır. Özgürlüğün bütün açılımlarını takviye etmek 

mecburiyetindedir. Eğer, usul kurallarının üzerinde anlaşılırsa ve bundan sonraki 

bütün ilişkilerimiz usul kuralları çerçevesinde yürürse o zaman enerjimizi FETÖ 

olayında ve Gezi de görüldüğü gibi saçma sapan şeylere harcamayız. Ve sonuçta 

enerjimizi ülkemizin daha iyi hâle gelmesi, insanlarımızın daha müreffeh hayatlara 

sahip olması, daha rahat yaşaması için seferber edebiliriz diye düşünüyorum. 

Dinlediğiniz için teşekkür ediyorum. 

31



Yeni Türkiye’yi Anlamak 

Necdet SUBAŞI * 

Değerli konuklar, değerli katılımcılar hepinizi saygıyla selamlıyorum. Ben Yeni 

Türkiye’yi anlamak başlığı altında özellikle son birkaç ay içerisinde yaşadığımız bir 

sıkıntının üzerinden özellikle aydınların, entelektüellerin, akademisyenlerin 

Türkiye’nin gidişatına akıl yoran, yoğunluklu bir şekilde bu süreci inceleyen 

arkadaşlarımıza düşen ne tür görevler olabilir ya da sorumluluklarımızı nasıl 

tanımlayabiliriz bu çerçevede bir sunum yapmak istiyorum. 

Gerçekten büyük bir afeti atlattığımızı, bir musibetten kurtulduğumuzu 

düşünüyorum. Bu konuda benden önceki çok değerli konuşmacılar da çok özel 

vurgular yaptılar. Ama şimdi güvenlik birimlerinin ve ilgili birimlerin bu konularda 

yapacağı şeyleri onlara bırakarak özellikle sosyal bilimcilerin bu konularda neler 

yapmaları gerektiği konusunda biraz tartışmamız gerekiyor. Tabi Türkiye 15 

Temmuz’da yaşadığımız bu olayı acaba Tanzimat’tan beri başka süreçlerde de benzer 

düzeyde benzer ağırlıkta da yaşadı mı bunu bir tartışmak gerekiyor. Ama benim 

kişisel kanaatim, kişisel okumalarım, bu düzeyde toplumu karşısına alan ve sonuç 

alma konusunda canavarlaşan bir müdahale süreci hiç hatırlamıyorum. Yani çok 

değişik olaylar yaşadık, Türkiye’nin modernleşme süreci ağır zayiatlar ile ilerledi 

ama bu kadar köklü, üstelik toplumun bazı temel izin kodlarını kullanarak, istismar 

ederek o kodlar üzerinden topluma karşı savaş açmayı hedefine koyan bir hareket 

herhalde şimdiye kadar hiç karşılaşmadığımız bir şey. Tarihte de zaten eşleştirmekte 

zorluk çekiyoruz. Haşhaşilere gidiyoruz, başka birimlere gidiyoruz. Benzer şeyler 

bulmaya çalışıyoruz. Çok üzerinde durarak toplumu korkutmak ve hareketsiz hale 

getirmek de tehlikeli. Bunun farkındayım ama bu sürecin bize farklı şeyler öğrettiğini 

düşünüyorum. Mesela böylesine kapsamlı böylesine içeriklendirilmiş, topluma nüfuz 

etmeyi aklına koymuş kafasına koymuş bir hareket bizim hangi zaaflarımızı 

kullanmış olabilir? Nerelerden sızmış olabilir? Toplumun hangi kara deliklerine 

yeniden bakmamız gerekiyor? Bu konularda ciddi sorunlarımız olduğunu da ifade 

etmek gerekiyor. Beki de bu vesileyle biz kendimize yeniden bakmayı, yeniden 

çözümlemeyi kendi gerçekliğimiz hakkında daha esaslı sorular sormayı öğrenmiş 

bulunuyoruz. Böyle bir musibetin de bize öğrettiği şeyler mutlaka olacaktır. 

Türkiye’yi çok değişik bağlamlarda çeşitlenmiş yapıları dikkate alarak tartıştığımızda 

ben burada dokuz temel konuyu özellikle sıraladım. Bu sıraladığım konular içerisinde 

ekonomik kalkınma gibi kavramlar yok çünkü bu alanın terminolojisini sizin kadar 

rahat konuşamam. Ama sosyal bilimler açısından ve alana çok daha yoğunlaşarak 

baktığımızda bizim Tanzimat’tan beri yeterli ölçüde tahkim etmediğimiz, 

güçlendiremediğimiz pek çok alanda sızmalar olduğunu rahatlıkla 

gözlemleyebiliyoruz. Bunların en başında kimlik geliyor. Kimlik bizim başından beri 

konuştuğumuz, bir türlü ortak tanımlama etrafında karara varamadığımız, maalesef 

bizim en önemli, en sorunlu alanlarımızdan birisi. Etnik kimlikler üzerinden, dini 

kimlikler üzerinden, mezhebi kimlikler üzerinden, kültürel kimlikler üzerinden 

* 

Dr., Başbakan Başdanışmanı 

32



çeşitlilik olması çok doğal, bunun tartışacak bir tarafı da yok. İnsanın kendisini şu ya 

da bu şekilde hissetmesi doğal. Ama bu kimliklerin ortak bir kimlik içerisinde 

toplumun ortak hayaline destek olacak bir şekilde bir araya getirilmemesi ile ilgili 

sorunlarımız var. Adacıklarda yaşıyoruz. Küçük adalar her birisi birbiriyle gerilimli, 

her biri bir başkasının varlık bekasına yönelik projeler peşinde. Bunu ister etnik ister 

kültürel ya da dinsel alalım, kendimizi ifade etme aracımız olan kimliklerimizi, 

toplumun ortak iyiliği için nasıl seferber edebiliriz sorusu çokça üzerinde durulması 

gereken sorunumuz olduğu kanaatindeyim. Tabi doğrudan etnik, kültürel ya da dinsel 

bağlamlara vurgu yaptım ama bunun bir Doğulu ya da Batılı olmak gibi çok daha üst 

perdeden konuşulacak boyutları var. Biz nerede duracağız, kendimizi hangi bağlamda 

ifade edeceğiz? Nereye ait hissedersek toplumun tamamını kucaklamak gibi bir 

fırsatı yakalamış oluruz? İkincisi bunların her birini sorun olarak ifade ediyorum ama 

bu konularda çekinceleri olan arkadaşlarımız da olabilir. İkincisi, ciddi anlamda din 

sorunu. Dini, bir sorun kaynağı olarak ya da sorun üreten bir mecra olarak almak 

yerine dinin bu coğrafyada neden bir sorun gibi algılanmaya çalışıldığını tartışmamız 

gerekiyor. 

Dinin hem devlet hem siyaset gereklilikleri içerisinde kullanımı, istismarı, siyasi ya 

da başka gerekçelerle istihdamı, toplumun tamamını ya da bir kısmını kuşatması, 

rehin alması, çok farklı projeler üretmek için dini sahaya sürmek gibi bir takım 

noktalarda vurgu yapmak istiyorum. Laiklik konusu, sekülerlik konusu öyle 

sanıyorum ki Türkiye’nin en demirbaş konuları arasında yer alıyor. Yani ben laiklik 

ve sekülerliğin konuşulmadığı bir gün, ele alınmadığı bir gün sanmıyorum. Hele 

ilahiyat alanında mutlaka bir temel tartışma konusu olarak gündeme geliyor. Ama bu 

konularda bir mesafe aldığımız kanaatinde de değilim. Din konusunda bütün 

toplumun rahatlığını ve özgürce kendi inançlarını ifade etmelerini sağlayacak 

alanların kapılarını açmadığımız sürece, bunun başta 15 Temmuz’ da olduğu gibi çok 

farklı stratejileri harekete geçireceğini ve istismara açık bir kapı olarak önümüze 

çıkacağını söyleyebiliriz. Üçüncü olarak, kültür sorunundan bahsetmek yerinde 

olacak. Önümüzde çok ciddi bir müktesebat, çok ciddi bir bakiye var ama bununla 

nasıl yaşayacağımız konusunda komplekslerimiz var. Geçmişten bugüne 

aktardığımız değerlerin, hâsıla çok büyük bir birikim olduğu konusunda hiç kimsenin 

şüphesi yok. Bu coğrafyanın ve bu coğrafyanın çevresindeki yapıların ürettiği bilgi 

hakkında bütün dünyanın kesinlikle kabul ettiği pek çok şey var. Ama biz bunlarla 

idare etmeyi, bunlarla yürümeyi bunları sahiplenmeyi maalesef beceremiyoruz. 

Bunlarla ilgili takıntılarımız, komplekslerimiz ve tabi ki ciddi özgüven 

eksikliklerimiz var. Dördüncüsü, ciddi bir temsil sorunu ile karşı karşıyayız. Bizi kim 

temsil edebilir, bizi kim anlatabilir, bizim kamusal alanda sözümüze söylemimize 

kim aracılık edebilir. Bu sorular boşlukta duruyor. Mesela Kürt gerçekliği çok 

anormal bir temsil alanıyla kamuda kendine bir karşılık buluyor. 

Dini ve siyasi tartışmalar anormal temsil araçlarıyla kendisine kamuda bir karşılık 

buluyor. Türkiye kendisini, kendi ürettiği sivil hayatta ya da devlet çerçevesinde 

ürettiği organizasyonlar içerisinde açıklamakta zorlanıyor. Son 13 yıldır bu alanın 

daha da gevşediğini rahatladığını, siyasetin bu alanda yeni kolaylıklar ürettiğini 

biliyoruz ama yine de bu konulardaki tıkanmışlıkların aşılması gerektiği konusunda 

bir fikir birliği olduğu kanaatindeyim. Beşincisi, insan yetiştirme düzenimiz. Eğitim 

33



konusuna önceki konuşmacılar da değindiler. Biz nasıl insan yetiştireceğiz? Yani 

idealize ettiğimiz insan nasıl bir şeydir? Nasıl bir yurttaş biçimi formu peşinde 

çalışıyoruz? Eğitim müfredatımız acaba idealize ettiğimiz insanı yetiştirme 

konusunda yetenekli midir? Bu müfredatı dikkatli bir şekilde takip ettiğimizde, 

hepimiz birbirimizden emin olabildiğimiz insan kalitesine ulaşabilecek miyiz? E tabi 

Tanzimat’ dan dan itibaren gerçekten yapboz tahtasına dönmüş bir eğitim 

müfredatıyla yaşadığımızı biliyoruz. Şimdi çocuklarımızın rehin alındığı, esnafın bir 

şekilde farklı amaçlar için kilitlendiği, değerler dünyamızın, literatürümüzün, 

terminolojimizin altüst olduğu bir 15 Temmuz olayından sonra hakikaten oturup bir 

bakmak gerekiyor. Yani çocuklar niye onlara kaçtı, orada ne tür çekicilik üretildi? 

Yani oraya akın akın giden akın akın sürüklenen şeylerin devlet yapılanması ile ilgili 

bir boyutunun da olduğu kanaatindeyim. İnsanı tatmin edecek, insanı bir başkası için 

verimli bir varlık haline getirebilecek çok uyanık, çok uygar, çok donanımlı, içerikli 

bir insan yetiştirme düzenine ihtiyacımız var. Bu hem özgür olmalı hem istismara 

açık olmamalı aynı zamanda kendisini ifade etmek konusunda cesur olmalı. 

En büyük sorunlardan birisi de nerede yaşayacağımız sorunu. Coğrafi bir sınırdan 

bahsetmiyorum. Tarihte mi kalacağız, bugünü mü yaşayacağız bununla ilgili bir 

şeyden bahsediyorum. Gelenekle ve modernlikle irtibatımızın birbirini dengeleyecek 

birbirini tamamlayacak birbirini besleyecek bir sürece nasıl dönüştürüleceği 

konusunda problemler var. Bugün gerçekten birkaç yüzyıl öncesinde yaşamayı 

murad edinen, o yüzyılın grameri ile yaşamak için çaba gösteren dostlarımız olduğu 

gibi çok uçuk çok ütopik gerçekliği sürekli ıskalayan bir dünyada yaşama arzusu 

içinde olanlar da var. Bunları teori üretmek için ya da edebiyatta yeni bir fantastik 

ürün ortaya koymak için kabul etmek doğal ama gerçeklik dünyasında bizim 

ayaklarımızın bir yere basması gerekiyor. Ayaklarımızın Anadolu’ya basması 

gerekiyor. Ayaklarımızın daha önce bastığı coğrafyalarla irtibatımızın yeniden 

güçlendirilmesi gerekiyor. Sekizinci olarak etnik sorunlar, bu konunun herkesi 

rahatlatacak bir terminolojisi nasıl kurulabilir onu doğrusu ben de kestirmekte zorluk 

çekiyorum. İstismara açık, birbirine düşürülebilir temel birtakım konularda 

sorunlarımız olduğunu biliyoruz. Sürekli kışkırtılmaya hazır bir Alevi sorunu, 

kışkırtmaların tam ortasında bir Kürt sorunu, insanların tadını tuzunu kaçıran din ve 

mezhep tartışmaları, etnik kibirden etnik asabiyetten beslenen ayrıştırıcı çabalar, 

bunlar da bir çatlak bir boşluk olarak ortaya çıkmaya başladı. Buna daha özenli bir 

dil kullanarak, 15 Temmuz’da Fetö ile birlikte zihnimizi açan cemaatler ve tarikatlar 

gibi başka oluşumların aslında bugünkü coğrafyada ne tür planlamalar içerisinde 

olabileceğine dair dikkat çekmemiz gerekiyor. Şekillenen soruları da hatırlayarak 

bizim bu boşlukları konuşmamız, bunların üzerine kafa yormamız ve siyaset alanında 

çalışan aktörlere katkı sunmamız gerekiyor. Çok teşekkür ederim. Sağ olun. 

34



Davetli Konuşmacıların Bildirileri / 

Proceedings of Keynote Speakers 

35

Öz 



Kalkınmada Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Neden 

Önemlidir? 

Aylin GÖRGÜN BARAN 

Toplumsal cinsiyet kavramı, kadınlık ve erkeklik rollerinin toplumsal olarak inşa 

edilen ve öğ renilen kalıplar olduğu anlamına gelir. Bununla birlikte, kavram, 

bireylerin, toplumda etkin bir rol alması, toplumla uyum içinde yaşayabilmesi, 

haklarını bilmesi ve kullanabilmesi ile yakından ilişkilidir. Sürdürülebilir kalkınma 

tüm ülkelerin temel amaçları arasındadır. Bunları sağ lamak için insan kaynaklarına 

yatırım yapmakkaçınılmazdır. Ekonomik kalkınma hedefine ulaşmada insan 

vazgeçilmez bir unsur olduğ undan kadın olmadan kalkınmayı sağ lamak mümkün 

değ ildir. Kadınların konumunu güçlendirmek toplumların önemli hedefleri arasında 

yer almalıdır. Kadının eğ itim vefırsatlardan yararlanmasına, istihdam ve işgücüne 

katılımına, yetki ve karar mekanizmalarında bulunmasına önem verilmesi 

gerekmektedir. 

Anahtar kelimeler: Sürdürülebilir Kalkınma, Toplumsal Cinsiyet Eşitliği, Kadın ve 

Kalkınma 

Abstract 

Why is Gender Mainstreaming Important for 

Sustainable Development? 

The reason for importance of gender mainstreaming in development is questioned in 

this study. Gender is the construction of roles of femininity and masculinity and the 

individuals adopting different sexual choices in comply with the norms, values and 

expectations of society. Gender mainstreaming is the prevention of all individuals, 

regardless of their sex, from discrimination in terms of taking advantages of 

education, use of opportunities, access to social and public services, participation in 

employment and labor force and participation in authorization and decision making 

mechanisms. For this purpose, it is inevitable for all women and men to have equal 

rights in all fields to ensure the social welfare. The analysis was made on 2012 World 

Development Report and the articles of 2030 Sustainable Development Targets in 

this study based on literature review. It is required to place emphasis on to women 

for taking advantages of education and opportunities, participation in employment 

and labor force and participation in authorization and decision making mechanisms 

in order to ensure the gender mainstreaming and a sustainable development. 

Keywords: Sustainable Development, Gender Equality, Women and Development 

 

Prof. Dr., Hacettepe Üniversitesi EF, abaran@hacettepe.edu.tr. 

36



1. GİRİŞ 

Tarihin öteki öznesi olarak inşa edilen kadınların, toplumların gelişimindeki çabaları 

görünmezden gelinmiştir. 18. Yüzyıldan sonra kadınların mücadelesi neticesinde 

kadın haklarının devletlerin yasalarına girmeye başlamasıyla birlikte kadınların da 

göreli olarak devletlerin demokratikleşmesinde etkili olduğu, üretime ve yönetime 

katıldıkları bilinmektedir. Bu kapsamda kadınlar, ulusal ve toplumsal 

gelişmecabalarında önemli görevler üstlenmişlerdir. Buna rağmen, dünyada ve 

Türkiye’de kadının konumuna ilişkin sorunların tamamıyla çözülebildiğ ini söylemek 

mümkün değildir. Bugün kadın haklarının en çok işletildiği Avrupa’nın Kuzey 

ülkelerinde bile kadınların hak mücadelesi halen devam etmektedir. 

Bilindiği üzere kadına ilişkin sorunlar, ülkelerin genel ekonomik, siyasal ve sosyal 

sorunlarından bağımsızdeğildir. Bu nedenle yaşadıkları sorunlarla mücadele etmek 

kadın haklarının elde edilmesinde kaçınılmaz gözükmektedir. Bir ülkeninmedeni 

düzeyinin gelişmişliğ ive kadının statüsüne ilişkin en önemligöstergesiniLeviat 

(Özen, 1991), çalışma yaşamına katılım derecesi, ürettiği ürünler ve mülkiyet 

üzerindeki denetim derecesidir. Öte yandan kadının eğitim ve siyasi yaşama katılım 

düzeyleri de kadının statüsünün göstergeleri arasındadır. Bu duruma bakıldığında 

kadınların daha az güce, daha düşük statüye, daha düşük ekonomik kaynaklara ve 

daha az bağımsızlığa sahip olduğu söylenebilir (Görgün-Baran, 2012). Bu durumda 

toplumsal cinsiyet analizi yapabilmek için kadın, erkek ve LGBTİ bireylerin 

toplumda; eğitim imkanlarından yararlanma, meslek seçimlerine, iş bulma ve çalışma 

yaşamındaki durumuna, mülkiyet sahipliğine ve yetki ve karar mekanizmalarına 

katılım düzeylerine bakmak gerekmektedir. Örneğin, 2014 İnsani Gelişme Raporu ve 

Küresel Cinsiyet Eşitsizliği Endeksi Raporunda 145 ülke arasından Türkiye cinsiyet 

eşitsizliğinde 130. eğitime ulaşımda 105., okuma yazma oranında 105., işgücüne 

katılım oranında 131., tahmini gelir sıralamasında 130. kadın parlamenter oranında 

86. ve kanun yapıcılar, üst düzey yetkili ve yöneticiler oranında 109. sırada yer 

almıştır. Bu göstergelerle Türkiye’de kadının durumuna bakıldığında önemli 

mesafenin kadın parlamenterler oranındaki (86. Sıra) alındığı görülmekle birlikte 

diğer endeksler açısından kadınların oranı giderek düşüş gösteren bir tablo 

oluşturmaktadır (Akçiçek, 2015; US Department State 2015; UN, 2015). Bu nedenle 

Türkiye’de kadınların hak ve özgürlüklerinin erkeklerin düzeyine yükseltilmesi için 

eğitimde, ekonomide ve siyasette daha eşitlikçi politikaların uygulanması 

gerekmektedir. Türkiye’de sürdürülebilir kalkınmada kadının toplumdaki tüm 

alanlarda güçlendirilmesi ve katılımının aktif olarak sağlanması önemlidir. Bu 

anlamda daha eşitlikçi bir anlayışla (Tekin, 2011) toplumun kalkınması ve bu 

kalkınmanın sürdürülebilirliği gerçekleşmiş olur. 

Bu açıklamalar çerçevesinde bu çalışmada “sürdürülebilir kalkınma kapsamında 

toplumsal cinsiyet eşitliği neden önemlidir” sorusundan yola çıkılarak refah düzeyi 

daha yüksek bir toplumda eşitlikçi bir anlayışla insan hakları kapsamında yaşamanın 

olanaklı olduğunu ileri sürmekteyiz. Çalışmanın amacı toplumsal cinsiyet eşitliğinin 

sağlanmasının kalkınma ve gelişme açısından önemli bir ölçüt olduğunu ortaya 

koymaktır. Bu nedenle Dünya Kalkınma Raporu (2012) ve Sürdürülebilir kalkınma 

37



parametreleri (2016) başta olmak üzere bu konudaki literatür üzerinden bir 

değerlendirme yapılmaktadır. 

2. KALKINMA VE BÖLGESEL KALKINMA 

Kalkınma kavramı belli belirsizlikleri bünyesinde taşımakla birlikte özünde 

insanların ve toplumların refah düzeylerini iyileştirmeye işaret eder. Bu yapısından 

dolayı kalkınma kavramı farklı indikatörlerle/göstergelerle ölçülebilir. Uzunca bir 

süre uluslararası kabul gören kişi başına düşen gelir ve ekonomik gelişme göstergeleri 

en temel indikatörler olmuştur. Ancak kalkınmayı yalnızca ekonomik göstergelerle 

açıklamak, sosyal, kültürel ve siyasi yönünü gözardı etmek demektir. 

Oysa kalkınmanın temel olarak amaçladığı insanların özgürlüklerinin, fırsatların ve 

tercih haklarının çeşitlendirilmesi, refah düzeylerinin arttırılması ve daha mutlu ve 

sağlıklı yaşamlar sürmesi, olarak da değerlendirmek gerekir.Bu anlamda kalkınma 

bir ülkede ekonomik, siyasal ve sosyal açıdan istenilen her türlü niteliksel değişme 

ve gelişmeleri de kapsayan bir kavramdır (Orta Karadeniz Kalkınma Ajansı, 

2013).Ekonomik açıdan kalkınma kent ekonomisinin geliştirilmesi için planlama, 

teşvik ve organizasyonlar ile istihdam artışına yönelik eğitim ve organizasyon 

çalışmalarını kapsamakta ve toplumun refah düzeyinin artmasını hedeflemektedir. 

Siyasi açıdan kalkınma, insan hakları ve demokratik hakların topluma kazandırılması, 

yerel yönetimlerin ve halkın yetki ve karara mekanizmalarına katılımının 

güçlendirilmesi ve demokratik kültürün oluşturulması anlamında kullanılmaktadır. 

Sosyal açıdan kalkınma insan odaklı olup toplumda bireylerin eğitim düzeyinin 

yükseltilmesini, beşeri acıların azalması ve bireyin maddi refahının arttırılmasına 

yönelik potansiyelin harekete geçirilmesidir (Yamen, 2009; Doğan, 2011). 

Dolaysıyla kalkınma bu çerçevede niteliksel bir değişimi de kapsamakta ve bu 

nedenle bir çok anlama gelmektedir. 

1980’lerde dünya ekonomisinde yaşan değişmeler, ekonomi biliminde içsel büyüme 

teorisi, yeni ekonomik coğrafya modeli ve kurumsalcı yaklaşımlar gibi yeni 

perspektifler ortaya koymuştur. Bu teorik gelişmelere rağmen kalkınmaya yönelik 

müdahale araçlarında herhangi bir değişim yapılmadığından dolayı konunun önde 

gelen uzmanları bölgesel kalkınma alanına yönelerek yeni politikalar üretmeye 

başlamışlardır. Bu bakımdan yerel kaynakların harekete geçirilmesi ve yerinde 

kalkınmanın sağlanması amacıyla Dünya Bankasınınmekana duyarsız bölgesel 

kalkınmagörüşü ile Avrupa Birliği ve OECD ülkelerinin geliştirdiği mekana dayalı 

bölgesel kalkınma yaklaşımı devreye girmiştir (Yavan, 2013; Vatansever-Deviren ve 

Yıldız, 2014). 

Günümüzde Dünya Bankasının geliştirdiği mekana duyarsız kalkınma anlayışı 

üzerinde yoğun tartışmalar yapılmaktadır. Çünkü mekana duyarsız bölgesel kalkınma 

coğrafyanın önemli olmadığını gelişen network olanaklarıyla yerellerin birbiri ile 

bağlantı kurup olanak ve fırsatlarının ne olduğunun daha iyi anlaşılması ve rekabet 

gücünün geliştirilmesi bakımından önem taşıdığı belirtilmektedir.Bu durum bölgeleri 

birbirine bağladığı ve farklı bölgelerde yaşayan insanların potansiyelini geliştirmeleri 

açısından kalkınmanın daha başarılı olacağı kanısını gündeme getirmiştir.Mekana 

dayalı bölgesel kalkınmada ise, mekan ve bölgenin spesifik özellikleri ile kurumlar 

38



ve coğraya arasında etkileşime özel önem verilmekte ve yerel değerler ile dışardan 

alınan değerlerin birbirini etkileyerek gelişmenin sağlanmasına dikkat çekilmektedir. 

Bu kapsamda 1980’lerden sonra gelişen küreselleşme sonucu bölgesel 

dengesizliklerin aşılması ve bölgede rekabetçiliğin geliştirilmesi için yine bölgesel 

aktörler tarafından yenilikçi, rekabetçi ve sürdürülebilir bir kalkınma politikasına 

duyulan ihtiyaç giderek artmaya başlamıştır (Yavan, 2013; Vatansever-Deviren ve 

Yıldız, 2014). Böylece hem mekana duyarsız hem de mekana dayalı bölgesel 

kalkınma politikalarının uygulanması yolunda girişimler bulunmaktadır. 

Aslında bu durum kapitalist sistemin ekonomi politiğini de yansıtmaktadır. Serbest 

piyasa sisteminde üretim artışından dolayı yaşanan ekonomik krizler bölgesel 

kalkınmanın hem mekana duyarsız hem de mekana dayalı anlayışın uygulanmasını 

karlı görmektedir. Belki bu iki anlayış bölgelerin kendi spesifik özellikleri 

bakımından hangisi uygunsa o politikanın uygulanmasını bölgesel çıkar açısından 

daha yararlı sayabilir. Bugün Vatansever-Deviren ve Yıldız’ın da (2014), vurguladığı 

gibi küresel gelişmeler karşısında bölgesel kalkınma sorunu; bölgesel dengesizlikleri 

gidermeye ve bölgenin rekabetçiliğini arttırmaya yönelik bölgesel aktörlerin 

(özellikle yerel sanayi kuruluşları, araştırma kuruluşları, sivil toplum örgütleri, yerel 

yönetimler) rol aldığı yenilikçi ve sürdürülebilir rekabetçiliğe dayalı bir kalkınma 

anlayışına dönüşmüştür. 

3. SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA VE TOPLUMSAL CİNSİYET 

EŞİTLİĞİ 

Bu açıklamalar çerçevesinde “kalkınmanın, toplumun istenmeyen bir konumdan 

istenen konuma doğru değişim süreci yaşamasını - yani gelişmesini sağlayan politik 

müdahaleler” olarak tanımlandığı görülür (Akt. Gürlük, 2010). Dolayısıyla ekonomik 

iyileşmeyi ifade etmekle kalmaz toplumsal niteliksel bir dönüşümü de içermesi 

bakımından kalkınmayı insan hakları ve adalet konularıyla kesişecek biçimde 

cinsiyet eşitliği ile kalkınma arasındaki ilişkiye de vurgu yapar. Toplumsal cinsiyet 

eşitliği (KSGM, 2008), toplumun normlarına, değerlerine ve beklentilerine uygun 

olarak kadın ve erkeğin “kadınlık ve erkeklik rollerini “gerçekleştirmeyi ifade eder. 

Kadınlık ve erkeklik rollerinin kültürel kalıplarla öğrenilmesi ise sosyalizasyon 

süreciyle ilgilidir. Dolayısıyla toplumsal cinsiyet, kadınlık ve erkekliğin sosyal inşası 

ile ilgili olup kültürden kültüre farklılaşan bir anlama sahiptir olduğu için eşitsizlikleri 

içermekte ve ataerkil yapılar olarak karşımıza çıkmaktadır (Görgün-Baran 2012). 

Aynı zamanda toplumsal cinsiyet, cinsiyete dayalı işbölümü ve biyolojik cinsliyetler 

arasındaki ilişkileri nedeniyle yalnızca kadının değil erkeğin de konumunu ifade eden 

bir kavramdır. Bu açıdan toplumsal cinsiyet yalnızca bireysel kimlik ile sınırlı 

olmayıp, sembolik düzeyde erkekliğin ve kadınlığın kültürel ideallerini ortaya 

çıkartır. Böylelikle yapısal düzeyde kurumlar ve örgütlerdeki cinsiyete dayalı 

işbölümünü ve ilişkileri de içine alır (Yumuş, 2011). 

Bu anlamda sürdürülebilirlik ile toplumsal cinsiyet eşitliği konuları birbiriyle 

kesişmektedir. Gürlük (2010)’ün aktarmalarına göre, sürdürülebilir kalkınmanın 

ekonomik, sosyal ve çevresel boyutları bulunmakta ve bu üç boyutun birarada iç içe 

olduğunu ifade etmektedir. Bu anlamda sürdürülebilir kalkınmanın ekonomik 

boyutu, kıt olan kaynakların kullanımına vurgu yapar. Sosyal boyutu, insan odaklı 

39



olup, toplumlararası eşitliğin sağlanması, yoksulluğun giderilmesi, çoğulculuk ve 

kültürel çeşitliliğin korunması olarak nitelenir. Çevresel boyutu ise biyolojik ve 

fizikselsistemler olarak nitelenen ekosistemlerin dengeli olması anlamına gelir. Bu 

kapsamda biyolojik çeşitliliğin korunması önemli olmakta ve çevre kirliliğinin 

yarattığı olumsuzlukların giderilerek gelecek kuşaklara daha yaşanabilir bir dünya 

bırakma amacının taşındığı görülmektedir. 

Dünya ülkelerinin 1950‐60’lı yıllarda daha fazla üretime yönelmesi ve sürekli 

büyüme anlayışı giderek sorunların doğmasına neden olmuştur. Akabinde 1970’li 

yıllarda özellikle gelişmekte olan ve üçüncü dünya ülkelerini de kapsayan gelir 

dağılımının azalmasından kaynaklanan yoksulluk, dünya ekonomilerini yeni 

arayışlara götürmüştür. Kısacası üretim ve ekonomi etkinliğine dayalı kalkınma 

çabaları başarılı sonuçlar vermeyince sosyal amaçlı kalkınma anlayışına ağırlık 

verilmiştir. Gelir dağılımının adil hale getiririlmesi ve yoksulluğun azaltılması 

konusu başta olmak üzere 1970’li yıllarda yaşanan çevre felaketleri dünya 

ekonomilerini daha dengeli politikalar uygulamaya yöneltmiştir. Böylece 1970’li 

yıllardan bu yana sürdürülebilir kalkınma kavramı ekonomi, toplum ve çevre 

faktörlerini dikkate alan bir anlayışla, kurulmak istenen dengenin bir anlatımı olarak 

gündeme oturmuştur. Bu kapsamda sürdürülebilir kalkınma, sahip olunan tüm 

kaynakların gelecek kuşakların kullanımına sunulan bir kalkınma stratejisi olarak 

değerlendirmek mümkümdür (Gürlük, 2010; Doğan 2011; Akiş, 2011). 

Kalkınma ve Bölgesel Kalkınma çabalarında görülen başarısızlıklarla bağlantılı 

olarak1970’li yıllardan itibaren Batı’da kadınların haklarının savunuculuğunu yapan 

kadın hareketlerinin etkisiyle kadınların toplumdaki ikincil pozisyonları kalkınmada 

gündemine gelmeye başlamıştır. Cinsiyet eşitliğinin sağlanması konusunda 

literatürde giderek aratan bir yayın alanı ile birlikte kadın konusu 1980’lerde 

toplumsal cinsiyet açısından değerlendirilmeye başlanmış ve toplumsal cinsiyet ve 

kalkınma yaklaşımı devreye girmiştir. Bu yaklaşım, kadın ve erkek 

arasındakitoplumsal ilişkilerde sadece kadınlara odaklanmayarak, kadınların 

toplumsal konumlarının temel belirleyicisi olarak görülentoplumsal cinsiyet 

ilişkilerinin değişmez yasalarının bulunmadığına ve davranış örüntülerinin toplumsal 

olarak inşaedilmiş oldukları için istenildiğinde değiştirilebileceğineodaklanmıştır 

(Yumuş, 2011). Bu gelişmelerle birlikte, kalkınmada bu kez “Amartya Sen’in (1989) 

geliştirdiği “yapılabilirlik yaklaşımı” önem kazanmıştır. Çünkü bu yaklaşım, 

insanların kazanımlarını, yapabilirliklerini ve seçme özgürlüklerinin 

geliştirilmesiniöngörmektedir. Bu görüş eşitsizliklerin ekonomik olarak gelir 

temelinde değil, insanların sahip oldukları insan hakları konusunda ve gerçek 

özgürlükler temelinde tanımlanması gerekliliğini ileri sürmektedir (Orta Karadeniz 

Kalkınma Ajansı, 2013; Akt.Yavan, 2010). Bu bağlamda “kalkınmada kadın” 

yaklaşımının vurguladığı ataerkil kültürel değerlerin kadını dezavantajlı konuma iten 

anlayışı, konunun yalnız ekonomik ve siyasi yönü açısından değil aynı zamanda 

kültürel temellerini de ortaya koymaktadır (Hoşgör-Gündüz 2010, s.296-297). 

Sürdürülebilir kalkınma kavramına bugün dünya ekonomileri bir kurtuluş gözüyle 

yaklaşmakta fakat öte yandan paradoksal olarak alabildiğine ekonomide israf, çevre 

kirliliği, yoksulluk ve eşitsizlik kendini sürdürmektedir. Bu sonuçların giderilmesi 

40



amacıyla Türkiye’nin de içinde bulunduğu Birleşmiş Milletler’e üye 193 ülkenin 

liderlerinin öncülüğünde yeni sürdürülebilir kalkınma hedefleri saptanmaya 

çalışılmıştır. Üye ülkeler, 2030 yılına kadar yoksulluğu sona erdirmeyi, refahı 

artırmayı ve insanların iyiliğini arttırmayı ve çevreyi korumayı amaçlayan 17 hedefi 

öne çıkaran bir gündemoluşturmuşlardır 1 . Bu kapsamda kadının insan hakları ve 

savunuculuk adına belirlenen sürdürülebilir kalkınma hedefleri 17 ayrı kategoriden 

oluşmakta ve 5. kategorinin toplumsal cinsiyet eşitliğine ayrıldığı görülmektedir. 

Sürdürülebilir kalkınmada kadının rolünün arttırılması için öngörülen 5. kategorideki 

hedefler şunlardır 2 : 

5.1. Kadınlara ve kız çocuklarına yönelik her türlü ayrımcılığın her yerde sona 

erdirilmesi, 

5.1.1. Cinsiyet temelinde ayrımcılık yapmama ve eşitliği uygulama, güçlendirme ve 

teşvik eden yasal çerçevelerin yürürlükte olup olmaması, 

5.2. Kamu alanları ve özel alanlarda, bütün kadınlara ve kız çocuklarına yönelik, 

kadın ticareti, cinsel ve her türlü istismarı da kapsayan şiddetin her türünün ortadan 

kaldırılması, 

5.2.1. Şiddetin türüne ve yaşa göre, son 12 ay içinde mevcut ya da eski partneri 

tarafından fiziksel, cinsel ya da psikolojik şiddete maruz kalan daha önce ilişkisi 

olmuş 15 yaş ve üzeri yaştaki kadın ve kızların oranı, 

5.2.2. Yaşa ve olayın oluş yerine göre, son 12 ay içinde partneri dışındaki biri 

tarafından cinsel şiddete maruz kalan 15 yaş ve üstü kadın ve kızların oranı, 

5.3. Çocuk evliliği, erken yaşta zorla evlendirilme ve kadın sünneti gibi bütün zararlı 

uygulamaların ortadan kaldırılması, 

5.3.1. 15 yaşından önce ve 18 yaşından önce evlenmiş ya da birliktelikte olmuş 20- 

24 yaştaki kadınların oranı, 

5.3.2. Yaşa göre, kadın sünneti/kesme geçirmiş 15-49 yaş arası kadın ve kızların oranı 

5.4. Ücretsiz bakım ve ev işlerinin kamu hizmetleri, altyapı ve sosyal koruma 

politikalarının sağlanması ve hane ve aile içinde sorumluluğun ulusal açıdan uygun 

bir biçimde paylaşılmasının geliştirilmesi yoluyla tanınması ve değer görmesi, 

5.4.1. Cinsiyet, yaş ve yere göre ücretsiz ev işleri ve bakıcılık için harcanan zamanın 

oranı, 

5.5. Kadınların siyasi, ekonomik ve sosyal hayatın karar verme süreçlerine tam ve 

etkin bir biçimde katılımlarının ve kadınlara karar verme mekanizmalarında, her 

düzeyde lider olabilmeleri için eşit fırsatlar tanınmasının güvence altına alınması, 

5.5.1. Yerel yönetimler ve ulusal parlementolardaki kadınların sandalye oranı, 

5.5.2. Yöneticilik pozisyonlarındaki kadınların oranı, 

5.6. Uluslararası Nüfus ve Kalkınma Konferansı Eylem Programı, Pekin Eylem 

Platformu ve bunların gözden geçirme konferansları sonucunda ortaya çıkan 

konferans çıktılarına uygun olarak cinsel sağlık ve üreme sağlığı haklarına evrensel 

1 

Kadının İnsan Hakları – Yeni Çözümler Derneği, Sürdürülebilir Kalkınma İçin Hedefler, 22 

Eylül 2016. 

2 https://sustainabledevelopment.un.org / http://www.sgsistanbul.org 

41



erişimin sağlanması, 

5.6.1. Gebelik önleyici uygulamaların kullanımı, cinsel ilişkileri ve üreme sağlığına 

ilişkin kendi bilinçli kararlarını veren 15-49 yaş kadınların oranı, 

5.6.2. 15-49 yaş kadınlara cinsel sağlık ve üreme sağlığına ilişkin bilgi ve eğitime 

erişimi kanun ve yönetmeliklerle garanti eden ülkelerin sayısı, 

5.a. Kadınların ekonomik kaynaklara ulaşma, toprak ve diğer mülk türlerine sahip 

olma ve üzerlerinde kontrol kurabilme, finansal hizmetler, miras ve doğal kaynaklara 

erişimleri gibi konularda ulusal yasalara uygun olarak eşit haklara sahip olmaları için 

reformlar yapılması, 

5.a.1. (a) Cinsiyet ayrımında, tarımsal arazi üzerinde mülkiyet veya güvenceli haklara 

sahip toplam tarımsal nüfus oranı, ve (b) kullanım hakkı ayrımında, tarım arazisi 

sahipleri veya hak sahipleri arasında kadınların oranı, 

5.a.2. Toprak sahipliği ve/veya kontrolünde kadınların eşit haklarını garantileyen 

yasal çerçeveleri olan (örf ve adet hukuku dahil) ülkelerin oranı, 

5.b. Kadınların güçlenmelerinin ilerletilmesi için özellikle bilgi ve iletişim 

teknolojileri olmak üzere etkinleştirme teknolojisinin kullanımının geliştirilmesi, 

5.b.1. Cinsiyete göre cep telefonu sahibi bireylerin oranı, 

5.c. Toplumsal cinsiyet eşitliğinin ilerletilmesi ve kadınların ve kız çocuklarının her 

düzeyde güçlenmeleri için sağlam politikaların ve yasal olarak uygulanabilir 

mevzuatların kabul edilmesi ve güçlendirilmesi, 

5.c.1. Cinsiyet eşitliği ve kadınların güçlendirilmesi için kamu ödenekleri yapan ve 

izleme sistemleri olan ülkelerin oranı. 

Bütün bu hedeflere bakıldığında toplumsalcinsiyet eşitliğinin neden önemli olduğu 

gerçeği açıkça belirginlik kazanmaktadır. Kız çocuklarının okutulmasından 

kadınların işgücüne dahil olmasına çocuk evliliklerinden kadının meslek kazanımına, 

tarımsal arazi üzerindeki mülkiyet sahipliği ve denetimden bilişim teknolojilerini 

kullanmaya kadar tüm ayrımcılık alanlarının giderilmesi ve kadının güçlendirilmesi 

konularına varıncaya kadar tüm maddelerin aciliyeti gündemde gelmektedir. 

Özellikle ekonomik çalışma yaşamında sorunların varlığına dikkat çeken Ecevit’in 

(2003, s.84-88) vurguladığı üzere, Türkiye’de ekonomik faaliyet alanında cinsiyet 

eşitsizliklerinin başında şunlar gelmektedir: Çalışma yaşamının olumsuz koşulları, 

düşük ücretlive pazarlıkyönünün olmaması, kadınların çalışmasının standart dışı işler 

olarak nitelenen kayıt dışı sektörlerde, geçici, gündelik, yarı zamanlı, sözleşmeli ve 

evde çalışmaya dayalı istihdam anlayışı, kadınların işe alımlarda, ücretlerde ve 

yükseltmelerdeayrımcılığa maruz kalması, aile işçiliği olarak nitelenen emeğinin 

karşılığı olmayan işlerde çalışma, ev-içi emeğin kullanımında ayrımcı toplumsal 

cinsiyet ilişkilerinden kaynaklanan eşitsizliklerin varlığı, toplumda açıkça eşitsizlik 

kaynağıdır. Bu unsurlar yalnız ekonomik alandaki eşitsizliklerdir. Bu eşitsizliklere 

eğitim, yetki ve karar mekanizmalarına katılım, kadına yönelik şiddet konuları da 

eklenince eşitsizliklerin boyutu çok farklı bir noktaya ulaşmaktadır. Toplumsal 

cinsiyet eşitsizliği bakımından 2015 yılı verilerine göre (UN, 2015), dünya ülkeleri 

arasında Türkiye’nin 130. sırada yer alması bu eşitsizliklerin de bir göstergesi 

sayılmaktadır. 

42



4. KALKINMADA TOPLUMSAL CİNSİYET EŞİTLİĞİNİN ÖNEMİ 

Toplumsal cinsiyet ve kalkınma yaklaşımının öncüleri cinsiyete dayalı iktidar 

yapılarını ve eşitsizliği dikkate alarak toplumsal cinsiyet rollerinin sosyal inşası ve 

cinsiyete dayalı işbölümü üzerinde ağırlıklı olarak durmuşlardır. Toplumsal cinsiyet 

ve kalkınmanın önemli teorisyenlerinden Carolyn Moser (Orta Karadeniz Kalkınma 

Ajansı, 2013), hem kadınların hem de erkeklerin toplumsal olarak rollerinin 

inşasında daha farklı bir anlayışla yaklaşılması ve gelişim süreçlerindeki eşitsizlik 

yaratan uygulamalardan uzaklaşılması gerektiğini vurgulamaktadır. Bu yaklaşıma 

göre kalkınmada yalnızca kadınlarla sınırlı kalınmaması gerektiği üzerinde durulmuş 

ve kadın ve erkek arasında tarihsel ve toplumsal olarak inşa edilen toplumsal ilişkiler 

biçimine açıklıkla yaklaşmış ve bu ilişkileri kadını ikincilleştirdiği için eleştirmiştir. 

Bu yaklaşımın ana teması daha çok toplumsal cinsiyet eşitliğinin geliştirilmesi 

yönünde olmuştur (Orta Karadeniz Kalkınma Ajansı, 2013). Dolayısıyla kalkınma ve 

kadın, kadın ve kalkınma yapılabilirlik ve toplumsal cinsiyet eşitliği ve kalkınma 

yaklaşımları içerisinde konumuzu ilgilendiren temel yaklaşım toplumsal cinsiyet 

eşitliği ve kalkınma olmaktadır. Çünkü bu yaklaşım hem dünya kalkınma raporu hem 

de 2030 sürdürülebilir kalkınmada hedefleri ile örtüşmektedir. 

Bu kapsamda 2012 Dünya Kalkınma Raporuna göre, toplumsal cinsiyet eşitliği aynı 

zamanda bir kalkınma aracıdır. Toplumsal cinsiyet eşitliği ekonomide 

akılcılık/rasyonalite anlamına gelmektedir. Bu anlamda Raporda ekonomik etkinliği 

arttırmada ve diğer kalkınma çıktılarını iyileştirmede üç unsur rol oynamaktadır: 

1. Kadınların eğitime, ekonomik fırsatlara ve girişimlere erkeklerle aynı 

düzeydeerişebilmesiniengelleyen unsurları kaldırarak 

2. Kadınların mutlak ve görelistatülerininiyileştirilmesi, (çocuklar da dâhil olmak 

üzere birçok diğ er kalkınma çıktısını besleyen bir unsurdur) 

3. Kadınlar ve erkeklerinhem sosyal hem siyasi açıdan aktif olmalarını sağlamak, 

kararlar almalarını ve politikalarınıbiçimlendiren eşit şansa sahip olduklarına yönelik 

bir alan yaratmak. Bu durum zaman içinde temsil gücü daha yüksek, daha içermeci 

kurumların ve politika tercihlerinin önünü açarak daha iyi bir kalkınma yolu 

sunacağına işaret etmektedir. 

Dünya Kalkınma Raporuna (2012) göre toplumlar, ileriye yönelik politikalar 

açısından kalkınmada dört öncelikli alana odaklanmalıdır. Bunlar; 

1. Kadınlar ve erkekler arasındaki beşeri sermaye farkının azaltılması gerekmektedir. 

2. Ekonomik fırsatlara, kazanımlara ve verimliliğe erişmede toplumsal cinsiyet 

ayrımcılığı giderilmelidir. 

3. Toplumda sesini duyurma ve eyleyicilik açısından toplumsal cinsiyet farkları 

giderilmelidir. 

4. Toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinin kuşaklar boyunca yeniden üretilmesi 

sınırlandırılmalıdır. 

Bu bakımdan kalkınmada yalnızca gelirlerin yükseltilmesi toplumsal cinsiyet 

uçurumlarını azaltmada sınırlı bir etki yapacaktır. Bu nedenle ekonominin yanısıra 

konunun eğitim, sosyal ve siyasi yönleri ile birlikte ele alınmasında yarar 

görülmektedir. 

43



Cinsiyete dayalı işbölümü, kadınlarla erkekleri farklılaştırdığı gibi toplumsal 

kaynaklara erişimlerini de etkileyerek eşitsizlik yaratır. Bu eşitsizlik, cinsiyete dayalı 

çeşitli ayrımcılık ve ataerkil uygulamalarla güçlü hale getirir. Bu durum yalnızca 

kadınların değil, toplumun tüm kesimlerinin ekonomik, siyasal, 

kültürelgelişmesininönünde ciddi bir engelteşkil eder. Türkiye’de toplumsal cinsiyet 

eşitsizliği ya da ayrımcılığı, eğitimden çalışma yaşamına, meslek seçiminden karar 

mekanizmalarına katılıma varıncaya kadar yaşamın her alanında kendini 

göstermektedir. Bu eşitsizliğin, yalnızca kadınları ve kız çocuklarını etkilemekle 

kalmadığına, aynı zamanda ülkenindemokratikleşmesinin ve kalkınmasının önünde 

ciddi bir engel oluşturacağına işaret etmektedir (Yutar ve Yetişen 2009). Bu 

bakımdan toplumsal cinsiyet eşitliğinin kalkınmada başlı başına önem taşımasını 

Dünya Kalkınma Raporu (2012) iki nedene dayandırmaktadır: 

1. Toplumsal cinsiyet eşitliği kendi içinde önemlidir, çünkü kişinin kendi seçtiği 

hayatı yaşayabilme ve mutlak mahrumiyete düşmeme yetisi temel bir insan hakkıdır 

ve kadın-erkek herkes için eşit olmalıdır. 

2. Toplumsal cinsiyet eşitliği araçsal yönüyle de önemlidir, çünkü daha fazla cinsiyet 

eşitliği ekonomik verimliliğe ve diğer kilit kalkınma sonuçlarına ulaşılmasına katkıda 

bulunur. 

Toplumsal cinsiyet eşitsizliğ i, Türkiye’de pek çok alanla birlikte eğ itimde de kendini 

göstermektedir. 2010 Türkiye Binyıl Kalkınma Hedefleri Raporu (UNDP, 2012), 

Türkiye ilköğ retim düzeyinde cinsiyet eşitsizliğ inin ortadan kaldırılması hedefine 

ulaşmasına rağ men, orta öğ retimde eğ itime devam etmeyen kız çocuklarının oranının 

kayda değ er olduğ unu vurgulamaktadır. Diğ er taratan kız çocuklarının eğ itim 

hakkından yararlanabilmeleri için zorunlu eğ itim süresinin uzatılması gerektiğ i 

yıllarca ifade edilen önemli bir konudur. 2012- 2013 öğ retim yılından itibaren 

ülkemizde kesintisiz 8 yıllık zorunlu eğ itimin yerini kesintili 12 yıllık zorunlu eğ itim 

(4+4+4) almıştır. Bu yasa bazı çevrelerde olumlu karşılanırken bazı çevrelerde bu 

sürecin kesintili hâ le getirilmesi ile çocuk gelinleri ve çalışan çocuk sayısını artıracağ ı 

yönündeki düşünceler, kız çocukları için eğ itim sürecinden kopma ve toplumsal 

eşitsizliğ i derinleştirme sonuçlarını da beraberinde getireceğ i endişesini 

oluşturmuştur (Özaydınlık, 2014). Kalkınma, özgürlüklerin tüm insanlar için eşit 

olarak genişleyen bir süreç olarak görülmelidir.Bir ekonominin tam 

kapasitedeişleyebilmesi için kadınların beceri ve yeteneklerinin iyi şekilde 

yararlanılacak faaliyetlerde kullanılması gerekir.Ancak bir çok kadının gerçek 

hayatta durumu hiç de böyle değildir.Kadınların işgücü yetersiz veya yanlış 

kullanıldığında piyasada ve toplumsal kurumlarda uğradıkları ve eğitimlerini 

tamamlamalarına, belirli mesleklere girmelerine ve erkeklerle aynı geliri 

kazanmalarına engel olan ayrımcılık yüzünden, sonuçta ekonomik bir kayıp söz 

konusu olmaktadır.Kendi piyasalarında görülen ayrımcılık kadınların yönettiği 

firmaların erkeklerce yönetilenler kadar karlı ve verimli olmasını zorlaştırmaktadır. 

Kadınlar yönetim kadrolarından dışlandığında yöneticilerin ortalama beceri düzeyleri 

düşmekte bu da yenilikçiliğin ve yeni teknolojilere uyumun hızını azaltmaktadır 

(Tutar ve Yetişen, 2009; Özaktaş-Davarcıoğlu Ve Konur, 2012;Özaydınlık, 

2014).görüldüğü üzere toplumsal cinsiyet eşitsizliği sürdürülebilir kalkınmanın 

44



önünde engel teşkil etmektedir.Bu açıdan insan kaynaklarına yatırım yapmak 

kaçınılmaz olmakta ve ülke refahın sağlanması bakımından toplumsal cinsiyet 

eşitsizliğinin önündeki engellerin giderilmesi gerekmektedir. 

5. SONUÇ 

Kalkınma tanımlanması zor bir kavram olmakla birlikte daha çok iktisadi bir anlam 

çerçevesinde tanımlanmaya çalışılmıştır. Oysa kalkınmanın, dünyanın konjonktürel 

değişimleri karşısında günümüzde sosyal, kültürel, siyasi ve ekonomik gelişmelerle 

birlikte değerlendirildiği görülmektedir. Böylece yerel aktörlerin öncülüğünde 

hembeşeri hem de sosyal göstergelerin iyileşmegöstermesi ve bölgesel kalkınmanın 

ülkegeneline yayılarak bölgeseldengesizliklerin azaltılması söz konusu olabilecektir. 

İkinci Dünya Savaşı sonrası batılı ülkelerin refahını sağlayan kalkınma anlayışı, 

kalkınmayı ekonomik boyuta indirgediğinden dolayı ülkeler ve bölgeler arasında 

giderek açılan bir makas meydana getirmiştir. Bu makas ekonominin küresel bir olgu 

olarak devreye girmesiyle birlikte kalkınmada farklı bir uygulamanın gerekli olduğu 

fikrini doğurmuştur. Böylece hem ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel farklılıkları 

dikkate alan hem de ekonomi dışı faktörleri de bünyesinde barındıran bölgesel 

rekabet gücünü harekete geçiren nitelikte bir kalkınma anlayışına ihtiyaç 

hissedilmiştir. Bu kapsamda geleneksel yani merkeziyetçi kalkınma anlayışından 

bölgeyi esas alan bir kalkınma anlayışına geçiş zorunluluk halini almıştır. 

Kalkınma insanların hayatlarında devamlı bir iyi olma hali ve farklı fırsatların 

yaratılması ile de ilgili olduğu için, kadınlara daha fazla fırsat ve imkân yaratılarak 

kadının toplum yaşamındaki konumunun güçlendirilmesi doğrudan bir kalkınma 

problemi olarak görülmelidir. Toplumsal cinsiyet eşitliği kadın erkek tüm bireylerin 

toplumun fırsat ve olanaklarından, eğitimden, çalışma yaşamından, yetki ve karar 

mekanizmalarına katılımından ve meslek seçiminden yararlanması ve hizmetlere 

erişimi açısından bir ayrımcılığa uğramamasıdır. Durum böyle olunca toplumlarda 

kadının konumu, üzülerek ifade etmek gerekir ki çok düşük düzeylerde 

bulunmaktadır. Bu ilişkinin öteki yüzüne bakıldığında tarihsel sürecin gösterdiği gibi 

toplumsal yaşamda kendine daha fazla yer bulan kadının kalkınma sorununun 

çözümüne de olumlu katkı yapacağı bilinmektedir. 

Dünyanın yarı nüfusunu oluşturan kadınların ülkenin aktif çalışma yaşamına 

katılmaması ekonominin kaybı anlamına gelmektedir. Bu nedenle kadının eğitimden 

ve fırsat eşitliğinden daha çok yararlanması, mesleğinde kariyer yapma isteğinin 

karşılanması, yetki ve karar mekanizmalarına katılımının sağlanması ve çalışma 

yaşamının olumsuz koşullarının iyileştirilmesi ve bütün bunları sürdürülebilir 

kalkınma açısından toplumsal, ekonomik ve çevresel boyutu ile birlikte 

değerlendirilerek bir dengeye getirilmesi istenilen bir durumdur. 2030 yılı 

sürdürülebilir kalkınma hedeflerin de de belirtildiği üzere kız çocuklarının eğitimine 

özellikle önem verilmeli ve erken yaştaki evliliklerin önüne geçilmelidir. Bunun için 

hükümetlerin yasal dayanak oluşturacak kanunların uygulanmasını sağlaması ve 

denetimlerini sıkılaştırılması gerekmektedir. Öte yandan ebeveynlerin 

yoksulluklarını giderici önlemlerin alınması için hükümetlere büyük görevler 

düşmektedir. Böylece ebeveynlerin kız çocuklarının eğitimine duyarlı davranılmasını 

45



sağlayacak seminerler ve farkındalık faaliyetlerinin uygulanması için gereken 

hassasiyeti göstermesi önem taşımaktadır. 

Bu çalışmada, 2012 Dünya Kalkınma Raporunda ileri sürülen “toplumsal cinsiyet 

eşitliği kalkınmanın temelidir” ilkesinden hareket edilmiştir. Bu ilke ekonomik 

kaynakların akılcı kullanımı anlamına geldiği gibi doğru bir kalkınma hedefi olarak 

da nitelenmekte ve toplumsal cinsiyet konusunun üç boyutu olduğundan söz 

edilmektedir. Bu boyutun birincisini kadınların eğitim, sağlık ve fiziksel olarak 

donanımlarının sağlanması konusu oluşturmaktadır. İkincisi bu donanımlarla 

ekonomik fırsatlardan yararlanmak ve gelir elde etmek için kullanılmasına işaret 

etmektedir. Üçüncüsü ise bu donanımların hem bireyin hem deailede yaşayanların 

refahını etkileyecek eylemlere girişmek için uygulamaya konulmasıdır. Dolayısıyla 

konuya donanımlar açısından baklıdığında küresel ölçekte kadınlar ve erkekler 

arasında eşit olmayan bir durumun olduğu açıktır. Bu nedenle insan hakları 

çerçevesinde toplumda yaşayan tüm bireylerin yaşam koşullarının iyileştirilmesive 

sürdürlebilirliğin sağlanması içintoplumsal cinsiyet eşitliğine ilişkin politikaların 

acilen uygulamayageçirilmesi gerekmektedir. 

KAYNAKÇA 

Akçiçek, A. (2015). 2014 İnsani gelişme endeksi ve türkiye’nin insani gelişme 

performansı. Ankara: Stratejik Düşünce Enstitüsü Raporu. 

Akiş, E. (2011). Küreselleşme sürecinde bölgesel kalkınma yaklaşımındaki 

gelişmeler ve bölgesel kalkınma ajansları, İstanbul Üniversitesi Sosyoloji 

Konferansları Dergisi, 44. 

Ecevit, Y. (2003). Toplumsal cinsiyetle yoksulluk ı̇lişkisi nasıl kurulabilir? bu ı̇lişki 

nasıl çalışılabilir. Cumhuriyet Ü niversitesi Tıp Fakü ltesi Dergisi Ö zel Eki, 

25(4). 

Doğan B.B. (2011). Kalkinma iktisadinin XX. yüzyildaki gelişim süreci, iktisat 

politikalarina etkisi ve son on yıllık konjonktürün disiplinin geleceğine olası 

etkileri, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü sü Dergisi. 2(22), 41- 

83. 

Dünya Kalkınma Raporu (2012). Toplumsal cinsiyet eşitliği ve kalkınma genel bakış 

özet.www.worldbank.org 

Görgün B.A. (2010). Toplumsal Cinsiyet, iç. rolleri ve iktidar. Orhan Türkdoğan’a 

Armağan Sosyoloji Yazıları 2, (N. G. Ergan-E. Burcu-B. Şahin, Ed.), 

Hacettepe Üni. Yayınları, 233-250. 

Görgün B.A. (2012). Toplumsal cinsiyet, iç. Davranış Bilimleri (Ed. N. G. Ergan, B. 

Şahin, R. Coştur), Ankara: Siyasal Kitapevi. 

Gürlük, S. (2010). Sürdürülebilir kalkınma gelişmekte olan ülkelerde uygulanabilir 

mi? Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 5(2), 85‐ 99 

Hoşgör G.A. (2010). Türkiye’de kırsal kadının toplumsal konumu: bölgesel 

eşitsizlikler, yasal müdahaleler ve kısmi kazanımlar, iç. Türkiye’de 

Toplumsal Cinsiyet Çalışmaları, Der. H. Durudoğan ve Diğerleri, İstanbul: 

Koç Üniversitesi Yayınları, 295-314. 

46



Kadının İnsan Hakları – Yeni Çözümler Derneği, Sürdürülebilir Kalkınma İçin 

Hedefler, 22 Eylül 2016. https://sustainabledevelopment.un.org / 

http://www.sgsistanbul.org 

KSGM, (2008). Toplumsal Cinsiyet eşitliği eylem planı (2008-2013), Aile ve Sosyal 

Politikalar Bakanlığı Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü. 

Orta Karadeniz Kalkınma Ajansı, (2013). Türkiye ve TR83 Bölgesi’nde toplumsal 

cinsiyet eşitliği ve kalkınma.pdf. 

Davarcıoğlu Ö., ve Konur, F. (2012). Türkiye’de kadının işgücüne katılımında 

bölgesel kalkınma ajanslarının rolü ve uygulama örnekleri, Abant İzzet 

Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Bilimler Enstitü sü Dergisi, 2(12), 63- 

82. 

Özaydınlık, K. (2014). Toplumsal cı̇nsı̇yet temelı̇nde türkı̇ye’de kadın ve eğ ıṫı̇m, 

Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 33(14), 93-112. 

Özen, S. (1991). Aile kurumuna sosyolojik bakış. aile yazıları, (B. Dikeçligil- A. 

Çiğdem, Ed.), T.C. Aile Araştırma Kurumu Yayınları. 

Yamen M. (2009). Türkiye’de Bölgesel Kalkınma. 

file:///Users/aylingorgunbaran/Desktop/Kalkınma%20Makaleleri/Turkiye'de%20bol 

gesel%20kalkinma.webarchive 

Yavan, N. (2013). Küresel kriz sonrasi bölgesel kalkinma politikalarinda yeni 

yaklaşimlar. Dünya Bankasi, Avrupa Birliği ve OECD’nin Yaklaşimlari 

Coğrafyacılar Derneği Yıllık Kongresi Bildiriler Kitabı, Fatih Üniversitesi, 

İstanbul. 

Tekin, A. (2011). Küreselleşen Dünyada Bölgesel Kalkinma Dinamikleri, Kamu 

Politikalari ve Bölgesel Kalkinma Ajanslari, Dumlupınar Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Dergisi, 30. 

file:///Users/aylingorgunbaran/Desktop/Kalkınma%20Makaleleri/Ahmet%20Tekin- 

Küreselleşen%20Dünyada%20Bölgesel%20Kalkınma%20Dinamikleri,%2 

0Kamu%20Politikaları%20ve%20Bölgesel%20Kalkın.webarchive, Erişim 

Tarihi 26.07.2016. 

Tutar, F. ve Yetı̇şen, H. (2009). Türkiye’de kadının ekonomı̇k kalkınmadakı̇ rolü, 

Niğ de Ü niversitesi İ İ BF Dergisi, 2(2), 116-131. 

UN. (2015). The World’s Women 2015 Trends and Statistics. New York. 

U.S. Department of State, (2015). Turkey 2015 Human Rights Report Executıve 

Summary. http://www.state.gov/j/drl/rls/hrrpt/humanrightsreport/#wrapper 

Vatansever D.N.ve Yıldız, O. (2014). Bölgesel kalkinma teorileri ve yeni 

bölgeselcilik yaklaşımının türkiye’deki bölgesel kalkınma politikalarına 

etkileri, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, Akademik Bakış Dergisi, 44. 

Yumuş, A. (2011). Kalkınma Planları çerçevesinde toplumsal cinsiyet eşitliği 

anlayışının ekonomik, toplumsal ve siyasal boyutları. Ankara, Başbakanlık 

Kadın Ststüsü Genel Müdürlüğü Yayınları. 

47



Psychological Approaches for Preventing Prejudice, and 

Encouraging More Positive Intergroup Relations 

Kamala M. SHIRIYEVA 

The world faces universal and dangerous social conflicts; discrimination, violence 

against women, children, and the elderly, ethnic cleansing, the threat of terrorism. 

Societies that struggle with oppression, inequality, and relative deprivation 

experience dissension which is followed by social conflict. Prejudice underlies many 

of the problems we face in our world. Negative attitudes toward members of 

particular groups are one of fundamental causes of human conflicts and miseries, 

leading such as interpersonal hostilities, wars, and genocides. This paper is focused 

on reducing prejudice to explore what factors might be necessary to improve 

intergroup relations. This includes the perceived relationship between individuals, 

their own social groups, and other groups. To encourage more positive intergroup 

relationships, we discuss approaches for averting prejudice. 

Prejudice is a negative attitude directed toward specific people, solely because of 

being identified as a member of a certain group, such as race/ethnicity-Black, 

religion-Muslim, gender-Woman, age Teenager, etc. People have tendencies to join 

to social groups and to favour ingroups over outgroups: this way develop positive and 

meaningful relationships across group boundaries. Henri Tajfel and his colleagues 

(Tajfel, Billig, Bundy, &Flament, 1971) indicated how powerful the role of selfconcern 

is in group perceptions. He found that just dividing people into random 

groups produces ingroup favoritism - the tendency to respond more positively to 

people from our ingroups than we do to people from outgroups. 

Gordon Allport’s (1954) formulation of intergroup contact theory has inspired 

extensive research over the past half century. In particular, he noted that intergroup 

contact would maximally reduce prejudice when the two groups share similar status, 

interests, and tasks and when the situation fosters personal, intimate intergroup 

contact. Research reveals numerous factors, such as unpleasant childhood 

experiences and social influences that could heighten intergroup prejudice (Allport& 

Kramer, 1946). Allport (1954) also emphasized conditions that could be established 

in the contact situation (e.g., equal status between groups, support of institutional 

authorities) to effectively reduce intergroup prejudice. In particular, he noted that 

intergroup contact would maximally reduce prejudice when the two groups share 

similar status, interests, and tasks and when the situation fosters personal, intimate 

intergroup contact. Extensive social psychological research shows that our tendencies 

to categorize people on the basis of race, gender, religion and age are natural and 

inevitable consequences of social perception (Macrae&Bodenhausen, 2000). 

Research has also revealed a range of motivational factors that perpetuate people’s 

tendency to confirm one’s self-worth or the value of one’s group (Fein &Spencer, 

1997) also the need to reduce uncertainty about who we are and where we stand in 

the world (Hogg, 2007), moreover, the persistence of dominance and hierarchical 

 

Dr., Guelph University, k.shiriyeva@gmail.com 

48



relations between groups (Sidanius&Pratto, 1999) leads to greater hostility. Once 

categorization occurs, stereotypic beliefs and prejudicial attitudes associated with 

social categories readily come to mind and subsequently shape our judgements of/and 

behaviours toward others (Bargh, 1999; Dovidio&Gaertner, 2004; Stephan, & 

Stephan, 2000). 

Research shows that the best way to combat prejudice is to encourage cooperation 

rather than competition. In Muzafir Sherif’s (1954/1961) Robber’s Cave study, 

researchers created strong feelings of ingroup and outgroup identification in groups 

of 11 and 12 years old boys at a summer camp. After using competition to create 

prejudice and creating hatred between two rival groups, the researchers demonstrated 

how cooperation could successfully eliminate the prejudice and hatred. The 

experimenters created tasks that required expertise, labour, and cooperation from 

both groups, where prizes were given to all for successful completion of the tasks. 

Sheirf’sstudy found the importance of cooperation rather than competition, and 

especially the importance of superordinate goals in reducing prejudice. Superordinate 

goals are higher than individual goals and can only be achieved with both groups 

working together to benefit both parties. Regarding to social identity theory (Tajfel, 

Billig, Bundy, &Flament, 1971; Tajfel& Turner, 1986), the tendency to join social 

groups and to favour the ingroup over outgroups is a fundamental human tendency. 

However, if everyone could be a member of the same group would prejudice then 

disappear? According to Sherifs’s and his associates, “superordinate” goals can 

effectively reduce intergroup prejudice. 

If we just reduce prejudice, we should be able to improve intergroup relation. 

Unfortunately, the existence and persistence of prejudice is highly problematic. In 

our society, we all must continue to build on decades of past research to further our 

understanding of its genesis and the consequences that prejudice can have on 

everyday life experience and outcomes (Ashburn-Nardo, Monteith, Arthur, & Bain, 

2007; Dovidio, Click, & Rudman, 2005; Swim, Hyers, Cohen, Fitzgerald, &Bylsma, 

2003). However, the problem of achieving positive intergroup relations is more 

complex than simply reducing prejudice. Importance of recognising and 

acknowledging different points of views of intergroup relationships, the individuals 

may face with their own anxiety of being accepted by intergroup interactions by not 

knowing how the other group may respond. These feelings grow out of concerns 

about how they should act, how they might be perceived, and whether they will be 

accepted. (Stephan & Stephan, 1985; see also Berger & Calabrese, 1975; Blascovich, 

Mendes, Hunter, &Lickel, 2000; Gudykunst, 1985; Mendes, Blascovich, Lickel, & 

Hunter, 2002). Mounting evidence reveals that many people continue to avoid 

intergroup interactions that provoke anxiety. In contrast, having some positive 

experiences with members of an outgroup reduces anxiety and encourages additional 

interactions. Social psychological research has increasingly paid attention to group 

participants’ focus during intergroup interactions, as well as to the expectations, 

orientations, and motivations with which people enter such interactions. Focusing 

beyond the self, such as concentrating on creating a positive experience, learning 

from the outgroup partner and the interaction experience contribute to approaching 

intergroup interactions with an ecosystem (people recognize their connection to 

49



others) orientation. On the other hand, focusing self-related concerns, -monitoring 

one’s behaviour, avoiding expressions of prejudice, worrying own efficacy and 

fearing rejection contributes to avoiding intergroup interaction with egosystem 

(people focus on their own desires and needs) motivation. 

Studies have shown repeatedly that positive intergroup contact not only reduces 

anxiety, it is also disconfirmed the negative stereotypes that had previously been 

attributed to them. Promote more frequent and harmonies relations between groups 

requires a deeper understanding of the factors that contribute of people’s decisions to 

approach or avoid intergroup interaction, their experiences during intergroup 

interactions, and their interests in future intergroup contact. Elliot Aronson (1970) 

developed Jigsaw classroom techniques that structure classrooms so that the 

culturally diverse groups of students who are each given one part of the material to 

learn and strive cooperatively for common goals. They recognize and accept each 

group’s positive and negative qualities. This cooperative learning technique that 

reduces racial conflict among school children, promotes better learning, improves 

student motivation, and increases enjoyment of the learning experience. 

There are some strategies to minimize categorization: we should judge other people 

as individual persons rather than as member of groups; for instance, an individual 

should be perceived as John Johnson rather than an African-American man. 

Similarly, when a terrorist attack is caused by an individual, his religious and ethnic 

background should not be the primary focus. The categorization becomes selective 

with religion, for instance, if the same attack is carried out by a non-Muslim man, the 

media then turns to that individual’s psychological background, upbringing and social 

issues. This approach is personalization rather than categorization (automatic 

process) or the color–blind approach (Brewer & Brown, 1998; Brewer & Miller, 

1984; Jones, 1997; Nelson, 2002). Second strategies is to encourage” higher level”, 

or superordinate, categorizations that encompass both the perceiver and the target 

(Brewer & Brown, 1998; Dovidio, ten Vergert, Stewart, Gaertner, Johnson, Essess, 

et.al., 2004; Gaertner, Davidio, Anastasia, Machman, & Rust, 1993) for example 

rather than categorizing individuals as black and white Americans, simple as 

Americans. The third approach involves accepting group categorization as inevitable 

but encouraging mutual respect for different groups called multiculturalism: it has 

been advocated by Canadian government whereby different cultural groups within 

the society maintain their own identity while simultaneously respecting other groups. 

Numerous researchers suggest that the multiculturalism perspective is ultimately 

more successful than the color-blind approach because maintenance of ethnic and 

cultural identity is important to psychological well-being and therefore should be 

encouraged within a cooperative, diverse society (Richeson& Nussbaum, 2004; 

Rudman, Ashmore, & Gary, 2001). Other studies also show the importance roles of 

achieving forgiveness and trust in post-conflict societies, (Swart, Turner, Hewstone, 

&Voci 2011), approaching compassionate and learning goals in intergroup relations 

(Migacheva, Tropp, Crocker, 2011) in reducing prejudice. 

Looking back over the progress that we have made since Martin Luther King Jr.’s 

dreams in the past 50 years, we still have a long way to go. As King said, “we must 

50



make the pledge that we shall always march ahead. We cannot turn back.” It is now 

time to expand our efforts and take a more positive approach to improving intergroup 

relations. The issues that are directly related to prejudice and discrimination are 

extremely complex and challenging, therefore, there is no single “best” way to solve 

these problems. Although long ignored, prejudice has multiple causes; thus 

multifaceted programs are necessary to make a significant impact. Social 

psychologists have been designing and testing several techniques in order to 

establish more effective and successful strategies to reduce prejudice and 

discrimination. It is difficult to change the attitude of highly prejudiced adults, 

therefore, children should be our main focus to foster equal-status contact, (jigsaw 

classroom) as it is very important to teach them norms of multicultural tolerance with 

recognizing and accepting each group’s positive and negative qualities. It is time to 

work with government programs and humanitarian organizations to increase 

communication and decrease hostility in longstanding conflicts. Additionally, we 

need to have public education at the societal level and a strong legislation against 

discrimination to minimize the impact of prejudice. Prejudice underlies many of the 

problems we face in our world. It is crucial to improve relationships between ethnic, 

racial, and particularly religious groups, which these days hascontributed 

to uncontrollable segregation. We need to contribute to the fight against prejudice, 

and raise our voice towards superordinate goals to convince politicians and 

lawmakers to make these their superordinate goals. 

REFERENCES 

Allport, G.W. (1954). The nature of prejudice. Cambridge. MA: Addison-Wesley. 

Aronson, E., Patnoe, S. (1997). The jigsaw classroom: building cooperation in the 

classroom. Scott Foresman & Co. 

Ashmore, D.R., Jussim, L., Wilder, D. (2001). Social identity, intergroup conflict, 

and conflict reduction. Oxford University Press. 

Dovidio, J., Click, P. and Rudman, L. (2005). On the nature of prejudice: Fifty years 

after Allport. Malden. MA: Blackwell. 

Ashburn-Nardo, L., Knowles, M.L., & Monteith, M.J. (2003). Black americans’ 

implicit racial associations and their implications for intergroup judgment. 

Social Cognition, 21, 61–87. 

Brewer, M.B., & Brown, R.J. (1998). Intergroup relations. The Handbook of Scial 

Psuchology 4 th ed., New York, NY: McGraw-Hill., 2, 554-594. 

Esses, V.M., Bennett-AbuAyyash, C., & Lapshina, N. (2014). How discrimination 

against ethnic and religious minorities contributes to the underutilization of 

immigrants’ skills. Policy Insights from Behavioral and Brain Sciences, 1, 

55-62. 

Esses, V.M., Medianu, S., & Lawson, A.S. (2013). Uncertainty, threat, and the role 

of the media in promoting the dehumanization of immigrants and refugees. 

Journal of Social Issues, 69, 518-536. 

Fazio, R.H., & Olson, M.A. (2003). Implicit measures in social cognition: their 

meaning and use. Annual Review of Psychology, 54, 297–327. 

Gaertner, S.L., & Dovidio, J.F. (2009). Reducing intergroup bias: The common 

ingroup identity model. Philadelphia, P.A: Psychology Press. 

51



Gaertner, S.L., & Dovidio, J. F. (1986). Aversive form of racism; Prejudice, 

disctrimination, and racism. Orlando, FL: Academic Press. 

Kurzban, R., & Neuberg, S.L. (2005). Managing in-group and out-group 

relationships. Handbook of Evolutionary Psychology, New York: John 

Wiley & Sons, 653–675. 

McCoy, S.K., & Major, B. (2003). Groupidentification moderates emotional 

responsesto perceived prejudice. Personality and SocialPsychology Bulletin, 

29, 1005–1017. 

Moghaddam, M.F., & Taylor M. D. (1994) Theories of intergroup Relations: 

International Social Psychological Perspectives. Praeger. 

Olson, M.J., Steven J., Breckler, J.S., & Wiggins. E. (2006). Social Psychology 

Alive. Nelson College Indigenous. 

Richeson, J.A., & Nussbaum, R.J., (2004). The impact of multiculturalism versus 

color-blindness of racial bias. Journal of Experimental Social Psychology, 

40, 417-423. 

Rudman, L.A., Ashmore, R.D., & Gary, M.L. (2001). “Unlearning” automatic biases: 

The malleability of implicit prejudice and stereotypes. Journal of 

Personality and Social Psychology, 81, 856-868. 

Sammut, G., & Daanen, P. & Moghaddam, M.F. (2013). Understanding the self and 

others: Explorations in intersubjectivity and interobjectivity. Routledge. 

Sherif, M., Sherif, C.W. (1953). Groups in harmony and tension. New York, NY: 

Harper & Row. 

Sidanius, J., & Pratto, F. (1999). Sicial dominance: An intergroup theory of social 

hierarchy and oppression. New York, NY: Cambridge University. 

Swim, J. K., & Stangor, C. (2008). Prejudice: The target’s perspective. San Diego, 

CA: Academic Press. 

Tajfel, H., & Turner, J.C. (1986). The social identity theory of intergroup behaviour. 

Chicago, IL: Nelson-Hall. 

52

Öz 



Kuzeydoğu Anadolu’da Değerler ve Toplumsal Yapı 

Yıldız AKPOLAT 1 , Hülya DOĞAN 2 

18.yy’dan itibaren Batı karşısında gerileyişimizi ilk hissettiğimiz askeri alandaki 

yenileşme hareketleri ile başlayan Türk modernleşmesi; öncelikle askeri ve devletin 

idari yapısının modernleştirilmesinin ardından, Cumhuriyet Devrimleri ile halkın 

modernleşmesi için kültürel devrimlerle devam etmiştir. Ardından 1930’larda 

Devletçilik politikaları ile sanayileşmeye hız verilerek ekonomi alanında da 

modernleşme sağlanmaya çalışılmıştır. 1950 sonrasında ise siyasi rejimde 

demokratikleşmeye gidilerek modernleşme süreci sosyal, ekonomik, siyasi, kültürel 

alana sirayet ederek günümüzde AB’ye giriş çabaları ile kendini göstermektedir. Bu 

çalışma kapsamında Kuzeydoğu Anadolu bölge halkının değersel yönelimlerinin 

modernleşmeye uygun olup olmadığı, bazı ölçülebilen test yöntemleri ile ortaya 

konmaya çalışılmıştır. Bir ülkenin modernleşmesi, o ülkede yaşayan insanların 

öncelikle modern değerleri benimsemesine bağlıdır. Türkiye batısından doğusuna 250 

yıllık bir süreçte modernleşme sancılarını yaşamış ve yaşamaya devam etmektedir. 

Böylesi bir sancılı süreç geleneksel değerlerin ve kapalı topluluk özelliklerinin 

korunması için siyasi ve bazen sivil direnişler gerekli kılmıştır. Ancak bu direnişin 

nedenlerini anlamak insanları anlamakla mümkün olacaktır. 

Anahtar Kelimeler: Modernleşme, Değer, Kuzeydoğu Anadolu 

Abstract 

The Turkish modernization that started with the renewal movements in the military 

area where we felt the first decline against the West from the 18th century; firstly, 

following the modernization of the administrative structure of the military and the 

state, continued with the Republican Revolutions and cultural revolutions for the 

modernization of the people. Then, in the 1930s, modernization in the field of 

economy was tried to be provided by accelerating the industrialization with the 

politics of statism. After 1950, the democratization of the political regime and the 

process of modernization spread to the social, economic, political and cultural fields 

and present itself with efforts to enter the EU. İn this study, relative orientations of the 

people of the Northeast Anatolia region was tried to measure whether it was suitable 

for modernization with some test methods. The modernization of a country depends 

on the fact that people living in that country first adopt modern values. In 250 years 

period, East and West of Turkey, has lived and continues to live problems of 

modernization. This difficult process made it necessary to resistance politically and 

civilly for protecting the tarditional values and closed comunity features. But 

understanding the causes of this resistance will be possible to understand people. 

1 

Prof. Dr., Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü (Sorumlu 

Yazar/Corresponding Author) 

2 

Arş. Gör., Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü, 

hulya.dogan@atauni.edu.tr 

53



Key words: Modernization, Value, Northeast Anatolia 

1. GİRİŞ 

Bu araştırmanın konusu; Kuzeydoğu Anadolu Bölgesinde (Erzurum, Erzincan, 

Bayburt) toplumsal yapıyı ortaya çıkarmaya yöneliktir. Toplumsal yapı, toplumsal 

kurumlara bakışı, değerleri ve eğilimleri, günlük yaşam pratikleri, aile içi toplumsal 

cinsiyete dayalı işbölümü, aile ve akraba ilişkileri, üretim biçimleri ve türleri, 

gelecekle ilgili beklentiler, modern-geleneksel zihniyet analizleri, iletişim biçim ve 

kanalları itibariyle araştırılmaya çalışılmıştır. Toplumsal yapı gündelik hayat 

pratikleri ve sosyal ilişkiler ağında görünür hale geldiğinden insanların gündelik 

hayatlarını nasıl inşa ettikleri araştırılmalıdır. Çünkü insanlar değerleri ve bu 

değerlerin alışkanlık haline gelmiş olan kurumlar aracılığı ile toplumsal hayatı var 

ederler. 

2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE METODOLOJİ 

Bu çalışmada değersel tutumlar ile toplumsal yapı arasında bağ kuran bir aklaşımdan 

neşet bir araştırma deseni uygulanmıştır. Weberyan bir anlayışla inşa edilen bu 

yaklaşıma göre, insanların değerleri ve tutumları toplumsal kurum ve yapıları var 

etmektedir. Neticede bu değerlerin nerden geldiği (bireyden ya da toplumdan) 

tartışma konusu yapılmadan günlük yaşamı inşa edenlerin değersel yaklaşımları 

araştırılmıştır. 

İkinci dünya savaşı sonrasında 1950’lerde ortaya çıkan modernleşme kuramları 

evrimci ve yapısal-işlevselci sosyolojik yaklaşımlara dayanmaktadır. 19.yy 

sosyolojisinde, biyolojinin de etkisiyle evrimci ve organizmacı yaklaşımlar 

belirgindir. Toplumlar bir yandan canlı organizmalar gibi sürekli devinim halinde olan 

organik yapılar olarak telakki edilirken; bir yandan da bu yapıların evrimleşerek 

ilerledikleri sayıltılanır. Evrimleşme basitten karmaşığa, barbarlıktan uygarlığa 

doğrudur. Evrim zorunlu ve evrenseldir. Bock’a göre bu çizginin tipik temsilcisi 

sosyolog Herbert Spencer, doğayı ve toplumu aynı işleyiş kurallarına bağlı olarak 

görür (Bock, 1997; 78). Spencer, Darwin’den en çok etkilenen sosyologdur. 

Toplumlar basitten karmaşığa doğru evrilir; bu süreçte her kurum bir yandan 

farklılaşırken bir yandan da yeni temeller üzerinde birbirlerine bağımlı hale gelerek 

bütünleşirler. Kurumlar arasındaki bu bağımlılık ilişkisi ilkellerde zayıf iken evrim 

ilerledikçe kuvvetlenir. Toplumlar homojen yapıdan heterojen yapılara doğru 

evrilirler. Hoogwelt’e göre modernleşme kuramlarını etkileyen yukarıda 

değindiğimiz klasik evrimci anlayıştan ziyade neo-evrimci anlayıştır. İyimser klasik 

evrimci anlayış 19.yy.’da onay bulurken, özellikle 20.yy.’da yaşanan dünya savaşları 

yüzünden güvenirliliğini yitirmiştir. Klasik evrimcilik; iyimser, doğrusal, nedensel, 

önceden tahmin edilebilen ve değişim öznesi olarak “insanlık” gibi aşkın bir kavramı 

vurgulayan bir anlayış iken neo-evrimci anlayışta değişim öznesi öncelikle “toplum” 

ve “kültür” olarak belirlenir. Değişim süreci doğrusal değil kesikli ve hamlelerle 

oluşur. Evrim ise yayılma olarak düşünülür. Parsons’ın vurguladığı gibi evrim, 

toplumsal yapıyı oluşturan unsurların değişim sürecinde genel uyum kapasitesinin 

artmasıdır (Hoogwelt,1978;12-15). Heper’e göre Parsons’ın örüntü değişkenleri, söz 

konusu kuramların, toplumları bir evrim modeli içinde ikili toplum tipolojileri halinde 

54



kurgulamasında önemlidir. Örüntü değişkenleri, kişilik ve diğer sistemler (sosyal ve 

kültürel) arasında bağ kurar (Heper,1973; 25-26). Parsons’a göre beş dikotomik 

karakterdeki beş örüntü değişkeni ve değişkenlerin yöneldikleri seçenekler şöyledir: 

1- Etkililik veya nötrlük- ödüllendirilmeyi kontrol etme veya arama 

2- Kendilik veya kollektivite- özel çıkarlara veya ortak çıkarlara öncelik verme. 

3- Evrensellik veya özellik- genel veya kişisel standartları vurgulama. 

4- Başarı veya atfedilen- performansları veya atfedilenleri vurgulama. 

5- Belirginlik veya yayılmışlık- kesin karşılık verme veya genelleştirme 

(Abrahamson,1990; 34-35). 

Heper’e göre, örüntü değişkenlerinin birinci grubu, Tönnies’in toplum kavramını, 

ikinci grup değişkenler topluluk kavramını belirler (Heper,1973; 26). Modernleşme 

kuramlarında bu değişkenlerden ilk grup modern toplumu, ikinci grup geleneksel 

toplumu belirler. Neticede Parsons’ın örüntü değişkenlerinin toplumsal yapının 

kişilik, sosyal ve kültürel analiz birimlerine uygulanabilmesi, modernleşme 

kuramlarının, toplumları ikili toplum tipilerine göre ayrıştırmasında ve her bir tipin 

kendi yapısı içinde uyumlu bir bütün olarak tasavvur edilmesinde önemli bir etkisi 

olmuştur. 

Modernleşmeyi genel olarak toplumsal kurumlar arasındaki farklılaşma ve 

bütünleşme itibariyle çözümleyerek daha geniş bir platformda ele alan Levy, öncelikle 

modernleşme üzerindeki yanılgılara dikkat çeker. Buna göre modern toplumların 

nitelikleri modernleşen toplumlar için ön koşullar olmayabilir ve sonradan 

modernleşen toplumlar hep aynı çizgiyi takip etmeyebilirler. Örneğin Japonya’ya 

bakarak sonradan modernleşen toplumların Japonya gibi modernleşeceği söylenemez. 

Bu yanılgılara değindikten sonra Levy modernleşmiş ve göreli olarak 

modernleşmemiş toplumlar arasındaki farklara değinir. Modernleşmiş toplumlarda 

örgütler ihtisaslaşmıştır. İhtisaslaşmaları oranında birbirlerine bağımlı hale 

gelmişlerdir. Modernleşmiş toplumlarda ilişkilerde, akılcılık, evrensellik, fonksiyonel 

belirginlik hakimdir. Göreli olarak modernleşmemiş toplumlarda ise ilişkilere 

geleneksellik, özel ilkeler, fonksiyonel yaygınlık hakimdir. Bundan yola çıkarak 

modernleşmiş toplumlar; merkezileşmiş, pazarın egemen olduğu, her kurumun genel 

yapı içinde anlam taşıdığı, ailenin kendi dışında etkisini yitirdiği, kentleşmiş 

toplumlardır. Göreli olarak modernleşmemiş toplumlar ise hakim olan ilişki 

biçimlerine paralel olarak modernleşmiş toplumları tanımlayan niteliklerin 

karşıtlarının bulunduğu toplumlardır (Kongar,1972;198-200). Böylece Levy’nin diğer 

modernleşmeciler gibi geleneksel ve modern toplum tiplerini bir zıtlıklar silsilesi ile 

değerlendirdiği görülür. 

Modernleşme tanımı ile önemli bir isim olan Eisenstadt modernleşmeyi, tarihsel 

olarak Batı Avrupa’da ve Kuzey Amerika’da geliştirilmiş olan toplumsal, ekonomik, 

siyasal sistemlere doğru bir değişme süreci olarak tanımlar (Kongar, 1972; 193). 

Böylece Eisenstadt modernleşmenin içkin olarak batılılaşma olduğunu belirtmektedir. 

Eisenstadt modernleşme sürecinin toplumların farklı düzeylerinde şu değişiklikleri 

yaptığını ifade eder; ekonomik alanda modernleşme tarım ve maden sektörlerinin 

endüstri ve ticarete göre ikincilleşmesi, siyasal alanda modernleşme siyasal gücün 

merkezileşmesi ve siyasal rejimin demokratikleşmesi, kültürel alanda ise din, bilim 

55



ve felsefenin ayrılarak eğitimin laikleşmesi demektir. Eisenstadt modernleşme ile 

birlikte geleneksel toplum içinde çözülmelerin, huzursuzlukların olabileceğini ve 

ancak toplumlar modernleştiklerinde düzenleyici örgütlerin bu problemleri emeceğini 

söyler (Kongar, 1972; 196-197). 

Modernleşme kuramları toplumları geleneksel ve modern tanımlar; Kongar’a göre 

toplumları, iki uç toplum tipi olarak ele almak yanıltıcıdır. Çünkü değişmekte olan 

toplumlar bu iki uç toplum tipinin özelliklerini de gösterebilir. Özellikle modern 

toplumların sosyologları kendi toplumlarının nitelikleri tarafından şartlandıklarından 

değişmekte olan toplumların niteliklerini çok iyi değerlendirememektedirler. 

Değişmekte olan toplumlar için fonksiyonel olan kurumlar modernleşmeciler 

tarafından bozuk fonksiyonlu kurumlar olarak değerlendirilebilmektedir. Kongar bu 

noktada Kıray’ın “tampon kurum” kavramsallaştırmasını örneklendirmektedir. 

Gelenekselden moderne doğru geçerken toplumdaki bütünleşmeyi sağlayan bu 

“tampon kurum” olgusu modern toplum için anlamsız olmasına rağmen bizim gibi 

toplumlar için bütünleştirici olabilmektedir (Kongar,1972; 207). Gene Kongar’a göre 

modernleşme esnasında geleneksel yapının çözülmesi kaçınılmazdır. Bu durumu, 

toplumsal yapının çözülmesi olarak nitelemek yanıltıcıdır. Geleneksel yapının 

çözülmesi toplumsal yapının çözülmesi anlamına gelmez. Bir gözlemci toplumları 

ikili tip içinde görmeye alışmışsa bu yanılgıya düşebilir. Toplumsal bütünlük evrimin 

iki ucunda değil toplumun bütün değişme evrelerinde görülebilir (Kongar, 1972; 207). 

3. UYGULAMA 

Söz konusu alan araştırmasında sorular Parsons’ın 5 li dikotomik örüntü 

değişkenlerinin operasyonelleştirilmesi ile oluşturulmuştur. Araştırmada pozitivist 

metodoloji benimsenmiştir. Böylece bölge halkının eylemlerinin pusulası olan 

değerler olgusal düzlemde ölçülebilir hale getirilmiştir. Daha sonra bu katılımcıların 

sosyo-demografik, kültürel ve ekonomik özellikleri bağımsız değişken alınarak söz 

konusu değerlerin nasıl değiştiği gözlemlenmeye çalışılmıştır. 

Alan araştırması, karşılaştırmalı kültürel araştırmalar, katılımlı gözlem adı verilen 

nicel ve nitel teknikler aslında araştırıcının inceleme konusu olan grubun içine 

katılarak yapılmasını amaçlar. Buradan hareketle biz, bu çalışmada değerleri 

kuramdan çıkartarak operasyonelleştirdik. 

Projenin alan araştırması 1-07-2011 ile 30-07-2011 tarihleri arasında Erzurum, 

Erzincan, Bayburt illerinde kapsamında toplam 32 ilçe ve bu ilçelere bağlı köylerde 

18 anketör tarafından gerçekleştirilmiştir. 

Bağımsız değişkenler ile operasyonelleştirilmiş olan değerlerin anlamlılık ilişkisi 

ölçülmüştür. Verilerin analizleri SPSS 18 programı kullanılarak yapılmıştır. Bu 

programda frekans, karşılaştırma ve korelasyon analizleri yapılmıştır. 

Örneklemin illere göre dağılımında illerin evren içinde kapsadığı oran dikkate 

alınmıştır. Tablo 1’de görüldüğü üzere ankete katılan kişilerden % 72,2’si yani 840 

kişi Erzurum, %20,7’si yani 241 kişi Erzincan ve % 7,1’i yani 82 kişi Bayburt 

illerinden olmak üzere toplam 1163 anket uygulanmıştır. 

56



3.1. Örneklemin Genel Özellikleri 

Bölgede yapılan survey çalışmasında örneklem kapsamına girenlerin genel 

özelliklerinin şu şekilde olduğu ortaya çıkmıştır 

1- Katılımcılar daha ziyade köy doğumlu, 

2- Katılımcılar 18-31 yaş aralığında yoğunlaşmakta, 

3- Örneklem daha ziyade evli, 

4- Evli katılımcıların eşleri yarı oranla akrabaları değil, 

5- Evli olanlar genellikle görücü usulü ile evlenmiş, 

6- Çoğunlukla düzenli gelirleri yok, 

7- Çoğunlukla sürekli işleri yok, 

8- Çekirdek aile yapısı hâkim, 

9- Oturdukları evlerin sahibidirler, 

10- Ancak çoğunlukla arabaları yoktur, 

11- Yarıya yakını internet erişimine sahip, 

12- İnternette en fazla sosyal paylaşım sitelerini ziyaret etmektedirler, 

13- Çoğunlukla göç etmemiş yerli insanlardır, 

14- Göç etmiş olanlar ise genellikle köyden daha büyük yerleşim yerlerine ekonomik 

nedenlerle göç etmiş, 

15- Yaşadıkları köy ve mahallenin dışına çıkan insanlardır, kapalı yaşamayanlardır, 

16- Dışarı çıkma nedenleri iş ve tatil, 

17- Bulundukları yerin sağlık imkânlarının geliştirilmesine önem vermektedirler. 

Görüldüğü üzere, henüz köy kökenli, genç, evli, düzensiz ekonomik yaşama sahip, 

çağdaş iletişim teknolojilerini kullanabilen, dışa açık, çekirdek aile içinde yaşayan, 

geleneksel yollarla evlenmiş olan bir örneklem kitlesine sahibiz. Bu özelliklere sahip 

olan örneklemin araştırma sonucunda elde edilen geleneksel-modern değer 

eğilimlerinden bir kısmı ele alınacaktır. 

3.1.1.Geleneksel-Modern Değer Örüntüleri 

Parsons’ın 5 li dikotomik örüntüleri referans alınarak oluşturulmuştur. Buna göre daha 

bireysel ve evrensele yönelimli olmak modern, daha yerel ve kana dayalı ilişkileri 

gütmek ise geleneksel değer yönelimine işaret etmektedir. Bu itibarla aşağıdaki 

sonuçlar elde edilmiştir: 

1- Katılımcılar % 93.5 oranında en çok ailelerinin adını önemsemektedir. Katılımcılar 

%83.6 oranında en çok kişisel üretim ve başarılarına değer vermektedirler, burada 

birbirine zıt olarak konumlanan ailenin adı ve kişisel başarı odaklı olma arasında 

%10’luk bir mesafe dikkati çekmektedir. Katılımcılar geleneksel-moden değer 

scalasının bu boyutunda geleneksel olana daha yatkındır ancak aradaki mesafe çok 

uzun değildir. Bu hassa dikotomilerin her iki ucu için de kendini göstermektedir. 

Böylece bölge insanının geleneksele yatkın olsa da modern olandan çok da uzak 

düşmediği söylenebilir. 

2- Katılımcıların %66.9’u çevresindeki herkese aile üyesi muamelesi yaparken 

%55.2’si sadece kendi aile bireylerine aileden biri gibi davranmaktadır. Burada da 

birbirine zıt iki uçta konumlanan rollerde uzmanlaşma ve yaygınlık örüntüsü itibariyle 

veriler yorumlandığında yukarıda olduğu gibi geleneksel-modern değerler arasında 

57



%10’luk bir mesafe dikkati çekmektedir ancak bu kez ibre modern olana daha 

yakındır. Yani bireyler sadece kendi aile üyelerini kendi aile üyesi olarak görüp ona 

göre sosyal rolünü ifa etmektedir. Bu modern değer örüntüsü Türk toplumunda 

genelde görülen “bencilleşme” ve sosyal olarak “kendi içine kapanma” eğilimi ile 

paralellik göstermektedir. 

3- Katılımcıların %88.0’ı sadece işinin başarısına odaklanırken %84.6’sı işlerini 

yaparken başarıdan ziyade aile ve hemşerilerinin çıkarına hizmet etmeyi uygun 

görmektedir. Bu da bize bölge insanının işlerinde profesyonelliğin gerektirdiği 

bağımsızlaşmayı %4’lük oranda daha fazla tercih ettiğini göstermektedir. 

4- Katılımcıların %85.2’si kişisel başarıdan ziyade toplumsal değerlerine önem 

vermektedir. Bu da katılımcıların henüz iş ve başarı odaklı olamadıklarına işaret 

etmektedir. Bölge insanı ekonomik ve profesyonel hayatlarında toplumun diğer değer 

ve kurumlarından sıyrılamamaktadır. İleride bu özelliğin değişik örneklerine de 

rastlayacağız. Azgelişmiş ülkelerde toplumsal kurumlar kendi içinde uzmanlaşarak 

birbirinden kopuk değil iç içedir. Bu da yeri geldiğinde gelişme ve kalkınma 

politikalarını olumsuz etkileyebilmektedir. Aynı şekilde bu tür ülkelerde bireyin 

toplum nazarındaki itibarı, saygınlığı her şeyden değerli olabilmektedir. Aynı 

zamanda katılımcıların % 63.4’ü kişisel başarıyı ötelemektedir ki bu da yukardaki 

yorumla paraleldir. 

5- Katılımcıların %92.6’sı insanlığa hizmet etmeyi öncelediğini belirtmektedir. Buna 

mukabil %93.6’sı aileye ve kendi milletine hizmeti öncelemektedir. Bu da bize 

geleneksel-modern değer skalasında sadece %1’lik farkla bölge insanının yerel olana 

hizmet etmeyi arzu ettiğini göstermektedir. 

Sonuç olarak geleneksel-modern değerler ekseninde bölge insanının iki uç değer 

skalası arasında uçurum sergilemediği dikkat çekmektedir. Ancak küçük farklarla da 

olsa geleneksel değerlere itibar etmektedirler. 

3.1.2. Aileiçi İşbölümü ve Kadına Bakış 

Bu kısımda aile içi rol dağılımı itibariyle katılımcıların eğilimleri yorumlanmaya 

çalışılacaktır. 

1- Katılımcıların %81.1’i annenin vazifesini babaya ve çocuklara hizmetle sınırlı 

görmektedir. Buna mukabil ailenin her üyesinin evde kendi işini yapması gerektiğini 

düşünen daha demokratik eğilimli görüş belirtenlerin oranı ise %731.3’tür. Şimdi 

yukarıda belirttiğimiz gibi bölge insanı geleneksel-modern değerler scalasında 

uçurum arz etmez ancak ortalama %10 oranında geleneksel değerlere doğru bir kayış 

söz konusudur. 

2- Katılımcıların %88.1’i babayı ailenin geçiminden sorumlu görmektedir, 

3- Katılımcıların %81.7’si tüm aile bireylerini ailenin geçiminden sorumlu 

görmektedir. Kırsal bölgelerde tarımsal üretim sürecinde tüm aile üyelerinin aktif 

olduğunu düşünürsek bu sonuç şaşırtıcı değildir. 

58



4- Katılımcıların %76.8’i anneyi %85.4’ü babayı evin ve ailenin direği saymaktadır. 

Babaya verilen bu önem farkı ataerkil aile ilişkileri anlamlıdır. Ayrıca katılımcılar 

%94.8 oranında babaya ailenin koruyucusu rolünü yüklemektedir. 

5- Katılımcıların % 86.5’i çocukların ebeveyne kesin itaat ile vazifeli olduğu 

görüşünü paylaşmaktadır. Bu da bizim kültürümüzün insanlar arası ilişkilerinin temel 

kuralı olan otorite-itaat zinciri ile uyumludur. 

6- Katılımcıların %63.6’sı çocukların aileye ekonomik katkısı olması gerektiğini 

düşünmektedir. Kırsal bölgede ailenin tüm üyelerinin üretime katkıda bulunması 

gerekliliği bu sonuçta etkilidir. Şehir ve ilçe merkezlerinde ise sokakta çalışan çocuk 

sayısının dikkat çekmesi de bu sonuçla paraleldir. Bununla birlikte katılımcıların 

%79.3’ü çocukların eğitimine de önem vermektedir. 

3.1.3.Ekonomik İlişkiler ve Değerler 

Bu kısımda ekonomik ilişkiler, üretim ve tüketim davranışları ile toplumsal değerler 

arasındaki ilişki görülmeye çalışılmıştır. Ve fark edilmiştir ki azgelişmiş ülkelerde 

olduğu gibi toplumsal kurumlar bağımsız değil üst yapısal kurumsal değerler ile 

ekonomik kurum iç içedir. 

1- Katılımcıların % 84.8’i bilgi ile konforlu yaşam arasında bağ kurmaktadır. Bu da 

bize göstermektedir ki, bölge insanı bilgisel gelişimi konforlu yaşam tarzı için 

önemsemekte ve yeni bilgileri de bu doğrultuda açıklanırsa benimseme kapasitesine 

sahiptir. Bilgi aynı zamanda kötülükle mücadele aracı olarak da kabul edilmektedir. 

2- Katılımcıların % 75.1’i günlük ihtiyacından fazlasını üretmeyi günah 

saymamaktadır. Bu da bizim için gelişim ve kalkınma stratejileri itibariyle önemlidir. 

Bölge insanı günlük tüketimini karşılıycak kadar üretimi uygun gören olan geçimlik 

ekonomiden uzaklaşmış bir zihniyete sahiptir. Pazar ekonomisine uyumlu bir 

algılamaya sahiptir. 

3- Katılımcıların %88.8’i ise ihtiyacından fazlasını tüketmeyi günah saymaktadır. 

Tüketimin dinle sınırlandırılması, dinin bir sosyal ahlak misyonu taşıması ve 

toplumsal huzur için paylaşımı tavsiye etmesi sosyolojik literatürde yer almaktadır. 

Bölge halkının da tüketim üzerinde bu dinsel sınırlamaları taşıdığı anlaşılmaktadır. 

4- Katılımcıların %84.9’u daha fazla para kazanmaya olumlu bakmaktadır. Ancak 

%96.6’sı paranın helalini istemektedir. %97.6’sı para kazanmanın şerefli yollardan 

olması gereğini bildirmektedir. Bu da ekonomik faaliyet üzerinde dinin etkisini bize 

vermektedir. 

5- Katılımcıların %61’i çocuklarının daha iyi bir yaşama kavuşması için büyük 

şehirlere göç etmeyi arzulamaktadır. Bölge insanı gelişmiş bir yaşam tarzı için kendi 

yöresini geliştirmeyi değil göç etmeyi tercih etmektedir. Katılımcılar aynı zamanda 

%94.8 oranında çocuklarının daha iyi yaşamaları için eğitimi şart görmektedir. Türk 

toplumun statü toplumu yani toplumsal saygınlığa önem veren bir toplum olduğu 

düşünüldüğünde para ile değil eğitim ile statü sahibi olma arzuları anlaşılır bir haldir. 

59



Nitekim katılımcılar çoğunlukla mülk sahibi olmak ile “efendi” olmak arasında bağ 

kurmamaktadır. Bununla birlikte parasız bir hayatın da mümkün olmadığının farkında 

olacak kadar reel bir duruşa sahiptirler. 

3.1.4.Yaş Değer ve Tutumlar 

Analiz sonuçlarında görülmüştür ki geleneksel ya da modern olsun tüm değer ve 

eğilimler yaşla beraber artış göstermektedir. Beklenen sonuç yaş artışı ile geleneksel 

değerlere katılımın artacağı şeklindeydi ancak sonuçlar bizi farklı yorumlara 

götürmüştür. Öncelikle 46-52 ve 53+ yaş aralığı Türk modernleşmesinin sentezci 

yapısını yansıtmaktadır. Türk modernleşmesi pek çok azgelişmiş ülke ya da geç 

modernleşen ülkelerde olduğu gibi geleneksel değerlerden tümden bir kopuş 

yaşamamaktadır. Bununla beraber söz konusu yaş aralıklarından daha genç yaş 

gruplarının geleneksel değerlerden ciddi kopuş sergilememesi, ülkemizdeki son on 

beş yirmi yıldır yaşanan muhafazakârlaşmanın bir sonucu olarak 

değerlendirilmektedir. Yaş arttıkça geleneksel ve moderne açıklığın birlikte 

görülmesi yaşlı grupların Türk modernleşmesini temsil etmesinden kaynaklıdır. Buna 

göre; 

1- 52+ yaş aralığı ailenin adına daha fazla önem verdiği gibi modern bir değer olan 

kişisel başarıyı da önemsemektedir. 

2- 53+ yaş aralığı daha fazla sosyal rollerinde yaygınlaşma eğilimi taşımaktadır. Aynı 

şekilde aile üyesi rolünü de daha fazla önemsemektedir. 

3- 46-52 yaş aralığı daha fazla işin başarısına odaklanmaktadır. Aynı zamanda bu yaş 

aralığı insanlığa hizmeti önemsemektedir. 

4- 53+ yaş aralığı daha fazla toplumsal değerlerini önemsemekte ve daha fazla 

hemşerilerinin çıkarını öncelemektedir. Kişisel çıkarını ötelemektedir. 

5- 32-38 yaş aralığı daha fazla lokal-biz grubunu önemsemektedir. Çocuklarının daha, 

iyi eğitim almaları için büyük şehre göçü istemektedir. 

6- 53+ daha fazla anneyi ailenin hizmetlisi olarak görmektedir. Babayı ise geçim aracı 

olarak nitelemektedir. 53+ yaş aralığı daha fazla tüm aile üyelerini evin geçiminden 

sorumlu görmekte, anneyi evin direği satmakta, babayı koruyucu görmekte, evde 

herkesin kendi işini yapmasını istemekte, çocukların evin geçimine katkı yapmasını 

istemekte, bilgi ile konforlu yaşam arasında ilişki görmekte, fazla üretimi ve tüketimi 

günah saymakta, dünyanın düzeninin değişmeyeceğine inanmakta, paranın helalini 

istemekte ve paradan ziyade onura önem vermektedir. 

7- 46-52 yaş aralığında olanlar daha fazla itaatkar çocuk istemekte ve bireysel 

yeteneklere önem vermektedir. 

8- 53+ insanın her yerde aynı olduğuna inanmaktadır. Aileye, dine ve devlete önem 

vermektedir. 

9- 53+ en fazla parasız hiçbir şeyin olmayacağına inanmaktadır. Aynı zamanda hukuk 

ve düzen arasında en fazla bağ kurmaktadır. Eğitimle toplumların ilerleyeceğini 

düşünmektedir. Mülk sahipliği ile efendilik arasında bağ kurmaktadır. 

10- 53+ en fazla bilinmeyenden korkmaktadır. Sadece kendi kanından olandan 

korkmaktadır. İnsanoğlunun hamurunda kötülük olduğuna inanmaktadır. 

11- 39-45 yaş aralığı yeniliklere şüpheyle bakmaktadır. 

60



12- 46-52 yaş aralığı en fazla insanın doğuştan masum olduğuna inanmaktadır. En 

fazla onlara göre, insan sonradan kötü olmaktadır. 

13- 53+ en fazla büyük ve kalabalık yerlerden korkmaktadır. Ülkenin geleceğinden 

endişelidir. 

14- En fazla 46-52 yaş aralığı dünyanın geleceğinden endişelidir. Ve militaristtir. 

15- En fazla 46-52 ve 39-45 yaş aralıklarından olanlar bilgiyi kötülükle mücadele 

aracı olarak görmektedir. 

Görüldüğü üzere, yaş önemli bir bağımsız değişkendir. Ancak yaşın doğrusal artışı ile 

geleneksele doğrusal katılım oranları olduğunu söylemek mümkün değildir. Ya da 

tam tersi yaşın doğrusal azalışı ile modern değerlere katılım arasında doğrusal katılım 

olduğunu söylemek de mümkün değildir. 

3.1.5.Eğitim ve Değerler ve Tutumlar 

Burada eğitimin aldığı değişkenliğin değer ve tutumları nasıl etkilediği analiz 

edilecektir. Buna göre; 

1- En fazla okur-yazar olmayan ailenin adına önem vermektedir. 

2- En fazla okur-yazar olan sosyal rollerinde yaygındır. Bunun tam tersi yanı zamanda 

sadece aile fertlerine aile bireyi rolünü gerçekleştirmektedir. 

3- En fazla ilkokul mezunu olan işin başarısına odaklanmaktadır. Lokal-biz grubunun 

çıkarını önemsemektedir. Toplumsal değerlerini önemsemektedir. Kişisel çıkarını 

ötelemektedir. 

4- En fazla okur-yazar olmayan lokal-biz grubuna hizmeti öne çıkarmaktadır. Anneyi 

evin hizmetlisi gibi görmektedir. Babayı evin geçim aracı olarak kabul etmektedir. 

5- En fazla ortaokul mezunu olan babayı evin direği olarak kabul etmektedir. 

6- En fazla okur-yazar olan babayı evin koruyucusu olarak kabul etmektedir. 

7- En fazla okur -yazar olmayan çocukların ebeveyne itaatkâr olmasını istemektedir. 

8- En fazla ilkokul mezunu olan çocukların evin geçimine katkı sağlamasını 

istemektedir. 

9- En fazla okur-yazar olan evde herkesin kendi işini kendisinin yapmasını 

istemektedir. 

10- En fazla ortaokul mezunu olan çocukların sadece kendi eğitimleri ile meşgul 

olmalarını istemektedir. Bilgi ile konforlu yaşam arasında bağ kurmaktadır. 

11- En fazla okur-yazar olamayan para ile rahat yaşam arasında bağ kurmaktadır. 

12- En fazla okur-yazar olmayan fazla üretmeyi ve tüketmeyi günah saymaktadır. 

13- En fazla okur-yazar olan çocuklarının eğitimi için büyük kente göç etmek 

istemektedir. 

14- En fazla okur-yazar olmayan dünyanın düzeninin değişmeyeceğine inanmaktadır. 

15- En fazla ilkokul mezunu olan helal para kazanmak istemektedir. 

16- En fazla okur-yazar olan insanın her yerde aynı olduğuna inanmaktadır. 

17- En fazla ilkokul mezunu olan çocuklarının daha iyi eğitim almalarını istemektedir. 

18- En fazla okur-yazar olmayan toplumda temel kurum olarak dini görmektedir. 

19- En fazla ilkokul mezunu olan devleti temel kurum saymaktadır. 

20- En fazla okur-yazar olmayan parasız hiçbir şeyin olmayacağına inanmaktadır. 

21- En fazla okur-yazar olan devlet ve dini ikiz görmektedir. 

22- En fazla okur-yazar olmayan mülk ile efendilik arasında bağ kurmaktadır. 

61



23- En fazla ilkokul mezunu olan bilmediğinden korkmaktadır. 

24- En fazla okur-yazar olmayan kanından başkasına güvenmemektedir. İnsanın 

hamurunda kötülük olduğuna inanmaktadır. Büyük ve kalabalık yerlerden 

korkmaktadır. 

25- En fazla üniversite mezunu olan ülkenin geleceğinden endişelidir. Görüldüğü 

üzere eğitim değişkeni en güçlü değişkendir. Eğitim seviyesinin en altlarında yer 

alanların daha geleneksel olmakla beraber moderne de eğilimli oldukları 

anlaşılmaktadır. 

4. SONUÇ 

Amerikalı modern sosyolog Parsons’ın geliştirdiği beşli dikotomik örüntü 

değişkenleri referans alınarak bölge insanının geleneksel-modern değerler ekseninde 

nerede olduğunu tespit etmeye çalıştığımız bu araştırma projesinde görülmüştür ki, 

bölge insanı Türk modernleşmesinin tipik niteliği olan geleneksel modern sentezci bir 

eğilime sahiptir. Parsons’ın geliştirdiği tablo bireysel-evrensel modern ile yerelkollektivite-geleneksel 

uç değerleri sıralamaktadır. İnsanların yerelden evrensele nasıl 

hareket ettiğine odaklanmaktadır Bununla birlikte Parsons’ın kendisi de bu örüntü 

değişkenlerinin aynı toplumda birlikte de bulunabileceğini belirtmektedir. Elde edilen 

sonuçlar, bölge insanı bu ikili tabloda gelenekseli yaşasa da modern olana da eğilim 

göstermektedir. Buna göre, bölgede uygulanacak kalkınma projelerinde insanların 

geleneksel oldukları ancak moderne de açık oldukları bilinerek hareket edilmelidir. 

Burada uygulayıcılara büyük vazife düşmektedir. Öncelikle kırsal bölge halkı ile 

iletişim kurabilmek önemlidir. Gelenekselden moderne yönelik olan yöre halkının 

modernleşme eğilimi geliştirilirken geleneksel değerleri de rencide edilmemelidir. Ele 

aldığımız hiçbir bağımsız değişken geleneksel-modern arasında keskin bir uçuruma 

yol açmasa dahi köy doğumlu olmanın geleneksele yatkınlık ile ilişkisinin kuvvetli 

olduğu görülmüştür. Bununla birlikte eğitim değişkeni en etkili değişkendir. Meslek 

ve aylık gelirin ise en az etkili oldukları görülmüştür. Türk toplumunun sınıflı yapı 

sergilememesinin bunda etkili olduğu düşünülmektedir. Yaş ve medeni hal arasında 

da uyumlu sonuçlar dikkat çekmiştir. En yaşlı grup aynı zamanda dul olma olasılığı 

en yüksek olan dul grup ile çakışmıştır. Buna göre 53+ ve dul olanların gelenekselmodern 

sentezci değer yönelimi klasik Türk modernleşmesini yansıtmaktadır. 

Eğitim seviyesinin artması ve yaşın daha gençleşmesi ile modern eğilimlerin artacağı 

gibi bir beklenti gerçekleşmemiştir. Bunda etkili olanın son 15-20 yıldaki Türkiye’de 

görülen genel muhafazakârlaşmadan en çok eğitimli ve gençlerin etkilenme 

olasılığının yüksekliği olduğu düşünülmektedir. 

KAYNAKÇA 

Bock, K., (1997), “İlerleme, Gelişme Ve Evrim Kuramları” Çev. A. Uğur, 2. Baskı, 

Edt., T. Bottomore, 

R. Nisbet, 51-92. 

Heper, M., (1973), Modernleşme Ve Bürokrasi Karşılaştırmalı Kamu Yönetimine 

Giriş, Ankara, Türk Sosyal Bilimler Derneği Yay. 

Hoogwelt, A. M. M., (1978), The Sociolojy Of Developing Societies, London, 

Macmillan Press. 

62



Kongar, E., (1972), Toplumsal Değişme Kuramlar-Kavramlar, Ankara, Bilgiyay. 

Parsons, T., (1951), The Socıal System, Routledge, London. 

63



Nasıl Bir Kalkınma? 

Fuat ERCAN * 

Teşekkürler böyle bir toplantı, böyle bir oturum organize edildiği için çünkü 

Türkiye’nin herhalde en önemli gündem maddelerinden birisi kalkınma, girişme, 

ilerleme ama bu kalkınma, girişme, ilerleme nasıl olacak sorusu çok önem kazanıyor. 

Uzaklardan geldiğiniz için birkaç şey söylemek istiyorum. Dünkü oturumlarda 

kalkınma ile ilgili analizler yapılırken çok önemli bir çerçeve sorunu vardı aslında. 

Kalkınma ama nasıl kalkınma? Ne için kalkınma? Neye bakacağız, acaba maddi 

kalkınma mı manevi kalkınma mı? Ama dün Azerbaycan’dan bir hocamız çok güzel 

bir şey söyledi, dedi ki: “Kalkınma kavramı zamanla ilgili, gerçekten de kalkınma 

kavramı bir mühendis mantığıyla sadece yapılacak şeyler olarak görmek yerine belirli 

bir zamanda açığa çıktığını vurgulamamız gerekiyor.” O da hangi zaman? Üç tane 

değişken üzerine geliyor kalkınma kavramı. 17. ve 18. yy da dünyanın belirli bir 

mekânında belirli bir zamanında ilerleme, gelişme diye üç değişkenin üzerine 

gelişiyor. 

Birincisi sanayileşme kavramı, çok önemli. Şimdi bu kitapçığa bakarken ilginç bir 

şekilde kalkınma derken kitapçıkta sanayileşme ile ilgili 2-3 tane sunuş var. Birazdan, 

bunu birazcık daha konuşacağız. Sanayileşme kavramı, kalkınma dediğinizde 

sanayileşme kavramını katmadan eksik kalıyor. Sanayileşme de insanlık tarihinde 

önemli bir şeyi ifade ediyor, o da şu; eskiden Âşık Veysel’in söylediği gibi “Bir 

verdim, bin verdi. Benim sadık yârim kara topraktır.” Binlerce yıl özellikle 

Anadolu’da başlayan insanlığın ihtiyaçlarını giderme tarzı tarımsal faaliyetle 

gerçekleşiyordu. Fakat insanlık tarihinin belirli bir döneminde, insanlar doğadan 

çekip aldığı, biz iktisatçılar ne yazık hammadde diyeceğiz, hammadde üzerine yeni 

bir şeyle, neyle makine ile işlem yaparak, neyle emek gücüyle, yani insanlar kendi 

emek güçlerini katarak ihtiyaçlarını giderme tarzı. Yani sanayileşme kavramı 

insanların, biz iktisatçıların uğraştığı üretim, tüketim, bölüşüm ilişkilerini dönüştüren 

bir şey çünkü ihtiyaçlarımız artık doğadan elde ettiğimiz hammadde üzerine işlem 

yaparak, hammaddeyi dönüştürerek gideriyoruz. Demek ki bir sanayileşme kavramı 

düşünmemiz lazım. 

İkincisi, genellikle Türkiye, Hindistan ve Güney Afrika gibi ülkelerde göz ardı edilen 

bir şey var kalkınma dediğimizde mutlaka sermaye birikiminden bahsetmemiz 

gerekiyor. Kalkınma dediğimizde demin bahsettiğimiz doğadan hammadde 

alacaksınız, emek gücü yaratacaksınız ve makinelerle ihtiyacınızı giderecek şeyler 

yapacaksınız. Kim yapacak? Bu üretim faktörlerini bir araya getirecek girişimci, yani 

gündelik dilde patron, yani işveren. Demek ki aslında kalkınma dediğimiz de 

paketlenmiş bir kavram olarak, sermaye birikimi, kapitalizm, girişimden 

bahsettiğimizde çok paketlenmiş bir şeyden bahsediyorsunuz. 

Kalkınma ifadesi kapitalizmle eş zamanlı kullanılması gerekiyor. Girişimci demek 

her köşede milyoner yaratacaksanız, her köşede aynı zamanda ne yaratmak 

* 

Prof. Dr., Marmara Üniversitesi 

64



zorundasınız? Üretim faaliyetinde bulunan çalışanları yaratacaksınız. Hammaddeyi 

yaratacaksınız. Demek ki, kalkınma dediğimizde kapitalizm kavramından bağımsız 

bir ifade kullanamazsınız. Dünkü toplantıda daha çok maddi kalkınma, manevi 

kalkınma deniyordu. Manevi kalkınma bir dönem Türkiye’de 68’lerde ifade edilen 

bir kavram. Necmettin Erbakan’ın dile getirdiği “Sadece maddi kalkınma olmaz, 

manevi kalkınma da gerekiyor.” Ama manevi kalkınmayı da dünden beri bugün de 

paralel oturumda bir kalkınma şeyi var, kalkınmanın da dinsel yönleri var ama 

kapitalizmi ifade etmeden bir manevi kalkınma kavramı da çok eksik ve yetersiz 

olacaktır. Kendi kendimizi görmemek olacaktır. Çünkü kalkınma kapitalizmle 

birlikte açığa çıkan bir şey. Alternatifini düşünüyorsanız kapitalizmi de eleştirmek, 

gündeminize almak gerekiyor. 

Üçüncüsü, kalkınmadan bahsediyorsak, üçüncü kavramda dünyanın belirli 

bölgesinde açığa çıkan ilerleme, gelişme fikriyle ulus devlet kavramı. Demek ki, 17. 

ve 18. yy da dünyanın belirli mekânında açığa çıkan sanayileşme, kapitalizm ve ulus 

devletin birlikteliğinde bir değişim gündeme geliyor ve sadece kendi bulunduğu 

mekânda değil, kapitalist sanayileşmenin önemli bir mantığı var, ulus devletle birlikte 

yavaş yavaş diğer mekânlara, diğer bölgelere saçılıyor. 

Peki, kalkınma ne zaman gündeme geliyor? Kalkınmanın, ilerleme, gelişme fikrinden 

farklı olarak açığa çıkışı 1950’lerdir. Bir alt disiplin olarak açığa çıkıyor. Genç 

kapitalist yaşamı, az gelişen, geri kalmış geleneksel diye ifade edilen bir dizi ülkede 

ki dünyanın neredeyse 3/4’ü bundan fazla ülkeler, bu ülkeler nasıl tarımdan sanayiye, 

nasıl gelenekten moderne geçer diye çok genel bir düşünce tarzı gündeme getiriyor. 

Kalkınma fikri 50’lerden itibaren özellikle ABD’nin egemenlik, yeniden dünya 

düzeni inşasıyla birlikte iktisadın bir alt disiplini olarak kalkınma iktisadı, 

sosyolojinin bir alt disiplini olarak gelişme sosyolojisi, siyaset biliminin bir alt 

disiplini olarak jeopolitik dediğimiz alan gündeme geliyor. 

Fakat kalkınma ile ilgili analiz yaptığımızda, kalkınmanın olduğu dünyanın her 

bölgesinde bölgesel eşitsizlikler gündeme geliyor. İlginçtir, İspanya’da, Fransa’da, 

Amerika’da, İngiltere’de bölgesel eşitsizlikler vardır çünkü kalkınmada sermaye 

birikimi belirli bir mekânda yoğunlaşıyor. O mekânda girişimci hammaddeyi, 

kaynakları o mekâna yoğunlaştırdığı için diğer mekânlar ne yapıyor eşitsiz gelişme 

dediğimiz bir olayla karşılaşıyor. Fakat 1960’lardan itibaren özellikle bizim gibi 

ülkelerde, kalkınmada öncelikli bölgeler diye, kalkınma ya da sanayileşme ile 

kapitalizmin yarattığı eşitsizliği gidermek için bölgesel kalkınma kavramı gündeme 

getiriliyor. Bölgesel kalkınma kavramı daha önce kalkınmada öncelikli bölgeler diye 

ulus devletin eşitsizliği azaltacak müdahaleleri üzerinden tanımlanırken, 1990’larda 

bölgesel kalkınmada yeni bir aşamaya gidiliyor. Mesela geçenlerde Brezilya’daydık. 

Brezilya’da bu konuşuluyor, Güney Afrika’da bu konuşuluyor. 

Artık yeni bir dönem açılıyor, o da sanayileşmenin, sermaye birikiminin daha önce 

geri kalmış bölgelerde de aktif hale getirilmesi, bu artık geri kalmış bölgelerdeki 

eşitsiz gelişmeyi değil orada sermaye birikimi sağlayacak düzeneklerin 

oluşturulması. 

65



Türkiye gerçekten son dönemde bu yönde önemli atılımlarda, bu atılımlardan en 

önemlisi kalkınma ajansları. Türkiye pratiğinde çok tartışıldı kalkınma ajansları, ben 

DOKAP’a gittim, GAP’ın hemen hemen bütün toplantılarına katıldım. Daha önce 

bölgesel kalkınma o bölgedeki eşitsizliği gidermeye yönelirken şimdi o bölgede 

girişimci yaratma, o bölgedeki kaynakları aktif hale getirme, o bölgenin olanaklarını 

hızla birikim sürecine, açık söyleyelim kapitalist birikim sürecine eklenmeyi 

gündeme getiriyor. Bu anlamda ki kalkınma Türkiye’nin kentlerinde çok tartışıldı. 

Acaba kalkınma bölgesel kalkınma mı olsun, kalkınma ajansı mı olsun yani ulus 

devlet doğrudan müdahale etsin mi yoksa girişimcilerin kendi arasında bir şey olsun 

mu ama Türkiye pratiğinde bölgesel kalkınma ajansından bölgesel kavramlar çıktı. 

Çünkü Afrika’da, Latin Amerika’da var olan bölgesel kalkınma ajansı uygun değildi, 

kalkınma ajansına dönüştü. 

Kalkınma ajanslarının önemli şeyi o bölgedeki kaynakları mobilize ederek, birikim 

sürecine, sanayileşmeye, kalkınmaya yönlendirmektir. Ama Türkiye gibi ülkelerde 

ki Rio de Janeiro’da yeni bir toplantıya katıldım, olumsuz olan bir şey var ki bölgenin 

kaynaklarını harekete geçirirken iki tane değişken; birincisi bölge insanlarının 

düşünce ve sözlerininde katılım hakkının gündeme getirilmesi gerekiyor. İkincisi 

kalkınma, birikim gibi bir idealize edilmiş mutlaklaştırılmış bir dil üzerine 

kurulduğunda o bölgenin sahip olduğu doğal kaynaklar, turizm olanakları, alt yapı 

yatırımları ve insanları hızla sürecin içinde tahrip edilmeye başlıyor. O yüzden 

bölgesel kalkınma, bu günlerde çok tartışılan, iki şeyi birlikte gündeme getiriyor. 

Bölgesel kalkınma, bölgenin doğal kaynaklarını, kültürel yapısını tahrip mi edecek 

yani Keynes’in ifade ettiği inanılmaz birikim hırsıyla bu insanın içindeki hayvansal 

güdüleri açığa çıkarıp doğayı, yer altı ve yer üstü kaynakları tahrip mi edecek? 

Türkiye’de bu çok hızlı gerçekleşiyor, yer altı suları mı dersiniz, madenler mi dersiniz 

hızla kalkınma adına kısa sürede tüketilecek bir hammaddeye dönüştürülüyor. Yoksa 

kalkınma bölgenin ihtiyaçları ile birlikte bir dinamik hal mi alacak? Bence bugün 

Türkiye’nin en önemli sorunlarından biri. Bir akademisyen olarak 27-28 yıldır 

kalkınma çalışıyorum, ısrarla hemen kalkınmalıyız, güçlenmeliyiz ifadesi 

kullanıldığı her yerde ama nasıl kalkın malıyız? Hammaddeyi, doğal kaynakları, 

tarihi-kültürel dokumuzu bozmadan eğer biraz geçmişten gelen şeylere saygımız 

varsa, doğaya o yapıyı bozmadan bölgenin ihtiyaçlarının nasıl karşılanması sorusunu 

sormayı bir etik sorun olarak gündeme getirmek istiyorum. 

Çok uzattım şimdi esas bu konuda çalışan, bu konunun uzmanı hocalarımız bize bu 

konuda daha detaylı bilgi verecek. 

66



Medeniyetler İttifakı ve Farkı 

İlhami GÜLER * 

Önce medeniyet tanımına ilişkin bazı hususlara değinmek istiyorum. Kavramın çok 

netameli ve tartışmalı olduğunu herkes biliyor. Ben, ‘ittifak’tan daha ziyade 

‘kimliksel hal’in kavram için daha temel ve belirleyici olduğunu düşünüyorum. Bu 

durum, tarihsel olarak ittifakı olmasa da kültürel alışverişi dışlamaz. Medeniyetler, 

Molla Sadranın geliştirdiği “Hareket-i Cevher: Hareketli Özcülüğün” iyi bir örneği 

olarak hem bir ‘kim’liğe sahiptirler; hem de başka kültürlerden ve medeniyetlerden 

beslenirler. Kültür, Ruh, Prototip, Dünyagörüşü(weltenshung) Paradigma, Medeniyet 

vs. adı değişse de, epeyce sayıda düşünce/kültür ve medeniyet tarihçisinin üstünde 

oydaştığı belli sayıda totaliteler vardır. Bu totaliteler, demografik olarak birden çok 

etnisite ve dili aşıp geniş coğrafyalarda uzunluğu değişik tarihsel kesitlerde bir 

mayalanma/yapılanma yaratır. Bu totaliteler, toplumların oluşturduğu bilim, sanat, 

felsefe, iktisat, siyaset, ahlak vs. gibi alt kültür kümelerini bir bütünlük (harmoni, 

aşure, mozaik) içinde topladığı gibi; örneğin, ‘İslam Medeniyeti’ söz konusu 

olduğunda Emevî, Abbasî, Endülüs, Selçuklu, Osmanlı gibi tarihsel/siyasal gövdeleri 

de toplar ve ortak payda olarak hepsini keser. Bu, Necip Fazıl’ın bir şirinde “Bende 

bir şey vardı/ her şeyi tutan bir şey” dediği şeydir. Sonra da bu “ruh”un, etkisi altına 

girdiğimiz Batı “medeniyet”inden farklılığını şöyle dile getirir: “Utanırdı burnunu 

göstermekten babaannem/ kızımın gösterdiği kefen bezine mahrem.” 

Zuhurunun şiddetinden dolayı özünü göremediğimiz ve her yerde olduğu için de 

kitleler tarafından “olması gereken” olarak algılanan ve halen hegomonyasında 

bulunduğumuz Prometauscu, Seküler, Kahraman veya Duyumcul medeniyetin 

(Yunan/Roma ve 16. yüzyıl sonrası Avrupa) tarihsel bütünlüğü üzerine E. From şöyle 

der: ‘İçimize dikkatlice bakacak olursak, çevremizdeki insanların ve liderlerimizin 

davranışlarını inceleyecek olursak, iyi, güzel ve değerlinin neler olduğu konusundaki 

görüşlerimizin, o eski Yunan ve German kahramanlarıyla tıpatıp benzediğini 

görebiliriz. Avrupa ve Kuzey Amerika’nın tarihi –Hıristiyanlık dininin kabul edilmiş 

olmasına rağmen- zorbalıkların, fetihlerin ve açgözlülüklerin tarihidir. En yüce 

değerlerimizi, diğerlerinden güçlü olmak, başkalarını boyunduruk altına almak ve 

onları sömürmek olarak sıralamak mümkündür.’ (Erich Fromm, Sahip Olmak Ya da 

Olmak, çev. A. Arıtan, İstanbul 1990, s. 201). Fromm, Hıristiyanlığı (Schubar’ın 

tasnifinde ‘Mesihçi’, Sorokin’in tasnifinde ‘Düşünsel’) bu (Kahraman/Duyumcul) 

ruhtan fiili/tarihsel olarak olmasa da, kültürel olarak istisna ettiğine dikkat etmek 

gerek. Avrupa’nın Hıristiyanlık parantezini Nietzsche Yeni Ahit’e inananların 

Hiristiyanca yaşaması olarak görmez. Hırıstiyanca olmayan bir yaşam (Kahraman 

ruh, Nordik-German) onu onaylayıp güç aracı olarak kullanmıştır der. (Heıdegger, 

Tanrı Öldü Sözü, çev: L. Özşar. Bursa.2001. s.20) Kölelerin özgürlük ideolojisi olan 

Hrıstıyanlık, kendine Romayı örnek alıp örgütlenince ruhunu kaybetti. 

Derrida, Kahraman ruhu ‘Huzur Metafiziği’; Levinas ise, Ötekini inkar eden 

‘Ayniliğin Ontolojik Emperyalizmi’ olarak niteler(Eurocentrism). Unutmayalım ki, 

* 

Prof. Dr., Ankara Üniversitesi 

67



bu yüzyılın başlarında (Birinci Dünya savaşı) yapılan insan kıyımları da, İkinci 

Dünya savaşında yapılanlar da bu ruh veya bu ruhun ‘iğvasına’(ırkçılık, 

milliyetçilik)kapılanlar tarafından yapıldı. Ancak, Konfüçyanizm/Budizm’in 

‘Uyumlu’ ruhu, önce Komünizme, sonra da Kapitalizm’e ayartılmadan önce ve 

Hinduizm’in ‘Zahid’ insanları Kapitalizme ayartılmadan önce, 

‘Kahraman/Duyumcul’ insandan bambaşka halet-i ruhiyeye sahip idiler. 

Medeniyetlerin İttifak veya Çatışması bağlamında şunları söylemek mümkün: 

Huntington’un –siyasal bir stratejist olarak- ortaya attığı tezin politik bir manevra 

olduğu kanaatindeyim. Çünkü ortada yükselen bir Hindu/Zahid veya Budist, uyumlu 

(Çin) medeniyet/ruh yoktur. Tam tersine Kahraman kültürün iğvasına kapılmış, 

kendileri de Kahraman olmak isteyen insanlar var. Habermas’ın dediği gibi, artık 

Modernite sırtımızda bir deri gibi. Çağdaş Duyumcul/Kahraman kültür, Hint-Çin 

Uygarlıklarını da İslam (Osmanlı) uygarlığını da durdurdu, onlara galip geldi. 

Huntington, Türkiye için Doğu ile Batı arasında “Arafta” kalmış, çözülmeye mahkum 

bir ülke olarak değerlendiriyordu. Türkiye’nin Doğu ile Batı arasında bir “Köprü” 

olduğunu iddia eden pragmatik muhafazakâr aydınların tezine çok yakın bir iddiadır 

bu. “Köprü” metaforu, kendine ait bir özü, kimliği ve niteliği olmayan, sadece 

üzerinden geçilen “araçsal” bir “aralığı” ifade eder. Oysa, Osmanlı toplumu, “Ne 

doğuya ait ne de Batıya ait olan mübarek zeytin ağacı(İslam)” (24/35) nın son 

bedenlenmiş hali idi. İbrahimi monoteist (vahy/peygamber geleneği) dinin yani 

Kudüs’ün bir şubesi olan Mekke-Medinenin(İslamın) epistemik karakteri, ne 

Doğunun(Hinduizm-Budizm) düşe-sayıklamaya-sanrıya ğark olmuş, narkoz 

halindeki Mistik sezgiciliği; ne de Atina’nın/Batının Duyumcul-Nedenselci(ontoloji) 

akılcılığıdır. Varlığın ahlaki anlamda bir haklılaştırılma problemi olduğunu ileri 

süren(Tanrı-iman) Kudüs-Mekke hattı, Nedensellik(akıl-mantık) ile birlikte ilahi bir 

lütfu(Furkan-vahy) da kabul eder. 

Cumhuriyet devrimleri, Batıya eklemlenmek için yaşlanan ve meyve veremeyen bu 

ağacın son bedenlenmiş(tutmuş) gövdesinin(Osmanlı) kesilmesi teşebbüsü idi. Bu 

topraklarda bu ağacın filizleri şuradan, buradan hâlâ ışkın vermeye devam ediyor. 

Batı uygarlığının saldırganlığı ve tekebbürü, bu üç uygarlığın (Çin, Hint ve İslam) 

kendi başarısızlıklarını, zaaflarını inkâr etmeyi veya görmemezlikten gelmeyi 

gerektirmiyor. Kendi payımıza (İslam uygarlığı) konuşacak olursak, İslam 

uygarlığının doğuş tarihlerinde (7-13 yy) hareketli bir öze sahipken; 13. yy ila 20. yy 

arasında, durgun bir özcülüğe yuvarlandığını ve düşünsel anlamda aklı kullanma 

yerine hafızayı geliştirdiği, cepten yediği ve sürekli geviş getirdiğini (et-Tekraru 

ahsen, ve lev kane yüz seksen; Bizim oğlan bina okur, döner döner yine okur) itiraf 

etmeliyiz. 

Ben, medeniyetlerin kimliğinin Epistemik bağlamda Sorokin’in iddia ettiği gibi 

“hayatın/insanın/dünyanın nihaî hakikat değerinin “ne” olduğuna” ilişkin soruya 

verilen cevaplara (Duyumcul, Düşünsel, İdealist/Sezgisel) bağlı olarak şekillendiği 

tezine katılıyorum. Kişi veya toplumlar, zamanla bu cevaplardan birine olan 

güvenini/inancını/itibarını kaybedip ötekine geçebilir. Veya günümüzde olduğu gibi, 

birinin başarılı olması diğerlerinin özgüvenini yıkarak kendine çekebilir. Veya zihnen 

68



bir yerde, bedenen başka bir yerde olabilir (örneğin, son yıllarda Avrupa’da ve 

Amerika’da Spritüalist, Mistik, Budist akımların yaygınlık kazanması gibi). Adına 

“postmoden durum” denen hal, bu hali tasvir ediyor olsa gerek. 

Bugün dünyaya egemen olan Duyumcul Batı kültürü, özgürlüğü Levinas’ın dediği 

gibi “kendisi-için insan” olarak temellendirdiği için, demokrasi, insan hakları ve 

hukuk devletini de “kendi içinde” tutmuş, ötekine layık görmemiştir. 

Evrenselleşenler teknoloji ve sınırsız üretim-sınırsız tüketim(kapitalizm) oldu. 

Eğer yukarıdaki iddia doğruysa, 16. yüzyıldan sonra tekrar aynı öncüller üzerine 

aktüelleşen Avrupa-Burjuva (Duyumcul/Kahraman) uygarlığı, kendine mahsus 

olarak, kendi iç çatışmalarının bir dengeye varması olarak İnsan Hakları, Demokrasi, 

Hukuk Devleti ve Laikliği hariç tutarsak, bilimsel bilgi/teknoloji dışında evrensel bir 

değer ürettiği konusundan emin değilim. İlkçağ Sofistlerinin felsefî perspektifini 

yeniden üreten Nietzsche, post-modern bir rölativizmin (kimilerine göre nihilizm) 

gelişmesine katkıda bulundu. Bu doğru. Ancak bu dalga Avrupa uygarlığının 

derininde yatan ‘Huzur Metafiziği’nin ve aynılığın ontolojik emperyalizminin 

epistemolojideki araçsal-akılcılığını (pozitivizm) politikadaki acımasızlığını 

(kapitalizm/emperyalizm), bütün yaldızlı insan hakları söylemlerine rağmen kendi 

dışındaki dünyaya karşı sömürgeci tutumunu (şirketlerin küreselleşmesi) ve 

umursamazlığını pek fazla etkilemiyor. Bosna, Raunda, Irak, Afganistan, Gazze… 

olayları bunu göstermiyor mu? 

İnsanlığın bir bölümünün veya tarihte hiç görülmediği üzere bugün büyük bir 

bölümünün bir medeniyet halinden ötekine geçişinin yasasının bilinemiyor olması, 

bu hallerin gerçekliğini veya geçişlerin olgusallığını mantıken yalanlamaz. Geçişleri 

izah eden organizmacı (Spencer, Toynbee, İbn Haldun), ahlakçı (Schweitzer) teoriler 

vardır. Ancak tutarlılıkları tartışmalıdır. Mega tasniflerin zamansal sınırlarının, 

gövdelerinin bütünlüğünün üzerine, hayli zengin tartışmalar vardır. Ancak bu, bizim 

insanlığın tarihsel macerası üzerine düşünmemizi, onu anlamaya çalışmamızı, 

kategorize etmemizi, bugün tarihsel olarak nasıl bir momentte bulunduğumuzu 

anlamamız için engel teşkil etmemelidir. Atıfta bulunduğum Sorokin’in ‘Bir Bunalım 

Çağında Toplum Felsefeleri’ adlı kitabı, bu tartışmaların iyi bir özetini verir. 

Öz ile Varoluş arasındaki derin felsefi tartışmaya dalmadan, katı özcülük ile (Aristo, 

Pozitivizm) katı rölativizm (Sofistler, Post-Modernizm) arasında bir yolun olduğunu 

söylüyorum. Fiziksel nesnelerin, Biyolojik canlıların derinindeki hareket ve oluşuma 

(Kevn ve Fesad) rağmen bir ‘Kim’likleri, türleri, cinsleri olduğu gibi, kültürlerin de 

hareket eden, değişen, gelişen, alış-veriş yapmalarına rağmen bir kimlikleri, ‘ruhları’ 

vardır. İnsanlar, bu kimliklerin farkında olmaya bilirler; terk edebilirler, 

değiştirebilirler; ancak, kültür prototiplerinin, paradigmaların, dünya görüşlerinin, 

uygarlıkların, bunları taşıyan etni-siteleri/dilleri ve onların jenerasyonlarını aşan 

ömürleri vardır. Siyaset ve siyasî önermeler de iktisat, felsefe, ahlak, bilim, sanat… 

vs. de alt-kültür kümeleri gibi üst-sisteme, paradigmaya gevşek veya sıkı bir biçimde 

bağlıdır. Örneğin, Makyavelli(Prens) ve Hobbes(Levyethan) Avrupa’nın 

düşünsel(Hıristiyanlık) üst-sistemden Duyumcul üst-sisteme geçerken, Duyumcul 

üst-sistemin mukaddemlerini/öncüllerini siyaset felsefesinde üreten adamdır. Dekart 

Felsefede, Kant Ahlakda, Vico ise Tarih felsefesinde …bu işi yaptılar. 

69



İslam’ın kurucu metinleri ve bunların ‘Hareketli Özcülük’ bağlamında yorumlanması 

(Ehlu’r-Re’y, Logos, İctihâd), İslam uygarlığını yaratmıştır. Müslümanlar, kültürel 

komşuları olan Yunan, Hind ve İran’dan çeviriler yaparak, bu kültürel kategorilerle 

iletişime, etkileşime girerek birçok kültürel unsuru kendi bünyelerine katmışlardır. 

Örneğin, İran devlet geleneği Emevi-Abbasi bürokrasisini etkilemiştir. Hint 

kültürünün ve Yeni Eflatunculuğun başat unsuru olan ‘Zahid’ zihniyet, İslam 

kültüründe ‘Tasavvuf’ olarak kristalleşmiştir. Yunan felsefesi, İslam 

Felsefesine(Meşşailer) ruhunu vermiştir. Tabiat bilimlerine Müslümanlar katkıda 

bulunmuşlardır… Fakat bütün bu etkileşimleri, kurucu metinler olan (Kur’ân, Hadîs) 

başat olarak şekillendirmiştir. Tıpkı Batı ortaçağ bilimini, felsefesini, mimarisini, 

siyasetini… İncillerin ve Kilise’nin şekillendirdiği gibi. 13. yüzyıldan itibaren 

giderek düşüncenin yerini taklîd, yani Re’y (düşünce) ekolünün yerini, texti/metinleri 

ve rivayeti (geçmişi) önceleyen ekol (Ehlu’s-Sunne) almıştır. Bu dönüşümün 

organizmacı (İbn Haldun) açıklaması olduğu gibi, çok nedenli tarihsel, politik, 

psikolojik, teolojik, ekonomik açıklamaları da vardır. 

Yukarda değindiğimiz gibi, “Varlığın, Dünyanın ve İnsanlığın nihai anlamı nedir?” 

sorusunu insanlık sormuş ve bir yaşam yordamı olarak bu soruya Sorokin’e göre üç 

(Duyumcul, Düşünsel, Ülkücü/Sezgici) Schoubart’a göre de dört (Kahraman, 

Uyumlu, Zahid, Mesihçi) cevap vermiştir. Her ikisine göre de şu anda gezegenimiz 

(16. yüzyıldan itibaren) yükselen Kahraman/Duyumcul kültürün etkisindedir: ‘Maddî 

değer, servet, fizikî rahatlık, zevk, erk, ün ve popülerlik Modern Duyumcul 

(Kahraman) insanın uğrunda dövüştüğü ve uğrunda mücadele ettiği esas değerler 

olmuştur. Tanrı Krallığının değerleriyle birlikte bunlara da dudakta kalan (sözde) bir 

bağlılık gösterilmeye devam edilmiş, fakat gerçekte önemli olmaktan çıkmışlardır…’ 

(Sorokin, a.g.e, s.176.) 

Evet, bugün, iç dünyalarında milyonlarca Budist, Hindu ve Müslüman, ideolojik 

olarak (inanç) kimliklerini sürdürseler de, davranışsal ve maddi unsurlarıyla 

Kahraman/Duyumcul kültürün/uygarlığın etkisindedirler. Bu nihaî cevaplara 

inanmaları onların davranışlarını ve maddi dünyalarını fazla etkilemiyor. Bu durum, 

ancak onları davalarını kaybetmiş, ‘dindar’lar kılar o kadar. Fazla değil. Hinduizmin, 

Budizm’in mukaddemlerinin felsefî metanetinin gücüne/tutarlılığına veya 

davranışlarının geçerliliğine müntesiplerinin Kahraman uygarlığa adapte oluş 

kabiliyetlerine bakarak hüküm verebiliriz. İslam’ın bir “Hareketli özü” olduğu için – 

Müslümanların ayartılabilirliğine rağmen- hala direniyor. Bugünkü nisbî fiziksel 

çatışmadan öte ilerde gerçek entelektüel bir ‘çatışma’nın yaşanıp yaşanmayacağını 

İslam dünyasının entelektüel bir performans gösterip göstermeyeceği belirleyecek. 

Cennetini yeryüzünde kurmak isteyen insanın amacı ile uhrevi dinlerin nihaî amacı 

asla örtüşemez. Yaşamın biricik olduğuna inanan bir insan için ‘ölüm eğer 

yaşanmamış bir yaşamın sonunu oluşturuyorsa, daha da korkutucu hale gelir. Bu 

durumda ölüm korkusu, ölümden sonrasına yönelik değildir; aksine, boşa çıkan umut 

ve beklentilerin son bulduğunun kesinliği karşısında ölümden öncesine ilişkin 

duyulan dehşeti yansıtır. Ve O’nu vahşice koruma stratejilerine iter: ‘Ya ben ya da 

onlar’.” (Bucher, A., Yüzyılımızda İnsanYüzyılımızda Felsefesi, Haz: İ. Kuçuradi, 

Ankara 1997, s.218). Bu son cümleyi Veled Bush’un ağzından duymuştuk. Obama 

70



da Ebu Gureyb fotoğrafları sansürü ve Guantanamo konusundaki vadinden dönerek 

kendine inananları hayal kırıklığına uğrattı. ‘Melez’ Obama’nın bu zeminde herhangi 

bir yenilik yapamadığını da gördük. El an, üzerinde/içinde bulunduğumuz kültürün 

yarattığı sosyal karakterin dominant niteliği Fromm’un dediği gibi eğer ‘istifçi’, 

‘sömürücü’ ve ‘alıcı’ karakterler ise, (Sahip Olmak), Hz. İsavari –onun davası 

koşulsuz sevgiydi- gerçekçi olmayan ‘ittifak’ davasının pek bir anlamı yoktur. İttifak, 

bu kültürde içeriğini NATO gibi silahlı örgütlerde veya AB ve ABD gibi ekonomik 

entegrasyonlarla somutlaştırıyor. BM ise, hal-i hazırda bunların icraatlarını insanlığa 

meşrulaştırma aracıdır. Çünkü bu kültürün kurucu kahramanlarından(filozoflarından) 

Demokritos: ‘Savaş, her türlü iyi şeyin babasıdır’ demişti. 

Tanrının yerini alan “insanlık”, monarşilerin yerini alan Demokratik zihniyet, Politik 

bir prosüdür olmanın ötesinde, epistemolojik ve teolojik bağlamda nereye gideceğini 

bilememe olarak felsefî düzlemde ‘Agnostisizm’e denk düştüğüne göre, insanlığın 

bu belirsizliğe tahammülü olmadığı ortadadır. O halde, herkes nereye gideceğini veya 

hiç-bir yere gitmeyeceğini de kendince biliyor. Nasıl gideceğini (yaşam yordamını) 

de aslında bu gideceği veya gitmeyeceği yer belirliyor. Sorun, hayat hakkında 

bütüncül/mega inanışlara veya ideolojilere sahip olup-olmamak değildir; sorun, sahip 

olduğunuz din, öğreti veya ideolojinin özellikle “öteki”ne karşı bakışıdır. Hintliler ve 

Çinliler (Zahid ve Uyumlu tipler) Kahraman kültür tarafından ayartılıncaya kadar, 

tarih boyu hiç yurtlarından çıkmadılar. Hıristiyanlar(Katolikler), öz(Protestan) ve 

üvey(Müslüman) kardeşlerine karşı dinsel sefere çıktılar (Haçlı savaşları, Din 

savaşları). Müslümanlar da(Endülüs-Osmanlı) onlara karşı sefere çıktılar. Bu, 

Düşünsel/Mono-Teist prototip veya Üst-sistemin kendi içindeki “iç-kavgası” ydı. 

Ötekine karşı müsamaha ve şiddete başvurma hususunda Müslümanların Teolojisi, 

Hırıstıyanlara oranla daha barışçı idi. Çünkü dinleri, Hrıstiyanlıkta olduğu gibi zorla 

din değiştirmeyi onaylamıyordu. Tam tersine: “Sizin dininiz size, benim dinim bana” 

(109/6) veya “Dinde zorlama yoktur” (2/256) diyordu. Kendi dışındakiler (gayr-ı 

müslimler), kendileriyle “Hayırlarda yarışılacak” (2/148) veya “zımmetullahi ve 

resulih=Allah’ın ve Resulünün korumasında” olan insanlardır. Düşmanları ise, gayri 

müslimler değil, “Sadece zalimlerdir.” (2/193) Kahraman insan ise, -Hıristiyanlık 

parantezine rağmen- dünyayı kasıp kavurmaya Romadan beri devam ediyor. 

71



Kırsal Kalkınmada Paradigma Değişimleri ve Türkiye 

Analizi 

Öz 

Bülent GÜLÇUBUK 

Tüm dünyada kırsal kalkınma yaklaşımlarında köklü değişimler olmaktadır. Ülkeler 

ulusal ve uluslararası politika tercihlerinde ve uygulamalarında değişiklikler 

yapmaktadır. Eğişimler, gelişmeler ülkemizi de yakından etkilemektedir. Türkiye de 

artık kırsal kalkınma politikalarında, uygulamalarında merkezden yaklaşımı değil 

tabandan-tavana yaklaşımı ve yerinde katılımcı kalkınmayı benimsemek durumunda 

kalmıştır. Kır-kent arasındaki farklılığın ve dengesizliğin artması, kırdan kente 

göçler, özellikle genç nüfusun bulunduğu yerde statüsü yüksek istihdam alanlarına 

kavuşamaması, eğitim ve sağlık hizmetleri sunumunun kırsal alanlarda aksaması 

nedeniyle kırsal kalkınmada yenilikçi hizmet sunumu yaklaşımı zorunlu hale 

gelmiştir.Kırsal kalkınma politika ve uygulamalarında paydaşlar arasında iyi 

yönetişimin hayata geçirilmesi, rol dağılımının tanımlanması ve sorumluluk 

paylaşımını etkin biçimde sağlaması kalkınmayı hem hızlandırıcı hem de 

kolaylaştırıcı bir rol oynayabilecektir. Bunun için de kırsal kalkınma aktörlerine 

yönetişim anlamında önemli roller düşmektedir. Bu bildiride son yıllarda kırsal 

kalkınma yaklaşımlarında ortaya çıkan değişim eğilimleri ele alınmış ve bu 

değişimler açısından Türkiye analizi yapılmıştır. 

Anahtar kelimeler: Kalkınma, Kırsal Kalkınma, Paradigma Değişimi, Türkiye. 

Paradigm Changes in Rural Development Approaches 

and Turkey Analyses 

Abstract 

Fundamental changes are in rural development approaches in the world. Countries 

engaged changes in national and international policies and applications. Changes and 

developments are closely affected Turkey. Turkey has been deprecated in the rural 

development policies and applications that approach of bottom to up and participatory 

development in place. Innovative service delivery approach has become imperative 

in rural development due to the increase in the difference between rural-urban and 

imbalances, from rural to urban, especially of young people at the places status of 

high employment areas not acquired, disruption of education and health service 

delivery in rural areas. Rural development policy and the implementation of good 

governance among stakeholders in the identification and distribution of 

responsibility-sharing role effectively to provide a role for both the accelerator and 

facilitator development possess those qualities. For this, the rural development actors 

in terms of significant roles in governance. In this paper, the change occurred in recent 

 

Prof. Dr., Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi, gulcubuk@agri.ankara.edu.tr. 

72



years in rural development approach discussed trends and analyzed to these changes 

are discussed in Turkey. 

Keywords: Development, Rural Development, Paradigm Changes, Turkey. 

1. GİRİŞ 

Türkiye’de kırsal alanların ekonomik ve sosyal yaşamdaki önemini korumaktadır. Bu 

nedenle, kırsal alanın kalkındırılması ve burada yaşayanlara istihdam olanaklarının 

sağlanması ve çağdaş uygarlığın yarattığı tüm hizmet ve olanakların götürülmesi için 

kalkınma çalışmaları önem taşımaktadır. 

Tüm insanların mutlu ve refah içinde yaşadığı bir ortam dileği ve stratejisi ile kırsal 

alanlarda yaşayanlara yönelik kalkınma arayışları son yıllarda daha da hızlanmıştır. 

Özellikle gelişmekte olan ülkelerde büyümeye dayalı politik öncelikler yerini giderek 

toplumun tamamını kapsayan entegre kalkınma arayışlarına bırakmaktadır. Giderek 

artan yoksulluk ve açlık, kır-kent, gelişmiş-az gelişmiş bölgeler ve ülkeler arasındaki 

farklılıkların derinleşmesi, ekonomik dengesizlikler ve adaletsizlikler, hızla kirlenen 

ve tükenen doğal kaynaklar tüm dünyada kırsal kalkınma kavramını gündemde ön 

sıralarda tutmaktadır. Sektörel ve büyümeye dayalı gelişme modellerinin toplumun 

tüm kesimlerine yanıt vermemesi insanı ve doğayı ön plana çıkaran kırsal kalkınma 

arayışlarına bırakmıştır. Yaşanan sorunlar her toplumu ve bireyi doğrudan ilgilendirir 

hali gelmiştir. Sorunların çözümünde kırsal kalkınma politikaları, uğraşıları öncelikle 

devreye girmektedir. Kırsal kalkınma politikaları ve uygulamaları temelde, belirli bir 

kırsal alan içinde yaşayan insanların bir bütün olarak tarımsal, ekonomik, kültürel ve 

sosyal alanlarda kalkınmalarına ve çevre duyarlılığına yardımcı olacak tüm 

unsurların harekete geçirilmesine ve bunların optimal düzeyde yer almasına dayanır. 

Bundan hareketle özellikle gelişmekte olan ülkelerde büyümeye dayalı politik 

öncelikler yerini giderek toplumun tamamını kapsayan kalkınma arayışlarına 

bırakmaktadır. Cinsiyet eşitliği, yoksulun güçlendirilmesi, açlık sorununun 

azaltılması, çocuk ölümlerinin azaltılması, eğitim, sağlık, konut, sosyal güvenlik, iyi 

yönetişim, katılım-katılımcılık-sürdürülebilirlik, çevre duyarlılığı, işsizlik-yoksulluk, 

pazara ve kredi kaynaklarına erişim, tabana dayalı örgütlenme gibi hedeflerin yanı 

sıra yenilikçi ve ihtiyaca göre biçimlenen hizmet sunumu kırsal kalkınma 

yaklaşımlarının özünü ve ortak yanlarını oluşturmaya başlamıştır. 

Türkiye’de kırsal alanda önemli değişiklikler yapılmaya çalışılmaktadır. Aslında 

kırsal kalkınmaya yönelik yaklaşımlar Türkiye’de Cumhuriyet’in kuruluşundan 

(1923) hemen sonra başlamıştır. Cumhuriyet’in kuruluşu ile başlayan modernleşme 

ve çağdaşlaşma hareketleri tarımda ve kırsal alanda kalkınma çabalarında etkisini 

göstermiştir. Bu yıllarda nüfusun önemli bir bölümü köylerde yaşamakta ve ekonomi 

ağırlıklı olarak tarıma dayanmaktaydı. Bundan dolayı ulusal kalkınmada tarıma ve 

kırsal alana özel bir önem verilmiştir. 1970’li yıllara kadar tarım sektörünün 

ekonomideki önemi ve kırsal alanın da toplum yaşamı içindeki önemi devam etmiştir. 

Kırsal alanda bilgi ve teknoloji düzeyinin yükselmesi ve tarımda makineleşmenin 

artması ile hızlı bir göç ve kentleşme sureci başlamıştır. Kır-kent arasındaki 

gelişmişlik farklılıklarından kaynaklanan göç ve hızlı kentleşme sureci hem kırsal 

alanlarda hem de kentsel alanlarda sorunlar yaratmaya başlamıştır. Bundan dolayı da 

73



kırsal kalkınma alanındaki arayışlar da hızlanmıştır. Türkiye kırsal kalkınma 

konusunda çok fazla model deneyen ve uygulayan ülkelerden biridir. Bu modeller 

bazen siyasi yaklaşımlarla bazen de uluslararası kuruluşların etkisi ile uygulamaya 

konulmuştur. Fakat daha çok büyük ölçekli, sektörel yaklaşımı ön plana alan, tarımsal 

üretimi artırmayı hedefleyen ve merkezden yönetilen bu çalışmalar istenilen 

sonuçlara ulaşmada etkili olamamıştır. Kırsal kalkınma konusunda gelişmeler her 

ülkeyi olduğu gibi Türkiye’yi de etkilemektedir. Türkiye’de bir süredir kırsal alanı 

cazip bir yaşam alanı haline getirmek için fırsatlar, olanaklar yaratılmaya 

çalışılmaktadır. Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde tabanı-yereli dikkate alan 

kırsal kalkınma uygulamaları; kırsal ekonomilerin canlandırılmasını, 

çeşitlendirilmesini, bilgi ve teknolojinin kırsala ulaşmasını-yaygınlaşmasını, 

sürdürülebilir-kalıcı sonuçları elde etmeyi, kırsalda yaşam kalitesinin yükseltilmesini 

ve daha da önemlisi kırsal halkın tabandan gelen dinamiklerle kalkınmasını ve 

kendine yeterli hale gelmesini hedef almalıdır. 

2. KIRSAL KALKINMADA PARADİGMA DEĞİŞİMLERİ 

Dünyada ve Türkiye’de de özellikle 1960’lı yıllarda yaşanan teknolojik yenilikler ve 

tarımda makineleşme ile birlikte hızlı bir göç ve kentleşme sureci başlamıştır. Kırkent 

arasındaki gelişmişlik farklılıklarından kaynaklanan göç ve hızlı kentleşme 

sureci hem kırsal alanlarda hem de kentsel alanlarda sorunlar yaratmaya başlamıştır. 

Bundan dolayı da kırsal kalkınma alanındaki arayışlar da hızlanmıştır. Türkiye kırsal 

kalkınma konusunda çok fazla model deneyen ve uygulayan ülkelerden biridir. Bu 

modeller bazen siyasi yaklaşımlarla bazen de uluslararası kuruluşların etkisi ile 

uygulamaya konulmuştur. Fakat daha çok büyük ölçekli, sektörel yaklaşımı ön plana 

alan, tarımsal üretimi artırmayı hedefleyen ve merkezden yönetilen bu çalışmalar 

istenilen sonuçlara ulaşmada etkili olamamıştır. Bundan dolayı da artık katılımcılığı, 

yerelliği, toplum dinamiklerini harekete geçirici, cinsiyet dengesini ve yenilikçi 

hizmet sunumunu dikkate alan kırsal kalkınma programları arayışı ve uygulaması 

içine girilmiştir. 

Kırsal kalkınma yaklaşımlarındaki değişimin ana öznesini şu biçimde özetleyebiliriz; 

kalkınmanın temel sorunu zenginliğin yaratılması değil, eğitilmiş insan gücünden 

ileri gelen zenginliği yaratabilme kapasitesidir. “Kalkınmanın merkezinde insan yer 

almaktadır ve insani potansiyelin gerçekleşmesi ve toplumsal-sosyal dinamiklerin 

dikkate alınması ve harekete geçirilmesi, kalkınmanın temel ölçütüdür.” Yeni 

kalkınma anlayışında hedef; sorunlarının farkına varan, bununla yetinmeyip çözüm 

yollarını ve yöntemlerini üretebilen, öncelikle kendi gücüne dayanan, karar alma ve 

uygulama süreçlerine etkin bir biçimde katılan örgütlü topluluklar oluşturmaktır. 

Shepherd (1998)’a göre, kalkınmanın unsurları; kişi başına düşen milli gelirin 

artırılması, üretim faktörlerinin etkinlik ve miktarlarının değişmesi ile sanayi ve 

hizmet kesiminin milli gelir ve ihracat içerisindeki payının artırılması olarak 

belirlenmiştir. Bu tanımların temeli, kırsalı gelenekselle, kenti de moderniteyle 

özdeşleştiren varsayıma dayanmaktadır. Bu açıdan, kalkınma, büyümenin motoru 

olan sanayinin ve hizmet sektörünün büyümesine, nihayetinde ulusal ekonomideki 

büyümenin ivme kazanmasına indirgenmektedir. Bu yaklaşımın kırsal kalkınmadaki 

yansıması, tarımsal üretimde modernizasyonla birlikte kırsal alanlarda dönüşüm 

74



hedefi olarak karşımıza çıkmaktadır. Modernizasyon yaklaşımı, kalkınmanın 

sürdürülebilir niteliğinden ziyade salt ekonomik kazanımlara odaklandığı, bunun 

dışında siyasi, çevresel, kültürel vb. unsurları göz ardı ettiği için sorgulanmaya 

başlamıştır. Dolayısıyla edinilen tecrübeler, özellikle fakirliğin azaltılması ve sosyal 

katmanların topluma entegrasyonu noktalarında modernizasyon yaklaşımının 

başarısız olduğunu göstermiştir. Toplumun diğer kesimleri maddi kazanımlar elde 

ederken yoksullar yoksul, marjinal gruplar marjinal kalmıştır. 

Kırsal alanlarda sürdürülebilir nitelikte kalkınma hedefi, salt tarımsal üretimde 

modern tekniklerin benimsenmesi ve rekabet edebilirliğinin artırılmasına odaklanan 

yaklaşımların geri planda kalmasına neden olmuştur. Sürdürülebilir kırsal kalkınma 

anlayışı, çeşitli politika alanlarının sosyal ve ekonomik anlamda eşitsizliğin ve 

yoksulluğun bertaraf edilmesinde olumlu katkılarına yoğunlaşan “çok işlevselliği” 

beraberinde getirmiştir. Çok işlevselliğe yapılan vurgu, tarım sektöründe verimliliğin 

artırılması suretiyle piyasalarda rekabet edebilirliğin sağlanmasının yanı sıra, kırdan 

kente artan göç olgusunun tehdit altında bıraktığı sosyal ve çevresel dengenin 

sürdürülmesini ve siyasi istikrarsızlığa yol açabilecek yoksulluğun azaltılmasını 

hedeflerken, girişimciliğin desteklenmesi, ekonomik gelir kaynaklarının 

çeşitlendirilmesi, istihdamı artırma, çevre dostu üretim tekniklerini destekleme, bilgi 

ve teknolojiye erişimi kolaylaştırma, sağlık, eğitim, ulaşım gibi kamu hizmetlerinin 

niteliğini artırma, altyapı yatırımları gibi tedbirleri politika aracı olarak 

belirlemektedir. 

Tüm dünyada ekonomik büyümeye önem veren tutucu kalkınma anlayışı başarılı 

sonuçlar vermemektedir. İnisiyatifin ve önceliklerin halktan kaynaklandığı kalkınma 

projelerinde başarı ancak eğitim, yayım, örgütlenme-kooperatifleşme, üretim için 

temel girdilerin sağlanması uygun teknolojilerin seçimi, kredi ve pazarlama gibi 

bileşenlerin bir bütün olarak planlanmaya dahil edilmesi, ayrıca değerlendirme ölçüt 

ve göstergeleri ile risk faktörlerinin önceden tanımlanması suretiyle mümkündür. 

Kırsal kalkınma sadece ekonomik veya tarımsal büyümeyi hedefleyen bir anlayışta 

olmamalıdır. Tarım dışı ekonomiyi canlandıracak, tüm toplum kesimlerini 

kapsayacak, kurumsal gelişmeleri hızlandıracak, sosyal farklılıkları en aza indirecek 

kırsal kalkınma politikaları ve uygulamaları tüm uluslararası kuruluşların 

benimsediği yaklaşımlar haline gelmiştir. Bu süreçte sosyo-ekonomik dışlanmışlığı 

ortadan kaldırma, karar alma süreçlerine katılımı sağlama, bireyin ve toplumun 

saygınlığını on plana çıkarma, yerel teknoloji ve bilgilere önem verme, yoksullara en 

azından geçimlik iş olanakları sağlama, yerel örgütlenmelere-kooperatifleşmeye 

katkıda bulunma, bütüncül yaklaşımları dikkate alma ve cinsiyet dengeli kalkınmayı 

benimseme kırsal kalkınmayı kolaylaştırıcı ve hızlandırıcı faktörler olacaktır. İşte 

bütün bu olgular kırsal kalkınma yaklaşımlarında değişim gereği arayışlarını ortaya 

koymaktadır. 

3. KIRSAL KALKINMADA PARADİGMA DEĞİŞİMLERİNİN 

TÜRKİYE’YE ETKİLERİ 

Kırsal kalkınma konusunda dünyadaki gelişmeler Türkiye’yi de etkilemektedir. 

İşsizlik ve yoksulluk, toplumsal katılım, cinsiyet dengeli kalkınma, göç, bölgelerarası 

eşitsizlikler Türkiye’nin kırsal kalkınma konusunda daha duyarlı çalışmasını 

75



gerektirmektedir. Bundan dolayı katılımı ve toplum dinamiklerini ön plana alan, 

cinsiyet dengeli, küçük ve orta ölçekli, tarım dışı ekonomik faaliyetleri de harekete 

geçirebilecek ve insan kaynaklarını geliştirmeyi amaçlayan kırsal kalkınma 

uygulamalarına daha fazla gereksinim duyulmaktadır. Türkiye AB’ye uyum surecini 

de dikkate alarak bu konulara karşı daha duyarlı hale gelmeye başlamıştır. Fakat 

kaynakların sınırlı olması, kurumsal yapılanmalar, küçük üreticiliğin dikkate 

alınmaması ve hatta tasfiye sürecine sokulması, kırsal kalkınmadaki sorunların 

fazlalığı, tarımda serbest piyasa kurallarının kırsalda yarattığı etkiyi aşabilecek 

keskin ve hazırlıksız geçiş henüz somut ve uygulanabilir politika yaklaşımlarını tam 

ortaya koyamamıştır. Bütün bu sorunlar sadece kamu yaklaşımı ve politikası ile 

çözülebilecek sorunlar da değildir. Yerelde sorunların saptanması ve sahiplenilmesi, 

üretici örgütlenmesi ve etkililiğinin sağlanması, sivil toplum yapısının kalkınma 

yönünde harekete geçirilmesi gereği kırsal kalkınma çalışmalarında arayışları 

beraberinde getirmiştir. 

Avrupa Birliği’ne üyelik sürecindeki Türkiye’de kırsal kalkınma alanında en önemli 

hedeflerden birisi Avrupa Birliği’nin kırsal kalkınma hedefleriyle uyumlu olabilecek 

biçimde kırsal alanda tarım ve tarım dışı sektörlerin geliştirilmesi, kırsal alanlarda 

bireyin, toplumun değişen ihtiyaçlarına cevap verebilen kalkınmayı 

sağlayabilmesidir. Türkiye’de kırsal kalkınma uğraşıları, Birleşmiş Milletler 

tarafından üye ülkelerce 2000 yılında ortak belirlenen Binyıl Kalkınma Hedeflerine 

erişebilmenin sağlanması açısından da önem taşmaktadır. Binyıl Kalkınma Hedefleri 

2000-2015 yılları arasında aşırı yoksulluk ve açlığın yok edilmesi, herkesin en az 

ilkokul eğitimi alması, kadın-erkek eşitliğinin sağlanması ve kadınların konumlarının 

güçlendirilmesi, çocuk ölümlerinin azaltılması, anne sağlığının iyileştirilmesi, 

HIV/AIDS, sıtma ve diğer hastalıklarla mücadele edilmesi, çevresel 

sürdürülebilirliğin sağlanması, kalkınma için küresel ortaklığın geliştirilmesini 

öngörmektedir. 

Birleşmiş Milletler 2015 sonrası dönem için de kalkınma hedeflerini belirlemek üzere 

küresel bir süreç başlatmıştır. Birleşmiş Milletler tarafından yapılan açıklamada, 

2015 sonrası kalkınma yol haritasını hazırlarken bir yandan Binyıl Kalkınma 

Hedefleri sayesinde elde edilen başarılardan yararlanmayı, diğer taraftan ise ortaya 

çıkan yeni sorunların aşılmasının hedeflendiği belirtilmiştir. Dünyanın dört bir 

yanında, hükümetler, sivil toplum, özel sektör, üniversiteler ve araştırma 

kurumlarıyla birlikte yoğun bir istişare süreci başlatıldı. Küresel etkinliklere ilave 

olarak ulusal seviyede de istişarelerin başlatılması için aralarında Türkiye'nin de 

bulunduğu 50 ülke belirlendi. Türkiye’de yürütülen tematik istişarelerin 2013 yılında 

tamamlanması hedeflendi. 2015 sonrası Binyıl Kalkınma Hedefleri 9 ana tema 

üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu ana temalar; eşitsizlikler, sağlık, eğitim, büyüme ve 

istihdam, çevresel sürdürülebilirlik, gıda güvencesi ve beslenme, demokratik 

yönetişim, çatışma ve kırılganlık, nüfus dinamikleridir. Bu ana temalar doğrudan 

veya dolaylı bir biçimde kırsal alanı da ve dolayısı ile kırsal kalkınma uğraşılarını da 

içeriyor. Kırsal kalkınma alanında elde edilecek başarılar hem Türkiye’nin 2015 yılı 

sonrası Binyıl Kalkınma Hedeflerine ulaşması açısından hem de kırsal kalkınmada 

yaklaşımlarındaki değişimlerine uyum açısından önemlidir. 

76



Dünyada kırsal kalkınma eğilimleri gelişmiş ülkeler ve gelişmekte olan ülkeler 

düzeyinde farklı perspektiflere sahiptir. Gelişmekte olan ülkelerde kırsal 

kalkınmadaki hedefler, tarımın kurumsal özelliklerinin olumsuz etkilerini ortadan 

kaldırmaya yöneliktir. Güçlü tarımsal yapıya ulaşma, tarımda risk yönetiminin 

etkinleştirilmesi, kırsal ekonomilerin güçlendirilmesi, tarımsal kazançların 

arttırılması bu etkileri ortadan kaldırmayı sağlayabilecek yollar olarak kabul 

edilebilir. Sosyo-ekonomik ve kültürel gelişim ise tüm bunların bir yansımasıdır. İşte 

bunlardan ötürü Türkiye ve diğer gelişmekte olan ülkelerin yeni kalkınma 

yaklaşımında değişen taleplere uygun kalkınma bileşenlerini ve araçlarını 

geliştirmesi ve uygulaması önemlidir. Burada demokratik yönetişim, eşitsizliklerin 

azaltılması, çevrenin korunması, gıda güvencesi, yoksulluğun azaltılması ve küçük 

üreticiliğin korunması gibi unsurlara dikkat çekmek zorunluluktur. 

Avrupa Birliği’ne uyum sürecinde Türkiye’nin değişen kırsal kalkınma yaklaşımları 

açısından ortaya konulan politika öncelikleri aşağıda verilmiştir. Bu öncelikler aynı 

zamanda Avrupa Birliği’nin de kırsal kalkınma politika öncelikleridir. 

1. Bilgi transferi ve yenilikçilik: tarım ve ormancılık ile araştırma ve 

yenilikçilik arasındaki bağı güçlendirerek; tarım ve ormancılık sektöründe 

hayat boyu öğrenme programlarını destekleyerek; kırsal alanlarda 

yenilikçiliği ve bilgi tabanını güçlendirmek, 

2. Tarımda rekabet gücünün artırılması: yapısal sorunlarla karşılaşılan 

bölgelerde çiftlikleri yeniden yapılandırmak; genç çiftçileri teşvik etmek, 

3. Gıda zincirinin oluşturulması ve risk yönetimi: kalite programları, yerel 

pazarlarda teşvik sistemi ve üretici grupları yoluyla birincil üreticileri gıda 

zincirine entegre etmek; çiftlik risk yönetimini desteklemek, 

4. Eko-sistemin korunması ve iyileştirilmesi: biyo-çeşitliliği koruyarak; su 

kaynakları yönetimini ve toprak yönetimini geliştirmek, 

5. Kaynakların verimli kullanılması ve düşük karbon ekonomisi: tarımda su 

kullanımının verimliliğini; tarımda ve gıda işleme sektöründe enerji 

kullanımının verimliliğini artırarak; yenilenebilir enerji kullanımını teşvik 

ederek; tarım kaynaklı nitröz oksit ve metan salımını azaltmak; tarım ve 

ormancılık sektöründe karbon tutulmasını geliştirmek, 

6. Kırsal alanlarda sosyal içermeyi gözetme, yoksulluğu azaltma ve ekonomik 

kalkınmayı sağlama: ekonomik faaliyetlerin çeşitlendirilmesini teşvik 

etmek; istihdamı artırmak; bilgi ve iletişim teknolojilerine erişimi ve 

bunların kullanımını artırmak, 

7. Kırsal alanlarda temel hizmetlerin sunumu ve köy yenileme programı: geniş 

bantlı veya küçük çaplı alt yapı çalışmaları, yenilenebilir enerji, kültürel ve 

doğal mirasın korunması, köy hayatının iyileştirmek, 

8. Yeni bir tedbir olarak risk yönetim araçları: hava ve hastalık kaynaklı 

sorunlara karşı mahsul, hayvan ve bitki sigorta primlerine katkı sağlanacak, 

hayvan ve bitki hastalıkları ile doğal afetler kaynaklı kayıpların tazmini için 

fon oluşturulmasına katkı sağlamaktır. 

Diğer yandan, Türkiye’de hazırlanan Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi kapsamında 

kırsal kalkınma politikasının temel amacı; “temelde yerel potansiyelin ve kaynakların 

77



değerlendirilmesini, doğal ve kültürel varlıkların korunmasını esas alarak, kırsal 

toplumun iş ve yaşam koşullarının kentsel alanlarla uyumlu olarak yöresinde 

geliştirilmesi ve sürdürülebilir kılınması” olarak belirlenmiştir. Bu doğrultuda kırsal 

kalkınmada ilkeler: 

 

 

 

 

 

 

Bölgesel ve yerel farklılıkları gözeten “mekânsal duyarlılık”, 

İlgili kamu ve sivil toplum temsilcileri arasında koordinasyonunu 

güçlendirilmesini ve kırsal kalkınma projelerinde faydalanıcıların 

maliyetlere ortak olmasını öngören “işbirliği ve katılımcılık”, 

Ekonomik, sosyal ve çevresel anlamda “sürdürülebilirlik”, 

“Sosyal içerme”, 

“Politika ve düzenlemelerde tutarlılık, etkin izleme”, 

“Kaynak kullanımında etkinlik” olarak belirlenmiştir. 

AB kırsal kalkınma politikasıyla büyük bir paralellik arz eden stratejik amaçlar ise şu 

şekilde belirlenmiştir: 

 

 

 

 

İş imkânlarının artırılması ve ekonomik kalkınmanın sağlanması, 

İnsan kaynaklarının geliştirilmesi, 

Kırsal altyapının güçlendirilmesi, yaşam kalitesinin artırılması, 

Kırsal çevrenin korunması ve geliştirilmesi. 

4. AVRUPA KIRSAL MANİFESTOSU VE KIRSAL KALKINMA 

4-6. Kasım.2015 tarihlerinde Avusturya’da toplanan ve 40 Avrupa ülkesinden 240 

delegenin katıldığı İkinci Avrupa Kırsal Parlamentosunda “Avrupa Kırsal 

manifestosu” kabul edilmiştir. Bu manifesto kırsal kalkınmanın öncelikleri, 

değişimler ve geleceğe ilişkin yapılması gerekenler hakkında önemli ip uçları 

vermektedir. Manifestoda ön plana çıkan konular şu biçimde özetlenebilir: 

 

 

 

 

Kırsal Alanların Çeşitliliği: Farklı coğrafi yapı, iklim ve kıtadaki insan 

hareketliliğinin uzun tarihi ile gelişen alanların ve toplulukların çeşitliliği 

önem taşımaktadır. Bu çeşitlilik Avrupa’daki tüm toplulukların geleceği için 

büyük bir fırsattır. 

Yaşam Kalitesi: Avrupa’nın kırsalında yaşayanlar, kırsal alan, köyler, 

çiftlikler ve küçük kasabalar, sahiller ve adalar, dağlar ve ormanların yerel 

kültürleri, yaban hayatı, peyzajı, sağlıklı çevre ve kültürel mirası ile sunduğu 

yaşam kalitesine büyük değer vermektedir. 

Kırsal koşullarla ilgili kaygılar: Birçok bölgenin, kırsal ekonominin 

darlığı, tatmin edici ve adil ücret temelli iş olanaklarının yokluğu, genç 

insanların göçüyle birlikte kırsalda nüfus kaybı ve bunun sonucu olarak 

demografik dengesizlikler, hizmetlerdeki düşüş, dezavantajlı insanların 

yoksulluğu gelecek açsından kaygı vermektedir. 

Harekete Geçme Gerekliliği: Çiftçiler, girişimciler ve diğer kırsal 

paydaşların hepsi Avrupa için ortak refah koşullarını oluşturmaktadır. Kırsal 

alanlar iklim değişikliğinin olumsuz etkilerinin giderilmesi, rekreasyon, 

halk sağlığı ve sosyal, ekonomik ve ruhsal refaha büyük katkılarda 

bulunmaktadır. 

78



 

 

 

 

 

 

 

Haklar: Kırsal alanların ve toplulukların kentsel nüfus ile eşit yaşam 

standartlarına ve yaşam kalitesine ve politik süreçlere tam katılım haklarının 

Avrupa’daki tüm topluluklar ve kurumlar tarafından tam tanınması 

gereklilik göstermektedir. 

Toplumsal cinsiyet eşitliği: Kırsal topluluklar ile ilgili tüm politika ve 

eylemlerde kadın ve erkekler eşit haklara ulaşabilmelidir. 

Kırsal ihtiyaçlar: Bütün üye ülkelerde kırsal alanların ihtiyaç ve 

koşullarının gözden geçirilmesi ve bu gereksinimlerin bir an karşılanması 


LEADER ve CLLD: Kırsal kalkınmada aşağıdan-yukarı ve alan bazlı 

yaklaşıma dayalı, bölgesel, entegre ve ortaklık temelli tercihler önemlidir. 

LEADER prensibinin yaygın uygulaması ve topluluklar tarafından 

yürütülen yerel gelişme (CLLD) uzantısı AB içinde ve ötesinde mutlaka 

hayata geçirilmelidir. 

Kırsal Hizmetler ve altyapı: Dükkânlar, posta teşkilatı, okullar, temel 

sağlık hizmetleri ve toplu taşımanın yanı sıra sosyal altyapı gibi temel kırsal 

hizmetler, kırsal alanlarda yaşam kalitesini belirleyen temel unsurlardır. 

Uygun fiziksel altyapı, su temini, kanalizasyon sistemi, elektrik, enerji 

temini, ulaşım sistemleri yaşamsal öneme sahiptir. Ancak birçok kırsal 

alanda kırsal hizmetler, kısır döngüye katkı yapan bir biçimde zayıf veya 

yok olmakta ve altyapı yetersizdir. Hükümetler ve kırsala hizmet sunanlar 

kırsalda yaşayan halkın uygun kırsal altyapı ve temel hizmetlere erişim 

hakkını eşit ve adil biçimde sağlamalıdır. 

Yerel ve alt-bölgesel ekonomiler: Avrupa’nın kırsal alanları, toplulukların 

yaşam damarlarını oluşturan ve Avrupa’daki ulusların ekonomilerine büyük 

katkılarda bulunan mikro, küçük ve orta ölçekli birçok girişimce zengin 

binlerce yerel ve alt-bölgesel ekonomileri içermektedir. Bütün kırsal Avrupa 

düzeyinde bu yerel ve alt-bölgesel ekonomilerin canlılığını ve geçerliliğini 

artırmak önemlidir. Bunu yapmanın yolları mekândan mekâna değişir ama 

birçok farklı sektördeki (tarım, ormancılık, balıkçılık, enerji, imalat, tedarik 

zinciri, turizm ve hizmet endüstrileri ile bilgi teknolojilerine dayalı 

işletmeler) girişimleri kapsar. Özellikle mevcut veya potansiyel iş 

olanaklarına uygun biçimde şekillendirilmiş çok yönlü danışmanlık, işletme 

desteği ve kredi hizmetleri ile mesleki eğitimin temini kırsalın refahı için 

kaçınılmaz gerekliliktir. 

Küçük ve aile çiftçiliği: Büyük ticari çiftlikler Avrupa ekonomisine büyük 

katkılar yapmaktadır. Ancak AB içindeki ve güneydoğu Avrupa ile 

Karadeniz bölgesindeki özellikle ıssız alanlar, dağlar ve adalarda kurulu 

olan çiftliklerdeki iş gücünün kaybı ve milyonlarca küçük çiftlik ve aile 

çiftliklerinin refahı gelecek açısından kaygı vericidir. Bu çiftlikler 

milyonlarca ailenin geçimini sağlamakta, yerel pazarlara gıda temin 

etmekte, binlerce topluluğun temel nüfusunu oluşturmakta ve toprakların, 

kıtaların, ekosistemlerin ve kültürel mirasın bağlı olduğu geleneksel yaşam 

tarzlarını sürdürmektedir. Kooperatifler ve sosyal çiftlik girişimleri kurarak 

ve ürünlerine değer katarak, tarla gelirlerini ve yerel ekonomilerini 

çeşitlendirerek tedricen daha geniş çiftlik alanları oluşturulabilir ve 

79



 

 

 

canlılıkları sürdürülebilir. Hükümetler, sivil toplum kuruluşları ve kırsal 

topluluklar aile çiftçiliğini geçerli bir Avrupa modeli olarak kabullenmek ve 

desteklemek durumundadır. 

Küçük kasabalar: Avrupa’da sayıları binleri bulan küçük kasabaların 

sosyal, ekonomik ve kültürel merkezler olarak kırsal topluluklar için büyük 

önemi vardır. Bunlar önemli ticaret, kamusal ve sosyal hizmetler, orta 

öğretim ve sağlık merkezleridir, turizm için büyük olanaklar sağlarlar ve 

toplu olarak bölgesel ve ulusal ekonomilere büyük katkılar sağlarlar. Ancak, 

ulusal ve Avrupa politika ve programlarında temel hedef olarak 

tanınmamakta ve ne kentli ne de kırsal olarak görülmemektedirler. Küçük 

kent ve kasabalara odaklanan ve bunların kırsal bölgelerin sosyal ve 

ekonomik yapılarına sağladıkları katkıları ve devamlılığını tanıyan ana akım 

bir Avrupa Birliği politikası ve ekonomisi dikkate alınmalıdır. Ulusal 

politikalarda küçük kent ve kasabaların ihtiyaçlarına daha fazla önem 

verilmelidir. 

İklim değişikliği ve doğal kaynaklar: Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği 

Konferansı yolunda, iklim değişikliği ile mücadele ve doğal kaynakların 

sürdürülebilirliği konusunda Avrupa’nın kırsal alanlarının oynayabileceği 

rol büyüktür. Avrupa’da arazilerin %40’ından fazlası karbonu yakalayan, 

ayrıştıran ve böylelikle yenilenebilir hammadde ve enerji kaynaklarına 

katkıda bulunan ormanlık alanlardadır. Kırsal alanlar rüzgâr, su, güneş, 

jeotermal ve bitkisel yakıtlar gibi kaynaklardan elde edilen artan 

yenilenebilir enerji talebini karşılamak açısından oldukça elverişli yerlerde 

konumlanmışlardır. Bu kaynaklardan elde edilen enerji el değmemiş doğa 

ve toprak ve su çevresine saygılı ve kırsal topluluklara doğrudan fayda ve 

istihdam sağlamaktadır. Tarımsal ormancılık, tarımsal ekoloji ve bioekonomi 

yaklaşımlarının kullanımının artışına yönelik olarak finansal 

desteklerin dağılımının değerlendirilmesinde, iklim değişikliğinin yarattığı 

koşulların dezavantajlı bölgelerin tanımlanmasında dikkate alınması 

gereklilik göstermektedir. 

Eğitim: Değişen bir dünyada her yerde insanlar sürekli uyum becerilerini 

geliştirmek ve sosyal ve ekonomik eylemlerinde yenilikler ortaya koymak 

ihtiyacındadırlar. Bu nedenle, -erken çocukluk döneminde başlayan- eğitim 

ve yaşam boyu öğrenmenin, kırsal toplulukları gerekli işbirliği ve ağ kurma 

faaliyetleri ile geliştirmede ve kalkınma süreçlerine katkıda bulunmalarını 

sağlamada önemli bir yeri vardır. Ayrıca genç insanların kırsal bölgede 

zengin ve canlı bir yaşam olanağını fark etmelerinde, ihtiyaç duyulan 

becerileri kazanmalarında ve korumalarında ve vatandaşlar olarak katılımcı 

olmalarında da eğitimin özel bir önemi vardır. Eğitim otoriteleri, karar 

vericiler kırsal hayatın gerçeklerine uygun biçimde şekillendirilmiş uzaktan 

eğitimi de içerecek şekilde bir yapılanmaya gitmede ve kırsal toplulukların 

eğitim hizmetlerine etkin erişimini sağlamada daha gayretkar olmaları 

kırsaldaki toplum için önemlidir. 

80



Buradan şu sonuç çıkmaktadır; kırsal kalkınma artık herkesin ortak ilgisi ve 

sorumluluk alanıdır. Kırsalda refah ve kalkınma sağlanmadan genel düzeyde bir 

kalkınmadan söz edilemeyecektir. 

5. DEĞİŞİMLER KARŞISINDA TÜRKİYE’NİN KIRSAL 

KALKINMA ÖNCELİKLERİ 

Kırsal kalkınmanın uygulama alanında ne tür faaliyetleri, hangi sektörleri 

kapsayacağı noktasında, kalkınmanın tek başına ekonomik büyümeden ibaret 

olamayacağı görüşünden hareketle, kırsal alanda ekonomik faaliyetlerin yanı sıra 

sosyal refahı artırmayı, çevrenin korunmasını ve uzun dönem perspektifli stratejiler 

oluşturulması gerektiği yönünde görüşler mevcuttur. Bu bakımdan kırsal kalkınma, 

tarım, çevre, eğitim, sağlık, ulaşım, sosyal güvenlik gibi birçok politika alanının 

kırsaldaki kesişimi olarak kabul edilmektedir. Bunun yanında, dünyada yoksul ve 

yetersiz beslenen nüfusun % 75’inin kırsal alanlarda yaşadığı göz önünde 

bulundurulduğunda kır politikalarının etkinliği, yoksulluk ve açlıkla mücadelede en 

önemli faktör olarak ortaya çıkmaktadır. Geçmiş dönemde yaşanan tecrübeler, 

Türkiye’de kırsala yönelik politikaların bölgesel farklılıkları gözeten, ekonomik 

gelişmenin yanında sosyal ve çevresel boyutları dikkate alan, yerel aktörler arasında 

işbirliğine dayalı, dezavantajlı kesimlerin kaynaklara erişiminde mevcut eşitsizliğin 

giderilmesini amaçlayan bir yaklaşım benimsemesi gerektiğini işaret etmektedir. 

6. SONUÇ YERİNE: NE YAPMALI? 

Kalkınma dünyanın gündeminde sürekli olarak kendine yer bulmaktadır. Ekonomik 

ve toplumsal adaletin sağlanamadığı sürece de bu devam edecektir. Kalkınmada “tam 

mükemmeliyetçilik”ten de söz etmiyoruz. Burada yoksulluğun azaldığı, kır ile kent 

arasındaki uçurumların en az düzeyde olduğu, kırdakinin kenttekinin yaşam düzeyine 

öykünmeden yerinde kalmanın koşullarını bulabildiği, küresel dramatik göç 

olaylarının yaşanmadığı, herkesin temel haklar ve eğitim fırsatları açısından eşit 

olabildiği bir yaşam ve dünyadan söz ediyoruz. Bu maliyeti yüksek olan bir özlem 

değildir, tam tersine sağlanamadığında maliyeti yüksek olan olgulardır. 

Her alanda olduğu gibi kırsal kalkınmada da yaklaşımlar değişiyor, yeni paradigmalar 

beliriyor. Yeni yaklaşım şu biçimde özetlenebilir; Toplumsal, kültürel, ekonomik 

kalkınmayı hedefleyen, yoksulluğu azaltan, doğaya saygılı, doğal kaynakları akılcı 

ve sürdürülebilir kullanan, paydaşlarla iyi yönetişimi kabul eden, değişimi her alanda 

kabullenen ve bunun gereklerini yerine getiren, kurumsal değişim-dönüşümü 

kalkınma için bir fırsat gören, temel hizmetleri yenilikçi anlayışla sunabilen, refahı 

tabana yayan bir kalkınmadır. 

Eğer kalkınma bir ülkede ekonomik, toplumsal, kültürel ve siyasal alanda arzu edilen 

her türlü değişme ve gelişme olarak tanımlanabiliyorsa, bu nitelik değişimi her 

düzeyde yerleşime ulaşırsa anlam taşır. Burada yapısal değişimden, toplumsal 

gelişimden, kır-kent farklılığının en aza inmesinden söz ediyoruz. İster genel, isterse 

kırsalda olsun kalkınma niteliksel değişime, dönüşüme dikkat çeker. İşte bunlardan 

hareketle kalkınma hem daha fazla çıktı, hem daha fazla iyileşme hem de teknik ve 

kurumsal yapıdaki değişmelere de dikkat çeker. Kurumsal yapıdan kasıt; 

kalkınmanın bütün paydaşları açısından değişim ve aralarındaki etkililiği ortaya 

81



çıkaracak etkileşim yani yönetişimdir. Eğer kalkınmada amaç; çağdaş ve ortak 

ihtiyaçların karşılanabileceği fiziki ortamları oluşturmak, demokratik hak ve başta 

kooperatifçilik olmak üzere örgütlenmeyi geliştirmek, bireylerin-toplulukların bilgi 

ve becerilerini artırmak, her düzeyde ekonomiyi iyileştirmek, toplumsal cinsiyet 

dengesini gözetmek, fırsat eşitliği ve adaleti sağlamak yoluyla ekonomik, sosyal, 

örgütsel ve kültürel gelişimin sağlanması ise bu ancak kırsalda da sağlanacak 

iyileşmelerle görülecektir. Bunun olması ise “iyi yönetişim” ile gerçekleşebilir. 

Bunun sağlanması kırsalda da kalkınma sürecini hızlandırabilecek ve sürecin her 

türlü girdisindeki verimliliği artıracaktır. Buna insan kaynakları da kurumsal kapasite 

ve kaynaklar da dâhildir. 

Kırsal kalkınmada temel hedef, kırsaldaki dinamiklerin harekete geçirilerek kırsalda 

yaşayanların fiziki, ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal alanda sürdürülebilir 

kalkınma ilkelerine uygun olarak gelişimini sağlamaktır. Aranan kırsal kalkınma 

yaklaşımı budur. İnisiyatifin ve önceliklerin halktan kaynaklandığı kalkınma 

projelerinde başarı ancak eğitim, yayım, örgütlenme-kooperatifleşme, üretim için 

temel girdilerin sağlanması uygun teknolojilerin seçimi, kredi ve pazarlama gibi 

bileşenlerin bir bütün olarak planlanmaya dâhil edilmesi, ayrıca değerlendirme ölçüt 

ve göstergeleri ile risk faktörlerinin önceden tanımlanması suretiyle mümkündür. 

Kırsal kalkınma sadece ekonomik veya tarımsal büyümeyi hedefleyen bir anlayışta 

olmamalıdır. Tarım dışı ekonomiyi canlandıracak, tüm toplum kesimlerini 

kapsayacak, kurumsal gelişmeleri hızlandıracak, sosyal farklılıkları en aza indirecek 

kırsal kalkınma politikaları ve uygulamaları tüm uluslararası kuruluşların 

benimsediği yaklaşımlar haline gelmiştir. Bu süreçte sosyo-ekonomik dışlanmışlığı 

ortadan kaldırma, karar alma süreçlerine katılımı sağlama, bireyin ve toplumun 

saygınlığını on plana çıkarma, yerel teknoloji ve bilgilere önem verme, yoksullara en 

azından geçimlik iş olanakları sağlama, yerel örgütlenmelere-kooperatifleşmeye 

katkıda bulunma, bütüncül yaklaşımları dikkate alma ve cinsiyet dengeli kalkınmayı 

benimseme kırsal kalkınmayı kolaylaştırıcı ve hızlandırıcı faktörler olacaktır. 

Temeline bakıldığında kırsal kalkınmada; kırsalda eğitimli iş gücünün oluşturulması, 

alt ve üst yapıların tesisi, toplulukların kendi sorunlarının nedenlerini kavraması ve 

buna göre çözüm arayabileceği bilincin oluşturulması, kalkınmaya duyarlı yönetim 

anlayışının benimsenmesi, topluluklarda kendi kalkınmalarını sağlayacak bilincin 

oluşması ve halkın katılım kanallarının sağlanması ve güçlendirilmesi ile demokratik 

kültürün geliştirilmesi de önem taşır. Bütün bunlar ancak “iyi yönetişim” ile hayata 

geçebilir. Bunun için “iyi yönetişim”i gözeten bir kırsal kalkınma politikasının 

izlenmesi, buna göre uygulamaların hayata geçirilmesi önem taşır. Bu aynı zamanda 

değişime kırsal kalkınma yaklaşımlarına uyumu da kolaylaştıracak ve kırsal 

kalkınmanın gerçekleşmesine katkı sunacaktır. Ülke olarak geldiğimiz nokta; herkesi 

kapsayan bir kalkınma kırsal kalkınma olmadan sağlanamayacaktır. Nitekim Avrupa 

Kırsal manifestosunda vurgulanan her nokta ve öncelik Türkiye kırsalı için de hayati 

bir önem taşımaktadır. 

KAYNAKÇA 

Allen, F., and Özcan, N. 2006. Rural development in the EU andTurkey. 21th meeting 

of the EU-Turkey Joint Consultative Committee. 

82



Anonim. 2013. onuncu kalkınma planı “kırsal kalkınma: yenilikçi hizmet sunumu” 

özel ihtisas komisyonu taslak raporu. T.C. Kalkınma Bakanlığı. 

European Commission. 2011-1. The reform of the cap towards 2020: consultation 

document for ımpact assessment: http://ec.europa.eu/agriculture/cap-post 

2013/consultation/consultation-document_en.pdf 

European Commission. 2011-2. Proposalfor a regulation of the european 

parliamentand of the council on support for rural development by the 

european agricultural fund for rural development 

(EAFRD):http://ec.europa.eu/agriculture/cap-post-2013/legalproposals/com627/627_en.pdf 

Gülçubuk, B., ve Arkadaşları. (2010). Kırsal kalkınma yaklaşımları ve politika 

değişimleri. Türkiye Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi, Ankara 

Gülçubuk, B, (2006). Kırsal kalkınma. Türkiye’de Tarım Kitabı. TC Tarım ve 

Köyişleri Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı, Ankara. 

Gülçubuk, B. (2013). The Role of "good governance" for effectiveness of localand 

rural development implementations. 2nd International Regional 

Development Conference. Elazığ. 

Gülçubuk, B. ve Arkadaşları. (2015). Kırsal kalkınma paradigması ve yeni arayışlar. 

Türkiye Ziraat Mühendisliği VIII. Teknik Kongresi, Ankara 

Moselej, J.M. (2003). Rural development. Principleand Practice Sage Publications. 

London. 

Shepherd, A. (1998). Sustainable rural development. MacMillan Publishers Limited, 

England. 

Soysaldı, E. (2013). Avrupa Birliği kırsal kalkınma politikalarında dönüşümler ve 

Türkiye açısından geleceğe ilişkin stratejiler. AB Bakanlığı Uzmanlık Tezi 

(Basılmamış) 

TC Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, 2004, II. Tarım Şurası Kırsal Kalkınma Politikaları 

Komisyonu Raporu, Ankara. 

World bank. (2003). Reaching the rural poor. A Renewed Strategy for Rural 

Development. USA. 

www.ab.gov.tr 

www.ilo.org 

www.kalkinma.gov.tr 

www.tarim.gov.tr 

www.tepav.org.tr 

83



Doğu Anadolu'nun Tarihi Mirası'nın Bölge Turizmine 

Katkısı Üzerine Bazı Mülahazalar: Ahlat Şehri Örneği 

1. GİRİŞ 

Fatih ERKOÇOĞLU 

Van Gölü'nün kuzeybatısında 23.000 nüfuslu Bitlis iline bağlı bir ilçe olan Ahlat, 

kuzeyinde Muş iline bağlı Bulanık ve Malazgirt ilçeleri, batısında Muş ili, güneyinde 

Van Gölü, güneybatısında Tatvan ve Bitlis, doğusunda ise yine Van Gölü ve 

Adilcevaz ilçesiyle sınırlıdır. İlçe Bitlis il merkezine 60 km mesafede yer almaktadır. 

1643 km²'lik kırsal bir alana yayılmış olan Ahlat'ın yüzey şekilleri gerek biçim, 

gerekse meydana geliş şekilleri bakımından farklılıklar göstermektedir. Geçmişte 

tahıl ekimi yapılan şehirde sulu tarıma geçilmesiyle birlikte verimlilik artmış, ürünler 

çeşitlendirilmiştir. Nemrut Dağı, krater gölleri Ahlat'ın batısında, Süphan dağı ise 

doğusunda yer almaktadır. Şehir Van Gölü'nün kuzey kıyısında yer almış olmakla 

birlikte iklimi kara iklimi özelliği taşımaktadır. Kış oldukça erken başlar ve uzun 

sürmektedir. Havanın ısınması ancak nisan ayının ortalarında olmaktadır. Yaz 

mevsimi ağustos ayının sonuna kadar sürmekte olup bazı yıllar eylül ayını da 

kapsamaktadır. Yıllık ortalama yağış miktarı 1000-1500 mm. olup, diğer bölge 

şehirlerine göre daha yeşil ve gür bir bitki örtüsüne sahiptir. 

2. TARİHTE AHLAT 

Ülkemizin Doğu Anadolu bölgesinde yer alan Ahlat, Uratular'dan Osmanlılara kadar 

muhtelif devlet ve hanedanın idaresinde kaldı. Şehrin en eski sakinlerinin Urartular 

 

Doç. Dr., Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi İTBF, fatiherkocoglu@hotmail.com. 

84



olduğu, buraya Halads dedikleri bilinmektedir. Ermeniler Şaleat, Süryanîler Kelath, 

Müslüman Araplar Hilat, 1 İranlılar ve Türkler ise Ahlat demişlerdir. 2 

Ahlat daha ilk İslam fetihlerinden itibaren stratejik noktada yer alan önemli 

şehirlerden birisi oldu. Şehir Hz. Ömer döneminde Cezîre fatihi olarak bilinen İyâz 

b. Ganem tarafından 20/640-41 yılında fethedildi. Emevîler devrinde ise Muaviye'nin 

ölümüyle başlayan iç karışıklılar esnasında şehir isyan ederek İslâm idaresi öncesinde 

burada hakimiyet kurmuş olan Bizans idaresine girdi. İslâm ordularına yönelik 

tecavüzleri nedeniyle halkı şiddetli bir şekilde cezalandırıldı. 3 Emevîler döneminde 

bölgede vukû bulan muhtelif isyanlarda Ahlat göze çarpmaktadır. 

Abbâsîler devrinde ise Ahlat'taki idari teşkilat muhafaza edildi ve mahalli hanedanlar 

yerlerinde bırakıldı. Bu dönemde bölgede, bilhassa burada yaşayan Ermeniler 

arasında Müslümanlaşmanın olduğu kayıtlarda belirtilmektedir. 4 Abbâsî halifeliğinin 

IX. yüzyılın ikinci yarısında zayıflamaya başlaması üzerine Ahlat ve bölgesindeki 

diğer şehirler, mahalli Ermeni krallıklarına ya da Bizans'a tabi oldular. 928'de Bizans 

imparatoru Romanus Lekapenus döneminde (920-944) Ahlat ve Bitlis'deki camilere 

haç yerleştirildi. Ahlat hakimi Ebû'l-Muiz Ahmed imparatora itaatını sundu. 940'da 

bölge beyleri Hamdânî Emiri Seyfüddevle'ye (945-967) bağlandılar. Kısa süre sonra 

Hamdânîler Van Gölü ve çevresini boşalttılar. Hamdânîlerin zayıflaması üzerine Ebû 

Ali Hasan b. Mervân, Meyyâfârikîn, Âmid ve Ahlat'ın da dahil olduğu Mervânîler 

Devleti'ni (990-1085) kurdu. Mervânîlerden Nasrüddevle Ahmed'in idaresinde 1011- 

1061 yılları arasında Ahlat refah ve huzur içinde idi. Selçuklular Anadolu'ya 

girdiklerinde Ahlat dışındaki bölge şehirlerinin hemen hepsi Bizans imparatorluğuna 

bağlı idi. 1054 yılında tertip ettiği seferde Tuğrul Bey şehri alamadı. Şehir Alp Arslan 

döneminde ise Anadolu'ya yapılan seferlerin bir üs noktası teşkil etti. Malazgirt 

fethedildiğinde Ahlat şehri Emir Sunduk'un idaresinde bulunuyordu. Bizansın Ahlat'a 

gönderdiği öncü birliklerini bu komutan ortadan kaldırdı (1071). Ahlatlıların 

Malazgirt Savaşı'na katıldıkları, savaş sonrasında şehirlerine bol ganimet 

götürdükleri anlaşılmaktadır. 

Ahlat XII. yüzyıl başlarından itibaren Ahlatşahlar hanedanına (1100-1207) başkentlik 

yaptı. Bu dönemde şehir İslâm dünyasının en önemli şehirlerinden birisi oldu ve 

tarihinin en parlak dönemini yaşadı. Şehrin gelişiminde ticaretin payı büyüktü. Siyasi 

istikrar ve ticaretin gelişmesi şehirde ilim, sanat ve kültürün de ilerlemesine imkan 

sağlamış olup burada yetişen çok sayıda alim ve Ahlatlı birçok mimar ve sanatkar 

1 

Faruk Sümer, "Ahlât", DİA, İstanbul 1989, II, 19. Bkz. Belâzurî, Ahmet b. İsa b. Ca’fer (279/895), 

Fütûhu’l-Buldân, thk. Abdullah Enîs et-Tabbâ’-Ömer Enîs et-Tabbâ’, Beyrut 1987, s. 273; çevirisi için 

bkz. Futûhu’l-Büldân, çev. Mustafa Fayda, Ankara 2002, s. 278. Bkz. Ya’kûbî, Ahmed b. Ebû Ya’kub b. 

Ca’fer (284/897), Kitâbu’l-Buldân, haz. Muhammed Emîn Dannâvî, Beyrut 2002, s. 208. 

2 

Faruk Sümer, "Ahlât", II, 19. Nâsırı Hüsrev (ö. 481/1088) bu şehri ziyaretinde şehirde konuşulan Arapça, 

Farsça ve Ermenice'den dolayı Ahlat denildiğini zikretmektedir. Bkz. Sefernâme, çev. Abdülvehhâb Tarzî, 

İstanbul 1994, s. 10. 

3 

Geniş bilgi için bkz. Fatih Erkoçoğlu, Emevilerin Dönüm Noktası Abdülmelik b. Mervân, Ankara 2011, 

s. 321-328. 

4 

Belâzurî, 272-297. 

85



tespit edilmiştir. 5 Teşkilatlı olarak Anadolu'daki ilk esnaf ve sanatkar birliklerine de 

(fityân) burada rastlanılmaktadır. 6 

Şehrin zenginliği çevre hükümdarların ilgisini çektiğinden burasının elde edilmesine 

yönelik büyük çabalar sarf edildi. İldenizliler, Eyyûbîler, Erzurum Meliki Tuğrul Şah 

şehri ele geçirmek için mücadele etti. 604/1207-8 yılında şehir Eyyûbîlerin eline 

geçince Ahlatşahlar hanedanı sona erdi. Fityân teşkilatının dağılması ya da 

zayıflamasıyla birlikte Ahlat'ın ilim, kültür ve iktisadi hayatında gerileme baş 

gösterdi. İlki 1226 yılında olmak üzere şehir Celaleddin Harzemşah tarafından iki 

defa kuşatıldı. İkinci kuşatmada çok sıkıntı çeken Ahlatlıların bir kısmı ölürken diğer 

bir kısmı ise şehri terk etti. 1229 yılında Ahlat ele geçirildiğinde yağmalandı. Bu 

olaydan iki yıl sonra ise Moğol istilası baş gösterdi ve artık şehir eski önemini 

kaybetti. Anadolu Selçuklu sultanı Alaeddin Keykubad, Moğol tehlikesine karşı 

aldığı bir dizi önlem içinde Ahlat'ın tahkimi de bulunuyordu. 630/1232-33 yılında 

şehirde iskan ve imar faaliyetlerine başlattı. 7 Ne var ki Kösedağ bozgunu sonrasında 

işgale uğrayan şehir Gürcülere bırakıldı (1244). 

Savaşların verdiği zararın yanı sıra 644/1246 ve 674/1275-76 yıllarında meydana 

gelen depremlerle şehir harebeye döndü. Bütün bunlara rağmen şehir önemini 

kaybetmedi. İlhanlı hükümdarı Olcaytu ve oğlu Ebû Said Bahadır Han devirlerinde 

şehir mamur bir haldedir. Ne var ki İlhanlıların aralarındaki iç savaşta şehir yeniden 

tahrip oldu (1335). Mahalli yöneticiler şehrin idaresini ellerine aldılar. 1360 yılında 

şehir Moğol beylerinden Hızır Şah'ın eline geçti. Bu şahıstan sonra ise şehrin Bitlis 

hakimlerine terk edildiği zikredilmektedir. Bitlis, Muş ve Ahlat hakimleri Timur 

tehlikesi karşısında ona tabi oldular. Timur'un oğlu Şahruh'un Anadolu'dan ayrılması 

üzerine şehir ve civarı Karakoyunluların saldırısına uğradı. Çevrede pek çok şehir 

Karakoyunlu hakimiyetini tanısa da Ahlat'ın hiçbir zaman bunların doğrudan 

idaresine girmediği ifade edilmektedir. Şehir 1472 yılında Akkoyunlu Bayındır 

Bey'in eline geçti. Oğlu Muhammed Ahlat'ı 1481-1488 yılları arasında yönetti. 

Akkoyunlu sonrasında Ahlat ve çevresinin Safevî idaresine girdiği belirtilmekte, 

fakat bu konu hakkında yeterince malumat bulunmamaktadır. 8 

Ahlat ve çevresi Kanuni Sultan Süleyman'ın Irakeyn seferi (1533-1535) ile birlikte 

Osmanlı idaresine girdi. Müteakiben Safevîler bölgede bazı şehirleri ele geçirdiler. 

Safevî saldırıları ile Ahlat Kalesi tahrip edildi. Bunun üzerine Osmanlılar birkaç sene 

sonra gölün kıyısında yeni bir hisar inşa ettiler ve böylece yeni şehir oluşturuldu. 

Bölgede 41 yıl sürmüş Osmanlı-Safevî mücadelesi 1555 yılında imzalanan antlaşma 

ile sona erdi. 

Moğol istilasından beri önemini kaybeden Ahlat şehri, Safevî-Osmanlı mücadelesi 

esnasında ve Osmanlı döneminde daha da sönükleşti. Bölge şehirleri içerisinde Van 

5 

Beyhan Karamağaralı, Ahlat Mezartaşları, Ankara 1972, s. 34. Osman Turan, Doğu Anadolu Türk 

Devletleri Tarihi, İstanbul 2004, s. 138-141. 

6 

Faruk Sümer, "Ahlât", II, 20, 21. Bkz. Turan, 142. 

7 

İbn Bîbî, el-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Caferî er-Rugâdî (XIII. yy), el-Avâmirü'l-'Alâ'iyye fi'l- 

Umûri'l-'Alâ'iyye, (Selçuknâme), haz. Mürsel Öztürk, Ankara 1996, I, 425-427; Osman Turan, Selçukluklar 

Zamanında Türkiye, İstanbul 2010, s. 397, 398. 

8 

Sümer, II, 21 

86



bir eyalet merkezi olurken Ahlat ise Adilcevaz sancağının bir kazasına dönüştü. Artık 

Ahlat'ın durumu hiç de iç açıcı değildir. Nüfusu ve vergi veren insan sayısında azalma 

söz konusudur. Geçirdiği muhtelif felaket dolayısıyla de şehirde cami ve medreseyle 

ilgili vakıf bulunmamaktadır. 9 

Tanzimattan sonra Ahlat, II. Abdülhamid döneminde Bitlis Vilayeti'ne bağlandı. 

1310/1829-93 yılı Bitlis Vilayeti Salnamesi'ne göre şehirde yedi mahalle bulunuyordu 

ve ikisi hisar içinde olmak üzere de yedi cami vardı. 10 

Günümüzde Ahlat'ta tarihi ve mimari değeri olan çok sayıda eser bulunmaktadır. 11 

Bilhassa sanat değeri yüksek mezar taşlarıyla şöhret kazanan Ahlat, Ortaçağ İslâm 

dünyasında müstesna bir yer tutmaktadır. Ahlat şehrinde muhtelif yerlerde görülen 

küçük mezarlıklardan başka tarihi değeri haiz ve oldukça büyük sahaları kaplayan 

altı mezarlık bulunmaktadır. Selçuklu kalesi içindeki Harabe Şehir Kabristanı, Hasan 

Padişah künbetinin güney-batısında, adını taşıdığı mahallede bulunan Taht-ı 

Süleyman Kabristanı (Kara Şeyh Mezarlığı da denilmektedir), Kırklar mahallesinde 

bulunan bir kısmı XIII-XIV. asırlara ait mezarların yer aldığı Kırklar Mezarlığı, 

Merkez mahallesinde Şeyh Necmeddin ve Erzen Hatun künbetlerinin bulunduğu 

sahada yer alan Merkez Kabristanı, Osmanlı kalesinin dışında yer alan Kale 

Mezarlığı ve son olarak Ahlat'ın en büyük en mühim mezarlığı olan Meydan 

Kabristanı. 12 

Selçuklu Kalesi (Harabe Şehir) (F. Erkoçoğlu Arşivi) 

9 

1655 yılında şehre uğrayan Evliya Çelebi şehir hakkında geniş malumat vermektedir. 

10 

Sümer, II, 22. 

11 

Bu eserler hakkında geniş bilgi için bakınız: Ahlat, Şehir Rehberi, Ahlat Kaymakamlığı, İstanbul 2013. 

12 

Karamağaralı, 34, 35. 

87



Emir Bayındır Köprüsü (F. Erkoçoğlu Arşivi) 

Bu mezarlık takriben 200 dönümlük bir arazide yer almakta olup müstakil çalışmalara 

konu olmuştur. 13 Bu kabristan uzaktan görünümüyle büyük bir meydan savaşı 

sonrasında meydanda kalan naaşları gösterir tarzda, oldukça heybetli ve hoş bir 

görüntü oluşturmaktadır. 

Meydan Kabristanı (F. Erkoçoğlu Arşivi) 

13 

Bkz. Beyhan Karamağaralı, Ahlat Mezartaşları, Ankara 1972. Bkz. Ara Altun, "Ahlat, Ahlat Mezar 

Abideleri", DİA, İstanbul 1989, II, 22, 23. 

88



Emir Bayındır Kümbeti (F. Erkoçoğlu Arşivi) 

Osmanlı Kalesi (F. Erkoçoğlu Arşivi) 

İskender Paşa Camii (F. Erkoçoğlu Arşivi) 

89



Tafsilatlı olmayan bu kronolojik siyasi tarih sonrasında bu tebliğde şehrin tarih ve 

sanat boyutunu ön plana çıkarmaya yönelik bilhassa Anadolu'nun kapılarını Türklere 

açan Malazgirt Savaşı coğrafyasında yer alan bu tarihi kentin, turizme kazandırılması 

hususunda muhtelif teklifler sunulacaktır. 

3. BİR ORTA ÇAĞ KENTİ AHLAT 

Bilindiği üzere bilhassa I ve II. Dünya savaşlarından sonra Avrupa'nın pek çok şehri 

eski formunda yeniden inşa edildi. Aynı şekilde ülkemizde de son zamanlarda başta 

İstanbul olmak üzere tarihi birikimimize sahip çıkmak adına büyük gayretlerin sarf 

edilerek şehrin tarihi dokusunun yeniden canlandırıldığı görülmektedir. Yine Ankara, 

Bursa, Mardin, Diyarbakır gibi önemli tarihi şehirlerde de turizm potansiyelinin 

artırılmasına yönelik çabaların olduğu, belediye başkanları ve valilerin bunun 

farkında oldukları son zamanlarda şehirlerdeki tarihi varlığın canlandırılmasından 


Hiç şüphesiz Ortaçağ Anadolu'sunun (Anadolu Selçukluları'nın) önemli şehirlerinden 

olan Konya, Kayseri, Sivas, Aksaray ve Niğde gibi şehirlerimizin bugünkü modern 

halleri ile betonlaşmaya karşı direnç gösteremedikleri aşikardır. Tarih eserleri beton 

binaları içerisinde birer biblo gibi durmaktadır. Halbuki yukarıda tarihi sürecini 

kısaca anlatmaya çalıştığımız Ahlat şehri ise her ne kadar bozulmaya başlamış ve 

yüzyılların tahribine karşı varlığını sürdürmeye çalışşada bir Ortaçağ kenti olarak 

düzenlenmesi için konum itibariyle en uygun şehir görünümünde olduğunu 

düşünmekteyiz. Halen şehirleşmenin yoğun olmadığı ilçedeki çok fazla sayıda tarihi 

eserin varlığı, bilhassa tarihi mezarlıkların kazandırdığı ün bu şehrin yeniden bilinçli 

bir şekilde Ortaçağ kentine uygun bir tarzda Ahlat taşı ile yeniden inşası halinde hem 

şehre hem de bölgeye büyük bir tarihi turizm potansiyelinin kazandırılacağı fark 

edilmektedir. Estonya'nın başkenti Tallinn ve Madrid'in 80 km güneyinde bulunan 

tarihî Toledo (Tuleytula) kentinin bu bakımdan bizim için iki güzel örnek teşkil 

ettiğini burada ifade edebiliriz. 

Bu iki şehir hem yaz hem kış aylarında dolup taşmakta olup her daim taş 

kaldırımlarında turistler dolaşmaktadır. Şehrin tarihi yapısına uygun butik otelleri, 

kafeleri şehre ayrı bir güzellik ve canlılık kazandırmaktadır. Toledo çeliğinden 

yapılmış kılıç, hançer ve bıçak gibi hediyelik objeler her daim vitrinlerde teşhir 

edilmektedir. Ahlat için de baston vesair objeler bu bakımdan değerlendirilebilir. 

90



Tuleytula (Toledo) 14 

Toledo (F. Erkoçoğlu Arşivi) 

Malum olduğu üzere bilhassa son yıllarda Çanakkale ve Sarıkamış Savaşları'nın 

yapıldığı mekanların ziyareti yönünde Gençlik ve Spor Bakanlığı tarafından yapılan 

14 

Ciudades De Espana II, Toledo (200 Laminas), Patronato Nacional Del Turismo, s. 8. Kitabın içinde 

yer alan fotoğrafların ne zaman çekildiği ve kitabın ne zaman basıldığına dair herhangi bir şey 

bulamadığımızı üzülerek belirttikten sonra bu iki resmi neden yan yana koyduğumuzu ifade etmek 

istiyoruz. Siyah beyaz olan fotoğraf nereden baksanız altmış ya da yetmiş yıl önceki Toledo şehrine aittir. 

Diğer fotoğraf ise 2015 yılında gittiğimizde çektiğimiz bir fotoğraftır. Avrupa kentlerinin genelinde olduğu 

gibi yıllar geçse de tarihi dokunun silüetinin bozulmadığına dair güzel bir örnek olduğu için bu fotoğrafları 

burada vermeyi uygun gördük. Bu arada Bursa'da tarihi bölgeye devasa boyutlardaki TOKİ konutlarını 

yaptıranları sadece Allah'a havale etmekten başka elimizden bir şey gelmediğini de burada belirtelim. 

91



organizasyonlar ile her yaştan öğrencilerimiz şanlı mücadelelerin verildiği bu 

mekanları ziyaret etmekte, atalarının yaptığı kahramanlıkları minnetle anmaktadırlar. 

Bu bağlamda ülkemizde millî ve tarihî bilincin oluşturulmasında bu seyahatlerin 

katkısı izahtan varestedir. 

Bu açıdan değerlendirilebilecek olan konumuzla bağlantısı olduğu için önemli bir 

aktiviteden bahsetmek istiyoruz. Gençlik ve Spor Bakanlığı Türklerin Anadolu'ya 

girişlerinde, burasını vatan tutuşlarında oldukça mühim bir savaş olan, Malazgirt 

Savaşı'nın yeni nesillerce hatırlanmasına katkı sağlayacak tarzda, her yöreden adı Alp 

Arslan olan 1071 kişiyi Muş'ta bir araya getirmişti. Gazetelerde duyurusu yapılan bu 

faaliyete küçük kardeşim de adından dolayı iştirak etmişti. Yine Gençlik ve Spor 

Bakanlığı gençlerin tarih bilincinin oluşturulması için bu sefer Malazgirt'te 1071 tarih 

öğretmeni ve öğrencisinin buluşturulması etkinliğini icra etmişti. Bu çerçevede 

benim gibi kırka yakın Ortaçağ tarihçisi, Muş Alparslan Ünivesitesi dersliklerinde 

Muş'a gelen katılımcılara savaş hakkında bilgi verilmesi için buraya davet edilmişti. 

Bizler de bu öğrencilemize Türk tarihi bakımından savaşın önemi ve sonuçları 

üzerinde bir saatlik bir sunum gerçekleştirmiştik. Bu dersler sonrasında 1071 tarihçi 

ile birilikte bizler de bu önemli savaşın vukû bulduğu Malazgirt'e götürüldük. Burada 

düzenlenen etkinliklere iştirak ettik. Kırgız çadırlarında sunulan pilavları ve ayranları 

içtik. Birçok Ortaçağ tarihi hocamız Malazgirt kalesini ve savaşın yapıldığı 

coğrafyayı belki de ancak o gün görme imkanı bulmuştu. Üç gün boyunca bu 

organizasyonda sadece Malazgirt'e değil, Bitlis, Tatvan ve konumuz olan Ahlat 

şehrine de ziyaret gerçekleştirmiştik. Bu organizasyon tarih öğrencisi ve 

öğretmenlerinin zikredilen şehir ve mekanları gezmek suretiyle öğrenmesine katkı 

sağladığı gibi ülkemizin 81 ilinden gelen bütün bu iştirakçilerin hem kendi aralarında 

hem de bölge halkı ile kaynaşmasına fırsat yaratmıştır. Bu güzel etkinliğe terör 

faaliyetleri artınca ara verildiği anlaşılmaktadır. Terör meselesi çözüldüğünde bu 

etkinliklerin daha kapsamlı olarak yeniden oluşturulması, hemen her yıl 

katılımcıların sayısının artırılması dilek ve temennimizdir. 

92



Malazgirt Savaşı 943. Yıl Dönümü Kutlamaları (24-28 Ağustos 2016) (F. 

Erkoçoğlu Arşivi) 

Ahlat'ta 1960 yıllarında başlatılan kültür şenlikleri, ilçede turizmi teşvik eden önemli 

bir faaliyet olup 1990'lı yıllarda "Ahlat Kültür Haftası Şenlikleri" adını alarak her 

yılın Ağustos ayında tertip edilerek yöreye canlılık kazandırılmaya çalışılmaktadır. 

2010 yılından itibaren ise bu etkinlik uluslararası düzeye taşınarak "Avrasya Ahlat 

Kültür Buluşmaları"na dönüştürülmüştür. Müteakiben hemen her yıl düzenlenen 

festivalin konseptine son zamanlarda ülkemizde giderek yaygınlık kazanan etno 

sporlardan başta okçuluk ve binicilik gibi aktiviteler eklenebilir. Yukarıda 

belirttiğimiz etkinlikle birleştirilmek suretiyle kurulan çadırlarda hafta boyunca çok 

sayıda etkinlik düzenlenebilir. Halen, 1176 yılında vukû bulan Miryekefalon Savaşı 

münasebetiyle Isparta'nın Gelendost ilçesinde Ankara ve İstanbul'dan gelen okçu 

ekipleriyle iki yıldır bu tarz bir aktivitede bulunduğumuzu burada hatırlatmak isteriz. 

Slaytlarda gösterdiğimiz gibi Ortaçağa ait bazı objelerin hem teşhiri hem de satışı bu 

çadırlarda gerçekleştirilebilir. Yani bir nevi Diriliş Ertuğrul dizisinin çekildiği set gibi 

bir setin burada oluşturularak ziyaretçilere açılmasının önemli olduğunu 

düşünmekteyiz. 

Necmettin Okyay Okçuluk Festivali (20-21 Eylül 2014) 

93



Miryokefalon Savaşı 839. Yıl Dönümü Kutlamaları (F. Erkoçoğlu Arşivi) 

Avrupa'nın pek çok yerinde, bilhassa Polonya, Ukrayna ve Romanya gibi ülkelerde 

yaşayan bir kısım insan, folklorik kıyafetleri ile katıldıkları festivallerin mahiyetini 

çoktan değiştirmişler ve bu etkinliklerin bazıları tamamıyla Ortaçağ yaşamına uygun 

hale getirilmişlerdir. Baştan ayağa zırhlı ve mahalli kıyafetli atlı süvariler ve 

okçuluların yer aldığı, Ortaçağ gündelik yaşamının canlandırıldığı yerleşim 

birimlerinin oluşturulduğu bu etkinliklere katılabilmek için çok uzak yerlerden 

buralara turistlerin geldikleri, ciddi miktarlarda paralar harcadıkları bilinmektedir. 

Kendi seyahatlerimizde Ukrayna'nın başkenti Kiev'in yakınlarında yer alan Piragov 

köyündeki faaliyeti bu anlamda zikredebiliriz. Aynı şekilde Estonya'nın başkenti 

Tallinn'in sokaklarında yer alan Ortaçağ kıyafetleri içerisinde, tanıtım ve satışlarda 

yer alan bayan ve erkeklerin şehrin turizmine büyük bir canlılık kazandırdığını da 

burada hatırlatalım. 

94



Piragov Köyü, Kiev (F. Erkoçoğlu Arşivi) 

Tallin (F. Erkoçoğlu Arşivi) 

95



96



Old Hansa (Tallinn) (F. Erkoçoğlu Arşivi) 

Bu faaliyetlerin dışında hemen hemen Avrupa ülkelerinin birçoğunda, Ortaçağ temalı 

müzelerin varlığının da söz konusu olduğunu belirtelim. Kronolojik konseptte şehir 

tarihi müzeleri turiste, öğrenciye ve vatandaşa şehrin değişimi ve gelişimi hakkında 

oldukça önemli malumat vermektedir. Ayrıca bu müzeler etnoğrafik bir kısım 

malzemenin de teşhir edilmesine imkan sağlamaktadır. Gerçi İstanbul, Ankara ve 

97



İzmir gibi büyük şehirlerimizde bile şehir tarihi müzelerinin bulunmayışı, şehir 

idarecilerinin bu tarz kurumlara ilgi duymayışı nedeniyle oldukça pahalı olabilecek 

olan bu şekilde bir çalışmaya mahalli belediyelerin kaynak ayırmasının da zorluğu 

fark edilmektedir. Fakat bir yerden başlanılmasının zarureti de ortadadır. 

İki sene önce ziyaret ettiğimiz Stokholm'da parlemento binasının yer aldığı adaya 

geçiş imkanı veren köprünün altında, farklı ve oldukça dikkat çekici bir üslupla 

oluşturulan Ortaçağ Kent Tarihi Müzesi'ni ziyaret etmiştik. Oluşturulacak olan 

Ortaçağ kenti müzeleri için bu müzenin bu konuda kesinlikle örnek alınması 

gerektiğini düşünmekteyiz. Bu arada bu kurumlar için çok büyük paraların da 

harcandığı zannedilmemelidir. Bu tarz müzelerin kısa süre sonra masraflarını 

karşılayabileceğini de burada hatırlatalım. 

98



Stokholm Şehir Tarihi Müzesi (F. Erkoçoğlu Arşivi) 

İstanbul'un kuşatmasını konu edinen 1453 Panorama 1453 Tarih Müzesi ve Polatlı'da 

Milli Mücadele Panoramik Müzesi gibi, Ahlat'ın hemen hemen kuzeyinde oldukça 

yakın bir mesafede yer alan Malazgirt Savaşı'nın meydana geldiği ilçenin kalesinde 

ya da bu kalenin hemen önünde Malazgirt Savaşı'nı tasvir eden bir panoramik 

müzenin de inşasının önemli olduğu düşünülmektedir. Bu panoramik müzenin hem 

Malazgirt'e hem de Ahlat'a büyük katkı sağlayacağı ise aşikardır. 15 

15 

Sempozyum münasebetiyle görüştüğümüz Muş şehri mülki amirlerinden birisine bu konuyu 

açtığımızda, kendilerinin panoramik müze girişimlerinin olduğu ifade edilmiştir. 

99



4. AHLAT ÇEVRESİ 

1453 Panorama 1453 Tarih Müzesi (F. Erkoçoğlu Arşivi) 

Ahlat'ın yakın çevresinde bulunan il ve ilçelerin de Ahlat'la birlikte turizm 

potansiyelinin değerlendirilmesinin imkan dahilinde olduğunu burada belirtelim. 

Bilhassa Ahlat sınırlarına oldukça yakın bir yerde bulunan Nemrut krater gölü, 

burada bulunan dağ, göl ve çevresi kampçılar ve dağ turizmi için kullanılabilir. 

Sportif amaçlı gezi, yürüyüş ve kampçılık için bu bölge oldukça ideal alanlardandır. 

İki sene kadar önce gittiğimizde burasının yolunun yapıldığını, buraya ulaşımın daha 

iyi planlandığı görülmüştü. Bu yolun bitimiyle birlikte hem Bitlis, hem Tatvan hem 

de Ahlat'ın turizm potansiyelinde artış olacağı aşikardır. Ayrıca kış aylarında bu 

bölgenin zaten var olan kış turizmi potansiyeli de artırılabilecektir. 

100



Nemrut Krater Gölü (F. Erkoçoğlu Arşivi) 

Tatvan (F. Erkoçoğlu Arşivi) 

Her ne kadar "köprülü şehir" anlamına gelen Bosna Hersek'in Mostar şehrindeki 

büyük köprü kadar olmasa da tespitlerimize göre Bitlis şehri, çok sayıda irili (tek 

gözlü vs) ufaklı pek çok köprüye ev sahipliği yapmaktadır. Derelerin muntazam bir 

şekilde ıslahı, ucube binaların altında kalan tek gözlü ya da iki gözlü tarihî köprülerin 

varlıklarının ortaya çıkarılması ile gelecekte bu şehir için de güzel bir turizm 

potansiyeli ortaya çıkarılabilecektir. Ahlat için söylediklerimizin burası içinde geçerli 

olduğunu belirttikten sonra 2010 yılında ziyaretimizde görüştüğümüz kimseler, 

devletimizin Bitlis'le ilgili güzel projelerinden bahsetmişlerdi. Bu projelerin rafa 

kaldırılmadığını ümid ediyoruz. 

101



102



Bitlis Kalesi, Şerefiye Medresesi, İhlasiye Medresesi, Bitlis Köprüleri (F. 

Erkoçoğlu Arşivi) 

103



Ahlat ve çevresine günü birlik ziyaret sadece bölge insanı tarafında 

yapılabilmektedir. Fakat çoğunlukla Muş ve Van havalimanları kullanılarak ve 

buralardan kiralanan araçlar ile yabancılar için de Van gölü ve çevresini içine 

alabilecek birkaç günlük gezi planları oluşturularak bu çerçevede Muş, Bitlis, Tatvan, 

Ahlat ve Adilcevaz güzergahlarının bir çırpıda gezilebilmesi temin edilmelidir. Buna 

göre de boy boy içerisinde görseli bol olan haritalar ve yayınlar hazırlanmalıdır. Hatta 

imkan dahilinde bastırılan bu yayınlar ve boşürler hemen her yere konulmalıdır. 

Otobüslerin dinlenme istasyonlarında ve hatta tuvaletlerin girişlerinde teşhir 

edilmelidir. Zira hemen her insanın ilk uğradığı yer orası olduğu için burası 

önemlidir. 2009 yılında New York'tan Minnesota'ya kadar gidip geldiğimiz 

gezimizde, bir istasyonda durmuş ve ihtiyaç için tuvalete gitmiştik. Mekan tertemizdi. 

Herhalde insanların mutlaka uğrayacakları ilk yer burasıdır diye düşünmüş olmalılar 

ki bu istasyona yakın turistik ve tarihi yerlerin broşürlerini tuvaletin hemen girişine 

yerleştirmişlerdi. Bu durum çok hoşuma gitmiş ve broşürlerden bir deste kendime 

almıştım. 

Yıllar sonra yolumuz bu sefer Kars'a düşmüştü. Değil istasyonlarda şehir merkezinde 

bile kitapçık ya da broşür yoktu. Bilhassa Ani harabeleri için Cumhuriyet Üniversitesi 

sanat tarihi hocalarının bir şekilde yaptırdığı tanıtım levhaları olmasa idi orada da bir 

şey yoktu. Eski kalenin üzerinde, rüzgarın gücüne dayanamayan ve uçları 

parçalanmış olan bayrağımızı da ısrarımız üzerine ancak indirtebilmiştik. Yeni 

bayrağı takıp takmadıklarını ise bilemiyorum. 

Bu arada yeri gelmişken Ahlat'taki Meydan mezarlığını gezerken tanıştığımız, Alman 

karı kocanın hikayesini de kısaca burada zikretmek isterim. Alman çift araç 

kiralayarak bölgeyi geziyordu. Mezarlığı gezerken onlarla tanışmıştık. Bizim 

yardımımıza ihtiyaç duymuşlardı. Biz de onlarla birlikte önce gidemediğimiz yerleri 

gezdikten sonra Nemrut krater gölüne çıkmıştık. En azından bölge halkıyla iletişim 

kurarak yolu, izi biz bulmuş ve onlara rehberlik etmiştik. Onların orayı bulmaları 

imkansız görünüyordu. Zira doğru dürüst bir levha bile yoktu. Sora sora ancak biz 

krater gölünü bulabilmiştik. Bundan dolayı zaten daha da güzelleşmiş olan bu yollara 

tanıtıcı ve uyarıcı levhalarının konulması zarurettendir. 

Son zamanlarda çekilen muhtelif tarihi dizilerin varlığı ve bilhassa Diriliş Ertuğrul 

adlı dizi ile birlikte Osmanlı devletinin kuruluş süreci öncesi bir kısım olayların 

aktarıldığı dizinin tutulması, insanımızın okumaktan ziyade, izlemeyi tercih ettiği, 

görsele önem verdiği bu yayınlarda bilhassa İslam Ortaçağı'na büyük ilgi duyulduğu 

fark edilmektedir. Bu bağlamda bölgenin tanıtım belgeselleri, filimleri, cd ve 

dvd'lerinin hazırlanması gerektiği hatta imkan dahilinde bazı dizilerin burada 

çekilmesi için çaba sarf edilmesinin lüzumu açıktır. Kurtlar Vadisi dizisinin bir ya da 

birkaç bölümünde Ahlat'taki türbelerin bir kısmının değerlendirildiğini, bunların 

devamı için şehrin idarecilerine önemli vazifelerin düştüğünü burada hatırlatmanın 

izahtan vareste olduğunu düşünmekteyiz. 

5. SONUÇ 

Ahlat, diğer Selçuklu şehirlerinde bugün yapılamayacak olan müdahalenin rahatlıkla 

yapılabileceği ve Mardin gibi tarihi yapısına küçük dokunuşlar (ya da büyük 

104



müdahalelerle) ile tarihi turizme kazandırılacak önemli bir şehirdir. Ortaçağ 

Anadolu'sunun Ahlat'ta yeniden canlandırılabileceği, uzun bir plan çerçevesinde 

herkesin elini taşın altına koymasıyla birlikte, devamlı bir çalışmayla burasının daha 

da güzel, canlı ve turistik bir şehre dönüştürülebileceği düşünülmektedir. Daha geniş 

bir alanda oluşturulacak açık hava müzesi, şehir tarihi müzesi ve tabiat varlıkları ile 

Ahlat, tarihte olduğu gibi bugünde bölgenin incisi ve merkezi olabilecektir. 

Bugün Safranbolu, Beypazarı, Göynük, Tire, Midyat, Mardin ve Antakya gibi 

şehirler örnek teşkil edilerek Ahlat'ın da bir Ortaçağ kenti hüviyetine bürünebileceği, 

biraz tarih bilinci biraz da gayretle bunun başarılabileceği imkan dahilindedir. 

KAYNAKÇA 

Ahlat, Şehir Rehberi. 2013. İstanbul, Ahlat Kaymakamlığı. 

Ara, A., 1989. Ahlat, Ahlat Mezar Abideleri. İstanbul, DİA, , II, 22-23. 

Belâzurî, Ahmet b. İsa b. Ca'fer, (279/895), Fütûhu’l-Buldân, thk. Abdullah Enîs et- 

Tabbâ’-Ömer Enîs et-Tabbâ’, Beyrut 1987; 

Futûhu'l-Büldân, çev. Mustafa Fayda, Ankara 2002. 

Ciudades De Espana II, Toledo (200 Laminas), Patronato Nacional Del Turismo. 

Erkoçoğlu, Fatih, Emevilerin Dönüm Noktası Abdülmelik b. Mervân, Ankara 2011. 

İbn Bîbî, el-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Caferî er-Rugâdî (XIII. yy), el- 

Avâmirü'l-'Alâ'iyye fi'l-Umûri'l-'Alâ'iyye, (Selçuknâme), haz. Mürsel 

Öztürk, Ankara 1996. 

Karamağaralı, Beyhan, Ahlat Mezartaşları, Ankara 1972. 

Nâsırı Hüsrev (ö. 481/1088), Sefernâme, çev. Abdülvehhâb Tarzî, İstanbul 1994. 

Sümer, Faruk "Ahlât", DİA, İstanbul 1989, II, 19-22. 

Turan, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul 2004. 

Selçukluklar Zamanında Türkiye, İstanbul 2010. 

Ya'kûbî, Ahmed b. Ebû Ya'kub b. Ca'fer (284/897), Kitâbu'l-Buldân, haz. 

Muhammed Emîn Dannâvî, Beyrut 2002, s. 208. 

105



Disunity in the European Union: What is its Future? 

Abstract 

Richard W. MANSBACH 1 , Ellen B. PIRRO 2 

What is going to happen to the European Union? As some observers forecast the 

imminent demise of the EU after Brexit, the authors examine a series of possible 

outcomes based not simply on Britain’s departure of Britain but more importantly in 

the outcome of a number of crises currently facing the EU. In particular, they focus 

on cleavages between eastern and western and northern and southern member state 

caused by the security crises posed by Russia and the ongoing conflict in the Ukraine; 

the threat of IS terrorism; the continuing fiscal problems faced by the EU notably in 

Greece but also elsewhere including Spain, Portugal and Italy; and the massive waves 

of refugees who require aid and social absorption. While each of these threaten the 

existence of the EU, the authors are cautiously optimistic that the EU will survive, 

albeit considerably changed. 

Keywords: European Uninon 

Öz 

Avrupa Birliği'ne ne olacak? Bazı gözlemciler, Brexit'ten sonra AB'nin yakın 

gelecekte yok olacağını öngörürken, yazarlar sadece İngiltere'nin AB'den ayrılması 

üzerine değil, daha önemlisi AB'nin yüzleşmekte olduğu bir dizi krizin neden 

olabileceği olası sonuçları inceliyorlar. Özellikle, Rusya'nın yarattığı güvenlik 

krizleri ve Ukrayna'da yaşanan çatışmalar nedeniyle doğu ve batı ile kuzey ve güney 

üye devletleri arasındaki bölünmelere odaklanıyor; İŞİD terörizm tehdidi, AB'nin 

özellikle Yunanistan'da olduğu gibi İspanya, Portekiz ve İtalya da dahil olmak üzere 

başka yerlerde devam eden mali sorunları; yardım ve sosyal destek isteyen kitlesel 

mülteci dalgaları. Bunların her biri AB'nin varlığını tehdit ederken, yazarlar ihtiyatlı 

bir şekilde AB'nin önemli ölçüde değişmekle birlikte ayakta kalacağı konusunda 

iyimserler. 

Anahtar Kelimeler: Avrupa Birliği 

1. INTRODUCTION 

As Mark Twain said, “The reports of my death have been greatly exaggerated.” 3 For 

decades the European project has been regarded as the most successful regional 

community in global politics, reflecting common values and common policies in 

economics and politics, and its apparent success has attracted many new members 

since the Cold War in Central Europe, the Baltic and the Balkans that have adopted 

policies to democratize, free markets, and improve human-rights records. “The 

community started out with six members, four languages 177m people and (in 2014 

money) $1.6 trillion in annual output. Today, the EU has 28 members, 24 languages, 

1 

Iowa State University 

2 

Iowa State University, (Sorumlu Yazar/Corresponding Author) 

3 

Mark Twain, http://www.brainyquote.com/quotes/quotes/m/marktwain141773.html. 

106



505m people and a GDP of $19 trillion.” 4 But with the Brexit vote, the very 

continuation of the European Union has been called into question. 5 Thus, prior to the 

vote, Donald Tusk, current president of the European Council, commented, “The 

specter of a breakup is haunting Europe. We need to understand the necessity of the 

historical moment.” 6 The authors here examine the current European situation and 

conclude that paraphrasing the Twain quotation, that the EU will continue albeit with 

considerable change. 

Events during the last decade have cast a shadow on the European project, and this 

paper endeavors to weigh their impact on its future. Among the most important of 

these are the reassertion of Russian power not only in Ukraine but in “frozen 

conflicts” in Georgia, Moldova, and Central Asia that some ascribe to the eastward 

advance of the European Union and NATO and others view as Moscow’s effort to 

restore a “Soviet Union.” The reemergence of a security threat in its own 

neighborhood has created fissures between the community Central European and 

Baltic members, on the one hand, and its older members in Western Europe. 

Europe’s willingness to assist the United States in overseas adventures in Afghanistan 

and elsewhere transformed Libya into a failed state and proved unsuccessful in 

pacifying Afghanistan. The Atlantic relationship has been eroded by Washington’s 

preference to “lead from behind” and by the refusal of most Europeans to provide the 

wherewithal for their own defense. These failures as well as the consequences of the 

Arab Spring and subsequent state failure of Iraq and Syria played a major role in the 

resurgence of Islamic extremism, notably the Islamic State, the subsequent massive 

migration of Muslims into Europe and the spread of ISIS terrorism that have 

deepened disagreement among EU members, fostered right-wing nationalist political 

parties across the continent, and endangered the open borders and easy movement of 

persons across borders guaranteed in the Schengen zone of which 22 of the EU’s 28 

countries are members. 7 

The European project is also challenged by profound economic differences in the 

Eurozone during and after the “Great Recession” that exacerbated divisions between 

its northern and southern members while failing to overcome the EU’s regulation of 

monetary policy without fiscal centralization. “Grexit” almost occurred and may still 

do so, and the electoral victory of Great Britain’s Conservatives and the decline of its 

pro-Europe Labourites contributed to the success of the referendum and the coming 

departure of Britain from the EU. 

Can the EU cope with the many threats it confronts simultaneously or is the future 

one of renewed nationalism and reaffirmation of national autonomy by publics 

4 

“Between the borders,” The Economist, June 18, 2016, 45. 

5 

For alternative outcomes to EU-British negotiations after Brexit, see “Managing chaos,” The Economist, 

July 2, 2016, 21-22. 

6 

Cited in Jim Yardley, “Regardless of ‘Brexit’ Vote, Experts Say, E.U. Must Rethink Status Quo,” New 

York Times, June 18, 2016, http://www.nytimes.com/2016/06/19/world/europe/regardless-of-brexit-voteexperts-say-eu-must-rethink-status-quo.html. 

7 

See Steven Erlanger, “Brussels Attacks Fuel Debate Over Migrants in a Fractured Europe,” New York 

Times, March 22, 2016, http://www.nytimes.com/2016/03/23/world/europe/belgium-attacksmigrants.html?module=Promotron&region=Body&action=click&pgtype=article. 

107



already conscious of a democratic deficit between them and the “bureaucrats of 

Brussels”? The authors are cautiously optimistic that the habits of recent decades and 

the institutions created as pillars of the community as well as the hegemonic role of 

Germany will slow the erosion of the European project but may not derail Europe’s 

journey toward an “ever-closer union,” begun after World War II with American 

economic and political support and articulated in the 1957 Treaty of Rome. It has in 

recent years suffered significant setbacks that threaten the European Union’s very 

survival. Following a lengthy period of expansion eastward after the Cold War, a 

series of major crises emerged: an extended period of economic malaise during the 

Great Recession, the emergence of threats from Russia and from Islamic terrorism 

after the tranquility of the post-Cold War era, and the flood of refugees from the 

Middle East, Central Asia, and Africa all menace the group’s cohesion and perhaps 

its very survival. 

European unity has confronted and overcome numerous challenges to its unity during 

its history, several of which involved the reluctance of states to surrender additional 

sovereignty to the EU. In June 1992, the Danes initially voted against the Maastricht 

Treaty, which culminated in creating the euro but required unanimity. The treaty was 

approved by a bare majority in France in September. Denmark reversed course, 

however, in a second referendum a year later, but has consistently refused to adopt 

the euro domestically. In June 2001an Irish referendum rejected the Nice Treaty that 

entailed the admission of new members from Eastern Europe. However, Ireland 

reversed its stand and after a vigorous media campaign approved the agreement a 

little more than a year later. A Swedish referendum in 2003 rejected that country’s 

entry into the Eurozone, and two years later French and Dutch voters voted down a 

proposed an EU constitution that contained a bill of rights and limited the requirement 

for unanimity of several key issues like immigration. And in 2008 Irish voters initially 

rejected the Lisbon Treaty, which sought to revive the proposed constitution’s earlier 

effort to limit the need for unanimity, although it was approved in a second 

referendum 16 months later. 8 Several more recent events such as Britain’s referendum 

about remaining in the EU and Greek threats to leave the group also reflect voters’ 

concern that EU policies may threaten national sovereignty. 

What is new today is the weight of several such challenges that simultaneously divide 

its eastern and western members and its southern and northern members. In addition, 

the EU’s very expansion has made its membership politically and economically more 

diffuse, its management ever more complex, and negotiations among member states 

increasingly fractious. As Stewart Patrick observes, “The European Union is locked 

in a perpetual state of crisis management. It has had to head off the collapse of the 

Eurozone, deal with waves of undocumented migrants, and now come to terms with 

a renewed terrorist threat, underscored by the recent attacks in Brussels and France. 

On top of all this, the EU confronts a British exit, or Brexit .... The European idea, 

8 

See Dan Bilefsky, “Voting on European Integration: A Long History of Skepticism,” New York Times, 

April 19, 2016, http://www.nytimes.com/2016/04/19/world/europe/europe-integration-timeline.html. 

108



which has helped to inspire the continent’s integration since World War II, may be 

the next casualty.” 9 

We can imagine six alternative but possible and perhaps overlapping outcomes for 

the EU in the foreseeable future: a deeper union, continuation of the status quo with 

the EU muddling through from crisis to crisis and with some countries in the 

Eurozone and/or the Schengen group and others outside one or the other or both. A 

third possibility would be additional expansion of the EU to include such countries 

as Serbia, Bosnia, Georgia and Ukraine. A fourth would involve the exit of some 

countries from the EU, and a fifth, the EU’s transformation into a smaller core group 

and growing heterogeneity within the EU with individual countries having different 

obligations. A sixth, of course, would be the disintegration of the EU and the end of 

the European project. 

The first – a deeper union – reflects the aspiration of the Rome Treaty (1957). It might 

entail the ultimate adoptions of an EU constitution, not unlike that rejected by several 

members in the past, and the extension of economic cooperation to fiscal as well as 

monetary policy. It could mean closer cooperation in the realm of “European” foreign 

and military cooperation. And it might encompass expansion of the Eurozone and the 

Schengen group as well as the further institutionalization of EU political, social and 

economic norms in countries like Poland and Hungary that have not fully accepted 

them. 

A second possibility, continuation of the EU status quo involves confronting each of 

the several crises that beset the group one by one and dealing with each separately. 

To date this essentially incremental approach has been fairly successful. Thus, as we 

shall see, Europe succeeded in 2015 – but only just – to prevent Greece from default 

and keep it in the Eurozone. It has dealt with the continued economic slowdown by 

letting the European Central Bank lower interest rates and undertake quantitative 

easing. It has also confronted its eastern security problem with Russia by agreeing to 

continue sanctions against Moscow imposed after the latter annexed Crimea. This 

“muddling through” approach has characterized much of the day-to-day operations 

of the EU over the past 60 years. What is different now is the increased role of the 

European Parliament and the need for enhanced crisis management. 

A third possibility would involve major expansion of the EU. Admitting states such 

as Ukraine and Georgia would be contentious. Notwithstanding Russian objections, 

Ukraine’s economic backwardness makes admission much less likely. Adding 

Albania, Macedonia, Montenegro, and Serbia (now that the latter has largely acceded 

to an independent Kosovo) would be more likely. 10 Ironically, this would probably 

result in a looser union and more national independence which has long been favored 

by Eastern Europe and the departing Great Britain. 

9 

Stewart Patrick, “An Ever-Looser Union,” Foreign Affairs, March 29, 2016, 

https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2016-03-29/ever-looser-union. See also Charlemagne, 

“Ever farther union,” The Economist, February 27, 2016, 46. 

10 

“Kosovo and Serbia sign ‘landmark’ agreements,” BBC News, August 25, 2015, 

http://www.bbc.com/news/world-europe-34059497. 

109



A fourth possibility involves the exit from the EU of several of its current members. 

The most important is Great Britain, but Greece, too, may leave the group relatively 

soon unless additional progress is made in resolving its economic and financial crisis. 

There are several other possible countries that may leave the EU. Hungary with its 

distinct leaning toward Russia and flouting EU rules, may be quietly asked to leave. 

Poland has been moving in a more nationalist direction. Even France might seek to 

leave owing to growing nationalist sentiment and support for right-wing politicians, 

and demands for British-type referendums are increasing throughout Europe. 11 And, 

there may be Greek-like economic failures in Spain, Portugal and even Italy. 

The fifth possibility involves a formal division among those countries that seek to 

foster integration among members and those that wish to minimize administration 

from Brussels while protecting their sovereignty but seek to maintain the EU as a free 

trade organization. Several non-EU states already enjoy access to the EU market, 

including Switzerland, Norway, Iceland, and Liechtenstein. Some members including 

Britain seek to reduce EU involvement in their domestic affairs and/or maintaining a 

national currency and do not participate in the Schengen area. Thus, it is not difficult 

to imagine the community divided into a core group of states that accept the 

legitimacy of all EU institutions and agreements and therefore enjoys greater 

influence in EU decisions than another groups, which seek to minimize EU influence 

but as a consequence enjoy less influence in shaping EU policies. 

Several scholars have suggested that the EU has become too cumbersome to rule 

effectively by unanimous consent and have suggested division into two or even three 

tiers. They do disagree on how this division should take place. The most common 

thought is that members before 2000 would constitute one group (the older members) 

while newcomers would be a second group. This division echoes the idea of those 

who are more serious about integration of Europe with those who prefer the looser, 

trade-based ties. 

Such a division might precede the final possibility, the collapse of the EU as a whole 

and the reemergence of a Europe of fully sovereign states. This is a real possibility 

and openly talked about, even in a portion of the European Parliament. 

2. ADVANTAGES AND DISADVANTAGES OF THE EUROPE 

UNION 

The several disputes that have divided Europeans and that threaten the unity of the 

EU encompass a debate over the relative virtues and vices involved in membership. 

Among the virtues that are cited by EU supporters, the most important is that it 

facilitates trade among member states and between them and non-members. In 

particular, the Schengen agreement allows the free movement of goods, services, and 

labor among member states, which are particularly beneficial for trade and transport, 

and generated a 2.1 percent increase in GDP in its first 15 years. 12 Any impediments 

11 

Jonathan Owen, “END OF THE EU? Germany warns FIVE more countries could leave Europe after 

Brexit,” Express, June 26, 2016, http://www.express.co.uk/news/world/683224/END-OF-THE-EU- 

Germany-France-Austria-Hungary-Finland-Netherlands-Europe-Brexit. 

12 

Charlemagne, “Single-market blues,” The Economist, July 16, 2016, 44. 

110



to such free movement would impose serious economic costs on those in the 

Schengen area. Second, although Germany and France have a major voice in EU 

decisions, the EU provides several forums that provide smaller countries with a voice 

and a vote on decisions. In other words, they have a seat at the table and even a veto 

in some cases. Third, the European Union affords smaller members access to the 

markets of large member states as well as major external markets for their exports 

and imports. Fourth, EU guidelines in numerous economic areas provide cross-border 

standardization that facilitates trade and maintains the quality and safety of products 

that are traded. Fifth, those members of the group that have adopted the euro have a 

unified approach to monetary policy that reduces the costs of trade and facilitates the 

movement of persons and products. Sixth, jointly the EU has more influence in 

international forums especially the World Trade Organization. There, EU members 

are accused of enjoying double representation because both an EU representative and 

individual national representatives of European states are present. Finally, the EU 

has improved human rights and spread democratic values among countries admitted 

to membership, and this is a source of soft power for the group as a whole. 

The growing number of EU critics emphasize what they regard as the disadvantages 

of membership in the group. The Schengen agreement facilitates the movement of 

criminals and terrorists across national borders as reflected in recent terrorist attacks 

in Paris and Brussels. Thus, Poland reneged on a pledge to accept 6,000 refugees 

because, as a government spokesperson declared, “We can’t allow for events in 

Western Europe to happen in Poland.” 13 Second, membership entails a variety of fees 

and costs which can become onerous, an argument that has made noisily for many 

years by British opponents of membership and which raises the question of relative 

costs and benefits. The British contend they are paying more than they are receiving 

in benefits. Third, members must adhere to EU laws and regulations regardless of 

costs and preferences. Courts recognize that EU law overrides national laws. And 

fourth, concern about “meddling eurocrats” is linked to the more general concern of 

the loss of sovereignty to Brussels and claims that this increases the democratic 

deficit. Thus, unified monetary policy in the Eurozone prevents currency devaluation 

by less competitive member states than otherwise would do so. 

Finally, even the claim that the EU has deepened democratic values among its 

members and exports them abroad is contested. Poland’s Law and Justice Party (PIS) 

led by Jaroslaw Kaczynski has been criticized by the EU for seeking to control the 

country’s state media, “pack” Poland’s constitutional court, and staff public 

enterprises with those who, according to treasury minister DawidJackiewicz, 

“identify with the government’s programme.” 14 Hungary’s Prime Minister Viktor 

Orbán, writes James Traub, “has openly championed the idea of ‘illiberal 

13 

Citied in Liz Alderman, “Migrants in Greece, Ready to Go Anywhere in Europe, Scramble to Enter E.U. 

Relocation Program,” New York Times, March 26, 2016, 

http://www.nytimes.com/2016/03/27/world/europe/migrants-in-greece-ready-to-go-anywhere-in-europescramble-to-enter-eu-relocation-program.html. 

14 

Cited in “Red and white cavalry,” The Economist, April 30, 2016, 50. See also, “Poland Drifts in the 

Wrong Direction,” New York Times, July 6, 2016, http://www.nytimes.com/2016/07/06/opinion/polanddrifts-in-the-wrong-direction.html. 

111



democracy’,” and “has been evincing his disdain for liberal values ever since his 

Fidesz party gained power five years ago. His contemptuous language — even more 

than the measures that have accompanied it — has made him as popular among his 

own voters as any other leader in Europe.” 15 Indeed, the European Parliament accused 

Poland’s government of “endangering democracy, human rights and the rule of law” 

by appointing additional justices to the country’s Constitutional Tribunal and limiting 

the tribunal’s legal authority. A Polish member of the European Parliament described 

its resolution as “coarse and vulgar.” 16 

Elsewhere in Europe illiberal right-wing, euro-skeptic, nationalist, and even racist 

politicians and political parties such as Geert Wilders and his Dutch People’s Union 

in the Netherlands, UdoVoight and the National Democratic Party of Germany, 

Marine Le Pen and France’s National Front, and PiaKjaersgaard and the Danish 

People’s Party threaten mainstream political parties of the left and center. And in 

Austria, Norbert Hofer and the Austrian Freedom Party won a plurality in the first 

round of a presidential election that triggered the resignation of the country’s Social 

Democratic chancellor. 17 Like Brexit, these movements reflect the “politics of 

anger.” 18 And following Brexit, Le Pen called for a ”Frexit” vote and Wilders 

demanded a “Nexit” referendum. 19 

The crises confronting Europe have resurrected some of the old “splits” among 

member states and reflect the growing diversity of a group that stretches from 

Scandinavia to Italy and Greece and from Great Britain to Poland and Estonia. These 

divisions and the EU’s growing diversity have intensified the issue of how large the 

European Union should be. To some extent, differences also reflect a fault line within 

countries between those favoring globalization and anti-globalizers who believe that 

only sovereign states can serve their needs. 20 

3. THE EAST-WEST SPLIT 

The East-West split has two main dimensions, both involving security issues. The 

first arises from different perceptions of the degree of threat posed by Vladimir 

Putin’s Russia and a different assessment of Russian motives especially its 

intervention in Ukraine and conflict with Georgia after those countries sought closer 

relations with the West. The second dimension involves differences over the flood of 

15 

James Traub, “VikorOrban Wades into Hungary’s Dark Waters,” Foreign Policy, October 26, 2015, 

http://foreignpolicy.com/2015/10/26/viktor-orban-wades-into-dark-waters-eu-hungary-refugee-crisiseurope-jobbik/ 

16 

Cited in Joanna Berendt, “E.U. Accuses Polish Government of Undermining Democracy,” New York 

Times, April 13, 2016, http://www.nytimes.com/2016/04/14/world/europe/poland-eu-parliament.html. 

17 

See Sylvie Kauffmann, “Austria’s Election Is a Warning to the West,” New York Times, May 18, 2016, 

http://www.nytimes.com/2016/05/19/opinion/austrias-election-is-a-warning-to-the-west.html?ref=world. 

Hofer lost the run-off by a slim margin. 

18 

“The politics of anger,” The Economist, July 2, 2016, 9. See also Kathleen R. McNamara, “Brexit’s False 

Democracy: What the Vote Really Revealed,” Foreign Affairs, June 28, 2016, 

https://www.foreignaffairs.com/articles/united-kingdom/2016-06-28/brexits-false-democracy. 

19 

Steven Erlanger, “’Brexit’ Aftershocks: More Rifts in Europe, and in Britain, Too,” New York Times, 

June 24, 2016, http://www.nytimes.com/2016/06/25/world/europe/brexit-aftershocks-more-rifts-ineurope-and-in-britain-too.html. 

20 

See “Drawbridges up,” The Economist, July 30, 2016, 16-18. 

112



refugees from Muslim countries such as Syria, Afghanistan, and Iraq into the EU 

from Turkey and the appropriate response to this development. The eastern member 

countries of the EU are fiercely nationalist – a result of emerging from the Soviet 

yoke. They resent anyone telling them how to do things which of course the EU is 

doing in regards to both issues. 

3.1. Russia and Security 

The first dimension of the EU’s east-west cleavage mainly pits the early continental 

members of the group 21 against more recent post-Cold War members that were either 

Soviet republics (Estonia, Latvia Lithuania) or members of the Soviet-led Warsaw 

Pact (Bulgaria, the Czech Republic, Hungary, Poland, Romania, and Slovakia) and 

former Yugoslav republics (Croatia and Slovenia). Finland, too, which was neutral 

during the Cold War may also be regarded as a member of the eastern group. 

On the one hand, the former Soviet republics and Soviet bloc countries are glad to 

have escaped Moscow’s grip. They regard the EU and NATO as safeguards against 

a new Russian empire. They also are well aware of the economic benefits derived 

from membership in the EU. Poland, for example, is the largest recipient of Structural 

Funds from the EU, 68.7 B euros. 22 The others in Eastern Europe also benefit greatly 

from both EU largesse in terms of grants, Structural Funds and other EU outlays as 

seen in the budget of 2014 – 2020. Trade has risen enormously owing to membership 

in the EU, as has economic growth – GDP’s grow at an average of 5% a year in 

Eastern Europe (except Hungary) -- and they have been recipients of major 

investments from the west. 23 For example even at the height of the recession in 2009, 

Poland received outside investments totaling 9.3 B euros. 24 

Eastern members of the EU view the crisis in Ukraine and Moscow’s annexation of 

Crimea as threatening Russian reassertion of domination in countries formerly part 

of the Soviet Union or the Soviet bloc. So they advocate more militant responses to 

Russia than the more cautious western members. Indeed, the crisis in Ukraine was 

triggered by that country’s effort to align itself more closely with the EU and the West 

in general. 

Most western Ukrainians speak Ukrainian and are pro-European while many eastern 

Ukrainians speak Russian as their first language and are pro-Russian. Ukraine seemed 

eager to sign an EU association agreement at a meeting in Vilnius, Lithuania in 

November 2013. Such agreements, part of the EU’s Eastern Partnership program, 

21 

Great Britain, while geographically western, tends to be more sensitive to the concerns of the EU’s 

eastern members. 

22 

Gruszczak, Artur “Poland: A Skillful Player” in Eleanor Zeff and Ellen B. PirroThe EU and the Member 

States, (Boulder, Co: Lynne Reinner 2015), 267. Despite its government’s nationalist turn, Poles still 

support EU values. See Alison Smale, “’We Don’t Need to Be Alone’: A Political Shift Has Poland 

Assessing Its Values,” New York Times, August 10, 2016, 

http://www.nytimes.com/2016/08/11/world/europe/poland-debate-values.html. 

23 europa.eu/en/multiannual-financial-framework-2014-2020-and-eu-budget-2014- 

pbKV0413055/?CatalogCategoryID=mpgKABstFogAAAEjbIUY4e5K 

24 

Gruszczak pps.267-9. 

113



establish a framework for bilateral relations with the EU that provide for liberalization 

of trade between them and may lead to EU membership. 

Moscow tried to dissuade Ukraine from accepting this agreement, coercing Kiev by 

imposing costly restrictions on trade between the two countries and warning Ukraine 

that signing the association political and free-trade agreements would be “suicidal.” 25 

The EU Enlargement Commissioner declared that threats against states seeking links 

with the EU were “unacceptable” 26 Moscow wanted Ukraine to join the Eurasian 

Economic Union, established by Russia, Armenia, Belarus, Kazakhstan, and 

Kyrgyzstan (but not Ukraine) in 2014. Putin’s pressure on Ukraine was driven by 

geopolitical concerns–preventing Western encroachment and giving Moscow 

dominant influence in central Europe. “For its part, Moscow seeks not political 

change in the region but domination. That means it frames Ukraine’s future as a zerosum 

game with the EU.” 27 

The threat of trade sanctions—Russia was the recipient of a quarter of Ukrainian 

exports--and Putin’s offer to lend a “brotherly” country $15 billion by purchasing 

Ukrainian euro bonds and reducing the price of natural gas exports to Ukraine 

persuaded Ukrainian President Viktor Yanukovich to turn down the EU agreement. 

Although Yanukovich also resisted joining the Eurasian Union, his eastward turn left 

pro-European Ukrainians in the country’s western region aghast and triggered 

demonstrations in western Ukraine. 

The agreement was an important EU initiative. “The union,” wrote a European 

scholar, “has major strategic and economic interests at stake: strategically, the EU 

strives to create a benign environment for itself by spreading its model of rule of law 

and transparency to its periphery. And inducing Russia to respect the sovereignty [of 

Ukraine] would finally cement the post-Cold War European order.” 28 Without 

Ukraine, the Eastern Partnership program was at risk. “Everyone thought the Eastern 

Partnership was just another flabby European project,” observed a Russia expert. 

“But once a country signs up, it is in Weight Watchers and, if they follow the regimen, 

they change, Russia realized this and did not like it.” 29 For the EU, Ukraine’s decision 

to capitulate to Soviet pressure was a serious setback. Ukraine’s refusal to sign the 

agreements was not, however, viewed by European leaders as permanent. Then 

European Council President Herman Van Rompuy declared, “The offer is still there 

and we know time is on our side.” 30 To counter Russia’s offer of funding to help 

25 

Cited in “Trading insults,” The Economist, August 24, 2013, 49. 

26 

Cited in “EU Warns Russia over trade ‘threats’ to ex-Soviet bloc,” BBC News, September 12, 2013, 

http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-24061556. 

27 

Jonas Grätz, “Freedom of Association,” Foreign Affairs, November 20, 2013, November 20, 2013, 

http://www.foreignaffairs.com/articles/140280/jonas-graetz/freedom-of-association. 

28 

Jonas Grätz, “Freedom of Association,” Foreign Affairs, November 20, 2013, November 20, 2013, 

http://www.foreignaffairs.com/articles/140280/jonas-graetz/freedom-of-association. 

29 

Cited in Andrew Higgins, “Ukraine Upheaval Highlights E.U.’s Past Miscalculations and Future 

Dangers,” New York Times, March 20, 2014, 

http://www.nytimes.com/2014/03/21/world/europe/ukrainian-tumult-highlights-european-unionserrors.html?hpw&rref=world. 

30 

Cited in “Ukraine unrest: EU and US clash with Russia in Munich,” BBC News, February 1, 2014, 

http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-25996453. 

114



Ukraine avoid bankruptcy, the U.S. and the EU put together their own financial 

package. 

The Ukrainian government’s resort to force against pro-European demonstrators only 

increased their numbers until hundreds of thousands occupied Maidan Square in 

central Kiev in December 2013 and into the following months despite freezing 

temperatures. Protesters denounced President Yanukovich and Prime Minister 

MykolaAzarov who in the wake of demonstrations had used emergency powers to 

limit freedom of assembly and speech. The protest effort to force Yanukovich and his 

government to reverse their turn eastward found support among the country’s 

opposition parties, reflecting their rejection of a closer association with Russia and a 

desire to be accepted by Europe’s democratic societies. As protests continued ever 

more Ukrainians demanded the resignation of the country’s government and 

president. In late February 2014 violence exploded as special police and shadowy 

government supporters massacred over 100 demonstrators (described by Ukrainians 

as “the Heavenly Hundred”). 

Thereafter a compromise mediated by the foreign ministers of Germany, France, and 

Poland between Yanukovich and opposition leaders seemed to be reached. By its 

terms, Ukraine’s 2004 constitution would be restored, parliament’s power would be 

increased and the president’s reduced, and Yanukovich would remain president until 

December 2014. Russia, however, which had participated in mediating the 

agreement, refused to endorse it. 

The deal failed to placate the demonstrators who regarded the country’s politicians 

as incompetent and corrupt. Ukraine’s parliament then impeached the president who 

fled Kiev. From Russia, Yanukovich issued a statement defiantly declaring he was 

still president and denouncing the new government as a group of “right-wing thugs.” 

The new revolution was against a bankrupt state riddled by corruption and injustice 

that had failed its citizens. Ukraine’s per capita gross domestic product was only a 

third of Russia’s. Its debts and budget deficit were enormous, and by 2014 the country 

had virtually exhausted its foreign-exchange reserves and the value of its currency 

was in free fall. Ukraine’s pro-Russian eastern and southern regions were also its 

most impoverished areas, and the country remained vulnerable to Russian economic 

blackmail. 

After deposing Yanukovich, reform was in the air in Kiev. Despite the continued 

presence of old-style politicians, Ukraine adopted economic and political reforms as 

part of a “reanimation package,” partly to satisfy IMF conditions for a loan and partly 

owing to pressure from America and the EU. Petro Poroshenko, a pro-European 

billionaire tycoon, was elected Ukraine’s president in May 2014 although violence 

continued in the east. Poroshenko then signed the EU association agreement on June 

115



27, 2014, declaring, “The signature of this agreement signifies new investment, new 

rules without corruption and new markets, the biggest market in the world.” 31 

What explains Russian intervention in Ukraine? Ukraine abuts Russia, NATO and 

EU members are much the same. Indeed, following Britain’s vote to leave the EU, its 

leaders took pains to emphasize their continued membership in NATO, and Germany 

announced it would enlarge its army. 32 Russian leaders repeatedly objected to 

NATO’s expansion eastward. The Bush administration’s decision to deploy an ABM 

system in several new eastern NATO members (revised by President Obama to make 

it less objectionable) reinforced Moscow’s objections to NATO expansion. Even after 

the ABM plan was altered, Romania and Poland would host missile-defense bases. 33 

Russian pressure on Ukraine aimed to thwart U.S. and European efforts to draw that 

country westward. Was the Ukraine crisis Russia’s fault, as most Americans believe? 

Thus, John Mearsheimer concludes that U.S. failure to recognize Russian interests 

and Western efforts to export liberal values to Russia’s neighbors were responsible 

for the crisis rather than Russian aggressiveness. “The taproot of the trouble is NATO 

enlargement, the central element of a larger strategy to move Ukraine out of Russia’s 

orbit and integrate it into the West. At the same time, the EU’s expansion eastward 

and the West’s backing of the pro-democracy movement in Ukraine--beginning with 

the Orange Revolution in 2004--were critical elements, too. Since the mid-1990s, 

Russian leaders have adamantly opposed NATO enlargement, and in recent years, 

they have made it clear that they would not stand by while their strategically 

important neighbor turned into a Western bastion.” For Putin the overthrow of 

Yanukovich “was the final straw.” 34 

By contrast, Jeffrey Mankoff argues that Russian policy toward Ukraine “is at once 

a replay and an escalation of tactics that the Kremlin has used in recent decades to 

maintain its influence across the domains of the former Soviet Union” by supporting 

“breakaway ethnic regions” in Moldova, Georgia, and Azerbaijan. “Moscow’s 

meddling has created so-called frozen conflicts in these states. In which the splinter 

territories remain beyond the control of the central governments and the local de facto 

authorities enjoy Russian protection and influence.” 35 For this reason Alexander 

Motyl concluded that “Kennan’s case for containing Russia makes just much sense 

31 

Cited in Andrew Higgins and David M. Herszenhorn, “Ukraine Signs Trade Agreement With European 

Union,” Boston Globe, June 28, 2014, http://www.bostonglobe.com/news/world/2014/06/27/ukrainesigns-trade-agreement-with-european-union/RlBcuXrrPxsLydsLD4QV2H/story.html. 

32 

Alison Smale, “In a Reversal, Germany’s Military Growth Is Met With Western Relief,” New York 

Times, June 5, 2016, http://www.nytimes.com/2016/06/06/world/europe/european-union-germanyarmy.html. 

33 

Steven Erlanger, “NATO Ratchets Up Missile Defense Despite Russian Criticism,” May 5, 2016, 

http://www.nytimes.com/2016/05/06/world/europe/nato-russia-poland.html. 

34 

John J. Mearsheimer, “Why the Ukraine Crisis Is the West’s Fault,” Foreign Affairs 93:5 

(September/October 2014), 77. 

35 Jeffrey Mankoff, “Russia’s Latest Land Grab,” Foreign Affairs 93:3 (May/June 2014), 60. 

116



now” 36 as it did during the Cold War, especially to reassure NATO’s (also the EU’s) 

Baltic members. 

If Russia were allowed to exercise influence in eastern Ukraine and retain Crimea, 

which of the eastern EU members will be next? Russia exerts pressure of these 

countries in ways the EU’s western members seem to ignore, and, although the EU 

as a whole has imposed punishing economic sanctions on Moscow over the Crimean 

annexation, western members remain reluctant to go further in defense of Ukraine 

and take additional measures like providing Kiev with arms. Thus, in a referendum 

in April 2016 Dutch voters rejected the EU’s trade and cooperation agreement with 

Ukraine. Although nonbinding, “the Dutch government will have to respond to the 

outcome. Rejection would hobble European diplomacy and suggest that the EU is too 

fractured to maintain a common foreign policy in the face of Russian interference in 

Ukraine.” 37 

Although the EU as a whole has imposed sanctions on Russia, their differential 

impact and the importance of Russian energy exports further divides the EU. Europe 

is divided over the extent of sanctions and how to divide the costs associated with 

them. Western energy companies could lose investments in Russia, and the 6,000 

German companies involved in selling to Russia might lose markets. Europe’s annual 

trade with Russia is $450 billion, and 300,000 German jobs depend on exports to 

Russia. Europeans rely heavily on Russian natural gas. Britain’s financial sector 

profits from investments by wealthy Russians in everything from bonds and property 

to private schools for Russian children, and France sells arms to Moscow. Thus, an 

executive in a German chemical company warned that sanctions “would not just hurt 

Russia, but also Germany and Europe as a whole,” 38 and western members of the 

group are particularly sensitive to the closing Russian markets for their products. 

The EU also still depends on Russia’s natural gas, and Russia has used this weapon 

to divide the group. When Russia’s Gazprom ceased supplying Ukraine with gas after 

an upsurge in fighting in 2014, the company warned Europethat it, too, might 

experience a reduction in the gas routed through Ukraine. In April 2015 Gazprom 

warned the EU that if it insisted on an equal gas price for all members, it would mean 

higher prices, and the EU responded by charging Gazprom with violating Europe’s 

antitrust regulations by raising prices and eliminating competition. 39 Differential 

European access to energy accentuates differences within the EU. Germany gets 

natural gas directly from Russia via the Nord Stream pipeline. Western Europe has 

36 

Alexander J. Motyl, “The Sources of Russian Conduct,” Foreign Affairs, November 16, 2014, 

http://www.foreignaffairs.com/articles/142366/alexander-j-motyl/the-sources-of-russian-conduct. 

37 “Dissociative disorder,” The Economist, April 2, 2016, 52. See also “The Dutch Message to the E.U.,” 

New York Times, April 8, 2016, http://www.nytimes.com/2016/04/09/opinion/the-dutch-message-to-theeu.html. 

38 

Cited in Alison Smale and Danny Hakim, “European Firms Seek to Minimize Russia Sanctions,” New 

York Times, April 25, 2014, http://www.nytimes.com/2014/04/26/world/europe/european-firms-seek-tominimize-russia-sanctions.html. 

39 

See Stanley Reed, “A Conduit for Russian Gas, Tangled in Europe’s Conflicts,” New York Times, June 

30, 2014, http://www.nytimes.com/2014/07/01/business/international/south-stream-pipeline-project-inbulgaria-is-delayed.html. 

117



easier access to pipeline gas than Eastern Europe, much of which is landlocked and 

lacks access to liquefied natural gas delivered by sea. Pipelines already link some 

European countries. Germany can send gas to Italy, Poland and the Czech Republic, 

but the Baltic countries and Bulgaria depend entirely on Russian gas. Hungary, 

Slovakia and Poland can re-route gas to Ukraine (“reverse flow”) but are reluctant to 

do so, fearing Russian retaliation. 

The Baltic states, members of both the EU and NATO, are especially concerned about 

Russia’s intervention in Ukraine because of their large ethnic Russian and 

Russophone populations that constitute what Moscow terms its “near abroad.” The 

doctrine’s “most substantial feature lies in its declaring the post-Soviet region to be 

an area of exclusive Russian interest….” 40 And, indeed, Russian minorities in the 

Baltic republics are subject to persecution. For example, in Estonia: “Ethnic 

Russians are somewhere between one-fifth and one-quarter of the population. And 

yet, after Estonian independence in 1991, they were not given citizenship, even if 

they were born there. Russians who weren't living in Estonia before Soviet times are 

given a gray passport connoting their official status as ‘aliens.’ They can't vote in 

national elections and have trouble finding work. To get citizenship, they have to pass 

an Estonian language exam…. The Language Inspectorate, which Russia 

Today derisively labeled "the language police," performs spot checks on bureaucrats 

and teachers to make sure they know Estonian. If they fail the test, they lose their 

jobs.” 41 

Former Soviet bloc members are deeply concerned about the Russian threat from the 

east and the resulting intensification of Russia’s military presence in and around the 

Baltic as well as from the Russian enclave of Kaliningrad. Based on geography and 

history, they fear that Putin’s Moscow at a minimum is intent on bullying and 

blackmailing them and preventing EU or NATO expansion and at worst threatens 

their recently won independence. 42 As a result of security concerns, particularly 

Russia’s use of hybrid warfare techniques in Ukraine and elsewhere, the EU and 

NATO are pressuring the two organizations to work together more closely, a 

development favored by the EU’s eastern members. NATO is already collaborating 

with the EU’s border agency, Frontex, in trying to manage the flow of refugees from 

Turkey to the Greek islands of Kos, Chios, Lesbos, and Samos and from North Africa 

to the Italian island of Lampedusa. “We have realised,” declares a NATO official, 

“that we only own part of the tool-box.” 43 

40 

BohuslavLitera, “The Kozyrev Doctrine – a Russian Variation on the Monroe Doctrine, Perspectives 4 

(1994), 47. 

41 

Julia Ioffe, “Ethnic Russians in the Baltics Are Actually Persecuted. So Why Isn’t Putin Stepping In?” 

New Republic, March 11, 2014, https://newrepublic.com/article/116970/estonia-lithuania-mistreat-ethnicrussians-nato-keeps-putin-out. 

42 

For example, see Rick Lyman, “Poles Steel for Battle, Fearing Russia Will March on Them Next,” New 

York Times, March 14, 2015, http://www.nytimes.com/2015/03/15/world/europe/poland-steels-for-battleseeing-echoes-of-cold-war-in-ukraine-crisis.html. 

43 Cited in “Buddy cops,” The Economist, May 7, 2016, 45. 

118



3.2. The Refugee Conundrum 

The extent of the refugee crisis, especially that involving migrants arriving from 

Turkey via Greece and Albania, most of whom seek to move west and north, is 

reflected by the data. Driven by civil wars in Syria and Iraq, the war in Afghanistan, 

and poverty in Kosovo and Albania, and violence in Pakistan, the number of asylum 

applications in in the EU in 2015 were 1,321,560. 44 (This figure did not include those 

who had not yet made claims for asylum.) The largest number of these applications 

were made in Germany (476,000) with Hungary second (177,130). Hungary had the 

highest proportion to its population – 1,800 per 100,000, with Sweden and Austria 

ranking second and third respectively. By mid-May 2016 an additional 189,414 

migrants had entered Europe by sea. 45 Almost 4,000 migrants had died in 2015, trying 

to cross the Mediterranean to Europe, especially from North Africa, 46 and illegal 

traffickers had pocketed between $5 and $6 billion smuggling migrants into Europe 

in that year. 47 

Germany initially took the position that the EU should welcome the stream of 

refugees. Chancellor Merkel defended a liberal posture toward asylum seekers, but, 

as the number of refugees in Germany mounted, she began to face growing opposition 

from within her own party and among German voters. 48 Opposition mounted 

especially after sexual assaults upon women by migrants in Cologne on New Year’s 

Eve. 49 Consequently, she modified her position to argue for a single EU plan that 

would distribute the refugee burden fairly among EU members. As one observer 

noted, “It is European problem, and it needs a European solution.” 50 Instead, the EU 

seems to have divided into several groups. One led by Austria and including several 

Balkan countries have limited the number of refugees they are willing to accept, 

imposed strict border controls on those permitted to move northward, and aided 

Macedonia to close its border with Greece, stranding many migrants in that country. 

Croatia, Macedonia and Serbia also began to screen migrants and refugees by 

nationality, admitting only those from Afghanistan, Iraq, and Syria. 51 Trying to halt 

the flood of migrants into Greece, Donald Tusk had warned refugees, “Do not come 

44 Frontex estimated the total number of refugees arriving in Europe in 2015 as over 1,800,000. 

45 

Rick Gladstone, “Smugglers Made at Least $5 billion Last Year in Europe Migrant Crisis,” New York 

Times, May 17, 2016, http://www.nytimes.com/2016/05/18/world/europe/migrants-refugeessmugglers.html. 

46 

Data from "Migrant crisis: Migration to Europe explained in seven charts,"BBC News, March 4, 2016, 


47 

Gladstone, “Smugglers Made at Least $5 billion Last Year in Europe Migrant Crisis.” 

48 

Charlemagne, “An ill wind,” The Economist, January 23, 2016, 49. 

49 

“Cologne’s aftershocks,” The Economist, January 16, 2016, 57-58. Migrant crimes also played a role in 

Austrian elections. Alison Smale, “Migrant Crimes Add Volatile Element to Austria’s Election,” New York 

Times, May 21, 2016, http://www.nytimes.com/2016/05/22/world/europe/migrant-crimes-add-volatileelement-to-austrias-election.html. 

50 

Cited in Jim Yardley, “With No Unified Refugee strategy, Europeans Fall Back on Old Alliances,” New 

York Times, February 25, 2016, http://www.nytimes.com/2016/02/26/world/europe/with-no-unifiedrefugee-strategy-europeans-fall-back-on-old-alliances.html. 

51 

Nick Cummings-Bruce, “Croatia, Macedonia and Serbia Start Screening Refugees by Nationality,” New 

York Times, November 19, 2015, http://www.nytimes.com/2015/11/20/world/europe/macedonia-serbiacroatia-refugees-limit.html. 

119



to Europe. Do not believe the smugglers. Do not risk your lives and money. It is all 

for nothing. Greece or any other European country will no longer be a transit 

country.” 52 

“We are now entering a situation in which everybody is trying to stop of the refugees 

before they reach their border,” noted Ivan Krastev, chairman of a Bulgarian research 

institute. “The basic question is,” he continued, “which country turns into a parking 

lot for refugees.” 53 Notwithstanding Tusk’s blunt warning, Greece, it appeared, 

would become that “parking lot,” and the proliferation of border control in countries 

like Austria, Hungary, Poland, Slovenia, and Slovakia 54 threatened the Schengen 

agreement to which they are parties. Many of the refugees caught in Greece sought 

to enter a relocation program which might send them to any country in Europe. 55 The 

EU’s Dublin Regulations requires refugees to register in the first EU country they 

enter, thereby especially burdening Greece as well as Italy and Malta. 

Some Eastern members do not want Muslim refugees in their countries, and anti- 

Muslim sentiment reflects racism and racial and historical memories. Poland, 

Hungary, Romania, and Bulgaria resent being forced by the EU to accept refugees 

and believe that the flow will slow their economic development and increase 

unemployment at home and permit the entry of potential terrorists into the Schengen 

zone, allowing them to travel freely in Europe. Like Austria, they have aided 

Macedonia to isolate refugees in Greece and supported police efforts in Austria, 

Croatia, Serbia, and Slovenia to screen asylum seekers with greater care. 

Hungary tried to stop the flow by closing its frontier with Croatia in October 2015 

and has since planned a referendum about whether to accept refugees. Georges Zirtes 

describes Hungary and its prime minister as follows: “It is Christian Europe Hungary 

is defending from Muslim hordes and terrorists, says the prime minister, Viktor 

Orbán. He wants to save Hungary for “genuine” Hungarians: not all Hungarians are 

genuine Hungarians, after all. Needing the genuine Hungarians’ support, he sent out 

a questionnaire implying that migrants were spongers or terrorists, and put up 

billboards, addressed to the refugees, in Hungarian – a language none of them can 

read – telling them that they would not be allowed to take Hungarian jobs. Hardly 

any actually want to stay, of course, but you have to reassure the natives – especially 

after frightening them in the first place. He must act the strong man because the 

would-be even stronger men of the far-right Jobbik party could supplant him at the 

next election. Hence the wire; hence the army; hence, as from today, the state of 

52 

Cited in James Kanter and Sewell Chan, “Europe, Reeling From Strain, Tells Economic Migrants: Don’t 

Bother,” New York Times, March 3, 2016, http://www.nytimes.com/2016/03/04/world/europe/eu-leadersends-economic-migrants-a-blunt-warning-dont-come.html. 

53 

Cited in Yardley, “With No Unified Refugee strategy, Europeans Fall Back on Old Alliances.” 

54 

Slovakian Prime Minister Fico declared that Muslims would alter Slovakia’s traditions, which have 

“been present here for centuries. “The Latest: Slovakia Not a Place for Muslims, Premier Says,” ABC 

News, May 25, 2016, http://abcnews.go.com/International/wireStory/latest-german-cabinet-approvesmeasures-migrants-39359226. 

55 

Alderman, “Migrants in Greece, Ready to Go Anywhere in Europe, Scramble to Enter E.U. Relocation 

Program.” 

120



emergency; hence the fierce, unrelenting rhetoric of hatred. Because that is what it 

has been from the very start: sheer, crass hostility and slander.” 56 

The EU’s effort to solve the refugee problem has pleased neither its western nor 

eastern members. One initiative was to try and redistribute asylum seekers so that 

neither Greece nor Italy at the frontiers of Europe nor Germany and other major 

recipients of migrants would have to bear an unfair share of the burden. The EU’s 

asylum agency would be greatly expanded in order to aid frontier countries to process 

asylum seekers, and those countries that refuse to accept their share would have to 

pay fines of 250,000 euros for each refugee they refused to accept as part of their 

quota, a provision that has stirred intense opposition among the EU’s eastern 

members. 

3.3. The North-South Split 

The North-South fissure in the European Union is at the same time more complex 

and longer lived than the East-West divisions which have occurred more recently. 

Where the East-West divide pits one relatively united group of nations, many of 

which have had similar experience under the Soviet Union and joined the EU 

together, against the “older” EU members, both the North and especially the South 

are groups of very diverse EU members. The south includes Italy who is a founding 

EU member, Greece, Spain and Portugal who all joined after the initial organizing as 

well as newcomers Cyprus and Malta. The North is focused around Germany and 

includes the Scandinavian countries: Sweden, Denmark and Finland as well as 

Austria and some of the Eastern European bloc. 

The fissure between North and South goes back in time to the founding days of the 

EU and comes from differences in how each group views the EU as well as their 

philosophy of living. The South saw the EU as a pathway to modernity and economic 

advancement. They viewed themselves as the most “backward” economies of the EU 

nations and sought the help of the institution to even the economic playing field. Italy 

represents a unique case. The Northern Italian industrial cities are more in tune with 

the North and its views of the EU while the Southern portion of the nation remains 

stubbornly behind economically with high poverty and unemployment rates. 57 The 

EU itself has exacerbated this difference. In its attempt to de-emphasize the nationstate, 

it has sought to deal with the regions of Europe as distinct entities and in Italy 

this has meant the South has successfully sought structural funding and EU perks 

independent of both the national government and the north. 

Another unintended consequence of this policy has been the stimulation of subnational 

“nationalisms” such as the Catalans of Spain who continue to demand 

independence. And in Britain after the Brexit referendum, there were renewed calls 

56 

Georges Zirtes, “Hungary has been shamed by Viktor Orbán’s government,” The Guardian, September 

16, 2015, http://www.theguardian.com/commentisfree/2015/sep/16/hungary-shamed-viktor-orbanrefugee-hungarian-serbian. 

57 

Marco Giuliani and SimonaPiattoni “Italy: Back to the Future or Steps Toward Normality?” in Eleanor 

E. Zeff and Ellen B. Pirro, eds. ,The European Union and the Member States, second edition, (Boulder, 

CO: Lynne Reinner, 2006, 110-138. 

121



in Scotland, where “remainers” were in a majority, for a second referendum regarding 

Scottish independence. Indeed, as Peter Hall concluded, the Brexit vote was the result 

of “a virulent populist nationalism, stirred up by a campaign laden with wild and 

inaccurate claims that a British contribution of 350 million pounds ($460 million) a 

week might otherwise be spent on the National Health Service.” 58 

At the same time there emerged strong differences of values between North and 

South. The North view themselves as hardworking, dedicated, and pragmatic. The 

North condemn the South for their laziness, focus on the good life, and unwillingness 

to knuckle down and put in the hours at the job. In particular, northern states cited 

shorter working hours, longer vacation times, and earlier retirement ages in southern 

countries. Unspoken was the knowledge that the latter have had a very difficult time 

collecting taxes where citizens view tax evasion as a “sport.” One scholar concludes 

that in Greece and Italy over a third of all taxes are never collected. Exceptions allow 

55% of households to pay nothing at all. And a number of those counted as “bad 

loans” could actually pay them off but are taking advantage of the fiscal crisis to 

avoid payments. 59 This has led to budget difficulties and a chronic shortfall in 

expected revenues, which in turn has made keeping up with the north all the more 

difficult. It is no surprise then that several of the EU’s current crises emerge from this 

North-South divide. 

The major crisis is fiscal. Perhaps the ongoing fiscal problems underpin most of the 

other crises. The worldwide financial crisis of 2008 hit the EU especially hard. It is 

no exaggeration to say that Europe has not yet recovered from 2008. 

Much of the media and public attention has tended to focus on Greece with its debt 

situation and periodic fiscal problems. As recently as late May 2016, Greece again 

faced an inability to service its debt and had to get refinanced. 60 Each time this occurs 

(and it has occurred three times since 2009) 61 the EU demands further financial 

austerity and refuses to accept compromise or debt reduction. Greece protests. 

Demonstrations are held. And the Greek government finally capitulates. But each 

time the rigors of austerity bring more opposition to both the current government 

(whichever party is in power) and to the EU itself. 

This tendency to center on Greece masks the fact that Italy also has a huge debt and 

potential bank crisis. Unemployment persists at 11.9% and OECD calls the banking 

system “fragile.” 62 Stringent fiscal policies have kept Italy afloat but there is much 

citizen anger at the austerity measures. There have even been suggestions of dividing 

58 

Peter A. Hall, “The Roots of Brexit,” Foreign Affairs, June 28, 2016, 

https://www.foreignaffairs.com/articles/united-kingdom/2016-06-28/roots-brexit. 

59 Stathis N. Kalyvas “Greece’s Next Bailout Battle,” Council on Foreign Relations, Mau 3, 2016. 

www.foreignaffairs.com/print/1117432 

60 

“Temporary relief,” The Economist, May 28, 2016, 45. 

61 

James Kanter “Eurozone Agrees to Debt Relief and Bailout Aid for Greece New York Times, May 24, 

2016 http://nyti.ms/25/fP8yy 

62 

OECD, Economic Outlook Volume 2015, Issue 1.http://www.oecd-ilibrary.org/economics/countrystatistical-profile-european-union_20752288-table-eu 

122



Italy into two countries: north and south. 63 Concludes The Economist: “Size alone 

makes Italy’s bank mess dangerous. But it is also an exemplar of the euro area’s wider 

ills: the tensions between rules made in Brussels and the exigencies of national 

politics; and the conflict between creditors and debtors. Both are the consequences of 

half-baked financial reforms.” 64 

Spain was in danger of default, on its debts, barely avoiding it and still is not in good 

economic shape. The economic crisis hit Spain especially hard and even the harshest 

austerity measures have failed to bring relief and rebound. Unemployment today 

remains at 22.1 percent (2015) 65 Spain overbuilt housing/ vacation sites relying on 

them to support the country. When the housing bubble burst, Spain suffered greatly 

and there did not and do not seem to be any alternative industries for economic 

recovery and growth. 66 Regularly up to 90 percent of the college graduates leave 

Spain to seek jobs. 67 And finally, Portugal also fell into fiscal crisis and did need help 

with its economic woes. In this they were joined by Ireland whose banks got into 

trouble needing EU bailout funding. But Ireland has managed to pay the EU back 

and is on the right track while the other nations named above are still not out of the 

woods economically. And at the height of the crisis even France saw a downgrading 

of its financial ratings. 

The fact is that while the EU has taken a number of steps to reform its financial 

structure including the Stability Mechanism, EU budget oversight, and the special 

fund for economic downturns, there is still no overall financial strategy and pathway 

forward to economic well-being. Unemployment remains stubbornly high, 9.4% in 

2015. 68 Growth rates stubbornly low, overall 2.0%. 69 Worse yet, the Brexit problem 

distracts any attempts to address these issues, although the EU has been notably 

reluctant to tackle hard questions. So the Greeks stumble forward from one almost 

default to the next. 

The very mechanisms listed above, which are designed to avoid a future crisis like 

the one of 2008 are themselves subjects of some controversy. The Stability 

Mechanism and special bailout funds are being gathered from additional levies on the 

member states, and many, especially the average citizens, are reluctant to increase 

their countries’ contributions, anticipating that their monies will wind up bailing out 

the South states. The Southern States object not just to the austerity measures which 

63 

Marco Giuliani and SimonaPiattoni “Italy: Back to the Future or Steps toward Normality?” in Eleanor 

E. Zeff and Ellen B. Pirro, eds., The European Union and the Member States, 3 rd . ed, (Boulder, CO: 

Lynne Reinner, 2006, 110-138. 

64 “The Italian Job,” The Economist, July 9, 2016, 9. 

65 

Eurostat 2015, 

http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tec00115&plugin=1 

66 

Kathleen Kingsbury “Degrees Matter When Hunting” November 3, 2014. 

http://www.bbc.com/capital/story/20130607-is-a-degree-crucial-for-a-job 

67 

SebastienRoyo, “Spain and Portugal: the Limits of Convergence” in Eleanor Zeff and Ellen Pirro, eds. 

The European Union and the Member States. Lynne Reinner 2015. 

68 



69 



123



are being imposed on them, but to the ongoing oversight of their national budgets by 

the European Central Bank and the European Commission. For the south these 

measures represent huge loss of sovereignty and interference with national policies. 

It is apparent why the fiscal crisis persists. EU members cannot agree on an overall 

fiscal policy, one with enforcement mechanisms, that charts the way forward for the 

long range. Instead, the EU lurches from fiscal crisis to fiscal crisis, solving only the 

most immediate of needs and “kicking the can down the road” on most issues. The 

Greek crisis is illustrative of this. When Greece could not meet its debt payments in 

2012, the EU put together a troika of lenders – the EU Commission, the European 

Central Bank and the International Monetary Fund – to impose austerity and provide 

enough monies to make the necessary payments. The next time payment was due, a 

year later, the same thing occurred. And it has continued through June 2016. There 

has been no overall structural reform in Greece and no plan for a long term solution 

to Greece’s overwhelming debts. 

With Brexit looming, the EU has yet another opportunity to take a bold step forward 

and create fiscal and economic union. Britain has been one of the countries opposing 

these moves and their absence might make some of this more possible. The authors 

are not overly optimistic however, because the EU has this tendency to do as little as 

possible and not to be decisive, especially in fiscal matters. 

3.4. The Migration Crisis 

The second crisis which exacerbates the split between north and south is the migrant 

crisis. Discussed earlier as a major problem between East and West, it also highlights 

the differences between North and South. 

The south points out that all the migrants are coming into southern countries who 

then have to bear a huge burden of rescue and care. The very states that are faced with 

fiscal crises dating from 2008 are the ones forced to expend precious resources on 

refugee care. The south feels the EU needs to solve the migrant problem and should 

take up the financing of these people and not allow the Southern countries to suffer 

with their expenses. There has been a tendency for the media to focus on Greece 

which was receiving thousands upon thousands of migrants from Turkey. Violence 

erupted with migrants who could not enter Macedonia, 70 and by August 2016 the EU 

had only sent 27 of a promised 400 asylum specialists and 24 of a 400 promised 

interpreters to Greece, leaving 57,000 asylum-seekers stranded in Greece. 

But the other Southern countries are also beset by this influx, especially Italy. With 

the situation in Libya deteriorating and poor conditions in those parts of African in 

conflict (Somalia, Eritrea, South Sudan and the Central African Republic) more and 

more are braving the Mediterranean. In July of 2016 alone, ships rescued over 7,000 

off the coast of Italy and heard reports of many more drowned at sea. The crossing 

from the Eastern countries of Africa, of those escaping the clutches of al-Qaeda in 

70 

Liz Alderman, “Greece Holds Activists as Migrants and Police Clash Anew at Macedonia Border,” 

New York Times, April 13, 2016, http://www.nytimes.com/2016/04/14/world/europe/migrant-crisisidomeni-protests.html. 

124



the Maghreb, is particularly perilous. There are estimates that 50 percent do not make 

it to the Canary Islands off Spain. 

Not only are there added fiscal burdens on the least capable EU members, but the 

North feels that the Southern nations are not effectively maintaining their borders, 

vetting those who are coming across and this is resulting in terrorist attacks and 

potential for additional terrorism. Thus, even Sweden imposed new rules regarding 

refugees, including a limit on the number of asylum seekers granted permanent 

residency. 71 

After the multiple terrorist attacks in Brussels, a former French intelligence official 

observed, “We are in a situation of structural vulnerability. That’s what democracy 

is. It’s an open society.” 72 But, “open borders,” as one scholar observes, are an 

immutable fact in Europe,” and “It is the failure to coordinate across divides that is 

the real problem.” 73 The south feels that they cannot handle the masses of migrants 

and that terrorists are bound to slip through so the north should be vetting migrants 

before they are settled in northern EU members. 74 

3.5. Terrorism 

Linked to the migrant crisis that divides northern and southern members is a growing 

fear in the EU regarding Islamic terrorists, whose passage is allegedly facilitated by 

a lack of diligence in southern Europe to identify members of Islamic State which is 

notably trying to smuggle its supporters into Europe amid legitimate refugees. It is 

hardly surprising that, as one observer suggests, “these attacks will increase 

xenophobic and anti-immigration sentiment across the E.U., which has already been 

rising in light of the E.U’s ongoing refugee crisis.” 75 

France has been a particular target of terrorism in recent years 76 with deadly attacks 

in Paris against the Charlie Hebdo office and other sites in January 2015, 77 a concert 

hall and a stadium in November 2015, 78 and in Nice, against marchers on Bastille 

71 

Dan Bilefsky, “Sweden Toughens Rules for Refugees Seeking Asylum,” New York Times, June 21, 

2016, http://www.nytimes.com/2016/06/22/world/europe/sweden-immigrant-restrictions.html. 

72 

Cited in Adam Nossiter, “Brussels Attack Underscore Vulnerability of an Open European Society,” 

March 22, 2016, http://www.nytimes.com/2016/03/23/world/europe/belgium-security.html. 

73 

JytteKlausen, “Europe’s Real Border Problem: Openness Isn’t the Issue,” Foreign Affairs, November 

16, 2015, https://www.foreignaffairs.com/articles/france/2015-11-16/europes-real-border-problem, 3. 

74 

Alison Smale and Barbara Surk, “Paris Attacks Complicate Europe’s Already Strained Border 

Controls,” New York Times, November 16, 2015, 

http://www.nytimes.com/2015/11/17/world/europe/paris-attacks-complicate-europes-already-strainedborder-controls.html. 

75 

Cited in Steven Erlanger, “Brussels Attacks Fueld Debate Over Migrants in a Fractured Europe,” New 

York Times, March 22, 2016, http://www.nytimes.com/2016/03/23/world/europe/belgium-attacksmigrants.html. 

76 

See Robin Simcox, “France’s Perpetual Battle Against Terrorism,” Foreign Affairs, November 17, 

2015, https://www.foreignaffairs.com/articles/france/2015-11-17/frances-perpetual-battle-againstterrorism. 

77 “Charlie Hebdo attack: Three days of terror,” BBC News, January 14, 2015, 


78 “Paris attacks: What happened on the night,” BBC News, December 9, 2015, 


125



Day in Nice in July 2016. 79 Several of the terrorists in France had traveled from 

Belgium, and Brussels’ airport and a metro station were the victims of attacks in 

March 2016. 80 Germany, too, was the victim of four attacks in six days in July 2016, 

two of which were committed by asylum-seekers from Afghanistan and Syria. 81 

While Europe has long had a tolerance for a low level of such terrorist activities,(e.g. 

the IRA bombings/the Italian Red Brigades) the horrific nature of these events and 

the significant loss of life, have generated widespread fear among populations and 

caused questioning about government’s ability to keep people safe. 

“The great fear that swept through the Continent,” writes Henry Porter,”from suburbs 

such as Molenbeek, in Brussels, and St. Denis, just outside Paris’s Périphérique, and 

urgent questions were asked” 82 about how terrorists could move so easily across the 

Schengen area 83 and why they had been undetected by intelligence agencies. Porter 

pointed out the irony that “Molenbeek is only a 10-minute drive from the center of 

Brussels. Where Eurocrats and politicians dream of integration and harmonization 

programs,” 84 After the multiple terrorist attacks in Brussels, a former French 

intelligence official observed, “We are in a situation of structural vulnerability. That’s 

what democracy is. It’s an open society.” 85 But, “open borders,” as one scholar 

observes, are an immutable fact in Europe,” and “It is the failure to coordinate across 

divides that is the real problem.” 86 

4. CONCLUSIONS 

In several ways, the issues that divide the European Union reflect external challenges 

that have produced a resurgence in nationalism in a community that believed 

nationalism to be atavistic. Russian aggressiveness, Muslim migration, the Great 

Recession, and foreign terrorism are external phenomena that have produced growing 

sentiment in the EU to restore national sovereignty and have triggered interstate 

discord. 87 Let us consider each of the possible outcomes that we identified earlier. 

79 

“Nice lorry attack: Five suspected accomplices charged,” BBC News, July 22, 2016, 


80 

“Brussels attacks: ZaventemabndMaelbeek bombs kill many,” BBC News, March 22, 2016, 


81 

Melissa Eddy, “German Police Detain Asylum-Seeker Suspected of Plotting Terrorist Attack,” New York 

Times, August 9, 2016, http://www.nytimes.com/2016/08/10/world/europe/germany-mutterstadtterrorism-rheinland-pfalz.html. 

A third asylum-seeker was arrested on suspicion of plotting an attack at a 

soccer match. 

82 

Henry Porter, “Terrorism, Migrants, and Crippling Debt: Is This the End of Europe?” Vanity Fair, 

February 2016, http://www.vanityfair.com/news/2016/01/europe-terrorism-migrants-debt-crisis. 

83 

See “After Paris, drawbridges up?” The Economist, November 21, 2015, 49. 

84 

Porter, “Terrorism, Migrants, and Crippling Debt: Is This the End of Europe?” 

85 

Cited in Adam Nossiter, “Brussels Attack Underscore Vulnerability of an Open European Society,” 

March 22, 2016, http://www.nytimes.com/2016/03/23/world/europe/belgium-security.html. 

86 

JytteKlausen, “Europe’s Real Border Problem: Openness Isn’t the Issue,” Foreign Affairs, November 

16, 2015, https://www.foreignaffairs.com/articles/france/2015-11-16/europes-real-border-problem, 3. 

87 

Alan Cowell, “Europe Turns Inward, Just as Challenges in Its Borders Mount,” New York Times, July 7, 

2016, http://www.nytimes.com/2016/07/08/world/europe/arc-of-crisis-eu-brexit.html. 

126



4.1. A Deeper Union 

Paul Krugman defines the “European Project” as “the long-term effort to foster a 

peaceful, prosperous Europe through ever-closer economic and social integration,” 88 

and he attributes the EU financial, refugee, and terrorist problems to its failure to 

achieve that effort. Nevertheless, opposition to a deeper or “more perfect” union, 

although favored by German leaders among others, finds little favor among many 

Europeans. Historically, the EU resolved crises by deepening and widening 

integration. The Single Market, and the euro (Maastricht) reflected this strategy. 

The current situation is different. Never before has the EU faced multiple and 

simultaneous crises and confronted the surge of “euroskepticism,” which led many to 

question the continuation of the Europe Project. Even before its referendum, Great 

Britain had succeeded in getting the EU to concede that “ever closer union” did “not 

compel all member states to aim for a common destination". The EU had already 

“recognised that the United Kingdom, in the light of the specific situation it has under 

the treaties, is not committed to further political integration into the European 

Union.” 89 Opposition to a deeper union after the British referendum intensified 

among eastern members of the EU. Thus, in a joint statement, the Visegrad group – 

Poland, Hungary, Slovakia, and the Czech Republic – made it clear following the 

Brexit vote that they opposed greater European federalism. “The genuine concerns of 

our citizens need to be better reflected. National parliaments have to be heard. The 

institutions of the EU need to stick to their missions and mandates.” 90 

Furthermore, the expansion of the role of the European Parliament and diminished 

position of the European Council and Commission, in an effort to make the EU more 

democratic and transparent, have also limited attempts at further integration. The 

European Parliament can now effectively veto any attempt to deepen integration, and, 

its members, reflecting grow nationalism at home, seems disposed to do just that. 

Past optimism about a federated Europe is giving way to the pessimism of Jean- 

Claude Juncker, president of the commission, and Donald Tusk, European Council 

president. Juncker declared that “in former times we were working together…we 

were in charge of a big piece of history. This has totally gone”; and Tusk concluded 

that “the idea of one EU state, one vision…was an illusion.” 91 For the foreseeable 

future, a deeper union is highly improbable. 

88 

Paul Krugman, “Europe, the Unready,” New York Times, November 27, 2015, 

http://www.nytimes.com/2015/11/27/opinion/europe-the-unready.html. 

89 

Cited in Peter Foster, “EU deal: What David Cameron asked for…and what he actually got,” The 

Telegraph, June 14, 2016, http://www.telegraph.co.uk/news/2016/05/19/eu-deal-what-david-cameronasked-for-and-what-he-actually-got/. 

90 

Cited in Neil Buckley and Henry Foy, “Eastern Europeans bemoan Brexit and shun closer EU 

integration,” Financial Times, June 30, 2016, http://www.ft.com/cms/s/0/bee6d64e-3e14-11e6-8716- 

a4a71e8140b0.html#axzz4HQryU9Xv. 

91 

Cited in “Between the borders.” 

127



4.2. Continuation Of The EU Status Quo (İncrementalism And Muddling 

Through) 

The second option, the status quo is likely for the foreseeable future if only because 

of institutional inertia and fear of the unknown. European leaders are not inclined to 

take risks with bold new initiatives. Incrementalism – kicking the can down the street 

-- has worked well in the past. Athough “muddling through” has failed to resolve any 

of the crises described above, it is nevertheless the preferred option of most European 

leaders. This, of course, assumes that Europe’s proliferating populist right-wing 

parties to not take power, an assumption that -- especially in the case of France -- is 

hardly a certainty and requires electoral cooperation among more traditional political 

parties. 

Major expansion of the EU –Ukraine is improbable. Ukraine remains a “frozen 

conflict” with no speedy resolution in sight. Its attempts to curb corruption are only 

at a beginning stage. Its economy lags significantly behind much of the rest of 

Europe. It will take many years for Ukraine to be prepared for EU membership 

consideration – even after the resolution of the battles in the east. The other states 

seeking EU membership are small, with poor economies. They, too, have a long road 

to EU membership, usually about 10 years. And the EU has declared that it wants a 

period of consolidation to absorb the 13 new members, which have joined since 

2004.Thus, no new members will be admitted for some time. 

The exit of some members is entirely possible. Britain’s vote makes them the first of 

a potential three or four members who may seek to leave the Brussels group, 

especially if Britain is allowed a relationship to the EU like Norway’s. Economic and 

political costs and benefits will likely foster support for such a benign relationship, 

but the anger of some governments and concern that such an outcome might provide 

incentives for others to leave may produce considerable opposition to giving London 

the relationship it desires. 

Hungary is a major candidate for departure with its anti-democratic policies and 

increasingly close relationship with Moscow. Several of the Euroskeptic states 

including Denmark and Poland may seek to loosen EU ties. And the rise of the far 

right in France, Netherlands and Austria may mean potential departures for those 

states. The EU has been making plans for Britain’s exit, and an EU without Britain 

will be a tighter union because Britain historically championed loose ties, limiting 

integration to trade, and opting out of many major EU initiatives including Schengen 

and the euro. Should France seek to exit, however, the EU would face a major 

challenge to remain together. France was a founding member and a pivotal element 

in German containment and pacification after the second world war. An EU without 

France would probably become a German-based economic forum with very limited 

activities. 

Dividing the EU into different parts or any attempt to establish differing categories 

of membership already exists to some extent regarding Schengen and the ero. 

Whether such divisions will grow and harden, however, is unlikely, especially 

because, as noted above, successful efforts to achieve deeper integration are 

128



improbable. Most members are reluctant to put themselves into “second class” 

categories. Nevertheless, it is possible that a future EU will be a smaller, tightly knit 

group with a larger group of countries linked by association treaties. This second 

group would have no input into decision-making and would be mainly interested in 

economic benefits. It might include besides Britain, Iceland, Norway, and 

Switzerland. 

Finally, there is the question of the EU’s total collapse. While this is improbable, 

there are some conditions under which it could occur. Departure of several major 

players either through the electoral success of anti-EU parties or economic collapse 

would foster an EU demise. Thus, if France and the Netherlands, both charter EU 

members, were to elect strong right-wing leaders who sought to leave the EU, it could 

trigger a chain reaction of implosion. If Italy, Spain, Portugal as well as Greece 

experienced economic collapse, it would also complicate EU economic integration, 

especially in the absence of fiscal integration. The EU would, however, be likely to 

persist as a regional free-trade group but with no additional harmonization of 

economic policies. So far the EU has managed to stave off these possibilities and has 

even adopted (modest) measures to avert economic collapse. 

Furthermore, the EU has multiplied the agencies under its jurisdiction and the 

activities that are covered by EU-wide mandates, and these would be difficult to 

dismantle. For example, while the average citizen may laugh at the “ugly cucumber” 

or complain about having to follow detailed regulations made in Brussels, they would 

not favor elimination of the Food Safety Authority or other agencies that protects 

consumers. 

Thus, the EU will probably survive in some form. Of course, it will face major 

changes both in membership and procedures in the next several years. But, we 

anticipate that it will continue to muddle through as a confederation rather than taking 

decisive steps toward federation. 

129

Öz 



Sağlık ve Kalkınma 

Vahit ÖZMEN 

Kalkınmada sağlıklı bir toplum olmanın çok önemli ve vazgeçilmez olduğunu 

söyleyebiliriz. Kalkınmada hedefe ulaşmak için de aşağıdaki basamakların 

gerçekleştirilmesi gerekir: Eğitim, Üretim, Başarı, İyi Ekonomi, Mutlu ve Kalkınmış 

bir toplum. Bunların hepsi birbiri ile ilişkili olup birbirlerini olumlu veya olumsuz 

olarak etkilerler. 

EĞİTİM 

SAĞLIK 

ÜRETİM 

BAŞARI 

İYİ 

EKONOMİ 

1. EĞİTİM 

KALKINMA 

Dr.Tolga Özmen, Muş’ta yaptığı mecburi hizmet sırasında yaşları 40-69 arasında 

olan 2.500 kadında bir araştırma yaptı. Bu araştırma sırasında hedef bu kadınların 

meme kanseri farkındalığını ölçmek ve eğitim durumlarını belirlemekti. Çalışma bu 

yıl içerisinde ABD’de ve ülkemizde yayınlanan dergilerdeyayınlandı (Kaynaklar 1 

ve 2). Bu makalelerden örnekler vererek sunuma başlamak istiyorum. Elde edilen 

sonuçlar bu ilimizdeki eğitim durumunu ve ekonomiyi yansıtması açısından oldukça 

ilgi çekicidir. 

Ankete katılan kadınların %56’sı okur yazar değildir, %59’u okula hiç gitmemiştir. 

Ancak %9’u zaman zaman bir gazete okumaktadır. %93’ü çalışmıyor, %90’ının 

devlet sağlık güvencesi (SGK veya Yeşil Kart) var. O tarihte Türkiye’de yoksulluk 

sınırı (Eylül, 2014 – 4 kişilik aile) 3876,37 TL iken, Muş’ta aylık eve giren gelir: 

1395,64 ± 902,69 TL olarak belirlenmiştir. Bu Muş’un ekonomik olarak ülkemizin 

 

Prof.Dr., İstanbul Üniversitesi İTF, vozmen@istanbul.edu.tr. 

130



en düşük gelirli ili olduğunu da göstermektedir. Kadınlarda ortalama vücut kitle 

indeksi de şişmanlık (29.73±4.98) sınırındadır (sağlıksız ve dengesiz beslenme, 

hareketsizlik). Ankete cevap verenlerin neredeyse yarısı hasta olduğunu ve en fazla 

kardiyovasküler hastalıklarının olduğunu belirtmiştir. %93’ü doğum yapmış, 

ortalama gebelik sayısı 6.38, ortalama ilk gebelik yaşı 19’dur. Bunların %15’i düzenli 

olarak jinekolojik muayene yaptırmaktadırlar. Muş İlimizde 2011 yılında 

başlattığımız mobil mamografi taramasına rağmen, kadınların ancak %35’i 

mamografi yaptırmıştır. Neden yaptırmadıkları sorulduğunda %75’i bunun gerekli 

olduğunu bilmediklerini söylemiştir. Kadınların üçte birinin ailesinde kanser, altıda 

birinin ailesinde ise meme kanseri vardır. Ankete katılanların önemli bir kısmı 

sağlıkları konusunda eşlerinden gerekli desteği görmediklerini belirtmişlerdir. Yine 

kadınların önemli bir kısmı erkek doktora muayene olmak istemediklerini ve sağlık 

sisteminden memnun olmadıklarını belirtmişlerdir. 

Yukarıdaki bilimsel veriler kadınlarımızın ne kadar eğitimsiz ve üretimden uzak 

olduklarını, çok çocuk doğurduklarını, ekonomik olarak sıkıntıda olduklarını 

göstermektedir. 

Ancak eğitimli insanların akut ve kronik hastalıkların farkında olabileceği ve sağlıklı 

yaşamı sürdürebilmek için nelerin gerektiğini bilmesi mümkündür. Bu sayede gerekli 

kontrollerini düzenli olarak yaptırabilir ve herhangi bir hastalığın erken tanısı ve 

tedavisi mümkün olabilir. 

Muş’ta kurulan ve mükemmel bir kampüse sahip olan Alparslan Üniversitesi’nin bu 

ilimizin eğitimine yapacağı katkı ilimizin geleceği için son derece önemli olup, 

sadece üniversiteye devam eden öğrenciler için değil şehirde yaşayan toplumun 

eğitimine de katkı da mümkün olabilecektir. 

2. ÜRETİM 

Eğitimini tamamlayan tüm bireylerin üretime katkıda bulunmaları mutlaka 

gereklidir. Ailelerin normal şartlarda büyütüp eğitimlerini sağlayacakları kadar çocuk 

sahibi olmaları sağlıklı çocuklar ve gençler yetiştirmeleri için esastır. Muş’ta 

kadınların %93’ünün evde oturduğunu ve üretime ve ekonomiye hiç katkı 

sağlamadıklarını görüyoruz. Kadın başına düşün doğum sayısı da 6’dan fazladır. 

Üretime katkıyı sadece erkeklerden beklemek te yanlıştır. Ancak mevcut sistemin de 

üretime katkı için bireylerine ortam sağlamaları ve onları daha varlıklı ve daha 

huzurlu bir yaşam için motive etmesi gerekir. 

3. BAŞARI 

Başarının olmazsa olmaz şartları: eğitim, çok çalışma, sağlıklı olmak ve düzenli 

olarak üretmektir. Üretim için belli bir alanda eğitim almak ve bu eğitimi uygulama 

şansı bulmak gerekir. Eğitimde sadece bir üniversite veya yüksek okulu bitirmekle 

yetinmemek gerekir. Kendi eğitim alanında veya mevcut koşullara ve ihtiyaç alanına 

uygun olarak kurslar ve konferanslarla bilgilenmek ve uygulamalı eğitim almak 

gereklidir. Öğretim Üyesi ve Araştırmacı olarak bulunduğum ABD’deki Tulane 

Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde sabah 07.00de başlayan ve akşam geç saatlere kadar 

süren ve hafta sonraları da devam eden bilimsel toplantıları, klinik çalışmaları, 

131



ameliyatları gördüğüm zaman bunların neden dünyanın en mükemmel eğitim ve 

sağlık sistemine sahip olduklarını anlayabildim. 

Üretim sadece maddi olarak bir takım şeyleri ortaya koymak değildir, bilimsel ve 

teknik olarak araştırmalar yapmak ve bilimsel eserleri yayınlamak ta çok anlamlı ve 

önemli bir üretim katkısıdır. Özellikle bilime olan ilgi ve saygı sürekli olarak 

desteklenmelidir. 

4. İYİ EKONOMİ 

Ülkemiz son 15 yılda göstermiş olduğu önemli bir performansla dünyada en büyük 

ekonomisi olan 20 ülke arasına girebilmiş ve kişi başına olan milli gelir 10.000 doları 

aşmıştır. Bu ekonomik gelişmeyi sağlarken gelirin homojen olarak tüm illere ve 

bireylere dağılımını sağlamak ta çok önemlidir. Tabii ki bu dağılımda bireylerin 

ekonomiye olan kişisel katkıları da hesaba katılmalıdır. 

İlimizde ekonomik gelişmeyi sağlamak ve sıralamada önlere doğru yürümek için tüm 

yatırımları devletten beklemek son derece yanlıştır. Mevcut ticari kuruluşların, 

üreticilerin bir araya gelerek ortak kooperatif ve şirketler kurmaları güçlerin 

birleşmesi açısından çok önemlidir. 

5. MUTLU ve KALKINMIŞ BİR TOPLUM 

Yukarıda belirttiğim gibi iyi bir eğitim düzeyini yakalayan, ihtiyaç olan alanlarda 

düzenli ve sürekli bir üretim sağlayan, çok çalışarak başarıyı yakalayan toplum 

bilinçli olarak sağlık sorunlarını çözecek ve sağlıklı bir toplum olacaktır. Doğal 

olarak sağlıklı ve üretken olmak iyi bir ekonomik düzeye sahip olmayı sağlayacaktır. 

Böylece mutlu ve kalkınmış bir toplum ortaya çıkacaktır. 

KAYNAKÇA 

Ozmen, T., Soran, A., Ozmen, V. 2016. Comparison of barriers against 

mammography screening in socioeconomically very lowand very high 

populations. Cureus. 8(7), doi: 10.7759/cureus.690. PMID: 27555988. 

Ozmen, T., Yuce, S., Guler, T., Ulun, C., Ozaydın, N., Pruthi, S., Akkapulu, N., 

Karabulut, K., Soran, A., Ozmen, V. 2016. Barriers against mammographic 

screening in a socioeconomically underdeveloped population; a populationbased, 

cross-sectional study. J Breast Health, 12, 72-7. DOI: 

10.5152/tjbh.2016.2879]. 

132



1. GİRİŞ 

Gelişmede Zihin Eğitiminin Önemi 

Mehmet Kasım ÖZGEN 

Öncelikle kalkınma yerine gelişme kavramını kullanmayı tercih ettiğimi belirtmek 

isterim. Çünkü gelişme sosyal bilimlerdeki organizmacı yaklaşımlara daha yakındır 

ve mutluluk kavramı ile de doğrudan bir ilişkisi vardır. Kalkınma kavramı, zamanın 

geriye doğru olan boyutunu görmezden gelen ve tek gerçek zamanın gelecek 

olduğunu ima eden; ilerlemeci olarak nitelendirilebilecek bir yaklaşımı merkez alan 

mekanist modernlik anlayışını yansıtıyor. Bu bakımdan kalkınma dediğimizde daha 

çok bilimsel ve teknolojik bir ilerlemeden ya da iktisadi bir zenginleşmeden söz 

ediyor gibiyiz. Dolayısıyla kalkınma bağlamında zihin eğitimi denildiğinde, daha çok 

yine zihnin bir parçası olan sözel/sayısal/bilişsel ve mantıksal yahut mesleki 

ilerlemeden söz edilebilir. Oysa gelişme kavramının içeriği ve ilişkileri açısından 

konuya baktığımızda zihin eğitiminin daha doğru bir zemine oturduğunu açık 

biçimde görüyoruz. 

2. GELİŞME: ZİHİN GELİŞİMİ VE DEMOKRASİ 

Kalkınmayı merkezine alan modern mantığın en önemli özelliği dikotomik olmasıdır. 

Dikotomik zihin kalkınmış-kalkınmamış, gelişmiş-gelişmemiş, ileri-geri, 

zenginleşmiş-fakirleşmiş gibi ikili, iki parçalı verileri ölçü olarak kullanan bir mantık 

örgüsüne sahiptir. Bu mantığın zorunlu sonucu da insanlık tarihini “biz ve onlar” 

şeklinde yani kendi zihinsel gerçekliğini öne alarak inşa etme çabasıdır. Daha sonra 

da bu yaklaşımın ne kadar doğru olduğuna dair eğitim ve yine bir tür eğitim yöntemi 

olan kamusal medya yoluyla muazzam bir algı dünyası yaratılır. Zihinleri eğitmeyi 

hedef alan bu yolla “biz ve onlar” algısının ne kadar sahici olduğu görüşü ötekilere - 

biz’in karşıtı olan ötekileştirilmişlere- dayatılır. Günümüz dünyasında “biz ve onlar” 

dillinin, özellikle “gelişmekte olan ülkeler” tarafından rahatsız edici bir aşağılama 

olarak algılandığından, daha çok demokrasi ihraç etmek ya da özgürleştirmek 

argümanları kullanılarak yumuşatılmaya çalışıldığını görüyoruz. 

Kalkınmanın en ilişkili olduğu kavramın demokrasi olduğunu hemen belirtmeliyiz. 

Bilindiği gibi Yunancada “demo” halk, “krasi” ise kendi kendini yönetmek anlamına 

gelmektedir. Öyleyse demokrasini iki temel ayağı vardır: Halk ve kendi kendini 

yönetim. Halkın sahip olduğu en temel doğal sermaye ise bir zihne ve toplumsal 

anlamda bir zihniyete sahip olmaktır. Söz konusu zihniyetin kendi kendini yönetme 

yollarını bulma çabası da siyaset felsefesine açılan kapıdır. Yönetmenin/tedebbür 

kavramının da dolaylı olarak zihniyetle ve zihin eğitimi ile ilişkisi elbette vardır ancak 

bu konumuzun dışındadır. 

Erken örneklerini Persler ile Yunanlılar arasında yapılan amansız savaşlarda 

gördüğümüz gibi bir halkın kendi kendini yönetmesine engel olmak için o halkı 

terör/korku veya hile/yalanla yaşamak zorunda bırakmanın nasıl etkili olabildiğini 

 

Doç. Dr., Cumhuriyet Üniversitesi EF, mehmetkozgen@hotmail.com. 

133



biliyoruz. Çünkü korku ve hile, zihnin kendine odaklanmasına engel olan etkili 

unsurlardır. Bu tespit, günümüzde de aynı yöntemin uygulanması bakımından 

önemlidir. “Onlar” kategorisine indirgenen ülkelerin “biz” kategorisinde olanlar 

tarafından zihniyetleri etkilenerek, terör ve yalanla yaşamaya mahkûm edildiği 

gerçeğini sürekli gözlemliyoruz. Terörle ve yalanla yaşamaya mahkûm edilmenin 

altında yatan asıl gaye, doğal zihnin kendini yönetme yeteneğinin yok edilmesi, felç 

edilmesi; bu mümkün değilse uyutulmasıdır. Çünkü korkan ve doğruyu bilmeyen her 

zihin motor yeteneklerini kaybedip sonuçta zaman içinde kendini yönetme 

arzusundan da uzaklaşacaktır. Zihnin kendini yönetmesi ancak bilinçli olmasına ve 

durumuna ilişkin farkındalığına bağlıdır. Kısacası zihinlere hâkim olan korku, öfke 

ve ümitsizlik bireysel ve toplumsal gelişme bilincinin önündeki en büyük engellerdir. 

Şimdi zihin ve eğitim üzerinde duralım ve zihin eğitiminin gelişime katkısının olup 

olmadığına göz atalım. 

Gelişim ve zihin eğitimi arasında güçlü bir ilişki olduğu yadsınamaz bir gerçektir. 

Ancak bizim burada sözünü ettiğimiz eğitim, bilişselliği merkez edinmiş 

günümüzdeki bilgi öğretimi değildir. Gelişme açısından zihin eğitimi cari eğitim 

anlayışından daha öncelikli olmalıdır. Şu anki eğitim sistemimiz ise değişime ve 

gelişime göre kendini yönetebilen, kriz anında yaratıcı çözümler üreten ve problemler 

karşısında çözülmeyen ancak problemleri çözüp yoluna devam edebilen zihinler 

yetiştirebilen bir sistem değildir. Tam da bu nedenle zihin eğitimi programları 

meslek, sanat, bilim, ahlak ve din eğitimi programlarından önce olmalıdır. 

“Sağlıklı bir zihin mi öncelikli olmalıdır yoksa meslek, sanat, bilim, din ve ahlak 

öğretimi mi?” sorusuna tutarlı bir cevap verilemediği sürece eğitim bilmecesinin 

çözümü mümkün değildir. Yapılan en önemli hata bilgili bir zihin ile eğitimli bir 

zihnin birbirine karıştırılması ve bilgili bir zihnin aynı zamanda eğitimli bir zihin 

olduğunun varsayılmasıdır. Oysa bilgili bir zihin, zorunlu olarak eğitimli bir zihin 

değildir. Ancak eğitimli bir zihin, bilgili bir zihin olabilir. Bilgili bir zihin eğitimli bir 

zihni kapsamadığı gibi bilgili bir zihin elde etmek için uygulanan eğitim programı ile 

eğitimli bir zihin yetiştirmek de mümkün değildir. 

Şu hâlde “Sağlıklı bir zihin mi yoksa bilgili bir zihin mi öncelikli olmalıdır?” sorusu 

üzerinde durmalıyız. Sağlıklı bir zihne sahip olmadan aktaracağımız ya da 

öğreteceğimiz her bilginin ancak zihnin hâlleri ile birlikte cisimleşebileceği gerçeğini 

göz ardı etmemeliyiz. Unutulmamalıdır ki öfkeli bir zihin kendi kendini eğitmeden 

öğrendiği bilgileri ancak öfkesini daha fazla icra etmek için -hiç çekinmeden ve 

sorumluluk hissetmeden- kullanacaktır. 

Mevcut sistemde eğitiminden çokça söz edildiğini ancak pratikte eğitimin tamamen 

göz ardı edildiğini görmezden gelemeyiz. Bu durum sadece Türkiye’ye özgü olmayıp 

küresel bir mesele olarak karşımızdadır. Günümüzde örneğin silah endüstrisi için 

yapılan yatırımların çok iyi öğrenim görmüşler tarafından sürdürüldüğü; insanlığı 

felakete sürükleyen bilimsel çalışmaların çoğunlukla “ben-ben” bilincini aşamamış 

zihinler tarafından yürütüldüğü gerçeği düşündürücüdür. Bu gerçeği görüp de daha 

fazla dinî veya ahlaki öğretimle bireylerin zihin eğitiminin de otomatikman 

tamamlanabileceğini düşünmek ise hem dinin özüne aykırı hem de safça bir 

134



yaklaşımdır. Çünkü dinî kaynaklara dikkatle bakıldığında eğitimde önerilen 

programın esasında iyi bir zihin eğitimini odağına aldığı rahatlıkla görülebilir. 

Zihin eğitiminin özünde, tıpkı hücrenin DNA’sında saklı bilginin elverişli ortamda 

harekete geçmesi gibi beyinde depolanmış bilginin ruhsal veya zihinsel yaşama 

dönüşebilmesi için uygun ortam geliştirmek yatar. Bu açıdan modernizmin işlediği 

suçlardan biri zihin eğitimini ihmal ederek mutsuzlaştırdığı tatminsiz insan tipi ise 

dinî eğitim verme iddiasındakilerin de insan-ı kâmil yetiştirememesinin bu suçta payı 

büyüktür. 

Felsefenin zihin eğitiminin sağlanması için yapılan ruhani/zihinsel alıştırmalar olarak 

okunduğu dönemlerde filozoflar önemli sorular sorarak insanlığa çok büyük yollar 

açtılar (Hadot:2012). Ancak diğer düşünsel alanların başına gelen felsefenin de 

başına geldi. Günümüzde felsefenin zihin eğitiminde söz sahibi bir disiplin olmak bir 

tarafa; zihni bilinçlendirme yerine onu iğfal eden ve görevi salt malumat aktarımı 

olan bir düşüncetarihibilgisi konumuna düşürülmesi acı bir gerçektir. 

Sağlıklı bir zihin insanlığın en büyük sermayesidir. Bu nedenle tarih boyunca büyük 

medeniyetler zihne, zihniyet gelişimine yatırım yapmışlardır. Zihnin salt bireysel bir 

güç olarak okunması ise eksikliktir. Zihin ya da tarihsellik vurgusu ile zihniyet 

toplumsal bir güçtür ve bu gücün eğitim yoluyla kullanılmasının ihmali üzücüdür. 

3. İKTİSAT VE ZİHNİYET İLİŞKİSİ 

Klasik iktisatçılar iktisadi davranış ile zihniyet arasındaki ilişkinin farkındaydılar. 

Adam Smith (1723-1790) aslında bir ahlak filozofudur. Onun 1776’da yayımlanan 

Ulusların Zenginliği (TheWealth of Nations) kitabı herkesçe bilinir ancak 1759’da 

kaleme aldığı TheTheory of Moral Sentiments (Ahlaki Duygular Kuramı) isimli 

kitabı hak ettiği değeri bulabilmiş değildir (Smith:1984). Adam Smith’e göre 

milletlerin kalkınmasına giden en etkili yol hiç kuşkusuz zihinleri geliştirmekten 

geçer. 

Zihin eğitimi etkin bir demokrasi ve toplumsal gelişim için gereklidir. Örneğin 

girişimcilik, özgürlük, adalet, dayanışma ve fakirlikle mücadele siyasal boyutundan 

demokrasi ile güç kazanır. Öte yandan söz konusu değerler, zihniyeti inşa eden ontik 

değerler bütünü oldukları için toplumsal gelişmenin dinamiklerini de oluştur. 

Öyleyse gelişme, ekonomik kalkınmayı ve sermaye olarak büyümeyi ifade ettiği gibi 

-en önemlisi- kendini yönetmeyi öğrenen zihniyetin özünü geliştirmesi; her tür kötü 

koşula rağmen umutlarını ve gelecekle ilgili hayallerini gerçekleştirmek için uygun 

ortamlar oluşturması olarak formüle edilebilir. 

Gelişimci bir zihne sahip olmak demek, aslında mutluluk bilincine sahip olmak 

demektir. Gelişimci bir zihnin mutluluk bilincine sahip olabilmesi için öncelikle 

zihnin evet-hayır, doğru-yanlış, iyi-kötü gibi ikili veya çift kutuplu bir anlayıştan 

kurtulması gerekir. Bencil bir dili ima eden “ben-ben” algısının merkezinde çarpık 

bir benlikanlayışıyattığı için daima kapalı ve gizli ilişkilerle mutlu olmak isteyen 

hastalıklı bir zihindir. Öte yandan “biz–biz” veya “biz-onlar” veya “sen-sen” gibi 

yaklaşımlar da sorunludur. Bunun yerine “ben-sen ve o” üçlüsünü ya da bütününü 

veya birliğini merkeze alan ve açık ilişkiler geliştirmek isteyen ve herkes/bütün için 

135



mutluluğu arzu eden berrak bir zihniyet teşvik edilmelidir. Farabi’nin Erdemli Şehir 

hakkında görüşlerini belirtirken temel olarak vurguladığı “birlikte bir şeyler 

yapmanın” erdem olduğu zihniyetine yönelmek gerekir (Farabi:1990). Birlikte bir 

şeyler yapabilmek -ki bu ticaret yapabilmenin de özünde yatmaktadır- topluma açık 

ilişkileri gerektiren bir durumdur. Söz konusu işbirliği ruhu/zihniyeti aynı zamanda 

gelişmenin de ruhudur ve bu ruh ilgili, merak uyandırıcı ve mutluluğa yönlendirici 

bir ruhtur. 

Açık ilişkilerde bireyin kazanımı, probleme karşı takındığı olumlu zihinsel tutumdur. 

Bu zihinsel tutumda, zihin problemi problem olarak değil; onu geliştiren bir sınama 

veya egzersiz olarak görür. Bu nedenle zihin, probleme karşı çaresizlik hissi, bir 

bahane bulmak, sorunu ertelemek veya görmezden gelmek gibi zihinsel oyunlar 

değil, tam tersine probleme karşı çözüm üretici olmak ve çözüme yönelik ortam 

sağlamak için çabalar. Açık zihin kavga değil, barış arar. Böylesi bir zihniyetin 

olmadığı alanlarda ise gelişme beklenemez. 

Gelişme, özünde bir dizi duygu, düşünce, davranış gibi birçok tutumları değiştirme 

programı olan köklü bir sistemdir. Bu sistem gıdasını zihin eğitiminden alır. Gelişimi 

sekteye uğratmak bu nedenle tam bir zihniyet sorunudur. 

Genel anlamda gelişmeyi hedeflemiş bir sistemde üç temel hedef vardır: 

1. Toplumların kendi kendine ürettiği rasyonel davranışlar veya alışkanlıkların 

sürdürülebileceği erdemli ortamlar yaratmak ve bu tür olumlu davranışları 

veya alışkanlıkları teşvik edici modeller sunmak. 

2. Krizler, riskler, güvensizlik durumları ya da can ve mal korkusunun 

bulunduğu ortamlarda zihnin üretebileceği sezgi, sağduyu, cesaret, risk alma 

gibi irrasyonel çözümleri hiçbir şekilde göz ardı etmemek ve rasyonellik 

adına bunları gereksiz olarak değerlendirmemek. 

3. Açık ilişkileri geliştirmek; kapalı ilişkileri asla taltif etmemek. 

Zihin eğitimi işte bu hedefler çerçevesinde sistematik olarak zihniyet değişiminin 

anahtarı olur. Böylesi bir sistemin içinde verilebilecek bir zihin eğitimi kişileri yeni 

buluşlara adapte eder ve iş gücü için gerekli olan şevk, cesaret ve duygusal potansiyeli 

sağlar. Başka bir deyişle yaratıcılık ruhu aşılar. Gelişme için gerekli olan teşebbüs 

ruhunun da iyi bir zihin eğitimi ile sağlanabileceğini unutmamak gerekir. Söz konusu 

üç hedefin gerçekleşmediği ortamlarda yapılan eğitim ise sadece kuru bilgiye dayalı 

bir bilişsel talim olarak kalır ve bu da gelişme ihtiyacına katkıda bulunmaz. 

Zihinlerden yararlanmak ve zihinlere yatırım yapmak gelişme programlarının içinde 

mutlaka bulunmalıdır. Türkiye’de zihniyet ve iktisat arasındaki ilişkilere dikkat 

çeken ve bu ilişkilere tasavvuf kültürü açısından çeşitli katkılarda bulunan rahmetli 

iktisat profesörü ve toplum bilimci Sabri Ülgener (1911-1983) olmuştur. Ülgener, 

iktisadi zihniyet derken ne anlamalıyız ve iktisadi zihniyete bizi götüren yollar 

nelerdir soruları ile çalışmalarını temellendirmiştir (Ülgener:1981). 

136



Hûd suresi 61. ayette “inşa ve imar” kavramları birlikte kullanılır. Bu 

ayetteki 1 “isti’mere” kavramı hem ömür vermek/diri olmak hem de yapıya ömür 

vermek, yapının ömrünü uzatmak anlamında imaret/yaşatmak anlamına gelir. Zihnin 

algılaması açısından inşa kavramında olup bitme yani mevcudiyet tutumu vardır. Bu 

yapı inşa edilmiştir. O iş artık olup bitmiştir. Bu kavramda artık durağanlık ve statüko 

hâkimdir. Zihinsel tutum doğası gereği artık bu yapıyı olup-bittiği için algı dışında 

tutmaya çalışır. Ancak “imar/imaret” kavramında de ise tam tersi bir durum ve farklı 

bir zihinsel dinamizm vardır. Burada zihniyet açısından sürekli bir şekilde yapıyla 

ilgili olması gereken bir zihinsel tutum vardır. Söz konusu olmuş bitmiş yapıya nefes 

veren, onu sürekli yaşatan dinamik, kanlı canlı, yaşama şevki ile dolu bir zihne ihtiyaç 

vardır. Bu nedenle mezkûr ayette inşa ve imaret birbiri ile ilişkilendirilmiştir. Bu 

ilişkinin önemine iman eden ve bunun farkında olan atalarımız inşa ve imaret 

kültürünü birlikte yaşatmaya çalışmışlarıdır. Çünkü inşaya nefes veya ömür veren 

diri, dikkatli, istiğrakli bir zihin olmalıdır. İşte gelişme açısından elzem olduğunu 

vurguladığımız eğitimli zihin, söz konusu bu özelliklere sahip olabilen bir zihindir. 

Zihin eğitiminin alanları alabildiğine geniştir. Bu alanlar bireyin zihinsel varoluşunu 

inşa etmesinden şehirler, yollar, hanlar, çarşılar, camiler, hamamlar, hastaneler, 

hapishaneler ve fabrikalar gibi yapılar tesis etmesine kadar uzanabilir. Bir başka 

deyişle gelişmeci zihniyetler inşa etmek ve bu zihniyeti kültür, oyun, sanat ve 

alışkanlıklar ile sürdürebilir/mamur bir duruma getirmek de zihin eğitiminin amaçları 

arasında yer almaktadır. 

Zihnin bu alanları algılama biçimi veya nasıl algıladığı sorunu zihin eğitiminin 

yakından ilgilendiği bir sorundur. Zira zihin bir nesneyi nasıl algılarsa ona karşı 

tutumunu da öyle geliştirir. Söz ve göz zihnin en önemli inşaat mühendisleridir. 

Örneğin bir zihin için şehirlere, okullara, camilere ve çarşılara sadece görsellik hâkim 

olursa, sonuçta bu alanlarda öteki zihinleri etkilemek için bir illüzyon, eş deyişle hile 

hâkim olmaya başlar. Çünkü sadece görselliğin hâkim olduğu mekânda söz 

buharlaşır. Oysa göz ve kulak, zihni etkileyen, yönlendiren temel araçlardır. Zihin 

kendini bazen kulak yani söz ve bazen de göz yani görsellik merkezli olarak inşa eder. 

Söz konusu inşaya göre beyin beklenti içine girer ve dünyayı da bu beklentiye göre 

algılamaya başlar. 

Söz ve görsellik arasında birbirini etkileyen veya sınırlandıran bir ilişki vardır. Söz 

kendi ağırlığını kendinden alır. Çünkü söz lâhutidir. Görsellik de etkisini daha çok 

zihin üzerinde bıraktığı hızlı izlenimden alır. Ancak bu etki söze kıyasla kalıcı 

değildir. Bu nedenle görselliğin öne çıktığı mekânlarda söz ağırlığını yitirmeye, etkisi 

kaybolmaya, gücü zayıflamaya başlar. Oysa ilişkileri ayakta tutan söz, asla yok 

edilmemelidir. Söz ya da görsellikten biri öne çıktığında mutlaka öteki ile 

dengelenmelidir. 

Kültür sözle ve gözle gelişir. Örneğin bir insanın ikna edilmesi açısından görsellik 

mükemmel bir araç olabilir; görselliğin etkisi ile sözler mana zemininden kaydırılmış 

1 

“Semûd(kavmin)e de kardeşleri Sâlih'i (gönderdik). Dedi ki: ‘Ey kavmim! Allah'a ibâdet edin; sizin için 

O'ndan başka hiçbir ilâh yoktur. O, sizi yerden (topraktan) yarattı ve sizin orayı i'mâr etmenizi (ve orada 

ömür sürmenizi) istedi; öyle ise O'ndan mağfiret dileyin, sonra O'na tevbe edin! Şübhesiz ki Rabbim, Karîb 

(kullarına pek yakın)dır, Mücîb(duâlarına mutlaka cevab veren)dir.’” (Hûd, 11/60) 

137



olabilir. Görsellik uğruna sözlerin değeri güvenirliğini kaybedebilir. Ancak verilen 

sözün tutulmadığı, ahde vefanın iman gibi korunmadığı ve sözün olduğu yerde 

Tanrının da olacağı inancının kaybedildiği toplumların olumlu anlamda gelişmesi 

mümkün değildir. 

Ruh sağlığı ve hastalıkları hastaneleri ve hapishanelerin salt tecrit ve cezalandırma 

mekânları olarak algılandığı durumlarda hasta ya da suçlu bireyleri eğitmek için ciddi 

bir istek gözükmeyebilir. Bu algıda sözün değil gözün yanıltıcılığı etkilidir. Benzer 

şekilde fabrikaların sadece kâr esasına dayalı kurumlar olarak değerlendirmek, 

başarısız oldukları takdirde piyasadan silinmeleri gerektiği gibi bir algıyı da 

beraberinde getirebilir. Bu algının temelinde de görselliğe gereğinden fazla önem 

verilmesi yatmaktadır. Bu nedenle bir şekilde başarısızlıkla karşılaşmış kurumların, 

yeniden piyasada tutunmaları için kendilerini yönetmeye zihni eğitim yoluyla 

desteklenmeleri, süreklilik erdemi açısından gereklidir. Süreklilik ise söz, yani 

verilen sözü yerine getirmeye bağlı bir erdemdir. 

Zihin oyunla hayata açılır, sanatla yaşamdan zevk almayı ve bilgiyi bilgi olarak 

öğrenmeyi öğrenir; alışkanlıklarla kendini inşa etmeyi ve inançla varlığını 

sürdürmeyi başarır. Zihinler bunlar ile kalıcı bir terbiye kazanır. Zihniyetin inşası ya 

da yeniden doğuş zihniyetine sahip olmak; bir başka deyişle gelişme, sürekli imar, 

yani devamlılığı olan, sürdürebilir nitelikte mamur alanlar yaratmak ve bunlara yeni 

sahip olmuş gibi veya yeniden doğmuş gibi sahip olmak, zihin eğitiminin çıktılarıdır. 

Biliş ve sezgi insanın sahip olduğu iki türlü zihin gücüdür. Bu anlamda zihniyet kendi 

içinde iki güce ayrılır. Birincisi bizi geliştirmeyi amaçlayan pozitif güçtür. İkincisi ise 

insanın gelişmesine engel olan, insanı iyi insan olmaktan gerileten negatif güçtür. 

Yalın bir anlatımla bu güçlerden ilki “Daima çalış.” derken ikincisi ise “Boş ver, daha 

sonra yaparsın hatta yapmasan da olur!” der. Birey bu güçlerden hangisine 

yoğunlaşır; ağırlık verip onu ehlileştirirse zihinsel gücü de o yönde gelişir ve 

alışkanlığa dönüşüp kişiliğinin bir parçası hâline gelir. 

4. ZİHİN EĞİTİMİ: KENDİ KENDİNİ YÖNETEBİLMEK 

Filozof ve bilim insanı İbn-i Sina (980-1037) güçlü mantıksal muhakemelerle dolu 

eserlerini yazdıktan sonra yine de tatmin olmamıştır. O, bilgiye sahip olmanın zihni 

terbiye etmek için yetmediğini fark etmişti. Eksikliği hissedilen en önemli şeyin zihin 

eğitimi olduğunu biliyordu. Bu sebeple zihinleri eğitmek için sezgi gücünü de 

kullanmaya dikkat çeken sembolik anlatımlı HayyİbniYakzan isimli eserini yazdı. 

(İbni Sina:2016) Onun bu eseri yazmaktaki asıl amacı zihin eğitimi için bilişselliğin 

yetmediğini, bu nedenle bilginin yanı sıra bilinçdışı gücü kullanmayı da içeren 

zihinsel eğitimin de gerektiğini vurgulamaktır. İbn-i Sina’ya göre birinci bilinç 

düzeyi ile yani bilişselik düzeyi ile zihin mantık, muhakeme ve kanıtlamalar 

konusunda eğitilir. İkinci zihin düzeyinde ise sezgi ve onun deyimi ile feraset 

gücünün zihne kazandırılması amaçlanır. 

Birinci bilinç düzeyi hayvani bir bilinç düzeyidir. Hayatta kalmak için vardır. İkinci 

bilinç düzeyi ise insani ve yüksek bir bilinç düzeyidir ki hem hayatta kalmak hem de 

kendini aşmak için vardır. İnsan insan olarak sınırlarının olduğunu anladığı anda bu 

sınırları aşmak için kendi kendini yönetmenin ona yardımcı olacağını kavrar. Böylece 

138



kendini aramaya başlar, çünkü kendini aşmak ister. Bilinç düzeyi düşük bir kişi 

sınırlara gelip dayandığında, kendinden kaçar, sinirlenir ve hayvani bir tepki verir. 

Yüksek bilinç düzeyine sahip bir kişi içinse sınırlarının olması olumlu etki yaratır. 

Böyle bir kimsenin kendini aşabilmesi için ona sınırlarını göstermek yeterlidir. O 

bundan son derce memnun olur. Çünkü kendini geliştirmekle mutluluk duyar. Düşük 

bilinç düzeyine sahip bir kişi erdemlerinden tatmin olacak alanlar arayacaktır. Oysa 

bilinç düzeyi yüksek bir kişi, düzeltmesi için ona hatalarını gösterecek birini 

durmadan arar. 

İbn-i Sina düşük bilinç düzeyindeki kişinin ne kadar çok bilgiye sahip olursa olsun 

problemlerle karşılaştığında hayvani tepki verip dünyayı kana ve gözyaşına boğacak 

kadar vahşileşebileceğini tahmin edebiliyordu. İnsanı yüksek bilinç düzeyine 

yönlendirecek zihin eğitimini içeren bir pedagojiyi önemsemesinin sebebi de buydu. 

İbn-i Sina’nın eğitime olan bu katkısından sonra İslam dünyasında bu çizgiyi Gazzâlî 

(1058-1111) ve Osmanlı medreselerinin programlarını yapan Dâvûd-i Kayserî (ö. 

751/1350) sürdürmüştür. Bunların yanı sıraHaris El- Muhasibi(ö.243/857) ve Hakîm 

Et-Tirmizî (ö. 320/932) de zihin eğitimi konusunda muhakkik konumundadır 

(Muhasibi:19918, Tirmizi:2014). 

Zihin eğitimi aynı zamanda iyi bir konsantrasyon/istiğrak eğitimi; dinlemeyi bilmek, 

metin(ler)deki derin manayı okumayı başarmak, batında yatan özü görebilmeyi ve 

yaşamayı öğrenmek demektir. Zihin eğitiminden asıl beklenti, akıl ile vehim, ben ile 

ego, bilinç ile bilinçdışı arasındaki çatışmada dikotomik bir çözüme mahkûm olmak 

yerine zihni, olası diğer çözümler için egzersizler ve alışkanlıklar aracılığı ile 

olgunlaştırmaktır. Zihin, doğası gereği ışık hızından daha hızlı devinir. Bu hareket 

zihnin doğasına özgüdür ve hiçbir zaman durmaz. Söz konusu zihnin hareketi iç 

dünyamızda hızlı ve büyük bir değişim meydana getirir. Eğer bu değişim iyi bir 

amaca yoğunlaştırılırsa sonuçta kâmil bir insan modeli ortaya çıkar. Eğer bu değişim 

iyi bir amaca yoğunlaştırılmazsa eksik yani cahil bir insan modeli ortaya çıkar. Şu 

hâlde gelişmenin motoru kâmil yani hakkı gözeten kanaat önderleridir. 

Zihin eğitimi ile bilinç düzeyini sürekli geliştirmek, olgun insanlar yetiştirdiği gibi 

otonomiktisadi gelişmeyi de tetikler. Bu konuya ilişkin bir tecrübemi paylaşmak 

isterim. Muş ile Diyarbakır’ın Silvan ilçesi arasında, uzunluğu 158 kilometreyi bulan 

Kulp Çayı akar. Bu çayın birçok iktisadi avantaj sağlama potansiyelinden birine 

dikkatinizi çekmek istiyorum. Söz konusu çayın her iki tarafında kilometrelerce 

uzanan hudayinabit ve çok kaliteli ceviz ağaçları bulunmaktaydı. Bu ağaçlardan elde 

edilebilecek ürünlerin Türkiye’nin ekonomisine yapabileceği katkı inanılmaz 

boyuttaydı. Yöre halkının bu kaynağın değerinin yeterince farkında olmamasının 

yanı sıra bölücü terörün ve terörden çıkarı olan unsurların bile isteye yarattığı zülüm 

ve istismar, bu ciddi potansiyelin de heba edilmesine sebep olmuştur. Yıllar önce 

İsrail’den gelen kimi uzmanlar yaptıkları araştırmalar sonucunda bahse konu akarsu 

hattının kaliteli ve bol miktarda ceviz yetiştirmeye ne kadar uygun olduğunu tespit 

etmişlerdir. Bundan kırk yıl kadar önce yabancıların, ülkemin bu mümbit iktisadi 

kaynağının Arap Yarımadasını bile besleyecek kadar büyük bir potansiyele sahip 

olduğunu dile getirdiklerini işitmiş olmak ama hâlâ bu potansiyel için bir adım 

atılmadığını görmek benim için üzüntü verici bir tecrübedir. 

139



Ne yazık ki zalim terörden nemalanan odakların ihanet içerikli karanlık ilişkileri 

sonucunda bölgenin yaşadığı karanlık yıllar boyunca bu muazzam ceviz ağacı 

kaynağı kesilip yok edilmiştir. Birileri ağaçları kesmiş, ötekiler ise kesilen ağaçları 

satarak ceplerini doldurmuştur. Karanlık eller kendi menfaatlerini perdelemek, 

terörizmle yaptıkları kirli işbirliğini gizlemek, bu doğa katliamını meşrulaştırmak 

amacıyla da güvenliği bahane etmekten çekinmemiştir. Bir dönem yöre halkına 

evinin önündeki ağaçları kesmeleri bile dayatılabilmiştir. 15 Temmuz darbe 

girişiminde de tanık olduğumuz gibi maksat ülkeye hıyanet olunca hainler için sınır 

diye bir mefhum yoktur. Bir an için düşünelim: Kâmil insan modeli ya da hakkı 

gözeten kanaat önderleri o karanlık dönemlerde sorumluluk makamında olsalardı, 

kim bunları yapmaya cüret edebilirdi? Bu çirkin oyunların oynanmasına izin 

verilebilir miydi? Kulp Çayı gürül gürül akarken bu kadar sefalete ve acıya müsaade 

edilir miydi? 

İktisadi zararı amaçlayan ihanetleri bertaraf etmek sadece bir güvenlik sorunu olarak 

görülemez. Böyle ihanetlere karşı yapılması gereken çok yönlü zihin eğitimi 

programları ile toplumu bilinçlenmektir. Öyleyse zihin eğitimi ile kendini, 

duygularını, düşüncelerini, bedenini, toprağını, işini ve aşını kendi kendine yönetecek 

şekilde bilinç düzeyini geliştirmek bir memleket meselesidir. Yukarıda aktardığım 

örnekten yola çıkarsak, gelişmek için de zihniyete iyi alışkanlıklar kazandırmak ve 

tutumları konusunda yöre insanına katkıda bulunmak gerekmektedir. Burada 

kastımız duygu, düşünce, düşler ve davranışlar konusunda kolektif bir iktisadi bilinç 

oluşturmaktır. 

Doğru tutum ve iyi alışkanlıklar kazandırmak gelişim için hayati öneme sahiptir. 

Burada dikkat çekici bir örnek vermek istiyorum. Türk lirasından sıfırlar atıldıktan 

sonra o dönem başbakan olan Sayın Recep Tayyip Erdoğan kuruş kullanma 

alışkanlığı kazanmamız gereğini çeşitli vesilelerle dile getirdi. Kibrit, sakız gibi 

ürünlerle mesela umumi tuvalet ücreti hep kuruşla ödenebilmeliydi. Ancak ne yazık 

ki iktisadi zihinsel gelişime doğrudan katkısı olacak bu alışkanlık önerisi karşılık 

bulmadı. Yeri gelmişken camilerin namaz vakitleri dışında da açık tutularak 

toplumsal gelişim bakımından fonksiyon icra etmeleri hususunda da yeterince 

çalışma yapılmadığını ifade etmek isterim. 15 Temmuz darbe girişimi, camilerin 

aslında nasıl önemli işlevler üstlenebileceğini öğretmiştir. Bu işlevler tehlike anında 

toplumu harekete geçirmek için ezanların ve salaların okunmasıyla sınırlı 

görülmemelidir. Çünkü camiler, kuşkusuz donanımlı din görevlileri eliyle eğitimin 

ve iyi alışkanlıkların kolayca kazandırılabileceği mekânlar olarak da kurgulanmaya 

elverişlidir. Diyanet İşleri Başkanlığı’nın (DİB) 2013 yılında yayımladığı ama 

yeterince uygulanmayan “Camilerin Açık Tutulması Genelgesi” yeniden gözden 

geçirilmelidir. 3-4 Ağustos 2016 tarihlerinde Ankara’da toplanan Olağanüstü Din 

Şurası’nda alınan özellikle 17. ve 20. kararlar DİB’in meseleyi daha ciddi biçimde 

ele alması konusunda umut verici bir adım olarak değerlendirilebilir. 2 

2 Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı tarafından hazırlanan “Dini İstismar Hareketi FETÖ/PDY” Raporu 

ve Olağanüstü Din Şurası kararları için şuraya bakılabilir: http://www.diyanet.gov.tr/tr/icerik/din-isleriyuksek-kurulu-baskanligi-tarafindan-hazirlanan-dini-istismar-hareketi-fetopdy-raporu/39153? 

140



5. SONUÇ 

Zihniyet sorunu toplumsal hayatın bütün veçhelerini kuşatan, örneğin yediklerimizle 

ve içtiklerimizle de ilişkili olan girift bir meseledir. Bu toplumda çay ve kahve içmek 

çoğu zaman sohbet etmek, bir arada olmak, kaynaşmak anlamlarına da gelir. Milli 

içeceğimiz olan çayın ve kahvenin yüksek fiyatlarla satılmasına göz yumanlar ve 

enflasyonu en fazla körükleyen gıda firmalarının fiyatları manipüle etmesini serbest 

piyasa ekonomisinin doğal sonucu olarak görenler, salt kâr etmeye dayalı çarpık bir 

zihniyete meşruiyet kazandırdıklarını fark etmelidir. İhtiyaçlar hiyerarşisinin en alt 

basamağında yer alan beslenme ile ilgili her iktisadi durum, bireylerin bilinçaltına bir 

mesaj bırakır. Bu açıdan tarım politikaları mili güvenlik politikası kapsamında 

öncelikli bir alan olarak kabul edilmelidir. Mili tarım, milli zihniyet demektir. 

Zihin eğitimi, kriz(ler)e karşı güçlü olmak için zihne temrin yaptıran, yetenek ve 

yaratıcılık katan bir gelişme çabasıdır. Zihin eğitimi zihinleri olgunlaştırmak ve daha 

yaratıcı yapmak; bireyleri mutluluğa yönlendirmek için zaruridir. Zihin eğitimi İbn-i 

Sina’nın deyimi ile Yakzan/uyanık olup, bilinçli bir Hayy olmak; iyi bir hayata sahip 

olmak demektir. Bireyin, cehaleti yani bilginin bilgisizliğini, kaba sabalığı, kendine 

hâkim ol(a)mayışı, çevreye karşı merhametsizliği gidermesi ve böylece kendini 

gelişme ruhu ile yeniden diriltmesidir. İnsan için gelişim, zihniyetiyle birlikte ruhunu 

da daima yeniden inşa ve imar ederek yeniden doğuşa kavuşabilmek demektir. 

KAYNAKÇA 

El-Muhasibi. 1998. Er- Riaye (Çev: Şahin Filiz, Hülya Küçük). İnsan Yayınlar, 

İstanbul. 

Erkal, M. 1991. İktisadi kalkınmanın kültürel temelleri. İstanbul, .Der Yayınları. 

Farabi. 1990. Erdemli şehir. (Çev. Ahmet Aslan). Ankara, Kültür Bakanlığı 

Yayınları. 

Hadot, P. 2012. Ruhani alıştırmalar ve antik felsefe. (Çev.: Kübra Gürkan) İstanbul, 

Pinhan Yayınları. 

Hakîm Et-Tirmizî. 2014. Nefs Terbiyesi, İstanbul, İlk Harf Yayınları. 

İbni Sina, İbnTufeyl. 2016. Hay bin Yakzan. (Çev. M. ŞerafeddinYaltkaya) İstanbul, 

YKY. 

Smith, A. 1964. The theory of moral sentiments. Indianapolis, L. Fund. 

Ülgener, S.F. 1981. Zihniyet ve Din. İstanbul, Der Yayınları. 

141

Öz 



Ekonomik Kalkınma ve Sağlık Turizmi ( Azerbaycan 

Örneği) 

Tofig MUSTAFAZADE 1 ,Teyyub MUSTAFAZADE 2 

Küreselleşmenin dünyada hız kazanmasıyla ülkeler arasında gelişmişlik seviyesi 

giderek artmaktadır. Gelişmiş ülkeler ekonomik kalkınma düzeylerini iyi 

geliştirmişler. Fakat aynı şeyi gelişmekte olan ülkeler için söyleyemeyiz. Az gelişmiş 

ülkelerde ekonomik kalkınmanı arttırmak için tarım ekonomisinden endüstriyel 

ekonomiye geçiş zorunludur. Turizm potansiyeli iyi olan ülkeler bu alanı 

geliştirmekle ekonomik kalkınmayı sağlayabilirler. Sağlık turizmi son 10 yılda hızlı 

gelişim göstermiştir. Her yıl sağlık turizmi amacıyla İsrail, Tayland, Maleyza, 

Macaristan, Litvanya, Türkiye gibi ülkelere 1 milyondan fazla turist gelmektedir. 

Turistlerin bu ülkeleri seçmesinin nedeni burada hizmet kalimetisinin iyi olması, 

vasıflı ekipmanın olması, fiyatların uygunluğu ve b.gibi gösterebiliriz. Azerbaycan 

da sağlık turizmi açısından zengin ülkedir. Azerbaycan'ın Nahçivan, Naftalan, 

Lenkeran ve Astara bölgeleri sağlık turizminin temel bölgeleridir. Azerbaycan sağlık 

turizmi açısından zengin olsa da, burada sağlık turizminin gelişimini engelleyen bazı 

sorunlar vardır. Öncelikle gerekli modern tıp donanımların olmaması, fiyatların 

uygun olmaması gibi engeller var. 

Anahtar Kelimeler: Kalkınma, Sağlık, Turizm, Azerbaycan 

Abstract 

Economic Development and Health Tourism 

(Azerbaijan Sample) 

The development rate between states is currently increasing with the acceleration of 

globalization processes. The developed countries are able to develop their economy 

well. But we are not able to say the same word for the developing countries. The 

transition from farming to industry is significant for less developed countries for 

developing their economy. The countries with well tourism potential could provide 

economic growth with developing this field. The health tourism is quickly developing 

last 10 years. More than 1 million tourist visits countries such as Israel, Thailand, 

Malaysia, Hungry, Lithuania, and Turkey with the aim to profit from health tourism. 

The quality of service is high and the prices are moderate. That is the main reason 

why hundreds of people come here. Azerbaijan is also rich country for its health 

tourism. Nakhchevan, Lankaran, Naftalan and Astara are the principial places for 

health tourism in Azerbaijan. 

1 Professör doktor, Azerbaycan Milli İlimler Akademisi, tofig2014@rambler.ru 

2 

Doktora araştırmacısı, Azerbaycan Devlet İktisat Üniversitesi, teyyubmustafazade@hotmail.com 

(Sorumlu Yazar/Corresponding Author) 

142



Although Azerbaijan is rich for its health tourism, there are some problems which 

create obstacles for its development: the lack of suitable modern medical supplies, 

the lack in ccorrespondences of prices. 

Keywords: Development, Health, Tourism, Azerbaijan 

Küreselleşme olgusunun dünya genelinde hız kazanmasıyla birlikte ülkeler 

arasındaki gelişmişlik seviyesi gittikçe artmaktadır. Gelişmiş ülkeler sahip oldukları 

bir takım ekonomik avantajlar nedeniyle kalkınma düzeylerini gerçekleştirmişler ve 

az da olsa bölgeler arasındaki dengesizliği de en aza indirgemiş durumdadırlar.Ancak 

bu gelişmekte ve az gelişmiş olan ülkeler için geçerli değildir.Gelişmekte olan 

ülkelerin en önemli sorunlarının başında kalkınma ve az gelişmişlik yer almaktadır. 

Bu sorunu aşmanın yollarından birisi de bu ülkelerin kalkınma için öncelikli sektörü 

tespit etmektir. Gelişmekte olan ülkelerde sanayileşme olmadığı için kalkınma 

hamlelerini ancak sahip oldukları turistik arz potansiyelini değerlendirmekle 

mümkündür. Turizm sektörünün bölgesel kalkınma ve yöredeki turizm kaynaklı 

kaynakların etkin kullanımı konusunda büyük bir yeri ve önemi vardır.Kalkınma, 

genel olarak bir ülkenin milli gelir düzeyinde meydana gelen sürekli artışa bağlı 

olarak ekonomik,sosyal ve siyasal yapısında meydana gelen değişimleri içeren bir 

süreç olarak nitelendirilmektedir(Clark: 1996, 34). 

Genellikle kabul edilen bir görüşe göre kalkınma, sadeceüretimin ve kişi başına 

gelirin arttırılmasından ibaret olmayıp ekonomik vesosyo-kültürel yapının da 

değiştirilmesi, yenileştirilmesi anlamına gelir(Savaş: 1991, 5). Yani bir toplumun 

ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan bellibir hayat seviyesine ulaşması demektir.Bu 

bakımdan kalkınma genelsayılarla belirlenen ekonomik büyümeyi de içermektedir. 

Diğer bir anlatımlakalkınma; GSMH’daki hızlı artışla belirlenen ekonomik büyüme 

yanındaaşağıda sıralanan değişimleri de kapsamaktadır (Yağcı: 2003, 161): 

Az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerde, ekonomik kalkınmanınsağlanabilmesi 

için temel şartlardan bir tanesi dış satımın arttırılmasıdır. Buülkelerde ekonomik 

gelişme ve çağdaşlaşma için geleneksel tarımekonomisinden endüstriyel ekonomiye 

geçiş bir zorunluluktur.Ancakböylesine bir değişim büyük miktarda; sermaye, 

yabancı döviz kazancı ya dadış borçlanmayla mümkün olmaktadır. Bu durum 

endüstriyeleşme içingerekli finansman kaynaklarını yaratmak amacıyla ülke 

yöneticilerini turizmsektörüne yöneltmektedir (İçöz, ve Kozak: 1998, 159). 

Turizm kalkınma için ihtiyaç duyulan döviz girdisini sağlar.Turizmden elde edilen 

gelirler, yabancı ülkelerden alınan ekonomikyardımlara göre daha çok üstünlüklere 

sahiptir. Çünkü politik ve ekonomikkısıtlamalardan uzaktır ve herhangi bir baskı 

aracı olarak kullanılamaz.Diğer yandan turizm, tarımsal ürün ve hammadde 

ihracatından da çok dahafazla bir üstünlüğe sahiptir. Her şeyden önce, turizm mal ve 

hizmetlerininfiyatları, gelişmekte olan ülkenin geleneksel ihracat ürünlerinin 

fiyatlarınaoranla çok daha fazla kendi denetimi altındadır. Ayrıca turizm, 

gelişmekteolan ülkenin ihracatı için bir çeşitlendirme imkanı yaratır ve 

dövizgelirlerindeki büyük dalgalanmaları da ortadan kaldırır. 

Turizm, döviz gelirlerini ve istihdamı artırıcı niteliğiyle yerel ekonomilere katkı 

sağlamaktadır. Ayrıca, birçok eksiklikleri bulunmasına karşın uygun şartlar ve kabul 

143



edilebilir tercihler ile gelişmekte olan ülke ekonomileri bakımından önemlidir( 

Gülbahar: 2003, 1-18). 

Turizmin gelişmesi ile ulusal gelir düzeyinin iyileştirilmesi, turizmle ilgili 

endüstrilerden yararlanılması, istihdam oranının arttırılması gibi konularda bölgedeki 

diğer endüstrilerin gelişimine yön verebilir (Lie: 2014, 823-827). 

Sağlık turizmi ise ekonomik kalkınmanın gelişiminde çok büyük önem taşımaktadır. 

Öncelikle sağlık turizmi için belirli bir mevsim yoktur. Yani, 12 ay boyunca etkin 

olan bir turizm türüdür. Sağlık turizmi amacıyla ülkeye gelen turist burada 1 

hafatadan fazla kalıyor. Sağlık turizmi açısından iyi gelişmiş ülkelerin ekonomik 

kalkınma düzeyi iyidir. 

İnsanları turizme yönelten faktörlerden biri de sağlıktır. Bu faktör bazen kaybolan 

sağlığı yeniden kazanmak amacıyla ortaya çıktığı gibi, bazen de sağlığı koruyabilmek 

için ortaya çıkmaktadır (Öztürk ve Yazıcıoğlu: 2002, 9). Sağlık turizminde turist 

hasta olabilir veya hasta turist olabilir. İnsanlar rahatsızlıklarını tedavi ettirirken de 

turizmden yararlanabilir. Bu noktada sağlık turizmi devreye girmektedir (Gümüş ve 

Büyük: 2008, 434). 

Sanayileşme ve kentleşme sonucu gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde çevre 

sorunları, insan sağlığını bozan, beslenme bozukluklarına sebep olan, sinirsel 

yorgunlukları artıran ve işgücü verimini azaltan bir yaşama ortamına neden 

olmaktadır. Halk sağlığını ve işgücü verimini korumak için kaplıca, deniz ve iklim 

kürleri gibi uygulamalar iç ve dış turizm ile bütünleşerek sağlık turizmine temel teşkil 

etmiştir. Sağlık turizmi, insanların, kür ve tedavi amacıyla gittikleri yerlerde 

konaklama, beslenme, dinlenme ve eğlenme ihtiyaçlarının karşılanmasıdır. Kür ve 

tedavi bütün bir yıl yapılabildiği ve kür veya tedavilerin en az üç hafta sürmesi 

gerektiği için turizm sektöründe ayrı bir çekiciliği vardır (Tunç ve Saç: 1998, 21-22). 

Sağlık turizmi, ev dışında ikamet etmek koşulu ile boş zamanlarda sağlık amaçlı 

yapılan gezilerdir. Bir başka tanıma göre sağlık turizmi; hastaların, sağlık 

problemlerine çözüm bulmak ya da en azından sağlık durumlarını bir düzene sokmak 

amacıyla, 24 saatten az olmamak ve en fazla 1 sene sürmek koşulu ile çalışmak ya da 

yaşamak gibi bir amaç güdülmeksizin başka bir ülkeye gitmesidir. Yine bir başka 

tanıma göre ise; sağlık turizmi, tedavi olmak için geçici süre ile ister doktor tavsiyesi 

ile, ister de kişinin kendi isteği ile başka bir ülkeye gitmesi olarak tanımlanmaktadır 

(Yalçın: 2006, 34). 

Temel motivasyon kişisel sağlık açısından faydalı olacak hizmetlerin satın alınması 

olduğunda, sağlık turizmi farklı biçimlerde ortaya çıkabilmektedir. Tıbbi bakım 

amacıyla, özel bir servisi ya da ziyaretçinin kendi evinde bulamayacağı düzeyde 

kaliteli hizmeti satın almak için seyahate katılmak örnek olarak verilebilir. Değişik 

ülkelerde yer alan ve dünyaca ünlü kliniklerde, hastanelerde ünlü doktorlara muayene 

olmak için birçok insan kendi ülkesinin, bölgesinin veya şehrinin dışına seyahat 

etmektedir. Diğer bir örnek ise, form tutmak ve formunu korumak amacıyla değişik 

kaplıcaların ve spor merkezlerinin olduğu bölgelere seyahat etmektir. Günümüzde 

birçok büyük otel bünyesinde, spor merkezleri, fitness salonları, kaplıca (spa), 

bölümleri yer almaktadır. Birçok insan da formda kalmak, diyet yapmak, kilo 

144



vermek, rahatlama vb. nedenlerle bu faaliyetlere katılım göstermektedir (Kahraman 

ve Türkay: 2006, 43-44). Bu doğrultuda bazı sağlık turizmi biçimleri ortaya 

çıkmaktadır. Bunlara örnek olarak, klimatizm, termalizm ve üvalizm verilebilir. 

- Klimatizm; sağlıklı iklim ortamında bulunmaktır. Sağlıklı iklim kuşağı deniz 

seviyesinden sekiz yüz metre yükseklikten başlayıp iki bin metreye kadar, 

ormanlık ve aynı zamanda da rekreasyon alanları olan, orta yükseklikteki dağlık 

yerlerdir (Tunç ve Saç: 1998, 22-23). 

- Termalizm; kaplıca, ılıca, içmeler gibi şifalı doğal su kaynaklarının sağlık 

kurallarına uygun bir biçimde tedavi aracı olarak kullanılmasıdır. Mineralize 

termal sular ile çamurların, çevre ve iklim faktörleri bileşimi ile birlikte insan 

sağlığını olumlu etkilemek için doktor denetiminde, fizik tedavi, rehabilitasyon, 

egzersiz, diyet gibi destek tedavilerle koordineli kür uygulamalarına termalizm, 

bu turizm hareketine de termal turizm hareketi denir (Tunç ve Saç: 1998, 22). 

- Üvalizm, bazı yörelere has olan meyve ve sebzeler ile yapılan kür (tedavi) 

yöntemidir veya bundan hoşlananlara sunulmasıdır (Akat: 2008, 19). 

Dünya nüfusunun artması, yaşam kalitesinin yükselmesi, çesitli ülkelerde 

sağlıkmaliyetlerinin artması sebebiyle, tedavilerin daha kaliteli ve ekonomik ve 

kaliteli iş yapan ülkeler ortaya çıkmış ve sağlık turizmi sektorunun oluşmasına neden 

olmuştur. (Ahmedov, Hacıyev ve Zamanov: 2010, 113). Son on yılda sağlık turizmi 

turizm çeşitleri içerisinde en gelişmiş türlerdendir.Dünya yaşının ve yaşlı nüfusunun 

artması da sektöru tetiklemiştir. Bunun sebepleri olarak; 

- Uzun süren hasta bekleme listelerinden kurtulmak 

- Daha kaliteli ve daha kısa zamanda hizmet almak 

- Yüksek sağlık teknolojilerine ulaşmak 

- Sağlık hizmeti maliyetini düşürmek 

- Kronik hastaların ve yaşlıların veya engellilerin başka ortamlara gitme vetedavi 

olma isteklerinin oluşmaması 

- Uyuşturucu ve farklı bağımlılıkları olan kişilerin farklı veya daha 

uygunortamlarda olma istekleri 

- Tedavi olmanın yani sıra gezme ve kültür ziyaretlerinde bulunma isteği 

- Kisinin hayata tutunma ve yaşam isteği ortaya çıkmıştır. 

Sağlık Turizmi “sağlıklı olmak ve rehabilitasyon maksadıyla belirli bir zaman 

aralığıyla evinden farklı yerlere giden bireylerin eğlence, konaklama ve sağlık 

ihtiyaçlarını karşılaması sonucu ortaya çıkan olaylardır. Bir diğer ifade ile , 

“İnsanların kendi yaşadıkları yerden değişik bölgelere sağlık ihtiyacı ile seyahat eden 

kişilerin meydana getirdiği turizmdir” (Ross: 2001, 7).Diğer bir tanımda sağlık 

turizmi sağlığın güçlendirilmesi, sağlığın idame ettirilmesi amacıyla ortaya çıkan ve 

bilinen tatili de kapsayan konaklamalar, seyahatler ve organizasyonlardan meydana 

gelen olay ve ilişkilerin tümü olarak tanımlanabilir. 

Katılımcıların amaçlarına göre turizm çeşitleri sınıflandırıldığında geleneksel turizm 

ve alternatif turizm olmak üzere iki ana başlık altında toplanmaktadır. Yalnızca deniz, 

kum, güneş üçlüsünden faydalanarak tatil yapmak geleneksel turizm, denize girmek 

145



ve güneşlenmek dışındaki amaçlarla yapılan turizm türleri ise alternatif turizm olarak 

adlandırılmaktadır. 

Sağlık turizmi en önemli alternatif turizm çeşitlerinden biridir. Sağlık turizmi; kısaca 

tedavi amacı ile yapılan seyahatlere denilmektedir. Başka bir ifade ile sağlık turizmi, 

fizik tedavi ve rehabilitasyon gereksinimi olanlarla birlikte uluslararası hasta 

potansiyelini kullanarak sağlık kuruluşlarının büyümesine olanak sağlamaktadır. 

Sağlık turizmi hastaların ve hasta ailelerin rahatlığını sağlamak için tıbbi seçenekleri 

sunmayı hedefler. Gelişmiş ülkelerdeki eğitim ve refah seviyesinin yüksek olmasına 

paralel olarak sağlık hizmetleri sunumu da yüksek maliyetli olmaktadır. Gelişmiş 

ülkelerde yaşlanan nüfusun sağlık ihtiyaçları ve sağlık giderlerinin payı her geçen 

gün artmakta ve sosyal güvenlik maliyetlerinin artan giderleri sosyal güvenlik 

kurumlarını zorlamaktadır. Bu nedenlerle, gelişmiş ülkelerde bulunan sosyal 

güvenlik kurumları ve özel sigorta kurumlarının kaliteli tıbbi hizmet sunan ve 

yakında yer alan ülkelerle paket anlaşmalar yaparak sağlık hizmetlerini düşük 

maliyetli alma çabaları görülmektedir. 

İnsanlar günümüzde sağlık sorunlarını çözerken, yalnızca kendi ülkelerindeki 

hekimleri ya da fiyatları değil; en iyi çözüm ve en iyi fiyat seçeneklerini 

değerlendirerek hareket etmektedir. Buradan yola çıkarak; tedavi ve tatil amaçlı, 

şehirlerarası ya da ülkelerarası yapılan seyahatlere sağlık turizmi denilmektedir. 

Sağlık turizmi insanların sağlık nedenleriyle oturdukları yerlerden başka yerlere 

gitmeleridir. Geleneksel sağlık hizmetlerinin yanında, estetik operasyonlar, tedavi, 

spa, emeklilik yerleri ve bazı alternatif sağlık hizmetlerini de içerir (Huff: 1995, xi). 

Sağlık konusunun insan için taşıdığı önemin büyüklüğü sebebiyle, sağlık ve tedavi 

amaçlı seyahatler, günümüzde gittikçe artan ekonomik, teknolojik, sosyal vb. 

imkânlara paralel olarak büyük bir artış göstermektedir. Çünkü sağlık ve sağlık 

amaçlı seyahatler bir bakıma mecburi nitelik göstermektedir (Bayer: 1992, 160). 

Sağlık turisti ise, öncelikle yaşadığı yerde bulamadığı sağlığını dışarıda arayan kişi 

demektir; o nedenle bu kişide ağır basan turist kimliğidir. Sağlık turisti; sağlık 

hizmetlerinin yanı sıra boş zaman, eğlence, spor ve eğitim gibi faaliyetler yoluyla ev 

ve iş meşguliyetlerini ortadan kaldırmak üzere, eski sağlıklarını korumak ya da 

mevcut sağlık sorunlarını ortadan kaldıracak ürün ve hizmetleri satın alır (Özkurt: 

2007, 126). 

Tıbbi ve tedaviedicisağlık turizimin gelişmesine neden olan faktörleri şöyle 

sıralayabiliriz: 

- Modern tıbbi donanımlar 

- Personelin vasıflı olması 

- Hastalıkların tedavisi ve işlemlerin ucuz başa gelmesi 

- Tıbbi altyapının yüksek olması, tedavi edici kaplıca bölgelerin olması ve 

geliştirilmesi 

Dünyada medikal turizm alanında lider olan ülkelere baktığımızda görüyorüz ki, 

buraya hem Gelişmiş ülkeler, hemde Gelişmekte olan ülkeler yer almaktadır. Tıbbi 

altyapı ve vasıflılık karelerine göre Gelişmiş ülkeler ön sıradadır. Özellikle Avrupa'da 

146



tıbbi turizmin geliştiği ülkeler sırasında Fransa, Almanya Macaristan, Polonya'yı 

örnek verebiliriz. 

Tedavi amacıyla seyahat eden insanlar daha çok plastik ve estetik cerrahi 

ameliyatları, göz kusuru düzeltme işlemleri, diş tedavileri, açık kalp cerrahisi, 

onkoloji hastalıkların tedavisini gerçekleştirirler. 

Tedavi -Sağlık turizm çeşitli hizmetleri kapsıyor^ 

- Kompleks tatil hizmetler 

- SPA hizmetleri 

- Doğal yöntemlerle sağlık tedavisi ve b. 

Sağlık turizminin ortaya çıkardığı faydalar ise Yalçın (2006) tarafından somut ve 

soyut olmak üzere sınıflandırılmıştır. Buna göre; Sağlık turizminin somut faydaları 

(Yalçın: 2006, 40-41); 

- Yabancı turistlerden kaynaklanan gelirler ülkelerin ekonomik refahına katkı 

sağlamaktadır. Sağlık turizmi, gelişmekte olan ülkelere, fiyat tarifelerinde 

gelişmiş ülkelere karşı maliyet avantajı sağlamaktadır. 

- Ülkeler arasındaki bilgi paylaşımını arttırmaktadır. 

- Ülke içinde veya dışında stratejik ortaklık sağlamaktadır. 

- Ülkeler arasında teknoloji ve bilgi transferi sağlamaktadır. 

- Yabancı hastalara sunulan fırsatlar, kendi ülkelerindeki hastalara da daha iyi 

hizmet sunulmasını sağlamaktadır. 

- Global pazarlama ve tıbbi ticareti sağlamaktadır. 

Sağlık turizminin soyut faydaları (Yalçın: 2006, 40-41); 

- Ülkelerin global sağlık bakım sunucusu olarak uluslararası kabulünü 

sağlamaktadır. 

- Sosyal ve kültürel deneyimlerin paylaşılmasını sağlamaktadır. 

- Uluslararası ilişkilerin gelişmesine katkı sağlamaktadır. 

- Ülkelere dünya düzeyinde sağlık bakım hizmeti sunduğu imajını 

kazandırmaktadır. 

- Rekabet avantajı sağlamaktadır. 

- Hastane destek hizmetler arasında daha iyi koordinasyon sağlamaktadır. 

- Kamu ve özel sektör ortaklığı sağlamaktadır. 

- Hasta memnuniyetini artırmak olarak sıralanabilir. 

Dünyada ülkelerin sağlık turizminde ön plana çıkmaları birkaç farklı nedenlere 

bağlıdır. Bu nedenler; ülkenin net gelirlerinde turizmin payının olması (Singapur, 

Tayland, Kosta Rika, vb.), coğrafi ve siyasi konum avantajları (Ürdün, İran, Malezya, 

Brezilya vb.), sağlık hizmetlerinin kalitesi ve teknolojik donanımın iyi olması; 

(Almanya, ABD, Güney Kore vb.), Geçmişten gelen turizm ve sağlık turizmine önem 

verme politikalara sahip olması; (Macaristan termal turizm, Hindistan tıbbi turizm 

vb.), Yabancı sermaye girişi ve yurtdışında eğitim görmüş doktorların hizmetlerinden 

yararlanmak (Ürdün, Hindistan, Malezya, Brezilya, Malta vb.), Bir çok açıdan 

avantajları bir arada bulundurması (coğrafi konum, turizm ülkesi olması, sağlıkta ileri 

teknoloji, kaliteli sağlık hizmeti sunumu, ekonomik fiyat). 

147



Ayrıca ülkelerde tıbbi fiyatlar farklılığı vardır. Gelişmiş olan ABD ve Almanya'da 

tıbbi harcamalarda büyük rakamlar kendini gösteriyor. FakatGelişmekte olan 

ülkelerde ise bu rakam aşağıdır. Örneğen, açık kalp ameliyatı Türkiye'de 7500-8000 

ABD dolarına mal geldiği zaman bu rakam ABD'de 130.000 dolara eşittir.Tibbi 

Turizm Derneği resmi istatistiklerine göre Küresel Tıbbi Turizm Sanayi gelirleri 60 

milyar civarında hesaplanıyor. ABD yılda yaklaşık turizmin bu sektöründen 5 milyar 

dolar gelir sağlıyor.Hindistan da bu rakam 2.2 milyar dolara ulaşıyor. Türkiye Sağlık 

Bakanlığı'nın bilgisi bazında Türkiye'de bu rakam 1 milyar ABD doları civarındadır. 

Sağlık hizmetlerine olan talebin artması, sağlık ile ilgili hizmetler, nüfuz artımı, 

beklenen ortalama yaşam süresinin uzaması, nüfuzun yaşlanması, boş zamanların 

artması, kişi başına gelirin artması, eğitim ve kültür düzeyinin yükselmesi, tıp 

alanının gelişimi, öncül teknolojiye ihtiyaç duyan bir takım ünlü olmayan tedavi 

donanımlarının (göz ameliyatlarında lazer teknolojisi ve b.) gibi nedenler yüzünden 

tıp alanine olan talep ilerlemektedir. Ülkelerin gelişme düzeyleri arttıkça kişi başına 

tıp harçları artmaktadır. (Gasımov: 2007, 121-122). Ülkeye tedavi amacıyla gelen 

insanların artması hükumetleri ve sigorta kuruluşlarını sağlık turizmi konusunda yeni 

araştırmalara sevk ediyor. Bunun sonucunda da sağlık turizmi alanı her geçen gün 

daha da ilerlemektedir. 

Sağlık insanlığın en vazgeçilmez hakkı ve temel ihtiyacıdır. Her ülke sağlık için 

birpolitika belirleyip vatandaşının sağlık ihtiyacını karşılar. Bu ihtiyac sağlığın 

korunması, geliştirilmesi ve iyileştirilmesi hürriyetlerini kapsar. Kamunun almakta 

olduğu sağlığın korunması ve geliştirilmesi tedbirleri yanı sıra iyileştirme 

hizmetlerinde özel sektör hizmetlerinin de yaygınlaşmakta olduğu görülmektedir. 

Ülkemiz kamu sağlık hizmetlerineilaveten son 10 yılda ozellikle 2-3 yılda özel sağlık 

sektörüyle ciddi işbirliğine girilmiş ve sağlık hizmeti hızla özele kaymaya 

başlamıştır. Özel sağlık sektöründe ciddi atılımlar olup,Avrupa standartlarıyla 

yarışabilecek düzeyde özellikle büyük illerde özel hastaneler ve merkezler artmaya 

başlamıştır. 

Sağlık turizmi tanımlarına bakıldığında çok geniş bir alanı kapsadığı görülmektedir. 

Bu sebep ile sağlık turizmi birçok çeşide sahiptir Sağlık turizmini termal turizm, 

medikal turizm ve geriatri turizmi olmak üzere üç başlıkta incelemek mümkündür. 

Sıcak su kaynaklarının insanlık tarihinde önemli bir yeri bulunmaktadır. Nitekim 

İlkçağlardan beri yerleşim yeri seçiminde önemli bir kriter olmuş, içme suyu, 

kullanma suyu ve şifalı su olarak bu kaynaklardan yararlanılmıştır (Şimşek: 1991, 5), 

içeriklerinde erimiş mineral bulunan maden sularının dinlenme, zindeleşme, tedavi 

vb. amaçlarına dönük olarak kullanımından doğan bir dizi ilişkiden 

kaynaklanmaktadır (Kozak v.d:2008, 20). Günümüzde de insanlar içlerinde 

bulundukları sağlıksız ve monoton kent ortamlarından uzaklaşarak doğaya dönmekte, 

doğal turizm kaynaklarından yararlanmak üzere insan sağlığına etki eden, mineralli 

termal suların bulundukları yerlere giderek bir süre konaklamaktadırlar (Özbek:1991, 

15). Özellikle sanayileşmenin yoğun olarak yaşandığı ülkelerde insanlar, sağlıklarını 

koruma, sağlıklı olma, nitelikli zaman geçirme, farklı aktivitelerde bulunma amacıyla 

termal turizm faaliyetlerine katılmaktadırlar. Sağlıklı yaşam ve insan sağlığına önem 

veren gelişmiş ve gelişmekte olan dünya ülkeleri, mineralize termal suların 

148



etkinliğinin farkına vararak, yapmış oldukları yatırımlar ve tedavi üniteleri ile 

turizmde önemli bir mesafe alarak büyük kazançlar sağlamaktadırlar. Ülke turizmi 

içinde termal turizm, sağladığı döviz girdisi ve halk sağlığına yararı sayesinde, ülke 

ekonomisinde ve turizm sektöründe önemli bir yer kazanmıştır (Özbek:1991, 16-17). 

Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde, ilerleyen teknoloji ve otomasyon içerisinde 

makineleşme, sanayileşme ve kentleşmenin sonucu olan çevre ve hava kirliliği insan 

sağlığını olumsuz etkilemekte ve işgücü verimini azaltmaktadır. Ayrıca kronik 

hastalıklar, romatizma, artoz, kansızlık, astım, bronşit, tansiyon, kırık çıkık gibi 

çeşitli rahatsızlıklar çalışanlarda işgücü kaybına yol açmaktadır. Bu hastalıkların 

termal ve klimatik kür uygulamalarıyla giderildiğini anlayan ülkeler, termal turizmin 

geliştirilmesinin topluma ve ülke ekonomisine katkılarını kavramışlar ve termal 

turizm tesislerinin nitelik ve niceliklerini artırmışlardır (Kahraman: 1991, 10). Termal 

turizmin sağladığı olanaklardan bazıları şunlardır: 

- 12 ay turizm yapma imkanı, 

- Tesislerde yüksek doluluk oranına ulaşılması, 

- Yüksek istihdam oluşturulması, 

- Diğer alternatif turizm türleri ile kolay entegrasyon oluşturarak bölgesel 

dengeli turizm gelişmesinin sağlanması, 

- Termal tesislerde insan sağlığını iyileştirici aktiviteler yanı sıra sağlıklızinde 

insan yaratma, eğlence ve dinlenme olanaklarının da bulunması, 

- Kür merkezi (tedavi) entegrasyonuna sahip tesislerin maliyetini çabuk geri 

ödeyen karlı ve rekabet gücüne sahip yatırımlar olmasıdır. 

Medikal turizm ya da tıp turizmi, insanların kendi ülkelerindeki yüksek 

tedavigiderleri nedeniyle yabancı ve genelde uzak ülkelere giderek bu ülkelerdeki 

düşük tedavigiderleri nedeni ile tıbbi tedavi ya da operasyonları bu ülkelerde 

gerçekleştirmeleri ile oluşan turizm hareketleri olarak tanımlanmaktadır. Gidilen 

bölgelere göre bu tedavilerin giderleri hastaların bulunduğu ülkeye göre % 50, % 70 

ve hatta bazıdurumlarda % 80’ e kadar maliyet tasarrufu sağlamaktadır. Bu turizmin 

gelişmesinden önemli etken düşük tedavi giderlerinin yanı sıra, bu ülkelerdeki gelişen 

tıp teknolojisi, düşük ulaştırma giderleri, ucuz otel hizmetleri ve internet pazarlaması 

gibi etkenlerdir(Connel: 2006, 1). 

Medikal turizm, insanların tedavi ya da cerrahi müdahale amacıyla 

denizaşırıseyahatlerindeki hızlı artışla birlikte özellikli ve nispeten küçük ama önemli 

pazar dilimi olarak ortaya çıkmıştır ve dünya genelinde oldukca hızlı bir gelişme 

göstermektedir(Newman: 2006). Özellikle kendi ülkelerinde yüksek tedavi 

masraflarının yanı sıra tedavi ya da operasyon için uzun bekleme sürelerine 

katlanmak durumunda olan insanlar bu seyahatlere gittikçe artan oranda 

katılmaktadır. 

Medikal turizm pazarında günümüzde birçok Asya ülkesi hakim durumdadır, ancak 

çok sayıda ülke de pazara girmeye çalışmaktadır. Özellikle Hindistan oldukça düşük 

fiyatları ile pazarda önemli bir yer edinmiştir. (Yıldırım ve Altınkaya: 2006). 

149



Medikal turizm pazarında talepKuzey Amerika, Batı Avrupa ve Orta Doğu olarak üç 

bölgede yoğunlaşırken, bu bölgelerdeki talebin destinasyonlara dağılımıbakımından; 

Avrupalı medikal ziyaretçilerin favori ülkesi Hindistan, Malezya ve Tayland’dır. 

Malezya İslami referansı nedeni ileOrtadoğu pazarına hakimdir. Singapur, daha önce 

belirtildiği üzere Japon pazarının temel destinasyonudur. Kuba doğal olarak 

OrtaAmerika pazarına yönelmiştir. 

Medikal turizm için dünyadaki en önemli bölge kuşkusuz Asya kıtasıdır. Bölge 

yılda1,3 milyon medikal turisti çekmektedir ve Tayland, Singapur, Hindistan,Güney 

Kore veMalezyagibi ülkelerle bu faaliyetin kapsamı sasırtıcı boyutlara ulaşmıştır. 

Tayland’damedikal turizm hareketleri1970’lerde cinsiyet değişimioperasyonları ile 

başlayıp dahasonraları estetik cerrahiye yönelim göstermiştir. Hindistan günümüzde 

medicalturizmin merkeziolarak kabul edilmektedir ve bu alanda en önemli küresel 

merkez haline gelebilmek için teknolojisini yenilemiş, batılı tıbbi yöntemleri 

uyarlamış, düşükmaliyetler ve hızlı bakım sağlayabilmesini reklamlarında 

vurgulamıştır. Bu ülkede1990’ların ortasından itibaren ekonomik liberalleşme 

sayesinde özel hastaneler teknolojiyive diğer tıbbi malzemeyi daha kolay ithal 

edebilir hale gelmiş bu sayede de altyapılarınıbatılı hastanelerin düzeyine 

getirebilmişlerdir. Bununla birlikte, hastanelerin iyileşmesi vemaaşların artması 

sayesinde denizaşırı çalışan doktorlar da kendi ülkelerine geri 

dönmeyebaşlamışlardır. Geriye dönen doktorların çoğunun uluslararası 

deneyimlerinin olması,potansiyel turistleri kendilerini daha rahat hissedebilmeleri 

için reklamlardakullanılabilecek bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Hindistan’ 

daki büyük hastane zincirleri yabancı hastalar için özel tercümanlar istihdam ederken, 

büyük oranda İngilizce konuşabilen bir ülke olmasının avantajlarından da 

yararlanılmıştır. Teknolojinin batılı ülkeler düzeyine getirilmesine, doktorların 

deneyimli ve batılı prosedurlere asina olmasına rağmen, işgoren maliyetleri çok 

düşüktür ve sigorta daha az masraflıdır. Bu ülkede kalpameliyatıgibi enfeksiyon riski 

yüksek ameliyatlarda bile başarı oranları dünyanın en iyihastaneleri ile 

karsılaştırabilir durumdadır (Connel: 2006, 5). 

Öte yandan, medikal turizmle ilgili neredeyse tüm reklamlarda ameliyat ve turizm 

arasında ilişki vurgulanmaktadır. Oysa ki, özellikle ameliyat sonrası nekahet 

(iyileşme) dönemlerinde hastaların turizmin doğal unsurlarından ne derece 

yararlandığının sorgulanması gerekmektedir. Bu boyutu ile de medikal turizmin 

özellikle tatil ve dinlenme turizmi ile bütünleştirilmesi medikal ziyaretçiler için 

bölgesel çekicilik unsuru sağlayabilecektir. 

Bu sektörde turizm endüstrisi ve hastane zincirleri bir anlamda entegre olmuşlardır. 

Singapur’da faaliyet gösteren Raffles hastaneler grubu hava alanı transferleri, otel 

rezervasyonları ve yerel turlar düzenlemek gibi faaliyetleri de gerçekleştirmektedir. 

Malezya’daki otellerde benzer bir biçimde hastanelerle dikey entegrasyon içine 

girmişlerdir. Aralık 2004 tsunami faciasından sonra Puket adasındaki oteller özel 

paketler (estetik cerrahiodaklı) sunarak turizm endüstrisini canlandırma gayreti 

içerisine girmişlerdir (www.phukethealth-travel.com). Geleneksel turizm de bu 

haliyle kesinlikle medikal turizmle entegre olmuş durumdadır. Turizm endüstrisinin 

bütün unsurları (seyahat acenteleri, havayolları, oteller vb.) bu yeni niş pazardan 

150



faydalanabilmektedir. Hastaların nekahet döneminin uzunluğuna gore turizm 

endüstrisinin özellikle de otellerin bu turizm çeşidinden daha fazla fayda elde edeceği 

açıktır. 

Medikal turizmin geliştirilmesi konusunda Bies and Zacharia’ya (2007) göre 

üzerinde önemle durulacak 3 temel unsur vardır. Bunlar: 

1.Sağlık hizmetleri kalitesi 

2.Sağlık hizmetlerine erişimin kolaylığı ve maliyeti 

3.Medikal turizm uygulamalarının başlamasıyla yerel sağlık hizmetleri sisteminin 

durumu. 

Medikal turizmin yararlarının belirlenmesinde 3 kontrol ölçütü ele alınmıştır. Bunlar; 

tıbbi, ekonomik ve toplumsal olarak adlandırılmaktadır. Yararların belirlenmesinde 

diğer noktalar; tıbbi durumun ciddiyeti (zorunlu, acil yada isteğe bağlı olması gibi), 

sunulacak sağlık hizmetinin kalitesidir. Ayrıca tıbbi yararlar kişinin durumuna göre 

de değişiklik göstermektedir. Örneğin, isteğe bağlı ve acil olmayan biroperasyon 

yaptıracak kişinin sağlık hizmeti beklentisi ile acil yardıma ihtiyacı olan birininsağlık 

hizmeti beklentisi birbirinden farklıdır. İlk durumdaki kişi mümkün olan en 

mükemmel sağlık hizmetini beklerken, acil durumdaki kişi için herhangi bir tıbbi 

müdahale yeterli olabilmektedir. 

Ekonomik yararların değerlendirilmesinde ise, kişinin refah (gelir) düzeyi önem 

taşımaktadır. Yüksek gelir grubuna sahip bir kişi, düşük gelir grubundaki kişiye göre 

daha fazla lüks beklentisi içinde olmaktadır. 

Toplumsal yararların içinde ele alınan psikolojik faktörler; bekleme süresi, stresve 

medikal turizme katılmayı bir tatil olarak değerlendirenler için rahatlamadır. Sosyal 

faktörler; sağlanan yararların eşit dağılımı, adalet ve refah olarak sıralanmaktadır. 

Geriatri turizmi; kavram olarak özel bakım gören yaşlı insanlar ve yaşlı insanların 

sağlık yönünden bakımları ile ilgili faaliyetleri ifade etmek için kullanılmaktadır. 

Kavram üçüncü yaş turizmi ile benzerlikler gösterse de, geriatri sadece sağlık ve 

sağlığı koruma odaklı bir yaklaşıma sahip olduğu için üçüncü yaş turizminden 

farklılaşmaktadır. Sağlık alanında yaşanan yeni gelişmeler ve insanların hayat 

standartlarında görülen yükselme ortalama ömür süresini yükseltmiştir. Ortalama 

yaşam süresinin uzaması ve doğurganlık oranlarının azalması, yaşlı nüfusunda büyük 

oranda artışa neden olmuştur. Bu durum AB ülkelerinde büyük bir sorun haline 

gelmiştir. AB ülkeleri bir yandan yaşlı nüfusları için uygun konut, bakım ve sağlık 

hizmetleri sağlamaya çalışırken, diğer yandan da artan maliyetleri düşürmenin 

yollarını aramaktadır Geriatri turizmi; yaşlı bireylerin sağlığının korunması, 

gelişebilecek hastalıkların önlenmesi, tanı ve tedavilerine yönelik yapılan 

seyahatlerdir. 

Ondokuzuncu yüzyılın ortalarından itibaren bilim, teknoloji ve sağlık alanındaki 

gelişmelere paralel olarak beklenen yaşam süresi ve dünya nüfusu belirgin bir şekilde 

artmaya başlamış ve yirminci yüzyılda geriatri kavramının ortaya çıkmasına neden 

olmuştur (Bozoğlu ve Naharcı: 2009, 26). Geriatri turizmi, yaşlı bireylerin sağlığının 

korunması, gelişebilecek hastalıkların önlenmesi, tanı ve tedavilerine yönelik olarak 

yapılan seyahatlerdir. Bakıma muhtaç yaşlıların, bakım ihtiyaçlarını giderebilmek 

151



için başka ülkelere seyahat etmelerine yaşlı turizmi denilmektedir. Bu bağlamda yaşlı 

bakımlarının bir başka ülkede üstlenilmesi yaşı bakımı ile turizmi bir noktada 

birleştirmektedir. 

Dünya genelinde hızla artan geriatrik turizm hareketleri, sağlık turizmi açısından 

önemli bir potansiyel olarak görülmektedir. Dünya genelinde sağlık hizmetlerine 

ulaşılabilirlik geriatrik turizmin önemine işaret etmektedir. Dünya nüfusunun 

yaşlanması ve gelişmiş ülkelerde insan ömrünün uzaması, turizmcilerin yaşlıların 

katıldığı turizm türlerine yönelmelerine neden olmuştur. Nitekim dünya nüfusu 

giderek yaşlanmakta ve özellikle gelişmiş ülkelerde ortalama insan ömrü tıbbın 

ilerlemesi ile uzamaktadır. Bu grubun tatil ihtiyacı daha çok sıcak ülkeler ve sağlık 

turizmine yönelmiştir. İleri yaş turizmi, yaşlı bakım hizmetleri, klinik otelde 

rehabilitasyon hizmetleri, engelliler için özel bakım ve gezi turları gibi hizmetleri 

tercih etmektedirler. Hizmet yerleri olarak klinik oteller, rekreasyon alanları (eğlendinlen), 

tatil köyleri ve bakım evleridir. Nüfusu hızla yaşlanan Almanya, Alman 

Bakım Sigortası kapsamında bakıma muhtaç kişilere sunduğu geniş kapsamlı sosyal 

haklar çerçevesinde, her geçen gün artan finansman sorunları dolayısı ile yeni 

arayışlara girmektedir. Bunların başında evde ve kurumda sağlanan bakım 

hizmetlerinin maliyetlerini makul seviyede tutmak ve artışı önlemek gelmektedir. 

Almanya dışında aynı hizmet kalitesi anlayışıyla fakat daha cazip fiyatlarla, evde ve 

kurumda bakım hizmetleri veren kuruluşlar Alman Bakım Sigortası ile işbirliğine 

giderek kendi ülkelerine döviz girdisi sağlamaktadırlar. Böylelikle Almanya’nın da 

toplam bakım giderleri azalmış olmaktadır (Seyyar ve Orhan: 2008, 5). 

Bunların başında evde ve kurumda sağlanan bakım hizmetlerinin maliyetlerini makul 

seviyede tutmak ve artışı önlemek gelmektedir. Almanya dışında aynı hizmet kalitesi 

anlayışıyla fakat daha cazip fiyatlarla, evde ve kurumda bakım hizmetleri veren 

kuruluşlar Alman Bakım Sigortası ile işbirliğine giderek kendi ülkelerine döviz 

girdisi sağlamaktadırlar. Böylelikle Almanya’nın da toplam bakım giderleri azalmış 

olmaktadır (Seyyar ve Orhan: 2008, 5). 

Bakıma muhtaç yaşlıların, bakım ihtiyaçlarını giderebilmek için başka ülkelere 

seyahat etmelerine yaşlı turizmi denilmektedir. Bu bağlamda yaşlı bakımlarının bir 

başka ülkede üstlenilmesi yaşı bakımı ile turizmi bir noktada birleştirmektedir. 

Sağlık turizm pazarı açısından turistler ya da ziyaretçiler 5 temel kategoride 

gruplandırılabilir. Bunlar; 

Yalnızca turist: Ziyaret ettikleri ülkede herhangi bir tıp hizmetinden yararlanmayan 

turistler ya da ziyaretçilerdir. 

Tatilde tedavi edilen turist: Seyahati sırasındaki rahatsızlanma ya da kaza nedeni 

ile tıp hizmeti ve tedavi alan turistlerdir. 

Tatil ve tedavi amaçlı turistler: Bu turistler ziyaret ettikleri ülke ya da bölgeye tam 

anlamı ile tıbbi nedenlerle gitmezler. Ancak ziyaret ettikleri bölgede bazı 

rahatsızlıkları için tedavi olanakları olması tercih nedenidir. Diğer bir deyimle tatilde 

tedavi amaçlı turistlerdir. 

152



Tatil yapan hastalar: Bu ziyaretçiler esasen bir bölgeye tedavi amaçlı giderler, 

ancak iyileştikten sonra, ya da tedavi sonrası gittikleri bölgede tatil de yapan 

ziyaretçilerdir. 

Yalnızca hastalar: Bu gruptaki medikal turistlerin bir bölgeye gidiş amaçları 

yalnızca o bölgede tedavi olmak ya da operasyon geçirmektir. Tatil gibi bir amaçları 

yoktur. 

Yukarıda belirtilen medikal turist pazarı müşteri gruplarından doğal olarak birinci 

gruptakiler klasik ziyaretçi kategorisinde yer almaktadır ve medikal turizm hizmet 

sunucularını doğrudan ilgilendirmemektedir. Diğer kategori ziyaretçiler içerisinde ise 

en önemli müşteri kategorisi kuşkusuz en sondakiler olup, geriye doğru sağlık turizmi 

talep özelliği azalan kişilerden oluşmaktadır. Kuşkusuz her grup için sunulacak 

hizmet türü ve pazar stratejileri farklı olacaktır. 

Azerbaycan'da da sağlık turizmi ilerlemiş durumdadır. Ülkemizin birçok alanları 

sağlık turizmi için avantajlıdır 

(http://www.anl.az/down/meqale/xalqcebhesi/2013/fevral/293811.htm). Ülkemizde 

şifalı sular, kaplıcalar, çamur volkanlar var. Azerbaycan'ın Nahçivan, Naftalan, 

Lenkeran ve Astara bölgeleri sağlık turizminin temel bölgeleridir. Bu yüzdendir ki, 

her sene çok sayıda turist ülkemize geliyor. Ülkemize hangi amaçla gelen turistlerin 

sayısına bakarsak: 

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 

Gelen 

turistlerin 

sayısı 

291617 305483 431 574 424 237 438479 510162 624924 666348 672,345 

amaçlara 

göre: 

turizm 231252 242248 342238 336420 347972 425666 520958 546937 550,643 

dinlenme, 

eğlenme 

100132 104893 148189 145670 150832 172797 225646 226464 237,506 

iş 100363 105136 148531 146006 151012 185094 247304 232796 206,234 

sağlık 15118 7719 24541 30992 28424 27533 15145 45060 70,981 

diğer 

turizm 

türleri 

diğer 

amaçla 

15639 24500 20977 13752 17704 40242 32863 42617 35,922 

60365 63235 89336 87817 90507 84496 103966 119411 121,702 

Lenkeran toprağı sıcak su kaynakları bakımından zengindir. Doğa Lenkeran'a tüm 

güzellikleri: dağları, mavi denizi, yeşil ormanları armağan etmiştir. Burada bulunan 

sıcak su kaynaklarından biri Talış dağlarının eteğinde, Lenkeran'ın 12 kilometre 

uzaklığında yerleşen güzel bir kampüste bulunan "Lenkeran" sanatoryumudur. 

Lenkeranın sıcak suları eskiden ünlüdür. Onların tedavi önemi XIV. yüzyılda tespit 

edildi. (Abbasov: 2000, 8). Turbaza ve istisu tedavi sağlık sanatoryumu Lenkeran- 

Lerik karayolu yakınında, İlçe merkezinden 12 km Batısında, Talış dağlarının 

eteğinde bulunmaktadır. Sıcak orman suyunun kimyasal bileşimi, tedavi edici önemi 

Soçinin dünyaca ünlü "Matsestra" kurortunda geri kalmıyor. "Havzava" sıcak maden 

suyu Lenkeran-Boradigah-Masallı demiryolunun yakınında, İlçe merkezinden 13 km 

153



batısında, Talış dağlarının eteğinde bulunmaktadır. Bu çeşmenin suyucilt 

hastalıklarının tedavi edilebileceği için henüz XVIII.– XIX. yüzyıllarda 

kullanıyorlardı. Günümüzde burada tedavi-sağlık kompleksi faaliyet göstermektedir. 

İçeriğinde hidrojen sülfatı olan çeşmenin kükürtlü sıcak suyu cilt hastalıklarının 

tedavisi için daha iyidir. "Sıcak Ibadi" çeşmesi Lenkeran-Lerik karayolu hattında, İlçe 

merkezinden 15 km batıda yer almaktadır. Burada suyun sıcaklığı +42 dereceye 

ulaşıyor. Doğal tedavi yöntemi olarak yaygın kullanılan hidrojen sulfitli mineral sıcak 

su doğal olarak yerden çıkıyor, bundan havuzlar, banyoları, duşlar olarak kullanılır. 

Bu termal su kaynakları "B" kategorili balneo şifalı sular olup, çıkarken azot gazı 

hariç olur. Hidrojen sülfit kokusuna sahiptir. Malzemeler klor, sülfat anionlarından, 

sodyum, potasyum, kalsiyum, katyonlarından, makrobileşenlerden oluşup zayıf 

alkaliye (7,8 - 8,3) sahiptir. Bu suyun içeriğinde kükürt fazladır. Böyle kükürtlü sıcak 

su ile kalp, kan-damar, çevre sinir, eklem hareket, deri hastalıkları başarıyla tedavi 

olunur.Buraya gelenler hem dinleniyor, hem de doğal şekilde tedavi ediliyorlar. 

(https://cennetmekani.wordpress.com/2011/03/11/26/) 

Lenkeran'ın bir bölümü Hazar Denizi'nin kıyısındadır.Bu kıyı hattının temel 

özelliklerinden biri de olağanüstü iyileştirici özelliklere sahip siyah kumdur. 

Lenkeran'ın kıyı hattı özellikle farklıdır. Sıra dışı tedavi özelliği siyah kuma sadece 

burada rastlamak mümkündür.Bu kuma yüzünden Lenkeran'a her yaz binlerce turist 

geliyor. Lenkeran ilçesinde plaj için uygun olan sahil arazisi 3500 metredir. Bu arazi 

tedavi önemi olansiyah kum rezervlerine sahip olduğundan tedavi amaçları için 

büyük önem taşımaktadır. Siyah kum özellikle de römatizmaya ve vücutta bulunan 

diğer ağrıların tedavisine çok iyi geliyor (http://lenkeran-ih.gov.az/page/17.html). 

Son dönemlerde Lenkeran'da tedavi ve dinlenme amaçlı çok sayıda sanatoryum ve 

dinlenme merkezleri kuruldu. Bunlar arasında en ünlülerden birisi de “Paletli” 

sanatoryumudur. Burada şeker hastalığı olan çocukların tedavisi yapılıyor. Ayrıca 

Lenkeran'da en son teknolojiyle donatılmış hastaneler de faaliyet gösteriyor. Burada 

verem, cilt, diş bakımı, akciğer hastalıkları, tedavi ediliyor. Bundan başka Bölgesel 

Tedavi Teşhis Merkezinde böbrek nakli, diyaliz, kalp ameliyatları ve b. zor 

ameliyatlar gerçekleştiriliyor. 

Zengin tarihi, kültürel ve doğal miras dünyanın her yerinden misafirleri ülkemize 

çekmektedir. El değmemiş doğa, mineral su kaynakları, dünyadaki tek tedavi petrolü 

olan - naftalan, nadir eski mimari anıtları, kendine özgü kültür, ulusal mutfak ve bir 

çok diğer faktörler Azerbaycan'da turizmin tüm türlerinin: iş, spor, tedavi, tanışma, 

avcılık, egzotik, plaj ve hatta qastronomik turizmin gelişmesi için ortam 

yaradır.Azerbaycanda temel turizm merkezlerinden biri de Naftalandır 

(http://azerbaijan.travel/az/accommodation/395-saglamlashdirici-mualicevi merkez- 

%e2%80%93-naftalan). 

Naftalan - dünya önemli benzersiz tedavi tesisi, tek tedavi Naftalan petrolü yatağıdır. 

Naftalan hala eski zamanlardan dayanak hareket aparatı hastalıkları, deri, üroloji, 

jinekoloji hastalıkların tedavisi için güçlü bir araç olarak ün kazandı. Naftalan iltihap 

süreçlerini ortadan kaldırır, ağrıları azaltır, kan dolaşımını ve organizmada takas 

süreçlerini geliştirir. "Siyah altın çeşmesi - sağlığın anahtarıdır" - Naftalan tedavi 

ocaklarının sloganı şöyle sesleniyor. 

154



Naftalan tatil Azerbaycan'ın ikinci büyük şehri olan Gence kentinden 50 km 

mesafede, ekolojik açıdan temiz bölgede, çam meşeliyinde, yapay gölün çizgisinde 

bulunmaktadır. Parkın gölgeli xiyabanlarında dinlenme ve tedavi için çok rahat bir 

ortam oluşmuştur.Naftalan tatili - dünyada tedaviedici naftalan petrolünün çıktığı tek 

yerdir. 

1929 yılından başlayarak naftalan yatağı bölgesinde uzman Naftalan tatil faaliyete 

başlamıştır. Burada SSCB'nin her köşesinden dayanak hareket aparatı hastalıkları, 

nörolojik, deri, jinekolojik, ürolojik hastalıklardan muzdarip insanlar tedavi 

ediliyorlardı. Sovyet döneminde Naftalan tatil parti elitinin en güzel dinlenme yeri 

idi. 

Naftalan petrolü halkımızın vazgeçilmez serveti, eşsiz tedavi aracıdır. Bu mucizevi 

petrolün hikmeti herkese bellidir. Onun tedavi önemi henüz birkaç yüz yıl önce 

insanlara biliniyordu. Ona göre de tulumlar kervan yolu ile uzak Asya ülkelerine, 

özellikle Arabistan'a taşıyorlardı. Uzmanlar diyorlar ki, Naftalan neftinden 70'den 

fazla hastalığın tedavisinde kullanılıyor. Dünyada onun eşi-benzeri yoktur. Tedavi 

özelliğine göre dünyada tek olan Naftalan petrolü fiziksel-kimyasal özelliğine göre 

diğerpetrollerden farklıdır. (Nuriyev: 2005, 4). Bu petrol için önemli karakteristik 

nokta bünyesinde hafif fraksiyanın ve katı parafin hidrokarbonlar olmamasıdır. 

İçeriğinde yeteri miktarda katran (14%) olması ve su ile sağlam oluşturması Naftalan 

petrolünü diğerpetrollerden farklı kılıyor. Özellikle hareket-referans, nörolojik, 

damar, üroloji, jinekolojik ve cilt hastalıklarının tedavisinde büyük faydası var. 

Küçük Kafkasya sıra dağlarının eteklerinde bulunan, yeşillikler içinde olan Naftalan 

tatil sadece ülkemizde, onun dışında da çok yaygındır. Henüz ortaçağdan birçok 

hastalıkların tedavisinde başarıyla kullanılan Naftalan petrolü 1935 yılında burada 

tatil şehrinin düşürülmesine neden oldu. 

Günümüzde Naftalan'da sekiz tıbbi sanatoryum vardır. Bunlardan en çok turist 

gelenler “Kurort birliği”, “Çinar”, “Sihirli Naftalan” ve başkalıdır. Bu 

sanatoryumlarda nerölöji, uroloji, jinekoloji, dişçilik, kalp hastalıkları, cilt 

hastalıkları tedavi ediliyor. Tüm bu sağlık merkezleri en modern aygıtlarla 

donatılmıştır (http://naftalan-ih.gov.az/page/47.html). Ülkemizde bunun yanısıra 

Daşkesen'de Yumurtalı pınar, Narzan pınarı, Turşsu pınarı, Gible pınarı, Gayğı 

pınarı, Böbrek bulağı, İdris bulağı, Seyid pınarı gibi tedaviedici özelliklere sahip 

pınarlar, Nahçivan'da Tuz Dağı gibi sağlık-tedavi ocakları var. 

Bahsettiğimiz sağlık ocaklarına sene boyunca belli miktarda turist gelmesine rağmen 

bu durum toplu hale gelmemiştir. Bunun da bir takım nedenleri var. Tedavi-sağlık 

turizmi alternatif turizm türleri içinde Azerbaycan için en potansiyel turizm türüdür. 

Aynı zamanda diğer turizm türlerinden farklı olarak burada turistin konaklama süresi 

14-24 gün zarfındadır. Ülkemizin turizm potansiyeli düşünüldüğünde, dünyada şanslı 

konumda olduğumuzu söyleyebiliriz. Ancak içinde bulunduğumuz durum açısından 

bakıldığında istenilen seviyede olduğumuz söylenemez. Rekabet üstünlüğünü düşük 

fiyat politikaları ile sağlamaya çalışmakta ve bu nedenle de turizmden yeterince gelir 

elde edememekteyiz. Bu durumdan kurtulmak turizmde çeşitlendirme yoluna gitmek 

ve kalite artışı ile sağlanabilir. 

155



Son 10 senede uluslararası alanda Azerbaycan'ın tanıtımı yapılmaktadır. Fakat bunun 

sürekli yapılması gerekiyor. Bunu için 2013 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığının 

yardımı ile Azerbaycan'da Sağlık ve Termal Turizme destek Birliği faaliyete başladı. 

Ayrıca turistlerin ilgisini çekmek için ekonom dinlenme merkezlerinin inşasına 

ihtiyaç var. Kalite, hizmet konusu ne kadar önemlidirse, fiyat konusu da o kadar 

önemlidir. Turistleri ülkeye çekmek için fiyatları düşürmek, kaliteyi yükseltmek, 

modern sağlık ocakları inşa etmek, yurtdışında eğitim görmüş vasıflı kadronun 

olması, modern tıbbi aygıtların olması gerekiyor. Bundan başka turistlerin ülkeye 

geliş şartlarını kolaylaştırmak, zaman zaman özel kampanyalar yapmak gerekiyor ki, 

turistler de buraya hem dinlenmeye, hem de tedavi olmaya gelsinler. 

İşletmeler, kalite ile ilgili hedefler belirlemeli, kaliteyi stratejik planlamaya dahil 

etmelidir. Müşterilerin istek ve ihtiyaçları, kalite hedefleri ile bütünleştirilerek bir 

plan dahilinde uygulanmalıdır. Çevre analizi yapılmalı, kalite misyonu belirlenmeli, 

stratejik kalite hedefleri oluşturulmalı ve uygulamalıdır. Sağlık turizmi, güvenilir ve 

kaliteli tesislerde, kalitenin önemini kavramış personel ile geliştirilebilir. Sonuç 

olarak Azerbaycan, gerek termal, gerek medikal, gerekse geriatrik turizminde 

değerlendirilebilecek birçok avantaja sahiptir. Bu avantajları kaliteli hizmet ve 

tesislerle birleştirerek, sağlık turizmi alanında uluslararası turizm hareketlerinde yer 

edinebiliriz. 

KAYNAKÇA 

Abbasov, Mehman, (2000), Lenkeran Tarihi, Maarif Basımevi, Bakü. 

Akat, Ömer. (2008), Pazarlama Ağırlıklı Turizm İşletmeciliği. Ankara. Ekin 

Yayıncılık. Anatolia Turizm Araştırmaları Dergisi, 18: Ss. 5-9. 

Bayer, Mehmet Zekai, (1992), Turizme Giriş. İstanbul: İşletme Fakültesi Yayını 

No:253. 

Bies, William And Lefteris Zacharia (2007): "Medical Tourism: Outsourcing 

Surgery",Mathematical And Computer Modelling, Doi:10.1016/J.Mcm. 

Bishop, Rachel A And James A Litch, (2000), "Medical Tourism Can Do Harm", 

Bmj 2000; 320:1017. 

Bozoğlu, Ergün. Ve Naharcı, İlkin, (2009), "Ayrıntılı Geriatrik Değerlendirme", 

8.Ulusal Geriatri Kongresi (29 Ekim-1 Kasım, Fethiye, Ss. 26-28), Muğla. 

Clark, John, (1996), Kalkınmanın Demokratikleşmesi, (Çev: Ural Serpil) Tçv, 

Yayınları, Ankara. 

Connell, John, (2006), "Medical Tourism: Sea, Sun, Sand And Surgery", Tourism 

Management, 27, 1093, 1100, Www.Elsevier.Com/Locate/Tourman. 

Gasımov, Rauf, (2007), "Rınok Mejdunarodnogo Turizma Problemı İ Perespektivı 

Razvitiya V Xxı Veke", Azerbaycan Xxı Yüzyıla Girerken Bilimsel 

Konferansın Dokümanları, Iı.Cilt, Bakı, Ss. 121-122. 

Gülbahar, Onur (2009), "Turizmin Bölgelerarası Gelişmişlik Farklarını Gidermedeki 

Rolü (Türkiye Örneği)", İktisadi Ve İdari Bilimler Dergisi, 23(1), S.20-46. 

Gümüş, Fadime Ve Büyük, Özge, (2008), "Sağlık Turizminde Yeni Açılımlar: Tıp 

Turizmi", Iıı.Balıkesir Ulusal Turizm Kongresi (17-19 Nisan, Ss.433-437), 

Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. 

156



Huff- Rouselle, M., Sheperd S. C., Cushman, R., İmrıe, J. Ve Lalta S, (1995), 

Prospects For Health Tourism Exports For The English- Speaking 

Caribbean. Washington: Social Sectors Development Strategies Inc. 

İçöz, Orhan Ve Kozak, Metin, (1998), Turizm Ekonomisi, Turhan Kitapevi. 

Kahraman, Nüzhet Ve Türkay, Oğuz, (2006), Turizm Ve Çevre, 2. Baskı. Ankara. 

Detay Yayıncılık. 

Kahraman, Nüzhet, (1991), "Termal Turizm Olayı Ve Yalova Kaplıcaları", Anatolia 

Turizm Araştırmalarıdergisi, 17-18: Ss.10-12. 

Kozak, Nazmi, Kozak, Meryem Akoğlan Ve Kozak, Metin, (2008), Genel Turizm, 

Ankara: Detay Yayıncılık. 

Lie, Ying, (2014), "Study On The Contribution Of Tourism To Regional Economic 

Development", Journal Of Chemical And Pharmaceutical Research, 6(7), 

S.823-827. 

Newman, Byron, Y. (2006), O.D. American Optometric Association.Doi: 

0.1016/J.Optm. 2006.10.006 

Nuriyev, Faig, (2005), "Azerbaycan Böyük Turizm Potansiyalına Maliktir", Ülfet 

Gazetesi, Cilt 7, Sayı 1, S.4 

Özbek, Tosun, (1991), "Dünyada Ve Türkiye’deki Termal Turizmin Önemi" 

Anatolia Turizm Araştırmaları Dergisi, 18: Ss.15-29. 

Özkurt, Hatice, (2007), "Sağlık Turizmi Tahvilleri." Maliye Dergisi, 152: Ss.121- 

141. 

Öztürk, Yıldırım Ve Yazıcıoğlu, İrfan, (2002), "Gelişmekte Olan Ülkeler İçin 

Alternatif Turizm Faaliyetleri Üzerine Teorik Bir Çalışma", Gazi 

Üniversitesi Turizm Ve Ticaret Dergisi,2: Ss.183-195. 

Ross, Kim, (2001), Health Tourism: An Overview, Hsmaı Marketing Review, 

Http://Www.Hospitalitynet.Org/News/4010521.Search?Query=%22health 

+Tourism%22 

Savaş, Vural, (1991), Kalkınma Ekonomisi, İstanbul. 

Seyyar, Ali Ve Orhan, Serdar, (2008), "Sağlık Turizminde Yeni Küresel Eğilimler: 

Bakıma Muhtaç Yaşlı Almanların Sosyal Bakım Hizmetlerinin Türkiye’de 

Sağlanması", Iıı. Balıkesir Ulusal Turizm Kongresi (17-19 Nisan, Ss.5-10), 

Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. 

Şimşek, Şakir, (1991), Türkiye’deki Termal Kaynakların Potansiyeli Ve Genel 

Özellikleri. 

Tunç, Azize Ve Saç, Firuzan, (1998), Genel Turizm, Ankara: Detay Yayıncılık. 

Yalçın, Pınar, (2006), "Türkiye‘De Sağlık Kurumlarına Yönelik Sağlık Turizmi" 

Http://Www.Dedeman.Com.Tr/Oduller/Turizm/2006/Mkd_2006_Turızm_I 

kıncılık_Odulu.Pdf 

Yıldırım, Hasan Hüseyin Ve Altınkaya, Ümran, (2006), "Türkiye’nin Sağlık Turizmi 

Potansiyeli Ve Güçlükler", Www.Absaglik.Com. 

Http://Naftalan-İh.Gov.Az/Page/47.Html 

Http://Lenkeran-İh.Gov.Az/Page/17.Html 

Http://Www.Anl.Az/Down/Meqale/Xalqcebhesi/2013/Fevral/293811.Htm 

Https://Cennetmekani.Wordpress.Com/2011/03/11/26/. 

Http://Azerbaijan.Travel/Az/Accommodation/395-Saglamlashdirici-Mualicevi 

Merkez%E2%80%93-Naftalan. 

157

Öz 



Turizmin Kültürel İlişkilere Katkısı: Rusya Örneği 

Salih YILMAZ 

Turizm, 21. yüzyılda çeşitlenerek ekonomik yapının da güçlenmesiyle şekil değiştirdi 

diyebiliriz. 20. yüzyılda genelde tatil ve deniz konseptiyle organize olan turizmin 21. 

yüzyılda kültür, iş vb. şekilde daha yoğun biçimde planlandığını söyleyebiliriz. Deniz 

turizminde insanların şehir ve kültür ile etkileşimi yok denecek biçimde az iken kültür 

içerikli turizmde turistlerin şehir ile etkileşimi oldukça fazladır. Kültür turizmi 

konusunda tarihi geçmiş önemli bir unsurdur. Bu nedenle imparatorluk merkezi veya 

eski uygarlıklara ev sahipliği yapmış olan İstanbul, St.Petersburg, Roma, Paris, 

Londra, Pekin, Tahran, Kahire vd. kültür turizminin de merkezleridir. SSCB 

dönemindeki deneyimlerinin de etkisiyle Rusya’nın 1990’lı yıllardan sonra bu alanda 

önemli gelişmeler gösterdiğini söyleyebiliriz. Bu açıdan iyi bir örnek teşkil 

edebileceği düşüncesiyle bu bildirimizde Rusya örneğini Muş özelinde genel bir 

değerlendirme ile sunmaya çalışacağım. 

Anahtar kelimeler: Rusya, turizm, kültür, Muş, kültürel iletişim. 

A Contribution of Tourism to Cultural Relationships: 

An Example of Russia 

Abstract 

It can be said that with the strengthening of the economic structure, tourism has been 

diversified and changed its shape in the 21st century. While in the 20th century 

tourism was organised in terms of holiday and sea concept, in the 21st century it has 

been planned regarding culture, work, etc. While in the sea concept people almost 

have no any interaction with the city and culture, in a cultural tourism the tourists 

have quite intensive interaction with the city. Background is an important element in 

the field of cultural tourism. Therefore, such centres of empires or cities which hosted 

ancient civilisations like İstanbul, St. Petersburg, Rome, Paris, London, Beijing, 

Teheran, Cairo, etc. have become cultural centres too. It can be claimed that under 

the influence of experience during the USSR period Russia has been greatly 

developed in this regard after 90s. This study will present an evaluation of Russian 

cultural development as a good example for the city of Muş. 

Keywords: Russia, torusim, culture, Muş, cultural interaction 

1. GİRİŞ 

Turizm, sektör olarak dünya ekonomisinde 1930’lu yıllarda ortaya çıkmaya 

başlamıştır. 2. Dünya Savaşından sonra da en büyük ekonomik sektörlerden birisi 

haline gelmiştir. Bunu iyi değerlendiren İngiltere, Fransa ve İtalya ekonomilerini 

buna göre şekillendirmiştir. Bu ilkelerle öncelikle iç turizmi bir plan doğrultusundan 

Prof. Dr., Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, salihyilmaz76@gmail.com. 

158



şekillendirerek daha sonra dış turizmi de buna bağlamışlardır. Dünya savaşından 

sonra ortaya çıkan işsizlik sorununu turizm vasıtasıyla en aza indirgemişlerdir. 

Turizm sayesinde ulaştırma, yiyecek içecek ve ticaret gibi diğer sektörler de 

gelişmiştir. Günümüzde gelişmekte olan ve az gelişmiş ülkelerdeki bölgesel 

ekonomik farklılıklar turizm faaliyetleri sayesinde azalmıştır. İstatistiklere göre 

Fransa günümüzde en çok turist ağırlayan ülkedir. Amerika Birleşik Devletleri ise en 

çok gelir elde eden ülkedir. Türkiye ise turist ağırlama ve gelir elde etme bakımından 

10. sıradadır. Türkiye, 2011 yılından itibaren yoğun biçimde Rusya’dan gelen turiste 

göre destinasyonlarını planlamıştır. 2012 yılından itibaren yaklaşık 4 milyon Rus, 

Türkiye’yi ziyaret etmiştir. Rus turistler SSCB’den de kalan bir alışkanlıkla deniz 

turizmi yanında kültür ve iş turizmini de dikkate alarak bir turizm destinasyonunu 

tercih etmektedir. 

Rusya’da turizm algısında Sovyet döneminin etkisi vardır. SSCB döneminde turizm 

bir propaganda aracı olarak kullanılmıştır. Ayrıca ülkenin demir perde olmasıyla 

halkın sosyal aktivitesi olarak turizm kullanılmıştır. Hatta SSCB’nin Rusya Çarlığı 

mirasından faydalandığı söylenebilir. Çünkü Rusya Çarlığı Döneminde kurulan “Rus 

Turistler Birliği”, “Seyahat Severler ve Kafkasya Dağcılık Kulübü”, “Kırım Dağcılık 

Kulübü” vb. kurumlar SSCB döneminde aktifleştirilmiştir. Özellikle Çarlık 

dönemindeki 1913 yılı itibari ile 3.000 yataklı 60 sanatoryum örneği ve sanatoryum 

geleneği SSCB’ye de taşınmıştır. 

Sovyet Döneminde Rusya’da turizm tıpkı diğer ekonomik uğraşlar gibi siyasal 

sistemin propagandası olması için bir temele oturtulmuştur. Yeni Sovyet insanını 

yaratma ideali bu politikanın merkezini oluşturmuştur. Sovyet yönetimi, turizmi 

Sosyalist sistemi vatandaşlara tanıtma amacıyla kullanmıştır. Bu nedenle de taze 

beyin olarak düşündüğü çocuklar ve öğrenciler turizm faaliyetlerinin önceliğini 

oluşturmuştur. Bu gençler belirli aralıklarla deniz, göl, sanayi tesisleri vb. yerlere ve 

SSCB ülkelerine turist olarak taşınmıştır. Bu faaliyetleri organize etmek için de 

“Proleter Turizm ve Gezi Birliği (PTGB)”, 15 Mayıs 1930 tarihinde kurulmuştur. Bu 

birliğin amaçlarından birisi de toplumun turizm algısını güçlendirmek olarak 

açıklanmıştır. 1930 yılında kurulan birliğin çalışmalarıyla 1932 yılında 10,4 milyon 

kişi turizm faaliyetine katılmıştır. Bu birliğin faaliyetleri Sovyetler Birliğinde turizm 

algısını değiştirdiği gibi kültürel etkileşimi de artırmıştır. 

SSCB döneminde 12 Nisan 1929 tarihinde uluslararası turizm hareketlerinden 

sorumlu “Intourist” kurulmuştur. Intourist sayesinde ülkeye yabancı turist çekmek 

amacıyla yurt dışında tanıtım faaliyetleri yapılmıştır. 2. Dünya savaşı öncesinde 1936 

yılında PTGB kapatılmıştır. Bunun yerine “Turizm ve Gezi Başkanlığı (TGB)” 

kurulmuştur. Bu kuruluş 2. Dünya Savaşından sonra SSCB’nin önemli şehirlerinde 

turizm büroları açmıştır. Bu kuruluşun en önemli katkısı ise ülke vatandaşlarına paket 

tur yapmasıydı. Günümüzde de bu alışkanlık devam etmekte ve Rus turistler paket 

tur satın almaktadır. 

SSCB döneminin ilk turizm faaliyetleri kitle turizmi biçiminde yapılmıştır. Turistik 

geziler, sosyalizmin kaleleri olarak nitelendirilen kolektif çiftliklere ve tarihsel 

bölgelere yapılmıştır. Böylece sistemin başarılı yönleri ön plana çıkarılarak 

propaganda yapılıyordu. SSCB’de 1960’lı yıllardan itibaren işçi ve öğrenciler turizm 

159



açısından sübvanse edilmiştir. 1960 yılında 18 milyon kişi SSCB genelinde gezi ve 

turlara katılmıştır. SSCB’de gençlerin turizm yoluyla ideolojik olarak eğitilmesi 

amacıyla yapılan faaliyetlerin başarılı olması sistemi güncellemeye itmiştir. Bu 

amaçla 1958 yılında Uluslararası Gençlik Turizm Bürosu (Sputnik) kurulmuştur. Bu 

yeni kuruluşun en büyük amacı belki de farklı ülkelerden gelen gençler arasında 

dostluğu ve karşılıklı anlayışı güçlendirmekti. Sputnik, 1959 yılında 9.711 yabancı 

öğrenciyi ülkede ağırlamıştır. SSCB döneminde bir diğer önemli turistik faaliyet de 

günübirlik geziler olmuştur. Sovyet yönetimi aile turizmine destek olmuştur. 

Ailelerin beraber katıldıkları turlar teşvik edilmiş ve sadece ailelere yönelik turizm 

tesisleri açılmıştır. SSCB, Orta Asya ve Kafkasya’dan insanları Doğu ve Orta Avrupa 

ülkelerine taşırken buralardan da insanları Moskova ve diğer bölgelere taşımıştır. 

1980 yılında ülkede iç turizm hareketine 22.500.000 kişi katılırken, 173.000.000 kişi 

de günübirlik seyahat etmiştir. 

SSCB’nin yıkılmasıyla kurulan Rusya Federasyonu döneminde 2000’li yıllara kadar 

Rusya’dan turizm aktivasyonu genelde göç ve iş için olmuştur. 2010 yılından sonra 

ise ekonominin de gelişmesiyle her yıl 40 milyon kişi Rusya dışına seyahat etmiştir. 

Rusya, her yıl ülke dışına turizm amaçlı çıkan vatandaşların ülke bütçesine verdiği 

açık dolayısıyla yurt dışına tatil amaçlı çıkan vatandaşların bir bölümünü ülkede 

tutmak için iç turizmi geliştirecek faaliyetlere ağırlık vermiştir. Rusya’daki iç turizmi 

ve turizm altyapısını geliştirmek için 2011-2018 Federal Turizm Programı 

açıklanmıştır. Rusların deniz-kum-güneş (DKG) turizmini tercih ettiği dikkate 

alınarak Karadeniz’e kıyısı olan tatil merkezleri kurulmuştur. Rusya’nın sıcak denize 

2000 km kıyısı olmasına rağmen bunların ancak 1/3’ü plaj turizmine uygundur. 

Rusya, çeşitli turizm ürünleri ile toplumu kültürel etkileşimde tutmaktadır. 17 milyon 

m2’lik yüzölçüme sahip ülkede farklı iklim ve doğa koşulları turizm açısından 

değerlendirilerek iç turizm geliştirilmektedir. Uluslararası dış turizme yönelik de 

planlar yapılmaktadır. Rusya, deniz-kum-güneş turizmine dair eksikliğini nehir-göl 

turizmiyle kapatmaya çalışmaktadır. Rusya, ülkede bulunan büyük nehirleri hem iç 

turizmde hem de dış turizmde destinasyonlara eklemiştir. Rusya’daki Volga, Kama, 

Oka ve Don nehirleri turizmin en temel kaynaklarıdır. Bu nehirlerde yüzme, macera 

sporları ve balıkçılık vb. faaliyetler reklam edilmektedir. Rusya’da nehirlerin bolluğu 

nedeniyle kruvaziyer turizmi gelişmiştir. Kruvaziyer turlar 6-24’lük saatlik kısa 

aralıklar ve 3-14 günlük uzun aralıkları içerecek biçimde de olabilmektedir. Bu turlar 

sayesinde Rusya’nın doğası ve zengin kültürü tanıtılmaktadır. Yine göl turizminin 

dünyadaki en uygun yerlerinden kabul edilen Baykal Gölü, iç turizmin lokomotifi 

olmuştur. 

Rusya’nın dünyadaki ormanlık alanların 1/5’ine sahip olduğunu düşündüğümüzde 

doğa turizmi açısından da ne kadar değerli olduğunu söyleyebiliriz. Rusya bunu 

değerlendirerek ülke yüzölçümünün %70’ini oluşturan ormanlara turistik turlar 

düzenlemektedir. Ruslar bazen günübirlik, çoğu zaman da sağlık ve spor amaçlı doğa 

turizmini tercih etmektedir. Doğa açısından zengin olan ülkede balıkçılık ve avcılık 

da turizm açısından tercih edilmektedir. Çünkü nehir ve göl zenginliği beraberinde 

balık ve av zenginliğini de getirmektedir. Rusya hem deniz hem de tatlı su balığı 

bakımından çeşitlilik göstermektedir. Büyük şehirlerden ve yurt dışından özel avcılık 

160



turları ve safarilere ilgi yoğundur. Rusya, Çarlık Rusya ve SSCB döneminden kalma 

zengin mineral yatakları ve köklü sanatoryum geleneğini sağlık turizmi açısından 

değerlendirmektedir. Ülkenin Kafkasya ve Krosnadar bölgesi termal su ve şifalı 

çamurlar bakımından zengindir. 

Rusya’da geleneksel bir diğer turizm faaliyeti ise kültürel turizmdir. Rusya Çarlığı ve 

SSCB’nin mirasını iyi değerlendiren ülke yerli ve yabancı turistler açısından oldukça 

popülerdir. Moskova, St. Petersburg şehirlerinin de içinde bulunduğu “Altın Yüzük” 

olarak adlandırılan bölge kültür turizminin başkentidir. Sadece Moskova’da 70’den 

fazla tiyatro, 100’e yakın müze/sergi salonu, yüzlerce konser salonu, sinema ve sergi 

salonları vardır. Moskova Uluslararası Film Festivali ve Turizm Sergisi (MITT) 

dünyaca ünlüdür. Moskova’da 2200’e yakın turistik yapı resmi olarak tescillenerek 

devletin koruması altına alınmıştır. Moskova’nın etrafındaki Sergiyev Posad, 

Zvenigorod, Serpuhov ve Kolomna şehirleri kültür turizminin çekim alanlarını 

oluşturmaktadır. 

Rusya’da 2015 yılı itibari ile 7 milyon kişi kültürel amaçlı turizm seyahatine 

çıkmıştır. SSCB döneminden kalma binlerce kişisel ve resmi müzeler bu turizm 

etkinliğinin temelini oluşturmaktadır. Özellikle her bölgede ve yerleşim yerinde hem 

şehir müzesi hem de etnografya müzesi vardır. Şehrin tarihi kimliğini anlatan 

müzelere günübirlik seyahatler düzenlenmektedir. Ayrıca şehir turizmi açısından her 

bölge bir plan çerçevesinde yıllık gezi etkinliklerine alınmaktadır. Örneğin şehirde 

tarihi yerler, doğa, tarımsal faaliyetler, hayvansal faaliyetler, hediyelik ürünler, 

geleneksel giysiler ve yemekler, çocuk oyunları ve halk oyunları, mimari yapı, ünlü 

şahsiyetlerin yaşadığı yerler, politik şahıslar belirlenerek turizm 

şekillendirilmektedir. Bu plana göre her şehir, kasaba ve köyde gezilecek mekânlar 

oluşturulmaktadır. Bu yöntem aslında Türkiye’de de uygulanabilir. 

2. MUŞ VE ÇEVRESİNİN RUSYA ÖRNEĞİNDE TURİZM 

PLANLAMASI NASIL OLABİLİR? 

Muş ilimiz tarihi, kültürü, doğası ve insanıyla turizm açısından birçok destinasyonu 

barındırabilecek özelliklere sahiptir. Doğu Anadolu’da en eski tarihi geçmişine sahip 

bölgelerden olan Muş, Urartuların yaşadığı bölgelerdendir. Muş yöresi Urartular 

dışında Medler, Kimmer-İskitler, Persler, Romalılar, Partlar, Ermeniler, Bizanslılar, 

Araplar, Selçuklular, Ahlatşahlar, Eyyübiler, Moğollar, İlhanlılar, Karakoyunlular, 

Timurlular, Akkoyunlular ve Osmanlılara ev sahipliği yapmıştır. Bu nedenle de sahip 

olduğu kültürel zenginlik bacasız bir sanayiye ev sahipliği yapabilir. Örneğin şehrin 

önemli şahsiyetlerinden olan; 

İbrahim Samidi (Zemzemi) 

Kesik Baş 

Seyyid Ahmed (Hacı Gal) Hazretleri 

Üstad-ı Azam Şeyh Molla Resuli Sipiki 

Şeyh Molla İbrahim Efendi Türbesi 

Abdulvahap Gazi Türbesi ve Çatbaşı Şehitliği 

Şeyh İbrahim Hazretleri 

Şeyh Muhammed-i Mağribi 

161



Gürcü Osman Paşa, 

Muş Beylerbeyi Emin Paşa 

Alaeddin Paşa Oğulları Konağı 

Murat Köprüsü 

Abdurrahman Paşa Köprüsü vb. kişilerin tanıtım broşürleri ve belgesel CD’leri 

yapılabilir. Bunların yaşadığı ev ve mekânlar turizm açısından düzenlenebilir. 

Muş’ta yer alan Ulu Cami, Hacı Şeref Cami, Alaeddin Paşa Cami, Esenlik Cami, 

Yünören Cami vb. tarihi yerler turizm açısından yeterli çevre düzenlemesine sahip 

olmadıkları gibi tanıtım broşürleri de yoktur. Alâeddin Bey Hamamı, Güllü Hamamı, 

Varto Kayalıdere Ören Yeri (Kale Şehri), Aradere Köyü Mezarlığı, Muş-Yağcılar 

(Evran) Höyüğü, Muş Kalesi, Hasbet Kalesi, Muşet Kalesi, Malazgirt Kalesi, Katerin 

(Zincirli) Kale, Tıkızlı Kalesi, Bostankale Kalesi, Aslanlı Han, Arak Manastırı 

(Kilisesi), Çengilli (Beyaz) Kilisesi, Meryem Ana Kilisesi, Çanlı Kilise (Surpgarabet 

Manastırı), Dolabaş Höyüğü, Bostankale Höyüğü, Mercimekkale Höyüğü, Kepenek 

Höyüğü, Malazgirt Yeniköy (Alyar) Kaya Mezarı, Varto Kayalıdere Ören Yeri (Kale 

Şehri), Hatun Köprüsü, Kız Köprüsü vb tarihi yerleri tanıtan tek bir kitap 

yapılmalıdır. Bu kitap turizm amaçlı olacağı için şehrin farklı yerlerinde ve turistik 

dükkânlarında bulundurulmalıdır. Muş’un Varto ilçesindeki Kayalıdere mevkiinde 

1965’te yapılan kazılarda ortaya çıkarılan Urartu kalesi tarih açısından önemlidir. 

Muş, tarihi kültür yolunun duraklarından birisidir. Buna göre Malazgirt Ovası-Murat 

Irmağı-Varto-Muş Ovası-Bingöl-Elazığ-Malatya yolu ile Orta Anadolu ve Kuzey 

Suriye’ye kadar uzanan bir kültür/hayat yolu vardır. 

Muş, Güney Doğu Toros Dağlarının uzantısı olan Haçreş Dağlarının önemli 

zirvelerinden Kurtik Dağının kuzeye bakan yamaçlarında, Çar ve Karni derelerinin 

aktıkları vadiler arasında kuruludur. Bu nedenle de doğa turizmi açısından ender 

güzelliklere sahiptir. Murat vadisinin çevrelediği Muş, bol sulu ve otludurlar. Bu 

nedenle de hayvancılık gelişmiştir. Murat Irmağı, Karasu, Kelereş ile Çar ve Karni, 

Çiçekveren deresi, Heronek suyu, Liz suyu, Çılbuhur deresi ve Memanlı suyu 

bölgenin doğa turizmine ne kadar uygun olduğunun göstergesidir. Ayrıca Haçlı 

(Bulanık), Hamurpet (Akdogan), Küçük Hamurpet, Gaz (Kaz) gölleri henüz turizm 

açısından yeterince değerlendirilememektedir. Muş Alpaslan Üniversitesi 

bünyesinde yapılan kayak pistleri doğa turizmi için bir başlangıç olabilir. Bölgede 

uygun alanların kayak pistleri yapılarak değerlendirilmesiyle komşu illerden yoğun 

olarak kış turizmi için gelecek misafirleri ağırlamak mümkün olacaktır. 

Muş kültür turizmi açısından en değerli öğelerden birisi tarihi Muş evleridir. Bu evler 

genellikle havuş (avlu) gerisinde yükselen iki katlı yapılardan oluşmaktadır. Bu 

evlerin sokakla bağlantılı cümle kapısı girişi ve havuş"un yanında tandırlık, erzak 

deposu ve çardak görevi gören ağaç altı oturmalıkları vb. diğer Doğu bölgesindeki 

evlerden ayrılan özellikleridir. Buralara ek olarak ahırlar vardır. Pencere kenarları, 

Selçuklu kültürüne ait miğfer kubbe tarzı, pencerelerde cumba yerine korkuluklar, 

çiçeklik nişleri ile süslenen giriş kapıları, kapı tokmakları, kilit bağlantıları, seki, 

antreler, sofa vb. Muş evlerinin temel unsurlarıdır. Muş evlerinde kapılar eşikli ve 

demir mandallıdır. Muş evinin temel özelliklerinden birisi de evin iç duvarlarında 

sıva olarak, saman, keçi kılı ve sönmüş kireç karışımı bir tür harcın kullanılmasıdır. 

162



Muş Belediyesi ve Valilik el ele vererek üniversiteyi de ortak ederek Muş’un 

kaybolan bu geleneksel ev kültürünü yeniden canlandırmalıdır. Bu tür evlerle 

donatılmış bir çarşı şehir merkezinde veya olmaz ise Murat Irmağı kenarında 

yapılmalıdır. Bu tür turizm yatırımları her zaman ilgi çekici olmuştur. Muş evlerinden 

yapılan bir çarşıda süs eşyaları olmak üzere bölgede üretilen ürünlerin de turistlere 

satılması kolay olacaktır. Bu çarşıda Muş’un yöresel yemeklerinin yapıldığı bir 

mekân, halı, kilim, keçe, hasır örmeciliği, boncuk-dantel oyacılığı ve çorap örmeciliği 

yapılan ve satılan mekânlar, Muş lalesiyle ilgili tanıtım sergi evi vb. mutlaka 

bulunmalıdır. 

Muş’un en önemli kültür değerlerinden birisi de eski Muş olarak nitelendirilen 

kalenin arkasından tepeye doğru uzanan ve üzüm bağlarını da içine alan bölgenin 

turizme kazandırılmasıdır. Bu bölge sahip olduğu üzüm bağları ve tarihi geçmişiyle 

birçok insanın ilgisini çekecektir. Fakat yeni dönemde TOKİ’nin bu eski Muş 

çevresinde odaklanması bölgenin mimari yapısını bozmaktadır. 

3. SONUÇ 

Muş Belediyesi kültürel turizmde aktif olmalıdır. Eğer belediyenin bölgeyle ilgili 

aktif bir rolü olmaz ise turizmin gelişmesi de mümkün olmayacaktır. Muş’un tarihi 

geçmişini düşündüğümüzde turizm açısından bir değer olması oldukça mümkün 

gözükmektedir. Rusya örneğinde de değerlendirdiğimiz gibi yerel halkın turizme 

hazır hale getirilmesi ile başlayan planlamada öncelikle var olan değerlerin tanıtımı, 

turizme uygun hale getirilmesi ve ruh verilmesi gerekmektedir. 21. yüzyıl 

Türkiye’sinde bölgesel desteklerin arttığı bir dönemde maddi kaynak sorunu 

yaşanmayacaktır. Muş insanı aynı zamanda talepkar olmalıdır. Muş Üniversitesinin 

bu durumda rehberlik rolünü üstlenmesi elzemdir. Bilimsel ve yerel güçlerin 

birleşmesi, devletin de desteğinin alınması ile iyi bir yerel/kültürel turizm 

destinasyonu oluşacaktır. 

KAYNAKÇA 

Doljenko, G.P., Putrık, Yu.S. (2010). Istoriya Turizma v Rossiskoi Imperii, 

Sovetskom Soyuze i Rossiskoi Federatsii, Izdatelskii Tsentr. 

Dvornıchenko, M. (1985). Razvitiya Turizma V SSSR (1917-1983), Moskva, Ucheb 

Posobie. 

Kosolapov, A. (2010). Geografia Rossiskogo Vnutrennogo Turizma, Moskva, 

İnorus. 

163



Migration Processes in Kyrgyzstan and Their Role in 

The Development of Society 

Abtract 

O. A. KARYMSHAKOV 1 , C. Z. ARZYMATOVA 2 

The topic of migration in many countries, especially in countries receiving migrant 

workers, highly politicized, but as an object of study migration is quite complicated. 

The bulk of the overall flow of migration in the Kyrgyz Republic are labor migrants 

leaving the country in search of better wages, and coming to work in Kyrgyzstan. 

Labour migration, at the current stage of development of the world economy is not 

just a mechanism for the redistribution of labor resources, but also a sphere, largely 

determines the trends in the development of relations between the countries and the 

internal situation in many countries. Given the impact of labor migration on almost 

all spheres of life and involvement in the process of migration (internal and external), 

a large number of the population of Kyrgyzstan, problem-solving in the field of 

migration can not be the subject of activities of the Ministry of Labour, migration and 

youth. 

Keywords: Migration, Migrant Workers, Kyrgyztan, Conditions 

COMMENTS 

Migration issues should be solved in a complex with the participation of all public 

bodies, from which activities are facing migrant workers, ranging from Pre-departure 

training and ending with the return to the homeland, when it concerns to external 

migrants. 

Internal migration in Kyrgyzstan is characterized by the movement of large masses 

of the population from some regions of the country to another, the most economically 

prosperous. This internal migration contributes not only to improving the living 

conditions of the individual migrant, but also promotes the growth of the state 

economy as a whole, which corresponds to international experience. However, the 

state does not provide assistance to internal migrants, but on the contrary, continues 

to restrictive practices, preventing internal migration. The most demonstration 

example of this is preventing the system of population registration (residence permit) 

in the Kyrgyz Republic. 

Passport system (internal passport) and the Institute of residence, which is a system 

of registration of citizens at their place of residence apply to all citizens, but the most 

negative impact on the situation of internal migrants. This includes access to basic 

social services, the possibility to obtain housing and to vote in elections, etc. For 

example, in Kyrgyzstan, the legal system and social structures operate in such a way 

1 

Ph. D. Candidate of Biological Sciences, (Sorumlu Yazar/Corresponding Author) 

2 

Assoc Proof., Candidate of Philosophical Sciences. 

164



that the ability to use almost all the social services and civil rights is linked to the 

presence of the passport and residence permit. 

While the government is taking measures to simplify the procedure of residence 

registration, yet there are contradictions between different legislative statements 

related to the registration system, which can lead to corruption manifestations and 

undermine the effectiveness of the changes made to the legislation. 

For example, in accordance with the Law of the KR "On internal migration" to 

register a new address, is necessary to provide three documents. According to other 

legislative statements of the number of required documents more. In fact, local 

authorities request up to twelve different documents, which delays the process of 

registration and making it burdensome for internal migrants. Most of the internal 

migrants arrived in Bishkek, in the most economically developed region. Internal 

migrants are usually rented housing and, most of live in one of the buildings in 

Bishkek. The rental housing is often done without making the contract with the owner 

of the property because of its reluctance to reveal sources of income on which taxes 

may be assessed. In addition, the fear among landlords is the fact that the officially 

registered (prescribed), the tenant will be able to claim part of the real estate in which 

it is registered. 

The absence of registration creates challenges for internal migrants, as well as for the 

government. For migrant registration is required if they are to gain access to services 

such as education, health and social services. In addition, citizens without a residence 

permit are extremely vulnerable and powerless to representatives of the police and 

other authorities. 

On the other hand, governments do not have information about the actual number of 

people living in each of the regions of Kyrgyzstan, which hampers the efficient 

allocation of budgetary funds. In addition, internal migration, though not to the same 

extent as the external, but affects the way of life, traditions and culture. This is equally 

treats as to the migrants themselves and their families and to the people they 

encounter in the process of life and the environment in general. Caused by these 

changes have both positive and negative complexions. A growing number of people 

in the economically active regions often leads to a clash of cultures, customs and 

traditions of natives and visitors in searching of work, causing dissatisfaction on both 

sides. The infrastructure of the settlements also does not cope with the growing 

population, thereby increasing their pollution and untidy. 

Regulation of migration flows always had actual character, and at the heart of 

migration are a variety of causes and conditions. This is relevant for other CIS 

countries: general history, existing cultural ties, community of traditions, lack of 

language barriers create an objective ground for population movements, and different 

levels of economic development is the cause of the broad processes of labor 

migration. The scale of external labor migration from Kyrgyzstan lead to changes in 

the age and gender, ethnic and social structure of commonwealth as a whole, since 

labor migration is not nothing but a human resource leak in the first place, are in 

working and reproductive age. 

165



There is a growing tendency to increase women in migration flows. This feature can 

have serious consequences for the labor market structures in Kyrgyzstan and the 

society as a whole. In the future should be more research on gender differences among 

migrant workers, including the differences in the level of proficiency, the prospects 

find use existing skills. It is also necessary to determine the segments of the labor of 

foreign markets, which are mainly engaged in migrant women from our country. 

Women from Kyrgyzstan work in jobs that do not require skills. 

Thus, it is important to emphasize that the function of women in the countries are the 

most important human and economic resources, and in countries of origin allow the 

inflow of funds and so-called "Social transfers", as well as the accumulation of funds 

for future investment in children, families, communities. Previously, women were 

invisible in the international migration scene as independent agents, and were 

perceived as members of the families of male migrants, but today they are attracting 

attention as an independent group of migrant workers. There is a special term for 

women migrants, - «unattached migrants», i.e. autonomous, "not attached" to their 

husbands or family. 

In addition to the export of labor, Kyrgyzstan annually receives migrant workers and 

provide employment quota. The exact number of migrants arriving in Kyrgyzstan 

today is not have. At the national labor market among foreign citizens in the majority 

of its citizens, the trend of China domination, they are mainly carried out 

entrepreneurial activity in the markets of Kyrgyzstan, some of the works in the sphere 

of services, mining, agriculture, construction, medicine and education. 

A significant role in the lives of migrant workers abroad can play Diaspora 

(established migrant communities in the host country, to maintain contact with the 

country of origin). Diaspora provide public relations and provide information to 

potential migrants. Diaspora can also be the active tool to attract investment, and 

dissemination of knowledge. Diaspora have a natural tendency to establish economic, 

social and political relations with the countries of origin. International experience 

shows that the most important component for the establishment of economically 

fruitful relations with the Diaspora is the presence of a favorable business 

environment - members of the diaspora who wish to invest in the country are no 

different from people living in the country of origin as their requirements related to 

the protection in accordance with the law and non-discrimination. 

To attract qualified personnel in the country, new technologies and resources, very 

valuable is the study of international experience of student migration, both from the 

country and in the country. Modern external migration in Kyrgyzstan is also 

presented educational migration, which now plays a significant role in the 

development of the state. Unlike migrant student youth it has a number of advantages, 

since it is a co-recipient countries students in equal conditions. Study migration - 

migration flow is directed to higher education or training, which includes not only 

the students but also post-graduate students, doctoral students, students of preparatory 

courses. According to the Ministry of Education and Science of the Kyrgyz Republic, 

with the support of the state in 2011 abroad, attended by more than 4 thousand Kyrgyz 

166



people. However, many students leave to study abroad through private channels, 

which is not considered with government agencies. 

Thus, the migration of young people of Kyrgyzstan has a significant impact on 

economic development and demographic development of the country. Because of the 

outflow of young growth of the Kyrgyz economy are lower in comparison with other 

post-soviet states. It should be noted, that economic migration factor caused by 

political, national, religious, geographic and environmental reasons. In this context, 

ensuring the economic and demographic development of Kyrgyzstan requires the 

development of integrated measures of the state policy in the field of migration 

management, based in particular on monitoring results of sociological research and 

historical experience of other states to regulate migration processes. 

REFERENCES 

Common declaration of human rights. 1948. 

International convention "on protection of rights of migrant workers and their 

families", 1990. 

International statements on economic, social and cultural rights, 1966. 

European convention on the legal status of migrant workers. 

Andrei R. 1998. Convention commonwealth of independent states on human rights 

and fundamental freedoms. Moscow Media Law and Policy Centre. 

Labour migration in International migration policies. 1998. UN Dep. of econ. and 

social affairs. Population division. UN, New York, 87-172. 

Conference. 2010. Alliance against trafficking in persons. Unprotected Work, 

Invisible Exploitation: Trafficking for the Purpose of Domestic Servitude 

OSCE, Vienna. 

Mukomel V.I 2012. Migrants in the labor market: profiles, mobility, illegal and 

informal employment, Labour migration: trends, policies, statistics. 

Materials Readings memory E. Tyuryukanova. Moscov. 

Anderson K., Barbone, L. 2013. International experience in the sphere of protection 

of the rights of migrant workers and its application in the Kyrgyz Republic. 

Chudinovskih O. 2011. Report: Labor Migration Statistics in MIRPAL network 

countries. 

167



Homo Muslimus ve Medeniyet Humanizmasının 

Sağduyucu Teo-Sofik Temellerine Felsefi Bir Yaklaşım 

Öz 

Hacı Mustafa AÇIKÖZ 1 

Bu bildiride, insanın Tevhidi kozmik tümcü düzen ve homo Muslimusluğu 

çerçevelerinde ortaya koyması beklenilen varlıktalığının nihai toplumsal ifadesi olan 

kalkınma veya medeniyet humanizmasının teo-sofik temellerinin sağduyu felsefesi 

ve onun felsefi metodik bütüncül yaklaşım (ı vasıtasıy)la araştırmasını yapacağız. 

Böylece homo Muslimusun bireysel ve toplumsal kalkınmasının bütüncül çok yönlü 

ifadesi olan medeniyet hümanizmasının teosofik omurgasını felsefi (ontolojik, 

epistemolojik, etik vb.) düzlemde ortaya koyacağız. İnsanın söylem ve eylemlerinin 

kendi iç ve dış çevrelerindeki etkileri onun ontolojik beden+ruh genel bileşkesinin 

dışavurum kanalları olan bedensel, ruhsal ve zihinsel fıtri alanlarından kaynaklanır. 

İnsanın medeniyet verilerini analiz ettiğimizde onların kaynakları olarak bu kanallara 

ulaşırız. Yani insanın medeniyeti bu kanallara koşut ortaya çıkar ve bunların bileşik 

ifadesi ve ürünüdür. Her medeniyet belli bir mekan ve zamanda insan toplumları 

tarafından bir hümanizma üzerine inşa edilir. Onun ürünleri ve hümanizması bilimsel, 

dinsel, felsefe ve dil kalıplarından geçirilip bir bilgelik (hikmet) türü olarak tezahür 

eder ki, buradaki ana ve aktif unsur insanın ta kendisidir. Bu nedenle, eğer bir 

medeniyet hümanizmasının çözümlenmesi isteniyorsa, evvelen onun insan anlayışına 

bakılması gerekir. Bu da toplumu oluşturan bütün paydaşlarının katıldığı değişime, 

gelişime, paylaşıma, dayanışmaya, birliğe ve diriliğe açık bir sağduyu iletişim ve 

eylem süreci ile ulusal, bölgesel, küresel ve evrensel bir medeniyet projesi, vizyonu 

ve misyonu gerektirir. Özce, homo Muslimus ve medeniyet humanizmasının teorik, 

ferdi ve ictimai bir resmini çizme çabasında olacağız. 

Anahtar Kelimeler: Homo Muslimus, kalkınma, medeniyet, humanizma, 

sağduyucu teo-sofi, felsefe, sosyal hizmet. 

A Philosophical Approach to Homo Muslimus and Common 

Sense Teo-Sophical Basis of Humanism of Civilisation 

Abstract 

In this paper, I shall deal with homo Muslimus and teo-sophical basis of humanism 

of development which is taken in a comprehensive, holistic and huge context and 

called as a “civilisation” where man is expected to live accordingly and thus find the 

meaning of his social existence by means of a common sense philosophical holistic 

approach as to Tawhedy cosmic holistic order. Therefore we shall show the common 

sense teo-sophical skeleton of homo Muslimus and humanism of his invidual and 

social development called as civilisation on the philosophical grounds (i.e. 

1 

Doç. Dr., Milli Eğitim Bakanlığı, Bakanlık Müşaviri, acikoz.hm@hotmail.com 

168



ontological, epistemological, ethical and so on). The impacts of sayings and actions 

of a man in his own internal and external environments are observed due to revealing 

biological, mental and spiritual channels of the ontological and general unity of 

body+soul of his nature. When data of man’s civilisation analysed, we meet these 

channels as their origins. Thus the man’s civilisation is seen by these channels and 

the product and unified of these. Every civilisation based upon a humanism by human 

societies in certain space and time. The humanism and products of civilisation are 

reflected in terms of science, religion and philosophical thoughts and language as a 

kind of wisdom where man himself is placed centered active agent. The participation 

of forming elements of a society into the individual and social change, share, 

development, unity, solidarity need a process of open and common sense 

communication and action; and urge to have a national, regional, global and universal 

vision and mission of civilisation. We shall draw an individual and societal picture of 

homo Muslimus and humanism of his development on theoretical and practical 

grounds. 

Key Words: Homo Muslimus, development, civilisation, humanism, common sense 

teo-sophy, philosophy, social work. 

1. GİRİŞ 

“Bir Ülkede Evvelen Ulema ve Umera; Saniyen Mef’umlar ve Müesseseler İfsad Olur; Bu 

Mecraya Salisen Esnafın Vicdan Terazisinin İflası da İlave Olunduğunda (Orada Artık 

Maneviyat, Milliyet ve Medeniyet Yok; Heva Heves, Yalan, Meczubiyet ve Ahlaksızlar Ahlakı 

Vardır); Bundan Gayri O Ülkenin Her Türlü Çöküşünü Seyir Eyleyiniz.” (Merza Fakur Heliki, 

1424) 

Yukarıda, özette, bildirimizin neliğine, içeriği ve kimliğine dair, “insanın, Tevhidi 

kozmik tümcü düzen ve homo Muslimusluğu çerçevelerinde ortaya koyması 

beklenilen varlıktalığının nihai toplumsal ifadesi olan kalkınma ve medeniyet 

humanizmasının teo-sofik temellerinin felsefi metodik bütüncül bir yaklaşımla 

araştırmasını yapacağımızı” ifade ettik. Böylece “homo Muslimusun bireysel ve 

toplumsal kalkınması”; onun kapsamlı ve çok yönlü bir bütünde ifadesi demek olan 

“medeniyet” ve “hümanizma”sının teosofik omurgasını felsefi (ontolojik, 

epistemolojik, etik, eylem teorisi vb.) düzlemde ortaya koyacağız. Öyleyse, burada, 

Giriş kısmımızda, incelememizin neliği, niçinliği ve nasıllığını açarak araştırmamızın 

yol haritasını çizip ona kuramsal bir zemin hazırlayalım. Öncelikle araştırmamızın 

neliği ve kimliğinin göstergesi bildirimizin başlığının, “Homo Muslimus ve 

Medeniyet Humanizmasının Sağduyucu Teo-Sofik Temellerine Felsefi Bir 

Yaklaşım” ta kendisidir. 

İnsanın söylem ve eylemlerinin kendi iç ve dış çevrelerindeki etkileri onun ontolojik 

beden+ruh bileşkesinin dışavurum kanalları olan bedensel, ruhsal ve zihinsel fıtri 

alanlarından kaynaklanır. Medeniyet kavramının detaylı açılımını yaptığımızda daha 

kapsamlı bir şekilde görüleceği üzere: İnsanın dar alanda daha çok maddi ve 

teknolojik ürünlerine ve buna bağlı olarak kültürüne karşılık gelen “kalkınma”; ve 

kalkınmanın da içinde yer aldığı maddi ve manevi kültürleri kapsamına alan çok 

yönlü bir eylemler yumağı veya bileşkesi olan şemsiye kavram “medeniyet” ve onun 

olgusal verileri analiz edildiğinde onların kaynakları olarak bu kanallara ulaşırız. 

169



Yani insanın medeniyeti bu kanallara koşut ortaya çıkar ve bunların bileşik ifadesi ve 

ürünüdür. 

İlerleyen satırlar boyunca şu husus ta baştan akılda tutulmalıdır: “Medeniyet” 

kavram, olgu ve eylemine yapısı, içeriği, önemi, işlevi ve etkileri bakımlarından her 

gönderme yaptığımızda doğal olarak onun alt bileşenlerinden olan “maddi ve manevi 

kalkınma”ya ve bunların sonucu ortaya çıkan “maddi ve manevi kültüre” de 

gönderme yapmış oluyoruz demektir. Her medeniyet belli bir mekan ve zamanda 

insan toplumları tarafından bir hümanizma üzerine inşa edilir. Onun ürünleri ve 

hümanizması bilimsel, dinsel, felsefe, sanat ve dil kalıplarından geçirilip bir bilgelik 

(hikmet) türü olarak tezahür eder ki, buradaki ana ve aktif unsur “insan”ın ta kendisi 

olup sonra medeniyeti ve onun hümanizmasıdır. Bu da demek oluyor ki: Homo 

Muslimus, medeniyet, humanizma, medeniyet hümanizması, sağduyu ilke ve 

yargıları, sağduyu eylem felsefesi, teo-sofi, felsefe, sosyal hizmet, medeniyet 

stratejileri, devlet (T.C. Kalkınma Bakanlığı vb.), üniversiteler ve sivil toplum 

kuruluşları incelememizin içeriksel öğeleri olup; yine içeriksel sınırları insanın 

kendisi ve homo Muslimus sıfatına koşut ürettiği veya istikbalde ortaya koyması 

beklenilen medeniyet hümanizması ve mevcut küresel durum karşısında geliştirdiği 

ulusal dört stratejiden ibarettir. Ayrıca genel de inceleme konumuzun içeriği özelde 

konuyu oluşturan öğelerinin içeriksel dolumu sağduyucu teo-sofik alanda olup, 

felsefi bir yaklaşımla tümcü metodik uygulama ile gerçekleştirilecektir. 

Niçin bu tema araştırması konusu olarak seçildi? Bu sorunun cevabı bizi bildirimizin 

niçinliğinin ortaya konmasını sağlayacaktır. Tabiî ki sorunun en kolay ve doğrudan 

cevabı, bu uluslar arası konferansın temasına uygun bizce diğer bildirilere içerik, 

önem, işlev ve etkileri bakımlarından hem teoride hem de uygulamada temel teşkil 

edip katkı sunacak bir konu olmasıdır. Aynı şekilde genelde insan özelde homo 

Muslimus merkezli olmak üzere Tevhidi kozmik tümcü düzenin anlayış, metot ve 

lojistiğinin konuya dair teorik ve uygulamalı çerçevelerini göstermektir. Yani, 

insanın fıtri donanım havuzunun dışa açılım kanalları olan bedensel, zihinsel ve 

ruhsal alanların işlevselleştirilmesiyle kendi bireysel, toplumsal, kültürel gelişim ve 

medeniyetini gerçekleştirmesi; ve bu gerçekleştirmenin maddi ve manevi boyutları 

ve en önemlisi insani boyutunun ne tür bir hümanizma ile meydana getirildiğinin 

sağduyucu teo-sofik zeminde felsefi bir gözle bakıp açıklama ve yorum getirme 

amacında olacağız. Bu amaçları gerçekleştirirken beklentimiz insanın akıl 

hamaliyeliği tarihinde uluslararası medeniyet ve kültür yarışmalarında tarihi bir 

medeniyet hikayesi, destanı ve başarıları olan ülkemizin kısa, orta ve uzun vadelerde 

bir ulusal, bölgesel, küresel ve evrensel medeniyet eylem stratejisi, projesi, vizyonu 

ve misyonu hümanizması oluşumuna bütünde teorik ve kısmen uygulamalı 

karakterdeki bu incelememizle ileride yapılacak olan medeniyet çalışmalarına katkı 

sağlama beklentisini taşıyacağız. 

Neliğini ve niçinliğini açıkladığımız bildiri konumuza ilişkin böyle bir çalışma nasıl 

gerçekleştirilebilir? Nasıl ve hangi metodik yaklaşım, uygulama ve lojistik ile 

yapılabilir? Öncelikle belirtmemiz gerekir ki, incelememiz ontolojik, epistemolojik, 

etik, sağduyu eylem teorisi ve estetik felsefi zeminlerde; ilgili anahtar 

kelimelerimizin kavramsal, olgusal ve tarihi bakımlardan incelenerek 

170



gerçekleştirilecektir. Felsefi ve bilimsel bir perspektifle tümcü (holistik) metodik 

yaklaşım ve sorgulama tarzı kullanılacaktır. İnceleme alanımız hikmetin bileşenleri 

bilim, din, sanat, felsefe ve özellikle teo-sofik teorik alan olup onun uygulamadaki 

(insan, fıtrat, emanet, homo Muslimus, Tevhidi kozmik tümcü düzen, tekamül, 

medeniyet, adalet, denge, değişim gibi) terminolojisinin tarihi, olgusal ve kavramsal 

verileri olacaktır. Yukarıda neliği, niçinliği ve nasıllığı kısaca belirtilen genel 

çerçevenin teorik alandaki sunumundan sonra sağduyu iletişim eylem felsefesi sosyal 

hizmet anlayış ve uygulamaları bağlamında açılımı yapılacaktır. Böylece bildirimiz, 

Giriş, Beş Bölüm ve Sonuçtan olmak üzere içeriksel iskeleti şöylece biçimlenecektir: 

I. Terminolojik Çerçeve ve Metodolojik Yaklaşımlar: Homo Muslimus, Medeniyet 

Hümanizması Bileşenleri, Fıtrat, Emanet, Hikmet vb.; II. Homo Muslimus, 

Medeniyet Hümanizması Bileşenlerinin Onto-Epistemolojik Çerçevesi; III. Sağduyu 

Eylemsel Alan ve Özne (Homo Muslimus) Nesne (Medeniyet) İlişkisi; IV. Sağduyu 

Etiksel Alan: Homo Muslimus ve Medeniyet Hümanizması Stratejileri; (IV.A. 

Yönelim Stratejisi 1: Yerelde Küreselleşmeye Başkaldırı; IV.B. Yönelim Stratejisi 2: 

Küreselleşmeye Karşı Teslimiyetçilik; IV.C. Yönelim Stratejisi 3: Küreselleşmeye 

Karşı Eklektikçilik; V. Hümanizmalar Üstü Hümanizma (Homo Muslimus ve 

Evrensel Medeniyet Hümanizması): Küreselleşmeye Karşı Evrenselcilik-Tevhidi 

Kozmik Tümcülük; Sonuç (Bütün Homo Muslimus ve Müstakbel Adaylarına Bir Not 

ve Hatırlatma: Acilen Fıtrata, Emanete ve Tevhidi Kozmik Tümcülüğe Dönüş 

Çağrısı). 

2. TERMİNOLOJİK ÇERÇEVE VE METODOLOJİK 

YAKLAŞIMLAR: HOMO MUSLİMUS VE MEDENİYET 

HÜMANİZMASI BİLEŞENLERİ 

2.1. Terminolojik Çerçeve ve Medeniyet Hümanizması Bileşenleri 

Bir anlam ağı veya kompozisyonunun olmazsa olmazı olan terminoloji, bizim 

durumumuzda daha da bir önem arz etmektedir. Bu yüzden öncelikle anlam taşıyıcı 

terminolojik ana öğelerin kavramların takdiminin yapılması zaruridir. Bizim 

yukarıda da belirtildiği gibi, evvelen içerik açıklaması yapılması gereken bir dizi 

kavramlarımız var. Bunları şimdi kısaca birer birer görelim. 

“Homo Muslimus” (Müslüman İnsan): Yaratıcısı tarafından homoların (insansıların) 

sapien (akıllı) türünden seçilip kendisine ilahi ruh terkibi (akıl, irade ve vicdan) 

üflenmesine koşut beşerlikten (homo animalusluktan) kurtulma imkanı tanınan ve 

böylece kendisine akıl emaneti, yeryüzü imarcılığı ve temsilciliği verilen Adem 

olarak takdim edilip modellenen müstakbel ideal kişiye karşılık gelir. Homo 

Muslimus, aynı zamanda homo skeptikus (şüpheci insan) olma özelliğinden dolayı 

insanlık medeniyet ve hümanizmasının iptidai ilk temsilcisidir. Kendisine biçilen 

homo Muslimusluk vizyon ve misyonunu kabul veya ret etme iradi seçme keyfiyeti 

kendisine bırakılan homo Muslimusluk adayı beşer homo sapiens (günümüzde homo 

sapiens sapiens=homo modernikus) ister skeptikus (şüpheci) özelliğini önerilen yolda 

işlevselleştirip kendi seçimiyle yürür ve homo Muslimus olur; ister öneriyi ret eder 

ve aslına rücü eder. Yani bir bakıma insan hayatı, bir ucunda homo Muslimusluk ve 

171



tonajları olan, diğer uçta homo animusluk (beşerlik) ve versiyonlarını olan bir ömür 

kulvarındaki bilinçli ve iradi yürüyüşe karşılık gelir. 

Öte yandan, hatta homo Muslimusluk adayı insanın, homo animalus beşerlikten daha 

aşağı bir konuma düşmesi bile ciddi anlamda söz konusudur. Çünkü insana ruh 

emanetini (akıl, vicdan, irade) yüklendikten sonra bu ilahi lojistiği kaynağını ret 

etmesine rağmen fıtraten veya yaratılış doğası gereği kullanmaktadır. Çünkü fıtri 

lojistik Tanrısal bir veri ve nimet olup herkese istisnasız açıktır. Bunun için homo 

Muslimusluk kapısı son nefesten bir öncesine kadar fıtratı gereği potansiyel homo 

Muslimusluk adayı olan bütün insanlığa açıktır. Başta homo Muslimusluk olmak 

üzere, hiçbir sıfat ve kimlik yine hiçbir kimsenin tekelinde değildir; fakat insandan 

İlahi irade yine insanın iyiliği için fıtratına uyup emaneti iyi değerlendirip homo 

Muslimus olmasını veya olmayı seçip gereğince eyleyip söylemesini beklemektedir. 

Böylece Yaratıcısı ondan yeryüzünü inşa ederek homo Muslimusca barışcıl bir 

kalkınma-medeniyet oluşturmasını istemektedir. İşte bu yüzden hayvan kendisine 

verilen donanımın gereğini içgüdüsel, refleks ve hatta mekanik çerçevede sergiler, 

nitekim kendisinden de beklenilen hayvanlığının gereğini yapmasıdır. 

Oysa, bir bakıma gelişmiş hayvan olan insana artık üflenen ruh terkibi gereği akıl 

(irade ve vicdan) emaneti verilmiştir ve o bu emaneti önerilen çerçevenin dışında 

kullanmakta olup bunu yine kaynağını ret ettiği akıl ile yapmaktadır, yani akıl akıl ile 

çatışmakta ve çelişmektedir. İslami terminoloji ile ifade edecek olursak, bu iradi 

seçim “ahsen-i takvim”lik (en güzel kıvamda) ile “esfele safilin”lik (sefihlerin sefihi) 

arasında bir seçimdir. (İslamoğlu, 2014) Öyleyse herkes seçiminde ve seçime koşut 

yapılan eylemlerinde özgür olup, böylece seçiminin olumlu olumsuz sonuçlarından 

hukuken, ahlaken ve vicdanen sorumludur. Homo Muslimusu ve Muslimusluğu 

anlamak, atası homo sapieni ve sapienliği, fıtratı, üflenen ruhu, (akıl, vicdan, irade) 

emanetini, Tevhidi kozmik tümcü düzeni ve yeryüzü temsilcisi-imarcısı rolünü 

anlamaktan geçer. (İslamoğlu, 2016) Çünkü bütün bu manevi lojistik olmadan homo 

Muslimusluk hiç bir anlam ifade etmez. Bu anlamanın yeri de hikmetin 

bileşenlerinden olan teoloji, ilim, sanat ve felsefe alanlarıdır. Bu kavramlar gereğince 

anlaşıldığında kalkınma-medeniyetin niçin diğer canlılara değil de, sadece insana 

özgü bir faaliyet alanı olduğu anlaşılır. İşte bu yüzdendir ki şempanze muza uzanır 

ama uzanma aleti veya muz tarımı yapamaz, yani bir kalkınma projesi, medeniyeti 

ortaya koyamaz. (Küyel, 1978: 1-2) 

“Medeniyet”: İnsanın doğuştan kendisi ile birlikte getirmeyip kendisine Yaratıcı 

tarafından yüklenen ilahi terkibi (akıl, irade ve vicdan) veya emanetini kendince 

taşıyıp bilim, din, sanat ve felsefe yapma vasıtasıyla kullanarak sonradan doğaya 

kattığı ürünlerin bütününe karşılık gelir. Bu ürünü maddi türüne maddi kültür veya 

medeniyet; manevi türüne manevi kültür veya medeniyet denir. Bu anlamda insan, 

yeryüzünün inşası için inşa edilmiş ilahi bir projedir. Doğal olarak medeniyet 

denilince akla aktif eyleyen insan ve onun maddi ve manevi alanlardaki zihinsel, 

bedensel ve ruhsal yetilerinin işlevselleştirmesine koşut her türden faaliyetleri gelir. 

Bu bilinçli, iradi, özgün ve özgür eylemler toplumsal bir kimliğe büründüğünde 

değişim, yenilenmenin, evrilmenin, gelişmenin, imarın ve inşanın habercisi olup 

172



insan (toplumsal) medeniyetinin birleşik ana motorları vazifesini görürler. (Öztürk, 

2014: Giriş) 

Medeniyet, tek tek bireyin değil, aksine bireylerin kolektif (toplumsal) zihinsel, 

ruhsal, bedensel ve bunların bileşkesi veya kombinazonu olan eylemlerinin bütününü 

ifade eder. Bu bütüne toplumun her kesimi ve tabakasının doğal sürecinde çeşitli 

katkıları vardır. Bu yüzden medeniyet ortak bir birikim ve geçmiş ile bağını şimdide 

tutup ileriye yönelik bir süreç sonucu oluşur. Onun için falanca bireyin ferdi 

medeniyetinden söz edilemez ama o bireyinde için de yer aldığı toplumun (ulusun, 

milletin vb.) her kesiminin ortak faaliyeti olan kültüründen ve medeniyetinden söz 

edilebilir. Bu yüzden medeniyet bireyler arasındaki ortak düşünsel, inançsal, 

duygusal, eylemsel, sözel, vicdani ve hissediş bağı bünyesinde barındırıp bu 

zenginliği yansıtır. Çünkü o, bir bakıma ortak aidiyet kimliğini ve varolma 

kalıcılığının kendincesini ve tarihi mührünü yansıtır, tıpkı Hint, Çin, Mısır, 

Mezopotamya, Pers, Yunan, İslam, Avrupa, Amerika ve sair medeniyetleri gibi. 

(Sayılı, 1982: 1-33) 

“Medeniyet Hümanizması”: Medeniyeti oluşturan bütün eylemler hangi insan bakış 

açısı ile sergileniyorsa; veya eylemlerinin merkezine hangi insan anlayışı konulup 

esas alınıyorsa, medeniyet o insan bakış açısı ve anlayış ile (yani hümanizmasıyla) 

anılır. Nitekim hümanizma insana ait, insana dair, insana yönelik, insana ilişkin, insan 

hakkında, insan öncelikli ve insan için olandır. Hümanizma maddi ve manevi veya 

ikisinin karması adamlık ürünlerin, eserlerin, yapıtların, söylemlerin, eylemlerin 

karşılığıdır; yani hümanizma medeniyetin karşılığı olup onun canı ve ruhudur. Oysa 

medeniyet, hümanizmanın içinde yer alıp meskun olduğu teni ve bedenidir. Bu 

nedenle, hümanizmasız bir medeniyet düşünmek imkansızdır. 

Sonuçta her medeniyetin bir hümanizması vardır ve onun üstüne inşa edilir. Yine 

hümanizma: Adamcılık, ademcilik, insancılıktır; insana, adama, ademe öncelik verip 

onu ilgi ve uğraşta merkeze koymaktır; insanı, adamı, ademi sevmektir. İnsan 

merkezli veya insan dair bu eylemleri gerçekleştirenlere hümanist denir. Bunların 

çoğul durumlarına veya topluluğuna da hümanistler denir. İşte bu yüzden medeniyet 

hümanizması, medeniyetin insancasına, adamlığına ve ademliğine; insan, adam ve 

adem merkezciliğine karşılık gelir. Başka bir ifadeyle medeniyet hümanizması, insan 

(toplum) mekan ilişkisinin veya bağlamlarının insanca (toplumlarca) ortaya konup 

sergilenmiş maddi ve manevi ürünsel ifadesidir. Bu yüzden hümanizmalar insan ırk 

adlarıyla bazen de meskun coğrafi yer, inanç kimliği ve mensubiyet adlarıyla anılır: 

Hint, Çin, Mısır, Mezopotamya, Pers, Yunan, Budist, Yahudi, Hıristiyan, İslam, 

Avrupa, Amerika, Doğu, Batı, vb. medeniyet hümanizmaları gibi. 

“Hikmet (= Teoloji-Teosofi + Bilim + Sanat + Felsefe-Filosofi)”: Her medeniyet akıl 

hamaliyeliği çevresi bir hümanizmayı yansıttığı gibi, aynı zamanda o çevrenin hikmet 

anlayışını da yansıtır. Hikmet ise, ister ilahi ister insan menşeli olsun her türlü eylem, 

iş, oluş, vakıa, fenomen, davranışın özünü bilme iradi cehdine, gayretine karşılık 

gelir. Hikmet bu bilmeyi ilahiyat, bilim, sanat ve felsefe alanlarında ve bu alanların 

anlayış ve metodolojilerini kullanarak yapar. Bazen araç ile amaç karışır; araç, amaç 

olarak anılır veya bilerek karıştırılıp amaç olarak ifade edilir. Yani, hikmetin parçaları 

veya elemanları olan teoloji, bilim, sanat ve felsefe indirgemeci metodik yaklaşım ile 

173



hikmetin yerine konur. (Küyel, 1976: 13-14) Oysa teoloji, bilim, sanat ve felsefe 

hikmetin olmazsa olmaz aktif bileşenleri, parçaları, öğeleri ve vasıtalarıdır. Bu 

parçalar gerçekte ancak bir bütünde (hikmet bütününde) anlam, önem, işlev ve etki 

ifade ederler. Aksi durumda, güdük, sığ, yalın, eksik ve yanıltıcı olup yanlışa 

sürüklerler. 

Örneğin teo-sofi, hikmetin teolojik veya ilahiyat yüzüdür. Filo-sofi hikmetin düşünsel 

fevri beşeri yüzüdür. Sanato-sofi, insanın varlıkla özel, özgün ve özgür biçimde 

varlıkla ünsiyetinin ürünsel yüzüdür. İlmo-sofi, hikmetin dünyalı hatta evrensel 

yüzüdür. Bu dörtlünün birleşimi bize hikmetin bütününü verir veya bütününe 

ulaştırır. Bu dörtlü vasıtasıyla hikmetçe okunan insan, doğa, evren, Yaratıcı, toplum, 

insanlık, kalkınma-medeniyet ve kültür bize bu öğelere dair bütüncü, kapsamlı ve 

yetkin bir tablo sunar. Bu tablo, en çok medeniyet hümanizmalarının anlaşılıp 

değerlendirmesine yarar. Hikmette güçlü olan medeniyette de güçlü olur. Fakat bu 

güç, güç ahlakı çerçevesinde kontrol altına alınmazsa eğer karşımıza Yaratıcıya karşı 

çıkan veya sözde Yaratıcı adına tanrıcılık yapan vahşi kapitalizm, vahşi komünizm, 

vahşi faşizm, vahşi siyonizm, vahşi fetöizm ve bunların türevleri çıkar. İşte burada 

her türlü hikmet faaliyetinde çoğunlukla görülen bütünün parçalarına indirgeme 

dürtüsünden kaynaklanan indirgemecilik hastalığı ile karşı karşıya gelinir. Böylece 

bütün parçada, parçacılık uğruna bilinçli bir şekilde yok edilir veya yok edildiği 

sanrısına kapılınır. 

“Akıl Hamaliyeliği (Tarihi ve Çevreleri), Akıl Hamalı Homo Skeptikus, Tevhidi 

Kozmik Tümcülük ve Tevhidi Kozmik Tümcü Düzen”: Bu ifade grubu bizim 

incelememizde özel, özgün, önem ve işleve sahiptirler. Bunları yer yer kullandığımız 

için kısaca açıklamak da yarar görüyorum. “Akıl hamaliyeliği”nden kasıt, yukarıda 

homo Muslimusun açıklamasında ifade ettiğimiz gibi, Yaratıcının insana verdiği 

(veya üflediği ruh) emanetin terkibinin (akıl, irade, vicdan) akılın öncülüğünde 

gereğince anlaşılıp, taşınıp işlevselleştirilmesi durumudur. Akıl hamalı homo 

skeptikus (akıl hamalı şüpheci insan) ise, bu işlevselleştirme sürecini homo 

Muslimusluk vizyonun ve misyonun gereğini yapmak üzere insanın akıllı varlık (akıl 

hamalı) bilinciyle olumlu şüpheci tavır takınan özneye (skeptikusa) karşılık gelen 

bileşik ifadesidir. 

“Akıl hamaliyeliği tarihi”, bu öznenin zamanda sergilediği eylemlerin zamansal 

ifadesine karşılık gelirken, “akıl hamaliyeliği çevresi veya çevreleri”de bu eylemlerin 

sergilendiği yerlere veya mekanlara koşut ifadesinin karşılığıdır. Hint, Çin, Yunan, 

İslam, Britanya, Avrupa, Amerika vb. akıl hamaliyelikleri, tarihleri ve çevreleri gibi. 

Yine, “Tevhidi Kozmik Tümcülük”, Evrendeki düzenin Yaratıcı tarafından zıtların 

birliği; kesretten vahdete ve vahdetten kesrete diyalektik ve tekamül ilkeleri gereği 

İlahi bütüncü ve birci işleyişin (Sunnetullah’ın) bizce ifadesidir. “Tevhidi Kozmik 

Tümcü Düzen” ise, bu bütüncü ve birci işleyişin evrende bir uyum, bir denge, bir 

düzen dahilinde olmasının karşılığıdır. 

“Medeniyetin Bileşenleri”: “Medeniyet” çok özneli, aktörlü, eyleyenli, katılımlı ve 

çok yönlü, çok kapsamlı, çok çeşitli ve birleşik eylemlerden meydana geldiği için 

değişik bileşenlerden oluşup onların ortak ürününün bütündeki veya toplamdaki 

adıdır. “Kalkınma” (development) ise daha çok iktisadi, sosyal, teknolojik bilgi ve 

174



uygulama süreçlerini kapsayan sonuçsal bir medeniyet bileşeni veya alt kümesidir. 

Medeniyet bileşenleri olarak ona katkı veren paydaşları şöylece sıralayabiliriz: 

Devlet (özellikle Kalkınma Bakanlığı, diğer Bakanlıklar, kamu kurum ve 

kuruluşları), üniversiteler, sivil toplum kuruluşları, kamu ve özel sektör çalışanları, 

ve bütün vatandaşlardır. Tıpkı bugün çoğu paydaşların burada ortak bir amaç için bu 

“UNİDAP Uluslararası Bölgesel Kalkınma Konferansı” toplantısında bir araya 

gelmesinde olduğu gibi. Bu etkinlik örneğinden de gözlemleneceği gibi, paydaşların 

işlevselleştirilmesi sonucu elde edilen maddi ve manevi enerjiye toplumsal sinerji, 

dirilik, birliktelik, dayanışma, sağduyu ve ruh denir. 

İşte bu yüzden olsa gerek ki, Kalkınma Bakanlığı Basın Halkla İlişkiler Müşavirliği 

Birimi tarafından hazırlanan “Kalkınma Bakanlığı Tanıtım Kitabı”nda (Plan, 

Program, Yatırım, Koordinasyon ve Kalkınma konularında) “Nitelikli İnsan Güçlü 

Toplum” tematik ilkesinden hareketle “vizyon”, “misyon”, “uzun vadeli gelişme 

strateji”, diğer iş ve işlevler bağlamlarında şunlar belirtilmektedir: 

“Misyonumuz: Ülkemizin ekonomik ve sosyal kalkınmasının hızlandırılması, 

dengeli ve sürdürülebilir kılınması için kalkınma sürecini katılımcı bir yaklaşımla 

planlayarak hükümete müşavirlik yapmak ve toplumun tüm kesimlerine yol 

göstermek. Vizyonumuz: Kalkınmayı bütüncül bir yaklaşımla tasarlayan ve 

yönlendiren, politika ve strateji üretimine ve koordinasyonuna yoğunlaşmış, 

uzmanlığa dayalı, yenilikçi ve öncü bir kurum olmak. Bakanlığımız, 50 yılı aşkın 

bilgi birikimiyle ülkemizin ekonomik, sosyal ve kültürel kalkınma çabalarının 

yönlendirilmesine hizmet etmektedir... Ülkemizin kalkınmasına yönelik uzun vadeli 

hedef ve stratejilerin gerçekleştirilmesi sürecinde en önemli unsur, tüm politikaların 

insan odaklı, birbirleriyle tutarlı bir bütün olarak ele alınmasıdır. Çalışmalarımızı, 

kapsayıcı ve sürdürülebilir kalkınma yaklaşımı doğrultusunda, stratejik önceliklere 

dayalı bütüncül bakış açısıyla, ülkemizin potansiyelini ortaya çıkaracak şekilde 

sosyal devlet olmanın gereğini de dikkate alarak sürdürmekteyiz. 2023 Uzun Vadeli 

Strateji: Bilgi toplumuna dönüşümün sağlanarak dünya hâsılasından daha yüksek 

oranda pay alınması, toplumun yaşam kalitesinin yükseltilmesi, bilim ve uygarlığa 

katkı ile bölgesel ve küresel düzeylerdeki kararlarda etkin söz sahipliği, uzun vadeli 

gelişme stratejisinin nesnel amaçlarını oluşturmaktadır. Uzun Vadeli Gelişme 

Stratejisinde ülkemizin jeostratejik konumu, kültürel birikimi ile ekonomik ve sosyal 

alanda sağlayacağı gelişmeler sonucu Cumhuriyetimizin 100’üncü yılında ülkemizin 

dünyanın ilk 10 ekonomisi arasında yer alması hedeflenmiştir…” (T.C. Kalkınma 

Bakanlığı Tanıtım Kitabı, Bakanlık web sayfası) 

Son olarak “Sağduyu Eylem Felsefesi”ne değinecek olursak: Yukarıda belirtilen 

bütün bu eylemler ve aktörleri hem düşünce, anlayış hem de uygulama olarak genel 

de bir sağduyu felsefi yaklaşımını ve özelde ise sağduyu eylem teorisi çerçevesinin 

işlevselleştirilmesini gerektirir. Çünkü sağduyudan uzak bir felsefe daha baştan 

indirgemecilik illetine tutulmuş demektir. Hemen müdahale edilip iyileştirilmesi 

gerekir kronik sığ dogmacılığa henüz sapmadan. Sağduyu felsefesi de işte tam da bu 

ihtiyaçtan ortaya çıkmıştır. Örneğin sağduyunun bittiği yerde felsefe başlar tezini 

savunan Hume’u, Reid’in sağduyu ile tedavi etmeye çalışması gibi. Böylece birazdan 

diğer Bölümlerimizde çeşitli bakımlardan inceleme konumuzun açıklaması 

175



yapıldığında görüleceği gibi, rasyonel ve nesnel bağlamda kapsamlı, kuşatıcı ve ilkeli 

bir anlam, önem, işlev ve etkiye sahip olabilsin. (Açıköz, 1998: Giriş) 

2.2 Metodolojik Yaklaşımlar ve Medeniyet Hümanizması Bileşenleri 

Hangi alandan ve çeşitten olursa olsun her bilgi ve bilgilendirme faaliyeti metodik bir 

yaklaşım ve usul gerektirir; veya bir metod ve usule koşut ancak gerçekleştirilebilir. 

Doğal olarak bir bilgi konusunun felsefi değerlendirmesinde de aynı durum ve şart 

geçerlidir. Bilgi alanında özellikle hikmeti oluşturan dörtlü öğede (teoloji, ilim, sanat 

ve felsefe) genelde iki tür metodik yaklaşım kullanımdadır. Bunlar: a) Tümcü 

(holistic) yaklaşım ve uygulaması; ve b) İndirgemeci (reductionistic) yaklaşım ve 

uygulamalarıdır. (Açıköz, 1998: Giriş) 

a) “Tümcü (Holistic) Metodik Yaklaşım ve Uygulaması”: Hangi bilgi alanına ilişkin 

olursa olsun bir bilgi inceleme, araştırma ve değerlendirme konusunu oluşturan 

bütünsel bir yapının, kompozisyonun, vakıanın, oluşun, fenomenin, eylemin analizini 

parçayı yok saymadan bir bütün anlayışıyla bütünde yapmak. Bu analiz sürecinde de 

inceleme konusuna dair tümdengelimsel ve tümevarımsal metodik ussal adımları 

atarak sıralı ve atlamasız sağlamalı gitmektir. Böylece bütünde parçayı yok etmek; 

parçada bütünü öldürmek tehlikesinden uzak durulmuş olup; konuya dair olumlu, 

yapıcı, kapsamlı, kuşatıcı, sağlıklı ve bütünsel bir araştırma sonuca ulaşılabilir. 

b) “İndirgemeci (Reductionistic) Metodik Yaklaşım ve Uygulaması” kendini şu 

şekilde gösterir: Ait olduğu bütünden parçayı koparıp araştırmanın veya 

değerlendirmenin merkezine koyup, onu bütünmüş gibi lanse etme çabasına karşılık 

gelir. Bu bütünün parçasına indirgenerek bütün adına parçada yok edilmesidir. Bu 

durumun hikmet bileşenleri ve öğelerindeki (teoloji, ilim, sanat ve felsefedeki) teorik 

ve uygulamalı tezahürleri kendilerini ideolojiler, dünya görüşleri ve öznel düşünce 

parçacıkları olarak gösterirler. Genelde uzmanlaşma, özelleşme, müstakilleşme adına 

bilgi alanlarından bilim ve felsefe alanlarında kullanılır. Fakat maalesef çoğu zaman 

bu kullanımda parçanın bütün ile olan bağı bilerek göz ardı edilir. Görüldüğü üzere, 

bu metodik yaklaşım ve uygulaması sonucu bakımından bilgi alanında en zararlı, 

yıkıcı, olumsuz, eksik, parçacı, sağlıksız, yanıltıcı ve yanlışa sevk edici bir yaklaşım 

ve uygulamadır. 

Sonuçta, indirgemeci metodik yaklaşım ve uygulamanın medeniyet hümanizması 

doğal olarak indirgemeci türden olacaktır; yani sığ, parçacı, olumsuz, zararlı, yıkıcı, 

eksik, sağlıksız, yanlış ve yanıltıcı özellikli olacaktır. Tümcü metodik yaklaşım ve 

uygulamanın medeniyet hümanizması da tümcü türden; yani olumlu, yapıcı, sağlıklı, 

kapsamlı, kuşatıcı ve bütüncül nitelikli olacaktır. Medeniyet hümanizmasının 

bileşenlerinin analiz ve değerlendirilmesinden ibaret olan incelememiz boyunca biz, 

sağduyu tümcü yaklaşım ve uygulamasını esas alarak, özellikle bilim ve felsefe 

alanlarında on dokuzuncu yüzyıldan beri sergilenip iyice sığlaşan indirgemecilik 

batağından uzak durmaya çalışacağız. 

176



3. HOMO MUSLİMUS VE MEDENİYET HÜMANİZMASI 

BİLEŞENLERİNİN ONTO-EPİSTEMOLOJİK ÇERÇEVESİ 

Eğer bir medeniyetin hümanizmasının çözümlenmesi isteniyorsa, evvelen onun insan 

anlayışına bakılması gerekir. Bu da toplumu oluşturan bütün paydaşlarının katıldığı 

değişime, gelişime, paylaşıma, dayanışmaya, birliğe ve diriliğe açık sağduyucu bir 

iletişim ve eylem süreci ile ulusal, bölgesel, küresel ve evrensel bir medeniyet projesi, 

vizyonu ve misyonunun ortaya konması; ve homo Muslimus ve medeniyet 

hümanizmasının Türkiye ve Dünya ölçeklerinde teorik ferdi ve ictimai bir resmini 

çekilmesi gerektirir. 

Konumuzu yukarıda belirtilen sağduyu eylem felsefesi çerçevesinde ele alacak 

olursak evvelen belirtilmesi gerekir ki, medeniyet dışsal bir olgu olup insan 

eylemlerinin toplamı bir genel, orkestral ve şemsiye eylemdir. Yani medeniyet adı 

verilen çoklu eylemler yumağı bir sonuç, onu ortaya koyan eyleyen (bireyler, toplum 

veya toplumlar) aktif bir sebeptir. Doğal olarak biri olmadan diğeri olamaz; 

aralarında çift taraflı ve gerektirmeli bir ilişki vardır. Özellikle medeniyet 

konuşulduğunda doğrudan akla medeniyetin müsebbibi eyleyen insan ve insan 

toplumları gelir. Yani insana gönderme yapmadan medeniyetten söz etmek mümkün 

değildir. Öyleyse bir medeniyeti ancak bir hümanizmaya koşut gerçekleştirilebilir. 

Böylece, bir medeniyet hümanizması tasavvuru, öngörüsü, vizyonu olsun ki, bu 

vizyon bilim, din, sanat ve felsefe kalkınma faaliyetleri veya eylemleri aracılığıyla 

misyona dönüştürülüp insan tarafından ete kemiğe büründürülebilsin. 

Diğer taraftan bir açıdan bakıldığında refah, paylaşım, birliktelik ruhu, sağduyu ve 

vicdanı, dayanışma, kurumsallaşma, işbölümü, ihtisaslaşma ve bunların ortaya 

çıkmasını sağlayacak olan fikre, emeğe, özgünlüğe ve özgürlüğe saygı, hoşgörü, 

destek olmadan ne kalkınma ne de medeniyet olur. Kalkınma ile medeniyet arasında 

çift taraflı ve çift gerektirmeli zorunlu bir ilişki vardır; ve bu yüzden birbirlerinin 

varlıklarını zorunlu kılarlar. Yani, medeniyet maddi ve manevi kalkınmanın 

sonucudur; kalkınma ise medeniyetin sebebidir. Fakat unutulmamalıdır ki, medeniyet 

çok yönlü, kapsamlı ve kuşatıcı bir eylemler bütünüdür ve kalkınma onun bir alt küme 

bileşenidir. 

Aynı şekilde merkezde bir insan hümanizması olmadan da kalkınma ve medeniyet 

olmaz. Görüldüğü üzere genelde ve özelde işin başı da sonu da aktif eyleyen özne 

olan insana, bizim konumuzda medeniyet çoklu eylemler bütünü veya yumağı olduğu 

için insanlara (topluluklara ve toplumlara) varmaktadır. Birazdan medeniyet çoklu 

eylemleri yalın sağduyu eylem zemininde incelediğimizde görüleceği üzere, bu 

inceleme: a) Nesneden Özneye (Medeniyetten İnsana) ya da b) Özneden Nesneye 

(İnsandan ve Medeniyete) doğru bir okuma, analiz etme ve değerlendirme yapmak 

suretiyle ancak iki şekilde gerçekleştirilebilir. Bu da bizi doğal seyrinde şuan mevcut 

veya medeniyet gibi sonradan oluşturulan (eylemsel) varlıkların, fenomenlerin ve 

olguların onto-epistemolojik varlıktalık sırasıyla yüzleştirir. 

“Varlık – Düşünce – Dil” veya “Nesne – Zihin – Kavram” onto-epistemolojik 

varlıktalık sırasını dikkate alacak olursak; varlık alanında olup dille veya yazıyla 

ifade edilen bir medeniyet (eylem) öncelikle bir eyleyenin (onu meydana getiren bir 

177



öznenin veya toplumun) zihninde bir düşünce, fikir, taslak, proje olarak var olmalıdır. 

(Küyel, 1978: 97-180) Sonra hangi tür ve cinsten olursa olsun bu proje dahilinde 

şekillendirilip ortaya konmalıdır. İşte bu ortaya koyma işleminin öncesi, şimdisi ve 

sonrasındaki kişi, aktif olan özne (eyleyen) bir de bu yönüyle özel bir önem arz eder. 

Çünkü özne, eylem-eylenilen-eyleyen ilişkisindeki diğer ontolojik öğeleri veya 

bileşenleri çekip çeviren ve anlamlı bir proje içinde eser formunda ortaya koyan aktif, 

özgün, özgür, iradeli ve akıllı kişidir. Bir kez daha hatırlatacak olursak, bizim 

inceleme konumuzda akıl hamalı emanetçi kişilerden oluşan özne, toplum veya 

toplumların ta kendisidir. 

Diğer taraftan varlıktalık sırasına göre, varlığın okunması anlayış ve metodik 

yaklaşımsal olarak genelde yukarıda belirtildiği gibi: a) İndirgemeci (reductionistic) 

negatif ve sağduyu tümcü (common sense holistic) pozitif metodik yaklaşımlar diye 

iki şekilde yapılabilir. Bunu da indirgemeci anlayış ve metodolojinin dar, lokal, eksik, 

sağlıksız ve olumsuz sonuçlarının aksine eğer kapsamlı, kuşatıcı, sağlıklı ve olumlu 

bir sonuç alınmak istenirse, bütüncül veya tümcü (holistik) bir anlayış ve metodoloji 

ile yapmak gerekir. Aslında doğrusu her iki şıkkı da tümcü yaklaşımla 

işlevselleştirerek sağlamalı ve kapsamlı bir araştırma resmi ortaya konulabilir. Çünkü 

özdeşlik ilkesi gereği bütün, bütündür; parça, parçadır; tıpkı A, A’dır gibi. Böylece 

indirgemeci anarşi, kaos, kargaşa, dengesizlik yerini insanda, toplumda, doğada, 

yerkürede ve evrende düzen, denge, uyum bırakmış ve kozmos sağlanmış olur. 

Medeniyette indirgemeci olmak veya indirgemeci bir değerlendirmede bulunmak o 

Medeniyete ve hümanizmasına karşı yapılan en büyük kötülük ve entelektüel bir 

cinayet olur. 

Şimdi genel çerçevesini çizdiğimiz onto-epistemolojik zeminin sağduyu eylem 

felsefesi alanında “eylem” (nesne-medeniyet) ve “eyleyen” (özne-toplum) olguları ve 

ikisi arasındaki zorunlu yönelimsel ilişki modelinde nasıl işlevselleştirileceğini 

detaylı bir şekilde görerek “medeniyet hümanizması” incelememizi ileri bir aşamaya 

taşıyalım. 

4. SAĞDUYU EYLEMSEL ALAN VE ÖZNE (HOMO MUSLİMUS) 

NESNE (MEDENİYET) İLİŞKİSİ 

Hangi alanda ve her neye ilişkin olursa olsun kapsamlı, işlevsel, yapıcı, etkili ve 

bütüncül bir inceleme ve değerlendirme yapılmak istenirse; ayrıca her türlü okumada 

özellikle medeniyet hümanizması ve bileşenlerinin hikmeti okunmasında bireysel, 

toplumsal, kültürel sağduyu, sağduyucu felsefe, sağduyucu hümanizma ve onun 

tümcü metodik yaklaşımı esas alınmalıdır. 

Peki sağduyu, sağduyucu felsefe, sağduyu inanç ve ilkeleri, onun metodik tümcü 

yaklaşımı ne demektir? Ne tür inanç ve ilkelerin sağduyu inanç ve ilkeleri olduğunu 

nereden, nasıl ve hangi ölçüte göre bilebiliriz? Soruya cevaben Reid, sağduyunun 

insanlığın temel inançlarını belirlemedeki ve genel geçerliliğine ilişkin şu maddeleri 

ileri sürer. Bunlar: 1) İnancın evrenselliği; 2) Bu inançlar insanın felsefi düşünceye 

ulaşmadan çok önce iddia edildiği ve şimdideki geçerliliği; 3) Bu inanç ve 

hükümlerin inkarını etmenin evrensel saçmalığı; ve 4) Teoride bu inanç ve 

hükümlerin inkarına veya şüphe ile karşılanmasına rağmen inkar eden veya şüphe 

178



duyanların pratik hayatlarında bunların kesin kes doğruymuşcasına inanıp, 

uygulamaları. (Açıköz, 1998: Giriş) 

Reid’e göre, bu sağduyu genel inanç ve ilkelerini insan zihinsel (spekülatif, teorik ve 

epistemolojik zemin) ve aktif (uygulamalı ve etiksel zemin) güçlerin kullanımına 

koşut farkına varır. Ayrıca bu güçlerin işlevselleştirilmesi ancak ontolojik zemindeki 

şu üç sağduyu inancı ve ilkeleri üzerine inşa edilebilir ki, bunlara dair kesin bir 

sağduyu inancı olmadan hiçbir bilgiye ulaşmak mümkün değildir. Ontolojik 

varlıklarına rağmen mantıksal çerçevede gösterimsel olmayan inanç veya hükümler 

şunlardır: 1) Ferdin bireysel varlığı ve ayrı devam etmekte olan ferdi varlık kimliği; 

2) Ferde dışsal, ondan ve onun algılarından bağımsız olan dış dünyadaki şeylerin 

varlığı; ve 3) Doğanın düzenliliği ve bu düzenliliğin sağladığı doğa 

yorumlanabilirliği ki, kişi daha önce tecrübe ettiklerinden hareketle tecrübe 

etmedikleri hakkında çıkarsamalar yapabilir. (Açıköz, 1998: Giriş) 

İşte bizde ilerleyen satırlar boyunca bu sağduyu inanç ve ilkeleri doğrultusunda 

ileriye yönelik olası medeniyet hümanizmaları teori ve uygulamalarına dair bizce bir 

öndeyi de bulunacağız. Fakat evvelen özne-medeniyet çoklu eylemsel ilişkisi 

bağlamında ontolojik öğelerimize sağduyu eylem felsefesi çerçevesinde bir göz 

atalım. İnsan (özne veya eyleyen), medeniyet (nesne veya eylem konusu), mekan, 

zaman, ortam, insanın içsel ve dışsal şartlar vesair olarak sayabiliriz. Öte taraftan, 

yalın seviyede bir eylemin ortaya çıkması için sağduyu eylem felsefesine göre şu 

şartların oluşması gerekir: 1) Yapılacak bir eylem veya bir fiil, bir şey’e ilişkin 

olmalıdır; 2) Eyleyen yapılacak eylemin nesnesi (konusu) hakkında bir kavrama yani 

ön bilgiye ve tartıma sahip olmalıdır; 3) Eyleyenin eylem nesnesini yönelik 

gerçekleştireceği eylemin kendi gücü dahilinde olduğuna dair kesin bir inanca sahip 

olması gerekir; ve 4) Eylemin eylemcisinin kendisi tarafından akli ve iradi bir şekilde 

seçilip ve gerçekleştirilmesi yönünde ciddi bir gayret sarf etmesi zorunludur. 

(Açıköz, 1998: Giriş) 

Görüldüğü üzere, insanın eylemi zihnine binaendir yani birincileyin zihni bir faaliyet 

sonra, irade ile bir eyleyen tarafından ortaya konması söz konusudur. Sonuçta bir 

failin bir fiili gerçekleştirmesi için bu ön şartları yerine getirmesi gerekir. Diğer 

taraftan şu iki soruyu sormak durumundayız: İnsan Eylemini Belirliyen Öğeler 

nelerdir? Bu öğeler bir bütünde nasıl ifade edilebilir? Rescher (1970) bir tablo 

vasıtasıyla bizim bu sorularımıza cevap verir. Tabloyu biz kendi konumuz homo 

Muslimus, onun medeniyet eylemi ve hümanizması bağlamında cevapları ile birlikte 

sunarak, incelememizde ileri bir adım daha atmaya çalışalım. 

1. Eyleyen: Kim (eylemi) ortaya koydu? Medeniyet, hilafet, imparatorluk bakiyesi 

Türkiye Cumhuriyetinin homo Muslimus Türkiye toplumu. 

2. Eylemin Türü: Ne eyledi veya eylendi? Medeniyet projeleri (2023, 2053, 2071, 

2110 Kalkınma-Medeniyet Vizyon ve Hümanizması) 

3. Eylemin Modu: (Eylem) nasıl yapıldı? 

a- Nasıllık modu: (Ne halde eylem yapıldı?) Milletin sağduyusu, öngörüsü, 

dayanışması, desteği, çalışması ve uzman siyasi ve idari kadro bütüncül bir hümanist 

sağduyu anlayış ve uygulaması ile ulusal, bölgesel, uluslararası kurum ve kuruluşlarla 

iletişim ve paylaşımda olmak suretiyle. 

179



b- Vasıta modu: (Ne vasıtayla eylem yapıldı?) Sonraları refleksif kazanıma 

dönüşecek olan tarihi ulusal, bölgesel ve küresel bilgi, iş, oluş ve tecrübe 

birikimlerinin bütün kamu ve özel kurum ve kuruluşlarında düşünsel, bilimsel, 

teknolojik biçimlerde işlevselleştirilmesi vasıtalarıyla. 

4. Eylemin Çerçevesi: (Hangi çerçevede eylem yapıldı?) 

a- Zaman: (Ne zaman eylem yapıldı?) Geçmişte sıfır (0) noktasında homo Muslimus 

Adem topluluğu ile başlayıp İslam dünyası medeniyetlerinden geçerek günümüzde 

Osmanlı bakiyesi olan genç Türkiye’nin ortaya çıkmasıyla, özelde 1960, 1983, 1996, 

2003, 2016 yılları ve sonrası. 

b- Mekan: (Nerede eylem yapıldı?) Genelde: Yerkürede, Doğu medeniyet 

havzasında; özelde Türkiye Cumhuriyeti topraklarında. 

c- Ortam: (Hangi şartlar altında eylem yapıldı?) Ulusal, bölgesel, küresel dışsal ve 

içsel tehditler altında hep düşüp kalkma yer yer dövülme tecrübe ve refleksi 

kazanımlarının işlevselleştirilmesi ortamlarında. 

5. Eylemin Rasyonel Boyutu: (Niçin eylem yapıldı?) 

a- Nedensellik: (Neye sebep eylem yapıldı?) “Yaratılanı Sev Yaratanından Ötürü” 

ilkesi örneğinde sergilendiği gibi, emanetçi, yeryüzü inşacısı ve temsilcisi homo 

Muslimus olmanın (veya homo Muslimusluk vizyonu) gereği ilahi bir misyonu ve 

görevi nedeniyle. 

b- Amaçsallık: (Ne amaçla eylem yapıldı?) “Bütün insanlığa hatta ulaşılabilinen 

bütün mevcudata hizmet Yaratıcıya hizmettir” anlayışı, uygulaması ve amacıyla. 

c- Niyet: (Hangi motivasyonla eylem ortaya kondu?) Medeniyet ve hümanizması 

adına Homo Muslimusca eylemlerini bireysel, toplumsal, küresel ve evrensel 

seviyelerde gerçekleştirirken Allah’ın rızası ve hoşnutluğunu kazanmak niyetiyle. 

(Rescher, 1970: 70) 

5. SAĞDUYU ETİKSEL ALAN: HOMO MUSLİMUS VE 

MEDENİYET HÜMANİZMASI STRATEJİLERİ 

Her eylem ister bireysel ister toplumsal eyleyen öznenin (birey veya toplum) iradi ve 

özgür seçim sonucu ortaya konduğu için sonuçları bakımından bir sorumluluk, 

olumlu ve olumsuz yaptırımlar gerektirir. Bu nedenle eylemin kaçınılmaz olarak 

etiksel, hümanist ve yerine göre hukuki boyutları vardır. Eylem bu yönüyle de 

doğadaki oluş, fenomen, vakıa ve olaylardan; hayvanların içgüdüsel ve refleksif 

davranışlarından eyleyenin akli, iradi ve vicdani özellikleri nedeniyle köklü bir 

şekilde ayrılır. Ayrılmalıdır da. Aynı şekilde günümüz dünyasındaki küresel 

medeniyet hümanizmaları ile iletişim ve ilişki bağlamlarında Türkiyemiz örneğinde 

Türk homo Muslimus ve medeniyet çoklu eylemi ve hümanizması dikkate 

alındığında dünyanın diğer hümanizmaları karşısında, özellikle Amerika, Avrupa, 

Rusya, Çin, Japonya, İngiltere gibi baskın sözde küresel hümanizma sahipleri 

karşısında ayakta kalıp varlığını sürdürmesi için dört yönelim stratejisine koşut ancak 

dört şekilde tavır alabilir. 

180



Önceden sağduyu iletişimsel eylem felsefesi ve hümanizması bağlamında genel 

çerçevesi çizilen bu “yönelim stratejileri” 2 şöylece sıralanabilir: 1) Yerelde 

küreselleşmeye başkaldırı; 2) Küreselleşmeye karşı teslimiyetçilik; 3) 

Küreselleşmeye karşı eklektikçilik; ve 4) Hümanizmalar üstü hümanizma (homo 

Muslimus ve medeniyet hümanizması): Küreselleşmeye karşı evrenselcilik-Tevhidi 

kozmik tümcülük. (Açıköz, 2016: 315-341) Bu stratejileri Bildiri konumuz (“Homo 

Muslimus ve Medeniyet Humanizmasının Sağduyucu Teo-Sofik Temellerine Felsefi 

Bir Yaklaşım”) merkezli ele alıp yine konumuz bağlamında içerik dolumu yapıp 

tartışıp ileriye yönelik çeşitli önerilerde bulunacağız. Bu süreçte sonuncu strateji 

alternatif meydan okuma olup tavrı da alternatif ve meydan okuyucudur ki, onu V. 

Bölümümüzde müstakilen görüp değerlendireceğiz. Şimdi kısaca bu yönelim 

stratejilerini sırasıyla açılımını yaparak; yerel, bölgesel, küresel ve evrensel 

medeniyet hümanizması oluşturma bağlamında asırların imparatorluk, hilafet ve 

devlet bilgi, tecrübe, sağduyu, vicdan ve değer birikimine sahip homo Muslimus olan 

ülkemiz insanı için en uygun kaçınılmaz yönelim stratejisi ve uygulamasını görelim. 

Yönelim stratejilerin açılımına geçmeden önce bu bağlamda ayaklarımızın hangi 

zeminde muhkem olduğunu gösterme adına bizim Türk-İslam akıl hamaliyeliği 

tarihimizin türevlerinden olan medeniyet tarihimizden bugüne kısa bir not düşmekte 

fayda görüyorum. Unutulmamalıdır ki, Osmanlı medeniyeti ve hümanizması ta 

Beylik döneminden başlayarak bütün bu dört yönelim aşamalarından farklı 

dönemlerde geçip kendi evrensel medeniyetini ve hümanizması oluşturmuştur. Genç 

homo Muslimus Türkiye toplumu için bugün de aynı durum geçerli olup adeta tarih 

tekerrür etmektedir. İbni Haldun’un toplumlara dair meşhur tespiti, (gerçekte 

Sunnetullah’ın tezahürüdür) dikkate alınırsa tekerrür etmesi de mukadder olup 

kaçınılmazdır. 

5.1. Yönelim Stratejisi 1: Yerelde Küreselleşmeye Başkaldırı 

Yeryüzünde var olan her topluluk ve özellikle toplum nefes alıp vermek için en 

azından kendi içsel yapı bütünlüğünü oluşturmak ve bu oluşumun sonucunu dışa 

vurup diğer toplumlara tescil ettirmek için, ontolojik, epistemolojik, etik ve estetik 

bilgi sahalarındaki yerini, önemini ve işlevini öncelikle kendileri sonraları diğerleri 

için tespit edip ilkesel yargı zeminine taşımak zorundadır. Aşağıda verilen ve her biri 

ileride müstakil yeni perspektifle birer araştırma konusu olan bu dört madde ve 

diğerlerinin alt şıkları da mevcuttur. 

A.) İlkeleşmiş Ontolojik Temel Yargı: 

Varolan benim toplumum, ülkem, coğrafyam, inancım, dilim, örfüm, adetim, 

geleneğim, göreneğim, sanat ve kültürümdür. Varolan biz ve biz merkezli toplumsal, 

bölgesel ve küresel çevremizdir. 

B.) İlkeleşmiş Epistemolojik Temel Yargı: 

2 

Açıköz, Hacı Mustafa, 2016, Bakınız “İletişim Felsefesine Giriş: İnsani İletişimin Felsefi 

Temelleri (Tümcü İletişim Bilgi Kuramı ve Uygulama Alanları)”, adlı kitabımızın ‘Sonuç 

(Toplumların Küreselleşme Maceralarına Dair İleri Sürülecek Olası Hümanizmalarına 

Öndeyi)’ kısmında sağduyu iletişimsel eylem felsefesi ve hümanizması bağlamında bu dört 

stratejinin genel çerçevesi ortaya konmuştur, ss: 315-341, 3. Baskı, Elis Yayınları 92, Ankara 

181



Medeniyet ve hümanizmaları adına ileri sürülüp bilgi denilen şey, bana ve 

toplumuma ait olup üzerinde her türlü tasarruf haklı saklı olan varlık, değer ve 

güzellikleri konu edinip açıklayıp yansıtandır. 

C.) İlkeleşmiş Etiksel Temel Yargı: 

Medeniyet ve hümanizmaları adına sergilenen en yüksek değer veya değerler benim 

toplumum (biz), coğrafyam, onun bağımsızlığı ve bekasına dair olanlardır. Biz bizce 

eyler ve söyleriz ve bunların ahlaki, hukuki, kültürel sonuçlarının da bedellerini 

öderiz. 

D.) İlkeleşmiş Estetiksel Temel Yargı: 

Medeniyet ve hümanizmaları ürünlerinin en güzel olanları benim toplumuma ait olup 

toplumumu (bizi) yansıtan varlıklar (toplum ve fertleri), bilgiler (bilgi adına bizce 

ortaya konan maddi ve manevi adamlığın bizce ürünleri) ve insani, hukuki ve ahlaki 

değerlerdir. 

a.) Eylem Stratejisi: Açık ve doğrudan. Gelsinler gösterelim. 

b.) Söylemi: Ben beni bilirim (veya biz bizi biliriz). Biz. 

c.) Amaçsal Önceliği: Benim ve bana özge olanlar (biz-toplum) esastır. 

ç.) Eylem Tarzı: Yalın, direkt ve gereğinde meydan okuyucu 

d.) Bilgi Kaynağı: Öncelikle toplumun kendisidir. 

e.) İletişim Türü: Yerel karakterli yalın, doğal, doğrudan ve aracısız iletişim. 

f.) İletişim Kimliği: kapalı iletişim çevresinde etkileşimde olan iletenler ve iletilen 

topluluğu veya toplumu. 

g.) İletişimin Amacı: Toplumsal milli kimliği içselleştirip yükseltme. 

ğ.) İnsan Tipi: Lokal karakterli dominant, baskın, riskçi, yalın, doğal, kendine 

güvenen, mağrur, özverili, diğergamcı vesair. 

h.) Seçimin Bedeli: Lokalitede izole edilip, en iyimser değerlendirmede kendi yağıyla 

kavrulmaya mahkum olma vesair. 

E.) Politika Belirleyici ve Uygulayıcıların (Devlet ve Sivil Toplum Kuruluşların) 

Tutumları: Medeniyet hümanizması oluşumunda, devlet mekanizmaları (siyasi 

iktidar ve muhalefet partileri; idari, adli, askeri, güvenlik, temsil, dini ve benzeri 

birimlerin; üniversitelerin); ve kamu ve sivil toplum kuruluşların stratejiye uygun 

söylem ve eylem geliştirip bu yönde toplumsal kanaat ve uygulamalar geliştirmeleri 

beklenir. 

F.) Homo Muslimusluk Anlayışı ve Tutumu: 

Medeniyet hümanizması oluşturma sürecinde biz, bireysel ve toplumsal olarak homo 

Muslimusluğumuzu kendi coğrafyamızda bizce bilip kendi şartlarımızda bizce 

yaşarız. Homo Muslimus dediğin bizim gibi olur. Türk, Arap, Fars Müslümanlığı 

(homo Muslimusluğu) gibi. 

G.) Medeniyet Anlayışı ve Tutumu: 

Medeniyet çabamız az ve öz olup kendi yağımızla kavrulmamıza rağmen kimseye 

muhtaç olmadan ölüm pahasına yaşayan ve yaşatan adam gibi adam medeni insan 

biziz. Medeniyet ve onun hümanizması adına asıl olan bizim kültür damgamızdır. 

Azıcık aşım ağrımaz başım. 

182



Ğ.) Medeniyet Hümanizması Anlayış ve Tutumu: 

Medeniyet koyma milli çabamızda biz bize yeteriz. Gelsinler de gerçek adamlığı 

görsünler. Dünde olduğu gibi bugün de yarın da bu coğrafya bizim ve bizim 

kalacaktır. Adam dediğin bu uğurda yaşayıp eyleyen ve söyleyendir. Ben senin 

GDO’lu tavuğuna kış demiyorum sende benim doğal (organik) tavuğuma kış edeme, 

eğer gerçekten hümanist medeni insansan. Böyle bir seçim sonuçları bakımından 

bağımsız bir toplum ve ülke oluşumuna yol açtığı için doğal olarak cazip görülüp, 

genel kabul görmektedir. Bu oluşum sürecinde devlet bütün kurum ve kuruluşlarıyla, 

üniversiteler, sivil toplum kuruluşlarıyla yukarıda karakterize edilen maddeleri ön 

plana çıkarıp uygulayarak toplum bireylerini millilik anlayış ve ruhu çerçevesinde 

şekillendirmeye çalışır. Bunu yaparken toplumsal tarihinden güç alıp coğrafyasına 

özel önem atfeder. Muhakkak ki her normal insan, yine normal şartlarda hem kendi 

ortamında, coğrafyasında barış, huzur, dostluk, karşılıklı güven ve işbirliğini ister 

hem de başkalarının ortam ve coğrafyalarında. Diğer taraftan sosyolojik gerçekliğe 

baktığımızda maalesef günümüz dünyasında bu anlayış geçerli olmadığı gibi, akli ve 

duygusal saflık olarak algılanıp yorumlanmaktadır. Bu bağlamda diğer bir nokta ise, 

söz konusu olan kavramların içeriğini ve dünya barış ve düzenini yeni etiketi ile 

dünyanın hakimi olan sözde kalkınmış medeni devletler ve toplumlar kendi amaçları 

doğrultusunda belirlemektedirler. Diğer kalkınma ve medenileşme çabasında olan 

devlet ve toplumlara bu kavramın olgusal açılımını yani uygulamasını yaptıklarında 

da kendi amaçlarını, beklentilerini ve her bakımdan kendi çıkarlarını dikkatle göz 

önüne alıp; yeri geldiğinde de açık açık ve gereğinde tehditvari bir şekilde 

söylemektedirler. Kaldı ki, bu tür baskın iletenler ve algı yönetimi yapan imajist 

toplumlar, yeryüzünü siyasi, idari, coğrafi, askeri, teknik, kültürel düzlemlerinde 

kendilerince şekillendirirken geliştirdikleri bir dizi gereğinde birbirlerin alternatifi 

olan projeler dünde üretmişler ve bugün daha teknik seviyelerde üretmeye büyük bir 

iştah ile devam etmektedirler. (Öztürk, 2013: 78) İndirgemeci Batının baskın sözde 

kalkınmış medeni toplumlarının Doğu medeniyetine karşı kullandığı bu stratejik 

projelerden biri de akıl hamaliyeliği tarihinin ana nosyonlarından biri olan etnisiteyi 

ve mikro-milliyetçiliği (ki, toplumlarda mutedil ve radikal tarzlarda sergilenir) ve 

bunların unsurlarını ön plana çıkararak kendilerine alternatif olabilecek veya bu 

yönde irade gösterebilecek Doğu’daki muhtemel medenileşme bloklaşması veya 

bloklaşmış ülkeleri bölüp parçalamalarıdır. Gereğinde onlar, bu stratejik silahı 

toplum bazında, etnik gruplar ve hatta bölgesel coğrafi faktörleri gündeme taşıyarak 

bir toplumu veya toplumlar grubunu parçalamada kullanırlar. Bu açıdan bakıldığında; 

“Yurtta Sulh Cihanda Sulh” deyişi insani bir iyi niyet göstergesi olarak maalesef 

sözde kalır. Çünkü bu özdeyişi ilke edinmek: sulhun olmadığı bir cihanda veya sulh, 

barış, dostluk, ve çeşitli konularda işbirliği adına “öküz (ortak menfaatler veya 

çıkarlar) öldü ortaklık (sulh, barış, dostluk, ve işbirliği) bitti” anlayışının geçerli 

olduğu bir dünyada, sulhçu yaklaşım, Polyana tatlı limon yorumlu bir ütopyaya 

karşılık gelecektir. (Açıköz, 2016: 315-342). Kısacası, sözde kalkınmış medeni 

indirgemeci humanist beş daimi dominant üye ülke ve avaneleri ülkelerin 

oluşturdukları orkestrayı (Birleşmiş Milletler hatırlansın) kendileri yönettikleri 

(daimi beş üye ülke) gibi çaldıkları eserlerin (BM’nin kararları) komposörü de 

(teorisyenler+pratisyenler) ve orkestranın enstrümanlarını da (diğer uydu ülkeler), 

183



ses ayarı hatta dinleyicilerini de (Dünya toplumları) kendileri kendilerince 

seçmektedirler. Böyle bir orkestra düzeninde (Yeni Dünya Düzeni) çatlak (çatlaklığın 

içeriği ve derecesi de kendileri tarafından belirlenir) sese (mazlum milletlerin kendi 

kişiliklerini şu veya bu şekilde ortaya koymalarına) yer yoktur. Tarihi süreçte ağır bir 

şekilde ama ahlaki ama gayri ahlaki (çoğunlukla) formlarda bedelini ödeyen Batı’nın 

baskın kalkınmış medeni toplumları ve indirgemeci hümanizmaları dünyayı 

organize, denetleme, yargılama, sevk ve idare etme borazanlarını öttürebilmekte ve 

bu keyfiyeti tabi vazgeçilmez hakları olarak görmektedirler. Meşruiyeti tartışmaya 

açık olan bu haklarını da diğerleriyle paylaşmaya hele devir etmeye hiçte niyetleri 

yoktur. (Açıköz, 2016: 315-342) 

5. 2. Yönelim Stratejisi 2: Küreselleşmeye Karşı Teslimiyetçilik 

A.) İlkeleşmiş Ontolojik Temel Yargı: 

Ben medenileşme veya medeniyetleşme yolunda olan bir toplum olarak varım ama 

benden üstün diğer kalkınmış medeni toplum veya toplumların oluşturduğu küresel 

medeni gruplar, bloklar ve birliktelikler de var. Bu reel durum göstermektedir ki, 

onlarsız ben var olamam veya tek başıma varlığım bir anlam ifade etmeyecektir. 

Öyleyse asıl olan onların varlığı veya varlıktalıklarıdır. 

B.) İlkeleşmiş Epistemolojik Temel Yargı: 

Gerçekten teorik ve pratik seviyelerde anlam ifade edip işlevselleştirilebilecek bir 

bilgi varsa, bu bilgi gerçek anlamda küreselleşme realitesini bayraklaştırmış olan 

küresel kalkınmış medeni grupların, blokların ve birlikteliklerin kültür ve uygarlık 

adına ortaya koyup insanlara sunduklarının bilgisidir. Öyleyse bana ve toplumuma 

düşen bu bilgileri kopyalayıp talim etmektir. 

C.) İlkeleşmiş Etiksel Temel Yargı: 

Hem bireysel hem de toplumsal seviyelerde en etkin ve yetkin değer (veya değerler), 

kaynağı ve sahibi kimler olursa olsun baskın olan küresel kültür ve uygarlığın 

değerleridir. Öyleyse bana ve toplumuma düşen bu değerler gereğince söyleyip 

eylemektir. 

D.) İlkeleşmiş Estetiksel Temel Yargı: 

Güzellik adına her ne (veya neler) var ise, bunlar küresel kültür ve uygarlığın (sanatta 

olduğu gibi) ortaya koyduklarıdır. Öyleyse bana ve toplumuma düşen bu eserlere 

hayran olup onları kopyalamaya çalışmaktır. 

Bu yönelim stratejisinde aşağıdaki madde içerikleri, ancak başvurulan merkez 

kalkınmış medeni ülke ve ülkeler izin verirler ise, gerçeklik ve geçerlilik kazanır. 

Kısacası bu edilgen üyelik başvurusu merkez medeni toplum (veya toplumlar) 

grubunun, blokunun veya birliğinin lütfuna bağlıdır. 

a.) Eylem Stratejisi: Teslimiyetçi olduklarından herhangi bir strateji Yok. Var olan 

ise; “aman küstürmeyelim” 

b.) Söylemi: Biz ancak dostlarımızla birlikte var olup anlam ifade edebiliriz, bu 

durumun aksisi düşünülemez. 

c.) Amaçsal Önceliği: Küresel medeniyet oluşumda ne pahasına olursa olsun yer 

alarak en azından üçüncü sınıf uydu medenileşmekte olan iletilen bir ileten toplum 

olmak. 

184



ç.) Eylem Tarzı: Gönüllü olarak etkiye açık uydu iletilen toplum ve gereğinde 

kalkınmış medeni ileten toplumlar adına iş bitirmek. Gönüllü uydu taşeron veya 

bayilik anlayış ve uygulamaları. 

d.) Bilgi Kaynağı: Merkez kalkınmış medeni ileticilerden gelen her türlü bilginin 

merkezin izin verdiği ölçüde işlenip kullanılması. 

e.) İletişim Türü: Edilgen iletişim. Merkezden verilen röle göre aracılı veya aracısız 

olabilir. 

f.) İletişim Kimliği: Merkez tarafından sınırları belirlenmiş iletişim çevresinde 

etkileşimde olan iletilenler ve bunları iletenler toplumu. 

g.) İletişimin Amacı: Merkezin kalkınma ve medeniyet verilerinden oluşan seçilmiş 

iletilerini çeşitli seviyelerdeki resmi ve sivil eğitim kurum ve kuruluşları vasıtasıyla 

kendi toplumlarının en ücra köşelerine kadar taşımak. 

ğ.) İnsan Tipi: Uzlaşıcı, her türlü etkiye açık edilgen, ne pahasına olursa olsun gün 

kurtarıcı, risk almayan, silik ve kendine güveni olmayan, tavizde sınır tanımayan, 

kompleksli, iknaya açık, aferinci, gereğinde gönüllü iş bitirici vesair. 

h.) Seçimin Bedeli: En iyimser değerlendirmede bedel olarak ödediği eski 

medeniyetinden devşirilme kültürel özgün kaynak ve ürünlerini yok sayarak veya 

talep edildiğinde yok pahasına satarak, denetimli serbestliğine veya özgürlüğüne 

karşılık olarak üçüncü sınıf müreffeh bir toplum olma vaadini veya hayalini satın 

almak. Böylece verilme oranı ne olursa olsun, merkez ileten kalkınmış medeni 

toplumlar grubunun, birliğinin veya blokunun dağıttığı pastada payını garantilemeye 

çalışmak. 






beklenir. 


Medeniyet ve onun hümanizmasını oluşturma bireysel ve toplumsal çabalarında “ne 

yapalım olduğu kadar”, “dağına göre kar” veya “büyük dağın büyük karı olur” sözleri 

gereği konjonktürel, tavizci, elastiki ve uzlaşmacı homo Muslimusluk anlayış ve 

uygulamasını sergilemek. 


Bu ulusal, bölgesel ve küresel reel şartlarda bizden ne köy ne kasaba ne de şehir 

olmaz, öyleyse akıllı pragmatist olup kalkınmış medeni baskın merkezi toplumlara 

uyarak onların olası yardımıyla onlar gibi kalkınıp medeni olmaya çalışalım anlayış 

ve tutumu. 


İnsan, Adam ve Adem dediğin merkez kalkınmış medeni toplumların ahalisi gibi 

olur. insanseverlik veya hümanist anlayış ancak onların sergilediği şekilde onlarca 

icra edilebilir. Bize düşen bu gerçeklik karşısında onları hayranlıkla seyredip 

alkışlama Centilmenliğini göstermektir. 

Bu maddelerin içerikleri dikkate alındığında sormak durumundayız: Bir toplum böyle 

bir bedel karşılığında böyle bir seçimde bulunması rasyonel midir? Artık iyice açık 

bir şekilde teori ve uygulamada gerçeklik arz eden yeryüzünün genel de alt kümesel 

185



oluşumlarını da kapsar bir çerçevede Doğu ve Batı diye iki Bloka bölündüğüdür. 

Diğer bir gerçek de toplumların geniş anlamda ekonomik, teknolojik, kültürel, sosyal, 

idari, coğrafi stratejik konum ve yapılarının zorlamalarından dolayı, bu toplumların 

Bloklardan birine yönelme ihtiyacı ve refleksidir. Başka bir deyişle, merkez blok 

ülkeler tarafından edilgen alıcı toplumlara veya ülkelere tayin edilen alt ve üst 

toplumsal kimlikler kimi bedeller karşılığında dikte edilmiş, onların böyle bir seçime 

zorlanmasıdırışlardır. 

Batılı ve Batıcı küresel bloklaşma gerçeği ve dikteci etkisi karşısında eğer bir toplum 

veya ülke teslimiyetçi bir zihniyet ile bu bloka yöneliyorsa, doğal olarak olumlu 

olumsuz bedellerine kabul edip boyun eğerek gereğini yapmak zorundadır. Eğer bu 

teslimiyetçilik rasyonel bir irade sonucunda ortaya çıkmış ise, denilecek bir şey 

yoktur. Çünkü normal insani şartlarda başlangıç ve sonuçları bakımlarından ister 

olumluda ister olumsuzda tezahür etmiş olsun, bu tür bir iradi seçim olmaksızın 

herhangi bir konuda herhangi bir eylem ortaya konamaz. Teslimiyetçi bir eylem etki 

altında sergilenen gönüllü veya gönülsüz eylemdir. Tam yetkin akli, iradi ve vicdani 

eyleme karşılık gelmez. Bu açıdan bakıldığında eylemin anormal türü olan 

“güdülenmiş bir davranış veya refleks” örneği olarak nitelenebilir. 

Diğer taraftan böyle bir seçim iradesi ve eylemi rasyonel zeminde diktenin bilincinde 

olup, pazarlıkçı bir anlayışla eklektikçi veya sentezci bir yaklaşımla da sergilenebilir. 

Bu sergilemedeki ana motivasyon bilim ve iletişim silahının (gücünün) ideal seviyede 

insanlığın ortak malı olmasına rağmen yerküreye hükmeden küresel merkezi güçlerin 

tekelinde olduğundan bize düşen bu tekelcilere kendi toplumsal kültürel 

kimliklerinde (kimliklerimizden) mümkün olduğunca az taviz vererek bir Doğu ve 

Batı sentezine ulaşma amacını gerçekleştirmektir. Şimdi merkez küresel grup, blok 

veya birliklerin bilginin her alanındaki etkin güçlerinin şuurunda olup, bu şuurla 

onlara yaklaşıldığı göre, bu eklektikçi veya sentezci iradi yönelimin çeşitli 

bakımlardan hareketle kısaca açıklamasını yaparak ne kadar iradi ve rasyonel 

olduğunu göstermeye çalışalım. 

5. 3. Yönelim Stratejisi 3: Küreselleşmeye Karşı Eklektikçilik 

Öncelikle belirtmekte yarar görüyorum ki, eklektikçi veya sentezci yönelimin 

yukarıda kısaca açılımını yaptığımız teslimiyetçi yönelimden farkı, yöneliminin iradi 

olup rasyonel ve toplumsal ortak fayda ve kazanımlar zemininde yapıyor 

gözükmesidir. Bu yüzden IV.B. Yönelim Stratejisindeki tespitler, ana kavramlar ve 

ilkesel yargılar rasyonel iradilik, toplumsal fayda ve kazanımlar cephesi dikkate 

alınarak bu yönelim tarzı içinde geçerlidir. 

A.) İlkeselleşmiş Ontolojik Temel Yargı: 

Ben kendince kalkınma ve medeniyetleşme çabasında olan bir toplum olarak varım 

ama benden üstün diğer kalkınmış medeni toplum veya toplumların oluşturduğu 

küresel gruplar, bloklar ve birliktelikler de var. Bu reel durum göstermektedir ki, 

onlar ile birlikte belirli ilkesel çerçeve dahilinde ben bence var olmaya çalışmalıyım. 

Böylece onların ve benim varlıktalığım kimsenin varlığına veya varlık alanına gölge 

düşürmeyecektir. Ben onların varlıktalıklarını tescillerken onlarda benimkini 

tescillemek durumunda kalacaklardır. 

186



B.) İlkeselleşmiş Epistemolojik Temel Yargı: 

Gerçekten medeniyet ve onun hümanizmaları adına teorik ve pratik seviyelerde 

anlam ifade edip işlevselleştirilebilecek bir bilgi varsa, bu insanlığın ortak malı olan 

bilgidir. Bugün bilgi dünde olduğu gibi, el değiştirerek küresel kalkınma ve 

medeniyet sahibi grupların, blokların ve birlikteliklerin tekelinde toplanmıştır. 

Öyleyse bilgi benim toplumumun ve onların ortaya koyduklarının toplamıdır. Bu 

toplamda bilginin gücü ve etkinliği dikkate alındığında benim katkım daha çok 

olmalıdır. Bu da ortak mesaiyi gerektirmektedir. 

C.) İlkeselleşmiş Etiksel Temel Yargı: 

En etkin ve yetkin değerler küresel kültür ve medeniyete katkıda bulunan toplumların 

ortaya koydukları ortak değerlerdir ki, bu değerlerde kalkınma çabasında olan benim 

toplumumun da katkısı vardır ve bu katkılar artırılırken benim toplumumun bu artı 

değeri veya katkısı onlara tescil ettirilmelidir. Öyleyse bana ve toplumuma düşen 

onları kızdırmadan gereğinde hukuki ve ahlaki eylemsel adımlarla atarak bu tescili 

sağlamaya çalışmaktır. 

D.) İlkeselleşmiş Estetiksel Temel Yargı: 

Medeniyet ve onun hümanizmasına dair güzellik adına her ne (veya neler) var ise, 

bunlar küresel kültür ve uygarlığın sanatına katkıda bulunan toplumların ortaya 

koydukları ortak estetiksel eserlerdir, bu eserlerde benim toplumumun da katkısı 

vardır ve bu estetiksel katkılar onlar tarafından tescil ettirilerek arttırılmalıdır. Yine 

yukarıda ifade edildiği gibi, burada da aşağıdaki madde içerikleri, ancak başvurulan 

merkez ileten ve kalkınmış medeni ülke ve ülkeler izin verirler ise, gerçeklik ve 

geçerlilik kazanır. Kısacası merkez ileten ve kalkınmış medeni toplum (veya 

toplumlar) grubunun, blokunun veya birliğinin lütfuna bağlıdır. 

a.) Eylem Stratejisi: “Dürüst olalım ki, dürüst olsunlar”, “Biz üstümüze düşeni 

yapmaya hazırız” anlayış ve uygulamalarıyla gereğinde onları açık oynamaya 

zorlama. 

b.) Söylemi: Bu dünya herkese yeter, bu yüzden birlikte kavgasızca var olalım. 

c.) Amaçsal Önceliği: Merkez kalkınmış medeni ülkelerin ve gruplarının dikte ettiği 

küresel oluşumda mümkün olduğunca kendi özgünlüğü ve özgürlüğü ile yer almak. 

ç.) Eylem Tarzı: Bilinçlice etkiye açık iletilenler ve gereğinde bir ilke dahilinde 

kalkınmış medeni iletenler adına iş görmek. Toplumsal faydayı sağlama adına 

rasyonel taşeron veya bayilik. 

d.) Bilgi Kaynağı: Merkez kalkınmış medeni ileticilerden gelen her türlü bilginin 

merkezin izin verdiği ölçüde işlenip kullanılması. Bu kullanımda yer yer “biz” veya 

“bizim” demeye çalışma. 

e.) İletişim Türü: Rasyonel, edilgen ve karma iletişim. Merkezden verilen röle göre 

aracılı veya aracısız olabilir. Yer yer kendini gösterme gayreti. 

f.) İletişim Kimliği: Merkez tarafından sınırları belirlenmiş iletişim çevresinde 

etkileşimde olan iletilenler ve bunları iletilenler toplumu. Yarı ileten; iletirken 

iletilen, iletilirken ileten olmaya çalışma. 

g.) İletişimin Amacı: Merkezin iletilerini çeşitli seviyelerdeki resmi ve sivil eğitim 

kurum ve kuruluşları vasıtasıyla kendi toplumlarının en ücra köşelerine kadar kendi 

toplumsal motiflerini de ön plana çıkarmaya çalışarak taşımak. 

187



ğ.) İnsan Tipi: Sentezci, eklektik, rasyonel uzlaşıcı, pazarlıkçı, seçici, etkiye açık 

edilgen, bedel ödemeye açık, kurtarıcı, kontrollü risk alan, kapasitesi dahilinde 

kendine güvenen, rasyonel tavizci ve pragmatist, gerek gördüğünde gönüllü iş bitirici 

vesair. 

h.) Seçimin Bedeli: En iyimser değerlendirmede bedel olarak ödediği kültürel özgün 

kaynak ve ürünleri ve özgürlüğüne karşılık olarak üçüncü sınıf müreffeh bir toplum 

olma. Verilme oranı ne olursa olsun, merkez kalkınmış medeni ileten toplumlar 

grubunun, birliğinin veya blokunun dağıttığı pastada payını rasyonel çerçevede 

garantilemektir. Bedel bilinci var olup; gereğinde pastadan kendisine lütfedilen payı 

büyütmek için rol çalma denemelerinde bulunma. 






beklenir. 


Anlaşmacı, ortacı, uzlaşıcı ve rasyonel faydacılığı esas alan lokalitede küresel güç 

bilinçli homo Muslimus anlayışı. Homo Muslimusluğun tedbirci, agah olmaya 

çalışan, pazarlıkçı ve “şu kepçeyi ver, birazda biz ölelim” diyen tip; olmazsa 

tevekkülcü ve benden bu kadarcı tutum. 


Kendi ülkemizde biz kendi toplumsal kalkınma ve medeniyetimizin inşası için 

elimizden geleni yapalım gerisi bölgesel ve küresel kalkınmış medeni büyüklere ve 

Yaratıcıya kalmış anlayış ve tutumu. Bölgesel ve küresel büyükleri aman küstürüp 

kızdırmayalım ki, bizimde olsun veya en azından elimizdeki mevcuttan da mahrum 

olmayalım anlayış ve uygulaması. 


Küresel medeniyet hümanizmasının farklı parçaları veya bileşenleri olarak birlikte 

çalışalım böylece sizin insanınız, ademimiz, adamınız da kazansın kalkınma ve 

medeniyetleşme çabasındaki bizim ki de en azından kendince kazansın. Bu kazanım 

talebinde baskın medeni toplumlar tarafından konumu hatırlatıldığında: “Tamam 

öyleyse, sizin izin verdiğiniz kadar kazanalım”; ve çoğu zaman hayal kırıklığına 

uğranılmasına rağmen dengeli ve paylaşımcı bir hümanist anlayış ve tutum 

sergilemeye çalışma. 

Günümüz Doğu toplumlarının merkezi güçler karşısındaki durumlarına 

baktığımızda, maalesef rasyonel gözükmesine rağmen bu yönelimde ortacılık veya 

sentezcilikçi tavır söz konusu olamamaktadır. Yani, hem Doğulu orijinal kimliğimizi 

koruyalım, hem de Batılı olalım anlayışı ve yaklaşımı teori de mümkün olsa da 

günümüzdeki dünya devletleri ve aralarındaki bölgesel ve küresel uluslararası 

ilişkiler dikkate alındığında pratikte yürümeyeceği açıktır. Örnek olarak uzağa 

gitmeye gerek yok ülkemizin yakın tarihteki Avrupa Birliği, Avrupa Konseyi, Nato, 

Birleşmiş Milletler ve diğer ülkelerle olan ikili ilişkiler macerası hatırlansın yeter. Bu 

açıklığa rağmen bu güne kadar anlamayan ülke ve devletlere, yönetici ve yönlendirici 

devletler, yeri geldiğinde talepçi devlet ve ülkelere geçmiş tarih, kültür ve uygarlık 

çevrelerini, kimliklerini A’dan Z’ye kadar hatırlatarak birinci elden açıklayıp 

188



anlatmaktadırlar. Bu tarihi, kültürel, siyasi ve ekonomik brifingde ortaya konan 

iletinin ana teması şudur: 

“Biz Batılıların (Avrupa Birliğinin Türkiye’nin üyelik başvurusuna karşı tutumu ve 

beyanatları hatırlansın) asgari müşterekleri ile siz Doğuluların (ister kabul edin bu 

sıfatı ister kabul etmeyin) asgari müşterekleri uyuşmadığı gibi birbiriyle ciddi bir 

şekilde zıtlaşmaktadırlar (ama farkındasınız ama değilsiniz). Sonuçta siz, bizim 

standart Batı tiplememize uymadığınız gibi aykırı düşmektesiniz de. Bizim de aykırı, 

standart dışı tiplerle bu anlamda işimiz de, ilişkimiz de olamaz. Diğer yandan, bu tür 

bir taleple bizim Dünya idarecisi, yönlendiricisi, uygar, kültürlü, hümanist, sosyal, 

akılcı, ilerici ve bilimciliğimizi tasvip ve tescil edip bizi tatmin ettiğiniz için 

gereğinde yanınızdayız ve bu anlamda da varlığınıza ihtiyacımız var demektedirler. 

Değil mi ki, her şey zıttı ile kaimdir.” (Açıköz, 2016: 315-341) 

Ortacı, sentezci, eklektik tavrın bir ciddi sakıncası da Dünya dinamikleri değiştiğinde 

bu ruh haleti ile Doğu’ya yönelirseniz orada da (şayet, şimdi de böyle müstakil, nevi 

şahsına münhasır bir Doğu bloku varsa) yerinizi bulamadığınız gibi kabul de 

göremezsiniz. Seçiminizi ya tam Batı yönünde Batılıca yapacaksınız (ki, bu Doğu 

toplumları için kendini inkar demektir ve bugün Batı’nın Doğu ülkelerine hatırlatıp 

önemle üzerinde durduğu nokta budur). Ya da bir homo Muslimuslar toplumu olarak 

geçmişinize, kökünüze, gerçek kimlik ve kişiliğinize (yani fıtratınıza emanet ve 

yeryüzü temsilciliği bilinciyle) dönüp eşyanın kanunu gereği bir Doğulu olarak Doğu 

cephesinde yerinizi evrensel bir medeniyet projesi ve hümanizmasıyla dünya lideri 

toplumu olarak almanızdır ki tarihi birikiminiz buna el vermektedir. 

6. HÜMANİZMALAR ÜSTÜ HÜMANİZMA (HOMO MUSLİMUS 

VE EVRENSELCİ MEDENİYET HÜMANİZMASI): 

KÜRESELLEŞMEYE KARŞI EVRENSELCİLİK (TEVHİDİ 

KOZMİK TÜMCÜLÜK) 

Yukarıda kalkınmış medeni ülkelerin küresele veya yerküreye yeniden düzen ve şekil 

verme eylemlerinin adı olan “küreselleşme”ye karşı az kalkınmış, kalkınmakta olan 

veya üçüncü dünya ülkeleri tarafından geliştirilebilecek olası dört yönelim 

stratejisinden üçünü gördük. Geriye bütün küreselleşme maceralarına alternatif 

küreselleşmeye karşı evrenselciliği (Tevhidi kozmik tümcülüğü) esas alıp onları da 

içine alan hümanizmalar üstü hümanizmayı “homo Muslimus ve evrensel medeniyet 

hümanizmasını” içeren dördüncü yönelim stratejisi kaldı. Şimdi bu son 

bölümümüzde medeniyet hümanizmalarına dair olası ileri çalışmalar için “homo 

Muslimus ve evrensel medeniyet hümanizmasını”n içeriksel ve işlevsel anatomisini 

genel çerçevemiz dahilin de ortaya koymaya çalışalım. Küresel kalkınma ve 

medeniyetler cephesinde pasif bir üye olabileceğiniz gibi tarihte bir döneme 

damgasını vurmuş, kültür ve uygarlık potansiyelinizi kullanarak yönetici, 

yönlendirici, belirleyici bir aktif üye ve eyleyen de olabilirsiniz. Burada, her iki Doğu 

ve Batı kültür ve uygarlık çevresine yönelimin kesin şartı, yönelimci devlet ve 

ülkelerinin kendi içlerinde, kendi toplumlarının asgari müştereklerini belirleyerek bir 

milli alt kimlik oluşturmalıdırlar. Eğer gerçekten bu kimliğin iç ve dış dinamik ve 

ilkeleri belirlenmişse üst kimliğe yönelik seçimin ne yönde olacağı da kendiliğinden 

ortaya çıkmış demektir. Öte yandan tabii bu yönelim olayının, yönelen veya 

yönelenler yüzü bir de asıl olan yönelim mercii ve merkezi olan Batılı kalkınmış 

189



medeni devletlerin tutumu var ki, günümüzde asıl olan da bu yüzün tutumudur. Bu 

tutumun algılanıp bilinçli bir şekilde okunması, onunla bilginin her sahasında 

hesaplaşarak, aşılması gerekir. İşte bu bağlamda geçmişte Türkiye Cumhuriyeti, 

“Yurtta Sulh Cihanda Sulh” ilkesi ve “Muassır Medeniyet Seviyesine Ulaşma” hedefi 

doğrultusunda halka ve Hakka rağmen çeşitli adımlar attı. Yücer’e (2015) göre: 

“Cumhuriyet ideolojisi (için) Medeniyetten kasıt sadece bilim ve teknolojide Batı 

seviyesine çıkmak değil, hukuk, siyaset, iktisat, kültür gibi bütün alanlarda batı 

medeniyeti seviyesine çıkılması idi. Kutsanan Medeniyet ‘batı medeniyeti’idi. 

Toptan bir değişim hedefleniyordu. Ancak toptan değişim bilim, sanayi, iktisat gibi 

alanlar değil daha kolay ve şekli değişim olan kültürel değişime ağırlık ve öncelik 

verildi. Kılık kıyafet devrimi yapıldı ve katı olarak uygulandı. 1948’e kadar hac 

yasaklandı, 1950’ye kadar ezan Türkçe okundu. Camilerde tıpkı kiliselerde olduğu 

gibi sıra konulması fikri ileri sürüldü. 1950’de İslam İlmihali’nin basımı yasakken 

Comte’nin Pozitivizm İlmihali devlet eliyle basıldı” (Yücer, 2015: 130-131) 

Türkiye Cumhuriyeti ideolojisini Hakka rağmen yaptığı tezinin alıntıdaki verilerden 

desteklenmesine bir de 1928’de Anayasadan “Türkiye Cumhuriyetinin Dini 

İslam’”dır ibaresinin çıkarılmasını ve devletin köklerinin İslam öncesi dönemlerde 

aranması siyasi, ilmi ve kültürel politikalarını ekleyebiliriz. Dahası: “Selçuklu ve 

Osmanlı dönemi dil, medeniyet ve kültürüyle ilgilenmedi, bu dönemlerin önce cahili 

sonra düşmanı oldu. En kötüsü dil, medeniyet ve dini anlamlardaki kısırlaşma 

yüceltildi.” (Yücer, 2015: 131) Yine bu bağlamda “İmajoloji”nin kuramsal banisi 

Öztürk’ün (2013) işaret ettiği gibi: “İmajoloji lojistiğini kullanarak bir imajist bilinç, 

irade ve uygulamalarıyla indirgemeci tarih, coğrafya, dil, kültür ve medeniyet ve 

hümanizma ideolojileriyle plastik cerrahi müdale görmüş yapay, GDO’lu ve kalıcı 

makyajlı bir imaj toplumu oluşturmaya çalıştılar. Sonuçta maalesef bunu da kısmen 

başardıklarını söylemek mümkündür” (Öztürk, 2013: 78). Diğer taraftan, 

İmparatorluklar ve Hilafet bakiyesi Türkiye Cumhuriyeti Toplumu tarihten gelen 

engin, dingin ve içkin sağduyu vicdanı, tecrübesi, edebi ve irfanıyla, bu kendisine 

sorulmadan kendisine rağmen yapılan devrim adı altındaki uygulamalara: “Toplum, 

bilimsel, teknolojik hatta hukuk ve siyasal anlamda batılılaşmaya karşı çıkmadı. 

Ancak tarih, kültür ve din anlamındaki değişim, yorum ve yönelimlere tepki vermeye 

başladı. Çoğunlukla halk tepkisini seçimlerde göstermekle birlikte genelde gizledi. 

Devletini hiç dışlamadı, karşı direnişe geçmedi, bazen geri çekilse de bir gün gelecek 

idareciler doğruyu görecek diye ümitle bekledi, ulu’l-emre karşı gelinmeyeceğini 

düşündü” (Yücer, 2015, 131: Dipnot 5) 

Mekanik indirgemeci ve çoğunlukla gayri insanici baskın ve dikteci Batılı 

küreselleşme ile yüzleşip, hesaplaşarak homo Muslimus ve onun evrenselci kalkınma 

ve medeniyetinin her alandaki hümanist uygulamaları vasıtasıyla onlarla başa 

çıkmanın yolu da yukarıda ifade edilen olumsuz uygulamaların bireysel ve toplumsal 

seviyelerdeki açmış olduğu bedensel, zihinsel ve ruhsal yaraların ve travmaların 

etkilerinden sıyrılıp tıpkı homo Muslimus dedelerimizin geçmişte kendi maddi ve 

manevi bilgi ve teknolojik lojistikleri ile kendi şartlarında yaptıkları gibi yapabiliriz. 

Bu da en azından şu beş adımı atmakla mümkündür: 

190



1) Öncelikle, toplumu oluşturan bireyler arasında “homo Muslimus ve evrensel 

kalkınma ve medeniyet hümanizması” alternatif stratejisi yönünde bir bilinç veya 

farkındalık oluşturmak; 

2) Toplumun sağduyusuna ve ortak vicdanına başvurarak Tevhidi kozmik tümcü 

düzen çerçevesinde asgari müştereklerini belirlemek; 

3) Bunlara bağlı olarak geniş kapsamlı ilk etapta lokal seviyede doğal akışında milli 

bir kimlik ve hümanizma oluşturmak; 

4) Global seviyede dünya hümanizması oluşturması sürecinde ise, kendisinin Doğu 

veya Batı kültür ve uygarlık çevreleri öğelerinin oluşumuna ve ürünlerinin ortaya 

konmasında geçmişte, şimdide ve gelecekte hali hazırdaki gücü ve potansiyeli ile ne 

tür bir katkıda (veya katkılarda) bulunduğu, bulunmakta olduğu ve bulunacağının her 

yönden dökümünü yapmak; ve 

5) Kendi doğal mecrasında nasıl şekillenmişse bu şekillenmenin iç ve dış 

dinamiklerini tespit edip bütüncü ve kapsamlı bir sistematiğe bağlayıp, 

anlamlandırıp, adlandırıp, aktarılmasından geçer. (Açıköz, 2016: 315-341) 

Şimdi bu maddelerin sağduyu eylem felsefesi zemininde şeklen diğer yönelim 

stratejilerinde olduğu gibi sosyo-felsefi bütüncül yaklaşımla anatomik açılımlarını 

yapmaya çalışalım. 

6.1. İlkeleşmiş Ontolojik Temel Yargı: 

Yeryüzünde hatta evrende homo Muslimusluk esastır ve bütün insanlığa açık olup 

kimsenin tekelinde değildir. Değil mi ki Yaratıcı ona katından ruh (akıl, irade vicdan) 

emanetini yükleyip, tabir caizse eğer, özel bir fıtrat formatı atıp homo Muslimusluk 

vizyon ve misyonunu yeryüzünde sergileme görevini vermiştir; öyleyse asıl olan 

homo Muslimus (Müslüman insan) olmaktır. Homo Muslimusun hayatı dünya ve 

ötesi (ahiret) olmak üzere iki boyutludur. İnsanlık içinde ben homo Muslimusca var 

olup diğer insanlara bu çerçevede yaklaşırım. Asıl olan benim toplumum, ülkem, 

coğrafyam, inancım, dilim, örfüm, adetim, geleneğim, göreneğim, sanat, kültürüm ve 

hülasa kalkınmam, medeniyetim ve hümanizmamdır. 

6.2. İlkeleşmiş Epistemolojik Temel Yargı: 

Bilgi denilen şey benim, toplumumun, kültürümün ve hülasa medeniyetimin yitik 

malıdır. Homo Muslimus, aynı zamanda bir akıl hamalı şüpheci insandır (homo 

skeptikustur) ve kendindeki, doğadaki ve evrendeki düzen, denge ve işleyişi 

okumakla görevlidir. Medeniyetime (varlık, değer, güzele ve hikmete) ilişkin bütün 

bilgiler dost toplumlar ve kültürlerine paylaşım için açıktır. Homo Muslimusun 

evrensel kalkınma ve medeniyet hümanizmasında her seviyede bilgilenmek ve 

bilgilendirmek esastır. 

6.3. İlkeleşmiş Etiksel Temel Yargı: 

En yüksek değer veya değerler benim toplumum (biz), coğrafyam, onun bağımsızlığı 

ve bekasıdır. Öyleyse, Homo Muslimus gayrısı “Yaradılanı Sev Yaradan’ından 

Ötürü”; ayrıca “Barış Esastır ve Dokunmayana Dokunulmaz”. Bütün insanlar 

doğuştan fıtraten homo Muslimus olduğuna göre, dünyadaki bütün bireyler ve onların 

kültür ve medeniyet çevrelerine homo Muslimusluğun evrensel mesajı iletilmesi 

191



homo Muslimus ve onun medeniyet hümanizmasının gereği bir ödev, sorumluluk ve 

misyonik bir görevdir. 

6.4. İlkeleşmiş Estetiksel Temel Yargı: 

En güzel olan insanın fıtrat formatına uygun olup homo Muslimusca düşünüp, 

eyleyip söylemesidir; yani homo Muslimusun medeniyet hümanizmasının maddi ve 

manevi evrensel ürünleridir, eserleridir, yapıtlarıdır. Çünkü bu ürün ve eserlerin 

mayasında akıl, vicdan, ruh, merhamet, sevgi, paylaşma, diğergamlık, dayanışma, 

adalet, hoşgörü, saygı, empati ve sempati vardır. 

a.) Eylem Stratejisi: Fıtri, doğal, açık ve doğrudan, çünkü yalan yalanı doğurur ve 

güneş balçıkla sıvanmaz. Gidelim mesajımızı iletelim ve buyursun gelsinler 

gösterelim. Saklayacak bir şeyimiz yok paylaşacağımız çok şey var. 

b.) Söylemi: Değil mi ki, yaratılanı sev Yaratan’dan ötürü; öyleyse bizler, bütün 

insanlık ve sizler için varız. Her kim olursanız olsun, gelin tanış olup homo 

Muslimusca dünya ve ahrette de birlikte var olalım. 

c.) Amaçsal Önceliği: Önce diğer homo Muslimuslar sonra ben ve bana özge olanlar 

esastır. Yaratıcının hoşnutluğunu kazanmaktır. 

ç.) Eylem Tarzı: Açık, yalın, direkt, sorumlu, edepli, saygın, örnek ve gereğinde 

meydan okuyucu, hesap sorucu ve hesap verici. 

d.) Bilgi Kaynağı: İnsan, toplum, doğa, evren ve Yaratıcı. 

e.) İletişim Türü: Evrensel karakterli doğrudan, aracısız ve gereğinde buyurucu çift 

taraflı insani maddi ve manevi türden iletişim. 

f.) İletişim Kimliği: Açık evrensel iletişim çevresinde homo Muslimusca etkileşimde 

olan iletenler toplumu ve medeniyet çevreleri. 

g.) İletişimin Amacı: Evrensel homo Muslimus ve onun medeniyet hümanizmasının 

bileşenleri ve eserlerinin yer aldığı dini ve milli kimliği içselleştirip evrensel davet 

yoluyla dışa açma. Kim olursanız olun Buyurun gelin. 

ğ.) İnsan Tipi: Evrensel karakterli, inançlı, öngörülü, iradeli, agah, riskçi, dürüst, 

yalın, kendine ve toplumuna güvenen, şecaatlı, cesur, meydan okuyucu, özverili, 

diğergamcı, barışsever, vicdanlı ve ahlaklı vesair. 

h.) Seçimin Bedeli: Diğerleri tarafından medeniyet çevresinde izole edilme; ve homo 

Muslimus ve medeniyet çevrelerini kendi yağıyla kavrulmaya mahkum edilme vesair 

çabalarına karşı devamlı tetikte, nöbette, teyakuzda ve agah olup seferde olmaktır. 

6.5. Politika Belirleyici ve Uygulayıcıların (Devlet ve Sivil Toplum 

Kuruluşların) Tutumları: 

Medeniyet hümanizması oluşumunda, devlet mekanizmaları (siyasi iktidar ve 

muhalefet partileri; idari, adli, askeri, güvenlik, temsil, dini ve benzeri birimlerin; 

üniversitelerin); ve kamu ve sivil toplum kuruluşların stratejiye uygun söylem ve 

eylem geliştirip bu yönde toplumsal kanaat ve uygulamalar geliştirmeleri beklenir. 

6.6. Homo Muslimusluk Anlayışı ve Tutumu: 

Homo Muslimus ve aynı zamanda kendini terbiye eden Rabbine kul olması nedeniyle 

İlahi evrensel bir projenin ana aktörü olup kendine, doğaya, evrene, bütün mevcudata 

ve Yaratıcısına karşı hem bu dünyada hem de ahirette sorumludur. Bu yüzden bütün 

192



eylem ve söylemlerinde bu bilinç, irade ve farkındalık ile adım atılmalıdır. Öyleyse 

hem bireysel hem toplumsal alanlarda eline, beline ve diline sahip ol ki, senden 

sonrakilerde aynı tutumu takınsın. 

6.7. Medeniyet Anlayışı ve Tutumu: 

Homo Muslimusluk, Adem’den bu yana süre gelen küresel hatta evrensel hak batıl 

mücadelesinde bütün kalkınma ve medeniyet öykülerinin İslam adına Tevhidi 

kozmik tümcülük çerçevesinde müesseseleşmiş halidir. Anlatacak hikayesi, verilecek 

mesajı ve gösterilecek tarihsel derinlikli bugüne taşınıp sentezlenecek medeniyet 

eserleri mevcuttur. Dün yaptık, Yaratıcının izni ve yardımıyla bugün de yaparız. 

6.8. Medeniyet Hümanizması Anlayış ve Tutumu: 

Homo Muslimusluk evrensel bir temsil ve modellik makamıdır ve bu yönüyle onun 

hümanizması da hümanizmalar üstü küresele inat Tevhidi kozmik tümcülük 

çerçevesinde evrensel bir hümanizmadır. Bu nedenle onun medeniyet hümanizması 

da bütün insanlık için küresel hatta evrensel seviyede model bir hümanizmadır. 

Nitekim homo Muslimus ve onun medeniyet ürünleri ve eserleri bu evrensel hümanist 

anlayış ile ortaya konmuştur. 

7. SONUÇ 

Bütün Homo Muslimus ve Müstakbel Adaylarına Bir Not ve Hatırlatma: Acilen 

Fıtrata, Emanete ve Tevhidi Kozmik Tümcülüğe Dönüş Çağrısı) 

Bildirimizin Sonuç kısmında homo Muslimus ve medeniyet hümanizması 

bağlamında ilgililere (Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarına, kalkınma bakanlığına, 

üniversitelere, sivil toplum kuruluşlarına vb.) bir hatırlatma yaparak yakın tarihi özce 

bir not düşeceğiz. Türkiye Cumhuriyeti Kalkınma Bakanlığı bu yönde kendi teknik 

kulvarında şunları söylemektedir: “… Bilgi toplumuna dönüşümün sağlanarak dünya 

hâsılasından daha yüksek oranda pay alınması, toplumun yaşam kalitesinin 

yükseltilmesi, bilim ve uygarlığa katkı ile bölgesel ve küresel düzeylerdeki kararlarda 

etkin söz sahipliği, uzun vadeli gelişme stratejisinin nesnel amaçlarını 

oluşturmaktadır. 2023 Uzun Vadeli Gelişme Stratejisinde ülkemizin jeostratejik 

konumu, kültürel birikimi ile ekonomik ve sosyal alanda sağlayacağı gelişmeler 

sonucu Cumhuriyetimizin 100’üncü yılında ülkemizin dünyanın ilk 10 ekonomisi 

arasında yer alması hedeflenmiştir…”(T.C. Kalkınma Bakanlığı Tanıtım Kitabı) 

Yukarıda ki içeriksel sunum çerçevesinde acilen bunların üstüne evrensel düzlemde; 

bugün burada bürokratlar, teknokratlar, akademisyenler, sivil toplum kuruluşları ve 

bölge temsilcilerinin katılımlarıyla gerçekleştirilen bu “Uluslararası UNİDAP 

Kalkınma Konferansı” örneğinde olduğu gibi; özellikle akademik seviyede yeniden 

düşünüp değerlendirmek gerekir. İncelememizin genel içeriği, yukarıdaki alıntı ve 

2023, 2053, 2071, 2110 vesair hedef tarihler dikkate alındığında aralarında hiçbir 

ayrım yapmaksızın birlik, dirlik, düzen ve dayanışma içinde 80 milyon Türkiye 

Cumhuriyeti nufusunu oluşturan vatandaşlar, devlet, siyasi partiler, üniversiteler, 

sivil toplum kuruluşlarının eylem planları, projeleri ve stratejileri için daha doğuştan 

homo Muslimus namzedi olan insanın fıtratının, emanetinin ve yeryüzü 

temsilciliğinin ve Tevhidi kozmik tümcülüğün gereklerine dönüşü esastır. Bu esas 

üzerine bir toplumun kalkınma ve medeniyet sürecinin insan merkezli ete kemiğe 

193



büründürülüp hayatiyet kazandırılmasındaki ana paydaş alanlardan biri “sosyal 

hizmet” ve onun uygulama alanlarıdır. Sosyal hizmet sahasındaki uygulamalı teknik 

çerçeveye, paydaşları ve aktörlerine hem toplumsal, hem bölgesel, hem küresel ve 

hatta hem evrensel seviyelerde insan, kültür, medeniyet ve hikmet bağlamlarında can 

suyu olup; geniş kapsamlı, bütüncül, teorik yönlendirici ve ufuk açıcı bir motor 

gücüne ve zemininin oluşumunu sağlayacak çok acilen bir “sağduyu sosyal hizmet 

felsefesi”ne ihtiyaç vardır. Bu nedenle üniversitelerimizin ilgili bölümlerinden 

beklenen, indirgemeci, mekanik, sığ, vakıanüvist veya raportörlük tekniker yaklaşım 

ve uygulamaların içinde boğulup kaybolup gitmeden bu ihtiyacın aciliyetini bir an 

önce görüp giderilmesi yönünde disiplinler arası ciddi çalışmalar yapmasıdır. Fakat, 

diğer taraftan, üniversitelere baktığımızda gerek ulusal gerekse uluslar arası 

akademik alanda henüz böyle her türlü indirgemecilikten uzak disiplinler arası 

yardımlaşma ve etkileşimi merkeze koyan sağduyucu, bütüncül, çok yönlü ve 

kapsamlı bir çalışma ne ulusal ne de uluslararası seviyelerde yapılıp ortaya 

konmamıştır. Anlaşılan o dur ki, acizane bir homo Muslimus olarak bu milli ve 

küresel sorumlulukta bize düşmektedir. Çünkü homo Muslimusun varlık nedeni 

Yaratıcısına “kulluk” ve kendisi de dahil olmak üzere gücü yettiğince bütün 

yaratılana “hizmet”tir. Yani her iki durumda da anahtar kelime “hizmet”tir. Çünkü 

homo Muslimusluğun temeli uygulamada sadece bireysel, toplumsal, bölgesel, 

küresel seviyelerde değil evrensel seviyede “Yaratıcıya Kulluk, Yaratılana 

Hizmettir” ve “Eylemler Niyetlere Göredir” ilkeleri ve “Allah’ın Rızasını veya 

Hoşnutluğunu Kazanmak Esastır” amacı gereği atılmıştır. İşte bu yüzden: “Halka, 

(Topluma) Hizmet Hak’ka Hizmettir”; bunun içinde “İnsanı Yaşat ki, Devlet 

Yaşasın; Devleti Yaşat ki İnsan Yaşasın”. Öte yandan “Savaş Yıkım; Barış Yapım ve 

İnşa Demektir”. Bütün insanlık tarihi göstermektedir ki, savaş da inşa faaliyetini 

sergileyen tek medeniyet homo Muslimusun İslam medeniyetleridir. Nitekim, bu 

mottoların mücessimleşmiş ifadelerinden biri, belki de en önemlilerinden birisi ve 

zamana meydan okurcasına inatla, inançla ve imanla kalıcı olanı, İslam medeniyeti 

yapı ve mimari örneklerinde sıkca görülen müesseseleşmiş “Külliye” anlayış ve 

uygulamalarıdır. Çünkü İslam kalkınma ve medeniyetinde “Külliyeler”: Medeniyeti 

bakımından “çağlar üstü bir hümanizma ve sosyal hizmetler modelidir”; mimarisi 

bakımından “bir medeniyet ruhu ve şehirler silueti/ikonudur”; hümanizması 

bakımından “Her Şey İnsan İçin, İnsan da Kulluk İçin”, “İnsanı Yaşat ki, Devlet 

Yaşasın; Devleti Yaşat ki İnsan/İnsanlık/Ümmet Yaşasın”; ve felsefesi bakımından 

“Halka Hizmet Hakka Hizmet; Hakka Hizmet, Halka Hizmettir” ve “Allah’tan Başka 

Galip Yoktur” anlayış ve uygulamalarının eserleridir. 

Homo Muslimus bütün insanlığın kurtuluşu ve ihyası için yeryüzü temsilciliği sıfatı 

gereği fıtrat özüne dönerek emanetine sahip çıkıp gereğini yapmak üzere medeniyet 

inşa etme seferiyle emrolunmuştur, zaferle değil; çünkü “Mutlak Galip Yalnızca 

Allah’tır”. Bütün homo Muslimuslar ve adayları yeryüzünün değişik akıl 

hamaliyeliğe çevrelerinde dün de olduğu gibi bugün de bir kalkınma ve medeniyet 

hikayesinde kendi hayat seferlerini bütün insanlık için sürdürmektedirler. Kendilerine 

düşen her daim “iki kapılı handa” (bir ucu dünya diğer ucu ahiret olan) yolda (seferde) 

olmaktır; hem burada hem de ötede galibiyet veya mağlubiyet Rab’lerinin takdiridir. 

Biz de kendimizce, homo Muslimusun medeniyet ve hümanizmasının teo-sofik 

zeminde teorik sağduyucu felsefi bir resmini çizip genelde bütün dünya birey ve 

194



toplumları özelde kendi birey ve toplumlarımız örneklerinde öyküsünü anlatma 

çabasında olduk. 

Son bir soru sorup cevabıyla bildirimizi kapatalım. Soru: Eğer Hilafet, İmparatorluk, 

Medeniyet Bakiyesi ve Homo Muslimusluğun Son Kalesi 80 milyonluk Türkiye 

Cumhuriyeti Gemisinin nufusu (özellikle, devlet, siyasi partiler, kamu kurum ve 

kuruluşları, üniversiteler, sivil toplum kuruluşları ve vatandaşlarımız) birlik, dirlik, 

dayanışma, adalet ve düzen içersinde olmazsak; homo Muslimusca kendi bireysel ve 

toplumsal kalkınma eylem planlarımızı, projelerimizi ve stratejilerimizi 

geliştirmezsek; hümanizmalar üstü hümanizma (Homo Muslimus ve Evrenselci 

Medeniyet Hümanizması) ortaya koymazsak; ve böylece küreselleşmeye karşı 

evrenselci (Tevhidi Kozmik Tümcü) bir medeniyet manifestomuzu, öykümüzü, 

destanımızı veya senaryomuzu yazmazsak ne olur? En kestirme olası cevap: 

Geçmişte akıl hamaliyeliği tarihinin alt dalı olan kültür ve medeniyet tarihinde 

görüldüğü üzere; birileri bizim adımıza kendince arzuladığı senaryoyu yazar; ve bizi 

de bu yazılmış kendi bireysel ve toplumsal hayatlarımızın harici senaryosunda çaresiz 

piyonlar olarak istediği şekilde rol dağıtıp oynatır. Bunu da: İmajoloji kuramsal 

donanımını ve medya teknolojik uygulama lojistiğini kullanarak çeşitli imajist 

manevralar ve algı operasyonları vasıtalarıyla; dünde yaptıkları; yarın da yapacakları; 

bugün de yapıyor oldukları gibi kendi ellerini kirletmemek ve yakmamak için 

içimizden birilerini maşa, aracı, taşeron, uşak, işbirlikçi ve işbitirici olarak seçip 

görevlendirerek yaparlar. Çünkü malum genellemedir: Evren boşluk kabul etmez. 

Evet ennihaye bu bizim cevabımız lakin, diğer taraftan, ne olur sorusuna Merza Fakur 

(1424) tarafından verilen bir cevap daha var: “Bir Ülkede Evvelen Ulema ve Umera; 

Saniyen Mef’umlar ve Müesseseler İfsad Olur; Bu Mecraya Salisen Esnafın Vicdan 

Terazisinin İflası da İlave Olunduğunda (Orada Artık Maneviyat, Milliyet ve 

Medeniyet Yok; Heva Heves, Yalan, Meczubiyet ve Ahlaksızlar Ahlakı Vardır); 

Bundan Gayri O Ülkenin Her Türlü Çöküşünü Seyir Eyleyiniz.” (Merza Fakur Heliki, 

1424) 

KAYNAKÇA 

Açıköz, Hacı Mustafa : ‘Homo Skeptikus Ve Akıl Hamaliyeliği Tarihi Serisi’sinden 

(9 Kitap) 

I. Kitap: Açıköz, Hacı Mustafa, 2006a, Skeptikus, Şüphe Ve Bilgi, Elis Yayınları 34, 

Ankara. 

Iı. Kitap: Açıköz, Hacı Mustafa, 2006b, Tevhidi Kozmik Holizm, Şüphe Ve Eski 

Uygarlıklar, Elis Yayınları 37, Ankara. 

Iıı. Kitap: Açıköz, Hacı Mustafa, 2006c, Sextus Empirikus Ve Şüphe, Elis Yayınları 

38, Ankara. 

Açıköz, Hacı Mustafa, 2016, İletişim Felsefesine Giriş: İnsani İletişimin Felsefi 

Temelleri, Gnş. 3. Baskı, Elis Yayınları 92, Ankara. 

Açıköz, Hacı Mustafa, 1998, Sağduyu Eylem Felsefesi, Birey Yayınları 16, İstanbul. 

(Doktora Tezi Çevirisi) 

Açıköz, Hacı Mustafa, 2008, Felsefi Sadalar –I–, Değirmen Yayınları, Sakarya. 

Açıköz, Hacı Mustafa, 2010, Philosophical Essays –Iı–, Araştırma Yayınları, Ankara. 

Ahmad, Israr, 2016, 21. Asırda İslam Rönesansı, (Çev. Hacı Mustafa Açıköz), 

Araştırma Yayınları 132, Ankara. 

195



Doğan, Mehmet, 2013, Hiperprestij Grupları, Neva Yayınları, İstanbul. 

İslamoğlu, Mustafa, 2014, “Hayat Kitabı Kur’an – Gerekçeli Meal-Tefsir”, Düşün 

Yayıncılık 165, İstanbul. 

İslamoğlu, Mustafa, 2016, Tabiat Ve Kur’an Ayetleri Işığında Yaratılış Ve Evrim, 3. 

Baskı, Düşün Yayıncılık, İstanbul. 

Kalkınma Bakanlığı Tanıtım Kitabı: (Plan, Program, Yatırım, Koordinasyon Ve 

Kalkınma), 2016, Kalkınma Bakanlığı Basın Halkla İlişkiler Müşavirliği, 

Bakanlık Web Sayfasında, Ankara. 

Kuyel, Mubahat Türker, 1978, “‘İleri Dil’ Ve ‘Dil Transferi’ Üzerine Ön 

Düşünceler”, Bilim Kültür Ve Öğretim Dili Olarak Türkçe, Ss. 97-180, Ttk 

Basımevi, Ankara. 

Kuyel, Mubahat Türker, 1976, Felsefeye Giriş, Ayyıldız Matbası, Ankara. 

Öztürk, Ali, 2013, İmajoloji: Yeni Bir Disiplin Denemesi, Elis Yayınları, 2. Baskı, 

Ankara. 

Öztürk, Ali, 2014, Medeniyet Ve Sosyoloji: İmajoloji Çalışmaları, Elis Yayınları, 

Ankara. 

Rescher, N., 1970, Nature Of Human Action, Edited By M. Brand, New York, U.S.A. 

Sayılı, Aydın, 1982, Mısırlılarda Ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi Ve 

Tıp, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara. 

Yücer, Hür Mahmut, 2015, “Toplumbilim Ve Tasavvuf I. Sosyal Sermaye”, Yüzyılın 

Sorunları Ve Sosyoloji Seçkisi, Ali Öztürk (Editor), Bartın Üniv. Yay. 

No:21, Bartın. Ss:123-142. 

196

Öz 



Tarım ve Kalkınma 

Recep TEZGEL 1 

Türkiye’de 2000’li yıllarda kırsal kalkınma için başlatılan hamle Avrupa Birliği ile 

entegrasyon süreciyle birlikte bir adım daha ileriye taşınarak 2007 yılında Tarım ve 

Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu(TKDK) kuruldu. Bu yeni süreçle birlikte 

ülkemizin kırsal kalkınma deneyiminde, her biri ayrı bir örneklik taşıyan iyi 

uygulamalar ile yepyeni sayfalar açılmıştır. Arasında Muş ilimizin de bulunduğu 42 

ilde IPARD Programı kapsamında et besiciliğinden arıcılığa, süt üretiminden kırsal 

turizme kadar geniş bir yelpazede yaklaşık 10 bin yatırımcıya destek verildi. Bu 

destekler verilirken kırsal emeğin önemli bir kesimini oluşturan ve geleneksel 

istihdam yapısında çoğunlukla ücretsiz aile işçisi şeklinde görülen kadınlar ve diğer 

dezavantajlı guruplara öncelik tanındı. Bu modelde mekâna ve yerel kaynak 

potansiyeline odaklanan bir anlayışla kırsal toplumun yaşam kalitesinin yükselterek, 

bölgeler ve kır-kent arasındaki gelişmişlik farklarının azaltılmak, göç eğilimlerinin 

istikrarlı bir dinamiğe kavuşturan dengeli ve sürdürülebilir kalkınma hedeflenmiştir. 

Anahtar Kelimeler: Tarım, Kalkınma, IPARD, SARD, Kırsal Alan, Yatırım, Göç 

Abstract 

Agriculture and Development 

In 2000s government has been started an initiative for rural development in Turkey 

and thus a further step taken in the process of integration with European Union; then 

Foundation of Support of Agricultural and Rural Development (SARD) accordingly 

established in 2007. With these processes in the rural development experience of our 

country, each of different samples of good applications opened new chapters. In the 

forty-two cities including Muş city, program of IPARD include huge field of 

investments, from meat production to bee raising, and from milk production to rural 

tourism, and provided support approximately ten thousand investors. While providing 

these supports and investments, the most crucial part of rural work has been given 

priority to those who are unpaid family workers (i.e. mostly women) who have been 

taken in parts as disadvantages groups in the traditional placement structure. In this 

model, it has been focussed upon the potentialities of space and local sources with a 

view to raising the qualities and standards of rural societal life so that the development 

gaps and differences between regions and rural-city have been accordingly dealt and 

arising problems solved as they targeted to do so. In the end, by reducing the 

problems, migration move has become stable and sustainable with a dynamic 

development projects and targets. 

Key Words: Agriculture, Development, IPARD, SARD, Rural Area, Investment, 

Migration. 

1 

Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanı Danışmanı, rtezgel@hotmail.com 

197



1. DEĞİŞEN TARIM PARADİGMASI 

Günümüzde ‘küreselleşme’ olgusu birçok alanda olduğu gibi tarım sektörünü de 

yeniden şekillendirmektedir. Artık kimin, neyi ne zaman ve ne kadar üretmesi 

gerektiği ülkelerin iç sorunu olmasının ötesinde bir anlam taşımaktadır. Dünya 

Ticaret Örgütü gibi dev küresel aktörlerin oluşturduğu bürokratik ve ticari yapılar 

sektörün karar mekanizmalarını ve geleceğini etkilemektedir. Bu etkilenmenin bir 

sonucu olarak uluslararası alanda tarım, içerisinde iktisat, sosyoloji gibi disiplinlerin 

yer aldığı “Multifunctional Agriculture” fikri üzerinden yeniden tanımlanmaktadır. 

Bu yeni tanımlama içerisinde gıda güvenirliliği, çevre, hayvan refahı gibi konular 

yükselen değerler olarak karşımıza çıkmaktadır. Sosyolog Bonanno’ya göre, 

günümüzde, tarım sektörünü artık Max Weber‘in yaklaşımları ile açıklamak oldukça 

zordur. Bugün tarımsal üretimin hem üreticisi hem de tüketicisi önemli ölçüde 

değişmiştir. Bu değişimin sonucu olarak günümüzde tüketicilerin satın alma 

alışkanlıklarının giderek daha sofistike, sağlık odaklı ve kaliteli olma yönünde 

değiştiği görülmektedir. Bilinçli tüketiciler, çevre açısından olumlu, güvenilir ve aynı 

zamanda bütçelerine uygun ürünleri tercih etmektedirler. Üreticilerde bu 

paradigmaya uygun olarak tüketici davranışlarındaki değişimlerle örtüşen stratejileri 

benimsemektedirler. Böylece tarımın gittikçe endüstriyel bir üretim sahası haline 

geldiğini ve tarımsal ürünlerin, üretim – dağıtım - tüketim ilişkilerinden oluşan 

zincirin kökten değiştiğini söylemek mümkündür. Bu küresel değişim ülkemiz 

tarımında da etkili olmaktadır. GTHB Stratejik Eylem Planında “ Tarım; maişet 

amaçlı bir sosyal yardım alanı olmaktan çok stratejik rekabete dayalı iktisadi bir 

sektördür" olgusuna vurgu yapılmıştır. 

2. KIRSALIN KALKINMASI 

Tüm dünyada tarımsal üretimde yaşanan kararsız ve dalgalı görüntü bizlere tarım 

sektörünün şoklara ve krizlere nedenli açık olduğunu göstermektedir. Sektörün 

büyük oyuncuları krizlere karşı stratejiler geliştirirken, bir anlamda krizlere karşı 

savunmasız olan kırsal alanları içinde stratejiler geliştirmesi gerekliliği uluslararası 

kamuoyu tarafından tartışılan bir konudur. Bu çerçevede ülkemizdeki tarımsal 

işletmelerin genel yapısı göz önünde bulundurduğumuzda kırsal kesim için 

sürdürebilir kalkınma hayati bir konu olarak karşımıza çıkmaktadır. 

Kalkınman olgusunun önemli parametrelerinden biri kırsal kesimin geleneksel 

olandan yenilikçi olana değişim süreci olarak tanımlayabileceğimiz ‘kırsal kalkınma’ 

olgusudur. Yüzyılımıza, çevreye duyarlı, kaliteli ve yenilikçi üretimin teşvik edildiği, 

üreticilerin yaşam standardına katkıda bulunarak kırsal ekonominin gelişmesini 

sağlayan kırsal kalkınma odaklı yaklaşımlar damga vurmaktadır. 

2.Dünya Savaşı’ndan sonra hızlı sanayileşme ve hızlı nüfus artışı ile birlikte 

tüketimin ön planda olduğu bir kalkınma süreci benimsenmiştir. Ancak, 1960’ların 

sonunda ekolojik dengelerin bozulduğu, bunun nedeninin ise çevre ve kalkınma 

arasındaki bağların göz ardı edilmesinden kaynaklandığı fark edilmeye başlanmıştır. 

Konu hakkındaki en çarpıcı örnek DDT ilacıdır. Bulunduğu dönemde tarım için bir 

devrim olarak görülen ve mucidi Paul Hermann Müller’e 1948 Nobel ödülü 

kazandıran DDT, çok yaygın olarak kullanılması ve dayanıklılığından ötürü 

198



hayvanlar için tehlikeli olduğu ve doğadaki besin zincirinin bozulmasına yol açtığının 

anlaşılması üzerine 1970'lerde yasaklanmıştır. 

Çevre ve ekolojiyi tehdit eden bu sorunların tek başına ele alınıp çözülemeyeceği 

anlaşıldıktan sonra, etkin bir çözüm stratejisi geliştirebilmek için, dünyanın 

azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerindeki nüfus artışı sorununu, giderek artan 

yoksulluk ve uluslararası düzeydeki fırsat eşitsizliği ile mücadele yöntemlerini, 

sınırsız kaynak tüketimi ve kaynak paylaşımı gibi faktörleri de içerecek biçimde yeni 

bir yaklaşımla ele alınması zorunluluğu ortaya çıkmıştır. Böylece çevre ve 

kalkınmada ‘sürdürülebilirlik’ kavramı doğmuştu 

70’li yılların sonundan itibaren sıkça telaffuz edilen ‘sürdürülebilir kalkınma’ 

kavramı ilk kez 1983 yılında Birleşmiş Milletler tarafından oluşturulan Dünya Çevre 

ve Kalkınma Komisyonu tarafından hazırlanan “Bizim Ortak Geleceğimiz” (1987) 

başlıklı raporda yer almıştır. Brundtland Raporu olarak da bilinen raporda, ‘ 

kalkınma’, “Bugünün ihtiyaçlarını, gelecek kuşakların kendi ihtiyaçlarını 

karşılayabilme olanağından ödün vermeden karşılamaktır.” şeklinde tanımlanmıştır. 

Geçtiğimiz50 yıl içerisinde, sürdürülebilirlik olgusu, çevresel sorunlar, artan nüfus 

ve kişi başına tüketim miktarına bağlı olarak giderek daha çok önem kazanmıştır. 

FAO,2016 yılında yayınladığı Raporunda kırsal kalkınma için 5 strateji belirlemiştir. 

Bu stratejiler: 

• Açlığı, gıda güvensizliğini ve yetersiz beslenmeyi yok etmek, 

• Tarım, ormancılık ve balıkçılığı daha verimli ve sürdürülebilir hale getirmek, 

• Kırsal yoksulluğu azaltmak, 

• Kapsayıcı ve verimli tarım ve gıda sistemlerini etkinleştirmek, 

• Tehditler ve krizlere karşı geçimlik ailelerin dayanıklılığını artırmaktır. 

3. TARIM VE KIRSAL KALKINMAYI DESTEKLEME KURUMU 

ÖRNEĞİ 

Türkiye’de 2000’li yıllarda kırsal kalkınma için başlatılan hamle Avrupa Birliği ile 

entegrasyon süreciyle birlikte bir adım daha ileriye taşınarak 2007 yılında Tarım ve 

Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu(TKDK) kuruldu. Bu yeni süreçle birlikte 

ülkemizin kırsal kalkınma deneyiminde, her biri ayrı bir örneklik taşıyan iyi 

uygulamalar ile yepyeni sayfalar açılmıştır. Arasında Muş ilimizin de bulunduğu 42 

ilde IPARD Programı kapsamında et besiciliğinden arıcılığa, süt üretiminden kırsal 

turizme kadar geniş bir yelpazede yaklaşık 10 bin yatırımcıya destek verildi. Bu 

destekler verilirken kırsal emeğin önemli bir kesimini oluşturan ve geleneksel 

istihdam yapısında çoğunlukla ücretsiz aile işçisi şeklinde görülen kadınlar ve diğer 

dezavantajlı guruplara öncelik tanındı. 

Bu destekler sayesinde kırsal kesimde; insan kaynaklarının gelişimi ve kırsal 

altyapının iyileştirilmesi konularında önemli mesafeler alınırken, tarımın yapısal 

sorunlarının çözümlenmesi ve sektörün rekabet gücünün artırılmasına katkı 

sağlanmış oldu. 

199



4. SONUÇ 

Son yıllarda sağlanan başarılarla küresel ekonominin önemli bir aktörü konumuna 

ulaşan ülkemizin, bu kalkınma hamlesinde diğer alanlara göre katkısı daha sınırlı 

kalan kırsalın, gücünü ve potansiyelini artırmak TKDK örneğinde ana hedef 

olmuştur. Bu modelde mekâna ve yerel kaynak potansiyeline odaklanan bir anlayışla 

kırsal toplumun yaşam kalitesinin yükselterek, bölgeler ve kır-kent arasındaki 

gelişmişlik farklarının azaltılmak, göç eğilimlerinin istikrarlı bir dinamiğe kavuşturan 

dengeli ve sürdürülebilir kalkınma hedeflenmiştir. 

200



SOSYAL KALKINMA 

SOCIAL DEVELOPMENT 

201

Öz 



Kalkınmanın Kültürel Temelleri 

Abdüllatif TÜZER 1 

Gelişme ve kalkınma bakımından nasıl bir toplum ve nasıl bir kültür hayal etmeliyiz? 

Aslında bunun ipuçlarını, Popper’ın açık toplumunda buluruz. Açık toplum, tartışan, 

eleştirilere ve yanılabilirliğe açık olan, düşünce farklılıklarına önem veren özgür ve 

özerk bireylerden oluşan bir toplumdur. Özgür ve özerk bireylerin ürettiği fikir ve 

pratik farklılıkları rekabetin ve kalkınmanın da dinamiğini oluşturur. Doğulu 

toplumlar ise genellikle özgürlük ve özerklikten, farklılık ve çeşitlilikten değil 

düşünce, ruh ve davranış birliğinden dem vuran toplumlardır. Bu da esasen onların 

statikleşmelerine sebep olmakta ve onları gelişme ve kalkınmadan mahrum 

bırakmaktadır. Öyleyse gelişmiş ve mutlu bir toplum olabilmenin yolu, farklıkların 

farklılıklarını özsel olarak koruyabilmek ama aynı zamanda onları bir birlik çatısı 

altında toplayabilmektir. Bu “farklılıkta birlik” paradoksunun hayata geçirilmesi 

demektir. 

Anahtar Kelimeler: Kalkınma, Çeşitlilik, Özgürlük, Birlik, Doğu, Batı 

Abstract 

Cultural Foundations of Development 

What kind of society and culture should we imagine in terms of progress and 

development. Actually, we find its signs in Popper’s open society. Open Society 

consists of free and autonomous individuals who rationally discusses with each other, 

gives way to ciriticism, fallibility and falsification and gives importance to diversity 

in thought. Differences of thought and practices produced by free and autonomous 

individuals are driving forces of competition and development. But Eastern societies 

tend to speak of unity of mind, spirit and practice rather than freedom, autonomy and 

diversity. This is what rendered them static and also deprived them of progress and 

development. So, to become an happy, prosperous and progressed society is only 

possible through the fact that diversities should be in a union without losing their 

substantial diversities. This means the realization of the paradox “unity in difference”. 

Keywords: Development, Diversity, Freedom, Unity, East, West 

Nasıl bir kültürel temel gerekli, sürekli gelişmeye açık bir toplum inşa edebilmek için? 

Bir başka ifadeyle, kalkınma ya da gelişmeyi sağlayabilmek için, sürekli gelişmenin 

önünü açık tutabilmek için nasıl bir kültür ya da nasıl bir toplum hayal etmek 

gerekiyor. Benim burada ilk aklıma gelen, felsefeci olmam hasebiyle, Popper`ın açık 

toplumu. Popper’ın açık toplum önerisi bizim için aslında bir ipucu taşıyor: bir toplum 

eğer gelişmek, kalkınmak istiyorsa, öncelikle, bireyler olmalı, bireyleri özgür ve özerk 

olmalı ve bu bireyler tartışmalarla bireyliklerini de zenginleştirebilmeliler. İkincisi, 

bu toplumun düzeninin, iyi anlayışının, yani belirli bir iyi ya da mutluluk anlayışının 

1 

Prof. Dr., Muş Alparslan Üniversitesi FEF, a.tuzer@alparslan.edu.tr 

202



tepeden bir dikte ile ya da başka yollarla (sözgelimi ideolojik aygıtlar yoluyla) 

topluma dayatılarak sağlanmaması gerekir. Toplumun düzeni ve nimetlerin dağıtımı 

tamamen, dünya görüşümüz ne olursa olsun - çok farklı hatta büsbütün karşıt gruplar 

olabiliriz - liyakate ve liberallerin usuli adalet dedikleri bir sisteme göre 

düzenlenmelidir. Açık toplumu tanımlayan en kritik anahtar terim ise ortak akıldır. 

Popper`ın metinlerinde sıkça gördüğümüz bir terimdir bu. Hakikat asla tek bir aklın 

eseri değildir. Hakikat farklı akılların sürekli tartışmasıyla, sürekli eleştirilebilir ve 

yanılabilir olduğunu görmesiyle ulaşılması hayal edilen bir şeydir. Mutlak ve kesin 

bir hakikat yoktur zaten. Dolayısıyla sürekli eleştiriye ve yanılabilirliğe açık olmak 

açık toplum hayalinin vazgeçilmez unsurudur. Açık toplumun benim daha çok 

üzerinde durmayı düşündüğüm özelliği ise birliği ya da birleşmeyi esas değer olarak 

almayıp farklılığı ya da çeşitliliği önemsemesidir. Bu bahsettiğimiz açık toplumun 

özelliği aynı zaman da açık bir dünya, açık bir gelecek dolayısıyla sürekli gelişime 

açık olan bir toplum hayalinin de vazgeçilmez özelliğidir. Çünkü farklılık, çeşitlilik 

aynı zamanda kalkınmanın itici gücü olan rekabeti sürekli canlı tutan şeydir. 

Modern Batı’nın neden farklılıktan taviz veremeyeceğini ve dolayısıyla birliğe değil 

de niçin farklılığa aşırı meylettiğini Popper (2005) çok güzel izah eder: “Batı'yı tek 

bir düşünce, tek bir inanç ya da tek bir din altında birleştirmek, bence Batı'nın sonu, 

kapitülasyonlara, totaliter düşünceye kayıtsız şartsız boyun eğmemiz anlamına gelir. 

. . Teröre ve zalimliğe götüren, kuşkusuz Hıristiyanlık değildir. Bunun asıl nedeni, tek 

bir, yekpare ideoloji düşüncesi, tek bir, yekpare ve özel inanca inanmadır. Kendimi 

burada sizlere bir rasyonalist olarak tanıttığım için, rasyonalizmin, yani akıl dininin 

yarattığı terörün Hıristiyan, İslam ya da Yahudi fanatizminin estirdiği terörden çok 

daha vahim sonuçlar doğurduğuna dikkati çekmek boynumun borcudur. Gerçek 

anlamda akılcı bir toplum düzeni yaratmak da olanaksızdır ve olanaksızı 

gerçekleştirme çabası, en azından aynı çirkinlikleri yaratacaktır. . . Hayır, düşünce 

birliği değildir, bizlerin Batı'yla gurur duymamıza neden olan; tersine düşünce 

zenginliği, çoğulculuktur. . . Bu nedenle [matematik ve mantık dışında hiçbir şey tam 

olarak kanıtlanamaz] doğru arayışı ve fikir oluşturma her zaman özgür karara dayanır. 

. . Çünkü fikir alışverişinin özgürce yapılmadığı yerde, gerçek anlamda bir düşünce 

özgürlüğünden de söz edilemez. Düşüncelerimizi sınamak, sağlam olup olmadıklarını 

saptamak için, başkalarına ihtiyaç duyarız. Eleştirel tartışma, bireyin özgür 

düşüncesine bir zemin oluşturur. Fakat bu, siyasi özgürlük olmaksızın, tam anlamıyla 

bir düşünce özgürlüğünün olanaksız olduğu anlamına gelir. O halde siyasi özgürlük, 

birey aklının tam ve özgürce kullanılabilmesinin bir ön koşuludur.”(228-230, 224- 

225). 

Acaba Doğulu kafaya böylesi bir modeli yerleştirebilir miyiz? Bireycilik, özgürlük, 

ortak akıl, eleştiriye açıklık, farklılıkların özsel anlamda değerliliği. . . Zor görünüyor 

gibi. Öyleyse kalkınma ve gelişmeyi bir ide olarak bir topluma yerleştirmek, Doğuya 

Batılı bir zihniyetin aşılanmasını ve belki Doğunun otantikliğinin bozulmasını 

gerektiriyor. Tanrıyı dünyadan kovan ve hatta öldüren, hakikati ve iyi hayat anlayışını 

metafiziksel bir temelden koparıp görelileştiren Batı için güç, ilerleme her şeydir. 

Daha fazla güç daha fazla egemen olmaktır. Ya doğu? Her şey Tanrı olduğuna ya da 

Tanrısal bir tezahür taşıdığına göre bu Tanrısal düzene uyum sağlamak, onunla bir 

olmanın yollarını aramak, ruhsal bir arınmayı ve kurtuluşu hayatın nihai gayesi olarak 

203



koymak ve Tanrının ve Tanrı adına konuşanların sözünü yanılmaz bir bilgi kaynağı 

olarak tesis etmek esas amacımız olacaktır. Daha fazla birlik aranacak ve aşırı birlikçi 

tutum kapalı bir toplum yaratacaktır. Ne var ki farklılıkların yeşertilmediği ve rekabet 

edemediği böylesi bir birlik toplumunda insanlar birey olabilme şansını kaybetmiş, 

özgürlük ve özerkliklerini yitirmiş; toplum ise yenilenme, yaratıcılık ve her açıdan 

gelişme, ilerleme ve zenginleşme yeteneğinden mahrum kalmış olur. Yine Popper’ın 

ifadesiyle bu, “kabileciliğin yitip gitmiş birliğinin geri gelmesidir ve savundukları, 

kapalı toplumun geri gelmesi, kafese ve hayvanlığa dönüş demektir.” (2008: 313). 

Dolayısıyla zihniyette ve kültürel kodlarımızda köklü bir değişim olmadan kalkınma 

veya gelişme boş bir heves olarak kalacaktır. Bir anlamda kalkınma, özde Doğulu 

kalmakla beraber Batılı olmak gibi bir paradoksun hayata geçirilmesi anlamına 

gelmektedir. Bu mümkün mü? 

Meseleyi biraz daha derinleştirerek ortaya koymak gerekirse, Batılının gözünde Doğu, 

bireyin ve toplumsal hayatın hep mistik bir kavrayış ve geleneksel bir yaşam biçimi 

merkezinde şekillendiği coğrafyadır. Her şey Tanrı olduğuna göre ya da Tanrı her 

yerde olduğuna göre onun düzenine müdahale etmek, düzenini bozmak yanlış bir 

tutumdur. Dolayısıyla uyum sağlamak, onunla bir olmanın yollarını aramak, ruhsal 

arınma ve kurtuluşu da hayatın nihai gayesi olarak görmek Doğulu Doğulu yapan 

şeydir. Yine Batılının gözünde Doğu aklıyla, rasyonel ve bilimsel bir kaygıyla değil 

de kalbiyle, duygularıyla konuşan ve davranan insanların yaşadığı coğrafyadır. 

Dolayısıyla Popper ve Russell gibi akılcı çizgiden hareket edenler farklılığı, çeşitliliği 

bir zenginlik, bir değer olarak kabul ediyor ve de bunu metinlerinde sık sık dile 

getiriyorlarken onların Doğu diye tanımladıkları şey ise daha çok birliği, cemaati, 

davayı, birleşmeyi önemli sayıyor. Şimdi bu birlik ve farklılık aynı anda nasıl olabilir? 

Eğer kalkınmadan söz edeceksek farklılığı, çeşitliliği, özgürlüğü, bireyciliği, rekabeti 

kesinlikle kendi kanımıza zerk etmemiz, bunlarla hemhal olmamız gerekiyor. Ancak 

bunu yaptığımız takdirde de Doğuyu Doğu yapan temel, özsel durum tamamen 

bozulacak ve yok olacaktır. Dolayısıyla, bu, Doğulu toplumların kalkınmasıyla ya da 

gelişimiyle ilgili görebildiğimiz en ciddi, en önemli problemdir. 

Şimdi şu soruyu soralım: farklılık mı esastır, birlik mi? Ya da bunlardan hangisi daha 

önemlidir? Hepimiz belli bir sosyo-kültürel bağlamın içine doğuyoruz. Dolayısıyla 

dillerimiz farklı, inançlarımız farklı, toplumsal ve kültürel kodlarımız farklı. Öyleyse 

hepimizin şu gerçeği kabul etmesi gerekiyor: sosyo-kültürel farklılıklar, doğal olarak 

kimlikleri belirleyecektir ve ne kadar çok sosyo-kültürel farklılık varsa o kadar çok 

farklı kimlikler olacaktır. 

Düşünce tarihine baktığımızda, farklı olana (ötekine) karşı iki farklı tutumun 

geliştirildiğini görürüz. Bu iki farklı tutum, şu soruya verilecek olan cevaba göre 

belirginleşir: Farklılıkları kendi kimliğimi, varoluşumu zenginleştiren hatta beni ben 

yapan şey olarak mı görmeliyim yoksa kimliğimi tehdit eden bir mikrop, bir ayrıkotu, 

bir düşman olarak mı görmeliyim? Kanaatimizce bu, çok çok önemli bir sorudur. 

Farklılık esastır, bunu sosyo-kültürel olarak inkâr edemiyoruz. Farklılık esas olmakla 

birlikte farklı olanların birbirlerine karşı nasıl tavır alması ya da benim ötekine karşı 

nasıl tavır almam gerekiyor? Birinci tavır açısından baktığımızda ben, ben 

diyebiliyorsam eğer kendime, bu benden farklı olanların lütfuyladır. Aksi halde, ben 

kendimi tanımlayamam ve tanıyamam. Bu ortak anlamayı, diyalogu, açık eleştiriyi 

204



kabullenen ve buna kapı aralayan bir yaklaşımdır. İkinci tavır ise, ötekine benden 

farklı olan, beni tehdit eden ve değer bakımından benden aşağıda olan bir düşman, 

ayrıkotu, yabancı, sapkın, kafir, mikrop - veya her ne derseniz deyin – gibi 

yaklaşanların tavrıdır. Kendi kimliğimi eğer temel bir kimlik, asil bir kimlik, kurucu 

bir kimlik olarak alıyorsam ötekilere olan yaklaşımım aşağı yukarı böyle olacaktır. 

Kendi kimliğimi üstün bir kimlik olarak alabilmem için de kimliğimi bir yerlere 

dayandırabilmem gerekiyor. Bu, sahip olduğum dinin mutlak hakikati olabilir; bu, 

içine doğduğum kültürün üstün bir kültür olması olabilir; bu, bana özgü bir 

toplumun/kabilenin diğer toplumlardan/kabilelerden daha üstün bir vasfı olabilir; 

daha da çeşitlendirilebilir. Böyle baktığımız zaman bir kere açık konuşmayı, diyalogu, 

eleştiriyi baştan kırıyoruz ve arkasından hemen kendimizi kurucu ve üstün kimlik 

olarak tanımlayıp diğerlerini de değersizleştiriyoruz. Şimdi sorulması gereken soru 

şu: bu iki tavırdan hangisi kültürel, ekonomik, siyasi, bilimsel vb. gelişme için ya da 

gelişimi kültürel manada desteklemek için olması gerekendir? Bunun cevabının, 

Popper’ın açık toplum anlayışı özetlenirken verildiği kanaatindeyiz. 

Farklılıkçı (Batı) ve birlikçi (Doğu) tavır arasındaki farklara maddeler halinde işaret 

ettikten sonra, kalkınma için farklılıkçı bir tavır takınmak elzemken neden birlikçi bir 

tavrı koruduğumuzu irdeleyelim. 

Batının Doğu diye atıfta bulunduğu ve tanımladığı şey konusunda Doğu ne yazık ki, 

zayıflık, savaş, yetersizlikler ve yoksunluklar, inancı ve yaşam biçiminin 

gerektirdikleri vb. nedenlerle, kendini ifade edememiş ve sessiz kalmıştır. Ya da 

Doğu, bilinçli olarak sessiz kalmayı tercih etmiştir. Batı, Doğu diye tanımladığı şeyin 

kendi hakikatini özgürce ve kendiliğinden izhar etmesine fırsat vermemiş, daha çok 

güç uygulayarak ve kendi kategorilerini ve normlarını empoze ederek keşfetmek 

istediği Doğu hakikatini yaratmıştır. Şimdi Batının yarattığı söz konusu Doğu 

Hakikatinin/simülasyonunun ne olduğunu görmeye çalışalım: 

1. Batı daha ziyade kendisini rasyonel ve bilimsel düşünüşün yurdu ve ocağı olarak 

tanımlarken ve itici gücü olarak da bunları kullanırken Doğu da doğal olarak 

irrasyonel, gizemli ve dinsel olanın yaşadığı ve yaşatıldığı yer olarak görülür. Bir 

başka ifadeyle, Batı hoşgörülü, evrensel, eleştirel ve diyaloga açık bir aklın ve 

dolayısıyla açık bir toplumun; Doğu ise sonu mutlaka şiddete ve hayvani güce varan 

bir aşırı duygusallığın ve kapalı toplumun tezahür ettiği yerdir. 

2. Batı seküler zamanı ve dünyayı temsil ederken Doğu hayatın merkezine Tanrının, 

nihai bir gerçekliğin ya da kutsalın yerleştirildiği coğrafyadır. Batı özgürlük için 

bireyin aklını kullanmasını ve özerkleşmesini teşvik etmiş ve bunun için de öncelikle 

Tanrıyı ya dünyadan kovmuş ya da atıl hale getirmiştir. Bu nedenle dünya dize 

getirilmeli ve alabildiğince çıkarlara hizmet eden bir hüviyete büründürülmelidir. 

Doğu ise hala varlığı ve varoluşu Tanrıya veya kutsala referansla açıklayanların 

yurdudur. Bu yüzden de her yerde ve her şeyde tecelli eden Tanrıyı temaşa etmek ve 

Onunla uyum içinde yaşamak alışkanlığına sahiptir Doğu. 

3. Batı daha fazla gücü, egemenliği, maddi hazzı arzulayanların; Doğu ise daha ziyade 

manevi hazzı, dinginliği, bütünlüğü arayanların yurdudur. Bu yüzden Batılı insan 

sürekli huzursuz/kaygılı bir koşuşturmaca içerisindeyken Doğulu insan barışın, içsel 

205



tatminin, birliğin ve bütünlüğün derdini güder. Yine bu nedenle Batı sürekli 

didinenlerin ve dünyayı değiştirme hayalini güdenlerin, Doğu ise teslimiyetçilerin ve 

kadercilerin yurdudur. 

4. Batılı dikotomik ve analitik bir bakışa sahipken Doğuda daha çok birlikçi, 

bütünlükçü ve sezgisel bir bakış hakimdir. 

5. Batı farklılıkları tanıyan, çoğulcu, demokratik, insan hak ve özgürlüklerine önem 

veren, hukukun üstünlüğünü önemseyen bir siyasal yönetim anlayışından yanayken 

Doğulu gelenekçi, birlikçi, antidemokratik, teokratik ve totaliter, hak ve özgürlüklerin 

ve farklı olanların sürekli tacize ve tecavüze uğramasına imkan tanıyan ve kadınlara 

karşı cinsiyet ayrımcılığında bulunan bir siyasal rejimden beslenmektedir. 

6. Batılı için bir Ben olmak, kendi seçimlerinle ve kararlarınla kendi kimliğini ve 

kaderini tayin etmek iken; Doğulu için benliği öldürmek ve hiçliği tecrübe etmek ve 

nihayetinde Tanrıyla birlik ve uyum içinde olmaktır. 

7. Batılı daha çok bu dünyanın çocuğu iken Doğulu öte dünyacıdır. Bir başka ifadeyle, 

Batıda insanlığın ilerlemesi ve maddi refahı önemsenirken Doğu bir başka dünyada 

gerçekleşecek bir kurtuluşun peşindedir. Bu nedenle Batı kalkınmayla Doğu ise hep 

az gelişmişlikle nitelenir. 

Birlik kaygısının merkezi bir yer işgal ettiği geleneksel toplumlarda güçlü ve etkin bir 

otorite, tek elden ve daha çok sorgulama ve eleştiriyi hoş karşılamayan nakilci ve 

tektipleştirici bir eğitim modeli, resmi bir paradigmanın, alternatifi olmayan tek ve 

mutlak bir iyi yaşam anlayışının ve iktidarın belirleyip biçimlendirdiği bir kimliğin 

çocukluk çağından itibaren eğitim, telkin, beyin yıkama vs. yollarla vatandaşlarca 

içselleştirilmesini sağlayarak insanlar üzerinde tam bir kontrol ve tahakküm kurma 

söz konusudur. Ne var ki, farklılıkların yeşertilmediği ve rekabet edemediği böylesi 

bir birlik toplumunda insanlar birey olabilme şansını kaybetmiş, özgürlük ve 

özerkliklerini yitirmiş; toplum ise yenilenme, yaratıcılık ve her açıdan gelişme, 

ilerleme ve zenginleşme yeteneğinden mahrum kalmış olur. Böylelikle, bir zaman 

sonra Popper’ın “kapalı toplum”una dönüşür. Elbette, tehlike ve riskin yoğun olduğu 

savaş, felaket, kıtlık zamanlarında ve içerisinde insanların kendilerini güvende ve 

rahat hissettikleri toplumsal yapının dağılmaya ve çökmeye yüz tuttuğu dönemlerde 

bir toplumun kendi içine kapanması ve güçlü bir birlik oluşturması beklenir. İnsanlık 

tarihi bizlere bunun gerekliliğini dökülen kanlarla, yitirilen canlarla, esir edilen 

ruhlarla ve kaybedilen topraklarla ispatlamıştır. Böyle zaman ve dönemlerde, bir 

olmanın ne denli önemli ve makul olduğunu anlatan ve insanları buna ikna etmeye 

çalışan din adamları, devlet büyükleri, düşünürler, şairler ve filozofların sesleri 

yükselir. Kimi milli değerlerin sözcülüğünü yapar, kimi milli bağımsızlık ve 

özgürlüğün sesi olur, kimi dini inanç ve değerleri dillendirir, kimi mutlak ve evrensel 

değer, ilke ve kurallara dayanan özgeci bir ahlakı empoze eder. Her nerede ve ne 

zaman milli ve dini değerlerin yozlaştığına, ahlaksızlığın diz boyu hale geldiğine dair 

yakınmalar duyarsanız, aslında bu sadece, birlik, barış, güven ve düzenliliği 

kaybetmeye başladığımız endişesinin bir dışavurumudur. 

Ancak aşırı birlik kaygısının, normal zamanlarda, bireyselleşmeyi, özgürlüğü ve 

özerkliği, yeniliği, gelişmeyi ve yaratıcılığı sakatlayacağı ve ciddi sorunlar doğuracağı 

206



bir hakikattir. Birlik-farklılık paradoksunun birlik kanadında oluşan bu aşırılığın 

tehlikelerine, özellikle filozoflar ciddi sorgulamalar ve eleştirilerle dikkat çekerler ve 

bu sefer farklılığın, bireysel özgürlük ve özerkliğin ne denli önemli olduğuna ilişkin 

argümanlar ortaya koyarak aşırılığı dengelemeye çalışırlar. Felsefe tarihindeki 

Aydınlanmacı hareket ve tavır buna en güzel örnektir. Ancak yine felsefe tarihinden 

biliyoruz ki, farklılaşma, özgürlük ve özerklik arayışı, tıpkı radikal anarşist, varoluşçu 

ve postmodernist düşüncede olduğu gibi, her tür birlik fikrine nefretle bakan bir başka 

aşırılığa doğru kayabilmektedir. Nitekim anarşist düşünürler, bireylerin özgürlüğü ve 

özerkliği adına devlet ve dinin ahlaka, eğitime, ekonomiye vs. müdahale etmesine 

şiddetle karşı durmuşlar ve yine özgürlük adına devletsizliği – ya da minimal devletive 

dinsizliği savunmuşlardır. Bu durumda da, yalnızlaşma, dayanışma ve güven 

yoksunluğu, organik bir birlik ve kardeşlikten mahrumiyet, değerlerde ve yaşam 

biçimlerinde görelileşme, ayrışma ve farklılaşma nedeniyle kaos, kargaşa ve dağılma 

tehlikesi kapımızda bekleyecektir. Batının sahici bir birlik oluşturamıyor oluşunu 

Bauman (2000) ciddi ve büyük bir dert olarak anlatır bizlere: “Çağdaş dertlerin en 

sinsi ve acı verici olanı [şudur]: Kendilerini güvensiz hisseden, geleceğin 

getirebileceklerine sakınarak bakan ve emniyetlerinden endişe eden insanlar, kolektif 

eylemin gerektirdiği riskleri göze alacak kadar özgür değildirler. Bu insanlar birlikte 

yaşamanın alternatif yollarını hayal edecek cüretten ve zamandan yoksundurlar ve 

kimseyle paylaşamayacakları işlerle o kadar meşguldürler ki, bırakın ortaklaşa 

girişilebilecek türden işlere enerji ayırmayı, bunlar hakkında düşünmezler bile. . . Bu 

yalnız insanların inşa etmeyi umabilecekleri ve kamusal alan idarecilerinin ciddiyet 

ve sorumluluk hislerini yitirmeden önerebilecekleri tek topluluk, korku, şüphe ve 

nefretle kurulacak bir topluluktur. Bir zamanlar topluluk inşa etmenin ana 

malzemeleri olan dostluk ve dayanışma bir yerlerde bu amaca artık hizmet 

edemeyecek kadar dayanıksızlaşmış, çarpıklaşmış, sulanmıştır” (13, 23). 

Öyle görünüyor ki, peşinde olduğumuz doğru ne salt birlikte ne de salt farklılıktadır. 

Çünkü bunlardan her birinin varlığı ve devamlılığı diğerinin varlığına bağlıdır. 

Dolayısıyla aradığımız cevap, “farklılıkta birlik” olmalıdır. Doğu dünyasının 

mukimleri olarak bizler, evet, farklılık, çeşitlilik ve özgürlük açısından sıkıntılıyız. 

Bizlerde aşırı birlik kaygısı var ve bu da geri kalmamıza sebep olan şey. Öyleyse 

birliği biraz gevşetip farklılığı, özgürlüğü daha geliştirecek söylemlere ve 

uygulamalara ihtiyacımız var. Dolayısıyla gelişme, her bakımdan büyük bir 

medeniyet olma yolundaki gelişme hem farklılıkların farklılığını yok etmeden, 

küçümsemeden özsel olarak kabul eden ama aynı zamanda bütün farklılıkları da bir 

çatı altında toparlayabilen güçlü bir sistem, güçlü bir düşünce gerektiriyor. Farklılıkta 

birlik dediğimiz şeydir bu. Bu paradoksu hayata geçirebilirsek ve ona kültürel 

kodlarımızda sağlam bir yer oluşturabilirsek, eminim, o zaman toplumumuz belki de 

dünyanın en çok örnek alınası, belki de en mutlu, en gelişmiş toplumu olacaktır. 

KAYNAKÇA 

Bauman, Z. (2000). Siyaset Arayışı (çev. Tuncay Birkan), İstanbul: Metis Yayınları. 

Popper, K. (2005). Daha İyi Bir Dünya Arayışı (çev. İlknur Aka), İstanbul: YKY. 

Popper, K. 2008. Açık Toplum ve Düşmanları. Cilt 2. çev. Harun Rızatepe. Liberte 

Yayınları. 

207

Öz 



Proje Temelli Kalkınmaya Eleştirel Yaklaşım: 

Muş İli Örneği 1 

Atik ASLAN 2 Nilay ÇABUK KAYA 3 

Bu çalışmada, Muş ili örneğinde Kalkınma Bakanlığı tarafından desteklenen 

projelerin, temel toplumsal sorunların giderilmesindeki rolü değerlendirilmiştir. Muş 

ilinin seçilmesinin nedeni, Kalkınma Bakanlığı ve TÜİK tarafından hazırlanan sosyoekonomik 

gelişmişlik sıralaması endeksi verilerine göre, ilin Türkiye’de 81 il arasında 

son sıralarda yer alıyor olmasıdır. Bu çerçevede, proje uygulayıcısı ve proje 

yararlanıcısı konumunda olan kişilerle görüşülmüştür. Kalkınma projelerini 

uygulayan kurum çalışanları ile proje yararlanıcılarının, uygulanmakta olan kalkınma 

projeleriyle ilgili görüşleri değerlendirilmiştir. Araştırma sonucunda elde edilen 

verilerden hareketle, SODES ve DAKA tarafından uygulanmakta olan kalkınma 

projelerinin ilin ve bölgenin temel sorun alanlarının çözülmesindeki katkısının 

oldukça düşük olduğu görülmüştür. Araştırma sürecinde görüşülen bireylerin 

çoğunluğunun kalkınma politikaları ve projeleri konusunda olumsuz birtakım 

tutumlara sahip oldukları gözlemlenmiştir. Bu bağlamda kalkınmayla ilgili politika ve 

kurumların yeniden düzenlenmesi gerekmektedir. Bu çalışmayla, kalkınma 

politikaları ve projelerine ilişkin var olan eleştirel yaklaşım literatürüne katkı 

sağlanması hedeflenmektedir. 

Anahtar Kelimeler: Kalkınma, Kalkınma Projeleri, Muş, DAKA, SODES. 

A Critical Approach to Project-based Development: 

Sample of Mus Province 

Abstract 

The role in alleviating fundamental social problems of the projects, based on Mus 

province example, supported by Ministry of Development has been evaluated in this 

study. The reason for selecting of Mus province is that according to data of socioeconomic 

development index retrieved from The Ministry of Development and TUIK, 

the province has been ranked near the end of 81 provinces in Turkey. In this context, 

project implementers and people in the position of project beneficiaries were 

interviewed. Furthermore, employee of the institution implementing the development 

projects and opinions of the beneficiaries’ about the development projects being 

applied are evaluated. Based on the data obtained from the research, the development 

projects being implemented by SODES and DAKA are not sufficient to contribute to 

solving the basic problems of the province and the region in general. During the 

1 

Bu çalışma, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalında tamamlanmış 

doktora tezinin bir kısmından türetilmiştir. 

2 

Yrd. Doç. Dr., Muş Alparslan Üniversitesi, atikaslan1@gmail.com (Sorumlu Yazar/ Corresponding 

Author) 

3 

Prof. Dr., Ankara Üniversitesi, cabukkaya@gmail.com 

208



research period (process), it has been observed that the majority of individuals 

interviewed have some negative attitudes towards the development policies and 

projects. Therefore, the development policies and institutions related to development 

should be reorganized. In this study, it is aimed to contribute to the development of a 

critical approach towards development policies and projects. 

Key words: Development, Development Projects, Muş, DAKA, SODES 

1. GİRİŞ 

Küreselleşen ekonomiyle beraber dünya genelinde ekonomide belirsizlikler ve gelir 

dağılımında adaletsizlikler artmaktadır. Bu bağlamda kalkınma politikalarına yönelik 

değerlendirmelerin nicelikten niteliğe doğru yoğunlaştığı görülmektedir. Günümüzde, 

kalkınma politikalarındaki hedeflerin ne oranda gerçekleştirildiğinden ziyade, 

kalkınmanın ne kalitede gerçekleştirildiği önem kazanmaktadır. Özellikle gelişmekte 

olan ülke yönetimlerinin uyguladığı kalkınma politikalarında, yaşam kalitesinin 

artırılmasına ve doğal çevrenin korunmasına yönelik daha güçlü vurgular yapılmakla 

beraber daha çok kalkınmanın ekonomik boyutu üzerinde durulduğu görülmektedir. 

Kalkınma politikalarında esas vurgulanması gereken insanların memnuniyet 

derecesinin yükseltilmesi, sağlıklı bir yaşama sahip olması ve üretken olabilme 

kapasitelerinin geliştirilmesidir (Pike vd, 2008: 3; Nussbaum, 2011: 1). 

Bu çalışmada, Muş ili örneğinde uygulanan kalkınma projelerinin sonuçlarına ilişkin 

değerlendirmeler yer almaktadır. Kalkınma projelerinin; bölgesel dengesizlik, 

azgelişmişlik, yoksulluk, işsizlik gibi temel toplumsal sorunlar üzerinde ne derece 

etkide bulunduğu; kalkınma projeleriyle hedef kitlenin sosyo-ekonomik yapısı 

üzerinde anlamlı bir farklılık oluşturup oluşturmadığı araştırmanın problemini 

oluşturmaktadır. Kalkınma projelerinden yararlanan ve bu projeleri uygulayanların 

tutumları dikkate alınarak, uygulanan kalkınma politikalarının, azgelişmiş bölgelere 

sosyo-ekonomik yönden bir katkı sağlayıp sağlayamadığı ve bölgeler arası 

dengesizliklerin giderilmesindeki rolü eleştirel bir yaklaşımla ele alınmıştır. Proje 

temelli uygulanan kalkınma politikalarının, temel toplumsal sorunların 

giderilmesindeki rolü “il, kurum ve birey” temelinde kritik edilmiştir. 

1.1. Kalkınmayla İlgili Temel Kavramlar 

Kalkınma, uzun bir geçmişi olan ve aynı zamanda bir süreci ifade eden teknik bir 

kavramdır (Mair, 1987: 1). Kalkınma, bir bölgenin ekonomik etkinliğini ve istihdam 

olanaklarını o bölgede yaşayan herkesin lehine olacak şekilde artırma kapasitesi 

olarak tanımlanmaktadır (Barnet, 2008: 220). Kalkınma, insanı temel alacak bir 

biçimde, üretici güçlerin gelişmesini, emek verimliliğinin artmasını ve insanın daha 

fazla insanca yaşamasını ifade etmektedir (Tanilli, 2006: 296). “Kalkınma; herkesin 

temel hak ve temel sağlık, adalet, güvenlik, istihdam ve eğitim hizmetlerine ve bilgi 

kaynaklarına kolayca ulaşabildiği, piyasa koşullarının adil bir şekilde işlediği 

katılımcı, cinsiyet dengeli, demokratik ve kültürel dönüşümlere açık, saydam/hesap 

verebilir yönetim yapılarına sahip, toplumsal anlamıyla tüm dezavantajlı grup ve 

tabakaların ortadan kalktığı, sorun çözme yeteneği gelişmiş, doğal kaynakları koruyan 

ve geliştiren, insanların geleceğe güvenle baktığı toplum ve topluluklar oluşturma 

eylemidir” (Saltık ve Açıkalın, 2008: 149-150). Kalkınma; politik nitelikli, içinde 

209



farklı toplumsal tabakaların tercihlerini barındıran ve buna göre tanımlanan, 

biçimlendirilen, yönlendirilen planlı bir eylem olarak nitelendirilmektedir. 

Kalkınma, büyümeyi de içine alan çok boyutlu ve daha kapsamlı bir kavramdır. 

Kalkınma, büyümeye göre çok daha geniş ve toplumsal bir kavramdır. Büyüme, 

kalkınmanın gerçekleşmesi için gerekli olan fakat yeterli olmayan bir koşul olarak ele 

alınmaktadır. Büyümenin yapısı ve şekli, büyümenin yoksulluk ve eşitsizlik 

üzerindeki etkisi açısından önemlidir (Thorbecke, 2009: 165). Kalkınma, ekonomik 

verilerin dışında sosyal yönden de bir toplumun gelişimi olarak açıklanmaktadır. 

“Beslenme, barınma, sağlık, korunma gibi temel ihtiyaçların giderilmesi, istihdamın 

artırılması, eğitimde kalitenin sağlanması, kültürel ve insani değerlere daha fazla 

önem verilmesi, bireylerin ekonomik ve sosyal seçeneklerinin arttırılması” 

kalkınmanın başlıca hedefleri arasında sayılmaktadır (Kaynak, 2007: 49). 

Kalkınma politikalarında izlenilen ilke ve stratejilerin, toplumdaki tüm dezavantajlı 

kesimler açısından doğurduğu olumlu ya da olumsuz sonuçlar dikkate alınmalıdır. 

Kalkınma çalışmalarında kadınların toplumsal konumu özellikle önem taşımaktadır. 

Savunmasız toplum kesimlerinin durumunun iyileştirilmesi, yoksulluğun azaltılması, 

katılımcı demokratik yapıların güçlendirilmesi gibi ilkeler yeni kalkınma 

yaklaşımlarının benimsediği temel ilkelerdir (Shepherd, 1998: 17). Günümüzde 

kalkınma sorunsalı, demokrasi sorunsalının çerçevesi içinde değerlendirilmekte, 

kalkınma hedefi ile demokrasi hedefi birbirini tamamlayan seçenekler olarak 

görülmektedir. “Bir ulusun zenginliğinin arttıkça demokrasisinin de gelişerek 

sürdürülme şansının artacağı” düşünülmektedir (Lipset 1963: 48; İnsel, 2006: 198). 

1.1.2. İnsani Kalkınma 

İnsani kalkınma kavramı, “sağlık, eğitim, beslenme, barınma, bilgiye erişim, katılım, 

demokrasi ve özgürlük derecesi gibi birçok boyut ve bakış açısı içermektedir” 

(Thorbecke, 2009: 166). İnsani kalkınmada mal ve hizmetlerin üretim ve dağılımı ile 

insani yeteneklerin kullanım ve geliştirilmesi birlikte ele alınır. İnsani kalkınma, 

insanı merkeze alıp onun tercihlerine yoğunlaşarak, mümkün olduğunca çok sayıda 

insanın yaşam kalitesini artırmayı hedeflemektedir. Çocuk ölüm oranlarının 

düşürülmesi, sağlık, beslenme ve eğitim olanaklarının yükseltilmesi ve kadınlar gibi 

toplumda dezavantajlı konumda yer alan insanların yaşam kalitesinin artırılması, 

insani kalkınmanın başlıca hedeflerindendir. İnsani kalkınmada temel öncelikler, 

yoksulluk ve eşitsizliğin giderilmesidir (Sallie, 2006: 467). İnsani kalkınmada temel 

amaç, insanların yapabildikleri ve sahip oldukları şeylerin çerçevesini genişletmektir. 

Bu çerçevede sağlıklı yaşam, eğitimli olma ve toplumsal yaşama aktif katılım örnek 

olarak verilebilir. İnsani kalkınma kavramının gelişiminde Sen’in görüşleri belirleyici 

olmuştur. Sen, kalkınmayı bireyin yapabileceklerine ve sahip olabileceklerine engel 

olan sorunların ortadan kaldırılması olarak tanımlamaktadır. Temel sorunlar olarak 

eğitimsizlik, sağlıksız yaşam koşulları, temel kaynaklara ulaşılmaması, politik 

alanlardaki özgürlüklerden yoksunluk sayılabilir. Sen’in insani kalkınma 

yaklaşımının temelinde toplum ve kalkınma ile ilgili iki temel tezinin olduğu 

görülmektedir: 1- Değerlendirici yaklaşım, 2- Kurumsal yaklaşım. Değerlendirici 

yön, insan hayatındaki başarılarla ilgilidir. İnsan yaşamındaki iyileştirmeler 

ilerlemenin bir göstergesi olarak yorumlanır. Bu bakış açısı kalkınmayı ekonomik 

210



verilerle ele alan yaklaşımlarla uyuşmamaktadır. Kurumsal yön ise politika ve politik 

değişiklikler aracılığıyla insanın bu değişiklikleri nasıl başarılabileceği ile ilgilenir. 

İnsani kalkınma yaklaşımı genellikle değerlendirici yön ile birlikte anılmaktadır. 

Kurumsal yön ise genellikle ikinci planda kalır (Fukuda-Parr, 2003: 303-304). 

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) tarafından hazırlanan İnsani 

Kalkınma Endeksi raporları, başlangıçta sağlık ve eğitimdeki kamu harcamalarının 

nasıl dağıldığı ile ilgilenirdi. Günümüzde ise İnsani Kalkınma Endeksi raporlarında 

kaynakların dağılımında eşitlik, temel hizmetlerdeki verimlilik ve kalite konuları 

üzerinde durulmaktadır. Temel hizmetlerin etkin, eşit bir şekilde gerçekleştirilmesi ve 

kaynakların kullanımında denetimin sağlanabilmesi için kurumsal reformlar önemli 

bir role sahiptir. İnsani Kalkınma Endeksi temelde üç gösterge üzerine kurulmuştur: 

Birincisi, doğumda yaşam beklentisi ile ölçülen sağlıklı ve uzun bir ömür; ikincisi, 

okullaşma ve okuryazarlık oranı ile ölçülen eğitim ve bilgi düzeyi; üçüncüsü, kişi 

başına reel GSYİH rakamları kullanılarak ölçülen yaşam standardıdır (UNDP, 2000: 

269). Bu göstergelerden hareketle ülkeler “düşük, orta, yüksek ve çok yüksek insani 

gelişmişlik düzeyine sahip olanlar” şeklinde dört grupta değerlendirilmektedir. BM’in 

1991 tarihli İnsani Kalkınma Raporu’nda “İnsani kalkınma, makul insani tercihlerin 

çoğalmasını ifade eden bir süreç olarak” tanımlanmaktadır (UNDP, 1991: 2). İnsani 

kalkınma, insanların seçeneklerinin artırılması süreci olarak tanımlanır. 1994 İnsani 

Kalkınma Raporu’na göre gelişme; ekonomik büyümeyi sağlamakla beraber gelir 

dağılımında eşitliği sağlamayı, çevreyi korumayı, istihdamı artırmayı ve kadınların 

konumunu güçlendirmeyi temel alır (Kaynak, 2007: 69-77; Demir Şeker, 2011:2). 

BM’nın kalkınmayla ilgili raporları, yoksulluk ile cinsiyet eşitsizliği arasında 

doğrudan bir ilişkinin olduğunu göstermektedir. Bu bağlamda oluşturulan 

zenginliklerin bireylerin yaşam kalitesine ne ölçüde yansıdığı önem kazanmaktadır. 

1.1.3. Sürdürülebilir Kalkınma 

Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu raporuna göre, sürdürülebilir kalkınma 

“bugünün ihtiyaçlarının, gelecek kuşakların da kendi ihtiyaçlarını karşılayabilme 

olanağından ödün vermeksizin karşılanmasıdır” (Dünya Çevre ve Kalkınma 

Komisyonu, 1991: 71; Bansal, 2005: 197; Pike, 2008: 4). Bu tanımdan hareketle çevre 

ve kalkınmanın birbirini tamamlayan iki temel unsur olduğu ve doğal dengeye zarar 

vermeksizin ihtiyaçların giderilebileceği vurgulanmaktadır. Sürdürülebilir 

kalkınmanın çevresel, ekonomik ve toplumsal boyutları bulunmaktadır. 

Sürdürülebilir kalkınma kavramıyla, çevresel değerlerin korunması, kaynakların 

verimli kullanılması, üretilen zenginliklerin ülkeler, bölgeler ve gelir grupları arasında 

adaletli bir şekilde dağıtılması, yoksulluğun azaltılması, toplumun temel ihtiyaçlarının 

giderilmesi ve toplumsal barışın tesis edilmesi vurgulanmaktadır (Kutlu, 2004: 218; 

Kaynak, 2007: 41). Sürdürülebilir kalkınma kavramı kendi içinde bir eşitlik vurgusu 

taşımaktadır. Bu eşitlik, şimdiki zaman açısından, gelişmiş ve azgelişmiş ülkeler 

arasında olduğu gibi, gelecek zaman açısından ise şimdiki ve gelecek kuşaklar 

arasındaki bir durumu ifade etmektedir (Bansal, 2005: 198). Sürdürülebilir 

kalkınmayla toplumun bütün üyelerinin kaynaklara ve fırsatlara eşit ulaşma imkânı 

sağlanması hedeflenmektedir. Kalkınmanın sürdürülebilirliği gelişmiş ülkeler ile 

azgelişmiş ülkelerin ortak sorunu olarak kabul edilmektedir. Sürdürülebilir kalkınma, 

211



günümüzde yerel, bölgesel, ulusal ve uluslararası örgütlerin üzerinde önemle durduğu 

bir kavram olmuştur. Sürdürülebilir kalkınmanın üzerinde önemle durduğu 

konulardan biri, yoksulların temel ihtiyaçlarının giderilmesidir (Kırmızıaltın, 2008: 

1063). 

1.1.4. Yerel ve Bölgesel Kalkınma 

Yerel kalkınma; bölgede, yerelde ya da yörede mevcut olan doğal, ekonomik, kültürel, 

teknolojik ve beşeri kaynakların kullanılması yoluyla yerel düzeyde sunulan fırsatları, 

yerel aktörlerin katkısıyla azamiye çıkarmak olarak tanımlanmaktadır. Yerel 

kalkınma ile insan odaklı, eşitlikçi, kapsayıcı ve çok boyutlu bir kalkınma 

amaçlanmaktadır (Çarkçı, 2008: 59-74; Göymen, 2010: 133). Bölgesel kalkınma 

kavramı, bölgeler arası gelişmişlik farklarının azaltılarak geri kalmış bölgelerin 

kalkındırılması olarak tanımlanmaktadır. Bölgesel kalkınma politikalarında, belirli bir 

bölgedeki kapasitenin geliştirilmesi için bölgenin ekonomik olanaklarının 

geliştirilmesi, bölgenin rekabet gücünün artırılması, bölgeler arası gelişmişlik 

farklarının azaltılması ve bölge insanının yaşam kalitesinin yükseltilmesi 

hedeflenmektedir. Bölgeler arası gelişmişlik farklarının tarihi, coğrafi, ekonomik, 

toplumsal, kültürel vb. sebepleri bulunmaktadır. 

Bölgesel kalkınma politikalarında bölgeler arası ve bölge içinde sosyo-ekonomik 

yönden farklılıkların giderilmesi hedeflenmektedir. Türkiye’de 1960’lı yıllarda 

DPT’nin kurulmasıyla beraber, bölgeler arası farklılıkların giderilmesine daha fazla 

önem verilmeye başlanmıştır. Ancak 1960’lardan itibaren uygulanan çok sayıdaki 

kalkınma planı ve programlara rağmen, bölgesel kalkınmışlık farklılıklarını 

azaltılmasında beklenilen başarının gösterilemediği görülmektedir. Kaynakların 

politik kaygılarla belli çevreler için verimsiz bir şekilde kullanılması, yerel 

ihtiyaçların belirlenmesinde ve uygulanmasındaki merkeziyetçi yaklaşım, bölgesel 

planların uygulanması için gerekli olan nitelikli bölgesel yönetimlerin olmayışı, tek 

tip destek ve teşvik politikalarının uygulanmış olması, kamu kesimi ile özel sektör 

arasında işbirliği ve koordinasyonun tesis edilmemesi ve bölgesel kalkınmadan ziyade 

ulusal kalkınmaya öncelik verilmesi gibi faktörler bölgesel kalkınma politikalarında 

başarısızlığın sebepleri arasında sayılmaktadır (Ertugal, 2005: 63-86; Akın, 2007:296; 

Göymen, 2010: 116). Günümüzde yerel ve bölgesel ölçekte başarılı bir kalkınmanın 

nasıl gerçekleştirileceği, kapsamı ve içeriği sorgulanmaktadır. Küreselleşmenin 

etkisiyle kalkınmayla ilişkili olarak yönetim yapıları dönüşmeye başlamıştır. Yerel ve 

bölgesel kalkınmaya yönelik farklı bakış açılarının oluşması, kalkınma politikalarının 

yeniden şekillendirilmesine yol açmıştır. 

1.1.5. Gelir Dağılımı Eşitsizliği 

Gelir dağılımı tarihsel olarak incelendiğinde, eşitsizlik ve yoksulluk olgularının ön 

plana çıktığı görülmektedir. Bir ülkede gelir dağılımı eşitsizliği arttıkça yoksulluğun 

şiddeti de artmaktadır. Tarihsel süreç içerisinde bakıldığında, hem dünyada kuzeygüney 

ekseninde hem de Türkiye’de doğu-batı ekseninde bölgeler arası gelir dağılımı 

eşitsizliklerinin artarak devam ettiği görülmektedir. Dünyada en zengin gelir 

grubunun toplam gelirden aldığı payın büyüme rakamlarıyla paralel olarak artması, 

gelir dağılımı eşitsizliğinin temel nedenleri arasında kabul edilmektedir (Selim vd, 

212



2014: 76). Servetin sermaye sahiplerinde toplanması ve gelir eşitsizliğinin artması 

üzerine çeşitli eleştirel yaklaşımlar bulunmaktadır. Bir ekonomide sermayenin 

getirisinin ekonomik büyümeden yüksek olduğu durumlarda, sermaye sahiplerinin 

daha zenginleştiği, yoksulların daha da yoksullaştığı görülmektedir. Eşitsizliklerin 

artmasına ekonomik, toplumsal, askeri ve kültürel etmenler neden olmaktadır. 

“Zenginliğin paylaşımının tarihi, bir ülkenin genel tarihinin bir okuması olarak” 

değerlendirilmektedir (Piketty, 2014: 293). 

Dünya ekonomileriyle karşılaştırılarak Türkiye ekonomisine bakıldığında, 

Türkiye’nin gelir dağılımı açısından, adaletsizliğin oldukça yüksek olduğu ülkeler 

grubunda yer aldığı görülmektedir (Selim vd, 2014: 61). 1930’lardaki ekonomik 

bunalım ve 1960’lardan sonraki sanayileşme süreciyle birlikte Türkiye’de, gelir 

dağılımı eşitsizliği yüksek boyutlara ulaşmıştır (Keyder, 1999: 278). Gini endeksi 

verilerine göre Türkiye’de bölgeler arası gelir farkları OECD ülkelerinin 

ortalamasının üzerinde bir değere sahiptir. Türkiye’nin OECD ülkeleri arasında gelir 

dağılımı adaletsizliğinin en yüksek olduğu ülkelerden biri olması, yoksulluk, eşitsizlik 

ve sosyal dışlanma gibi temel toplumsal sorunları büyütmektedir. Gelir dağılımındaki 

eşitsizlik konusunda bölgeler arası farklılıklardan ziyade bölge içindeki farklılıkların 

daha fazla etkili olduğu iddia edilmektedir. Bu nedenle ülke genelinde var olan 

eşitsizlikle mücadelenin başarılı olabilmesi için öncelikle bölgelerin kendine özgü 

yapılarının doğurduğu eşitsizliklerle mücadele edilmesi gerekmektedir (Selim vd, 

2014:153). Bu bağlamda gelir dağılımında görülen eşitsizliklerin bölgeler arası ve 

bölge içindeki temel nedenlerinin bilimsel açıdan araştırılması önem arz etmektedir. 

1.1.6. Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği 

Dünya genelinde, kadınların erkeklere oranla temel insani gereksinimlerin 

karşılanması açısından daha yoksun kaldıkları, daha sağlıksız yaşadıkları, daha fazla 

ayırımcılık ve şiddete maruz kaldıkları görülmektedir. Ayrıca, çoğu toplumda 

kadınların eğitim olanaklarından yeterince yararlanamama, mesleki kariyer yapmada 

engellerle karşılaşma, iş yaşamında ayrımcılığa maruz kalma, politik yaşamdan 

dışlanma gibi büyük sorunlarla karşı karşıya oldukları görülmektedir. Kadına yönelik 

söz konusu ayrımcı sosyal ve politik faktörler, kadının duygusal açıdan yıpranmasına 

ve insani yapabilirlik kapasitesinin zayıflamasına neden olmaktadır. Bu ayırımcı 

uygulamalar karşısında, özellikle azgelişmiş ülkelerde kadınlar, haklarının 

savunulmasını sağlayacak hukuksal ve kurumsal yapılardan yoksun 

bırakılmaktadırlar. Gelişmiş ülkelerde nispeten kadının konumunda iyileşme olmakla 

beraber, insani yaşam kriterlerinde istenilen düzeyde bir ilerlemenin olmadığı 

görülmektedir (Nussbaum, 2000:1-2). 

1.2. Kalkınma Kuramları 

Kalkınma kuramlarının küresel eşitsizlik, yoksulluk gibi sorunların ele alınmasında 

birbirinden farklı, kendilerine özgü güçlü ve zayıf yönleri bulunmaktadır. 

Kalkınmayla ilgili “modernleşme” olarak nitelendirilen geleneksel yaklaşım, Batı tipi 

sanayileşme ve ekonomik büyümeyi önemsemeyerek Batı tipi kalkınma politikalarını 

tek alternatif olarak görmektedir. Kalkınmayla ilgili eleştirel yaklaşımlar ise 

sanayileşme ve ekonomik büyümeyi referans alan yaklaşımı reddetmekte ve farklı 

213



alternatif kalkınma modellerini içeren yaklaşımları savunmaktadır. Dolayısıyla 

kalkınmayla ilgili çalışmalarda, modernleşme ve bağımlılık kuramlarının kalkınmaya 

ilişkin farklı bakış açıları bulunmaktadır. Bu bağlamda, kalkınma konusundaki temel 

yaklaşımların genel bir çerçevede ele alınmasının yararlı olacağı düşünülmüştür. 

1.2.1. Modernleşme Kuramı 

Modernleşme kuramına göre azgelişmiş ülkeler; modern ekonomik kurumları, 

teknolojileri ve kültürel değerleri benimsemeleri durumunda ekonomik yönden 

gelişebileceklerdir. Modernleşme kuramında, gelişme geleneksel olandan modern 

olana doğru aşamalı bir geçiş şeklinde ele alınmaktadır. Modernleşme kuramında, 

azgelişmiş ülkelerin kalkınabilmesi, gelişmiş ülkelerin sahip oldukları sosyal, siyasal 

ve ekonomik değerleri kabul ederek uygulaması durumunda mümkün olabileceği 

ifade edilmektedir. Modernleşme kuramcıları, azgelişmiş ülkelerin Batı 

kapitalizminin ekonomik ve toplumsal sistemini örnek alarak uygulaması durumunda 

gelişmiş ülkelerin seviyesine çıkabileceklerini savunmaktadırlar. Modernleşme 

kuramına göre “azgelişmiş toplumlar”, “modern” ya da “gelişmiş” toplumlara 

dönüşmek zorundadırlar. Modernleşme kuramcıları kalkınma ile ilgili uygulanmakta 

olan politikaları olumlu bir şekilde değerlendirmektedirler (Marshall, 1999: 261; 

Giddens, 2008: 451; Heywood, 2011: 356). Modernleşme kuramında kalkınma süreci, 

gelenekselden moderne doğru çizilmektedir. Hedef, azgelişmiş dünyada Batı tipi 

ekonomik yapılar veya kurumlar oluşturmaktır. Modern toplumun sahip oldukları, 

geleneksel toplumun “şimdilik” sahip olamadıklarıdır. Rostow “İktisadi Gelişmenin 

Merhaleleri” isimli çalışmasında her azgelişmiş toplumun tarihsel olarak belirli 

aşamalardan geçerek gelişebileceğini ileri sürmektedir. Rostow’un yaklaşımında 

kalkınma sanayileşmeyle, modernleşme ise Batılılaşmayla eşanlamda 

kullanılmaktadır (Rostow, 1971: 21-22). Bu dikotomi Batılı birçok aydın tarafından 

yanlış bulunmuş ve eleştirilmiştir. Rostow’un öngördüğü ilerlemeci toplumsal 

gelişme çizgisinin henüz gerçekleşmediği ve gelişmiş ülkelerle azgelişmiş ülkeler 

arasındaki eşitsizliklerin her geçen gün arttığı görülmüştür. Kalkınmanın iddia 

edildiği gibi basit ve otomatik bir geçiş süreci olmadığı anlaşılmıştır. Rostow’un 

savunduğu ilerlemeci bakış açısı özellikle bağımlılık kuramı temsilcilerinin sert 

eleştirilerine maruz kalmıştır. Bağımlılık teorisyenleri modernleşme teorisini, 

etnosantrik ve kültürel çeşitliliği ihmal eden bir sosyal düzenleme kuramı olarak 

görmektedirler (Marshall, 1988: 662; Kline, 2006: 460). 

1.2.2. Bağımlılık Kuramı 

Bağımlılık kuramı temsilcileri ağırlıklı olarak sosyal problemler ve eşitsizlikler 

üzerinde durmuşlardır (Harrison, 1988: 62; Ercan, 1996: 142). Bağımlılık 

kuramcılarına göre yoksulluk, azgelişmişlik, açlık gibi temel sorunlar kapitalist 

sistemin yapısından kaynaklanmaktadır. Bağımlılık, gelişmiş ülkeler ile azgelişmiş 

ülkeler arasındaki ilişkilerin yapısını anlatır. Azgelişmişlik, kapitalizmin dünya 

çapında yayılmasının bir ürünüdür. (Gülalp, 1983: 133; Freyssinet, 1985: 348; Savran, 

2008: 256). Bağımlılık kuramı temsilcilerine göre, küresel kapitalist sistemde 

azgelişmiş ülkeler, yoksulluk ve sömürü çarkının içine hapsedilmiştir. Küresel 

eşitsizlik, güç kullanma dahil her türlü yolla muhafaza edilmektedir. Kapitalist 

ekonomik sistemin değişmesiyle bu sorunlar ortadan kaldırılabilir (Giddens, 2008: 

214



455). Ülkeler arasında görülen ekonomik ilişkilerdeki eşitsizlik, dünya kaynaklarının 

kullanımına ve kontrolüne yansımaktadır (Tümertekin, 2007: 106). Azgelişmiş 

ülkelerin kalkınması, kapitalist ülkelerle eşitsiz ilişkilerin ortadan kaldırılmasını 

zorunlu kılmaktadır (Freyssinet, 1985: 226). Bağımlılık okulu temsilcilerinin en 

önemli ortak noktaları, geri kalmışlığın nedenlerini geri kalmış ülkeler dışında arıyor 

olmalarıdır (O’Brien, 1992: 34; Turner, 2006: 133). Bağımlılık kuramında, gelişme 

ve az gelişme kavramları aynı madalyonun iki yüzü olarak değerlendirilmekte ve 

sosyo-ekonomik koşullar bir ülkenin dünya ekonomik sisteminde bulunduğu konumla 

ilişkilendirilmektedir (Meier, 1989: 62). Kapitalizm, dünya ekonomisinde eşit 

olmayan ilişkilerin egemenlik kurmasına sebep olmaktadır. Kapitalist mekanizmalar 

merkezde kalkınmayı, çevrede ise azgelişmişliği doğururlar. Kapitalist sistem aynı 

anda hem kalkınmayı hem de azgelişmişliği üretmektedir. Geri kalmışlık ve 

gelişmişlik dünya kapitalist sisteminin işleyişinde eşzamanlı olarak üretilmektedir 

(Hirschman, 2007: 44; Bernstein, 2008: 394; Merquior, 2008: 66). 

Demokrasi ve kapitalist kalkınma arasındaki ilişkiyi irdeleyen Frank, üçüncü dünya 

ülkelerinde 1970’lerde yaşanan sistematik insan hakları ihlalleri ve siyasal şiddet 

olaylarının tesadüfi olmadığını aksine bunun ekonomik sömürü için bir gereklilik 

olduğunu belirtmektedir (Frank, 1981: 88). Frank, “Modernleşme teorisinin ampirik 

olarak geçersiz, teorik olarak yetersiz ve siyasal olarak etkisiz” olduğunu öne 

sürmüştür. Frank’a göre gelişmenin her ülkede aynı aşamalardan geçerek 

gerçekleşeceği vurgusu büyük bir yanılgıdır (Ercan, 1996: 153). Bağımlılık 

teorisyenleri, devlete önem vermekle beraber, uluslararası sistemden bir kopma 

olmadığı takdirde kalkınmanın gerçekleştirilmesi konusunda devletin gücüne karşı 

eleştirel ve şüpheci bir bakış açısı sergilemektedirler (Tüylüoğlu ve Çeştepe, 2008: 

77). 

1.2.3. Dünya Sistemi Kuramı 

Dünya sistemi kuramına göre azgelişmişlik ‘kapitalist olmayan bir dünyanın 

kapitalistleştirilmeye çalışılmasının’ bir sonucudur. “Dünya sistemi yaklaşımı, 

Batı’nın gelişmişliğini ve Batı dışı toplumların azgelişmişliğini kapitalist dünya 

ekonomisi içindeki eşitsiz gelişme süreci ile açıklamaktadır.” “Çevre”nin, “merkez”in 

taleplerine etkin bir şekilde cevap verecek şekilde biçimlenmesi söz konusudur. 

“Çevre”nin azgelişmişliği sürekli olarak yeniden üretilmektedir (İslamoğlu, 2010: 

53). Dünya Sistemi Kuramının temsilcilerinden Wallerstein’a göre dünya kapitalist 

sistemi, insanlığın barındırması gereken eşitlik, adalet gibi kavramların gerçeklik 

kazanması, olması gereken nitelikleri taşımamaktadır. Merkez ülkelerin sahip 

oldukları baskıcı güç, çevre ülkelerin gelişmesinin önünde bir engel olarak 

kullanılmaktadır (Cirhinlioğlu, 1999: 169; Dobbin, 2013: 42). Wallerstein’e göre 

(2010: 347), dünya birbirine eşit olmayan ve zengin bölgelerin yoksul bölgeleri 

sömürdüğü üç ekonomik bölgeye ayrılmıştır: “Merkez, çevre ve yarı çevre.” 

Wallerstein’a göre azgelişmiş ülkelerin kalkınma çabalarının akıbeti, uluslararası 

ekonomik ve politik sistem tarafından belirlenmektedir. Dünya sistemindeki koşullar 

ve yapılara bağlı olarak ülkelerin kalkınma çabaları şekillenmektedir (Wallerstein, 

2010). Wallerstein’a göre kapitalist sistem, siyasal bir sistem olmaktan ziyade 

ekonomik bir sistemdir ve bu özelliğinden dolayı küresel bir güce sahiptir. Kapitalist 

215



dünya ekonomisinin siyasal sistemlerce karşı konulması zor olan bu gücünden dolayı 

merkez, yarı çevre ve çevre ülkeler arasında var olan sömürüye dayalı eşitsiz ilişki 

varlığını sürdürmektedir. Kalkınmayla ilgili herkes tarafından kabul edilen ortak bir 

açıklama ya da tanım yapmanın zor olduğunu vurgulayan Wallerstein, son yıllarda 

herhangi bir yerde herhangi bir hükümetin kalkınmayla ilgili gerçek anlamda yararlı 

bir çalışmasının olduğundan da şüphe duymaktadır. Wallerstein, “daha fazlayı” elde 

etme çabası olarak nitelendirilen kalkınmanın nasıl olacağı, nasıl sürdürüleceği 

tartışmalarının yanı sıra, kalkınma politikalarının toplumsal amaç için sunuluyor 

olmasının çoğu insana umut verdiğini iddia etmektedir (Wallerstein, 1994). 

2. TÜRKİYE’DE KALKINMA 

Türkiye’de kalkınma politikalarının uygulandığı 1923-1950 yılları arasındaki dönem 

devletçilik dönemi, 1950-1960 yılları arasındaki dönem liberal dönem, 1960’tan 

günümüze kadar sürmekte olan dönem ise planlı dönem olarak nitelendirilmektedir. 

1923-1960 yılları arasında İzmir İktisat Kongresi’nin düzenlenmesi, Aşar Vergisi’nin 

kaldırılarak gelir ve emlak vergisinin getirilmesi, toprak reformunun yapılması, 

tarımın makineleştirilmesi kalkınma politikalarıyla ilgili önemli çalışmalar olarak 

dikkat çekmektedir. 30 Eylül 1960 tarihinde Devlet Planlama Teşkilatı kurulmuş ve 

1963 yılından itibaren beş yıllık kalkınma planlarının yapıldığı döneme girilmiştir 

(Soyak, 2003:175). Planlı dönemde, bölgeler arası gelişmişlik farklarını azaltmaya 

yönelik politikalar uygulanmıştır. 1960’lardan itibaren kalkınma planları, kalkınma 

politikaların en önemli aracı olarak kabul edilmiştir. Kalkınma planları genellikle 

uzun, orta ve kısa dönemli olmak üzere üç şekilde ele alınmaktadır. Türkiye’de 

hazırlanan tüm kalkınma planları beş yıllık, dokuzuncu kalkınma planı ise yedi yıllık 

olarak hazırlanmıştır. En son uygulanmakta olan 10. Kalkınma Planı dâhil olmak 

üzere, tüm kalkınma planları, planlı kalkınma döneminin bir göstergesi olarak kabul 

edilmektedir. 

2.1. Kalkınma Ajansları 

Türkiye’de 5449 sayılı kanuna göre kurulan kalkınma ajansları, kamu sektörü, özel 

sektör ve STK’lar arasındaki işbirliğini geliştirmek, kaynakların yerinde ve etkin bir 

şekilde kullanımını sağlamak, bölgesel gelişmenin hızlandırılması için yerel 

aktörlerin potansiyelini harekete geçirmek, bölgeler arası ve bölge içi gelişmişlik 

farklarını azaltmak amacıyla kurulmuş yapılardır. Bu yapılar aracılığıyla uygulanacak 

olan kalkınma projeleriyle, yoksul bireylerin sosyo-ekonomik açıdan yaşam 

düzeylerinin iyileştirilmesi ve ekonomik yapının güçlendirilmesi hedeflenmiştir. 

Kalkınma ajansları, merkezi hükümetten bağımsız bir idari yapıda sınırları 

belirlenmiş bir bölgenin sosyo-ekonomik koşullarını geliştirmek amacıyla 

oluşturulmuş kuruluşlardır. Kalkınma ajansları, bölgeler arası eşitsizliği gidermek, 

yerel ve bölgesel girişimciliği desteklemek, altyapı hizmetlerinin sunulmasına 

yardımcı olmak gibi hedefleri gerçekleştirmek için kurulmuştur (DDK, 2014: 768). 

Kalkınma ajansları, yerel ve bölgesel kalkınma konusunda faaliyetlerde bulunan 

temel aktörlerden biri olarak kabul edilmektedir. Kalkınma ajansları, kırsal ve 

bölgesel kalkınma projelerinin izlenmesi, denetlenmesi ve koordinasyonunda 

Kalkınma Bakanlığı’na karşı sorumludur. Kalkınma Ajansları ile ilgili bu kanunun 

birinci maddesinde Kalkınma Ajansları şu şekilde tanımlanmaktadır: “Kalkınma 

216



Ajansları, kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini 

geliştirmek, kaynakların yerinde ve etkin kullanımını sağlamak ve yerel potansiyeli 

harekete geçirmek suretiyle, ulusal kalkınma plânı ve programlarda öngörülen ilke ve 

politikalarla uyumlu olarak bölgesel gelişmeyi hızlandırmak, sürdürülebilirliğini 

sağlamak, bölgeler arası ve bölge içi gelişmişlik farklarını azaltmak amacıyla 

kurulmaktadır.” 

2.2. Sosyal Destek Programı 

Kalkınma Bakanlığı’na bağlı olarak illerde faaliyet gösteren Sosyal Destek Programı 

(SODES), sosyo-ekonomik yapıdaki değişim, göç, kentleşme gibi nedenlerle ortaya 

çıkan yeni sosyal ihtiyaçların giderilmesi amacıyla proje temelli oluşturulmuş bir 

programdır. SODES ile sosyal kalkınmanın gerçekleştirilmesi ve sosyal refahın 

artırılması hedeflenmektedir. SODES Uygulama Usul ve Esasları yönergesine göre, 

SODES projeleri “istihdam, sosyal içerikli çalışmalar, kültür, sanat, spor ile ilgili 

çalışmaları ve kurumsal kapasite geliştirme ödeneği ile ilgili çalışmaları” 

içermektedir. İstihdam içerikli projelerle; istihdam edilebilirliğin artırılması, ildeki 

ihtiyaçlara uygun alanlarda nitelikli işgücünün yetiştirilmesi, mesleki bilgi ve 

becerilerin geliştirilmesi ve kendi işini kurabileceklere destek olunması 

hedeflenmektedir. Sosyal içerikli projeler aracılığıyla yoksullar, işsizler, kadınlar, 

engelli bireyler, dezavantajlı çocuklar ve gençler gibi toplumun sosyo-ekonomik 

açıdan farklı kesimlerinin önemli fırsatlardan yararlanma şansını yakalayabilmesi 

hedeflenmiştir. Kültür, sanat ve spor içerikli projelerle; toplumun ihtiyaç duyduğu 

kültürel, sanatsal ve sportif faaliyetlerin geliştirilmesi ile özellikle çocukların ve 

gençlerin bu tür faaliyetlerden yararlandırılmasına ve yönlendirilmesine yönelik 

projelerin gerçekleştirilmesi hedeflenmektedir. 

Valiliklerin koordinasyonunda hazırlanan SODES projelerinin hazırlanması ve 

uygulanması sürecinde yerel düzeydeki kamu kurumları, belediyeler, üniversiteler ve 

sivil toplum kuruluşlarından destek alınmaktadır. SODES kapsamında yer alan 

projeler; valiliklerin koordinasyonunda kamu kuruluşları, il özel idareleri, belediyeler, 

köylere hizmet götürme birlikleri, üniversiteler, kamu kurumu niteliğindeki meslek 

kuruluşları ve sivil toplum kuruluşları tarafından hazırlanmakta ve yürütülmektedir. 

SODES projelerinin büyük çoğunluğu illerdeki kamu kurum ve kuruluşlarının yerel 

birimleri tarafından yürütülmektedir (www.sodes.gov.tr, Erişim Tarihi: 05.07.2011). 

3. ARAŞTIRMA BULGULARI 

Bu bölümde öncelikle Muş ili hakkında genel tanıtıcı bilgiler verilmiştir. İl hakkında 

genel bilgiler verildikten sonra Muş’ta 2010 ile 2012 yılları arasında Kalkınma 

Bakanlığınca desteklenen DAKA ve SODES bünyesinde uygulanan kalkınma 

projelerinin yerel ve bireysel düzeyde uygulayıcı ve yararlanıcılar açısından 

değerlendirilmesi yer almaktadır. 

1970’lerden itibaren doğudan batıya artarak devam eden göç, bölge illeriyle beraber 

Muş ilinin azgelişmişliğinin temel sonuçlarından biri olarak kabul edilmektedir. 

Göçle birlikte nitelikli iş gücü ve sermayenin bölgeden çıkması Muş iliyle beraber 

bölge illeri açısından büyük bir kayıp olarak değerlendirilmekte ve bölgeler arası 

dengesizliğin bir göstergesi olarak kabul edilmektedir. 

217



Muş ilinin ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. İstihdamın sektörel 

dağılımı itibariyle, ilde tarım ağırlıklı bir yapı görülmektedir. İlde sınırlı sayıda var 

olan sanayi tesisleri büyük oranda tarıma dayalıdır. Murat ile Karasu gibi zengin su 

kaynaklarını barındırmasına rağmen Muş Ovası’ndan bugüne kadar yeterince verim 

alınamadığı görülmektedir. İklim koşulları, sulama altyapı sistemi konusundaki 

yetersizlikler, drenaj sorunu gibi etkenler ovadaki tarımsal faaliyetleri olumsuz olarak 

etkileyen unsurlar arasında sayılmaktadır. Muş Ovasının ortasından akıp geçen Murat 

ve Karasu nehirlerinin yeterince değerlendirilememesi, Muş il ekonomisinin 

gelişememesinin temel nedenlerinden biri olarak kabul edilmektedir (Sönmez, 2014: 

32). Muş, tarımsal istihdamın yoğun olduğu il olmasına rağmen, Muş’ta tarımsal 

verimlilik Türkiye ortalamasının altındadır. Muş ilindeki tarım arazilerinde ağırlıklı 

olarak tahıl, şeker pancarı, tütün ve ayçiçeği ekimi yapılmaktadır. Temel bitkisel ürün 

buğdaydır. İlde tarıma dayalı sanayi sektörü gelişmemiştir. Murat Nehri üzerinde 

yapımı devam eden Alparslan I ve Alparslan II barajlarının tamamlanması 

durumunda, ilin kalkınmasında bir ilerlemenin sağlanacağı beklenmektedir. Özellikle 

Alparslan II barajının tamamlanması durumunda, Muş Ovası’nda sulu tarıma dayalı 

ürünlerde kapasitenin artacağı ve tarımsal sanayinin gelişeceği düşünülmektedir. 

Muş’ta meraya ve yerli ırka dayalı büyükbaş hayvancılık yapıldığından hayvan birim 

başına düşen et ve süt üretimi düşüktür (TÜİK, 2014: 12). 

İldeki doğurganlık ve kız çocuklarının erken yaşta evlilik oranı, Türkiye ortalamasının 

üzerindedir. Eğitim, sağlık, kişi başına düşen milli gelir, kentleşme gibi temel 

göstergelerde Muş ili son sıralarda yer almaktadır. Hem Kalkınma Bakanlığı 

tarafından hazırlanan raporlarda hem de TÜİK verilerinde bölgeler ve iller arası 

gelişmişlik farklarının yükseklik derecesi Muş ili örneğinde açıkça görülmektedir. 

Muş iline ilişkin veriler, Türkiye’nin genel ortalamasıyla karşılaştırılarak 

incelendiğinde, Muş’ta kişi başına düşen gelirin düşük, tarımla uğraşan nüfus oranının 

fazla, doğum oranının yüksek, sermaye yetersizliği nedeniyle yatırım oranın düşük, 

gelenek vb. nedenlerden dolayı kadının toplumsal konumunun zayıf ve kentin altyapı 

olanaklarının yetersiz olduğu görülmektedir. 

3.1. Muş İlinde Uygulanan Kalkınma Projeleri 

Genel olarak Muş ilinde uygulanan projeler incelendiğinde, projelerin hem bütçe hem 

de içerik açısından dar kapsamlı olarak hazırlandığı görülmektedir. Türkiye’nin 

genelinde hâkim olan projelere ilişkin merkeziyetçi, homojen yaklaşımın Muş iline 

de benzer şekilde yansıdığı söylenebilir. 2010 ve 2012 yılları arasında Muş ilinde 

toplam 100 proje SODES tarafından desteklenmiş ve projeler için eş finansman dâhil 

16.387.770 TL harcanmıştır. Kalkınma Bakanlığı’na göre, 2008 – 2012 yılları 

arasında SODES programı çerçevesinde Türkiye’nin farklı bölgelerindeki 34 ilde 

5.792 proje uygulanmış ve toplamda 674,4 milyon TL harcanmıştır. SODES 

projeleriyle “öğrencilere yönelik etüt merkezleri, çeşitli sınavlara hazırlık kursları, 

mesleki eğitim kursları, kültür, sanat ve spora yönelik faaliyetler, öğrenci gezileri” 

gibi çalışmalar desteklenmiştir. Muş ilinde uygulanan SODES projelerinin 58’i 

kültür, sanat ve spor; 26’sı sosyal içerme ve 17’si istihdamın geliştirilmesine yönelik 

çalışmaları içermektedir. 

218



Kalkınma Bakanlığı’nca hazırlanan 2012 Yılı Kalkınma Ajansları Genel Faaliyet 

Raporu’ndaki bütçe ile ilgili veriler incelendiğinde, Türkiye’deki 26 kalkınma 

ajansının tümünde bütçelerin birbirine yakın rakamlardan oluştuğu görülmektedir. 

Kalkınma ajanslarının birbirine yakın bütçe rakamlarıyla faaliyet gösteriyor olması, 

bu ajansların kuruluş gerekçelerinden biri olan ajansların bölgeler arası 

dengesizliklerin giderilmesindeki rolü konusunda etkisinin zayıf olacağını 

göstermektedir. Rapora göre, tüm ajansların 2012 yılı toplam bütçesi 450.000.000 TL 

ve her bir ajansa ortalama 17.000.000 TL aktarıldığı görülmektedir (Kalkınma 

Bakanlığı, 2013: 40). 

Kurum tipine gore 2010-2012 yılları arasında uygulanan projelerin dağılımı 

incelendiğinde, SODES tarafından uygulanan proje sayısının %69,9 ve DAKA 

tarafından uygulanan proje saysının ise %30,1 olduğu görülmektedir. Proje sayısı 

açısından SODES tarafından uygulanan projelerin DAKA tararfından uygulanan 

projelere göre fazla olduğu görülmektedir. Ancak sözkonusu projelerin bütçe miktarı 

açısından her iki kurum açısından birbirine yakın olduğu görülmektedir. SODES 

projeleri sayısal olarak fazla olmakla beraber, bütçe açısından DAKA projelerine denk 

bir bütçeye sahip olduğu görülmektedir. SODES projelerinde “Kültür, Sanat, Spor ile 

Sosyal İçerme” bileşenlerinde daha fazla yoğunlaşma olduğu görülmektedir. DAKA 

projelerinde ise “Kapasite Artırımı ve Yeni İşletme Kurulumu” bileşenlerinde 

yoğunlaşma olduğu görülmektedir. 

3.2. Muş İlinin Temel Sorun Alanları 

Muş ilinin sorunları konusunda, görüşme grubunun en çok vurguladığı temel sorun 

alanlarının işsizlik ve nitelikli iş gücü eksikliği olduğu görülmektedir. İşsizlikle 

beraber nitelikli iş gücü yetersizliğinin dile getirilmesi TÜİK ve Kalkınma 

Bakanlığının Muş ili hakkındaki verileriyle büyük oranda örtüşmektedir. Eğitimsizlik, 

coğrafi koşullar, kadının toplumsal konumunun zayıflığı, sosyal faaliyetler ve altyapı 

konusundaki eksiklikler, çalışma kültürünün olmaması, Muş Ovası’nın tarımsal 

potansiyelinin ve hayvancılığın yeterince değerlendirilememesi, gençler arasında 

madde bağımlılığının giderek artması dile getirilen diğer sorun alanları olarak dikkat 

çekmektedir. 

Katılımcılara, en çok vurgulanan sorunlardan biri olarak öne çıkan “işsizliğin temel 

sebepleri ve bu konuda neler yapılması gerektiği” sorusu yöneltilmiştir. Katılımcılar, 

Muş ilindeki işsizliğin temel sebepleri olarak “sanayi yatırımlarının düşüklüğü, 

köyden kente göçün bilinçsizce gerçekleşmesi, göçün yönetilememesi, yerel işletme 

sayısının yetersiz olması ve çiftçiyi tembelliğe alıştıran tarımsal desteklere ilişkin 

uygulanan sistemden kaynaklanan sorunlar” gibi unsurları sıralamıştır. Katılımcıların 

çoğu, ildeki işsizlik oranının yüksek olduğunu vurgulamıştır. Katılımcılar işsizliğin 

çözülmesi amacıyla nitelikli işgücü konusundaki eksikliklerin giderilmesi, bölgenin 

koşullarına uygun yatırımların yapılması ve sermayeyi bölgeye çekecek teşviklerin 

güçlendirilmesi gerektiğini ifade etmişlerdir. Kamu yatırımlarının özellikle sanayi 

yatırımlarının öncelikle devlet eliyle yapılması önerilmektedir. Özel sektörün bölgede 

gelişmesi için öncelikle devletin inisiyatif kullanması gerektiği ifade edilmektedir. 

Proje yararlanıcısı ve uygulayıcısı konumda yer alan katılımcılar, bölgeye yatırımların 

219



yapılması konusunda ilgili devlet kurumlarının yetersiz kaldığı veya ilgisiz davrandığı 

şeklinde eleştirel bir tutum sergilemişlerdir. 

Katılımcılar, bölgede istihdamın artırılması için uygulanacak olan kalkınma politika 

ve projelerinde, kadına yönelik çalışmalara ağırlık verilerek kadının konumunun 

güçlendirilmesi gerektiğini vurgulamaktadırlar. Bölgede yaşanan çatışma ortamından, 

kadınların toplumsal koşulların etkisiyle birlikte düşünüldüğünde erkeklere göre daha 

fazla zarar gördükleri ifade edilmiştir. Kadının toplumda ikincil konumda yer 

almasıyla ilgili olarak katılımcıların büyük çoğunluğunun rahatsızlık duydukları 

gözlemlenmektedir. Bazı katılımcıların kadının toplumsal konumuna ilişkin 

geleneksel bir tutum sergilemeleri ve kadına yönelik ayırımcı uygulamalara dair 

kendilerince meşru gerekçeler öne sürmeleri anlamlı bulunmuştur. Geleneksel 

mesleki rolleri kadına uygun gören ve kadınların bu rolleri pekiştirmesiyle haklarını 

kullanabileceğini düşünen bazı katılımcılar, kadın erkek arasında eşitlikten ziyade bir 

denklik olması gerektiği şeklinde bir tutum sergilemişlerdir. Katılımcılar işsizliğin 

sadece Muş iline özgü bir sorun olmadığını ve bu sorunun aynı zamanda tüm ülkenin 

temel sorunlarından biri olduğunu ifade etmektedirler. İşsizlikle mücadele 

bağlamında Muş ilinin var olan potansiyelinin yeterince değerlendirilmediği ayrıca 

vurgulanmaktadır. 

3.3. Yoksullukla Mücadele ve Sosyal Yardımlar 

Uygulanmakta olan sosyal politikalar bağlamında çalışma grubunun yoksullukla 

mücadele amacıyla Muş’taki kamu kurumları tarafından dağıtılan ayni veya nakdi 

yardımlar konusundaki değerlendirmeleri sorulmuştur. Katılımcıların büyük bir kısmı 

ilgili kurumlar tarafından yapılan yardımları, sosyal devlet olmanın bir gereği olarak 

görmektedir. Ancak yapılan söz konusu yardımların, yoksulluk sorununu ortadan 

kaldırmadığı ve bu tip yardımların sadece geçici çözümler olarak değerlendirildiği 

görülmektedir. Uygulanan yardım sistemi ile ilgili olarak bazı katılımcıların işleyiş 

mekanizması hakkında bazı endişeleri dile getirdikleri görülmektedir. Söz konusu 

endişelere, yapılan yardımlarda zaman zaman iltimasın yaşanması ve yardım alan 

insanların kolaycılığa teşvik edilmesi örnek olarak verilebilir. 

Uygulanan yardım sistemi ile ilgili olarak bazı katılımcıların işleyiş mekanizması 

hakkında bazı endişeleri dile getirdikleri görülmektedir. Yoksullukla mücadele 

konusunda katılımcılar, “insan sermayesinin güçlendirmesini, eğitime yatırımın 

artırılmasını, istihdam olanaklarının geliştirilmesini, tarımsal verimliliğin 

artırılmasını, ilin var olan potansiyelinin doğru ve etkin bir şekilde 

değerlendirilmesini” çözüm önerileri olarak ifade etmektedirler. 

3.4. Proje Uygulama Süreci ve Projelerin Verimliliği 

Proje yararlanıcıların çoğunluğu projeler konusunda yeterince duyurunun 

yapılmadığını, genellikle yakın çevre aracılığıyla ve internet yoluyla bilgilendiklerini 

ifade etmişlerdir. Bilgilendirmeler konusunda proje yararlanıcıları, ilgili kurumların 

yeterince görevlerini yerine getirmediklerini ve yapılan duyuruların yetersiz olduğunu 

ifade etmişlerdir. Yapılan bilgilendirme toplantılarının da yetersiz olduğunu, dar 

kapsamlı olarak gerçekleştirildiğini ve potansiyel yararlanıcıların çoğunluğunun 

toplantılardan habersiz olduklarını vurgulamışlardır. Bilgi kaynakları konusunda 

220



proje uygulayıcıları, çalıştıkları kurumun internet sitesi ve çeşitli bilgilendirme 

toplantıları vasıtasıyla projeler konusunda bilgi sahibi olduklarını ve bu bilgileri 

potansiyel yararlanıcı olan kurum ya da bireylerle paylaştıklarını ifade etmişlerdir. 

Proje uygulayıcısı konumunda yer alan SODES ve DAKA çalışanları, projeler 

konusunda kendi kurumlarınca potansiyel yararlanıcılara yönelik yeterince 

bilgilendirme çalışmasının yapıldığını ifade etmişlerdir. Yapılan bu çalışma sürecinde 

hem uygulayıcıların hem de yararlanıcıların haklı olduğu taraflar olmakla beraber, 

genellikle vatandaşa yönelik yeterince bilgilendirme faaliyetinin yapılmadığı 

şeklindeki yargıda kısmen doğruluk payının olduğu gözlemlenmektedir. 

Bilgilendirme veya tanıtım toplantılarındaki katılım oranının düşük düzeylerde olması 

bu duruma örnek verilebilir. Projeler konusunda iki tarafta da uzman olarak 

nitelendirilen çok az sayıda kişinin yeterli bilgi veya birikime sahip olduğu 

gözlemlenmektedir. 

DAKA ve SODES tarafından istihdamı artırmak amacıyla desteklenen farklı 

nitelikteki projeler uygulanmıştır. SODES projelerinde daha çok mesleki kurslar 

yoluyla ilde istihdama katkı hedeflenirken, DAKA projelerinde özellikle KOBİ’lerin 

işletme kapasitelerinin artırılarak istihdamın geliştirilmesi hedeflenmiştir. DAKA 

projelerinde makine, teçhizat alımı gibi maddi desteklerle işletmeler güçlendirilmeye 

çalışılmıştır. Uygulayıcıların gözüyle bakıldığında, bu tür desteklerin büyük bir katkı 

sağlayacağı varsayılmıştır. Yaralanıcıların gözüyle bakıldığında ise bu tür desteklerin 

yetersiz olduğu ve eksiklikler içerdiği düşünülmektedir. Uygulanan projelerden 

yeterince verim alınmaması ve sürdürülebilirliğin sağlanmaması, verilen maddi 

desteklerin düşük olmasına bağlanmaktadır. Ayrıca, il ve bölge koşulları yeterince 

dikkate alınmadan projelerin hazırlanıp uygulanmasının projelerdeki verimliliği 

düşürdüğü ifade edilmektedir. Projelerin verimliliği konusunda, son dönemlerde belli 

bir birikim olmasından dolayı geleceğe dönük olarak bazı katılımcıların yer aldıkları 

projelerden hareketle umutlu oldukları gözlemlenmiştir. Özellikle SODES tarafından 

desteklenen gençlere ve kadınlara yönelik projelerde memnuniyet düzeyinin DAKA 

projelerine kıyasla yüksek olduğu görülmektedir. Bu projelerle, toplumun 

dezavantajlı kesimlerine katkı ve destek sağlanmasının amaçlandığı ifade 

edilmektedir. Katılımcıların büyük bir çoğunluğu, uygulanan kalkınma projelerinin 

bölgeler arası dengesizliklerin giderilmesindeki katkısının oldukça düşük olduğunu 

ve bu tip projelerle kalkınmayla ilgili sorunların çözülemeyeceğini ifade 

etmektedirler. Yaşam kalitesinin yükseltilmesi konusunda bazı katılımcılar, 

uygulanan projelerin kısmen de olsa katkı sağladığını düşünmektedirler. 

Çalışmamızda kalkınma ajanslarıyla ilgili ulaşılan verilerin, Cumhurbaşkanlığı 

Devlet Denetleme Kurulu (DDK) tarafından hazırlanan kalkınma ajanslarının 

uygulama sonuçlarının değerlendirildiği raporun sonuçlarıyla büyük oranda örtüştüğü 

görülmektedir. DDK raporunda vurgulandığı üzere (2014: 776); kalkınma 

ajanslarının tamamı; organları, fonksiyonları, kullanacağı araçları, personel yapısı, 

birimleri gibi tüm unsurları ile tek tip olarak örgütlenmiş olmasının büyük bir çelişki 

oluşturmaktadır. Kalkınma ajanslarının bu kurumsal yapısıyla bölgesel ve yerel 

kalkınma sağlanamamakta ve beklenilen düzeyde başarı yakalanmamaktadır. 

221



4. SONUÇ VE ÖNERİLER 

Bu araştırma sonucunda, kalkınma ajansı ve SODES tarafından uygulanan projelerin, 

kalkınmayla ilgili hedeflerin gerçekleştirilmesindeki katkısının oldukça düşük olduğu 

görülmüştür. Çalışma grubundaki katılımcılar, Kalkınma Ajansı ve SODES 

tarafından uygulanan projelerin, bölgesel dengesizlik, azgelişmişlik, yoksulluk, 

işsizlik, cinsiyet ayırımcılığı gibi temel toplumsal sorunların giderilmesindeki 

katkısının düşük olduğunu ifade etmişlerdir. Söz konusu kalkınma projeleriyle hedef 

kitlenin sosyo-ekonomik yapısı üzerinde anlamlı bir farklılık oluşmamaktadır. 

Uygulanmakta olan projelerde çeşitli beklenti ve ihtiyaçların karşılanmasını isteyen 

hedef kitle olarak tanımladığımız yararlanıcılar grubu ile proje uygulayıcıları olarak 

nitelendirilen grup arasında koordinasyon veya iletişim eksikliği bulunmaktadır. 

Muş ilinin sorunları konusunda katılımcıların en çok vurguladığı temel sorun 

alanlarının işsizlik ve nitelikli iş gücü eksikliği olduğu görülmektedir. Katılımcılar 

tarafından dile getirilen diğer sorun alanları “eğitimsizlik, toplumsal cinsiyet 

eşitsizliği ve kadının toplumsal konumunun zayıflığı, faaliyet alanlarının ve sosyal 

faaliyetlerin yetersizliği, kentsel altyapı konusundaki eksiklikler, tarım ve hayvancılık 

potansiyelinin yeterince değerlendirilememesi” olarak öne çıkmaktadır. Muş ili 

örneğinde kadının toplumsal konumunun oldukça zayıf olduğu görülmektedir. 

Elde edilen sonuçlardan hareketle, kalkınmanın insani boyutuna önem verilmeli, 

yaşam kalitesini yükseltecek politikalar geliştirilmelidir. Dezavantajlı konumda 

bulunan insanların temel gereksinimlerinin ivedilikle karşılanabilmesi için yeni ve 

kapsamlı kalkınma politikaları geliştirilerek uygulanmalıdır. Bölgesel kalkınma ve 

yerel kalkınma politikaları hazırlanırken yerel aktörlerin katılımının 

güçlendirilmesine önem verilmelidir. Kalkınma politikalarının başarılı olabilmesi, 

kadınların kamusal yaşamda eşit düzeyde yer alabilmesine veya yer almasının 

önündeki engellerin ortadan kaldırılmasına bağlıdır. Bu çerçevede, kadınların sosyal 

ve ekonomik hayatta daha fazla yer almasına ve cinsiyet eşitliğini sağlayıcı 

politikalara önem verilmelidir. Kalkınmanın gerçekleşebilmesi için teşvik sistemi 

dinamik bir bakış açısıyla yeniden gözden geçirilmelidir. Nitelikli iş gücüne yönelik 

olarak beşeri sermayenin güçlendirilmesine yönelik çalışmalar yapılmalıdır. 

Uygulanan projelerin sonuçlarını değerlendiren kapsamlı bilimsel çalışmalar 

yapılmalı ve bu çalışmalar kamuoyu ile paylaşılmalıdır. Hem SODES hem de 

DAKA’daki kurum yöneticileri için iddia edilen keyfi uygulamalarının olduğu 

şeklindeki algıyı ortadan kaldıracak yasal düzenlemeler yapılmalıdır. Kalkınma 

ajanslarının hem performans bakımından hem de iş ve işlemlerinin mevzuata 

uygunluğu bakımından daha objektif ölçütlerle denetlenmesi 

gerekmektedir. Kalkınma ajanslarının bu kurumsal yapısıyla bölgesel ve yerel 

kalkınmanın sağlanması zor görünmektedir. Yaşam kalitesinin artırılması amacıyla 

temel altyapı yatırımlarına ve hizmetlere öncelik verilebilmesi için merkezi bütçeden 

daha fazla kaynak aktarılmalıdır. Uygulanmakta olan kalkınma politikalarının başarılı 

olabilmesi, tüm ilgili tarafların katkısıyla bölgede barış, huzur ve güvenlik ortamının 

sağlanabilmesine bağlıdır. 

222



KAYNAKÇA 

Akın, N. (2007). Bölgesel Kalkınma Araçları ile Kalkınma Ajanslarının Uyum, 

İşbirliği ve Koordinasyonu, Bölgesel Kalkınma ve Yönetişim Sempozyumu 

Bildiri Kitabı, Ankara, ODTÜ Mimarlık Fakültesi Basım İşliği. 

Bansal, Pratima (2005) Evolving Sustainably: A Longitudinal Study of Corporate 

Sustainable Development, Strat. Mgmt. J., 26: 197–218, 

www.interscience.wiley.com 

Barnet, Oriol Estale (2008) Bölgesel Kalkınma Kurumlarına Yerelden Bir Bakış: 

İspanyaDeneyimi Hakkında On Ders, Bölgesel Kalkınma Ajansları içinde, 

İstanbul, Günaydın Ofset, s. 220-242. 

Bernstein, Henry (2008) “Kalkınma ve Azgelişmişlik”, Modern Toplumsal Düşünce 

Sözlüğü içinde, Editör: William Outhwaite, Çev: Melih Pekdemir, İstanbul, 

İletişim Yayınları. 

Cirhinlioğlu, Zafer (1999) Azgelişmişliğin Toplumsal Boyutu, Ankara, İmge 

Kitabevi. 

Çarkçı, Akif (2008) Ulusal Kalkınma İçin Yerel Teklifler, İstanbul, Şehir Yayınları. 

DDK (2014) Türkiye’nin Kalkınma Ajansları Uygulamasının Değerlendirilmesi 

Araştırma ve İnceleme Raporu, http://www.tccb.gov.tr/ddk/20140130-2014- 

03.PDF, Tarih: 30.01.2014, Sayı: 2014/3, Erişim Tarihi:05.07.2014. 

Demir Şeker, Sırma (2011) Türkiye’nin İnsani Gelişme Endeksi ve Endeks 

Sıralamasının Analizi, T.C. Kalkınma Bakanlığı, Yayın No:2828, Ankara. 

Dobbin, Frank (2013) İktisat Sosyolojisinde Karşılaştırmalı ve Tarihsel Yaklaşımlar, 

İktisat Sosyolojisi içinde, Ed: Neil J. Smelser ve Richard Swedberg, Çev: 

Umut Omay, Sentez Yayıncılık, Bursa. 

Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu (1991) Ortak Geleceğimiz, Çev: Belkıs 

Çorakçı, Ankara, Türkiye Çevre Sorunları Vakfı Yayını. 

Ercan, Fuat (1996) Gelişme Yazını Açısından Modernizm, Kapitalizm ve 

Azgelişmişlik, İstanbul, Sarmal Yayınevi. 

Ertugal, Ebru (2005), Strategies For Regional Development: Challenges Facing 

Turkey On The Road to EU Membership. Turkish Policy Quarterly, 4, 3, 63- 

86. 

Giddens, Anthony (2008) Sosyoloji, Yayına Hazırlayan: Cemal Güzel, İstanbul, 

Kırmızı Yayınları. 

Gülalp, Haldun (1983) Gelişme Stratejileri ve Gelişme İdeolojileri, Ankara, Yurt 

Yayınları. 

Göymen, Korel (2010) Türkiye’de Yerel Yönetişim ve Yerel Kalkınma, Boyut Yayın 

Grubu, İstanbul. 

Freyssinet, Jaques (1985) Azgelişmişlik İktisadı, Çev: Mehmet Ali Kılıçbay - Tezer 

Öçal, Ankara, Gazi Üniversitesi Yayınları, No:73. 

İnsel, Ahmet (2006) İktisat İdeolojisinin Eleştirisi, İstanbul, Birikim Yayınları. 

İslamoğlu, Huricihan (2010) Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Köylü, Yayına 

Hazırlayan: Ayşe Çavdar, İstanbul, İletişim Yayınları. 

Heywood, Andrew (2011) Global Politics, Printed in China,, Palgrave Macmillan. 

Harrison, David (1988) The Sociology of Modernization and Development, London, 

Unwin Hymin Ltd. 

223



Hirschman, Albert O. (2007) Kalkınma İktisadi Yükselişi ve Gerilemesi, Der: Fikret 

Şenses, Çev: Sedef Öztürk, İstanbul, İletişim Yayınları, Sayfa: 23-63. 

Kaynak, Muhteşem (2007) Kalkınma İktisadı, Ankara, Gazi Kitabevi. 

Keyder, Çağlar (1999) Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, İstanbul, İletişim Yayınları. 

Kırmızıaltın, Eren (2008) “Sürdürülebilir Kalkınma”, Ekonomik Kurumlar ve 

Kavramlar Sözlüğü içinde, Ed: Fikret Başkaya ve Aydın Ördek, Ankara, 

Maki Basın Yayın. 

Kline, William Gary (2006) “Development History and Theory”, Encyclopedia of the 

Developing World içinde, Ed: Thomas M. Leonard, New York, Routledge. 

Kutlu, Erol (2004) İktisadi Kalkınma ve Büyüme, Eskişehir, Anadolu Üniversitesi 

Yayını, Yayın No: 1575. 

Lipset, Seymour Martin (1963). Political Man, London, Mercury. 

Mair, Lucy (1987) Anthropology and Development, Hong Kong, Macmillan 

Education. 

Marshall, Gordon (1999) Sosyoloji Sözlüğü, Çev: Osman Akınhay ve Derya 

Kömürcü, Ankara, Bilim ve Sanat Yayınları. 

Meier, Gerald M. (1989) Leading Issues in Economic Development, New York, 

Oxford University Press, Fifth Edition. 

Merquior, Jose Guilherme (2008) “Kalkınma”, Modern Toplumsal Düşünce Sözlüğü 

içinde, Editör: William Outhwaite, Çev: Melih Pekdemir, İstanbul, İletişim 

Yayınları. 

Nussbaum, Martha C. (2011) Creating Capabilities the Human Development 

Approach, Printed in the United States of America, The Belknap Press of 

Harvard University Press. 

Nussbaum, Martha C. (2000) Women and Human Development, Cambridge, 

Cambridge University Press. 

O’brien, Philip J. (1992), “Latin Amerikan Bağımlılık Kuramlarına Bir Eleştiri” 

Emperyalizm Gelişme ve Bağımlılık Üzerine içinde, Ed: Melih Ersoy, Verso 


Pike, Andy, Andres Rodriguez Pose ve John Tomaney (2008) Local and Regional 

Develpment, New York, Routledge. 

Piketty, Thomas (2014) Yirmi Birinci Yüzyılda Kapital, Çeviren: Hande Koçak, 

İstanbul, Türkiye İş Bankası Yayınları. 

Rostow, Walt Whitman (1971) Politics and the Stages of Growth, New York, 

Cambridge University Press. 

Savran, Sungur (2008) Kod Adı Küreselleşme 21.Yüzyılda Emperyalizm, İstanbul, 

Yordam Kitap. 

Saltık, Ahmet ve Oya Açıkalın (2008) “Kalkınmada Yeni Kavram ve Stratejiler”, 

Kırsal Kalkınmanın Önderlerinden Dr. Ahmet Saltık’a Armağan içinde, 

Ankara, Sürkal, s.149-160. 

Sallie, Steven S. (2006) “Development, Measures Of”, Encyclopedia of the 

Developing World içinde, Ed: Thomas M. Leonard, New York, Routledge. 

Selim, Raziye, Öner Günçavdı ve Ayşe Aylin Baran (2014) Türkiye’de Bireysel Gelir 

Dağılımı Eşitsizlikleri: Fonksiyonel Gelir Kaynakları Bölgesel Eşitsizlikler, 

İstanbul, TÜSİAD Yayınları. İnternet Erişim: 

http://www.tusiad.org.tr/__rsc/shared/file/Bireysel-gelir-raporu.pdf 

224



Shepherd, Andrew (1998) Sustaniable Rural Development, London, Macmillan Press 

Ltd. 

Soyak, Alkan (2003) “Türkiye’de İktisadi Planlama: DPT’ye İhtiyaç Var mı?”, Doğuş 

Üniversitesi Dergisi, 4 (2), Temmuz 2003, s.167-182. 

Tanilli, Server (2006) Uygarlık Tarihi, İstanbul, Alkım Yayınevi. 

Thorbecke, Erik (2009) “Kalkınma Doktrini Evrimi”, Neoliberal Küreselleşme ve 

Kalkınma içinde, Der: Fikret Şenses, Çev: Haki Pamuk, İstanbul, İletişim 

Yayınları, s.123-175. 

Turner, Bryan S. (2006) The Cambridge Dictionary of Sociology, The United 

Kingdom, Cambridge University Press. 

Tüylüoğlu, Şevket ve Hamza Çeştepe (2008) “Kalkınma Teorilerinin Temelleri ve 

Gelişimi”, Kalkınma Ekonomisi içinde, Bursa, Ekin Yayınevi. 

Tümertekin, Erol ve Nazmiye Özgüç (2007) Ekonomik Coğrafya Küreselleşme ve 

Kalkınma, İstanbul, Çantay Kitabevi. 

Wallerstein, Immanuel (2010) Modern Dünya Sistemi, Cilt:1, Çev: Latif Boyacı, 

İstanbul, Yarın Yayınları. 

Wallerstein, Immanuel (1994) “Development, Lodester or Illusion?”, Capitalism and 

Development içinde, Ed. Leslie Sklair, London, Routledge. 

225

Öz 



Coğrafi Çevrenin Ekonomik Gelişme Üzerindeki 

Etkilerine Tipik Bir Örnek: Hamur (Ağrı) 

Tolga KORKUSUZ 1 , Cemal SEVİNDİ 2 

Hamur İlçesi, Doğu Anadolu Bölgesi’nde Yukarı Murat-Van Bölümü’nün Ağrı İli 

sınırları içerisinde yer almaktadır. 1958 yılında ilçeye dönüştürülerek 43 köy 

bünyesine dâhil edilmiştir. Türkiye’nin sosyo-ekonomik açıdan az gelişmiş 

ilçelerinden biri olması nedeniyle dikkat çeken Hamur, Devlet Planlama Teşkilatına 

göre 872 ilçe arasında 863. sırada yer almaktadır. Araştırma, mevcut rapor ve 

çalışmaların taranması ile pek çok kurum istatistiğinden yararlanılması nedeniyle 

nicel bir boyut taşımaktadır. Ancak çalışmada, saha etütleri esnasında gerçekleştirilen 

mülâkatlar ile gözlem yoluyla birinci elden bilgi toplanmış olması nedeniyle önemli 

ölçüde nitel yöntemlerden de yararlanılmıştır. Bu açıdan çalışmayı, nicel ve nitel 

yöntemlerin bir arada kullanıldığı karma desenli bir araştırma olarak kabul etmek 

mümkündür. Bu çalışmada Hamur İlçesi’nin sosyo-ekonomik yönden geri kalma 

nedenleri araştırılmış ve elde edilen bulgular doğrultusunda sonuçlar ortaya 

çıkarılarak ilçenin kalkınmasına yönelik önerilerde bulunulmuştur. Hamur’daki 

sorunlar bazı konu başlıkları altında değerlendirilmiştir. Bunlar: doğal çevre 

faktörleri, idari faktörler ve beşeri çevre faktörleri olarak değerlendirilmeye alınmıştır. 

Anahtar Kelimeler: Az Gelişmişlik, Sosyo-Ekonomik Gelişim, Hamur İlçesi, Ağrı 

İli. 

A Typical Example To Geographic Environment Effects 

On Economic Developments: Hamur (Ağrı) 

Abstract 

Hamur district is located in the Ağrı Province borders of Upper Murat- Van section 

in Eastern Anatolian Region. Hamur was converted to a district and 43 villages were 

included to its structure. Hamur, is a point of attention, because it is a socioeconomically 

less developed district, is in the rank of 863 out of 872 districts 

according to the State Planning Organization. This research obtains quantitative 

dimensions with the screening of existing reports, studies and benefited from many 

institutions. However, in this research, it was also benefited from a significant amount 

of qualitative methods which are interviews gathered by observation method in first 

hand. In that respect, it is possible to accept this research as a mix texture because it 

is used quantitative and qualitative methods. In this study, the reasons why Hamur 

District is undeveloped in a socio-economic way is investigated and it is made 

suggestions to develop the district under the result of the data obtained. It is evaluated 

1 

Arş. Gör. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, FEF, Ağrı, tkorkusuz@agri.edu.tr, 

(Sorumlu Yazar/ Corresponding Author) 

2 

Yrd. Doç. Dr. Atatürk Üniversitesi, EF, Erzurum, csevindi@atauni.edu.tr 

226



the problems of Hamur under some titles. These are: natural environment factors, 

administrative factors and human environment factors valuated. 

Keywords: Underdevelopment, Socio-Economic Development, Hamur District, Ağrı 

Province. 

1. GİRİŞ 

Sosyal ve ekonomik anlamda kullanılan geri kalmışlık kavramı; sanayi devrimi 

sonrasında çağdaş toplumların yaşadığı ekonomik kalkınma ivmesinin söz konusu 

olmadığı ülkeler için kullanılan bir kavramdır (Şahin, 2011). Geri kalma kavramı hem 

sosyal açıdan hem de ekonomik açıdan incelenebilir. Dünya bankasının az 

gelişmişlikle alakalı kullandığı terimlerin başında GSMH’dır. GSMH kriterlerine 

göre ülkemiz sadece gelişmekte olan ülkeler sıralamasında bulunmakta ve üst orta 

gelir düzeyinde yer almaktadır (World Bank, Data by Country). 

İster tabii ve coğrafi, ister ekonomik veya fonksiyonel ya da sosyal anlamda olsun, 

tarihi gelişim süreci içerisinde ülke veya bölge bazında ekonomik gelişim farklı 

cereyan ettiği için bölgelerarası farklılıklar ortaya çıkmaktadır (Kızıltan, vd., 2007). 

Dünya ülkeleri arasındaki gelişme düzeyi farklılıklarının, Türkiye’de de iller bazında 

farklılıklar gösterdiği rahatlıkla görülebilmektedir. Coğrafi anlamda da ülkemizdeki 

her mekânın eşit miktarda gelişmiş olduğundan bahsetmek mümkün değildir. Gerek 

ekonomik, gerekse sosyal anlamda eşitsizlikler hüküm sürmektedir. Bu farklılık 

Türkiye’de özellikle Doğu-Batı arasında kendini hissettirmektedir. Aşağıdaki tabloda 

Türkiye’deki illerin sosyo-ekonomik açıdan gelişmişlik düzeyleri verilmiştir. 

Tablo 1. İllerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması. 

SEGE-2011 

İL KODU İLLER 

SEGE-2011 ENDEKS DEĞERİ 

SIRASI 

TR 100 İstanbul 1 4,5154 

TR 510 Ankara 2 2,8384 

TR 310 İzmir 3 1,9715 

TRA 21 Ağrı 79 -1,6366 

TRB 24 Hakkâri 80 -1,6961 

TRB 22 Muş 81 -1,7329 

Kaynak: T.C. Kalkınma Bakanlığı, 2011. 

Gerek Dünya’da gerekse Türkiye’de geri kalmışlığın çeşitli sebepleri vardır. 

Türkiye’de bu dengesizliklerin coğrafi sebepleri listelenecek olursak ilk başta fiziki 

şartların etkisi, eklenmesi gerekmektedir. Bölgeler arasındaki coğrafi farklılık sonuç 

olarak ekonomik ve sosyal açıdan gelişme düzeyi farklılıklarını da beraberinde 

getirmektedir. Örneğin: Edirne’de 2015 yılında 1.372.357 dekar buğday üretimine 

ayrılmıştır. Toplam üretim ise 488.125 ton olarak gerçekleşmiştir. Edirne’de verim 

ise kg dekar başına 356 kg ile Türkiye ortalamasının çok üzerinde yer almaktadır 

(Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, 2015). Ağrı İli’nde ise buğday 

227



üretim alanı 1.037.357 dekardır. Toplam buğday üretimi ise 153.191 ton olarak 

kayıtlara geçmiştir (TÜİK). Üretim miktarındaki bu değişkenlikler sonucu Edirne’de 

ve Ağrı’da yaşayan insanların gelirleri farklı olabilmektedir. Böylesine bir 

dengesizliğin ortaya çıkmasının ana nedeni yukarıda bahsedilen iki bölge arasındaki 

doğal şartların farklı oluşundandır. Bölgenin geri kalmasının doğal nedenlerinden ilki 

uzun süren kış aylarıdır. Edirne’de ürün ekiliş-toplanış mevsimi neredeyse yılın 4 

mevsimi sürerken Ağrı’da bu süre 3-4 ay ile kısıtlı kalmaktadır. Ağrı’nın ilçelerinden 

biri olan ve kış şartlarından olumsuz etkilenen Hamur’da da durum aynıdır. 

Araştırma sahasının da sınırları içerisinde bulunduğu Doğu Anadolu Bölgesi sosyoekonomik 

bakımdan Türkiye ortalamasının oldukça gerisindedir. Bu durum Doğu 

Anadolu illerinden batı illerine göçe neden olmaktadır. İnsanların göç etmesi sadece 

insan gücünün yitirilmesi değil aynı zamanda sermaye kaybı anlamına gelmektedir 

(Dinçer vd., 2004). 

Hamur İlçesi’nin idari olarak bağlı olduğu Ağrı gelişmişlik sıralamasında Türkiye 

ortalamasının oldukça alt sıralarında (76) yer almaktadır (Gül, vd., 2015). Ağrı İli’ne 

bağlı olan Taşlıçay İlçesi’de Hamur gibi sosyo-ekonomik açıdan az gelişmiş bir 

ilçedir. 

Hamur İlçesi, Ağrı İli sınırları içerisinde Doğu Anadolu Bölgesi’nin Yukarı Murat- 

Van Bölümü’nde yer almaktadır 3 . Yüzölçümü 873 km 2 ’dir (Harita Genel 

Komutanlığı, 2009). İlçenin kuzeyinde Ağrı şehri, doğusunda Taşlıçay, 

güneydoğusunda Erciş (Van), güneyinde Patnos, batısında Tutak ve kuzeybatısında 

ise Eleşkirt bulunmaktadır (Harita 1). 

Ağrı şehrine mesafe bakımından en yakın ilçe merkezi olan Hamur, şehrin yaklaşık 

14 km güneybatısında bulunmaktadır. Hamur, çevresindeki önemli şehirlerden 

Erzurum’a 192 km, Iğdır’a 157 km, Kars’a 176 km, Van’a 214 km, Muş’a 234 km ve 

Bitlis’e ise 222 km uzaklıktadır. İlçe arazisinin deniz seviyesine göre ortalama 

yükseltisi 1.675 m'dir. 

Araştırma sahası içerisindeki önemli dağlık alanları, ilçenin doğu ve güneydoğusunda 

sıralanan Aladağlar silsilesine dâhil edilen Biçare Dağı ve Kandil Dağları’dır. Dağ 

sıraları başta Murat Nehri ve önemli kollarından Tükenmez Çayı, Mandalık Irmağı ve 

Tuzlusu çayları tarafından derin vadilerle parçalanmıştır. 

Araştırma sahası cumhuriyetin ilanıyla birlikte idari olarak Ağrı şehrine bağlı olarak 

bucak statüsünde yapılandırılmış, 1958 yılında 7033 Sayılı Kanun ile merkez ilçeden 

3 

Bilindiği üzere Türkiye’nin Coğrafi Bölge ve Bölümleri (7 bölge ve 21 bölüm şeklinde), 6 - 

21 Haziran 1941 tarihleri arasında toplanan Birinci Türk Coğrafya Kongresi’nde Türkiye 

Coğrafyası Komisyonu tarafından oluşturulmuştur. Yukarı Murat–Van Bölümü, komisyon 

raporunun ilk bölümünde tek bir bölüm gibi değerlendirilirken raporun ilerleyen bölümlerinde 

ise Yukarı Murat ve Van Bölümleri iki ayrı bölüm olarak ele alınmaktadır. Günümüzde de bazı 

araştırmacılar (Arınç ve Özçağlar) tarafından coğrafi şartların farklılığı nedeniyle ayrı ayrı 

kabul edilmekle birlikte araştırmacıların büyük çoğunluğu Yukarı Murat ve Van Bölümü 

şeklinde tek bölüm olarak ele almaktadır. 

228



ayrılarak 43 köyü ile birlikte müstakil bir ilçeye dönüştürülmüştür (Kocaman vd., 

2014). 

Harita 1. Araştırma Sahasının Lokasyon Haritası 

Türkiye’nin az gelişmiş ilçelerinden biri olması nedeniyle dikkat çeken Hamur, 

şimdiye kadarki sosyo – ekonomik açıdan sıralamalar belirleyen en kapsamlı ve reel 

229



çalışma olan Devlet Planlama Teşkilatına göre 872 ilçe arasında 863. olarak son 

sıralarda yer almıştır (DPT, 2004). 

Tablo 2. Hamur ve Bazı İlçelerin Gelişmişlik Sıralamaları (DPT, 2004). 

872 İlçe İçinde 

Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik 

Gelişmişlik İl - İlçe 

Gelişmişlik Endeksi Grubu 

Sıralaması 

1 

Bursa 

Büyükşehir 

7,95333 1 

2 

Adana 

Büyükşehir 

5,71564 1 

3 Kocaeli Körfez 5,07532 1 

860 

ERZURUM 

Karayazı 

1,51114 6 

861 VAN Gürpınar 1,51778 6 

862 VAN Çatak 1,52253 6 

863 AĞRI Hamur 1,54084 6 

864 VAN Özalp 1,54656 6 

865 VAN Başkale 1,55537 6 

866 SİİRT Şirvan 1,57002 6 

867 AĞRI Diyadin 1,57880 6 

868 BİTLİS Hizan 1,59390 6 

869 

ERZURUM 

Tekman 

1,62149 6 

870 VAN Çaldıran 1,62954 6 

871 BİTLİS Mutki 1,63985 6 

872 

VAN 

Bahçesaray 

2,01076 6 

230



9 

8 

7 

6 

5 

4 

3 

2 

1 

0 

Grafik 1. Hamur ve Bazı İlçelerin Gelişmişlik Grafiği (DPT, 2004). 

Tabloda görüldüğü gibi DPT’nin yapmış olduğu sosyo-ekonomik gelişmişlik 

endeksleri sonucunda bölgeler arasında büyük farklar olduğu göze çarpmaktadır. 

Nitekim Bursa ve Kocaeli gibi gelişmiş illerin bulunduğu Marmara Bölgesi 

Türkiye’nin en gelişmiş coğrafi bölgesidir. Marmara Bölgesi’ni sırayla Ege bölgesi, 

İç Anadolu Bölgesi, Akdeniz Bölgesi, Karadeniz Bölgesi ve Güneydoğu Anadolu 

Bölgesi takip etmektedir. Ancak, Bahçesaray, Mutki, Çaldıran gibi ilçeleri barındıran 

Doğu Anadolu Bölgesi gelişmişlik grubunda en son sırada yer almaktadır. Bilindiği 

gibi bölge Türkiye’nin en geniş yüzölçümüne sahiptir ve nüfus yoğunluğu en düşük 

coğrafi bölgesidir (Doğanay, 1997: 221). 

Geçmiş yıllarda yapılan bölgesel sosyo-ekonomik gelişmişlik araştırmaları 

sonuçlarına göre Doğu bölgeleri ile Batı bölgeleri arasındaki fark artmıştır (Şahin, 

2011). Bu durumun sonucu olaraktan Doğu’dan Batı’ya göç giderek artmıştır. 

2. AMAÇ, YÖNTEM VE SINIRLILIKLAR 

Bu çalışmanın amacı Hamur İlçesi’nin geri kalmışlığına neden olan doğal çevre, idari 

ve beşeri nedenleri araştırmak, bu nedenleri sebep-sonuç ilişkisi içerisinde coğrafi bir 

bakış açısı ile ortaya koymaktır. Aynı zamanda tespit edilen sorunlara somut öneriler 

koyulmuştur. 

Araştırmada, mevcut devlet raporları taranmış ve pek çok kurumun istatistiğinden 

yararlanılmıştır. Aynı zamanda coğrafi çalışmaların olmazsa olmazı saha etütleri 

yapılmış ve yörede bulunan halk ile mülakatlar yapılmıştır. 

231



Yöre halkı ile mülakat yapılırken insanların karamsarlığı, çözüm odaklı olmayışı 

karşımıza çıkmaktadır. Mülakatlar sırasında çözüm önerileri sorulmuş ve halktan iyi 

fikirler alınamamıştır. 

3. HAMUR İLÇESİ’NDE GERİ KALMIŞLIĞA NEDEN OLAN 

DOĞAL ÇEVRE FAKTÖRLERİ 

Araştırma sahası Hamur’un geri kalmışlık nedenleri araştırılırken ilk göze çarpan 

coğrafi faktör iklimdir. Bölgenin yaşadığı sert ve uzun kış koşulları bölgedeki 

insanların tarımsal faaliyetlerini kısıtlamaktadır. Araştırma sahasında genel olarak 

Akdeniz İklimi içerisinde kendine has Doğu Anadolu Karasal iklimi hüküm 

sürmektedir. Her bilim dalında olduğu gibi, klimatolojide de dağınık olan tiplerin, az 

çok ortak yanlı olanlarını bir araya getirerek büyük iklim kuşakları ortaya 

çıkartılmıştır (Dönmez, 1984: 32). 

Doğu Anadolu Bölgesi’nin tümüyle yüksek bir saha oluşu, yüksek dağlık sıralarla 

deniz etkilerinden uzak bulunuşu, atmosfer dolaşım sisteminin belli derecede 

modifikasyonuna sebep olmakta, bilinen genel özellikleri ile bölge iklimini meydana 

getirmektedir (Nişancı, 1979: 15). Bölgede bazı istisnalar dışında karasallık oranı 

oldukça yüksektir. Yaz aylarını ise kısa ve kurak olarak geçiren Hamur bu süre zarfı 

içerisinde tarımsal üretimde bir yıl içinde sadece 4 ayını değerlendirmektedir. 

Hamur’da yaz aylarında gündüzleri sıcaklık değerleri ortalama 25 o C iken Hamur, 

geceleri sıcaklık ortalama 15 o C’ye kadar düşmektedir. 

Tablo 3. Ağrı Meteoroloji İstasyonu’nda Ortalama, Maksimum ve Minimum 

Sıcaklıkların Aylara Göre Dağılımı (1986-2011). 

Sıcaklık 

Değ. o C 

/Aylar 

O Ş M N M H T A E Ek K A Yıllık 

Ortalama 

Sıcaklık 

- 

10,6 

-8,8 -2,2 6,7 11,9 17 21,4 21,6 16,3 9,6 1,1 -5,7 6,5 

Maksimum 

Sıcaklık 

7,8 10,2 21,5 27,2 28 32,5 37,6 38,2 35 27,8 18,6 16 25 

Minimum 

Sıcaklık 

-38 

- 

38,6 

- 

32,8 

- 

17,2 

-3 -1 -1,7 0 -2 -5,4 

- 

31,6 

- 

39,8 

-17,3 

Kaynak: MGM Verileri. 

232



C Ortalama Sıcaklık Maksimum Sıcaklık Minimum Sıcaklık 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

-10 

-20 

-30 

-40 

-50 

Grafik 2. Ağrı Meteoroloji İstasyonu’nda Ortalama, Maksimum ve Minimum Sıcaklıkların 

Aylara Göre Dağılımı. 

Meteorolojiden alınan verilere göre, ortalama sıcaklık değerleri yıl içinde dört ayda 

0 o C’nin altında kalmaktadır. Bu aylar içinde ise Ocak ayı en düşük değerlere sahiptir. 

Ocak ayını takip eden aylarda sıcaklık artar. İlkbahar mevsiminde ise Mart ayında 

olunmasına rağmen sıcaklık değerleri 0 o C’nin altında gösterir. İlkbahar mevsiminden 

sonra Haziran ayında ortalama sıcaklığın 17 o C olduğunu görürüz. Bu veriler 

sonucunda Ağrı’da yaz mevsiminin kısa ve serin olduğunu söyleyebiliriz. Yaz 

mevsiminde en yüksek sıcaklıkların Temmuz ve Ağustos aylarına ait olması yaz 

mevsiminin geç geldiğini gösterir. Ağustos sonrasında 10 o C’ye yakın bir sıcaklık 

düşüşü yaşanır. 1986 – 2011 yılları arası, yıllık ortalama sıcaklık değeri 6,5 o C olan 

Ağrı Meteoroloji İstasyonu’nun kabaca karasal bir iklime sahip olduğunu rahatça 

söyleyebiliriz (Tablo 2). 

Ortalama maksimum sıcaklıkların yıl içerisindeki dağılışı incelendiğinde sıcaklığın 

yılın en soğuk dönemlerinde (Aralık, Ocak, Şubat) dahi eksiye düşmediğini görürüz. 

Mart ayından itibaren ani bir yükseliş gösteren sıcaklıklar Temmuz ve Ağustos 

aylarında en zirve noktasına ulaşır. Sıcaklığın Mart ayında yükseldiği gibi aynı şekilde 

Ekim ve Kasım aylarında da ani bir düşüş yaşanır. 1986 – 2011 yılları arasında ölçülen 

maksimum sıcaklık 38,2 C o ile Ağustos ayında olurken, en düşük sıcaklık 7,8 C o ile 

Ocak ayında ölçülmüştür. 

233



Araştırma sahasında yapılan 1986 – 2011 yılları arasındaki meteoroloji gözlem 

sonuçlarına göre ilkbaharda Ağrı İl Merkezi’nde ortalama 30 – 40 gün arası donlu gün 

sayısı vardır. 

Görüldüğü gibi kış koşulları Ağrı’da oldukça sert ve uzun geçmektedir. Bu durumun 

sonucu olaraktan, bölgede tarımsal faaliyet yapılan süre oldukça kısıtlı olmaktadır. 

Nitekim yaz aylarının sonunda birtakım işlerini geciktiren çiftçiler dışarda kalan 

ürünlerini don olayları yüzünden kaybedebilmektedir. Tarımsal işsizliğin önüne 

geçilerek tarımsal verimi artırmak ve yakıt giderlerini çiftçilerin lehine düşürmek gibi 

seçenekler bölge halkına büyük kolaylık sağlayacağı gibi göçleri de azaltacaktır. 

Ayrıca Diyadin’de başlayan seracılık faaliyetleri (http://www.milliyet.com.tr/turkiyenin-en-buyuk-ve-en-modern-serasi-agri-yerelhaber-508680/) 

Hamur İlçesi’ne özel 

boru sistemleri aracılığı ile getirilmelidir. Bu sayede bölge halkı için tarımsal gelir 

artışı olacak ve kalkınmayı hızlandıracaktır. Özellikle, jeotermal enerjinin ilçelere 

dağıtılarak ev ısıtma sistemi olaraktan kullanılması bölge insanının kış aylarında 

çektiği çileyi bir nebze olsun hafifletecektir. 

Öte yandan, kış aylarında - 40 o C’ye kadar düşen sıcaklıklar evlerin ısıtılmasını 

oldukça zorlaştırmaktadır. Hali hazırda kömür ve hayvansal yakıt ile ısıtılan evlerin 

kışlık yakıt giderleri oldukça fazladır. Kış aylarında ekonomik olarak kötü durumda 

olan çiftçilerin bu nebze yüksek yakıt giderlerine sahip olması bölgedeki insanları 

ekonomik yönden oldukça zorlamaktadır. Kömür gibi fosil yakıtlar kullanıldığından 

bölgede hava kirliliği gözle görülür derecededir. Bu durum ayrıca solunum yolu ve 

göğüs hastalıklarına yakalanan insan sayısını da artırmaktadır. 

Fotoğraf 1. Hamur İlçe Merkezi Üzerinde Özellikle Kış Mevsiminde İzlenen Hava Kirliliği. 

Ayrıca toprağın donmasından dolayı kış aylarında cenaze sahibi aileleri oldukça 

zorlamaktadır. Don olan toprağın kazılması neredeyse imkânsız olduğundan, toprağın 

üzerinde saatlerce süren ateş yakılmaktadır. Toprağı biraz olsun ısıtan ateş defin 

işlemlerine imkân vermektedir. 

234



Uzun kış mevsiminin diğer bir olumsuz yansıması, köy yollarının yoğun kar yağışı 

yüzünden kapalı kalmasıdır. Ağrı ve Hamur Özel İdaresi’nin yetersiz donanıma sahip 

olmasından dolayı köy yolları uzun süre kapalı kalmaktadır. Buna bağlı olarak kış 

aylarında hasta kişilerin ve hamile kadınların hastaneye götürülmesi neredeyse 

imkânsız olmaktadır. Köy yollarının kapalı olmasının diğer bir olumsuz yönü de köy 

okullarına gidiş – gelişi etkilemesidir. Özellikle eğitim – öğretimi ve sağlığı olumsuz 

etkileyen bu sorunun çözümü ise yeni iş makineleri alınarak kolayca çözülebilir. 

Bölgedeki halkın kış aylarındaki yaşadığı zorlukların devlet tarafından fark edilmesi 

gerekmektedir. Hali hazırda doğal gaz satışı olmadığından, kış aylarında yapılan 

kömür yardımlarından ziyade kömür fiyatlarının düşürülmesi veya ailelere kömür 

yardımı yapılması daha isabetli bir yardım olaraktır. 

4. HAMUR İLÇESİ’NDE GERİ KALMIŞLIĞA NEDEN OLAN İDARİ 

FAKTÖRLER 

Hamur’un ulaşım mesafesi bakımından Ağrı şehrine yakın olması ilçeyi birçok 

yönden olumsuz etkilemektedir. Örneğin, Ağrı şehrine ticaret için giden nüfus Hamur 

için bir kayıptır. Yine Ağrı’ya olan yakınlığından dolayı Van ve Bitlis yönlerinden 

gelen araçlar Hamur’da mola vermemektedirler. Bu yüzden Hamur İlçe Merkezi’nde 

birkaç küçük bakkalın dışında büyük ticari işletme bulunmamaktadır. 

Az gelişmişlik açısından bir diğer sebep ise ulaşımdır. Ulaşım konusunda bu sorun ise 

köylerin Hamur İlçe Merkezi’ne olan yol bağlantı sorunudur. Hamur İlçe Merkezi’nin 

kuzeydoğusundaki köylerin Ağrı şehrine daha yakın olması, bu köylerde yaşayan 

insanların ekonomik ve sosyal faaliyetleri için Ağrı Merkez İlçesi’ni tercih etmelerine 

sebep olmuştur. Bu köylerde yaşayan insanlar sadece resmi faaliyetler için Hamur İlçe 

Merkezi’ne gitmektedirler (Harita 2). Dolayısı ile Hamur’a ekonomik açıdan çok fazla 

katkı sağlayamamaktadır. 

235



Harita 2. Hamur Ulaşım Haritası. 

En önemli problemlerden biri de kuzeydoğudaki köylerde yaşayanlar direkt olarak 

Hamur İlçe Merkezi’ne, ulaşamamaktadır. Hamur İlçe Merkezi’ne gelmek için önce 

Ağrı şehrine gitmekte ve buradan da Hamur İlçe Merkezi’ne yaklaşık 14 km boyunca 

yolculuk etmektedirler. Bu ulaşım sorunundan etkilenen köylerden başlıcaları; 

Alakoyun, Ayvacık, Ekincik, Karlıca, Kılıç, Köşk, Sarıbuğday, Seyithanbey, 

Tükenmez, Uğurtaş, Yapılı, Yukarı Ağadeve’dir. Bahsedilen yol sorunundan 

etkilenen köylerin 2014 yılı toplam nüfusu ise 4.766’dır. Gelişen teknoloji ile doğal 

çevre şartlarından kaynaklanan sorunlar çözülebilecekken, sorunun üzerine 

gidilmemiştir. Bununla birlikte fiziki çevrenin ulaşım faaliyetleri üzerindeki tesirleri, 

zamanımızda ki teknolojik gelişmelere rağmen, hala önemini korumaktadır 

(Tümertekin, 1976: 20). 

Bazı köylerde ise Hamur İlçe Merkezi ile karayolu bağlantısı asfaltsız yollar ile 

sağlanmaktadır. Bundan dolayı bu köylerde bulunan toplu taşıma araçları ve özel 

araçlar daha iyi yolları olan Ağrı şehrine gitmeyi tercih etmektedirler. 

Bölge halkı sorunun çözümüne ilişkin karamsar bir tavır çizmektedir. Alternatif 

çözüm sunan kişiler ise gerçeklikten uzak kalmaktadırlar. Bölge halkı ile yaptığımız 

görüşmelerde tünel açılması yönündeki öneriler gerçekçi bulunmamıştır. 

Devletin geri kalmış bölgelerde, o bölgenin özelliğine göre, istihdam yaratacak 

yatırımları bizzat yapması gerekir. Bu yörelerde oturanlar bu işletmelerde çalışmalı 

ve aynı zamanda ücretlerinden kesinti yapılarak bu işletmelere ortak olmaları ve 

sonunda devredilmesi planlanmalıdır. Bu takdirde gelir artışı ve istihdam artışı, o 

bölgenin kalkınmasına da imkân sağlayacaktır (Korkmaz 2013: 65). 

236



Hamur ve köylerinin bu çıkmazdan kurtulması için alternatif olarak Hamur İlçesi’nin 

ilçe statüsünden çıkarılarak belde yerleşmesi olarak Ağrı Merkez İlçesi’ne 

bağlanabilir. Bu sayede Hamur’a ve köylerine yatırım bütçesi anlamında Hamur İlçe 

Özel İdaresi’nden daha güçlü olan Ağrı İl Özel İdaresi ile hizmet götürülecek ve 

ulaşım sorunlarının bu sayede büyük oranda çözümlenmesi sağlanacaktır. Bir diğer 

öneri ise özel idaresi bütçelerinden daha fazla kaynak aktarılması sağlanarak olumsuz 

yol koşulları iyileştirilmeli ve daha kolay ulaşım sağlanmalıdır. 

5. HAMUR İLÇESİ’NDE GERİ KALMIŞLIĞA NEDEN OLAN 

BEŞERİ ÇEVRE FAKTÖRLERİ 

Hamur’da az gelişmişliğin diğer bir sebebi ise, aktif veya pasif olarak herhangi bir 

sanayi kuruluşunun bulunmayışıdır. Bu durumun ilk sebebi araştırma sahasının Ağrı 

şehrine yakınlıktır. Ağrı şehrine 14 km mesafede olan Hamur, sanayi tesisi kurulma 

potansiyelini de buraya kaptırmıştır. Herhangi bir sanayi kuruluşu açmak isteyen bir 

girişimci için Ağrı şehri daha cazip gelmektedir. 

İlçe merkezinde küçük üretim sahaları olarak nitelendirilebilecek çok az işletme 

bulunmaktadır. Örneğin, ilçe merkezinde toplam 2 adet ekmek fırını bulunmaktadır. 

Her ilçe merkezinde bulunması gereken lastik tamircisi dahi Hamur’da 

bulunmamaktadır. İnsanlar bu tür ihtiyaçlarını Ağrı şehrinde gidermektedir. 

Gerek Ağrı’da gerekse Hamur’da hayvancılığın ekonomik kaynakların başında 

gelmesine ters düşen bir durum vardır. Hayvancılığa bağlı sanayi kolları herhangi bir 

gelişme göstermemiştir. Tek başına faaliyet gösteren Ağrı Et Balık Kurumu tüm 

bölgeye hizmet vermektedir. Ancak büyük potansiyele sahip olan bölge çeşitli 

nedenlerden dolayı bu potansiyelini yansıtamamaktadır. Sermayenin bulunamayışı, 

girişimci eksikliği bunlardan bazılarıdır. Özellikle bazı devlet kuruluşlarının hibe 

destek çağrıları çoğu zaman cevapsız kalmakta veya az taleple sonuçlanmaktadır. 

Örneğin, Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu’na yapılan başvurular 

Türkiye’nin diğer illerine göre oldukça düşüktür (TKDK, Ağrı İl Koordinatörlüğü). 

Tablo 4. TKDK Çağrı Bazlı Alınan Başvuru ve Sözleşme İmzalanan Proje Sayıları 

(2013). 

Çağrılar 

Çağrı Bazlı 

Alınan 

Başvuru Sayısı 


Sözleşme İmzalanan 

Proje Sayısı 


Toplam Yatırım 

Tutarı 


Toplam Destek 

Tutarı (TL) 

9. Çağrı 18 6 0,7 0,3 

10. Çağrı 6 4 3,7 2,2 

11. Çağrı 24 23 12,4 6,8 

12. Çağrı 8 3 5,5 2,6 

13. Çağrı 13 11 18,9 8,1 

14. Çağrı 2 2 3,4 2 

15. Çağrı 0 0 0 0 

Kaynak: TKDK Ağrı İl Koordinatörlüğü. 

237



Tablodaki (Tablo 3) verilere göre çağrı bazlı sözleşme imzalanan proje sayısına göre 

Türkiye’de son sıralarda yer almaktadır (TKDK, Ağrı İl Koordinatörlüğü). Hamur 

İlçesi ise Ağrı’ya bağlı ilçeler arasında son sırada yer almaktadır. Doğubayazıt ise 

Ağrı İli’nde ilk sırada gelmektedir (Tablo 3). 

Tablo 5. TKDK İlçe Bazlı Sözleşmeye Bağlanan Proje Sayısı, Yatırım Tutarı ve 

Destek Tutarı. 

İlçeler 

İlçe Bazlı Sözleşmeye 

Bağlanan Proje 

Sayısı 

İlçe Bazlı Toplam 

Yatırım Tutarı 

(TL) 

İlçe Bazlı Toplam 

Destek Tutarı 

(TL) 

Merkez 9 1,5 Milyon 0,8 Milyon 

Eleşkirt 12 14,3 Milyon 7,1 Milyon 

Hamur 5 0,5 Milyon 0,3 Milyon 

Doğubayazıt 4 13,2 Milyon 6,6 Milyon 

Patnos 5 6,8 Milyon 3,5 Milyon 

Tutak 10 3,8 Milyon 1,9 Milyon 

Taşlıçay 4 4,4 Milyon 1,8 Milyon 

Kaynak: TKDK Ağrı İl Koordinatörlüğü. 

Tabloya göre ilçe bazlı yatırımlardan ve bu yatırımlara ödenen destek tutarlarından en 

az Hamur İlçesi almıştır (Tablo 4). 

6. SONUÇ 

Bu çalışmada Ağrı İli’ne bağlı Hamur İlçesi’nin neden sosyo-ekonomik açıdan geri 

kaldığı sorunları araştırılmış ve somut öneriler sunulmaya çalışılmıştır. Bu sorunlar 

araştırılırken doğal çevre, idari ve beşeri faktörler olmak üzere başlıklara ayrılmış bu 

başlıklar altında sorunlara çözüm önerileri sunulmuştur. Bu çözüm öneriler 

sunulurken gerçekçi olmaya çalışılmıştır. Çünkü geri kalmış bölgeleri kısa sürede 

kalkındırmak imkânsız denecek kadar zordur. Ancak uzun vadede gerekli somut 

adımlarda atılırsa Hamur’un günümüzdeki konumundan çok daha iyi yerlere gelmesi 

kolay olabilir. Bunun için belediye, milletvekilleri, akademik personellerin ve yöre 

halkının uyum içinde çalışması yeterli olacaktır. 

Devletler bölgeleri veya şehirleri geliştirirken elinde bulundurduğu kaynakları gelişi 

güzel bir şekilde dağıtmak yerine belli potansiyelleri olan yerlerde yoğunlaştırır. 

Hamur İlçesi için belli potansiyelleri etkileyen durumların başında iklim koşulları 

gelmektedir. Bunu sırasıyla idari faktörler ve beşeri faktörler etkilemektedir. 

Uzun vadede yöre halkının sorunları dinleyecek şekilde milletvekilleri, belediye ve 

akademisyenlerin uyum içinde çalışması oldukça önemlidir. Bu yöntem ile yöre için 

kalkınma planlarının yapılması sadece Hamur için değil, aynı zamanda Hamur’a 

yakın il ve ilçeler içinde iyi olacaktır. Aksi takdirde bölgeden batıya göçlerin artarak 

devam etmesi kaçınılmazdır. 

KAYNAKÇA 

Devlet Planlama Teşkilatı (2004). İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması 

Araştırması. 

238



Dinçer, B.,-Özaslan, M.,-Kavasoğlu, T., (2003). İl ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik 

Gelişmişlik Sıralaması Araştırması. DPT, Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum 

Genel Müdürlüğü, 2671: 74-77., Ankara. 

Doğanay, H. (1997). Türkiye Beşeri Coğrafyası. Milli Eğitim Yayınları: 2982, Bilim 

ve Kültür Eserleri Dizisi: 877, Eğitim Dizisi: 10, Milli Eğitim Basımevi, 

İstanbul. 

Gül, E., Bora, Ç. (2015). 2013 Verileriyle Türkiye’de İllerin Gelişmişlik Düzeyi 

Araştırması. Türkiye İş Bankası, İktisadi Araştırmalar Bölümü. Harita Genel 

Komutanlığı (2009). www.hgk.msb.gov.tr/urunler/diger/il_ilce_alanlari.pdf 

Kızıltan, A., & Ersungur, Ş. M. (2007). Türkiye’de İller Ve Bölgelerin Ekonomik 

Gelişme Düzeyleri Arasındaki Uzun Dönemli İlişkiler. Atatürk Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10(2). 

Kocaman, S. & Kaya, F. ve Korkusuz T. (2014). Ağrı İl’inin İdari Coğrafya Analizi, 

Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları. 

Korkmaz E., (2013). Küresel Süreçte Ulusal Kalkınma, İstanbul Himayala Yayınları. 

Korkusuz, T. (2015). Hamur’un Coğrafi Etüdü.. Yayımlanmamış Yüksek Lisans 

Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Coğrafya 

Bölümü. 

Şahin, İ. F. (2011). Coğrafi Faktörlerin Az Gelişmişlik Üzerine Etkileri ve Refahiye 

(Erzincan) Örneği. Eastern Geographical Review, 16: 25-48. 

T.C. Kalkınma Bakanlığı, İllerin ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik 

Sıralaması Araştırması, (2011) 

http://www.kalkinma.gov.tr/Lists/Yaynlar/Attachments/548/SEGE- 

2011.pdf 

TKDK, Ağrı İl Koordinatörlüğü. 

Trakya Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, 2015, 

google.com.tr/webhp?sourceid=chrome-instant&ion=1&espv=2&ie=UTF- 

8 

Tümertekin, E. (1976). Ulaşım Coğrafyası. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Coğrafya 

Enstitüsü Yayınları 2053. 

TÜİK, (2015) Bitkisel Üretim İstatistikleri. Türkiye’nin En Büyük ve En Modern 

Serası Diyadin’de Kuruluyor, Ağrı (5 Aralık 2014), 

http://www.milliyet.com.tr/turkiye-nin-en-buyuk-ve-en-modern-serasi-agriyerelhaber-508680/ 

World Bank, Data by Country, http://data.worldbank.org/country/turkey/turkish 

239

Öz 



Kalkınma Ajanslarının Bağımsız Denetimleri 

Gülnihal TORAMANLI 1 

Bölgelerimizin ve ülkemizin kalkınmasına katkı sağlamak amacıyla oluşturulan bu 

çalışmada; genel olarak bağımsız denetçilerin profilleri, bağımsız denetçilerin 

kalkınma ajansları ile ilgili kararlar alırken ve hizmetleri yürütürken uymaları gereken 

kurallar üzerinde durulacak kalkınma ajanslarında iç ve dış denetim konuları ele 

alınarak, bu denetimlerin etik kurallara uygun yapılması ve kalkınma ajansları 

açısından denetçinin iş etiğine uygun davranmasının rolü ve önemi üzerinde 

durularak, kalkınma ajanslarının mali destekleri, çeşitli proje destekleriyle bölgesel 

kalkınmayı sağlamaları, böylece gelişmişlik düzeyini artırarak milli gelirin adil 

dağılımını, sağlamayı amaçlamaları. Kalkınma ajanslarının Proje destekleri 

“Doğrudan Finansman Desteği”, “Doğrudan Faaliyet Desteği”, “Güdümlü Proje 

Desteği” gibi desteklerden oluşmakta olan, kalkınma ajansları mali desteklerinin 

bağımsız denetim zorunluluğu üzerinde durulacaktır. 

Anahtar Kelimeler: Denetim, Bağımsız Denetim, Kalkınma Ajansları. 

Abstract 

Independent Audit of the Development Agency 

In this study, to contribute the development of our regions and our country, in the 

lights profiles of independent auditors, the rules have to be obeyed while they are 

deciding about development agencies and implying services are focused on. Also the 

conceptual framework of business in independent auditing and internal and external 

auditing systems and the convenience. It is discussed to aim to provide development 

agencies to contribute financial support in fair distribution of national income and 

various social projects and the obligation of independent auditing in financial support 

of development agencies such as "Direct Financial Support", "Direct Service 

Support", "Guided Project Support”. 

Keywords: Audit, Independent Audit, Development Agencies. 

1. GİRİŞ 

Ekonomik büyüme oranlarının ve kişi başına düşen milli gelir miktarının gelişmişliğin 

ve kalkınmışlığın en önemli göstergesi olduğu günümüzde, milli gelirin dağılımı en 

önemli konulardan biri haline gelmiştir. Avrupa Birliği’nin bölgesel olarak ele aldığı 

müktesebata uyum çerçevesinde Devlet Planlama Müsteşarlığı ve Devlet İstatistik 

1 

Öğr. Gör.İstanbul Medipol Üniversitesi, Sosyal Bilimler MYO, Muhasebe ve Vergi 

Uygulamaları Programı Başkanı, SMMM, KGK Bağımsız Denetçi. 

gtoramanli@medipol.edu.tr 

240



Enstitüsü Başkanlığı’nın katkılarıyla oluşturulan “İstatistikî Bölge Birimleri 

Sınıflandırılması (İBBS)” baz alınarak 26 tane Kalkınma Ajansı kurulmuştur. 

Kalkınma Ajansları da çeşitli proje destekleriyle bölgesel kalkınmayı sağlamayı ve 

böylece gelişmişlik düzeyini artırarak milli gelirin adil dağılımını sağlamayı 

amaçlamaktadır. Resmi Gazete’nin 8 Şubat 2006 tarihinde yürürlüğe giren 5549 

Sayılı Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordine edilmesi ve Görevleri Hakkında 

Kanunla Devletin bölgesel kalkınma stratejisi ve proje destek faaliyetleri yepyeni bir 

boyut kazanmıştır. Bu kanunla, bölgesel kalkınma farklılıklarının ortadan 

kaldırılması, kar amacı güden veya gütmeyen yerel kuruluşlara mali destekler, 

üretimin ve istihdamın artırılması ve bölgelerin sosyal gelişmişliğinin artırılması gibi 

konular ajansların görevleri arasında sayılmıştır. Kalkınma ajanslarının bu bağlamda 

çeşitli proje destekleri bulunmaktadır. Bu destekler; “Doğrudan Finansman Desteği”, 

“Doğrudan Faaliyet Desteği”, “Güdümlü Proje Desteği” ve “Faiz ya da Faizsiz Kredi 

Desteği” gibi desteklerden oluşmaktadır. 

Ajansların merkezi bütçeden ve yerel yönetimlerden aldığı payların artması oranında 

proje destek miktarları her yıl artacaktır. Kalkınma ajanslarının proje destekleri her 

geçen yıl ciddi boyutlara ulaşmaktadır. Desteklerin başlaması ve proje sahiplerine 

ödemelerin yapılmasıyla birlikte, ödemelerin amacına uygun kullanılıp 

kullanılmadığı sorusu ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla denetime ve etik kurallara 

uygun denetime ihtiyaç doğmaktadır. 

2. KALKINMA AJANSLARININ BAŞLICA PROJE DESTEKLERİ 

5549 Sayılı Kanun ile Devletin bölgesel kalkınma stratejisi ve proje destek faaliyetleri 

yepyeni bir boyut kazanmıştır. Bu kanunla, bölgesel kalkınma farklılıklarının ortadan 

kaldırılması, kar amacı güden veya gütmeyen yerel kuruluşlara mali destekler, 

üretimin ve istihdamın artırılması ve bölgelerin sosyal gelişmişliğinin artırılması gibi 

konular ajansların görevleri arasında sayılmıştır. 

Kalkınma ajanslarının proje destekleri; “Doğrudan Finansman Desteği”, “Doğrudan 

Faaliyet Desteği”, “Güdümlü Proje Desteği” ve “Faiz ya da Faizsiz Kredi Desteği” 

gibi desteklerden oluşmaktadır. 

2.1. Doğrudan Finansman Desteği: Belli proje ve faaliyetlere ajansın yaptığı 

karşılıksız yardımlardır. Buradaki destek ajansların proje teklif çağrısı yöntemiyle 

kullandırdığı desteklerden oluşur. Ajans, proje teklif çağrısı yapmaksızın, doğrudan 

faaliyet mali desteği şeklinde veya proje hazırlık sürecini doğrudan yönetmek 

suretiyle güdümlü proje desteği şeklinde de destek sağlayabilir. 

2.2. Doğrudan Faaliyet Desteği: Bölgenin yenilikçilik ve girişimcilik kapasitesini 

geliştirmeye yönelik iş geliştirme, teknoloji geliştirme merkezleri, teknoparklar gibi 

kuruluşların büyük hacimli yatırım kararlarına etki edilmesi ve yönlendirilmesine 

katkı sağlayacak faaliyetlere verdiği desteklerdir. 

2.3. Güdümlü Proje Desteği: Bu projeler, proje teklif çağrısı yöntemi 

uygulanmadan doğrudan destek sağlamaya yönelik desteklerdir; Buradaki projelerde 

genel olarak özel sektör işletmeciliğini güçlendirecek şekilde, üretim ve ihracat 

kapasitesinin geliştirilmesi, sektörel çeşitlenmenin ve üniversite sanayi işbirliğinin 

241



desteklenmesi, işbirliği ağları ve değer zinciri oluşturulması, kümelenmelerin 

desteklenmesi ve bölgedeki sektörlerin ihtiyaç duyacağı alanlarda insan kaynaklarının 

geliştirilmesi esastır. 2 (www.dogaka.org.tr) 

2.4. Faizli ya da Faizsiz Kredi Desteği 

2.4.1. Faiz Desteği: 

Kâr amacı güden gerçek ve tüzelkişilerin başvuru rehberinde ki özelliklere uygun 

projeleri için, aracı kuruluşlardan alacakları krediler ve ödeyecekleri faizlerin, ajans 

tarafından karşılanmasını öngören karşılıksız yardımdır. 

2.4.2. Faizsiz Kredi Desteği 

Ajans tarafından kâr amacı güden gerçek ve tüzelkişilerin başvuru rehberinde 

belirtilen projeleri için, ajansa faiz ödenmeksizin taksitler halinde geri ödenmesi 

şeklindeki karşılıksız yardımlardan oluşmaktadır. 3 (www.bebka.org.tr) 

3. KALKINMA AJANSLARININ DENETİMİ 

5449 sayılı yasanın 25’inci maddesine göre ajanslarda iç ve dış denetim yapılması 

gerekmektedir. İç denetim ajansın yönetim kurulu başkanı veya genel sekreter ve bir 

iç denetçi tarafından gerçekleştirilir. Denetim faaliyeti rapor halinde yönetim 

kuruluna ve kalkınma kuruluna sunulacaktır.5449 sayılı Kanun’da dış denetimin, 

ajansın her türlü hesap ve işlemleri üzerinde gerçekleştirileceği belirtilmiştir. 

Ajanslarının denetlenmesinin esas ve usulleri İçişleri Bakanlığı, Maliye Bakanlığı ve 

Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığınca müştereken belirlenecektir. 

Dış denetim, ajansın yönetim kurulu tarafından her yıl mart ayında yaptırılacaktır. 

Ajansları denetleyen bağımsız dış denetim kuruluşları, raporlarını aynı zamanda 

İçişleri Bakanlığı ve Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığına sunacaklardır. 4 

(www.resmigazete.gov.tr) Denetim sonucunda suçlarla ilgili işlemleri yapmaya 

İçişleri Bakanlığı yetkiliyken, denetim sonucuna ve ajansların performansına göre 

değerlendirme yapmaya Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı yetkilidir. 5 (Sayıştay 

Dergisi, Sayı, 61) 

4. KALKINMA AJANSLARININ BAĞIMSIZ DENETİMİ, BAĞIMSIZ 

DENETÇİLERİN PROFİLLERİ VE KALKINMA AJANSLARI İLE 

İLGİLİ KARARLAR ALIRLARKEN UYMALARI GEREKEN 

KURALLAR 

Birçok proje desteğinde, yararlanıcılar tarafından projeler sunulmakta, harcamalar 

belgelenerek ödemeler alınmakta ancak arka planda olayların gerçekliği ve 

2 http://www.dogaka.org.tr/Destekler-detay.asp?D=11&Destekler=mali-destekprogrami&DD=49&DesteklerDetay=dogrudan-finansman-destegi 

3 

http://www.bebka.org.tr/site-sayfa-71-kredi_destekleri.html 

4 

http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/htmkalkınma ajansları denetim yönetmeliği 

5 

Sayıştay Dergisi, Sayı, 61, Kalkınma Ajansları ve Sayıştay Denetimi 

242



uygunluğun da çok fazla tespit edilmesi gerekliliği de sürekli artmaktadır. Burada bu 

mali desteklerin bağımsız denetiminin gerekliliği de ortaya çıkmaktadır. 

Kalkınma ajansları mali desteklerinin bağımsız denetimi zorunludur; 

Bu nedenle proje desteklerinin yerindelik, uygunluk ve gerçeklik açısından bağımsız 

denetimi önem teşkil etmektedir ve Kalkınma Ajansları Mevzuatında Proje 

desteklerinin yerindelik, uygunluk ve gerçeklik açısından denetimi özellikle 

düzenlenmiştir. 

T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müşteşarlığı “Kalkınma Ajansları 

Destek Yönetimi Kılavuzu”nun “Maliyetlerin Uygunluğu Bölümünün”, “Denetim 

Maliyetleri” başlığı altında aşağıdaki ifade yer almaktadır. Ajans kamu kurum ve 

kuruluşlarını dış denetim kuralından muaf tutabilir demektedir. 6 (www.kgk.gov.tr) 

Ajanslar 200 bin TL ve üzerindeki destekledikleri projelerden DENETİM RAPORU 

talep edecektir. Bu rakamın altında ki projelerde ise denetim raporu ajansın isteğine 

bağlı olacaktır. 

Burada dikkat edilmesi gereken konu, denetim raporunun kimin tarafından 

hazırlanacağıdır. Denetim raporunun Yasal denetim konusunda ulusal veya 

uluslararası kabul görmüş bir denetim kurumuna yaptırılacağı ifade edildikten sonra 

bu denetim kurumunun tanımı yapılarak bu kurumun Yeminli Mali 

Müşavirler/Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler Odası veya Sermaye Piyasası 

Kurulunca onaylanmış Bağımsız Denetim Şirketi olduğu ifade edilmiştir. Ancak 2011 

tarihinde KGK kurulmuş ve KGK tarafından yetkilendirilen bağımsız denetçiler ve 

bağımsız denetim kuruluşları tarafından aşağıda görüldüğü şekilde bağımsız denetim 

gerçekleşmektedir. 

Kamu Gözetimi alanında yeni Türk Ticaret Kanunun’da öngörülen bağımsız denetim 

alanını düzenlemek üzere 660 sayılı Kanun Hükmünde Kararname (KHK) ile 2 Kasım 

2011 tarihinde kurulmuştur. KGK Başbakanlıkla ilişkili, idari özerkliğe sahip bir Üst 

Kuruldur. Amacı, yatırımcıların çıkarlarını ve denetim raporlarının doğru ve bağımsız 

olarak hazırlanmasına ilişkin kamu yararını korumak, doğru, güvenilir finansal 

bilgilerin elde edilmesini sağlamaktır. 

Kamu gözetimi, Bağımsız denetim faaliyetlerinin yasal düzenlemelere ve 

standartlara uygun olup olmadığının, kamu yararını ön planda tutan bir kurum 

tarafından çeşitli uygulamalarla kontrol edilmesidir. 

Bağımsız Denetim işletmelerin finansal tablolarının ve finansal bilgilerinin, finansal 

raporlama standartlarına uygunluğu ve doğruluğu konusunda, gerekli bağımsız 

denetim teknikleri uygulanarak denetlenmesi ve değerlendirilerek bir rapora 

bağlanmasıdır. 

Bağımsız denetim, bağımsız denetçiler ve bağımsız denetim kuruluşları tarafından 

yürütülür. 

Bağımsız denetçiler; yeminli mali müşavirlik ya da serbest muhasebeci mali 

müşavirlik ruhsatını almış meslek mensuplarıdır ve KGK tarafından yetkilendirilirler. 

6 

www.kgk.gov.tr/contents%5Cfiles%5CPdf%5CKGK_Brosur.pdf 

243



Bağımsız denetim kuruluşları ise; KGK’da bağımsız denetim alanında çalışma 

yetkisi alan şirketlerdir. T.C. Kamu Gözetimi Muhasebe ve Denetim Standartları 

Kurumu (KGK ) Mevzuatı, Bağımsız Denetim yönetmeliği, Resmi Gazete Tarihi: 

25.01.2013 Resmi Gazete Sayısı: 28539, Bağımsız Denetim Yetkilendirme Tebliği 1. 

Bölüm md.4’e göre; 

MADDE 4 – (1) Tebliğdeki terimler, Bağımsız Denetim Yönetmeliğinde 

tanımlanan anlamları ile kullanılmıştır. 

a) (Değişik:RG-7/3/2015-29288) Eğitim ve Yetkilendirme Bilgi Sistemi 

(EYBİS): Kurum tarafından elektronik ortamda oluşturulan, denetçi ve denetim 

kuruluşlarının yetkilendirme ve resmi sicil işlemlerinin yürütüldüğü, uygulamalı 

mesleki eğitimlere ilişkin her türlü bilginin alındığı, kayıt, tescil ve ilan edilmesi 

gereken içeriklerin düzenli bir şekilde depolandığı veri tabanlarından oluşan bilgi 

işlem sistemini ifade etmektedir. 

b) Yönetmelik ise: Bağımsız Denetim Yönetmeliğini, ifade etmektedir. 

İkinci Bölüm Yetkilendirme Şartlarıdır 

“Denetim kuruluşu olarak yetkilendirilme şartları 

MADDE 5 – (1) 1/6/1989 tarihli ve 3568 sayılı Serbest Muhasebeci Mali 

Müşavirlik ve Yeminli Mali Müşavirlik Kanunu ve ilgili mevzuatta öngörülen şartlar 

saklı kalmak kaydıyla, denetim alanında faaliyet izni talebinde bulunan kuruluşun: 

a) Sermaye şirketi olması, 

b) Paylarının veya hisselerinin nama yazılı olması, 

c) Faaliyet konusunun bağımsız denetime veya bununla birlikte 3568 sayılı 

Kanun kapsamındaki mesleki alana münhasır olması, 

ç) Ticaret unvanında bağımsız denetim ibaresinin bulunması, 

d)Esas sözleşmesinin veya şirket sözleşmesinin denetime ilişkin mevzuat 

hükümlerine aykırı hususlar içermemesi, 

e) Sermayesinin ve oy haklarının yarısından fazlasının denetçilerine ait olması 

ve ortaklarının tamamının meslek mensubu olması, 

f) Denetçilerinin Yönetmeliğin 14 üncü maddesi çerçevesinde Bağımsız Denetçi 

Belgesine sahip olması, 

g) Denetçilerinin tam zamanlı ve asgari bir raporlama dönemi için istihdam 

edilmiş olması, 

ğ) Yönetmeliğin 28 inci maddesindeki şartları sağlayan en az iki sorumlu 

denetçisinin bulunması, 

h) Denetim kadrosunun, asgari olarak, Yönetmeliğin 27’nci maddesinde 

belirtilen denetim ekiplerini oluşturabilecek nitelik ve genişlikte olması, 

ı) Yönetim organı üyelerinin tamamının meslek mensubu olması, yüzde yetmiş 

beşi geçmemek üzere çoğunluğunun ise kadrosundaki denetçilerden oluşması, 

i) Denetçilerinin, ortaklarının ve kilit yöneticilerinin başka bir denetim 

kuruluşunda veya bağımsız denetim faaliyeti gerçekleştiren herhangi bir gerçek kişi 

yanında ya da tüzel kişilikte ortak, kilit yönetici veya denetçi olmaması, kendi adına 

bağımsız denetim faaliyetinde bulunmaması, 

j) Denetim rehberleri dahil olmak üzere, esasları Kurumca belirlenen kalite 

kontrol sistemine ilişkin politika ve süreçlerini yazılı olarak oluşturmuş olması, 

244



k) Denetim faaliyetlerini etkin bir şekilde yürütebilmesini teminen Kurum 

tarafından uygun görülecek düzeyde organizasyon, mekân, teknik donanım, belge ve 

kayıt düzenine sahip olması, 

l) (Değişik:RG-7/3/2015-29288) Faaliyet izninin daha önce Kurum tarafından 

Yönetmeliğin 42’nci maddesinin birinci fıkrasının (c) bendi dışındaki bentlerinden 

biri nedeniyle iptal edilmemiş olması, 

m) Tüzel kişiliğin ve ortaklarının olumsuz bir itibara sahip olmaması ve 

ortaklarının denetim mesleğinin gerektirdiği şeref ve haysiyete uymayan bir 

durumunun bulunmaması, şarttır.” 7 ( www.kgk-mevzuat ) 

“Denetçi olarak yetkilendirilme şartları 

İlgili kanunun MADDE 6 – (1) ‘e göre; 

a) Hukuk, iktisat, maliye, işletme, muhasebe, bankacılık, kamu yönetimi ve 

siyasal bilgiler dallarında eğitim veren fakülte ve yüksekokullardan veya denkliği 

Yükseköğretim Kurulunca tasdik edilmiş yabancı yükseköğretim kurumlarından en 

az lisans seviyesinde mezun olması veya diğer öğretim dallarından lisans seviyesinde 

mezun olmakla beraber bu fıkrada belirtilen bilim dallarından en az lisansüstü 

seviyesinde diploma almış olması, 

b) Meslek mensubu olması, 

c) Türkiye’de yerleşik olması, 

ç) Medeni hakları kullanma ehliyetine sahip bulunması, 

d) Yönetmeliğin 15 inci maddesinde belirtilen uygulamalı mesleki eğitimi 

tamamlamış olması, 

e) Yönetmeliğin 16 ncı maddesinde belirtilen denetçilik sınavında başarılı 

olması, 

f) (Değişik:RG-7/3/2015-29288) 26/9/2004 tarihli ve 5237 sayılı Türk Ceza 

Kanununun 53 üncü maddesinde belirtilen süreler geçmiş olsa bile; kasten işlenen bir 

suçtan dolayı bir yıl veya daha fazla süreyle hapis cezasına ya da affa uğramış olsa 

bile devletin güvenliğine karşı suçlar, anayasal düzene ve bu düzenin işleyişine karşı 

suçlar, zimmet, irtikâp, rüşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, güveni kötüye 

kullanma, hileli iflas, ihaleye fesat karıştırma, edimin ifasına fesat karıştırma, suçtan 

kaynaklanan malvarlığı değerlerini aklama veya kaçakçılık suçlarından mahkûmiyeti 

olmaması, 

g) (Değişik:RG-7/3/2015-29288) Faaliyet izninin daha önce Kurum tarafından 

Yönetmeliğin 42’nci maddesinin birinci fıkrasının (c) bendi dışındaki bentlerinden 

biri nedeniyle iptal edilmemiş olması, 

ğ) Bağımsız denetim mesleğinin gerektirdiği şeref ve haysiyete uymayan bir 

durumunun bulunmaması, olumsuz bir itibara sahip olmaması, şartlarını taşıması 

gerekir”. 8 ( www.kgk-mevzuat ) 

7 

( www.kgk-mevzuat ) 

8 

http://www.kgk-mevzuat.epub 

245



5. Kalkınma Ajansları Açısından İş Etiği, Denetçinin İş Etiğine Uygun 

Davranmasının Rolü Ve Önemi 

“Mesleki Etik İlkeler; Mesleki etik ilkeleri 5 ana madde olarak ele aldığımızda; 

Doğruluk, yasallık, yeterlik, güvenirlik, mesleğe bağlılık olarak sayabiliriz.” 9 

(www.etik.gov.tr) 

İnsanların etik ilke ve değerlere uyum göstermemesinin nedenini ele aldığımızda; 

Bunları İyi niyetler, benlik güç gösterisi, açgözlülük gibi nedenlerden olarak 

sayabiliriz Arkadaşlık, ideolojik inanç ve kişisel ya da ailevi kazanç, ekonomik 

sorunlar, baskılar, acil gereksinmeler, yasaların, bilinmemesi, konumu koruma 

endişesi, servet açlığı, hırs gibi sayılabilir. 10 ( www.meb.gov.tr) 

5.1. Kalkınma Ajanslarında İş Etiği 

Kalkınma ajanslarında da etik yönergeler hazırlanır ve bu etik kurallara uyulur . 

Bu yönergelerin amacı; 

Ajans’ta çalışan personelin iş ve işlemlerinde uymaları gereken etik davranış ilkeleri 

vardır. Ayrıca yönergenin amaçlarından biri de Etik Komisyonunun yapısı ile çalışma 

usul ve esaslarını belirlemektir. Bu bütün personeli kapsamaktadır. 5176 Sayılı Kanun 

3. maddeye göre Kamu Görevlileri Etik Kurulu kurulması ve Bazı Kanunlarda 

Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun’a, Kamu Görevlileri Etik Davranış İlkeleri ile 

Başvuru Usul ve Esasları Hakkında Yönetmeliğin 29’uncu maddesine dayanılarak 

hazırlanır ve uygulanır. 

Bu yönetmeliklere göre ;Etik Davranış İlkeleri, 

Görevin Yerine Getirilmesinde, Ajans personeli, görevini ifa ederken; gelişimi, 

katılımcılığı, şeffaflığı, tarafsızlığı, dürüstlüğü, kamu yararını gözetmeyi, hesap 

verebilirliği, öngörülebilirliği, hizmette yerindeliği ve beyana güveni esas almaktadır 

ve burada halka hizmet bilinci, hizmet standartlarına uyma, amaç ve misyona bağlılık 

, dürüstlük ve tarafsızlık, saygınlık ve güven , görev ve yetkilerin menfaat sağlamak 

amacıyla kullanılmaması , hediye ve menfaat yasağı gibidir ve bu ilkelere uyulması 

gerekir. 

Etik Komisyonu , Etik Sözleşmesi 

Etik Sözleşmesi: 

Ajanslarda göreve başlayan bütün personel etik sözleşmesini okuyup imzalar, etik 

sözleşmesinde belirtilen hususlara görevde kaldıkları sürece uymaları gerekmektedir. 

Etik komisyonu: 

Etik dışı davranışların nedenlerini belirler ve bu ilkelere uygun olmayan davranışların 

önleyen ilke önerileri geliştirirler 

9 

www.etik.gov.tr/EtikIlkeler.aspx 

10 

www.meb.gov.tr/duyurular/duyurular2009/etik 

246



5.2. Kalkınma Ajanslarının Denetiminde Etik 

Etik kurallar; 

Destek programlarının hedeflenen amaçlara ulaşması ve kamu tarafından tahsis edilen 

fonların suistimalin oluşmasına imkân vermeyecek şekilde kullandırılması amacıyla 

destek programının programlanması, yönetimi, uygulanması, izlenmesi ve 

değerlendirilmesinde yer alan tüm aktörlerin uyması gereken temel ilkelerdir. 

Destek programlarının yönetiminde, en önemli ilkeler tarafsızlık, gizlilik ve 

şeffaflıktır. Programın yönetiminde görev alanların, görevlerini kişisel veya kurumsal 

herhangi bir menfaat ilişkisine yol açmayacak şekilde yürütmeleri gerekmektedir. 

Bu mesleğin en önemli özelliklerinden biri, kamu yararına hareket etme 

sorumluluğunu kabul etmesidir ve denetçi, bu doğrultuda hareket ederken Etik 

Kuralları gözetip, bu Kurallara uyar. 

Denetçilik mesleğinde etik temel ilkeleri belirlemek ve denetçinin uygulayacağı 

kavramsal çerçeveyi sunmak önem arz etmektedir, bunlar; 

a) Tehditleri belirlemek, 

b) Tehditlerin önemini değerlendirmek ve 

c) Tehditleri ortadan kaldırmaktır 

Denetçi, Yukarıda Saydığımız Bütün Etik Davranışların Yanı Sıra Aşağıdaki Temel 

Etik İlkelere de Uyar: 

Dürüstlük, Tarafsızlık, Sır saklama (gizlilik) , Mesleğe uygun 

Denetçinin temel etik ilkelere uyumunu engelleyen tehditlerde aşağıdaki maddelerden 

bazılarını kapsamaktadır. 

Kişisel çıkar tehdidi, Kendi kendini denetleme tehdidi, Taraf tutma tehdidi, Yakınlık 

tehdidi, Yıldırma tehdidini kapsamaktadır. 

Etik Kurallara baktığımızda bunlar; denetçinin temel ilkelere uyumunu engelleyen 

tehditleri belirlemesini, değerlendirmesini ve bunlara ilişkin önlemler almasını 

gerektiren bir kavramsal çerçeve oluştururlar. 

6. ÖRNEK BAĞIMSIZ DENETİM RAPORU 

YY KALKINMA AJANSININ 31.12.20xx HESAP DÖNEMİNE AİT BAĞIMSIZ 

DENETİM RAPORU FİNANSAL TABLOLAR VE DİPNOTLAR 

İÇİNDEKİLER 

BAĞIMSIZ DENETİM RAPORU 

A) MALİ DENETİM SONUÇLARI 

B) İÇ KONTROL SİSTEMİ DENETİMİ SONUÇLARI 

C) PERFORMANS DENETİMİ BULGULARI 

DIŞ DENETİM EK KONTROL LİSTESİ 

BİLANÇO 

FAALİYET SONUÇLARI TABLOSU 

DİPNOTLAR 

247



Dipnot 1- Ajansın Organizasyonu ve Faaliyet Konusu 

Dipnot 2- Sunuma İlişkin Temel Esaslar 

Dipnot 3- Önemli Muhasebe Politikaları 

Dipnot 4- Hazır Değerler 

Dipnot 5- Gelirlerden Alacaklar/Takipli Alacaklar 

Dipnot 6 -Diğer Dönen Varlıklar 

Dipnot 7 -Maddi Duran Varlıklar 

Dipnot 8- Maddi Olmayan Duran Varlıklar 

Dipnot 9-Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar 

Dipnot 10-Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklar 

Dipnot 11- Öz Kaynaklar 

Dipnot 12-Faaliyet Sonuçları 

Dipnot 13- Finansal Tablolara İlişkin Açıklanması Gereken Hususlar ve Bilanço 

Sonrası Olaylar bölümlerinden oluşmaktadır. 

Bağımsız denetim raporlarında, farklı başlıklar olsa da aynı konular ele alınmaktadır, 

neticede Resmi Gazete Tarihi: 26.12.2012 Sayı 28509, 2. Bölüm, madde 10, da yer 

aldığı gibi; 

“Denetim raporu, denetim kanıtlarının TDS çerçevesinde değerlendirilmesi 

sonucunda, belirlenen güvence seviyesine uygun şekilde oluşturulan denetçi 

görüşünün ve varsa dikkat çekilmek istenen diğer hususların kullanıcıların istifadesine 

sunulması amacıyla Kurum düzenlemelerine uygun olarak hazırlanan ve imzalayan 

denetim kuruluşu veya denetçi tarafından sorumluluğu üstlenilen belge olarak 

düzenlenmektedir.” Denetçinin, denetim konularıyla ilgili olarak, yönetime, üst 

yönetimden sorumlu olanlara veya işletme dışı taraflara karşı da belirli bildirim ve 

raporlama sorumlulukları bulunabilir. Bu sorumluluklar, BDS’ler (Bağımsız Denetim 

Standartları) veya mevzuatla belirlenebilir. 

7. SONUÇ 

Kamu yararına hareket etme sorumluluğunu kabul etmesi, Denetçilik mesleğinin en 

önemli özelliklerinden biridir. 

Kalkınma ajansları kamu yönetimi ve ekonomisi üzerinde orta ve uzun vadede olumlu 

etkilerini göstermektedir. Ajansların başarısı, ülkemiz için bir kazanç olmaktadır. 

Tabi, aynı zamanda unutulmaması gereken bir konuda, yönetimlerin başarılarının aynı 

zamanda iyi denetlenmesine bağlı olduğudur. Kalkınma ajanslarının mali destekleri; 

çeşitli proje destekleriyle bölgesel kalkınmayı sağlamaları, böylece gelişmişlik 

düzeyini artırarak milli gelirin adil dağılımını, sağlamayı amaçlamaları bir denetim 

yapılması gerekliliğini de ortaya koymaktadır. Denetçiler, kamu yararı açısından 

hareket ederken aynı zamanda etik kuralları da göz ardı etmemeli bu kurallara 

uymalıdır. İyi denetim yapılırken etik kurallara uymak sonucun daha iyi 

gerçekleşmesini sağlamaktadır. Bağımsız denetçilerin kalkınma ajansları ile ilgili 

kararlar alırken ve hizmetleri yürütürken kurallara uyması kalkınma ajanslarında ki iç 

ve dış denetimin gerçekleşmesi, bu denetimlerin etik kurallara uygun yapılması ve 

kalkınma ajansları açısından denetçinin iş etiğine uygun davranmasının rolü ve önemi 

çok büyük olduğunun bilincine varılmış olması önemlidir. 

248



Kalkınma Ajanslarının iç ve dış denetiminin yanı sıra kalkınma ajansları mali 

desteklerinin bağımsız denetiminin zorunlu olduğu ve bu nedenle proje desteklerinin 

yerindelik, uygunluk ve gerçeklik açısından bağımsız denetiminin önem teşkil 

etmekte olduğu, Kalkınma Ajansları Mevzuatında Proje desteklerinin yerindelik, 

uygunluk ve gerçeklik açısından denetimi özellikle düzenlenmiş olduğundan da 

kaynakla, 2011 tarihinde kurulmuş olan KGK ve KGK tarafından yetkilendirilen 

bağımsız denetçiler ve bağımsız denetim kuruluşları tarafından bağımsız 

denetimlerinin de yapılması gerekliliği vazgeçilmez bir gerçeklik teşkil etmektedir. 

KAYNAKÇA 

T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müşteşarlığı, Kalkınma 

Ajansları Destek Yönetimi Kılavuzu, Bölgesel Gelişme ve 

Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü, Ankara 2009 

Sayıştay Dergisi, Sayı, 61, Kalkınma Ajansları ve Sayıştay Denetimi 

http://www.bebka.org.tr/site-sayfa-71-kredi_destekleri.html 

http://www.dogaka.org.tr/Destekler-detay.asp?D=11&Destekler=malidestek-programi&DD=49&DesteklerDetay=dogrudanfinansman-destegi 

http://www.kgk-mevzuat.epub 

http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2009/08/20090803- 

1..htmkalkınma ajansları denetim yönetmeliği 

http://www.spk.gov.tr/duyurugoster.aspx?aid=20140411&subid=0&ct 

=c&submenuheader=nullspk bağımsız denetim 

http://www.etik.gov.tr/BilgiBankasi.aspx?id=10 

www.kgk.gov.tr/contents%5Cfiles%5CPdf%5CKGK_Brosur.pdf 

www.etik.gov.tr/EtikIlkeler.aspx 

www.meb.gov.tr/duyurular/duyurular2009/etik 

http://www.serka.gov.tr/sayfa-169-denetim-raporlari.html 

249

Öz 



Değişen Yönetim Anlayışında Yönetişim ve Yerel 

Kalkınma İlişkisi Üzerine Değerlendirmeler 

Mehmet Akif ÖZER 1 , Yağız AKSAKALOĞLU 2 

Günümüzde tüm dünyayı neredeyse her alanı etkileyen kapsamlı bir değişim ve 

dönüşüm görülmektedir. Bu değişim ve dönüşüm sınıflandırıldığında; sanayi 

toplumundan bilgi toplumuna, fordist üretimden esnek üretime, ulus devletlerden 

küreselleşen bir dünyaya, modernist düşünceden post-modernist düşünceye geçişlerin 

yer aldığı bir tablo ortaya çıkmaktadır. Bu değişim ve dönüşüm, yönetim alanında da 

yeni arayış çabalarını beraberinde getirmektedir. Bu kapsamda günümüzde oldukça 

popüler olan Yeni Kamu Yönetimi (YKY) çerçevesinde önem kazanan yönetişim 

anlayışı, yönetilebilirlikten hareketle yönetenle yönetileni aynı masada buluşturmayı 

öngörmekte ve bu anlayışa en çok yerel yönetimlerde ihtiyaç duyulmaktadır. Nitekim 

yerel yönetimlerin demokrasinin beşiği olma işlevini sağlayabilmeleri için yönetişim 

uygulamalarına başvurmaları beklenmektedir. Son yıllarda dünya genelinde yerel 

yönetimler, yerel kalkınma olgusu ile birlikte tartışılmaktadır. Çünkü kalkınmalarını 

yerelden başlatan toplumlar, bunu hem genele çok kolay yayabilmekte hem de süreci 

sürdürülebilir kılabilmektedir. Çalışmada söz konusu bu gerçekler çerçevesinde yerel 

kalkınma sürecinde yerel yönetişim uygulamalarından nasıl yararlanılabileceği 

üzerinde durulacak ve değişen yönetim anlayışının yerel kalkınmaya yüksek katkı 

sunmasının yolları aranacaktır. 

Anahtar Kelimeler: Yerel Kalkınma, Yerel Yönetim, Yönetişim 

Abstract 

Assessments about the Relationship Between 

Governance and Local Development in Changing 

Management Approach 

Today the whole world is experiencing a comprehensive transformation affecting 

almost every area. When this transformation is classified; It is faced with a table that 

contains transitions from industrial society to an information society, from fordist 

production to flexible production, from nation-states to globalized world, from 

modernist thought to post-modernist thought. This transformation leads to the 

emergence of a new search in the field of management. In this context, governance 

approach that has an important place in the framework of New Public Management 

(NPM) thought which is nowadays quite popular foresees to bring together directed 

and managed at the same table and this understanding is most needed in local 

government. Indeed, in order to ensure the function of being the cradle of democracy, 

1 Prof. Dr., Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, akifozer@yahoo.com, (Sorumlu 


2 Arş. Gör., Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, yagizaksakaloglu@gmail.com 

250



local governments are expected to contact their governance practices. Local 

governments throughout the world in recent years, the phenomenon is discussed with 

local development. Because of the local communities in the development started, it 

can be spread very easily to make both general and sustainable process. In the study, 

ıt will be focused on how to benefit from the local governance practices in the local 

development process in the context of these realities and it will be sought the ways of 

delivering high contribution to the local development of the changing management 

approach. 

Keywords: Local Development, Local Governance, Governance 

1.GİRİŞ 

Günümüzde tüm dünyayı etkileyen ve neredeyse tüm alanlarda kendisini gösteren çok 

boyutlu bir değişim ve dönüşüm görülmektedir. Bu durum genel olarak kategorize 

edildiğinde; “sanayi toplumundan bilgi toplumuna, fordist üretimden esnek üretime, 

ulus devletlerden küreselleşmiş bir dünyaya, modernist düşünceden post modernist 

düşünceye” (Tekeli, 1996: 49) doğru yaşanan bir değişim ve dönüşüm tablosu ortaya 

çıkmaktadır. Bu süreç, esasında yönetimin meşruluğunu ve sürdürebilirliğini sağlayan 

faktörleri zayıflatmaktadır. Fakat bu durum neticesinde yönetim tamamen ortadan 

kalkmasa da yeni arayışlar ortaya çıkmaktadır. Ayrıca giderek çoğalan ve 

karmaşıklaşan çok çeşitli talepler karşısında devlet, bu taleplere yanıt vermekte daha 

büyük zorluklar yaşamaktadır (Yüksel, 2000: 149). Doğal olarak başarısız 

yönetimlere yol açan sorunlarla ve bunların ortaya çıkmasında etkili olan 

“yönetemeyen” yapılarla karşılaşılmaktadır. 

Görülen bu süreçte mesafelerin uzaklığı, bireyler arasındaki ilişkilerde sahip olduğu 

olumsuz anlamını da büyük oranda kaybetmiştir. Fakat ilişkilerin artarak geliştiği bir 

ortamda tesis edilen denetimler, toplumsal bağları kurmakta salt kendi başına başarılı 

görülmemektedir. Nitekim kurulan ilişki ağları üzerinden yeni kimlikler ortaya 

çıkmakta ve vatandaş yanında ağdaş kavramı da önem kazanmaktadır. Çeşitli ağlar 

içerisindeki bireyler ise tek kimlik yerine çok kimlikli bir hal almaktadırlar (Tekeli, 

1996: 50). Günümüzde, hepimizin çoğul kimlikler içerisinde (Amerikan vatandaşı, 

Afrika kökenli, liberal, kadın, vejetaryen vb.) yaşadığı kabul edilen bir gerçek haline 

gelmiştir (Sen, 2007: xii-xiii). Sürekli artan bilgi, sermaye ve göç hareketlerini 

yönlendirmedeki yetersizlikler, özyönetim isteklerini canlandırmakta ve ulus-devletin 

egemenliği hem uluslar-üstü hem de bölgesel ya da yerel etkenlerle zayıflamaktadır 

(Santamaria, 1998: 30). Doğal olarak tüm bunlar yönetimi de direkt olarak etkisi altına 

almaktadır. Disiplinde 1970’lerde “Kamu Yönetimi”, 1980’lerde “Kamu Politikası ve 

Yönetimi”, 1990’larda ise bu değişim ve dönüşümün etkisinin bir sonucu olarak 

“Yönetişim” ismi nüfuz etmeye başlamıştır (Dunsire, 1995: 34). Bu süreçte yerel 

yönetimler de önem kazanmıştır. Özellikle artan ekonomik dayanışmalar, 

küreselleşme ve teknoloji alanında yaşanan değişimler yerel yönetimlerin değişimine 

zemin hazırlamıştır (Andrew ve Goldsmith, 1998: 101). Bunun neticesinde ortaya 

çıkan fırsatlar ve tehditler arasında bir denge noktasının tesis edilmesinin devletin 

önem kazanan yeni görevlerinden olması gerektiği ve bu görevin başarılı bir şekilde 

gerçekleştirilmesinin ise iyi bir yönetişim yapısı ile sağlanabileceği, genel kabul 

edilen bir görüş haline gelmiştir. 

251



Günümüzde planlanan ortak bir amaca ulaşmakta merkeziyetçi bir iş bölümü ile 

araçsal rasyonelliği ön planda tutarak yapan, üreten ve kaynakları ve yetkileri tek elde 

tutan bir yönetim anlayışından artık vazgeçilmektedir. Böylece insan haklarına 

dayanan performans kriterlerini sağlayacak, çok aktörlü, yerel, ağsal ilişkiler ile 

iletişimi önceleyen bir anlayışa sahip, yapmaktansa yapabilir kılan bir yönetişim 

anlayışı ön plana çıkmaktadır. Bu kapsamda yönetişim, esasında siyasal ve ekonomik 

iktidarın daha geniş bir alana dağılımını öngörmektedir (Tekeli, 1996: 51). Bu sebeple 

rekabet yerine daha çok kamu kuruluşları ile özel sektör kaynaklarının harmanlanması 

öngörülmekte ve hizmet için çeşitli yöntemler gündeme gelmektedir. 

Bu nedenle çalışmada öncelikle yönetişim kavramına odaklanılmakta ve yönetişim 

anlayışının temel özellikleri ile yerel yönetişim hakkında bilgiler sunulmaktadır. 

Sonrasında yerel kalkınma, yerel kalkınmanın barındırdığı alanlar ve yerel 

yönetimlerin yerel kalkınmadaki katkıları çerçevesinde ele alınmaktadır. Sonuç olarak 

yerel kalkınmada yönetişim anlayışı ele alınmakta ve yönetişim anlayışının yerel 

yönetim eliyle yerel kalkınmadaki rolü vurgulanarak, yerel yönetimlerin yönetişim 

anlayışı doğrultusunda nasıl hareket ederek kalkınmaya daha çok katkı 

sağlayabilecekleri hususu değerlendirilmektedir. 

2.YÖNETİŞİM 

Yönetişim, bir toplumsal-politik sistem içerisindeki tüm aktörlerin ortak çabaları 

neticesinde ortaya çıkan sonuçların meydana getirdiği yapı ya da düzen (Bozkurt vd., 

1998: 274) olarak tanımlanabilmektedir. Fakat kavramın çeşitli şekillerde kullanıldığı 

da görülmektedir. Genel kabul gören tanımında ise yönetişim, kamu kuruluşları ve 

özel sektör arasındaki ayrımı bulanık olan sınırlarda ortaya çıkan yönetim stillerini 

işaret etmekte (Stoker, 1998: 17) ve daha iyi yönetmek amacıyla yeniden 

yapılandırmaya (Stoker, 1998: 18) önem vermektedir. Ayrıca birbirine bağlı olan 

pozisyonların ve zıt çıkarlara sahip aktörlerin bulunduğu farklı ağsal yapıları koordine 

eden bir süreç olarak da ele alınmaktadır (Cope vd., 1997: 447). 

Yönetişim, ilgili literatürde üç kavrama yaptığı göndermelerle de 

tanımlanabilmektedir. Yönetimden söz edebilmek için öncelikle bir topluluğun 

bulunması gerekmektedir. Yönetilmesi söz konusu olanlar bu topluluktaki bireylerdir. 

İkinci olarak bir biçimde meşruiyeti oluşturulmuş bir siyasal gücün varlığı 

gerekmektedir. Yönetimi bu gücü elinde tutanlar gerçekleştirecektir. Üçüncü olarak 

ise bu topluluğun ulaşmaya çalıştığı ortak bir amacın bulunması gerekmektedir. 

Yönetenler, meşruiyetlerini böyle bir amacın varlığına dayandıracaklardır (Tekeli, 

1996: 46). Yönetişimin aktörler bazındaki üç boyutu ise; devlet, özel sektör ve sivil 

toplum olarak açıklanmakta ve her birinin kendine özgü rolleri olduğu belirtilmektedir 

(HABİTAT II, 2000: 1). 

Yönetişim kavramında yönetimden farklı olarak, hiyerarşik ilişki yerine “heterarşik 

ilişki” vurgulanmaktadır. Bu çerçevede heterarşi; karşılıklı ilişki ve bağımlılık 

halindeki faaliyetlerin eşgüdümünü ve kendi kendini organize eden kişiler arası ağları, 

örgütler arası eşgüdümü ve sistemler arası döngüyü işaret etmektedir. Heterarşik yapı; 

karşılıklı bağımlılık ilişkileri içinde bulunan, fonksiyonel bakımdan otonom olan 

sistemlerin ve kurumların kendi kendini örgütleme çabalarını barındırmaktadır 

252



(Yüksel, 2000: 146). Bu farklılığın yanında ayrıca yönetişim nihai düzenlenmiş 

kurallara dönük hareketler için yeni şartlar oluşturmakta ve bundan dolayı da 

sonuçları yönetim kavramından farklı olmamaktadır. Sadece süreçlerde farklılık 

bulunmaktadır (Stoker, 1998: 17). 

Ekonomik çerçevede ise paydaşların katılımı sağlanmadığında, özellikle de özel 

sektör dışarıda tutulduğunda kamu politikalarının riske gireceği düşünülmektedir 

(Baker ve Eckerberg, 2007: 327). Nitekim ekonomik düzen gittikçe karmaşık bir hal 

almaktadır. Bu karmaşıklık karşısında çıktılar hakkında belirsizlikler çoğalırken 

koordinasyon sorunları da artmaktadır. Bu noktada aynı firmalarda olduğu gibi yerel 

yönetimler için de “yönetişim” önem kazanmakta; hem özel şirketlerin kendi 

aralarında hem de özel şirketler ve kamu kurumları arasında yeni yönetişim formlarına 

ihtiyaç duyulmaktadır (Helmsing, 2001: 295). 

2.1.Yönetişimin Temel Özellikleri 

Bu kapsamda yönetişimin temel özellikleri şu şekilde belirtilmektedir: 

“Ekonomik, sosyal ve politik öncelikler: Yönetişim; katılımcılık, saydamlık ve 

hesap verebilirlik ilkeleri üçgeni içinde korunmaktadır, bu üçgen sayesinde 

ekonomik kalkınmada ekonomik, sosyal ve politik öncelikler üzerinde bir 

uzlaşma sonucunda ortaya çıkabilmektedir. Yönetişim teorisyenleri, bu 

önceliklerin sonucu olarak klâsik sorumluluk kanallarının artık yeni süreçlerle 

yer değiştirdiğini belirtmektedirler. Bu süreçte en etkili olan öncelikler tüketici 

tercihi ve sorumluluk teorisi olmuştur. Sorumluluk yönetişim literatüründe 

zayıf bir boşluk yaratmış, bunun sonucunda yeni arayışlar başlamıştır. Kamu 

hizmetlerini kalite ve miktar açısından politik kararlara göre değil de piyasa 

taleplerine göre belirlemek; servis sağlayıcılarının kendi performansları ile 

ilgili anlık bilgiler almalarını sağlamış ve tüketiciler, bu sayede seçtikleri 

kişilere başvurmaya gerek kalmadan hizmeti şekillendirebilme fırsatına 

kavuşmuşlardır (Peters ve Pierre, 1998: 225).” 

“Seçilmiş görevlilerin değişen rolleri: Yönetişim seçilmiş görevlilerin 

fonksiyonlarını mevcut olandan daha az önemli göstermektedir. Tartışmalarda 

bu bakış açısından hareket edildiğinde, ağsal ilişkilerin gelişimi ve kamu 

kaynakları ile özel kaynakların bir araya getirilmesi önem kazanmaktadır. 

Hedef ve öncelikleri belirlemek (Peters ve Pierre, 1998: 223) ise halâ klâsik 

rol olarak mevcudiyetini korumaktadır.” 

“Katılımcılık: Yönetişimin öncelikleri arasında yer alan saydam bir politika 

belirlemek, uygulamak ve uygulama sonuçlarını ilan etmek, ilgili prosedürler 

ile beslenmek zorunda olan bir hedef olarak görülmektedir. Bu durum yetki 

devirleri ile ortaya çıkmaktadır. Günümüzde, kalkınma politikasına müdahale 

etmek anlamında sivil toplum örgütleri kanalıyla yetki devri daha çok 

etkinleştirilebilmekte ve aktif olarak denetlenebilmektedir. Sivil toplum 

üyeleri, devletle olan ilişkilerinde kamu görevlileri ve bürokrasi ile yüz yüze 

gelmekte ve kamu sektörünün işleyiş biçimi bu karşılaşmanın niteliğini 

belirlemektedir. Pek çok ülkede kamu sektörünün etkin işleyişi, aşırı 

merkeziyetçilik, kamu hizmetlerinin etkin sunulamaması ve merkezi 

253



hükümetin katı karar ve uygulamaları gibi yapısal sorunlar yüzünden 

kısıtlanmaktadır (HABİTAT II, 2000: 1). Yetki devri ve sivil toplumun 

katılımcılığı, bu ortamda bir zorunluluk olarak gündeme gelmektedir.” 

“Bürokratik şartlar: Demokrasi bağlamında gelişen sorunların çözümünde 

siyasal sorumluluk ve bürokratik denetim fonksiyonlarının oldukça önemli 

olduğu belirtilmektedir. Örgüt yapılarının bu süreçte demokratik yönetişimi 

kendilerinin üretmesi gerekmektedir. Ancak uygulamada rasyonel denetimler 

ve süreçler, sürekli olarak siyasal liderlerin çıkarına hizmet etmekte ve bu 

şekilde hiyerarşinin dışına çıkıldığı belirtilmektedir (Wolf, 1996: 165).” 

“Saydamlık: Günümüzde suiistimallerin ortaya çıkarılması, önlenmesi ve 

kolektif çıkarların korunması açısından en önemli araçlardan birisi de 

saydamlık mekanizması olmuştur. Bu şekilde kurumsal bakış, sezgi, 

politikalarla uyumlu bilgi ve anayasal sistemde otorite-hiyerarşi ilişkileri 

(Green ve Hubbell, 1996: 38) daha belirgin olarak görülebilmektedir.” 

“Yeni liderlik anlayışı: Siyasal konsepte yönetim, çift taraflı liderliği 

gerektirmektedir. Bu ise; rejimin değerleri arasında diyalog ve işbirliği 

oluşturma becerisini ve bunların farklı gerilimlerini dengeleyebilmeyi, kamu 

çıkarı ile ilgili olarak karar veren halkın temsilcisi olabilmeyi, kurumsal 

performansı ve koruma duyarlılığını gerektiren imajı, kamuoyu üzerindeki 

etkileri sınırlamayı, temel hakları korumayı, hukukun hâkimiyetini sağlamayı 

ve vatandaşı demokratik yönetişim sürecinde eğitici, yetiştirici ve halktan yana 

yapmayı (Green ve Hubbell, 1996: 39) gerektirmektedir.” 

“Demokratik sorumluluk: Genel olarak yönetişimde temel unsurun demokratik 

sorumluluğun sağlanması olduğu söylenmektedir (Kettl, 2000: 494). Ancak 

demokratik sorumluluk, oldukça karmaşık ve sorunlu bir ölçüt olarak 

değerlendirilmektedir. Çünkü sebep olma ve idare gücünü birbirinden ayırt 

etmek ve bunları bireyselleştirmek oldukça zor görülmektedir (O’Toole, 1997: 

449).” 

2.2.Yerel Yönetişim 

Son yıllarda tüm dünyada yerellik ilkesinin yaygınlaşmasıyla eş zamanlı olarak yerel 

yönetişim kavramı, yoğun olarak tartışılmaya başlanmıştır. Nitekim böylesine büyük 

değişimlerin yaşandığı bir çevrede hem merkezi yönetimler hem de yerel yönetimler 

kendilerini yeniden keşfetmekte, yönetimden yönetişime, merkezden yerele bir 

değişim geçirmekte ve daha esnek, yenilikçi ve uyumlu bir hal almaktadırlar (Andrew 

ve Goldsmith, 1998: 105). Bunun neticesinde karşımıza çok merkezli ya da merkezsiz 

yerel bölgeler çıkmaktadır (Governa ve Saccomani, 2004: 329). Bu noktada çıkar 

gruplarının işbirliği, iletişim ve katılım yerel yönetişimin temel özellikleri olarak 

ortaya çıkmaktadır (Hawkins ve Wang, 2012: 12). 

Ülkemiz de dâhil birçok ülkede, bu kavramın uygulamaya yansıması olan Gündem 

21’lerin sayısı ise her geçen gün artmaktadır. Gündem 21, gelecek yüzyılda çevreyi 

ve kalkınmayı etkileyen tüm alanlarda, hükümetlerin ve tüm bağımsız sektörlerin 

üstlenmesi gereken faaliyetleri tanımlayan ve hükümetler tarafından kabul edilen en 

254



kapsamlı eylem plânı (HABİTAT II, 2000: 5) olarak kabul edilmektedir. Plân yerel 

yönetimlere yeni görevler vermektedir. Geleneksel yerel yönetim anlayışında, yerel 

yönetimlerin bazı hizmetleri yapmaları ve yerel toplulukların bunları kabul etmeleri 

söz konusudur. Yerel topluluklar böyle bir anlayış içinde, kendilerine sunulan 

hizmetlerin edilgen alıcıları olmaktan öteye geçememektedirler. Ancak zamanla bu 

topluluklar kendilerine sunulmakta olan hizmetlerin günlük yaşamlarını ve refahlarını 

çok yakından etkilediğinin bilincine varmaya başlamışlardır. Bu dönüşümün doğal bir 

sonucu olarak da yerel hizmetlerin şekillendirilmesinde, yönetiminde ve denetiminde 

etkin roller almaya ve yönetime katılma taleplerini yoğunlaştırmaya başlamışlardır. 

Bu süreçte ortaya çıkan Gündem 21 belgesi, aslında karşı karşıya kalınan yeni 

gündemin uygulanması görevini yerel yönetimlere vermekte ve katılım unsurunu 

sürekli olarak ön plâna çıkarmaktadır. Demokratik yönetimin beşiği olarak tarif edilen 

yerel yönetimlerde, katılım ilkesinin de ötesine geçilerek karar alma sürecinin halk 

tarafından paylaşılmasıyla yeni yüzyılın demokratik anlayışının şekilleneceği ön 


Gündem 21’in en önemli önerisi, ulusal eylem plânlarının oluşturulmasına temel 

teşkil edecek yerel eylem plânlarının hazırlanmasıdır. 21. yüzyıla hazırlık 

anlamındaki çalışmaların belirleyici sözcüğü olarak tanımlanan Yerel Gündem 21; 

yerel ve ortak yerleşim sorunlarının dayanışmayla birlikte çözümü ve bu bağlamda 

mevcut kaynakların değerlendirilmesi ile geleceğe yönelik yaşanabilirliği sürdürebilir 

kılma çalışmalarını içermektedir. Kamu yönetimi açısından da “emret-yaptır” yerine 

“özendir-yapılsın” tarzında bir öneri sunmaktadır (Karaman, 1998: 348). Gündem 21, 

“insanlık tarihsel bir dönüm noktasındadır” cümlesiyle başlamaktadır. 

Uluslararasında ve ulusların kendi içindeki eşitsizliklere, giderek artan yoksulluğa, 

açlığa, hastalıklara ve cehalete ve eko-sistemde süren kötüleşmeye dikkat 

çekilmektedir. Çıkış yolu olarak ise; temel ihtiyaçların karşılanmasını, yaşam 

standartlarının iyileştirilmesini, eko-sistemlerin daha iyi korunmasını ve 

yönetilmesini ve daha güvenli bir geleceğe giden yolun yapı taşlarının döşenmesini 

sağlayacak “küresel ortaklık” kavramı gündeme getirilmektedir (HABİTAT II, 2000: 

5). Gündem 21, içerdiği tüm program alanları için bir politik taahhütler belgesi 

oluşturmaktadır. Temel yaklaşımı; tüm program alanlarına yönelik finansman 

politikalarının belirlenmesi, yeni kaynakların yaratılması, uygulanabilir tekniklerin ve 

ekonomik araçların belirlenmesi, merkezi yönetim-yerel yönetim ilişkilerinin 

yerelleşme anlayışı doğrultusunda güçlendirilmesi, hükümet ve hükümet dışı 

kuruluşlar arasında işbirliğinin geliştirilmesi ve en önemlisi, halkın etkin katılımının 

sağlanması gibi öncelikler olmaktadır (HABİTAT II, 2000: 5). 

3.YEREL KALKINMA 

Yerel kalkınma, tarih boyunca her zaman ülke politikalarının ana hedefi olmuştur. 

Nitekim her çağda, her topluluk bir kalkınma arayışı içinde bulunmuştur. Bu durum 

toplumların ekonomik, düşünsel, siyasal, yönetsel ve kültürel kapasitelerine göre her 

toplumun kendine özgü yöntemleriyle sürmüştür (Çukurçayır, 2010: 617). Bu süreçte 

yerel yönetimler kalkınma adımlarında hep itici faktörü oluşturmuştur. Artan 

yoksulluk, hızlı kentleşme ve yüksek işsizlik oranları gibi sorunlar karşısında yerel 

yönetimlerin kendi ekonomilerini korumak, yeni iş olanakları yaratmak, çeşitli 

255



sanayilerin kurulmasına yardımcı olmak ve kendilerine yatırım çekmek için yerel 

kalkınma yaklaşımını benimsemeleri gerekmiştir (Matovu, 2002: 123). 

Yerel kalkınma yeni iş alanları ve kent ekonomisini canlandıracak politikaların 

belirlenmesi, bu politikaların en verimli şekilde bir araya getirilmesi ve bir erk 

tarafından uygulanmasıdır. Serbest piyasanın giderek sıklaşan krizlerini azaltmak, 

yerel kalkınmanın ortaya çıkış hedeflerinden biri olmuştur. Sürdürülebilirlik ve yerel 

ekonominin yeniden canlandırılması krizlere yönelik müdahaleler bağlamında temel 

ilkelerdir (Aydın, 2009: 307). Bilgi toplumuna doğru yaşanan süreçte, küreselleşme 

ve demokratikleşme eğilimleri, yönetimleri adem-i merkeziyetçiliğe, şeffaflığa, 

etkinlik ve verimlilik ilkelerine göre hareket etmeye ve katılıma doğru 

yönlendirmektedir. Meydana gelen değişiklikler, örgüt ve toplum yapılarını yeni 

ihtiyaç ve gelişmelere uymaya zorlarken diğer taraftan da yönetim yapılarında nispi 

olarak küçülme ve yerelleşme gibi iki eğilimi öne çıkarmaktadır (Yılmaz, 2007: 226). 

Bu süreçte yerel yönetimlerin önemi daha da artmaktadır. Artık yerel yönetimler 

katılmalı yönetime vurgu yapan yeni yönetişim anlayışında, kuracakları etkin ve 

verimli yönetim yapılarıyla yerel kalkınmaya destek olacaklar, bu da bütüncül 

kalkınmayı doğrudan destekleyecektir. 

Yapılan birçok araştırma iyi yönetim ile ekonomik kalkınma arasında doğru orantılı 

bir ilişki olduğunu göstermektedir. Yönetişimin uygulandığı ve belli derecede 

katılımcı demokrasinin yansıması olarak katılımcı bir kamu yönetimi modelini 

benimseyen ülkelerde ortaya çıkan ekonomik kalkınma ve bunun vatandaşlara 

yansıma biçimi ile kötü yönetim ya da katılımcı olmayan yönetim modellerini 

uygulayan ülkelerde ortaya çıkan sonuçları karşılaştırdığımızda açık bir şekilde bu 

sonucu görmek mümkündür (Kapucu ve Gündoğan, 2010: 562). Bu nedenle artık 

günümüzde yerel kalkınma çok boyutlu olarak ele alınmaya başlanmış; ekonomik, 

sosyal, kültürel boyutları ön plana çıkarılmıştır (Tortop, 1998: 325). Bu kapsamda 

yerel kalkınmanın temel vurgularını şöyle özetleyebiliriz (Göymen, 2014: 1; Aydın, 

2009: 310): 

Yerel kalkınma insan odaklı olmalıdır. Salt büyümeyi amaçlayan; büyümenin 

bireylere ve topluma nasıl yansıdığını önemsemeyen yaklaşımlar yeterli değildir. 

Yerel kalkınma, mümkün olduğu kadar eşitlikçi ve kapsayıcı olmalı; yerel yönetimler 

kalkınmanın öncülüğünü üstlenirken, sonuçların toplumun değişik katmanlarını nasıl 

etkilediğini izlemeli ve gerektiğinde kalkınma sürecinden eşit pay alamayan kesimler 

için gözetici ve pozitif ayırımcı politikalar uygulamalıdır. Kalkınma, çok boyutlu 

(ekonomik, sosyal, siyasal, kültürel) bir süreçtir ve bu boyutlar arasında bir 

“tamamlayıcılık etkisi” yaratılması gözetilmelidir. Yerel kalkınmada rol alan tüm 

aktörlerin kaynakları işbirliği içerisinde olmalıdır. Stratejik planlama süreci 

yürütülmeli ve yerel aktörlerin kalkınma stratejisini oluşturan sektör geliştirme 

programlarında mutabakat sağlanmalıdır. Yatırımcılar için iş dostu bir çevre 

oluşturulmalıdır. Hükümet programları ile yerel ihtiyaçlar arasında uyum ve 

bütünleşme sağlanmalıdır. Yerel yönetişim ilkeleri uygulanmalıdır. 

256



3.1.Yerel Kalkınma Alanları 

Yerel yönetimlerin kalkınmaya katkıları, ülkelerin refah düzeyi ile doğrudan ilgilidir. 

Refah düzeyi yüksek olan ülkeler, bu durumlarını merkezi yönetim ile yerel yönetim 

arasında sağlanan işbirliği ile oluşan bütüncül kalkınmaya borçludur. Bu duruma katkı 

sağlayan belli başlı yerel kalkınma alanları şu şekilde belirtilebilir (Kaya vd., 2008: 

147-162): 

Fiziksel Kalkınma: Yerel kalkınma içerisinde yerel yönetimlerin temel sorumluluk 

birisi, şehirlerin fiziksel ihtiyaçlarının karşılanması ve planlı şehirleşmenin 

yürütülmesidir. Şehirlerin ve şehirde yaşayanların öncelikle karşılanması gereken 

ihtiyaçları, temel altyapı ihtiyaçlarıdır. Fakat temel altyapı ihtiyacının da sağlıklı 

olarak gerçekleştirilmesi ve kentsel gelişimin sürdürülebilir olması için yapılması 

gereken öncelikli çalışma ise planlamadır. Sosyal Kalkınma: Sosyal kalkınma, gelir 

dağılımındaki büyük farkların mümkün olduğu kadar azaltılmasıyla sağlanmaktadır. 

Bu süreçte kişilere gelir artışları yanında daha iyi bir konut, daha iyi sağlık koşulları, 

daha iyi ulaşım, daha iyi eğitim ve kültür gibi birçok hizmet verilmektedir. Kültürel 

Kalkınma: Yerel yönetimler günümüz insanına yalnızca daha büyük bir oranda iş ve 

yerleşim olanakları sunan bir yer değildir. Aynı zamanda dünyanın en uzak yerlerini 

kendine çeken, türlü bölgeleri, insanları ve etkinlikleri bir düzene göre biçimlendiren; 

ekonomik, siyasal ve kültürel yaşamın öncüsü ve denetleyicisi konumunda olan 

merkezlerdir. Bu yönleri ile kültürel kalkınmaya büyük katkı sağlarlar. Ekonomik 

Kalkınma: Bu kapsamda kent ekonomisin geliştirilmesi için planlama, teşvik ve 

istihdam artışına yönelik eğitim ve organizasyon çalışmaları yapılır. Yerel ekonomik 

kalkınmada amaç; kent ekonomisinin, ticaretin ve istihdam sahalarının geliştirilmesi 

yoluyla refah artışının sağlanmasıdır. Siyasal Kalkınma: Bu süreçte yerel 

yönetimlerin kararlarının alınması ve uygulanmasında halkın katılım kanallarının 

güçlendirilmesi ve demokratik kültürün geliştirilmesi hedeflenir. Birlikte yönetim 

anlayışının gelişmesi için halkın karar ve uygulamalara katılım mekanizmalarının 

geliştirilmesi gerekir. Dünyada son yıllarda artan kalıtımcı yönetim anlayışı, birçok 

ülkede farklı katılım yöntemlerini gündeme getirmiştir. Bunlardan bazıları; planlama 

çemberleri, yurttaş kurulları, şura çalışmaları, iyi yönetişim, referandum, kamuoyu 

yoklamaları, kent konseyleri olarak belirtilebilir. 

Söz konusu kalkınma alanları çerçevesinde yerel yönetimlerin yerel kalkınmada 

alacakları rol doğrudan ekonomik faaliyetlere girişmek yerine uygun ortamın tesis 

edilmesi olmalıdır. Nitekim kamu kurumları ekonomik bir güç olarak ortaya 

çıktığında hantal bir yapı kaçınılmaz olmaktadır. Doğal olarak devamında da 

“partizanlık, israf, kaynakların verimsiz kullanımı” ile karşılaşılmaktadır. 

Günümüzde ise etkin bir kamu yönetiminin tesisinde küçük ama hareket kabiliyeti 

yüksek kurumlara sahip olunması gerektiği genel olarak kabul edilmektedir (Aydın, 

2009: 311). Bu nedenle yeni kamu yönetimi yaklaşımları tüm dünya genelinde hızla 

yaygınlaşmakta ve bu süreçte özellikle yerel yönetimlerin etkin ve verimli yönetim 

mekanizmalarıyla yerel kalkınmaya katkı sağlamaları öngörülmektedir. 

257



3.2.Yerel Kalınmaya Yerel Yönetimlerin Katkısı 

Uygulamaya baktığımızda yerel kalkınma ile ilgili faaliyetlerin, hem yerel yönetim 

bazında hem de faaliyet bazında oldukça farklılaştıkları görülmektedir. Bu 

farklılaşmanın temel nedenlerinden birisi de yerel kalkınma programı hazırlanması ve 

uygulanması aşamalarına yerel yönetim organlarının dışında çeşitli kuruluş veya 

birimlerin katılıyor olmasıdır. Örneğin bu sürece yerel yönetimlerde çalışan memur 

ve ücretlilerin de önemli katkısı olmaktadır. Bunun dışında çeşitli gönüllü kuruluşlar, 

ticaret ve sanayi odaları, ziraat odaları, dernekler gibi kuruluşlar kalkınma programları 

hazırlanırken bu süreçte önemli aktörler olarak yer almaktadırlar. Ayrıca yerel 

kalkınmanın boyutunun yerel zenginlikle doğrudan ilgili olduğu da unutulmamalıdır. 

Eğer yerel idarenin bulunduğu beldede yerel zenginlikler, varlıklı kişi ve kuruluşlar 

ve tarımsal olanaklar bulunuyorsa birçok ekonomik girişim başarıya ulaşmakta ve 

doğal olarak buranın yerel kalkınmaya katkısı da fazla olmaktadır. Bu kuruluşlardan 

elde edilecek çeşitli gelirler yanında, onların çeşitli yardım ve katkılarından da 

yararlanma olanakları söz konusu olabilmektedir. Bu kapsamda yerel kalkınma 

politikasının başarısında; yerel haberleşme, iletişim gibi olanakların sağlanmasının 

büyük yararı ve etkisi vardır. Bu olanaklar olmadan yerel kalkınma projelerinin 

başarıya ulaşması güçtür (Tortop, 1998: 325). 

Kalkınma projelerinin başarıya ulaşmasında, yerel idarenin o yörenin altyapısında 

ulaştığı gelişmişlik seviyesi de önemli bir unsurdur. Birçok ülkede ilgili mevzuat yerel 

yönetimlere kent ekonomisini ve ticaretini geliştirme görevi vermektedir. Yerel 

yönetimlerin özellikle de belediyelerin mali ve insan kaynaklarına sahip kurumlar 

(Aydın, 2009: 310) olmaları, yerel kalkınma sürecinde daha etkili aktörler olmalarını 


Yerel yönetimlerin yerel kalkınmadaki rolünün yadsınamaz gerçeğiyle birlikte artan 

önemi, yerel yönetimlerin değişmesi ve gelişmesi için itici bir faktör oluşturmaktadır. 

Esasında yerel yönetimlerin değişiminde üç ana etken bulunmaktadır. Hizmetlerin 

özelleştirilmesi, yerel yönetimlerin yeniden yapılandırılması ve hükümetler 

arasındaki ilişkilerin değişimi ulus-devlet içerisindeki değişimlere; partizanca 

gerçekleştirilen değişimler siyasi değişimlere ve yerelde görülen hizmetlerin 

özelleştirilmesi, tüketici ve vatandaş ilişkilerinin gelişimi için yürütülen çabalar gibi 

değişimler de yerel yönetimlerin kendi içlerinde yaşadığı değişime örnek 

gösterilmektedir (Andrew ve Goldsmith, 1998: 101). Merkezi yönetimlerin birçok 

yerde başarısızlığa uğramasıyla yerelleşmede birçok fayda görülmüştür. Yerelleşme 

sayesinde merkezi otoritenin bölünmesi, yerel yönetimler arasında rekabetin 

sağlanması ve böylece bir denge mekanizması kurulacağı düşünülmüştür. Teknolojik 

gelişmeler de kamu hizmetlerinin daha küçük çaplı piyasa alanlarında etkin bir şekilde 

sunulmasına olanak sağlamış ve bu durum da yerel yönetimlere görevlerinde daha 

başarılı olmaları için fırsatlar yaratmıştır (Bardhan, 2002: 185). Ancak yerel 

yönetimlerin yerel kalkınmaya katkı sağlamasında iyi yönetişim anlayışından etkin 

bir şekilde yararlanmaları beklenmektedir. Nitekim iyi yönetişim yerelde ekonomik 

gelişmeyi sağlayan ana etkenlerden biri olarak görülmektedir (Matovu, 2002: 121). 

Yerel yönetimlerin ekonomik gelişme, çevresel koruma ve sosyal eşitlik gibi 

amaçlarını başarmak için çok çeşitli yerel örgütlerle etkileşim halinde olmaları 

258



gerekmektedir. Zaten yönetişim kavramı da yönetim, bireyler, kuruluşlar ve örgütler 

arasındaki resmi veya gayri resmi bu etkileşimi ifade etmektedir (Hawkins ve Wang, 

2012: 8). Ayrıca yerel yönetimlerin merkezi yönetimlere oranla daha fazla bir bilgi 

avantajına sahip olduğu bilinmektedir. Demokratik ülkelerde yerel yöneticilerin 

merkezi yöneticilere kıyasla yerel bilgileri kullanmaya daha istekli olması, yerel 

yönetimlerin bu avantajına bir neden olarak gösterilmektedir (Bardhan, 2002: 191). 

4. SONUÇ YERİNE: YEREL KALKINMADA YÖNETİŞİM 

Yerel kalkınmada demokrasi ilkelerinin benimsenmesi ve katılımın arttırılması 

olumlu gelişmelerdir. Fakat yerelleşme çabalarında ortaya çıkan sorunlar, yönetişimle 

birlikte yerel kalkınmanın sağlanmasında etkin politikaların ve stratejilerin eksikliğini 

göstermektedir (Matovu, 2002: 123). Örneğin Doğu ve Güney Afrika bölgesinde 

yerelleşme politikaları sonucunda ortaya çıkan başarısız sonuçlara, yerelleşme 

sürecinde kurumsal ve politik boşlukların sebep olduğu düşünülmektedir. Bu nedenle 

oluşturulacak kamu politikalarında mutlaka ortaklıkların özendirilmesi, yerel çıkar 

gruplarının katılımının sağlanması, yolsuzluğa karşı politikaların ve stratejilerin 

ortaya koyulması ve halka karşı hesap verebilir ve ilgili bir yönetişim anlayışıyla 

hareket etmek gerekmektedir (Matovu, 2002: 126). Bununla birlikte yerel kalkınma, 

kendi içerisinde bir son olarak görülmemeli; yerel yönetimlerde iş olanaklarının 

sağlanması ve yoksulluğun azaltılması gibi belirli hedeflere ulaşmak için bir süreç 

olarak algılanmalıdır (Matovu, 2002: 124). 

Yönetişim kanalıyla yerel kalkınmanın sağlanması doğal olarak ortada başarılı bir 

yerel yönetimi gerekli kılmaktadır. Bu nedenle yerelleşmede bazı hususlara dikkat 

etmek gerekir. Örneğin yerelleşme fikri her ne kadar birçok fayda içerse de bu fikri 

destekleyenlerin arasında, bunu devleti zayıflatmak için bir fırsat olarak gören serbest 

piyasa savunucuları ile toplum başarısızlığını reddeden anarşist toplulukçular da 

bulunmaktadır. Nitekim birçok ekonomistin analizlerinde toplum başarısızlığı, piyasa 

ve devlet başarısızlığı kadar tehlikeli bulunmaktadır (Bardhan, 2002: 187). Ayrıca 

birçok gelişmekte olan ülkelerin yerel yönetimlerinde bazı elit kesimlerin ortaya 

çıkması, yerel kalkınmayı olumsuz etkilemektedir. Bu durumda merkezi yönetimin 

aktif roller üstlenmesi kabul edilebilir (Bardhan, 2002: 202). Nitekim ortaklık, 

vatandaşların katılımı, hesap verebilirlik, saydamlık, açıklık, hukukilik ve insan 

haklarına saygı içeren bir yönetişim anlayışıyla yerel kalkınma sağlanabilir (Matovu, 

2002: 125). Yerel kalkınmada yönetişim anlayışıyla etkin bir katılımcılığın tesis 

edilmesi büyük bir önem arz etmektedir. Fakat katılımcılık çoğu ülke örneklerinde 

deneyimlendiği üzere sembolik kalabilmektedir. Karar almada katılımcılığın siyasi 

bir hareket ve süreç olarak görülmesi bu duruma neden olmaktadır (Matovu, 2002: 

129). Bu nedenle olabildiğince sembolik bir katılım anlayışından uzaklaşarak etkin 

bir katılım mekanizmasının tesis edilmesi gerekmektedir. Ayrıca ilgili yerel bölge, 

barındırdığı kaynaklarla birlikte düşünülmelidir. Bu şekilde yerel kalkınma 

sağlanabilir (Governa ve Saccomani, 2004: 343-344). 

Sonuç olarak yerel yönetimlerin faaliyetlerini başarı ile yürütüp, yerel kalkınmaya 

istenen katkıyı sunabilmeleri, katılımcı ve etkin bir yönetim sistemine sahip 

olmalarına bağlıdır. Etkinlik, yerel yönetim hizmetleri için de büyük önem 

taşımaktadır. Yerel idarelerin kıt kamu kaynaklarını yönetirken etkinlik ölçütüne 

259



gereken önemi göstermeleri gerekmektedir. Tüm yerel idarelerin ihtiyaçların 

giderilmesi noktasında, ekonomik veya sosyal verimlilik ilkeleri çerçevesinde, 

maliyet-fayda veya maliyet-etkinlik ile gerekli görülen diğer ekonomik ve sosyal 

analiz çalışmalarını yapmaları gerekmektedir. Bu amaçla; “Toplam Kalite Yönetimi, 

ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi, Stratejik Planlama, Performans Değerlendirme, 

Süreç İyileştirme, Ekonomik ve Sosyal Fayda Analizleri, Hizmet İçi Eğitim, Bilişim 

Teknolojilerinden Yararlanma, Kurum İçi ve Kurum Dışı İletişim Yönetimi, Kurum 

Kültürünü Geliştirme, Katılımcı Yönetim İçin Kent Konseyleri, Yaşlılar Meclisi, 

Gençlik Meclisi, Kadınlar Meclisi, Özürlüler Meclisi, Vatandaş Şikayet ve 

Taleplerinin Yönetimi, Modern Arşiv Sisteminin Kurulması, Kent Bilgi Sisteminin 

Kurulması, Re-Organizasyon Çalışmaları Yapılması, Belediye Gelirlerini Artırıcı 

Çalışmalar Yapılması, Tasarruf Politikaları Uygulanması” süreçlerinden 

yararlanılmalıdır. 

KAYNAKÇA 

Andrew, C. & Goldsmith, M. (1998). From local government to local governance – 

and beyond?, International Political Science Review, 19(2), pp. 101-117. 

Aydın, S. (2009). Küreselleşme Sürecinde Yerel Ekonomiler, Haz. K. Veysel Bilgiç, 

Değişik Yönleriyle Yerelleşme, Ankara: Seçkin Yay., s.303-324. 

Baker, S. & Eckerberg, K. (2007). Governance for sustainable development in 

Sweden: The experience of the local ınvestment programme, Local 

Environment, 12(4), pp. 325- 342. 

Bardhan, P. (2002). Decentralization of governance and development, Journal of 

Economic Perspectives, 16(4), pp. 185-205. 

Bozkurt, Ö., Ergun, T. & Sezen, S. (1998). Kamu Yönetimi Sözlüğü, Ankara: TODAİE 

Yay. 

Cope, S., Leıshman, F. & Storıe, P. (1997). Globalization, new public management 

and the enabling state, International Journal Of Public Sector Management, 

10(6), pp. 444-460. 

Çukurçayir, M. A. (2010). Bölgesel Kalkınma ve Bölgesel Yönetişim, Haz. M. Akif 

Çukurçayır, Hülya Eşki Uğuz & H. Tuğba Eroğlu, Yönetişim, Kuram- 

Boyutlar-Uygulama, konya: Çizgi Kitabevi. 

Dunsire, A. (1995). Administrative theory in the 1980’s: A viewpoint, Public 

Administration, 73, pp. 25-35. 

Governa, F. & Saccomanı, S. (2004). From urban renewal to local development. new 

conceptions and governance practices in the ıtalian peripheries, Planning 

Theory & Practice, 5(3), pp. 327-348. 

Göymen, K. (2014). Yerel Kalkınma Önderi ve Paydaşı Olarak Belediyeler, 

http://research.sabanciuniv.edu/1427/1/KorelGoymen.pdf (13.07.2016). 

Green, R. T. & Hubbell, L. (1996). On Governance and Reinventing Government, 

Haz. Gary L. Wamsley, Refounding Democratic Public Administration, 

Modern Paradoxes, Post Modern Challenges, USA: Sage, pp. 38-67. 

Habitat II, (2000). İstanbul +5 Ülke Raporu, Yönetişim Alt Bölümü, İstanbul. 

Hawkins, C. V. & Wang, X. (2012). Sustainable development governance: Citizen 

participation and support networks in local sustainability ınitiatives, Public 

Works Management & Policy, 17(1), pp. 7-29. 

260



Helmsing, B. (2001). Externalities, learning and governance: New perspectives on 

local economic development, Development and Change, 32(2), pp. 277-308. 

Kapucu, N. & Gündoğan, E. (2010). Yönetişim, Ekonomik Kalkınma ve Demokrasi, 

Haz. M. Akif Çukurçayır, Hülya Eşki Uğuz & H. Tuğba Eroğlu, Yönetişim, 

Kuram-Boyutlar-Uygulama, Konya: Çizgi Kitabevi. 

Karaman, Z. T. (1998). Habitat II ve Yerel Gündem 21 Sorumluluğu, Türk İdare 

Dergisi, 70(421), s. 347-364. 

Kaya, E., Şentürk, H., Daniş, O. & Şimşek, S. (2008). Modern Kent Yönetimi, 2. 

Baskı, İstanbul: Okutan. 

Kettl, F. D. (2000). The transformation of governance: Globalization, devolution and 

the role of government, Public Administration Review, 60(6), pp. 488-498. 

Matovu, G. (2002). Policy options for good governance and local economic 

development in Eastern and Southern Africa, Urban Forum, 13(4), pp. 121- 

133. 

O’Toole, J. L. (1997). The ımplications for democracy in a networked bureaucratic 

world, Journal of PA Research & Theory, 7(3), pp. 443-460. 

Peters, B. G. & Pıerre, J. (1998). Governance without government? Rethinking public 

administration, Journal of PA Research&Theory, 8(2), pp. 223-244. 

Santamaria, Y. (1998). Ulus-Devlet: Bir modelin tarihi, Haz. Jean Leca, Uluslar ve 

Milliyetçilikler, (çev. Siren İdemen), İstanbul: Metis Yayınları, s. 20-30. 

Sen, A. (2007). Identity & Violence – The Illusion of Destiny, Great Britain: Penguin 

Books. 

Stoker, G. (1998). Governance as theory: five positions, International Sociel Science 

Journal, 50(1), pp. 17-29. 

Tekeli, İ. (1996). Yönetim kavramı yanısıra yönetişim kavramının gelişmesinin 

nedenleri üzerine, Sosyal Demokrat Değişim, 3, s. 45-54. 

Tortop, N. (1998). Yerel Yönetim Anlayışında Gelişmeler ve Yerel Yönetimlerin 

Önemi, Haz. Davut Dursun & Hamza Al, Türkiye’de Yönetim Geleneği, 

İstanbul: İlke Yay, s. 319-327. 

Wolf, J. F. (1996). Moving Beyond Prescriptions Making Sense Of Public 

Administration Action Contexts, Haz. Gary L. Wamsley, Refounding 

Democratic Public Administration, Modern Paradoxes, Post Modern 

Challenges, USA: Sage, pp. 141-167. 

Yılmaz, A. (2007). AB’ye uyum sürecinde Türk Kamu Yönetiminin dönüşümü 

üzerine notlar, D.P.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, 17, s. 215-241. 

Yüksel, M. (2000). Yönetişim kavramı üzerine, Ankara Barosu Dergisi, 58(3), s. 145- 

159. 

261



Kalkınma Ajansları ve Sosyo Ekonomik Politikalar: 

Doğu Anadolu ve Serhat Kalkınma Ajansları Örneğinde 

Öz 

Mehmet Akif ÖZER 1 , İbrahim İRDEM 2 

Bilindiği gibi kalkınma ajansları; sektörel ve genel kalkınma sorunlarını belirleyen, 

bunların çözümüne yönelik imkanları ve çözümleri saptayan ve bunları geliştiren 

projeleri yerel kalkınmayı sağlamak amacıyla destekleyen birimlerdir. Türkiye’de ise 

bu kuruluşlar 2006 yılında yasal zeminin oluşmasıyla kurulmaya başlamışlar ve kısa 

sürede bugün 26 bölgede aktif olarak faaliyetlerini sürdürür hale gelmişlerdir. Sürecin 

bu şekilde başarıyla sürdürülmesinde Avrupa Birliği’nin etkisinin yanında, bölgesel 

dengesizliklerinin giderilmesine, gelir adaletsizliklerinin hafifletilmesine, 

kalkınmanın yerele yayılmasına ve ulusal gelirden tüm toplumun dengeli pay 

almasına yönelik toplumsal talepler de çok etkili olmuştur. Bu çalışmada böylesine 

önemli işlevleri olan kalkınma ajansları ile ilgili genel bilgiler verilecek, sorunlu 

alanlar tartışılacak ve bu kuruluşların sosyal ekonomi politikalarının uygulanmasında 

nasıl daha aktif hale getirilebilecekleri değerlendirilecektir. Bu kapsamda Doğu 

Anadolu ve Serhat Kalkınma Ajansları özel olarak incelenecek, bu kuruluşlarla ilgili 

genel bilgiler verilerek, son dönemde bölgelerinde sosyal ekonomi politikalarının 

uygulama sürecine nasıl katkıda bulundukları değerlendirilecektir. 

Anahtar Kelimeler: Bölgesel Kalkınma, Kalkınma Ajansları, Sosyal Ekonomi 

Politikaları, Yerel Aktörler, Gelir Adaletsizliği 

Development Agencies and Socio-Economic Policies: In 

the Example of Eastern Anatolian and Serhat 

Development Agencies 

Abstract 

As it is known, development agencies are the units which determine sectoral and 

overall development problems, detect opportunties and solutions for their solutions 

and support the projects that develop them in order to realize regional development. 

In Turkey, these organizations have been begun to found with the formation of legal 

basis in 2006 and in a short span of time, development agencies have actively become 

to carry their activities in 26 regions today. The elimination of regional imbalances, 

easing of income inequality, sprading of development to the local and social demands 

towards balanced share of national income besides the impact of the European Union 

have also been very effective in maintaining the process successfully In this study, 

general information will be given about the development agencies with such important 

functions, problematical issues will be discussed and it will be carried out the 

evaluation regarding how these organizations can become more active in the 

1 

Prof. Dr., Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, (akifozer@yahoo.com) 

2 

Arş.Gör., Polis Akademisi Başkanlığı (ibrahimirdem33@gmail.com) 

262



implementation of social economic policies. In this context, the Eastern Anatolia and 

Serhat Development Agencies will be examined specifically and by giving general 

information on these organizations, it will be made asessments regarding how these 

organizations contribute to the implementation of social economic policies in the 

region recently. 

Keywords: Regional Development, Regional Development Agencies, Social 

Economy Policies, Local Actors, Income Inequality 

1. GİRİŞ 

Avrupa Bölgesel Kalkınma Ajansları Birliği (EURADA) kalkınma ajanslarını; 

sektörel ve genel kalkınma sorunlarını belirleyen, bunların çözümüne yönelik 

imkanları ve çözümleri saptayan ve bunları geliştiren projeleri yerel kalkınmayı 

sağlamak amacıyla destekleyen birimler (www.euroda.org.tr) şeklinde 

tanımlamaktadır. Bölgesel kavramının da eklenmesiyle ajansların sınırları 

belirlenerek belli bir bölge içerisinde faaliyet göstermeleri (Tazesavaş: 2011, 2) 

kavramsal açıdan standartlaştırılmıştır. 

Ancak literatürde farklı tanımlarla da karşılaşılmaktadır. Kalkınma Ajansları için 

farklı tanımlar yapılsa da çok düzlemli ve çok aktörlü ekonomik yönetişim temelinde, 

yumuşak politika araçlarını kullanması, coğrafi bir bölgeyi kapsaması, yeni 

yatırımların odak noktası olması, rekabet gücünün arttırılması, bölgenin tanıtımının 

yapılması ve bölgeyle ilgili yatırımcılara ulaşım, işgücü, altyapı konularında bilgi 

verilmesi ile ekonomik kalkınmayı hedeflemesi gibi temel işlevler aynıdır (Taş vd.: 

2011, 361). Günümüzde birçok ülkenin geri kalmış veya eski önemini kaybetmiş 

bölgelerinde yukarıda belirtilen işlevlerin yerine getirilmesi ve sınai küme yapısının 

oluşturulması amacıyla bölgesel kalkınma ajansları kurulmuştur. Ajanslar, bu yönüyle 

merkezi yönetimden bağımsız, sınırları belirlenmiş bir bölgenin sosyo-ekonomik 

koşullarını geliştirip canlandırmak amacıyla kurulmuş ve faaliyetlerini tamamen veya 

kısmen kamunun finanse ettiği kuruluşlardır (Altay vd.: 2004, 21). Bu yönüyle 

kalkınma ajansları dünya genelinde sayılarının da hızla artmasıyla, çok aktörlü 

yönetim olarak da adlandırılan yönetişim sürecinde oldukça önemli unsurlar haline 

gelmişlerdir. 

2. SOSYAL EKONOMİ POLİTİKALARI VE TÜRKİYE’DE 

BÖLGESEL KALKINMA AJANSLARI 

Günümüzde bölgesel sosyal politikalar; istihdam, sağlık, su, elektrik, kanalizasyon 

vs.den oluşan temel kamu hizmetleri, sosyal koruma, yükseköğrenim ve araştırma, 

konut, uluslararası göç, afet yönetimi ve koruyucu/önleyici politikalar, çatışma 

yönetimi, insan hakları ve sosyal grupların güçlendirilmesi gibi alanlarda 

yoğunlaşmaktadır (Deacon-Ortiz-Zelenev: 2007, 8-14). 

Sosyo-ekonomik politikaları Türkiye açısından ele aldığımızda, gelişmiş AB 

ülkelerine göre daha fazla bölgesel sosyal ekonomi politikalarına ihtiyaç duyulduğunu 

görüyoruz. Çünkü Türkiye’de bölgeler arası kalkınmışlık farklılıkları diğer AB üye 

ve aday ülkelerinden daha fazla dikkat çekmektedir. GSYİH’dan alınan pay, okur 

yazarlık oranı, istihdam oranı, ortalama yaşam süresi, sağlık hizmetler ve altyapı 

263



yatırımları açısından oldukça büyük bölgesel farklılıklar bulunmaktadır. Bunlar, aynı 

zamanda şu anda Türkiye’nin sosyal sorunlarının da sebep/sonuçlarını 

oluşturmaktadır (Altınışık-Peker: 2010, 154-155). 

Dolayısıyla Türkiye’de bölgesel kalkınmayı sağlamak için kurulan Bölgesel 

Kalkınma Ajanslarının, sosyal sorunlara dönük daha fazla sosyal politika araçlarını 

kullanmaları ve daha fazla sosyal ekonomi politikaları uygulamaları gerekmektedir. 

Yukarda finansman kaynaklarında belirttiğimiz gibi ajansların kaynakları iyi 

yönetilirse, sosyal ekonomi politikalarının finansmanı kolaylıkla sağlanabilir. 

Türkiye’de sosyal sorunların çözümüne ve bu alanda gelişmelerin sağlanmasına 

yönelik faaliyetlerde bulunan sosyal ekonomi sektörleri (kooperatifler, vakıflar, 

dernekler, sendikalar vs) Türkiye’de halkın çaresizliklerine çözüm bulan, kişilerin 

ekonomik aktivitelere katılmalarına destek olan ve sosyal sorumluluğu geliştiren 

kuruluşlar olarak çok önemli işlevler görmektedirler. Araştırmalara göre 17 

milyondan fazla kişinin bu kuruluşlara üye olması, aileleri ile birlikte neredeyse 

Türkiye nüfusunun yarısını kapsıyor olmaları ve tarımda, sanayide ve hizmet 

sektöründe çok önemli konumda bulunmaları, bu kuruluşlarla birlikte uygulanan ve 

uygulanacak sosyal ekonomik politikalarını da oldukça önemli hale getiriyor (Polat: 

2009, 2). 

Durum böyleyken uygulamaya baktığımızda söz konusu sosyal ekonomi sektörlerinin 

bölgesel sosyal politika uygulanmasında ve sosyal sorunların çözümünde çok da 

başarılı olmadıklarını görüyoruz. Bunun temel nedeni bu kuruluşların ülke geneline 

tam yayılamamaları ve finansman sorunu yaşamalarıdır. Bu süreçte gündeme gelen 

Bölgesel Kalkınma Ajansları hem finansman açısından hem de 26 bölgede tüm ülkeyi 

kapsayacak şekilde örgütlenmelerinden dolayı, sosyal ekonomi politikalarının 

uygulanmasında oldukça avantajlı konumdadırlar. 

Türkiye’de AB destekli bölgesel kalkınma programlarının öncelik alanları; tarım ve 

kırsal kalkınma, küçük ölçekli altyapının desteklenmesi, KOBİ’lerin desteklenmesi, 

yerel inisiyatiflerin desteklenmesi, sosyal kalkınma, olarak belirlenmiştir. Bölgesel 

kalkınma programlarında bölgelerin ihtiyaçlarına göre bu öncelik alanlarına yer 

verilmektedir (Akkahve: 2006, 172). Burada çalışmanın temel konusunu oluşturan 

sosyal ekonomi politikalarına son sırada yer verildiğini, doğal olarak da uygulamada 

kalkınma ajanslarının söz konusu bakış açısının da etkisiyle sosyal kalkınma sorununa 

çok fazla bütçe ayıramadıklarını görüyoruz. 

Türkiye’nin jeopolitik ve jeostratejik konumu dikkate alındığında, sadece bu nedenle 

bile ulusal bütünlüğün korunması amacıyla devletin sosyal devlet niteliğinin 

geliştirilmesinin ve güçlendirilmesinin ne kadar önemli olduğu açıktır. Nitekim sosyal 

devlet kavramı Anayasa'da ifadesini bulmuş, Türkiye Cumhuriyeti’nin sosyal bir 

devlet olduğu Anayasa’nın 2. maddesinde belirtilmiştir. Bunun yanında sosyal devlet 

ilkesinin hangi araçlarla gerçekleştirilebileceği Anayasanın çeşitli maddelerinde 

ayrıntılandırılmıştır (DPT: 2000, 32). 

Bu kapsamda soruna yaklaştığımızda bölgesel nitelikte kurulan kalkınma ajanslarının 

temel rolünün; iş çevreleriyle kamusal örgütleri, yönetişim anlayışı çerçevesinde 

örgütleyerek, bölgesel kalkınma üzerine odaklamak olduğu, sonuçta yerel 

264



girişimciliğin artırması, yerel halkın becerilerinin geliştirilmesi, bilgi ve bilgi 

teknolojilerinin kullanımının yaygınlaşması ve böylece de uluslararası küresel 

rekabette bölgeye daha fazla yatırım yapılmasının sağlanması ve mukayeseli bölgesel 

üstünlük elde edilmesi (Yılmaz: 2010, 182) tüm bunların sonucunda ise sosyal 

kalkınmanın sağlanması hedefine ulaşmak olduğu söylenebilir. 

Ajanslar, bir taraftan küresel düzeyde yaşanan gelişmeleri yerel düzeye aktarırken, 

diğer taraftan da yerel potansiyeli, varlıkları, üstünlükleri ve özgünlükleri küresel 

pazarlara taşırlar. Bu nedenle yürüttükleri faaliyetler sadece yerel ve bölgesel 

kalkınma ile sınırlı kalmaz. Gelişme zorluğu yasayan bölgelerin zaman içinde kendi 

ayakları üzerinde durabilmelerini sağlarlar. Gelişme zorluğu çeken bölgelerde 

girişimcilik ruhunu ve kültürünü harekete geçirip, yönlendirirler (Arslan: 2010, 100- 

103). Öncelikle bölgelerin SWOT (Güçlü, Zayıf, Fırsat ve Tehditler) analizini yaparak 

yerel potansiyeli ve fırsatları belirlerler. Buna göre hazırlanan plan ve programlar 

çerçevesinde bölgeye katma değeri olan ve istihdam yaratan faaliyet ve projelere 

destek olurlar (Tazesavaş: 2011, 11). Mümkün olduğunca birçok kurumun gönüllüce 

katıldığı yerel stratejik işletme ve planlama sürecini oluştururlar. Bu yerel strateji, 

bölgenin, dış desteği de ihmal etmeden değişen koşullara uyum kapasitesini artırır 

(Arslan: 2008, 288). 

Tüm bu işlevler değerlendirildiğinde Bölgesel Kalkınma Ajanslarının sosyal ekonomi 

politikalarının uygulanması için ne kadar elverişli kuruluşlar olduğu ortaya 

çıkmaktadır. 

3. DOĞU ANADOLU VE SERHAT KALKINMA AJANSLARI 

3.1. Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı (DAKA) 

Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı, 25 Ocak 2006 tarih ve 5449 sayılı “Kalkınma 

Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun'a dayanılarak 

Bakanlar Kurulu kararı ile 2008 yılında kurulmuştur. Bitlis, Hakkâri, Muş ve Van 

(TRB2 Bölgesi) illerini temsilen faaliyetlerini yürüten DAKA; kamu kesimi, özel 

sektör ve sivil toplum kuruluşları arasında işbirliğini geliştirmek, bölgedeki 

kaynakların yerinde ve etkin kullanılmasını sağlamak, yerel potansiyeli harekete 

geçirerek ulusal kalkınma plan ve programlarında öngörülen ilke ve politikalarla 

uyumlu olarak bölgesel gelişmeyi hızlandırmak, sürdürülebilirliği sağlamak ve 

bölgeler arası ve bölge içi gelişmişlik farklarını azaltmak amacını kendisine ilke 

edinmiştir. TRB2 Bölgesi'nde yerel potansiyelleri, kaynakları ve imkanları katılımcı 

bir yaklaşımla harekete geçirerek sürdürülebilir kalkınmayı sağlamayı amaçlayan 

DAKA, bölgesinin yer altı ve yer üstü zenginlikleri ile beşeri sermayesini katılımcı 

bir anlayışla harekete geçirerek 2023 yılında sosyal ve ekonomik refahını ülke 

ortalamasının üzerine çıkarmayı kendisi için vizyon olarak belirlemektedir. 

Doğu Anadolu Kalkınma Ajansının teşkilat yapısını Yönetim Kurulu (bölge illerin 

Valileri, Belediye Başkanları, İl Genel Meclisi Başkanları ve Sanayi ve Ticaret Odası 

Başkanları) Kalkınma Kurulu, Genel Sekreterlik ve Yatırım Destek Ofisi 

oluşturmaktadır. Ajansın danışma organı olan Kalkınma Kurulu; özel sektör, sivil 

toplum kuruluşları, yerel yönetimler ve üniversitelerden gelen temsilcilerden 

oluşmaktadır. Genel Sektreterlik, kurumsal yönetişim yapısının icra ayağını teşkil 

265



eden bir organ olarak planlama, programlama ve kalkınma stratejileri çerçevesinde 

hedeflerin gerçekleştirilmesi için faaliyet göstermektedir. 

DAKA tarafından sağlanan destekler teknik destek ve mali destekler olarak ikiye 

ayrılmaktadır. Mali destekler, doğrudan finansman desteği, faiz desteği, faizsiz kredi 

desteği olarak üçe ayrılır. Doğrudan finansman desteği temel olarak proje teklif 

çağrısı yöntemiyle gerçekleştirilir. Proje hazırlık evresinde yükümlülükleri 

hafifletmek, proje hazırlık sürecini doğrudan yönetmek nedeniyle istisnai olarak 

güdümlü proje desteği ve doğrudan faaliyet desteği şeklinde de doğrudan destek 

sağlanabilir. Gerekli görülen durumlarda ajans aşamalı teklif çağrısı yöntemi ile de 

destek sağlayabilir. Ajans, aşamalı teklif çağrısı yönetiminde desteğin hedef kitlesini, 

kapsamını ve potansiyel yaralanıcının uygulama kapasitesini dikkate alır. Ajans, 

bölge plân ve programlarının uygulanmasını sağlayıcı proje ve faaliyetlere; bölgenin 

kırsal ve yerel kalkınmasını ile kapasitesinin geliştirilmesine katkıda bulunan proje ve 

faaliyetlere; yönetişim anlayışı ekseninde kamu kesimi, özel kesim, STK arasında 

işbirliğini sağlayan projelere; bölgenin imkân ve kaynaklarını tespit etmeye, 

ekonomik ve sosyal gelişmeyi hızlandırmaya, rekabet gücünü ve yenilik kapasitesini 

artırmaya yönelik olarak gerçekleştirilen projelere; bölgenin iş ve yatırım 

imkânlarının tanıtılmasına, geliştirilmesine ilişkin çalışmalara; küçük ve orta ölçekli 

işletmeleri destekleyen ve yeni girişmcilerin ortaya çıkmasına katkı sağlayan proje ve 

faaliyetlere vb. destek sağlamaktadır. 

Ajansın sosyal ekonomi politikaları kapsamında kullandığı en önemli araç doğrudan 

faaliyet destekleridir. Bu destekler proje destek sürecini hızlandırmak amacıyla 

programın amaç ve önceliklerine uygun şekilde bölgede gerçekleştirilecek stratejik 

araştırma, planlama ve fizibilite çalışmalarına sağlanan karşılıksız doğrudan mali 

yardımlardan oluşur. Bu yardımlar kapsamında; bölgenin kalkınmasına ve rekabet 

gücü açısından önemli fırsatlardan yararlanılmasına ve bölge ekonomisine yönelik 

tehdit ve risklerin önlenmesinde acil tedbirlerin alınmasına yönelik faaliyetler, ulusal 

ve uluslararası alanlarda bölgenin ve bölgedeki yatırım fırsatlarının tespit ve 

tanıtımına yönelik faaliyetler, bölge için kritik öneme sahip özellikle bölgenin 

yenilikçilik ve girişimcilik kapasitesini geliştirmeye ilişkin iş geliştirme merkezleri, 

teknoloji geliştirme merkezleri, teknoparklar gibi kuruluşların ve bunların tesislerinin 

inşası amacıyla yapılacak fizibilite benzeri ön çalışmalar, bölge için önemli olabilecek 

stratejik eylemlerin başlatılmasına ve gerçekleştirilmesine ve büyük hacimli yatırım 

kararlarına kısa vadede etki etmesine imkan sağlayacak faaliyetler doğrudan mali 

destek almaktadır. 

2009-2015 yılları arasında DAKA tarafından desteklenen projeler detaylı olarak 

incelendiğinde; küçük girişimciliği destekleme, rekabetçiliğin geliştirilmesi, yatırım 

ve turizm alt yapısının güçlendirilmesine yönelik küçük ölçekli sektörlerin alt 

yapısının geliştirilmesi, inanç turizmi alt yapısının güçlendirilmesi, yenilenebilir 

enerji kaynakları kullanımının özendirilmesi gibi hususlar ön plana çıkarak bu 

kapsamdaki projeler desteklenmiş, bu proje ve faaliyetlere ilişkin teknik ve mali 

destek programları uygulanmıştır. 2016 yılı itibariyle DAKA, TRB2 Bölgesi'nde 

sosyo-ekonomik gelişmeyi hızlandırabilecek önemli fırsatların değerlendirilmesine 

ve sosyo-ekonomik gelişme önündeki darboğazların giderilmesine yönelik tedbirleri 

içine alan planlama/araştırma faaliyetlerini, bölgenin yatırım ortamına katkı 

266



sağlayacak stratejik eylem ve faaliyetleri ''Doğrudan Faaliyet Desteği Programı 

(DFD)'' ile desteklemektedir. Bu kapsamdaki başarılı projelere ve çalışmalara asgari 

25.000 TL ile azami 75.000 TL tutarında mali kaynak sağlamaktadır. 

(www.daka.org.tr) (11.07.2016). Bu destekten yerel yönetimler, kamu kurum ve 

kuruluşları, kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları (TOBB'a bağlı odalar, 

Esnaf ve Sanatkârlar Odaları, Meslek Odaları ve Birlikler), STK'lar (Dernekler, 

Vakıflar, Sendikalar), organize sanayi bölgeleri, küçük sanayi siteleri, birlik ve 

kooperatif başkanlıkları, iş geliştirme merkezleri ve bu kurum ve kuruluşların kurduğu 

veya ortağı olduğu işletmeler yararlanabilmektedir. 2016 yılı itibariyle DAKA 

tarafından verilen diğer destek Teknik Destek (TD) Programı'dır. 2016 yılı Teknik 

Destek Programının amacı, bölgedeki yerel aktörlerin bölgesel kalkınma açısından 

önem arz eden, ancak kurumsal kapasite eksikliği nedeniyle hazırlık ve uygulama 

aşamalarında sıkıntı ile karşılaşılan çalışmalarına azami 15.000 TL oranında uzmanlık 

desteği sağlamaktır. 2016 Teknik Destek Programı'ndan yerel yönetimlerin 

planlamaçalışmaları ile bölge plan ve programlarını uygulayıcı veya yerel kalkınma 

kapasitesini artırıcı faaliyetleri ve diğer kamu ve kuruluşlarının yerel ve bölgesel 

kalkınmaya katkıda bulunabilecek çalışmaları öncelikli olarak yararlanır 

(www.daka.org.tr) (11.07.2016). 

Ajans tarafından desteklenen projeler ve uygulanan programlar sosyal politikaekonomik 

politika dengesinde ekonomik politikaya daha çok önem verilen bir süreci 

ortaya çıkarmaktadır. Oysa ekonomik politikalar kadar sosyal politikalara da aynı 

derecede önem verilmesi gerekmektedir. Çünkü sosyal politikalara verilen önem 

beşeri yatırımın her şeyin üstünde olduğunun bir göstergesidir. Her ne kadar gerek 

kalkınma planları gerekse de DAKA'nın faaliyetleri bölgenin geliştirilmesi ve 

bölgeler arası kalkınma farklılığını gidermede olumlu sonuçlar vermiş olsa da tarım 

ve hayvancılığın başat geçim kaynağı olduğu TRB2 bölgesinde bölgesel farklılıklar 

her açıdan devam etmekte, bölge diğer böglelerle mukayese edildiğinde sürekli geride 

kalmaktadır. Eğitim kalitesindeki farklılıklar, sosyal hizmetlere ulaşmının zayıf 

olması bölgedeki geleneksel gelir yapısı, düşük verim ve buna bağlı olarak yüksek 

göç oranına eklendiğinde sosyal ve ekonomik gelişmeye sekte vurucu bir nitelik arz 

etmektedir. Ekonomik politikalar kadar bölge halkının refah seviyesini ve yaşama 

standardını artıracak, sosyal yaşamın daha huzurlu ve düzenli olmasını sağlayacak, 

doğal çevreyi koruyacak, kırsal kalkınma ile ilgili programlara bölge halkının 

katılımcılığını teşvik edecek, sosyal, kültürel, çevresel gelişim değerlerini birlikte ele 

alan projelerin de DAKA tarafından desteklenmesi gerekmektedir. 

3.2. Serhat Kalkınma Ajansı (SERKA) 

Serhat Kalkınma Ajansı, 25 Ocak 2006 tarih ve 5449 sayılı Kalkınma Ajanslarının 

Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun’un 3’üncü maddesine 

dayanılarak Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı’nın koordinasyonunda, 25 

Temmuz 2009 tarihli Resmî Gazete'de yayımlanan 2009/15236 sayılı Bakanlar 

Kurulu Kararı ile kurulan ve Ağrı, Ardahan, Iğdır, Kars illerini (TRA2) bölgesini 

kapsayan bir kuruluştur. Ajansın temel amacı; bölgenin sosyo-ekonomik yapısının 

gelişmesi için gerekli plan, program ve faaliyetleri uygulamak, bölgesel teşvik 

267



uygulamaları ile TRA2 bölgesine yönelik stratejik yatırımları desteklemek ve bölgesel 

gelişmişlik farkını azaltmaktır. 

Serhat Kalkınma Ajansı'nın teşkilat yapısı; Kalkınma Kurulu, Yönetim Kurulu ve 

Genel Sekreterlikten oluşmaktadır. Kalkınma Kurulu ajansın danışma organını 

oluştururken, yönetim kurulu karar organını, genel sekreterlik ise icra organını teşkil 

etmektedir. Ajansın yönetim kurulu bölge illerinin Valilileri, Belediye Başkanları, İl 

Genel Meclisi Başkanları, Sanayi ve Ticaret Odası Başkanlarından oluşmakta olup; 

bölgedeki üniversite, kamu kurumu, özel sektör ve STK temsilcileriyle geniş bir 

işbirliği, danışma ağına sahiptir. SERKA, bu geniş işbirliği ve danışma ağı 

çerçevesinde bölgesinde kamu kurumu, özel sektör ve sivil roplum kuruluşları 

arasında koordinasyon ve işbirliği geliştirerek kalkınmaya yön veren, yerel sorunlara 

yerel odaklı çözümler bulmaya çalışan bir kurum niteliği taşımaktadır. 

SERKA tarafından sağlanan destekler mali ve teknik desteklerdir. Ajansın 

sağlayabileceği mali destekleri doğrudan finansman desteği, faiz desteği ve faizsiz 

kredi desteği oluşturmaktadır. Ajansın sağladığı doğrudan finansman desteği; ulusal 

plan ve programlar çerçevesinde bölgesel gelişme planları ve programların uygulama 

kapasitesini geliştirmeye ve yerel ve bölgesel kalkınmaya katkı sağlamaya yönelik 

stratejik araştırma, planlama ve fizibilite çalışmalarına mali destek sağlamayı 

amaçlamaktadır. Doğrudan finansman desteği ile bir yatırım unsuru olmayan azami 

üç aylık projeler desteklenmektedir. Ajansın faiz desteği; kâr amacı güden gerçek ve 

tüzel kişilerin ilgili aracı kuruluş ile Ajans arasında imzalanacak protokolde belirtilen 

nitelikteki projeleri için, ilgili aracı kuruluşlardan alacakları krediler karşılığında 

ödeyecekleri faiz giderlerinin, Ajans tarafından karşılanmasını öngören karşılıksız 

yardımdır. Ajansın faizsiz kredi desteği; ajans tarafından kâr amacı güden gerçek ve 

tüzel kişilerin ilgili aracı kuruluş ile Ajans arasında imzalanacak protokolde belirtilen 

nitelikteki projeleri için, ilgili aracı kuruluşlar eliyle kredi verilmesini ve sağlanan bu 

mali desteğin faiz ödenmeksizin taksitler halinde geri ödenmesine imkân verilmesiyle 

ile ilgilidir. Ajans, bölgesel gelişmeyi hızlandırmaya ve bölgedeki girişimcilik ve 

yenilikçilik kapasitesini geliştirmeye katkıda bulunacak projelere, proje teklif çağrısı 

yöntemi uygulamadan doğrudan mali ve teknik destek sağlamak amacıyla güdümlü 

proje desteği sağlayabilmektedir. Güdümlü proje desteği en fazla yüzde doksan 

oranında destek sağlanan ve iki yılı geçmeyen projelere verilen teşviklerdir. Ajans 

tarafından sağlanan teknik desteğin amacı, bölgedeki yerel aktörlerin bölgesel 

kalkınma açısından önem arz eden, ancak kurumsal kapasite eksikliği nedeniyle 

hazırlık ve uygulama aşamalarında sıkıntı ile karşılaşılan çalışmalarına destek 

sağlamaktır. Ajans tarafından sağlanacak teknik destek; ajans tarafından yayınlanan 

herhangi bir proje teklif çağrısı ile ilişkilendirilmemek koşuluyla; yerel yönetimlerin 

başta planlama çalışmaları ile bölge plan ve programlarını uygulayıcı veya yerel 

kalkınma kapasitesini artırıcı faaliyetlerini ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarının ve 

bölgedeki sivil toplum kuruluşlarının yerel ve bölgesel kalkınmaya katkıda 

bulunabilecek çalışmalarını kapsamaktadır. Ajans, 2010-2015 yılları arasında küçük 

ölçekli altyapı mali destek programı, iktisadi gelişme mali destek programı gibi mali 

ve teknik destekler sağlamıştır (www.serka.gov.tr) (12.07.2016). 

Serhat Kalkınma Ajansı tarafından hazırlanan 2014-2023 Bölge Planı'nda dört temel 

gelişme ekseninden bahsedilerek alınması planlanan tedbirlere yer verilmiştir. 

268



Ajansın belirlediği dört temel gelişme eksenini sosyal kalkınma, çevresel 

sürdürülebilirlik, erişilebilirlik ve rekabet edilebilirlik oluşturmaktadır. Sosyal 

kalkınmaya yönelik olarak alınan tedbirler; iş gücünün beceri seviyesi yükseltilerek 

istihdam edilebilirliğinin artırılması, eğitimde, sağlıkta alt yapı ve hizmet kalitesinin 

iyileştirilmesi, kadının toplumsal statüsünün güçlendirilmesi, özel ilgi gruplarının 

toplumsal hayata aktif katılımının sağlanması, bölgede faaliyet gösteren STK'ların 

kurumsal kapasitesinin artırılmasıdır. Çevresel sürdürülebilirlik gelişme ekseni 

kapsamında alınan tedbirler ise kentsel alt yapının iyileştirilmesi, çevrenin korunması 

ve çevre kirliliğinin önlenmesi, enerji kaynaklarının etkin kullanılmasına ilişkindir. 

Bilgi ve teknolojiye erişim imkânının artırılması, ulaşım alt yapısının iyileştirilmesi 

erişilebilirlik eksenindeki tedbirlere yönelikken; tarımsal üretimde verimliliğin ve 

yenilikçi uygulamaların artırılması, turizmde bölgesel marka olunması, imalat 

sanayinde verimlilik ve katma değerin artırılması, dış ticaret ve lojistik merkezi 

olunması, tabii kaynakların katma değerinin artırılması, girişimcilik alt yapısı ve 

kültürünün geliştirilmesi rekabet edilebilirlik gelişme eksenindeki tedbirleri 

oluşturmaktadır (SERKA: 2016, 13). 

Serhat Kalkınma Ajansı, üst ölçekli ulusal planlar ve bölge planlarında belirlenen 

amaçlar doğrultusunda 2010-2015 yılları arasında 14 adet mali destek programı 

uygulamış olup; 273 adet projeye 72 Milyon TL hibe desteği sağlamıştır ve bölgede 

120 Milyon TL tutarında yatırım yapılmasına imkan tanımıştır. Ajans, 2016 yılı 

içerisinde de 2014-2023 TRA2 Bölge Planı'nda belirlenen Gelişme Eksenleri ve bu 

eksenler çerçevesinde de alınması gerekli Tedbirler kapsamında üç adet mali destek 

programı uygulayacağını belirtmiştir. Bu programlar incelendiğinde Kentsel 

Altyapının İyileştirilmesine Yönelik Küçük Ölçekli Altyapı Mali Destek Programı ile 

kentsel yaşam kalitesinin artırılması yoluyla bölgenin yaşam memnuniyet düzeyinin 

yükseltilerek bölge dışına göçün engellenmesine katkı sağlanmasına yönelik 

projelerinin desteklenmesi planlanmaktadır. Bölgedeki süt sığırcılığı başta olmak 

üzere büyükbaş hayvancılık sektörünün geliştirilmesi, örnek teşkil edecek nitelikte 

yeni işletmelerin kurulması, konuyla ilgili mevcut işletmelerin verimliliğinin ve 

kalitesinin artırılması hedefi doğrultusunda Büyükbaş Hayvancılık İşletmelerinin 

Geliştirilmesi Mali Destek Programı - 6 tasarlanmıştır. TRA2 Bölgesi’nde faaliyette 

bulunan işletmelerin çok büyük bir bölümünün mikro ve küçük işletme olmaları 

dikkate alınarak bu işletmelerin kapasitelerinin arttırılması ve ölçeklerinin 

büyütülmesi hedefi doğrultusunda uygulanmak üzere hazırlanan İktisadi Gelişme 

Mali Destek Programı-6 kapsamında da bölge ekonomisi için stratejik önem arz eden, 

rekabet gücü ve gelişme potansiyeli yüksek imalat sanayi, hizmet ve turizm 

sektörlerinin rekabet edebilirliğinin arttırılması ve bölgesel değer ve ürünlerin 

ekonomiye kazandırılmasına katkıda bulunmak amacı ile girişimciliğin desteklenmesi 

amaçlanmaktadır (SERKA: 2016, 15). 

Ajans tarafından desteklenen projeler ayrıntılı incelendiğinde; 2016 yılına kadar 

desteklenen projelerin daha çok analiz aşamasında kaldığı somut çıktı verecek 

nitelikte olmadığı, destek olmadan sürdürülebilirlik ve çarpan etkisi yaratma 

özelliklerinin zayıf olduğu görülmüştür. Ajansın sosyal ekonomi politikaları 

uygulayabilmek için destekleyeceği projelerde, katkısının projeci kuruluşla eşit 

oranda olmasına ve projelerin mutlaka çarpan etkisine dikkat edilmesi gerekmektedir. 

269



Yani ajansların verdiği desteklerle çıktılar elde edilmeli, bu çıktılar yöre insanına 

sosyal ekonomi unsurları olarak mutlaka yansımalıdır. Ajansın 2014-2023 bölge planı 

stratejik kalkınma, çevresel sürdürebilirlik, erişebilirlik, rekabet edilebilirlik gibi dört 

önemli konuyu amaç ve hedef bakımından stratejisine dahil etmesi bakımından 

önemlidir; ancak bu gelişme eksenlerine koşut olarak alınan tedbirler durum tespiti 

olarak kalmamalı, söz konusu hedeflerin gerçekleştirilmesine yönelik plan, program 

ve çalışmalara etkin ve etkili bir şekilde işlerlik kazandırılmalıdır. 

4. SONUÇ 

Türkiye’de son yıllarda sürdürülebilir bir gelişme performansı ve aynı zamanda 

bölgeler arası gelişmişlik farklarının dengeli bir yapıya kavuşturulması için bölgesel 

ve yerel kalkınmanın hızlandırılmasına yönelik özellikle de Bölgesel Kalkınma 

Ajansları aracılığı ile çok sayıda proje uygulanmaktadır. Ancak, kalkınmada öncelikli 

yöreleri hedef alan bu proje ve destek uygulamaları, organize sanayi bölgeleri 

politikası, yatırımlarda devlet yardımları ve kırsal kalkınma projeleri ile birlikte 

yürürlüğe konulan bölge planları, bölgeler arası gelişmişlik farklarının azaltılmasında 

ve hedeflenen gelişme düzeyini ve ortamını oluşturmada beklenen etkiyi 

gösterememiştir (Arslan: 2010, 105). Türkiye’de kalkınma ajansı uygulamaları 

merkezi hükümet açısından, çok farklı sosyo-ekonomik koşulları olan bölgelerde 

belirli politikalar tasarlanması için yetkinin bir seviyeye kadar yeni kurumlara 

verilmesini gerektirmiştir. 

Türkiye’de ajansların özellikle politika belirleme ve uygulama konularında daha açık 

tanımlara ihtiyaçları vardır. Bölgesel kalkınma stratejilerinin hazırlamada çok daha 

aktif rol oynamalıdırlar. Bulundukları bölgenin yerel özelliklerine göre esnek yapıda 

olmalı ve gerektiğinde modern yönetimin gereği olarak görevlerini ve kurumsal 

yapılarını değiştirebilmelidirler (Kayasü-Yaşar: 2006, 210-211). 

Geçmişte Türkiye’de kurumsal ve sosyal birikimleri olan sistematik bölgesel 

uygulamalar yapılamamış olmakla birlikte yerel düzeyde yönetim otoriteleri, 

üniversiteler, sivil toplum kuruluşları ve mevcut ve potansiyel girişimciler gibi gerekli 

unsurlar bulunmaktadır. İlgili aktörlerin kendi yaşadıkları alanlar için düşünmeleri, 

harekete geçmeleri, AB ve ulusal kaynaklardan finansman ve teknik destek alarak 

program ve/veya proje uygulamalarını yönelebilmeleri Türkiye için ideal bir gelişme 

modeli olma potansiyeline sahiptir. Çağdaş gelişme politikalarına Türk toplumunun 

adaptasyonu yanı sıra AB mekanizmalarının bireylerin yaşamlarına entegre edilmesi 

de en etkin bu şekilde sağlanabilir (Bilen: 2006, 266). Toplumsal katkı ve sosyal 

ekonomi politikalarından verim elde etme de böylelikle gerçekleştirilebilir. 

Uygulamada Bölgesel Kalkınma Ajanslarının sınırları konusunda esnek olunması 

gerektiği belirtilmektedir. Ajansların bölgelerinde yapacakları mali desteklerde 

coğrafi sınırları çok ön plana çıkartmaları gerekmektedir. Ayrıca Ajansların ekonomik 

başarıları ve bunun verimliliklerine yansıması (EEF: 2007, 1-5) bu kurumların sosyoekonomik 

dengesizlikleri giderme sürecinde başarılarını artırmaktadır. Türkiye’de 

bölgesel kalkınma ajanslarının sosyal ekonomi politikalarının uygulanmasında çok 

daha aktif olmaları gerektiği, son yıllarda bu kuruluşlardan etkin olarak 

yararlanabilmenin önemli bir şartı olarak görülmektedir. 

270



Bu süreçte kalkınma ajanslarının küçük ve orta ölçekli işletmelerle (KOBİ) ilişkileri 

de yeniden gözden geçirilmelidir. Çünkü bu kuruluşlar ajansların görevleriyle paralel 

bir şekilde bulundukları bölgede rekabeti, verim ve üretim artışını sağlamak için 

yoğun çaba harcamaktadırlar (Hasanoğlu-Aliyey: 2006, 100). Emeğin KOBİ’ler 

içindeki konumu küçük bireysel sermayeyle iş kurma girişimlerinin başarı olasılığını 

yükselterek atıl küçük birikimlerin ekonomik değere dönüşmesine olanak 

tanımaktadır. Küçük sermaye sahibi çalışanlar da kendilerine ait küçük işletmeler 

kurabildiklerinden, küçük işletmeler başka küçük işletmelerin dogmasını mümkün 

kılabilmekte, böylece istihdamın önündeki engellerin kalkmasına ve geniş istihdam 

alanlarının açılmasına katkıda bulunmaktadırlar (İlhan: 2006, 277). Bu durum ise 

doğrudan Bölgesel Kalkınma Ajanslarının kuruluş amaçları arasında yer almaktadır. 

Ajanslar ayrıca küçük ve orta ölçekli kuruluşlar üzerinden sosyal ekonomi 

politikalarını da daha etkin bir şekilde uygulayabilirler. 

Türkiye’de 26 bölgede örgütlenmiş olan Bölgesel Kalkınma Ajansları, her geçen gün 

etkinliklerini, faaliyetlerini, topluma katkılarını, ulusal ve yerel düzeyde politika 

belirlenmesi ve uygulanması süreçlerine olan desteklerini artırmaktadırlar. Ancak 

gelişmiş ülkelerde görülen bölgesel ve yerel iyileşmeler henüz ülkemizde tam 

anlamıyla sağlanamamıştır. Ülkemizdeki kalkınma ajanslarının bu süreçte AB 

fonlarından daha etkin yararlanmaları gerekmektedir. Bu çerçevede, aday ve 

potansiyel ülkelerdeki kuruluşlar ile AB üyesi kuruluşların ortaklaşa geliştirecekleri 

ve sosyo-ekonomik konularda işbirliği kurulmasını hedefleyen projelere hibe desteği 

sağlanmaktadır. Program kapsamında öncelik; işyeri güvenliği ve sağlığı, ürün 

güvenliği ve tüketici sağlığı, rekabetçilik, yenilikçilik ve Ar-Ge, özelleştirme ve özel 

sektörün güçlendirilmesi, çevre ve yenilenebilir enerji, sosyal sorumluluk, 

dezavantajlı grupların (kadınlar, engelliler, yoksullar vb.) ekonomik ve sosyal hayata 

kazandırılması gibi konuları kapsayan projelere verilmektedir. 

Türkiye’deki Bölgesel Kalkınma Ajansları’nın sosyal ekonomi politikalarını 

uygulayabilmeleri için Avrupa Birliği’nin Sosyo-Ekonomik İşbirliği Hibe 

Programlarına öncelik vererek, bölgelerinde bu destek programının katkısıyla sosyoekonomik 

sorunların çözümüne daha fazla katkı sağlamaları gerekmektedir. 

Bölgesel Kalkınma Ajansları destek verecekleri projeleri belirlerken çok dikkatli 

olmalı ve belirlenen projelerin uygulanma sürecini de sıkı bir şekilde 

denetlemelidirler. Bu kapsamda öncelikle proje amacının başarılması için gerekli ve 

öngörülen proje çıktılarının neler olduğu, projenin beklenen sonuçları, bu sonuçların 

göstergeleri, bunlara ulaştıracak bilgi kaynakları, beklenen sonuçlara ulaşma 

zamanlaması gibi hususlara özelikle dikkat edilmelidir. Projelerin hedef gruplar ve 

nihai yararlanıcılar üzerinde beklenen etkileri, faaliyetlerin somut, belirgin, ölçülebilir 

ve sayısal çıktıları ve proje kapsamındaki faaliyetlerin çarpan etkisi yani faaliyetlerin 

sonuçlarının tekrarlanma ve yayılma ihtimalleri mutlaka somut şekilde 

belirlenmelidir. Faaliyetlerin çarpan etkisinin, sosyal ekonomi politikalarının geniş 

toplum kesimlerine ulaşması açısından da çok önemli olduğu unutulmamalıdır. 

271



KAYNAKÇA 

Akkahve, D. (2006). AB Destekli Bölgesel Kalkınma Programlarının Yönetimi Ve 

Yapısal Fonlara Hazırlık, Bölgesel Kalkınma Ve Yönetişim Sempozyumu, 

ODTÜ, TEPAV Yay, Ankara. 

Altay, N., Oğuzhan A., vd. (2004). Ege Bölgesinin Kalkınmasında Finansal 

Kurumsallaşma Araç Olabilir mi?, Kentsel Ekonomik Araştırmalar 

Sempozyumu, Cilt I, DPT-PAÜ, Denizli. 

Altınışık, İ. ve Peker, H. (2010). Bölgesel Kalkınma Ajansları, Ekonomik Önemi, 

Avrupa Birliği ve Türkiye’deki Durumları, Bütçe Dünyası Dergisi, Sayı 34. 

Arslan, E. (2010). Kalkınma Ajansları Ve Kalkınma Ajanslarının Türkiye 

Ekonomisine Beklenen Katkılar., Kamu-İş, C.11. 

Arslan, K. (2005). Bölgesel Farklılıkların Giderilmesinde Etkin Bir Araç: Bölgesel 

Planlama ve Bölgesel Kalkınma Ajansları. İstanbul Ticaret Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl:4, Sayı:7, Bahar. 

Bilen, G. (2006). Türkiye’de Yeni Bölgesel Politikaların Oluşumu”, Bölgesel 

Kalkınma Ve Yönetişim Sempozyumu, ODTÜ, 7-8 Eylül, TEPAV Yay, 

Ankara. 

DAKA (2016), “Destek Türleri”, (www.daka.org.tr) (11.07.2016). 

Deacon, B., Isabel O. ve Sergei Z. (2007). Regional Social Policy, DESA Working 

Paper No. 37, ST/ESA/2007/DWP/37 June 2007, 

http://www.un.org/esa/desa/papers. 

Dede, A. (2009). AB Uyum Sürecinde Kalkınma Ajansları ve Mevlana Kalkınma 

Ajansı. Konya Ticaret Odası Yay, Konya. 

Demirel, D. (2005). Kamusal Retorikte Moda Trend: Yemi Kamu Yönetimi, Sayıştay 

Der.. 

Dulupçu M.A. (2006). Bölgesel Politikalar Kopyalanabilir Mi? Bölgeselleş(Tir)Me 

(Yönetim) Karşısında (Yeni) Bölge(Sel)Cilik (Yönetişim), Bölgesel Kalkınma 

Ve Yönetişim Sempozyumu, ODTÜ, 7-8 Eylül, TEPAV Yay, Ankara. 

Erdut, Z. (2004). Liberal Ekonomi Politikaları Ve Sosyal Politika, I. Ulusal Sosyal 

Politika Kongresi, Ankara, 22-24 Ocak. 

Halkier, H. (2006). Bölgesel Kalkınma Ajansları Ve Çok Düzlemli Yönetişim: Avrupa 

Perspektifi. Bölgesel Kalkınma Ve Yönetişim Sempozyumu, ODTÜ, 7-8 

Eylül, TEPAV Yay, Ankara. 

Harding, R. (2006). İngiltere Ve Romanya’da Bölgesel Kalkınma Ajansı Deneyimleri, 

Bölgesel Kalkınma Ve Yönetişim Sempozyumu, ODTÜ, 7-8 Eylül, TEPAV 

Yay, Ankara. 

Hasanoğlu, M. ve Aliyev, Z. (2006). Avrupa Birliği ile Bütünleşme Sürecinde 

Türkiye’de Bölgesel Kalkınma Ajansları, Sayıştay Dergisi.. 

İlhan, S. (2006). KOBİ’ler: Sosyo Ekonomik Bir Perspektif, Fırat Üniversitesi Sosyal 

Bilimler Dergisi, Cilt: 16, Sayı: 2. 

Kayasü, S. ve Yaşar, S. (2006). Avrupa Birliği’ne Üyelik Sürecinde Kalkınma 

Politikaları: Yasal Ve Kurumsal Dönüşümler. Bölgesel Kalkınma Ve 

Yönetişim Sempozyumu, ODTÜ, 7-8 Eylül, TEPAV Yay, Ankara. 

272



Killerby, P. ve Smith, J. (2001). From Competition To Cohesion: The Changing Focus 

Of Economic Development In New Zealand, Australasian Journal of Regional 

Studies, Vol. 7, No 3. 

Kosâvacs, I. (2006). Macaristan’da Bölge İnşası: Güney Trans Tuna Bölgesi Örneği, 

Bölgesel Kalkınma Ve Yönetişim Sempozyumu, ODTÜ, 7-8 Eylül, TEPAV 

Yay, Ankara. 

Maç, N. (2006). Bölgesel Kalkınma Ajansları ve Türkiye, Araştırma Raporu, Konya 

Ticaret Odası, 117/76. 

Mehrotra, S. (2000). Integrating Economic And Social Policy: Good Practices From 

High-Achieving Countries, Innocenti Working Papers, No. 80, UNICEF 

Innocenti Research Centre, October, www.unicef-icdc.org. 

Feicock, H. (2011). Collaborative Approaches To Economic Developement: Regional 

Development Partnerships And Social Capital. Askew School of Public 

Administration and Policy & Devoe Moore Research Fellow, Florida State 

University, www. myweb.fsu.edu/rfeiock, (20.04.2011). 

Polat, H. (2009). Social Economy Or The Third Sector In Turkey Reducing 

Vulnerability And Promoting Social Responsibility Through Creating Safety 

Nets And Generating Decent Jobs, ILO Regional Conference on “Social 

Economy - Africa’s Response to the Global Crisis”, Johannesburg, South 

Africa. 

Reeves, T. (2006). AB Ve Türkiye’de Bölgesel Kalkınma, Bölgesel Kalkınma Ve 

Yönetişim Sempozyumu, ODTÜ, 7-8 Eylül, TEPAV Yay, Ankara. 

Serka (2016). Ajans Destekleri, (www.serka.gov.tr) (12.07.2016). 

Serka (2016). İktisadi Gelişme Mali Destek Programı-6 2016 Yılı Proje Başvuru 

Rehberi. Kars. 

Şaylan, G. (1995). Değişim ve Yolsuzluk, Amme İdaresi Dergisi, C.28, S.3. 

Şaylan, G. (1994). Değişim Küreselleşme ve Devletin Yeni İşlevi, İmge Yay., Ankara. 

Talas, C. (1993). Liberalciliğin Geri Dönüşü ve Sonrası, Amme İdaresi Dergisi, C.26, 

S.3, Eylül. 

Talas, C. (1980), Ekonomik Sistemler, S Yay., Ankara. 

Talas, C. (1976). Sosyal Ekonomi, S Yay., Ankara. 

Taş, S. ve Örnek, İ. (2011). Ekonomik Yönetişimin Aktörü Olarak Bölgesel Kalkınma 

Ajansları, www.ozal.congress.inonu.edu.tr. (20.04.2011). 

Tazesavaş, T. (2011). Kalkınma Ajansı Uygulamaları, ,www.ipuder.org, (05.05.2011). 

Tepav (2011). Sosyal Politika Çalışmaları, www.tepav.org.tr (20.04.2011). 

Tutar, F. ve Demiral M. (2007). Yerel Ekonomilerin Yerel Aktörleri: Bölgesel 

Kalkınma Ajansları, Eskişehir Osmangazi Ün. İİBF Der., C.2, S.1, Nisan. 

Uçkaç, A. (2010). Türkiye’de Neoliberal Ekonomi Politikaları ve Sosyo-Ekonomik 

Yansımaları, Maliye Dergisi, Sayı 158, Ocak-Haziran. 

Yılmaz, A. (2010). Kalkınma Ajansları Ve Yerel Yönetişim, Türk İdare Dergisi, Sayı: 

466. 

273

Öz 



Girişimciliğin Yerel Kalkınmaya Etkisi ve KOBİ 

Yöneticilerinin Girişimcilik Düzeyinin Belirlenmesi 

Mehmet KARAHAN 1 , Rıfat BİLGİN 2 

Girişimcilik, üretim faktörlerini bir araya getiren, risk alan, yenilikleri yakalayan, 

fırsatları değerlendiren ve dolayısıyla ülke ekonomilerini motive eden bir güçtür. 

Girişimciler üretimin anahtar unsurlarından birisi olup; emeği, teknolojiyi, 

hammaddeyi, sermayeyi, bütüncül ve rasyonel olarak değerlendirirler. Girişimcilik 

sayesinde; kentlerin ekonomik refahını, yaşam kalitesini yükseltmek, yerel 

dinamikleri harekete geçirerek fiziki, ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal alanda 

sürdürülebilir bir kalkınma sağlamak mümkündür. Yerel kalkınmayı artırmak için de 

mevcut olan doğal, ekonomik, kültürel ve teknolojik kaynakların tümünün etkin 

olarak kullanılması, yerel imkanlardan en üst düzeyde yararlanılması gerekmektedir. 

Çalışmada, girişimciliğin yerel kalkınmaya etkisiyle ilgili literatür incelemesi 

yapılmış, yerel girişimcilerin mevcut durumları ve sorunlarını belirlemek üzere Elazığ 

ilinde faaliyet gösteren KOBİ işletmelerinde bir anket uygulaması yapılmıştır. 

Anketlerden elde edilen verilere göre, araştırmaya katılan girişimcilerin orta yaş 

gurubunda olduğu, çoğunlukla ailenin ortanca çocuklarının girişimciliği tercih ettiği 

ve çoğunun ebeveynlerinin de kendi işlerini yaptığı belirlenmiştir. 

Anahtar Kelimeler: Girişimcilik yeteneği, girişimcilik düzeyi, bölgesel kalkınma. 

The Impact of Entrepreneurship to Local Development 

and The Determination of Entrepreneurship Levels of 

SMEs 

Abstract 

Entrepreneurship, which brings together the factors of production, risk-taking, 

capturing innovation, opportunities available and therefore it is the motivating force 

of the economy. Entrepreneurs is one of the key elements of production; labor, 

technology, raw materials, capital, and assess an integrated and rational. Through 

entrepreneurship; the economic prosperity of the city, to improve quality of life, 

physical mobilizing local dynamics, economic, social, cultural and possible to achieve 

sustainable development in the political sphere. To increase local development; 

available natural, economic, cultural and all the effective use of technological 

resources, it is necessary to benefit from the highest level of local amenities. In the 

study, it conducted a review of literature on the impact of entrepreneurship on local 

development, local entrepreneurs operating in Elazig province to determine the 

1 

Yrd.Doç.Dr. Fırat Üniversitesi, İİBF, İşletme Bölümü Öğretim Üyesi, e-mail: 

m.karahan@firat.edu.tr (Sorumlu Yazar) 

2 

Yrd.Doç.Dr. Fırat Üniversitesi, İİBF, Sosyal Hizmetler Bölümü Öğretim Üyesi, e-mail: 

rifatbilgin@firat.edu.tr 

274



current situation and problems, a survey of SME business is conducted. As a result of 

statistical analysis, made with data obtained from the survey which is in the middle 

age group of entrepreneurs surveyed, mostly family median children prefer 

entrepreneurship and most of the parents are determined to do their jobs. 

Keywords: Entrepreneurial skills, entrepreneurship level, regional development 

1. GİRİŞ 

Girişimciliğin birçok tanımı olmakla birlikte, 20. yüzyılın başında Schumpeter, 

modern anlamda ilk defa bir tanımlama yapmıştır. Schumpeter’e göre girişimci, 

ekonomik gelişmenin altında yatan gücü ortaya çıkaran kişidir (Santarelli ve Vivarelli, 

2007). Schumpeter ekonomik gelişme sürecine bağlı olarak, girişimcinin ekonomide 

potansiyel bir değişimin temelini oluşturduğuna da inanmaktadır. Ayrıca üretime yeni 

ürün veya süreçler sunarak ekonomide değişime yol açan girişimciliğin, yenilikçi 

rolünü de vurgulamıştır (Sobel, 2013). Schumpeter’in bakış açısıyla girişimci, 

toplumsal değişimi sağlayacak kişi ve kurumlar olarak tanımlanmaktadır (Müftüoğlu 

vd., 2005). Bütün bu tanımlamalarda, girişimcilerin toplumda üstlendikleri rolün ne 

derece önemli olduğu görülmektedir. 

Girişimcilik, dünya iktisat ve sosyal bilim tarihinde karşılaşılan en etkili ekonomik 

güç olarak bilhassa son yirmi yıldan bu yana yoğun bir şekilde tartışılmaktadır 

(Kuratko, 2005:577). Bu anlamda girişimci; riskler ve belirsizlikler karşısında 

sermaye oluşturmak için gerekli kaynakları toplayarak ve fırsatları yakalayarak kâr ve 

büyüme amacıyla yeni işler kuran kişiler olmanın yanında (Scarborough ve Zimmer, 

2000:4) küçük işletmeyi başarı ile yönetebilen yenilikçi ve azimli kişilerdir (Tekin, 

2005:3). Girişimciler, fırsatları yakalamada, kaynakları toplamada ve gerekli 

anlaşmaları yapmada beceri sahibi olmanın ötesinde vizyon, liderlik ve tutku gibi 

niteliklere de haiz olmalıdırlar (Isenberg, 2008:109). Bireylerin girişimciliklerini 

ortaya çıkarma ve başarılı girişimcilerin özelliklerini ortaya koymak, girişimcilerin 

bireysel farklılıklarına dayanmakta; bu bağlamda iş deneyimi, başarı ihtiyacı, kontrol 

odağı, üstün sosyal beceriler ve kararlılık gibi bireysel faktörler ön plana çıkmaktadır 

(Luthans ve Ibrayeva, 2006). 

Girişimci ruh ve davranış kalıpları bir kere oluştuktan sonra bireyler tarafından bir 

davranış tarzı veya bir tutum haline getirilirler. Girişimci bireylerin bu eğilimleri de 

toplumu, toplumsal yapıyı ve kültürü farklılaştırmakta ve yenilikçiliğe 

yönlendirmektedir. Girişimcilik; yenilikçilik ve değişim üzerine odaklandığından, 

kaynakların ve mevcut imkânların en iyi şekilde değerlendirmesini sağlar. Aynı 

zamanda girimcilik; yeni iktisadi ilişkiler, yaşam biçimleri, politik iklim ve yeni bir 

toplum inşasına da kapı açmaktadır. Girişimci anlayışlar, eğlimler ve kültürler, hür 

teşebbüs ve bireyci kültürün yaygınlaşmasına katkı sağlayacak (Karahan vd., 2014), 

nihayetinde aktif sosyal ilişkilere sahip bireyler vasıtasıtasıyla, değişken ve refah 

üreten bir sosyal bünyenin ortaya çıkmasına destek olacaktır. 

275



2. GİRİŞİMCİLİK KAVRAMINA İLİŞKİN TANIMLAMALAR VE 

YAKLAŞIMLAR 

Girişimci, mal ve hizmet üretimini gerçekleştirebilmek için riski üstlenerek doğal 

kaynak, sermaye, emek gibi üretim faktörlerini bir araya getirip faaliyete geçiren kişi 

olarak tanımlanabilir. Girişimciliğin birçok tanımı olmakla beraber, bu tanımların 

tümünde ortak olan nokta girişimcinin daima “başkalarının baktığı ama göremediği 

fırsatları görüp, bunları birer iş fikrine dönüştürebilmesi” ve “risk almaya yatkınlığı” 

ve yenilikci kimliğini ön plana çıkarmasıdır. Bu özellikler, dünyanın her yerindeki 

girişimcilerin ortak özelliğidir. Bu açıklamalar ışığında girişimcilik; bir iş fikrine 

sahip olan, pazardaki fırsatları değerlendiren, mal ve hizmet üretmek amacıyla 

sermaye, doğal kaynak, emek gibi üretim faktörlerini bir araya getirerek işletilmesiyle 

ilgili, faaliyetler bütünü olarak tanımlanabilir (Tekin, 2005:2). Girişimci bir ihtiyacı 

teşhis ederek, iş fikrine dönüştüren ve gerekli riskleri üstlenerek ticari işletme kuran 

kişi olarak ifade edilebilir. Girişimcilik yeteneği, yaygın görüşte olduğu gibi doğuştan 

gelmez. Ancak bireyin yetiştiği ailenin para kazanma anlayışından direkt etkilenir 

(Yılmaz, 2009). Bütün bunlara ilateven girişimci, “eski köye, yeni adet getiren” kişi 

olarak da tanımlayabilirz. 

Bozkurt (2000:12)'a göre girişimcilik, yaşadığımız çevredeki fırsatları sezme, o 

sezgilerden düşler üretme, düşleri projelere dönüştürme, projeleri yaşama taşıma ve 

zenginlik üreterek, insan yaşamını kolaylaştırma becerisine sahip olmaktır. Akdemir 

(2004: 25)'e göre; bilgiyi temel alarak, genel eğilimlere ve kendisine uygun bir alanı 

seçerek ve bilgisini insanlığın yararı için mal ve hizmet üretmek amacıyla kullanarak 

işletme açıp ekonomik gereksinimini, bağımsızlığını, kendini kabul ettirmeyi, açtığı 

işletmesinde sürdüren, sürdürme arzusunda ve çabasında olan herkes girişimcidir. 

Peter Drucker ise girişimciyi, sahip olduğu kaynakları düşük verimlilik alanlarından, 

yüksek verimlilik alanlarına yönlendiren ve orada tutmayı başarabilen kişi olarak 

tanımlamaktadır. Bunun yanında girişimcilik bir disiplin, hem de oldukça katı bir 

disiplindir (Drucker, 2003: 89, Çelik, 2006: 468). Girişimci, kâr elde etmek amacıyla 

mal veya hizmet üretmek veya pazarlamak için üretim faktörlerini bir araya getiren, 

belli bir risk taşıyarak işletmeyi kuran ve bu işletmeyi ya yöneten ya da yönetim 

konusunda profesyonel bir uzmandan yardım alan kişi olarak da tanımlanabilir (Efil, 

2006: 7). Girişimcilik; işletmede mevcut olmayan yeni mal ve hizmetlerin 

organizasyon şekillerini, pazarlarını, süreçlerini ve hammaddelerini elde etmek için 

fırsatların keşfedilmesi, değerlendirilmesi ve açığa çıkarılması faaliyetleridir (Scott, 

2004:4-9). 

Küreselleşen endüstriler ve ekonomiler açısından işletme yapılanmasında ve ülke 

ekonomilerinin gelişiminde ve diğer ekonomilere öncülük etmesine ve edebilmesinde 

son zamanlarda önem kazanan konularından birisi de girişimcilik olmuştur. Ülke 

ekonomilerinin kalkınması ve toplumsal gelişmede girişimcilik, temel bir unsur 

olarak görülmekte ve potansiyel üretim gücünün kullanılması açısından da anahtar rol 

oynamaktadır. 

276



3. GİRİŞİMCİLİK VE YEREL KALKINMA İLİŞKİSİ 

Üretim kaynaklarının yeni bir tarzda birleştirilerek, kullanılmayan üretim 

faktörlerinin kullanılmasını sağlaması açısından girişimcilik, ekonomik kaynakların 

düşük üretkenlik alanlarından yüksek alanlara aktarılma sürecinde baş aktördür. Bu 

açıdan bakıldığında, girişimcilik sosyal fayda oluşturmanın temel alanı olarak öne 


Yerel kalkınma, bölgelere kendi ekonomik ve sosyal geleceğini şekillendirme fırsatı 

sunan, aşağıdan yukarıya doğru karar verme sürecinin şekillendirdiği yerel kalkınma 

politikalarının ön plana çıkmasında etkili olmaktadır. Bu bağlamda girişimciliğin 

yaygınlaşması, yerel kalkınma ve sosyo ekonomik gelişme açısından değer yaratma, 

toplumsal değişim sağlama, topluma dinamizm ve prestij kazandırma, sosyal 

sorumluluk sağlama gibi bir çok fayda sağlamaktadır. Girişimcilik istihdam ve 

zenginlik oluşturma, yenilikler yapma, sosyo-ekonomik ilişkileri geliştirme gibi 

önemli faaliyetleri yürüterek toplumsal faydayı maksimum kılmaya katkıda bulunur 

(Günal vd., 2014). 

Girişimciler, ülkelerin hem sosyal, hem de ekonomik hayatının gelişmesinde ve 

bölgelerarası kalkınmışlık düzeyinin dengelenmesinde çok önemli bir role sahiptir. 

Özellikle gelişmekte olan ülkelerde girişimcilik faaliyetlerinin artırılması ve girişimci 

niteliklerinin iyileştirilmesi, bölgeler arasındaki gelişmişlik farkının ortadan 

kaldırılması ve yeni istihdamların oluşturulması gibi konularda önemli katkılar 

sağlamaktadır (Karakay ve Kızıloğlu, 2015). Ekonomik büyüme ve kalkınma, tüm 

ülkelerin temel hedefleri olduğundan, bu hedefelere ulaşmak için ülkenin mevcut 

kaynak ve imkânlarının en iyi ve verimli bir şekilde kullanılması gerekmektedir. 

Günümüzde yerel kalkınmanın sosyal, kültürel ve politik boyutlarını birlikte içeren 

yeni bir yaklaşıma ihtiyaç vardır. Bu yaklaşımın temel unsurunu yerel aktörlerin 

ekonomik, sosyal ve kültürel hayatın geliştirilmesinde, iyileştirilmesinde aktif olarak 

görev almalarıdır. Bu bağlamda, yerel kalkınmanın sağlanması, endüstriyel yapının 

iyileştirilmesi, rekabet gücünün artırılması, istihdamın artırılması ve gelir dağılımının 

iyileştirilmesi, ekonomik yapının girişimci ve yenilikçi olmasına (Perktaş, 2014) 

bağlıdır denilebilir. 

Girişimcilik faaliyetleri, ülkelerde ve bölgelerde endüstri yapısını değiştiren temel 

unsurlardır. Ekonomik büyüme ve endüstrideki yapısal değişim arasındaki ilişkiye 

Schumpeteryen görüş açısından bakıldığında, ekonomik büyümenin endüstrinin kıt 

kaynaklarını en etkili biçimde kullanmasıyla arttığı, girişimcilik faaliyetlerinin ülke 

ekonomisinin büyümesine, dönüşmesine katkılar sağladığı görülmektedir. Endüstri 

yapısındaki bu değişikleri sağlayan en önemli unsurlardan biri de küçük firmalardır. 

Girişimci sayılarının artması ve yaygınlaşması endüstri yapısında da gelişmeler 

sağlamaktadır (Aslan, 2009). Günümüzde, gelişmekte olan ülkeler fırsatları en iyi 

şekilde değerlendirerek yerel çıkarlarını korumak ve geliştirmek için yerel düzeyde 

kalkınma stratejileri oluşturmak durumundadır. Çünkü günümüzde birçok ülkede, 

yerel unsurlar ekonomik kalkınmada daha avantajlı pozisyonlara kavuşmuş ve 

bölgesel kalkınmanın itici gücü olarak değerlendirilmektedir (Aydemir ve Yaşar, 

2015). 

277



Bölgesel farklılık, aynı ülkenin farklı yerlerinde görülen her türlü eşitsizlik şeklinde 

tanımlanmaktadır. Çeşitli ülkeler arasında gelişme farklılıkları olduğu gibi, bir 

ülkenin bölgeleri arasında da coğrafi, ekonomik, sosyo-kültürel bakımlardan da 

farklılıklar olabilir. Bölgeler arası dengesizlikler gelişmiş ülkelerde giderek azalırken, 

gelişmekte olan ülkelerde ise giderek artma eğilimi göstermektedir. Bu farklılıkları 

gidermek için çeşitli şekillerde çabalar gösterilmektedir. Bunlardan bazıları; yerel 

düzeyde iş imkanları oluşturarak istihdamı artırmak, yöre halkını üretime yöneltmek, 

yerel bazda kişi başına düşen milli geliri arttırmaktır. Yeni şekillenen bu kalkınma 

anlayışı, bölgede mevcut olan doğal, ekonomik, kültürel ve teknolojik kaynakların 

etkin bir şekilde kullanılmasıyla, yerel fırsatlardan maksimum düzeyde yararlanmayı 

amaçlamaktadır. 

Yerel bir alanda kalkınmanın sağlanabilmesinde yerel dinamikleri harekete 

geçirebilecek sektörün seçimi oldukça önemlidir. Bu nedenle yerel alanın sahip 

olduğu potansiyellere ve kaynaklara uygun sektörel gelişmenin sağlanması 

kalkınmanın gerçekleşmesinde temeldir. Çünkü ülke bütününde yer alan her bölgenin 

farklı imkanlara, özelliklere ve sorunlara sahip olması, sektörel tercihlerle mekânsal 

analizin birlikte ele alınması yaklaşımını zorunlu kılmaktadır (Aydemir ve Yaşar, 

2015). 

Kalkınma ister yerel isterse de ulusal düzeyde düşünülsün esas olan sürdürülebilir bir 

kalkınmanın gerçekleştirilmesidir. Çünkü sürdürülebilir kalkınmada hedeflenen, 

gelecek nesillerin kendi ihtiyaçlarını günün şartlarına göre karşılayabilmeleridir. 

Buna göre kalkınmanın hedefi; sosyal, ekonomik, kültürel, sağlık, eğitim, tarım, 

çevre, kurumsal yapılar ve hizmetler gibi birçok konuyu içermektedir. Günümüz 

şartlarında sürdürülebilir bir kalkınma gerçekleştirebilmek için girişimci faaliyetlere 

ve bunu yapabilecek girişimci bireylere ihtiyaç vardır. 

4. ARAŞTIRMANIN AMACI VE KAPSAMI 

Girişimciler üretimin anahtar unsurlarından birisi olup; emeği, teknolojiyi, 

hammaddeyi, sermayeyi, bütüncül ve rasyonel olarak değerlendirirler. Girişimcilik 

sayesinde; kentlerin ekonomik refahını, yaşam kalitesini yükseltmek, yerel 

dinamikleri harekete geçirerek fiziki, ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal alanda 

sürdürülebilir bir kalkınma sağlamak mümkündür. Yerel kalkınmayı artırmak için de 

mevcut olan doğal, ekonomik, kültürel ve teknolojik kaynakların tümünün etkin 

olarak kullanılması, yerel imkânlardan en üst düzeyde yararlanılması gerekmektedir. 

Bu bağlamda yerel kalkınmaya olan olumlu katkılarından dolayı bölgedeki 

girişimciliği teşvik etmek, artırmak amacıyla yapılan bu çalışmanın kapsamı, Elazığ 

ilinde faaliyet göstermekte olan yerel girişimcilerdir. 

4.1. Araştırmanın Yöntemi 

Çalışma için gerekli bilgilerin elde edilmesinde anket yöntemi kullanılmıştır. Anket 

soruları hazırlanırken; öncelikle ilgili literatür taranmış, daha sonra Tekin (1999:227- 

234), tarafından geliştirilen, Karahan ve Okay, 2011, Karahan ve Ulusoy, 2010’un 

yapmış oldukları çalışmalarda kullandıkları anketlerden yararlanılarak bir anket 

formu hazırlanmıştır. 

278



Anket, toplam 40 soru ve iki bölümden oluşmaktadır. Bu ankette girişimcilerin kişisel 

özelliklerini belirlemeye yönelik 10 soru ve girişimcilik yetenek ve seviyelerinin 

belirlenmesine yönelik 30 soruluk bir ölçek bulunmaktadır. Ölçekteki derecelendirme 

5’li Likert ölçeğine uygun olacak şekilde düzenlenmiştir. 

Araştırmanın evreni Elazığ ilinde faaliyet gösteren 500 KOBİ işletmesi olup, bu 

evrenden rastgele 200 işletme örneklem olarak seçilmiş, işletmelere direkt 

araştırmacılar tarafından dağıtılmış ve 152 anket geri toplanarak değerlendirmeye 

alınmıştır. Anketin Alpha güvenirlik katsayısı 0.91 olarak hesaplanmış ve bu sonuç 

anketin oldukça güvenilir olduğu şeklinde yorumlanmıştır. Anketlerden elde edilen 

veriler SPSS 18 istatistik paket programında analiz edilmiş ve sonuçlarından elde 

edilen frekans ve yüzde tablolarının yorumları aşağıda sunulmuştur. 

4.2. Araştırmadan Elde Edilen Bulgular ve Değerlendirme 

KOBİ'lerde yapılan anket uygulaması sonucunda elde edilen verilerin analizi 

yapılmış, frekans ve yüzde tabloları hazırlanmış ve her bir soru için gerekli 

yorumlamalar aşağıda yapılmıştır. Bu değerlendirmeler; işletmelerin demografik 

özellikleri ve KOBİ işletmecilerinin girişimcilik düzeyleri başlıklar altında ayrıntılı 

olarak anlatılmıştır. 

4.2.1. Araştırmaya Katılan KOBİ'lerin Demografik Özellikleri 

Araştırmaya katılan KOBİ işletmecilerinin çoğunluğu %35(53)'ü 31ile 40 yaş 

aralığında, %26(39)'u 41-50, %22(33)'ü 21-30, %14(21)'i 51 ve üstü yaşlardadır. 

KOBİ işletmecilerinini çoğunluğu %35(53)'ü ailenin ortanca çocuğu, %32(48)'i en 

küçük çocuğu, %23(35)'i en büyük çocuğu, %10(16)'sı diğer seçeneğini seçmiştir. 

Araştırmaya katılan işletme yöneticilerinin çoğunluğu %29(44)'ü lise mezunu, 

%23(35)'i yüksekokul mezunu, %14(22) fakülte mezunu, %13(20) ortaokul mezunu, 

%8(12) yüksek lisans mezunu, %5(8) doktora mezunu, %5(7) ilkokul mezunu ve 

%3(4) diğer seçeneğini işaretlemiştir. 

KOBİ yetkililerinin aylık ortalama gelirleri çoğunlukla %28(43)'ü 3001-5000 TL, 

%26(40)'ı 5001-10000 TL, %14(21)'i 901-1500 TL, %12(18)'i 1501-2000 TL, 

%11(17)'si 701-900 TL, %4(6)'sı 2001-3000 TL, %4(6)'sı 10001 TL ve üstü aylık 

ortalama gelire sahiptir. İşletmelerin aylık ortalama harcamaları çoğunlukla %34(51)'i 

501-700 TL, %25(38)'i 701-900 TL, %17(26)'sı 901-1500 TL, %9(13)'ü 2001-3000 

TL, %8(12)'si 3001-5000 TL, %5(7)'si 1501-2000 TL, %2(3)'ü 5001-10000 TL ve 

%1(2)'si 10001 TL ve üstü harcama yapmaktadır. 

KOBİ işletmecilerin çoğunluğunun %28(42)'sinin ebeveynleri çalışma hayatlarının 

büyük bir kısmında kendi işlerini (esnaf) yapmışlardır, %24(37)'sinin ebeveynleri 

çalışma hayatlarının bir bölümünde kendi işlerini yapmışlardır, %22(34)'ünün 

ebeveynlerinin birisi çalışma hayatlarının büyük bir kısmınında kendi işinin sahibidir, 

%15(23)'ünün ebeveylerinden birisi çalışma hayatının bir bölümündekendi işinin 

sahibidir, %10(16)'sının ebeveylerinden birisi kendi işinin sahibi değildir. 

KOBİ işletmecilerin çoğunluğu %62(94) girişimcilikle ilgili bir eğitim almış, 

%24(36) eğitim almamış, %14(22) kısmen eğitim almıştır. İşletmecilerin %44(67) 

girişimciliğe başlamak için yeterli sermayesinin olmadığını, %34(52)'sinin ise yeterli 

279



sermayesinin olduğu, %22(33)'ünün kısmen sermayesinin olduğu ifade edilmiştir. 

İşletmecilerin çoğunluğu %50(76) hangi kurumlardan kredi alacağını bilmekte, 

%28(43)'ü kısmen bilmekte ve %22(33)'ü ise bilgisi olmadığını beyan etmiştir. 

4.2.2. KOBİ İşletmecilerinin Girişimcilik Yetenek Düzeylerini Belirleme 

Ölçeğinden elde edilen Bulgular 

Araştırmaya katılan ve Elazığ ilinde faaliyet göstermekte olan girişimcilerin yetenek 

düzeylerini belirleme ölçeğine verdikleri cevaplara göre ilgili puanlamalar yapılarak 

girişimcilik yetenek puanı ortalaması 108,908 puan olarak hesaplanmıştır. 

Hesaplanan bu puan ortalaması, Tekin (1999:236)’in belirttiği üzere, girişimcilik 

eğitimi alabilmek için gerekli olan puana yakın bir değer olsa da alt sınır olan 100 

puanın üzerinde bir değer olması olumludur. Bu sonuca göre araştırmaya katılan 

girişimcilerin çoğunluğunun girişimciliğe eğilimli olduğunu söylemek mümkündür. 

Tablo 1'de araştırmaya katılan girişimcilerin yetek düzeyi belirleme ölçeğindeki 

sorulara verdikleri cevaplar sunulmuştur. 

Tablo 1. Girişimcilerin Yetenek Düzeyi Ölçeğine Verdikleri Cevaplar 

Sorular 1 2 3 4 5 

1. Kendimi günde 10 saatten fazla çalışacak kadar 

formda hissediyorum. 

%28 

(42) 

2. İşimde ve özel hayatımda insanları motive %5 

edebiliyor ve çalışmaya yönlendirebiliyorum (7) 

3. İşimde ve özel hayatımda insanları etkileyip, %12 

liderlik yapabiliyorum. 

(18) 

4. Boş zamanlarımda bile kendimi geliştirmeye ve %5 

yenilikler bulmaya istekliyimdir. 

(8) 

5. İşimde karşılaşacağım güçlüklerle yeterince %4 

mücadele etme gücüne sahibim 

(6) 

6. İşimde kötü giden bir durumla karşılaştığımda %3 

kendime yeterince güvenirim 

(5) 

7. İş hayatında gerektiğinde risk alabilirim %5 

(7) 

8. Ekip çalışmasına yatkınım %8 

(12) 

9. İşyerimde, gerektiğinde kendi fikirlerimin %7 

uygulanmasından vazgeçebilirim. 

(11) 

10. Alınan bazı kararlar hoşuma gitmese de %8 

uygulamaya hazırımdır. 

(12) 

11. İşimle ilgili profesyonel olarak bir iş ve %8 

çalışma programı yaparım. 

(12) 

12. Kendimi değerli eşi benzeri olmayan birisi %5 

olarak görüyorum. 

(8) 

13. Kolay yoldan para kazanmayı düşünmem. %9 

(13) 

14. Firmanızın iş sektörü ile ilgili birlik, oda %7 

yahut derneğe üye olmasını istermisiniz? (10) 

15. Firmalar adres rehberinde firmanızın 

%3 

adresinin de yer almasını ister misiniz? 

(4) 

16. İşyerinizin dışında müşterilerinizin sizinle %9 

rahatça görüşmesini ister misiniz? 

(14) 

%16 

(24) 

%21 

(32) 

%13 

(20) 

%15 

(23) 

%19 

(29) 

%16 

(24) 

%16 

(25) 

%10 

(16) 

%14 

(21) 

%15 

(23) 

%14 

(22) 

%12 

(19) 

%14 

(22) 

%14 

(22) 

%14 

(21) 

%12 

(18) 

%6 

(9) 

%19 

(29) 

%15 

(23) 

%22 

(34) 

%10 

(15) 

%14 

(22) 

%18 

(27) 

%18 

(27) 

%18 

(27) 

%17 

(26) 

%14 

(22) 

%17 

(26) 

%17 

(26) 

%16 

(24) 

%18 

(27) 

%19 

(29) 

%18 

(28) 

%30 

(46) 

%38 

(58) 

%33 

(50) 

%41 

(62) 

%37 

(56) 

%35 

(54) 

%35 

(53) 

%38 

(58) 

%34 

(51) 

%37 

(57) 

%35 

(53) 

%39 

(60) 

%37 

(57) 

%37 

(57) 

%28 

(43) 

%32 

(49) 

%25 

(38) 

%22 

(33) 

%24 

(37) 

%26 

(40) 

%30 

(45) 

%26 

(39) 

%29 

(44) 

%23 

(35) 

%26 

(40) 

%26 

(39) 

%30 

(46) 

%20 

(31) 

%26 

(39) 

%28 

(43) 

%32 

(48) 

280



17. Kendi işinizin başında olmadığınızda başka 

eleman bulup yetki devri yapabilir misiniz? 

%9 

(13) 

%12 

(18) 

%19 

(29) 

%35 

(53) 

18. İşinize benzer işyerleriyle teknoloji, eleman %7 %11 %16 %41 

ve finansman alışverişinde bulunur musunuz? (11) (17) (25) (62) 

19. Üretilen ürün veya hizmeti pazarlarken etkili %4 %15 %14 %33 

iletişim teknikleri kullanılmalıdır. 

(6) (23) (22) (50) 

20. İyi bir girişimci en iyiyi üretmelidir. %7 %12 %13 %35 

(11) (18) (20) (54) 

21. Bana göre girişimcilik daha çok para 

%9 %12 %12 %44 

kazanmak için yapılmalıdır. 

(13) (19) (19) (67) 

22. Benim için girişimcilik yapmak vazgeçilmez %8 %9 %20 %39 

bir tutkudur, yaşam tarzıdır. 

(12) (13) (30) (59) 

23. Benim için önemli olan tanınmak, prestij %7 %15 %15 %34 

sahibi olmaktır. 

(11) (23) (23) (51) 

24. Hayatta başarılı olmak çalışmaya ve 

%3 %13 %18 %30 

fedakârlığa bağlıdır. 

(5) (20) (27) (46) 

25. Hayatta başarılı olmak şansa bağlıdır. %5 %15 %17 %28 

(7) (23) (26) (43) 

26. Girişimciliğe bir iş fikriyle başlanmalıdır. %4 %13 %13 %37 

(6) (20) (20) (56) 

27. Sıradanlıktan nefret ederim. %6 %11 %22 %34 

(9) (17) (34) (51) 

28. Olumsuz gibi görünen bazı koşulları ele alıp %8 %10 %14 %36 

bunları fırsata dönüştürebilirim 

(12) (16) (22) (55) 

29. Hayal kırıklığına uğradığımda,bununla başa %9 %8 %20 %34 

çıkabilir ve işime yeniden başlayabilirim (14) (12) (30) (51) 

30. İşim nedeniyle karşılaşacağım özgürlük %9 %10 %18 %24 

kısıtlamalarına ailemle birlikte katlanabilirim. (13) (15) (28) (36) 

Not: 1-Hiçbir zaman, 2-Bazı zaman, 3-Kısmen, 4-Çoğu zaman, 5-Her zaman 

%26 

(39) 

%24 

(37) 

%34 

(51) 

%32 

(49) 

%22 

(34) 

%25 

(38) 

%29 

(44) 

%35 

(54) 

%35 

(53) 

%33 

(50) 

%27 

(41) 

%31 

(47) 

%30 

(45) 

%39 

(60) 

Tablo 1'de görüldüğü gibi, araştırmaya katılan ve Elazığ ilinde faaliyet gösteren KOBİ 

yöneticileri "Kendimi günde 10 saatten fazla çalışacak kadar formda hissettikleri" 

görüşüne; %32(49) her zaman, %28(42) hiçbir zaman, %18(28) çoğu zaman, %16(24) 

bazı zaman %6(9) kısmen katıldıklarını ifade etmişledir. Bu sonuçlara göre, 

girişimcilerin çoğunluğunun her zaman kendilerini günde on saatten fazla çalışacak 

kadar zinde hissettikleri, çalışma azim ve kararlılıkları olduğu söylenebilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "İşimde ve özel hayatımda insanları motive 

edebiliyor ve çalışmaya yönlendirebiliyorum" görüşüne; %30(46) çoğu zaman, 

%25(38) her zaman, %21(32) bazı zaman, %19(29) kısmen %5(7) hiçbir zaman 

katılmadıklarını ifade etmişledir. Bu sonuçlara göre, girişimcilerin çoğunluğunun, 

çoğu zaman kendi işinde ve özel hayatında insanları motive edebilecek özelliklerine 

sahip olduklarını ve çalışanlarını yönlendirebildikleri yorumu yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "İşinde ve özel hayatında insanları etkileyip, 

liderlik yapabildikleri" görüşüne; %38(58) çoğu zaman, %22(33) her zaman, %15(23) 

kısmen, %13(20) bazı zaman ve %12(18) hiçbir zamaan insanları etkilemediklerini, 

liderlik yapamadıklarını ifade etmişlerdir. Bu sonuçlara göre, girişimcilerin 

çoğunluğunun insanları etkileyip liderlik yapabilecek yeteneklere sahip olduklarına 

inandığı yorumu yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "Boş zamanlarında bile kendilerini gelişmeye ve 

yenilikler bulmaya istekli oldukları" görüşüne; %33(50) çoğu zaman, %24(37) çoğu 

281



zaman, %22(34) kısmen, %15(23) bazı zaman, %5(8) hiçbir zaman kendilerini 

gelişmeye ve yenilikleri bulmaya istekli olduklarını ifade etmişlerdir. Bu sonuçlara 

göre, girişimcilerin çoğunluğunun çoğu zaman kendilerini yeniliklere ve gelişime açık 

hissetikleri söylenebilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "İşimde karşılaşacağım güçlüklerle yeterince 

mücadele etme gücüne sahibim" görüşüne; %41(62) çoğu zaman, %26(40) her zaman, 

%19(29) bazı zaman, %10(15) kısmen, %4(6) hiçbir zaman cevabını vermiştir. Bu 

sonuçlara göre, girişimcilerin çoğunluğunun işiyle ilgili karşılaştıkları güçlüklerle 

mücadele etme gücünün olduğu yorumu yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "İşimde kötü giden bir durumla karşılaştığımda 

kendime yeterince güvenirim" görüşüne; %37(56) çoğu zaman, %30(45) her zaman, 


sonuçlara göre, girişimcilerin çoğunluğu sorunların çözümünde kendilerine 

güvenmektedirler. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "İş hayatında gerektiğinde risk alabilirim" 

görüşüne; %35(54) çoğu zaman, %26(39) her zaman, %18(27) kısmen, %16(25) bazı 

zaman, %5(7) hiçbir zaman cevabını vermiştir. Bu sonuçlara göre, girişimcilerin 

çoğunluğunun risk alma yeteneğine sahip olduğu yorumu yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "Ekip çalışmasına yatkınım" görüşüne; %35(53) 

çoğu zaman, %29(44) her zaman, %18(27) kısmen, %10(16) bazı zaman, %8(12) 

hiçbir zaman cevabını verniştir. Bu sonuçlara göre, girişimcilerin çoğunluğunun ekip 

çalışmasına yatkın olduğu yorumu yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "İşyerinde, gerektiğinde kendi fikirlerimin 

uygulanmasından vazgeçebilirim" görüşüne; %38(58) çoğu zaman, %23(35) her 

zaman, %18(27) kısmen, %14(21) bazı zaman, %7(11) hiçbir zaman cevabını 

vermiştir. Bu sonuçlara göre, girişimcilerin çoğunluğunun kendi fikirlerinin 

uygulanmasından vazgeçebilecekleri yorumu yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "Bazı kararlar hoşlarına gitmese de uygulamaya 

hazır oldukları" görüşüne; %34(51) çoğu zaman, %26(40) her zaman, %17(26) 

kısmen, %15(23) bazı zaman, %8(12) hiçbir zaman cevabını vermiştir. Bu sonuçlara 

göre, girişimcilerin çoğunluğunun alınan bazı kararlar hoşlarına gitmese de 

uygulamaya hazır oldukları yorumu yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "İşimle ilgili profesyonel olarak bir iş ve çalışma 

programı yaparım" görüşüne; %37(57) çoğu zaman, %26(39) her zaman, %14(22) 


göre, girişimcilerin çoğunluğunun porofosyonel olarak iş ve çalışma programı 

yapabilme kabiliyetine sahip oldukları yorumu yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "Kendilerini değerli eşi benzeri olmayan birisi 

olarak görmeleri" görüşüne; %35(53) çoğu zaman, %30(46) her zaman, %17(26) 


göre, girişimcilerin çoğunluğunun kendilerini eşi benzeri olmayan birisi olarak 

gördükleri yorumu yapılabilir. 

282



Araştırmaya katılan girişimcilerin, "Kolay yoldan para kazanmayı düşünmem" 



çoğunluğunun kolay yoldan para kazanmayı düşünmedikleri yorumu yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "Firmanızın iş sektörü ile ilgili birlik, oda yahut 

derneğe üye olmasını istermisiniz" görüşüne; %37(57) çoğu zaman, %26(39) her 


vermiştir. Bu sonuçlara göre, girişimcilerin çoğunluğunun iş sektörleriyle ilgili birlik, 

oda veya derneğe üye olmayı düşündükleri yorumu yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "Firmalar adres rehberinde firmanızın adresinin de 

yer almasını ister misiniz" görüşüne; %37(57) çoğu zaman, %28(43) her zaman, 

%18(27) kısmen, %14(21) bazı zaman, %3(4) hiçbir zaman cevabını vermiştir. Bu 

sonuçlara göre, girişimcilerin çoğunluğunun adres defterinde yeralmak istedikleri 

yorumu yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "İşyerinizin dışında müşterilerinizin sizinle 

rahatça görüşmesini ister misiniz" görüşüne; %32(48) her zaman %28(43) çoğu 


vermiştir. Bu sonuçlara göre, girişimcilerin çoğunluğunun işyerleri dışında 

müşterileriyle rahatça görüşmek istedikleri yorumu yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "Kendi işinizin başında olmadığınızda başka 

eleman bulup yetki devri yapabilir misiniz" görüşüne; %35(53) çoğu zaman, %26(39) 

her zaman, %19(29) kısmen, %12(18) bazı zaman, %9(13) hiçbir zaman cevabını 

vermiştir. Bu sonuçlara göre, girişimcilerin çoğunluğunun yetki devri yapmaya hazır 

oldukları yorumu yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "İşinize benzer işyerleriyle teknoloji, eleman ve 

finansman alışverişinde bulunur musunuz" görüşüne; %41(62) çoğu zaman, %24(37) 

her zaman, %16(25) kısmen, %11(17) bazı zaman, %7(11) hiçbir zaman cevabını 

vermiştir. Bu sonuçlara göre, girişimcilerin çoğunluğunun benzer işyerleriyle 

(komşuları) çoğu zaman teknoloji, eleman ve finansman alışverişi yaptıkları yorumu 

yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "Üretilen ürün veya hizmeti pazarlarken etkili 

iletişim tekniğini kullanmalıdır" görüşüne; %34(51) her zaman, %33(50) çoğu zaman, 


sonuçlara göre, girişimcilerin çoğunluğunun ürün veya hizmet pazarlarken etkili 

iletişim tekniklerininin kullanılması gerektiğine inandığı yorumu yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "İyi bir girişimci en iyiyi üretmelidir" görüşüne; 

%35(54) çoğu zaman, %32(49) her zaman, %13(20) kısmen, %12(18) bazı zaman, 

%7(11) hiçbir zaman cevabını vermiştir. Bu sonuçlara göre, girişimcilerin 

çoğunluğunun iyi bir girişimcinin en iyiyi üretmesi gerektiğine inandığı yorumu 

yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "Bana göre girişimcilik daha çok para kazanmak 

için yapılmalıdır" görüşüne; %44(67) çoğu zaman, %22(34) her zaman, %12(19) 

283




göre, girişimcilerin çoğunluğunun girişimciliği para kazanmak için yaptığı yorumu 

yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "Benim için girişimcilik yapmak vazgeçilmez bir 

tutkudur, yaşam tarzıdır" görüşüne; %39(59) çoğu zaman, %25(38) her zaman, 

%20(30) kısmen, %9(13) bazı zaman, %8(12) hiçbir zaman cevabını vermiştir. Bu 

sonuçlara göre, girişimcilerin çoğunluğunun girişimciliği bir tutku ve yaşam tarzı 

olarak benimsedikleri yorumu yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "Benim için önemli olan tanınmak, prestij sahibi 

olmaktır" görüşüne; %34(51) çoğu zaman, %29(44) her zaman, %15(23) kısmen, 

%15(23) bazı zaman, %7(11) hiçbir zaman cevabını vermiştir. Bu sonuçlara göre, 

girişimcilerin çoğunluğunun tanınmayı ve prestij kazanmayı önemsediği yorumu 

yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "Hayatta başarılı olmak çalışmaya ve fedakârlığa 

bağlıdır" görüşüne; %35(54) çoğu zaman, %30(46) her zaman, %18(27) kısmen, 

%13(20) bazı zaman, %3(5) hiçbir zaman cevabını vermiştir. Bu sonuçlara göre, 

girişimcilerin çoğunluğunun başarılı olmak için çalışmak ve fedakarlık yapmak 

gerektiğine inandıkları yorumu yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "Hayatta başarılı olmak şansa bağlıdır" görüşüne; 

%35(53) her zaman, %28(43) çoğu zaman, %17(26) kısmen, %15(23) bazı zaman, 

%5(7) hiçbir zaman cevabını vermiştir. Bu sonuçlara göre, girişimcilerin 

çoğunluğunun başarılı olmanın şansa bağlı olduğuna inandıkları yorumu yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "Girişimciliğe bir iş fikriyle başlanmalıdır" 



çoğunluğunun girişimciliğe bir iş fikriyle başlamak gerektiğine inandığı yorumu 

yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "Sıradanlıktan nefret ederim" görüşüne; %34(51) 

çoğu zaman, %27(41) her zaman, %22(34) kısmen, %11(17) bazı zaman, %6(9) hiçbir 

zaman cevabını vermiştir. Bu sonuçlara göre, girişimcilerin çoğunluğunun 

sıradanlıktan hoşlanmadığı yorumu yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, " Olumsuz gibi görünen bazı koşulları ele alıp 

bunları fırsata dönüştürebilirim" görüşüne; %36(55) çoğu zaman, %31(47) her zaman, 

%14(22) kararsız, %10(16) bazı zaman, %8(12) hiçbir zaman cevabını vermiştir. Bu 

sonuçlara göre, girişimcilerin çoğunluğunun olumsuz koşulları fırsata 

dönüştürebileceği yorumu yapılabilir. 

Araştırmaya katılan girişimcilerin, "Hayal kırıklığına uğradığımda, bununla başa 

çıkabilir ve işime yeniden başlayabilirim" görüşüne; %34(51) çoğu zaman, %30(45) 

her zaman, %20(30) kısmen, %9(14) hiçbir zaman, %8(12) bazı zaman cevabını 

vermiştir. Bu sonuçlara göre, girişimcilerin çoğunluğunun hayal kırıklığına 

uğradıklarında bu sorunuyla başa çıkabileceklerine ve işine yeniden 

başlayabileceklerine inandığı yorumu yapılabilir. 

284



Araştırmaya katılan girişimcilerin, "İşim nedeniyle karşılaşacağım özgürlük 

kısıtlamalarına ailemle birlikte katlanabilirim" görüşüne; %39(60) her zaman, 

%24(36) çoğu zaman, %18(28) kısmen, %10(15) bazı zaman, %9(13) hiçbir zaman 

cevabını vermiştir. Bu sonuçlara göre, girişimcilerin çoğunluğunun işinin 

özgürlüğünü kısıtlamasına ailesiyle birlikte katlanabileceği yorumu yapılabilir. 


Bir ekonominin gelişmesi ve büyümesinin gerekli koşullarından biri, girişimciliğin 

yaygınlaşmasıdır. Çünkü toprağın, emeğin ve sermayenin yeterli olması, üretim 

modelinin sağlıklı olduğu anlamına gelmez. Tüm bu üretim unsurları, girişimcilik 

ruhu ile beslenmezse, kaynakların optimal kullanımı da mümkün olmayacaktır. Bu 

yüzden, günümüzde girişimciliğin ve girişimci bireylerin yaygınlaşması, toplum 

tarafından benimsenmesi, içselleştirilmesi ve hayata geçirilmesi üretimin anahtar 

unsurları olarak görülebilir. Çünkü emeği, teknolojiyi, hammaddeyi, sermayeyi 

bütüncül ve rasyonel olarak değerlendirebilecek ana unsur girişimciliktir. 

Çalışmadan elde edilen bulgulara göre Elazığ ilindeki girişimcilerin ortalama 31-40 

yaş aralığında olmaları Elazığ ilindeki girişimcilerin orta yaşlarda iş hayatına 

başladıkları şeklinde yorumlanabilir. Diğer yandan Elazığ ilindeki girişimcilerin 

çoğunluğu ailenin ortanca çocuğudur ve ailelerinde girişimcilik deneyimi olanlar 

çoğunluktadır. Girişimcilerin aylık ortalama gelirleri 3001-5000 TL dir. Bunun yanı 

sıra girişimcilerin çoğunluğunun lise mezunu ve girişimcilikle ilgili bir eğitim almış 

olması, girişimcilerin çok iyi olmasada iyi bir seviyede eğitimli olduklarının 

göstergesidir. Buradan Elazığ ilinde üniversite mezunu olanların girişimciliği fazla 

tercih etmedikleri ve kariyer planlarına almadıkları sonucunu çıkarmak mümkündür. 

Burada özellikle üniversite son sınıf öğrencilerine girişimcilik eğitimi verilmesinin ve 

kariyer planlamalarında mutlaka bu seçeneklerin de bulunması gerektiğini söylemek 

mümkündür. Yine elde dilen bulgulara göre Elazığ ilinde faaliyet göstermekte olan 

girişimcilerin çoğunluğunun işe başlamak için yeterli sermayesinin bulunmadığı ve 

nereden yardım (kredi) alınacağının da bilinmediği sonucuna varılabilir. 

Araştırma sonuçlarına göre, girişimcilerin çoğunluğunun her zaman kendilerini günde 

on saatten fazla çalışacak kadar zinde hissettikleri, çalışma azim ve kararlılıkları 

olduğu, çoğu zaman kendi işinde ve özel hayatında insanları motive edebilecek 

özelliklerine sahip oldukları ve çalışanlarını yönlendirebildikleri, insanları etkileyip 

liderlik yapabilecek yeteneklere sahip oldukları, çoğu zaman kendilerini yeniliklere 

ve gelişime açık hissetikleri, işleriyle ilgili karşılaştıkları güçlüklerle mücadele etme 

gücüne sahip oldukları, sorunların çözümünde kendilerine güvendikleri, 

çoğunluğunun risk alma yeteneğine sahip olduğu, çoğunluğunun ekip çalışmasına 

yatkın olduğu, gerektiğinde kendi fikirlerinin uygulanmasından vazgeçebilecekleri, 

alınan bazı kararlar hoşlarına gitmese de uygulamaya hazır olduklarını söylemek 

mümkündür. 

Araştırmadan elde edilen bulgulara göre, girişimcilerin çoğunluğunun porofosyonel 

olarak iş ve çalışma programı yapabilme kabiliyetine sahip oldukları, çoğunluğunun 

kendilerini eşi benzeri olmayan birisi olarak gördükleri, çoğunluğunun kolay yoldan 

para kazanmayı düşünmedikleri, çoğunluğunun iş sektörleriyle ilgili birlik, oda veya 

285



derneğe üye olmayı düşündükleri, adres defterlerinde yeralmak istedikleri, 

çoğunluğunun işyerleri dışında müşterileriyle rahatça görüşmek istedikleri, yetki 

devri yapmaya hazır oldukları, benzer işi yapan işyerleriyle (komşuları) çoğu zaman 

teknoloji, eleman ve finansman alışverişi yaptıkları, çoğunluğunun ürün veya hizmet 

pazarlarken etkili iletişim tekniklerininin kullanılması gerektiğine inandığı, 

çoğunluğunun iyi bir girişimcinin en iyiyi üretmesi gerektiğine inandığı, girişimciliği 

para kazanmak için yaptıkları yorumu yapılabilir. Bu sonuçlara göre, girişimcilerin 

çoğunluğunun girişimciliği bir tutku ve yaşam tarzı olarak benimsedikleri, 

çoğunluğunun tanınmayı ve prestij kazanmayı önemsediği, çoğunluğunun başarılı 

olmak için çalışmak ve fedakarlık yapmak gerektiğine inandıkları, başarılı olmanın 

şansa bağlı olduğuna inandıkları, girişimciliğe bir iş fikriyle başlamak gerektiğine 

inandığı, çoğunluğunun sıradanlıktan hoşlanmadığı, olumsuz koşulları fırsata 

dönüştürebileceği, çoğunluğunun hayal kırıklığına uğradıklarında bu sorunuyla başa 

çıkabileceklerine ve işine yeniden başlayabileceklerine inandığı, işinin özgürlüğünü 

kısıtlamasına ailesiyle birlikte katlanabileceği yorumunu yapmak mümkündür. Bu 

sonuç ve bulgulardan hareketle Elazığ ilinde faaliyet gösteren işletmecilerin, 

girişimcilik yetenek düzeylerinin yeterli olmasına rağmen girişimcilik eğitimi alma 

durumları ve bilgi düzeylerinin yetersiz olması nedeniyle ildeki girişimcilere, sanayi 

odası gibi meslek kuruluşları ve kamu kurumlarının, üniversite ve konusunda uzman 

kurumların işbirliği içinde eğitim ve bilgilendirme faaiyetlerinde bulunmaları 

gerekmektedir. Ayrıca, işletme sahiplerinin girişimcilik ve işletmecilik alanlarındaki 

bilgileri güncel olarak takip etmeleri ve ildeki işletmelerin bağlı bulunduğu sivil 

toplum kuruluşlarının işletme sahibi girişimcilere eğitim programları düzenleyerek 

eğitimli ve bilgi sahibi, değişimleri takip edebilen, yeni nesil girişimcilerin 

yetişmelerine katkı sağlanabilir. Ayrıca ülkemizdeki girişimciliği; ileri düzeyde olan 

ülkelerin seviyesine getirmek için girişimcilik mevzuat ve düzenlemelerinin 

yapılması, gençlere girişimcilik için verilen teşviklerin artırılması, girişimcilik ödül 

sistemi kurulması gibi düzenlemelerin de bir an önce hayata geçirilmesi önerilebilir. 

KAYNAKÇA 

Akdemir, A. (2004). İşletmeciliğin Temel Bilgileri. Isparta: Tuğra Matbaacılık 

Aslan, Y. (2009). Türkiye'de Büyüme-Odaklı ve Yenilikçi Bir Girişimcilik Politika 

Çerçevesi Geliştirme ve Politika Açıklarının Belirlenmesi. Yüksek Lisans 

Tezi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi. 

Aydemir, B. ve Yaşar, İ. (2015). "Yerel Ekonomik Kalkınmada Turizmin Rolü Ve 

Turizm İşletmelerinin Yaklaşımlarının Belirlenmesi: Rize Örneği". 3. 

Uluslararası Bölgesel Kalkınma Konferansı, Bingöl: 15-16 Ekim 2015 

Bildiriler Kitabı. 

Bozkurt, R. (2000). “Girişimci ve Rol Bilinci”. İş Fikirleri Dergisi, 2000/12. 

Çelik, A.(2006). “Bir İstihdam Politikası Olarak Girişimcilik”. Kırgızistan–Türkiye 

Manas Üniversitesi İ.İ.B.F. Uluslararası Girişimcilik Kongresi, Dizi: 11, No: 

86, 25-27 Mayıs., 468-469, Bişkek. 

Drucker, P.F. (2003). Geleceğin Toplumunda Yönetim. (Çev: Mehmet Zaman), 

İstanbul: Hayat Yayınları. 

Efil, İ. (2006). İşletmelerde Yönetim ve Organizasyon. İstanbul: Alfa Akademi Basım 

Yayım Dağıtım. 

286



Günal, A., Marangoz, M. ve Erboy, N. (2014). Ekonomik Büyüme ve Kalkınmada 

Girişimciliğin Rolü ve Önemi, Internatıonal Conference on Eurasıan 

Economıes. 

Isenberg, D. J. (2008). “The Global Entrepreneur”. Harvard Business Review, 86/12, 

107-111. 

Karahan, M. ve Okay, Ş. (2011). A Field Research on the Determination of 

Entrepreneurial Characteristics of SMEs Businesses in Turkey, African 

Journal of Business Management, 5(11), 4121-4132. 

Karahan, M. ve Ulusoy, İ. (2010). Hatay İli Girişimcilik Özelliklerinin İncelenmesi, 

Ekev Akademi Dergisi, Yıl: 14/43, (Bahar 2010). 

Karahan, M., Ünal, Ö.F. ve Mete, M. (2014). Kobi’lerin Girişimcilik Özelliklerinin 

Belirlenmesine Yönelik Bir Alan Araştırması, SDÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Dergisi Yıl: 2014/1, Sayı:19. 

Karakay, E. ve Kızıloğlu, S. (2015). Türkiye’de Girişimcilik ve Ekonomik Büyüme, 

3. Uluslararası Bölgesel Kalkınma Konferansı, 15-16 Ekim 2015 Bildiriler 

Kitabı, Bingöl. 

Kuratko, D.F., (2005), “The Emergence of Entrepreneurship Education: 

Development, Trends, and Challenges”, Enterpreneurship Theory and 

Practice, 29, 5, pp.577-597. 

Luthans, F. ve Ibrayeva, E.S, (2006). “Entrepreneurial self-efficacy in Central Asian 

transition economies: quantitative and qualitative analyses”, Journal of 

International Business Studies, 37, 92–110. 

Markman, G.D. ve Baron, R.A., (2003). “Person–entrepreneurship fit: why some 

people are more successful as entrepreneurs than others”, Human Resource 

Management Review, 13, 281–301. 

Müftüoğlu, T., Ürper, Y., Basar, M. ve Tosunoğlu, T. (2005). Girişimcilik. Eskişehir: 

Anadolu Üniversitesi Yayın No: 1567. 

Perktaş, E. (2014). Bölgesel Kalkınma Özelinde Girişimciliğin Ekonomik Kalkınma 

Sürecindeki Rolü, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 7, 

Aralık 2014, s. 472-486. 

Santarelli, E. ve Vivarelli, M. (2007). Entrepreneurship and the Process of Firms’ 

Entry, Eurvival and Growth, Industrial and Corporate Change Journal, 16(3), 

455-488. 

Scarborough, N. M. ve Zimmer, T, (2000). Effective Small Business Management: 

An Entrepreneurial Approach, 6th edition, Prentice Hall, New Jersey. 

Scott, S. (2004). A General Theory of Entrepreneurship: The Individual-Opportunity 

Nexus. http://goliath.ecnext.com/coms2/gi_0199-250065/Scott-Shane-A- 

General-Theory.html, (E.T: 24.Aralık 2009). 

Sobel, S. R. (2013). Entrepreneurship, www.econlib.org/library/Enc 

/Entrepreneurship.html, (E.T: 24.03.2013). 

Tekin, M. (2005). Hayallerin Gerçeğe Dönüşümü: Girişimcilik. Konya: Günay Ofset. 

Yılmaz, A. (2009). Girişimci Kimdir? Yenileşim Derneği, 

http://www.yenilesim.org/index.php?option =com_content&view=art 

icle&id=75:girisimci-kimdir&catid=27:girisimcimakale& Itemid=2, (Erişim 

Tarihi: 11.09.2009). 

287

Öz 



Devlet Desteklerinin Bölgesel Kalkınmadaki Rolü: 

Ahika Tarafından Uygulanan 2012 Yılı Sektörel 

Rekabet Edebilirlik MDP Etki Analizi Araştırması 

Serdar ÖZTÜRK 1 , Hayri TANRIVERDİ 2 

2016 yılı Haziran ayı itibari ile ülkemizde Devlet Desteği sağlayan 10 adet Bakanlık, 

12 adet kurum/kuruluş ve kamu iştiraki yer almaktadır. Bu destekler, kar amacı güden 

ve gütmeyen Kamu kurum/kuruluşlarına, sivil toplum kuruluşlarına, işletmelere ve 

gerçek kişilere yönelik olarak Sanayi, Ticaret, Tarım, Hayvancılık, İhracat, AR-GE, 

İnovasyon, Enerji, Çevre, Turizm, Kültür, Sosyal, Ulaştırma, İstihdam, 

Kurumsallaşma, Markalaşma vb. gibi çok geniş bir yelpazede düzenlenmiştir. Çok 

sayıda ve çeşitte, ülke genelinde ya da belirli alanlarda sağlanan devlet desteklerinin 

önemli aktörlerinden birisi de Bölgesel Kalkınma Ajanslarıdır. Bölgesel kalkınma 

kavramı yerel dinamiklerin harekete geçirilmesi yoluyla bölgesel potansiyelin 

değerlendirilmesi ve bölgesel gelişmişlik farklılıklarının azaltılması anlamına 

gelmektedir. Böylece bölgesel rekabet gücünün arttırılması yoluyla küresel bazda 

rekabet gücünün arttırılması hedeflenmektedir. Bölgesel kalkınma ajansları buna 

yönelik olarak oluşturulmuş yapılardır. Bölgesel kalkınma ajansları ortaya çıkan yeni 

bölgecilik anlayışının stratejik bir aracı olarak bölgelerin kalkınma stratejilerinin 

oluşturulmasında önemli bir rol üstlenmektedirler. Bu bağlamda çalışmada bölgesel 

kalkınma ve bölgesel kalkınma ajanslarının yapısı ve tarihsel süreçteki gelişimi ile 

ilgili bilgi verildikten sonra TR 71 Bölgesi Ahiler Kalkınma Ajansının 2012 Yılı 

Sektörel Rekabet Edilebilirlik Mali Destek Programının bölgesel kalkınmaya etkisi 

incelenmiştir. Bu araştırmada Etki Analizi Yöntemi kullanılmıştır. 

Anahtar Kelimeler: Devlet Destekleri, Bölgesel Kalkınma, Kalkınma Ajansı, Etki 

Analizi 

State Aids Role in Regional Development: An Impact 

Analysis Research about Ahiler Development Agency 

2012 Sectoral Competitiveness Grant Program 

Abstract 

As of June 2016, in Turkey, State Aids are providedby10 ministries and 12 

institutions/organizations and public subsidiary. These State Aids are arranged within 

in such a wide range like Industry, Commerce, Agriculture, Export, R & D, 

Innovation, Energy, Environment, Tourism, Culture, Social, Transportation 

Employment, Institutionalization, Branding etc through the profit and non-profit 

public institutions/ organizations to, non-governmental organizations, businesses and 

1 

Doç. Dr., Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi İİBF İktisat B., E-mail: serdarozturk@nevsehir.edu.tr 

2 

Araş. Görv., Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sos. Bil. Ens, E-mail: 

hayritanriverdi@hotmail.com 

288



industry to address the real person. Regional Development Agencies are one of the 

important actors of state aids provided in general or in specific areas with numerous 

varieties in the country. The concept of regional development through the 

mobilization of local dynamics means the reduction of regional disparities and 

evaluate the regional potential. Thus, by increasing the regional competitiveness is 

aimed to increase competitiveness on a global basis. Regional development agencies 

are structures created for accomplishing this aim. Regional development agencies are 

playing an important role in the formulation of development strategies in emerging 

regionalism approach. In this study, after analyzing the development of the structure 

and historical process of regional development agencies, 2012 Sectoral 

Competitiveness Financial Support Program was implemented by Ahiler 

Development Agency located on TR71 Region, effects were analyzed. Impact 

analysis method was used in this study. 

Keywords: State Aids, Regional Development, Development Agency, Impact 

Analysis 

1. GİRİŞ 

Dünyada ve Türkiye’de Devlet Desteklerinin öneminin her geçen gün arttığı 

görülmektedir. Ekonomik, sosyal ve kültürel dinamiklerin sağlıklı bir şekilde 

gelişebilmesi için Devlet Destekleri mekanizmalarının etkili bir şekilde kullanılması 

bağlıdır. Ulusal ya da yerel ölçekte sağlanan Devlet Desteklerinin önemli 

aktörlerinden birisi de Bölgesel Kalkınma Ajanslarıdır. Bölgeler arası gelişmişlik 

farklarını azaltmak ve bölgelerin kaynaklarını etkin olarak kullanarak Bölgesel 

Kalkınmada önemli bir aktör olan kalkınma ajansları önemli rol oynamaktadır. 

Türkiye’de 26 Düzey 2 Bölgesinde kuruluşları tamamlamış 26 Kalkınma Ajansı 

Bölgelerinde aktif olarak faaliyet göstermektedir. Bu ajanslardan bir tanesi de Ahiler 

Kalkınma Ajansı, Aksaray, Kırıkkale, Kırşehir, Nevşehir ve Niğde illerini içeren 

TR71 Düzey 2 Bölgesinde faaliyet göstermektedir. 2010 yılında personel alımıyla 

faaliyete geçen Ahiler Kalkınma Ajansı kuruluşundan bu güne kar amacı güden ve 

gütmeyen hedef gruplarına yönelik olarak teknik ve mali destek programları 

uygulamıştır. Özellikle kamu tarafından yapılan yatırım ve desteklerin etkilerinin 

değerlendirilmesi, hedeflenen sonuçlara ulaşılıp ulaşılmadığının ölçülmesi, 

kaynakların kullanımı açısından büyük önem taşımaktadır. Bu çalışmada Ahiler 

Kalkınma Ajansının sağlamış olduğu mali desteğin etkisinin analiz edilmesi 

amaçlanmıştır. Bölge içi ve bölgelerarası farkları azaltma ve iktisadi kalkınmayı 

sağlamak amacıyla çalışan Kalkınma Ajansının, özel sektör üzerindeki etkisinin 

gözlemlenebilmesi amacıyla başvuru sahibi olarak KOBİ’lerin yer aldığı 2012 yılı 

Sektörel Rekabet Edebilirlik (SRE) Mali Destek Programı seçilmiştir. 

2. DEVLET DESTEKLERİ 

Ülkemizde uygulanan Devlet Desteklerinin başlangıcı 19. Yüzyıla kadar uzanmaktadır. 

Osmanlı imparatorluğunda sanayinin desteklenmesi ile ilgili çalışmaların 1863 yılında 

kurulan “Islahat-ı Sanayi Komisyonu” ile başladığı söylenebilir. Devlet Destekleri ile 

ilgili çıkartılan ilk yasa ise 14.12.1913 tarihli “Teşvik-i Sanayi Muvakkati” dir (Ferik, 

2004). 

289



1914 yılında “Teşvik-i Sanayi Kanunun Talimatnamesi” ile sanayinin gelişmesi 

amacıyla kapsamlı bir mevzuat hazırlanmıştır. Bu yasal düzenlemeden sonra, 1927 

yılında uygulamaya konan Teşviki Sanayi Kanunu ile Devlet Destekleri ile ilgili 

önemli bir gelişme daha yaşanmıştır. İkinci Dünya savaşı sonrası hazırlanan kalkınma 

planları çerçevesinde teşvikler daha farklı şekillendirilmeye başlamış ve 1963 yılında 

ilk defa yatırım indirimi uygulamasına gidilmiştir. 1978–1979 döneminde yaşanan 

ekonomik krizler ve siyasi gelişmelerle birlikte teşvik sistemi, yapısı ve amaçları 

tamamıyla gözden geçirilerek yeniden düzenlenmiştir (Kocatepe, 2007). 1980’den 

günümüze kadar olan süreçte, çok sayıda Devlet Desteği ile ilgili düzenleme 

gerçekleştirilmiştir. 

Ülke içerisinde ekonomik, sosyal ve kültürel dinamiklerin sağlıklı bir şekilde 

gelişmeleri için gerekli tüm aktörlerin üzerine düşeni yapmaları gerekmektedir. Bu 

aktörler kamu kurumları, sivil toplum kuruluşları, özel sektör temsilcileri ve gerçek 

kişilerden oluşmaktadır. Ekonomik, sosyal ve kültürel dinamiklerin gelişmeleri için 

öncelikle bu alanlara yatırım yapılması daha faydalıdır. Bu yatırımların zaman ve 

kaynak planlanmasının yapılması ve aktörlerin rollerinin son derece önemli olduğu 

söylenebilir. 

Günümüzde ülkemizde Devlet Desteği sağlayan 10 adet Bakanlık, 12 adet 

kurum/kuruluş ve kamu iştiraki yer almaktadır. Bu destekler, kar amacı güden ve 

gütmeyen Kamu kurum/kuruluşlarına, sivil toplum kuruluşlarına, işletmelere ve 

gerçek kişilere yönelik olarak Sanayi, Ticaret, Tarım, Hayvancılık, İhracat, AR-GE, 

İnovasyon, Enerji, Çevre, Turizm, Kültür, Sosyal, Ulaştırma, İstihdam, 

Kurumsallaşma, Markalaşma vb. gibi çok geniş bir yelpazede düzenlenmiştir. Tablo 

1 ve Tablo 2 de Devlet desteği sağlayan kurum/kuruluş ve ilgili olduğu alanlar 

gösterilmiştir. 

Tablo 1: Devlet Desteği Sağlayan Bakanlıklar, İlgili Genel Müdürlükler ve Destek 

Alanı 

1-Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 

Bilim ve Teknoloji Genel Müdürlüğü 

Sanayi Bölgeleri Genel Müdürlüğü 

2-Çevre ve Şehircilik Bakanlığı 

Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü 

3-Ekonomi Bakanlığı 

Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü 

İhracat Genel Müdürlüğü 

Serbest Bölgeler, Yurt Dışı Yatırım ve Hizmetler Genel Müdürlüğü 

4-Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı 

Yenilenebilir Enerji Genel Müdürlüğü 

Sanayi 

Sanayi 

Çevre 

Sanayi 

İhracat 

İhracat 

Enerji 

290



5-Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 

Balıkçılık ve Su Ürünleri Genel Müdürlüğü 

Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğü 

Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü 

Hayvancılık Genel Müdürlüğü 

Tarım Reformu Genel Müdürlüğü 

Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü (TAGEM) 

Eğitim, Yayım ve Yayınlar Dairesi Başkanlığı 

6-Gümrük ve Ticaret Bakanlığı 

Risk Yönetimi ve Kontrol Genel Müdürlüğü 

7-Kalkınma Bakanlığı 

Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü 

8-Kültür ve Turizm Bakanlığı 

Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü 

Güzel Sanatlar Genel Müdürlüğü 

Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü 

Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü 

Sinema Genel Müdürlüğü 

Tanıtma Genel Müdürlüğü 

Yatırım ve İşletmeler Genel Müdürlüğü 

9-Maliye Bakanlığı 

Gelir İdaresi Başkanlığı 

Milli Emlak Genel Müdürlüğü 

10-Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı 

Deniz Ticareti Genel Müdürlüğü 

Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Araştırmaları Merkezi Başkanlığı 

Hayvancılık 

Tarım 

Tarım 

Hayvancılık 

Tarım 

Tarım 

Eğitim 

Ticaret 

Sanayi 

Turizm 

Kültür 

Kültür 

Kültür 

Kültür 

Turizm 

Turizm 

Sanayi 

Sanayi 

Ulaştırma 

Ulaştırma 

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Devlet Destekleri Genel Müd. Basın Duyurusu 

03.05.2016, http://www.hazine.gov.tr 

Tablo 2: Devlet Desteği Sağlayan Kurum/Kuruluş ve Kamu İştirakleri Ve Destek 

Alanları 

1-Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu 

Araştırma Destek Programları Başkanlığı (ARDEB) 

Teknoloji ve Yenilik Destek Programları Başkanlığı (TEYDEB) 

Bilim İnsanı Destek Programları Başkanlığı (BİDEB) 

AR-GE 

AR-GE 

AR-GE 

291



2-Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı 

Sigorta Primleri Genel Müdürlüğü 

İstihdam 

3-Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve 

Destekleme İdaresi Başkanlığı 

Sanayi 

4-Ziraat Bankası A.Ş. 

Hayvancılık 

5-Türkiye Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği Genel 

Müdürlüğü 

Tarım 

6-Türkiye Halk Bankası A.Ş. 

Ticaret 

7-Türkiye İhracat Kredi Bankası A.Ş. 

İhracat 

8-Merkezi Finans Ve İhale Birimi 

Sosyal 

9-Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu 

Başkanlığı 

Tarım 

10-Türkiye İş Kurumu Genel Müdürlüğü 

İstihdam 

11-Kredi Garanti Fonu A.Ş. 

Sanayi 

12-Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı 

AR-GE 

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı Devlet Destekleri Genel Müd. Basın Duyurusu 

03.05.2016, http://www.hazine.gov.tr 

3. KALKINMA AJANSLARININ KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ 

Kalkınma ajansları, kendine özgü teknik ve finansman mekanizmasına sahip, 

herhangi bir kar amacı gütmeyen, bölgedeki tüm tarafların yani kamu, özel sektör ve 

sivil toplum kuruluşlarının danışman, karar verici ve uygulayıcı olduğu bir bölgesel 

kalkınma sistemidir. Kalkınma ajansları, hükümet ve yerel yönetim ana yapısının 

dışında, iktisadi kalkınmayı destekleyen bölgesel bazda yerleşik ve kamu tarafından 

finanse edilen kurumlardır (Halkier, 2006). Yukarıdan aşağıya doğru yani 

merkeziyetçi bir yaklaşım yerine âdem-i merkezi bir yapıyı içerir. Yani genellikle 

geleneksel merkezi hükümet önlemlerinin tersi olarak tanımlanır (Tablo 3) Aşağıdan 

yukarıya bölgesel politikalar ise genellikle yumuşak politika araçları ile yerel 

şirketlerin rekabetçiliğini arttırmayı sağlar. Bu yaklaşımda, bölgesel politikayla ilgili 

sorumluluk genellikle kamu kurumlarından yarı özerk kamu kurumlarına geçer 

(Walburn, 2006). 

Tablo 3: Bölgesel Politika Yaklaşımlarının Karşılaştırılması 

Temel Özellikler Yukarıdan Aşağıya Aşağıdan Yukarıya 

Ulusal Sıfat 

Bölgesel Sıfat 

Organizasyon 

Merkezi Yönetim Birimlerine Ait Yarı Özerk 

Stratejiler 

Politika Araçları 

Büyümenin Yeniden Dağıtılması 

Ekonomik Donanımın Artması 

(Bölge İçi Dayanışma) 

Sert Kaynaklar 

Seçici Olmayan, Re-aktif 

Yerel Büyümenin 

Güçlendirilmesi 

Ekonomik Programın 

Güçlendirilmesi (Bölge İçi 

Rekabet) 

Sert ve Yumuşak Kaynaklar 

Seçici, Pro-Aktif 

Kaynak: Halkier, Henrik, Regional Development Agencies: European Trends and 

Experiences, 2006, http://vbn.aau.dk/en 

292



Kalkınma ajansları faaliyet gösterdikleri bölgenin gelişim stratejileri oluşturulması ve 

kalkınması için farklı stratejiler geliştirmektedir. Tablo 3 de bölgesel olarak yerelde 

faaliyet gösteren kalkınma ajanslar ile merkezi yönetim anlayışı ile oluşturulan 

politikalar kıyaslanmaktadır. Faaliyetlerine göre BKA’lar üç ana grupta toplanabilir 

(Berber, Çelebi, 2005, s.148) Stratejik, Genel Operasyonel ve Sektörel operasyonel 

BKA’lar. 

Dünyada ekonomik kalkınmanın gelişim sürecine bakıldığında 1960’lara kadar 

uygulanan bölgesel gelişme modellerinin dışsal modeller olduğu görülmektedir. 

Fordist üretim sistemi ve Keynesyen ekonomi politikaları ile yakın ilişkili olan bu 

modeller kalkınmanın yukarıdan aşağıya doğru sağlanacağını öngörmekte ve ilave 

istihdam yaratma fikrine dayanmaktadır. 1970’lerde yaşanan stagflasyon olgusu 

sonrasında 1980’lerin başından itibaren bölgesel kalkınma teorilerinde önemli 

revizyona gidilmiş ve içsel bölgesel kalkınma anlayışı gelişmiştir (Sakal, 2010:11- 

15). 

ABD ve İngiltere’de 1960’lardan beri özel sektör ve kamu sektörünün işbirliği ile 

oluşturulan yarı-özerk nitelikli bir yapı söz konusun iken Japonya ve Fransa’da geri 

kalmış bölgelerin sorunları üzerine odaklanmış ve uzun süreli programları yürütmek 

üzere kurulmuş kamu merkezli bir oluşum olduğu görülmektedir (Özen, 2005). Ancak 

bu güne kadar ki süreçte özellikle 1980 ve sonrası dönemde dünyada yaşanan 

ekonomik dönüşüm, kalkınmayla ilgili politikaların merkeziyetçi yapıdan âdem-i 

merkezi bir yapıya kaymasına yol açmış ve bu süreçte yaşanan gelişmeler hem 

bölgesel kalkınma ajanslarının kurumsal ve işlevsel yapısının değişmesine hem de 

Dünya Bankası gibi uluslararası büyük ve finansör kuruluşların ve AB Fonlarının ve 

Kredilerinin desteğiyle pek çok yeni kalkınma ajansı kurulmasına neden olmuştur. 

Günümüzde Avrupa’da faaliyet gösteren bölgesel kalkınma ajanslarının temel 

finansman kaynağı kamu gelirleri ve AB fonlarıdır. Ancak, bazı ajanslar kendilerine 

bu kaynakların yanı sıra düzenli ve yeterli düzeyde gelir akışı sağlayacak finansal 

çeşitliliği ve altyapıyı sağlayabilmiş güçlü bir yapıya sahip iken bazıları bunu 

gerçekleştirememiş ve zayıf ajanslar olarak kalmışlardır. 

4. AHİLER KALKINMA AJANSI VE DESTEK MEKANİZMALARI 

Ahiler Kalkınma Ajansı,25 Temmuz 2009 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan 

2009/15236 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile Nevşehir merkezli olarak kurulmuştur. 

Ahiler Kalkınma Ajansı; Aksaray, Kırıkkale, Kırşehir, Nevşehir ve Niğde illerini 

kapsayan TR71 Düzey2 Bölgesi’nde faaliyet göstermektedir. Ajans 2009 yılında 

kurulmuş olmasına karşın 2010 yılında ilk personel alımıyla faaliyetlerine aktif olarak 

başlamıştır. Ahiler Kalkınma Ajansı bölgede öncelikli olarak TR71 Bölge Planı 2010- 

2013 hazırlıklarını koordine etmiş, hazırlanan bölge planı 2010 yılında Kalkınma 

Bakanlığı tarafından onaylanmıştır. TR71 Bölge Planı 2010-2013 Ajansın 

gerçekleştireceği çalışmaların planlamasında kılavuz belge niteliği taşımıştır. 

293



Tablo 4: TR71 Bölge Planı 2010-2013 Gelişme Eksenleri ve Amaçları 

Eksen 

İnsan Kaynakları 

Dünya Çapında 

Turizm 

Amaç 

İnsan kaynaklarının rekabetçi bir anlayışla geliştirerek 

bölgedeki girişimcilik ve istihdamı arttırmak 

Bölgesel gelişmede turizmi öncü bir sektör konumuna 

ulaştırarak bölgenin önemli bir varış noktası ve 

uluslararası bir marka haline gelmesini sağlamak 

Rekabet Edebilirlik 

Yaşam Kalitesi 

Tarım, sanayi ve hizmetler sektörlerinde 

katma değeri yüksek ürünler üreterek 

bölgenin rekabet edebilirliğini arttırmak 

Katılımcı ve s sürdürülebilir bir kalkınma anlayışı ile 

sosyal bütünleşmeyi sağlayarak yaşam kalitesini 

arttırmak 

Kaynak: TR71 Bölge Planı 2010-2013, Ahiler Kalkınma Ajansı, 

2010-2013 yılları için katılımcılık ilkesi gözetilerek Ahiler Kalkınma Ajansı 

koordinasyonunda hazırlananTR71BölgePlanıvizyonu; “Stratejik konumu ile ticaret 

ve sanayide sürdürülebilir kalkınmayı sağlamış, bereketli toprakları ile tarım ve 

hayvancılıkta gelişmiş, sevgi ve hoşgörü ikliminde kendini yetiştirmiş insanları, 

büyüleyici Kapadokya’sı, kültürel ve tarihi zenginlikleri ve termal kaynakları ile 

farklılaşmış, dünya markası bir bölge olmak” olarak belirlenmiştir. Bu vizyona 

ulaşmak için ise dört ana gelişme ekseni ve bu eksenlerle paralel olarak dört amaç 

belirlenmiştir. TR71 Bölge Planı Eksenleri başlıca; İnsan Kaynakları, Dünya Çapında 

Turizm, Rekabet Edebilirlik ve Yaşam Kalitesidir (Tablo 4). 

Tablo 5: 2010 Yılı Ahiler Kalkınma Ajansı Mali Desteklerine İlişkin Bilgiler 

Mali 

Destek 

Programı 

Sözleşme 

İmzalanan 


Hibe Tutarı 

(TL) 

294 

Eş 

Finansman 

(TL) 

Toplam Bütçe 

(TL) 

Tarıma 

Dayalı 18 4.883.081,37 5.705.831,92 10.588.913,29 

Sanayi 

Küçük 

Ölçekli 8 3.262.089,35 2.514.823,56 5.776.912,91 

Altyapı 

Kırsal 

Kalkınma 

15 2.334.682,33 770.063,28 3.104.745,61 

Kaynak: Ahiler Kalkınma Ajansı 2011 Yılı Faaliyet Raporu 

Ahiler Kalkınma Ajansı, TR71 Bölgesi için öngörülen vizyon doğrultusunda 

belirlenen amaçların gerçekleşmesine katkıda bulunmak amacıyla mali ve teknik 

destek programları uygulamıştır. Ajans tarafından gerçekleştirilen mali destek



programları incelendiğinde; 2010 yılında proje teklif çağrısı yöntemiyle Tarıma 

Dayalı Sanayi, Kırsal Kalkınma ve Küçük Ölçekli Altyapı Mali Destek 

Programlarını uyguladığı görülmüştür. Uygulanan destek programlarından Tarıma 

Dayalı Sanayi ve Küçük Ölçekli Altyapı Mali Destek Programlarında kar amacı 

gütmeyen kurumlar başvuru sahibi olabilirken Tarıma Dayalı Sanayi programı 

kapsamında KOBİ’ler uygun başvuru sahibi kabul edilmiştir. Bu programlar 

kapsamında toplamda 242 proje başvurusu ajansa yapılmış olup, gerçekleştirilen 

değerlendirme sürecinin ardından 41 proje desteklenmeye hak kazanmış ve 

projelerin uygulanmaya başlanması amacıyla hibe yararlanıcısı sözleşmelerini 

imzalamıştır. Mali destek programları kapsamında 10.720.799 TL hibe 18 KOBİ ve 

23 kar amacı gütmeyen kuruma dağıtılmıştır. Mali Destek Programları kapsamında 

2010 yılında 12.300.000 TL kaynak tahsis edilmiş olmasına karşın toplamda 

10.720.799 TL tutarında destek dağıtımı yapılmıştır (Tablo 5). 


Mali Destek Programı 

İmalat Sanayinde Yenilikçilik 

23 

Geliştirilmesi 

Turizm 9 

Tarım ve Kırsal Kalkınma 12 


Başarılı Proje Sayısı 

2011 yılına gelindiğinde Ahiler Kalkınma Ajansı Mali Destek Programlarının yanı 

sıra Teknik Destek Programları da yürütmüştür. Ajans tarafından Mali Destek 

Programları kapsamında teklif çağrısı yöntemiyle; İmalat Sanayisinde Yenilikçiliğin 

Geliştirilmesi, Turizm, Tarım ve Kırsal Kalkınma Mali Destek Programları 

yürütülmüştür. Yürütülen Mali Destek Programlarından Tarım ve Kırsal Kalkınma 

Mali Destek Programına kar amacı gütmeyen kurumlar başvuru sahibi olabilirken, 

İmalat Sanayisinde Yenilikçiliğin Geliştirilmesi mali destek programında KOBİ’ler, 

Turizm Mali Destek Programında ise KOBİ ve kar amacı gütmeyen kuruluşlar 

başvuru sahibi olarak kabul edilmiştir. 2011 yılında yürütülen Mali Destek 

Programları kapsamında Ajansa 244 başvuru yapılmış olup, başarılı bulunan 30 

proje sahibi ile hibe sözleşmeleri imzalanmıştır. 2011 yılı Mali Destek Programları 

kapsamında 15.510.000 TL kaynak ayrılmış olmasına rağmen sadece 5.802.640,29 

TL hibe aktarımı yapılmıştır. Teklif çağrısı kapsamında 45 proje başarılı bulunurken 

15 başvuru sahibinin proje sözleşmelerini imzalamaması hibe dağıtım oranının düşük 

olması nedenleri arasında yer almaktır (Tablo 6). 

2011 yılında Ahiler Kalkınma Ajansı Mali Destek Programlarının yanı sıra TR71 

Bölgesi’nde yer alan kar amacı gütmeyen kuruluşların teknik kapasitelerini artırmak 

amacıyla teknik destek programları uygulamıştır. Mayıs-Haziran ve Eylül-Ekim 

olmak üzere iki dönem boyunca uygulanan teknik destek programları kapsamında 65 

adet proje desteklenmiştir. 2011 yılında yürütülen teknik destek programı 

kapsamında 523.344,71 TL destek sağlanmıştır. 

295




Mali Destek 

Programı 

Sözleşme 

İmzalanan 


Hibe Tutarı 

(TL) 

Sektörel 

Rekabet 

56 6.773.970,34 20.386.052,00 37.160.022,34 

Edebilirlik 

Küçük Ölçekli 

Altyapı 

18 7.681.243,83 4.373.921,46 12.055.165,29 


Ahiler Kalkınma Ajansı 2012 yılında bir önceki yılda olduğu gibi Mali ve Teknik 

Destek Programları uygulamıştır. 2012 yılı mali destek programları kapsamında; 

Küçük Ölçekli Altyapı ve Sektörel Rekabet Edebilirlik programları uygulanmıştır. 

Küçük Ölçekli Altyapı Mali Destek Programına kar amacı gütmeyen kurumlar 

başvuru yapabilirken, Sektörel Rekabet Edebilirlik programına uygun başvuru sahibi 

olarak KOBİ’ler belirlenmiştir. 2012 yılı Mali Destek Programları kapsamında 312 

proje başvurusu yapılmış olup bu başvurulardan 74 tanesi mali destek almaya hak 

kazanmıştır. 2012 teklif çağrıları kapsamında 24.500.000 TL tahsis edilmiş olup, 

24.455.214,17 TL hibe dağıtılarak tahsis edilen miktarın neredeyse tamamı hibe 

olarak kullandırılmıştır (Tablo 7). 

2009 yılında kurulan ve 2010 yılında aktif olarak faaliyet gösteren Ahiler 

Kalkınma Ajansının teklif çağrısı yöntemiyle uyguladığı mali destekler genel 

olarak incelendiğinde; 2010-2014 yılları arasında ağırlıklı olarak TR71 Bölgesi’nde 

bulunan KOBİ’lerin rekabet güçlerini artırmanın hedeflendiği görülmektedir. Ajans 

TR71 Bölgesi’nde daha çok ekonomik canlanmayı hedefleyen programlar 

uygulamıştır. Buna ek olarak Küçük Ölçekli Altyapı Programları ve Güdümlü Proje 

Destekleriyle çevre ve yaşam kalitesini artırılmasının amaçlandığı görülmektedir. Bu 

çalışma dâhilinde Ajansın 2012 yılında yürütmüş olduğu Sektörel Rekabet 

Edebilirlik Programının KOBİ’ler üzerinde etkisi analiz edilecektir. 

5. 2012 AHİLER KALKINMA AJANSI SEKTÖREL REKABET 

EDEBİLİRLİK MALİ DESTEK PROGRAMI ETKİ ANALİZİ 

5.1. Çalışmanın Amacı ve Metodolojisi 

Eş Finansman 

(TL) 

Toplam 

Bütçe 

(TL) 

Gerçekleştirilen bu çalışma ile Ahiler Kalkınma Ajansının 2012 yılında KOBİ’lere 

yönelik hazırladığı Sektörel Rekabet Edebilirlik Mali Destek Programının 

yararlanıcıları üzerindeki etkisinin analiz edilmesi amaçlanmaktır. Yeni kurumlar olan 

kalkınma ajanslarının sağladığı desteğin etkisinin analiz edilmesi ajans desteklerinin 

daha etkin kurgulanmasında yardımcı rol üstlenecektir. Çalışmada Ahiler Kalkınma 

Ajansının açıkladığı destek almaya hak kazanan firmalarla bire bir görüşme yapılmış 

ve anket gerçekleştirilmiştir. Başarılı bulunan 56 firma ile görüşülmüş ve bu 

firmalardan 34 tanesi anketi doldurmuştur. Bu sebeple değerlendirme anketi dolduran 

firmalar üzerinden gerçekleştirilmiştir. 

296



5.2. Ahiler Kalkınma Ajansı 2012 Yılı Sektörel Rekabet Edebilirlik 


Ahiler Kalkınma Ajansı 2012 yılında TR71 Bölgesinde öne çıkan sektörlerin 

rekabet gücünün arttırılması ve yüksek katma değerli ürün/hizmet üretiminin 

geliştirilmesi amacıyla Sektörel Rekabet Edebilirlik(SRE) Mali Destek Programını 

ilan etmiştir. Kalkınma Ajansı tarafından hazırlanan ve Kalkınma Bakanlığı tarafında 

onaylanan Bölge Planlarının uygulanmasında Mali Destek Programları önemli araç 

niteliği taşımaktadır. Bu sebeple SRE Mali Destek Programı rehberinde; TR71 2010- 

2013 Bölge Planı’nda yer alan gelişme eksenlerinden biri olan “Rekabet Edebilirlik” 

ekseni ve gelişme ekseni altında; “Tarım, sanayi ve hizmet sektörlerinde katma 

değeri yüksek ürünler üreterek bölgenin rekabet edebilirliğini arttırmak” amacının 

yer aldığı vurgulanmıştır. Gelişme ekseninin ve eksene ait amacın gerçekleşmesine 

katkı sağlamak amacıyla Ahiler Kalkınma Ajansı 2012 yılında “Sektörel Rekabet 

Edebilirlik Mali Destek Programı” oluşturduğunu program rehberinde dile 

getirilmiştir. 

SRE Mali Destek Programı rehberinde programa ilişkin tüm detaylara yer 

verilmiştir. Rehberde programın amacı; “Bölgede öne çıkan sektörlerin rekabet 

gücünün arttırılması ve yüksek katma değerli ürün/hizmet üretiminin geliştirilmesi” 

olarak belirtilmiştir. Bu amaca ulaşabilmek için rehberde üç öncelik belirlenmiştir: 

İşletmelerin Ar-Ge, inovasyon, üretim ve pazarlama süreçlerinin 

iyileştirilmesi yoluyla sektörel rekabet edebilirliğin sağlanması, 

Enerji verimliliğinin arttırılması, yenilenebilir enerji kaynaklarının 

kullanımının yaygınlaştırılması, 

Ürün/hizmet çeşitliliğinin arttırılarak yüksek katma değerli üretim/hizmet 

yapısına geçişin sağlanması. 

Programın uygun başvuru sahibi olarak; 4 Kasım 2012 tarih ve 2012/3834 sayılı 

Yönetmelikle yeniden düzenlenen KOBİ tanımına uyan işletmeler ile Üretici 

Kooperatifler belirlenmiştir. SRE Mali Destek Programının bütçesi 17.000.000 TL 

olarak belirlenmiş olup, proje başına asgari tutar 25.000 TL olarak belirlenirken, 

azami tutar 450.000 TL olarak belirlenmiştir. Rehberde ayrıca hazırlanan projelerde 

sağlanacak desteğin, projenin toplam uygun maliyetinin % 20’sinden az ve % 

50’sinden fazla olamayacağı vurgulanmıştır. Başvuru sahiplerinin projelerinin 

programın amaç ve öncelikleri ile uyuşması zorunluluğu bulunmasının yanı sıra, 

Ajans TR71 Bölgesinde gerçekleştirdiği analizler sonucunda; TR71 Bölgesinde 

öncelikli olarak desteklenecek sektörlere programın rehberinde yer vermiştir. 

Rehberde TR71 Bölgesinde genel olarak desteklenecek sektörlerin yanı sıra TR71 

Bölgesi illerine özgü olarak desteklenecek sektörlere yer verilmiştir (Tablo 8). 

Desteklenecek sektörlere değerleme tablosunda beş puan verilmiş, bu sayede öncelikli 

sektörlerden gelen başvuruların fazla puan alması sağlanmıştır. Program kapsamında 

bölge ve illere göre öncelik verilen sektörlere aşağıda yer verilmiştir (Ahiler 

Kalkınma Ajansı, 2012). 

297



Tablo 8: TR71 Bölgesi ve İlleri Öncelikli Sektörler 

Bölge/İl Öncelikli Sektör 

• Tarıma dayalı sanayi ve gıda ürünleri imalatı 

TR71 Bölgesi • Metal işleme ve üretimi 

• Turizm 

• Makine ve otomotiv yan sanayi sektörü 

Aksaray • Madencilik ve taş ocakçılığı sektörü 

• Ağaç-mantar ürünleri ve mobilya sektörü 

• Savunma yan sanayi ve makine sanayi sektörü 

Kırıkkale • Petrol ürünleri ve kimyasal ürünler sanayi sektörü 

• Ağaç-mantar ürünleri ve mobilya sektörü 

• Plastik ve kauçuk ürünleri yan sanayi sektörü 

Kırşehir • Ağaç-mantar ürünleri ve mobilya sektörü 

• Madencilik ve taş ocakçılığı sektörü 

• Madencilik ve taş ocakçılığı sektörü 

Nevşehir • Taşımacılık için depolama ve destekleyici faaliyetler 

sektörü 

• Otomotiv Madencilik yan ve sanayi- taş ocakçılığı karoser sektörü ve treyler imalatı sektörü 

Niğde • Deri ürünleri imalatı sektörü 

• Kimyasal madde ve ürünlerin İmalatı 

Kaynak: Ahiler Kalkınma Ajansı 2013 Yılı Faaliyet Raporu www.ahika.gov.tr 

Ajans SRE Mali Destek Programı uygulamasının tamamlanmasının ardından, 

programa ilişkin etki değerlendirmesinin gerçekleştirmesi durumunda kullanacağı 

performans göstergelerine program rehberinde yer vermiştir. Programın etki 

değerlendirmesinde kullanılmak üzere Ajans tarafından belirlenen göstergelere 

aşağıda yer verilmiştir (Ahika, 2012). 

Tablo 9: Ahiler Kalkınma Ajansı Program Performans Göstergeleri 

Gösterge 

Birim 

İşletmelerdeki Üretim Kapasitesindeki Artış Yüzdesi 

Yüzde 

Proje kapsamında yapılan faaliyet ile enerji tüketimindeki azalma miktarı kWh % 

Proje kapsamında kullanılan yenilenebilir enerji miktarı kWh % 

Program kapsamında firmaların satış oranlarını artırmaya yönelik faaliyet sayısı Adet 

Program dâhilinde istihdam edilen kişi sayısı (proje ekibi dışında) 

Kişi 

Program ile birlikte ilk defa ihracata başlayan firma sayısı 

Adet 

Program ile birlikte satış pazarlama departmanı kuran firma sayısı 

Adet 

Program kapsamında teknik ve kalite standartlarına göre alınan sertifika (ISO, 

HACCP, 

Adet 

vb) Program sayısı kapsamındaki faaliyetlerle alınan yeni patent, faydalı model, marka, 

endüstriyel tasarım, coğrafi işaret vb. sayısı 

Adet 

Program kapsamında yenilik yapan firma sayısı 

Adet 

Program kapsamında kurumsallaşma çalışmalarına katılan firma sayısı 

Adet 

Program kapsamında organizasyonel yenilik yapan firma sayısı 

Adet 

Program kapsamında üretilen yeni ürün sayısı 

Adet 

Kaynak: Ahiler Kalkınma Ajansı 2012 Sektörel Rekabet Edilebilirlik MDP. 

www.ahika.gov.tr 

298



5.2.1. Yararlanıcı Firmaların Profilleri 

Ahiler Kalkınma Ajansı tarafından açılan SRE Mali Destek Programına 201 başvuru 

yapılmış olup, değerlendirme süreci sonucunda başarılı bulunan 56 proje sahibi ile 

sözleşme imzalanmıştır (Ahiler Kalkınma Ajansı, 2013). Sözleşme imzalanan 

projelerden 2013 yılında 2, 2014 yılında ise 5 proje olmak üzere toplamda 7 projenin 

sözleşmesi feshedilmiştir. Bu sebeple SRE Mali Destek Programı kapsamında 49 

firma desteklenmiştir (Ahiler Kalkınma Ajansı, 2014). İptal edilen firmaların 

bilgilerine ulaşılamadığı için programın değerlendirmesi sözleşme imzalayan 

firmalar üzerinden gerçekleştirilmiştir. Ahiler Kalkınma Ajansı SRE mali destek 

programı kapsamında yararlanıcılara 13.031.556,10 TL hibe desteği sağlamıştır. 

Desteklenmeye hak kazanıp sözleşme imzalayan firmaların illere göre dağılımı 

incelendiğinde Nevşehir ilinin 17 proje ile toplam firmaların %30’unu oluşturduğu 

görülmektedir. En az proje 7 proje ile Kırşehir ilinde görülmektedir. Aksaray 12, 

Niğde 11 ve Kırıkkale 9 proje almıştır. 

Destek almaya hak kazanan firmalar faaliyet gösterdikleri sektörlere göre 

ayrıldıklarında Mali Destek Programı değerlendirme kriterlerinde yer alan, TR71 

Bölgesi ve İllerinde öne çıkan sektörlere verilen 5 puanın büyük önem oynadığı 

kazanan firmalardan görünmektedir. Firmaların %86’sı başvuru rehberinde belirtilen 

TR71 Bölgesi ve illerinde öne çıkan sektörler arasında yer almaktadır. Firma sayıları 

ve sektörleri şu şekildedir; Tarıma Dayalı Sanayi ve Gıda Ürünleri İmalatı sektörü 10 

firma, Metal İşleme ve Üretimi sektörü 7 firma, Otomotiv Yan Sanayi-Karoser ve 

Treyler İmalatı sektörü 7 firma, Madencilik ve Taş Ocakçılığı sektörü 8 firma, Makine 

Sanayi sektörü 6 firma, Kimyasal Ürünler Sanayi sektörü 4 firma, Plastik ve Kauçuk 

Ürünleri Yan Sanayi sektörü 3 firma, Deri Ürünleri İmalatı 2 firma, Turizm sektörü 6 

firma, Elektrikli Teçhizat Üretimi sektörü 1 firma, Matbaa sektörü 1 firma ve Beton 

İmalatı sektörü 1 firmadır. 

5.3. SRE Mali Destek Programının Anket Sonuçlarına Göre 


5.3.1. Firmaların Ciroları Üzerindeki Etkisi 

SRE Mali Destek Programının etkisi değerlendirilirken firmaların cirolarında 

yaşanan değişim incelenmiş ve gerçekleştirilen mali desteğin firmaların ciroları 

üzerindeki etkisi de analiz edilmiştir. Firmalara aldıkları desteğin ciroları 

üzerindeki etkisi sorulmuş ve firmaların %91’ini oluşturan 31 firma Mali Destek 

Programı kapsamında cirosunun arttığını belirtirken, firmaların %9 mali desteğin 

ciroları üzerinde olumlu veya olumsuz bir etki oluşturmadığını ifade etmiştir. 

SRE Mali Destek Programından alınan hibe desteği sonucunda cirolarında değişim 

yaşandığını belirten firmalara, cirolarında yaşanan değişimin oranı sorulmuş olup, 

firmaların %26’sının cirosu %0 ile%10 arasında artış gösterirken, firmaların 

%39’unun cirosu %11 ile %20 arasında artış gösterdiğini dile getirmiştir. Firmaların 

% 16’sını oluşturan 5 firmanın cirosu %21 ile %30 arasında artış gösterirken, 3 

firmanın cirosu %31 ile %40 arasında değişim göstermiş olup, 3 firmanın ise cirosu 

%40 ile %50 arasında artış göstermiştir. 

299



Yararlanıcı firmalarının beyanları doğrultusunda gerçekleştirilen değerlendirme 

açıkça göstermektedir ki, Kalkınma Ajansı tarafından açılan Mali Destek Programı 

kapsamında sağlanan hibe desteği kısa vadede destek alan firmaların cirolarında 

önemli bir artışa neden olmuştur. Firmaların cirolarında yaşanan bu artışın 

sürekliliğinin sağlanması verilen hibe desteğinin amacına ulaşması için önem arz 

eden bir husustur. 

5.3.2. Yararlanıcı Firmaların Karlılığı Üzerindeki Etkisi 

Firmaların rekabet gücü üzerindeki önemli kriterlerden birisi firmaların karlılığıdır. 

OECD karı; normal getiri üzerinde kazanılan artı olarak tanımlarken, firma 

düzeyinde karının ekonomik aktivite için temel karar alma rolünü üstlendiğini 

belirmiştir (James, Chan-Lee & Sutch, 1985). SRE Mali Destek Programının 

firmaların karlılığı üzerindeki etkisinin ölçülmesi amacıyla da firmalarla 

görüşülmüştür. Firmaların %85’i karlılığının arttığını, belirtirken, %15’i ise 

karlılıklarında herhangi bir değişiklik olmadığını dile getirmiştir. 

Karlılıklarında değişiklik olduğunu beyan eden firmalara değişim oranları da 

sorulmuştur. Firmaların %31’ini oluşturan 9 firma karlılıklarının %0 ile %10 

arasında arttığını beyan ederken, firmaların %45’ini oluşturan 13 firma ve önemli 

çoğunluğu karlılıklarının %11 ile %20 arasında arttığını beyan etmiştir. 3 firma 

karlılıklarının %21 ile %30 arasında arttığını belirtirken, diğer 3 firma karlıklarının 

%31 ile %40 arasında arttığını belirtmiştir. 1 firma ise karlılığının %40 ile %100 

arasında artış yaşadığını beyan etmiştir. Beyanlar Mali Destek Programı 

kapsamında verilen hibe desteğinin firmaların karlılığı üzerinde önemli etkiye sahip 

olduğunu göstermiştir. Mali Destek Programı firmaların gelecekteki yatırımlarını 

yönlendirmeleri için hayati öneme sahip karlılık oranlarını gerçekleştirdikleri proje 

ile önemli oranda arttırmıştır. 

5.3.3. Yararlanıcı Firmaların İnsan Kaynakları Üzerindeki Etkisi 

Firmaların rekabet gücünün artması için önemli diğer bir kriter olarak karşımıza 

firmaların insan kaynakları kapasitesi çıkmaktadır. SRE Mali Destek Programı, 

Program düzeyi performans göstergeleri arasında; “Program dâhilinde istihdam 

edilen kişi sayısı” göstergesi de yer almaktadır. Bu sebeple hem programın belirlediği 

hedeflere ulaşıp ulaşmadığını hem de yararlanıcı firmanın insan kaynaklarında 

yaşanan değişim incelenerek TR71 Bölgesi iş gücüne olan katkısının ölçülebilmesi 

amacıyla yararlanıcı firmalara proje sebebiyle yaşadığı insan kaynağı değişimi 

sorulmuştur. 

Firmaların çok büyük bir çoğunluğu mali destek programı sonucunda personel artışı 

yaşadığını beyan etmiştir. Beyanlara göre program sonunda 207 yeni kişi istihdam 

edilmiştir. Yeni istihdamın 151 kişi ve %73 oranıyla büyük bir kısmını işçi statüsünde 

personel oluştururken, Mali Destek Programı kapsamında 27 idari personel ve 29 

teknik personel istihdam edilmiştir. Firmalar çoğunluklu olarak 1-10 kişi arası yeni 

istihdam etmiş olup, 50 ve üstü personel istihdam eden firma bulunmaktadır. 

5.3.4. Yararlanıcı Firmaların Pazar Payı Üzerindeki Etkisi 

Firmaların rekabet gücünün artmasının neden olabileceği diğer bir konu ise pazar 

300



payında yaşanan artıştır. Yararlanıcı firmalar ile gerçekleştirilen anketlerde 

gerçekleşen desteğin pazar payını arttırmalarında önemli oranda etkili olduğu 

görülmüştür. Anket cevaplayan firmaların %82’sini oluşturan 28 firma pazar payının 

arttığını beyan ederken, toplam firmaların %18’ini oluşturan 6 firma Pazar payının 

aynı kaldığını dile getirmiştir. Firma beyanları ajans desteğinin pazar paylarını 

arttırmada önemli bir unsur olduğunu göstermektedir. Yararlanıcı firmaların büyük 

bir bölümü olan 15 firma pazar payını % 0 ile %10 arasında artırmış olup, diğer 7 

firmanın pazar payı ise %11 ile %20 arasında artış göstermiştir. 2 firma Pazar payını 

%21 ile %30 arasında arttığını beyan ederken, 1 firma ise %31 ile %40 arasında artış 

yaşadığını belirtmiştir. Son olarak % 40 ile%100 arasında pazar payını arttıran 3 

firma bulunmaktadır. 

5.3.5. Yararlanıcı Firmaların İhracat Durumu Üzerindeki Etkisi 

SRE Mali Destek Programının etkisi analiz edilirken incelenen bir diğer kriter 

yararlanıcı firmaların ihracat durumlarıdır. Mali destek yararlanıcısı firmaların 

%47’sini oluşturan 16 firma ihracat yapmayan firmalar olup, %20’sini oluşturan 7 

firma ise gerçekleştirdikleri ihracatta mali desteğin bir etkisinin olmadığını dile 

getirmiştir. SRE Mali Destek Programı performans göstergesi olarak Ahiler 

Kalkınma Ajansı; “Program ile birlikte ilk defa ihracata başlayan firma sayısı” nı 

gösterge olarak belirlemiştir. Anket uygulanan firmalardan 2 firma, Mali Destek 

Programı sayesinde ilk kez ihracata başladıklarını dile getirmiştir. Programla destek 

alan 2 firma ihracat yaptıkları ülke sayısını arttırırken, 7 firma ise aldıkları destek 

sayesinde ihracatlarında artış kaydettiklerini belirtmiştir. 

5.3.6. Firmaların kurumsallaşması Üzerindeki Etkisi 

Mali Destek Programı, firmaların kurumsallaşmasını hedeflemekte olup, bu sebeple 

program göstergeleri arasında; “kurumsallaşma çalışmalarına katılan firma sayısı” 

ile “teknik ve kalite standartlarına göre alınan sertifika sayısı” göstergelerine yer 

vermiştir. Firmaların %59’u kurumsallaşmaları açısından programın etkili olduğunu 

belirtmiş olup, başta kalite sertifikasyonu olmak üzere ISO, HACCP, CE ve 

uygunluk belgelerinin alımını gerçekleştirdiklerini ve proje yönetimi konusunda 

tecrübe edindiklerini belirtmişlerdir. Programın, destek alan firmaların beyanları 

doğrultusunda firmalarının kurumsallaşmalarına önemli katkı sağladığını söylemek 

mümkündür. 

5.3.7. Firmaların Yeni Pazara Girebilmesi Açısından Etkisi 

SRE Mali Destek Programı kapsamında firmalar aldıkları destek sonucunda yeni 

pazarlara girebildiklerini belirtmişlerdir. Firmaların %76’sı gibi önemli bir bölümü 

yeni pazarlara açıldığını ifade etmiş olup, yoğunluklu olarak firmalar kalite artışı ile 

ulusal alanda yeni pazarlara girdiklerini belirtmişlerdir. Bazı firmalar ise proje 

sayesinde özellikle yurtdışından önemli müşteriler kazandıklarını ve bu sayede farklı 

pazarlara girebildiklerini ifade etmişlerdir. Firmaların %24’ü ise uygulanan projenin 

yeni pazarlara açılmada etkili olmadığını belirtmiştir. 

5.3.8. Firmaların Ar-Ge ve İnovasyon Çalışmalarına Etkisi 

Firmaların rekabetçi yapıya kavuşmaları için önemli bir araç olan Ar-Ge ve 

301



Yenilikçiliğin yaygınlaşması, SRE Mali Destek Programının gerçekleştirmek istediği 

hedefler arasında yer almaktadır. Bu sebeple Kalkınma Ajansı program göstergeleri 

arasına; “yenilik yapan firma sayısı” ve “üretilen yeni ürün sayısı” göstergelerini 

eklemiştir. Destek alan firmaların beyanlarına göre firmaların %44’ü proje 

öncesinde veya sonrasında Ar-Ge çalışması gerçekleştirmemiştir. Firmaların %15’i 

aldıkları desteğin gerçekleştirdikleri Ar-Ge çalışmalarını etkilemediğini belirtirken, 

firmaların %20’si Ar-Ge faaliyetlerinin geliştiğini ifade etmiştir. Ayrıca 2 firma 

proje sayesinde ilk kez Ar-Ge çalışması yaptığını belirtmiş olup, 5 firma ise Ar-Ge 

harcamalarına ayırdıkları kaynağı arttırdıklarını belirtmiştir. Firmaların ifadeleri 

Ajans desteğinin firmaların Ar-Ge çalışmalarına sınırlı oranda katkı sağladığını 

söylemek mümkündür. 

5.3.9. Ajans Desteği Olmadan Yatırımı Gerçekleştirebilme Durumu 

Yararlanıcı firmaların büyük bir çoğunluğu Ajans mali desteği olmadan da (başka 

finansman kaynakları ya da uzun vadede) projelerini gerçekleştireceklerini beyan 

etmiştir. Firmaların %26’sı Ajans desteği olmasaydı proje faaliyetlerini başka 

finansman kaynaklarından gerçekleştireceklerini ifade ederken, firmaların büyük 

çoğunluğu (%53) destek olmadan projeyi gerçekleştireceklerini fakat daha uzun 

vadede gerçekleştirebileceklerini belirtmişlerdir. Firmaların %21’si ise Ajans 

desteği olmadan projeyi gerçekleştiremeyeceklerini ifade etmiştir. Bu doğrultuda 

yararlanıcı firmaların projelerinin kısa vadede gerçekleşmesi açısından ajans 

desteği önem taşımaktadır. Yararlanıcı firmaların büyük bir çoğunluğu Ajans 

desteği ile yatırımlarını 2-3 yıl öne çektiğini vurgulamıştır. 

5.3.10. Firmalarca Ajans Desteğinin Fayda Maliyet Değerlendirmesi 

Anketi cevaplayan yararlanıcı firmalardan, ajans desteğini fayda-maliyet açısından 

değerlendirmeleri istenmiştir. Firmaların %73’ü Ajans desteğinin faydalarının 

maliyetinden daha fazla olduğunu belirtmiş ve bu firmaların büyük çoğunluğu 

firmaları ile uyumlu olması durumunda tekrar başvuru yapmak istediklerini dile 

getirmişlerdir. Firmaların %18’i ajans desteğinin fayda ve maliyetinin eşit olduğunu 

dile getirirken, firmaların %9’u maliyetlerin faydadan daha fazla olduğunu dile 

getirmiştir. Maliyetlerin faydadan daha fazla olduğunu dile getiren firmalar ödemek 

zorunda oldukları KDV’den şikâyet etmiş olup, yatırım teşvik bölgesinde yer 

almalarına rağmen ödenen vergi nedeniyle Ajans desteğinin maliyetinin faydasından 

fazla olduğunu ifade etmişlerdir. 

6. SONUÇ 

Bölgesel Kalkınmada önemli bir aktör olan kalkınma ajansları, bölgeler arası 

gelişmişlik farklarını azaltmak ve bölgelerin kaynaklarını etkin olarak kullanarak 

kalkınmayı sağlamak amacıyla Türkiye’de 26 Düzey 2 Bölgesinde kuruluşları 

tamamlanmış olup, Ajanslar Bölgelerinde aktif olarak faaliyet göstermektedir. 

Kuruluş amacını gerçekleştirmek için başta mali ve teknik destek olmak üzere iki 

önemli araca sahip olan ajanslar bu destek mekanizmalarıyla hazırlamış oldukları 

Bölge Planları doğrultusunda bölgelerinde yer alan başta; kamu kurum ve 

kuruluşları, belediyeler, kâr amacı gütmeyen kurumlar, üniversiteler ve KOBİ’lere 

destek sağlamaktadır. 

302



Ahiler Kalkınma Ajansı, Aksaray, Kırıkkale, Kırşehir, Nevşehir ve Niğde illerini 

içeren TR71 Düzey 2 Bölgesinde faaliyet göstermektedir. 2010 yılında personel 

alımıyla faaliyete geçen Ahiler Kalkınma Ajansı kuruluşundan bu güne kar amacı 

güden ve kar amacı gütmeyen hedef gruplarına yönelik olarak teknik ve mali destek 

programları uygulamıştır. 2010-2013 yılları arasında Ahiler Kalkınma Ajansı 

tarafından diğer Ajanslarla paralel olarak en çok kullanılan destek aracı; Doğrudan 

Finansman Desteğidir. Geri ödemesi olmayan bu destek türünde; en sık kullanılan 

yöntem proje teklif çağrısı yöntemi olup, Ajans bu kapsamda 2010-2013 yılları 

arasında 8 adet Mali Destek Programı uygulamıştır. 

Kaynakların kısıtlı oluşu nedeniyle kaynakların etkin kullanımı büyük önem 

taşımaktadır. Özellikle kamu tarafından yapılan yatırım ve desteklerin etkilerinin 

değerlendirilmesi, hedeflenen sonuçlara ulaşılıp ulaşılmadığının ölçülmesi, 

kaynakların kullanımı açısından büyük önem taşımaktadır. Bu çalışmada bir kamu 

kuruluşu olan ve kuruluşlarını tamamlama sürecinde hızla ilerleyen Kalkınma 

Ajansları arasında yer alan Ahiler Kalkınma Ajansının sağlamış olduğu mali 

desteğin etkisi analiz edilmesi amaçlanmıştır. Bölge içi ve bölgelerarası farkları 

azaltma ve iktisadi kalkınmayı sağlamak amacıyla çalışan Kalkınma Ajansının, 

özel sektör üzerindeki etkisinin gözlemlenebilmesi amacıyla başvuru sahibi olarak 

KOBİ’lerin yer aldığı 2012 yılı Sektörel Rekabet Edebilirlik (SRE) Mali Destek 

Programı seçilmiştir. SRE Mali Destek Programının genel değerlendirmesi 

yapıldığında firmaların birçoğunun gelişimine katkı sağladığı görülmektedir. 

Firmalar başta istihdam olmak üzere insan kaynakları, pazar payı, ihracat ve Ar-Ge 

gibi birçok konuda gelişimine katkı sağladığını vurgulamıştır. Ajans desteğinin 

analizinde karşılaşılan en büyük problem Mali Destek Programı rehberinde 

belirtilen performans değerlendirme kriterlerine ilişkin ajans tarafından 

gerçekleştirilen gerek Bölge Planı gerekse analiz çalışmalarında mevcut durumu 

gösteren verilerin var olmayışıdır. Bu sebeple Bölge Planında belirlenen hedeflere 

makroekonomik düzeyde ne kadar erişilebildiği hesaplanamamaktadır. Destekler 

konusunda diğer bir önemli konu Ajans Desteği olmadan gerçekleştirilen yatırımların 

ne düzeyde gerçekleştirileceğidir. Bu konuda firmalara yöneltilen soruya firmaların 

sadece %21’i ajans desteği olmadan projeyi hayata geçiremeyeceklerini dile 

getirmiştir. 

KAYNAKÇA 

Ahiler Kalkınma Ajansı. (2014). Ahiler Kalkınma Ajansı 2011.2012.2013, 2014 

Faaliyet Raporları, Erişim adresi: http://ahika.gov.tr 

Ahiler Kalkınma Ajansı. (2012). Sektörel Rekabet Edebilirlik Mali Destek Programı 

2012 Yılı Teklif Çağrısı Başvuru Rehberi, Erişim Adresi http://ahika.gov.tr 

Ahiler Kalkınma Ajansı. (2010). TR71 Bölge Planı 2010-2013, Ahiler Kalkınma 

Ajansı, Erişim Adresi: http://ahika.gov.tr 

Berber, M. ve Ebru, Ç. (2005). Türk Bölgesel Kalkınma Politikalarında Yeni 

Arayışlar: Kalkınma Ajansları ve Türkiye’de Uygulanabilirliği [Öz ]. Doğu 

Karadeniz Bölgesel Kalkınma Sempozyumuna sunulan bildiri, Karadeniz 

Teknik Üniversitesi, Trabzon. 

Bölgesel Kalkınma Ajansları 2, (2006).İstanbul Büyükşehir Belediyesi. 

303



Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü (2009). Kalkınma Ajansları 

Destek Yönetim Kılavuzu, Devlet Planlama Teşkilatı. 

Devlet Planlama Teşkilatı (2003). Ön Ulusal Kalkınma Planı 2004-2006. 

Ferik, B. (2004). AB Devlet Yardımları Politikası ve Türkiye’de Devlet Yardımı 

uygulamaları, Dış Ticaret Dergisi, sayı:31, Dış Ticaret Müsteşarlığı Yayını, 

Ankara. 

Halkıer, H. (2006).Regional Development Agencies: European Trends and 

Experiences, Erişim adresi: http://vbn.aau.dk/en 

James, H., Chan-Lee, & Sutch, H. (1985). Profits and Rates of Return in OECD 

Countries, OECD, Erişim adresi: http://www.oecd.org 

Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun, 

Resmi Gazete Kanun No. 5449, Kabul Tarihi: 25.01.2006, Yayımlandığı 

Resmi Gazete Tarih: 8.2.2006 Sayı: 26074Yayımlandığı Düstur: Tertip:5, 

Cilt: 45, s. 9685, Erişim adresi: http://www.resmigazete.gov.tr 

Kalkınma Bakanlığı (2013). Kalkınma İçin Analiz Kalkınma Ajansları 2012 Yılı 

Faaliyet Raporu, Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü, 

Ankara, Erişim adresi: http://www.kalkinma.gov.tr 

Kalkınma Bakanlığı (2013). Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018), Erişim adresi: 

http://www.kalkinma.gov.tr/ 

Kocatepe, H. (2007). Devlet Yardımlarının Firmaların Rekabet Gücü Üzerine Etkisi. 

(Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta) Erişim adresi: 

http://ulusaltezmerkezi.com/devlet-yardimlarinin-firmalarin-rekabet-gucuuzerine-etkisi/ 

OECD (2010).The Role of Development Agencıes and Companies, Local Economic 

and Employment Development (LEED) Series, April, OECD. Erişim adresi: 

http://www.oecd.org 

Özen, P. (2005) Bölgesel Kalkınma Ajansları, Ankara: TOBB-TEPAV, Erişim adresi: 

http://www.tepav.org.tr/upload/files/1271245092r8246.Bolgesel_Kalkinma 

_Ajanslari. pdf 

Sakal, M. (2010). Bölgesel Kalkınma Sürecinde Kalkınma Ajansları, Altın Nokta 

Yayınevi, İzmir, (ss. 11-15). TEPAV. Polonya'da Kalkınma Ajansları, 

Erişim adresi: http://www.tepav.org 

Walburn, D. (2006). Bölgesel Kalkınma Ajansları: Bölgelerde İktisadi Kalkınmayı 

Canlandırmanın Araçları [Öz]. Bölgesel Kalkınma ve Yönetişim 

Sempozyumuna sunulan bildiri, Tepav, Ankara. 

304

Öz 



Amartya Sen ve Kalkınma 

Atik ASLAN 1 Adem LEVENT 2 

Kalkınma kavramı, dar anlamda iktisadi içerikle; geniş anlamda ise sosyal ve politik 

içerikleriyle birlikte ele alınmaktadır. Amartya Sen kalkınmayı yaşam standartlarının 

yükseltilmesi, eğitim ve sağlık hizmetlerinin yaygınlaştırılması, insan haklarının 

geliştirilmesi ve temel özgürlük alanlarının genişletilmesi bağlamında ele alarak 

tartışmaya farklı bir yaklaşım getirmiştir. Sen’in kalkınma sorunsalına getirdiği 

yorum, “özgürlükle kalkınma” ve “yapabilirlik yaklaşımı” şeklinde 

değerlendirilmektedir. “Özgürlükle kalkınma” yapabilirliklerin genişletilmesi olarak 

yorumlanmaktadır. Sen’e göre “iktisadi özgürlük yoksunluğu sosyal özgürlük 

yoksunluğunu doğurabilmekte; sosyal ya da siyasal özgürlük yoksunluğu da iktisadi 

özgürlük yoksunluğunu besleyebilmektedir.” Söz konusu yapabilirliklerden yoksun 

kalmak ise yoksulluk anlamına gelmektedir. Sen’in yaklaşımında özgürlüğün 

genişletilmesi, hem kalkınmanın asıl amacı hem de başlıca aracı olarak görülmektedir. 

Sen’in özgürlükle kalkınma ve yapabilirlik yaklaşımları, kalkınma kavramının sadece 

iktisadi içerikle ele alınmasının kısıtlarını gösterirken, aynı zamanda kalkınma 

kavramı etrafında dönen tartışmalara hem teorik bir katkı yapmakta hem de kalkınma 

politikalarının uygulayıcılarına dolaylı olarak pratik öneriler sunmaktadır. 

Anahtar Kelimeler: Amartya Sen, Kalkınma, Özgürlükle Kalkınma, Yapabilirlik. 

Abstract 

Amartya Sen and Development 

The term of development, in the strict sense, has been evaluated with an economic 

content, while it is approached with social and political content in the broad sense. 

Amartya Sen has brought a different approach by addressing development in the 

context of raising living standards, the expansion of education and health services, the 

promotion of human rights and the enlargement of fundamental freedoms’ space. 

Sen’s comment on the development problematique is evaluated regarding/ within the 

context of “development as freedom” and "feasibility/capabilities approach”. 

“Development as freedom” is interpreted as the expansion of capabilities. According 

to Sen “the lack/deprivation of economic freedom lead to social freedom deprivation; 

social or political freedom deprivation can also stir up the deprivation of economic 

freedom. The lack of capabilities of these kinds means poverty. In Sen’s approach, 

expansion of freedom is seen as the main purpose of the development and the major 

tool of the development at the same time. Sen’s development as freedom and 

capabilities approaches showing not only the constraints of the concept of one sided 

view named development with only economic content, but also to make both a 

1 

Yrd. Doç. Dr., Muş Alparslan Üniversitesi, atikaslan1@gmail.com 

2 

Yrd. Doç. Dr., Muş Alparslan Üniversitesi, levent49@gmail.com (Sorumlu 


305



theoretical contribution to the debate about the concept of development and offers 

practical advice indirectly to the practitioners of development policy. 

Keywords: Amartya Sen, Development, Development as Freedom, Capabilities. 

1. GİRİŞ 

Kalkınma, sosyal bilimlerin temel disiplinlerinde yaygın bir şekilde kullanılan temel 

kavramlardan biridir. Kalkınmayla ilgili çalışmaların genellikle “kalkınma iktisadı, 

kalkınma sosyolojisi ve kalkınma politikası” alanlarında yoğunlaştığı görülmektedir. 

Kalkınma kavramı, dar anlamda iktisadi içerikle; geniş anlamda ise sosyal ve politik 

içerikleriyle birlikte ele alınmaktadır. İlgili literatürde kalkınma sorunsalı, gelişmişlik 

/ az gelişmişlik, merkez / çevre, kuzey/ güney şeklindeki ikili ayrımlarla 

tartışılmaktadır. Amartya Sen ise kalkınma sorunsalını, yaşam standartlarının 

yükseltilmesi, eğitim ve sağlık hizmetlerinin yaygınlaştırılması, insan haklarının 

geliştirilmesi ve temel özgürlük alanlarının genişletilmesi bağlamında ele alarak farklı 

bir yaklaşım getirmektedir. Amartya Sen’in kalkınma sorunsalına getirdiği yorum, 

“özgürlükle kalkınma” ve “yapabilirlik yaklaşımı” şeklinde değerlendirilmektedir. 

Amartya Sen’in kalkınma ve yoksulluk tanımları genel kabul görmüş görüşlerden 

farklılaşmaktadır. Sen’e göre yoksulluk, standart yoksulluk ölçütü olarak kabul edilen 

gelir azlığından ziyade temel kapasitelerden yoksunluk olarak ele alınmaktadır. Sen, 

kapasite yetersizliği olarak yoksulluk ile gelir azlığı olarak yoksulluk perspektifleri 

arasında kavramsal olarak ayırım yapmakla beraber sıkı bir ilişki olduğunu da kabul 

etmektedir (Sen, 2004: 126-131). 

Bu çalışma, Amartya Sen’in özgürlük ve yapabilirlik yaklaşımlarını kalkınma 

tartışmaları bağlamında analiz etmeyi amaçlamaktadır. Kalkınma sorunsalını ele alan 

bu çalışma, Amartya Sen’in kalkınma ile ilgili fikirlerinin yanında kalkınma 

yazınındaki temel teorilerin değerlendirilmesini ve kalkınma sorunsalına çözüm 

önerilerinin sunulmasını hedeflemektedir. Çalışmada öncelikle kalkınma kavramına 

ana hatlarıyla bir giriş yapılacak, daha sonra kalkınma teorileri özetlenmeye 

çalışılacak ve sonrasında da Sen’in fikirleri analiz edilecektir. 

2. KALKINMA KAVRAMI VE KURAMLARINA GENEL BİR BAKIŞ 

Bu bölümde kalkınma kavramı ve kuramları açıklanmaya çalışılmıştır. İlgili literatür 

incelendiğinde görüleceği üzere kalkınma kavramı, İkinci Dünya Savaşı’ndan 1970’li 

yıllara kadar oldukça popüler bir kavram ve ilgi alanı olurken, 1970 sonrasında 

gözden düşmüştür (Şenses, 1996: 93). “Kalkınma” kavramı İkinci Dünya Savaşı 

sonrasında yaygın kullanıma ulaşmıştır. Aslında kavram yeni olmakla beraber, evrim 

teorisinin, modernleşme teorisinin, etnosantrist ilerleme ideolojisinin yeni koşullarda 

aldığı biçimdir. Batı düşünce geleneğinin dünyanın geri kalan bölümüne sunduğu, 

doğrusal ilerleme, sınırsız büyüme paradigmasının bir versiyonu olarak ortaya 

çıkmıştır (Başkaya, 2000: 15). Kalkınma kavramının siyasal varsayımı ise 18. 

yüzyılda “kaba ve barbar”, 19. yüzyılda “geri kalmış” ve 20. yüzyılda “az gelişmiş” 

olarak nitelenen ülkelere duyulan rahatsızlık; bu ülkelere ekonomik ya da başka 

faktörler nedeniyle hep aşağı statü atfı biçimini almıştır (Hirschman, 1996: 51). 

306



Kalkınma yazını daha başından itibaren az gelişmiş denen ülkeleri dünya kapitalist 

ilişkileri içine çekme amacının ürünüdür. Bu, bir yandan kapitalist ekonominin 

dinamikleri ile bütünleşme, diğer yandan kapitalist ekonomiyi çerçeveleyen bir yaşam 

biçiminin modernizasyonu olarak geliştirilmesidir (Ercan, 2009: 107). 

Kalkınma yazını genelde üç döneme ayrılarak analiz edilmektedir. Kalkınma 

yazınının birinci dönemini 19. yüzyıldaki toplumsal ve ekonomik gelişmeler 

oluşturmaktadır. 19. yüzyıl, Aydınlanma sonrası bilimler aracılığıyla toplumun 

disipline edilmesini ve kapitalizmin bilimi olarak değerlendirilen ekonomi-politiğin 

çıkışını göstermektedir. Burada kapitalizmin ayırt edici özelliği olan sermaye 

birikimi, merkez-çevre kutuplaşmasını ortaya çıkarmakta ve Batı Avrupa coğrafyası 

dünyanın geri kalanından kapitalizmle ayrılmaktadır. Bu dönemin en önemli özelliği 

“yaratıcı yıkım” 3 özelliğidir. 

Kalkınma yazınının ikinci dönemini II. Dünya Savaşı sonrası oluşan yeni ekonomik 

ve sosyal dinamikler belirlemektedir. Bu dönemde kalkınma yazını oldukça 

çeşitlenmekte ve modernleşmeci yaklaşımlar güçlenmektedir. Kalkınma yazınının 

ikinci döneminin ayırt edici özelliği, kalkınmanın iç dinamiklere vurgu yapılarak 

açıklanmasıdır. 1970’lerdeki krizle sonuçlanan bu dönemde, kalkınma yazınına 

alternatif olan az gelişmişlik yazını ortaya çıkmaktadır. Bu yazının en önemli ürünü 

Bağımlılık Okulu denen ve Latin Amerika’da gelişen Marksist yönelimli akımdır. 

Bağımlılık okulu modernleşmeci yaklaşım yerine dışsal dinamiklere vurgu yapmıştır 

ve az gelişmiş ülkelerin kalkınmasının gelişmiş ülkelere bağlı olduğunu ifade 

etmesinden dolayı, bağımlılık okulu şeklinde adlandırılmaktadır. Bu okul, sömürü 

ilişkisine aşırı vurgu yapmıştır. 

1945 sonrasında batı dışındaki toplumların değişim süreçleri, merkezi bir problem 

alanı olarak sosyal bilimlerin gündemine oturmaktadır. İkinci Dünya Savaşı 

sonrasında özellikle Amerikan akademi dünyasında gündeme gelen kalkınma 

düşüncesi, 19. yüzyılla birlikte egemen bir anlayış halini almaya başlayan evrimci ve 

ilerlemeci yaklaşımların temel kabullerini büyük oranda paylaşmıştır. Bu yönüyle 

kalkınma düşüncesi, modern batı düşüncesinin temel kalkış noktalarından biri haline 

gelen ilerlemeci tarih algısına yaslanarak tarihsel ve ideolojik bir devamlılığı temsil 

etmektedir. Batılı olmayan toplumların değişim süreçlerine yön verme amacı 

çerçevesinde, kabaca, 1950’li yıllarda gündeme gelen kalkınma düşüncesi, batı dışı 

toplumlarında ilerleme sürecine katılabileceği varsayımından hareket etmektedir 

(Altun, 2002: 12). 

Kalkınma yazınının üçüncü dönemini, 1970 sonrası neo-liberal dönem 

oluşturmaktadır. Bu dönem 1945–1970 arası dönemi ve Keynesyen ekonomiyi 

eleştirmekle işe koyulmuştur. Kalkınma iktisadının aşırı devlet müdahalesine yol 

açtığını ve piyasanın düzenleyici yönünü görmezden geldiğini düşünerek kalkınma 

iktisadına mesafeli yaklaşmıştır. Fakat kapitalizmin gelişmeci yönünü esas alması, 

3 

“Yaratıcı yıkım” kavramı, Joseph Schumpeter tarafından kapitalist gelişme sürecini 

tanımlamak için kullanılmaktadır. Schumpeter’e göre kapitalist sistem durmadan yenilenme 

havası ile eski faktörleri yok etmekte, yenilerini yaratmaktadır. Bu “yaratıcı yıkım gelişimi” 

kapitalizmin esasıdır (Schumpeter, 1966: 119). 

307



kalkınma iktisadının hedeflerini teleolojik yönden paylaştığı için bu dönem de 

kalkınma yazınının üçüncü evresine işaret etmektedir (Ercan, 2009). 

Kalkınma konusunda birbirinden farklı çeşitli kuramlar bulunmaktadır. Sanayileşme, 

hızlı sermaye birikimi, yeterli düzeyde işlemeyen insan gücünün mobilizasyonu, 

planlama ve aktif devlet gibi temalar kalkınma kuramlarının ilgilendiği konuları 

oluşturmaktadır (Sen, 1983: 746). İkinci Dünya Savaşı sonrasında az gelişmiş 

toplumların değişimi üzerine odaklanan Batı sosyal bilim pratiği içerisinde, ilk ve en 

sistematik çerçeveyi modernleşme kuramı sunmaktadır. Modernleşme kuramı, az 

gelişmiş ülkelerin toplumsal değişim problemini merkeze alan ve zaman zaman Batı 

dünyasının pratik siyasal gündemine etki edebilen bir paradigma olarak karşımıza 

çıkmaktadır (Altun, 2002:13). Modernleşme kuramına göre az gelişmiş ülkeler, 

modern olarak nitelendirilen kurumlar, teknolojiler ve değerleri kabul etmeleri 

halinde gelişebileceklerdir (Giddens, 2008: 451). 

Bağımlılık Kuramı temsilcileri ise küresel çapta etkisini sürdüren sosyo-politik 

sisteme yönelik eleştirel bir yaklaşım sergilemişlerdir. Bağımlılık kuramcılarına göre 

küresel çapta yaşanmakta olan tüm sorunlar, eşitsiz güç ilişkilerini içeren kapitalist 

sistemden kaynaklanmaktadır. Az gelişmiş ülkelerin yoksul olmalarının sebebi zengin 

ülkeler ve söz konusu bu zengin ülkelerde faaliyet gösteren çok uluslu şirketlerdir. 

Küresel kapitalist sistem az gelişmiş ülkeleri yoksulluk ve sömürü çarkının içerisine 

hapsetmiştir. 

Bağımlılık kuramcıları, azgelişmişliğin gelişmişlikle ilişkisi üzerinde durmuşlardır. 

Bağımlılık kuramcıları dünya sistemini merkez ve çevre ülkeler şeklinde ele 

almaktadırlar. Çevre ülkeler, merkez ülkelere bağımlı bir şekilde hareket etmek 

zorunda bırakılmışlardır. Eşitsiz güç ilişkilerini içeren bağımlılık, çevredeki gelişimi 

zarar vererek kısıtlamakta ya da bozmaktadır (Brewer, 2011: 210; Ercan, 2009:126; 

Giddens, 2008:455; Meier, 1989:105). 

Bağımlılık kuramının önemli temsilcilerinden biri olan Paul Baran’a göre dünyanın 

bir kısmında var olan azgelişmişliğin ve yoksulluğun temel nedeni küresel kapitalist 

sistemin bir sonucu olan “sömürü” ilişkisidir. Kapitalizmin varlığı azgelişmişliğin 

nedeni olarak görülmektedir. Kapitalizm bir ülkenin başka bir ülke aleyhine gelişmesi 

olarak ele alınmaktadır. Baran sömürü ilişkisini özetle şöyle formüle etmektedir: “Az 

gelişmiş ülkelerin ekonomik kalkınması, gelişmiş kapitalist ülkelerin egemen 

çıkarlarına kesinlikle ve temelinden ters düşmektedir. Sanayileşmiş ülkelere birçok 

önemli hammaddeyi gönderen, bu ülkelerin şirketlerine büyük karlar ve yatırım 

alanları sağlayan geri kalmış dünya, çok gelişmiş kapitalist batı için her zaman 

vazgeçilmez bir dayanak, hinterland olmuştur”(Akt. Ercan, 2009:130). 

Bağımlılık kuramcıları, modernleşme kuramcılarının genel olarak savundukları 

gelişme yazınına alternatif olarak azgelişmişlik yazınını öne sürmüşlerdir. Bu 

bağlamda bağımlılık kuramı, gelişmiş ve az gelişmiş ülkeler arasında var olan 

sömürüye dayalı eşitsiz güç ilişkilerine dikkat çekmiştir. Gelişmiş olarak 

nitelendirilen ‘Batının’ az gelişmiş olarak nitelendirilen ‘Batılı olmayan’ dünyaya 

ilişkin geliştirmiş olduğu ayrıcalıklı durumuna karşı çıkılmıştır (Ercan, 2009:139). 

308



Modernleşme kuramcıları iç dinamiklere, bağımlılık kuramcıları ise dış dinamiklere 

vurgu yapmaktadırlar. 

Hem modernleşme kuramlarının hem de bağımlılık kurumlarının başta gelen eksikliği 

kalkınma sorunsalını, özgürlük ve bireylerin yapabilirlikleri bağlamında ele almamış 

olmalarıdır. Ayrıca yoksulluk sorununu büyük oranda iktisadi içerikle ele almaları söz 

konusu bu yaklaşımların bir diğer eksikliğini oluşturmaktadır. Sen, modernleşme ve 

bağımlılık yaklaşımlarından ayrı olarak kalkınma sorunsalını özgürlük bağlamında 

değerlendirmektedir. Sen’in yaklaşımında kalkınma sorunsalı sadece iktisadi 

unsurlarla açıklanmamakta; aynı zamanda bireysel ve sosyal unsurlara vurgu 

yapmaktadır. Sen’in kalkınma tanımının ana özelliğini bireylerin özgürlüğü, 

okuryazarlığı ve yaşam standartlarının yükselmesi oluşturmaktadır. Bireylerin bu 

özelliklerden mahrum kalması ise yoksunluk şeklinde değerlendirilmektedir. Bundan 

dolayı Sen’in geliştirmiş olduğu kalkınma yaklaşımının incelenmesi, hem ilgili 

yazındaki önemli bir eksikliğin giderilmesi hem de özgürlüğün insan yaşamında 

sadece politik bir bağlam içinde ele alınamayacak kadar büyük bir öneme sahip 

olduğunu göstermesi açısından önem arz etmektedir. 

3. AMARTYA SEN’E GÖRE KALKINMA, ÖZGÜRLÜK VE 

YAPABİLİRLİK 

Sen’in yaklaşımında “kalkınma, özgürlük ve yapabilirlik” kavramları arasında sıkı bir 

ilişki bulunmaktadır. Sen, söz konusu kavramları standart yaklaşımların dışında ele 

alarak kalkınma yazınına önemli bir katkı yapmıştır. Sen’in yapmış olduğu bu katkı 

kalkınma yazınında yapabilirlik yaklaşımı şeklinde ifade edilmektedir. Sen’in 

yaklaşımında özgürlük merkezi bir konumda bulunmaktadır. Bundan ötürü bu 

yaklaşıma bazen yapabilirlik bazen de özgürlük yaklaşımı denmektedir (Stewart and 

Deneulin, 2002: 61). 

Sen için özgürlük iki ayrı yaklaşımdan ötürü kalkınma sürecinin merkezinde yer alır: 

Birincisi, değerlendirici yaklaşımdır. Bu yaklaşıma göre ilerlemenin 

değerlendirilmesi esas olarak insanların sahip oldukları özgürlüklerin artırılıp 

artırılmadığına göre yapılmalıdır. İkincisi, etkinlik yaklaşımıdır. Etkinlik yaklaşımı, 

kalkınmanın başarılmasını tamamen insanların özgür eylemliliğine bağlamaktadır. 

Böylece bu iki yaklaşımdaki bağlantılardan ötürü, özgür ve sürdürebilir eylemlilik 

büyük bir kalkınma motoru olarak ortaya çıkmaktadır (Sen, 2004: 19). 

Başka bir deyişle Sen’e göre kalkınma, insanların yararlandığı gerçek özgürlükleri 

genişletme süreci olarak görülmelidir. Kalkınma, özgürlük yoksunluğu çeşitlerinin 

ortadan kaldırılması olarak tanımlanmaktadır. Kalkınma, özgürlüğü ortadan kaldıran 

başlıca nedenlerin kaldırılmasını gerektirmektedir. Bu yaklaşımda, özgürlüğün 

genişletilmesi, hem kalkınmanın asıl amacı ve hem de başlıca aracı olarak 

görülmektedir. Bunlara, kalkınmada özgürlüğün sırasıyla ‘kurucu rolü’ ve ‘araçsal 

rolü’ denilmektedir. Özgürlüğün kurucu rolü temel özelliklerin insan hayatının 

zenginleştirilmesi bakımından taşıdığı önemle ilgilidir. Temel özgürlükler; açlık, 

beslenme yetersizliği, önlenebilir hastalıklar ve erken ölümden kaçınabilmenin yanı 

sıra, okuryazarlık ve hesap yapabilme, siyasi katılımdan ve serbestçe ifade 

imkânından yararlanma özgürlüğü gibi temel kapasiteleri kapsamaktadır. Bu 

309



yaklaşıma göre kalkınma, insan özgürlüklerini genişletme sürecidir ve kalkınmanın 

değerlendirilmesinin de bu düşünceyle beslenmesi gerekmektedir. GSMH artışı ve 

sanayileşme kalkınmanın dar anlamdaki tanımını oluştururken siyasal katılım ve 

muhalefet bizatihi kalkınmanın kurucu parçalarıdır (Sen, 2004: 55-56). 

Sen’e göre büyüme ve kalkınma aynı şey değildir. Kalkınma büyümeden daha 

karmaşık bir kavramdır. Ekonomik büyüme, ekonomik kalkınma sürecinin sadece bir 

yönüdür. Geleneksel kalkınma yaklaşımı ise meselenin sadece bu yönüyle 

ilgilenmiştir (Sen, 1983: 748). Diğer bir deyişle geleneksel kalkınma yaklaşımı, 

sadece, milli hâsıla, toplam gelir ve belirli malların toplam arzı ile ilgilenmiştir. Bu 

durum kalkınma yaklaşımının en büyük zaafıdır. Geleneksel kalkınma yaklaşımı, 

insanların hakları ve yapabilirlikleriyle ilgilenmemiştir. Sen’e göre kalkınma süreci; 

insanların okur-yazarlığı, uzun yaşam evresi, ölüm oranı, iletişim imkânları, bilimsel 

faaliyetleri vs. anlamına gelen yapabilirlikleri veya yapamayacakları ile ilgilenmek 

zorundadır. Kalkınma süreci, insanların yapabilirliklerini genişletme süreci olarak 

görülebilir. Çoğu insanın maruz kaldığı kıtlık ve açlık sorunları da geleneksel 

yaklaşımlar yerine haklar ve yapabilirlikler ile çözüme kavuşturulabilir (Sen, 1983: 

754-755). 

Sen’in geliştirdiği yapabilirlik yaklaşımının temel iddiası; bir kişinin ne kadar iyi bir 

durumda olduğunu anlamak için, kişinin ne tarz bir yaşam sürdüğü, oluş ve yapışlar 

konusunda neleri başardığına bakmak gerektiği şeklindedir. Yapabilirlik yaklaşımı, 

bireysel refah ve toplumsal düzenlemelerin değerlendirilmesi, toplumdaki 

değişimlere yönelik önerilerin ve politikaların tasarımlanması için geniş bir normatif 

çerçeve olarak tanımlanabilir (Boz, 2009: 9). 

Yapabilirlik yaklaşımı kişinin refahının ölçülmesi ile eşitsizliğin, yoksulluğun ve 

politik analizlerin anlaşılmasını sağlayan teorik bir temel için çerçeve sunmaktadır. 

Yapabilirlik yaklaşımı, insanların refahını, işlevsellikler ve yapabilirlikler üzerinden 

değerlendirmektedir. Yapabilirlikler, bireyin eylemleri, potansiyelleri ve varoluşları 

açısından tanımlanmaktadır. Sen, yapabilirlik yaklaşımını 1980’lerden itibaren 

geliştirmiştir (Kuklys and Robeyns, 2005: 9). 

Sen’e göre, ekonomik refah yegâne değer değildir. Fayda, refahı tatmin edici biçimde 

temsil etmemektedir. Eylem kapasitesi kişinin refahının bir parçasıdır. Ama bu 

kapasite, ortaya çıkardığı “ürüne” indirgenemez. Bu aşamada Sen’in yaklaşımında, 

Rawls’dan çok Marx’a yakın duran, tözcü bir özgürlük felsefesinin izleri 

görülmektedir. Özgürlük sayesinde gerçekleşenlerden ziyade, özgürlüğü elinde 

tutmanın kendisinin bireyin yararını daha iyi temsil ettiği fikri, Sen'in yaklaşımının 

ana eksenini oluşturur. Özgürlük, sadece bazı şeyleri gerçekleştirmek olanağı verdiği 

için değil, ulaşılan varlık durumunun değerinin ötesinde, sadece kendi önemi 

nedeniyle kıymetlidir. Dolayısıyla özgürlük için sadece biçimsel özgürlükler, 

kaynaklar, gelir yeterli değildir. Temel insanî faaliyet olanaklarını kullanmak ve 

geliştirmek kapasitesi esastır (İnsel, 2004: 381). 

Sen, kalkınmaya yapmış olduğu katkı ile sadece ekonomi disiplininde etkin olan 

faydacılığa felsefi bir alternatif sunmamaktadır. Aynı zamanda eşitlik, toplumsal 

310



cinsiyet, demokrasi ve yoksulluk gibi bir dizi konuya da kalkınma perspektifinden 

yerinde analizler getirmektedir (Stewart and Deneulin, 2002: 61). 

İnsan özgürlükleri üzerinde yoğunlaşma; sanayileşme, teknolojik gelişme, kişisel 

gelirlerin artması veya GSMH’nin büyümesi gibi dar kapsamlı bir kalkınma üzerine 

düşünmekten tamamen farklıdır. Sen’e göre amaçların ve araçların birbirinden 

ayrılması önemlidir. Örneğin GSMH artışı bir amaç değil, araçtır. Amaç temel 

özgürlüklerin genişletilmesidir. Özgür bir toplumun yolunu açmak için baskıların, 

hoşgörüsüzlüğün, sosyal yoksunlukların ortadan kaldırılması gerekmektedir. 

Öyleyse, bu temel özgürlükler nasıl kazanılacaktır? Bu konuda, Sen’in çalışmalarının 

özünü oluşturan düşünce şudur: Bireylerin ‘yapabilirliklerinin’ sağlanması, diğer bir 

deyişle, ne yapmak ve ne olmak istediklerine bağlı olarak erişmeleri gereken 

işlevselliklerin sunulmasıdır (Kirmanoğlu, 2005: 26). 

Sen’in dışında kalkınma sorunsalını sadece iktisadi içerikle ele almayan çalışmalar da 

mevcuttur. Örneğin, ülkelerin ekonomik başarıları kurumlara, ekonominin işleyişini 

belirleyen kurallara ve bireyleri motive eden teşviklere göre farklılık göstermektedir. 

Böylece ekonomik kurumlar, siyasal istikrar ve yapılar ile ekonomik büyüme arasında 

ciddi ilişkiler bulunmaktadır (Acemoğlu ve Robinson, 2014: 74). Fakat kurumsal 

iktisat olarak bilinen bu yaklaşım Sen’in yaklaşımı gibi geniş kapsamlı bir şekilde 

kalkınma sorunsalını ele almamaktadır. Sen’in bakış açısı benzerlerinden hem çok 

geniş hem de daha sistematiktir. 4 

Sen’in yaklaşımının üstünlüğü hem felsefi dayanaklarının güçlülüğünden hem de 

mevcut kalkınma teorilerini eleştirerek yeni alternatifler sunmasından 

kaynaklanmaktadır. Sen’e göre kalkınma insanların yararlandığı gerçek özgürlükleri 

genişletme sürecidir. Özgürlüğe odaklanmak, kalkınmayı gayri safi milli hasılanın 

(GSMH) büyümesiyle, bireysel gelirlerdeki artışla, sanayileşmeyle, teknolojik 

ilerlemeyle ya da toplumsal modernleşmeyle özdeşleştiren dar kalkınma anlayışlarına 

ters düşer. GSMH’nin ya da bireysel gelirlerin artması toplum üyelerinin yararlandığı 

özgürlükleri genişletme aracı olarak çok önemlidir. Ancak özgürlükler, toplumsal ve 

iktisadi düzenlemelerin yanı sıra medeni ve siyasal haklar gibi başka belirleyicilere 

de bağlıdır (Sen, 2004: 17-18). 

4. SONUÇ 

Sen’e göre “toplumsal fırsatların oluşturulması, sağlık ve eğitim hizmetlerinin 

artırılması, toplumsal güvenliğin sağlanması” kapasitenin geliştirilmesine ve yaşam 

kalitesinin yükseltilmesine doğrudan katkı sağlamaktadır (Sen, 2004: 202). 

“Özgürlükle kalkınma” yapabilirliklerin genişletilmesi olarak yorumlanmaktadır. Söz 

konusu yapabilirliklerden yoksun kalmak ise yoksulluk anlamına gelmektedir. 

Böylece Sen’in özgürlükle kalkınma ve yapabilirlik yaklaşımları, kalkınma 

kavramının sadece iktisadi içerikle ele alınmasının kısıtlarını gösterirken, aynı 

zamanda kalkınma kavramı etrafında dönen tartışmalara hem teorik bir katkı 

4 

Ekonomik kurumlar, kurumsal değişim, ekonomik performans ve kalkınma arasındaki 

ilişkinin daha detaylı bir analizi için bkz. (North, 2002). 

311



yapmakta hem de kalkınma politikaları uygulayıcılarına dolaylı olarak pratik öneriler 

sunmaktadır. 

Sen’in yaklaşımına göre, kalkınmayla ilgili politikaların başarılı olabilmesi şeffaf, 

demokratik ve katılımcı bir yönetimin var olmasına bağlıdır. “Demokratik bir sistemin 

gelişmesi ve güçlenmesi kalkınma sürecinin temel bir bileşeni” olarak kabul 

edilmektedir. Demokratik bir sistemin olmayışı ise siyasal haklar ve özgürlükler 

açısından eşitsizliğin bir ifadesi olarak değerlendirilmektedir (Sen, 2004: 219-255). 

Sen, “Özgürlük Olarak Kalkınma” isimli eseri başta olmak üzere kalkınmayla ilgili 

çalışmalarının çoğunda, kalkınmanın salt ekonomik açıdan ele alınmasına karşı 

çıkmakta, sosyal ilişkiler ve sosyal yapıya vurgu yapmaktadır. Sen’e göre 

kalkınmanın asıl hedefi insanların özgürleştirilmesi olmalıdır. “Kalkınma, özgürlüğün 

imkânlarıyla bir büyük buluşma” olarak ele alınmalıdır (Sen, 2004: 400). Kalkınma 

sürecinde, bireyin ne tükettiğine değil kendisini ne oranda gerçekleştirebildiğini 

gösteren yeteneklerine bakılmalıdır. 

Sen’in genel olarak sosyal bilimlere özel olarak da kalkınma literatürüne katkıları üç 

ana başlık altında toplanabilir. Birincisi, geleneksel ekonominin varsayımlarını felsefi 

açıdan eleştirmesidir. İkincisi, insani yapabilirlikler ve haklar kavramları üzerine daha 

gerçekçi bir yaklaşım sunmasıdır. Sonuncusu ise, kıtlık ve açlık sorunlarına çözüm 

önerisi sunduğu yapabilirlik yaklaşımı ile refah ekonomisine dikkate değer bir katkı 

yapmasıdır (Pressman and Summerfield, 2000). Sen’in “yapabilirlik, yoksulluk 

endeksi, insani kalkınma göstergesi” gibi geliştirdiği çeşitli analitik araçlarla 

yaklaşımının merkezine “değerleri” yerleştirebilmesi Sen’i günümüzün önde gelen 

sosyal bilimcilerden biri kılmaktadır (İnsel, 2004:388). Sonuç olarak Sen, özgürlük 

ve yapabilirlik bağlamında kalkınma sorunsalını ele almaktadır. Bu yaklaşımla 

standart kalkınma teorilerinden farklılaşmakta ve insani kalkınma endekslerine bu 

yaklaşımın dahil olmasını sağlamaktadır. Sen’in yaklaşımına değinilmeden veya 

görüşlerine başvurulmadan kalkınma sorunsalının ele alınması mümkün 

görünmemektedir. 

KAYNAKÇA 

Acemoğlu, D. ve Robinson, J. A., (2014). Ulusların Düşüşü Güç, Zenginlik ve 

Yoksulluğun Kökenleri, (çev. F. R. Velioğlu), İstanbul: Doğan Kitap. 

Altun, F., (2002). Modernleşme Kuramı Eleştirel Bir Giriş, İstanbul: Yöneliş 

Yayınları. 

Başkaya, F., (2000). Kalkınma İktisadının Yükselişi ve Düşüşü, Ankara: İmge 

Kitabevi. 

Boz, Ç., (2009). Amartya Sen’in Yetkinlik Yaklaşımı: Teori ve Uygulama, 

Yayımlanmamış Doktora tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul: Sosyal 

Bilimler Enstitüsü. 

Brewer, A., (2011). Marksist Emperyalizm Teorileri-Eleştirel Bir Analiz, (çev. C. 

Aksoy), İstanbul: Kalkedon Yayınları. 

Ercan, F., (2009). Modernizm, Kapitalizm ve Azgelişmişlik, İstanbul: Bağlam 

Yayınları. 

Giddens, A., (2008). Sosyoloji, (Yay. Haz. C. Güzel), İstanbul: Kırmızı Yayınları. 

312



Hirsschman, A. O., (1996). “Kalkınma İktisadının Yükselişi ve Gerilemesi”, 

Kalkınma İktisadı içinde, (Der. F. Şenses), İstanbul: İletişim Yayınları, s. 23- 

53. 

İnsel, A., (2004). Neo-Liberalizm Hegemonyanın Yeni Dili, İstanbul: Birikim 

Yayınları. 

Kirmanoğlu, H., (2005). Amartya Sen’in Özgürlük ve Kalkınma Üzerine 

Düşüncelerine Bir Bakış, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Maliye 

Araştırma Merkezi Konferansları 47. Seri, Prof. Dr. Türkan Öncel’e 

Armağan, İstanbul. 

Kuklys, W. and Robeyns, I., (2005). “Sen’s Capability Approach to Welfare 

Economics”, Amartya Sen’s Capability Approach Theoretical Insights and 

Empirical Applications içinde, (Der. W. Kuklys), Berlin: Springer. 

Meier, G. M., (1989). Leading Issues in Economic Development, New York: Oxford 

University Press. 

North, D. C., (2002). Kurumlar, Kurumsal Değişim ve Ekonomik Performans, (çev. 

G. Ç. Güven), İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları. 

Pressman, S. and Summerfield, G., (2000). “The Economic Contributions of Amartya 

Sen”, Review of Political Economy, vol. 12, no. 1, s. 89-113. 

Schumpeter, J. A., (1966). Kapitalizm, Sosyalizm ve Demokrasi I, (çev. T. Akoğlu), 

İstanbul: Varlık Yayınları. 

Sen, A., (1983). “Development: Which Way Now?”, The Economic Journal, vol. 93, 

no. 332, s. 745-762. 

Sen, A., (2004). Özgürlükle Kalkınma, (çev. Y. Alogan), İstanbul: Ayrıntı Yayınları. 

Stewart, F. and Deneulin, S., (2002). “Amartya Sen’s Contribution to Development 

Thinking”, Studies in Comparative International Development, vol. 37, no. 

2, s. 61-70. 

Şenses, F., (1996). “Gelişme İktisadı ve İktisadi Gelişme-Nereden Nereye?”, 

Kalkınma İktisadı içinde, (Der. F. Şenses), İletişim Yayınları, İstanbul, s. 93- 

129. 

313

Öz 



Sürdürülebilir Kalkınma ve Çevresel Duyarlılığın 

İncelenmesi: Mardin Artuklu Üniversitesi Örneği 

Mehmet Celâl GÜLTEKİN 1 , Ömer Fazıl EMEK 2 , 

Hatice GENÇ KAVAS 3 

Canlıların sağlıklı yaşam sürdürülebilmelerinin koşulu sağlıklı bir çevredir. Sağlıklı 

çevrenin varlığı da insanların yaşadığı çevreye duyarlı olmaları ve buna uygun 

davranışları sonucunda mümkündür. Bununla birlikte özellikle sanayi devriminin 

ardından nüfusun artması insan ihtiyaçlarının artmasına sebep olmuş ve teknolojik 

gelişme de üretimi arttırarak doğal kaynak tüketimini daha fazla zorunlu kılmıştır. Bu 

durum insanoğlunun sınırsız kaynak olarak gördüğü çevreyi hor kullanıp kirletmesi 

sonucunda çevre sorunlarına yol açmıştır. Bu nedenle çevresel sorunlar tüm 

devletlerin giderek daha çok dikkatini çekmiştir. Devletler iktisadi büyümeden de 

vazgeçmeden çevre ile kalkınma arasında denge kurmaya çalışmış ve bu sorunların 

önlenmesi ve giderilmesi için yeni politikalar üretmişlerdir. Geliştirilen kavramlardan 

biri de doğal kaynakların tamamen tüketilmeden gelecek nesillere de aktarılması 

anlamına gelen sürdürülebilir kalkınma kavramıdır. Bu çalışmada Mardin Artuklu 

Üniversitesinde farklı akademik bölümlerde okuyan öğrencilerinin çevresel 

duyarlılığı ve buna ilişkin değişkenler incelenmektedir. Araştırmada cinsiyet, eğitim, 

çevre ile ilgili programa katılma gibi faktörler ve çevresel duyarlılığa ilişkin görüşler 

arasındaki farklar incelenmektedir. 

Anahtar kelimeler: Çevre, Çevre Duyarlılığı, Çevre Sorunları, Kalkınma, 

Sürdürülebilir Kalkınma 

An Investigation of Sustainable Develpoment and 

Environmental Sensitivity: The Sample of Mardin 

Artuklu Unıversity 

Abstract 

Therefore, the prerequisite for living beings to sustain a healthy life is a healthy 

environment. The existence of a healthy environment is possible as a result of people's 

sensitivity to the environment in which they live and behaviors in accordance with 

this. However, following the industrial revolution population increase led to the rise 

of human needs and technological development rendered the consumption of natural 

resources much more necessary increasing production. This situation led to 

environment problems as a result of human's misuse of and polluting environment, 

which he regards as a infinite source. Therefore, environmental problems have 

increasingly drawn more attention of all the states. States tried to establish a balance 

1 

Öğr.Gör. Mardin Artuklu Üniversitesi, mehmetcelal@outlook.com (Sorumlu Yazar) 

2 

Öğr.Gör. Mardin Artuklu Üniversitesi, ofemek@hotmail.com 

3 

Öğr.Gör. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, haticegenc@outlook.com 

314



between environment and development and produced new policies to prevent and 

eliminate these problems. One of the concepts that were developed is sustainable 

development concept which means passing natural sources to the next generations 

without depleting totally. In this study, environmental sensitivity of students studying 

in different academic departments in Mardin Artuklu University and relevant 

variables are investigated. In the study, differences between factors such as gender, 

age, education, attending programs regarding environment and views relevant to 

environmental sensitivity are investigated. 

Key words: Environment, Sensitivity of Environment, Healthy Environment, 

Environment Problems, Development, Sustainable Develpoment 

1. GİRİŞ 

Çevre; insanın sosyal, biyolojik ve kimyasal bütün faaliyetlerini devam ettirdiği bir 

ortamdır. ( Daştan, 1999). Çevreyi insanlardan ayrı olarak düşünemeyiz. Çünkü çevre 

insanın hem etkilediği hem de etkilendiği bir ortamdır. Sanayi devriminden sonra 

teknolojinin gelişmesiyle beraber çevre sorunları da çeşitlenmiştir. İnsanoğlunun 

karşılaştığı çevre sorunlarının temelini insan-doğa ilişkileri oluşturmaktadır. 

İnsanoğlu başlangıçta yaşamak için tabiat güçlerine karşı mücadele ederken, 

çağımızda bilim ve teknolojinin ilerlemesiyle birlikte insanoğlunun doğaya 

hükmetme isteği olmuştur. Gerekli bilgi ve deneyimin olmamasından kaynaklanan 

bilinçsiz kaynak kullanımı insanoğlunun kaynakları hızla tüketmesine neden 

olmuştur. Çevre sorunlarının ortaya çıkmasıyla hızla toprak kaybı, canlı türlerinin yok 

olması, çölleşme, asit yağmurları, açlık, yoksulluk, radyoaktif kirlenme gibi çevre 

sorunları insan yaşamını tehdit eder boyutlara ulaşmıştır. 

Yaşanan gelişmelerle beraber insanoğlu, insan ve doğa dengesini kendi lehine 

çevirmiş ve doğaya müdahale etme imkânı bulmuştur. Bunun sonucunda da çevre 

dengesi bozulmuştur. Sanayileşmenin yoğun olduğu bölgelerde doğal kaynakların 

aşırı ve yoğun kullanılması bu ilişkiyi doğrulamaktadır. Bugün karşılaşılan çevre 

sorunları, sanayi toplumuna yeni geçmiş olmanın bir maliyeti olarak karşımıza 

çıkmaktadır. Ancak ekonomik büyüme adına çevreyi tahrip etmenin ve yaşanmaz hale 

getirmenin çevreyi koruma ve canlı neslini devam ettirme ile bağdaşmadığı da 

ortadadır (Karaca,2011:1). 

Çevre ve çevre sorunlarına dair kavramların dünya gündeminde bu denli konuşuluyor 

olması ile beraber çevre sorunları ve buna dair çözüm önerileri yerel, ulusal ve küresel 

düzeyde tartışılmaya başlanmış ve bu konular insanları ilgilendiren önemli bir konu 

haline gelmeye başlamıştır. Bu sorunların giderilmesi çevrenin ve doğal kaynakların 

korunması için birçok hükümet tarafından yeni politikalar hayata geçirilmiş ve bu 

politikaları uygulayacak yeni kurumlar tesis edilmiştir. 

Çevre ve doğal kaynaklar konusunda yaşanan bu sorunların en temel nedeni 

hükmedicilerin ekonomi ve çevre arasındaki tercihlerini ekonomi lehine kullanmaları 

olarak görülebilmektedir. Özellikle ikinci dünya savaşından sonra başlayan kalkınma 

çabaları, birçok ülkeyi ekonomik olarak gelişmiş ülke statüsüne sokarken aynı 

zamanda insanlığı tehdit eder boyutta çevre sorunlarıyla baş başa bırakmıştır. 

Başlangıçta kalkınma adına mazur görülen çevre sorunları giderek bölgesellikten 

315



çıkarak, küresel boyuta ulaşmıştır. 1970’lerden itibaren kalkınma ve doğal çevre 

arasında denge kurulması için arayışlar hız kazanmıştır. Böylece, insanların ve diğer 

canlıların yaşamları üzerinde etkili olan tüm faktörleri içinde barındıran çevreyi ve 

beşeri sermayeyi dikkate alan, kaynakların optimum kullanımını amaçlayan uzun 

dönemli tek kalkınma modeli olan “Sürdürülebilir Kalkınma” modeli gündeme 

gelmiştir (Tıraş, 2012:58). 

Sürdürülebilir kalkınmanın başarılı olabilmesi için kavramın ekonomik, sosyal ve 

çevresel boyutu üzerinde durulmakta ve eş zamanlı olarak işbirliğinin sağlanması 

gerekmektedir. (Tıraş,2012:58). 

Bu çalışmada sürdürülebilir kalkınmanın çevresel boyutundan hareketle üniversite 

öğrencilerinin çevresel duyarlılıklarını tespit etmek amacıyla bir anket çalışması 

yapılmış ve katılımcılara çevresel duyarlılıklarını tespit etmeye yönelik sorular 

sorulmuştur. Elde edilen veriler sonucunda İnsanların çevresel duyarlıklarının 

farklılık gösterdiği görülmektedir. Öğrencilerin çevresel bilgileri arttıkça çevreye olan 

duyarlılıklarının da arttığı gözlemlenmiştir. Çalışma, sürdürülebilir kalkınma ve çevre 

anlayışının yaygınlaşmaya başladığı günümüzde üniversite eğitimi görenlerin bu 

kavrama ne ölçüde uygun davrandıklarının tespitini de yapmaktadır. 

2. ARAŞTIRMANIN AMACI 

Bu çalışmada Mardin Artuklu Üniversitesi Yabancı Diller Bölümü’nde okuyan 

öğrencilerin çevreye olan duyarlılıklarına ilişkin görüşleri incelenmiştir. Bu genel 

amaç çerçevesinde sorduğumuz sorulara karşılık aldığımız cevaplar bize üniversite 

öğrencilerinin çevreye ne denli duyarlı olduklarına dair bilgi vereceği 

düşünülmektedir. Çalışmamızda, öğrencilerin çevresel olaylar ve konular karşısındaki 

tutumları ile çevreye olan duyarlılıklarının cinsiyetlerine, yaşlarına, eğitim 

durumlarına göre farklılık gösterip göstermediği incelenmektedir. 

3. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ 

Son yıllarda dünyada genel olarak yaşanan en önemli sorulardan biri çevre ve çevre 

kirliliğinin yol açtığı hastalıklardır. Karşı karşıya olunan bu sorunun çözümünde çevre 

eğitiminin önemi büyüktür. Çevre kirliliğinin en aza indirilmesi ya da çevresel 

kirliliğin ortadan kaldırılması bu konuda gerekli bilgi, beceri ve duyarlılığın 

kazandırılması ile mümkün olacaktır. Bu eğitimi almış kişilerin duyarlılıklarının bu 

eğitimi almayanlara oranla daha fazla olacağı öngörülmektedir. Bu araştırmada bu 

öngörünün geçerliliği de test edilecektir. 

4. METODOLOJİ 

4.1. Araştırmanın Türü ve Yöntemi 

Bu çalışma Mardin Artuklu Üniversitesi yabancı diller hazırlık sınıfında okuyan 

öğrencilerin çevresel duyarlıkları konusundaki mevcut durumu ortaya koyan betimsel 

bir çalışma niteliği taşımaktadır. 

316



4.2. Evren ve Örneklem 

Araştırmanın evrenini 2016-2017 eğitim öğretim yılında Mardin Artuklu Üniversitesi 

antropoloji, Felsefe, Sanat Tarihi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler ile İktisat 

bölümlerinde İngilizce hazırlık eğitimi gören 201 öğrenci oluşturmaktadır. Örneklem 

seçiminde ise basit tesadüfi örneklem yöntemi kullanılmıştır. 

4.3. Veri Toplama Aracı 

Mardin Artuklu Üniversitesinde İngilizce hazırlık eğitimi gören öğrencilerin çevresel 

duyarlılıklarını tespit etmek amacıyla araştırmacılar ilgili literatürden de faydalanarak 

geliştirdikleri anketi kullanmışlardır. Anket toplam 20 sorudan ve 2 bölümden 

oluşmaktadır. İlk bölüm ankete katılanların kişisel bilgilerinden oluşmakta ve ikinci 

bölüm ise çevresel duyarlıklarını tespit etmeye dönük likert tipi ölçekli sorulardan 

oluşmaktadır. Ayrıca anketin güvenilirliğini test etmek amacıyla yapılan güvenilirlik 

analizinde Cronbach’s Alpha değeri α = .754 olarak bulunmuştur. Bu durum anketin 

güvenilir olduğunu göstermektedir. 

4.4. Verilerin Çözümlenmesi 

İstatistiksel analizler için araştırma sonucunda kayıt altına alınan tüm veriler 

Statistical Packet For Social Scieces (SPSS) 15.0 for Windows programına girilmiştir. 

Verilerin normal dağılım gösterip göstermediğine ilişkin bir ön çalışma yapılmıştır. 

Hipotezler test edilirken verilerin, öncelikle belirtilen bu varsayımların karşılanıp 

karşılanmadığını incelenmiştir. Çevresel duyarlılığın cinsiyet, eğitim durumu ve yaşa 

göre farklılık gösterilip gösterilmediğini test etmek amacıyla “t” testi yapılmıştır. 

Ayrıca Öğrencilerin çevre duyarlılıklarına ilişkin davranışlarını incelemek üzere 

frekans ve yüzdelerden yararlanılmıştır. 

5. BULGULAR 

Araştırmadan elde edilen bulguların yorumlanmasında öncelikle ankete katılanların 

kişisel özelliklerine ilişkin değerlere yer verilecektir. Daha sonra da çevresel 

duyarlılıklarına ilişkin davranışların bu kişisel özelliklere göre farklılık gösterip 

göstermediği incelenecektir. 

Tablo 1: Ankete Katılanların Cinsiyetleri 

Cinsiyetiniz nedir? 

Frekans Yüzdelik dilim 

Erkek 45 % 45 

Kız 55 % 55 

Toplam 100 % 100 

Tablo 1’e bakıldığında ankete katılanların yüzde % 45’i erkek %55’i ise kızlardan 

oluşmaktadır. 

317



Tablo 2: Ankete Katılanların Yaş aralıklarına yer verilmiştir. Katılanların en küçüğü 

17 en büyüğü ise 49 yaşındadır. Ayrıca farklı yaş aralıkları olmasının çevresel 

duyarlılığın yaş ile ilişkisini incelenmesi açısından önemli olduğu düşünülmektedir. 

Tabloya bakıldığında katılan öğrencilerin % 80 gibi büyük bir çoğunluğu 17-24 yaş 

aralığındadır. 31-49 yaş aralığında olanlar ise sadece % 2’lik kısmı oluşturmaktadır. 

Tablo 2: Ankete Katılanların Yaş Aralıkları 

Yaşınız kaç? 

Frekans 

Yüzdelik dilim 

17-24 80 % 80 

25-30 18 % 18 

31-49 2 % 2 

Toplam 100 % 100 

Ankete katılanların eğitim durumları ise Tablo:3’de gösterilmiştir. Katılanların %76 

lık bölümü şuan lisans eğitimi almaktadır. %15’i ise daha önce bir ön lisans 

programından mezun olmuştur. 8 kişi yüksek lisans eğitimine devam etmekte 1 kişi 

ise doktora eğitimi almaktadır. Tabloya bakıldığında katılanların eğitim durumlarının 

çeşitlilik gösterdiği görülmektedir. 

Tablo 3: Ankete Katılanların Eğitim Durumları 

Eğitim 

durumunuz 

nedir? 

Frekans 

Yüzdelik dilim 

Lisans 

(şuan) 76 % 76 

Ön lisans 15 % 15 

Yüksek 

lisans 8 % 8 

Doktora 1 % 1 

Toplam 100 % 100 

Çalışmaya katılanların kişisel verilerinden hareketle ankete katılanların çoğunun 17- 

24 yaş aralığında daha çok lisans eğitimine yeni başlamış bayanlardan oluştuğu 


318



Tablo 4: Ankete Katılanların Çevresel Eğitim Durumları 

Evet 

Hayır 

N % N % 

Üniversite Eğitim Sürecinde 

Çevre İle İlgili Teorik Bir Ders 

Aldınız mı? 

17 % 17 83 % 83 

Çevre ile ilgili bir 

sivil toplum kuruluşuna 

üyeliğiniz var mı? 

Ailenizden ya da yakın 

çevrenizden birinin çevre ile 

ilgili sivil toplum kuruluşuna 

üyeliği var mı? 

9 % 9 91 % 91 

17 % 17 83 % 83 

Daha Önce 

Çevreye Dost Ürün 

Satın aldınız mı? 

61 % 61 39 % 39 

Toplam 100 100 100 100 

Tablo 4’te Ankete katılanların Çevresel Eğitim durumlarının tespiti amacıyla sorulan 

soruların frekans ve yüzde dağılımları verilmiştir. Buna göre ankete katılanların 

%17’si üniversite eğitim sürecinde teorik bir ders almış iken %83’lük büyük bir kısmı 

ise daha önce çevre ile ilgili teorik bir ders almamıştır. Bu durum üniversitelerdeki 

zorunlu ders müfredat sisteminden kaynaklanabileceği gibi seçmeli ders seçiminde 

öğrencilerin bu dersleri seçmemesinden de kaynaklanabilir. 

Yeryüzünün geleceğini tehdit eden çevre sorunlarının arkasında, insanların doğayı hiç 

bitmeyecek bir kaynak olarak görmesinin büyük etkileri bulunmaktadır. İnsanın 

doğaya yaptığı her bilinçsizce davranış, aslında katlanarak yine kendisine 

dönmektedir. O halde gelecek nesillere daha sağlıklı bir dünya bırakabilmek adına 

toplumda çevre bilincinin artırılmasına gayret gösterilmesi gerekmektedir. Bu 

noktada sivil toplum kuruluşlarına (STK) büyük görev ve sorumluluklar düşmektedir 

(Karataş, 2014:855). Sivil toplum kuruluşları bu bilincin arttırılması ve çevre 

konusunda farkındalık yaratılması adına yaptığı faaliyetlerle üyelerini ve toplumu 

çevre konusunda eğitici bir rol üstlenmektedir. Bu nedenle çalışmada katılımcıların 

çevre konulu sivil toplum kuruluşlarına üyeliklerine dair bilgiler de soruldu. Buna 

göre katılanların sadece %9’u bir çevre kuruluşuna üye iken % 91 gibi büyük bir kısmı 

ise herhangi bir çevre kuruluşuna üye değildir. Çevresel kuruluşlara üyelik ihtiyari bir 

karar olduğundan bu oranlardan, katılımcıların çevresel kuruluşlara fazla ilgi 

duymadıkları sonucunu çıkarılabilir. Buna karşın ailesinden ya da yakın çevresinden 

bir çevre kuruluşuna üye olanların oranı %17 herhangi bir kuruluşa üye olmayanların 

oranı ise %83 tür. 

Katılımcıların çevreye dost ürün alma oranları, aldıkları eğitim ve sivil toplum 

kuruluşlarına üyelik oranlarına kıyaslandığında hayli yüksektir. Ankete katılanların 

319



%61 gibi büyük bir kısmı daha önce çevreye dost ürün satın almışken % 39’u daha 

önce çevreye herhangi bir dost ürün satın almamıştır. Tüm bu verilere bakıldığında 

katılımcıların çevresel eğitim almasa veya çevre ile ilgili herhangi bir sivil toplum 

kuruluşuna üye olmasa bile çevreye dost ürün satın aldıkları görülmektedir. Bu 

durumu aşağıdaki grafikte daha net görmekteyiz. 

Şekil 1: Çevresel Eğitim Alma Durumu İle Çevreye Dost Ürün Alma Arasındaki 

İlişki Grafiği 

Yukarıdaki grafiğe bakıldığında katılımcılar içerisinde çevresel eğitim konusunda 

teorik ders alanların büyük bir kısmı çevreye dost ürün satın almaktadır. Bu oran 

teorik ders almayanlarda düşmektedir. Fakat burada ilginç olan çevresel eğitim 

konusunda teorik ders almamasına rağmen çevreye dost ürün satın alanların oranıdır. 

Bu oran teorik ders alanların oranının yaklaşık 3 katıdır. Bu grafikte de görülmektedir 

ki katılımcıların büyük bir kısmı çevre eğitimi konusunda teorik bir ders almamasına 

rağmen çevreye dost ürün satın almaktadır. 

Tablo 5: Kızlar İle Erkeklerin Çevresel Duyarlılıkları Arasındaki Farkın T Testi 

Sonucu 

Cinsiyetiniz 

nedir? 

Kızlar ile erkekler arasında çevresel duyarlılık açısından fark olup olmadığını tespit 

etmek amacıyla bağımsız örneklem t testi uygulanması gerekmektedir. Bu test 

320 

N Ortalama Standart 

sapma 

Çevresel Duyarlılık Kız 45 2.00 0,564 

Erkek 55 1,99 0,768 

Toplam 100



uygulanmadan önce varsayımların karşılanıp karşılanmadığı test edilmelidir. Bu 

varsayımlar değişkenlerin normal dağılım gösterip göstermediği ve varyansların 

homojen olup olmadığıdır. Yapılan incelemede bu iki varsayımın da karşılandığı 

görülmüş ve t testi uygulanmıştır. T testi sonucunda kızlar ile erkeklerin çevresel 

duyarlılık ortalamalarının birbirine yakın olduğu görülmektedir. Kızların çevresel 

duyarlılık ortalamaları 2.00 erkeklerin ise 1.99’tır. Bu durum kızların erkeklere 

oranlara daha yüksek çevresel duyarlılığa sahip oldukları anlamına gelmektedir. 

Kızlar ile erkekler arasındaki çevresel duyarlılık farkı, satın alma davranışı üzerinde 

de görülmektedir. Bu durum aşağıdaki grafikte daha net anlaşılmaktadır. Aşağıdaki 

grafikte kızları ile erkeklerin çevreye dost ürün satın alma oranları verilmiştir. Grafiğe 

bakıldığında çevre dostu ürün satın alırım diyenlerin oranı erkeklerden daha fazladır. 

Bu durum kızların erkeklerden daha fazla çevre dostu ürün satın aldığı anlamına 

gelmektedir. 

Şekil 

2: Kızlar İle Erkeklerin Çevreye Dost Ürün Satın alma Grafiği 

Tablo 6: Çevreye Zararlı Ürünlerin Katılımcıların Satın Alma Davranışı 

Üzerindeki Etkileri 

Satın Aldığınız Ürünlerin Çevreye Olumsuz Etkisi Olduğunu 

Düşündüğünüzde Ne Şekilde Davranırsınız 

Frekans Yüzdelik Dilim 

Satın Almayı Bırakırım 73 % 73 

Daha Az Satın Alırım 24 % 24 

Aynı Şekilde Devam Ederim 3 % 3 

Toplam 100 % 100 

Tüketicilerin çevresel duyarlılık düzeyleri satın alma davranışı üzerinde de etkisini 

göstermektedir. Çevreye Duyarlı Tüketici; yeni fikirlere açık, ileri görüşlü, merakını 

tatmin etmeye ve anlamaya ihtiyaç duyan, çevre ile ilişkilerinde dikkatli ve çevreyi 

çocuklarından ödünç aldığının bilincinde olan kişi şeklinde tanımlanmaktadır (Baydaş 

321



ve ark., 2000:468). Bu tanımlamadan hareketle ankete katılanlara satın aldıkları 

ürünün çevreye zararlı bir ürün olduğunu öğrenmeleri durumunda nasıl tepki 

vereceklerine dair yöneltilen soruya katılımcıların %73’ü söz konusu ürünü satın 

almayı bırakacağını, % 3 ise aynı şeklide satın almaya devam edeceğini söylemiştir. 

Bu sonuçlara bakıldığında katılımcıların % 73’ü çevreye duyarlı tüketici olarak 

tanımlanabilir. 

Tablo 

7 Ankete Katılanların Çevresel Duyarlılıklarına Dair Oranlar 

Ankete Katılanların Çevresel Duyarlıklarına İlişkin Frekans ve Yüzdeler 

Her Zaman Bazen Çoğu 

Zaman 

Hiçbir 

Zaman 

N % N % N % N % 

Geri Dönüştürülebilen Ürün 

Satın Alırım 

22 % 22 41 % 41 15 % 15 22 % 22 

Çevreye Zarar Vermeyen 

Ambalajlı Ürünler Satın Alırım 

45 % 45 33 % 33 18 % 18 4 % 4 

Evsel Atıkları Ayırırım 32 % 32 33 % 33 19 % 19 16 % 16 

Gazete Gibi Ürünleri Yeniden 

Değerlendirmek Amacıyla 

Gerekli Kurumlara Ulaştırırım 

22 % 22 37 % 37 14 % 14 27 % 27 

Şehirdeki Geri Dönüşüm 

Kutularını Kullanırım 

41 % 41 32 % 32 15 % 15 12 % 12 

Çevreyi Kirleten Kişileri 

Uyarırım 

Enerji Tasarrufuna Dikkat 

Ederim 

46 % 46 29 % 29 17 % 17 8 % 8 

60 % 60 19 % 19 14 % 14 7 % 7 

Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 

Ankete katılanların çevresel duyarlılıklarını tespit etmek amacıyla katılımcılara 

sorulan soruların frekans ve yüzde dağılımları Tablo 7’de gösterilmiştir. Buna göre 

ankete katılanların 22’si (%22) geri dönüştürülebilen ürün satın alırken 22’si (%26) 

ise hiçbir zaman geri dönüştürülemeyen ürün satın almamaktadır. Öğrencilerin 45’i 

(% 45) çevreye zarar vermeyen ambalajlı ürün satın alırken sadece 4’ü (% 4) hiçbir 

zaman ambalajlı ürün satın almamaktadır. Yine öğrenciler içerisinde evsel atıkları 

ayırırım diyenlerin oranı % 32 iken bazen ayırırım diyenlerin oranı % 33 hiçbir zaman 

ayırmam diyenlerin oranı ise % 16’dır. Katı Atık düzenli depolama sahalarının 

kurulması ve işletilmesi ile ilgili henüz yeterli seviyede çalışmanın yapılmaması bu 

duruma neden olabilecek etmen olarak söylenebilir. Ülkemizde yapımı tamamlanmış 

sadece 12 adet düzenli katı atık depolama alanı vardır. Bunlar İstanbul, Ankara, Bursa, 

322



Gaziantep, İzmir, Mersin, Kocaeli, Balıkesir, Patara, Marmaris, Foça ve Göcek’te 

bulunmaktadır. Bu durum ise evsel atık ayırma konusunda toplum olarak henüz yeterli 

bilinç düzeyine ulaşmamamızın nedenini açıklamaktadır. Buna karşın Evsel atıkları 

bazen ve her zaman ayıranların toplamı % 65’lik dilimi oluşturmaktadır. 

Gazete Kitap Gibi Ürünleri Yeniden Değerlendirmek Amacıyla Gerekli Kurumlara 

Ulaştırmak da çevresel sorumluluk kavramının somut göstergelerinden biridir. 

Katılımcılar içerisinde sayılan ürünleri geri dönüşüm amacıyla ilgili kurumlara 

ulaştırırım diyenlerin oranı % 22 bazen ulaştırırım diyenlerin oranı % 37 hiçbir zaman 

ulaştırmam diyenlerin oranı ise % 27’lik dilimi oluşturmaktadır. Şehirdeki geri 

dönüşüm kutularını kullanmak da kişilerin çevresel duyarlıklarını gösteren temel 

göstergelerden biri olarak kabul edilebilir. Katılımcıların % 12’lik kısmı geri dönüşüm 

kutularını hiçbir zaman kullanmamaktadır. Bu oran yapılan diğer çalışmalara kıyasla 

daha yüksektir. Buna yerel yönetimlerin geri dönüşüm kutularını halkın erişebileceği 

sayıda ve yerlerde temin etmenleri de etkendir. Mardin’in geri dönüşüm kutularına 

erişmede henüz yeterli seviyede olmaması oranın yüksek çıkmasının nedeni olabilir. 

Kalan %88’lik kısmı ise geri dönüşüm kutularını her zaman, bazen ve çoğu zaman 

kullanmaktadır. Bunların % 41’i geri dönüşüm kutularını her zaman kullanırken 

%15’lik kısmı ise bazen kullanmaktadır. Kişilerin çevresel duyarlılık 

göstergelerinden bir diğeri de çevre kirliliği konusunda üçüncü kişilerin uyarılmasıdır. 

Katılımcıların % 46’sı çevreyi kirleten kişileri her zaman uyarmakta % 29’u bazen 

uyarmaktadır. Sadece % 8 gibi küçük bir kısmı da çevreyi kirletenleri hiçbir zaman 

uyarmadığını söylemektedir. Öğrencilerin % 60 ‘ı enerji tasarrufuna her zaman dikkat 

ettiğini söylerken hiç dikkat etmeyenlerin oranı ise % 22’dir. Bu oran yüksek bir oran 

olarak kabul edilebilir. 

6. SONUÇLAR 

Araştırma bulgularına göre katılımcıların çevre duyarlılık düzeylerinin ortalamalar 

seviyesinde olduğu görülmektedir. Katılımcıların büyük çoğunluğunun çevresel 

eğitim konusunda teorik ders almadığı ve çevre konusunda bir sivil toplum 

kuruluşunda faaliyette bulunmadığı görülmektedir. Katılımcılar içerinde çevresel 

eğitim konusunda teorik ders alanların çevreye dost ürün satın alma davranışları 

kıyaslandığında çevre eğitimi konusunda teorik ders alanların büyük çoğunluğunun 

çevreye dost ürün satın aldığı görülmektedir. Fakat çevre konusunda teorik eğitim 

almamasına rağmen çevreye dost ürün satın alma davranışı gösterenlerin oranı hayli 

yüksektir. Aynı sonuç çevre konulu sivil toplum kuruluşlarına üyelikte de 

görülmektedir. Katılımcıların büyük bir çoğunluğunun çevre konulu bir Stk’ya üye 

olmamasına rağmen çevreye dost ürün satın alma davranışı gösterdiği görülmektedir. 

Çevresel duyarlılık açısından kızların erkeklere oranlara daha duyarlı oldukları 

yapılan t testi sonucunda görülmüştür. Bu fark satın alma davranışında da 

görülmektedir. Kızların erkeklerden daha fazla çevre dostu ürün satın aldığı 

görülmüştür. 

Çevreye duyarlı tüketici kavramından hareketle çevreye zararlı ürünlerin satın alma 

davranışı üzerindeki etkisine bakıldığında katılımcıların % 73’ünün çevreye duyarlı 

tüketici olarak tanımlanabileceği görülmüştür. 

323



Katılımcılarının büyük çoğunluğunun geri dönüştürülebilen ürün satın almayı tercih 

ettikleri, evsel atıkları bazen ve her zaman ayırdıkları, şehirdeki geri dönüşüm 

kutularını kullandıkları, çevreyi kirletenleri uyardıkları ve enerji tasarrufuna dikkat 

ettikleri görülmüştür. Bu oranlar Türkiye’de yapılan diğer çalışmalardaki davranış 

oranları ile kıyaslandığında bazı oranların diğer çalışmalardaki oranlara göre yüksek 

bazılarının ise düşük çıktığı görülmüştür. 

KAYNAKÇA 

Atasoy, E., & Ertürk, H., (2008). İlköğretim Öğrencilerinin Çevresel Tutum Ve Çevre 

Bilgisi Üzerine Bir Alan Araştırması Erzincan Eğitim Fakültesi Dergisi Cilt- 

Sayı: 10-1, Erzincan, s. 105-122. 

Ceritli, İ., (1986). Çevre Sorunları Çevre İçin Eğitim Ve Bir Araştırma Örneği, 

Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek 

lisans Tezi, Sivas. 

Çabuk, B., & Karacaoğlu, C., (2003). Üniversite Öğrencilerinin Çevre 

Duyarlılıklarının İncelenmesi, Ankara University, Journal of Faculty of 

Educational Sciences, Ankara, 36(1-2). S. 189-198. 

Dastan, H., (1999). Çevre Koruma Bilinci ve Duyarlılığının Oluşmasında Eğitimin 

Yeri ve Önemi (Türkiye Örnegi) , Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler 

Enstitüsü, Ankara, 

Demir, E., & Yalçın, H., (2014). Türkiye’de Çevre Eğitimi, Türk Bilimsel Derlemeler 

Dergisi, 7, s.7-18. 

Derman, İ., (2013). Farklı Başarı Düzeylerindeki Okullarda 9 ve 12. Sınıf 

Öğrencilerinin Ekosisteme İlişkin Öğrenme Düzeyleri ve Sürdürülebilir 

Çevre Bilinci İle İlişkisi, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 

Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı, Yüksek Lisan Tez, Ankara. 

Ek, N., Kılıç, N., Öğdüm, P., Düzgün, G., & Şeker, S., (2009) Adnan Menderes 

Üniversitesinin Farklı Akademik Alanlarında Öğrenim Gören İlk Ve Son 

Sınıf Öğrencilerinin Çevre Sorunlarına Yönelik Tutumları ve Duyarlılıkları, 

Kastamonu Eğitim Dergisi, 17(1), s. 125-136. 

Şama, E., (2003) Öğretmen Adaylarının Çevre Sorunlarına Yönelik Tutumları, Gazi 

Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 23(2). 

Erol, G., H.,(2005). Sınıf Öğretmenliği İkinci Sınıf Öğrencilerinin Çevre ve Çevre 

Sorunlarına Yönelik Tutumları, Yüksek Lisans Tezi, Pamukkale 

Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Denizli. 

Erten, S., (2005). Okul Öncesi Öğretmen Adaylarında Çevre Dostu Davranışların 

Araştırılması, Hacettepe Ü. Egt. Fak. Derg, 28, s. 91-100. 

Güven, E., & Aydoğdu, M., (2012) Çevre Sorunlarına Yönelik Farkındalık Ölçeğinin 

Geliştirilmesi ve Öğretmen Adaylarının Farkındalık Düzeylerinin 

Belirlenmesi, Öğretmen Eğitimi ve Eğitimcileri Dergisi, 1(2), Bursa, s. 185- 

202. 

Karaca, C., (2011). Sürdürülebilir Kalkınma ve Çevre Dostu Maliye Politikaları, 

Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, İstanbul. 

Karataş, A., (2014). Toplumda Çevre Bilincinin Yaygınlaştırılmasında Sivil Toplum 

Kuruluşlarının Rolü: Türkiye Örneği, Electronic Turkish Studies, 9(2). 

324



Karataş, A., & Aslan, G., (2012). İlköğretim Öğrencilerine Çevre Bilincinin 

Kazandırılmasında Çevre Eğitiminin Rolü: Ekoloji Temelli Yaz Kampı 

Projesi Örneği, Zeitschrift für die Welt der Türken/Journal of World of 

Turks, 4(2), s. 259-276. 

Kavruk, S. B., (2002). Türkiye’de Çevre Duyarlılığının Artırılmasında Çevre 

Eğitiminin Rolü ve Önemi (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi 

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 

Keles, R., & Hamamcı, C.,(1993). Çevrebilim, İmge Kitabevi, Ankara, 

Kışlalıoglu, M., & Berkes, F., (1985). Ekoloji ve Çevre Bilimleri, Remzi Kitabevi, 

İstanbul, 

Topaloglu, D., D., (1999). Çevreye Yönelik Tutumlar ve Çevre Eğitimi 

(Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi ), Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri 

Enstitüsü, İzmir. 

Sadık, F.,& Çakan, H., (2010). Biyoloji Bölümü Öğrencilerinin Çevre Bilgisi Ve 

Çevre Sorunlarına Yönelik Tutum Düzeyleri, Çukurova Üniversitesi Sosyal 

Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19(1). 

Sungurtekin, S., (2001). Uygulamalı Çevre Eğitimi Projesi Kapsamında Ana ve 

İlkögretim Okullarında Müzik Yoluyla Çevre Eğitimi, Uludağ Üniversitesi, 

Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt No. 14, Sayı 1, 167-178, 

Şahin, N., Cerrah, L., Saka, A., & Şahin, B., (2004). Yükseköğretimde Öğrenci 

Merkezli Çevre Eğitimi Dersine Yönelik Bir Uygulama, Gazi Üniversitesi 

Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 24(3). 

Şenyurt, A., Temel, A., & Özkahraman, Ş., (2011). Üniversite Öğrencilerinin 

Çevresel Konulara Duyarlılıklarının İncelenmesi, SDÜ Sağlık Bilimleri 

Dergisi, 2(1), 8-15. 

Tan, A., Baydaş, A.,& Bedestenci. Ç., (2000). Küreselleşme Ve Giysi Tüketim 

Davranışları: Kahramanmaraş Örneği, 5. Ulusal Pazarlama Kongresi, 467- 

485. 

Tıraş, H., (2012). Sürdürülebilir Kalkınma ve Çevre: Teorik Bir 

İnceleme, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İktisadi ve İdari 

Bilimler Fakültesi Dergisi, 2(2), 57-73. 

Türkmen, M., Sarıkaya, N., & Saygılı, M., (2013). Öğrencilerin Çevresel Duyarlılık 

Düzeylerinin Satın Alma Davranışına Etkisi Üzerine Bir Araştırma: Sakarya 

Üniversitesi Örneği, Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 5(2), 238-249. 

Uzun, N., & Sağlam, N., (2006). Orta öğretim öğrencileri için çevresel tutum ölçeği 

geliştirme ve geçerliliği, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi 

Dergisi,30(30). 

Yılmaz, A., Morgil, İ., Aktuğ, P.,, & Göbekli, İ., (2002). Ortaöğretim Ve Üniversite 

Öğrencilerinin Çevre, Çevre Kavramları Ve Sorunları Konusundaki Bilgileri 

ve Öneriler, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 22(22). 

Yurtseven, E., Vehid, S., Köksal, S., & Erdoğan, S., (2010). İstanbul Üniversitesi 

Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Öğrencilerinin Çevresel Riskler 

Konusundaki Duyarlılıkları, FÜ Sağ. Bil. Tıp Dergisi, 24(3), 193-199. 

325

Öz 



Avrupa Birliği Bölgesel Politikasının Türk Kamu 

Yönetimi Üzerine Etkisinin Politika Transferi 

Bağlamında Analizi 

Yıldız ATMACA 1 

Türk Kamu Yönetimi sistemi özellikle 2000'li yıllardan itibaren önemli bir reform 

dalgasının etkisi altına girmiştir. Türk kamu yönetiminde söz konusu reform sürecini 

gündeme getiren en önemli dışsal faktörlerden biri AB'dir. AB'ye tam üyelik 

şeklindeki hedefi çerçevesinde, Türkiye AB müktesebatına uyum çalışmalarına 

2000'li yıllardan itibaren hız vermiştir. AB bölgesel politikası, AB müktesebatının 

önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Türkiye AB'nin bölgesel politika bağlamındaki 

öneri ve telkinlerini yerine getirmek durumundadır. Bu ise AB ile Türkiye arasında 

bir politika transferi olgusunu ortaya çıkarmaktadır. Politika transferi ise, belli bir 

zaman ve mekândaki kurumlara yönetsel düzenlemelere ve politikalara ilişkin 

bilginin, başka bir zaman ve mekândaki kurumların yönetsel düzenlemelerin ve 

politikaların geliştirilmesinde kullanılmasını ifade eden bir süreç olarak 

tanımlanmaktadır. Bu bağlamda çalışmada AB politikasının Türk kamu yönetimi 

üzerindeki etkisi politika transferi çerçevesinde incelenmektedir. Çalışmanın 

varsayımı, AB Bölgesel Politikasının Türk kamu yönetiminde önemli değişimlere 

yol açtığıdır. Daha özelde çalışma, Türkiye 'de kalkınma ajanslarının bir politika 

transferi örneği olup olmadığı sorusuna cevap arayacaktır. 

Anahtar Kelimeler: Kamu Yönetimi, AB, Bölgesel Politika,Politika Transferi 

The Analysis of the Effect of the EU Regional Policy on 

the Turkish Public Administration in the Context of 

Policy Transfer 

Absract 

Turkish Public System has exposed to the wave of serious and significant reforms 

from the beginning of the 2000’s. One of the external factors in the reform process of 

Turkish public management is the European Union (EU). In the framework of full 

membership aim into European Union, Turkey has expedited the adaptation process 

to the EU Acquis. The significant part of the Acquis of European Union is the 

Regional Policy of European Union. Turkey has responsibility to account for the 

proposals and suggestions relating the Regional Policy of European Union. This 

process creates a politic transfer phenomeon between EU and Turkey. Such policy 

transfer is defined by a process that means the information of administrative 

regulation and policies towards institution in the period of a certain time and 

environment to be used for another institution in the period of time and enviroment to 

1 Öğretim Görevlisi, Çankırı Karatekin Üniversitesi yldzatmaca65@hotmail.com 

326



develop administrative regulations and policies.In this sense, the study aims to analyze 

the policy of European Union on Turkish public administration in the context of policy 

transfer. The hypothesis of this paper is that the policy of transfer on Turkish public 

administration leads into important exchanges. In the specific of the study, the 

question of that the development agencies in Turkey is the example of the policy 

transfer or not will be answered. 

Keywords: Public Administration , EU Regional Policy, Policy Transfer 

1. GİRİŞ 

AB’ye üye olmak Türkiye için önemlidir. AB ise üyelik şartı olarak Türkiye’ye 2005 

yılı müzakere anlaşmaları çerçevesinde bir takım ekonomik ve sosyal kriterlere uyma 

zorunluluğu getirmiştir. Bu zorunlulukların önemli bir bölümünü AB Müktesebatı 

oluşturmktadır. AB Müktesebatı’nın önemli bir parçasını ise AB bölgesel politikası 


Türkiye’de uygulanan bir bölge politikası anlayışı mevcut değildir. AB, Türkiye ile 

imzaladığı Katılım Ortaklığı Belgesi ve uyum sürecinde kat ettiği yolu göstermek 

amacıyla hazırladığı ilerleme raporlarında bu durumu Türkiye’ye bir eksiklik olarak 

göstermiştir. Bölgesel bir politikanın uygulanmaması, âdem-i bir yapılanmanın 

eksikliği ve merkezi yönetimin egemenliğinin olduğunu söyleyen AB, yerinden 

yönetim kurumlarının güçlendirilmesi gerektiğini belirtmiştir. Bu durum karşısında 

Türkiye, bir politika arayışı içerisine girmiş ve bu arayış sonucu AB de uygulanan AB 

bölgesel politikası ve bölgesel politikanın uygulayıcı idari aracı olarak kabul edilen 

Bölge Kalkınma Ajansları’nı 2006 yılında kabul ederek yürürlüğe koymuştur. 

Türkiye ‘nin politika arayışına girdiği bu süreçte karşısına yeni bir kavram çıkmıştır. 

Bu kavramın adı ise başka ülkelerde uygulanan politika ve programların nasıl ve hangi 

koşullar altında bir devletten bir başka devlete uyarlanabileceğine ilişkin geliştirilen 

politika transferi kavramıdır. Politika transferi gönüllü ve zorlayıcı transfer olmak 

üzere iki farklı şekilde kendini göstermektedir. AB ‘nin direktifleri doğrultusunda 

ortaya çıkan politika zorlayıcı transfere örnekken, geri kalma korkusuyla yeni 

politikalar arayışına girmek ise tamamen isteğe bağlı, gönüllü bir şekilde gelişen 

politika transferidir. Bu bağlamda, çalışmada öncelikle AB bölgesel politikası ve 

temel boyutları ele alınmış, daha sonra politika transferi çerçevesinde Türkiye’nin 

AB’ye uyum sürecinden bahsedilerek, AB bölgesel politikasının Türk kamu 

yönetimine etkisi kısaca anlatılmıştır. Özelde, Kalkınma Ajanslarının bir politika 

transferi örneği olup olmadığı idari ve mali açıdan incelenerek ortaya koyulacaktır. 

AB Bölgesel Politikasının Türkiyedeki etkisini politika transferi çerçevesinde ele 

almak Türk kamu yönetimi literatürüne önemli bir katkı sağlama potansiyeli 

taşımaktadır. 

2.AVRUPA BİRLİĞİ BÖLGESEL POLİTİKASI 

2.1. Avrupa Birliği Bölgesel Politikası ve Temel İlkeleri 

AB’ye üye devletlerin ekonomilerinin giderek yakınlaşması, ekonomik ve parasal 

birliğin ilerlemesi, ekonomik ve sosyal uyumu gerekli hale getirmiştir (Candan: 

2007,154-155). Ekonomik, siyasi ve sosyal bütünleşmeler, özellikle bünyesinde 

327



topladığı bütün ülkelerin refah düzeyini arttırmayı amaçlamaktadır. AKÇT ( Avrupa 

Kömür ve Çelik Teşkilatı) ile başlayan ve daha üst düzey bir organizasyon şekli olan 

AB’ye dönüşen bütünleşmenin de en önemli hedeflerinden biri budur. Birlik, 

kuruluşundan itibaren bir dizi ortak politika oluşturmuştur. AB bölgesel politikası da 

bölgeler arası farklılıkları gidererek, kalkınmanın yaygınlaşması amacıyla 1975 Roma 

Antlaşması’ndan itibaren Topluluk gündemine gelmiş bir ortak politikadır (Akşahin: 

2008, 8). Bölgesel politika genel anlamda ülkeler arasındaki sosyal ve ekonomik 

farklılıkları gidermek, bölgesel rekabeti arttırabilmek ve bölgesel kalkınmayı 

gerçekleştirebilmek amacıyla oluşturulan bir politikadır (Miric: 2009, 16). AB, 

bölgesel politika anlayışının uyumlu ve koordineli bir şekilde uygulanması amacıyla 

2001 yılında Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Konseyi ile adına “Bölgeleme Sistemi” 

denilen ancak daha sonraları İBBS(İstatistiki Bölge Birimi Sınıflandırması) – NUTS 

(Nomenclature des Unites Territoriales Statistiques) olarak adlandırılan bir 

düzenleme başlatmıştır. NUTS sistemi, AB’nin bölgeler düzeyinde sınıflandırılmasını 

ve uyumlulaştırılmasını sağlamakta, bölgelerin sosyal ve ekonomik analizlerini 

yapmaya çalışmaktadır. Uygulama esnasında AB, bölgesel sınıflandırmaya ek olarak 

Bölgesel Kalkınma Ajansları (BKA) adı verilen bölgesel ve yerel düzeyde görev 

yapan kurumlar oluşturmuştur. Kalkınma ajansları en kısa haliyle; düzenli mali 

kaynaklara sahip, yerel potansiyeli harekete geçirecek teknik ve idari donanıma sahip, 

karar alma süreçlerinde yerelin daha baskın olduğu, teknik kapasitesi yüksek bölgesel 

kalkınma kurumları olarak tanımlanmaktadır (Dağdaş:2010,166) 

AB Bölgesel Politikası, Birliğin amacını gerçekleştirmek üzere bir takım ilkeler 

çerçevesinde analiz edilmektedir. Bu ilkeler de iki genel başlık altında ele 

alınmaktadır. Bunların birincisi; ekonomik ve toplumsal yönden geri kalmış bölgeler 

ve bu bölgelerde yaşayan halk için bölgesel gelişme politikalarının belirlenmesini 

gerektiren “dayanışma” ilkesidir. İkincisi ise, Birlik genişledikçe yeni katılan bölgeler 

arasındaki gelişmişlik farklarını azaltmayı hedefleyen “uyum” ilkesidir (Keleş ve 

Mengi: 2013, 61). Dayanışma ve uyum ilkeleri çerçevesinde AB bölgesel politikası 

da özünde üye ülkelerin politikalarını tamamlama ve bunları bir Avrupa bağlamına 

yerleştirme düşüncesinden oluşmaktadır. Bunu yaparken de, Birliğin ekonomik ve 

sosyal kaynaşmaya katkıda bulunan diğer AB politikalarıyla uyum içinde olması 

gerekmektedir (Özer:2006,261) Çünkü ekonomik olarak geri kalmış bölgelerin hiçbir 

üye ülkeye fayda getirmeyeceği aşikârdır. Bu yüzden, AB bölgesel politikasının bütün 

üyelerin ortak çıkarını yansıttığını söylemek mümkündür (Can: 2004,15) 

2.2. Avrupa Birliği Bölgesel Politikası’nın Araçları 

AB Bölgesel Politikası, bölgesel dengesizlikleri gidermeye yönelik bir takım idari ve 

mali araçlar geliştirmiş ve bu araçlardan BKA’ları idari araç olarak kabul ederken 

yapısal fonları mali araç olarak kabul etmiştir. AB Bölgesel Politikasının işleyişinde 

önem arz eden bu araçlar aşağıda kapsamlı bir şekilde anlatılmaktadır. 

2.2.1. AB Bölgesel Politikası’nın Mali Araçları 

Yapısal fonlar, AB bölgesel politikasının önemli bir mali mali aracı olarak kabul 

edilmektedir. Geliştirilen bu mali araçlar, genel olarak 2006 ve öncesi dönemde 

geliştirilen mali araçlar ile 2007 yılı ve sonrası dönemde geliştirilen mali araçlar 

328



olmak üzere iki dönemli olarak ele alınmaktadır. 2006 ve öncesi dönemde AB 

Bölgesel Politikası amaçlarını gerçekleştirebilmek için Avrupa Bölgesel Kalkınma 

Fonu (ABKF), sosyal politikaların iyileştirilmesinde kullanılan Avrupa Sosyal Fonu 

(ASF), üye devletlerin ortak tarım politikasını sağlamak üzere AB bütçesi dâhilinde 

oluşturulan Avrupa Tarımsal Yönlendirme ve Garanti Fonu (ATYGF) ile balık ve su 

ürünlerinin üretim ve pazarlamadaki yapısal tedbirleri için kullanılan Balıkçılığı 

Yönlendirme Mali Aracı olmak üzere dört farklı araçtan faydalanmıştır. 2007-2013 

döneminde ise bu fonlar; ABKF, ASF, ve ekonomik ve sosyal farklılıkları gidermek 

amacıyla oluşturulmuş olan Uyum Fonu olmak üzere belirlenmiş ve son olarak 2014- 

2020 döneminde ABKF, ASF, Uyum Fonu, tarımın rekabet gücünü arttırmak ve kırsal 

kalkınmayı gerçekleştirmek üzere geliştirilen Kırsal Kalkınma İçin Avrupa Tarımsal 

Fonu (European Agricultural Fund For Rural Development-EAFRD), balıkçılık ve 

denizcilik faaliyetlerinin geliştirilmesine yönelik çıkarılan Avrupa Denizcilik ve 

Balıkçılık Fonu (European Maritime and Fishers Fund- EMFF) olmak üzere dört 

farklı fon olarak belirlenmiştir. 

Yapısal fonların yaklaşık yarısı ABKF’ ye ayrılmaktadır. Genel olarak, ABKF’ den 

küçük ve orta ölçekli işletmelerin desteklenmesine, üretken yatırımların teşvik 

edilmesine, dijital gündeme ve düşük karbon ekonomisinin geliştirilmesine yönelik 

hazırlanan projelere kaynak aktarımı yapılmaktadır( EU,2016). 2014-2020 yılları 

arası, gelişmiş ülkeler için hazırlanan bu projelerden en az ikisine ABKF’ nin %80’ i; 

gelişmekte olan bölgelere %60’ ı; ve en az gelişmiş bölgelere ise %50’si 

uygulanmaktadır. Bunun yanı sıra ABKF, geliştirilen karbon ekonomisi gibi 

projelerde gelişmiş bölgelere % 20; gelişmekte olan bölgelere % 15 ve en az gelişmiş 

bölgelere ise % 12 oranında bir yardım kanalize etmektedir. Kalkınma Fonu, bölgesel 

desteklerinden başka Avrupa Bölgesel İşbirliği programları kapsamında da fonların 

en az% 80'nini yukarıda belirtilen bu dört öncelikli alan üzerinde toplamaktadır 

(ERDF, 2015) AB içindeki bütün bölgelere yönelik oluşturulan bir fon olarak kabul 

edilen ASF, 2014 ve 2020 yılları arasında birtakım hedefler üzerine odaklanmaktadır. 

Bu hedefler : ; iş imkânını teşvik ederek, çalışma hareketliliğine destek olmak, 

yolsuzlukla mücadele ederek sosyal bir topluma teşvik olmak, eğitimdeki yeteneğe ve 

yaşam boyu öğrenmeye destek olmak ve etkin bir devlet yönetimini ve kurumsal bir 

kapasiteyi geliştirmeye destek olmak üzere dört ana başlık altında toplanmaktadır 

(ESF, 2015). Uyum Fonu ise 1993 Maastricht Antlaşması ile kurumsallaşmıştır. Fon, 

GSYİH’sı AB ortalamasının %75’inden az olan üye ülkelerde ekonomik ve sosyal 

farklılıkları gidermek ve sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak amacıyla 

oluşturulmuştur (Cihangir: 2011, 19) Bu sebeple AB, kalkınma ihtiyaçlarını 

gerçekleştirebilmek ve hedeflerini gerçekleştirebilmek amacıyla 2014-2020 yılı AB 

bütçesinin 351.8 Miyon Eurosu’nu AB bölgesel politikasına bağlı Uyum Fonu’na 

ayırmıştır (EU, 2015). Bu fon 2014-2020 yılları arasında; Bulgaristan, Hırvatistan, 

Kıbrıs, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Yunanistan, Macaristan, Letonya, Litvanya, 

Malta, Polonya, Portekiz, Romanya, Slovakya ve Slovenya’nın kriterlerine uygun 

bölgelerinde kullanılacaktır ( CF, 2015).Kırsal Kalkınma İçin Avrupa Tarımsal Fonu 

(European Agricultural Fund For Rural Development-EAFRD), Avrupa tarımsal 

sektörünün iyileşmesini amaçlamaktadır. Bu doğrultuda, 2020 Avrupa Stratejisi ve 

Ortak Tarım Politikası hedefleri çerçevesinde 2014- 2020 AB kırsal kalkınma 

politikası na yönelik bir takım hedefler belirlemiştir. Bu hedefler, tarımın rekabet 

329



gücünü arttırma, iklime özgü sürdürülebilir doğal kaynakların gelişimini sağlama ve 

kırsal alanlarda görülen geri kalmış bir ekonomik yapılanma ile buralarda istihdamı 

planlanan topluluklar arasında denge kurmaya çalışma olmak üzere üç önemli başlık 

altında toplanmıştır. EAFRD, 2014-2020’ne ait toplam bütçesi 96 Milyon Avro’dur 

(European Comission,2015:321-322).Avrupa Denizcilik ve Balıkçılık Fonu 

(European Maritime and Fishers Fund- EMFF), AB’nin beş önemli Avrupa Yapısal 

ve Yatırım Araçlarından biri olmakla birlikte kendisine 2014-2020 dönemi için 

ayrılan bütçe 6400 Milyon Avro tutarındadır. EMFF, Ortak Balıkçılık Politikasının 

uygulanabilirliğini arttırmak, rekabet edilebilir, sürdürülebilir, ekonomik ve sosyal 

anlamda balıkçılık kültürünü geliştirmek, su yetiştiriciliğini geliştirerek bölgesel 

anlamdaki kalkınmayı sağlamak ve Ortak Balıkçılık Politikası ile uyum politikasının 

desteğiyle birlikte Ortak Denizcilik Politikasını geliştirmek gibi üç önemli hedefin 

gerçekleştirilmesine katkıda bulunmak üzere AB’nin 2014-2020 Denizcilik ve 

Balıkçılık Politikasına destek olmaktadır (European Comission,2015:253).Yapısal 

fonların yanı sıra AB, 2007 yılı sonrası finansman programında önemli güncellemeler 

yapmış ve hem üye hem de üye olmayan ülkeler için yeni finansman araçları 

geliştirmiştir. Bu araçlar: Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı (Instrument for Pre- 

Accession Assistance -IPA), Avrupa Komşuluk Aracı (European Neighbourhood 

Instrument- ENI), Kalkınma İşbirliği Aracı (Development Cooperation Instrument - 

DCI), Sanayileşme İşbirliği Aracı (The Instrument for Cooperation with Industrialised 

Countries -ICI) ve Nükleer Güvenlik İşbirliği Aracı’( Instrument for Nuclear Safety 

Cooperation - INSC)dır. Ancak, AB bölgesel politikası bağlamında bakıldığında 

IPA’nın bu araçlar içinde diğerlerine göre daha fazla önem taşıdığını görmekteyiz. 

IPA’nın AB bölgesel politikası içindeki yeri için ise şunları söylemek mümkündür; 

IPA temelde; geçiş ve kurumsal inşa yardımı, AB’ye üye veya IPA’ ya uygun olan 

ülkelerde sınır ötesi işbirliği, çevre, ulaşım, bölgesel ve ekonomik kalkınmayı 

gerçekleştirecek bir bölgesel kalkınma, insan kaynaklarını, beşeri sermayeyi 

güçlendirme ve kırsal kalkınma olmak üzere beş önemli bileşenden oluşmaktadır. 

IPA’ dan faydalanan ülkeler, kendi içinde iki farklı bölümde değerlendirilmektedir. 

Bu bölümlerden ilki olan AB’ye aday ülkeler; Türkiye, Arnavutluk, Karadağ, 

Sırbistan ve Makedonya, Eski Yugoslav Cumhuriyeti IPA’ nın beş önemli bileşeni 

için uygun özellikleri taşımaktadır. İkinci bölümde ise Batı Balkanlar’daki potansiyel 

aday ülkeler,(BM Güvenlik Konseyi Kararı 1244/99 kapsamında değerlendirilen 

Bosna-Hersek, Kosova) IPA’ nın yalnızca ilk iki bileşeni olan geçiş ve kurumsal inşa 

yardımı ile sınır ötesi işbirliği bileşenlerine ait özellikleri taşımaktadır (IPA, 2015). 

2.2.2. AB Bölgesel Politikası’nın İdari Aracı: Bölge Kalkınma Ajansları 

2.2.2.1. Bölge Kalkınma Ajansları ve Temel Özellikleri 

Bölge Kalkınma Ajansları (BKA), AB’nin kendi içindeki bütünlüğünü sağlamaya 

yönelik geliştirilen önemli projelerden biri olarak değerlendirilmektedir 

(Ferry:2007,447). Merkezi hükümetten bağımsız bir idari yapıda oluşturulan BKA, 

sektörel ve genel kalkınma programlarını belirleyen, bu doğrultuda önemli projeler 

geliştirerek bölgedeki sosyo-ekonomik kalkınmayı gerçekleştirmeye çalışan, mali 

kaynakları ve görevleriyle yerel ve bölgesel kuruluşlarla işbirliği içerisinde, bölgesel 

kalkınmayı sağlamaya çalışan yarı otonom kuruluşlar olarak tanımlanmaktadır 

330



(EURADA: 1999, 16-17).AB, BKA’ları bir kurum üzerine bir araya getirmek 

amacıyla 1991 yılında Belçika’da Avrupa Bölgesel Kalkınma Ajansları Birliğini- 

EURADA (The European Association of Development Agencies) kurmuştur. 

EURADA, BKA’lar arasında iş birliğini geliştirme, yeni kurulan BKA’lara teknik ve 

mali anlamda destek olma ve bölgeler arası farklılıkları giderme gibi amaçları 

geliştirmek üzere çalışmaktadır (Can: 2011, 37). BKA, kalkınmayı bölgesel anlamda 

ele almakta bu doğrultuda gerekli örgütlemeler yaparak önemli projeler ortaya 

koymaktadır. Örgütleme olarak da “ tavandan tabana” değil “ tabandan tavana” bir 

anlayış benimseyerek daha etkili ve kırtasiyecilikten uzak bir ilişki kurabilmektedir 

(Berber ve Celepçi:2005, 146) 

2.2.2.2. Bölge Kalkınma Ajansları’ nın Amaçları 

Merkezi hükümetten bağımsız bir idari yapılanmayla sınırları çizilmiş olan BKA’ların 

kurulmasındaki temel amaç, bölgesel dengesizliği azaltmaya yönelik gösterilen 

mücadeledir. Bu mücadeleyi gerektiren bazı sebepler vardır ki EURADA bu 

sebepleri, bir bölgenin potansiyel gücüyle birlikte sorunlarını belirlemek, mevcut 

ekonomik, sosyal ve siyasal yapılanmalarla işbirliği içinde olmak ve daha 

iyileştirilmiş yeni işler ve fırsatlar oluşturmak şeklinde özetlemiştir (EURADA: 1999, 

16-17). Bu bağlamda BKA’ların amaçlarını; bölgeler arasındaki farklılıkları 

azaltmak; bölgesel ekonomik kalkınmayı, yeniden yapılanmayı, bölgedeki 

sürdürülebilir kalkınmayı, bölgesel rekabeti ve bölgesel istihdamı arttırmak, bölgeyi 

ulusal ve uluslararası yatırımlar için cazip hale getirmek, iş birliğini arttırmak gibi 

bazı ölçütlerle çeşitlendirmek mümkündür ( Özer: 2012, 42). 

2.2.2.3. Bölge Kalkınma Ajansları’nın Görevleri 

Dünya ülkelerinde görülen sosyo-ekonomik dengesizlik, coğrafi boyutlarıyla da 

kendini göstermektedir. Ortaya çıkan bu dengesizlik, bölgeler arasındaki ekonomik 

ve sosyal dengesizliği bir sorun olarak gündeme getirmektedir. Bölgeler arası 

dengesizliği azaltarak, bölgesel bütünleşmeyi sağlamak, yaşam kalitesini arttırmak, 

toplumsal ve ekonomik dengesizliği dengelemek ülkelerin yapması gereken bir görev 

olarak ortaya çıkmaktadır ( Akiş: 2011, 245). Bu doğrultuda, ülkelerin üzerlerine 

düşen görev ve sorumluluklarını yerine getirmesi üzerine oluşturulan, bölgesel 

politikanın önemli bir idari aracı olarak karşımıza çıkan BKA’lar yatırımların bölgesel 

düzeyde koordinasyonu, bölgesel kalkınmanın geliştirilmesi gibi bir takım görevleri 

üzerine almıştır (Dyson vd.: 1998,7). 

3.POLİTİKA TRANSFERİ VE AVRUPA BİRLİĞİ’NE UYUM 

SÜRECİNDE TÜRKİYE 

3.1. Politika Transferi Olgusu ve Nedenleri 

Devletler var olduğundan bu yana kendilerini geliştirmenin yollarını aramışlardır. Bu 

devletlere ait her millet de yine aynı şekilde kendi ulusal politikalarını geliştirmek ve 

var olan sorunları çözebilmek için politika transferi bağlamında başka milletlerin 

politikalarını ve yapılarını negatif ve pozitif yönleriyle birlikte ödünç almanın ve 

kendi toplumlarına uygulamanın çabası içinde bulunmuşlardır (Haktankaçmaz: 

2009,182). Bu noktada ulusal politika yapıcılar, aldıkları pozitif dersler veya 

331



çıkardıkları negatif derslerle neyin ödünç alınıp alınmayacağını veya neyin ödünç 

alınması halinde ne tür bir sonuçla karşılaşacağı ihtimalini içeren bir ön bilgiye sahip 

olarak doğru kararlar alma yoluna gitmişlerdir (Kutlu: 2003,94-95). Bu sebeple 

politika transferi olgusunda bir ülkedeki politika yapıcılarının başka ülkelere resmi 

ziyaretlerde bulunarak bu ülkelerin politikalarını ve kurumlarını araştırma ve gerekli 

görüşme faaliyetleri sonucunda elde ettikleri bilgilerden yararlanarak, kendi 

ülkesindeki politika ve kurumlara yön verme ve geliştirme durumu söz konusudur 

(Sobacı: 2009, 53). 

Dolowitz ve Marsh 1990 ‘lı yıllarda yaptıkları çalışmalarda politika transferi olgusunu 

detaylı bir şekilde incelemiştir. Bu çalışmalarında politika transferini, politikaların, 

kuruluşların ve buna benzer çeşitli yönetimsel düzenlemelerin başka bir yerde veya 

zamanda kullanılan politikaların, yönetsel düzenlemelerin ve kuruluşların yerine 

kullanılarak, geliştirilmesi şeklinde değerlendirmektedirler (Dolowitz ve Marsh: 

1996, 344) 

Politika transferi, temelde “gönüllü politika transferi” ve “ zorlayıcı politika 

transferi” olmak üzere iki farklı şekilde çeşitlendirilmektedir. Gönüllü politika 

transferindeki temel faktör, mevcut politikaya karşı duyulan memnuniyetsizliktir. 

Mevcut politikanın başarısızlığı ilgili devleti farklı politika arayışına doğru 

sürüklemektedir. Politika yapıcıların bu arayışları kendilerini yeni politikalarla 

karşılaştırmıştır (Dolowitz ve Marsh: 1996,346). Politika transferinin diğer bir türü 

olan “Zorlayıcı Transfer” ise daha çok bir devletin bir başka devletin politikasını 

kabul etmesine yönelik geliştirilen direktif ve talimatlarla ilgilidir. Bu duruma, İkinci 

Dünya Savaşı’ndan sonra Amerikan hükümetinin Japonya’nın ve Almanya’nın 

anayasal teşkilatlanmasında aktif görev alarak hazırlamasına yardımcı olması 

örnek olarak gösterilebilir ( Dolowitz: 2000, 16) IMF (International 

MonetaryFund) ve DB (Dünya Bankası) da zorlayıcı transfere örnek olarak 

gösterilebilir. Örneğin, DB ve IMF Türkiye ‘ye vereceği kredi ve yardımlar için 

liberal ve işleyişi iyi olan bir politik yapının düzenlenmesi ve bunların yasal ve 

kurumsal çerçevesinin hazırlanması zorunluluğunu getirmiştir (Polidano ve 

Hulme:1999, 128). 

Dolowitz ve Marsh, gönüllü ve zorlayıcı transferi, gönüllü olmaktan zorunlu olmaya 

doğru genişleyen bir yelpazeye benzetmektedir. Yani, bir transferin başlangıçta 

gönüllü transferken daha sonra zorlayıcı transfere dönüşebileceğini ve bir transferin 

hem zorlayıcı transfer hem de gönüllü transfer şeklinde olabileceğini söylemektedir. 

3.2. Politika Transferi ve İşleyiş Süreci 

Devletlerin birbirlerini etkilediği politika transferi süreci, transfer edilen şeyin ne 

olduğu, politika transferini kimin yapacağı, neden bir politika transferine 

gidilebileceği, transferin ne derece olduğu, hangi tür faktörlerin transferi 

sınırlandırdığı gibi temelde bir takım sorular çerçevesinde analiz edilmektedir 

(Dolowitz ve Marsh: 2000, 8). Bu sorulardan en önemlisi neden bir politika transferi 

sürecine girilebileceğine ilişkindir. Dolowitz ve Marsh, mevcut gereksinimler 

çerçevesinde aslında bu sorunun cevabının gönüllü ve zorunlu transfer arasındaki 

ayrımın yapılması halinde ortaya çıkabileceğini belirtmektedir. 

332



Dolowitz ve Marsh, farklı devletlerde uygulanarak kamu politikalarından pozitif veya 

negatif anlamda dersler çıkaran politika transferindeki transfer edilen şeyin ne olduğu 

sorusunun cevabını politika transferinin konusu başlığı altında incelemiştir. Bu 

doğrultuda, transferin; amaçlar, siyasal ve yönetsel yapı, içerik, politika araçları, 

yönetim teknikleri, kurum ve kuruluşlar, ideolojiler, tutumlar, kavramlar ve negatif 

dersler olmak üzere önemli konularının olduğunu belirtmiştir ( Dolowitz ve Marsh: 

1996,350).Belirlenen politika transferinin konusundan sonra transfer edilecek 

konunun ne derece transfer edileceği, transfer konusunu oluşturan nesnelerden 

fikirlerin, amaçların veya davranışların tamamının mı, bir bölümünün mü veya 

benzerinin mi transfer edileceği de ayrı bir merak konusudur (Haktankaçmaz: 

2009,193).Dolowitz ve Marsh politika transferinin derecelerinin; kopyalama, taklit, 

esinlenme, karışım ve sentez olmak üzere dört farklı şekilde yapılabileceğini 

söylemektedir (Dolowitz ve Marsh: 1996,351) 

Politika transferini gerçekleştirecek olan kim veya kimlerdir sorusuna verilen en 

büyük cevap ise aktörlerdir. Genel itibari ile bakıldığında politika transferini 

gerçekleştirecek olan bu aktörler; siyasi uzmanlar, siyasi partiler, seçilmiş kişiler, 

bürokratlar, baskı grupları ve uluslararası kuruluşlar şeklindedir. Transferi 

gerçekleştiren aktörlerin merak ettiği ve araştırdığı en önemli soru ise transfer 

sürecinde politika transferini zorlaştıran veya kolaylaştıran durumların mevcut olup 

olmadığıdır. Bu konuda başta söylenmesi gereken en önemli şey aslında durumun 

ilgili devletin durumuna göre değişebileceğine ilişkindir. Şöyle ki bir devlet kendi 

hem de transfer etmeyi düşündüğü devletin yasal, siyasal, sosyal ve ekonomik 

yapılanması hakkında yeterince bilgiye sahip olmalıdır ki politika transferinde 

zorlanma yaşamasın. Ortaya çıkan politika karışıklığını kolaylıkla giderebilsin veya 

bir politika karmaşıklığı durumu oluşmasın. 

3.3. Politika Transferi ve AB Uyum Sürecinde Türkiye 

Türkiye, küresel anlamdaki değişim ve dönüşümlerden etkilenmiş, siyasal, sosyal, 

yönetsel veya ekonomik anlamdaki yeniden yapılanmaları göz önünde bulundurarak 

gündeme gelen veya gündem tarafından istenen yeni yapılanmaları uygulamaya 

çalışmıştır. Bu bağlamda Türkiye’nin etkilendiği en büyük yapılanma şüphesiz 

AB’dir. Dönem dönem yapılan AB Zirveleri, ilerleme raporları, ulusal programlar, 

katılım ortaklığı belgeleri, AB ile yapılan müzakere çerçeve belgesi ve Türkiye’nin 

AB müktesebatına uyum programı adında yaptığı çeşitli çalışmalar, AB’ye aday 

olmayı isteyen ve böylece gelişmişlik seviyesini arttırmaya çalışan Türkiye’nin 

hedefidir. Belirlemiş olduğu bu hedeflerini gerçekleştirmek amacıyla başka 

devletlerde uygulanan politika ve kuramları araştırmak ve deneyimlerinden 

yararlanmak Türkiye’nin karşısına politika transferi olgusunu çıkarmıştır. 

Belirli bir sorunun nasıl çözüldüğüne ilişkin açıklama politika transferi aracılığıyladır. 

Ancak transfer gerçekleştirilirken zorlayıcı veya gönüllü transfer şeklinde 

olabilmektedir. AB’nin aday devletlerden üyelik için yerine getirmesini istediği 

kriterler çerçevesinde bakıldığında Türkiye’nin AB müktesebatına uyum sürecini 

politika transferinin zorlayıcı transfer türüyle özdeşleştirmek mümkündür. 

Zorlayıcılığın ise daha sonra isteğe bağlı, gönüllü transfer aşamasına geçtiği 

görülmektedir. Çünkü Türkiye hem üyelik hem de gelişmiş, modern bir devlet 

333



yönetimi istemekte; değişim ve dönüşümün gerisinde kalmak istememektedir. Bu 

sebeple de zorunluluğu aslında gönüllü bir şekilde istemektedir. 

Hizmetlerde yaşanan kırtasiyecilik, merkezi ve yerel yönetim arasındaki görev ve 

yetki bölüşümü Türkiye ‘nin karşılaştığı bir kamu yönetimi sorunudur. AB, bu 

sorunlara ilerleme raporlarında da değinmiş ve Türkiye de bir bölgesel politika 

anlayışının geliştirilmesi gerektiğini belirtmiştir. AB’nin Türkiye’den beklediği bu 

talep karşısında, Türkiye 2001 yılında AB’nin kullandığı NUTS sistemini kabul etmiş 

ve NUTS 2 düzeyinde bölgesel yönetim anlayışı Türkiye’de uygulanmaya 

başlamıştır. Yine Bölgesel yönetimin uygulayıcısı BKA’ larda bölgesel kalkınmayı 

sağlayacak önemli araçlar olarak 2006 yılında Türkiye’de uygulanmaya başlamıştır. 

Bu bağlamda bakıldığında, başka ülkelerde uygulanan farklı politikalar araştırılmış, 

geliştirilmiş bir başka zamanda ve mekânda aynı zamanda farklı düzenlemelerle farklı 

bir ülkeye aktarılmış, uygulanmaya başlamıştır. Bu durumda, AB bölgesel 

politikasının ve BKA’ ların birer zorlayıcı politika transferi örneği olduğunu 

söylemek mümkündür. 

4.AVRUPA BİRLİĞİ BÖLGESEL POLİTİKASININ TÜRK KAMU 

YÖNETİMİNE ETKİSİ 

4.1. Avrupa Birliği Bölgesel Politikasının Türkiye Açısından Önemi 

Türkiye de bölgesel bir farklılık durumu mevcuttur. Doğu ve Güney Doğu Anadolu 

bölgelerinin az gelişmişliği; hizmet ve sanayi sektörünün gelişen merkezleri olarak 

bilinen Marmara ve Güney Batı bölgeleri arasındaki göç, çarpık kentleşme, 

gecekondu ve işsizlik gibi bazı farklılıklar hem ekonomik hem de sosyal anlamda 

büyük problemleri beraberinde getirmektedir. Gelişmeyen bölgeleri kalkındırmak, 

gelişen bölgeleri ise kontrol edebilmek amacıyla Türkiye kendi içinde uzun vadeli 

bölge planları hazırlamıştır ancak bu planlar uzun süre geçerliliğini koruyamamıştır. 

Buna sebep ise ülkenin kendi içinde yaşadığı içsel ve dışsal faktörlerdir. Bu 

sebeplerden dışsal faktörler, yeterli finansman kaynağına sahip olamamak olarak 

kabul edilirken; ulusal siyasette görülen farklılıklar ve bu sebeple değişen kararlar ve 

merkeziyetçi yapılanmalar ise bölgesel gelişmişliği engelleyen içsel faktörler olarak 

kabul edilmektedir. 

Bugün, hala AB’ye tam üyelik hedefi olan Türkiye’nin bölgesel farklılıkları azaltacak 

ve etkin bir bölgesel politika oluşturacak çalışmalarda bulunması gerekmektedir. 

Ancak bölgesel sorunların sadece bölgesel politikalar üzerine gerçekleştirilen 

reformlarla çözülmesi söz konusu değildir. Çünkü evrensel olmayan, sosyal ve 

ekonomik politika reformları ile desteklenmeyen bir bölgesel politika uygulamasının 

uzun süreli olması mümkün değildir. Bu sebeple ekonomide ve sosyal politikada 

gerçekleştirilen yeniden yapılanmalar gerek AB bölgesel politikası uyumu gerekse 

ulusal gereksinimler çerçevesinde yapılacak reformlarla bir bütün olması halinde 

Türkiye’nin işi daha da rahat olacaktır. Böylelikle, Türkiye için değeri fazla olan AB 

‘ye üye olma hedefi gerçekleşmiş olacaktır (Kaya,2007: 75). 

4.2. AB’nin Türkiye’ye Uyguladığı Mali Yardımlar 

AB’nin Türkiye için uyguladığı mali yardımlar adaylık öncesi ve sonrası olmak üzere 

iki farklı şekilde incelenmektedir. Türkiye ‘ye yapılan yardımlar, 1999 yılına kadarki 

334



adaylık öncesi dönemde Gümrük Birliği’ne bağlı yeni ihtiyaçların karşılanmasına 

yöneliktir. Türkiye, 90’lı yıllarla birlikte Avrupa ve Akdeniz bünyesinde finanse 

edilen MEDA ( Mediterranean Economic Development Area) programı adı altında 

hibe nitelikli fonlardan yararlanmıştır. Bu kapsamda görülen 55 proje için 376 Milyon 

Avro taahhüt edilmiştir. 1999 yılında Türkiye aday ülke olduktan sonra 2001 yılı 

sonlarına kadar adaylık sürecindeki yasal ve kuramsal düzenlemeleri 

tamamlayabilmek için projeler yoluyla 177 Milyon Avro alabilmiştir. 2006 yılı 

sonuna kadar 164 proje için toplam 1,3 Milyar Avro almıştır.2007-2013 yıllarına ait 

bütçe döneminde de AB aday ülkelere sağladığı mali yardımlarda değişikliğe 

gitmiştir. Aday ülkelere sağladığı mali yardımları Katılım Öncesi Yardım Aracı 

(Instrument for Pre-accession Asistance -IPA) başlığı altında birleştirilmiştir. IPA 

kapsamında Türkiye’ye 2007-2013 yılları arasında 4,8 Milyar Avro ayrılmıştır 

(www.abgs.gov.tr, 2015). 2013 yılında IPA’nın geçerlilik süresinin bitmesiyle 

birlikte bu defa 2014-2020 yılları arasında IPA ikinci dönem uygulaması başlamıştır. 

Stratejik bir ortaklık olarak kabul edilen IPA II öneminin ilk dönemleri için Avrupa 

Komisyonunca faydalanacak her ülke için 7 yıllık strateji belgeleri hazırlanmıştır. 

Avrupa Komisyonu, fayda görecek her ülkenin bölgesel kalkınma ve reform 

gündemlerini IPA kapsamında belirlenen öncelikler çerçevesinde ele almayı 

amaçlamaktadır. Bu dönem içinde faydalanacak her ülke için ayrılan 11,7 milyar avro 

ayrılmıştır. Türkiye ‘ye ayrılan yardım miktarı ise 4,45 milyar avro tutarındadır. Bu 

da Türkiye’nin diğer aday ülkelere kıyasla daha fazla yardım alacağını 

göstermektedir. Alınacak olan bu yardımların kapsamı ise Avrupa Komisyonunca 

Ağustos 2014 tarihinde kabul edilen 2014‐ 2020 Türkiye İçin Endikatif Strateji 

Belgesi’nde yer almaktadır. Söz konusu belgede 2014‐ 2020 yılları için Türkiye’ye 

yapılacak mali yardımlar ye almaktadır. 

IPA’nın önemli başlıklarından biri olan bölgesel kalkınma, hem etkin bir bölgesel 

politika oluşturmaya çalışan Türkiye için hem de Türkiye’nin bölgesel politikasında 

yeteri kadar bir düzenlemenin olmadığını ifade eden AB için önemlidir. Bölgesel 

kalkınmayı sağlayacak bir araç olarak kabul edilen BKA’ lara bu anlamda gerek AB 

gerekse Dünya Bankası tarafından gerekli fon sağlanmaktadır. Ancak sağlanan bu 

fon, düzenli bir gelir halinde olmamaktadır. Ajanslara sağlanan mali yardımların 

çoğunluğu merkezi idarenin kontrolü altında olmaktadır. Mali yardımların 

dağıtımında idareler kontrollü davranmakta olup, projelerin seçiminde ajanslara 

önemli roller yüklemektedirler (Cankorkmaz:2011,120). 

4.3.Türkiye’nin AB Bölgesel Politikasına Uyum Çalışmaları 

Türkiye’de bölgesel bir politika anlayışının gelişmemesindeki temel sebep 

Türkiye’nin temelde bir bölge yönetimi anlayışının olmamasıdır. Bu bağlamda, 1999 

Helsinki Zirvesi ile AB’ye aday bir ülke konumuna gelen Türkiye, üyeliğin 

gerektirdiği reformların gerçekleştirilmesine yönelik çalışmalar yaparak bölge 

yönetimi anlayışını oluşturmaya çalışmıştır. Bölge yönetimi, il düzeyindeki 

departmanları belirli ortak özellikler çerçevesinde birleştirmekle oluşmaktadır. Bu 

yönetimin temelde var olma amacı ise ilk durumda orta düzeyde idari birimler 

oluşturmak ve bu birimlere işlevsellik kazandırmakken, ikinci durumda 

335



bölgelerarasındaki mevcut sosyal ve ekonomik dengesizlikleri azaltarak bölgesel 

kalkınmayı sağlamaya çalışmaktır (Göymen:2010,153). 

Türkiye, AB üyeliğinin gerektirdiği kriterleri yerine getirmek amacıyla Katılım 

Ortaklığı Stratejisi geliştirmiştir. Ortaklık stratejisindeki önemli bir aktör olarak 

karşımıza çıkan Katılım Ortaklığı Belgesi (KOB), adaylığı resmen kabul edilen bütün 

ülkelerde Avrupa Komisyonu tarafından hazırlanan ve Avrupa Konseyi tarafından 

onaylandıktan sonra, AB Resmi Gazetesi'nde yayımlanan bir belgedir.Bu belgede 

üyelik için alınması gereken önlemler, kısa ve orta vadeli öncelikler halinde, siyasi ve 

ekonomik kriterler ile AB müktesebatına uyum başlıkları altında birer birer 

açıklanmaktadır. Türkiye için ilk KOB 2001 yılında AB Komisyonu tarafından 

onaylanmıştır. KOB’ un kabul edilmesinden sonra, Topluluk müktesebatının 

üstlenilmesine ilişkin yine aynı yıl içinde Ulusal Program Bakanlar Kurulu’nda kabul 

edilmiştir. Ulusal Program’da Türkiye’nin kısa ve orta vadede yapması gereken 

görevler ve uyum sürecinde kurumlara düşen sorumluluklar belirlenmiştir. Ulusal 

Programa göre Türkiye’ nin katılım öncesi dönemde mevzuat düzenlerinde herhangi 

bir değişiklik yapılmasına gerek duyulmamıştır. Ancak AB’de bölgelerin, istatistiki 

bölge sınıflandırması esasına dayalı NUTS (Nomenclature Of Territorial Units 

For Statistics) sistemine göre hazırlanmasına ve bu çerçevede hedef bölgelerin 

belirlenmesine karar verilmiştir. Bu doğrultuda ülke genelinde üç farklı (Düzey 

1,Düzey 2,Düzey 3) istatistiki bölge birimi oluşturulmuştur. Bu düzeylerden, Düzey 

3 kapsamındaki bölge birimleri 81 adet ve il düzeyinde, Düzey 2 kapsamındaki bölge 

birimleri; Düzey 3 kapsamındaki komşu illerin gruplandırılması ile 26 adet il grubu 

şeklinde, Düzey 1 ise Düzey 2 kapsamındaki grubun gruplandırılması ile 12 adet il 

grubu şeklindedir (www.abgs.gov.tr,2015). 

Türkiye, 2003 yılı ulusal programında KOB doğrultusunda kısa vadede NUTS bölge 

sınıflandırılması sisteminden Düzey 2’yi kabul ederek bölgesel kalkınma planları 

hazırlamaya karar vermiştir. AB uyum sürecinin takip edildiği KOB ve ilerleme 

raporları doğrultusunda önemli reformların yapıldığı Türkiye ‘de BKA’ lar gündeme 

ilk olarak 2003 yılı Kamu Yönetimi Temel Kanun Tasarısı’nda gelmiş olup 2006 yılı 

5449 sayılı kanunla yasallaşarak yürürlüğe girmiştir. 5449 sayılı kanunla Düzey 2 

seviyesinde tanımlanan bölge olgusuyla kalkınma ajansları Türkiye ‘de 

kurumsallaşmaya başlamıştır. İlk olarak İzmir ve Çukurova’da kurulan kalkınma 

ajansları daha sonra 2008 yılında İstanbul, Konya, Samsun, Erzurum, Van, Gaziantep, 

Diyarbakır ve Mardin olmak üzere sekiz farklı ilde kurulmuştur. Son olarak 2009 

yılında resmi gazetede yayımlanan Bakanlar Kurulu raporu ile Nevşehir, Ankara, 

Isparta, Zonguldak, Bursa, Hatay, Trabzon, Kocaeli, Malatya, Denizli, Balıkesir, 

Kastamonu, Kütahya, Kayseri, Kars ve Tekirdağ olmak üzere 16 bölgede daha 

kalkınma ajansı kurulmuş ve 26 Düzey 2 bölgesinde kalkınma ajansları etkin olarak 

faaliyete başlamışlardır ( Başbakanlık, 2015). 

SONUÇ VE DEĞERLENDİRME 

Politikaların, kuruluşların ve buna benzer çeşitli yönetimsel düzenlemelerin başka bir 

yerde veya zamanda kullanılan politikaların, yönetsel düzenlemelerin ve kuruluşların 

yerine kullanılarak, geliştirilmesi şeklinde değerlendirilen bir kavram olarak 

tanımlanan politika transferinin idari reform uygulamaları içindeki önemi oldukça 

336



fazladır( Dolowitz ve Marsh:1996,344). Politika transferi çerçevesinde Türkiye’de 

2000’li yıllar sonrası uygulanan idari reform uygulamalarının en önemlilerinden biri 

AB müktesebatına uyum sürecinde gerçekleştirilen AB bölgesel politikası anlayışı ve 

bölgesel politikanın idari aracı olarak kabul edilen BKA’ lardır. AB’nin kendi içindeki 

bölgesel gelişmişlik farklılıklarını azaltmaya ve bölgesel rekabeti arttırmaya yönelik 

geliştirilen bir politika olarak ortaya çıkan AB bölgesel politikasının Türk yönetsel 

yapılanması üzerinde önemli etkileri bulunmaktadır. Bu etkilerin en önemlisi, merkezi 

yönetimin karar almaya ilişkin bazı yetkilerinin yerinden yönetim kurum ve 

kuruluşlarına devredildiği yetki devridir. Yerel yönetim birimlerinin 

güçlendirilmesine yönelik öne çıkan;1997 tarihli Türkiye’ye yönelik tavsiye kararı, 

Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartı ve Avrupa Bölgesel Özerklik Şartı temel 

öneme sahip olan politika belgeleridir. Avrupa Konsey’inin bölgeselleşme 

politikalarını anlayabilmede bu politik belgeler Türkiye’ye büyük oranda yol 

göstermektedir (Övgün:2007, 239). Bir diğer önemli etki ise şüphesiz AB’nin 

önemine yönelik güncelleşen ve büyük ölçüde kabul gören ulaslararasılaşma sürecine 

olan inançtır. Bu etkiler bağlamında, bakıldığında yerel birimlerde bölgesel yönetimin 

uygulayıcıları olarak ortaya çıkan BKA’lar ve bölgesel fonların dağıtımında etkili bir 

araç olan AB oldukça önemli yapılanmalardır (Öngen ve Bakır:2014,903). 

Türkiye, 2006 yılında bölgesel gelişmişliğini sağlayabilmek ve bölgeler arasındaki 

dengesizlikleri giderebilmek için AB bölgesel politikasının ana aktörü olan BKA’ları 

kabul etmiş ve 5449 sayılı yasayla garanti altına almıştır. Bugün Türkiye’nin sahip 

olduğu Düzey 2 (NUTS 2) seviyesinde yirmi altı bölge ve yirmi altı kalkınma ajansı 

vardır. Türkiye, bu ajanslar üzerinde gerekli idari düzenlemeleri yaparak yerel 

yönetim birimlerini güçlendirmeyi ve merkezi yönetimin karar alma yetkisini 

azaltmayı planlamıştır. Ajanslarla birlikte yerel dinamiklere yönelik yukarıdan 

aşağıya değil; aşağıdan yukarıya bir kalkınma anlayışının hayata geçirilmesi AB 

bölgesel politikasının Türk yönetsel yapılanması üzerine getirdiği en önemli ayırt 

edici bir etki olarak kabul edilmektedir. 

KAYNAKÇA 

Akiş, E. (2011).“Küreselleşme Sürecinde Bölgesel Kalkınma Yaklaşımındaki 

Gelişmeler Ve Bölgesel Kalkınma Ajansları” Sosyoloji Konferansları, (44), 

ss.237-256 

Berber, M., Çelepçi, E.(2005).“Türk Bölgesel Kalkınma Politikalarında Yeni 

Arayışlar: Kalkınma Ajansları ve Türkiye’de Uygulanabilirliği”, Doğu 

Karadeniz Bölgesel Kalkınma Sempozyumu- 13-14 Ekim 

Candan, T. (2007). “Avrupa Birliği’nde Bölgesel Politika” Çağrı Erhan, Deniz 

Senemoğlu(Ed.),Avrupa Birliği Politikaları, İmaj Yayınevi, Ankara, s.137- 

155 

Cankorkmaz, Z.(2013). "Türkiye’de Bölgesel Kalkınma Ajansları Ve Bu Ajanslara 

Yönelik Eleştiriler" Dokuz Eylül Üniversitesi İİBF Dergisi, 26(1),s.113-138 

Cihangir, D. (2011), Bölgesel Politika, İktisadi Kalkınma Vakfı, İstanbul, Haziran 

Dağdaş, S. (2010). Kalkınma Ajansları: “Türkiye’de Açılan Yeni Çığır”, III. Ulusal 

Karadeniz Ormancılık Kongresi, 20-22 Mayıs, Cilt: I s. 165-182 

337



Dolowitz,D.(2000). “Policy Transfer: A New Framework of Policy Analysis”, Policy 

Transfer and British Social Policy: Learning From the USA?, ed. David 

Dolowitz - RobHulme - Mike Nellis - FionaO’Neill, 

Dolowitz,D., Marsh, D.(1996). “ Who Learns What From Whom : A Review Of The 

Policy Transfer Literature”, Political Studies, XLIV, ss 343-357 

Ergüder, C. (2004). Avrupa Birliği Bölgesel Politikaları ve Yapısal Fonlar: Uyum 

Sürecinde Türkiye için Bir Değerlendirme, Ankara: Asil Yayın Dağıtım 

Ergüder, C. (2011). Bölgesel Kalkınmada Kalkınma Ajanslarının Rolü: İzmir 

Kalkınma Ajansı Örneği, Altı Nokta Yayınevi, İzmir 

EURADA (1999).“Creation, Development and Management of RDAs: Does it have 

to be so difficult?”, Brussels, February 

Ferry, M. (2007). “From Government to Governance: Polish Regional Development 

Agencies in a Changing Regional Context”, East European Politics and 

Societies, Vol. 21, ss:447-474, 

Göymen, K. (2010). Türkiyede Yerel Yönetişim ve Yerel Kalkınma, Boyut Yayıncılık, 

Ankara 

Haktankaçmaz, M. İ. (2009).Ülkeler Arasında Reform Transferi, Türk İdare Dergisi, 

(463-464), 172-190 

Kaya, F. (2007). “Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı (IPA) Kapsamında AB Mali 

Yardım Programları Ve Yapısal Fonlarının Türkiye İş Kurumu 

Hizmetlerinin Etkinleştirilmesindeki Rolü”, Çalışma ve Sosyal Güvenlik 

Bakanlığı, Ankara 

Keleş, R., Mengi, A. (2013). Avrupa Birliği’nin Bölge Politikaları, 1. Basım, Cem 

Yayınevi, İstanbul 

Kutlu, Ö. (2003). “İdari Reform Transferi; Ülkelerin Birbirlerinden Kamu Politikaları 

Transfer Etmeleri ve Öğrenmeleri”, Kamu Yönetiminde Çağdaş Yaklaşımlar 

,( Ed) Asım Balcı vd., Seçkin Yayınevi, Ankara,ss.83-114 

Miric, O. (2009). The Regional Policy of the European Union as an Engine of 

Economic development. European Movement in Serbia, Belgrade Open 

University Press, Buckingham, ss. 9-37 

Öngen, B., Bakır, H. (2014). "Avrupa Birliği Süreci ve Bölgesel Politikalarda 

Yaşanan Dönüşüm: Türkiye Bağlamında Bir Analiz." Ankara Üniversitesi 

SBF Dergisi 69(4),s.892-922 

Övgün, B.(2007). “Bir Politika Transferi Örneği: Kalkınma Ajansları”, Ankara 

Üniversitesi SBF Dergisi, 62(03),s. 233-255 

Özer, M. A. (2006). Avrupa Birliği Yolunda Türk Kamu Yönetimi, Platin Yayınları, 

Ankara 

Özer, A. (2012)“Türkiye’de Bölgesel Kalkınma Ajanslarının Sosyal Ekonomik 

işlevleri”, Kamu-İş Dergisi C, 12,ss. 37-74 

Polidano, C. Hulme, D. (1999), ). “Public Management Reform in Developing 

Countries: Issuesand Outcomes”,Public Management, Vol. 1 (1), ss. 121- 

132, 

Sobacı, M. Z. (2009). “Regional Development Agencies in Turkey: Are They 

Examples of Obligated Policy Transfer?”, Public Organization Review, 9(1), 

ss.51-65 

338



Sobacı, M. Z. (2009b). İdari Reform ve Politika Transferi, Turhan Kitapevi, Ekim, 

Ankara 

T.C. Başbakanlık, “Bazı Düzey 2 Bölgelerinde Kalkınma Ajansları Kurulması 

Hakkında Karar, T.C. Resmi Gazete,(Erişim Tarihi:13.08.2015) 

AB Yapısal Fonları (2014-2020). 

ww.deu.edu.tr/.../ab%20yapısal%20fonları%20turkce.ppt (Erişim 

tarihi:05.04.2016) 

Cohesion Fund, http://ec.europa.eu/regional_policy/en/funding/cohesion-fund/ 

(Erişim Tarihi:27.12.2015) 

European Comission (2015). European Structural And Investment Funds: 2014- 

2020, November, Bruxelles 

European Regional Development Fund, 

http://ec.europa.eu/regional_policy/en/funding/erdf/(Erişim 

Tarihi:08.12.2015) 

European Social Fund, http://ec.europa.eu/regional_policy/en/funding/social-fund/ 

(Erişim Tarihi: 24.12.2015) 

How work is IPA?, http://ec.europa.eu/regional_policy/en/funding/ipa/how/ (Erişim 

Tarihi:28.12.2015) 

http://www.abgs.gov.tr/( Erişim Tarihi:07.07.2015) 

http://www. ikv.org.tr(Erişim Tarihi: 04.07.2016) Instrument For Pre-Accession 

Assistance, 

339

Öz 



Neolibreal Dönemde Rekabet: Bilim Politikalarının 

Değişen Biçimi Üzerine Bir İnceleme 

Veysel ERAT 1 

Çalışmanın amacı İkinci Dünya Savaşı’nda ortaya çıkan bilim politikalarının 

günümüze kadar değişen biçimini analiz ederek, neolibreal rekabette tekabül ettiği 

anlamı çözümlemektir. Önceleri sistemli ve sürekli bir kullanıma konu olmayan bilgi, 

günümüzde genel olarak politikalarının dayandığı önemli bir olgu ve ekonomik 

gelişim için önemli bir unsur olarak görülmektedir. Bilginin artan önemliliği kamu ve 

özel kesimin bilgiyi yönetilebilir kılacakları mekanizmalar ve kurumsal yapılar 

oluşturmalarını sağlamıştır. Bu bağlamda İkinci Dünya Savaşı’nda önce ABD’de 

ortaya çıkan bilim politikaları, sonrasında kalkınma planları aracılığıyla diğer ülkeler 

tarafından uygulamaya konmuştur. Bu dönemde bilim politikalarının varmak istediği 

ana hedef kalkınmanın amaçlarına mutabık bir şekilde sanayileşmedir. Fakat 

1970’lerde Keynesçi ekonomik düzenin düşüşe geçmesi neoliberal koşulların 

oluşmasının zeminini hazırlamıştır. Neoliberal dönemde rekabet hem ulusal düzeyde 

hem de uluslararası boyutta birçok alt politika için temel amaç olmuştur. Yenilik ise 

bunun kritik aşaması olarak görülmüştür. Sonuç olarak, bilim politikaları kalkınma 

iktisadından sonra yenilik iktisadının alt bileşeni olarak biçim değiştirmiştir. 

Anahtar Kelimeler: Bilim, Bilim Politikası, Kalkınma, Neoliberalizm, Rekabet. 

Competition in Neo-liberal Period: An Investigation 

About Changing Format of Science Policies 

Abstract 

The aim of this study is to analyse corresponding meaning of science policies in neoclassical 

competition by analysing varying formats emerged in world war II until 

today. Information which previously was not subject to systematic and continuous 

usage, is now seen as an important phenomenon based on overall policy and an 

important element for economic development. The increasing importance of 

information has provided public and private sectors to create mechanisms and 

institutional structures that make information manageable. In this context, science 

policies revealed in the United States before Second World War were applied by other 

countries via development plans and has been an important basis for development of 

states. During this period, the main target of science policies was industrialisation in 

accordance with agreed development goals. However, the decline of Keynesian 

economic order in 1970s prepared the basis of formation of neoliberal 

conditions. Competition in neoliberal period had been main purpose both at national 

level and international dimension for many sub-politics. Innovation was seen as the 

1 

Arş. Gör. Dr. Bitlis Eren Üniversitesi, İİBF, Kamu Yönetimi, verat@beu.edu.tr. 

340



critical stage of this. As a result, science policy changed the form as sub- component 

of innovation economics after development economics. 

Keywords: Science, Science Policies, Development, Neo-liberalism, Competition. 

1. GİRİŞ 

Modern devlet kendisinden önceki siyasal iktidar yapılarından hem örgütlenme 

düzeyi hem de topluma dair politika üretme konusunda daha ileri bir düzeye 

erişmiştir. Bu durum, kurumsal ya da fonksiyonel olgulara tekabül eden, yani devletin 

“nasıl göründüğü” ve “ne yaptığı” üzerinden yapılan devlet tanımlarına da yansımıştır 

(Weber, 2012: 95; Jessop, 2008; Poulantzas, 2006: 31; Poulantzas, 2014: 215; Mann, 

2013: 3). Geçmişteki iktidar yapılarından farklı olarak modern devlet, her alanda 

politika üretmekte, birçok alanda kurumsallaşmakta ve düzenlemeye gitmektedir. 

Modern devletin gelişim sürecinde kamu politikalarındaki nicel artışla birlikte, bu 

politikaların niteliklerinin de artması gündeme gelmiştir. Üretilen kamu 

politikalarında bilimsel bilginin kullanılması; meşruiyeti toplumsal ihtiyaç ve 

taleplere verdiği cevap üzerine kurulu olan devlet (Bayırbağ, 2013: 45) açısından, bu 

ihtiyaçların nasıl karşılanacağı sorununa geliştirilen çözüm olarak benimsenmiştir. Bu 

nedenle giderek karmaşıklaşan dünyada bilginin, artan sorunların çözümünde 

kullanılma düşüncesinin yaygınlaştığı Aydınlanma dönemi, bilimsel bilgi üzerine 

kurulu olan kamu politikası disiplininin düşünsel temelini oluşturmaktadır. Bu 

algılayış gelişerek, 19. yüzyılın ikinci yarısında Avrupa’da “bilimcilik” ve “bilim 

tapıncı” gibi kavramlarda ifadesini bulmuştur (Russ, 2011: 317). Bunun diğer bir 

anlamı insanlığın sorunlarını “yalnızca” bilimin çözeceği düşüncesinin 

toplumsallaşmasıdır. 

Bilimsel bilginin her alanda uygulama bulmasının önünü açan bu gelişmeler, bir 

yandan bilimi devletlerin ürettiği politikaların önemli bir aracı haline getirirken, diğer 

taraftan kendisini etkin ve verimli kullanılacak mekanizmaların ve kurumların ortaya 

çıkmasını sağlamıştır. Savaş gereçlerini geliştirmeye dönük askeri bilim öteden beri 

devletler tarafından kullanılsa da bilimin tamamen denetim altına alınması ve düzenli 

bir politika olarak üretilmesi görece yakın bir döneme denk düşmektedir. İkinci 

Dünya Savaşı ile Amerika Birleşik Devletleri’nde ortaya çıkan bilim politikaları, hızla 

yayılarak diğer ülkelerin de gündemine girmiştir. 

Çalışmanın ana hedefi, bilim politikalarının günümüze kadar değişen biçimlerinin 

analiz edilmesi ve neoliberal dönemi tanımlayıcı kavramlardan biri olan ve 

tezahürlerinin her alanda görüldüğü “rekabet” merkezli çözümlenmesidir. Diğer bir 

ifadeyle, çalışmada bilginin tarihsel olarak ekonomik sistemler tarafından nasıl 

kullanıldığını ve günümüzde odak noktaya oturma sürecini irdeleyerek, İkinci Dünya 

Savaşı’ndan sonra içe dönük kalkınma ile özellikle 1970’lerin ortalarında yükselişe 

geçen dışa dönük stratejiler ekseninde nasıl biçimlendiğini ortaya koymak 

amaçlanmıştır. Bu bağlamda çalışma üç ana boyutta tasarlanmıştır. Birinci bölümünde 

modern bilimin doğuşundan günümüze bilgi-ekonomi ilişkisi incelenmiştir. İkinci 

bölümde bilim politikalarının ortaya çıkışından neoliberal döneme kadar ve üçüncü 

bölümde neoliberal dönemle birlikte aldığı biçimler analiz edilmiştir. Ayrıca 

Türkiye’deki değişimler kalkınma planları üzerinden değerlendirilmiştir. 

341



2. BİLİM-EKONOMİ İLİŞKİSİNİN TARİHSEL İZDÜŞÜMÜ 

Devlet-bilim ilişkisinin tarihsel olarak bilimin üç temel işlevi üzerinde yoğunlaştığı 

görülmektedir. Bunlardan ilki daima birbiriyle çok sıkı bağları olan bilim ve savaşın 

ürünü olan askeri bilimdir. Savaş gereksinimlerinin sivil gereksinimlerden elzem 

görülmesi ve askeri teknikte meydana gelen yeniliğin savaşlardaki belirleyici rolü 

devletlerin bu alana harcama yapmasını sağlamıştır (Bernal, 2011: 155). Birinci 

Dünya Savaşı devletlere askeri tekniğin önemini tam olarak kavratmış (Russell, 1969: 

193) ve İkinci Dünya Savaşı’nda bilim politikaları bu alanda doğmuştur (Türkcan, 

2003: 154). Devletin bilim ile ilişkisinde ikinci önemli boyutu ile ilişkili olarak öne 

çıkan sınai bilimidir. Son olarak bilimin askeri ve ekonomik alanda kazandığı 

başarıların bir sonucu olarak bilimin meşruiyet dayanağı olarak kullanılmasıdır. 

Devletler toplumsal alanda kabul görmüş bilimsel verilere dayanarak politikalar 

üretmekte ve özellikle sosyal bilimleri temel aygıtlarını meşrulaştırmak için 

kullanmaktadırlar (Erat ve Arap, 2016). Her üç boyut birbiri ile ilişkili olmakla 

birlikte ekonomi ve bilim arasındaki ilişki günümüzde devletler açısından daha 

belirleyicidir. 

Çalışmanın temel sorunsalı olan ekonomi alanı ile bilim ilişkisinde devletin büyük 

oranda denetleyici rolü bilim politikalarının ortaya çıkışından sonra resmiyet 

kazanmıştır. Fakat devletlerin bilimin bu yönünü keşfetmesi bilim-ekonomi ilişkisinin 

bir sonucudur. Tarihsel süreç içinde bilimin yükselişe geçtiği dönemlerin her biri, 

toplumsal ve ekonomik bir devrime karşılık gelmektedir. Bu nedenle bilimsel 

gelişmelerin çoğu aynı zamanda ekonomik bir yön taşımakta ve bu da bilim-ekonomi 

ilişkisini insanlığın tarihi kadar eski kılmaktadır. Ancak bu ilişkinin şiddeti 

kapitalizmin ve modern bilimin birlikte doğuşuna tanıklık eden burjuvazinin yükselişe 

geçtiği döneme denk gelmektedir (Bernal, 2009a: 33). Bilimi doğanın hakikatlerinin 

keşfedilmesinde matematiksel bir alet olarak gören Galileo’nun ampirik metotlarının 

zaferi modern bilimin doğuşu olarak kabul edilmekte (Forti, 1997: 23-25) ve bilimsel 

devrimin Newton ile tamamlandığı belirtilmektedir (Lily, 2012: 194). Galileo Ortaçağ 

siyasal yapısı içinde önemli bir aktör olan Kilise öğretilerine karşıt tutumu nedeniyle 

bilim-iktidar ilişkisinde önemli bir sembol haline gelirken; modern bilimin 

olgunlaşma evresinde yer alan Newton, değişen iktisadi koşullar ekseninde gelişen 

burjuvazinin sorunlarına cevap aramış ve uzlaşı içinde bir hayat yaşamıştır (Doko, 

2011: 13-17). 

Newton’un çalışmalarında iktisadi koşulların belirleyici olduğunun ortaya atılması 

görece yakın bir döneme denk gelmekte ve bilimin gelişiminin bu yönde olmasının 

eleştirilmesi ilgili alanın postmodern tartışmalarının başlangıcında yer almaktadır. 

Sovyet fizikçi Boris Hessen 1931’de Londra’da düzenlenen bilim tarihi konulu 

konferansta sunmuş olduğu tebliğde, Newton’un temel eserinin (Principia) bilimsel 

bir dehanın ürünü olmaktan ziyade 17. yüzyıl Britanya’sındaki toplumsal ve iktisadi 

koşulların bir sonucu olduğunu savunmuştur (Serdar, 2001: 8). Hessen o günün ticaret 

sermayesinin ortaya çıkışının ve gelişiminin meydana getirdiği talepleri iletişim, 

sanayi ve savaş ve savaş endüstrisi şeklinde üçe ayırmaktadır. Bu dönemde üzerinde 

durulan hidrostatik, hidrodinamik ve gök mekaniği gibi alanlar ticaretin gelişmesi için 

su taşımacılığının önündeki engellerin kaldırılması yönündeki çalışmalardır. Yine 

342



hidrostatikle birlikte aerostatik ve atmosfer basıncı gibi konular madenlerin daha derin 

kazılması önündeki engelleri kaldırıp sanayinin gelişmesine yönelik çalışmalardır. 

Son olarak, iç ve dış balistik çalışmaları savaş endüstrisini geliştirmeye yöneliktir. 

Hessen, Newton’dan önce çalışılan fizik konularını dört grubu ayırarak tahlil etmiş ve 

bunların o günün temel problemlerince nasıl koşullandığını incelemiştir: (i) Basit 

makinelere, eğilimli yüzeylere ilişkin genel statik problemler; madencilik ve yapı 

sanatı için önemli olan kaldırma araçları ve şanzıman mekanizmalarına ilişkin temel 

fizik problemleridir. (ii) Kütlelerin serbest düşüşü ve mermilerin izlediği yol üzerine 

yapılan çalışmalar; balistiğe ilişkin fizik konularıdır. (iii) Hidrostatik, aerostatik ve 

atmosferik basınç yasaları; madenlerin havalandırması, cevherlerin eritilmesi, kanal 

ve yükseltme havuzu inşası, gemilerin şeklinin tasarlanması gibi problemler için 

önemlidir. (iv) Gök mekaniğinin problemleri ve dalgalar teorisi gemicilik için 

gereklidir. Netice itibariyle tüm fizik problemlerini genel yöntemler ile çözmek için 

sağlam bir teorik temel inşa etmenin koşulları olmuştur. Gök ve yer mekaniğinin 

sorunlarını çözmek için gerekli olan ansiklopedik incelemeyi Newton yapmıştır. 

Newton tarafından sorunsal edilen ilerici bilim konuları ilerici sınıf olan burjuvazinin 

taleplerini oluşturmuştur (Hessen, 2009; Hesen, 2010). 

Modern bilim ile hızlanan teknik gelişim Sanayi Devrimi ile devam etmiştir. James 

Watt’ın 1776’da patentini aldığı buhar makinası tekniğin niteliğinin sahip olduğu 

anlamı değiştirmiştir. Yukarıdaki kısa tarihi bilgiden de anlaşılacağı üzere o zamana 

kadar teknik belirli bir toplumsal talebi karşılamak için amaç edinilen aletin ortaya 

çıkarılmasıdır ve yine belirli amaçlar konularak geliştirilmesidir. Buhar makinasıyla 

temel sorunsal, bir güç elde edildikten sonra bunun nerede kullanılacağıdır. Yani artık 

önceden belirlenmiş amaçlara hizmet edecek araçların geliştirilmesi yerine, belirli bir 

aletle amaçların belirlenmesi söz konudur (Freyer, 2014: 37-38). Çünkü Watt buhar 

makinasını kömür ocaklarında dolan suyu pompalamak için geliştirmiş, fakat 

Birmingham’lı üretici Matthew Boulton ortaklığıyla bu makinayı madencilik 

dışındaki endüstrilere de satmışlardır (McClellan ve Dorn, 2013: 329). 1800’e 

gelindiğinde buhar makinası çoğu pamuklu imalathane olmak üzere 181 fabrikada 

kullanılır hale gelmiştir (Huberman, 2012: 193). 1770-1800 yılları arasında kalan 30 

yılı dünya tarihinde kesin bir dönüm noktasını oluşturmaktadır. Makineleşmenin 

sağladığı olanaklar, yeni ve üretken bir sanayi çerçevesinde ilk kez gerçekliğe 

dönüşmesine olanak vermiştir. Bu adımlarla 19. yüzyılda sanayi ve bilimdeki 

muazzam gelişme kaçınılmaz olmuştur. Bu yüzyıl yaşanan değişimin dünyanın her 

tarafında hissedildiği bir dönemdir. Ulaşımın hızla gelişmesi sanayinin hızla 

yayılmasını sağlamış ve eski feodal toplumsal ilişkileri yok etmiştir (Bernal, 2009a: 

476). 

Bilginin meslekleşmesi, disiplinlere ayrılması, yeni bilginin üretilmesi ve bilgi 

üretenlerin yeniden üretilmesi üzerine devamlılık gösteren kurumsallaşmaların 

oluşturulması 19. yüzyıla damgasını vurmuştur. Doğa bilimcileri üniversitelere 

girmeye başlamış, felsefe Newtoncu bilim karşısında düşüşe geçmiştir (Gulbenkian 

Komisyonu, 2012: 16-19). 19. yüzyılın son çeyreğine gelindiğinde kişilerin 

geliştirdiği bilimden ağırlıklı olarak sınai için geliştirilen bilim dönemine geçilmiştir. 

Ekonominin kaynaklık ettiği tekelleşme eğiliminin temelinde bilimsel gelişmeler 

yatmaktadır. Yüksek maliyetli bilimin gerekli kıldığı harcamaların tekeller tarafından 

343



karşılanması bu eğilimi arttırmıştır. Bu dönemde yapılan sınai bilimsel 

araştırmalarının %80’i tekelci şirketlerin araştırma enstitülerinde yapılmıştır (Bernal, 

2009b: 14, 25). 20. yüzyılın başlarında modern bilimin yararlılığına olan güven 

sınırsız olmuştur. Olumlu ve olumsuz tüm gelişmelerde, görkemli ve yıkıcı 

değişimlerde, savaşlarda ve devrimlerde bilime gereğinden fazla pay verilmiştir 

(Conner, 2013: 465; Bernal, 2009b: 11-12). Dünya üretici güçlerinin bütün 

evrelerinde ortaya çıkan gelişmeler anılan dönemin bilimsel ve teknolojik devrim 

olarak nitelenmesini sağlamıştır. Bir faaliyet alanında ortaya çıkan bilimsel gelişmeler 

hızla diğer faaliyet alanlarına yayılmış, bilim ve teknolojideki hızlı ilerlemenin önünü 

açmıştır. Atomik parçalanma yalnızca nükleer enerji sanayisinin doğmasına neden 

olmamış, aynı zamanda sanayide, tarımda, tıpta, izotop ve radyasyonların geniş çapta 

kullanılmasının önünü açmıştır. Üretim yöntemleri kökten değişmiş, yüksek derecede 

üretken araçlar ve yeni donatımlar kullanılmıştır (Shpirt, 1976: 13). 

ABD’de Bilimsel Araştırma ve Geliştirme Ofisi direktörü olan Dr. Vannevar Bush, 

Başkan Roosevelt’in isteği üzerine hazırladığı raporda kullandığı şu cümleler bilimin 

algılanan önemini ortaya koymaktadır (Conner, 2013: 461): “Bilimsel ilerlemeler 

günlük hayata geçirildiğinde, daha fazla istihdam gücü, daha yüksek maaşlar, daha 

az çalışma saatleri, daha çok ürün, dinlenmek, okumak ve sıradan insanın çağlar 

boyunca altında ezildiği ağır işler altında ezilmeden nasıl yaşayacağını öğrenmek için 

daha fazla zaman anlamına geliyor.” Raporunda bilimi “uçsuz bucaksız bir sınır/ 

Science- The Endless Frontier” olarak tanımlayan Bush, araştırma olgusunu bilimsel 

sermaye olarak nitelendirmiş ve sanayiye bilgi akışının önemi üzerinde durmuştur. 

Özetle bilimsel araştırmalardan yeni ürünler elde edilmesi, bunların dünya 

piyasalarına girecek bir ticari nitelik kazanması ve nihai olarak toplumun refahı 

amaçlanmıştır (Bush, 1945; Göker, 2004: 177-179). Bunun diğer bir anlamı bilimin 

sonuçlarının etki alanı devletlerin bilimi kontrol edecekleri mekanizmalar oluşturma 

fikrini doğurmuştur. Kısaca, askeri bilimin özellikle Birinci Dünya Savaşı’ndaki ve 

genel olarak bilimin uluslararası ekonomik ilişkilerdeki belirleyiciliği; o güne kadar 

çoğunlukla patent, savaş teknolojisi gibi bilimin belirli bir yönü ile ilgilenen devletleri 

sürekli ve sistemli politikalar üretmeye itmiştir. 

3. BİLİM POLİTİKALARI-EKONOMİ İLİŞKİSİNİN BİRİNCİ 

EVRESİ: KALKINMA İÇİN BİLİM 

Bush’un bilime olan güvenin boyutunu gösteren raporundan bir ay sonra Hiroshima 

ve Nagasaki’de kullanılan silahlar nükleer fiziğin yıkıcı gücünü ortaya koymuştur. Bu 

olayları doğuran proje, 1941’de Roosevelt’in başlattığı bilime dayalı araştırma 

faaliyeti olan Manhattan Projesi, devletin bilimi uzun süreli denetleyici bir 

mekanizma içine almasının ilk örneğidir (Ansal, 1997: 191-192). Bilim artık siyasi 

kararların tam merkezine oturmuş, bilim-hükümet-sanayi iç içe geçmiştir (Fara, 2012: 

411). Böylece bilim politikası savaş yıllarında ortaya çıkmıştır ve uzun süre Soğuk 

Savaş’ın da etkisiyle yoğunluklu olarak bu alana hizmet etmiştir (Türkcan, 2003: 

154). Ancak bu diğer alanlarda özellikle de çalışmanın sorunsalı olan ekonomik 

alanda bilimin kullanımını zayıflatmamış aksine yükselişe geçen ekonomik 

paradigmaların öbeğine oturmuştur. 

344



İkinci Dünya Savaşı’nın sonunda yükselişe geçen ulusal kalkınma, ulusal refah 

devletinin eşdeğeri şeklinde sunularak her yerde genişleyen dünya ekonomisinin 

olumlu etkisiyle büyük bir vaade dönüşmüştür (Wallerstein, 2000: 37, 82). İktisadi 

kalkınmanın modernleşmeyi beraberinde getireceği varsayılmış, böylece kalkınma 

toplumların en başta gelen hedefi arasında yer alarak savaş sonrası dünyanın özgül 

boyutlarından biri olmuştur (Keyder, 2004: 9). Bu bağlamda kalkınma ile ilgili model 

ve düşüncelerin üretildiği kırklı ve ellili yıllarda ‘kalkınma iktisadı’, iktisadın bir alt 

disiplini olarak doğmuştur. Eski canlılığını yitirse de konu ile ilgili akademik 

çalışmalar devam etmektedir (Hirschman, 2010: 23). Çalışmanın sorunsalı açısından 

ele alındığında, bu dönemde bilim kalkınmanın önemli öğelerinden biri olarak 

görülmüştür. Bilimin önemi iki temel nedenden kaynaklanmaktadır. Öncelikle 

kalkınmanın dayandığı planların bilimsel verilere dayanılarak hazırlanması bilim 

kurumlarının yaygınlaşmasını sağlamıştır. İkincisi sanayileşme ile eşdeğer görülen 

kalkınmanın gerçekleşebilmesi bilimsel gelişmelere bağlanmıştır. Bu nedenle 

kalkınma anlayışının yükselişi ile dünyada bilim politikalarının ortaya çıkışı ve 

yaygınlaşmasının yakın tarihlere denk gelmesi manidardır. Nitekim Ekonomik 

Kalkınma ve İşbirliği Örgütü’nün 1963’te düzenlediği bilimle ilgili bakanlar 

toplantısının ilkinde katılan bakanlardan yalnızca dördü bilim ve araştırma ile ilgili 

bir bakanlığı temsil ederken, 1966’da düzenlenen ikinci toplantıda katılımcıların 

2/3’si bilim ve araştırma ile ilgili bir sıfatla toplantıya katılmışlardır. 1968’de 

gerçekleşen üçüncü toplantıda birkaç ülke dışında tüm ülkeler bilim ile ilgili bir bakan 

ve kendilerine refakat eden iktisadi işlerden sorumlu bakan ve üst düzey sorumlular 

ile toplantıda temsil edilmişlerdir (Türkcan, 1981: 46). 

Bilim-kalkınma ilişkisini gözlemleyebileceğimiz önemli referans noktalarından birisi 

de Birleşmiş Miletler (BM) tarafından yapılan çalışmalardır. BM Danışma 

Komitesi’nin Mayıs 1963 tarihli “Gelişme için Bilimsel ve Teknolojik Uygulamalar” 

başlıklı raporunda teknoloji, dünyada daha iyi hayat seviyesinin temini noktasında en 

güçlü faktör olarak ifade edilmiştir. Raporda ülkelerin gelişmesine katkıda bulunacak 

tarım, sanayi, ulaşım vb. alanlardaki sorunlarını kuracakları ulusal kurumlar aracılığı 

ile çözebileceklerini belirtmiştir. Bu kurumların yeterli teknik donanıma sahip olması, 

genç araştırıcıları araştırmaya itecek özelliklerinin bulunması ve bilgi transferini 

sağlayacak mekanizmalara sahip olması üzerinde durulmuştur (BM, 1973: 1, 53). 

Özetle, İkinci Dünya Savaşı’nın sonunda azgelişmiş ülkeler için içe dönük büyümeye 

ve daha bağımsız bir ilişkiye dayalı yeni bir rejimin başlangıcı söz konusudur ve bu 

dönem bilim adamları ve politika yapıcıları arasında, doğru kalkınma stratejileri 

tasarlamak için gerekli olan kalınma sürecini anlama ve bu yönde çalışmalara 

yönelme konusunda ilginin başlangıcına işaret etmektedir (Thorbecke, 2013: 123- 

124). 

Başlangıçta kalkınma amacının önemli bir aracı olarak uygulanan bilim politikaları, 

sonraki yıllarda başlı başına bilim ve teknoloji politikaları terimi altında 

sanayileşmenin yeni bir tanımı haline gelmiştir (Türkcan, 2003: 154). Türkiye 

açısından bilim politikasının oluşması ve gelişimi konusunda dünyadaki gelişmelerle 

paralellik göstermektedir. 1963’te başlayan Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 

politikalarının ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bilim ve teknoloji konusuna kalkınma 

anlayışının şekillendirdiği ilk dört planda artarak önem verilmiştir. Birinci planda 

345



bilim başlığı kullanılmasa da konu, “İnsangücü, İstihdam, Eğitim ve Araştırma” 

başlığı altında “Araştırma” alt başlığıyla işlenmiştir (DPT, 1963: 463-467). İkinci 

planda “Ekonomik Gelişmede İnsan Unsuru” başlığı altında “Bilim ve Araştırma” ve 

“Milletlerarası Teknik ve Bilimsel Dayanışma” şeklindeki iki alt başlık olarak; 

üçüncü planda “Teknolojik Gelişme ve İnsangücü” ve dördüncü planda “Bilim ve 

Teknoloji” ana başlıklarıyla yer almıştır (DPT, 1968; DPT, 1973; DPT, 1979). Bu 

planlarda bilim ve teknolojinin başta endüstrileşme olmak üzere iktisadi ve toplumsal 

konularda gelişimin önünü açacağı ve genel olarak kalkınmaya engel olan sorunların 

çözümünü sağlayacağı vurgusu yapılmıştır. Yeterli altyapının mevcut olmaması 

belirlenen ilk politikaların bu açığı kapamasına yönelik olmuştur. Bu bağlamda 

planlarda araştırmacı personel sayısının arttırılması, bilimin kurumsallaşması, 

uluslararası teknoloji transferinin yaygınlaştırılması üzerinde durulan temel konular 

olarak öne çıkmıştır (DPT, 1963: 466-467; DPT, 1968: 197-204; DPT, 1973: 681- 

690). 

Birinci planda hedef olarak yer edinen ve Türkiye’nin ilk bilim kurumu olan 

TÜBİTAK aynı yıl, 1963’te kurulmuştur. Birçok alanda bölümlere, enstitülere ve 

teknik müdürlüklere ayrılan kurumun ilk dört plan süresince alt birimlerinin 

neredeyse tamamında kalkınmanın bir amaç olduğu ve kalkınmayla birlikte kalkınma 

planlarının birimlerce yapılacak çalışmalara kılavuzluk edeceği belirtilmiştir 

(TÜBİTAK, 1989). Tüm gelişmelere rağmen bilim politikaları konusunda yeterli 

gelişme sağlanamamıştır. Nitekim dördüncü planda ulusal bilim politikalarının hala 

net olmadığı ve araştırma ve geliştirme (Ar-Ge) kaynaklarının yetersiz olduğu 

belirtilmiştir. Planda kalkınma planları ile bilim-teknoloji sistemi arasında başarılı bir 

bağın kurulamaması, bilim-sanayi arasındaki organik bağın yetersiz kaldığı ve 

sanayileşmeye uygun bir teknoloji politikasının geliştirilmediği şeklinde eleştiriler 

getirilmiştir (DPT, 1979: 48-51). 

4. BİLİM POLİTİKALARI-EKONOMİ İLİŞKİSİNİN İKİNCİ 

EVRESİ: REKABET İÇİN BİLİM 

Bilim ve teknoloji politikalarının 1980 sonrasında hedeflediği temel olgu dışa 

açılmanın bir gereği olarak rekabettir. Ancak 1960’larda kalkınma politikalarında bir 

alt bileşen olarak yer alan bu politikaların ikinci evrede, rekabet politikalarının çatısı 

altında toplandığını söyleyemeyiz. Bunun yerine yenilik politikaların öne çıktığı 

görülmektedir. Yenilik kalkınma kavramı ile düşünüldüğünde bir amaç değil daha çok 

bir araç niteliği taşıdığından kalkınma ile aynı düzlemde olan ve temel bir hedef olarak 

sıklıkla vurgulanan rekabet kavramı başlık olarak belirlenmiştir. 

4.1. Neoliberal Dönemde Rekabetin Anlamı 

İkinci dünya Savaşı’ndan sonra ticaretin serbestleştirilmesi yönünde bazı gelişmeler 

kaydedilse de 1970’li yıllara kadar gelişmiş ve 1980’lere kadar gelişmekte olan 

ülkelerde ekonomi yönetiminde devlet planlaması ve müdahalesinden yana olan 

yaklaşımların etkisi hâkim olmuştur (Chang, 2013: 91-92). Bu dönemde en azından 

batı ülkelerinde Keynesyen, sosyal ve Hristiyan demokrat ya da bir ölçüde Marksist 

düşüncelerin etkisi büyüktür. Temel sosyal ve politik kararların alınmasında piyasanın 

belirleyici olması; devletin ekonomideki rolünün azaltılması ve sermayeye tam bir 

346



özgürlük tanınması fikri o zamanın ruhuna tamamen yabancıdır (George, 2009: 33- 

34). Fakat Bretton Woods sisteminin çökmesi, her ülkede enflasyonist dalgaların baş 

göstermesi, 1973 ve 1978’de yaşanan petrol şokları bu fikirlerin kabul görmesinin 

önünü açmıştır. Yaşanan bunalımın bir boyutunu üretimin düşmesi yani durgunluk 

diğer boyutunu fiyat artışları oluşturmuştur. Böylece 20 yıllık bir süreci kapsayan 

kalkınma ve zenginleşme yerini karmaşık ve uzun dönemli bir bunalıma bırakmıştır 

(Şaylan, 2003: 120, 122). 

Bunalım refah devletinin sorgulanmasına yol açarak ona dair ilkelerin yerine 

yenilerini getirmiştir. Bu kapsamda yetersiz iktisadi gelişmenin nedenini aşırı devlet 

müdahalesine bağlayan neolibreal yaklaşım, 1970’lerin sonundan itibaren yükselişe 

geçmiştir. Bunun anlamı ithal ikameci sanayileşme ve finansal baskı gibi stratejiler 

yoluyla devletin temel aktör olduğu ulusal kalkınmacılık anlayışını tersyüz edecek 

yeni bir döneme geçilmesidir (Öniş ve Şenses, 2013: 347). Neolibrealizmin üzerinde 

uzlaşmanın olduğu ortak bir tanımından söz etmek mümkün değilse de sermayenin 

ideolojisi olduğu yönünde ittifak vardır (Çitçi, 2008: 5). Bu nedenle toplumsal, siyasal 

ve yönetsel alanları içerse de temel özelliği itibariyle ekonomiktir (Güzelsarı, 2003: 

17). Kavram 1930’lardaki büyük çöküşe kadar hakimiyetini sürdüren Ortodoks 

‘laissez-faire’ iktisat ideolojisinin yeniden canlanışıdır (Harman, 2009: 78). Thorsten 

ve Lie (2009: 161) neoliberalizm olgusunun yaygınlaşmasına öncülük eden bir dizi 

yazara atfı yaparak kavramı şu şekilde tanımlamaktadır: “neolibralizm, devletin 

yegane meşru amacının güçlü özel mülkiyet hakların kadar bireysel özellikle de ticari 

özgürlüğü korumak olduğu kanaatini en dikkat çekici ve prototipik olarak 

benimseyen, sınırları sert bir biçimde çizilmemiş politik inançlar dizisidir.” 

Neolibralizm devletin güç ve büyüklük olarak minimal düzeye gelmesini, uluslararası 

düzeyde uygulanabilir serbest piyasa ve serbest ticaret sistemini, özgürce uyarlanmış 

piyasa mekanizmasının mal ve hizmetlerin mübadelesinde optimal yol olduğunu 

bünyesinde barındırmaktadır. 

En öz biçimiyle eski anlayışın yeni anlayıştan farkı, piyasanın müdahale ile değil 

rekabet yoluyla tanımlanmasıdır. Rekabet yeni düzenin merkezinde yer almakta ve 

diğerlerinden farklı bir yerde konumlandırmaktadır (Dardot ve Laval, 2012: 178). 

Ulus devletlerin tarihindeki jeopolitik ve askeri rekabetin yerini kapitalist rekabet tarzı 

almıştır (Wood, 2014: 160). Bir kültür olarak düşünülen rekabet, ekonomik etkinliğin 

yanı sıra ahlaki, dini ve diğer toplumsal değerlerinde belirleyici mekanizması olarak 

görülmektedir (Evre, 2015: 9). Neolibrealizmin temel değeri olarak görülen rekabetin 

kaynakları etkin dağıtacağı ve buna dayanılarak sonuçlarının kötü olmayacağı 

varsayılır. Rekabetçi sistem içinde geride kalanların zaman içerisinde iyileşeceği 

düşünülür. Ayrıca kamu sektörünün hacminin kâr ya da piyasa payı için yapılan 

rekabete ilişin temel kanunlara uymadığından ya da uyamadığından azaltılması 

rekabetin doğurduğu bir sonuçtur. Diğer bir ifade ile minimal devlet ve özelleştirme 

olguları da bu anlayıştan türemiştir (George, 2009:38-39). Bu yüzden rekabet 

neoliberalizmin temel yapısını oluşturmaktadır (Golop, 2012: 115). Kapitalizmin 

popüler yayınlarında ya da ciddi teorik eserlerde rekabet sözcüğü ile sıklıkla 

karşılaşılır ve insanların doğal rekabet eğilimlerinin piyasa ile dinamik hale 

getirilmesi ve herkese fayda sağlayacak bir toplumsal sistemin kurulması için 

347



kullanılması, kapitalizmin büyük başarılarından biri olarak iddia edilmektedir 

(Harvey, 2015: 139). Devletin rolü ise rekabet ortamını sınırlamak değil korumaktır. 

4.2. Rekabet Etmede Bilim Politikalarının Yeri ve Önemi 

Bilim politikaları açısından içinde bulunduğumuz rekabet evresinde, bilim-rekabet 

ilişkisini açıklayan en önemli olgu inovasyondur/yeniliktir. Bilim politikalarını 

biçimlendiren yenilik için OECD ve Eurostat (2005: 50) tarafından belirtilen asgari 

koşul; “ürün, süreç, pazarlama yöntemi veya organizasyonel yöntemin” yeni 

olmasıdır. Yenilik icattan farklı olarak ürün, üretim yöntemi ya da cihaz ile ilgili ilk 

ticari başarı gerçekleştirildiğinde ortaya çıkmaktadır. Oysa icatlar her zaman 

teknolojik yeniliklere neden olmayabilir (Freeman ve Soete, 2003: 7). Bu anlamıyla 

ilk kez Schumpeter tarafından ortaya atılan ve büyümenin temel gücü olarak görülen 

yenilikte, ortaya atılan fikrin üretime dönüştürülmesi ayırt edici özelliktir (Oğuztürk, 

2003: 270). Ürünün piyasaya çıkması yani ticari bir değere kavuşmasının yanı sıra 

toplumsal bir amaç için kullanıma girmesi (Freeman ve Soete, 2003: 7) şeklinde 

sosyal boyuta içkin tanımlamalara konu olsa da yeniliğin esas boyutu iktisadidir. 

Yeniliğin sonucunda ulaşılan ticari başarıdan kastedilen herhangi bir ticarileşme 

değil, firmalar açısından performanslarına katkıda bulunan ve olgun ekonomilerin 

rekabet edilebilirliğini arttıran ticarileşmedir (Bruce ve Harvey, 2010: 200). Diğer bir 

ifadeyle, yenilik iktisadi gelişmenin temel koşullarından biri ve hem firmalar hem de 

ulus devletler açısından rekabet mücadelesinin en kritik unsurlarından biri olarak 

kabul edilmektedir (Freeman ve Soete, 2003: 7). 

Birbiri ile iç içe girmiş teknoloji ve yenilik politikalarıyla ilgili neoklasik yaklaşımın 

devamı olan neoliberal ve evrimci/Schumpeterci olmak üzere iki temel yaklaşım 

bulunmaktadır. Yenilikçiliği dışsallık olarak kavrayan ve herkesin gelişmelerden eşit 

bir şekilde faydalanacağını ileri süren neoklasik anlayış, 1980’li yılların sonundan 

itibaren yerini bir toplumda yenilik yapabilme yetisini o toplumdaki ekonomik ya da 

değil tüm aktörlerin etkileşimi sonucu olarak gören evrimci yaklaşıma bırakmıştır 

(Oğuztürk, 2003: 270). Neoliberalizmin yükselişe geçtiği yıllarda eklektik bir şekilde 

evrimci yaklaşımın bilim ve teknoloji politikalarında hakim olması oldukça şaşırtıcı 

görülmektedir (Alpaslan vd., 2008: 6). Neoklasik yaklaşımda teknolojik yenilikler ve 

bilginin piyasa koşullarında kaynakların etkin bir şekilde tahsisini sağlayan (i) 

ürünlerin dışlanabilir olması, (ii) rekabetçi olması ve (iii) şeffaflık koşullarını her 

zaman taşıyamayacağı varsayılır. Bu nedenle teknolojik yenilikler üretilirken 

piyasanın aksamaması için devletin teknoloji ve yenilik politikalarıyla kaynak tahsis 

süreçlerini etkilemesi gereklidir (Taymaz, 2001: 6). 

Evrimci iktisatçılar ise neoklasik iktisatçıların piyasa mekanizmasının daha iyi 

işlemesine yönelik olarak kabul ettikleri sınırlı devlet müdahalesi anlayışının eksik bir 

yaklaşım olduğunu varsayarlar (Kökocak, 2005: 91). Evrimci yaklaşıma göre 

ekonomik gelişmenin temeli yeniliktir. Yaklaşımda zayıflayan sektörlerin meydana 

getirdiği yıkım ile ortaya çıkan ekonomideki yeni teknoloji ve endüstrilerin 

oluşumunu içeren evrimsel bir süreç varsayımı söz konusudur. Shumpeter’in 

ekonomik yapının merkezine oturttuğu girişimci, ortaya çıkardığı teknolojik yenilikle 

yüksek bir kâr marjı elde eder ve bu yeniliğin diğer firmalara transferiyle bu marj iner 

ve başka bir girişimcinin yeni bir yeniliği ortaya çıkarmasına dek sürer (Ansal, 2004: 

348



41). Evrimci yaklaşımın teknoloji ve yenilik politikası, firmaların ve ulusal yenilik 

sisteminin teknolojik yeteneğini geliştirmeye yöneliktir. Firmalar tek başlarına yenilik 

yapamayacakları için firmalar ve kâr amaçlı olmayan kuruluşlar arasındaki etkileşim 

önemlidir. Bu bağlamda bilim ve teknoloji politikası; yenilik için ortam oluşturacak 

işbirliğini teşvik etmek, (ii) firmaların yenilik kültürünü geliştirmek ve düşüncesini 

teşvik etmek, (iii) ağ tipi örgütlerle teknoloji ve bilgi akışını desteklemek, (iv) ilgili 

kurumsal yapıları ve geliştirmek ve ulusal yenilik sistemlerinin etkin çalışmasını 

sağlamak amacındadır (Taymaz, 2001: 9, 15-16). Bu özellikleri nedeniyle bilim ve 

teknoloji politikalarında kabul gören ve uygulanan evrimci yaklaşım neoliberal 

dönemde devlet müdahalesinin özgün biçimidir. Özellikle OECD’nin yayılmasında 

etkili olduğu ve devletlerin bilim politikalarını çatısı altında topladıkları ulusal yenilik 

sistemleri aracılığıyla, piyasa-devlet ilişkisinde bir karşıtlık değil tamamlayıcılık söz 

konusudur (Alpaslan, 2008: 8-9). 

Türkiye yenilik politikalarıyla 1990’larda tanışmıştır. 1980 öncesinde genel olarak 

yenilik kavramı petrokimya, plastik, tarım gibi çeşitli sektörlerde bir amaç olarak 

sayılmışsa da (DPT, 1973: 682; DPT, 1968: 425; DPT, 1979: 488; DPT, 1985: 67) 

yukarıdaki bağlamda ele alınışı 1996-2000 yılları için hazırlanan VII. Kalkınma 

Planı’na rastlamaktadır. Planın “Bilim ve Teknolojide Atılım Projesi” başlığında zayıf 

olan rekabet gücünün yenilikçi teknolojilerin geliştirilmemesinden kaynaklandığı 

belirtilerek yenilik bir amaç olarak sayılmıştır (DPT, 1996: 74-76). VIII. Kalkınma 

Planı’nda bilimin sağlam bir zeminde işlemesi için Ulusal Yenilik Sistemleri’nin 

önemine değinilerek gerekli adımların atılmasına karar verilmiştir (DPT, 2001: 126- 

128). Yenilik kavramı bu planla birlikte bilim ve teknoloji politikalarının tasarlandığı 

başlıklarda yer edinmiştir. VIII. Kalkınma Planı bilimi “Bilim ve Teknoloji 

Yeniliğinin Geliştirilmesi” başlığı ile düzenlerken IX. Kalkınma Planı’nda “Ar-Ge ve 

Yenilikçiliğin Geliştirilmesi” başlığı kullanılmıştır. Planda yeniliğin ekonomik 

rekabetin vazgeçilmez unsuru olduğu belirtilerek, yeniliğin ihtiyaç duyduğu Ar-Ge 

faaliyetlerinin önemine değinilmiştir (DPT, 2007: 5, 75). X. Kalkınma Planı’nda 

ekonomik büyüme ve yeniliğin bir arada anıldığı “Yenilikçi Üretim, İstikrarlı Yüksek 

Büyüme” ana başlığı kullanılmıştır. Özel sektörü yeniliğin merkezine alan planda 

araştırmaların ticari bir değere dönüşmesi ve uluslararası düzeyde rekabet etmeye 

katkıda bulunması şeklindeki açıklamayla yeniliğin nihai hedefi açıkça ortaya 

konmuştur (DPT, 2013: 86-87). Sonuç olarak Türkiye’nin bilimden beklentileri ve 

ilgili politikaları bu beklentiler doğrultusunda şekillendirme anlayışı dünyadaki 

gelişmelerden görece geç olsa da farklı değildir. 

5. SONUÇ 

Modern bilimin doğuşu bilim-iktidar ilişkisinde bir çatışmaya tanıklık etse de 

ilerleyen zamanda bu ilişki uzlaşı ve kaynaşmaya yerini bırakmıştır. Önceleri teknik 

gelişmelere toplumsal ihtiyaçlar; bilimsel ilerlemeler ise büyük oranda bilim insanının 

merakı kaynaklık etmiştir. Bilim ve teknoloji iki ayrı alan olarak ve çoğunlukla zayıf 

bir ilişki içinde hatta bağımsız gelişmiştir. Ancak modern bilimin doğuşuyla bilimin 

teknolojiye uygulanmasının ve tekniğin de bilimin önünü açmasının ortaya çıkardığı 

sonuçlar ikisi arasındaki dolaylı ilişkiyi doğrudan bir ilişkiye evirmiştir. Sanayi 

Devrimi ile birlikte artık amaçların hâkimiyetinden araçların belirleyici olduğu bir 

349



döneme geçilmiştir. Diğer bir ifadeyle, bilimsel bir buluşun ya da teknik bir gelişimin 

yalnızca onu ortaya çıkaran sebeplere münhasır özelliğiyle değil başka alanlar için de 

kullanılabilir olduğu keşfedilmiştir. 

19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başında tekelci şirketlerin arzuladıkları gelişmelerin 

gerektirdiği olan bilim bunların kurduğu araştırma birimlerinde geliştirilirken, yüksek 

harcamalar gerektiren bilimsel gelişmelerin finansı da bu tekeller tarafından 

karşılanmıştır. 20. yüzyılın ilk yarısında bilimin ekonominin yanı sıra özellikle askeri 

alandaki belirleyiciliği bilimin gücünün tam olarak anlaşılmasını sağlamıştır. Bunun 

yanı sıra politikacılar ve bürokratların bilimi rasyonel karar vermenin önemli bir aracı 

olarak görmeleri bilimi artık bir merak konusu ve tekniği kendini hissettiren bir 

toplumsal ihtiyacın sonucu olmaktan çıkarmıştır. Bilim artık sıkı bir denetim 

mekanizması içinde bütünsel kullanıma konu olmuştur. Bu bütünsellikten kastedilen 

bilimin her yönüyle sürekli kullanımı, kamu ve özel kesimin bilgiyi yönetilebilir 

kılacakları mekanizmalar ve kurumsal yapılar oluşturmasıdır. 

İlk kez ABD’de İkinci Dünya Savaşı’yla bir politikaya dönüşen bilim ve teknoloji 

hem kalkınma planlarında yer edinerek hem de ulusüstü kurumların teşvik etmesiyle 

diğer ülkelere yayılmıştır. Bu dönemde bilim politikalarının varmak istediği ana hedef 

kalkınmanın amaçlarına mutabık bir şekilde sanayileşmedir. Fakat 1970’lerde 

Keynesçi ekonomik düzenin düşüşe geçmesi neoliberal koşulların oluşmasının 

zeminini hazırlamıştır. Yeni dönemde kalkınma bir amaç olarak varlığını sürdürse de 

rekabet edilebilirliğin arttırılması devletler açısından en önemli hedef haline gelmiştir. 

Bilim politikalarının içerisinde yer aldığı yenilik ise rekabetin sağlanmasında kritik 

unsur olarak görülmüştür. Böylece bilim politikaları kalkınma iktisadından sonra 

yenilik iktisadı ile içselleşmiştir. 

Türkiye’nin bilim ve teknoloji politikalarıyla varmak istediği amaçlar ve bunun için 

kullandığı yöntem ve araçlar gelişmiş ülkelerle neredeyse aynıdır. Kalkınma 

planlarıyla birlikte bilim politikaları sanayileşme politikalarına hizmet ederken, yeni 

dönemde rekabetin önemli bir unsuru olarak görülmüştür. Bunu yalnızca çalışmanın 

sınırladığı planlarda değil TÜBİTAK gibi kurumsal gelişmelerde, bilim ve 

teknolojiyle ilgili yasal düzenlemelerde ve diğer ilgili dokümanlarda okumak 

mümkündür. 

KAYNAKÇA 

Alpaslan, B. Avşar, K. E. & Akseki, U. (2008). Neo-Liberal Politikalar- Ulusal Bilim 

ve Teknoloji Politikaları Ekseninde Türkiye ve Avrupa Birliği: Türkiye’nin 

Çevreleşmesi. İzmir, II. Ulusal İktisat Kongresi, DEU İİBF, 20-22.02.2008, 

1-27. 

Ansal, H. (1997). Bilim ve Emek Süreci. Bilim, Bilim Politikası ve Üniversiteler, 

(Haz. Emine Akalın, Hakan Aydoğdu, Reşat Saraoğlu). İstanbul: Bağlam 

Yayıncılık, 187-193. 

Ansal, H. (2004). Geçmiş ve Gelecekte Ekonomik Gelişmede Teknolojinin Rolü. 

Teknoloji. Ankara: TMMOB, 35- 58. 

Basalla, G. (2013). Teknolojinin Evrimi, (Çev. Cem Soydemir), İstanbul: Doğu-Batı. 

350



Bayırbağ, M. K. (2013). Kamu Politikası Analizi İçin Bir Çerçeve Önerisi, Kamu 

Politikası Kuram ve Uygulama. Der. Mete Yıldız ve Mehmet Zahid Sobacı. 

Ankara: Adres Yayınları. 

Bernal, J. D. (2009a). Tarihte Bilim I. İstanbul: Evrensel Basım. 

Bernal, J. D. (2009b). Tarihte Bilim II. İstanbul: Evrensel Basım. 

Bernal, J. D. (2011). Bilimin Toplumsal İşlevi. İstanbul: Evrensel Basım. 

BM. (1973). Kalkınma İçin Bilim ve Teknoloji, (çev. Sedat Törel), Ankara: U.İ.B. 

Yayınları. 

Bruce, D. & Harvey, H. (2010). Marka Bilmecesi. (çev. Aslı Özer). İstanbul: Türkiye 

İş Bankası. 

Bush, V. 1945, Science The Endless Frontier. United States Government Printing 

Office, Washington. https://www.nsf.gov/od/lpa/nsf50/vbush1945.htm, 

(24.07.2014). 

Conner, C. (2013). Halkın Bilim Tarihi. (çev. Zeynep Çiftçi Kanburoğlu). Ankara: 

TÜBİTAK. 

Çitçi, O. (2008). Yeni Siyaset: Neoliberalizm ve Postmodernizmin Siyasal Projesi. 

Sosyal Bilimler Dergisi, 1(2), 2-32. 

Dardot, P. & Laval, C. (2012). Dünyanın Yeni Aklı. (çev. Işık Ergüden). İstanbul: Bilgi 

Üniversitesi Yayınları. 

Doko, E. (2011). Dahi ve Dindar Isaac Newton. İstanbul: İstanbul Yayınevi. 

DPT, 1963, Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963-1967). http://ekutup.dpt.gov.tr, 

(25.11.2014). 

DPT, 1968, İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1968-1972). http://ekutup.dpt.gov.tr, 

(26.11.2014). 

DPT, 1973, Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1973-1977). http://ekutup.dpt.gov.tr, 

(27.11.2014). 

DPT, 1979, Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1979-1983). 

http://ekutup.dpt.gov.tr, (27.11.2014). 

DPT, 1985, Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985-1989). 

http://www.kalkinma.gov.tr, (25.11.2014). 

DPT, 1990, Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990-1995). 


DPT, 1995, Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996-2000). 


DPT, 2000, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (2001-2005). 


DPT, 2006, Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013). http://www.kalkinma.gov.tr, 

(25.11.2014). 

DPT, 2013, Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018). http://www.kalkinma.gov.tr, 

(25.11.2014). 

Erat, V. & Arap İ. (2016). Dünyada ve Türkiye'de Bilim İktidar İlişkisinin Evrimi. 

Ankara: Notabene Yayınları. 

Evre, B. (2015). Neo-Liberalizmin Teorik Açmazları ve Pratik Sonuçları: Bir 

Paradigma Krizi. Amme İdaresi Dergisi, 48(4).1-18. 

Fara, P. (2012). Bilim Dört Bin Yıllık Tarih. İstanbul: Metis Yayınları. 

351



Forti, Augusto, 1997, “Modern Bilimin Doğuşu ve Düşünce Özgürlüğü”, Bilim ve 

İktidar. (çev. Mehmet Küçük), TÜBİTAK, Ankara, s. 23- 38. 

Freeman, C. & Soete, L. (2004). Yenilik İktisadı. (çev. Ergun Türkcan). Ankara: 

TÜBİTAK. 

Freyer, H. (2014). Sanayi Çağı. Ankara: Doğubatı. 

George, S. (2009). Neoliberalizmin Kısa Tarihi. Neoliberal İktisadın Marksist 

Eleştirisi. İstanbul: Kalkedon, 33- 47. 

Golob, U. (2012). Sosyal Ekonomi ve Toplumsal Sorumluluk: Küresel Neoliberalizm 

Anarşisine Alternatifler. Atılım Sosyal Bilimler Dergisi. 2(1), 107-122. 

Göker, A. (2004). Pazar Ekonomilerinde Bilim ve Teknoloji Politikaları ve Türkiye. 

Teknoloji. Ankara: TMMOB, 123-220. 

Gulbenkian Komisyonu. (2012), Sosyal Bilimleri Açın. İstanbul: Metis Yayın. 

Güzelsarı, S. (2003). Neo-Liberal Politikalar ve Yönetişim Modeli. Amme İdaresi 

Dergisi. 36(2), 17-34. 

Harman, C. (2009). Neolibralizmi Yorumlamak, Neoliberal İktisadın Marksist 

Eleştirisi. İstanbul: Kalkedon. 

Harvey, D. (2015). On Yedi Çelişki ve Kapitalizmin Sonu. (çev. Esin Soğancılar). 

İstanbul: Sel Yayıncılık. 

Hessen, B. (2010). Newton’un Principia’sının Toplumsal ve Ekonomik Kökenleri. 

Bilim Sosyolojisi İncelemeleri. Doğu- Batı, 65-147. 

Hirschman, A. O. (2010).Kalkınma İktisadının Yükselişi ve Gerilemesi Kalkınma 

İktisadı, Haz. Fikret Şenses. İstanbul: İletişim, 23-52. 

Huberman, L. (2012). Feodal Toplumdan Yirminci Yüzyıla, (çev. Murat Belge), 

İstanbul: İletişim. 

Jessop, B. (2008). Devlet Teorisi, (çev. Ahmet Özcan). Ankara: Epos Yay. 

Keyder, Ç. (2004). Ulusal Kalkınmacılığın İflası, İstanbul: Metis Yayınları. 

Kökocak, A. K. (2005). Ekonomik Güç: Bilim ve Teknoloji. Ankara: Odak. 

Lily, S. (2012). On Yedinci Yüzyılda Bilimsel Gelişmeler. Bilim Tarihi. İstanbul: 

Remzi Kitabevi, 194-199. 

Mann, M. (2013). Devletler, Savaş ve Kapitalizm. (çev. Semih Türkoğlu). İstanbul: 

Tarih Vakfı Yurt Yayınları. 

Mcclellan, J. E. & Dorn, H. (2013) Dünya Tarihinde Bilim ve Teknoloji, (çev. Haydar 

Yalçın). Ankara: Akılçelen. 

OECD & Eurostat. (2005). Oslo Kılavuzu Yenilik Verilerinin Toplanması ve 

Yorumlanması İçin İlkeler. Ankara: TÜBİTAK. 

Oğuztürk, B. S. (2003). Yenilik Kavramı ve Teorik Temelleri. SDÜ İİBF Dergisi, 

8(2), 253-273. 

Öniş, Z. & Şenses, F. (2013). Gelişen “Post-Washington Mutakabatı”nı (PWM) 

Yeniden Düşünmek. Neoliberal Küreselleşme ve Kalkınma. Der. Fikret 

Şenses. İstanbul: İletişim Yayınları: 347-385. 

Poulantzas, N. (2006). Devlet, İktidar Sosyalizm. Ankara: Epos. 

Poulantzas, N. (2014). Siyasal İktidar ve Toplumsal Sınıfla. Ankara: Epos. 

Russ, J. (2011). Avrupa Düşüncesinin Serüveni. Ankara: Doğubatı. 

Russell, B. (1969). Bilimden Beklediğimiz. İstanbul: Varlık Yayınları. 

Serdar, Z. (2001). Thomas Kuhn ve Bilim Savaşları. İstanbul: Everest. 

352



Shpirt, A. (1976). Bilimsel-Teknolojik Devrim ve Üçüncü Dünya. (çev. Nahit Tören). 

İstanbul: Sorun Yayınları. 

Şaylan, G. (2003). Değişim, Küreselleşme ve Devletin Yeni İşlevi. Ankara: İmge. 

Taymaz, E. (2001). Ulusal Yenilik Sistemi. Ankara: TÜBİTAK. 

Thorbecke, E. (2013). Kalkınma Doktrininin Evrimi, 1950-2005. Neoliberal 

Küreselleşme ve Kalkınma. İstanbul: İletişim Yayınları, 123-173. 

Thorsten, D. E. & Lie, A. (2009). Neoliberalizm Nedir? Neoliberal İktisadın Marksist 

Eleştirisi. İstanbul: Kalkedon, 141-170. 

TÜBİTAK. (1989). 25. Yılda TÜBİTAK. Ankara: Bizim Büro Basımevi. 

Türkcan, E. (1981). Ekonomi Politiğin Bir Aracı Olarak Bilim Politikası. Ekonomik 

Yaklaşım. 2(5). 34-77. 

Türkcan, E. (2003). Teknoloji Seçimi Olarak Bilim ve Teknoloji Politikaları. İktisadi 

Kalkınma, Kriz ve İstikrar. Der. Ahmet H. Köse, Fikret Şenses, Erinç 

Yeldan. İstanbul: İletişim, 153-169. 

Wallerstein, I. (2000). Bildiğimiz Dünyanın Sonu, (çev. Tuncay Birkan), İstanbul: 

Metis Yayınları. 

Weber, M. (2012). Sosyoloji Yazıları. İstanbul: Deniz Yayınları. 

Wood, E. M. (2014). Sermaye İmparatorluğu. İstanbul: Yordam Kitap. 

353



Öz 

Yoksullukla Mücadelede Mikrokredi: Muş İli Örneği 1 

Sultan APAYDIN 2 , Ömer Faruk ALTUNÇ 3 

Devletler üretimi artırarak gelir seviyesini yükseltmek ve yoksulluğu azaltmak için 

uyguladıkları politikalarda çeşitli araçlar kullanmaktadırlar. Bu araçlar içerisinde son 

yıllarda önemi daha da artan ve Türkiye’nin de içinde bulunduğu bazı dünya 

ülkelerinde uygulanan mikro kredi programı önemli bir yer tutmaktadır. Mikro kredi 

uygulamasının amacı; çalışmak isteyen ancak yetersiz iş imkanı nedeniyle iş 

bulamayan yoksul kadınların ekonomiye katılarak, üreten ve gelir elde eden bireyler 

olmasının sağlanmasıdır. Çalışmanın amacı; mikro kredi programının Doğu Anadolu 

Bölgesi Muş İl’inde yoksulluğu azaltmada etkin olup olmadığının incelenmesidir. 

Çalışmanın amacı gereği Muş İl’inde mikro kredi kullanan iki yüz kadına yüz yüze 

anket tekniği uygulanarak mikro kredinin kadınlar üzerindeki ekonomik etkileri 

incelenmiştir. Mikro kredi uygulaması sayesinde, iş imkanlarının yetersiz ve 

istihdamın az olduğu Muş İl’inde mikro kredi kullanan kadınların ve bu kadınların 

kurdukları işlerde çalıştırdıkları diğer kadınların istihdama katıldıkları ve üreten 

bireyler oldukları ve kadınların gelirlerinde görece artış olduğu tespit edilmiştir. 

Çalışmada mikro kredi uygulaması ile sadece kredi kullanan kadınların değil, hane 

halkı toplam gelirlerde, harcamalarda ve tasarruflarda da önemli artışlar meydana 

geldiği görülmüştür. Gelir seviyesi yükselen kadının ekonomik özgürlüğünü 

kazanması gerek aile içinde gerekse çevresinde kadının statüsünü artırarak 

özgüveninin artmasına neden olduğu gözlemlenmiştir. Çalışmamızda “Mikro kredi 

programı Muş ilinde yoksulluğu azaltmada etkindir” şeklindeki hipotezi destekleyen 

bulgulara ulaşılmıştır. 

Anahtar Kelimeler: Yoksulluk, Mikro Kredi, Muş, Anket 

Microcredit in Struggling Against Poverty: Evidence 

from Mus Province 

Abstract 

Governments use different tools in order to increase production and hence income 

levels and to decrease poverty. Micro credit is an outstanding programme whose 

significance has risen recently and which is applied in some countries one of which is 

1 

Bu çalışmanın uygulama kısmı Sultan Apaydın’ın “Yoksullukla Mücadelede Mikrokredi: 

Muş İli Örneği” başlıklı yayımlanmamış yüksek lisans tezinden alınmıştır. 

2 

Bilim Uzmanı, Muş Alparslan Üniversitesi, e-posta: imreapaydin@hotmail.com 

3 Doç. Dr., Muş Alparslan Üniversitesi, İ.İ.B.F. İktisat Bölümü, e-posta: 

o.altunc@alparslan.edu.tr 

354



Turkey. The purpose of this implementation is to make poor women who want to work 

but cannot find a job because of insufficient job opportunities able to join economy, 

produce and have an income. This study aims at searching whether this programme is 

efficient in reducing poverty in Mus; a city in Eastern Anatolian Region or not. The 

economic effects of micro credit on women were searched applying face to face 

questionnaire technique to two hundred women. It was found out in Mus, where job 

opportunities are limited and unemployment is high, women using this programme 

and employing other women in their enterprises joined employment and became 

producing individuals and a relative increase was observed in their incomes. It was 

seen that through the micro credit the total incomes, expenses and savings of not only 

the women using this but also of their families increased considerably. As a result, the 

women acquired economic freedom which promoted their status both within the 

family and the society and enhanced their self confidence. In our study, we attained 

findings which support the hypothesis that "microcredit implementation is efficient in 

decreasing poverty in the province of Mus". 

Keywords: Poverty, Micro Credit, Mus, Questionnaire 

1. GİRİŞ 

Yoksulluk toplumların hemen hepsinde görülen, birçok sosyal problemin hem nedeni 

hem de sonucu olarak karşımıza çıkan ve özellikle de son yıllarda üzerinde sıkça 

tartışılıp çözüm yolları üretilmeye çalışılan evrensel bir olgudur. Tarihin her 

döneminde olduğu gibi günümüzde de en önemli toplumsal sorunlardan biri olan ve 

dünyadaki birçok ülkede görülen yoksulluk sorununun önlenebilmesi için çeşitli 

çözüm yolları üretilip uygulanmıştır. Ancak sürekli değişim içinde olan toplumsal 

şartlar sonucunda değişen ekonomik, sosyal, siyasal, kültürel ve psikolojik faktörlerin 

etkisi ile yoksulluk sorunu gün geçtikçe daha karmaşık bir hal almıştır. Yoksullar, 

önemli iktisadi faaliyetlerden biri olan nitelikli iş gücü gereksinimine katkıda 

bulanamamaları nedeniyle, içinde bulundukları toplumda özellikle ekonomik yönden 

risk faktörü olarak görülmektedirler. Yoksulların sadece yardımlarla geçinip 

toplumsal emek sürecine katılamamaları da yine ülke ekonomisi için problem 


Yoksulluğu önleme amacıyla tasarlanan mikro kredi, yoksul insanların kendi işlerini 

kurabilmeleri ve kendi hesabına çalışmalarını sağlayarak yoksulluğu azaltmakla 

beraber istihdamı da artırmaktadır. 1970’li yılların sonunda Bangladeş’te iktisat 

profesörü olan Prof. Muhammed Yunus tarafından uygulanmaya başlayan mikro 

kredi zamanla uygulama alanı genişleyerek dünya çapında yayılmıştır. Mikro kredi 

olarak başlayan bu uygulama gelişerek günümüzde Mikro Finans Sektörü haline 

gelmiştir. Bu alanda çalışan kuruluşlar ise Mikro Finans Kuruluşu olarak 

adlandırılmaktadır. Dünyada 1980’li yıllardan itibaren uygulanan mikro kredinin 

Türkiye’de ilk uygulaması, 2002 yılından itibaren başlamıştır. Bu da bize Türkiye’nin 

pek çok alanda olduğu gibi mikro kredi alanında da dünyadaki uygulamaları geriden 

takip ettiğini göstermektedir. 

Türkiye genelinde bu konuda daha önce yapılan çalışmalarda, mikro kredi 

uygulamasının sosyo-ekonomik etkisi araştırılmıştır. Bu çalışmaların bazıları mikro 

355



kredi uygulamasının etkin olmadığını, kadınların gelirlerinde önemli bir değişime 

sebep olmadığını ifade etmektedir. Bazı çalışmalar ise mikro kredi uygulamalarının 

kendisinden beklediği etkiyi gösterdiğini, bu sayede kadınların işgücü piyasalarına 

aktif bir şekilde katıldıkları, özgüvenlerinde artış olduğu ve kendilerini daha özgür 

hissettikleri sonucuna ulaşmışlardır. 

Uluoğlakcı (2009) çalışmasında Ankara ilinde mikro kredi kullanan 321 üye üzerinde 

yapmış olduğu çalışmasında, mikro kredinin gelir artışı sağladığı ancak gıda ve eğitim 

harcamalarında bir artış yaratmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca kredi kullanımının, 

üyelerin kendilerine yönelik sosyal algısında istenen düzeyde bir etki yaratmadığı 

gözlenmiştir. 

Şengür ve Taban (2012), Eskişehir’deki mikro kredi uygulamasının etkilerini ortaya 

koymak üzere 336 mikro kredi kullanıcısı ile yapılan çalışmada; üyelerin gelirleri 

üzerinde önemli derecede, istihdam üzerinde kısmen olumlu etkisi bulunmaktadır. 

Ayrıca, mikro kredi kullanımının, kadının güçlenmesi, sosyal gelişimi ve özellikle de 

özgüveni üzerinde önemli etkiler yarattığı sonucuna ulaşılmıştır. 

Zengin ve Gökmen (2012) çalışmasında, mikro finans sistemine üye 163 kadın ile 

görüşmeler yapılmıştır. Mikrofinans sisteminin üyelerine, ekonomik ve sosyal 

anlamda katkı sağladığı, özellikle katılımcıların özgüvenlerinde artışların olduğu 

tespit edilmiştir. 

Ören vd. (2012) çalışmasında, Isparta ilinde mikro kredi kullanan 51 üye ile yapılan 

görüşmelerde, uygulamanın ekonomik açıdan yeterli düzeyde etki yaratmadığı ancak 

sosyal etkisinin daha baskın olduğu görülmüştür. Kadınların, ilk kredi kullanımından 

sonra daha bilinçli, özgüvenli ve cesaretli davranabildikleri bulgusuna ulaşılmıştır. 

Yıldız ve Göktaş (2013), Kırıkkale’de mikro kredi uygulamasının kadın yoksulluğu 

üzerine etkilerini analiz etmişlerdir. Araştırma, 2011-2012 yıllarında mikro krediden 

faydalanan toplam 44 kadınla mülakat tekniği ile yapılan görüşmelerle 

gerçekleştirilmiştir. Araştırma bulgularına göre; eğitim ve gelir düzeyi göreli olarak 

düşük olan ve çoğunluğu ev kadını olan kredi kullanıcıları bu sistem sayesinde büyük 

ölçüde yoksullukla mücadelede başarılı olmuşlardır. 

Baktır ve Erdem (2016) çalışmasında mikro kredinin, kullanıcılar üzerindeki 

ekonomik etkilerini ölçmek amacıyla bölge bazlı 60 ildeki 80 mikro kredi şubesine 

anketler gönderilmiştir. Analizlerde mikro kredi kullanan 814 kişinin cevapladığı 

anket formları kullanılmıştır. Mikro kredi uygulamalarının yoksul kadınların sosyal 

düzeylerinde meydana getirdiği değişiklikleri tespit etmek amacıyla yüz yüze 

görüşmeler yapmışlardır. Yapılan analizler sonucu elde edilen bulgulara göre, mikro 

kredi kullanan kişilerin sosyal düzeylerinde genel olarak olumlu etki yaptığı 

gözlemlenmiştir. Sosyal değişkenlerin bölgelere göre farklılıklarının 

incelenmesinden, mikro kredi kullanımından sonra G. Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki 

cevaplayıcıların sosyal düzeylerindeki iyileşmenin diğer bölgelerdekilere göre daha 

fazla olduğu görülmüştür. 

Yoksullukla mücadelede önemli bir araç olan mikro kredi uygulamalarına ilişkin Muş 

ili için yapılmış kapsamlı bir çalışma mevcut değildir. Yoksulluğun önemli boyutlara 

356



ulaştığı Muş ilinde bu çalışmanın yapılması ve bunu takiben diğer çalışmaların da 

yapılması önem arz etmektedir. Bu bağlamda çalışmanın amacı Muş ili özelinde kadın 

yoksulluğunu azaltmada mikro kredi uygulamasının etkin olup olmadığını tespit 

edebilmektir. Bu amaçla çalışmada öncelikle Muş ilinde önemli bir sorun olarak 

karşımıza çıkan yoksulluk kavramına değinilecektir. Sonraki bölümde yoksulluğu 

azaltmada etkin bir araç olarak görülen mikro kredi uygulaması incelenecektir. Son 

bölümde ise bu uygulamanın kadınlar üzerindeki etkileri ampirik olarak analiz 

edilerek, Muş ili için mikro kredi uygulamasının yoksulluğu azaltmada etkinliği 

tartışılacaktır. 

2. YOKSULLUĞA KADIN PERSPEKTİFİNDEN BAKIŞ 

İnsanlık tarihinin en eski toplumsal sorunlarından birisi olan yoksulluğun literatürde, 

üzerinde görüş birliğine varılmış bir tanımından söz etmek güçtür. Yoksullukla ilgili 

literatürlerde genellikle yoksulluğun tartışmalı bir konu olduğundan bahsederek giriş 

yapar. Zira tanımlar, yoksullara bakış açılarına göre ve toplumların zamanla değişen 

yapıları ve değerleri dikkate alındığında değişkenlik göstermektedir. Yoksulluk 

olgusunu oluşturan bu çok çeşitli ilişkiler ağı nedeniyle tek tip bir tanım ortaya 

koymak mümkün değildir (Özuğurlu: 2002, 175). Yoksulluk ile ilgili kavram ve 

tanımlamalarda önemli hususlardan birisi, araştırmacının yoksulluğu tanımlamada 

neyi temel aldığıdır. Bu nedenle araştırmacının yoksulluğu tanımlarken analiz etmek 

istediği asıl öğeler, tanımın belirleyici unsurları olmaktadır (Oktik: 2008, 26) 

En genel ifade ile yoksulluk, maddi kaynaklardan ve buna bağlı olarak kültürel 

kaynaklardan yoksun kalındığını ifade eden bir durumdur (Marshall: 1999, 825). 

Dünya Bankası, yoksulluğu "refah durumundan belirgin bir biçimde mahrum olma" 

şeklinde tanımlamaktadır. Bir yaklaşıma göre refah durumu, bütündeki mallar 

üzerinden hak iddia edilmesiyle ilgilidir. Yani kaynaklarını iyi yöneten insanlar daha 

iyi durumda olurlar. Bu düşüncenin temel noktası, bireylerin ya da hane halkının 

ihtiyaçlarını karşılayacak kaynaklarının olup olmadığıdır. Bu durumda yoksulluk 

ölçüsü, bireyin geliri, tüketimi ve fakirlik alt sınırı kabul edilen eşiğin 

karşılaştırılmasıyla yapılır. Böylece yoksulluk, finansal bir terim kabul edilerek birçok 

yoksulluk analizinin başlangıç noktası sayılmaktadır. Refaha dair bir diğer yaklaşım 

ise, insanların sığınacakları yer, yeterli yiyecekler, sağlık güvenceleri ve eğitim 

imkânlarını elde edip edemediklerinin sorgulanması şeklindedir (Aksan: 2012, 11). 

Yoksulluk kavramının anlamına ilişkin açıklayıcı veriler sunan tanımlamalardan birisi 

de Friedmann’ın konu ile ilgili analizlerinde öne çıkan Yetkinsizlik Teorisi'dir. 

Yetkinsizlik Teorisi, yoksul insanların kendi istek ve çabalarıyla örgütlenerek ve 

politik mücadeleye katılıp beslenme, barınma ve güvenlik gibi temel ihtiyaçlarını 

ifade etmek amacıyla ortaya çıkmıştır. Söz konusu teoriye göre yoksulluk, 

yetkinsizliğin bir biçimi olarak tarif edilmektedir. Yetkinsizliğin ise üç boyutu vardır: 

Bunlardan ilki olan sosyal boyut, göreli olarak yoksul insanların geçimlerini sağlamak 

amacıyla üretebilmeleri için ihtiyaç duydukları kaynaklara ulaşmadaki yetersizliği 

şeklinde tanımlanmaktadır. Politik boyut, yoksul insanların politik alanda yeterli 

biçimde temsil edilememelerini içermektedir. Psikolojik boyut ise yoksul insanların 

kendilerini değersiz hissedip otoriteye pasif bir şekilde boyun eğmeleri olarak 

tanımlanmaktadır (Friedmann: 2001, 141-142). 

357



Giddens’a göre yoksulları tasvir eden bir görünüş ortaya koymak pek de olanaklı 

değildir. Zira yoksulluk devamlı değişerek farklılıklar gösterir. Yine de bazı 

kategorilerdeki insanların yoksulluk içinde yaşıyor olma ihtimalleri yüksektir. Bunlar; 

işsizler, yarım zamanlı ya da iş güvenliği olmayan işlerde çalışanlar, yaşlılar, hastalar 

ve özürlüler, büyük ailelerin ve/veya tek anne babalı ailelerin üyeleri, etnik azınlık 

grupları üyeleridir (Giddens: 2005, 313-315). 

Yoksulluğun farklı boyutları, yoksullukla başa çıkma stratejileri ve yoksullukla 

mücadeleye ilişkin alınacak önlemler, toplumsal cinsiyetle de yakından ilişkilidir. 

Kadınlar ve erkeklerin bir toplumdaki farklı cinsiyet rolleri, sahip oldukları hakların 

ve kaynaklara erişimlerinin farklılaşması nedenleriyle, yoksulluk sorununun 

irdelenmesi sürecinde kadın yoksulluğunun ayrıca analiz edilmesi gerekmektedir 

(Uçar: 2011, 23). Araştırmalara göre kadın reisli haneler, erkek reisli hanelere göre 

daha fazla yoksulluk yaşamaktadır. Literatürde kadın reisli ailelerin yoksulluğunun 

kadın yoksulluğu ile bütünleştirildiği görülmektedir. Kadın yoksulluğunu incelerken 

kadın reisli ailelerin yoksulluğunu da dikkate almanın sebepleri vardır. Kadınlar 

işgücü, kredi ve diğer piyasalarda ayrımcılığa uğramakta, erkeklere göre daha az 

oranda mülke sahip olmaktadırlar. Küçük çocuklu kadın reisli haneler zaman kısıtları 

ile karşı karşıya kalmakta ve çalışma saatlerini sınırlayabilmektedirler. Son 20 yılda 

bu hanelerin sayısı dünyanın birçok bölgesinde artmaktadır (Dinçoflaz: 2009, 60). Bu 

da kadınların erkeklere göre yoksullaştığının ve yoksulluğun kadınlaştığının bir 

kanıtıdır. Yoksulluğun kadınlar üzerindeki etkisinde görülen artış, uluslararası 

yoksullukla mücadele programlarında da gündeme gelmektedir. Örneğin, Eylül 

2000’de toplanan Milenyum Zirvesi’nde alınan “Bin Yıl Kalkınma Hedefleri” 

kararlarında yoksulluğun 2015 yılına kadar yarı yarıya indirilmesi birinci hedef, 

kadınların güçlendirilmesi ise üçüncü hedef olarak belirlenmiştir (Açıkgöz: 2010, 50). 

Ancak geldiğimiz noktada bu hedefin tutturulduğunu söylemek oldukça güçtür. 

Ataerkil kültürel değerlerin biçimlendirdiği toplumsal cinsiyet temelli işbölümü, 

kadını öncelikle ev kadınlığı ve annelik görevlerinden sorumlu tutmaktadır. Evin 

geçimini sağlama görevini ise, erkeğin sorumluluğuna bırakmaktadır. Bu durum, 

erkekler için gelir getirici bir işte çalışmayı öncelikli bir yükümlülük haline 

getirmektedir. Annelik ve ev kadınlığı görevlerinin doğal bir uzantısı sayılan 

karşılıksız ve görünmez ev içi emek kullanımları, kadınların, çocukluktan itibaren, 

eğitim fırsatlarından yararlanmalarında, gelir getirici çalışma biçimlerine 

katılımlarında, meslek sahibi olmalarında, erkeklere göre eşitsiz bir konuma 

düşmelerine yol açmaktadır. Türkiye’de kadınların büyük çoğunluğunun işgücü 

piyasasına katılımı, kendi tercihlerine ve seçimine göre değil, daha çok kocanın, 

babanın, ağabeyin, erkek akrabaların ahlâk anlayışına ve kültürel değerlerine göre 

olmaktadır (Özyeğin, 2005; Toksöz, 2011; Aşkın ve Barış, 2015). Yoksulluğun bir 

boyutu olan kadın yoksulluğu günümüzde en önemli sorunlardan biridir. Kadınların 

toplumdaki eşit olmayan konumları ve cinsiyete dayalı iş bölümü, onların 

yoksullaşmasına, yoksulluğun kadınlaşması ise kadınların eşitsiz konumlarının 

pekiştirilmesine yol açmaktadır. Ekonomik kaynaklara erkeklerle eşit biçimde 

erişemeyen, işgücüne katılamayan veya düşük ücretle çalışmak zorunda kalan, eşit 

eğitim imkânlarından yararlanamayan, örgütlenerek haklarını aramayan kadınların, 

annelerinden miras kalan yoksulluklarını kendi kız çocuklarına miras bırakmakta ve 

358



böylelikle yoksulluk yazgı haline gelmektedir (Kargı: 2011, 34). Kadın işgücüne 

katılım oranları açısından Türkiye, yaklaşık %25 ile dünya ülkeleri arasında en alt 

sıralarda yer almaktadır. Diğer taraftan bu oran AB ve OECD ülkelerinde ise %60’lar 

civarındadır (Şengür ve Taban: 2012, 69). 

Yoksulluk halinde olan kişiler içinde önemli bir paya sahip kadınların bu durumları 

değişik sebeplere bağlanabilir. Ancak bu sebepler arasında kırsaldan kente göç, eğitim 

ve sektörel değişim öne çıkmaktadır. Öne çıkan bu sebepler çoğu ilde olduğu gibi Muş 

İli’ndeki mikro kredi müşterisi kadınlar için de geçerliliğini korumaktadır. 

3. YOKSULLUĞA BİR ÇÖZÜM ÖNERİSİ OLARAK MİKRO KREDİ 

UYGULAMASI 

1974 yılında Bangladeş’te derin bir yoksulluk yaşanmaktaydı. Yoksullukla beraber 

ortaya çıkan açlık insanların ölümüne yol açmakta her gün ülkenin belirli bölgelerinde 

insanlar ölmekteydi. Chittagong Üniversitesi ekonomi Profesörü Muhammed Yunus 

bu duruma artık daha fazla gözlerini kapayamamış, Grameen Bank fikri böyle bir 

ortamda Muhammed Yunus’un öncülüğünde doğmuştur (Şengür ve Taban: 2012, 65). 

Grameen Bank’ın ilk uygulaması, Muhammed Yunus’un kırk iki yoksul insana 

vermiş olduğu yirmi yedi ABD doları ile başlamıştır. Yoksulların yararlanması için 

mikro krediye öncülük edecek bir kurum olarak kurulan Grameen Bank 1983 yılında 

yoksulların hizmetine sunulan özel bir banka halini almıştır. Profesör Yunus, becerikli 

kırk iki insana yirmi yedi dolar borç verdiği takdirde bu insanların ürünlerini 

istedikleri gibi satabileceklerini düşünmüştür. Verilen para sadaka değildi, o 

insanların tefecilerin ve tüccarların sömürüsünden kurtulmasını sağlayacak bir borçtu 

(Yunus: 2003, 15). Nobel komitesi, ekonomik ve sosyal kalkınma sağlama 

çabalarından dolayı, Muhammed Yunus'u ve Grameen Bank'ı 2006 Nobel Barış 

Ödülü'ne layık görmüştür. 

Mikro kredi, yoksullara ekonomik açıdan istikrar kazandırmaya imkân verecek gelir 

getirici faaliyetlerin yapılması için uygulanan küçük çaplı bir kredi sistemidir. Mikro 

kredi sistemi, insanların, borç teşviki olmaksızın, ekonomik konumlarını 

iyileştirmede ihtiyaç duydukları kaynakları sağlamaları için dikkatli bir şekilde 

planlanır. Bu açıdan mikro kredi, kırsal bölgelerdeki yoksul insanların sosyoekonomik 

kalkınmasını arttıracak önemli faktörlerden birisidir. Hükümetler ve sivil 

toplum kuruluşları, yoksulluğu azaltmak ve yoksulluk sınırının altında kalan kişilerin 

durumlarını iyileştirmek için, mikro kredinin bu kişilere dağıtımında en önemli rolü 

oynamaktadır (Sultana ve Hasan: 2010, 44). Mikro kredi sisteminin toplumdaki 

yoksul kesimi ve özellikle kadınların ekonomik girişimlerini desteklemesi, bu zamana 

kadar var olan, fakat ekonomik olarak değerlendirilmeyen bir unsurun ekonomiye 

kazandırılmasını sağlamaktır. Kadınların aile gelirine katkıları o hane halkının 

yoksulluktan kurtulması için önemli bir desteği oluşturmaktadır. Nitekim mikro kredi 

literatüründe kadınların kendileri için iş imkanları oluşturmalarının teşvik edilmesinin 

sadece o ülkedeki GSMH’ya katkıda bulunmayacağı, aynı zamanda istihdam 

olanakları artışını da destekleyeceği savunulmaktadır. Ancak kadınların tatminkar bir 

gelire kavuşabilecek iş imkanını kendileri için yaratabilmelerini sağlayacak başlangıç 

sermayesine mevcut bankacılık sistemi ile ulaşabilmeleri, birçok ülkede erkeklere 

359



oranla daha zor olmaktadır. Mikro kredi sistemi bu boşluğun doldurulmasına da 

yardımcı olmaktadır (Çak: 2007, 105). 

Türkiye’de günden güne artan bir ilgiye sahip bulunan Mikro kredi Projesi, Türkiye 

Grameen Mikro kredi Projesi (TGMP) adı altında 2003 yılından beri faaliyetini 

sürdürmektedir. 2016 yılı itibariyle 67 ilde 110 mikro kredi şubesi bulunmaktadır. 

2003 yılından beri toplamda 150.000 kadına ulaşılmış olup, şuanda ise 44.000 üye 

kredi geri ödemesine devam etmektedir. Dar gelirli kadınlar için verilen mikro kredi 

tutarı 600 lira ila 10.000 lira arasında değişmektedir. Şuanda aktif kredi kullanan 

44.000 üyenin yüzde 80’i kullanmış oldukları mikro krediler ile gelir getirici bir iş 

yapmaktadır. Türkiye'de yeterli finansman kaynağı olmadığı için yaklaşık 16.000 

üyenin mikro kredi talepleri karşılanamamaktadır. Mikro kredi üyeleri genellikle el 

sanatları alanında üretim yapmaktadır. Üyelerin ikinci tercihi ise ticaret işi ile 

uğraşmaktır. El işi gibi üretim faaliyetleri yürüten üyelerin oranı %38.4 dür. Ticari 

faaliyetler ile uğraşan üyelerin oranı %30.8 iken, işyeri sahibi olanların oranı ise %20 

dir. Tarım ve hayvancılıkla uğraşan üyelerin oranı düşüktür çünkü kentsel kesimlerde 

yaşayan üyelerin kredi talepleri kırsal kesimlerde yaşayanlara oranla daha yüksektir. 

TGMP’nin temel amacını, özellikle kırsal kesimde ve şehirde yaşayan yoksul 

kadınlara kredi vererek, onların gelir getirici faaliyetlerde bulunmaları suretiyle 

yaşam standartlarını yükseltmek oluşturmaktadır. Mikro kredi yoksullukla 

mücadelede etkin fakat tek başına yeterli bir araç değildir. Türkiye’de önemli bir ivme 

yakalamış iken devlet desteğiyle devam ettirilmesi sistemi sürdürülebilir kılar ve 

sistem ancak sürdürebilir olduğunda yoksulluğa çözüm olabilir (Çatlıoğlu: 2013, 1). 

Mikro finansman kuruluşlarının da öncelikli amacı kâr elde etmek değil geri kalmış 

bölgelerin kalkınmasında, işgücüne katılımın artmasında ve gelir dağılımı eşitliğinin 

sağlanmasında katkıda bulunmak olmalıdır. Mikro krediye ilişkin analizlerden 

hareketle ortaya koyulan sonuçlar oldukça iyimser olmakla birlikte, mikro kredinin 

gerek yararlanıcıları gerekse ekonomi üzerindeki etkisini ölçmeye yönelik nicel ve 

nitel araştırma sayısı görece yetersizdir. 

4. MUŞ İLİ'NDE MİKRO KREDİ ARAŞTIRMASI VE BULGULAR 

4.1. Çalışmanın Amacı 

Muş ilindeki mikro kredi kullanan kadınların ekonomik ve sosyal yapıları üzerindeki 

etkilerinin tespit edilmesidir. Yapılan çalışmada mikro kredi kullanıcılarının kredi 

kullanım öncesi gelirleri, sosyo-ekonomik durumları, statüleri, yaşam standartları vb. 

durumlarında kredi kullanımları sonrasında bir değişim meydana gelip gelmediği 

sorgulanmıştır. Bu sorgulamayla ulaşılacak sonuç, Muş İli özelinde mikro kredi 

uygulamasının yoksullukla mücadelede etkili olup olmadığının sınanmasıdır. 

4.2. Çalışmanın Kapsamı 

Çalışmada, dünya genelinde önemli sorunlardan birisi olan yoksullukla mücadele 

kapsamında yoksulluğu azaltmak amacıyla birçok gelişmekte olan ülkelerde 

uygulanan Grameen Mikro Kredi Programı’nın Türkiye uygulamaları arasında yer 

alan Muş uygulaması incelenmiştir. Muş ilinde yaşayan ve TGMP'den mikro kredi 

alan 200 kadın üye ile yüz yüze görüşmeler yapılarak anketler cevaplandırılmıştır. 

360



4.3. Araştırmanın Yöntemi 

Anket yoluyla Muş ilindeki mikro kredi uygulamalarının etkinliği durum tespiti 

(betimsel analiz) yapılarak belirlenmeye çalışılmıştır. Araştırmanın temel hipotezi 

"mikro kredi kullanımın yoksullukla mücadelede etkin olduğu" yönündedir. 

4.4. Çalışmanın Kısıtları 

Eğitim düzeyi görece düşük bir grupla karşılaşıldığı için anket sorularının detaylı 

olarak açıklanması durumuyla karşılaşılmış, bu durum da, her üyede anket yapılma 

süresini uzatmıştır. Bazı üyelerde ankete katılım konusunda çekingenlik yaşanmış ve 

gönüllülük esas olduğu için ısrarlı davranılmamıştır. Anketler, grup toplantıları 

süresince yapılmak zorunda olduğu için, zamanın her üyeye detaylı anket yapabilmek 

için yeterli olmaması ve çoğu üyenin de katılması gereken toplantıya gelmemiş olması 

nedeniyle anketlerin yapılma süresi uzamıştır. Literatürde kadının bu krediler 

aracılığıyla yoksulluktan kurtulması için en az 5 yıl gerektiği belirtilmektedir. Bu 

nedenle çalışmanın bulgularının henüz bir/iki yıllık mikro finans programıyla ve 

Muş'un sosyo-ekonomik bağlamı ile sınırlı olduğu vurgulanmalıdır. 

4.5. Evren ve Örneklem 

Araştırmanın ana kütlesi olarak Muş Mikro Kredi Merkezi’nde 2014 Haziran ayına 

kadar kredi kullanan ve hala aktif kredi kullanıcısı olan kadınlar seçilmiştir. Muş 

Mikro Kredi Merkezi’nden alınan bilgiler doğrultusunda 2014 Haziran itibariyle 

toplam 557 mikro kredi kullanıcısı vardır. Çalışmada mikro kredi kullanımı öncesi ve 

sonrası bir karşılaştırma yapılması amaçlandığı için Muş ili toplam mikro kredi 

kullanıcıları içerisinden en az bir yıllık mikro kredi kullanıcılarının örneklem olarak 

seçilmesi uygun görülmüştür. Bunların dışındaki bir yıldan daha az süreli mikro kredi 

kullanıcılarının kredi kullanımı sonrası gelirleri belirsiz olduğundan dolayı 

araştırmaya dâhil edilmemiş ve en az bir yıl ve daha uzun süre aktif kredi kullanıcı 

sayısının 390 olduğu tespit edilmiştir. Araştırmaya dâhil edilen 390 kişi için %5 hata 

payı ve %95 güven aralığından n=194 örneklem sayısının yeterli olacağı saptanmıştır. 

Hesaplanan bu örneklem sayısı (194) dikkate alınarak 390 kişi içerisinden anketi 

cevaplamak isteyen 200 kullanıcıya anket uygulanmıştır. Basit tesadüfi örnekleme 

yöntemi ile veriler toplanmıştır. 

4.6. Veri Toplama Yöntemi 

Çalışmada ekonomik ve sosyal olmak üzere iki parametreden oluşan değişkenler 

seçilmiştir. Çalışmada Muş İli mikro kredi kullanıcılarına uygulanan anket formu otuz 

altı soru içermektedir. Ankette üç soru grubu vardır. Birinci grup sorular katılımcıların 

demografik özelliklerini (yaş, cinsiyet, medeni durum, çocuk sayısı… vb.) tespit 

etmeye yöneliktir. İkinci grup sorular ise, kredi kullanımı öncesi durum tespitine 

yönelik; kredi kullanıcılarının mesleğini, yaşadığı yeri, sahip oldukları sosyal 

güvencelerini, kredi kullanımından önceki gelirleri ve mikro krediden beklentilerini 

içeren sorulardır. Son soru grubu da kredi kullanımı sonrası durumlarını, krediden 

memnuniyetlerini ölçmeye ve eksiklerini belirlemeye yönelik sorulardan 

oluşmaktadır. Bu değişkenlerden hareketle mikro kredi kullanan kadınların, özellikle 

kredi öncesi ve sonrası ekonomik durumlarında bir değişme olup olmadığı tespit 

361



edilmeye çalışılmıştır. Makalenin sayfa sınırlamasından dolayı sosyal etkilere 

değinilmemiştir. Anket sorularını hazırlarken literatürü takiben mikro kredi 

uygulamalarına ilişkin daha önce yapılmış olan anket çalışmaları incelenerek 

çalışmamızın amacına uygun olanları seçilmiştir. Anket soruları, kredi 

kullanıcılarının gelirlerini, istihdam durumlarını ve kadınların sosyal yaşamdaki yeri 

ve katkılarını ölçmeyi amaçlamıştır. Anketler kredi kullanan kadınlarla birebir yüz 

yüze cevaplama yoluyla uygulanmıştır. Anketler yoluyla elde edilen veriler, istatistiki 

tekniklerden yararlanılarak analizler yapılmış ve sonuçlar yorumlanmıştır. 

4.7. Verilerin Analizi 

Kredi kullanan üyelere kredi kullanım öncesine ve sonrasına ilişkin gelir, harcama 

kalemlerindeki değişimi ve sosyal durumlarını ayırt edici otuz iki soru, toplamda ise 

otuz altı soru sorulmuştur. Araştırmanın istatistiksel güvenirliği Cronbach Alpha 

tekniği ile test edilmiştir. Faktör grupları için katsayıların 0,70 ile 0,85 arasında 

olması, ölçeğin güvenilir olduğunu ortaya koymaktadır. Yapılan çalışmada 

kullanılan veriler ve bu verilerin ne anlama geldiği, mikro kredi kullanıcıları 

tarafından cevaplanan anket soruları ile elde edilen verilerin uygun istatistikî teknikler 

kullanılarak analiz edilmesi ile ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle verilerin analizinde 

çalışmanın amacına uygun yöntem ve tekniklerin kullanılması önemli bir konudur. 

Çalışmanın genelinde elde edilen veriler bu paket programından yararlanılarak 

araştırmamızın amacı doğrultusunda gerekli analiz ve incelemeleri yapmaya uygun 

hale getirilmiştir. Anketler yoluyla elde edilen bilgiler SPSS 13.0 paket programından 

yararlanılarak istatistiksel analize tabi tutulmuş ve sonuçlar yorumlanmaya 

çalışılmıştır. 

4.8. Elde Edilen Bulgular 

4.8.1. Demografik Özellikler 

Bu bölümde, mikro kredi kullanan anket katılımcılarının yaşa, medeni durumlarına, 

eğitim durumlarına göre dağılımları gösterilmiştir 

Mikro kredi kullanan anket katılımcılarının yaşa göre dağılımı Tablo 1’de verilmiştir. 

Katılımcıların %21,5’i 18-24 yaş aralığında, % 23,5’i 25-30 yaş aralığında, % 20’si 

31-35 yaş aralığında, % 7,5’i 36-40 yaş aralığında ve % 27,5’i ise kırk yaşının 

üzerindedir. Mikro kredi kullanan katılımcıların %45’ini otuz yaş altı genç 

katılımcılar oluşturmaktadır. Özellikle katılımcıların %27,5’ini kırk ve üzeri yaş 

grubu oluşturmaktadır. Yani iş yapmak isteyen yoksul ve orta yaş üstü kadınlar da 

mikro kredi gruplarına alınarak kredi kullanımları sağlanmaktadır. Mikro kredi 

kullanan anket katılımcıların medeni durumlarına göre dağılımı incelendiğinde ise, 

katılımcıların % 24’ü bekar, % 70,5’i evli ve % 5,5’i duldur. Bu tablodan da 

anlaşılacağı gibi katılımcıların %29,5’i bekar ve dul katılımcılar oluşturmaktadır. Bu 

kesim hayat mücadelesini bir erkekten destek almadan sürdürmekte fakat Anadolu’da 

olduğu gibi Muş’ta da ataerkil yapının etkisiyle evli katılımcılara göre iş hayatına 

daha zor katılabilmektedir. Mikro kredi kullanan anket katılımcıların eğitim 

durumlarına göre dağılımına bakıldığında katılımcıların % 14,5’i okuryazar değil, 

%40,5’i ilkokul mezunu, %19’u ortaokul ve lise mezunu, %21’i yüksekokul mezunu, 

%3’ü fakülte, %2’si ise yüksek lisans ve üstü eğitim görmektedirler. Katılımcıların 

362



eğitim durumları incelendiğinde mikro kredi kullanan kadınların eğitim durumlarının 

çok düşük seviyede olduğu özellikle ankete katılan kadınların yarısından fazlasının 

(%55) okuma yazma bilmediği ve ilkokul mezunu olduğu görülmektedir. Mikro kredi 

sistemini klasik bankacılık sisteminden ayıran ve önemli özelliğinden biri olan karışık 

prosedürlerin ve anlaşılması zor sözleşmelerin olmaması, okur yazar olmayan 

katılımcıların da kolay kredi alarak iş hayatında ve finansal sistem içerisinde dahil 

olmasını sağlamaktadır. 

Tablo 1: Anket Katılımcılarının Demografik Özellikleri 

YAŞA GÖRE DAĞILIMI 

MEDENİ DURUMA 

GÖRE DAĞILIMI 

EĞİTİM DURUMUNA GÖRE 

DAĞILIMI 

Yüzde 

Frekans Yüzde % Frekans % Frekans Yüzde% 

18-24 43 21,5 Bekar 48 24 

Okur-Yazar 

Değil 29 14,5 

25-30 47 23,5 Evli 141 70,5 İlkokul 81 40,5 

Orta Okul- 

31-35 40 20 Dul 11 5,5 Lise 38 19 

36-40 15 7,5 Yüksekokul 42 21 

40+ 55 27,5 Fakülte 6 3 

Yüksek 

Lisans+ 4 2 

TOPLA 

M 200 100 200 100 200 100 

Anket katılımcılarına göre mikro kredinin ne amaçla kullanıldığını gösteren verilerin 

dağılımı Tablo 2'de sunulmuştur. Tabloya göre katılımcıların %48,5’i kendi işini 

kurmak (bağımsız çalışmak için), %50’si mevcut işini büyütmek için, %6,5’i alınan 

krediyi verilen işin dışında başka bir işte kullanmak için, %45,5’i ihtiyaç kredisi 

olarak kullanmak için, %92,5’i işte karşılaştığı nakit sıkıntısını aşmak için, % 0,5’ide 

diğer harcamalar için mikro kredi kullanmıştır. 

Tablo 2: Mikro Kredinin Kullanım Amacına İlişkin Dağılımı 

Kendi İşimi Kurmak (Bağımsız Çalışmak) 

Mevcut İşimi Büyütmek 

Krediyi Verilen İşin Dışında Başka Bir İşte Kullanmak 

İhtiyaç Kredisi Olarak Kullanmak 

İşte Karşılaştığım Nakit Sıkıntısını Aşmak 

Diğer 

Evet Hayır Toplam 

Frekans 97 103 200 

Yüzde % 48,5 51,5 100 

Frekans 100 100 200 

Yüzde % 50 50 100 

Frekans 13 187 200 

Yüzde % 6,5 93,5 100 

Frekans 91 109 200 

Yüzde % 45,5 54,5 100 

Frekans 185 15 200 

Yüzde % 92,5 7,5 100 

Frekans 1 199 200 

Yüzde % 0,5 99,5 100 

Not: Birden fazla seçenek işaretlendiği için kadın sayısı toplamı 200’i, oranı da % 100’ü 

aşmaktadır. 

363



Anket katılımcılarına göre mikro kredi kullanmaya başlanan tarih itibari ile dağılımı 

Tablo 3'te gösterilmiştir. Tabloya göre katılımcıların %15’i 2010, %33,5’i 2011, 

%42’si 2012, %9,5’i 2013 yıllarında krediyi kullanmaya başlamışlardır. 

Tablo 3: Mikro Kredi Kullanmaya Başlanan Tarih İtibariyle Sınıflandırılması 

Frekans 

Yüzde% 

2010 30 15 

2011 67 33,5 

2012 84 42 

2013 19 9,5 

TOPLAM 200 100 

Anket katılımcılarının mikro kredi kullanarak yaptığı işe göre dağılımı Tablo 4'te 

gösterilmiştir. Tabloya göre katılımcıların %6,5’i ev yemekleri, %4,5’i dikiş nakış, 

%43’ü el işi, %9’u kuaför, %6’sı takı tasarım, %4,5’i terzilik, %7,5’i tuhafiye, %19’u 

diğer iş grubunda çalışmaktadır. 

Tablo 4: Mikro Kedi Kullanıcılarının Yaptığı İşe Göre Dağılımı 

Frekans 

Yüzde% 

Ev Yemekleri 13 6,5 

Dikiş-Nakış 9 4,5 

El İşi 86 43 

Kuaför 18 9 

Takı Tasarımı 12 6 

Terzilik 9 4,5 

Tuhafiye 15 7,5 

Diğer 89 19 


4.8.2. Mikro Kredinin Gelir Üzerindeki Etkileri 

Anket katılımcıların aylık gelir dağılımı Tablo 5'te gösterilmiştir. Katılımcıların 

%90’ı 500TL-750TL gelir seviyesinde, %7,5’i 750TL-1000TL gelir seviyesinde, 

%1’i 1000TL-1500TL gelir seviyesinde, %0,5’i 1500TL-2000TL gelir seviyesinde ve 

%1’i 2000TL ve üzeri gelir seviyesinde çalışmaktadır. Tablodan da anlaşılacağı gibi 

katılımcıların %97,5’inin yani çoğunluğunun aylık geliri 1000 TL’nin altındadır. Bu 

durumda katılımcıların yeterli geliri ve sermayesi olmadığından dolayı iş hayatında 

etkin olmaları güçleşmektedir. 

364



Tablo 5: Mikro Kredi Kullanıcılarının Aylık Gelir Dağılımı 

Frekans 

Yüzde% 

500 TL-750 TL 180 90 

750 TL-1000 TL 15 7,5 

1000 TL-1500 TL 2 1 

1500 TL-2000 TL 1 0,5 

2000 TL+ 2 1 


Anket katılımcıların mikro kredi sonrası gelirlerinde meydana gelen değişikliğe 

ilişkin dağılımı Tablo 6'da verilmiştir. Tabloya göre katılımcıların %81’inin geliri 

artmış, %0,5’inin geliri azalmış, %18,5’inin gelirinde bir değişiklik olmamıştır. 

Tablo 6: Mikro Kredi Kullanım Sonrası Kullanıcının Gelirinde Meydana Gelen 

Değişikliğe İlişkin Değerlendirme 

Frekans 

Yüzde% 

Gelirim Arttı 162 81 

Gelirim Azaldı 1 0,5 

Gelirimde Bir Değişiklik Olmadı 37 18,5 


4.8.3. Mikro Kredinin İstihdam Üzerindeki Etkileri 

Anket katılımcılarının Muş’taki iş olanaklarını nasıl değerlendirdiğine ilişkin verilerin 

dağılımı Tablo 7’de gösterilmiştir. Tabloya göre katılımcıların %90,5’i istihdam 

olanaklarının çok az olduğunu, %5,5’i az , %4’ü ise yeterli olmadığını ifade 

etmişlerdir. 

Tablo 7: Katılımcıların Muştaki İş Olanaklarını Nasıl Değerlendirdiğine İlişkin 

Veriler 

Frekans 

Yüzde% 

Çok Az 181 90,5 

Az 11 5,5 

Yeterli Değil 8 4 

Yeterli - - 


Anket katılımcıların mikro kredi kullanımından önce istihdama ilişkin dağılımı Tablo 

8’de gösterilmiştir. Tabloya göre katılımcıların %98’i tek çalışıyorken, % 2’si 

kendisinden başka 1-2 kişi ile çalışmaktadır. 

365



Tablo 8: Mikro Kredi Kullanımından Önce İstihdama İlişkin Gösterge 

366 

Frekans 

Yüzde% 

Tek Çalışıyordum 196 98,5 

Benden Başka 1-2 Kişi Çalışıyordu 4 2 

Benden Başka 3-5 Kişi Çalışıyordu - - 


Benden Başka 10'dan Fazla Kişi Çalışıyordu - - 


Anket katılımcıların mikro kredi kullanımından sonra istihdama ilişkin gösterge 

dağılımı Tablo 9'da gösterilmiştir. Buna göre katılımcılar %85,5’i tek çalışıyorken, % 

14,5’ i benden başka 1-2 kişi çalışıyor olarak cevap vermişlerdir. 

Tablo 9: Mikro Kredi Kullanımından Sonra İstihdama İlişkin Gösterge 

Frekans 

Yüzde% 

Tek Çalışıyordum 171 85,5 

Benden Başka 1-2 Kişi Çalışıyordu 29 14,5 



Benden Başka 10'dan Fazla Kişi Çalışıyordu - - 


Yetersiz iş imkânları ve kadınların iş hayatında ki zorluklara rağmen mikro kredi 

projesinin kadınların gelirlerinde olduğu gibi istihdamında da olumlu etkileri vardır. 

Katılımcılar mikro krediyi “kendi işini kurmak”, “mevcut işini büyütmek”, “işte 

karşılaştığı nakit sıkıntılarını aşmak” amacıyla almışlardır. Anket katılımcılarının 

mikro kredi kullanımından önce %2’si kendisinden başka 1-2 kişiye iş imkânı 

sağlarken kredi kullanımı sonrasında katılımcıların %14,5’i 1-2 kişiye iş imkânı 

sağlamıştır. Bu durumda kredi kullanan kadınların dışında ki diğer işsiz kadınların da 

iş sahibi olmasının sağlanması ile istihdama katkı sağlanmıştır. Dolayısıyla bu işsiz 

kadınlar mikro kredi projesi ile işsizlikten kurtulmuştur. Bunun yanı sıra Muş’taki kıt 

iş imkânlarına rağmen diğer kadınlara da iş imkânı vererek hem istihdama hem de 

ekonomiye olumlu etkileri olmuştur. 

5. GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ 

Yoksullukla savaşmak için önemli ölçüde bireysel yetenekleri araç olarak sunan 

mikro kredi ile kişilere yoksulluktan kurtulmak için bir fırsat tanınmak ile birlikte, 

mikro kredi bireyin dışında gelişen yoksulluğun yapısal sebeplerini ortadan 

kaldırmamaktadır. Bu nedenle yoksulluğun çözümü sadece mikro kredide 

aranmamalı, mikro kredi yoksullukla mücadele programının bir parçası olarak 

görülmelidir. Bununla birlikte daha önce herhangi bir mesleki eğitimden geçmemiş 

olan kadının alınan mikro kredi sonrası beklediği geliri elde edemeyeceğinden dolayı, 

mesleki bilgisi olmayan kadınlar öncelikle meslek edindirme kurslarına 

yönlendirilmelidir. Böylelikle bir meslek dalında eğitilmiş olan kadınların, almış 

oldukları kredinin hem geri ödemelerini daha rahat yapmaları hem de yoksulluktan



daha çabuk kurtulmaları sağlanabilir. Aynı zamanda bu kişileri tüketici durumdan 

kurtarıp üretici duruma getirmekte mümkün olabilecektir. Verilen mikro kredi 

miktarlarının az oluşu, çok gelir getiren işlerin yapılmasını engellemektedir. Mikro 

kredi sisteminin daha iyi işleyebilmesi için öncelikle kredi miktarlarının yapılacak işin 

büyüklüğüyle orantılı bir şekilde artması gerekmektedir. Son yıllarda yaşanan 

ekonomik krizlerle birlikte yoksulluğun giderek arttığı ülkemizde yoksulluğu 

gidermek amacıyla, mikro kredi yoksullukla mücadele ve kadınları istihdama dâhil 

etmede önemli bir yöntem olarak görülmektedir. Bunun yanında kırsal kesimdeki 

tasarrufların önemli ölçüde finansman sistemine dâhil edilmesi için mikro kredi 

uygulamalarının yaygınlaşması önem arz etmektedir. 

Muş İlinde mikro kredi sisteminin yoksullukla mücadeledeki etkisinin incelendiği 

çalışmanın uygulama bölümünde anket yoluyla toplanan ve geçerliliği olan iki yüz 

anket formu SPSS programında analiz edilmiştir. Verilerin analizi sonucunda; Muş 

İlinde mikro kredi kullanan kadınların %45’ini otuz yaş altı genç katılımcılar 

oluşturmaktadır. Katılımcıların medeni durumlarına bakıldığında ise; %24’ünün 

bekâr, %70,5’inin evli, %5,5’inin ise dul olduğu görülmektedir. Katılımcıların eğitim 

durumları incelendiğinde mikro kredi kullanan kadınların eğitim durumlarının çok 

düşük seviyede olduğu özellikle ankete katılan kadınların yarısından fazlasının (%55) 

okuma yazma bilmediği ve ilkokul mezunu olduğu görülmektedir. Mikro kredi 

sisteminde karışık prosedürlerin ve anlaşılması zor sözleşmelerin olmaması okuryazar 

olmayan katılımcıların da kolay kredi alarak iş hayatında ve finansal sistem içerisinde 

dâhil olmasını sağlamaktadır. Araştırma bulguları, Muş İlinde mikro kredi kullanan 

kadınların kredi kullanımı sonrası gelirlerinde artış olduğunu göstermektedir. Kredi 

öncesi gelir seviyeleri %90’ının 500TL-750TL, %7,5’inin 750TL-1000TL, %1’inin 

1000TL-1500TL, %0,5’inin 1500TL-2000TL ve %1’inin 2000TL ve üzeri iken mikro 

kredi kullanımı sonrası kullanıcıların %81’inin gelirinde artış olduğu görülmüştür. 

Mikro kredi kullanıcılarının gelirleri ile ilgili beklentilerinin karşılanıp karşılanmadığı 

sorulduğunda %75,5’inin gelir düzeyi artarken %62’sinin mikro kredi projesi ile 

maddi durumunun düzeldiği görülmektedir. Bu durumda kullanıcıların mikro kredi 

kullanmaktan memnun oldukları ve kredi kullanmaya devam edecekleri sonucu da 

çıkarılabilir. Kullanıcıların gelirlerinde görülen artış sayesinde gerek yaşam 

standartlarında gerekse iş hayatında ki olumlu gelişmeler kullanıcıların kredi 

kullanımından sonrası harcamalarına yansımıştır. Mikro kredi kullanan kadınlardan 

%90,5’i Muş’taki iş olanaklarını çok az, %5,5’i az bulurken %4’ü yeterli 

bulmamaktadır. Yetersiz iş imkânları ve kadınların iş hayatında ki zorluklara rağmen 

mikro kredi projesinin kadınların gelirlerinde olduğu gibi istihdamında da olumlu 

etkileri vardır. Anket katılımcılarının mikro kredi kullanımından önce %2’si 

kendisinden başka 1-2 kişiye iş imkânı sağlarken kredi kullanımı sonrasında 

katılımcıların %14,5’i 1-2 kişiye iş imkânı sağlamıştır. Bu durumda kredi kullanan 

kadınların dışındaki diğer işsiz kadınların da iş sahibi olmasının sağlanması ile 

istihdama katkı sağlanmıştır. Dolayısıyla bu işsiz kadınlar mikro kredi projesi ile 

işsizlikten kurtulmuştur. 

Araştırma bulguları, kredi sağlayarak yoksul durumdaki kadınların gelir getirici işlere 

sahip olabilmesi ve bu yolla istihdama katılımlarının sağlanmasını hedefleyen mikro 

367



kredinin Muş uygulamasında, bu amacı gerçekleştirmede etkin bir yöntem olduğunu 

ortaya çıkarmaktadır. 

KAYNAKÇA 

Açıkgöz, R. (2010). “Kadın Yoksulluğu Üzerine Bir İnceleme”, Yardım ve 

Dayanışma Dergisi, 1(2), s. 45–60. 

Aksan, G. (2012). “Yoksulluk ve Yoksulluk Kültürünün Toplumsal Görünümleri”, 

Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 27, s. 9-19. 

Aşkın, E. Ö. & Barış S. (2015). "Kadın İstihdamının Artırılmasında Mikro Kredi 

Uygulamasının Etkisi: Tokat İli Örneği", Çalışma ve Toplum, 2015/3, s. 63- 

94. 

Baktır, N. S. & Erdem E. (2016). "Türkiye'de Kadın Yoksulluğunun Çözümünde 

Mikro Kredi Uygulamaları: Sosyal Etkilerinin Ölçülmesi", Akdeniz İ.İ.B.F. 

Dergisi (33), s. 99-121. 

Çak, D. (2007). Kalkınma Finansmanının Sağlanmasında Mikro Kredi Yöntemi, 

İstanbul Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul. 

Çatlıoğlu, E. (2013). Mikro Kredi ve Yoksulluk Üzerindeki Etkisi, Erişim Adresi/ 

https://esracatlioglu.wordpress.com/2013/04/03/mikro-kredi-ve-yoksullukuzerindeki-etkisi/ 

(Erişim Tarihi: 26.08.2016). 

Dinçoflaz, N.J. (2009). Kentteki Kadının Yoksulluğu ve Sosyal Yardımlaşma ve 

Dayanışma Genel Müdürlüğü’nün Kadın Yoksulluğuyla Mücadele 

Politikaları. Uzmanlık Tezi, TC Başbakanlık Kadının Statüsü Genel 

Müdürlüğü, Ankara. 

Friedman, J. (2001-2). Yoksulluğu Yeniden Düşünmek: Yetkilendirme ve Yurttaşlık 

Hakları, Doğu Batı (İç.), Çev. N. Oktik, F. Nas, 4(17), s. 140-145. 

Giddens, A. (2005). Sosyoloji, (Haz.: Cemal Güzel), Ayraç Yayınları, Ankara. 

Kargı, M.G. (2011). Kadın Yoksulluğu ve Sosyal Güvenlik. Kadın ve Yoksulluk (Ed. 

N. Moroğlu) İstanbul, CM Basın Yayın, s. 33-50. 

Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlüğü, (Çev: O. Akınhay & D. Kömürcü), Bilim ve 

Sanat Yayınları, İstanbul. 

Oktik, N. (2008). “Yoksulluk Olgusuna Kavramsal ve Kuramsal Yaklaşımlar”, 

Türkiye’de Yoksulluk Çalışmaları, (Ed: A.D. Sayıcı), Yakın Kitapevi Yay., 

İzmir, s. 21–57. 

Ören, K. Negiz N. & Akman E. (2012). “Kadınların Yoksullukla Mücadele Aracı 

Mikro Kredi: Deneyimler Üzerinden Bir İnceleme”, Atatürk Üniversitesi 

İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 26(2), s. 313–338. 

Öztürk, M. & Çetin B.I. (2009). “Dünyada ve Türkiye’de Yoksulluk ve Kadınlar”, 

Journal of Yasar University, 3(11), s. 2661-2698. 

Özuğurlu, A. (2002). “Yoksulluk Kavramına Çöplükten Bakmak”, Yoksulluk, Şiddet 

ve İnsan Hakları, (Ed: Yasemin Özdek), TODAİE Yay., s . 175-192 

Özyeğin, G. (2005). Başkalarının Kiri: Kapıcılar, Gündelikçiler ve Kadınlık Halleri 

(Orijinal Adı: Untidy Gender- Domestic Service in Turkey), (Çev. Suğra 

Öncü), İletişim Yayınları, İstanbul. 

Sultana, S. & Hasan S. S. (2010). "Impact of Micro-Credit on Economic 

Empowerment of Rural Women", The Agriculturists, 8(2), s. 43-49. 

368



Şengür, M. & Taban S. (2012). ”Yoksullukla Mücadele Stratejisi olarak Mikro Kredi 

Uygulaması: Eskişehir İli Örneği”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal 

Bilimler Dergisi, 13(1), s. 59–89. 

Toksöz, G. (2011). Kalkınmada Kadın Emeği, 1. Baskı Varlık Yayınları, İstanbul. 

Uçar, C. (2011). Kadın Yoksulluğu ile Mücadelede Sosyal Politika Araçları ve 

Etkinlikler, Uzmanlık Tezi, TC Başbakanlık Kadının Statüsü Genel 

Müdürlüğü, Ankara. 

Uluoğlakçı, C. (2009). Bir Yoksullukla Mücadele Aracı Olarak Mikro finansman: 

Ankara Örneği, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. 

Yıldız, S. & Göktaş N. (2013). "Kadın Yoksulluğu ve Mikro kredi Uygulamaları- 

Kırıkkale Örneği", Aile ve Kadın Sempozyumu Bildiri Kitabı, 16 Mayıs 

2013, Kırıkkale Üniversitesi Yayınları, Kırıkkale, s. 131-140. 

Yunus, M. (2003). Yoksulluğun Bulunmadığı Bir Dünyaya Doğru (Çev: Gülden Şen), 

Doğan Kitapçılık, İstanbul. 

369

Öz 



Yeni Bölgeselcilik Anlayışının Bölgesel Kalkınmaya 

Etkileri 

Yeşim KUBAR 1 

Globalleşme, ekonomik rekabete ivme kazandırarak, bölgesel ve yerel ekonomilerin 

birer aktör olarak yer almasına, getirdiği yeniden yapılanma süreciyle, birçok ülkede, 

yerel-bölgesel düzeyde yeni düzenleme mekanizmalarının oluşmasına, yasal 

düzenlemelerin yapılmasına, yeni yerel ekonomik gelişme kurumlarının oluşmasına 

neden olmuştur. 1990’lı yıllarda, globalleşme sürecinde değişen koşullara uyum, 

rekabet, insan kaynaklarının, Ar-Ge’nin geliştirilmesi, bölgeselleşme ve yerelleşme 

anlayışını değiştirerek yeni bir bölgeselleşme yaklaşımı oluşturmuştur. Yeni 

bölgeselleşme olgusu, 1980’lerde belirgin olarak başlamış ve 1990’lı yıllarda 

büyük bir hız kazanmıştır. Yeni bölgeselleşme süreci değişik motivasyonları ön plana 

çıkaran, değişik nitelikler sergileyen farklı bir siyasi ve ekonomik dünya düzeninin 

ürünü olmuştur. Yeni bölgeselleşme, küresel ölçekte neo-liberal ekonomik görüşler 

ile farklı bir boyutta kendini göstermektedir. Bu çalışmada, iktisat açısından bölge 

kavramının geçirmiş olduğu değişim, yeni ve eski bölgecilik anlayışı, değişim 

sonrasında geliştirilen bölgesel kalkınma uygulamalarının incelenmesi, Avrupa 

Birliğinde Bölgeselleşme kavramı, yeni ve eski bölgeselcilik anlayışının 

karşılaştırılması amaçlanmaktadır. 

Anahtar Kelimeler: Globalleşme, Yerelleşme, Yeni Bölgecilik, Entegrasyon, 

Bölgesel Kalkınma Ajansları, Bölgesel Kalkınma. 

The Effects of Approach of New Regionalizm on 

Regional Development 

Abstract 

Globalism, bringing acceleration in economic competition, led the regional and 

local economies to individually take place as an actor; with its restructuring process it 

introduces, new regulation mechanism to form in many countries at the local-regional 

level; legal arrangements to be made, and new local economic development institutes 

to form in 1990s, in globalization process, the phenomena such as compliance to 

changing conditions, competition, development of human resources and R&D, 

modifying approach of regionalism and indigenization, formed a new regionalism 

approach. The new phenomenon of regionalism has remarkably begun in 1980s and, 

in 1990s, gained a high acceleration. The new process of regionalism has become a 

product of a different political and economic world order, which stands out varied 

motivations. New regionalism, with the neoliberal economic views in global scale 

shows itself in a different dimension. In this study, it is aimed to compare the 

change the concept region passed in terms of economics, new and old approach of 

regionalism, applications of regional development developed after change, and 

concept of regionalism in European Union. 

1 

Yrd. Doç. Dr, Fırat Üniversitesi, İktisat Bölümü, ykubar@firat.edu.tr 

370



Keywords: Globalization, Indigenization, New Regionalism, Integration, Regional 

Development Agencies, Regional Development. 

1. GİRİŞ 

Büyüme ve kalkınma kavramları, tüm ekonomilerin temel amacıdır. Kalkınma 

kavramı, niteliksel ve niceliksel gelişmelerin aynı anda ve pozitif olarak 

gerçekleşmesini ifade etmektedir. Kalkınma kavramı gelir dağılımı, demografik yapı, 

sosyal refah gibi kavramları niteliksel olarak, milli geliri içeren büyüklükleri ise 

niceliksel olarak değerlendirmektedir. Kalkınma kavramı, tüm ülkelerde ya da bir 

ülkenin tüm bölgelerinde eş zamanlı olarak gerçekleşen bir olgu değildir. 

Dünya üzerinde gelişmiş olarak nitelendirilen ülkelerin daha zengin olması ve 

sömürge olarak adlandırılan bazı ülkeleri egemenliği altına alması, gelişmiş ülkelerin 

üretim teknolojilerinin daha üstün olmasından değil, güçlü bir askeri organizasyona, 

sosyal ve kültürel yapılanmanın varlığına bağlı olmaktadır. Ancak Sanayi Devrimiyle 

bu durum değişmiş, uygulanan kalkınma modelleriyle, bir kutupta gelişmişlik karşı 

kutupta ise az gelişmişlik oluşmuştur. İkinci Dünya savaşı sonrası önem kazanan 

kalkınma kuramı, 1970'li yıllarda maruz kalınan petrol şoklarıyla, gelişmekte olan 

ülkeler (GOÜ) güç durumda kalmış 1980'lere girilirken küresel eğilimler karşısında 

kalkınma sürecinin çok katmanlı bir tabakaya yayılması, kalkınma iktisadını hızlı bir 

gerileme süreciyle karşı karşıya bırakmıştır. Kalkınma kavramı, ülkeler ve 

bölgelerarasında artan ekonomik, sosyal, siyasal ve kültürel farklılıkları açıklamada 

çaresiz kalınca, ekonomi dışı faktörleri de bünyesinde barındıran bölgesel nitelikte bir 

kalkınma anlayışına gereksinim duyulmuştur. 

Kalkınma anlayışının sosyal, siyasal ve teknolojik değişmeleri, ekonomiyle 

ilişkilendirilememesi, kalkınma kavramının büyümeye kavramıyla özdeşleşmesinin 

doğurduğu sorunlar, kalkınma ve bölgesel kalkınma anlayışında dönüşümü gerekli 

kılmış daha geniş boyutlarıyla ele alınmasına olanak sağlamıştır. Globalleşme 

süreciyle birlikte, kamu müdahalesini içeren merkeziyetçi bölgesel kalkınma anlayışı 

yerini, yerel ve bölgesel aktörlerin dahil olduğu yeni bölgesel kalkınma anlayışına 

bırakmıştır. Yeni bölgesel kalkınma anlayışla; politik, ekonomik, teknolojik ve 

coğrafi konuların dengesizliklerle birlikte bölgesel rekabet gücünü de değerlendirme 

kapsamına alınmaktadır. 

2. BÖLGE KAVRAMI BÖLGESEL KALKINMA VE PLANLAMA 

ANLAYIŞI 

Bölge sözcüğünün, çeşitli kavramlar karşılığında kullanıldığı görülmektedir. Bazen 

bir mahalleye, bir il’e bir kaç ilden oluşan yörelere, birkaç ülkenin oluşturduğu kara 

parçalarına ve hatta kıtalara “bölge” adı verildiği görülmektedir (Toprak:2001,59). 

Bölge kavramı farklı disiplinler de iktisadi, coğrafi ve politik olarak farklı şekillerde 

tanımlanmaktadır. Coğrafi tanımla bölge; ortak özellikler arasındaki uyumlu ve 

sürekli bir ilişkiden türetilmiş nitelikli bir bağlılığa sahip olan dünya yüzeyinin bir 

kısmı olarak kabul edilmektedir (Paasi:2008, 77). 

Avrupa Topluluğu’nun (AT) kurucu antlaşmalarında, ilk olarak bölgelerin 

adlandırılmadığı, ancak 1988’de Bölgesel ve Yerel Yönetimler Komisyonu ile temsil 

edilmeye başlandığı; önemini ise, Maastricht Antlaşması ile kazandığını ifade 

371



edilmektedir. Etimolojik kökleri latince olan bölge kavramı: çevre, alan gibi anlamlar 

taşımakta çok yönlü bir kavram olarak ifade edilmektedir. Uluslararası hukuk 

alanında, aynı çıkarları taşıyan, coğrafi, siyasi ve ekonomik yakınlık içindeki ülkelerin 

oluşturdukları birlikler olarak değerlendirilmektedir (Şen:2004,4). Bölge, bir coğrafi 

alanı kapsaması, benzer ekonomik ve sosyal yapıya sahip olması, ortak tarihi geçmiş 

içerisinde benzer etnik, kültürel, dini özelliklere sahip, aynı dili konuşan 

topluluklardan oluşmasıdır gibi özelliklere sahip bir kavramdır (Apan:2004,39). 

19. yüzyılın ulus devleti, bölge olgusuna sıcak bakmamış; bölge kavramından, ulusal 

birliği ve bütünlüğü bozması yönünde hep kaygı duymuştur. Fransa, İtalya ve 

İspanya’da kamu otoritesi, sadece eyaletler ve bölgeler arasındaki farklılıkları 

gidermeye çabalamış ötesine geçememiştir. İleri boyutlarda uygulama II. Dünya 

Savaşı sonrasında, devletlerin, kalkınma politikalarının uygulanmasında bölge 

olgusundan bir araç olarak yararlanmaları gündeme gelmiştir. Bunun arkasındaki 

nedenler, batılı süper güçlerin baskıları ve ülkeleri aşırı merkeziyetçilikten 

uzaklaştırmaktır. Avrupa ülkelerinde ise, bölgeciliğe verilen önemin artmasında, 

işlevsel zorunluluklar, kamu hizmetlerinin gerekleri ve planlı kalkınma gereksinmesi 

etkili olmaktadır (Keleş:1999,56). 

Sosyal bilimler açısından bölge, seçilmiş tanımlayıcı türdeş ölçütleri olan ve bütünlük 

taşıyan, bu sayede çevresindeki diğer alanlardan ayrılan bir ‘mekân’ olarak 

tanımlanmaktadır. Bir bölge, bir ya da birden fazla özellikle tanımlanabileceği gibi, 

belirli bir alanda yaşayan insanların tümüne yönelik kavramlarla da 

belirlenebilmektedir. Bir bölge için sosyal bilimlerde en çok: Etnik, kültürel, dilsel 

özelliklerdir Fransa'da Provence bölgesi gibi, iklim ya da topografya ABD'de 

Tennessee Vadisi gibi; sinai ve kentsel gelişme Ruhr bölgesi gibi; yönetsel birimler, 

ekonomik uzmanlaşma Kuzey Amerika'nın pamuk kuşağı gibi; uluslar arası politik 

ilişkiler Ortadoğu bölgesi gibi konular üzerinde durulmaktadır (Özel:2003,3). Bölge 

kavramının belirleyicileri karmaşık olmasıyla birlikte bazen de bir devletten daha 

geniş alanları kapsadığı görülmektedir (Keating:1998,9-10). Bölgenin ayırt edici 

özeliği; devlet ile mevcut yerel yönetimler arasında orta düzeyde mekânsal, bir 

birimin olmasıdır (Wonnop:1995, 56). 

Alan planlaması açısından bölgeler, Metropoliten bölge, Koridor bölge, Kırsal bölge 

olmak üzere üç tipe ayrılmaktadır. Bölge ile ilgili bir diğer bir ayrım da fonksiyonel 

bölgeler tanımlamasıdır. Fonksiyonel bölgeler; şehir-yönelimli bölgelerdir ve şehirler 

üzerine odaklanmaktadır (Hart:2008,43). Farklı açıdan bir başka bölge ayrımı; 

homojen bölge, polarize bölge ve plan bölge ayrımıdır. Homojen bölge; birbirine 

bitişik, kendi aralarında mümkün olduğu kadar yakın benzerlikler gösteren komşu 

alanlar grubu olarak tanımlanmaktadır. Polarize bölge; bir yerleşim merkezinin, 

kendisinden daha küçük bir veya birkaç yerleşim merkezini etki alanına alması 

sonucunda oluşmuş bir bölgedir. Polarize bölge ayırımı bir ya da birden fazla 

karakteristik özelliğe değil, çeşitli birimler arasındaki ilişkilere dayanmaktadır (Kılıç 

ve Mutluer:2004,19). 

Bölge kavramı temelde, sosyo-ekonomik olarak birbirine bağlı mekânların tespit 

edilmesi ve çerçevesinin çizilmesini amaçlayan bölge planlamanın ve mekân 

düzenlemenin 19.yüzyılda ortaya çıkmış ürünüdür (Nalbant:1997,224). Bölgesel 

planlama; mekansal olarak sınırlı bir alanın ekonomik, sosyal ve fiziksel 

372



kaynaklarının bütünleşmiş yönetimi olarak tanımlanmaktadır. OECD’nin tanımına 

göre bölgesel planlama; bölgelerde istihdam ve refah artırıcı ekonomik faaliyetlerin 

desteklenmesiyle bölgesel farklılıkların azaltılmaya çalışılmasıdır. Genel olarak bir 

çok ülkede bölge planlama çalışmalarını gündeme getiren iki temel gelişmeden söz 

edilmektedir. Birincisi, kentlerin sanayileşme süreci sonucunda hızla büyümeleri ve 

çevrelerini büyük ölçüde etki altına almalarıyla büyük şehirlerin sorunlarının klasik 

şehir planlama anlayışıyla çözülemez hale gelmesidir. İkincisi; dengesiz kalkınmanın 

ortaya çıkardığı toplumsal sorunları çözme endişesidir (Kılıç:2012,19). 

Bölgesel planlama; bir bölgenin ekonomik, sosyal ve fiziki yönden koordine edilmesi 

olarak ifade edilmektedir. Bir mekânın en rasyonel biçimde düzenlenmesi ve bu 

düzenin gerektiği şekilde donatılmasıdır. Bunun içinde devletin elinde bulunan 

sulama ve enerji kaynakları, ulaşım, krediler, konut yatırımları, organize sanayi 

teşvikleri gibi tüm araçlardan yararlanma ve en iyi şekilde kullanmak 

amaçlanmaktadır. Bölge planlamasının ana teması, bölgeler arası dengesizliklerin 

giderilmesidir (DPT:2000,10). Ulusal ölçekteki kalkınma planları, kalkınmanın 

öngörülen hızına ve kaynaklardan yararlanmanın biçimine ilişkin önemli ilke ve 

hedefler saptamakla birlikte, kalkınmanın coğrafi boyutunu ihmal etmektedir. Bu 

nedenle bölge planlaması, kalkınmanın yersel, mekânsal yani coğrafi boyutlarını 

hesaba katma ihtiyacından kaynaklanmaktadır. Bölgesel sorunlara üç boyutlu olarak 

fiziki-sosyal ve ekonomik bir bütünsellik içinde yaklaşılmasına olanak sağlamaktadır 

(Göymen: 1997,48). 

Bölge planlaması, ekonomik, toplumsal ve fiziksel planlama çalışmaları arasında 

eşgüdüm sağlamaya yönelik bir planlama türüdür. Kalkınmaya ilişkin ulusal 

politikaların yerel ihtiyaçlara cevap verecek şekilde yerel eylemlere dönüştürülmesi, 

gelenek ve göreneklerin sürdürülebilmesi için bölgesel planlamaya ihtiyaç 

duyulmaktadır. Bu açıdan bölgesel planlama, soyut ve genel düzeyde olan ulusal 

planlar ile somut ve yerel düzeyde olması gereken yerel planlama eylemleri arasında 

bir bağ işlevi de görmektedir. bu bağla, yerel bilgilerin ulusal planlara aktarılması 

sağlanarak, ulusal kalkınma hedeflerinin yerel planlara yansıtılması sağlanabilecektir. 

Yerel-bölgesel yönetimler, bölgelerindeki fiziksel çevrenin biçimlenmesine ve 

nüfusun dağılışına etkide bulunabilecek farklı araçlara sahiptir, bu araçların etkin 

olarak kullanılması, belirli bölgelerin geliştirilmesi için hazırlanmış bölgesel planlar 

içinde bir araya getirilmesini gerektirmektedir. Bölgesel plan, çerçevesinde 

geliştirilecek birimler ve süreçler içinde, politikacı-teknokrat-plancı arasındaki olası 

çelişki ve çatışmaları hafifletip, ortak amaç maksimizasyonun sağlanması bakımından 

önemli bir araç olmaktadır (Arslan:2005,280-281). 

Bölgesel Kalkınma; bölge tanımlanmasına göre önemli ölçüde farklılaşmaktadır. 

Planlamada ekonomik öncelikler ön plana alınırsa; polarize bölge, çevresel ve 

ekonomik faktörler dikkate alınırsa; bir havza ya da coğrafi bir bölge, kültürel-tarihi 

faktörler baz alınırsa; siyasal bir bölge olarak bölge tanımı ve alanı belirlenmelidir. 

Bölge tanımı geniş tutulur ise kalkınma çabasının hedefi kalkınma bölgeleri, dar 

tutulur ise büyüme noktaları olmaktadır yani, her hangi bir ülkenin kalkınma 

çabasında, bölge tanımının nasıl yapılacağı büyük önem taşımaktadır 

(Köstekli:1999,156). 

373



Bölgesel kalkınma kavramı ise, ülke bütününde yer alan bölgelerin, çevre bölgeler ve 

dünya ile karşılıklı etkileşimi ile oluşan bölge vizyonunu dikkate alan, katılımcılık ve 

sürdürülebilirliği temel ilke edinen ve insan kaynaklarının geliştirilmesi ekonomik ve 

toplumsal potansiyellerin harekete geçirilmesi yoluyla bölge refahının yükseltilmesini 

amaçlayan çalışmalar bütünü olarak tanımlanmaktadır (DPT:2003,250). Bölgesel 

kalkınma, bölgenin katılımcılık ve sürdürülebilirliğin yer aldığı sosyal ve ekonomik 

potansiyelin rol oynamasıyla bölge refahının yükseltilmesidir. Bölgesel kalkınma, 

merkezi yönetimin yukarıdan aşağıya yaklaşımı yerine, bölgesel aktörlerin katılımıyla 

belirlenmiş ekonomik alanın, sanayileşmesi, sosyal yapısının iyileştirilmesi olarak 

tanımlanmaktadır (Apalı:2009,6). Bölgesel kalkınmanın ülke ekonomisine sağladığı 

faydalar ise (Abuşoğlu ve İnan:1989,7): 

Ülkenin çeşitli bölgelerinde bulunan kaynakların iktisadi faaliyet içerisinde 

değerlen dirilerek yüksek kalkınma hızının gerçekleştirilmesi, 

Ülkede nüfus-kaynak dengesinin kurulması, 

Düalist özelliğe sahip ekonomik yapının bütünleşmesi 

İktisadi mekânın ve şehirleşme olayının iktisadi gelişmeye en elverişli 

biçimde düzenlenmesi, 

Bölgeler arası refah seviyesi farklılıklarının giderilmesi olarak ifade 

edilmektedir. 

Bölgelerarası kalkınmışlık farklılığı kavramı, az gelişmiş bölgelerin gelişmiş 

bölgelere sosyal refah açısından yaklaştırılmasını yani farklılıkların giderilmesi ifade 

etmektedir. Bu gelişmeler ‘bölge’ ve ‘kalkınma’ kavramlarının bir bütün olarak ele 

alınmasına yol açmakta, planlama ve bölgesel kalkınma çabalarında alternatif politika 

arayışlarını gündeme getirmektedir. Gelişmiş ülkelerde uzun süredir üzerinde önemle 

durulan ve büyük ölçüde uygulama olanağı bulan bölgesel planlama ve bölgesel 

kalkınma ajansları yaklaşımı, gelişmekte olan ülkelerde rağbet görmemekte ve çeşitli 

altyapı yatırımlarının desteklenmesi ile sınırlı kalmaktadır. Türkiye’de de bölgesel 

planlama çalışmalarına, çeşitli nedenlerle geçilememiştir. Bunun yerine, il planlaması 

tercih edilmiş ve bölgesel gelişmişlik farklılıklarının giderilmesi için ‘kalkınmada 

öncelikli yöreler’ uygulamasına ağırlık verilmiştir (Arslan:2005,276). 

Bölgecilik kavramı, bağımsızlık çabalarını ifade etmektedir. Bu bağımsızlık çabaları; 

etnik ve kültürel kimliğin devlet tarafından tanınması, kendileri hakkında karar 

verebilme, özerk bir yönetim kurma, ekonomik yönden güçlü ve gelişmiş bölgelerin 

zenginliklerini başka bölgelerle paylaşmak istemeleri, zenginlikleri nedeniyle devlet 

karşısında daha fazla hak ve ayrıcalık sahibi olmak istemeleri olarak ifade edilebilir. 

Bölgeciliği, üç grupta toplamak mümkündür (Keating:1998,51). Bölgeciliğin ilk 

grubunda, aynı dili konuşan, aynı kültürü paylaşan toplulukların siyasal, kültürel ve 

etnik kimliklerini korumak ve geliştirmek için devletten belirli düzenlemeler yapması 

istenmektedir. İkinci grubunda, toplulukta, talep edilen düzenlemelerin anayasada da 

yer alması, üçüncü grupta, bölgesel ve yerel birimlerin sınır ötesi işbirliği 

çerçevesinde birliklerin oluşması yer almaktadır. Bölgeciliğin bu türünde etnik 

kültürel değerler önem taşımamakta, altyapı, çevre, turizm, ulaşım ve enerji gibi 

alanlardaki güçlükleri aşmak, işbirliği yapmak, ortak politikalar belirleyip uygulamak 

amaçlanmaktadır. Bu anlamda özellikle son yıllarda bölgesel kurumların özerkliğini 

374



amaçlayan, kamu yönetimde bölgesel yapıların özerkliğini savunan ve siyasal 

bölgecilik akımının güç kazandığı görülmektedir (Taştekin: 2007, 8). 

3. ESKİ (GELENEKSEL) BÖLGESELLEŞME 

Eski (geleneksel) bölgeselleşmenin tarihsel sürecinde, birinci ve ikinci dünya 

savaşları yaşanmış, imparatorluklar yerlerini ulus devletlere bırakmıştır. Bu süreç 

milliyetçi ekonomik politikaların temellerini atmış dünya iki kutuplu bir güç dengesi 

ile karşı karşıya kalmıştır. Kapitalist sistemi savunan Amerika Birleşik Devletleri 

(ABD) ile sosyalist sistemin savunucu Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) 

bu dönemdeki çok taraflı serbestleşme, bölgeselleşme ve ekonomi politikalarını 

şekillendirmişlerdir. ABD, çok taraflı serbestleşme sistemi savunmuş, bölgeselleşme 

girişimleri içinde yer almamıştır. Avrupa devletleri ise bir güç odağı olabilmek 

maksadı ile bölgeselleşme girişimlerini başlatmışlardır (Genç ve Berber:2011, 89). 

Bölgeselleşme süreci Avrupa dışında dünyanın gelişmekte olan bölgelerinde de ortaya 

çıkmaya başlamıştır (Grilli:1997,194-195). 

Eski bölgeselleşme sürecinde Afrika’da; Orta Amerika Ortak Pazarı (CACM) 1960, 

Orta Doğuda Arap Ortak Pazarı (ACM) 1964, Karayipler Serbest Ticaret Bölgesi 

(CARIFTA) 1965, Batı Afrika Ekonomik Topluluğu (CEAO) 1966, Asya’da Güney 

Doğu Asya Ulusları birliği (ASEAN) 1967, And ülkeleri Paktı (ANDEAN) 1969, 

Mano Nehri Birliği (MRU) 1973, Orta Afrika Ekonomik ve Gümrük Birliği 

(UDEAC) 1973, Batı Afrika Devletleri Topluluğu (ECOWAS) 1975, Büyük Göller 

Ülkeleri Ekonomik Topluluğu (CEPGL) 1976 ve Güney Afrika Kalkınma Topluluğu 

(SADC) 1980, Latin Amerika Serbest Ticaret Bölgesi (LAFTA) kurulmuştur. 

Avrupa’da gelişmiş ülkelerin diğer bölgelerde ise az gelişmiş ülkelerin birbirleri ile 

bütünleşmek istemeleri, eski bölgeselleşmenin en belirgin özelliği olmuştur. Eski 

bölgeselleşme süreci ekonomik bütünleşme analizlerinin temellerinin atıldığı dönemi 

oluşturmuş Viner (1950) tarafından ekonomik bütünleşme analizi gümrük birliği 

teorisinden hareketle sistematik bir şekilde ele alınmış, literatüre kazandırdığı ticaret 

yaratıcı ve saptırıcı etkiler ile ekonomik bütünleşmenin üye olan ve olmayanlar 

üzerinde yaratacağı etkileri analiz edilmiştir. Viner (1950)’nin ekonomik bütünleşme 

teorisine katkısı, ekonomik bütünleşmeler dünya refahını artırır görüşünü 

değiştirmesidir. 

Eski bölgeselleşme dalgası 1950’ler ve 1960’larda ortaya çıkmış ve bu hareket 

gelişmiş ve özellikle GOÜ’ler arasında geniş kabul görmüştür. II. Dünya Savaşından 

sonra dünya ekonomisinde yaşanan büyük değişimlerle, uygulamaya konan ticaret 

anlaşmaları genelde coğrafi açıdan ve ekonomik gelişmişlikleri birbirine yakın ülkeler 

arasında yapılmıştır. 1945 sonrası Avrupa’da ortaya çıkan siyasi ve ekonomik düzen, 

Soğuk Savaş ve çift kutuplu dünya düzeni, 1950 sonrası koloniciliğin tasfiyesi ile yeni 

bağımsızlığını kazanan birçok ülkenin ortaya çıkması, 3. Dünya ülkelerinin politik 

aktivizmi ve ülkelerin kendi ihtiyaç ve tercihleri, eski bölgeselleşmede belirleyici 

faktörler olmuştur (Genç ve Berber:2011,90). 

Bu dönemde, önce 1950’lerde Avrupa Topluluklarının oluşturulması ve Avrupa 

Serbest Ticaret Birliği (EFTA)’nın kurulmasından sonra bölgeselleşme hareketi 

Afrika’ya, Latin Amerika’ya ve diğer GOÜ’lere hızla yayılmıştır. Eski bölgeselleşme 

375



hareketi daha çok GOÜ’ler arasında gözlemlenmiştir. Bu dönemde ABD ve 

Uzakdoğu’nun büyük ekonomileri bölgeselleşmeye hemen hemen hiç katılmamışlar 

ve çok taraflı ticaret sistemine (GATT) ağırlık vermişlerdir. Bu dönemde ortaya çıkan 

bölgesel işbirliği hareketlerinden AET ve EFTA dışındakilerin çoğu hedeflerine 

ulaşamamıştır (Nebioğlu:1997,43). Eski bölgeselleşme faaliyetlerinin büyük oranda 

belirlenen hedefleri yakalayamamasının ve entegrasyon takvimlerini 

uygulayamamasının nedenleri olarak; siyasi sorunlar, ekonomik istikrarsızlıklar, 

uygulanan içe dönük ekonomik politikalar, entegrasyon için gerekli ekonomik 

gerçekliklerden uzaklık entegrasyon için ön şartların yetersizliği ve kurumsal yapının 

zayıflığı sayılmaktadır (Güngör: 2004, 21). 

4. YENİ BÖLGESELLEŞME 

Ulusal kavramı, 1980’li ve 1990’lı yıllarda yerellik kavramıyla değişim göstermiştir. 

Gerçekleşen farklılaşma, üretim biçimi ve devletin mekânsal örgütlenme ölçeğindeki, 

dolayısıyla kalkınmanın kurumsallaşma ölçeğindeki farklılaşma olarak ifade 

edilmektedir. 

1929 yılında gerçekleşen büyük bunalım ve 1945 yıllarda ortaya çıkan bölgesel 

politikaların etkisi 1970’li yıllarda yaşanan ekonomik krizle azalmaya başlamış 

1980’li yıllar sonrasın da ise bölge anlayışı yeniden şekillenmiştir. Bölgesel gelişme 

paradigması temelden değişmiştir. Yeni bölgeselleşme üretim ve yönetim ölçeği 

olarak bölgeleri öngörmektedir (Karasu:2009,25). Yeni bölgecilik akımı, bölgesel 

gelişmedeki yeni dinamikleri tanımlamaya yönelik bir gündem oluşturmuştur. Yeni 

bölgecilik yaklaşımlarının temelleri ekonomik, felsefi ve toplumsal olarak üç başlıkta 

ele alınmaktadır. 

Eskisinden belirgin bir şekilde ayrılan yeni bölgeselleşme süreci değişik 

motivasyonları ön plana çıkaran, değişik nitelikler sergileyen, farklı bir siyasi ve 

ekonomik dünya düzeninin ürünüdür. Yeni bölgeselleşme anlayışı; bölgeyi, yerel 

birimlerin birleşmesiyle oluşan fiziksel anlamının dışında bölgesel kalkınmanın itici 

gücü, ilişkiler ağının ve uluslararası piyasaların bir parçası olarak ele almaktadır. Yeni 

bölgeselleşme, soğuk savaşın bitimi ve küresel ölçekte neo-liberal ekonomik dalga ile 

birlikte eskisine göre daha farklı bir boyutta kendini göstermekte ve daha kapsamlı ve 

kalıcı bir eğilimi yansıttığı görülmektedir (Çalışkan:2010,26-27). 

Yeni bölgeselleşme sürecinde ortaya çıkan farklı bölgesel oluşumların temeli, iki ana 

nedene bağlanabilir; dünya genelinde kırılan büyük güç bloklarına bir cevap ve 

ekonomik küreselleşmenin oluşturduğu risklerin kontrol edilmesi, bununla beraber 

daha spesifik olarak küresel, jeo-stratejik, bölgesel ve ulusal düzeylerdeki gelişmeler 

yeni bölgeselleşmenin itici faktörleri olmuştur. Yeni bölgeselleşmede, yapısal 

reformlar, uluslar arası ekonomik kuruluşlar, sermayenin serbest dolaşımı, doğrudan 

yabancı yatırımlar, çok uluslu şirketler, hizmetler ticareti, hükümet-dışı kuruluşların 

rolünün artması, politika yapım süreçlerine katılımın nitelik ve nicelik olarak 

gelişmesi, çok taraflı ticaret sisteminin etkinliğinin artması ve konu ve üye 

bakımından genişlemesi ve derinleşmesi anahtar kelimelerdir (Çalışkan:2011,4-5). 

Yeni bölgeselleşme akımı ile birlikte dünyada önemli değişiklikler yaşanmıştır. ABD 

tek başına egemen güç konuma yükselmiş, soğuk savaş olarak da ifade edilen dönem, 

376



1989 yılında Almanya da Berlin Duvarı’nın yıkılması ve 1991 yılında SSCB’nin 

dağılması ile son bulmuştur. Gelişmeler yeni bölgeselleşme akımını şekillendirmiş bu 

dönemde ekonomiler ithal ikameci sanayileşme politikasını büyük ölçüde terk ederek 

finansal politikalarda serbestleşmeler gerçekleştirmişlerdir (Genç ve Berber:2011,91). 

Tablo-1: Yeni ve Eski Bölgeselleşme Karşılaştırması 

Eski Bölgeselleşme 

Yeni Bölgeselleşme 

Soğuk Savaş siyasi ortamında çift 

kutuplu bir dünya düzeni çerçevesinde 

oluşmuştur, 

Bölgeselleşme faaliyetleri, süper 

güçlerin doğrudan müdahaleleri ile 

yürütülürken 

Bölgeselleşme hareketleri daha çok 

gelişmişlik düzeyleri birbirine yakın 

ve Avrupa ülkeleri dışındaki bir 

bölgeselleşmedir 

Bölgesel rekabet temsil etmektedir 

Bölgeler arası bir entegrasyonu temsil 

ederken 

Geleneksel ticaret engellerinin; 

kotalar, tarifeler gibi, engellerin 

kaldırılması ve düşürülmesiyle sınırlı 

kalmıştır 

Odak, sanayi ürünleri konusunda 

sınırlı iken 

Eski bölgeselleşme 1945 sonrası 

kurulan dünya ekonomik düzeni içinde 

ortaya çıkmış; ithal ikameci ekonomi 

politikalarının uygulandığı, birçoğu 

planlı veya karma ekonomi modelini 

seçen ve ekonomilerinde kamu 

sektörünün ciddi ağırlığının olduğu 

coğrafyalarda yoğun olarak 

yaşanmıştır. 

Eski bölgeselleşmede ulusal tasarruf 

oranı, yatırımlar ve kısmen gelişmiş 

Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla, çok 

kutupluluğa kayışın paralel süreçler 

olarak yürüdüğü bir ortamı 

yansıtmaktadır, 

Bölgeselleşme faaliyetleri, otonom, 

anlık ve ekonomik temellere 

dayanmaktadır 

Bölgeselleşme hareketlerinde daha çok 

gelişmiş ülkeler merkez ve itici güç 

oluşturduğu bir bölgeselleşmedir 

Küresel rekabeti temsil etmektedir 

Bölgelerarası ve kıtalararası bir 

entegrasyonu temsil etmektedir. 

Geleneksel ticaret engellerinin dışında 

teknik düzenlemeler, fikri mülkiyet 

hakları, yatırımlar, ulaşım ve iletişim 

konuları, kamu alımları, rekabet, devlet 

yardımları gibi birçok konuda 

işbirliğinin gerçekleştirmektedir 

Odak sanayi ürünlerinin ötesinde 

malların tümü, hizmetler ve yatırımlara 

doğru kaymıştır. 

Yeni bölgeselleşmede ulus devletin 

ötesinde politika yapım süreçlerinde çok 

uluslu şirketler, uluslararası kurumlar, 

büyük sermaye grupları, özel sektör, işçi 

ve çevre örgütleri ve diğer sivil toplum 

kuruluşlarının zaman içinde artan oranda 

rol oynadıkları görülmektedir. 

Yeni bölgeselleşme ile birlikte doğrudan 

yabancı yatırımlar çok daha fazla ön 

377



ülkelerce yapılan kalkınma yardımları 

önemli unsurlardır. 

plana çıkmıştır. Çok uluslu şirketlerin, 

firma-içi ve endüstri-içi ticaretin önemi 

artmıştır. 

Kaynak: Çalışkan, 2011. 

Tablo-1’de yeni ve eski bölgeselleşme kavramlarının özet bir karşılaştırması yer 

almaktadır. Bu karşılaştırma, eski ve yeni bölgeselleşme arasındaki farkı ve meydana 

gelen değişimler açıkça ortaya çıkmaktadır. 

4.1. Yeni Bölgeselleşmenin Temelleri 

Bölgenin yükselişi, bu yönelim post-fordizm sloganı ile ifade edilen üretimin 

teknoloji ve organisazyon boyutlarında yaşanan dönüşümün sonucu olmaktadır. Yeni 

bölgecilik anlayışının ekonomik temelleri, bölgesel birleşmelerin oluşturduğu 

ekonomik güç ve oluşan ağ ekonomileri ile sağlanmaktadır (Lovering:1998,6). 20. 

Yüzyılın ilk çeyreğinde geliştirilen ve fordizm olarak adlandırılan montaj hattı 

üzerindeki seri üretim işletmelerin faaliyet hacimlerinin ve alanlarının artmasına 

neden olarak büyük bir verimlilik artışı sağlamıştır. Fordizm iş görenlerin makinelerin 

bir parçası olarak değerlendirilmesi nedeniyle büyük eleştirilerle de karşılaşmış, yeni 

teknolojilere adaptasyondan uzak olması, pazarda yaşanan tüketim mallarına olan 

doygunluğa bağlı olarak işletmeler tarafından terk edilmeye başlanmıştır 

(Morgan:1998,31). Fordizm yerini post fordist anlayışa bırakmış bu anlayışta, küçük 

ölçekli işletmeler tarafından ürün farklılaştırması ve esnek üretim kalıplarına bağlı, 

esnek uzmanlaşma ve çok yönlü deneyime sahip işçilerin kullanılması, katma değeri 

yüksek ürünlerin üretilmesiyle sonuçlanmıştır. 

(http://inet-tr.org.tr/inetconf8/sunum/83.html). 

Yaşanan hızlı teknolojik değişimlerin ekonomik yansımaları gerek ulusal ekonomiler 

gerekse işletmeler arasında entegrasyon hareketlerinin hızlanmasına neden olmuştur 

(Özmen:2004, 52). Çok taraflı üretim, ticari ve finansal ilişkilerin gelişmesi, 

küreşelleşme karşısında güçlerini birleştirme, aynı coğrafi bölge içerisinde ülkelerin 

birleştirici ilişkiler içerisine girmesine neden olmuş, ülkeler iktisadi sosyal sorunlarla 

karşılaşmalarına bağlı olarak, ortak davranışlar sergilemekte, bölgesel entegrasyonlar 

oluşmakta bu durum yeni bölgecilik yönelimini ortaya koymaktadır. 

Bilişim teknolojileri ve bu sayede gelişen internet, ekonomik faaliyetlerin ve 

ilişkilerin yeniden şekillenmesini sağlamaktadır. İnternetin işletme içerisinde ve 

dışarısında oluşturduğu ağlar, iletişim ve bilgi paylaşımının hızlanarak 

kolaylaşmasına ve ucuzlamasına neden olmuş, bu ağ yapıları sonrasında yeni bir 

ekonomik anlayış ve yeni ortam gelişerek ‘Yeni Ekonomi’ adını almıştır 

(Ölmezoğulları, 2001). Küresel ölçekte faaliyet gösteren işletmeler ağ ekonomisinin 

etkisiyle bütünsel olarak ağ işletmeleri haline gelmekte ve bölgesel işletmelerde bu 

ağların parçası olmaktadır. Ağlar karşılıklı etkileşim ve bağımlılığı artırmakta zaman 

ve mekân avantajı sağlamaktadır, Ar-Ge ürün tasarımına dayalı hizmetler, finansman, 

pazarlama, müşteri danışmanlığı ve aracılık hizmetleri değiş tokuş edilmekte ve ortak 

değer yaratılarak bütünleştirilmektedir (Özel:1998,62). Bu anlayışın bölgeselleşme 

eksenine yansıması ile deneyim alışverişinin sağlanarak bölgesel aktörlerin 

gelişmesine olanak sağlamaktadır. 

378



Felsefi temeller, bölgecilik anlayışının ekonomik ilişkilerle şekillenmesini 

yönlendirmektedir. Yeni bölgeselleşme yaklaşımında felsefi temelleri, 

postmodernizm ve bilgi temellilik düşüncesi oluşturmaktadır. Modernizm, 17 yy. da 

Avrupa da ortaya çıkan toplumsal yaşamı ve örgütlenme biçimini tanımlayan etkisini 

bütün dünyada hissettiren kavramdır. Postmodernizm, modernizmin farklılaşmış ve 

ötesindeki bir kavram olarak, geleceğe ilişkin çıkarımlar ve durum saptamaları, kültür 

ve sanatsal estetik sorunları, bilime bilgiye yaklaşımın sorgulanması temeline 

oturmaktadır. Postmodern anlayış, yeni bölgecilik çerçevesinde büyük ölçekli 

farklılaştırılmış bölge ve bileşimlerinin entegrasyonunu sağlamaya yönelik çoğulcu 

ve organik stratejilerin benimsenmesini ifade etmektedir (Belek:1999,174-175). 

Bilgi temellilik, yeni belgeselcilik kavramının önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. 

Bilgi enformasyon anlamına gelmekte değişimi, bir birey veya kurumu farklı ve daha 

etkili bir eylem gerçekleştirebilecek duruma getirerek sağlamaktadır. Bilgi ve iletişim 

teknolojilerinde yaşanan gelişmeler ve gelişen bilgi ekonomisi yeni bir toplumsal 

dokunun ortaya çıkmasını sağlamış ve adı bilgi toplumu olmuştur (Erkan:1997,71). 

Bilgi ekonomilerinin ağırlık kazanıyor olması büyüme ve gelişmeyi sağlamakta 

zorlanan ülkeler için fırsatları ve riskleri beraberinde getirmektedir. 

Bilgi temelli düşüncenin bölgeselleşme eksenindeki yansımaları, merkezi yönetim 

mekanizmalarının yerini yerel katılımın ve sivil toplum kuruşlarının yaygın ve yoğun 

işbirliğine ve ortaklığına dayalı katılımcı yerinden yönetim anlayışına dayanan çok 

merkezli hesap veren ve bilgi işlem teknolojilerinin hız ve kolaylıklarından yararlanan 

etkin ve duyarlı bir anlayışa bırakması olarak tanımlanmaktadır. 

www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/yaz_gos.php). 

Yeni bölgecilik anlayışının bir diğer bağı toplumsal temeller üzerinedir. Toplumsal 

temeller, bireylerde yaşanan dönüşüm, sosyal sorumluluk ve bölgesel bilinç olarak 

adlandırılmaktadır. Yeni bölgecilik kavramı üretim anlayışını emek yoğun olarak 

çalışan mavi yakalılardan, entelektüel sermayesini kullanan bilgi işçilerine 

çevirmiştir. Bilgi işçileri gelişmiş ülkelerde toplumdaki en büyük grubu oluştururken 

dünya genelinde çalışan nüfus içerisinde çekim merkezi olmaktadırlar (Drucker, 

1994; 16). Bilgi işçisinin bilgisi örtük bilgi olarak adlandırılmakta ve yeni değer 

yaratmanın gerçek anahtarı olmaktadır. Örtük bilgi bölgesel kalkınma aracı olarak 

kritik önem taşıyan noktadır, çünkü bilginin kendisini üretmektedir (Göker:2000,5). 

Bölgelerin rekabet gücü, gelişmişliği ve bölgeye bakış, o bölgede yaşayan bilgi 

işçilerinin sayısına bağlı olarak değişmektedir. Bilgi işçisine sahip olan veya çeken 

bölgeler, rekabet güçlerini artırmakta ve bölgesel kalkınmayı sağlayabilmektedir 

(Dulupçu:2001,107). 

Sosyal sorumluluk, birey ve kurumların birbirlerine olan karşılıklı bağımlılığın bir 

sonucu olarak ortaya çıkan kavramdır. Bölgesel politikalarda bireyler birinci sırada 

yer almakta bu çerçevede toplumsal katılımın yolu sosyal sorumluluk bağlamında 

şekillenen sivil toplum kuruluşlarına bağlı olmaktadır. Bu kurumların etkileri, 

özellikle yerel düzeyde gerçekleşmekte ve toplumun biçimlendirilmesin de yol 

gösterici olmaktadırlar. Sivil toplum kuruluşları öncelikle kuruldukları alana 

odaklanmakta ve etkileri katılımın boyutuna göre değişme göstermektedir 

(Drucker:1994,87). 

379



5. AVRUPA BİRLİĞİNDE BÖLGESELLEŞME VE 

BÖLGESELLEŞME ARAÇLARI 

Bugün, dünya ölçeğinde yaşanılan bir değişim olan globalleşmenin ulus devlet olgusu 

üzerinde iki yönde etkide bulunacağı ileri sürülmektedir. Dünya’nın geleceğini, 

devletler-üstü kuruluşlar ile devlet-altı kuruluşlar belirleyecek böylece globalleşme, 

ulus-devleti hem aşağıdan ve hem de yukarıdan etkileyen sonuçlar oluşturacaktır. Bu 

nedenle, yerelleşme ve bunun bir boyuttu olan bölgeselleşme olgusu, bu etkilerin bir 

bölümünü göstermektedir (Keleş ve Erbay:1999,4). 

Bölgeselleşme, bölgesel bütünleşme iktisadi, siyasi, askeri ve sosyal boyutlar 

içerebilmektedir (DPT:1995,57). Bu nedenle bölgeselleşme kavramı, ulusal altı ve 

ulus üstü boyutta incelenmektedir. Bölgeselleşme, Adem-i merkezileşme yönünde, 

merkezi yönetim karşısında yerel ve bölgesel birimlerin yönetsel açıdan 

güçlendirilmesini anlatan bir kavramdır. 

Avrupa Birliği (AB)’nin globalleşmeye onun bir süreci ve ilkesi olan yerellik ile 

bağlantılı bölgeselleşmeye bakışını, uygulamalarını anlamak için, dünyadaki 

globalleşme ve bölgeselleşmeyi analiz etmek gerekmektedir. Bölgeselleşme açısından 

AB’de kamu yönetimindeki değişimin nasıl tanımlandığı; bölgeselleşmenin aktörleri; 

bu aktörlerle bölge yönetimi, bölge gelişimini nasıl formüle ettikleri, kullandıkları 

hukuksal, siyasal ve teknik araçların neler olduğu belirlenmelidir. Tablo-2’de AB’nin 

bölgeselleşme açısından yeni yapısı karşılaştırmalı olarak yer almaktadır. 

Temel 

Kavramlar 

Tablo-2: Bölgeselleşme ve Kamu Yönetiminde Değişme 

Avrupa Birliği 

Dünya 

Bölgeselleştirme, Bölgecilik, Bölge, 

Yerellik 

Ekonomik Sosyal Bölgeselleşme, 

Yerellik 

Formül Stratejik Kalkınma Stratejik Kalkınma 

Aktörler 

Araçlar 

AB, AK organları 

Bölgesel Kalkınma Ajansları 

Bölgesel ve Yerel Yönetim Birlikleri 

Bölge ve Yerel Yönetimler 

Sermaye 

STK 

Stratejik Bölge Planları ve Projeler 

Avrupa Konseyi Bölgesel Özerklik 

Şartı 

Avrupa Konseyi Sınır ötesi İşbirliği 

Sözleşmesi 

Avrupa Birliği Bölgeler Şartı 

Dünya Bankası 

OECD 

Bölgesel Kalkınma Ajansları 

Bölgesel ve Yerel Yönetim 

Birlikleri 

Ulus üstü sermaye 

DB Yönetişim ve Kalkınma 

Raporu, 

DB PFPSAL 

Bölge ve yerel yönetime verilen 

fonlar 

CAS 

BM Yerel Gündem 21 

380



Avrupa Birliği ve Konseyi Yerellik 

Şartı 

AB Stratejik Hedefler 2000-2005 

AB İlerleme Raporları 

AB yapısal ve yapısal olmayan 

fonlar NUTS 

DB Yerel Yönetimlere 

Yöntem Yapısal Uyarlama Yapısal Uyarlama 

Kaynak: Gökhan Çalt, 

http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/8df7b8e8d586a55_ek.pdf?. 

AB’de yerellik veya yerindenlik (decentralization) kavramı kullanılmaktadır. Anlam 

olarak, hizmette halka yakınlık, hizmetlerin halka en uygun birim tarafından 

gerçekleştirilmesini ifade etmektedir. AB, Türkiye’ye 1996 yılından itibaren ‘idari 

vesayet ilkesini’ kaldırması ve yerine, yerellik ilkesini geçirmesi hatta Anayasada bile 

yer alması konusunda baskı yapmakta ilkenin idari örgütlenmenin temel ilkesi 

olmasını istemektedir (Çalt, http://www.zmo.org.tr). 

AB, küreselleşmenin gerektirdiği insan haklarına, çok kültürlülüğe, ekonomik açıdan 

hizmet ile üretimin, kişilerin ve sermayenin serbest dolaşımını sağlayacak şekilde 

esnek bir yapılandırma yoluna gitmektedir. Kimliksel, siyasal, kültürel ve dini bir 

birliktelik olduğu için eski ulus devletin bazı özelliklerini, ulus-üstü bir yapıda 

kendinde toplamaya çalıştığından farklılıklar göstermektedir. AB, Bölgeler Avrupa’sı 

deyimini kullanmaktadır. Bunun nedeni, gelecekteki Birleşik Avrupa’nın yapısal ve 

siyasal konumunun belirginleşmesi için temel taşlarını oluşturacak birimin bölge/ulus 

devletler olmasıdır. Avrupa vatandaşları kendilerini ‘Avrupalılık’ ve ulus devlet 

kimliğinden çok, yaşadıkları kent ve bölgelerdeki kimliklerle bağdaştırarak 

tanımlamaktadır (Keleş:1998,7-8). 

AB için bölge; coğrafi, ekolojik, ekonomik, kültürel, etnik, kentsel ve yönetsel açıdan 

benzer, yakın bütün olan parçalar olarak ifade edilmektedir (Mengi:1998,43). 

Bölgeler sektörlere göre yönetsel, toplum bilimsel, doğal ve ekonomik olarak 

sınıflandırılırken, oluşturulma biçimlerine göre yapay bölge ve devlet ile yerel 

arasında kalan basamak şeklinde de sınıflandırılmaktadır (Keleş:1998,6-7). AB’de, 

işlev ve yapılarına göre, planlama bölgeleri, sınır-ötesi bölgeler, bağımsız bölgeler, 

türdeş bölgeler, kutuplaşmış bölgeler, yönetim bölgeleri kavramları kullanılmaktadır 

(Özel:2003,103) . 

AB’de bölgecilik kavramı, Ortak, etnik, kültürel ve tarihsel özelliklere sahip bir bölge 

ve bu bölgede yaşayanların merkezi yönetime karşı bağımsızlık hareketi olarak 

tanımlanmaktadır (Algan ve Mengi:2003,83). 

AB, bölgeselleştirmeyi oluşturmak için çeşitli hukuksal, mali, ve teknik araçlar; 

bölgeler şartı, yerellik şartı, stratejik hedefler 2000-2005, NUTS, Stratejik bölge 

planları, Birlik fonları, üye olacak ülkeler için ilerleme raporları ve katılım 

belgeleriyle bölgeselleşmeye uygun ortamı hazırlamaktadır. AB, bölgeler ve yerellik 

şartıyla, bölgeler üzerinde mali, idari ve denetimle ilgili vesayetleri kaldırmakta, 

381



denetimlerini sadece yargısal vesayetle yaparak, örgütlenmede, karar almada dış 

ilişkiler, kamu tüzel kişiliği olarak özgürlük yaratılmasını sağlamaya çalışmaktadır 

(Mengi, 1998:61,68). 

AB bölgeselleşme sayesinde, birlik, bölge ve yerel birimlerle doğrudan bağlar 

kurarak, kültürel politikaların desteğiyle Avrupalılık bilinci oluşturmak, var olan 

ulusal kimlikler yok edilerek ya da pasifleştirilerek, yarı yeni tip ulusal ve yarı esnek 

bir yönetime sahip Avrupa Devleti haline gelmek istemektedir. Bu nedenle 

küreselleşmenin ve bölgeselleşmenin üye ve üye olacak ülkelerde 

gerçekleştirilmesinin AB açısından, ekonomik, politik, siyasal ve kimliksel bir anlamı 

vardır. AB’nin bölgesel gelişme politikalarını belirleyen başlıca ilkeleri: Fonların 

doğru yönlendirilmesi anlamında yoğunlaştırma; Birlik yönetimi ve üye devletlerin 

bölge yönetimleri arasında ortaklık; Birlik ve bölge yönetimlerinin finansal açıdan 

bütünleyicilik, Bölgesel yönetimde yerel ve bölgesel yönetimlerin önceliği açısından 

yerellik; Finansman yapılırken bölge yönetimlerinin payının başkası tarafından 

ödenmemesi anlamında ikincilik; gelişme ve projeler için programlama; fonlar arası 

eşgüdüm; denetim açısından saymanlık; ulusal ve bölgesel planların uyumu; üye 

devletlerin bölge politikalarının eşgüdümüdür (Keleş:1999,52-53). Bu politikaları 

gerçekleştirmede en önemli olan ve mali özellik taşıyan araç AB fonlarıdır. Bu fonlar 

yapısal, yapısal olmayan ve uyum fonları olarak ayrılmaktadır. Bölgeselleşme için, 

AB Bölgesel Kalkınma Fonu, Avrupa Sosyal Fonu, Avrupa Tarımsal Garanti ve 

Yönlendirme Fonu, Balıkçılık yönlendirme mali aracı, Az gelişmiş üyelere uyum 

fonları, Avrupa Yatırım Bankası’nın sağladığı fonlar kullanılmaktadır (Brasche: 

2001,44). 

6. YENİ BÖLGESELLEŞME ANLAYIŞININ KALKINMAYA 

KATKILARI 

Küresel eğilimler doğrultusunda kendini gösteren yeni bölgeselcilik anlayışıyla, bölge 

kavramının içeriğinde değişim yaşanmıştır. Sanayileşme düzeninde ulus devletin 

bir parçası olarak sınırları kesin olarak belirlenmiş, yan yana gelen 

mekansal birimlerin bütünü olarak ifade edilen bölge kavramı; sanayi ötesi düzende 

ilişki ağlarının ön plana çıktığı, mekansal birlikteliğin önemini kaybettiği, sınırları 

değişkenlik gösteren birimler olmuştur (Ildırar:2004,9). Bölgesel kalkınma ise, tüm 

bölgelerin, dünya ile karşılıklı etkileşimiyle bölge vizyonunu dikkate alan, 

katılımcılık ve sürdürülebilirliği temel ilke edinen, insan kaynaklarının 

geliştirilmesiyle bölge refahının yükseltilmesini amaçlayan çalışmalar bütünü olarak 

ifade edilmektedir (Taşcı vd:2011,9). Globalleşen dünyada bölgesel kalkınma sorunu; 

bölgesel dengesizlikleri giderme uğraşından, bölgenin rekabetçiliğini arttırmaya 

yönelik bölgesel aktörlerin başı çektiği yenilikçilik ve sürdürülebilir rekabetçilik 

temelli bir kalkınma sorununa dönüşmüştür. Bölgelerin, dünya ekonomisinin motoru 

olduğuna yönelik inanç giderek güçlenmiş ve böylece bölge kavramı, ekonomik 

kalkınmayı teşvik etmede kullanılacak politika seçeneklerinin belirlenmesinde 

giderek daha fazla ilgi çeken bir kavram olmaktadır (Bakır ve Tuncel:2010a, 21). 

Yeni bölgesel kalkınma yaklaşımı, post-fordist örgütlenme, yönetişimci bir bakış 

açısıyla karar alma ve uygulama mekanizmalarının oluşturulması, kalkınma 

göstergelerinin aşağıdan yukarıya bir anlayışla belirlenmesi, her bölgenin içsel 

382



potansiyelini görece üstün yönlerini ortaya çıkarmaya çalışan politikalar olarak ifade 

edilmektedir. Geçmiş ve günümüz de uygulanan bölgesel politikalarda yaşanan 

değişikler Tablo-3’de yer almaktadır. 

Tablo-3:Bölgesel Politikalardaki Değişimler 

Geleneksel 

Problem 

bölgeler 

Karşıtlık 

(gelişmiş/gelişmemiş) 

Yarının Talepleri 

Çok yönlülük (çeşitli Yapısal 

zayıflıklar) 

Temel strateji Bölgesel büyüme/ gelişme Bölgesel yenilik 

Örgütsel 

form/yapı 

Hakim 

mekanizma 

Önemli 

yönlenmeler 

Merkezi, devletçe 

desteklenme 

Bölgeler arası yeniden 

dağıtım 

Kapital ve doğal 

kaynaklar; Madde (elle 

tutulabilen); 

Ekonomik büyüme; 

Sanayi sektörü; 

Projeler; 

Az sayıda büyük firma ve 

proje 

Merkezi değil, bölgesel 

topluluk ön planda 

Öncelikle yerel ve bölgesel 

kaynakların harekete 

geçirilmesi 

Bilgi ve üretimine yönelik 

kaynaklar(nitelikli insan 

gücü, AR-GE, teknik ve 

sosyal altyapı,vb); 

Kalite (elle tutulamayan); 

Sürdürülebilirlik ve esneklik; 

Servis sektörü ve sektörler 

arası bağlar; Programlar; 

Çok sayıda küçük-orta 

ölçekli firma ve proje 

Dinamikler 

Mekansal açıdan sabit sorun 

alanlar; 

Önceden belirlenmiş ve 

planlanmış bir dizi “büyüme 

merkezi” 

Metropoller 

Hızla değişen problem 

alanlar; 

Yerel kaynağın 

kendiliğinden hareketliliği 

(doğal büyüme merkezi) 

Orta boy kent ağları ve 

çok odaklı mekansal yapı 

Kaynak: B. Yılmaz http://www.acarindex.com/dosyalar/makale/acarindex- 

1423939143.pdf. 

1980’lere kadar ileri kapitalist ülkelerde bölgesel ve yerel ekonomik gelişim 

politikaları büyük ölçüde bölgeler arası eşitliğin sağlanmasını amaçlayan firma 

merkezli, teşvik temelli, standartlaşmaya dayalı iken, bu tarihten sonra neo-liberal 

383



politikaların uygulanışı beraberinde gelişmiş ve gelişmemiş küçük üretime dayalı, 

yerel ve bölgesel ekonomileri, kendi dinamikleri ile kendi kendilerini etkinleştiren 

uygulamalara bırakmıştır (Müftüoğlu: 2005,362-363). İçten kalkınmaya yönelik yerel 

ve bölgesel ekonomik kalkınma girişimleri gündeme gelmeye başlamıştır (Eceral, 

2005: 97). İçten kalkınmaya yönelik çalışmalar her bölgenin kendine özgü 

potansiyelinin ya da görece üstün yönleri olduğu varsayımına dayanmakta, ulusdevletin 

bölgesel ekonomik kalkınmaya yönelik uygulamalarının alternatifi olarak 

düşünülmektedir. Bu dönemde ortaya çıkan yeni bölgesel kalkınma yaklaşımı, 

farklılaştırılmış piyasalara bağlı adem-i merkeziyetçi yapı içermektedir. Aynı 

zamanda, kalkınmayı göğüsleyen hammadde yoğun endüstrilerin ve tarım sektörünün 

payı zamanla azalmakta, hizmet sektörünün payı ise artmaktadır. Hizmet sektörünün 

payında görülen artış, yeni bir tür ‘mobil mekan’ gereksinimi doğurmuş, ekonominin 

yerelleşmesi, yatırım ve emek faktörlerinde coğrafyalar arası mobilitenin artması ve 

kurumsal yapılanmalara geçiş gibi değişikliklerle ekonomi politikaların da değişme 

yaratmıştır (Tiftikçigil, 2009: 718). Bölgelerin içsel potansiyellerine dönük politikalar 

oluşturulurken, merkezi planlama anlayışı ile kalkınmanın değişkenlerini yukarıdan 

aşağıya belirleme şansı kalmamıştır. Bu dönemde bir bölgenin kalkınmasının 

sorumluluğu merkezi devletin tekelinden çıkarak bölgesel yönetişim olarak ifade 

edilen yerel/ bölgesel otoriteler ve sivil kuruluşlar gibi aktörlerin bölgesel 

kalkınmanın sağlanması için aktif görev aldıkları bir yapıya bürünmüştür. Yeni 

bölgesel kalkınma yaklaşımının gereği olarak yönetişimci bir anlayışla karar alma ve 

uygulama mekanizmaları oluşturulmuş ve bölgesel farklılıkları gidermeye yönelik en 

önemli kavram ‘Kalkınma Ajansları’ olmuştur. 

7. YENİ BÖLGESELLEŞME ANLAYIŞININ BÖLGESEL 

KALKINMADA TÜRKİYE’YE ETKİLERİ 

Türkiye 1923-1960 yıllarını kapsayan devletçi ve liberal politikaların izlendiği 

dönemde, bölgesel dengesizliği gidermeye yönelik kayda değer bir gelişme 

gösterememiştir. 1960'lardan başlayarak günümüze kadar devam eden planlı 

dönemde uygulanan, kalkınmada öncelikli bölge başlıklı teşvik politikaları ve bölge 

planlaması çabaları beklenilen sonuçları yaratmamıştır (Dinler:2010,65). 

1960'lı yıllarda Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) kurulmuş ve kurum beş yıllık 

kalkınma planlarını uygulanmaya başlamıştır. Türkiye'de 2000'li yıllara kadar 

uygulanan bölgesel kalkınma politikalarıyla, karar almada merkez, öncü bir rol 

üstlenmiş ve ekonomik olarak gerikalmış bölgelerdeki yerel aktörler, arka planda 

kalmıştır (Deviren ve Yıldız: 2014). 

Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı'nda (1996-2000) yeni bölgeselcilik yaklaşımının 

bir belirtisi olarak ilk kez bölge kaynaklarını dikkate alan bölgesel gelişme projeleri 

vurgulanmaya başlanmıştır. Özellikle Dokuzuncu Kalkınma Planı'nda bölgesel 

kalkınma politikalarıyla, bir taraftan bölgelerin verimliliğini yükseltmek amacıyla 

ulusal kalkınmaya, rekabet gücüne ve istihdama vurgu yaparken diğer taraftan 

bölgeler ile kırkent arası gelişmişlik farklılıklarını azaltılması düşünülerek merkezi 

düzeydeki politikaların daha uyumlu ve etkin hale getirilmesi, yerel dinamiklere ve 

içsel potansiyele dayalı gelişme ortamının oluşturulması, yerel düzeyde kurumsal 

384



kapasitenin arttırılması ve kırsal kalkınmanın hızlandırılmasına yönelik çalışmalara 

ağırlık verilmiştir (DPT: 2006, 91-93). 

Türkiye'de bölgeler arasındaki gelişmişlik farklarını azaltmaya yönelik, bölgesel 

kalkınmanın hızlandırılması, sürdürülebilir bir gelişmenin sağlanması için uygulanan 

bölge planları, organize sanayi bölgele politikaları, yatırımlarda devlet yardımları ve 

kırsal kalkınma projeleri gibi politikalar uygulanmış ancak, etkin sonuçlar 

alınamamıştır. Planlı dönemde sağlanan bazı olumlu gelişmelere rağmen devam eden 

sorunlar, mevcut kaynak ve bölgesel düzeyde örgütlenme eksikliği Türkiye'de 

bölgesel politikaların yeniden şekillendirilmesine yol açmıştır. Yeni bölgeselcilik 

yaklaşımının Türkiye üzerine bir yansıması olan bu gelişmeler bölgesel kalkınma 

ajanslarının kurulmasında da tetikleyici bir rol oynamıştır (Bakır ve Tuncel:2010b, 

161-162). 

Türkiye'de 2002 yılında istatistiki bölge birimleri sınıflandırması (İBBS) sistemi 

kabul edilerek AB ile bu anlamda ilk uyum sağlanmaya çalışılmıştır (Kuyucu ve 

Tektaş: 2010,543-544). İBBS, göre Düzey 1, Düzey 2 ve Düzey 3 olmak üzere üç 

farklı bölge sınıflaması yapılmıştır (Dinler:2012,89). Bölgesel kalkınmaya yeni bir 

ivme kazandırmak amacıyla 2006 yılında 26 bölgede (Düzey 2), kalkınma ajansları 

kurulmuştur. Böylece, Türkiye'de bölgesel kalkınma politikası; 2000'li yıllardan 

itibaren gelişmişlik farklarının azaltılması hedefine yönelik olarak bölgelerin rekabet 

gücünün arttırılması, ekonomik ve sosyal bütünleşmenin artırılması şeklinde 

dönüşüm geçirmiştir (Kalkınma Bakanlığı:2013,136). 

8. SONUÇ 

Ulusal sınırların anlamını kaybettiği, iletişim teknolojilerindeki yeniliklerin uzaklık 

kavramını değiştirdiği küreselleşme kapsamında geleneksel kalkınma anlayışının 

yerini, yeni kalkınma anlayışı almıştır. Kalkınma paradigmalarında yaşanan değişim 

ve yeni kalkınma süreçlerinin hayata geçirilmesi yeni örgütlenme biçimlerini 

beraberinde getirmiştir. Yirminci yüzyıla kadar GÜ ve az gelişmiş ülkelerle 

ilişkilendirilen kalkınma konusu, 20.yy'ın son çeyreğinde bölgelerle doğrudan 

bağlantılı olarak ele alınmış ve dönüşüm geçirerek kalkınmada bölgesel birçok faktör 

değerlendirme kapsamına girmiştir. 

Bölge kavramı, sınırları belli mekânsal olarak birbirine bağlı merkezi otoritenin 

güdümünde şekillenmiş birimler olarak tanımlandığı geleneksel bölge anlayışından 

uzaklaşarak daha esnek bir yapı kazanmış, mekânsal süreklilik koşulu olmayan, 

uluslararası ilişkilere açık, sınırları değişken bir birim olarak yeniden tanımlanmıştır. 

Bu yeni bölge tanımlaması çerçevesinde, küreselleşme, bölgesel birlikler, 

postmodernizm, post-fordist üretim anlayışı, bilginin yükselişi ve yeni bölgeselcilik 

anlayışı için itici güç olmuştur. Bu süreçte bölgesel kalkınma ajansları bölgesel 

kalkınma için önem kazanmış AB ve Türkiye için bölgesel kalkınma politikasında 

temel araç olmuştur. 

Dünyada uygulanan bölgesel politikalardaki gelişmelere paralel olarak Türkiye'de de 

bölgesel kalkınma politikaları, dönemden döneme farklılıklar göstermiştir. 1980'ler 

itibariyle öne çıkan yeni bölgesel yaklaşımlara kadar ağırlıklı olarak kalkınma 

politikalarının, merkeziyetçi bir anlayışla yürütüldüğü gözlenirken, yeni 

385



bölgeselleşme süreci ile birlikte bölgesel planlamada halkın katılımı ve sosyal kârlılık 

ilkesini gözeten bir anlayışa yönelik evrimsel bir dönüşüm yaşanmıştır. 

Yeni bölgesel kalkınma politikalarının ortaya çıkışında globalleşme, neo-liberal 

politikalar, yeni kamu yönetimi anlayışı ve postfordizm üretim örgütlenmesi etkili 

olmuştur. Yeni bölgesel kalkınma politikalarıyla, esnek üretime dayanan örgütlenme, 

uygulama mekanizmalarının oluşturulması, kalkınmaya ilişkin değişkenlerin 

aşağıdan yukarıya bir anlayışla belirlenmesi ve her bölgenin içsel potansiyelini ortaya 

çıkarmak amaçlanmaktadır. 

KAYNAKÇA 

Abuşoğlu Ö. ,İnan Ö. (1989). Kalkınmada Öncelikli Yöreler ve Bölgesel Gelişme İçin 

Bir Model, Ankara: TOBB Yayınları. Yayın No: Genel 105. Ar-Ge 39. Nisan. 

Algan, N., Mengi, A. (2003). Küreselleşme ve Yerelleşme Çağında Bölgesel 

Sürdürülebilir Gelişme. Ankara: Siyasal Kitabevi. 

Apalı, A. (2009). Bölgesel Kalkınma Ajansları ve İzmir Kalkınma Ajansı Örneği. 

Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi. Kayseri. 

Apan, A. (2004). Bölge Kavramı ve Bölgesel Kalkınma Ajansları. Çağdaş Yerel 

Yönetimler. 13(4). 39-58. 

Arslan, K.(2005). Bölgesel Kalkınma Farklılıklarının Giderilmesinde Etkin Bir Araç: 

Bölgesel Planlama ve Bölgesel Kalkınma Ajansları. İstanbul Ticaret 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 4(7). Bahar 2005/1. 275-294. 

Başkaya, F. (2005). Kalkınma İktisadının Yükselişi ve Düşüşü (5.Baskı). Ankara: 

Maki. 

Bakır, H., Tuncel, C. O. (2010). Yenilik Temelli Bir Bölgesel Gelişme Sürecinde 

Kalkınma Ajanslarının Yeri. İşletme ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 1(4), 

19-41. 

Bakır, H. ve Tuncel, C. O. (2010). Avrupa Birliği'ne Üyelik Sürecinde Türkiye'nin 

Bölgesel Politikalarında Yaşanan Değişim: Kalkınma Ajansları. İçinde: 

Türkiye'de Bölgesel Kalkınmanın Yeni Örgütleri: Kalkınma Ajansları. 

(s.149-177). Birol Akgül & Nısfet Uzay (Ed.), Bursa: Ekin. 

Belek, İ. (1999). Postkapitalist Paradigmalar. (2. Baskı) İstanbul: Sorun. 

Brasche, U. (2001). Avrupa Birliği’nin Bölgesel Politikası ve Türkiye’nin Uyumu’, H. 

Cansevdi (Çev.). İstanbul: İktisadi Kalkınma Vakfı Yayınları. 

Çalışkan, Ö. (2010). The Rise of Preferential Trade Agreements (PTAs): A Review 

from the Perspective of the South. KMÜ Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar 

Dergisi, 12 (19). 

Çalışkan, Ö. (2011). Eski ve Yeni Bölgeselleşme Olguları: Karşılaştırmalı Bir Analiz’, 

https://mpra.ub.unimuenchen.de/56611/3/MPRA_paper_56611.pdf, Erişim 

tarihi:05/06/2016. 

Çalt, G. Bölgeselleşme ve Avrupa Birliği’nin Bir Aracı Olarak Bölge Kalkınma 

Ajansları’, 

http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/8df7b8e8d586a55_ek.pdf?tipi=14, 

Erişim tarihi:21/06/2016. 

Deviren N. V., Yıldız O. (2014). Bölgesel Kalkınma Teorileri ve Yeni Bölgeselcilik 

Yaklaşımının Türkiye'deki Bölgesel Kalkınma Politikalarına Etkileri’, 

386



http://www.academia.edu/12142959/B%C3%B6lgesel_Kalk%C4%B1nma_ 

Teorileri, Erişim tarihi:07/06/2016. 

Devlet Planlama Teşkilatı (1995). Küreselleşeme, Bölgesel Entegrasyonlar ve 

Türkiye. Ankara: Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) Yayınları. Yayın No. 

2374. 

Devlet Planlama Teşkilatı (2000). Bölgesel Gelişme ÖİK Raporu: 245, 8.BYKP. 

Yayın No: 2592. Ankara. 

Devlet Planlama Teşkilatı (2003). Ön Ulusal Kalkınma Planı Bölgesel Gelişme 

Stratejileri’ Ankara: Devlet Planlama Teşkilatı Yayınları. 

Devlet Planlama Teşkilatı (2006). Dokuzuncu Kalkınma Planı. 

Ankara,http://www.kalkinma.gov.tr/Lists/K alknma%20Planlar/Attachment 

s/1/ plan9.pdf, Erişim Tarihi: 05.12.2015. 

Dinler, Z. (2010). Cumhuriyetimizin Kuruluşundan Günümüze İzlenen Bölgesel 

Kalkınma Politikaları ve Kalkınma Ajansları İçinde: Türkiye'de Bölgesel 

Kalkınmanın Yeni Örgütleri: Kalkınma Ajansları. Birol Akgül ve Nisfet 

Uzay (Ed). Bursa: Ekin. 

Dinler, Z. (2012). Bölgesel İktisat. (9. Baskı). Bursa: Ekin. 

Dulupçu, M. A. (2001). Küresel Rekabet Gücü / Teorik Tartışmalar Türkiye Üzerinde 

Bir Değerlendirme, Ankara: Nobel. 

Drucher, P. F. (1994). Kapitalist Öncesi Toplum, Belkıs Çorakçı (Çev). İstanbul: 

İnkılap. 

Eceral, T. Ö. (2005), Bölgesel/Yerel Ekonomik Kalkınma Kuramlarının Tarihsel 

Süreç İçerisindeki Gelişimleri. Ekonomik Yaklaşım, 16(55), 89-106. 

Erkan, H. (1997). Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelişme, Türkiye İş bankası Kültür 

yayınları. (3. Baskı). İstanbul: Doğuş. 

Genç M. C. , Berber M. (2011), Bölgeselleşme ve Ticaret Akımları Literatür 

İncelemesi, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (22) 2011 

/ 2 :84-110. 

Grıllı, E. (1997). Multilateralism and Regionalism: A Still Difficult Coexistencel (194- 

223). R. Faini, E. Grilli (Ed.). Multilateralism and Regionalism after the 

Uruguay Round, Macmillan Press Ltd. London. 

Göker H. A.(2000). Bilgiye Dayalı Ekonomi ve Türkiye 

AçısındanDurum’http://mimoza.marmara.edu.tr/~asoyak/AYKUTGO 

KERsun%5B1%5D.doc 

Güngör, B. (2004). Dünya Ekonomisinde Globalleşme ve Bölgeselleşme Eğilimleri. 

Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi. 6(2). 17-28. 

Göymen K. (1997). Türkiye’de Kent Yönetimi. İstanbul: Boyut. 

Hart J. F. (2008). The Highest Form Of The Geographer’s Art. Regions Critical Essay 

In Human Geography.(37-65). J. Nicholas E. (Ed.), England: Ashgate. 

Ildırar, M. (2004). Bölgesel Kalkınma ve Gelişme Stratejileri. Ankara: Nobel. 

Karasu, K. (2009). Yeni Bir Tür Merkezileşmenin Aracı Olarak Bölge Kalkınma 

Ajansları. YAYED Memleket Mevzuat. 46. 

Kaynak, M. (2009). Kalkınma İktisadı. (3.Baskı). Ankara: Gazi. 

T.C. Kalkınma Bakanlığı Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Müdürlüğü (2013), 

Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi 2014- 2023 Daha 

Dengeli,Topyekûn,Kalkınma.(2.Taslak).http://www.cka.org.tr/dosyalar/Bolg 

387



eselGelismeUlusalStratejisi(2014 2023)Taslak.pdf, Erişim Tarihi: 

11.09.2015. 

Keatıng, M. (1998). The New Regionalism in Western Europe, Celtenham: Edward 

Elgar. 

Keleş, R. (1998). Bölge Gerçeği ve Avrupa. Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi 7(2), 

Ankara. 

Keleş, R. (1999). Avrupa’nın Bütünleşmesi ve Yerel Yönetimler. Ankara: Türk 

Belediyecilik Derneği. 

Keleş R. , Erbay Y. (1999). Avrupa Konseyi'nin Bölgeselleşme Olgusuna Bakışı. 

Çağdaş Yerel Yönetimler, 8(4), 3-29. 

Kılıç E. S., Mutluer, M. (2004). Coğrafyada ve Bölge Planlamada Bölge Kavramının 

İrdelenmesi. Ege Coğrafya Dergisi.13. 

Kılıç, E. S. (2012). Şehirsel Kademelenmenin Mekansal Boyutta Dağılımı ve 

Kademelenmenin Ortaya Çıkardığı Kentsel Gruplaşmanın Analizi. İzmir: 

Dokuz Eylül Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Şehir ve Bölge Planlama 

A.B.D. 

Köstekli, Ş.İ. (1999). Avrupa Birliğinde Bölgesel Kalkınma Politikaları. Ekonomide 

Durum, 6. Kitap. 

Kuyucu, A. D. , Tektaş, A. (2010). Bölgesel kalkınma ajansları: Etkin Fon Kullanımı 

ve Çok Düzeyli Yönetişime Geçiş. Türkiye'de Bölgesel Kalkınmanın Yeni 

Örgütleri: Kalkınma Ajansları. (535-552). Birol A. & Nısfet U. (Ed). Bursa: 

Ekin. 

Loverıng, J. (1998). The Led By Policy? The Inadequacies Of The New Regionalizm 

in Economic Geography Illustrated From The Case Of Wales. Institutions 

and Governence Cardiff University, London. 

Mengi, A. (1998). Avrupa Birliği’nde Bölgeler Karşısında Yerel Yönetimler. Ankara: 

İmaj. 

Morgan, G. (1998). Yönetim ve Örgüt Teorilerinde Metafor. Gündüz, Bulut (Çev.). 

İstanbul: Mess. 

Müftüoğlu, B. (2005). Yerel Yönetimin Yeniden Yapılandırılması ve Kobi Temelli 

Bölgesel/ Yerel Dinamikler. F.Ercan ve Y. Akkaya (Der.). Kapitalizm ve 

Türkiye II, (361-387). Ankara: Dipnot. 

Nalbant A. (1997). Üniter Devlet Bölgeselleşmeden Küreselleşmeye. İstanbul: Yapı 

Kredi Yayınları. 

Nebioğlu, H. (1997). Bölgeselleşme Hareketleri Bağlamında 21. Yüzyılda Türkiye. 

Ankara: DPT. 

Nohutçu, A. (2004), Tekno-ekonomik Paradigma Dönüşümünden Yeni Demokratik 

Yönetim Mekanizmalarına: Bilgi ve İletişim Teknolojilerinin Devlet ve Kamu 

Yönetimine 

Etkileri, 

http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/yaz_gos.php?vt=2&id=132 

Ölmezoğulları, N. (2001). Yeni Ekonomi ve Etkileri. V. ODTÜ Ekonomi Kongresi, 

Eylül, Ankara. 

Özel, M. (2003). Avrupa Birliği’nde Bölge, Bölgeselleşme, Bölge Yönetimleri 

Kavramları Üzerine. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 58(1). s. 98-117. 

388



Özmen, F. (2004). Yeni Bölgecilik Anlayışı ve Kalkınma Ajansları, Süleyman Demirel 

Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. İktisat Anabilim Dalı, Yüksek 

Lisans Tezi. Isparta. 

Paası, A. (2008). The Institutionalization of Regions: A Theoretical Framework For 

Understanding The Emergence Of Regions and The Constitution of Regional 

Identity, Regions Critical Essay In Human Geography.(67-108). J. Nicholas 

Entrikin (Ed.), Ashgate Publishing, England. 

Şen, Z. (2004). Türkiye’nin Avrupa Birliği Adaylığı ve Katılım Öncesi Stratejisi 

Çerçevesinde Bölgesel Politika Alanında Uyum Durumunun 

Değerlendirilmesi. Uzmanlık Tezi, Ankara: Ekonomik ve Mali Konular 

Dairesi Başkanlığı. 

Sevinç, H. (2011). Bölgesel Kalkınma Sorunsalı: Türkiye'de Uygulanan Bölgesel 

Kalkınma Politikaları. Girişimcilik ve Kalkınma Dergisi, 6(2), 35-54. 

Taşçı, K., Akpınar, R., Özsan, M. E. (2011). Teoride ve Uygulamada Bölgesel 

Kalkınma Politikaları. (1. Baskı), Bursa: Ekin. 

Taştekin, A. (2007). Avrupa Birliğinde Bölgeselleşme Politikaları ve Türkiye’de 

Bölgesel Stratejiler, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü 

Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, Doktora Tezi, İzmir. 

Tiftikçigil, B. Y. (2009). Bölgesel Kalkınmada Aşağıdan Yukarıya Yönetim Anlayışı 

ve Bölgesel Kalkınma Ajanslarının Ortaya Çıkışı. TODAİE Ulusal Kalkınma 

ve Yerel Yönetimler Kongresi, Ankara, 715-726. 

Toprak, Z. (2001). Kentleşme Politikası. İzmir: Anadolu. 

Törenli, N. (2002). Bilgi Toplumu ve Yeni Ekonomi Türkiye de Stratejik Yaklaşımın 

Öncelikleri. VIII. Türkiye internet Konferansı, Askeri Müze/Harbiye Kültür 

Sitesi, İstanbul, http://inet-tr.org.tr/inetconf8/sunum/83.html). 

Urlan, W. (1995). The Regional Imperative. Regional Governance in Britain, Europe 

and the United States, London. 

389



Bölgesel Kalkınma Politikaları ve Öncü Sektörlerin 

Analizi: DAP ve GAP Üzerine Bir İnceleme 

Ş. Mustafa ERSUNGUR 1 , Mehmet Barış ASLAN 2 , Ömer DORU 3 

Öz 

İkinci Dünya Savaşı sonrasında yoğunlaşan ve bölgesel dengesizlik sorununa çözüm 

odaklı geliştirilen birtakım politikalar bazı ülkelerde olumlu sonuçlar verirken, 

ülkemizde ise uygulanan söz konusu politikaların çok da başarılı olduğu söylenemez. 

Özellikle Doğu Anadolu Bölgesi ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde uygulanmaya 

çalışılan ancak bölgesel potansiyelleri çok da fazla dikkate almayan birçok kalkınma 

politikasına rağmen, söz konusu iki bölge, ülkenin en geri kalmış iki bölgesi 

konumunu devam ettirmektedir. Bu bağlamda çalışmanın amacı Güneydoğu Anadolu 

Bölgesi’ni kalkındırmak için geliştirilen Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) ile Doğu 

Anadolu Bölgesini kalkındırmak için geliştirilen Doğu Anadolu Projesi (DAP) 

kapsamına giren illerin toplam sektör verilerini baz alarak her iki bölgenin de 

kalkınmasında sürükleyici olabilecek sektörleri belirleyerek bu sektörler ile ilgili 

geliştirilmesi gereken politikalar üzerine çözüm önerileri sunmaktır. Her iki bölgeye 

ait verilerin ve mevcut potansiyelin ortaya konulduğu çalışmamızda, DAP 

kapsamındaki illerde hayvancılık sektörünün, GAP kapsamına giren illerde ise tarım 

sektörünün daha ön planda olduğunu söylemek mümkündür. 

Anahtar Kelimeler: DAP, GAP, Dengesiz Kalkınma, Öncü sektör, Bölgesel 

kalkınma, Sürükleyici sektör 

Regional Development Policies and Analysis of Leading 

Industries: An Investigation on DAP and GAP 

Abstract 

The policies, increased after Second World War which were developed solutionoriented 

for the problem of regional imbalance, while started to produce positive 

results in some countries, it can not be said that the policies carried out in some regions 

of our country have been very successfull. Especially, inspite of many development 

policies applied in Eastern and Southeastern Anatolia Regions the regional 

potentiality of which hasn’t been given adequate attention, the two regions remain the 

least developed ones of the country. In this sense, this study aims to determine the 

industries that could be immersive and to put forward solution suggestions to develop 

policies needed for these industries based on the data of total industry in the cities 

within Southeastern Anatolia Project (GAP) that was started to develop Southeastern 

Anatolia Region and Eastern Anatolia Project (DAP) that was started to develop 

Eastern Anatolia Region. In this study in which the data and potentiality belonging to 

1 

Yrd. Doç. Dr. Atatürk Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü, ersungur@atauni.edu.tr 

2 

Öğr. Gör. Muş Alparslan Üniversitesi, Sosyal Bilimler M.Y.O, Yönetim ve Organizasyon 

Bölümü,b.aslan@alparslan.edu.tr (Sorumlu Yazar/ Corresponding Author) 

3 

Arş. Gör. Şırnak Üniversitesi, İ.İ.B.F, İktisat Bölümü, omerdoru@hotmail.com 

390



both of the regions is put forward, it is possible to claim that in the cities within DAP, 

livestock sector has come to the forefront, However, it is also possible to say that in 

the cities within GAP, farming sector is on the forefront 

Keywords: DAP, GAP, Imbalanced Development, Leading Industries, Regional 

Development. Immersive Sector 

1. GİRİŞ 

Geçmişi 18. Yüzyılda Adam Smith’e kadar uzanan ve küreselleşme süreci ile birlikte 

hız kazanan bölgesel kalkınma politikaları, süreç içerisinde birçok değişime 

uğrayarak bölgesel gelişmenin temel araçlarından biri haline gelmiştir (Taylor and 

Wren: 1997, 835-848). Özünde yeni ve geleneksel ana yaklaşımı temelinde 

incelemeye konu olan bölgesel kalkınma kavramını söz konusu yaklaşımlar 

perspektifinde incelediğimizde, göze çarpan en önemli farklılıklardan birinin de temel 

işleyiş mekanizmasında ortaya çıktığı görülmektedir. Söz konusu işleyiş 

mekanizmalarına baktığımızda geleneksel bölgesel politika anlayışı “bölgesel arası 

yeniden dağıtım” mekanizmasını kullanılırken, yeni bölgesel kalkınma anlayışı ise 

öncelikli olarak “yerel ve bölgesel kaynakların harekete geçirilmesi’’ ana felsefesine 

odaklanmaktadır. Geleneksel kalkınma anlayışı ülkemizde de uzun yıllar uygulama 

alanı bulmuştur. Kalkınmanın ulusal transferler ve teşviklere bağlı bir şekilde 

gerçekleşmesini savunan bu anlayışa karşı yeni yaklaşım, söz konusu ulusal 

transferlere ve teşviklere bağlı olmaktan ziyade kendi yerel varlık ve kaynaklarını 

harekete geçiren ve kendi potansiyel karşılaştırmalı üstünlüklerden istifade ederek 

kalkınmayı gerçekleştirmeyi hedefleyen bir anlayış etrafında şekillenmektedir 

(OECD: 2009, 2). 

Öncü sektörü baz alan ve çalışmamızın teorik alt yapısını da oluşturan dengesiz 

kalkınma politikası daha çok yeni kalkınma anlayışına dayalı bir karakteristik özellik 

arz etmektedir. Bununla beraber söz konusu yeni bölgesel kalkınma anlayışı yine 

çalışmamızın ana hedefi içerisinde yer alan, bölgenin kalkınmasında katalizör görevi 

yapacak potansiyel(öncü) sektörün tespitinde tek başına yeterli değildir. Bu nedenle 

geleneksel kalkınma anlayışına ait bir takım uygulamaların da bölgesel kalkınmanın 

başarısı üzerinde oldukça büyük bir öneme sahiptir. Diğer bir ifadeyle hem yeni hem 

de geleneksel kalkınma anlayışına ait karma bir uygulamanın öncü sektörlerin tespiti 

ve harekete geçirilmesinde kritik bir role sahip olduğu düşünülmektedir. 

DAP kapsamına dâhil illerin dengeli ve tümden bir kalkınmayı gerçekleştirecek 

yeterli sermaye ve piyasa genişliğine sahip olmaması, kalkınma ve büyümenin ancak 

odaklanılan sektörlerden diğer sektörlere bir yayılım şeklinde gerçekleşebileceği 

düşüncesini doğurmaktadır. Dengesiz kalkınma modelinin de özünü oluşturan bu 

düşünce İnsel(2003)’in de ifade ettiği gibi çizgisel bir süreç şeklinden ziyade bölgenin 

ruhu ile uyumlu hamleler isteyen bir dizi kopuştan ibarettir (İnsel: 2003, 165). 

Bu kapsamda çalışma, Türkiye’nin en az gelişmiş iki bölgesi olan Güneydoğu 

Anadolu Bölgesi ve Doğu Anadolu Bölgesi’nin sektörel potansiyellerini, yine bu iki 

bölge üzerine geliştirilen GAP (Güney Doğu Anadolu Projesi) ve DAP (Doğu 

Anadolu Projesi) projeleri kapsamına dâhil toplam iller bazında karşılaştırmalı 

verilerle tespit etmeyi amaçlamaktadır. Bu tespitin ardından DAP ve GAP kapsamına 

391



dahil illerin gelişme sürecini hızlandırmayı gerçekleştirecek öncü sektörün tespitine 

yönelik bir model önermektedir. Çalışma kapsamında dengesiz kalkınma ve öncü 

sektörün önemi, literatür incelemesi, bölgenin gelişimi için karşılaştırmalı üstünlüğe 

sahip öncü sektörün tespiti ve bölge için önerilen model yer almaktadır. 

2. DENGESİZ KALKINMA MODELİ VE ÖNCÜ SEKTÖRÜN ÖNEMİ 

Dengesiz kalkınma modeli, ilk olarak F. Perroux’un kutuplar teorisi ile ortaya atılmış, 

daha sonra Hirschman ve P.Streeten tarafından geliştirilmiştir. Söz konusu 

kuramcılar, belli koşullar altında dengesizliğin, kalkınmayı geriletmekten çok 

canlandıracağı, teşvik edeceği ve sektörlerde yatırım hamleleri ile sıçramalara yol 

açarak ekonomiyi dinamik bir süreç içerisine iteceği düşüncesi noktasında 

birleşmektedirler. (Dülğeroğlu: 1991, 42–43). 

Perroux, kalkınmanın bir ülkede tüm bölgelerde, aynı anlı ve tümden başlamasından 

ziyade, en uygun koşullara sahip belirli noktalarda başlayıp, yoğunlaşması gerektiğini 

ifade etmektedir. Bu yoğunlaşmanın ardından, ekonomik gelişimin belli bir süreç 

sonunda farklı aktarım kanalları ve dinamik etkilerle tüm ekonomiye yayılacağını 

ifade etmektedir. Bu durum, kalkınmanın ekonomik gelişmenin bir ön koşulu olarak 

önceden belirlenen bir sektör veya bölgede başlamış olmasının, tesadüfî bir gelişme 

sonucunda gerçekleşmediğini göstermektedir. Bu da kalkınma kutupları anlayışının 

dengesiz kalkınma politikasının tamamlayıcı bir unsuru olduğunu göstermektedir. 

(Deviren ve Yıldız: 2014, 10) 

Gelişmekte olan ülkelerin sınırlı sermaye ve dar bir piyasa hacmine sahip olduğunu 

ifade eden Hirschman ise söz konusu ülkelerin bu sınırlı kaynaklarla dengeli ve büyük 

bir yatırım atağı başlatmasının zorluğuna inanmaktadır. Hirschman bu yatırım 

atağının başarılı olabilmesinin temel koşulunu ekonomide öncü olabilecek bir sektöre 

odaklanılmasına ve bu sektörün desteklenmesine bağlamaktadır. Dolayısıyla aynı anlı 

ve tümden bir kalkınma hamlesini (Dengeli Kalkınma Politikası) bu ülkeler için pek 

de mümkün görmemektedir 

Dengesiz kalkınma anlayışını nicel ve nitel faktörler ile ifade eden P.Streeten, 

bölünmezlik ve ölçek getirilerini nicel faktör, gerçekleşen yatırımlar, piyasa 

hareketliliği ve yeni buluşları ise nitel faktörler olarak tanımlamıştır. Kamu kesiminin 

az bir payla üretimde söz sahibi olması gerektiğini iddia eden Streeten ana unsurun 

piyasa mekanizması olması gerektiğinin altını çizmiştir. Ayrıca Streeten, gerek piyasa 

hareketliliğinin gerekse teknik buluşların söz konusu ülkelerde kıt olması nedeniyle, 

bu ülkelerin durumlarını incelerken nitel faktörleri göz önünde bulundurmamıştır 

(Yılmazer: 2002, 47-49). 

Kalkınmanın durağan bir yapı ve daha agresif başlangıçlarla gerçekleştiği az gelişmiş 

ülkelerde, zaman zaman görülen dalgalanmalar, ekonomik dinamizm ve şoklar bu 

doğal sürecin uzantıları şeklinde gelişmektedir. Tüm sektörlerin tümden ve aynı anda 

kalkınması ile yatırımların arttırılması ilkesinden yola çıkan dengeli kalkınma modeli 

ise süreci durağanlaştırmakta ve gelişme hızını düşürmektedir. Ayrıca, genellikle dar 

hacimli piyasalara sahip azgelişmiş ekonomilerin, dengeli kalkınma anlayışının iddia 

ettiği gibi aynı anlı ve tümden bir gelişmeyi gerçekleştirebilmesi ise oldukça zor 

görünmektedir (Gürkan: 1979, 248). 

392



Piyasada yaşanan durağan sürecin aşılabilmesi için düşünülen dengeli kalkınma 

politikası anlayışına alternatif olarak geliştirilen dengesiz kalkınma modelinde ise 

ekonominin potansiyel bazı sektörlerine öncelik verilip, yatırımların bu sektörlere 

kaydırılması esastır. Bunun en önemli nedenlerinin başında ise gelişmekte olan 

ülkelerdeki var olan sermaye kıtlığı gelmektedir. Dengesiz kalkınma teorileri, söz 

konusu bu kıt sermayenin dengeli kalkınma politikası ile eşit dağılımı sonrasında 

düşük ölçeğe sahip işletmelerin ortaya çıkmasına ve bunun da düşük prodüktiviteye 

neden olacağını iddia etmektedirler (Solmaz: 2008, 4). 

Bu kapsamda, bölgesel kalkınma teorilerinden gerek kutuplaşma teorisinde gerek se 

dengesiz kalkınma politika uygulamasında, az gelişmiş bir bölgenin 

kalkınabilmesinin en önemli koşulunun belirli bir öncü sektöre odaklanmanın 

gerekliliği olarak vurgulanmıştır. Söz konusu bu öncü sektördeki yatırım hamlelerinin 

zamanla diğer sektörlere de sirayet ederek o bölgenin bir bütün olarak gelişmesi 

sağlanmaya çalışılır (Öztürk: 2011, 145-148). 

3. LİTERATÜR İNCELEMESİ 

Öncü sektörlerin bölgesel kalkınma üzerindeki sürükleyici gücünün anlam ve önemini 

araştırdığımız bu çalışmaya benzer, gerek Türkiye gerekse çeşitli ülkeler üzerine 

yapılmış birçok çalışma bulunmaktadır. Çeşitli analiz teknikleri kullanılarak 

gerçekleştirilen söz konusu çalışmalar, iller veya bölgeler bazında mevcut durumdan 

hareketle, kalkınmayı gerçekleştirecek doğru yatırım alanlarının belirlenmesi ve 

kalkınmışlık düzeyini gelişmiş bölge düzeyine yükseltmeyi hedefleyen çalışmalardır. 

Gerçekleştirdiğimiz yazın araştırmasına dair örnek çalışmaların bir kısmı aşağıda 

verilmiştir. 

Çetin ve Ecevit (2008) yapmış oldukları çalışmada, tekstil sektörünün 

Kahramanmaraş ili için öncü sektör konumunda olduğunu, söz konusu sektörün ilin 

üretim, istihdam ve ihracatında kilit konumda yer aldığını ifade etmişlerdir. Tarım, 

Sanayi ve Ticaret sektörlerine ait bir takım Sosyo-Ekonomik verilerin karşılaştırıldığı 

çalışma sonucunda, Kahramanmaraş’ın, 2007 yılı itibari ile Türkiye toplam iplik 

üretiminin %27,4’nü, toplam dokuma kumaş üretiminin ise %8,4’ünü karşıladığı 

görülmüştür. Ayrıca yapılan çalışmada ilin toplam istihdamının %72’sinin tekstil 

sektöründe faaliyet gösterdiği ve bu veriler ışığında ilin ekonomik kalkınmasında 

tekstil sektörünün öncü sektörlerden birisi olabileceği ifade edilmiştir (Çetin ve 

Ecevit: 2008, 116-132). 

Tunçsiper ve Yılmaz(2009), yerel kalkınmanın (gelişme potansiyeli olan yerlerde) 

itici gücü olarak görülen Turizm sektörünü, kalkınmanın önemli bileşenleri olan yerel 

kalkınma faktörleri, altyapı, insan kaynakları, finans, sermaye, ihracat v.b ile 

ilişkilendirmiştir. Turizm sektörünün potansiyel bir öncü sektör adayı olduğu ifade 

edilen çalışmada, yerel kalkınmanın başarısında işbirliğinin önemine vurgu 

yapılmıştır. Kalkınmanın başarısında yerel aktörleri harekete geçirebilecek, diğer 

sektörlere de yayılarak gelişimini sağlayacak sektörün doğru seçimine işaret edilmiş, 

kaynakların en verimli şekilde kullanılabileceği sektörlerin gelişimine önem verilmesi 

gerektiğinden bahsedilmiştir. Ayrıca tüm kesimlerin bu sürece aktif olarak katılması, 

393



halkın ve özellikle yerel yönetimin de bu süreci sahiplenmesi gerektiğinin de altı 

çizilmiştir (Tunçsiper ve Yılmaz: 2009, 53-64). 

Sungur(2015), yapmış olduğu çalışma ile, Antalya, Isparta ve Burdur illeri ve iBBS 

Düzey2 TR61 bölgesinde imalat ve hizmet sektörlerine yönelik öncü sektörlerin 

tespiti çalışmasını gerçekleştirmiştir. Yoğunlaşma katsayısı yönteminin kullanıldığı 

çalışmada 2009-2012 yılları için bölgesel düzeyde sektörel yoğunlaşma katsayıları 

hesaplanmıştır. Yoğunlaşma katsayısının 1‟den büyük olması ile, sektörün bölgede, 

ülke ortalamasının üzerinde bir yoğunlaşma gösterdiği ve bölgede öncü sektör olma 

özelliği taşıdığı anlamına gelen çalışma sonuçlarına göre, TR61 bölgesinde 

yoğunlaşma katsayısının en fazla olduğu ve dolayısıyla bölgede en fazla yoğunlaşma 

gösteren öncü sektörün; 3,0644 yoğunlaşma katsayısı ile “Konaklama ve yiyecek 

hizmeti faaliyetleri” olduğu tespit edilmiştir. Yine iller bazında elde edilen sonuçlara 

göre Antalya’da oteller ve lokantalar sektöründeki toplam istihdamın, Türkiye toplam 

istihdamının % 10,81’ ni karşıladığı, ayrıca yoğunlaşma katsayısının 1’den büyük ve 

aynı zamanda istihdam sayısının da 1000’den fazla çıkması, söz konusu sektörün öncü 

sektör olma özelliği gösterdiği tespit edilmiştir (Sungur: 2015, 316-341). 

Serhat Kalkınma Ajansı’nın 2012 tarihli ‘‘Kars’ın Sosyo-Ekonomik Durumu ve 

Uygun Yatırım Alanları’’ adlı çalışmasında, Kars ilinin hayvancılığa uygun, verimli 

ve geniş meralara sahip, büyük oranda tarıma dayalı bir ekonomiye sahip olduğu ifade 

edilmiştir. Bununla beraber bulunduğu coğrafya itibariyle uzun süren kış mevsiminin 

hayvancılığın ön plana çıkmasına neden olduğu belirtilmektedir. İlin, Türkiye toplam 

büyükbaş hayvancılık verileri içerisinde ön sıralarda yer alan bölgelerinden biri 

olması, zengin bitki örtüsü ayrıca geniş meraları ve hayvancılık için uygun iklim 

koşullarına sahip olmasının, ili hayvancılıkta Türkiye’nin önemli bir üretim merkezi 

haline getirdiği vurgulanmıştır. Ayrıca sağlıklı ve doğal gıda üretimi için yatırımcılara 

geniş imkânlar sunan ilin el değmemiş doğası ile de organik tarım ve organik 

hayvancılık için önemli fırsatlar barındırdığı ifade edilmiştir (Serhat Kalkınma Ajansı: 

2012, 128). 

Lall, 2007’de yapmış olduğu çalışma ile enerji, su, ulaştırma ve haberleşme altyapı 

yatırımlarının Hindistan’ın bölgesel ekonomik kalkınmasına sağladığı katkıyı 1981- 

1996 dönemini baz alan çalışmasıyla tespit etmeye çalışmıştır. Hindistan’ın farklı 

bölgelerinde yapılan çalışma, Cobb-Douglas üretim fonksiyonuna göre kurulan model 

ve panel veri sabit etkiler yöntemiyle tahmin edilmiştir. Elde edilen sonuçlara göre 

ulaştırma ve haberleşme gibi altyapı yatırımlarının Hindistan’ın bölgesel 

kalkınmasında öncü bir rol oynadığı ayrıca söz konusu yatırımların olumlu katkısının 

ilgili bölgelerle sınırlı kalmayıp, komşu bölgelerle oluşturulan ağ bağlantılardaki 

gelişimin meydana getirdiği pozitif dışsallıklarla da meydana gelebileceğini ifade 

etmiştir. Sonuçta bu türden yatırımların az gelişmiş bölgelerde öncü roller 

üslenebileceği ifade edilmiştir (Lall: 2007, 581-601) 

Zhang, 2012 yılında yapmış olduğu SWOT Analizi Uygulaması çalışmasında 

Suzohu’nun kalkınmasına yönelik güçlü yönlerini tespit etmeye çalışmıştır. Elde 

edilen sonuçlara göre, kaynak zengini, kategori çeşitliliği, zengin kültür 

birikimi(Uzun bir geçmişe sahip Wu kültürü) ile uygun bir coğrafi konuma sahip 

394



olması nedeni ile Suzoho’nun ekonomik kalkınmasında kırsal turizmin önemli bir 

öncü sektör rolü oynayabileceği ifade edilmiştir (Zang: 2012, 1295-1299). 

Wolz ve Reinsberg’in 2012 yılında, önceden belirlenen seçili kırsal bölgelerde, hem 

Sosyo-Ekonomik hem de tarımsal yapıdaki gelişmeyi inceledikleri çalışmada, 

Almanya’da kırsal kalkınmanın bölgesel potansiyelleri dikkate alan, sektörler arası 

işbirliğine önem veren, öğrenmeye dayalı ve uzun soluklu bir yaklaşım olduğu 

sonucunu elde etmişlerdir. Asıl amacın farklı sektörlerde ve ortak bir kalkınma 

stratejisi altında birleşmenin olması gerektiğini vurgulayan Wolz ve Reinsberg, 

seçilen alanın küçük bir alan olmasına rağmen elde edilen sonuçların tatmin edici 

olduğunu vurgulamışlardır (Wolz and Reinsberg: 2012, s.22-27). 

4. DAP BÖLGESİ VE GAP BÖLGESİNİN EKONOMİK 

YAPILARININ KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ 

Türkiye’de illerin ve bölgelerin sosyo-ekonomik sıralamasıyla ilgili yapılan 

çalışmalarda Güneydoğu Anadolu Bölgesi ile Doğu Anadolu Bölgesi en son sıralarda 

yer almaktadırlar. Ekonomik kalkınma önünde en büyük engel olarak görülen 

bölgelerarası dengesizlik sorununu ortadan kaldırmak için, 1960’lı yıllardan beri 

çeşitli planlar ve projeler hazırlanmıştır. Ancak hazırlanan bu plan ve programlar 

gerek bölge ile uyumlu olmamaları gerekse de bitirilememeleri nedeniyle başarı 

sağlayamamıştır. Bu noktada, sosyo-ekonomik göstergeler bakımından ülkenin en 

geri kalmış iki bölgesi olan Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve Doğu Anadolu 

Bölgesinin kalkınması için Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) ile Doğu Anadolu 

Projesi (DAP)’si hazırlanmıştır. Çalışmamızın bu kısmında bu bölgelerin ekonomik 

yapıları karşılaştırmalı olarak analiz edilerek bölgelerin kalkınmasında öncü sektörler 

belirlenmeye çalışılacaktır. 

DAP kapsamındaki alt bölgeler ve GAP kapsamındaki alt bölgelere ait gelişmişlik 

endeksi, bölge sıralaması ve kişi başına düşen gelir ile ilgili veriler tablo 4.1’de 

verilmiştir. Buna göre alt bölgelerin gelişmişlik endeksi ve sıralamasına bakıldığında, 

GAP ve DAP kapsamındaki alt bölgelerin Türkiye’de var olan 26 alt bölge içinde en 

son sıralarda olduğu anlaşılmaktadır. Kişi başına düşen katma değer verilerine 

bakıldığında ise söz konusu alt bölgelerin Türkiye ortalamasının çok gerisinde olduğu 

görülebilir. 

Tablo 4.1 : GAP ve DAP Alt Bölgelerinin Gelişmişlik Göstergeleri ve Sıralamaları 

(2011) 

Soso-Ekonomik 

Bölge 

Bölge Kişi başına 

Bölge Adı 

gelişmişlik 

Kodu 

Sıralaması GSKD ($) 

Endeksi 

DAP Alt 

Bölgeler 

GAP Alt 

Bölgeler 

TRA1 Erzurum, Erzincan, Bayburt -0,38 22 5901 

TRA2 Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan -1,36 25 4001 

TRB1 Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli -0,24 20 5820 

TRB2 Van, Muş, Bitlis, Hakkari -1,49 26 3515 

TRC1 Gaziantep, Adıyaman, Kilis -0,05 16 4952 

TRC2 Şanlıurfa, Diyarbakır -1,15 23 4282 

TRC3 Mardin, Batman, Şırnak, Siirt -1,33 24 4689 

Kaynak: TÜİK, Bölgesel Hesaplar, https://biruni.tuik.gov.tr/bolgeselistatistik/sorguGiris.do#, Erişim 

Tarihi (10.08.2016) 

395



Bölgelerin tarım ve hayvancılık göstergeleri ise tablo 4.2’de verilmiştir. Tablodan da 

anlaşılacağı üzere, DAP ve GAP kapsamındaki bölgelerde toplam işlenen tarım 

alanlarının aynı miktarlarda olduğu (%12 ve %13) ve her iki bölgede toplam işlenen 

alanın Türkiye’de işlenen tarım alanlarının yaklaşık %25’ini kapsadığını söylemek 

mümkündür. Ancak GAP kapsamındaki bölgede üretilen bitkisel üretim değerlerinin, 

DAP kapsamında üretilen bitkisel üretim değerinin iki katından fazla olduğu 

görülmektedir. İşlenen tarım alanlarının hemen hemen aynı olmasına rağmen ürün 

değerlerindeki bu fark birçok nedene bağlanabilir. Öncelikle iklim koşullarından 

dolayı GAP kapsamındaki bölgede değeri yüksek olan ürünler (Pamuk, sera ürünleri 

gibi) üretilmekte ancak DAP kapsamındaki bölgede ise değeri yüksek olan ürünler 

yetiştirilememektedir. İkinci bir neden ise, GAP’ın birçok sulama projesi 

bitirildiğinden bölgede verimli ürün alınabilmektedir. 

Tablo 4.2 : GAP ve DAP Bölgelerinin Tarım ve Hayvancılık Göstergeleri (2015) 

DAP GAP 

Göstergeler 

Türkiye 

Bölgesi Bölgesi 

Kullanılan 

Tarım Alanı 

Bitkisel 

Üretim 

Hayvansal 

Üretim 

Toplam işlenen tarım alanı 

(hektar) 2.455.705 2.617.955 20.698.470 

İşlenen alan (%) 12% 13% 100% 

Bitkisel üretim değeri toplamı 

(1000 TL) 5.467.224 13.664.343 119.724.118 

Bitkisel üretim değeri toplamı 

(%) 5% 11% 100% 

Kişi başına bitkisel üretim 

değeri (TL) 898 1.630 1520 

Hayvansal ürünler değeri 

Toplam (1000 TL) 19.155.666 8.797.115 128.773.024 

Hayvansal ürünler değeri 

Toplam (%) 15% 7% 100% 

Kişi başına hayvansal ürünler 

değeri (TL) 3.146 1.049 1.635 


Tarihi (10.08.2016) 

Hayvansal ürün değerlerine bakıldığında ise DAP kapsamındaki bölgenin Türkiye’nin 

toplam ürün değerinin %15’ine sahip olduğu görülmektedir. GAP kapsamındaki 

bölge ise nispeten daha az hayvansal ürün değerine (%7) sahiptir. 

Tablo 4.3 : GAP ve DAP Bölgelerinin İşgücü Göstergeleri (2015) 

İşgücü İstatistikleri 

(%) 

Kuzeydogu 

Anadolu 

DAP 

Ortadogu 

Anadolu 

GAP 

Güneydogu 

Anadolu 

Türkiye 

İşgücüne katılma 

oranı 52,6 47,6 42,2 51,3 

İşsizlik oranı 4,9 8,7 16,5 10,3 

İstihdam oranı 50 43,5 35,2 46 

İstihdamın Sektör Dağılımı (%) 

Tarım 55,7 38,2 25,5 20,6 

Sanayi 11,6 18,8 24,2 27,2 

Hizmetler 32,6 43 50,2 52,2 

Kaynak: TÜİK, Bölgesel Hesaplar, https://biruni.tuik.gov.tr/bolgeselistatistik/sorguGiris.do#, Erişim Tarihi (10.08.2016) 

396



İşgücü ile ilgili verilerin düzenlendiği tablo 4.3 incelendiğinde; GAP kapsamındaki 

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin işgücüne katılma oranı ve istihdam oranlarında 

Türkiye ortalamasının altında olduğu, işsizlik rakamlarında ise Türkiye ortalamasının 

üstünde olduğu görülmektedir. DAP kapsamında olan Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi 

ile Ortadoğu Anadolu bölgesinde ise Güney Doğu Anadolu Bölgesi’ne nispeten çok 

daha az işsizlik oranına ve daha yüksek işgücüne katılma oranı ile istihdam oranına 

sahip olduğu söylenebilir. 

İstihdamın sektör dağılımına bakıldığında; DAP kapsamındaki bölgelerde istihdamın 

tarım sektöründe yoğunlaştığı, sanayi sektörü ve hizmet sektöründe ise çok daha az 

istihdam olduğu görülmektedir. GAP kapsamındaki bölgede ise; Türkiye ortalaması 

ile uyumlu olarak istihdamın daha çok hizmetler sektöründe yoğunlaştığı (%50), tarım 

sektörü ve sanayi sektöründe de aynı oranlarda olduğu söylenebilir. Buradan DAP 

kapsamındaki bölgede tarım ve hayvancılık sektörünün ön planda olduğu 


Bölge ekonomilerinin yapısını gösteren bir diğer gösterge ise girişim faaliyetlerine 

ilişkin verilerdir. Tablo 4.4’de her iki bölgenin sektör bazında toplam girişim sayıları 

verilmiştir. Buna göre DAP kapsamındaki bölgede tarım sektörü ile imalat 

sanayisinde bulunan girişim sayılarının GAP kapsamındaki bölgeye göre nispeten çok 

az olduğu görülmektedir. 

Tablo 4.4 : GAP ve DAP Bölgelerinin Girişimcilik Sayıları (2015) 

Sektörler 

DAP 

Bölgesi 

Gap 

Bölgesi 

TÜRKİYE 

Tarım, ormancılık ve balıkçılık 1.167 2.487 31.877 

Madencilik ve taşocakçılığı 502 412 7.115 

İmalat Sanayi 14.414 27.149 434.285 

İnşaat 12.875 14.611 263.081 

Toptan ve perakende ticaret 62.950 98.421 1.241.766 

Ulaştırma ve depolama 39.289 51.355 539.416 

Konaklama ve yiyecek hizmeti faaliyetleri 14.451 15.015 313.542 

Mesleki, bilimsel ve teknik faaliyetler 6.597 9.897 211.171 

Kültür, sanat, eğlence, dinlence ve spor 1.557 1.861 35.661 

Diğer 19.058 28.843 506.918 

Toplam 172.860 250.051 3.584.832 


Tarihi (10.08.2016) 

Bölgesel kalkınma için önem arz eden bir diğer konu dış ticarettir. Dış ticaret 

sağladığı gelir, teknolojik yenilik ve istihdam yoluyla bölgesel kalkınmada önemli rol 

oynar (Brazzel and Hicks: 1968, 503-509). Tablo 4.5’te bölgelerin dış ticaret yapıları 

ve ülke toplamı içindeki paylarıyla ilgili bilgiler verilmiştir. 

397



Tablo 4.5 : GAP ve DAP Bölgelerinin Dış Ticaret Verileri (2015) 

Göstergeler DAP İlleri GAP Türkiye 

İlleri 

İhracat Toplam İhracat 1.228.770 9.228.120 157.610.158 

Toplam İhracattaki Pay (%) 0,78% 5,86% 100% 

Kişi başına ihracat 202 1.118 2029 

İthalat Toplam İthalat 376.170 6.453.076 242.177.117 

Toplam İthalattaki Pay (%) 0,16% 2,66% 100% 

Kişi başına ithalat 62 782 3.117 

Kaynak: TÜİK, Bölgesel Hesaplar, https://biruni.tuik.gov.tr/bolgeselistatistik/sorgu Giris.do#, Erişim 

Tarihi (10.08.2016) 

Tablodaki bilgilere göre DAP kapsamındaki bölgeden yapılan dış ticaret miktarının 

çok düşük olduğu ve kişi başına düşen ihracat ve ithalat rakamlarının Türkiye 

ortalamasının çok gerisinde olduğunu söylemek mümkündür. GAP kapsamındaki 

bölgeden yapılan dış ticaret rakamlarının ise, DAP kapsamındaki bölgeye göre 

nispeten çok daha fazla olmasına rağmen bu bölgenin de Türkiye ortalamasının 

gerisinde olduğu görülmektedir. 

Tablo 4.6. GAP ve DAP Bölgelerinin Turizm Göstergeleri (2014) 

BÖLGE ADI DAP GAP TÜRKİYE 

Yabancı Uyruklu Toplamı 154.852 321.753 30.345.403 

Yabancı Uyruklu Oranı 0,51% 1,06% 100,00% 

Ülke vatandaşları toplamı 1.644.726 1.680.384 35.708.163 

Ülke vatandaşları oranı 4,61% 4,71% 100,00% 

Genel Toplamı 1.799.578 2.002.137 66.053.566 

Genel toplam oranı 2,72% 3,03% 100,00% 


Tarihi (10.08.2016) 

Son olarak bölgelerin turizm verileriyle ilgili bilgiler tablo 4.6’da verilmiştir. Buna 

göre 2014 yılı verilerine göre her iki bölgeye gelen yerli ve yabancı turist sayısının 

çok düşük olduğu ve son dönemlerde ülkede büyük gelişme gösteren bu sektörün her 

iki bölgede de gereken gelişmeyi gösteremediği görülmektedir. 


Gelişmişlik endeksi ve kişi başına düşen katma değer verilerine bakıldığında GAP ve 

DAP kapsamına dahil iller Türkiye ortalamasının oldukça gerisinde yer almaktadır. 

Söz konusu illere yönelik karşılaştırmalı tablolar vasıtası ile gerçekleştirdiğimiz 

çalışmada, her iki bölgenin sektörel anlamda güçlü olduğu alanları tespit etmeye 

çalıştık. 

398



Her iki bölgede toplam işlenen tarım alanın Türkiye’de işlenen tarım alanlarının 

yaklaşık %25’ini kapsamaktadır. Bu sonuç, her iki bölgede de Tarım sektörünün 

önemli bir potansiyel arz ettiğini göstermekte ancak GAP kapsamındaki bölgede 

üretilen bitkisel üretim değerlerinin, DAP kapsamında üretilen bitkisel üretim 

değerinin iki katından fazla olması Tarım sektöründe GAP bölgesinin daha ön plana 

çıkmasına sebep olmaktadır. 

Hayvansal ürün değerlerine bakıldığında ise DAP ve GAP kapsamındaki bölgenin 

yine önemli bir potansiyel arz ettiği görülmektedir. Ancak Türkiye’nin toplam 

hayvansal ürün değerinin %15’ine sahip olması ve kişi başına hayvansal ürün 

değerleri bakımından GAP bölgesinden yaklaşık olarak 3 kat daha fazla bir üretim 

değerine sahip olması, hayvancılık sektöründe GAP kapsamındaki bölgeye nispeten 

DAP kapsamına dahil bölgeyi daha ön plana çıkartmaktadır. 

Elde ettiğimiz sonuçlar, gerek GAP gerekse DAP kapsamına dahil alt bölgelerde 

Tarım ve Hayvancılık sektörünün önemli bir potansiyel arz ettiğini göstermiştir. 

Ancak elde edilen veriler ışığında, bölgesel kalkınmada katalizör görevi yapacak öncü 

sektörlerin GAP kapsamına dahil alt bölgede Tarım sektörünün, DAP kapsamına dahil 

alt bölgede ise hayvancılık sektörünün sürükleyici öncü sektör olabileceği 

düşünülmektedir. 

Bu bağlamda, yerel paydaşların katılımcılığına dayalı ve bölgelerin mevcut gerçekleri 

ile uyumlu bir Dengesiz Kalkınma Modeli uygulamasının söz konusu bölgelerin 

ekonomik anlamda kalkınabilmesinin önünü açabileceğini düşünmekteyiz. Bu görüş 

doğrultusunda sunacağımız önerileri ise şu şekilde sıralamaktayız. 

Tarımsal faaliyetlerini sürdüren küçük işletmeler için organik tarım ile ilgili 

gerekli eğitim ve bilgilendirmeler gerçekleştirilerek, organik tarım fırsata 

dönüştürülebilmelidir. 

Geleneksel hayvancılık uygulamalarından modern hayvancılık 

uygulamalarına geçilerek et ve süt üretimindeki prodüktivite artırılmalıdır. 

Uygulanan teşvik ve tarımsal destekler kapsamında geleneksel tarım 

uygulamalarından modern tarım tekniklerine geçiş sağlanarak tarımda hem iklime 

bağımlılık azaltılmalı hem de nadasa ayrılan ve atıl durumda bulunan elverişli arazilere, 

maksimum oranda ekim yapılmalıdır. 

Özellikle DAP bölgesinde bulunan akarsular gerekli düzenlemelere tabi 

tutularak, sulama imkânları artırılmalı ve var olan ekili alan miktarı katma değeri yüksek 

ve coğrafya ile uyumlu ürün ekimi ile genişletilmelidir. 

İlde bulunan küçük hayvancılık işletmeleri et ve et ürünleri işleme ve entegre 

tesislerine dönüştürülmeli, İl dışına canlı olarak pazarlanması nedeniyle katma değeri 

düşük olan hayvanların ise söz konusu tesislerde işlenerek, istihdam ve karlılık açısından 

katma değeri daha yüksek hale getirilmelidir. 

Geleneksel uygulamalar yerine modern hayvancılık borsalarının hayata 

geçirilmesi. 

399



KAYNAKÇA: 

Brazzel, J. M. and W. Whitney H., (1968), “Exports And Regional Economic Growth: 

An Evaluation Of The Economic Base And Staple Models”, Land 

Economics, 44(4), 503-509 

Çetin, M., Ecevit, E., (2008), ‘‘İhracatın Sürükleyici Gücü Olarak Tekstil Sektörü: 

Kahramanmaraş İli Örneği’’, Manisa, 116-132. 

Deviren, N., Yıldız, O., (2014), ‘‘Bölgesel Kalkınma Teorileri ve Yeni Bölgeselcilik 

Yaklaşımının Türkiye’deki Bölgesel Kalkınma Politikalarına Etkileri’’, 

Muğla, 10. 

Dülgeroğlu, E., 1991, Kalkınma Ekonomisi, Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bursa. 

İnsel, A., (2003), İktisat İdeolojisinin Eleştirisi, Birikim Yayınları, İstanbul. 

Lall, V., S., (2007), “Infrastructure and Regional Growth, Growth Dynamics and 

Policy Relevance for India”, The Annals of Regional Science, 581-601. 

OECD, (2009), “How Regions Grow?”, Policy Brief, 2. 

Öztürk, S., (2011), ‘‘Anadolu’da Kurulan Üniversitelerin illerin Sosyo-Ekonomik 

Yapılarına Katkıları’’, Hatay, 145-148. 

Serhat Kalkınma Ajansı, (2012), “Kars’ın Sosyo-Ekonomik Durumu ve Uygun 

Yatırım Alanları”, Serhat Kalkınma Ajansı Yayınları, Kars. 

Solmaz, E., (2008), “İktisadi Kalkınma Kuramlarının Yoksulluk Konusuna 

Yaklaşımlarına Eleştirel Bir Bakış”, Muğla, s.4. 

Sungur, O., (2015), ‘‘TR61 (Antalya, Isparta, Burdur) Bölgesinde Sektörel 

Yoğunlaşmanın ve Yoğunlaşma Dinamiklerinin Analizi’’, Burdur, 316-341. 

Tunçsiper, B., Yılmaz, G. Ö, (2009), “Yerel Ekonomik Kalkınma Sürecine Turizm 

Sektörünün Etkisi’’, Kütahya, 53-64. 

Taylor, J., Wren C., (1997) ‘‘U.K Regional Policy: An Evaluation’’, Regional Studies, 

31(9), 835-848. 

TUİK, Bölgesel İstatistikler Veri Tabanı, Erişim tarihi:10 Ağustos 2016. 

Wolz, A., Reinsberg, K., (2012), ‘’Development of Socio-Economic And Agricultural 

Structures in Selected Rural Regions in the New German Bundesländer After 

the German Unification’’, IAMO Scarled Project, 22-27. 

Yılmazer, M., (2002), “İnsani Kalkınma Politikaları ve Türkiye Üzerine bir Deneme”, 

(Yayımlanmış Doktora Tezi), Aydın, 47-49. 

Zhang, X., M., (2012), ‘’Research on The Development Strategies of Rural Tourism 

in Suzhou Based on SWOT Analysis’’, Energy Procedia, s.1295 – 1299. 

400

Öz 



Bölgesel Kalkınma, Ekonomik Çıktı ve Dış Ticaret 

Arasındaki İlişkinin İncelenmesi: TRB 2 Örneği 

Zeynep KARAÇOR 1 , Erhan DUMAN 2 

Türkiye de gerek bölge içi gerekse de bölgeler arasındaki gelişmişlik farklılıkları 

sosyal-ekonomik açıdan önemlidir. Bölgeselgelişmişlik farklarının azaltılması için; 

kalkınma, ekonomik çıktılar ve dış ticaret arasındaki ilişkininincelenmesigereklidir. 

Bu sorunların çözümü için bölgesel kalkınma politikaları hayati önem taşımaktadır. 

Bu değişkenler arasındaki ilişki bölgesel kalkınma politikaları açısından her geçen 

gün önemi artmaktadır. Bölgesel kalkınma ile ilgili olarak ülkeler 2000’li yıllardan 

itibaren yeni bir düzen arayışına girmişlerdir. Bu düzen bilgi ve teknolojiye dayalı 

ekonomik kalkınma ve büyüme modelidir. Bu yeni kalkınma ve büyüme düzeninde 

emek, sermaye ve doğal kaynağın yanı sıra bilgi ve teknolojinin üretim sürecinde 

yoğun bir şekilde kullanıldığı dönem olmuştur. Bu çalışmada, bölgesel dış 

ticaretinkalkınmanın bir sonucu olup olmadığını ve bölgesel kalkınmanın ekonomik 

çıktıda meydana getireceği etkinin nedensellik yönü analiz edilmiştir. TRB2 

Bölgesi’nin1985-2015 dönemine ait kişi başına üretilen katma değer, ekonomik çıktı 

ve dış ticaret arasındaki ilişki zaman serilerindeki gelişmeler dikkate alınarak 

incelenecektir. Analizler sonucunda değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişki 

Johansen eş bütünleşme ve Granger nedensellik testleri yardımıyla nedenselliğin 

yönünü belirlenecektir. 

Anahtar Kelimeler: Bölgesel Kalkınma, Ekonomik Çıktı, Dış Ticaret, Johansen 

Eşbütünleşme ve Granger Nedensellik Analizi. 

Regional Development, An Examination of the 

Relationship Between Economıc Output And Foreign 

Trade: Example TRB 2 

Abstract 

The differences in development between regions are important the need within region 

and the socio-economic context in Turkey. for the reduction of regional disparities are 

necessary development an examination of the relationship between economic output 

and foreign trade. the solution of these problem is of vital importance for regional 

policies. the relationshipbetween these variables in terms of regional development 

policies are becoming important with each passing day. Countries have searched for 

a new layout as related to regional development since 2000s. This layout is a model 

1 

Prof.Dr. Zeynep KARAÇOR, Selçuk Üni. İİBF İktisat Politikası ABD Başkanı, 

zkaracor@selcuk.edu.tr 

2 Öğr.Gör. Erhan DUMAN, Bitlis Eren Üni. Ahlat MYO, eduman@beu.edu.tr(Sorumlu 


401



information and Technology based economic development and growht.The order of 

this new development and growht has been intensively used labor, capital and natural 

sources as well as knowledge and technology in the production process of the term. 

In this study, were analyzed regional development of foreign trade whether it is a 

result of regional economic output of the direction of causality. TRB2region produced 

the value of economic output and foreign trade will be examined in consideration of 

developments in the relationship between time series 1985-2015. The results of the 

Johansen cointegration analyses and Granger causality tests will be determined long 

term relationship between variables with the help direction of causality. 

Key Words: Regional Development, Economic Output, Foreign Trade, Johansen 

Cointegration and Granger Causality Analysis. 

1.GİRİŞ 

Bölgesel kalkınma yaklaşımı, gelişmiş ülkeler tarafından uzun zaman boyunca etkin 

bir şekilde kullanılmakta ve verimli sonuçlar alınmaktadır. Türkiye’de ise 2000 

yılında AB ‘ye uyum çerçevesinde geliştirilen yeni sistemde özel sektör ve rekabet 

önceliğinde politikalar uygulanamaya başlanmıştır. Yenidünya ekonomik düzeninde 

ortaya çıkan bilimsel ve teknolojik ilerlemeler sayesinde hem ülkeler hem de bölgeler 

arasındaki gelişmişlik farklılıkları artmaktadır. Bölgesel kalkınma için; yerel 

faaliyetleri harekete geçirecek olan kalkınma ajansları ön plana çıkarılması, kalkınma 

politikalarının etkinleştirilmesi, bölge içindeki potansiyele yönelik faaliyet alanlarının 

geliştirilmesi ve kurumlar arası işbirliğinin sağlanması gerekmektedir. Ayrıca, bölge 

içerisinde gelişme potansiyeli olan illerdeki işletmelere ve üniversitelere 

yönelikgirişimcilik ruhu oluşturulabilir ve teknolojik bilgiyle markalaşma 

gerçekleştirilebilir. Tüm bu politikaların işlevlik kazanabilmesi için kalkınma 

ajansları kilit konumda yer almaktadır. 

Bölgeler arasında gelişmişlik farklarının azaltılması ve kalkınmanın sağlanabilmesi 

için dış ticarete ve ekonomik çıktılara (patent, faydalı model, endüstriyel tasarım ve 

marka) ihtiyaç duyulmaktadır. Söz konusu bölgesel farklılıklar; ekonomik 

faaliyetlerin belli alanlarda yoğunlaşması ve mekânsal olumlu şartlar tarafından 

şekillenmektedir. Bu olumlu şartlara sahip olan bölgeler zaman içinde iktisadi 

anlamda gelişirken bu şartlara sahip olmayan bölgeler ise ekonomik olarak geri 

kalmaktadır. Bölgeler arası veya bölge içindeki farklılıklar; nitelikli emek, coğrafi 

konum, doğal kaynak, katma değer üreten sektörler, araştırmaya yönelik sistemler, 

sağlık, kültür, enerji, ulaştırma, eğitim alanlarındaki yetersizlikler, nüfusun göç etmesi 

ve bazı bölgelerde terör gibi nedenlerden kaynaklanmaktadır. Bahsedilen sorunların 

en aza indirilmesi veya ortadan kaldırılmasında kalkınma ajansları önemli rol 

üstlenmektedir. 

Bu çalışmanın amacı Türkiye’nin Ortadoğu Anadolu bölgesinde yer alan Trb2 

bölgesinin ekonomik yapısının mevcut veriler dâhilinde inceleyerek bölgenin gelişme 

potansiyelini belirlemektir. Bu bağlamda Trb2 bölgesinin dış ticaret ve ekonomik 

çıktılarının önemine değinilerek; bölgede üretilen katma değer, ihracat, ithalat, patent, 

faydalı model, marka ve endüstriyel tasarım değişkenleri analiz edilecektir. Ayrıca dış 

402



ticaretin bölgesel kalkınmanın bir sonucu olup olmadığı, ekonomik çıktılarda 

meydana getireceği etkinin yönü ortaya çıkarılacaktır. 

2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE 

Bölge kavramını ilk açıklayan Christaller (1934)’e göre bölge az sayıda 

büyükşehirlerden veya çok sayıda küçük şehirlerden meydana gelmektedir. Şehirlerin 

ekonomik yapıları, üretim sektöründeki çeşitlilikleri ve sahip oldukları pazarlama 

alanlarına göre büyüklükleri belirlenmektedir (Dawkins, 2003: 131-132). 

Bölge ekonomik olarak; ülke kadar büyük ve şehir kadar da küçük olmayan kendine 

has özellikleri olan alan şeklinde tanımlanabilir. Bölgeler gelişmiş veya geri kalmış 

bölge olarak sınıflandırılmaktadır. Geri kalmış bölgeler sosyal-ekonomik göstergeler 

bakımından belirli bir zaman diliminde diğer bölgelerle karşılaştırıldığında avantajlı 

olmayan bölge şeklinde ifade edilmektedir. Buna karşın gelişmiş bölgeler ise; ülkenin 

diğer bölgelerine göre sosyal-ekonomik değişkenler bakımından ileride, dış ticaret, 

ekonomik çıktılar, nitelikli insan gücü, eğitim, sağlık, kültür, bilgi-iletişim 

teknolojileri, ulaştırma ve enerji bileşenlerigibi değişkenler açısından ülke 

ortalamasının üstünde olan bölgelerdir (Gündüz, 2006: 3-4). 

OECD’ye göre bölgeyi belirleyen unsurlar iki tanedir. Bunlar nüfus yoğunluğu ve 

kırsal kesimde yaşama oranlarıdır. Bölge nüfusu km 2 başına 150 kişiden daha az ise o 

bölge kırsal bölge olarak tanımlanmaktadır. Eğer bölge nüfusunun; %85 ve yukarısı 

kentte yaşıyorsa kentsel, %50-%85’i kente yaşıyorsa orta düzey kentsel, 0-%50 arası 

kentte yaşıyorsa o bölge kırsal bölge olarak adlandırılır. Ayrıca OECD, ülkelerin 

ekonomik faaliyetlerinin kentsel bölgelerde yoğunlaştığı belirtilmektedir (Spiezia, 

2003: 2-4). 

Rostow, ekonomilerin kalkınma süreçlerini tamamlayabilmeleri için beş safhadan 

geçmesi gerektiğini belirtmiştir. Bu safhalar; geleneksel toplum, geçiş, kalkış, 

olgunluk ve kitlesel tüketim şeklinde sıralanmaktadır. Bu kapsamda; makroekonomik 

altyapının sağlamlaştırılması, bilgi ve iletişim teknolojilerin geliştirilmesiyle birlikte 

markalaşmanın olması, dış ticarette fazla verilmesi, ulusal gıda ve güvenlikte 

bağımsız olunması gibi temel politikalar uygulanmalıdır. Bu temel politikalar bölge 

bazında uygulanırsa bölgesel kalkınma gerçekleşir (Ilıdar, 2004: 14-18). Bölgesel 

kalkınma; ülke genelinde var olan bölgelerin diğer bölgelerle olan etkileşimi 

önemseyen, katılımcı ve sürdürülebilen beşeri kaynakları esas alan gelişmelerin 

tamamıdır. Bölgesel kalkınma iktisadi olarak hem bir süreci hemde bir sonucu ifade 

etmektedir. Bölgesel kalkınmanın süreç olarak değerlendirilmesi; bölge içinde 

sektörlerin desteklenmesi, altyapının gelişmesi ve emek piyasasındaki olumlu 

gelişmeler şeklinde algılanmaktadır. Bölgesel kalkınmayı sonuç olarak ele alınması; 

bölgedeki istihdam olanaklarının, yaşam standartlarının, refah seviyenin, adil bir gelir 

dağılımının ve yatırım hacminin artırılması olarak tanımlanmaktadır (Arslan, 2005: 

290-292).Ekonomi literatüründe bölgesel kalkınmayı açıklamak için pek çok teori 

mevcuttur. Bu teoriler; geleneksel büyüme, mikroekonomik işlem maliyeti, evrimsel 

ve bölgesel ağlar olarak sınıflandırmak mümkündür. Geleneksek büyüme yaklaşımı 

temelde bölgelerin kendine has özellikleriyle mevcut ekonomik yapılarını 

açıklamaktadır. Mikroekonomi işlem maliyeti yaklaşımı bölgesel kalkınmayı 

403



rasyonel seçim olarak değerlendirmektedir. Evrimsel teori ise bölgesel kalkınma 

konusunda ekonomik coğrafyanın etkili olacağını belirtmiştir. Bölgesel ağlar 

yaklaşımı da kalkınmayı öğrenen bölge kapsamında incelemektedir 

(RuttenandBoekema, 2007: 1838-40). 

Ülkeler ekonomik verilerin iyileşmesi ve makroekonomik göstergelerin gelişmesi 

amacıyla üretim faktörlerinde etkinliği sağlamakta ve bazı bölgelerin kalkınabilmesi 

için öncelik tanımaktadır. Bu kapsamda devlet geri kalmış bölgelere verilen 

desteklerle cazip hale getirmektedir. Ancak devletin sağladığı desteklerin her zaman 

verimli alanlara aktarıldığı söylemek pek mümkün değildir. Bunun temel nedenleri 

arasında; bürokratik karmaşıklık, denetim mekanizmasının etkin işlememesi, destek 

yolsuzlukları ve desteklerin zamanında verilmesi sayılabilir. Bölgesel kalkınma 

ajanslarına yönelik üç temel unsur oldukça önemlidir. Birincisi; bölgesel kalkınma 

ajanslarının kamu gücüne dayanmasıdır. İkinci olarak; bölgesel kalkınma ajansları 

bölgesel ekonomik kalkınmayı amaçlamaktadırlar. Son olarak da; bölgesel kalkınma 

ajansları belli bir coğrafi bölgeyi kapsamaktadırlar. Bölgesel kalkınma ajanslarının 

faaliyetleri gerçekleştirebilmesi için yerel dinamik araçlara ihtiyaç duymaktadır. Bu 

araçlar bölgesel işbirliğinin oluşmasında büyük bir öneme sahiptirler (Leblebici, 

2002: 5-7). 

Bölgesel kalkınma politikalarının verimli ve başarılı olabilmesi için bazı özelliklere 

sahip olması gerekmektedir. İlk olarak, uygulanan politikalara hükümetler tarafından 

aktarılan fon akışına bağımlılık en aza indirilmelidir. İkinci olarak, bölgesel 

kalkınmaya özel sektörün katılımı sağlanmalı ve özel sektöre kaynak aktarımı 

gerçekleştirilmelidir. Üçüncü olarak da üniversite-sanayi-araştırma kurumlarının 

koordinasyonu sağlanarak bilgi transferini gerçekleştirmelidir. Son olarak da bölgesel 

kalkınma politikaları sürdürülebilir ve uzun dönemli araştırmalara dayanması 

gerekmektedir (Walburn and Saublens, 2011: 479-480). 

3. BÖLGESEL KALKINMA, DIŞ TİCARET VE EKONOMİK 

ÇIKTILAR ARASINDAKİ İLİŞKİ 

Bölgesel gelişmişlik hem ekonomik hem de sosyal göstergeler açısından farklılıklara 

sebep olmaktadır. Bu farklılıkların ortaya çıkmasındaki temel etkenler; bölgenin 

coğrafi özellikleri, üretim faktörlerinin adil dağılmaması ve bölge içerisindeki 

bireylerin nitelikleri-gelirleri-yaşam standartları ve bölgedeki ekonomik karar 

birimlerinin girişimcilik ruhuna sahip olmaması olarak ifade edilebilir (Föster, vd., 

2003: 52). Bölgesel kalkınma politikalarının zaman içerisinde ekonomik konjonktürle 

birlikte hareket etmektedir. Kapitalist ekonomik sistemin yaşadığı krizler ve 

küreselleşme bölgesel kalkınma politikaların oluşturulmasındaki en önemli 

etkenlerdir. 1929 Dünya Ekonomik Buhran’ından sonra uygulanan müdahaleci 

Keynesyen politikalar 1970’lerde meydana gelen petrol krizlerine kadar devam etmiş 

ve bölgesel kalkınma politikalarını şekillendirmiştir. Bu dönemden sonra uygulanan 

ekonomi politikaları ve küreselleşmenin hız kazanmasından dolayı bölgesellik kendi 

başına başka bir boyut kazanmıştır (Kargı, 2009: 21-22). 

Bölgesel kalkınma politikaları ekonomik çıktılar arasındaki farklılıkların bir sonucu 

olarak nitel ve nicel açıdan önemli bir konuma sahiptir. Günümüz bilgi 

404



ekonomilerinde bölgesel kalkınmanın asıl belirleyicisi nitelikli emektir. Özellikle 

ekonomik kaynakların belli girdilerle çıktılara dönüştürülmesinde nitelikli emekle 

gerçekleştirmektedir (Tekin, 2011: 32-34). Ayrıca bölgesel kalkınmada ekonomik 

göstergelerin yanı sıra sosyal-yapısal değişimlerin temeli de nitelikli emeğe 

dayanmaktadır. Bu bağlamda nitelikli emeğin üretimi sonucunda özellikle ekonomik 

çıktılardan olan marka sayılarında önemli artışlar meydana gelebilir. Bu bağlamda 

bölgeler arasındaki farklılıklar; bölgelerin ürettiği ekonomik çıktıların nitelikli emek 

tarafından üretilip üretilmediği ile alakalıdır (Gökçen, 2006: 41-42). 

Bölgesel kalkınma ve gelir seviyesi hakkında bilgi veren bir diğer değişken dış ticaret 

verisidir. Ekonomiler arasında dış ticaretin yapılmasının temel nedeni ülkelerin üretim 

faktörleri açısından yetersiz olmasından kaynaklanmaktadır. Üretim faktörleri 

yeryüzünde eşit şekilde dağılmadığı için doğal kaynakları zengin olan, emek, 

sermaye, girişimci ve teknolojiye sahip olan ülkeler üretilen ürünlerin bir kısmını 

ihraç etmektedirler. Bölgesel kalkınma ile dış ticaret arasındaki ilişki gelişmeye 

başladıktan sonra gerek teorik gerekse ampirik analizler açısından önem arz 

etmektedir (Seyidoğlu, 2003: 590-591).Dış ticarette ihracata yönelik yeni kalkınma 

anlayışı ülke ekonomisini aynı zamanda bölge ekonomisini olumlu yönde etkileceği 

belirtilmektedir. Üstelik ekonomik kalkınmanın gerçekleşmesi için bölgesel düzeyde 

dış ticaret ilişkilerinin geliştirilmesi gerekmektedir. Bölgesel rekabet gücünün 

yükseltilmesi dış ticarette katma değeri yüksek ürünler üretmeye bağlıdır. Bu 

durumda bölgelerin sanayileşmesi, teknolojik olarak gelişmesi, üretim faktörlerini 

etkinliğin sağlanması ve eğitim-sağlık alanlarındaki iyileşmeler hem bölgesel 

kalkınmaya hem de dış ticaretin artmasına katkı sağlayacaktır (Gök, 2012: 1-2). 

Çalışmanın devamında TRB2 bölgesine ait bazı güncel ekonomik değişkenleri 

incelemek faydalı olacaktır. Bölge illerinin sosyo-ekonomik endeks değerleri tablo 1 

de sunulmaktadır. 

Tablo 1: TRB2 İllerinin 2015 Yılı Sosyal-Ekonomik Endeks Değerler 

Göstergeler/ Bitlis Hakkari Muş Van 

Sıralama 

Genel Endeks 0.3952 / 68 0.3325 / 81 0.2765 / 76 0.3662 / 71 

Konut 0.3511 / 72 0.4117 / 69 0.2583 / 76 0.3875 / 71 

Çalışma Hayatı 0.3913 / 72 0.3963 / 69 0.4041 / 68 0.3459 / 73 

Gelir ve Servet 0.1565 / 71 0.1629 / 70 0.0970 / 77 0.1259 / 74 

Sağlık 0.4964 / 69 0.4341 / 73 0.3420 / 81 0.3745 / 77 

Eğitim 0.3690 / 70 0.0966 / 81 0.2469 / 80 0.2841 / 75 

Güvenlik 0.6253 / 41 0.5370 / 62 0.5981 / 53 0.5391 / 60 

Altyapı 0.2324 / 72 0.1017 / 81 0.0989 / 80 0.4095 / 45 

Sosyal Yaşam 0.3491 / 56 0.0320 / 81 0.2140 / 78 0.3388 / 59 

Kaynak: TÜİK, 2016. 

TRB2 bölgesi Türkiye'de sosyo-ekonomik gelişmişlikte 25. sırada yer almaktadır. 

Tablodan da görüldüğü üzere; 81 il içerisinde Bitlis 68, Van 71, Hakkari81 ve Muş 

76. sıradadır. Bu durum bölge illerindeki firmaların yapısı ile açıklanabilir. Bölge’de 

Türkiye sıralamasında ilk 500 firma arasında sadece iki büyük şirket (Van gölü 

elektrik dağıtım ve perakende satış aş.) bulunmaktadır. Bunların dışında kalan diğer 

firmaların büyük bir çoğunluğu mikro ölçekli firmalardan oluşmaktadır (Fortune, 

405



2016). Bu kapsamda 2013 yılı TÜİK verilerine göre bölgedeki işsizlik oranı, işgücüne 

katılma ve istihdam oranı önem arz etmektedir. Bu durum tablo 2 de verilmektedir. 

Tablo 2: TRB2 İllerinin 2013 Yılı İşsizlik, İşgücüne Katılma ve İstidam Oranları 

z İşgücüne Katılma İşsizlik (%) İstihdam (%) 

(%) 

Bitlis 46,5 10,6 41,5 

Hakkari 45,2 11,7 39,9 

Muş 46 10,4 41,2 

Van 46,2 10,3 41,4 

TRB2 Ortalaması 46.05 10.75 41 

Türkiye 50.08 9.7 45.9 


2013 verilerine göre; bölgede işgücüne katılma ve istihdam oranları Türkiye 

ortalamasından düşük olduğu görülmektedir. Bölge içerisinde işgücüne katılma 

oranının en yüksek olduğu il %46.5 ile Bitlis, en düşük olduğu il ise %45.2 ile Hakkari 

iken Türkiye genelinde bu oran %50.08'dir.Türkiye genelinde istihdam oranı %45.9 

iken bölgede bu oranın en fazla olduğu il %41.5 ile Bitlis, en düşük olduğu il ise 

%39.9 ile Hakkari'dir. Bölgedeki işsizlik ortalaması %10.75 ile Türkiye ortalamasının 

üzerindedir. Bölgede ki en yüksek işsizliğe sahip olan il %11.7 ile Hakkari'dir. 

Tablo 3'te bölgede üretilen katma değerin iktisadi faaliyet kollarına göre dağılımı 

verilmektedir. 

Tablo 3: Cari Fiyatlarla Bölgesel Gayri Safi Katma Değer ( Milyon TL) 

Sektör 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 

TR 60.713 62.662 64.331 72.274 78.775 92.739 103.635 

Tarım 

TRB2 1.513 1.520 1.656 1.849 2.099 2.596 2.762 

TRB2/ 0.0249 0.0242 0.0257 0.0255 0.0266 0.0279 0.0266 

TR 

TR 160.33 188.64 209.51 232.47 218.62 259.02 316.326 

Sanayi TRB2 1.059 1.112 1.137 1.366 1.375 1.648 1.822 

TRB2/ 0.0066 0.0058 0.0054 0.0058 0.0062 0.0063 0.0057 

TR 

TR 350.66 417.10 480.53 549.83 567.05 628.78 730.491 

Hizmet TRB2 3.388 3.870 4.643 5.449 6.232 7.002 7.406 

TRB2/ 0.009 0.009 0.009 0.009 0.0109 0.0111 0.0101 

TR 

TR 571.7 668.4 754.3 854.5 864.44 980.547 1.150.453 

Toplam TRB2 5.960 6.502 7.436 8.664 9.706 11.246 11.890 

TRB2/ 0.0104 0.0097 0.0098 0.0101 0.0112 0.0114 0.0103 

TR 

Kaynak: TÜİK (Bölgesel İstatistikler), 2011. 

Cari fiyatlarla bölgesel katma değerin sektörlere göre dağılımı incelendiğinde, tarım 

sektöründe üretilen bölgesel katma değerin Türkiye düzeyinde üretilen tarım sektörü 

katma değer içindeki payı; %2.49 ile %2.79 arasında değişmektedir. Sanayi 

sektöründe üretilen bölgesel katma değerin Türkiye düzeyinde üretilen sanayi sektörü 

katma değer içindeki payı sırasıyla; %0.54 ile %0.66 arasındadır. Hizmetler 

sektöründe üretilen bölgesel katma değerin Türkiye düzeyinde üretilen hizmetler 

sektörü katma değer içindeki payı yaklaşık olarak %1.0'dir. Toplam bölgesel katma 

406



değerin Türkiye düzeyinde üretilen toplam katma değer içindeki payı da %1 olarak 

gerçekleşmiştir. Tablo 4'te bölgeye ait 2014 yılı ekonomik faaliyetlere göre dış ticaret 

verileri gösterilmektedir. Bölgede imalat sanayi dış ticaret hacminde en yüksek paya 

sahiptir. İmalat sanayi takip eden sektörler ise tarım-ormancılık ve madenciliktir. 

Bölgenin dış ticaret hacmini geliştirmesinde İran ve Irak ülkelerine sınırının olması 

önemli bir unsurdur. Her iki ülke ile ekonomik, kültürel, tarihi ve coğrafi ilişkiler 

geliştirilerek bölgenin ve Türkiye’nin dış ticareti artırılabilir. 

Tablo 4: TRB2 Bölgesinin 2014 Yılı Dış Ticaret Verileri (Bin $) 

İhracat 

İthalat 

Türkiye TRB2 Türkiye TRB2 

Tarım-Ormancılık 6.029.749 4.245 8.588.523 8.672 

Balıkçılık 346537 - 69.365 3 

Taşocağı-Madencilik 3.406.108 14.881 37.126.090 2.908 

İmalat 147.059.418 408.395 187.742.215 107.293 

Toptan- Perakende 672.861 - 8.153.867 10 

Diğer Hizmetler 4.043 - 55.193 - 

Kişi Başına ($) 2.029 203 3.117 56 

Toplam 157.610.158 427.521 242.177.117 118.887 


Tablo 5’te TRB2 bölgesinin ekonomik çıktıları verilmektedir. TPE verilerine göre; 

2015 marka tescili sayıları incelendiğinde Bitlis ili 22, Muş ili 14, Hakkâri ili 29, Van 

ili 84 marka tesciline sahiptir. 2015 yılı Türkiye genelinde marka tescil sayısı ise 

70.111olarak gerçekleşmiştir. Marka tescilleri sayılarına göre bir değerlendirme 

yapmak gerekirse, bölgenin az gelişmiş yapısı markalaşma kültürünün istenen 

seviyede olmadığını ortaya koymaktadır. Ayrıca bölgede 2010-2015 yıllarını 

kapsayan dönemde markalaşma sektörleri; kahve, çay, fırıncılık, pastacılık, şekerleme 

ve hububat, işlenmiş et ve süt ürünleri, reklam ve perakende hizmetleri ve metalden 

olmayan inşaat malzemelerinden oluşmaktadır. Bölgedeki patent tescil sayıları 

incelendiğinde 2010-2015 yılları arasında sadece 3 tane patent tescili vardır. Türkiye 

genelinde ise aynı dönemde 6.739 adet patent tescili olmuştur. Bölgedeki patent tescil 

sayılarının düşük olması inovasyon ve değişim kültürünün oldukça düşük olduğunu 

göstermektedir. Ayrıca bölgede 2010-2015 yıllarını kapsayan dönemde patent 

tescilleri; Muş ilinde insan ihtiyaçları bölümünde; Van ilinde ise Yüzüncü Yıl 

Üniversitesi tarafından elektrik ve fizik bölümleri tarafından gerçekleştirilmiştir. 

Bölgedeki tescillenmiş faydalı modellere bakıldığında, 2010-2015 yılları kapsamında 

Bitlis ilinin 1, Hakkâri ilinin 1, Muş ilinin1, Van ilinin 4 faydalı modeli vardır. Bölge 

genelinde 7 faydalı modelin tescil dağılımları; 2 faydalı model insan ihtiyaçları 

bölümü, 1 faydalı model işlemlerin uygulanması-taşıması, 2 faydalı model elektrik 

bölümü,2 faydalı model de inşaat bölümlerinde olmuştur. Aynı dönemde Türkiye 

geneli faydalı model tescil sayısı ise 14.364 olarak gerçekleşmiştir. Bölgedeki 

endüstriyel tasarım tescilleri 2010-2015 yıllarını kapsayan dönemde yalnızca Van 

ilinde 8 tescil ve Hakkâri ilinde 1 tescil bulunmaktadır. Van ilindeki endüstriyel 

tasarım tescillerinin dağılımı; kırtasiye ve büro donanımı 3, ressam ve öğretim 

malzemeleri 2, yüzey desenleri 1, grafik semboller ve logolar 2, Hakkâri ilindeki 

endüstriyel tasarım tescili ise süsleme sınıfında olmuştur. Türkiye geneli endüstriyel 

tasarım tescil sayısı ise 44.553 olarak gerçekleşmiştir. Bölgede gerek faydalı model 

407



gerekse de endüstriyel tasarım tescil sayılarının Türkiye geneline göre çok düşük 

seviyede olmasının nedenleri; üniversite-sanayi ve firmaların kendi aralarında iş 

birliğinin sağlanamamasından kaynaklanmaktadır. 

Tablo 5: TRB2 Bölgesinin Ekonomik Çıktıları 

Ekonomik İller 2010 2011 2012 2013 2014 2015 

Çıktılar 

Bitlis 3 8 8 17 19 22 

Marka Hakkâri 18 10 10 11 24 29 

Tescil Sayısı Muş 7 8 19 15 26 14 

Van 42 48 81 74 102 84 

Türkiye Toplam 32.397 35.858 52.386 68.391 72.326 70.111 

Bitlis 0 0 0 0 0 0 

Hakkâri 0 0 0 0 0 0 

Muş 0 0 1 0 0 0 

Van 0 1 0 0 1 0 

Türkiye Toplam 642 847 1.025 1.244 1.251 1.730 

Patent 

Tescil Sayısı 

Bitlis 0 0 1 0 0 0 

Hakkâri 0 0 0 0 0 1 

Muş 1 0 0 0 0 0 

Van 2 1 1 0 0 0 


Faydalı 

Model Tescil 

Sayısı 

Bitlis 0 0 0 0 0 0 

Hakkâri 0 0 0 0 1 0 

Muş 0 0 0 0 0 0 

Van 0 0 3 0 2 3 


Endüstriyel 

Tasarım 

Tescil Sayısı 

TRB2 Eko. Çıktı 

Toplam 

Türkiye Eko. Çıktı 

Toplam 

Kaynak: TPE, 2016. 

73 78 124 117 175 153 

41.421 45.568 62.930 79.448 83.662 83.096 

Sonuç olarak bölgedeki 2010-2015 yılları arasındaki toplam ekonomik çıktı sayısı 

720, aynı dönemde Türkiye genelinde toplam ekonomik çıktı sayısı ise 768.945'tir. 

Bölgenin az gelişmişliğinin temelinde ekonomik çıktı sayısının çok düşük düzeyde 

olması yatmaktadır. 

4. ANALİZ VE YÖNTEM 

Bu çalışmada TRB2 bölgesinde kalkınmanın, ekonomik çıktılar ve dış ticaret üzerine 

etkileri analiz edilecektir. Bu değişkenlerin analizindeki veriler 1985-2015 dönemini 

kapsamaktadır. Bölgesel gayri safi katma değer ve dış ticaret verileri TÜİK'den $ 

olarak, ekonomik çıktılar verisi de TPE'den alınmıştır. Bu doğrultuda öncelikle 

serilerin düzeyde durağan olup olmadıkları test edilmiştir. Durağanlık için ADF test 

tekniği kullanılmıştır. Durağanlık testi sonucunda değişkenler arasında aynı düzeyde 

bütünleşik oldukları için eşbütünleşme analizi yapılmıştır.Eşbütünleşme analizi 

doğrultusunda değişkenlerin kısa dönem şoklarda ki etkisi ortadan kaldırmak için 

vektör hata düzeltme testi uygulanmıştır. Ayrıca değişkenlerin nedensellik yönünü 

belirlemek için Granger Nedensellik Testi gerçekleştirilmiştir. Değişkenlerin verileri 

zaman serisindedurağan olup-olmadıklarına uygulamalı çalışmalarda çok kullanılan 

ADF birim kök testi ile analiz edilmiştir. Durağan olmayan bir değişken, birinci 

dereceden farkı alındığında durağan hale geliyorsa birinci dereceden bütünleşiktir 

408



(Aktaran;Karaçor ve Duman, 2015: 7). Analizler, Eviews 8.0 ekonometri yazılım 

paketi ile yapılmıştır.ADF birim kök testsonuçları tablo 6’da verilmiştir. Tablo 1'den 

görülebileceği gibi sabitli trendsiz modelde istatiksel açıdan dış ticaret değişkeni 

anlamlıyken; bölgesel gayri safi katma değer ve ekonomik çıktılar hem olasılık hemde 

her üç kritik değerde anlamsızdır. Sabitli trendli modelde ise istatiksel açıdan BGSKD 

%5 ve %10 düzeyinde anlamlıyken diğer iki değişken bütün kritik 

değerlerdeanlamlıdır.Bu kapsamda bütün seriler birincil dereceden bütünleşiktir. 

Tablo 7: TRB2 Bölgesi ADF Test Sonuçları 

Değişkenler Sabitli-Trendsiz Olasılık Sabitli- Trendli Olasılık 

BGSKD -2.101069 0.2457 -3.627908 0.0468 

DT -3.716045 0.0092 -5.360669 0.0008 

EÇ -2.530396 0.5229 -4.799872 0.0032 

Kritik Değerler 

%1 -3.679322 

%5 

-2.967767 

%10 

-2.622989 

409 

-4.356068 

-3.595026 

-3.233456 

BGSKD: Bölgesel Gayri Safi Katma Değeri, DT: Dış Ticareti, EÇ: Ekonomik Çıktıları 


Bu kapsamda değişkenler arasında uzun dönem ilişkinin analiz edilmesi için 

değişkenlerin aynı düzeyde durağan olması gerekmektedir. Böylelikle değişkenler 

arasında VAR süreci işletilerek en uygun gecikme uzunluğu tespit edilmiştir. Tablo 

7’de VAR analiz sonuçları sunulmaktadır. 

Tablo 7: TRB2 Bölgesi VAR Analiz Sonuçları 

Lag LogL LR FPE AIC SC 

0 -37.35602 NA 0.003989 2.989335 3.133317 

1 68.60304 180.5229* 3.05e- 

06* 

- 

4.19281* 

- 

3.61689* 

2 75.72008 10.54376 3.61e-06 -4.053339 -3.045466 

3 79.66054 4.962065 5.66e-06 -3.678559 -2.238740 

4 88.55059 9.219312 6.63e-06 -3.670414 -1.798650 

* Kriterine göre seçilen en uygun gecikme sırası, LR: Ardışık değiştirilmiş LR test istatistiği, FPE: 

Nihai tahmin hatası, AIC: Akaike bilgi kriteri, SC: Schwarz bilgi kriteri, HQ: Hannan-Quinn bilgi 

kriteri 

Tablo 7’de görüldüğü gibi; Akaike, Schwarz ve Hannan- Quinn bilgi kriterlerine, 

nihai hata tahmini ve test istatistiği sonuçlarına göre birinci gecikme uzunluğu en 

uygun gecikme uzunluğudur. Birincigecikme uzunluğu normal dağılıma sahip, 

otokorelasyon sorunu içermeyen en uygun gecikme uzunluğudur. Tablo 8’de 

nedenselliğin yönünü belirlemek için, ilk aşamada yukarıda tartışılan değişkenler 

arasında uzun dönemli bir ilişkinin olup olmadığı görebilmek için eşbütünleşme testi 

gerçekleştirilmiştir. 

Tablo 8'de değişkenler arasında Johansen eşbütünleşme analizi çerçevesinde; H 0: 

Değişkenler arasında eşbütünleşme yoktur r=0 hipotezi ret, H 1:Değişkenler arasında



eşbütünleşme vardır r≤1 hipotezi ise kabul edilmektedir. Ayrıca Trace-Maksimum 

değer istatistiği göre; % 5 düzeyinde eşbütünleşik bir adet vektör bulunmaktadır. 

Analizin olasılık sonuçları değerlendirildiğinde de 0.05 den küçük yalnızca 1 tane 

eşbütünleşme vardır. 

Tablo 8: TRB2 Bölgesi Johansen Eşbütünleşme Test Sonuçları 

Hipotez Öz Değer İz İstatistik 0.05 Kritik Olasılık 

Değeri Değer 

Hiç * 0.289802 32.77092 29.79707 0.0213 

En çok 1 0.149059 11.21156 15.49471 0.1076 

En çok 2 0.016412 1.042559 3.841466 0.3061 

Hipotez Öz Değer Max. 0.05 Kritik Olasılık 

İstatistik 

Değeri 

Değer 

Hiç * 0.285946 21.55863 21.14586 0.0442 

En çok 1 0.149153 10.15425 14.12045 0.3013 

En çok 2 0.016315 1.062456 3.645831 0.3145 

Ayrıca eşbütünleşme testi sonucunda oluşturduğumuz formül aşağıdaki gibidir: 

CI GSKD = LBGSKD-0.208300LEÇ - 0.522172LDT+ 0.632641 şeklindedir. CI 

eşbütünleşme vektörünü ifade etmektedir.Denklem; LBGSKD = -0.632641+ 

0.208300LEÇ + 0.522172LDTşeklinde normalize edilerek yazılabilir. 

Bu kapsamda, DT ve EÇ’nin işaretinin pozitif olması bağımlı değişkenin pozitif 

olarak etkilediğini gösterir. Analize göre, bölgesel katma değerin hem dış ticarete 

hemde ekonomik çıktılar üzerinde etkisi bulunmaktadır.Değişkenler arasında uzun 

dönem ilişki tespit edildikten sonra bahsedilen değişkenlerin nedensellik yönünün 

belirlenmesi için hata düzetme modeli kurulmuştur. Hata düzeltme modelinin 

istatiksel açıdan anlamlı olabilmesi için 0 ile -1 arasında değer alması gerekmektedir. 

Bu model değişkenler arasında uzun dönem dengeden sapmaları gösterir. Tablo 

9'taBölgesel gayri safi katma değerin bağımlı değişken olduğu hata düzeltme modeli 

gösterilmektedir. Tabloda hata düzeltme katsayısı (-0.182930) istatistiksel olarak 

anlamlı olduğu için hata düzeltme mekanizması çalışmaktadır. Bu durumda, bir 

dönemde ortaya çıkan dengesizlik sonraki dönemde ya da dönemlerde dengeye 

gelecektir. 

Tablo 9: TRB2 Bölgesinin Hata Düzeltme Modelinin Sonuçları 

Değişkenler Katsayı Standart T-istatistik Olasılık 

Hata 

Log DT 0.139586 0.050572 2.454086 0.0230 

Log EC 0.109586 0.057411 2.202189 0.0413 

Hata terimleri -0.182930 0.079614 -2.297721 0.0299 

C 0.068632 0.014714 4.664352 0.0001 

Ayrıca, ilgili dönem için kurulan modelde uzun dönem ilişkisi tutarlıdır. Bu durum, 

dengeden sapma olduğunda uzun dönem de tekrar dengeye gelineceğini 

göstermektedir. Bir birim sapmanın yaklaşık % 18’lik kısmı bir sonra ki dönemde 

dengeye geldiğini ifade etmektedir. 

410



Tablo 10’da değişkelerin Granger nedensellik analizi sunulmaktadır. Bağımlı 

değişkenin Granger nedenidir hipotezi kabul edilmektedir. Granger nedensellik testi, 

değişkenler arasındaki ilişkinin yönü hakkında bilgi vermektedir. Tablo da her üç 

değişken içinde nedensellik sonuçları ve ilişkinin yönü aşağıdaki gibidir. 

İlk olarak bölgesel katma değer (BGSKD) bağımlı değişkeni incelendiğinde; H 0 = 

Bağımsız değişkenler, bağımlı değişkenin Granger nedeni değildir hipotezi 

reddedilmektedir. Analizde olasılık sonuçları sırasıyla 0.0113 ve 0.0057 olduğu için 

%5 anlamlılık düzeyinde; H 1 = Bağımsız değişkenler, bağımlı değişkenin Granger 

nedenidir hipotezi kabul edilmektedir. 

İkinci olarak dış ticaret (DT)) bağımlı değişkeni incelendiğinde; H 0 = Bağımsız 

değişkenler, bağımlı değişkenin Granger nedeni değildir hipotezi ret edilmektedir. 

Analizde olasılık sonuçları sırasıyla 0.0108 ve 0.0320 olduğu için %5 anlamlılık 

düzeyinde; H 1 = Bağımsız değişkenler, bağımlı değişkenin Granger nedenidir hipotezi 

kabul edilmektedir. 

Son olarak ekonomik çıktılar (EÇ) bağımlı değişkeni incelendiğinde; H 0 = Bağımsız 

değişkenler, bağımlı değişkenin Granger nedeni değildir hipotezi kabul edilmektedir. 

Analizde olasılık sonuçları sırasıyla 0.4163 ve 0.2115 olduğu için %5 anlamlılık 

düzeyinde; H 1 = Bağımsız değişkenler, bağımlı değişkenin Granger nedenidir hipotezi 

ret edilmektedir. Bu kapsamda değişkenler arasında tek yönlü ve pozitif bir ilişkiden 

bahsedilebilir. 

Tablo 10: TRB2 Bölgesinin Granger Nedensellik Analizi 

Bağımlı Değişken: LOGBGSKD 

Chi-sq df Olasılık 

LOGDT 1.025287 1 0.0113 

LOGEC 3.662250 1 0.0057 

All 5.567966 2 0.0118 

Bağımlı Değişken: LOGDT 


LOGBGSKD 6.491955 1 0.0108 

LOGEC 4.595856 1 0.0320 

All 6.547858 2 0.0379 

Bağımlı Değişken: LOGEC 


LOGBGSKD 1.257318 1 0.0163 

LOGDT 21.69713 1 0.0000 

All 33.74136 2 0.0000 

5.SONUÇ 

Çalışmada TRB2 bölgesinin; bölgesel kalkınma, ekonomik çıktılar ve dış ticareti 

analiz edilmiştir.Bu kapsamda, önceki çalışmalardan farklı olarak değişkenlere 

ekonomik çıktılar ve dış ticaret ilave edilmiş; 1985-2015 dönemi arasında ampirik 

olarak; ADF, Johansen eşbütünleşme testi, hata düzeltme modeli ve Granger 

nedensellik testi kullanılarak araştırılmıştır. 

Analizler bağlamında bileşenlerin durağan olmadığı için 1. Dereceden farkları 

alınarak ve ADF testi ile durağan hale getirilmiştir. Johansen eşbütünleşme testi ile 

411



bileşenler arasındaki uzun dönem ilişki belirlenmiştir. Bileşenler arasında bir adet 

eşbütünleşme çıkması neticesinde serilere hata düzeltme modeli uygulanmıştır. Hata 

düzeltme modelinin katsayısı (-0.182930) çıkmıştır. Katsayının negatif olması 

istatiksel açıdan anlamlı olduğunun bir göstergesidir. Eşbütünleşme testi sonucunda 

oluşturduğumuz formülde bölgesel kalkınma da ortaya çıkan artışların dış ticareti ve 

ekonomik çıktıları yüksek oranda etkilediği belirlenmiştir. Ayrıca, Granger 

nedensellik test yardımıyla da bölgesel kalkınma ile dış ticaret arasındaki ilişkinin çift 

yönlü, bölgesel kalkınma ile ekonomik çıktılar arasındaki ilişkinin ise tek yönlü 

olduğu bulunmuştur. 

Sonuç olarak bu çalışmada bölgesel kalkınma; dış ticaret ve ekonomik çıktılarla 

pozitif yönlü bir etkileşim içerisindedir. Bölgesel kalkınmadaki artış dış ticarete 

bağımlı olduğu için, ekonomik çıktılardan özellikle patent ve markalaşmada dış 

ticareti artırmaktadır. Bölgenin kalkınma politikalarında dış ticareti artıran ve 

ekonomik çıktıları özendiren uygulamaları kalkınma ajansları tarafından teşvik 

edilmesi gerekmektedir. Bu durum hem bölgesel kalkınma hem de sosyal refah 

açısından önemlidir. Ayrıca bölgenin kendi özelliklerine has kalkınma stratejisi 

belirlenmelidir. Bölgenin kendi kaynaklarına dayalı, gerek stratejisinin planlamasında 

gereksede uygulamada bölgesel aktörlerin söz sahibi olduğu politikalar 

oluşturulmalıdır.TRB2 bölgesi az gelişmişlikten kurtulabilmesi için; dış ticareti, 

ekonomik çıktıları, diğer bölgelerle olan işbirliğini, girişimcilik ruhunu ve özellikle 

bölge üniversitelerinin piyasa aktörleriyle işbirliğini önemli ölçüte geliştirerek 

politikalar oluşturmak zorundadır. 

KAYNAKÇA 

Arslan, K. (2005). Bölgesel Kalkınma Farklılıklarının Giderilmesinde Etkin 

Bir Araç: Bölgesel Planlama ve Bölgesel Kalkınma Ajansları, İstanbul 

Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,4 (7), 275-294. 

Dawkins, C. J. (2003). Regional Development Theory: Conceptual Foundations, 

Classic Works and Recent Developments. Journal of PlanningLiterature 18 

(2): 131-172. 

Fortune Türkiye, (2016). Fortune 500 Türkiye 2016 Sanayi 4.0 Konferansı, 

http://www.fortuneturkey.com/fortune500, ET: 21.09.2016. 

Förster, M., Jesuit, D. and Smeeding, T. (2003). Regional Poverty and Income 

Inequality in Central and Eastern Europe Evidence From the Luxembourg 

income Study. United Nations University Discussion Paper, No. 2003/65. 

Ildırar, M. (2004). Bölgesel Kalkınma ve Gelişme Stratejileri, Ankara: Nobel 

Yayınları. 

Gök, A. (2012). Bölgesel Kalkınmanın Dış Ticarete Etkisi ve GAP Örneği, 

http://www.tek.org.tr/dosyalar/gap5.pdf, ET: 30.06.2016. 

Gökçen, B. (2006). Beşeri Sermayenin İktisadi Gelişmedeki Rolü ve Önemi: Adana 

İline İlişkin Bir Uygulama, Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü. 

Gündüz, A. Y. (2006), Bölgesel Kalkınma Politikası, Ankara: Ekin Yayınevi. 

Karaçor, Z. ve Duman, E. (2015). Türkiye’de Ekonomik Büyüme, Nihai Enerji 

Tüketimi ve Dış Ticaret Açığı Arasındaki İlişki, 

412



http://www.bolgeselkalkinmakonferansi.org/konferans_bildirileri/, Bildiri 

No: 31, ET: 29.01.2016. 

Leblebici, F. (2002). Devlet Yardımları Uygulamasının Maliyeti ve Ekonomik 

Göstergelerle Mukayesesi, Ankara: DPT. 

Rutten, P. and Boekema F.(2007). Regional Social Capital: Embeddedness, 

Innovation Networks and Regional Economic Development, Technological 

Forecasting and Social Change,(74), 1834‐ 1846. 

Seyidoğlu, H. (2003). Uluslararası İktisat: Teori Pratik ve Uygulama, İstanbul: Güzem 

Yayınları. 

Spiezia, V. (2003). Measuring Regional Economies. 

https://www.oecd.org/std/15918996.pdf, ET: 27.06.2016. 

Tekin, A. (2011). Küreselleşen Dünyada Bölgesel Kalkınma Dinamikleri, Kamu 

Politikaları ve Bölgesel Kalkınma Ajanslar, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal 

Bilimler Dergisi, 29, 37-48. 

TPE (Türk Patent Enstitüsü), (2016). Resmi Yıllık İstatistikler, 

http://www.tpe.gov.tr/TurkPatentEnstitusu/statistics/, ET: 22.09.2016. 

TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu), (2011). Ulusal Hesaplar Bölgesel İstatistikler, 

http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist, ET: 21.09.2016. 

TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu), (2013). Bölgesel İstatistikler, İşgücü 

2013.https://biruni.tuik.gov.tr/bolgeselistatistik/degiskenlerUzerindenSorgu 

la.do, ET:22.09.2016. 

TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu), (2016). İllerde Ekonomik Yaşam Endeksi, 2015. 

http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=24561, ET:21.09.2016. 

TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu), (2016). İllere Göre Dış Ticaret, 2015. 

http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046, ET:21.09.2016. 

Walburn, D. and Saublens, C. (2011). Regional economic development policy in 

Europe: where next? Local Economy, 26 (6-7), 473-485. 

Yanar, R. ve Kerimoğlu, G. (2011). Türkiye’de Ekonomik Büyüme, Enerji Tüketimi 

ve Cari Açık İlişkisi, Ekonomi Bilimler Dergisi, 3(2), 191-201. 

413



Öz 

Kalkınmada “Sosyal Yapı Ekonomik Yapıyı Belirler” 

Yaklaşımı 

Kenan PEKER 1 

Birleşmiş Milletler gelecek 1000 yılın hedeflerini; 1) Aşırı yoksulluğun bitirilmesi, 2) 

Evrensel düzeyde ilköğrenime ulaşma, 3) Cinsiyet eşitliği ve kadınların 

güçlendirilmesi, 4) Çocuk ölüm oranlarının azaltılması, 5) Anne sağlığının 

geliştirilmesi, 6) Salgın hastalıklar ile mücadele, 7) Çevresel sürdürülebilirliğin temini 

ve 8) Kalkınma için küresel işbirliğinin geliştirilmesi şeklinde belirlemiştir. Kalkınma 

ise beşeri varlığın sağlıklı bir çevrede sosyal hayat yaşaması, midesinin ve ruhunun 

duyması sürecinin eş zamanlı olarak eğitim ile sürekli değişiklik, değişim, dönüşüm 

ve devrim şeklindeki dinamik yapının mühendisliği şeklinde anlaşılabilir. Bu 

çalışmada “sosyal yapı ekonomik yapıyı belirler” kalkınma yaklaşımı bir kalkınma 

stratejisi olarak incelenmekte ve bunun metodu açıklanmaktadır. Kültürel çeşitlilikle 

medeniyette ulaşma şeklindeki popüler değer için; 1) Somut ve soyut kültürün veri 

(Data), 2) Veri işleme (Data mining) ve 3) Büyük veri (Big data) şeklinde ele alındığı 

sürecin toplumda farkındalık, algı, kavrama, analiz, planlama, organizasyon, kontrol 

ve uygulama şeklindeki güncellemeleriyle yatay ve dikey büyüme önerilmektedir. 

Anahtar Kelimeler: Ekosistem, Girişimcilik, Metot 

The Approach of Social Structure Determines Economic 

for Development 

Abstract 

United Nation describe Millennium Goals as; 1) Eradicate extreme poverty and 

hunger, 2) Provide universal primary education, 3) Promote gender equality and 

empower women, 4) Reduce child mortality, 5) Improve maternal health, 6) Combat 

HIV/AIDS, malaria and other diseases, 7) Ensure environmental sustainability, 

8)Develop a global partnership for development. The development goal is 

sustainability of World with local dynamics where development aim covers quality of 

local livelihood. The approach of social structure determines economic for 

development was searched as development strategy in this study. Data, data mining, 

and big data are steps of scientific studies since knowledge recognized as the driver 

of growth and development. Leading to a new focus on the role of culture, knowledge, 

science, technology, and development as innovation management, the approach of 

social structure determines economic for development has been getting important day 

to day. The movement of people from knowledge, science, and technology requires 

understanding national and international innovation ecosystems. 

Keywords: Ecosystem, Entrepreneurship, Method 

1 

Prof. Dr. Fırat Üniversitesi İİBF İşletme Bölümü, kpeker@firat.edu.tr 

414



1. GİRİŞ 

Kalkınma, beşeri varlığın sağlıklı bir çevrede sosyal hayat yaşaması, midesinin ve 

ruhunun duyması sürecinin eş zamanlı olarak eğitim ile sürekli değişiklik, değişim, 

dönüşüm ve devrim şeklindeki dinamik yapının mühendisliği şeklinde tanımlanabilir. 

Bu tanımda bilgiye dayalı kalkınmanın “Beşeri Bilimler, Sağlık Bilimleri, Doğa 

Bilimleri, Sosyal Bilimler ve Mühendislik Bilimleri şeklindeki bir sürecin” sistem 

yaklaşımındaki sürdürülebilirliği ele alınmaktadır. Sistemin sınırları ise tüm 

Dünya’dır. Bu nedenledir ki kalkınmanın son yıllardaki en önemli konusu 

“sürdürülebilir yenilikçi girişimci ekosistemler” oluşturulması, söz konusu 

ekosistemlerin yerel dinamikleriyle endüstriyel ekolojiler şeklinde hareket ettirilmesi 

“getting moving” dir. Sektör bazında hareketlilik veya kalkınma söz konusu 

olduğunda 1.Verim, Verimlilik, Ölçek, Girişimcilik. 2.İhtisaslaşma ve entegrasyon. 

3.Piyasa dengesi, borsa ve örgütlenme, 4.Endüstri 4.0. 5.Dışsallık ve çevre, 6. 

Endüstriyel liderlik ve 7.Mükemmeliyet şeklindeki aşamalar söz konusudur (Peker 

vd., 2016). Yöreler itibariyle iş, görev ve genel çevredeki makro elementler ağlar, 

kümeler, büyüme, gelişme, rekabet ve değerler sistemi şeklindeki yapısal dönüşüm 

aşamalarının her birinde Rostow’un; a)Geleneksel toplum, b) Kalkınmaya hazırlık, c) 

Kalkınma, d) Tüketim toplumu ve e)Olgunlaşma şeklindeki yaşam döngüsü 

gerçekleşmektedir. Böylece yörelerin Bilgiye Dayalı Kalkınmaları (Knowledge 

Based Development-KBD); Yörelerin doğal kaynaklarının (yeraltı ve yerüstü 

kaynakları, iklim ve biyo-güç) envanterini iyi çıkarmaları, Toplumsal sorunlarını 

yerel inisiyatifler ve yenilenebilir kaynaklara dayalı olarak çözmeye öncelik 

vermeleri, Endüstriyel ekolojiler oluşturmaları, Endüstriyel liderlik ve Mükemmeliyet 

merkezleri oluşturma şeklindeki basamaklarında gerçekleşmektedir 

(https://ec.europa.eu/programmes/horizon 2020/en/h2020-section/europe-changingworld-inclusive-innovative-and-reflective-societies). 

Nihayetinde, böyle bir 

yolculukta yöre vatandaşları makro kriterleri sürdürülebilir yenilikçi girişimci 

ekosisteme dönüştürerek bu yapıda yaşamak için kazanmak, yaşamı sürdürülebilir 

kılmak ve faydalı olmak şeklinde bir misyon üstelenmektedirler. Birey için ifade 

edilen faydalı olmak, bireyin kalkınma hedefini oluşturmaktadır. Genel anlamda 

kalkınmanın hedefi ise Birleşmiş Milletlerin gelecek 1000 yılın hedefleri (Millennium 

Goals) olarak ele alınmaktadır. Birleşmiş Milletlerin kalkınma hedefleri şunlardır; 

1)Aşırı yoksulluğun bitirilmesi. 2) Evrensel düzeyde ilköğrenime ulaşma. 3)Cinsiyet 

eşitliği ve kadınların güçlendirilmesi. 4)Çocuk ölüm oranlarının azaltılması. 5)Anne 

sağlığının geliştirilmesi. 6)Salgın hastalıklar (HIV/AIDS, malaria ve diğerleri) ile 

mücadele. 7)Çevresel sürdürülebilirliğin temini ve 8)Kalkınma için küresel 

işbirliğinin geliştirilmesi (http://www.un.org/millenniumgoals). Milenyum hedefleri 

gerçekleştirmek için her yörede kalkınmanın amacı; İnsanın eşrefi mahlûkat olma 

vasıflarını (beşeri bilimler) kaybetmeden sağlıklı (sağlık bilimleri) yaşaması, temiz 

çevre koşullarında güvenilir gıdalarla beslenmesi (doğa bilimleri), hoşlandığı sosyal 

ortamlarda yaşamını (sosyal bilimler) sürdürülebilir kılması için yerel dinamikleri 

harekete geçirerek refah düzeyinin yükseltilmesidir. Bu yapının oluşturulmasının 

toplum mühendisliğidir (Peker, 2011). Bu ise ancak sağlık, güvenlik ve sosyal 

koşulların sağlanması ve bir takım programların (doğal kaynaklar ve çevre programı, 

aile programı, gençlik programı, topluluk programı, vs.) uygulanmasıyla mümkün 

415



olmaktadır. Özetle bir yörenin kalkınmasında sağlıklı yapıyı oluşturmak için; a)Doğal 

veya fiziksel yapı (yöre çevre düzeni ve imar planları) şeklindeki statik bileşenler ve 

b)Ekonomik, sosyal, teknolojik ve çevre (iş, görev ve genel çevre) şeklindeki dinamik 

bileşenlerin iyi planlanması ve e-yönetişimi önem arz etmektedir (Peker vd., 2016). 

Bunun için homojen coğrafyalardan oluşacak yöreler için iş, görev ve genel çevre 

dinamiklerinin yönetilmesine çalışılmaktadır. 

Yörelerin ekonomik, sosyal, teknolojik ve çevre (iş, görev ve genel çevre) şeklindeki 

dinamik bileşenleri veya kalkınmanın makro elementleri bölgenin; a) Kültür ve sosyal 

ilişki sınırları, b)Topluluk ve toplum bağları, c)Vatandaşlık anlayışı, d) Tüketim 

alışkanlıkları, e) Gıda temini ve çiftçilik ağları. f) İş ve ticaret ilişkileri, g) 

Sosyalleşme, h) Spor ve boş zaman değerlendirme, ı)Ticaret ve yatırım fırsatları, i) 

İklim, j) Enerji kaynakları. k) Çevre, l) Kırsallık, m) Yaban hayatı, n) Ulaşım. 

o)Eğitim tercihleri, yükseköğrenim durumu, ö) Devletin altyapı hizmetleri ve 

yatırımları, p)Konut ve barınma durumu. r) Kamu kurumları, s) Finansman hizmetleri, 

ş) Medya ve iletişim, t) İstihdam fırsatları, u) Sağlık hizmetleri, ü) Yurtlar ve yaşlı 

evleri, v) Afet ve acil durum, y) Vergiler, Gelir durumu ve Genel refah düzeyi 

şeklindeki etmenler olmaktadır (www.gov.uk). İlmi yaklaşımıyla genel anlamda bu 

şekilde açıklanan kalkınmanın Dünya’daki uygulamaları farklılık arz etmektedir. 

Bugün aralarındaki mesafenin araçla bir iki saat olduğu iki yöreden birinin kalkınmış 

olmasının sebebi sadece sahip olduğu doğal kaynaklar değildir. Biri temizliğe önem 

verip, yöreye gelenlerin şehri dolaşmaları için günlük ücretsiz şehir turu bileti sunarak 

sosyal aktiviteler ile daha fazla ziyaretçiyi çekmek ve misafirlerini hoşnut etmeye 

çalışırken, diğeri için bunun tersi olabilmektedir. Bir başka yöre ise transfer ettiği 

karmaşık teknoloji ile yöredeki fakir ve çaresiz insanların bile yabancılaştığı yer 

olabilmektedir. Bunların temel sebebi klasik iktisatçıların arazi, işgücü ve fiziksel 

sermaye şeklinde ifade ettikleri ekonomik gelişmeyi belirleyen üç basit faktörün 

uyumsuzluğudur. Yani, yöre insanlarının arazi varlığını kullanmadaki 

tutarsızlıklarıdır. Zira, gelişmeyle birlikte işgücü faktörü eğitim ile insan sermayesine 

dönüşürken, arazi insanların şekillendirmeleriyle üretilmiş üretim vasıtası (teknik 

sermaye) olmakta ve endüstrileşmeyi sağlamaktadır. Dolayısıyla denilebilir ki insan 

sermayesinin geliştirilmesiyle zeki insanlar tarafından ortaya konulan inovatif fikirler 

veya yenilik yönetimi kalkınmanın en önemli unsuru ve dolayısıyla yörelerin sahip 

oldukları doğal kaynaklardan daha önemlidir. Önemli olan tüm sektörler için fikir, 

üretim, bölüşüm, dağıtım, tüketim, geri dönüşüm ve tekrar üretim şeklindeki 

endüstriyel iktisadın ve işletmeciliğin iyi bir şekilde gerçekleştirilmesidir. 

Bir yörede kalkınmanın gerçekleşmesi için yöre insanının ortak hedeflerinin, 

amaçlarının, ilkelerinin, stratejilerinin, metotlarının, beklenen gelişmişlik 

sonuçlarının ve bunun için faaliyetlerinin birbirini bütünleyici olması zorunludur. 

Bunun gerçekleşmesinde genel anlamda birey, aile ve toplumsal yaşam, iş hayatı, oy 

veya tercih, ibadet, boş zaman değerlendirme etkinlikleri, insanların üye oldukları 

sosyal gruplar veya sivil toplum kuruluşları şeklindeki süreçte ortaya çıkan o yörenin 

değer ve önceliklerine bağlıdır. Bunlardan yararlanarak gelişme ve kalkınmayı yerel 

dinamiklerle harekete geçirmek yerine, dışarından teknoloji transferleri ve ekonomik 

yapıyı değiştirerek sosyal yapının değişmesini beklemek şeklinde yanlışlıklar 

yapılmaktadır. Yani, 21. Yüzyılda bile ekonomik yatırımlarla veya ekonomik yapıyı 

416



düzelterek sosyal yapının düzelmesini beklemek şeklindeki gelişme ve kalkınma 

beklentisi şeklindeki yanlışlık devam edilmektedir. Çoğunlukla da gelişme ve 

kalkınma için politikalar, sosyal ve ekonomik yapı şeklindeki üçlü bileşen yerine, 

ekonomik yatırımların yapılması (ihaleci politika) tercih edilmektedir. Bu durumun 

yanlışlığı ilk olarak 1960lı yıllarda Jane Jacobs, Pierre Bourdieu, Jean-Claude 

Passeron, Ronald Buart, Roberst Putnam, Alejandro Portes gibi çok sayıda araştırmacı 

tarafından ortaya konulmuştur. Denilmiştir ki her ne zaman bir yörede sosyal sermaye 

dediğimiz entelektüel insan sermayesi oluşmuş ise orada gelişme ve kalkınma 

hızlanmıştır. Dolayısıyla toplum merkezleri ile toplumun sosyalleşmesi önerilmiştir. 

Dünya’da sosyal sermaye oluşturma ve yerel yönetimlere bu amaçla ilave bütçeler 

aktarmak şeklindeki uygulamalar devam ederken, Türkiye’de kalkınma denilen olgu 

için bir yörenin Ekonomik, Sosyal, Teknolojik ve Ekolojik yapısının Politika ve Legal 

düzenlemeler (PESTEL) sayesinde sürdürülebilir kılınması öngörülmektedir. Politika 

ve Legal düzenleme önceliklerini siyaset veya hükümetler belirlemekte ve 

hükümetlerin çok iyi kalkınma politikaları olsa dahi, yörelerin ihtiyaç analizlerinin iyi 

yapılmadığı durumlarda, başarılı olunamamaktadır. Neticede 21.Yüzyılda Türkiye 

geneli için kalkınma ile ilgili aşağıdaki sorunlar bir türlü çözülememektedir; 

a) Kamuda kayırmacılık, b) Ticaret ilişkilerinde güvensizlik, c)İşsizlik ve çalışma 

koşularındaki yetersizlik, d) Şiddet, suç ve terör, e)Yoksunluk ve yoksulluk, f)Üretim 

yönetimi ve dış ticarette yetersizlik, g)Gelir dağılımı dengesizliği, h)Konut ve 

barınma için şehirlerde aşırı yoğunlaşma, ı)Kırsal kesimden göç ve atıl kaynaklar, 

i)Çok sayıda sağlık kurumu ve sağlık hizmetlerinde nitelik sorunu, j) Eğitimde nitelik 

sorunu ve tercihlerdeki belirsizlikler, k)Sosyal ilişki sınırları ve ötekileştirme (ırk, 

cinsiyet, bölge, il, vb. ayrımcılığı), l)Gruplaşma, toplumdan tecrit ve toplum 

bağlarında zayıflama, m) Sosyalleşme ve boş zaman değerlendirmede yetersizlik, 

n)Öğrenci yurtları sayısındaki yetersizlik, o) Yaşlı evleri ile evde bakım hizmetlerinde 

ilişkilendirme dengesizlik, p) Toplumun aşırı tüketim eğilimleri, r)Çevreyi tahrip 

etme ve yaban hayatını yok etme, s)Finansman faiz oranlarının yüksek olması 

ş)Medya ve iletişim ağlarında vatandaşın aldatılması, t) Afet ve acil durum için aşırı 

yatırımlar, u)Yüksek vergiler, ü)Vatandaş olma şuurunda eksiklik. Burada belirtilen 

genel sorunlara bir de bölgeler arası gelişmişlik farkları ilave edildiğinde sadece 

kalkınma değil, bölgesel dengesizlikleri minimize ederek kalkınmak daha büyük 

önem arz etmektedir. Bölgesel kalkınma konusu ele alındığında akla ilk gelen soru; 

bölgesel kalkınmışlık farklarının sebebi bölgelerin sahip oldukları doğal kaynaklar 

mıdır? Bir yörenin sahip olduğu petrol ve altın varlığı insandan daha mı önemlidir? 

Şayet insanlar petrol ve altın için değerlerinden vazgeçmemiş olsa, bugün kapitalizm 

dünya insanlığını yok edebilir mi? Hepsinin temelinde veya Dünya savaşlarının 

sebebi ihtiyaçların karşılanmaması değil, istek, arzu ve ihtirasların bitmemesidir. 

Şimdilerde asıl soru Dünya’nın doğal kaynak yoksunu olan kalkınmış yöreleri neler 

yapmışlardır? Yetişmiş insan gücü, bilgi, bilim ve teknoloji üretilmesi, uluslararası 

işbirliği ağları, tüketim alışkanlıkları ve harcama gibi unsurlar kalkınmayı nasıl 

etkilemektedir? İşte bu şekildeki sorulara verilecek cevaplar kalkınmanın bileşenlerini 

oluşturmakta ve gelişmekte olan toplumlarda kısıt olmaktadır. Önemli olan kalkınma 

için Ne, Nerede, Ne zaman, Nasıl ve Niçin (5N), Kim veya Kimlerle, Kaynaklar ne 

olmalıdır ki Kalkınma (3K) olsun sorularının iyi bir şekilde kalkınma bileşenleri ve 

kalkınma tasarımı süreç yönetimidir. Kalkınmanın sonucu ekonomik, ekolojik, etik 

417



(sosyal), eğitim (4E) şeklindeki çıktılar olabilmektedir. 5N + 3K + 4E şeklinde ifade 

edilebilecek kalkınma iyi tanımlandığında sürdürülebilirlik temin edilmektedir 

(Peker, 2010). Gerçekte durum böyle iken, maalesef Türkiye’de kalkınma için sektör 

bazındaki desteklemeler yapmaktadır. Şöyle ki 

a) İş ortamının iyileştirilmesi (Sanayi altyapısının geliştirilmesi. Finansal araçların 

geliştirilmesi (Mal, Altın, Para, Sermaye, Borsa). Ar-Ge, İnovasyon, Teknoloji ve 

Bilgi Toplumu Altyapısının Geliştirilmesi. Tanıtım ve Pazarlama Faaliyetlerinin 

Geliştirilmesi), 

b) İşletmelerin kapasitelerinin artırılması ve girişimciliğin teşviki (Yetiştiricilik için 

çevre düzeni planı, Girişimciliğin teşvik edilmesi, İşletmelere temel bilgi, 

danışmanlık ve yatırım desteği sağlanması, Sanayi sektörleri arasında işbirliğinin 

güçlendirilmesi), 

c) Teknik yardım (Konsey, Komisyon, Komite, vs yapılanma ile kapasiteyi geliştirme. 

Yıllık programlar, yönetimi, uygulanması, izlenmesi ve değerlendirilmesi. Tanıtım ve 

halkla ilişkiler. Verim, kalite, fiyat ve ticaret için teknik yardım. Üreticilerimizin 

kapasitelerini arttırma. Ar-Ge ile teknoloji üretme, sistem tasarlama, insan ilişkileri, 

dağıtım. Finansman yönetimi, yetişmiş insanların yönetimi, bilgi yönetimi. Ürün 

çeşitlendirme ve standart ürün, hızlı dağıtım ağı, kalite, yurtdışı siparişleri önceden 

almak için teknik yardım, kalite coğrafi işaret tescili ve kalite onayı 

(www.sanayi.gov.tr). 

Sosyal sermayenin oluşmasındaki seviyeler; üstten aşağıya sinerji ve dürüstlük, 

aşağıdan yukarıya iletişim ağları (dışa açık topluluklar), entegrasyon (içsel 

topluluklar) şeklinde ölçülmekte, sonuçta merkezi otoritenin çıkarları ve anarşik 

seviyede bireycilik şeklindeki aşırı uçlar arasında değişik performanslar 

ölçülmektedir (Evans, Embedded Autonomy). 

2. KALKINMADA “SOSYAL YAPI EKONOMİK YAPIYI 

BELİRLER” YAKLAŞIMI 

2.1. Stratejisi 

Bugün çoğu gelişmekte olan ülkelerde gelişme ve kalkınmanın enstitüleri (Kamu; 

Bakanlıklar ve yerelde kalkınma ajansları, Yerel yönetimler, Üniversiteler, Sivil 

Toplum Kuruluşları), bütçeleri ve nitelikli elemanları mevcut olup, sosyal ilişkilerde 

kapsayıcı ve katılımcı olunmamasından (paydaş analizine dayalı çıkar esaslı inanç, 

tutum ve davranışlar) dolayı gelişme ve kalkınma sekteye uğramaktadır. Sosyal 

teorinin klasik sorusu; Toplumdaki sosyal ilişkiler davranışlarımızı ve enstitülerimizi 

nasıl etkilenmektedir veya davranışlarımız ve enstitüler sosyal ilişkilerle nasıl 

etkilenmektedir? Kalkınma için nasıl bir strateji izlenmelidir? Başka bir ifade ile 

kalkınma amacına ulaşmak için izlenecek yol (strateji) ne olmalıdır? Sosyal yapı 

ekonomik yapıyı belirler kalkınma stratejisinin esasında; yerel, ulusal ve uluslararası 

katılımcılıkla oluşturulan sosyal yapıların (mütevelli heyetleri) yöresel farklılıkları 

içerecek şekilde değerlere bağlı ve özel becerilere dayalı olarak ihtisaslaşması 

öngörülmektedir. Bölgesel kalkınma için sosyal hayatın biyo gücünün sürekli 

güncellenerek, yerel dokuya uygun bir mimarideki devamlılığının biyo-kütle ve 

418



bölgesel sürdürülebilirlik şeklindeki sürecinin kamu-üniversite ve özel sektör 

işbirliğinde Ar-Ge, inovasyon ve eko-inovasyon faaliyetleriyle gerçekleştirilmesi 

amaçlanmaktadır. Böylece kalkınmada yörelerin sahip oldukları kıt kaynakların kısıt 

oluşmasının Nitelikli İnsan Gücü (NİG) tarafından aşılacağı varsayılmaktadır. Sosyal 

yapı ekonomik yapıyı belirler stratejisini daha detaylı açıklamak için bir üçgen 

çizildiğinde üçgenin bir köşesinde yörenin doğal kaynakları, diğerinde insan ve en 

tepesinde ise teknoloji yer almaktadır. İnsan kapasitesinin geliştirilmesiyle ve yörenin 

doğal kaynaklarını geliştirerek üçgenin tepesinde her ikisinin bileşeni olan noktada 

teknoloji üretilmektedir. Yani bir yörenin kalkınması doğal kaynaklarından çok insan 

kaynaklarıyla gerçekleşmektedir. İnsanın kapasitesi geliştirildikçe emek (işgücü) 

faktöründen nitelikli işgücüne doğru ilerleme ve zamanla yerini kendisinin ürettiği 

teknolojiye (robot) bırakma veya otomasyon almaktadır. Yörenin doğal kaynakları 

(Arazi, İklim, Biyogüç) insanlar tarafından geliştirildikçe üretilmiş üretim vasıtaları 

yani sermayeye (alet-makine, malzeme-mühimmat, ıslah materyalleri) dönüşmekte ve 

yine teknoloji veya otomasyonda birleşmektedir. Dolayısıyla doğal kaynaklardan çok 

yörelerin kalkınması yetişmiş insan varlığı tarafından belirlenmektedir. Örneğin, artık 

günümüzde bir yörede doğal kaynaklar tavuk, muz, balık vs. yetiştiriciliğine müsait 

mi sorusu sorulmamaktadır. Teknoloji sayesinde her yerde oluşturulabilen 

iklimlendirme odaları sayesinde endüstriyel üretim mümkün olmaktadır. Benzer 

şekilde insanların geliştirdikleri teknolojiler sayesinde bilgisayar petrolden daha karlı 

olmaktadır. Hatta tüketim alışkanları sayesinde ülkemizde bir bardak çay petrolden 

daha pahalı bir tüketim malı olmaktadır. Bu durumda şunu söylemek mümkün; 

yöreler itibariyle Kültürel Çeşitlilik + Bilgi + Bilim + Teknoloji + Yöresel Kalkınma 

şeklindeki yenilikçi girişimcilik veya yenilik yönetimi kalkınma için en iyi süreçtir. 

10. Kalkınma Planı “sosyal yapı ekonomik yapıyı belirler” stratejisiyle hazırlanmış 

ilk plandır. Ancak, uygulamada uzun yılların alışkanlıklarını değiştirmek, ihale 

paydaşlarının karşı duruşları, bu stratejinin ve metotlarının yeterince bilinmemesi gibi 

ciddi engellerle karşılaşıldığı için eylem planları eski şekliyle devam etmektedir. Yap, 

kaos oluştur, tahrip et, yık ve yeniden inşa et şeklindeki dış destekli kısır döngü, 

ülkenin gelişmesini istemeyen güçlerin arzu ettikleri bir sorunsal olarak, devam 

etmektedir. Bunu aşmada “kalkınmanın stratejisi” ve “kalkınmanın metodu” üzerinde 

düşünülmesi ve çalışılması gereken en önemli iki bileşen olmaktadır. 

2.2. Metodu 

Kalkınmanın sosyal yapı ekonomik yapıyı belirler stratejisinin metodunu aşağıdaki 

grafikte özetlenmek mümkündür; 

419



KENDİNİ AŞMA 

-Kültür ve sosyal ilişki sınırlarında 

ötekileştirmeyi kaldır 

TAMAMLAMA 

-Vatandaşlık anlayışı ve 

- Topluluk ve toplum bağlarının güçlendirilmesi 

5.TEKNOLOJİ 

4.SOSYAL 

SOSYALLEŞME 

- Kültür, bilgi, bilim, spor ve boş zaman değerlendirme, -Tüketim 

alışkanlıkları, -Ulaşım, -İş ve ticaret ilişkileri, -Ticaret ve yatırım 

fırsatları 

CAN VE MAL GÜVENLİĞİ 

Yörelerin tercihlerine göre; -Eğitim hizmetleri, Yükseköğrenim durumu, - 

Devletin hizmetleri, -Medya ve iletişim, -Sağlık hizmetleri, -Yurtlar ve yaşlı 

evleri, -Afet ve acil durumu yatırımları 

YEME, İÇME, BARINMA, Vb. 

Yörelerin; -Konut ve barınma durumu, -Kamu kurumları, -Finansman 

hizmetleri, -İstihdam fırsatlarında artış, -Vergiler, Gelir durumu ve Genel 

refah düzeylerine göre STRATEJİ PLANLARI. Yörelerin; - İklim, - Enerji 

kaynakları, - Çevre, - Kırsallık, - Yaban hayatı, - Gıda temini ve çiftçilik 

ağları esasında ÇEVRE ve İMAR 

3.DOĞA 

2.SAĞLIK 

1.BEŞER 

Grafikte görüldüğü üzere, bir yörenin sosyal sermayesi bir araya gelerek öncelikle 

yörenin; - İklim, - Enerji kaynakları, - Çevre, - Kırsallık, - Yaban hayatı, - Gıda temini 

ve çiftçilik ağları şeklindeki kriterlerine göre ÇEVRE DÜZENİ ve İMAR 

PLANLARINI katılımcılık ve kapsayıcılıkla hazırlamaktadır. Yörelerin; -Konut ve 

barınma durumu, -Kamu kurumları, -Finansman hizmetleri, -İstihdam fırsatlarında 

artış, -Vergiler, Gelir durumu ve Genel refah düzeylerine göre STRATEJİ 

PLANLARI hazırlanmaktadır. Yörelerin tercihlerine göre; -Eğitim hizmetleri, 

Yükseköğrenim durumu, -Devletin hizmetleri, -Medya ve iletişim, -Sağlık hizmetleri, 

-Yurtlar ve yaşlı evleri, -Afet ve acil durum yatırımları belirlenmektedir. Sosyalleşme 

sayesinde - Kültür, bilgi, bilim, spor ve boş zaman değerlendirme, -Tüketim 

alışkanlıkları, -Ulaşım, -İş ve ticaret ilişkileri, -Ticaret ve yatırım fırsatları mümkün 

olmaktadır. Böylece -Vatandaşlık anlayışı, - Topluluk ve toplum bağlarının 

güçlendirilmesi sayesinde kültür ve sosyal ilişki sınırlarında ötekileştirme 

kalkmaktadır. 

420



2.3. Uygulama Aşamaları 

Kalkınmanın Sosyal Yapı Ekonomik Yapıyı Belirler stratejisinin uygulaması 

aşağıdaki basamaklarda geçerli olmaktadır; 

A) Yöre Envanterini Çıkarma; 

Beşeri kaynakların özellikleri (a. Çalışanların yaşı, cinsiyeti, sayısı. b. Çalışanların 

kişilik ve mesleki özellikleri. c. Yöneticilerin çalışma ve sosyal hayatı. d. Tüm 

çalışanların yaptığı işler ve kıdemleri. e. İşlerindeki başarı durumları ve yetersizlikleri. 

f. İşe devamsızlık geç gelme ve personel devri. g. İş gücü verimliliği ve etkililiği). 

Sosyal Örgütlenme (a. Çalışanlar arasında güven ve açık haberleşme, b. Çalışanlar 

arasındaki destek ve yardımlaşma, c. Çalışanlar arasında işbirliği ve dayanışma ruhu, 

d. Yatay, dikey ve çapraz ilişkiler, e. Örgüt amaçlarının benimsenmesi, f. Mevcut ve 

görünmeyen problemleri açığa çıkarma ve çözme). Pazar Analizi; Teknolojiye dayalı 

bölgesel kalkınma için Pazar analizi ve tüketiciler (01.İnsanların temel yönelimi; a. 

Mal veya hizmet yönelimi, b. Pazar yönelimi, c. Pazar bölümü. 02. Pazarın türü; a. 

Nihai tüketici pazarı, b. Kullanıcılar pazarı, c. Ulusal veya uluslar arası Pazar. 03. 

Pazar payı. 04. Talebin yapısı ve tüketici ihtiyacının özellikleri; a. Talebin düzenli 

olup olmadığı, b. Talep elastikiyeti. 05. Tüketici veya hedef kitlenin özellikleri. 

Rakipler ve rekabet çevresi (01. Pazara giriş ve çıkış engelleri; a. Giriş ve çıkış şartları. 

b.İşletmeyi doğrudan etkileyen faktörler. 02. ikame sanayi malları; a. Özellikleri, 

miktarı ve gücü, b.Gelişme eğilimleri. 03. Pazarın karlılığı ve çekiciliği. 04. 

Yararlanılabilir Pazar kısmı. 05. İşletmenin rekabet üstünlüğü. 06. Rakiplerin sayısı 

ve büyüklüğü. 07. Rakiplerin gelişmesindeki genel eğilimler. 08.Rakip işletmelerin 

yönetimi. 09. Rakiplerin ürettiği mal hizmetler; a. Bunların miktar ve özellikleri, 

b.Çeşidi ve kalitesi, c. Hayat safhaları, d. Pazar payları. 10. Rakiplerin üretim 

özellikleri; a. Kapasitesi, kapasite kullanım oranları, b. Verimliliği, c. Üretim 

teknolojisinin özellikleri. 11. Rakiplerin üstünlük ve zayıflıkları. 12. Rakiplerin 

büyüme oranları ve yönü. 13. Rakiplerin amaçları ve stratejileri. 14. Rakip 

işletmelerin yöneticilerinin değerleri ve psikolojik yapıları. Satıcılar; 01. tedarik 

firmalarının özellikleri; a. Sayıları, büyüklükleri ve yakınlıkları. 02.Mevcut üretim 

faktörlerinin özellikleri; a. Bulunabilirliği, sürekliliği ve maliyeti. b. Üretim ve ithalat 

şartları ve teknolojisi. c. Uluslararası gelişmelerden etkilenmesi. d. Ülke içindeki 

gelişmelerden etkilenmesi. 03.Üretim faktörlerinin ikame edilebilirliği (a. İkame 

malların özellikleri, b. Kalitesi, maliyeti ve tedarik şartları, c. Teknolojisi. 04. Satıcı 

pazarının yapısı; a. Monopol veya oligopol şartları, b. İşletmeler arası rekabet ve 

gelişmeler, c. Satıcılar pazarına giriş ve çıkış şartları. Destekler; 01. İşletmenin 

sermaye kaynakları, 02. Finansman kuruluşlarının özellikleri; a. Finansman temin 

şartları ve maliyeti, b. Onlarla olan ilişkilerin niteliği. 03. devletin sermaye piyasasına 

etkisi. 04. Mahalli idarelerin işletme üzerindeki etkileri; a.Düzenleyici hükümler ve 

karşı tutumlar, b. Yatırımları teşvik veya engelleme tutumu. 05. İşçi-işveren ilişkileri 

ve sendikalar; a. İşgücü piyasasının özellikleri, b. Endüstriyel ilişkiler, grev ve lokavt. 

c. Sosyal barış. Gelişme ve Kalkınma; 01. Ölçek ekonomisi oluşturma, 02. 

Farklılaştırılmış mamuller üretme, 03.Sermaye ihtiyacını karşılama, 04. Fiyat 

değişiklikleri, 05. Dağıtım kanalları, 06. Hammaddeler, 07.Pazar için gereken mahal 

doludur. 08. Hükümetten tercihli işlemler, 09. Know-how ve deney eğrisinin 

421



rekabetten korunması, 10. Misilleme yapma beklentisi, 11. Patent hakları (Dinçer, 

1997). 

B) Uluslararası Organizasyon Sistemini Oluşturma 

01. Amaçlar; a. Stratejik amaçlar, b. Bölüm amaçları ve uygulama amaçları, c. Kısım 

amaçları ve program hedefleri, d. Kişisel hedefler ve başarı normları. 02. Stratejiler; 

a. Mevcut stratejiler ve kaynak dağılımı. b. Bölüm stratejileri ve taktik kararlar. c. 

Uygulama politikaları. 03. Örgüt yapısı; a.Farklılaşma derecesi. b. Resmi ve gayri 

resmi örgüt yapısı, özellikleri. c. Merkezileşme derecesi. d. Örgüt yapısının 

büyüklüğü ve esnekliği. 04. Yönetim süreçleri; a. Haberleşme ve bilgi akış sistemleri. 

b. Liderlik tarzı. c.Karar verme ve yönetime katılma. d. Ödüllendirme (Dinçer, 1997). 

C) Araştırma ve Geliştirme Süreci 

01. Araştırma gücü ve kapasitesi; a. Temel araştırma, uygulamalı araştırma, özel saha 

araştırması. b. Araştırma personeli, ehliyeti, sayısı, özellikleri. c. Araştırma için tahsis 

edilebilen mali kaynak. d. Teknolojide lider olma pozisyonu. e. Ar-Ge faaliyetlerinin 

maliyeti. f. Yenilikleri uygulamaya koyma süresi. g. Patent, yeni ürün vs, sayısı. h. 

Rakiplerin araştırma gücü ve kapasitesi. 02. Geliştirme kabiliyeti; a. Basit 

geliştirmeleri yapabilme gücü. b. Taklit edebilme kabiliyeti. c. Teknoloji geliştirme 

ve uygulama. 03. Ar-Ge faaliyetlerinin organizasyonu (Dinçer, 1997). Yerel 

dinamikler ve disiplinler arası çalışmalar şeklindeki sosyal yapı ekonomik yapıyı 

belirler kalkınma yaklaşımında oluşan sosyal sermaye sayesinde kalkınmayı 

gerçekleştirmek için Ar-Ge nin aşağıdaki faaliyetlerine yer verilmektedir (TUBITAK, 

2016). 

a) Kavram geliştirme, b) Teknolojik/Teknik ve Ekonomik yapılabilirlik etüdü, c) 

Geliştirilen kavramdan tasarıma geçiş surecinde yer alan çalışmalar, d) Tasarım 

çalışmaları, e) Prototip üretim, f) Pilot tesisin kurulması, g) Deneme üretimi, h) Patent 

ve lisans çalışmaları, ı) Satış sonrasında ürün ile ilgili sorunların çözümü. Böylece her 

yörede sosyal sermaye sayesinde sosyal yapı ekonomik yapıyı belirler kalkınma 

anlayışında profesyonel şekilde; 

-Yeni bilgi, Yeni ürün, Yeni süreç, Yeni metot, Yeni Pazarlama, Yeni Organizasyon 

ve Yeni sistem üretilmesi şeklindeki doğal kaynaklarla sınırlı olmayan insan gücüne 

dayalı kalkınma başarısı ortaya konulmaktadır. 

D) Yatırım Tesisleri ve Üretim 

01.Tedarik şartları; a. Hammaddeleri temin etme şartları. b. Satıcıların özellikleri. c. 

Rakiplerin sahip olmadığı avantajlar. d. Depolama masrafları, israf ve fire oranları. e. 

Stok kontrolü. 02. Üretim süreci ve teknolojisi; a. Fabrika yerleşim düzeni. b. Mamul 

dizaynı ve üretim süresi. c. Teknolojinin gelişmişliği ve yenileme imkanı. d. Üretim 

sürecinin özellikleri, esnekliği, tek-seri-kitle üretimi, otomasyon, standartlaşma, 

uzmanlaşma derecesi. e. Know-how ve patentler. f. Bakım onarım sistemi ve 

verimliliği. 03. Kapasite kullanımı oranı, azami kapasite. 04. Kalite kontrolü; a. Kalite 

kontrolü, süreci, masrafları, b. İsraf ve fire oranları, c. Kaliteyi geliştirme. 05.Yatay 

ve dikey bütünleşme; a. Bütünleşme ihtiyacı (Dinçer, 1997). 

422



FİNANSMAN VE MUHASEBE FAKTÖRLERİ 

01. Sermaye yapısı; a. Ödenmiş sermaye, b. Kısa ve uzun vadeli borçlanmalar, c. 

Çalışma sermayesi ve hazır kıymetler, d. Sabit sermaye, e. Sermaye kaynakları ve 

maliyetleri. 02. Yatırım ve sermaye bütçelemesi; a. Finansal planlama, b. Tahsilat ve 

tediyelerin denkliği, c. Yatırımların geri dönme oranı, iç verimlilik, net bugünkü 

değer. 03. Finansal analiz; a. Bilanço, kar-zarar tablosu, fon akımı analizleri, b. 

Karlılık, likidite ve faaliyet oranları. 04. Amortismanlar. 05. Muhasebeleştirme; a. 

Hesap planı, muhasebe organizasyonu, b. Bilgilerin geçerliliği ve karar etkinliği 

(Dinçer, 1997). 

PAZARLAMA FAKTÖRLERİ 

01. Mal veya hizmetin özellikleri; a. Kalitesi, fiyatı, ambalajı, garantisi, marka imajı. 

b. Mal veya hizmeti geliştirme. c. Mamulün hayat safhası, Pazar payı, büyüme oranı, 

karlılığı, nakit ihtiyacı vs. d.Yatırımların elden çıkarılması. e. Yeni mal veya hizmet 

kararları. 02. Fiyatlandırma; a. Fiyatların genel seviyesi. b. Fiyat değişiklikleri ve 

sebepleri. c. Mamul fiyatının talep elastikiyeti, d. Fiyatlandırmaya dayalı fiyat şartları, 

e. Fiyatlandırma usul ve politikaları. 03. Tanıtma ve tutundurma; a. İlan ve 

reklamların özellikleri ve etkileri, b. Promosyon ve tutundurma çabaları, c. Halkla 

ilişkiler, d. Şahsi satış çalışmaları, özellikleri ve maliyeti, e. Tanıtma ve tutundurma 

faaliyetlerinin fayda ve maliyetleri, etkisi (Dinçer, 1997). 

SİNERJİ 

01. Yatırım ve başlama sinerjisi. 02. Yönetim sinerjisi.03. Pazarlama ve dağıtım 

sinerjisi. 04.Üretim sinerjisi 

E) Dünya Pazarlarında Rekabet 

TEKNOLOJİK ÇEVRE FAKTÖRLERİ 

01. Sahip olunan teknolojinin yapısı ve özellikleri, 02. Teknoloji transferi ve şartları 

03. Enerji kullanımı ve maliyeti, 04. Sanayideki makinalaşma ve otomosyon derecesi, 

05. Sanayideki bilgisayar kullanma derecesi, 06. Teknolojinin değişme ve gelişme 

potansiyeli, 07. Teknolojideki değişme hızı ve süreci. 08.Faaliyet alanındaki Ar-Ge 

yoğunluğu, 09. Ar-Ge için ayrılan fon miktarı ve fon alanları. 10. İkame mallarının 

teknolojisi ve değişme potansiyeli. 11. Üretim faktörlerinin teknolojisi ve değişme 

potansiyeli. 12. İkame üretim faktörlerinin teknolojisi ve değişme potansiyeli. 13. 

İşletmenin Ar-Ge kapasitesi ve gücü, 14. İşletmede yeniliklere uyma ve uygulama 

kapasitesi (Dinçer, 1997). 

SOSYO-KÜLTÜREL ÇEVTRE FAKTÖRLERİ 

01. Ülkenin genel refah seviyesi, 02. Genel hayat standardı ve hayat şartları, 03. 

Mevcut gruplar ve ihtiyaçlarının özellikleri, 04. Çalışma hayatının niteliği. 05. 

Toplumun dünya görüşü ve değerleri, 06. İşletmenin hedef gruplarının değerleri. 07. 

İşletmede çalışanların dünya görüşü ve değerleri. 08. Bu düşünce ve değerlerdeki 

değişmeler ve sebepleri, 09. Ülke nüfusunun demografik özellikleri, 10. Toplumun 

eğitim ve kültür seviyesi. 11. sosyal yapıdaki değişmeler ve sebepleri, 12. Nüfus artış 

hızı, 13. Şehirleşme yapısı ve hızı. 14. Toplumun genel problemleri (Dinçer, 1997). 

423



EKONOMİK ÇEVRE FAKTÖRLERİ 

01. Milli gelirin yapısı (a. Toplam milli gelir, b. Milli gelirdeki yıllık artış oranı, c. 

Sosyal sınıflar arasındaki gelir dağılımı, d. Fert başına düşen milli gelir). 02. 

Ekonomik büyüme ve gelişme (a. Ekonomik büyüme oranı, b. Tasarruf oranları. c. 

Tasarrufların yatırıma dönüşme eğilimi. d. Yatırım teşvik alanları ve oranları, e. Kamu 

ve özel sektör yatırım harcamaları, f. Kalkınma planları), 03. İstihdam ve işsizlik (a. 

Çalışabilir nüfus ve özellikleri, b. İşsizlik oranı, c. İşsizlikteki artış veya azalış 

oranları), 04. Fiyatların genel seviyesi ve değişiklikleri. 05. Enflasyonist veya 

deflasyonist eğilimler, özellikleri ve sebepleri. 06. Dış ticaret ve ödemeler dengesi (a. 

Ödemeler dengesini etkileyen faktörler, b. İthalat ve ihracat şartları ve teşvikleri, c. 

Gümrük mevzuatı). 07. Ekonominin gelişme devresi ve dalgalanmalar. 08. 

Hükümetin para ve maliye politikası (a. Para değeri ile ilgili düzenlemeler, b. Faiz 

hadleri, c. Emisyon hacmi, d. Fon ve kaynak kullanımları, e. Merkez bankasının 

fonksiyonları). 09. Kişi ve kurumlardan alınan vergiler (Dinçer, 1997). 

HUKUKİ-POLİTİK ÇEVRE FAKTÖRLERİ 

01. Çalışma hayatına ait hukuki düzenlemeler (a. İş kanunu, b. Sendikalar, grev, 

lokavt ve toplu pazarlık, c. Sosyal sigortalar kurumu, d. İşsizlik sigortası. e. Diğer 

hukuki düzenlemeler). 02.Mülkiyet, üretim araçlarının kontrolü, üretim ve dağıtıma 

yönelik politikalar. 03. Devletin ekonomiye müdahalesi (a. Asgari ücret, b. Çevre 

sağlığı, c. Reklam usulleri, d. Yatırım alanları, e. Devlet yatırımları, f. Teşvik 

uygulamaları ve gelişme durumu). 04. Devletin genel ekonomiyle ilgili tercihleri (a. 

Dışa açılma, b. Liberasyon). 05. Siyasi eğilimler ve uluslararası anlaşmalar (Dinçer, 

1997). 

DÜNYA’NIN DEĞİŞİK YERLERİNDE TABİİ FAKTÖRLER 

01. Toprak, hava ve suyun durumu ve özellikleri. 02. İklim şartları 

E) Büyüme ve Rekabet Stratejileri 

BÜYÜME STRATEJİLERİ 

Yoğun Büyüme Stratejileri (Pazara nüfus etme, Ürün kullanımı, Ürün geliştirme). 

Bütünleştirici Büyüme Stratejileri (Geriye doğru bütünleşme, İleriye doğru 

bütünleşme, Yatay bütünleşme). Çeşitlendirerek Büyüme Stratejileri (Konsentrik 

çeşitlendirici büyüme, Yatay çeşitlendirici büyüme, Konglomeratif büyüme). 

REKABET STRATEJİLERİ 

PAZARLAMA LİDERLİĞİ (Büyüyen pazarlarda fırsat ve riskler, Mal ve hizmet, 

Fiyat, Pazarlama iletişimi, Dağıtım, Marka). KAYNAKLARIN VE BECERİLERİN 

HARMONİ KOMBİNASYONU. MALİYET LİDERLİĞİ (Extensification). 

INOVASYON. İŞBİRLİKLERİ (Kümeler, Ağlar). OPERASYONEL ETKİNLİK 

(Rakipler yerine uluslararası iş). DEĞER ZİNCİRİ. MUKAYESELİ ÜSTÜNLÜK. 

SESSİZ BİLGİ (Transferi mümkün olmayan bilgi). ÜRÜN FARKLILAŞTIRMA 

(Diversification). KAYNAKLARA DAYALI REKABET (Verim, Verimlilik, 

Ölçek). 

424



F) Standartları Uygulama, İzleme ve Değerleme 

-TS EN ISO 9001 Kalite Yönetim Sistemi 

-TS EN ISO 14001 Çevre Yönetim Sistemi 

-TS 18001 İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi 

-TS EN ISO 22000 Gıda Güvenliği Yönetim Sistemi 

-TS EN ISO/IEC 27001 Bilgi Güvenliği Yönetim Sistemi 

-TS EN ISO 50001 Enerji Yönetim Sistemi 

-TS EN ISO 10002 Müşteri Memnuniyeti Yönetim Sistemi 

-TSEK 118 Ön Dökümlü Betonarme Yapı Elemanları Kalite Yönetim Sistemi 

-TS EN ISO 13485 Tıbbi Cihazlar Kalite Yönetim Sistemi 

- FSSC 22000 Gıda Güvenliği Yönetim Sistemi-Ön Gereksinim Programları 

- FSSC 22000 Gıda Güvenliği Yönetim Sistemi-Gıda Ambalaj 

-TS ISO 20000 Bilgi Teknolojisi Hizmet Yönetim Sistemi 

Sonuçta, sosyal yapı ekonomik yapıyı belirler kalkınma stratejisinin belirlenen usul 

ve esaslarda uygulanmasıyla her yörede Sosyo-Ekonomik ve Beşeri Bilimler 

(Girişimcilik, Ar-Ge, İnovasyon, Eko İnovasyon) şeklindeki çalışmalar sayesinde 

aşağıdaki çıktıların gerçekleşmesi beklenmektedir. 

• Sağlık (ONE HEALTH)- Erken Teşhis ve Tarama Merkezi – (SAĞLIKLI 

İNSANLAR) 

• Gıda, Tarım ve Biyoteknoloji (GÜVENLİR GIDALAR) 

• Bilgi ve İletişim Teknolojileri (İYİ BİR SOSYAL İLETİŞİM) 

• Nanobilimler, Nanoteknolojiler, Malzemeler ve Yeni Üretim Teknolojileri 

(YÜKSEK TEKNOLOJİ ÜRETİMİ) 

• Enerji (YENİLENEBİLİRLİK) 

• Çevre (İKLİM UYUMLU) 

• Ulaştırma (HAREKETLİLİK) 

• Güvenlik (RİSK YÖNETİMİ) 

• Uzay (UZAYDA ÜRETİM) 

2.4. Kısıtları ve Avantajları 

Sosyal yapı ekonomik yapıyı belirler şeklindeki kalkınma yaklaşımı, gelişmekte olan 

ülkelerde uygulanmak istediğinde, aşağıdaki kısıtlarla karşılaşılması muhtemeldir; 

-Karşılıklı güven eksikliği, sosyal sermaye ve fonksiyonlarının işlevsizliği, 

-Toplulukların aynı sosyal yapıda olmalarından dolayı sosyal sermaye hareketi yerine 

bireysel çabaların ön plana çıkması, 

-Sosyal sermaye fonlarının yöresel kaynaklar, güncel ihtiyaçlar ile örtüşecek şekilde 

hedefe yönelik programlanmamış olması, 

-Bireylerin arkadaş, meslektaş ve profesyoneller ile iletişim eksikliği, 

-Sosyal ilişkilerin geleneksel alışkanlıklarla sınırlı kalması, 

-Göç ve mülteci programının etkin olmaması, 

-Sade yaşam ve sosyal enstitülerin yetersizliği, 

-Kültürel çeşitliliğin zenginliğe dönüştürülmesindeki yetersizlikler, 

-Sosyal sermaye ile toplum yaşamının entegrasyonunda kapsayıcılık eksikliği, 

-İnsana yatırım yerine altyapı yatırımlarına öncelik verilmesi, 

-Gelişme ve kalkınmanın mekanizmasının çalıştırılamaması, 

425



-Sosyal sermayenin, çıkar çatışmaları sebebiyle sık sık zarar görmesi, 

-İnsan sermayesinin oluşmasındaki sosyal sermaye yetersizliği, 

-Ekonomik faaliyetlerin sosyal belirleyicilerinin eksik kalması, 

-Sosyal sermaye oluşturma ve ulaşmada yetersizlikler, 

-Sosyal sermaye ve girişimcilik sürecinin yönetilememesi, 

-Çocuklarda davranış problemleri, 

-Riskli gençler için sosyal programlar uygulanmaması, 

-Şehirlerdeki ırk ve sınıf ayrımının azaltılmaması, 

-İnsan sermayesinin oluşturulmasında gelir etkisi olması, 

-Korku sebebiyle demokrasiyi destekleme dinamiklerinde yetersizlik, 

-Devlet olmada toplum bilincinin yetersiz kalması, 

-Ortak çıkarlar yerine grup menfaatlerinin ön planda olması, 

-Toplumun ortak işlerini yapmadaki problemler, 

-Ekonomik yaşamda grupların kontrolündeki sosyal marketlerin etkin olması, 

-Girişimcilik ve endüstriyel organizasyonların yetersizliği, 

-Aileler, gruplar ve organizasyonlar için değişim programlarının olmaması, 

-Ticarette enstitüler ve sözleşmelerin yetersizliği. 

Sözü edilen kısıtlara rağmen, bölgesel kalkınmada sosyal yapı ekonomik yapıyı 

belirler yaklaşımı için aşağıdaki avantajlar ifade edilebilir; 

- Kaynakları etkin kullanarak katma değer oluşturmak, 

- Yönetimlerin karar verme kabiliyetlerini geliştirmek, 

- Yenilikçi girişimcilik ve politikaları geliştirmek, 

- Bölge imajını ve yöresel ürünlerini geliştirmek, 

- Gelişme ve kalkınma için risk yönetimini yapmak, 

- İzleme sürecini geliştirilmek, 

- Organizasyonun içinde ve dışındaki guruplar arasındaki ilişkileri geliştirmek, 

- Tehlikeleri önceden tespit etmek ve gerekli önlemleri almak, 

- Bölgeleri olumsuz etkilerden korunmak, rahat ve güvenli ortam oluşturmak, 

- İş gücü verimliliği ve üretimi sürdürülebilir kılmak, 

- Vatandaş memnuniyetini sağlamak, 

- Toplumun iyileştirme sürecini dinamik kılmak. 

3. SONUÇ ve ÖNERİLER 

Sosyal yapı ekonomik yapıyı belirler kalkınma yaklaşımı; 

- Politik; katılımcı ve demokratik örgütlenme 

- Ekonomik; verimlilik, kalite, rekabet gücü ve yenilik 

- Sosyal; ağlar, işbirliği, uzlaşma, ekip çalışması ve katılımcılık 

- Teknolojik; teknolojik yenilikler 

- Ekolojik; yenilenebilir kaynak kullanımı 

- Legal (Kanuna uygun); pozitif sinerji içinde birey, örgüt, toplum ve tüm insanlık 

düzeyinde yasal düzenlemeler şeklindeki PESTEL yapısında yöreler itibariyle soyut 

ve somut kültürün ve kültürel çeşitliliğin zenginliğe dönüştürülmesiyle kalkınmanın 

gerçekleştiği bir stratejidir. Sosyal yapı ekonomik yapıyı belirler kalkınma 

yaklaşımının uygulanmasıyla; 

-Üniversite-Sanayi-Kamu-Sivil Toplum işbirliğinin kurumsallaştırıldığı, 

426



-Akademik bilginin ticarileştirildiği, 

-Sektörel ve sanayiye yönelik Ar-Ge Personeli sayısının artırıldığı, 

-Yeni ve yenilikçi şirketlerin kurulmasının sağlandığı ve 

-Rekabet gücünün yükseltildiği çıktılara ulaşılmaktadır. 

Stratejinin uygulanması için oluşturulan katılımcı ve kapsayıcı sosyal yapı sayesinde 

yöresel büyüme, gelişme, rekabet ve değerler sistemi aşamaları hesaplamalı bilimler 

ve risk yönetimi şeklinde ölçülebilmektedir. Sonuçta yerel dinamikleriyle harekete 

geçirilen yörelerde; 

Büyüme 

-GELENEKSEL TOPLUM (Göçebe, Avcılık, Toplayıcılık, Tarım) 

-KALKINMAYA HAZIRLIK (Tarıma Bağlı Sanayi-TBS, Tarıma Dayalı Sanayi- 

TDS, SANAYİ) 

Rekabet 

-KALKINMANIN BAŞLAMASI (Bilgi Toplumu- DATA) 

-OLGUNLAŞMA AŞAMASI (İlim ve İrfan- DATA MINING) 

-KİTLE YOĞUN TÜKETİM (İthal İkamesi Teknoloji) 

Değerler sistemi 

-KALKINMA (İlim + İrfan bir arada kültüre dayalı bilgi edinme, bilim üretme, 

teknolojiye dönüştürme ve bölgesel kalkınma BİG DATA) şeklinde özetlenebilecek 

süreçlerde Ulusların Zenginliği gerçekleşmektedir. 

Sosyal yapı ekonomik yapıyı belirler kalkınma yaklaşımı, ülkemizin sahip olduğu 

tarihi zengin kültürü ve kültürel çeşitliliği zenginliğe dönüştürme çabaları dikkate 

alındığında uygulanması büyük önem arz eden bir stratejidir. Zira, denilebilir ki 

ülkemizde kalkınmada temel sorun üretim yerine transferlerdir. Adeta, yıllarca 

tarımda yapılan yanlışlıklar olan bitki ve hayvan tohum materyalini ıslah edip 

geliştirmek yerine, dışarıdan sertifikalı tohum alınması bugün diğer sektörler için de 

teknoloji üretilmesi yerine, teknoloji transferi yanlışlıkları şeklinde devam etmektedir. 

Dolayısıyla bölgesel kalkınmada Kültürel Çeşitlilik + Bilgi + Bilim + Teknoloji + 

Yöresel Kalkınma şeklindeki yenilikçi girişimcilik veya yenilik yönetimi başarılı 

olamamaktadır. Yörelerimizin gelecek 50 yıl, 100 yıl, 150 yıllık İhtiyaç Analizleri 

katılımcılık ve kapsayıcılık ile yapılmadan yatırımlar yapılmakta, yöre ihtiyaçları 

doğru şekilde belirlense bile paydaş analizine dayanan mantıksal çerçeve 

yaklaşımından dolayı sorunlar devam etmektedir. Öne çıkan yatırım konularında yöre 

insanlarının katılımcılığı yerine işler ihale ile yapıldığı için sorun devam etmektedir. 

Sosyologların ifadesiyle sosyal yapıda “varlık içerisinde yokluk hissi” ile tehditler ve 

tehlikeler devam etmektedir. Bu nedenle “sosyal yapı ekonomik yapıyı belirler” 

kalkınma yaklaşımı ülkemizde başarı ile uygulanabilecek potansiyeldedir. 

Yaklaşımın “kalkınma strateji” olarak algılanması, kavranması, analiz ve 

uygulanması için pilot projelerin uygulanması gerekmektedir. Stratejinin esasında; 

yerel, ulusal ve usulararası katılımcılıkla oluşturulan sosyal yapıların yöresel 

farklılıkları içerecek şekilde değerlere ters düşmeden ve özel becerilere dayalı olarak 

ihtisaslaşması yer almaktadır. Bu durum sosyal hayatın biyo gücünün güncellenerek 

yerel dokuya uygun bir mimarideki devamlılığının biyo-kütle ve bölgesel 

sürdürülebilirlik şeklindeki sürecinin nitelikli insan gücü, kamu-üniversite ve özel 

sektör işbirliğinde Ar-Ge, inovasyon ve eko-inovasyon faaliyetleriyle 

427



devamlılığındaki bölgesel gelişme şeklinde özetlenebilmektedir. “Sürdürülebilir 

yenilikçi girişimci ekosistem” diyebileceğimiz “sosyal yapı ekonomik yapıyı belirler” 

kalkınma stratejisi her yöre için kalkınmanın sistem bileşenleri, sistem tasarımı ve 

sistemin yönetişimi şeklinde doğal kaynaklardan yoksun olan yörelerimizde dahi 

kalkınmanın gerçekleşmesini sağlayacaktır. Politikaların ve Legal düzenlemelerin 

yörenin Ekonomik, Sosyal, Teknolojik, Ekolojik yapılarında değişiklik, değişim, 

dönüşüm ve devrim aşamalarına yönelik olması önemlidir. Yani, yörenin a) Mekanik, 

b) Elektrik, c)Radyasyon, d) Kimyasal ya da biyolojik maddeler. e) Yangın ve 

patlama, f) Ergonomik (Hareket, pozisyon, eğilme, ışık vb), g) Ekonomik, h) 

Ekolojik, ı) Sosyal ve i)Teknolojik risk unsurlarının minimize edilmesi 

öngörülmelidir. Netice itibariyle yaşanan güncel sorunlarda sistem yaklaşımı veya 

sistem düşüncesi eksikliğini vurgulanmak ve Dünya’yı tek sistem olarak düşünmek, 

onun için politikalar ve politika araçları uygulamak en önemli tedbir olmaktadır. Bu 

düşünceyle sosyal yapı ekonomik yapıyı belirler kalkınma yaklaşımının 

uygulamasıyla global sorunlara çözüm için dünyada çok sayıda ülke ve çok sayıda 

insanın işbirliği gerçekleşmez ise dünya tek kişi için bile sürdürülebilir olmayacaktır. 

Ekonomik, Ekolojik, Etik ve Enerji şeklinde (4E) ifade edebileceğimiz konulardaki 

sorunların çözümü için disiplinlerarası ve çok sayıda ülkeden insanların “4E 

Sürdürülebilirlik Analizinde” işbirliği yapmaları gerekmektedir. Sürdürülebilirliğin 

temel prensipleri esas alınarak 4E Sürdürülebilirlik Analizi için;-Endüstriyel Ekoloji, 

-Toplum Metabolizması, -Yaşam Döngüsü Tasarımı, -Yaşam Döngüsü İhtiyacı, - 

Dinamik Yaşam Döngüsü İhtiyacı, -Yaşam Döngüsü Optimizasyonu, -Karbon Ayak 

İzi ve Risk Analizi gibi metotlar geliştirilmiştir (http://www.epa.gov). 

KAYNAKÇA 

http://sustainability-and-ics.pbworks.com,http://www.epa.gov, http://www.undp.org 

, www.gov.uk, www.kalkinma.gov.tr, www.sanyi.gov.tr 

www.un.org/millenniumgoals 

Dinçer, Ö., 1997. Stratejik yönetim ve işletme politikası. Beta yay. İstanbul 

Habish, A. (1996). Extending capital theory: social capital analysis as new instrument 

to understand local institutions. Workshop in political theory and policy 

analysis, Boomington, USA. 

Hirschman, A., (1958). The stratey of economic development. Yale university press. 

USA. 

Peker, K. ve Çetin, B., 2010.Tarımsal Sistem Yönetimi ve Tarımsal İşletmeciliğin 

Bileşenleri; Kavram ve Kuramlar. Türkiye IX. Tarım Ekonomisi Kongresi. 

Şanlıurfa. S.111-119. 

Peker, K., Dündar, A.O, Tekin, M., Karaoğlan, İ., Şahman, M.A., Büber, M., Erdoğan, 

E., 2016 Tedarik Ağ Tasarımı ve E-Yönetişim. Bilim Sanayi ve Teknoloji 

Bakanlığı SANTEZ sonuç raporu. 

Robinson, L. And Schmid, A.A. (1995). Applications of social catipal theory. Journal 

of Ag. and Applied Economics. USA. 

Yavuz, O. ve Peker, K., 2003. Ekonomi-I (Mikro Ekonomi, Ekonomik Sistemler, 

Makro Ekonomi, Tarımsal Ürün Piyasaları). Atatürk Üniv. Yay. No:177. 

Erzurum. 

428

Öz 



İslam Dini Bağlamında Sosyal Sermaye ve Din 

Yusuf BATAR 1 

Bu tebliğde sosyal sermayenin temel bileşenleri arasında sayılan güven, sosyal 

normlar ve sosyal ağların oluşumunda dinin etkisi, İslam dini bağlamında 

irdelenmektedir. Bu çerçevede İslam’da içkin olan ve sosyal sermayeye kaynaklık 

edebilecek ilkeler, değerler, uygulamalar vs. üzerinde durulmaktadır. Sosyal sermaye, 

“sosyal aktörler arasında güven, ortak anlayış ve müşterek değerler neticesinde 

birbirlerine bağlı davranışlar vasıtasıyla grup içerisinde kooperatif bir davranışı 

mümkün kılan biriktirilmiş sosyal bağların toplamı şeklinde tanımlanmaktadır.” Alan 

yazında sosyal sermaye beş temel kavram çerçevesinde ele alınmaktadır. Bunlar 

sırasıyla güven, karşılıklılık, sosyal ağlar, birlikte yaşamı sağlayan davranış normları 

ve aidiyet duygusudur. Din, sosyal sermayenin temel bileşenlerinin oluşumunda etkin 

olan önemli bir faktördür. Antropolojik ve güncel veriler dinin bu hususlardaki 

belirleyiciliğinin en güçlü kanıtıdır. Nüfusunun büyük bir çoğunluğu Müslüman olan 

Türkiye gibi bir ülkede kalkınmayı ve sosyal sermayeyi tartışırken dinin bu 

konulardaki etkisini göz ardı etmemek gerekir. 

Anahtar Kelimeler: Sosyal Sermaye, Din, İslam, Değerler, Kalkınma. 

Abstract 

Social Fund and Religion in the Context of İslam 

In this paper, trust, social norms and the influence of religion in the formation of social 

networks which are listed among the basic components of social fund, are discussed 

in the context of Islam. In this context, the principles, values, practices, etc. that is 

inherent in Islam and can source the social fund, is emphasized. Social fund is defined 

as “the sum of the accumulated social ties that are trust in social actors, as a result of 

common understanding and shared values that make a cooperative behavior possible 

in a group by means of behaviors that are connected to each other."According to 

literature on the topic it is possible to discuss social fund within the framework of five 

basic concepts. These are trust, reciprocity, social networks, behavior norms that 

ensure living together and the feeling of belonging. Religion is an important effective 

factor in the formation of basic components of social fund. Anthropological and 

current data is the strongest evidence of the determination of religion in these matters. 

When discussing the social fund and development in a country like Turkey where the 

vast majority of the population is Muslim, the impact of religion must not be ignored 

on these issues. 

Key Words: Social Fund, Religion, Islam, Values, Development. 

1 

Doç. Dr. Muş Alparslan Üniversitesi İslami ilimler Fakültesi, y.batar@alparslan.edu.tr; 

ybatar@hotmail.com. 

429



1. GİRİŞ 

Ekonomiyi emek, sermaye, girişim ve doğal kaynaklardan oluşan üretim faktörleriyle 

izah etmeye çalışan klasik iktisat teorisinin dünyada yaşanan sosyoekonomik olguları 

anlamlandırmada yetersiz kalması üzerine, bu konuları çözümleyecek yeni kavramlar 

gelişmeye başladı. Bu süreçte iktisadın temel kaynağını oluşturan sermaye kavramı 

da önemli ölçüde bir anlam genişlemesine uğramıştır. Sosyoloji, siyaset gibi bilimler 

ekonomi biliminin temel bir kavramı olan sermayeye kendi bakış açılarından farklı 

anlamlar yüklemeye başlamışlardır. Böylece maddi temellerle sınırlı sermaye 

kavramı toplumsal yaşamı besleyen ve üretime pozitif katkı sağlayan maddi-manevi 

birçok unsurla ilişkilendirilir hale gelmiştir. Günümüzde artık ekonomik kalkınmaya 

doğrudan veya dolaylı olarak katkıda bulunan her türlü çevresel, politik, entelektüel, 

kültürel, beşeri, teknolojik vs. sosyal unsurlar sermaye kavramı kapsamında 

değerlendirilmektedir. (Karagül, Masca, 2005: 38). Beşerî sermaye ve sosyal sermaye 

gibi kavramların bu anlam genişlemesinin bir sonucu olarak ortaya çıktığını söylemek 

mümkündür. (Karagül, 2010: 131). 

En yalın ifadeyle sosyal sermaye, sosyal bir değer olan toplumsal güven düzeyi ile 

ekonomik bir kavram olan sermaye kelimelerinin bir araya gelmesiyle oluşan ve daha 

çok ekonomik değer ifade eden bir kavramdır (KOSGEB, 2005: 4). Toplumsal güven 

düzeyinin bir ifadesi olarak kabul edilen sosyal sermaye, bir toplumun sosyal 

etkileşimlerinin işbirlikçi niteliğini ve niceliğini şekillendiren resmi olmayan 

kabulleri ve değerleri, ilişkileri, normları ve ağları kapsamaktadır (Özcan, 2011: 8; 

Kangal, 2013, s. 12). Sosyal sermeye toplumun güven çapının yüksekliği kriterine 

dayanan ve buna göre toplumların maddi ve manevi yönden kalkınmalarını sağlayan 

en temel unsurlardan birisi olarak kabul edilmektedir (Şan, 2008: 75). 

Sosyal sermaye kavramını farklı açılardan ele alan çalışmalarda ve geliştirilen 

tanımlamalarda üzerinde adeta ittifak edilen şu husus dikkatimizi çekmektedir: Sosyal 

sermayenin kaynağı bir toplumda bağlayıcılığı olan değerler/normlar, aidiyet duygusu 

ve sosyal ilişkiler bütünüdür. Bu çerçevede sosyal sermayenin temel bileşenleri olarak 

güven, normlar, sosyal bağlar ve aidiyet duygusu gibi kavramlar öne çıkmaktadır. 

Bu konunun sistematik bir şekilde ele alınmaya başlandığı son kırk yıllık çalışmalarda 

ağırlıklı olarak sosyal sermayenin pozitif dışsallıkları üzerinde durulduğu 

gözlenmektedir. Bu alanın öncüleri sayılabilecek Glenn Loury, Pierre Bourdieu, 

James Coleman, Robert Putnam, Ronald Burt, Alejandro Portes, Micheal Woolcock, 

Francis Fukuyama ve Partha Dasgupta gibi yazarlar sosyal sermayenin ekonomiye, 

kalkınmaya ve dolayısıyla toplumsal gelişmeye olan katkısını çok derinlikli 

analizlerle ortaya koymuşlardır. Bu çerçevede yapılan daha birçok teorik ve alan 

araştırmasında bu konular ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır. Ancak söz konusu 

araştırmalarda sosyal sermayenin güçlü bir kaynağı sayılabilecek din olgusu üzerinde 

yeterince durulmadığı söylenebilir. Daha açık bir ifadeyle, dinden ve ahlaktan 

kaynaklanan değerlerin sosyal sermayenin bir kaynağı olarak değerlendirilebileceğine 

değinen bu çalışmalarda dinin sosyal sermayeye hangi açılardan ve ne şekilde 

kaynaklık edebileceği konusu üzerinde yeterince durulmamıştır. İslam dini 

bağlamında konuyu irdeleyen çalışma sayısı ise daha da sınırlıdır. Oysa bu ilişkinin 

oluşum sürecinin değişik açılardan analize tabi tutulması bilimsel bir gerekliliktir. 

430



Sosyal sermayenin temel bileşenlerinin oluşumunda dinin tayin edici bir belirleyici 

olduğunu söylemek abartı sayılmaz. Güvenilir olmayla imanı eşdeğer gören, 

toplumsal bağlayıcılığı olan temel değerlere kaynaklık eden, her türlü farklılığı ve 

ayrıcalığı ortak inanç potasında eriten inanca dayalı aidiyet vurgusu ve toplumsal 

ilişkileri sürekli kılan pratik uygulamalarıyla din bu payeyi fazlasıyla hak eden bir 

kurumdur. Sosyal sermayeye güç ve derinlik katacak olan bu doğal kaynağın her 

açıdan analiz edilmesinde fayda vardır. Sosyal sermaye, ekonomik ve sosyal kalkınma 

için ne kadar önemliyse din de sosyal sermayenin oluşumunda en az o kadar 

belirleyici bir kurumdur. İnsanın dinle olan ontolojik ilişkisi dinin bu konudaki 

gücünün en temel kaynağıdır. 

Bu çalışmada İslam dini özelinde din, sosyal sermayenin bir kaynağı olarak ele 

alınmaktadır. Özellikle sosyal sermayenin temel bileşenlerini oluşturan güven, 

değerler/normlar, sosyal ilişkiler ağı ve aidiyet duygusu gibi süreçlerin oluşmasında 

İslam dininin etkisi irdelenmektedir. Araştırmanın çerçevesi teorik bağlamla ve İslam 

diniyle sınırlandırılmıştır. Sosyal sermayenin temel bileşenleri İslam dini açısından 

tahlil edilmeye çalışılmıştır. Nüfusunun büyük bir oranı Müslüman olan Türkiye 

açısından böyle bir analizin anlamlı sonuçlar üreteceği öngörülmektedir. Sosyal 

sermaye kavramının tanımı ve temel unsurları ana hatlarıyla ortaya konduktan sonra 

sosyal sermayenin kendisinden beslendiği kaynakların ve bu manevi nitelikli 

sermayenin sosyal kalkınmadaki etkisinin işlevselliğinde İslam dinin oynadığı rol 

üzerinde durulmaktadır. 

2. SOSYAL SERMAYE KAVRAMI 

Sosyal sermaye kavramına kaynaklık eden ilk çalışmalardan itibaren bu konu mali ve 

fiziksel kaynakların dışında kalan manevi dinamikler çerçevesinde ele alınmıştır. 

Nitekim ilgili literatürde sosyal sermaye kavramı ifadesini kullanmasa da bu alanın 

öncüsü sayılan Alexis de Tocqueville (1805-1859) Amerika’da Demokrasi (1835) adlı 

eserinde Amerikan toplumunun sahip olduğu zengin “birlik sanatı”na göndermede 

bulunarak bu konunun önemini ortaya koymaktadır (Fukuyama, 2000a: 27). 

Tocqueville’ye göre Amerikan toplumunun gücü fiziksel koşullardan daha çok 

toplumda hâkim olan törelere, insanların birbirlerinin haklarına ve çıkarlarına 

duydukları saygıya ve herkesin de bu saygıyı göstereceğine dair var olan güven 

duygusuna dayanmaktadır (Esmer, 1999: 24). 

Sosyal sermaye konusunda yürütülen teori ve araştırma çabaları son dönemlerde 

yoğunlaşmaya başladıysa da kavramın neredeyse yüzyıllık bir geçmişi bulunmaktadır 

(Şan, 2008: 77). İktisat ve sosyolojinin farklı açılardan ele aldığı sosyal sermaye 

kavramı için üzerinde mutabakat sağlanmış bir tanımdan bahsetmek mümkün 

gözükmemektedir. Dolayısıyla sınırlayıcı bir tanım yerine bu kavramla ilgili temel 

yaklaşımlara bakmak daha öğretici olabilir. Özellikle kavramsal çerçevenin 

oluşmasında emek veren Pierre Bourdieu, James Coleman, Robert Putnam ve Francis 

Fukuyama’nın bu konudaki tahlilleri sosyal sermayenin tanımını ana hatlarıyla ortaya 

koyacak niteliktedir. Söz konusu araştırmalarda sosyal sermaye kavramının, 

beslendiği kaynaklar ve işlevleri açısından tanımlanmaya çalışıldığı 

gözlemlenmektedir. 

431



a) Beslendiği Kaynaklar açısından Sosyal Sermaye 

Sermaye kavramını klasik iktisadın maddi olanaklarla sınırlayan tanımının dışına 

çıkararak kullanan Bourdieu, üç farklı sermaye türünden bahsetmektedir: Birincisi 

kısa yoldan paraya ve mülkiyet hakkına dönüştürülebilen ekonomik sermaye, ikincisi 

eğitimsel ve kültürel birikimin bir ürünü olan kültürel sermaye, üçüncü tür sermaye 

ise bireyin kendi sosyal etkileşimlerinin toplam ürünü olarak kabul edebileceğimiz 

sosyal sermaye türüdür. Bourdieu yukarıda sıralanan üç sermaye türüne bir de bu 

sermayelerden herhangi birinin algı kategorileriyle kavrandığında alacağı biçimi 

yansıtan simgesel sermaye kavramı kategorisini eklemektedir (Bourdieu, 2010: 49). 

Bourdieu’nun sosyal sermaye kavramı hakkında vardığı nihai tanımlama şu şekilde 

özetlenebilir: “Sosyal sermaye, daha fazla veya daha az kurumsallaşmış dayanıklı bir 

ağla bağlantılı olan müşterek arkadaşlık ve tanışıklık ilişkilerinin sahipliğinden –veya 

başka bir ifadeyle bir gruba üyelikten- doğan gerçek veya potansiyel kaynakların 

toplamıdır…” (Aktaran: Aydemir, 2011: 52).Özetle sosyal konumunuz/varlığınız 

aynı zamanda sizin sosyal sermayenizdir. Buna göre bireyler sosyal ilişkileri 

aracılığıyla toplum içinde kendileriyle ilgili bir algı inşa ederler ve bu algı onların 

sosyal sermayesini oluşturur. Burada sosyal sermaye birey için adeta bir referans 

işlevi görmektedir. 

Coleman’a göre ise sosyal sermayenin kaynağı sosyal ilişkilerin zeminini tayin eden 

normlar, değerler ve sosyal ağlar gibi yapısal unsurlardır (Aydemir, 2011: 57). 

Coleman sosyal sermayeyi klasik iktisat teorisindeki “görünmez el” (Field, 2008: 29- 

30; Kangal, 2013: 19) ve bireyin ötesine geçen bir olgu olarak nitelemektedir (Anık, 

2011: 90). Bir grubun veya insan topluluğunun üyeleri için kaynak olma özelliği 

taşıyan bu sermaye türü (Coleman, 1998: 96), tek bir varlık olmayıp çeşitli varlıkların 

bir araya gelmesiyle oluşmuş sosyal bir olgudur(Tüylüoğlu, 2006: 16). 

Putnam’ın sosyal sermaye yaklaşımında ise sosyal ilişkilerin niteliği ve niceliği sosyal 

sermayenin en temel kaynağıdır. Bu çerçevede “ben”i “biz” kılan nitelikli ilişkiler ve 

dayanışma ruhu sosyal sermayenin esasını oluşturur (Putnam, 1995a: 125). Ben ve biz 

arasındaki açının daraltılması ve toplumsal menfaatin bireysel olana tercih edilmesi 

sosyal sermayenin özünü oluşturmaktadır. Oluşturulan bu hedef birlikteliği sayesinde 

sosyal sermaye aynı anda hem bireysel hem de toplumsal bir faydaya dönüşmüş 

olmaktadır (Putnam, 2000: 20). Türkçede kullanılan, “birimiz hepimiz için, hepimiz 

birimiz için” özdeyişi bu durumun güzel bir ifadesidir. 

Putnam’a göre sosyal sermayeyi oluşturan bir diğer temel dinamik güven unsurudur. 

Çünkü güven, toplum içerisinde işbirliğini kolaylaştıran bir faktördür (Putnam, 2000: 

21). Burada güvenin karşılıklı olması esastır. Putnam’ın ifadesiyle, bireyin kendisi 

güvenilir olacağı gibi aynı zamanda karşı tarafa da güvenmelidir. Daha doğrusu 

tarafların karşılıklı güven algısı pozitif olmalıdır. Bu güven ortamının sağlanmasında 

bireyin “itibar” sahibi olmasının ve toplumda güveni besleyen bağlayıcı normların 

olması önemlidir (Aydemir, 2011: 69). Putnam ayrıca sosyal sermaye ile o toplumdaki 

yurttaş katılımını birbirine paralel iki olgu olarak değerlendirmiştir. Ona göre 

toplumsal katılım oranının fazla olması o toplumda sosyal sermaye oranının da fazla 

olacağı anlamına gelir (Şan, 2007: 75; Kangal, 2013: 23). Dolayısıyla Putnam’ın 

432



anlayışında sosyal sermaye, sivil toplum kavramıyla eş değer bir anlam taşımaktadır” 

(Aktaran: Lelandais, 2004: 178). 

Özetle Putnam’ın sosyal sermaye olarak önemli bulduğu şeyler aslında modernist 

teoride çoktan terk edilen bazı geleneksel kurum ve fenomenlerdir (Şan, 2008: 79). 

Bu değerler Fukuyama’nın da işaret ettiği gibi hiç de modası geçmiş şeyler değildir. 

Aksine modern toplumun başarısı için vazgeçilmez nitelikte öneme sahiptirler (Aktay, 

2001: 29; Fukuyama, 2000a: 27). 

Modern zamanlarda toplumları bir arada tutan bağlarda yaşanan erozyonu “büyük 

çözülme” ifadesiyle niteleyen Fukuyama, dikkatini büyük ölçüde modern 

kapitalizmin yol açtığı kontrolsüz bireycilik kültürünün doğurduğu sorunlara 

yoğunlaştırmaktadır. Modern toplumların yaşadığı değersizleşme sorununu ve çözüm 

önerilerini işlediği ve Türkçeye “Büyük Çözülme: İnsan Doğası ve Toplumun Yeniden 

Oluşturulması” adıyla tercüme edilen kitabındaki iki temel konuya dikkat 

çekmektedir. Birincisi bir toplumun ortak değerlerinin aslında toplumsal bir sermaye 

kaynağı olduğu gerçeğidir. İkinci temel husus ise bireycilik kültürünün toplumsal 

dokuda oluşturabileceği erozyonla ilgilidir (Fukuyama, 2009: 31). 

Toparlamak gerekirse Fukuyama sosyal sermayeyi, bir grubun üyelerinin paylaştığı 

ve bu kişilerin işbirliği yapmalarını sağlayan resmi olmayan değerler ve normlar 

kümesi olarak tanımlamaktadır (Fukuyama, 2009: 34). Görüldüğü gibi Fukuyama 

sosyal sermayenin kaynağını din, ahlak ve gelenek gibi köklü kaynaklarda 

aramaktadır. Modern kapitalizmin toplumsal bağlar ve değerlerde oluşturduğu 

çözülmeyi toplumsal güveni sarsan bir sorun olarak gören Fukuyama’ya göre ideal 

toplum yapısının yeniden inşası sözü geçen değerlerden beslenen sosyal sermaye ile 

mümkün olacaktır. Ekonomik kalkınma da ancak sosyal sermayenin oluşturacağı 

“güven” ortamında mümkün olabilecektir. 

b) İşlevleri Açısından Sosyal Sermaye 

Sosyal sermayeyi işlevleri bağlamında ele alan Coleman’a göre sosyal yapısal 

kaynakların işlevselliği sosyal sermayenin özünü oluşturur (Coleman, 2000: 302). 

Coleman, bireyler arasında kurulan sağlam ilişkilerin bireylerin yükümlülüklerinin ve 

beklentilerinin kurulmasına yardımcı olduğunu, sosyal yapıda şeffaflık sağladığını, 

bilginin yayılımını kolaylaştırdığını ve böylece sermaye kaynaklarını oluşturduğunu 

ifade etmektedir (Field, 2008: 26). Coleman’a göre, sosyal sermayede var olan 

mütekabiliyet (karşılıklılık) durumu, ilişkilerin yüksek derecede güven ve değerlerle 

yönetilmesiyle bireyi aşan aidiyet algısı (Field, 2008: 28) üretkenliği kolaylaştırıcı bir 

etki yaratmaktadır. Bunun ötesinde de güven düzeyinin yüksek olduğu toplumlarda, 

güven düzeyinin düşük olduğu toplumlara nazaran daha fazla şey daha kısa sürelerde 

başarılabilmektedir (Kangal, 2013: 20). 

Sosyal sermayeyi bir kaynak olarak değerlendiren Fukuyama’ya göre ise bu 

kaynaktan neşet eden güven, dürüstlük, gibi sosyal erdemler bireyler için bağlayıcılık 

değeri taşıyan toplumsal unsurlardır (Aydemir, 2011: 77). Küresel ekonomi ve sosyal 

sermaye ilişkisini inceleyen Fukuyama, yüksek güvenli toplumlarda daha gelişmiş, 

büyük, özel örgütlerin olduğunu; bununla birlikte düşük güvenli toplumlarda daha 

küçük, daha az dinamik örgütlerin olduğunu belirterek, sosyal sermayenin ulusların 

433



ekonomisi üzerindeki etkisine dikkat çekmiştir ( Özdemir, 2007: 17). Fukuyama’nın 

çözümlemesinde “ben”i “biz” yapan toplumsal değerler sayesinde bir toplumda güven 

duygusunun hâkim olması sosyal sermayenin en fonksiyonel yönüdür (Fukuyama, 

2005: 42). Bilmemiz gerekir ki güven, ortak ahlaki normlar ve değerlere dayalı, kökü 

çok eskilere giden toplulukların ürünüdür. Eğer bir toplum bu anlamda güven düzeyi 

yüksek bir aşama oluşturabiliyorsa ekonomik anlamda da son derece yüksek bir 

performans sergileyebilecektir (Fukuyama, 2005: 351). 

Yukarıda özetlenen temel yaklaşımlarda görüldüğü gibi sosyal sermaye kavramının 

çok boyutlu olması, üzerinde ittifak edilen bir tanım oluşturmayı adeta imkânsız hale 

getirmektedir. Ancak kaynakları ve işlevleri açısından ele aldığımızda sosyal sermaye 

için üzerinde nisbeten fikir birliği olan tarif; güven, normlar ve iletişim kavramlarıyla 

yapılan tanımdır (Redondo, 2005: 2). Bu tanımlamaya göre, toplum kesimlerinin ve 

fertlerin birbirlerine olan güven düzeyi, yazılı olan ve olmayan her türlü toplumsal 

davranış ve kurallardan oluşan normlar ve sosyal içerikli iletişim imkânlarının 

niteliği, sosyal sermayenin genel düzeyini belirlemektedir. Bu çerçevede sosyal 

sermaye en basit şekliyle; toplum kesitleri arasındaki güvene dayalı ilişkiler düzeyi 

olarak tanımlanabilmektedir (Karagül, Dündar, 2006: 63). 

2.1 Sosyal Sermayenin Temel Bileşenleri 

Sosyal sermayede beş temel kavram öne çıkmaktadır. Bu kavramlar sırasıyla güven, 

mütekabiliyet (karşılıklılık), sosyal ağlar, birlikte davranış normları ve son olarak da 

angajman ve aidiyet duygusudur (Karagül, Dündar, 2006: 63). Sosyal sermayeyi 

besleyen bu kaynakları şu üç başlık altında kategorize etmek mümkündür. 

a) Güven 

Literatürde güven, ağırlıklı olarak karşılıklı ilişkilerde muhtemel zafiyetlerin kötüye 

kullanılıp kullanılmama durumuyla ilişkilendirilmektedir. Bir mübadelede taraflardan 

biri, diğerlerinin güvenine layık olduğu zaman güvenilirdir. Güvene layık bir 

mübadele tarafı, diğerlerinin zayıflıklarını istismar etmeyecek kişidir. Güven, 

mübadelede bulunan tarafların arasındaki ilişkinin bir özelliği iken, güvenirlik bu 

ilişkiyi gerçekleştiren kişilerin bir özelliğidir (Aktaran: Korczynski, 2003: 65). 

Sosyal sermaye konusuyla ilgili literatürde güven kavramı temel bir belirleyici olarak 

kabul edilmektedir. Nitekim Bourdieu, Coleman ve Putnam gibi bu alanın öncüleri 

güveni, sosyal sermayenin anahtar boyutlarından bir tanesi olarak tanımlamaktadırlar 

(Field, 2008: 91-92). Bazı yazarlarsa, güveni, sosyal sermayenin diğer kaynaklarının 

işlevselliğini mümkün kılan unsurlardan birisi olarak görmekte ve adeta sosyal 

sermaye ile güveni eşdeğer hale getirmektedirler (Eşki, 2009: 39). Hatta Fukuyama 

sosyal güveni toplumsal işleyişi kolaylaştıran kayganlaştırıcı bir maddeye 

benzetmektedir (Fukuyama, 2009. 34). Putnam, “Bowling Alone” (2000) adlı 

kitabında insanların tek başına bowling oynamaları şeklinde tasvir ettiği toplumsal 

ilişkileri birbirlerine güvenmeme ve birbirlerini tanımama ile açıklamaktadır. 

Putnam’a göre sosyal sermayenin erozyona uğraması birbirlerine güvenmeyen, 

birbirini tanımayan; komşular, siyasetçi ve seçmenler, şirketler ve çalışanlarla 

karşımıza çıkmaktadır (Başak, Öztaş, 2010: 36). 

434



b) Sosyal Normlar 

Sosyoloji, normların ve sosyal değerlerin toplumsal davranışlara yön veren ve 

kaynaklık eden en esaslı faktörler olduğunu bilimsel bir tespit olarak ortaya 

koymaktadır (Tan, 1981: 121). Bir toplumun kendi kültürü çerçevesinde oluşmuş olan 

ve bu yolla toplum düzenini sağlayan, bireylere yol gösteren, doğruyu ve yanlışı, iyiyi 

ve kötüyü belirleyen kurallar, standartlar ve fikirlere norm denir(Tan, 1981: 121). 

Normlar bireylerin davranışlarını doğrudan etkileyen genellikle yazılı olmayan ve 

resmi bir yaptırımı olmayan beklentiler bütünüdür (Mısırdalı, 2006: 100). Putnam 

normları tanımlarken güven unsuruna işaret ederek, yerleşik sosyal normlar ve ağlar 

sayesinde bireylerin kendilerini güvende hissettiklerini vurgulamıştır (Putnam, 1993: 

178). Toplumdaki ilişkilerce sağlanan ahlaki yargı ve standartları belirleyen normlar, 

kişileri ahlaki eylemlere sevk eden etkili yaptırımlardır (Ekşi, 2009: 37). Normlar bu 

özellikleri ile her ne kadar grubun üyesi bireylerden bazıları için kısıtlayıcı olsalar da 

sosyal sermaye literatüründe ayrı bir öneme sahiptir (Coleman, 1988: 103). Normlara 

yüklenen bu önemli özelliğin temelinde bu kuralların sosyal sermayeyi oluşturan 

unsurlardan biri olarak görülmesi şeklindeki düşünce yatmaktadır (Eşki, 2009: 37; 

Kangal, 2013: 47). 

Normlar, literatürde sosyal sermayeyi oluşturan bir unsur olarak değerlendirilmesinin 

yanı sıra paylaşılan güven ve karşılıklılık duygusunun da aracı olarak 

değerlendirilmektedir. Bu düşünceye göre normlar, toplum tarafından sürdürülen 

resmi veya gayri resmi yerleşmiş ortak davranış kuralları olduğu için aktörlerin 

gelecekte nasıl davranacaklarını belirleyecektir (Reyhanoğlu, 2006: 21). Bu durumun 

sonucunda da toplumda gelecekte oluşması muhtemel belirsizlikler ortadan kalkacak 

ve sosyal sermayenin merkezinde yer alan güven duygusunun toplumda yerleşmesi 

sağlanacaktır. Toplumda var olan normlar etkin bir şekilde fırsatçılığı kısıtlamakta, 

aynı zamanda sözleşmelerin işlem maliyetlerini de azaltmaktadır. Böylece birçok 

yatırımdan ve diğer ekonomik işlemlerden elde edilen kazanımların artmasına 

yardımcı olmaktadır (Özcan, 2011: 55; Kangal, 2013: 48). 

c) Sosyal Ağlar ve Aidiyet Duygusu 

İnsanın sosyal bir varlık oluşu sosyal ağların en temel kaynağıdır. Sosyal ağlar düzenli 

temaslar ve davranış normları aracılığıyla aktörler arasında güven ve itibar inşa 

edilmesini, dolayısıyla da sosyal sermayenin ortaya çıkmasını sağlamaktadır. Bu yolla 

elde edilen sosyal sermayenin sağladığı üç fayda vardır. Birincisi, her türlü bilgiye ve 

özellikle de özel bilgiye daha çabuk, kapsamlı, güvenilir ve sıkça ulaşılabilir (Öztaş, 

2007: 83-85). Bu noktada, taraflar arasındaki ilişkinin temelini oluşturan bilgi 

akışının, sosyal ağları özellikle ticari amaç güdülerek kurulmuş olan ve sadece “maddi 

varlıkların aktarılması” amacıyla kurulmuş birliklerin bir adım ilerisine taşıyabilme 

yetisini de belirtmekte fayda vardır (Öğüt, Erbil, 2009: 18). İkincisi, güven ortamı 

sağlandığı için anlaşmazlıklar azalır; büyük değişimlerin, dalgalanmaların ve krizlerin 

ortaya çıkardığı belirsizlikler ve sıkıntılar daha rahat atlatılabilir. Son olarak böyle bir 

ortamda siyasi örgütlenme ve dikine sosyal hareketlilik kolaylaşacaktır (Öztaş, 2007: 

83-85). Böylelikle sosyal sermaye yalnızca kaynakların kendisini değil, sosyal ağların 

yardımıyla kanal açma becerisini de ortaya çıkarmaktadır (Öğüt, Erbil, 2009: 19; 

Kangal, 2013: 50) Bir topluma ve millete ait olma hissinin yaratılması ve bu 

435



duygunun insanın kapasitesini kullanılabilir hale getirmesi de sosyal sermaye 

kapsamında değerlendirilmektedir (KOSGEB, 2005: 7). 

Netice itibariyle, yoğun etkileşime imkân veren sosyal ağlar toplumda bireylerin 

kolektif eylemelere katılmasını sağlar ve bireyselliğe karşı biz duygusunun gelişimine 

imkân vererek toplumsal fayda çerçevesinde bireyleri buluşturan bir güç niteliği 

kazanmış olur (Putnam, 1995: 66). 

3. Sosyal Sermaye ve İslam Dini 

Sosyal sermaye-din ilişkisini araştıran çalışmalarda iki değişken arasında hiç ilişki 

olmadığını belirtenlerin yanı sıra, zayıf bir ilişki bulunduğunu ve her iki yapı arasında 

pozitif bir ilişki olduğunu tespit edenler de bulunmaktadır (Yeung, 2004:402; Yavuz, 

2013: 55).Dinin sosyal sermayenin bir kaynağı olarak kabul edilmesi, sosyal 

sermayeyi içsel dinamiklere dayandıran yaklaşımla izah edilebilir. Putnam, Coleman 

ve Fukuyama çizgisinin temsil ettiği bu yaklaşım sosyal sermayenin kaynağı olarak 

topluluk içindeki sosyal ilişkileri biçimleyen değerleri ve inançları ön plana 

çıkarmaktadır (Aslan, Özen, 2006: 136). 

Dinin nasıl bir sosyal sermaye kaynağı olduğunu dünyada başarılmış ve örnek 

gösterilen bazı toplumsal oluşumların hikâyelerine bakarak rahatlıkla anlayabiliriz. 

Tocqueville, “Amerika’da Demokrasi” adlı eserinde bu konuda çarpıcı bazı 

tespitlerde bulunmaktadır (Tocqueville, 1994). Tocqueville bu eserinde demokrasi 

kültürünün yerleşmesinde topluluk ruhunun dinsel temellerine özellikle dikkat 

çekmektedir. Amerika’ya yerleşen ilk göçmenlerin kendi aralarında 

gerçekleştirdikleri “Mayflower akti” olarak bilinen antlaşma metnindeki dinî 

referanslı ifadeler dinin bu toplumsal oluşumdaki etkisini gözler önüne sermektedir 

(Tocqueville, 1994: 36). 

Dinin toplumsal inşadaki rolü sadece ABD’de değil dünyanın çok farklı bölgesindeki 

oluşumlarda kendisini göstermiştir. Örneğin Weber, Batı uygarlığının önemli bir 

başarısı olarak bize tanıtılan endüstriyel kapitalist sistemin ortaya çıkışında dinin 

derin katkılar sağladığı düşüncesindedir. Doğu dinleri de Weber’in sosyolojik 

gözlemlerinin önemli inceleme konuları arasında bulunmuştur (Şan, 2008: 86). 

Weber’e göre ekonomik bir organizasyondan önce dinî, ahlâki ve ideolojik faktörler 

gelir ve söz konusu oluşumun zeminini hazırlar (Ünver, 1988: 5) 

Sosyal sermaye din ilişkisine dair teorik ve alan araştırmasına dayalı çalışmaların 

verilerine göre bu ilişkiyi iki boyutta özetlemek mümkündür. Birincisi yapısal 

boyutta, dini topluluklar/gruplar, tarikat ve cemaatlere katılımın sosyal 

uyum/entegrasyona yaptığı katkı, dolayısıyla sosyal sermayeye etkisi; ikincisi ise 

kültürel bir fenomen olarak dinin/dindarlığın, normlar, kimlik, zihniyet ve dünya 

görüşü üzerindeki etkisi dolayısıyla sosyal sermayeye sebep olmasıdır.(Traunmüller, 

2011: 346; Yavuz, 2013: 58). 

Sosyal sermayenin temel bileşenlerini oluşturan güven, normlar, sosyal ağlar ve 

aidiyet gibi süreçlerin oluşmasında ve işlevselliğinde dinin oynadığı role bakarak din 

ve sosyal sermaye ilişkisini somutlaştırmak mümkün olabilir. 

436



a) Bir Güven Kaynağı Olarak İslam Dini 

Din kurumunun güven üzerine olan “olumlu” ve “olumsuz” etkisine dair birçok teorik 

ve alan araştırmasına dayalı çalışma bulunmaktadır (Tecim, 2011: 65-66). Dinden 

beslenen ahlâki davranışlar, cömertlik, fedakârlık gibi değerler ve topluluk ruhunu 

geliştiren uygulamalar sosyal güven açısından olumlu etkilerdir. Buna mukabil belli 

bir inanç ekseninde oluşan homojenleşmenin bu yapının dışında kalan kesimleri 

ötekileştirme riski bu konunun en olumsuz göstergesi sayılabilir. Dini ağlara entegre 

olan kimselerin daha yüksek bir güven sergilediklerini belirten çalışmalarda aynı dini 

topluluk/grup içinde yer almak en güçlü ve etkili güven kaynağı olarak 

değerlendirilmektedir(Yavuz, 2013: 58). 

İslam dininde güven konusuna verilen önemi yansıtan birçok örnek verilebilir. 

Kur’an’da güven konusu temelde emanet kavramıyla ifade edilmektedir. Nitekim 

Enfâl suresinde geçen şu ayette emanet ve zıt anlamlısı ihanet kelimeleri bir arada 

zikredilmektedir: “Ey iman edenler! Allah’a ve Rasûlüne ihanet etmeyin, bile bile 

kendi emanetlerinize de ihanet etmeyin! (Enfâl, 8/27). Görüldüğü gibi bu ayette 

Allah’a ve peygamberine karşı olan sorumluluklara yönelik ihanet ile insanlara 

emanet edilen diğer konulara yönelik ihanet aynı kategoride zikredilmiştir. 

Dolayısıyla bu ayette geçen emanet kavramı, sorumluluk dairesi içerisinde korunup 

kollanması gereken her şeyi kapsamaktadır. Mesela, bize emanet edilen mal ve 

görevin kötüye kullanılmaması, verilen sözlerin yerine getirilmesi, yapılan 

anlaşmalara sadık kalınması, birey ve toplum sırlarının korunması gibi hususlar 

bunlardan bazılarıdır (Mevdudi, 2005, II: 164). 

İslam inancında bu dine inanan kişilerin temel özelliklerinden birisi güvenilir 

olmaktır. Nitekim birçok hadis kitabında İman konusuyla ilgili hadisler arasında yer 

alan şu hadis-i şerif bu gerekliliğin en açık ifadelerinden biridir: "Müslüman; dilinden 

ve elinden diğer Müslümanların emniyette oldukları kimsedir” (Ahmed b. Hanbel, II. 

163. 192; Buhari, İman 4, Rikak 26; Ebu. Davud, Cihad 12; Tirmizi, İman 12; Nesai, 

İman 9; İbn Hibban, Sahih. I. 227 ). Hatta bu rivayetin bir başka ifadesinde güven 

verilmesi gereken çerçeve daha da genişletilerek, "Müslüman; dilinden ve elinden 

diğer insanların güvende oldukları kimsedir” denilmektedir (Nesai, İman 8). 

İslam dininde inançla temellendirilen bu güven durumunu zedeleyen ve kötüye 

kullanan bütün davranış biçimlerine karşı da bir hassasiyet oluşturulduğunu 

söyleyebiliriz. Bu hassasiyet o kadar ileri boyutlardadır ki yukarıda ifade edildiği 

üzere güvenilir olmak imanla ilişkilendirilirken güven zedeleyici davranışlar da 

nifakla ilişkilendirilmiştir. Nitekim duyulan güvene ihanetle karşılık vermek, yalan 

konuşmak, verilen sözün gereklerini yerine getirmemek gibi davranışlar münafıklığın 

göstergeleri arasında zikredilmiştir. (Bkz. Buhari, İman 24, Mezalim, 17, Cizye 17; 

Muslim, İman 101. 108). 

Ticaret ahlâkıyla ilgili ayet ve hadislerde önerilen davranış biçimlerinde de güvenin 

oldukça merkezi bir konumda olduğu söylenebilir. İstikamet üzere olmayı bütün 

Müslümanların uyması gereken bir prensip olarak belirleyen Kur’an’da (Hûd, 

12/112), ahde vefa (İsra, 17/34), ölçüde ve tartıda hile yapmamak (Mutafifin, 83/1-6) 

haksız yoldan kazanç sağlamamak (Bakara 2/188; Nisa 4/l61; A'raf 7/85) gibi uyarılar 

437



etkili bir şekilde vurgulanmaktadır. Aynı şekilde ticaret ahlakıyla ilgili hadislerde de 

güveni tesis eden tavır ve davranışlar üzerinde ısrarla durulmaktadır. Fikir vermesi 

açısından bu hadislerin birkaç tanesini aktarmakta fayda vardır: 

“Zarar vermek ve zarara zararla karşılık vermek yoktur.” (İbn Mâce, Ahkâm, 17; 

Muvatta', Akdıye, 31). 

“Hiçbiriniz kendisi için istediğini (mü'min) kardeşi için istemedikçe (gerçek) iman 

etmiş olamaz.” (Buhârî, Îmân, 7; Müslim, Îmân, 71). 

“İşçiye ücretini, (alnının) teri kurumadan veriniz.” (İbn Mâce, Ruhûn, 4). 

“Bizi aldatan bizden değildir.” (Müslim, Îmân, 164). 

“Doğru ve emniyetli tâcir (kıyamet gününde) peygamberler, doğrular (sıddıklar) ve 

şehitlerle berâberdir.” (Tirmizî, Büyu‘, 4, III, 515). 

Sonuç olarak aldatmamayı bir inanç ilkesi olarak kabul eden ve muhatabına da bu 

anlamda güvenle bakan bireylerin oluşturduğu bir toplumda güveni temin etmek daha 

az maliyetli olacaktır. İlk İslam toplumu başta olmak üzere Müslümanların kurucu 

rol üstlendiği medeniyetlerde yaşanmış pratikler bu tezin en somut dayanaklarıdır. 

b) Sosyal Normların Bir Kaynağı Olarak İslam Dini 

Sosyal normların kendisinden beslendiği kültürün en esaslı belirleyicilerinden 

birisinin din olduğunu söylemek abartı sayılmaz. İşlevselci sosyoloji kuramına göre 

ahlâkî uzlaşma, toplumsal istikrar ve düzenin oluşması için gereklidir. Ahlâkî uzlaşma 

da, ancak toplum bireylerinin ortak değerleri benimsemesiyle gerçekleşebilmektedir 

(Eren, 2007: 290). Burada, Durkheim’in, toplumsal düzenin kurulması ve devamı 

açısından dinin bireyler ve kurumlar arasındaki birleştirici yönüne yaptığı vurguyu 

hatırlamak gerekir (Giddens, 2005: 16). Özellikle de normatif karakteri haiz gelenek, 

görenek ve ahlak prensipleri gibi gayrı resmi kurallarda dinin etkisini çok daha güçlü 

bir şekilde hissederiz. Çoğunu verili olarak bulduğumuz bu kültürel normların dinden 

kaynağını alıyor olması onların bağlayıcılığını pekiştirmektedir. İnsanların din ve 

inançla olan “gönüllü bağlılık” ilişkisi dinden beslenen normları içselleştirmelerini 

kolaylaştırmaktadır. Böylece sosyal normlar kişileri ahlaki eylemlere sevk eden birer 

iç motivasyon kaynağı işlevi görebilmektedir. 

İslam geleneğinde sosyal hayatı düzenleyen gayrı resmi normların tamamında 

yukarıda bahsedilen ilişkiyi ve etkiyi görebilirsiniz. Aile içi ilişkilerde, komşuluk 

ilişkilerinde, eğitimde, ticarette, vb. yaşamın nerdeyse her boyutunda belirleyici ve 

düzenleyici etkiye sahip sosyal normların özü itibarıyla dinden beslendiğini ve 

insanlar için bağlayıcı olduğunu söylemek mümkündür. Örneğin İslami 

duyarlılıkların yüksek olduğu yerleşim yerlerinde insanlar can ve mal emniyetlerinden 

pek fazla endişe etmezler. Mekke’de namaz saatlerinde dükkânlarının kapısına sadece 

bir perde çekerek mescide giden esnafın kendilerini bu düzeyde güvende 

hissetmesinin tek sebebi hırsızlık cezasının caydırıcılığı değildir. 

c) Sosyal Ağları Örmede İslam Dininin Etkisi 

Din, sahip olduğu toplumsal boyut itibariyle insanların sosyalleşmesinde, topluma 

uymasında çok büyük roller ifa eder (Okumuş, 2014: 443). Dinin sosyal yaşam 

üzerindeki etkisini ele alan çalışmalarda topluca yapılan dini etkinliklerin sebep 

olduğu “grup ruhu” kavramından ve din duygusunun bencilliği frenleyici etkisinden 

438



özellikle bahsedilmektedir (Dönmezer, 1984: 264). Nitekim ilkel dinlerden tek tanrılı 

dinlere kadar tüm inanç sistemlerinde dini pratiklerin inananları birleştirici ve 

aralarındaki bağı güçlendirici bir etkiye sahip olduğu bilinmektedir (Wach, 1995: 71- 

73). Zira dini pratiklerin birinci dereceden faili sadece fertler olmakla birlikte bu 

davranış tarzı (dini davranış) zaruri olarak fertleri aşmakta ve toplum üzerinde çeşitli 

etkiler meydana getirmektedir. Bu etkilerin başında ise aynı ibadetleri yapan 

inananların müşterek tasavvur ve inanca mensup oldukları bilincinin kuvvetlenmesi 

gelmektedir (Freyer, 1964: 35). Kaynağını inançtan alan bağlar toplum fertleri 

arasında iradeli ve gönüllü birlikteliklerin oluşmasına yol açar. Dinden kaynaklanan 

ortak inançları ve değerleri paylaşan toplum fertleri arasında dinî bir gereklilik olarak 

tesis edilen “cemaat” bağları toplum içerisinde güçlü bir sosyal ağ işlevi görmektedir. 

Bunun dışında din, kan bağından ve ortak bir yaşam alanını paylaşmaktan doğan yakın 

ilişkiler konusunda da insanlara ciddi sorumluluklar yüklemektedir. 

İslam dininde inanan kişinin Allah’a, Kitaba ve Peygambere olan bağlılığı kadar, anne 

babası, yakın akrabaları, komşuları vb. kesimlerle olan irtibatını sıkı tutması da ciddi 

bir sorumluluktur. Öyle ki Kur’an’da kulun Allah ile olan ilişkisinden bahseden 

ayetlerde sılay-ı rahim ve arkadaşlık ilişkilerinden doğan sorumluluklar da hemen 

akabinde zikredilmektedir: “Allah ibadet edin ve O’na hiçbir şeyi ortak koşmayın. 

Ana babaya, akrabaya, yetimlere yolculara yakın arkadaşa, yolcuya, ellerinizin 

altında bulunanlara iyi davranın. Allah kendisini beğenenleri ve böbürlenip duranları 

sevmez.” (Nisa,4/36). Hz. Peygamber’in hadislerinde akrabalık, komşuluk ve diğer 

sosyal çevreyle olan ilişkilerle ilgili sorumluluklar çok belirgin bir şekilde dile 

getirilmiştir. Örnek olarak şu hadislere bakılabilir: 

“Cebrail bana komşuya iyilik etmeyi tavsiye edip durdu. Bu sıkı tavsiyeden neredeyse 

komşuyu komşuya varis kılacağını zannettim.” (Buhari, Edeb 28, Müslim, Birr, 140) 

"Komşusu, elinden, dilinden emin olmayan kişi gerçek Mü’min değildir." (Buhari, 

Edeb, 29). 

"Allah'a ve ahiret gününe inanan kimse komşusuna ikramda bulunsun.” (Buhari, 

Edeb, 31). 

"Komşusu açken tok yatan Mü'min değildir." (Hakim, el-Müstedrek II, 15). 

“Müslümanın Müslüman üzerinde beş hakkı vardır: Onunla karşılaştığında selâm 

ver, seni davet ederse icabet et, senden nasihat isterse nasihat et, aksırır da Allah'a 

hamdederse ona yerhamükallah' de, hastalandığında ziyaret et, öldüğünde cenazesini 

takip et”. (Tirmizî, Edeb,1; Nesâî, Cenâiz, 52; İbn Mâce, Cenâiz, I). 

“Sevilmede, merhamet ve şefkatte mü'minleri bir vücut gibi görürsün. O vücudun 

herhangi bir azası rahatsız olursa diğer azalar da onunla beraber ızdırap duyarlar.” 

(Buhârî, VIII, 12). 

İnanan insanların dinî bir sorumluluk olarak oluşturdukları sosyal bağlar beraberinde 

güçlü bir toplumsal etkileşim atmosferi oluşturacaktır. Bu atmosfere giren insanlarda 

ben duygusundan daha çok biz algısı gelişecektir. Böylece toplum içerisinde bilgi 

paylaşımı, güvenli ilişkiler ve sosyal hareketlilikler daha fazla ivme kazanacaktır. 

3. SONUÇ 

Sermayenin madde ötesi boyutunun bir ifadesi olan sosyal sermayenin bileşenleri 

arasında sayılan güven, sosyal normlar, sosyal bağlar ve aidiyet duygusunun 

439



oluşmasında ve işlevsel hale gelmesinde din belirleyici bir kaynaktır. Dinin bu 

konudaki gücü, insanın dinle olan ontolojik ilişkisinden ve dinin sosyal hayatı 

etkilemedeki belirleyiciliğinden kaynaklanmaktadır. Özellikle sosyal sermayenin 

kaynağını oluşturan temel dinamiklerin dinle olan ilişkisi bu konuya dikkatleri 

çekmektedir. İslam dininin bu konuyla ilgili ilkeleri ve düzenlemeleri sosyal sermaye 

için zengin bir kaynak oluşturmaktadır. İnançla birebir ilişkilendirilen güven, sosyal 

hayatı ve sosyal ilişkileri düzenleyen dinî/ahlaki normlar, biz bilincini geliştiren tutum 

ve davranış önerileri vb. hususlar İslam dininin bu konudaki imkânlarını 

oluşturmaktadır. Bireysel anlamda bir Müslüman inancının bir gereği olarak bütün 

ilişkilerinde güvenilir olmak zorundadır. Bireysellik ve Müslümanca yaşam bir arada 

yürüyemez. Her Müslüman toplumsal yaşamın hem içinde olmak hem de pozitif 

katkıda bulunmak zorundadır. İslam’ın en temel ibadeti sayılan namaz bile cemaat 

halinde kılınmayınca tam olarak değerini bulmuş sayılmamaktadır. Her bireye belli 

bazı sorumluluklar yükleyen bu tutum ve davranışlar aslında sosyal sermayeyi 

besleyen birer kaynak hükmündedir. Tarihi süreç içinde İslam toplumlarında 

yaşanmış toplumsal birliktelik örnekleri bu kaynakların nasıl kullanılabileceğine dair 

örneklerdir. Ticaretten sağlığa, eğitimden bayındırlığa kadar toplumsal hizmetlerin 

birçok alanında vakıf mantığıyla yürütülen çalışmalar bu çerçevede 

değerlendirilebilir. 

Dinin sosyal sermayenin oluşumundaki pozitif etkisine karşın, belli bir inanç 

ekseninde oluşan homojenleşmenin bu yapının dışında kalan kesimleri ötekileştirme 

ihtimali bu kaynağın en riskli tarafıdır. Bu riski azaltmak ya da ortadan kaldırmak için 

yapılması gereken en önemli iş insanları bu konularda bilinçlendirmektir. Bunun yolu 

da eğitimdir. İnsanların din konusunda bilinçli tutum ve davranışlar kazanmaları için 

bu konuda programlı bir eğitim almaları gerekir. Aksi halde dinî referanslar 

kullanılarak dinin varlık amacına uymayan tutumlar ve davranışlar insanlara 

benimsetilebilir. 

Yapılan analizler ışığında şöyle bir öneri geliştirilebilir: Nüfusunun büyük bir 

kesiminin Müslümanlığı bir din olarak benimsediği ülkemizde sosyal kalkınmada 

istenen hamleleri gerçekleştirmek için dinî referanslar bir potansiyel olarak 

değerlendirilebilir. Bu potansiyelin değerlendirilmesi sayesinde sosyal kalkınmanın 

başta ekonomik boyutu olmak üzere diğer bütün alanlarında daha az maliyetle daha 

çok kazanım elde etmek mümkün olacaktır. Özellikle güvenlik ve aidiyet 

problemlerinin daha yoğun şekilde gündeme geldiği ve her türlü kalkınma hamlesini 

tökezlettiği bölgelerde insanları yeniden sosyal kalkınmanın birer gönüllüsü haline 

getirmek açısından din güçlü bir kaynaktır. Özellikle örgün ve yaygın eğitim 

kurumlarımızda dinin kaynaklık ettiği güven, sosyal normlar, sosyal bağlar ve aidiyet 

duygusu gibi hususların etkili bir şekilde işlenmesi gerekir. Böylece toplumun 

enerjisini tüketen güvensizlik, dışlanmışlık ve ötekileşme algısı gibi olumsuzlukların 

önüne geçilebilir. 

KAYNAKÇA 

Aktay, Y. (2001). “Karizma, Popüler Kültür ve Faşizm”, Tezkire Sayı:22, Ankara. 

Aktay, Y. (2003). “Amerika’da Sivil Toplum ve Sivil Dinin Değeri”, Sivil Toplum 1 

(4). 

440



Aslan, Z.ve Özen, Ş. (2006). “İçsel ve Dışsal Sosyal Sermaye Yaklaşımları Açısından 

Türk Toplumunun Sosyal Sermaye Potansiyeli: Ortadoğu Sanayi ve Ticaret 

Merkezi Örneği,” Akdeniz Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi 

Dergisi, 12, 130-161. 

Anık, M. (2011). “Sosyal Sermaye Kavramı Işığında Ziya Gökalp’in Düşünceleri 

Üzerine Bir Değerlendirme”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal 

Bilimler Dergisi, Eskişehir, c. 12, sayı: 2, 89-103. 

Aydemir, M. A.(2011). Sosyal Sermaye -Topluluk Duygusu ve Soysal Sermaye 

Araştırması- (1. Baskı). Konya: Çizgi Kitabevi. 

Başak, S ve Öztaş, N. (2010), “Güven Ağbağları, Sosyal Sermaye ve Toplumsal 

Cinsiyet,” Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 12/1, 

27-56. 

Bourdieu, Pierre (2010). “Sermaye Biçimleri”, Derleyenler: M. M. Şahin ve A. Z. 

Ünal, Sosyal Sermaye, Değişim, İstanbul, s. 45-75. 

Buharî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. (1992). el-Câmiu’s-Sahih, İstanbul: 

Çağrı Yayınları. 

Coleman, J. (1998). “Social Capital in the Creation of Human Capital,” The American 

Journal of Sociology, 94, 95-120. 

Coleman, J. S. (2000). Foundations of Social Theory, 3. Baskı, USA: Harvard 

Universty Press. 

E. Dâvud. (1992). es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları. 

Erol, S. I. (2012). “İktisadi Kalkınmada Değerlerin Rolü -İbn Haldun’un 

Perspektifinden-,” Çalışma İlişkileri Dergisi, Temmuz 2012, Cilt 3, Sayı 2, 

Sayfa: 49-65. 

Erselcan, F. (2009). Disiplinlerarası Ortak Bir Çalışma Alanı Olarak Sosyal Sermaye. 

Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 35(2), 248-256. 

Eskicioğlu, O. (2008). İslam ve Ekonomi [http://www.enfal.de/oe2.htm#_ftn9#_ftn9] 

(04. 08. 2016). 

Esmer, Y. (1999). Devrim, Evrim, Statüko: Türkiye’de Sosyal, Siyasal, Ekonomik 

Değerler, İstanbul: TESEV Yayınları. 

Eşki, H. (2009). “Sosyal Sermaye Önemi Üretimi ve Ölçümü Üzerine Bir Alan 

Araştırması,” Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 

Konya. 

Field, J. (2008). Sosyal Sermaye (2. Baskı). (Çevirenler: Bahar Bilgen, Bayram Şen). 

İstanbul. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. 

Fukuyama, F. (2000). Güven: Sosyal Erdemler ve Refahın Yaratılması (Çeviri: Ahmet 

Buğdaycı), İstanbul: İş Bankası Yayınları. 

Fukuyama, F. (2009). Büyük Çözülme: İnsan Doğası ve Toplumun Yeniden 

Oluşturulması. (Çeviren: Hasan Kaya). 2. Baskı, İstanbul: Profil Yayıncılık. 

Freyer, H. (1964), “Din Sosyolojisi”, çev. Turgut Kalpsüz, Ankara: Ankara 

Üniversitesi Basımevi. 

Giddens, A. (2005). Sosyoloji, (Yay. Haz. Cemal Güzel), Ankara: Ayraç Yayınları. 

Gündoğan, N. (2008). Girişimcilik ve Girişim Kültürü, İstanbul: İgiad Yayınları. 

İbn. Mâce. (1992). es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları. 

İbn. Hanbel, A. (1982). el-Müsned, İstanbul: Çağrı Yayınları. 

441



Kangal, N. (2013), Sosyal Sermaye Teorileri ve Sosyal Sermaye Kalkınma İlişkisi: 

Türkiye Örneği, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü, Konya. 

Karagül, M. ve Dündar, S. (2006). “Sosyal Sermaye ve Belirleyicileri Üzerine 

Ampirik Bir Çalışma,” Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi (12), 61-78; 63. 

Karagül, M. ve Masca, M. (2005). “Sosyal Sermaye Üzerine Bir İnceleme,” 

Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1, 37-52. 

Karagül, M.(2010). Tehdit ve Fırsatlarıyla Dünya Ekonomisi, Ankara: Nobel Yayın 

Dağıtım. 

Kavaklıoğlu, M. (2007). Nebevî Bir Mesaj Olarak “Güven/Emniyet”, Hz. Muhammed 

ve Evrensel Mesajı Sempozyumu, 20-22 Nisan 2007 [İslami İlimler Dergisi 

Yayınları], s. 639-652. 

Koç, A. ve Ata, Y. (2012), “Sosyal Sermaye ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: AB 

ülkeleri ve Türkiye Üzerine Ampirik Bir İnceleme,” Süleyman Demirel 

Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C.17, S.1, s.199- 

218. 

Korczynski, M. (2003). “Güven Ekonomi Politiği”. Sosyal Bilimlerde Güven (ed.) 

Ferda Erdem, Ankara: Vadi Yayınları. 

KOSGEB (2005). Ekonomik Kalkınmada Sosyal Sermayenin Rolü, Ekonomik ve 

Stratejik Araştırmalar Müdürlüğü, Ankara. 

Lelandais, G. E. (2004), “Alternatif Küreselleşme Yanlısı Hareketler Özellikleri ve 

Sosyal Sermaye”, Sivil Toplum, Sayı 6-7, Nisan-Eylül 2004. 

Mevdudi, E.Â. (2005). Tefhimu’l-Kur’ân, (trc: Komisyon), İstanbul: İnsan Yayınları, 

Mısırdalı, F. (2006). Örgüt İçi Bilgi Paylaşımında Sosyal Sermayenin Etkisi: Kütahya 

Seramik A.Ş’ de Bir Araştırma, Yüksek Lisans Tezi, Dumlupınar 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya. 

Müslim, E.H. (1992). el-Câmiu’s-Sahih, thk. Muammed Fuad Abdülbâki, İstanbul: 

Çağrı Yayınları. 

Nesâi, E.A. (1992). es-Sünen, İstanbul: Çağrı Yayınları. 

Okumuş, E. (2014). Din ve Sosyalleşme, Turkish Studies - International Periodical 

For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/11 

Fall p. 429-454, Ankara. 

Ören, K. (2007). “Sosyal Sermayede “Güven” Unsuru ve İşgücü Performansına 

Etkisi,” Kamu-İş; İş Hukuku ve İktisat Dergisi,9 (1), 71-90. 

Özcan, B. (2011), Sosyal Sermaye ve Ekonomik Kalkınma, Doktora Tezi, İstanbul 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. 

Özdemir, A. A. (2007). Sosyal Ağ Özellikleri Bakış Açısıyla Sosyal Sermaye ve Bilgi 

Yaratma İlişkisi: Akademisyenler Üzerinde Yapılan Bir Alan Araştırması, 

Yayınlanmamış Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü, Eskişehir. 

Özgener, Ş. (2000). Ekonomik Sistemler ve Ahlâk, Süleyman Demirel Üniversitesi 

İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Y.2000, C.5, S.1, s.175-190. 

Öztaş, N. (2007). “Sosyal Sermayenin Ağbağ Kuram(lar)ı: Dayanışmacı ve Aracı 

Sosyal Sermaye,” Amme İdaresi Dergisi, 40 (3), 79-98. 

Putnam, R. D. (1995), “Bowling Alone: America’s Declining Social Capital”, Journal 

of Democracy, Sayı:6 (1), s.65-78. 

442



Putnam, R. D. (1993). Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy. 

United Kingdom: Princeton University Press. 

Putnam, R. D. (2000). Bowling Alone: The Collapse And Revival American 

Cummunity, New York: Simon and Sch. 

Reyhanoğlu, M. (2006). AR-GE İşbirliklerinde Güven: Ankara’daki Teknoparklarda 

Faaliyet Gösteren İşletmelerde Bir Araştırma, Yayımlanmamış Doktora 

Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. 

Sönmez N. ve Töremen, F. (2003). “Sosyal Sermayeyi Artırma Rolü ve Katkısı 

Bağlamında Polis Davranışları,” Polis Bilimleri Dergisi, 5(3-4): 109-130. 

Suyutî, C. A. (1981). el-Câmius’-Sağîr fi Ehâdîsi’l-Beşîr en-Nezîr, Beyrut: Daru’l- 

Kütübü’l-İlmiyye. 

Şan, M. K. (2007). “Bilgi Toplumuna Geçişte Sosyal Sermayenin Taşıdığı Önem ve 

Türkiye Gerçeği,” Bilgi Ekonomisi ve Yönetimi Dergisi, 2(1), 70-104. 

Şan, M. K. (2008). "Türkiye’de Sosyal Sermaye Kaybının Dini Görünümleri" Bilgi 

(16),1: 74-98. 

Şavkar, E. (2011). Sosyal Sermayenin Unsurları ve Ekonomik Kalkınmayla İlişkisi, 

Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 

Afyon. 

Tan, E. M. (1981). Toplumbilimine Giriş, A.Ü. Eğitim Fakültesi Yayınları, Ankara. 

Tecim, E. (2011). Sosyal Güven Sosyal Sermaye ve Dindarlık Çalışması, Konya: 

Çizgi Kitabevi. 

Tirmizî, E. İ. (1992). es-Sünen, thk. Muammed Fuad Abdülbâki, 

Tocqueville, A. (1994). Amerika’da Demokrasi, (Çev: İhsan Sezal, Fatoş Dilber), 

İstanbul: Yetkin Yayınları. 

Tüylüoğlu, Ş. (2006). “Sosyal Sermaye, İktisadi Performans ve Kalkınma: Bir Yazın 

Taraması”, Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi, Antalya, c. 6, sayı: 12, 14-60. 

Tüysüz, N. (2011). Sosyal Sermayenin Ekonomik Gelişme Açısından Önemi ve 

Sosyal Sermaye Endeksinin Hesaplanması, Uzmanlık Tezi, Kalkınma 

Bakanlığı, Ankara. 

Traunmüller, R. (2011). “Moral Communities? Religion as a Source of Social Trust 

in a Multilevel Analysis of 97 German Regions”, European Sociological 

Review, Oxford University Press, c. 27, sayı: 3, 346-363. 

Günay, Ü. (1988). Max Weber'in Din Sosyolojisindeki Yeri ve Önemi. Erciyes 

Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 6(5), 1-10. 

Yeung, A. B. (2004). “An Intricate Triangle, Religiosity, Volunteering, and Social 

Capital: The European Perspective, the Case of Finland”, Nonprofit and 

Voluntary Sector Quarterly, SAGE c. 33, sayı: 3, 401-422. 

Yavuz, S. (2013). “Sosyal Sermaye ve Din; Sosyal Sermayenin Grup İçi İşbirliği ve 

Eşgüdüme Etkisi Üzerine,” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c. 

12, sayı: 23, 43-76. 

Wach, J.(1995) “Din Sosyolojisi” çev. Ünver Günay, İstanbul: Marmara Üniversitesi 

İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları. 

Weber, M. (1993).Sosyoloji Yazıları (Çeviri: Taha Parla), İstanbul: Hürriyet Vakfı 

Yayınları. 

443



Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı Tarafından Uygulanan 

Kobi Mali Destek Programlarının Firmalar Üzerindeki 

Etkileri 

Öz 

Ömer ARVASİ 1 , Günsu CANTÜRK 2 , Ayşe Kübra DEMİREL 3 

Türkiye’de bölgesel kalkınma ajansları, Avrupa Birliği ile uyum süreci kapsamında 

2006 yılında kurulmuştur. Özel sektör yatırımlarına yönelik olarak düzenlenen 

teşviklerle, ajansların bölgesel kalkınmaya katkıda bulunmaları hedeflenmektedir. 

KOBİ Mali Destek Programları da bu teşvikler kapsamında yer almaktadır. Bu 

çalışmanın amacı; KOBİ Mali Destek Programı kapsamında firmalara verilen 

desteğin, firmalar üzerindeki etkilerinin incelenmesidir. Bu analizin 

gerçekleştirilmesi amacıyla 2009, 2010 ve 2013 yıllarında KOBİ Mali Destek 

Programlarından faydalanmış firmalar üzerinde anket yapılmıştır. Anket sonuçlarına 

göre değerlendirme işlemi SPSS programı kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Yapılan 

araştırmanın sonucunda, ajans desteklerinin firmaların büyümesinde etkin rol 

oynadığı görülmektedir. 

Anahtar kelimeler: Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı, KOBİ Mali Destek 

Programları, Etki Analizi 

The Impact on Companies of SME Financial Support 

Programmes Applied by Eastern Anatolia Development 

Agency 

Abstract 

Regional development agencies in Turkey, has been established in 2006 within 

adaptation period of European Union. Incentives that held for private sector 

investmens, It is aimed agencies to contribute regional development. SME Financial 

Support Programmes are also included in these incentives. The purpose of this study; 

to examine the impact on the companies which had been supported under the SME 

Financial Assistance Programmes. In order to perform this analysis, a survey 

conducted to the companies which had been benefited from SME Financial Support 

Programmes in 2009, 2010 and 2013. According to results of survey, evaluation 

process was carried out using SPSS programme. As a result of this survey, it was 

observed that agencies’ supports had an effective role on companies growth. 

1 

Birim Başkanı, Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı İzleme ve Değerlendirme Birimi, 

omer.arvasi@daka.org.tr 

2 

Uzman, Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı Program Yönetimi Birimi, gunsu.canturk@daka.org.tr 

3 

Uzman, Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı Muş Yatırım Destek Ofisi, kubra.demirel@daka.org.tr ( 

Sorumlu Yazar/ Corresponding Author) 

444



Key words: Eastern Anatolia Development Agency, SME Financial Support 

Programmes, Impact Analysis 

1. GİRİŞ 

Bitlis, Hakkari, Muş ve Van illerinin yer aldığı TRB2 Bölgesi’nde faaliyet gösteren 

Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı (DAKA) tarafından özel sektör yatırımlarını 

desteklemek amacıyla 2009 yılında KOBİ Mali Destek Programı (MDP) için teklif 

çağrısına çıkılmıştır. Bu programa 549 proje başvurusu gerçekleşmiştir ve uygun 

bulunan 74 proje olmuştur. 2010 yılında ise 245 proje başvurusundan 53’ü uygun 

bulunmuştur. 2013 yılında İktisadi Kalkınma Mali Destek Programında (İKMDP) ise 

48 proje başarılı bulunmuştur. Desteklenmeye hak kazanan bu projelerden 126’sı 

tamamlanmıştır. 2009 KOBİ projelerinden 47; 2010 KOBİ projelerinden 29; 2013 

İKMDP projelerinden 15; toplamda 91 (%72) firmaya, verilen desteklerin etkilerini 

görebilmek amacıyla anket uygulanmıştır. 

Bu çalışmanın birinci kısmında ankete katılan işletmelerin mevcut durumlarıyla ilgili 

bilgiler verilmiştir. İkinci kısmında ise kaynakların etkin ve verimli bir şekilde 

kullanılıp kullanılmadığını incelemek amacıyla, Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı 

tarafından verilen desteklerin bu işletmeler üzerindeki etkileri araştırılmıştır. Bu 

araştırma ile istihdamın artırılmasında, ekonomik faaliyetlerin desteklenmesinde, 

firmaların büyümesinde, verilen desteklerin ne kadar etkili olduğu incelenmiştir. 

2. İŞLETMELER HAKKINDA BİLGİLER 

Projeleri tamamlanan 126 işletmeden 91 ine anket uygulanmıştır. Bu işletmeler TRB2 

(Bitlis, Hakkâri, Muş, Van) bölgesinde bulunmaktadır. 

Tablo 1.1: Firmaların Dağılımı 

Firma Sayısı Yüzde Birikimli Yüzde 

Bitlis 19 20,9 20,9 

Hakkâri 11 12,1 33,0 

Muş 21 23,1 56,0 

Van 40 44,0 100,0 

Toplam 91 100,0 100,0 

Destek alan 16 ilçe içerisinde, Tuşba %27,5 ile en çok destek alan ilçedir. Muş 

Merkez, İpekyolu, Tatvan, Bitlis Merkez ve Yüksekova da en çok destek alan 

ilçelerdendir. Ankete katılan işletme sahiplerinden 37 sinin 40-49 yaş aralığında yer 

aldığı, 20-29 yaş aralığında 7; 30-39 yaş aralığında 25; 50 ve üzeri yaş aralığında 22 

işletme sahibi bulunduğu görülmektedir. Van’daki proje sahiplerinin nispeten daha 

eğitimli olduğu söylenebilir. İşletme sahiplerinin 89’u erkek, 2’si kadındır. 

İşletmelerin %83,5’i sanayi sektöründe, %16,5’i ise hizmetler sektöründe faaliyet 


445



Tablo 1.2: İllere Göre Sektörel Dağılım 

İşletmenin 

Faaliyet 

Gösterdiği 

Sektör 

İşletmenin Faaliyet Gösterdiği İl 

Bitlis Hakkâri Muş Van Toplam 

Sanayi 4 12 10 18 36 76 

Hizmetler 7 1 3 4 15 

Toplam 19 11 21 40 91 

Sanayi sektöründe faaliyet gösteren firmaların yaklaşık yarısı Van’da bulunmaktadır. 

Sanayi sektörünün %50’den fazlasını, inşaat malzemeleri imalatı ile metal sanayi 

oluşturmaktadır. Öne çıkan bu iki sektörde, firma sahiplerinin ağırlıklı olarak lise 

mezunu olduğu görülmektedir. 

Şekil 1.1: İmalat Sanayi Dağılımı 

8; 10% 

5; 7% 4; 5% 2; 3% 1; 1% İnşaat malzemeleri imalatı 

6; 8% 

11; 14% 

Bitlis’te metal sanayinin (%34), Hakkâri’de inşaat malzemeleri imalatının (%40), 

Muş’ta metal sanayinin (%44) ve Van’da inşaat malzemeleri imalatının (%36) öne 

çıktığı görülmektedir. 

Tablo 1.3: Hizmetler Sektörünün İller Bazında Dağılımı 


Konaklama ve yiyecek hizmeti 

faaliyetleri 

21; 28% 

18; 24% 

Metal sanayi 

Gıda ürünleri ve içecek 

imalatı 

Mobilya imalatı 

Kauçuk ve plastik ürünlerin 

imalatı 

Tekstil ve giyim ürünleri 

imalatı 


7 0 2 2 11 

Mesleki, bilimsel ve teknik faaliyetler 0 1 1 0 2 

Medya Hizmetleri 0 0 0 1 1 

Matbaa ve Reklamcılık 0 0 0 1 1 

Toplam 7 1 3 4 15 

Hizmetler sektöründe il olarak Bitlis, ilçe olarak Muş Merkez(3), İpekyolu(3), Bitlis 

Merkez(2) ve Ahlat (2) öne çıkmaktadır. Firmaların %73,6’sı kendi mülklerinde; 

4 

Ankete cevap veren ve tarım alanında faaliyet gösteren ancak imalat sanayinde yer alan firmalar ile inşaat 

malzemesi üreten ve inşaat sektöründe olduğunu belirten firmaların cevabı sanayi kısmına eklenmiştir. 

446



%26,4’ü ise kiraladıkları yerlerde faaliyetlerini sürdürmektedirler. Ankete katılan 

firmalar Muş haricinde genel olarak kendi mülklerinde üretim yapmaktadırlar. Muş’ta 

kiralık üretim yeri oranının yüksek olmasında, Malazgirt tarım makineleri ihtisas 

sanayi bölgesinde ve Muş eski tekel depolarında üretim yapan firmaların etkisi 

büyüktür. İmalat sanayinde kiralık bir yerde üretim yapma oranı %80’dir. OSB’de 

(16/18) ve KSS’de (15/15) deki firmaların tamamına yakınının mülkiyeti firmaya 

aittir. 

Şekil 1.2: İllere Göre Mülkiyet Durumu 

50 

0 

5 

6 

11 

2 

35 

13 9 10 

Bitlis Hakkari Muş Van 

Firma Mülkü 

Kiralık 

Muş’ta OSB ve KSS olmasına rağmen, üretim bu alanların dışında gerçekleşmiştir. 

Van’da ise üretim yapan firmaların yaklaşık yarısı, Van OSB’de üretimlerini 

gerçekleştirmektedir. Hakkâri’de OSB olmadığı, Bitlis’te ise henüz firmaların üretime 

geçmediği dikkate alınmalıdır. 

Tablo 1.4: Üretim Yapılan Yer 

Üretim Yapılan Yer 

İşletmenin Faaliyet 

Gösterdiği İl OSB KSS Diğer Toplam 

Bitlis - 2 10 12 

Hakkâri - 3 7 10 

Muş 1 3 14 18 

Van 17 7 12 36 

Toplam 18 15 43 76 

2009 KOBİ MDP yararlanıcılarının %51’i çocuklarının başka bir alana yönelmesini 

talep ederken diğer iki mali destek programı yararlanıcılarında bu oran %25 

seviyelerindedir. Hakkari’de %45, Van’da %42’lik yararlanıcı kitlesi çocuklarının 

aynı işe devam etmemeleri yönünde görüş bildirmişlerdir. Bu oran diğer iki ilde 

yaklaşık %30 seviyesindedir. Ana sektörlere göre ise sanayide %62, hizmetler 

sektöründe %60 oranında yararlanıcı, çocuklarının işletmeyi devralmaları yönünde 

görüş bildirmiştir. İmalat sanayi içerisinde gıda ürünleri ve içecek imalatı yapan 

firmaların %82’si çocuklarının farklı bir sektöre yönelmelerini istemektedir. Tekstil 

ve giyim ürünleri imalatı ile kâğıt imalatı yapan tüm firmalar ise kendi işlerinin 

çocukları tarafından devam ettirilmesini istemektedir. 

447



3. DESTEK SONRASI İŞLETMELERDEKİ DEĞİŞİM 

İşletmelerin ciro değişimine bakıldığında, Ajans desteği sonrasında 28 firma %10-20 

aralığında, firmaların yaklaşık yarısı ise %10-30 aralığında ciro artışı olduğunu ifade 

etmiştir. 

Şekil 2.1: İşletmelerde Ciro Değişimi 

Sanayi sektöründe firmaların yarısı %10-30 aralığında, hizmetlerde firmaların önemli 

bir kısmı 0-%20 arasında bir artış olduğunu ifade etmiştir. İmalat sanayinin alt 

kırılımları sanayideki dağılıma paralellik göstermektedir. 

Tablo 2.1: Ana Sektörlere Göre Ciro Değişimi 

Ciro Artışı 

İşletmenin Faaliyet Gösterdiği Sektör 

Toplam 

Sanayi 

Hizmetler 

0-%4 4 3 7 

%5-%9 8 3 11 

%10-%20 25 3 28 

%21-%29 13 1 14 

%30-%49 14 0 14 

%50-%99 5 3 8 

%100 ve + 7 2 9 

Toplam 76 15 91 

Tablo 2.2: İllere Göre Ciro Değişimi 

Ciro 

Artışı 

14; 15% 

7; 8% 11; 12% 

8; 9% 9; 10% Ciro Artışı 

14; 15% 

28; 31% 


448 

0-%4 

%5-%9 

%10-%20 

%21-%29 

%30-%49 

Toplam 

Bitlis Hakkâri Muş Van 

0-%4 1 2 2 2 7 

%5-%9 4 1 3 3 11 

%10-%20 6 1 6 15 28 

%21-%29 0 0 3 11 14 

%30-%49 2 3 3 6 14 

%50-%99 4 2 1 1 8 

%100 ve + 2 2 3 2 9 

Toplam 19 11 21 40 91 

Firmaların yaklaşık %40’ı, %10-%20 arası net kâr artışı olduğunu belirtmişlerdir. Ana 

sektörler itibariyle sanayideki firmaların %39’u, %10-20 aralığında artış kaydettiği



belirtmiştir. İmalat sanayinin kâr artışı alt kırılımları itibariyle benzerlik 

göstermektedir. Üretim yapılan yer dikkate alındığında OSB de %10-30 aralığında net 

kâr artışı yapan firmaların %50’yi geçtiği; KSS ve diğer yerlerde %10-20 aralığında 

net kâr artışı sağlayan firma oranlarının %40’ı geçtiği görülmektedir. 

Tablo 2.3: İllere Göre Firmalarda Net Kâr Değişimi 


Bitlis Hakkâri Muş Van 

Toplam 

Artış 

yaşanmamıştır 

1 2 3 0 6 

0-%4 2 0 0 3 5 

%5-%9 1 2 5 7 15 

Net Kâr %10-%20 8 2 6 18 34 

Değişimi 

%21-%29 0 0 0 5 5 

%30-%49 5 2 2 2 11 

%50-%99 1 3 2 2 8 

%100 ve + 1 0 2 2 5 

Toplam 19 11 20 39 89 

Firmaların yarısı, aktif büyüklüklerinin %5-%20 aralığında değiştiğini belirtmiştir. 

2009 KOBİ ve 2013 İKMDP’de de bu oran benzerdir. 2010 KOBİ MDP ile 

desteklenen firmaların %24,1’i büyüklüklerinde %30-49 aralığında bir artış olduğunu 

belirtmişlerdir. Hizmetler sektöründe yoğunlukla 0-%20 aralığında bir artış 

görülürken, sanayi firmaları genel olarak %5-20 aralığında bilanço artışı kaydetmiştir. 

Sanayinin alt sektörleri itibariyle gıda ürünlerinin imalatında %10-20 aralığında, 

tekstil sektöründe yoğunlaşma ise %10-20 aralığında ve %100 ve üstünde 

görülmektedir. Kimyasal ürünlerin imalatında %10-20 artışa yoğunlaşma olduğu, 

mobilya imalatında %10-30 aralığında, inşaat malzemelerinde %5-10 aralığında bir 

artışta yoğunlaşma olduğu belirtilmiştir. Hizmetler sektörünün alt gruplarında 

yoğunlaşmanın genel olarak 0-%20 artış aralığında olduğu gözlemlenmiştir. 

Şekil 2.2: Firmalarda Bilanço Değişimi 

12; 13% 

3; 3% 

14; 15% 

9; 10% 

Bilanço Değişimi 

7; 8% 

20; 22% 

26; 29% 

0-%4 

%5-%9 

%10-%20 

%21-%29 

%30-%49 

%50-%99 

%100 ve + 

Müşteri değişimleri incelendiğinde firmaların %25’i, %10-20 aralığında; %54’ü ise 

%5-30 aralığında bir artış yaşadıklarını belirtmişlerdir. 2009 ve 2010 KOBİ MDP’de 

benzer bir durum söz konusu iken 2013 İKMDP’de müşteri sayısındaki artışı %100 

449



ve üzeri olarak belirten firma sayısı %26,7’dir. Bitlis’te %10-20 aralığı, Hakkâri’de 

%50-99 aralığı, Muş ve Van’da %10-20 aralığı ilk sırada yer almaktadır. Üretim 

miktarının %100 ve üzeri artış kaydettiği firma oranı Bitlis’te %18, Hakkâri’de %33, 

Muş’ta %39 ve Van’da %11’dir. Üretim kapasitesindeki artışın 2 kat ya da daha fazla 

olduğunu belirten firma oranı Muş’ta %39, Bitlis’te %36’dır. İmalat sanayinin alt 

kırılımlarına bakıldığında tekstil sektöründeki 5 firmanın 4’ü üretim kapasitesinin 

%100 ve üzeri arttığını belirtmiştir. OSB ve KSS’de faaliyet gösteren firmaların 

yaklaşık %30’u %30-50 aralığında üretim kapasitesi artışı olduğunu belirtmiştir. 

Firmaların %58’i üretim maliyetlerinde bir azalma olmadığını belirtmiştir. %20 ve 

üzeri üretim maliyeti düşüşü firmaların %9’unda gerçekleşmiştir. Üretim 

maliyetlerinde azalma yaşanmadığını belirten firma oranı %82 ile en yüksek Bitlis’te 

iken, en düşük oran %50 ile Muş ilindedir. Azalma yaşanmadığını belirten sanayi 

firmalarının oranı %59 iken, hizmetler sektöründe bu oran %50’dir. 

Tablo 2.48: İşletmelerin Alan Büyüklüklerindeki Değişimi 

İşletmenin Faaliyet Gösterdiği 

Sektör 

Toplam 

Sanayi Hizmetler 

Artış yaşanmamıştır 32 9 41 

İşletmelerin Alan 

Büyüklüklerindeki 

Değişimi 

1-99 metrekare 2 1 3 

100-199 metrekare 7 2 9 

200-299 metrekare 5 0 5 

300-499 metrekare 13 0 13 

500-999 metrekare 4 0 4 

1000 metrekare ve 

+ 

13 3 16 

Toplam 76 15 91 

İmalat sanayinin alt sektörleri arasında TRB2 bölgesine yapılan satışın hem mobilya 

imalatı ve gıda ürünlerinde hem de içecek imalatında oldukça yüksek olduğu 

görülmektedir. Tekstil ve giyim ürünleri imalatı yapan firmalar ile plastik ve kauçuk 

ürünleri üreten firmaların bölge dışına satışları diğer sektörlere göre yüksektir. Ajans 

desteği sonrasında ihracata başlayan firma sayısı Van’da 8, Muş’ta 4 ve Bitlis’te 2 

iken Hakkâri’de destek alan firmaların hiçbiri ihracata başlamamıştır. Tekstil ve giyim 

ürünleri imalatı, metal sanayi ve inşaat malzemeleri imalatı 4’er firma ile ihracatın 

yoğunlaştığı sektörler olmuştur. İhracata başlayan firmaların yarısı OSB de, 1 firma 

da KSS de üretim faaliyetini gerçekleştirmektedir. İhracat yapılan ülke sayısı 14 olup 

Irak, İran ve Almanya’ya ihracat yapan firma sayısı en yüksek seviyededir. Tekstil 

üretimi yapan firmalar başta Almanya olmak üzere Avrupa ve Kuzey Afrika 

ülkelerine ihracat yapmaktadır. İnşaat malzemeleri üreten firmalar Irak ve 

Kafkasya’ya ihracat yaparken metal sanayinde İran, Irak ve Kafkas ülkeleri ön plana 


450



Şekil 2.41: İhracat Yapılan Ülkeler 

8 

6 

4 

2 

0 

7 

İhracat Yapan Firma Sayısı 

4 4 

3 

2 2 2 

1 1 1 1 1 1 1 

Proje uygulamasından önce 1126 olan toplam istihdam, proje uygulamasından sonra 

2244’e yükselmiştir. 91 firmanın 85’i istihdamda artış yaşamıştır. Programın 

uygulanmasından önce 12,37 olan ortalama istihdamın program sonrasında 24,66’ya 

yükseldiği görülmüştür. 

Şekil 2.3: Mali Destek Programlarına Göre İstihdam Değişimi 

MDP'ye Göre İstihdam Değişimi 

504; 45% 

254; 23% 

360; 32% 

2009 KOBİ Mali Destek 

Programı 

2010 KOBİ Mali Destek 

Programı 

2013 İktisadi Kalkınma 


İstihdam artışında %37 ile Van ilk sırada , %32 ile Muş ikinci sıradadır. İlçe olarak 

en fazla değişim Muş Merkez, Tuşba ve Güroymak’ta gerçekleşmiştir. 

Sanayi sektöründe oluşan istihdam %84, hizmetler sektöründe ise %16 

seviyesindedir. İmalat sanayinde istihdama katkı olarak öne çıkan sektör %47 ile 

tekstil ve giyim ürünleri üretimi olmuştur. Tekstil sektörünü, inşaat malzemeleri 

imalatı ve metal sanayi takip etmektedir. Hizmetler sektöründe ise %64 ile konaklama 

ve yiyecek hizmeti faaliyetleri ilk sırada yer almaktadır. 

İstihdam edilen personelin eğitim durumuna bakıldığında Van ve Muş’ta ilkokul 

mezunu çalışanlar ağırlıkta iken Bitlis ve Hakkâri’de lise ve ortaokul mezunu 

çalışanlar ağırlıktadır. Lisans ve üstü eğitime sahip kişilerin istihdamının en düşük 

seviyede olduğu görülmektedir. 

451



Tablo 2.5: İllere Göre İstihdam Edilen Personelin Eğitim Düzeyi 


İlkokul 86 25 312 434 857 

Ortaokul 134 34 98 293 559 

Lise 188 122 146 239 695 

Lisans 21 23 24 51 119 

Lisans Üstü 0 0 0 14 14 

Toplam 429 204 580 1031 2244 

Firmaların %88’inde Ar-Ge personeli çalışmamaktadır. Ar-Ge personeli çalıştıran 

firmalardan 10’u Van’da, 1’i Muş ilinde bulunmaktadır. Firmaların yeni bir yatırım 

düşüncesinin olup olmadığı yönündeki soruya Bitlis’teki firmaların %63’ü, 

Hakkâri’dekilerin %27’si, Muş’takilerin %62’si ve Van’dakilerin %50’si olumlu 

cevap vermiştir. Sanayi firmalarının yarısı, hizmetler sektöründeki firmaların ise 

%67’si yeniden yatırım yapmayı düşünmektedirler. Sanayide tekstil firmalarının 

%100’ü metal sanayinin %72’si yeniden yatırım yapmayı düşünmektedir. Hayır 

cevabının en yüksek olduğu ve yeniden yatırım düşünmeyen sektörler kâğıt ve gıda 

sektörüdür. 

Hizmetler alanında konaklama sektöründe 7 firma tekrar yatırım yapmayı 

düşünmekte, 4 firma ise yatırım yapmamayı düşünmektedir. Üretim yeri firmaya ait 

olan işletmelerin %43’ü yeniden yatırım yapmayı düşünürken, kiralık olarak faaliyet 

gösteren işletmelerde bu oran %79’a yükselmektedir. OSB’deki firmaların yarısı, 

KSS’dekilerin ise %40’ı yeniden yatırım yapmak istemektedir. Ajans desteği ile %10 

ve üzerinde ciro artışı yaşayan firmaların çoğunluğu, ihracata başlayan firmaların 

%71’i tekrar yatırım yapmayı düşünmektedir. 

Ajans desteği ile, üretim yapılan sektör dışındaki bir sektörde üretim yapmayı 

düşünen 14 firma, düşünmeyen 77 firma bulunmaktadır. Bu 14 firmanın 9’u 5-9 yıldır 

faal olarak çalışmalarını sürdürmektedir. Sanayi sektöründe 12 firma, hizmetler 

sektöründe (konaklama) ise 2 firma mevcut sektörü dışında bir yatırım yapmayı 

düşünmektedir. İmalat sanayi içerisinde özellikle 5 firma ile inşaat malzemeleri 

üretimi sektörü ile metal sanayi sektöründe 4 firma sektör değişikliği düşüncesindedir. 

Gıda, kauçuk ve plastik ürünlerin imalatı ile tamir onarım yenileme sektörlerinde 1’er 

firma başka sektöre yatırım yapmayı düşünmektedir. Değişiklik düşüncesi içerisinde 

olan firmaların 4’ü OSB de 3’ü KSS de faaliyet göstermektedir. Mevcut sektörleri 

dışında yatırım yapmayı düşünen firmalar, Hakkâri hariç, faaliyet gösterdikleri illerde 

yatırım yapmayı düşünmektedir. 

Firmaların %26’sı bölge dışı pazarlara erişimin sağlanamaması, %23’ü iç pazarlarda 

üretilen ürüne talebin az olması ve %23’ü bölgesel sorunları sektörde büyümeme 

nedeni olarak göstermişlerdir. Üretim yaptıkları sektörde büyümeme nedenlerini 

Hakkâri’deki firmaların %60’ı bölgesel sorunlara, Van’daki firmaların %50’si bölge 

dışı pazarlara açılamama ve iç pazarda üretilen ürüne olan talebin az olmasına 

bağlamıştır. Muş’ta ise üretilen ürüne iç pazarda talebin az olması %33, bölge dışı 

pazarlara erişim sağlanamaması %22 ve bölgesel sorunlar %22 oranında etkili 

olmuştur. İmalat sanayinin alt kırılımlarına bakıldığında gıda ürünleri imalatı yapan 

452



firmalar bölgesel sorunların, tekstil üreticileri bölge dışı pazarlara erişimin 

sağlanamamasının, inşaat malzemeleri imalatı ve metal sanayi üreticileri iç pazarlarda 

üretilen ürüne talebin az olması ve bölge dışı pazarlara erişimin sağlanamamasının 

sektörel büyümeyi olumsuz etkilediğini belirtmişlerdir. 

Tablo 2.6: Sektörde Faaliyet Gösterme Nedeni 

Sektörde Faaliyet Gösterme Nedeni 

453 

Firma 

Sahibi 

Yüz 

-de 

36, 

3 

Birikimli 

Yüzde 

Bu sektörde “baba mesleği” olarak kuşaktan kuşağa 

üretimimize devam ediyoruz. 

33 36,3 

Sektörde başka yatırımcıları görünce yatırım yapmaya 

karar verdik. 

9 9,9 46,2 

Yatırım yapmadan önce sektörde ticari tecrübemiz olduğu 48, 

44 

için yatırım yapmaya karar verdik. 

4 

94,5 

Memleketimizi yatırım yapma isteği 1 1,1 95,6 

Diğer 3 3,3 98,9 

Sektörde açık olduğunu görüp yatırım yapmaya karar 

verdik. 

1 1,1 100 

Toplam 91 100 

Firmaların %61’i yeniden üretim yapmaya başladıkları varsayıldığında, aynı sektörde 

kalacaklarını belirtmişlerdir. Geriye kalan % 39’un önemli bir kısmı inşaat alanında 

yatırım yapmak istediklerini belirtmiştir. Ticaret, tarım ve hayvancılık, gıda ve 

hizmetler sektörleri diğer öne çıkan sektörlerdir. 

İl bazlı olarak incelendiğinde aynı sektörü seçeceğini belirten firma oranı Bitlis’te 

%72, Hakkâri’de %82, Muş’ta %62 ve Van’da %50 oranındadır. Lisansüstü eğitime 

sahip tüm firma sahipleri ve ilkokul mezunu firma sahiplerinin %67’si sektör 

değiştirmek istemektedir. Sanayi sektöründe faaliyet gösteren işletmelerin %62’si, 

hizmetler sektöründe ise %57’si aynı sektörde kalmak istediğini belirtmiştir. Sanayi 

sektöründe olup da sektör değiştirmek isteyenlerin ilk tercihi inşaat sektörüdür. 

Hizmetler sektöründe ticaret ve inşaat öne çıkmaktadır. İmalat sanayinin alt dalları 

itibariyle aynı sektörde kalmayı en çok tercih edenler metal sanayi (%83), mobilya 

(%75), kauçuk ve plastik ürünlerin imalatıdır (%67). Bununla birlikte bu oranın en 

düşük olduğu sektör gıda ürünleri ve içecek imalatıdır (%18). Hizmetlerde öne çıkan 

sektör olan konaklama faaliyetleri için aynı sektörde kalmak isteyenlerin oranı 

%70’tir. OSB’de faaliyet gösteren firmaların yaklaşık %37,5’i aynı sektörde kalmak 

istediklerini belirtmiştir. Bu oran KSS’deki firmalarda %87’ye çıkmaktadır. Ajans 

desteği aldıktan sonra başka bir kurumda hibe desteği almış firmalardan aynı sektörde 

kalmak isteyenlerin oranı %33 düzeyinde olup destek almamışlarda bu oran %64’tür. 

Firmaların %54’ü (49 firma) için Ajans desteği, yatırım kararını öne almalarını 

sağlamıştır. Firmaların %15’i Ajans desteği olmasaydı yatırım yapmayacaklarını 

ifade etmiştir. 15 firma ise Ajans desteği olmasaydı yine aynı dönemde yatırımlarını 

hayata geçireceklerini bildirmiştir. 

Hakkâri’deki ve Muş’taki firmaların önemli bir kısmı ,%60’tan fazlası, Ajans 

desteğinin yatırım kararını öne almalarında etkili olduğunu belirtmiştir. Bu oran Bitlis 

ve Van firmaları için %47 seviyesindedir. Ajans desteği olmasaydı Van’daki 

firmaların %27’si, Hakkâri’deki firmaların ise %18’si yatırım yapmayacaklarını



belirtmiştir. Sanayideki firmaların %58’i, hizmetler sektöründekilerin ise %33’ü 

Ajans desteğinin yatırım kararını öne çektiğini belirtmiştir. Ajans desteği olmasaydı 

yatırım yapmayacak firma oranı sanayide %14,5, hizmetlerde ise %20 seviyesindedir. 

İmalat sanayide tekstil, kâğıt, tamir onarım ve yenileme alanlarında üretim yapan tüm 

firmalar ile mobilya imalatı yapan firmaların %75’i yatırımlarını Ajans desteği alınca 

öne çektiklerini belirtmişlerdir. OSB de faaliyet gösteren 10 firma (%56) ve KSS de 

üretim yapan 12 firma (%80) Ajans desteğinin yatırım kararını erkene almalarını 

sağladığını ifade etmiştir. 

Tablo 9: İllere Göre Ajans Desteğinin Yatırım Kararına Etkisi 

İşletmenin Faaliyet Gösterdiği 

İl 

Bitli 

s 

Hakkâ 

ri Muş Van Toplam 

Ajans desteği yatırım kararımızı öne 9 7 14 19 49 

Ajans 

Desteğin 

in 

Yatırım 

Kararın 

a Etkisi 

almamıza neden oldu. 

Ajans desteği olmasaydı 

yatırımlarımızı daha geç bir 

dönemde yapacaktık. 

Ajans desteği olmasaydı yatırım 

yapmayacaktık. 

Ajans desteği olmasaydı yine de 

aynı dönemde yatırımımızı 

gerçekleştirecektik. 

4 2 2 5 13 

0 2 1 11 14 

6 0 4 5 15 

Toplam 19 11 21 40 91 

Ajans’ın açacağı KOBİ Mali Destek Programlarına firmaların büyük kısmı (%79) 

tekrar başvuru yapacağını belirtmiştir. Hakkâri’deki tüm firmalar tekrar başvuru 

yapacaklarını belirtirken Van firmaların %80’i, Bitlis firmalarının %79’u ve Muş 

firmalarının %67’si tekrar başvuru yapacağını ifade etmiştir. İmalat sanayide Ajansa 

tekrar başvurmayacaklarını bildiren firmalar; inşaat malzemeleri üretimi (5 firma, 

%24), gıda (4 firma, %36), metal sanayi (4 firma, %22), mobilya üretimi (2 firma, 

%25) ve kâğıt (1 firma, %100) üretimi sektörlerinde faaliyet göstermektedir. 

Hizmetler sektöründe Ajansa tekrar başvurmayacaklarını bildiren 2 firma da 

konaklama sektöründe faaliyet göstermektedir. 

Şekil 2.4: KOBİ Mali Destek Programına Tekrar Başvuru Düşüncesi 

KOBİ Mali Destek Programına Tekrar Başvuru 

Düşüncesi 

Hayır 

; 19; 

21% 

Evet; 72; 

79% 

454



Uygulanan projelerin firmaların kurumsallaşmasına olan etkisi incelendiğinde, 

Bitlis’teki firmaların %68’i daha profesyonel bir ekip kurduklarını dile getirirken 

%5,3’ü kurumsal yapı üzerinde herhangi bir etkinin olmadığını belirtmişlerdir. 

Hakkâri’de firmaların %55’i daha profesyonel bir ekip kurarken %36’sı iş güvenliği 

konusunda daha bilinçli hale geldiklerini ifade etmiştir. Muş’ta firmaların %43’ü daha 

profesyonel bir ekip kurduklarını, %14’ü uzmanlaşmaya gittiklerini, %24’ü iş 

güvenliği konusunda daha bilinçli bir hale geldiklerini belirtirken %19’u kurumsal 

yapılarında herhangi bir değişimin olmadığını ifade etmiştir. Van’da ise firmalar %50 

oranında daha profesyonel bir ekip kurduklarını belirtirken %25 oranında daha bilinçli 

iş güvenliği, %17,5 oranında uzmanlaşma olduğunu belirtmişlerdir. Herhangi bir 

kurumsal katkının olmadığını belirtenler %7,5 düzeyindedir. 

Firmaların iş tecrübeleri dikkate alındığında 20 yaş ve üzeri firmaların %83’ü daha 

profesyonel bir ekip kurduklarını belirtmişlerdir. Metal sanayi ile kauçuk ve plastik 

ürünlerin imalatını yapan firmaların %67’si daha profesyonel bir ekip kurduklarını 

belirtirken inşaat malzemeleri üretimi yapan firmaların %38’i iş güvenliği 

konularında daha bilinçli bir hale geldiklerini ifade etmiştir. 

Şekil 2.5: Proje Uygulamasının Kurumsal Yapıya Etkisi 

Proje Uygulamasının Kurumsal Yapıya Etkisi 

Daha profesyonel bir ekip kurarak 

faaliyetlere devam ettik. 

48 

İşletme iş güvenliği, sigortalı işçi 

çalıştırma konularında daha bilinçli… 

Uzmanlaşmaya giderek iş bölümünü 

belirgin bir hale getirdik. 

Kurumsal yapımıza herhangi bir etkisi 

olmamıştır. 

Etkin bir şekilde danışmanlık 

hizmetlerinden faydalanmaya başladık. 

1 

Ajans desteği alan firmalardan 46 tanesi bu destek neticesinde yeni ürün ya da ürünler 

geliştirdiklerini belirtmiştir. Bu 46 firmanın 12 tanesi 3 yeni ürün, 11 tanesi 6 veya 

daha fazla yeni ürün, 9 tanesi 2 yeni ürün, 8 tanesi 1 yeni ürün, 4 tanesi 4 ürün ve 2 

tanesi 5 yeni ürün üretmeye başlamıştır. Van’da 24 firma, Muş’ta 12 firma, 

Hakkâri’de 6 firma ve Bitlis’te 4 firma yeni ürün üretmeye başlamışlardır. Bu 

firmalardan 13’ü metal sanayinde, 8’i inşaat malzemeleri üretimi, 7’si gıda ürünleri, 

5’i mobilya ve 5’i kauçuk ve plastik ürünlerin imalatında faaliyet göstermektedir. 

Yeni ürün üreten 11 firma OSB’de ve 11 firma KSS’de üretimlerini 

gerçekleştirmektedir. 

8 

13 

21 

0 10 20 30 40 50 60 

455



Şekil 2.6: Ajans Desteğiyle Yeni Ürün Üretimi 

Ajans Desteğiyle Yeni Ürün Üretimi 

Evet; 46; 55% 

Hayır; 37; 45% 

Firmaların yaklaşık %40’ı ürün tanıtımı, satışı gibi amaçlarla fuarlara katıldığını 

%60’ı ise katılmadığını ifade etmiştir. Bu firmaların yaklaşık yarısı Ajans desteği 

aldıktan sonra fuarlara katılım sağlamaya başlamıştır. Ankete katılan Hakkâri 

firmalarının hiçbiri fuarlara katılmazken, Muş’taki firmaların %43’ü, Van’daki 

firmaların %46’sı ve Bitlis’te yer alan firmaların %47’si fuarlara katıldığını 

belirtmiştir. İşletme sahibinin yaşı arttıkça fuarlara katılım eğiliminde düşüş olduğu 

gözlenmiştir. Sanayi sektöründe 28 firma (%37), hizmetler sektöründe ise 8 firma 

(%57) fuarlara katıldıklarını belirtmiştir. Gıda ürünleri üreten 11 firmanın 10’u, 

tekstilde faaliyet gösteren 5 firmanın 4’ü fuarlara katılım sağlamadıklarını 

belirtmişlerdir. İnşaat malzemeleri üreten 9 firma fuarlara katılırken 12 firma 

katılmadığını ifade etmiştir. Metal sanayide 9 firma fuarlara katıldığını, 9 firma 

katılmadığını belirtmiştir. Mobilya imalatı yapan 3 firma fuarlara katılım sağlarken 

5’i katılım sağlamamaktadır. Konaklama hizmeti sunan 10 firmadan 6’sı fuarlara 

katıldığını beyan etmiştir. OSB’de faaliyet gösteren firmaların %78’i (14 firma) 

fuarlara katıldığını belirtmiştir. 

Destek alan firmaların %81’i Ajans destek mekanizmasından memnun olduklarını , 

%19’u memnun olmadıklarını belirtmişlerdir. Destek mekanizmasından memnun 

olmayan 17 proje sahibinden 9 tanesi Ajans mevzuatının ağır prosedürler içerdiğini, 

5 tanesi eş finansman ve teminat zorunluluğunun işletmeyi finansal olarak zorladığını, 

1 tanesi danışmanlık sisteminin yetersiz olduğunu ve 2 tanesi de diğer faktörleri sebep 

olarak göstermiştir. İl özelinde bakıldığında Bitlis’te 3 firma (%16), Hakkâri’de 1 

firma (%9) Muş’ta 5 firma (%24) ve Van’da 8 firma (%20) destek sisteminden 

memnun olmadıklarını ifade etmiştir. Sanayi sektöründeki firmaların %17’si (13 

firma), hizmetler sektöründeki firmaların %27’si (4 firma) Ajans destek 

mekanizmasından memnun olmadıklarını belirtmiştir. İmalat sanayide memnuniyet 

düzeyi en düşük olan sektör 576 ile inşaat malzemeleri üretimi olmuştur. Konaklama 

hizmetlerinde ise 11 firmanın 3’ü memnun olmadığını belirtmiştir. 

456



Şekil 2.7: Ajans Destek Sisteminden Memnuniyet 

Ajans Destek Sisteminden Memnuniyet 

Hayır; 17; 19% 

Evet; 74; 81% 

Firmaların %95’i (86 firma) Ajans desteği aldıktan sonra projeden kaynaklı işlerine 

devam etiklerini belirtmiştir. 1 firma işletmeyi başkasına devrettiğini ve başka sektöre 

geçtiğini belirtmiştir. 1 firma rekabet edemediği için çalışmaları durdurduğunu, 1 

firma sermaye yetersizliği nedeniyle, 1 firma bankalara ve piyasaya olan borçlarını 

çeviremediği için ve 1 firma diğer bir nedenden ötürü işlere devam edemediğini 

belirtmiştir. Bu 5 firmanın 3’ü Muş’ta, 1’i Van’da, 1’i de Hakkâri’de bulunmaktadır. 

4. SONUÇ 

Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı’nın destek verdiği 91 firmaya uygulanan anketten 

elde edilen sonuçlara göre, firmalardaki değişimler değerlendirilmiştir. Destek verilen 

firmaların hepsinin cirolarında artış olduğu gözlenmiştir. Ankete katılan 14 firma 

Ajans desteği sonrasında ihracata başladığını belirtmiştir. Proje sahipleri ile yapılan 

ankete göre, verilen destekten önce 1126 olan toplam istihdam, verilen destekten 

sonra 2244’e yükselmiştir. 91 firmanın 5 tanesi istihdamda gerileme olduğunu 

belirtirken, 1 firmada değişiklik olmamış ve 85 firmanın istihdamında artış 

yaşanmıştır. Ajans desteği alan firmalardan 46 tanesi aldıkları destek neticesinde yeni 

ürün ya da ürünler geliştirdiklerini belirtmişlerdir. Ajans’ın açacağı KOBİ Mali 

Destek Programlarına firmaların %79’u tekrar başvuru yapacağını belirtmiştir. Ajans 

destek sisteminden memnun olan firma oranı %81’dir. Destek sisteminden memnun 

olmayan 17 proje sahibinden 9 tanesi Ajans mevzuatının ağır prosedürler içerdiğini, 

5 tanesi eş finansman ve teminat zorunluluğunun işletmeyi finansal olarak zorladığını, 

1 tanesi danışmanlık sisteminin yetersiz olduğunu ve 2 tanesi de diğer faktörleri sebep 

olarak göstermiştir. Anket sonuçlarına göre verilen desteklerin firmaların 

büyümelerine katkı sağladığı söylenebilir. 

KAYNAKÇA 

Cankorkmaz, Z. (2011). Türkiye’de bölgesel kalkınma ajansları ve bu ajanslara 

yönelik eleştiriler. Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler 

Fakültesi Dergisi, 26, 113-138 

Meydan, M. C. (2014), Kalkınma Ajansı Desteklerinin Değerlendirilmesi: Karşıt 

Durum Etki Değerlendirme Örneği Uzmanlık Tezi. Bölgesel Gelişme ve 

Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü 

Planlama, Programlama ve Koordinasyon Birimi (2014), 2014-2023 Dönemi TRB2 

Bölgesi Bölge Planı 

457

Öz 



Yatırım Teşvik Sisteminin TRB2 Bölgesine Çekilen 

Yatırımlar Açısından Değerlendirilmesi 

Muhammed Ali YILDIRIM 1 , Emine ALPASLAN 2 

2008 Küresel Finansal Kriz dolayısıyla dünya genelinde baş gösteren ekonomik 

daralmanın etkisini minimize etmek, teşviklerin bölgelerarası dağılımını dengelemek 

ve daha etkin bir büyüme sağlamak için hükümet 2009 yılında DPT’nin 2001 yılı 

verileri kullanılarak sosyoekonomik gelişmişlik düzeyine göre bölgesel yatırım teşvik 

paketini uygulamaya koymuştur. Teşvik paketinin istenen sonuçları vermemesi 

üzerine 15 Haziran 2012 tarih ve 2012/3305 sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları 

Hakkında Karar yürürlüğe girmiştir. Bu kapsamda, ülkemizde 2009-2016 yılları 

arasında alınan teşvik belgeleri incelenmiş olup toplam yatırım tutarları ve istihdam 

düzeylerine ait elde edilen istatistiki veriler derlenerek, söz konusu amaç 

doğrultusunda hazırlanan karşılaştırmalı tablolar vasıtası ile TRB2 bölgesinin, 6.bölge 

ve ülke genelinde teşvik sisteminden aldığı pay ortaya konmuştur. Bununa birlikte 

mevcut teşvik sistemi eleştirel bir bakış açısı ile ele alınmış olup yapılacak olan yeni 

düzenlemelerde bölgenin teşvik sisteminden alacağı payın artması amacı ile ilgili 

tespitler yapılmış ve öneriler sunulmuştur. 

Anahtar kelimeler: Yatırım Teşvik Sistemi, Devlet Yardımları, TRB2 Bölgesi 

Yatırımlar 

Abstract 

Due to Global Financial Crisis of 2008 which outbreaked across the World, 

Government has put the regional investment incentive package in 2009,according to 

the level of socioeconomic development using DPT’s data from 2001, in order to 

optimize the impact of the economic recession and to balance the interregional 

distribution of incentives and ensure more effective growth applications. Because of 

not having desired results of stimulus package, in the date of 15 June 2012 new 

Investment In State Aid Decision on No.2012/3305 entered into force. In this context, 

received incentive certificates examined between the years of 2009-2016 and 

statistical data obtained regarding in total investment amounts and employment levels. 

Prepared in accordance with the said purpose , it was demonstrated the incentive share 

of the region of TRB2 across 6th region and in the conutry by the means of 

comperative tables. Therewithal current incentive system has been consiedered with 

a crytical perspective so to increase the Region’s incentive share, recommendations 

and identifications were presented on the new regulations that will be made. 

Keywords: Investment Incentive System, State Aids, TRB2 Region 

1 

Uzman, Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı (DAKA) Muş Yatırım Destek Ofisi, ali.yildirim@daka.org.tr 

(Sorumlu Yazar/Corresponding Author) 

2 

Uzman, Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı (DAKA) Muş Yatırım Destek Ofisi, 

emine.alpaslan@daka.org.tr 

458



1. GİRİŞ 

Devletin teşvik politikaları, ülkede gelişmesi hedeflenen sektörlerden istihdam 

politikalarına, ülke içinde gelişmişlik farklarından iç göçün yönüne kadar birçok 

sosyal ve ekonomik unsuru şekillendirmeyi amaçlar. Bu kapsamda maddi olarak 

verilen destekler teşvik tedbirleri, yatırımlarda doğrudan devlet yardımları, kredi ve 

faiz destekleri gibi farklı başlıklarda olabilmektedir. 

2009 yılından önce uygulanan teşvik sistemlerinde destekler, sektörel öncelikler 

gözetilmeden dağıtılmıştır. 2009 yılından sonra ise illerde desteklenecek yatırımların 

hangi sektörlerden olması gerektiği belirlenmiştir. İlgili sektörlerin dışında kalan 

faaliyetlerin, bölgesel teşviklerden yararlanmasının önü kesilmiştir. 2012’de 

uygulamaya konulan yeni sistemde ise sektörel önceliklendirmenin devam ettiği 

görülmektedir. Bu bağlamda tek istisna ise sosyo-ekonomik açıdan en az gelişmiş 

bölge olan ve her sektörün teşvikle destekleneceği TRB2 bölgesinin de içinde olduğu 

6. Bölge destekleridir. 2012 yılında bölgesel gelişmişlik farklarını azaltmanın yanında 

küresel ekonomik gelişmelere ayak uydurmak ve ülkenin mali ve ekonomik gelecek 

stratejisini oluşturmak için yeni bir teşvik sistemi uygulamaya konmuştur. 

TRB2 bölgesi istatistiki bölge sınıflandırılması esasına göre yeni teşvik sistemi 

açısından 6.bölgede yer almaktadır.Bu çalışma ile, son sekiz yılın teşvik unsurları 

tahlil edilerek yeni teşvik sisteminin TRB2 bölgesindeki yansımaları 

değerlendirilecektir.Yapılacak değerlendirmeler neticesinde teşvik 

uygulamalarından, bölgenin istenilen düzeyde yatırım çekebilmesi ve teşvik belgesine 

dayalı yatırımların artması için yeni teşvik sistemi araçları için önerilerde 

bulunulacaktır. 

2. TÜRKİYE’DE UYGULAMAYA KONULAN ÇEŞİTLİ TEŞVİK 

UYGULAMALARI VE BÖLGESEL EŞİTSİZLİKLER 

Kamu yardımları bölgesel kalkınma politikalarının önemli araçlarındandır ve 

teşviklerle ekonomiye müdahale etmek modern devletlerin ortak özelliklerindendir. 

Hükümetler teşviklerle vergisel avantajlar sağlayarak yatırım maliyetlerini belirli 

bölgelerde düşürmekte, böylelikle finansman ihtiyacını azaltarak yatırımcıların o 

bölgeye belirli sektörlerde yatırım yapmasını kolaylaştırmaktadır (Yönetim ve 

Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 2013). Böylece kamu, yatırımcıların yatırım 

kararlarını etkileyip faaliyetlerini yönlendirebilmektedir. 

Türkiye’de 1923-1950 yılları arasında ülke geneli sosyo-ekonomik açıdan çok kötü 

bir durumda olduğu için bölgesel değil ulusal bir kalkınma planı uygulanmıştır. Bu 

yıllarda, İstanbul ve İzmir ile bu illere yakın şehirler sermaye birikimi ve ticari gelenek 

olarak önde gelen şehirler olmuştur. Zamanla bu iller ve yeni gelişen birkaç il arasında 

olan Ankara, Adana, Kocaeli gibi iller sermaye birikiminin olduğu iller olmaları 

nedeniyle emek göçüne sahne olmuşlardır (GÜLEN, 2004). Böylece bu illerde 

sermaye birikimi daha fazla artmış, bu iller ve çevrelerindeki iller zamanla daha da 

gelişmiştir. Bu durum ilerleyen dönemlerde bölgeler arası gelir farkının artmasına 

neden olmuştur. 

459



1950-1960 arasında liberal politikaların etkisiyle özel kesimin yatırımları, sermaye 

birikiminin olduğu illere ve Marmara Bölgesi’ne yoğunlaşmıştır. Bu dönemde, 

ülkenin doğusu özel yatırımlardan da kamu yatırımlarından da yeterince 

faydalanamamıştır (DPT, 2000). 1960 yılında DPT’nin kurulmasıyla planlı 

ekonomiye geçilmiş, 1960 yılına kadar dar alanda uygulanan tedbir ve teşvikler 

zaman içerisinde geliştirilmiş ve daha geniş alanda uygulanmıştır (ERDAL ve 

KARAGÖL, 2013). 

2000’li yıllarla birlikte, bölgesel politikalar, gelişmişlik farklarının giderilmesinin 

yanı sıra bölgelerin rekabet gücünü arttırmakla birlikte ekonomik ve sosyal 

bütünleşmeyi hedeflemiştir. Sosyoekonomik farklılıklar günümüzde Türkiye’nin 

önemli sorunları arasında yer almaktadır. Büyük ve gelişmiş illerde yoğunlaşma 

devam etmektedir. 2008 yılı ve Düzey-2 bölgeleri itibariyle ilk beş bölgenin GSKD’e 

katkısı %55,5 iken, son dört bölgenin katkısı %4,4 düzeyindedir (Kalkınma Bakanlığı, 

2013). 

Türkiye’de son yıllarda uygulanan kalkınma programları teşviklerle desteklenmiştir, 

böylelikle ekonomik büyüme ve istihdam açısından önemli sonuçlar elde edilmiştir. 

Türkiye’de teşvikler Cumhuriyet’in erken dönemlerinde yerli sermayeyi özendirmek 

ve geliştirmek için kullanılmıştır. İlerleyen dönemlerde vergi ve gümrük tarifelerinde 

düzenlemeler yapılmış, dışa bağımlılığın azaltılması hedeflenmiştir.1960’dan sonra 

planlı ekonomiye geçişle birlikte teşvikler zamanla daha etkin sağlanmaya başlamıştır 

(ERDAL ve KARAGÖL, 2013). 

1980’li yıllar bölgesel ve sektörel gelişmeleri teşvik eden uygulamalardan oluşmuştur. 

2000’lere kadar yapılan teşviklerde, teşviğin analizinin iyi yapılmaması nedeniyle 

teşvik uygulamaları başarılı olamamıştır. 2000 sonrası analizler bölge bazlı yapılmış, 

sosyo-ekonomik durum analiz edilerek buna uygun sektörler belirlenebilmiştir 

(ERDAL ve KARAGÖL, 2013). 

2009 yılına gelindiğinde ise bölgesel ve sektörel öncelikler dikkate alınarak bir teşvik 

sistemi hazırlanmıştır. Etkinliğin sağlanabilmesi adına özel sektör için sektörel, 

bölgesel ve ölçeksel sınırlamalar yapılmıştır. Kümelenmenin sağlanması, teknoloji ve 

Ar-ge gücü yüksek büyük ölçekli yatırımların sağlanması hedeflenmiştir (ESER, 

2011). 

2009 yılında üç yıl boyunca yürürlükte kalan sistem, karşılaşılan yeni ekonomik 

ihtiyaçlar ve uygulamadaki aksaklıkları dikkate alacak şekilde ve arttırılan destek 

unsurları ile 2012 yılında yeniden düzenlenmiştir. Ekonomik riskleri bertaraf etmek 

ve yüksek büyüme oranlarının devamlılığını sağlamak, ithalatı ikame etmek ve dış 

kaynakları kullanmak için var olan teşvik sistemini daha avantajlı hale getiren ve 

teşvik unsurlarını arttıran Ekonomi Bakanlığı tarafından hazırlanan yeni teşvik sistemi 

ile ilgili düzenlemeler, 6322 sayılı Yasa ile 15.06.2012 tarihinde, Yatırımlarda Devlet 

Yardımları Hakkında Bakanlar Kurulu Kararı olarak 19.06.2012 tarihinde Resmi 

Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. 20.06.2012 tarihinde ise Yatırımlarda 

Devlet Yardımları Hakkında Kararın uygulanmasına İlişkin Tebliğ yayımlanmış, 

böylece yeni teşvik isteminin yasal altyapısı tamamlanmıştır. Böylelikle Cumhuriyet 

tarihinin en kapsamlı teşvik kanunu ile, ülkede rekabet gücünün, üretimin ve özellikle 

460



istihdamın artırılmasını, katma değeri, teknoloji ve AR-GE değeri yüksek stratejik 

yatırımlara yönlenilmesini ve bölgesel gelişmişlik farklarının giderilmesini sağlamayı 

ve ekonomimizin ithalata olan bağlılığını azaltmayı hedeflenmiştir. 

a. 2009/15199 Sayılı Teşvik Sistemi 

16 Temmuz 2009 tarih ve 27290 sayılı bakanlar kurulu kararı ile resmi gazetede 

yayımlanan 15199 sayılı teşvik sisteminin amacı; “Kalkınma Planları ve Yıllık 

Programlarda öngörülen hedefler ile uluslararası anlaşmalara uygun olarak, 

tasarrufları katma değeri yüksek yatırımlara yönlendirmek, üretimi ve istihdamı 

artırmak, yatırım eğiliminin devamlılığını ve sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak, 

uluslararası rekabet gücünü arttıracak teknoloji ve araştırma-geliştirme içeriği yüksek 

büyük ölçekli yatırımları özendirmek, doğrudan yabancı yatırımları artırmak, bölgesel 

gelişmişlik farklılıklarını gidermek, çevre korumaya yönelik yatırımlar ile araştırma 

ve geliştirme faaliyetlerini desteklemektir” (Ekonomi Bakanlığı, 2009) olarak 

açıklandı. 

Yeni sistemde, teşvik uygulaması açısından Düzey II seviyesindeki 26 bölge, SEGE 

kullanılmak suretiyle sıralanmıştır. Sıralama neticesinde, Düzey II bölgeleri dört 

gruba ayrılmıştır. Bu çerçevede Marmara ve İç Anadolu’nun kuzeybatısı ile İzmir 

birinci grupta yer alırken, Ege ve Akdeniz sahil bölgeleri ikinci grupta yer almıştır. 

Ege ve Akdeniz Bölgelerinin iç kesimleri ile İç Anadolu’nun büyük bir kısmı ise 

üçüncü grup kabul edilmiştir. Son olarak Doğu Anadolu Bölgesinin tamamı, 

Güneydoğu Anadolu Bölgesinin büyük çoğunluğu, Doğu Karadeniz Bölgesinin 

tamamı ve Kastamonu-Çankırı-Sinop Düzey II bölgesi dördüncü grup olarak 

tanımlanmıştır. 

Bu sınıflandırmaya göre Türkiye’nin yüz ölçümü bakımından büyük çoğunluğu 

üçüncü ve dördüncü gruplarda yer almıştır. 2009/15199 sayılı Yatırımlarda Devlet 

Yardımları Hakkında Karar’da teşvikler genel teşvik, bölgesel ve büyük ölçekli olarak 

3 gruba ayrılırken, belirtilmiş olan destek unsurları gümrük vergisi muafiyeti, Katma 

Değer Vergisi istisnası, vergi indirimi, sigorta primi işveren hissesi desteği, yatırım 

yeri tahsisi ve faiz desteği olarak belirlenmiştir. 

b. 2012/3305 Sayılı Teşvik Sistemi / Mevcut Teşvik Sistemi 

2009 yılında uygulanmaya konulan teşvik sistemi bölgesel farklılıkların giderilmesini 

amaçlamaktaydı. Dolayısıyla, teşvik unsurları en geniş şekilde dördüncü bölgede yer 

alan ve ağırlıklı olarak Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi illerini kapsamakta idi. 

Ancak, 2009/15199 sayılı Karar ile uygulamaya konulan teşvik sisteminin beklenen 

yeterli faydayı sağlamadığı görülmüştür. Mevcut teşvik sistemine yönelik değişiklik 

taleplerinin artması ile yeni bir bölgesel harita oluşturarak ve desteklenen sektörleri 

tekrardan ele alarak, en az gelişmiş bölgelere sağlanan teşvik desteğinin arttırılması 

hedeflenmiştir. Bunlarla birlikte 2011 yılı sonu itibariyle azalan destek oran ve 

sürelerinin arttırılması; stratejik ve teknolojik dönüşümü sağlayacak yatırımların 

desteklenmesi ve yatırım döneminde vergi indirimi talepleri de dikkate alınmıştır. 

Böylelikle yeni teşvik sistemi yatırım döneminde vergi indirimi, yeni bölgesel harita, 

2011 sonu itibariyle azalan destek oran ve sürelerinin artırılması, desteklenen yatırım 

konularının gözden geçirilmesi, stratejik ve teknolojik dönüşümü sağlayacak 

461



yatırımların desteklenmesi ve en az gelişmiş bölgelerde, yatırımlara sağlanan destek 

miktarının artırılması şeklinde ortaya çıkmış ve yeni bir teşvik sistemine ihtiyaç 

duyulmuştur. Bu bağlamda, Hükümet tarafından 05.04.2012 tarihinde yeni bir teşvik 

sisteminin ana hatları ile açıklanmıştır (Ekonomi Bakanlığı, 2012). Yeni teşvik paketi 

ile Türkiye’nin en büyük sorunu olan cari açığın azaltılması, ara malı üretiminin, ileri 

teknoloji yatırımlarının ve stratejik özellikli yatırımların desteklenmesi 

amaçlanmıştır. Yeni Teşvik Sistemi’nin hedefleri; cari açığın azaltılması amacıyla 

ithalat bağımlılığı yüksek olan ara malı ve ürünlerin üretiminin artırılması, en az 

gelişmiş bölgelere sağlanan yatırım desteklerinin artırılması, bölgesel gelişmişlik 

farklılıklarının giderilmesi, destek unsurlarının etkinliğinin artırılması, kümelenme 

faaliyetlerinin desteklenmesi ve teknolojik dönüşümü sağlayacak yüksek ve ortayüksek 

teknoloji içeren yatırımların desteklenmesi olarak sıralanmıştır. Yeni teşvik 

sisteminde, 2009/15199 sayılı Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar’da 

belirtilmiş olan destek unsurları olan gümrük vergisi muafiyeti, Katma Değer Vergisi 

istisnası, vergi indirimi, sigorta primi işveren hissesi desteği, yatırım yeri tahsisi ve 

faiz desteğine ilave olarak Gelir Vergisi Stopajı Desteği ve Sigorta Primi İşçi Hissesi 

Desteği, İndirimli Kurumlar Vergisinin Yatırım Döneminde de Uygulanması ve 

stratejik yatırımlara KDV iadesi desteği öngörülmüş ve söz konusu destek unsurlarına 

ilişkin ilgili kanunlarda değişiklik ya da ilave yapılması gerektiği ortaya çıkmıştır. 

2012’de yürürlüğe giren Yeni Teşvik Sisteminin; genel teşvik uygulamaları, bölgesel 

teşvik uygulamaları, büyük ölçekli yatırımların teşviki ile stratejik yatırımların teşviki 

şeklinde dört farklı teşvik unsuru içerdiği görülmektedir. 

Yeni teşvik sistemi ile il bazlı uygulamalara geçilmekle belirlenen bölgelerde yer alan 

Organize Sanayi Bölgeleri’nde yapılacak yatırımlar, sektörel işbirliğine dayalı 

yatırımlar ve Ar-Ge ve çevre yatırımları ile büyük ölçekli yatırımlar için daha 

kapsamlı ve avantajlı teşvik unsurları sağlanmıştır. Yine teşvik sistemiyle ilk defa 

stratejik ve öncelikli yatırımlar için farklı teşvik uygulamaları geliştirilmiştir. 

i. Genel Teşvikler 

Bölgesel, büyük ölçekli ve stratejik yatırımlar ile yayımlanan yönetmelikte yer alan 

teşvik edilmeyecek yatırım konuları ve teşviki belli şartlara bağlı yatırım konuları 

hariç olmak üzere, bölgeler için belirlenen sabit yatırım tutarları ve üzerindeki 

yatırımlar bölge ayrımı yapılmaksızın gümrük vergisi muafiyetinden, katma değer 

vergisi istisnasından, gelir vergisi stopajı desteğinden ( 6. Bölgede gerçekleştirilecek 

yatırımlar için) yararlanabilmektedir. Genel teşvik sisteminde asgari yatırım tutarı; I. 

ve II. bölgelerde 1 Milyon TL iken diğer bölgelerde 500 Bin TL’dir. 

ii. Büyük Ölçekli Yatırımlar 

Büyük ölçekli yatırımlar rekabet üstünlüğü sağlayabilecek yatırımlardır. Büyük 

ölçekli yatırımların teşviki için daha yüksek oranlı vergi indirimi uygulanmıştır. Söz 

konusu yatırımlar için, yatırım konularının yanı sıra asgari yatırım tutarları da önem 

arz etmektedir. Örneğin, rafine edilmiş petrol ürünleri imalatı için asgari yatırım tutarı 

1 milyar TL iken, kimyasal madde ve ürünleri imalatı, liman ve liman hizmetleri 

yatırımları asgari 200 milyon TL’dir. 

462



Yatırım yeri tahsisi, KDV istisnası ve gümrük vergisi muafiyeti, vergi indirimi ile 

sigorta primi işveren hissesi desteği büyük ölçekli yatırımlar için altı bölgede de 

sağlanmaktadır. Gelir vergisi stopaj desteği ile Sigorta primi işçi hissesi desteği I., II., 

III., IV., ve V. bölgeler için yokken, altıncı bölge için 10 yıllık süre ile 

desteklenmektedir. Vergi indirimi-yatırıma katkı oranı ile sigorta primi işveren hissesi 

desteği yatırımın organize sanayi bölgesi içerisinde olup olmamasına göre değişiklik 


iii. Stratejik Yatırımlar 

Stratejik yatırımlar, cari açığın azaltılmasını hedeflemektedir. Stratejik yatırımların 

teşvikinden faydalanabilmek için %50’si ithalatla karşılanan ara malı veya ürünlerin 

asgari 50 milyon TL yatırımla ve son bir yıl içerisinde gerçekleşen toplam ithalat 

tutarının 50 Milyon ABD dolarının üzerinde olması gerekmektedir. Stratejik 

yatırımlar için KDV istisnası, gümrük vergisi muafiyeti, yatırım yeri tahsisi vardır. 

KDV iadesi desteği 500 milyon TL’nin üzerindeki yatırımlar için sağlanmaktadır. 

Yatırıma katkı oranı %50 olarak belirlenmiştir. Sigorta primi işveren hissesi desteği 

destek süresi ilk beş bölge için 7 yıl iken 6. Bölge için 10 yıldır. Gelir vergisi stopaj 

desteği ile sigorta primi işveren hissesi desteği sadece 6. Bölge için ve 10 yıllık 

sağlanmaktadır. 

iv. Bölgesel Teşvik Uygulamaları 

Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin temel sorunları arasında yer alan bölgeler arası 

gelişmişlik farkını Türkiye’de azaltmak adına uygulana teşvik desteğidir. Böylece az 

gelişmiş bölgelerdeki yatırımların artması ile Türkiye’nin genel üretim kapasitesi ve 

ihracatının artması hedeflenmektedir. 

Bölgesel teşvik uygulamaları faiz desteği ile vergi indirimi (yatırıma katkı oranı) 

açısından büyük ölçekli yatırımlardan ayrılmaktadır. Büyük ölçekli yatırımların 

teşvikinde hiçbir bölge için faiz desteği söz konusu değilken, bölgesel teşvik 

uygulamalarında sadece I. ve II. Bölge için faiz desteği uygulanmaz, III. IV. V. ve 

VI. bölgeler için uygulanır. Vergi indirimi açısından büyük ölçekli yatırımlar daha 

cazip görünmektedir, zira Vergi indirimi-yatırıma katkı oranı I.II. III. IV. V. ve VI. 

Bölge için sırasıyla; OSB dışı 15, 20, 25, 30, 40, 50 iken OSB içi 20, 25, 30, 40, 50, 

55’dir. Görüldüğü üzere yatırım OSB içerisinde yapıldığında, bir alt bölgenin 

desteğinden faydalanılmaktadır. 01.01.2016 itibari ile 6.bölge için güncellen oranlar 

aşağıdaki tablo da sunulmuştur. 

463



Tablo-1: 6.Bölge Bölgesel Destekler 

31.12.2015'den önce 

Yatırıma Başlama Tarihi 

01.01.2016'dan sonra 

Vergi İndirimi OSB İçi OSB Dışı OSB İçi OSB Dışı 

Yatırıma Katkı Oranı (%) 55 50 40 45 

Vergi İndirimi Oranı (%) 90 90 90 90 

Sigorta Primi İşveren Hissesi 12 Yıl 10 Yıl 9 Yıl 7 Yıl 

Faiz Desteği 

TL Kredisi (puan) 7 7 

Dış / Döviz Kredisi (puan) 2 2 

Yatırım Yeri Tahsisi 

KDV İstisnası 

Bölgesel Desteklerden yararlanacak tüm yatırımlar 

Tüm sektörlerdeki Teşvik Belgeli Yatırımlar 

Gümrük Vergisi Muafiyeti Tüm sektörlerdeki Teşvik Belgeli Yatırımlar 

Bölgesel Asgari Sbt Yatırım 

500.000 TL 

Tutarı 

Kaynak: Ekonomi Bakanlığı, 2016 

3. 2009/15199 SAYILI TEŞVİK VE 2012/3305 SAYILI TEŞVİK 

SİSTEMİNİN KARŞILAŞTIRILMASI 

Türkiye’de 2009 yılından önce uygulanan teşvik sistemlerinin tümünde bölgesel 

destekler, sektörel öncelikler gözetilmeden dağıtılmıştır. 2009 yılında uygulamaya 

başlanan sistemle Türkiye’nin illeri, DPT’nin 2001 yılı verileri kullanılarak sosyoekonomik 

gelişmişlik düzeylerine göre dört farklı gruba ayrılmıştır. Destek araçları 

ve miktarları, illerin bulundukları bölge grubuna ve sektörlere göre farklılaştırılmıştır. 

Böylelikle İlgili sektörlerin dışında kalan faaliyetlerin, bölgesel teşviklerden 

yararlanmasının önü kesilmiştir. 2012’nin 3. döneminden itibaren yürürlüğe giren 

yeni sistemde ise iller kendi arasında 6 bölgeye ayrılmış ve destek unsurlarından 

yararlanma kriterleri bu sınıflandırmaya göre güncellenmiştir. Bu bağlamda en önemli 

destek sosyo-ekonomik açıdan en az gelişmiş bölge olan ve her sektörün teşvikle 

destekleneceği 6. Bölgeye verilmiştir. 

Bundan önceki teşvik sistemlerinde yer verilmeyen, tüm sektörleri pozitif etkileme 

potansiyeli bulunan eğitim, ulaştırma gibi yatay alanların her bölgede öncelikli 

yatırımlar olarak desteklenmesine yeni teşvik paketi kapsamında yer verilmiştir. 

Ulaştırma, test merkezleri ve eğitim yatırımlarına öncelik verilerek, Türkiye’nin 

rekabet gücünü kalıcı olarak arttırması beklenen alanlarda gelişme kaydedilmesi 

amaçlanmıştır. Özel sektörün okul yatırımları, eğitimde fiziki kapasitenin 

arttırılmasını sağlayarak, Türkiye’nin eğitim kalitesi ve okullaşma oranının artmasına 

katkı sunabilir. Ulaştırma alanındaki yatırımların desteklenmesi ise bölgelerin 

bağlantı düzeyini arttırarak lojistik maliyetleri azaltabilir (Çağlar, 2012). 

Yeni teşvik paketini öncekilerden farklılaştıran bir diğer unsur da Organize Sanayi 

Bölgeleri’ne yönelik ilave destekleme kalemleridir. Son 14 yıldır uygulanan, 

teşviklerden yararlanan yatırımcılara OSB’lerden bedelsiz arsa tahsisi uygulamasına 

464



yeni sistemde de devam edilmektedir. Önceki sistemlerden farklı olarak, OSB’lerde 

yatırım yapmanın daha cazip hale getirilmesi amacıyla buralarda gerçekleştirilecek 

yatırımların, bulundukları ilin yer aldığı bölgenin bir altındaki bölgede geçerli olan 

destek oranlarından faydalanması kararlaştırılmıştır. En alt bölge olan 6. Bölge 

OSB’lerinde yapılan yatırımların ise teşviklerden yararlanma süreleri, OSB dışındaki 

yatırımlara kıyasla arttırılmıştır. 

Son olarak, bundan önceki teşvik sistemlerinin tümünde, özel sektörün kamusal 

desteklerden faydalanması, yatırım dönemi sonunda mümkün olmaktaydı. 

Teşviklerin etkinliğini azaltan bu uygulama, özel sektör tarafından sıkça 

eleştirilmekteydi. 2012 yılındaki değişiklikle birlikte, özel sektörün kamusal 

desteklerden yatırım aşamasında faydalanmasının önü açılmış oldu. Böylelikle 2009 

yılındaki teşvik siteminden farklı olarak, vergi indiriminin işletme aşamasında değil 

de yatırım aşamasında yapılabilmesi sağlanmıştır. Bunun yanısıra yatırıma katkı 

tutarının belirli bir kısmının, yatırımcının diğer tüm faaliyetlerinden elde edilecek 

gelirler üzerinden uygulanabilmesinin önü açılmıştır. Bir diğer ifadeyle, gelişmiş 

bölgelerdeki faaliyetlerden doğan vergi yükümlülüklerini azaltarak, az gelişmiş 

bölgelere yatırım yapmak cazip hale getirilmiştir. 

Tablo1’e bakıldığında 2012 yılından itibaren Türkiye genelinde bölgesel teşvik 

uygulamaları başvurularının ciddi oranda arttığı görülmektedir. 6. Bölge ve TRB2’de 

de artışlar gözlenmiştir. 2012 teşvik sisteminden sonra 6. Bölgede, bir tanesi TRB2’de 

olmak üzere 2 tane büyük ölçekli yatırım için Ekonomi Bakanlığı tarafından teşvik 

belgesi düzenlenmiştir. Stratejik yatırımlar Türkiye’de 2012’nin 3. ve 4. Döneminde 

2 tane iken 2013’de 10 başvuru ile en yüksek başvuru sayısına ulaşmış, ardından azalış 

göstermekle birlikte her sene belge düzenlenebilmiştir. Fakat ne 6. Bölgede ne de 

TRB2’de stratejik yatırımlar için belge düzenlenmemiştir. 2012 sonrasında ise 

yatırımcıların bölgesel desteklerden faydalanmak adına TRB2’de genel teşvik 

uygulamasından ziyade bölgesel teşviklere kaydığı görülmektedir. 

Tablo-2: 2009-2016 Yılları Arası Tüm Alanlarda Düzenlenen Teşvik Belgeleri 

(Adet) 

6. Bölge TRB2 

Bölgesel Büyük 

Ölçekli 

Genel Stratejik 

Yatırımlar 

Bölgesel Büyük 

Ölçekli 

Genel Stratejik 

Yatırımlar 

2009 40 0 142 0 11 0 30 0 

2010 147 0 248 0 35 0 43 0 

2011 132 0 205 0 34 0 46 0 

2012 325 0 83 0 73 0 35 0 

2013 577 1 30 0 88 1 9 0 

2014 403 1 51 0 46 0 19 0 

2015 447 0 64 0 69 0 15 0 

2016* 213 0 48 0 19 0 18 0 

Kaynak: Ekonomi Bakanlığı, 08.2016, *2016’nın ilk 7 ayını kapsamaktadır. 

4. 2009 YILINDAN İTİBAREN TRB2’YE ÇEKİLEN TEŞVİK 

BELGELİ YATIRIMLARIN İNCELENMESİ 

6. Bölgede teşvik belgeli toplam yatırım sayısı 2009 sonrasında ciddi artışlar 

göstermiştir. 2001-2008 arasında ortalama 93 adet teşvik belgesi hazırlanmış 2009- 

465



2016 arasında ise 395 adet hazırlanmıştır. Sabit yatırımların toplamı 2001-2008 

arasında ortalama 418,2 milyon TL iken 2009 2016 arasında 2.705,8 milyon TL’dir. 

Teşvik belgeli yatırımların sağladığı istihdam toplamına bakıldığında ise 2001-2008 

arasında ortalama 2.616,1 kişinin istihdam edildiği, 2009-2016* yıllarında ise 16.790 

kişinin istihdam edildiği görülmektedir (Ekonomi Bakanlığı, 2016). 6.Bölge içerinde 

yer alan TRB2 bölgesi Muş, Bitlis, Hakkari ve Van illerini kapsamaktadır. TRB2 

bölgesi için veriler Tablo 3’de gösterilmiştir. 

Tablo 3: 2009-2016 Yılları Arasında Düzenlenen Teşvik Belgeleri 

Muş Bitlis Hakkari Van TRB2 6. Bölge Türkiye 

2009 9 7 5 20 41 182 2.074 

2010 28 14 7 29 78 395 3.611 

2011 17 23 3 38 81 337 4.005 

2012 18 21 7 62 108 408 4.061 

2013 15 24 13 46 98 608 4.765 

2014 14 23 3 25 65 455 3.992 

2015 17 23 9 35 84 511 4.567 

2016* 12 10 0 14 36 261 3.181 

Kaynak: Ekonomi Bakanlığı, 08.2016, *2016’nın ilk 7 ayını kapsamaktadır. 

Tablo 3’e göre 2009-2012 (2012’nin 1. ve 2. dönemleri) arasındaki teşvik belgeli 

yatırımlar incelendiğinde TRB2 bölgesinde toplam 258 adet teşvik belgesi 

düzenlenmişken, 2012-2016* (2012’nin 3. ve 4. dönemleri) arası 341 adet teşvik 

belgesi düzenlenmiştir. TRB2 içerisinde en büyük pay Van’ındır. Bunun ana 

sebepleri arasında bölgedeki en büyük nüfusun Van’da olması, Van’ın ulaşım, 

elektrik, su gibi altyapı sorunlarının nispeten daha iyi olması gösterilebilir. Ayrıca, 

teşvik sisteminin OSB’lere sunduğu ekstra desteklerin olması ve Van OSB’nin 

bölgedeki en etkin OSB olması da önemli bir etkendir. 

6. Bölge 2009-2012 (2012’nin 1. ve 2. Dönemleri) yılları arasında 1.075 adet teşvik 

belgesi hazırlanmıştır. Türkiye’deki toplam teşvik belgesi aynı yıl aralığında 

11.481’dir. Böylece 6. Bölgenin bu yıllar arasında aldığı pay %9,4’tür. TRB2 

bölgesinde aynı yıllar içerisinde 258 adet belge düzenlenmiştir ki bu da 6. Bölgenin 

%24’ü Türkiye’nin ise %2,2’sidir. 

Yatırım teşvik belgesi sayısı bölge içinde gerçekleşen yatırım başvurularını 

göstermesi açısından önemli ve gereklidir, fakat yatırımların analizi için yeterli 

değildir. Bu sebeple sabit yatırım tutarlarına ve kişilere sağlanan istihdam da 

incelenip, ardından yatırım yapılan sektörler ele alınacaktır. 

466



Tablo 4: TRB2 ve 6.bölgenin Türkiye İçinde Teşviklerden Aldığı Paylar 

Teşvik belgeli yatırımların tutarı 

(milyon TL) 

Teşvik belgeli yatırımların sağladığı 

istihdam düzeyi (kişi) 

TRB2 6. Bölge Türkiye TRB2 6.Bölge Türkiye 

2009 187 620 23.494 1702 4.907 78.586 

2010 238 1.185 67.844 2478 9.322 133.539 

2011 337 1.894 48.990 1426 6.649 120.334 

2012 1345 

=384+9 

61 

3.827 

=850+2.9 

77 

61.754 

=18.162+43.5 

92 

2934 

=1.027+1.9 

07 

20.824 

=5573+15.2 

51 

149.110 

=54.637+94.4 

73 

2013 700 6.233 95.494 4912 35.263 192.781 

2014 410 4.163 64.718 1437 21.055 144.732 

2015 453 2.252 102.236 3495 

148.242 

22.701 

468 1.470 55.062 1135 13.603 78.008 

2016 

* 

Kaynak: Ekonomi Bakanlığı, 2016, *2016’nın ilk 7 ayını kapsamaktadır 

2009-2012 yılları arasında yatırım teşvik belgeli yatırımların tutarı TRB2 bölgesinde 

2012’de yaklaşık 4 kat gibi ciddi bir artış göstermiştir. Bu artışın 3’te 2’den fazlası 

2012’nin 3. ve 4. Dönemlerinde gerçekleşmiştir. 2012 sonrasında bir düşüş yaşansa 

da bu düşüş her yıl 2012 yılı öncesine göre fazladır. Yatırım tutarı ile istihdam 

arasında doğru orantı olduğu söylenemez, zira 2012 yılında 1.345 milyon TL’lik 

yatırım ile 2934 kişiye istihdam sağlanmışken, 2013’de 700 milyon TL’lik yatırım ile 

4912 kişiye istihdam sağlanmıştır. 

2009-2012(1-2. Dönemler) arasında teşvik belgeli yatırım tutarı TRB2 için 1.146 

milyon TL, istihdam edilen kişi sayısı 6.633 iken Türkiye için bu oranlar sırasıyla 

158.490 Milyon TL ve 481.569 kişidir. Bu durumda TRB2’nin Türkiye’den aldığı 

pay; yatırım tutarı için %0,7, istihdam için %1,4’tür. 

2012 (3.-4. Dönemler) – 2016* arasında teşvik belgeli yatırım tutarı TRB2 için 2.292 

milyon TL istihdam edilen kişi sayısı 12.076 iken Türkiye için bu oranlar sırasıyla 

361.102 Milyon TL ve 658.236 kişidir. Bu durumda TRB2’nin Türkiye’den aldığı 

pay; yatırım tutarı için %0,8, istihdam için %1,8’dir. TRB2’nin 6. Bölgeden bu dönem 

içinde aldığı pay ise sırasıyla %17,5 ve %11,2’dir. 

Tablo 5: TRB2 Bölgesinde Sektörel Bazda Düzenlenen Teşvik Belgeleri 2009-2012 

(1.ve 2.Dönem) ve 2012(3. Ve 4. Dönem)-2016** 

Belge Adedi Sabit Yatırım İstihdam Toplamı 

Tutarı 

2009- 

12* 

2012*- 

16* 

2009- 

12* 

2012*- 

16* 

2009- 

12* 

2012*- 

16* 

Enerji 5 16 170 1585 127 225 

Hizmetler 74 132 288 726 2252 3895 

İmalat 131 159 533 583 3385 8285 

Madencilik 40 17 121 56 693 344 

Tarım 7 10 31 44 156 147 

Kaynak: Ekonomi Bakanlığı, 08.2016 

**2016’nın ilk 7 ayını kapsamaktadır 

467



Tablo 5 incelendiğinde 2012’nin 3. Döneminden 2016’nın 7. ayına kadar geçen sürede 

sektörel bazda belge adedi, sabit yatırım tutarı, istihdam toplamı değerleri, 2009-2012 

(1-2.dönemler) aralığına göre ciddi bir artış göstermiştir. Yeni teşvik sisteminin 

yürürlüğe girdiği 2012’nin 3. Döneminden 2016’nın 7. ayına kadar geçen sürede en 

çok imalat sektöründe belge düzenlenmiş ve en çok istihdam da yine aynı sektörde 

sağlanmıştır. İmalatın ardından en çok hizmetler sektöründe belge düzenlenmiştir ve 

istihdam imalat sektörünün nerdeyse yarısı kadardır, fakat diğer sektörlere göre ciddi 

orandadır. Tarımsal faaliyetlerinin yoğun olduğu TRB2’de tarım sektöründe 10 adet 

belge düzenlendiği ve bu sektörde toplam 147 kişinin istihdam edildiği görülmektedir. 

TRB2’de en çok istihdam sağlayan imalat sektörünün alt sektörleri incelendiğinde ise 

Yeni Teşvik Sistemi ile birlikte en çok istihdamın %28 lik oran ve 6265 kişi ile 

dokuma ve giyim alt sektöründe gerçekleştiği, pişmiş kil ve çimentoda ise 818 kişiye 

istihdam sağlandığı görülmektedir. 


Bu çalışmada, Türkiye’de 2009-2016 yılları arasında alınan teşvik belgeleri 

incelenmiş olup toplam yatırım tutarları ve istihdam düzeylerine ait elde edilen 

istatistiki veriler derlenerek, söz konusu amaç doğrultusunda hazırlanan 

karşılaştırmalı tablolar vasıtası ile Muş’un ve TRB2 bölgesinin Türkiye genelinde 

teşvik sisteminden aldığı pay ortaya konmuştur. Teşvik sisteminin en önemli 

amaçlarından biri bölgesel gelişmişlik farklarının azaltılmasıdır. Özellikle, ülkemizde 

Marmara Bölgesi’nde yoğunlaşan sanayinin ve gelişmiş bölgelerdeki refahın ülkenin 

başta 6. Bölge illeri olan Doğu ve Güneydoğu Anadolu olmak üzere tüm ülke sathına 

yayılması hedeflenmektedir. Şüphesiz ki yatırım teşvik sisteminin bu amacı tek başına 

gerçekleştirmesi mümkün gözükmemektedir. Fakat, 2009 yılından itibaren TRB’2 

bölgesi açısından bakıldığında yatırım teşvik sisteminin il veya bölge dışından 

yatırımcıların bölgeye yönelmesine katkısı sınırlı kalmıştır. Bu noktada tespit edilen 

problemler ve çözüm önerileri aşağıda sıralanmıştır; 

 

Türkiye’de özellikle az gelişmiş bölgelere verilen birçok teşvik tedbirlerine 

rağmen, yine yatırımlar gelişmiş bölgelerde yoğunlaşmaktadır. Bölgeler 

arası ekonomik dengesizlikler hala devam etmektedir. Bunun ana 

sebeplerinden bir tanesi, Muş’un da içinde bulunduğu TRB2 Bölgesinde 

yteişmiş eleman ekesikliğinin olması ve yatırım altyapısının tam olarak 

tamamlanamamış olmasıdır. TRB2 bölgesine baktığımızda yatrırımcıların 

1.derecede yatırım yapmak isteyeceği ve teşvikten ten en fazla 

yararlanabileceği yerler olan OSB’lerin istenen düzeyde hizmet veremediği 

görülmekedir. Bölge illerinden Bitlis ilinde halen OSB kurulup faaliyete 

geçememiştir. Muş ilinde kurulu olan OSB ise kapasitenin çok altında 

çalışmakta, gerek şehir merkezine uzaklığı dolayısı ile gerekse özellikle 

elektrik alt yapısı tamamlanamadığından sık sık kesilen elektriklerin üretimi 

olumsuz etkilediği firmalar tarafından belirtilmektedir. Hakkari OSB ise yer 

tahsisi yapılmış olmasına rağmen yıllardır faaliyete geçememiştir. Bölgedeki 

en iyi durumda olan Van OSB ise teşviklerde en fazla yatırım çeken il ve 

yatırım alanı olmuştur. 

468



 

 

 

Yatırım teşvik sisteminin yatırımcılar tarafından doğru algılanmadığı, 

sistemden haberdar olmadıkları tespit edilmiştir. Bu durum teşvik 

başvurularını sınırlandırmıştır. Bu konuda alınacak önlem ilk olarak 

Ekonomi Bakanlığı uzmanlarının yerelde bilgilendirme faaliyetleri 

düzenlemesi ve yatırımcılardan gelecek sorularabir araya gelerek cevap 

vermesidir. Bunun yanı sıra Ticaret ve Sanayi Odaları ve Kalkınma 

Ajanslarının da süreçte il/ilçe merkezlerinde benzer toplantılarla 

yatırımcıları bilgilendirmeleri önem arz etmektedir. Diğer taraftan, pek çok 

farklı kurum tarafından uygulanan teşviklere toplu bir biçimde ulaşılabilecek 

internet ortamında bir portalın eksikliği de bulunmaktadır. Dolayısıyla 

teşvikler konusunda bilhassa KOBİ’lere yönelik çeşitli bilgilendirme 

programlarının düzenlenmesi ve teşviklere yönelik bilgi edinmek 

isteyenlerin ortak bir portala yönlendirilmesi faydalı olacaktır. 

6. Bölge bölgesel teşviklerde yatırım alt sınırı 500.000 TL olmasına karşın 

bölgemizde KOBİ’lerin mikro ölçekli olduğu gerçeği düşünüldüğünde bu alt 

sınırı tutturmakta bölge girişimcileri zorlanmaktadır. Ayrıca asgari yatrırım 

tutarını başvuru aşamasında beyan eden yatırımcıların teşvik belgelerinin 

kapatılması zamanında bahsedilen asgari yatırım tutarlarını yakalamakta 

zorlandığı görülmektedir. Genellikle, Kalkınma Ajansları veya diğer hibe 

kuruluşlarından hibe alabilen bu yatırımcıların ortaya koydukları eş 

finansman yatırım harcaması olarak görülmemektedir. Bu yüzden özellikle 

emek yoğun sektörlerde asgari yatırım tutarının aşağı çekilmesi teşvik 

belgesi başvurularını dolayısı ile yatırımları arttıracaktır. Bununla birlikte 

yatırım teşvik belgelerinde inşaat harcamaları sabit yatırım tutarını arttırmak 

dışında herhangi bir katkı sağlamamaktadır. Zaten öz sermaye sağlama 

zorluğu çeken yatırımcılar için inşaat harcamalarının da teşvik belgesine 

konu desteklere eklenip uygulanacak KDV indirimlerine dahil edilmesi 

isabetli bir karar olacaktır. 

Teşvik sisteminde desteklenen sektörlere baktığımızda genel bir bakış 

açısıyla tüm Türkiye’de uygulandığı ancak asgari sabit yatırım tutarlarının 

farklılaştığı görülmektedir. Bu yaklaşım illerin kendi içinde barındırdığı 

yatırım potansiyelini tam olarak karşılayamamaktadır. Örneğin Muş ili için 

yıllar itibari ile baktığımızda yatırımcıları için öncelikli sektör olarak 

görülmemiş ve yatırım yapılmamış ancak teşvik sistemine dahil edilmiş 

patlayıcı madde imalatı, Tıbbi aletler hassas ve optik aletler imalatı,hava 

taşıtları ve motorlarının bakım ve onarımı gibi sektörlerin desteklenmesi 

yerine Muş’un öne çıkan sektörlerinden olan hayvanclık sektörü, özelde ise 

et ve süt entegre tesislerinin kurulmasının farklı destekleme kalemleri ile 

desteklenmesi hem yatırımları yönlendirmede hem de hayvancılık 

yatırımların artmasına katkı sağlayacaktır. Van ili için düşünürsek 3.068 

saatlik ortalama güneşlenme süresi ve 300 günlük güneşli gün sayısı ile 

Türkiye’de güneş enerjisi santrali yatırımları açısından bölgede 1.sırada 

Türkiye’de ise ilk 3 il arasında yer almaktadır. Van ili için il bazlı teşvik 

sistemine geçilmesi halinde hem ilin mevcut potansiyelinden daha fazla 

469



 

 

yararlanılacak hem de ilde öne çıkan sektörlere yatırımın önü açılacak ve 

kümelenme de sağlanmış olacaktır. Aynı şekilde Bitlis için pomza ve perlite 

dayalı sanayinin gelişmesi Hakkari için madencilik (çinko ve krom) ve 

tarımsal sanayi sektörünün gelişmesi ilin kendi öncelikleri ve potansiyeline 

göre teşvik sisteminin düzenlemesi yatırımları arttırabilecektir. Bu sistemin 

uygulanabilmesi için tüm iller bazında yatırımlarda öne çıkan sektör 

raporlarının yerelde saha çalışmaları ile hazırlanıp ona göre müdahale 

alanlarının belirlenmesi elzemdir. 

2009 ve 2012 de yürürlüğe giren teşvik sitemlerinde teşviklerin uygulanacağı 

bölgesel birimler Düzey II bölgeleri olarak belirlenmiştir. Bunun temel 

sebebi, AB üyeliği sürecinde AB normlarına uyum sağlamak ve bu 

çerçevede ilerleyen süreçte uyum konusunda uygulama kolaylığı sağlamak 

olarak düşünülebilir. Ancak Türkiye’deki Düzey II bölge yapılanmasında her 

ne kadar illerin sosyo-ekonomik durumları göz önüne alınmış olsa bile 

coğrafi yakınlık faktöründen dolayı farklı gelişmişlik seviyesindeki iller aynı 

Düzey II bölgeleri altında yer almıştır. Bu durum, bazı illerin teşvikten 

beklenenden daha yüksek oranda faydalanmalarına sebep olarak, yeni 

sistemin bölgesel gelişmişlik farklarının azaltılması amacıyla ters 

düşmektedir. Örneğin TRC1 bölgesinde bulunan Gaziantep sosyo-ekonomik 

gelişmişlik sıralmasında gelişmiş illerden Balıkesir, Manisa, Mersin ile aynı 

katagoride (Kalkınma Bakanlığı, 2011) olmasına karşın teşvik sisteminin 

kurgusu gereği Adıyaman ve Kilis ile teşviklerin en fazla olduğu 6.bölge 

desteklerinden faydalanmaktadır. Benzer durumlar bölge illerinde Hakkari 

ile Şanlıurfa veya Muş Diyarbakır, Şanlıurfa illeri için de geçerlidir. Yine 

batı illerinden SEGE’ye göre gelişmiş iller arasında sayılan Afyon ve Elazığ 

illeri için de geçerlidir. Bu çerçevede, halihazırda oluşturulmuş olan 6 bölge 

gelişmişlik grubu, ihtiyaca göre artırılabilir veya bölgesel teşvikten 

vazgeçilip az gelişmişten-çok gelişmişe doğru yeniden bir kurgu ile SEGE 

endeksi baz alınarak il bazlı teşvik sistemine geçiş yapılabilir. 

Son olarak büyük ölçekli yatırımlar veya bölgesel teşvik uygulamaları 

kapsamında teşvik belgesi düzenlenen yatırımların OSB’lerde yapılması 

halinde vergi indirimi ve sigorta primi işveren hissesi desteği açısından 

bulundukları bölgenin bir alt bölgesinde sağlanan oran ve sürelerde bu 

desteklerden yararlanabilir. Bu durum 6. Bölge illerini 5. Bölgede bulunan 

(Aksaray, Çorum) illere kıyasla daha az tercih edilir hale getirmiştir. 

KAYNAKÇA 

Acar, Çağlar,(2012). Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma Vakfı, Politika Notu 

Akdeve Erdal, Karagöl, Tanas, (2013). Geçmişten Günümüze Türkiye’de Teşvikler ve 

Ülke Uygulamaları , Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 

37 

Devlet Planlama Teşkilatı, (2000). Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Bölgesel 

Gelişme Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara 

Ekonomi Bakanlığı, (2016). İstatiski Veriler ve Yayınlar, 

Gediz Oral, Burcu, Uğur, Alparslan, Yönetim ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 

(2013). Türkiye’de Bölgesel Eşitsizlikleri Gidermek için Devlet Yardımları 

470



(Teşvikler), Teşvik Sisteminin Bölgesel Teşvikler Açısından Getirdiği 

Yenilikler 

Gülen, Elmas, (2004). Cumhuriyetin İlanından Günümüze Türkiye’de Bölgesel 

Politikala, Ekonomik Yaklaşım, 115-136 

Gülen, Elmas, DEMİREL, (2010). Baki Türkiye’de Bölgesel Politikaların Gelişimi ve 

Bölgesel Dengeler,ASO Yayınları 

Eser, Emre, (2011). Türkiye'de Uygulanan Yatırım Teşvik Sistemleri ve Mevcut 

Sistemin Yapısına Yönelik Öneriler, Ankara, Devlet Planlama Teşkilatı 

Kalkınma Bakanlığı, (2011). İllerin Ve Bölgelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik 

Sıralaması Araştırması, SEGE 

Kalkınma Bakanlığı, (2013). Onuncu Kalkınma Planı 2014-2018, Ankara, 119 

Sarısoy, İdris, (2006). Küçük Ve Orta Ölçekli İşletmelere Sağlanan Vergi Teşvikleri 

Ve Türkiye Uygulaması, Marmara Üniversitesi, İstanbul 

471

Öz 



Bölgesel Kalkınma- Sosyal Politika İlişkisi: Dicle 

Kalkınma Ajansı Örneği 

Halil İbrahim AYDIN 1 , Mücahit ÇAYIN 2 

Günümüzde gerek ekonomik gerekse sosyal anlamda bölgeler arasındaki farklılıklar 

her geçen gün artmakta ve bu durum birçok soruna temel teşkil etmektedir. Bu 

bağlamda, bölgesel kalkınma ajansları, bölgeler arasındaki farklılıkları azaltmak ve 

bölgesel kalkınmanın sağlanması noktasında önem arz eden kuruluşlar olarak 

açıklanmaktadır. Bölgelerarası gelişmişlik farklılıklarını azaltmada kritik öneme haiz 

olan bölgesel kalkınma ajansları, kuruldukları bölgenin ekonomik gelişmesini 

sağlamanın yanında sosyal gelişmeyi sağlamaya yönelik faaliyetleri de söz konusu 

olmaktadır. Kalkınma ajansları salt ekonomik olmanın ötesinde sosyal sorunları da 

tespit edip, çözüm üreten yapılanmalar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu doğrultuda 

ajanslar, bölgenin kalkınması için sosyal politika uygulamalarına önem verip, 

projeleri desteklemektedir. Çalışmanın amacı, bölgesel dengesizlik noktasında sosyal 

göstergelerin çoğunda geri kalmış olan, Mardin, Batman, Şırnak ve Siirt illerini 

kapsayan ve Türkiye`deki 26 kalkınma ajansından biri olan Dicle Kalkınma Ajansı 

(DİKA)`nın bölgesel kalkınmadaki sosyal politikalara yönelik desteklediği projeleri 

ve somut çıktılarını analiz etmektir. 

Anahtar Kelimeler: Bölgesel Kalkınma, Bölgesel Kalkınma Ajansları, Sosyal 

Politika 

The Relationship Between Regional Development and 

Social Policy: The Case of Dicle Development Agency 

Abstract 

In today's world, both social and economical differences between regions are 

increasing everyday and this causes lots of problems. Regional development agencies 

has an important role to decrease the differences between regions and establish 

regional prosperity. The development agencies, which have a very important role to 

decrease differences between developments of regions, not only contribute to the 

economic development of the region where they founded but they also do activities to 

increase the social development. Development agencies are more than pure 

economical but also they determine social matters and solve them. For this reason, 

agencies pay attention to political applications and support projects. Aim of this study 

is to analyze projects and their results supported by Dicle Development Agency. Dicle 

Development Agency is one of 26 development agencies in Turkey which cover cities 

like Batman Mardin, Şırnak, Siirt which are the weakest in terms of regionalin 

stability according to most of social indicators. 

1 

Yrd. Doç. Dr., Batman Üniversitesi İİBF İktisat Bölümü, hiaydin12@gmail.com, (Sorumlu 


2 

Arş. Gör., Batman Üniversitesi İİBF İktisat Bölümü, mucahit.cayin@batman.edu.tr 

472



Keywords: Regional Development, Regional Development Agencies, Social Politics 

1. GİRİŞ 

Gelişmiş ve gelişmekte olan tüm ülkelerde karşılaşılması muhtemel olan, ancak 

azgelişmiş ülkelerde daha çok olan bölgelerarası dengesizlik Türkiye’nin de temel 

sorunlarından biridir. Bu sorun ekonomik ve sosyal eşitsizlikleri ihtiva ettiği için, 

çözülmesi gereken sosyo-ekonomik bir sorundur. Türkiye`nin bu sorunu çözmesi için 

ülkenin bütün bölgelerinde eş düzeyde sosyo-ekonomik gelişmeyi sağlaması 

gerekmektedir (Özel: 2015,165-166).Yani hem iktisadi hem de sosyal sonuçlara 

neden olan bu önemli sorunun çözülmesinde sadece ekonomik anlamdaki kalkınmayı 

gerçekleştirmek böylece istihdamı oluşturma ve işsizlikle mücadele ile ilgili bazı 

politikaların oluşturması yeterli olamamaktadır (Gürler Hazman: 2011,173). 

Bu nedenle Türkiye`de de bölgelerarası kalkınmışlık farklılıkları azaltmak ve bölgeye 

sosyo-ekonomik gelişmeyi sağlamak amacıyla kamu, özel ve sivil toplum 

kuruluşlarıyla işbirliği sağlayan kamu kuruluşları olan Bölgesel kalkınma Ajansları 

kurulmuştur (Küçükali: 2013, 205).Bölgesel Kalkınma Ajansları; bölgesel 

kalkınmayı sağlamak amacıyla öncelikle sektörel ve genel kalkınma sorunlarını ve 

bunlara yönelik çözümleri ortaya koyan ve bu kapsamda projeleri destekleyen 

aktörlerdir. (Özer: 2012,37). 

Bu çalışmada da hedef Türkiye`deki 26 kalkınma ajansından biri olan ve Mardin, 

Batman. Şırnak ile Siirt illerini kapsayan Dicle Kalkınma Ajansı (DİKA)`nın bölgesel 

kalkınmadaki sosyal politikalara yönelik desteklediği projeleri incelemektir. 

Çalışmada öncellikle kalkınmada kalkınma ajansların işlev ve önemi üzerine 

durulacaktır. Daha sonra DİKA hakkında kısa bir bilgi sunulacak ve DİKA`nın 

bölgesel kalkınma için desteklediği sosyal politika içerikli projeleri detaylı bir şekilde 

incelenecektir. Çalışmanın son bölümü ise genel bir değerlendirmeyi ihtiva 

etmektedir. 

2. BÖLGESEL KALKINMA AJANSLARI 

Ülkeler ve ülke nezdinde bölgeler arasında yaşanan sosyo-ekonomik dengesizlikler; 

coğrafi konumlama, beşeri kaynakların eksikliği ve dönüşen dünya düzenine uyum 

gibi birçok sebepten ötürü gün yüzüne çıkmaktadır. Bu bağlamda, hemen hemen tüm 

ülkeler söz konusu farklılıkları minimize etmek için çeşitli adımlar atmaktadır. Bu 

konuyu gündeminde tutan teorisyen ve devlet adamları, gelişme kavramının 

toplumsal kurum ve yapılanmalarla ilişkisinin niteliksel olarak ifade ettiği anlamını 

göz ardı edilmemesi noktasında konsensüse varmaktadırlar. Nitekim, 20. yüzyılın 

ikinci yarısından itibaren bölgesel kalkınma politikaları ekseninde yerel kalkınma 

önem arz etmektedir. Tam da bu noktada Bölgesel Kalkınma Ajansları bölgesel 

kalkınmanın bir aracı olarak kabul edilmekte ve her geçen gün önemini arttırmaktadır 

(Küçükali:2013, 207). 

Bölgesel Kalkınma Ajansları, merkezi hükümetten bağımsız olarak belirli bir 

bölgenin temel gelişme potansiyelini hareketlendirerek kalkınmasına destek olmayı 

amaçlayan ekonomik yapılanmalar olarak açıklanmaktadır. Bölgesel kalkınmanın 

gerçekleşmesi için önemli aktörlerden biri olan söz konusu kurum amaçları ve 

473



üstlendikleri fonksiyonlar itibariyle birçok şekilde açıklanabilmektedir (Bandırma 

İktisadi Araştırmalar Enstitüsü: 2007, 32). 

Kalkınma Ajansları, bölgelerin sorunları ile artılarını ele alarak oluşturdukları 

politikalarla bölgelerin iç dinamiklerini harekete geçirmek ve tüm bölgelerin ulusal 

ekonomiye katkısını en üst düzeye çıkartmayı hedeflemektedir. Bu bağlamda, kamu 

kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki harmoninin sağlanması, elde 

edilen kaynakları yerinde kullanarak iç potansiyelin harekete geçirilmesi, rekabet 

gücünü yükseltilmesi ön plana çıkan amaçlar arasında yer almaktadır (DPT, Sekizince 

Beş Yıllık Kalkınma Planı: 2000, 175). Bölgesel Kalkınma Ajansları önemli amaçlar 

üstlenmektedir. Bunlar (Gibbs: 1998, 366); 

 

 

 

 

Bölgenin ekonomik ve sosyal gelişmesinin sağlanması, 

Bölgede gerçekleştirilen yatırımların desteklenmesi, 

Bölgedeki mevcut işgücünün yeteneklerinin artırılması, 

İstihdam alanı oluşturma ve sürdürülebilir kalkınmanın sağlanmasıdır. 

Söz konusu ekonomik birimlerin temel amacı, bulundukları bölgelere sağlamış 

oldukları artı değerler ile ekonomiyi harekete geçirmektir. Bu temel amacın yanı sıra 

diğer amaçları da istihdamı artırmak, bölgenin rekabet kapasitesini artırmak, 

sürdürülebilir kalkınmaya katkı sağlamak, bölgeye yatırım çekmek, işletmelere destek 

olmak, mesleki eğitimi desteklemek, sosyal ve fiziksel şartları daha iyi bir hale 

getirmek, ön plana çıkan amaçlar arasında yer almaktadır (Cilavdaroğlu: 2008, 63). 

Kalkınma Ajanslarını salt ekonomik kurumlar olarak düşünmek büyük bir yanılgıya 

sebep olmaktadır. Çünkü ajanslar ekonominin yanı sıra sosyal anlamda da önem arz 

eden yapılar olarak önem ihtiva etmektedir (Aydın: 2012, 114) 

Avrupa ülkelerinde Avusturya, Belçika, Fransa ve İrlanda 1950’lerde; Almanya, 

İngiltere, İtalya ve Hollanda 1960-1970’lerde; Yunanistan, İspanya, Finlandiya ve 

Danimarka 1980’lerde; Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, 

Litvanya, Polonya, Portekiz, Slovakya, İsveç ve Ukrayna 1990’larda BKA sistemini 

kurmuşlardır. Orta ve Doğu Avrupa’daki ülkelerinde ise BKA’lar 1990’lardan 

itibaren kurulmaya başlanmıştır (Tiftikçigil: 2010, 83; Polat, 2012). Türkiye'de ise 

1999 yılında Helsinki Zirvesi’nde AB’ye aday ülke olarak kabul edilmesi ile birlikte 

AB Komisyonu’nun hazırladığı Katılım Ortaklığı Belgesi’nde orta vadede yapılması 

gereken düzenlemeler arasında yer alan ajanslar, bahse konu tarihten itibaren yoğun 

olarak tartışılmaya başlanmış ve ajanslarının kurulmasına yönelik 5449 sayılı 

'Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun' 

25.01.2006 tarihinde kabul edilmiştir. 26 adet düzey 2 bölgesinde kurulmasına karar 

verilen kalkınma ajanslarının pilot uygulamasına İzmir ve Adana - Mersin’de 

başlanmıştır (Tiftikçigil: 2010, 177). 

474



Bölge 

Kodu 

Tablo.1. Bölgesel Kalkınma Ajansları 

Adı 

Kapsamındaki İller 

TR 31 İzmir İzmir 

TR 62 Çukurova Adana, Mersin 

TR 52 Mevlana Karaman, Konya 

TR 83 Orta Karadeniz Amasya, Çorum, Samsun, Tokat 

TRB2 Doğu Anadolu Bitlis, Hakkâri, Muş, Van 

TRC1 İpekyolu Adıyaman, Gaziantep, Kilis 

TRC3 Dicle Batman, Mardin, Şırnak, Siirt 

TR10 İstanbul İstanbul 

TRC2 Karacadağ Diyarbakır, Şanlıurfa 

TRA1 Kuzeydoğu Anadolu Bayburt, Erzincan, Erzurum 

TR 21 Trakya Edirne, Kırklareli, Tekirdağ 

TR 22 Güney Marmara Balıkesir, Çanakkale 

TR 32 Güney Ege Aydın, Denizli, Muğla 

TR 33 Kuzey Ege Afyonkarahisar, Kütahya, Manisa, 

Uşak 

TR 41 Bursa Eskişehir 

Bilecik, Bursa, Eskişehir 

Bilecik 

TR 42 Doğu Marmara Bolu, Düzce, Kocaeli, Sakarya, 

Yalova 

TR 51 Ankara Ankara 

TR 61 Batı Akdeniz Antalya, Burdur, Isparta 

TR 63 Doğu Akdeniz Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye 

TR 71 Ahiler Aksaray, Kırıkkale, Kırşehir, 

Nevşehir, Niğde 

TR 72 Orta Anadolu Kayseri, Sivas, Yozgat 

TR 81 Batı Karadeniz Bartın, Karabük, Zonguldak 

TR 82 Kuzey Anadolu Çankırı, Kastamonu, Sinop 

TR 90 Doğu Karadeniz Artvin, Giresun, Gümüşhane, Ordu, 

Rize, Trabzon 

TRA2 Serhat Ağrı, Ardahan, Iğdır, Kars 

TRB1 Fırat Bingöl, Elazığ, Malatya, Tunceli 

Kaynak: Yazarlar tarafından hazırlanmıştır. 

Tablo1'den de görüleceği üzere düzey II olarak 26 bölge ve kapsadığı iller tasnif 

edilmektedir. Bakanlar Kurulunun 2002 tarihli bir kararnamesi ile İBBS (NUTS) adı 

altında Düzey I olarak 12 bölge, Düzey II olarak 26 bölge, Düzey III olarak da 81 il 

belirlenmiştir. Bu bölge sınıflaması yapılırken bölgelerin sadece coğrafi değil, 

ekonomik ve sosyal özellikleri de göz önüne alınmıştır (Urhan: 2015, 42). 

475



Tablo.2.Bölgesel Kalkınma Ajanslarının Çalışma Alanları 

Çalışma Alanlar 

İçsel Kalkınma Planlama - Kaynak değerlendirme - Altyapı yönetimi 

Altyapı ile ilgili hizmetler - İçsel kaynakların geliştirilmesi 

Yabancı yatırım Yüzyüze mülakatlar - Belirli görevler - Yurtdışı ofisleri - 

çekmek Pazarlama - Atelyeler ve seminerler - Finansal aracılık - 

Finansal güvence - Teknik yardım - Arsa sağlama - 

Büyükelçilikler - Sergiler - Aracı kurumlar - Ortaklıklar - 

Çevre ve yaşam kalitesi - İnsan kaynakları - Araştırma 

Girişimlere verilen 

servisler 

Yerel ve bölgesel 

otoritelere 

verilen servisler 

Eğitim alanındaki 

çalışmalar 

kurumlarının varlığı - Finansal avantajların varlığı - Altyapı 

Danışmanlık - Yeni girişimcilere destek hizmetleri - Mevcut 

girişimcilere destek hizmetleri - Teknolojik gelişme için - 

Teknoloji aktarımında - İhracatta - Şirket birleşmelerinde - 

Fuarlar ve seminerler - Girişimlerin yeniden 

yapılanmasında - İşbirliği oluşturma merkezleri - Yurtdışı 

temsilcilikler - Finansman desteği - Sübvansiyonlar - Kredi 

imkanları - Risk sermayesi, kuruluş sermayesi - Kredi 

garanti fonları - Vergi indirimleri - İhracat için 

sübvansiyonlar 

Danışmanlık - Yerel ve bölgesel otoriteler adına yönetim - 

Girişimlere finansal destekler - Bölgeye yabancı yatırımı 

çekme çalışmaları - Sanayi bölgesi ve yer seçimi çalışmaları 

Girişimcilere - İlgi alanında yöneticilere - 

Kırılgan grupların işe alınmasında (kadınlar, engelliler 

gibi) 

Kaynak: (Kayasü ve Yaşar: 2004, 353; Urhan: 2015, 49) 

Tablo 2 incelendiği zaman ajansların salt ekonomik değil, aynı zamanda sosyal 

anlamda da değer yaratan birimler olduğu görülmektedir. Seminerler, çevre ve yaşam 

kalitesi, insan kaynakları, altyapı, danışmanlık ve kırılgan grupların işe alınmasında 

(kadınlar, engelliler gibi) önemli artı değerler oluşturmaktadır. 

İktisadi büyüme, fert başına reel hasılada meydana gelen sürekli artış olarak 

açıklanırken (Ünsal: 2007, 11), kalkınma ise, sadece üretimin ve kişi başına gelirin 

yükseltilmesi anlamına gelmeyip, gelişmekte olan toplumlarda ekonomik, sosyal ve 

kültürel dokunun da revize edilmesi anlamına gelmektedir (Han ve Kaya: 2012, 2). 

Tam da bu noktada ajansların salt büyümeye yönelik birimler değil, kalkınma odaklı 

kuruluşlar olduğunu belirtmek gerekmektedir. Kalkınma olgusu temelde insana ve 

insanlığa dair birçok problemi içinde barındırmasına istinaden, ajanslar sosyal 

anlamda ve sosyal politikalar konusunda önem arz etmektedirler. Tablo 3'de kalkınma 

ajansı girişiminin sosyal politikalar açısından değerlendirmesine yer verilmektedir. 

476



Tablo.3. Kalkınma Ajansı Girişiminin Sosyal Politikalar Açısından 

Değerlendirmesi 

Kuruluş “Hem ulusal, hem de bölgesel-yerel düzeyde, başta istihdam ve gelir 

Gerekçesi olmak üzere ekonomik ve sosyal göstergelerin iyileştirilmesine, bölgeler 

ve 5449’daki arası ve bölge içi gelişmişlik farklarının azaltılmasına ve dolayısıyla 

Amaçlar ülkenin genel refah ve istikrarına olumlu katkılar sağlayacak olan 

Kalkınma Ajanslarının…” 

“ Bölgenin kaynak ve olanaklarını tespit etmeye, ekonomik ve sosyal 

gelişmeyi hızlandırmaya ve rekabet gücünü artırmaya yönelik 

araştırmalar yapmak,yaptırmak, başka kişi, kurum ve kuruluşların 

yaptığı araştırmaları desteklemek.” 

Mevcut Sosyal 

Politika 

Araçları 

Ajans 

Çalışmalarında 

Sıkça 

Kullanılan 

Kavramlar 

Geliştirilmesi 

Gereken 

Alanlar 

• Doğrudan Finansman ve Doğrudan Faaliyet Destekleri yoluyla mali 

destek; 

• Teknik Destek’le sosyal politika taraflarında kurumsal, sosyal ve 

beşeri kapasite 

geliştirme; 

• Genel koordinasyon misyonuyla sosyal politika taraflarının kendi 

içinde iletişimini ve diğer taraflarla (klasik ekonomi politikası aktörleri) 

bağlantısını kurma,güçlendirme 

(i) Sosyal içerme (ii) Sosyal sermaye 

(iii) Beşeri sermaye (iv) Toplumsal cinsiyet 

(v) Sosyal güvenlik (vi) Dezavantajlı gruplar 

(vii) Sürdürülebilirlik 

• Sosyal politikaya bütünsel olmayan yaklaşım, 

• Bölgesel ihtiyaçlara göre çerçevenin değişmemesi, 

• Sosyal politikanın iktisadi politikanın bir çıktısı görülmesi eğilimi, 

• Performans göstergelerinin ulusal asgari müşterekleri 

yakalayamaması ve dağınıklığı, 

• Sosyal politikaya ışık tutacak nitel ve nicel verinin karşılıklı 

doğrulandığı bir veri tabanının yetersizliği, 

• Ajans çalışanlarının kalkınma vizyonu kazandıracak şekilde eğitilmesi 

ihtiyacı; 

• Dezavantaj paradigması üzerinden tek boyutlu, sadece istihdama 

bağlanmış 

“sosyal uyum ve bütünleşme” hedeflerinin konulması, 

• Sosyal diyalog, iş sağlığı ve güvenliği, yoksullukla mücadele ve sosyal 

kırılganlığın (vulnerability) giderilmesi, göç yönetimi, aile içi ve 

toplumsal şiddetle mücadele, yoksullukla mücadele için varlık birikimi 

(sosyal, beşeri, fiziki, finansal), kentsel dönüşüm, insani kalkınma, 

insana yakışır iş (decentwork), sosyal koruma, sosyal içerme ve sosyal 

uyum (cohesion) gibi sosyal kalkınma kavram ve araçları üzerinde 

bilinçli ve kapsamlı çalışmaların henüz yapılmamış olması. 

Kaynak: (Sosyal Politika Açılımları Çalışma Grubu, 2012: 10) 

Ajans çalışmalarında sıkça kullanılan sosyal sermaye, beşeri sermaye, toplumsal 

cinsiyet, sosyal güvenlik, sosyal içerme ve dezavantajlı gruplar sosyal politikalar için 

önemli yapı taşlarıdır. Özellikle her geçen gün önemini artıran sosyal sermaye; 

insanların tek başına yapabileceklerinden daha fazla hareket etme fırsatı sağlayan 

sosyal ilişkiler olarak açıklanmaktadır. Bu kavramın ortaya çıkarmak istediği en 

477



önemli faktör insanlar arasındaki ilişkiler olmakla beraber, söz konusu ilişkilerin 

sosyo-ekonomik etkilere sahip olması şeklinde karşımıza çıkmaktadır (Özcan: 2011, 

6). Beşeri sermaye ile birbirini tamamlayan sosyal sermaye, dezavantajlı gruplara 

yönelik sorunları minimize edilmesi, sosyal yapının daha sağlam temellere oturması 

ve kalkınma için artı değer yaratması noktasında önem ihtiva etmektedir (Aydın: 

2016). 

3. DİCLE KALKINMA AJANSI ( DİKA) 

Türkiye`de 25 Ocak 2006’da kabul edilen ve 8 Şubat 2006 tarihinde 26074 sayılı 

Resmi Gazete’de yayımlanan 5449no’lu “Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, 

Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun” ile 26 kalkınma ajansı kurulmuştur. 

Dicle kalkınma ajansı (DİKA) ise,bu 26 kalkınma ajanstan biri olup, 22 Kasım 2008 

tarih ve 27062 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Bakanlar Kurulu 2008/14306 sayılı 

kararnamesi ile kurulmuştur. DİKA, Merkez ili Mardin ili olmak üzere TRC3 Düzey 

2 ilerini (Mardin, Batman, Siirt, Şırnak) kapsamaktadır 

(http://www.dika.org.tr/kurumsal). DİKA`nın görev ve yetkileri “Kalkınma 

Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun” 5. 

maddesi’nde belirtilen görev ve yetkiler olup, bazıları; 

Yerel yönetimlerin plânlama çalışmalarına teknik destek sağlamak. 

Bölge plân ve programlarının uygulanmasını sağlayıcı faaliyet ve projelere 

destek olmak; bu kapsamda desteklenen faaliyet ve projelerin uygulama sürecini 

izlemek, değerlendirmek ve sonuçlarını Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığına 

bildirmek. 

Bölge plân ve programlarına uygun olarak bölgenin kırsal ve yerel kalkınma ile 

ilgili kapasitesinin geliştirilmesine katkıda bulunmak ve bu kapsamdaki projelere 

destek sağlamak. 

Bölgede kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları tarafından yürütülen 

ve bölge plân ve programları açısından önemli görülen diğer projeleri izlemek. 

Bölgesel gelişme hedeflerini gerçekleştirmeye yönelik olarak; kamu kesimi, özel 

kesim ve sivil toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek. 

Bölgenin kaynak ve olanaklarını tespit etmeye, ekonomik ve sosyal gelişmeyi 

hızlandırmaya ve rekabet gücünü artırmaya yönelik araştırmalar yapmak, yaptırmak, 

başka kişi, kurum ve kuruluşların yaptığı araştırmaları desteklemek. 

Yönetim, üretim, tanıtım, pazarlama, teknoloji, finansman, örgütlenme ve işgücü 

eğitimi gibi konularda, ilgili kuruluşlarla işbirliği sağlayarak küçük ve orta ölçekli 

işletmelerle yeni girişimcileri desteklemek. 

şeklinde sıralanabilmektedir (http://www.dika.org.tr/gorevler-yetkiler). DİKA 2008 

yılında kurulmasına rağmen bu görev ve yetkileri icra etmek üzere 2009 yılının Ekim 

ayında aktif olarak çalışmalarına başlamıştır (http://www.dika.org.tr/kurumsal). Hatta 

DİKA`nın yayınladığı bütçe raporlarından bu ajansın ancak 2010 yılında itibaren 

proje faaliyetleri yürütebildiği görülmektedir. (http://www.dika.org.tr/Butce) 

478



4. DİKA`NIN SOSYAL POLİTİKA UYGULAMALARI 

Türkiye`deki kalkınma ajansları bölgenin ekonomik ve sosyal kalkınmasını sağlamak, 

bölgenin rekabet gücünü yükseltmek ile araştırmalar yapmak ve bölgenin kaynak ve 

imkânlarını ortaya koymak üzere mali ve teknik destekler sağlarlar. Burada mali 

destekler; doğrudan finansman destekleri, doğrudan faaliyet destekleri, güdümlü proje 

destekleri ve gerek faizli gerek faizsiz kredi desteklerini kapsarken, teknik destekler; 

kurumsal kapasiteyi artırmak üzere eğitim, danışmalık ve lobi faaliyetleri gibi 

destekleri kapsamaktadır (Pehlivan:2013, 429). Bu çalışmada DİKA`nın sosyal 

politika uygulamaları olarak öncelikle Teknik Destekler (TD) ve Doğrudan Faaliyet 

Destekleri (DFD) ele alınmıştır. 

Çünkü Doğrudan Faaliyet Destekleri (DFD) ”bölgenin kalkınması ve rekabet gücü 

açısından önemli fırsatlardan yararlanılmasında ve bölge ekonomisine yönelik tehdit 

ve risklerin önlenmesinde acil tedbirlere yönelik faaliyetler söz konusu olduğunda 

ajansların proje teklif çağrısına çıkmaksızın, yararlanıcının proje hazırlığı 

konusundaki yükümlülüklerinden bazılarını hafifletmek, proje destek sürecini 

hızlandırmak amacıyla stratejik araştırma, planlama ve fizibilite çalışmalarına destek 

olmak için yararlanıcılara sağladığı karşılıksız ve doğrudan destekler…” Teknik 

destekler (TD) ise, “ajansların ilgili kurum ve kuruluşların teknik kapasitelerinin 

artırılması amacıyla, herhangi bir mali destek vermeksizin mevcut personeli ya da 

hizmet alımı yolu ile sağladığı destek türü…”şeklinde ifade edilmektedir. 

(Pehlivan:2013, 430). 

DİKA`nın yıllar itibariyle sağladığı DFD ve TD projeleri için Tablo 4 ve bu projelerin 

diğer projele ile kıyaslanması için Tablo 5 hazırlanmıştır. Tablo 4 incelendiğinde 

gerek DFD gerekse TD projelerinde 2011 yılında artış gerçekleşmiştir. Ancak 

2012yılında bu projelerin sayısında büyük oranlarda düşüşler yaşanmıştır. Bu 

düşüşler 2013 yılında da devam etmiştir. 2014 yılında her iki proje türünde artışlar 

mevcut olmuşsa da bu artış oranlarının düşük olduğu görülmüştür. 

Tablo. 4. DİKA`nın Yıllar İtibariyle DFD ve TD Projeleri 

Yıllar DFD TD Toplam 

z 

2010 19 45 64 

2011 22 62 84 

2012 5 24 29 

2013 3 18 21 

2014 8 20 28 

Kaynak: DİKA`dan alınan veriler ile hazırlanmıştır. 

Tablo 5`e bakıldığında 2010 ve 2011 yılında DFD ve TD projelerinin sayısı DİKA`nın 

desteklediği proje sayılarından daha fazladır. 2012 yılına gelindiğinde bu projelerin 

479



toplam sayısı ile diğer projelerin sayısının eşit olduğu anlaşılmıştır. 2013 yılına 

bakıldığında diğer projelerin sayısı söz konusu her iki proje sayısının toplamını 

geçmiştir. Hatta neredeyse 5 katı kadar olmuştur. Bu fazlalık 2013 yılı kadar olmasa 

da 2014 yılında da devam etmiştir. 

Tablo. 5. DİKA`nın Yıllar İtibariyle DFD ve TD Projelerinin Diğer 

Projeler ile Kıyaslanması 

Yıllar 

DFD ve TD 

Projeleri 

Diğer 

Projeler 

Toplam 

Projeler 

2010 64 63 127 

2011 84 63 147 

2012 29 29 29 

2013 21 94 115 

2014 28 36 64 

Kaynak: DİKA`dan alınan veriler ile hazırlanmıştır. 

DİKA`nın yıllar itibariyle DFD ve TD proje tutarları Tablo 6`da sunulmuştur. İlgili 

Tablo incelendiğinde 2010 yılından 2013 yılına kadar DFD ve TD proje tutarlarında 

azalma meydana gelmiştir. 2014 yılındaki DFD tutarında 2013 ve 2012 yılına göre 

artış meydana gelmişse de bu tutar 2010 ve 2011 yılına göre çok küçük kalmıştır. Aynı 

husus 2015 yılı içinde geçerli olmuştur. Zira 2015yılında önceki yıllara göre artışlar 

görülmüşse de bu tutar 2011 ve 2010 yılına göre düşük miktarda gerçekleşmiştir. 

Tablo.6. Yıllar İtibariyle DFD ve TD Proje Tutarları (TL) 

Yıllar DFD TD 

2010* 674.440,69 400.000,00 

2011 706.417,21 238.159,69 

2012 88.000,00 112.911,70 

2013 54.000,00 71.553,13 

2014 150.128,00 NA** 

2015 197.880,64 144.525,20 

Kaynak: DİKA`nın yayınladığı Bütçe ve faaliyet raporlarındaki veriler ile 

hazırlanmıştır. 

2010 yılındaki DFD ve TD proje tutarları başlangıç ödenek tutarlarıdır. 

Bu yılla ait gerçekleşen veriler temin edilemediğinden tahmin oranları yazılmıştır. 

** İlgili veriye ulaşılamamıştır. 

480



Diğer taraftan DİKA`nın desteklediği sosyal politika uygulamaları kapsamında salt 

DFD ve TD projeleri değerlendirmek yeterli değildir. Nitekim ajansın mali destek 

kapsamındaki 2011yılındave 1.783.560,12 TL tutarındaki “Kentsel Yaşam 

Kalitesinin İyileştirilmesi” 2013 ve 2014 yıllarında sırasıyla 4. 557.264,88 TL, 

2.050.795,12 TL tutarlarındaki “Turizm, Kent ve Sanayi Altyapısı” ve 2015 yılındaki 

“Kentsel ve Çevresel Altyapının İyileştirilmesi” gibi Projeleri de sosyal uygulamalar 

kapsamında değerlendirilebilir. Yine 2015 yılında uygulama aşamasına geçen 

güdümlü proje kapsamındaki “Hasankeyf Üçyol Ekolojik Köy Projesi” bu çerçevede 

örneklendirilebilecek önemli projelerden bir tanesidir (DİKA 2012 ve 2014 Bütçe 

Uygulama Sonuçları ile 2015 yılı Faaliyet Raporu). 

5. SONUÇ 

Bölgelerarası dengesizliği minimize etmek ve bölgesel kalkınmayı canlandırmak için 

hayata geçirilen bölgesel kalkınma ajansları, kuruldukları bölgedeki potansiyeli ve iç 

dinamikleri gün yüzüne çıkararak, ulusal ve uluslararası çapta ekonomik, sosyal ve 

kültüre değer ihtiva eden politikalar uygulamaktadır. Bu kapsamda bölgesel kalkınma 

ajanslarının kuruldukları bölgede ekonomik gelişmesini sağlamanın yanında sosyal 

gelişmeyi sağlamaya yönelik faaliyetleri de söz konusu olmaktadır. Zira kalkınma 

ajansları salt ekonomik olmanın ötesinde sosyal sorunları da tespit edip, çözüm üreten 

yapılanmalar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu doğrultuda ajanslar, bölgenin 

kalkınması için sosyal politika uygulamalarına önem verip, projeleri 

desteklemektedir. 

Bu çalışmada da Mardin, Batman, Şırnak ve Siirt illerini kapsayan ve Türkiye`deki 

26 kalkınma ajansından biri olan Dicle Kalkınma Ajans`nın bölgesel kalkınmadaki 

sosyal politikalara yönelik desteklediği projeleri incelenmiştir. 

DİKA`nın sosyal politika projeleri salt DFD ve TD projeleri olmasa da öncelikli 

olarak bu iki proje türü bu kapsamda değerlendirilmiştir. DİKA`nın projeleri 

desteklemeye başladığı 2010 yılından sonraki yıllara bakıldığında 2011 yılından sonra 

2014 yılına kadar DFD ve TD proje sayılarının ciddi bir şekilde azaldığı görülmüştür. 

Keza bu projeler tutarlar noktasında da aynı sonucu göstermiş ve 2011 yılından sonra 

azalmıştır. Bu projelerin tutarları 2014 ve 2015 yılında artmışsa da eski oranları 

yakalamadığı müşahede edilmiştir.Öte yandan DİKA`nın bölgede sosyal politika 

projeleri çağrıştıran ve bölge için büyük öneme haiz olan yüksek tutardaki mali destek 

ve güdümlü projeleri desteklediği anlaşılmıştır. 

Sonuç olarak sosyal politika projelerini çağrıştıran DFD ve TD projelerin artırılması 

gerektiği sonucuna ulaşılabilir. Hatta sadece bu projeler kapsamında değil de diğer 

proje kapsamındaki projelerde de sosyal politika uygulamalarının (örneğin eğitim, 

sağlık, kültür, spor vb.) artırılması bölge kalkınması için öncelikli hedefler arasında 

olması gerektiği düşünülmektedir. 

481



KAYNAKÇA 

Aydın, H. İ. (2012). Bölgelerarası Farklılıkların Giderilmesinde Bölgesel Kalkınma 

Ajanslarının Rolü, Yüksek Lisans Tezi, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü. 

Aydın, H. İ. (2016). Sosyal Sermaye ve Kalkınma, Ankara: Efil Yayınevi, I. Baskı. 

Bandırma İktisadi Araştırmalar Enstitüsü, (2007). Bölgesel Kalkınma Ajansları, 

Mayıs 2007, Bilgilendirme Kitapçığı Dizisi Yayın No: BK – 2 / 2007 

Cilavdaroğlu, A. A. (2008). Bölgesel Kalkınma Ajansları, Türkiye'de Kuruluş ve 

İşleyiş Sorunları, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal 

Bilimler Enstitüsü, Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, Kentleşme ve Çevre 

Sorunları Bilim Dalı. 

DPT, (2000). Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Bölgesel Gelişme Özel İhtisas 

Komisyonu Raporu, Yayın No: DPT: 2502: 523, Nisan, Ankara. 

Gibbs, D. (1998). "Regional Development Agencies and Sustainable Development" 

Regional Studies, 32(4), s. 365-368. 

Gürler Hazman, G. (2011). Türkiye`de Yerel Düzeyde Kalkınma Hedefi ve 

Belediyeler, Ankara: Seçkin Yayıncılık, I. Baskı. 

Han, E. ve Kaya, A. A. (2012). Kalkınma Ekonomisi Teori ve Politika, Ankara: Nobel 

Yayınevi, 7. Baskı. 

http://www.dika.org.tr/kurumsal, Erişim Tarihi: 07.08.2016. 

http://www.dika.org.tr/gorevler-yetkiler, Erişim Tarihi: 07.08.2016. 

http://www.dika.org.tr/Butce, Erişim Tarihi: 07.08.2016. 

Kayasü, S. ve Yaşar, S. S. (2004). Bölgesel Kalkınma Ajansları: Türkiye Üzerine 

Öneriler, Kentsel Ekonomik Araştırmalar Sempozyumu, DPT, Ankara, ss. 

348-357. 

Küçükali, A. (2013). Sosyal Politika Uygulamalarında Kalkınma Ajansları: 

KUDAKA Örneği, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 

Cilt:27, Sayı:3, Erzurum, ss.205-220. 

Özcan, B. (2011). Sosyal Sermaye ve Ekonomik Kalkınma, Doktora Tezi, İstanbul: 

İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat ABD. 

Özel, M. (2009). Avrupa Birliği’ne Uyum Sürecinde Türkiye’de Bölgelerarası 

Dengesizlik ve Yeni Yönetsel Birim Arayışları, Ankara Üniversitesi SBF 

Dergisi, 64(1), ss.165-199. 

Özer, A. (2012). Türkiye’de Bölgesel Kalkınma Ajanslarının Sosyal Ekonomik 

işlevleri, Kamu-İş, Cilt:12, Sayı:2, ss.37-74. 

Pehlivan, P. (2013). Türkiye’de Kalkınma Ajanslarının Yerel Ekonomi Üzerine 

Etkileri: Zafer Kalkınma Ajansı Örneği,CBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 

:11, Sayı :3, ss.412-438. 

Polat, E. (2012). Bölgesel Kalkınma Ajansları: Dicle Kalkınma Ajansı (DİKA) 

Örneği, Kahramanmaraş Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt.9, Sayı.1, 

ss.21-39 

Sosyal Politika Açılımları Çalışma GRUBU, (2012). Kuruluştan Bugüne Kalkınma 

Ajanslarında Sosyal Politikalar, Genel Değerlendirme ve Önerilerle, 

Temmuz, ss.1-37. 

Tiftikçigil B. (2010). Avrupa Birliği’ne Uyum Sürecinde Türkiye’de Bölgesel 

Kalkınma Politikalarında Yaşanan Dönüşüm ve Kalkınma Ajansları Üzerine 

482



Bir Değerlendirme, Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal 

Bilimler Enstitüsü. 

Urhan, F. B. (2015). Bölgesel Kalkınma Ajansları: Doğu Akdeniz Kalkınma Ajansı 

Örneği, Kahramanmaraş Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş: Sütçü İmam 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Coğrafya ABD. 

Ünsal, E. (2007). İktisadi Büyüme, Ankara: İmaj Yayınevi, Ekim. 

483



Otel İşletmeleri Web Siteleri ve Facebook Hesaplarının 

Değerlendirilmesi: Muş İlindeki Otel İşletmeleri Üzerine 

Bir Çalışma 

Öz 

Ali Turan BAYRAM 1 , Gül ERKOL BAYRAM 2 , Özlem SÜRÜCÜ 3 

İnternet ve sosyal medyada meydana gelen değişimler işletmelerin de bu alanlara 

adapte olmasını zorunlu kılmaktadır. Turizm bölgesel kalkınma üzerindeki rolü de 

dikkate alındığında Muş ilinin turizm gelişimi için otel işletmelerinin pazarlama 

açısından eksikliklerinin belirlenmesi önem arz etmektedir. Bu bağlamda çalışmanın 

amacı, Muş ili içerisinde faaliyet gösteren otel işletmelerinin web siteleri ve Facebook 

hesaplarını incelemek ve eksiklerini tespit etmek olarak belirlenmiştir. Çalışma için 

Muş ili ve ilçelerinde yer alan 13 otel işletmesi ele alınmıştır. Çalışma sonucunda Muş 

ilinde yer alan otel işletmelerinin web sayfaları ve Facebook sayfalarına gerekli 

önemin verilmediği ve değerlendirme kriterlerinin birçoğunu taşımadıkları tespit 

edilmiştir. 

Anahtar Kelimeler: Otel İşletmeleri Web Siteleri, Otel İşletmeleri Facebook 

Hesapları, Muş Otel İşletmeleri, Muş. 

The Evaluation of Hotel Management’s Website and 

Facebook Accounts: An Investigation on Hotel 

Managements Located on Muş Province 

Abstract 

The changes on internet and social media has required to businesses to be adapted to 

this areas. Also, Considering the role of tourism on regional development; 

Determining the lackness of hotel management in terms of marketing is highly 

important fort the tourism development of Muş.With this context, the aim of this study 

is determined to investigate of hotel managements ,being located in Muş, web site 

and facebook account and identifying their lacks. For the study; Thirteen hotel 

managements in Muş province and district are handled. As a result of study; It is 

determined that Hotel managements in Muş does not pay attention enough to their 

web sites and facebook account and they doesn’t have many evaluation criteria for 

web sites and facebook account. 

Key Words: Hotel Management’s Web Sites, Hotel Managements Facebook 

Accounts, Muş Hotel Managements, Muş. 

1 Yrd.Doç. Dr., Sinop Üniversitesi, alituran_bayram@hotmail.com (Sorumlu Yazar/ Corresponding 

Author) 

2 Yrd.Doç. Dr., Sinop Üniversitesi, gulerkol@windowslive.com 

3 Yrd.Doç. Dr., Sinop Üniversitesi, ozlemaltunoz@hotmail.com 

484



1. GİRİŞ 

Sektörsel bazda önemi her geçen gün artan ve gelişen teknolojiler sayesinde çeşitlenen 

pazarlardan söz etmek mümkündür. Rekabetin önemi diğer sektörlerde olduğu gibi 

otelcilik sektöründe de hızla artmaktadır (Kitapçı, 2006:1). Otel işletmeciliği turizm 

endüstrisini oluşturan en önemli alt sektörlerden birisi olarak görülmektedir. Özellikle 

artan rekabet ortamında iyi hazırlanmış ve iyi yönetilen bir web sitesine sahip olmak, 

otel işletmelerinin, zaman ve mekân sınırı olmadan küresel bazda tüm tüketicilere 

daha düşük maliyetlerle ulaşabilmesine imkân sağlamaktadır (Law ve Hsu, 

2005:493). 

Teknolojik gelişmeler ışığında coğrafi sınırlar ortadan kalkarak alıcı ve satıcının 

buluştuğu pazarlara yeni bir boyut kazandırmaktadır. Bu yeni pazarların bir sonucu 

olarak da işletmeler faaliyetlerini elektronik ortamlara taşımaya başlamışlardır (Civan 

ve Bal, 2002: 1011; Akt: Yıldız, 2011: 31). TUİK’in araştırma sonuçlarına göre 

Türkiye’de kayıtlı internet abonesi sayısı 2014 yılında 41 272 940 iken 2015 yılının 

ilk üç ayında bu sayı 42 921 781’e ulaşmıştır. İnternet kullanıcılarının %23,4’ü 

(2015’in ilk üç ayında %19,7) internet üzerinden seyahat ve konaklama alışverişine 

yönelik bilgi aramakta ve satın alma gerçekleştirmektedir. (TUİK, 2015). Bu 

gelişmeleri yakından takip eden birçok turizm işletmesi de e-ticaret danışmanlığı 

veren şirketlerden, satış ve destek hizmeti ile web sunucularının geliştirilmesi için 

hizmet satın almaya başlamışlardır (Ping, 2011:850). Her geçen gün daha fazla 

tüketicinin turizm ürünlerini internet üzerinden satın almaya başlaması, otel 

işletmelerinin kendi web sitelerini ve sosyal ağlarını oluşturmasına neden olmuştur. 

Bu sayfalar pazarlama ve satış için kullanılmasının yanı sıra rezervasyon aracı olarak 

da online hizmetler sunmaktadır (Büyüközkan ve Ergün, 2011: 6587). 

Her geçen gün internet kullanıcıların sayısının artmasını ile birlikte kullanıcı sayısı 

artan sosyal medya, internetin en gözde uygulamalarından birisi olarak önemli bir 

iletişim aracı olma yönünde ilerlemektedir (Hazar, 2011: 153). Web sitelerinin otel 

pazarlaması açısından artık tek başlarına yeterli olmadıkları ve sosyal medya araçları 

ile desteklenmeleri gerektiği bilinmektedir. Bu amaçla web sitelerinin sosyal medya 

araçları ile bütünleştirilerek, reklamların ve içerik paylaşımlarının yapılması 

işletmelere alternatif bir strateji imkanı sunmaktadır (Xiang ve Gretzel, 2010: 187). 

Sosyal medya araçları içerisinde en popüler sosyal ağlardan birisi olan Facebook 

bireysel iletişim ve eğlence ortamı olmasının yanı sıra işletmelerin ürünlerini, 

markalarını ve kendilerini gösterebilecekleri geniş kullanıcı kitlesine sahip 

ortamlardır. İşletmelere mali anlamda çok fazla yük yüklemeyen Facebook, 

pazarlama açısından en güncel biliye ulaşarak bu bilgiler ile veri tabanı oluşturmayı 

sağlamakta ve kişisel veriler sayesinde müşteri analizi yapma ve reklamları kolayca 

büyük bir kitleye yayma imkânı tanımaktadır (Akar, 2010: 140–141). 

İnternet teknolojileri ve sosyal ağlar turizm işletmelerine küresel anlamda tüm müşteri 

ve potansiyel müşterilere ulaşmak için az maliyetli ve oldukça etkili bir yol imkanı 

sunmaktadır (Heinonen, 2011: 53,57). Fakat müşterilere ulaşırken, işletmelerin, bu 

yeni pazarlama aracını nasıl kullanacağını, bu ortamda nasıl iletişim kuracağını ve 

hangi bilgilerin bu sayfalarda bulunması gerektiğini bilmesi önem teşkil etmektedir. 

485



Bu bağlamda çalışmanın amacı, otel işletmelerinin web siteleri ve Facebook 

hesaplarını incelemek ve eksiklerini tespit etmek olarak belirlenmiştir. 

2. ALAN YAZIN 

Literatürde konu ile ilgili çalışmalar incelendiğinde, Kaşlı (2006) çalışmasında bilgi 

teknolojilerinin otel işletmelerinde pazarlama aracı olarak kullanılmasına yönelik 50 

otel işletmesini incelemiş ve otel işletmelerinin yeni pazarlara ulaşmak ve müşteri ile 

sürekli iletişim kurmak adına bilgi teknolojileri ve internetten yeteri kadar 

yararlanmadığını tespit etmiştir. Baloğlu ve Pekcan (2006) 139 otel işletmesi üzerine 

yaptıkları çalışmalarında, 45 özellik ile otel işletmeleri web sayfalarını 

değerlendirmişlerdir. Değerlendirmede otel işletmeleri web sayfalarında en çok 

kullanılan özellik olarak otel ve oda resimleri olduğunu ve kullanım kolaylığı ve 

siteye kolay ulaşım konularında genel olarak web site performanslarının yeterli 

olduğunu tespit etmişlerdir. 

Otel işletmeleri web sayfalarının büyük çoğunluğunun bilgi formu, özel aktiviteler 

için takvim, çevrimiçi yorum formu, diğer sitelere bağlantı, çevrimiçi ödeme, turizm 

bilgi bürolarına bağlantı, son güncelleme tarihi ve manşet reklamlar konusunda 

çevrimiçi misafir defteri, döviz bilgisi ve site içi arama imkânı konularında yetersiz 

performansa sahip olduklarını tespit etmişlerdir. Araştırma sonucunda otel 

işletmelerinin web sitelerinin pazarlama açısından tam anlamıyla internetten 

yararlanamadıklarını belirtmişlerdir. 

Bayram ve Yaylı (2009) 286 otel işletmesi üzerine yaptıkları çalışmalarında web 

sitelerinin bilgi sağlayan özelliklere ve fotoğraflara yer verdiğini, en çok siteye kolay 

ulaşım, iletiştim, çoklu dil seçeneği, ana sayfaya kolay ulaşım ve kullanışlı menü 

seçeneklerinin kullanıldığını, döviz çevirici ve bilgisi, sık sorulan sorular, farklı 

ödeme seçeneği, rezervasyon hattı eğlence ve arama motoru seçeneklerinin en az 

kullanıldığını tespit etmişlerdir. Karamustafa ve Öz (2010) çalışmalarında, otel 

işletmeleri web sayfalarını 80 değişken açısından inceleyerek, Türkiye’deki otel 

işletmelerinin web sitelerinin online bir broşür gibi ve kısıtlı hizmet verdiklerini ve 

otel sınıfı yükseldikçe web sitelerinin daha başarılı olduğunu belirtmişlerdir. 

Zafarmand (2010) çalışmasında sosyal medyanın halkla ilişkilerde nasıl kullanıldığını 

araştırmış ve sosyal medyayı halkla ilişkiler alanında kullanan işletmelerin iki yönlü 

iletişim kurabildiğini ve müşterilerden gelen değişik fikirler sayesinde işletmelerini 

geliştirme fırsatları yakaladıklarını belirtmiştir. Parlak (2010) çalışmasında sosyal 

medyanın satın alma karar sürecine etkisini araştırmış ve videoların marka bilinirliğini 

arttıran en önemli sosyal medya aracı olduğunu tespit etmiş fakat yine de sosyal 

medya pazarlamasının geleneksel pazarlamaya oranla zayıf kaldığını savunmuştur. 

Şahbaz ve Bayram (2013) Antalya bölgesinde yer alan 108 beş yıldızlı otel 

işletmesinin Facebook sayfalarını değerlendirdikleri çalışmalarında, Facebook 

sayfalarında telefon, adres bilgisi ve fotoğraf galerisi gibi kriterlerin yer aldığını fakat 

destinasyon bilgileri ve ödüllü yarışmalara çok fazla önem verilmediğini tespit 

etmişlerdir. Türker, Türker ve Güzel (2014), çalışmalarında Muğla ilinde faaliyet 

gösteren beş yıldızlı otel işletmelerinin Facebook sayfalarını değerlendirmişler ve otel 

işletmelerinin hemen hemen hepsinin bir Facebook hesabına sahip olduklarını fakat 

486



sayfa güncellemelerinin nadir yapıldığını tespit etmişlerdir. Bununla birlikte 

Facebook sayfalarında kampanya, yarışma ve indirim uygulamalarına yer 

verilmediğini ve sayfaların ziyaretçi ve takipçi sayılarının oldukça yetersiz kaldığını 

belirtmişlerdir. 

3. ARAŞTIRMANIN METODOLOJİSİ 

Araştırmanın amacı doğrultusunda Muş ili içerisinde faaliyet gösteren 13 otel 

işletmesi ele alınmıştır. Otel işletmelerinin web sayfalarını değerlendirmek için 

literatürden yararlanarak oluşturulan web sitesi değerlendirme kriterlerinden, otel 

işletmelerinin Facebook sayfalarını değerlendirmek için Şahbaz ve Bayram’ın (2013) 

geliştirmiş olduğu Facebook hesapları değerlendirme kriterlerinden yararlanılmıştır. 

31 maddeden oluşan web sayfası değerlendirme kriterleri içerisinde otel işletmesi ile 

ilgili olarak “Otel İşletmesi Hakkında Bilgi, Telefon Bilgisi, Adres Bilgisi, Ulaşım 

Bilgisi, E-Mail, Duyurular, Basında Biz, SSS, Otel Tanıtım Videosu, Fotoğraf 

Galerisi, Hareketli Resimler, Sanal Tur, Fiyat Listesi” destinasyon ile ilgili olarak 

“Yerel Bölge Bilgisi, Hava Durumu Bilgisi, Etkinlik Bilgisi, Döviz Kuru, Diğer 

İşletmelere Link” internet teknolojileri ile ilgili olarak “Site Ulaşılabilirliği, Sosyal 

Ağlara Link, Online Bilgi Talep Formu, Online Yorum Formu, Online Ziyaretçi 

Defteri, Online Müşteri Hizmetleri, Site İçi Arama Motoru, Online Rezervasyon, 

Online Ödeme” ziyaretçiler ile ilgili olarak “Çoklu Dil Seçeneği, Site Kullanım 

Koşulları, Gizlilik Güvenlik Bilgisi, Kampanya Bilgisi” kriterleri yer almaktadır. 

20 maddeden oluşan Facebook hesapları değerlendirme kriterleri içerisinde 

destinasyon ile ilgili olarak, “Destinasyon Hakkında Bilgi, Destinasyon Etkinlik 

Rehberi, Destinasyon Haritası, Hava Durumu Bilgisi, Döviz Kurları” otel işletmesi 

ile ilgili olarak “Fotoğraf Galerisi, Otel Hakkında Genel Bilgiler, Otel Tanıtım 

Sloganı, Otel Bilgisi Sunan Videolar, Adres Bilgisi, Telefon Numarası, Fiyat Bilgisi, 

Online Rezervasyon Hizmeti, Düzenlenen Etkinlik Bilgisi” internet teknolojilerine 

yönlendirme ile ilgili olarak “Web Sayfasına Yönlendirme Linki, Kullanılan Diğer 

Sosyal Ağlara Yönlendirme Linkleri, Arkadaşına Öner Seçeneği” ziyaretçiler ile ilgili 

olarak “Sosyal Ağ Takipçilerine Özel İndirim İmkânları, Sosyal Ağda Yarışma ve 

Ödüller, Sosyal Ağ Kullanma Politikaları, Çoklu Dil Seçeneği” kriterleri yer 

almaktadır. Ayrıca Facebook hesaplarının takipçi sayısı, son güncelleme tarihi ve 

Facebook’a katılım yılını içeren üç adet sorunun cevabı da araştırılmıştır. 


Otel işletmelerinin web sayfalarının değerlendirilmesi Tablo 1’de gösterilmiştir. Muş 

ili içerisinde yer alan 13 otel işletmesi içerisinden 7 tanesinin bir web sayfasına sahip 

olduğu görülmüş ve değerlendirmeler bu 7 sayfa üzerinden gerçekleştirilmiştir. Tablo 

incelendiğinde, “İşletme Hakkında Bilgi, Telefon Bilgisi, Adres Bilgisi, Fotoğraf 

Galerisi” gibi temel bilgilerin tüm otel işletmelerinin web sayfası içerisinde 

bulunduğu görülmektedir. Değerlendirmeye tabi tutulan otel işletmelerinin “Site 

Ulaşılabilirliği” oldukça kolay gerçekleşmektedir. İletişim ile ilgili temel bilgilerden 

“Harita/Ulaşım Bilgisi, E-mail Bilgisi” bilgilerinin 1’er otel işletmesi web sayfasında 

eksik olduğu görülmektedir. Bununla birlikte “Duyurular Bölümü, Basında Biz 

Bölümü, Sanal Tur, Fiyat Listesi, Döviz Kuru, Diğer İşletmelere Link, Site İçi Arama 

487



Motoru, Online Ödeme, Site Kullanım Koşulları, Gizlilik/Güvenlik Bilgisi ve 

Kampanya Bilgisi” kriterlerinin hiçbir web sayfasında bulunmadığı görülmektedir. 

Kullanıcılara bilgi edinmede kolaylık sağlayacak Sıkça Sorulan Sorular, Online 

Yorum Ortamı ve Online Müşteri Hizmetleri”, işletme imajına katkı sağlayacak 

“Tanıtım Videosu ve Online Ziyaretçi Defteri” kriterleri ise sadece birer otel işletmesi 

web sayfasında yer almaktadır. Özellikle yabancı turistlerin tercihini etkileyecek olan 

bir kriter olarak “Çoklu Dil Seçeneği” sadece iki web sayfasında yer alırken yine 

ziyaretçilere kolaylık sağlayacak bir unsur olarak “Online Rezervasyon, Hava 

Durumu Bilgisi ve Etkinlik Bilgisi” kriterleri de sadece ikişer web sayfasında yer 

almaktadır. Bununla birlikte, “Sosyal Ağlara Link” kriteri üç, “Hareketli Resim, Yerel 

Bölge Bilgisi ve Online Bilgi Talep Formu” kriterleri ise dörder web sayfasında yer 

almaktadır. 

Tablo 1: Otel İşletmeleri Web Sayfalarının Değerlendirilmesi 

Var Yok Toplam 

Değerlendirme Kriterleri 

n % n % n % 

İşletme Hakkında Bilgi 7 100 - - 7 100 

Telefon Bilgisi 7 100 - - 7 100 

Adres Bilgisi 7 100 - - 7 100 

Harita/Ulaşım Bilgisi 6 85,7 1 14,3 7 100 

E-mail Bilgisi 6 85,7 1 14,3 7 100 

Duyurular Bölümü - - 7 100 7 100 

Basında Biz Bölümü - - 7 100 7 100 

Sıkça Sorulan Sorular 1 14,3 6 85,7 7 100 

Tanıtım Videosu 1 14,3 6 85,7 7 100 

Fotoğraf Galerisi 7 100 - - 7 100 

Hareketli Resim 4 57,1 3 42,9 7 100 

Sanal Tur - - 7 100 7 100 

Fiyat Listesi - - 7 100 7 100 

Yerel Bölge Bilgisi 4 57,1 3 42,9 7 100 

Hava Durumu Bilgisi 2 28,6 5 71,4 7 100 

Etkinlik Bilgisi 2 28,6 5 71,4 7 100 

Döviz Kuru - - 7 100 7 100 

Diğer İşletmelere Link - - 7 100 7 100 

Sosyal Ağlara Link 3 42,9 4 57,1 7 100 

488



Site Ulaşılabilirliği 7 100 - - 7 100 

Online Bilgi Talep Formu 4 57,1 3 42,9 7 100 

Online Yorum Ortamı 1 14,3 6 85,7 7 100 

Online Ziyaretçi Defteri 1 14,3 6 85,7 7 100 

Online Müşteri Hizmetleri 1 14,3 6 85,7 7 100 

Site İçi Arama Motoru - - 7 100 7 100 

Online Rezervasyon 2 28,6 5 71,4 7 100 

Online Ödeme - - 7 100 7 100 

Çoklu Dil Seçeneği 2 28,6 5 71,4 7 100 

Site Kullanım Koşulları - - 7 100 7 100 

Gizlilik/Güvenlik Bilgisi - - 7 100 7 100 

Kampanya Bilgisi - - 7 100 7 100 

Tablo 2’de ise otel işletmelerinin Facebook sayfalarında bulunması gereken kriterler 

incelenmiştir. Muş ilinde yer alan 13 otel işletmesinden 6 tanesinin bir Facebook 

sayfası olduğu görülmüş ve değerlendirme bu 6 sayfa üzerinden gerçekleştirilmiştir. 

Tablo incelendiğinde, destinasyona yönelik bilgilerin yer aldığı “Destinasyon 

Hakkında Bilgi, Etkinlik Bilgisi, Destinasyon Haritası, Hava Durumu Bilgisi ve Döviz 

Kuru” kriterlerinden hiç birinin Facebook sayfalarında olmadığı görülmüştür. Sosyal 

ağda takibi ve satın almaya teşviki sağlayacak kriterler içerisinden “Diğer Sosyal 

Ağlara Link, Arkadaşıma Öner Seçeneği, Takipçilere Özel İndirim, Sosyal Ağda 

Yarışma ve Ödüller” kriterlerinin de hiçbir Facebook sayfasında yer almadığı tespit 

edilmiştir. Ayrıca “Fiyat Bilgisi, Sosyal Ağ Kullanım Politikaları ve Çoklu Dil 

Seçeneği” kriterleri de Facebook sayfalarında yer almamaktadır. Facebook 

sayfalarının tamamında olduğu görülen tek kriter “Web Sayfalarına Link” kriteri iken 

“Fotoğraf Galerisi ve İşletme Hakkında Bilgi” kriterlerinin beşer sayfada yer aldığı 

görülmektedir. Bununla birlikte dört Facebook sayfasında “Telefon Bilgisi” üç 

Facebook sayfasında ise “Adres Bilgisi” Kriteri yer almaktadır. 

Tablo 2: Otel İşletmeleri Facebook Hesaplarının Değerlendirilmesi 

Değerlendirme Kriterleri 

Var Yok Toplam 

n % n % n % 

Destinasyon Hakkında Bilgi - - 6 100 6 100 

Etkinlik Bilgisi - - 6 100 6 100 

Destinasyon Haritası - - 6 100 6 100 

Hava Durumu Bilgisi - - 6 100 6 100 

Döviz Kuru - - 6 100 6 100 

Fotoğraf Galerisi 5 83,3 1 16,7 6 100 

İşletme Hakkında Bilgi 5 83,3 1 16,7 6 100 

İşletme Sloganı 1 16,7 5 83,3 6 100 

489



Otel Tanıtım Videosu 1 16,7 5 83,3 6 100 

Adres Bilgisi 3 50 3 50 6 100 

Telefon Bilgisi 4 66,7 2 33,3 6 100 

Fiyat Bilgisi - - 6 100 6 100 

Online Rezervasyon 1 16,7 5 83,3 6 100 

Web Sayfasına Link 6 100 - - 6 100 

Diğer Sosyal Ağlara Link - - 6 100 6 100 

Arkadaşıma Öner Seçeneği - - 6 100 6 100 

Takipçilere Özel İndirim - - 6 100 6 100 

Sosyal Ağda Yarışma ve 

Ödüller 

- - 6 100 6 100 

Sosyal Ağ Kullanım 

Politikaları 

- - 6 100 6 100 

Çoklu Dil Seçeneği - - 6 100 6 100 

Tablo 3’te Facebook sayfalarına sahip olan otel işletmelerinin sayfalarının genel 

özellikleri verilmiştir. Takipçi sayıları incelendiğinde takipçi sayılarının sadece bir 

otel işletmesinde beş yüzden fazla olduğu görülürken bir otel işletmesinde ise ellinin 

altında olduğu görülmektedir. Bir otel işletmesinin yüzden biraz fazla takipçisi 

varken, üç otel işletmesinin ise dört yüzlerde takipçi sayısı vardır. Otel işletmelerinin 

dört tanesi son iki yılda Facebookta hesap açarken, bir tanesi üç yıl, bir tanesi de yedi 

önce Facebookta hesap açmışlardır. Son paylaşım tarihlerine bakıldığında ise dört 

tanesi son bir yıl içerisinde paylaşım yaparken, iki tanesi son paylaşımını bir yıldan 

uzun bir süre önce gerçekleştirmiştir. 

Tablo 3: Otel İşletmelerinin Facebook Sayfalarının Genel Özellikleri 

Takipçi Sayısı 

Katılım Yılı 

Son Paylaşım Süresi 

n % 

41 1 16,7 

107 1 16,7 

402 1 16,7 

411 1 16,7 

455 1 16,7 

502 1 16,7 

Toplam 6 100,0 

2009 1 16,7 

2013 1 16,7 

2014 2 33,3 

2015 2 33,3 

Toplam 6 100,0 

1 yıldan 

az 

4 66,7 

1 yıldan 

fazla 

2 33,3 

Toplam 6 100 

490




Otel işletmeleri web sayfaları incelendiğinde Muş ili içerisindeki 13 otel 

işletmesinden 6 tanesinin bir web sayfasına sahip olmadıkları görülmüştür. İnternet 

teknolojilerinin sürekli olarak geliştiği ve rekabetin küresel boyutlara ulaştığı 

dönemlerde bir otel işletmesinin web sayfasının bulunmaması rekabet açısından çok 

büyük bir dezavantajdır. Bu bağlamda Muş ilinde faaliyet gösteren otel işletmelerinin 

bilinirliğini arttırmak ve rekabet gücünü arttırmak için profesyonel web sitelerinin 

oluşturulması önerilmektedir. Web sayfasına sahip olan 7 otel işletmesi incelenmiş ve 

otel hakkında bilgi, telefon, adres ve fotoğraf galerisi kriterlerinin incelenen tüm web 

sitelerinde olduğu görülmüştür. Ulaşım/Harita bilgisi ve e-mail bilgisi ise 6 otel 

işletmesi web sayfasında mevcuttur. İletişimin sorunsuz olması adına iletişime 

yönelik tüm bilgilerin web sayfalarında olması bir gerekliliktir. İşletme imajına katkı 

sağlayacak ve ziyaretçilerde güven oluşmasını sağlayacak kriterler olarak 

görülebilecek “Duyurular, Basında Biz, Sıkça Sorulan Sorular, Tanıtım Videosu, 

Sanal Tur, Etkinlik Bilgisi, Döviz Kuru, Diğer İşletmelere Link, Site Kullanım 

Koşulları ve Gizlilik/Güvenlik Bilgisi” kriterlerin hiçbir veya az sayıda web sitesinde 

olduğu görülmüştür. Otel hakkında bilgi arayan ziyaretçilerin basından haberleri takip 

etmesi, otelin profesyonel tanıtım filminin olması, ziyaretçilerin aklında oluşabilecek 

sorulara cevap verebilecek bir platform oluşturması, sanal tur uygulaması gibi 

uygulamalarla otelin objektif tanıtımının yapılması, diğer işletmelerin iletişim 

bilgilerinin verilerek ziyaretçilerin farklı aktivitelere kolay ulaşılmasının sağlanması, 

güvenlik açısından şüphelerini kaldıracak açıklamaların bulunması otel işletmelerinin 

web sayfalarını daha işlevsel hale getirebileceği gibi ziyaretçi memnuniyetini de 

arttırabilecektir. 

Otel işletmelerinin web sitelerinin online işlemler bakımından yetersiz olduğu 

görülmektedir. Online rezervasyon, online ödeme, online bilgi talep formu ve online 

müşteri hizmetleri uygulamaları ziyaretçilerinin satın almasını kolaylaştırıcı işlemler 

oluğundan dolayı otel işletmelerinin bu özellikleri aktif olarak web sitelerinde 

bulundurmaları satın alma karar sürecine olumlu katkılar sağlayabilecektir. Aynı 

şekilde ziyaretçilerin diğer ziyaretçilerin yorum ve düşüncelerini görebilecekleri 

online yorum ve online ziyaretçi defteri uygulamaları ziyaretçilerin satın alma karar 

sürecini olumlu etkileyebilecektir. Bu şekilde otel işletmeleri diğer ziyaretçilerin 

görüşleri ile pazarlama faaliyetleri de gerçekleştirmiş olacaklardır. 

Otel işletmelerinin web sayfalarında görülen diğer eksikler ise fiyat listesi, yerel bölge 

bilgisi ve hava durumu bilgisi gibi ziyaretçilerin sorularını cevaplayabilecek 

bilgilerdir. Bu bilgiler de satın alma karar sürecinde etkili olabilecek niteliktedirler. 

Küresel rekabet ortamında özellikle yabancı ziyaretçilere hitap etmek isteyen 

işletmelerin önem vermesi gereken bir faktör de çoklu dil seçeneği olmalıdır. Otel 

işletmelerinin rekabet gücü sağlamak, otel doluluk oranlarını arttırmak ve seyahat 

acentası ve tur operatörlerinden bağımsız olarak yabancı ziyaretçilerin 

rezervasyonlarını yapabilmeleri için çoklu dil seçeneğine önem vermeleri çalışma 

kapsamında önerilmektedir. 

Sosyal medya son dönemlerin en popüler iletişim ve pazarlama aracı olarak ön plana 

çıkmaktadır. İşletmeler için sosyal medya araçlarını kullanmak artık bir gereklilik 

491



olarak görülebilmektedir. Seyahat bilgisi ve tatil rezervasyonu gibi birçok işlemlerin 

de artık bu mecralar üzerinden gerçekleştirildiği bilinmektedir. Bu bağlamda otel 

işletmeleri de sosyal ağlar içerisinde ve özellikle Facebook üzerinden profil sayfaları 

oluşturduğu görülmektedir. Muş ili için yapılan değerlendirmede Muş otel 

işletmelerinin bu pazarlama aracını ekili kullanmadıkları çalışma kapsamında tespit 

edilmiştir. 

Çalışmaya konu alan 13 otel işletmesinden sadece 6 tanesinin Facebook hesapları 

olduğu görülmüştür. Bu hesaplar değerlendirildiğinde destinasyona ilişkin bilgi sunan 

unsurların hiçbir hesapta olmadığı tespit edilmiştir. Son dönem içerisinde 

ziyaretçilerin seyahatlerine ilişkin bilgileri Facebook gibi sosyal ağlardan edindiği göz 

önünde bulundurulduğunda otel işletmeleri Facebook sayfalarında bu bilgilerin 

olması önem arz etmektedir. Bu bağlamda otel işletmeleri için Facebook sayfalarını 

profesyonel olarak dizayn etmeleri önerilmektedir. Otel işletmelerinin Facebook 

sayfalarında işletme hakkında bilgi, fotoğraf galerisi ve web sayfasına link gibi temel 

bilgilerin olduğu görülmektedir. Bu da otel işletmelerinin Facebook sayfalarını online 

broşür gibi kullandıklarını göstermektedir. Takipçi sayılarının yetersiz olması ve 

paylaşımlar arasındaki sürenin uzun olması bu sonucu destekler niteliktedir. Sosyal 

medya araçlarının son derece aktif olması ve gündemin bu ortamlarda çok hızlı 

değişmesi göz önünde bulundurulduğunda otel işletmelerinin bu platformda daha aktif 

olarak yer almaları ve gündemi takip ederek dikkat çekici paylaşımlarla faaliyetlerini 

gerçekleştirmeleri önerilmektedir. 

Sosyal medya araçlarında başarılı olmanın en büyük faktörlerinden birisi hiç kuşkusuz 

takipçi sayısıdır. Otel işletmelerinin takipçi sayılarının düşük olduğu görülmüştür. 

Otel işletmelerinin takipçi sayılarını arttırmaları için takipçilerinin kendi çevrelerini 

sayfayı takip etmeye yönlendirmeleri, takip edenlerin devamlılığının sağlanması ve 

yeni takipçilerin sayfalara çekilmesi için aktivitelerin gerçekleştirilmesi 

gerekmektedir. Fakat otel işletmelerinin Facebook sayfalarında bu unsurlara yönelik 

herhangi bir çalışma bulunmamaktadır. Facebook üzerinden yarışmalar düzenlemek, 

indirim imkanları sunmak veyahut promosyonlar sunmak Facebook sayfaları için 

önerilmektedir. Yabancı ziyaretçilerin otel işletmelerine Facebook sayfaları 

üzerinden ulaşması web sayfalarına oranla daha kolay olduğundan çoklu dil 

seçeneğinin Facebook sayfalarına eklenmesi önerilmektedir. 

Otel işletmelerinin gerek web sayfaları gerekse Facebook hesaplarının daha etkili 

kullanılabilmesi adına çalışmada sunulan kriterlerin dikkate alınması ve sayfaların bu 

kriterler ışığında yeniden yapılandırılması önerilmektedir. Teknoloji ve tüketici istek 

ve ihtiyaçlarının her geçen gün değişebileceği göz önünde bulundurularak bu 

değerlendirme kriterlerinin ihtiyaçlara cevap verecek nitelikte güncellenmesi 

önerilmektedir. 

KAYNAKÇA 

Akar, E. (2010a). Sosyal Medya Pazarlaması. (1. Basım). Ankara: Efil Yayınevi 

Baloğlu, Ş. ve Pekcan, Y. A. (2006). The Website Design and Internet Site Marketing 

Practices of Upscale and Luxury Hotels in Turkey. Tourism Management 27, 

171–176. 

492



Bayram, M. ve A. Yaylı (2009), Otel Web Sitelerinin İçerik Analizi Yöntemiyle 

Değerlendirilmesi. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 8(27), Kış, 347-379. 

Büyüközkan, G. ve Ergün, B. (2011). Intelligent System Applications in Electronic 

Tourism. Expert Systems with Application. 38(6), 6586-6598. 

Hazar, M. (2011). Sosyal Medya Bağımlılığı- Bir Alan Araştırması. Gazi Üniversitesi 

İletişim Fakültesi Dergisi, 32. 151-176. 

Heinonen, J. (2011). Social Media Perceptions on Finnish Tourism Sector. 

Interdisciplinary Studies Journal Vol. 1, No. 3. 53-66. 

Karamustafa, K. ve Öz, M. (2010).Türkiye’de Konaklama İşletmelerinin Web 

Sitelerinde Yer Verilen Faktörlerin Başarımı. Eskişehir Osmangazi 

Üniversitesi İİBF Dergisi, 5(2), 189-218. 

Kaşlı, M. (2006). Konaklama İşletmelerinde Bilgi Teknolojilerinin Pazarlama Aracı 

Olarak Kullanımı: Balıkesir’de Bir Araştırma. Yayımlanmamış 

Yükseklisans Tezi. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 

Balıkesir. 

Kitapçı, O. (2006). Müşteri Sadakati Yaratmak İçin Veri Tabanlı Pazarlama – 

Türkiye’deki 4 Ve 5 Yıldızlı Oteller Üzerine Bir Uygulama. Yayınlanmamış 

Doktora Tezi. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas. 

Law, R. ve C. H.C. Hsu (2005), Customers’ Perceptions on the Importance of Hotel 

Web Site Dimensions and Attributes. International Journal of Contemporary 

Hospitality Management, 17(6), 493-503. 

Parlak, F. (2010). Sosyal Medya ve Tüketici Satın Alma Karar Sürecine Etkileri Nitel 

Bir Uygulama. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Dumlupınar 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Kütahya. 

Ping, G. (2011). Analysis the Application of E-business for the Tourism Enterprises’ 

Performance Evaluation in China. Energy Procedia, 5, 849–854. 

Şahbaz, R. P. ve Bayram, A. T. (2013). Otel İşletmelerinin Facebook Sayfalarının 

Pazarlama İletişimi Açısından Değerlendirilmesi: Antalya Örneği. 14. 

Ulusal Turizm Kongresi, Kayseri. 

TÜİK Haber Bülteni (2015) http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=16198 

Erişim Tarihi: 10.07.2016 

Türker, G. Ö. Türker, A. ve Güzel, F. Ö. (2014). Sosyal Paylaşım Sitelerinin 

Pazarlama İletişim Kanalı Olarak Konaklama İşletmelerinde Kullanım 

Etkinliğinin İncelenmesi: Muğla İli Örneği. 9. International Conference: 

New Perspectives in Tourism and Hospitality. Balıkesir. 

Xiang, Z. Gretzel, U. (2010). Role of Social Media in Online Travel Information 

Search. Tourism Management. 31. 179-188. 

Yıldız, S. (2011). Elektronik Hizmet Marka Değerini Etkileyen Faktörler: Elektronik 

Hizmet Müşterileri Üzerine Bir Uygulama. Yayınlanmamış Doktora Tezi. 

Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon. 

Zaharmand, N. (2010). Halkla İlişkiler Alanında Yeni Mecra ve Uygulamalarının Yeri 

ve Önemi: Sosyal Medya ve PR2.0. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. 

Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara 

493



Türkiye'de Kadın İşgücünün Görünümü: Marmara 

Bölgesi ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi Karşılaştırması 

Öz 

Melike ATAY POLAT 1 , Canan SANCAR 2 

Bu çalışmanın amacı, Güney Doğu Anadolu Bölgesi ve Marmara Bölgesi'nde 

kalkınma sürecinde sosyal yapıdaki değişimlerden birini temsil eden faktör olan kadın 

işgücünün durumunu değerlendirmektir. Bölge seçiminde Güneydoğu Anadolu ve 

Marmara bölgesi gelişmişlik düzeylerinin ve kadın işgücünün niteliklerinin genelde 

farklı oluşu dikkate alınmıştır. Kadın istihdamı önce dünya genelinde sonra ülke ve 

en son olarak Güneydoğu Anadolu ve Marmara bölgesi kapsamında 

değerlendirilmiştir. Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde hizmet ve sanayi sektörlerinin 

Marmara Bölge’ne göre yeterli düzeyde gelişmiş olmaması hem erkek hem de kadın 

işgücünün durumunu etkilemektedir. Özellikle Güneydoğu Anadolu’da kadınların 

gerek işgücüne katılım oranı gerekse istihdam oranları Marmara Bölgesine göre 

düşüktür. Güneydoğu Anadolu’da tarımda çalışan kadın işgücünün ücretsiz aile işçisi 

olma konumu düşünüldüğünde işsizlik oranı açısından da durum farklı değildir. 

Güneydoğu Anadolu Bölge’sinde kadınların işgücü piyasasında varlığını sürdürmesi 

ve güçlendirilmesi açısından alınacak temel önlem kadınlara yönelik geleneksel bakış 

açısının kırılmasıdır. Devletin ve sivil toplum kuruluşlarının işbirliği içerisinde eğitim 

programları ve toplumsal farkındalık toplantıları düzenlenmelidir. 

Anahtar Kelimeler: Kadın işgücü; Güney Doğu Anadolu Bölgesi, Marmara Bölgesi 

The Overview of Women Employment in Turkey: A 

Comparison of Marmara and South Eastern Anatolia 

Regions 

Abstract 

The aim of this study is to assess the condition of women employment, a factor 

representing one of the changes in the social structure during the development process 

in Marmara and South Eastern Anatolia Regions. In the region selection, the fact that 

South Eastern Anatolia and Marmara Regions have different development levels and 

different women employment qualifications was taken into account. Women 

employment was evaluated within the scope of world-wide, country-wide, and regionwide 

(South Eastern Anatolia and Marmara), respectively. The fact that the services 

and industrial sectors in the South-Eastern Anatolia Region is not as sufficiently 

developed as it is in Marmara Region has a negative effect on the conditions of both 

men and women employment. The participation of women into workforce in South 

1 

Yrd. Doç. Dr., Şırnak Üniversitesi, İktisadi İdari Bilimler Fakültesi İktisat Bölümü İktisat 

Teorisi Anabilim Dalı, matay@sirnak.edu.tr 

2 

Sorumlu Yazar: Yrd. Doç. Dr., Gümüşhane Üniversitesi Kelkit Aydın Doğan Meslek 

Yüksek Okulu Muhasebe ve Vergi Bölümü, canansancar@gumushane.edu.tr 

494



Eastern Anatolia as well as their employment rates are lower than those of Marmara 

Region. When the condition of women workforce working in the agriculture sector in 

South Eastern Anatolia as unpaid family worker, there is no difference. The basic 

precaution to be taken in terms of the continuity and reinforcement of women in 

workforce market in the South-Eastern Anatolia Region is breaking the traditional 

point of view on women. Within the collaboration of state and NGOs, training 

programs as well as social awareness meetings should be done. 

Keywords: Women workforce, South Eastern Anatolia Region, Marmara Region 

1. GİRİŞ 

Kalkınma kavramı, 1970’li yıllara kadar iktisadi yapıdaki değişimler olarak 

tanımlanmakta iken takip eden yıllarda sosyal yapıdaki değişimleri de içermeye 

başlamıştır. Kalkınma sürecinde sosyal yapıdaki değişimlerin birini temsil eden 

faktör, kadınların işgücüne katılım oranlarıdır. Kadın istihdamının artırılması ile bir 

taraftan ekonomik kalkınma sağlanmakta iken, diğer taraftan ekonomik kalkınma 

kadınların toplumsal ve aile içerisindeki statüsünü olumlu yönde de etkilemektedir. 

Dolayısıyla, ülkelerin kalkınmalarının sürdürülebilirliği kadın istihdamının artırılması 

ile mümkün olabilecektir. 

Bu çalışmanın amacı; Güney Doğu Anadolu Bölgesi ve Marmara Bölgesi'nde 

kalkınma sürecinde sosyal yapıdaki değişimlerin birini temsil eden faktör olan kadın 

işgücünün durumu değerlendirmektir. Çalışma beş bölümden oluşmaktadır. Giriş 

kısmından sonra yer alan ilk bölümde, kadın ve ekonomik kalkınma ilişkisini 

inceleyen uygulamalı literatür ele alınacaktır. İkinci bölümde dünyada kadın 

istihdamının gelişimi incelenecektir. Üçüncü bölüm, Türkiye’de kadın istihdamının 

gelişimine ayrılmıştır. Dördüncü bölümde Güney Doğu Anadolu Bölgesi ve Marmara 

Bölgesi'nde kadın istihdamının gelişimi incelenecektir. Son bölümde ise, bulgular 

ışığında politika önerileri yer alacaktır. 

2. KADIN İSTİHDAMI VE EKONOMİK KALKINMA İLİŞKİSİNİ 

İNCELEYEN UYGULAMALI LİTERATÜR 

Sosyal kalkınmanın gerçekleştirilmesinde önemli bir faktör olan kadın işgücü, II. 

Dünya Savaş’ında açığa çıkan istihdamın karşılanması amacıyla artış göstermeye 

başlamıştır. Kadın istihdamını artıran diğer faktörler arasında ise ekonomik 

kalkınmayla birlikte eğitim düzeyinin yükselmesi, yaşam koşullarının iyileşmesi, 

teknolojik gelişmelerin sağlanması yer almaktadır. 

Dünya çapında kadın istihdamı ile ilgili çalışmalar farklılık göstermektedir. Bu 

çalışmalar arasında kadın istihdamı ve ekonomik büyüme, kadın istihdamı ve 

ekonomik kalkınma, kadın istihdamı ve eğitim, kadın istihdamı ve sağlık 

değişkenlerini ele alan teorik ve uygulamalı çalışmalar mevcuttur. Bu çalışmada ise, 

kadın istihdamı ve ekonomik kalkınma ilişkisini ele alan çalışmalar ülke ve ülke 

grupları ile uygulamalı olarak ele alınacaktır. 

Kadın istihdamı ile ekonomik kalkınma ilişkisi uygulamalı literatürde U-biçimli bir 

ilişkiden hareketle incelenmektedir. U-biçimli ilişkide eğrinin azalan kısmı, sanayi 

devrimi ve ekonomik gelişmenin sağlanmasıyla birlikte ekonomide tarım sektöründen 

495



sanayi sektörüne geçilmesi ile daha çok erkek işgücünün yer aldığı emek yoğun 

ekonomiyi temsil etmektedir. U-biçimli eğrinin artan kısmı ise ekonomik büyüme, 

yaşanan teknolojik gelişmeler, doğum oranlarındaki azalmalar, kadınların eğitim 

düzeylerinin yükselmesi ile birlikte artan kadın işgücünü temsil etmektedir 

(Lenchman ve Kaur, 2015:247). 

Sinha, 1965 yılında işgücünde kadın oranının artmasını ve ekonomik büyüme 

arasındaki uzun dönemli ilişkinin U-biçimli eğriyle tanımlanabileceğini ileri 

sürmüştür (Lenchman ve Kaur, 2015:247). Sonraki yıllarda bu ilişkinin analizi birçok 

araştırmaya konu olmuştur. Kadın istihdamı ve iktisadi kalkınma arasındaki ilişkiyi 

inceleyen ilk çalışmalar arasında ise Goldin (1995), Durand (1975), Psacharopoulos 

ve Tzannatos (1989), Schultz (1990; 1991), Pampel ve Tanaka (1986) ve Kottis 

(1990) yer almaktadır. Son dönemde ise kadın işgücüne katılım oranı ile ekonomik 

kalkınma arasındaki ilişkiyi Tam (2011), Lenchman ve Okonowicz (2013), Olivetti 

(2013), Tsani ve diğ. (2013) ve Kaur ve Tao (2014) incelemişlerdir. Çalışmalarının 

ana hipotezi kadın işgücüne katılım oranı ile ekonomik kalkınma (genellikle kişi başı 

GSYH) arasında U-biçimli bir ilişkinin varlığını test etmişlerdir (Lenchman ve Kaur, 

2015:247). Yazarlar çalışmalarında kadınların işgücüne katılım oranları ile iktisadi 

kalkınma arasında U- biçimli bir ilişki olduğunu tespit etmişlerdir. 

Tablo 1’de kadın istihdamı ve ekonomik kalkınma ilişkisini inceleyen uygulamalı 

çalışmalara yer verilmiştir. 

Yazar(lar) 

Semyonow 

(1980) 

Tablo 1. Kadın İstihdamı ve Kalkınma İlişkisini İnceleyen Çalışmalar 

Tansel (2002) 

Luci 

(2009) 

Er (2012) 

Lahoti ve 

Swaminathan 

(2013) 

Lenchman 

(2014) 

Mujahid ve 

Zafer (2012) 

Lenchman ve 

Kaur (2015) 

Çalışma 

Yapılan 

Ülke 

61 Ülke 

Türkiye 

Gelişmekte 

Olan 

Ülkeler 

187 Ülke 

Hindistan 

Çalışmada Kullanılan 

Değişkenler 

Kadınların işgücüne 

katılım oranı, GSYH, 

boşanma oranı, 

doğurganlık ve gelir 

eşitsizliği 

Kadın istihdamı 

ve GSYH 

Kadın işgücüne 

katılım oranı ve 

GSYH 



GSYH 



GSYH 


162 Ülke katılım oranı ve 

GSYH 

Pakistan Kadın işgücüne 


GSYH 

162 Ülke Kadın işgücüne 


GSYH 

496 

Çalışmada 

Kullanılan 

Yöntem 

Panel EKK 

EKK 

Panel EKK 

Panel EKK 

Panel EKK 

Granger 

nedensellik 

testi 

ARDL 

Panel EKK 

Nedensellik İlişkisi 

Kadınların işgücüne katılım 

oranları ile GSYH ve boşanma 

oranları arasında pozitif; 

doğurganlık ve gelir eşitsizliği ile 

negatif bir ilişki vardır 

U- 

biçimli 

ilişki 

geçerli 

U-biçimli ilişki geçerli 

Kadın işgücüne katılım oranı ile 

GSYH arasında pozitif yönlü bir 

ilişki vardır 

Ekonomik kalkınma seviyesi ile 

kadın işgücüne katılımı arasında 

bir ilişki yoktur 



U-biçimli ilişki geçerli



Tansel (2002), Türkiye’de kadın istihdamı ve ekonomik büyüme ilişkisini 

araştırmıştır. Çalışmasında, Türkiye’de U-biçimli ilişkinin geçerli olduğu sonucuna 

ulaşmıştır. Luci (2009), çalışmasında işgücü piyasasında cinsiyet 

eşitsizliklerinin ekonomik büyümeye etkisini incelemiştir. Kadınların işgücüne 

katılımı ekonomik büyüme üzerinde pozitif etkiye sahip iken, büyümenin kadınların 

işgücüne katılımı üzerindeki etkisi ise belirsizdir. Ekonomik büyüme başlangıçta 

kadınların işgücüne katılımını azaltmakta iken uzun dönemde ise artırmakta olduğunu 

tespit etmiş ve iki değişken arasındaki ilişkiyi U biçiminde tanımlamıştır. Sonuç 

olarak gelişmekte olan ülkelerin ekonomik büyüme ile kadın işgücünün artırılması 

uzun dönemde aktif işgücü piyasası politikalarının varlığına dayanmaktadır. 

Lahoti ve Swaminathan (2013), Hindistan ekonomisi için dinamik EKK yöntemini 

kullanarak kadın işgücüne katılım oranı ile ekonomik büyüme arasında U-biçimli 

eğrinin geçerliliğini test etmişlerdir. Çalışmanın sonucunda ekonomik kalkınma 

seviyesi ile emek piyasasında kadınların işgücüne katılım oranları arasında önemli bir 

ilişkinin olmadığı sonucuna ulaşmışlardır. Lenchman (2014) çalışmasında 1990-2012 

yılına ait 162 ülkede kadın işgücüne katılımı ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi 

panel veri yöntemi ile analiz etmiştir. Çalışmasında kadın işgücüne katılım oranı ile 

ekonomik büyüme arasında U- biçimli ilişkiyi destekleyen sonuçlara ulaşmıştır. Konu 

ile ilgili son çalışmalardan biri Lenchman ve Kaur (2015)’a aittir. Yazarlar, 1990- 

2012 dönemine ait 162 ülke için kadın işgücüne katılma oranı ve ekonomik büyüme 

arasındaki ilişkiyi panel veri analiz yöntemi ile incelemişlerdir. Analizde yer alan 

ülkeler düşük gelirli, düşük orta gelirli, yüksek orta gelirli ve yüksek gelirli ülkeler 

olarak dört gelir gurubuna ayrılarak analize dahil edilmiştir. Çalışmadan elde edilen 

bulgulara göre, genel olarak ülke gruplarında kadın işgücüne katılma oranı ve 

ekonomik büyüme arasında U-biçimli eğrinin varlığını tespit etmişlerdir. 

3. KADIN İSTİHDAMININ GELİŞİMİ 

3.1. OECD Ülkelerinde Kadın İstihdamının Gelişimi 

OECD, 2011 yılında “Toplumsal Cinsiyet Girişimi”ni başlatarak hükümetlere eğitim, 

istihdam ve girişimcilik alanlarında toplumsal cinsiyet farkı ve eşitsizliğini azaltmayı 

amaçlamaktadır. OECD, cinsiyet ayrımını azaltmak için üye devletlere veri ve 

politika önerileri sunmaktadır (Celasun, 2014:6). Tablo 2’de yıllar itibariyle OECD 

ülkelerinde işgücüne katılım oranı yer almaktadır. 

Tablo 2. OECD Ülkelerinde İşgücüne Katılım Oranı (%) 

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 

K 59.58 59.90 60.39 60.59 61.04 61.18 61.41 

61. 

4 61.97 62.1 

E 79.60 79.65 79.84 79.86 79.90 79.36 79.19 79.0 79.20 79.2 

K/ 

E 0.75 0.75 0.76 0.76 0.76 0.77 0.78 0.78 0.78 0.78 

Kaynak: World Bank Gender Statistics 

497



Tablo 2’den görüldüğü gibi OECD ülkelerinde kadın istihdamının işgücüne katılım 

oranı artış göstermiştir. Buna karşılık erkek işgücüne katılım oranı ise yıllar itibariyle 

küçük bir oranda azalış sergilemiştir. Bu verilerden hareketle Kadın/Erkek işgücüne 

katılım oranı arasındaki fark ise yıllar itibariyle azalış göstermiştir. Kadın/Erkek oranı 

2004 yılında yüzde 0.75 iken 2013 yılında kadın istihdam oranında artışa bağlı olarak 

yüzde 0.78’e ulaşmıştır. Tablo 3’te OECD ülkelerinde yıllar itibariyle sektörel bazda 

kadın ve erkek işgücüne katılım oranına yer verilmiştir. 

Tablo 3. OECD Ülkelerinde Sektörel Bazda İşgücüne Katılım Oranı (%) 

Kadın İşgücüne Katılım Oranı (%) 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2012 2013 

Tarım 5.2 4.85 4.53 4.26 4.07 3.82 3.70 3.72 3.76 4.24 4.48 

Sanayi 14 14.0 13.7 13.3 13.1 12.9 12.5 11.6 11.4 12.5 12.5 

Hizmet 80 80.8 81.5 82.1 82.5 82.9 83.3 84.2 84.3 82.3 82.3 

Erkek İşgücüne Katılım Oranı (%) 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2012 2013 

Tarım 7.7 7.25 6.99 6.59 6.15 5.92 5.74 5.87 6.08 7.41 7.39 

Sanayi 34 34.0 33.8 33.9 34.2 34.2 33.8 32.2 31.8 33.1 32.9 

Hizmet 57 58.4 58.7 59.0 59.2 59.4 59.8 61.2 61.5 58.8 58.8 


Tablo 3’e göre tarım ve sanayi sektörlerinde kadın işgücüne katılım oranları 2002 

yılına göre 2013 yılında azalış sergilerken; hizmet sektöründe ise artış göstermiştir. 

2013 yılında tarım, sanayi ve hizmet sektöründe kadın işgücüne katılım oranı sırasıyla 

yüzde 4.48, yüzde 12.50 ve yüzde 82.37 düzeyindedir. Tablo 3’ten sektörel bazda 

erkek işgücüne katılım oranı kadın işgücüne katılım oranına benzer bir seyir 

izlemiştir. Buna göre tarım ve sanayi sektörlerinde erkek işgücüne katılım oranları 

2002 yılına göre 2013 yılında azalış sergilerken; hizmet sektöründe ise artış 

göstermiştir. 2013 yılında tarım, sanayi ve hizmet sektöründe erkek işgücüne katılım 

oranı sırasıyla yüzde 7.39, yüzde 32.94 ve yüzde 58.87 düzeyindedir. Ayrıca sektörler 

bazında hem kadın hem de erkek işgücüne katılım oranında hizmetler sektörü en fazla 

orana sahip iken bu sektörde kadın işgücü erkek işgücüne göre daha yüksektir. 

3.2. Türkiye’de Kadın İstihdamının Gelişimi 

Türkiye’de kadın istihdamı, yıllar boyunca artış göstermektedir. Bu artışta, tarım 

sektörünün ekonomik yapıda görece gerilemesi ve sanayi ile özellikle hizmet 

sektörünün payındaki artışın etkisi büyüktür. Tablo 4’de Türkiye’de yıllar itibariyle 

kadın ve erkek işgücüne katılım oranları yer almaktadır. 

498



Tablo 4. Türkiye’de İşgücüne Katılım Oranı (%) 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 

K 29 25.2 25.2 25.6 25.6 25 26 28 30 31.5 32 32 

E 74.2 72.9 74.3 74.7 74.2 74.2 73.0 75.3 75.5 76.3 75.6 75.6 

K/E 0.39 0.35 0.34 0.34 0.35 0.35 0.37 0.38 0.4 0.41 0.43 0.43 


Tablo 4’e göre, Türkiye’de kadın ve erkek işgücüne katılım oranı yıllar itibariyle artış 

göstermiştir. Kadın ve erkek işgücüne katılım oranları arasındaki fark ise azalarak 

2013 yılında yüzde 0.43 olarak gerçekleşmiştir. Şüphesiz bu artış kadınların eğitim 

düzeylerinin yükselmesi ve ekonomik büyümede yaşanan gelişmelere bağlı olarak 

işgücüne katılımın artmasına bağlanabilir. 

Tablo 5’te Türkiye’de yıllar itibariyle sektörel bazda kadın ve erkek işgücüne katılım 

oranlarına yer verilmiştir. 

Tablo 5. Türkiye’de Sektörel Bazda İşgücüne Katılım Oranı (%) 

Kadın İşgücüne Katılım Oranı (%) 

20 200 200 200 200 200 200 2009 2010 2011 2012 2013 

02 3 4 5 6 7 8 

T 60 58.5 57.2 51.6 42.2 41.3 40.6 36.7 38.3 38.3 36.10 34.60 

S 13. 

70 

13.4 

0 

14.1 

0 

15.1 

0 

16.8 

0 16.5 

16.1 

0 15.6 16.20 15.5 15.20 15.60 

H 26 28.1 28.7 33.3 41 42.2 43.3 47.7 45.5 46.20 48.60 49.80 

Erkek İşgücüne Katılım Oranı (%) 

20 

02 

200 

3 

200 

4 

200 

5 

200 

6 

200 

7 

200 

8 

2009 2010 2011 2012 2013 

T 25 24.4 25.6 21.7 15.8 15.3 15.5 15.8 16.1 16.5 16.4 16 

S 27 26.3 2.20 28. 31 31.1 31.4 29.8 31 31.80 31.40 31.80 

H 48 49.3 48.2 50.2 53.2 53.6 53 54.40 52.90 51.70 52.20 52.20 


Tablo 5’e göre tarım sektöründe kadın işgücüne katılım oranları 2002 yılına göre 2013 

yılında azalış sergilerken; sanayi ve hizmet sektörlerinde ise artış göstermiştir. 2013 

yılında tarım, sanayi ve hizmet sektöründe kadın işgücüne katılım oranı sırasıyla 

yüzde 34.6, yüzde 15.6 ve yüzde 49.8 düzeyindedir. Tablo 5’ten sektörel bazda erkek 

işgücüne katılım oranı kadın işgücüne katılım oranına benzer bir seyir izlemiştir. Buna 

göre tarım sektöründe erkek işgücüne katılım oranları 2002 yılına göre 2013 yılında 

azalış sergilerken; sanayi ve hizmet sektörlerinde ise artış göstermiştir. 2013 yılında 

tarım, sanayi ve hizmet sektöründe erkek işgücüne katılım oranı sırasıyla yüzde 16, 

yüzde 31.8 ve yüzde 52.2 düzeyindedir. Ayrıca sektörler bazında hem kadın hem de 

erkek işgücüne katılım oranında hizmetler sektörü en fazla orana sahip iken bu 

sektörde erkek işgücü kadın işgücüne göre daha yüksek orana sahiptir. 

3.2.1. Güney Doğu Anadolu Bölgesi- Marmara Bölgesi Düzey 1 Bölgelerinde 

Kadın İstihdamının Gelişimi 

Bu bölümde Güney Doğu Anadolu ve Marmara Bölgesi Düzey 1 Bölgeleri’nin işgücü 

piyasasında kadın işgücünün durumu incelenmiş ve karşılaştırma yapılmıştır. 

499



Güney Doğu Anadolu TRC Düzey 1 Bölgesinde kadın ve erkek nüfusun işsizlik oranı, 

istihdam oranı ve işgücüne katılım oranı gibi işgücü göstergeleri açısından durumu 

Tablo 6’da gösterilmiştir. Kadın işgücünün işgücüne katılım oranı 2004-2007 yılları 

arasında düşüş eğilimindedir. 2007 yılında %6.8 olan işgücüne katılım oranı 2010 

yılında %12,4 ve 2015 yılında %17,2 olarak gerçekleşmiştir. 

Tablo 6. Güney Doğu Anadolu TRC Düzey 1 Bölgesinde İşgücünün Durumu 

Yıllar İşgücüne Katılım İstihdam İşsizlik Oranı (%) 

Oranı (%)) 

Oranı (%) 

Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın 

2004 67,4 11,4 58,8 10,7 12,7 5,5 

2005 64,5 8,6 56,4 7,8 12,5 9 

2006 63 6,3 53,7 5,7 14,7 8,8 

2007 63,3 6,8 52,2 6,1 17,6 10,5 

2008 63,8 9,6 52,8 9 17,3 6,6 

2009 64,2 9,7 52,3 8,7 18,4 10,5 

2010 64,7 12,4 56 11,5 13,4 7,6 

2011 64,4 10 56,6 9,1 12,1 9,1 

2012 62,2 9,8 54,1 8,9 13 9,1 

2013 67,1 14,9 56,9 13,1 15,2 11,5 

2014 67,8 16,2 56,7 14,2 16,4 12,4 

Kaynak: TÜİK 

2004 yılından itibaren hem erkek hem kadın istihdam oranı 2007 yılına kadar düşüş 

eğilimindedir. Her iki cinsiyet grubunda da istihdam oranı 2008 yılından itibaren bazı 

yıllarda düşüş eğiliminde olmasına rağmen genel olarak bir artış eğilimi göstermiştir. 

2008 yılında %9 olan istihdam oranı 2013, 2014 ve 2015 yıllarında sırasıyla %13,1, 

%14,2 ve %17,2 olarak gerçekleşmiştir. Bu artış eğilimi ise TRC Düzey 1 Bölgesinde 

aktif işgücü programlarının son yıllarda kadın işgücünün istihdam edilebilirliğinin 

arttığını göstermektedir. İşsizlik oranı açısından genel bir değerlendirme yapıldığında 

2004-2015 döneminde kadın işgücünün işsizlik oranı erkek işgücünün işsizlik oranına 

göre daha düşüktür. Kadın işgücü lehine görünen bu durum TRC Düzey 1 Bölgesinde 

tarımda kadın nüfusun ücretsiz aile işçisi konumundan kaynaklanmaktadır. Ancak 

kadın işgücünün işsizlik oranı dönem içinde sürekli artış göstermiştir. Erkek 

işgücünde de aynı eğilim söz konusu olup incelenen dönem boyunca artış eğiliminde 

olmuştur. 

500



Tablo 7. Marmara Düzey 1 Bölgelerinde İşgücünün Durumu 

TR1-İstanbul Düzey 1 Bölgesinde İşgücünün Durumu 

Yıllar 

İşgücüne Katılım Oranı İstihdam Oranı (%) İşsizlik Oranı (%) 

Erkek Kadın Erkek Kadın Erkek Kadın 

2004 71,5 19,3 63,2 16,4 11,7 14,9 

2005 72,8 19,9 64,7 17,2 11 13,2 

2006 71,6 21,3 64 18,3 10,6 14 

2007 70,3 20,9 63,7 18,1 9,5 13,5 

2008 70,6 22 63,3 19 10,4 13,7 

2009 70,9 22,6 59,7 18,1 15,8 19,9 

2010 71,9 24 62,4 19,8 13,2 17,4 

2011 72,7 25,2 65 21,4 10,6 15,2 

2012 73,5 28,6 66,1 24,5 10,1 14,4 

2013 74 30,5 66,8 26 9,7 14,8 

2014 74 31,4 66,4 26,5 10,3 15,6 

2015 75,4 33,4 67,1 27,7 11,1 17 

TR 2 Batı Marmara Düzey 1 Bölgesinde İşgücünün Durumu 

2004 71,3 30,4 67 28,1 6 7,8 

2005 74 30,6 69,2 27,6 6,5 9,8 

2006 73,4 29,9 68,8 27,1 6,3 9,4 

2007 72 31,5 68 28,6 5,5 9,2 

2008 70,1 30,3 64,4 26,5 8,1 12,4 

2009 71 31,8 64,4 27,4 9,3 13,9 

2010 70,6 32,4 65 28,9 7,9 10,8 

2011 71,2 31,5 67,1 28,3 5,8 10,2 

2012 70 32,3 66,5 29,2 5 9,5 

2013 70 33,1 66,2 29,9 5,4 9,7 

2014 71 32,8 67 29,9 5,6 9 

2015 70,3 34 66,7 31 5,1 9 

TR4 Doğu Marmara Düzey 1 Bölgesinde İşgücünün Durumu 

2004 70,5 22,8 63 20,2 10,5 11,3 

2005 71,8 24,3 64,7 21,2 9,8 12,4 

2006 70,8 24,1 64,6 21,1 8,7 12,4 

501



2007 71,4 23,7 64,8 21,1 9,2 11 

2008 72,4 24,8 65,4 21,5 9,6 13,2 

2009 71,8 26,2 62,1 21,8 13,5 17 

2010 70,7 26,7 63,2 23 10,6 13,9 

2011 72,7 30,6 66,6 26,7 8,4 13 

2012 72,1 30,3 66,8 26,6 7,4 12,4 

2013 72,5 32,7 67,6 28,8 6,8 12,1 

2014 72,1 31,6 67,3 28 6,6 11,5 

2015 73 32,7 67,6 28,8 7,5 12,1 

Kaynak: TÜİK 

Tablo 7’ye göre Marmara Bölgesinin İstanbul, Batı Marmara ve Doğu Marmara 

Düzey 1 Bölgelerinde kadınların işgücüne katılım oranları erkek işgücüne nazaran 

düşük düzeylerde gerçekleşmiş olmasına rağmen Güney Doğu Anadolu Bölgesiyle 

kıyaslandığında yüksek oranlarda gerçekleştiği söylenebilir. Marmara Bölgesinin 

İstanbul, Batı Marmara ve Doğu Marmara Düzey 1 bölgelerinde 2004 yılında sırasıyla 

%19,3, %30, 4 ve %22,8 olarak gerçekleşmiştir. İşgücüne katılım oranı her üç Düzey 

1 Bölge’sinde de 2015 yılına kadar artış eğiliminde olduğu görülmektedir. Söz konusu 

oran 2015 yılında İstanbul Düzey 1 Bölge’sinde %33,4, Batı Marmara Düzey 1 

Bölge’sinde %34 ve Doğu Marmara Düzey 1 Bölgesi’nde %32,7’dir. Marmara 

Bölgesi’nin bu üç Düzey 1 Bölgesi kendi arasında değerlendirildiğinde kadınların 

işgücüne katılım oranındaki en fazla artış İstanbul Düzey 1 Bölgesinde 

gerçekleşmiştir. Erkek nüfusun işgücüne katılım oranı her üç Bölge’de de 2004-2015 

döneminde artış eğiliminde olup, kadın işgücüne göre oldukça yüksektir. 

Tablo 7’ye göre 2004 yılından itibaren hem erkek hem kadın istihdam oranları her üç 

Düzey 1 Bölgesinde 2015 yılına kadar artış eğilimindedir. Kadın istihdam oranlarında 

2014-2015 döneminde en fazla artış işgücüne katılım oranında olduğu gibi İstanbul 

Düzey 1 Bölgesinde görülmektedir. Kadın işgücü açısından en düşük işsizlik oranı 

2004-2015 dönemi boyunca Batı Marmara Bölgesinde gerçekleşmiştir. 2004 yılında 

İstanbul Düzey 1 Bölgesi’nde %14.9, Batı Marmara Bölgesi’nde %7,8, Doğu 

Marmara Bölgesi’nde %11.3 olan kadın işgücünün işsizlik oranı incelenen dönem 

boyunca %1-2 oranlarında artış göstermiştir. 2015 yılında İstanbul Düzey 1 

Bölgesi’nde %17, Batı Marmara Bölgesi’nde % 9, Doğu Marmara Bölgesi’nde %12.1 

olan kadın işgücünün işsizlik oranı incelenen dönem boyunca %1-2 oranlarında artış 

göstermiştir. Kadın işgücü açısından en yüksek işsizlik oranı İstanbul Düzey 1 

bölgesi’ndedir. Erkek nüfusun işsizlik oranı İstanbul Düzey 1 Bölgesinde 2004-2015 

dönemi boyunca %11’lik düzeyini korurken Batı ve Doğu Marmara Bölge’sinde 

sürekli düşüş eğilimindedir. 

4. SONUÇ 

Bu çalışmada Güney Doğu Anadolu ve Marmara Bölgelerinde kadının işgücü 

piyasasındaki mevcut durumu Türkiye İstatistik Kurumu’ndan alınan veriler ışığında 

ele alınmıştır. Bölge seçiminde Güneydoğu Anadolu ve Marmara bölgesi gelişmişlik 

502



düzeylerinin ve kadın işgücünün niteliklerinin genelde farklı oluşu dikkate alınmıştır. 

Kadın istihdamı önce dünya genelinde sonra ülke ve en son olarak Güneydoğu 

Anadolu ve Marmara bölgesi kapsamında değerlendirilmiştir. Kadınların sektörel 

bazda işgücü verileri TÜİK veri tabanında olmadığı için işgücüne katılım oranı, 

istihdam oranı ve işgücüne katılım oranlarının genel ifadelerine yer verilmiştir. 

Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde hizmet ve sanayi sektörlerinin Marmara Bölgesi’ne 

göre yeterli düzeyde gelişmiş olmaması hem erkek hem de kadın işgücünün durumunu 

etkilemektedir. Özellikle Güneydoğu Anadolu’da kadınların gerek işgücüne katılım 

oranı gerekse istihdam oranları Marmara Bölgesi’ne göre düşüktür. Güneydoğu 

Anadolu Bölgesi’nde tarımda çalışan kadın işgücünün ücretsiz aile işçisi olma 

konumu düşünüldüğünde işsizlik oranı açısından da durum farklı değildir. Marmara 

bölgesinin göç alan bir bölge olmasına rağmen 2004 -2015 döneminde kadın 

işgücünün işsizlik oranı genelde düşüş eğilimindedir. Buna rağmen Güneydoğu 

Anadolu’da kadınların işsizlik oranı yıllar itibariyle artış göstermektedir. 

Güneydoğu Anadolu Bölge’sinde kadınların işgücü piyasasına katılımını ve 

istihdamını olumsuz etkileyen temel etkenlerden birisi kadınlara yönelik olan 

geleneksel bakış açısıdır. Bu açıdan bakıldığında kadınların işgücü piyasasında 

varlığını sürdürmesi ve güçlendirilmesi açısından alınacak temel önlem bu bakış 

açısının kırılması olmaktadır. Devletin ve sivil toplum kuruluşlarının işbirliği 

içerisinde eğitim programları ve toplumsal farkındalık toplantıları düzenlenmelidir. 

Kadınların işgücü piyasasındaki konumunu güçlendirecek diğer bir önlem ise 

kadınların tarım dışı sektörler olan sanayi ve hizmetler sektörlerinde istihdamını 

sağlayacak düzenlemelerin yapılmasıdır. 

KAYNAKÇA 

Celasun, D. T. (2014). Kadınların İşgücüne Katılımı ve Büyüme: OECD Ülkeleri ve 

Türkiye, http://www.academia.edu/6856512/, (Erişim Tarihi: 13.11.2015). 

Er, Ş. (2012). Women Indicators of Economic Growth: A Panel Data Aproach, The 

Economic Research Guardian, 20(1), 27-42. 

Goldin, C. (1994). The U-Shaped Female Labor Force Function in Economic 

Development and Economic History, NBER Working Paper Series, 4707, 1- 

40. 

Kaur, H., & Xiaohui T.A.O. (2014). ICTs and the Millennium Development Goals: A 

United Nations Perspective, New York: Springer. 

Lahoti, R. & Hema, S.(2013). Economic Development and Female Labor Force 

Participation in India, IIM Bangalore Research Paper, 414, 1-42. 

Lechman, E., & Anna, O. (2013). Are Women Important for Economic Development?, 

Corporate Social Responsibility and Women’s Entrepreneurship Around the 

Mare Balticum, Hamburg: Baltic Sea Academy 

Lenchman, E. (2014). Female Labor Force Participation and Economic Growth- Re- 

Examination of U-Shaped Curve, Working Paper Series A (Economics, 

Management, Statistics), 3(21), 1-8. 

Lenchman, E., & Kaur, H.(2015). Economic Growth and Female Labor Force 

Participation-Verifying the U-Feminization Hypothesis. New Evidence For 

503



162 Countires Over the Period 1990-2012, Economics and Sociology, 8, 246- 

257. 

Lucı, A. (2009). Female Labour Market Participation and Economic Growth, 

International Journal of Innovation and Sustainable Development, 4, 97- 

108. 

Mujahid, N., & Naeem uz, Z. (2012). Economic Growth-Female Labour Force 

Participation Nexus: An Empirical Evidence for Pakistan, The Pakistan 

Development Review, 51, 565-586. 

Olıvetti, C. (2013). The Female Labor Force And Long-Run Development: The 

American Experience İn Comparative Perspective, NBER Working Paper 

19131, 1-49. 

Psacharopoulos, G., & Zafiris, T. (1989). Female Labour Force Participation: an 

International Perspective, Research Observer, 4(2), 187-201. 

Semyonow, M., (1980). The Social Context of Women’s Labour Force Participation: 

A Comparative Analysis, American Journal of Sociology, 86, 96-113. 

Tam, H.(2011). U-Shaped Female Labor Participation With Economic Development: 

Some Panel Data Evidence, Economics Letters, 110(2), 140-142. 

Tansel, A. (2002). Economic Development and Female Labor Force Participation in 

Turkey: Time Series Evidence and Cross-Province Estimates, ERC Working 

Papers in Ecnomics, 1(5), 1-37. 

Tsani, S., Paroussos, L., Fragıadakıs, C., Charalambidis L., & Capros P. (2013), 

Female Labour Force Participation And Economic Growth İn The South 

Mediterranean Countries, Economics Letters, 120 (2), 323-328. 

504

Öz 



Kur’an’ın Önerdiği Toplumsal Yapının İnşasında 

Kalkınmanın Temel İlkeleri ve Dinamikleri 

Fikret GEDİKLİ 1 

Bu bildirinin amacı, Kur’an-ı Kerim’ ‘kalkınma’ ile irtibatlandırılabilecek bazı 

ayetlerle ve kavramlarla Kur’anı’ın önerdiği toplumsal yapının inşasında kalkınmanın 

ve gelişmenin temel ilkelerini ve buna bağlı olarak oluşan temel dinamiklerin neler 

olduğunu ortaya koyabilmektir. Bu kapsamda Kur’an’ın nüzul ortamında bu 

hususlarla ilgili olduğu düşünülen ayetlerin temel ilkesinin ve maksadının ne olduğu, 

nasıl anlaşıldığı; bunlara bağlı yorumların nasıl oluşup geliştiği ve günümüzle nasıl 

bağlantı kurulması gerektiği konuları ele alınacaktır. 

Anahtar sözcükler: Kur’ân, Sosyal Değişim, Kalkınma, Ahlak. 

Basic Principles and Dynamics of Development in 

Construction of Social Structure Suggested by The 

Qur'an 

Abstract 

The aim of this notification is to be able to present basic principles and dynamics of 

development in construction of social structure suggested by the Qur'an with some 

verses and concepts that can be linked to 'development'. In this context it will be 

discussed what is the basic principle and purpose in the presence of the Qur'anic verses 

that are thought to be related to these subjects; how to understand; how these 

comments are formed and developed and how to connect to our day. 

Key Words: The Quran, Social Change, Development, Moral. 

1. GİRİŞ 

Bu bildiride, Kur’an-ı Kerim’ de bugünkü anlamda ‘kalkınma’ ile 

irtibatlandırılabilecek kimi ayet ve kavramları; bunlara bağlı yorumların nasıl oluşup 

geliştiği ve bu doğrultuda Kur’an’ın bu ayetler ve kavramlar eşliğinde, nüzul 

ortamında meydana gelen bazı olaylarla ilgili temel maksadı ve dinamikleri ele 

alınacaktır. Ayrıca konuyla ilgili olduğu düşünülen ayetlerin, olaylardan bağımsız 

temel birer ilke olarak mı var olduğu yoksa nüzul ortamında vuku bulan kimi olaylarla 

ilgili olarak mı vahyedildiği irdelenecek; ilgili ayetleri olaylardan bağımsız temel 

birer ilke olarak olarak anlamanın oluşturduğu zihni yapının temel dayanakları ve 

bunların olası hasarları üzerinde durulacaktır. Bunun yanısıra insanların kalkınmadan 

beklentilerinin ne olduğu; zor ekonomik şartlara karşı mukavemet edip başa çıkma 

çabası; din ile irtibatlandırarak kurguladığı kamu davranışı beklentisi ve temel güven 

1 

Yrd. Doç. Dr., Muş Alparslan Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi, 

(fikretgedikli@gmail.com) 

505



duygusunun ne olduğu; kamu kaynaklarından yararlanmada ilgili ilkelerin zorunlu 

kıldığı nitelik ya da kabiliyetlerin ötesinde, güç yada otorite tarafından bir ilke 

belirlemenin ne anlama geldiği değerlendirilmeye çalışılacaktır. Özellikle ayrımcılığı 

imleyecek bazı düzenlemelerin yada pratiklerin, Kur’an’ın önerdiği ilke ve 

dinamiklerle bağdaşıp bağdaşmadığı; bu günün kimi uygulamalarının, yetkeci ve 

çıkarcı bir bakış açısıyla dinî referansları yorumlama anlamına gelip gelmediği ve 

bunların imkân sınırları ortaya konulacaktır. Sonuçta tarihin belli dönemlerinde var 

olan toplumsal yapıların, Kur’an’ın istediği değişime gösterdikleri direnç, bu direnci 

sürdürülebilir kılmak için türlü gerekçelerle sorunlu müesses yapıyı ve sistematik 

kimliği sürdürme çabalarına Kur’ân’ın topyekün bir değişim ve kalkınma modeliyle 

karşı çıkış yöntemi ve gerekçeleri ile sunduğu çözümün ahlaki temel dayanakları; 

kalkınmanın temel karakteri, din dilinin kendi karakteristiği de dikkate alınarak ortaya 

konmaya çalışılacaktır. 

2. KUR’AN’IN ÖNGÖRDÜĞÜ TOPLUMSAL YAPI VE TEMEL 

İLKELER 

Bilindiği gibi insanlar arası ilişkileri düzenleyen sosyal yapı dinamik bir süreçtir. Yani 

değişkendir. Sosyal yapı ile ahlak doğrudan ilişkilidir. Bu ilişkilerde daha çok hukuki, 

siyasi ve iktisadi vasatlarda kendini göstermektedir. Kur’anın bizlere önerdiği 

toplumsal yapı VII. yüzyıl Arap toplumu özelinde tarihi, hukuki, siyasi ve iktisadi 

şartlar ve işaret ettiği vakıalar yerel olmaka birlikte davranışın mahiyetine yönelik 

işaret ettiği hususlar evrenseldir ve bir ilke özelliği taşımaktadır. Her çağda ve 

günümüzde de dinin önerdiği ahlaki düsturları kendine temel ilke olarak 

belirleyenlerin sorumluluğu ise bu ilkeler üzerinden dinamik bir yöntemle olayları ve 

davranışları doğru yada en azından ona yakın yorumlayabilmesidir. Zira hakikat 

tektir; yorumlar çeşitlidir. 

Bununla beraber şu hususa da işaret etmek gerekir. Dinî olan Kur’an’ın önerdiği 

hukuki, siyasi ve toplumsal yapıyı değişmez asıl kabul edip, işaret ettiği olayların 

şekliyle mukayyed yapıdan başkaca bir yapı tanımayarak bütün insanlığı bu yapıya 

uymaya mecbur kılmak değil; Kur’an’ın önerdiği ilkeler ve pratiklerden hukuki, siyasi 

ve toplumsal yapıyı dinamik bir şekilde kurgulamaktır dinî olan. Böylesi yapıyı 

kurumsallaştırmaktır esas olan. Dolayısıyla genelde ‘kalkınma’ özelde ise bu günkü 

anlamda ‘sosyal kalkınma’ ile ilgili alanların tanziminde ve sorunların çözümünde 

Kur’an’ın önerdiği ilkeler, pratikler ve bireysel davranışlar refakentinde nereden 

nereye getireceğine bakılmalıdır. 

İşaret edilen davranışlardan negatif içerikli olup, dolayısıyla yapılmaması gerekli 

fiiler olarak, mutlak anlamda çoğunluğa uymanın zannın bir eseri olan sorgulama 

yetersizliği (Enam, 6/116); yanlış bir işi ya da davranışı ısrarla sürdürmenin temel 

gerekçesi olarak kabul edilen geleneği sürdürme çabası (Araf, 7/28); araştırmadan, 

olayın mahiyetini bilmeden hüküm vermek anlamına gelen ön yargılı davranmayı ve 

çekememezliği (Nisa, 4/32); Allah’ tan bir yol gösterme olmaksızın aklın istekleri 

istikametinde hareket etmeyi (Kasas, 28/50); bir hata veya günah işleyip sonra onu 

bir suçsuzun üzerine atma fiili olan iftiranın apaçık bir günah olduğu (Nisa, 4/112); 

belli bir düzene sokulduktan sonra kamu düzeninin bozulması (Araf, 7/56); 

506



gösterişten uzak durulması (Maun, 107/6); bunların yanısıra yine “aldatma, gasb ve 

hırsızlık, tefecilik, terör (hırabe) gibi davranışlar sayılabilir. 

Bunların yanında iyilerle dost olmak (Hud, 11/113); iyilikte yardımlaşmak (Araf, 

7/164); kötülüğe karşı koymak (Lokman, 31/17); infak (İsra, 17/26); kardeşlik 

(Hucûrat49/10); emanete riayet etmek (Mearic, 70/32); hoşgörü ve bağışlama (Şûra, 

42/43); sabır (Şûra, 42/43); sözünde durmak (Nahl, 16/91), görgülü olmak (Nur, 

24/27) gibi övülen diğer davranışlarda Kur’anın bireysel anlamda istekleri 

cümlesindendir. 

3. YÖNETİM İLKELERİ 

a. Adalet 

Esasen bu sempozyumun ana omurgası sosyal kalkınma ve bunun özelinde de 

ekonomik kalkınmadır; ancak anlatacağımız bu iki ilke bir bütün olarak kalkınmanın 

her alanında geçerli olabilecek ilke ve kriterlerdir. 

Dinin ve insanlığın en yüce değerlerinden ve sosyal yaşamdaki çatışmaların 

dengeleyici unsuru; birey ve toplumsal yapıda dirlik ve düzenliği, hakkaniyet ve 

eşitlik ilkelerine uygun yaşamayı sağlayan ve ahlaki erdemi de ifade eden adalet 

kavramı, İbn Manzur’ a göre “davranış ve hükümde doğru olmak, hakikate göre 

hüküm vermek, eşit olmak, eşit kılmaktan” gelen bir isimdir. (İbn Manzur, 1968, 

1119: 31/2838) Adalet, Kur'an’ı Kerim'de genellikle düzen, denge, eşitlik ve 

tarafsızlık gibi anlamlarda kullanılmıştır. Bu bağlamda Kur’an-ı Kerim, tefecilik ve 

rüşvetle haram yemeye pek düşkün olan, ilahi buyrukları tahrif eden ve casusluk 

yapan Medineli Yahudi ve münafıkların davranışlarından bahsederken (Kurtubi, 

1998, V/401). “Öyleyse (bir karar vermen için) sana gelirlerse ister onlar arasında 

karar verirsin, ister kendi hallerine bırakırsın; onları kendi hallerine bırakırsan sana 

hiçbir şekilde zarar veremezler. ancak bir karar verirsen, onlar arasında adaletle ver: 

Allah adil davrananları sever.” (el- Maide, 5/42) buyurmuştur. 

“İnancınızdan dolayı size karşı savaşmayan ve sizi yurtlarınızdan sürmeyen 

(inkarcılara) gelince, Allah onlara nezaketle ve adaletle davranmanızı yasaklamaz 

çünkü Allah adil davrananları sever.” (el- Mümtehine, 60/8) Bu âyetin mü'minlere 

düşmanlık etmeyip, onlarla savaşmayanların gözetilmeleri hususunda bir ruhsat 

olduğu ifade edilsede, İbn Zeyd, bunun savaş emrinin sözkonusu olmadığı İslâm'ın 

ilk dönemlerine ait olduğunu daha sonrada neshedildiğini ifade etmiştir. Benzer 

şekilde Katade ise âyetin Yüce Allah'ın "... artık o müşrikleri nerede bulursanız 

öldürün" (et-Tevbe, 9/5) buyruğu ile neshedildiğini ifade etmiştir. Yine ayetin Huzaa 

kabilesi hakkında, Mücahid’e göre de iman edip hicret etmeyen kimseler hakkında 

hususi olarak nazil olduğu ifade edilmiştir. Ancak Te'vil (yorum) ehlinin çoğunluğu 

ise, âyetin muhkem olduğunu ifade ederek şu rivayeti delil göstermişlerdir: Hz. Ebu 

Bekir (r.a)'ın kızı Esma Hz. Peygamber’e, müşrik olarak yanına gelen annesinin 

yakınlık bağını gözetip gözetemeyeceğini sorunca Hz. Peygamber: "Evet" 

buyurmuştur. (Kurtubi, VI/235-237). 

Hiç şüphe yok ki, Yüce Allah emanete riayet etmeyi; her konuda tevhide göre hareket 

etmeyi Kur'an-ı Kerim’in pek çok ayetinde yücelterek müslümanlara emretmiş (en- 

507



Nahl, 19/90); bununla beraber belli konu ya da olaylar bağlamında, örneğin insanlar 

arasında hüküm verildiği zaman (en-Nisa, 4/58); iktisadi hayatta (el-En’am, 6/152; er- 

Rahman, 55/9); şahitlik hususunda (el-Bakara, 2/282); şavaşan veya anlaşmazlığa 

düşen iki grubun arasının düzeltilmesinde (el-Hucurat, 49/9); aile hukuku ile ilgili 

hususlara ilişkin olarak meselenin hallinde temel gerekçelendirmeyi, “hakk” ın ihlal 

edilmemesinde; hakkın sahibine iadesinde (en- Nisa 4/58); hakkın korunmasında (en- 

Nisa, 4/3) ‘adaleti’ mihver kavram ve temel uygulama noktası olarak belirlemiştir. 

b. Ehliyet 

Bu başlıkta özellikle “adalet” kavramlarıyla yakın ilişkili olması bakımından “Allah, 

size, emanetleri mutlaka ehline vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğiniz zaman 

adaletle hükmetmenizi emrediyor…” (en-Nisa, 4/58) ayetinin sebebi nüzulü hakkında 

kısa bir değinide bulunmak yararlı olacaktır. Ayetin, hem Hz. Peygamber’e hem de 

onun tayin ettiği yöneticilere yönelik bir hitap olduğu ve onlardan sonra gelenleri de 

kapsadığı ifade edilmiştir. Yaygın kabul gören rivayete göre, Mekke’nin fethedildiği 

gün, Hz. Muhammed Kabe’ye geldiğinde Kabe’nin bakımını yürüten Osman bin 

Talha ve Amcaoğlu Şeyhe b. Osman b. Ebi Talha Kabe’nin kapısını kilitlemişler, 

kendisinden Kabenin anahtarını talep eden Hz. Muhammed’e Osman bin Talha 

vermemiştir. Bunun üzerine yanında bulunan Hz. Ali, Osman’ın kolunu bükerek 

anahtarı almış, Hz. Muhammed’in Kabe’de iki rekat namaz kılmasına imkan 

sağlamıştır. Daha sonra Peygamber namazını kılıp dışarı çıktığında, amcası Hz. Abbas 

ise, eskiden beri yapageldiği zemzem işi ile beraber yürütmek için Kabe’nin 

bakımının da kendisine verilmesini talep etmiştir. Bunun üzerine Hz. Muhammed ise 

tam aksine Kabe’nin miftahdarlığının Osman bin Talha’ya tekrar iade edilmesini ve 

Hz. Ali’nin de yaptığı davranıştan ötürü Osman bin Talha’dan özür dilemesini 

istemiştir. Bu olayı müteakip hakkında ayet nazil olan Osman bin Talha müslüman 

olmuş ve Kabe’nin bakımı da bu olaydan sonra hep onda ve amcaoğlunda kalmış; Hz. 

Peygamber’ de “Bu, ebediyyen sizin ve soyunuzdan gelen çocuklarınızın elinde 

kalacaktır. Bu anahtarları sizden ancak zalim kimseler alır" buyurmuştur. (Vahidi, 

1998, 116-117; et-Taberî, 1968, VII/170; Kurtubi, 1998, V/288-291). 

Âyette daha açık olan, yapılan uygulamanın bütün insanlar hakkında umumi olduğudur. 

Bu âyet bir taraftan yönetici ve kamu görevlilerini, ellerinde bulunan 

imtiyazları ya da malları paylaştırıp, haksızlıkları gidermek, hüküm verme halinde ise 

adaleti gözetmek gibi emanet olan hususları kapsadığı ifade edilmiştir. Taberî’nin 

tercihi de budur. (Kurtubi, V/288-291). 

Hiç kuşkusuz âyetin, böylesi bir olayla ilişkili olarak nazil olması, âyetin yalnız bu 

olaya ve kişilere tahsis edilmesini gerektirmemektedir. Burada gözden ırak 

tutulmaması gereken husus, Hz. Peygamberin anahtarların iade edilmesini istediği 

kişilerin, iadeyi müteakip müslüman olmalarıdır. Bu iadenin ise “emanet” te asal 

kriterin ne olması lazım geldiğine ilişkin oldukça geniş bir perspektif sunduğunda 

kuşku yoktur. 

Ayette ifadesini bulan emanet kavramına ilişkin yaklaşımı için şu hususlara 

değinilebilir: Literatürde emanet kavramı dini, ahlaki ve içtimai ilke ve kavramları 

içine alan oldukça geniş bir anlam havzasına sahiptir. Kur’an’da emanete riayet, 

508



müminlerin başlıca özellikleri arasında zikredilmiştir. (el-Mü’minun, 23/8; el-Mearic, 

70/32). Taberi, “Allah, size emanet edilen (şey)leri ehil olanlara tevdi etmenizi ve her 

ne zaman insanlar arasında hüküm verecek olursanız adaletle hükmetmenizi 

emreder”(en-Nisa,4/58) ayetinin özellikle devlet adamlarının hem emanet hem de 

adalet ehli olmalarını gerekli kıldığı; emanet ehli olmaları, ülke imkânlarını halka 

haksızlık yapmadan paylaştırmaları; adalet ehli olmaları ise bütün kararlarında 

hukuka riayet etmeleri gerektiği hususuna işaret ettiğini, belitrmiştir. (Taberi, IV/145- 

146). Müfessir Razi de emaneti, “hakkı sahibine vermekten”; adaletle hükmetmenin 

ise, “hakkın sahibine verilmesine hükmedilmesinden” ibaret olduğunu söyler. (er- 

Razi, 1995, X/144). Diğer taraftan Derveze ise bu ayeti, insanların hangi konumda 

olursa olsunlar dost-akraba ayrımına gitmeden, kimseye itibar etmeden aralarında 

adaletle, hak ile hükmedilmesini, hakların ve emanetlerin korunmasını telkin eder, 

(Derveze, 1997, 236) şeklinde açıklamıştır. Yine bu ayetin yorumuna ilişkin Mevdudi, 

“müslümanlar, İsrailoğulları’nın daha önce düştükleri hatalara düşmemeleri için 

uyarılmıştır; zira onların düştükleri en büyük hata, dejenere oluşları sürecinde yetkiyi 

ve görevi ehil olmayanlara vermeleriydi; çünkü onlar, sorumluluk isteyen, dini ve 

siyasi liderlikleri hep niteliksiz, ehil olmayan, öngörüsü olmayan, adalet ve ahlak 

duyguları zayıf olan kimselere vermeye başlamışlardı. Oysa Yüce Allah dost olsun 

düşman olsun insanlara adaletle muamele etmelerini emretmiştir” izahını yapmıştır. 

(Mevdudi, E. A. 1996, I/300). 

Kur'an’ı Kerim’ de ‘adalet’ hakkaniyetin yegâne ölçüsü olarak belirlenmiştir. 

Hidayete hak sayesinde ulaşılabileceği gibi adalet de hakka uymakla sağlanır. (el- 

Araf, 7/181) ‘Hak’ nesnel bir kavram ve sabit bir kanun ilkesini ifade etmektedir. Hak 

konusunda hüküm verilirken ‘hak’kın kendi lehine hükmedilmesi halinde bundan 

memnun olan; fakat aleyhine hükmedilmesi durumunda bu hükmü tanımayan insanlar 

için ‘zalim’ (en-Nur 24/48-50) denilmiştir. Binaenaleyh bireysel menfaat temini, 

akrabalık ve düşmanlık gibi hissi durumlar, taraflardan birinin soylu veya aşağı 

tabakadan olması, bedeni veya ruh bakımdan kusurlu bulunması gibi ahlak kanununu 

ilgilendirmeyen sebepler bir hakkın ihlalini, örtbas edilmesini ve son tahlilde adalet 

ilkesinden sapmayı mazur gösteremez. (Çağrıcı, 1998, I/372). 

Sonuç olarak bu konuda Kur’an’ın nihai yaklaşımı, adalet ve emniyet 

mekanizmasında herhangi bir sapma olmaksızın, doğrudan amacı ile kendisini 

gerçekleştirmek için “sınırlama olmaksızın herkesin sahip olduğu hakları elde 

etmesinin gereği olan düzenlemeleri yapmaktır. Burada Allah’ın emrettiği şey, sosyal, 

ekonomik, hukuki veya siyasi olan tüm hakların herkese hakkettiği ölçüde 

verilmesidir”. (Mevdudi, 1996, III/52). İslam, anlam ve gayelerinden soyutlamadan 

adaleti en geniş anlamıyla ele almış, günlük yaşamla iç içe geçmiş yönlerini korumak 

için plan ve projeler ortaya koymuştur. Bu yön ise “yeterlik” ve “fırsat eşitliği” 

prensipleri doğrultusunda toplumsal adaletin sağlanmasıdır. (Halil, 1993, s.28). 

4. TARİH VE GÜNÜMÜZ UYGULAMALARI 

Müslümanların kıyamete kadar sosyal, siyasal, ekonomik ve özel hayatlarındaki 

yaşantılarının referans kaynağı ve aynı zamanda İslam tarihinin en önemli dönemi hiç 

kuşkusuz Hz. Peygamber dönemi olacaktır. (Zorlu, 2002, Giriş) Hz. Peygamber’in bu 

dönemin sonunda vefat edeceğine yakın yegane vasiyeti, “namaza devam edin ve 

509



yönetiminiz altında bulunan köle, cariye ve hizmetçilerinizin hak ve hukuklarını 

gözetin” (İbn.Sa’d, ts., II/254) demek olmuştur. 

Yine Hz. Peygamber vergi memurluğu görevini isteyen Ebu Zer el-Gıfari’ye "Sen 

güçsüzsün bu iş bir emanettir; emanet, üstesinden gelemeyen kimse için kıyamet 

gününde zillet ve perişanlık olur” buyurmuştur. (Müslim, 1981, İmâre: 16). 

Tarihi sürece bakacak olursak, Emeviler döneminde müslüman Araplar, genellikle 

devlette hâkim tabakayı oluşturmaktaydılar. Müslüman olup Arap olmayanlar ise 

Emevîler döneminde genel anlamda pek fazla itibar görmemişlerdir. Önemli ve 

yüksek mevkilere getirilmemiş; daha çok ilim ve sanat alanlarında kendilerini 

göstermişledir. Bu da, sonuçta hâkim tabaka ile aralarının açılmasına ve devlete karşı 

girişilen kimi isyanlara ortak olmalarına neden olmuştur. İslam’ın hallerini 

iyileştirmeye çalıştırdığı köleler tabakası ise Emevîler döneminde kârlı bir ticaret 

halini alabilmiştir. Emevîler döneminde sosyal tabaka hiyerarşisinin en sonunda yer 

alan gayr-ı müslimler ise, Ömer b. Abdülaziz dönemi hariç diğer dönemlerde üst 

makamlara dahi gelebilmişlerdir. (Aksu, 2006, s.80). 

Emevîlerin dünyevileşme temayüllerinin faturası ise halka çıkarılmıştır; çünkü onlar 

bir yandan iktidarlarını korurken, diğer yandan da özel hayatlarını lüks ve eğlence 

içinde sürdürmüşler ve bunun finansmanını da hazineden sağlamışlardır. Gerçekten 

Ümeyye oğulları devlet hazinesini kendi özel mülkleri gibi görmüşler ve hazine 

gelirlerini zimmetlerine geçirmişlerdir. Üstelik bu gelirlerin kaynağının önemli bir 

kısmını, müslüman-gayrimüslim ayırımı yapmaksızın siyasî hâkimiyet kurdukları 

tüm vatandaşlardan aldıkları çoğu zaman hukuk dışı ve haksız vergiler teşkil etmiştir. 

Başka bir ifadeyle, onların servetlerinin önemli miktarını, halka yükledikleri 

hukuksuz ve haksız vergiler oluşturmuştur.(Kara, 2006, s.169). 

Kur’an’ tarafından kamu haklarından yararlanmada ayrımcılık sayılabilecek bütün 

yollar tıkanırken, adalet ve ehliyet sisteminin yollarını açan en başat kriter, her alanda 

olduğu gibi kamunun sunduğu imkanlardan da yararlanmada öznel kriterlere dayalı 

kimi belirlemeler olmaksızın herkese açık olması ve bu ayrımlar gözetilerek herhangi 

bir kimseye kapatılmamasıdır. Aksi uygulamada ise, kamu haklarından eşit koşullarda 

yararlanmaktan ziyade bir şekilde hak sahibi olmanın esas olduğu ve bunun meşruiyet 

zeminin de sorgulanmadığı bir temayül baş gösterecektir. Böylesi temayüllerin 

oluştuğu vasatlarda kalkınmada başat öge olarak sunmaya çalıştığımız ‘emaneti 

ehline vermenin’ ise, sınırlarının ve hoşgörülebilir davranış yelpazesinin oldukça 

daralacağını da ifade etmek gerekir. 

Her alanda kalkınmanın ana umdeleri olacak bahsi geçen ilke ve dinamik unusurları, 

geçmişten ve günümüzden olumsuz pek çok olumsuz örneğe indirgeyerek, onların 

değer olma vasıflarına halel getiren kimi uygulamalardan bahsetmek mümkündür. 

Günümüzde ve gelecekte bu nevi işlemlerin kimi öznel kriter ve kanaat devreye 

girerek hak ihlali oluşturma potansiyelini her zaman taşıyabileceği de 

unutulmamalıdır. Böylesi bir yöntemle gerçekleştirilecek işlemde, insanların 

memnuniyet duyguları tahrip edileceği gibi vicdanların adalet çığlığı da 

dinmeyecektir. 

510



Tarih ve günümüz uygulamalarının yanlışlığı, adalet ve ehliyet kavramlarının 

mahiyetleriyle ilgisi olmasa gerektir. İnsanın üretim güçlerini bastırarak, kendi 

isteğinin tersine başkaları tarafından istenen hedeflere uygun bir kalıba girmesi adalet 

midir? (Halil, s.26) Adalet ve ehliyetin kriter olma vasfını askıya alıp, gerekçesi 

yapanlarca makul öznel kriterlerle şekillenmiş sözde ölçütlere başvurmanın adalet 

olmayacağı açıktır. Meselelerin özüyle, dış benzerliklerinin karıştırılması neticesi 

ortaya konmaya çalışılan “ortam ve şartlar bunu gerektiriyor” gibi gerekçeler ise kamu 

vicdanında karşılık bulmayacak; çaresiz ve mutsuz toplumsal kitleler oluşturacağı için 

asla mazur görülemeyecek ayrı bir hukuksuzluk ve sorumsuzluk alanları 

oluşturacaktır. 

Öte yandan bu sorumsuzluk alanlarına yönelik olarak, Kur’anî referansların da 

yardımıyla kusurları örtmenin; sözde erdemleri göstermenin ise hepten bir özensizlik 

ve kuralsızlık olacağını da ifade etmemiz gerekir; zira O’nun ilkelerini ilgisi olduğu 

vehmiyle geniş alanlara yaymak O’nun anlamını bozmakla eş değer olduğu bir 

hakikattir. Gerçekleştirilen işlem sağlam ve önemli bir profile sahip olabilir; ancak 

bireysel hak ve adalet ihlalinin ve ihmalinin üzerine bina edilen işlemin meşruluğunu 

ve hukukiliğini ise kimse iddia edemez. Doğru olduğu vehmedilen uygulama 

perspektifinin güdümü altında ortaya konulan işlemin, çözdüklerinden daha fazla 

problem yaratacağı da unutulmamalıdır. Aksi durumda bugünün kimi uygulamaları, 

artık klasik hale gelmiş olanlara katılma yönünde yüksek bir düzeyde güdülenerek 

zaman içerisinde var olanlarla bütünleşecek, kendi öznel yapısını katarak kadim bir 

sorun olma özelliğini devam ettirecektir. Sorunun devamının nedeni, bir uygulamayı 

ortaya koyarken adalet ve ehliyet ilkesinin özünü koruyarak birikimli bir gelişmeyi ve 

kalkınmayı ortaya koyma gereğinin ihmal edilmesidir. Zira kamu haklarından adalet 

ilkesince yararlanabilmenin başat kurucu öğesi, öznel kriterlerin asla belirleyici 

olmadığı, adalet ve liyakat ölçüsünün yegâne referans kriteri olarak muhafaza 

edileceği yapının kurulup ve korunması suretiyle, sürdürülebilirlik katsayısının 

yüksek olmasıdır. Burada şöyle bir soru sorulabilir: Otoritenin hiç mi kriter belirleme 

hakkı yoktur? Bu soruya şöyle cevap verilebilir. İdare yada otorite, ifade edilen ana 

ilkeleri muhkem tutmak, bunlara aykırı olmamak kaydu şartıyla kriter belirleyebilir; 

ancak alınan kararın yada tesis edilen işlemin adil ve meşru olduğunu belirleyecek 

ölçüt işlemin niteliği olmalıdır. Örneğin kamu otoritesinin temini, vatanın geleceği, 

milletin huzuru gibi alanlarlada alınacak tedbirler, belirlenecek ölçütler ana ilke ve 

dinamiklerden ayrılmadığı müddetçe meşru kabul edilebilir. Kaldıki bu tür kararları 

daha çok siyasi kararlar cümlesinden kabul edip meşruiyetini ve hukukiliğini kendi 

mantığı ve grameri içerisinde değerlendirmenin daha doğru olacağı kanaatindeyiz. 

Burada özenle üzerinde durulması gereken bir diğer konuda günümüzde kimi 

düzenleme ve uygulamalar yapılırken, yapılan işlemin, düzenlemeyi ve uygulamayı 

gerçekleştirenlere yönelik olmaktan uzak, yani tabiatı gereği başkası için yapılıyor 

olmasıdır. Hal, daha düşünce düzleminde böyle olunca, düzenlemeyi yapanın başkası 

hesabına cömert davranabilme riski de olabilir. Hâlbuki gerçekleştirilen işlemin, bir 

gün mutlaka yapanlar için uygulanma ihtimali de hesaba katılarak yapılıyor olsa en 

azından cimri olunması bir tarafa cömert davranılmıyor olacaktır. Bunun içindir ki 

Kur’an “Siz ey imana ermiş olanlar! Sizin, ebeveyninizin ve akrabalarınızın aleyhine 

de olsa, Allah rızası için hakikate şahitlik yaparak adaleti gözetmeye azmedin…” (en- 

511



Nisa, 4/135) buyurmaktadır. Burada adaletle şahitlik yapmanın gerekçesi, şahitlik 

yapılan tarafın hakkını teminat altına alıp, ihlalini imkansız hale getirmeye mebni 

olduğu unutulmamalıdır; zira müslümanlar "sadece adaleti yerine getirmekle değil, 

haksızlığı ortadan kaldırıp yerine adaleti ve hakkı getirmek için adaletin koruyucuları 

ve şahitleri olmakla da yükümlü” tutulmuştur. (Mevdudi, 1993, I/340). 

Öyleyse insan, toplum ve tarih arasında süregelen ilişkilerdeki temel problemlere dair, 

İslam’ın ortaya koyduğu karşı tutumlar, en genel anlamındaki adalet kavramıyla 

ahenk içindedir; zira bu nevi davranışlar, insanı olması gereken makama yerleştirir, 

kendisi olmaksızın insan olunamayan özgürlüğü eşitçe dağıtarak, kıymetini tescil 

edecektir. (Halil, s.28) 

5. SONUÇ 

İki yönlü olarak ele aldığımız sosyal yapı, birey ve yönetim olarak birbirlerinden 

bağımsız değil, bilakis karşılıklı birbirlerini etkileyen, çoğu zaman da birbirlerini 

besleyen süreçler olarak gerçekleşmektedir. Zira bir toplumun kaderini sadece 

yönetenlerin ufku, derinliği, adaleti anlama ve yorumlama kabiliyeti, yönetimi ehline 

verip vermemesi değil; yönetilenlerin de sayılan ilkelerle ilişki biçimi ve bunlara 

yönelik uyum düzeyi, ahlak, kültür ve eğitim seviyesi belirler. 

Kur’an ve sahih sünnet kaynaklarına, bu kaynakların tanımladığı uygulamanın iz 

düşümünü ise tarihin çeşitli dönemlerindeki kimi olumlu örneklerine bakıldığında, 

bireysel anlamda Kur’an’ın önerdiği kalkınmanın asal koşulu sayılan ilke ve 

dinamiklere uygun davranmak ve hali ona göre pratize etmek; yönetimlerin ise, 

ellerinde bulundurdukları kamu haklarından ve imtiyazlarından adalet ve ehliyet 

ölçüsünde kamuyu, eşit olarak yararlandırmak olduğunu ifade edebiliriz. İster birey 

ve toplum, isterse yönetim alanında olsun bu ilkelerin dışında hangi amaç ve gerekçe 

ile olursa olsun gerçekleştirilecek davranışın ya da pratiğin kendi sistematiği ve 

mantığı içerisinde rasyonel bir izahı olsa da, en azından Kur’an’ın ilke ve pratikleri 

ile bağdaştığını söyleyemeyiz. 

Bu anlamda Kur’an’ın isteği, vazettiği ana ikelerin istinatgahında öznel dinamik 

unsurların yer almadığı, bireyin ya da yönetimin ilkesiz dinamik uygulamalarına 

mahal bırakmayacak şekilde, kendisinin belirlediği adalet ve ehliyet kurallarından 

başka bir kriterin geçerli olmadığı bireysel, toplumsal ve yönetimsel biçimdir. Bunun 

nasıllığı ise, ana istikametini Kur’an’ın belirlediği ilke ve pratikler doğrultusunda, her 

bir sistemin kendi yönergesindeki teknik detayından alınan usullerle belirlenen, en 

bariz vasfı ise hakkaniyet olan bir sistem ile belirlenebilir. 

Gerek birey gerekse yönetim alanında ifade edilen ilke ve dinamiklerden mahrum 

davranışın veya işlemin ısrarı neticesinde uygulamaların yaslandığı yapının, ana 

destek unsurlarını kaybetmesi ise mukadder olacaktır. Açıklanan ilkeleri, bunların 

varedeceği süreçleri solumayan çözümlerden yana bireysel veya yönetimsel anlamda 

tutum ve davranış belirlemek, çözüm üretmek, zamanla beslendiği ana gövdeden 

kopan unsurlarla devamını zorlaştırabilir. Son derece oynak ve kendi öznel dinamiği 

içerisinde bireyin ya da otoritenin tanımladığı bir denge ile muvakkaten devam 

edebilir; ancak sonunda tıkanması muhakkaktır. Bu da bireysel, kurumsal, yapısal ve 

hukuksal problemleri üretip devam ettirebilir. Bireyin ya da yönetimin tesis ettiği 

512



uygulamanın, Kur’an’ın önerdiği ilke ve dinamik yöntem refakatinde formüle 

edilmemesi durumunda, ahlaki zaaftan ve buna bağlı ilkesiz uygulamalardan ari 

olmayan büyük bir kesimi üretecebileceği de gözden uzak tutulmamalıdır. 

Bunun yanında şunu da ifade etmeliyiz ki, Kur’an’ ın bu önerisi, mevcut dünyanın 

reel şartlarından uzak, akılcı çözümler önermeyen; uygulaması ise salt kutsal isteğe 

dayanan bir yapı biçimi değildir. Kutsalın merkezde muhafaza ettiği ilkelerle ilgilidir. 

Uygulanıp uygulanmaması bir tarafa, bu ilkelerin doğru olmadığı farklı din 

mensuplarınca da iddia edimemektedir. Adeta bunlar doğal ve tabii, ilke ve davranış 

normları olarak kabul edilmektedir. Dolayısıyla burada önerilen, kendi yapısı 

içerisinde idealize edilmiş, uygulaması olmayan bir öneri değildir. Sadece adalet ve 

ehliyet ölçütünün ihlalinin kendisini mahkûm edeceği bir yapıdır. Böylesi yapının 

oluşmasına çaba sarfetmek veya bu yönde oluşan bir yapı varsa, sürdürülebilir 

kılınması için asgari gayret ise, kendisi için adalet ve ehliyet ölçüsünün vazgeçilmez 

olduğuna inanan herkesin temel ilkesi ve görevi olmalıdır. 

İnsanlar kendi inanç ve tutumlarına göre bir referans çerçevesi ve davranış yelpazesi 

oluştururlar. Günümüzde belli bazı uygulamaların çözümlemelerine bakıldığında 

şaşırtıcı olan, yapılan iş yanlış olduğu halde bu uygulamanın öznesinin, yaptığının 

adalet ve ehliyet ölçüsüne dayandığına dair bir eğilim göstermesidir. Bu gün niçin 

hala bu konu ile ilgili Kur’an ve sahih sünnetin belirlediği ilke ve pratiklerin sınırlı 

bir bölümünün bu eğilimle sürdürülüyor oluşu, sayılan ilkelerin öznel tanımlarının 

hayli genişlemesi ve bu eğilimin yaygınlaşması sebebiyle olduğunu da ifade etmek 

gerekir. Öznellik örtüsü kaldırıldığında, ana ilkeleri uygulama noktasındaki zayıflığın 

ve zaafın ortaya çıkacağı ise muhakkaktır. 

KAYNAKÇA 

Aksu, A. (2006). Emeviler Döneminde Sosyal Tabakalar. İstem, Sayı:8. 

Çağrıcı, M. (1998). Adalet, D.İ.A., İstanbul: Diyanet Vakfı. 

Demir, R. (2004). Değerlerin Rantı. Palme Yayıncılık, Ankara: Palme. 

Derveze, M.,İ., (1995). İzzet, Kur'an'da Hz. Muhammed’in Hayatı, Çev., Mehmet 

Yolcu, İstanbul: Yöneliş. 

Güran, S. (1980). Memur Hukukunda Kayırma ve Liyakat Sistemleri. İstanbul: 

Fakülteler Matbaası. 

Halil, İ, (1993). Sosyal Adalet.Daid Aykut (Çev.). İstanbul: Şule. 

İbn.S., (ts.). et-Tabakâtu’l Kübrâ, Beyrut: Dâru Sâdır. 

İbn. M., C., M., İ., Lisanu’l-Arab, Dâr-u Sâdır, Beyrut. 

Karagöz. B. (2009). Toplumsal Adalet ve Totalitarizm. İstanbul: Divan. 

Kara, S, (2006). İslam Tarihinde İlk Zihniyet Sapması: Emevîler Döneminde 

Otoritenin Dünyevîleştirilmesi.İstem, Sayı:8. 

Kasaboğlu, A. H.(1965). Hazret-i Ömer'in Adaletinden Örnekler, Diyanet İşleri 

Başkanlığı. Cilt:4, Sayı: 10-11. 

el-Kurtubî, E.A., (1998). el-Câmiu li Ahkami’l- Kur’an, Beyrut: Daru’l- Kutubi’l- 

İlmiyye. 

Le B, G. (2001). Kitleler Psikolojisi, Yunus Ender (Ed.). İstanbul: Hayat. 

Mevdudi, E. A. (1996).Tefhimu’l- Kur’an, Heyet (Çev). İstanbul: İnsan. 

Müslim, b. H., K., (1981). es-Sahîh, İstanbul. 

513



en-Nevevi, M. (ts.) Sahih-u Müslim bi Şerhi’n-Nevevî, Beyrut. 

er-Razi, F.(1995). et-Tefsîru’l-Kebir, Mısır. 

Rawls, J.(2014). Adalet Teorisi ve Temel Kavramları, Ankara: İmaj. 

Sencer, M. (1974). Sosyal Sınıflar, İstanbul: Gözlem. 

Solomon, R., C., (2004). Adalet Tutkusu. Ertuğ Altınay. İstanbul: Ayrıntı. 

Tabatabai, M.H.(1996) el Mizan fi Tefsiri’l-Kur’an, Kum: Müessetu’n-Neşri’l- 

İslami. 

et-Taberî, E.C.İ C., (1388/1968). Mahmut ve Ahmet Muhammed Şakir. (Tah). 

Câmiu’l- Beyan an-Te’vîli’l- Kur’an. Mısır: Darul Mearif. 

Zorlu, C. (2002). İslam’da İlk İktidar Mücadelesi. Konya: Yediveren. 

el-Vâhidî, A.b.A., (1316) Esbâbu Nuzûli’l- Kur’an. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye. 

Yazır, E. M. H. (1971). Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Eser. 

Yücesan, G., Ö., (2004) A.M., Sermayenin Adaleti.Ankara: Dipnot. 

514

Öz 



Küreselleşme Sürecinde Demokrasi ve Kalkınma 

İlişkisi: 2000’li Yıllarda Türkiye Örneği 

Murat AKTAŞ 1 

Siyasal rejimlerin doğası ile ekonomik kalkınma arasındaki ilişki konusunda farklı 

görüşler bulunmaktadır. Ancak özellikle Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle ortaya atılan 

yenidünya düzeni ve gelişen küreselleşme süreci ile birlikte, sermayenin küresel 

anlamda serbest dolaşımını güvence altına alma çabalarının demokrasi ile yakından 

ilişkili olduğu savunulmaktadır. Bir yandan IMF ve Dünya Bankası gibi uluslar üstü 

kuruluşların iktisadi politikaları, diğer yandan iletişim ve ulaşım teknolojilerinin 

gelişmesi ile birlikte internet bankacılığı ve e ticaretin yaygınlaştığı bu süreçte artan 

sermaye hareketleri ve çok uluslu şirketlerin faaliyetleri ile bu ilişki daha kaçınılmaz 

hale gelmiştir. Günümüzde sermaye, yatırımlar ve gelişmiş bir serbest piyasa 

ekonomisinin sağlam bir demokrasiye ve hukuki güvenceye ihtiyaç duyduğu yaygın 

olarak kabul edilen bir görüştür. Türkiye’de Adalet ve Kalkınma Partisi’nin iktidara 

gelmesiyle hız kazanan demokratikleşme yönündeki reformlar ve buna eşlik eden 

hızlı ekonomik büyüme, Türkiye’deki kalkınma ve demokrasi ilişkisinin analizini 

daha da önemli kılmaktadır. Bu çalışma Türkiye’de 2003-2013 yılları arasında 

küreselleşme, demokrasi ve kalkınma ilişkisini ele almayı amaçlamaktadır. 

Anahtar Kelimeler: Kalkınma, küreselleşme, demokrasi, yenidünya düzeni. 

The Reationship Between Democracy and 

Development in The Process Of Globalization: An 

Analysis of Turkey example in the 2000s 

Abstract 

There are different opinions about the relationship between economic 

development and the nature of the political regimes. However, especially the new 

world order emerged with the end of the Cold War and owing to developing 

globalization process, it has been advocated that the efforts to guarantee the 

free movement of capital in the global scale is closely related to democracy. Due to 

both the economic policies of supranational institutions such as the IMF and World 

Bank and the use of internet and communication 

technologies with the proliferation of online banking and e-commerce by virtue of the 

increasing capital flows and multinational companies’ activities, this relationship has 

become more inevitable. Nowadays it is widely accepted that the capital, investments 

and well-developed free market economy need a stable democracy and legal 

guarantees. After Justice and Development Party in Turkey came to power, 

accelerating reforms towards democratization and the accompanying rapid economic 

1 

Doç. Dr., Muş Alparslan Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve 

Kamu Yönetimi Bölüm Başkanı, muratmha@hotmail.com 

515



growth make it important to analyze the relationship between democracy and 

development in Turkey. This study aims to address the relationship of globalization, 

democracy and development in Turkey between the years 2003-2013. 

Keywords: Development, globalization, democracy and new world order. 

1. GİRİŞ 

Demokrasi, kalkınma ve küreselleşme gibi kavramlar; günümüzde farklı biçimlerde 

tanımlanan ve bunların birbirleriyle ilişkileri konusunda farklı görüşler ileri sürülen 

kavramlar olarak dikkat çekmektedir. Çağımızın en popüler yönetim biçimi olarak 

kabul edilen demokrasi ile ilgili ciddi sorunları olan yönetimler bile her fırsatta 

demokratik olduklarını ileri sürmekte ve ülkelerinde yapılan seçimleri buna gerekçe 

olarak göstermektedirler. Peki, muhalefetin iktidara gelme şansının olmadığı, 

iktidarın devletin olanaklarını kullanarak muhalefetten çok daha avantajlı bir şekilde 

seçimlere girdiği, düşünce ve ifade özgürlüğü ile basın özgürlüğünün olmadığı, yargı 

bağımsızlığının olmadığı yönetimler demokrasi olarak kabul edilebilir mi? İnternet, 

bilgi işlem, iletişim ve ulaşım araçlarındaki gelişmelerle birlikte çeyrek 

yüzyıldır tartışılmaya başlayan küreselleşme olgusu, hayatın değişik alanlarını etkisi 

altına alarak önemli değişikliklerin ortaya çıkmasını sağlarken, değişik şekillerde 

tanımlanarak günümüze gelmiştir. Halen bilim insanları tarafından farklı hatta bazen 

birbirleri ile çelişen biçimlerde tanımlanan küreselleşme kavramının tanımı 

konusunda da hala tam bir görüş birliği sağlanmamıştır. Bazıları küreselleşmeyi 

liberalleşme olarak tanımlarken, bazıları büyük güçlerin dünyanın diğer kesimlerini 

sömürmesi süreci, ve/veya dünyanın dolar ve İngilizcenin hakimiyeti altına alınması 

olarak tanımlamaktadır. Bazıları ise küreselleşmeyi kalkınmak için bir fırsatlar süreci 

olarak ele almaktadır. Yaşadığımız bilgi ve teknoloji çağının önemli oranda 

ekonomiye bağlı olması nedeniyle ekonominin birçok alanı etkilemesi ve belirlemesi 

kalkınma kavramının tanımı ile ilgili de farklı görüşlerin ortaya çıkmasına neden 

olmuştur. Bu yüzden kalkınma kavramı da, toplumların gelişim süreçlerine göre 

değişik dönemlerde değişik anlamlar yüklenerek kullanılmış ve yorumlanmıştır. 

Toplumların zamanla ihtiyaçlarına ve önceliklerine göre anlamlar yüklediği 

kalkınma; sanayileşme, modernleşme, ekonomik büyüme ve hatta bazen batılılaşma 

gibi kavramlarla iç içe geçmiş, onların yerine kullanılmış ve ciddi bir anlam 

kaymasına uğramıştır. Böylece bu kavram da geçirdiği evrim sürecinde yüklendiği 

değişik anlamlar neticesinde farklı anlamlara gelecek biçimde kullanılır hale 

gelmiştir. Bu yüzden siyasal rejimlerin doğası ve kalkınma arasındaki ilişkiler ile ilgili 

analizler bu konuda hala bir görüş birliğine varılamadığını göstermektedir. Peki, bu 

kavramlar ve bunların birbirleri ile ilişkileri nasıl analiz edilebilir? 

19. yüzyıldan beri araştırmalara konu olan demokrasi ve kalkınma ilişkisi özellikle 

günümüzde ciddi biçimde ele alınmaktadır. Bu yüzyılda siyaset bilimciler, kapitalist 

gelişme yoluyla yaşanacak toplumsal dönüşümün bu dönüşümü yaşayan toplumlara 

demokrasiyi de beraberinde getireceğine inanıyorlardı (Doğan, 2005). Bazı yerlerde 

gerçekleşen bu durum bazı yerlerde gerçekleşmese de günümüzde dünyanın en 

gelişmiş ülkelerinin en demokratik ülkeleri olması dikkat çekmektedir. 

516



Türkiye açısından bakıldığında; özellikle 3 Kasım 2002 tarihinde yapılan genel 

seçimlerde Adalet ve Kalkınma Partisi’nin (AK Parti) tek başına hükümeti kuracak 

çoğunluğu sağlayarak iktidara gelmesiyle birlikte Avrupa Birliği’ne (AB) üyelik 

müzakerelerine başlayabilmek amacıyla demokratikleşme yönünde önemli reformlar 

gerçekleştirildi. AB uyum yasa paketleri bağlamında yapılan reformlara hızlı bir 

ekonomik büyümenin eşlik etmesi, Türkiye’de demokrasi ve kalkınma arasında 

pozitif bir ilişki olduğu yönünde görüşlerin yaygınlaşmasına neden oldu. 

2. DEMOKRASİ 

Eski Yunancada “halk”, “halk kitlesi” veya “vatandaş” anlamına gelen “dēmos”, ile 

“kural”, “güç”, “otorite”, “iktidarı kullanmak” ve “egemen olmak” gibi anlamları olan 

“kratos” ve “kracy” kelimelerinin birleştirilmesinden meydana gelen demokrasi 

(Aktaş: 2014) yaygın bir şekilde “halkın kendi kendini yönetmesi” olarak 

bilinmektedir. Ancak demokrasi tarihsel süreç içerisinde değişime uğramış ve 

ideolojik tercihlere göre değişik türleri ortaya çıkmıştır. Demokratik sistemler 

günümüzde genel olarak Antik Yunan’da olduğu gibi halkın doğrudan yönetime 

katıldığı model ile bir çeşit temsili mekanizmayla faaliyet gösterenler olmak üzere 

ikiye ayrılmaktadır. Günümüzde yaygın olarak uygulananı ise temsili demokrasidir. 

Antik yunanda belli bir yaşın üzerindeki erkek vatandaşların agora denilen 

meydanlarda toplanarak ülkenin yönetimi ile ilgili kararların alınması ve alınan 

kararların uygulanması sürecine katıldığı doğrudan demokrasi günümüzde, teknik 

nedenler ve nüfus yoğunluğu gibi nedenlerle uygulanması mümkün olmadığı için 

temsili demokrasi uygulanmaktadır. Demokrasi yaygın bir şekilde temel siyasi 

kararları alan ve uygulayan yöneticilerin adil, özgür ve periyodik seçimler 

yoluyla halkın içinden ve halk tarafından seçildiği yönetim biçimi olarak ifade 

edilmektedir. 

Modern yönetim biçimleri ile Atina’daki doğrudan demokrasi modeli arasında çok az 

benzerlikler bulunmaktadır. Modern yönetim biçimlerinde idare, halk adına karar 

verme yetkisini almış profesyonel siyasetçilerin eline bırakılır. Bu çerçevede temsili 

demokrasi, demokrasinin sınırlı ve dolaylı biçimidir. Sınırlılık, seçim döneminin 

süresine bağlı olarak birkaç yılda bir oy verme anlamında halkın katılımının seyrek 

aralıklarla ve kısa süreli olmasını ifade etmektedir. Dolaylı olması ise halk ile yönetim 

arasına belirli bir mesafe konulmasıdır. Halk bu siyasi süreçte, sadece kendilerini 

yönetecekleri seçerken yer alır ve kendisi doğrudan güç ya hiç kullanmaz ya da 

nadiren kullanır. Temsili demokrasi her ne kadar sınırlı veya ritüel gibi görünse de oy 

verme fiilinin bizatihi kendisi halkın gücünü yansıttığından, bir tür demokrasi olarak 

kabul edilmektedir (Heywood, 2011: 277) 

Seçimler yöneticilerin tekrar seçilebilmeleri için bir tür hesap verme mekanizmasını 

da içerdiğinden işlevsel bir yön kazanmaktadır. Ancak sadece seçimlerin yapılması 

ve çoğunluğun taleplerinin karar alma süreçlerine yansıması günümüzde artık bir 

yönetimin demokrasi olarak tanımlanabilmesine yetmemektedir. Dolayısıyla 

demokrasi çoğunluğun geri kalanlar üzerindeki hakimiyeti değil aksine çoğunluğun 

iktidarına sınırlamalar getirilerek azınlıkların haklarının da korunmasını ifade 

etmektedir. Bu yüzden hukukun üstünlüğü, azınlıkların temel haklarının korunması 

517



çoğulculuk, şeffaflık ve katılımcılık gibi özellikler de günümüzde demokrasinin 

olmazsa olmazları olarak kabul edilmektedir. 

Demokrasilerde devlet yetkilerini kullananlar siyasi partiler aracılığıyla halkın 

tercihlerine göre bunu yapar ve aynı zamanda bunu yaparken de halkın denetimine 

bağlı hareket ederler. Bu yüzden siyasi partiler vazgeçilmezdir (Aktaş, 2015). 

Bir devletin demokratik olarak kabul edilebilmesi için; egemenliğin halka ait olması, 

yani temel kararları alan, yasaları yapan ve uygulayanların düzenli olarak, serbest ve 

adil bir şekilde yapılan seçimlerle belirlenmesi gerekir. Ancak bu yeterli değildir. 

Aynı zamanda farklı görüşlere sahip siyasi partilerin ve muhalefetin iktidar olabilme 

özgürlüğü ve şansının olması, gizli oy ve açık sayım ilkesinin uygulanması gerekir. 

Demokrasilerde kuvvetler ayrılığı ilkesi esastır. Yasama, yürütme ve yargı 

organlarının birbirinden bağımsız bir şekilde farklı ellerde olması, iktidar tekelini 

kırarak bir tür denge ve kontrol mekanizması işlevi görür. Burada kontrol 

mekanizması çalışmadığı durumlarda özgür basın ve medya halkın çıkarını gözeterek, 

bir dördüncü erk olarak bu mekanizmaları adil ve özgürce çalışıp çalışmadığını 

kontrol eder ve aynı zamanda olası güç istismarı ve yolsuzlukları deşifre ederek bir 

üst kontrol mekanizması görevi görür. Günümüzde demokratik bir devlet; hukuk 

devleti ilkesinin hâkim olduğu, yargının bağımsız olduğu, yöneticilerin de hukuka 

bağlı olduğu, vatandaşlarına ve sınırları içerisinde yaşayanlara hukuki güvence 

sağlayan devlettir. Demokratik bir devlette hukukun üstünlüğü hâkimdir ve devletin 

yaptığı bütün işler yargı denetimine açıktır. Hiçbir devlet yetkilisi, başbakan ve bakan 

ve hiçbir siyasi parti temsilcisi bir hâkim, savcı veya mahkemelere nasıl davranacağı, 

nasıl karar vereceği gibi konularda talimat veremez, onları yönlendiremez onlardan 

veya istekte bulunamaz. Hiçbir devlet yetkilisi veya kamu görevlisi yetkilerini 

kendisini, aile üyelerini veya istediği kişileri zenginleştirmek için veya onları 

kayırmak için kullanamaz. Mahkemeler tarafından suçlu bulunan her kim olursa olsun 

yasalarda belirtilen şekilde cezalandırılır (Aktaş, 2015). 

Demokrasilerde herkes özgür ve yasalar önünde eşittir aynı zamanda yasalarla 

kendisine tanınan haklardan eşit biçimde yararlanır. Demokrasilerde vatandaşlar 

özgür bir şekilde kamusal hayata katılır ve her türlü görüş ve düşüncelerini açıklama 

özgürlüğüne sahiptirler. Vatandaşlar diledikleri sivil toplum kuruluşuna üye olmak ve 

çalışmalarına katılmakta serbesttirler. Vatandaşlar diledikleri zaman diledikleri 

zaman başkalarının haklarına saygı göstermek ve şiddete başvurmamak koşuluyla her 

türlü eleştiri, itiraz ve gösteri yapma hakkına sahiptirler. (Aktaş, 2015). 

Demokraside yasaların yapılması ve siyasi kararların alınması, ülke yönetimi ile ilgili 

politikaların belirlenmesi parlamentoda çoğunluğu gerektirir. Ancak bu çoğunluğun 

istediği her şeyi yapabilmesi anlamına gelmez. Evrensel insan haklarının kabul 

edildiği bir yönetim biçimi olan demokrasilerde bütün vatandaşların temel hakları 

devletin ve hiç bir otoritenin geri alamayacağı şekilde güvence altına alınmıştır. 

Burada çoğulculuk, evrensel değerler ve hukuki güvence farklı kişilik ve kültürel 

özelliklere sahip bireylerin, grupların, toplulukların birlikte yaşamalarına ortam 

hazırlar. Uygulamada farklılıklar ve bazı sorunlarla karşılaşılsa da, Fuller’in de 

518



vurguladığı gibi demokrasi bu güne kadar bilinen en arzu edilebilir yönetim biçimi 

(1996: 10) olarak kabul edilmektedir. 

2.1 Demokrasi Ölçümleri ve Türkiye 

Demokrasiyi ölçme çabalarında karşılaştırmalı siyaset bilimi alanında 

yapılan akademik çalışmalar ve konuyla ilgili sivil toplum kuruluşlarının yaptığı 

çalışmalar bulunmaktadır. Uluslararası bağımsız bir sivil toplum kuruluşu olarak 

bilinen The Economist Intelligence Unit ve Freedom House gibi dünya çapında kabul 

gören kuruluşlar bazı kriterleri temel alarak, ülkeleri demokrasi indeksine göre 

sınıflandırmaktadır. 

Türkiye kendini demokratik bir ülke olarak nitelendirmesine rağmen, bu sınıflamaya 

göre karma (melez) rejim sınıfında yer almaktadır. Karma rejim demokratik 

unsurların ve diğer otoriter unsurların bir arada bulunduğu yönetim şekli olarak kabul 

edilmektedir (Kuş ve Merey, 2011). Türkiye’nin bir türlü demokratik ülkeler 

kategorisine geçiş sürecini tamamlayamayarak kısmen demokratik ülkeler arasında 

kalması dikkat çekmektedir. 

Dünya çapında kabul gören “Dünya Demokrasi İndeksi” çıkararak ülkeleri demokrasi 

indeksine göre sınıflara ayıran The Economics Inteligence Unit’in, 167 ülkeyi 

kapsayan, değerlendirmesinde Türkiye toplam demokrasi indeksinde 2006’da 5.60, 

2007’de 5,70 ile 88’inci sırada yer aldı. 2008’de, 5.69 puanla 87’nci sıraya çıkan 

Türkiye, 2010’da iki yıl öncesine göre iki basamak gerileyerek 89’uncu sıraya 

yerleşti. Bu tarihten itibaren demokratik olmayan “melez rejimler” kategorisine 

yerleşmiş olan, Türkiye siyasi katılımda otoriter rejimler kategorisindeki ülkelerden 

bile gerisinde yer almaktadır. Siyasi gelenek kategorisinde de Latin Amerika 

ülkelerinin bile gerisinde kalan Türkiye sivil özgürlüklerde ise 132. sıradaki 

Kazakistan’ın bile gerisinde kaldı. 

2011 yılında yayınlanan rapora göre, Türkiye 7 grup arasında Paraguay, Senegal, 

Bolivya ve Ekvador ile “kısmen özgür” ülkeler kategorisinde yer aldı (Kuş ve Merey, 

2011). Demokratik göstergelerinde 2 kez çok sert düşüşler yaşayan Türkiye’nin 

göstergelerinde özellikle 2011’den sonraki dramatik düşüşler dikkat çekmektedir. Her 

iki kurumun verilerine göre de 2011’den sonra dramatik olarak gerileyen Türkiye’nin 

demokrasi göstergeleri, 2012’den sonra iyice aşınma sürecine girdi. The Economics 

Inteligence Unit’in 2013 raporuna göre Türkiye 167 ülke arasında 93’üncü sıraya 

geriledi. Economics Inteligence Unit’in verileri gibi Freedom House’un verileri de 

düşüşü teyit etmektedir. 

3. KÜRESELLEŞME 

Küreselleşmenin tanımı konusunda da hala bir görüş birliğine varılmış değildir. Batı 

dillerinde “globaliz/sation” olarak kullanılan bu kelimeyi bölerek incelediğimizde 

“küre”, (glob) “küresel”, (global) “…leşme” (-i-zation) olmak üzere üç aşamalı bir 

tanımlama ortaya çıkar. Bu üç aşamanın ilki olan “küre” aslında küreselleşmenin 

kökenini oluşturmaktadır. Küre, yani dünya, milyonlarca yıldır evrenin içinde yer 

almaktadır. Ancak tek başına kürenin varlığı küreselleşmeyi tanımlamak için yeterli 

değildir. Küreselleşme ancak kürenin üzerinde binlerce yıldır yaşayan insanlar 

519



tarafından bütünlüğü içinde algılanması ve buna bağlı olarak da kürenin dört bir 

yanının birbiri ile iletişime geçmesi sonucunda mümkün olabilir. Burada “-sel” eki 

tek bir bağlantılı sistemin tüm küreyi etkilemesini çağrıştıran bir semantik yapı kurar 

(Cooper, 2001:189). Dolayısıyla “küresel” ifadesi mekândaki bağlantılığı çağrıştırır. 

Bunun sonuna eklenen “-leşme” eki ise (tıpkı “modernleşme”, “demokratikleşme” 

örneklerinde olduğu gibi) dönüşümü, aşamalı ve bitmemiş, devam etmekte olan 

süreçleri çağrıştırır. Özetle “küre” mekana, “küresel” mekandaki bağlantılılığa, “- 

leşme” eki ise mekandaki bağlantılığın bir süreci kapsadığına gönderme yapar 

(Yıldızcan ve Adadağ, 2011:19-20). 

Burada bu kürenin herhangi bir yerinde meydana gelen bir olay veya olaylar dizisinin 

kürenin tümünü etkileyecek sonuçlar çıkarmasını anlamaktayız. Dolayısıyla burada 

egemen devletler tarafından çizilmiş olan sınırların geçirgenleşmesi, sınır-aşırı veya 

ulus-aşırı bir anlam çıkmaktadır. Karmaşık veya kompleks bağımlılık veya 

bağlantılılık olarak da ifade edilen küreselleşmenin kimi yazarlarca liberalleşme 

anlamında kullanıldığına da rastlanmaktadır. (Eser, 2014:214). O halde küreselleşme 

genel olarak; internet, iletişim teknolojileri, uydular ve bilgi işlem gibi unsurlar ile 

dünyadaki beşeri, iktisadi ve kültürel faaliyetlerin bir yandan sınırları aşarak, birbirini 

etkileyerek dönüştürürken, diğer yandan bunlar arasında bir tür bağıntı kuran bir süreç 

olarak ele alınabilir. 

İnternet, bilgi işlem ve iletişim teknolojisinin gelişmesiyle uluslararası sermayenin 

çok hızlı hareket etmesi beraberinde sanayi ekonomisinden bilgi ekonomisine geçişi 

getirmiş ve bu süreç ekonomiyi önemli oranda dönüştürmüştür. İletişim ve dolaşımın 

ucuzlayarak artması, çok uluslu şirketlerin yayılması, uluslararası yatırımlar ve 

uluslararası sermaye hareketlerinin hızlanarak çoğalması ile birlikte küreselleşmenin 

sosyal, siyasal ve iktisadi alanlara etkisi gün geçtikçe daha da artmıştır. Bu süreçte 

Dünya Bankası ve IMF gibi uluslararası örgütlerin ekonomi politikaları ve 

programlarla ülkelerin ekonomilerini yönlendirmesi ile ülke ekonomileri gittikçe daha 

fazla etkiye açık hale gelmiştir. Dolayısıyla kalkınma, demokrasi ve küreselleşmeden 

ayrı ele alınabilecek gibi gözükse de aslında küresel etkilere maruz kalmakta ve 

küresel aktörler tarafından direk veya dolaylı bir şekilde etkilenmekte ve 

yönlendirilmektedir. 

Küreselleşmeyi siyasal bir süreç olarak ele alan bazı yazarlar bunu büyük güçlerin 

küçük devletleri sömürmesi için geliştirilmiş hegemonik bir süreç olarak 

yorumlamaktalar. Bazıları ise küreselleşmeyi fırsatlar yaratan bir özgürlükler süreci 

olarak değerlendirmektedir. Küreselleşmeyi tarihsel olarak kapitalizmin gelişmesi ve 

dünyaya yayılma süreci olarak ele alan Laurent Carroue, bunu yerine göre bir ideoloji 

(liberalizm), yerine göre bir para (dolar), yerine göre bir araç (kapitalizm), yerine göre 

bir siyasal sistem (demokrasi) ve yerine göre tek bir dil (İngilizce) olarak formüle 

etmektedir (2005:18). 

4. KALKINMA VE DEMOKRASİ 

Kalkınmayı insanların yararlandığı gerçek özgürlükleri genişletme süreci olarak 

gören Amartya Sen’e göre: “Özgürlüklere odaklanmak, kalkınmayı Gayri Safi Milli 

Hasılanın (GSMH) büyümesiyle, bireysel gelirlerdeki artışla, sanayileşmeyle, 

520



teknolojik ilerlemeyle ya da toplumsal modernleşmeyle özdeşleştiren daha dar 

kalkınma anlayışlarına ters düşer. GSMH’nin ya da bireysel gelirlerin artması toplum 

üyelerinin yararlandığı özgürlükleri genişletme aracı olarak elbette çok önemli 

olabilir. Ancak özgürlükler, toplumsal ve iktisadi düzenlemelerin (örneğin eğitim ve 

sağlık hizmetlerinin) yanı sıra medeni ve siyasal haklar (örneğin, kamuyu ilgilendiren 

meseleleri tartışma ve denetime katılma özgürlüğü) gibi başka belirleyicilere de 

bağlıdır. Aynı şekilde sanayileşme, teknolojik ilerleme ya da toplumsal modernleşme 

bireysel özgürlüklerin genişlemesinde önemli ölçüde katkıda bulunabilir; ancak 

özgürlük başka etkilere de bağlıdır. Eğer kalkınma özgürlüğü arttırıyorsa, o zaman 

belirli bir araç ya da özel olarak seçilmiş araçlar listesinden çok bu birleştirici hedef 

üzerinde yoğunlaşmayı gerektiren önemli bir neden var demektir. Kalkınmayı temel 

özgürlüklerin genişlemesi bakımından ele almak, dikkati başka özelliklerinin yanı sıra 

bu süreçte önemli rol oynayan bazı araçlardan çok, kalkınmayı önemli kılan amaçlara 

yöneltir.” (Sen, 2004: 17-18). 

Siyasal rejimlerin doğası ve ekonomik kalkınma arasındaki ilişkiler ile ilgili analizler 

bu konuda hala bir görüş birliğine varılamadığını göstermektedir. Bazıları rejimlerin 

doğası ile ekonomik kalkınma arasında bir ilişki olmadığını savunurken, bazıları bu 

ikisi arasında karşılıklı bir ilişki olduğunu savunmaktadır. Demokrasi ve ekonomik 

kalkınma arasında bir ilişki olduğunu savunan görüşler yaygın olarak bu ilişkinin 

doğasının çapraşık olduğunu savunmaktalar. Bu ikisi arasında bir ilişki olduğunu 

savunan görüşler de kendi aralarında ayrışmaktadır. Bazıları demokrasi ve ekonomik 

kalkınma arasında pozitif bir ilişki olduğunu savunurken, bazıları ise negatif bir ilişki 

olduğunu ileri sürmektedir. Brunetti, (1997) Gastil endeksini kullanarak yaptığı 17 

deneysel çalışmanın 9’unda bu ikisi arasında ilişki olmadığını, 4’ünde olumsuz ilişki 

olduğunu, 4’ünde ise kırılgan olumlu ilişki olduğunu bulmuştur (Beşkaya ve Manan, 

2008). İktisadi büyüme ve demokrasi arasındaki ilişkiyi ele alan Sirowy ve Inkeles, 

konuyu teorik düzeyde üç temel yaklaşımla ele almışlardır. Bunlar çatışma, bağdaşma 

ve şüpheci yaklaşımlardır. Çatışma yaklaşımında; ekonomik kalkınma ile 

demokrasinin birbirleriyle bağdaşmadığı savunulmaktadır. Bu yaklaşımda 

kaynakların baskı gruplarına peşkeş çekilerek bu grupların kaynakları kendi çıkarları 

doğrultusunda kullanmalarının sağlanacağı dolayısıyla kalkınmanın 

gerçekleşmeyeceği ileri sürülmektedir. Burada otoriter rejimlerin kaynakları baskı 

gruplarına sunmak zorunda olmadığı ileri sürülerek otoriter rejimlerin kaynakların 

bağımsız ve etkin kullanımı konusunda daha özgür olduğu ileri sürülmektedir. Ancak 

aslında demokratik yönetimler yerine otoriter rejimlerin ayakta kalabilmek için bu tür 

yolsuzluklar yaptığı çok sayıda araştırmaya yansıdığı bilinmektedir. Buna göre 

demokratik rejimler yatırımları azaltan, cari tüketimin arttırılmasına yönelik 

baskıların yaygın olduğu rejimlerdir (Arslan ve Doğan, 2004). 

Bu görüşü savunanlar içinde; genel olarak demokrasinin hızlı ve etkili kararlar 

alınmasını engellediğini dolayısıyla gelişmekte olan ülkeler için demokrasinin bir lüks 

olduğunu savunanlar da bulunmaktadır. Bağdaşma yaklaşımında ise demokrasi 

sayesinde sosyal çıkar grupları arasındaki rekabetin sosyal kazanç getirecek 

politikaların uygulanmasına olanak sağlayacağı savunulmaktadır. Dolayısıyla 

bağdaşma yaklaşımı demokratik rejimlerin kaynakların etkin olmayan bir şekilde 

tahsis edilmesine yol açacağı düşüncesini reddetmektedir (Sirowy, 1990:8). 

521



Demokrasi kalkınma arasında pozitif bir ilişki olduğunu ileri süren bu yaklaşımın 

önemli temsilcilerinden biri olan Olson, sağlam bir demokrasinin hakların korunması 

ve anlaşmaların uygulanabilmesi açısından da önemli olduğunu savunmaktadır. Yine 

demokratik sistemdeki kontrol ve denge mekanizmasının yönetimlerin fonları 

verimsiz alanlara tahsis etmelerini engelleyeceği savunulmaktadır. Ayrıca kamu 

kaynaklarını verimsiz kullananların hesap vereceği ve tekrar seçilmelerinin zor 

olduğu düşünülerek şeffaf, hesap verebilir katılımcı yönetimlerin kalkınmayı olumlu 

yönde etkileyeceği düşünülmektedir. Ayrıca sermayenin çatışma ve baskı yerine can 

ve mal güvenliğinin olduğu barış ortamlarını tercih ettiği de düşünüldüğünde bu tezin 

haklılığı görülmektedir. 

Demokrasi ve kalkınma arasında pozitif bir ilişki olduğunu savunanlar, otoriter 

rejimlerin ekonomik büyümeyi engellediği görüşünü savunurken, otoriter rejimlerin 

daha çok kendi çıkarları ve iktidarlarını korumakla meşgul olduklarını ve kalkınmayı 

kendilerine dert etmediklerini savunmaktalar (Arslan ve Doğan, 2004). Bu görüşü 

savunanlar genelde dünyanın en zengin ülkelerinin dünyanın en demokratik ülkeleri 

olduğunu hatırlatarak, demokrasinin beşeri sermaye birikimini artırarak gelir 

eşitsizliğini azalttığını ve büyüme hızının yükselmesine yol açtığını savunmaktalar. 

UNDP’nin verilerine göre yüksek beşeri gelişme düzeyine sahip 48 ülkenin 42’sinin 

demokrasiyle yönetilmesi (UNDP, 2002: 56) de bunu göstermektedir. Günümüzün 

zengin ülkelerinin ekonomik gelişmesine teknolojik üstünlük, fiziki ve beşeri sermaye 

birikimi gibi birçok faktörün önemli katkıları olduğunu da hatırlatmakta yarar var 

(Doğan, 2005:3). Diğer yandan bu son görüşü savunanlar içinde demokrasinin 

ekonomik büyüme ve kalkınmayı etkilemekle kalmadığını aynı zamanda ekonomik 

büyüme ve kalkınmanın demokrasiyi etkilediğini savunanlar da bulunmaktadır. 

Şüpheci yaklaşımda ise kalkınma ve demokrasi arasında sistematik bir ilişki 

aranmasının doğru olmadığı ileri sürülmektedir. Şüpheciler bunun yerine daha 

spesifik etkenler ve kurumsal düzenlemelere bakılması gerektiğini savunmaktalar. 

5. KÜRESELLEŞME VE KALKINMA 

Francis Fukuyama 1992’de yayınlanan “Kapitalizm ve Demokrasi: Gözden Kaçan 

Bağlantı” isimli makalesinde, liberal (ve/veya kapitalist) iktisadi düzeni güvence 

altına almanın en önemli yolunun demokratik düzenin sağlanması olduğunu 

yazmaktadır. Ona göre küreselleşen sermaye sürekli kendisine daha karlı alanlar 

arayarak hareket ederken hukuki güvence ve istikrarı da göz önünde 

bulundurmaktadır. Küreselleşme kavramı özellikle ekonomik anlamda 

sermayenin sınırları aşan dolaşımının özgürleşmesi, bu ve bu özgürlüğün güvence 

altına alınması bağlamında değer kazanmıştır. Yani sermaye dolaşırken güvencesi 

olmalı ki, evine sağ salim dönebilsin. Bunun da yolu da hukuki güvenceden geçer. Bu 

hukuki güvenceyi sağlayan da demokrasi, hukukun hâkimiyeti ve temel insan 

haklarının (bu bağlamda mülkiyet haklarının da) güvencede olduğu yönetimdir. 

Fukuyama doğrudan vurgu yapmasa da kapitalizm ve demokrasi arasındaki 

bağlantının gözden kaçırılmaması gerektiğine dikkat çekmiştir (Leblebici ve Kurban, 

2012). 

522



Küreselleşme süreci ile birlikte yeni sosyal hareketlerin ortaya çıktığı, 

çıkara dönük geleneksel çıkar gruplarının farklı, kültürel ve yaşam kalitesi ile kimlik 

politikalarına yönelik talepler ifadelendirdiği görülmektedir (Yılmaz, 2003: 320-321). 

Sivil toplum örgütlerinin yanı sıra internet ve sosyal medyanın gelişmesi ile birlikte 

bir yandan vatandaşlar bilinçlenerek talepleri artarken, bu talepler daha fazla özgürlük 

ve demokrasi taleplerine dönüşmektedir. Ülkelerin demokratikleşmesini, şeffaf ve 

hesap verebilir yönetimlerin oluşmasını zorlayan bu daha fazla demokrasi ve özgürlük 

taleplerin kalkınmayı yakından etkilediği de gözlenmektedir. 

Küreselleşme süreci ile birlikte önemi artan yabancı sermaye hareketi ve yatırımları 

güven hissettikleri ülkelere gitmektedirler. Bu güven iyi işleyen bir serbest piyasa 

ekonomisi, demokrasi ve hukuki güvencenin yanı sıra siyasi istikrar da 

gerektirmektedir. Siyasi istikrarsızlığın geleceğe ilişkin belirsizliği arttırması gerek 

ülke içindeki yatırımcıların gerekse yabancı yatırımcıların siyasal sisteme olan 

güvenlerini zayıflatmaktadır. Siyasi istikrarsızlık ile birlikte ortaya çıkan belirsizlik 

ortamında sermaye ülkeden çıkmakta ve bu durum, krizlerin büyümesine de neden 

olmaktadır. Aynı zamanda beyin göçünü de tetikleyen bu durum ekonomik büyüme 

ve kalkınmayı da olumsuz etkilemektedir (Şanlısoy ve Kök, 2010:106-107). 

Küreselleşme sürecinde demokrasi ve kalkınma ilişkisinde modern sektörlerin 

gelişmesi sosyal, siyasal ve kurumsal yapının oluşması önemlidir. 

6. 2000’Lİ YILLARDA TÜRKİYE’DE DEMOKRASİ VE KALKINMA 

Parti programında Türkiye’nin önemli sorunları olan, demokrasi, askeri vesayet ve 

yolsuzluklarla mücadele etmeyi ve Türkiye’yi AB’ye taşımayı vadederek 3 Kasım 

2002 tarihinde yapılan seçimlerle iktidara gelen AK Parti, seçimler öncesinde işsizlik 

ve yoksulluk gibi Türkiye’nin kronik sorunlarını çözeceğini de vaat etmişti. AK Parti 

aynı zamanda çoğulcu ve katılımcı bir demokrasi inşa edeceği sözünü vererek 

vatandaşa hizmet edecek bir yönetim vaadiyle iktidara gelmişti. Türkiye 

ekonomisinin ciddi sorunlarla boğuştuğu bir dönemde iktidara gelen AK Parti’nin 

ekonomik büyüme ile ilgili performansı, Türkiye ve dünyada çeşitli tartışmaları da 

beraberinde getirdi. AK Parti iktidarının ilk on yıllık döneminde yakalanan makro 

ekonomik verilere bakıldığında ilginç bir tablo ile karşılaşılmaktadır. Dünya 

Bankası’nın web sitesinde yayınlanan rakamlara göre; ekonomik büyüme konusunda 

tablo 1’e bakıldığında; ekonomik büyüme grafiğinde iniş çıkışlar olduğu ancak 

2012’den itibaren ciddi düşüşler olduğu gözlenmektedir. Türkiye ekonomisinde 

büyüme rakamları karşılaştırıldığında, 2002-2006 yılları arasında ortalama büyüme 

hızı %7,2 oranında, 2007-2013 döneminde ortalama büyüme hızı ise %3,5 oranında 

gerçekleştiği görülmektedir. 2008’de Dünya ekonomisinin girdiği yeni kriz 

döngüsüne koşut olarak büyüme oranında ani bir düşüş yaşanırken, buna 2010’da hızlı 

bir toparlama sürecinin eşlik ettiği görülmektedir. 2008-2009’daki küresel kriz dış bir 

etken olarak kabul edildiğinde bunun dışındaki büyüme oranlarının bazı istisnalar 

dışında genel olarak Türkiye’deki demokratikleşme çabalarına paralel olarak geliştiği 

söylenebilir. Ayrıca 2007 yılına kadar uygulamada olan Derviş programının 

yardımıyla, bu yıla kadar ekonomik büyüme rakamları açısından başarılı bir 

performans sergileyen AK Parti iktidarı, 2008 yılında başlayan küresel ekonomik 

krizin etkisiyle 2008 ve 2009 yıllarında aynı başarıyı yakalayamamıştır. Ancak 2010 

523



yılından itibaren büyüme rakamları açısından Türkiye ekonomisi yeniden bir 

toparlanma sürecine girmiş fakat bu toparlanma uzun sürmemiştir (Örmeci, 2015). 

2010’un ardından gerçekleşen büyüme oranlarının ortalaması 2002-2006 

ortalamasının çok altında kalmıştır. Özellikle 2010-2011 dönemi; 2008’in ardından 

hızlı iyileşme dönemini, sonraki süreç, 2012- 2013 arası yıllar ise büyüme oranlarında 

belirgin bir düşme görülmektedir (Tahsin, 2015). 

Ekonomik büyüme verisini destekleyen önemli bir gösterge olan kişi başına düşen 

gelir 2 açısından bir değerlendirme yapıldığında ise, bu alanda yakalanan gelişme, 

ekonomik büyüme verilerini destekleyecek şekilde oldukça iyi gözükmektedir 

(Örmeci, 2015). 

Özellikle dış politikadaki gelişmelerin iç politika malzemesi olarak kullanılması ve 

dış politikada Türkiye’nin tarihsel olarak demokratikleşmesini belirleyen Batılılaşma 

ve AB’ye üyelik sürecinde ilk yıllarda yakalanan ivmenin terkedilmesinin bu 

büyümeyi olumsuz etkileyen faktörler arasında dikkat çekmektedir. Bütün bunların 

ülkenin demokratikleşme çabaları ile yakından ilgili olduğu söylenebilir. Nitekim 

tablolara baktığımızda 2011’den itibaren demokratikleşme ve kalkınma konusundaki 

rakamların bunu doğruladığını görebiliriz. Ayrıca Ortadoğu ve Kuzey Afrika 

ülkelerinde ortaya çıkan Arap Ayaklanmalarının da bu rakamları yakından etkilediği 

söylenebilir. Örneğin Türkiye’nin ciddi yatırımlarının bulunduğu Libya’da Kaddafi 

yönetiminin devrilmesiyle gelişen istikrarsızlık ve Türkiye’nin Arap ülkeleri ile olan 

ticari ilişkileri ile bölge turizmi çatışmalardan dolayı ciddi biçimde etkilendi. 

7. SONUÇ 

Demokrasi günümüzde insanoğlunun geliştirdiği en iyi veya en az kötü olan yönetim 

biçimi olarak kabul edilmektedir. Demokrasilerde zamanla herkes bir şeyler 

kazanmakta ve demokratik toplumlar refah ve kalkınma açısından daha iyi noktada 

ve daha iyi yaşam standartları sunmaktalar. Toplumun 

bazı gruplarının sürekli dışlandığı ve taleplerinin dikkate alınmadığı 

yönetimlerde, sürekli dışlananlar ve kendilerini ifade etmelerine imkân 

verilmeyenler, yönetimden hayal kırıklığına uğrayan gruplar, zamanla yönetime karşı 

öfkelenen ve onunla mücadele eder hale gelebilmektedir. Bu tür mücadeleler bütün 

halkın çıkarlarını, ülke genelinde yatırımları dolayısıyla kalkınmayı olumsuz 

etkilemektedir. 

Özellikle 1990’lı yılların başında Soğuk Savaş’ın sona ermesi ile birlikte tartışılan 

yenidünya düzeni ile birlikte sermayenin küresel anlamda özgürce dolaşımını güvence 

altına alma çabalarının demokrasi ile yakından ilişkili olduğu da görülmektedir. 

İletişim ve ulaşım teknolojilerinin gelişmesi ile birlikte internet bankacılığı ve e 

ticaretin yaygınlaştığı küreselleşme sürecinde, sermaye hareketleri ve çok uluslu 

şirketlerin faaliyetleri ile bu ilişki kaçınılmaz bir hale gelmiştir. Günümüzde küresel 

sermaye ve çok uluslu şirketlerin demokrasi ve hukuki güvence arayışında hareket 

ettiği düşünüldüğünde demokrasi ile ekonomik kalkınma ilişkisinin daha da önem 

kazandığı görülmektedir. Bu yüzden gelişmiş bir kapitalizmin sağlam bir 

2 

Bilgi için tablo 1’e bakınız. 

524



demokrasiye ihtiyaç duyacağı yaygın olarak kabul edilen bir görüştür. Ancak bu görüş 

her zaman her koşulda yüzde yüz doğru çıkan bir sonuca da tekabül etmeyebilir. 

Çünkü ülkelerin rejimlerinin doğasının yanı sıra birçok farklı etken ve faktörler de 

kalkınmayı olumlu ya da olumsuz etkileyebilir. Dünyadaki genel iktisadi ve ticari 

durum, küresel ve bölgesel çatışmalar, doğal felaketler gibi çok farklı faktörler ve 

etkenler de kalkınmayı yakından etkileyebilmektedir. Bazen otoriter olduğu halde 

istikrar yakalayan ekonomilerin de büyümede kendilerine göre nispeten demokratik 

ülkeleri geri bıraktığı gözlenebilmektedir. 

Tablo 1’de Türkiye’nin AK Parti dönemindeki ekonomik büyüme oranlarına 

bakıldığında; Türkiye’nin demokratikleşme ile ilgili yaptığı reformların ekonomik 

büyümeye yansıdığını göstermektedir. Ancak ekonomik büyümenin demokratikleşme 

çabaları ile yüzde yüz uyuşmadığı dönemler de gözlenmektedir. Bunun sebebi ise 

dünya ekonomisindeki genel durum, küresel ekonomik kriz, bölgesel çatışmalar, 

siyasal olaylar ve dış politikadaki bazı sorunlar olarak işaret edilebilir. Buna rağmen 

Türkiye’nin demokratikleşmesi, temel hak ve özgürlüklerin parçası olan mülkiyetin 

ve yatırımların hukuki güvencede olmasının ve piyasalara bu güvenin verilmesinin 

yatırımlar ve sermaye akışı için çok önemli olduğu görülmektedir. 

KAYNAKÇA 

Adadağ Ö. Ve Yıldızcan C. (2011), Küreselleşmenin Yüzleri, Özgür Adadağ Ve 

Cemil Yıldızcan (Eds.) Küreselleşme Ve Demokrasi, Dipnot Yayınları, 

İstanbul. 

Aktaş, M., (2015), Demokrasi Kavramına Eleştirel Bir Bakış, Muş Alparslan 

Ünı̇VersıṪesı̇ Sosyal Bı̇Lı̇Mler Dergisi, Anemon, Cilt:3 Sayı:1 Haziran: 

2015. 

Aktaş, M., (2014), The Arab Uprisings And Democracy. 

Http://İstanbulnetwork.Org/The- Arab -Uprisings-And-Democracy/. 

Arslan, Ü., Doğan, C., (2004), Demokrasi Ve Ekonomik Büyüme, Mustafa Kemal 

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:1, Sayı:1. 

Beşkaya A., Manan, Ö., (2008), Demokrasi İle Ekonomik Büyüme-Kalkınma 

Arasında İlişki Ve Türkiye Üzerine Bir Değerlendirme, Selçuk Üniversitesi 

Meslek Yüksek Okulu Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:10, Sayı:1-2. 

Carroue, L, Ruız, C.D., (2005), “La Mondialisation, Genèse, Acteurs Et Enjeux”, 

Bréal. 

Cooper, F, (2001), “What İs The Concept Of Globalization Good For? An African 

Historian’s Perspective”, Africain Affairs, No:100, Ss.189-213. 

Doğan, A., (2005), Demokrasi Ve Ekonomik Gelişme, Erciyes Üniversitesi İktisadi 

Ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Sayı 25, Temmuz-Aralık 2005. 

Eser, E., (2014), Küreselleşme Süreci Ve Eğitime Etkisi, Anemon, Muş Alparslan 

Üniversitesı̇ Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:2 Sayı:2 Aralık:2014. 

Fukuyama, F., (1992), “Capitalism And Democracy: The Mising Links”, Journal Of 

Democracy, Vol.3, No.3. Ss.100-110. 

Fuller, G. E., (1996), Demokrasi Tuzağı, (Çev., Meral Gaspıralı), Altın Kitaplar 

Yayınevi, İstanbul. 

Heywood, A., (2011), Siyaset Teorisine Giriş, Küre Yayınları, İstanbul. 

525



Kuş, Z. Ve Merey Z, (2011), Uluslararası Göstergeler, Demokrasimiz Ve Eğitim, 

Sosyal Bilimler Eğitimi Kongresi. 13-16 Ekim 2011, Gazi Eğitim Fakültesi, 

Ankara. 

Leblebici, D. N. Ve Kurban A., (2012), Küreselleşme, Demokrasi Ve Kalkınma, 

“Eurasian Forum On Social Sciences”Da Sunulmuş Bildiri Bakü, 

Azerbaycan. 

Olson, M, (1996), Distinguished Lecture On Economics İn Government: Big Bils Left 

On The Sidewalk: Why Some Nations Are Rich And Others Poor?, Journal 

Of Economic Perspectives, Vol:10, Number :2. 

Örmeci, O., Makroekonomik Veriler Açısından Akp İktidarı Döneminde Türkiye 

Ekonomisi, Politika Akademisi, 06 Mart 2015, 

Http://Politikaakademisi.Org/2015/03/06/Makroekonomik-Veriler- 

Acisindan-Akp-İktidari-Doneminde- Turkiye-Ekonomisi/,19.08.2016. 

Sen, A., (2004), Özgürlükle Kalkınma, Çev., Yavuz Alogan, Ayrıntı Yayınları, 

İstanbul. 

Sırowy L. Ve Inkeles A., (1990) The Effects Of Democracy On Economics Growth 

And Inequality: Review, Studies İn Comparative International 

Developpement, Vol:25, Issue:1. 

Şanlısoy. S, Kök, R., (2010), Politik İstikrarsızlık-Ekonomik Büyüme İlişkisi: 

Türkiye Örneği (1987–2006), Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi Ve İdari 

Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt:25, Sayı:1, Yıl:2010, Ss.101-125. 

Tahsin, E., (2015), Türkiye Ekonomisinde Büyüme Beklentileri, İfesam-İstanbul 

Üniversitesi Ekonomik Ve Sosyal Araştırmalar 

Merkezi,Http://Www.İstanbul.Edu.Tr/Wp- 

Content/Uploads/2015/01/T%C3%Bcrkiye-Ekonomisinde- 

B%C3%Bcy%C3%Bcme-Beklentileri.Pdf, (29.08.2016). 

Undp, (2002), Human Development Report 2002: Deepening Democracy İn A 

Fragmented World, Oxford University Press, New York. 

Yılmaz, A., (2003), Çağdaş Siyasal Akımlar, Vadi Yayınları, Ankara. 

Worldbank, Http://Data.Worldbank.Org/İndicator/Ny.Gdp.Mktp.Kd.Zg?Page=2. 

Worldbank Http://Data.Worldbank.Org/İndicator/Ny.Gdp.Pcap.Cd?Page=2. 

Worldbank Http://Data.Worldbank.Org/İndicator/Sl.Uem.Totl.Zs?Page=2. 

Worldbank Http://Data.Worldbank.Org/İndicator/Fp.Cpı.Totl.Zg?Page=2. 

526



Ek 

Tablo:1 2002-2015 Yılları Arasında Türkiye’nin Kalkınma Tablosu 3 

Ekonomik 

Büyüme 

(GDP 

Growth) 

Kişi Başına Düşen 

Gelir (GDP Per 

Capita) 

İşsizlik Oranları 

Enflasyon 

Oranı 

2003: % 5,3 2003: 4.595 $ 2003: % 10,5 2003: % 25,3 

2004: % 9,4 2004: 5.866 $ 2004: % 10,8 2004: % 10,6 

2005: % 8,4 2005: 7.129 $ 2005: % 10,6 2005: % 10,1 

2006: % 6,9 2006: 7.736 $ 2006: % 10,2 2006: % 9,6 

2007: % 4,7 2007: 9.312 $ 2007: % 10,3 2007: % 8,8 

2008: % 0,7 2008: 10.379 $ 2008: % 11 2008: % 10,4 

2009: % -4,08 2009: 8.626 $ 2009: % 14 2009: % 6,3 

2010: % 9,2 2010: 10.135 $ 2010: % 11,9 2010: % 8,6 

2011: % 8,8 2011: 10.604 $ 2011:% 9,8 2011: % 6,5 

2012: % 2,1 2012: 10.660 $ 2012: % 9,2 2012: % 8,9 

2013: % 4,1 2013: 10.971 $. 2013: % 10. 2013: % 7,5. 

3 

Bknz: http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG?page=2, 

http://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD?page=2, 

http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS?page=2, 

http://data.worldbank.org/indicator/FP.CPI.TOTL.ZG?page=2. 

527

Öz 



Bölgesel Kalkınma Uygulamaları ve Doğu Anadolu’da 

Kırsal Yoksulluk 

Serdar NERSE 1 

Türkiye, uzun bir süreden beri uyguladığı teşvik sisteminden vazgeçmiş ve bölgesel 

gelişime dayalı yeni ekonomi-politik anlayış eksenindeki kalkınma uygulamalarına 

başlamıştır. Bu çerçevede araştırmanın konusu, eski ve yeni kalkınma 

uygulamalarının kırsal eşitsizliğe etkilerine ve aynı zamanda kalkınma 

uygulamalarının yoksulluk düzeylerine etkilerini inceleyeceğiz. Kırsal alandaki yeni 

uygulamalar, kırsal toplumsal kalkınmada ciddi yararlar sağlayabilir. Ancak 

uygulama ve politikaların büyük bölümünün bölgesel bileşenlerden uzak olması 

kırsalda yoksulluğu ve eşitsizliği derinleştirmektedir. Bu çalışmada kırsal yoksulluk 

bir bölge örneğiyle ele alınmıştır. Kırsal yoksulluğu uygulamalı bir şekilde açıklamak 

için TRA2 Bölgesi’nden köyler seçilmiştir. Uygulamada, TRA2 Bölgesi’nden 

katılımcılarla derinlemesine görüşmeler yaptık. Doğu Anadolu’da yoksulluk durumu 

köylülerle yapılan derinlemesine görüşmelerle nitel bir çerçevede analiz edildi. TRA2 

Bölgesi’nde hayvancılık, tarım desteklerinden yararlanma durumu, diğer faaliyetler, 

gelir ile yoksulluk arasındaki ilişkisi sorgulanmıştır. Analizler neticesinde, yoksulluk 

ve eşitsizlik temelli sınıfsal yapıya dair ayrımlar ortaya çıktı. 

Anahtar Kelimeler: Kır Sosyolojisi, Kırsal Bölgesel Kalkınma, Yoksulluk, 

Tabakalaşma ve Eşitsizlik, Kırsal Sınıf 

Regional Development Implementations and Rural 

Poverty in theEastern Anatolia 

Abstract 

Turkey has abandoned its system of incentives implemented since a long time and has 

started regional development applications which based on the new axis of politicaleconomy 

approach. The main subject of this research is to determine the effects of old 

and new development applications on rural inequality and we will look the impact of 

development applications on the poverty levels at the same time. New applications in 

rural areas can provide significant benefits for rural community development. 

However, the majorityof practices and policies which are far from the regional 

components has been deepening rural poverty and inequality. In this study, it is 

discussed TRA2 which is a NUTS 2 region as a sample of rural poverty. In practice, 

we conducted in-depth interviews with participants from TRA2 region. Poverty 

situation in Eastern Anatolia were analyzed with villagers in-depth interviews in the 

framework of qualitative research. Livestock, availability of agricultural subsidies, 

other activities, the relationship between income and poverty situaiton in the TRA2 

1 Dr. Arş. Gör., Batman Üniversitesi, Sosyoloji Bölümü, serdarnerse@yahoo.com 

528



region have been questioned. In the analysis, it is emerged poverty and inequality 

based on distinctions of class structure. 

Keywords: Rural Sociology, Rural Regional Development, Poverty, Stratification 

and Inequality, Rural Classification 

1. GİRİŞ 

Tarih boyunca toplumların önemli ve sürekli bir problemi olan yoksulluğa dair 

çalışmalar, son dönemlerde uluslararası duyarlılığın artmaya başlaması, diğer taraftan 

küreselleşme ve sonrasında da 2000’lerden itibaren sürdürülebilir yerel kalkınma 

çabalarının ön plana çıkmasıyla hem dünyada hem de Türkiye’de büyük bir önem 

kazanmaya başlamıştır. Çokça çalışılmaya başlanmasına ve farklı mikro çerçevelerde 

açıklamalar getirilmesine rağmen yoksulluğu kısaca tanımlamak mümkün değildir. 

Çok yönlü, birden fazla bileşenin aynı anda etkide bulunduğu bir kavram olması 

nedeniyle tanımlanması oldukça güçtür. Ülke, bölge, il ya da grupların yoksulluk 

durumu yaşam, konut, eğitim, sağlık olanakları veya genel ifadeyle ekonomik, sosyal, 

kültürel, çevresel ve siyasal olanaklara erişim açısından farklılıklar göstermektedir. 

Dolayısıyla ülke, bölge ya da grupların eşitsizlik durumunun ekonomik, sosyal, 

kültürel, siyasal ve çevresel bileşenler temelinde farklılaşabildiğini söylemek 

mümkündür. Bileşenlerin etki durumlarına göre yoksulluğun tanımlanması da 

farklılaşmaktadır. Kısacası yoksulluk; i) açlık durumuna bağlı olarak insani 

yoksulluk, ii) kırsal ile kentsel bölge arasındaki gelir, sağlık, eğitim gibi kıstaslardaki 

eşitsizlikler temelinde kır-kent yoksulluğu, iii) hanehalkının asgari refah düzeyini 

yakalayamadığı durumlarda mutlak yoksulluk, iv) daha genel bir ifadeyle bireylerin 

genel refah ortalamasının altında yaşamını devam ettirme biçimi olarak göreli 

yoksulluk ve v) sonuçta da kişinin yaşamını devam ettirebilmesi için gerekli şartları 

sağlaması olarak da öznel yoksulluk şeklinde tanımlandığı görülebilir (Topgül, 

2013:278-282). Ulusal ya da uluslararası birçok kurum ya da kuruluş bu sorunu 

çözmeye çalışırken de farklı bileşenler etrafında ele almaktadır. Sonuç itibariyle 

herkesin çok yönlü ele aldığı ve aynı zamanda karmaşık ilişkilere sahip olan 

yoksulluğun tanımlanması oldukça güç bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bir 

yandan düşük gelir sahibi olma, çok az bir gelirle geçinme durumu ve ülkeler 

arasındaki eşitsiz geçim sınırları yoksulluk veya yoksulluk farkları olarak 

tanımlanabilirken, diğer taraftan yoksulluk yalnızca gıda, giyim, barınma eksikliği 

şeklinde dar bir anlamla da geçiştirilemez. Sağlık, eğitim, ulaşım, iletişim ve diğer 

kamusal hizmetlerden de yararlanamama, mahrum olma ya da az yararlanma durumu 

da yoksulluk olarak tanımlanabilir (World Bank, 2010). Neticede yaşamın maddi 

yönüne ait ihtiyaçların giderilememesi, asgari bir geçim durumuna sahip olma 

üretimde ve kaynaklardaki kısıtlamalarla gelir ve tüketime dayalı tanımlamanın yanı 

sıra kamusal mal ve hizmetlerden yararlanma durumu şeklinde de tanımlamalar 

çoğaltılabilir. 

Yoksulluk farklarından, eşitsizlik durumlarından biri de kırsal nüfus ile kentsel 

nüfusun kamusal ve diğer hizmetlere ulaşım olanakları ile gelir ve geçim durumları 

arasındaki farklardır. Hizmetlere ulaşım ve geçim sıkıntısı kırsal yoksulluğun 

derinleşmesine ve günden güne eşitsizliği derinleşmesine neden olmaktadır. 

Türkiye’de de bölge içinde ya da bölgeler arasında kırsal toplumlar ile kentsel 

529



toplumların farklı ölçülerde tabakalaşması, farklı bileşenler etrafında toplanması 

nedeniyle altlık ve üstlük durumları ortaya çıkmaktadır. Eşitsizliğin negatif yönünde 

bulunan ya da başka bir deyişle tabakalaşma sisteminin alt tarafında bulunan kesim 

çoğunlukla “yoksul” grup olarak tanımlanmaktadır. Üst grupta yer alanlar sosyal, 

iktisadi, kültürel ve siyasal bakımdan kontrolü ellerinde tutarak daha alt grupta yer 

alanlara göre yaşam koşulları ve refahın ne yönde gitmesi gerektiğine karar vermede 

daha öncelikli davranırlar. 

Ülkemizde de önemli bir yer teşkil eden ve yaşamsal önemde bulunan tarım ve 

hayvancılık sektörü hem gıda üretimi hem de istihdam yaratma bakımından sorunlarla 

karşılaşmaktadır. Bu sektör etrafında toplanan nüfus da son dönemlerde ekonomik ve 

buna bağlı olarak sosyal sorunlarla karşılaşmaya başlamıştır. Sorunların ortadan 

kaldırılması amacıyla ekonomik bileşen dışında diğer bileşenlere de öncelik verilmesi 

amacı öne çıkarılmaya başlanmıştır. Ancak planlarda değinilen dahil edilen 

bileşenlerin uygulama aşamasında ya kısmen yer bulduğunu ya da neredeyse bazı 

bileşenlere yine hiç değinilmediği görülmektedir. Türkiye’de tarım sektörüne yönelik 

sağlıklı ekonomik kalkınma çabaları içerisine girilmiş olsa da bölgeler arasındaki 

farklılıklar halen dikkate alınmamaktadır. 

Avrupa Birliği (AB) Ortak Tarım Politikası (OTP) 2005 sonrasında 2006-2010 Tarım 

Stratejisi Belgesi’ne dahil edilmiştir. OTP çerçevesinde yürütülen kalkınma 

uygulamamalarının TRA2 Bölgesi’nde de kentsel ve kırsal kesimde ekonomik gelişim 

temelli sektör öncelikleri ve diğer bileşenlerin çoğunlukla göz ardı edilmesi, kentsel 

sektörler olarak öne çıkan sanayi ve hizmetin desteklenmesi, kırsal sektör tarımın ise 

daha az desteklenmesinin kırsalda yoksullaşmaya neden olup olmadığı bu çalışmada 

ele alınmaktadır. Çalışmada, 2007 sonrasında Doğu Anadolu’da kırsal yoksulluk 

durumu kalkınma uygulamaları dikkate alınarak sorulan sorular ekseninde 

tartışılmıştır. Kalkınma amacına yönelik kırsal projelerin özellikle hangi kavram ve 

faktörler etrafında toplandığı temelde kır-kent, bölgeler arası eşitsizlik ve TRA2 

Bölgesi örneğinden hareketle çiftçilerle yapılan görüşmeler neticesinde kırsalda 

yoksullaşma konusu derinlemesine irdelenmiştir. TRA2 Bölgesi’nde kırsal 

yoksullaşma durumu Ağrı ve Kars şehir merkezlerine bağlı 4 köydeki 10 katılımcı ile 

görüşülerek tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu çalışmada kırsal yoksulluğun genel 

durumuna dair bir çerçeve sunulmaya çalışılmış ve temelde hangi faktörlerin 

yoksullaşmaya, eşitsizliğin derinleşmesine neden olduğu ön plana çıkarılmaya 

çalışılmıştır. Diğer taraftan hangi bileşenlerin dikkate alınması durumunda 

yoksulluğun azalabileceği, eşitsizliğin ortadan kalkabileceğine dair önerilerde 

bulunuldu. 

2. KIRSAL ÜRETİMİN DÖNÜŞÜMÜ VE KÖYLÜ TİPİ 

YOKSULLAŞMANIN NEDENLERİ 

TRA2 Bölgesi’nde yapılan çalışmada öncelikle hangi üretim tiplerinin olduğu ortaya 

çıkarılmaya çalışıldı. Genel olarak, Bölge ekonomisinin sınır ticareti, tarım ve 

hayvancılık etrafında şekillendiği görülebilir. Sermaye birikimi ve bunun yatırıma 

dönüştürülmesi ile yoksullaşma arasındaki ilişki, araştırma sorularında öne 

çıkarılmaya çalışılan öncelikli konu olmuştur. Kırsalda yoksullaşma; üretime katılım 

durumu, iktisadi faaliyet çeşitlendirme, pazarlara ulaşım ve sermaye birikim 

530



durumuyla yakından ilişkilidir. Kırsalda hangi üretim tiplerinin bulunduğu bu açıdan 

önemlidir. TRA2 Bölgesi’ndeki araştırma öncesinde esas değişkenlerden biri üretim 

tipleri olmuştur. Bitkisel üretim, hayvancılık, meyvecilik, kentsel iktisadi faaliyetlere 

katılım durumlarına göre üretim tipleri iki ölçekte ele alındı. Birincisi yaygın kırsal 

üretim tipi olarak bitkisel üretim, hayvancılık ve meyveciliğin devam ettirilmesiyken, 

ii) ikincisi de kentsel üretim faaliyetlerinin kıra götürülmesi ya da kırsal nüfusun 

kentsel üretim faaliyetlerine katılımıyla yaygınlaşan yeni tiptir. Üretim tipleri; 

köylerin önemli ulaşım yolları, il ve ilçe merkezlerine uzaklık durumları, kırsal ve 

diğer iktisadi faaliyetlere katılım durumları, nüfus yoğunluğu ve demografik yapısı 

ile coğrafi yapısına göre köy tipleri farklılaşmaktadır. Köylerin bir bölümünde tarım 

yaygın faaliyet olarak ağır basarken, bazılarında hayvancılık, bazılarında da diğer 

iktisadi faaliyetler yaygınlaşmıştır. 

Tablo 1: Yaygın iktisadi faaliyetler 

İl Köy Merkeze Yaygın İktisadi Faaliyet 

Uzaklık (km) 

Ağrı Yazıcı 12 Tarım ve diğer iktisadi faaliyetler 

Başkent 40 Hayvancılık 

Kars Kümbetli 11 Tarım, hayvancılık ve diğer iktisadi 

faaliyetler 

Verimli 31 Tarım ve hayvancılık 

Kaynak: Araştırma verilerinden elde edilmiştir. 

Köylerin diğer faktörlerin ve özellikle merkeze uzaklık ile ulaşım durumu, iktisadi 

faaliyetlere katılım durumları, arazi yapısının uygunluğu ve sulama imkanlarına göre 

belirgin bir şekilde birbirinden ayrıldığını görmek mümkündür. İktisadi üretime 

katılım durumuna göre; i) bitkisel üretim, ii) hayvancılık yapma ve iii) kentsel içerikli 

marjinal işçilik, iş yeri kurma, kentsel ve kamusal işlerde hizmet verme gibi kentsel 

üretim faaliyetleri de yaygınlaşmaya başlamaktadır. Ayrıca üç köylü tipinin bir arada 

bulunduğu yerler de yoğundur. Köylülerin de belirttiği üzere kırsal alan son 

dönemlerde üretim odaklı homojen yapısını kaybetmeye başlamıştır. Tarım ve 

hayvancılık, 1980’lerden itibaren Türkiye’nin diğer bölgelerinde olduğu üzere 

uluslararası pazarların etkisiyle terk edilmeye başlanmıştır. Özellikle il ve ilçe 

merkezlerine yakın köylerde bulunan hane gelirleri çoğunlukla tarım ve hayvancılık 

dışı iktisadi faaliyetlerden elde edildiği görülmektedir. Merkeze yakınlık durumu 

tarım dışı iktisadi faaliyetlere katılımda avantaj sağlarken, arazi yapısı ve sulama 

tarımsal üretimin yaygınlaşmasında önemli bir etkendir. Kümbetli Köyü’nde 

yaşayanlar; 

“Köyümüz yola çok yakın, bunun için şehre kolay gidip gelebiliyoruz. Bizim 

ve yakın köyde bulunan Yolaçan Köyü’nün toprakları oldukça düz. Buralarda 

buğday ve arpa ekerken, çocuklar da yakın şehirlere çalışmaya gidiyor.” (K5, 

Kadın, 52) 

“Kars’ta telefon dükkanımız var. Çocuklar orada telefon tamiri yapıyor ve 

telefon satıyorlar.” (K1, Erkek, 62) 

TRA2 Bölgesi’nde kalkınma ve yoksullaşmayı önleyen, seviyesini belirleyen hem 

küresel hem de yerel doğrudan ve dolaylı faktörler bulunmaktadır. Kırsal nüfusun 

531



farklı üretim tiplerine yönelmesinde de etkilidir. 1980 öncesinden başlayarak 

uluslararası etkileşimin artması ve bu etkileşime paralel yürütülen iç düzenlemeler, 

teknolojik ilerleme ve tarımdan elde edilen gelirin farklı iktisadi faaliyetlere 

yönlendirilmesi ya da tersi bir şekilde tarım dışı gelirin tarımsal çeşitlendirmede 

kullanılması, kısacası sermayeler arasındaki ilişki ile üretim ilişkilerindeki 

farklılaşmalar kırsal alanda kurumsal ve sınıfsal yoksulluğun da farklılaşmasına, 

yoksul işçi grubunu marjinal işlere, zengin sermaye sınıfını da tarım dışı yatırımlara 

yönlendirmiştir. 

Tablo 2: Katılımcıların sıklıkla tekrarladıkları etkenler 

Yerel Etkenler 

Küresel Etkenler 

Açık kodlar Frekans Açık kodlar Frekans 

Arazi yapısı 78 Ticaret 82 

Kırsal çevre 65 Pazar 55 

Teknoloji 59 Diğer yatırımlar 41 

İklim 45 Teknoloji 34 

Mülkiyet 34 Sulama 12 

Göç 27 

Tarım işçileri 25 

Diğer işçiler 22 

Kaynak: Araştırma verilerinden elde edilmiştir. 

TRA2 Bölgesi’nde yürütülen araştırma sonuçlarına göre kırsal üretim ve yoksullaşma 

arasında yakın kodlar bulunduğu ortaya çıkmıştır. Bölge’de yürütülen araştırmaya 

göre; kalkınma ve yoksullaşma arasındaki ilişkinin yalnızca tarımsal üretime dayalı 

bir ilişki olmadığı ortaya çıkmıştır. Bunlara ek olarak göç gibi sosyo-kültürel, iklim 

ve arazi yapısı gibi doğal sonuçlarla birlikte ekonomik bir bütünlük barındırdığı ve 

soruna bu açıdan yaklaşılması gerektiği sonucu ortaya çıkmaktadır. 

Tarımsal üretim ve tarım dışı üretim sonucunda kırsal nüfusun girdiği yeni ilişkiler 

yoksullaşma düzeyinin de farklılaşmasına neden olmaktadır. Kırsal kalkınma 

uygulamaları çoğunlukla yoksulluğu giderici uygulamalar olarak başlatılmasına ve bu 

amaca yönelik uygulanmasına rağmen, son 35 yıllık dönemde tarımsal üretimden 

devlet desteğinin yavaş yavaş çekilmesi, köylü üretiminin uluslararası piyasaya açık 

bir duruma getirilmesi sonucunda diğer kırsal alanlarda olduğu üzere TRA2 

Bölgesi’nde de yoksullaşmanın şiddetli bir şekilde yaşanmasına neden olmuştur. 

532



Şekil 1: Kırsal kalkınma ve yoksullaşmayla ilişkili temel faktörler 

Yerel 

İklim 

Kırsal 

çevre 

Çiftçi 

organizasyonları 

Diğer 

iktisadi 

faaliyet 

Emek 

gücü 

Göç 

Arazi 

yapısı 

Mülkiyet 

Tarım dışı 

yatırımlar 

Tarım 

işçisi 

Marjinal 

işçilik 

Yatırımcı 

/ İşveren 

Sulama 

Teknoloji 

Tarım 

girdisi 

Finans ve 

sermaye 

birikimi 

Tarımsal 

yatırımlar 

Ticaret 

Pazar 

Küresel 

Kaynak: Araştırma kapsamında yazar tarafından üretilmiştir. 

Katılımcılarla görüşmelerde, sermaye ve finansın farklı şekillerde kullanımı ve 

tarımsal girdi ile teknolojilerin geç ya da eksik kullanımı neticesinde yalnızca tarım 

ve hayvancılıkla uğraşan köylünün daha da yoksullaştığı sonucuna varılmıştır. Diğer 

yandan sermaye birikimi ile finansın tarım dışı iktisadi faaliyetlerde kullanımı 

neticesinde çiftçilerin büyük bir bölümünün ya üretimden vazgeçmesine ya da köyde 

standart bir yaşamın sürdürülememesi nedeniyle işçileşmelerine ve yoksullaşma 

farkının giderek daha da derinleşmesine neden olmuştur. 

Üretim ile emek sürecindeki büyük dönüşüm, kırsal nüfusun farklılaşması ya da 

üretimde bulunan kesimin yoksullaşma sürecindeki en büyük etken uluslararası pazar 

ve ticaret ilişkilerinin sonucu olmuştur. Uluslararası piyasaya açılım neticesinde 

tohum, gübre ve teknoloji ile üretim araçlarına göre yeniden şekillenen kırsal yapıda, 

yeni sürece ayak uyduranlar, tarım dışında da sermayeyi yatırımlara yönlendirenler 

giderek zenginleşirken, diğer taraftan sadece tarım ve hayvancılıkla ilgilenen kesim 

giderek yoksullaşmış, eşitsizlik giderek derinleşmiştir. Diğer yandan son süreçte 

ekonomik bakımdan kırsal yapılar çoğunlukla tarıma dayalı olduğunda ve verim artışı 

sağlanmadığında yoksulluk kaçınılmaz olmaktadır (Kazgan, 1984:40). Verim artışı 

sağlayanlar ise çoğunlukla üst grupta yer alan çiftçi ve sermaye birikimi yapan tarım 

dışı iktisadi faaliyetlerle uğraşan kesim olmuştur. Ulaşım ve iletişim kanalları 

kullanan ve sermayeyi yerinde kullanarak farklı sektörlere yönlendirenler çoğunlukla 

il ve ilçe merkezlerine yakın konumlanmış köylerde bulunan yatırımcı olmuştur. 

Kırsal yoksullaşmayı gidermede kalkınma temel bir faktör olarak görünmektedir. 

Katılımcılardan elde edilen veriler analiz edildiğinde; göç gibi dolaylı faktörler hariç 

533



çoğunlukla yoksulluk ve kalkınma düzeyini doğrudan etkileyen faktörler olduğu 

ortaya çıkmaktadır. Diğer taraftan kalkınma ve kırsal yoksulluk ilişkisinde yerel ve 

küresel faktörler olduğu görülse de aslında yerel yapılar içinde yer alan faktörler artık 

küresel ve genel bir yapı içinde ele alınmakta ve bu yapıların küresel bir boyut 

kazandığı artık yadsınamaz bir gerçektir. Kırsalda “mevsimlik tarım işçisi olarak 

farklı şehirlere veya inşaat işçisi olarak ya da sürekli bir iş için büyük şehirlere giden 

nüfusun belli bir bölümü geri dönerken, yoksul düzeyine göre geri dönemeyenlerin 

de” (K 8, Kadın, 47) bulunduğu ve işçileşmenin çoğunlukla yoksul hanelerde ortaya 

çıktığı görülmektedir. “Sermaye birikimi ve devletin hibeleriyle ile diğer kredi ve 

finans kullanımlarını ise çoğunlukla zaten zengin olan aileler (haneler) 

kullanmaktadır. Yoksul aile sadece hayvan desteği veya ürün desteği alır. Ama zengin 

olanlar krediyi ve hibeyi, projeyi nasıl kullanacağını bildiği için ya da onların arazisi 

uygun olduğu için daha çok başvurmaktadır” (K 10, Erkek, 63). TRA2 Bölgesi’ndeki 

kırsal haneler “çoğunlukla tarım ve hayvancılık ile uğraşmakta, son yıllarda kısmen 

meyveciliğe yönelimler bulunmaktadır” (K 3, Erkek, 39). Diğer yandan yine yoksulluk 

düzeyine göre daha alt grupta yer alanların ağırlıklı olarak inşaat işçisi, mevsimlik 

işçi, küçük ölçekli sanayi ve hizmet işçileri olarak çalıştığı görülmektedir. İşçi 

grubunun geçimlik gelirle devam etmesi sınıfın devamlı yoksulluk içinde kalmasına, 

diğer taraftan bölüşümün de bu grubun aleyhine olması onu grubun en altına 

gerilemesine neden olur (Marks, 1986:779). Ancak alt gruplarda farklı durumlar da 

görülebilmektedir. İşçileşme neticesinde yeni evli hane içerisinde, genç aile öncelikle 

yeni konut yapımına ağırlık vermekte, geniş hane çevresinde sermaye birikimiyle 

“kısmen hayvancılığa, ağırlıklı olarak ise tarım dışı ve Kars dışında ticari işletme ve 

diğer işlere” (K 2, Erkek, 55) yönlenmeler de söz konusu olabilmektedir. TRA2 

Bölgesi’nde yoksulların tarımsal üretim ve kentsel küçük ölçekli iş ve hizmetlerle 

uğraşanlar olarak ikiye ayrıldığı görülmektedir. Diğer taraftan yine yaşam standardı 

bakımından daha iyi durumda yer alan ve kırsal tabakalaşma açısından daha üst grupta 

yer alanlar ise yine tarımsal üretimle uğraşmakta, ancak ağırlıklı olarak tarımsal 

üretimin sınırlarına varılmış olduğundan sermaye birikimleri kentsel yatırımlara 

dönüştürülmektedir. Yoksulluk düzeyi bakımından hem alt hem de üst gruptakiler 

tercihler bakımından benzer bir yol takip etmektedir. Ancak alt gruptakiler 

topraksızlığın, üst gruptakiler ise işlenecek toprakların sınırlarına ulaştığından kısmen 

hayvanlığa ve çoğunlukla da tarım dışı iktisadi faaliyetlere yönelmektedirler. 

“Tarımsal alanların terk edilmesi ve uzun dönem kullanılmaması sorunu” (K 2, Erkek, 

55) da Ağrı merkez köyleri ve çevresinde sıklıkla görülen bir durum olmaya 

başlamıştır. Nitelikli tarımsal alanlar kullanılırken, dar, küçük ve arazi yapısı 

bakımından uygun olmayan topraklar terk edilmeye, diğer taraftan tarım dışı 

ekonomik faaliyetlere yönelimler neticesinde de tarımsal üretimden ve topraktan 

kopuşlar hızlanmıştır. Merkeze yakın kırsal alanlarda da rantsal girişimler başlamış, 

“toprak alım satımları hızlanmış ve durduk yere fiyatlar yükselmiştir” (K 2, Erkek, 55). 

Toprak üzerinden kazanılan rantlar yoksulluğun derinleşmesinin bir başka boyutu 

olmuştur. Ranta neden olan arazinin yüksek vergilerle millileştirilmesi durumunda 

(Spiegel, 1971:384-385) tarımsal alanlar tekrar üretime kazandırılabilir ve 

yoksulluğun önüne geçilebilir. Yüksek vergi uygulamasının yanında tarım 

arazilerinin zaman içerisinde çok satımının önüne de geçilebilir. 

534



Sonuçta TRA2 Bölgesi’nde yoksulluk bakımından pozitif ve negatif olmak üzere iki 

yönlü bir gelişmeye açık oldukları görülür. Tüm köylerde sürekli bir gelişme, 

kalkınma ve zenginleşme mümkün olmamıştır. Tarımsal üretimle uğraşan yoksul 

köylü ve tarımsal üretimle uğraşmayan yoksul köylüile tarımsal üretimle uğraşan 

zengin köylü ve tarımsal üretimle uğraşmayan zengin köylü grupları ortaya çıkmıştır. 

Bununla birlikte tamamen tarımsal üretimden kopma ya da tamamen tarımsal üretime 

yönelme durumu da söz konusu değildir. Tarımsal üretim ile tarım dışı iktisadi 

faaliyetler arasında bir geçiş, farklı faaliyetlerin aynı anda yürütülmesi durumu 

yaygındır. Bu ilişki Türkiye’nin diğer kırsal bölgelerinde de görülebileceği gibi yeni 

sınıfsal yapıların ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Ancak bu eskisiyle ilişkili 

güncel durumda Bölge’nin kırsal sınıfsal yapısına dair bir haritalandırma ihtiyacı 

bulunduğundan, kırsal alanda insanların geçimlerini neye göre sağladıkları ve 

Bölge’nin kırsal sınıfsal gelişiminde etkili olan faktörler ortaya konulmaya çalışıldı. 

3. KIRSAL SINIFSAL İLİŞKİNİN TEMEL FAKTÖRLERİ 

TRA2 Bölgesi’nde köylülerin; sahip oldukları toprakların mülkiyet durumu, sermaye 

birikim yolları, iş ve yatırım tercihleri, üretim durumlarına göre başlangıçta farklı 

düzeylerde “üç temel ekonomik faaliyetler alanından” (Öztürk, 2008:615) bahsetmek 

mümkündür. Bu üç temel ekonomik faaliyet alanı kırsal alandaki nüfusun temelde 

tarımsal üretime devam etme ve etmeme tercihi yönünde değişmiştir. Tarımsal 

üretime devam edenler; i) kendi emeklerini kullanarak evsel üretimde bulunan küçük 

köylülük, ii) yaygın bir şekilde tarımsal üretime kendi emek kullanımlarının yanında 

yaygın bir şekilde teknoloji kullanımı, farklı finans kullanımları içine girerek devam 

eden orta ve büyük köylülüktür. Tarımsal üretime devam etmeyen diğer kırsal grup 

ise iii) ilk dönemler erken ticaret ve pazar ilişkileri içine girerek ya da sermaye 

birikimlerini farklı yatırımlara yönlendiren, emek kullanımında değişime başvurarak 

yaygın bir şekilde kentsel iş ve yatırımları tercih etmeye başlayan tarıma dayalı 

olmayan girişimci köylüdür. Ancak TRA2 Bölgesi’nde özellikle mülkiyet ve tarımsal 

üretim durumuna bağlı olarak çalışma ve yatırım tercihlerindeki dönüşüm neticesinde 

yalnızca iki yönlü kırsal sınıfsal bir şema ortaya çıktığını ve evsel/geçimlik üretimi 

gerçekleştiren köylünün ortadan kalkarak, farklı çalışma koşulları içerisinde yoksul 

köylüye dönüştüğü görülür. 

Küçük köylü evsel/geçimlik üretime bağımlı durumdan kurtulmuş, elindeki tarımsal 

ve hayvan ürününü bir şekilde ticaret ve pazar ilişkileri içerisine sokmaya 

çalışmaktadır. “Elde ne birikirse, arpa veya hayvanlar, bunlar pazarda, çarşıda 

satılmaya başlanmış” (K 4, Kadın, 42)bu şekilde Türkiye’nin erken döneminde Ege ve 

Akdeniz Bölgeleri’nde küçük meta üretimi şeklinde başlayan dönüşüm 1980’lerin 

sonlarında TRA2 Bölgesi’ndeki illerde görülmeye başlanmıştır. 1990’ların 

sonlarından itibaren evsel/geçimlik üretime dayalı kırsal grup ortadan kalkarak, iki 

yönlü yoksul ve zengin köylülük ortaya çıkmaya başlamıştır. 

TRA2 Bölgesi’nde başta bu iki yönlü eşitsiz durum yoksullaşmanın 

derinleşmesindeki temel etken olmuştur. Tarımdan kopuş iki sınıfta da farklılaşarak 

yoksulluk düzeyini de farklılaştırmıştır. Küçük köylü grubunda toprak mülkiyetinin 

düşük olması, arazi yapısı uygun olmaması, teknoloji kullanımının yaygın bir 

olmaması ve marjinal işlere yönelinmesi ancak buna rağmen gelirin düşük olması, 

535



kırsal kalkınma politikalarının çoğunlukla büyük köylüden yana olması küçük 

köylünün giderek yoksullaşmasına neden olmuştur. Diğer taraftan kırsal üretimi 

dışlayan, yerel üretimi dikkate almayan ve çoğunlukla üstten politikalar şeklinde 

uygulanması iki grubun da zamanla tarımsal üretimden kopuşuna neden olurken 

küçük köylü grubunda kopuşu hızlandırmış, büyük köylüde tarımsal üretimin 

sınırlarına varıldığından yeni kentsel yatırımlara yönelinmiştir. 

Şekil 2: Köylülükte farklılaşmanın temel faktörleri 

Zengin Köylü 

Yoksul Köylü 

Büyük 

ölçekli 

üretim 

Küçük 

ölçekli 

üretim 

Diğer 

tarım 

girdileri 

Sulama 

Teknoloji 

kullanımı 


iktisadi 

faaliyetler 

Tarımsal 

yatırım 


işçileşme 

Hibe ve 

diğer finans 

kullanımları 

Ticari üretim / 

Pazara yönelik 

üretim 

Sermaye 

birikimi 

Mülkiyet 

Durumu 

Geçimlik üretim 

Geleneksel Köylü 

(Tarımsal üretim ve hayvancılık) 

Kaynak: Araştırma kapsamında yazar tarafından üretilmiştir. 

Ulaşım ve iletişim kanallarının kullanımında rahatlama sonrasında kent ve kır 

yakınlaşınca kentsel iş ve yatırımlar daha yoğun bir şekilde tercih edilmiştir. Diğer 

taraftan hem altyapı hem de diğer kamusal hizmetler açısından kentlere öncelik 

verilmesi de kırsal nüfusun kentsel yatırımları tercihinde etkili olmuştur. Ancak 

kalkınma politikaları bakımından kırsalda da büyük köylüye daha fazla sermaye 

birikimine yol açıcı kolaylıklar sağlanmıştır. Hibe ve kredi kullanımlarında 

çoğunlukla hayvancılık bakımından gelişim göstermiş, besicilik yapabilecek, 

toprakları geniş olan köylülerin tercih edilmesi sermaye birikimleri bakımından yine 

eşitsiz bir duruma neden olmuştur. Büyük köylü daha sermaye birikimini yeni kentsel 

yatırımlar ve kırsal yatırımlarda da çeşitli geliştirici girdiler yönünde kullanmaya 

başlayınca zenginleşmiştir. Sermaye birikimlerini önemli tarımsal fırsatlar ve diğer 

iktisadi faaliyet fırsatları yönünde kullanmayınca ve toprak satış yoluna başvurunca 

küçük köylü grubunda görüldüğü üzere fakirleşmiştir. Merkeze yakın, önemli ulaşım 

yolları üzerinde bulunan çoğunlukla düz araziye sahip ve yeni teknolojik gelişme ile 

sulama yöntemlerini tercih eden köylü sermaye birikimi bakımından yoğunlaşma söz 

konusudur. 

536



Küçük köylü grubunda ise; mülkiyetin sınırlılığı ve uygun olmayan arazi koşulları 

nedeniyle gelirin düşük olması nedeniyle tarımsal araziler genişletilememektedir. 

“Zengin köylüler taşlık arazileri genişletip destekleme faaliyetlerinden daha fazla 

yararlanabilirken, fakir köylüler, arazilerinin tamamını da üretime açamadığından” 

(K 6, Erkek, 48) yüksek maliyet ve düşük karlar nedeniyle üretimden çekilmektedir. 

Kamusal hizmetlerin götürülmesi ve kullanımında merkeze yakın köylerin tercih 

edilmesi bu köylerde yaşayan nüfusun teknolojiye yöneliminde ve yatırımlarında da 

etkili olmakta ve nüfusu zenginleşmesine yol açmaktadır. Diğer taraftan kamusal 

hizmetlerden yoksun bulunan merkeze uzak ve çoğunlukla geniş tarımsal üretim 

gerçekleştirmeyen köylü grubu ise giderek yoksullaşmakta, teknoloji ve girdi 

kullanımı olsa da oldukça sınırlıdır. Kamusal hizmetlerin eksik ve kalitesiz bir şekilde 

sunulması yoksul kesimin yaşam standardını düşürmekte ve üstlendikleri maliyeti 

artırmaktadır. Söz konusu durum kırsal kesimi, bilhassa uzak konumlanmış 

köylerdeki kırsal nüfusu dışlayan sosyal politikalarla bütünleştirildiğinde yoksulluğu 

daha da derinleştirmektedir (Öztürk, 2008:615). Alt gruptaki köylünün destek ve hibe 

kullanımı oldukça sınırlı ve düşüktür. Kamusal eşitsizlik nedeniyle alt gruptaki köylü 

aşırı kontrol ve düzenlemeler nedeniyle de üretimden çekilince sınırlı marjinal üretim 

veya işe yönelme durumunda kalmaktadır. Başkent ve Verimli gibi merkeze uzak ya 

da çoğunlukla dağlık alanda yaşayan köylerde yaşayan bu gruptaki köylüler tarım 

dışına yönelerek işçileşmeye başlamaktadır. Diğer tarafta özellikle Kümbetli gibi 

önemli ulaşım yolları ve merkeze yakın bir yerde konumlanmış köylerdeki nüfus 

yaygın bir şekilde zenginleşmeye başlamıştır. Köy içi ve köyler arasındaki eşitsizlik 

durumu karşılaştırıldığında ilk gruptaki köyler (Başkent, Verimli) ile diğer köylerdeki 

(Kümbetli, Yazıcı) kırsal nüfus arasındaki yoksullaşma farkı ve eşitsizlik durumu 

daha derindir. 

Tarımsal makine ve ekipman gibi teknoloji kullanımı da iki grupta farklılaşmaktadır. 

Zengin köylü grubu arazi yapısına göre ileri teknoloji kullanımı yaygınken, 

küçük/yoksul köylü grubunda ise sınırlıdır. Ticari üretim ve yatırım sistemleri ile 

pazarlama ilişkisindeki hacim ve sınırlılık bu ikililiği ve eşitsizliği giderek 

derinleştirmiştir. 

Tarımsal üretimin boyutunun kırsal yoksullu giderip gidermeyeceği elbette tartışmalı 

bir konudur. Ancak tarımsal üretimin boyutundaki farklılaşma, iletişim ve 

kanallarının kullanımı ve kamusal hizmetlerdeki sunum kırsal kesim açısında 

karşılaştırıldığında daha az kalkınmış bölgelerde sunumun yetersizliği durumu daha 

da kötüleştirmektedir. Yoksullukla mücadelede küçük ölçekli tarımsal işletmeye de 

önem verildiğinde ve küçük işletmelere dayalı nitelik tarımsal (bitkisel üretim, 

sebzecilik, meyvecilik) ile ortak besicilik ve etçilik organizasyonunu geliştirmeye 

yönelik politikalar benimsendiğinde, destekleme faaliyetlerine girildiğinde yoksulluk 

giderilebilir (McIntosh ve Vaughan, 1996:91-92). Sonuç itibariyle küçük köylünün 

ihmal edildiği ve yoksulluğu gidermeye yönelik çalışmalar ile tarım kesiminin 

istihdamına yönelik çalışmaların çoğunlukla geniş ölçekli ve dış yatırımlı işletmelere 

yönelik olduğu ortaya çıkmaktadır. Geniş çaplı işletme veya zengin köylünün 

pazarlama gücü nedeniyle böyle bir yola başvurulduğu da savunulabilir, ancak küçük 

köylüyü geliştirici organizasyonların yokluğu da bu durumu teşvik etmekte ve küçük 

537



köylü gibi var olan bir yapının yok olmasına ya da tamamen dönüşerek kırsal alanı 

terk etmesine neden olmaktadır. 

4. SONUÇ 

Kırsallığın kalkındırılmasına yönelik uygulamalar, Türkiye’nin diğer kırsal 

bölgelerinde de görüleceği üzere uluslararası piyasa ve anlaşmalar neticesinde 

1990’ların sonlarından özellikle de 2000’lerden itibaren çoğunlukla hükümet ve özel 

girişimci politika, destek, dikkat ve yatırımlarının çoğunlukla büyük işletme ve zengin 

köylüye kaydırılmasından yana olmuştur. Kırsal alanda refahın kalkındırılması 

konusunda olduğu gibi, istihdam yaratılması konusunda büyük işletmelere daha çok 

güvenilmesi tercih sebebi olmuştur. Ancak destekleme ve kamusal yatırım 

eksikliklerine rağmen küçük ölçekli üretim desteklendiğinde gelişim gösterilebilir. 

TRA2 Bölgesi’nde modern hayvancılık ile özdeşleştirilen büyükbaş hayvancılığa 

dayalı besicilik yavaş da olsa gelişme gösterirken, küçük köylünün çoğunlukla 

başvurduğu küçükbaş hayvancılıkta ise 1999 yılından 2015 yılına kadar % 70’in 

üzerinde bir gerileme söz konusudur (SERKA, 2010:11). Diğer taraftan tarımsal 

üretim gerçekleştirilen toplam arazi büyüklüğüne bakıldığında; 2000’den sonra % 18- 

20 (SERKA, 2010:15) arasında ve çoğunlukla küçük köylünün tarımsal üretimden 

çekilmesine karşılık gelen bir daralma söz konusudur. 

TRA2 Bölgesi’nde gerçekleştirilen araştırma sonuçlarında genel istatistiki verilerin 

çoğunlukla gerçeği yansıtmaktan uzak olduğu da görülmektedir. Esas durumu 

anlamak için üretimden ayrılmış ve halen üretime devam eden köylülerle 

derinlemesine görüşmeler gerçekleştirilmelidir. Küçük köylünün desteklenmesi ve 

işletme organizasyonlarına izin verilmesi, yoğun bir şekilde hünersiz işçi kitlesi 

bulunan TRA2 Bölgesi’nin küçük üretimde kullanımının önünün açılmasıyla da 

gelişime katkı sağlanabilir. Hünersiz köylü çoğunlukla marjinal işlere yönelse de 

toplam gelirler yine düşük kalmaktadır. Tarımsal üretimin çeşitlendirilmesi ve 

toplulaştırma organizasyonlarıyla Bölge içinde daha yüksek gelirler sunularak 

istihdam sağlanabilir. 

TRA2 Bölgesi’ndeki örnekten hareketle, küçük veya büyük köylülerin neredeyse 

tamamının toprak sahibi olduğu çok az bir kısmının topraksız olduğu söylenebilir. 

Toprak sahibi olmalarına rağmen küçük köylülerin büyük bölümünün üretimden 

çekilmesinin temel sebepleri, araştırma sonuçlarından da anlaşılacağı üzere çok 

uğraşa rağmen düşük kar ve gelirler, yüksek girdi fiyatları, teknoloji ve sulamadaki 

sıkıntılar ile küçük, taşlık ve dağınık arazi yapısı olduğu söylenebilir. Tarımsal 

üretimin yaygınlaştırılması toprağın işlenmesi ve teknolojik, nitelikli tarıma 

açılmasıyla mümkündür. Dağınık ve parçalı konumdaki arazi varlığı oldukça fazladır. 

Bu arazilerin birleştirilmesi ve toplulaştırılmasına izin veren organizasyon ve 

uygulamalarla tarımsal gelişim sağlanarak alt gruptaki köylünün daha 

yoksullaşmasının önüne geçilebilir. Küçük köylünün yoksullaşmasındaki esas 

etkenlerden biri olan tarımsal teknoloji ve girdilere ulaşımdaki sıkıntılar, yüksek 

destekleme alımları ve ürün destekleri, zengin köylüye sunulan proje, hibe ve 

kredilerdeki sınırların küçük köylü için de uygun duruma dönüştürülmesi 

gerekmektedir. Eğer küçük ölçekli tarımsal üretim yıllık olarak % 1-2 gelişme 

düzeyinin altında kalırsa yeni kırsal tarımsal iş alanları yaratılamadığından istihdam 

538



ve gelir düşük kalır, yoksullaşma durumunda da iyileşme sağlanmaz. Tarımsal 

sektörle ilişkili alanlara yönelik projelerin arttırılması gerekirken, kırsal alanla ilişkili 

uygulamaların oldukça sınırlı olduğu görülmektedir. Uygulama sınırlılıkları tarımsal 

alan ve ilişkili yakın alanlarda istihdamın önünü açmadığından hünersiz işçiler yine 

açıkta kalmaktadır. Çoğunlukla marjinal işlere yönelen hünersiz işçilerin tamamının 

tarım ve hayvancılık sektörlerinde istihdamı mümkün olmadığından, tarımsal alanla 

ilişkili dolaylı alanlar oluşturulmalıdır. 

Kırsal alanda yoksulluğun azaltılması için tarım sektörünün gelişiminin ve özellikle 

de küçük köylü desteklemelerinin önünün açılması büyük önem arz etmektedir. Kırsal 

alada yoksulluğu giderici çalışmalar yapılmadığında, kırsal kesimdeki yoksul nüfus 

kentlere göç etmeye başlayacak ve bu durumda da kentsel yoksulluk durumu baş 

gösterecektir. Tarım sektörünün gerilemesi ve küçük köylülükte yaşanan sıkıntıların 

artması yoksulluğu artırıcı nitelikler taşıyacaktır. Sonuç olarak araştırma bulguları ve 

verilen örneklere bakılarak kırsal alan ve kentsel alanda yoksulluğun azaltılmasında 

tarım sektörü önemli rol üstlenebilmektedir. Kır ve kent arasındaki kalkınma 

uygulamalarındaki eşitsizlik ve kırsal alanda toprak mülkiyeti eşitsizliklerinin 

yanında zengin köylü ile yoksul köylü desteklemeleri arasındaki farklılıkların 

giderilememesi durumunda da eşitsizlik ve yoksulluk derinleşecektir. Tarım 

sektörünün gelişimi ve kırsal yoksulluğun azaltılması için başta kalkınma ajanlarının 

eşitlik ilkesine riayet ederek toplam destek miktarlarını ayırması ve hatta küçük köylü 

ile büyük köylü destekleme başvurularını birbirinden ayırması gerekmektedir. Benzer 

şekilde IPARD destekleri de eşitlik ilkesiyle 81 ilin tamamına yaygınlaştırılmalıdır. 

KAYNAKÇA 

Kazgan, G.(1984). İktisadi Düşünce veya Politik İktisadın Evrimi, Remzi Kitabevi, 

İstanbul. 

Marks, K. (1986). Kapital, Cilt:1, 3. Baskı, (Çev: Bilgi, A.), Sol Yayınları, İstanbul. 

McIntosh, A. and Vaughan, A.(1993). Enhancing Rural Livelihoods in South Africa: 

Myths and Realities , in Lipton, Merle, Ellis, Frank and Lipton, Michael 

(eds), Land Labour and Livelihoods in Rural South Africa, Vol. 2: Kwazulu- 

Natal and Northern Province; A. Vaughan and A. McIntosh, 'State and 

Capital in the Regeneration of a South African Peasantry' Canadian Journal 

of African Studies, 29, 3. 

Öztürk, Ş.(2008). Kırsal Yoksulluk ve Neo-Liberal Ekonomi Politikaları, 

Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt:1, Sayı: 5, Sinop, s.605-634 

Serhat Kalkınma Ajansı (SERKA).(2010). Rakamlarla Serhat İlleri,Çevrimiçi: 

http://www.serka.gov.tr/store/file/common/a 

72787117d87 

d247915ab7ca71b1fdc7.pdf, Erişim Tarihi: 14.06.2016 

Topgül, S. (2013). Türkiye’de Yoksulluk ve Yoksulluğun Kadınlaşması, Cumhuriyet 

Üniversitesi İİBF Dergisi, Cilt:14, Sayı:1, Sivas, s.277-296 

World Bank. (2010). Food Prices and Rural Poverty, Ed: Aksoy, M. Ataman ve 

Hoekman, Bernard, Çevrimiçi: http://siteresources.worldbank.org/INTRA 

NETTRADE/Resources/Pubs/Food_Prices_Rural_Poverty.pdf, 26.05.2016 

539

Öz 



Kültür, Kadın Kimliği ve Pozitif Ayrımcılık 

Dilek DALMIŞ ERDEM 1 

Teorik olarak herkes, kanun önünde eşittir. Ancak uygulamada bu eşitlikten herkes 

faydalanamamaktadır. Bu nedenle, dezavantajlı grupların toplum içindeki 

konumlarını iyileştirmek amacıyla, pozitif ayrımcılık uygulanmaktadır. Kadınlar da 

bu dezavantajlı gruplardan biridir. Çünkü kadınlar, toplum içinde erkeklerle aynı 

fırsatlara sahip değildir ve ayrımcılığa ve şiddete maruz kalmaktadırlar. Ancak 

toplumsal cinsiyet rollerinin direncinden dolayı pozitif ayrımcılık, kadınların toplum 

içindeki konumunu iyileştirmede yeterli olmamaktadır. Toplumsal cinsiyet rolleri, 

yerleşmiş ataerkil kültürel bakış açılarıdır ve kadının kimliğini erkek bakış açısıyla 

tanımlamaktadır. Oysaki kadın kendi kimliğini kendisi belirlemelidir ve bunun için 

ona fırsat verilmelidir. Öncelikle kültür içindeki bu cinsiyetçi, ataerkil kodlar 

değişmek zorundadır. Namus ve ahlak, kadının varoluşunu engellemek / 

sınırlandırmak için araç olarak kullanılmamalıdır. Ne erdemler ne ahlak ve ne de idrak 

gücünün cinsiyeti yoktur. 

Anahtar Kelimeler: Cinsiyet rolleri, feminizm, kadın kimliği, kadına yönelik şiddet, 

kültür, pozitif ayrımcılık 

Culture, Female Identity and Positive Discrimination 

Abstract 

Theoretically everyone has equal rights under the law. However, in practice not 

everyone benefits from this equality. Therefore, positive discrimination is applied to 

improve the disadvantaged position of these groups. Women are one of these 

disadvantaged groups. Because women do not have the same opportunities as men in 

society and they are exposed to violence and discrimination. Because of resistance of 

gender roles, positive discrimination is not sufficient to improve the position of 

women in society. Gender roles are the patriarchal cultural perspectives and 

determining the female identity by the male point of view. In fact women should forge 

their own identities and this opportunity should be given to women. Primarily the 

sexist, patriarchal codes in culture must change. Honor and morality should not be 

used as a tool to prevent / to restrict the existence of woman. Neither virtues nor 

morality and intellect have gender. 

Keywords: Gender roles, feminism, female identity, violence against women, culture, 

positive discrimination 

1. GİRİŞ 

Bir toplumun gelişmesi, ancak tüm bireylerinin etkin katılımı ile mümkündür. Dahası 

bir kültürün ayakta kalması, bireylerin tüm potansiyelleriyle kendilerini 

gerçekleştirmelerine bağlıdır. Bu nedenle kadınların da toplum içindeki konumunun 

1 

Araş. Gör., Muş Alparslan Üniversitesi- Felsefe Bölümü, d.erdem@alparslan.edu.tr 

540



iyileştirilmesi, erkekler kadar varlık göstermesi şarttır. Ancak bunu engelleyici 

tutumlar değişmediği sürece bu mümkün olmayacaktır. 

Bu bildirinin amacı, yasal düzenlemelerin kadının toplumdaki, her gün şiddet ve 

ayrımcılıkla yaşayan dezavantajlı konumunu iyileştirmeye yetmediğini, bunun için 

kültürdeki bazı kodların değişmesi gerektiğini göstermektir. Çünkü kadına yönelik 

ayrımcılık ve şiddet olgusunda olduğu gibi tüm tutumlar, kültür tarafından 

şekillendirilmektedir. 

2. KADINLAR İÇİN POZİTİF AYRIMCILIK VE GEREKÇESİ 

Geleneklerimiz, tutumlarımız üzerinde ve ilişkileri düzenleme açısından yadsınamaz 

biçimde belirleyicidir. Bunun yanı sıra modern devletlerde; ilişkileri belirleyen hukuk 

kuralları, çeşitli uluslararası sözleşmeler vardır. Bu yasalar, insan hakları üzerine 

temellendirmişlerdir ve toplumların refahı, insan yaşamının çevresiyle bir bütün 

halinde gelişiminin gereği olarak görülmektedirler. Demokratik olduğunu iddia etse 

dahi bir yönetim, söz konusu haklardan herkesin faydalanmasını sağlamadığı sürece 

adil ve mutlu bir yaşamın garantisi değildir. Hatta bu koşulda meşruiyetini 

kaybetmektedir. 

İnsan haklarının uygulanamadığı durumlar için eşitliği ve adaleti sağlama amacıyla 

‘’pozitif ayrımcılık’’ ilkesi ortaya çıkmıştır. Pozitif ayrımcılık, tarihsel olarak 

dışlanmış kadınlar ve azınlıkların eğitim, kültür ve istihdam alanlarında temsillerini 

arttırmak için atılmış olumlu adımları ifade etmektedir (Fullinwider,2014, paragraf 1). 

Kadınlar, cinsiyetlerinden ötürü ayrımcılığa ve şiddete maruz kaldıkları için pozitif 

ayrımcılıktan faydalanmaktadırlar. Şiddet, dışarıdan olduğu kadar aile içinde de 

yaygın biçimde görülmektedir. Diğer aile bireylerine göre fiziksel güç bakımından 

daha zayıf oldukları için yaşlılar, çocuklar ve kadınlar; şiddete en fazla maruz kalan 

bireylerdir. Ancak erkeklerle birlikte yaşamı sırtlandığı, doğanın erkekler kadar temel 

unsurlarından biri olduğu halde kadının bu şiddet 2 ve ayrımcılığa maruz kalması; 

sadece onun değil toplumun bir sorunudur. 

Yalnızca gündelik hayatta değil filozoflar arasında bile bu ayrımın yapıldığını görmek 

mümkündür. Örneğin Kant, ‘’cinsilâtif’’ olarak gördüğü kadınlara tevazu, zarafet gibi 

daha kırılgan erdemleri tavsiye ederken; cesaret erdemini ve gücü erkeklere 

yakıştırmaktadır (Kant, 2010, s.38 – 39). Nedir cinsilâtif? Kadın bu sıfatta nasıl bir 

kimlik kazanmaktadır? 

Hoş bir iltifat gibi görünse de ‘’cinsilâtif’’ dendiğinde aslında kadın; yumuşaklık, 

hoşluk ve incelikle özdeşleştirilmektedir. Aslında Tanrı’nın tüm yarattıkları bu 

2 

Bu şiddetin farklı yüzleri vardır: Kadının ekonomik özgürlüğünü kısıtlamak, isim takarak alay 

etmek, baskı kurmak için intiharla veya çocukları göstermemekle tehdit etmek, çevresiyle 

ilişkilerini yönetmeye çalışmak, kısıtlamak, taciz etmek, istemediği cinsel davranışlara 

zorlamak da diğer şiddet çeşitlerinden bazılarıdır (Mor Çatı Kadın Sığınağı Vakfı, E – 

Bültenler, Şiddet Biçimleri). Gerekçesi, şiddeti uygulayan kişinin kim olduğu (aileden biri ya 

da yabancı) fark etmez; şiddet, bir suçtur. Kime uygulanırsa uygulansın ‘’kol kırılır, yen 

içinde’’ kalmaz. Çünkü şiddet, tekil olaylarla sınırlı kalmayıp toplumun bütün tabakalarına 

yayılan bir virüs gibidir. Toplumsal bir sorun, bir hastalıktır. 

541



ifadeye layıktır; ancak biz bunu yalnızca bir cinse atfettiğimizde, başlangıçta zarif bir 

iltifat, bir onurlandırma gibi görünse de, o varlığa kırılganlık atfedilmektedir. 3 Oysa 

tarihte de şimdide de bu ‘’kırılgan’’ varlık, erkeklerle birlikte savaşacak kadar dirençli 

ve cesur olduğunu defalarca ispatlamıştır. Kadın fizyolojisi daha karmaşıktır, erkeğe 

nazaran daha çeşitli ve yoğun duygular taşımasını, daha karmaşık düşünmesini 

sağlamaktadır. Aynı zamanda bu, kadınların empati becerisinin gelişmesini 

sağlamaktadır. Ancak farklı biyolojik yapılara sahip olsa da kadın ve erkeğin ortak 

zemini insan olmaktır. Dolaysıyla akıl, erdemler ve başarılar; sadece erkeklere özgü 

bir şey değildir. Erdemler, cinsiyetlere bağlı olarak değişemezler. Bu olsa olsa 

kültürün getirdiği bir biçimlendirmedir. Kültür, daha masallardan itibaren erkeğe 

atılgan ve cesur olmasını, kadına ise sabırla ve zarafetle kahramanı tarafından 

kurtarılmayı beklemesini, erkeğin bütün hatalarına karşı hoşgörülü olmasını 

öğütlemektedir 4 . 

3. KÜLTÜRDE KULLANILAN İKİYÜZLÜ KADIN İMGESİ 

Kültür, insan bilincinin bir ürünüdür, aslında tinsel yaşamın kendini bulduğu bir alan 

olarak çok katmanlıdır. Kendi yerel unsurlarının yanı sıra onu çevreleyen daha geniş 

katmanlı bir kültürden de pay alır ya da buna maruz kalır. Gelenekler, inançlar, değer 

yargıları; bir kültürün asli, en dirençli unsurlarıdır. Hem ayakta kalmaları hem de 

değişip gelişmeleri için, bireylerin katılımına ihtiyaçları vardır. Ayrıca yazılı 

sözleşmelerde tanınan hakların ve eşitlikçi bir yaşamın uygulanabilmesi için, tutarlılık 

ve samimiyetle, kültürün oluşmasına katkıda bulunan tüm bireylerin katılımı şarttır. 

Parekh’in (2002) de ifade ettiği gibi ‘’Bir kültürün elindeki tek otorite, üyelerinin 

gönüllü bağlılığından kaynaklanan otoritedir ve üyeleri inançlar ve adetler sisteminin 

paylaşmamaya başlarsa kültür de ölür…’’ (s.216). Kültürümüzü koruma eğiliminde 

olsak da içindeki olumsuz değer yargılarını görmezden gelemeyiz. Bu nedenle kültüre 

katılım gibi ondaki olumsuzlukların gelişme yönünde değiştirilmesi için de tüm 

bireylerin katılımı şarttır. Kültürü belirleyen gelenekler içinde kısıtlayıcı ya da şiddet 

eğilimli bazı tutumlar ve bunları teşvik edici semboller değişmediği sürece, pozitif 

ayrımcılık gibi düzenlemeler yetersiz kalacaktır. 

Hem kültürün biçimlenmesi hem de kadınların toplum içindeki durumu bakımından 

etkili bir unsur da medyadır. Kadının kimliğini teşhis ederken, onun kültür içinde nasıl 

konumlandırıldığını anlamanın yolu, medyada kadın figürüne de bakmaktan 

geçmektedir. Reklamlarda kadına yönelik şiddeti kınayan ve destek çağrısında 

bulunan reklamların yanında alakasız ürünlerde dahi kadın cinselliğinin ön plana 

çıkarıldığı reklamların varlığı bir samimiyetsizlik yaratmaktadır. Passerini (2005), bu 

ikiyüzlülüğü şöyle tasvir etmektedir. : 

3 

Erkeklere yakışıklılığın, kadınlara ise güzelliğin atfedilmesi; herkesin malumudur. Ancak 

‘’yakışıklılık’’, güzellik kadar belirgin kıstaslara sahip değildir. Güzelliğin daima toplum ya da 

belli bir grup tarafından belirlenmiş standartları olmuştur. Ve maalesef bu standartlarda kadının 

yeteneklerini gölgeleyerek görünümüyle daha çok ön plana çıkmasını teşvik etmiştir. Böylece 

kadın hem bir tüketim, arzu nesnesi hem de kişiliği erkeğe nazaran geri planda kalmaya 

zorlanmış bir varlık olmuştur. 

4 

Ve ne tesadüftür ki (!) bu tip masallar, hep erkekler tarafından yazılmıştır. 

542



‘’Bir yanda tarihin seyri, özellikle son yüz elli yılın sosyal ve siyasal özgürleşmesiyle 

birlikte kadınları gerçek bir ikiyüzlülük durumuna soktu. Diğer yanda tarihsel 

belirlenimli değerlerin kitle kültürü (örneğin güçlülüğü ve girişkenliği erkeklere, 

tatlılığı ve yumuşaklığı kadınlara veren) tarafından kullanılması, her iki cinsiyeti katı 

rollere kilitler ve bu rolleri, topluma daha fazla yayıldıkça ‘demokratikleştirir’. Ayrıca 

kitle kültürünün yaydığı erotizm tipinin günlük yaşamdaki ağırlığı, başkahraman 

rolünü, çok muğlâk bir biçimde de olsa Batı’nın bizzat cinsellikle özdeşleştirdiği dişi 

figürüne vermeden de edemez.’’ (s. 297). 

İki tür kadın imgesinden söz etmek mümkün: Birincisi Shakespeare’in ‘’Hırçın Kız’’ 5 

oyunundaki gibi ancak evlilik yoluyla ‘’ehlileştirilip’’ itaat etmesi sağlanan, 

‘’doğurganlığıyla ön plana çıkan, erkek için soyun devamı olan çocuğa ulaşmada bir 

vasıta olan ve ‘savaşçı’ erkeği dış dünyaya karşı yuvasını koruma mücadelesi verirken 

erkeğinin dinlendirmekle’’ (Nietzsche, 2008,s.66) yükümlü; ama bunlara rağmen 

şiddetle ödüllendirilebilen (!) bir ‘’Havva’’ figürüdür. Bekaretiyle ve anneliğiyle 

‘’kutsanmıştır’’. Erkeğin sevgisini ve huzurlu bir yuvayı kazanmak için verdiği 

ödünler ve fedakarlıklar, onun giderek silikleşmesine ve nihayetinde 

değersizleşmesine de sebep olmaktadır. Kendine bakamadığında, yıprandığında ya da 

artık ‘’tazeliği’’ kalmadığında, erkeğin başka bir kadın arayışını ‘’haklı’’ kılmaktadır. 

Zaten şöyle bir gerçek var ki insan, kolayca yönetebildiği, kendi güdümünde olan 

birine saygı duyamaz. Uzlaşmak, anlaşmak ayrı bir şeydir; itaat ve boyunduruk başka 

bir şeydir. Bir ilişkide karşılıklılık ve saygı olmadığı sürece birliktelik sağlıklı 

yürüyemez. Yine de bu kadın tipi, özellikle ataerkil toplum tarafından ‘’uygun’’ 

görülendir. Erkek için, ‘’evlenilecek kadın’’ tipidir. Kırılgan olmaya zorlanmıştır. Bir 

varlığı telkinlerle kırılgan olmaya zorlamak, haliyle ona bir himayecinin varlığını 

gerektirmektedir. İşte bu durumda, sözleşmelerde ilke olarak yer alan pozitif 

ayrımcılık, sosyal hayatta bambaşka bir şekilde yorumlanmaktadır. : Kadını korumak 

adına onu toplumsal hayattan sakınmak. Özellikle ataerkil geleneklerin hüküm 

sürdüğü, kendi içine kapalı ve değişime direnen kültürlerde, bunu daha belirgin 

biçimde gözlemlemek mümkündür. Kadınla tokalaşmamak, selamlaşmada veya 

iletişimde göz teması kurmamak, yanında erkek veya ailenin erkek tarafından 

onaylanmış başka bir üyesi olmaksızın bir yere gidememek, ne olursa olsun ancak 

belli saatlerde sokağa çıkabilmek, ona insan olmasından ziyade cinsiyetini 

hissettirecek biçimde yaklaşmak ve onu namusunu korumakla yükümlü kılmak gibi 

örnekler verilebilir. Bir varlığı korumak, onun varoluşunu kısıtlamak demek 

olmamalıdır. Güven, sevgi ve desteğe dayalı bir ilişki ile mümkündür bireyleri 

korumak. Bu ise saygıyı ve eşitliği gerektirmektedir. 

Şu var ki uluslararası hukuk veya devletin kabul ettiği sosyal haklar ulaşmadığı sürece 

yerel kültür, bir kimliği kendisi belirlemeye devam edecektir. Kadının kimliği yani 

kim olduğu ise, ataerkil düşünce yapısında erkek tarafından belirlenmektedir. 

Wollstonecraft’a (2012) göre kadın korunmaya muhtaç gösterildiğinde yapılan şey, 

aslında onu sürekli bir çocukluk halinde tutmaktır. Amaç ise kadının, erkek tarafından 

belirlenen ahlakını garanti altına almaktır. Bunun yerine kadınların da erkekler gibi 

5 

Okuyanlar ya da izleyenler bilir, aslında ‘’hırçın kız’’ın hırçınlığı, sevgi konusunda erkeklere 

duyduğu güvensizlik ve itaat yerine güçlü olmayı seçen dik başlılığından gelmektedir. 

543



sağlam bir karaktere ulaşmaları, erdemleri kendi başlarına kazanmaları, ‘’bilgelik 

pınarından faydalanmaları’’ için fırsat verilmelidir ve kadınlar ‘’rotalarını tek bir 

uydunun ışığına yöneltmeye zorlanmamalıdır’’ (Wollstonecraft, 2012,s. 64 – 65). 

İkinci kadın figürü, erkeğin ‘’namus’’ zırhıyla sakındığı karısıyla gerçekleştiremediği 

fantezilerini süsleyen kadın figürüdür ve böyle olduğu için de tüketimi arttırma 

amacıyla reklamlarda sıkça kullanılmaktadır. Burada kadın, yine bir nesnedir; hem 

tüketilmekte hem de tüketime teşvik edici bir araç olmaktadır. Kapitalist sistemlerde 

en büyük argümanlardan biri cinselliğin ve şiddetin her zaman ‘’sattığıdır’’. Cinsellik 

ve şiddet, her zaman para etmektedir. Freud’un meşhur benliğe yönelik iki temel 

içgüdü (cinsellik ve saldırganlık) olduğu teziyle temellendirilmektedir. Ayrıca buna 

bir de insanın özünün rekabetçi bir varlık olduğu eklenmektedir. Durum böyle olunca 

tüketiciye, bu ele avuca gelmez, zevk sembolü, güzel ve çekici kadın imgesi vaat 

edilerek daha çok tüketmesi sağlanmaktadır. Kadın tüketiciye vaat edilense, reklamı 

yapılan ürünlerden kullandığı takdirde bu kadın tipine benzeyeceği ve onun kadar 

güzel ve arzu edilen bir şey olacağıdır. Kadın, bir ikileme sokulmaktadır. Hem bir 

yandan ‘’yuva yıkıcı, baştan çıkarıcı’’ kadın firügüyle mücadele etmeli hem de 

erkeğini elinde tutmak ve evliliğini korumak için bir miktar bu şeye benzemelidir. 

Evet, o, bir şeydir. Kendi kimliği yoktur. İçi en uç fantezilerle doldurulmuş, 

değerlerden yalıtılmış bir enstrüman, bir figürdür sadece. İnsan olduğu unutulmuştur, 

erkeğin zihninde ‘’eğlenilecek kadın’’dır. 

Aynı ikiyüzlülük, şiddet, taciz ve tecavüz haberleri sunulurken de gösterilmektedir. 

Oldukça hassas olunması gereken bu tip haberler verilirken seçilen görüntüler, eğer 

dikkat edilmezse, şiddete zaten eğilimli olanlara yeni malzemeler, bu yolda hayal 

güçlerini geliştirecek yeni doneler vermektedir. Kadınlara ise şunu göstermektedir: 

Eğer dikkat etmezsen, bunun gibi davranırsan, gece geç saatte sokağa çıkarsan (hele 

de yanında bir erkek yoksa), ne giydiğine dikkat etmezsen, söz dinlemezsen senin de 

başına gelebilir. Eğer medya, kadına yönelik şiddetle mücadele etmede samimiyse, 

ahlaki olarak kendini eleştirmeli ve yeniden yapılandırmalıdır. Devletin kurumları da, 

bireylerinin şiddetten uzak, sağlıklı ve mutlu bireyler olmasını gerçekten istiyorsa 

bunların denetimine (ama politik sansür amacı gütmeden; pedagoglar, sosyologlar, 

psikologlar ve hatta felsefeciler yoluyla işin ehli kişilerce iyi niyetli denetimine) özen 

göstermelidir. Sosyal hayatı geliştirme olanakları sunmalı, kadın ve erkeğin bir arada 

birbirinin varlığına alışarak, ortak bir insani kültür edinmelerini sağlamalıdır. Ayrıca 

bireylerin de seçici olmasını sağlamalı, eğitim yoluyla her bireyin değerli olduğu, 

şiddetin herkese zarar veren bir şey olduğu prensibini kazandırmalıdır. Fuhuşla ve 

insan bedeninin sömürüsüyle mücadele edilirken, bir yandan da bu sermayeye yeni 

dişliler kazandırılmamalıdır. Her birey değerlidir; çünkü devletin varlık sebebi 

bireylerdir. Bu nedenle sosyal devlet olmanın gerektirdiği tüm yükümlülükler, illegal 

ya da başka ellerde bireylerin kaybolmasına sebep olmamak için, samimiyetle yerine 

getirilmelidir. Zira kadın ya da erkek, gözden çıkarılan her birey, eninde sonunda tüm 

topluma dönük potansiyel bir tehlikedir. 

544



4. KADININ İNSAN OLDUĞUNU HATIRLAMAK VE KÜLTÜRÜ 

BUNA GÖRE BİÇİMLENDİRMEK 

Kimlik, bir varlığın toplum içinde görünür kılınmasıdır, onun tezahür etme şekli 

haline gelmiştir. Bunun için birine yönelik, ‘’tanıma’’ maksadıyla ‘’kim’’ sorusunu 

sorarız. Gerçekte hala içinde olduğumuz; ama varlığımızı amansız bir sancıyla saran 

yabancılaşma yüzünden artık göremediğimiz doğada ‘’kim’’ sorusu yoktur. ‘’Nedir’’ 

sorusu vardır. Kimlik, modern toplumlarla birlikte ortaya çıkmış bir şeydir ve yanıtı, 

içinde bulunduğumuz toplumun ve onu biçimlendiren kültürün değerlerine ve 

eğilimlerine göre şekillenmektedir. Kültür, gelenekleri içinde barındırırken kimliğe 

şeklini vermektedir. Erkeğin yani tek bir cinsin merkeze alındığı, eşitliğin 

sağlanmadığı bir kültürde kadın kimliği, erkek tarafından yorumlanmaya mahkûmdur. 

Bu durumda diğer bireyler, erkeğin talepleri, arzuları ve bakış açısıyla sınırlanarak 

yaşamaya zorlanmaktadır. Kişisel nitelikleri ve tercihleri, bireylerin varlığını kuşatan 

bu çerçeveye sığmadığında ise, ya bireyin kendi içinde ya da çevresiyle, çatışma 

kaçınılmazdır. Bu çatışmalar, kişiyi kendi yaşamına son vermeye itecek kadar 

güçlüdür. Bizi bu denli etkileyen değer yargıları ile kültür, içimize işlerken, aslında 

değişebilir hatta yeri geldiğinde değişmesi gereken bir şeydir. Ancak gelenekler, 

nesilden nesile sorgulanmadan varlığını sürdürürken, bunu gözden kaçırırız. Oysa 

kültür ve değerleri de aslında yaşamın gelişmesine hizmet ettikleri sürece değerli ve 

anlamlı olabilirler. 

Kültürel unsurların, değer yargılarının çoğu öğrenilmiştir ve öğrenilmiş bir şeyi 

değiştirmek güçtür. Hâkim, belli bir bakış açısıyla yorumlanan deneyimler, değişimi 

engellediği sürece bu güçlük de devam edecektir. Geçmiş ile gelecek yani ata kültürü 

ile yeni nesil arasındaki ilişki, kültürün olumlu yönde değişmesi konusunda önemli 

bir aktördür. Bu anlamda üniversite öğrencilerine büyük sorumluluk düşmektedir. 

Üniversiteler; yeni ufuklara ulaşıp gelişme için en iyi fırsatlardan biridir. Bunun için 

kültürün tüm unsurlarıyla olduğu gibi devam etmesine hizmet edemez, çevreyle 

bütünleşebilir; ama ona entegre olamaz. Üniversiteler, hâkim kültürü geliştirmek için 

dönüştürerek, kendi bilimsel / akademik kültürüyle katkıda bulunmak için vardır. 

Varlık sebebi, ürettikleriyle yaşamı daha çok geliştirmektir. Elbette karşılaşmalarda 

farklı kültürler, nesiller arasında çatışma olacaktır; bu tür karşılaşmalarda 

kaçınılmazdır. Önemli olan, çatışma sonunda, gerçekten yaşamı geliştirici ve değerli 

olan değerlerin ayakta tutulmasıdır. Çatışmaları çözmek ya da engellemek için 

tarafları birbirinden ayırmak, bir tarafı sözde korumak adına da olsa cinsiyetleri 

birbirinden yalıtmak da çözüm değildir; üstelik gelişmeyi sağlamayacağı gibi 

yabancılaşmayı arttıracaktır. Kültür içerisinde, sosyal yaşamda kadın ve erkeğin bir 

araya gelebileceği, böylelikle gündelik ilişkiler açısından zihnini yeni ufuklara 

açabileceği imkânlar yaratılmalıdır. Yeni ve olumlu deneyimlere imkân tanınmalıdır. 

Böylece bireyler, sosyal becerilerini geliştirirken, akademik ve kültürel paylaşımların 

cinsiyetle sınırlı olmadığını görecektir. Birlikte var olmayı öğrenerek, cinsiyetler 

arasındaki ilişkinin yalnızca evlilik veya cinsellikle sınırlı olmadığını; bilimsel ve 

sosyal anlamda aslında ne kadar çeşitliliğe ve paylaşıma açık olduğunu fark edecektir. 

Çünkü tekrar belirtmek gerekir ki kadın ne zarif, kırılgan ve korunmaya muhtaç bir 

obje, ne de sadece doğurganlık becerisiyle sınırlı bir varlıktır. İmkân verildiğinde ve 

erkek kadar var olma hakkına saygı duyulup, sosyal hayat içinde yerini korkusuzca 

545



alması engellenmediğinde o da becerilerini ortaya koyup kendini geliştirerek, sadece 

biri için bir şey olmadan, kendini ortaya koyabilir. 

Yalnızca doğurganlığıyla ve erkeğin eşi olmakla sınırlandırılan kadının içinde 

büyüttüğü uhde, tıpkı bir intikam gibi, doğurganlığını kaybedip ailenin yaşlı bir üyesi 

olduğunda ve nispeten saygınlık gördüğünde ortaya çıkacaktır. İşte bu nokta da 

gelecek nesillerle ve ailenin diğer üyeleriyle ilişkisi de kendi kısıtlanmışlığına dair 

deneyimlerini nasıl anlamlandırdığına göre değişmektedir. Ya halen sahip olduğu 

cinselliği erkek üzerinde bir yaptırım aracı olarak kullanacaktır ve gelecek nesillere 

de bunu öğretecektir ya da kendi engellenmişliğini çocukları yaşamasın diye onlara 

cesaret ve destek veren biri olacaktır. O zaman kadının da fark etmesi gereken şey 

şudur ki yaşamını biçimlendirmenin tek yolları bunlar değildir. Kadının kendi 

konumunu iyileştirebilmesi için, kendi yaşamına sahip çıkabilmesi için ona dışarıdan 

sunulacak fırsatları beklemeden önce kültür içindeki kendi konumuna en başta 

kendisinin sahip çıkması gereklidir. Zira her birey, kültürün birer yapıcısıdır. 

Bireylerin katkısı ve onayı olmaksızın kültürler ayakta kalamazlar. Bu nedenle 

kadınların da kendi durumlarına ilişkin olumlu değişimler konusunda, bir erkeğin 

gölgesine ihtiyaç duymaksızın cesur davranması gereklidir. Yavuz’un da belirttiği 

gibi kadınlar, hâkim erkek figürünün inşa sürecinde merkezi öneme sahiptir ve bu 

değerlerin üretiminde önemli bir role sahiptir (Yavuz, 2015,s.117). Eşit rol ve statü 

dağılımında, kadının da talebi gereklidir. Örneğin Yavuz (2015), Trabzon’un kırsal 

bölgelerinde yaptığı bir araştırma sonucunda, konuya yönelik şu tespitte 


‘’Kadınlar, elde ettikleri ürünleri pazarlarda satarak evlerini geçindirmelerine rağmen, 

aile reisi olarak erkeği tanımlamakta, çocuklarını terbiye ederken onu referans 

almakta, evde temel kararları erkek vermekte, erkek çalışıp asgari ücret dahi getirse 

bu kazancı değerli, kendilerinin kazancını daha kıymetsiz addetmektedirler.’’ (s.121). 

Bir hukukçu olan Prof. Dr. Feride Acar da (2010), bölgesel farklılıkları şu şekilde 

ifade etmektedir. : 

‘’Kadınların kendilerine tanınan yasal haklar ve mevcut hizmetlere erişimlerinde 

ekonomik koşullardan doğan donanım eksiklikleri kadar ayrımcı gelenek ve pratikler 

engeller getirmektedir… Kadınların aile – içi şiddete maruz kalmasında ise en belirgin 

nedenin toplumda yaygın kabul gören erkeklerin üstünlüğüne dayalı bir iktidar 

yapısının varlığı olduğu bilinmektedir.’’ (s.20) . 

O halde cinsiyetlere biçilen roller, bu eşitsizlik durumunda esas faktördür ve bunların 

belirlenmesinde, kadının kabulü ve rızası da etkili bir unsurdur. Buna karşı kadının, 

kendi emeğinin ve değerinin farkında olması, sosyal hayattaki yeri için talepkâr 

olması gerekmektedir. Aksi halde kendisini ezen koşullara, istemeden de olsa destek 

vermiş olacaktır. Zaten toplumsal cinsiyet rolleri, aslında öğrenilmiş şeylerdir. Üstelik 

ekonomik özgürlük, yani kendi başına hayatını idame ettirebilmek, özgüven için de 

gerekli bir şeydir. Bu özgürlüğe sahip olmayan kadınlar, erkekler tarafından para 

yoluyla ‘’terbiye edilerek’’, ekonomik şiddete maruz kalmaktadırlar. Kadın, erkek 

tarafından onaylanmayan bir davranışta bulunduğunda, erkek onu ‘’dize getirmek’’ 

amacıyla, maddi yoksunluğa terk edebilmektedir. Bu ekonomik özgürlük için, kadına 

546



miras hakkının verilmesi de anlamlıdır. Ancak kırsal bölgelerde, kadının bu haktan 

hala mahrum bırakıldığını görmek mümkündür. 

Kadının, erkek gözüyle belirlemeye karşı bağımsız kimliğini savunmak, aslında onun 

insan haklarını savunmak demektir. Kadınların haklarından mahrum olmasının yanı 

sıra yeryüzünde herkesin bu haklardan eşit biçimde faydalanabildiğini, güven, refah 

içinde sağlıklı ve mutlu yaşadığını söylemek mümkün değildir. 6 Ancak, kadınların bu 

konudaki konumunu tartışmak ve çözüm üretmek; özellikle önem taşımaktadır. 

Çünkü kadınlar da erkekler kadar insandır. Erdemler, beceriler ve akıl konusunda ne 

kadar cinsiyetçi ayrım yapılırsa yapılsın; bunlar cinsiyete bağlı olmadan doğuştan 

gelebilen ve çoğunlukla da sonradan yaşantılar sonucu geliştirilen niteliklerdir. Buna 

rağmen tarihteki bütün başarılar, hep erkeklere atfedilmektedir. İnsanlığın tüm 

etkinlikleri (bilim, felsefe, sanat, teknoloji v.d.) her iki cinsin katılımıyla, ortak 

emeğiyle ortaya çıkmıştır. Aksini düşünmek gerçekçi olmayacaktır. Eğer insanlık 

adına bir gelişmeden ve ilerlemeden söz ediyorsak bunun ancak sorgulayıcı ve yaratıcı 

düşünmeyle mümkün olduğu malumumuzdur. Bu düşünme tarzı ise farklılıkları 

gerektiren bir özelliğe sahiptir. Tek yönlü, kabulcü bir bakış açısıyla bunları üretmek 

imkânsızdır. Tarihsel olarak da kadınların bilim ve düşünce tarihindeki varlıkları ve 

katılımları azımsanacak bir olgu değildir. Ancak kimi zaman bu kadınlar, toplumsal 

baskıdan ötürü erkek rumuzuyla eser vermek zorunda kalmışlardır. 7 İnsanlık tarihi 

boyunca erkeklerin yalnız başına olduğunu, kadının (en azından esin kaynağı olarak) 

emeği olmaksızın tek başına eser verdiğini düşünmek; yaşamın realitesine aykırıdır. 

Yalnızca kadının kültürle bağlantısı erkek gibi doğrudan değil, dolaylı olmuştur. 

Firestone (1993), bu anlamda kadını ‘’kültür makinesini çalıştıran ham yakıt’’ olarak 

tanımlamaktadır. Zira tespitine göre kadınlar duygusal enerjilerini erkeklere 

harcarken, erkekler duygusal enerjilerini işlerinde yüceltmektedirler. Böylece 

kadınlar, hiçbir şey yapmasalar da sevgileri yoluyla destekçi konumundadırlar 

(Firestone,1993,s.167) . Buna rağmen kadınların emeği, görünmez haldedir. 

Odaklanmamız gereken nokta, fırsat ve destek eşitliği meselesidir. Crampe – 

Casnabet (2005), erkekler tarafından on sekizinci yüzyılda yazılmış bir ansiklopedide 

kadının ‘’erkeğin dişisi’’ olarak tanımlandığını bildirmektedir. Bu, erkekler tarafından 

yazılmış bir ansiklopedidir yani erkekçe tanımlamalardır. Oysa tekrar vurgulamak 

gerekir ki kadının kendi kendini tanımlamasına izin verilmezse, varlığı ve bireysel 

potansiyeli bu bakış açısıyla sınırlı kalacaktır (Crampe – Casnabet,2005,s. 308) . 

Erkek kadar insan olma, kişi olma şansı bulamayıp, sadece bir nesne olacaktır. 

Toplum içinde de sadece kendisine izin verildiği kadar yer bulacaktır. 

Bir insana, gelişme fırsatı verilmediğinde, terk edildiği yoksunluktan nasıl 

kurtulabilir? Aklın, bilginin ve iradenin gelişmesi için etkin olmak, yaşamı 

tecrübelerle tanımak gereklidir. Wollstonecraft’a göre aldıkları eğitim aynı olsa bile 

6 

Özellikle Beyanname’ye öncülük eden kuruluş olarak Birleşmiş Milletler ve gelişmişliği kendiyle 

özdeşleştiren Batı’yı bu konuda çifte standartla suçlamak da mümkündür. Zira sömürgecilik, küreselleşme 

yeni ekonomik kaynaklarla birlikte biçim değiştirmiş olsa da, devam etmektedir. Ayrıca kapitalist sistemin 

maddi kaynak sağlayacak her şeyi ahlaki yönüne bakmaksızın ticari anlamda kullanması, dışarıdan modern 

ve gelişmiş ancak içerden yozlaşmış bir tablo ortaya çıkarmaktadır. 

7 

Örneğin Fransız kadın yazar Amandine Aurore Lucile Dupin, gerçek adı yerine, bir erkek ismi olan 

George Sand adıyla bilinmektedir. Eserlerini bu takma isimle vermiştir. 

547



hayatı tanıma konusunda erkeklere kadınlardan daha fazla özgürlük ve cesaret bir 

ayrıcalık olarak verildiği sürece elbette aralarında fark olacaktır (Wollstonecraft, 

2012,s. 69). Eğer bir varlık; korunmaya muhtaç, zayıf, eksik akıllı ya da sırf 

görünüşten ibaret olarak değerlendirilirse, yaşam deneyimleri zayıf ve eksik, kişiliği 

edilgen biri olacaktır. Sadece biri ya da birileri için yaşamış olacaktır. Bu koşullarda 

sorunlarla karşılaştığında refleksleri de ona göre şekillenecektir, kendi başına çözüm 

becerileri gelişmeyecektir. Ancak diğerleriyle eşit fırsatlar sunulduğunda, toplumun 

ve kültürün içinde cesurca yer alarak, hem kendi hem de diğer bireylerin gelişimine 

katkıda bulunabilir. Toplumun, kültürün gelişimine katkıda bulunabilir. Kadını 

cinsiyetinden dolayı hakir veya zayıf görmek yerine, her insan gibi saygıyla 

yaklaşılmalıdır. Erkek çocuğu kadar kız çocuğuna da destek sunulmalıdır. Herkes için 

iyi bir yaşam, artık unutmaya başladığımız dayanışma ile mümkündür. Bu 

dayanışmanın, cinsiyetleri ayrıştırmayı kırarak yeniden kurulması gerekmektedir. 

Gelişmiş ve yüzyıllarca ayakta kalabilecek kadar güçlü bir kültür, ancak cinsiyetler 

arası dayanışma ile mümkündür. 

Kadın haklarını savunma konusunda bu mücadeleye dışarıdan gelen olumsuzluklar 

kadar mücadelenin verilme şekli, seçilen argümanlar da önemlidir. Savunmanın 

kendisi de, karşı olduğu o cinsiyetler arası ayrımcılık, ayrıştırma tuzağına 

düşmemelidir. Bu konuda bazı feminist 8 bakış açıları da (özellikle radikal olanlar) 

eleştirilebilir aslında. Mesele trajik olsa da konuya travmatik yaklaşmak, yanlış 

yorumlamalara yol açmaktadır. Kadının insan haklarını elde etme mücadelesi erkek 

düşmanlığına dönüştüğünde, savunmaya çalışılan konulara yönelik olumsuz bir karşı 

reflekse sebebiyet vermektedir. Bu mücadelenin uç boyutunda kimi kadınlar, 

erkekleşerek bir açmaza düşebilmektedir 9 . Bu yönüyle de kadının endüstriyel 

emeğine ve tüketici profiline ihtiyaç duyan kapitalist kültür için bir enstrüman haline 

gelmektedir. Hatta Butler’ın tespitine göre feminist özne, kadının içinde bulunduğu 

durumdan kurtulmak için medet umduğu siyasi sistemin bizzat kendisi tarafından 

söylemsel olarak kurulmuştur. Handikaptan kurtulmak için, soruna çözüm bulma 

yolunda bir sistemi eleştirisi, sorgulaması şarttır. Hatta çözümün kendisi buradan 

geçmektedir (Butler,2008, s. 44- 45). Yakıştırılan olumsuz atıfların aksine aslında 

8 

Trajik olan bir durum da var ki kadının toplumdaki yeri ile ilgili eleştirel her çalışma ya da tespit 

‘’feminist’’ damgasını yemektedir. Elbette ‘’feministçe’’ yani kelimenin gerçek anlamıyla ‘’kadın gözüyle 

bakış’’ söz konusudur. Ancak buradaki ‘’feminist’’ damgasına, ‘’erkek düşmanı, erkekleşmiş kadın’’ 

anlamı yüklenmektedir. Bu da bir yalnızlaştırmadır. Böylece kadınlara yönelik bu tür çalışmalar feminist 

bakış açısıyla, önyargı ile yalnızlaşan feminist akvitist hareketlerle sınırlı kalmaktadır. Bu bakış açısı, 

karşılaşılan vakalardan ötürü refleksif bir tavır almak için de olsa, çalışmalarında ve söylemlerinde sadece 

kadınlara açık kaldığı sürece sonuca ulaşması çok zor olacaktır. Zira bu şekilde esas bilinçlendirilmesi 

gereken erkeklere yönelik kapalı kaldığı sürece kendisine yöneltilen ‘’erkek düşmanı’’önyargısını 

beslemeye devam edecektir. Üstelik pek çok erkek de aslında benimsemediği halde sosyal baskı sebebiyle 

toplumsal cinsiyet rollerini sürdürmektedir. Kadının insan haklarını elde etmesi sadece kadınların sorunu 

değildir, toplumsal bir yaradır ve bundan dolayı mücadele için erkeğin de samimi desteği şarttır. 

9 

Belirtmek gerekir ki geçmişinde taciz veya tecavüze maruz kalmış kadınlarda, travmanın etkisiyle bazı 

davranış değişiklikleri görülmektedir. Kimi daha kırılgan ve çekingen bir role bürünürken kimisi de kendini 

koruma amacıyla kadınsı görünüşünü bastırarak, daha erkeksi görünmeyi tercih etmektedir. Bu durum 

elbette, benzer bir acıyı tekrar yaşama korkusundan kaynaklanmaktadır. Bu nedenle bazı kadınları sert ve 

erkeksi görünümünden dolayı ‘’erkek fatma’’ ya da ‘’feminist’’ sıfatlarıyla espri malzemesi yapmadan önce 

hassasiyetle düşünmek de fayda vardır. 

548



feminizm, erkek bakışın hâkim olduğu her yerde, meseleye kadın gözüyle bakmak 

demektir. 

Kadim kültürlerde ikilikler, birbirini tamamlayan unsurlar olarak görülürken; modern 

sistem, ikilikleri çatışmayı körükleyecek biçimde yaratmaktadır, zıtlaştırmaktadır. 

Kadını ve erkeği birbirine zıt varlıklar gibi sunan bir sistem, rekabet ve çatışmaya yol 

açmaktadır. Böylece kadınlar hırs içinde kendini ispat etmek için ya erkekleşmekte ya 

da erkeklerin elinde bulunan statülere gelmek için ‘’cinsilâtif’’ özelliklerini 

kullanmaktadır. Erkekler ise kadınları alt etmek ya da olmazsa ‘’elde etmek’’ için 

hırs yaparken hem fiziksel hem de duygusal anlamda daha saldırgan hale gelmektedir. 

Giderek ‘’modern yaşamın’’ uğruna ahlakın ve vicdanın tırpanlandığı tüketim 

döngüsüne daha çok dâhil olunmaktadır. Bu da insan yaşamını, değerini rekabete 

dayalı kazançta bulan bir sermayeye dönüştürmektedir. Aslında olması gereken, insan 

olarak kadının varlığını ‘’normalleştirmektir’’. Eve kapatıldığı, koruma adına 

dışarıdan sakınıldığı sürece kadın, daha gizemli ve çekici bir şey haline gelecektir. 

Varlığının kanıksanması ve böylelikle güvenliğinden endişe etmeden yaşayabilmesi, 

ancak hayata karışabildiği sürece mümkündür. Ne kadar yasa çıkarılırsa çıkarılsın, her 

insan gibi duyguları, tasavvurları olan kadın; sokakta bir erkek kadar güven içinde 

yürüyemiyorsa ya da bunun için yanında bir erkeğin varlığına ihtiyaç duyuyorsa orda 

yaşam tehdit altında demektir. 

Sorunları çözmek amacıyla getirilen yasa ve kuralların yaşama geçmesinin önündeki 

en büyük engellerden biri, kültürün cinsiyetlere yüklediği anlamlar, oluşturduğu 

kimliklerdir. Kimliklerden kategoriler oluşturulmaktadır ki Butler’a göre ister baskıcı 

isterse baskıdan uzaklaştırıcı niteliği taşısın, bu kimlikler ve kategorize etmeler; 

düzenleyici rejimlerin birer aracı olmaya eğilimlidirler (Butler: 2007, 4). Yani 

kültürlerin içerisindeki hâkim gelenekler, merkeze aldığı cinsiyetin iktidarını koruma 

amacıyla, kimlikleri cinsiyetlere biçtiği rollere bağlı olarak şekillendirmektedir. 

Dolaysıyla hâkim gelenekten farklı olanlar, biçilen rollerin de dışına çıktıkları için 

olumsuz kategorize edilmekte, daha vahimi töre cinayeti dediğimiz sona layık 


Doğu bölgesinde ataerkil geleneklerin baskın olması, erkeğin izni olmaksızın evden 

çıkarılmayarak sosyal hayattan mahrum bırakılması; batıdaki illere nazaran çözümü 

daha elzem bir tablo ortaya koymaktadır. Bu tutumu inançla açıklamak temelsiz 

olacaktır. Çünkü dinimiz diğer birçok din ve inançtan ileri biçimde kadınlara haklar 

tanımıştır. Üçok’un ifadesiyle, Müslüman kadınlar Avrupalı kadınlardan çok önce bu 

haklara sahip olmuştur (Üçok, 1996,s. 128). Buna rağmen inancın ataerkil yorumuyla 

beslenen, tek bir cinsin ya da zümrenin güçlendirilmesine dayalı bir sistem kadın 

yaşamını tehdit etmektedir. Ve bu kısır sistem içerisinde, insanların tümü aslında 

zengin bir sosyal bir hayattan mahrum kalırken, zaten dezavantajlı grup olması 

sebebiyle kadınlar üzerinde bu çok daha ezici olmaktadır. Kadın dışarıdan baskı 

görürken, kendi kendisini de baskılamaktadır. Böylece kendisine veya başka bir 

hemcinsine yönelik şiddet vakalarıyla karşılaştığında bunu kanıksamaktadır ya da 

çektiklerinin farkında da olsa sistem içindeki yerini kaybetmeme, dışlanmama adına 

sessiz kalmaktadır. 

549



Kimlikler, belli bir hakikat temelinde ortaya çıkmaktadırlar. Kadının baskılandığı 

kültürlerde hakikat, erkeğin güçlü ve üstün olduğu kabulüyle ortaya çıkmaktadır. 

Oysa yaşamın gelişebilmesi, sadece erkeğin gücüne bağlı bir şey değildir. Üstelik 

erkek kadar kadının da var olması, onun en temel insan hakkıdır. Ancak 

üniversitemizde dahi kadın akademisyenler ve çalışanlar olarak sayımız, erkeklere 

oranla azdır. Bu da az sayıdaki kadın çalışanı, akademisyeni; zaten ayrımcı 

geleneklerin içinde yaşadığını fark ettiğinde, dikkat çekmemek adına daha ürkek 

olmaya ve geri planda kalmaya zorlamaktadır. Ayrıştırarak cinsiyetleri ön plana 

çıkarmak yerine bilimi, felsefeyi yani ortak insan zekâsının en üst seviyesi olan 

ürünleri ön plana çıkaran, dayanışmaya dayalı çalışmalar teşvik edilmelidir. 

Düzenlenen etkinlikler v.b cinsiyetlere göre şekillenmemeli 10 , cinsiyetlerin tüm 

sosyal yaşamı paylaşmalarını teşvik edici olmalıdır. Özellikle akademisyenlerin hem 

üniversite içindeki hem de aile ve sosyal yaşamdaki tutumlarıyla toplumda öncü ve 

örnek olmaları gerekmektedir. Bunun için de en başta bireylerin cinsiyeti ne olursa 

olsun insanlara saygıyı bir prensip olarak benimseyip yaşatmaları gerekmektedir. 

Ancak bu saygı, korumak maksadıyla da olsa kadının varlığını çeşitli biçimlerde 

görmezden gelme şeklinde olmamalıdır. 

5. SONUÇ 

Gelenekler, geçmiş deneyimlerimizden gelirler ve kültürümüzü biçimlendirirler, 

kimliğimizin bir parçası olarak kabul etmek mümkündür. Yine de onlara kutsallık 

atfetmek yerine yine eleştirel bir bakış açısıyla yaklaşmak gerekmektedir. Eğer bir 

gelenek, insanın ruhsal ve bedensel sağlığını tehdit ediyor, dahası şiddetin ya da 

suistimalin ‘’kol kırılır yen içinde kalır’’ düşüncesiyle meşrulaşmasına, ört bas 

edilmesine hizmet ediyorsa terk edilmelidir. Zira kırılan ya da çürüyen bir organ bütün 

bedeni, şiddet gören ve suistimale uğrayan bir birey de bütün toplumu tehdit eder. 

Konu ile ilgili olarak özellikle bölge bazında bu tür önerileri çoğaltmak mümkündür 

ve muhakkak ki yıllardan bu yana yapılan çeşitli çalışmalar ve denenen çözüm yolları 

mevcuttur. O halde neden değişim ya hiç ya da çok sınırlı olmaktadır? Soruya yanıt 

olarak kültürel değişimlerin zaman aldığı yanıtını vermek mümkündür. Yanı sıra bazı 

tespitlerde bulunmak şart olacaktır. 

Birincisi kadınlar, cinsiyet rolleri ve şiddet konusunda yeterince bilgi sahibi 

değillerdir. Şiddetin türleri, nerede başladığı yeterince bilinmemektedir. Geleneklerin 

fazlaca kanıksanması ve sorgulanmaması, olumsuz durumların, güçlenerek sürmesini 

sağlamaktadır. Anlamaya çalışmadan, sorgulamadan geleneklerin ve hurafelerle 

karışmış inancın korunmasına yönelik güçlenen; ama buna karşın ticarette her şeyi 

mubah sayabilen muhafazakârlığın yükselmesi, iktidarı için toplumsal cinsiyet 

rollerini pekiştiren bir güce dönüşmektedir. Kimi zaman ilişkilerde baskı ve şiddet 

gerekçesi olarak sevgiyi bahane etmek de en kurnazca yollardan biridir ne yazık ki. 

Baskıcı bir erkek ‘’ilgili, ailesine düşkün’’ sayılırken, ilgili bir kadın ‘’bunaltıcı, aşırı 

meraklı’’ görülmektedir. Sevgi ve saygı kültürünün, bireyin özdeğerini belirleyen 

değerler olarak en başta ailede yetişmesi ve öğrenilmesi, bunun için önemlidir. Birini 

sevmek; onun hareketlerini denetlemek, ilişkilerini denetleyerek baskı kurmak, özel 

10 

Örneğin kadınlar için dikiş – nakış kursları açarken, erkekler için futbol etkinlikleri 

düzenlemek gibi. 

550



eşyalarını karıştırmak, ne giyeceğine onun yerine karar vermek, kontrol dışına 

çıktığında ona bağırmak, şiddet uygulamak demek değildir. ‘’Kıskanma ve baskı; 

sevgi değil, bir şiddet eylemidir. Sevgi, birbirinin haklarına saygı duymayı, güveni ve 

eşitliği içerir.’’ (Mor Çatı Kadın Sığınağı Vakfı Broşürleri). Ne koşulda olursa olsun, 

eş, akraba ya da yabancı, kadının rızası olmaksızın ona dokunmayı, taciz etmeyi 

kendine hak görmemelidir. Bu konuda yasalar da mağdurun sonuna kadar 

samimiyetle yanında olmalıdır. Cezai uygulamalar, tartışmaya yer bırakmayacak 

şekilde caydırıcı olmalıdır. Kadının varlığını evle sınırlı olmamalıdır. Evin dışına 

çıkmak onu, ‘’açık hedef’’ haline getiriyor, ona şiddetti meşru kılıyorsa orda bir 

yaşamdan söz edilemez. Bunun sorumluluğu bireyler kadar güvenliği sağlayamayan 

ve o bireyleri yeterince bilinçlendirmeyen yöneticilere de düşmektedir. Sorumluluğu 

almak yerine zaten mağdur olan ve taciz edilmenin travmasını yaşayan kişi, bir de 

yaşadıklarından suçlanarak ikinci kez taciz edilemez. 

Bireysel de olsa şiddet; yayılan, tekrar eden bir döngüye sahiptir. Üstelik hâkim dünya 

anlayışında herkes ezici koşullar altında şiddete bir şekilde maruz kalmaktadır. 

Kadınlar ve çocuklar daha zayıf görüldükleri için daha çok maruz kalmaktadır, daha 

fazla mağdur olmaktadır. Dolaysıyla sorunun esas kaynaklarından biri de, erkeğin 

kadına ya da onun yaratılışına zıt olması değil, bu argümanı üreten sistemin ta 

kendisidir. Çünkü gücünü rekabetten ve bencillikten almaktadır. Dayanışma ise onun 

yıkımı demektir. Öyle ki bu sistem, yine yalnızca kâr sağladığı sürece feminizme ve 

kadın hareketlerine destek vermektedir. Dikkat etmediğimiz sürece her birimiz hem 

bir tüketici hem de bir tüketim nesnesine dönüşerek bu döngüde kalmaktayız. Öyleyse 

karşı karşıya olduğumuz bir diğer sorun da samimiyet ve bilinç sorunudur. Pozitif 

ayrımcılık, kadınların toplum içindeki konumunu iyileştirmede ancak geçici hatta asıl 

meseleyi gölgeleyici bir çözüm olmaktadır. Zira kadının geri planda kaldığının 

onaylanması ve meşru kılınması haline gelmektedir. Derinde yatan mesele ise insan 

haklarının herkes için, her grup, her kesim için uygulanması prensibinin kâğıt 

üzerinde kaldığıdır. İnsan olmak, her iki cinsin de ortak zeminidir. Ahlak kuralları 

yalnızca tek bir cinsi merkeze alarak kadınlar üzerinde baskılayıcı unsur olarak 

kullanılmamalıdır. Böyle olduğu takdirde kadınlar, dış görünüşlerine göre 

etiketlenerek, yaygın biçime uymadıkları zaman zarar görmektedirler. Ahlak 

konusunda vicdani değerlendirmeler ve kişinin yaşamına, benliğine saygı göz ardı 

edilmemelidir. 

Küreselleşme ile birlikte yerel kültürlerin üzerinde yükselen yapay bir kültürle karşı 

karşıyayız. Maddi üretimin, teknolojinin gündelik ilişkileri, aile, mahremiyet gibi 

kavramları hızla değiştirdiği bir çağda yaşıyoruz. Ve bu kaos içerisinde aslında 

hepimiz aynı tehditle karşı karşıyayız. : Giderek artan çatışmalar, yaygınlaşan her 

türden şiddet ve bunun ortaya çıkardığı güvenlik endişesi. Artık tablo, kimsenin 

gözünü kapayamayacağı kadar vahim şekilde ortadadır. Ahlaki değerlerin yeniden 

hatırlandığı, insani temellere oturtulduğu prensiplerle cinsiyetler arası dayanışmaya 

ve ötekinin sesine açık olumlu diyaloğa dönmek gerekmektedir. Son olarak eşitliği 

ve cinsler arası saygıyı prensip edinmek için Âli İmran Suresi’nin 195. Ayetindeki şu 

ifadeyi tekrar hatırlamak gerekiyor. :‘’Hep birbirinizdensiniz, din yönünden erkek ve 

dişiniz birdir.’’ (Kur’an- ı Kerim ve İzahlı Meâli Âlisi, Sure No: 3, Ayet: 195, s.77) . 

551



Görüleceği gibi şiddete kadar varan ayrımın ve adaletsizliğin, iman yönünden de bir 

hükmü yoktur. 

KAYNAKÇA 

Acar, F. (2010). Türkiye’de Kadınların İnsan Hakları:Uluslararası Standartlar, Hukuk 

ve Sivil Toplum, Kadın Hakları Uluslararası Hukuk ve Uygulama, Haz: 

Gökçiçek Ayata – Sevinç Eryılmaz Dilek – Bertil Emrah Oder. İstanbul 

:Bilgi Üniversitesi. 13-22. 

Butler, J. (2008). Cinsiyet Belası – Feminizm ve Kimliğin Altüst Edilmesi (Çev. : 

Başak Ertür). İstanbul: Metis 

Butler, J. (2007). Taklit ve Toplumsal Cinsiyete Karşı Durma (Çev. : Osman 

Akınhay).İstanbul:Agora 

Crampe – Casnabet, M. (2005). On Sekizinci Yüzyıl Felsefesinin Bir Örneği (Çev. 

:Ahmet Fethi). Kadınların Tarihi Cilt III – Rönesans ve Aydınlanma Çağı 

Paradoksları, Haz: Handan Akdemir. İstanbul: T ürkiye İş Bankası. 303- 

332. 

Firestone, S. (1993). Cinselliğin Diyalektiği (Çev. Yurdanur Salman). İstanbul: Payel 

Fullinwider, R. (2014). Affirmative Action, in The Stanford Encyclopedia of 

Philosophy, Editor: Edward N. Zolta, Winter, 

http://plato.stanford.edu/archives/win2014/entries/affirmative-action/ 

Kant, I. (2010). Güzellik ve Yücelik Duyguları Üzerine Gözlemler ( Çev.: Ahmet 

Fethi).İstanbul:Hil. 

Kur’an – I Kerim Ve İzahlı Meâli Âlisi, Âli İmran Suresi, Sure No. :3; Ayet: 195; s. 

77; Hazırlayan: A. Fikri Yavuz ( Müftü ); And Ofset Matbaacılık. 

Mor Çatı Kadın Sığınağı Vakfı, E – Bültenler, Şiddet Biçimleri, 

https://www.morcati.org.tr/tr/yayinlarimiz/e-bultenler/8-mor-cati-kadin-siginagivakfi/1-siddet-nedir 

Nietzsche, F. (2008). Zerdüşt Böyle Diyordu (Çev.: Osman Derinsu). İstanbul: Varlık 

Parekh, B. (2002). Çokkültürlülüğü Yeniden Düşünmek Kültürel Çeşitlilik ve Siyasi 

Teori (Çev.: Bilge Tanrıseven). Ankara:Phoenix 

Passerini, L. (2005). Kitle Kültürünün İkircikli Kadın İmgesi (Çev. Ahmet Fethi). 

KadınlarınTarihi Cilt V – Yirminci Yüzyılda Kültürel Bir Kimliğe Doğru, 

Haz: Handan Akdemir. İstanbul: Türkiye İş Bankası. 296-311. 

Üçok, B. (1996). İnsan Haklarının Gerçekleştirilmesinde Dinin Etkileri, İnsan 

Haklarının Felsefi Temelleri, Haz:Ioanna Kuçuradi. Ankara: Türkiye Felsefe 

Kurumu. 127-129. 

Wollstonecraft, M. (2012). Kadın Haklarının Müdafaası (çev. Kevser Erol). İstanbul: 

Doruk 

Yavuz, Ş. (2015). Ataerkil Egemen Erkeklik Değerlerinin Üretiminde Kadınların 

Rolü: Trabzon Örneği. Fe Dergi 7, No: 1 (2015), 117 – 130. URL: 

http://cins.ankara.edu.tr/13_10.pdf 

552

Öz 



Sosyal Kalkınmada Network Girişimcilik Üzerine Bir 

Araştırma 

Murat ŞAHİN 1 

Ülkemizde bölgesel kalkınma açısından Network Girişimcilik yeni bir kavram olarak 

girişimci adayları için büyük önem arz etmektedir. Gerek sosyal kalkınma temalarında 

gerekse diğer ekonomik kalkınma unsurlarında birden fazla paydaşın birden fazla 

amacı ortak bir amaç çerçevesinde başarıya ulaştırması network ve etkili girişimlerle 

mümkündür. Bu amaçla ülkemiz nezdinde Network girişimciliğin Sosyal Kalkınmaya 

etkisini değerlendiren bu çalışmamızda 98 Network Girişimcisine Online anket 

yöntemi ile anketler uygulanmıştır. Araştırmada elde edilen veriler ülkemiz 

ekonomisi çerçevesinde ve girişimcilik alt yapısı içinde değerlendirilerek çalışmada 

yer kısmında yer almıştır. 

Anahtar Kelimeler: Sosyal Kalkınma, Network Girişimcilik, Kalkınma, Bölgesel 

Kalkınma, Girişimcilik. 

A Research on Network Entreprenuership in Social 

Progress 

Abstract 

Network Entrepreneurship as a new concept is very significant for young 

entrepreneurs in terms of regional development in our country. For more than one 

shareholder, to be able to succeed in more than one common goal in themes of social 

progress and in other factors of economic development is possible with network and 

entrepreneurship. In this regard, an online survey was conducted with ninety-eight 

network entrepreneurs in this study which focuses on the evaluation of the effect of 

network entrepreneurship on social progress in our country. The data obtained from 

the research was evaluated in terms of national economy and infrastructure of 

networking, and presented in the conclusion. 

Key words: Social Progress, Network Entrepreneurship, Progress, Regional 

Development, Entrepreneurship. 

1. GİRİŞ 

Girişimcilik, insanların kendi ve başkalarının ihtiyaçlarını karşılama güdüsüyle ortaya 

koydukları faaliyetlerin bütündür. Ortaya koyulan bu faaliyetler ekonomik bir değer 

ifade edebildiği gibi bazen de sosyal sorumluluk gibi soyut kavramlarla da 

tanımlanabilmektedir. Girişimcilik temelde arzu edilen hedeflere ulaşmada bir amaç 

ve bir araç olarak kurgulanır. Bu kurgu başarılı sonuçlara ulaşırsa önce girişimi 

1 

Öğr. Gör., Avrasya Üniversitesi MYO, ord.muratsahin@gmail.com, (Sorumlu Yazar/Corresponding 

Author). 

553



gerçekleştiren kişiler sonra girişimciliğin yürütüldüğü organizasyonlar daha sonra ise 

toplum kalkınma anlamında zincirleme gelişim gösterir. 

Artık yaşadığımız çağda iletişim, ışık hızında gerçekleşmekte ve bu durum ülkelerin, 

ekonomilerin ve toplumların birbirine olan entegrasyon süreçlerini de hızlı bir şekilde 

etkiler hale gelmiştir. İnsanların birbirleriyle olan iletişimlerin artması aynı zamanda 

birbirlerinin ihtiyaçlarını kolayca gözlemleyebilmelerine olanak sağlamıştır. Bu 

sayede farklı ülkelerden farklı insanların birbirlerinin ihtiyaçlarını hızla tespit edip bu 

tespitlerle ilgili girişimlerde bulunması günümüzde gelişen iletişim teknolojileri ile 

bir hayli kolaylaşmıştır. 

2016 yılı ocak ayı itibariyle 7.395 Milyar olan Dünya nüfusundan internete bağlanan 

insan sayısı %46,23’dır (3.419 Milyar). İnternete bağlanan insanlar içerisinde ise 

%67,42’si (2.307 Milyar İnsan) sosyal medyayı aktif kullanmaktadır. Dünya’da mobil 

cihaz kullanıcı sayısı 3.790 milyardır. Mobil cihaz üzerinden sosyal medyayı 

kullananların oranı ise %51,92(1.968 Milyar İnsan)’dır (Special Reports Digital In, 

2016). Dünya nüfusu ölçeğinde değerlendirdiğimizde dünya nüfusunun yarısına 

yakını internet gereksinimi ile yaşamakta ve interneti kullanan insanların yarıdan 

fazlası ise sosyal medyayı aktif bir şekilde kullanmaktadır. Burada dikkat çeken nokta 

sosyal medyayı kullanan her bireyin sosyal networkun bir parçası olduğudur. İşlerlik 

kazanan girişimlerle bir girişimcinin sosyal kalkınmadaki rolü oluşturduğu network 

ile geniş alana yayması mümkündür. 

2. SOSYAL KALKINMA 

Genel anlamda kalkınma; temelde ülkenin ekonomik, toplumsal, siyasal yapıları gibi 

olguların bireyin yaşam standartlarını yükseltme yönündeki olumlu değişimleri olarak 

algılanmaktadır. Sosyal kalkınma, sadece sosyal yaşam konularını ele alarak bu 

unsurların insanların yaşam kalitelerinin iyileştirilmesi için gerekli çabaları ele alır. 

Ülkede ekonomi ve sosyal faktörler açısından az gelişmiş ile çok gelişmiş arasında 

dengenin sağlanmasına yönelik iyileştirmeler de sosyal kalkınmanın çabaları 

içerisindedir. 

Sosyal kalkınmanın temelinde ekonomi alanındaki gelişmeler yatmaktadır. Ancak 

sosyal kalkınmayı ekonomik kalkınmadan ayrı tutmak gerekir. Ekonomik kalkınma, 

bir ülkenin üretim kapasitesinin ve bu kapasitenin kalitesinin artması olarak 

tanımlanmaktadır. Bu artış yapısal olarak ekonomik olmayan toplumsal unsurlara 

yansıdığında işte o zaman sosyal kalkınmadan bahsetmeye başlayabiliriz. 

İyi eğitim, sağlıklı ve huzurlu yaşam, cinsiyet eşitliği, toplumda yoksulluğun 

giderilmesine yönelik çalışmalar, istihdam, sosyal güvenlik ve duyarlı kurumsal 

yapılar sosyal kalkınmanın önemli ayaklarındandır. Bu ayakların iyileştirilmesi veya 

geliştirilmesi sosyal kalkınma için her zaman pozitif etki yaratacaktır. Sosyal 

kalkınmada, dezavantajlı grupların durumu, kadınlar-yaşlılar-engellilerin mevcut 

problemleri, toplumun kültür yapısı ayrıca gözetilmeli ve kitlelerin temel yapı 

taşlarına uygun politikalar ise kamusal kurumlar tarafından benimsenerek 

uygulanmalıdır. Sosyal kalkınmayı sağlayacak girişim ve girişimcilerin kamusal 

yapılarca teşvik edilmesi ve bu bilincin toplumun geneline yayılması sürecinde kamu 

kurumlarına önemli rol düşmektedir. Çünkü sosyal kalkınmada kenarda kalan 

554



öncelikli müdahale gerektiren ve kırılgan sosyal gruplara (Engelliler, gençler, göçle 

gelenler, işsizler, kadınlar, yaşlılar, yoksullar vb…) temas ancak devlet kanalları ve 

imkanlarıyla mümkündür. Devlet kanalları en organize faaliyetlere hakimdir. 

Toplumun geçim kaynaklarının iyileştirilmesi ve sosyal refah artışı, kaynaklara 

erişimin kolaylaştırılması, bilginin yayılması ve artması gibi konularda kamu 

kurumlarının sorumlulukları sosyal kalkınmanın geldiği nokta için ayrıca büyük değer 

ifade etmektedir. 

Sosyal kalkınmada her birey kendine özgü maddi kaynaklar keşfetmeli ve bu 

kaynaklarla yaşam standartlarını sürdürebilmeli veya yaşam standartlarını 

geliştirebilmelidir. Birey için bu ilk aşama sonrasında toplumdaki diğer insanların 

tetiklemesi muhtemel bir şeklinde, sürü psikolojisi halinde herkesi etkileyecektir. 

Artık yaşadığımız yüzyılda bilgi ve bilgiye dayalı ekonomiler varlığını 

sürdürmektedir. Bireyler için beden işçiliğinden beyin işçiliğine dönüşen çalışma 

aşamalarında bilgi toplumlarına dönüşüm dünya genelinde tüm hızla yayılmaktadır. 

Artık gerek üretimde gerekse kalkınmada ve sürdürülebilir gelişmede bilginin rolü 

yadsınamaz boyutlara ulaşmıştır. Bilgiyi en iyi şekilde kullanarak ekonomik değere 

dönüştüren toplumlar tarafından bilgi toplumu kavramı bir kimlik gibi taşınmaya 

başlanmıştır. Bu kimliğin unsuru olan bilgi, günümüzde internet ağlarında zaman ve 

mekân engeli dinlemeden kolayca dolaşabilmekte ve kitleleri toplu bir şekilde 

etkileyebilmektedir. İnternet ağlarında hızla akan bilgiler 1980’lerden sonra 

yenidünya sistemi oluşturmakla kalmamış yeni mesleklerin ortaya çıkmasına da vesile 

olmuştur. Örnek olarak; bugün sosyal medya uzmanlığı, 2004 yılında kurulan 

FACEBOOK gibi lider sosyal network sitelerinin ortaya çıkmasından sonra bir 

meslek olarak tanımlanmıştır. Aynı zamanda yeni olan bu meslekler eski mesleklere 

göre her zaman daha kazançlı ve popüler konumda olmuştur. Artık girişimciler özgür 

çalışma saatlerinde ve ortamlarında çeşitli mesleki faaliyetlerini her yerde ve farklı 

zaman diliminde kolayca yürütmektedir. Dünyadaki eski mesleklerden daha popüler 

olan ve geçmişleri yirmi yılı bulmayan yeni meslek tanımları da gün geçtikçe 

teknolojinin gelişmesiyle artabilir bir hal alarak Dünya’da meslekler sözlüğünün 

kabarmasında gelecekte büyük rol oynayacaktır. Yeni mesleklerin ortaya çıkması 

bireyler için yeni kazanç alanları oluşturacağı gibi toplumlar içinde sosyal kalkınmayı 

sağlamada farklı bir saha adına önem arz edecektir. 

İnternetteki girişimcilik faaliyetleri sosyal kalkınmayı özel sosyal politika gerektiren 

gruplar üzerinde(Yoksullar, işsizler, düşük vasıflı işçiler, kadınlar, yaşlılar, gençler, 

çocuklar, göçle gelen nüfus, engelliler, bakıma ve korunmaya muhtaç kişiler) 

doğrudan olumlu etkileyebilir. Her bireyin kendi maddi yeterliliklerini sağlaması 

adına internet üzerinden yürütebilecekleri iş faaliyetleri uzak noktalardan kazanç 

transferi sağlayabileceği gibi kısa zamanda mekân engeli olmadan sürdürülebilir iş 

imkânı sağlar. Bu kendine yeten bireyin süreç içinde hayat standartlarını yükseltmesi 

için meslekte uzmanlaşma ve artan gelir olanağı sağlayabilir. İnternet girişimlerinde 

de mecra alanı büyük olan bir dünyada kaybolmamak adına her birey kendi sosyal 

medya hesaplarını ve bu konudaki kitlesini kullanarak küçük bir kişisel ağ üzerinden 

girişimlerini değerlendirebilir ve bu durumu ticarileştirerek hayatı için katma değere 

dönüştürebilir. Bireyin kendi oluşturduğu kişisel networkün ticari boyutta anlam ifade 

etmesi günümüz teknolojileri ve alt yapıları ile gayet mümkündür. Kişisel networkler 

555



genelde sosyal medya üzerinden oluşturulabilir olsa da bazen kişisel anlamdaki küçük 

girişimlerle oluşturulan çeşitli platformlardaki kullanıcı isimleri üzerinden yapılan 

satışlarla da mümkün olabilmektedir. Örneğin; Ülkemizde üreticiden-tüketiciye 

ve/veya tüketiciden-tüketiciye elektronik ticaret faaliyetlerinin yürütüldüğü alışveriş 

sitelerinden biri olan “sahibinden.com” IAB Gemius’in Mart 2015 verilerine göre 

33,5 milyon(Yaklaşık Kanada nüfusu kadar) tekil ziyaretçi, 118,6 milyon(Yaklaşık 

Meksika nüfusu kadar) ziyaret ve 4 milyar(Yaklaşık Dünya nüfusunun yarısından 

fazlası kadar) sayfa görüntülemesine ulaşmıştır. Türkiye’de her iki kişinden birinin en 

az 1 kere ziyaret ettiğini gösteren bu veriler bize bu internet ağlarının ticarette ne 

derece kabul gördüğünü ortaya koymuştur. Yine “sahbinden.com” 29 Ağustos 2016 

verilerine göre, sitede toplamda on milyona yakın ilan yer almaktadır. Bu ilan 

başlıklarında en çok ikinci el ve sıfır alışveriş ürünleri ardından emlak, otomotiv ve 

bilgisayar kategorileri gelmektedir. Her bireyin internet başında kendi ürünlerini 

satmasına olanak sağlayan benzeri siteler ülkemizde yaygınlık göstermekle birlikte bu 

siteler toplumda birçok bireyin kazanç kapısı olmuş ve günümüzde daimi işi haline 

gelmiştir. Bu açıdan da değerlendirildiğinde bireyin yaşamını idame ettirecek ve 

sonraki aşamada yaşam kalitesini iyileştirecek düzeyde kazanç sağlaması özde 

bireyde sonrasında toplumda sosyal alanlarda iyileşme sağlayacaktır. Aynı zamanda 

bu şekilde elde edilen her bir müşteri sonraki satışlarda da yeni network olarak ayrıca 

bir değer taşımaktadır. 

3. NETWORK GİRİŞİMCİLİK 

İyi bir fikir bilinir ve uygulanabilir olmadığı sürece başarısızlığa mahkûmdur. 

Bilinirliliği sağlayan ve uygulanabilirliğin testini yapabilecek unsur ise kişisel 

çevredir. Kişisel çevre bizim networkümüzü ifade ettiğinden çevresel algıladıklarımız 

iyi fikrin oluşmasını sağlayabildiği gibi fikrin paylaşılarak uygulanabilirliğinin test 

sonuçlarını bize verebilecektir. Networkümüz temelde kişisel çevremizdir. 

Networkümüz ne kadar genişlerse fırsatlara olan kanallarımız o derece geniş olacaktır. 

İnsanlar başka insanlarla iletişim kurmak ve mevcut iletişimlerinin sürekliliğini 

sağlamak adına internetin çeşitli bütünleştirici olanaklarından yararlanırlar. Bu 

olanaklar insanları network kurmak için bir araya getirdiği gibi girişimcilik 

doğrultusunda da farklı amaçlar için birbirine bağlayabilmektedir. 

Network girişimcilik kavramının çıkış noktası, insanların bir araya gelme güdüsü ile 

amaçları doğrultusunda girişimcilik faaliyetlerine katılmalarıdır. Bu bir ev hanımının 

aile ekonomisine katkı sağlamak için evde kendi ürettiği ürünleri Facebook, Twiter 

ve Instagram gibi sosyal web sitelerinde oluşturduğu network üzerinden sağlaması 

olarak örnek gösterilebilir. 

Günümüzde her birey sosyal medyanın bir parçası olarak kendi kişisel networkunun 

kurucusudur. Bu doğrultuda Dünyamızda insanların kişisel networkleri üzerinde 

sayısız başarılı örnek sergilenebilir bir hal doğrultusunda örnekler zenginleşmiş ve 

internet mecrasında literatürlere girmiştir. 

Sosyal Medya Fenomenleri gibi bir durumun ortaya çıkmasını tetikleyen temel unsur 

sosyal sitelerde kişisel network kurarak bir adım atmış olmalarıdır. Sonraki süreçte 

hızla büyüyen bu network Fenomenlerin tanınabilirliğini artırmıştır. Aynı zamanda 

556



Fenomenlere reklam ve birçok mesleki alanda iş fırsatlarının ortaya çıkmasını 

sağlamıştır. İyi bir fikir ve toplumun ihtiyaçlarına cevap verebilen her girişimcilik 

faaliyeti internet üzerinden oluşturulacak networkler için amaçlanan hedeflere 

ulaşmayı sağlayacaktır. 

Network girişimcilik; Girişimcilerin internet ortamında oluşturdukları kişisel 

çevrelerini, çeşitli sanal ağlar yordamıyla girişimcilik faaliyetlerini yürütmek için bir 

araya getirmesidir. Network girişimcilik, ülkemizde uygulanan ama henüz kavram 

olarak bilinmeyen bir unsurdur. Profesyonel bir şekilde yaygınlaşması birçok 

girişimci için fırsatları sağlayacaktır ve yeni girişimciler için riskin azaltılmasında 

vesile olacaktır. Aynı zamanda ülkemizde atıl olan iş gücünün katılımının sağlanması 

gibi fayda ortaya çıkartacaktır. Bazı iş kolları içinse ülkemizde açıkların kapatılmasını 

ve üretimin artmasını tetikleyecektir. 

4. ARAŞTIRMA VE YÖNTEM 

Dünya’da ve ülkemizde henüz tanımlanmamış olan Network Girişimciliğin sosyal 

kalkınma üzerindeki etkilerini araştırmak üzere internet üzerinden faaliyet gösteren 

Network Girişimci profilindeki 98 kişiye 2016 yılı içinde online yoluyla anketler 

cevaplandırılmıştır. Türkiye Ekonomisin de son yıllarda yaşanan gelişmelerin, 

Network girişimciler üzerindeki etkileri ve bunun sonuçları hakkında da bilgi 

edinilmiştir. 

5. BULGULAR 

Anketlerde yer alan soruları cevaplandıran girişimcilere ilişkin anket verileri 

aşağıdaki tablolarda yer almaktadır. 

Tablo 1. Anketi Cevaplandıran Girişimcilerin Cinsiyet Bilgileri 

Cinsiyet Frekans Yüzde 

Erkek 65 66,33 

Bayan 33 33,67 

Toplam 98 %100 

Yukarıda yer alan Tablo 1’e göre Network Girişimciliği oluşturan hedef kitlemizin 

yoğunlukta erkeklerden oluştuğunu gözlemlenmektedir. Yüzde 33,67’lik bir oran ile 

bayanlar yarıdan az bir dağılım göstermektedir. Kadın girişimcilerin Network 

Girişimciliğe katılımlarının artması için çeşitli bilinçlendirme ve teşvik çalışmaları 

yürütülmelidir. 

Tablo 2. Anketi Cevaplandıran Girişimcilerin Yaş Bilgileri 

Yaş Frekans Yüzde 

10 - 18 20 20,41 

19 - 26 49 50,00 

27 - 34 23 23,47 

35 + 6 6,12 


557



Yukarıda yer alan Tablo 2’ye göre anketi cevaplandıran girişimcilerin yoğunlukta 34 

ve 34 yaş altı olduğu görülmektedir. Yüzde 6,12’sini 35 yaş ve üzeri oluşturmaktadır. 

Buradan çıkan sonuca göre gençler, Network Girişimcilik konusunda daha aktif rol 


Tablo 3. Anketi Cevaplandıran Girişimcilerin Elde Ettikleri Aylık Kazanç Bilgileri 

Aylık Kazanç Frekans Yüzde 

0 – 5.000 TL 86 87,76 

5.001 – 10.000 TL 10 10,20 

10.001 + TL 2 2,04 


Yukarıda yer alan Tablo 3’e göre girişimcilerin yüzde 97,96’sından fazlası aylık 

10.000 TL’nin altında gelir elde etmektedir. Yüzde 2,04’lük bir kısım ise 10.000 

TL’nin üzerinde bir kazanç sağlamaktadır. Özellikle 5 bin TL üzerinde gelir 

sağlayanların oranı yüzde 12,24’e karşılık gelmektedir. 

Tablo 4. İnternet Üzerinden Faaliyet Gösteren Girişimcilerin Başarısızlık Nedenleri 

Soru Frekans Yüzde 

İşlerini İyi Yönetmedikleri İçin 12 12,24 

Finansman Yetersizlikleri 18 18,37 

Seçtikleri ve Uyguladıkları İş Fikrinin Yanlışlığı 15 15,31 

Yetersiz Deneyim 26 26,53 

Bilgi Eksiklerinden Dolayı 14 14,29 

İtibar Görmedikleri İçin 1 1,02 

Türkiye Ekonomisindeki Olumsuzluklar 12 12,24 


Yukarıda yer alan Tablo 4’e göre İnternet Üzerinden Faaliyet Gösteren Girişimcilerin 

Başarısızlık Nedenleri; Yetersiz Deneyim(%26,53), Finansman Yetersizliği(%18,37), 

İşlerin İyi Yönetilememesi(%12,24) ve Türkiye Ekonomisindeki Olumsuzluklar 

(%12,24) olarak sıralayabiliriz. Yukarıdaki Tablo 2’de gördüğümüz üzere Network 

Girişimcilerin çoğunluğu gençlerden oluşmaktadır. Bu durumda yeterli deneyim 

sahibi olmamalarının, erken yaştaki girişimlerinin sonucu olduğunu dile getirebiliriz. 

Tablo 5. İnternet Üzerinden Faaliyet Gösteren Girişimcilerin Mevcut İşlerindeki 

Deneyim Süresi 

Süre (Yıl) Frekans Yüzde 

0 -5 79 80,61 

6 - 10 17 17,35 

11+ 2 2,04 


558



Yukarıda yer alan Tablo 5’e göre 6 yıl ve üzeri faaliyet gösteren deneyimli 

girişimcilerin oranı yüzde %19,39’dur. Henüz deneyim sahibi olmayanların yüzdesi 

ise %80,61’dir. Deneyim oranı bu verilerde gayet düşüktür. Bu durum riskler ve 

hatalar nezdinde girişimciler için gelecekteki girişimlerini tehdit edebilir. 

Tablo 6. İnternet Üzerinden Faaliyet Gösteren Girişimcilerin Mevcut İşlerini Tercih 

Etme Sebepleri 

Cevap Seçeneği Frekans Yüzde 

Çevre Tavsiyesi 10 10,20 

Kolay Yürütülebilir Olması 8 8,16 

Araştırma Sonucu 16 16,33 

Aldığım Eğitimle İlgili Olması 10 10,20 

İyi Kazanç 16 16,33 

Çalışma Saatlerinin Esnek Olması 13 13,27 

Girişimin Düşük Sermaye 

12 12,24 

Gerektirmesi 

İşin Tatmin Etmesi 13 13,27 


Yukarıda yer alan Tablo 6’ya göre girişimciler girişimcilerin mevcut işlerini tercih 

etme sebepleri; Birinci sırada İyi Kazanç(%16,33) ve İşi Araştırmaları(%16,33), 

ikinci sırada İşin Tatmin Etmesi(%13,27) ve Çalışma Saatlerinin Esnekliği(%13,27), 

üçüncü sırada Girişimin Düşük Sermaye Gerektirmesi(%12,24), dördüncü sırada 

Girişimcinin İşi, Aldığı Eğitimle İlgili Olması(%10,20) ve Çevre Tavsiyesi(%10,20) 

ve son olarak işin Kolay Yürütülebilir Olması(%8,16)’dır. Girişimciler araştırarak ve 

iyi kazançlar elde etme güdüsüyle hareket ederek Network Girişimciliği tercih 

etmektedir. 

Tablo 7. Anketi Cevaplandıran Girişimcilerin Memnuniyet Düzeyleri 


Memnunum 73 74,49 

Memnun Değilim 16 16,33 

Kararsızım 9 9,18 


Yukarıda yer alan Tablo 7’ye göre girişimciler yaptıkları iş için %83,67 oranında 

memnun olduklarını, %16,33 oranında ise memnun olmadıklarını belirtmişlerdir. 

Yüzde 9,18’lik bir oran ise karasızlıklarını ifade etmiştir. Mmnuniyetin yüksek olması 

beklentilerin karşılandığı sonucunu girişimciler nezdinde ortaya koymaktadır. 

559



Tablo 8. Anketi Cevaplandıran Girişimcilerin Yaşadıkları Problemlerin Kaynağı 


Yanlış Girişim 15 15,31 

Sermaye Yetersizliğinden 19 19,39 

Ürün Yetersizliği 3 3,06 

Üretim Yetersizliği 2 2,04 

Müşteri Şikâyetleri 9 9,18 

Yönetim Hataları 12 12,24 

Türkiye Ekonomisi 13 13,27 

Bilgi Eksikliği 25 25,51 


Yukarıda yer alan Tablo 8’e göre Bilgi Eksikliği (%25,51) girişimcilerin yaşadıkları 

problemlerin kaynağını oluşturmaktadır. Üretim Yetersizliği (%2,04) ise yaşadıkları 

problemler içinde oran olarak düşük kalmıştır. Aslında bilgi eksikliği yanlış girişime 

vesile olacağı gibi müşteri şikâyetlerinin ve yönetim hatalarının ortaya çıkmasına 

neden olacaktır. Bu sebeple tetikleyici rolü üstlenen unsur Network Girişimcilerde 

bilgi eksikliğidir. 

Tablo 9. Anketi Cevaplandıran Girişimcilerin Network Girişimciliğin Sosyal 

Kalkınmaya Etkilerinin Değerlendirilmesine İlişkin Görüşleri 


Olumlu 69 70,41 

Olumsuz 17 17,35 

Bir Fikrim Yok 12 12,24 


Yukarıda yer alan Tablo 9’a göre Girişimcilerin Network Girişimciliğin, Sosyal 

Kalkınmaya etkilerini %70,41 oranında olumlu görmektedir. Bu verilerden 

anlaşılacağı üzere Sosyal Kalkınmada Network Girişimciliğin önemli rolü 


Tablo 10. Anketi Cevaplandıran Girişimcilerin Network Girişimciliği Gelecekte de 

Benzer İşi Yapma Eğilimlerine İlişkin Değerlendirmeler 


Düşünüyorum 60 61,22 

Düşünmüyorum 13 13,27 

Bir Fikrim Yok 25 25,51 


560



Yukarıda yer alan Tablo 10’a göre Network Girişimciliğin Sosyal Kalkınmaya 

Etkilerini olumlu gören Girişimciler gelecekte benzer eğilimler gerçekleştireceklerini 

belirtmişlerdir. %61,22’lik bir yüzde bunu ifade etmektedir. 

6. SONUÇ 

Network Girişimcilik ülkemizde yeni tanımlanan ama girişimciler tarafından 

günümüzde henüz uygulanan bir kavramdır. İnsanın sosyal varlık olması ve gelişen 

dünyada sosyal çevrelerin sanal ortama taşınması Network Girişimciliğin çıkış 

noktasını oluşturmaktadır. Girişimcinin çeşitli girişim faaliyetlerini gerçekleştirmesi 

Network Girişimcilik bazında internet ortamında mümkündür. Network Girişimcilik, 

Kısa zamanda birden fazla kişi arasında iletişim kurulması ve mekân engeli olmadan 

kolay erişilebilir olmasının yanı sıra düşük maliyetle iş kurma/geliştirme imkânı 


Bu çalışmamızda 98 Girişimci üzerinde online anket çalışması yapılmıştır. Anket 

verilerine göre girişimcilerimizin birçoğunu erkek, genç, yaptıkları Network 

Girişimler ile 5 bin TL altı kazanan, 5 yıl ve altında deneyim sahibi olan, iyi kazanç 

elde etme arzusu taşıyarak mevcut fırsatları iyi araştıran, yaptıkları işten memnuniyet 

duyan, bilgi ve deneyim eksikliği taşıyan, yaptıkları işin sosyal kalkınmaya etkilerini 

olumlu gören ve gelecekte de farklı girişimlerle aynı yol ve yöntemleri uygulamayı 

düşünen bireyler oluşturmaktadır. Mevcut Network Girişimcilerimizin profillerinin 

bu özet görüntüsünün yanı sıra Türkiye Ekonomisinin mikro düzeyde makro etkideki 

önemli çarkları olarak genelde büyük resminde Network Girişimcilerin görüntüsünü 

temsil etmektedir. 

Artık değişen dünyada farklılaşan ekonomilerde yeni oyunlar yeni kurallara göre 

dizayn edilmektedir. Bu yeni oyuna hızlı bir şekilde katılabilen ve kuralları 

uygulayabilen toplumlar ekonomik ve sosyal kalkınmayı zaman kaybetmeden 

sağlayacaktır. Yeni oyun sahası bu Yeni Dünya da teknoloji olmakla birlikte kuralları 

ise toplumların bilgi düzeyleri belirlemektedir. Network Girişimcilik, Yeni Dünya 

düzeninde yeni bir oyun alanıdır. Bu oyun alanında Network Girişimcilik, ülkemizin 

istihdamı en düşük bölgesinden en yüksek bölgesine kadar internetin olduğu her yerde 

Girişimciler için fırsat yaratabilir. Yeter ki bilgi ve deneyimin birleşimiyle etkin roller 

yüklensin ve başarı odaklı iş fikirleri kurgulansın. Bu mecrada kadınlar işlerini evden 

kontrol ederek iş hayatına dolaylı yoldan katılım sağlayabilirler. Ayrıca Network 

Girişimcilik ile işsiz kalan her kesim içinse kendi yaşamlarını idame ettirmede büyük 

olanaklar sağlayabilir. Bunlarla birlikte sosyal kalınmanın tüm enstrümanların da 

toplumsal iyileşmeler sağlayabilir. Bölgesel farklılıkların giderilerek denge 

sağlanabilir. 

KAYNAKÇA 

Special Reports Digital In 2016, http://wearesocial.com/uk/special-reports/digital-in- 

2016, Erişim Tarihi: 14.11.2016. 

561

Öz 



Müderrislerin Toplumsal Yaşamdaki Rolü: 

Muş İli Örneği 

Recep ASLAN 1 

Cumhuriyet öncesi ve sonrası dönemde Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde dinî hayatın 

sürdürülmesini ve canlılığının korunmasını sağlayan iki önemli kurum vardır: 

Birincisi tekke/tarikatlar diğeri de medreselerdir. Bu tekke ve medreselerin 

gelişmesinde, dinî hayatın neşvünema bulmasında, en önemli modeller medrese 

âlimleri olmuştur. Bu bildiride; Muş il merkezinde yaşayan müderrislerin toplumsal 

yaşamdaki rolü üzerinde durulacaktır. Bu amaçla bu müderrislerin/kanaat 

önderlerinin bölgenin manevî, sosyal, kültürel kalkınmasına katkıları ve bu katkıların 

sosyal barışın tesisinde rolü araştırılacaktır. Bu çerçevede yüz yüze görüşme tekniği 

kullanılarak medrese hocası/hocalarıyla mülakat yapılacaktır. Bu görüşmeler 

çerçevesinde barış ve arabuluculuk, yardımlaşma, dayanışma, sivil inisiyatifi 

geliştirme, bölgenin maddî ve manevî kalkınması gibi konularda sorular 

yöneltilecektir. Mülakatlar neticesinde elde edilen bilgiler analiz edilecek ve birtakım 

sonuç ve önerilerde bulunulacaktır. 

Anahtar Kavramlar: Medrese, Seyda, Manevî Kalkınma, Maddî kalkınma, Muş 

The Role of Muderrısın Socıal Lıfe -The Case of Mus- 

Abstract 

In the period before and after republic, there are two important institutions that provide 

the resumption and vitality of religious life in the East and Southeast of Turkey: The 

first is lodge/tariqats and the other is madrassas. The most important models in the 

development of lodge and madrasas, and the improvement in religious life have been 

madrasa scholars. In this paper; the role of the müderris, who live in Mush city center, 

in social life will be focused. For this purpose, these müderris’/opinion leaders’ 

contributions in the region’ spiritual, social and cultural development and the role of 

these contributions in the establishment of social peace will be explored. In this 

context, interviews will be held with madrasa teacher/teachers by using face to face 

interview technique. Within the framework of these interviews questions will be asked 

in areas such as peace and negotiation, cooperation, solidarity, developing civil 

initiative and the material and spiritual development of the region. The information 

obtained during the interview’s result will be analyzed and some conclusions and 

recommendations will be given. 

Keywords: Madrasa, Seyda, Spiritual Development, Material Development, Mus 

1 

Doç. Dr., Muş Alparslan Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi, Temel İslam Bilimleri Hadis 

Anabilim Dalı, recep_aslan72@hotmail.com 

562



1. GİRİŞ 

Medreseler, Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde asırlarca derin izler bırakan, etkin 

sosyal roller oynayan, toplumun yönlendirilmesinde esaslı etkiler icra eden, bölgenin, 

dinî, ahlâkî, ilmî, kültürel ve toplumsal hayatın diğer alanlarında, toplumsal yapının 

şekillenmesinde etkin olan kurumlardır. Medreselerin gelişmesinde, dinî hayatın 

neşvünema bulmasında, en önemli modeller olan medrese âlimleri, dinî hayatın 

canlılığında ve toplumsal yaşamın birçok alanında önemli roller oynamışlardır. Çünkü 

müderris olan bu din âlimleri, çevrelerinde sosyal fonksiyonları ve konumları üst 

düzeyde olup fetvalarıyla dini problemleri çözdükleri gibi, barış ve arabuluculuk 

çabalarıyla toplumsal barışın tesisinde de önemli görevler üstlenmişlerdir. Doğu ve 

Güneydoğu bölgelerindeki medreselerden mezun olan ve aynı zamanda Diyanet işleri 

Başkanlığı bünyesinde görev yapan ve kendi camilerinde veya medreselerinde ders 

veren bu müderrisler, toplum tarafından “melâ, melle, molla veya seyda” olarak 

isimlendirilmişlerdir. 

Kürtçede “melâ” şeklinde de kullanılan mele kelimesi, Türkçe ve Farsçada kullanılan 

“molla” kelimesinin Kürtçe versiyonudur. Etimolojisine gelince muhtemelen bu, 

topluluk anlamındaki Arapça “mele” kelimesinden veya doluluk anlamındaki “mel” 

ya da çok dolu anlamına yorumlanabilecek “mellâ” kelimesiyle ilişkilendirilebilir. 

Ancak daha tutarlı olan yorum, bunun her üç dilde de din hocası anlamına gelen 

bağımsız bir kelime olmasıdır (Yalar: 2013, 464). Aynı şekilde medrese kökenli bir 

din hocası, fetvada ve tedrisatta kâmil manada güvenilir bir din âlimi olarak kabul 

edildiği zaman, onun için artık sadece “mela/mele” unvanı yeterli görülmez ve bu 

unvanın önüne “seyda” unvanı konularak saygınlığına vurgu yapılmış olur (Yalar: 

2013, 463). 

Sadece Kürtler arasında kullanıldığı anlaşılan “seyda” kelimesinin etimolojisi 

hakkında kaynağa dayalı kesin bir malumat bulunmamakla beraber büyük bir 

olasılıkla bu, efendi ve büyük manasına gelen Arapça “seyyid” kelimesinin, önce 

Farsça münada formunda: “Efendim!” ve “Büyüğüm!” anlamındaki “Seyyida!” 

şeklinde kullanıldıktan sonra zamanla Kürtçe telaffuza uyum sağlayarak 

günümüzdeki şeklini almıştır. Bugünkü haliyle ise bu kelime, öncelikli olarak 

medrese sahibi ve icazetname verebilecek derecede büyük müderris olan din âlimleri 

ya da büyük tarikat pirleri için kullanılan en saygın dinî-ilmî-manevî unvandır (Yalar: 

2013, 460-461. Ayrıca bkz. Hamidi: 2012, 315; Bala: 2013, 466-467; Pekasil: 2015, 

221). Nitekim bu sebepledir ki, “seyda” unvanı, bölgenin kitleler üzerinde en etkili 

manevî şahsiyetleri olan tarikat şeyhlerinin şeyhlik unvanlarının dahi önüne konulmak 

suretiyle “seyda-ı şeyh” şeklinde kullanılır. 

Müderrislerin başta toplumsal barış olmak üzere toplumsal birlik ve beraberliğin 

sağlanmasındaki rollerini tespit etmeyi amaçlayan bu çalışma doğrultusunda Muş 

Merkez ve köylerinde resmi görev yapan veya emekli olmuş olan ve aynı zamanda 

toplum tarafından kanaat önderi kabul edilen müderrislerle yüz yüze görüşülerek nitel 

bir araştırma yapılmıştır. “Melâ, melle, molla veya seyda” olarak isimlendirilen bu 

müderrislerin toplum içindeki rollerini tespit etmeye yönelik olarak; din, ahlâk, eğitim 

ve hukuki sorunların çözülmesi, toplumsal barışın tesisi, sosyal dayanışma ve 

563



yardımlaşma, sivil inisiyatif alma vb. konularda nasıl çözümler ürettiklerine dair 

sorular yöneltilmiştir. 

Görüşme yapılan kişilerin seçiminde başta Muş İl Müftülüğü yetkilileri olmak üzere, 

toplumun farklı kesimlerinin kanaatlerine başvurularak bu şahıslar tespit edilmiştir. 

Muş il merkezinde yaşayan bu müderrislerin toplumsal yaşamdaki rolü üzerinde 

durulmuştur. Bu çerçevede yüz yüze görüşme tekniği kullanılarak medrese 

hocası/hocalarıyla mülakat yapılmıştır. Bu görüşmeler çerçevesinde barış ve 

arabuluculuk, yardımlaşma, dayanışma, sivil inisiyatifi geliştirme, bölgenin maddî ve 

manevî kalkınması gibi konularda sorular sorulmuştur. Bu amaçla bu 

müderrislerin/kanaat önderlerinin bölgenin manevî, sosyal, kültürel kalkınmasındaki 

katkıları ve bu katkıların sosyal barışın tesisindeki rolü ile ilgili sorular yöneltilmiştir. 

Bu sorular çerçevesinde çerçeve oluşturma, tematik çerçeveye göre verileri işleme, 

bulguları tanımlama ve yorumlama aşamalarından oluşan “betimsel analiz” metodu 

kullanılmıştır. Yapılan betimlemelerden yola çıkarak yorum yapılmaya ve bazı 

çıkarımlar elde edilmeye çalışılmıştır. Böylece seydaların toplumsal yaşamdaki 

rolünün bütüncül bir resminin elde edilmesi hedeflenmiştir. 

Katılımcılara ait demografik bilgiler, aşağıdaki tabloda yer almaktadır. 

Tablo 1: Katılımcı Guruba İlişkin Demografik Bilgiler Grafiği 

Sıra Eğitim Durumu Görevi /Mezun Çalışma 

No 

Olduğu Medrese yılı 

1 Erzurum Yüksek İslam 

Enstitüsü/ Medrese 

Mezunu 

2 Marmara Üniversitesi 

İlahiyat 

Fakültesi/Medrese 

Mezunu 

3 Van Yüzüncü Yıl 

Üniversitesi İlahiyat 

Fakültesi/ Medrese 

Mezunu. Aynı 

zamanda Tefsir 

Anabilim Dalı’nda 

yüksek lisans mezunu 

4 İlahiyat Ön 

lisans/Medrese 

Mezunu 

Emekli 

Müftü/Bitlis (Ohin 

Medresesi Şeyh 

Asım Türel) 

İlçe Müftüsü/Cizre 

(Şeyh M. Nurullah 

Seyda el-Cezerî) 

İl 

Müftüsü/Diyarbakır 

İmam Nevevî 

Medresesi (Molla 

Sadullah Ergun) 

İmam Hatip/Tillo 


Burhaneddin) 

Şu anki Görev 

Durumu 

41 yıl Emekli Muş 

Merkez 

Camisinde ve 

Diwana Mela 

derneğinde 

dersler veriyor. 

39 yıl Resmi görevi 

devam ediyor. 


devam ediyor. 


devam ediyor. 

564



5 İlahiyat Ön 

lisans/Medrese 

Mezunu 

6 İlahiyat Ön lisans ve 

Anadolu 

Üniversitesiİktisat 


Mezunu 

7 İlahiyat Ön lisans ve 

Anadolu Üniversitesi 

İşletme 


Mezunu 

8 İmam Hatip 

Lisesi/Medrese 

Mezunu 

9 İmam Hatip Lisesi ve 

Açık öğretim 

Fakültesi- Sosyal 

Bilimler 

Programı/Medrese 

Mezunu 

10 İmam Hatip Lisesi ve 

Açık öğretim 

Fakültesi- Sosyal 

Bilimler Programı 

/Medrese Mezunu 

İmam-Hatip/Silvan 

Bayrampaşa 


Mehmet Aslan) 

İmam Hatip/Tillo 


Burhaneddin) 

Muş Merkez 

Alaettin Bey Camii 

(Molla Zübeyir 

Demir) 

Muş Merkez 

Alaettin Bey Camii 

(Molla Zübeyir 

Demir) 

Emekli İmam Hatip 

(Bitlis 

Güroymak/Norşin 

Medresesi Molla 

Lütfi Subaşı) 

Emekli İmam Hatip 

(Muş Bulanık 

Gülçimen 

medresesi Molla 

İbrahim Eğdadi) 


devam ediyor. 


devam ediyor 


devam ediyor 


devam ediyor. 

33 yıl Emekli 

27 yıl Emekli–Beyza 

İlim Kültür ve 

Eğitim 

Vakfı’nda 

müderris 

2. BULGULAR VE YORUM: 

2.1. Toplumsal Barış: 

Seydalara yönelttiğimiz ‘Size toplumsal barışla ilgili ne tür problemler geliyor’ 

sorusuna karşılık: ‘Kan davaları, ailevi sorunlar, kız kaçırma olayları, boşanma 

davaları, miras paylaşımı, arazi kavgaları, ticari konular (zekat, faiz, kredili satış vb.) 

gibi hususlarda bize başvuruluyor.’ denildi. 

2.1.1. Kan Davalarından örnekler: 

Seydaların ortak kanaatine göre bir olay vuku bulduğunda hemen olaya müdahil 

oluyorlar. Hatta bazen kolluk kuvvetlerinden önce olaya müdahale edip olayın 

büyümesini önlemiş oluyorlar. Bununla ilgili olarak seydalar değişik örnekler 

verdiler: 

565



H.B: “İki köy arasında ciddi bir kavga oldu. Jandarma olaya müdahale etmekten 

çekindi. Köyün öğretmeni beni aradı. Ben de seydalara haber vererek olay yerine 

gittim. Seydalar olarak iki köyün büyükleriyle görüştük ve olayın büyümesini önledik. 

Jandarma bu çabamızı hayranlıkla izledi. Güvenlik güçlerinin teskin edemediği büyük 

bir hadiseyi sulh yoluyla neticelendirdik.” 

A.E: “2015 seçimlerinde Muş merkez Dilimli (Salorik) köyünde muhtarlık seçiminden 

dolayı bir kişi öldürüldü. Mercimekkale jandarma karakolu köyde sükûneti yeterince 

sağlayamadı. Köylüler beni bu olaydan haberdar ettiler. Ben ve diğer seydalar köye 

gidip sükûneti sağlayıp barışı gerçekleştirdik.” 

A.G: “Bitlis Mutki ilçesi Mahbuba köyünde büyük bir kavga oldu. 7-8 ağır yaralı 

vardı. Resmi kurumlar olayı çözmede yetersiz kaldı. Seydaların ve bölgenin kanaat 

önderlerinin teşebbüsüyle etkili bir rol oynayarak bu davayı çözdük. Güvenlik güçleri 

ancak sulh yapıldıktan sonra köye girebilmişlerdi.” 

M.Y: “Ben Muş Merkez Kepenek (Arak) köyünde imam iken İstanbul’a çalışmaya 

giden köylüler orada kavga ettiler. Kavga İstanbul’dan köye sirayet etti ve köyde 

infiale neden oldu. Köylüler birbirlerine silah çektiler. Ben de köyün ileri gelenlerini 

toplayıp olayı teskin ettim. Böylelikle büyük bir musibeti/kavgayı önledim. Eğer 

zamanında müdahale etmeseydim belki de köyde kan dökülürdü.” 

Bu örneklerde görüldüğü gibi seydaların, kavga anlarında resmi kurumların yetersiz 

veya geç kaldıkları durumlarda, toplumdaki karmaşayı, kaosu minimize etmede etkin 

bir rolleri vardır. Toplum tarafından güvenilen, tarafsız ve adil davranan bu seydalara, 

toplum aralarındaki anlaşmazlığın çözümüne yönelik verdikleri kararlara itimat 

etmekte, onları bir barış elçisi olarak görmektedir. Seydalar da herhangi bir maddî 

karşılık beklemeksizin büyük bir fedakârlık örneği göstererek bu olaylara müdahale 

etmektedirler. 

Bölgede kan davalarını çözmede, sulhu temin etmede, seydaların rolü büyüktür. Bu 

bağlamda kendileriyle görüşme yaptığımız seydalardan A.E. şimdiye kadar onlarca 

kan davası barışına katıldığını ve 2015 yılında 5, 2016 yılında 2 kan davasını 

çözdüğünü ifade etmiştir. Bu konuda da seydalar farklı örnekler aktarmışlardır. 

G.T: “Muş Merkez Eğirmenç (Şixelan) köyünde bir kan davası vardı. Köyün imamı 

aracı olmamızı istedi. Ben de o aileleri tanımadığımı ifade ettim. Bunun üzerine aracı 

اِنَّمَا الْم Sûresindeki… olmamızı isteyen köyün imamı Hucurât 

“Şüphesiz müminler birbiri ile kardeştirler; öyle ise dargın olan kardeşlerinizin 

arasını düzeltin…” âyetini okuyarak tanımasam bile aracı olmamı istedi. Ben de 

seydalarla birlikte aracı oldum ve uzun çabaların neticesinde aralarında kan davası 

olan aileleri barıştırdık.” Diyalogun devamında seyda şu değerlendirmeyi de yaptı: 

“Bu olayın çözümünde adliye/savcılık barış çabalarımızı duyunca bizlere teşekkür 

etti. Savcının beyanına göre barışlar olduktan sonra aileler davalardan 

vazgeçiyorlar. Bu da adliyenin işini kolaylaştırıyor.” 

ؤْ‏ مِن ونَ‏ اِخْ‏ وَةٌ‏ فَاَصْلِح وا بَيْنَ‏ اَخَوَيْك ‏ْم 

A.G: “Muş şehir merkezinde gençler arasında bir kavga oldu. Bir kişi öldü ve iki genç 

de yaralı idi. Maktul tarafı hastaneye baskın yaptı. Emniyet yetkilileri seydaları 

566



arayarak olaya müdahil olmalarını istediler. Bizlerde hastaneye giderek olayın 

büyümesini önledik.” 

C.A: “2016 yılının mayıs ayında Muş Merkez Yücetepe (Dırik) köyünde bir kavga 

oldu. Köylüler arasındaki bu kavga İstanbul’daki akrabaları arasına da sirayet etti 

ve bir kişi öldürüldü. Seydaların ve kanaat önderlerinin aracı olmasıyla aileler 

arasında barış sağlandı. İki taraf kendi rızalarıyla şikâyetçi olmaktan vazgeçtiler.” 

A.B: “30.07.2016 tarihinde 65 yıldan beri aralarında kan davası olan Xiyan aşiretine 

bağlı iki aile arasında Kulp İlçesinde barış sağlandı. Tarafların bir kısmı Muş’ta bir 

kısmı da Diyarbakır Kulp ilçesinde ikamet etmekte idiler. Muş’ta yaşayan taraf 65 yıl 

önce bu kan davasından dolayı Muş’a göç etmek zorunda kalmışlar. Muş İl 

Müftülüğü, Kulp ilçesindeki yetkililer, siyasetçiler ve kanaat önderleri ile beraber 

aracı olup çok eskiye dayanan bu hadiseyi barışla sonlandırdık.” 

Örnek olaylardan da anlaşılacağı üzere melelerin anlaşmazlıklarda arabulucu rolü 

üstlenmeleri güvenlik ve yargı kurumları tarafından da istenilen ve takdir edilen bir 

davranıştır. Seydaların olaylara müdahil olmalarıyla sorunlar adlî kurumlara 

yansımamış olmakta, böylece olay adeta aile içinde çözülmüş olup, büyüyüp 

çözülemez bir hal almasının önüne geçilmiş olmaktadır. Ayrıca seydalara göre, kan 

davalarını çözmede, aracılar adil ve tarafsız davrandığı zaman toplum onlara güvenir, 

onların tavsiyelerine uyar. Aksi takdirde aracılar taraflı, çıkarcı davrandıklarında 

toplum onlara itibar etmez ve barış meclislerine davet etmez. 

2.1.2. Ailevi Sorunlarla İlgili Örnekler 

Kız kaçırma olayları ve boşanma davaları gibi ailevi sorunlar, toplumun seydalara 

başvurup çözmelerini istediği önemli konulardandır. Bu konularda da seydalar 

topluma ciddi anlamda manevî danışmanlık yapmaktadırlar. Toplum, güvendikleri bu 

mollaları mahrem konular dâhil olmak üzere, bu alandaki her türlü anlaşmazlıklarına 

hakem tayin eder. Bu konuda da görüştüğümüz seydalar çok farklı örnekler verdiler. 

Bu da gösteriyor ki; toplumun huzurunun tesisinde seydaların rolü büyüktür. Bu 

konularla ilgili seydaların bize aktardıkları farklı örnekler vardır. 

Z.D: “Boşanma noktasına gelen bir aile, sorunlarını çözmek için bana başvurdu. 

Bende iki tarafı dinleme kararı aldım. Önce kadını eve çağırıp şikâyetlerini dinledim. 

Sonra küsen kadını eşinin evine götürüp kocasını dinledim. Her iki tarafa karıkocanın 

karşılıklı haklarını anlatıp nasihatlerle her iki tarafı teskin edip aralarındaki 

anlaşmazlığı çözdüm.” 

A.G: “Birçok boşanma olayını diyalog kurarak çözmeye çalışıyoruz. Kız tarafıyla 

görüşerek uzlaşma zeminini hazırlıyoruz. Aralarında barış olduktan sonra da o 

aileleri takip ediyoruz. Başka arkadaşlarla birlikte, mümkünse ev ziyareti; değilse 

telefonla diyalog kurarak ailenin dağılmaması için çaba sarf ediyoruz. Boşanmış 

çiftler varsa onlara da yardımcı olmaya çalışıyoruz. Bir daha bir araya gelebilmeleri 

için gayret gösteriyoruz.” 

A.E: “Onlarca kız kaçırma davasına katıldım. Kimi aileler anlayış göstererek başlık 

parası almazken kimisi de başlık parası aldı. Almamaları konusunda telkinlerimiz 

oldu. Ama kaçırılan kız aileleri kendi onurları zedelendiği için başlık parasını 

567



aldıklarını söylüyorlar. Aralarında barış olduktan ve ailenin öfkesi dindikten sonra 

parayı iade edenler oldu, kimisi de kızlarına hediyeler alarak telafi yoluna gittiler.” 

H.B: “Boşanmalarda hemen karar vermiyoruz. Her iki tarafın düşünmesi için zaman 

veriyoruz. Bu zaman aralığında karşılıklı olarak ailelere bir arada kalmaları için 

nasihatlerde bulunuyoruz. Ailelerin dağılmamaları için fıkhî konularda da esnek 

davranıyoruz. Toplumun, ailenin maslahatına hangisi uygunsa onunla karar 

veriyoruz.” 

G.T: “Tanıdığım ya da tanımadığım onlarca kız kaçırma davasına katıldım. 

Çoğunluğu başlık parasını iade ediyor ya da kızına harcıyor. Bu parayı iade 

etmeyenler de vardır. Ben bu davalara katıldığımda veya kırsal kesimde kız isteme 

törenlerine katıldığımda kadın haklarından söz ediyorum ve özellikle Hz. 

Peygamber’in şu kudsî hadisini hatırlatıyorum: “Hz. Peygamber’den nakledildiğine 

göre Allah Teâlâ şöyle buyurdu: Ben kıyamet günü şu üç (grup) insanın düşmanıyım: 

Benim adıma ant içtikten sonra sözünden cayan kişi, hür bir insanı köle diye satıp 

parasını yiyen kişi, ücretle bir işçi tutup işini gördüren ve işçinin ücretini vermeyen 

kişi.”(Buhârî,1980:Büyû 106 (II,106), İcâre 10 (II, 1339);İbn Mâce,t.y.:Ruhûn 4(II, 

816). 

Boşanma ve kız kaçırma dışındaki başka sorunlar konusunda da toplum 

müderrislerden destek alıyor. Bu konularla ilgili olarak M.B.Ç. şöyle ilginç bir olay 

aktardı: “Cami cemaatimden bir şahıs bana gelerek, annesinin eşine iyi 

davranmadığını ve kendisine bu konuda yardımcı olmamı istedi. Ben de ilgili şahsın 

evine gittim. Annesinin bir yandan tesbih çekerken bir yandan da gelinine laf 

sokuşturup sövdüğünü gördüm. Ben de kendisinin dindar biri olduğunu ve gelinine iyi 

davranmadığı zaman ahiretine zarar verebileceğini söyledim. Konuyla ilgili teyzeye 

uzun nasihatlerde bulundum.” 

Başka bir seyda (A.E.) da tefecilik, kumar ve işe gitmeme vb. konulardan eşini şikâyet 

eden, destek isteyen ve aile huzursuzluğunu gidermede rehberlik isteyen kadınlara 

yardımcı olduğunu ifade etti. 

Bu örneklerde de görüldüğü gibi seydalar, toplumun her türlü sorunuyla hemhal olup 

adeta aileye psikolojik danışmanlık yapmaktadırlar. Toplum bu tip kanaat önderlerine 

güvendiği zaman her çeşit problemini onlara sunabilmektedir. Seydalar da özveride 

bulunarak ailelerin dağılmaması için ciddi anlamda çaba sarf etmektedirler. Ayrıca 

meleler sayesinde, başlık parasından vazgeçme ya da bu parayla kızlara hediye alma 

yoluna gidilmektedir. 

2.1.3. Miras Paylaşımı, Arazi Kavgaları vb. Örnekler: 

Seydalardan Z.D. Kendisinin miras hukukunda çok iyi olduğunu hatta Ferâiz ile ilgili 

bir eseri ezber bildiğini ifade etti. Kendisine mirasla ilgili birçok dava geldiğini ve 

bunları çözdüğünü ifade etti. 

Bölgede kadınlara mirastan pay verilip verilmediği konusundaki sorumuza seydalar: 

‘Toplumun genelde kadınlara düşen payın hak olduğunu kabul etmekle beraber, 

birçoğunun bu hakkı vermedikleri görülmektedir.’ şeklinde cevapladılar. 

568



Seydalara göre, arazi kavgalarının eskiye nazaran az olduğu görülmektedir. Bu çeşit 

kavgalarda da kendilerinin aracı olduğunu ve sulh yoluyla barıştırdıklarını beyanda 

bulunuyorlar. Bu konuda Seydalardan Z.D, zaman zaman toplumda bazı kişilerin 

çıkarlarına ters düştüğü için, barışı bozduklarını ifade etmiştir. Z.D. Konuyla ilgili 

şöyle bir olay aktardı: “Muş Merkez köylerinden Güzeltepe (Ajmanuk) ile Çatbaşı 

(Mıxakom) köyleri arasında arazi anlaşmazlığı yaşandı. Tam anlaşma sağlanmak 

üzereyken köylülerden biri şahsî menfaatine dokunduğu için barış yapılmasına engel 

oldu. Bazen şahıslar toplumda şahsî çıkarlarına uymadığı için hakkı tanımazlar.” 

Bu konuyla ilgili Z.E. kanaatini şöyle ifade etmiştir: “Bu ve benzeri davalarda devlet 

kurumlarına başvurulursa daha isabetli olur. Bazen aracıların yaptırım gücü yetersiz 

oluyor ve isabetli kararlar verilemeyebiliyor.” 

A.B: “Müftü olduğum bir ilçede üç kardeş arasında miras konusunda bir ihtilaf 

oluştu. İki kardeş aynı anneden idi; diğeri ise üvey idi. Aynı anneden olan iki kardeş 

üvey ağabeylerinden miras konusunda hak iddiasında bulundular. Aynı anneden olan 

iki kardeşin şer’en herhangi bir hakları olmadığı halde herhangi bir kavgaya 

sebebiyet vermesin diye ağabey olan üvey kardeşten fedakârlık yapmasını talep ettik. 

Ağabey de bizleri kırmayarak iki kardeşine beşer bin lira vererek sorunun büyümeden 

çözülmesini sağladı. Kardeşler ağabeylerinin ellerini öpüp oradan ayrıldılar.” 

Bu örnekte görüldüğü gibi; toplum davalara objektif yaklaşan ve bu işlere yalnızca 

Allah rızası için aracı olan kişilere itibar etmekte, aracı olan şahısların hatırına 

fedakârlıklarda bulunabilmektedir. Seydalar arazi kavgalarında arabulucu 

olmalarıyla, arazilerin atıl kalmamasıyla ülke ekonomisine dolayısıyla maddî 

kalkınmaya da katkı sağlamış oluyorlar. 

2.2. Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma: 

Bu konularda seydalar, toplum içinde çok aktif rol almaktadırlar. Müderrisler, düğün, 

taziye, mevlit, hasta ziyareti vb. bütün konularda toplumun bu davetlerine iştirak 

etmektedirler. Bu tip törenlerde seydalar, o günün önemine binaen ya da kişilerden 

gelen talepler çerçevesinde sohbetler icra etmektedirler. Düğünlerin meşru bir şekilde 

icra edilmesi, gösterişe girmemesi konusunda uyarılarda bulunmaktadırlar. Bu 

konuda Z. E: “Düğünlerde meşru bir şekilde eğlence olabilir. Bu çerçevede dinin 

maksatlarını doğru anlamak gerekir. Bu alanda dinî anlamda nass ile sabit olmuş bir 

yasak konmamışsa bu tip eğlencelere engel olmamak gerekir. Doğru kararlar 

vermemiz gerekir. Günümüzün toplumu daha bilgili olduğu için sorguluyor.” dedi. 

Seydalar taziyeler konusunda çok fedakârlık yapıyorlar. Toplum, seydaların 

taziyelerine katılmasını istiyor. Seydalar, Kur’an-ı Kerim okuyarak, dinî sohbetler 

yaparak hem taziye sahibine moral veriyorlar; hem de bu taziyeleri bir fırsata 

dönüştürerek dinî ve sosyal konularda toplumun bilinçlenmesine katkıda 

bulunuyorlar. Seydaların ortak kanaatine göre, eskiye göre mevlit okumalarında bir 

azalma var. Daha çok mübarek gün ve gecelerde mevlitler icra ediliyor. Seydalar 

toplumun mevlide yüklediği fonksiyonun doğru anlaşılması konusunda ikazlarda 

bulunuyorlar. Örneğin; Z.E.’ye göre: “Toplumda mevlit dinin rüknü olarak 

gösterilmiş; hâlbuki mevlit Hz. Peygambere sevgisini göstermeye çalışan 

Müslümanların bir icadıdır. Mevlit törenlerine bu şekilde yaklaşmak 

569



gerekir.”A.G.’nin tespiti ise şu şekildedir: “Ben katıldığım törenlerde mevlidin düğün 

günlerinde değil, Hz. Peygamber’in veladetinde okunmasını tavsiye ediyorum.” 

Yukarıda görüldüğü gibi seydalar katıldıkları törenin mahiyetine göre, sohbet, vaaz, 

Kur’an ve mevlit okuyarak halkı bilinçlendirme ve bir arada tutma görevini icra 

etmektedirler. 

Seydalar köylerinde veya çevrelerinde yardıma muhtaç kişilerin tespitinde ilgili 

yardım kuruluşlarıyla veya zengin kişilerle bağlantı kurarak onların desteklenmesi 

konusunda da katkı sunuyorlar. 

Seydalardan Z. D: “Bu konuda benden destek isteyen kişilere yardımlarını öncelikle 

muhtaç olan yakın akrabalarına yapmalarını tavsiye ediyorum.” dedi. 

A.G. yardımların, ihtiyaç sahiplerine dağıtımında şu şekilde hareket ettiğini ifade 

etmektedir: “Muşlu olup il dışında yaşayan zenginler bize güvenerek zekât, fitre ve 

sadakalarını merkez veya çevre köylerdeki muhtaçlara vermek üzere bize 

gönderiyorlar. Bizde cami cemaatimizle birlikte ihtiyaç sahibi olanların listesini 

yapıp, ulaştırıyoruz. Yardım yaptığımız kişilerin listesini yardımda bulunan kişiye 

gönderiyoruz. Bu şekilde yardımın kimlere ulaştığını hayır sahibi de öğrenmiş 

oluyor.” 

C.A: “Benden bu şekilde destek isteyen kişileri, doğrudan ihtiyaç sahiplerine 

yönlendiriyorum.” 

M.B.Ç: “Yardım kuruluşları bazen bize danışıyorlar. Kanaatime göre, 

danışmalarının sebebi seydaların toplumla iç içe olmalarından dolayı ihtiyaç 

sahiplerini tanımalarıdır.” 

M.Y: “Köylerde muhtarlar, şehirlerde ise resmî kurumlar ve muhtarlar toplumla iç 

içe olan din görevlilerinden ihtiyaç sahiplerinin tespitinde destek alıyorlar.” 

G.T: “Ben meslek hayatımda hiç zekât ve fitre almadım. Çevremde dilencilik 

yapmayan ama ihtiyaç sahibi olan fakirlere yardımların gitmesi konusunda hep 

gayret sarf ettim.” 

Genel olarak seydalar, toplumda zengin ve fakir arasında ilişki kurulması konusunda 

köprü görevi görmektedirler. Gerek ihtiyaç sahiplerinin tespitinde, gerekse 

yardımların dağıtımı konusunda birey ve kurumlara yardımcı olmuş ve olmaktadırlar. 

Bu anlamda toplumsal dayanışmanın artmasında önemli fonksiyonlar icra 

etmektedirler. Ancak yardım kuruluşları veya zenginler bu yardımı suistimal eden 

kesimlere de (seyda, muhtar vb.) mesafeli davranmaktadırlar. 

2.3. Sivil İnisiyatif Alma: 

Seydalar, toplumsal olaylarda tepki ve tavırlarını ortaya koymada topluma öncülük 

etmişlerdir. Bu çerçevede yukarıda da ifade edildiği gibi herhangi bir hadise 

olduğunda olay yerine ilk gidenler seydalar ve diğer kanaat önderleri olmuştur. Bu 

konuyla ilgili seydalardan farklı örnekler dinledik. 

M.B.Ç: “Ekim 2014 Kobani eylemlerinde kendi mahallelerinde eyleme katılan 

gençlerin, taşlarla iş yerlerine zarar vermeleri üzerine tanıdığım gençlere müdahale 

570



ettim. Taşkınlık yapmamaları konusunda ikaz ettim. Gençler, ellerindeki taşları 

atarak olay çıkarmaktan vazgeçtiler.” 

A.E: “Çarşı pazarda kavga olduğunda beni tanıyanlar arayıp olayları yatıştırmamı 

istiyorlar. Ben de olay yerine gidip sükûneti sağlamaya çalışıyorum ve aralarını ıslah 

etmeye gayret gösteriyorum.” 

G.T: “Herhangi bir kavga olduğunu duyduğumda olay yerine gidip müdahil 

oluyorum.” 

C.A: “Herhangi bir olay olduğunda müdahale ediyoruz. Bazen uykusuz kalıyoruz. 

Hatta bazen bir olayı teskin etmede haftalarca uğraştığımız oluyor.” 

Z.D: “Halk bizi arıyor ve bizden olayların yatıştırılması için destek istiyor. Bizde 

gücümüz nispetinde olayları çözmeye çalışıyoruz.” 

Z.E: “Bu konularda toplum bizi ciddiye alıyor. Tarafsız davranırsak inisiyatif 

almamız kolay olur. Sorunların çözümü daha çabuk gerçekleşir.” 

H.B: “15 Temmuz 2016 darbe girişimi sonrası darbe karşıtı eylemlere katıldık. 

Toplumun birliği, İslam ümmetinin vahdeti vb. konularda sohbet ve nasihatlerde 

bulunduk.” 

A.B: “15 Temmuz 2016 darbe girişimi sonrası imam ve seydalar meydanlarda 

toplumu darbelere karşı tavır sergilemeleri konusunda teşvik etti.” 

A.G: “15 Temmuz 2016 darbe girişiminden hemen sonra meydanlarda sela, dua ve 

sohbetlerle darbeye karşı durarak toplumun içinde yer aldık.” 

M.Y: “15 Temmuz 2016 darbe girişimi gecesinde seydalar ve din görevlileri olarak 

kurmuş olduğumuz ‘Diwana Mela” derneğinin üyelerini meydanlara davet edip 

halkla beraber olmalarını sağladık. Seydalarda Kur’an-ı Kerim tilaveti, ezan, sela, 

dua ve sohbetlerle sürece destek verdiler.” 

Seydaların beyanında da görüldüğü gibi, bu zatlar toplumda birlik ve huzurun 

temininde, sivil inisiyatifin oluşmasında önemli roller üstleniyorlar. Tarafsız, adil 

davrandıklarında toplum onlara itibar etmekte ve onları Hz. Peygamber’in varisleri 

olarak görmektedir. Bu nedenle bu kişilerin ehl-i ilim olmaları, ağırbaşlı olmaları ve 

özellikle bu tür müdahalelerde Allah’ın rızasını ve toplumun maslahatını gözeterek 

davranmaları gerekir. Seydalar birey-birey, birey-toplum arası ilişkilerinde etkili 

olduğu gibi; birey-devlet ilişkilerinde de ciddi manada görev icra etmektedirler. 

2.4. Toplumsal Barışın Tesisi Yöntemi: 

Seydalara, yönelttiğimiz ‘Toplumsal barışın tesisinde izlenmesi gereken yol nasıl 

olmalıdır?’ sorusuna karşılık farklı tavsiyelerde bulundular. Bu tavsiyelerden çoğu 

ortak temenniler şeklinde idi. Bunlardan bazılarını şu şekilde serdedebiliriz. 

A.G: “Öncelikle birlik ve beraberliğimizi Kur’an’ın şemsiyesi altında tesis etmeliyiz. 

Aşağıdaki ayeti esas alarak koparılan kardeşlik bağlarını yeniden oluşturmak, Ensâr 

ve Muhâcir kardeşliği örneğinde olduğu gibi bir toplum meydana getirmek gerekir: 

“Hep birlikte Allah’ın ipine (Kur’an’a) sımsıkı sarılın. Parçalanıp bölünmeyin. 

571



Allah’ın size olan nimetini hatırlayın. Hani sizler birbirinize düşmanlar idiniz de O, 

kalplerinizi birleştirmişti. İşte O’nun bu nimeti sayesinde kardeşler olmuştunuz. Yine 

siz, bir ateş çukurunun tam kenarında idiniz de O sizi oradan kurtarmıştı…”(Âl-i 

İmrân, 3/103)” 

A.B: “Toplumsal barışın tesisinde her il ve ilçede seydalardan, kanaat önderlerinden 

müteşekkil bir heyet kurulmalı. Toplumun problemlerine heyetçe çözümler 

üretilmelidir.” 

H.B: “Toplumsal barışın tesisinde devlet yetkilileri ve toplum, ilmiyle amil âlimlere, 

toplum tarafından kabul gören kanaat önderlerine danışsın. Çünkü bazen yöneticiler 

yörenin örf ve adetlerini bilmeyebilirler. Bu anlamda bu kesimden destek alabilirler.” 

M.Y: “Toplumu bir araya getiren manevî duygulardır. Sıkıntılı dönemlerde bu manevî 

duygularla toplumu ayakta tutan seyda ve kanaat önderlerine sahip çıkılmalıdır.” 

Z.D: “Barışı, kardeşliği tesis etmeliyiz. Kardeşlik hukuku çerçevesinde toplumsal 

barışı temin edebiliriz. Devlet yetkilileri bölgede din âlimlerini ciddiye alıp 

tavsiyelerini alsın.” 

Z.E: “Hukuk ilkelerine riayet edersek toplumsal barışın tesisi olur. Bu çerçevede 

yöneticiler toplumun çıkarlarını düşünmeli ve halkına karşı dürüst olmalıdır. Kendi 

haklarımızı bilip ve farklı kesimlerin haklarına riayet etmeliyiz.” 

C.A: “Toplumun ıslahı, Kur’an öğretileriyle olur. Bilgiye, eğitime önem vermeliyiz. 

Bilgili toplumlarda sosyal barışın tesisi daha kolay olur. Bu konuda Yüce Allah: ‘Eğer 

bilmiyorsanız ilim sahiplerine sorun’ (Enbiyâ, 21/7) buyuruyor.” 

G.T: “Bir yerde huzursuzluk varsa orada bir haksızlıkta vardır. Onun için 

yöneticilerin, aile büyüklerinin adil ve herkese eşit davranması gerekir. Barışın 

kaybedeni, savaşın kazananı olmamıştır. Toplumda gerçek barışın olması için şu âyeti 

düstur edinmeliyiz: “Ey iman edenler! Hep birden barışa girin. Sakın şeytanın 

peşinden gitmeyin. Çünkü o, apaçık düşmanınızdır.” (Bakara, 2/208) Bu âyet 

çerçevesinde Kur’an-ı Kerîm ve Hz. Peygamber’i hakem kılmalıyız. Bu bağlamda 

Diyanet İşleri Başkanlığının toplumsal barışın tesisinde önemli sorumluluğu vardır.” 

A.E: “İlme ve âlime önem verilirse, bunlara başvurulursa ve toplumda töre 

cinayetleri, berdel vb. yanlış adetler kaldırılırsa toplumsal barışın tesisi sağlanmış 

olur.” 

Seydalar, genel anlamda toplumsal barışın tesisinde hakem olarak Kur’an-ı Kerîm ve 

Hz. Peygamber’in öğretilerinin ilke edinilmesini öneriyorlar. Devlet yetkililerinin ve 

kanaat önderlerinin barışın tesisinde adil, tarafsız ve her bireye eşit davranmaları 

konusunda tavsiyelerde bulunuyorlar. Toplumsal barışı zedeleyen yanlış adetlerden 

de halkı uzaklaştırmak ve bu çerçevede eğitici konuşmalar yapmak gerektiğini 

söylüyorlar. 

3. SONUÇ 

Hz. Peygamber’in varisleri olan âlimler, dinî referanslara başvurarak barış ve 

arabuluculuk, yardımlaşma, dayanışma, sivil inisiyatifi geliştirme gibi konularda 

572



toplumsal sorunların çözümünde görevler üstlenerek toplumsal barışa katkı 

sağlamışlardır. Bu toplumsal barışa katkı sağlayan seydaların öneri ve tavsiyeleri 

neticesinde şu sonuçlara ulaşabiliriz: 

1. Toplumsal barışın tesisinde seydalar, toplumsal sorunlara duyarsız kalmıyorlar. 

Ciddi anlamda çaba sarf ediyorlar. Bu çerçevede kan davaları, ailevi sorunlar, kız 

kaçırma olayları, boşanma davaları, miras paylaşımı, arazi kavgaları, ticari konular 

vb. birçok konuda toplum bu kişilerden manevî destek bekliyor ve seydalar da bu 

manevî desteği veriyorlar. 

2. Olaylara müdahil olan bu kanaat önderleri, olayların çözümünde adil ve objektif 

olup hakkaniyet ölçütlerine uyduklarında toplum bunlara itibar eder, birçok hadise 

kısa sürede pratik önerilerle çözülmüş olur. Bu anlamda şahıslar, resmî anlamda ilgili 

devlet kurumlarına daha az iş götürmüş olup ve devlet yetkililerini daha az meşgul 

etmiş olurlar. 

3. Seydalar davaların çözümünde dinî nasları esas alıyorlar. Mezheplerin ihtilaf ettiği 

konularda toplumun maslahatını göz önünde bulundurarak en uygun mezhep 

görüşünü veya nasla çelişmeyen örfe göre hüküm veriyorlar. 

4. Bir seyda üstesinden gelemediği bir dava olduğu zaman, davayı müderrislerin 

kurmuş olduğu “Diwana Mela” derneğine götürüyor. İşin ehli olan bir komisyon 

kurulup uzun araştırma ve müzakereler neticesinde çözüm üretilmeye çalışılıyor. 

5. Müderrisler, düğün, taziye, mevlit, hasta ziyareti vb. bütün konularda toplumun 

etkinliklerine katılmakta ve bu çerçevede sosyal barışın tesisinde katkı 

sunmaktadırlar. 

6. Bu zatlar toplumda birlik ve huzurun temininde, sivil inisiyatifin oluşmasında 

önemli roller üstleniyorlar. Devlet yetkilileri de bu işin farkında olmalı, bu zatlara 

itibar ve saygı göstermelidir. Bölgeye yeni atanan yetkililer toplumun örf ve adetleri 

ile kanaat önderlerinin fonksiyonu vb. konularda bilgilendirilmelidir. Böylece 

toplumsal barışın sağlanmasında, ülkenin manevî ve maddî kalkınmasında 

seydalardan daha çok faydalanılabilir. 

KAYNAKÇA 

Bala, Sabahattin. (2013).“Şark Medreselerinin Öğretim Yöntem-Teknikleri ve 

Pedagojik Değerlendirmeleri”, Medrese ve İlahiyat Kavşağında İslâmî 

İlimler (Uluslararası Sempozyum) I, Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları. 

Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. (1980). el-Câmiu’s-Sahîh. Kahire: el- 

Matbaatu’s-Selefiyye. 

Çiçek, M. Halil. (2009). Şark Medreselerinin Serencâmı. İstanbul: Beyan Yayınları. 

Hamidi, Muhammet Sadık. (2012). “Doğu ve Güney Doğu Medreseleri’nin Mahiyeti 

ve Ders Müfredatı’nın Islah Önerisi”, Medrese Geleneği ve Modernleşme 

Sürecinde Medreseler I, Muş: M.Ş.Ü. Yayınları. 

İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd. (t.y.). es-Sunen. (Thk. Muhammed 

Fuâd Abdülbâkî). Beyrut: Dâru’l-Fikr. 

Pekasil, Tahir. (2015). “Barışın Uzanan Eli Olarak Din Görevlisi: Geleneksel Dini 

Statülerin Toplumsal Uzlaşıya Katkı İmkanları: Mardin Örneğinde 

573



Seydalar”, V. Ulusal Din Görevlileri Sempozyum Bildirileri (9-10-11 Mayıs 

2014-Mardin): Toplumsal Barışa Katkısı Açısından Cami ve Din Görevlileri, 

Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi. 

Yalar, Mehmet. (2013). “Seyda, Mela ve Feqilerin Bölgenin Dini ve Kültürel 

Hayatındaki Yeri”, Medrese Geleneği ve Modernleşme Sürecinde 

Medreseler I, Muş: M.Ş.Ü. Yayınları. 

SÖZLÜ KAYNAKLAR 

Abdullah Güler (Hacı Şeref Camii İmamı) ile Muş’ta 22. 07. 2016’da yapılan görüşme 

kayıtları. 

Abdulkadir Erten (Hacı Salih Camii İmamı) ile Muş’ta 21. 07. 2016’da yapılan 

görüşme kayıtları. 

Alattin Bozkurt (Muş İl Müftüsü) ile Muş’ta 25. 07. 2016’da yapılan görüşme 

kayıtları. 

Celil Aslan (Diwana Mela-Selimiye Camii İmamı) ile Muş’ta 20. 07. 2016’da yapılan 

görüşme kayıtları. 

Galip Tuğal (Emekli İmam) ile Muş’ta 30. 07. 2016’da yapılan görüşme kayıtları. 

Hanifi Ballı (Müftü) ile Muş’ta 24. 07. 2016’da yapılan görüşme kayıtları. 

Masum Yıkın (Diwana Mela-Hacı Şeref Camii İmamı) ile Muş’ta 20. 07. 2016’da 

yapılan görüşme kayıtları. 

Mehmet Baki Çelik (Lale Camii İmamı) ile Muş’ta 25. 07. 2016’da yapılan görüşme 

kayıtları. 

Zeki Ekinci (Emekli İmam/Seyda) ile Muş’ta 29. 07. 2016’da yapılan görüşme 

kayıtları. 

Zübeyir Demir (Emekli Müftü) ile Muş’ta 23. 07. 2016’da yapılan görüşme kayıtları. 

574

Öz 



Sosyal Kalkınmada Sosyal Felsefenin Rolü 

Kasım MÜMİNOĞLU 

Felsefe çok uçlara ve geniş yönelimlere sahip olmakla birlikte bunların her biri belirli 

derecede dünya ve insanın esas gizemliliğini araştırmaya yöneliktir. Sosyal felsefe 

çağdaş toplumu ve onu oluşturan bireyleri araştırırken toplum mekanizmalarını sosyal 

bağlarıyla birlikte ele alarak insana yaşadığı dünya hakkında bilgi verir. Sosyal felsefe 

toplum mekanizmalarını araştırarak yine toplum ve birey için yön verici düşünce 

ortaya koyarken birçok felsefi olmayan disiplinlerle; sosyoloji, siyasal ekonomi, 

hukuk, medeniyet ve kültürle ilişki kurar. Bu bağlamda sosyal felsefe insanın sadece 

dış, toplumsal yönünü değil aynı zamanda insanın iç dünyasına girerek ona yaşamında 

bir yön bulmaya yardımcı olur. Sosyal felsefe, bireye kendisinin bir “Ben” oluşundaki 

kişiliğini elde etme imkânı sunar. İşte bu çalışmada biz sosyal felsefenin bu yönünü 

irdelerken sosyal felsefenin bir yaşam felsefesi olarak sosyal kalkınmadaki en önemli 

yanı olan modern bireyin yaşamındaki pratik yansımalarını ele alacağız. 

Anahtar Kelimeler: Sosyal kalkınma, sosyal felsefe, birey, kişilik, toplum, insan 

The Role of Social Philosophy in Social Development 

Abstract 

Philosophy has the extreme and broad trends, and each of them intends to research the 

basis of the mystery of the world and the people at a certain degree. While social 

philosophy researches the mechanisms of community with social ties, by addressing 

with the contemporary society and the individuals, gives information about the world 

where people lived. When social philosophy investigates the mechanisms of 

community, it reveals guiding thought for the individual and society. Social 

philosophy establishes a relationship with many non-philosophical disciplines; such 

as sociology, political economy, law, civilization and culture. The society itself is 

present as a part of the inner world in human and participates in its daily life. In this 

context, social philosophy not only concerns with the external and social aspects of 

the human life but also, at the same time enters into the inner world of human life 

through helping him to find a direction. To have an information about the community, 

the social status, the institutes, on one hand, helps individuals to find the right strategy; 

on the other hand it determines the majority of his social duties, and it offers the 

individual an opportunity to obtain his own personality. Here, as a philosophy of life, 

we'll discuss the practical implications of the social philosophy on the life of modern 

people. 

Keywords: Social development, social philosophy, individual, person, society, 

people 

 

Öğretim Üyesi, Muş Alparslan Üniversitesi FEF, Felsefe Bölümü 

k.mominov@alparslan.edu.tr 

575



1. GİRİŞ 

Konumuzun ana başlığını “Sosyal Kalkınmada Sosyal Felsefenin Rolü” olarak 

belirlememde yatan en önemli sebeplerden bir tanesi, Sosyal Felsefenin sosyal 

kalkınmadaki önemini ortaya koymaktır. Tartışmamıza bir açıklık getirmesi 

bakımından önce sosyal kalkınma ve sosyal felsefenin ne olduğunu kısaca belirtmekte 

yarar var. Kalkınma bir devletin ekonomik, toplumsal, siyasal yapılarının değişerek 

insan yaşamının maddi ve manevi alanda ilerlemesi ve giderek toplumun refahının 

artmasıdır. Sosyal kalkınma ekonomik büyümenin yanında hem insani hem de 

toplumsal değerlerin gelişimi ve değişimini de içermektedir. Diğer bir ifadeyle sosyal 

kalkınma; milli gelir dağılımının iyileştirilmesi ve yoksulluğunun en aza indirilmesi, 

toplumun yaşam kalitesini artıran altyapı ve sosyal yatırımların toplumun bütününü 

kapsayacak düzeyde sağlanması, bireyin gelir durumu artarken, birey ve toplum 

yaşamındaki manevi değerlerin gelişmesini ve kültürün yaygınlaşmasını ve yine 

birçok alanda bireyin söz sahibi olmasını hedeflemektedir (Sosyal Kalkınma Raporu, 

2010). Bu açıdan bakıldığında sosyal kalkınmanın önemli üç tabakasının olduğundan 

söz etmek mümkündür. Bunlar sırasıyla insan, toplum ve ekonomidir. Ancak bu üç 

tabaka sosyal kalkınmanın konusu olduğu kadar sosyal felsefenin de konusudur. 

Sosyal felsefe, toplumsal gerçekliğin ana hatlarını, kapsamlı ve kesin bir çizgide 

görmeye yönelik çabadır (Frank, 1929: 19). Sosyal felsefe, toplumsal eylemlerimizin 

ve toplumsal olayların sonuçları üzerinden geliştirilen bir etkinliktir. Sosyal felsefe, 

toplumsal değişmenin yarattığı sarsıntı, çalkantı ve çatlakların, kısaca, toplumsal 

krizlerin eleştirel bir biçimde değerlendirilmesidir. Sosyal felsefe, insan eylemlerini 

ve genel toplumsal değişmeyi ‘anlama’ ve ‘anlamlandırma’ çabasıdır. (Çelebi, 

2001:24) . Kısaca yapılmış bu tanımlardan da anlaşıldığı üzere sosyal felsefe; felsefi 

bilginin bir bölümü veya felsefe alanında bireyin toplumdaki varoluş biçimini felsefi 

açıdan sorgulayan etkinliktir. 

2. SOSYAL FELSEFE 

Sosyal felsefe ile sosyal kalkınmanın tarihsel gelişimini incelediğimizde kökünün 

antik çağlara kadar uzandığını ve orantılı bir biçimde geliştiğini görmemiz mümkün. 

Örneğin toplumların medeni gelişimine baktığımızda, bu süreç sosyal kalkınmaya 

uygun olan koşulları sağlayan coğrafi yerleşimlere orantılı biçimde geliştiği gibi, 

toplumların sosyal kalkınmışlığını temin edecek temel felsefi düşünceler, bir başka 

ifade ile toplum veya sosyal felsefe de bu coğrafik koşulların sağladığı imkânlar 

dâhilinde gelişmiştir. Hint ve Çin medeniyetlerini gelişmesini sağlayan coğrafi 

koşullar ‘Haon-ho ve Yantze-tzyan’ ve ‘İnda ve Ganga’ nehir kıyıları, Asur ve Babil 

medeniyetlerinin gelişmesini sağlayan ‘Dicle ve Fırat’ nehirleri olmuştur. Mısır 

medeniyetinin gelişmesinde ise ‘Nil’ nehri etkili olmuştur. Akdeniz kıyıları ise Afrika 

ve Avrupa medeniyetlerini, Kızıl deniz boğazı ise Basra ve Bağdat medeniyetlerinin 

gelişmesine imkân sağlamıştır (Mechnikov, 2008: 122). Aynı şekilde bu 

medeniyetlerin gelişmesindeki dini (mitoloji) inanç ve felsefi düşünce temeli insan 

yaşamının anlamı üzerine kendisini inşa ederek gelişmiştir. Bunu kavramak için, 

Brahmanlar, Upanişatlar, Taoizm ve Konfüçyüs, Antik Yunan, Hristiyan, İslam 

öğretilerindeki insan tasavvuruna bakmak yeterli. Sokrates, Platon, Aristoteles’ten 

Kant’a ve günümüz birçok filozoflarına kadar insan tanımı nerdeyse hiç 

576



değişmemiştir; insan duyan, düşünen ve yapan (icat eden) bir varlıktır. Sosyal 

felsefenin özelliklerini belirlemede, felsefenin ana çekirdeğini oluşturan, ontoloji, 

epistemoloji ve metodolojinin çok önemli bir yeri vardır. Örneğin Kant “Ahlak 

Metafiziğinin Temellendirilmesi” adlı çalışmasının önsözünde Antik Yunanda, 

özellikle Zenon ve Epiküros’un yaptığı tanımlarda felsefeyi mantık, fizik ve etik 

olarak üçe ayırdıklarını dile getirirken bunun konu bakımından felsefenin yapısına 

uygun olduğunu belirtmektedir. Mantık doğru düşünmenin kurallarını biçimlendirir. 

Fizik ise doğa yasalarını anlamak içindir. Akla, özgürlüğe ilişkin yasaları inceleyen 

bilime de ahlak denir. Fizik ve ahlak kendi rasyonel tarafıyla felsefi bilimdir (Kant, 

2013: 2). Bundan dolayı Kant onları doğanın ve ahlakın metafiziği olarak adlandırır. 

Bu bakımdan sosyal felsefe bir açıdan ahlak metafiziğinin geliştirilmiş şekli olup, 

mantığın özgürlük alanına uygulanmasıdır. Bu bağlamda epistemoloji genel olanı 

bilgiyi araştırma sürecinde elde eder. Ahlak, iyi ve kötü olanın, estetik ise güzel ve 

çirkin olanın kategorilerini araştırmakla varoluşun temel sınırlarını ortaya koyar. Bu 

bağlamda sosyal felsefenin ortaya çıkışı toplumun hem içkin hem de aşkın bağlarıyla 

ilgilidir. 

Sosyal felsefe genel olana toplumu araştırarak ulaşır. Hatta birey için gizemli olan bu 

yolla açığa çıkar. Toplumun felsefi anlamı buradan gelmektedir. Çünkü toplum 

sayesinde insan, insan olmaktadır. Birey bunun bilgisine ve anlamına toplum 

sayesinde varmaktadır. 

Dedyulina’ya göre sosyal felsefenin bilimin ayrı bir dalı olarak ortaya çıkışı XIX. 

yüzyılın ortalarındadır. Bu dönemde düşünürler sadece düşünceye dayalı ‘spekülatif’ 

öğretiden uzaklaşarak, insana aktif rol vermişlerdir. Yarım yüzyıl geçmesine rağmen 

felsefe literatüründe sosyal felsefenin çizgisi ve nesnesi hakkında tam bir birlik yok. 

Bazı düşünürler sosyal felsefeyi sadece sosyolojinin bir bölümü olarak görmektedir. 

Oysa sosyal felsefe sosyoloji daha bir bilim dalı olarak ortaya çıkmadan önce de 

mevcut idi. 

Her şeyden önce sosyal felsefe etkinliğe yöneldiği için, etik, mantık gibi pratik 

felsefenin, dallarından biridir. Bu açıdan bakıldığında sosyal felsefenin sosyoloji ile 

ilişkisinde normatif ve antitektik olmak üzere iki özellik bakımından ayırır. Bu iki 

özellik sosyal felsefenin sosyal kalkınma açısından da önemlidir. a) Sosyal unsur 

kendisinde motifler, dürtüler, değerler ve normlar barındırır. Bunları insanlara sahip 

olmanın yanında onları harekete geçirir. Sosyal refleksi ilk sırada toplumu, yönleri ve 

değişimleriyle birlikte açıklar. İkinci olarak, bu sosyal unsurlar kendisini netleştirerek, 

motifler, dürtüler, değerler, beklentiler ve normlar sayesinde toplumu sosyal 

bakımdan kalkınmasını sağlar (Dedyulina, vd, 2006: 12). Sosyal felsefe sadece 

normları duyurmaya çalışmamakta, aynı zamanda bu normları anlamaya 

yönelmektedir. Husserl bu konuda görüşünü anlam konusunda getirdiği en önemli 

‘yönelimsellik’ kavramıyla dile getirdi. Öznenin yöneldiği nesne veya tecrübenin 

ilişkili olduğu nesneyi dikkate almadan, yalın bir zihinsel edim olarak anlamadan söz 

edemeyiz. Anlama, özne ve nesne arasındaki bu ilişkinin kendisi olarak 

düşünülmelidir; ilişki içinde olan öğelerden biri veya ötekine göre tek yanlı olarak 

anlamadan söz edilemez. Husserl’e göre, Dilthey’da da olduğu gibi, bilginin oluşum 

sürecini kavramak için onun tarihsel bağlamına veya öznenin psikolojik bağlamına 

başvurmak gerekli değildir. Husserl’e göre anlama psikolojik bir süreç içinde değil; 

577



aksine, zihin ile nesne arasındaki karşılıklı ilişkide ortaya çıkar (Bilen, 2007: 116). b) 

Antitektik özellik bakımından sosyal felsefe, bir tezin sadece formüle ve gelişmesini 

değil, aynı zamanda antitezin de durumu tahmin eder. Nitekim antitez teze göre daha 

dikkat çekicidir. Bundan dolayıdır ki sosyal felsefe soruları ortaya koyar, fakat onları 

kesin olarak çözemez. Bu da sosyal felsefenin olumlu sosyolojiden ayıran özelliktir. 

1988 yılında New-York’ta sosyal felsefe ile ilgili iki kitap yayınlandı. C. L. Frank’ın 

“Duhovnıye Osnovı Obshestva. Sosyal Felsefeye Girirş” rusça, diğeri G. Grehem’ın 

“Contemprorary Social Philosophy” İngilizce olarak yayınlandı. Frank, sosyal felsefe 

problemini insanın varoluş temelleri ilişkileri çerçevesinde dini-felsefi olarak 

görmektedir. Grehem ise sosyal felsefenin belirgin farkının toplumun ötenazi, kürtaja 

izin verilmesi veya yasaklanması, az gelirli ailelere yardım gibi sosyal problemlere 

dikkatini yönlendirmesinde ortaya çıktığını ifade etmektedir (Dedyulina, vd, 2006: 

15). Sosyal felsefe açısından ele aldığımızda, sosyal kalkınmışlığı, toplumsal 

değişime, sosyal dinamikliğe bağlayan düşünürler olmuştur. Compte, Danilevsky, 

Sorokin, Toynbee, Nikolay Berdyaev ve Albert Schweitzer bu düşünürlerden bir 

kaçıdır. 

3. SOSYAL KALKINMA 

Sosyal kalkınma, ekonomik büyümenin yanında hem insani hem de toplumsal 

değerlerin gelişimi ve değişim dinamiklerini içermektedir. Sosyal kalkınmada ‘sosyal 

dinamik’ kavramı toplumların değişim süreçlerine göre çeşitli yorumlara tabi 

olmuştur. Bu kavrama ilk olarak bilimsel anlam yükleyen kişi A. Comte olmuştur. 

Comte’un sosyal dinamik kavramına yüklediği anlam toplumsal gelişmedeki süreçler 

ve istisnai sıçrama ve durgunluklardır. Comte toplumu bir organizma gibi 

görmektedir. Ona göre toplumun analizinde de deneysel bilimlerin pozitif metotları 

kullanılmalıdır. Toplumsal değişme ise tüm bir organizma olarak düşünülen toplumda 

birbiri peşi sıra gelen üç aşamada gerçekleşen bir evrimdir. Comte bu üç aşama 

arasında tam bir neden-sonuç ilişkisi bulunduğunu savunur. Bunlar, teolojik, 

metafizik ve pozitif aşamalardır. Teolojik aşamada toplum doğaüstüne önem verir. 

Toplumun yapısı insanların zihinlerinin yarattığı esaslar üzerine kurulmuştur. 

Gerçekler hiçbir şekilde deney veya duyu organlarıyla tahkik edilemezler. Teolojik 

aşamayı metafizik aşama izler. Comte’a göre bu aşamada gerçeklerin aranması ve 

tartışılması yer almaktadır. Kölelik ortadan kalkmamış ve endüstri de tam anlamıyla 

yerleşmemiştir. Geçiş aşaması olarak bilinen bu aşama gerçeğin aranmasıyla ve 

mücadelelerle belirlenir. Pozitif aşamayı ise bilim ve endüstri belirler. Gerçekler artık 

duyu organlarıyla algılanan gerçeklerdir. Elde edilen gerçeklere artık gözlem yoluyla 

erişilebilmektedir. Böylece Comte bütün toplumların, bilginin birikmesi sonucu 

olarak, aynı aşamalardan geçip, sonunda bilimsel düşünce şekli ile belirlenen pozitif 

aşamaya erişeceğini ve bu aşamanın son aşama olduğunu savunur (Kongar, 1971: 64). 

Sosyal felsefe açısından Batı sosyolojinde toplumsal kalkınmayı çalışmalarıyla ortaya 

koyan isim P. Sorokin olmuştur. Onun için Sorokin’in sosyolojik kuramında 

‘toplumsal değişim’ önemli yer tutmaktadır. Şöyle ki, Sorokin toplumsal değişmeyi 

insan bedeninin geçirdiği değişim sürecine benzetir. Tıpkı bu değişim süreçlerinde 

olduğu gibi ‘toplumsal yapı’ veya sosyal dinamik, kendi dikkatini, bütün sosyal 

grupların yaşam süreçlerindeki sosyal değişime vermelidir (Krapivenskiy, 1996: 266). 

578



Sorokin’nin düşüncesinde toplumsal yapıyı belirleyen kültür yapısıdır. Çünkü kültür 

dış gerçekleri tanımadaki en önemli unsurdur. Bu kültür yapısı ‘sensate’, ‘ideational’ 

ve ‘idealistik’ olmak üzere üç tanedir. İlk yapıda toplum kültürünün temeli duyu 

organlarıyla algılandığı ve bunun dışında başka hiçbir gerçek olmadığıdır. İdeational 

kültür yapısında gerçek, duyum ve madde dışı bir gerçektir. Buna imanın hakikati da 

denebilir. İdealistik kültürde yukarıdaki her iki kültür yapısının akıl yoluyla yapılmış 

sentezini oluşturur (Kongar, 1971: 73). Sorokin’nin sosyal felsefe anlayışı 

bakımından toplumsal değişimi belirleyen üst yapının sağlıklı oluşması için de bu üç 

kültür yapısının bir biri ile diyalektik ilişkide olması gereklidir. Çünkü toplumların 

başına bir bunalım geldiğinde, toplumsal değişim açısından bu kültürel yapıların her 

birinin gerçekleri önemli rol oynar. Sosyal dinamiğin sıçrama yapabilmesi için bu 

kültürel gerçeklerin diyalektik süreçle, toplumsal-kültürel gerçekliğin bütünleyici 

olarak anlaşılması ile birlikte daha da sistemli olarak uygulamaya geçerse, o zaman 

ulaştığı verimli sonuçlar büyük ölçüde artacaktır. Sorokin’e göre bu, toplumların 

sosyal kalkınmışlığı açısından son derece önemlidir. Şöyle ki; 

“insanlık tarihinin şimdiki bunalımlı noktası, insan ve insanın toplumsal-kültürel 

evreni üstüne bu daha derin ve daha yeterli bütünleyici bilgiyi kesinlikle 

gerektirmektedir, yalnızca bu son derece “esrarengiz” olguların daha yeterli bir 

biçimde kavranması için değil, aynı zamanda özellikle insanlığın ölümcül bir tehlike 

durumunda olan bunalımın önüne geçilmesi ve insanlığın yeni bir yaratıcı ve uyumlu 

tarih çağına girmesinin yolunun açılması için.” (Sorokin, 2008: 366). 

Sorokin, eğer toplum değişimi, söz konusu kültürel gerçekleri dikkate almaz ve 

kültürel üst yapıyı oluşturan, siyasi, ahlaki, estetik ve bilgisel değerler alanındaki 

yaratıcılığı tüketir ise, o zaman bu yapı gerçek sosyal dinamikliğini yitirir. 

Egemenliğini yaratıcı faziletiyle sürdürecek yerde, hareketsizlik, zorlama, sahtekârlık 

ve sahte değerle bunu sağlama yoluna saptığı zaman, verimsiz, çoğu zaman zehirli 

hale gelir ve gerek üyelerine gerekse bütün insanlığa bir yarar sağlamaz duruma 

düştüğü için çöker (Kongar, 1971: 73; Sorokin, 1964: 79). 

Çalışmalarıyla sosyal felsefe alanında, sosyal kalkınma konusunda önemli görüşleri 

ifade eden diğer bir düşünür, Nikolay Danilevsky olmuştur. O “Rossiya i Evropa 

(1895)” adlı çalışmasında, sosyal gelişmişliğe insanlık tek yönlü bir seyirle değil, çok 

çeşitli ilerlemelerle ulaştığını ifade etmektedir. Ona göre her bir uygarlığın, insanlığa 

sahip olduğu bir alanda katkısı olmuştur. Danilevsky bu çalışmasında hiçbir 

medeniyetin başka bir medeniyete karşı bütün alanlarda bir üstünlüğe sahip 

olmadığını belirtmektedir. Danilevsky’nin bu çalışmasında en dikkat çeken husus Rus 

Slav medeniyetinin, toplumuna ve de insanlığa, sosyal kalınma açısında katkısı, bilim, 

teknoloji, ekonomi ve dini alanlarda olacağı konusudur. Bunların en tepesinde de 

adaletli yönetim ve sosyal-ekonomik düzenin olacağını ifade etmektedir (Danilevsky, 

1895: 7, 65, 79, 111, 150-151, 144, 141-142, 198-199, 520, 154). Dolaysıyla 

Danilevsky’e göre bir toplumu veya insanlığı sosyal gelişmişlik düzeyine tek açıdan 

değil, kültür, tarih, coğrafya ve buna bağlı olarak bilim, sanat ve sanayi (üretim) 

bakımından ele alıp incelemek önemli meselelerden biridir. 

Toynbee’nin görüşlerine baktığımızda ise, “sosyal kalkınmada sosyal dinamikliğe 

cevap veremeyen toplum yok olmaya mahkûmdur” düşüncesiyle karşılaşıyoruz. 

579



Önemli olan sosyal dinamikliğin getirdiği bazı sosyal değişimleri hem yönetici hem 

de yönetilen kesimlerin bilinçli bir şekilde kabullenmeleri ve ilişkilerini problemleri 

çözüme kavuşturacak düzeye yükseltmelidirler. Toynbee’e göre zaten birçok 

uygarlıkların sosyal değişime meydan okuyabilmeleri, o uygarlıktaki her iki kesimin 

değişim karşısında sergiledikleri duruşları ile mümkün olmuştur. Bu tür değişimlere 

karşı meydan okuyamayan uygarlıklar tarihte yok olmuşlardır (Toynbee, 1956: 128). 

Toynbee bu yok oluşu toplumlardaki yapısal esnekliklerinin yitirilmesine 

bağlamaktadır. 

Sosyal kalkınma açısından Berdyayev’in düşüncelerini incelediğimizde, Berdyayev’e 

göre kalkınma ve gelişmişlik kavramı hareketlilik kavramıyla doğrudan ilişkilidir. 

Dünya’nın, toplumların ve insanın, insanlığın yaşamı her şeyden önce bir harekettir. 

Bu hareket zamanda ve mekânda gerçekleşen gerçek bir hareket olup değişimi bildirir. 

Yunan kültüründen günümüze kadar bu gelişmişlik veya değişme çeşitli 

bağlamlarıyla kendisini ortaya koymuştur. Herakleytos’ta bu “değişme” kavramı 

üzerinden, Parmanides ve Platonda bu değişme, “statik ontolojizm” ile Aristoteles’te 

ise “potansiyel durumdan fiili duruma geçiş” kavramları üzerinden ele alınabilir. XIX. 

Yüzyıl düşünürleri Shelling ve Hegel’de gelişmişlik kavramı büyük ölçüde ruhsal 

gelişmeyi ifade etmektedir. Berdyayev “Egzistancialnaya Diyalektika Bojestvennogo 

i Chelovecheskogo” adlı çalışmasının üçüncü bölümünde Hegel’in özgürlük 

konusundaki görüşünü benimsemekle beraber, özgürlüğün bir kalkınmanın sebebi 

değil bir sonucu olduğu kanaatini dile getirmektedir. Yaratılmış dünya imkânlar 

dünyasının kendisidir ve bu dünya daha bitmemiş ve statik bir dünya değildir. Bu 

dünyada imkânlar devam eden süreçle birlikte açığa çıkabilir ve bu insan üzerinden 

olmalıdır. Dünyanın yaratılma süreci sadece insandan Tanrı’ya giden bir süreç 

değildir. Tanrı insandan yaratıcı icatlar talep etmekte, insandan özgürce yapılmış işleri 

beklemektedir (Berdyayev, 1952: 70,71). Ayrıca Berdyayev toplumsal ve bireysel 

bilince önem vermiştir. Çünkü Berdyayev’e göre bireysel bilinç toplumsal varoluşun 

yansıması olduğu gibi, toplumsal kalkınma da bireyin yansımasıdır. Birey toplumda 

yaşadığı halde toplumdan bağımsız, özgür olamaz. Bireyin bilinci toplumsal karakter 

taşır. Bir diğer ifadeyle bireyin gelişmişliği, içeriği ve gerekliliği aynı şekilde bu 

sosyal şartlarla belirlendiğini ifade eder. Berdyayev bu konuda Marks’ın görüşlerini 

eleştirir. Berdyayev’e göre kapitalizm sadece dünya tasavvuru ve evrensel gelişmişlik 

olarak ekonomizmi geliştirmedi. Aynı zamanda ekonomizm tarafından hüsrana da 

uğramıştır. Çünkü ekonomizm ekonomik kalkınma ve insanın ev emeği olarak, 

insan/insanlık yaşamı için bir gelişmişliğin şartı olamaz. Marks aslında bu konuda 

suçlu değil, Marks da sonuçta bunu XIX yüzyılın kapitalist, burjuva toplumunda hazır 

buldu ve buna evrensel değer vermekle hata etti. Oysa ortaya çıkan bütün bu 

problemlerin temelini ruhsal temelde, Hristiyanlığın krizinde ve dini bilinçte aramak 

gerekir. Sadece bu arayışta ulaşılan maneviyat bizi sosyal bakımdan kalkındırabilir. 

Bu güç henüz bir özel ve belirleyici bir güç haline gelmemiştir (Berdyayev, 1934: 

344,346,351). 

4. SOSYAL FELSEFENİN SOSYAL KALKINMADAKİ ROLÜ 

Sosyal felsefe her zaman insanın, toplumların ve bireylerin ortak yaşamını yine insana 

ve insanın yaşamakta olduğu topluma açıklamaya çaba gösterdiği gibi doğal bir 

580



biçimde bu yaşamın doğal bir süreç olduğunun sınırlarını çizmeye çalışır. Sosyal 

felsefenin sosyal kalkınmadaki rolünü görebilmek için, sosyal felsefenin toplumda 

nasıl bir rol oynadığına bakmak gerekir. Dedyulina, Papchenko ve İvliev’in ifade 

ettiği gibi bunun için en uygun metot, felsefenin fonksiyonlarına göz atmaktır ki bu 

fonksiyonlar aynı zamanda sosyal felsefe için de genel geçerli işlevlerindendir. 

Özellikle de 11 fonksiyon içerisinde şu dokuz tanesinin önemli olduğu kanaatindeyim. 

1. Dünya görüşü fonksiyonu. 

Dünya görüşü-insanın dünyadaki yerini, anlamını ve kendisini çevreleyen hakikatlere 

bakış açısı sistemini oluşturur. İnsan karmaşık ruhsal yapıya sahip bir yaratık olduğu 

için, kendisinde güven, idealler, amaçlar, davranış motifleri, ilgiler, değerler, bilinç 

prensipleri, ahlaki normlar, estetik duruşlar vb. taşır. Bütün bu elementler sadece 

bireyin dünya görüşünü belirleyen elementler değil, bunlar aynı zamanda sosyal 

toplum, milletler ve sınıfların yaşam pozisyonlarını da belirler. 

2. Ontolojik fonksiyon-felsefe bütün ilimlerin vardığı noktayı dünyayı 

açıklamak için geniş bir biçimde ele alır. Ontolojik fonksiyon dünyanın felsefi 

tablosunu oluşturmaya yönelik bir çabadır. Felsefe dünyanın felsefi tablosunu 

oluşturarak dünyanın vardığı noktayı özetler. 

3. Sosyal felsefe ve felsefenin sosyokültürel fonksiyonu. Sosyal felsefe, toplumu 

bir bütün organizma olarak ele alır. Toplumu bütün bağları; ekonomik, politik, sosyal 

yapı, kültür vb. ile ilişkilerini objektif ve sübjektif faktörlerin etkisiyle toplumundaki 

değişim dinamiklerini inceler. İşte buradan felsefenin sosyokültürel fonksiyonu 

ortaya çıkmaktadır. Sosyokültürel fonksiyon, bireye insanlık tarihinin akışı üzerinde 

düşünme fırsatı vermekle birlikte, insana toplumun çağdaş durumunu, kültürlerin ve 

bireylerin çok katmanlı karşılıklı ilişkilerini daha derinden anlamasına yardımcı olur. 

Toplumdaki yerini tanımaya ve çağdaş olaylar üzerinde analiz etmeyi öğrettiği gibi 

kendisini geliştirmesine de yardımcı olur. 

4. Felsefenin kültürel-geleneksel yetiştirme fonksiyonu. Felsefe bu yönüyle 

insana bir kültürel geleneğe sahip kişilik oluşturma imkânı verir. Bu kişilik, kendini 

eleştirebilen, eleştiren ve şüphe edebilen kişiliktir. Felsefe insana güçlü bir 

epistemolojik ve metodolojik temel sunmaktadır. İnsan bu temel sayesinde sosyal ve 

doğal dünyaya renkli bakışla bakabildiği gibi kendi iç dünyasına da nüfus etme imkânı 

bulur. 

5. Aksiyolojik fonksiyon. İnsan her şeyin ölçüsüdür. Yaptığı bütün eylemleri 

ahlaki bakımından “iyilik” ve “kötülük” kriterleri çerçevesinde değerlendirir. 

Aksiyolojik fonksiyon bilimsel teknolojik, sosyal, politik, ekonomik, kültürel, 

çevreyle ilgili ve her türlü uygulamalarda insani yaklaşımı sergiler. 

6. Epistemolojik fonksiyon. Öğrenmenin genel teorilerini ifade eder. Filozof 

felsefenin bu yönüne dayanarak özgün açılımlar yapabilir. Bu açılımlar yeni 

paradigmaları ortaya koyar. 

7. Metodolojik fonksiyon. Dünyanın gelişmesinde her türlü özel objeleri 

öğrenmede ve genel prensiplerin oluşmasında metodolojik fonksiyonun önemli yeri 

vardır. 

8. Felsefenin bütünleştirici fonksiyonu. Özgür düşünme kültürünün oluşmasını 

diyalektik yaklaşımın yardımı ile sağlar. Bu düşünme kültürü bütün bilimsel 

disiplinlerde kullanılabilir. Aynı zamanda bu fonksiyonu ile felsefe toplumsal 

yaşamdaki çeşitli katmanların uyum sağlayabilme kabiliyetlerini geliştirdiği gibi, 

581



sosyal kurum ve alanlarda, maddi, bilim, sanat, estetik, manevi ve kültürel 

bakımından uyum sağlayabilmesi için çaba gösterir. Bu fonksiyon aynı zamanda 

dünya medeniyetlerindeki yeni gelişmeleri öğrenmekle birlikte insanlığın sosyal 

kalkınmasına olumlu katkılar sunar. 

9. Öngörü fonksiyonu-doğal veya toplumsal gerçekliklerin gelişmesinde 

önemli hipotezler ‘eskizler’ ortaya koyar. Felsefe bu bağlamda ‘entelektüel keşif’ 

yapmaktadır. Bu keşifler sosyal kalkınmada insanlığın elit tabakaya yükselmesinde 

önemli yer tutar (Dedyulina, vd, 2006: 17,18). 

Genel çerçevede ele aldığımızda sosyal felsefenin sosyal kalkınmada önemi yukarıda 

saydığımız fonksiyonları sayesinde bir kez daha vurgulanmış olmaktadır. Çünkü 

sosyal felsefenin bu fonksiyonlar sayesinde bireye veya topluma kazandırdığı bu 

vizyon, bireye veya topluma çağdaş evrensel yaşam karşısında kendi ontolojisi ve 

epistemolojisi üzerinde sarsmadan durabilme imkanı sunar. Bu da, birey ve toplum 

için sosyal kalkınmışlığın bütün alanlarında, hem maddi (ekonomi) hem de manevi 

bakımından ilerlemesi için önemli bir etkendir. Özellikle de sosyal felsefenin, sosyal 

kalkınmaya katkısı bütün disiplinlerde söz konusu fonksiyonlarda değerlendirilebilir. 

İnsan veya toplum hayatında hiçbir şey biri birinden kopuk olarak değerlendirilemez. 

Hal böyle olunca sosyal kalkınmayı sadece ekonomik (maddi yönden) kalkınmışlık 

olarak anlamak da doğru değildir. Sosyal felsefenin fonksiyonları diyalektik bir 

biçimde nasıl biri ötekisiyle ilişkili ise, sosyal kalkınmada da birey veya toplumun 

gelişmişlik düzeyi, diğer bir ifadeyle, inancı ahlaki davranışıyla ilgili olduğu gibi, 

ahlakı davranışın ve inancın bu dünyada yaptığı bütün davranışlarında, ekonomik, 

politik, etik ve vs doğrudan ilişkisi vardır. Dolaysıyla, sosyal felsefenin sosyal 

kalkınmadaki en önemli rolü, insan, toplum ve ekonomi olmak üzere üç katmanda 

sistematik şekilde kendisini gösterirse amacına ulaşmış olur. Çünkü sosyal felsefe bu 

fonksiyonları sayesinde insana ben olmanın yanında, çağdaş sosyal felsefede önemli 

isimlerden Nancy’nin ifade ettiği gibi ‘biz’ olmayı da öğretir (Nancy, 2004: 63). 

“Birlikte” kavramı, kendisiyle baş başa olmayı değil, “biz” kavramının ifade ettiği 

anlamda, ben olanın diğerleri ile ortak varlığını bildirir. Bu durum sosyal felsefenin, 

sosyal kalkınmada bütünleştirici fonksiyonun önemini göstermektedir. Yine sosyal 

felsefede önemli isimler Manuel DeLanda, Jacques Ranciere, Bruno Latour gibi 

düşünürlerin çalışmaları sistematik yöntem arayışı açısından sosyal kalkınma için 

önemlidir. Bu düşünürlerin hepsi de sosyal kalkınmışlıkta toplumsal bilincin önemini 

vurgularken, aynı zamanda sosyal teorilerdeki belirsizlikleri de araştırmışlar ve bunun 

temelinde yatan kaynakları incelemişlerdir. Örneğin Latur, sosyal toplumdaki sosyal 

gerçekleri araştırırken şu düşünceyi paylaşmaktadır. Ona göre sosyal alanları ve 

sosyal bağları olmayan bir toplum yoktur. Hatta toplumun kendisinin bile, toplumsal 

gerçekleri ortaya konmaz ise bir anlam ifade etmiyor. Toplumun kendisi anlaşılmaya 

muhtaç olan yapıdır. Latur’un en önemli sözü, “bana laboratuvarı verin ben de 

dünyayı yerinden oynatayım”dır (Latur: 2002: 211-242). Latur için önemli olan, 

toplumsal olanın çerçevesinden çıkarak nesnenin varoluş sebebinin gerçeğini 

görebilmektir. Çünkü bu gerçeklerin mikro düzeyde bilinmesi her ne kadar zor olsa 

da, makro düzey için bu önemlidir. Toplumun büyük bir laboratuvara dönüşmesi, 

aslından metaforik anlamda toplumun problemli tartışılmış olmakla birlikte, mikro ve 

makro düzeyde toplum ve birey gerçeklikleri arasındaki ilişkiler açısından son derece 

önemli olduğu gibi, toplum ve bireyin bir durumdan başka bir duruma geçmesi ve 

582



sosyal kalkınmışlık yolunda problemlerin çözümü için önemlidir (T. H. Kerimova, 

vd, 2015: 75) 

DeLanda “A New Philosophy of Society: Assemblage Theory and Social 

Complexity” adlı eserinde, sosyal çeşitlilik üzerinde durur. Sosyal çeşitlilik 

konusunda Pierre Bourdieu’un siyasi, ekonomik ve kültürel bağlamlarını inceleyerek, 

söz konusu bağlamların toplumun gerçeklerindeki kesişmelerinde eşitsizliğe yol 

açtığını, hatta bunun devletin veya özel kurumların da yapılarında birinin diğerinin 

yerini alması suretiyle aynı eşitsizliğe sebebiyet verdiğini ve bunun da elitlerin 

durumunu korumaya katkı sağladığını ifade etmektedir. Bunun için DeLande hukuk 

devletinin oluşum sürecini analiz ederken Michel Foucault’un araştırmalarına 

başvurarak, sosyal çeşitliliğin aktif bir şekilde kayıt altına alınmasının toplumsal 

bağlılığın artmasındaki rolünden söz etmektedir (DeLande, 2006: 

68,72,81,94,102,118). Bu, şu açıdan önemlidir; sosyal çeşitliliğin kayıt altına 

alınmasıyla toplumsal bağların birbiri ile olan bağları artar ve bu devlet kontrolünü 

güçlendirir. Bu sosyal çeşitliliğin kayıt altına alınması kurumsallaşmayı beraberinde 

getirir, bu da toplumsal bilincin güçlenmesi ve sosyal kalkınma açısından son derece 

önemlidir. Çünkü sosyal çeşitliliğin kurumsallaşması, yaşam şartlarında karşılıklı 

ilişkilerin güçlenmesi açısından, birlikte hareket etme olanaklarını oluşturur. Bu 

olanaklar kendisini bütün alanlarda kendisini gösterebilir. Bir başka ifadeyle toplum 

sosyal çeşitliliği ne kadar erken mikro ve makro düzeyde kavrar ve bu çeşitliliği kendi 

bilincinde bir ayrıştırma, yok etme, vb. aracı değil de, bir zenginlik aracı olarak 

görürse anlam kazandığı gibi, gerçek anlamda çeşitliliği kabullenmiş modern üst 

toplum, sosyal anlamda kalkınmış toplum olabilir. 

5. SONUÇ 

Netice olarak kısaca özetler isek, sosyal felsefenin sosyal kalkınmadaki rolü, bireye 

veya topluma sadece bir geniş görüşlülük kazandırmak değil, sosyal felsefe, 

metodolojik fonksiyonu sayesinde aynı zamanda bireye, topluma, devletin ve özel 

kurumların tüm disiplinlerine, problemin kaynaklarını tanıtmak ve daha yakından 

problemin çözülme sürecinde genel prensiplerin oluşmasında sistematik rol alır. 

Sosyal felsefe bu anlamda bireye ve topluma çok önemli birikim sunmakta, bu birikim 

bilgi birikimidir. Bourdieu “siyasetin sosyolojisi” adlı çalışmasında bu durumu şöyle 

açıklıyor. “Gündelik yaşam bilgisi, ileri hareket etmek için alettir. Bilginin sosyal 

birikimi bireye kendi konumunu ve sınırlarını belirtmekle birlikte, gündelik 

problemlerin çözümünde de gerekli reçeteleri sunar. Toplum, sosyal durum, vd bağlar 

hakkında bir bilgi, her toplumda doğru hareket etme stratejilerini tespit etmeyi 

öğrettiği gibi, bu bilgi insana sosyal kişilik kazanma imkânı verir. Bu kişilik toplumda 

kendi kişiliğinin bilincine varan “ben” olma bilincidir. Sosyal felsefe insanın sadece 

toplumsal ve dışsal yanını araştırmaz, sosyal felsefe insan yaşamının en derin kişisel 

dünyasına girer ve insana kendi benzersizliğinin bilincine varması için katkı sağlar. 

Nancy’nin ifade ettiği “biz” olma bilinci buradan gelir. Kişi biz olana, kendisi ile 

kendi içindeki kişisel beni ile birleşerek ulaşabilir. Aristoteles’in ifade ettiği anlamda 

kişi kendisi için istediğini başkası için istemedikçe doğru olanı yapmış olamaz. 

Sosyal felsefenin toplumumuzda şimdilik rolü, yaşamımızın bütün alanlarına etki 

eden, çok çeşitliliklerle birlikte var olmayı sürdüren, evrenselliğini tamamlamamış 

583



modern dünyada, kendi birliğini çok çeşitlilikte bulmaya yardımcı olabilir. Çünkü çok 

çeşitlilikte birlik olabilme özelliği sadece insana verilmiştir. Daha doğrusu, insan ile 

birlikte olmada; insan tek başına iken bile, bu bilgi sayesinde, bir başka insanla 

hareket etmeyi düşünmektedir. Sosyal felsefenin sosyal kalkınmışlığa katkısı, en 

temelde birey üzerinde gerçekleşirse diğer disiplinlerde de gerçekleşme hareketi 

hızlanır. Çünkü Sosyal felsefenin bireye kazandırmış olduğu bilgi, bireye, bir ben 

olma bilinci vermesiyle birlikte, toplumda ve diğer alanlarda var olmasını sağlar. 

Akla şöyle bir soru gelebilir; acaba kültürler ve medeniyetler arası etkileşimin çok 

olduğu günümüz dünyasında toplumumuzun, arzu edilen kalkınmaya yakın bir 

zamanda kavuşması ne kadar imkân dâhilindedir? Salih’in ifade ettiği gibi Batı 

Avrupa, Rusya ve Japonya’nın kalkınmalarında ahlak ve davranışlarının oynadığı 

rolün etkisi açıkça görülmektedir (Salih,2013: 2). Yukarıda ifade ettiğim gibi, 

Berdyayev sosyal kalkınmışlığı sadece iktisadi anlamda ele almıyor. O sosyal 

kalkınmışlığı bir bütün olarak ele alır ve hatta en temelinde Ortodoks inancın bireye 

vermiş olduğu ahlaki yapıda görür. Bu anlamda toplumumuzun yeniden kalkınma 

hamlesi, tıpkı Rönesans ile Batı medeniyeti nasıl yeniden kalkınma hamlesinde kültür 

köklerini, kaynağa dönüş fikriyle Roma-Yunan kültür ve medeniyetlerine 

dayandırarak gerçekleştirdiyse, sahip olduğumuz İslam değerleri ve prensipleri 

üzerine var olan yaşam felsefemizi yeniden kendi ruhunda canlandırmakla, kendi 

sistemimizi bütün disiplinlerde yeniden oluşturabiliriz. Nitekim bütün İslam 

ülkelerinin tek ihtiyacı bu, kendi İslami değerleri ve prensipleri üzerine insan, toplum, 

ekonomi ve devletin bütün disiplinlerinde gerekli sistemleri inşa etmektir. Türkiye 

buna örnek olabilecek potansiyeldedir. Yüzyılı aşkın bir süredir din ekonomiden 

bağımsız, ilişkisi yokmuş gibi algılandı ve aslında din, yaşamımızın birçok alanından 

soyutlandı. Bu problem toplumumuzun sosyal kalkınmışlık düzeyini hiçbir zaman 

ileri götürmedi, aksine toplumun yaşamındaki bütün disiplinlerinde negatif etki 

yarattı. Bütün bunlara rağmen toplumumuzda birçok geleneklerin yaşamasıyla 

birlikte büyük İslam ruhu varlığını bir kez daha gösterdi. Çünkü İslam adalet dinidir 

ve devletin kutsal bir değer olduğu bilincini kendisinde barındırır. 15 Temmuz 

olayları halkımızdaki bu ruhu güçlü bir şekilde ortaya koydu. Halkımızda yaşayan o 

çok çeşitlilik tek bir birlik ruhunda hareket etme bilincinin önemini örnek bir şekilde 

gösterdi. Önemli olan şimdi birliktelik ruhunu korumakla birlikte bu çok çeşitliliği 

kurumsallaştırmak gerekir. Çünkü kurumsal olan her yapı bütün disiplinlerde diğer 

bütün yapılarla ortak hareket etme imkânı bulur. Tarihimizde bunun yaşanmış 

örnekleri mevcuttur. Bunların da araştırılması ve metodolojik bakımından yeniden 

değerlendirilmesi gereklidir. Bu kaynaklar Selçuklu, Babür ve Osmanlı 

medeniyetlerimizdir. Bu bağlamda bizim şiddetle sosyal felsefemizi güçlendirmemize 

ihtiyaç vardır. Sosyal bağları sosyal felsefe ile yoğrulmamış toplumlar sosyal 

kalkınmış toplumlar olamaz. 

KAYNAKÇA 

Aykut, Çelebi, (2001). “Risk ve Olumsallık: Sosyal Teori-Sosyal Felsefe İlişkisini 

Anlamaya Yönelik İki Anahtar Kavram”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 

56-1, ss.24-52 

584



Arnold, Toynbee. (1956). A Study of History, Oxford University & New York 

University Press, 

Berdyayev. N. A. (1952). Egzistancialnaya Diyalektika Bojestvennogo i 

Chelovecheskogo/ Бердяев Н.А. Экзистенциальная диалектика 

божественного и человеческого, YMC Press Paris. 

Berdyayev N. A. (1934). Sudba Cheloveka v Sovremennom Mire, K Ponimaniyu 

Nashey Epohi,/Судьба Человека В Современном Мире К пониманию 

нашей эпохи, YMCA Press Paris. 

Dedyulin,. M.A. (2006). İvliyev. V. A, Papchenko. E.V, Socialnaya Filosofiya, 

Tagangor; İzdatelstvo TRTU. 

Danilevsky, N. Y.(1895). Rossiya i Evropa, Vzglyad na Kulturnaya i Politicheskaya 

Otnosheniya Slavyanskogo Mira k Germana-Romanskomu, Tipografya Brat 

Pantoleevıh. Vereyskaya, San-Petersburg,/Данилевский Н.Я. Россия и 

Европа. С-Петербург Типографя Брат Пантелеевых, Верейская. 

DeLande, M. (2006). A New Philosophy of Society: Assemblage Theory and Social 

Complexity. N. Y; Continuum. 

Ekonomik ve Sosyal Kalkınma Hareketi Sosyal Kalkınma Raporu, Ekonomik 

Gelişme Sosyal Kalkınma İle Desteklenmeli, s. 13. n www. kalkinma.org.tr 

18.01.2010 

Emre, Kongar (1971). “Toplumsal Değişme”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 1, 

63-90. 

Frank, Semyon, Lyudvigovich. (1930). Duhovnıye Osnovı Obshestva, Vvedeniye v 

Socialnuyu Filosofiyu, YMC Press Paris. 

Kant. I. (2013). Ahlak Metafiziğinin Temelledirilmesi, (çev. İ. Kuçuradi, Türkiye 

Felsefe Kurumu, Ankara. 

Kerimova, T, H. (2015). Sovremennaya Socialna Filosofiya, İzdatelstvo Uralskogo 

Universiteta, Ural. 

Krapivenskiy, C,E. (1996). Socialnaya Filosofya, OCR, Volgograd Komitet Po 

Pechati, Ufa. 

Latur, B. (2002). “Dayte Mne Labaratoriyu, i Ya Perevernu Mir”, Logos. № 5- 6 (35) 

ss. 211-242. 

Mechnikov, L, I.(2008). “Civilization and great historical rivers (the geographical 

theory of progress and social development)”, Journal Klassicheskoye 

Naslediye № 2(7) pp. 122-124. /M. 1924. C. 133-134; 136; 139-143. 

Nancy, J. L. (2004). Bıtıye Edinichnoye Mnojestva, Minsk: Logvinov, 

2004/Нанси.Ж.Л., Бытие Единичное Множественное, Минск, Логвинов. 

Osman, Bilen. (2007). Çağdaş Yorumbilim Kuramları, Şüle Yayınları, İstanbul. 

Sorokin, A,P. (2008). Bir Bunalım Çağında Toplum Felsefeleri, (çev. Mete Tunçay), 

Salyangoz Yayınları, İstanbul. 

Sorokin, A, P. (1964). Arnold J. Toynbee, Sorokin ve Toynbee, Sosyal Değişim 

Üzerine Denemeler, (çev. Erdoğan Güçbilmez) SBF Yayınları, No. 177-159. 

Sevinç Matbaası, Ankara. 

Salih, C. (2013). Kalkınma felsefesi, http://islamekonomisi.org/kalkinma-felsefesi 

23/08/2016/ 12:38 

585

Öz 



Bölgesel Kalkınmada Üniversitelerin Önemi: Doğu 

Anadolu Bölgesi’ndeki Üniversiteler Örneği 

Ali Yılmaz GÜNDÜZ 1 

Bölgesel kalkınmada insan sermayesi önemlidir. Azgelişmiş bölgelerde nüfus artış 

hızı yüksek, iş imkânı yetersiz olduğu için bölge dışına göçler fazladır. Bölgede geri 

kalan nüfusun niteliksiz olması bölge kalkınmasını olumsuz yönde etkilemektedir. 

Üniversiteler bu sorunu çözmede devreye girer. Eğitim yoluyla insan faktörünün 

verimliliğini arttırır. Üniversiteler bir taraftan iş imkânı sağlarken diğer taraftan da 

eğitim yoluyla ülke geleceğine yön veren en önemli maddi ve manevi yatırımlardır. 

Üniversitelerin en önemli fonksiyonu bilim, eğitim-öğretim ve girişimciliktir. Bu 

açıdan teknolojik gelişmede ve ekonomik kalkınmada toplumların itici gücüdür. Bu 

çalışmada kalkınmada üniversitelerin önemi ve Doğu Anadolu’daki üniversitelerin 

bölgedeki rolleri incelenmeye çalışılacaktır. 

Anahtar Kelimeler: Kalkınma, Eğitim, Üniversite 

Importance of Universities at Regional Development: 

Example of Universities at Eastern Anatolian Region 

Abstract 

Human fund is important at regional development since population increase rate is 

high and job opportunities are inaadequate in under developed regions immigration to 

outside regions is much. The being unqualified of the remaining population affects 

negatively the regional development. Universities become a part of the effect to solve 

this problem. They increase the efficiency of human factor. On the one hand 

universities contribute to education and the other hand they are investments that give 

direction to the future of country. The most important functions of universities are 

science, education, training and enterpreneurship. From this point of view, 

unıversities are driving force of societies at technology, advancement and economical 

development. In this study, importance of universities at economic development and 

roles of universities of Eastren Anatolian Region in the field are tried to be examined. 

Key words: Development, Education, University 

1. GİRİŞ 

İnsan faktörünün kalkınmadaki önemi oldukça büyüktür. Azgelişmiş bölgelerde nüfus 

artış hızının yüksek ve eğitimsiz olması ekonomik kalkınmayı olumsuz yönde 

etkilemektedir. İnsanın verimliliğini önemli ölçüde etkileyen eğitim ve eğitim 

kurumları kalkınmanın da baş aktörüdür. Özellikle bilginin ve bilgi teknolojisinin 

önem kazandığı günümüzde nitelikli insan gücü yetiştirilmesinin ekonomik 

kalkınmaya içerik olarak çok büyük katkılar sunmaktadır. Kalkınma, azgelişmiş 

1 

Prof.Dr., İnönü Üniversitesi, İİBF, ali.gunduz@inonu.edu.tr 

586



bölgelerde sosyal, ekonomik ve kültürel bakımdan yaşadığımız çağa uygun eğitim 

yolu ile yeni düzenlemeler yapılarak gelişmiş bölgeler seviyesine ulaştırılması 

çabasıdır. Bu çabalara milli gelir ve üretimin artırılarak, sosyal ve ekonomik yapının 

değiştirilerek bireylerin daha mutlu bir hayat yaşama imkânına kavuşturulmasıdır. 

Kalkınma ekonomide halkın yeni teknolojileri benimseyerek tüketim ve davranış 

kalıplarındaki değişmeleri içerecek biçimde toplumsal ve kurumsal yapıda dönüşüme 

yol açan bir süreçtir. Kısaca kalkınma insan hayatının niteliğindeki iyileşme 

sürecidir(Savaş,1979,12). 

Azgelişmiş bölgelerde kalkınma bir taraftan kaynakların etkin bir biçimde 

kullanılması, üretim ve üretim hayatının geliştirilmesi, sanayileşmenin 

gerçekleştirilmesi, teknolojik ilerlemenin hızlandırılması gibi temel ekonomik 

konular üzerinde yoğunlaşırken, diğer taraftan tarımsal verimliliğin arttırılması, 

altyapı imkânlarının geliştirilmesi, çevrenin güzelleştirilmesi ve ülke insanlarının 

eğitim, beslenme ve sağlık sorunlarının çözülmesini gerektirmektedir 

(Çeken,2008:296). 

2. KALKINMADA EĞİTİMİN ÖNEMİ 

Ülkelerin ve bölgelerin gelişmesinde dinamik faktör eğitimdir. Eğitim demokratik 

toplum bilincini geliştirme, karmaşık sorunların anlaşılmasını sağlamada, teknolojik 

ilerlemeye yardımcı olma ve kültürel yetenekleri keşfetme gibi birçok yönlü etkilere 

sahiptir. (http//makfikirsanat.com/.). 

Eğitim geçmişten günümüze gelinceye kadar çeşitli düşünürler tarafından farklı 

şekillerde tanımlanmıştır. Meselâ; Aristo’ya göre eğitim, bireyin ahlaki davranışlar 

kazanma aracı, Çiçero’ya göre, insan zihninin disipline edilmesi, Descartes’e göre, 

aklın doğru kullanılmasını öğrenme süreci, Rousseau’ya göre de, doğuştan insanda 

bulunmayan ve yetişkinler tarafından kazandırılan her şey olarak 

tanımlanmaktadır(Tezel,2010;53). 

Eğitimin mikro ve makro amaçları vardır; (Şemin, 1973;9). 

1-Mikro amaçları: Fikri hür, vicdanı hür ve bilimsel düşünce gücüne sahip çalışkan, 

disiplinli, kendine güvenen, önsezileri yüksek, ülkesine ve insanlara fayda sağlayacak 

olan gelişmelere kolayca adapte olabilen bireyler yetiştirmektir. 

2-Makro amaçları: Gelir seviyesini yükseltme, ilerleme ve refah devleti olmaktır. 

Eğitim, gelecekte verimlilik ve üretim kapasitesini arttırma, daha fazla gelir, daha 

fazla mal üretme ve daha fazla hizmetten yararlanma biçiminde faydalar sağladığı için 

yatırım özelliği göstermektedir. Eğitimin başladığı dönemden, eğitim 

tamamlanıncaya kadar yapılan tüm harcamalar, uzun dönemde kişisel kazanç ve milli 

gelir üzerindeki etkileri nedeniyle bir yatırım unsuru olmaktadır. Bu nedenle eğitime 

yapılan yatırımlar arttıkça ülke ve bölge kalkınmakta milli gelir 

artmaktadır(Gölpek,2012;45). 

İnsanların bilgilerini, davranışlarını, ahlaki, fikri yeteneklerini, düşünme, problem 

çözme, karar verme ve uygulama güçlerini oluşturmak ve geliştirmek için yapılan 

çalışmaların tümü eğitim adını almaktadır. Eğitim geniş anlamda her çeşit öğrenim ve 

eğitim şeklini, dar anlamda ise okullarda verilen bilgileri içerir. T. W. Schultz’a 

587



(1971:3) göre eğitim kurumları bütünüyle bir sanayiden ibarettir. Fransız düşünür ve 

iktisatçı Saint Simon eğitimin ülke kalkınmasındaki önemini şu cümlelerle ifade 

etmektedir: “Fransa’nın tüm tıbbi araçları bir gece de tahrip edilse aynı düzeye altı ay 

içinde yeniden kurabilir ama tüm doktorları bir anda ortadan kaybolursa ancak yüz yıl 

sonra bugünkü düzeye ulaşabilir”. Aynı görüş yüz yıl sonra ünlü Amerikalı iş adamı 

H. Ford tarafından şöyle dile getirilmektedir: ‘’Fabrikalarımı ve makinelerimi tahrip 

edin ama adamlarımı bana bırakın. En kısa sürede eski servetime yeniden sahip 

olurum “ (Adem, 1993:39) 

Günümüzde gelişmiş ve sanayileşmesini tamamlamış toplumlar ile gelişmekte olan 

ülkeler arasındaki en önemli ayrıcalık eğitim ve bilgi olmakta; bilgi, üretim faktörleri 

olarak sayılan sermaye, emek, doğal kaynaklar ve teknoloji yanında beşinci faktör 

olarak görülmektedir (Tekeli, 1993:209.) 

Kalkınma bireyin refah düzeyini artırmak amacıyla siyasal iktidarın belli ekonomik 

politikaları izleyerek toplumun yapısını değiştirme girişimidir. Bu yönüyle kalkınma 

hem ekonomik hem de toplumsal bir süreçtir. Bir ülkenin kalkınmasında rol oynayan 

üç temel unsur; toprak, sermaye ve emektir. Bu üç faktörün içinde kalkınmada rol 

oynayan en önemli faktör ise emektir. Bazı ülkeler, bol toprak ve sermayeye sahip 

olmalarına karşın kalkınamamışlardır. Bir ülkenin geri kalmasının asıl nedeni de 

nüfusun eğitim düzeyinin çok düşük olmasıdır. Ayrıca bu durumun yeterli sermayesi 

olan bir ülkenin fabrika kurabileceğini, baraj yaptırabileceğini ancak fabrikayı 

çalıştıracak, işletecek ve elde edilen ürünü pazarlayacak olanın insan unsuru olduğunu 

belirterek açıklamıştır. Buna örnek olarak okuryazar oranı düşük petrol zengini 

ülkeler ve okuryazar oranı yüksek Vietnam gösterilebilir (Hicks, 1994:54). Eğitim 

kalkınma ilişkisine anlamlı bir örnekte Japonya’dır. Japonya’da 1960’larda kişi başına 

düşen milli gelir dünya ortalamasındayken bugün dünya ortalamasının yaklaşık %120 

üstüne çıkmıştır (Mahmut, 1993:36). 

3. ÜNİVERSİTELERİN BÖLGESEL KALKINMADAKİ ÖNEMİ 

Üniversite, bilimsel özerkliğe ve kamu tüzel kişiliğine sahip, yüksek düzeyde eğitim– 

öğretim, bilimsel araştırma ve yayın yapan; fakülte, enstitü, yüksek okul, bölüm, 

anabilim dalı, ana sanat dalı, bilim dalı, sanat dalı, araştırma ve uygulama 

merkezlerinden oluşan bir yüksek öğretim kurumudur. Üniversitenin birinci görevi, 

bilimin çekirdeğini oluşturmaktır. İkinci görevi, öğrencileri ezberci değil araştırmacı 

bir yapıda yetiştirmektir. Bir insanın çok şeyi bilmesi zordur. Esas olan karşılaştığı 

sorunlara çözüm getirebilmek için konuya nasıl yaklaşacağını, nasıl çözeceğini ve ne 

araştıracağını bilmesidir. (http://www.yok.gov.tr/web/oyp/usul-ve-esaslar). 

Üniversitelerin üçüncü görevi, bilimsel ve düşünce özgürlüğünü sağlamaktır. Bunu 

önce kendi bünyelerinde gerçekleştirmeleri, sonra da içinde yaşadıkları topluma 

yansıtmaları gerekir. Üniversitelerin dördüncü görevi, ülkeyi yönetenlere ışık tutacak 

çalışma ve araştırmaları yapmaktır. (http://www.yok.gov.tr/web/oyp/usul-ve-esaslar) 

Üniversite bilimsel düşüncenin yeşerdiği, harmanlandığı ve geniş halk kitlelerinin 

refahı için yayıldığı yer olarak evrensel bir öneme sahiptir. Üniversiteler fiziksel 

altyapısı, öğretim üyesi, kütüphane, laboratuar gibi unsurlar tamamlandıktan sonra 

belirli bir plan dâhilinde kurulabilmektedirler. Ülkemizde Üniversite açma işi söz 

588



konusu olduğunda genel yaklaşım okul binasına salt ‘’ Üniversite’’ tabelası asılması 

olarak algılanmaktadır. Yıllardan beri Türkiye’de bu yolla birçok üniversite açılmıştır. 

Bu şekilde açılan üniversitelerde hem nitelik sorunlarının yaşanmasına hem de 

kaynakların boş yere harcanmasına yol açmaktadır. Bu şekildeki üniversitelerde de 

bilimsel ölçütlerle hareket edilmediği anlaşılmaktadır. 

(dspace.marmara.edu.tr.handle/11424/1190). 

Kalkınmada üniversitelerin önemi çok büyüktür. Kalkınma üretim ve kişi başına milli 

gelirin arttırılmasıyla birlikte ekonomik, sosyo-kültürel yapının da değiştirilmesi 

anlamına gelmektedir. Bir başka ifade ile kalkınma bir ülkenin yapısal niteliklerinin 

olumlu yönde değişimidir. Bölgesel kalkınma ise bir bölgenin veya yörenin, 

üretiminde, istihdamında ve refah seviyesindeki artış olarak 

tanımlanmaktadır(Tolunay ve Alkol,2006:118). 

Üniversitelerin bulundukları bölgelere; ekonomik, sosyal ve fiziksel ve demografik 

yapının iyileştirilmesi şeklinde katkılar sağlamaktadır. Ekonomik alanda; bölgesel 

gelir, bölge ekonomisi ve işgücü hareketliliği sağlamaktadır. 

Sosyal ve fiziksel altyapı alanında; konut, sağlık, iletişim, taşımacılık hizmetlerinin 

iyileştirilmesi şeklinde katkılar sağlamaktadır. Yaşam kalitesinin yükseltilmesi; 

kültürel etkinliklerin arttırılması, şeklinde de katkılar sağlamaktadır. 

Demografik yapının iyileştirilmesi; eğitime katılma oranında artış, doğum ve ölüm 

oranlarında değişme, göçün azalması şeklinde katkılar sağlayacağı beklentisi 

1960’lardan sonra birçok Avrupa ülkesi tarafından genel kabul görmüştür 

(Florax,1987,51-55). 

4. SEÇİLMİŞ BAZI ÜLKELERDE VE TÜRKİYE’DE EĞİTİM 

POLİTİKASI 

Günümüzde eğitim, ülkelerin nitelikli işgücüne sahip olabilmeleri ve bu bakımdan 

gelişmeye devam edebilmeleri için önemli bir konuma sahiptir. Öğrencilerin nitelikli 

bir eğitim hizmeti alabilmesinin temel şartlarından biri öğretmenin her öğrenciye 

yeteri kadar vakit ayırabilmesi ve iyi bir eğitim verebilmesi politikasına bağlıdır. Bu 

koşulların gerçekleşmesi ise ancak öğretmenin ideal sayıda öğrenciye öğretim hizmeti 

sunması ile mümkündür. Söz konusu etkinin belirlenmesinde temel bir gösterge 

olarak kullanılan öğretmen başına öğrenci sayısının ideal oranı 15 olarak 

belirtilmektedir(Özoğlu v.d.,2013;126). 

Bir öğretmen ne kadar az öğrenci ile ilgilenir ise o kadar verim artmış demektir. Yani 

her gün 25 öğrenci ile ilgilenen bir öğretmenle her gün 10 öğrenci ile ilgilenen bir 

öğretmenin verimi aynı olması beklenemez. Aşağıdaki tablo:1’de yaklaşık olarak aynı 

gelişmişlik düzeyine sahip seçilmiş bazı ülkelerde ve Türkiye’de öğretmen başına 

düşen öğrenci sayısı yer almaktadır. 

589



Tablo1: Seçilmiş Ülkelerde ve Türkiye’de Öğretmen Başına Düşen Öğrenci Sayısı 

Yıllar Bulgaristan Kazakistan Meksika Peru Macaristan Türkiye 

2000 16.8 18.6 27.1 28.7 10.7 30.0 

2005 16.2 17.2 28.3 23.0 10.4 26 

2007 15.9 16.5 27.9 21.7 10.3 26 

2008 16.0 16.6 28.0 20.8 10.3 24 

2009 17.3 16.4 28.1 20.1 10.3 24 

2010 17.4 16.2 28.1 19.6 10.3 23 

2011 17.3 16.2 28.1 19.3 10.2 22 

2012 17.2 16.1 28.0 19.1 10.2 21 

2013 17.1 16.1 28.0 19.0 10.1 21 

2014 17.0 16.0 28.0 18.9 10.1 20. 

Kaynak; Worldbank, TÜİK (2014) 

Tablo:1’de görüldüğü gibi orta üst düzey gelir grubundan seçilmiş ülkelerin 2000- 

2014 yılları arası ilköğretimde öğrenci/ öğretmen yani öğretmen başına düşen öğrenci 

sayısını göstermektedir. Orta öğretimde de öğretmen başına düşen öğrenci sayısı 2000 

yılında Türkiye’de 30 iken bu oran Bulgaristan’da 16.8, Meksika’da 27.1 ve 

Macaristan’da 10.7’dir. Bu oranlar 2014 yılında ise Türkiye’de 20 ve yukarıda ifade 

edilen diğer ülkelerde ise sırasıyla Bulgaristan’da 17.0, Meksika’da 28 ve 

Macaristan’da da 10.1 olarak gerçekleşmiştir. 

5. DOĞU ANADOLU BÖLGESİNDEKİ ÜNİVERSİTELER 

Doğu Anadolu Bölgesinde her il’de birer devlet üniversitesi olmak üzere bu sayı vakıf 

üniversiteleri ile birlikte 30 yakın bulunmaktadır. Bu üniversiteler içerisinde gelişmiş 

ve isimlerinden sıkça bahsedilen 3 tane üniversite Doğu Anadolu Bölgesinde 

bulunmaktadır. Adı geçen bu üniversiteler bulundukları illeri sosyo-ekonomik olarak 

belli bir seviyeye gelmesinde büyük katkıları olmuştur. Bu 3 büyük üniversitelerin 

dışında kalan üniversitelerin kuruluş tarihleri yeni olması nedeniyle bölgeye olacak 

katkıları hayli bir zaman alacak gibi gözükmektedir. Aşağıda bahsi geçen 3 büyük 

üniversitelerle ilgili kısa bilgiler verildikten sonra diğer üniversitelerin sadece isimleri 

zikredilecek ve bölge üniversitelerinin tümüyle ilgili geniş bilgi Tablo:2 aracılığı ile 

aktarılacaktır. 

5.1. Atatürk Üniversitesi 

Doğu’daki üniversiteler içerisinde en köklü olanı Erzurum’da bulunan Atatürk 

Üniversitesidir. Atatürk Üniversitesi’nin tarihçesinde Atatürk 1 Kasım 1937’de Doğu 

Anadolu’da büyük bir üniversite kurmanın gereğini ifade ederek, bu husustaki 

çalışmaları başlatma talimatı vermiştir. Atatürk’ün ölümünün ardından bu 

çalışmalara 12 yıl ara verildikten sonra, konu 1950 yılında tekrar gündeme getirildi. 

1951 yılında oluşturulan bir komisyon Doğu Üniversitesi’nin Erzurum’da 

kurulmasını önerdi. Doğu Üniversitesinin kuruluş kanunu gerekçesinde ‘ Doğu 

kalkınmasında önderlik yapacak bir bilgi, yetiştirme ve araştırma merkezi 

kurulmasından Doğu illerinde gerçek anlamda bir gelişmenin sağlanacağı ve bu 

yörelere ait bilimsel araştırmanın dayanağı olacağı belirtilmiştir(Ertuğrul,1987,2). 

1954 yılında çıkarılan 6373 Sayılı Kanunla bu üniversitenin adının Atatürk 

Üniversitesi olması kararlaştırıldı. Aynı yıl Amerika Birleşik Devletleri A.I.D 

590



(USAID) teşkilatı aracılığı sonucu Atatürk Üniversitesi Nebraska Üniversitesi ile 

eşleştirilmiştir ve işbirliği anlaşması imzalanmıştır. Nebraska Üniversitesi Türkiye 

delegasyonu tarafından 1 Kasım 1954’te Atatürk Üniversitesi’nin gelişmesi hakkında 

rapor hazırlamıştır. Delegasyon ilk olarak Ziraat, Fen Edebiyat, Mühendislik ve 

Mimarlık bölümlerinin açılmasında ve gerek duyuldukça ilave bölümlerin 

açılmasında hem fikir olmuştur. Bugün Atatürk Üniversitesi Doğu’nun en büyük 

üniversitesidir. Atatürk Üniversitesi lisansüstü eğitimde büyük başarılar göstermiş bir 

üniversitedir. Diğer üniversitelerin gelişmesinde de çok büyük katkısı olmuştur. 

Atatürk Üniversitesinin bünyesinde 20 fakülte, 7 enstitü, 3 yüksek okul, 12 meslek 

yüksek okulu, 20 araştırma ve uygulama merkezi, 1 konservatuar bulunmaktadır. 100 

binin üzerinde öğrencisiyle hem Türkiye’nin hem de Doğu Anadolu Bölgesinin en 

büyük üniversitesi konumundadır. Atatürk Üniversitesi öğretim elemanı sayısı 

açısından Türkiye içerisinde %3.4 ve öğrenci sayısı açısından da %3.9’luk bir paya 

sahiptir. Öğretim elamanına düşen öğrenci sayısı 41.7 iken bu oran Türkiye genelinde 

42.0’dır(YÖK,2015). Üniversitenin bir bütün olarak (kurum, personel ve 

öğrencilerinin ) oluşturduğu talebin ildeki toplam talebin %30’unu teşkil etmesi ve 

bünyesinde çalıştırdığı işgücünün il kamu işgücü içerisindeki payının %12 civarında 

olması, kurumun aynı zamanda bölge ekonomisindeki yerinin önemini ortaya 

koymaktadır(Çınar, ve Selçuk,2001;98). 

5.2. Fırat Üniversitesi 

Doğu’nun ikinci büyük üniversitesi Fırat Üniversitesi’dir. Fırat Üniversitesi 1967 

yılında Yüksek Teknik Okul olarak açılmış, aynı yıl içerisinde Ankara Üniversitesi 

Senatosu’nun Elazığ Veteriner Fakültesi’nin kurulmasını öngören karara Milli Eğitim 

Bakanlığınca onaylanmıştır. Teknik Yüksek Okul, 1184 sayılı kanunla 1969 yılında 

Elazığ Devlet Mühendislik ve Mimarlık Akademisi’ne dönüşmüş, Veteriner Fakültesi 

de 1970 yılında Ankara Üniversitesi’ne bağlı olarak öğretime açılmıştır. Kuruluşu 11 

Nisan 1971 tarih ve 1873 sayılı kanunla gerçekleşen Fırat Üniversitesi’nin çekirdeğini 

Veteriner Fakültesi oluşturmuştur. 1975-1976 eğitim öğretim yılında Fen Edebiyat 

Fakültesi’nin ilavesiyle üniversite eğitim ve öğretime 3 fakülte ile başlamıştır. Bugün 

Fırat Üniversitesi’nde 14 fakülte, 4 enstitü, 3 yüksek okul, 9 meslek yüksek okulu 

bulunmaktadır. 30 bine yakın da öğrencisi vardır. 

5.3. İnönü Üniversitesi 

İnönü Üniversitesi, 28 Ocak 1975 tarihinde TBMM’de 25 Mart 1975 tarihinde 

Cumhuriyet Senatosu’nda kabul edilen ve 3 Nisan 1975 tarihli Resmi Gazetede 

yayınlanarak yürürlüğe giren 1872 sayılı “İnönü Üniversitesi Kanunu” ile kurulmuş 

olup 1976-1977 eğitim-öğretim yılından itibaren eğitim hizmeti vermeye başlamıştır. 

Doğu’nun saygın ve köklü üniversiteleri arasında yer alan İnönü Üniversitesi 14 

fakülte, 1 devlet konservatuarı, olmak üzere 4 meslek yüksek okulu, 12 meslek yüksek 

okulu, 5 enstitü, 1 Tekno-kenti, Turgut Özal Tıp Merkezinin de aralarında bulunduğu 

19 araştırma ve uygulama merkeziyle yaklaşık 30.000 öğrencisiyle doğunun ikincisi 

büyük üniversitesi haline gelmiştir. 

591



5.4. Diğer Üniversiteler 

Yukarıda bahsedilen üniversitelerin dışında kalan Doğu ve Güneydoğu Anadolu 

Bölgesi illerinde bulunan üniversitelerin bir kısmı 1992 tarihinde 3837 sayılı yasayla 

kurulmuştur. Örneğin; Kars Kafkas Üniversitesi, Adıyaman Üniversitesi, bir kısmı da 

2007 tarih ve 26.536 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren 5662 sayılı 

kanunla kurulmuştur. Bunlar ise; Bingöl Üniversitesi, Ağrı İbrahim Çeçen 

Üniversitesi, Iğdır Üniversitesi, Muş Alparslan Üniversitesi, Siirt Üniversitesi v.b.gibi 

üniversiteler. Bunların dışında kalan Yüzüncü Yıl Üniversitesi ise, 20 Temmuz 1982 

tarih ve 41 sayılı Kanun hükmünde Kararname ile kurulmuştur. 

Tablo:2’de Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki Üniversitelerin bağlı olduğu 

Fakülte ve diğer birimleri yer almaktadır. 

Tablo:2-2015-2016 Yılı İtibariyle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki 

Üniversitelerin Fakülte ve Diğer Birimlerinin Sayıları 

Üniversite Fakülte Enstitü Yüksekokul Meslek Arş.ve Konservatuar 

Y.Okulu Uyg.Mer. 

Atatürk 20 7 3 12 20 1 

Üni. 

Yüzüncü 15 5 4 9 28 1 

Yıl Üni. 

Fırat Üni. 14 4 3 9 23 1 

İnönü Üni. 14 4 3 11 14 1 

Adıyaman 11 3 4 5 5 1 

Üni. 

Kafkas Üni. 10 3 3 8 17 1 

Erzincan 9 3 5 11 8 

Üni. 

Batman 7 3 3 4 6 

Üni. 

Ağrı 7 2 5 4 4 

İbrahim 

Çeçen Üni. 

Siirt Üni. 7 2 2 4 4 

Bingöl Üni. 6 4 3 5 3 

Muş 6 2 1 2 7 

Alparslan 

Üni. 

Iğdır Üni. 6 3 1 4 7 

Tunceli 6 2 1 3 4 1 

Üni. 

Erzurum 6 3 1 - - 

Teknik Üni. 

Hakkari 5 2 1 3 1 

Üni. 

Bitlis Eren 5 2 3 7 7 

Üni. 

Ardahan 4 2 1 5 5 

Üni. 

Şırnak Üni. 3 2 1 3 - 

Kaynak: İnternetten ve her üniversitenin kaynağından yararlanılarak hazırlanmıştır. 

592



Tablo:2’de görüldüğü üzere Atatürk Üniversitesi Doğu ve Güneydoğu Anadolu 

Bölgesinde bulunan üniversiteler içerisinde gerek fakülte sayısı gerekse diğer birimler 

itibariyle en fazla sayıya sahip üniversite iken Şırnak üniversitesi hem fakülte sayısı 

hem de diğer birimler itibariyle en az sayıya sahiptir. Aşağıdaki Tablo:3-ise Doğu ve 

Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki Üniversitelerin bağlı olduğu Fakülte ve diğer 

birimlerindeki öğrenci ve öğretim sayıları yer almaktadır. 

Tablo: 3-2012-2013 Yılındaki Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesindeki 

Üniversitelerin Öğrenci, Prof., Doç., Yrd Doç., Diğer Öğretim Elemanları 

Sayıları 

Üniversite Adı Öğren Prof. Doç. Yrd.Doç Okt.,Öğr.Gör., Toplam 

ci 

Uzm., Arş.Gör. 

Atatürk Üni. 78.160 384 280 591 108, 131, 61, 897 2452 

Yüzüncü Yıl 19.660 86 65 276 150, 38, 30, 569 1214 

Üni. 

Gaziantep 25.550 94 73 197 170, 77, 23, 371 1005 

Üni. 

Dicle Üni. 25.998 173 117 397 119, 80, 39, 363 1270 

Fırat Üni. 29.556 260 192 345 110, 79, 21, 571 1578 

İnönü Üni. 28.347 187 136 307 122, 79, 52, 501 1385 

Adıyaman 14.918 25 19 161 93, 24, 10, 117 449 

Üni. 

Kafkas Üni. 12.230 58 31 133 97, 42, 15, 238 614 

Harran Üni. 17.202 89 80 257 140, 57, 13, 232 868 

Erzincan Üni. 14.965 26 30 208 137, 30, 12, 192 615 

Batman Üni. 5.007 7 7 62 70, 18, 3, 82 249 

Ağrı İbrahim 7.560 6 4 80 56, 19, 8, 114 287 

Çeçen Üni. 

Siirt Üni. 5.136 3 4 59 66, 20, 2, 83 237 

Bingöl Üni. 6.412 16 18 69 53, 17, 1, 121 295 

Kilis 7 Aralık 6.519 7 7 66 25, 15, 2, 89 242 

Üni. 

Muş Alparslan 6.325 7 9 53 89, 20, 19, 141 338 

Üni. 

Iğdır Üni. 3.074 5 6 48 52, 9, 1, 70 191 

Tunceli Üni. 4.966 7 8 63 75, 25, 2, 108 288 

Mardin 4.258 7 5 60 67, 27, 3, 115 284 

Artuklu Üni. 

Erzurum 452 1 3 17 -, 2, -, 30 92 

Teknik Üni. 

Hakkari Üni. 2.491 3 - 21 94, 44, 11, 111 286 

Bitlis Eren 5.519 5 1 42 83, 21, 2, 40 194 

Üni. 

Ardahan Üni. 3.740 4 3 31 65, 19, 1, 58 181 

Şırnak Üni. 2.491 3 4 27 62, 11, 4, 54 165 

Kaynak: Personel Daire Başkanlıklarından Alınan Bilgiler ve İnternetten yararlanılarak 

hazırlamıştır. 

Tablo:3’de de görüldüğü üzere Atatürk Üniversitesi, Doğu ve Güneydoğu Anadolu 

Bölgesindeki Üniversitelerin içerisinde gerek öğretim üyesi, gerekse öğrenci sayıları 

itibariyle en büyük üniversitedir. Atatürk Üniversitesini sırasıyla, Fırat Üniversitesi, 

İnönü Üniversitesi, Dicle ve Gaziantep Üniversitesi gibi üniversiteler takip 

593



etmektedir. En az öğretim üyelerine sahip olan üniversiteler ise Siirt, Batman, Ağrı 

Çeçen, Bingöl, Hakkâri, Şırnak ve Ardahan Üniversiteleri sıralanmaktadır. 

Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki üniversitelerin, gelişmiş üniversiteler 

seviyesine yükseltilebilmesi için öncelikli olarak yapılması gereken en önemli iş bu 

üniversitelerdeki öğretim üyesi açığını gidermektir. 

Tablo: 4-2014-2015 Yılındaki Doğu Anadolu Bölgesindeki Üniversitelerin 

Sadece İktisat Bölümünde Bulunan Prof.,Doç., Yrd Doç., Diğer Öğretim 

Elemanları ve Öğrenci Sayıları 

Üniversite Adı Prof. Doç. Yrd.Doç. Öğr. Gör. Arş.Gör. Öğrenci 

Sayısı 

Fırat Üni. - 2 2 2 9 

İnönü Üni. 5 4 4 1 5 4350 

Atatürk Üni. 6 7 7 2 11 6500 

Bingöl Üni. - - 3 - 4 1200 

Muş Üni. - 1 4 - 5 1100 

Bitlis Eren 1 - 7 - 16 603 

Batman 4 3 10 1 10 830 

İğdır 1 - 3 - 6 530 

Yüzüncü Yıl - 2 3 - 4 2400 

Tunceli 1 - 5 1 6 800 

Siirt 1 1 2 - 1 850 

Şırnak 1 2 3 2 9 - 

Hakkari - - - - 4 - 

Mardin - - 3 1 3 440 

Kaynak:2015 yılı Öğrenci İşleri Daire Başkanlığından ve İnternetten Yararlanılarak 

Hazırlanmıştır 

Tablo:4’den de görüldüğü gibi hem öğrenci hem de öğretim elamanı sayısı 

bakımından Atatürk üniversitesi Doğu Anadolu Bölgesinde bulunan üniversiteler 

içerisine birinci sıradaki yerini korumaktadır. Gerek öğrenci gerekse öğretim elamanı 

sayısı bakımından Hakkâri Üniversitesi en son sırada yer almaktadır. Şırnak ve 

Hakkâri üniversitelerindeki fakültelerin bazı bölümleri kapatıldığından dolayı 

öğrencileri en yakın üniversitelere devredildiğinden öğrencileri yoktur. Van Yüzüncü 

Yıl Üniversitesinde de ikinci öğretim kapatılmıştır. Bundan dolayı öğrenci sayıları 

gittikçe azalmaktadır. 


Devletin temel amacı azgelişmiş bölgeleri yoksulluktan kurtarmaktır. Bunun yolu da 

söz konusu bölgelerde yapılması gereken yatırımları yapmaktan geçer. Yapılacak 

yatırım sayesinde işsizlik azalır ve üretilen mal ve hizmet miktarda da artışlar olur. 

İktisadi kalkınma da; sermaye eğitilmiş insan gücünden sonra gelmektedir. İnsanların 

eğitildikleri kurumun başında ise üniversiteler bulunmaktadır. Eğitim ekonomisinin 

öncülerinden olan Schultz, eğitimi tümüyle ‘yatırım’ olarak değerlendirmiştir. Eğitim 

yatırımlarının, fiziki sermayeye yapılan yatırımlardan daha yüksek bir getiriye sahip 

594



olduğunu da ileri sürmüştür. Üniversiteler uzman işgücü yetiştirmenin yanında 

ülkenin ihtiyaçlarına uygun yeni teknolojiler üreterek ve yeniliklere öncülük ederek 

kalkınmaya katkıda bulunmaktadır. Kalkınmanın gerçekleşmesinde doğal kaynaklar 

ve sermaye gibi unsurların kullanılması insan becerisine bağlı olmakta, bu da eğitim 

yolu ile üniversitelerden kazanılmaktadır. Bölgede altyapısı tamamlanmış kaliteli 

eğitim kurumlarının yani üniversitelerin varlığı teknolojik gelişme ve istihdamın 

motoru olmaktadır. Batı toplumlarında, özellikle II. Dünya Savaşı sonrasında beşeri 

sermayenin gösterdiği hızlı değişim ve bilginin üretimde giderek daha fazla yer alması 

sonucu ekonomik kalkınma ve refah artışı sağlanmıştır. Bilgi toplumuna giden bu 

süreç öncelikle, ABD, Batı Avrupa ve Japonya’da bilgiye dayalı teknolojilerin 

üretimde giderek daha yoğun kullanılmaya başlamasıyla ortaya çıkmıştır. Bu 

çerçevede bilgi toplumundaki gelişmeler de Batı toplumlarında bilginin üretildiği 

üniversitelerin önemini bir kat daha arttırmıştır. 

Bu bağlamda da Türkiye son yıllarda izlediği eğitim politikasında köklü değişiklikler 

yaparak hem okullaşma oranını hem de milli gelirden eğitime ayrılan payı artırmıştır. 

Ancak Türkiye’nin yapması gereken en önemli husus ise Doğu Anadolu Bölgesinde 

bulunan Üniversitelerdeki öğretim üyesi açığını hızla gidermektir. Bu arada üniversite 

yöneticilerine çok büyük iş düşmektedir. Bir fakülteyi ya da bir birimi üç öğretim 

üyesi ile yönetmek bir maharet değildir. Böyle bir durumda üniversite gerçek anlamda 

fonksiyonlarını yerine getiremediği gibi üniversite olup-olmadığı da tartışma konusu 

haline gelir. Böyle üniversiteler söz konusu bölgelerde herkes tarafından tercih 

edilmeyen sadece adı üniversite olan bir üniversiteyi tercih edecek olanların 

üniversitesi olacaktır. Bu tür üniversitelerinde bölgesel kalkınmaya pek fazla bir 

katkısı olmayacaktır. Üniversitelerde kaliteli eğitimlerin verilmeyişi de işgücünün 

verimliliğini arttırmayacaktır. 

KAYNAKÇA 

Çeken,H.,(2008), ‘’Turizmin Bölgesel Kalkınmaya Etkisi Üzerine Teorik Bir 

İnceleme, Afyonkocatepe Üni.İİBF Dergisi, Cilt:10,Sayı:2 

Çınar,R.,ve Emsan,S,O., (2001), ‘Eğitim ve İktisadi Gelişme:Atatürk Üniversitesinin 

Erzurum İl Ekonomisi ve Sosyal Yapısı Üzerindeki Etkileri, Erzurum 

dspace.marmara.edu.tr.handle/11424/1190 

Ertuğrul,Hurşit.(1987,Atatürk Üniversitesinin 30.Kuruluş ve 25. Mezuniyet Törenleri 

Açılış Konuşması, 1957-1987, Erzurm. 

Florax,R.J.,(1987), The Regional Economik Role of Üniversities, The Dark Side of 

Üniversities, Twente Üniversity Cheps, Netherland 

Gölpek,F.(2012), ‘’Eğitim Getirilerinin Özel ve Sosyal Açıdan İncelenmesi’’, 

Afyonkocatepe Üni.,İİBF Dergisi, Sayı:1 http//Harran.edu.tr 

Özdemir,M.S.,(2011),’’Toplumsal Değişme ve Küreselleşme Bağlamında Eğitim 

Programları; Kavramsal Bir Çözümleme’’, Ahi Evran Üni. Eğitim Fakültesi 

Dergisi, Sayı:1 

Özoğlu,M ve diğ.,(2013), ‘’Ortaöğretimde İzleme ve Değerlendirme Raporu’’, Milli 

Eğitim Bakanlığı İzleme ve Değerlendirme Grup Başkanlığı, Ortaöğretim 

Genel Müdürlüğü. 

595



Savaş,F.V.,(1979), Kalkınma Ekonomisi, 2.Baskı, Nihat Sayar Yardım Vakfı 

Yayınları, No:315/547, İstanbul 

Şemin,Refia,(1973);Eğitim ve Öğretim Problemlerimiz, İstanbul 

Tezel,T.,(2010), Azgelişmiş Ülkelerde Kalkınmayı Etkileyen Faktörler ve Eğitimin 

Kalkınma Üzerine Etkileri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 

Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi 

Tolunay,A. ve Aykol,A, (2006), ‘’Kalkınma ve Kırsal Kalkınma Temel Kavramlar ve 

Tanımlar’’, Süleyman D. Üni. Orman Fakültesi Dergisi, Seri:A, Sayı:2 

Worldbank,TÜBİTAK,2014; www.tubitak.gov.tr 

YÖK,(2015),YÖK İstatistikleri ve Atatürk Üniversitesi Kayıtları 

http://www.yok.gov.tr/web/oyp/usul-ve-esaslar 

596

Öz 



Bölgesel Kalkınmada Üniversitelerin Sosyal 

ve Kültürel Rolü 

Yakup YILDIZ 1 

Ülkemizin farklı coğrafi bölgeleri farklı kalkınmışlık düzeyine sahiptir. Siyasi 

yönetimler ve ilgili kuruluşlar bölgelerarası farklılıkları en aza indirerek kişi başına 

düşen milli geliri artırmak üzere çeşitli kalkınma projelerini hayata geçirmektedir. 

Kalkınma kavramı ekonomik anlamları yanında bir zihniyet meselesi olarak da 

karşımıza çıkar ve ekonomik, sosyal ve kültürel alanlardaki değişimlerin tümünü 

içerir. Bölgesel kalkınmada üniversitelerin doğrudan ve dolaylı etkileri vardır. 

Üniversitenin kurulduğu bölge ve şehirler bu kurum etrafında ortaya çıkan ekonomik 

gelir akışı ve sosyo-kültürel değişimlerden payını almaktadır. Ancak bölgesel 

kalkınma açısından üniversitenin asıl rolü, bu kurumlarla birlikte ortaya çıkan 

gelişmelerden ziyade, kurucu ilke ve değerler oluşturmak, toplumsal değişim ve 

dönüşüme yön vermektir. Bu çerçevede üniversitenin bazı fonksiyonları şöylece 

sıralanabilir: eğitim-öğretim faaliyetleri, bilim ve bilgi üretimi, bir bilim siyaseti ve 

geleneği oluşturmak, bir gelecek tasavvuru oluşturmak, toplumsal ve kültürel 

devamlılığı sağlamak, bölgenin imkân ve problemleri üzerine yoğunlaşmak, ilgili 

kurumlarla işbirliği ve eleştiri. Çalışmamızda bölgesel kalkınma açısından 

üniversitenin kurucu rolü incelenecektir. 

Anahtar Kelimeler: Bölgesel Kalkınma, Üniversite, Kalkınma ve Zihniyet 

The Social and Cultural Role of Universities on the 

Regional Development 

Abstract 

Our country's geographic regions have disparities as of development situation. 

Political managements and related institutions have realized many development 

projects to minimize regional disparities an maximize per capita income. We face to 

the concept of development as a matter of mentality besides its economical meaning 

and it includes all changes in the social and cultural areas. Universities have some 

effects on regional development directly and indirectly. The regions have university, 

naturally benefit from it as of socio-cultural and economic dimensions. But as regional 

development the main role of university is to form basic principles and values and to 

lead to social changes and transformations. In this context some functions of 

university can be listed as follows: Educational activities, to produce knowledge and 

science, to form strategy and tradition of science, to construct the concept of future, 

to supply social and cultural continuity, to focus on regional problems and conditions, 

1 

Yrd. Doç. Dr., Muş Alparslan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü, 

yakupyildiz@hotmail.com 

597



to cooperate with related instutions, to lead and criticize. In this study, it is examined 

the basic role of university on the regional development and social changes. 

Keywords: Regional development, University, Development, Mentality. 

1. GİRİŞ 

Bölgesel kalkınma terimi genel olarak “bölgesel eşitsizlikleri azaltmak için istihdam 

ve üretimi destekleyerek ekonomik faaliyetleri canlandırmaya çalışmak” şeklinde 

tanımlanmaktadır. 2 Ülkelerin ve coğrafi bölgelerin, ekonomik ve sosyo-kültürel 

anlamda farklı bölgesel özelliklere sahip olması bölgesel kalkınma kavramını 

gündeme getirmiştir. Batı’sı Doğu’suna göre daha gelişmiş olan ülkemizin coğrafî 

bölgeleri arasında da gelişmişlik düzeyi bakımından önemli farklılıklar vardır. Bu 

farklılıkları en aza indirmek, bu bölgelerin genel refahtan pay almasını ve üretime 

katılımını sağlamak amacıyla ülkemizde resmi ve sivil kurumlar tarafından çeşitli 

projeler yürütülmektedir. Bu kurumlar arasında başta Kalkınma Bakanlığı olmak 

üzere Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, kalkınma ajansları, üniversiteler, yerel 

yönetimler ve sivil toplum kuruluşları yer almaktadır. 

Kalkınma çabaları toplumun sosyo-kültürel ve ekonomik açıdan geliştirilmesi 

amacıyla gerçekleştirilen faaliyetler bütünü olarak tanımlanmakla birlikte, bu olgu 

farklı değişkenleri içermekte, bu değişkenler arasında ekonomik değişkenler öne 

çıkmaktadır (Dalğar, Tunç ve Kaya: 2009, 42). Toplumsal kalkınmada şüphesiz 

ekonomik iyileşmelerin büyük bir etkisi vardır. Ancak ekonomik refah tek başına 

hiçbir zaman gelişmişliğin ve kalkınmışlığın ölçütü olamaz. Kalkınma olgusu bir 

toplumun zihniyetiyle, felsefe ve kültürüyle birlikte ele alınabilir. Bu açıdan 

ekonomik faaliyetlere yön veren bir dünya görüşü, bir bilgi sistemi ve değerler 

manzumesi olmadıkça bu alandaki gelişmeler tek başına kalkınmayı temin edemez. 

S. Ülgener’in de işaret ettiği gibi, gerçekte ekonomik yaşam insanlar arasındaki 

ilişkilerin yalnızca bir bölümünü oluşturur (Ülgener: 2006, 20). Oysa bütün 

toplumlarda ekonomik gelişme, ekonomik olmayan bir takım unsurlarla, dinî, estetik, 

kültürel ve sosyal değerlerle örülüdür (Ülgener: 2006, 299). Nitekim kalkınmanın, salt 

üretimin ve kişi başına gelirin artışından ibaret olmayıp sosyo-ekonomik ve kültürel 

yapıdaki değişim ve gelişimlerle, hatta politik ve psikolojik etkenlerle yakından 

ilişkili olduğunu belirten görüşler de vardır (Ildırar: 2004, 5). 

İster ekonomik ve sosyal, isterse kültürel alanlarda olsun, bütün ilerlemelerin 

merkezinde insan ve onun zihniyeti yer almaktadır. Bu açıdan kalkınma ve değişim 

her şeyden önce bir zihniyet meselesidir. Zihniyet “dünyaya, hayata, varlığa ve 

insanlara ilişkin bir düşünceler ve inançlar bütünü”dür. Toplumun zihniyeti 

değişmedikçe, yani “dünyaya bakışları, algıları, geleceğe ilişkin soruları ve verdikleri 

cevaplar” değişmedikçe kalkınma adına farklı bir gelişme olmayacaktır. Çünkü 

zihniyetimiz yaşama biçimimizi, ilkelerimizi ve kurumlarımızı belirlemektedir. 

(Çalış: 2013, 144-145). Bu nedenle kalkınma, yalnızca ekonomik yönleriyle değil, 

2 

http://www.oecd.org/regional/regional-policy/regionaldevelopment.htm (Erişim tarihi: 

25 Ağustos 2016). 

598



sosyal, kültürel, dini, siyasi ve entelektüel yönleriyle bir bütün olarak ele alınması 

gereken bir olgudur. 

2. BÖLGESEL KALKINMA VE ÜNİVERSİTE 

Üniversiteler bölgesel kalkınmaya doğrudan veya dolaylı olarak etki eden 

kurumlardan biridir. Ülkemizde üniversite sayısı son yıllarda giderek artmış, 

hükümetin “her ile bir üniversite” projesi çerçevesinde üniversitesi olmayan şehir 

kalmamıştır. Anadolu’nun bütün şehirlerinde kurulan bu yeni üniversitelerin 

kuruldukları şehirlerde hızlı bir değişim ve dönüşüm başlattığı bir gerçektir. Yapılan 

araştırmalar üniversitelerin kuruldukları illere özellikle ekonomik, sosyal ve kültürel 

açıdan önemli katkılar sağladığını göstermektedir. Bu çerçevede “üniversiteler, bir 

yandan yarattığı gelir akımı ile kentin gelişmesinin maddi koşulunu oluştururken, 

diğer yandan da gelişmenin bilimsel ve sosyal/kültürel koşullarını hazırlamaktadır” 

(Öztürk, Torun ve Özkök: 2011, 145). Üniversitelerin kuruluşuyla birlikte demografik 

hareketlerden kültürel çeşitliliğe, çeşitli hizmet sektörlerinden kentleşme ve mimariye 

kadar birçok unsur bu değişimden etkilenmektedir. 

Yükseköğretim kurumlarının bölgesel kalkınmaya etkileri üzerine yapılan 

araştırmalarda daha ziyade bu kurumların bölgesel kalkınmaya ekonomik açıdan 

yaptığı katkılar ve üniversite-sanayi işbirliği üzerinde durulmaktadır. Bize göre 

üniversite etrafında ortaya çıkan bu değişimler üniversitelerin kuruluş amacından 

ziyade sonuçlarıyla ilgilidir. Başka bir deyişle üniversiteler bölgesel ekonomilerin 

canlanması amacıyla değil, bizzat eğitim-öğretim, bilgi ve bilim amacıyla kurulur. Bu 

etkinlikler sonucunda toplumun ekonomik, sosyal ve kültürel yapısında değişimlerin 

yaşanması doğaldır. Buradaki asıl problem bütün bu değişimlerin belli hedefler 

çerçevesinde planlı, programlı ve bilinçli bir şekilde yapılıyor olması ve üniversitenin 

bu süreçte aktif rol alıp almayacağıdır. Bize göre üniversite bölgesel kalkınma 

açısından ekonomik, sosyal ve kültürel üretim/tüketim, değişim, dönüşümün bir aracı 

olmaktan öte bütün bu toplumsal değişimleri yöneten bir konumda olmalıdır. Bu 

nedenle bu çalışma ideal bir toplumun oluşumunda üniversiteye düşen görevleri ideal 

bir düzlemde sunmayı hedeflemektedir. 

3. ÜNİVERSİTELERİN SOSYAL VE KÜLTÜREL FONKSİYONLARI 

Kalkınma meselesinin her şeyden önce bir zihniyet değişimi, bir gelecek tasavvuru, 

ekonomik-sosyal ve kültürel anlamda topyekün bir değişim ve gelişim hareketi 

olduğunu belirtmiştik. Bu anlamda üniversiteler değişimin önünü açan, katkıda 

bulunan veya belirli bir istikamete yönlendiren kurumların başında gelmektedir. 

Gelişme yahut kalkınma kavramının üniversite ile doğrudan ilişkili olduğu 

kuşkusuzdur.. Çünkü büyük üniversitelere sahip olan ülkelerin hepsi de gelişmiş ve 

kalkınmış ülkelerdir (Çalış: 2013, 140). Avrupa ülkelerinde bölgesel kalkınmada 

üniversitenin üstleneceği fonksiyonlar şu şekilde sıralanmaktadır: doğrudan 

ekonomik etki, sermaye yatırımı, bölgesel koşullara etki, insan kaynağı ve bilgi 

üretimi, mevcut bilginin aktarımı, teknolojik yenilik, bölgesel liderlik ve bilgi 

altyapısının oluşturulması (Lindqvist: 2012). Üniversiteye biçilen bu roller 

üniversitenin geleneksel eğitim ve araştırma görevinden farklı olarak artık stratejik 

599



roller üstlendiğini ve bölgesel kalkınmada önemli bir aktör durumuna geldiğini 


Bölgesel kalkınma açısından üniversitenin fonksiyonlarına bakacak olursak, 

üniversitenin bölgesel kalkınmaya doğrudan ve dolaylı olmak üzere bazı roller 

üstlendiğini/üstlenmesi gerektiğini görürüz. Bunlar arasında eğitim-öğretim ve 

inceleme araştırma başta olmak üzere bilgi ve bilim üretimi, teknolojik yenilikler, bir 

bilim geleneği oluşturma ve bir gelecek tasavvuru oluşturarak geleceği inşa etme, 

toplumsal ve kültürel devamlılığı sağlama, toplum ve siyasete rehberlik etme, 

kurumlar arası eşgüdüm ve işbirliği ve nihayet tenkit görevi sayılabilir. Bu başlıkları 

biraz daha açacak olursak üniversitenin bölgesel, ulusal ve evrensel anlamda kalkınma 

konusundaki fonksiyonları daha belirgin bir şekilde ortaya çıkacaktır. 

3.1. Eğitim-öğretim faaliyetleri 

Üniversite TDK’nın resmi sitesinde “bilimsel özerkliğe ve kamu tüzel kişiliğine sahip, 

yüksek düzeyde eğitim, öğretim, bilimsel araştırma ve yayın yapan fakülte, enstitü, 

yüksekokul vb. kuruluş ve birimlerden oluşan öğretim kurumu” olarak 

tanımlanmaktadır. Bu tarifte de belirtildiği gibi üniversite genel olarak yüksek 

düzeyde eğitim-öğretim faaliyetinde bulunan, bilim ve bilgi üreten bir kurumdur. Bu 

çerçevede eğitim-öğretim faaliyetlerinde bulunmak ve ülkenin ihtiyaç duyduğu 

alanlarda yüksek nitelikli insan gücü ve yönetici kadrolar yetiştirmek üniversitenin en 

aslî görevlerinden biridir. 

Üniversite eğitim-öğretim faaliyetleri ile temel olarak bilgilenmiş ve yetişmiş insan 

gücüne katkı sağlamaktadır. Ancak üniversite öğrencilere bir mesleği yürütmek için 

gerekli bilgileri vermenin yanı sıra, onların bir bütün olarak gelişmesine, kendisine, 

çevresine ve ülkesine faydalı birer insan olarak yetişmesine de çalışır. T. Duralı’nın 

da ifade ettiği gibi “insanlaşma”nın başlangıcı eğitimdir. Bunun ilerleyen aşaması 

okullaşma, okullaşmanın son aşaması ise üniversite öğretimi”dir. Bu bakımdan 

üniversiteler, “bir milletin beyin takımını, kurmay takımını yetiştiren” kurumlardır 

(Duralı: 2015, 12). Bu anlamda üniversite ülke insanlarına yüksek düzeyde nitelik 

kazandıran eğitim-öğretim kurumudur (Adem: 2008, 170). 

Eğitimli bireylerden oluşan bir toplumun kalkınma hızı ve düzeyi diğer toplumlara 

göre daima daha yüksektir. Üniversite en yüksek entelektüel (bilimsel, felsefî, dinî, 

ahlakî ve estetik) değerleri genç araştırmacılara benimsettiği ölçüde (Bolay: 2011, 

106) toplumsal hayatın ilerlemesine, bilimsel ve entelektüel düzeyin artmasına 

katkıda bulunur. Bilgi ve entelektüel değerlerle donanmış her bir öğretmen, siyasetçibürokrat 

ve bilimsel araştırmacı, toplumsal hayatın bir ferdi olarak, toplumsal hayatın 

değişimi ve dönüşümünde rol alacak, bilgi toplumunun oluşmasına katkıda 

bulunacaktır. Üniversite diğer taraftan hazırlamış olduğu eğitim programlarıyla sosyal 

hayatı biçimlendirmeye ve bireylerin aktif olarak katılacağı bir toplumun 

oluşturulmasına çalışır. Bu çerçevede demokratik düşünceyi benimseyen, yaratıcı ve 

üretici ve çok yönlü düşünebilen, öğrenmeyi öğrenen, problem çözen, insanlara 

600



saygılı, hoşgörülü, iletişim becerileri gelişmiş bireyler yetiştirmek temel 

hedeflerdendir (Çoban: 2016). 3 

Bize göre, bölgesel kalkınmanın sürdürülebilirliği açısından üniversiteler önemli bir 

kaynağa sahiptir. Bu kaynak gelişmekte olan Türkiye’nin zengin tarihsel ve kültürel 

birikimi, farklı demografik ve etnografik yapısı, zengin yaşama tecrübesi ve 

hâlihazırda karşımızda bulunan karmaşık problemleridir. Üniversiteye düşen görev bu 

problemleri mevcut bilgi birikimi ve tarihsel tecrübe ışığında incelemek, bu tür 

problemlere çözümler aramak ve bunların çözümü için yeni ve etkili teknikler 

geliştirmektir. Bu açıdan bölge üniversiteleri bölgenin tarihi, kültürel birikimi ve 

sosyo-ekonomik problemlerine dayalı bir gelenek oluşturabilirse sürekli etkilerden de 

söz edilebilir. 

3.2. Bilim ve bilgi üretimi 

Üniversiteler bilim ve bilgi üreten kurumların başında gelir. Alanında uzman, nitelikli 

eğitimci ve araştırmacıları bünyesinde barındıran üniversite, eğitim-öğretim 

faaliyetleri yanında bilimsel araştırmalar yapmak, var olan bilgiyi zenginleştirmek, 

bilgiyi güncellemek ve yeniden üretmekle yükümlüdür. Nitekim ekonomik, sosyal ve 

kültürel alandaki gelişmelerin tümü bilim ve düşünce üretimi ve buna bağlı olarak 

teknolojik buluşlarla yakından ilişkilidir (Bolay: 2011, 107). 

Bilgi ve bilim üretimi konusunda üniversitenin öncelikli görevi ülkenin ihtiyacı olan 

bilim ve bilgiyi üretmek ve gerektiği ölçüde yaymaktır. Bölge üniversitelerinin 

özellikle bulunduğu şehir/bölgenin imkân ve problemlerini tespit ederek bunların 

üzerinde yoğunlaşması bölgesel ve ulusal kalkınmaya katkı sağlayacaktır. Nitekim 

bölgesel kalkınma stratejileri çerçevesinde siyasi yönetimler bu tür inceleme ve 

araştırmalara yüksek düzeyde fonlar ayırmaktadır. Bu anlamda bölgedeki ekonomik 

kaynaklar, demografik araştırmalar, yoksulluk, birlikte yaşama kültürü, terör, 

ekonomik eşitsizlikler, gençlik problemleri, karmaşık kültür meseleleri üniversitenin 

incelemesi ve araştırması gereken konular arasında yer almaktadır. 

Üniversitenin gerçekleştirdiği bilgi üretimi ve bilimsel etkinliğin sürdürülebilir olması 

için akademisyenlerin soyut konuların dışında, güncel ve ihtiyaçlara cevap 

verebilecek nitelikte inceleme ve araştırmalar yapması gerekir. Çünkü bilimin en 

önemli niteliklerinden biri kuşkusuz sorun çözmektir. İster ekonomik, ister sosyal 

ister kültürel olsun, karşılaşılan bütün meselelerde nesnel, anlaşılır ve toplumsal 

karşılığı olan bilgiyi üretmek üniversitelerin temel görevlerinden biri olmalıdır. Bize 

göre böylece üniversiteler günümüz sivil toplum kuruluşları ve güncel medyanın 

ürettiği hal çarelerinin ötesinde çözüm sunabilme yeteneğine sahip olabilirler. 

3.3. Bir bilim siyaseti ve geleneği oluşturma 

Üniversite kavramı özel bir ilgi, inceleme merakı, bilgi ihtiyacı, entelektüel bir arayış 

ve bunları destekleyecek bir ortamın varlığı anlamına gelir. Ancak bütün bu çabaların 

yürütülebilmesi için bu ilgi ve merakı taşıyacak bir “gelenek”, bu “geleneği 

aktarabilecek kurumsal bir yapı” ve “organizasyonel bir tecrübe”nin olması gerekir. 

3 https://prezi.com/qd8xq1m6kcck/universite-nediruniversiteli-olmak-nedir/ (Erişim tarihi: 20 

Ağustos 2016). 

601



Çalış’ın da belirttiği gibi bu yapıların sürdürülebilmesi için akademik özgürlük, belli 

ölçüde özerk bir yapı, bilginin aktarılması ve bilgiye erişmek için farklı düşünce 

biçimlerinin serbestçe tartışılabileceği bir ortam gerekir (Çalış: 2013, 135-136). Öte 

taraftan üniversite sadece bilgiyi aktaran, yorumlayan değil, aynı zamanda üreten bir 

kurumdur. Bu bakımdan üniversitenin bir “bilim siyaseti” geliştirmesi gerekir. Bize 

göre her üniversite evrensel vizyonuna paralel olarak yerel ve bölgeye has bir “bilim 

siyaseti” geliştirmelidir. Ancak üniversitenin bilim siyaseti diğer meslek erbabının, 

asker, sanatçı, bürokrat vs. siyasetinden farklıdır. İ. Kara’nın ifadesiyle, “ilmin de bir 

siyaseti var”dır. Ancak ilim siyaseti, politikacının siyasetinden farklıdır. 

Üniversitenin ilim siyaseti politikacının siyaseti seviyesine inerse orada ilim olmaz. 

İlim adamı veya üniversite her şeyden önce ele aldığı problemi felsefî açıdan 

kavramsallaştırmak durumundadır (Kara: 2010). 4 Bu anlamda bilim adamının siyaseti 

doğrudan pratik ve pragmatik sonuçlara odaklanmaz. Çünkü “bilim bir idealizm”dir 

(Duralı: 2015, 13). Bu çerçevede bilim adamı bir menfaat için değil, yalnızca bilimin 

kendisi için çalışır. Üniversite bilgi, hikmet ve hakikatin arandığı yerdir. Bilginin 

teknolojiye dönüştürülmesi veya ticarileştirilmesi üniversitenin görevlerinden biri 

değildir (Çalış: 2013, 133). 

Şüphesiz üniversite evrensel bir kurum olarak evrensel bilgiyi hedefler. Ancak bu 

bilgiye ulaşmanın yolu da yerel bilgileri bir araya getirmekten, bunları ortaya 

çıkarmaktan geçer. Bu bakımdan üniversite öncelikle bulunduğu bölgenin ihtiyaçları 

ve imkânları doğrultusunda bilgi üretmeli, bilim siyasetini bulunduğun bölgenin 

ekonomik, sosyal ve kültürel problemlerinden hareketle geliştirmelidir. Üniversite 

tarihsel, kültürel ve coğrafi mirası devralıp kendi bilim geleneğini oluşturarak bunu 

gelecek kuşaklara aktarır. Bilimsel bir gelenek oluşturmanın ilk koşulu “tevarüs 

mekanizması”nı işletmektir. Yani bir bilim adamının kendi ilgi alanında gidebildiği 

kadar geriye gidip geçmişteki bütün ilmî, fikrî, sanatsal ve kültürel birikimleri 

devralması ve bunları geleceğe aktarmasıdır. Üniversite bu mirası devralmakla 

kalmaz, bu bilgiyi kendi döneminin ihtiyaçları, zorunlulukları ve ufukları üzerinden 

yeniden üretir. Bununla birlikte üniversite yalnızca içinde yer aldığı toplum, ülke veya 

komşu ülkelerin problemlerini değil, aynı zamanda tüm insanlığın problemlerini, 

evrensel problemleri ele alarak bir üniversite haline gelir (Kara: 2010). 

Bir bilim siyaset ve geleneğinin oluşması için bazı koşulların temin edilmesi gerekir. 

Öğretim üyesinin bilimsel kimliği, özbilinci ve özgüveni yanında üniversitenin 

mekânı, mekânın mimarî özellikleri ve üniversitenin sosyo-kültürel imkânları da bu 

koşullar arasında yer alır. Bu bakımdan üniversite yalnızca bilimsel motivasyonu, 

hedefleri, meşgaleleri, ufku ve vizyonuyla değil, kütüphane, konferans salonu, sergi 

alanları gibi sosyal ve kültürel imkânlarıyla da bilimsel geleneğin temsilcisidir. 

Örneğin “dünya literatürünü takip edebilen çok zengin bir kütüphane ve 

dokümantasyon merkezi” bölge ve üniversite için büyük bir zenginliktir (Bolay: 2011, 

107). Bütün bu niteliklerden dolayı üniversite bir şehrin veya bölgenin bilimsel 

otoritesini temsil eder. Üniversite etrafında yaratılan bilimsel ortamla birlikte, 

4 

Prof. Dr. İsmail Kara’nın 13.05.2010 tarihinde Kırklareli Üniversitesi Söyleşileri kapsamında yaptığı 

“Üniversite ve Şehir” başlıklı konuşmasının yayımlanmamış metninden alınmıştır. 

602



binaların tasarımı, üniversite etrafında yürütülen sosyo-kültürel ve ekonomik 

faaliyetler üniversiteyi bölgesel kalkınmanın önemli bir aktörü haline getirir. 

3.4. Geleceği kurma ve toplumsal bir gelecek tasavvuru oluşturma 

Üniversiteler, B. Komsuoğlu’nun da belirttiği gibi, bilimsel, sosyal ve hatta siyasi 

yeniliklerin alanı haline gelmiştir. Çünkü geleceğin kadroları burada hazırlanmakta, 

önemli toplumsal değişikliklerin çoğu üniversite ortamında biçimlenmektedir 

(Komsuoğlu: 2006, 24). Bütün bu değişimler tesadüflerin dışında, belirli bir ideal ve 

bir gelecek tasavvuru etrafında gerçekleşiyorsa anlamlıdır. Böylesi bir gelecek 

tasavvurunun oluşmasında ve geleceğin inşa edilmesinde üniversitelerin önemli bir 

rolü vardır. Toplumun geleceğini inşa etme görevi ile bilim geleneği oluşturma hedefi 

bu noktada birbirini tamamlar. Üniversite toplumun gelecek tasavvurunu tarihsel 

birikim ve tecrübelerden hareketle kurar, geçmişten gelen bu canlı kültür değerlerini 

bugünkü koşullar ve gelecekteki beklentilerle yoğurarak ideal bir senteze ulaşmaya 

çalışır (Bolay: 2011, 106). 

Gelecek tasavvurunun oluşturulmasında tarihsel ve kültürel birikime yapılan atıflar 

kurucu değerlerin belirlenmesi ve istikametin tayini açısından önemlidir. Bu değerler 

ne kadar köklü ve derin ise bilim adamı gelecek fikrini oluşturmada o ölçüde özgüven 

sahibi olacaktır. Ancak, geçmişi bugüne taşıyarak sadece bunlarla yaşamanın da 

imkânı yoktur. Çünkü dünü oluşturan koşullar bugün artık değişmiştir. Hayat kendi 

akışı içinde dinamik bir yapıya sahiptir. Yaşamak için yeni fikirlere, ideallere ve yeni 

bir tasavvura ihtiyaç vardır. O halde bilim adamına düşen görev değişen koşullar 

içerisinde sürdürülmesi gereken değerleri ayırmak, dünün değerlerini bugünün 

ihtiyaçlarına göre yeniden yorumlamak, toplumsal değişimi yönlendirerek, onu belli 

istikametlere yöneltmektir. 

3.5. Toplumsal ve kültürel devamlılığı sağlama 

Şehir ve üniversite arasında iç içe geçmiş bir ilişki biçimi vardır. “Eğitim, bilgi 

üretimi, kültür üretimi ve ortamı, demografik etkileşim ve ekonomik” gelişmeler bu 

ikisi arasında birbirini ilerleten bir etkileşim sürecini zorunlu kılmaktadır (Günal: 

2013, 160). Üniversite eğitim faaliyetleri ve toplum üyelerine kazandırdığı farklı 

zihniyetle toplumu etkileyip yönlendirebilir. Ancak bunun öncelikli koşulu, her 

konuda olduğu gibi ülkenin tarihini, toplumun inanç, kültür ve geleneklerini tanımak, 

daha sonra bunları ortaya çıkarıp dünyaya açarak evrensel kültür ve bilime katkı 

sağlamanın yollarını aramaktır (Bolay: 2011, 107-108). 

Şüphesiz bütün toplumlar kendilerine özgü kültürel bir doku ve farklı yaşama 

tecrübelerine sahiptirler. Toplumu bir arada tutan değerler zamanla değişse de, 

değişmeyen/değişmemesi gereken bazı özel değerler vardır. Örneğin bayramlaşma, 

yardımlaşma ve dayanışma, misafirperverlik, düğün ve eğlence, cenaze vb. kültürel 

olarak toplumu bir arada tutan ve toplumsal devamlılığı sağlayan geleneklerdir. 

Üniversite toplumsal ve kültürel devamlılık açısından geleneksel değerler üzerine 

incelemeler yapar, geleceğe ilişkin bir takım öngörülerde bulunur, mevcudun 

korunması ve geliştirilmesi adına toplumsal yozlaşma ve çözülmelere karşı belli bir 

duyarlık geliştirir. Bu bakımdan üniversitenin topluma ait kültürel varlıkların tespiti, 

korunması ve aktarılması hususunda öncelikli bir görevi vardır. 

603



Öte taraftan bilim ve düşünce üretimi üniversitenin tekelinde de değildir. Üniversite 

dışında çeşitli toplumsal ve kültürel meselelerle iştigal eden, çeşitli sanat dallarıyla 

uğraşan kişiler de vardır. Resim, fotoğraf, müzik, folklorik incelemeler vs. Bu kişiler 

de o şehrin imkân ve potansiyeline dâhildir. Üniversitenin bu imkânları keşfedip 

bunların üretimlerini çeşitli etkinlikler arasında değerlendirmesi gerekir. Yine bu 

çerçevede halka açık kurslar ve sertifika programları, çeşitli kültürel ve sanatsal 

etkinlikler, toplumsal ve kültürel konularda çeşitli seminer, konferans ve 

sempozyumlar üniversitenin şehirle bütünleşmesi açısından faydalı olabilir. Ancak 

şunu belirtmemiz gerekir ki, halkla kurulacak temaslarda üniversite belirleyici bir rol 

oynamalı ve ilişkiler popüler kültürün cazibesine kurban edilmemelidir. 

Ülkemizin doğu bölgesinde yaşanan terör olayları bölgesel toplumsal, kültürel ve 

entelektüel kalkınmanın önünde büyük bir engel teşkil etmektedir. Üniversite bu 

konuda yapacağı çalışmalarla bölgesel barışın, uzlaşma ve birlikte yaşama kültürünün 

oluşmasına katkıda bulunmalıdır. Bize göre bu konu siyasi ve askeri tedbirlerden 

ziyade toplumsal bilinçle ve toplumsal iradenin baskın gelmesiyle çözülebilecek bir 

sorundur. Ancak toplumsal baskı mekanizmalarının çalışabilmesi için olumsuz 

koşulların bölgeye maliyeti konusunda toplum bilinçlendirilmeli, bölgesel koşullar 

değişmediği sürece ortaya çıkacak olan maliyetin rasyonel analizi yapılarak objektif 

bir biçimde anlatılmalıdır. Bu çerçevede üniversitelerin herhangi bir ideolojik 

saplantıya düşmeksizin bilimsel veriler ışığında ortaya koyacakları bakış açsısının 

mevcut atmosferin pozitif yönde değişimine katkı sunabilme ihtimali her zaman 

vardır. Kısacası üniversite sosyal bilinci ve değerleri yüksek, çevre duyarlılığı 

gelişmiş bir toplumun yaratılmasında etkili olabildiği takdirde sürdürülebilir bir 

kalkınmanın yolu da açılmış olacaktır. 

3.6. Bölgenin imkân ve problemleri üzerinde yoğunlaşma 

Üniversitelerin bölgesel kalkınmaya daha fazla katkı sağlayabilmesi için inceleme ve 

araştırmalarını bulunduğu bölge/şehrin ekonomik, sosyal ve kültürel varlıklarına, 

imkan ve problemlerine yoğunlaştırması gerekir. Şüphesiz her bölgenin, hatta bazı 

şehirlerin kendine özgü ekonomik değerleri, farklı sosyo-kültürel, dini ve etnik 

altyapısı, bunlara paralel olarak bazı özel problemleri vardır. Bu zengin kültürel 

altyapı ve karmaşık problemler yumağı üniversitelerin çalışma alanlarını oldukça 

genişletmektedir. Üniversitelerden beklenen bulundukları şehri ve bölgeyi her 

bakımdan kalkındırmaları ve geliştirmeleri, daha da önemlisi yerel kültürleri 

inceleyerek bunları millî ve evrensel kültüre entegre etmeleridir (Bolay: 2011, 107). 

Evrensel bir kurum olan üniversitelerin yerel konular ve problemler üzerine 

yoğunlaşması onun evrensel niteliği ile bağdaşır mı? Yahut bu problemler üniversiteyi 

yerel ve mahalli bir düzeye düşürür mü? Gerçekte üniversiteler her türlü problemi 

evrensel bilgiler ışığında araştırma, inceleme ve çözümleme imkânına sahip 

kurumlardır. Bu bakımdan üniversite yerelle evrenselin birlikteliğini temsil eder. İ. 

Kara’nın da belirttiği gibi “Büyük üniversiteler sadece ‘insanlığın’ problemleriyle 

uğraştıkları için değil kendi devleti-milletinin problemleriyle uğraştıkları için 

büyüktürler. Millî olanla evrensel olan arasında üniversite ciddi bir fonksiyon icra 

eder, etmelidir (Kara: 2010).” Bu bakımdan yerel/bölgesel/millî imkânlar ve 

604



problemler özellikle bölge üniversitelerinin kendilerini diğer üniversitelerden 

farklılaştırmaları için bir fırsattır. 

Ülkemizin coğrafi bölgeleri arasında imkânlar ve problemler açısından farklılıklar 

mevcuttur. Bölgenin imkânları dediğimizde tarihi ve kültürel doku, geçmiş yaşama 

tecrübesi, enerji kaynakları, verimli araziler, bitki örtüsü, canlı çeşitliliği, coğrafi 

özellikler, doğal güzellikler, yemek kültürü, yerel mimari örnekleri vs. gibi bölgelere 

has özellikleri kastediyoruz. Bölgeler arasında imkânlar kadar problemler de farklılık 

göstermektedir. Örneğin doğu bölgelerinde terör başta olmak üzere iş ve istihdam, dış 

göç önemli problemler arasında yer alırken batı bölgelerinde ise konut ihtiyacı, göç 

alma, trafik vs. problemlerle karşılaşılabilmektedir. Üniversiteler bölgelerinin imkân 

ve problemleri üzerine derinlemesine inceleme ve araştırmalar yaparak hem bölgesel 

imkânların daha iyi değerlendirilmesine, hem de problemlerin çözümüne yönelik 

çalışmalarda bulunmalıdırlar. Böylece üniversiteler, diğer paydaşlarıyla birlikte, 

sosyal ve kültürel dokunun korunmasına, geliştirilmesine ve bölgesel refahın 

artmasına katkıda bulunur, aynı zamanda siyasi yönetimlerin işlerini kolaylaştırırlar. 

Nitekim “her ile bir üniversite” kuran siyasi iradenin hedefi devlet desteğiyle birlikte 

her bölgenin kendi imkânlarını kullanarak kalkınmasının ve ülke ekonomisine katkı 

sağlamasının yolunu açmak ve problemlerin yerinde tespit edilerek yine yerel 

dinamikler tarafından çözülmesine yardımcı olmaktır. Üniversitelerin araştırmainceleme 

fonlarına ayrılan yüksek pay bunu açıkça göstermektedir. 

Üniversitelerin bölgesel kalkınmada etkin bir rol üstlenebilmesi için henüz kuruluş 

aşamasında bölgenin imkân ve ihtiyaçlarının dikkate alınması, açılacak yeni fakülte 

ve bölümlerin bölgesel imkân ve ihtiyaçlara göre düzenlenmesi gerekir. Üniversite 

böylece belli alanlarda uzmanlaşarak özgünleşme imkânı bulabilir. Örneğin tarım ve 

hayvancılığın yaygın olduğu bölgelerde ziraat ve veterinerlik fakültelerinin 

kurulmasından daha doğal bir şey yoktur. Yine, taşın bol bulunduğu ve bu 

malzemeden üretilen yerel mimarinin öne çıktığı bir bölgede mimarlık fakültesinin 

açılması ve bu birimde geleneksel mimari ile modern mimarinin sentezlenme 

imkânlarının aranması, mimari yeniliğimiz için bir fırsat gibi görünmektedir. Yahut 

mimari yapısıyla tüm dünyaya adını duyuran bir şehirde, örneğin Mardin’de, bir 

mimarlık fakültesinin kurulması hiç de anlamsız görünmüyor. 

3.7. İlgili kurumlarla işbirliği ve rehberlik 

Üniversitenin eğitim-öğretim, inceleme araştırma fonksiyonları yanında toplumu, 

toplumsal kurum ve kurumları ve siyasi yönetimleri bilgilendirme ve onlara rehberlik 

etme görevi vardır. Üniversite resmi kurumlardan yarı resmi kurumlara, yerel 

yönetimlere ve sivil toplum kuruluşlarına kadar geniş bir yelpazede yayılan kurumlar 

ile toplumun değişik katmanları arasında kurumsal etkileşim ve işbirliği sağlamakla 

yükümlüdür. Üniversite her ne kadar toplumsal yapıyı oluşturan bu kurumların 

faaliyetlerinden kısmen bağımsız olsa da, gerektiği durumlarda bilgi ve bulgularını bu 

kurumlarla paylaşarak yahut bunlar arasında eşgüdüm sağlayarak bölgenin ekonomik 

sosyal ve kültürel kalkınmasına öncülük etmelidir. 

Her ile bir üniversite projesi çerçevesinde kurulan yeni üniversitelerin kurulduğu 

şehirlerde hızlı bir değişim ve dönüşümü başlattığında şüphe yoktur. Ancak bu hızlı 

605



değişim ve dönüşümün bazı problemler doğurduğu da unutulmamalıdır. Alelacele 

kotarılmış binalar, aynı hızda oluşturulan akademik ve idari kadrolar, hızla açılan 

bölümler, üniversitenin kendi rüştünü ispat sadedinde artırdığı öğrenci sayıları, artan 

konut ve sosyal alan ihtiyacı vs. çarpık kentleşme problemini de beraberinde 

getirmiştir. Ekonomik gelişmelerle birlikte değişimi ve dönüşümü birlikte yaşayan 

kent sakinleri ve yatırımcılar artan ihtiyaçları karşılamak ve değişimden payını almak 

üzere harekete geçmiş, örneğin ortaya çıkan konut açığını kapatmak üzere hızlı bir 

yapılaşmaya gidilmiştir. Bu hızlı yapılaşmanın doğuracağı bazı altyapı, üstyapı ve 

trafik sorunları vs. çarpık kentleşmenin habercisidir. Bu anlamda hızla çehresi değişen 

kentler bu değişim ve dönüşüme hazırlıksız yakalanmıştır. Bu çerçevede üniversitenin 

kentleşme problemleri üzerine eğilerek yerel yönetimlerle işbirliğine gitmesi ulusal 

bir sorumluluktur. 

Çeşitli toplumsal tabakalar yanında üniversitenin siyasete de rehberlik etme görevi 

olduğunu belirtmiştik. Ancak üniversitenin bu konuda görev alanı dışına çıkarak 

bilimi siyasetin oyuncağı haline getirme riski daima mevcuttur. Siyasiler 

üniversitelerin imkânlarından faydalanmak isteyebilirler. Akademi bu noktada 

bilimsel ağırlığını ortaya koruyarak, ancak siyasi yönetimle herhangi bir sürtüşme 

içerisine girmeden, bilimsel gerçekler ışığında siyasetin yanlış uygulamalarına karşı 

çıkmalıdır. Nitekim geçmişte, siyasetin haksızlık ve zulüm boyutlarına varan 

uygulamaları meşru gösterme çabası bütün ilim adamlarını ve bilim çevrelerini kısa 

sürede dejenere etmiştir (Çalış: 2013, 139). 

Üniversite kuşkusuz siyasilere yeri geldiğinde görüş bildirmeli, ancak aktif siyasete 

girmemelidir (Bolay: 2011, 109). Çünkü siyaset kanalıyla bilimin ağırlığını 

kaybetmesi üniversitenin anlamını yitirmesi demektir. Öte taraftan üniversite 

yürüttüğü faaliyetlerle “halk ve devlet arasında bir yol gösterici” olduğunu 

unutmamalıdır. Geçmiş dönemlere baktığımızda ilim adamlarının (ulemâ), halktan 

devlete itaat talebinde bulunduğunu, ancak devletten de halka adalet talebinde 

bulunduğunu görüyoruz. Bu bakımdan ilim adamları toplum ve devlet arasında 

arabuluculuk rolünü üstlenmiştir (Kara: 2010). Öte taraftan Üniversite toplumsal 

problemlerin çözümü konusunda siyasetçilerin işaretini beklemeden harekete 

geçmeli, öncelikli problemleri tespit ederek bunların çözüm yolları konusunda 

siyasetçileri yönlendirmelidir. Bir özeleştiri olarak belirtelim ki, akademik dünya 

bugün siyasetin peşinde sürüklenmektedir. Örneğin toplumsal bir problem olarak 

kürtaj meselesi, öğrenci evlerinin durumu, dindar nesil yetiştirme ihtiyacı vs. gibi 

konular siyasilerden önce akademinin ilgilenmesi gereken konulardır. Ne var ki 

akademi bu konuları siyasiler ortaya attıktan sonra tartışma ihtiyacı duymaktadır. 

Oysa bu tür problemler popülerleştikçe ve birer polemik unsuru haline geldikçe 

sağlıklı bir çözümün ortaya çıkması mümkün olamamaktadır. Bu sebeple akademi 

siyasetin arkasından değil, önünden yürümeli; inceleme, araştırma ve önerileriyle 

siyasete ışık tutmalıdır. Böylesi bir tutum akademik açıdan daha tutarlı olduğu için 

yönetimin işini de kolaylaştıracaktır. 

4. ELEŞTİRİ 

Kalkınma kavramına bilimsel, zihinsel, entelektüel bir ilerleme olarak bakacak 

olursak yeni fikirlerin, yeni düşüncelerin ve farklı düşünce alternatiflerinin ortaya 

606



çıkmasının temel koşullarından biri de üniversitenin eleştiri görevidir. “Konuşmayan 

ülke, tartışmayan üniversite, sorunlara seyirci kalan yahut yanlış tepkiler geliştiren 

kamuyou, hoşgörüsüz ve tahammülsüz fertler sözkonusu olduğu sürece kalkınmanın 

imkânı olmayacaktır (Demir: 2008, 158).” Bilim ve düşünce öncelikle üniversitede 

üretildiğine göre eleştirel yöntem bilim adamı için bir tercih olmaktan ziyade 

zorunluluktur. İ. Kara’nın deyimiyle, üniversite gerektiğinde başkaldırır. Çünkü bu 

onun “ilmî ve ahlakî vazife”sidir. Ancak dikkat edilmesi gereken husus “siyasallaşma 

tavrının, ilmîliğinin önüne geçmemesi”dir (Kara: 2010). Gerçekte bilim adamının 

eleştiriyi gerekli yerde ve gerektiği ölçüde yapmadığı, yahut eleştiriyi kuru bir 

ideolojik polemik düzeyine indirdiği, yahut sürekli muhalefete dönüştürdüğü 

durumlarda eleştiri anlamını yitirmekte, fikrî ve entelektüel gelişmenin bu en önemli 

mekanizmasının önü kapanmaktadır. Oysa eleştiri kurumların doğru işlemesi, 

alternatif düşüncelerin, yeni bakış açılarının ortaya çıkması için elzemdir. 

Öte taraftan üniversite-siyaset ilişkilerinin dengeli bir şekilde sürdürülememesi 

akademiyi ya “ulus devletin idelojik bir aygıtı”na, yahut da “müzmin muhalefet” 

konumuna evirebilmektedir. Eleştiri hiç bir zaman ideolojik bir tavır alış, sürekli 

muhalefet, kabalık, nezaketsizlik ve hatta kavga etmek değildir. Eleştiri alternatif 

bakış açılarıyla yeni fikirler geliştirmek, eksik veya fazlalıklara işaret etmek, 

muhataplarının gerçeği görmesine yardımcı olmak demektir. Bugün eleştiri 

konusunda yaşanan ve eleştiriyi değersiz kılan şey eleştiriyi bir zırh gibi kullanarak 

saldırıda bulunmak alışkanlığıdır. Doğruyu takdir etme, yanlışı düzeltme konusunda 

samimi bir eleştiri şüphesiz ilim adamına en çok yakışan ve her türlü fikri gelişmenin 

önünü açan bir tutumdur. Eleştiri kültürünün gelişmesi ve bu mekanizmanın çalışır 

hale getirilmesi için üniversitenin bir özeleştiri yapma vakti gelmiştir. Bu konuda 

geliştireceği tavır kendi yapısı için olduğu kadar yerel ve ulusal problemlerin 

çözümüne de katkı sağlayacaktır. 

5. SONUÇ 

Bölgesel kalkınmada üniversitelere büyük görevler düşmektedir. Kalkınma her 

şeyden önce ekonomik, sosyal ve kültürel süreçleri içeren bir zihniyet meselesidir. 

Toplumsal değişim ve dönüşüm süreçlerinde üniversitelerin gerek bilgi üretimi, 

gerekse bilinç oluşturma bakımından topluma etki etmeleri beklenir. Hayat akışına 

devam ettiği sürece değişim ve dönüşümler kaçınılmazdır. Üniversiteye düşen 

değişim ve dönüşüm süreçlerini ideal bir düzeye çıkararak yönlendirmek, kalkınma 

hedefleri konusunda ilgili kuruluşları bilgilendirmek ve bu kurumlarla işbirliğine 

gitmektir. Bulunduğu bölge ve şehirlerde bilimsel otoriteyi temsil eden üniversiteler 

yerel ve evrensel bilgiyi buluşturan mekânlardır. Bu açıdan bölge üniversitelerinin 

yerel problemlerden hareketle tüm insanlığın problemleri ile ilgilenmeleri gerekir. 

Ülkemiz gelişmekte olan bütün ülkeler gibi, iç içe geçmiş, karmaşık problemlerle 

boğuşmaktadır. Üniversitelere düşen görev kendi bulundukları bölgenin sosyal, 

kültürel, ekonomik ve siyasi problemleri üzerine kafa yormak, bu problemlerin 

çözümü için birtakım faaliyetlerde bulunmaktır. Bu uğraş aynı zamanda üniversitenin 

kendi rolünü ve etkinliğini artırabileceği önemli bir fırsat olarak önümüzde 

durmaktadır. Üniversite eğitim-öğretim faaliyetleri ve bilimsel araştırmalar dışında 

ekonomik, sosyal ve kültürel hayatın problemleri üzerinde derinlemesine incelemeler 

607



yapar ve bunların çözümü için bazı teknikler geliştirir. Ayrıca toplumsal ve kültürel 

devamlılığı sağlayabilmek için topluma ait geçmiş değerleri ortaya çıkarmaya çalışır. 

Ancak bu faaliyetlerin sağlıklı bir şekilde yürütülebilmesi için üniversitenin öncelikle 

bir bilim siyaseti geliştirmesi ve ideal bir tasavvur etrafında toplumun geleceğini inşa 

etmesi gerekir. Bu hedeflerin gerçekleştirilmesinde üniversite resmi ve sivil 

kurumlarla birlikte hareket eder, gerektiğinde bu kurumlarla işbirliği yaparak onlara 

rehberlik etmekten geri kalmaz. Bütün bu faaliyetler sırasında üniversitenin eleştiri 

görevinden kaçınmaması gerekir. Çünkü olumlu ve yapıcı eleştiri işlerin doğru ve 

sağlıklı bir şekilde yapılmasını temin eder, yanlışlıklardan da vazgeçilmesini sağlar. 

KAYNAKÇA 

Adem, M. (2008). Çağdaş üniversite mi medrese mi?, Ankara: Phoenik. 

Bolay, S. H. (2011), Çağdaş üniversitede neler önem kazanmaktadır?. Yükseköğretim 

ve Bilim Dergisi, 3(I), 105-112. 

Çalış, H. Ş. (2013). Üniversite üzerine (mülakat). Muhafazakâr Düşünce, 35(9), 133- 

166. 

Çoban, G. İ. (2016, 27 Şubat). Üniversite nedir? Üniversiteli olmak nedir?. Erişim 

tarihi: 20 Ağustos 2016, https://prezi.com/qd8xq1m6kcck/universitenediruniversiteli-olmak-nedir/ 

Dalğar, H., TUNÇ H. ve KAYA, M. (2009). Bölgesel kalkınmada yükseköğretim 

kurumlarının rolü ve bucak örneği. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi SBE 

Dergisi, 1, 39-50. 

Demir, R. (2008). Üniversitelerin dünü bugünü, Ankara: Palme. 

Duralı, Ş. T. (2015). Bir üniversite tasavvurundan bahsetmek. Dergâh Dergisi, 308, 

12-17. 

http://www.oecd.org/regional/regional-policy/regionaldevelopment.htm (Erişim 

tarihi: 25 Ağustos 2016). 

Ildırar, M. (2004). Bölgesel kalkınma ve gelişme stratejileri, Ankara: Nobel. 

Günal, İ. (2013). 50 soruda üniversite, İstanbul: Kayhan. 

Kara, İ. (2010). Üniversite ve şehir. Kırklareli Üniversitesi Söyleşileri, (13.05.2010). 

Komsuoğlu, B. (2006). Üniversiteler, sorunlar, öneriler. Kocaeli: Kocaeli Üniv. Yay. 

Linqvist, M. (2012), The Roles of universities in regional development. Nordregıo 

News Publıcatıon. Erişim tarihi: 20 Ağustos 2016, 

http://www.nordregio.se/en/Metameny/Nordregio-News 

Öztürk, S., Torun, İ. ve Özkök, Y. (2011). Anadolu’da kurulan üniversitelerin illerin 

sosyo-ekonomik yapılarına katkıları. Mustafa Kemal Üniversitesi SBE 

Dergisi, 16, 145-158. 

Ülgener, S. F., (2006). Makaleler. İstanbul: Derin. 

608

Öz 



“Kültürce Kalkınmanın Sosyal Şartları” 

Perspektifinden Doğu Anadolu Bölgesine Bir Bakış 

Emin ÇELEBİ 1 

Önde gelen eğitimci ve sosyologlarımızdan olan Ismayıl Hakkı Baltacıoğlu'nun 1966 

yılında yayımladığı Kültürce Kalkınmanın Sosyal Şartları isimli çalışmasının ana 

teması kalkınmadır. Baltacıoğlu kitabına “Kalkınamadık” diye başlar. 

Baltacıoğlu’nun bu haykırışı ve buna karşın sunduğu çözüm önerilerinin günümüzde 

bir karşılığının olup olmadığı tartışmaya değer bir konudur. Baltacıoğlu bu 

çalışmasında nüfus, bilim, teknik, sanat, değer, eğitim, din, dil, kültür, çevre 

konusunda hem kavramsal hem deskriptif bir çerçevede irdelemeler yaparak 

kalkınmanın sosyal ve kültürel temellerini saptamaya çalışır. Bu bildiride Baltacıoğlu 

tarafından ulusal düzeyde kültürel kalkınmanın şartlarına dair tespit edilen sorun ve 

ortaya konan çözüm önerilerinin hem ulusal hem de bölgesel düzeyde geçerli olup 

olmadığı yaklaşık yarım yüz yıllık deneyim ışığında değerlendirilmeye çalışılacaktır. 

Anahtar Sözcükler: Kültürel kalkınma, sosyal kalkınma, I. H. Baltacıoğlu, Doğu 

Anadolu Bölgesi 

Abstract 

An Overview of Eastern Anatolia Region From 

Perspective of "Social Conditions of Cultural 

Development” 

The main theme of "Kültürce Kalkınmanın Sosyal Şartları" (Social Conditions of 

Cultural Development) published in1966, which is important work of Turkish preeminent 

sociologist and educationist Ismayıl Hakkı Baltacıoğlu, is development. 

Baltacıoğlu wrote down at the beginning of his book as "we have not been developed." 

Baltacıoğlu's this evaluation is worth emphasizing in terms of whether it correspond 

to this time or not. In this work Baltacıoğlu conceptually and descriptively scrutinize 

the matter of population, science, art, values, eduaction, language, culture, 

environment and trie to determine the basic foundation of social and cultural 

development. In this presentation, it will be tried to evaluate whether Baltacıoğlu's 

determinations of problems and solution offers regarding cultural development at the 

national level can apply to regional situation or not in the light of cemicentennial 

experience. 

Keywords: Cultural development, social development, I. H. Baltacioğlu, Eastern 

Anatolia Region 

1 

Doç. Dr., İnönü Üniversitesi FEF, emin.celebi@inonu.edu.tr (Sorumlu Yazar/Corresponding Author) 

609



1. GİRİŞ 

“Kültürce Kalkınmanın Sosyal Şartları” isimli çalışma Baltacıoğlu’nun yaşlılık 

dönemi eseridir. Bu itibarla bu çalışmada ortaya konan düşüncelerin Baltacıoğlu’nun 

olgunlaşmış düşünceleri olduğu söylenebilir. Öte yandan bu çalışmanın, 1966 yılında 

yayımlandığı göz önünde bulundurulursa, Cumhuriyet’in ilanından sonra geçen 

yaklaşık kırk yıllık süre içinde gerçekleştirilen hamlelere şahitlik yapan bir 

sosyologun tespitlerini muhtevi olması ve bugün için bize bir mukayese imkânı 

vermesi itibarıyla da son derece önemli olduğunu düşünüyoruz. 

I.Abdülhamit, İttihat ve Terakki Cemiyeti, Atatürk, tek partili rejim sonrası 

demokratik dönem içinde gerçekleştirilen hamlelerin hiçbiri Baltacıoğlu’na göre 

kalkınmayı gerçekleştirememiştir. Ancak bu dönemlerde okul, hastane, yol vb. birçok 

alanda önemli faaliyetlerin yapıldığı da yadsınamaz. Buna rağmen kalkınma 

gerçekleşmediyse Baltacıoğlu’na (1967) göre mutlaka bunun bir sebebi olmalıdır. Bu 

sebepleri belirleyebilecek olanlar, ona göre politikacılar, hukukçular, eğitimciler 

olamaz. Sorunun doğru tespitini ancak bilim ve yöntem sahibi sosyologlar yapabilir. 

Dolayısıyla Baltacıoğlu’nun birinci tespiti, tespiti yapabilecek kimselere ilişkindir, ki 

bunlar da toplum-sal konularda bilimsel veriler ışığında çözümlemeler yapan 

sosyologlar olmaktadır. Aslında bu bakış açısı genelleştirilebilir. Bilimci anlayışın 

tezahürü olarak değerlendirilebilecek bu yaklaşımın hala geçerliliğini koruduğunu 

söyleyebiliriz. 

Baltacıoğlu’nun (1967) kalkınmadan ne anladığı ve önerdiği çözüm önerilerine giriş 

olması itibarıyla aşağıdaki ifadeler dikkat çekicidir: 

Biz Henüz Ankara’nın elektriklerini düzgün olarak yakamayan, devlet merkezinde 

sivrisinekle savaşmasını beceremeyen bir teknik kesiminde bulunuyoruz. Bütün 

bunları düşünelim ve beceriksizliklerimizi örtmek için geçmiş zamanlarla övünmekten 

vazgeçelim. Geçmiş zaman övünme konusu olacağına ilham konusu, yaratma kaynağı 

olsa daha iyi olmaz mı? Üstü sıçan resimli Amerikan gömleklerini giymesini bildik de 

cepkenden, şalvardan yepyeni modalar çıkarmasını bilemedik. Batı modası diye 

giydiğimiz o terlikler, o mokasenler yerine Maraş’ın yumuşak derili, gül burunlu o 

eşsiz papuçlarını giymeyi akıl edemedik. 

Yirmibeş otuz yıl içinde nüfusu kırk milyona varmış, bataklıklarını kurutmuş, bulaşıcı 

hastalıklardan kurtulmuş, yollarını, okullarını, hastanelerini yapmış, Batı anlayışıyla 

endüstrileşmiş zengin modern bir Türkiye bir olur mudur, yoksa bir olmaz mıdır? 

Eğer bu bir olur ise nasıl gerçekleşebilir? İşte her şeyden önce düşünülecek şey budur. 

Baltacıoğlu'nun dile getirdiği eleştirilerin bugün için de geçerlenebilir olduğunu 

söylemek mümkündür. Gelişmişlik ve kültürel yabancılaşma paradoksunu aşmaya 

dönük olan bu tekliflerin, ‘Batının bilimini alalım, kültürünü ve ahlakını değil’ 

biçiminde dile getirilen söylemin tercümesi olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. 

Baltacıoğlu bu girizgahtan sonra kendi perspektifinden sosyoloji temelli çözüm 

önerilerini ilgili kitabında başlıklar halinde ortaya koyar. Şimdi bu sıralamaya uygun 

olarak Baltacıoğlu'nun değerlendirmelerini ve önerilerini konumuz bağlamında tahlil 

etmeye çalışalım. 

610



2. KALKINMANIN TEMEL UNSURLARI 

2a. Nüfus 

Baltacıoğlu’na (1967) göre kalkınmanın ilk şartı bir toplumu meydana getiren 

bireyler, bireyler arası sıkı ilişki ve işbölümüdür. Dolayısıyla bu doğrudan nüfus ile 

ilgili bir durumdur. Ona göre Küçük Asya adını alan Anadolu’daki otuz milyonluk 

nüfus bir serpintiden başka bir şey değildir. Bu nüfus yetmiş-seksen milyona 

çıkmadıkça bu küçük Asya kalkınamayacaktır. Türk kadınının doğurmaya teşvik 

edilmesine gerek duyulmayacak derecede doğurgan olduğunu ifade eden Baltacıoğlu, 

yaşadığı dönem istatistiklerine göre her kadına ortalama altı çocuk düştüğünü 

söyleyerek nüfus artışının buna paralel olmadığını, bunun nedeninin de çocuk 

ölümlerinin çokluğuna bağlı olduğunu şu ifadelerle dile getirir: Türk kadını sekiz-on 

çocuk doğuruyor, ancak bu çocukların bir iki tanesi yaşayabiliyor. Amerika kadını 

Türk kadını kadar doğurmuyor, ancak doğanların çoğu yaşıyor. Temel fark budur. 

Baltacıoğluna göre bir topluluğun kadınlarının çok çocuk doğurması kültürünün 

kuvvetli olduğunu gösterir. Kültürü kuvvetli olmayan, yaşama isteği kuvvetli olmayan 

bir ulusun kadınlarının doğurma isteklerinin olmayacağını ifade eden Baltacıoğlu 

(1967), Türkiye’de doğan çocukların çok ölmesinin de medeniyetsizlikten yani 

bilgisizlikten, tekniksizlikten, tedbirsizlikten, teşkilatsızlıktan ileri geldiğini söyler. 

Bu itibarla nüfus planlamasına da şiddetle karşı çıkar: 

Nüfus azlığından daha büyük tehlikeli olan da nüfus düşmanlığıdır.Türkiye otuz 

milyonluk nüfusu besleyemediği için şu bu düşünce ile Türkiye’de doğumları 

sınırlamak isteyenler vardır. Bu anlayış yanlıştır. Türkiye’nin yeraltı yerüstü 

kaynakları yetmiş, seksen milyonu beslemeye yeticidir. Türkiye’nin nüfusunu yetmiş, 

seksen milyona çıkarmalıdır. Bu iş kader işi değil teknik işidir. Amerikalılara bakın, 

son otuz yıl içinde insanın ömrünü ortalama yirmi yıl daha uzattılar. Bu iş bilim işidir, 

teknik işidir. Çene işi değil. 

Aslında çok nüfus ve kalkınma ilişkisini, salt nüfus çokluğu olarak anlamamak 

gerekir. Baltacıoğlu'nun kastettiği, yaşanılan coğrafyanın büyüklüğü ile üzerinde 

yaşayan nüfusun orantısızlığıdır. 1960'lı yılların Türkiye'si için düşünüldüğünde bize 

göre son derece önemli ve doğru tespitlerdir. Bugün Avrupa'nın yaşlanmış nüfusunun 

oluşturduğu açığın yabancı uyrukluların giderdiğini ve Avrupa'nın bundan mustarip 

olduğunu bilmekteyiz. Ayrıca günümüzde Baltacıoğlu'nun hayal ettiği yetmiş-seksen 

milyonluk Türkiye'nin kalkınma ve dinamizminin 1960'lı yıllar ile kıyaslanmayacak 

derecede oluşu da önemli bir göstergedir. Tabii ki mevcut durum sadece nüfus 

çokluğu ile açıklanamaz. Ancak otuz milyonluk bir Türkiye'nin de bu geniş 

coğrafya'yı istenilen ölçüde imar edebilmesinin zorluğu ortadadır. 

Şimdi Doğu Anadolu Bölgesindeki illerin nüfus verilerine bakalım. 

611



Tablo1: 2015 Yılı Doğurganlık Hızının En Yüksek ve En Düşük Olduğu 10 il 

Görüldüğü üzere doğum oranlarının en yüksek olduğu iller Doğu ve Güneydoğu 

Anadolu illeridir. 

Tablo2: 2014-2015 Yılı Kaba Ölüm Hızının En Yüksek ve En Düşük Olduğu İlk 

5 İl 

Kaba ölüm hızı, bin kişi başına düşen ölüm sayısını ifade etmektedir. Kaba ölüm hızı, 

2014 yılında binde 5,1 iken 2015 yılında binde 5,2’ye yükselmiş, diğer bir ifade ile 

2014 yılında bin kişi başına 5,1 ölüm düşerken, 2015 yılında bin kişi başına 5,2 ölüm 

düşmüştür. 

612



Tablo3: 2014- 2015 Yılı Bebek Ölüm Hızının En Yüksek ve En Düşük Olduğu 

İlk 5 İl 

Yukarıdaki tablolar dikkatli bir biçimde incelendiğinde Doğu ve Güneydoğu Anadolu 

bölgesindeki illerde doğum oranlarının en yüksek, kaba ölüm oranlarının en düşük, 

bebek ölümlerinin de en yüksek iller sıralamasında olduğu görülmektedir. Ancak 

nüfus artış hızının da en az olduğu iller buralardır. Dolayısıyla aradaki farkı oluşturan 

en önemli faktörün iç göç olduğu söylenebilir. Bu itibarla bölgenin kalkınması için 

önemli bir potansiyel olan nüfusun, bölgede kalmasına yönelik cazip tedbirlerin 

alınması, bölgenin cazip hale gelmesine de katkı sunacaktır. 

Baltacıoğlu’nun kalkınma için zikrettiği diğer öğeler ise ayrı başlıklar halinde 

zikrettiği bilim, milliyet, din, sanattır. Ancak biz bunları bir başlık altında 

birleştireceğiz. 

2b. Bilim, Milliyet, Din, Sanat ve Değer 

Baltacıoğlu’na (1967) göre bir ulusun ulus olabilmesi için tek başına dil, din, devlet 

ve kültür birliği yetmez. Bu ölçütlerin hepsi eksiklikle maluldür. Ulusu ‘psikolojik bir 

birli’ olarak tanımlayan Baltacıoğlu’na göre bir ulusun ulus olmasında değişmeyen 

yegane ölçüt gelenektir. Geleneklerin kötüsü olmaz. Gelenek bir ulusun özüdür. 

Kültürün bir anlamı da sosyal tipten sosyal tipe değişmeyen değer yargılarıdır. 

Kültürün bu tipine gelenek adını veren Baltacıoğlu’nun gelenek tanımı da bilindik 

tanımdan farklıdır. Adeta her ulusun mevcut ortak noktalarını gelenek olarak 

tanımlayan Baltacıoğlu’nun, var olan durumu muhafaza etmeye yönelik bir çaba 

içerisinde girdiğini ve söz konusu duruma gelenek kisvesini giydirdiğini 

söyleyebiliriz. Ortak bir coğrafyada yaşayan farklı kimliklerin ortaklıklarını gelenek 

adı altında toplamasını ve bunu ulus birliğinin ölçütü haline getirmesini sosyolojik bir 

keşif olarak görmek doğru olmasa gerektir. Kalkınma için gelenek vurgusunu, 

yukarıda zikrettiğimiz muhafazakar bir tutumun yansıması olarak değerlendirebiliriz: 

Gelenekler, mitler, mimikler, motifler, melodiler, dilin ekleri, dilin sentaksı gibi sosyal 

tipten sosyal tipe değişmeyen, sosyal evrim boyunca yaşayan kamu kalıtlarıdır. 

613



Bitkilerdeki gövde biçimi, hayvanlardaki belkemiği, insan bireyleri için mizaç hatta 

karakter ne ise toplumlar için gelenek odur. Ulusların doğmaları gibi ölmeleri de 

gelenekleri ile olur. Ulusların kalkınması geleneklerine kavuşmaları ile başlar. 

Türkiye’nin birdenbire kalkınamamasının nedeni de geleneklerinden kopma olayıdır. 

Türkiye gelenek birliğini bütünlüğünü sağlamadıkça kalkınma işini 

sağlayamayacaktır. Dolayısıyla milliyet bir gelenek birliğidir. Milliyet aralarında 

gelenek birliği olan bireylerin meydana getirdiği tinsel birliktir (Baltacıoğlu, 1967). 

Ulusların doğmasında, yaşamasında, kalkınmasında ilk faktör, Baltacıoğlu’na (1967) 

yaratıcı etken rolünü oynayan varlıklar, akılla ilintili olan bilinçüstü varlıklar değildir, 

bilinçaltının kendisidir. Bu bilinçaltını var eden akıl, mantık, bilim, felsefe değil iç 

oluşlarıdır. Bunlar da din, dil sanattır. Bir toplumun endüstri çağına girebilmesi için 

endüstrinin yararlarını düşünmesi yetmez. Her şeyden önce bir ulus olması gerekir. 

Sosyal olguların temelinde kuvvet olguları olan din, dil ve sanat bulunur. Bunlar 

olmasa diğerleri (ahlak, hukuk, bilgi, ekonomi, aile, vs.) olmaz. 

Kısmen özgün, kısmen eskinin tekrarı görüntüsü veren ve eklektik sayılabilecek bu 

yaklaşımın, Marksist paradigmanın alt yapı-üst yapı diyalektiğine karşıt 

sayılabileceğini ve günümüz Türkiye'si için özelde ise Doğu Anadolu bölgesi için bir 

takım tahliller yapmaya imkân verdiğini söyleyebiliriz. Özellikle 1960'ların 

Türkiye’si için din, dil ve sanat üçlemesini varoluşun değişmez koşulları olarak 

varsayan Baltacıoğlu'nun kalkınmayı da bu üç temel üzerinden inşa etmeye çalışması 

orijinal sayılabilir. Salt maddi kalkınmanın gündemde olduğu bir zamanda oluşan bu 

farkındalık kıymetlidir. Ve bize göre bu tespitler hala geçerliliğini korumaktadır. 

Toplumu bir bünye gibi düşündüğümüzde, ekonomi bedensel bir boyut ise özellikle 

sanat ve dinin ruhsal boyuta tekabül ettiğini söyleyebiliriz. Bölgesel ölçekte de bu üç 

ayağın birlikte var olmasının kültürel kalkınma için elzem olduğu söylenebilir. 

Baltacıoğlu'nun (1967) kültürel kalkınma için üzerinde önemle durduğu diğer bir öğe 

ise dindir. Ona göre din bir insan gerçekliğidir. Bu yadsınamaz. Dinsiz bir kişiliğin 

olamayacağını ifade eden Baltacıoğlu (1967), Meşrutiyetin din kişiliğini bir yana 

bırakarak onun yerine ikame etmeye çalıştığı milliyet merkezli dil kişiliğini yanlış 

bulur ve bu sorunlu halin kendi döneminde de devam ettiğini ifade eder: Dinsiz 

cemiyet, cemiyetsiz din yoktur. Din var idi, vardır ve var olacaktır. “Dinin lüzumu 

inkar edilse bile hissi ifna edilemez. Ben dinsizim diyenler, dinini, Allah’ını 

tanımayanlar bile dinsizliklerinde samimi olamazlar. Nasıl samimi olabilirler ki, 

aklın, mantığın bütün isyanlarına reğmen dinin şuur altında yaşayan kökleri vardır. 

“Bütün dünya ulusları gibi biz Türkler de milliyetsiz kalkınmanın olamayacağını 

biliyoruz, ancak dinsiz kalkınmanın olamayacağını bilmiyoruz.” diyen Baltacıoğlu'na 

göre, din kalkınması olmadıkça toplum kalkınması da olamaz. Tarih elde ettiğimiz bu 

sonucun doğruluğunu göstermektedir. Bir din reforması ister. Öte yandan 

Baltacıoğlu(1967) bir din, dil ve sanat reformu ister. Bu çerçevede şunları ifade eder: 

Sosyal kalkınmanın hareket noktası şu üç şeydir: din reformasıi dil reforması, sanat 

reforması. Bu memleketin aydınlarının din anlayışı hastadır. Çünkü bizde aydın ya 

dinsizdir ya da onun din diye bildiği dinin kendisi değildir. Bu memleket kalkınamıyor, 

çünkü aydınlarının din anlayışı hastadır, dil hastadır, zevki hastadır. Böyle hasta 

614



aydınların kendileri kalkınamazlar ki, aydın olmayan halk kitlelerini 

kalkındırabilsinler. 

Bu ifadelerden Baltacıoğlu’nun muhafazakar yaklaşımı açıkça görülmektedir. 

Aydınlanma sonrası oluşan din ve gelenek karşıtı paradigmayı sorunlu bulan 

Baltacıoğlu’nun tespitlerinin hala geçerli olduğunu söyleyebiliriz. Müzmin bir 

hastalık olan aydın hastalığından ülkenin ve bölgenin hala kurtulamadığını ve 

bölgenin yerel olandan uzak bir “çağdaşlık vasatı” içinde bir kimlik krizine doğru 

evrildiğini ifade etmek gerekir 

Baltacıoğlu'nun (1967) kültürel kalkınma için önem atfettiği diğer bir alan ise sanattır. 

Sanat anlayışında toplumcu olan düşünüre göre sanat, tekçi olduğu zaman değil, 

toplumcu olduğu zaman kuvvetli olmuştur. Cemiyetten, maşeri değerlerden kopan, 

ayrılan bir sanat kendine hayvansı kaynaklar arar. Halbuki halka giden halkla 

halleşen, fena filhalk olan sanat insanı, ulusu, Tanrıyı bulur, yaratıcılığın sırrına, 

mutlaka erişir. Diri, sağ olan sanat ister istemez iyimserdir. Tekçi olan sanat ise 

kötümserdir. 

Baltacıoğlu'na göre din ve sanat arasında kopmaz bir ilişki vardır. Din duyuncunun 

Müslümanlık değerlerinin yayılması, kökleşmesi için Türk plastik sanatlarından, bu 

sanatların sürrealsit karakterlerinden yararlanılması gerekir. Camilerimizi, 

türbelerimizi, sebillerimizi, mihraplarımızı, minberlerimizi bütün güzellikleri ile 

ortaya koymalıyız. Kataloglar, prospektüsler, monografiler yayınlamalıyız. Böylece 

din duygusunun masivadan mücerret, münezzeh her yerde hazır ve nazır bir Allah 

inancının bütün güzelliklerinin yaratılması için tükenmez bir esin kaynağı olduğunu 

göstermeliyiz. Bunu için resimli yayınlar, radyo yayınlarından yararlanmak 

gerektiğini söyler. 

Balacıoğlu'nun dikkat çektiği diğer bir kavram ise değerdir. Değer kavramını bugünün 

çağrışımından farklı kullanan Baltacıoğlu’nun değerden kastettiği değer(li) 

insanlardır. Ona göre değerlere (kişiler) sahip çıkmak için bir değer ölçümüzün 

olması gerekir. Bu bağlamda sözü yine Baltacıoğlu’na (1967) bırakalım: 

Topluluk içinde öyle insanlar vardır ki, belli başlı bir değere sahip olmamakla birlikte 

yüksek değer sahibi insanlar gibi ün salmışlardır. Kendilerini büyük şair, büyük aktör, 

büyük rejisör olarak tanıtmışlardır. Bunlar telkin, propaganda, reklam nedir çok iyi 

bilen kimselerdir. Her fırsattan yararlanıp gazetelere demeç vermesini, basın 

toplantısı yapmasını, makale yazmasını, radyoda konuşmasını törenlerde fotoğraf 

klişesine girmesini çok iyi bilirler. Bu insanlar değer piyasasına kalp akçe süren değer 

kalpazanlarıdır… Bazı değerler de vardır ki kendilerini hiç tanıtmamışlardır. Normal 

olan hem topluluğun kendi değerlerini tanıması, hem de değerlerin kendini 

tanıtmasıdır. Bu ne zaman olur? Ne zaman topluluk gerçek değerlerini tanıyabilecek 

bir anlayış kesimine gelirse, ne zaman gerçek değerler de kendilerini tanıtmanın bir 

borç olduğunu anlayacak olurlarsa. Bunlar olmayınca değer anarşisi bugüne dek 

olduğu gibi, bundan sonra da sürüp gidecektir. 

Günümüzde sıkça gündeme gelen ve birçok sorunun kaynağı olan liyakat ve ehliyet 

sorunun başka bir veçhesini dile getiren Baltacıoğlu'nun söz konusu eleştirilerini hala 

geçerliliğini koruduğunu söylemek gerekir. Hatta popüler kültürün ve reklam 

615



sektörünün olağanca hızıyla yayılmasına paralel olarak büyüyen bir sorun olan değer 

tespit sorunun, her alanda artarak devam ettiğini ve etik standartları alt üst ettiğini 

söylemek mümkündür. Doğru olanın, doğru işi ve işi doğru yapabilmesinin yitimi 

olan değer yitiminin mevzubahis kalkınmayı hem ulusal hem de bölgesel düzeyde ne 

denli etkilediği de açıktır. Baltacıoğlu'nun (1967) da ifade ettiği gibi, kalkınma işi 

yalnız mantık işi, görgü işi, iyi niyet işi değil; doğrudan doğruya pozitif bilgi işi, teknik 

işi, bilimli politika işidir. Bu politikayı bulmak için de bilime başvurmak gerekir. Bilim 

ise bilim adamlarındadır. Eğer biz bu işte bu uzmanlar yerine uzman olamayanlara 

başvuruyorsak, ahlak dışı davranıyoruz demektir. Oysa ki toplum işi bir ahlak işidir. 

Kalkınma için en önemli öğelerden biri ise kuşkusuz eğitimdir. 

2c. Eğitim 

Baltacıoğlu (1967) 1950'li yılların Türkiye'sinde, 1980’li yıllarda H. Gardner 

tarafından sistematik bir biçimde ortaya atılan (Talu, 1999) çoklu zeka kuramını 

savunur. Doğal olarak düşünürümüz, zekayı Gardner gibi dokuz kısma ayırmıyor, 

ancak Türkiye’de 2000'li yılların başından itibaren öğretim müfredatların yeniden 

yapılandırılmasında dikkate alınan söz konusu kuramın, temel karakterinin o 

dönemde Baltacıoğlu tarafından dile getirilmesi, bize göre son derece önemlidir. Tek 

tipçi eğitim-öğretim modeline karşı çıkan Balacıoğlu, aynı yaşta olan öğrencilerin 

zeka, gelişmişlik ve öğrenme kabiliyetlerinin aynı olduğu savına dayanan, öğretmenin 

aktarıcı, öğrencilerin pasif dinleyici oldukları mevcut modelin, biyoloji biliminin 

verilerine göre doğru olmadığını düşünür. Ona göre zeka yok, zekalar vardır. 

Baltacıoğlu'na (1967) göre eğitim işi bahçıvan işine benzer. Bahçıvanın yapacağı iş, 

elma ağacına armut verdirmek değildir. Elma ağacına elma vermeyi öğretmek de 

değildir. Bahçıvanın yapacağı iş, elma ağacının elma vermesi için gerekli olan dış 

şartları sağlamaktır. Toprak, hava, su, güneş, gübre gibi şartları sağlanınca ağaç 

yemişini kendi kendine verecektir. İnsan dışarıdan yetiştirilemez. Yetişme şartları var 

olunca insan kendi kendini yetiştirir. Terbiye etmek yoktur, terbiye olmak vardır. 

Bilgimizin gelişimi malumdan meçhule değil, meçhulden maluma doğru olur. 

Ezberci sistemi o günden eleştiren Baltacıoğlu (1967) ezbere değil, deneyime dayalı 

yaparak yaşayarak öğrenmenin gerekliliğini, özellikle dil ve sanat gibi alanlarda, 

önemini ifade eder. Bilgi deneme ile başlar, deneme ile biter. Sınıfların morfolojisinin 

yaparak yaşayarak öğrenmeye göre kurgulanmadığını belirten Baltacıoğluna göre bu 

sınıf biçimi, kilise morfolojisinin kopyasıdır. Okullardaki sıralar, kürsüler durmadan 

konuşan öğretmenler, kımıldamadan dinleyen öğrenciler, kiliselerde olan bitenleri 

andırmaktadır. Baltacıoğlu’na (1967) göre bizdeki ezberci eğitim sistemi Avrupa 

eğitim sisteminin yansımasıdır. Sanayide ve bilimde ileri olan Avrupa pedagojide 

sanıldığı gibi ileride değildir. “Avrupa maarifi kilise göreneklerinin eseridir. 

Baltacıoğlu’nun (1967) bu başlık altında vurguladığı diğer bir husus ise meslek 

eğitiminin gerekliliğidir. Ona göre genel eğitim olarak anılan düz eğitim yararlı 

değildir. Bu çerçevedeki şu ifadeleri o dönem için oldukça özgün sayılabilir: 

“Hiç kimse gençlerin lisede okudukları fizik, şimi, tabiat derslerinden dolayı tıp 

fakültesinde iyi yetişeceğini savunamaz. Artık açıkça anlaşılmalıdır ki, her çevre 

616



kendine, her çalışma kendine hazırlar, o kadar. Genel eğitim anlayışı açıkça söylemek 

gerekirse meslek eğitiminin soysuzlaşmış şeklinden başka bir şey değildir. Genel 

eğitim olarak okutulan bir sanat tarihi dersi insanı sanat işinde daha güçlü, daha 

yaratıcı yapabilir mi? Süleymaniye camisinin Sinan’ın şaheseri olduğunu söylemek, 

onun güzelliğini duyurmak mıdır?...Okul pedagoglarının genel eğitimden 

beklediklerini verecek olan eğitim, yine meslek eğitiminin, teknik eğitiminin 

kendisidir. Her meslek eğitiminin bir genel eğitim randımanı vardır. Bu randımanı 

kendinden başkası vermez... Kaldı ki yapan bilir de. 

Baltacıoğlu'nun eğitim ile ilgili görüşlerinin son derece önemli ve özgün olduğunu 

söylemek gerekir. Yaklaşık altmış yıl önce yapılan bu tespitlerin günümüzde hala 

geçerliliğini koruduğu bir yana yeni yeni uygulanmaya konulduğuna bakılırsa, söz 

konusu düşüncelerin ne denli önemli olduğu ortaya çıkar. Yaşantı temelli öğrenme, 

çoklu zeka, meslek ve din eğitimi gibi alanların bir kısmı için günümüzde bir takım 

düzenlemelerin yapıldığını söyleyebiliriz. Ancak özellikle meslek eğitiminin hala 

sorun olarak ortada durduğunu nitelikli ara eleman ihtiyacını giderecek 

mekanizmaların işletilmediğini söyleyebiliriz. Dolayısıyla hem ulusal hem de 

bölgesel düzeyde söz konusu sorunlar devam etmektedir. Ancak Doğu ve güneydoğu 

illerinde bu sorunların başka etmenlere de bağlı olarak daha şiddetli bir biçimde 

varlıklarını sürdüğünü de söylemek mümkündür. 

Cumhuriyetin ilk yıllarında da Doğu ve Güney doğu Anadolu Bölgelerinde eğitim 

düzeyinin Türkiye ortalamasının gerisinde olduğu gerçeğini (Demirtaş, 2008; 

Üçeçam, 2000) de göz önünde bulundurursak yapılması gerekenler daha da 

netleşecektir.Baltacıoğlu'nun kalkınma için gerekli gördüğü diğer bir unsur ise 

çevredir. 

2d. Çevre 

Baltacıoğlu (1967) bunu kaktüs bitkisi üzerinden anlatmaya çalışır: Kaktüs dediğimiz 

çöl bitkileri, Ankara’da ufacık kalırlar. Çöl güneşinin altında yanmaya 

doyamayanlar, Ankara güneşinin altında kalacak olurlarsa pek sevinmezler. Bütün 

bu olaylar neyi gösteriyor? Dış çevre canlı varlığının kendini değiştiremiyor, ancak 

yaşama şeklini değiştirebiliyor. Kaktüs örneğini bir de insana uygulayalım. İnsan 

anatomi, fizyoloji, psikoloji sahibi olarak her yerde ayrıdır. Bu ayrılıkların sebebi, 

sosyal şartlardan başka ne olabilir? Besbelli ki tezgah devrinde kalmış olan bir ulusla 

endüstri devrine girmiş olan bir ulusun insanlarının da kişiliği bir olamaz. Rönesans 

sanatçılarının arasında hem ressam, hem heykelci, hem taşçı hem edebiyatçı olanlar 

vardı. Çünkü içinde yetiştikleri sosyal çevre, onların yalnız bir şey değil, birçok şey 

olmalarını istiyordu. 

Baltacıoğlu'na (1967) göre çevre bir anlamda potansiyelin kendini gerçekleştirme 

koşuludur. Muhayyilesi zengin olarak yaratılmış olan bir insanın ne olacağına önemli 

ölçüde çevre karar verir. İstidatlar, şekiller, kalıplar değil yalnız genel imkânlardır. 

İşletilmeye bakarlar, ona göre de randıman verirler. Fiziksel çevre ve sosyal çevre 

arasında bir analoji kuran düşünür şu tespitleri yapar: 

Bütün gördüklerim, çabalamalarım bana bitkiler gibi insanların da ancak kendi tabiî 

ve normal çevresinde gelişebileceğini gösteriyordu. Ancak insan kişiliğini yaratacak 

617



olan çevreleri doğru olarak bilmek, tanımak gerekti. Herkes çocuğun adam olmasını 

ister...Oysaki çocuğun adam olması için adamların içinde yaşadığı sosyal bir çevre 

ister. Çocuk yetiştiricileri bu çevreyi var etmeyi hiç düşünmezler. Aile hayatı diye 

yaşattıkları bir toplum yaşayışından daha çok bir yığın, bir sürü yaşayışıdır.” “Aile, 

okul çevrelerinin içinde yaşadıkları toplumun tabiatına uygun olması gerekir. 

İnsanın kendini gerçekleştirmesinde kuşkusuz uygun muhitin önemi büyüktür. Ancak 

paradoksal bir biçimde muhitini oluşumu da aslında yukarıdaki unsurların 

gerçekleşmesi neticesinde olacaktır. Ancak bunun farkında olma da önemli 

sayılabilecek bir durumdur. Dolayısıyla bu kriter itibarıyla da bölgenin önemli bir 

eksikliği olduğu izahtan varestedir. Uygun sosyal çevrenin oluşumuna dönük kafa 

yormalı ve etkili projeler üretilmelidir. 

3. SONUÇ 

İ. H. Baltacıoğlu tarafından kültürel kalkınmanın koşulları olarak ortaya konan nüfus, 

bilim, sanat,din, dil, eğitim, çevre faktörlerinin günümüzde de geçerliliklerini 

muhafaza ettiklerini söyleyebiliriz. Anılan ölçütlerin, bir toplumun sadece kültürel ve 

sosyal kalkınmasında değil, ekonomik kalkınmasında da önemli oldukları 

kuşkusuzdur. Baltacıoğlu'nun kitabında geçen kimi tespit ve tanımların doğruluğu 

tartışılır. Özellikle o dönemin konjonktürü, siyasal ve ideolojik atmosferinin etkisi 

altında olduğu hissini veren dil ve milliyet ile ilgili çözümlemelerinin birçoğuna 

katılmadığımızı ifade etmek isteriz. Konumuz, yapılan tanımlama ve kavramsal 

çözümlemeler olmadığından onlara değinme ihtiyacı duymadık. Ancak kalkınma için 

zikredilen temel unsurların neredeyse evrensel unsurlar odluğunu söyleyebiliriz. 

Bilim, eğitim, nüfus, din, sanat, eğitim ve çevre gibi konulardaki tespitlerin yaşadığı 

dönem itibarıyla özgün olduğunu söylemek gerekir. O günün koşullarında ulusal 

düzeyde görülen sorunların bugün anılan hususlarda Türkiye ortalamasının altında 

olan Doğu Anadolu Bölgesi için daha da önemsenmesi gerektiği kanaatindeyiz. En 

avantajlı olduğu nüfus konusunda bile bölgenin iç göç ile Batı bölgelerine gitmesinin 

dezavantajnı yaşayan bölgeye özel tedbirler alınması gerekir. Eğitim, sanat ve sosyal 

çevre imkanlarının da iyileştirilmesi bölgesel kalkınmaya katkı sağlayacaktır. 

Ekonomik gelişmenin olması ile kültürel ve sosyal gelişmenin olması birbirine paralel 

gitmektedir. Bu nedenle yerel düzeyde üniversite, belediye ve sivil toplumun çeşitli 

çalışma projeler ortaya koyması ve öncü rol oynamaları kaçınılmaz olmaktadır. 

Çünkü günümüz Türkiye'sinin sadece merkezden müdahale etmek ile her sorunu 

çözemeyecek büyüklüğü ulaştığı kanısındayız. 

KAYNAKÇA 

Baltacıoğlu, I. H. (1967). Kültürce Kalkınmanın Sosyal Şartlar. İstanbul: MEB. 

Demirtaş, B. (2008). Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Eğitim ve Öğretim 

(1923-1938). Ankara Üniversitesi Türk inkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu 

Dergisi, Mayıs, 63-87. 

Üçeçam K.D. (2009). "Doğu Anadolu Bölgesi Kırsalında Kadın Nüfusun 

Okur-Yazarlığı (2000). Döndü Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları.VIII/I, 14-23. 

Talu, N. (1999). Çoklu Zeka Kuramı ve Egitime Yansımaları. Hacettepe Üniversitesi 

Eğitim Fakültesi Dergisi. (15), 164-172 http://www.tuik.gov.tr 

618

Öz 



Türkiye’de Gelir Ve Tüketim Eşitsizliği: Ampirik Bir 

Çalışma 

İsa SAĞBAŞ 1 , Nurten DAŞKAYA 2 

Gelir ile tüketim arasındaki ilişki bir çok çalışmaya konu olmuş ve önemini 

korumuştur. Çalışmada tüketim, tüketim ve gelir ilişkisini ölçen tüketim teorileri 

hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca literatür taraması yapılmıştır. Çalışmada 2002 ve 

2013 yılında Afyonkarahisar il merkezi için gelir ve tüketim dağılımı dengesizliği 

Gini katsayısı yöntemiyle ölçülmüştür. Diğer şeyler sabit varsayımı altında tüketim 

eşitsizliğinin gelir eşitsizliğinden daha az olması beklenir. Amprik bulgulara göre 

tüketim eşitsizliği gelir eşitsizliğinden azdır. Sonuç olarak ise gelir dağılımı 

dengesizliği ve tüketim eşitsizliği artmıştır. 

Anahtar Kelimler: Gelir, Tüketim, Tüketim Teorileri, Lorenz, Gini Katsayısı 

Income and Consumption Inequality in Turkey: An 

Empirical Study 

Abstract 

The relationship between income and consumption is one of the most important 

subjects of economics that became the subjects of many study consumption theories 

measures relationship between income and consumption. Its has been improved firstly 

by J. Maynard Keynes and the other scientists. In this study, İncome and consumption 

inequality for Afyonkarahisar is predicted by using the data in period 2002 – 2013. 

Before the econometric analysis, the function of consumption, consumption theories 

and literature research were examined. It is expected that the consumption inequality 

is less than income inequality. The empiricial findings which came out in our research, 

confirm this theorem. Consequently, income inequalities and consumption inequality 

increased. 

Key Words: İncome, Consumption, Consumption Theory, Lorenz, Gini Cofficient 

1. TÜKETİM VE GELİR İLİŞKİSİ 

Tüketim, mal ve hizmetlerin insan ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde kullanılmasıdır. 

Tüketim fonksiyonu tüketicilerin harcama eğilimini göstermektedir ve gelirin bir 

fonksiyonudur. Milli gelir artıkça tüketim artar ama ortalama tüketim azalır. 

Keynes'in mutlak gelir hipotezini ileriye sürerken dikkate aldığı gelir düzeyi cari 

kullanılabilir gelirdir. Keynes'e göre bireyin geliri artıkça tüketimi de artar. Ancak 

tüketim artışı gelir artışının gerisinde kalır. Keynes'e göre marjinal tüketim eğilimi ve 

marjinal tasarruf eğilimi sabit değer taşır (Altunöz, 2014). 

1 

Prof. Dr. , Afyon Kocatepe Üniversitesi İİBF Maliye Bölümü, isagbas@hotmail.com, 

(Sorumlu Yazar/ Corresponding Author) 

2 Arş.gör, Hakkari Üniversitesi İİBF Maliye Bölümü, nurtendaskaya@hotmail.com 

619



Gelir ile Tüketim arasındaki ilişkiyi açıklamaya yönelik çeşitli hipotezler mevcuttur. 

Keynes’in klasik tüketim teorilerinden çıkarılan Ömür Boyu Gelir Hipotezi bireylerin 

tüketim ve tasarruflarını oldukça uzun dönemler için planladıklarını varsaymaktadır. 

Bireyler bütün ömürleri boyunca yaptıkları tüketimden en büyük toplam faydayı elde 

etmeye çalışırlar. Ömür boyu gelir hipotezi tasarrufların yaşlılıktaki tüketimi 

karşılamak üzere yapıldığını varsaymaktadır (Miller, 2000: 5-8, akt. Altunöz, 2014). 

Keynes’in Mutlak Gelir Teorisine göre nispi gelir düzeyleri bakımından aileler, 

örneğin alt, orta ve üst gelir gruplarına ayrılmışlardır. Her gelir grubunun kendine 

özgü bir harcama modeli bulunmaktadır. Aynı gelir diliminde olan ailelerin harcama 

yapıları birbirlerinden bağımsız olmamaktadır. Duesenberry’e göre ailelerin tüketim 

harcamaları, cari gelirlerine değil, içinde yer aldıkları nispi gelir gruplarına bağlıdır. 

Yani kişilerin tüketim davranışları birbirine bağlıdır. (Seyidoğlu, 1992: 619 akt. Okçu, 

2008). Geliri düşen aileler, tüketim seviyesinin düşmesine tepki gösterirler, yani 

tüketim gelirden daha az oranda düşer. Gelir seviyesi yükseldiği zaman aileler varlıklı 

ailelerin tüketim standardına kavuşmak sabırsızlığı ile tüketim harcamalarını üst 

derecedeki standartlardan birine çıkarttırmak isteğindedirler. Tüketim standartları, 

taklit, gösteriş yolları ile sosyal normları ve davranışları meydana getirir. Duesenberry 

buna “gösteriş etkisi” adını vermiştir (Ü lgener,1986, 176). 

Bir diğer hipotezde Milton Friedman tarafından ortaya atılan Sürekli Gelir 

Hipotezidir. Sürekli gelir hipotezinde gelirle tüketim arasındaki ilişki aynı oranda 

değişiklik göstermez. Tüketimin temel belirleyicisi cari gelir değildir cari gelirin yanı 

sıra diğer değişkenlerde mevcuttur. Buradaki ilişki, gelirle sürekli tüketim arasındaki 

ilişkidir. Sürekli geliri daha açık bir ifade ile servetten belirli bir dönemde elde 

edilmesi beklenen gelirlerin ağırlıklı ortalamasının bugünkü değeri olarak ifade 

etmiştir (Okçu, 2008: 26). 

Modigliani ve Ando (1963) tarafından geliştirilen teoriye göre, tüketim sadece cari 

gelire değil, beklenen ortalama gelir ve cari servete bağlı olup ortalama beklenen 

gelirde bir değişme olmadığı durumda tüketim cari gelirdeki değişmelere bir tepkide 

bulunmayacaktır. Bu teori bireylerin gelirlerini tüketim ve tasarruf arasında tüm 

yaşam boyu refah düzeylerini en yüksek düzeye çıkaracak biçimde kullanacakları 

görüşünden hareket etmektedir. Bu durumda tüketim cari gelirin değil kümülatif 

sürekli gelirin bir fonksiyonudur (Demiral, 2005). 

2. GELİR VE TÜKETİM EŞİTSİZLİĞİ ARASINDAKİ İLİŞKİ 

Ekonomik eşitsizlik bir gruptaki bireylerin, ya da ülkelerin arasındaki ekonomik refah 

seviyesindeki farklılıkların bulunması durumudur. Genellikle ekonomik eşitsizlik 

servet, gelir ve tüketim eşitsizliği olarak algılanmaktadır. Gelir eşitsizliği, bir ülkedeki 

gelir dağılımının o ülkedeki bireyler arasında eşit ve adil olarak dağılmadığının bir 

göstergesidir. Şekil1 de görüldüğü gibi tüketim eşitsizliği gelir eşitsizliğinden daha 

azdır. Gelir eşitsizliği de servet eşitsizliğinden azdır. Bu durumu Gini katsayıları 

cinsinden sıralarsak 0 < Gtüketim < Ggelir < Gservet < 1 bulunur. Bu durum (Şekil:l) 

de Lorenz eğrileri aracılığıyla anlatılmaktadır (Akalın, 2000: 319). 

Gelir eşitsizliği sadece hane halkının yıllık maaş ve ücret gelirinin kullanımını 

ölçtüğünden ekonomik eşitsizliğin genel çerçevesi hakkında tam bilgi 

620



verememektedir. Gelir eşitsizliğinin birçok nedeninden biri de tüketim eşitsizliğidir. 

Tüketimi etkileyen servet yaş cinsiyet gibi unsurlar olsa da tüketimi belirleyen en 

önemli unsurlardan biri gelirdir. 

Şekil 1: Tüketim, Gelir, Servet Lorenz Eğrileri 

Kaynak: Akalın, 2000: 319. 

Gelir tüketimden daha geniştir ve tüketimdeki değişim gelirdeki değişim kadar hızlı 

değildir. Tüketiciler harcama yapmak için bir gelire sahip olmaları gerekmeyebilir. 

Tüketiciler harcamalarını karşılayabilmek için borç alabilir, aile bireylerinden ve 

hükümetten destek alabilir ve tasarruflarını kullanabilirler (Attasanio ve Pistaferri, 

2016: 2). Tüketim eşitsizliği gelir eşitsizliğini büyük ölçüde takip eden tasarruf 

davranışları tarafından belirlenmektedir. Bir ekonomideki tasarruf düzeyinin temel 

belirleyicisi olan gelir ile tüketim arasındaki ilişki, İktisat politikası yapıcıları, karar 

verme ve politika belirleme aşamalarında önem arz etmektedir. Gelir ile tüketim 

arasındaki fonksiyonel ilişki yanında; tüketim bütçesi içinde yer alan çeşitli harcama 

gruplarının toplam harcamalar içindeki paylarının ortaya konulması, bir toplumdaki 

tüketicilerin refah düzeyinin tespiti açısından oldukça önemlidir (Tarı, Şadan ve 

Bayraktar, 2004). 

Tüketim kalıplarına baktığımızda tüketimi, hane halkının önemli gördüğü elektrikli 

ev aletlerinin kullanımı, nesillerin tüketim alışkanlıkları ve boş zaman tercihleri 

etkilemektedir. Gelir ve tüketim eşitsizliğinin etkileri toplumun farklı kesimleri 

üzerinde farklı etkilere sahiptir. Örneğin zengin ve fakir hane halkı üzerinde 

eşitsizliğin etkileri mal fiyatlarından dolayı tüketim tercihleri farklı olacaktır. Zengin 

hane halkının mal tüketimine göre boş zaman tüketimi daha fazla olabilecektir. Ancak 

gelir ve tüketim eşitsizliği incelenirken refah eşitsizliği göz ardı edilmemelidir 

(Attasanio ve Pistaferri, 2016: 2). 

3. LİTERATÜR ÖZETİ 

Pistaferri ve Attanasio (2016) tüketim eşitsizliğini ölçmenin gelir eşitsizliğini 

ölçmeden daha zor olduğunu belirtmişlerdir. Tüketiciler tüketimlerini 

gerçekleştirmek için çeşitli kaynaklara başvurarak gerçekleştirebilmektedir. Toplum 

yapısına bağlı olarak tüketim ve gelir yapısı değişiklik gösterebilmektedir. Bu nedenle 

fakir ve zengin hane halkının tüketimi farklı olmaktadır. Gelir ve tüketim eşitsizlikleri 

621



uzun dönemde büyümeyi olumsuz etkileyebileceğine değinilmiştir. Vergi politikaları 

vergi sonrası gelirin dağılımını daha az eşitsiz bir hale getirmede önemli rol 


Amit ve Deepankar(2015) çalışmalarında tüketim eşitsizliklerinde gıda ve gıda dışı 

harcamalarının eğilimlerinin farklı etkilerini incelemişlerdir. Bu eşitsizlikleri ölçerken 

Gini katsayısı ve yüzdelik oranları gibi ölçme yöntemleri kullanılmıştır. Toplam 

harcamalar içinde son yıllarda gıda dışı harcamalarında artış olduğu tespit edilmiştir. 

Ortalama gıda harcamaları kırsal ve kentsel alanlarda reel olarak neredeyse durgun 

olduğu sonucuna ulaşılmıştır. 

Altunöz (2014), Türkiye ekonomisinin 1987-2012 yılları için verilerini kullanarak 

ekonometri teknikleri ile gelir tüketim ilişkisi analiz etmiştir. Sonuçta gelir 

değişkeninin tüketim değişkenini açıklamada tek başına yetersiz olduğu ortaya 

çıkmıştır. 

Mian ve Sufi (2014) 1980 sonrası için yaptıkları analizde ABD’de gelir ve servet 

eşitsizliği artmakta olduğunu gözlemlemişlerdir. Bu çalışmada gelir eşitsizliğindeki 

artışın tüketim eşitsizliğinde artışa yol açtığı sonucuna varılmıştır. Ayrıca, bu 

çalışmada yoksullara yapılan yardım miktarı artırılırsa, tüketim eşitsizliği gelir 

eşitsizliğini azaltabilir sonucuna varılmıştır. 

Okçu’nun (2008) çalışmasında Türkiye’de gelir düzeyinde meydana gelen 

değişmelerin tüketimi etkilemediği sonucuna ulaşılmıştır. Ayrıca Granger nedensellik 

testi sonuçlarına göre uzun dönem ilişkisi ve kısa dönem dinamikler incelendiğinde 

iki değişkeninde birlikte hareket etmediği ve birbirlerinden etkilenmedikleri 

gözlemlenmiştir. 

Tarı, Çalışkan ve Bayraktar (2006), Kocaeli Üniversitesi öğrencilerine uygulanan 

anketten elde edilen verileri kullanarak, öğrencilerin tüketim fonksiyonlarını tahmin 

etmişlerdir. Cinsiyet faktörü ile öğrencilerin devam ettikleri programların tüketim 

davranışları üzerinde etkili olup olmadığı araştırılmıştır. Sonuçta öğrencilerin tüketim 

bütçesi içinde en büyük payı, tüm öğrenciler için sırasıyla barınma ve beslenme 

harcamaları almaktadır. Tüketim bütçesi içinde en büyük üçüncü grup haberleşmeulaşım 

harcamalarıdır. Cinsiyet faktörünün, harcama gruplarının tüketim bütçesi 

içindeki payları üzerinde özellikle dört harcama grubunda ciddi bir farklılaşmaya 

neden olduğu görülmektedir. Bu dört harcama grubu; kültür-eğlence, kişisel bakım, 

giyim ile tütün ve alkollü içki harcamalarıdır. 

Krueger ve Perri (2005) çalışmalarında ekonometrik analiz ile ABD’de gelir 

eşitsizliğinin artması ile tüketim eşitsizliğindeki artışın aynı oranda artış eğiliminde 

olmadığını hesaplamışlardır. 

4. AMPİRİK ÇALIŞMA 

Kişisel gelir dağılımı eşitsizliği ölçümünde nüfus beş eşit gruba ayrılır. Nüfusun % 

20’sini temsil eden her bir gruba düşen ulusal gelir hesaplanarak hane halkının yüzde 

dağılımı ile gelirin yüzde dağılımı karşılaştırılır. 

622



Kişisel gelir dağılımında eşitsizliğin saptanması için başvurulan Lorenz eğrilerinin 

oluşturulmasında, kümülatif yüzde değerlerin yer aldığı bir diyagram kullanılır. 

Diyagramın dikey ekseninde toplam gelirin, yatay ekseninde ülke nüfusunun 

kümülatif yüzdeleri yer alır. Dikey eksende gelirin % 100’ü, yatay eksende ise 

nüfusun % 100’ü gösterildiği için diyagram kutu şeklindedir. Gelirler bireyler 

arasında eşit olarak dağılmışsa, Lorenz eğrisi 45 derecelik bir doğru biçimindedir. 

Orijinle karşı köşeyi birleştiren bu doğru mutlak eşitlik doğrusudur. Bir ülkedeki 

kişisel gelirdeki mutlak bir eşit dağılımı ifade eden bu doğru üzerindeki her noktada, 

nüfusun belirli bir yüzdesi, gelirin belirli bir yüzdesini almaktadır. Örneğin, nüfusun 

%25’inin gelirin %25’ini aldığını göstermesi gibi. 

Eğer bir ülkede gelir dağılımında eşitsizlik varsa, mutlak eşitlik dağılımını gösteren 

doğru yanında, fiili dağılımı gösteren ikinci bir eğri çizilir. Kişisel gelir dağılımı 

eşitlikten ne kadar uzaksa, fiili gelir dağılımını gösteren eğri bir pelikanın alt 

gagasının sarkmasına benzer şekilde, mutlak dağılım doğrusundan uzaklaşır. O halde 

fiili gelir dağılımı eğrisi ne kadar köşeye doğru sarkmışsa, gelir dağılımı o denli 

adaletsiz hale gelmiş demektir. 

Bir ülkedeki gelir dağılımındaki eşitliğin ya da eşitsizliğin derecesini gösteren Lorenz 

eğrileri, geometrik bir yöntemdir. Fakat bu eşitsizliklerin yıllar itibariyle değişimini 

izleyebilmek için bu yöntemin yetersiz olduğu anlaşılmıştır ve bu eşitsizliklerin bir 

katsayı ile ifade edilmesi daha doğru bulunmuştur. 

Gini katsayısı, eşitsizliği bir oranla gösteren ve eşitsizliğin derecesini ölçen bir 

katsayıdır. Lorenz eğrisi aşağı doğru sarktıkça, bir başka deyişle kişisel gelir 

dağılımındaki adaletsizlik arttıkça Gini katsayısı büyüyecektir. Katsayının büyümesi 

adaletsizliğin arttığını ifade etmektedir. Katsayı, mutlak eşitlik doğrusu ile Lorenz 

eğrisi arasında kalan alanın, mutlak eşitlik doğrusu altında kalan üçgenin alanına 

oranıdır. Katsayının bir olması, mutlak eşitsizliğin olması halini; sıfır olması mutlak 

eşitlik halini göstermektedir. Gini katsayısı sıfır ile bir arasında değişmekte, bire 

yaklaştıkça adaletsizliğin arttığını, sıfıra yaklaştıkça adaletsizliğin azaldığını 


623



Bu çalışmada 2002 ve 2013 yılında Afyonkarahisar il merkezi için gelir ve tüketim 

dağılımı dengesizliği gini katsayısı yöntemiyle ölçülmüştür. Bulgular aşağıdaki 

tabloda sunulmuştur. 

Tablo 1: Afyonkarahisar Gelir ve Tüketim Eşitsizlik Göstergeleri, 2002 ve 2013 

2002 2013 

Eşitsizlik ölçüm 

Gelir Tüketim Gelir Tüketim 

göstergeleri 

Entropy 6.60 6.75 6.61 6.64 

Maximum Entropy 6.86 6.86 6.91 6.91 

NormalizedEntropy 0.96 0.98 0.95 0.96 

Exponential Index 0.0013 0.0011 0.0013 0.0013 

Herfindahl 0.0018 0.0012 0.0017 0.0020 

NormalizedHerfindahl 0.00076 0.00020 0.00080 0.0010 

GiniCoefficient 0.36 0.22 0.40 0.36 

ConcentrationCoefficient 0.36 0.22 0.40 0.36 

Categories 962 962 1006 1006 

Afyonkarahisar il merkezinde yaşayan 2002’de 962 hane halkı ve 2013’de 1006 hane 

halkından anket yoluyla elde edilen veriler kullanılmıştır. 3 Ankette örnekleme 

yöntemi olarak kolayda örnekleme kullanılmıştır. Afyonkarahisar merkez, merkeze 

yakın, merkezden uzak bölgeler olarak üç bölgeye ayrılmıştır. Bu üç bölgeden eşit 

sayıda hane halkı ankete dahil edilmiştir. Bulgulara göre Afyonkarahisar il 

merkezinde çalışma döneminde (2002 ve 2013) gelir ve tüketim eşitsizliğinin 

göstergesi olan gini katsayısı artmıştır. Diğer bir anlatımla gelir dağılımı dengesizliği 

ve tüketim eşitsizliği artmıştır. Afyonkarahisar il merkezinde 2002’den 2013’e gelir 

ve tüketim grupları arasındaki ‘aralık’ azalmıştır. Bulgular Afyonkarahisar il 

merkezinde gelir ve tüketim grupları arasında yakınsamanın gerçekleştiğini 


Tablo 2: Afyonkarahisar Gelir ve Tüketim Eşitsizliği Göstergeleri, 2009, 2012 

2009 2012 

Eşitsizlik ölçüm gelir tüketim gelir tüketim 

göstergeleri 

Gini Katsayısı 0.39 0.32 0.38 0.37 

Katılımcı Sayısı 1000 1000 1000 1000 

Yukarıdaki tabloda TÜİK tarafından hazırlanan 2009 ve 2012 yılları hanehalkı bütçe 

anketi (HBA) verileri kullanılmıştır Verilere göre gelir eşitsizliğinin göstergesi olan 

Gini katsayısında bir azalış görülmektedir. Tüketim eşitsizliğinin ölçümünün 

göstergesi olan Gini katsayısında ise bir artış söz konusudur. Diğer şeyler sabit 

varsayımı altında tüketim eşitsizliğinin gelir eşitsizliğinden daha az olması beklenir. 

Tablo 1 ve Tablo 2 den elde edilen bulgularda da tüketim eşitsizliğinin katsayısı olan 

Gini katsayısı gelir eşitsizliğinin katsayısından daha düşüktür. Yani gelir eşitsizliği 

3 Verilerin temin edilmesinde katkılarından dolayı Afyon Kocatepe Üniversitesi İİBF İşletme Bölümünden 

Prof.Dr. Şuayip Özdemir’e teşekkür ederiz. 

624



tüketim eşitsizliğinden fazladır. Tüketim eşitsizliğinin gelir eşitsizliğinden az olması 

bazı malların özellikle dayanıklı malların tüketiminin bütün gelir gurupları tarafından 

tüketilmesidir. 

5.SONUÇ 

Ekonomik eşitsizlik bir gruptaki bireylerin, ya da ülkelerin arasındaki ekonomik refah 

seviyesindeki farklılıkların bulunması durumudur. Genellikle ekonomik eşitsizlik 

servet, gelir ve tüketim eşitsizliği olarak algılanmaktadır. Gelir eşitsizliği sadece hane 

halkının yıllık maaş ve ücret gelirinin kullanımını ölçtüğünden ekonomik eşitsizliğin 

genel çerçevesi hakkında tam bilgi verememektedir. Gelir eşitsizliğinin birçok 

nedeninden biri de tüketim eşitsizliğidir. Çalışmada 2002 ve 2013 yılında 

Afyonkarahisar il merkezi için gelir ve tüketim dağılımı dengesizliği Gini katsayısı 

yöntemiyle ölçülmüştür. Ayrıca TÜİK tarafından hazırlanan 2009 ve 2012 yılları hane 

halkı bütçe anketi (HBA) verileri kullanılmıştır. Elde edilen veriler sonucunda 

tüketim eşitsizliğinin ve gelir eşitsizliği artış olduğu görülmektedir. Diğer şeyler sabit 

varsayımı altında tüketim eşitsizliğinin gelir eşitsizliğinden daha az olması beklenir. 

Sonuç olarak elde edilen amprik bulgulara göre tüketim eşitsizliği gelir eşitsizliğinden 

azdır. 

KAYNAKÇA 

Akalın, G.(2000). Kamu Ekonomisi, Ankara- Akçağ Yayınları, 

Altunöz, U. (2014). Tüketim Fonksiyonu ve Türkiye için Gelir-Tüketim İlişkisinin 

Ampirik Analizi, Internatıonal Conference On Eurasıan Economıes, s.1-7. 

Aguiar, M. A. ve Bils, M. (2011). Has Consumption İnequality Mirrored İncome 

İnequality?, National Bureau of Economic Research. 

Basole, A. ve Basu, D. (2015). Non-Food Expenditures and Consumption Inequality 

in India. Ecoonomic and Political Weekly, 50(36). 

Demiral, M.(2007). Türkiye ekonomisi için tüketim fonksiyonu tahmini (1980- 

2005). 

Krueger, D., & Perri, F. (2006). Does İncome İnequality Lead To Consumption 

İnequality? Evidence And Theory. The Review of Economic Studies, 73(1), 

163-193. 

Okçu, A. (2008). Türkiye için Gelir -Tüketim İlişkisinin Eş Bütünleşme Analizi ile 

İncelenmesi, (Yüksek Lisans Tezi), Çukurova Sosyal Bilimler Enstitüsü. 

Özdemir, Ş., Torlak, Ö. ve Vatandaş, C. (2013). Aile Yaşam Döngüsü Ve Tüketim, 

Ankara: Nadir Kitapevi. 

P. Attanasio., O. ve Pistaferri, L. (2016), Consumption Inequality, Journal of 

Economic Perspectives, 30 (2), 1–27. 

Tarı, R., Çalışkan, Ş. ve Bayraktar Y. (2006). Kocaeli Üniversitesi Öğrencilerinin 

Gelir ve Tüketim İlişkisi Üzerine Ekonometrik Bir İnceleme. Kocaeli 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı.11, 168-179. 

Ü lgener, S. (1986). Milli Gelir İ stihdam Ve İ ktisadi Bü yü me, İ stanbul:Filiz Kitapevi. 

625

Öz 



İktisadi Kalkınma ve Dünya Görüşü İlişkisi 

Aykut KÜÇÜKPARMAK 1 

Medeniyetlerin kurucu ilkesi olarak dünya görüşü, bir taraftan varlık ve hayatın 

anlamını belirleyen bir taraftan da zaman-mekân, insan-varlık ilişkisinin mahiyetini 

tayin eden kapsamlı ve bütüncül bir tasavvura işaret eder. Bu haliyle dünya görüşü, 

birey ve toplumların ilişkili oldukları siyasi, ekonomik ve kültürel tüm alanları 

kuşatan ve bunları belirleyen bir etkiye sahiptir. Bu durumda ekonomik, sosyal ve 

kültürel alanların tümünde daha iyiye doğru bir gelişmeyi ve değişimi ifade eden 

iktisadi kalkınma süreçlerinin de söz konusu olduğu medeniyetin dünya görüşü 

tarafından büyük ölçüde etkilenip, belirleneceği hususu açıktır. Bu çerçevede 

kalkınmanın mahiyeti başta olmak üzere, kalkınma kriterleri ve kalkınma için sunulan 

çözüm önerilerinin tümünün doğrudan ya da örtük olarak ait olduğu dünya görüşünün 

varlık, bilgi ve değer anlayışıyla yakından ilişkili olduğu ifade edilebilir. O halde 

kalkınma olgusu ve bunun nasıl gerçekleşeceği problemi yalnızca ekonomik 

göstergeler ve iktisadi formüller üzerinden ele alınarak çözüme kavuşturulamaz. 

Bunların ötesinde söz konusu medeniyetin dünya görüşü ve sahip olduğu değerler ve 

bunların iktisadi unsurlarla ilişkisi dikkate alınarak çözüme ulaşılabilir. Bu çerçevede 

çalışmamız boyunca iktisadi kalkınma süreçlerinin başarıya ulaşmasının, toplumların 

mensup olduğu dünya görüşüne uygunluğu ile doğrudan ilişkili olduğunu göstermeye 

çalışacağız. 

Anahtar Kelimeler: Kalkınma, Dünya görüşü, Avrupa-merkezcilik, Sömürge, 

İlerlemeci Paradigma. 

The Relationship Between Economic Development and 

Worldview 

Abstract 

Worldview, as the founding principles of civilizations, refers to a comprehensive and 

holistic imagination which determines on the one hand the meaning of existence and 

life on the other hand the nature of relationship between space-time and humanexistence. 

Having these characteristics, worldview has an influence that encompasses 

and determines political, economic and cultural areas which are related to the 

individual and society. In this case it is clear that economic development which means 

development and change for a better process in all of economic, social and cultural 

areas will be determined by worldview of civilization which it belongs. In this context 

it can be expressed that the nature of the development, the criteria of development and 

suggestions offered for development are closely related with understanding of 

existence, knowledge and values of the worldview to which it belongs. Then 

development concept and the problem of how it will occur can not be solved just by 

considering economic indicators and economic formulas. Instead of these a solution 

1 

Yrd. Doç. Dr., Muş Alparslan Üniversitesi, a.kucukparmak@gmail.com 

626



can be gainned by the worldview of the civilization that mentioned and the values that 

it posesses and the relationship between these and the economic factors. In this context 

throughout our work, we will try to show that the success of the economic 

development process depends on suitability of the worldview to which it belongs. 

Keyword: Development, Worldview, Eurocentrism, Colonial, Progressive Paradigm. 

1.GİRİŞ 

II. Dünya savaşı sonrası dönemde, doğrudan sömürgeciliğin tasfiyesi ile 

bağımsızlığını kazanan ülkelerin yoksulluk ve ekonomik geri kalmışlıkları iktisat 

alanındaki araştırmaların odağı haline geldi. Bu doğrultuda ortaya çıkan kalkınma 

teorileri ve daha genelde kalkınma iktisadının, esas olarak bağımsızlığını yeni 

kazanmış bu ülkelerin gelişmiş ülkeler düzeyine nasıl geleceği problemiyle ilgili 

olduğu ifade edilebilir. Kalkınma, azgelişmiş olarak kategorize edilen ülkelerde 

otomatik olarak olumlu, arzulanır ve elde edilmesi mümkün bir şey olarak görülür. 

Aslında bu ön kabul kalkınma kavramının mahiyeti ve kalkınma olgusunu ortaya 

çıkaran daha derin yapıları tartışmaya açmayı engellemektedir. Oysa insan ve onunla 

ilişkili her şeyde olduğu gibi ekonomi ve bununla ilişkili tüm olgular da, ait olduğu 

medeniyetin kurucu paradigmaları ya da dünya görüşüyle çok yönlü bir etkileşim 

içinde ortaya çıkar. Dolayısıyla kalkınmanın mahiyeti, kriterleri ve nasıl 

gerçekleşeceği üzerine öne sürülen tüm yaklaşımlar da, içinde üretildikleri dünya 

görüşüyle doğrudan ilişkilidir ve bu yönleri de dikkate alınarak eleştirel bir bakışla 

incelenmelidir. Bu çerçevede çalışmamızın amacı kalkınma olgusunun 

Avrupamerkezli-ilerlemeci yaklaşım ile bunların varlık, bilgi, değer alanlarındaki 

temel paradigmalarına doğrudan bağlı olduğunu göstererek, bu temelde öne sürülen 

kalkınma teorilerinin azgelişmiş ülkelerin gerçek anlamda kalkınmasına imkân 

vermeyeceğini göstermektir. Bu amaçlar doğrultusunda öncelikle “dünya görüşü” 

kavramı üzerinde durarak Avrupamerkezli-ilerlemeci yaklaşımlar ve bunların varlık, 

bilgi, değer anlayışlarının kalkınma düşüncesini nasıl biçimlendirdiğini incelemeye 

çalışacağız. 

“Dünya görüşü” kavramının ilk kullanımı Kant’la başlatılabilirse de (Naugle: 2002, 

58), günümüzdeki anlamına uygun şekilde kapsamlı tarifini yapan kişi Sigmund Freud 

olarak kabul edilebilir. O dünya görüşünü, “kapsamlı bir hipotez temelinde 

varlığımızla ilgili tüm problemlere çözüm üreten, hiçbir soruyu cevapsız bırakmayan 

ve bizimle ilgili her şeyin yerli yerine konduğu düşünsel bir yapı” olarak tanımlar 

(Freud: 1976, 158). Bu tanımın da işaret ettiği gibi, dünya görüşü hemen her konu 

hakkında bireyin düşüncelerinin mahiyetini belirleyip biçimlendiren kuşatıcı bir 

muhayyileye atıfta bulunur. Buna göre en geniş dairede evrenin nasıl var olduğu 

probleminden, insanın fiziki ve sosyal çevresine, en dar dairede kendisine karşı hak 

ve sorumluluklarının neler olduğuna varıncaya kadar hemen her tür konu ve bunlara 

karşı benimsenen yaklaşımların, bireyin ait olduğu dünya görüşü tarafından 

biçimlendirildiği ifade edilebilir (Chapra: 2000, 11). Dünya görüşünün bu kuşatıcı 

mahiyeti dikkate alındığında, bir medeniyet içerisindeki sosyal, siyasal ve ekonomik 

kurumları belirleyen teorik ve pratik ilkelerin de büyük ölçüde bu kurucu 

paradigmalar tarafından belirleneceği açıktır. Bu hususlar dikkate alındığında, 

“ihtiyaçları temin etme doğrultusunda insanla madde, çevre ve zaman arasında çok 

627



yönlü ilişkiler toplamı” (Ülgener: 1981, 30) olarak tanımlanabilecek iktisadi 

faaliyetler de, içinde tezahür ettiği dünya görüşü tarafından belirlenir ve bunlara dair 

sağlıklı bir değerlendirme ancak altlarında yatan kurucu ilkelerle ilişkilerinin ortaya 

konmasıyla mümkündür. Bu doğrultuda birçok alanda olduğu gibi kalkınma teorileri 

ve kalkınma iktisadı alanındaki çalışmaların da batılılar tarafından ortaya konduğu 

göz önüne bulundurulduğunda, dikkate alınması gereken ilk hususun 

Avrupamerkezli-ilerlemeci yaklaşım olduğu ifade edilebilir. 

2. AVRUPA MERKEZLİ PARADİGMA-KALKINMA 

STRATEJİLERİ İLİŞKİSİ 

Genel olarak uygarlığın, gelişmişliğin Antik Yunanla başlayıp modern döneme ulaşan 

seviye ile sürekli Batı’ya ait bir husus olduğunu ve bu gelişmenin doğrusal bir ilerleme 

şeklinde gerçekleştiğini ifade eden Avrupamerkezli-ilerlemeci yaklaşım, on 

dokuzuncu yüzyıldan beri kabul edilegelen (Gulbenikan: 2003, 29) ve sosyal bilim 

alanlarında büyük ölçüde etkili olan bir tutumu ifade eder. Batı merkezli-ilerlemeci 

yaklaşımların en temel karakteristiği, merkez-çevre ilişkisi içerisinde kendilerini 

merkeze koyarak, diğer medeniyet havzalarını edilgen bir pozisyonda çevreye 

konumlandırmaktır. Bu sayede özne olarak görülen medeniyetin öne sürdüğü tüm 

paradigmalar mutlak, değişmez ve objektif bir veri olarak alınarak, diğer medeniyet 

havzalarını tarihin edilgen nesneleri olarak görüp anlamaya ve yorumlamaya çalışan 

(Davutoğlu: 1999, 3) yaklaşımların ortaya çıkması mümkün olmuştur. Bu yaklaşımın 

bir diğer karakteristiği de tarihin tek özneli, tek merkezli ilerleyen bir akış halinde 

olduğu varsayımını evrensel ve mutlak bir hakikat olarak görmesidir. Bu bağlamda 

iktisat tarihi de dâhil tüm bilim alanlarının tarihine dair yapılan çalışmaların Antik 

Yunan’dan başlatılıp, Roma ile süren, Hıristiyan Ortaçağdan geçerek Modern döneme 

ulaşan bir çizgi halinde incelenmesi Avrupamerkezli-ilerlemeci yaklaşımın tipik bir 

yansıması olarak görülebilir. Benzer şekilde Weber’in İslam ve Uzak doğu üzerine 

incelemelerinde de bu yaklaşımın derin izlerini görebiliriz. Weber’in temel amacı Batı 

medeniyetini açıklamaktır, bu çerçevede İslam’a ve Uzak doğu dinlerine onları öz 

varlığıyla oldukları gibi tanımak için değil, daima zıtlık üzerinden Batı’yı daha iyi 

açıklayabilmek için yönelir (Ülgener: 1981, 50). Bu açıdan da Avrupamerkezliilerlemeci 

yaklaşımların bir diğer örneği olarak görülebilir. 

Şüphesiz Avrupamerkezli-ilerlemeci yaklaşım tüm alanlarda etkili olduğu gibi, 

kalkınmanın mahiyeti, kriterleri, nasıl gerçekleşeceği gibi hususların belirlenmesi ve 

öne sürülen kalkınma teorileri üzerinde de önemli ölçüde etkili olmuştur. “Kalkınma” 

kavramı en temelde evrim ve modernleşme gibi Batı merkezli doğrusal ilerleme ve 

sınırsız büyüme paradigmasına dayanan ‘uygarlaştırma’ misyonunun, II. Dünya 

savaşı sonrası koşullarında aldığı yeni biçim olarak görülebilir (Başkaya: 2000, 15). 

Buna göre ‘kalkınmışlık’, ‘gelişmişlik’ terimleriyle kast edilen şey, bazı Batılı 

ülkelerin ulaştığı sanayileşmişlik düzeyi, enerji tüketimi ve kişi başına düşen 

GSMH’nin seviyesidir. Batı ülkelerinin ulaştığı bu düzey evrensel geçerli ve ilerleyen 

tarihin ulaştığı son nokta olarak görüldüğünden, geri kalan ülkelerin yapması gereken 

tek şey bu seviyeye ulaşmaya çalışmaktır. 

Bu çerçevede Rostow’un İktisadi Gelişmenin Merhaleleri isimli eserinde öne sürdüğü 

görüşler, kalkınma olgusunun Batı eksenli-ilerlemeci yaklaşımlar tarafından ne 

628



ölçüde etkilendiğini gösteren çarpıcı bir örnek olarak alınabilir. Rostow’a göre bütün 

toplumlar iktisadi bakımdan şu beş aşamadan geçmek zorundadır: Geleneksel toplum, 

kalkış öncesi toplum, kalkış toplumu, ekonomik olgunluk aşamasındaki toplum ve 

kitle tüketim çağı toplumu (Rostow: 1980, ss. 18-35). Bu aşamalar tarihi seyir 

içerisinde bir birini takip eden gelişme merhaleleri olarak ele alınır ve bu ilerleyen 

seyrin en temel karakteristiği büyük ölçüde Batı tarihinin esas alınarak 

tanımlanmasıdır. Yine kalkınma ve ekonomik gelişmede İngiliz modelinin sonrakiler 

tarafından kopyalanması gerektiği şeklindeki paradigmanın genel kabul görmesi 

(Keyder: 2013, 13) olgusu da bu yaklaşımın tipik bir yansıması olarak görülebilir. 

Batı merkezli-ilerlemeci yaklaşıma dayanan bu kalkınma anlayışının en önemli 

sonuçlarından biri sömürgeciliğin rasyonalize edilmesidir. Gerçekten de bu çerçevede 

öne sürülen kalkınma teorilerinin en temel varsayımlarından biri, geri kalmış olarak 

kategorize edilen ülkelerin mutlak manada Batılı ülkelerin yardımına ve müdahalesine 

muhtaç olduğu ön savıdır. Buna göre azgelişmiş ülkeler kendi doğal kaynaklarını 

kullanma ve yoksulluktan kurtulma imkânlarına kendi başlarına sahip 

olmadıklarından, gelişmiş konumdaki Batılı ülkelerin müdahalesine ve yol 

göstericiliğine muhtaçtırlar. Rostow’un bir toplumun iktisadi gelişmenin temel 

aşamalarından ilerleyen aşamalarına geçmesini ancak gelişmiş toplumların 

müdahalesiyle mümkün gören (Rostow: 1980, 21) ya da yoksul toplumların yaşam 

standartlarını yükseltecek sermaye birikimini kendi başlarına hiçbir zaman temin 

edemeyeceğini ve dolayısıyla da gelişmiş ülkelerin müdahalesine muhtaç olduğunu 

dile getiren ‘kısırdöngü tezi’ (Başkaya: 2000, 51-56) vb. yaklaşımlar, bu varsayıma 

dayanan somut örnekler olarak görülebilir. Merkezci ve hegemonik karakterdeki bu 

tutum, Batılı ülkelerin diğerlerini daima gelişme süreçlerinin alt basamaklarında 

kalmış, medenileştirilmesi gereken ve dolayısıyla da sömürülmeyi hak eden toplumlar 

olarak görmesine (Kalın: 2007, 18) imkân vererek sömürgeciliğe rasyonel bir temel 

sağlamıştır. Bu doğrultuda belli dönemlerde geçerli olan doğrudan sömürgecilikle, II. 

Dünya savaşı sonrası oluşan yeni dünya düzeninde ortaya çıkan kalkınma 

stratejilerinin aynı kaynaktan beslenip, aynı sonuca vardıkları ifade edilebilir. 

Avrupamerkezli-ilerlemeci yaklaşıma dayanan kalkınma stratejilerinin en önemli 

problemlerinden bir diğeri de, azgelişmişliğin diyalektik bir süreç içerisinde 

gelişmişlik tarafından üretildiği olgusunu göz ardı etmesi ve Batı tarzı kalkınmışlık 

modelinin geri kalan toplumlar için nicel açıdan bile mümkün olmadığı gerçeğinin 

üstünü örtmesidir. Öncelikle “azgelişmişlik” kavramı göreli bir kavramdır ve ancak 

sözde gelişmiş ülkelere atıfla anlamlı olabilir. Dolayısıyla kavramsal düzeyde bile 

kendini gelişmiş olarak tanımlayan ülkeler tarafından üretildiği ifade edilebilir. Öte 

yandan azgelişmiş ülkelerin mevcut durumlarının büyük ölçüde sözde gelişmiş 

ülkelerin dolaylı ya da doğrudan sömürülerinin bir sonucu olarak ortaya çıktığı hususu 

da, geri kalmışlığın sözde kalkınmış ülkelerin kalkınma biçimlerinin bir sonucu olarak 

ortaya çıktığını gösteren önemli bir noktadır. Gerçekten de bazı Batılı ülkelerin 

Amerika, Afrika, Avustralya ve Asya kıtalarının doğal kaynaklarını kendi ülkelerine 

aktarmaları ya da sermayenin Batı ülkelerinde toplanmasını sağlayan ekonomik 

kurumlar, azgelişmiş toplumların içinde bulunduğu durumda olmasının en temel 

nedenleridir. Bu bağlamda Afrikalı bir yaşlının “Biz yoksuluz çünkü siz zenginsiniz.” 

(Cirhinlioğlu: 2000, 9) sözü bu durumun çarpıcı bir ifadesi olarak görülebilir. 

629



Dolayısıyla azgelişmişlik ancak, gelişmişlikle tarihi bir diyalektik içerisinde 

incelenerek anlaşılabilir (Keyder: 2013, 100). Oysa Batı eksenli-ilerlemeci kalkınma 

teorileri sömürgeyi tabi bir olgu olarak gördüklerinden, kendi kalkınma biçimlerinin 

azgelişmişliğe nasıl neden olduğunu görmeyerek, kalkınma problemine gerçekçi 

çözümler üretememektedir. Öte yandan bu kalkınma stratejileri Batı tarzı kalkınmanın 

evrensel ve gerçekleştirilebilir bir model olduğunu varsayar. Oysa dünyanın dörtte 

birlik kısmını oluşturan Batının mevcut tüketimiyle ortaya çıkan çevresel sorunlar ve 

kaynak tüketimleri dikkate alındığında, bu düzeyde bir tüketimin ya da kalkınmışlık 

seviyesinin dünyanın geri kalanı için de mümkün olması nicel olarak imkânsızdır 

(Başkaya: 2000, 200). Dolayısıyla Batı merkezli kalkınmacı retorik, Batı kalkınma 

modelini evrensel ve zorunlu bir süreç kabul etmekle, geri kalmış ülkelere gerçek dışı 

bir hedef göstererek onların kalkınma problemlerine gerçekçi çözüm üretmelerini 

engellemeye hizmet etmektedir. 

3. VARLIK, BİLGİ, DEĞER TASAVVURU-KALKINMA 

STRATEJİLERİ İLİŞKİSİ 

Şüphesiz mevcut iktisadi faaliyetleri ve kalkınma stratejilerini belirleyen tek 

paradigma Avrupamerkezli-ilerlemeci yaklaşımdan ibaret değildir. İnsanın madde, 

çevre, mekân ve diğer insanlarla çok yönlü ilişkilerinin bir toplamı olarak iktisadi 

faaliyet, daha derinde bireylerin mensup olduğu dünya görüşünün varlık, bilgi ve 

değer anlayışıyla çok yönlü bir etkileşim sonucu tezahür eder. Dolayısıyla iktisadi 

faaliyetlerin altında yatan ve herhangi bir ideoloji ya da ekonomi teorisinden kolayca 

ayrılabilen daha derin bir yapı olarak ‘ekonomik zihniyetten’ (Ülgener: 1984, 9) söz 

edilebilir. Mensubu olunan medeniyet dünya görüşünün varlık, bilgi, değer 

tasavvuruna dayanan bu ekonomik zihniyet iktisadi faaliyetlerin tüm biçimleri, 

ekonomik değerler ve bunların nasıl üretileceği gibi konuların tümü üzerinde 

biçimlendirici bir etkiye sahiptir. Bu nedenle mevcut kalkınma stratejilerinin büyük 

ölçüde mensup olduğu Batı medeniyeti dünya görüşü tarafından biçimlendirildiğini 

ve bu hususlar dikkate alınmadan azgelişmiş ülkelerin kalkınma süreçlerine ne ölçüde 

katkıda bulunabileceklerini doğru bir şekilde değerlendirmenin mümkün olmadığını 

ifade edebiliriz. Çünkü kalkınma politikaları ile ekonomik zihniyet arasındaki 

örtüşmeme durumu kalkınmada önemli olan faktörlerin fonksiyonlarını yerine 

getirmemesine ya da kısmi olarak işlev görmesine neden olabilir (Orman: 2014, 167). 

Bu husus belli bir ekonomik zihniyet içerisinde üretilen kalkınma teorilerinin başka 

toplumlarda neden başarılı olmadığı ya da ne ölçüde başarılı olma ihtimalinin 

bulunduğu gibi meselelerin, daha doğru bir şekilde değerlendirilmesi noktasında 

hayati bir öneme sahiptir. Dolayısıyla Batı dünya görüşü ile İslam dünya görüşünün 

varlık, bilgi, değer tasavvurlarının ekonomik zihniyet üzerindeki etkilerine dair bir 

mukayese, kalkınma teorileri üzerinde daha sağlıklı bir değerlendirme yapabilmek 

için gerekli görünmektedir. Bu amaç doğrultusunda Davutoğlu’nun ortaya koyduğu 

kavramsal çerçevenin yararlı bir zemin temin ettiğine dair kanaatimizden dolayı, 

mukayeseyi bu kavramsal çerçeve üzerinden yapmaya çalışacağız. 

Batı dünya görüşünün varlık tasavvurunu ifade etmek üzere kullanılabilecek 

“ontolojik yakınlık” (ontological proximity) kavramı Tanrı, insan ve tabiat arasında 

mutlak hiyerarşik ayrımı reddedip, bunlar arasında yakınlık, geçişkenlik ve özdeşlik 

630



ilişkisini mümkün gören varlık anlayışını dile getirir. Bu ontolojik tasavvur Batı 

medeniyeti tarihinde antik mitolojiden antik felsefeye, orta çağdan modern döneme 

farklı formlarda da olsa süreklilik içerisinde değişmeden devam edegelmektedir 

(Davutoğlu: 1994, 11-34). Bu varlık tasavvuru Tanrı, insan ve tabiat arasında 

kuruduğu yakınlık ilişkisi üzerinden, kimi zaman Tanrı’nın doğayla veya doğanın 

Tanrı’yla özdeşleşmesi, kimi zaman da Tanrı’nın insanlaşması ya da insanın 

Tanrılaşması formunda kendini gösterir. Batı dünya görüşünün bu varlık anlayışı Batı 

medeniyetini oluşturan tüm unsurlarla birlikte sosyal, siyasal ve ekonomik üst 

yapılarını da derinden etkileyerek biçimlendirir. 

Bu varlık bilincinin iktisadi zihniyet üzerindeki en belirgin etkisi Tanrı, insan ve tabiat 

arasındaki ilişkide merkezin insan ya da tabiat lehine değişebilmesi olgusu üzerinden 

kendini gösterir. Zira ontolojik yakınlık temeline dayanan bu varlık tasavvurunda 

insanı bağımsız bir yarı-Tanrı varlık olarak görmek mümkün olduğundan, bu insanın 

amacı yalnızca tüketim ve zenginliğin maksimizasyonu aracılığıyla kendi çıkarlarını 

tatmin etmek olarak, yine kendisi tarafından belirlenebilmektedir. Bunun sonucu 

olarak da, bu varlık tasavvuruna sahip olan toplumların eşya ile araçsal, faydacı 

olmayan ve tahakküme dayanmayan bir ilişki kurmaları imkânsız hale gelmektedir 

(Kalın: 2012, 53). Çünkü eşya ya da tabiat Tanrı’dan bağımsız ontolojik bir statüye 

sahip olabildiğinden insanla baş başa kalır. Bu durumda da eşyanın insan karşısında 

hiçbir hak iddiası olamaz, eşya sahipsiz bir kitle bir hacimden ibaret kalır (Karakoç: 

2015, 30). Dolayısıyla tüm üretim-tüketim kalıpları ve iktisadi faaliyetler 

nesneleştirilmiş bu eşya tasavvuru tarafından biçimlendirilir. Burada üretim 

biçimlerinin doğal kaynakları nasıl tükettiği ya da tüketim kalıplarının çevreye ne 

ölçüde zarar verdiği gerçek manada dikkate alınmaz. Gerçekten de günümüzde 

karşılaştığımız yenilenemeyen doğal kaynakların geniş ölçüde tüketimi, geniş 

alanların ormansızlaşması, çevre kirliliği ve ekolojik dengesizlik gibi geniş çaplı çevre 

problemleri, tabiatı nesneleştiren insan merkezli varlık tasavvuruna dayanan 

ekonomik faaliyetlerin bir sonucu olarak görülebilir. 

Öte yandan aynı varlık tasavvuru bazen de eşyayı merkeze koyarak insanı 

nesneleştiren ekonomik yaklaşımların ortaya çıkmasına da imkân vermektedir. 

Örneğin mülkiyet hakkını reddederek insanı nesneleştiren komünist ideoloji bunun 

çarpıcı bir örneği olarak görülebilir. Gerçekten de komünizm sözde mülkiyeti 

reddederken aslında mülkiyeti, eşyayı o kadar yüceltir ki, tek bir insanı ona sahip 

olmaya layık ve ehil görmez. Böylece eşyayı Tanrılaştırarak insanı ona sahip olma 

hakkı olmayan bir köle haline getirir (Karakoç: 2015, 31). Dolayısıyla Tanrı, insan ve 

tabiat arasında ontolojik yakınlığı mümkün gören bu varlık tasavvuru kimi zaman 

insanı, kimi zaman da eşyayı Tanrılaştırarak merkeze alan ekonomik yapıların ortaya 

çıkmasını mümkün kılmıştır denilebilir. 

Buna karşılık İslam dünya görüşünün ‘ontolojik ayrılık’ (ontological differentiation) 

olarak ifade edilebilecek varlık tasavvuru Allah, insan ve tabiat arasında herhangi bir 

geçişkenlik, özdeşlik ya da yakınlık ilişkisini kökten reddederek, yerine bunlar 

arasında hiyerarşik bir farklılık ilişkisi vaz eder (Davutoğlu: 1994, 47-56). Bu varlık 

tasavvurunda Allah ile insan ya da tabiat arasında herhangi bir geçişkenlik veya 

özdeşlik ilişkisi mümkün olmadığından, varlık Allah’ın mutlak aşkınlığı temelinde 

631



hiyerarşik bir yapıda konumlanır. Bu nedenle de insan ya da tabiatın Tanrılaşması ya 

da Tanrısal bir özelliğe sahip olması söz konusu olamaz. 

Hiyerarşiyi esas alan bu varlık tasavvurunda insan mutlak bir bağımsızlığa sahip 

olmadığından insanın nihai amacı, kendi çıkarlarını merkeze alan ve tamamen kendisi 

tarafından tayin edilen bir süreçle belirlenemez. Bu varlık tasavvurunda tabiat ya da 

eşya tamamen bağımsız, sahibi olmayan bir alan olarak görülemediğinden onunla 

kurulan ilişkinin nasıl olacağı, nihai olarak ne insan ne de eşyanın kendisi tarafından 

belirlenemez. Öte yandan eşyanın merkeze konarak karşısında insanın nesneleştiği bir 

yaklaşım da söz konusu olamaz. Bunun sonucunda İslam dünya görüşü tüm meşru 

mülkiyet haklarını tanımakla birlikte, bir taraftan da bütün eşyanın yaratıcısının Allah 

olduğunu kabul ettiğinden, yeryüzü kaynaklarının tüm insanlara ve nesillere verilmiş 

olduğunu ve adil bir şekilde istifade edilmesi gerektiğini vaz eder. Dolayısıyla bu 

kaynaklar üzerindeki tüm insanların ve gelecek nesillerin hakları kutsaldır ve dikkate 

alınmalıdır (Askari: 2015, 19). Sonuç olarak varlığı Allah’ın mutlak aşkınlığı lehine 

hiyerarşik bir yapıda konumlandıran bu tasavvur, insan ya da eşyanın Tanrılaştırılması 

temeline dayalı ekonomik yapıların ortaya çıkmasına imkân vermemiştir. Dahası 

böyle bir varlık tasavvuruna ait ekonomik kurum, teori ve faaliyetlerin İslam dünya 

görüşüne mensup toplumlar arasında doğrudan kabul edilmesinin ya da başarılı 

olmasının mümkün olmadığı da ifade edilebilir. 

İkinci olarak bir medeniyet dünya görüşünün bilgi anlayışı ile ekonomik zihniyet 

arasındaki etkileşime dair bir değerlendirme de amaçlarımız açısından oldukça yararlı 

olacaktır. Bu doğrultuda Batı dünya görüşünün bilgi tasavvurunu ifade eden “bilginin 

parçalanması” (particularization of knowledge) kavramı bilginin kaynağı, değeri ve 

haklılığı bağlamında akıl, deney ve vahiy olarak bir birinden ayrı üç alanın ortaya 

çıkmasını ifade eder (Davutoğlu: 1994, 34-39). Bu ayrım bu bilgi alanlarının bir 

birinden bağımsız olması yanı sıra, vahyin periferide konumlanması nedeniyle 

bilginin kaynağı olarak akıl ve deney üzerine yoğunlaşılmasını netice vermiştir. İnsani 

kaynaklara dayandırılan bilgi, bu haliyle tamamen yatay seviyede ele alınarak 

sekülarize edilmiştir. Bu durumun en temel sonuçlarından biri bilginin doğruluğu ve 

değerinin tamamen insan tarafından belirlendiği antroposentrik bir epistemolojinin 

ortaya çıkması olmuştur. Bu bilgi tasavvuru tıpkı varlık anlayışı gibi sosyal, siyasal 

ve ekonomik yapıları belirleyip biçimlendirici bir etkiye sahip olmuştur. 

Bu bilgi tasavvurunun ekonomik zihniyet üzerindeki en temel etkisi, bilginin 

ekonomik değerle ilişkisi üzerinden ölçülmesi şeklinde ortaya çıkar. Çünkü insanı 

merkeze koyan varlık tasavvuruyla ilişkili olan antroposentrik bilgi anlayışı, bilgiyi 

insanın tüketim, zenginlik ve tabiat üzerindeki tahakkümüne hizmet ettiği ölçüde 

değerli görmeye imkân vermiştir. Bunun en tipik örneği Bacon’un “Bilgi güçtür.” 

şeklinde formüle ettiği anlayıştır. Bu anlayış bir taraftan bilgiyi güç elde etmek için 

bir araç haline getirirken, ekonomik alanda da gelir dağılımındaki uçurumun 

artmasına, zengin ile fakirin ayrılmasına neden olarak gelişmiş ülkelerin geri kalanları 

sömürmesini mümkün kılmıştır. Bu çerçevede Lyotard’ın “Bilgi merkantalizmi” 

kavramsallaştırması oldukça çarpıcı bir örnek olarak görülebilir. Buna göre bilgi, veri 

olarak paketlenen, alınıp-satılan bir meta haline gelerek çok uluslu şirketlerin dünya 

üzerindeki ekonomik hâkimiyetlerini pekiştiren (Cevizci: 2014, 1276) bir araç haline 

gelmiş ve buna imkân veren ekonomik yapılara temel teşkil etmiştir. Sonuç olarak 

632



Batı dünya görüşünün insan merkezli seküler bilgi anlayışı bir taraftan bilgiyi 

ekonomik değeri üzerinden ölçen yatay bir epistemolojiye neden olurken, bir taraftan 

da ekonomik gücün tekelleşmesine hizmet eden modellerin geliştirilmesine hizmet 

etmiştir denilebilir. 

Öte yandan ‘bilginin harmonizasyonu’ şeklinde ifade edilebilecek İslam dünya görüşü 

bilgi tasavvurunun en temel karakteristiği, hakikatin birliği lehinde bilginin 

kaynakları arasında uyumluluğu esas alması ve farklı epistemik katmanların kabul 

edilmesidir (Davutoğlu:1994, 78-82). Bu sayede İslam bilgi tasavvurunda Allah’ın 

bilgisi ile insanın bilgisinin, beşeri olan lehine aynılaşması ya da ortak bir kritere 

bağlanması engellenerek bilginin sekülarizasyonuna giden süreç daha baştan 

engellenmiştir. Öte yandan vahyi bilginin merkeze konması vasıtasıyla da hakikatin 

birliği temelinde saf akıl ve vahiy arasında gerçek bir çatışkının imkânı reddedilerek, 

bilgi kaynakları arasında tam bir uyum fikri benimsenmiştir. Açıktır ki bu bilgi 

anlayışı ne bilgiyi ekonomik değeri ve güç kazanımına hizmeti üzerinden ölçen yatay 

epistemolojilerin gelişmesine ne de böyle bir anlayışa dayalı hegemonik ekonomik 

modellerin üretilmesine imkân vermeyecektir. 

Son olarak farklı dünya görüşü değer tasavvurlarının ekonomik zihniyet üzerindeki 

etkisini inceleyerek mukayesemizi tamamlayabiliriz. Batı dünya görüşündeki 

ontolojik ve epistemolojik parçalanmanın bir neticesi olarak değerler alanında da dini 

ve dünyevi ayrımı ortaya çıkmış ve bu durum değerlerin de sekülarizasyonu sonucunu 

doğurmuştur. Bu da değerlerin teolojik anlamda mutlak iyiden çok, insan merkezli 

epistemik tutum tarafından belirlenmesini netice vermiştir (Davutoğlu: 1994, 39-45). 

Bu değer tasavvurunun ekonomik zihniyet üzerindeki etkisi ise, ekonomik değerin 

nihai kriter alınarak diğer tüm değer alanlarının ihmal edilmesi şeklinde kendini 

gösterir. Bu doğrultuda klasik iktisat anlayışına baktığımızda, insanı sadece ekonomik 

değerlerden hareket eden bir ‘homoeconomicus’ olarak ele aldığını görürüz. Bu 

çerçevede iktisat insani diğer bütün özellikleri soyutlayıp sermaye, emtia ve bunların 

akışı ile ilgili rasyonel kuralları inceleyerek, pozitif bir bilim olmayı hedefleyen 

mekanik bir anlayışa sahiptir (Ülgener: 1984, 3). Bu haliyle iktisat biliminin 

ekonomik değeri mutlaklaştıran bir değer tasavvuru tarafından biçimlendirildiği 

açıktır. Benzer şekilde kalkınmışlığın yalnızca GSMH, sanayileşmişlik düzeyi ve 

tüketim miktarı gibi ekonomik değerler üzerinden ölçülmesi de doğrudan bu değer 

tasavvuruna dayanan ekonomik zihniyetin bir ürünü olarak görülebilir. 2 Yine 

ekonomik değere sahip olduktan sonra etrafa zehir saçan, çevreyi zehirleyen, suyu, 

havayı, toprağı kirleten ve kitle ölümlerine neden olan tüm şeylerin aynı değere sahip 

görülmesi (Başkaya: 2000, 33) de bu ekonomi merkezli değer tasavvurunun bir 

sonucu olarak değerlendirilebilir. 

Buna karşılık İslam dünya görüşünün varlık ve bilgi tasavvurunun hiyerarşi ve uyumu 

temel alan karakteristiği, değerler alanında da dini ve dünyevi olan arasında ayrım 

yerine tamamlayıcılık ve uyumun esas alınmasını sağlamış, böylece de insan merkezli 

seküler bir değerler sisteminin ortaya çıkmasına imkân vermemiştir (Davutoğlu: 

1994, 82-86). İslam dünya görüşündeki bu özellikler, Batı dünya görüşünün neden 

2 

Kalkınmanın yalnızca ekonomik değerler üzerinden ölçülmesi olgusu ve bunun bir eleştirisi 

için bakın, Başkaya, Kalkınma İktisadının Yükselişi ve Düşüşü, ss. 34-35 

633



olduğunun aksine, insan merkezli epistemik tutumun değerlerin nihai belirleyicisi 

olarak kabul edildiği tamamen seküler bir değerler sisteminin ortaya çıkmasına imkân 

vermemiştir. 

Bu değer tasavvuru, iktisadi faaliyetleri bile yalnızca maddi değerden ibaret görmeyen 

bir ekonomik zihniyetin oluşmasını sağlamıştır. Meşru sınırlar içerisinde yapılan tüm 

ekonomik faaliyetlerin manevi değere sahip bir ibadet olarak görülmesi bunun açık 

bir göstergesi olarak alınabilir. Öte yandan bu değer tasavvuru, Batının ekonomik 

değeri merkeze alan kalkınma anlayışına karşılık, İslamın kalkınmayı insan ve 

toplumun maddi ve manevi tüm alanlarda başarılı olması ve gelişmesi olarak ele 

almasının (Askari: 2015, 19) da yaslandığı temel olarak görülmelidir. Benzer şekilde 

bu değer tasavvuruna dayanan bir ekonomik zihniyetin tüm olumsuzluklara rağmen 

ekonomik değere sahip her şeyi aynı olarak görmesi de düşünülemez. Çünkü insan ve 

ekonomi nihai değerler olarak alınmadığından diğer insanların ve çevrenin hakkına 

riayet etmeyen ekonomik getiriler sırf bu özelliğinden dolayı değerli olarak 

görülemeyecektir. Sonuç olarak bu farklı değerler sistemine dayanan ekonomik 

sistem ve teorilerin bir birinden oldukça farklı olacağını, bir değer sisteminde geçerli 

olan ekonomik faaliyetlerin diğer toplumlar tarafından bütün olarak kabul 

edilmeyeceği ve aynı sonuçları vermeyeceğini ön görebiliriz. 

4. SONUÇ 

Tüm bu değerlendirmeler dikkate alındığında, iktisat ve bununla ilişkili tüm olguların 

yalnızca sermaye, emtia, üretim-tüketim vb. ekonomik unsurlara ait süreçlerin 

rasyonel biçimde incelenmesinden ibaret olmadığı, aksine tarih, varlık, bilgi ve değer 

tasavvurlarıyla çok yönlü etkileşim sonucu tezahür eden bir üst yapı olarak 

değerlendirilmesi gerektiği açıkça görülür. Tüm iktisadi faaliyetler ve bunları 

belirleyen teorik ve pratik ilkeler, dünya görüşü tarafından belirlenen ‘ekonomik 

zihniyetin’ yansıması olarak ortaya çıkarlar. Dolayısıyla bütün yönleriyle kalkınma 

olgusu da mensubu olduğu ekonomik zihniyetin yoğun belirleyici etkisi altında 

biçimlenir ve bu zihniyete ait paradigmalara atıfta bulunmadan yapılacak tüm 

değerlendirmeler daha başlangıçtan eksik kalmaya mahkûmdur. 

Bu doğrultuda Batıyı merkeze koyan ilerlemeci yaklaşımların, kalkınma stratejilerini 

belirleyen en temel varsayımlardan biri olduğunu gördük. Bu durum bir taraftan 

Batının doğrudan ya da dolaylı sömürge faaliyetlerini rasyonalize ederken, bir taraftan 

da azgelişmişlikle bu sömürge faaliyeti arasındaki ilişkinin üstünü örterek mevcut 

durumun gerçek nedenlerinin anlaşılmasını engellemektedir. Öte yandan da 

azgelişmiş olarak kategorize edilen toplumların kendilerini, Batılıların ürettiği 

kavramsal araçlar üzerinden anlamaya mecbur ederek, kalkınma olgusuna dair 

içerden çözümler üretilmesini engellemektedir. Bu hususlar dikkate alındığında batı 

eksenli-ilerlemeci yaklaşımlara dayanan kalkınma teorilerinin, geri kalmış olarak 

kategorize edilen ülkelerin tarihin öznesi olarak var olma ve gerçek anlamda kalkınma 

imkânlarını ortadan kaldırdığı iddia edilebilir. Çünkü kalkınmanın ne olduğu, amacı 

ve nasıl olması gerektiği gibi sorulara verilen, Batı paradigmasına dayalı cevaplar 

mutlak verili doğrular olarak kabul edilmekle, bunların yeniden sorgulanması ve 

bunlara yeni cevaplar üretilmesi engellenmektedir. Oysa Batı dünya görüşünün tarihi, 

kültürel ve konjonktürel özelliklerinin evrenselleştirilmesi anlamına gelen bu durum, 

634



diğer dünya görüşüne mensup medeniyetlerin tekâmül etmesine ne imkân vermekte 

ne de anlamaya yardımcı olmaktadır. 

Diğer taraftan Batı medeniyetinin varlık, bilgi ve değer tasavvurlarının, oluşturduğu 

ekonomik zihniyet üzerinden kalkınma stratejilerini derin bir biçimde etkilediğini 

gördük. Kalkınmanın ne olduğu, kalkınma süreçlerinde insanın insanla, çevreyle nasıl 

bir ilişki içerisinde olacağı ve kalkınmanın nasıl ölçüleceği gibi hususlar büyük ölçüde 

bu tasavvurlar tarafından biçimlendirilmektedir. Bu durum insanı ya da eşyayı 

nesneleştiren ekonomik yaklaşımların, doğal kaynakların tükenmesi, kirlilik vb. 

büyük çaplı çevre problemlerinin ve değerlerin ekonomik getiriden ibaret görülmesi 

gibi hususların yüzeysel nedenlerden çok, daha derinlerde varlık, bilgi ve değer 

tasavvurlarından kaynaklandığını ve bu hususlar dikkate alınmadan kalkınma 

stratejileri hakkında sağlıklı bir değerlendirme yapılamayacağını göstermektedir. 

Tüm bu değerlendirmeler dikkate alındığında, Batı merkezli-ilerlemeci yaklaşımla 

bunların varlık, bilgi, değer anlayışına dayanan tüm kalkınma teorilerinin, ismi ne 

kadar farklı olursa olsun, aynı sonuçları vereceğini, diğer bir ifadeyle dünyanın geri 

kalanının kalkınma problemlerine gerçekçi çözümler üretemeyeceğini ifade 

edebiliriz. Dolayısıyla kalkınma problemlerine gerçekçi bir çözümün ancak köklü bir 

paradigma değişimiyle gerçekleştirilebileceğini ifade edebiliriz. 

KAYNAKÇA 

Askari, H., Iqbal, Z., Mirakhor, A., (2015). An Introduction To Islamic Economics: 

Theory And Application. Singapore: John Wiley & Sons. 

Başkaya, F., (2000). Kalkınma İktisadının Yükselişi Ve Düşüşü. Ankara: İmge 

Yayınları. 

Cevizci, A., (2014). Felsefe Tarihi: Thales’ten Baudrillard’a. İstanbul: Say Yayınları. 

Chapra, M. U., (2000). The Future Of Economics: An Islamic Perspective. Leicester: 

The Islamic Foundation. 

Cirhinlioğlu, Z., (2000). Azgelişmişliğin Toplumsal Boyutu. İstanbul: İmge Yayınları. 

Davutoğlu, A., (1999). Tarih İdraki Oluşumunda Metodolojinin Rolü: Medeniyetler 

Arası Etkileşim Açısından Dünya Tarihi Ve Osmanlı. Divan Disiplinler 

Arası Araştırmalar Dergisi. Sayı: 2, S. 1-63. 

Davutoğlu, A., (1994), Alternative Paradigms: The Impact Of Islamic And Western 

Weltanschauungs On Political Theory. New York: University Press Of 

America. 

Freud, S., (1976). The Question Of Weltanschauung. New Introductory Lectures On 

Psyco-Analysis. Vol. 22, S. 158-182. 

Gubenikan K., (2003). Sosyal Bilimleri Açın: Sosyal Bilimlerin Yeniden Yapılanması 

Üzerine Rapor. İstanbul: Metis Yayınları. 

Keyder, Ç., (2013). Toplumsal Tarih Çalışmaları. İstanbul: İletişim Yayınları. 

Kalın, İ., (2012). Dünya Görüşü, Varlık Tasavvuru Ve Düzen Fikri: Medeniyet 

Kavramına Giriş. Divan Disiplinler Arası Araştırmalar Dergisi. Cilt: 15, 

Sayı: 29, S. 1-61. 

Kalın, İ., (2007). İslam Ve Batı. İstanbul: İsam Yayınları. 

Karakoç, S., (2015). İslam Toplumunun Ekonomik Strüktürü. İstanbul: Diriliş 

Yayınları. 

635



Naugle, D. K., (2002). Worldview: The History Of A Concept. Cambridge: William 

B. Eerdmans Publishing Company. 

Orman, S., (2014). İslami İktisat, Değerler Ve Modernleşme Üzerine. İstanbul: İnsan 

Yayınları. 

Rostow, R. W., (1980). İktisadi Gelişmenin Merhaleleri. (Çev. Erol Güngör). 

İstanbul: Kalem Yayınları. 

Ülgener, S., (1981). Zihniyet Ve Din: İslam, Tasavvuf Ve Çözülme Devri İktisat 

Ahlakı. İstanbul: Der Yayınları. 

Ülgener, S., (1984). Darlık Buhranları Ve İslam İktisat Siyaseti. Ankara: Mayaş 

Yayınları. 

636

Öz 



Doğu Anadolu Bölgesinde Bulunan Katılım 

Bankalarının Bölge Kalkınmasına Etkisi 

Ömer Fazıl EMEK 1 , Mehmet Celal GÜLTEKİN 2 , 

Hatice GENÇ KAVAS 3 

Kalkınmayı etkileyen katılım bankaları, ülkemizde ne derece etkin bir rol 

oynamaktadır? Ülkemizde ne kadar mevduat toplayıp ne kadarını krediye 

dönüştürmekte ve bu oluşumdan hangi bölgeler ne kadar pay alabilmektedir? 

Çalışmamızın konusu bu sorulara cevap aramaktadır. Toplanan mevduat ve 

kullandırılan kredi tutarları, Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu’nun resmi 

sitesine ait FİNTÜRK raporlarından elde edilmiştir. Ayrıca, çalışmamızda şuan 

ülkemizde faaliyet gösteren 5 katılım bankasının ülke bazında kaç şubeye sahip 

olduğu, bunların içinden kaç tanesinin Doğu Anadolu bölgesinde bulunduğu, toplanan 

mevduat ve kredilerin ülke toplamına nispetinin ne olduğu gösterilmeye çalışılmış ve 

bölge içinde etkinliği analiz edilmiştir. 

Anahtar kelimeler: Banka, Katılım Bankaları, Kalkınma, Bölgesel Kalkınma 

The Effect of the Participation Banks in the East Anatolia 

Region on the Region Development 

Abstract 

What is the effectiveness of participation banks on the development of our country? 

How much deposit do they collect in our country, how much of it do they turn into 

the credit and which regions can get a share from this formation & what is the portion 

of their share? In study we aim to look for answers to these questions. The amounts 

of the collected deposit and used credits were obtained from FİNTÜRK reports that 

belong to the official site of The Banking Regulation and Supervision Agency. 

Additionally, in our study, we analyze the five participation banks operating in Turkey 

in terms of their branches in Turkey and how many branches they have in the East 

Anatolia Region, and also the proportion of the collected deposit and credits to the 

country total are shown and the efficiency within the region is analyzed. 

Key words: Bank, Participation Banks, Development, Regional Development 

1. GİRİŞ 

Bankalar, finansal piyasalarda fon arz eden ve fon talep edenleri birleştiren, bunlar 

arasında aracılık vazifesi gören en güçlü ve dinamik kurumlardır. Paranın 

akışkanlığına yön verme etkisi, bu kurumları ekonominin belirleyicisi olma yönünde 

etkin bir faktör haline getirmiştir. Bu bağlamda bankacılık sektörü: Ticari Bankalar, 

1 

Öğr.Gör. Mardin Artuklu Üniversitesi, ofemek@gmail.com (sorumlu yazar) 

2 

Öğr.Gör. Mardin Artuklu Üniversitesi, mehmetcelal@outlook.com 

3 

Öğr.Gör. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, hkavas@cumhuriyet.edu.tr 

637



Kalkınma ve Yatırım Bankaları ile Katılım Bankaları olarak üç ana türde faaliyet 

göstermektedir. Farklı bir bankacılık türünü oluşturan katılım bankaları, gerek 

ülkemizde gerekse dünya piyasalarında giderek yükselen bir alan haline gelmiştir. 

Aktif varlıklarının artmasıyla pazar payında önemli bir yer edinen katılım bankaları, 

ülkemizde son dönemlerde kamu sermayeli olarak kurulan “Ziraat Katılım Bankası 

ve Vakıf Katılım Bankası” ile birlikte bankacılık sektöründe ağırlığını giderek 

hissettirmeye başlamıştır. Kalkınma ve yatırımların temelini oluşturan tasarrufların 

yani mevduatların, bankaların elinden geçtiği düşünülürse bu tasarrufların bir miktarı 

katılım bankaları tarafından yönlendirilecektir. Bu nedenle katılım bankalarının 

kalkınmayı etkileyen itici bir güç haline geldiği söylenebilir. 

2. ARAŞTIRMANIN AMAÇ VE ÖNEMİ 

Kalkınmayı tetikleyen faktörlerden biri olan yatırım, etkin kredi kullanımıyla 

genişlemekte ve gelişmektedir. Son dönemlerde, gerek ülkemiz gerekse global 

düzeyde yükselen bir değer haline gelen katılım bankaları, ticari mal ve hizmet 

alımlarını finanse etmesinden dolayı kalkınma için önemli kurumlar haline gelmiştir. 

Bu çalışma, farklı bir bankacılık türü olan katılım bankalarının özelde Doğu Anadolu 

Bölgesinde kalkınmayı etkileyecek kredi ve mevduat tutarlarının ne düzeyde 

olduğunu ortaya koymak ve kalkınmaya ne ölçüde etki ettiğini açıklamaya yönelik 

betimsel bir değerlendirme niteliği taşımaktadır. 

Araştırmada yöntem olarak, BDDK’ya ait FİNTÜRK raporlarından elde edilen güncel 

sayısal verilerden faydalanılmıştır. Özellikle Doğu Anadolu Bölgesinin kredi ve 

mevduat tutarları ülke ortalaması ile karşılaştırılmış olup nüfus yapısına bağlı olarak 

kişi başına düşen mevduat ve kredi durumları analiz edilmiştir. Ayrıca, bölge illeri 

arasında toplam kredilerin sektör bazında tutarları gösterilmiştir. 

3. KATILIM BANKACILIĞI VE ÖZELLİKLERİ 

Katılım bankacılığı, finansal piyasalarda tasarruf sahibi birimlerden toplamış olduğu 

mevduatı mal ve hizmet talep edenlere bu mevduatı aktaran, mevduat toplama ve bu 

mevduatı kullandırma sürecinde kârla birlikte zarara da ortak olmayı gerektiren ve 

bankacılık faaliyetlerini faizsizlik ilkesine göre yürüten bir finansal kuruluş türüdür. 

Katılım bankaları, tasarruf sahiplerine ve bu tasarrufları talep edenlere aracılık 

etmektedir. Fakat yürütülen bankacılık faaliyetinde “faiz” ayırt edici bir rol 

oynamaktadır. Klasik bankalar, aracılık görevini yaparken fon sahiplerinin 

tasarruflarını fon talep eden birimlere satarak faiz geliri elde etmektedir. Oysa katılım 

bankaları, bu aracılığı herhangi bir ticari mal ve hizmet karşılığı yaparak kâr geliri 

elde etmekle diğer bankacılık türlerinden ayrılmaktadır (Ayub, 2007). 

Katılım bankalarının kendilerine özgü bir takım özellikleri bulunmaktadır (TKBB, 

2012): 

Risk Paylaşımı Esası: Katılım bankalarına mevduat yatıran tasarruf sahiplerinin 

vadeli olarak yatırmış olduğu paradan sabit bir gelir almaları söz konusu değildir. 

Hatta vadenin bitimi ile anaparanın dahi geri alınamama olasılığı vardır. Bu karşılıklı 

olarak “risklilik” esasına dayanan bir uygulamadır. 

638



Reel Sektöre Destek: Katılım bankaları, mevduat kullandırma sürecini kâr ve zarar 

ortaklığı esasına dayandırdığından yapılan bu işlemden sorumludur. Bu nedenle 

mevduat kullandırma sürecini denetlemek ve takip etmek zorundadır. Böylelikle reel 

piyasanın içinde aktif rol alarak yatırım projeleri desteği ile ülkelerin kalkınmasında 

önemli bir yere sahip olmaktadır. 

Ekonomik İstikrara Katkı: Bankacılık sisteminde mevduat olarak yatırılan paraya 

uygulanan faizin ödenmesi garanti kapsamında olduğundan kriz dönemlerinde 

bunların geri dönüşümü sıklıkla sorun olabilmektedir. Zira faiz geri ödenmediği 

takdirde bu ödemeyi devlet yapmaktadır. Bu durumda devlet, garantör olarak devreye 

girse de ortaya çıkan zarar bütçe yapısını bozmaktadır. 2001 yılında yaşanan 

bankacılık krizi, buna örnek olarak gösterilebilir. O dönemde bankalara el konulmuş, 

ödenmeyen anapara ve faiz borçları devletin üzerine kalmıştı. Oysa katılım 

bankacılığı sisteminde yatırılan mevduata, sabit bir getiri garantisi verilmemiştir. Bu 

da devletin ilerde böyle bir borçluluk ihtimalini ortadan kaldırmaktadır. Böyle bir 

uygulama aynı zamanda ekonomik güven ve istikrara katkı sunmaktadır. Ayrıca kredi 

kullandırma, ticari mal ve hizmet karşılığı esasına dayandığından piyasalarda üretim 

ve ticaretin gelişmesine, bu da yeni istihdam alanlarının oluşmasını sağlamaktadır. 

3.1. Katılım Bankalarının Mevduat Toplama Yöntemleri 

Katılım bankaları, özel cari hesaplar ve katılma hesaplar olmak üzere mevduat kabul 

etmede iki ayrı hesap yöntemi kullanmaktadır. 2005 yılında kabul edilen 5411 sayılı 

Bankacılık Kanunu’na göre, “Katılım bankalarında açılabilen ve istenildiğinde 

kısmen veya tamamen her an geri çekilebilme özelliği taşıyan ve karşılığında hesap 

sahibine herhangi bir getiri ödenmeyen fonların oluşturduğu hesaplara özel cari hesap 

denir.” Özel cari hesaplar, klasik bankacılıkta vadesiz mevduat ile aynı hesap türünü 

ifade etmektedir. 

2005 yılında kabul edilen 5411 sayılı Bankacılık Kanunu’na göre, “Katılım 

bankalarına yatırılan fonların bu kurumlarca kullandırılmasından doğacak kâr veya 

zarara katılma sonucunu veren, karşılığında hesap sahibine önceden belirlenmiş 

herhangi bir getiri ödenmeyen ve anaparanın aynen geri ödenmesi garanti edilmeyen 

fonların oluşturduğu hesaplara katılma hesabı denir.” Bu hesapların birtakım 

özellikleri bulunmaktadır (Aktepe, 2012): 

 

 

 

Mevduat sahibi, tasarrufunu yani birikimini değerlendirmek amacıyla 

bankaya teslim eder. Banka ile bu paranın işletilmesi ve bu paradan doğacak 

kâr veya zarar için ortaklık anlaşması yapar. 

Banka ile hesap sahibi arasında yatırılan mevduatın ne kadar bir süre için 

vadeye bağlanması konusunda anlaşma yapılır. Anlaşılan süre öncesi, vadeli 

hesaptan paranın çekilmek istenmesi durumunda hesap sahibine kâr payı 

yansıtılmaz. Fakat bu vade süresi içerisinde zarar edilmişse oluşan zarara 

hesap sahibi de ortak olur. 

Kâr getiri garantili bir hesap türü değildir. Zarar etme ihtimalide 

bulunmaktadır. Kâr getirisi olsa da ne kadar bir kârın olacağı önceden belli 

değildir. Vade bitiminde belli olan kârlılık banka ve hesap sahibi arasında 

önceden anlaşılan bir oran üzerinden paylaştırılır. 

639



Banka, mevduat sahibinden aldığı fonları para birimi ve vadelerine göre TL, 

USD ve EURO gibi farklı havuzlarda toplar. Havuzlarda biriken bu fonlar, 

talep eden birimlere kullandırılır. Bu yöntem, ticari bir mal veya hizmetin 

alım satımı ile olmaktadır. Bu yöntemden doğan kâr ve zarar haftalık olarak 

ilan edilir. 

3.2. Katılım Bankalarının Fon Kullandırma Yöntemleri 

Bireysel Finansman Desteği: BDDK tarafından 2006 yılında yayınlanan 

yönetmelikteki tanıma göre, “Bireysel ihtiyaçlar için, gerçek kişi alıcıların doğrudan 

satıcılardan aldıkları mal veya hizmet bedelinin, katılım bankası tarafından satıcıya 

ödenmesi koşuluyla alıcının borçlandırılması işlemidir.” 

Bu yöntem, klasik bankalarda kullandırılan bireysel kredilerle benzerlik gösterse de 

temel olarak finansmanın gerçekleşme biçimi farklıdır. Katılım bankaları, kredi 

kullandırma sürecinde mutlaka reel bir alıma aracılık etmektedir. Bu durumda banka 

tarafından kullandırılacak para, bireysel finansman desteğini talep eden kişiye değil, 

alım satıma konu olan mal sahibinin hesabına gönderilmektedir (Bulut ve Er, 2012). 

Kurumsal Finansman Desteği: BDDK tarafından 2006 yılında yayınlanan 

yönetmelikteki tanıma göre, “Katılım bankası ile fonu kullanacak işletme arasında 

akdedilecek sözleşme dahilinde, işletmenin ihtiyaç duyduğu her türlü emtia, menkul 

kıymet, gayrimenkul, hak ve hizmet bedelinin satıcıya ödenmesi koşuluyla işletmenin 

borçlandırılması işlemidir.” 

Kurumsal finansman desteği yani murabaha, esasında finansal bir işlemden ziyade 

İslami satış türünü ifade etmektedir. Klasik olarak, bir mal veya hizmetin satıcı 

tarafından alıcıya vadeli olarak satılması işlemidir. Murabahayı gerçekleştiren katılım 

bankası, bu satış sürecinde araya girerek ticari bir malın alım veya satımına aracılık 

etmektedir. 

Katılım bankacılığı, bireysel finansman desteği ve murabaha olarak isimlendirilen 

kurumsal finansman desteği yöntemleri ile mevduat kullandırmanın ağırlıklı kısmını 

oluşturmaktadır. Faizsiz bankacılığın kuruluş aşamasında uygulanmak istenen kâr ve 

zarar ortaklığı temeline dayanan mudaraba ve muşaraka yöntemleri ise neredeyse 

kullanılmamaktadır. Esasında karşılıklı risklilik esasına dayanan uzun vadeli projeler 

için uygulanmak istenen mudaraba ve muşaraka yöntemlerinin yeterince 

kullanılmama nedenleri hakkında öne sürülen görüşler aşağıda özetlenmiştir (Bulut 

ve Er, 2012): 

 

 

 

 

 

Katılım bankalarının mevcut organizasyon yapıları yatırım bankacılığı türü 

hizmet vermesine uygun değildir. 

Genellikle kısa vadeli olarak toplanan fonlar uzun vadeli projelere 

dönüştürülmektedir. Bu da likidite sorunlarını ortaya çıkarır. 

Fon sahiplerince yatırılan fonlar kısa vadeli olduğu için büyük projeleri uzun 

vadeli ve belirli bir dönem kâr getirmeyecek şekilde finanse etmek; vade 

uyumsuzluğuna neden olur. Bu da katılım bankalarının mevduat temin etme 

kapasitesini düşürür. 

Yönetime katılımın olmayışı, kontrol yetersizliği, tarafların pasif ortaklık 

yapısı gibi durumlar yönetim yapısında dengesizlik oluşturur. 

Diğer klasik bankalarla mevcut piyasa şartlarında rekabet edebilmek için 

uygulanacak kâr payı oranlarının faiz oranlarına yakın seviyelerde olması 

640



gerekliliği katılım bankalarında baskı unsuru oluşturmaktadır. Bu baskıya 

direnç gösterebilecek en iyi yöntem murabahadır. 

4. KATILIM BANKALARININ GELİŞİMİ 

Katılım bankalarının ortaya çıkışı nedeni ve bundan doğan kanuni sorumluluk alanları 

açısından bakıldığında Türkiye, kendine özgü bir takım farklılıklar göstermektedir. 

Dünya üzerinde bu sektörün gelişim çizgisinden bazen uzak bazen de aynı noktada 

olmuştur. Farklı altyapısal alanlar gereği katılım bankalarının gelişimi, Türkiye’de ve 

dünyada ayrı ayrı ele alınmıştır. 

4.1. Dünyada Katılım Bankalarının Gelişimi 

Tablo 1: Dünyada Katılım Bankacılığının Gelişimi 

Dönem Tarih Özellik 

Kuruluş dönemi 1965 - 1976 

Müslümanların kendi 

aralarındaki desteği 

artırmanın amaçlandığı 

dönemdir. 

Genişleme dönemi 1977 - 2002 

Ortadoğu’da petrol 

fiyatlarının artmasıyla 

birlikte birçok ülkede 

katılım bankalarının 

açıldığı ve yaygınlaştığı 

dönemdir. 

Amerika, Avrupa ve 

Uluslar arası piyasalarda 

Japonya gibi ülkelerde 

2003 - 2009 

tanınma dönemi 

uygulamasının başlandığı 

dönemdir. 

2009 yılı sonrası gelişme 

dönemi 

Kaynak: El Tiby, A. M. (2011) 

2009 - 

2008 krizinden sonra 

katılım bankalarının diğer 

geleneksel bankalarla 

rekabet edebilecek 

seviyeye ulaştığı 

dönemdir. 

Tablo 1’de katılım bankalarının gelişimini, Müslümanların kendi aralarında işbirlik 

ve desteği artırmak amacıyla bazı ülkelerde faizsiz bankacılık temelinde oluşumunun 

gerçekleştiği 1965-1976 yılları arası kuruluş dönemi, Ortadoğu’da petrol fiyatlarının 

artmasıyla birlikte dünyadaki bir çok ülkede İslami bankaların açıldığı ve genişlediği 

dönem olan 1977-2002 yılları arası genişleme dönemi, İslami bankacılığın global 

piyasalarda tanınmaya başlandığı özellikle Amerika, Avrupa ve Japonya gibi 

ülkelerde uygulanmasının da yaygınlaştığı 2003-2009 yılları arası Uluslar arası 

piyasalarda tanınma dönemi, 2008 krizinden sonra İslami bankaların diğer geleneksel 

bankalarla rekabet edebilecek noktaya ulaştığı 2009 yılı sonrası gelişme dönemi 

olarak özetlemek mümkündür (Tiby, 2011). 

641



2015 yılında ise, gelişme seviyeleri bakımından ülkeler değişiklik göstermiş olsa da 

genel itibari ile büyümeye davam etmiştir. Fakat finansal piyasaların kırılgan yapısı 

ve petrol fiyatlarında yaşanan aşırı belirsizlik, katılım bankacılığı sektörünü de 

olumsuz etkilemiştir. Bu da sektörün aktif kalitesini ve kârlılığını düşürmektedir. 

Ayrıca faizsiz bankacılıkta önde gelen Suudi Arabistan, Bahreyn, Malezya, Birleşik 

Arap Emirlikleri, Türkiye, Kuveyt, Katar, Endonezya, Pakistan gibi ülkelerin faizsiz 

varlıkları 2015 yılı itibariyle 950 milyar dolar seviyesine yaklaşmıştır. Yine bu 

ülkelerin kârı 12 milyar doları geçmiştir (TKBB, 2015). 

4.2. Türkiye’de Katılım Bankalarının Gelişimi 

TKBB (2012)’ye göre, “Katılım bankacılığının ülkemizdeki gelişimi 1985 yılı 

sonrasında olmuştur. 16.12.1983 tarih 83/7506 sayılı kararname ile özel finans 

kurumlarının (ÖFK) ilk temeli atılmıştır. İsimde yer alan ‘özel’ kelimesi, kurulmuş 

olan şirketlerin kamusal değil özel olduğunu ifade etmek için seçilmiştir. 1999 yılında 

Bankalar Kanunu kapsamına giren ÖFK’lar konvansiyonel bankacılık yanında Türk 

mali sisteminin bir tamamlayıcısı olarak sisteme dahil olmuş, 2001 yılında yapılan 

değişikliklerle Güvence fonu oluşturulmuş, 2005 yılında kabul edilen 5411 sayılı 

Bankacılık Kanunu kapsamında bu kurumlar katılım bankası ismi ile faaliyetlerini 

sürdürmeye devam etmişlerdir.” 

2014 yılı itibariyle Türkiye, katılım bankacılığı pazar payının dünya üzerinde 

%5.1’ini, ülkesinde ise %5.5’ini oluşturmaktadır. 45 milyar dolarlık bankacılık 

aktifleri, 33 milyar dolarlık finansal aktifler ve 28 milyar dolarlık mevduat ile faizsiz 

bankacılık sektöründe toplam 106 milyar dolarlık bir değere sahiptir. Katılım 

bankacılığı, toplam aktiflerinin son 4 yılında ortalama %9.4’lük bir büyüme 

gerçekleştirmiştir (ERNST & YOUNG, 2016). Ayrıca, Albaraka Türk Katılım 

Bankası A.Ş, Kuveyt Türk Katılım Bankası A.Ş, Türkiye Finans Katılım Bankası A.Ş, 

2015 ve 2016 yıllarında kamu sermayeli olarak kurulan Ziraat Katılım Bankası A.Ş 

ve Vakıf Katılım Bankası A.Ş. olmak üzere Türkiye’de faaliyet gösteren 5 katılım 

bankası bulunmaktadır. 

5. KATILIM BANKALARININ EKONOMİ VE KALKINMAYA KATKISI 

Tarihsel olarak ekonomik faaliyet ve ilişkilerin toplumsal yaşam içerisindeki 

konumuyla, kalkınma kavramının kullanım biçimi arasında yakın bir ilişki vardır. 

İktisadi eylemlerin toplumsal yaşamın bir parçası olarak değerlendirildiği dönemlerde 

kalkınma kavramı iktisadi olandan daha geniş bir içerikte kullanılmış ve iktisadi 

ilişkilerin toplumsal yaşamdan soyutlanarak incelenmesiyle birlikte kavramın içeriği 

ekonomiyle sınırlandırılmıştır (Yavilioğlu, 2002). Bununla birlikte kalkınmayı 

ekonomik olay ve olgularla ilişkilendirebiliriz. Bu olay ve olgular, kalkınmanın bir 

nevi alt yapısını oluşturmaktadır. 

Temel faaliyeti sermayeye ihtiyacı olan kesime fon sağlamak olan katılım bankaları, 

sermaye ihtiyacının finanse edilmesi ile genel olarak üretimin canlanmasını ve 

maliyetlerin düşmesini sağlamaktadır. Bu yönüyle katılım bankalarının, maliyet 

enflasyonu azaltan bir özelliğe sahip olduğu söylenebilir. Diğer bir özelliği ise, faiz 

oranlarında düşüşe etki yapmasıdır. Klasik bankalarla olan rekabetin doğal sonucu 

642



olarak faizleri aşağı yönlü çekme etkisi beraberinde yatırımları da artırmaktadır. 

Üretim ve yatırımların artması sonucu, ülkelerin en büyük ve en zorlu konusu olan 

istihdama da olumlu katkı sunmaktadır. 

Ekonomik ve finansal süreçlerde yaşanan iyileşmeler, üretim ve istihdamın artması 

beraberinde kalkınmayı da hızlandıracaktır. Katılım bankalarının ekonomi ve 

kalkınmaya olan etkisini gerek dünya gerekse ülkemizde yaşanan büyüme ile aynı 

seviyede olup olmadığını ortaya çıkarmak için mikro çalışmalar faydalı olacaktır. Bu 

nedenle yapılan çalışmamızda, katılım bankalarının Doğu Anadolu Bölgesindeki 

faaliyetleri analiz edilmiştir. 

6. DOĞU ANADOLU BÖLGESİNDE BULUNAN KATILIM 

BANKALARININ FAALİYETLERİ 

Tablo 2: Doğu Anadolu Bölgesinde Bulunan Katılım Bankalarının Mevduat ve 

Kredi Yapısı 

ŞEHİRLER 

YURTİÇİ 

ŞUBE 

SAYISI 

NAKDİ 

KREDİLER 

GAYRİ 

NAKDİ 

KREDİLER 

TOPLAM 

MEVDUAT 

Ağrı 2 63.810 27.516 66.670 

Ardahan 0 4.164 117 4.079 

Bitlis 3 55.061 127.058 99.723 

Bingöl 2 35.360 41.567 89.932 

Elazığ 6 229.060 116.436 363.556 

Erzincan 3 124.083 22.388 172.652 

Erzurum 6 205.292 83.136 320.804 

Hakkari 0 11.427 2.094 9.143 

Iğdır 0 8.021 474 5.120 

Kars 1 31.402 5.021 31.384 

Malatya 6 288.592 123.276 409.779 

Muş 2 28.463 39.298 26.779 

Tunceli 0 3.818 109 4.387 

Van 5 202.329 143.019 305.468 

Kaynak: FİNTÜRK (2015) 

Tablo 2’de Doğu Anadolu Bölgesinde bulunan 14 şehrimizin kaç adet katılım 

bankasına ait şubeye sahip olduğu, bu şubelerin toplam mevduatları, toplam nakdi ve 

gayri nakdi kredi tutarları verilmiştir. Ardahan, Hakkari, Iğdır ve Tunceli’de herhangi 

bir katılım bankasına ait şube bulunmazken; Elazığ, Erzurum ve Malatya 6’şar şube 

ile en fazla bu banka şubelerine sahip illerdir. Muş’ta ise 2 adet bulunmaktadır. 

2015 verilerine göre, Türkiye’de 1078 adet katılım bankalarına ait şube olduğu 

düşünülürse; Doğu Anadolu Bölgesi 36 adet şube ile ülke ortalamasının bir hayli 

gerisinde kalmıştır. Bu anlamda ülkenin kalkınmasına büyük katkı sağlayan katılım 

bankaları, Doğu Anadolu Bölgesindeki mevcut sayısı ile bu oluşumdan yeterince pay 

alamamıştır. 

643



Katılım bankalarının toplamış olduğu fonları, herhangi bir mal veya hizmet karşılığı 

kullandırdığı kısım olan nakdi kredilerde; Ardahan, Hakkari, Iğdır ve Tunceli en 

düşük seviyeli illerdir. Bu illerde, katılım bankasına ait şube bulunmazken ortaya 

çıkan rakamlar bu kredilerin başka illerden alındığını göstermektedir. En fazla nakdi 

kredi kullanımı yapan ilimiz, 288.592 milyon TL ile Malatya olmuştur. Bunu 

sırasıyla; Elazığ, Erzurum ve Van takip etmektedir. Muş’taki kullanım ise 28. 463 

milyon TL’dir. 2015 verilerine göre, Türkiye’de katılım bankalarının 76.372.909 

milyar TL nakdi kredi kullandırdığı düşünülürse; Doğu Anadolu Bölgesi toplam 

1.290.882 milyar TL ile ülke ortalamasının bir hayli gerisinde kalmıştır. Yani nakdi 

kredilerde, Doğu Anadolu Bölgesinin ülke toplamına nispeti % 1.6’dır. Özellikle 

kalkınmayı ciddi bir şekilde etkileyen ve inşaat sektöründe büyük oranda kullanılan 

gayri nakdi kredilerde; Ardahan, Hakkari, Iğdır ve Tunceli yine en düşük seviyeli iller 

olmuştur. Bu illerde, katılım bankasına ait şube bulunmazken ortaya çıkan rakamlar 

bu kredilerin başka illerden alındığını göstermektedir. En fazla gayri nakdi kredi 

kullanımı yapılan ilimiz, 143.019 milyon TL ile Van olmuştur. Bu rakamın, deprem 

sonrası yeniden yapılandırma ile olan ilgisi açıkça gözükmektedir. Bunu sırasıyla; 

Bitlis, Malatya ve Elazığ takip etmektedir. Muş’taki kullanım ise 26. 779 milyon 

TL’dir. 2015 verilerine göre, Türkiye’de katılım bankalarının 72.037.650 milyar TL 

gayri nakdi kredi kullandırdığı düşünülürse; Doğu Anadolu Bölgesi toplam 731.509 

milyon TL ile ülke ortalamasının bir hayli gerisinde kalmıştır. Yani nakdi kredilerde, 

Doğu Anadolu Bölgesinin ülke toplamına nispeti % 1’dir. 

Tablo 3: Doğu Anadolu Bölgesinde Bulunan Katılım Bankalarının Müşteri Yapısı 

ŞEHİRLER 

YURTİÇİ 

ŞUBE 

SAYISI 

ŞUBEYE 

DÜŞEN 

NÜFUS 

644 

KİŞİ BAŞI 

NAKDİ 

KREDİ 

KİŞİ BAŞI 

TOPLAM 

MEVDUAT 

Ağrı 2 274.717 116,14 121,34 

Ardahan 0 - - - 

Bitlis 3 112.674 162,89 295,02 

Bingöl 2 133.009 132,92 338,07 

Elazığ 6 94.792 402,74 639,22 

Erzincan 3 74.544 554,85 772,03 

Erzurum 6 127.220 268,95 420,27 

Hakkari 0 - - - 

Iğdır 0 - - - 

Kars 1 296.466 105,92 105,86 

Malatya 6 128.257 375,02 532,50 

Muş 2 205.608 69,22 65,12 

Tunceli 0 - - - 

Van 5 217.108 186,39 281,40 


Tablo 3’de Doğu Anadolu Bölgesinde bulunan 10 şehrimizin şubeye düşen nüfus 

sayısı, kişi başı nakdi kredi ve kişi başı toplam mevduat tutarları hakkında bilgi 

verilmiştir. Ardahan, Hakkari, Iğdır ve Tunceli şubelerinde katılım bankasına ait



herhangi bir şube bulunmadığından bu bilgiler oluşmamıştır. Doğu Anadolu 

Bölgesinde diğer faktörlerin ayrı bir incelemeye tabi tutulması varsayımı ile tek 

şubeye düşen nüfus sayısına göre yeni şube açma önerisi getirilebilir. Bu sayılara 

bakıldığında, tek şubeye düşen ortalama 296.466 nüfus ile Kars, 274.717 nüfus ile 

Iğdır, 217.108 nüfus ile Van, 205.608 nüfus ile Muş illerinde yeni şubeler açılabilir. 

Kişi başına düşen nakdi krediler ve kişi başına düşen mevduat açısından en yüksek 

tutar oluşturan iller; Erzincan, Elazığ ve Malatya olmuştur. 

Tablo 4: Doğu Anadolu Bölgesinde Bulunan Katılım Bankalarının Sektörel Kredi 

Yapısı 

ŞEHİRLER 

GIDA MEŞRUBAT VE 

TÜTÜN 

İNŞAAT 

METAL VE İŞLENMİŞ 

MADEN 

FİNANSAL 

KURULUŞLAR 

TEKSTİL VE TEKSTİL 

ÜRÜNLERİ 

TOPTAN TİCARET VE 

KOMİSYONCULUK 

TURİZM 

ZİRAAT VE 

BALIKÇILIK 

Ağrı - 8.536 212 - - 1.974 96 1.531 164 

Ardahan 398 - - - - 1 856 - - 

Bitlis 847 12.33 752 - - 3.839 246 94 392 

Bingöl 164 3.952 - - 230 2.385 4 472 97 

Elazığ 6.275 34.11 3.17 2.78 775 20.98 18.21 1.411 8.48 

Erzincan 4.599 2.662 69 2 - 13.73 1.526 832 638 

Erzurum 11.33 31.53 2.68 54 968 22.52 1.493 3.239 875 

Hakkari - - - - - 576 - - - 

Iğdır - - - - - 641 - - - 

Kars 801 2.794 - - 54 1.879 1.314 38 533 

Malatya 28.31 45.17 9.13 160 737 13.72 78 21.45 9.42 

Muş 1.816 3.172 721 - - 624 54 48 - 

Tunceli 302 - - - - - - - - 

Van 9.802 37.17 1.98 - 935 40.85 1.547 1.655 2.72 


Tablo 4’de Doğu Anadolu Bölgesinde bulunan katılım bankalarının hangi sektörlere 

ne kadar nakdi kredi kullandırdığı görülmektedir. Hemen hemen tüm illerin ağırlığını 

inşaat ve toptan ticaret sektörleri oluşturmaktadır. 

7. SONUÇ 

Türk bankacılık sektörü, 2000’li yıllara kadar kârlılığının büyük bir kısmını bütçe 

açığı veren kamuya, yüksek faiz oranlı krediler kullandırarak elde etmekteydi. 

Günümüzde ise, daha çok müşteri odaklı ve tabana yaygın faaliyet yürüterek 

kârlılığını oluşturmaktadır. Bu nedenle bankaların müşteri hinterlandı dönemsel 

olarak değişiklik göstermiştir. 

ENERJİ 

645



Müşterisi genellikle devletin kamu kurum ve kuruluşları olan bankacılık sistemi, 

zaman içerisinde düşük faiz oranları fakat sirkülasyonu fazla olan firma ve bireylere 

kaydırmıştır. Bu nedenle piyasa algısı ciddi anlamda farklılık göstermektedir. 

Günümüzde tabana yaygın müşteri yapısı, piyasa algısını da farklılaştırmaktadır. 

Bankalar, devlete artık kolay yoldan kredi kullandıramadığı için firma ve bireylerden 

oluşan işler bir piyasaya ihtiyaç duymaktadır. Özel bir banka türü olan katılım 

bankaları da aynı anlayışla faaliyetlerini yürütmektedir. Devlete, faiz borçlarının 

ödenmesi için borç veren bir finansal kuruluş yerine mal ve hizmet alımına aracılık 

eden bir banka yapısı ile yalnızca finansal bir aracılık yapmakla kalmayıp firma ve 

bireyler üzerinden dolaylı olarak kalkınmaya etki oluşturmaktadır. 

Bu etkiyi oluşturacak rakamlara Doğu Anadolu Bölgesi özelinde baktığımızda, 

özellikle mevduat, nakdi ve gayri nakdi krediler bakımından ülke ortalamasının 

gerisinde kaldığı gözlemlenmiştir. Sektörel ağırlık açısından dikkat çekici bir atılım 

yapıldığı da görülmemektedir. Kalkınmayı gerçekleştirecek olan başlıca unsur 

yatırımlardır. Yatırımlara destek ve teşvik için kredi ihtiyacı gerçeği, bize bankaların 

doğrudan adresini vermektedir. Bu adreste oluşan rakamlar, katılım bankalarının 

Doğu Anadolu Bölgesinde ileriye yönelik atması gereken birçok adımın olduğunu 


KAYNAKÇA 

Aktepe, İ. E. (2012). İslam Hukuku Çerçevesinde Finansman Ve Bankacılık. İstanbul: 

Erkam Matbaası. 

Ayub, M. (2007). İslamic Banking How To Manage Risk And İmprove Profitability. 

Chichester: John Wiley & Sons Inc. 

BDDK, Bankaların Kredi İşlemlerine İlişkin Yönetmelik, 2006, 

Http://Www.Bddk.Org.Tr/Websitesi/Turkce/Mevzuat/Bankacilik_Kanunun 

a_İliskin_Duzenlemeler/1701kredi_İslemleri_31_12_2013.Pdf 

BDDK, 5411 Nolu Kanun, 2005, 

Https://Www.Bddk.Org.Tr/Websitesi/Turkce/Mevzuat/Bankacilik_Kanunu/ 

1540bankacilik_Kanunu_13.9.2013.Pdf 

Bulut, H. İ. Ve Er, B. (2012). Katılım Bankacılığı Ve Girişim Sermayesi. İstanbul: 

Türkiye Katılım Bankaları Birliği. 

ERNST & YOUNG, World Islamic Banking Competitiveness Report 2016. 

Http://Www.Ey.Com/Publication/Vwluassets/Ey-World-İslamic-Banking 

Competitiveness-Report-2016/$FILE/Ey-World-İslamic-Banking- 

Competitiveness-Report-2016.Pdf 

FİNTÜRK, 2015, Http://Ebulten.Bddk.Org.Tr/Finturk/# TKBB, Katılım Bankaları 

2013 Raporu, 2015, 

Http://Www.Tkbb.Org.Tr/İmages/Documents/TKBB.Pdf 

El Tiby, A. M. (2011). İslamic Banking How To Manage Risk And İmprove 

Profitability. New Jersey: Wıley Finance. 

TKBB (2012). Finansal Yenilik Ve Açılımları İle Katılım Bankacılığı. İstanbul: 

Türkiye Katılım Bankaları Birliği. 

Yavilioğlu, C. (2002). “Kalkınmanın Anabilimsel Tarihi Ve Kavramsal Kökenleri”. 

Cumhuriyet Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi, 3 (1), S. 59-77. 

646

Öz 



2023 Hedefine Doğru Bölgesel Kalkınma Sürecinde 

Türkiye ve Kürtler 

Âdem PALABIYIK 1 

Kadim bir medeniyet geleneğine sahip olan Türkiye Cumhuriyeti de, sınır komşusu 

olduğu bütün devletlerin yaşadığı güncel gelişmelere, geçmişinden aldığı güç 

sayesinde bir bakıma ortak olmuş, yaşananlara hem şahitlik etmiş hem de tarihsel 

sürecin, güncel an’larla olan ilişkisini yeniden inşa etmek gerekliliğini hissetmiştir. 

Böylece Türkiye, birçok bölgelerarası dengesizlikleri gidermek, dengeli kalkınmayı 

sağlayabilmek ve yatırımları geri kalmış bölgelere yönlendirmek için teşvik ve 

özendirme gibi çeşitli araç ve mekanizmalarını aktif hale getirmiştir. İşte biz bu 

çalışmada, ülkemizin 2023 vizyonu için sahip olduğu kalkınma ve demokratikleşme 

vizyonunu güçlü bir şekilde devam ettirebilmesinin önemli adımlarından birinin yeni 

bir Türk-Kürt ittifakı olduğunu tartışacağız. Geçmişten günümüze kadar Türk-Kürt 

ittifakları sonrası açısından büyük başarılar getirmiştir. Malazgirt zaferi ile başlayan 

süreç, Çaldıran savaşıyla devam etmiş ve Birinci Dünya savaşıyla en büyük zaferine 

ulaşmıştır. Anadolu medeniyetinin devamı için oldukça önemli olan bu üç ittifak, 

bugün Suriye-Irak, İran ve Türkiye Kürtleri ile dördüncü bir ittifakla devam edecek 

gibi görünmektedir. 

Anahtar Kelimeler: Türkiye Cumhuriyeti, Medeniyet, Türkler-Kürtler, Bölgesel 

Kalkınma 2023 Vizyonu, Diplomasi, Ortadoğu. 

Abstract 

Turkey and Kurds in the Process of Regional 

Development Towards the 2023 Target 

With its ancient civilization tradition, the Turkish Republic, due to the strength it takes 

from its past, has been in a way combined to the current developments regarding all 

the countries which are its bordering neighbors, witnessed the events and also felt the 

need to rebuild the historic process’ relationship with the current moment. Thus, 

Turkey has activated various tools and mechanisms such as eliminating interregional 

disparity, ensuring balanced development and providing incentives and promoting the 

transfer investments to under-developed regions. In this study, we will argue that a 

new Turkish-Kurdish alliance is one of the most important steps in the strong 

continuation of the development and democratization vision which our country has 

for its 2023 vision. From past to present, Turkish-Kurdish alliances have brought great 

successes in terms of its aftermath. The process which started with the Malazgirt 

victory, continued with the Çaldıran victory and reached its greatest victory with the 

First World War. These three alliances which are extremely important for the 

1 

Yrd. Doç. Dr. Muş Alparslan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sosyoloji Bölümü. 

adem.palabiyik@hotmail.com 

647



continuation of the Anatolian civilization, today seems to be carried on with a fourth 

alliance including Kurds of Syria-Iraq, Iran and Turkey. 

Key Words: Turkish Republic, Civilization, Turks-Kurds, Regional Development, 

2023 Vision, Diplomacy, Middle East. 

1. GİRİŞ 

Kalkınmanın tek boyutlu olmadığı ve birden fazla boyutu olduğu özellikle sosyal 

bilimler için kabul edilen genel bir ifadedir. Çünkü sosyal bilimler, toplumların 

yaşadıkları yerlerde sadece ekonomik bir bağlamı ele almaz, ekonomik bağlamla 

birlikte bu bağlamı oluşturan diğer öğeleri de analiz etmeyi tercih eder. Bu tercih, tabi 

ki toplumların sahip olduğu tarihsel, siyasal ve sosyolojik özelliklere göre değişir. 

Ülkemiz için bu özellikler, özellikle Doğu ve G. Doğu bölgelerinde kendine has bir 

özellik barındırmaktadır. Bu özellikler daha çok “ötekleştirme” ile başlayan ve 

yaklaşık kırk yıldır önemli bir sorun olan Kürt sorununu, süreç içerisinde daha da 

derinleştirmiş lakin sorun yavaş da olsa bir çözüm sürecine girmiş ve bölgenin her 

anlamda rahat nefes almasını sağlamıştır. Kürt sorununun önemli bir boyutu olan 

PKK, çözüm sürecinde çatışmazlığı kabul etmiş ve böylece şiddet sarmalı ve korkusu 

azalmaya başlamıştır. Tabi ki bu olay ve olgular, beraberinde çeşitli olumluluklar da 

getirmiştir. Bunların başında bölgenin ekonomik sorunlarının çözümü, daha çok 

yaşanabilir bir hayat anlayışı, geleceğe yönelik kurulabilen hayaller ve insanların 

yeniden yaşadıkları yerlere dönebilme ümidi bunların başında gelmektedir. Bu 

ilerlemelerle birlikte bölgeye yapılan yatırımlar, beraberinde sürdürülebilir bir 

kalkınma anlayışı geliştirmiş ve böylece çeşitli kalkınma ajansları, AR-GE şirketleri 

ve benzeri kurumlar yavaş yavaş bölgede faaliyet göstermeye başlamıştır. Yıllardır, 

şiddet içerisinde hayatını sürdüren vatandaşlar, bu gelişmelerle birlikte artık 

sürdürülebilir bir refaha kavuşmuş ve bu refahı korumak için kendileri de çaba 

göstermeye başlamıştır. Her şey yolunda giderken, PKK’nın yeniden süreci bozmaya 

yönelik sergilediği tavırlar, yukarıda bahsedilen kazanımları ciddi oranda tehlikeye 

sokmuş ve süreç artık PKK’ya ait değil, toplumun bizzat kendisine geçmiştir. Toplum 

ise, her türden sermaye ilişkilerini kendi dinamikleri içinde yeniden inşa etmeye 

başlamış ve süreç sonunda inşa edilen toplumsal ilişkiler, yeni bir neo-sürece 

dönüşmüştür. Tabi ki bu çabalar sevindirici bir sonuca gebe olacaktır ama önemli olan 

bölge insanlarına kazandırılan bu güveni kaybettirmemektir. İşte bu bağlamda inşacı 

bir mekanizma haline gelen toplumsal ilişkiler artık bütün mekanizmalar, olgular ya 

da dinamikleri yerine bu rolü üstlenmeli ve gelecek nesiller bu güveni daha da arttırıcı 

patriklerde bulunmalıdır. Böylece refahı koruma nesilden nesile aktarılabilecek ve 

sürdürülebilir kalkınma ile birlikte bölge, daha da yaşanabilir konuma kavuşacaktır. 

2. KALKINMA NEDİR 

Daha çok II. Dünya Savaşı sonrası kullanılan kalkınma kavramı (Uymuş, 2011: 9) 

için birden fazla tanım yapılmaktadır fakat bütüncül bir tanımda karşımıza şöyle bir 

ifade çıkacaktır: “Kalkınma, herkesin temel hak ve temel sağlık, adalet, güvenlik, 

istihdam ve eğitim hizmetlerine ve bilgi kaynaklarına kolayca ulaşabildiği, piyasa 

koşullarının adil bir şekilde işlediği, katılımcı, cinsiyet dengeli, demokratik ve kültürel 

dönüşümlere açık, saydam/hesap verebilir yönetim yapılarına sahip, toplumsal 

648



anlamıyla tüm dezavantajlı grup ve tabakaların ortadan kalktığı, sorun çözme yeteneği 

gelişmiş, doğal kaynakları koruyan ve geliştiren, insanların geleceğe güvenle baktığı 

toplum ya da topluluklar yaratma eylemidir” (Açıkalın-saltık, 2007: 8). O halde 

kalkınma denince sosyo-politik anlamda ilk akla gelen ekonomik çağrışım olmamalı, 

diğer önemli boyutları olan insani, sosyal, siyasal ve kültürel aşamalar da akla 

gelmelidir. Bu durum için okur-yazarlığın yükseltilmesi, eğitilmiş ve uzmanlaşmış iş 

gücünün artması, tüm nüfusun sosyal güvenlik şemsiyesi altına alınabilmiş olması ve 

işsizliğin azaltılmış olması gerekmektedir (Kongar, 2015). Sonuç açısından 

tamamlayıcı olan bu unsurlar, başlangıç aşamasında ise temel belirleyiciler olarak 

göze çarparlar. Çünkü her pratiğin altında bir düşünme ve eyleme biçimi yatmaktadır. 

Bu düşünme biçiminin önemli bir alanı olan toplumsal ilişkiler de, kalkınmanın 

sürdürülebilir olmasında önemli roller üstlenmiştir. Gelecek nesillerin yetişme tarzı, 

bölgesel kalkınma yaklaşımlarının şekillenmesini de belirleyecektir. Toplumsal 

ilişkilerin, bölgesel kalkınmayı nasıl etkileyeceği ve bu etkinin nasıl uygulanacağı, 

belli pratiklerden sonra meydana gelebilecektir. Toplumsal ilişkiler, sonraki nesiller 

için devam ettirdiği ilişki türlerini yeniden inşa etme olanağına sahiptirler ve böylece 

gelecek nesillere çeşitli pratik imkânlar sunar ve gelecek nesiller de bu pratikleri nasıl 

değerlendirebileceğinin yollarını öğrenir. Bu öğrenme yönteminin ise belli aşamaları 

mevcuttur, bir sonraki kuşağın sosyo-politik konulara bakışı, değerlendirişi ve bunu 

tanımlayışı, ileride gerçekleşecek olan kalkınma adımlarının sürdürülebilir olmasını 

sağlayacaktır. Bu açıdan toplumun inşa ettiği ilişki türleri ekonomik bağlamda 

belirleyici ve toplumun kültürel kod açısından bir nevi destekleyicisidir, istikrarın 

önemli bir kalesidir, kültürel kaynakların temelini oluşturur, bölgenin yerel ve 

uluslararası işbirliği açısından belirleyicisidir, mobil sermayelerin nasıl hareket 

edebileceğine dair öngörü sunar ve ayrıca girişimciliğin kaynağıdır (Çetin, 2007: 

219). Ayrıca bu ilişki biçimleri, diğer olguların toplumsal anlamda kullanımına da 

öncülük edebilir. Örneğin birçok çalışmada toplumun ahlaki, ekonomik ve diğer 

alanlardaki öncülerine öncelik verilmektedir, çünkü bu kişiler bölge üzerinde 

yaptıkları araştırmalarda sorunlu olan hususlara ışık tutabilecek birikime sahiptirler. 

Böylece teknik sorunların çözülmesine katkı sağlayarak, bunu entelektüel çabalarıyla 

birleştirip istikrara katkı sağlayabilirler. Bu adımlarla birlikte belli başlı kurumlarda 

birer girişimci haline dönüşebilirler (Aalerud, 2004: 23). 

Bu girişimcilerin içinde bulunduğu ve açıklandığı temel kavram ise bölge’dir. Bölge 

kavramında bir devamlılık, ayrım, benzerlik ve bütünlük ve de genelleştirme içerikleri 

mevcuttur (Tekeli, 2008: 174). Dolayısıyla bölge, kentten geniş, ülkeden oldukça 

küçük, “yönetsel sınırları ulus yönetsel birim sınırlarıyla çakışan, ama etkileşim 

açısından o sınırları aşabilen, yerinden yönetilebilen, demokratik, katılımcı bir 

yönetime ve bütçeye sahip bir yönetim birimi olarak tanımlanabilir” (DPT, 2000: 7- 

8). Kalkınma ise yukarıda ifade ettiklerimizin yanında büyüme, sanayileşme veya 

modernleşme olarak da tanımlanabilir (Yavilioğlu, 2002: 59). Kısaca değindiğimiz bu 

iki kavramın arasındaki diyalektik ise bizim metin boyunca vurgulayacağımız ve 

bölgesel kalkınmanın belki de en önemli boyutu olan uygarlaşma veya medeniyet 

kavramlarını ortaya çıkaracaktır. Kalkınmanın yukarıda vurgulandığı gibi önemli bir 

sacayağı olan medeniyet kavramının kökeni ise Medine kavramından gelmekte ve 

şehirleşme anlamında kullanılmaktadır (Özon, 1979: 3). Medeniyet kavramı en genel 

bağlamda, insanların bir nesilden diğer nesile ilettiği maddi ve manevi kültürlerden 

649



meydana gelir (Nakiboğlu, 2014: 840) . Tabi ki bu kültürleri oluşturan toplumsal 

dinamiklerden de söz edilmelidir, çünkü bu dinamikler kültürü hem oluşturur, hem 

ayakta tutar hem de sonraki nesillere taşır. Bu açıdan bakıldığı takdirde, farklı 

düşünürlerin medeniyet tanımlamaları ortaya çıkacaktır çünkü her toplumun kendine 

has dinamikleri, o toplumun düşünürlerinde farklı bir teori oluşturacaktır. Örneğin 

Marx, medeniyeti oluşturan bütün öğeleri alt yapının bir parçası olarak ifade ettiği ve 

alt yapıyı da ekonomi olarak kabul ettiği için, her şeyin, sermaye ve üretim ilişkileri 

tarafından belirlendiğini öne sürmüştür (Füredi, 2001). Huntington ise medeniyeti din 

ekseninde tanımlanabilecek objektif bir varlık olduğunu (Palabıyık, 2012), Freud 

doğa ve başka insanlarla kurduğumuz ve bizi hayvanlardan ayıran düzenlemelerin 

bütünü olarak açıklarken, Foucault, akıl sağlığımızı oluşturan ve bizi delilikten ayıran 

her şeyin medeniyet olduğunu ifade etmiştir (Nakiboğlu, 2014: 842). Lakin bizim esas 

noktamız Fernand Braudel’in medeniyet anlayışı olacaktır, çünkü Braudel, 

medeniyeti bir kültür biçimi olarak kavramaktadır ve kültürün bu biçimi sürekli olarak 

akışkanlık göstermektedir. Bu açıdan Braudel’in medeniyet tanımlaması hem daha 

geniş hem de reel karşılığı olan bir tanımlama biçimidir. Üzerinde durmamız gereken 

diğer düşünür ise yukarıda adı geçen Huntington’dur. Huntington, medeniyetin 

kökeni dini yerleştirdiği için din kaynaklı çatışmaların, medeniyet çatışmaları olarak 

yorumlanabileceği üzerinde durmuştur. Medeniyet ve Batılı olmayı farklı ele alan 

Huntington, medeniyetleri en geniş anlamda kimlik tanımlaması olarak kabul etmiştir 

(Huntington, 2015). Böylece medeniyet açısından kimse Avrupalı olamayacak ve her 

medeniyet kendi çevresi ve sınırları içinde kalacaktır. 

Huntington bu analizleri yaparken iki önemli olguyu es geçmiştir. Bunlar ekonomi ve 

akrabalık ilişkileridir. Kapitalist sistem, medeniyetleri herhangi bir açıdan ele almaz 

ve onun kapitalizmin işlevselliğini sağlayıp sağlamadığına bakar. Sınır ülkeleri olan 

diğer devletler için ise bir de akrabalık ilişkileri söz konusudur. Kan bağına dayanan 

bu ilişkilerin, medeniyet çatışmasında yeri yoktur ve herhangi bir teorik düzleme de 

oturtulamaz. Bu açıdan medeniyetler tek bir kavramsallaştırma ile tanımlanamaz ve 

çatışmanın temeline dini öğeleri bırakmak, belli durumlarda bir ittifakın kapısını bile 

aralayabilir. (Altıntaş, 2008: 8; Şahin, 2011: 74-75). Ayrıca Batı aklının sanayi üretimi 

ile birlikte teori üretiminden çok materyal üretimine dayalı bir yol izlemesi, Batı’nın 

kısa sürede medeniyet anlamında yaşayacakları krizin habercisi sayılabilir. Batı, 

kendini kurtarmak adına insanlığı hiçe sayarak Suriye’de yaşanan krize kapısını 

kapattığı günden beri medeniyet inşasındaki rolünü yitirmiştir. İşte bu yüzden 

ülkemizin, medeniyet inşası ile birlikte bölgesel kalkınmaya sağlayacağı katkı ancak 

ittifaklar ile kalıcı olabilecektir. Bu ittifakın günümüzdeki karşılığı ise ülkemizi 

yakından ilgilendiren özellikle 15 Temmuz hainlik girişimi sonrası olacak Türk-Kürt 

ittifakıdır. 

650



2. SENTEZMİLLET 2 (TEK MİLLET) VE NEO-ÇÖZÜM SÜRECİ 3 

Millet kavramı ile ifade edilecek olan tartışmalar artık modern tanımlamaları içinde 

barındırmamaktadır. Anderson’un (Anderson, 1995-52-54), Gellner’in (Gellner, 

2008: 94) ve Hobsbawm (1993: 29) ünlü ulus veya millet tanımlarını bir kenara 

bırakıp, sentezmillet yani Tek Millet olarak ifade edeceğimiz bu yeni tanımlama 

birçok olguyu içinde barındıracaktır. Nasıl ki Jaspers’in Avrupa ile tanımlaması 

“Avrupa Homer’dir, Aeschylus’tur, Sofokles’tir, Eurupides’tir; Fidias, Eflatun, Aristo 

ve Plotinus’tur; Virgil’dir, Horace’dır; Dante, Shakespeare, Goethe’dir; Cervantes, 

Racine ve Molier’dir; Leonardo, Raphael, Michelangeo, Rembrand, Velasques’dir; 

Bach’tır, Mozart’tır, Beethoven’dır; Aziz Augustine, Anselm, Thomas, Nicolas 

Cusanus, Spinoza, Pascal, Kant, Hegel’dir; Cicero’dur; Erasmus, Voltaire’dir. Avrupa 

kubbelerdedir, saraylardadır, harabelerdedir; Kudüs’tür, Atina’dır, Roma, Paris, 

Oxford, Cenevre, Weimar’dır. Avrupa, Atina demokrasisidir; cumhuriyetçi roma’dır; 

İsviçrelidir, Hollandalıdır; Anglosakson’dur. Kalbimize sıcak gelen her şeyi sayacak 

olsak, bunun sonu gelmez” (Kalın, 2016: 29). Jaspers’in bu ifade biçimi ile 

vurgulamak istediği, Avrupa kavramının olabildiğince geniş ve her kavramı 

barındırabilecek güçte olmasıdır. Kavramların yeniden tanımlanması bu bağlamda 

oldukça önemlidir. İşte bu yüzden millet kavramının yeniden inşasını modern 

dönemin ifade biçimleriyle doldurmak bir fayda vermeyecektir. Sentezmillet’in, tek 

bir noktaya yaptığı vurgu bu bağlamda Türkiyeliliktir. Kapitalizm, sermaye, 

sanayileşme gibi vurguları da içinde barındıran modern dönem millet kavramı, 

kendisini en çok Latince ve kapitalizmin gelişmesinde bulmuştur (Anderson, 1995). 

Ortak vatan, geçmiş, dil birlikteliği gibi olguları da içinde barındıran millet 

kavramının, modern dönemde sadece “ırk” kökenine indirilmesi de bu açıdan sorun 

teşkil etmektedir. Bunun yerine İbn-i Haldun’un “asabiyet” kavramının kullanılması 

ve sonraki söyleyeceklerimize daha uygun bir çerçeve çizmesi daha uygun 

görünmektedir. Çünkü asabiyet, modern dönemin kurucu unsurlarından ziyade 

akrabalık unsurunu ön plana çıkarır; sosyal sistemdeki merkeziliğini ve siyasal 

örgütlenmelerdeki hayati rolün daha iyi anlaşılmasını sağlar (Kayapınar, 2006: 86- 

88). Bu yüzden tek millet vurgusu, Türkiye’nin sınır komşuları ve onlarla olan 

akrabalık ilişkilerine bakıldığında asabiyet’in oluşturduğu sentezmillet ile daha net 

anlaşılacaktır. Bu bağlamda Kürtlerin, Arapların yada diğer etnik kesimlerin, sınır 

sosyolojisi içerisinde birbirleriyle kurdukları asabiyet ilişkisi gün yüzüne çıkacaktır. 

Lakin Kürtlerin, özellikle bölge coğrafyasının dört önemli ülkesinde yerleşik ve etkin 

olduğu göz önüne alındığında ve Türkiye’nin bu süreçte daha dikkatli davranması 

gerektiğinin farkına varıldığında, bahsettiğimiz Türk-Kürt ittifakının asabiyet 

bağlamında önemi daha açık ortaya koyulabilecektir. 

2 

Bu kavram Ali Kemal Özcan tarafından, Ortak Vatan’ın Sentezmillet’i İçin Öcalan’a Mektuplar adlı 

çalışmasından esinlenilerek ifade edilmiştir. 

3 

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, bir konuşmasında, Bu işe illa biri isim aranıyorsa, bunun ismi 

'Milli Birlik ve Kardeşlik Süreci'dir, cümlesini sarf etmiştir. Çözüm sürecinin adı artık 'Milli Birlik ve 

Kardeşlik Süreci'dir. Bkz: http://www.msn.com/tr-tr/haber/turkiye/%C3%A7%C3 %B6z %C3%BCms%C3%BCrecinin-yeni-ad%C4%B1n%C4%B1-koydu/ar-BB 

mOI6e?li=AAatXwc&ocid=mailsignoutmd, erişim: 04.11.2015. 

651



Türk-Kürt ittifakının gerçekleşmesi şimdilere değil geçmiş tarihlere dayanmaktadır. 

İlk ittifakın Malazgirt zafer ile başladığı kabul edersek, bu ittifakın yaklaşık bin yıllık 

bir tarihi olduğunu vurgulayabiliriz (Afyoncu, 2011). Bu zafer, Türklere Anadolu’nun 

kapılarını açmış ve böylece Anadolu hem İslam’la tanışmış hem de Türkleşmiştir. 

İkinci ittifak ise Çaldıran savaşında Yavuz Sultan Selim ile birlikte Şah’a karşı 

savaşan Kürtlerle yapılan ittifaktır (Ciwan, 2014). Bu ittifak sayesinde Yavuz Selim, 

Mekke’ye kadar gidebilmiş ve Osmanlı Devleti’ne, Halifeliği getirmiştir. Böylece 

Osmanlı devleti, İslam dünyasının yıldızı haline gelmiştir. Üçüncü ittifak ise Kurtuluş 

Savaşı sırasında Kürtler ile yapılan ittifaktır (Özdemir, 2011). Bu savaş sonucunda şu 

an üzerinde yaşadığımız topraklarımızı güvence altına almış ve böylece Kürtler ile 

yapılan ittifakla bir arada kalmayı başarabilmişsizdir. Şu an ise dördüncü ittifakın 

eşiğinde bulunmaktayız, bu eşik ise yeniden tanımlanan ve içeriği değiştirilen bir neoçözüm 

süreci olarak adlandırılmaktadır. Bu sürecin başarıya ulaşması demek, 

Türkiye’nin büyük bir güç olarak sadece Ortadoğu’da değil bütün dünyada önemli bir 

konuma gelmesi demektir. PKK’nın saldırıları sebebiyle bozulan ama buzdolabına 

atılan çözüm süreci bir an evvel hayata yeniden geçirilmelidir. Hayata geçirilen 

çözüm süreciyle birlikte sentezmillet (Tek Millet) kavramına daha da yaklaşmış 

olacağız, çünkü sentez millet demek Türk-Kürt ittifakının önemli bir sonucudur ve 

hiç kimse 1983 Anayasası’nın dayattığı kimlik ile yaşamak zorunda kalmayacaktır. 

Sosyo-politik ve sosyo-kültürel açıdan akrabalık ve dostluk ilişkilerimiz olan ülkeler 

ve bu ülkelerde yaşayan Kürt vatandaşlar ile sentez bir millet olacağız ama bu sentez 

millet kavramı Tek Millet başlığı altında ifade edilecek düzeye gelecektir. Çünkü Tek 

Millet, bir milletin üstünlüğünden ziyade ortak kültürün ve yaşam biçiminin yeniden 

inşası üzerine tanımlanmaktadır. Bu tanımlanma biçimi aynı zamanda İslami öğeleri 

de içinde barındırmakta ve böylece, ulus-devlet zihniyetinden farklı bir çağrışımı 

ifade etmektedir 4 . 

Kalkınmanın barış ve huzur ile birlikte geleceğini iddia eden bu çalışmanın temel 

amaçlarından biri olan şiddeti bitirme çabasının özellikle terör odaklı faaliyetlerin 

sona ermesi için nelerin yapılması gerektiğidir. Terörün olduğu yerlerde bölgesel 

kalkınmanın oldukça fazla zaman aldığı ve geçen bu süre için atılacak bir çok adımın 

atılamadığı ortadadır. Birçok çalışma, şiddetin/terörün olduğu yerde ekonomik 

anlamda adımların atılmasının zor olduğunu ya da daralma ve genişlemenin çeşitli 

sebepleri olduğunu belirtmiştir (Larobina-Pate, 2009: 153). Bazı düşünürler bu 

adımların atılamamasının şiddetle ilişkisini politik ve psikolojik sebeplere bağlamış 

(Cragin-Chlak, 2003: 2-3), bazıları ise (Enders ve Sandler,) terör olaylarının azalması 

ile ekonomik gelişimin artacağını belirtmiştir (Enders-Sandler, 2008: 18; Gries ve 

diğ., 2009). Bütün bunlara rağmen PKK’nın benimsenmesindeki tutumların halkın 

tümünü temsil etmediği bilinmelidir. Evet, PKK artık eskiden durduğunu savunduğu 

yerde durmamaktadır. PKK’ya karşı olan araftaki destek de nefret de artık nettir. 

PKK’ya sempati duyanlar artık PKK’yı tamamen özümsemiştir, araftaki nefret 

takipçileri ise tamamen nefret etmektedirler. PKK’nın, sürece katılma ihtimalinin 

olduğunu düşünen ve PKK’nın da süreçte rolü olduğuna inananlar gitgide 

azalmaktadır, çözüm artık siyasete entegre edilmeye çalışılmaktadır. Sözün sadece 

4 

Ulus-devlet dönemi milliyetçilik yaklaşımı için bkz: Alakel, 2011: 2-4; Kocaoğlu, 1998: 

352. 

652



silah bırakmaya getirildiği zaman diliminde PKK’nın silah bırakmayacağı artık 

kesindir. Sürecin arafta olduğunu ve neo-çözüm sürecini yukarıda ifade ettiğimiz için 

burada değinmek yeniden tekrar olacaktır, bu açıdan çözüm sürecinin nasıl yeniden 

canlandırabileceğine ilişkin güncel önerilimiz ise şunlardır; 

–Öncelikle neo-çözüm sürecinin net ve şeffaf bir tanımı yeniden yapılmalıdır ve bu 

tanım şu olguları içermelidir; Çözüm sürecinin tanımlanmasıyla birlikte sürecin 

taraflarını yeniden belirlemeli; Muhatapların belirlenmesiyle birlikte sonrasında 

atılacak adım, takvimin belirlenmeli; Muhataplık bağlamında devam edecek süreç, 

AK Parti ile sağlanmalı; Muhatapları belirlenen bir sürecin tabi ki temsilcilerini de 

bölge halkı yakınında görmek istemeyecektir. Bu temsilcilerin en güçlüsü olarak 

kabul edilen devlet görevlileri, sık sık bölgeyi ziyaret etmeyi ihmal etmemeli; Güven 

ortamıyla birlikte gelen yatırımlar ise bölge için oldukça önemli konumlara ulaşmalı; 

Bu adımlar, muhakkak devletin samimi ve sahip çıkan yönünü temin edecektir lakin 

önemli bir işlev daha mevcuttur k, o da devlet erkânının söylemlerindeki kullandıkları 

üslup ve dile daha dikkat etmeleri; Bütün bunların sonucunda ise geriye yapılacak tek 

bir eylem kalmaktadır; Anayasal güvence. Geriye PKK ile yapılacak anlaşma veya 

başka etkileşimler kalacaktır. Bu süreçte devlet, PKK için çeşitli tedbirler tabi ki 

alacaktır lakin hiçbir zaman bu tercihler, Kürtlere yansıyacak olasılıkları için 

barındırmamalıdır. PKK, ayrı bir olgudur, Kürtler ayrı bir olgudur. Eskiden beri 

aralarında bağ bulunsa da, artık Kürtler PKK’nın nasıl bir yapı olduğunu 

anlamlandırmakta güçlük çekmektedirler. Evli olan ve çocukları için gelecek isteyen 

Kürt ailelerin tek arzusu, plan kurabilecek umut dolu bir gelecektir. Bu geleceği kim 

ortadan kaldırırsa, Kürt ailelerin nefretini üstüne çekecektir. PKK’nın, süreç yeniden 

devam ettikten sonra bunu göze alması mümkün görünmemektedir, çünkü halk 

çatışma ortamından artık bezmiştir. Devlet ise sabırla, Kürtlere yönelik atılacak 

adımları refah ve huzur ölçüsünde devam ettirdikçe, PKK’nın süreç sonunda 

başarısızlığına şahit olacaktır. Tabi ki her ne olursa olsun PKK, mutlak anlamda 

varlığını koruyacaktır lakin halk, devletinin yanında olduğunu hissettiği sürece 

tavrından taviz vermeyecektir. 

Tabi ki bütün bu süreçler içerisinde Ayn El-Arap/Kobanê’ni ve Kuzey Irak’ın da 

önemli bir yeri vardır, çünkü Türkiye’deki Kürtler için Kobané/Ayn El-Arap bir diriliş 

destanı olarak tanımlanmıştır. Aynı zamanda Mesut Barzani’de, bu tarihsel süreç 

içerisinde geçmişi itibariyle kabul görmüş önemli bir Kürt liderdir. Kobané/Ayn El- 

Arap’ta Kürtler, kendilerini dünyaya tanıtma şansını elde etmişlerdir ve Gılgamış ya 

da Yaratılış destanları neyse Kobané/Ayn El-Arap da aynı görevi görmektedir. Bu 

süreç bir tarih inşa sürecidir, tarih inşa sürecinde oluşturulan ve kabul edilen bir tarih 

anlayışı söz konusudur. Bu oluş süreci Türkiye’deki Kürtler içinde efsane olarak ifade 

edilmiş ve dolayısıyla Kürtler, kendilerini bu sürecin önemli bir parçası olarak kabul 

etmişlerdir. Bu perspektiften bakılınca Kürtlerin Kobané/Ayn El-Arap özlemi ve 

bütünleşme arzusu, çözüm sürecinin önemli bir parçası olarak karşımıza mutlak 

suretle çıkacaktır. Kuzey Irak ise yine neo sürecin önemli bir parçası olarak 

karşımızda durmaktadır. Barzani’nin devam ettirdiği gelenek Türkiye Kürtleri ile 

benzerlik göstermekte ve bazı noktalarda ortak tarihe kadar gidebilmektedir. Osmanlı 

devletinin önemli bir toprak parçası olan Musul ve Kerkük’ü kendi sınırları içerisinde 

barındıran Kuzey Irak ve Suriye’nin kuzeyi ile birlikte, dünya ekonomisine ve kültürel 

653



hayatına bağlanmak için Türkiye’den başka bir şanslarının olmadığının da 

farkındadırlar. İşte bu dinamik, Türkiye’nin bölgesel kalkınması açısından büyük bir 

önem arz etmektedir. Sınır ticaretinin ileri safhalara çıkarılması ve her iki yerin 

inşaattan gıdaya kadar mevcut ihtiyaçlarının Türkiye tarafından karşılanması, 

Türkiye’yi hem Ortadoğu’da hem bölgesel anlamda büyük bir güç haline getirecektir. 

Çünkü geçmiş yıllarda sınır ticareti ile 1054 kişi ailesini geçindirirken, bugün oran 

150 kişiye kadar inmiştir (Karabağ, 2015: 80). 

Tablo 1: TÜİK Dış Ticaret Verileri 

Yıllar IRAK İRAN 5 (Bin SURİYE 

(Bin dolar) dolar) (Bin dolar) 

2001 - 360 536 281 141 

2002 - 333 962 266 772 

2003 533 786 829 058 410 755 

2004 

813 0311 820 802 394 783 

2005 2 750 080 912 940 551 627 

2006 2 589 352 1 066 902 609 417 

2007 2 844 767 1 441 190 797 766 

2008 3 916 685 2 029 760 1 115 013 

2009 5 123 406 2 024 546 1 421 637 

2010 6 036 362 2 597 800 642 365 

2011 8 310 130 3 589 635 1 609 861 

2012 10 822 144 9 921 602 497 960 

2013 11 948 905 4 192 511 1 024 473 

2014 10 887 826 3 886 190 1 800 962 

2015 8 549 967 3 663 760 1 522 032 

2016 3 564 695 3 044 177 1 844 605 

Kaynak: http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1046, erişim: 20.08.2016. 

Yukarıdaki tabloya bakıldığı takdirde, İran, Irak ve Suriye ile yaklaşık yirmi yıllık bir 

ticaret sürekliliği görmekteyiz. Bu ticaret oranlarına bakıldığı takdirde, Türkiye’nin 

metin boyunca vurguladığımız gibi akrabalarının olduğu ülkeler ile neden bir tavır 

bozukluğu yaşaması gerektiğini anlamak zor görünmektedir. Çünkü dostluk ve 

akrabalık ilişkisi kurduğumuz ve devam ettirdiğimiz her üç ülkede büyük bir Kürt 

oranı mevcuttur, Türkiye’deki Kürtler, Araplar ve diğer etnik kimlikler bu ülkelerdeki 

akrabalarıyla yıllarca yan yana yaşadıkları için, Türkiye’nin gelecek yıllarda buradaki 

aktif siyaseti daha güçlü hale gelecektir. İran’a ambargoların kalkması ile açılan Pazar 

payı sayesinde Türkiye yaklaşık 30 milyar dolar bir ticaret hacmi yakalamıştır, bu 

ticaret hacminin, siyasi ama aşılabilir sorunlar yüzünden heba edilmesine gerek 

yoktur. Hem Türkiye Kürtleri hem de bu ülkelerde yaşayan Kürtlerin yüzlerinin 

Türkiye’ye, özellikle de İstanbul’a dönük olması, ülkemize ciddi bir şans ve getiri 

sağlamaktadır. İşte bu yüzden Türkiye, hem kendi ülkesindeki hem de bu ülkelerdeki 

Kürtler ile geniş bir alanda siyaset ve kalkınma sosyolojisi geliştirebilir. 

5 

Ayrıca İran için bzk: KUDAKA, 2011: 18. 

654



3. TÜRKİYE CUMHURİYETİ BÖLGESEL KALKINMA VE DİĞER 

TARTIŞMALAR 

Bir ulus devlet olarak kurulan Türkiye Cumhuriyeti, özellikle postmodern dönem ile 

birlikte, kimlik tanımlamalarında ciddi sıkıntılarla karşılaşmaktadır. Çünkü 

postmodernizm hakikat, akıl, kimlik ve nesnellikten; evrensel ilerleme ya da kurtuluş 

düşüncesinden, meşruiyet kaynağı açısından kuşku duyan bir düşünce tarzıdır 

(Eaglaton, 1999: 9). Bu açıdan bir Ortakvatan’dan (Tek Vatan) bahsetmek daha doğru 

olacaktır. Böyle bir yaklaşım, hem Kürtleri hem de Türkleri etkileyebilir ama birleşik 

bir Türkiye, her şeyden daha önemlidir. Örneğin bugün Kobané/Ayn El-Arap yada K. 

Irak’ın durumuna bakıldığında, Türkiye her iki toplumsal yapı için hem coğrafi hem 

ekonomik hem geçmiş hem de yaşanabilirlik açısından önemli bir konuma sahiptir. 

Harita 1: PYD ve Suriye Toprakları 

Kaynak: http://www.internethaber.com/kobani-son-dakika-abdden-pydve-pkk-bombasi-730899h.htm, 

erişim: 17.10.2015. 

Yukarıdaki harita, Suriye’nin kuzeyi ve Türkiye sınırını göstermektedir. Bu haritaya 

bakıldığı takdirde Kobané/Ayn El-Arap diye isimlendirilen bölgenin, güney ve batı 

tarafına doğru bir gelişme olamayacağı açıktır. Doğu’da bulunan İran ise Kürtler için 

tehlikedir, çünkü Kürtler ve Araplar siyaset sosyolojisi açısından hasmane tutumun 

içindedirler (Kaymaz, 2015). Bu kadim tutum bugün bile geçerli sayılabilir, çünkü 

Suriye’de yaşananlara baktığımda, Kobané/Ayn El-Arap denilen bölgede ki Kürtlerin, 

Esad rejimi ve aşağı coğrafyadaki Araplardan uzak durduğunu görebilmekteyiz 6 . 

Harita 2: Kuzey Irak ve Irak Toprakları 

Kaynak: http://www.uyghurnet.org/cin-kuzey-iraka-el-atiyor/, erişim: 

19.09.2015. 

6 

Hatta son gelişmelere bakıldığında rejim güçlerinin PYD’nin hakşm olduğu bölgeleri 

bombaladığı haberleri gelmektedir. bkz: http://www.yenisafak.com/dunya/rejim-ordusu-pydyivurdu-2513799, 

erişim: 19.08.2016. 

655



Harita 2’ye bakıldığında ise Kuzey Irak’taki önemli ticari maden alanlarını 

görmekteyiz. Barzani yönetiminin sahip olduğu bu sermaye, batılı güçlerin oldukça 

dikkatini çekmektedir. Lakin yine burada Türkiye’nin önemli bir rol oynayabileceği 

açıktır. Kürt kontrolünde olan yerler, Iran sınırı ile komşudur ve yukarıda belirttiğimiz 

gibi Şii nüfusun Kürtler ile arası iyi değildir. Güney taraftaki Şii merkezli Irak 

yönetimi ile yıldızı pek barışık olmayan Kürtlerin, dünya ticaretine açılabileceği tek 

yer Türkiye’dir. Bu açıdan Türkiye, Kuzey Irak ile Osmanlı bağlarını kurarak, 

yeniden bir birleşme yoluna gidebilir. Çünkü bugün Irak kalkınma süreci ve 

örgütlenme biçimi ve gelişmişliği anlamında birbirinden önemli bir biçimde ayrılan 

iki bölge söz konusudur: Kuzey Irak ve Irak’ın geri kalanı. Kuzey Irak’ın dışındaki 

bölgede kalkınma her şeyden önce yasal ve kurumsal yapının uzun süren savaşlar/iç 

çatışmalar ile önemli ölçüde tahrip edilmiş olması nedeniyle sekteye uğramaktadır. 

İşte bu yüzden Türkiye ile Kuzey Irak arasındaki tarihsel bağlar, temel ekonomik alt 

yapının büyük ölçüde şekillenmesini sağlayacaktır (Öztürkler, 2015: 80). 

Önemli olan bu birleşmenin devam etmesi halinde Türkiye’nin ortakvatan (Tek 

Vatan) ve sentezmillet (Tek Millet) olarak nasıl bir isim ile devlet olmaya devam 

edeceğidir. Burada Türkiye’nin nasıl tanımlanacağı bu bağlamda önemlidir. Türkiye 

batılı bir devlet midir yoksa Türkiye geçmişine sahip çıkan Osmanlı devletinin 

mirasçısı mıdır sorusuna verilecek cevap yeniden tanımlamanın önemli unsurlarıdır. 

Görüştüğüm akil insanlar heyetinden bazı isimler, özellikle K.Irak ve bölge 

Kürtlerinin, yüzlerinin Türkiye’ye dönük olduğunu ama bu yüzlerin Ankara’ya değil 

İstanbul’a baktıklarını ifade etmişlerdi 7 . Ankara’nın İslam faktörünü rendelemek için 

önemli bir merkez olduğu yönündeki vurgular, bizim de yaptığımız alan çalışmasında 

karşımıza çıkmıştı. Ş.urfa, Hakkari, Van, Muş ve Diyarbakır’da yaptığımız 

görüşmeler bunu doğrular nitelikteydi. Çünkü Kürt milliyetçiliğinin Şeyh Ubeydullah 

ile başladığını kabul edersek (Palabıyık, 2015), din faktörünün her iki milletinden 

habitusunda önemli bir yere sahip olduğunu da ileri sürebiliriz. Geçmişten günümüze 

kadar gelen tarihsel bağlar bize Ankara’yı değil İstanbul’u göstermektedir. İstanbul, 

İslam dini için oldukça önemli bir başkenttir ve Osmanlı Devleti bu kenti, neredeyse 

bütün dünyayı yönetmek için kullanmıştır. Yani İstanbul, bütün dünya 

Müslümanlarının başkenti olarak tarihteki yerini yaklaşık bin yıldır almıştır. Ama 

Ankara, ulus devletlerin kurulmasından sonra sekülerliğin yönetim mevkisi olarak 

bilinmekte, Şeyh Said, Said Nursi gibi isimlere ceza veren makam olarak 

hatırlanmakta ve bir üst kimliğin yansıması olarak kabul edilmektedir. Bu açıdan 

İstanbul’u elinde bulunduran bir Türkiye, Birleşik Devletler statüsündeki yerini 

tarihsel bağları çerçevesinde yeniden kazanabilir. 

Hem sayın Cumhurbaşkanımızın hem de sayın başbakanımızın yapmış olduğu 

vurgular da buna çok yakındır. Sayın Cumhurbaşkanının, başkanlık sistemi ile alakalı 

yaptığı vurguda 8 , tek millet ve tek devlet vurgusu ön plana çıksa da, bu söylemin 

devlet bütünlüğü ile alakalı olduğu, yoksa bütün olan devlet içinde diğer ırkları yok 

sayacak bir ifade içermediği de açıktır. Tek millet vurgusunun da ülke sınırları 

içerisinde yaşayan ve sentez haline gelen bütün milleti kapsayacak bir söylem olduğu 

7 

Fazıl Hüsnü Erdem ile görüşme. 20.06.2014/Muş. 

8 http://www.sabah.com.tr/yazarlar/guzel/2013/03/05/tek-millet-tek-bayrak-tek-vatan-tekdevlet, 

erişim: 23.12.2015. 

656



unutulmamalıdır. İşte bu bağlamda bizim temel iddiamız, bu kadar dostluk ve 

akrabalık ilişkisi mevcutken, sosyo-ekonomik anlamda ciddi bir Pazar payı varken ve 

belki de en önemlisi medeniyet anlamında Ortadoğu şekillenirken, Türkiye’nin 

bölgesel anlamdaki gücü ve kalkınma süreci sekteye uğramamalıdır. Krizleri fırsata 

dönüştürme konusunda önemli tecrübeleri olan ülkemizin, güncel durumu yeniden 

insani ve ekonomik bir fırsata dönüştürmesi sahip olunan komşuluk geçmişi açısından 

zor bir durum değildir. Ekonominin yanında bilgi üretimi ve medeniyet düzeyindeki 

gelişmeler ve bu gelişmelerin diğer ülkelere yansıması, ülkemizin bölgesel kalkınma 

alanında vereceği en büyük sınavdır. Savaşın bir getirisinin olmadığının süreç 

içerisinde fark edilmesi ve bununla birlikte Kürt vatandaşların yerine batılı güçlerin 

güçlerin ideolojik kırıntılarından beslenen PKK’nın, bölgesel kalkınma açısından 

süreçten dışlanması da ancak böylelikle sağlanabilir. Oluşturulacak serbest Pazar 

bölgeleri ya da sınır ticaret hacminin geliştirilmesi ile birlikte, Kuzey Irak, Suriye’nin 

bütünlüğü ve özel olarak Kuzey Suriye ve tüm bunlarla birlikte İran ekonomik pazarı, 

Türkiye’nin batılı olan ama medeniyet ve hümanist anlamda geri kalmış söylemlerini 

ortadan kaldırabilecek güce erişecektir. 

5. SONUÇ 

Süleyman Seyfi Öğün’ün ifade ettiği gibi “bize yakın taraflarıyla dünyâ haritasını 

hızlıca gözden geçirelim: Batı'da paramparça edilmiş Balkanlar, ciddî manâda krize 

gömülmüş Güney Avrupa ; daha içeriye doğru ırkçılık ve sağcılığın tırmandığı bir 

Doğu,Orta ve Batı Avrupa; Kuzey'de ikiye parçalanmış Ukrayna; Doğu'da 

Ermenistan-Azerbeycan gerilim hattı, patlamaya hazır barut fıçısını andıran 

Kafkaslar, ayağının altındaki halı ikide bir çekiştirilen İran, Güney'de ise sorunlar 

yumağı Kıbrıs , darmadağın edilmiş Suriye ve Irak… Ötesini; yâni Afganistan ve 

Pakistan'ın hal-i pür melâlini zikretmeyi bile gereksiz buluyorum. Ortada ise onca 

bâdireye rağmen halâ ayakta duran Türkiye…” (Öğün, 2016). Öğün’ün de belirttiği 

gibi şu an bölge ekonomisini ayakta tutabilen tek ülke Türkiye’dir. Türkiye’nin bu 

süreçte alabileceği sosyal, ekonomik yada siyasi bir darbe, bütün bölgenin geleceğini 

önemli oranda etkileyecektir. Bölgesel kalkınma bağlamında Türkiye, bölge için 

lokomotif durumundadır. Hem uygarlık ve medeniyet açısından hem de ekonomi ve 

siyaset açısından Türkiye’nin atacağı adımlar, bütün bölge devletlerinin de kaderini 

belirleyecektir. Suriye ve Irak’taki siyasi ve ekonomik istikrarsızlığı yeniden 

toparlayabilecek tek ülke yine Türkiye’dir, çünkü Avrupa ile diyalog kurabilmenin 

yolu hem stratejik hem de bölgesel ilişkiler açısından Türkiye’den geçmektedir. 

Çevresi ateşlerle dolu olmasına rağmen ayakta durmayı becerebilen tek ülke olan 

Türkiye’nin, özellikle bölge ve Ortadoğu’nun siyasi, ekonomik ve kültürel bağlamda 

yeniden şekillenmesinde Türkiye kilit roldedir. Türkiye’siz hesap yapabilmek olası 

görünse de bölgenin kadim geleneği karşısında bu fırsatçı tutumlar silinip gidecektir. 

Bu yüzden kalkınmanın önemli bir yönü olan medeniyetler ittifakı yeniden hayata 

geçirilmelidir. 

Medeniyetler İttifakı ve bölgesel/küresel kalkınma ile alakalı söylemlerimiz bugüne 

gelindiği takdirde her ne kadar uç görünse dahi asabiyet ilişkisi ile birlikte Kürtlerle 

kurulacak dördüncü ittifak, Türkiye Cumhuriyeti’ni daha ileriye taşıyacaktır. Kadim 

bir geçmişi olan iki milletin, tek bir devlet içinde yer alması biz dahil herkesin istediği 

olgu olarak karşımızda belirmektedir. Lakin Kürtler içinde kendi hesaplarında olan 

657



bazı çevrelerin bu sürece vereceği zarar da ortadadır. İşte bu yüzden devlet, Kürtler 

ile alakalı hususları daha minimize etmeli ve anayasal güvence ile teminat altına 

almalıdır. 

KAYNAKÇA 

Aalerud, K. (2004). From Research University to Business Enterprise? The 

Significance of Intellectual Property Protection Strategies When Science 

becomes Commerce, Master of Philosophy in Higher Education, University 

of Oslo, September. 

Anderson, B. (1995). Hayali Cemaatler (İkinci baskı), (Çev. İskender Savaşır), Metis 

Yayınları. İstanbul. 

Açıkalın, O. ve Saltık, A. (2007). Kalkınmada Yeni Kavram ve Stratejiler. Sosyoloji 

Araştırmaları Dergisi, 10(1): 5-27. 

Afyoncu, E. (2011) “Malazgirt’te Kürt Faktörü”, web: https://trtr.facebook.com/notes/t%C3%BCrk/malazgirtte-k%C3%BCrtfakt%C3%B6r%C3%BC-erhan-afyoncu/10150319998773938, 

erişim: 

11.09.2011. 

Alakel, M. (2011) İlk dönem cumhuriyet türkiye’si ulus inşası sürecinde milliyetçilik 

ve sivil-etnik ikilemine dair teorik tartışmalar. Akademik Bakış, 5(9), Kış:1- 

30. 

Altıntaş, R. (2008). Diyalogta yeni konsept değişikliği: Medeniyetler ittifakı. Kelam 

Araştırmaları, 6(2): 1-10. 

Ciwan, M. (2014). “Çaldıran Savaşı ve sonrasındaki gelişmelerde 

Kürtlerin rolü”, I.Uluslararası Bitlis Sempozyumu’nda sunulan bildiri, 

Bitlis. Web: / https://muradciwan.wordpress.com/2014/12/14/caldiransavasi-ve-sonraki-gelismelerde-kurtlerin-rolu, 

erişim: 11.10.2015. 

Cragin, K. ve Chalk, P. (2003). Terorism and Development. RAND Published, 

Santa Monica. 

Çetin, M. (2007). Bölgesel Kalkınma ve Girişimci Üniversiteler. Ege Akademik Bakış 

Dergisi, 7(1): 217-238. 

DPT, (2008). “Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013)”, Bölgesel Gelişmede Temel 

Araçlar ve Koordinasyon Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara, 

(http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/öik702.pdf). Erişim: 10.08.2016. 

Eagleton, T. (1999). Postmodernizm Yansımaları, Ayrıntı Yay., Çev: Mehmet Küçük, 

İstanbul. 

Enders, W. ve Sandler, T. (2008). Economic consequences of terrorism in developed 

and developing countries: an overview. Terorism, Economics Development 

and Political Opennes, ed: Philip Keefer-Norman Loayza, Cambridge 

University Press: 17-47. 

Füredi, F. (2001). Tarihsel materyalizmde ideoloji ve üstyapı’da önsöz. Praksis, Sayı: 

1, Kış: 224-246. 

Gellner, E. (2008). Ulus ve Ulusçuluk (İkinci Baskı), (Çev. Büşra Ersanlı, Günay 

Göksu Özdoğan), Hil Yayın, İstanbul. 

Gries, Thomas,ve diğ., Causal Linkages Between Domestic Terrorism and Economic 

Growth, web: http://groups.uni- 

658



paderborn.de/fiwi/RePEc/Working%20Paper%20neutral/WP20%20-%20 2 

0 09-02.pdf, erişim: 21.06.2015. 

Hobsbawm, E. J. (1993). 1780’den Günümüze Milletler ve Milliyetçilik: Program, 

Mit, Gerçeklik. (Birinci basım), (Çev.Osman Akınhay), Ayrıntı Yayınları, 

İstanbul. 

Huntington, S. P. (2015) Medeniyetler Çatışması, çev: Cem Soydemir-Mehmet 

Turhan, Okuyan Us Yayınları. İstanbul. 

Kalın, İ. (2016). Ben, Öteki ve Ötesi, İnsan Yayınları. İstanbul. 

Kayapınar, A. (2006). İbn Haldûn’un asabiyet kavramı: Siyaset teorisinde yeni bir 

açılım. İslâm Araştırmaları Dergisi, 15: 83-114. 

Kaymaz, İ. Ş. (2015). Arap – Kürt Karşıtlığı Temelinde Irak’ın Parçalanmasına Giden 

Yol ve Türkiye, web: 

http://dergipark.ulakbim.gov.tr/guvenlikstrtj/article/viewFile /5000098961 

/5000092218, erişim: 21.10.2015. 

Karabağ, S. (2015). “Sınır Ticaretinin Bölgesel Kalkınmadaki Etkileri”, web: 

http://tucaum.ankara.edu.tr/wpcontent/uploads/sites/280/2015/08/semp4_22.pdf, 

erişim: 16.08.2016. 

Kocaoğlu, A. M. (1998). Anayasa Hukuku, Ankara. 

Kongar, E. (2015). “Ekonomik Büyüme ve Kültürel Kalkınma”, web: 

http://www.kongar.org/makaleler/mak_mi.php, erişim: 20.07.2015. 

KUDAKA, (2011). Tra1 Düzey 2 Bölgesi İçin İran Pazar Araştırma Raporu. 

Kuzey doğu Anadolu Kalkınma Ajansı Yayınları. 

Larobina, M., Pate, R. (2009) The İmpact Of Terrorism On Business. The Journal of 

Global Business Issues, 3(1): 147-155. 

Nakiboğlu, A. (2014). Uygarlıkların gramerine karşılaştırmalı iktisadi perspektiften 

bakış. Turkish Studies, 9(4), Spring: 839-857. 

Öğün, S. S. (2016). Objektif ve Subjektif Koşullar, Yeni Şafak, 11.08.2016. 

Özcan, A. K. (2012). Ortak Vatan’ın Sentezmilleti İçin Öcalan’a Mektuplar. Orion 

Yayınları. İstanbul. 

Özdemir, A. R. (2011). Kurtuluş Savaşında Etnik Unsurlar, web: 

http://www.21yyte.org/tr/arastirma/politik-sosyal-kulturel-arastirmalarmerkezi/2011/10 

/ 2 4 /6342/kurtulus-savasinda-etnik-unsurlar, erişim: 

24.09.2015. 

Öztürkler, H. (2015). Kuzey Irak Kürt Bölgesinde Ekonomik Durum. Ortadoğu 

Analiz, 7(69): 80-81. 

Özon, M. N. (1979). Osmanlıca/Türkçe Sözlük, İstanbul. 

Palabıyık, Â. (2012). Medeniyetler çatışması mı medeniyetler ittifakı mı. Köprü, Sayı: 

118, Bahar,: 153-177. 

Palabıyık, Â. (2015). Toplumsal hareketler bağlamında PKK üzerine sosyolojik bir 

değerlendirme. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 8(39): 511-528. 

Şahin, M. (2011). “Medeniyetler İttifakı”, İdarecinin Sesi, Ocak-Şubat. Web: 

http://www.tid.web.tr/ortak_icerik/tid.web/143/30- 

%20mehmet%20%C5%9Fahin.pdf, erişim: 25.12.2015. 

Tekeli, İ. (2008). Türkiye’de Bölgesel Eşitsizlik ve Bölge Planlama Yazıları. Tarih 

Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul. 

659



Uymuş, A. (2011). Kalkınma Planları Çerçevesinde Toplumsal Cinsiyet Eşitliği 

Anlayışının Ekonomik, Toplumsal ve Siyasal Boyutları. T.C. Başbakanlık 

Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü Yayınları. Ankara. 

Yavilioğlu, C. (2002). Kalkınmanın anlambilimsel tarihi ve kavramsal kökenleri. C.Ü. 

İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 3(1). 

660



Bölgesel Kalkınma Politika Aracı Olarak Teşvik 

Politikaları: TRC3 Bölgesi Üzerine Bir Değerlendirme 

Öz 

Efdal POLAT 1 

Teşvikler, uygulanan bölgelerde yatırımları arttırarak refahın yükselmesini amaçlayan 

ve kamu tarafından verilen maddi veya gayri maddi destek ve yardımlardır. Hem 

gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkeler tarafından bölgesel kalkınmanın sağlanması 

için uygulanan ve önemli politika araçlarından biri olan teşvikler, Türkiye’de de uzun 

yıllardan beridir bölgeler arası gelişmişlik farkının en aza indirilmesi için 

uygulanmaktadır. Çalışmaya konu olan TRC3 bölgesi, Türkiye’de bulunan 26 Düzey- 

2 bölgesi içinde sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasına göre en alt sıralarda yer 

alırken, yeni teşvik sistemine göre ise altıncı sırada bulunmaktadır. Dolayısıyla 

bölgesel teşvik uygulamaları ile birlikte, altıncı sırada yer alan TRC3 bölge illerine 

daha çok teşvik desteği sağlanmıştır. Bu kapsamda çalışmada, Türkiye’de 2012 

yılında uygulamaya konan teşvik politikasının incelenmesi, TRC3 bölge illerinin 

ekonomik yapısı hakkında bilgi verilmesi ve TRC3 bölgesine yapılan teşvik 

yatırımlarının bölgenin gelişmesine ne kadar faydalı olduğu/olacağı konusunda bir 

değerlendirme yapılması amaçlanmıştır. 

Anahtar Kelimeler: Bölgesel Kalkınma Politikaları, Yatırım Teşvikleri, TRC3 

Bölgesi 

Abstract 

Incentives Policies As A Tool For Regional 

Development: An Evaluation On Region TRC3 

Incentives, which aims to increase prosperity increasing investments in areas applied 

are tangible or intangible support and assistances provided by the public. Incentives 

applying in order to ensure regional development by developed and developing 

countries are one of the important policy tools, are applied for many years to minimize 

inter-regional disparities in Turkey. TRC3 region ,which is subject to study, it is on 

the sixth rank according to new incentive system while it is placed in the bottom row 

in 26 NUTS-2 regions according to the socio-economic development ranking. 

Therefore, together with the regional incentive practices, it has been provided more 

incentive support to the provinces of TRC3 region. In this context, it is intended in the 

study to examine of the incentive policies implemented in 2012 in Turkey, to give 

information about economic structure of provinces of TRC3 region and to make an 

assessment about how incentive investments applied to TRC3 Region are/will be 

beneficial for development of the region. 

Key Words: Regional Development Policies, Investment Incentives, TRC3 Region 

1 

Yrd. Doç. Dr. Siirt Üniversitesi, İİBF, Maliye Bölümü, efdalpolat@siirt.edu.tr 

661



1. GİRİŞ 

Bölgeler arası dengesizlik, ülkeler arasında ya da belirli bir ülkenin bazı bölgelerinde 

gelişmişlik farklılıkları olarak kendini göstermektedir. Böylesi bölgesel farklılıkların 

oluşması bölgede dengesizliklere veya istikrarsızlığa yol açmaktadır. Bu 

dengesizliklerin nedenleri ekonomik kaynaklı olduğu gibi, sosyal, kültürel ve coğrafi 

nedenler de olabilmektedir. Bölgesel dengesizliklerin olduğu bölgelerde temelde, 

işsizlik, yoksulluk, sağlık ve eğitim gibi alanlarda sorunlar oluşmaktadır (Mete vd., 

2014: 1). Hükümetler söz konusu bu dengesizlikleri gidermek için bir takım bölgesel 

kalkınma politika araçları yardımıyla bu dengesizlikleri gidermeye veya azaltmaya 

çalışmaktadır. Örneğin, kalkınma ajansları yardımıyla bölgenin sahip olduğu 

potansiyeller ortaya çıkarılmaya çalışılmaktadır (Polat, 2012: 22). Keza teşvik 

yardımlarıyla bölgede üretimin ve istihdamın artması, yine bölgelerde organize sanayi 

bölgeleri kurularak bölgenin kalkınması amaçlanmaktadır. Görüldüğü üzere bölgesel 

kalkınma politikalarının ve politika araçlarının amacı, az gelişmiş bölgelerde 

yatırımın çekiciliğini arttırmak (McCann, 2001: 257), yoksul bölgelerin gelişmesini 

sağlamak, bölgesel eşitsizliği azaltmak veya ortadan kaldırmak (Fuente and Vives, 

1995: 15; Armstrong and Taylor, 2000: 206), sosyal adaleti teşvik etmek, işsizliği 

azaltmak, geleneksel yöntemlerle üretim yapan sektörlere teşvik sağlamak ve sosyal 

sermaye yardımıyla kalkınmaktır (Aydın, 2012: 13; Aydın, 2016; Hansen vd., 1990: 

280). 

Bölgesel kalkınma politika araçlarından biri de yatırım teşvikleridir. Yatırım 

teşviklerinin amacı yatırımların etkinliğini arttırarak, bölgesel kalkınmaya yardımcı 

olmaktır. Birçok nedenden dolayı teşviklerin araştırılması gerekliliği ortaya çıkmıştır. 

Birincisi, bu politika aracının neden ve nasıl kullanıldığının belirlenmesi 

gerekliliğidir. İkincisi, teşvikler kaynak dağılımını, gelir dağılımını, harcamaların 

verimliliğini etkilemesinin yanı sıra ekonominin esnekliğini azaltarak yapısal ve 

sektörel uyumu etkilediğinden dolayı araştırılması zorunluluk haline gelmiştir. 

Üçüncüsü, ekonomide yaşanan dalgalanmalardır. Çünkü kriz dönemlerinde krizden 

etkilenen sektörlere verilen teşvikler artmakta, genişleme dönemlerinde ise bu 

destekler azalmaktadır. Dördüncüsü, gelişmekte olan ülkelerde kalkınma ve 

sanayileşme stratejilerinde teşvik politikalarından oldukça faydalanılmıştır. Bu durum 

yüksek kaynak maliyeti doğurduğu için konunun etkinlik açısından değerlendirilmesi 

önem kazanmıştır (Küçüker, 2000: 133-135). 

Türkiye’de planlı döneme geçilmesiyle birlikte teşvik politikaları uygulanmaya 

başlanmış, hatta bu politikaların içeriği sürekli değiştirilmiştir. 2012 yılı teşvik 

politikaları bu uygulamalardan biridir ve en kapsamlı teşvik politikasıdır. Bu teşvik 

politikası kapsamında bölgelerin gelişmişlik düzeyine göre, 6 bölge oluşturulmuştur. 

SEGE (2011) raporuna göre 26 bölge arasından 24. Sırada bulunan TRC3 bölgesi 6. 

bölge illeri arasında yer almaktadır. Dolayısıyla bu bölgede bulunan illere diğer 

bölgelerdeki illere nazaran daha fazla teşvik desteği sağlanmıştır. 

Bu çalışmanın amacı TRC3 Bölgesinde bulunan illere verilen teşvik desteklerini 

değerlendirmektir. Bu kapsamda öncelikli olarak teşvik kavramı açıklanmaya 

çalışılmış ve teşviklerin özellikleri verilmiştir. Daha sonra ise 2012 yılı teşvik 

politikası açıklanmıştır. Son olarak ise TRC3 bölgesinde yer alan illerin ekonomik 

662



durumları açıklandıktan sonra TRC3 bölgesine verilen teşvik destekleri 

değerlendirilmiştir. 

2. TEŞVİK KAVRAMI 

Teşvik kavramı, kullanılış amacına göre farklı biçimlerde tanımlanabilmektedir. 

Teşvik kavramı özendirme, destekleme ve girişim (teşebbüs) terimlerinin yerine veya 

bu terimlerle eş anlamlı olarak kullanılmıştır (Ginevicius and Simelyte, 2011: 437). 

Günümüzde ise teşvik kavramı yerine, sübvansiyon, mali yardım, vergisel teşvikler, 

üreticiye yapılan transfer harcamaları, uygun koşullu krediler ve devlet yardımları 

olarak kullanılmaktadır (Duran, 2003: 6; Yavan, 2011: 29). Görüldüğü üzere teşvik 

kavramını karşılayan net bir terim bulunmamaktadır. Bu durum kavramın net bir 

tanımının olmadığını göstermektedir. 

En basit anlamda teşvik, yatırımların etkinliğini arttırmak üzere verilen devlet 

yardımları veya sübvansiyonlar olarak tanımlanmaktadır (Thomas, 2007: vii). 

Ekonomik yazında ise teşvik kavramı, “belirli ekonomik faaliyetlerin diğerlerine 

oranla daha fazla ve hızlı gelişmesini sağlamak amacıyla, kamu tarafından çeşitli 

yöntemlerle verilen maddi veya gayri maddi destek, yardım ve özendirmeler olarak 

tanımlanmaktadır” (İncekara, 1995: 9; Çiloğlu, 1997: 1; Serdengeçti, 2000: 93). 

Milnes ve Hiskamp (1977: 20)’a göre teşvik, yeni yatırım alanları oluşturmak 

amacıyla, yatırım kararı öncesi yatırımcının kar olasılığını arttıran, aynı zamanda 

yatırımın maliyetini düşürerek ileriye dönük net bir vergi getirisi artışı sağlamak için 

tasarlanan önlemler olarak tanımlanmaktadır. Schwartz ve Clement (1999: 120)’e 

göre ise teşvik, tam rekabetçi özel sektör tarafından daha düşük fiyatlardan sunulan 

mal ve hizmetlerin tüketiciler tarafından alınmasına imkân sağlayan veya üreticilerin 

gelirlerini yükselten devlet destekleri olarak tanımlamaktadır. OECD tarafından 

yapılan tanımlamaya göre ise yatırım teşviki, bir yatırımın maliyetini ya da potansiyel 

karını etkileyerek veya yatırımla ilgili riskleri değiştirerek yatırımın büyüklüğünü, 

bölgesini ve endüstrisini etkilemek için hazırlanan hükümet önlemleridir (UNCTD, 

1994: 290). 

Görüldüğü üzere teşvik kavramıyla ilgili farklı tanımlamalar yapılsa da, teşvik 

uygulamalarıyla esas olarak, kaynakların ülke ya da bölge ekonomisi açısından daha 

verimli ve faydalı olduğu kabul edilen alanlara yönlendirilmesi amaçlanmaktadır 

(Gülmez ve Yalman, 2010: 236). 

2.1. Teşviklerin Amaçları, Nedenleri ve Özellikleri 

Teşviklerin amaçları ülkelerin uygulayacağı ekonomi politikalarına ve gelişmişlik 

düzeylerine göre değişiklik gösterebilmektedir. Gelişmiş ülkelerde uygulanan 

teşviklerin amaçları, geri kalmış bölgeleri kalkındırmak, teknolojik gelişmeyi 

sürdürmek, bazı faaliyetlerde prodüktiviteyi arttırmak ve işsizliği azaltmaktır. 

Gelişmekte olan ülkelerde ise teşviklerin amaçları, ekonomik kalkınmayı sağlamak 

ve sanayileşmek, bölgesel kalkınmayı sağlamak, bazı alanlarda dünya piyasalarında 

rekabet gücü elde etmek ve kıt kaynakları etkin bir şekilde kullanmaktır (Duran, 1998: 

12-14). Her ne kadar teşviklerin uygulama konuları ekonomik konjonktüre ve piyasa 

aksaklıklarına göre değişse de teşviklerin uzun vadedeki temel amacı iktisadi 

663



kalkınmanın sağlanması dolayısıyla halkın refah seviyesinin yükseltilmesidir (Eser, 

2011: 11). 

Bir ülkede yatırım teşviklerinin verilme nedenleri ise aşağıdaki gibi sıralanabilir 

(Yavan, 2011: 31-32 ; OECD, 2001: 7 ; OECD, 2004: 86 ; Karakurt, 2010: 149): 

Öncelikli sektörler: Ekonomik çeşitliliği veya sanayi politikalarını teşvik etmek. 

Bu kapsamda bir sanayi dalının gerilemesini yavaşlatmak (Örneğin, kömür-çelik 

sanayinin korunması gibi) ya da doğal faktörlerden etkilenen sektörlerdeki 

(örneğin tarım) dalgalanmaları dengelemek. 

Makro ekonomi: Diğer ülkelerde bulunan yerli firmaları sübvanse ederek pazar 

payını genişletmek ve üreticilerin gelirlerini korumak. 

İhracat-İthalat: Dış piyasalara erişimi arttırmak ve ihracata dayalı kalkınmayı 

teşvik etmek. Bunun yanı sıra cari açığın azaltılması amacıyla, yüksek oranda 

ithalata konu olan malların ülke içinde üretilmesini sağlamak. 

İstihdam: Emek-yoğun endüstrileri destekleyerek bu alanda istihdamı arttırmak. 

Eğitim: Beşeri sermayenin geliştirilmesi ve bu yolla genç, kadın ve engelli 

insanlar için işsizliği önlemek. 

Bölgesel kalkınma: Evrensel hizmet ilkesi çerçevesinde, geri kalmış 

bölgelerdeki ekonomik faaliyetleri desteklemek veya spesifik bir bölge içinde yer 

alan ve özel sektör açısından karlı olmayan alanlarda özel sektörün bu hizmeti 

sunması karşılığında teşvik etmek. 

Piyasa başarısızlıklarını düzeltme: Piyasa mekanizması ile sağlanamayan belli 

mal ve hizmetlerin üretimini sağlamak (iletişim, ulaşım ve altyapı hizmetlerinin 

sağlanması gibi). 

İnovasyon ve Teknoloji: Ar-Ge çalışmalarını desteklemek ve teknoloji 

transferiyle birlikte know-how sağlamak. 

Çevreyi Koruma: Yeşil üretim tekniklerini desteklemek, kirliliği azaltan 

ekipmanları sağlayan yada atık yönetimi alanında faaliyet gösteren sanayi dallarını 

geliştirmek ve kaynakların korunmasını sağlamak. 

Teşvik kavramının daha iyi anlaşılabilmesi için temel özelliklerine değinilmesi yararlı 

olacaktır. Teşviklerin özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir (Duran, 2003: 7 ; Ay, 

2005: 178); 

Teşvikler devlet tarafından verilmektedir. 

Teşviklerin asıl amacı özel kesimi desteklemektir, dolayısıyla genellikle özel 

kesime verilmektedir ancak kamu kesimine de teşvik yardımları yapılmaktadır. 

Teşvikler ayni ve nakdi olabileceği gibi, uygulamaya dönük kolaylıklar da 

(örneğin vergisel teşvikler) olabilmektedir. 

Teşvikler devletin giderlerinin artmasına yol açarken, özel kesimin gelirlerinin 

artmasına veya azalmasına engel olmaktadır. 

Teşvikler, yatırımın mahiyetini, bölgesini, sektörünü, büyüklüğünü ve 

zamanlamasını etkilemektedir. 

Teşvikler, dolaylı ve dolaysız verilebildiği gibi açık veya gizli de olabilmektedir. 

664



3. YENİ TEŞVİK SİSTEMİ 

Yeni Yatırım Teşvik Programı, 15 Haziran 2012 tarih ve 2012/3305 sayılı 

“Yatırımlarda Devlet Yardımları Hakkında Karar” ile yürürlüğe girmiş, Kararın 

uygulanmasına ilişin usul ve esaslar ise 2012/1 sayılı tebliğ ile belirlenmiştir 

(www.ekonomi.gov.tr). 

Yatırım teşvik siteminin amaçları aşağıdaki gibi belirtilmiştir (T.C. Ekonomi 

Bakanlığı, 2016: 4; T.C. Ekonomi Bakanlığı, 2013: 1): 

Cari açığın azaltılması amacıyla ithalat bağımlılığı yüksek olan ara malı ve 

ürünlerin üretiminin artırılması, 

Teknolojik gelişmeyi sağlayacak yüksek ve orta-yüksek teknoloji içeren 

yatırımların desteklenmesi, 

Gelişmişlik düzeyi en az olan bölgelere sağlanan yatırım desteklerinin 

arttırılması, 

Bölgesel gelişmişlik farklarının azaltılması, 

Destek unsurlarının etkinliğinin arttırılması, 

Kümelenme faaliyetlerinin desteklenmesi. 

Teşvik sistemi; genel, bölgesel, öncelikli, büyük ölçekli ve stratejik yatırımların 

teşviki uygulamalarından oluşmaktadır. Bu uygulamalar kapsamında sağlanacak 

destek unsurları Tablo 1’de gösterilmiştir. Buna göre destek unsurları arasında; KDV 

İstisnası, Gümrük Vergisi Muafiyeti, Vergi İndirimi, Sigorta Primi İşveren Hissesi 

Desteği, Gelir Vergisi Stopajı Desteği, Sigorta Primi İşçi Hisse Desteği, Faiz Desteği, 

Yatırım Yeri Tahsisi, KDV İadesi yer almaktadır. Bu desteklerin neredeyse 

tamamından sadece 6. Bölgede yer alan iller yararlanabilmektedir. 

Tablo 1. Yatırım Teşvik Sistemi ve Destek Unsurları 

Destek Unsurları 

Genel Teşvik 

Uygulamaları 

Bölgesel 

Teşvik 

Uygulamaları 

Öncelikli 

Yatırımların 

Teşviki 

Büyük 

Ölçekli 


Teşviki 

Stratejik 


Teşviki 

KDV İstisnası 

Gümrük Vergisi 

Muafiyeti 

 

Vergi İndirimi 

Sigorta Primi 

İşveren Hissesi 

 

Desteği 

Gelir Vergisi 

Stopajı Desteği* 

 

Sigorta Primi İşçi 

Hisse Desteği* 

 

Faiz Desteği ** 

Yatırım Yeri 

Tahsisi 

 

KDV İadesi*** 

Kaynak: www.ekonomi.gov.tr. * Yatırımın 6. bölgede gerçekleştirilmesi halinde sağlanır. 

** Bölgesel teşvik uygulamalarında, yatırımın 3., 4., 5. veya 6. bölgelerde gerçekleştirilmesi 

665



halinde sağlanır. *** Sabit yatırım tutarı 500 Milyon TL üzerinde olan stratejik yatırımlara 

sağlanır. 

Yatırım teşviklerinde uygulanacak destek unsurları aşağıdaki gibi açıklanabilir 

(www.ekonomi.gov.tr): 

1) Katma Değer Vergisi İstisnası: Teşvik belgesi kapsamında yurt içinden ve yurt 

dışından temin edilecek yatırım malı makine ve teçhizat için katma değer 

vergisinin ödenmemesi şeklinde uygulanmaktadır. 

2) Gümrük Vergisi Muafiyeti: Teşvik belgesi kapsamında yurt dışından temin 

edilecek yatırım malı makine ve teçhizat için gümrük vergisinin ödenmemesi 

biçiminde uygulanmaktadır. 

3) Vergi İndirimi: Gelir veya kurumlar vergisinin, yatırım için öngörülen katkı 

tutarına ulaşıncaya kadar, indirimli olarak uygulanmasıdır. 

4) Sigorta Primi İşveren Hisse Desteği: Teşvik belgesi kapsamında yatırımla 

sağlanan ilave istihdam için ödenmesi gereken sigorta primi işveren hissesinin 

asgari ücrete tekabül eden kısmının Bakanlıkça karşılanmasıdır. 

5) Gelir Vergisi Stopajı Desteği: Teşvik belgesi kapsamında yatırımla sağlanan 

ilave istihdam için belirlenen gelir vergisi stopajının terkin edilmesidir. Sadece 6. 

bölgede gerçekleştirilecek yatırımlar için düzenlenen teşvik belgeleri için 

geçerlidir. 

6) Sigorta Primi İşçi Hisse Desteği: Teşvik belgesi kapsamında yatırımla sağlanan 

ilave istihdam için ödenmesi gereken sigorta primi işçi hissesinin asgari ücrete 

tekabül eden kısmının Bakanlıkça karşılanmasıdır. Sadece 6. bölgede 

gerçekleştirilecek bölgesel, büyük ölçekli ve stratejik yatırımlar için düzenlenen 

teşvik belgeleri için geçerlidir. 

7) Faiz Desteği: Faiz Desteği, teşvik belgesi kapsamında kullanılan en az bir yıl 

vadeli yatırım kredileri için sağlanan bir finansman desteği olup, teşvik belgesinde 

kayıtlı sabit yatırım tutarının %70’ine kadar kullanılan krediye ilişkin ödenecek 

faizin veya kâr payının belli bir kısmının Bakanlık tarafından karşılanmasıdır. 

8) Yatırım Yeri Tahsisi: Teşvik Belgesi düzenlenmiş yatırımlar için Maliye 

Bakanlığı tarafından belirlenen usul ve esaslar çerçevesinde yatırım yeri tahsis 

edilmesidir. 

9) Katma Değer Vergisi İadesi: Sabit yatırım tutarı 500 milyon Türk Lirasının 

üzerindeki Stratejik Yatırımlar kapsamında gerçekleştirilen bina-inşaat 

harcamaları için tahsil edilen KDV’nin iade edilmesidir. 

3.1. Yatırım Teşvik Sistemi 

Daha öncede değinildiği üzere yatırım teşvik sisteminin genel, bölgesel, öncelikli, 

büyük ölçekli ve stratejik yatırımların teşviki uygulamalarından oluştuğu ifade 

edilmişti. Dolayısıyla bu başlık altında bahsi geçen teşvik sistemleri incelenecektir. 

3.1.1. Bölgesel Teşvik Uygulamaları 

Bölgesel Teşvik Uygulamalarında her ilde desteklenecek sektörler, illerin 

potansiyelleri ve ekonomik ölçek büyüklükleri dikkate alınarak belirlenmiştir. Ayrıca 

bölgelere yapılan yardım yoğunlukları, bölgelerin gelişmişlik seviyelerine göre 

farklılaştırılmıştır. Bölgeler SEGE 2011 çalışması esas alınarak 6 bölgeye ayrılmıştır 

666



(T.C. Ekonomi Bakanlığı, 2016: 22). Bu bölgelerde bulunan iller Tablo 2’de yer 

almaktadır. 

Tablo 2. Bölgesel Teşvik Uygulamaları Kapsamında Bulunan İller 

BÖLGELER 

1.Bölge 

2.Bölge 

3.Bölge 

4.Bölge 

5.Bölge 

İLLER 

Ankara, Antalya, Bursa, Eskişehir, İstanbul, İzmir, Kocaeli, Muğla 

Adana, Aydın, Bolu, Çanakkale, Denizli, Edirne, Isparta, Kayseri, Kırklareli, 

Konya, Sakarya, Tekirdağ, Yalova 

Balıkesir, Bilecik, Burdur, Gaziantep, Karabük, Karaman, Manisa, Mersin, 

Samsun, Trabzon, Uşak, Zonguldak 

Afyonkarahisar, Amasya, Artvin, Bartın, Çorum, Düzce, Elazığ, Erzincan, Hatay, 

Kastamonu, Kırıkkale, Kırşehir, Kütahya, Malatya, Nevşehir, Rize, Sivas 

Adıyaman, Aksaray, Bayburt, Çankırı, Erzurum, Giresun, Gümüşhane, 

Kahramanmaraş, Kilis, Niğde, Ordu, Osmaniye, Sinop, Tokat, Tunceli, Yozgat 

6. Bölge Ağrı, Ardahan, Batman, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Hakkari, Iğdır, Kars, Mardin, 

Muş, Siirt, Şanlıurfa, Şırnak, Van 

Kaynak: www.ekonomi.gov.tr 

Tablo 2’ye göre iller 6 bölgeye ayrılmıştır. Çalışmada bahsi geçen TRC3 bölge illeri 

(Siirt, Şırnak, Batman, Mardin) 6. Bölge içerisinde yer almaktadır. 

Tablo 3. Bölgesel Teşvik Uygulamalarında Sağlanan Destek Unsurları 

DESTEK UNSURLARI 

BÖLGELER 

I II III IV V VI 

KDV İstisnası VAR VAR VAR VAR VAR VAR 

Gümrük Vergisi Muafiyeti VAR VAR VAR VAR VAR VAR 

Vergi İndirimi 

Sigorta 

İşveren 

Desteği 

Primi 

Hissesi 

Yatırıma 

Katkı 

Oranı(%) 

Destek 

Süresi 

OSB 

Dışı 

OSB 

İçi 

OSB 

Dışı 

OSB 

İçi 

15 20 25 30 40 50 

20 25 30 40 50 55 

2 yıl 3 yıl 5 yıl 6 yıl 7 yıl 10 yıl 

3 yıl 5 yıl 6 yıl 7 yıl 10 yıl 12 yıl 

Yatırım Yeri Tahsisi VAR VAR VAR VAR VAR VAR 

Faiz Desteği İç Kredi YOK YOK 3 Puan 4 Puan 5 Puan 7 Puan 

Döviz / Dövize 

Endeksli Kredi 

1 Puan 1 Puan 2 Puan 2 Puan 

Sigorta Primi Desteği YOK YOK YOK YOK YOK 10 yıl 

Gelir Vergisi Stopajı Desteği YOK YOK YOK YOK YOK 10 yıl 

Kaynak: (T.C. Ekonomi Bakanlığı, 2016: 26) 

667



Bölgesel teşvik uygulamaları kapsamında verilen destekler Tablo 3.’de gösterilmiştir. 

Tablo incelendiğinde, en fazla desteğin 6. bölgeye verildiği görülmektedir. Örneğin 

sigorta prim desteği ve gelir vergisi stopajı desteği diğer 5 bölgede yok iken 6. bölgede 

mevcuttur. 

3.1.2. Büyük Ölçekli Yatırımların Teşviki 

Büyük ölçekli yatırım teşvikiyle teknoloji ve Ar-Ge kapasitesini arttıracak, uluslar 

arası arenada rekabet üstünlüğü sağlayacak yatırımların desteklenmesi 

hedeflenmektedir (T.C. Ekonomi Bakanlığı, 2016: 40). Bu teşvik sisteminde en fazla 

destekler 6. bölge illerine sağlanmaktadır. Örneğin, sigorta primi desteği ve gelir 

vergisi stopaj desteği 6 bölge içerisinden sadece 6. Bölgedeki illere sağlanmaktadır 

(www.ekonomi.gov.tr). 

3.1.3. Öncelikli Yatırımlara Yönelik Teşvik Uygulamaları 

“Öncelikli Yatırımlar”, yatırım yerine bakılmaksızın “Bölgesel Teşvik Uygulamaları” 

kapsamında Beşinci Bölge’ye sağlanan bölgesel desteklerden yararlanabilmektedir. 

Öncelikli Yatırımlar, altıncı bölgede gerçekleştirilir ise bu bölgede geçerli olan 

desteklerden yararlandırılır. Öncelikli yatırımlar, birinci, ikinci, üçüncü, dördüncü ve 

beşinci bölgelerde teşvik araçlarından aynı süre ve oranlarda yaralanmaktadır. Beşinci 

bölgede organize sanayi bölgesinde yapılan öncelikli yatırımlar ile altıncı bölgede 

yapılan yatırımlar için daha avantajlı destekler sağlanmaktadır. Öncelikli Yatırımlara 

Yönelik Teşvik Uygulaması kapsamında sağlanan desteklere bakıldığında, en fazla 

faiz desteği 900 bin TL ile 6. Bölge illerine sağlanmaktadır. (www.ekonomi.gov.tr). 

3.1.4. Stratejik Yatırımların Teşviki 

İthalat bağımlılığı yüksek olan ara malı veya ürünlerin üretimine yönelik yapılacak 

yatırımlar stratejik yatırımların teşviki uygulamaları kapsamında desteklenmektedir. 

Bu kapsamda desteklenecek olan yatırımların aşağıdaki şartların tamamını 

sağlamaları gerekmektedir (www.ekonomi.gov.tr) : 

Asgari sabit yatırım tutarının 50 milyon TL olması, 

Yatırım konusu ürünle ilgili yurtiçi toplam üretim kapasitesinin ithalattan az 

olması, 

Yatırımla sağlanacak asgari katma değerin % 40 olması (rafineri ve petro-kimya 

yatırımlarında bu şart aranmayacaktır), 

Üretilecek ürünle ilgili toplam ithalat değeri son 1 yıl itibariyle en az 50 milyon 

$ olması (yurt içi üretimi olmayan mallarda bu şart aranmamaktadır). 

4. TRC3 BÖLGE İLLERİNİN EKONOMİK YAPISI 

Türkiye yüzölçümünün % 3,39’u ve nüfusun % 2,71’ini oluşturan TRC3 bölgesi Siirt, 

Şırnak, Batman ve Mardin illerinden oluşmaktadır. Bölge, bölgeler arası ve bölge içi 

gelişmişlik farkları yönünden 26 Düzey-2 bölgesi içerisinde son sıralarda yer 

almaktadır. Bölgede bulunan iller stratejik konum açısından Ortadoğu pazarına yakın 

konumdadır, ancak “Arap Baharı”ndan sonra bu avantajlı konum, bölge için 

dezavantaj oluşturmuştur. Kendine has doğa, mimari ve yapıya sahip olan bölgede 

İnanç ve kültür turizmi, aynı zamanda sahip olunan yer altı kaynakları ve farklı 

668



tarımsal ürünler bölgenin kalkınmasına katkı sunacaktır (www.dika.org.tr). Bölgeye 

ilişkin sosyo-ekonomik göstergeler diğer bölgelerle karşılaştırmalı olarak Tablo 4’de 

gösterilmiştir. 

Tablo 4. TRC3 Bölgesi İle İlgili Çeşitli Göstergeler 

TRC3 Bölge İlleri 

Göstergeler 

(Batman, Mardin, Siirt, 

Şırnak) 

669 

Türkiye 

Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik 

Sırası (2011) 

24 - 

Nüfusun Payı (2014) (Yüzde) 2,8 100 

2013-2014 Yıllık Nüfus Artış 

Hızı (Yüzde) 

1,7 1,3 

2007-2014 Yıllık Ortalama 

Nüfus Artış Hızı 

1,6 1,4 

Şehirleşme Oranı (2014) 

(Yüzde) 

80,2 91,8 

Bölgelerin GSKD'ye Katkısı 

(2011) (Yüzde) 

1,38 100 

Kişi Başına GSKD (2011) 

Endeks TR=100 

51 100 

İşsizlik Oranı (2014) (Yüzde) 24,0 9,9 

Kaynak: (T.C. Ekonomi Bakanlığı, 2015: 305) 

Tablo 4. incelendiğinde Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksine göre TRC3 bölgesi 

26 bölge içerisinde 24. sırada bulunmaktadır. İşsizlik oranı diğer bölgelerle 

karşılaştırıldığında ise yine % 24’lük oranla bölge en üst sırada yer almaktadır. 

Bölgede üretim yapılmadığı için, bölgenin gayri safi katma değere katkısı ise % 1,38 

olarak saptanmıştır. Bu alanda en fazla katkıyı % 27,16 ile TR10 (İstanbul) bölgesi 

sağlamaktadır. TRC3 bölgesinin Türkiye’deki nüfus içerisindeki payı % 2,8 iken yine 

bu bölgenin 2007-2014 yılları arasındaki ortalama nüfus artış hızı % 1,6 ile 

Türkiye’nin bu dönemler arasındaki nüfus artış hızının üzerinde (% 1,4) 

seyretmektedir. Zaten bölgenin nüfus yapısına bakıldığında genç nüfusun büyük 

çoğunlukta olduğunu ve bu durumun da işsizlik sorunu doğurduğu ifade edilebilir. 

Bölgenin şehirleşme oranına bakıldığında, bu oranın da % 80,2 seviyesinde olduğu 

görülmektedir. Bu durum bölgedeki halkın büyük çoğunluğunun şehirlerde ikamet 

ettiğini göstermektedir. 

TRC3 bölgesinin kişi başı gayri safi katma değer hesaplamasına bakıldığında, 2011 

yılı için Kişi başına GSKD 7.862 TL olarak hesaplanmıştır. TRC3 bölgesi için toplam 

GSKD içinde tarım sektörünün payı % 17,3, sanayi sektörünün payı %28,8 ve 

hizmetler sektörünün payı % 53,9 olarak hesaplanmıştır (TÜİK, 2014: 47). 

5. TRC3 BÖLGE İLLERİNE VERİLEN TEŞVİKLER VE 

TEŞVİKLERİN SEKTÖREL DAĞILIMI 

TRC3 bölge illeri bölgesel teşvik uygulaması kapsamında 6. bölge illeri arasında yer 

almaktadır. Yani bölge illeri diğer gurupta yer alan illere nazaran bu tedbirlerin 

tamamından faydalanabilmektedir. Aşağıda tablo 5’de 2001-2016 yılları arasında 

TRC3 bölgesine verilen teşviklerin adedi, yatırım tutarı ve sağladığı istihdam 

gösterilmiştir.



Tablo 5. TRC3 Bölge İllerine 2001-2016 Yılları Arasında Verilen Teşvikler (Belge 

Adedi, Sabit Yatırım (Milyon TL), İstihdam) 

Bölgeler 

Batman 

Mardin 

Siirt 

Şırnak 

2001- 

2005 

2006- 

2010 

2011 2012 2013 2014 2015 2016 

Belge 

Adedi 

28 53 24 36 97 62 79 33 

Sabit 

Yatırım 

(Milyon 

104 264 52 92 276 182 240 76 

TL) 

İstihdam 901 1424 486 3107 8155 4327 5451 2167 

Belge 

Adedi 

62 134 35 44 69 51 58 16 

Sabit 

Yatırım 

(Milyon 

155 245 159 1142 1590 1413 263 41 

TL) 

İstihdam 951 3009 829 2950 3333 3406 2704 1151 

Belge 

Adedi 

21 27 10 6 27 10 11 8 

Sabit 

Yatırım 

(Milyon 

65 613 199 120 151 875 34 50 

TL) 

İstihdam 1254 572 246 706 2088 197 469 193 

Belge 

Adedi 

37 25 11 11 16 19 17 0 

Sabit 

Yatırım 

(Milyon 

147 87 38 30 623 83 59 0 

TL) 

İstihdam 665 366 145 272 808 610 460 0 

Kaynak: Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlüğü, www.ekonomi.gov.tr. 

(Erişim Tarihi: 16.07.2016). *2016 yılı verileri 30.04.2016 tarihine kadar olan verileri 

kapsamaktadır 

Tablo 5 incelendiğinde TRC3 bölgesinde bulunan Siirt, Şırnak, Batman ve Mardin 

illerine 2001-2016 yılları arasında verilen teşvik adedi, teşvikin tutarı ve yarattığı 

istihdam adedi görülmektedir. 2001 yılında en fazla belge adedi (11 adet) Batman 

iline aittir. Ancak verilen teşvikle yapılan sabit yatırımlar, Siirt ilinde en fazla 

istihdam (242 kişi) sağlamıştır. 2001-2010 yılları arasına bakıldığında 4 ilde de belge 

adedinde, sabit yatırım miktarında ve istihdam sayısında inişler çıkışlar olmuştur. 

2010 yılından sonra her üç değişkende artış gözlenmektedir. Özellikle 2013 yılında 4 

ilde de 3 değişkende önemli artışlar yaşanmıştır. 2013 yılında Siirt ilinde belge adedi 

27, istihdam edilen kişi sayısı 2088, Şırnak’ta belge adedi 16, istihdam edilen kişi 

sayısı 808, Mardin’de belge adedi 69, istihdam edilen kişi sayısı 3333 ve Batman’da 

belge adedi 97, istihdam edilen kişi sayısı 8115 kişi olarak gerçekleşmiştir. 2013 

yılında bölgede yatırımların artması ve teşviklerin bu denli kullanılması aslında o 

yıllarda başlayan “çözüm süreci”ne bağlanabilir. Çünkü çözüm sürecine girilmesiyle 

terör olayları azalmıştır. Dolayısıyla güvenli liman arayan yatırımcı, bu dönemde 

bölgede yatırımlarını arttırmıştır. 

670



Tablo 6. Şırnak İline Sektörel Bazda Verilen Yatırım Teşvikleri 

Sektörler 

Enerji 

Hizmetler 

İmalat 

Madencilik 

Tarım 

2001- 

2005 

2006- 

2010 

2011 2012 2013 2014 2015 2016 

Belge 

Adedi 

3 1 0 0 1 0 1 0 

Sabit 

Yatırım 

(Milyon 

109 18 0 0 593 0 2 0 

TL) 

İstihdam 240 20 0 0 400 0 3 0 

Belge 

Adedi 

30 10 5 4 5 8 7 0 

Sabit 

Yatırım 

(Milyon 

36 38 14 12 12 61 31 0 

TL) 

İstihdam 285 111 20 106 72 273 37 0 

Belge 

Adedi 

2 10 3 5 9 11 7 0 

Sabit 

Yatırım 

(Milyon 

1 22 20 12 13 22 19 0 

TL) 

İstihdam 45 181 72 129 321 337 385 0 

Belge 

Adedi 

2 3 1 2 1 0 1 0 

Sabit 

Yatırım 

(Milyon 

0 8 3 5 5 0 4 0 

TL) 

İstihdam 95 41 28 37 15 0 20 0 

Belge 

Adedi 

0 1 2 0 0 0 1 0 

Sabit 

Yatırım 

(Milyon 

0 1 1 0 0 0 3 0 

TL) 

İstihdam 0 13 25 0 0 0 15 0 



kapsamaktadır. 

Tablo 6’da Şırnak iline sektörler itibariyle verilen yatırım teşvikleri görülmektedir. 

2001-2016 yılları arası incelendiğinde yatırım teşvikleri imalat ve hizmetler 

sektöründe yoğunlaşmaktadır. Tarım ve enerji sektörleri ise teşvik bazında en az 

yararlanılan sektörlerdir. 2016 yılının ilk çeyreğinde ise yatırım teşviklerinden 

faydalanılmadığı görülmektedir.2006-2010 yılları arası ile 2015 yılında ise bütün 

sektörler yatırım teşvikinden faydalanmıştır. 

671



Tablo 7. Siirt İline Sektörel Bazda Verilen Yatırım Teşvikleri 

Sektörler 

Enerji 

Hizme 

tler 

İmalat 

Madencil 

ik 

Tarım 

2001- 2006- 

2005 2010 

2011 2012 2013 2014 2015 2016 

Belge Adedi 1 1 2 0 2 2 1 0 

Sabit Yatırım (Milyon 

TL) 

11 566 175 0 45 854 1 0 

İstihdam 36 40 70 0 20 42 3 0 

Belge Adedi 8 4 4 1 9 3 5 7 


TL) 

7 10 12 2 24 10 7 48 

İstihdam 133 160 110 38 1087 64 69 185 

Belge Adedi 10 13 1 3 11 4 4 0 


TL) 

19 15 1 13 68 9 21 0 

İstihdam 685 207 5 603 887 77 372 0 

Belge Adedi 2 4 2 1 5 1 1 0 


TL) 

28 4 6 101 14 2 5 0 

İstihdam 

400 57 28 50 94 14 25 0 

Belge Adedi 0 5 1 1 0 0 0 1 


TL) 

0 18 5 3 0 0 0 3 

İstihdam 0 108 33 15 0 0 0 8 




Tablo 7’de Siirt iline sektörel bazda verilen teşvikler görülmektedir. Tabloya göre en 

fazla teşvik verilen sektör hizmetler sektörü olmuştur. Hizmetler sektörünü imalat ve 

enerji sektörü takip etmiştir. En az teşvik alan sektör ise tarım sektörü olmuştur. 2006- 

2010 yılları arası ile 2011 yılında bütün sektörler teşviklerden faydalanmıştır. Yıllar 

itibariyle en fazla istihdam sağlayan sektörler sırasıyla imalat ve hizmetler sektörü 

olmuştur. Siirt iline en yüksek tutarlı sabit yatırım ise 2014 yılında enerji sektörüne 

yapılmıştır. 

Tablo 8. Mardin İline Sektörel Bazda Verilen Yatırım Teşvikleri 

Sektörler 

Enerji 

Hizmetler 

İmalat 

2001- 2006- 

2005 2010 

2011 2012 2013 2014 2015 2016 

Belge 1 0 0 2 3 1 1 0 

Adedi 

Sabit 15 0 0 810 1358 208 3 0 

Yatırım 

(Milyon 

TL) 

İstihdam 36 0 0 135 92 15 3 0 

Belge 53 36 14 19 20 8 24 4 

Adedi 

Sabit 59 104 84 215 106 26 147 11 

Yatırım 

(Milyon 

TL) 

İstihdam 515 933 238 1070 813 97 585 185 

Belge 8 58 15 18 41 37 28 12 

Adedi 

Sabit 81 109 53 77 105 1162 93 30 

Yatırım 

672



(Milyon 

TL) 

İstihdam 400 1594 492 1610 2311 3215 2049 966 

Belge 0 7 4 3 0 1 0 0 

Adedi 

Sabit 0 14 11 27 0 4 0 0 

Yatırım 

(Milyon 

TL) 

İstihdam 0 175 68 100 0 12 0 0 

Belge 0 33 2 2 5 4 5 0 

Adedi 

Sabit 0 19 10 13 22 13 19 0 

Yatırım 

(Milyon 

TL) 

İstihdam 0 307 31 35 117 67 67 0 




Madencilik 

Tarım 

Tablo 8 Mardin iline sektörel bazda verilen yatırım teşviklerini göstermektedir. 

Tabloya göre en fazla teşviklerden faydalanan sektör imalat sektörü olmuştur. 

Dolayısıyla bu sektörün istihdama katkısı diğer sektörlere göre fazla olmuştur. 

Teşviklerden yararlanan en az sektör ise madencilik sektörü olmuştur. Diğer illerle 

karşılaştırıldığında Mardin ilinin tarım sektörüne verilen teşviklerden daha fazla 

yararlandığı görülmektedir. 2001-2005 yılları arasında tarım ve madencilik 

alanlarında teşviklerden faydalanılmamıştır. 2011 ve 2014 yıllarında bütün sektörler, 

teşvik desteklerinden faydalanmıştır. 2014 yılı teşviklerden en fazla yararlanılan ve 

istihdama en fazla katkı sunan yıl olmuştur. 

Tablo 9. Batman İline Sektörel Bazda Verilen Yatırım Teşvikleri 

Sektörler 

2001- 2006- 

2005 2010 

2011 2012 2013 2014 2015 2016 

Belge 

Adedi 

1 1 0 0 0 0 2 1 

Sabit 

Yatırım 

(Milyon 

64 168 0 0 0 0 8 4 

TL) 

İstihdam 24 25 0 0 0 0 9 2 

Belge 

Adedi 

14 11 5 8 21 11 21 9 

Sabit 

Yatırım 

(Milyon 

16 25 7 23 124 33 116 34 

TL) 

İstihdam 457 528 16 269 2039 1068 741 489 

Belge 

Adedi 

11 33 16 26 74 49 54 23 

Sabit 

Yatırım 

(Milyon 

23 61 42 54 146 137 112 38 

TL) 

İstihdam 325 748 447 2761 6036 3237 4676 1676 

Enerji 

Hizmetler 

İmalat 

673



Belge 

Adedi 

0 8 3 1 2 2 2 0 

Sabit 

Yatırım 

(Milyon 

0 11 3 1 6 12 4 0 

TL) 

İstihdam 0 123 23 27 40 22 25 0 

Belge 

Adedi 

2 0 0 1 0 0 0 0 

Sabit 

Yatırım 

(Milyon 

0 0 0 15 0 0 0 0 

TL) 

İstihdam 95 0 0 50 0 0 0 0 



kapsamaktadır 

Madencilik 

Tarım 

Tablo 9 Batman iline sektörel bazda verilen yatırım teşviklerini göstermektedir. 

Tabloya göre teşviklerden en fazla faydalanan sektörler imalat ve hizmetler sektörü 

olmuştur. Dolayısıyla bu sektörlerin istihdama katkısı diğer sektörlere göre fazla 

olmuştur. Tarım sektörü ise teşviklerden neredeyse faydalanamamıştır. 2013 ve 2015 

yılları teşviklerden en fazla yararlanılan yıllar olmuştur. Dolayısıyla bu yıllarda 

teşviklerin istihdama katkısı fazla olmuştur. 

6. SONUÇ 

Bölgeler arası dengesizlikler birçok ülkede olduğu gibi ülkemizin de kayda değer 

problemleri arasında yerini almıştır. Bu dengesizliklerin giderilmesi için planlı 

dönemle birlikte, özellikle 2001 yılından sonra eğitim, sağlık, altyapı, enerji, gibi 

birçok alanda yeni politikalar uygulanmaya başlanmış, geri kalmış bölgelere bu 

alanda birçok destek sunulmuştur. Bu bölgelere sunulan desteklerden biri de yatırım 

teşvikleridir. Yatırım teşvikleriyle az gelişmiş bölgelerde yatırım niteliğinin 

değiştirilerek rekabet gücü yüksek yatırımların arttırılması, istihdam alanlarının 

oluşturulması, bölgelerin kalkınması amaçlanmıştır. Ancak genel bir değerlendirme 

yapıldığında bölgesel farklılıkların azalmadığı görülmektedir. Özellikle Doğu ve 

Güneydoğu Anadolu bölgelerinde bulunan illere diğer bölgelere nazaran birçok 

destek sunulmasına karşın bu desteklerin istenilen düzeyde katkı sunmadığı ifade 

edilebilir. Bunun en önemli nedenlerinden biri bölge için sorun teşkil eden terör 

olaylarıdır. 

TRC3 bölgesi ülkemizde az gelişmiş bölgeler arasında yer almaktadır. Dolayısıyla bu 

bölgeye birçok destek sunulmaktadır. Yatırım teşvikleri de bunlardan biridir. Bu 

kapsamda bölgede bulunan illerin 2001-2016 yılları arasındaki teşviklerden 

faydalanma düzeyleri sırasıyla Mardin (469 belge adedi), Batman (412 belge adedi), 

Şırnak (136 belge adedi) ve Siirt (120 belge adedi) olarak ifade edilebilir. Bütün 

illerde teşviklerden en fazla faydalanılan yıl 2013 yılı olmuştur. Teşviklerin bu yılda 

fazla olması “çözüm süreci”ne bağlanabilir. Çünkü çözüm süreci döneminde terör 

olaylarının az olmasıyla yatırımcılar yatırımlarını arttırmışlardır. Teşvikler sektörel 

bazda değerlendirildiğinde 4 ilde de ağırlıklı olarak hizmetler ve imalat sektörüne 

verilen teşviklerden faydalanıldığı ifade edilebilir. Dikkat çeken diğer bir husus tarım 

674



sektörüne verilen teşviklerden en fazla Mardin ilinin faydalanmasıdır. Teşviklerin 

ilgili yıllarda istihdama katkı sunduğu söylenebilir. Ancak işsizlik oranının yaklaşık 

olarak % 24 seviyelerinde olduğu bölge için bu istihdamın yetersiz olduğu aşikardır. 

Yukarıda değinildiği gibi bölgenin kalkınması için bir takım politikalar uygulanmıştır 

ve halen uygulanmaktadır. Ancak bölgenin en önemli problemi terör olaylarıdır. 

Terörden dolayı yatırımcılar bırakın bölgeye yatırım yapmayı, aksine bölgeyi terk 

etmektedir. Dolayısıyla öncelikli olarak bu sorunun giderilmesi gerekmektedir. 

Ayrıca bölgede nitelikli işgücünün sağlanması ve girişimci ruhun ortaya çıkarılması 

diğer önemli unsurlardır. 

KAYNAKÇA 

Armstrong, H., and Taylor J. (2000). Regional Economics and Policy. Third Edition, 

USA: Blackwell Publishing. 

Ay, H. M. (2005). Yatırım Teşviklerinin Sabit Sermaye Yatırımları Üzerindeki Etkisi. 

Selçuk Üniversitesi Karaman İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 

2(5), 176-184. 

Aydın, H. İ. (2012). Bölgelerarası Farklılıkların Giderilmesinde Bölgesel Kalkınma 

Ajanslarının Rolü. Yüksek Lisans Tezi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi. 

Aydın, H. İ. (2016). Sosyal Sermaye ve Kalkınma. Ankara: Efil Yayınevi. 

Çiloğlu, İ. (1997). Teşvik Sisteminin Değerlendirilmesi. Hazine Dergisi, 8, 1-15. 

De La Fuente, A. and Vives, X. (1995). Infrastructure and Education as Instruments 

of Regional Policy: Evidence from Spain. Economic Policy, 10(20), 13-53. 

Duran, S. M. (1998). Türkiye’de Uygulanan Yatırım Teşvik Politikaları 1968-1998. 

Araştırma-İnceleme Dizisi No: 19, Ankara: Hazine ve Dış Ticaret 

Müsteşarlığı. 

Duran, M. (2003). Teşvik Politikaları ve Doğrudan Sermaye Yatırımları, Araştırma- 

İnceleme Dizisi No: 25, Ankara: Hazine Müsteşarlığı Matbaası. 

Eser, E. (2011). Türkiye’de Uygulanan Yatırım Teşvik Sistemleri ve Mevcut Sistemin 

Yapısına Yönelik Öneriler. Uzmanlık Tezi, Yayın No: 2822, Ankara: T.C. 

Başbakanlık Devlet Planlama Müsteşarlığı, İktisadi Sektörler ve 

Koordinasyon Genel Müdürlüğü. 

Gınevıcıus, R. and Sımelyte, A. (2011). Goverment Incentives Directed Towards 

Foreign Direct Investment: A Case of Central and Eastern Europe. Journal 

of Business Economics and Management, 12(3), 435-450. 

Gülmez, M. ve Noyan Yalman, İ. (2010) Yatırım Teşviklerinin Bölgesel Kalkınmaya 

Etkileri: Sivas İli Örneği. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler 

Dergisi, 24(2), 235-257. 

Hansen, N., Benjamin, H. and Savıo, D. J. (1990). Regional Policy in Changing 

World. New York: Plenum Press. 

İncekara, A. (1995). Türkiye’de Teşvik Sistemi. Yayın No: 1995-10, İstanbul: İstanbul 

Ticaret Odası. 

Karakurt, A. (2010). Küresel Kriz Ortamında Yatırım Teşvikleri. Ankara Üniversitesi 

SBF Dergisi, 65(2), 143-164. 

Mccann, P. (2001). Urban and Regional Economics, New York: Oxford University 

Press. 

675



Mete, M., Çevik, F. S. Ve Eren, M. V. (2014). Regional İnstability in Terms of 

Economy: Border Trade and Habur Border Gate. International Journal of 

Economics and Research, 5(4), 1-11. 

Mılnes-Bracewell, B. and Huıskamp, J.C.L (1977). Investment Incentives A 

Comparative Analysis of the Systems in the EEC, the USA and Sweden, 

Netherlands: Springer Science. 

OECD (2001). Competition Policy in Subsidies and State Aid. 

https://www.oecd.org/competition/abuse/2731940.pdf , (Erişim Tarihi: 10. 

07. 2016). 

OECD (2004). International Investment Perspectives. 

http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Management/oecd/finance-and- 

investment/international-investment-perspectives-2004_iip-2004- 

en#page84 , (Erişim Tarihi: 10. 07. 2016). 

Polat, E. (2012). Bölgesel Kalkınma Ajansları: Dicle Kalkınma Ajansı (DİKA) 

Örneği. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 

9(1), 21-37. 

Schwartz, G. and Clements, B. (1999). Goverment Subsides. Journal of Economic 

Surveys, 13(2), 119-147. 

Serdengeçti, T. (2000). 1999 Yılı Yatırım Teşvik Uygulamaları. Ekonomik Gelişme, 

Teşvikler ve Sivas, Haz. Erdinç TELATAR, Ankara: Türkiye Ekonomi 

Kurumu Vakfı. 

Thomas, K. P. (2007). İnvestment İncentives: Growing Use, Uncertain Benefits, 

Uneven Controls. Geneva: International Institute for Sustainable 

Development. 

Türkiye Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı (2013). Yatırım Teşvik Sistemi Yıllık 

Değerlendirme Rapor. Ankara: Teşvik Uygulama ve Yabancı Sermaye 

Genel Müdürlüğü. 

Türkiye Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı (2016). Yatırım Teşvik Sistemi, 

Yatırımlarda Devlet Yardımları. 

http://www.ekonomi.gov.tr/portal/content/conn/UCM/uuid/dDocName:EK- 

216015, (Erişim Tarihi: 10.07.2016). 

Türkiye Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı, Yeni Teşvik Sistemi. 

http://www.ekonomi.gov.tr/portal/content/conn/UCM/uuid/dDocName:EK- 

215979, (Erişim Tarihi: 10.07.2016). 

Türkiye Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı, www.ekonomi.gov.tr. 

Türkiye Cumhuriyeti Kalkınma Bakanlığı (2015). Onuncu Kalkınma Planı (2014- 

2018) 2016 Yılı Programı. Ankara. 

Türkiye İstatistik Kurumu-TÜİK (2014). Gayrisafi Katma Değer Bölgesel Sonuçlar 

2004-2011. Ulusal Hesaplar Daire Başkanlığı Yıllık Hesaplar Grubu. 

UNCTD (1994). World İnvestment Report 1994, Transnational Corporations, 

Employment and the Workplac., New York. 

Yavan, N. (2011). Teşviklerin Sektörel ve Bölgesel Analizi Türkiye Örneği. , Yayın 

No: 27, Ankara: Maliye Hesap Uzmanları Vakfı Yayınları. 

www.dika.org.tr. 

676

Öz 



Fakirlik Kısır Döngüsünün Kırılmasında Kalkınma 

Ajanslarının Rolü: DAKA Örneği 

Ömer Faruk ALTUNÇ 1 , Vedat ALMALI 2 

Gelişmekte olan ülkelerin en önemli özelliklerinden biri düşük gelir düzeyine sahip 

olmalarıdır. Düşük gelir, tasarrufların düşük olmasına, bu da yatırımların ve 

beraberinde üretimin düşük olmasına yol açmaktadır. Nurkse “fakir ülkeler, fakir 

oldukları için fakirdir” ifadesi ile bu durumu açıklamaktadır. Bu durum kalkınma 

yazınında “Fakirlik kısır döngüsü” olarak bilinmektedir. Nurkse bu döngünün 

kırılması için, dış kaynağın önemine vurgu yapmıştır. Bu bağlamda günümüzde yerel 

kalkınmanın temel dinamiğini oluşturan Kalkınma Ajansları dış kaynak çekme 

konusunda önemli bir rol üstlenmektedirler. Tabandan tavana kalkınma yaklaşımının 

bir ürünü olarak ortaya çıkan bu ajansların, yerel kaynakların harekete geçirilmesi ve 

etkin şekilde kullanılması ile birlikte fakirlik kısır döngüsünün kırılmasına katkı 

sağlayacağı düşünülmektedir. Özellikle AB fonlarının ve diğer dış kaynakların 

bölgeye çekilmesi aktif ajanslar ile mümkün olabilmektedir. Bu çalışmada DAKA 

(Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı)’nın kuruluş yılı olan 2008 yılından bu yana 

yurtdışından edindiği yabancı fonların sektörel dağılımı ve yıllara göre değişimi 

dikkate alınarak kalkınma ajanslarının fakirlik kısır döngüsünü kırmasındaki rolü 


Anahtar Kelimler: Fakirlik, Kısır döngü, Yerel kalkınma, DAKA 

The Role of Development Agencies in Breaking Poverty 

Vicious Cycle 

Abstract 

One of the most important characteristics of developing countries is that they have a 

low income. Low income leads to low savings, which leads to low investment and 

low output. Nurkse's statement "a country is poor because it is poor" explains this 

situation. In development literature, this condition is known as vicious cycle of 

poverty. Nurkse emphasized the importance of outsourcing to break vicious circle of 

poverty. In this regard, the development agencies which constitute the basic dynamics 

of local development undertake a fundamental role in drawing foreign sources. The 

development agencies which emerged as a product of bottom-up development 

approach is considered to contribute to breaking the vicious circle of poverty by 

mobilization and effective use of local resources. In particular, it can be possible to 

withdrawal of EU funds and foreign sources to the regions by effective development 

agencies. In this study, the role of development agencies in breaking the poverty 

1 

Doç. Dr. Muş Alparslan Üniversitesi İ.İ.B.F İktisat Bölümü, 

e-posta:o.altunc@alparslan.edu.tr, (Sorumlu Yazar/Corresponding Author) 

2 

Arş. Gör. Muş Alparslan Üniversitesi İ.İ.B.F Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü, e- 

posta:v.almali@alparslan.edu.tr 

677



vicious circle will be discussed by considering sectoral distribution of foreign funds 

obtained by EECA (Eastern Anatolia Development Agency) since 2008 -the 

establishment year of EECA- and its evolution over time. 

Keywords: Poverty, Vicious circle, Loca Development 

1. GİRİŞ 

Yoksulluğun önlenmesinde iktisadi kalkınma kuramlarının öne sürdüğü temel 

varsayım, yoksul ülkelerin gelişmiş ülkelerin takip ettiği yolu izleyerek 

kalkınabileceği ve fakirlikten kurtulabileceğidir. Bu varsayıma göre, ekonomik 

büyümeyi engelleyen kısıtlar ortadan kaldırıldığında yoksul ülkeler sürdürülebilir bir 

büyüme yoluna girecek ve yoksulluktan kurtulabileceklerdir. Buna göre; toplumsal, 

siyasal, kültürel yapıların ekonomik büyüme üzerindeki etkilerinin göz ardı edilmiş 

olması, kalkınma süreçlerinin karmaşıklığının salt ekonomik büyüme olarak 

görülmesi önemli bir eksik olarak karşımıza çıkmaktadır. 

Yoksulluk bütün ülkelerde önemli bir sorun teşkil etmekle birlikte Gelişmekte Olan 

Ülkelerde (GOÜ) ve özelde Türkiye’de daha ciddi bir problem olarak ortaya 

çıkmaktadır. Çünkü bu ülkeler büyümeyi hızlandırıp yoksulluğu azaltan reformları 

gerçekleştirememektedirler. Dolayısıyla bu ülkelerde kalkınma ekonomisinin temel 

ilgi alanları arasında yoksulluk ve onunla mücadele yer almaktadır. GOÜ’ler “fakirlik 

kısır döngüsü” adı verilen bir süreç yaşamaktadırlar. Bu ülkeler düşük gelir düzeyine 

sahip olduklarından, yatırım ve tasarruflar da yeterli düzeyde gerçekleşememektedir. 

Düşük yatırım ise ülkenin sermaye birikimine katkı sağlayamamaktadır. Bu noktada 

dış yardım, finansman açığını azaltabilmek için önemli bir araç olarak karşımıza 


Gelişmiş ülkelerde başarılı bir örnek olarak ortaya çıkan Kalkınma Ajansları, 

uluslararası fonların ülkeye çekilmesi, dış yardımların ülke içerisinde etkin 

kullanılması açısından önemli kurumlardır. Türkiye’de AB’ye üyelik süreci, bölgesel 

gelişme politikaları ve uygulamalarında köklü değişiklik yapılabilmesine imkân 

tanımaktadır. AB’ye üye ülkelerin yararlanabildiği yapısal fonların etkin 

kullanılabilmesi için yerelde bu amaçla kurulmuş, yetişmiş nitelikli insan gücüne 

sahip teşkilatlara ihtiyaç vardır. Kalkınma Ajansları da bu doğrultuda kurulmuş 

teşkilatlardandır. Özellikle AB yapısal fonlarının kullanılmaya başlanması ile beraber 

ajansların sayıları, faaliyet alanları ve yetkinlikleri artmaya başlamıştır. Kalkınma 

ajanslarının amaçları arasında bölgenin sosyo-ekonomik gelişmesini sağlamak ve 

sosyo-ekonomik kalkınmaya yönelik stratejileri belirlemektir. Bu stratejilerden biri 

de yoksulluğu azaltıcı reformları hızlandırmaktır. 

Bu amaçtan hareketle çalışmada, fakirlik kısır döngüsünün kırılmasında kalkınma 

ajanslarının rolü üzerinde durulmuştur. Çalışmanın birinci bölümünde fakirlik kısır 

döngüsü yaklaşımına yönelik kuramsal açıklamalara yer verilmiştir. İkinci bölümde 

bu kısır döngünün kırılmasında bir kalkınma ajansı örneği olarak DAKA’nın 

üstlendiği role ilişkin analitik bir inceleme yapılmaya çalışılmıştır. Son olarak 

değerlendirme bölümünde DAKA’nın bu rolü yerine getirmedeki etkinliği 

tartışılmıştır. 

678



2. FAKİRLİK KISIR DÖNGÜSÜ 

Yoksul ülkelerin en önemli özelliği, fakirlik kısır döngüsü olarak da bilinen düşük 

gelir tuzağında olmalarıdır. Buna bağlı olarak tasarruflar ve talep yetersiz olmakta, 

istihdam ve üretim için gerekli olan yatırımlar da yetersiz kalmaktadır. Yatırımların 

düşük seviyede olması ise sermaye birikiminin az olmasına yol açmaktadır. Sermaye 

birikiminin azlığı da mevcut fiziki ve beşeri sermaye kaynaklarının etkin olarak 

kullanılmasını ve geliştirilmesini engellemektedir. Bunun sonucunda toplumun 

sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasal olarak yeterli düzeyde gelişimi 

gerçekleşememektedir. Böylece ekonomi, düşük verim ve gelir düzeyinde kapalı bir 

çemberde kalmaktadır. (Savaş, 1986: 47) 

Gelişmiş ülkelerin GOÜ'lere yardımını belirleyen kuramsal “çerçeve İkinci Dünya 

Savaşı sonrası canlanan kalkınma iktisadı üzerine uzmanlaşan akademisyenlerden 

gelmiştir. Ragnar Nurkse, 1953 yılında yayımladığı Az Gelişmiş Ülkelerde Sermaye 

Oluşumu Sorunu (Problems of Capital Formation in Underdeveloped Countries) 

isimli kitabında az gelişmiş ülkelerin geri kalmışlığının sebebi olarak bu ülkelerin 

yoksulluğun kısır döngüsünde sıkışmış olmalarını göstermektedir” (Öztürk ve Öztürk, 

2012:43). Nurkse, “Kapalı Çember Kuramında” dış yardım almalarına rağmen fakir 

ülkelerin içinden çıkamadığı ve harekete geçemediği durumları ele almaktadır. 

Nurkse’nin Kapalı Çember Kuramına göre, bahsi geçen bu fakir ülkeler yoksulluk 

tuzağında oldukları için fakirdirler yani yoksulluk döngüsü içerisindedirler (Nurkse 

1952: 571-583). Nurkse’nin “kısır döngü” kuramına göre tasarruflar gelirin, gelir de 

yatırımların fonksiyonudur. Gelirlerin düştüğü, tasarrufların düştüğü, yatırımların 

düştüğü ve tekrar döngü halinde gelir seviyesinin düşerek ortaya çıkardığı duruma 

“yoksulluk kısır döngüsü” denilmektedir (Karagül, 2010: 80). Kuramda kısır döngüyü 

kırmak için bir çözüm yolu olarak dış kaynakların gelişmekte olan ülkelere 

yönlendirilmesinden bahsedilmiştir. 

Şekil 1: Fakirlik Kısır Döngüsü 

Şekil 1, Nurkse tarafından ortaya atılan fakirlik kısır döngüsü ya da kapalı çember 

kuramı olarak ifade edilmektedir. Nurkse’nin kuramsal yaklaşımına göre, döngü 

679



belirli bir noktadan başlar ve yine o noktaya zorunlu dönüş yaparak kapanır. 

Değişkenler arasındaki etkileşim tek yönlüdür. Bir değişken sadece kendinden sonra 

gelen değişkeni etkiler. Yani bir değişken sadece bir değişken tarafından etkilenir. 

Yoksulluk, kapalı çember kuramlarında kendini sürekli olarak yineleyen, ancak her 

defasında yine başlangıç noktasına dönen hareketlerin sonucu olarak ortaya konulur. 

Yoksulluktan kurtulma sürecinin önünün devamlı tıkanmasının nedeni, her 

başlangıcın gelişmeyi önleyici faktörler nedeniyle dairesel bir yol izleyip tekrar aynı 

noktaya gelmesidir. Ekonomik olarak geri kalmış ülkelerin, tasarruf yapamamalarının 

en önemli nedeni milli gelirlerindeki düşüklükten kaynaklanmaktadır. Tasarruf 

yapamayan ülke ise, sermaye birikimi sağlayamayacak, milli gelir düzeyini 

arttıramayacaktır. Böylece başlangıç noktasına geri dönerek ve bir kısır döngü 

oluşacaktır. 

İktisadi kalkınmanın temel dinamiği birçok iktisatçı tarafından, “sermaye birikimi” 

olarak kabul edilir. Sermaye birikiminde yetersizlik bazı ülkelerin ekonomik anlamda 

geri kalmasının en önemli nedeni olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu noktada GOÜ’ler, 

gelişmiş ülkeler seviyesine çıkabilmek için ekonomik yapılarında bazı dönüşümler 

yapmak zorundadırlar. Bu dönüşüm için de fazla miktarda sermaye birikimine ihtiyaç 

duyacakları açıktır. Bu ülkeler fakirlik kısır döngüsü içinde sermaye birikimi 

yaratacak tasarruf hacmine ulaşmaları için yurt içi kaynakların yanında yurt dışı 

kaynaklara da ihtiyaç duyarlar. Bu ülkelerde kalkınmaya giden yol devletin desteği 

ve öncülüğünde olur. Tabandan tavana kalkınma yaklaşımında yerel politika için 

sorumluluk genellikle yerel aktörlere devredilir ve böylece sorumluluk yarı özerk 

kamu kurumlarına geçer (Halkier, 2006:4). Çalışmanın alt bölümünde bu yarı özerk 

kurumlar olan kalkınma ajanslarına değinilecektir. 

3. BÖLGESEL KALKINMANIN YENİ AKTÖRLERİ: KALKINMA 

AJANSLARI 

Bölgelerarası farklılıklar, II. dünya savaşından sonra tartışılmaya başlanmış ve 

günümüzde kalkınma ekonomisinin en çok ilgi çeken konularından biri haline 

gelmiştir. Günümüzde yoksulluğun azaltılması için bölgelerarası gelişmişlik 

farklarının giderilmesi önemli bir strateji haline gelmiştir. Bölgesel farklılıkları 

ortadan kaldırmak için farklı politika araçları ortaya çıkmaya başlamıştır. Bunlardan 

en önemlisi geleneksel politikalarda benimsenen tavandan tabana örgütlenme 

biçiminin yerine tabandan tavana örgütlenme biçiminin benimsenmesidir. Geleneksel 

politikalardaki dönüşümün yanı sıra kurumsal dönüşüm de yaşanmış ve merkezi karar 

alma yetkileri yerel aktörlere devredilmiştir. Kalkınma Ajansları (KA)’da 

bulundukları bölgelerin, sosyo-ekonomik kalkınmasını teşvik etmek üzere kurulmuş 

yarı özerk kurumlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Kalkınma ajanslarının ilk örneği 

1933 yılında, bölgesel teşvik politikalarını uygulamak üzere ABD’de kurulan 

“Tenesse Valley Agency” dir. KA’lar Batı Avrupa’da ise 1950’li yıllarda, Orta ve 

Doğu Avrupa Ülkelerinde ise Avrupa Birliği(AB)’nin etkisiyle 1990’lı yıllardan 

itibaren kurulmaya başlamıştır (Uzay, 2013: 5). 

Türkiye’de bölgelerarası dengesizliklerin azaltılmasına yardımcı olması beklenen 

ajansların oluşturulması önerisi 1962 yılında Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü 

(OECD) tarafından yapılmıştır. İlk beş yıllık kalkınma planında (1963-1967) bölgesel 

680



farklılıkların azaltılması düşüncesine çokça yer verilmesine rağmen, daha sonra bu 

husus gündemdeki yerini koruyamamış ve Ajansların kurulması 2000’li yılların 

başlarına rastlamıştır. AB’ye üyelik sürecinin de getirdiği yükümlülükler ile beraber 

Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) öncülüğünde bölgelerarası farkların giderilmesine 

yönelik çalışmalar başlatılmıştır (Keleş, 2010: 26). Bununla birlikte Türkiye’de 

bölgesel kalkınma alanında en önemli gelişme, sekizinci beş yıllık kalkınma planı ile 

dokuzuncu beş yıllık kalkınma planı dönemleri arasında, 08/02/2006 tarihinde Resmi 

Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 5449 sayılı Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, 

Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanunu’dur. Özellikle AB yapısal fonlarının 

kullanılmaya başlanması ile beraber ajansların sayıları, faaliyet alanları ve 

yetkinlikleri yıllara göre artmaya başlamıştır (Dinler, 2010: 60). Türkiye’de 81 ili 

kapsayan Kalkınma Ajanslarının kurulması 2009 yılı itibari ile tamamlanmıştır. 

(Türkiye’de kurulan ajanslara ilişkin tanımlayıcı bilgiler Ek-1’de verilmiştir.) 

KA’ların temel gelirleri, kamu fonları, faaliyet gelirleri, özel sektör kaynaklı fonlar ve 

uluslararası fonlar/projeler olarak bilinmektedir. Bu gelirlerin en önemlisi dış kaynak 

olarak niteleyebileceğimiz uluslararası fonlar veya projelerdir. Tasarruf yetersizliği 

ve ekonomideki açıklar gibi birçok yapısal sorunla mücadele eden bu ülkeler, 

ekonomik kalkınma hedeflerini gerçekleştirmek için dış kaynağa ihtiyaç duyarlar. Bu 

sebeple GOÜ’ler kalkınma ve büyüme hedeflerine ulaşıp gelişmiş ülkeler seviyelerine 

gelebilmek için gerekli finansmanı dış kaynaklardan sağlamaları gerekmektedir. Dış 

kaynaklar da, elde ediliş şekilleri, ekonomiye katkıları, kullanış gayeleri ve şekilleri 

yönünden farklılık gösterebilmektedirler. En çok karşılaşılan bu dış kaynaklar türleri, 

doğrudan yabancı sermaye yatırımları, portföy yatırımları ve dış krediler şeklinde 

ülkelere gelmektedir (Kavcıoğlu, 2013, 141-143). 

J. M. Keynes, GOÜ’lerin kalkınma süreçlerinde ekonomik yapılarına ilişkin 

eksikliklerin olduğunu ve dış kaynakların, iktisadi kalkınma noktasında önemli 

katkıları olacağını ifade etmiştir. Keynes’ den sonra bu konuyu araştıran Horrad- 

Domar’ın dinamik büyüme modeli, Keynesyen teorinin uzun dönemli analizi 

niteliğindedir. Horrad-Domar büyüme modeli, bir ekonomide yatırım-tasarruf düzeyi 

ve büyüme oranı arasında yakın bir ilişki olduğunu kabul etmektedir. Model, kaynak 

yetersizliği nedeniyle büyüme için yeterli sermaye birikimini sağlayamayan GOÜ’ler 

için dış kaynakların, yurtiçi tasarruflara ek kaynak oluşturacağı ve yatırımları 

artıracağını ortaya koymaktadır. (Kara, 2001: 96-97). Rosentein-Rodan tarafından II. 

Dünya Savaşı sonrası ortaya konulan Büyük İtiş Modeli de üretim ve talep yetersizliği 

ile sermaye birikiminin azlığından hareket eden bir model geliştirilmiştir. Bu modele 

göre kalkınma yolunda etkili bir atılım yapabilmesi için GOÜ’lerin sanayileşmesi 

gerektiği ve ortaya çıkacak pozitif dışsallıkla dünya ekonomisinin de olumlu 

etkileneceği sonucu ortaya çıkmıştır. Bu sonuca göre söz konusu ülkelerin 

kalkınabilmesi için sermayenin bu bölgelere gelmesinin sağlanması gerekmektedir. 

Bu şekilde gerçekleştirilen yatırımların ekonominin gelişme aşamasında önemli 

olacağı ifade edilmiştir. Sonuç itibariyle, sermaye birikim sürecini 

gerçekleştiremeyen ülkeler için dış kaynak gerekli bir faktör olarak ele alınmaktadır 

(Üçkuş ve Kendirci, 2012: 58). 

Dolayısıyla dış yardımın mantıksal çerçevesini ortaya koyan Rosenstein-Rodan'ın 

büyük itiş yaklaşımı, Nurkse'nin fakirlik kısır döngüsü ya da Harrod-Domar büyüme 

681



modeli gibi geleneksel kalkınma kuramları, dış yardımın gerekliliği üzerinde 

durmaktadırlar. 

GOÜ’lerde Sermaye birikiminin arttırılmasında en önemli kaynaklardan biri de dış 

kaynaklardır. Bu kaynaklar ülkelerin alt yapı yatırımlarını arttırabilmektedir. Yatırım 

artışı milli gelir, üretim ve ihracatın da çarpan mekanizması ile artmasını 

sağlayabilecektir. Bu döngüde kalkınma ve ekonomik büyüme sağlamak için 

finansman açığını dışarıdan sağlayan ülkeler, bu kaynakları verimli yatırımlarda 

kullandıklarında çarpan katsayısı büyüklüğünde amaçlarına ulaşmış olacaklardır. 

Böylelikle ülkenin döviz ihtiyacının da sağlanması kalkınma ve ekonomik büyümeye 

ayrı bir katkı sağlayabilecektir (Altın, 2003: 71-72). 

AB fonları ve proje gelirleri, kalkınmanın finansmanı ve sermaye birikimi 

yetersizliğinden doğan açığı kapatmak amacıyla ihtiyaç duyulan dış kaynakların 

önemli bir kısmını oluşturmaktadır. Avrupa Yatırım Fonu ve AB yapısal fonları 

(Avrupa Bölgesel Kalkınma Fonu ve Avrupa Sosyal Fonu), AB kaynaklı fonları 

oluşturmaktadır. Avrupa Yatırım Fonunun en önemli fonksiyonu, Küçük ve Orta 

Büyüklükteki İşletmelere (KOBİ) finans sağlayan kurumlara portföy garantisi 

sağlaması ve KOBİ’lere destek olan risk sermayesi fonlarına yatırım yapmasıdır. AB 

yapısal fonlarının genel amacı, AB’nin farklı bölgeler ve farklı sosyal topluluklar 

arasındaki eşitsizlikleri azaltmaya yönelik faaliyetlere mali destek sağlamak, 

ekonomik ve sosyal uyumu teşvik etmektir (Özen, 2011: 181-182). 

Dış kaynaklı fonlar, bölgelerarası gelişmişlik farklarını kapatabilmek için coğrafi 

olarak dezavantajlı olan bölgeleri, nüfus yoğunluğu düşük bölgeleri, kentsel ve kırsal 

olarak az gelişmiş bölgeleri ve sanayisi geri kalmış bölgeleri desteklemek için önemli 

kaynaklardandır. (Williams, 1996: 70). 

4. DIŞ YARDIMLAR BAĞLAMINDA DAKA’NIN ETKİNLİĞİNİN 

DEĞERLENDİRİLMESİ 

DAKA kurulduğu günden bu yana herhangi bir dış yardım ve fon almamıştır. Bunun 

en büyük sebebi; Kalkınma Ajanslarının ülkemizde oluşumunun henüz yeni olması 

ve bölgenin (TRB2) proje hazırlama ve sunma konusunda kişisel ekonomik kazanç 

amaçlı bir eğilim göstermesidir. DAKA kurulduğu günden bu yana 310 civarında 

projeye destek sağlamıştır. Bu projeler Tarım, Sanayi, Turizm ve KOBİ'ler olmak 

üzere çeşitlilik göstermektedir. Toplam proje destek miktarı ise yaklaşık 95 Milyon 

TL düzeyinde gerçekleşmiştir. Bu projelerin birçoğu tamamlanmıştır. 

Aşağıdaki şekillerde ve grafiklerde TRB2 bölgesinin sektörel bazda istatistikleri yer 

almaktadır. Tablolar DAKA’nın sadece yurt içi kaynakları kullandığı 

düşünüldüğünde olumlu bir gelişme kaydettiğini göstermektedir. İBBS 3 Düzey 1'de 

3 

“Bölgesel istatistiklerin toplanması, geliştirilmesi, bölgelerin sosyo-ekonomik analizlerinin 

yapılması, bölgesel politikaların çerçevesinin belirlenmesi ve Avrupa Birliği Bölgesel İstatistik 

Sistemine uygun, karşılaştırılabilir istatistiki veri tabanı oluşturulması amacıyla ülke çapında 

istatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması tanımlanmıştır. İstatistiki Bölge Birimleri 

Sınıflandırmasında iller 3. düzey olarak tanımlanmış; ekonomik, sosyal ve coğrafi yönden 

benzerlik gösteren komşu iller ise bölgesel kalkınma planları ve nüfus büyüklükleri de dikkate 

682



Ortadoğu Anadolu Bölgesi içinde yer alan TRB2 bölgesi Van, Muş, Bitlis ve Hakkâri 

illerinden oluşmaktadır. TRB2 bölgesi 4 2011 yılında toplam Gayri Safi Katma 

Değer'den (GSKD) %1 pay alarak 26 bölge içinde 23. sırada yerini almıştır. 2011 yılı 

için TRB2 bölgesinin toplam GSKD içinde tarım sektörünün payı %23, sanayinin 

payı %22,8 ve hizmetler sektörünün payı ise %61,8’dir. DAKA'nın sadece yurtiçi 

kaynaklarla proje desteklerine başladığı 2009 yılı öncesi ve sonrası için tarım, 

hizmetler ve sanayi sektörünün GSKD içindeki payları sırasıyla aşağıda Şekil 2, 3 ve 

4'te verilmiştir. 

Şekil 2: Tarım Sektörünün GSKD İçindeki Payı 

25 

TRB2 

TRB2 

TRB2 

TRB2 

TRB2 

20 

15 

10 

TR TR TR TR TR 

5 

0 

2007 2008 2009 2010 2011 

Şekil 3: Hizmetler Sektörünün GSKD İçindeki Payı 

66 

TR 

65 

64 

63 

62 

TR 

TRB2 

TR 

TRB2 

TRB2 

TR 

TRB2 

TR 

TRB2 

61 

60 

59 

2007 2008 2009 2010 2011 

alınarak 1. düzey ve 2. düzey olarak gruplandırılmak suretiyle hiyerarşik istatistiki Bölge 

Birimleri Sınıflandırması yapılmıştır”. 

4 

“TRB2 Bölgesi (Bitlis, Hakkâri, Muş ve Van) bahsi geçen 26 Düzey 2 Bölgesinden biri olup 

SEGE 2011 yılı illerin gelişmişlik sıralamasına göre Türkiye’nin en geri kalmış illerinden 

oluşmaktadır”. 

683



Şekil 4: Sanayi Sektörünün GSKD İçindeki Payı 

30 TR TR 

TR 

TR 

25 

TR 

20 

15 

TRB2 

TRB2 

TRB2 TRB2 TRB2 

10 

5 

0 

2007 2008 2009 2010 2011 

Tarım sektörünün GSKD içindeki payı 2007 yılında %22,3 iken 2011 yılında bu pay 

%23'e yükselmiştir. Sanayi sektörünün payında ise bir değişme olmamıştır. Hizmetler 

sektörünün payı ise aynı yıllar itibariyle düşüş göstererek %62,4’ten %61,8’e 

gerilemiştir. Tarım sektörünün GSKD'den aldığı pay Türkiye ortalamasının üzerinde 

iken, sanayi ve hizmetler ise Türkiye ortalamasının altında kalmıştır. 2011 yılında 

meydana gelen Van depreminin proje sahiplerini olumsuz etkilemesi ve bölgedeki 

üretim ve satışları durma noktasına getirmesi, tarım ve sanayi sektörlerinin GSKD 

içindeki payının önemli ölçüde değişmemesinde etkili olmuştur. 

Sektörlerarası büyüme hızlarını karşılaştırmak amacıyla aşağıda grafik 1 ve 2’de tarım 

ve sanayi için Türkiye ve TRB2 bölgelerinin büyüme hızları verilmiştir. 2004 yılının 

100 olduğu kabul edilerek çizilen grafiklerde tarım sektöründe, 2011 yılı endeksi 

TRB2 bölgesi için 224,1 olarak hesaplanmıştır. TRB2 bölgesi için sektörel büyüme 

hızı Türkiye büyümesinin üzerinde gerçekleşmiş ve yıllar itibariyle fark büyüyerek 

devam etmiştir. Sanayi sektörü için TRB2 bölgesi 2009 yılına kadar Türkiye 

ortalamasına göre küçük bir hızla büyümüş, bu yıldan sonra bölge Türkiye 

büyümesinin gerisinde kalmıştır. 

Grafik 1: Tarım Sektörü GSKD Endeksi (2004=100) 

250 

200 

150 

100 

50 

TRB2 

TR 

0 

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 

Kaynak: www.tuik.gov.tr 

684



Grafik 2: Sanayi Sektörü GSKD Endeksi (2004=100) 

250 

200 

TR 

TRB2 

150 

100 

50 

0 

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 

Kaynak: www.tuik.gov.tr 

5. SONUÇ 

Gelişmekte olan ülkelerin kalkınabilmeleri için ulusal gelirlerinin büyük bir kısmını 

yatırımlara aktarmaları gerekmektedir. Bu yatırımların ana kaynağını tasarruflar 

oluşturmaktadır. Bu sebeple söz konusu ülkeler tasarruflarını arttırma yoluna 

gitmelidirler. Fakat gelişmekte olan ülkelerin çoğunda iç tasarruflar hedeflenen 

kalkınmayı finanse edebilecek düzeyde olamamaktadır. Kişi başına düşen gelir 

seviyesinin düşük olması bu sorunun temel nedeni olarak karşımıza çıkmaktadır. 

Gelişmekte olan ülkeler Nurkse’nin ifadesiyle bir “kısır döngü” içinde 

bulunmaktadırlar. Şöyleki bu ülkelerde milli gelir düzeyinin düşük olması, 

tasarrufların da düşük düzeyde gerçekleşmesine yol açacak, düşük tasarruf sonucunda 

yatırımlar arttırılamayacak ve milli gelir yine düşük düzeyde kalacaktır. Bu noktada 

yoksulluk zincirini kırmanın bir yolu dış kaynak sağlamak olacaktır. Bu nedenle dış 

yardımların kalkınma açısından önemi çok büyük olacaktır. Elde edilen yardımların 

verimli yatırımlara dönüştürülmesiyle, çarpan etkisi içerisinde yeni yatırım 

oranlarında bir yükselme yaratacak ve bu yatırımlarla ilgili olarak çarpan katsayısı 

kadar bir artış ortaya çıkacaktır. 

Türkiye’de proje hazırlama ve yönetme kapasitesi yeterince gelişmediğinden, mali 

yardımlardan verimli bir şekilde yararlanılamamaktadır. Bunun temel nedeni 

teknoloji ve insan kaynakları yönünden sıkıntıların yaşanması olarak görülmektedir. 

Türkiye’de özellikle Avrupa Birliği mali yardımlarıyla ilgili birimlerinin teknoloji ve 

insan kaynakları yönüyle desteklenmesi gerekmektedir. Fonların etkinliğinin 

arttırılması için bu fonlarla ilgili gerekli yasal düzenlemelerin yapılması, kurumlar 

arasındaki işbirliğinin sağlanması, denetimin etkin ve düzenli bir şekilde yapılması 


DAKA özelinde “Avrupa Birliği Proje Çalışmaları” kapsamında çeşitli programlar 

düzenlenerek, AB projelerinin bölgeye çekilmesi konusunda eğitimler düzenlenmesi 

planlanmaktadır. Bu eğitimler ile AB destekli projelerin arttırılması düşünülmektedir. 

Fakat bu konuda herhangi bir proje desteği veya hibe alımı söz konusu olmamıştır. 

685



İlerleyen yıllarda bu alanda yapılacak etkin çalışmalar ile yurt dışı fonların, projelerin 

ve yatırımcıların bölgeye çekilmesi, bölgesel kalkınma bağlamında önemli olacaktır. 

Kalkınma Ajanslarının yurt dışı kaynak çekme noktasındaki en önemli sorunlarının 

başında, proje hazırlayıcılarının yabancı dil konusunda sıkıntı çekmeleridir. Bu 

konuda ajanslar hazırlanacak projelere destek olma noktasında daha aktif hareket 

etmelidirler. Özellikle gelişen teknoloji ile gerek web sitesi gerekse sosyal medya 

daha aktif kullanılarak ilgililere ulaşma sağlanmalıdır. Bu sayede proje çeşitliliği 

arttırılabilecektir. 

Bölge için karşılaştırmalı üstünlüğün olduğu sektörlerin belirlenip bu alanlara 

yoğunluk verilmesi imalat sanayinin GSKD’deki payının artmasını sağlayacaktır. 

Bunun için kümelenme politikaları benimsenmesi faydalı olacaktır. Bu yöntem ile 

ortak maliyetler azaltılıp rekabet gücünü yükseltebilecektir. Bu bağlamda OSB ve 

KSS’lerin eksikliklerinin giderilmesi, bürokratik engellerin azaltılması yatırım ve 

üretimin sıçramasına katkı sağlayacaktır. 

TRB2 Bölgesi tarım ve hayvancılık bölgesi olarak bilinmektedir. Fakat bu sektörde 

modern yöntemler kullanılmadığından verimlilik olması gerekenin altında 

kalmaktadır. Bunun yanında tarım ve hayvancılık ile sanayi arasındaki etkileşim 

sağlanamadığından tarıma dayalı sanayi gelişememektedir. Bu noktada bölge 

üniversitelerinin düzenleyeceği konferanslar ve vereceği eğitimler ile bu işbirliği daha 

ileri düzeylere çıkarılabilecektir. Özellikle Genç nüfusun yüksek olması dolayısıyla 

emek-yoğun sektörlerde TRB2 Bölgesi avantajlı olduğu düşünüldüğünde, verilecek 

eğitimler ile nitelikli çalışan açığıda kapatılabilecektir. 

TRB2 Bölgesi ekonomisinin geri kalmasının en önemli sebebi tarım ve hayvancılık 

alanındaki düşük verimli uygulamalardır. Bu sektörlerin katma değerinin az olması 

ve çalışan verimliliğinin düşük olması, sektörün sadece geçimlik faaliyet olarak 

kalmasına sebep olmuştur. Bunun sonucunda sanayi yatırımına dönüşecek sermaye 

birikimi oluşamamakta, sanayi sektöründe istihdam edilecek çalışan sayısı düşük 

düzeyde kalmaktadır. Bu durumda TRB2 Bölgesi’nde tarım ve hayvancılığa dayalı 

sanayinin gelişmesini sağlayacak politikaların benimsenmesi bir çözüm önerisi 

olabilecektir. 

Bütün bunlar değerlendirildiğinde Kalkınma ajanslarının faaliyetlerinin gerek ulusal 

gerekse bölgesel anlamda ülke kalkınmasına önemli katkılar sağladığı ve bölgesel 

gayri safi katma değerin artmasında doğrudan ya da dolaylı olarak etkili oldukları 

ifade edilebilir. Bu etkilerin sadece yurtiçi kaynaklarla sağlandığı düşünüldüğünde, 

yabancı fonların da bölgeye çekilmeye başlanması ile kalkınma ajanslarının 

kalkınmaya olan etkilerinin daha da artacağı düşünülmektedir. 

KAYNAKÇA 

Altın, S. (2003). Türkiye Ekonomisinin Gelişimi Açısından Dış Kaynakların 

Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi. Isparta: Süleyman Demirel 

Üniversitesi. 

686



Dinler, Z. (2010). Cumhuriyetimizin Kuruluşundan Günümüze İzlenen Bölgesel 

Kalkınma Politikaları ve Kalkınma Ajansları. (Editörler: Birol Akgül, Nısfet 

Uzay), Bursa: Ekin Kitabevi. 

Halkier, H. (2006). Bölgesel Kalkınma ajansları ve çok düzlemli yönetişim: Avrupa 

Perspektifi. Bölgesel Kalkınma ve Yönetişim Sempozyumu. Ankara: 7-8 

Eylül ODTÜ Mimarlık Amfisi. 

Kara, M. (2001). Türkiye’nin Ekonomik Büyüme Sürecinde Dış Borç Çıkmazı. 

Süleyman Demirel Üniversitesi İİBF Dergisi, 6 (1), 95-110. 

Karagül, M. (2010). Tehdit ve Fırsatlarıyla Dünya Ekonomisi, İstanbul: Nobel 

Akademik Yayıncılık. 

Kavcıoğlu, Ş. (2013). Yurt Dışı Kaynaklı Krediler ve Türkiye Ekonomisi Üzerine 

Etkileri. Marmara Avrupa Araştırmaları Dergisi, 21(1), 139-166. 

Keleş, R. (2010). Kalkınma Ajansları Üzerine Gözlemler. (Editörler: Birol Akgül, 

Nısfet Uzay). Bursa: Ekin Kitabevi. 

Nurkse, R. (1952). Some International Aspects of the Problem of Economic 

Development, The American Economic Review. 42(2), Papers and 

Proceedings of the Sixty-fourth Annual Meeting of the American Economic 

Association (May). 

Özen, H. (2011). KOBİ’lerin Kaynak İhtiyaçları ve Uluslararası Finansal 

Piyasalardan Yararlanma İmkânları. Doktora Tezi. Ankara: Gazi 

Üniversitesi. 

Öztürk, H., & Öztürk, S. (2012). Türkiye'nin Dış Yardım Stratejisi Sorunlar ve 

Öneriler. Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi. İstanbul: Rapor No: 

54. 

Savaş, V. (1986). Kalkınma Ekonomisi. 4.baskı. İstanbul: Beta Basım dağıtım A.Ş. 

Uzay, N. (2010). Kalkınma Ajanslarına Genel Bir Bakış. (Editörler: Birol Akgül, 

Nısfet Uzay). Bursa: Ekin Kitabevi. 

Üçkuş, Ö., & Kendirci B. (2012). Teoriden Uygulamaya Dış Yardımlar. Sayıştay 

Dergisi. Sayı:86, Temmuz-Eylül 2012. 

Williams, R. H. (1996), European Union Spatial Policy And Planning, Paul Chapman 

Publishing, London. 

www.tuik.gov.tr (Erişim: 10.08.2016) 

http://www3.kalkinma.gov.tr/DocObjects/View/13604/Kalk%C4%B1nma_Ajanslar 

%C4%B1_2010_Y%C4%B1l%C4%B1_Genel_Faaliyet_Raporu.pdf 

(Erişim:25.07.2016) 

687



Kuruluş 

Yılı 

2006 

2008 

Ek 1: Türkiye’de Kurulan Kalkınma Ajansları ve Kapsadığı İller 

Kodu Kalkınma Ajansı (Düzey-2) Kısaltma Kapsadığı İller (Düzey-3) 

TR31 İzmir Kalkınma Ajansı İZKA İzmir 

TR62 Çukurova Kalkınma Ajansı ÇKA Mersin, Adana 

TR10 İstanbul Kalkınma Ajansı İSTKA İstanbul 

TR52 Mevlana Kalkınma Ajansı MEVKA Konya, Karaman 

TR83 Orta Karadeniz Kalkınma OKA 

Amasya, çorum, samsun, tokat 

Ajansı 

TRA1 Kuzeydoğu Anadolu 

KUDAKA Bayburt, Erzincan, Erzurum 

Kalkınma Ajansı 

TRB2 Doğu Anadolu Kalkınma DAKA 

Bitlis, Hakkâri, Muş, Van 

Ajansı 

TRC1 İpekyolu Kalkınma Ajansı İKA Adıyaman, Gaziantep, Kilis 

TRC2 Karacadağ Kalkınma Ajansı KARACADAĞ Diyarbakır, Şanlıurfa 

TRC3 Dicle Kalkınma Ajansı DİKA Batman, Mardin, Şırnak, Siirt 

TR21 Trakya Kalkınma Ajansı TRAKYAKA Edirne, Kırklareli, Tekirdağ 

2009 

TR22 Güney Marmara Kalkınma GMKA Balıkesir, Çanakkale 

Ajansı 

TR32 Güney Ege Kalkınma Ajansı GEKA Aydın, Denizli, Muğla 

TR33 Zafer Kalkınma Ajansı ZEKÂ Afyonkarahisar, Kütahya, Manisa, 

Uşak 

TR41 Bursa Eskişehir Bilecik BEBKA Bilecik, Bursa, Eskişehir 

Kalkınma Ajansı 

TR42 Doğu Marmara Kalkınma MARKA Bolu, Düzce, Kocaeli, Sakarya, Yalova 

Ajansı 

TR51 Ankara Kalkınma Ajansı ANKARAKA Ankara 

TR61 Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı BAKA Antalya, Burdur, Isparta 

TR63 Doğu Akdeniz Kalkınma DOĞAKA Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye 

Ajansı 

TR71 Ahiler Kalkınma Ajansı AHİKA Aksaray, Kırıkkale, Kırşehir, Nevşehir, 

Niğde 

TR72 Orta Anadolu Kalkınma ORAN 

Kayseri, Sivas, Yozgat 

Ajansı 

TR81 Batı Karadeniz Kalkınma BAKKA Bartın, Karabük, Zonguldak 

Ajansı 

TR82 Kuzey Anadolu Kalkınma KUZKA Çankırı, Kastamonu, Sinop 

Ajansı 

TR90 Doğu Karadeniz Kalkınma 

Ajansı 

DOKA 

Artvin, Giresun, Gümüşhane, Ordu, 

Rize, Trabzon 

TRA2 Serhat Kalkınma Ajansı SERKA Ağrı, Ardahan, Iğdır, Kars 

TRB1 Fırat Kalkınma Ajansı FKA Bingöl, Elazığ, Malatya, Tunceli 

Kaynak: Kalkınma Ajansları 2010 Yılı Faaliyet Raporu 

688

Öz 



Uluslararası Öğrencinin Kalkınmadaki Rolü ve 

Türkiye’ye Potansiyel Etkileri 

Ahmet Ayhan KOYUNCU 1 

Uluslararası öğrenci, en genel tanımı ile eğitim almak üzere vatandaşı olduğu ülkenin 

dışına çıkan öğrencileri tanımlayan bir kavramdır. Uluslararası öğrenciler, eğitim 

amacıyla bulundukları ülkelerin sosyal, ekonomik ve beşeri sermayesine oldukça 

önemli katkılar sağlamaktadır. Türkiye’ye eğitim almak için gelen öğrencilerin 

durumu açısından ise son beş yıla kadar yetersiz bir konumdayken 2015-2016 yılı 

itibariyle oldukça önemli bir artış göstermiş ve 110 bin seviyesine çıkmıştır. 

Uluslararası öğrenciler, eğitim amacıyla bulundukları ülkelere hem ekonomik hem de 

sosyal ve beşeri alanda önemli katkılar sağlamakta ve kalkınmaya ciddi katkılar 

sunmaktadır. Örneğin 2010-2011 dönemi için uluslararası öğrencilerini ABD 

ekonomisine katkıları 20 milyar doların biraz üzerindedir. Ayrıca ülkeler için yetişmiş 

ve kalifiye eleman sağlama imkânı da sunmaktadır. Bu sebeple ülkeler, hem 

uluslararası öğrencilerin ülkeye gelmeleri için bir politika geliştiriyorlar hem de 

eğitim sonrası başarılı öğrencilerin ülkede kalmasını sağlamaya dönük bir çaba 

içerisine giriyorlar. Bu çalışma, Türkiye’nin bu süreçte bulunduğu yeri tespit ederek, 

bu konumunu daha geliştirmeye dönük neler yapabileceğini, potansiyelinin ne 

olduğunu ve uluslararası öğrenci meselesini kalkınmaya dönük bir fırsat olarak 

kullanabilme yeteneğini ortaya koymayı amaçlamaktadır. 

Anahtar Kelimeler: Eğitim, Uluslararası Öğrenci, Kalkınma, Eğitim Politikası, 

Eğitimin Küreselleşmesi 

The Role of International Students in Development and 

Its Potential Effects to Turkey 

Abstract 

International student is a concept that describes the students to study outside the 

country of his nationality with the most general terms. International student is to 

ensure important contribution of social, economic and human capital to the countries 

what is come for education. In terms of the situation of students coming to study in 

Turkey was poor position. But in 2015-2016 academic year showed a significant 

increase and reached about 110 thousand international students. International Students 

provide important contributions for the country that came for education in the fields 

of economics, social and human source and serve the country for development. For 

instance, international students contributed to the US economy above $ 20 billion in 

2010-2011 academic years. Beside this, it offers trained and qualified personnel for 

the countries. For this reason, countries have been developed policies for coming 

international students. Also, they are trying to ensure the successful students in the 

1 Yrd.Doç.Dr., Muş Alparaslan Üniversitesi, Fen-Edeb. Fak. Sosyoloji Bölümü, 

ahmetakoyuncu@hotmail.com 

689



country. This study aims to detect Turkey's location in this process, and so to show 

how it develop its position, what it is potential, and asks whether international students 

is opportunity for development. 

Key Words: Education, International Student, Development, Education Policy, 

Globalization of Education. 

1. GİRİŞ 

Ülkeler bazında gittikçe etkisini arttıran küreselleşme süreci, eğitim alanını 

uluslararası temelde önemli bir sektör haline getirmiştir. 1960’lı yıllarda 

yaygınlaşmaya başlayan uluslararası öğrenci hareketliliği çok önemli bir gelişme 

göstermiş ve 1975 yılında 0,8 milyon civarındayken bugün yaklaşım 4,5 milyon 

seviyesine ulaşmıştır. 2020 tahminleri ise 8 milyona ulaşacağı yönündedir. 

Uluslararası öğrenci hareketliliği hem hedef ülkeler hem de kaynak ülkeler açısından 

büyük önem arz etmektedir. Bu önemin çeşitli boyutları söz konusudur. Hem 

ekonomik açıdan hem beşeri sermaye açısından hem diplomatik açıdan hem de 

kültürel açıdan iki ülke arasında önemli bağlar kurulmaktadır. 

Bu çerçevede özellikle gelişmiş ülkeler, uluslararası öğrencilerin eğitim almak 

amacıyla gittikleri duraklardır. Türkiye de Orta Asya Türki Cumhuriyetlerine yönelik 

olarak 1992 yılında başlamış olduğu ve bir politika alanı olarak görmeye başladığı 

uluslararası öğrenci sektöründe önemli mesafeler kat etmiştir. Ancak Türkiye mevcut 

potansiyeli ciddi bir konuma taşımaktan uzaktır. Bu bağlamda ülke kalkınmasına 

önemli etkileri olan bu konu, daha ciddi bir şekilde ele alınmalıdır. 

Çalışma, üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde dünyada ve Türkiye’de 

uluslararası öğrenci konusu ele alınmıştır. İkinci bölüm uluslararası öğrencilerin 

geldikleri ülkeye katkılarını özetlemektedir. Üçüncü bölümde ise Türkiye’deki 

uluslararası öğrenci meselesine değinilmiş ve bu konudaki potansiyel irdelenmeye 

çalışılmıştır. Ayrıca Doğu Anadolu bölgesinin potansiyeli de ele alınmış ve bu konuda 

mevcut durum ortaya konmuştur. Bölgenin kalkınması açısından uluslararası öğrenci 

meselesi ele alınmıştır. Sonuç kısmında ise gerek ülke gerekse bölge kalkınmasına 

dönük olarak uluslararası öğrencilerin önemi ortaya konmuş ve bu konuda eksiklik 

olarak görülen konular ve öneriler belirtilmiştir. 

2. DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE ULUSLARARASI ÖĞRENCİLER 

Küreselleşmenin etkileri günümüzde oldukça ciddi bir şekilde hissedilmektedir. 

Birçok farklı bakış açısından farklı tanımları olan küreselleşme genel olarak, 

Giddens’ın (2004: 69) ifadesiyle “uzak yerleşimleri birbirlerine, yerel oluşumların 

millerce ötedeki olaylarla biçimlendirildiği ya da bunun tam tersinin söz konusu 

olduğu yollarla bağlayan dünya çapındaki toplumsal ilişkilerin yoğunlaşması” 

biçiminde tanımlanır. Küreselleşme yerel unsurları küreselleştirmekte ve küresel 

unsurları ise yerelleştirmektedir. Dolayısıyla ekonomiden siyasete, gündelik 

yaşamdan siyasete kadar yaşamın tüm alanlarında görünür hale gelmektedir. 

Bu görünürlüğün önemi gittikçe artan bir boyutu da eğitimdir. Az gelişmiş ve 

gelişmekte olan ülkeler 60’lı yıllardan bu yana öğrencilerini gelişmiş ülkelere 

göndererek bilgi ve teknoloji transferini hedeflemişlerdir (Tekelioğlu vd., 2012: 192). 

690



Bu nedenle küreselleşmenin etkilerinin hızlandığı 1980’lerden bu yana eğitimin 

uluslararası bir boyut kazanması yaygın bir olgu haline gelmiştir. Bu bağlamda 

eğitimin küreselleşmesi, eğitim faaliyetlerinin ulusal sınırları aşarak dünya çapında 

yayılması ve standartlaştırılması anlamlarını taşımaktadır (Güngör, 2010: 1). Bu 

süreçte yeni bir kavram gündeme gelmiştir: Uluslararası öğrenci. Uluslararası öğrenci 

genel olarak eğitim için yurtdışına çıkan kişiyi ifade eder. Daha önce “yabancı 

öğrenci” olarak tanımlansa da sonraki süreçte yabancı öğrenci ile uluslararası/mobil 

öğrenci tanımları birbirinden ayrılmış ve yabancı öğrenci, o ülkede eğitim gören ve 

ilgili ülkenin vatandaşı olmayan ancak o ülkede ikamet iznine sahip olan kişiyi ifade 

eder. Uluslararası öğrenci ise eğitim amacıyla kendi ülkesini terk edip bir başka 

ülkeye giden öğrencileri ifade eder (OECD, 2013: 314-315). Bununla birlikte 

uluslararası öğrenciler çeşitli ülkeler ve kuruluşlar tarafında farklı şekillerde 

tanımlanmaktadır. 2 

Yükseköğretim alanında oldukça eski bir tarihe sahip olan uluslararası eğitim, Paris 

üniversitesinin 13.yy.da Fransa dışındaki öğrencileri kabulüne dek uzanmaktadır. 

(Levent ve Karaevli, 2013: 99). Ancak modern dönemlerde 1960’lı ve 70’li yıllarda 

gelişmeye başlar ve özellikle 1980 sonrasında ciddi rakamlara ulaşmıştır.1975 yılında 

800 bin uluslararası öğrenci mevcutken bu rakam 2012 yılında 4,5 milyondan daha 

fazla bir rakama yükselmiştir (OECD, 2014: 342). Bu rakamın 2020 yılında 8 milyona 

ulaşacağı tahmin edilmektedir (KAM, 2015: 2). Bu rakamlar da göstermektedir ki 

uluslararası öğrenci olgusu hem gelişmiş ülkeler açısından hem de gelişmekte olan 

ülkeler açısından oldukça önemli bir konuma sahiptir. 

Dünyada uluslararası öğrenci hareketliliğine bakıldığında kaynak ülkeler Asya’dan 

hedef ülkeler ise ABD, İngiltere, Fransa, Avustralya ve Almanya gibi ülkelerden 

oluşmaktadır. Asya toplam uluslararası öğrencilerin % 53’ünü teşkil etmektedir. 

Ayrıca tüm uluslararası öğrencilerin % 82’si G20 ülkelerinde eğitim görmektedirler. 

(OECD, 2014: 342). Kaynak ülkelere baktığımızda 2008 verilerine göre dünyadaki 

toplam uluslararası öğrencilerin % 15,3ünü Çin Halk Cumhuriyeti göndermektedir. 

Bu ülkeyi sırasıyla Hindistan (% 5), Güney Kore (% 3,5), Almanya (% 2,8) ve Türkiye 

(% 2) takip etmektedir (Özoğlu, Gür, Coşkun, 2012). Oranlar açısından bakıldığında 

2012 verilerine göre ABD dünyadaki tüm uluslararası öğrencilerin % 16’sını almıştır. 

ABD’yi İngiltere (% 13), Almanya (% 6), Fransa (% 6) Avustralya (% 6) ve Kanada 

(% 5) takip etmektedir. Bu da göstermektedir ki her iki uluslararası öğrenciden birisi 

bu 6 ülkede toplanmaktadır (OECD, 2014: 344). 

Uluslararası öğrenci alanında Türkiye 2011 yılına kadar istikrarsız bir çizgi 

sürdürmüştür. Ancak 2011 sonrasında Türkiye önemli bir sıçrama gerçekleştirmiştir. 

Uluslararası öğrenci konusunda ilk yasal düzenleme 14/10/1983 tarihinde ve 2922 

sayılı Türkiye’de Öğrenim Gören Yabancı Uyruklu Öğrencilere İlişkin Yönetmelik 

ile yapılmıştır (KAM, 2015: 18). Fakat bu konudaki asıl ciddi çalışma, 1992 yılında 

gerçekleştirilen Büyük Öğrenci Projesi (BÖP) olmuştur. BÖP, Sovyetler Birliği’nden 

ayrılan ve bağımsızlık ilan eden Orta Asya’daki Türki Cumhuriyetlerdeki öğrencilere 

dönük bir çalışmadır. Türkiye, bu ülkelerle ikili anlaşma veya protokollerle devlet 

2 

Tanımlara ilişkin ayrıntılı bilgi için bkz. KAM, 2015: 18-19. 

691



bursu sağlayarak 10.000 öğrenci getirilmesini hedeflemiştir (Kavak ve Baskan, 2001: 

96). Bu çalışma günümüze kadar devam etmiştir. Yakın zamanlara kadar Türkiye’nin 

misafir ettiği Uluslararası öğrencilerin yaklaşık ¼’ü BÖP kapsamında eğitim gören 

öğrencilerdir (Özoğlu, Gür, Coşkun, 2012: 58). 

Uluslararası öğrencilerin eğitim için tercih ettiği ülkeler genel olarak bir eğitim 

politikası belirlemekte ve Uluslararası öğrencilerin kendi ülkelerini tercih etmeleri 

için çeşitli uygulamalar yapmaktalar. Bu ülkeler, başvuru ve eğitim sürecinden 

mezuniyet sonrası istihdam sürecine kadar birçok süreçte kolaylık ve esneklik 

sağlayan politikalar sağlamaktadır. Örneğin ABD, vize başvuru işlemleriyle ilgili 

olarak, Çin ve Hindistan gibi çok sayıda öğrenci gönderen ülkelerden başvuru yapan 

öğrencilerin zaman farkından dolayı sorun yaşamamaları için danışma ofislerinin 

çalışma saatlerini uzatmış ve çalışan sayısını arttırmıştır (Özoğlu, Gür, Coşkun, 2012: 

37-38). Uluslararası öğrenci sayısı fazla olan ülkeler benzer uygulamalarla başvuru 

sürecini kolaylaştırıp, böylece uluslararası öğrencilerin kendi ülkelerini tercih 

etmelerini sağlamaya çalışmaktadırlar. 

Türkiye’de bu süreç 2010 yılı sonrasında önem kazanmış, Yurtdışı Türkler ve Akraba 

Topluluklar Başkanlığı (YTB) 6 Nisan 2010 tarihinde Başbakanlığa bağlı bir 

müsteşarlık olarak kurulmuştur. Bu kuruluş, Türkiye’nin Uluslararası Öğrenci 

konusundaki çalışmalarını üzerine almıştır. YTB uluslararası öğrencilerle ilgili olarak 

çalışma yapan Kamu kurum ve kuruluşları ile Kamu Kurumu niteliğinde meslek 

kuruluşlarının katılımıyla oluşturulan Uluslararası Öğrenci Değerlendirme Kurulu 

(UÖDK) sekretaryasını ve ilgili kurumlar arasında koordinasyon sağlama görevini 

üstlenmiştir. YTB dışında Türkiye’deki üniversiteler yurtdışında çeşitli eğitim 

fuarlarına katılarak üniversitelerin tanıtılmasını sağlamıştır. 2012 yılında devlet 

tarafından çıkartılan, Döviz Kazandırıcı Hizmet Ticaretinin Desteklenmesi Hakkında 

Tebliğ Ve Tebliğ’in Uygulama Usul ve Esasları Genelgesi çerçevesinde 

üniversitelerin yurtdışı fuarlara katılımına 15.000 dolara kadar destek verilmiş ve 

yılda 10 defaya kadar destekleme verilmektedir (KAM, 2015: 58). 

Bu ve benzeri çalışmalar çerçevesinde Türkiye, Uluslararası öğrenci sayısında 2011 

yılından itibaren önemli bir sıçrama göstermiş ve 2010-2011 Eğitim-Öğretim yılında 

26.228 uluslararası öğrenciye sahipken bu sayı 2014-2015 Eğitim Öğretim yılında 

72.178, 2015-2016 Eğitim Öğretim yılında 87.903 öğrenciye ulaşmıştır (ÖSYM, 

2015-ÖSYM, 2016). 

3. BÖLÜM: ULUSLARARASI ÖĞRENCİLERİN BULUNDUKLARI 

ÜLKEYE KATKILARI 

Uluslararası öğrencilerin bulundukları ülkeye ciddi katkıları söz konusudur. Bu 

katkılar ekonomik katkı, beşeri katkı (insan kaynağı), akademik katkı, diplomatik 

katkı ve kültürel katkı olarak beş başlık altında toplanabilir. En önemli katkı olarak 

ekonomik katkılar ifade edilebilir. Uluslararası öğrenciler hem bulundukları ülkeye 

ödedikleri katkı payı sebebiyle hem de seyahat ve gündelik yaşam giderlerini 

karşılamak için aileleri ile birlikte harcamalar yapmaktadırlar. Bu ise o ülkeye 

doğrudan ekonomik girdi sağlamaktadır. ABD, Avustralya, Kanada, Yeni Zelanda ve 

İngiltere gibi uluslararası öğrencilerin yoğun olduğu ülkelerde eğitim sektörü ihracat 

692



kapsamında en fazla ekonomik getiri sağlayan ilk beş sektör içerisindedir (Özoğlu, 

Gür, Coşkun, 2012: 21). Örnek olarak ABD, uluslararası öğrencilerden yılda 26 

milyar dolardan fazla para kazanmaktadır. Tablo X de ABD’nin uluslararası 

öğrenciden elde ettiği ekonomik katkı açıkça görülecektir. Bu tabloya göre 2013-2014 

yılında ABD uluslararası öğrencilerden net olarak 26,8 milyar dolar kazanç 

sağlamıştır. Ayrıca NAFSA’nın (2014) raporunda belirttiğine göre 7 uluslararası 

öğrencinin ülkeye gelmesi 3 kişiye iş imkânı yaratmaktadır. Toplam olarak 

bakıldığında 886 bin öğrenci 340 bin kişiye iş imkânı sağlamaktadır. Aynı şekilde 

uluslararası öğrenci etkisiyle Kanada’da 80 bin, Yeni Zelanda’da 32 bin kişi iş sahibi 

olmuştur (Özoğlu, Gür, Coşkun, 2012: 22). 

Benzer şekilde İngiltere de uluslararası öğrenciden 2008 yılında 8,5 milyar Sterlin 

gelir elde etmiştir (British Council, 2008: 6). 2011 yılında ise yükseköğretim ihracının 

10,7 milyar sterline ulaştığı belirtilmiştir (Universities UK, 2014: 38). Avustralya 

2010-211 eğitim-öğretim yılında 16,3 milyar dolar, Kanada 6,5 milyar dolar, Yeni 

Zelanda ise 2,1 milyar dolar gelir elde etmiştir. 

Uluslararası öğrencilerin ekonomik katkılarına ek olarak çok önemli akademik ve 

kültürel değerlere ilişkin katkıları da söz konusudur. Bu anlamda iki ülke arasında bir 

köprü vazifesi görmektedir,eğitim alanına küresel bir perspektif getirmektedir, 

akademik alanda yeniliklerin destekçisi olmaktadır (NAFSA, 2014). Özellikle başarılı 

öğrencilere verdikleri iş ve araştırma imkânlarıyla gelişmiş ülkeler akademik anlamda 

personel açığını kapatmaktadırlar. Uluslararası öğrenciler araştırma asistanlığı, 

okutmanlık ve laboratuvar teknisyenliği gibi üniversitelerin ihtiyaç duyduğu 

personelleri karşılamada önemli bir rolü bulunmaktadır. Hatta ABD’de post-doktora 

öğrencilerinin ülkede kalması bir gereklilik olarak görülmekte ve ABD’li işverenler 

doktorasını bitirmiş uluslararası öğrencilerin otomatik olarak kalıcı ikamet hakkı 

kazanması için kongre çapında lobi yapmaktadırlar. Çünkü uluslararası öğrenciler 

daha elit bir programın kalıcı hale getirilmesinde etkili olabilirler ve yeni bilgi ve 

araştırmanın önemli bir kaynağı oldukları için ABD’nin bilgi, hizmet ve mal 

üretiminde rekabetine önemli katkı sunabilirler (Hawthorne, 2010: 105-106). 

Dolayısıyla ABD, özellikle doktorasını bitirmiş uluslararası öğrencileri ülkesinde 

tutabilmek için onlara ciddi imkânlar sunmaktadır. Bu bağlamda uluslararası 

öğrenciler gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler için önemli bir beşeri sermaye 

kaynağıdır. 

Tablo 1: Uluslararası Öğrencilerin 2013-2014 Eğitim-Öğretim yılında ABD 

Ekonomisine Katkısı 

Harçların ABD Ekonomisine Katkısı $ 19,754,000,00 

Yaşam Giderleri Katkısı $ 16,265,000,00 

Uluslararası Öğrenci Toplam Katkı Payı $ 36,019,000,00 

ABD Burs Desteği % 26,8 $ 9,669,000,00 

Bakmakla Yükümlü Olduklarının Yaşam Giderleri $ 442,000,00 

Uluslararası Öğrencilerin ve Ailelerinin ABD Ekonomisine Net Katkısı $ 26,792,000,00 

Kaynak: “TheEconomicBenefit of International Students, NAFSA, 2014. 

693



Uluslararası öğrencilerin bir başka önemli katkısı ise siyaset ve diplomasi 

çerçevesinde kendisini göstermektedir. Uluslararası öğrenci dolaşımı ülkeler ve 

kültürler arası anlayışı, işbirliğini ve dayanışmayı arttırdığından aynı zamanda önemli 

bir dış politika ve kamu diplomasisi aracıdır. Kamu diplomasisi dış kamuyu veya 

diğer ülkelerdeki insanları etkilemek üzere yapılan etkinlikleri ifade etmektedir 

(Özoğlu, Gür, Coşkun, 2012: 22-23). Kamu diplomasisinin ne kadar önemli olduğu 

15 Temmuz darbe girişiminden sonra bir kez daha ortaya çıkmıştır. Darbe 

girişiminden sonra Türkiye’nin o zamana kadar yurtdışında en etkin güçlerinden birisi 

olan FETÖ, darbenin sulandırılmasında ve uluslararası camiada destek görmemesinde 

yaptığı lobi faaliyetleri ile maalesef etkili olmuştur. Fakat Türkiye’nin bu tehlikenin 

farkına vararak aldığı tedbirler, bu olumsuz tablonun daha da kötü neticelenmesini 

engellemiştir. Bu açıdan bakıldığında kamu diplomasisinin ne kadar önemli olduğu 

tartışmaya mahal bırakmayacak derecede açıktır. 

Uluslararası öğrenci hareketliliğinin önemli bir başka boyutu da kültürel katkılarıdır. 

İki ülke arasında kültürel bir köprü vazifesi gören uluslararası öğrenciler (NAFSA, 

2014), ülkelerin birbirlerinin kültürlerini tanımaları için birer kültür elçisi 

konumundadır. Özellikle küreselleşen dünyada farklı kültürlerin birbirini tanıması, 

başka birçok alan için de önemli bir işleve sahiptir. 

Görülmektedir ki uluslararası öğrenci hareketliliği hem hedef ülke hem de kaynak 

ülke için oldukça önemli katkılar ortaya çıkarmaktadır. Fakat veriler incelendiğinde 

bu katkıların gelişmiş ülkeler lehinde olduğu da tartışma götürmez bir gerçektir. 

Özellikle ekonomik, beşeri sermaye ve diplomatik alanda gelişmiş ülkeler bu 

öğrencilerden faydalanmaktadır. Türkiye de bu alana geç olsa da ciddi bir şekilde 

yönelmeye başlamıştır. Ancak Türkiye henüz potansiyeli yeterince 

kullanamamaktadır. 

4. BÖLÜM: ULUSLARARASI ÖĞRENCİLERİN TÜRKİYE’NİN VE 

BÖLGENİN KALKINMASINA POTANSİYEL ETKİLERİ 

Türkiye’nin uluslararası öğrenci politikası ciddi anlamda 1992’de BÖP ile 

başlamıştır. O tarihten günümüze kadar istikrarsız bir seyir izleyen uluslararası 

öğrenci sayısı 2011 sonrasında ciddi bir artış göstermiştir. Bu süreçte önemli olan bazı 

gelişmeler vardır. Bu gelişmeler öncelikle 1990’lı yıllarla beraber uluslararası öğrenci 

meselesinin bir politika alanı olarak ele alınmasıdır (Özer, 2012: 11). Bu politikanın 

ilk çıktısı ise BÖP olmuştur. Daha sonra Türkiye, 2006 yılında yükseköğretim 

alanında önemli bir sıçrama yaşamıştır. Her ile bir üniversite politikası ile hem devlet 

üniversitesi sayısı artmış hem de vakıf üniversitelerinin kurulması kolaylaşmış ve 

akabinde birçok vakıf üniversitesi kurulmuştur. 2015-2016 eğitim-öğretim yılı sonu 

itibariyle Türkiye’de 109 devlet üniversitesi, 76 vakıf üniversitesi ve 8 adet de vakıf 

meslek yüksekokulu olmak üzere toplam 193 yükseköğretim birimi bulunmaktadır 

(YÖK, 2016). Bu üniversitelerin 118 tanesi 2006 yılı sonrasında kurulmuştur. 

Üniversite sayısındaki bu artış, üniversitelerin doğal olarak uluslararası öğrenciye 

dönük çalışmalarını da beraberinde getirmiştir. Ancak bu sadece üniversitelerin 

çalışmaları ile şekillenmemiş, devlet de bu alandaki politikasını genişletme 

çalışmaları yapmıştır. Daha önce bahsedilen YTB’nin kurulması ve üniversitelerin 

694



yurtdışındaki faaliyetlerine devlet desteği gelmesi, bu süreçteki etkili başka 

noktalardır. Bu çalışmaların karşılığı da kısa sürede alınmış ve 2000-2001 eğitimöğretim 

yılında 15,805 olan öğrenci sayısı, 2009-2010 yılına kadar ancak 21,361 

rakamına ulaşmışken, 2010-2011 eğitim-öğretim yılı itibariyle sıçrama yapmış ve 

26,228’e yükselmiştir (Özoğlu, Gür, Coşkun, 2012: 54). 2013-2014 eğitim-öğretim 

yılında 48,183 uluslararası öğrenci, 2014-2015 eğitim-öğretim yılında 72,178 

uluslararası öğrenci Türkiye üniversitelerine kayıtlı öğrenci olmuşlardır (YÖK, 2016). 

Ayrıca üniversite öncesi eğitim de dâhil edilirse bu sayı 110 bin civarına ulaşmıştır. 

Türkiye’nin uluslararası öğrenci sektöründeki bu canlanması ülkenin kalkınmasına 

önemli etkilerde bulunmaktadır. Bir eğitim kurumu başkanlığını yürüten Enver 

Yücel’e göre bir uluslararası öğrencinin ülkeye yıllık getirisi 40 bin dolardır (URL- 

1). ABD’nin yıllık Uluslararası öğrenciden kazandığı, burslardan arındırılmış net 

miktar öğrenci sayısına bölündüğünde 30 bin dolardan biraz fazla bir miktar ortaya 

çıkmaktadır. Türkiye için 40 bin dolar rakamı biraz abartılı olsa da, bu rakamlar 

Türkiye ekonomisini canlandırıcı bir etki yapmaktadır. Özellikle NAFSA’nın (2014) 

belirttiği istihdam oranları ise bir başka önemli katkıya işaret etmektedir. NAFSA’ya 

göre her 7 uluslararası öğrenci 3 kişiye istihdam imkânı sağlamaktadır. Bu istihdam 

imkânı oluşan sektörler arasında ilk akla gelenler barınma ve yurt hizmetleri, seyahat 

hizmetleri, gıda sektörü gibi önemli sektörlerdir. 

Bir başka önemli katkı ise insan kaynağı alanında mümkün olmaktadır. Ülkemizin de 

dâhil olduğu gelişmekte olan ülkeler, yetişmiş insan kaynağı noktasında sorun 

yaşamaktadırlar. Türkiye, bir taraftan vasıflı eleman açığı, diğer taraftan vasıfsız 

eleman fazlalığı sorunu yaşayan bir ülkedir. Bu açıdan iyi yetişmiş uluslararası 

öğrencilerin istihdamına ilişkin düzenlemeler yapıldığı takdirde bu sorun önemli bir 

çerçevede aşılabilecektir. Özoğlu, Gür ve Coşkun’un (2012: 115-116) yaptığı 

çalışmada “Mezuniyet sonrası Türkiye’de çalışmayı düşünür müsünüz?” sorusuna 

birçok kişi “imkân sağlanırsa evet” cevabını vermiştir. Mevzuata göre mezun 

olduktan sonra Türkiye’de kalma izni 15 gündür. Vatandaşlığa geçme süresi de 

uzundur. Dolayısıyla yani mevzuattaki sorunların çözülmesi halinde kalmak 

istemektedirler. 

Kongrenin ana konusu olan Doğu Anadolu özelinde düşünüldüğünde yukarıda sayılan 

problemler daha da önem arz etmektedir. Bölgeler temel alındığında Doğu Anadolu 

bölgesinde yer alan 14 ilden 9’u Türkiye’nin en az gelişmiş illeri arasında yer 

almaktadır (URL-2). Bunun elbette birçok sebebi mevcuttur. Ancak bu sorunun 

aşılmasında uluslararası öğrenci sektörü önemli yer tutma potansiyeline sahiptir. Bu 

hem ekonomik anlamda bir canlılık katacak hem yetişmiş eleman ihtiyacını giderecek 

hem de uluslararası öğrencilerin geldiği ülkelerle ekonomik, kültürel ve siyasi 

bağların artmasına imkân tanıyacaktır. Bölgede eğitim alan uluslararası öğrenci 

profiline bakıldığında görülmektedir ki bu öğrenciler yakın civardaki ülkelerden 

gelmektedirler. Örnek olarak ele alındığında Kafkas üniversitesinin 616 uluslararası 

öğrenciden 221’i Azerbaycan’dan ve 357’si Türkmenistan’dan gelmektedir. Yine 

Ardahan Üniversitesinin 200 uluslararası öğrencisinden 80’i Azerbaycan’dan, 84’ü 

ise Türkmenistan’dan gelmiştir. Yüzüncü yıl Üniversitesinin 631 öğrencisinden 295’i 

Irak’tan, 35’i İran’dan ve 26’sı Azerbaycan’dan gelmiştir (YÖK, 2016). Bu da 

göstermektedir ki bu üniversiteler bölgede yer alan komşu ülkelerin öğrencileri 

695



tarafından daha fazla tercih edilmektedir. Uluslararası öğrencilerin ülke tercihinde 

etkili olan faktörlerden birisi de gidilecek hedef ülke ile öğrencinin geldiği ülke 

arasındaki bağlardır (Özoğlu, Gür, Coşkun, 2012: 24). Bu anlamda bölgeyle sınırı 

olan ülkelerle uzun yıllara dayanan sıcak ilişkiler, bu potansiyelin imkânını açıkça 

ortaya koymaktadır. 

Böylece bölgede yer alan üniversitelerin öncülüğünde ilgili ülkelerle ekonomik, 

kültürel, siyasi vs. birçok bağ imkânı gelişecek ve bu ticari hayata ve kalkınmaya 

önemli bir destek sunacaktır. 

5. SONUÇ 

Uluslararası öğrenciler, son 50 yıldır küresel çapta hareketliliğin artmasıyla birlikte 

eğitim sektöründe çok önemli bir konuma gelmiştir. Uluslararası öğrenci hareketliliği 

ülkelerin ekonomik, diplomatik, kültürel, sınai vs. birçok alanda gelişmesine katkı 

sağlamıştır. Özellikle uluslararası öğrencileri barındıran hedef ülkeler bu açıdan 

önemli gelirler elde etmişlerdir. 

Türkiye, geç kaldığı bu alanda son yıllarda yaptığı çalışmalarla önemli mesafeler kat 

etmiştir. 1992 yılında dağılan Sovyetler Birliği’nden bağımsızlığını elde eden Türki 

Cumhuriyetlere yönelik olarak başlattığı BÖP ile başlayan uluslararası öğrenci 

politikası 2011 yılından itibaren önemli bir sıçrama yapmış ve böylece Türkiye daha 

yurtdışına gönderdiği 65 bin öğrenci ile kaynak ülkeler arasında beşinci sıradayken 

gönderdiğinden daha fazla öğrenciyi misafir etmeye başlamıştır. Ancak Türkiye bu 

konuda henüz yeterince potansiyelini değerlendirememektedir. 

Bu bağlamda çalışma bazı önerileri içermektedir. 

 

 

 

 

 

Bölge ülkeler içerisinde lider ülke olma potansiyelini her geçen gün 

güçlendiren Türkiye, hem ekonomik, hem beşeri sermaye hem de 

diplomatik bağlamda önemli konumu olan uluslararası öğrenci 

meselesine daha fazla eğilmeli ve öğrenciler açısından ülkeyi tercih 

konusunda yaşanan sorunları tespit etmeli ve bu sorunları 

gidermelidir. 

Bunun için bu öğrencilerle ilgili çok sayıda bilimsel çalışma 

yapılmalıdır. Ülkemizde bu konu üzerine yapılan çalışmalar 

oldukça azdır. Bunların ilk yapılanları da BÖP kapsamında 

yapılmıştır. 

Bu çalışmaların ışığında önce mevzuata ilişkin düzenlemeler 

yapılmalı ve öğrencilerin ülkeye gelmesi ve mezuniyet sonrası 

kalabilmesi için tespit edilen sorun alanlarında iyileştirmeler 

yapılmalıdır. 

Üniversitelerin uluslararası öğrencilere dönük tanıtım faaliyetleri 

teşvik edilmeli ve hatta bu mesele ihracat teşviki kapsamında 

değerlendirilmelidir. 

Yurtdışında bulunan elçilikler ile üniversiteler işbirliği içerisinde 

çalışmalı ve tanıtım faaliyetleri daha kapsamlı ve düzenli bir hale 

getirilmelidir. 

696



 

Uluslararası öğrencilerin başarılı olanlarının ülkede çalışması için 

teşvik edici tedbirler alınmalıdır. 

Bu genel çalışmalar yanında Doğu Anadolu gibi kalkınma problemi yaşayan bölgelere 

dönük çeşitli tedbirler de alınmalıdır. Bu tedbirler içerisinde sayılabilecekler şunlar 

olabilir: 

KAYNAKÇA 

Nitelikli yabancı öğretim üyelerinin bu üniversitelerde 

çalışmalarının önünü açılmalıdır. 

Akademik çalışmalar için uygun altyapı hizmetleri sağlanmalıdır. 

Özellikle lisans öğrencisi olmayan bölümler proje tabanlı çalışmaya 

yönlendirilmeli ve altyapı maliyetleri yüksek olmasından dolayı her 

üniversiteye tam donanımlı laboratuvarlar –en azından ilk etaptakurulamayacağı 

için bölgesel laboratuvarlar kurulmalı ve 

üniversiteler arası işbirliği teşvik edilmelidir. Bu belki de bu 

alanlarda yaşanan krizi fırsata çevirip yüksek lisans ve doktora 

alanlarında uzmanlaşmaya imkân sağlayacaktır. 

Üniversitelerin bölgelerin potansiyelleri üzerine çalışmaları teşvik 

edilmeli ve böylece akademik çalışmalarca tespit edilecek bölge 

potansiyelinin başka kurumlarca aktüele dönüştürülmesini 

sağlayacak imkânlar üzerine kafa yorulmalıdır. 

Brıtısh Councıl, (2008), Annual Report 2007-2008, 

Https://Www.Britishcouncil.Org/Sites/Default/Files/2007- 

08_Annual_Report.Pdf Erişim Tarihi: 05.06.2016. 

Gıddens, A. 2004, Modernliğin Sonuçları, (Çev. Ersin Kuşdil), Ayrıntı Yayınları, 

İstanbul. 

Güngör, N.D., (2010), Eğitim, Küreselleşme Ve Beyin Göçü, 

Http://Docplayer.Biz.Tr/5311518-Egitim-Kuresellesme-Ve-Beyin- 

Gocu.Html (1-5) Erişim Tarihi: 20.08.2016. 

Hawthorne, L, (2010), Demography, Migration And Demand For International 

Students, 

Http://Wiki.Epfl.Ch/Smp- 

He/Documents/Hawthorne/C%20%20studentapecmarch2010.Pdf Erişim 

Tarihi: 15.08.2016. 

Kam, (2015), Yükseköğretimin Uluslararasılaşması Çerçevesinde Türk 

Üniversitelerinin Uluslararası Öğrenciler İçin Çekim Merkezi Haline 

Getirilmesi, Araştırma Projesi Raporu, Kalkınma Araştırmaları Merkezi, 

Ankara. 

Kavak, Y., Baskan, G. A., (2001), Türkiye’nin Türk Cumhuriyetleri, Türk Akraba Ve 

Topluluklarına Yönelik Eğitim Politika Ve Uygulamaları, Hacettepe 

Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 20, Ss. 92-103. 

Levent, F., Karaevli, Ö., (2013), “Uluslararası Öğrencilerin Eğitimine Yönelik 

Politikalar Ve Türkiye İçin Öneriler”, Eğitim Bilimleri Dergisi, S. 38, 

İstanbul, S.97-117. 

697



Nafsa, (2014), The Economic Benefit Of International Students $26.8 Billion 

Contributed; 340.000 U.S. Jobs Supported, 

Http://Www.Nafsa.Org/_/File/_/Eis2014/Usa.Pdf Erişim Tarihi: 

01.08.2016. 

Oecd, (2013), Education At A Glance 2013: Oecd Indicators, Oecd Publishing. 

Oecd, (2014), Education At A Glance 2014: Oecd Indicators, Oecd Publishing. 

Özer, M., (2012), “Türkiye’de Uluslararası Öğrenciler”, Yükseköğretim Ve Bilim 

Dergisi, C.2, S.1, S.10-13. 

Özoğlu, M., Gür, B.S., Coşkun, İ., (2012), Küresel Eğilimler Işığında Türkiye’de 

Uluslararası Öğrenciler, Seta Yayınları, Ankara. 

Tekelioğlu, S. Vd., (2012), “Uluslararası Öğrencilerin Ülke Ve Üniversite Seçiminde 

Etkili Faktörler: Vakıf Üniversitesi Örneği”, Organizasyon Ve Yönetim 

Bilimleri Dergisi, C.4, S. 2, S.191-200. 

Unıversıtıes Uk, (2014), International Students İn Higher Education: The Uk And Its 

Competition, 

Http://Www.Universitiesuk.Ac.Uk/Policy-And- 

Analysis/Reports/Documents/2014/İnternational-Students-İn-Higher- 

Education.Pdf Erişim Tarihi: 16.08.2016. 

Yök, (2016), Uyruğa Göre Öğrenci İstatistikleri, Https://İstatistik.Yok.Gov.Tr/ Erişim 

Tarihi: 01.08.2016. 

Url-1http://Www.Haberturk.Com/Ekonomi/İs-Yasam/Haber/1233472-Yabanci- 

Ogrenci-İcin-İhracat-Tesviki-Onerisi 02/05/2016 

Url-2 Https://Ekonomi.İsbank.Com.Tr/Userfiles/Pdf/Ar_07_2015.Pdf 21.08.2016. 

698

Öz 



Sürdürülebilir Kalkınma İçin Turizm: Şanlıurfa’da 

Bulunan Sivil Toplum Kuruluşlarının Görüşleri 

Gül ERKOL BAYRAM 1, Ali Turan BAYRAM 2 , Özlem SÜRÜCÜ 3 

Türkiye’de ve dünyada inanç turizmi ile bilinirliğini sağlayan Şanlıurfa şehrinde 

bulunan yerel halk turizm aktivitelerinden ekonomik bir kazanç elde etmektedir. Yerel 

halk sadece kazanç elde etmekle kalmayıp sosyal ve kültürel olarak gelişmekte, 

ilerlemektedir. Ancak plansız ve sistemsiz bir turizm gelişimi kısa vadede kazanç 

sağlasa da; uzun vadede ciddi olumsuzluklara zemin oluşturmaktadır. Bu açıdan, etkin 

bir turizm planlanması için tüm birimlere büyük sorumluluklar düşmektedir. Bu 

aktörlerden biri olan Sivil Toplum Kuruluşları; işletmelerin, yerel halkın, kamu 

birimlerinin fikirlerini yansıtması ve ortak bir fikir birliğine varılması açısından 

önemli bir konumdadır. Destinasyon bazında kalkınma ve gelişim için 

sürdürülebilirlik ve önündeki engellerin Sivil toplum kuruluşları tarafından dile 

getirilmesi çalışmanın amacını oluşturmaktadır. Bu amaçla Sivil toplum kuruluşları 

ile derinlemesine mülakat yapılmış, Şanlıurfa turizminin bölgesel kalkınmadaki 

rolüne ilişkin sivil toplum kuruluşlarının rolü tespit edilmeye çalışılmıştır. 

Araştırmadan elde edilen bulgular neticesinde; turizmin bölgesel kalkınmaya etkisinin 

arttırılmasına yönelik, kamuya, özel sektöre ve sivil toplum kuruluşlarına birtakım 

önerilerde bulunulmuştur. 

Anahtar Kelimeler: Turizm, Şanlıurfa, Sivil Toplum Kuruluşları, Sürdürülebilir 

Kalkınma. 

Tourism For Sustainable Development: The View of 

Nongovernmental Organizations 

Abstract 

Şanlıurfa is known as a religious tourism destination Turkey and World and Local 

community in Şanlıurfa gains to income from tourism activities. Local people are not 

only gaining but also developing and progressing socially, culturally. However, 

Unplanned and unsystematic tourism development derives also profit in a short term, 

This situation constitutes to grounds for serious negative drawbacks in a long term. In 

this respect, For an effective tourism plan; All units has great responsibilitiy. 

Nongovenmental Organizations, Being One of these actors, are an important position 

for reflecting opinions of local people, public units and reaching concensus. The aims 

of this study is to reflect by nongovernmental organizations from sustainabilty for 

destination development and improvement, the obstacles about to sustainability. 

With this aim; In depth interviews were conducted with nongovernmental 

organizations, The role of nongovernmental organizations to regional development 

1 Yrd.Doç.Dr., Sinop Üniversitesi, gulerkol@windowslive.com (Sorumlu Yazar/ Corresponding Author) 

2 Yrd.Doç.Dr., Sinop Üniversitesi, alituran_bayram@hotmail.com 

3 Yrd.Doç.Dr. Sinop Üniversitesi, ozlemaltunoz@hotmail.com 

699



of Şanlıurfa tourism was tried to determine. As a results; Some recommendations are 

presented to public and private sector, nongovenrmental organizations for increasing 

the impact of tourism to regional development. 

Keywords: Tourism, Şanlıurfa, Nongovernmental Organizations, Sustainable 

Development. 

1. GİRİŞ 

Gelecek nesillerin kaynaklarına zarar vermeksizin kaynakların verimli ve etkin 

kullanımına dayanan kalkınma modeline sürdürülebilir kalkınma denilmektedir. 

Sürdürülebilirlik kavramının ortaya çıkışı ile birlikte farklı bilim dallarına ve 

uygulama alanlarına konu olmuş, önemi ve ciddiyeti küresel açıdan pek çok otorite 

tarafından kabul edilmiştir. Tek bir sektör yada tek bir alan kalkınmanın 

gerçekleşebilmesi için yeterli olmamakta, farklı alanların birleşmesi ile oluşan 

harmonizasyon kalkınmanın sürdürülebilirliğini sağlamaktadır. 

Günümüzde turizmin ülkelere, bölgelere ve hatta köylere bile pek çok olumlu 

etkisinin olduğu şüphesiz bilinen bir gerçektir. Özellikle 1980 sonrası beş yıllık 

kalkınma planları ile her dönem farklı bir boyut kazanan turizm bacasız sanayi 

tanımlamasının fazlasıyla anlaşıldığı ve kıymet verildiği alanlardan biri haline 

gelmiştir. Bu özelliği ile gelişmiş ve gelişen ülkelerin ekonomik ve sosyal kalkınması 

için vazgeçilmez bir unsur olmuştur. Türkiye gibi turizm potansiyeli oldukça yüksek 

ve farklı turizm türlerinin yapılabileceği bir ülke için turizm bölgesel kalkınmanın en 

önemli araçlarından biri olarak görülmektedir. Özellikle gelişmemiş yada gelişmekte 

olan kentler için turizmin öneminin farkına varılması ve farklı turizm türleri ile pek 

çok turistin destinasyonlara çekilmesi; ekonomik ve sosyal kalkınma, refah 

seviyesinin yükselmesi, istihdam oranı ve kişi başına düşen milli gelirin artması, 

eğitim ve yaşam kalitesindeki gözle görülür artış gibi hususlarda ciddi bir ivme 

kazanacak, bölgesel kalkınmanın gerçekleşmiş olacaktır. 

Bölgesel kalkınmanın etkin ve sürdürülebilir bir şekilde yürütülmesi için kalkınmayı 

doğrudan ve dolaylı yollardan etkileyen kurum ve kuruluşların varlığı yadsınamaz bir 

gerçektir. Bu paydaşların içinde belki de en büyük lobi faaliyeti sağlayan, kitleleri 

peşinden sürükleyen ve önemli işletmeler adına karar ve uygulamalarda bulunan Sivil 

Toplum Kuruluşlarıdır denilebilir. Özellikle bölgesel kalkınmanın daha etkili şekilde 

gerçekleşmesi adına pek çok platform kurulmuş, toplantılar gerçekleşmiş ve bölgesel 

kalkınmanın en verimli nasıl yapılabileceği tartışılmıştır. Yıllar itibariyle farklı 

yönetim tarzları ile yürütülen bölgesel kalkınma süreci günümüzde uluslararası 

katılımdan yerel katılıma kadar yüzlerce paydaşın katılımı ile gerçekleşmektedir. 

Kalkınma yaklaşımları incelendiğinde; etkili ve sürdürülebilir kalkınmanın kamu ve 

özel sektör, sivil toplum kuruluşları gibi farklı birimlerin koordinasyonu ile 

gerçekleşebileceği görülmektedir. Bu işbirliği sadece fiziksel değil aynı zamanda; 

ekonomik, sosyal, kültürel bir beraberliği kapsamakta şehir ve bölge adına 

geliştirilecek tüm faaliyetlerde bütünlüğü kapsamaktadır. Öyle ki; bir kurumun plan 

haricinde bir faaliyette bulunması bile tüm kalkınma sürecini etkileyebilmekte, hatta 

sekteye uğratabilmektedir. Hassas bir çerçevede değerlendirilmesi gereken kalkınma 

süreci daimi bir kontrol ve değerlendirme aşamalarını da içermektedir. Berberlik 

700



ilkesi önemsenirken; kurumların çıkar ve memnuniyetleri de önemsenmelidir ki; her 

kurumun sorumluluk duyduğu bir takım kişi ve kurumlar vardır. O sebeple yapılan 

her bir faaliyetin tüm kesimleri mutlu ve huzurlu kılacak şekilde oluşturulması ve 

yürütülmesi de oldukça zor ve önemli bir husustur (Küçük ve Güneş, 2013: 23). 

Bölgesel kalkınma da kurumların birlik ve beraberliğinin sağlanması, farklı konu ve 

olaylara yönelik etkin bir koordinasyon sağlamaları kalkınmanın sürdürülebilirliği 

açısından oldukça önemli bir husustur. Bu çalışmanın amacı; “Turizmin 

Sürdürülebilir Kalkınmadaki Rolü” konusunda Şanlıurfa’da yer alan ve turizmle ilgili 

kurulan Sivil Toplum Kuruluşlarının görüşlerinin alınması ve bölgenin turizm 

potansiyelinin arttırılması, sivil toplum kuruluşlarının bölgesel kalkınmaya olan 

etkilerini arttırmak adına yapılabilecek önerileri ortaya koymaktır. 

2. LİTERATÜR TARAMASI 

18. ve 19. Yüzyıllarda ortaya çıkan Sanayi devrimi ile birlikte hızla artan nüfus ve 

beraberindeki pek çok ihtiyaç, daha fazla üretim yapılması için daha fazla kaynak 

kullanılmasına, çevrenin ve doğanın daha çok kullanılmasına sebep olmuştur. Bu 

durum ise kaynakların hızla tükenmesi sorununu doğurmuş ve ne yazık ki uzun süre 

verdiği büyük zararları düşünmek yerine küçük faydaları üzerinde durulmuştur. 

Ekonomik büyüme hızla artarken, doğal kaynaklarda aynı hızla tükenmekteydi. 

İkinci dünya savaşından sonra ise; savaşın verdiği huzursuzluk, işsizlik, açlık ve 

ekonomik kaynakların yok olması gibi durumları düşünen ekonomistler bu durumdan 

kurtulmak ve hali hazırda oluşan ekonomik boşluğu kendi lehlerine çevirmek adına 

çok daha fazla üretim yapmış, doğal kaynakları çok daha büyük bir oranda 

tüketmişlerdir (Dulupçu, 2001). 1970’li yıllarda çevreye ve doğal kaynaklara verilen 

bu zararları önlemek amacıyla Birleşmiş Milletler ve Dünya Bankası gibi uluslararası 

kuruluşlar önderliğinde çeşitli toplantılar düzenlenerek “Sürdürülebilirlik” ve 

“Sürdürülebilir Gelişme” kavramları ortaya çıkarılmıştır. Dünya Çevre ve Kalkınma 

Komisyonu’nun 1987 yılında yayımladığı “Ortak Geleceğimiz” adlı bir raporda da 

“Sürdürülebilir Kalkınma” kavramı ortaya çıkmıştır (Sarkım, 2007: 50). 

TDK’ya göre kalkınma kavramı, “bir ekonomide halkın değer yargıları, dünya görüşü, 

tüketim ve davranış kalıplarındaki değişimleri içeren toplumsal ve kuramsal yapıda 

dönüşüme yol açan büyüme” şeklinde tanımlanmaktadır. Kalkınma kavramı, 

değişme, ilerleme, büyüme, gelişme, gibi kavramlarla yakından ilişkili bir kavramdır. 

Uzun süreli ve yapısal bir değişimi ifaden eden bir kavram olarak kalkınma, daha geri 

bir yapıdan daha ileri ve daha refah bir yapıya geçişi amaçlamaktadır (Kaypak, 2012: 

14). Bu bağlamda kalkınma bünyesinde; kişi başına düşen milli gelirin artırılması, 

üretim faktörlerinin etkinlik ve miktarlarının değişmesi, sanayi ve hizmet kesiminin 

milli gelir ve ihracat içerisindeki payının artırılmasına yönelik temel öğeleri 

bulundurmaktadır (Han ve Kaya; 2008:2) Bölgesel anlamda ele alındığında ise 

kalkınma, yerel alanda ekonomik değişime yol açan yerel faaliyetlere vurgu 

yapmaktadır (Eceral ve Özmen, 2009: 49). Kalkınmanın sürekliliğini ifade eden bir 

kavram olarak sürdürülebilir kalkınma, endüstrileşmenin doğal çevreye verdiği zararı 

engelleme temelini içermektedir (Emeksiz, 2007: 147). Bu bağlamda sürdürülebilir 

kalkınma, ekonomik kalkınmanın çevreye zarar vermeden sağlanması gerektiğine 

dikkat çeken bir kavram olarak tanımlanabilmektedir (Çubuk, 1996: 5). Başarılı bir 

701



şekilde uygulanması bütünleşik politika, planlama ve öğrenme sürecine bağlı olarak 

görülen sürdürülebilir kalkınmanın gerçekleştirilmesi tüm paydaşların tam desteğine 

bağlıdır (Tosun, 2001: 290). Temel strateji, politika ve plan belgelerinde 

sürdürülebilir kalkınma kavramı “sürdürülebilir büyüme” ve “sürdürülebilir 

ekonomi” kavramları ile birlikte yer almaktadır. Bunun bir yansıması olarak tarım, 

enerji, doğal kaynakların kullanımı, kırsal kalkınma, kentleşme ve ulaşım gibi 

sektörlerde de sürdürülebilirlik yaklaşımı benimsenmiştir (Yıkmaz, 2011: 5). 

Diğer sektörlerde olduğu gibi sürdürülebilirlik ilkeleri turizm sektörü için de 

uyarlanmış ve Dünya Turizm Örgütü ve Birleşmiş Milletler önderliğinde 

“Sürdürülebilir Turizm” kavramı ve bu kavrama yönelik ilkeler 

geliştirilmiştir.(Sarkım, 2008: 3). Sürdürülebilir turizm kavramı, turizm sektöründe 

uzun süreli yararlar sağlayarak sosyal ve ekonomik hedefleri dengeli bir biçimde 

geliştirmek adına yeni ve farklı yaklaşımlar sunan (Unıted Natıons, 1999: 6) bir 

turizm çeşidi olarak tanımlanmakla birlikte, ekonomik olarak geçerliliğini 

sürdürürken gelecek yıllarda turizmi destekleyecek fiziki çevre ve yerel halkın sosyal 

yapısı gibi kaynaklara zarar verilmemesi gerektiğini savunan bir turizm çeşidi olarak 

da tanımlanabilmektedir (Kastenholz, 2004: 389). Sürdürülebilir turizm, kalkınmadan 

ekonomi ve yerel halkın pay almasının yanı sıra kaynakların ve çevrenin 

sürdürülebilir kullanımı ilkesini savunmaktadır (Liu, 2003: 462). Bu bağlamda ana 

amacı; çevre, toplum, tarihi, doğal ve kültürel varlıklara zarar vermeden, bölge ve ülke 

ekonomisine ve toplumsal yaşama katkı sağlayacak biçimde gelişme (Çakılcıoğlu, 

2002: 3) olan sürdürülebilir turizm; yerel halkın refah seviyesini arttırmak, mevcut 

nesil ve nesiller arasında eşitliği sağlamak, çevre kalitesini korumak, sosyo-kültürel 

bütünleşmeyi sağlamak gibi daha geniş amaçlara da sahiptir (Sarkım, 2007: 93). 

Sürdürülebilir kalkınmanın turizm boyutunu ifade eden sürdürülebilir turizm; 

bölgenin sahip olduğu turizm kaynaklarının belirli ilkeler kapsamında turizm amaçlı 

olarak kullanılmasına, çevre temizliği açısından bölgede bilincin oluşmasına, 

bölgenin çevresel kaynakları tüketmeden bilinçli olarak turistik anlamda gelişmesine, 

bölgesel kültürün bir turizm ürünü haline getirilerek bozulmadan devamlılığın 

sağlanmasına katkı sağlamaktadır. 

Turizmin sürdürülebilir kalkınma ve bölgesel kalkınmaya katkıları üzerine alan 

yazında birçok çalışma mevcuttur. Bu çalışmalardan bazılarına aşağıda yer 

verilmiştir. 

Artun ve Akbulut (2015), Fethiye bölgesindeki yerel yönetim ve sivil toplum 

kuruşların sürdürülebilir turizme yönelik görüşlerini araştırdıkları çalışmalarında, 12 

maddelik yarı yapılandırılmış bir mülakat formu kullanmışlardır. Yazarlar, çalışma 

katılımcılarının sürdürülebilir turizmi bir turizm çeşidinden ziyade bir bütün olarak 

ele aldıkları, bu konuda bir master planına ihtiyaç duyulduğunu belirttiklerini ve alt 

yapı çalışmalarının bu kapsamda ele alınmasına vurgu yaptıklarını aktarmışlardır. 

Yerle halkın geniş kesiminin turizmden pay aldığını belirten katılımcıları, çalışan 

kalitesinin yükseltilmesi konusunda da görüş birliği içinde oldukları görülmektedir. 

Bunlara ek olarak yerel yönetim ve STK’lar arasında bir koordinasyonun sağlanması 

gerektiği de çalışma kapsamında belirtilmektedir. 

702



Keskin ve Kızılırmak’ın (2015), bölge kalkınma ajanslarının hazırladığı bölge 

planlarına yönelik çalışmalarında içerik analizi yöntemi ile Doğu Karadeniz Kalkınma 

Ajansının planında sürdürülebilir turizmi incelemişlerdir. Çalışma kapsamında 

kalkınma ajansı planında sürdürülebilir turizme yönelik, alternatif turizm 

faaliyetlerinin, “Yeşil Yol Projesi‟nin, müşteri odaklı tanıtım faaliyetlerinin, insan 

kaynağını güçlendirmeye yönelik stratejilerin ve turizm alt yapısına yönelik 

stratejilerin yer aldığını tespit etmişlerdir. 

Künü ve Hopoğlu (2015), çalışmalarında turizmde sürdürülebilir büyüme konusuna 

eleştirisel bir bakış açısıyla yaklaşmışlar ve turizme dayalı bölgesel kalkınma 

stratejisinin doğru bir yöntem olup olmadığını tartışmışlardır. Turizmin bölge 

büyümesindeki etkisinin tartışılmaz bir olgu olduğunu savunan yazarlar, bölgesel 

değerlerin özelliklerinin tam anlamıyla çözülmeden aşırı olarak değerlendirilmesinin 

bölgesel turizm sektörünü köreltebileceğini belirtmektedirler. Ayrıca yazarlar her 

bölgenini turizm bölgesi olmayacağının ve turizme aşırı önem vererek diğer 

sektörlerin dışlanmasının bölgesel gelişimi olumsuz yönde etkileyebileceğine dikkat 

çekmektedirler. Bölge için hızlı bir istihdam aracı olarak görülen turizm sektörünün 

gerekli alt yapı yatırımları ve destekleyici kümelenmeler olmadan başarı 

olamayacağını belirten yazarlar, turizme dayalı bölgesel kalkınma stratejilerinin 

başarılı olması için, kamu, özel sektör ve sivil toplum kuruluşlarının ortak çaba 

göstermesi gerektiğini önermektedirler. 

Küçük ve Güneş (2013), Kızılcahamam’da turizm ve yerel kalkınma üzerine 

yaptıkları çalışmalarında otel yöneticileri ve yerel halka yönelik bir mülakat 

gerçekleştirmişlerdir. Çalışma kapsamında, Kızılcahamam’da kaynakların korunması 

ve sürdürülebilir kullanım anlayışına uyulmasının yerel kalkınma için önemli bir 

unsur olacağını belirtmişlerdir. Çalışma kapsamında yazarlar, Kızılcahamam’da 

turizmin yerel kalkınmaya olumlu etkilerinin artması adına; tanıtım faaliyetlerinin 

geliştirilmesi, yakın cazibe merkezlerine ulaşım imkanın sağlanması, sürdürülebilir 

turizme yönelik eğitimlerin verilmesi, işletmelerde yöresel ürünlerin kullanılmasının 

arttırılması, sürdürlebilir turizm master planın hazırlanması vb öneriler sunmuşlardır. 

Bahar (2007), bölgesel kalkınmada turizm sektörünün ekonomik olarak yeri ve 

önemini araştırdığı çalışmasında, az gelişmiş ve geri kalmış bölgelerin gelişmesinde 

ve ekonominin yeniden yapılandırılmasında turizmin ekonomik büyüme ve 

kalkınmaya katkı sağladığını tespit etmiştir. Yazar, turizmin bölgeler arası ekonomik 

gelişmişlik farklılığının azaltılmasında ve dengeli büyüme ve kalkınma 

sağlanmasında önemli görevleri olduğunu, gelen turist sayısındaki artış ile bölgede 

istihdam, gelir ve katma değerin artacağını ve bu bağlamda sürdürülebilir kalkınmanın 

gerçekleşebileceğini belirtmektedir. 

3. ARAŞTIRMANIN AMACI 

Şanlıurfa şehrinin büyük bir kısmı geçimini turizmden sağlamaktadır. 1980 yılından 

sonra turizm teşvikleri ile öncelikle kıyı bölgelerde ve ardından tüm ülkede hız 

kazanan turizm faaliyetleri Şanlıurfa’nın yapısını da etkilemiş, halk turizmi 

benimseyerek, turizmde aktif olarak çalışmayı tercih etmiştir. Şanlıurfa şehrinde 

turizm adına farklı mercilerin söz sahibi olduğu, aktif olarak turizm için çaba sarf 

703



ettiği görülmektedir ki bunların arasında turizm adına kurulan Sivil Toplum 

Kuruluşları ilk sıralarda yer almaktadır. Konuyla ilgili literatür incelendiğinde 

Şanlıurfa ilinin turizm ile kalkınmasını irdeleyen herhangi bir çalışmaya 

rastlanmamıştır. Ayrıca kentlerde fikirleri ve faaliyetleri gayet önemli olan sivil 

toplum kuruluşlarının konuya ilişkin görüşlerinin alınması turizmin devamlılığı 

açısından oldukça önemli görülmektedir. 

4. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ 

Araştırmada Şanlıurfa ilinde yer alan turizmle ilgili olan Sivil Toplum kuruluşları yer 

almaktadır. Araştırma kapsamında, Turistik Otelciler, İşletmeciler ve Yatırımcılar 

Derneği (TUROB), Şanlıurfa Turizmi Geliştirme Derneği (ŞUTADER), Şanlıurfa 

Bölgesel Turist Rehberleri Odası (ŞURO), Şanlıurfa İli Kültür Eğitim Sanat ve 

Araştırma Vakfı (ŞURKAV), ile mülakatlar gerçekleştirilerek, katılımcıların 

turizmin kalkınmaya olan etkisine yönelik görüşleri elde edilmeye çalışılmış, elde 

edilen veriler nitel araştırma yöntemine uygun analiz edilmiştir. Şanlıurfa’nın turizm 

ile kalkınmasına yönelik mevcut durumu, geliştirilebilir önerileri belirlemek amacıyla 

aşağıda belirtilen sorular sorulmuştur. Soru formu Küçük ve Güneş (2013) ‘in “ Yerel 

Kalkınmada Bir Etken Olarak Turizm: Yerel Sivil Toplum Kuruluşlarının Görüşler” 

isimli çalışmasından alınarak oluşturulmuştur. Bu sorular aşağıdaki gibidir; 

1. Turizmin yerel kalkınmaya etkileri hakkında neler düşünüyorsunuz? 

2. Şanlıurfa’yı ziyaret eden turistler ilçe esnafına ekonomik katkı sağlıyor mu? 

3. Şanlıurfa turistlerin beklentilerine cevap verebilecek yeterliliğe sahip midir? 

4. Turizm tesisleri tüketim noktasında ilçe esnafına ekonomik yarar sağlıyor 

mu? ve sizce ne yapılsa daha iyi bir sonuç alınırdı? 

5. Şanlıurfa’da turizmin daha iyi bir yere gelebilmesi için neler yapılmalıdır? 

6. Şanlıurfa’da turizmin gelişmesi açısından sahip olduğu avantajları 

değerlendirebilir misiniz? 


Turizmle İlgili Sivil Toplum Kuruluşları ile yapılan derinlemesine mülakat 

neticesinde alınan cevaplar aşağıdaki başlıklar çerçevesince incelenmiştir; 

 

 

 

 

 

Bölgesel Kalkınmanın Turizme Etkisi 

Yerel Halkın turistlerle etkileşimi 

Şanlıurfa’nın turistlerin istediklerine cevap verebilme imkanı 

Şanlıurfa’da bulunan işletmelerin turizme sağladığı ekonomik katkı 

Şanlıurfa’nın turizmde daha iyi bir yere gelmesi adına gereklilikler, mevcut 

durum ve çözüm önerilerinin şehrin önde gelen sivil toplum kuruluşları 

tarafından dile getirilmesi 

Araştırma verileri katılımcıların ifadeleri gruplandırılarak aktarılmaya çalışılmış ve 

ifadelere yönelik birebir katılımcıların düşüncelerine yer verilmiştir. Ayrıca nitel 

araştırmanın gerekliliklerinden biri olan yorumlama ve analiz etme yönteminden de 

faydalanılmıştır. Mülakat yapılan Sivil Toplum Kuruluşları Aşağıdaki gibidir; 

704



Tablo 1. Mülakat Yapılan Sivil Toplum Kuruluşlarının Bilgileri 

Sivil Toplum Kuruluşu Adı 

Şanlıurfa Turistik Otelciler ve Yatırımcılar 

Derneği 

Şanlıurfa Turizmi Geliştirme Derneği 

Şanlıurfa Bölgesel Turist Rehberleri Odası 

Şanlıurfa İli Kültür Eğitim Sanat ve 

Araştırma Vakfı 

Urfa Medeniyet Turizm Araştırma Merkezi 

Sivil Toplum Kuruluşu Kimliği 

Meslek Odası 

Meslek Odası 

Meslek Odası 

Hizmet Kuruluşu 

Meslek Odası 

Tablo 2. Katılımcıların Turizmin Bölgesel Kalkınmaya Etkilerine 

Yönelik Görüşleri 

Cevaplar 

Katılan Kişi 

Sayısı 

Ekonomik olarak olumlu katkıları vardır 5 

Alt ve üst yapının gelişiminde büyük rol oynar 4 

Tarım ve Sanayi gibi alt sektörlerin de gelişimini sağlar 3 

Kültürlerin birbiriyle olan etkileşimini sağlayarak sosyal 

kalkınmaya katkı sağlar 

İdari birimler turizmin gelişmesi adına katkı sağlar 2 

Çevre bilincini arttırır. 4 

Turizmle ilgili sivil toplum kuruluşlarının turizmin bölgesel kalkınmaya etkisine 

yönelik görüşleri Tablo 2’de verilmiştir. Tablo 1’de görüldüğü üzere katılımcıların 

görüşleri benzerlik göstermektedir. Özellikle turizmin bölgesel kalkınmaya ekonomik 

açıdan katkı sağlaması görüşü tüm katılımcılar tarafından dile getirildiği 

gözlenmektedir. Turizmin alt ve üst yapının gelişimine katkı sağladığı konusunda 

katılımcılar fikir birliğine varmış olsa da bir katılımcı olması gereken bir gelişimin 

gerçekleşmediğini dile getirmektedir. Alt sektörlerinde turizmle beraber gelişim 

gösterdiğini ve turizmin çevre bilincini arttırdığı konusunda büyük bir kısmı olumlu 

görüşlerini dile getirmişlerdir. Ancak; idari birimleri turizmin gelişimine katkı 

sağlama aşamasında yetersiz kaldığını, inisiyatif kullanma konusunda bir takım 

eksikliklerinin olduğunu getirmişlerdir. Konuya ilişkin bazı katılımcıların görüşleri 

aşağıdaki gibidir; 

“ Şanlıurfa’nın benimsediği ve önem verdiği en büyük kalkınma unsuru ekonomik 

açıdandır aslında. Özellikle ilkbahar ve sonbahar dönemleri halk için turizmin en 

verimli olduğu dönemdir. Belirtilen dönemlerde Şanlıurfa’yı ziyaret eden turistlere 

gerek konaklamaları, gerek rekreasyonel faaliyetleri gerekse hediyelik eşya satın 

4 

705



almaları gibi turistik harcamalarından Şanlıurfa büyük bir kazanç sağlamakta; 

özellikle şehir halkının önemli bir kısmı turizmi ciddi bir kazanç sahası olarak 

görmektedir” (Katılımcı 2). 

“Turizmin belki de en büyük faydası alt ve üst yapı imkanlarında görüldüğü 

söylenebilir. Özellikle son beş yılda turistik merkezlere yapılan fizibilite çalışmaları, 

şehrin özgün mimari dokusunu koruyarak restore edilen evler, yeni yapılan turistik 

işletmelerin kültürel dokuya ve şehrin kimliğine uygun yapılması epey bir artış 

göstermiştir. Ayrıca alt ve üst yapı çalışmaları yerel idarelere itici bir güç olmaktadır. 

İmaj tanıtım çalışması sırasında şehrin turistlere bakan yüzünün oldukça çekici 

olması gerekmektedir. Şanlıurfa bunu tam olarak yerine getirmemekle birlikte turizm 

bilincini şehrin imkanları ile bütünleştirmeye çalışmaktadır. Özellikle taşıma 

kapasitesi konusunda Balıklıgöl kompleksi yeterince özen gösterilmemekte; gelen 

ziyaretçilerin bir kısmı kirliliğinden, çevresel düzenlemelerin yetersizliğinden 

yakınmaktadır” (Katılımcı 3). 

“ Turizmin kültürel yapı üzerinde elbette pek çok etkisi bulunmaktadır ve bunların bir 

kısmı olumsuz şekildedir. Örneğin; Şanlıurfa’nın tanıtımında en önemli 

unsurlarından biri olan Sıra Geceleri yıllar içinde turizm hareketliliği arttıkça 

değişmiştir. Daha çok müzikle ve çiğköfteyle anılan bir etkinlik olarak turistlere 

tanıtılmakta ve bu eşsiz kültürel değerin maddi olarak değeri biçilmekte hatta pazarlık 

yapılarak çok ucuz rakamlara tüketimi gerçekleştirilmektedir. Özü sosyal amaçlı 

toplanmaya dayanan ve geçmişi incelendiğinde bazı durumlarda müzik bile 

bulundurmayan sıra geceleri; günümüzde bir piyasa ürününe çevrilmiştir. Kültürlerin 

etkileşimi ancak doğru metotlarla gerçekleşebilir “( Katılımcı 1). 

Tablo 3. Katılımcıların Turizmin Bölge Esnafına Sağladığı Katkılara Yönelik 

Görüşleri 

Cevaplar 

706 

Katılan Kişi Sayısı 

Büyük bir oranda katkı sağlıyor 4 

Kısmen Katkı Sağlıyor 1 

Hiçbir katkı sağlamıyor - 

Şanlıurfa ilini ziyaret eden turistlerin yerel esnafa sağladığı ekonomik faydalara 

yönelik Sivil Toplum Kuruluşlarının Görüşleri Tablo 3’de yer almaktadır. 

Katılımcıların büyük bir kısmı turizmin bölge esnafına ekonomik açıdan katkı 

sağladığı yönünde görüşlerini dile getirmiştir. Katılımcıların konuya yönelik görüşleri 

aşağıdaki gibidir; 

“Kesinlikle katkı sağlamaktadır. Turistlere sadece Göbeklitepe’yi veya Harran’ı 

görüp gitmiyor ya da kısa süreliğine burada kalmıyor. Bu bölgeye gelen misafir 

burada en az 1-2 gece konaklamaktadır. Hatta önceleri GAP Turu kapsamında 

bölgemize gelen turistler günümüzde eş dost ve akrabaları ile butik turlar düzenleyip 

1-2 gece Adıyaman, Mardin, Diyarbakır’da 2 yada 3 gece de Şanlıurfa’da 

konaklamakta, bölgede bulunan yiyecek-içecek işletmeleri, eğlence mekanları ve 

hediyelik eşya satan dükkanları ziyaret etmekte, buralardan alışveriş yapmaktadır.



Bu da direkt ve uzun süreli bir katkısının olduğunun açık göstergesidir” ( Katılımcı 

5). 

“ Turistler Harran’ı ziyaret ettiklerinde orada bir şeyler içmekte, deveye binip, 

yöresel kıyafetleri ile fotoğraf çektirmektedir. Göbekli Tepe’ye geldiklerinde Klaus 

Schmidt’in Göbekli Tepe ile ilgili yazdığı eserlerini satın almakta, tarihe tanıklık eden 

en eski tapınağın anısına yöre halkının kendi elleri ile yaptığı hediyelik eşyaları satın 

almaktadır. Balıklı Göl’ü ziyaret ettiklerinde ise; İsot, Fıstık, biber reçeli gibi 

hediyelik ürünleri muhakkak almakta, gitmeden mutlaka kebap yemektedirler. Bu 

durum direkt olarak bölge esnafına yansımaktadır. Dolaylı olarak ise bir çok sektöre 

katkı sağlamakta, pek çok insan bu harcamalardan gelir sağlamaktadır (Katılımcı 1). 

Tablo 4. Katılımcıların Şanlıurfa’nın Turistlerin Beklentilerini Karşılayabilme 

Durumuna Yönelik Görüşleri 

Cevaplar 

Katılan Kişi Sayısı 

Alt ve üst yapı imkânları yetersiz 2 

Turistik hizmet kalitesi yetersiz 2 

Sosyo-kültürel imkânların yetersiz 1 

Alternatif turizm türleri mevcut değil 1 

Yeterli 3 

Şanlıurfa kentinin turistlerin beklentilerini karşılamasına ilişkin katılımcıların 

görüşleri Tablo 4’teki gibidir. Katılımcılar bu konuda farklı görüşleri savunmakta; bir 

kısmı yeterli olduğunu düşünürken bir kısmı da; birtakım eksikliklerinin hala mevcut 

olduğunu düşünmektedir. Ancak katılımcıların dile getirdiği bir konu da; eksikliklerin 

vurgulanması yerine çözümlerinin dile getirilmesidir. Bu konuda iyimser yaklaşan 

sivil toplum kuruluşu yöneticileri mevcut eksikliklerin zamanla giderildiğini ve yavaş 

yavaş Şanlıurfa’nın ismine ve sahip olduğu değerlere yakışır bir hizmet ile geliştiğini 

ifade etmektedirler. Genel olarak katılımcıların ifadeleri incelendiğinde; alt ve üst 

yapı imkanlarının yetersiz oluşu, hizmet kalitesinin yetersiz oluşu, sosyo-kültürel 

imkanların yetersiz oluşu gibi başlıklarla dile getirilmektedir. Katılımcıların konuya 

ilişkin görüşleri aşağıdaki gibidir; 

“Şanlıurfa’ya gelen ziyaretçiler diğer ziyaretlerine nazaran oldukça farklı 

motivasyonlara sahiptir. Şanlıurfa 12000 yıllık geçmişi ile tarihin en eski tapınağına 

sahip bir alanı. Şanlıurfa tarihi, kültürü, yöresel yiyecekleri, sanatı ile pek çok turistin 

ilgisini çekmekte, sadece sahip olduğu varlıkları ile önemli bir destinasyon olarak 

dünya turizminde yer almaktadır. Ancak; turistler Şanlıurfa’ya geldiğinde genel 

olarak yeterince gelişmemiş, eksiklikleri olan bir bölge olarak görülmektedir. Bu 

eksiklikleri görmezden gelen turistler olumlu yönlerini ele almaktadır. Yine de dile 

getirmeliyim ki; alt yapı eksikliği, otel işletmelerinde, yiyecek-içecek işletmelerinde 

başta hijyen olmak üzere temel gerekliliklerin bulunmayışı, turizm eğitimi almış 

kişilerin sektörde yer almayışı ve bu sebeple işi bilmeyen insanların turizmle 

ilgilenmesi sebebiyle turistlerin özellikle konaklama hususunda gecelemeleri oldukça 

707



nadirdir. Turist daha kaliteli işletmeleri bulacağı hemen yanımızdaki Gaziantep’i 

ziyaret etmektedir” (Katılımcı 3). 

“ Şanlıurfa’da turizmin pek çok çeşidi bulunmaktadır. Şanlıurfa şu durumda; kültürel 

açıdan turistlerin beklentilerine cevap verecek niteliktedir. Belki de beklentilerinin 

çok daha üzerindedir denilebilir. Bugün Göbekli Tepe Türkiye’nin en büyük müze 

kompleksi ve Neolitik Çağların sergilenmesi açısından en büyük müzeye sahibiz. 

Mozaik Müzemiz bulunmaktadır. Bununla birlikte; Harran, Şuayip, Soğmatar ki bu 

turistik merkezlerin altyapısı tamamlanmaktadır. Bakıldığında; turistler iki üç gün 

gezip rahatlıkla pek çok yeri görmektedir. Bununla birlikte; alternatif alanların ve 

turizm türlerinin belirlenmesinde birtakım sıkıntılar mevcuttur. Bunun en büyük 

sebebi de; biz hala turistik ürün satışını kültür turizminden yola çıkarak 

gerçekleştirmekteyiz. Gelecek dönemlerde bu yeterliliklerin tamamlanacağı 

kanaatindeyim” (Katılımcı 2). 

Tablo 5. Katılımcıların Turizm Tesislerinin Bölge Esnafına Sağladığı Katkılara 

Yönelik Görüşleri 

Cevaplar ve Katılanlar 

Büyük oranda ekonomik katkı 

sağlıyor (3) 

Kısmen ekonomik katkı sağlıyor (1) 

Çok az ekonomik katkı sağlıyor ya 

da hiç sağlamıyor (1) 

Öneriler ve Cevaplayan Sayısı 

-Esnafı Eğitmeliyiz. 

-Bölge esnafı ile ücretlendirme vb. 

konularda ortak bir akıl oluşturmalıyız. 

-Otel işletmeleri için farklı ürün yelpazesi 

oluşturulmalı 

-Esnaf farklı beklentilere uyum sağlamalı, 

farklı turizm türlerini geliştirmede öncü 

olmalı. 

Tablo 5’te turizm tesislerinin bölge esnafına sağladığı katkılara yönelik katılımcıların 

dile getirdiği görüşler ve mevcut eksikliklerin giderilmesi için öneriler yer almaktadır. 

Katılımcılar turizm tesislerinin esnafa büyük oranda katkı sağladığını düşünmekte 

iken, kısmen katkı sağladığını yada hç katkı sağlamadığını düşünen katılımcılarda 

mevcuttur. Tesislerin esnaftan ürün satın alması ve esnaf ile işbirliği yapmasının 

önündeki temel engellerin; fiyatlarda anlaşamama olarak belirtilmektedir. Tesislerin 

bölge esnafına katkı sağladığı yönündeki görüşler çoğunluktadır. Özellikle tesislerin 

esnafla birlikte hareket ettiği ve tek bir vücut olduğunu belirten katılımcılar, esnafın 

turizmden kar sağlayabilmesi için günümüz eğilimlerini ve beklentilerini tespit etmesi 

gerektiğini savunmuşlardır. Konuya ilişkin katılımcıların görüşleri aşağıdaki gibidir; 

“ Turizm tesisleri elbette esnafa katkı sağlamaktadır. Ürünlerinin büyük bir kısmını 

esnaftan karşılamaktadır. Ancak bu katkı Şanlıurfa’nın bazı ilçelerinden 

yoğunlaşırken bazılarında epey bir az görülmektedir. Örneğin Siverek ilçesine hiç 

turist gitmezken, Halfeti’ye çok yoğun bir turist akımı gerçekleşmektedir. Siverek’te 

bulunan bir esnaf bu durumda, Şanlıurfa’nın turistik açıdan talep gören ilçelerinden 

birine yerleşmek ve orada bir çalışma sahası kurmak isteyebilir. Bu durumun bir 

şekilde engellenmesi adına bir birlik kurulmalı, Şanlıurfa’nın tüm halkının bu 

pastadan pay alması sağlanmalıdır. Ya da turizm tesisleri dönüşümlü olarak 

708



ürünlerini, personelini ve otelin ihtiyaçlarını temin etmeli, bu kazancın tüm 

katmanlara yayılması sağlanmalıdır” (Katılımcı 4). 

“Turizmden bölge esnafının yeterli payı aldığını düşünmüyorum. Özellikle bugün 

turizmde ilçe bazında düşündüğümüz zaman en fazla turist kabul eden Şanlıurfa 

turistik merkezi; Harran ve Halfeti’dir. Ayrıca tesisleşme oranı da Halfeti’nin 

oldukça yüksektir. Harran ve Şanlıurfa’nın bazı ilçeleri sit alanı olarak geçtiği için 

yeni yapıların yani tesislerin oluşturulmasına hem de mevcut yapıların aslı korunarak 

restore edilmesine izin verilmiyor. Bu sebeple tesislerin artması ve esnafın bu 

tesislerden katkı sağlaması öncelikle tesislerin arttırılması ile ilgilidir. Konaklama 

işletmelerinin sayısının arttırılması için öncelikle yöresel mimariye uygun tescilli 

yapıların turizme açılması ile gerçekleşebilir. Yerel halk ya da esnaf bu yapıları ev 

pansiyonculuğu ya da yöresel ürünler ve mekanlar konseptli yiyecek-içecek 

işletmeleri ve kafeler açarak kullanmalı ve kendisi de doğrudan turizmden gelir elde 

etmelidir. Halfeti’ye bakıldığında göl kenarındaki yiyecek-içecek işletmelerinin 

yeterli geliri sağladığını düşünüyorum. O yörenin hatta belki de bölgenin temel 

sorunu güvenlik zafiyetinin sağlanamamasıdır. Bu sorunların aşılması sadece 

bölgeye turist değil yatırımcı da getirecektir. Yatırımcıların gelmesi demek, nitelikli 

işletmelerin, bilinirliği ve marka değeri yüksek işletmelerin bölgemizin tanıtımını 

sağlaması demektir. Bu şekilde Şanlıurfa şehrinde doğrudan ve dolaylı olarak 

kazanım sağlayan tüm turizm paydaşları kazanç sağlamış olacaktır (Katılımcı 3). 

Tablo 6. Katılımcıların Turizmin Daha İyi Bir Yere Gelebilmesi İçin Yapılması 

Gerekenlere Yönelik Görüşleri 

Sivil Toplum Kuruluşları 

Şanlıurfa Turistik Otelciler ve 

Yatırımcılar Derneği 

Şanlıurfa Turizmi Geliştirme 

Derneği 

Şanlıurfa Bölgesel Turist 

Rehberleri Odası 



Urfa Medeniyet Turizm Araştırma 

Merkezi 

Yapılması Gerekenler 

Göbeklitepe yönelik tanıtımın arttırılması 

ve ilçe esnafının turizme yönelik eğitilmesi 

Hizmet kalitesinin arttırılması adına 

eğitimli personel çalıştırılması zorunluluğu 

İdari birimlerin turizm konusunda 

çalışmalarına önem vermesi 

Şanlıurfa’ya yönelik güvenlik algısının 

değiştirilmesi adına medya kurumları ve 

tanıtım araçları kullanılmalı 

Nitelikli konaklama işletmelerinin 

arttırılması ile geceleme sayısının 

arttırılması sağlanmalıdır. Turistlerin istek 

ve ihtiyaçları dinlenmeli ve ona uygun bir 

hizmet anlayışı belirlenmelidir. Bölgeye 

eğlence olanakları sağlanmalı, alternatif 

turizm imkanları geliştirilmelidir. 

Tablo 6’da Şanlıurfa şehrinin daha iyi bir yere gelebilmesi adına yapılması gerekenler 

yer almaktadır. Katılımcılar Göbeli Tepe’nin önemli bir tanıtım unsuru ve Şanlıurfa 

için büyük bir değer olduğunu düşünürken; eğitimli personelin Şanlıurfa turizminin 

geleceği adına oldukça önemli bir husus olduğunu da düşünmektedir. İdari birimlerin 

turizmi her zaman öncelikli çalışılması gereken alan olarak görmeleri gerektiğini 

709



vurgulayan katılımcılar, turizmin gelişimini ancak tüm paydaşların etkin katılımı ve 

ilgisine bağlı kılmaktadır. Katılımcıların konuya ilişki düşüncesi aşağıdaki gibidir; 

“ Şanlıurfa’nın belki de en büyük sorunu güvenlik algısıdır. Özellikle komşu ülkelerin 

yaşadığı terör olayları ve iç savaşlar bizlere de yansımakta, Güneydoğu Anadolu 

Bölgelerini son yıllarda çok az turist tercih etmektedir. Şanlıurfa turizm istatistikleri 

incelendiğinde; 2007 yılında 300.000 iken, 2016 yılında 806.000 ‘e yükselmiştir. Bu 

durum turizmin canlılığını göstermiş olsa da; ziyaret eden turistlerin büyük bir kısmı 

iş, dini ziyaretler, eş dost akraba ziyaretleri gibi amaçlarla ziyaret eden yerli 

turistlerden oluşmaktadır. Şanlıurfa’da terör aktif olarak görülmektedir algısı 

yabancı turistlerin bölgemizi ziyaretini engellemektedir. Bu durumun gerilmesi adına, 

gerekli tanıtım araçlarının kullanması ihtiyaç niteliğinde biri husustur” (Katılımcı 1). 

“En büyük sorumluluk idari birimlere düşmektedir. Öncelikle Büyükşehir Belediyesi 

alt yapı çalışmalarını tamamen bitirip ve özellikle eski Urfa denilen Sur içi bölgeyi 

tarihi dokuya uygun bir şekilde bazı restorasyonlarını yapması, peyzaj çalışmalarının 

kültürel dokuyu bozmayacak şekilde yapması gerekmektedir. Nitelikli bir turizm için 

öncelikle nitelikli bir belediyecilik ile gerçekleşmektedir” (Katılımcı 4). 

“Bununla ilgili en temel nokta tanıtımdır denilebilir. Sürekli tanıtım yapılmalı 

özellikle Şanlıurfa’nın tarih ve kültür ile harmanlanan dokusu dünyaya 

yansıtılmalıdır. Göbekli Tepe bulunduktan sonra Urfa’nın ne kadar köklü bir 

medeniyete sahip olduğu görülmektedir. Şanlıurfa’yı pek çok sebeple ziyaret eden 

turistler, bölgeye geldikten sonra Şanlıurfa esnafının, seyahat acentasının ve turizm 

sistemi içinde yer alan tüm paydaşların güler yüzü, samimi ve güven veren tavrı ile 

karşılanmalıdır. Bu mantıkla hareket eden turizmciler için turistler sadece o anda 

kazanç sağlamayacak, sonrasında da ağızdan ağıza pazarlama ile kendisi ve yakınları 

Şanlıurfa’yı tekrar ziyaret etme isteğinde olacaktır” ( Katılımcı 3). 

Tablo 7. Şanlıurfa’nın Turizmin Gelişmesi Açısından Sahip Olduğu 

Avantajlara Yönelik Görüşleri 

Sivil Toplum Kuruluşları 

Şanlıurfa Turistik Otelciler ve 

Yatırımcılar Derneği 

Şanlıurfa Turizmi Geliştirme Derneği 

Şanlıurfa Bölgesel Turist Rehberleri 

Odası 



Urfa Medeniyet Turizm Araştırma 

Merkezi 

Avantajlar 

Tarih ve Kültür açısından dünyanın en önemli 

çekiciliklerinin bulunması 

Zengin kültürel miras ve bu mirası korumaya 

çalışan halk 

Dünyanın en eski tapınağının bulunması 

Peygamberler şehri olması 

Farklı kültürlerin hoşgörü ile birarada yaşamadı 

Hz Eyyub, Dünyanın ilk üniversitesi gibi farklı 

değerlerin bulunması 

Sadece kültür ve inanç turizmi değil farklı turizm 

türlerinin de yapılabilecek potansiyelde olması 

GAP Turlarının merkezinde yer alması, 

Gaziantep, Adıyaman, Mardin, Diyarbakır gibi 

şehirlerin ortasında bulunması 

Tablo 7’de katılımcıların Şanlıurfa’nın avantajlarına yönelik görüşleri yer almaktadır. 

Katılımcıların dile getirdiği en büyük avantajlardan biri tarihi ve kültürel dokunun 

710



özgünlüğüdür. Günümüzde pek çok ülke ve destinasyon tek bir çekiciliğini bile sıra 

dışı tanıtımlar ve reklam unsurları ile dünyanın en tercih edilen destinasyonu haline 

getirirken, her bir karışından tarih fışkıran Şanlıurfa’nın nitelikli tanıtımlar ile çok 

daha iyi yerlere geleceği herkesin fikir birliği içinde olduğu bir tutum olarak 

görülmektedir. Ayrıca farklı turizm türlerine imkan tanıyan Şanlıurfa için bu turizm 

türlerinin kullanılması da önemli avantajları arasında yer almaktadır. Katılımcıların 

konuya ilişkin görüşler aşağıdaki gibidir; 

“Ulaşım bu noktada çok önemli bir kriter. Özellikle paket tur ile seyahat eden turistler 

için turistik şehirlerin ortasında yer alması, oldukça önemli hem geceleme sayısının 

artış göstermesi açısından hem de tatilin en keyifli anlarına denk gelmesi açısından. 

Ayrıca Şanlıurfa havaalanı artık yurtdışı uçuşları da dahil olmak üzere pek çok uçuş 

ağına sahiptir ve bu durum bireysel olarak seyahat eden turistler için vazgeçilmez 

niteliktedir. Ayrıca nüfusu oldukça fazla olan, Gaziantep, Diyarbakır, Mardin gibi 

şehirlerden hafta sonu için sıra gecesi, Halfeti gezisi gibi beklentiler ile Şanlıurfa’yı 

ziyaret etmektedir. Bunlar Şanlıurfa için önemli avantajlardan biridir denilebilir” 

(Katılımcı 5). 

“Şanlıurfa şehrinin pek çok avantajı mevcut ancak bunların çok az bir kısmı 

değerlendirilebiliyor. Bunun için de zaman ve çaba gerekiyor. Tarih ve kültür 

noktasında dünyanın en eski şehri olmasına rağmen çok az insan bunu bilmektedir. 

Hatta ülkemizde bile dünyanın en eski tapınağının Şanlıurfa’da olduğunu bilen kişi 

sayısı oldukça az. Belki de bir Urfalı vatandaşa sorsanız o bile bilmeyebilir. Ancak 

Yabancılar bu konuda çok duyarlı, özellikle bazı ülkelerin vatandaşları çok hassas. 

Bir Alman vatandaşa Göbekli Tepe’yi sorsanız kendisi sizi etraflıca bilgilendirecektir. 

Bu bile bizim büyük bir eksiğimiz. Hem sivil toplum kuruluşlarının hem de idari 

kurumların ve özel sektörün temel amacı şehri kalkındırmak. Son beş yıldır bu 

anlamda büyük yatırımlar bulunmakta ve Türkiye’nin çok önemli kurumları 

Şanlıurfa’nın tanıtımına katkı sağlamaktadır. Ancak bu tanıtımların bıkmadan 

usanmadan devam ettirilmesi gerekmektedir “ (Katılımcı 2). 


Konuya ilişkin araştırmalar incelendiğinde görülmektedir ki; Türkiye’de gelişim tüm 

bölgelerde eşit ve benzer nitelikte olduğu görülmemektedir. Her ne kadar konuya 

ilişkin pek çok faaliyet gerçekleştiriliyor olsa da; doğal ve sonradan oluşturulmuş 

kaynakların dağılımındaki eşitsizlik kalkınma faaliyetlerinde büyük engeller 

oluşturmaktadır. Bu durum ise ister istemez bazı farklılıkları oluşturmaktadır. 

Günümüz kalkınma planlarında benimsenen görüş ise bu durumun tamamıyla ortadan 

kaldırılması yönündedir. Bu amaca istinaden; mevcut kaynakların maksimum 

düzeyde kullanılması ve bu kaynakların sürdürülebilirliği temel faaliyet unsuru olarak 

belirlenmiştir. 

Pek çok farklı kurumun beraber çalışması ile gerçekleşen bölgesel kalkınma süreci, 

kalkınma sürecinden fayda sağlayan tüm kurumların çıkarlarını gözeterek hedef ve 

amaçların tespit edilmesini sağlayarak, beraber tartışılması ve irdelenmesi, mevcut 

sorunların beraberce çözülmesini sağlamakta bu şekilde, ortak bir akıl birliği 

oluşturmaktadır. Bu şekilde kalkınma süreci hızlanacak ve yere halkın ekonomik ve 

711



sosyal refahı artacak, kalkınma bilinci güçlenecek ve kendini geliştirmekten mutlu 

olan bir toplum zihniyeti oluşacaktır. 

Ayrıca Turizm ülkeler ve bölgeler için; sahip oldukları kaynakların verimli ve nitelikli 

bir şekilde kullanılarak bölgeler arası dengesiz gelişimin minimuma indirilmesi ve 

bölgesel kalkınmanın sağlanmasında en etkili araçlardan biri olarak görülmektedir. 

Genel perspektiften bakacak olursak; turizm ve bölgesel kalkınma arasında güçlü bir 

ilişki bulunmaktadır. Bu ilişkinin en önemli ayaklarından biri olan ekonomik kazanç 

ise beklenen ve istenen düzeyde gerçekleşmemekle birlikte; dünyanın pek çok 

ülkesinde ve bölgesinde ekonomik kalkınmanın başat gücü olarak turizm 

görülmektedir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde turizm gibi birbiriyle bağlantılı 

olan pek çok sektörün gelişimini sağlayan ana sektörlerin varlığına ihtiyaç 

duyulmaktadır. 

Sivil toplum kuruluşları bölgesel kalkınmada; şehrin en önemli aktörleri arasındadır. 

Çünkü sivil toplum kuruluşları, halkın yararını gözeten, toplumun haklarını, 

fikirlerini savunan ve onlar adına çabalayan ve bir kamuoyu oluşturan önemli 

kurumlardır. Bu çalışmada sivil toplum kuruluşlarının; bölgesel kalkınmada turizmin 

etkisine ilişkin görüşleri tespit edilmeye çalışılmıştır. 

Araştırmanın sonuçlarına göre; Sivil toplum kuruluşları turizmin bölgesel kalkınmaya 

etkisi olduğunu düşünmekle birlikte, birtakım yetersiz uygulamaların da olduğunu 

ifade etmişlerdir. Özellikle belediyenin temel görevleri arasında yer alan alt ve üst 

yapının sağlanması hususunda sivil toplum kuruluşları belediyeleri yeterli 

görmemektedir. Bununla ilgili belediyelere turizm bilincinin daha yoğun bir şekilde 

aktarılması ve turizmin en önemli paydaşlarından biri olduklarının fikrinin aktarılması 

gerekmektedir. Konuya ilişkin bir diğer alternatif ise, Sivil toplum kuruluşları 

toplantılarına belediye idari sorumlularını davet edebilir ve sorunlardan onların da 

haberleri olması sağlanabilir. Bu öneri aynı zamanda sivil toplum kuruluşlarının dile 

getirdiği “ İdari birimler turizmin gelişmesi adına katkı sağlar” ifadesini de 

destekleyici niteliktedir. 

Sivil toplum kuruluşları turizmin bölge esnafına katkı sağladığını düşünmektedir. 

Ancak katılımcıların görüşleri arasında; bölgenin farklı alt turistik bölgelerden 

oluştuğunu ifade etmekte; turistin bölgeye geldiğinde sadece şehir merkezindeki 

esnaftan alışveriş yaptığını belirtmektedir. Bu durumda; Şanlıurfa’da Harran’ı ya da 

Göbekli Tepe’yi ziyaret eden bir turist oradan hediyelik bir eşya almak ya da yemek 

yemek yerine şehir merkezini tercih etmektedir. Bu husus ise bölge esnafının 

tamamının kalkınmasını engellemektedir. Bu durumun giderilmesi adına şehir 

merkezinde alt turistik bölgelerden esnaf standları oluşturulabilir ve seyahat 

acentalarının alışveriş güzergahlarına eklenebilir. 

STK’lara Şanlıurfa’nın turistlerin beklentilerini karşılayıp karşılamadığı 

sorulduğunda; tamamıyla karşılıyor diyenlerin sayısı çoğunlukta olmasa da; bir kısmı 

karşılıyor demekte, bir kısmı ise; bir takım sıkıntıların varlığından bahsetmektedir. 

Özellikle mevcut hizmetin kalitesindeki yetersizliğe değinen kurumlar için; eğitimsiz 

personel ve esnaf ilk sırada yer almaktadır. Bu sorunların giderilmesi adına; uzman 

kişi ve kurumların ve akademisyenlerin personeli eğitmesi ve denetlemesi üzerinde 

712



önemle durulması gereken bir husustur. Ayrıca katılımcıların dile getirdiği bir diğer 

sorun olan; alt ve üst yapı imkanlarının yetersizliğinde ise; belediye ve valilik dışında; 

turizmle direkt ilgilenen resmi bir kurumun denetimi ve kontrolü soruna ilişkin bir 

çözüm olarak ifade edilebilir. 

Katılımcılar turizm tesislerinin bölge esnafına katkı sağladığı yönündedir. Ancak bir 

takım eksiklikler de mevcuttur. Örneğin; turizm tesislerinin ürün temini konusunda 

Şanlıurfa’dan temin etmeyip komşusuz Gaziantep’ten temin etmesi katılımcıların 

önemle üzerinde durduğu bir sorundur. Bu durumun giderilmesi adına; turizme yön 

veren kurum ve kuruluşların; tesislerin ürünlerinin bir kısmını yada tamamını 

Şanlıurfa’da yer alan esnaftan temin etmeleri zorunluluğu getirilmelidir. Bu durumun 

sağlanması beraberinde pek çok sorunu da çözecektir. Bununla birlikte; turistik 

işletmelerin özellikle dört ve beş yıldızlı otel işletmelerinin birtakım ihtiyaçlarını 

Şanlıurfa’da yer alan esnaf karşılayamamaktadır. Bu durumun giderilmesi adına; 

esnaf sektörü takip etmeli ve yeniliklere ayak uydurmalıdır. 

Katılımcılara sorulan; Şanlıurfa turizminin daha iyi bir yere gelebilmesi adına 

yapılması gerekenlere verilen cevaplar doğrultusunda ifade edilebilir ki; Katılımcılar 

Şanlıurfa turizminin eğitimli ve nitelikli personele ihtiyaç duyduğunu; özellikle çok 

büyük bir öneme sahip Göbeklitepe için bölge halkındaki farkındalığın arttırılması 

gerektiğini; yerel idari birimlerin turizmi daha çok önemsemesi gerektiğini; Şanlıurfa 

turizmini büyük bir oranda sekteye uğratan güvenlik algısının değiştirilmesi adına 

tanıtım ve halkla ilişkiler çalışması yapılması gerektiğini, nitelikli konaklama 

işletmelerinin sayıca artması gerektiğini ifade etmişlerdir. Katılımcıların bu beklenti 

ve önerilerinin yerine getirilmesindeki en önemli husus belki de kendileridir. 

Kalkınmada önemli bir güç olan STK’ların farklı birimlerde bu önerilerinin dile 

getirilmesi turizm adına oldukça önemli bir adım olarak ifade edilebilir. 

STK’lar ayrıca Şanlıurfa’nın komşulardan çok farklı ve benzersiz bir konumda ve 

önemde olduğunu da ifade etmektedirler. Bu oldukça doğrudur, çünkü Şanlıurfa üç 

dinin izlerini taşıyan, medeniyetlerin beşiği, üç ilahi dinin açıkça hissedildiği, tarihin 

en eski tapınağının bulunduğu bir konumdadır. Ayrıca GAP turlarının ortasında yer 

aldığı için konaklama içinde oldukça elverişli bir pozisyondadır. Ancak Şanlıurfa’nı 

bu ciddi önemine rağmen; seyahat acentalarının tur sırasındaki konaklamalarını veya 

münferit turistlerin konaklamalarını neden Gaziantep’te yaptığı hala bir muammadır. 

Bu durumun giderilmesi öncelikle bölgesel kalkınmanın aktörlerine düşmektedir. Bu 

aktörler turizmin işleyişine yön verecek, bu eksikliklerin giderilmesi için gerekirse 

büyük çaba harcayacaktır. 

Belirtilmek gerekir ki; bölgesel kalkınmada en büyük sorumluluk yerel birimlere 

düşmektedir. Bölgesel kalkınma yaklaşımı bölgenin sahip olduğu doğal, kültürel, 

ekonomik kaynakların kullanılması ve bu kaynaklardan maksimum yarar sağlanması 

fikrine sıkı sıkıya bağlıdır. Şanlıurfa’nın turizm faaliyetlerinde yerel birimlerin, özel 

sektörün, sivil toplum kuruluşlarının işbirliği ve beraberlik içinde olması, farklı 

kanallar işe beraber çalışmalar yapması ve daha da güçlü olması bölgesel kalkınma 

için turizm anlayışına hizmet edebilecek en büyük çabalar arasında yer almaktadır. 

713



Turizmin sahip olduğu pek çok kaynağın korunması, gelecek nesillere aktarılması ve 

sürdürülebilir olması yerel kalkınmasının önemli unsurları arasında bulunmaktadır. 

Kalkınma insani boyutunu önemseyen bir yaklaşım kaynakların gelecek nesillere 

aktarılmasını ve korunmasını önemseyecek, kazanmaktan daha çok korumak fikrini 

benimseyecektir. Bu sebeple Kalkınmada söz sahibi olan kurum ve kuruluşların bu 

hususu özellikle benimsemesi ve benimsettirmesi belki de tartışılması gereken temel 

husustur. Çünkü günümüzde değin turizmle direk ve dolaylı olarak ilgili olan plan ve 

projelerde görülmektedir ki; ne kadar kazanmaya önem verilirse, o kadar doğal ve 

beşeri kaynaklar tükenecek ve çok kısa zamanda kaynakların geleceğe aktarımından 

söz bile edilemeyecektir. O sebeple; baştan sona tüm aktörlerin bu hususu göz önünde 

bulundurması; kalkınmaların sürdürülebilirliğinde unutulmaması gereken bir 

husustur. 

KAYNAKÇA 

Artun, C.ve Akbulut, O. (2015). Yönetsel bir olgu olarak sürdürülebilir turizm: 

fethiye’deki yerel yönetim ve sivil toplum kuruluşlarının görüşleri. Doğu 

Karadeniz Bölgesi Sürdürülebilir Turizm Kongresi, Gümüşhane, 136-144. 

Bahar, O. (2007). Bölgesel kalkınmada turizm sektörünün ekonomik açıdan yeri ve 

önemi. Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (İLKE), Güz, 

19: 1-19. 

Çakılcıoğlu, M. (2002). Sürdürülebilir Turizm. 10. Ulusal Bölge Bilimi/Bölge 

Planlama Kongresi, İstanbul. 

Çubuk, M. (1996). Sürdürülebilir turizm, turizm planlamasına ekolojik yaklaşım. 

Türkiye’de 19. Dünya Şehircilik Günü Kolokyumu. MSÜ. İstanbul 

Dulupçu, M. A. (2001). Sürdürülebilir kalkınma politikasına yönelik gelişmeler. Dış 

Ticaret Dergisi, http://www.econturk.org/dtm2.htm., 15.07.2016. 

Eceral Özelçi, T. ve Özmen Altınkaya, C. (2009). Beypazarı’nda turizm gelişimi ve 

yerel ekonomik kalkınma. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(2): 

46-74. 

Emeksiz, M. (2007). Küçük otel işletmeleri ve çevre yönetimi. Balıkesir Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10(18): 141-156. 

Han, E. Kaya, A. A. (2008). Kalkınma Ekonomisi Teori ve Politika. (6. Baskı), Nobel 

Yayınları: Ankara. 

Kastenholz, E. (2004). Management of demand’ as a tool in sustainable tourist 

destination development. Journal of Sustainable Tourism, 12 (5): 388-408. 

Kaypak, Ş. (2012). Ekolojik turizm ve sürdürülebilir kırsal kalkınma. KMÜ Sosyal ve 

Ekonomik Araştırmalar Dergisi, 14(22): 11-29. 

Keskin, M. ve Kızılırmak, İ. (2015). Sürdürülebilir turizm çerçevesinde bölge 

kalkınma ajanslarınca hazırlanan bölge planlarına yönelik bir inceleme: doka 

örneği. Doğu Karadeniz Bölgesi Sürdürülebilir Turizm Kongresi, 

Gümüşhane, 166-176. 

Küçük, M. ve Güneş, G. (2013). Kızılcahamam’da Turizm ve Yerel Kalkınma. 14. 

Ulusal Turizm Kongresi, Kayseri, 196-215. 

Künü, S. ve Hopoğlu, S. (2015). Turizm ve sürdürülebilir büyüme: eleştirel bir 

yaklaşım. Doğu Karadeniz Bölgesi Sürdürülebilir Turizm Kongresi, 

Gümüşhane, 103-111. 

714



Liu, Z. (2003). Sustainable tourism development: a critique. Journal of Sustainable 

Tourism, 11(6): 459-475. 

Sarkım, M. (2007). Sürdürülebilir turizm kapsamında turistik ürün çeşitlendirme 

politikaları ve Antalya örneği. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül 

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. 

Sarkım, M. (2008). Değişen seyahat eğilimleri kapsamında sürdürülebilir turizm 

anlayışının turizm politikaları üzerine etkileri. 2.Ulusal İktisat Kongresi, 

İzmir. 1-11. 

Tosun, C. (2001). Challenges of sustainable tourism development in the developing 

world: the case of Turkey. Tourism Management, 22: 289-303. 

United Nations, (1999). Guidelines on ıntegred plannig for sustainable tourism 

development, economic and social commission for Asia and the Pacific”. 

https://documents-ddsny.un.org/doc/UNDOC/GEN/B99/302/49/PDF/B9930249.pdf?OpenEleme 

nt. 15.08.2016 

Yıkmaz, R. F. (2011). Sürdürülebilir kalkınmanın ölçülmesi ve Türkiye için yöntem 

geliştirilmesi. Uzmanlık Tezi. TC Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı 

Müsteşarlığı Sosyal Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Ankara. 

715

Öz 



Fırat Kalkınma Ajansı’nın TRB 1 Bölgesi’ndeki 

Yenilikçi Girişimcilik Ekosistemine Etkisi 

Abdulvahap YOĞUNLU 1 

Biriken bilgi ile gelişen teknolojik imkanlar bilginin daha hızlı, zamandan ve 

mekandan görece daha bağımsız şekilde insanlara ulaşmasına neden olmuştur. Bu 

durum mevcut her şeyin kısa zamanda eskimesine neden olduğu ve yerini yeniye 

bırakmaya mahkûm etmekte olduğu söylenebilir. Her anlamda eskiyi yeniye eviren 

ve dönüştüren, toplumların gelişmesini sağlayan en önemli unsur girişimciliktir. Bu 

noktada, yenilikçi girişimcilik faaliyetlerini etkin yürütemeyen ülke ekonomilerinin 

diğer ülkelerden geri kalacağına yönelik yaygın bir görüş oluşmuştur. Bu nedenle 

ülkeler, farklı politikalar geliştirerek yenilikçi girişimcilik faaliyetlerinin yollarını 

aramakta ve bu amaca yönelik oluşumlar organize etmektedir. 2010-2016 yılları 

arasında Fırat Kalkınma Ajansı’nın TRB1 Bölgesinde (Bingöl, Elazığ, Malatya ve 

Tunceli) yürüttüğü faaliyetler ve uyguladığı mali destek programlarının bölgedeki 

yenilikçi girişimcilik ekosistemini etkileri çalışmada tahlil edilmiştir. 

Anahtar Kelimeler: Fırat Kalkınma Ajansı, Destekler, Girişimcilik, Yenilikçilik, 

Yenilikçi Girişimcilik 

The Effects of Fırat Development Agency on the 

Innovative Entrepreneurship Ecosystem in the TRB1 

Region 

Abstract 

The accumulating knowledge and developing technological facilities have led to 

human beings reaching knowledge faster and relatively independently time and space 

and time. This situation seems to compel everting relating present to become worn out 

and leave its place to new ones. The most important element of development countries 

and societies and inverting old things to new in every sense, is entrepreneurship. At 

this point, it arise a broadly accepted opinion that the economy of countries unable to 

perform efficiently their innovative entrepreneurial activity fall behind the other 

countries. In this study, it is analysed the effects of the activities performed and 

financial support programs applied by Fırat Development Agency in the TRB1 

Region (Bingöl, Elazığ, Malatya and Tunceli) on the innovative entrepreneurship 

ecosystem of region between the years 2010-2016. 

Keywords: Regional Development, Firat Development Agency, Support, 

Entrepreneurship, Innovation, Innovative Entrepreneurship 

1 

Fırat Kalkınma Ajansı Elazığ Yatırım Destek Ofisi Koordinatörü 

716



1. GİRİŞ 

İnsanoğlunun hayatta kalmak için doğa ile girdiği mücadele farklı üretim tarzları, 

yönetim şekilleri ve uygulamaları, örgütlenmeler ile günümüze kadar devam etmiştir. 

Bu süreçte insanoğlu tarafından geliştirilen her araç ve yürütülen her türlü 

organizasyon bir önceki nesillerden aktarılan bilgi üzerine kurulduğu söylenebilir. 

Biriken bilgi ile gelişen teknolojik imkanlar bilginin daha hızlı, zamandan ve 

mekandan görece daha bağımsız şekilde insanlara ulaşmasına neden olmuştur. Bu 

durum mevcut her şeyin kısa zamanda eskimesine, mevcuttun yerini yeniye 

bırakmaya mahkûm etmiş görünmektedir. Her anlamda eskiye yeniye eviren ve 

dönüştüren, toplumların ve ülkelerin bu süreçte bir adım öne geçmesine neden olan 

bu sürecin en önemli taşıyıcı unsuru girişimciliktir. 

Söz konusu kavram küreselleşme ile birlikte sosyal ve ekonomik gelişmenin en 

önemli unsuru olamaya devam etmiş anacak girişimciliğin içeriği ve kapsamı 

değişmiştir. Zira küreselleşme ile birlikte bilgi ve teknolojide baş döndürücü 

gelişmeler, üretim, ticaret ve hizmet alanlarında rekabetçiliğin kapsam ve şiddetini 

değiştirmiştir. Rekabetçilik artık bilgiye dayalı ekonomilerin gelişmesi ve de 

varlıklarını sürdürmesi için ayakta kalma mücadelesine dönüşmüştür. Bu şekilde 

küresel bir ortamda ülkelerin, firmaların ve girişicilerin rekabetçi olarak yer 

tutabilmeleri yenilikçi faaliyetlerde bulunmaksızın mümkün olamamaktadır. Bu 

durum, yeni ekonomik ortam içerisinde, yenilikçi girişimcilik aktivitelerini teşvik 

hükümetleri için kaçınılmaz bir politika vasıtası haline gelmiş bulunmaktadır (Aslan, 

2009). 

Tüm bunların ışığında, 2010-2016 yılları arasında Fırat Kalkınma Ajansının TRB1 

Bölgesinde (Bingöl, Elazığ, Malatya ve Tunceli) yürüttüğü faaliyetler ve uyguladığı 

mali destek programlarının bölgedeki yenilikçi girişimcilik ekosistemini etkileri 

çalışmada tahlil edilmiştir. Çalışmada girişimcilik, yenilikçi girişimcilik, yenilikçi 

girişimcilik kalkınma ajansları ile ilgili kavramlar ve uygulamalar dünya ve ülkemiz 

örneklerinde değerlendirildikten sonra, Bingöl, Elazığ, Malatya ve Tunceli illerinde 

faaliyetleri yürüten Fırat Kalkınma Ajansının (FKA) kurulumundan günümüze 

gerçekleştirdiği faaliyetler analiz edilecektir. Çalışmanın ikinci değişkeni olan 

yenilikçi girişimcilik kavramı teorik olarak değerlendirildikten sonra FKA’nın TRB1 

Bölgesinde uyguladığı politika ve araçlarının yenilikçi girişimcilik ekosistemine 

etkisi tahlil edilecektir. 

1. TEMEL KAVRAMLAR 

1.1. Girişimcilik 

Tarih boyunca insanoğlunun bilgiyi biriktirmesi ile birlikte egemen olduğu alanı 

genişletmesinin ve görece insan hayatını kolaylaştırmasının en önemli faktörleri 

insanoğlunun risk alması ve daima yaratıcılığını kullanarak yeniyi aramasından 

kaynakladığı söylenebilir. Bu nedenle insanoğlu edindiği bilgi ışığında aldığı riskler 

ile yeni birtakım işlere girişmesi her zaman insanoğlunu önünü açmış ve zorlukları 

aşmasına destek olmuştur. Bu anlamda birçok bilim adamının belirtiği gibi, zorluklar 

içinde doğan gereksinimleri karşılamaya yönelik faaliyetler ve bu faaliyetleri yürüten 

girişimci söz konusu gelişmenin en önemli dinamiği olmuştur. 

717



Girişimcilik kavramı ile ilgili literatürde birçok tanım yapılmıştır. Nitekim sosyal, 

ekonomik, kültürel birçok boyutu olan bu kavramı tek bir tanım ile tarif etmek 

kavramın bir boyutunu eksik bırakacaktır (Wennekers ve Thurik, 1999). Girişimcilik, 

en geniş tanımıyla serbest meslek, yeni bir iş organizasyonu kurma veya var olan işi 

büyütmek gibi risk içeren tüm girişimler olarak ele alınmaktadır (Aslan,2009). 

Gartner ve Carter’e (2003) girişimcilik kavramını; organizasyon ile ilgili 

ilişkilendirerek, söz konusu kavramı daha çok organizasyon süreci olarak açıklar. 

Hindle ve Rushworth (2002) girişimciliği fırsatı algılama, kullanabilme ve 

dönüştürebilme temeline dayandırır. 

Hisrich ve Peters’e (2001) göre girişimcilik, yeterli emek ve zaman ayırarak, mali, 

fiziksel ve sosyal riskleri göze alarak, parasal ödüller elde ederek yeni bir değer 

yaratma süreci olarak tanımlar. Bu tanım girişimciliği fırsatı algılama ve 

kullanabilmenin yanında, fırsatı kullanabilmek için girişimci tarafından alınan risk 

faktörü de hesaba katılmıştır. Jonathan (2003) girişimciliği, gelecekteki mal ve 

hizmetlerin keşfi, gelişimi ve işletilmesi; Sahlman ve Stevenson (1991) mevcut 

kaynaklara bakılmaksızın fırsatların peşinde olmak olarak tanımlamaktadır. Bu 

noktada, girişimciliğin bireyler tarafından gerçekleştirilen bir faaliyet ve bireylerin 

farkına vardıkları yeni fırsatları eyleme geçirme süreci olduğu Shane ve Jonathan 

(2003) tarafından ifade edilmektedir. 

Hindle ve Rushworth (2002) girişimciliği fırsatı algılama, kullanabilme ve 

dönüştürebilme temeline dayandırarak, girişimciliğin risk almanın yanında fırsatları 

dönüştürme özelliğini vurglar. Carree ve Thurik (2003: ) kavramı tarif ederken, insan 

karakterinin önemden söz eder ve bireylerin karakteristik davranışlarının 

girişimcilikte belirleyici olduğu savunur. Girişimciliği insanların karakteristik 

davranışı olarak ele almaktadır. 

Küreselleşme ile birlikte ekonomik ve sosyal gelişmenin dinamosu konumuna gelen 

girişimcilik, ekonomik büyümede, rekabetçiliğin artmasında, yeni teknoloji 

üretiminde, işsizliğin ve yoksulluğun azaltılmasında, refah düzeyinin yükseltilerek 

geniş bir toplumsal tabana yaygınlaştırılmasında, bölgesel gelişmişlik farklarının 

azaltılmasında, beşeri ve sosyal sermaye düzeyinin arttırılmasında ve sosyal yapının 

değişiminde önemli etkileri bulunmaktadır (Jack, 1999). Girişimciliğin günümüzde 

artan önemi ve küresel rekabette belirleyiciliği, sürekli yeniyi arayan yaratıcı 

girişimcilere olan ihtiyacı ve söz konusu minvalde girişimcinin önemini her geçen gün 

artırmaktadır. 

Girişimcinin tanımı temel olarak risk alma, yeniliğe öncü olma, hırslı ve çalışkan 

olma, bağımsız olma, sorumluluk alma, kendine güven, iletişim becerisi, liderlik 

yeteneği, yenilikçilik, enerjik olma, özerklik, öz güven gibi kavramlar çerçevesinde 

yapılmaktadır (Kirzner 1997), (Mc Clelland 1961, 1976), (Hisrich ve Peters, 2001), 

(Schumpeter 1975, 2000), (Drucker, 1993), (Dönmezer, 1998), (Ertübey, 1992, 

Cansız, 2012). 

Sosyal ve ekonomik kalkınmanın en önemli unsuru olduğu genel olarak kabul gören 

girişimciliğin, zaman içinde değiştiği ve günümüzde eskiye oranla önemli bir 

dönüşüm geçirdiği belirtmek gerekir. Küresel rekabetin her an hissedildiği yeni 

718



dönemde, temel olarak cesareti ile risk alan bir girişimcilik yerine bilgiye dayalı 

hareket eden, sürekli yeniyi kovalayan ve eskiyi yok eden bir girişimcilik ön plana 

çıkmaktadır. Söz konusu dönüşüm yenilikçi girişimcilik kavramı ile açıklanmakta ve 

küresel rekabette öne geçmek isteyen ülkelerin en önemli gündemi olmaktadır. 

1.2. Yenilikçi Girişimcilik 

Girişimcilik kavramının ekonomik, sosyal ve kültürel boyutlara göre değişen 

tanımlarının ve tariflerinin olmasının yanında, daha önce bahsedildiği gibi dünyadaki 

ekonomik ve sosyal yapıya ve mevut duruma göre tarihsel olarak dönüştüğünü 

görmekteyiz. Bu dönüşümün temel nedeni değişen ihtiyaçlar, rekabet ve diğer 

ekonomik ve sosyal yapılarda meydana gelen değişimlerdir. 16. Yüzyıldan itibaren 

Batı Avrupa’da başlayan teknolojik gelişmeler, iletişim olanaklarının artması, 

insanların uzak mekanlara daha kolay ve kısa zamanda ulaşabilmesi, insanoğlunun 

yüzyıllardır değişmeyen ihtiyaçlarını çeşitlendirerek artırmış ve neredeyse 

insanoğlunun yaşadığı her alan mal ve hizmetlerin pazarlandığı mekanlara 

dönüşmüştür. Sürekli değişim isteyen yeni talep yapısı, girişimciliğe sürekli kendini 

yenileyen ve dinamik bir bilgi biriktirme, bilgi takip etme süreci içerisinde olma 

zorunluğu getirmiştir. Bu zorunluluk girişimciliği yenilikçilik ile birlikte 

kavramsallaştırmıştır. 

Yenilikçi girişimciliğin anlaşılması için öncelikle yenilikçilik veya diğer bir ifade ile 

inovasyon kavramlarının tanımlanması gerekir. Yenilik (inovasyon), "yeni ve değişik 

bir şey yapmak" anlamındaki Latince bir kelime olan “innovatus”tan türemiştir 

(Drucker, 1998). Yenilik gerek teknolojide yeni gelişmeler gerekse de işleri daha iyi 

yapan yeni metotlar ya da yollar sağlamaktır ve ürün değişimleriyle, süreç 

değişimleriyle, yeni pazarlama ve yeni dağıtım şekilleriyle açıklanabilir (Porter, 1995: 

45). 

Karagöz ve Albeni’ye (2003) göre yenilik, piyasaya yeni giriş yapan ürün ve 

süreçlerdir ve yenilikler teknolojik değişim sonucu ortaya çıkmaktadırlar. Akyos’a 

(2004) göre yenilik; düşünce geliştirme, teknoloji geliştirme yeni veya geliştirilmiş 

ürün veya üretim yöntemi veya ekipmanı üretme ve pazarlama faaliyetlerinin 

yönetimidir. Fisher (2000) yeniliği, yeni düşünme biçimleri, şeyleri yapmanın yeni 

yollarını üretme, üretileni deneme ve insanla ilgili ekonomik ve sosyal aktivitelerde 

kullanma ve benimseme eylemlerinin olarak tanımlarken; Dosi (1988) yeni bir ürünü 

veya yöntemi araştırmak, keşfetmek, denemek, geliştirmek ya da taklit etmek 

suretiyle benimsemek ve ticarileştirmek olarak tanımlamaktadır. Akyos’a (2004) göre 

yenilik; düşünce geliştirme, teknoloji geliştirme yeni veya geliştirilmiş ürün veya 

üretim yöntemi veya ekipmanı üretme ve pazarlama faaliyetlerinin yönetimidir. 

Tanımlarda anlaşılacağı gibi yenilikçilik bir süreci kapsayan ve sonucunda eskinin 

yerine yenisini koyan bir yöntem ve anlayış bütünüdür. Bu anlamda çalışmamızın ana 

kavramlarından olan Yenilikçi Girişimcilik, teknolojik gelişmeler sürecinde bilgi 

temelli yeni ürün ve hizmetler oluşturan ya da üretim veya pazarlama anlamında yeni 

bir yöntem ile zaman ve mekan bakımından avantaj sağlayan, eskinin yerine yeni 

algısı oluşturan yöntemlerin ve uygulamaların bütünü olarak ifade edilebilir. Bu 

719



anlamda bu girişimciliğin yenilikçilik bağlamında açıklayan ilk düşünürlerin başında 

Ekonomist John Baptiste Say gelir (ER, 2013). 

John Baptiste Say, iktisadi gelişmeyi girişimci faaliyetinin sonucu olarak görür ve 

girişimciyi kendi sermayesini yatırdığı için risk alıcı olarak ele alır. Say, ayrıca 

girişimciyi yenilik ile ilişkilendirir ve girişimciyi değişimin öznesi olarak nitelendirir. 

Say’in kendisinin de bir girişimci olası onun modern anlamda girişimcinin sınırlarının 

ne olduğunu açıklayan ilk kişi olmasında önemli katkıları olmuştur (Filion, 1997). 

Yenilikçi Girişimcilik kavramının bir başka önemli kuramcısı da Schumpeter’dir. 

Schumpeter göre girişimci, yeni bilinmeyen ürünler yaratarak üretim yapılarını 

değiştirir, yani üretimi yeni bilinmeyen üretim metotları bularak değiştirir. Bu durum 

Yenilikçi Girişimcinin rekabet ortamında piyasada var olan bağlantıları değiştirdiği 

ve daha önce avantajlı olan rakiplerin kaynaklarını yok ettiği anlamına gelir (Sciascia 

ve De Vita,2004 ). Yenilikçi Girişimcinin bu tür uygulamaları bir yeniliğin başka 

piyasa ya da piyasaları ikame etmesi nedeniyle yok etmesi ya da önemli ölçüde 

daraltmasına ve bu arada yeni piyasanın büyüyüp farklı firmaları bünyesine 

çekmesine ve Schumpeter’in tabiri ile “yaratıcı yıkım” etkisinin oluşmasına neden 

olur. “Yaratıcı Yıkım” bir alanda var olan bir sektörü veya işleyişi yok ederken, 

diğerinin doğup gelişmesi sonucunu doğurmaktadır (Chen ve Chen, 2001 ). Dijital 

uyduların icadı ile Analog uyduların piyasadan silinmesi bu duruma örnek 

gösterilebilir. Yaratıcı yıkım süreci asla bitmeyen, sürekli olarak devam eden bir 

süreçtir (İraz, 2005). 

Günümüzde ekonominin en önemli dinamikleri olan yenilikçi girişimlerin ve 

girişimcilerin yeni yöntem ve uygulamalarının sosyal, ekonomik ve kültürel uygun 

koşullarının olduğu ve söz konusu koşulların sağlanmadığı taktirde yenilikçi 

girişimciliğin gelişmeyebileceği söylenmektedir. Yenilikçi girişimcilerin faaliyetleri 

için uygun ortam ve imkanların tümü yenilikçi girişimcilik ekosistemi olarak tabir 

edilen sosyal, ekonomik ve kültürel ortamda geçekleşmektedir. 

1.3. Yenilikçi Girişimcilik Ekosistemi 

Günümüz ekonomisinde yeniklik yapmanın ve yenilik yapacak girişimcilerin önemini 

bütün ülkeler, ülkelerin yöneticileri, vatandaşları, Sivil Toplum Örgütleri ve 

neredeyse ülkenin kalkınması ile doğudan veya dolaylı ilgili bütün paydaşlar anlamış 

durumdadır. Bu durum ülkeler ve firmalar nezdinde yenilikçilik mücadelesine 

dönüşmüş durumdadır. Gerek ülkeler, gerek firma ve girişimciler yenilik yapabilmek 

adına birbirleri ile yarışmakta ve yenilik yapabilme kapasitelerini artırmaya yönelik 

farklı yöntemler ve politikalar geliştirmektedirler. Sarf edilen tüm bu çabanın nedeni, 

yenilikçi uygulamaların ve yeniliği ortaya çıkaracak girişimcilerin ancak uygun 

sosyal, kültürel, politik, bürokratik bir ortamda ve çeşitli imkanlar vesilesi ile ortaya 

çıkıyor olmalarıdır. Söz konusu bu ortam ve imkanların tümü Yenilikçi Girişimcilik 

Ekosistemi olarak adlandırılmaktadır. 

Girişimciliğin oldukça geniş bir politika alanı olması, girişimcilik ekosisteminin 

kalitesini ve girişimcilik performansının ölçümlenmesini zorlaştırmaktadır. 2000’li 

yılların ortalarından itibaren ise OECD/EUROSTAT Girişimcilik Göstergeleri 

Programı (GGP), Küresel Girişimcilik Monitörü (GEM) Projesi ve Küresel 

720



Girişimciliği Geliştirme Endeksi (GEDI) gibi, uluslararası çalışmalar, girişimcilik 

performansını ve girişimcilik ekosisteminin kalitesini karşılaştırılabilir bir şekilde 

ölçmeye başlamıştır (Girişimciliğin Geliştirilmesi Özel İhtisas Komisyon Raporu, 

2014 ). 

OECD, genel olarak girişimciliğin çerçevesini belirleyen unsurları girişimcilik 

ekosistemi olarak tanımlamakta olup bunları; (1) düzenleyici çerçeve, (2) pazar 

koşulları, (3) finansa erişim, (4) bilginin oluşumu ve yayılımı, (5) girişimcilik 

kabiliyetleri ve (6) kültür şeklinde altı eksen altında gruplandırmıştır (Cansız, 2012) 

Ülkemizde yenilikçi girişimcilik ekosisteminin geliştirilmesine yönelik birçok kurum 

tarafından çeşitli faaliyetler yürütülmektedir. Bu faaliyetler, girişimcilere yönelik 

sağlanan mali desteklerin yanı sıra, girişimcilerin bilgi düzeyini desteklemeyi 

hedefleyen danışmanlık destekleri, bürokratik işlerin kolaylaştırılması yönelik 

desteklerden oluşmaktadır. Kalkınma Ajansları da kamu tarafından yerelde, yerel 

paydaşlar ile birlikte yenilikçi girişimci ekosisteminin geliştirilmesine yönelik 

faaliyetler yürütmektedir. 

1.4. Kalkınma Ajansları 

Son yüzyılda özelikle 1929 Ekonomik Bunalımında sonra, bölgesel gelişmişlik 

farklarının gündeme gelmesi, istihdam politikalarının ve diğer sosyal ve ekonomik 

gelişme ile ilgili unsurların yerel aktörler ile birlikte değerlendirilmesi temayülleri 

Kalkınma Ajansları uygulamalarını dünya gündemine getirmiştir. İkinci Dünya 

Savaşı sonrasında Kıta Avrupa’sında meydana gelen yıkım, ekonomik ve sosyal 

sorunlar kalkınma ajansları uygulamaları ile ilgili gelişmeleri hızlandırdığı 

söylenebilir. 

En genel tanımıyla kalınma ajansları “merkezi hükümetler tarafından belirlenen ulusal 

kalkınma hedefleri ve vizyonu paralelinde çalışan, bağımsız bir idari yapıya sahip, 

belirli sınırlara bir bölgenin sosyo-ekonomik koşullarını geliştirip canlandırmak 

amacıyla kurulmuş ve faaliyetlerini tamamen veya kısmen kamunun finansa ettiği 

kurumlar” olarak tanımlanmaktadır (Kumral, 1994). Kalkınma Ajansları, Postfordizm 

ile birlikte kamu yönetiminde yoğun bir şekilde tartışılmaya başlayan 

yönetişim anlayışının bölgesel uygulamadaki bir devamı olarak ifade edilebilir. 

Özelikle 1990’lı yıllar yönetişim kavramının bürokraside yoğun bir şekilde 

uygulandığı yıllar olmuştur. Bu model ile yerel aktörlerin küresel alanda 

rekabetçiliğinin sağlanması hedeflenmiştir. Ayrıca bu model ile bölgesel karar alma 

mercilerinin mümkün olduğunca merkeze olan bağımlılığı azaltılmalıdır (Cameron, 

2000). 

Türkiye’de yukarıda bahsi geçen dönüşümlerin ve Avrupa Birliği (AB) süreci 

kalkınma ajansları ile ilgili politikaların gelişmesine etkisi olduğu söylenebilir. 

Türkiye’nin AB’ye tam üyelik hedefi doğrultusunda yönetim yapısını katılmayı 

hedeflediği topluluk standartlarına kavuşturma çabası, kamu yönetiminde yeniden 

yapılanma önemli bir değişim faktörü olarak gündeme gelmekte ve öte yandan 

küreselleşme süreci beraberinde getirdiği yapısal uyum politikaları ile birçok konuda 

özgün süreçler ve araçlar geliştirilmesini gerekli kılmaktadır (Çelepçi, 2011). 

721



Türkiye’de kalkınma ajansları bölgeler arası eşitsizliklerin azaltılması ve bölgesel 

kalkınmanın sağlanması için Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) koordinasyonunda 

kurulmuş özerk kamu kuruluşlarıdır. Kalkınma Ajansları doğrudan yatırım yapan 

uygulayıcı kuruluşlar değildir. Kalkınma Ajanslarının asıl görevi kamu, özel sektör 

ve Sivil Toplum Kuruluşları arasında işbirliğini destekleyerek yerel potansiyelin açığa 

çıkmasını sağlamaktır. Türkiye genelinde her biri Düzey 2 Bölgelerinde kurulan 

toplam 26 adet Kalkınma Ajansı mevcuttur. 

Dünyanın hemen hemen tüm bölgelerinde ve Türkiye’de bölgeler arası gelişmişlik 

farklarının dengeli bir yapıya kavuşturulması, bölgesel ve yerel kalkınmanın 

hızlandırılması ve sürdürülebilir dengeli bir gelişmenin sağlanması açısından çeşitli 

politikalar ve araçlar kullanılmaktadır. Mali destek programları kalkınma planlarının 

amaç ve stratejileri doğrultusunda bölgeler arası gelişmişlik farklarının azaltılması, 

geri kalmış yörelerde yaşayan nüfusun refah düzeyinin yükseltilmesi, metropollerle 

büyük yük getiren göç eğilimlerine istikrarlı bir yapı kazandırılmasını çözüme 

kavuşturmada en etkili yöntemlerden birisidir. 

2. TRB 1 BÖLGESİNİN SOSYO-EKONOMİK DURUMU 

TRB1 Bölgesi Malatya, Elazığ, Bingöl ve Tunceli illerinden oluşmaktadır ve Doğu 

Anadolu Bölgesinin en batı ucunda, Yukarı Fırat havzasını kapsamaktadır. 2015 

ADNKS verilerine göre bölgenin toplam nüfusu 1,700468 kişidir. Kalkınma 

Bakanlığı tarafından yayımlanan 2011 Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik 26 Düzey-2 

bölge sırlamasında 20.sırada yer alan bölge 2008 yılı verilerine göre Türkiye’nin tüm 

ulusal katma değerinin %1,3’ünü üretmekte ve ülkemiz katma değeri içindeki payına 

göre 26 Düzey 2 bölgesi arasında 20. sırada yer almaktadır (TRB1 Bölge Planı (2014- 

2023):23-23). 

Bölgenin sosyal ve ekonomik dinamikleri bakımından en önemli ili olan Malatya 

772.904 (ADNKS 2015) olan nüfusu ile büyükşehir statüsü kazanacak iller arasına 

girmiş olup, başta 250 milyon USD dolayındaki kayısı ve türevleri ve 90 milyon USD 

dolayındaki tekstil ürünleri ihracatı ile bir tarım ve sanayi şehridir. 574.304 nüfuslu 

Elazığ ise enerji, madencilik ve tarım alanlarındaki kamu ve özel sektör yatırımlarının 

yanı sıra, eğitim ve kültür alanlarında bölgesinde öne çıkan bir cazibe merkezi olduğu 

söylenebilir. Ayrıca sağlık hizmetleri bakımdan gerek Malatya ve gerekse Elazığ 

bölgede önemli bir potansiyele sahiptir. Doğu-Batı ve Kuzey-Güney bağlantıları 

yollarında bulunan Bingöl’de, bitkisel üretim, hayvancılık ve madencilik, zengin 

kültürel yapısını turizm fırsatına dönüştürme potansiyeli barındıran Tunceli’de ise, 

dağ doğa ve inanç turizmi ve hayvancılık temelli bir ekonomi hakimdir (TRB1 Bölge 

Planı (2014-2023): 22--23) 

TRB1 Bölgesinin gelişmişlik düzeyi, gerekse öne çıkan sektör ve potansiyeller 

bakımından oldukça heterojen bir yapıya sahip olduğu görülmektedir. 2011 yılı 

Sosyo-ekonomik Gelişmişlik Endeksi sıralamasına göre bölge illerinden Bingöl 72, 

Elazığ 39, Malatya 42 ve Tunceli 58 şeklinde sıralanmıştır. 

Bölgede gerek kamuya ve gerekse özel sektöre yönelik bilgi üreten üniversiteler aynı 

zamanda nitelikli insan kaynağı bakımından bölgedeki istihdamını desteklemektedir. 

TRB1 20011 verilerine göre TRB1 Bölgesi, Düzey-2 26 Bölge arasında 20.sırada yer 

722



alarak, sahip olduğu bu potansiyel ile Türkiye’de üretilen katma değerin yaklaşık 

%1,4’ünü üretmektedir. Son yıllarda artış eğiliminde olmasına rağmen, kişi başı 

katma değer halen Türkiye ortalamasının yaklaşık %60’ı kadar olduğu söylenebilir. 

Son 5 yıla ait veriler incelendiğinde bölgesel katma değer içerisinde tarım ve sanayi 

sektörlerinin payı son yıllarsa azda olsa artarken, hizmetler sektörünün payı % 60 

oranı ile bölgenin en önemli sektörü olma özeliğini devam ettirmektedir. 

Bölgenin istihdam verileri incelendiğinde bölgenin istihdama katılım oranın artığı 

görülür. Ancak bölgenin söz konusu değerlerinin Türkiye ortalamasının altında 

olduğu, özelikle kadınların istihdama katılım oranlarının ülke ortalamasının altında 

olduğu gözlemlenmektedir. 2015 TUİK verilerine göre bölgenin işsizlik oranı 8.3’tür. 

Bölgede işsizlik kadınlar arasında 9.4 oranında iken, erkeklerde bu oran 7.4’tür. 

Tablo 1. TRB1 Bölgesi İlleri Sınai Mülkiyet Başvuru Rakamları, 2010-2015 

İLLER MARKA PATENT FAYDALI 

MODEL 

723 

TASARIM 

BİNGÖL 154 8 3 0 165 

ELAZIĞ 1704 74 18 25 1821 

MALATYA 1984 78 40 42 2144 

TUNCELİ 77 4 0 0 81 

TRB1 3919 164 61 67 4211 

Kaynak: TPE 

TOPLAM 

Tablo görüleceği gibi 2010-2015 yılları arasında TRB1 Bölgesinden toplam 4211 söz 

konusu tescil alanlarına başvuru yapılmıştır. Rakamlar incelendiğinde Elazığ ve 

Malatya illerinde yapılan başvuruların toplam başvuruların % 95’ine tekabül ettiği 

görülmektedir. Bingöl ve Tunceli illerinde yapılan başvurulara bakıldığında, söz 

konusu illerden yapılan başvuruların büyük bir kısmının marka müracaatı olduğu 

görülür. 2010-2015 yılları arasında Bingöl’de sadece 8 patent, 3 faydalı model 

başvurusu yapılmışken, tasarım alanında hiçbir başvuru yapılmamıştır. Tunceli’de 

belirtilen yılar arasında sadece 4 adet patent başvurusu yapılmıştır. 

Girişimcilik bakımından Elazığ, Malatya illerinin yanında Bingöl ilinin girişimcilik 

sırası dikkat çekicidir. Küresel rekabet endeksi sıralamasında 67, inovasyonda 79, 

yüksek öğretim endeks değerinde 68, teknolojik altyapı endeks değerinde 69. Sırada 

olan Bingöl, girişimcilik endeksinde 16.25 değeri ile ülkede 29. sırada yer almıştır. 

Yine Elazığ küresel rekabet endeksi ve inovasyon değerlerinde ülkede orta sıralarda 

yer alırken; girişimcilik endeksi sıralamasında 23. sırada yer almıştır. 

TRB1 Bölgesinde yer alan dört il için en dikkat çeken değerler yükseköğretim 

endeksinde görülmektedir. Söz konusu değerde Elazığ ülke genelinde 7.sırada yer 

almaktadır. 1975 yılından beri özelikle teknik alanda önemli bir akademisyen 

kadrosuna sahip Fırat Üniversitesi, bu anlamda Elazığ’ın yükseköğretim değerinin 

yukarılarda çıkmasının en önemli nedenidir. Yine İn önü Üniversitesi Malatya’nın 

bahsi geçen endekste 16. sırada yer almasını sağlamıştır.



TRB1 Bölgesinin ihracat rakamları incelendiğinde 2015 yılında toplam 498 milyon 

850 bin Dolar ihracatın yapıldığı görülür. Bölgede gerçekleşen ihracatın yaklaşık 

%99’u Elazığ ve Malatya illerinde gerçekleşmektedir. Malatya tek başına bölge 

yapılan ihracatın % 64’ünü gerçekleştirmektedir. 

2. FIRAT KALKINMA AJANSININ TRB1 BÖLGESİNDEKİ 

YENİLİKÇİ GİRİŞİMCİLİĞE ETKİSİ 

Bu bölümde Fırat Kalkınma Ajansının (FKA) kurulduğu günden bugüne uyguladığı 

mali destek programlarının TRB1 Bölgesi’ndeki yenilikçi girişimci ekosistemine olan 

etkisi değerlendirilecektir. Bu çatı amaca uygun olarak hazırlanan desteklerin 

bölgenin girişimcilik ekosistemine yaptığı katkıları ölçmek için birçok parametre 

üzerinde, müstakil bir değerlendirme yapmak gerekir. Çalışmada FKA tarafından 

verilen mali destekler neticesinde yenilikçi girişimcilik ekosistemini etkileyen alanlar 

ve mali destek alan yenilikçi girişimci örnekleri değerlendirilecektir. 

2.1. FKA’nın Mali Destek Programlarının Yenilikçi Girişimciliğe Etkisi 

2010-2016 yılları arasında FKA tarafından uygulanan 10 MDP’nin değerlendirilmesi, 

her MDP çağrısı özelinde yapılmıştır. Yapılan değerlendirmelerde çağrı özelinde 

FKA’nın kullandığı destek miktarı, desteklenen proje sayıları ve yenilikçi girişici 

olarak değerlendirilebilecek proje örnekleri irdelenmiştir. Ayrıca ajansın kamu kurum 

ve kuruluşlarına sağladığı desteklerin, yenilikçi girişimcilik ekosistemine sağladığı 

olası göre katkılar değerlendirilmiştir. 

2.1.1. FKA 2010 Ekonomik Gelişime Mali Destek Programı 

2010 Ekonomik Gelişme Mali Destek Programı (EGMDP), FKA’nın TRB1 

Bölgesi’nde ilk uyguladığı programdır. Programın amacı, TRB1 Bölgesi (Bingöl, 

Elazığ, Malatya, Tunceli) illerinde istihdamın ve refah seviyesinin artırılması için 

girişimciliği ve yatırımları teşvik ederek; işletmelerin rekabet edebilirliğinin 

artırılması için, yenilikçilik ve teknoloji kullanımına destek vererek bölge 

ekonomisinin lokomotif sektörleri olan İmalat, Tarıma Dayalı Sanayi ve Hizmet 

Sektörlerinin Katma Değerinin artırılması’dır (http://www.fka.org.tr/Ekonomik- 

Gelisme-Mali-Destek-Programi.asp ). 

Program kapsamında TRB1 Bölgesi’nde toplam 42 projeye 10,3 milyon TL destek 

sağlanmıştır. Bu desteklerin illere dağılım oranlarına bakıldığında, kaynağın yaklaşık 

% 75’inin Elazığ ve Malatya illerine verildiği görülmektedir. Bunun en önemli nedeni 

söz konusu illerde özel sektörün Bingöl ve Tunceli illerine göre görece daha gelişmiş 

olması olduğu söylenebilir. 

2010 EGMDP kapsamında yenilikçi girişimcilik örneği olarak birtakım iyi 

uygulamalar çıkmıştır. Bunlardan bir tanesi Elazığ İŞGEM’de genç bir girişimci 

tarafından sunulan ve destek almaya hak kazanan “ Yeni Nesil Uzun Ömürlü 

Tasarruflu Led’li Ampul Üretimi” projesidir. Proje kapsamında makine-ekipmanla 

ülkemizde üretimi olmayan ve ithal edilen led ampulün Elazığ’da üretilmesine 

başlanmıştır. Malatya’da Alima Su Ürünleri Firmasının projesi ayrıca bu kapsamda 

değerlendirilebilir. Proje kapsamında, Bölge için son derece önemli olan alabalık 

üretimi, işlenmesi ve pazara sunulmasında kalite problemlerini düzeltmek, üretimde 

724



AB normlarında kalite ve standardizasyonu sağlamak, verimliliği üst düzeye taşımak 

ve üretimde teknik alt yapıyı oluşturmak amacıyla IQF sistemi alınmıştır. 

4.1.2. FKA 2011 Tarımda Modern İşletmeler Mali Destek Programı 

2011 Tarımda Model İşletmeler Mali Destek Programı ( TMİMDP) ile bölgenin 

önemli sektörlerinden olan tarım alanında model olabilecek işletmelerin 

desteklenmesi hedeflenmiştir. 

TMİMDP kapsamında bölgede toplam 24 projeye 4.2 milyon TL destek sağlanmıştır. 

Programda desteklenen proje sayısında Elazığ dikkat çekmektedir. Program 

kapsamında sağlanan maili desteğin %41 Elazığ’daki tarım işletmelerine verilmiştir. 

Özelikle hayvancılık alanındaki işletmelerin modern ekipman alımına teşvik edilmesi 

ve kalite unsuru gözetilerek üretim yapılmasının özendirilmesi açısından program 

önem arz etmektedir.Program tarım alanında yenilikçi girişimciliğin gelişmesine ve 

özelikle yurtdışında yaşayan insanların tarım sektörüne yönelik yaşadıkları ülkede 

edindikleri bilgileri bölge taşımaları anlamında önemli girişimlere vesile olmuştur. 

Söz konusu girişimlere verilecek en önemli örnek Elazığ’da BİNAP Tarım firması 

tarafından kurulan modern seradır. BİNAP Tarım firması Biyogaz Enerjili ve 

Kojenerasyon Sistemli Sera Projesi ile kurdukların seranın enerji ihtiyacının 

biyogazdan elde etmeye yönelik bir proje yürütmüşlerdir. 

4.1.3. FKA 2011 Turizm Ve Sanayi Altyapısının Geliştirilmesi Programı 

Programın genel amacı, TRB1 Bölgesinde, turizm ve sanayi sektörünün gelişimine 

etkin biçimde katkı sağlayacak altyapı yatırımlarının gerçekleştirilmesini sağlamak, 

olarak belirlenmiştir. Programın öncelikleri ise; Turizm potansiyeline sahip alanlarda 

altyapının geliştirilmesi, Turizmin çeşitlendirilmesine yönelik altyapının 

iyileştirilmesi, OSB ve KSS altyapılarının iyileştirilmesi, Gıda sanayisine yönelik 

modern tarımsal ürün toplama, depolama, akreditasyon ve Ar-Ge altyapılarının 

kurulması, olarak belirlenmişti 

Programın amacı sanayi ve turizm alanında özel sektörün ihtiyaç duyduğu altyapı 

yatırımlarının gerçekleşmesidir. Bu amaca yönelik özel sektörün bölgedeki gelişimine 

yönelik örnek projeler gerçekleşmiştir. Elazığ Organize Sanayi Bölgesi tarafından 

uygulanan Elazığ OSB’de Lojistik Merkezi Kurulması projesi bahsi geçen örnek 

projelerden biridir. Proje kapsamında Elazığ Organize Sanayi Bölgesi içerisinde; 

sanayicinin navlun (taşıma) masraflarının olumsuzluğunu gidermek için; yükleme, 

boşaltma, nakliye ile ilgili tüm faaliyetlerin yürütüldüğü lojistik merkezi kurulmuştur. 

4.1.4. FKA 2011 Turizm Sektörünün Geliştirilmesi Programı 

2011 Yılı Turizm Sektörünün Geliştirilmesi Mali Destek Programının genel amacı, 

TRB1 Bölgesinde mevcut turizm ürünlerinin geliştirilmesi, alternatif turizm 

olanaklarının oluşturulması, hizmet kalitesinin artırılması, turizm faaliyetlerinin 

yaygınlaştırılması, doğal ve kültürel varlıkların turizme kazandırılması sağlanarak 

bölgenin turizm potansiyelinin harekete geçirilmesine katkı sağlamak olarak 

belirlenmiştir. 

725



Program kapsamında Pertek Kaymakamlığı Köylere Hizmet Götürme Birliği 

tarafından Güneş Tarihi Aydınlatıyor projesi ile Pertek Kalesi güneş enerjisi 

kullanılarak aydınlatılmıştır. Söz konusu kamu projeleri ile bölgenin girişimcilik 

ekosistemi düzenleyici çevre unsurun geliştirilmesi bakımından önemlidir. Turizm 

alanında kamunu altyapıyı tamamlaması söz konusu alanda girişimcilerin yatırım 

yapmasını kolaylaştırmaktadır. Ayrıca belirtilen altyapı yatırımlarının tamamlanması 

turizm alanlarının imkanlarının artmasına, alanlarının görünür, erişilebilir ve 

pazarlanabilir imkanlarını artırmaktadır. 

4.1.5. FKA 2012 İhracat ve Yenılıkçılık Malı Destek Programı 

2012 Yılı İhracat ve Yenilikçilik Mali Destek Programının (İYMDP) amacı 

Programın genel amacı, işletmelerin yenilikçilik ve ihracat yeteneklerini geliştirerek 

TRB1 Bölgesinin rekabet gücünün artırılmasına katkı sağlamaktır. Programın özel 

amacı, TRB1 Bölgesinde ihracat kapasitesini artırmak ve yenilikçilik kültürünü 

geliştirmektir.Program kapsamında toplam 25 adet proje için destek sözleşmesi 

imzalanmıştır. 

Doğrudan İndirgenmesi projesi program kapsamında destek alan iyi uygulamalardan 

biridir. Malatya’da bulunan Tetra Telekom firmasının Fotovoltaik Solar Panel 

Üretimi projesi programın amacına uygun olarak yenilikçi bir proje niteliği taşıdığı 

görülmektedir. FKA bu program çağrısı ile doğrudan yenilikçi firmaları desteklemeyi 

amaç edinerek sadece kapasite artırmayı hedefleyen firmaları program dışında 

bırakmıştır. Daha önceki programlarda yenilikçilik öncelikli iken bu programda 

zorunlu hale gelmiştir. 

4.1.6. FKA 2012 Yerelde Ekonomik Gelişme Mali Destek Programı 

Yerelde Ekonomik Gelişme Mali Destek Programı (YGMDP) ile TRB1 Bölgesinde 

görece az gelişmiş yörelerde ve kırsal alanda üretimde kapasite artışı, ürün 

çeşitlendirme ve modernizasyonu destekleyerek bölge içi gelişmişlik farklarının 

azaltılmasına katkı sağlamaktır. 

Bu program İhracat ve Yenilikçilik Mali Destek Programı ile aynı dönemde 

uygulanmış ve bölge içi gelişmişlik farklarını önlemeye yönelik daha çok Bingöl ve 

Tunceli illerini hedef alan bir program olmuştur. Bu nedenle programda hibe alan 

firmalar Bingöl ve Tunceli illerinde yoğunlaşmıştır. Tunceli ilinde genel olarak turizm 

işletmeleri destek alırken Bingöl’de tarımsal sanayi alanında faaliyetlerini yürüten 

firmalar destek almıştır. 

4.1.7. FKA 2013 Üretimde Odak Alanlar Mali Destek Programı 

Programın amacı, TRB1 Bölgesinde mal ve hizmet üretiminde ekonomik değer artışı 

sağlayacak odak alanlarda işletme niteliklerinin iyileştirilmesini ve kapasitenin 

artırılmasını sağlamak olarak belirlenmiştir. 

Program kapsamında 32 projeye toplam yaklaşık 7.8 milyon TL destek sağlanmıştır. 

Program kapsamında destek alan Somay Plastik Sanayi firması doğada çözülebilen 

market çantası üretimi yaparak, bölgede olmayan bir üretimi gerçekleştirmiştir. Yine 

Elazığ’dan Aktaş firması bombeli cam temperleme seri üretim hattını kurarak 

726



yenilikçi bir üretim gerçekleştirmiştir. Malatya’dan UBEKFARM firması Digital 

Elektronik İçin Teknolojik Önemi Olan İleri Teknoloji Krem Lehim Üretimi projesi 

ile programın en yenilikçi faaliyetini yürüttüğü söylenebilir.Malatya Teknoparkta 

Kurulu firma proje kapsamında alınan makinelerle digital elektronik için teknolojik 

önemi olan ileri teknoloji krem lehim üretmeyi amaçlamaktadır. 

4.1.8. FKA 2013 Güçlü Altyapı Güçlü Ekonomi Mali Destek (GAGE) 

Programı 

Programın amacı Bingöl, Elazığ, Malatya ve Tunceli illerinde sanayi ve turizm 

alanlarında gelişmeye ivme kazandıracak, üretim ve istihdamı doğrudan etkileyecek 

stratejik altyapı yatırımlarının gerçekleştirilmesini sağlamaya yönelik kamu 

projelerini desteklemektir. 

Program kapsamında 17 projeye toplam 8.9 milyon TL destek sağlanmıştır. Program 

belirlediği 2. Öncelik alanı ile bölgenin yenilikçi ekosistemini geliştirmeyi 

hedeflemiştir. Bu hedefe uygun olarak bölgede OSB ve KSS’lerin altyapılarının 

desteklenmesi hedeflenmiştir. Ancak program kapsamında daha çok turizm 

altyapısına yönelik projelerin desteklendiği görülmektedir. 

4.1.9. FKA 2014 Malatya-Elazığ Odak Alanlar Mali Destek Programı 

2014 yılında Elazığ ve Malatya illerinde gelen projeler ile Bingöl ve Tunceli illerinde 

gelen projelerin içerik ve hedeflerinin bir birinden farklı olmasından dolayı, TRB1 

Bölgesinde Elazığ ve Malatya illerine farklı, Bingöl ve Tunceli illerine farklı mali 

destek programları uygulanmıştır. Bunun en önemli nedeni, Malatya ve Elazığ 

illerinde FKA’nın yenilikçi projeleri desteklemek istemesi ve görece dar sektörlere 

destek vermeyi planlamasıdır. 

Program kapsamında her iki ilde 11 projeye toplam 3.1 milyon TL kaynak 

sağlanmıştır. Elazığ’da programdan destek alan firmalara incelendiğinde, Asilgaz 

firmasının Laboratuvar Kurulumu Ürün Depolama ve Tüp Takip Sistemi 

(Barkodlama) projesi yenilikçilik bakımından değerlendirilebilir. Proje kapsamında, 

Elazığ OSB de medikal gaz üretimi ve dolumu yapan yararlanıcı firmaya, 

hastanelerde anestezide kullanılan narkoz gazının saflaştırılmasını yüksek düzeyde 

yapması, kurulan labaratuvar ile analizleri işletme bünyesinde yapabilmesi, depolama 

kapasitesinin artırılması ve pazarlama ve satış ağını izleyebilmesi amacıyla destek 

sağlanmıştır. 

4.1.10. FKA 2015 Bingöl-Tunceli Öncelikli Alanlar Mali Destek Programı 

TRB 1 bölgesinde görece daha az gelişmiş Tunceli ve Bingöl illerinde mal ve hizmet 

üretiminde ekonomik değer artışı sağlayacak öncelikli alanlarda işletme niteliklerinin 

iyileştirilmesi ve kapasitenin artırılması program kapsamında amaçlanmıştır. 

Program kapsamında 18 projeye toplam 4.6 milyon TL destek sağlanmıştır. 

Bingöl’de proje kapsamında desteklenen projelerin genellikle Bingöl’de dışında 

tedarik edilen ürünlerin ilde üretilebilmesini sağlamaya yönelik girişimler olduğu 

görülür. Bu bakımdan il için yeni ürünlerin üretilmesi program kapsamında 

sağlanmıştır. Program kapsamında Karlıova ilçesinde PVC üretimi, metal profil boru 

727



üretimi, kağıt peçete ürünleri üretilmiştir. Tunceli’de desteklenen 8 projenin 5’i 

turizm projesidir. 

4.2. FKA’NIN Diğer Faaliyetlerinin Yenilikçi Girişimciliğe Etkisi 

Fırat Kalkınma Ajansı yerel sosyal ve ekonomik gelişmenin sağlanmasına yönelik 

yürüttüğü üç temel faaliyetlerinden biri olan mali destek programlarının yanında 

planlama ve yatırım destek faaliyetleri ile ayrıca TRB1 Bölgesinin yenilikçi 

girişimcilik ekosistemine katkı verecek faaliyetler yürütmüştür. Bu faaliyetler 

özelikle Yatırım Destek Ofisleri (YDO) marifeti ile bölgenin her ilinde uygulanmış 

ve girişimcilere ulaşılmıştır. 

Söz konusu bu faaliyetlerin başında Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve 

Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) il müdürlükleri ile birlikte yürütülen 

Uygulamalı Girişimcilik Eğitimleri (UGE) gelmektedir. Fırat Kalkınma Ajansı 2010 

yılından itibaren Bingöl, Elazığ, Malatya ve Tunceli illerinde toplam 12 adet eğitim 

düzenlenmiş ve yaklaşık 400 girişimciye UGE sertifikası verilmiştir. 

Boğaziçi Üniversitesi Yaşam Boyu Eğitim Merkezi ve FKA işbirliğiyle Anadolu 

Grubu sponsorluğunda; tarihleri arasında Malatya ve Elazığ’da “Turizm Elçisi 

Sertifika Programı” düzenlenmiş ve eğitim kapsamında bölgede turizm sektöründe 

çalışan yöneticilerin yenilikçi uygulamalar ile ilgili bilgiler verilmiştir. Kapanış töreni 

23 Haziran 2011 tarihinde Malatya Kültür ve Kongre Merkezi’nde düzenlenmiştir. Bu 

program kapsamında Ajansımızın yönlendirmesiyle 36 kursiyer tarafından “Malatya 

Turizm Elçileri Derneği” kurulmuş ve üyeleri için Ajansımız hizmet binasında 

Boğaziçi Üniversitesi Yaşam Boyu Eğitim Merkezi tarafından “Turizm Elçileri İş 

Başında” eğitim programı 9 – 22 Haziran tarihleri arasında düzenlenmiştir. 

Fırat Kalkınma Ajansı ve Boğaziçi Üniversitesi Yaşamboyu Eğitim Merkezi 

işbirliğiyle düzenlenen Kurumsal Kobi Yöneticiliği Sertifika Programı 05 Mart-03 

Mayıs 2012 tarihleri arasında düzenlenmiştir. Söz konusu etkinlik kapsamında 

Malatya’dan 121 kişi, Elazığ’dan ise 124 kişi eğitimlere devam ederek katılım veya 

yeterlilik belgesi almaya hak kazanmıştır. Eğitimde KOBİ yöneticilerinin üretim, 

pazarlama, dış ticaret ve müşteri memnuniyeti, yenilikçi yönetim uygulamaları 

konusunda katılımcılar bilgilendirilmiştir. 

5. SONUÇ 

2006 yılından itibaren ulusal plan ve politikaların yerel paydaşlar ile birlikte 

gerçekleştirilmesine yönelik faaliyetler yürüten kalkınma ajansları, bölgelerinde 

planlama ve koordinasyon, mali destek programları uygulama ve yatırım destek 

faaliyetleri gibi üç temel işlev üstlenmektedirler. Çalışmada Bölge kalkınma 

ajansları, girişimcilik, yenilikçi girişimcilik ve yenilikçi girişimcilik ile ilgili 

kavramlar ve uygulamalar dünya ve ülkemiz örneklerinde değerlendirildikten sonra, 

Bingöl, Elazığ, Malatya ve Tunceli illerinde faaliyetleri yürüten Fırat Kalkınma 

Ajansının (FKA) kurulumundan günümüze gerçekleştirdiği faaliyetler analiz 

edilmiştir 

Çalışmanın genel amacı, bir yerel kalkınma modeli olarak uygulanan kalkınma 

ajanslarının ülkenin yenilikçi girişimcilik ekosistemine olan katkısını TRB1 Bölgesi 

728



örneğinde FKA’nın verileri tahlil edilerek değerlendirilmiştir. Çalışma kapsamında 

FKA’nın 2010-2016 yılları arasında Mali Destek Programları irdelenmiş ve verilen 

desteklerin yenilikçi girişimcilik ekosistemine katkıları değerlendirilmiştir. 

2010-2016 yılları arasında FKA TRB1 Bölgesine 471 proje ile toplam 76 milyon TL 

kaynak sağlamıştır. Söz konusu rakama çağrı kapsamında uygulanan mali destek 

programlarının yanında, yıl boyunca açık olan Doğrudan Faaliyet Destekleri ve 

Teknik Destek programları kapsamında sağlanan kaynak da dahil edilmiştir. Bu 

destekler neticesinde TRB1 Bölgesinde 3 bin dolayında yeni istihdam sağlanmış ve 

yeni iş kolları bölgede faaliyete başlamıştır. Yine mali destekler neticesinde 18 adet 

patent, faydalı model, endüstriyel tescil belgesi firmalar tarafından alınmış olup, 

yenilikçi ürünler geliştirilmiştir. Söz konusu yıllar arasında toplam 14 firma ihracata 

başlamış ve bölgenin ihracat kapasitesi gelişmiştir. Destek alan firmaların mali 

kapasiteleri ile ilgili yapılan değerlendirmede, firmaların destek sonrası ortalama % 

20 oranında cirolarının yükseldiği ve proje yürütmenin gerekliklerini yerine getirme 

sürecinde firmaların kurumsallaşma kapasitelerinin artığı görülmüştür. Söz konusu 

mali destekler sonucunda 449 yeni tip/model/marka ürün firmalar tarafından 

geliştirilmiş ve bölgenin yenilikçi girişimcilik ekosisteminde önemli etkiler 

oluşturduğu gözlemlenmiştir. 

OECD’nin genel olarak girişimciliğin çerçevesini belirlediği girişimcilik 

ekosisteminin unsurları; bakımından FKA’nın yürüttüğü faaliyetler incelendiğinde, 

ajansın uyguladığı mali destek programlarının ve faaliyetlerin belirlenen 6 unsuru ayrı 

ayrı etkilediği görülmektedir. FKA’nın yürüttüğü yatırım destek faaliyetlerinin 

girişimcilerin işlerini kurma ve büyütme sürecinde etkililiği olduğu görülmektedir. 

Bu noktada ajanların yatırım destek faaliyetlerinin girişimcilik ekosistemi için 

belirlenen ilk unsur olan “ düzenleyici çerçeve” içeriğine yönelik olduğu söylenebilir. 

Ayrıca FKA tarafından sağlanan kurumsallaşma, dış ticaret, pazarlama gibi eğitmeler 

eğitimler ikinci unsur olan “pazar koşulları” alanını geliştirmeye yöneliktir. FKA’nın 

bu anlamda düzenlediği eğitimlerde toplam 15 bin dolayında girişimciye eğitimler 

verilmiştir. 

Ajansın uyguladığı mali destekler girişimci ekosistemi unsurlarından olan “finansa 

erişim” noktasında önemli işlevleri olmuştur. Bu kapsamda FKA’nın 2010-2016 

tarihleri arasında girişimlere 471 proje ile toplam 76 milyon TL kaynak sağlamış 

olması girişimcilik ekosistemine önemli bir katkıdır. Ayrıca YDO’ların diğer devlet 

destekleri ile ilgili girişimcilere verdiği bilgi ve destekler bu anlamda ajansın 

katkılarını artırmaktadır. 

Tüm bunların ışığında kalkınma ajansları yerel kalkınma ve bölgeler arası gelişmişlik 

farklarının giderilmesi ve küresel rekabetçiliğin geliştirilmesi için yereldeki paydaş 

ve yapılar ile bölgesel sosyal ve ekonomik gelişmeye yönelik faaliyetler 

gerçekleştirmek üzere kurulmuşlardır. Ülkemizde yeni bir uygulama olarak 

gördüğümüz kalkınma ajansları tecrübesinin, yerelde daha önce yürütülmeyen 

faaliyetlere el atması ve özelikle girişimciliğin yerelde geliştirilmesi ve desteklenmesi 

için koordinasyon faaliyetleri yürütmesi, ülkemizdeki girişimcilik ekosisteminin 

gelişmesi adına önemli işlevler gerçekleştirmiştir. Söz konusu bu işlevlerin önemi 

yerelde bu konuyu birincil olarak üstlenecek bir kurumun daha önce olmaması ve 

729



ajansların yerelde nitelikli insan kaynağı ve esnek çalışma anlayışı ile girişimcilere 

teknik ve mali olarak bilgi sağlamakta olduğu söylenebilir. 

KAYNAKÇA 

Akyos, M. (2004). Firma Düzeyinde Yenilikçilik (Yenilik) ve Bilgi Yönetimi, 

http://www.sistems.org/know_info_ozet.htm (E: 29.05.2016). 

Aslan, Y. (2009). “Türkiye’de Büyüme-Odaklı ve Yenilikçi Bir Girişimcilik Politika 

Çerçevesi Geliştirme ve Politika Açıklarının Belirlenmesi” Yayımlanmamış 

Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı, Isparta. 

Cameron, G., Danson M, The European Partnership Model and the Changing Role of 

Regional Development Agencies: A Regional Development and 

Organisation Perspective. (USA: Ashgate, 2000)14-15. 

Cansız, M. (2012). Türkiye’de Yenilikçi Girişimcilerin Sosyo-Ekonomġk Durumları 

Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma (Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Örneği), 

Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü Sosyoloj Anabilim Dalı, Ankara, 2012. 

Chen, T. Chen, S. H.(2001). “Global Production Networks and Local Capabilities”, 

East-West Center Working Papers, Economic Series, No:15, February, 2001. 

Çelepçi, E. (2006). “ Bölgesel Dengesizliklerin Giderilmesinde Kalkınma 

Ajanslarının Rolü ve Türkiye Uygulamaları”. Yüksek Lisans Tezi. Trabzon. 

DPT. Bölgesel Gelişme Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Ankara: Sekizinci Beş Yıllık 

Kalkınma Planı, Yayın No: DPT: 2502-ÖİK: 523, 2000. 

Dönmezer, S. (1998). Sosyolojiye Giriş, Beta Yayınları, 11. Baskı, İstanbul. 

Ertübey, N.Ö. (1192) “Ege Bölgesi Girişimci Profili Ön Çalışması (Modernleşmeci 

Ölçütlerle Girişimci Kavramı)” Ege Üni. Sosyoloji Dergisi, Sayı 2., ss.22- 

27, İzmir. 

Eurada, Creation, Development and Management of RDA: Does it have to be so 

difficult?, çev. Erol Çakmak, (Ankara: İmaj Yayınevi 2006) 65. 

Filion, L. J., From Entrepreneurship to Entreprenology, 

http://web.hec.ca/creationdentreprise/CERB_Backup-12-mai- 

2008/pdf/1997 05EPIEntreprenology.pdf ,(E:28.05.2016) 

Er, H. (2013). “Girişimcilik ve Yenilikçilik Kavramlarının İktisadi Düşüncedeki 

Yeri: Joseph A. Schumpeter”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Dergisi, 29, (s.75-85). 

Hındle, K., Rushworth S. (2002). “Entrepreneurship-A Policy Primer”, 

Commissioned by the Queensland Innovation Council and Department of 

Innovation and the Information Economy, Melbourne: Australian Graduate 

School of Enterprise, Swinburne University of Technology, Australian, 

March. 

Hısrich, R. ve Peters M. (2001). “Entrepreneurship”, 5 th Ed., McGraw Hill Higher. 

İlhan, S.(2005). “Bazı Değişkenler Açısından Elazığ’da Girişimci Profili”, Fırat 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt: 15, sayı: 1, sayfa: 217-248, Elazığ. 

İraz, R. (2005. Yaratıcılık ve Yenilik Bağlamında Girişimcilik ve KOBİ’ler, Çizgi 

Kitabevi, Konya. 

730



JACK, S., Anderson, L., Alistair R., (1999). “Entrepreneurship Education within the 

Enterprise Culture: Producing Reflective Practitioners ”, International 

Journal of Entrepreneurial Behaviour and Research, V:5, No: 3, pp. 110-125. 

Karadağ, Ç. (2001). Bölgesel Dengesizliklerin Giderilmesinde Yerel Yönetimlerin 

Rolü: Isparta Uygulaması, Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel 

Üniversitesi: Isparta. 

Koçberber S. (2014), Kalkınma Ajansları ve Sayıştay Denetimi, Sayıştay Dergisi, 

Sayı: 61 

Kumral, N. (2006). ‘Bölgesel Rekabet Gücünü Artırmaya Yönelik 

Politikalar’Bölgesel Kalkınma ve Yönetişim Sempozyumu. ODTÜ. 

Sciascia S. ve De Vita R., (2004). “The Development of Entrepreneurship Research”, 

Liuc Papers n.146. 

Sahlman, W. A. ve Stevenson, H. (1991). “The Entrepreneurial Venture”, Harvard 

Business School Press, 

Wennekers, S. ve Thurık, (1991). “Linking Entrepreneurship and Economic 

Growth”, Small Business Economics, Cilt No 13, Sayı 1 (Ağustos), s. 27- 55. 

http://info.worldbank.org/etools/docs/library/166856/UCMP/UCMP/7_leda 

.html Erişim: 19.05.201 

731

Öz 



Belediyelerde Teknoloji Yönetimi Uygulamalarının 

Örgütsel Bağlılık Üzerindeki Etkisine Yönelik Bir 

Araştırma 

Fuat KORKMAZER 1 , Ali AKSOY 2 

Günümüzde baş döndürücü bir hızla yaşanan değişimlerle teknolojinin önemi her 

geçen gün daha fazla hissedilmektedir. Yaşanan bu değişimle, teknoloji yönetimine 

ilişkin gelişmeler, tüm dünyada yakından takip edilmesi gereken stratejik unsur 

olmaktadır. Hizmet sektörü ülkemizde en hızlı büyüyen sektörler arasındadır. Bu 

nedenle, hizmet sektöründe bulunan birçok işletme gibi belediyelerin de, yenilikleri 

ve gelişmeleri yakından takip etmesi gerekmektedir. Vatandaşların iyi ve kaliteli 

hizmet beklentisi, belediyelerin gelişen teknolojik yenilikleri, kurumsal yapılarına 

uygulamasını gerekli kılmaktadır. Bu nedenle belediyeler, iyi ve kaliteli hizmet almak 

isteyen vatandaşların beklentilerini önceden algılayabilmeli ve buna yönelik gerekli 

değişiklikleri yaparak üstün bir hizmet anlayışı ile faaliyetlerini yürütmelidir. Bu 

çalışmanın amacın teknoloji yönetimi ile ilgili gelişmelerin belediyelerdeki 

kullanımının incelenmesi ve bunun çalışanların örgütsel bağlılığına etkisini 

araştırmadır. Bu amaçla Muş belediyesinde çalışan 99 kişinin görüşleri 

değerlendirilmiştir. Araştırma sonucunda teknoloji yönetimi ile çalışanların örgütsel 

bağlılığı arasında pozitif yönlü anlamlı bir ilişki olduğu görülmüştür. 

A Study on The Organizational Commitment for The 

Impact of Technology Management Practices In 

Municipalities 

Abstract 

Today, the importance of technology is felt more day by day because of dizzying and 

fast changes. Along with this change, developments in technology management have 

become a strategic factor that must be followed closely in the whole world. Service 

industry is one of the fastest growing sectors. So, municipalities as many other 

business firms in service industry must follow innovations and developments closely. 

Citizen’s expectation of good and qualified service requires municipalities to apply 

developing technological innovations to their institutional structures. Therefore, 

municipalities must perceive the expectations of citizens willing to have good and 

qualified service beforehand and perform their activities with superior service 

philosophy by making necessary changes accordingly. The aim of this study is to 

investigate the utilization of developments about technology management in 

1 

Öğr. Gör. Muş Alparslan Üniversitesi, Sağlık Yüksekokulu Sağlık Yönetimi, 

f.korkmazer@alparslan.edu.tr 

2 

Doç. Dr. İnönü Üniversitesi, İİBF, İşletme Bölümü, ali.aksoy@inonu.edu.tr 

732



municipalities and to find out the effect of this on employees’ organizational 

commitment. For this purpose ideas of 99 employees working in the municipality of 

Mus have been evaluated. At the end of the study, it’s been found out that there is a 

positive and meaningful relationship between technology management and 

employees’ organizational commitment. 

1. GİRİŞ 

Teknoloji kavramı genel anlamda yenilikleri ifade etmesi yönüyle her zaman 

insanlığın gündeminde kalmıştır. Hayatın tüm alanlarında gücün bir sembolü kabul 

edilen teknolojiyi; üretebilen, geliştirebilen ve pazarlayabilen kişi, kurum ya da 

ülkeler bunu gelişmişlik düzeylerinin de göstergesi olarak kullanmışlardır. 

Günümüzde teknoloji ve teknolojik yenilikler sürekli bir şekilde gelişmekte ve baş 

döndürücü bir hızla ilerleme göstermektedir. İşletmeler, gerek rekabetin artması ve 

gerekse taleplerdeki hızlı farklılaşmalar yönünden teknolojik değişimlerden en çok 

etkilenen kurumlardır. Her geçen gün yeni üretim ve yönetim teknolojilerinin ortaya 

çıkması, işletmeleri rakipleri karşısında zayıf duruma düşürebilmektedir. Bununla 

birlikte hızla değişen çevreye uyum ve müşteri taleplerine yeterli ölçüde cevap 

verilmesi zorunluluğu, değişiklikleri önceden tahmin etmeyi ve bu değişikliklere 

uyum sağlamayı gerektirmektedir. 

Yeni ve yüksek teknolojilerin kullanıldığı günümüzde, mevcut teknolojileri geliştirme 

ve kullanma yeteneğinin arttırılması ile ilgili zorlukların aşılabilmesi, ancak teknoloji 

yönetimi anlayışı ile mümkün olabilmektedir. Teknoloji yönetimi sadece üretim 

stratejilerinin yenilenmesi ve geliştirilmesi konularını içermeyip; pazarlama ve insan 

kaynaklarının değerlendirilmesi gibi konuları da içine almaktadır. Ayrıca yeni 

teknolojilerin kullanılması ve geliştirilmesi hususunda hızlı olabilmek de teknoloji 

yönetiminin olumlu yönlerindendir. 

Teknoloji yönetimi, işletmeler açısından önemle dikkate alınması gereken bir 

konudur. İşletmelerin stratejik teknoloji yönetimi konusuna eğilmeleri gelecekte 

ortaya çıkabilecek fırsatları değerlendirmelerini sağladığı gibi, tehlikelerden 

korunmalarına da yardımcı olacaktır. 

Bunlara karşılık organizasyonların çalışanlarından beklentileri ise; teknolojik 

değişikliklere uyum, müşteri için değer yaratma, yenilikçi fikirler üretme, risk 

alabilme, ürün ve süreçleri sürekli geliştirme ve stratejik rekabet politikaları oluşturma 

biçiminde sıralanabilir. Kurumsal etkinliğin verimli gerçekleşmesi hem çalışanın hem 

de işverenin verimliliği ile sağlanabilmektedir. 

Örgütlerin en değerli varlıkları diğer örgütsel faktörleri de yönlendiren çalışanlardır. 

Bireyler kendilerini örgütlerine bağlı hissettikleri ölçüde, kurumlarına sadık, verimli, 

motive olmuş, iş tatmini sağlamış ve yenilik yapma düzeylerini arttırmış olarak 

kurumlarına katkıda bulunacaktır. Aksi takdirde; işe devamsızlık, performans 

düşüklüğü ve işgücü devrinin yüksek olması ile her an o işletmeden uzaklaşmanın 

yollarını arayacaklar ve kendilerinden bekleneni veremeyeceklerdir. 

Çalışanların örgüte bağlılık hissetmesi, kendi iş verimlerini arttırarak örgüt açısından 

olumlu sonuçlar doğurmaktadır. Örgütsel bağlılık bireylerin algılamalarına dayanan 

733



göreceli bir konudur. Bu nedenle insanın ilişki içinde olduğu her şey onun örgütsel 

bağlılığını etkileme potansiyeline sahip olası bir faktördür. Örgütsel bağlılık kavramı 

ve örgüte bağlı personelin kurumuna sağladığı katkılar üzerinde 1950’li yıllarda 

çalışmalar yapılmaya başlanmış ve günümüzde de halen yapılmaktadır. 

1.1. Teknoloji Kavramı 

Teknoloji, insanın bilimi kullanarak doğaya üstünlük kurmak için tasarladığı rasyonel 

bir disiplindir. Teknoloji insan, malzeme, kavramsal olarak fiziksel süreç ve donanımı 

içermektedir. Teknoloji, makine kullanımının yanı sıra sistemler, işlemler, yönetim 

ve kontrol mekanizmalarıyla hem insandan hem de eşyadan kaynaklanan sorunlara, 

bu sorunların zorluk derecesine, teknik çözüm olasılıklarına ve ekonomik değerlerine 

uygun çözüm üretebilmek için bir bakış açısıdır (Gökçek, 2007: 15). 

Teknoloji, sadece üretilen ürünün yapısına giren bir araç değildir. Üretimin miktarını 

artıran, üretimin kalitesini yükselten, üretimin biçim ve niteliğini değiştiren, kısaca 

insan ihtiyaçlarının en iyi biçimde gerçekleştirilmesine yardım eden bilgi 

topluluğudur. Bir başka deyişle, teknoloji insan bilgisinden ortaya çıkan ve beşeri 

amaçlar için kullanılan çevremizdeki parçaları dönüştürdüğümüz araçlar veya araçlar 

sistemidir (Durna, 2002: 11). 

Teknolojiyi üretenler hemen her zaman teknoloji sayesinde daha az işgücü ile daha 

fazla üretim yapmanın mümkün olacağını söylemektedirler. Ancak, bu teknolojiyi 

kullanacak işgücünün de yeni niteliklere sahip olması gerekmektedir. Bu nitelikler, 

daha fazla eğitim, teknik bilgi ve vizyon gerektirmektedir. Yaratılan her yeni 

teknoloji, ilave yetkinlikleri dayatmakta, insanla makinenin rekabetini 

yoğunlaştırmaktadır (Kavrakoğlu, 2006: 113). 

Teknoloji, birçok alandaki değişme ve gelişmenin temel uyarıcısı olmaktadır 

(Barutçugil, 2009: 6). Diğer bir ifade ile teknoloji, pratik amaçlı bilgilerin 

organizasyonudur. Teknoloji belli bir olayı tarafsız olarak kıyas eden sistemler 

bütünüdür. Bu tanım içinde şu önemli noktalar bulunmaktadır (Feenberg, 1991: 483): 

1- Teknoloji, bilgilerin başarıya ulaşmak için yorumlanmasıdır. 

2- Teknoloji modern toplumlarda politik yapılara göre farklı yöntemler ile ortaya 

çıkmaktadır. Diğer bir ifade ile politik yapıları farklı olan toplumlar teknolojileri farklı 

bir biçimde geliştirmekte ve toplumun hizmetine değişik yöntemlerle sunmaktadırlar. 

3- Teknolojinin sosyo-politik tarafsızlığı genel olarak doğru kabul edilen, evrensel 

bilgilere bağlıdır. Diğer bir ifade ile teknoloji gerçekliği ispat edilebilir doğrular 

üzerinde geliştirilmiştir. 

1.1.1. Teknolojik Yeniliğin Amacı ve Önemi 

Teknolojik yenilik, teknolojik ürün ve süreç yeniliğini kapsar. Burada ürün, hem 

fiziksel bir ürünü hem de hizmeti ifade etmektedir. Teknolojik olarak yeni bir ürünün 

veya sürecin geliştirilmesinin yanı sıra, mevcut ürün ve süreçlerde önemli teknolojik 

değişikliklerin yapılması da bu kapsamda değerlendirilir. Ürünün pazara sunulması 

ve sürecin üretimde kullanılması ile yenilik gerçekleştirilmiş olur. Teknolojik ürün 

yeniliği, tüketiciye yeni veya iyileştirilmiş hizmetler sunmak amacıyla başarım 

734



özellikleri artırılmış bir ürünün geliştirilmesini/ticarileştirilmesini ifade eder. 

Teknolojik süreç yeniliğinde ise, yeni veya önemli ölçüde gelişmiş bir üretim ya da 

dağıtım yönteminin uygulanması söz konusudur (İslamoğlu, 2007: 27). 

Bir firmanın değer yaratan zincirde faaliyet gerçekleştirebilmesine yetenek 

denilmektedir. Yetenekler firmaya özeldir ve firmaların nasıl farklılaşacağını 

açıklamaya yardımcı olmaktadır. Burada üzerinde durulan konu teknolojik yetenekler 

ve bunların strateji belirlemede nasıl kullanılacağıdır. Teknoloji bir firmaya, 

ürünlerini ve hizmetlerini rakiplerinden daha iyi yapmasını sağlayacak ayırt edici 

yeterliliği sağlayabilir. Ancak teknoloji hiçbir zaman tekelleştirilemez. Devamlı 

yenilenmediği sürece bilgi her zaman sızabilir ve üstünlükler her zaman taklit 

edilebilir. Ayırt edici bir üstünlük uzun süreli sürdürülebilir olmalıdır. Bu ancak 

firmanın rakiplerini ve pazar koşullarını dikkatli bir şekilde analiz etmesi ile 

mümkündür (Gökcek, 2007: 66). 

Tutarlı bir teknolojik yenilik stratejisi, firmanın mevcut rekabetçi konumu yükseltir 

ve firmanın gelecekteki gelişimine yön vermektedir. Teknolojik yenilik stratejisi 

geliştirmek öncelikle firmanın mevcut konumunu tam olarak değerlendirmeyi 

gerektirmekte: daha sonra da, başarma tutkusuyla dolu stratejik bir yaklaşım – şirketin 

mevcut kaynakları ve yeterlikleri ile bu yaklaşımını gerçekleştirmek için gerekli 

olanlar arasında boşluk yaratan bir yaklaşım. Firmanın, bütün kaynaklarını ortak bir 

görüş etrafında uyumlu bir biçimde toplayarak manivela etkisi yaratması, rakipleri 

için taklit etmesi çok zor bir avantaj yaratabilmektedir (Öztürk, 2006: 43). 

Teknolojik yenilik iki farklı şekilde oluşabilir. Bunlar ürün yenilikleri ve yöntem 

(Süreç) yenilikleridir (Alçın, 2006: 14). 

Ürün yenilikleri; yeni veya daha iyi ürünlerin geliştirilmesidir. Ürün yeniliği 

tamamıyla yeni pazarlar yaratılıp ve müşterilere çok büyük faydalar sağlamaktadır. 

Ürün yeniliğinin ilk akla gelen örnekleri; kişisel bilgisayarlar, ATM makineleri ve 

tüm farmakolojik ürünlerdir. 

Yöntem (süreç) yenilikleri; Daha verimli ve daha düşük maliyetli üretim tekniklerinin 

geliştirilmesidir. Yöntem yeniliğine örnek olarak işletme yönetimindeki yenilikler 

verilebilir. 

1.2. Teknoloji Yönetimi 

Teknoloji yönetimi, bir organizasyonun stratejik ve taktik amaçlarının 

şekillendirilmesinde ve bunlara ulaşılmasında ihtiyaç duyulan teknolojik kapasitenin 

planlanması, geliştirilmesi ve uygulanmasıdır. Teknoloji yönetimi, belirlenen 

amaçların, stratejilerin ve faaliyetlerin işletme fonksiyon birimleri arasında hem 

yapısal olarak hem de kaynak yönünden bütünleştirme sürecidir (Aydoğan ve Semiz, 

2004:116). 

Başka bir ifadeyle, teknoloji yönetimi, yöneticilik ile teknik uzmanlık arasında 

bağlantı kurmak ve teknoloji teminine ve teknoloji geliştirilmesine yönelik 

faaliyetlerin planlanması, örgütlenmesi, yürütülmesi, koordinasyonu ve kontrolüyle 

ilgili faaliyetlerin tümüdür. 

735



Teknoloji yönetiminde mikro yaklaşım ve makro yaklaşım olmak üzere iki yaklaşım 

bulunmaktadır. Mikro yaklaşım, teknolojiyi firma bazında planlama, koordine etme 

ve yönlendirmeyi içermektedir. Makro yaklaşımda, ülke genelinde teknolojik tahmin, 

teknolojik planlama, bilim ve teknoloji politikasının tespiti, uygulanması ve 

kontrolüyle ilgili faaliyetlerin tümünü kapsamaktadır (Sarıhan, 1998: 49). 

Bilgi ve yönetim teknolojileri yönetimindeki karşılaşılan sorunların temel nedenleri 

şunlardır (Öğüt, 2003: 234) : 

Motivasyon Eksikliği: Teknolojik gelişmelerdeki hızlı değişim de motivasyon 

eksikliğini tetiklemiştir. Etkin ve tutarlı olmayan girişimlerin fazla olması 

organizasyonlarda çalışanlar açısından isteksizliğin oluşmasını sağlamaktadır. 

Teknolojiyi Yorumlamada Köktenci Tutumlar: Teknolojik gelişmelerin 

algılanmasında yöneticiler, teknolojik ayrıntılara gereğinden çok daha fazla önem 

vermişlerdir. Teknolojinin temelde kavranması yerine, süreç sonunda elde edilen 

ürünlere odaklanılması ve teknolojinin mutlak anlamda yeni yönetim biçim ve 

yöntemlerinin olacağını düşünmüşlerdir. 

Teknoloji Uzmanlarının “De Facto” Yönetimi: Teknolojiyi sihirli bir güç gibi gören 

ve teknik ayrıntıların yönetim sürecinin özünü oluşturduğunu savunanlar, yönetimde 

insan ilişkilerinin önemini göz ardı etmektedir. Böylece organizasyonlar sosyo-teknik 

yapılardan çok teknik yapılar olarak algılanmaktadır. 

1.3. Teknoloji Yönetim Süreci 

Teknoloji Yönetim Süreci literatürde genellikle beş adımda ele alınmıştır. Burada 

teknoloji yönetim sürecinin aşamaları üzerinde kısaca durulacaktır. 

1.3.1. Teknoloji Belirleme 

Teknoloji belirleme, teknoloji istihbarat çalışmalarını içermektedir. Bir işletmede 

teknoloji yönetiminin işletme dışındaki gelişmelerden kayıtsız kalarak yapılması 

düşünülemez. Teknoloji seçme ve edinme süreçlerinin sağlıklı yapılması, halen 

mevcut ve gelişmekte olan yeni teknolojiler konusunda sağlıklı bilgi toplanmasını 

gerektirmektedir. Teknoloji istihbaratı olarak adlandırılan bu faaliyetler kuskusuz her 

işletme tarafından belirli ölçülerde yapılmaktadır. Ancak, rekabetin giderek 

keskinleştiği günümüzde teknolojik istihbarat faaliyetlerinden beklenen yararı 

sağlayabilmek için işletmelerin, bu faaliyetleri belirli amaçlara yönelik, planlı, örgütlü 

ve sürekli olarak yapması gerekmektedir (Lang&Müller, 1997, 218). 

1.3.2. Teknoloji Seçimi 

Teknoloji seçimi, alternatif teknolojiler arasından firma tarafından desteklenmesi 

gereken teknolojinin belirlenmesidir. Varılacak olan karar, kaynakların aktarılacağı 

teknolojiyi belirleyeceğinden büyük önem taşımaktadır. Alternatif teknolojilerin 

değerlendirilmesi firmanın amaçlarına ve seçilecek teknolojiden beklentilerine göre 

yapılmalıdır. Bu adımın sonuçları teknoloji edinimi surecine girdi olarak alınır. 

Teknoloji seçiminin dört bileşeni olduğu kabul edilmektedir. Bunlar, teknoloji 

stratejisi, urun ve pazar özellikleri, firma altyapısı ve çevre faktörlerinin teknoloji 

seçiminin ana bileşenleri oldukları görülmektedir. Öte yandan, firmanın genel 

736



organizasyonundan bağımsız olarak Teknoloji Seçme Organizasyonunun da bu 

surecin önemli bir parçası sayılması gerekir (TÜSİAD, 1998: 107). 

1.3.3. Teknoloji Edinimi 

İşletmeler teknoloji stratejilerini hayata geçirirken hangi teknolojileri, nasıl 

edineceklerine karar verirler. Bu bağlamda teknoloji transferi, teknolojik karar alma 

aşamasında bir teknolojinin bir yerden başka bir yere taşınması veya aktarılması için 

başvurulan bir yöntemdir. Bu transfer, yeni geliştirilen bir teknolojinin bu teknolojiyi 

kullanmak isteyen başka bir işletmeye uluslararası veya işletmeler arası transferi 

seklinde gerçekleşmektedir. 

1.3.4. Teknoloji Kullanımı 

Bir işletme, satın almak veya geliştirmek yoluyla edindiği bir teknolojiyi genellikle 

rekabet avantajı sağlamak amacıyla, kendi ürün ve üretim süreçlerinde kullanır. 

İşletme söz konusu teknolojiyi zaten bu amaç için edinmiştir. Diğer taraftan, işletme, 

elindeki teknolojileri başka işletmelere açarak da gelir sağlayabilir. İşletmeler, lisans 

vermek veya ortak girişim kurmak yoluyla, doğrudan satışa kapalı pazarlara 

girebilirler (TÜSİAD, 1998:108). 

1.3.5. Teknolojiyi Koruma ve Sonlandırma 

İşletmelerin ürün ve üretim süreçleri ile ilgili olarak kullandıkları teknolojilerin bir 

bölümü herkes tarafından bilinen kamuya acık bilgi niteliğindedir. Bu teknolojilerin 

bir bölümü ise firmaya özel bilgi niteliğinde olup firmanın rekabet gücünün önemli 

bir parçasını oluşturmaktadır. Bu bağlamda teknoloji korunumu, işletmenin sahiplik 

haklarının ve ticari avantajının korunması gerekliliğinden doğmuştur. İşletmenin veri 

tabanının, sahiplik haklarının güvenliğini sağlamak ve firma teknolojilerinin, firma 

dışında kullanılmasını önlemek amacıyla birtakım tedbirler alınmalıdır. Genel olarak 

bu tedbirlerin basında patent ve tasarım tescili gibi tedbirler gelmektedir. 

Teknoloji sonlandırma, teknoloji yönetiminin en son aşamasıdır. Teknoloji 

sonlandırılması yeni teknolojilerin zamanında edinilmesi ve teknolojik değişimlere 

zamanında tepki verilebilmesini amaçlamaktadır. İşletmeyi teknoloji sonlandırmasına 

iten iki neden vardır. Bunlar; pazarın çekme ve teknolojinin itme etkisidir (TÜSİAD, 

1998.108). 

1.4. Örgütsel Bağlılık 

Bireylerin çalıştıkları kurum ile uyumlu davranışlar geliştirmeleri ve sürdürmeleri, 

kurumun performansını artıran en önemli unsurdur. Birey-örgüt uyumu, çalışan ile 

işveren arasındaki bağın oluşmasına neden olmakta, oluşan bağ çalışanın örgüt için 

beklenenden daha fazla çaba harcamasına neden olmaktadır. Başka bir ifadeyle, örgüt 

ile çalışan arasında oluşan olumlu duygusal bağlar, faaliyetlerin etkin ve verimli bir 

içimde yürütülmesine, sonuç olarak örgüt performansının ve verimliliğinin artmasına 

neden olmaktadır. Bu anlamda, birey-örgüt uyumunun oluşturduğu duygusal bağ 

işletmelerin en önemli rekabet ve verimlilik unsuru olmaktadır. 

737



Örgütsel amaçlara bağlılık, sadece belli bir rolün başarı derecesini nitelik ve nicelik 

yönünden yükselterek devamsızlığın ve işgücü devrinin azalmasına katkıda 

bulunmakla kalmayıp; aynı zamanda bireyi, örgütsel yaşam ve en üst düzeyde sistem 

başarısı için gerekli birçok gönüllü eyleme yöneltmektedir (Katz ve Kahn, 1977: 436). 

Örgütsel bağlılık, çalışanların örgütle ilişkisi ile şekillenen ve örgütün sürekli bir üyesi 

olma kararı almalarını sağlayan bir davranıştır (Meyer ve Allen, 1996: 255). 

Başka bir tanıma göre bağlılık, örgütün hedef ve değerlerini benimsemek, örgütün bir 

parçası olmak için çaba göstermek ve güçlü bir aile üyesi gibi hissetmek olarak 

tanımlanmıştır. Örgütsel bağlılığı karakterize eden özellikler şunlardır (Özdevecioğlu 

ve Aktaş 2007: 18): 

•Örgütün amaçlarını ve değerlerini kabul etmek ve sıkı sıkıya bağlı olmak, 

•Örgüt için gönüllü ve istekli bir çalışma gayreti içinde bulunmak, 

•Örgüte üyeliğin devam etmesi konusunda güçlü bir isteğe sahip olmaktır. 

Buradan hareketle bağlılık, örgütün üyesi olarak kalma arzusu, örgüt için yüksek çaba 

harcama arzusu ve örgütün amaç ve değerlerine inanç unsurlarından oluşan bir 

bütündür. Örgüte bağlanmanın, çalışanın davranışını etkilemesiyle ilgili dört çıktıdan 

söz edilmektedir. Bunlar (Balcı, 2003: 28): 

1- Örgütün amaç ve değerlerine tam olarak kendini adayanlar, örgütsel etkinliklere 

aktif olarak katılmaktadır. 

2- Kendilerini örgüte adayan çalışanlar, genelde örgütte kalmaya ve örgütün 

amaçlarına ulaşmasına katkıda bulunmaya güçlü istek duymaktadır. 

3- Örgüte bağlılık ile işten ayrılma arasında tutarlı ters bir ilişki bulunmaktadır. 

4- İşten doyum, işten ayrılmanın başlangıç döneminde önemli kestiricisi iken, zaman 

geçtikçe bağlılık, işten ayrılmanın doyumdan daha güçlü bir kestiricisi olmaktadır. 

1.4.1. Örgütsel Bağlılığın Boyutları 

Örgütsel bağlılıkla ilgili yapılan çalışmalarda, örgütsel bağlılık üç boyutta ele 

alınmıştır. Bunlar (Meyer ve Allen, 1997: 11; Wasti, 2000: 201–202): 

• Duygusal bağlılık 

• Devamlılık bağlılığı 

• Normatif bağlılık 

Duygusal Bağlılık: Çalışanların örgütlerinin değerlerini, hedeflerini ve amaçlarını 

benimsedikleri oranda hissettikleri bağlılıktır. Bu durumda çalışan, örgütün 

değerlerini güçlü bir şekilde kabul eder ve örgütün bir parçası olarak kalmayı ister. 

Bu durum, çalışanın örgüte bağlılığının en iyi şeklidir. Aslında bu kişiler, her 

işverenin hayalini kurduğu, gerçekten kendini örgüte adamış ve sadık çalışanlardır. 

Böyle çalışanlar, işe karşı olumlu tutum sergilerler ve gerektiğinde ek çaba 

göstermeye hazırdırlar (Bayram,2006;132). 

Duygusal bağlılığı yüksek olan çalışanda örgüte karşı duyulan güçlü sevgi ve 

bağlılık, örgüt hedeflerini ve değerlerini kendi değerleri gibi benimseme ve 

özdeşleşme gibi psikolojik durumların yanı sıra, örgütün çıkarları için yüksek çaba 

gösterme ve iş ile ilgili aktivitelere daha çok katılma isteği de söz konusudur 

(Korkmazer, 2011: 45). 

738



Örgüt içerisinde birbirine kenetlenen çalışanlar, bu sosyal sistemden kopmak 

istemeyecek ve örgüt üyeliğini devam ettirmek isteyeceklerdir. Sosyal içerikli 

toplantılar, yemekler ve iş birliğini arttırıcı faaliyetler bireylere “ben” yerine “biz” 

anlayışını getirecek ve bireyler birbirine kenetlenecek, diğer bir ifade ile kenetlenme 

bağlılıkları artacaktır (Yıldırım, 2003: 85). 

Örgüt açısından duygusal bağla bağlı kişiler çok önemlidir. Çünkü örgüte duygusal 

yönden bağlanan çalışanların örgüt başarısına katkıda bulunmak için yüksek 

performans gösterecekleri düşünülmektedir. Duygusal açıdan örgüte bağlı kişilerde 

başlıca şu davranışlar gözlenmektedir (Uyguç ve Çımrın, 2004): 

• Bu bağla örgüte bağlı olan çalışanlar örgütle özdeşleşirler, 

• Örgüt üyeliklerini sürdürmekten mutluluk duyarlar, 

• Güçlü duygusal bağlarla örgüte bağlanırlar. 

Devamlı Bağlılık: Devamlı bağlılık, Çalışanların örgütlerine yaptıkları yatırımların 

sonucunda gelişen bağlılıktır. Bu durumda çalışan, örgüte fazlasıyla zaman ve çaba 

harcadığını, yatırım yaptığını ve bunun sonucu olarak da örgütte kalmasının bir 

zorunluluk olduğunu düşünmektedir. Örgüte devamlı bağlılık duyan bir kişi, örgütten 

ayrılması halinde daha az seçeneği olacağı fikrine sahiptir. Bu kişilerden bazıları, 

başka iş bulamadıklarından dolayı örgütte kalırlar. Bazılarının ise işi sevmekten çok 

sağlık, aile meseleleri ya da emekliliğe yakın olma durumları gibi zorlayıcı sebepleri 

vardır. Kötü iş alışkanlıkları yanında olumsuz tavır sergilerler ve yöneticiler için bir 

sorun kaynağı oluştururlar (Bayram,2006;133). 

Bağlılığın devam boyutu çalışanların örgütlerinden ayrılacakları takdirde 

kaybedeceklerinin bilincinde olmaları ile ilgilidir. Bu aşamada çalışan, çalıştığı süre 

içerisinde harcadığı emek ve zaman ile statü, para gibi kazanımlarını kurumdan 

ayrılması ile beraber kaybedeceğini düşündüğünden örgütsel bağlılık sergiler 

(Özdemir, 2007: 77-78). 

Devamlılık bağlılığı, bireyin örgüt için yapmış olduğu yatırımlar ve fedakârlıklarla 

artmaktadır. Çünkü bu durum çalışan için örgütten ayrılmayı maliyetli hale 

getirmektedir. Örgüte yönelik bir takım yatırımlar yapan çalışan bunun karşılığında 

gelecek için bir takım beklentiler içerisine girecek ve yaptığı yatırımların birer kayba 

dönüşmemesi için örgütten ayrılmak istemeyecektir. Bu bakış açısına göre örgütsel 

bağlılık bireyin zaman, çaba, ödüller gibi yatırımların sonucu olarak örgüt üyeliğini 

devam ettirme isteğinin yani örgüte bağlılığın derecesini ifade etmektedir. Yapılan 

yatırımlar örgütsel bağlılığı arttırmaktadır. Çünkü birey için değerli olan bu 

yatırımlarla birlikte örgütten ayrılmanın maliyeti de artmaktadır ve bunun sonucunda 

birey kendisini örgüte bağlı ve kilitlenmiş hissetmektedir (Korkmazer, 2011: 47). 

Normatif Bağlılık: Normatif bağımlılık, çalışanların ahlaki bir görev duygusuyla ve 

işletmeden ayrılmama gerektiğine inandıkları için kendilerini örgüte bağlı 

hissetmeleridir. Diğer bir deyişle kişinin örgütte çalışmayı kendisi için bir görev 

olarak görmesi ve örgütüne bağlılık göstermenin doğru olduğunu hissetmesi olup, 

örgütten ayrılma sonucunda ortaya çıkacak kayıpların hesaplanmasından 

etkilenmemektedir. 

739



Kişiler, bir minnettarlık duygusu sonucu örgütte kalırlar. Bunun sebebi, işverenlerin 

onları gerçekten çok ihtiyaçları olduğu bir zamanda işe alması ya da işverenleriyle 

kalmalarının en doğru şey olacağı yolunda değer yargılarına sahip olmalarıdır. Böyle 

kişiler, örgütün kendilerine iyi davrandığını ve bundan dolayı da kendilerinin örgütte 

bir süre çalışmalarının örgüte karşı borçları olduğu kanısındadırlar 

(Bayram,2006;133). 

Neticede her bağlılık türü, bireyi bir şekilde örgüte bağlamaktadır. Özellikle yoğun 

duygusal bağlılığı olan çalışanlar istedikleri için, güçlü normatif bağlılığa sahip olan 

çalışanlar zorunlu oldukları için, daimi bağlılığı güçlü olan çalışanlar ise ihtiyaç 

duydukları için işlerinde kalırlar. Nedenleri farklı olduğundan her bağlılığın farklı 

etkisi ve sonucu ortaya çıkmaktadır (Çetin, 2004: 91–92). 


2.1. Araştırmanın Amacı 

Araştırmanın amacı, teknoloji yönetimi uygulamalarının örgütsel bağlılık üzerinde 

etkisinin olup olmadığını ortaya koymaktır. Bu araştırmada teknoloji yönetimi 

uygulamalarının iş görenlerin örgütsel bağlılığı üzerindeki etkisi incelenmiştir. Bu 

amaçla Muş Belediyesinde çalışan 99 kişinin görüşleri değerlendirilmiştir. Örgütsel 

bağlılığa yönelik yapılan çalışmalar fazla olmakla birlikte, araştırmanın Muş 

Belediyesinde çalışanlar üzerinde yapılmış olması farklılığı oluşturmaktadır. 

2.2 Veri Toplama Araç ve Teknikleri 

Teknoloji Yönetimi Uygulama Ölçeği; Ceyhun Çağlar KILINÇ’ın “Küreselleşme 

Sürecinde Teknoloji Yönetiminin Ve Bilişim Teknolojilerinin Hizmet Kalitesini 

Artırmaya Etkisi Ve Sağlık Sektöründe Bulunan Hastanelere Uygulanması” isimli 

doktora tezinde kullandığı ölçekten yararlanılmıştır. Teknoloji Yönetimi Uygulama 

Anketindeki tüm ifadeler 5’li likert ölçeği şeklinde yanıtlanmaktadır. 

Örgütsel Bağlılık Ölçeği; Konuyla ilgili olarak çeşitli araştırmacılar tarafından, 

değişik zaman ve değişik yerlerde gerçekleştirilip, geçerlilik ve güvenilirlik analizleri 

yapılarak ölçek haline getirilmiş çeşitli ölçekler bulunmaktadır. Çalışanların örgütsel 

bağlılıklarını ölçümlemek amacıyla Meyer ve Allen (1991) tarafından geliştirilen 

örgütsel bağlılık ölçeği kullanılırken, Örgütsel Bağlılık Anketindeki tüm ifadeler 5’li 

likert ölçeği şeklinde yanıtlanmaktadır. 

Örneklemden elde edilen veriler SPSS-20.0 aracılığıyla analiz edilerek 

yorumlanmıştır. Kişisel bilgiler bölümünde katılımcıların sosyo-demografik 

bilgilerini içeren 6 soru bulunmaktadır. Anketler toplandıktan sonra elde edilen veriler 

(SPSS 20.0) veri tabanına aktarılmış ve aktarıldıktan sonra “SPSS 20.0” programında 

gerekli istatistiksel analizlerle değerlendirilmiştir. Analiz sonucunda elde edilen 

bilgiler değerlendirilerek yoruma tabi tutulmuştur. 

2.3. Araştırmanın Evreni ve Örneklem Seçimi 

Araştırmanın çalışma evrenini Muş Belediyesinde çalışanlar oluşturmaktadır. 

Araştırmada veri toplamak için ilgili Belediye yönetiminden gerekli izin alınmıştır. 

740



Araştırma kapsamında Muş Belediyesinde çalışanlarına anket uygulanmıştır. 

Araştırma kapsamında çalışanlara dağıtılan anket sayısı 130, dönen anket sayısı 108 

olurken, 9 adet anket değerlendirmeye uygun olmadığı için değerlendirme dışı 

bırakıldığından değerlendirilen anket sayısı 99 olup örneklemin % 76,15’ine 

ulaşılmıştır. 

2.4. Güvenilirlik Analizi 

Araştırmanın amacına ulaşabilmesi için ölçeklerin, geçerlik ve güvenirlik 

analizlerinin daha önceden yapılan birçok çalışmada ortaya konulmuş olmasına 

rağmen, bu araştırmada da, daha sağlıklı sonuçlar alabilmek açısından tekrarlanmıştır. 

Teknoloji Yönetimi ölçeğindeki 20 sorunun güvenirliğini hesaplamak iç tutarlılık 

katsayısı olan “Cronbach Alpha” hesaplanmıştır. Ölçeğin genel güvenirliği alpha = 

0.861 olarak bulunmuştur. Ölçeğin yapı geçerliliğinin ortaya koymak için açıklayıcı 

faktör analizi yöntemi uygulanmıştır. Yapılan Barlett testi sonucunda (p=0.000



Tablo 2. 1. Araştırma Kapsamındaki Çalışanların Sosyo- Demografik Özellikleri 

Katılımcıların Yaş’a Göre 

Dağılımı 

Katılımcıların Cinsiyete Göre 

Dağılımı 

Katılımcıların Medeni 

Durumuna Göre Dağılımı 

Katılımcıların İşyerindeki 

Çalışma Sürelerine Göre 

Dağılımı 

Katılımcıların Eğitim 


Katılımcıların Unvan 


Sayı Yüzde (%) 

18- 25 arası 4 4,0 

26-30 arası 24 24,2 

31-40 arası 53 53,5 

41 ve üstü 18 18,2 

Toplam 99 100 

Kadın 35 35,4 

Erkek 64 64,6 

Toplam 99 100 

Evli 69 69,7 

Bekâr 30 30,3 

Toplam 99 100 

0-1Yıl 15 15,2 

2-5 yıl 31 31,3 

6-10 31 31,3 

11yıl ve üstü 22 22,2 

Toplam 99 100 

Lise 28 28,3 

Ön lisans 36 36,4 

Lisans 33 33,3 

Lisansüstü 2 2,0 

Toplam 99 100 

Çalışan 86 86,9 

Yönetici 13 13,1 

Toplam 99 100 

Tablo 2. 2. Örgütsel Bağlılık ve Teknoloji Yönetiminin Güvenirliği. 

N of Items 

Cronbach's Alpha 

Örgütsel Bağlılık Ölçeği 12 ,794 

Teknoloji Yönetimi Ölçeği 20 ,861 

Gerçekleştirilen güvenilirlik analizi sonucunda, Teknoloji Yönetimi Ölçeğini 

incelendiğinde anketin güvenilirliğinin (=.861) olduğu gözlemlenmiştir. Örgütsel 

Bağlılık Ölçeği güvenirlik katsayısı ise (=.794) olarak saptanarak, anketin oldukça 

güvenilir olduğu tespit edilmiştir. 

742



Tablo 2. 3. Teknoloji Yönetimi İle Örgütsel Bağlılık Arasındaki İlişki 

ÖB Ortalama 

TY Ortalama 

TY Ortalama PearsonCorrelation 1 ,308 ** 

Sig. (2-tailed) ,002 

N 99 99 

ÖB Ortalama PearsonCorrelation ,308 ** 1 

Sig. (2-tailed) ,002 

N 99 99 

**. Correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed). 

Yapılan Korelâsyon Analizinde Teknoloji Yönetimi ve Örgütsel Bağlılık ölçeği 

arasında pozitif yönlü ve istatiksel olarak anlamlı bir ilişki olduğu görülmektedir. Bir 

başka deyişle; Teknoloji Yönetimindeki olumlu bir artış sonucunda çalışanların 

Örgütsel Bağlılıklarında da bir artış olduğu görülmektedir. 

Tablo 2. 4. Demografik Faktörlerin Teknoloji Yönetimi Ve Örgütsel Bağlılık İle 

İlişkisi 

TY Sig. (2-tailed) 

ÖB Sig. (2-tailed) 

Cinsiyet ,651 ,579 

Medeni Durum ,689 ,181 

Çalışanın Pozisyonu ,910 ,032 

Yapılan T- Testinde (İndependent Sample Test) Araştırmaya katılan katılımcıların 

Teknoloji Yönetimine ilişkin algıları cinsiyet (s= ,651), medeni durum (s= ,689) ve 

çalışılan pozisyonu(s= ,910) açısından anlamlı bir farklılık görülmemiştir. Örgütsel 

Bağlılığa ilişkin algıları ise cinsiyet (s= ,579), medeni durum (s= ,181) ve çalışılan 

pozisyonu(s= ,032) açısından anlamlı bir farklılık görülmemiştir (s>0,05). Bu tabloda 

Sig. (2-tailed) değeri gruplar arasında fark olup olmadığını gösteren değerdir. Bu 

değer 0,05’ten küçükse gruplar arasında fark olduğuna karar verilir. Eğer bu değer 

0,05’ten büyükse karşılaştırılan gruplar arasında anlamlı fark olmadığına karar verilir. 

Eğer fark olduğu kararı verilirse hangi grubun ortalaması büyükse o grubun daha diğer 

gruptan daha yüksek ortalamaya sahip olduğu söylenir (http://istatistik.gen.tr). 

Tablo 2. 5. Demografik Faktörlerin Teknoloji Yönetimi Ve Örgütsel Bağlılık İle 

İlişkisi 

TY Sig. 

ÖB Sig. 

Yaş ,046 ,023 

Çalışma Süresi ,322 ,754 

Eğitim Durumu ,365 ,162 

743



Yapılan Anova Testinde Araştırmaya katılan katılımcıların Teknoloji Yönetimine 

ilişkin algıları Yaş(s= ,046), çalışma süresi (s= ,322) ve eğitim durumu(s= ,365) 

açısından anlamlı bir farklılık göstermiştir. Örgütsel Bağlılığa ilişkin algıları ise Yaş 

(s= ,023), çalışma süresi (s= ,754) ve eğitim durumu (s= ,162) açısından anlamlı bir 

farklılık göstermiştir. 

Tablo 2. 6. Teknoloji Yönetimine Algılarının Örgütsel Bağlılığa Etkisi 

Beta T Sig. Vıf 

Teknoloji Yönetimi ,308 3,188 ,002 2,325 

Durbin- Watson katsayısının (1.725) olması ve Varyans Şişme Faktör (Variance 

Inflation Factor-VIF) katsayılarının 10’dan az olması (Bu modelde bulunan VIF 

değeri 2,325 tir) bağımsız değişkenler arasında çoklu bağlantının olmadığını 

göstermektedir. Kurulan regresyon modeli doğrusaldır ve model istatiksel olarak 

anlamlı bulunmuştur (F=10,162; p



teknolojik gelişmeleri takip ederek, işletmenin geleceğe dönük stratejilerini belirleyip 

bu konuda yönetimi bilgilendiren teknoloji yöneticilerinin, yönetim kademelerinde 

yer almalarına olan ihtiyaç daha artmıştır ve gelecekte de artmaya devam edecektir. 

Küresel pazarda başarılı olmak isteyen işletmeler yeni teknolojilerin keşfedilip, 

uygulamaya konulmasında rakiplerinden daha hızlı olmak zorundadırlar. Çünkü 

gelecekte endüstriler, teknoloji temelli bir rekabetle karşı karşıya kalacaktır. Bu 

rekabet ortamına önce uyum sağlayan işletmeler yarışı kazanacak, diğerleri ise 

kaybedecektir. Yani rekabet üstünlüğünü, teknolojiyi iyi yöneten işletmeler elde 

edecektir. 

Yapılan Çalışmada Teknoloji Yönetimi ve Örgütsel Bağlılık arasında pozitif yönlü ve 

istatiksel olarak anlamlı bir ilişki olduğu görülmektedir. Bir başka deyişle; Teknoloji 

Yönetimindeki olumlu bir artış sonucunda çalışanların Örgütsel Bağlılıklarında da bir 

artış olduğu görülmektedir. Bu da çalışanlarından; teknolojik değişikliklere uyum, 

müşteri için değer yaratma, yenilikçi fikirler üretme, risk alabilme, ürün ve süreçleri 

sürekli geliştirme ve stratejik rekabet politikaları oluşturma gibi beklentileri olan 

işletmeleri teknoloji yönetimi konusunda daha hassas davranmaya itecektir. 

Yapılan araştırma küçük bir örneklem grubuna işaret ettiğinden dolayı sonuçların tüm 

meslek gruplarına genelleme yapmak uygun olmayacaktır. Bundan sonra yapılacak 

benzer çalışmalarda tüm meslek gruplarının özelliklerini yansıtabilecek örneklemlere 

ihtiyaç vardır. Böylelikle hizmet sektörüne yönelik önemli öngörüler ortaya 

konabilecektir. 

KAYNAKÇA 

Alçın, Kerim Sinan (2006), Teknolojik Yenilik-Emek İlişkisi Ve Emeğin Teknoloji 

Algısı, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Ana Bilim 

Dalı, Doktora Tezi, İstanbul. 

Aydoğan, E., Semiz, S., (2004) “İşletmelerde Teknoloji Yönetimi Bağlamında İleri 

Üretim Teknolojileri Ve Otomotiv Sektöründe Bir Uygulama”, Selçuk 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 116. 

Balcı, A. (2003). Örgütsel Sosyalleşme Kuram Strateji Ve Taktikler, Ankara: Pegem 

A Yayıncılık. 

Barutçugil, İ. (2009), Arge Yönetimi, Kariyer Yayıncılık, İstanbul. 

Bayram, L. 2006, “Yönetimde Yeni Bir Paradigma: Örgütsel Bağlılık”, Sayıştay 

Dergisi, Sayı 59, Ankara. 

Birdal, İ. Ve Aydemir N. (1992), Yönetim Teorileri, Sistem Yayıncılık, İstanbul. 

Cetron, Marvinand Owen Davıes(2001), “Trends Now Changingthe World: 

Technology, The Workplace, Management, And Institutions”, The Futurist; 

Mar/Apr 2001; 35, 2. 

Çetin, M.Ö. (2004). Örgüt Kültürü Ve Örgütsel Bağlılık, Nobel Yayın Dağıtım, 

Ankara. 

Çetindamar, D.(2003), Http://Www.Mmoistanbul.Org,(Erişim Tarihi: 7 Ocak 2016) 

Çetindamar, D.,Phaal, R., Probert, D., (2013). Teknoloji Yönetimi - Faaliyetleri Ve 

Araçları, Efil Yayınevi, İstanbul. 

745



Dpt (1994), Bilim Ve Teknoloji, Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Plan Özel İhtisas 

Komisyonu Raporu, Ankara. 

Drucker, Peter F. (2010), Büyük Değişimler Çağında Yönetim, (Çev. Zülfü Dicleli), 

Optimist Kitap, İstanbul. 

Durmuş, B., Yurtkoru, Es.Ve Çinko, M. (2013) Sosyal Bilimlerde Spss’le Veri Analizi, 

(5.Baskı). Beta Yayınları, İstanbul 

Durna, Ufuk (2002), Yenilik Yönetimi, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara: 

Feenberg, Andrew (1991), Critical Theory Of Technology, Oxford University Press, 

Oxford. 

Gökcek, O. (2007), Yenilik Yönetimi Süreci Ve Yenilik Stratejileri: Otomotiv 

Sektöründe Bir Alan Çalışması, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler 

Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. 

İslamoğlu, A.E. (2007), Yenilik Yönetimi Açısından Kobi’lerin Modern Yönetim 

Tekniklerinden Yararlanma Düzeyi: Konya Organize Sanayi Bölgelerine 

Yönelik Bir Araştırma, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 

İşletme Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Konya. 

Kalaycı, Ş. (2010). Spss Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistik Teknikleri (5. Baskı). 

Ankara: Asil Yayın Dağıtım. 

Karadal, F.,Türk M., İşletmelerde Teknoloji Yönetiminin Geleceği, Niğde Üniversitesi 

İibf Dergisi, Haziran 2008, Cilt:1, Sayı: 1, 59-71. 

Katz, D.,Kahn, R.L. (1977). Örgütlerin Toplumsal Psikolojisi, (Çev: H.Can, Y. 

Bayar) Todaie 167,Ankara. 

Kavrakoğlu, İbrahim (2006), Yönetimde Devrimin Rehberi: İnovasyon, 2. Basım 

Alteo Yayımcılık, İstanbul. 

Kılınç, C.Ç., (2009) Küreselleşme Sürecinde Teknoloji Yönetiminin Ve Bilişim 

Teknolojilerinin Hizmet Kalitesini Artırmaya Etkisi Ve Sağlık Sektöründe 

Bulunan Hastanelere Uygulanması, Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 

Koçel, T., (2010), İşletme Yöneticiliği, Beta Basın Yayın Dağıtım, İstanbul. 

Korkmazer, F., Kurum İtibarının Çalışanların Örgütsel Bağlılığı Üzerindeki Etkisi: 

Van Eğitim Ve Araştırma Hastanesinde Bir Uygulama, Yüzüncü Yıl 

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. 

Lang, H.C.,Mueller M. (1997), Technology Intelligence Identifying And Evaluating 

New Technologies, Proceedings Of The Portland International Conference 

Of Engineering And Technology, 218, Pıcmet, Portland. 

Meyer, John P.,Natalie J. Allen, 1991 “The Three –Component Conceptualization Of 

Organizational Commitment”, Human Resource Management Review, 

Volume 1, Number 1, 

Öğüt, A. (2003). Bilgi Çağında Yönetim, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. 

Özdevecioğlu M. Ve Aktaş, A.(2007) " Kariyer Bağlılığı, Mesleki Bağlılık Ve 

Örgütsel Bağlılığın Yaşam Tatmini Üzerindeki Etkisi: İş-Aile Çatışmasının 

Rolü ", Erciyes Üniversitesi İktisadi Ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 

Sayı: 28,1-20 

Öztürk, E. (2006), Teknolojik Yenilik Süreci Ve Teknolojik Yenilik Yeterliliklerinin 

Firma Performansı Üzerine Etkisi, Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, 

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. 

746



Sarıhan, H.İ.(1998), Rekabette Başarının Yolu: Teknoloji Yönetimi, Desnet Yayınları, 

İstanbul, 56-57. 

Steers, Richard M., 1977, Organizational Effectiveness, A Behavioral View, 

Goodyear Publishing Company ,Inc, Santa Monica, California, 

Tekin, M. Güleş H.K. Ve Öğüt A. (2003), Değişim Çağında Teknoloji Yönetimi, 

Nobel Yayın Dağıtım, Ankara. 

Tusiad (1998), Rekabet Stratejileri Ve En İyi Uygulamalar: Taşıt Araçları Yan 

Sanayinde Teknoloji Ve Yeni Ürün Geliştirme Yönetimi Araştırması. 

Wasti, A.S. (2000). Liderlik Ve İnsan Kaynakları Uygulamaları, Türk Psikologlar 

Derneği Yayınları, Ankara. 

Http://Enm.Blogcu.Com/ İşletmelerde Teknoloji Yönetiminin Geleceği- (Erişim 

Tarihi: 7 Ocak 2016) 

Http://Www.İstatistikanaliz.Com (Erişim Tarihi: 12 Ocak 2016) 

Http:// Www.İstatistik.Gen.Tr (Erişim Tarihi: 12 Ocak 2016) 

747

Öz 



Klasik Liberal Teori Açısından Belediyeciliğin Yerel 

Kalkınmaya Etkisinin Değerlendirilmesi 

Mahmut ÖZDEMİRKOL 1 

Liberaller uzun bir süredir devletin yetkilerinin sınırlandırılmasını savunmuştur. 

Sınırsız devletin verimliliği ve etkinliği bozduğunu ifade etmişlerdir. Aynı zamanda 

sınırsız devletin bireysel özgürlerin aleyhine olacağına inanılmıştır. Temel de refah 

devleti anlayışının başarısız olması özelde ise fordist iktisadi yönetim anlayışının 

değişmesi, bilgi ve teknolojilerde ki hızlı değişim ve küreselleşme gibi sebepler ile 

son yıllarda liberal teorilere geri dönülmesini getirmiştir. Merkezi yönetim anlayışları 

yerine yerel yönetim anlayışları önem kazanmıştır. Bu temelde yerel yönetimlerin 

özgürlükleri ve özerklikleri daha fazla savunulmaya başlanmıştır. Kalkınma 

küreselleşmenin de etkisiyle yerel düzeyde değerlendirilmeye başlanmıştır. Kalkınma 

bir bütün olarak bireysel özgürlüklerin gelişimi ile ilgilidir. Nitekim bireysel 

özgürlüklerin teminat altına alınmadığı durumda ekonomik, sosyal ya da siyasal 

herhangi bir gelişimin gerçekleşmesi zordur. Kalkınmanın bu temelde bireysel 

özgürlükler ile doğrudan bir bağlantısı vardır. Liberal teori ise gerek felsefi açıdan 

gerekse savunduğu değerleri açısından bireysel özgürlüklerin teminat altına 

alınmasını öneren bir doktrindir. 

Anahtar Kelimeler: Kalkınma, Liberalizm, Yerel Yönetimler 

Abstract 

In Terms of Classical Liberal Municipalism 

Evaluation of the Effect of Local Development 

The liberals have defended limitation on powers of the state for a long time. They 

have emphasized that unlimited state undermines efficiency and activity. At the same 

time, it was believed that the State would be against individual free. Principially the 

failure of the welfare state, in particularly shift of the fordist economic management 

approach in line with rapid change in information communication technologies hence 

globalization brought a reversion to liberal theoriesUnderstanding of local 

governance has gained importance instead of the central gevernment understanding. 

This is basically, it has started defending local governments of freedoms and 

autonomies. With the development of globalization, the improvoment has been 

evaluated at the local level. The improvoment as a whole is related to the development 

of individual freedoms. Indeed, any economic, social or political development is 

difficult to happen when we have not the guarantee of individual liberty. On this basis, 

development has a connection directly with individual freedoms. Liberal theory is a 

doctrine about individual freedoms both philosophically and in terms of the values. 

Key Words: Imporvement, Liberalism, Local Goverment 

1 

Memur, Muş Alparslan Üniversitesi İİBF, m.ozdemirkol@gmail.com 

748



1.GİRİŞ 

Bu çalışmada kalkınmanın iktisadi, sosyal veya kültürel olarak bölünemeyeceği 

kalkınmanın iktisadi boyutu kadar aynı zamanda sosyal ve kültürel boyutunun da 

önemli olduğu yaklaşımı üzerinden liberal teorinin yerel yönetim ve kalkınma ile 

ilişkisi incelenmiştir. Çalışma literatür taraması yöntemine dayanarak iki bölümden 

oluşmaktadır. Birinci bölümde kavramsal çerçeve çizilmiş çalışmanın sınırları 

belirlenmiştir. İkinci bölümde ise liberal değerlerin kalkınma ile ilişkisi 

değerlendirilirken aynı zamanda yerel yönetimler ile de ilişkisi incelenmiştir. 

Çalışmamızda yerel yönetimler açısından ayırıcı özelliği olan unsurlar üzerinden 

gidilmiş ve çalışmamız liberal teori içindeki tartışmalara ve farklı liberal anlayışlara 

girmemiş olup asıl olarak liberalizmden bahsettiği şey: Klasik liberalizm olduğudur. 

2. KAVRAMSAL VE TEORİK ÇERÇEVE 

2.1 Klasik Liberalizm 

Liberalizm tarihsel olarak ortaya çıkışı ve dayandığı ilkeler açısından bireyi 

merkezine alır. Liberalizm bireyin özerkliği ve özgürlüğü temelinde sosyal, siyasal ve 

ekonomik konularda bir yaklaşım sergileyerek doğal hukuk, sözleşme teorileri ve 

kendiliğinden doğan düzen gibi felsefi bir köken üzerinde gelişir. Kendine özgün bir 

takım ilkeleri olan siyasal bir doktrindir. Liberalizm, temel olarak bireye bağlılığı 

ifade eder ve esas olarak barışçı bir toplumsal düzen içinde bireysel özgürlüğü inşa 

etmek (Erdoğan, 2009:7) gibi bir amaca sahiptir. Mises’e göre, liberalizm bir ideal ve 

kamu politikasının bir amacı olarak, ayrımcılık ve kayırmacılığa karşı olan hukuk 

devleti altında bütün insanların bireysel haklarının eşitliğini savunur (Ebeling, 

2006:142). Ralph Raico ise klasik liberalizmi özel mülkiyeti, engelsiz bir piyasa 

ekonomisini, hukukun hâkimiyetini, anayasal koruma altına alınmış din ve basın 

özgürlüğü ile serbest ticarete dayanan uluslararası barışı savunan ideolojiyi anlatmak 

olarak tanımlamaktadır (Raico, 2013:125). 

Liberalizmin tarihi izlerine bakıldığında bireyin özgürlüğünün savunulduğu görülür. 

Bir bakıma bireycilik ile anlatılan aslında liberalizmdir. Liberalizm, sosyal, siyasal ya 

da ekonomik herhangi bir gerekçeye başvurularak bireylerin sosyal, siyasal, kültürel 

ve ekonomik alanının müdahaleye açık hale getirilmemesinin mücadelesidir. 

Liberaller, bireylerin özgür ve özerk alanının herhangi bir gerekçe ile özellikle devlet 

otoritesi tarafından kısıtlanmaması gerekliliğini ifade eder. Nitekim Liberalizm, Batı 

Avrupa’da uhrevi ve hemen hemen dünyevi alanlarda kilisece tanımlanmış nüfuz 

etrafında şekillenen bir otorite olarak tanımlanan ortaçağ düzeninin çözülmesiyle 

doğmuş (Çetin, 2002:80) ve gücü herhangi bir politik bünyeye sıkıştıranlar karşısında 

gelişmiştir (Brennan, 2010:82). Liberalizm, çoğu araştırmacının söylediği gibi 

Avrupa’daki bazı köklü değişimlere sebep olan gelişmelerin sağladığı bir ortamda 

gelişmiştir. Bu gelişmeler Feodalitenin ve tanrı merkezli kilisenin egemenliğini sarsan 

Reform, Ronesans ve Fransız İhtilali’dir. Bu gelişmeler sosyal, siyasal ve ekonomik 

olarak ciddi gelişmeler ve değişimler yaşatmıştır. Liberalizmi ortaya çıkaran düşünce 

ortamı da bu gelişmelerdir (Çetin, 200: 83). 

Anlaşılacağı üzere bireyi merkezine alan liberalizm, şüphesiz diğer modern ideolojiler 

gibi ortaçağ düzeninin çözüldüğü ve “akıl çağı” diye tanımlanan aydınlanma 

749



döneminin ortamında doğmuştur. Ancak hemen belirtmek gerekir ki liberalizm 

aydınlanmanın getirdiği akıl vurgusuna da şüpheyle yaklaşmış ve aynı zamanda 

önemli eleştiriler getirerek onu red etmiştir. Bu nedenle liberalizm, aydınlanma 

döneminin koşullarında ortaya çıkmışsa da rasyonalistlere getirdiği eleştiri ile de 

gelişmiştir. Bu eleştiriler temel de toplumda ki bilgilerin toplumun her üyesi 

tarafından ancak bir kısmının bilinebileceği ve diğer kısmından habersiz olacağını 

rasyonalistlerin görmediği üzerinden şekillenir (Yayla, 2000:79). Bu eleştiriler ise 

kaynağını Hume ve Hayek’ten alır. İkisi de rasyonalistlere şüpheyle yaklaşır. 

Liberalizmin felsefi temellerine bakıldığında üç ana gelenek görülür. Bunlar 

sözleşmeci, doğal hukukçu ve evrimci-gelenekçi liberalizmdir. Sözleşmeci 

Liberalizm, toplum ile politik yönetim arasındaki hak ve görevler ilişkisinin 

düzenlendiği bir sözleşme var sayımına dayanır. Doğal hukukçu Liberalizm, doğal 

hukuk veya doğal haklar üzerinden yükselir. Son olarak evrimci gelenekçi liberalizm 

ise toplumların tarihi bir akış sürecinde ilerlediğini ancak bu evrim sürecinin 

keşfedilemeyeceği düşüncesine dayanır (Gül, 2006:20-21). Liberalizmin bu felsefi 

geçmişinden yola çıkarak liberalizmi var eden, onu diğer ideolojilerden ayıran ve ona 

özgü birtakım ilkelerden bahs edilebilir. 

Liberalizmin ilkelerine bakınca hangi gelenekten olursa olsun liberallerin iktidar 

sahibi kişiler ya da gruplar tarafından bireyler üzerinde oluşturulacak tahakküme karşı 

olduğunu ifade eder (Yayla, 2008:44). Yayla liberalizmin ilkelerini Bireycilik, 

Özgürlük, Kendiliğinden doğan düzen/piyasa ekonomisi ve hukukun hâkimiyeti 

olarak tanımlar (Yayla, 2008:149-204). Bireycilik, liberal teoride o kadar önemli bir 

yere sahiptir ki liberalizmin diğer unsurları bireye verilen değerin mecburi ya da 

mantıki sonuçları olarak tanımlanabilir. Nitekim liberal düşüncenin önemli 

isimlerinden olan Hayek, klasik liberalizmi isimlendirmek için bireycilik ile 

liberalizmi eş anlamlı olarak kullanır (Yayla, 2000:95). Özgürlük, Liberalizm için 

önemli olan bir diğer unsurdur. Kendi tercihlerini gerçekleştirmek için bireylerin 

devlet ya da başka bir kurum tarafından engellenmemesidir. Bireylerin bir şeyleri 

yapabilme önünde bir engelin olmamasını ifade eder. Bu temelde liberalizm özellikle 

devletin müdahalesi olmadan bireylerin serbestçe bir şeyler yapabilme önünde engel 

olmaması anlamında negatif özgürlükçüdür. Özgürlük hem sosyal hem siyasal hem 

de ekonomik olarak var olmasıdır. Siyasi bir özgürlüğün olduğu ama ekonomik 

özgürlüklerin olmadığı bir özgürlük liberallerin kabul edebileceği bir özgürlük 

değildir. Çünkü bir bütün olarak var olması anlamlı ve önemlidir. Kendiliğinden 

doğan düzen ve piyasa ekonomisi, rasyonel yaklaşımlara bir eleştiri ve reddiye olarak 

ortaya çıkmıştır; insan ilişkilerini anlamada başvurulan rasyonelliğin yetersiz kaldığı 

ve sırf insan aklına dayanarak bir sosyal düzen oluşturulamayacağı gibi bir düşünceyi 

içerir (Yayla, 2000:188). David Hume toplumda barışçı düzeni ve adaleti sağlayan 

şeyin soyut akıl olmayıp tecrübe sonucu yararlılığı ortaya çıkmış pratikler olduğunu 

ifade etmiştir ve bu kendiliğinden doğan düzen yaklaşımı için alt yapı oluşturmuştur 

(Erdoğan, 2009:10). Liberal düşüncede kendiliğinden doğan düzen ve piyasa 

ekonomisinin hemen hemen aynı anlama geldiği ifade edilebilinir (Yayla, 2012:193). 

Hukukun hâkimiyeti ve sınırlı devlet diğer liberal değerlerin zaruri bir sonucu ya da 

gerekliliğidir. Liberaller bireylerin iktidarlar tarafından keyfi bir yaptırıma 

750



uğramamaları ve özgürlük alanlarının budanmaması için devletin insan hakları 

temeline dayanan bir hukuk ile sınırlandırılmasını ister. 

2.2 Yerel Kalkınma 

Kalkınma daha çok ekonomi ile ilgili bir yaklaşım çağrıştırsa da aynı zamanda sosyal, 

siyasal ve kültürel alanlarla da ilgili bir kavramdır. Ekonomik göstergeler önemli 

olmak ile beraber bunun yanında siyasal ve toplumsal özgürlüklerin de genişletilmesi 

ile ilgilidir. (Sen, 199:17). Bu temel de kalkınma, sadece üretimin ve kişi başına düşen 

gelirin artışı demek değildir; sosyo-ekonomik ve kültürel yapının da değiştirilmesi, 

geliştirilmesi anlamına gelmektedir. Bu nedenle kalkınma yalnızca ekonomik 

faktörlerle değil, bunun ile birlikte sosyal, kültürel, politik ve psikolojik etkenler ile 

de ilişkili olmak zorundadır (Ildırar, 2004:5). Yerel kalkınma, günümüzde hem 

ekonomik hem sosyal hem de mekânsal gelişmeyi ulusal ve uluslararası sermaye ile 

bütünleşme başarısının düzeyine bağlayan anlayışa işaret eden bir kavramdır (Doğan, 

2009:17). 

Yerel kalkınma, anlayışının dayandığı kuramsal yaklaşım Fordizmden Post-Fordizme 

ve merkeziyetçi yapıdan adem-i merkeziyetçi yapıya geçişte aranabilir (Yılmaz, 

2010:182). Fordizmin ekonomik felsefesi standartlaşma – tek biçimlik, montaj bandı 

ile eş zamanlı üretim ve kitlesel üretim ve kitlesel tüketimdir (Aydınlı,2004:14). 

Fordizm zaman kaybını engellemek ve üretimi artırmak için aşırı iş bölümü, 

hiyerarşik ve merkeziyetçi bir yapıyı anlatır. Fordist üretimde üretim sürecinin tüm 

aşamalarını kapsayacak bir plan etrafında iş, sistematik olarak alt bölümlere ayrılmış, 

bu bölümler de ayrıntılı şekilde tanımlanmıştır. Belirli katı bir işbölümüne tabi tutulan 

işgücü, verimliliği en üst düzeye çıkaracak biçimde sınırlanmış ve zamanlaması 

yapılarak en ince ayrıntılarına kadar hesaplanmıştır (Çakmak, 2004:238). 1920’lerde 

başlayıp 1970’lere kadar egemen olan fordist anlayışın aşırı iş bölümü ve 

uzmanlaşmanın getirdiği işe yabancılaşma, verimliliğin düşmesi gibi hem 

kendisinden kaynaklı sebepler hem de o dönem ki petrol krizi ve sosyal devlet 

anlayışının başarısızlığa uğrayıp düşüşe geçmesi gibi dış faktörlerden dolayı 

1970’lerde fordist anlayış krize girmiştir. 1970’lerden itibaren gelişmiş kapitalist 

ekonomilerin, ekonomideki yapısal krizlere karşı geliştirdikleri temel üretim modeli, 

adına çoğunlukla “esnek üretim” de denen “Post-Fordist” üretim modeli 

olmuştur(Yılmaz, 2010:178). Fordizmin krize girmesinin sebebi olan katılığın yerine 

hem üretim teknikleri anlamında hem de emeğin kullanımı anlamında uygulamaya 

sokulan esneklik anlayışı getirilmiştir; bu anlayışa göre üretim biçiminde üretilen 

mallara talep en önemli belirleyici unsur olmuş, stok üretimi yerine farklı ve değişen 

talebe anında cevap veren, bireysel seçiciliğin ön planda olduğu esnek bir yapı ortaya 

çıkmıştır (Yılmaz, 2010:179). 

Fordist anlayışın uyguladığı merkeziyetçilik kendi doğasından dolayı bireylerin 

tercihlerine zevklerine göre hızlı şekil alamıyordu. Çünkü üretim modeli önceden 

belirlenmiş planlanmış ve toplu üretim anlayışına dayanıyordu. Merkezi devlet 

yapılanmaları da fordist anlayış gibi etkin, verimli olmayıp hantal bir yapılanma arz 

ediyordu. Doğal olan bir süreç olarak ekonomi, teknoloji, sosyal ve yönetim 

anlayışlarında ki gelişmeler birbirini etkilemiş ve 1970’ler de ki değişim-dönüşüm 

751



doğal olarak birçok alanda his edilmiştir. Sonuçta ekonomide ki bu değişimlere 

paralel olarak devlet yönetim anlayışlarında da yeni arayışlar başlamıştır. 

Küreselleşmenin de etkisiyle bölgesel planlama ve gelişmede yerel dinamiklere odaklı 

kalkınma modelleri güncellik kazanmış, temel kavramların bölgesel/yöresel 

niteliklere göre irdelendiği bir yaklaşımın gerekliliği ortaya çıkmıştır (Ildırar,2004:5). 

Bu süreçte devletin işlevleri azaltılarak merkezi yönetim anlayışlarının yerine yerel 

ölçekteki karar mekanizmalarının almasının önerildiği yerelleşme kavramı önem 

kazanmıştır (Kaya, 2009:28). Gerçekten de yerel yönetimler bulundukları bölgeyi 

merkezi yönetimin tek elden yönetiminden daha verimli, daha doğru ve daha etkin 

yönetir. Çünkü ilgili yerin sahip olduğu sosyal, kültürel, ekonomik ve coğrafi 

özelliklerine göre yatırım yapmak ve yatırımları teşvik etmek konusunda merkezi 

yönetime göre daha etkin olabilmektedir (Kaya, 2009:29). Yerel kalkınma anlayışı 

çerçevesinde yerellikler denilen kent ve bölgelerin yapmaları gereken, kendilerini 

farklı kılan bir takım fiziksel ve sosyal özellikleri diğerleriyle arasında fark yaratan 

birer avantaj biçiminde kullanıp dünyada dolaşan sermayeyi kendilerine çekmek, 

mallarını küresel pazarda satmaktır (Doğan, 2009:21). Aynı zamanda yerel 

yönetimlerin yapacağı yatırımlar o bölgede istihdamı sağlayacağı için nüfusun başka 

şehirlere göç etmesini orada yoğunlaşmasını önlemekte ve bunun getireceği trafik, 

çevre kirliliği, çarpık kentleşme, geçim maliyetlerindeki artış gibi sorunların önüne 

geçilmektedir (Kaya, 2009:31). Yerel kalkınma anlayışından beklenen bölgenin 

ekonomik, sosyal ve kültürel olarak gelişimini sağlayacak olan kendi potansiyelini, 

imkanlarını hem kullanmak hem de geliştirmek ve merkezi yönetim anlayışından 

kaçınarak mümkün olduğu kadar yetkilerini yerellere bırakmaktır. 

2.3 Liberal Belediyecilik 

1970’lerde ki Post-fordist anlayışında ki gelişmeler sosyal ve merkeziyetçi devlet 

anlayışına şüphe ile yaklaşma eğilimlerini getirmiştir. Bu süreçte liberal düşünür ve 

kurumların çalışmalarına dönülmüş ve onlara daha fazla başvurulmuştur. Temel 

anlayış, devletin merkeziyetçi yaklaşımlarının kriz ürettiğini ve sürdürülebilirliğinin 

olmadığının anlaşılması üzerine şekil almıştır. Bu anlayışa göre devlet, liberallerin 

ifade ettiği gibi mümkün olduğu kadar küçültülmeli, sınırlandırılmalıdır; devletin 

kendisinde topladığı yetkileri özgürlükleri, çoğulculuğu ve serbest piyasayı 

koruyacak şekilde dağıtılmalıdır. Bu temel de bir yerel yönetim birimi olarak 

belediyeler merkezi devlet yapılanmasında ki benzerlikleri tekrar etmemelidir. Yani 

belediyeler bireyin sosyal, siyasal ve ekonomik özgürlüklerinin önünde engel teşkil 

etmemeli ve özgürlükleri koruyacak ve bunları geliştirecek bir yapılanmaya 

gitmelidir. 1970’lerden başlayarak belediyeler liberal anlayış temelinde yeniden 

yapılandırılmalara gidilmiş ve gidilmektedir. İlk liberaller doğrudan yerel yönetimler 

ile ilgilenmedikleri doğru olsa da onların savunularının temelinde bireyin sosyal, 

siyasal ve ekonomik özgürlüklerini sınırlandıracak yapılanmalara karşı olma anlayışı 

vardır. Bu nedenle önemli olan şey özgürlüklerin korunmasıdır, bunun nasıl yapıldığı 

amaçtan daha fazla önemli değildir. 

Liberal perspektiften belediyelere bakıldığında onun mali ve idari açıdan yetkilerinin 

genişletilmesi gerekliliği savunulur; ancak bu yetkiler ilgili yerel de bireylerin 

ekonomik ve siyasi özgürlüklerini kısıtlama şekline dönüşmemelidir. Çünkü öyle bir 

752



durumda sadece devletin bireyler üzerinde ki kısıtlayıcılığı tek elden çıkarılıp birçok 

alana dağıtılmış olacaktır. Bu nedenle liberalizm yerel birimler tarafından bireylerin 

özgürlüklerinin kısıtlanmasına karşı çıkar. Toplumsal faydanın maksimize 

edilebilinmesi için belediyeler merkeze karşı mali ve idari açıdan korunduğu gibi aynı 

zamanda bireyler de yerelde ki otoriteye karşı korunmalıdır. Bu temel de yerel 

kuruluşların özgürlükçü, çoğulcu, sınırlı ve piyasalara müdahale etmemesi 

anlayışında olması gerekliliği savunulur. 

3. LİBERAL ANLAYIŞ ÇERÇEVESİNDE YEREL YÖNETİMLERE 

BAKIŞ 

Yerel yönetimler yerel halkın ihtiyaçlarına yönelik faaliyetlerde bulunurlar (Koçak, 

2008:15). Yerel yönetimler özelikle 20. Yüzyılda bir gelişme kaydetmiş; anlamı ve 

yapılanması ciddi bir değişime uğramıştır. İlk örnekleri ile yerel yönetimler yerel 

anlamda bir takım faaliyetler göstermeleri ile birlikte bu birimler bugünkü anlamıyla 

birer yerel yönetim birimi değildirler (Koçak, 2008:15). Çünkü yerel yönetimlerin 

hem yapılanması hem de ondan beklentiler değişmiştir. Öncelikle yerel yönetimlerin 

yapılanması halk tarafından seçilen yönetimin yanında kendi idari personelini ve mali 

bütçesini kendisi yöneten bir yapılanma şeklinde değişmiştir. Bunun yanında 

merkezin yapması gereken kimi hizmetleri onun emir ve isteği doğrultusunda yerine 

getiren birer hiyerarşik birim anlayışı, halka karşı sorumlu olan bir anlayış ile 

değişmiştir. Yapısal olarak merkezi yönetime karşı özgür ve özerk olmaları 

gerekliliği savunulmaktadır. Özerklik ile anlatılmak istenen mali ve idari açıdan kendi 

kendini yönetebiliyor olmasıyken özgürlük ile de anlatılan şey ise bunları yaparken 

bu karar sürecinde bir üst otoritenin talimatları ya da baskısı altında olmamalarıdır. 

Yerel yönetimlerin daha verimli ve etkin bir şekilde hizmetleri yerine getireceği 

savunulmaktadır. Yerel yönetimlerin önem kazanmasının arkasında merkezi 

yönetimlerin başarısızlıkları vardır. Bu başarısızlık hem iktisadi hem idari hem de 

sosyaldir. 20. yüzyılın ortalarından itibaren refah devleti anlayışının özellikle merkezi 

yönetim üzerindeki hizmet yüklerinin çoğalması ile ilgili merkezi yönetim 

kuruluşlarının temel rollerini zayıflatmış ve hizmetteki verimliliği olumsuz yönde 

etkilemiştir. Bu durum merkezi yönetim karşısında yerel yönetimlerin önemini 

artırmıştır (Aydınlı, 2004:72). Liberal kuramlar, John Stuart Mill, A.De Toucquevelli 

ve F. A. Hayek gibi önemli isimleriyle yerel alanın özgürlük alanı olduğunu; 

yurttaşları eğitme olanaklarını barındırdığını, halkın ortak gereksinimlerinin eşit ve 

etkin bir biçimde karşılanabileceği alan olarak tanımlamışlardır. Bu kuramcılar genel 

olarak, yerel kalkınmayı yerel özgürlüklerle birlikte ele almışlardır, piyasa 

mekanizması içinde yerel yönetimin güçlü olmasının hem halka daha iyi hizmet 

sunma olanakları hazırlayacağını hem de halkın birlikte yaşama alışkanlıklarını yani 

demokratik yaşamı güçlendireceğini belirtmiştir. (Çukurçayır, 2013:9). 

3.1 Bireycilik ve Yerel Kalkınma 

Birey klasik liberallerde önemli ve merkezi bir yer tutar. Liberalizmin bireyciliği 

savunmasının doğal sonucu aileyi, toplumu reddetmek değildir. Liberalizmin birey 

tanımı dünyada tek başına yaşayan, her şeyden soyutlanmış bir varlığa atıf olmayıp 

onun diğer bireyler ile birlikte oluşturduğu aile, toplum gibi birlik içinde yaşadığına; 

753



ama ontolojik olarak temel varlığın ise birey olduğuna olan vurgudur (Yayla, 

2000:100). Toplum ve aile bireylerin oluşturduğu birer kurumdur. Bu nedenle 

bireylerden oluşan ve bireylerin oluşturduğu bir kurum bireyden daha önemli ya da 

değerli olmayıp bir şekilde muhtemelen zamanla deneyip faydasını gördüğü ve devam 

ettiği birer araçtırlar. Liberal akılcılık toplumsal dünyanın insan aklıyla 

kavranabileceğini, analiz edilip, insan amaçları ve gereksinimleri doğrultusunda 

değiştirilebileceğini öngörür(Gül, 2006:25). Bu temelde bireylerin kurduğu kurumlar 

birer araçtır ve devlet ya da toplum da öyledir. 

Temel ontolojik gerçek klasik liberallerde birey olduğuna göre “toplumun çıkarı”, 

“halkın yararı”, “ortak yarar” gibi kavramların bir anlam ve önem ifade etmediği 

sonucuna varabiliriz(Yayla, 2000:107). Bu kavramlara dayanarak bireyin hakları 

üzerinde birer budama yapılmamalıdır. Klasik liberalizmin birey anlayışı başka 

bireylerin ya da kurumların onun adına daha iyisini bilemeyeceğine, onun kendisi 

adına faydalı olanı yapacağına, devlet ve benzeri oluşumların kendi bireysel 

özgürlüğünü genişletmek için kurdukları ve bu nedenle kendisinden daha önemli 

olmadığına, bireylerin kendi çıkarları peşinde koşarken bunun doğal olarak toplumsal 

bir fayda üreteceğine dayanır. Smith, bireylerin kamu çıkarını gözetme amacında 

olmadığını ancak kamu çıkarını gözetme amacında olanlardan ise “görünmez el” 

aracılığı ile daha fazla fayda sağladığını ifade eder. Kendi çıkarlarının peşinden 

koşmak ile bireyler amaçlamamalarına rağmen başkalarının da çıkarlarına hizmet eder 

(Smith,2011: 30). 

Liberal bireycilik anlayışı anlaşılacağı üzere öncelikle toplumun merkezinde yer alır. 

Otoritelere yüklediği sorumluluk insanlar üstünde baskıcı ve onlar adına karar 

almaması olmak ile birlikte insanlara kendi belirledikleri amaçlar peşinde yürüme 

olanağı vermektir. Nitekim liberal teoriye göre kurumlar bireyin kendisini 

gerçekleştirebilmesi için birer araçtırlar. Bu temelde bir yerel yönetim birimi olarak 

belediyeler, asıl olanın bireyler olduğunu ve kendi varlık gerekçelerinin onların daha 

iyi bir yaşam için birer araç oldukları gerçekliğini unutmamalıdırlar. Birer araç olarak 

belediye kurumları tanımlandığında doğal olarak onun sınırlandırılması gerekir. 

Buradaki sınırdan kastımız onun merkezi yönetime karşı sınırlı olması değil; aksine 

merkezi yönetim belediye kurumlarına karşı sınırlı olmalıdır. Buradaki belediyelerin 

ilgili yereldeki insanlardan daha önemli olmadığı gerçekliğini unutmaması ve 

bireylerin kendi amaçlarını gerçekleştirme önünde engel olmamasıdır. Bu şekilde aynı 

zamanda yerel kalkınmayada katkısı olacaktır. Çünkü bireylerin kendisini sosyal, 

siyasal, kültürel ve ekonomik olarak gerçekleştirebilmesi beraberinde kalkınmayı da 

getirecektir. Küreselleşen dünyada kalkınmayı başarabilmek, sınırların olmadığı bir 

ortamda rekabet edebilmek için belediyelerin tek tek insanların kendisini 

gerçekleştirebileceği bir zihniyet ve yapısal dönüşüm sağlamak zorundadır. 

3.2 Özgürlük, Özerklik ve Yerel Kalkınma 

Özgürlük, insan özünün bir parçası olan temel bir değer olarak görüldüğü gibi, kişisel 

çıkarları maksimize etmeye çalışan bireyin amacına ulaşmasını sağlayacak en önemli 

araçlardan biridir (Gül, 2006: 27). Hayek, özgürlüğü bir insanın başkalarının 

zorlaması altında kalmaksızın davranabilmesi, hareket edebilmesi olarak tanımlar 

(Yayla, 2000: 22-23). Özgürlük bireylerin kendi amaçları peşinde herhangi bir 

754



baskıya uğramadan yürüyebilmesi olarak tanımlandığında onun aynı zamanda 

düşünme, ifade, din ve vicdan özgürlüğünün de kapsadığını unutmamak gerekir. 

Özgürlüğün sadece bireycilik ile değil aynı zamanda özerklik ile de yakın bir ilişkisi 

vardır. Nitekim özgür olmayan bir bireyin kendi kararlarını yerine getirme anlamında 

nasıl ki özerk olamayacaksa aynı şekilde özgür olmayan bir yönetim biriminin de 

gerçek anlamda özerk olduğu ifade edilemez. Özgürlük kavramı bireyler açısından 

taşıdığı önem aynı gerekçeler ile yerel yönetimler için de taşımaktadır. Bireyler nasıl 

ki otoritelere karşı özgür olmaları gerekliyse yerel yönetimler de merkezi otoriteye 

karşı özgür olmalıdır. Burada belirtmek gerekir ki yerel yönetimlerin dayandığı temel 

değerlerden biri olan özgürlük ile kast edilen, gerçekte bireysel özgürlükler değil, 

yerel topluluğun bir bütün olarak özgürlüğüdür(Aydınlı,2004: 73). Özgürlük 

bireylerin kendi belirledikleri yollar ile kendi amaçları peşinde gidebilmesi için 

olması gereken bir durumdur. Yerel yönetimlerin de kendisinden beklenen hizmetleri 

yerine getirebilmesi için merkezi otoriteye karşı özgür olmaları gerekir. Yerel 

yönetimlerin özerkliğinin bir anlam bulabilmesi için onun özgür olması gerekir; 

çünkü yerel özerklik anlayışı ve devlet müdahalelerinin önlenmesi, yerel yönetimlerin 

dayandığı temel değerlerden olan özgürlük düşüncesinden önemli derecede 

etkilenmiştir (Aydınlı,2004:73). Ama aynı zamanda yerel yönetimler de özgürlükçü 

olmalıdır. Çünkü yerel birimler ilgili olduğu yerde yaşayan bireyler karşısındaki 

özgürlükçü tutumu tıpkı bireysel özgürlüklerin olmasında oluşacak faydalar ya da 

olmamasında oluşacak sakıncaları barındırır. 

Özerklik liberal teoride bireye verilen değerin bir parçasıdır. Özerk birey ile 

anlatılmak istenen onun kendi başına karar alması ve uygulaması sürecinde dış 

müdahalelerin bireye zarar vereceği ile ilgilidir. Yerel yönetim temelinde özerklik ise 

benzer bir mantık ile yerel birimin hem mali hem de idari olarak kendi kararlarını alıp 

uygulayabilme onun merkezi müdahaleye karşı korunması gerekliliğidir. Özerklik bu 

temelde yerel birime teknolojik ve toplumsal gelişmeye bağlı olarak artan yerel 

hizmet taleplerini karşılayabilmek için yetki ve esneklik kazandırmakta; yerel 

yönetimin kendi öz koşullarına ve gereksinmelerine en uygun yönetim yapısı ve 

müdahalelere karşı korunma sağlarken aynı zamanda özerklik sayesinde yerel 

kuruluşlar serbestçe kararlar alabilmekte, bu kararları uygulayabilmek için kendi 

örgütlenmesini kurmakta, kaynaklar bulup, bu kaynakları kullanabilmektedir 

(Aydınlı,2004: 81-82). 

Özgürlük ile kalkınma arasında doğrudan bir bağ vardır. Özgürlükleri sadece iktisadi 

olarak ele almak kalkınmayı eksik bıraktırır. Ekonomik özgürlükler siyasal özgürlük 

gibi geniş ölçüde özgürlüklerin tamamlayıcısıdır (Friedman, 2008:9). İktisadi 

özgürlüğün eksikliği sosyal özgürlüğü etkileyeceği gibi sosyal ve siyasal özgürlük 

eksikliği ise iktisadi özgürlüğü etkiler (Sen, 2004:23). Bu temelde ifade etmek gerekir 

ki bir bütün olarak özgürlükleri güvence altına almanın sonucunda kalkınma 

gerçekleşebilir. Bu temelde kalkınma değerlendirildiğinde liberallerin önemle 

üzerinde durduğu özgürlük önem kazanmaktadır. Otoritelerin birey adına ne yapması 

gerektiğine karar vermesi sadece bireyin gelişimini değil; aynı zamanda toplumsal 

olarak da kalkınmaya zarar verecektir. Kalkınmanın ulusal ölçekte merkezi 

müdahaleler ile yerine getirilmesine yönelik nafile çabalar yerine, yerel birimlere 

bırakılması anlamlı olmak ile beraber yerel birimlerin de bunu yereldeki insanlar ile 

755



yine yerel halkın özgürlüklerine müdahale etmeden katılımcı bir anlayış ile yerine 

getirmesi gerekmektir. Çünkü yerel dinamikler ile birlikte insani kalkınmanın 

mümkün olabilmesi insanların kapsayıcı katılımını gerektirmektedir (Erkek, 

2013:18). Katılımcılığın anlamlı olabilmesi için yerel yönetimlerin çalışmamız 

açısından belediyelerin yapısal bir takım değişikliklere gitmesi gerekir. Öncelikle 

katılımcılık önünde engel teşkil eden gizlilik yerine şeffaflığın getirilmesi gerekir. 

İnsanların özgür bir şekilde karar süreçlerine katılabildiği ve aynı zamanda özgürce 

kendi amaçları peşinde koşabildiği bir durumda sadece ekonomik kalkınma değil aynı 

zamanda bireylerin siyasal ve sosyal yetkinlilikleri de gelişebilecektir. 

3.3 Sınırlı Devlet ve Yerel Kalkınma 

Bir bütün olarak liberalizm otoriteye ve özelikle devlet otoritesine temelden karşı 

çıkar onun insanların sosyal, siyasal, toplumsal ve ekonomik hayatına müdahale 

etmemesini ve bu nedenle onun sınırlandırılmasını ister. Çünkü liberaller otoritelerin 

ister iktisadi olsun ister siyasi olsun herhangi bir sebep ile bireylere müdahale 

etmesinin verimlilik, etkinlik, özgürlük gibi gerekçeler ile faydalı olamayacağını asıl 

önemli olanın ise bireyler olduğunu ve devlet gibi kurumların ise bireylerin özgürlüğü 

için birer araçtan öteye bir şey ifade etmediğini ifade ederler. Liberalizm bu nedenle 

bireylerin ekonomik ve sosyal refah gibi haklarını korumak için devleti 

sınırlandırmaya ve küçültmeye çalışır. Hukuk, bireyin bilgisini ve yeteneklerini 

kendisine uygun görünen her hangi bir tarzda kendi maksatlarının takibinde 

kullanmak için birey özgürlüğünü sağlaması gerekir (Hayek, 2013:30) Nitekim 

iktidara güvenmeme üzerinde şekillenen anayasacılık, iktidarı bölmek suretiyle 

hükümetin faaliyetlerini sınırlayarak otoritenin despotik kullanımı karşısında bireyin 

ve azınlıkların korunması (Frıedrich, 1999:29-36) düşüncesine dayanır. 

Yerel dinamiklerin harekete geçirilerek, yerel toplulukların fiziki, ekonomik, sosyal, 

kültürel ve siyasal alanda sürdürülebilir kalkınma ilkelerine uygun olarak gelişimini 

sağlamayı hedefleyen bir kavram olarak tanımlanan yerel kalkınma (Aktaş, 2013:196) 

bireylerin eylemlerini yerine getirmesi önünde keyfi tutumların engellenmesi 

temelinde sınırlı devlet önem arz etmektedir. Sınırlandırılmış devletin kalkınma ile 

ilişkisi sadece ekonomik anlamda değildir; aynı zamanda sınırlandırılmış devlet 

bireylerin kişisel gelişimi için de önemlidir. Liberalizme özgürlük konusunda önemli 

katkıları olan Mill hükümet müdahalelerine üç sebepten dolayı karşı çıkar. Belirtmek 

gerekir ki bu üç sebepte bireylerin kişisel gelişimi doğrudan ilgilidir. Birincisi 

yapılacak işlerin bireyler tarafından daha iyi yapılacağıdır. Çünkü herhangi bir işin 

nasıl ve kim tarafından yapılacağını en iyi bilenler ilgili kişilerdir. İkincisi hükümet 

yerine bireylerin kendisi tarafından yapılması bireylerin yeteneklerini artıracak 

onların kişisel eğitimlerini ve deneyimlerini artıracaktır. Üçüncü sebep ise hükümetin 

gücünün artırılmasının sakıncalarıdır. Bu yetkilerin artırılması hükümetten beklenti 

içinde olanlar üzerine nüfuzu da artacaktır. Hemen her yere nüfuz eden, her işin 

hükümetten beklendiği bir yerde basın özgürlüğü olsa bile özgürlükten bahs edilemez 

(Mill, 2004:177-179). Devletin kamu yararı adına müdahalelerde bulunması iktisadi 

ve sosyal kalkınma üzerinde ciddi bir tehdit oluşturur. Kamu tercihi okuluna göre 

politikacıların kendi çıkarlarını korumak ve artırmak için hareket ettiklerine, bundan 

dolayı serbest piyasada kişisel zenginlik ve faydanın maksimizasyonu peşinde 

756



koşulması, piyasanın devlet eliyle düzenlenmesinden çok güvenilir bir yoldur. 

Devletin en önemli işlevinin toplumsal ve ekonomik düzenin korunmak olduğunu 

ifade eden kamu tercih teorisyenlerinin devletin toplum ve piyasalardaki rolüne karşı 

sınırlayıcı olmalarının altında yatan düşünce ise devlete tanınan yetkilerin bireysel 

hak ve özgürlükleri azaltacağını ve devlet yöneticilerinin ise bu yetkileri kendi siyasi 

veya özel çıkarlarından dolayı kötüye kullanacağına olan inanç vardır (Gül, 2006:38- 

45). 

Yerel yönetimler devletin sınırlandırılması için en iyi yollardan biridir. Bu temelde 

işlerin merkezi bir hükümet tarafından yürütülmesinden ziyade yerel birimler 

tarafından yürütülmesi iktisadi, idari ve sosyal sebeplerden dolayı önem arz eder. 

Devletin sınırlandırılması aynı zamanda yerel birimlerin özgürlüklerini ve 

özerkliklerini de geliştirmektedir. Bu nedenle yerel kalkınma ve öncelikle merkezi 

yapıların sınırlandırılması ikinci aşamada ise yerel birimlerin bireylerin özgürlükleri 

lehine sınırlandırılmasının kalkınma ile doğrudan ilişkisi vardır. Liberaller devlete 

tanınan her yetkinin aynı zamanda bireyin hak ve özgürlüklerini de alıp götürdüğüne 

inanırlar. Dolayısıyla insanlar kendi faydalarını maksimize etmeyi istedikleri için, 

aynen Smith’ın piyasa için ifade ettiği “görünmez el” mekanizması gibi, kurumlar da 

insanların bu bencil isteklerini yönlendirerek, toplumsal faydayı ortaya çıkaracak 

şekilde tasarlanmalıdır (Gül, 2006:42). 

3.4 Kendiliğinden Doğan Düzen/Serbest Piyasa 

Kendiliğinden doğan düzen yaklaşımı kaynağını akılcılığa olan şüphe üzerinden 

toplumun bir mühendislik eseri olmadığı yaklaşımından tecrübe ve geleneğe olan 

atıfta bulur. Kendiliğinden doğan düzenin felsefi temeli insanın rasyonel aklına dayalı 

bir oluşum olmasının aksine insanların birikimlerinin ve tecrübelerinin sonucu 

olduğuna dayanır. Uygarlık; geçmiş birikim, çabalar, tecrübeler, denemeler 

sonucunda nesilden nesile aktarılan kendi üstünlükleri kanıtlanmış kurumlar ve 

araçlar ile var olmuş tecrübe ürünü olduğunu ifade ederler (Hayek,2013:106). Hume 

göre toplumda barışçıl düzenin ve adaletin sağlanmasının arkasında ne soyut akılla 

yapılan bir tasarım vardır ne de tanrının bir vergisidir. “Kendiliğinden doğan düzen”in 

arkasında yatan şey: tecrübe ve deneyimlerdir. Kendiliğinden doğan düzenin 

yararlılığına tecrübeyle varılmış, uzlaşmaya dayalı pratikler olduğu düşüncesini 

ortaya atmış ve bu görüş zaman ile toplumsal kurumların evrim yoluyla gelişmesi gibi 

düşüncelere de temel oluşturmuştur (Erdoğan, 2011: 54). Hayek, modern ve karmaşık 

bir toplumda planlamanın mümkün olmadığını ve bütün bu karmaşıklığı organize 

edecek bir aklın bulunmadığını söylemektedir. Bu nedenle meydana gelen karışıklık 

karşısında yapılması gerekenin, her şeyin doğal akışı içerisinde “özgür 

bırakılmasından ibaret olduğunu vurgulamaktadır (Çelik ve Usta, 2011: 92-93). 

Kendiliğinden doğan düzene katkısı olan önemli bir diğer liberal düşünür ise Adam 

Smith’dir. Smith, “görünmez el” metaforu üzerinden insanların kendi amaçları 

peşinde koşarken amaçlamasa bile başkalarına faydası olduğunu ifade eder. 

Kendiliğinden doğan düzenin doğal sonucu serbest piyasadır. Devlet müdahalesi 

olmaksızın kişisel çıkarlarının ve faydalarının peşinde koşan bireylerden oluşan 

serbest piyasa konusunda da liberaller kendiliğinden doğan düzen anlayışına benzer 

bir şekilde bir anlayışa sahiptirler. Piyasa düzeninin işleyişinde zorlamanın yeri 

757



yoktur. Bir icbar ve zorlama aracı olarak devletin görevi de piyasaya ve bireylerin 

piyasa tarafından yönlendirilen faaliyetlerine müdahalede bulunmak değildir. Aksine, 

bireylerin, piyasa ekonomisinin korunmasına ve düzgün işlemesinde zararlı 

eylemlerini önlemektir (Yayla, 2000:197). Smith devletin piyasalara müdahale 

etmesinin bir yararının olmadığını ve kendi çıkarları peşinde koşan bireylerin, amacı 

toplumun faydası için çalışmak olanlardan daha fazla olduğunu ifade eder. Hükümetin 

piyasalara müdahalesinin anlamsız olduğunu söyleyen Smith, sermayesini nereye 

yatırması gerektiğini bireylerin devlet adamlarından daha iyi bildiğini söyler. Böyle 

bir yetkinin bir tek kişinin değil bir senato ya da meclise bile verilmesini aptallık 

olarak görür ve bu yetkinin devlet adamlarına bir yük getirmesinin yanında onların 

elinde bir tehlikeye döneceğini ifade eder. Smith, devletin milli sermayeyi korumak 

ya da hükümete gelir getirmesi açısından yurt içi veya yurt dışı mallara müdahalede 

bulunmasının iyi sonuçlar getirmeyeceğine inanır (Smith, 2011:27-48). 

4. SONUÇ 

Liberalizm, Avrupa’da gelişen reform hareketlerinin oluşturduğu bir ortamda, hemen 

her şeyi etkileyen ilahi argümanlar ile şekillenen kilisenin otoritesinin zedelendiği ve 

sosyal, kültürel, ekonomik vb gibi birçok alanda köklü değişimlerin olduğu 

özgürlükçü bir ortamda gelişir. Liberalizm ile ilgili literatür, liberalizmin felsefi 

temellerini; doğal hukukçu, sözleşmeci ve evrimci üç gelenek üzerinden açıklarken 

liberalizmin ilkelerini ise bireycilik, özgürlük, serbest piyasa, çoğulculuk, sınırlı 

devlet ve hukukun hâkimiyeti gibi kavramlar üzerinden açıklar. Liberalizmin 

bireycilik, özgürlük, sınırlı devlet, serbest piyasa gibi ilkeleri kalkınma ve yerel 

kalkınma ile doğrudan bir ilişkisi vardır. Diğer taraftan liberalizmin üzerinde geliştiği 

sözleşmeci teori, doğal hukuk ve kendiliğinden doğan düzen gibi felsefi temelleri hem 

yerel yönetimlere, bizim çalışmamızın konusu itibari ile belediyelere, hem de yerel 

kalkınmaya felsefi bir zemin sunmaktadır. Her şeyden önce liberallerin felsefi 

temelleri bireyin hakları lehine otoritelerin sınırlandırılması gerekliliği üzerinde 

şekillenir. Bu temelde yerel yönetimlerin özerkliği ve özgürlüğüne de felsefi bir temel 

sunmaktadır. 

Liberalizm bireyi merkezine alan bireycilik ile özdeşen bir doktrindir. Diğer bütün 

ilkeleri bireyin hak ve özgürlüklerini korumak için doğal gerekliliklerdir. Bireyin 

özgürlükleri ekonomik, sosyal ve siyasal bir bütünlük içinde olması gerekliliğini ifade 

eder liberaller. Çünkü özgürlüklerin ekonomik ve siyasal olarak bölünemeyeceği bir 

tarafa bu özgürlükler birbirlerini destekler ve geliştirir. İnsanların özgürce seyahat 

edemediği kendisini ifade edemediği bir yerde ekonomik özgürlüklerin gelişmesini 

beklemek yanlış olur. Yerel yönetimler ve kalkınma açısından bireysel özgürlükler 

önemli bir yer işgal eder. Bu noktada bireylerin özgürlüklerini merkezine alan liberal 

anlayış doğal olarak yerel yönetimler ve kalkınma temelinde önem arz eder. Nitekim 

bireyi merkezine alan liberalizm yerel yönetimleri ve kalkınmayı da bu eksende 

değerlendirir. Yerel kalkınma, bireyin ekonomik, sosyal ve siyasal özgürlüklerini 

teminat altına almak ve aynı zamanda yerel yönetimlerin yapısı ile anlayışını bu 

temelde değiştirmeyi gerekli kılar. Gerçek anlamda kalkınmanın gerçekleşmesinin en 

önemli göstergesi toplumun kendisine dayandığı bireyin haklarının ve refahının 

gelişim düzeyi ile ilgilidir. Bu yönü ile bireyin iktisadi, sosyal ve siyasal haklarının 

758



ve refahının gelişebildiği en uygun ortam özgürlükçü ve sınırlı bir yerel yönetimdir. 

Bu nedenle merkezi yönetimlerin sınırlandırılması ile yetkileri çoğalan yerel 

yönetimler bireylerin özgürce eylemde bulunabileceği, serbest piyasanın teminat 

altına alındığı bir anlayış ile kurulması veya dönüştürülmesi gerekir. Dolayısıyla 

liberalizme göre yerel yönetim anlayışının temelinde bireysel hakların geliştirilmesi 

yatmaktadır. Bireyin haklarının gelişmesinin doğal sonucu kalkınmanın da 

gerçekleşecek olmasıdır. Merkezi otoritelerin sınırlandırılması gerekliliği liberallerin 

her zaman gündemindeydi. Liberal teoriyesyenler doğrudan yerel yönetimler ile 

ilgilenmemiş olsa da liberallerin geliştirdiği argümanlar yerel yönetimler için ciddi bir 

zemin oluşturmaktadır. Liberaller merkezi yönetimlerin sınırlandırılmasını öteden 

beri ifade etseler de onların görüşlerine 1970’lerin iktisadi gelişmeleri, teknoloji ve 

bilginin gelişimi, küreselleşme ve merkeziyetçi refah devletinin başarısızları sonucu 

başvurulmuştur. 

1970’lerin dünyası liberal teorilere başvurulduğu bir dönüm noktasını temsil 

etmektedir. Taylor’a dayanan fordist üretim yönetimi anlayışı hem merkeziyetçi ve 

bireysel tercihler karşısında esnek olamayan kendi doğası hem de kendisinin kontrol 

edemeyeceği petrol krizi ve merkeziyetçi refah devleti anlayışlarının sürdürülemez 

olması gibi dış faktörlerden dolayı iflasa girmiş ve değişen şartlara ayak 

uyduramamıştır. Fordist anlayış sadece iktisadi anlamda değil idari açıdan da 

merkeziyetçi ve katı bir yapılanma arz etmektedir. Onun iflası aynı zamanda 

merkeziyetçi devlet anlayışının da değişimini beraberinde getirmiştir. Bu değişim 

merkeziyetçi anlayışlara karşı yerel anlayışların geliştirilmesi, kapalı ve katı olan 

anlayış yerine şeffaflık ve esnekliğin gelişimi, hiyerarşi yerine katılımcı bir anlayış 

geliştirmiştir. 

Teknoloji ve bilgi çağı ile 1980’lerde baş göstermeye başlayan küreselleşme, ulus 

devletlerin iç meselesi olarak görülen konuların küreselleşmesini getirmiştir. Çünkü 

küreselleşme ile ulusların sınırlarının bir anlamı kalmamıştır. Küreselleşmenin 

sınırları anlamsızlaştırması sadece iktisadi alanda değil; sosyal, siyasal, kültürel 

hemen her alanda ciddi bir değişim getirmiştir. Ulusal sınırların ortadan kalkmış 

olması ile beraber yerel yönetimlere yeni bir perspektif getirilmiştir. Bu perspektif 

yerel yönetimlerin hem yapısal hem de anlayış olarak değişmesi gerekliliğini 

önermektedir. Klasik anlayış belediyelerin görevlerini park ve bahçe işleri gibi yerel 

nitelikli hizmetler ile ilgilenmesi olarak tanımlamaktaydı. Bu anlayışa göre 

belediyenin görevleri mikro düzeyde çevre düzenlemesi, su, kanalizasyon ve halkın 

sağlığını koruyacak önlemlerin alınması gibi işler ile sınırlandırmaktaydı. Yeni 

perspektif belediyelerin görev alanlarını genişletmiş yerel ve merkezi ayrımı ortadan 

kaldırarak ekonomik, sosyal ve siyasal olarak kalkınmanın gerçekleşebilmesi için 

görev üstlenmek gibi makro işler ile de görevlendirmiştir. Kalkınma artık sadece ulus 

devletlerin üstesinden gelebileceği bir konu olmaktan çıkmış daha çok yerel düzeyde 

gerçekleşmesi gereken bir anlayış temelinde gelişmiştir. 

Küreselleşmenin de etkisiyle sınırlar anlamını yitirmiş, merkezi hükümetlerin 

yetkilerini yerellere doğru dağıtma anlayışları gelişmiştir. Şüphesiz ki bütün bu 

gelişmeler liberallerin memnun olacağı ve aslında refah devleti anlayışının 

başarısızlığından sonra onların teori ve önerileri ile gelişen bir süreç arz etmektedir. 

Çünkü liberaller merkezi yönetimlerin tek tek bireylerin kendi amaçları peşinde 

759



koşmasından elde edilecek toplumsal faydayı yerine getiremeyeceği gibi aynı 

zamanda serbest piyasa koşulları kadar da toplumsal bir fayda getiremeyeceğini ifade 

ederler. Kamu yöneticilerinin tıpkı bireyler gibi ancak kendi çıkarları peşinde 

koşabileceğini sınırsız yetkileri olması durumunda bunun yolsuzluk, hantallık, 

verimsizlik, etkisizlik ve genellikle toplumsal refahı düşürücü sonuçlar yaratacağını 

ifade ederler. Bu nedenle merkezi yönetimler yeniden yapılandırılmalıdır. Yetkilerini 

yerellere bırakmalı ve yereller ise ekonomik, siyasal, sosyal olarak bireylerin 

özgürlüklerini teminat altına alan bir anlayışta olmalıdır. 

Kalkınma iktisadi, sosyal, siyasal ve kültürel olarak bir bütünlük arz eder. Yerel 

yönetimler ise bir bütün olarak bu kalkınmayı merkezi hükümetlere göre daha etkin 

ve verimli bir şekilde yerine getirir. Bireylere daha yakın olduğundan ilgili 

vatandaşlar açısından yerel yönetimler bir siyasi eğitim okuluna dönüşür. Kendi 

kentinin sorunları ile uğraşan bireyler Mill’e göre yetenek ve muhakeme gibi 

becerilerini geliştirir. Yerel yönetimler ilgili yerelin ihtiyaçlarını avantajlarını ve 

dezavantajlarını merkezi hükümetlere göre daha iyi bilir ve iktisadi anlamda kendi 

yereli için en uygun olanı tercih eder ve küresel rekabette daha iyi sonuçlar elde 

edebilir. Yerel yönetimlerin iktisadi, siyasi ve sosyal olarak kendisinden beklenen bir 

misyonu yerine getirebilmesi için ilgili birimlerin yapısal olarak şeffaf ve katılımcı 

anlayış olarak özgürlükçü ve çoğulcu olmalıdır. Serbest piyasada bireylerin kendi 

amaçları peşinde koşarken bunun aynı zamanda toplumsal faydasının ise kendilerinin 

başarabileceğinden daha iyi başarılacağına inanmaları gerekmektedir; bu temelde 

yerel yönetim birimleri bireylerin yerine karar almamalı onlar üzerinde doğrudan ya 

da dolaylı bir şekilde bir dayatma içinde olmamalıdır. 

Sonuç olarak kalkınmayı sadece iktisadi veriler ekseninde değerlendirmek eksik 

bırakır. Kalkınma iktisadi, sosyal, siyasal, kültürel vb gibi birçok alan ile birlikte 

değerlendirilmelidir. Toplumun en küçük ve en önemli yapı taşı olan bireylerin her 

düzeyde gelişimini sağlayabileceği olanakları özgürlükleri ve özerklikleri teminat 

altına alınmış yerel nitelikli birimler daha iyi sunar. Yerel birimler kaynakların daha 

etkin daha verimli daha zamanında sunabilmesinin yanında küreselleşme ile 

anlamsızlaşan sınırların gerçekliği ile de yüzleşmek ve küreselleşen dünyada rekabet 

edebilecek birimler anlayışı ile yapısal dönüşümleri sağlaması gerekir. Artık kalkınma 

yerel nitelikli bir kavramdır ve buna uygun yapısal dönüşümlerin yapılması 


KAYNAKÇA 

Aktaş, Murat, 2013, “Küreselleşme Sürecinde Yerel Kalkınma Devlet Ve 

Demokrasi”, Yerel Ve Bölgesel Kalkınma: Küresel Ve Yerel Bakış Açıları, 

İçinde, Editörler: Buğra Özer, Güven Şeker), Celal Bayar Üniversitesi 

Matbaa Birimi, Manisa, S.185-199. 

Aydınlı, Halil İbrahim, 2004, Sosyo-Ekonomik Dönüşüm Sürecinde Belediyeler, 

Nobel Yayınları, Ankara. 

Brennan, Jason, 2010, “Liberal Olmayan Liberaller: Yüksek Liberalizm Niçin Liberal 

Bir Görüş Değildir?” (Çev. Hasan Yücel Başdemir), Liberal Düşünce 

Dergisi, C:14,S:56-57, S.61-90. 

760



Çakmak, Umut. 2004, “Esnek Üretim Sistemi: İstihdama Etkisi Ve Toyota Örneği.” 

Ekonomik Yaklaşım, C. 15, S. 52-53, S. 235-253. 

Çelik, Fikret, Sefa Usta, 2011, “Liberal Düşünür Hayek’in Özgürlük Düşüncesi Ve 

Bu Perspektiften Yerel Yönetimlere Bakışı”, Sdü Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Dergisi, Y. 2011/2, S:14, S.91-104. 

Çetin, Halis, 2002, “ Liberalizmin Tarihsel Kökenleri”, C.Ü. İktisadi Ve İdari Bilimler 

Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, S.79-96. 

Çukurçayır, M. Akif, 2013, Yerel Yönetimler: Kuram, Kurum Ve Yeni Yaklaşımlar, 

Çizgi Kitabevi Yayınları, Ankara. 

Doğan, Ali Ekber, 2009, “Ulusaldan Yerele Kalkınma Söylemi Ve Yerel 

Yönetimlerin Disipline Edilmesi”, Ulusal Kalkınma Ve Yerel Yönetimler-1 

İçinde, (Yayına Hazırlayanlar: Kamil Ufuk Bilgin, Aslı Akay, Kıvılcım 

Ertan ) , Todaie Yayınları, Ankara. 

Ebeling, Richard M., “Ludwing Von Mises: Özgürlüğün Ekonomi Politikçisi”, (Çev. 

Seval Yaman), Liberal Düşünce Dergisi, Cilt 12,No:45-46. S. 127-143. 

Erdoğan, Mustafa, 2009, “Liberalizme Yeniden Bakış Tarihi Ve Felsefi Temelleri”, 

Liberal Düşünce, Yıl 14, Sayı.56, S.7-31. 

Erkek, Seyida, 2013, “Undp (Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı) Tarafından 

Yürütülen Yerel Ve Bölgesel Kalkınma Çalışmaları Ve Bu Kapsamda Ön 

Plana Çıkan Demokratik Yönetişim İlkeleri”, Yerel Ve Bölgesel Kalkınma: 

Küresel Ve Yerel Bakış Açıları, İçinde, Editörler: Buğra Özer, Güven Şeker), 

Celal Bayar Üniversitesi Matbaa Birimi, Manisa, S. 9-24. 

Friedman, Milton, 2008, Kapitalizm Ve Özgürlük, (Çev. Doğan Erberk Ve Nilgün 

Himmetoğlu), Plato Yayınları, İstanbul. 

Friedrich Carl. J. , 2000, Sınırlı Devlet, (Çev. Mehmet Turhan), Gündoğan Yay. , 

Ankara. 

Gül, Songül Sallan, 2006, Sosyal Devlet Bitti Yaşasın Piyasa, Ebabil Yayınları, 

Ankara. 

Hayek, Friedrich A. , 2013, Liberalizm, Liberalizmin El Kitabı İçinde, (Edit: Cennet 

Uslu, Çev.: Ünsal Çetin), Kadim Yayınları, Ankara. 

Hayek, Friedrich A., 2013, Özgürlüğün Anayasası, (Çev. Yusuf Ziya Çelikkaya), 

Bigbang Yayınları, Ankara. 

Hayek, Friedrich A., 2014, Kölelik Yolu, (Çev. Turhan Feyzioglu, Yıldıray Arsan, 

Atilla Yayla), Liberte Yayınları, Ankara. 

Heywood, Andrew, 2011, Siyasetin Temel Kavramları, (Çev. Hayrettin Özler), Adres 


Ildırar, Mustafa, 2004, Bölgesel Kalkınma Ve Gelişme Stratejileri, Nobel Yayınları, 

Ankara. 

Kaya, Zekayı, 2009, “Bölgesel Ve Kırsal Kalkınmada Yerel Yönetimlerin Rolü”, 

İçinde Ulusal Kalkınma Ve Yerel Yönetimler-1, (Hazırlayanlar: Kamil Üfuk 

Bilgin, Aslı Akay, Kıvılcım Ertan), Todaie Yayınları, Yayın No:351, 

Ankara. 

Koçak, Yüksel, 2008, Karşılaştırmalı Yerel Yönetimler, Orion Yayınları, Ankara. 

Krishnamurti, Juddi, 2013, Birey Ve Toplum, (Çev. Mihriban Doğan), Omega 

Yayınları, İstanbul. 

761



Mıll, John Stuart, 2012, Hürriyet Üstüne, (Çev. Mehmet Osman Dostel ) Liberte 


Sen, Amartya, 2004, Özgürlükle Kalkınma, (Çev. Yavuz Alogan), Ayrıntı Yayınları, 

İstanbul. 

Smıth, Adam, Ulusların Zenginliği 2, 2011, (Çev. Metin Saltoğlu), Palme Yayınları, 

Ankara. 

Raico, Ralph, 2013, “Klasik Liberalizm Nedir?”, Hangi Liberalizm İçinde, (Edit. 

Atilla Yayla, Çev. Atilla Yayla) ,Liberte Yayınları, Ankara, S. 125-132. 

Yayla, Atilla, 2000, Özgürlük Yolu: Hayek’in Sosyal Teorisi, Liberte Yayınları, 

Ankara. 

Yayla, Atilla, 2008, Liberalizm, Liberte Yayınları, Ankara. 

Yayla, Atilla, 2012, Siyaset Teorisine Giriş, 5. Baskı, Kcsit Yayınları, İstanbul. 

Yılmaz, Ali, 2010, “Kalkınma Ajansları Ve Yerel Yönetişim”, Türk İdare Dergisi, S. 

466, Ankara, S.175-195. 

762

Öz 



Mutluluğun Resmini Çizmek: Sosyo-Ekonomik 

Belirleyicilere İlişkin Bir Yatay Kesit Analizi 

Haktan SEVİNÇ 1 , Merter AKINCI 2 , Ömer YILMAZ 3 

Bu çalışmada, Türkiye’de 81il bazında mutluluk düzeyinin sosyo-ekonomik 

belirleyicileri 2013 yılı için yatay kesit analizleri kullanılarak incelenmiştir. Mutluluk 

düzeyi ile gelir ve demokrasi arasında lineer-olmayan ilişkilerin varlığını kanıtlayan 

analiz bulguları, Türkiye’de mutluluğun temel sosyo-ekonomik kökenlerinin çeşitli 

etkenlerden kaynaklandığını göstermiştir. Genel olarak; gelir, ticaret, demokrasi, 

evlenme hızı, eğitim, tüketim, umut düzeyi, kıyı kesimine yakınlık ve kentleşme 

seviyesinin mutluluk düzeyi üzerinde pozitif yönlü bir etkiye sahip olduğu 

gözlenmesine karşın; yoksulluk, nüfus, gelir eşitsizliği, etnik ayrımcılık, yerleşik 

istikrarsızlığı, suç oranı, enflasyon, işsizlik, boşanma hızı, terörizm, coğrafik faktörler 

ve askeri müdahale düzeyinin ise negatif yönlü bir etkiye sahip olduğu ortaya 

konmuştur. 

Anahtar Kelimeler: Mutluluk, Sosyo-Ekonomik Belirleyiciler, Yatay Kesit Analizi, 

Türkiye Ekonomisi 

Drawing A Picture of Happiness: A Cross-Sectional 

Analysis Related to Socio-Economic Determinants 

Abstract 

In this study, the socio-economic determinants of happiness level are examined using 

cross-sectional analysis in the context of 81 provinces in Turkey in the year of 2013. 

The findings of the analysis providing the non-linear linkages between happiness 

level, income and democracy show that the socio-economic roots of happiness level 

are stem from several factors in Turkey. In general, it is observed that income level, 

foreign trade, democracy, speed of marriage, education, consumption, hopefulness, 

being closer to coastal region and level of urbanization have a positive impact on 

happiness level while poverty, population, income inequality, ethnic heterogeneity, 

residential instability, crime rate, inflation, unemployment, speed of divorcement, 

terrorism, geographic location and military intervention have a negative effect on 

happiness level. 

Key Words: Happiness, Socio-economic, Determinants, Cross-Section Analysis, 

Turkish Economy. 

1 Yrd. Doç. Dr., Iğdır Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü, 

haktansevinc@hotmail.com (Sorumlu yazar/Corresponding author) 

2 Yrd. Doç. Dr., Ordu Üniversitesi, Ünye İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü, 

makinci86@gmail.com 

3 Prof. Dr., Atatürk Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Ekonometri Bölümü, 

omeryilmaz@atauni.edu.tr 

763



1. GİRİŞ 

İnsanoğlunun sosyal, siyasal, etnik, kültürel, dini ve ekonomik yaşantısı içerisinde 

birçok farklı amacı bulunmaktadır. Bununla birlikte farklı birçok kültürde yapılan 

çeşitli araştırmalara ve birçok araştırmacıya göre bireylere hayatta en çok istedikleri 

şeylerin neler olduğuna yönelik sorulara cevaben insanların hemen hepsi “mutluluk” 

cevabını vermektedir (Doğan ve Eryılmaz, 2012; 383: Guo ve Hu, 2011; 2). Ayrıca 

sosyo-ekonomik birçok araştırmada da insanların en büyük isteklerinin bireysel veya 

toplumsal mutluluk olduğu açık bir şekilde ortaya koyulmaktadır. 

Dünya üzerinde insanın mutlu olmasına yönelik sorular ve buna ait çözüm önerileri 

genellikle felsefi görüşler tarafından sıklıkla dile getirilmiştir. İlk filozoflar “yaşam 

için mutluluk ve küçük şeylerle mutluluk” gibi bazı önermelerle mutluluğun insanlar 

için önemini sürekli bir şekilde vurgulamışlardır. Bununla birlikte özellikle ekonomik 

sitemlerin ve görüşlerin de insan mutluluğuna yönelik bir takım çıkarımları ve 

önermeleri olmuştur. Bu görüşler arasında en önemlisi insanı homo-economicus 

olarak var sayan; yani, insanın ekonomik bir varlık olarak hayatını idame edeceğine 

yönelik olandır. Böylece insanın ekonomik bir varlık olarak mutluluğa erişebileceğini 

varsaymaktadır. Bu bağlamında gelir düzeyi en fazla olan ülkelerin insani gelişmişlik 

seviyesinin de en üst düzeyde olduğu aşikârdır. Diğer taraftan en alt gelirli ülkelerinde 

insani gelişmişlik seviyesinin en alt düzeyde olduğu da bilinmektedir. Bilinen bu 

gerçekten hareketle insani gelişmişlik seviyesi ile ülke vatandaşlarının mutluluk 

düzeylerinin de aynı doğrultuda olduğunu ortaya koyan birçok düşünce olmasına 

rağmen, gelişmiş ülkelerdeki birçok araştırma da bu düşünceleri yalanlar niteliktedir. 

Söz konusu araştırmalar gelişmiş ülkelerdeki refah seviyesinin sürekli olarak 

artmasına rağmen mutluluk seviyesinin bir aşamadan daha yukarıya çıkamadığını ve 

özellikle sosyolojik olarak gelişmiş ülkelerde artan refahın birey mutluluğunu belirli 

bir seviyeden ileriye götüremediğini ortaya koymaktadır. 

Teorik veya uygulamalı yapılan birçok çalışmada mutluluk kavramının temel 

faktörleri ve mutluluğa etki eden faktörler gibi kavramlar irdelenmiş ve mutluluk 

kavramı öznel iyi oluş kavramıyla bir tutulmuştur. Öznel iyi oluş kavramı genellikle 

psikoloji bilimi dolayısıyla ele alınmış ve mutluluğun ekonomik boyutu genellikle son 

dönemdeki çalışmalarla araştırılmaya başlanmıştır. Bu bağlamda mutluluk ve 

ekonomi arasındaki ilişkileri irdeleyen görüşlerden ilki mutluluk krallığı olarak 

adlandırılan ve “Gayrisafi Mutluluk Endeksi” hesaplamasında bulunan Butan 

Krallığı’dır. Bir Güney Asya ülkesi olan Butan’da hesaplanan mutluluk endeksi; 

iktisadi büyümenin yanı sıra ulusal kültürün korunarak geliştirilmesini, çevreyi 

koruyan sürdürülebilir kalkınmayı ve şeffaf ve sorumlu bir yönetim düzeniyle 

mutluluğun ekonomisini tanımlamakta ve ortaya koymaktadır. 

Diğer taraftan mutluluk ekonomisini literatüre kazandıran en önemli çalışma 1974 

yılında Richard A. Easterlin tarafından yapılan ve daha sonra “Easterlin Paradoksu” 

olarak adlandırılan çalışmadır. Easterlin tarafından ortaya atılan mutluluk 

ekonomisine dayalı görüşe göre toplumların iktisadi anlamdaki gelişimleri ve yüksek 

gelirleri ile ortalama mutluluk seviyeleri arasında pozitif yönlü bir korelasyon 

bulunmaktadır. Fakat bu çalışma, uzun dönemdeki gelir artışlarının söz konusu 

toplumlarda bir mutluluk artışına neden olmadığını da ortaya koymaktadır. Easterlin 

paradoksu daha sonra yapılan çeşitli çalışmalarla da ortaya konmuş ve bu paradoksun 

764



gücü ispatlanmıştır. Özellikle ileri derecede gelişmiş ülkelerde öznel iyi oluş 

derecesinin ve mutluluk düzeyinin gittikçe azaldığı kanaati kuvvetlenmektedir. Bu 

eksenden hareketle ekonomik büyümenin ilerlemesi ile mutluluk düzeyi arasında 

doğru yönlü ve orantılı bir ilişki bulunmaktayken, ekonomik ilerlemenin belirli bir 

seviyenin (eşik değerin) üstüne çıkmasından sonra daha fazla artmadığı ve dolayısıyla 

mutluluk düzeyinin de artmadığı şeklinde yorumlanabilmektedir (Kaya, 2012; 23). 

Ekonomik faaliyetlerin mutluluk düzeyini doğrudan etkilediği önermesinden 

hareketle ülkelerin gelir düzeylerini arttırıcı yöndeki ekonomi politikalarının doğal 

sonucu vatandaşların mutluluk seviyesindeki artıştır. Bu bağlamda söz konusu 

çalışmanın amacı gerek ulusal gerekse bölgesel anlamda gelir düzeyini arttırıcı yönde 

ekonomi politikaları uygulayan Türkiye’nin 81 ili bazında mutluluk düzeyinin sosyoekonomik 

belirleyicilerini yatay kesit analizleri yardımıyla incelemektir. Bu kapsam 

dâhilinde çalışma beş bölümden oluşmaktadır. Literatürde yer alan çalışmaların kısa 

bir özetinin sunulduğu ikinci bölümü takiben, çalışmanın uygulama kısmına ait olan 

veri seti ve metodolojik altyapı üçüncü bölümde ele alınacaktır. Dördüncü bölümde 

uygulama bulguları tanıtılacak, beşinci ve son bölümde ise çalışma genel bir 

değerlendirme yardımıyla sonlandırılacaktır. 

2. LİTERATÜR ÖZETİ 

Kişi başına düşen gelir farklılıkları ülkeleri gelişmiş, gelişme olan ve azgelişmiş 

şeklinde bir sınıflandırmaya tabi tutarken, ülkeler içerisinde bölgeler arasındaki gelir 

farklılıkları da bölgeleri benzer bir şekilde sınıflandırmaya itmiştir. Bu durum 

ülkelerin veya bölgelerin gelir düzeylerini arttırıcı çeşitli politika tedbir 

uygulamalarını da beraberinde getirmiştir. Böylece ülkelerin veya bölgelerin gelir 

düzeyini artırmaya yönelik politikalar sonucunda ülke vatandaşlarının mutluluk 

düzeyleri artma eğilimindedir. Gelir artışları ile mutluluk düzeyi arasındaki çalışmalar 

Easterlin öncülüğünde ortaya konulmuştur. Easterlin tarafından savunulan gelir 

artışları ile mutluluk düzeyi arasındaki doğru yönlü ilişkinin belirli bir eşik değerden 

sonra geçerli olmaması veya ters yönlü olması farklı araştırmacılar tarafından da 

araştırılmıştır. Söz konusu araştırmalar içerisinde Inglehart ve Klingemann (2000), 

Graham ve Pettinato (2002), Hagerty ve Veenhoven (2003), Castriota (2006), Clark 

vd. (2008), Inglehart vd. (2008), Stevenson ve Wolfers (2008), Tella ve Macculloch 

(2008), Easterlin vd. (2010), Perovic ve Golem (2010), Clark (2011),Clark ve Senik 

(2011), Lee vd. (2013), Beja (2014) ve Crespo ve Mesurado (2015) tarafından yapılan 

çalışmalar gelir düzeyinin mutluluk seviyesini artırmada etkili olduğunu veya 

Easterlin paradoksu oluşturduğunu göstermiştir. Diğer taraftan Knight ve Gunatilaka 

(2009), Angeles (2011), Guo ve Hu (2011) ve Çirkin ve Göksel (2016) gibi yazarlar 

tarafından yapılan bazı çalışmalarda ise refah seviyesi veya gelir düzeyinin mutluluk 

düzeyi üzerinde istatistiki olarak anlamlı bir etkisinin olmadığı görülmüştür. 

3. VERİ SETİ VE METODOLOJİ 

Bu çalışmada, mutluluğun sosyo-ekonomik belirleyicileri Türkiye ekonomisinde 81 

il bazında 2013 yılı için yatay kesit analizleri yardımıyla incelenmiştir. İlgili zaman 

ve analiz tekniğinin dikkate alınmasının temel nedeni, verilere ulaşabilme imkânından 

kaynaklanmıştır. Yatay kesit sistemini oluşturan veriler Global Terrorism Database, 

Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Yüksek Seçim Kurulu (YSK), Yüksek Öğretim 

765



Kurumu (YÖK) ve Karayolları Genel Müdürlüğü (KGM) resmi internet sitelerinden 

elde edilmiştir. 

Mutluluğun sosyo-ekonomik belirleyicilerinin saptanmasının yanı sıra, mutluluk 

düzeyi ile gelir arasında lineer olmayan bir ilişkinin olup olmadığı da tartışılmaktadır. 

Bu bağlamda, bir bağımlı değişken ile 11’i ekonomik temelli ve 14’ü ise sosyal temelli 

olmak üzere toplam 25 bağımsız değişkenden oluşacak analizler için hazırlanan Tablo 

1, çalışmaya konu olan değişkenlere ilişkin temel bilgileri yansıtmaktadır. 

Analizler için geçerli olan ekonometrik metodolojinin tanıtılmasından önce bazı 

değişkenler ile ilgili olarak gerekli olan açıklamaların yapılması büyük bir önem arz 

etmektedir. İlerleyen eğitim sürecinin mutluluk düzeyi üzerindeki etkilerini 

irdeleyebilmek adına analizlerde kullanılan bir diğer değişken yükseköğretimde net 

okullaşma oranıdır. TÜİK veri tabanında bulunmayan bu değişkenin değerinin 

hesaplanabilmesi için, 

Teorik Yaş Grubundaki Toplam Öğrenci Sayısı 

Yüksek Öğretimde Net Okullaşma Oranı 

Teorik Yaş Grubundaki Toplam Nüfus 

formülünden yararlanılmıştır. Yükseköğretim kurumlarında okuyan öğrenciler için 

teorik yaş grubu olarak 20-24 yaş aralığının dikkate alındığı (1) numaralı formülün 

hesaplanabilmesi için YÖK ile TÜİK veri tabanından elde edilen verilerden 

yararlanılmış ve her il için hesaplamalar yapılmıştır. 

Mutluluğun, kıyı ve iç bölgeler itibariyle yoğunlaşıp yoğunlaşmadığını ölçebilmek 

adına Kıyı olarak adlandırılan kukla değişkenlerden yararlanılmıştır. Bu kapsamda, 

denize kıyısı olan iller için 0 ve diğerleri için 1 değerleri kullanılarak ilgili veri seti 

nicel forma dönüştürülmüştür. 

Toplumda etnik ayrışmanın boyutlarını anlayabilmek ve bu değişkenin mutluluk 

düzeyi üzerindeki etkilerini sınayabilmek için Blau (1977) ve Blau vd. (1982) 

tarafından geliştirilen nüfus farklılaşma metodolojisinden yararlanılmış ve (2) 

numaralı eşitlik yardımıyla hesaplanmıştır: 

H 

2 

1 p 

(2) 

(2) numaralı eşitlikte yer alan H, nüfus farklılaşma düzeyini ve p ise belirli bir grup 

itibariyle nüfustaki kırılma potansiyelini yansıtmaktadır. Etnik ayrışma düzeyini 

saptayabilmek için 1 Kasım 2015 seçimlerinde HDP’nin aldığı oyların geçerli toplam 

oy sayısı içindeki oranından hareket edilmiştir. Bu değişken itibariyle dikkate 

alınması gereken temel nokta, H değeri düştükçe etnik ayrışma seviyesinin artma 

eğilimi içinde olduğudur. Dolayısıyla, etnik ayrışma değişkeni bakımından 

ekonometrik analizlerde elde edilebilecek olan negatif işaretli bir katsayı, etnik 

ayrışma seviyesinin mutluluk düzeyini olumsuz etkilediği şeklinde yorumlanmalıdır. 

Sosyal bir organizasyon ağı olan toplumsal yaşamın istikrarı, ülkenin refah düzeyi 

hakkında önemli bilgiler sunabilen bir faktör konumundadır. Dahası, yerel ağ ve 

bağlantıların devamlı olarak değişebilirliğinden dolayı ülke içerisindeki yüksek 

dereceli yerleşim mobilitesinin sosyal kontrol yapısı üzerinde olumsuz etkileri 

olabilmektedir. Bu bağlamda, yerleşik istikrarsızlığının, bir diğer deyişle ülke 

içerisindeki sürekli göç dalgasının mutluluk üzerindeki etkilerini saptayabilmek adına 

(1) 

766



Akyüz ve Armstrong (2011) tarafından geliştirilen ölçüm tekniğinden yararlanılmış 

ve (3) numaralı eşitlik kullanılarak il bazında yerleşik istikrarsızlığı hesaplanmıştır: 

İlin Net Göç Düzeyi 

Yerleşik İstikrarsızlığı 

x 100 

İlin Toplam Nüfusu 

İllerin gelir düzeylerinin belirlenmesinde TÜİK’den elde edilen kişi başına düşen 

gayrisafi katma değer rakamları kullanılmıştır. İl bazındaki bu veri seti yalnızca 2004- 

2011 dönemi için mevcuttur. 2015 yılı değerlerinin saptanabilmesi amacıyla, 

 

 

Y 

 

1g Y 

t n 

n 

t 

olarak ifade edilen öngörü formülünden yararlanılmıştır. (4) numaralı eşitlikte yer 

alan , tahmin edilecek olan dönemdeki kişi başına düşen gayrisafi katma değeri; 

Y t 

Yt n 

, cari dönem kişi başına düşen gayrisafi katma değeri; g, kişi başına düşen gayrisafi 

katma değerin büyüme oranını; n, dönem sayısını ve t ise zaman dilimini ifade 

etmektedir. g değerini hesaplayabilmek için, 

Dönem Sonu Kişi Başına Düşen Reel GSYİH 

g 

 

1 

Dönem Başı Kişi Başına Düşen Reel GSYİH 

olarak gösterilen uzun dönemli büyüme oranı formülünden yararlanılmıştır. (4) ve (5) 

numaralı eşitliklerin eşanlı olarak kullanılması neticesinde her il için 2015 yılı kişi 

başına düşen gayrisafi katma değer rakamları elde edilmiştir. 

Analizlerde kullanılacak olan Gelir 2 ve Demokrasi 2 değişkenleri ise, gelir ve 

demokrasi ile mutluluk arasındaki kuadratik (lineer-olmayan) ilişkilerin geçerli olup 

olmadığını saptayabilmek amacıyla kullanılmıştır. Bu değişkenlerin regresyon 

modellerine dahil edilmesinin temel nedeni, uluslararası literatür kapsamında da 

kullanılmış olmalarından ileri gelmiş ve benzer bir durumun Türkiye’nin sosyoekonomik 

yapısı için de var olup olmadığının saptanabilmesi arzusundan 

kaynaklanmıştır. 

Askeri kuvvetler ile terör örgütleri arasındaki çatışma düzeyinin belirlenebilmesi ve 

askeri müdahalelere bağlı olarak mutluluk düzeyinin azalıp azalmadığının 

saptanabilmesi için bir kukla değişken veri setinden yararlanılmıştır. Terör 

eylemlerinin yoğun olarak gerçekleştiği illerde askeri müdahaleler yoğun olduğu için 

ilgili illere 1 değeri atanmış ve diğer iller ise 0 değerini alarak sayısallaştırılmıştır. 

Türkiye’de terör eylemleri en yoğun olarak Hakkâri, Diyarbakır, Şırnak, Bingöl, 

Mardin, Tunceli, Ağrı, Van, Siirt, Batman, Bitlis ve Gaziantep şehirlerinde 

kümelenmektedir. Adı geçen illere sınır komşusu olan iller için de terör eylemleri 

büyük bir risk unsuru olarak görülebilmektedir. Bu kapsamda ifade edilen illere sınır 

komşusu olan iller için 1 ve diğerleri içinse 0 değeri verilerek oluşturulan kukla 

değişkenlerinin temel amacı, terör eylemlerinin kendi çevresinden başlayarak 

bulaşma etkisine sahip olup olmadığını ve bu durumun mutluluk düzeyi üzerindeki 

etkisini ölçebilmektir. Bu kapsamda dikkate alınan bir diğer değişken olan Uzaklık 

değişkeni ise Coğrafya değişkenini teyit edebilmek amacıyla modelleme sürecine 

dâhil edilmiştir. Hakkâri, Türkiye terörizmin en yoğun olarak yaşandığı il 

konumundadır. Bu bağlamda, Hakkâri’ye olan uzaklık arttıkça terörizmin bulaşma 

etkisinin de azalacağı beklenmektedir. Dolayısıyla, her il için Hakkâri’ye olan 

767 

1 

n 

(3) 

(4) 

(5)



karayolu uzaklığı km cinsinden belirlenmiş ve Uzaklık değişkeni adı altında 

sayısallaştırılmıştır. Bu çalışmada, mutluluğun sosyo-ekonomik belirleyicileri 

Türkiye ekonomisinde 81 il bazında 2013 yılı için yatay kesit analizleri yardımıyla 

incelenmiştir. Ekonometri biliminde farklı karar birimleri hakkındaki tek bir zaman 

noktasına ait veriler, yatay kesit veriler olarak adlandırılmaktadır. Bu veriler 

kullanılarak belirli bir zaman anında ekonomik birimler arasındaki farklılıklar 

incelenmekte ve değişkenler arasındaki ilişkiler araştırılmaktadır (Stock ve Watson, 

2011: 10-11). Söz konusu bu karar birimleri bireyler, hane halkları, firmalar, 

endüstriler, şehirler ya da ülkeler olabilmektedir. Hane halklarının 2003 yılı gelir 

düzeyleri, firmaların 2004 yılı ilk çeyreğine ait kâr oranları veya şehirlerin 2000 yılı 

nüfus düzeyleri gibi bilgiler yatay kesit verilere örnek olarak verilebilmektedir. 

Bununla birlikte, değişkenlere ait veriler farklı dönemleri de kapsayabilmektedir. 

Örneğin, şehirlerin nüfus bilgilerine ait yatay kesit verileri pop1970, pop1980, 

pop1990 ve pop2000 gibi on yıllık periyodlar halinde de izlenebilmektedir. Ancak 

zaman serisi verilerinin aksine, bir yatay kesit veri setine ait gözlemler i indisi 

yardımıyla gösterilmektedir, zamanı ifade eden t indisi kullanılmaz (Baum, 2006: 43). 

Genel bir formda belirtmek gerekirse iki değişkenden oluşan yatay kesit regresyon 

denklemi, 

Y 

X 

(6) 

i i i i i 

olarak yazılabilmektedir. (6) numaralı denklemde yer alan Yi 

ve 

ve bağımsız değişkenleri; 

kesit birimlerini ve 

i 

i 

, sabit terim parametresini; 

i 

X i 

, sırasıyla bağımlı 

, eğim katsayısını; i, yatay 

ise hata terimini yansıtmaktadır. (6) numaralı regresyon 

denklemi, En Küçük Kareler (OLS) yöntemi kullanılarak tahmin edilmekte ve 

değişkenler arasındaki ilişkiler saptanabilmektedir. 

Türkiye ekonomisinde mutluluk düzeyinin sosyo-ekonomik belirleyicilerinin 

saptanabilmesi amacıyla ekonomik ve sosyal belirleyiciler ayrı ayrı dikkate alınarak, 

ekonomik belirleyiciler için (7) ve sosyal belirleyiciler içinse (8) numaralı regresyon 

denklemlerinden yararlanılacaktır: 

Mutluluk Gelir Gelir Nüfus Eğitim + İşsizlik 

2 

i 0 1 i 2 i 3 i 4 i 5 i 

İstihdam Enflasyon Yoksulluk 

Eşitsizlik 

6 i 7 i 8 i 9 

i 

Tüketim Girişim Ticaret 

10 i 11 i 12 i i 

(7) 

2 

Mutluluki 0 1Umut i 

2Demokrasii 3Demokrasii 4Yerleşiki 

Evlenme Boşanma Yaşam Kent Kıyı Etnik (8) 

5 i 6 i 7 i 8 i 9 i 10 i 

11Teröri 12Uzaklıki 13Çatışmai 14Coğrafyai 

1 

5 

Suç i 

i 

(7) ve (8) numaralı regresyon denklemlerinde yer alan 

0 

ve 

0 

, sabit terimi ve 

; eğim parametrelerini ve i 

ise beyaz gürültü hata terimini yansıtmaktadır. 

768



Tablo 1: Değişkenler İle İlgili Temel Bilgiler 

Veri Tanımı Kısaltma Veri Kapsamı Birim Yıl Kaynak 

Bağımlı Değişken 

Mutluluk Düzeyi Mutluluk Yaşam Düzeyine Olan Memnuniyet % 2013 Yılı TÜİK 

Bağımsız Değişkenler: Makroekonomik Belirleyiciler 

Gelir Düzeyi Gelir (+) Kişi Başına Düşen Gayrisafi Katma Değer Türk Lirası 2015 Yılı TÜİK 

Gelir 

Düzeyi 

Gelir 2 

(-) 

Kişi Başına Düşen Gayrisafi 

Katma Değerin Karesi 

Türk Lirası 2015 Yılı TÜİK Verilerinden 

Hareketle Kendi 

Hesaplamalarımız 

Nüfus Düzeyi Nüfus (+/-) İl’de Yaşayan Toplam Kişi Sayısı İl Toplam 2015 Yılı TÜİK 

Nüfusu 

Eğitim Düzeyi Eğitim (+) İlköğretim, Ortaokul, Lise ve Yükseköğretimde Net % 2013 Yılı TÜİK, YÖK 

Okullaşma Oranı 

İşsizlik Oranı İşsizlik (-) Çalışmayan Kişi Sayısının Kurumsal Olmayan Nüfus % 2013 Yılı TÜİK 

İçindeki Oranı 

İstihdam Oranı İstihdam (+) Çalışan Kişi Sayısının Kurumsal Olmayan Nüfus 

% 2013 Yılı TÜİK 

İçindeki Oranı, 

Enflasyon Oranı Enflasyon (-) Tüketim Harcamalarına İlişkin Fiyat Düzeyi Endeksi Endeks 2014 Yılı TÜİK 

Yoksulluk Düzeyi Yoksulluk (-) Medyan Gelirin %50’sine Göre Yoksulluk Oranı % 2014 Yılı TÜİK 

Gelir Dağılımı Eşitsizlik (-) Gini Katsayısı Değer 2014 Yılı TÜİK 

Tüketim 

Düzeyi 

Tüketim 

(+) 

Gıda, Giyim, Sağlık, Haberleşme ve Eğitim 

Alanlarına Yapılan Harcamaların Toplam Harcama 

Düzeyi İçindeki Oranı 


Girişimcilik Girişim (+) İş kayıtlarına Göre Girişim Sayıları Sayı 2015 Yılı TÜİK 

Ticari 

Ticaret 


Açıklık 

(+) 

Kişi Başına Dışa Açıklık Oranı 

(Kişi Başına İhracat + Kişi Başına İthalat)/Kişi Başına 

Gelir 

769



Tablo 1’in Devamı 

Bağımsız Değişkenler: Sosyal Belirleyiciler 

Umut Düzeyi Umut (+) Gelecek İle İlgili Beklenen Umut Algısı, Kadınlarda % 2013 Yılı TÜİK 

Umut Düzeyi 

Demokrasi Seviyesi Demokrasi (+) 1 Kasım 2015 Genel Seçimlerine Katılım Oranı % 2015 Yılı TÜİK 

Yerleşik 

İstikrarsızlığı 

Yerleşik 

(-) 

Yerleşiklerin 

Göç Hareketleri 

% 2015 Yılı TÜİK Verilerinden 



Evlenme Düzeyi Evlenme (+) Kaba Evlenme Hızı ‰ 2015 Yılı TÜİK 

Boşanma Düzeyi Boşanma (-) Kaba Boşanma Hızı ‰ 2015 Yılı TÜİK 

Yaşam Beklentisi Yaşam (+) Doğumda Yaşam Beklentisi Değer 2013 TÜİK 

Kentleşme Düzeyi Kent (+) İl ve İlçe Merkezleri Nüfusunun Toplam Nüfus 

İçindeki Oranı 

Kıyı 

Kıyı 

İlin Kıyı Kesimlerine Olan 

Kesimi 

(+/-) 

Uzaklık Durumu 

Etnik 

Etnik 

İl İçerisindeki Etnik 

Ayrışma 

(-) 

Ayrışma Düzeyi 

Terörizm 

Düzeyi 

Terör 

(-) 

Terör Eylemleri Dolayısıyla Hayatını 

Kaybedenler ve Yaralananlar 


Kukla 

Değişken 

- - 

Değer 2015 Yılı YSK Verilerinden 



Ölü ve Yaralı 1971-2014 Global Terrorism 

Toplam Kişi Ortalama 

Database 

Sayısı 

Km - KGM 

İller Arası Mesafe Uzaklık (+) Terör Eylemlerinin En Yoğun Olarak Gerçekleştiği 

İle Olan Uzaklık 

Çatışma Düzeyi Çatışma (-) Askeri Kuvvetler ile Terör Örgütleri Arasındaki Kukla Değişken - - 

Çatışma Durumu 

Coğrafi Konum Coğrafya (-) Terör Eylemlerinin Yoğun Olarak Gerçekleştiği İllere Kukla Değişken - - 

Yakınlık 

Suç Seviyesi Suç (-) İl’de Suç İşleyen Toplam Kişi Sayısı Toplam Kişi 2014 Yılı TÜİK 

Sayısı 

Not: Değişkenlere ait kısaltmaların yanında bulunan parantez içindeki işaretler, ekonometrik analizler için beklenen katsayı işaretlerini yansıtmaktadır. 

770



4. UYGULAMA BULGULARI 

Türkiye ekonomisi 81 il bazında mutluluk düzeyinin sosyo-ekonomik belirleyicilerine 

ilişkin uygulama bulguları sunulmadan önce ilgili değişkenler arasındaki korelasyon 

ilişkileri ve bu ilişkilere ait anlamlılık durumları sınanmaya çalışılmıştır 1 . 

Mutluluk düzeyi ile makroekonomik değişkenler arasındaki korelasyon bağlantıları 

beklentilerle uyumlu bir şekilde mutluluk ile gelir, eğitim, istihdam, tüketim, girişim 

ve ticaret arasında pozitif yönlü; mutluluk düzeyi ile nüfus, işsizlik, enflasyon, 

yoksulluk ve eşitsizlik arasında ise negatif yönlü ilişkilerin geçerli olduğunu 

göstermektedir. Bu sonuçlar, ekonomik canlanma dönemlerinde ya da konjonktürün 

pozitif yönlü olarak ivmelendiği periyodlarda mutluluk düzeyinin yükselebildiğini, 

buna karşın durgunluk ya da konjonktürel daralma dönemlerinde ise mutluluk 

seviyesinin tersine dönebildiğini yansıtmaktadır. 

Potansiyel sosyal belirleyicilerin mutluluk düzeyi ile olan korelasyon ilişkileri 

mutluluk ile umut, demokratik toplum düzeni, uzun yaşam süreleri ve kıyı 

kesimlerinde ikamet edilmesi arasında pozitif yönlü bağlantıların varlığını 

kanıtlamaktadır. Mutlu bir hayat için evliliklerin yetersiz kaldığı, artan boşanmaların 

ise temel bir mutsuzluk kaynağı olduğu da analizlerde ortaya konulmaktadır. Todaro 

paradoksunu 2 hatırlatırcasına, artan kentleşme seviyelerinin toplumsal yapıyı tahrip 

edebileceğini ve dolayısıyla da mutluluk düzeyine ket vurabileceği 

savunulabilmektedir. Yerleşik istikrarsızlığı ya da bir diğer ifadeyle göç ile mutluluk 

arasındaki korelasyon katsayının negatif olması da bu hususu doğrular niteliktedir. 

Diğer taraftan, toplumsal bağların kuvvetlendirilmesine engel olan etnik ayrımcılığın 

mutluluğu azalttığı, terör eylemlerinin de benzer bir etkiye sahip olduğu 

vurgulanmaktadır. Terör eylemlerinin yoğun olarak gerçekleştiği illere yakınlığın 

mutluluğu azalttığı, buna karşın ilgili illere uzak olunmasına bağlı olarak mutluluğun 

perçinlenebileceği söylenebilir. Suç işleme düzeyinin artmasına bağlı olarak 

mutluluğun azaldığının söylenebildiği ülkemizde, toplumsal karmaşaya neden olan iç 

çatışmaların da mutluluk üzerinde negatif etkileri olabileceği vurgulanabilir. 

Çalışmanın bu kısmında, mutluluk düzeyinin sosyo-ekonomik belirleyicileri yatay 

kesit analizleri yardımıyla tahmin edilmeye çalışılmıştır. Bu amaç dâhilinde 

hazırlanan Tablo 2, mutluluğun düzeyinin makroekonomik ve sosyal belirleyicileri 

tahmin sonuçlarını yatay kesit analizleri kapsamında ayrı ayrı göstermektedir. 

1 

Sayfa kısıtından dolayı korelasyon tabloları çalışmada sunulamamıştır. Arzu 

edildiği takdirde mutluluk düzeyinin sosyo-ekonomik belirleyicilerine ilişkin 

korelasyon katsayıları okuyuculara yazarlar tarafından temin edilebilir. 

2 

Kentlerde gerçekleştirilen sosyal ve altyapı yatırımlarının kentlere olan göçü 

hızlandıracağı, istihdamı azaltacağı, işsizlik oranlarını yükselteceği, enformel sektörü 

genişleteceği, hayat pahalılığı ile gelir eşitsizliğini ve böylece yoksulluğu artıracağı, 

trafik sıkışıklıklarına neden olacağı, hastane ve köprülere daha fazla ihtiyaç 

duyulacağı ve sağlıksız hava koşullarına yol açacağını savunan paradoks. 

771



Tablo 2. Yatay Kesit Analiz Sonuçları 

Bağımlı Değişken: Mutluluk 

Makroekonomik Belirleyiciler 

Sosyal Belirleyiciler 

Değişken Katsayı (t- 

İst.) 

Olasılık Değişken Katsayı (t- 

İst.) 

Sabit (C) 71.406 0.000 Sabit (C) 41.116 

(5.150) *** 

(4.225) *** 

Mutluluk(-1) -0.161 (- 0.162 Mutluluk(-1) -0.143 (- 

1.410) 

1.398) 

Mutluluk(-2) -0.090 (- 0.430 Mutluluk(-2) -0.096 (- 

0.792) 

0.776) 

Mutluluk(-3) 0.082 0.467 Mutluluk(-3) 0.077 

(0.729) 

(0.715) 

Gelir 0.215 0.000 Umut 0.944 

(3.930) *** 

(6.575) *** 

Gelir 2 0.004 0.090 Demokrasi 0.582 

(1.722) * 

(2.171) ** 

Nüfus -7.13E-07 (- 0.072 Demokrasi 2 0.003 

1.775) * 

(2.198) ** 

İlkokul 0.039 0.934 Yerleşik -1.146 (- 

(0.082) 

1.768) * 

Ortaokul -0.050 (- 0.835 Evlenme -0.641 (- 

0.208) 

0.636) 

Lise 0.082 0.298 Boşanma -2.031 (- 

(1.045) 

1.744) * 

Üniversite 0.071 0.094 Yaşam 1.749 

(1.711) * 

(1.991) ** 

İşsizlik -0.462 (- 0.032 Kent -0.115 (- 

2.176) ** 

2.771) *** 

İstihdam 0.101 0.092 Kıyı 0.026 

(1.719) * 

(1.725) * 

Enflasyon -0.161 (- 0.009 Etnik -4.421 (- 

2.698) *** 

1.878) * 

Yoksulluk -0.603 (- 0.090 Terör -0.105 (- 

1.713) * 

1.872) * 

Eşitsizlik -2.688 (- 0.027 Uzaklık 0.001 

2.211) ** 

(1.816) * 

Tüketim 0.270 0.081 Çatışma -2.519 (- 

(1.748) * 

2.325) ** 

Girişim 

9.04E-06 0.074 Coğrafya -4.103 (- 

Eğitim 

(1.772) * 

Ticaret 6.695 

(1.802) * 

2.321) ** 

0.064 Suç -0.001 (- 

1.939) * 

772 

Olasılık 

0.000 

0.166 

0.441 

0.481 

0.000 

0.032 

0.030 

0.074 

0.526 

0.083 

0.049 

0.006 

0.088 

0.053 

0.055 

0.061 

0.022 

0.024 

0.056 

Modele İlişkin İstatistikler 

Modele İlişkin İstatistikler 

R 2 :0.511 F(Prob):2.241 

R 2 :0.576 F(Prob):2.336 

(0.026) ** DW:1.957 

(0.021) ** DW:2.006 

Not: * , ** ve *** işaretleri ilgili katsayının sırasıyla %10, %5 ve %1 önem düzeyinde anlamlı olduğunu 

yansıtmaktadır. Mutluluk değişkenine ait olan ve parantez içinde gösterilen değerler, maksimum sekiz 

gecikme uzunluğu üzerinden hesaplanan ve Schwarz kriterine göre belirlenen optimum gecikme 

uzunluklarını yansıtmaktadır. 

Korelasyon bulgularını teyit eden yatay kesit analiz sonuçları, beklentileri karşılar 

nitelikteki bulguları ortaya koymuştur. Cari dönem mutluluk düzeyi üzerinde geçmiş 

dönem mutluluk düzeylerinin anlamlı bir etkiye sahip olup olmadığının da sınandığı 

Tablo 2, mutluluğun temel kaynağının içinde bulunulan andan etkilendiğini 

yansıtmaktadır. Diğer taraftan, artan gelir düzeylerinin bireysel mutluluk için büyük



bir önem taşıdığını yansıtan analiz bulguları, belirli bir eşik gelir düzeyinin aşılmasını 

takiben mutluluğun daha da artacağını yansıtmaktadır. Günümüz dünyasının olmazsa 

olmazlarından biri olarak kabul edilen eğitim düzeyinin (analiz bulgularına göre 

sadece üniversite eğitiminin) mutlu olmak için gereken bir faktör olduğunun altını 

çizen bulgular, istihdam artışlarına bağlı olarak mutluluğun yükseleceğini 

göstermektedir. Ayrıca, bireysel faydayı yükselten tüketim düzeyinin de mutluluk 

kaynağı olduğu gözden kaçırılmaması gereken bir noktayı işaret etmektedir. İlaveten, 

iş koşullarını artıran girişim ve girişimcilik seviyesi ile genişleyen ticaret 

kapasitesinin mutluluk düzeyini pozitif yönlü ve anlamlı bir şekilde etkilediği 

görülmektedir. Diğer taraftan, artan nüfus baskısının mutluluğu azaltma eğiliminde 

olduğu, işsizlik ve enflasyonun ise temelde satın alma gücü ile kâr oranlarını 

düşürerek belirsizliği artırmak vasıtasıyla mutluluk üzerinde daha baskın negatif 

etkiler yarattığı izlenmektedir. Ayrıca analiz sonuçları, mutsuzluğun nedeni olarak 

yoksulluk ve gelir dağılımında adaletsizin başat faktörlerden olduğunu da teyit eder 

niteliktedir. 

Mutluluk düzeyinin temel belirleyicilerinden biri olarak geleceğe yönelik umut 

algısının önemli bir rol oynadığını gösteren analiz bulguları, demokratik toplum 

düzeninin mutluluğa giden yolda önemli faktör olduğunu, dahası demokrasi önündeki 

tüm engellerin aşılmasına paralel olarak (eşik demokrasi düzeyinin aşılması) mutluluk 

düzeyinin ivme kazanacağını yansıtmaktadır. Dünyevi zevkleri artırma olanağı 

sağlayan uzun hayat süreleri ile denize kıyısı olan lokasyonlarda yaşama imkânlarının 

mutluluk düzeyi üzerinde pozitif yönlü etkiler yarattığı da gözlenmektedir. Diğer 

taraftan, boşanma oranları ile kentleşme düzeylerindeki artışların mutsuzluğu da 

beraberinde getirdiğinin gözlendiği analiz bulguları, terörizmi besleyebilen bir 

kaynak olan etnik ayrımcılık ile her türlü terör eylemlerinin ve terör eylemlerine 

yoğun olarak sahne olan illere yakınlığın mutluluk düzeyini düşürdüğünü 

göstermektedir. Söz konusu bu bulgu, terör eylemlerinin yoğun olarak gerçekleştiği 

illere olan uzaklığın mutluluğu artırdığını gösteren Uzaklık değişkeninin iktisadi 

bakımdan anlamlı pozitif bir katsayı alması ile de teyit edilmektedir. Son olarak, 

terörizme paralel biçimde mutluluğa sekte vuran en temel değişkenlerden bir diğerinin 

de artan suç düzeyi olduğu söylenebilmektedir. 

Analiz bulgularının bir bütün olarak anlamlı bulunmaları, nispeten yüksek 

sayılabilecek bir belirlilik katsayısına sahip olmaları ve analizlerin otokorelasyon 

problemini bünyesinde barınmamaları dolayısıyla tutarlı sonuçlar elde edildiği de 

savunulabilmektedir. 

5. SONUÇ 

Bu çalışmada, mutluluk düzeyinin sosyo-ekonomik belirleyicileri Türkiye 

ekonomisinde 81 il bazında 2013 yılı için yatay kesit analizleri yardımıyla 

incelenmiştir. Bu kapsam doğrultusunda ilk olarak belirlenen değişkenler itibariyle 

korelasyon katsayıları ile bu katsayılara ait anlamlılık düzeyleri saptanmaya çalışılmış 

ve beklentilerle uyumlu olan bulguların varlığı gözlenmiştir. Korelasyon 

katsayılarının elde edilme sürecini takiben mutluluğun sosyo-ekonomik belirleyicileri 

yatay kesit analizleri kapsamında tahmin edilmiştir. İçinde bulunan dönemdeki 

mutluluk düzeyinin geçmiş dönemlerde yakalanan mutluluk seviyesinden bağımsız 

773



olduğunu gösteren analiz bulguları, istikrarlı bir ekonomik sistemde mutluluk 

düzeyinin arttığını yansıtmıştır. Bir diğer ifadeyle, kötü büyüme süreçleriolarak 

adlandırılan işsiz, sessiz, acımasız, köksüz ve geleceksiz büyüme türlerinden kesinkes 

etkilendiği anlaşılan mutluluk düzeyinin, iktisadi perspektif itibariyle parayla satın 

alınabilen bir meta olarak görüldüğü (Gelir ve Gelir 2 değişkenlerinin pozitif değer 

alması dolayısıyla) söylenebilir. Diğer taraftan, gelecek ile ilgili olumlu beklentilerin 

mutluluğu artırdığı, buna karşın her türlü terör ve suç işleme düzeylerinin ise mutluluk 

düzeyi üzerinde negatif yönlü baskılar oluşturduğu gözlenmiştir. Artan yaşam 

düzeyinden olumlu bir biçimde etkilenen mutluluk düzeyinin, “deniz havasından” 

büyük bir haz aldığı, buna karşın etnik ayrımcılıktan ise nefret ettiği belirtilebilir. 

İfade edilmeye çalışılan analiz bulguları itibariyle ekonomik büyümeye ivme 

kazandıran ve büyüme sürecini toplumda nispeten adil dağıtan, istihdam imkânı 

yaratan, demokratik toplum düzeninin oluşmasını sağlayan, gelecek kuşakların 

gereksinimlerini tüketmeyen, yoksulluğu azaltmayı hedefleyen ve toplumda 

ayrımcılık yaratmayan kamusal politikaların mutlu bir toplumsal yaşamın inşası için 

olmazsa olmaz iktisadi koşullar olduğu belirtilebilir. Ayrıca, terörizmi ve toplumsal 

karmaşaya yol açan suç düzeyini engelleyen ve bu doğrultuda bireylerin geleceğe 

umutla bakmasını sağlayan bir refah devletinin hayati önem taşıdığı da gözden 

kaçırılmaması gereken bir noktaya işaret etmektedir. Söz konusu bulgular temelinde 

uygulanacak olan her iktisat politikasının gerek ekonomik sistemin iyileştirilmesi ve 

gerekse toplumsal huzurun kapılarını açması bakımından kaçınılmaz olacağını ve 

böylesi bir sürecin ise mutlu ve müreffeh bir sosyal kalkınma yönünde büyük bir adım 

olarak değerlendirilebileceğini söylemek olasıdır. 

KAYNAKÇA 

Akyüz, K. and Armstrong, T. (2011), “Understanding the Socio-structural Correlates 

of Terrorism in Turkey”, International Criminal Justice Review, 21(2), 134- 

155. 

Angels, Luis (2011), “A closer Look at the Easterlin Paradox”, The Journal of Socio- 

Economics, 40(1), pp. 67–73. 

Baum, C. F. (2006), An Introduction to Modern Econometrics Using Stata, USA: 

Stata Press. 

Beja, E.L. (2014), “Income Growth and Happiness: Reassessment of the Easterlin 

Paradox”, International Review of Economics, 61(4), pp 329–346. 

Blau, P. M. (1977), Inequality and Heterogeneity, New York: Free Press. 

Blau, P. M., Blum, T. C. and Schwartz, J. E. (1982), “Heterogeneity and 

Intermarriage”, American Sociological Review, 47(1), 45-62. 

Castriota, S. (2007), “Education and Happiness: a Further Explanation to the Easterlin 

Paradox”, CEIS Working Paper No. 246 

Clark, A.E., (2011), “Income and Happiness: Getting the Debate Straight“, Applied 

Research in Quality of Life, Springer Verlag, 6 (3), pp.253-263. 

Clark, Andrew E., Frijters, Paul, Shields, Michael A. (2008), “Relative Income, 

Happiness, and Utility: An Explanation for the Easterlin Paradox and Other 

Puzzles” Journal of Economic Literature, 46(1), pp. 95-144. 

Clark, A.E. and Senik, C. (2011), “Will GDP Growth Increase Happiness in 

Developing Countries”, IZA DP No.5595. 

774



Crespo, R.F. and Mesurado, B. (2015), “Happiness Economics, Eudaimonia and 

Positive Psychology: From Happiness Economics to Flourishing 

Economics”, Journal of Happiness Studies, 16(4), pp 931–946. 

Çirkin, Z. ve Göksel, T.(2016), “Mutluluk ve Gelir”, Ankara Üniversitesi SBF 

Dergisi, Cilt 71, No. 2, s. 375-400. 

Doğan, Tayfun ve Eryılmaz, Ali (2012), “Akademisyenlerde İşle İlgili Temel İhtiyaç 

Doyumu ve Öznel İyi Oluş”, Ege Akademik Bakış, 12(3), ss. 383-389. 

Easterlin, R.A. (1974), “Does economic growth improve the human lot? Some 

empirical evidence, Nations and Households in Economic Growth 89, 89- 

125. 

Easterlin, R.A., Mcvey, L.A., Switek, M., Sawangfa, O. and Zweig, J.S. (2010), “The 

Happiness–Income Paradox Revisited”, 

http://www.pnas.org/content/107/52/22463. 

Graham, C., and Pettinato, S. (2002). Happiness and Hardship. Opportunity and 

Insecurity in New Market Economies. Washington D.C.: Brookings 

Institution Press. 

Gu Teng and Hu Lingyi (2011), “Economic Determinants of Happiness: Evidence 

from the US General Social Survey”, https://arxiv.org/pdf/1112.5802. 

Hagerty, Michael R. and Veenhoven, Ruut (2003), “Wealth and Happiness Revisited- 

Growing National Income Does Go with Greater Happiness”, Social 

Indicators Research, 64(1), pp 1–27. 

Inglehart, R. and Klingemann H.D. (2000), “Genes, Culture, Democracy and 

Happiness”, https://www.wzb.eu/www2000/alt/iw/pdf/genecult.pdf. 

Inglehart, R., Foa, R., Peterson, C. and Welzel, C. (2008), “Development, Freedom, 

and Rising Happiness: A Global Perspective (1981–2007)”, Perspectives on 

Psychological Science July 2008 3: 264-285. 

Kaya, C.T. (2012), “Etik Değerlerden Sapmanın Muhasebesi”, Organizasyon ve 

Yönetim Bilimleri Dergisi, Cilt 4, Sayı 2, ISSN: 1309 -8039. 

Knight, J. and Gunatilaka, R. (2009), “The Rural–Urban Divide in China: Income but 

Not Happiness”, Journal of Development Studies, Vol. 46, No. 3, 506–534. 

Lee, C.G., Ng, P.K. and Lee, C. (2013), “Short-run and Long-run Causalities Between 

Happiness, Income and Unemployment in Japan”, Applied Economics 

Letters, Vol. 20, No. 18, 1636–1639. 

Perovic, L.M. and Golem, S. (2010), “Investigating Macroeconomic Determinants of 

Happiness in Transition Countries”, Eastern European Economics, 48(4), pp. 

59–75. 

Stevenson, B. and Wolfers, J. (2008), “Economic Growth and Subjective Well-Being: 

Reassessıng The Easterlın Paradox”, Working Paper 14282. 

Stock, J. H. And Watson, M. W. (2011), Ekonometriye Giriş, Çev.: Bedriye 

Saraçoğlu, Ankara: Efil Yayınevi. 

Tella, R.D. and Macculloch, R. (2008), “Gross National Happiness As an Answer to 

the Easterlin Paradox”, Journal of Development Economics, 86(1), pp. 22– 

42. 

775



Zafer Kalkınma Ajansı Örneğinde Kalkınma 

Ajanslarının Bölgesel Sosyal Kalkınmanın Sağlanmasına 

Yönelik Katkıları 

Öz 

Ethem Kadri PEKTAŞ 1 , Atahan DEMİRKOL 2* 

Bölgeler arası gelişmişlik farklılıklarının giderilmesi, bölgelerin gelişme süreçlerinde 

etkinlik ve verimliliğinin artırılması, bölgelerin rekabet gücünün geliştirilmesi ve 

refahın ülke coğrafyasına dengeli bir şekilde dağılımının sağlanması özellikle 

gelişmekte olan ülkelerin temel sorun alanlarındandır. Bölgesel kalkınma 

politikalarının uygulama araçlarından biri olarak görülen bölgesel kalkınma ajansları, 

bu sorunların çözümü bakımından son birkaç on yılın en fazla tartışılan konuları 

arasında yer almaktadır. Bu çalışmada; yerel sosyal kalkınmaya yönelik girişimleri 

desteklemek ve bölgelerinin rekabet gücünü artırarak sürdürülebilir bölgesel sosyal 

kalkınmayı gerçekleştirmek gibi amaçlarla faaliyetler yürüten bölgesel kalkınma 

ajansları ve bölgesel sosyal kalkınma sürecindeki rol ve etkileri gözden 

geçirilmektedir. Bu bağlamda çalışmada; kalkınma ajanslarının yürüttükleri 

faaliyetler ve bölgesel sosyal kalkınma sürecine olan katkıları; İBBS TR33 Düzey 2 

bölgesinde kurulan Zafer Kalkınma Ajansı örneğinde son yıllarda özellikle 

destekledikleri sosyal projeler ve uygulamaları üzerinden değerlendirilmektedir. 

Anahtar Kelimeler: Bölge, Bölgesel Kalkınma, Sosyal Kalkınma, Kalkınma 

Ajansları, Zafer Kalkınma Ajansı. 

Contributions of Development Agencies on the Purpose 

of Providing Regional Social Development in the Case of 

Zafer Development Agency 

Abstract 

Eliminating interregional development differences and inequalities, increasing 

efficiency and effectiveness at development processes of similar regions, advancing 

competition power of regions are main issues of developing/underdeveloped 

countries. Regional development agencies as the tools of these policies are among the 

most discussed subjects upon solving those problems in the last decades. In this study, 

regional development agencies that act on the purpose of promoting local social 

development initiatives, achieving sustainable regional social development through 

increasing competition power of regions and the effects and roles of them upon 

regional social development processes are under consideration. In this regard, 

activities of development agencies and their contribution to regional development 

1 

Doç. Dr., Afyon Kocatepe Üniversitesi, İİBF, pektas@aku.edu.tr (Sorumlu Yazar/Corresponding Author) 

2 

Arş. Gör., Afyon Kocatepe Üniversitesi, İİBF, ademirkol@aku.edu.tr 

* 

Bu çalışma Afyon Kocatepe Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Komisyonunca Desteklenmiştir. Proje 

No:16.KARİYER.14 

776



process are evaluating in the case of Zafer Development Agency that founded at 

NUTS2 Level TR33 region, through its recent promotions upon social projects and 

practises. 

Keywords: Region, Regional Development, Social Development, Development 

Agencies, Zafer Development Agency. 

1. GİRİŞ 

“Bölge” kavramı ile çoğunlukla coğrafi bir alan ve özellikle de bir ülke sınırları 

içindeki iklimsel, coğrafi, ekonomik, kültürel, sosyal vb. bakımlardan benzerlik 

gösteren alanların oluşturduğu ve genellikle de birden fazla ili kapsayan kümeler 

anlaşılmaktadır. Söz konusu kümeleri (bölgeleri) diğerlerinden ayıran özelliklerin, 

aynı zamanda aralarındaki gelişmişlik farklarının da temel belirleyicileri olduğu ifade 

edilebilir. Uygun ve yeterli doğal kaynağa, nakdi sermayeye, bunları yüksek verimde 

ve kalitede üretime dönüştürecek nitelikli insan gücüne, ürünlerin pazarlanması ve 

dağıtılması için elverişli coğrafi konuma sahip olmak gibi avantajlar kimi bölgeleri 

diğerlerine göre çok daha yüksek bir gelişmişlik seviyesine taşıyabilmektedir. Az 

gelişmiş bölgelerde yaşanan durgunluk ve görece gelişmiş bölgelere doğru 

gerçekleşen göç eğilimleri mevcut gelişmişlik farkını daha da derinleştirmektedir. 

Ayrıca ülke nüfusunun çekim merkezi olarak görülen gelişmiş bölgelerde yığılma 

göstermesi, hem bu bölgelerin büyük kentlerinde çeşitli kentleşme sorunlarına yol 

açmakta, hem de dengesiz bir şekilde artan nüfus sebebiyle sağlık, istihdam, eğitim, 

güvenlik gibi kamusal hizmetlere erişimde aksaklıkların yaşanmasına sebep 

olabilmektedir. Bu durum da başta yerel yönetimler olmak üzere kamu yönetimi 

örgütlerini planlananın üzerinde bir yükle karşı karşıya bırakmaktadır. 

Bir bölgedeki fiziksel, sosyal, kültürel, demokratik, demografik vb. özelliklerin ve 

değişimlerin göz ardı edildiği bir ortamda, ekonomik göstergeler gelişmişlik 

farklarının izahında yetersiz kalmaktadır. Kadının toplumdaki yeri, eğitim, yaşam 

kalitesi gibi değişkenler bölgeler arası gelişmişlik farklarının belirlenmesinde 

yararlanılan unsurlardan birkaçını oluşturur (Sümer ve Özcan, 2011:103). Kadınlar 

dışında diğer dezavantajlı kesimler olarak; dar gelirliler (yoksullar), engelliler, 

yaşlılar, gençler, çocuklar, göçmenler vb. sosyal kesimlerin mevcut yaşam 

standartlarına ilişkin veriler de söz konusu unsurlara dâhil edilebilir. 

Bir ülkede başta siyasal iktidar olmak üzere, kamu yönetiminin çeşitli seviyelerindeki 

politika belirleme ve uygulama yetkisine sahip birimlerinin ve bölgesel aktörlerin 

bölgeler arası gelişmişlik farklılıklarının giderilmesi çabasına katkı vermedikleri bir 

vasatta, bu farklılığın azgelişmiş bölgeler aleyhine artış göstereceği ortadadır. Süreç 

kendi haline bırakıldığında, hâlihazırda ekonomik ve sosyal gelişmişliği yüksek olan 

bölgeler daha çok nüfus için cazibe merkezi olmaya devam edecek, artan nüfus ve 

buna bağlı hizmet talebi özel sektör kuruluşlarını bu bölgelerde daha da fazla yatırım 

yapmaya yönlendirecektir. Bu döngü içinde nüfus gelişmiş bölgelere yığılmaya 

devam ettiğinden, göç veren bölgeler ile cazibe merkezi olarak görülen bölgeler 

arasındaki uçurum iyice artacak ve durum telafisi güç bir noktaya gelecektir. İşte bu 

noktada bölgesel kalkınma ajanslarının; faaliyet gösterdikleri bölge içindeki ve diğer 

bölgeler arasındaki başta ekonomik ve sosyal olmak üzere tüm gelişmişlik 

777



farklılıkların azaltılması ve mümkünse ortadan kaldırılması, böylece bölgesel 

ölçekten başlanarak ülkesel/ulusal refahın sağlanması bakımlarından önemi ve işlevi 

öne çıkmaktadır. 

2. BÖLGESEL KALKINMAYA İLİŞKİN TEMEL KAVRAMLAR VE 

BÖLGESEL SOSYAL KALKINMA 

2.1. Bölge, Kalkınma ve Kalkınmanın Farklı Boyutları 

Bölge kavramının coğrafi anlamda bir ülke sınırları içindeki farklı coğrafi özelliklerin 

sınır kabul edilmesiyle oluşturulan alanları, idari anlamda ise bir ara yönetim 

kademesini ya da bir yerel yönetim birimini tanımladığı söylenebilir. Bir tanıma göre 

“planlama amaçlı bölge (plan bölge) kentten daha geniş, ülkeden daha küçük, yönetsel 

sınırları ulus yönetsel birim sınırlarıyla çakışan, ama etkileşim açısından o sınırları 

aşabilen, yerinden yönetilen, demokratik-katılımcı bir yönetime ve bütçeye sahip bir 

planlama ve yönetim birimi”dir (DPT, 2000:8). 

Kalkınma başlangıçta daha çok ekonomik göstergelerden hareketle, gayri safi yurt içi 

hasılanın önceki yıllara göre artış göstermesi, kişi başına düşen milli gelirin sürekli ve 

dengeli olarak yükselmesi vb. biçimlerde anlaşılır ve tanımlanırken, zaman içinde 

daha çağdaş bir anlamla, bir ülkenin ekonomik, sosyal ve kültürel alanda ilerlemesini, 

kurumsal kapasitesinin güçlenmesini, insan kaynakları niteliğinin artmasını, çevreye 

duyarlılığın gelişmesini ve bireysel refahın yükselmesini ifade eden çok boyutlu ve 

kapsamlı bir kavram niteliğini kazanmıştır (Kalkınma Bakanlığı, 2013a:1). Gerçekten 

de kalkınma kavramı, gelişmişlik seviyelerinin ölçülmesinde göz önünde 

bulundurulan değişkenlerin zaman içinde çeşitlenmesiyle birlikte ekonomik 

göstergelerle açıklanamayacak geniş bir anlamı ifade eder hale gelmiştir. 

Kalkınmaya ilişkin sınıflandırmalar yapılırken gözetilen ölçütlerden biri kalkınma 

sürecinin inceleme konusu yapıldığı coğrafi alanın büyüklüğü/genişliği ile ilgilidir. 

Bu bakımdan kalkınma “yerel kalkınma”, “bölgesel kalkınma”, “ulusal kalkınma” ve 

“küresel kalkınma” gibi biçimlerde kategorize edilir. Diğer bir ölçüt ise bu alanlarda 

gerçekleşen değişimin ya da gelişimin niteliğine dayanır. Örneğin; nüfusun 

bileşenlerinde, istihdam-işsizlik oranı, gayrisafi gelir ve kişi başına gelir gibi 

ekonomik göstergelerde, alt ve üst yapı yatırımlarının miktarında, konut ihtiyacının 

karşılanma oranında, güvenlik, sağlık, kültür, sanat ve eğitim hizmetlerinin 

miktarında ve kalitesinde, iletişim ve haberleşme imkânlarında, halkın yönetime 

katılma eğilimlerinde meydana gelen değişme ve gelişmeler bu tür bir kalkınma 

kategorisine temel oluştururlar. “Fiziksel kalkınma”, “ekonomik kalkınma”, “kültürel 

kalkınma”, “siyasal/demokratik kalkınma” ve “sosyal kalkınma” gibi sınıflandırmalar 

(Kaya, 2007:4) söz konusu ölçütten hareketle geliştirilmişlerdir. 

Fiziksel kalkınma kısaca altyapı, planlama ve denetim faaliyetlerini ifade eder. Buna 

göre fiziksel kalkınmada temel faaliyet alanları; planlama, imar, altyapı (yol, su, 

kanalizasyon vb.), ulaşım, trafik, kentsel dönüşüm-yenileme, çeşitli donatılar (park, 

bahçe, oyun alanı, spor alanı vb.), çevresel dengenin korunması vb. konuları içerir 

(Kaya, 2007:38). Ekonomik kalkınmada ise esas olan, ihtiyaçların karşılanması 

amacına yönelik olarak üretilen mal ve hizmet miktarında ve elde edilen gelirde 

meydana gelen değişimdir. Bu çerçevede katma değeri yüksek mal ve hizmet 

778



üretiminin gerçekleştirilmesi, üretim faktörlerinin etkin ve verimli kullanılması, tam 

istihdamın sağlanması ve istihdamın nitelikli işgücüne dayanan hizmet sektöründe 

yoğunlaşması ve kişi başına gelirin artış göstermesi gibi göstergeler ekonomik 

kalkınmanın varlığını işaret ederler. 

Kültürel kalkınma; genel olarak halkın eğitim ve kültür düzeyinin yükseltilmesini, 

kültürel etkinliklerin ve bireylerin bunlara katılımının artırılmasını ve kültür ve tarih 

varlıklarının korunmasını anlatır. Kültürel kalkınmada eğitim, kültür ve sanat 

merkezleri gibi tesislerin kurulması, bilimsel ve kültürel etkinliklerin (festival, 

kongre, panel vb.) düzenlenmesi, bilimsel ve kültürel yayınların artırılması, halkın 

bilgi ve yeteneklerinin geliştirilmesine yönelik eğitimler verilmesi, kültürel ve tarihsel 

değerlerin korunması ve geliştirilmesi gibi temel faaliyetler söz konusudur. 

Siyasal/demokratik kalkınma ise büyük ölçüde katılımla ilgilidir. Yerel ya da bölgesel 

alanlar söz konusu seviyenin yükseltilmesinde daha geniş coğrafyalara oranla son 

derece elverişli görünmektedirler. Yerel meclislerde (belediye meclisi, il genel meclisi 

gibi) üye olarak görev almak, bu meclislere izleyici olarak katılmak, yerel 

yönetimlerin karar ve yürütme organları ile (meclis üyeleri, belediye başkan ve 

idarecileri gibi) yüz yüze görüşüp problem ve beklentilerini paylaşmak, bilgi ve 

iletişim teknolojisi ürünleri yoluyla bilgi edinmek, dilek ve şikâyette bulunmak, 

anketlere katılmak ve hatta oy kullanmak, kent konseylerinin farklı meclislerinde 

(kadın, çocuk, yaşlı, engelli meclisleri gibi) ve/veya çalışma gruplarında (çevre, 

turizm, eğitim, sağlık, kültür çalışma grupları gibi) görev almak, belediye ve il özel 

idaresinin bazı hizmetlerine (çevre, trafik, turizm, sağlık, eğitim gibi) gönüllü katılım 

yollarını kullanmak gibi imkânlar halkın yönetimde söz sahibi olmasını 

kolaylaştırmaktadır. Bunlara ilaveten, sivil toplum kuruluşlarının da kamuoyu 

oluşturma, yönetimi etkileme ve kamu yararını gözetme bakımlarından 

siyasal/demokratik kalkınmaya önemli katkıları söz konusudur. 

Sosyal kalkınma kısaca insan odaklı kalkınmayı ifade eder. Gelir dağılımındaki 

adaletsizliğin giderilmesi, halkın konut, sağlık, güvenlik gibi zorunlu ihtiyaçlarının 

asgari seviyede karşılanması, yoksulluğun önlenmesi, sosyal dayanışmanın ve iyi 

ilişkilerin geliştirilmesi sosyal kalkınma çabalarının temel amaçları arasında yer 

almaktadır. Başta yoksullar, kadınlar, çocuklar, yaşlılar, engelliler ve göçmenler 

olmak üzere “dezavantajlı kesimler” olarak bilinen sosyal gruplar, sosyal kalkınmada 

öncelikli olarak gözetilen/gözetilmesi gereken kesimleri oluştururlar. Özellikle İkinci 

Dünya Savaşı’ndan sonra bozulan ekonomik ve sosyal dengenin kurulması amacıyla 

dünyada yeniden önem kazanan sosyal devlet anlayışı ve bu anlayışın yerel alandaki 

yansıması olarak “sosyal belediyecilik” uygulamaları son yıllarda Türk yerel yönetim 

sisteminde de en çok tartışılan hizmet alanlarından biri haline gelmiştir. 

2.2. Bölgesel Sosyal Kalkınma 

Bölgesel kalkınma; bir bölgenin, öncelikle kendi içinde, sonrasında ise bölgeler 

arasında rekabet ortamının oluşturulmasıyla, mevcut potansiyelini ve yerel/bölgesel 

dinamiklerini kullanarak mevcut ekonomik ve sosyal gelişmişlik seviyesinden daha 

iyi bir seviyeye taşınması şeklinde tanımlanabilir. Türkiye özelinde 

değerlendirildiğinde bölgesel kalkınma kavramının anlamının, 2000’li yıllarla birlikte 

779



bölgesel gelişmişlik farklarını azaltmayı hedefleyen sınırlı politikalardan, ekonomik 

ve sosyal bütünleşmeyi de esas alan politikalara doğru genişlediği (Kalkınma 

Bakanlığı, 2013:119) görülür. 

Bölgesel kalkınmanın sosyal boyutu ya da bir başka ifade ile bölgesel sosyal kalkınma 

ise, bölgede gelir dağılımı, kamu hizmetlerine erişim, refahın dengeli dağıtımı, 

dezavantajlı grupların desteklenmesi, kadın istihdamı gibi hususlarda mevcut 

durumun bir bütün içinde adalet ve eşitlik ilkelerine de referansta bulunularak daha 

iyi bir seviyeye getirilmesini amaçlar. Bu vesileyle sosyal kalkınmanın içeriğinde 

sosyal değerler ve adalet kavramı büyük önem arz eder. Başta dar gelirliler 

(yoksullar), kadınlar, çocuklar, engelliler ve yaşlılar olmak üzere toplumun çeşitli 

dezavantajlı kesimlerinin ekonomik ve sosyal hayatta daha fazla yer almalarını 

sağlamak ve onların yaşam kalitelerinin yükseltilmesi bölgesel sosyal kalkınma 

politikalarının temel amacını oluşturmaktadır. 

3. TÜRKİYE’DE BÖLGESEL KALKINMA POLİTİKALARI VE 

BÖLGESEL KALKINMA AJANSLARI 

Türkiye’de bölgesel kalkınma politikalarına ilişkin yasal temelin 1961 Anayasası’nda 

atıldığı söylenebilir. Anayasanın 41. maddesi ile devlete “iktisadî, sosyal ve kültürel 

kalkınmayı demokratik yollarla gerçekleştirmek; bu maksatla, milli tasarrufu 

arttırmak, yatırımları toplum yararının gerektirdiği önceliklere yöneltmek ve 

kalkınma plânlarını yapmak” görevi verilmiştir. Anayasanın bu hükmünden hareketle 

Devlet Planlama Teşkilatı 3 (DPT) tarafından ulusal kalkınma planları hazırlanmış ve 

bu planlar 1963 yılından itibaren ilki “Kalkınma Planı (Birinci Beş Yıl) 1963-1967” 

(Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı) olmak üzere uygulamaya konulmuştur. Kalkınma 

planları ile birlikte planlı kalkınma dönemi başlamış, ulusal çapta hedefler, kararlar 

ve politikalar belirlenmiş ve merkezden belirlenen ölçütlerle aşağıdan yukarıya değil, 

yukarıdan aşağıya doğru şekillenen bir kalkınma anlayışı benimsenmiştir. 

Bölgesel kalkınma ajanslarının kuruluşuna kadarki süreçte, Türkiye’de bölgesel 

kalkınma politikalarının ilk uygulama araçlarından olan kalkınma planlarında 

benimsenen ekonomik kalkınma hedef ve ilkeleri, genellikle ekonomik gelişme, 

yatırım verimliliği, bölgesel potansiyele göre kamu yatırımı sağlama ve yatırımlarda 

en yüksek ekonomik ve sosyal yararın sağlanması olarak belirlenmiştir. Sosyal 

kalkınma hedef ve ilkeleri ise daha çok, gelir dağılımında ve kamu hizmetlerinde 

denge sağlanması ve refahın dengeli arttırılması gibi konulara odaklanmıştır. Çevresel 

hedef ve ilkelere ilk dört kalkınma planında değinilmemiş; beşinci, altıncı ve yedinci 

beş yıllık kalkınma planlarında çevre konusuyla ilgili olarak; çevre etki irdelemesi, 

politikalarda ve mekân planlarında çevre hususunun gözetilmesi ve sürdürülebilir 

kalkınma konularına yer verilmiştir (DPT, 2000:25). 

Türkiye’de diğer ulusal kalkınma hedeflerinin yanında; bölgelerarası gelişmişlik 

farklılıklarının giderilmesi ve bölgesel kalkınmanın sağlanması amacıyla, sonuncusu 

Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018) olmak üzere çok sayıda kalkınma planı ile bu 

planların öngördüğü eylem planları ve projeler hazırlanmıştır. Ayrıca bu kapsamda 

3 

Devlet Planlama Teşkilatı 1960 yılında kurulmuş, 2011 yılında 641 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname 

ile Kalkınma Bakanlığı’na dönüştürülmüştür. 

780



çeşitli dönemlerde hazırlanan bölge planlarıyla, bölgeler arası gelişmişlik 

farklılıklarının azaltılması, cazibe merkezi olarak görülen bölgelere veya şehirlere 

göçlerin sebeplerini ortadan kaldırmaya çalışmak ve bu göçler sebebiyle oluşan 

kentleşme sorunlarını çözmek amaçlanmıştır. 

Kalkınma Bakanlığı’nca hazırlanan orta vadeli Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi’nde 

(2014-2023) ise iç göçlerin kentler üzerindeki sosyal etkisi bir inceleme alanı olarak 

vurgulanmıştır. Buna göre bu göçler sebebiyle kentlerde oluşan sosyo-kültürel 

sorunlar sosyal uyum programlarıyla çözümlenecektir. Bu süreç, yoksullukla 

mücadele ve dezavantajlı kesimlerin kent yaşamına sosyal ve ekonomik anlamda 

katılımlarının sağlanması gibi yöntemler ile bölgesel sosyal gelişmeye katkı 

sağlamayı amaçlamıştır (Kalkınma Bakanlığı, 2014:106). Tüm bunların ötesinde 

ilerleyen süreçte bölgesel kalkınma ve bölgesel sosyal kalkınma alanında bir diğer 

aktör olarak bölgesel kalkınma ajansları da sisteme dâhil edilmiştir. Bölgesel 

kalkınma politikalarının yeni kamu yönetimi ve küreselleşme kavramlarından 

etkilenmesiyle, daha yerel ve daha dinamik, daha katılımcı ve yönetişime imkân veren 

bir model ihtiyacı doğmuş ve bu ihtiyaç doğrultusunda Türkiye’de bölgesel kalkınma 

ajansları 2006 yılından itibaren kurulmaya başlanmıştır. 

3.1. Bölgesel Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu 

Bölgesel kalkınma ajansları, bir bölge içindeki kalkınma sorunlarını belirleyen ve 

buna yönelik olarak çözüm önerileri ve politikalar geliştiren, merkezle yerel arasında 

bir bağ kuran icracı örgütsel yapılardır (EURADA, 1999:16). Dünyada ilk örneği 

1933’de Amerika’da kurulan Tennessee Vadisi Yönetimi (Tennessee Valley 

Authority) olan (Tamer, 2008:6) bölgesel kalkınma ajanslarının Avrupa’daki ilk 

örnekleri ise, 1950’li yıllarda Batı Avrupa’da bölge içi ekonomiyi canlandırmak ve 

sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak amacıyla kurulmuştur. Avrupa Birliği Yapısal 

Fonları’nın kullanılmaya başlaması ile kalkınma ajanslarının sayıları, faaliyet alanları 

ve yetkileri artış göstermiştir. Avrupa Birliği’nde kalkınma ajansları ilk olarak 

Belçika, Fransa ve İtalya’da faaliyete başlamışlardır. 1970’li yıllarda İngiltere ve 

Hollanda, 1980’li yıllarda ise İspanya, Almanya ve İrlanda bölgesel kalkınma 

ajanslarının kurulduğu ülkeler olmuşlardır (Türkoğlu, 2015:218). 

Ajansların Türkiye’deki kuruluş süreci 2006 yılında çıkarılan 5449 sayılı “Kalkınma 

Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri Hakkında Kanun”a 

dayanmaktadır. Kanunun kurulmalarını ve kaldırılmalarını Bakanlar Kurulu kararına 

bağladığı ve tüzel kişiliği haiz kalkınma ajansları Türkiye’de hem bir ihtiyacın, hem 

de Avrupa Birliği uyum şartlarının gereği olarak oluşturulmuşlardır. Konu ile ilgili 

olarak 5449 sayılı kanunun genel gerekçesinde “kaynakların hem yerinde ve daha 

etkin kullanılması, hem de iller ve bölgeler arası gelişmişlik farklılıklarının azaltılması 

ve yerel yönetimlerin güçlendirilmesi amacıyla İstatistiki Bölge Birimleri 

Sınıflandırması (NUTS 4 -İBBS) dikkate alınarak alt bölge düzeyinde; planlama, 

koordinasyon, uygulama, izleme ve değerlendirme fonksiyonları olan yeni hizmet 

bölgeleri ve birimlerinin oluşturulması hedeflenmektedir” ifadesi yer almaktadır. 

4 

NUTS, İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması’nın (İBBS) orijinal Fransızca karşılığı olan 

“Nomenclature des unités territoriales statistiques”in ilk harflerinden oluşan kısaltmasıdır. 

781



Bölgesel kalkınma ajanslarının kuruluş amacı “kamu kesimi, özel kesim ve sivil 

toplum kuruluşları arasındaki işbirliğini geliştirmek, kaynakların yerinde ve etkin 

kullanımını sağlamak ve yerel potansiyeli harekete geçirmek suretiyle, ulusal 

kalkınma plânı ve programlarda öngörülen ilke ve politikalarla uyumlu olarak 

bölgesel gelişmeyi hızlandırmak, sürdürülebilirliğini sağlamak, bölgeler arası ve 

bölge içi gelişmişlik farklarını azaltmak 5 ” olarak belirlenmiştir. 

2001 ve 2003 yıllarındaki Avrupa Birliği Katılım Ortaklığı Belgeleri’nde 6 Türkiye 

için bölgesel politikalar anlamında bazı şartlar belirtilmiştir. Bölgeler arası ekonomik 

ve sosyal uyumun gerçekleştirilmesi amacıyla yasal ve idari düzenlemelerin yapılması 

bu belgelerde şarta bağlanmış, bu doğrultuda da Avrupa Birliği ile uyumlu bir sistem 

oluşturulması amacıyla İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırması (İBBS) 

oluşturulmuştur 7 (Işık vd., 2010:12). Söz konusu sınıflandırmada; Türkiye’deki tüm 

iller “Düzey 3” olarak (81 adet il) tanımlanmıştır. Ekonomik, sosyal ve coğrafi yönden 

benzerlik gösteren komşu iller de, bölgesel kalkınma planları ve nüfus büyüklükleri 

de dikkate alınarak “Düzey 2” bölgeleri olarak (26 adet alt bölge) tanımlanmıştır. 

Komşu “Düzey 2” bölgelerinin oluşturduğu gruplar da “Düzey 1” bölgeleri olarak (12 

adet bölge) tanımlanmıştır. Bu sınıflandırmanın yapılması sonrasında 2006 yılında 

iki, 2008 yılında sekiz ve 2009 yılında 16 adet olmak üzere İBBS Düzey 2 

bölgelerinde toplamda 26 adet bölgesel kalkınma ajansı kurulmuştur. 

4. ZAFER KALKINMA AJANSI VE BÖLGESEL SOSYAL 

KALKINMANIN SAĞLANMASINA YÖNELİK KATKILARI 

Zafer Kalkınma Ajansı 8 , 14.07.2009 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı 9 ile TR33 İBBS 

Düzey 2 bölgesinde kurulmuştur ve Kütahya ili merkezli olarak Afyonkarahisar, 

Kütahya, Manisa ve Uşak illerini kapsamaktadır. Yaklaşık 44.000 km 2’ lik bir alanı 

kapsayan TR33 bölgesi içinde toplam nüfus 3 milyonun üzerindedir 10 (ZEKA, 

2016a:11). Ajans; kalkınma kurulu, yönetim kurulu, genel sekreterlik ve bölge 

illerindeki yatırım destek ofislerinden oluşmaktadır. Genel sekreterliğe bağlı olarak 

hukuk müşavirliği, iç denetim birimi, planlama ve bölgesel koordinasyon birimi, 

program yönetimi birimi, proje geliştirme ve uygulama birimi, izleme ve 

değerlendirme birimi ile idari ve mali işler birimi kurulmuştur (ZEKA, 2016a:15). 

5 

25.01.2006 tarihli ve 5449 sayılı Kalkınma Ajanslarının Kuruluşu, Koordinasyonu ve Görevleri 

Hakkında Kanun, Madde 1, RG: 26074. 

6 

Katılım Ortaklığı Belgeleri, adaylığı resmen kabul edilen her ülke için Avrupa Komisyonu tarafından 

hazırlanan ve Konsey tarafından onaylandıktan sonra, AB Resmi Gazetesi’nde yayımlanan belgelerdir 

(Avrupa Birliği Bakanlığı, http://www.ab.gov.tr/index.php?p=46226, Erişim: 30.08.2016). 

7 

28 Ağustos 2002 tarih ve 2002/4720 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile. 

8 

Başlangıçta Ege Kalkınma Ajansı (EKA) adıyla kurulan ajans 27.10.2009 tarihli yönetim kurulu 

toplantısında Kuzey Ege Kalkınma Ajansı (KEKA) adını, 21.10.2010 tarihinde düzenlenen yönetim 

kurulu toplantısında ise Zafer Kalkınma Ajansı adını almıştır. Ajans adının kısaltması, 27.11.2010 

tarihinde yapılan yönetim kurulu toplantısında “ZEKA” olarak belirlenmiştir (ZEKA, 2011:9-10). 

9 

2009/15236 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı. 

10 

TÜİK verilerine göre 2015 yılı sonu itibariyle toplam il nüfusları olarak Afyonkarahisar’ın nüfusu 

709.015, Kütahya’nın nüfusu 571.463, Manisa’nın nüfusu 1.380.366 ve Uşak’ın nüfusu 353.048’dir 

(Toplam TR33 bölge nüfusu: 3.013.892) (Türkiye İstatistik Kurumu, http://www. 

tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=2305, Erişim: 29.08.2016). 

782



Zafer Kalkınma Ajansı’nın bölgesel kalkınma adına yaptığı destekler mali ve teknik 

niteliktedir. Mali desteklerden doğrudan finansman desteği; doğrudan faaliyet desteği, 

proje teklif çağrısı ve güdümlü proje desteği olarak üçe ayrılır. Doğrudan faaliyet 

desteği; bölgesel kalkınma konusunda yapılan acil çalışmalarda desteğin sağlanması 

ve aktarılması sürecini kısaltmak ve kolaylaştırmak adına ajans tarafından 

yararlanıcılara karşılıksız ve doğrudan o çalışmayla ilgili destek sağlanmasıdır. Proje 

teklif çağrısı ise doğrudan faaliyet desteğinin aksine daha planlı ve uzun bir süreci 

kapsar. Bu süreçte ajans tarafından yükümlülükleri ve gereklilikleri belirlenmiş olan 

belirli konularda yararlanıcı olmak isteyenlerin proje teklifi sunması beklenir. 

Sunulan teklifler ajans tarafından incelenip değerlendirilerek kendilerine finansman 

desteği sağlanır (Kalkınma Bakanlığı, 2011:74). Güdümlü proje desteği diğer iki mali 

destekten farklı olarak bölgesel kalkınma amacıyla stratejik önemdeki projelerin, 

yararlanıcıların teklifleri veyahut mevcut projeleri doğrultusunda değil; ajansın 

öncülüğünde ve koordinasyonunda desteklenmesidir. Teknik destekler ise ajansın 

doğrudan bir finansman desteğinde bulunmadan, bölgedeki kurum ve kuruluşlara 

bölgesel kalkınma ile ilgili konularda kendi personeli aracılığıyla veya hizmet alımı 

yoluyla istihdam edeceği personel ile teknik destek sağlamasıdır (Kalkınma 

Bakanlığı, 2011:79). 

Zafer Kalkınma Ajansı mali ve teknik destekler yoluyla genel anlamda bölgesel 

kalkınmaya ve bu çalışma özelinde bölgesel sosyal kalkınmaya çeşitli boyutlarda 

katkılar sağlamaktadır. 2010 yılı ajans faaliyet raporunda, TR33 Düzey 2 bölgesinde 

ekonomik ve sosyal kalkınma alanında çalışmalar yapmanın Zafer Kalkınma 

Ajansı’nın temel politikaları ve öncelikleri arasında yer aldığı belirtilmektedir 

(ZEKA, 2011:30). Faaliyetlerine 2009 yılının ikinci yarısından itibaren başlayan 

Zafer Kalkınma Ajansı, ilk olarak kurumsallaşma adımlarını atmış, yönetişim ağını 

oluşturmuş, personel ihtiyacını karşılamaya yönelmiştir. Bu sebeplerle 2009 yılı 

içinde yararlanıcılara herhangi bir mali destek sağlayamamıştır (KEKA, 2010:13). 

4.1. Proje Teklif Çağrıları 

Kurulduğu günden itibaren toplam 11 proje teklif çağrısı yapmış olan Zafer Kalkınma 

Ajansı, 2010 yılında Bölgesel Potansiyelin Harekete Geçirilmesi Mali Destek 

Programı (BPHGMDP) proje teklif çağrısı ile yararlanıcılara ilk mali desteğinin 

startını vermiştir (ZEKA, 2011:50 11 ). Ajans tarafından güncel olarak devam eden iki 

adet proje teklif çağrısı daha bulunmaktadır. Bunlar; Yenilikçi KOBİ Mali Destek 

11 

Ajansın süreci tamamlanmış diğer proje teklif çağrıları ise; Sosyal Kalkınma ve Beşeri Gelişme Altyapı 

Mali Destek Programı (SOBEP-2015), Sanayide Rekabetçiliğin Geliştirilmesi Mali Destek Programı 

(SAREP-2015), Rekabetçi KOBİ Mali Destek Programı (RKMDP-2013), Turizm, Enerji ve Çevre 

Altyapı Mali Destek Programı (TEÇDP-2013), Sosyal Altyapı Mali Destek Programı (SAMDP-2012), 

Sosyal Kalkınma Mali Destek Programı (SKMDP-2012), Sürdürülebilir Kırsal & Kentsel Altyapı Mali 

Destek Programı (SÜKAP-2011) ve Odak Sektörler Mali Destek Programı (ODAK-2011) başlıkları 

altında yapılmıştır. T.C. Zafer Kalkınma Ajansı, http://www.zafer.org.tr/destekler-tesvikler/ajans-destekprogramlari/gecmis-destek-programlari/113-gecmis-proje-teklif-cagrisi-hibe-programlari.html, 

(Erişim: 

28.08.2016). 

783



Programı (YKMDP) ve Sürdürülebilir Çevre Altyapı Mali Destek Programı’dır 

(SÜÇEP) 12 . 

4.1.1. Sosyal Kalkınma Mali Destek Programı (SKMDP) ve Sosyal Altyapı 

Mali Destek Programı (SAMDP) Proje Teklif Çağrıları 

2010 yılından itibaren açılan toplam 11 proje teklif çağrısı içinde, özellikle bölgesel 

sosyal kalkınma hedefini temel aldığı söylenebilecek üç çağrı bulunmaktadır. 

Bunlardan ilk ikisi Sosyal Kalkınma Mali Destek Programı (SKMDP) ve Sosyal 

Altyapı Mali Destek Programı’dır (SAMDP). İki proje teklif çağrısının da genel amacı 

“TR33 Bölgesi’nin sürdürülebilir ve dengeli sosyal kalkınması ile toplumsal 

gelişimine katkı sağlanması” olarak ifade edilmiş, ikisi de 12.11.2012 tarihinde ilana 

çıkmıştır (ZEKA, 2013a:78). SKMDP proje teklif çağrısının öncelikleri “sosyal 

yaşam olanaklarının yenilikçi yöntem ve uygulamalarla geliştirilmesi, dezavantajlı 

grupların sosyal içermelerinin ve hizmetlere eşit erişiminin sağlanması, gelişmekte 

olan hizmet/üretim yapısında ihtiyaç duyulacak beşeri ve sosyal sermayenin 

oluşturulması, kırsal kesimde beşeri kaynakların geliştirilmesi ve yaşam kalitesinin 

arttırılması” olarak belirlenmiştir. SAMDP proje teklif çağrısında ise SKMDP’deki 

önceliklerin altyapılarının hazırlanması öncelikler olarak tespit edilmiştir 13 . 

SKMDP proje teklif çağrısına toplam 195 başvuru yapılmış, bunlardan 69’u ajans 

tarafından başarılı bulunmuştur. Değerlendirme süreci sonunda sözleşmeye bağlanan 

proje teklifi sayısı ise 66’dır. Sözleşmeye bağlanan 66 projenin toplam bütçesi 

9.247.872 TL’dir ve bütçenin 7.410.872 TL’si ajans tarafından destek olarak 

karşılanmıştır. Bu doğrultuda ajansın ilgili projelerin bütçelerine ortalama mali destek 

oranı yaklaşık %80 olmuştur. 

SAMDP proje teklif çağrısına ise toplam 67 başvuru yapılmış, bunlardan ancak 28’i 

ajans tarafından başarılı bulunmuştur. Başarılı bulunan 28 proje teklifinden 21’i ajans 

tarafından mali açıdan desteklenmiştir. SAMDP kapsamında desteklenen proje 

tekliflerinin toplam bütçesi 17.627.300 TL, bütçelere ajansın desteği 6.332.095 

TL’dir. Bu rakamlar göstermektedir ki, ajans SAMDP kapsamındaki proje 

tekliflerinin bütçelerine yaklaşık %35 oranında mali destek sağlamıştır (ZEKA, 

2016a:34). 

Proje teklif çağrıları sonunda sözleşmeye bağlanan proje teklifleri incelendiğinde 

Sosyal Kalkınma Mali Destek Programı’nda (SKMDP) ağırlıklı olarak kadınlara, 

yaşlılara ve engellilere yönelik projelerin olduğu görülmektedir. Bununla birlikte 

çocuklar, gençler ve çalışanlara yönelik projeler ile çeşitli sağlık ve eğitim projeleri 

de desteklenen projeler arasındadır. SKMDP kapsamında sözleşmeye bağlanan ve 

12 

T.C. Zafer Kalkınma Ajansı, http://www.zafer.org.tr/destekler-tesvikler/ajans-destek-program 

lari/guncel-destek-programlari/136-guncel-proje-teklif-cagrisi-hibe-programlari.html, (Erişim: 

28.08.2016). 

13 

T.C. Zafer Kalkınma Ajansı, http://www.zafer.org.tr/destekler-tesvikler/ajans-destekprogramlari/gecmis-destek-programlari/113-gecmis-proje-teklif-cagrisi-hibe-programlari/2169-sosyal-kal 

kinma-mali-destek-programi-skmdp.html#amaç-ve-öncelikler ile http://www.zafer.org.tr/destek lertesvikler/ajans-destek-programlari/gecmis-destek-programlari/113-gecmis-proje-teklif-cagrisi 

-hibeprogramlari/1917-sosyal-altyapi-mali-destek-programi-samdp.html#amaç-ve-öncelikler, 

(Erişim: 

28.08.2016). 

784



mali destek kapsamına alınan proje başlıklarından bazılarını şöyle sıralamak 

mümkündür: “Sosyal Altyapıyı Güçlendirme Eğitim Merkezi Projesi”, “Engellilere 

ve Yaşlılara Özel Sağlık Hizmeti”, “Şuhut’ta Yöresel Kültür Kadınlarla Canlanıyor 

Projesi”, “Halıcılık Kümesinde Beşeri Sermayenin Güçlendirilmesi ve Kadın 

İstihdamı”, “Engelliler ve Kadınlar İstihdam Ediliyor”, “Okulumda ve Sıramda Engel 

Yok”, “Güvenli Mesken Tedbirli İnsan”, “Sosyoekonomik Açıdan Dezavantajlı 

Çocuklar İçin Bahar Geldi!”, “Şefkat Evi”, “Mobil Kanser ve Tüberküloz Tarama 

Aracı”, “Yeşeren Sonbahar”, “Engelsiz Engelliler”, “Uşak’ta Halk Sağlığı ve Gezici 

Sağlık Hizmetlerinin Geliştirilmesi”, “Yaşlılara Hayat Verelim”, “Gençlerle 

Geleceğe Güvenle”, “Sürdürülebilir Çevre Sağlıklı Yaşam”, “Kırsal Alanda Kadın ve 

Eğitim” 14 . 

Sözleşmeye bağlanmış olan ve Sosyal Altyapı Mali Destek Programı (SAMDP) 

kapsamında ajansça desteklenen projeler arasında ise belirli bir kesime ağırlık 

verilmemekle birlikte, genellikle çocuklar, kadınlar ve sosyal altyapı konularında 

projeler göze çarpmaktadır. Bu projelerin birkaçı şu şekilde sayılabilir: “Gediz, 

Gençlik Merkezine Kavuşuyor”, “Kimsesiz ve Düşkünler Bakım Evi”, “Kırsal 

Kalkınmada Gençliğe Dokunuş”, “Karaahmetli Köyünde Yaşam Kalitesi Artıyor”, 

“Kütahya Belediyesi Kadın İş Geliştirme Merkezi Ek Bina Projesi”, “Turgutlu Sosyal 

Hizmetler Merkezi ve Aşevi Projesi”, “Köyümüzün Gençleri Geleceğimizin 

Yıldızları”, “Sosyal Etki İçin Sosyal Etkinlik”, “Çobanlar Belediyesi Kadın İş ve 

Kültür Merkezi Projesi”, “Beyaz Kelebekler Anaokulu”, “UTSO Mesleki Eğitim 

Kompleksi”, “Gediz Murat Dağı’nda Çocuklarımız Kayak Öğreniyor” 15 . 

4.1.2. Sosyal Kalkınma ve Beşeri Gelişme Altyapı Mali Destek Programı 

(SOBEP) Proje Teklif Çağrısı 

Zafer Kalkınma Ajansı tarafından 2015 yılı sonu itibariyle açılmış olan proje teklif 

çağrılarında sosyal kalkınma ile ilgili olan son çağrı, Sosyal Kalkınma ve Beşeri 

Gelişme Altyapı Mali Destek Programı’dır (SOBEP).“TR33 Bölgesi’nin 

yaşanabilirlik düzeyini ve beşeri sermayesini artırmak suretiyle Bölge’nin 

sosyoekonomik dönüşümüne katkı sağlayacak altyapıların oluşturulması” amacıyla 

19.02.2015 tarihinde ajans tarafından Sosyal Kalkınma ve Beşeri Gelişme Altyapı 

Mali Destek Programı (SOBEP) ilan edilmiş, proje teklif çağrısına çıkılmıştır. Proje 

tekliflerinin öncelikleri “kent merkezlerinde sosyal ve kültürel yaşamın 

canlandırılması ve kent cazibesinin artırılması amacıyla kent dokusu ile uyumlu 

olacak şekilde donatıların tesis edilmesi, dezavantajlı grupların sosyal hizmetlere 

erişimini ve sosyoekonomik yaşama entegrasyonunu kolaylaştırıcı altyapıların tesis 

edilmesi, yerelde önem arz eden sektörlerde nitelikli işgücü yetiştirilmesi amacıyla 

uygulamalı mesleki ve teknik eğitime yönelik altyapıların tesis edilmesi” olarak 

belirtilmiştir 16 . SOBEP için ajansın öngördüğü destek bütçesi başlangıçta 10.000.000 

14 

T.C. Zafer Kalkınma Ajansı, http://www.zafer.org.tr/kaynaklar/dokumanlar/viewdownload/91/ 

600.html, (Erişim: 28.08.2016). 

15 

T.C. Zafer Kalkınma Ajansı, http://www.zafer.org.tr/kaynaklar/dokumanlar/viewdownload/90/ 

545.html, (Erişim: 28.08.2016). 

16 


lari/gecmis-destek-programlari/113-gecmis-proje-teklif-cagrisi-hibe-programlari/4227-sosyal-kalkinmave-beseri-gelisme-altyapi-mali-destek-programi-sobep.html, 

(Erişim: 28.08.2016). 

785



TL olarak belirlenmiştir (ZEKA, 2016b:55). İlan edilen proje teklif çağrısına toplam 

98 başvuru yapılmış, bu başvurulardan 40’ı değerlendirme sonucunda başarılı 

bulunmuştur. Başarılı bulunan 40 proje teklifinden 18’i 2015 yılı içinde bir tanesi ise 

2016 yılında sözleşmeye bağlanmış ve projelerin toplam bütçesi 28.840.415 TL 

olarak belirlenmiştir. Bütçenin 13.958.437 TL’si yani yaklaşık yarısı ajans tarafından 

mali destek olarak aktarılmıştır (ZEKA, 2016a:34). 

SOBEP ile ilgili olarak ZEKA tarafından başarılı olarak değerlendirilmiş 40 proje 

teklifi incelendiğinde ağırlıklı olarak eğitim konusunda, sonrasında ise engelliler ve 

çocuklara yönelik konularda proje teklifleri bulunduğu görülmektedir. Bunlardan 

birkaç örnek başlık olarak “Kütahya Belediyesi Kadın Çalışmaları Merkezi”, 

“Dezavantajlı Grupların Sosyoekonomik Yaşama Entegrasyonunu Sağlayıcı Altyapı 

Kurulumu Projesi”, “Engelsiz Hastane Engelsiz Hizmet Projesi”, “Endüstriyel 

Kalıpçılık Uygulamalı Teknik Eğitim, Tasarım ve Ar-Ge Merkezi”,“Şuhut 

Gençlerinin Merkezi Projesi” ve “Seramik Hediyelik Eşya Eğitim ve Üretim 

Atölyesi” 17 sayılabilir. 

Ajansın tüm proje teklif çağrıları göz önüne alındığında, bu proje teklifleri içinde 

sosyal kalkınma amaçlı olanların farklı boyutlara göre ağırlığı aşağıdaki tabloda 

verilmiştir: 

Tablo 1. Zafer Kalkınma Ajansı’nın Proje Teklif Çağrıları Aracılığıyla Sosyal 

Kalkınmaya Desteği 18 

Kıyaslama Ölçütleri 

Sayı 

Toplam Proje Teklif Çağrısı 9 

Sosyal Kalkınma Alanında Proje Teklif Çağrısı 3 

Toplam Proje Teklif Çağrısı Başvuruları 1379 

Sosyal Kalkınma Alanındaki Proje Teklif 

Çağrılarına Başvurular 

384 

Toplam Desteklenen Proje Teklifi 332 

Sosyal Kalkınma Alanında Desteklenen Proje 

Teklifi 

98 

Kaynak: ZEKA, 2016a:34. 

Sosyal Kalkınmanın Bütün İçindeki 

Oranı 

%33,3 

%27,8 

%29,5 

4.1.3. Zafer Kalkınma Ajansı’nın Proje Teklif Çağrıları Yoluyla Destek 

Verdiği Sosyal Kalkınma Uygulamaları 

SKMDP ve SAMDP kapsamındaki projelerle sosyal yaşamın geliştirilmesi, 

dezavantajlı grupların hizmetlere erişiminin sağlanması, sosyal altyapının 

oluşturulması konularına ajans aracılığıyla destek verilmiş, her iki proje teklif çağrısı 

kapsamında TR33 Düzey 2 Bölgesi’nde 8.400 engelli, 51.000 kadın, 75.000 genç ve 

38.000 yaşlıya ulaşılması amaçlanmıştır (ZEKA, 2013b:6). Birkaç örnekle SKMDP 

17 


lari/gecmis-destek-programlari/113-gecmis-proje-teklif-cagrisi-hibe-programlari/4227-sosyal-kalkinmave-beseri-gelisme-altyapi-mali-destek-programi-sobep.html#değerlendirme-sonuçları, 

(Erişim: 

28.08.2016). 

18 

Kıyaslama yapılırken ajansın 2009-2015 arası proje teklif çağrıları temel alınmıştır. 2016 yılında güncel 

olarak devam eden iki proje teklif çağrısı hakkında süreçler tamamlanmamış olduğundan bu veriler 

hesaplamaya dâhil edilmemiştir. 

786



ve SAMDP kapsamındaki projelerle ajansın sosyal kalkınmaya destekleri şu şekilde 

açıklanabilir: “Bilinçli Bilişim Temiz Toplum” projesi ile hem rütbeli emniyet 

personeline, hem de 45 okuldaki 10.000 çocuğa verilen eğitimlerle güvenli internet 

kullanımının yaygınlaşması amaçlanmıştır (ZEKA, 2013c:30). Afyonkarahisar’ın 

Çobanlar ilçesinde kurulan Kadın İş ve Kültür Merkezi ile kadınların hem 

çalışmalarını yapacağı, hem de üretimini yaptıkları ürünleri satacağı bir alan 

oluşturulmuş; ayrıca kadınlara sağlanan eğitimlerle el sanatları, iş kurma, hijyen gibi 

konularda bilgilendirilmeleri sağlanmıştır (ZEKA, 2013d:19). Manisa ili Saruhanlı 

ilçesinde kurulan Saruhanlı Sosyal Altyapı Güçlendirme Eğitim Merkezi ile 

dezavantajlı gruplara sosyal ve sportif alanlarda kurslar verilmiş, bu kapsamda 2.613 

genç ve çocuğa, 150 kadına ve 48 engelliye ulaşılmıştır (ZEKA, 2013d:20). Kütahya 

ilinde Türkiye Sakatlar Derneği tarafından yürütülen projede ise engelli bireylerin 

sosyal hayata katılımları desteklenmiş ve engelliler hakkında sosyal farkındalık 

oluşturulması amaçlanmıştır. Bu doğrultuda 100 engelli ve birer yakınlarına olmak 

üzere toplamda 200 kişiye engelli hakları ve engellilerin sağlık sorunlarına yönelik 

eğitimler verilmiştir (ZEKA, 2013d:21). Ajansın bir diğer proje teklif çağrısı olan 

SOBEP kapsamında desteklenmiş olan “Bir Solukta Afyonkarahisar” projesiyle 

Afyonkarahisar’ın kent cazibesinin arttırılması suretiyle sosyal ve kültürel altyapının 

güçlendirilmesi amaçlanmıştır (ZEKA, 2015:10). 

4.2. Doğrudan Faaliyet Destekleri 

Zafer Kalkınma Ajansı, 2011 yılından itibaren mali destekler kapsamında doğrudan 

faaliyet desteğine başlamıştır. Ajansın ilk doğrudan faaliyet desteği ilanı 31.05.2011 

tarihinde yapılmış, destek programının öncelikleri arasında “bölgenin yaşam 

kalitesinin artırılması” da yer almıştır. Bu çerçevede ajans, doğrudan faaliyet desteği 

kapsamındaki projelere sağlayacağı mali destek ile bölgedeki yaşam kalitesini 

artırarak sosyal kalkınma yönünde katkı sağlamayı amaçlamıştır. 2011 doğrudan 

faaliyet desteği kapsamında 16 başvuru başarılı bulunarak sözleşmeye bağlanmıştır 

(ZEKA, 2012a:52). Söz konusu projelerin toplam bütçesi 1.018.679 TL, ajansın bu 

bütçeye mali desteği ise 916.648 TL (toplam bütçenin yaklaşık %90’ı) olmuştur. 

(ZEKA, 2012a:53). 

Ajans 2012 yılındaki doğrudan faaliyet desteği ilanının (29.06.2012) amaçları ve 

öncelikleri arasında sosyal kalkınmaya ilişkin olarak bölgedeki illerin yaşanabilirlik 

düzeylerini arttırılması ve “kentsel ve kırsal kesimlerde yaşam kalitesinin 

yükseltilmesi, temel sosyal hizmetlere erişim olanaklarının arttırılması, dezavantajlı 

grupların sosyo-ekonomik entegrasyonunun sağlanması” yer almıştır (ZEKA, 

2014:62). Bu doğrultuda program kapsamında 28 başvurudan 22’si başarılı bulunmuş 

ve bunlardan ilk aşamada 12 tanesinin sözleşmeye bağlanması kararlaştırılmıştır. 

Ancak sonradan program bütçesinin fazla vermiş olmasıyla bir projeye daha destek 

sağlanmış ve toplamda 13 proje sözleşmeye bağlanmıştır. Sözleşmeye bağlanan 

projelerin toplam bütçeleri 704.648 TL olmuş, bu bütçenin yaklaşık %85’i olan 

593.698 TL ajans tarafından mali destek olarak karşılanmıştır (ZEKA, 2013a:73-74). 

2013 yılı doğrudan faaliyet desteği ilanının (17.06.2013) genel amaç ve önceliklerinde 

sosyal kalkınma adına TR33 Bölgesi’nin yaşanabilirlik düzeyinin arttırılması ve 

istihdamın arttırılması yer almıştır (ZEKA, 2014:64-65). Yıl içinde beş dönem olarak 

787



açılan ilanlarda toplam 28 proje sunulmuş ve 21 tanesi sözleşmeye bağlanmıştır. 

Sözleşmeye bağlanan projelerden dört tanesi feshedilmiş ve ajansın 2013 yılı faaliyet 

raporuna göre 17 projeye destek sağlanmıştır (ZEKA, 2014:69). Destek sağlanan 

projelerin toplam bütçesi 952.019 TL, ajans desteği ise 801.689 TL olarak 

belirtilmiştir (ZEKA, 2016a:34). Buna göre ajansın toplam proje bütçelerine desteği 

yaklaşık %85’tir. 2014 yılında doğrudan faaliyet desteği 03.03.2014 tarihinde ilan 

edilmiş ve yıl içerisinde dokuz dönem olarak sürdürülmüştür. Destek programının 

öncelikleri ve amaçları arasında doğrudan sosyal kalkınmayı temel alan hususlar 

bulunmamaktadır. Program kapsamında yapılan 49 başvurudan 27’si başarılı 

bulunmuş, bunlardan 22 tanesi ile sözleşme imzalanmıştır (ZEKA, 2016b:59-60). 

Diğer ilanlardan farklı olarak 2015 yılı doğrudan faaliyet desteği ilanının (01.09.2015) 

önceliklerinde, detaylı olarak sosyal kalkınma ile ilgili hususlara yer verilmiştir. İlana 

göre, bölge içi ve kır-kent arası gelişmişlik farklarının azaltılması, bölgenin sosyal 

sorunlarının tespiti ve çözümü, istihdamın arttırılması öncelikler arasındadır 19 . 

Program kapsamında toplam 34 başvuru yapılmış, 16 proje başarılı bulunmuş ve 

bunlardan iki tanesi ile 2015 yılı içinde sözleşmeler imzalanmıştır. İmzalanmış iki 

sözleşmedeki projelerin toplam bütçesi 100.890 TL, ajansın desteği ise 98.900 TL’dir 

(yaklaşık %98) (ZEKA, 2016b:60). 

5. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ 

Bölgesel kalkınma politikalarının uygulama araçlarından birisi olarak ortaya çıkan ve 

bölgesel gelişmişlik farklarının azaltılarak bölgelerin ve onları oluşturan illerin 

birbiriyle rekabet edebilir düzeye getirilmesini kendisine amaç edinen bölgesel 

kalkınma ajansları, 2006 yılından itibaren Türkiye’de faaliyete başlamıştır. 2009 

yılında TR33 Düzey 2 bölgesinde kurulan Zafer Kalkınma Ajansı (ZEKA) da bu 

doğrultuda bölgeye mali ve teknik desteklerde bulunmuş, bölgesel kalkınmaya önemli 

katkılar sağlamıştır. Bu kapsamda ajans tarafından desteklenen birçok proje ile 

toplumdaki dezavantajlı kesimlere ulaşılmış, bu kesimlerin sosyal hayata 

katılımlarına yönelik çalışmalar yapılmış ve bu kesimlere yönelik eğitim faaliyetleri 

düzenlenmiştir. 

Bölgesel kalkınma çabalarına; merkezi yönetim ve onun taşradaki temsilcilerinden 

başta belediyeler olmak üzere yerel yönetim örgütlerine, özel sektör kuruluşlarından 

sivil toplum örgütlerine ve hatta bireylere kadar çok sayıda aktör farklı yöntemlerle 

ve farklı platformlarda destek vermektedir. Böyle bir süreçte, kalkınma ajanslarının 

bölgesel sosyal kalkınma sürecine etkilerini ve katkılarını diğer aktörleri göz ardı 

ederek yalın bir şekilde ve tüm yönleriyle ölçmek kolay görünmemektedir. Ancak 

kurulduğu 2009 yılından bu tarafa geçen yaklaşık yedi yıllık süre içinde Zafer 

Kalkınma Ajansı’nın bölgesel sosyal kalkınmanın sağlanması amacıyla yürüttüğü 

faaliyetler mevcut veriler ışığında değerlendirildiğinde; ajansın, sosyal hizmetlerin 

öncelikli muhataplarını oluşturan dar gelirli, hasta, yaşlı, engelli, çocuk, genç, kadın 

ve göçmen gibi dezavantajlı kesimlerin temel sorunlarının çözülmesi, sosyal ve 

19 

T.C. Zafer Kalkınma Ajansı, http://www.zafer.org.tr/genel/2015-yili-dogrudan-faaliyet-destekprogrami.html#amaç-ve-öncelikler, 

(Erişim: 28.08.2016). 

788



ekonomik hayata katılabilmeleri ve mesleki eğitim yoluyla istihdam edilebilmeleri 

bakımından önemli katkılar sunduğunu ifade etmek yerinde olacaktır. 

KAYNAKÇA 

Devlet Planlama Teşkilatı (DPT). (2000). Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Bölgesel Gelişme 

Özel İhtisas Komisyon Raporu. Ankara. 

EURADA The European Association of Development Agencies. (1999). Creation, 

Development and Management of RDAs (4 th Edition). Bruxelles. 

http://www.eurada.org/files/RDA/Creation%20developmen 

t%20and%20management%20of%20RDA.pdf, (Erişim: 19.08.2016). 

Işık, N., Baysal, D., Ceylan, O. (2010). Bölgesel Kalkınma Farklılıklarının Giderilmesinde Bir 

Politika Aracı Olarak Kalkınma Ajansları. Niğde Üniversitesi İİBF Dergisi, 3(11), 1- 

18. 

Kalkınma Bakanlığı. (2011). Kalkınma Ajansları 2011 Yılı Genel Faaliyet Raporu. Ankara. 

Kalkınma Bakanlığı. (2013). Onuncu Kalkınma Planı. Ankara. 

Kalkınma Bakanlığı. (2014). Bölgesel Gelişme Ulusal Stratejisi 2014-2023. Ankara. 

http://www.bgus.gov.tr/dokuman/BolgeselGelismeUlusalStrat ejisi(2014-2023).pdf, 

(Erişim: 28.08.2016). 

Kaya, E. (2007). Kent Yönetiminde Yeni Yaklaşım Yerel Kalkınma Yönetimi. İstanbul: Okutan. 

KEKA Kuzey Ege Kalkınma Ajansı. (2010). 2009 Yılı Faaliyet Raporu. 

http://www.zafer.org.tr/jdownloads/Kurumsal%20Dokmanlar/Faaliyet%20RaporlarA 

e/keka_faaliyet_raporu_2009.pdf, (Erişim: 26.08.2016). 

Sümer, Ç. G., Özcan A. (2011). Türkiye’de Kalkınmada Öncelikli Yöreler Politikası ve 

Kentleşme Üzerine Etkileri. Fırat Kalkınma Ajansı, (Malatya 22-23 Eylül 2011). 1. 

Uluslararası Bölgesel Kalkınma Konferansı, Malatya, 101-112. 

Tamer, A. (2008). Kalkınma Ajanslarının Türk Hukuk Sistemindeki Yeri. Ankara: DPT Yayın 

No: 2757. 

Türkoğlu, M. (2015). Kalkınma Ajanslarının Bölgesel Kalkınma Açısından Önemi: BAKA 

Örneği. Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, 7(3), 215-230. 

ZEKA Zafer Kalkınma Ajansı. (2011). 2010 Yılı Faaliyet Raporu. http://www. 

zafer.org.tr/jdownloads/Kurumsal%20Dokmanlar/Faaliyet%20RaporlarAe/zeka_faali 

yet_raporu_2010.pdf, (Erişim: 26.08.2016). 

ZEKA Zafer Kalkınma Ajansı. (2012a). 2011 Yılı Faaliyet Raporu. http://ww 

w.zafer.org.tr/jdownloads/Kurumsal%20Dokmanlar/Faaliyet%20RaporlarAe/zeka_fa 

aliyet_raporu_2011.pdf, (Erişim: 26.08.2016). 

ZEKA Zafer Kalkınma Ajansı. (2013a). 2012 Faaliyet Raporu. http://www.zaf 

er.org.tr/jdownloads/Kurumsal%20Dokmanlar/Faaliyet%20RaporlarAe/zeka_faaliyet 

_raporu_2012.pdf, (Erişim: 26.08.2016). 

ZEKA Zafer Kalkınma Ajansı. (2013b). Martı Dergisi. 5, Nisan, İstanbul. 

ZEKA Zafer Kalkınma Ajansı. (2013c). Martı Dergisi. 6, Temmuz, İstanbul. 

ZEKA Zafer Kalkınma Ajansı. (2013d.) Martı Dergisi. (3)7, Ekim, İstanbul. 

ZEKA Zafer Kalkınma Ajansı. (2014). 2013 Faaliyet Raporu. http://www.zaf 

er.org.tr/jdownloads/Kurumsal%20Dokmanlar/Faaliyet%20RaporlarAe/zeka_faaliyet 

_raporu_2013.pdf, (Erişim: 26.08.2016). 

ZEKA Zafer Kalkınma Ajansı. (2015). Martı Dergisi. (5)16, Aralık. 

ZEKA Zafer Kalkınma Ajansı. (2016a). Kurumsal Stratejik Plan 2016-2020. 

ZEKA Zafer Kalkınma Ajansı. (2016b). 2015 Yılı Faaliyet Raporu, http:// 

www.zafer.org.tr/jdownloads/Kurumsal%20Dokmanlar/Faaliyet%20RaporlarAe/2015 

_yili_faaliyet_raporu.pdf, (Erişim: 26.08.2016). 

789

Öz 



Türkiye’de Çocuk Refah Hizmetleri Üzerine Bir 

Değerlendirme 1 

Rıfat BİLGİN 2 , Ümran CİHAN 3 

Korunmaya muhtaç çocuklara yönelik refah hizmetleri, kendi özünde hem kavramsal 

hem de yapısal bir soruna işaret etmektedir. Türkiye’de çocuk refah hizmetleri 

alanındaki sosyal politikalarda - kavramsal ve yapısal sorunlardan hareketle- son on 

beş yılda ciddi yenilikler ve gelişmeler gerçekleştirilmiştir. Bu değişim ve gelişimin 

mihenk taşı, çocukların ailelerinin yanında yetiştirilmesine önem verilmesi ve devlet 

himayesinde hizmet verilen çocukların gelişimlerine uygun şekilde sosyal 

politikaların dönüştürülmesidir. Bu dönüşümün toplumsal ve kurumsal sonucu ile 

binlerce çocuk ailesi yanında desteklenmiş ve aile desteğinden mahrum olan 

çocukların ise çocuğun gelişimine daha uygun yeniden dönüştürülmüş bakım 

kurumlarda koruma altına alınması sağlanmıştır. Bu çalışmada ise, öncelikle 

korunmaya muhtaç çocuklar tanımlamasının kavramsal olarak anlamı, çocuk ve 

çocukluk dönemi ile ilintili olarak tartışılmıştır. Sonrasında ise, çocuk refah 

hizmetlerine yönelik sosyal politikalarımız tarihsel bir perspektif ile değerlendirilerek 

hizmetlerin “dünü” ve “bugünü” karşılaştırılmıştır. Diğer taraftan ise bu alandaki 

mevcut sosyal politikalarımız, bakım hizmetlerimiz ve gerçekleştirilen değişimler 

tartışılmıştır. 

Anahtar Kelime: Korunmaya Muhtaç Çocuk, Refah Hizmetleri, Sosyal Politika. 

An Evaluation on Child Welfare Services in Turkey 

Abstract 

Welfare services aimed at children in need of protection signify conceptual and 

structural problems within themselves. These conceptual and structural problems in 

children’s welfare services have caused significant innovations and developments in 

relevant social policies in our country for the last fifteen years. Touchstone of this 

change and development is that a particular attention is paid to raising children in 

cooperation with their families and transforming social policies in accordance with 

the development of children that are given service under the protection of government. 

Social and institutional outcomes of this transformation involve supporting thousands 

of children in cooperation with their families and causing a significant structural 

change in institutional care in accordance with children’s development. This study 

primarily discusses the conceptual “meaning” of children in need of protection in 

association with child and childhood. And then the study evaluates our social policies 

aimed at children’s welfare services from a historical perspective and compares the 

1 

Bu çalışma TUBİTAK 2211 Lisansüstü Burs Programı tarafından desteklenmektedir. 

2 

Yrd. Doç.Dr. Fırat Üniversitesi Sosyal Hizmet Bölümü,rifatbilgin@firat.edu.tr 

3 

Araş.Gör. Fırat Üniversitesi, Sosyal Hizmet Bölümü, ucihan@firat.edu.tr (Sorumlu 

yazar/Corresponding Author) 

790



“past” and “present” of services. The study also discusses our present social policies, 

care services and changes in this area. 

Keywords: Child in need of protection ,Welfare Services, Social Policy. 

1.GİRİŞ 

Çocukluk döneminde çocukların biyolojik, fiziksel, duygusal ve psikolojik açıdan 

iyilik halleri için aile yanında yetiştirilmesi gerektiğine vurgu yapılmaktadır. Fakat 

çocuğun ailesi yanında yetiştirilmesini engelleyen pek çok faktör de bulunmaktadır. 

Bunlar; ebeveynlerin ayrılması, yoksulluk, ebeveynlerin birinin ya da her ikisinin 

kaybedilmesi, doğal afetler, savaş ve çatışmalar gibi pek çok neden çocukların 

korunmaya muhtaç hale gelmesine sebebiyet verebilmektedir. Kamusal sorumluluk 

olarak nitelendirilen korunmaya muhtaç çocuklar sorununa yönelik çocuk refahı 

alanının geliştirilmesi, tüm ülkelerin olduğu gibi ülkemizin de ilgilendiği önemli 

sosyal hizmet alanı sorunlarından biridir. Korunmaya muhtaç çocuklara yönelik 

sunulan sosyal hizmetlerin hem çocuğun gelişimine uygunluğu hem de personelin 

niteliği açısından geliştirilmesi gerektiği bilinen bir gerçektir. Korunmaya muhtaç 

çocuklara yönelik refah hizmetlerinin “dünü” ve “bugünü” değerlendirildiğinde; bu 

soruna ilişkin algının değişmesi ile birlikte alandaki sosyal politikaların da değişim ve 

gelişime uğradığı görülmektedir. Çocuğun korunmaya muhtaç hale gelmesinden 

sonra sadece ailenin görevi olarak görülen çocuk bakımı, bu süreçten sonra toplumun 

ve devletin de sorumluluk alanları içinde tanımlanmaya başlamıştır. 

Bu çalışmanın temel amacı ise, Türkiye’de korunmaya muhtaç çocuklara yönelik 

sunulan refah hizmetlerini ve bu alandaki sosyal politikaları tarihsel bir perspektifle 

değerlendirerek bakım veren kurumları korunmaya muhtaç çocuğun gelişimine 

uygunluğu açısından incelemektir. Diğer taraftan tarihsel gelişim sürecinde sosyal 

refah politikalarının geçmişten günümüze “nasıl” ve “ne” tür bir değişim ve gelişime 

uğradığı ve bunun bakım tipleri üzerindeki etkisi de tartışılarak; korunmaya muhtaç 

çocuklara verilen hizmetlerin uğradığı yapısal değişim ve dönüşümün kurumsal 

yansımalarına değinilecektir. Nihayetinde korunmaya muhtaç çocuklara sunulan 

hizmetlerin sosyal kalkınma ile olan ilişkiselliği ve kalkınmayı sağlayacak sosyal 

politikaların hangi niteliklere sahip olması gerektiği de bu çalışma içerisinde 


2. ÇOCUK, ÇOCUKLUK VE KORUNMAYA MUHTAÇ ÇOCUKLAR 

Çocuğun tanımı konusunda disiplinler, algılayışlar, düşünme tarzları ve bakış açıları 

arasında farklılıklar bulunmaktadır. Bu farklılığın sebebi, çocukluk döneminin 

başlangıcı ile bitişi arasındaki çizginin tam olarak belirlenememesi, ayrımının 

yapılamaması ve farklı toplumlarda farklı değerlendirmelerin yapılmasından 

kaynaklanmaktadır. Bu nedenle çocukluğu herhangi sabit döneme ait evrensel bir 

deneyim olarak tanımlamak yerine daha çok tarihsel olarak değişen bir kültürel yapı 

olarak değerlendirmek daha doğru olacaktır (Polat:2001, 61). Korunmaya muhtaç 

çocuklara sunulan refah hizmetleri hem yapısal hem de kavramsal olarak insanın 

gelişimsel dönemlerinden olan çocukluk dönemine işaret etmektedir. Bu nedenle 

refah politikaları üzerine değerlendirme yapabilmek için çocuğun ve çocukluk 

791



döneminin bu politikaların ve hizmetlerin tam olarak neresinde konumlandığını 

anlamak gerekmektedir. 

Çocukluk dönemi aynı zamanda hem bir düşünceler takımı hem de bir yaşam evresi 

olarak ekonomik ve siyasi etkilerine açıktır. Örneğin Batı’daki ekonomik gelişmeler 

çocukluk deneyimini işten uzaklaştırarak okula yönlendirmiş ve böylece çocukluk 

döneminin bir bağımlılık dönemi olarak belirlenilmesine neden olmuştur (Onur:2007, 

20). Çocukluğun bir zayıflık olarak algılanmasından sonra artık toplumlarda ve 

kültürlerde çocuğun korunması gerektiği düşüncesi daha yaygın bir şekilde 

yerleşmiştir. 

Çocukların haklarının yasalarca tanınması ve çocukluğun tanımlanmasına yönelik 

tarihte en geniş kabul gören-hemen hemen tüm ülkelerin imzaladığı- insan hakları 

belgesi, 20 Kasım 1989 tarihinde onaylanan Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair 

Sözleşmesi (ÇHS)’dir. Bu sözleşmeye göre; on sekiz yaşına kadar bütün bireyler 

“çocuk“ olarak tanımlanmaktadır 4 . Bu tanımlamanın referans alınması ile birlikte 

ülkemizde korunmaya muhtaç çocuklara yönelik hizmetler, belli şartlar dışında, 

çocuklar on sekiz yaşına girene kadar verilmektedir. Fakat çocuk ve çocukluğa dair 

algılar, toplumdan topluma, zamandan zamana, sosyo-politik ve ekonomik alandaki 

değişim ve gelişime paralel olarak sürekli değişim ve dönüşüme uğramaktadır. Çocuk, 

kuşkusuz yaşamının ilk anlarından başlayarak yardım ve korunmaya muhtaç bir 

varlıktır. Fakat bu koruma ve yardımın ne kadar süre devam edeceğine dair tam bir 

kesinlik yoktur. Çünkü korumanın devam edeceği süre, çocuğun psikolojik, biyolojik 

ve toplumsal gelişimiyle sıkı sıkıya ilişkilidir (Akyüz:2000, 67). Nitekim yaş 

faktörüne bağlı olarak bir toplumda çocuk sayılacak bir yaşın, başka bir toplum 

tarafından yetişkin olarak kabul edildiğini görmek muhtemeldir. Bu durum, bir ülke 

içerisinde, kır/kent ve cinsiyet ayrımına göre de oluşabilir (Bilgin:2008, 10). 

Türkiye, gelişmekte olan ülke olma yapısı ve hızla artan genç nüfusa paralel olarak 

korunmaya muhtaç çocukların sayısı da hızla artış göstermiştir. Bu artış, sosyal 

hizmetlerde daha yoğun bir çalışmayı zorunlu kılmıştır. Buradan hareketle sosyal 

hizmet kurumları toplum ihtiyaçları doğrultusunda sorunlu alanlardaki eksiklerin 

giderilmesi gerektiği düşüncesine sahiptir (Yaşar ve Dağdelen:2013, 201). 

3.TARİHSEL BİR DEĞERLENDİRME İLE OSMANLI’DAN 

GÜNÜMÜZE: ÇOCUK ALANINDA REFAH HİZMETLERİ 

Türkiye’deki mevcut kurumsal yapılarımızın pek çoğunun tarihsel köklerine 

baktığımızda, birçok boyutu ile Osmanlı dönemine dayandığını kolaylıkla 

görebilmekteyiz. Bu nedenle çocuk refah hizmetlerine dair sosyal politikanın 

temellerini Osmanlı’nın çocuk koruma sistemi yapısında görmek mümkün olacaktır. 

Osmanlı toplum hayatında çocuklara ilişkin kamunun ilgisi, 19. yüzyıldaki 

modernleşme süreci ile başlamıştır. 19. yüzyılda modernleşme sürecinin başlangıcı 

olarak görülen Tanzimat dönemi öncesinde çocuklara dair konuların ve sorunların 

kamusal hayatta belirgin bir şekilde yer aldığı pek görülmezdi. Korunması gereken 

çocuklar ise esas olarak aileleri, yerel vakıflar ya da geleneksel toplumda görüldüğü 

4 

Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme, 1989, Birinci Kısım, Madde 1. 

792



gibi ‘besleme’ olarak başka aileler tarafından çalışma şartıyla korunmaktaydı 

(Atalay:2007, 99). Osmanlı döneminde korunmaya muhtaç çocuklara yönelik 

kamusal anlamda sosyal hizmetin ilk temelleri ise, Avarız ve Müessesatı Hayriye 

ismini taşıyan vakıflar kanalıyla, dul ve yetimlere yönelik sosyal yardım çalışmaları 

ile gerçekleştirilmekteydi (Çavuşoğlu:2010, 209). 

Osmanlıda sosyal hizmetlerin ilk temelleri olan vakıflar dini, toplumsal, siyasi, 

kültürel ve ekonomik anlamda bütün toplumda etkili olan yapılardır. Bu kurumlar, 

korunmaya muhtaç çocuklara, kadınlara, yaşlılara, engellilere yönelik çeşitli 

hizmetler yürütmekteydiler (Karataş:2015, 16). Tanzimat’ın ilan edilmesiyle birlikte 

ise, yetimlerin haklarının korunması amacıyla kurumsal çalışmalar başlatılmıştır. Bu 

amaçla 1851’de çocukların mallarının korunmasını hedefleyen Eytam Nazırlığı 

(Çavuşoğlu:2010, 209) kurulmuştur. Bu kurum, Tanzimat döneminde çocukların 

mallarını ve diğer haklarını korumak amacıyla oluşturulan ilk kurumdur 

(Karataş:2015, 22). Böylece yetim çocukların her türlü haklarının yasal 

düzenlemelerle korunması sağlanmıştır. 

Osmanlı’da korunmaya muhtaç çocuklara yönelik faaliyet gösteren bir diğer kurum, 

1868 yılında Mithat Paşa tarafından kurulan Islahanelerdir. Bunlar aynı zamanda Türk 

sosyal hizmet tarihinde kurum bakımının temelini oluşturan kurumlardır 

(Çavuşoğlu:2010, 9). Islahhaneler de 5-13 yaş aralığında olup ebeveyni olmayan ya 

da bunlardan biri olsa dahi geçimini sağlayamayacak durumda bulunan çocuklara 

hizmet verilmekteydi. Osmanlı’da kimsesiz ve korunmaya muhtaç çocuklara yönelik 

ilk yatılı kurum deneyimi olan ıslahhanelerin yetim çocukları koruma ve bakımlarını 

sağlama sorumlulukları bakımından yetiştirme yurtlarına benzetilebilir 

(Karataş:2015, 18). Bu sebeple Islahanelerin kendinden sonra kurulan yetiştirme 

yurtlarının da temelini oluşturduğu söylenebilir. 

Osmanlı Devleti İkinci Meşrutiyet devrinde arka arkaya çıkan Trablusgarp ve Balkan 

savaşları ile sarsıntıya uğramış ve kayıplar vermişti. Netice itibariyle Osmanlı 

Devleti’nin son dönemlerde yaptığı savaşlarda çok sayıda şehit verip, düşmanın 

girdiği yerlerde öksüz ve yetim sayısını artırıp, Birinci Dünya Savaşı’nda açlık ve 

sefalete maruz kalınması, bu konularda hizmet veren Darülaceze’nin yetersiz kalması, 

özellikle şehit eş ve çocuklarının barındırılması için devlet yeni çareler aranmasına 

sebebiyet vermiştir. Sadece Bulgaristan’da Balkan Savaşı neticesinde 26.523 aileye 

mensup 71.505 yetim kaldığı belirtilmiştir (Okur, 1996:4). Bu yüzünden savaşlar 

nedeniyle ana babalarını kaybeden bakılmaya muhtaç ya da yoksul çocukların 

korunmaları ve eğitilmeleri için 1914 yılında “yetimler yurdu” olarak bilinen 

Darüleytamlar kurulmuştur (Çavuşoğlu:2010, 209). 

Darüleytamlar ilk kurulduğunda sayısı 20 idi. Ancak bu sayının yetimleri 

barındırmaya kafi gelmemesi üzerine bu rakam 1916’da 2,5 kat artarak 69’a ulaşmıştır. 

Bu dönemde, Darüleytamlarda barınan yetim sayısı 5.000’i kız, 15.000’i erkek 

olmak üzere 20.000’i bulmuştur (Özkan:2009, 216). 

Darüleytamlar, korunmaya muhtaç çocukların bakımı ve korunması konusunda 

yaşadıkları yetersizlikler sebebiyle kapatılmıştır. Nihayetinde devlet çocuklara 

yönelik kurum ve bakım yöntemleri konusunda yeni arayışlara girmiştir. Bunun 

793



üzerine 6 Mart 1917 dönemin önemli isimleri Himaye-i Etfal Cemiyetinin 

kurulabilmesi için başvuruda bulunmuştur (Karataş:2015, 20). Günümüzdeki çocuk 

koruma sistemine benzer uygulamalarının görüldüğü Osmanlı Devleti’nin bu alandaki 

çalışmaları, dönemin mevcut sosyo-politik ve ekonomik durumuna göre farklılık 

gösterse bile döneminin şartları göz önünde bulundurulduğunda kurumsal bir çocuk 

koruma sisteminden bahsetmek mümkündür. Birçok yönden de çocukları koruma ve 

meslek edindirme çabaları kurumsal bir kimlikle öne çıkmaktadır. 

4.TÜRKİYE’DE KORUNMAYA MUHTAÇ ÇOCUKLARA YÖNELİK 

HİZMET MODELLERİ 

Ülkemizde korunmaya muhtaç çocuklara yönelik sunulan hizmet modelleri, esas 

itibariyle çocuğun ailesi yanında desteklenmesi ve korunması, koruyucu aile, evlat 

edindirme ve kurum bakımını içermektedir. Sosyal politikamız öncelikli olarak 

korunmaya muhtaç çocuğun ailesi ya da yakın akrabaları yanında desteklenmesi 

yönünde adımlar atmaya yöneliktir. Eğer çocuğun ailesi yanında desteklenmesi 

mümkün olmuyorsa, koruyucu aile ya da evlat edindirme hizmetlerinden 

faydalandırılması sağlanır. Tüm bu modellerden faydalandırılamayan çocuklar ancak 

kurum bakımına alınmaktadır. Son on yılda kurum bakımında da önemli değişiklikler 

gerçekleştirilmiş ve az sayıda çocuğun kaldığı ev tipi kurum bakımı modeli 

benimsenmeye başlanmıştır. 

4.1.Çocuğun Ailesi Yanında Bakımı 

Birey ve toplum arasındaki olumlu ilişkilerin sağlıklı bir şekilde kurulmasının ancak 

aile ile sağlanabilmesi, aileyi en temel toplumsal kurum haline getirmektedir. 

Çocuğun yaşamında ailesinin önemi, sadece kalıtım ya da biyoloji ile sınırlı değildir, 

aynı zamanda psikolojik, zihinsel, duygusal ve sosyal olarak da pek çok bakımdan 

aile çocuğun yaşamında önemlidir (Tutar, 2014:47). 

Ekonomik nedenlerle kuruluş bakımına alınan çocukların ailesi veya yakınları 

yanında ekonomik destek sağlanarak bakılması ve Aile ve Sosyal Politikalar 

bakanlığınca periyodik olarak izlenmesi amacıyla 2005 yılında “Aileye Dönüş” 

uygulaması başlatılmıştır. Böylece çocukların maliyeti yüksek kurum bakımının 

olumsuzluklarından uzak kalması ve aile sevgisi içinde daha az maliyetle ailesi 

yanında bakımları sağlanmaktadır. 2002 yılında 268 çocuk, ailesi yanına döndürülmüş 

iken bu sayı Eylül 2015 itibariyle toplamda 10 bin 935 çocuğa ulaşmıştır. Çocukların 

ailesine döndürülme çalışmaları devam etmekte olup halen Eylül 2015 itibariyle 2616 

çocuğun ailesi yanında desteklenmesine devam edilmektedir. 

Türkiye’de ayni ve nakdi yardımlar yapılarak çocuğun kendi ailesi ya da akrabası 

yanında korunması ilk olarak 2828 sayılı SHÇEK kanunda öngörülmüştür 

(Yazıcı:2012, 503). Bu öngörü, 3 Mart 2015 yılında 29284 sayılı ile Resmi Gazetede 

yayımlanan “Sosyal ve Ekonomik Destek Hizmetleri Hakkında Yönetmelik”le yasal 

olarak çerçevelendirilmiştir. Bu Yönetmelik, “yoksulluk içinde olup temel 

ihtiyaçlarını karşılayamayan ve hayatını sürdürmekte güçlük çeken çocuk ve 

gençlerin bakımı konusunda ailelerin desteklenmesi amacıyla verilecek sosyal ve 

ekonomik destek hizmetine ilişkin esas ve usullerin düzenlenmesi amacıyla” 

hazırlanmıştır (Md.1). Ayrıca bu yönetmelik ile ailesi yanında desteklenmesi 

794



öngörülen çocuğa ve ailesine yönelik hem maddi hem de sosyal anlamda mesleki 

çalışmalar ile destek sağlanmaktadır. 

4.2.Koruyucu Aile Bakımı 

Koruyucu aile bakımı, çeşitli nedenlerle gerçek/biyolojik ailesinin yanında 

bakılamayan çocuğun ebeveynlik rollerinin tamamını üstlenen bireyler tarafından 

gerçekleştirildiği gönüllülük esasına dayalı bir hizmet türüdür (Yazıcı:2012, 504). 

Koruyucu aile bakımı, 14 Şubat 2012 tarihinde Resmi Gazetede 28497 sayı ile 

yayımlanan yönetmelik aracılığıyla düzenlenmiştir. Koruyucu Aile Yönetmeliğine 

göre koruyucu aile: “Korunmayı gerektiren duruma göre belirlenen sürede, il 

müdürlükleri denetiminde ödeme karşılığı ya da karşılıksız olarak çocuğun bakımını 

ve yetiştirilmesini üstlenen, aile ortamında yaşamını sürdüren aile ya da kişi olarak” 

tanımlanmıştır (Md. 4). 

Koruyucu aile bakımı, koruyucu ailenin atanması, sahip olunması gereken şartları ve 

kapsamı yönünden evlat edindirme hizmetlerinin aynısıdır. Fakat belli ücret 

ödemesinin yapılabilmesi ve çocuğun resmi vasisi olamaması yönünden 

ayrılmaktadır. Çocuğun yasal vasisi olunmamasından dolayı çocukla ilgili alınacak 

her kararın bağlı olunan sosyal hizmetler il müdürlüğünde sorumlu sosyal hizmet 

uzmanı ile birlikte hareket edilmesi gerekmektedir. Koruyucu aile bakımı, batı 

ülkelerinde kurum bakımına oranla daha yaygın olarak kullanılmaktadır. Zira Batı 

ülkelerinde korunmaya muhtaç çocukların neredeyse %75’i koruyucu aile yanında 

bakımı sağlanırken; ülkemizde bu oran sadece %4’tür (Yazıcı, 2012:505). Türkiye’de 

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’nın 2015 Aralık verilerine göre koruyucu aile 

yanında yerleştirilmiş olan çocuk sayısı, 4615’dir. 

4.3.Evlat Edindirme 

Evlat edindirme diğer bakım yöntemleri gibi korunmaya muhtaç çocuğun ihtiyaçlarını 

karşılamayı hedefleyen hem sosyal hizmetin hem de çocuk refah alanının önemli 

düzenlemelerinden birisidir (Yazıcı:2012, 505). Evlat edindirme karşılıklı iki taraf 

arasında kan bağına dayanmayan yasal ve sosyal olarak anne-baba ve çocuk ilişkisinin 

kurulması esasına dayanmaktadır. 

Evlat edindirme, Türk Medeni Kanunumuzun 305’den 320’ye kadar olan 

maddelerinde düzenlenmiştir. Söz konusu kanuna göre evlat edindirme, mahkeme 

kararı ile kurulabilen bir hısımlık ilişkisi olarak tanımlanmıştır. 

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’nın verilerine göre 2015 Aralık itibariyle evlat 

edindirilen çocuk sayısı 11085’dir. Bir önceki yıla göre düşüş olduğu gözlenmektedir. 

Zira 2014 verilerine göre evlat edindirilen çocuk sayısı 13646 idi. Evlat edindirme 

hizmetlerinden faydalanan çocuk sayısında düşüşün yaşanması, ülkemizde kurum 

bakımının ev tipi bakım modeline dönüşmesinden kaynaklanmış olabilir. 

Ülkemizde Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu’nun yerine 2011 yılında 

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı ilgili yönetmelik gereğince kurulmuştur. Tablo 

1’de ilgili bakanlığın korunmaya muhtaç çocuğa sunduğu hizmetler gösterilmektedir 

795



Tablo 1:Yıllara Göre ASPB’nin Korunmaya Muhtaç Çocuklara Sunduğu 

Hizmetlerden Yararlanan Çocuk Sayıları 

Çocuklara Sunulan 

Hizmetler 

Kuruluş Altında 

Bakılan 

2011 2012 2013 2014 2015 

14320 13771 11605 1271 12667 

Aileye Döndürülen 8099 8861 9937 

796 

10526 11085 

Aile Yanında 

Desteklenen 

34982 33344 42970 56018 71845 

Evlat Edindirilen 11444 12057 12822 13646 11085 

Koruyucu Aile 

Yanında Desteklenen 

1282 1492 3351 4008 4615 

Ücretsiz Kreş ve 

Gündüz Bakımı 

1639 1966 1673 1955 1831 

Sağlanan 

Kaynak: (www.aile.gov.tr, Erişim Tarihi: 10.08.2016) 

Tabloya bakıldığında korunmaya muhtaç çocuğa yönelik gerçekleşen hizmetler esas 

itibariyle çocuğun ailesi yanında desteklenmesi yönündeki koruma modeli gereğinin 

titizlikle uygulandığı görülmektedir. Bu hizmet modelinin yansıması olarak 

kurum/kuruluş bakımı altında olan çocuk sayısından yıllara göre azalma ve aile 

yanında desteklenen çocuk sayısında ise belirgin bir artış görülmektedir. 

4.4.Kurum Bakımı 

Kurum bakımı, sosyoekonomik yönden az gelişmiş toplumlarda korunmaya muhtaç 

çocuklara sunulan çocuğun kendi biyolojik ailesinden uzakta 24 saat tam zamanlı 

bakım yapan en yaygın hizmet türü olarak tanımlanmaktadır (Yolcuoğlu, 2009:11). 

Korunmaya muhtaç çocuklara sunulan en eski bakım yöntemlerinden biri olan kurum 

bakımı, çocuğun ailesi yanında bakımının ve korunmasının sağlanamadığı 

durumlarda hayata geçirilecek bir seçenek şeklinde ortaya çıkmıştır (Karataş:2008, 

41). 

Kurum bakımı, kurumun işleyişi, yapısı, kurum tipi, personelin çalışma biçimi, 

bakılan çocuk sayısı, çocukların yaşantı şekilleri gibi özellikleri bakımından da 

tasniflendirilebilmektedir. Bu tasniflendirme, daha çok bakılan çocuk sayısı ve kurum 

tipi ile ilişkilidir. Bu çalışmada kurum bakımı kışla tipi ve ev tipi kurum bakımı 

şeklinde tanımlanmıştır. 

4.4.1. Kışla Tipi Kurum Bakımı 

Kışla tipi kurum bakımı, cinsiyet yönünden benzer özelliklere sahip çok sayıda 

çocuğun aynı fiziksel ortamı paylaştığı, aktiviteleri birlikte gerçekleştirdiği, 

merkeziyetçi bir yapıya sahip çoğunlukla disiplinli bir yönetim anlayışının 

benimsendiği toplu bakım olarak nitelendirilmektedir. Kışla tipi kurum bakımının 

hem çocuğun fiziksel, toplumsal ve psikolojik gelişimine uygun olmaması hem de 

maliyetli oluşu, kurum bakımı denilince ilk akla gelen kışla tipi bakımın yapısal olarak 

değişmesini sağlamıştır. Bu durum, toplu bakım yerine butik tarzda bakım sağlanan 

daha az çocuk ile ev tipi kurum bakımına doğru gerçekleşen bir dönüşüm ve değişime 

neden olmuştur.



Korunmaya muhtaç çocuklara sağlanan kışla tipi kurum bakımı hizmetlerinin öncü 

örnekleri arasında Osmanlı devletinde temellerin Himaye-i Etfal ile atılmıştır. 

Günümüze kadar varlığını sürdüren yetiştirme yurtları Himaye-i Etfal’in devamı 

olarak kabul edilebilir. Türk Dil Kurumu’nun tanımına göre yetiştirme yurdu; “Anne 

ve babası olmayan veya anne ve babası tarafından bırakılan, haklarında koruma kararı 

alınan, 7-18 yaşlarındaki çocukların barındırılıp yetiştirildiği eğitim kurumu, çocuk 

yuvası” olarak tanımlanmaktadır. Korunmaya muhtaç çocuklarla ilgili yasal 

düzenlemeler 24.05.1983 tarihli 2828 sayılı SHÇEK yasası ile düzenlenmiştir. 

Sonrasında 13.11.1995 yılında 22462 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan “Yetiştirme 

Yurtlarının Kuruluş ve İşleyişine Dair Yönetmelik” ile yetiştirme yurtlarının amacı, 

kapsamı, işleyişi, personel görev ve yetkileri net olarak ortaya konmuştur. 

Tablo 2. Yıllara Göre Yetiştirme Yurdu Verileri 

Çocuklara Sunulan Hizmetler 2011 2012 2013 2014 2015 

Kuruluş Sayısı 89 65 42 27 16 

Bakılan Çocuk Sayısı 4342 2955 1339 017 720 


Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’nın kuruluşundan itibaren elde edilen veriler, 

çocuğun bakımında alternatif yöntemlerin benimsenmesi ve sosyal refah 

politikalarının çocukların ailesi yanında yetiştirilmesi ve daha çok ev tipi kurumlarda 

bakım sağlanmasına yönelik olduğunu göstermektedir. 

Bir diğer kışla tipi kurum bakımı modeli olan çocuk yuvaları, SHÇEK kanunun 

3.maddesinin f bendine göre “0-12 yaş arası korunmaya muhtaç çocuklarla 

gerektiğinde 12 yaşını dolduran kız çocuklarının bedensel, eğitsel, psiko-sosyal 

gelişimlerini, sağlıklı bir kişilik veya iyi alışkanlıklar kazanmalarını sağlamakla 

görevli ve yükümlü yatılı sosyal hizmet kuruluşları” olarak tanımlanmıştır. 

Tablo 3’de 2011 yılından bu yana çocuk yuvaları sayısı ve buralarda bakılan çocuk 

sayısı verileri gösterilmektedir. 

Tablo 3. Yıllara Göre Çocuk Yuvaları (0-12) Verileri 





Kışla tipi kurum bakımı, ülkemizde giderek en son tercih edilecek bakım yöntemi 

haline gelmiştir. Bu bakım modelinin yani kurum veya kurumda bakılan çocuk 

sayılarının yıllara göre giderek azalmasının nedeni, hizmet modeline ilişkin 

yaklaşımın ve sosyal politikaların çocuğun gelişimine göre yeniden şekillenmesinden 

kaynaklanmaktadır. 

4.4.2. Ev Tipi Kurum Bakımı 

Türkiye’de uzun yıllar boyunca çocuğun korunmasına yönelik politikalar, “kurum 

bakımı” üzerine yoğunlaşmış ve bu yönde çalışmalar yapılagelmiştir. Son zamanlarda 

ise öncelik çocuğun ailesi yanındaki imkânlarının geliştirilerek aile ortamından 

ayrılmadan bakılmasına yöneliktir. Kurum bakımı gerekli olduğu durumlarda ise kışla 

tipi kurum bakımının dönüştürüldüğü bunun yerine ev tipi bakım modelinin 

797



uygulandığı görülmektedir. İşte bu nedenledir ki, bir kışla tipi kurum bakımı olan 

yetiştirme yurtları sayısı giderek azaltılarak yerine ev tipi kurum bakımı olan çocuk 

evi modeli yeni bir yaklaşım politikası olarak yaygınlaştırılmaya çalışılmaktadır. 

Butik tarzda oluşturulmuş olan çocuk evi, her ilin sosyo-kültürel ve fiziksel yapısı, 

çocuk yetiştirmeye uygun bölgelerinde, tercihen il merkezinde, okullara ve 

hastanelere yakın apartman dairesi veya müstakil evlerde 0-18 yaş grubunda 5-8 

çocuğun yaşadığı yeni hizmet modelidir. Çocuk evleri arkadaşlık komşuluk ve 

mahalle gibi kavramları doyasıya yaşayarak öğrenilebilecek, toplumla iç içe ve 

toplumun değerlerini, kültürünü bilerek ayakları üstüne basabilen bir gençlik 

yetiştirmek amacıyla yeni bir bakım modeli olarak yaygınlaştırılmaya devam 

edilmektedir. 

Çocuk evlerinde çocukların; toplumsal hayata uyum sağlamaları, kalabalık kuruluş 

bakımından kaynaklı olumsuzlukların azaltılması, kendine güvenen ve geleceğe 

umutla bakabilen çocukların yetiştirilmesi, arkadaşlık, komşuluk, mahalle gibi 

kavramlar ile örf-adetleri, toplumsal değerleri yaşayarak öğrenmeleri 

hedeflenmektedir (Başer:2013, 50). 

Tablo 4’de Çocuk Evi’nin kuruluşundan 2015 Aralık ayına kadar olan sürede çocuk 

evleri ve burada bakılan çocukların sayısı verilmektedir. 

Tablo 4. Yıllara Göre Çocuk Evi Verileri 





Tabloya bakıldığında Aile Ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’nın 2011 yılında 

kuruluşundan bu yana çocuk evleri ve burada bakılan çocuk sayısının iki katına çıktığı 

görülmektedir. Bu artışın sebebi, kapatılan yetiştirme yurtlarında kalan çocukların 

çocuk evlerine yerleştirilmesinden kaynaklanmaktadır. 

5.TARTIŞMA VE SONUÇ 

İnsana yönelik gerçekleştirilen sosyo-ekonomik destek, sosyal kalkınmanın temel 

yapısını oluşturmaktadır. Sosyal kalkınmanın sosyal bütünleşmeye vurgu yapan yönü, 

toplumda dezavantajlı konumda olan bireylerin iyilik hallerini yükseltmeyi 

amaçlamaktadır. Toplumda dezavantajlı konumda bulunan korunmaya muhtaç 

çocuklara yönelik sosyal bütünleşme faaliyetleri, sosyal kalkınmanın önemli ve 

vazgeçilmez parçalarından biridir. Çünkü çocuklarına hak ettikleri muameleyi 

gösteremeyen toplumlar, dünya mirasını taşıyan medeniyetler inşa etmekten 

uzaktırlar. 

Bu çalışmada öncelikle çocuğa yönelik refah hizmetleri, sosyal politikalar bağlamında 

değerlendirilerek çocuk ve çocukluğa yönelik uluslararası, toplumsal ve kültürel 

algıların nasıl olduğunu açıklanmaya çalışılmıştır. Sosyal politikalardan bahsedilirken 

çocuk ve çocukluk dönemine dair yapılan vurgunun sebebi, Türkiye’deki çocuk refah 

hizmetlerinin belli şartlar dışında yaş sınırlamasına tabi olmasından 

kaynaklanmaktadır. 

798



Tarihsel bir perspektif ile Osmanlı’dan bu yana çocuk alanında refah hizmetlerinin 

anlaşılması, günümüzdeki kurumsal yapıya işaret etmesi ve bu yapının temelini 

oluşturması bakımından önemlidir. Osmanlı’da tüm alanlarda olduğu gibi korunmaya 

muhtaç çocuklara yönelik sunulan hizmetlerin de dönemin ihtiyaçlarına ve sosyoekonomik 

ve politik şartlarına göre şekillendiği görülmektedir. Özellikle Cumhuriyet 

döneminde korunmaya muhtaç çocuklar için gerçekleştirilen hizmetlerin ve açılan ya 

da devam ettirilen kurumların Osmanlı’dan miras alındığı anlaşılmaktadır. Fakat 

günümüzde evrensel değişim ve dönüşüm sayesinde yarım asır öncesinde benimsenen 

politikaların değiştiğine şahit olunmaktadır. Bu değişimlerin önemli kısmı, çocukların 

biyolojik ailesi ya da yakın aile ortamı içerisinde desteklenerek bakılmasına 

yöneliktir. Bu amaçla ülkemizde çeşitli nedenlerle korunmaya muhtaç hale gelen 

çocuklar, aile ortamından ayrılmadan gerekli koşulların oluşturulması yoluyla 

gelişimlerine uygun şekilde yetiştirilemeye çalışılmaktadır. Bu yeni yaklaşım daha 

önceden uygulanan kurum ya da kuruluş bakımının çocuklar için taşıdığı risklerin ve 

tehlikelerin (bireysel ve bencil bir şekilde yaşama, cinsel istismara uğrama, sağlıklı 

bir ortamda yaşamama, sorumluluk duygusunun gelişmemesi, aile içindeki görev ve 

sorumlukları öğrenmeme, akran veya bakım personeli şiddetine maruz kalma, 

başkasının kendi adına karar vermesine alışma veya kendisi karar verme konusunda 

sürekli tereddütler yaşama gibi) bir kısmını bertaraf ettiği söylenebilir. 

Yapısal olarak korunmaya muhtaç çocukların aile ortamında desteklenmesi ile 

gerçekleştirilen değişimler, kurumsal anlamda da dönüşümü beraberinde getirmiştir. 

Önceden büyük çoğunlukla tek çözüm olarak görülen “kışla tipi kurum bakımı” 

temelli hizmetler yerine “ev tipi bakım” temelli hizmetlerin yaygınlaştırıldığı 

görülmektedir. Bu kurumsal dönüşümün önemli yansıması, yetiştirme yurtları yerine 

az çocuğa aile ortamı sunan çocuk evleri modeline geçiştir. 

Sosyal bir varlık olan çocukların doğru sosyalleşmesinin ve değerleri öğrenmesinin 

en temel kurumu ailelerdir. Ailelerin çocuğun yetiştirilmesindeki yadsınamaz 

rolünden dolayı korunmaya muhtaç çocuğa yönelik sosyal refah politikamızın da bu 

yönde yeniden geliştirilmesi kayda değer bir gelişim olarak görülmelidir. Çocuğun 

ailesi yanında yetiştirilmesinin desteklenmesi, dezavantajlı konumda bulunan bu 

grubun iyilik halinin geliştirilmesi ve sürdürülmesi konusunda elzem bir konuyu 

oluşturmaktadır. Çocuğa ve ailesine sunulan hem sosyal hem de ekonomik desteğin 

toplumsal eşitsizliği önleyerek sosyal kalkınmaya da katkı sağlayacağı yadsınamaz 

bir gerçektir. Bu nedenle toplumların özellikle çocuklarına yönelik yatırımları önemli 

sosyal kalkınma yatırımları arasında görmeleri gerekmektedir. 

KAYNAKÇA 

Aktaş, Aliye Mavili, 2004, “Türkiye’de Korunmaya Muhtaç Çocuklar ve Çalışan Personel. 

Koruma Altındaki Çocuklar Prof. Dr. Mualla Öztürk Anısına XVII. Sempozyum 

Sunumları”, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk Ruh Sağlığı ve Hastalıkları 

Ana Bilim Dalı Yayınları, s.159-193. 

Akyüz, Emine, 2002, Çocuğun Haklarının ve Güvenliğinin Korunması, MEB Yayınları, 

Ankara. 

Balcıoğlu, İbrahim (2013) Geleceğin Türk Ailesi, içinde Uluslararası Aile Konferansı 11-15 

Temmuz 2012, Saraybosna/Bosna-Hersek, Editör: İlhan Yıldız, Muhder Yayınları, 

Ankara. 

799



Başer, Hacer, 2013, “Çocuk Refahı Alanında Yeni Hizmet Modeli “Çocuk Evi Modeli”, Selçuk 

Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. 

Bilgin, Rıfat, 2008, “Sokakta Çalışan Çocuklar Sorununa Sosyolojik Bir Yaklaşım: Diyarbakır 

Örneği”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı 

Yayımlanmamış Doktora Tezi, Elazığ. 

Çavuşoğlu, Turgay, 2010, Sosyal Hizmetler Tarihinde Kilometre Taşları, Hilal Mabaacılık, 

Ankara. 

Franklin, Bob, 1993, Çocuk Hakları, Ayrıntı Yayınları, İstanbul. 

Karataş, Zeki, 2015, “Osmanlı Devleti’nde Korunmaya Muhtaç Çocuklara Yönelik Sosyal 

Hizmet Uygulamaları”, Manevi Sosyal Hizmet Araştırmaları Dergisi, s.107-129. 

Karataş, K. İl, Sunay, 2012, Sosyal Hizmet Eğitiminde Yeniden Yapılanma, Ankara. 

Karataş, Kasım, 2008, “Türkiye’de Çocuk Koruma Sistemi ve Koruyucu Aile Uygulamaları 

Üzerine Bir Değerlendirme”, Koruyucu Aile, Evlat Edinme Hizmetleri ve Ruh 

Sağlığı, Prof. Dr. Mualla Öztürk Anısına XX. Sempozyum Sunumları”, 15-16 Şubat 

2007, (Ed.: Neşe Erol), Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları, s. 41- 54. 

Karatay, Abdullah, 2007, “Cumhuriyet Dönemi Korunmaya Muhtaç Çocuklara İlişkin 

Politikanın Oluşumu, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış 

Doktora Tezi, İstanbul 

Kocacık, F, 1984, “Korunmaya Muhtaç Çocuklar Sivas Kız ve Erkek Yetiştirme Yurtları”, 

Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, s.141-158. 

Okur, Y, 1996, Darüleytamlar, On Dokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 

Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Samsun. 

Özdemir N., Sefer N., Türkdoğan, D, 2008, “Bir Sosyal Sorumluluk Projesi Örneği: 

Korunmaya Muhtaç Çocuklar”, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Dergisi,;32(2), s.283-305. 

Özkan, S.,2009, “Türkiye’de Darüleytamların Gelişimi ve Niğde Darüleytamı”, Türkiyat 

Araştırmaları Dergisi, ss.211-229. 

Şenocak, Hasan, (2005), “Korunmaya Muhtaç Çocuklar: İstanbul Yetiştirme Yurtları Üzerine 

Bir Alan Araştırması”, İÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 

İstanbul. 

Polat, Oğuz, 2001, Çocuk ve Şiddet, Der Yayınları:İstanbul. 

Tutar, Hasan (2014) Sosyal Psikoloji, Genişletilmiş 2. Baskı, Seçkin Yayınları, Ankara. 

Uluğtekin, Sevda, (2001),“Yirminci Yüzyılda Türkiye’nin Çocukları: Sorunlar ve Beklentiler,” 

Prof. Dr. Nihal Turan’a Armağan – Sosyal Hizmette Yani yaklaşımlar ve Sorun 

Alanları içinde, Veli Duyan ve Aliye Mavili Aktaş (edt.), Ankara: H.Ü. Sosyal 

Hizmetler Yüksekokulu Yayınları, s. 7-19. 

Wyness, Micheal, (2006), Childhood And Society-An İntroduction To The Sociology Of 

Childhood, Palgrave Macmillan, Hamshire. 

Yaşar Ö., Dağdelen, N., (2013), “Korunmaya Muhtaç Çocukların Yetiştirilmesinde Çocuk 

Yurtlarından Çocuk Evlerine Geçişin, Çocukların Sosyo-Kültürel ve Psikolojik 

Gelişimlerine Etkisi Üzerine Bir Çalışma: Isparta Örneği”, Süleyman Demirel 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, s.199-221. 

Yavuzer, Haluk. (2001) Çocuk ve Suç, Remzi Kitapevi, 10.Basım, İstanbul. 

Yazıcı, Erhan, (2012), “Korunmaya Muhtaç Çocuklar ve Çocuk Evleri”, Mustafa Kemal 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Mustafa Kemal, s. 499-525. 

Yolcuoğlu, Galip İsmet, 2015, Türkiye’de Tüm Çocuklarımızı İyi Yetiştirebilmek, Nar 

Yayınevi:İstanbul. 

800



Yerel Kalkınmanın Önündeki Engel: Kadın Yoksulluğu 

Öz 

Maide GÖK 1 

Bu çalışmada yerel düzeyde yaşanan kadın yoksulluğunun nedenlerinin tespit 

edilmesi amaçlanmaktadır. Lin yapısal dezavantajların kaynaklara ve fırsatlara 

erişimi zorlaştırdığını ifade etmektir. Bu nedenle bu çalışmada çalışma alanları Bingöl 

ve Elazığ olarak belirlenmiştir. Kırsal alanda yaşayan otuz kadınla görüşme 

yapılmıştır. Kadınların yoksunluk temelli yoksulluğu yaşadıkları halde gizledikleri ve 

yoksul olmadığı düşünülen kadınların da gizli bir yoksulluk içerisinde oldukları tespit 

edilmiştir. Özellikle engelli ve ekonomik şiddete maruz kalan kadınların daha fazla 

yoksunluk içinde oldukları ve ekonomik kaynaklar üzerinde kontrol etme güçlerinin 

bulunmayışının bu duruma yol açtığı görülmüştür. Hane reisinin kadın olduğu 

ailelerde yoksulluk sadece kadının deneyimlediği bir sorun olmaktan çıkmış ve kız 

çocuklarının küçük yaşta evlendirilmelerine neden olan önemli bir sorun haline 

dönüşmüştür. 

Anahtar Kelimeler: Kadın, yoksulluk, yerel kalkınma, 

eşitsizlikleri. 

toplumsal cinsiyet 

The Barrier on Local Development:Woman Poverty 

Abstract 

This study aims to reveal the causes of women experiencing poverty at the 

local level. According to Lin, the source of the structural disadvantages that make it 

harder to express and access to opportunity. Therefore, in this study it is defined as 

work areas Bingöl and Elazığ. Interviews were conducted with thirty women who 

were living in the rural area. This work has resulted in the selection of in-depth 

interviews. Women's deprivation based poverty that they live and hide, even though 

that is considered to be poor women were found to be in a hidden poverty. In 

particular, they are disabled and battered women's exposure to economic deprivation 

in more violence and the lack of control over economic resources and power have 

been shown to lead to this situation. Poverty in families where the head of household 

is a woman no longer just a problem that is experienced by women and girls and 

became an important problem for girls who got married at a young age. 

Key words: Woman, poverty, local development, gender inequities. 

1. GİRİŞ 

Toplumda “yoksul” ya da “yoksun” olarak tanımlananların toplumda mevcut 

kaynaklardan ve fırsatlardan eşit bir biçimde yararlanamayan ve eşitsizlikleri en fazla 

yaşayanlar olduğu bilinmektedir. Bu bağlamda toplumsal cinsiyet eşitliği, yasalar 

önünde kadın ve erkeğe eşit muamele edilmesi, özelde ailede ve daha genel olarak 

1 Yrd.Doç.Dr. Bingöl Üniversitesi, Sosyoloji Bölümü, mgok@bingol.edu.tr 

801



toplumda kadın ve erkeğin kaynaklardan, fırsatlardan ve hizmetlerden eşit olarak 

yararlanmaları olarak tanımlanmaktadır. Toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanması 

birçok ülkenin temel politikaları arasında yer almasına rağmen, dünya nüfusunun 

yarıdan fazlasını ve çalışan nüfusun üçte birini oluşturan kadınların; dünya gelirinin 

onda birine, yeryüzü malvarlığının ise sadece yüzde birine sahip oldukları 

görülmektedir (Akın ve Demirel, 2003). Özellikle, küreselleşmenin etkisiyle gelişmiş 

ülkelerin refah seviyelerini kaybetmeleri yoksulluğa maruz kalan kadın ve çocuk 

oranını her geçen gün artırmaktadır (Oktik, 2008:25). 

Toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinin sürdürülmesine ve yeniden üretilmesine neden 

olan kadının statüsü sorunu ise kalkınmanın insani boyutlarının gündeme geldiği 

1970’li yıllarda başta Boserup olmak üzere birçok bilim insanı tarafından daha fazla 

tartışılmaya başlanmıştır. Kadının ikincil konumunun iyileştirilmesine katkı sağlayan 

bu tartışmalar, gerek ulusal gerek uluslar arası birçok kuruluşun toplumsal cinsiyet 

eşitsizliklerinin azaltılmasına yönelik çalışmalarına hız kazandırmıştır. Özellikle sivil 

toplum kuruluşlarının hem faaliyetlerini hem de projelerini kadın bakış açısıyla 

hazırladıklarını ve çok sayıda kadının yararlanmasını planladıklarını belirten 

Kümbetoğlu (2002:160-3) 1990’lı yıllarda kadının eğitim seviyesinin yükseltilmesi 

ve ekonomik durumunun iyileştirilmesi için; okuma yazma, el becerileri geliştirme ve 

meslek edindirme gibi birçok faaliyetin bu bağlamda yaygınlaştığını ifade etmektedir. 

Söz konusu çalışmalar kadının beşeri sermayesinin yanı sıra ekonomik sermayelerini 

geliştirmelerine katkı sağlamıştır. Zira kız çocuklarının eğitimsiz kalması, onların 

ekonomiye katılımlarını kısıtlamakta “ev kadınlığı” ya da diğer bir ifadeyle “ev içi 

hizmet işçiliği” dışında kadınların farklı rolleri üstlenmelerine imkân tanımamaktadır. 

Bu durum kadının yoksullaşmasını ve farklı alanlarda birçok yoksunluğu 

yaşamalarına neden olmaktadır (Aydemir,2011:4). Son yıllarda kadın yoksulluğunun 

sadece kadınları etkileyen bir sorun olmaktan çıktığı, özellikle kadınların üretimin ve 

çalışma hayatının dışına itilmesi ile hem yerel hem de ulusal düzeyde kalkınma hızını 

da yavaşlatan bir soruna dönüştüğü tartışılmaktadır. 

2. KADIN YOKSULLUĞU VE KALKINMA 

Yoksulluk kavramı kişilerin yaşamlarını idame ettirecek gelirden yoksun olma 

durumlarını tanımlamak için kullanılmakla birlikte, yoksulluk tanımlamalarının ve 

göstergelerinin çeşitlilik gösterdiği görülmektedir. Örneğin, Friedmann yoksulluğu 

birey ve devlet bağlamında tanımlamak yerine, yoksullukla mücadelede hangi 

hususların dikkate alınması gerektiğini belirtmiştir. Friedmann (1996)’a göre, 

doğumun sağlıklı koşullarda gerçekleştirilmesi, güvenli bir yaşam alanına ve 

beslenme imkânına sahip olmak, sağlık giderlerini karşılayabilmek, siyasi yaşama 

katılmak, üretici olmak, emekliliğin getirdiği haklara sahip olmak ve saygın bir 

şekilde defnedilmek yoksullukla mücadelede önem taşımaktadır. Bununla birlikte, 

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) yoksulluğun tespit edilmesinde 

belirli yoksulluk göstergeleri kullanmaktadır. Program, İnsani Yoksulluk İndeksi 

sayesinde yaşam süresi, eğitim, ekonomik ve sosyal imkânlar gibi temel kriterlere 

odaklanarak yoksulluğun boyutlarını tespit etmeye çalışmaktadır. UNDP beklenen 

yaşam süresini 40 yaş olarak belirlemiş ve bu yaşın altındaki yaşam süresini insani 

yoksulluğun göstergesi olarak değerlendirmiştir. Ayrıca, kuruluş okuma-yazma 

802



bilmeme oranını eğitim açısından önemli bir ölçüt olarak ele almış, ekonomik ve 

sosyal olanaklara erişim için sağlıklı içme suyuna sahip olmayı ve kişi başına düşen 

milli geliri yoksulluk için önemli göstergeler olarak kabul etmiştir (Şener, 2009). 

İnsani yoksullukla aynı anlamda kullanılan mutlak yoksulluk ise insanların beslenme, 

barınma, giyinme, tedavi olma gibi en temel ihtiyaçlarını karşılayamama durumudur 

(Öztürk ve Çetin, 2009: 2665; Şenses, 2001: 62).Yoksunluk temelli yoksulluk 2 olarak 

da tanımlanan mutlak yoksulluk bir ülkede kalkınmanın gerçekleştirilebilmesi ve 

kalkınmanın bir bütün olarak sağlanması için ortadan kaldırılması gereken önemli bir 

sorundur. Zira toplumdaki bazı sosyal grupların mutlak yoksulluk içinde bulunmaları 

eşitsizlik temelli yoksulluğun yaşanmasına neden olmaktadır. 

Eşitsizlik temelli yoksulluk, ekonomik anlamda kişi başına düşen gelirin düşüklüğüne 

ve bu nedenle ekonomik güçten mahrum olma nedeniyle ortaya çıkan yoksunluklara 

işaret etmektedir. Söz konusu yoksulluk türü farklı sosyal grupları farklı şekillerde 

etkileyen önemli bir toplumsal sorun olmakla birlikte, çocukluk döneminde yaşanan 

yoksulluk başta kadınlar olmak üzere bireylerin bütün yaşamlarını etkileyen önemli 

bir olgudur (Durgun, 2011:143-4). Gelir dağılımındaki eşitsizliklerin ortadan 

kaldırılmaması ve yerel düzeyde sahip olunan ekonomik kaynakların etkin ve verimli 

bir şekilde kullanılmaması ekonomik kalkınmayı olumsuz etkilerken, kadınlar ve 

erkekler arasındaki eşit olmayan kaynak ve fırsat paylaşımı toplumsal kalkınmayı da 

olumsuz etkilemektedir. 

Kültürel yoksulluk, cinsiyet farklılaşmaları sonucunda ortaya çıkan toplumsal cinsiyet 

eşitsizliklerini dikkate almadan, yoksulluğun nedenini mikro düzeyde açıklamaya 

çalışan bir yoksulluk türüdür. Zira kültürel yoksulluk, yoksulluğun bireyin gayret 

göstermemesi, isteksizliği ve başarısızlığı nedeniyle ortaya çıktığını savunmaktadır 

(Gül ve Sallan,2008:60). Özellikle miskinlik, özgüven eksikliği, girişimci ruhtan 

mahrumiyet gibi kişisel özellikler yoksulluğa neden olmaktadır. “Sömürü temelli 

yoksulluk” ise sosyolojide yapısal işlevselci bakış açısının aksine aileyi eleştirel bakış 

açısı ile ele alan çatışmacı kuramın vurguladığı bir yoksulluk türüdür. Zira çatışmacı 

kuramcılara göre kadının özel alana mahkûm edilmesi ve ev içi emeğinin erkekler 

tarafında sömürülmesi kadının yoksullaşmasına neden olmaktadır. Bu nedenle, 

kadının ev içi iş yüküne karşı bir ücret almaması kadın yoksulluğunun en önemli 

nedenlerinden biri olarak kabul edilmiş, kadının ev içi emeğinin ücretlendirilmesi 

başta feminist gruplarca bir çözüm olarak sunulmuştur. 

Bununla birlikte, Engels kadın yoksulluğunun önemli bir diğer nedeninin ise miras 

paylaşımı olduğunu belirtmektedir. Engels’e göre kadınların yüzyıllardır mülkiyetsiz 

kalmalarının altında adaletsiz bir biçimde sürdürülen miras paylaşımı gelmektedir. 

Kadın yoksulluğunu açıklamaya çalışan yapısal yoksulluğa örnek teşkil eden bu 

sorun, sömürü temelli yoksullukla benzerlik göstermektedir. “Yapısal yoksulluk”, 

kadını ikincileştiren ve dışlayan toplumsal yapının kadını güçsüz kıldığı ve farklı 

alanlarda karar verme yetkisine sahip olmayan kadınların yoksulluğa mahkûm 

edildikleri savunmaktadır. Günümüzde toplumsal yapının kadın yoksulluğunun 

yeniden üretiminde yer aldığını fark eden toplumların yapıyı değiştirmeye yönelik 

2 

Yoksunluk türleri için Gül ve Sallan Gül (2008)’e bakınız. 

803



çalışmalara yer verdikleri gözlemlenmektedir. Zira kadınların yaptıkları işlerin daha 

çok değersiz olarak kabul edilmesi ve eşit bir gelir getirmemesi birçok ülkede yankı 

bulmuş ve bu durumun düzeltilmesi için toplumsal cinsiyet bağlamında eşitlik 

savunucuları “karşılaştırılabilir değer yasası” teklifinde bulunmuşlardır. Bu yasanın 

amacı tarihsel olarak uzun deneyimlere sahip olanlara farklı maaş ödemelerini ortadan 

kaldırıp, üstlenilen sorumluluk ve yetenekler açısından eşit ödemenin yapılmasını 

sağlamaktır (Macionis, 2007: 343-6). Böylece toplumsal yapının neredeyse bütün 

eylemlerini belirlediği kadınların yoksulluğu deneyimlemesinin önüne geçilmeye 

çalışılmaktadır. 

3. TOPLUMSAL CİNSİYET PERSPEKTİFİNDEN KADIN 

YOKSULLUĞU 

Toplumsal cinsiyet kadına veya erkeğe toplum tarafından atfedilen nitelikleri, rolleri 

ve sosyal pozisyonları ifade eden kültürel bir kategorilendirmedir (Adaçay, 2014:10). 

Farklı toplumlarda toplumsal cinsiyet kimliklerinin inşa sürecinin farklılaşması, 

toplumsal cinsiyet rollerinde görülen farklılıkların biyolojinin bir ürünü olmadığını ve 

bu rollerin zamana ve yere göre değişebildiğini göstermektedir (Schaefer, 2007: 261). 

Diğer bir ifadeyle toplumsal cinsiyet kimliksel bir kategoridir ve kişinin 

etkileşimlerinin ve sosyal yaşamının dışında mevcuttur. Sosyal yapının ve düzenin bir 

sonucu olan toplumsal cinsiyet, kişiler sosyalleşmeye devam ettikçe yeniden 

üretilmektedir (West ve Zimmerman, 1987). 

Toplumsal cinsiyet kavramının yeniden üretiminde kadına ve erkeğe toplum 

tarafından atfedilen özellikler önemli bir rol oynamaktadır. Özellikle söz konusu 

nitelikler çoğunlukla toplumsal cinsiyet eşitsizliklerini desteklemekte ve 

pekiştirmektedir. Örneğin, kadınların daha çok pasif, duygusal ve işbirlikçi olarak 

nitelendirilmeleri, erkeklerin ise daha akılcı, aktif ve rekabetçi olarak tanımlanmaları 

kadınların yüksek gelir elde edebilecekleri pozisyonlara gelmelerini olumsuz 

etkilemektedir. Uluocak ve Arslan (2011:21)’a göre dilin bu şekilde kullanımı 

kadınların eylemlerinin ve düşünce sistemlerinin inşasında önemli bir yer edinmekte 

ve kadın sosyo-kültürel yapının dayattığı bu niteliklere bağlı olarak ev içi iş yükü ile 

kendini tanımlamaktadır. 

Kültürel yoksulluk kavramı ile yoksulluğu kadının suçu gibi algılamak ve yukarıda 

ifade edilen niteliklerine bağlı olarak kadını tanımlamak erkekler tarafından daha 

fazla kabul gören bir yaklaşım olmakla birlikte, Bucra (2010:11)’ya göre yoksulluk 

kadınların kişisel özellikleri ile açıklanmayacak kadar genel bir sorundur ve sosyal 

yapının yol açtığı eşitsizliklerle ilişkilidir. Benzer bir biçimde, feminist gruplar da 

kadının erkeğe göre konumunu belirleyen söylemlere ve kadın kimliğine iliştirilen 

niteliklere karşı eleştirel olmuşlar ve “kadının yeri evidir” gibi kalıp yargılara karşı 

farkındalık oluşturmaya çalışmışlardır. Toplumsal kalkınmanın bir bütün olarak 

gerçekleştirilmesi için dezavantajlı grupların durumlarının iyileştirilme isteği ise 

kadınların yaşadıkları sorunların daha fazla görünürlük kazanmasına katkı sağlamış 

ve toplumsal cinsiyet eşitsizliklerine olan ilgiyi artırmıştır. Bu süreçte toplumsal 

cinsiyet tabakalaşması, kadınlar ve erkekler arasındaki iş bölümü dağılımının ve 

kaynaklar üzerindeki kontrol etme gücünün farklı ölçülerde olmasının bir sonucu 

804



olarak tanımlanmış (Mason, 1986: 291) ve farklı alanlarda yaşanan toplumsal cinsiyet 

eşitsizlikleri ile analiz edilmiştir. 

Toplumsal cinsiyet eşitsizliklerini bütün boyutlarıyla tespit etmek çok zor olsa da, en 

fazla görüldüğü temel alanların herhangi birindeki iyileştirmeler diğer alanlardaki 

eşitsizlikleri azaltabilmekte hatta tamamen ortadan kaldırabilmektedir. Bu nedenle 

Bucra (2010:242) kadın nüfusunun nitelikli eğitim imkânlarına kavuşarak yoksulluk 

ve sosyal dışlanmadan kurtulabileceklerini ifade etmektedir. Benzer bir biçimde 

başka bilim insanlarının da eğitim seviyesi ile gelecekteki kazanımlar ve yaşam 

standartları arasında nedensel bir ilişki bulunduğunu belirttikleri görülmektedir 

(Ferreira ve Gignoux, 2010). Özellikle kadınların işgücüne ve istihdama katılımlarının 

artması için gerekli olan beşerî sermaye eğitim faaliyetlerinin yaygınlaştırılması ile 

artırılabilmektedir. Buna rağmen, Uluocak ve Arslan (2010:56)’ın yaptıkları 

çalışmaya göre kadınların %28’i toplumsal cinsiyet rolleri nedeniyle eğitim 

programlarına katılamamaktadırlar. 

Diğer taraftan, ekonominin geleneksel değerlerin ortadan kaldırılmasında, doğum 

oranlarının azaltılmasında, eğitim ve istihdam alanındaki kadın oranlarının 

artmasında ve kadınlara uygun görülen rollere karşı davranış ve tutum 

değişikliklerinde etkisi bulunmaktadır (Matland, 1998: 114). Bu nedenle, ekonomik 

alandaki toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinin azaltılmasını toplumsal kalkınma için 

önemli bir aşama olarak gören ülkelerde, siyasi alanda bu eşitsizlikleri azaltmayı 

hedefleyen siyasetçilerin seçilmesine önem verilmektedir (Kentworty ve Malami, 

1999). Bununla birlikte, özellikle kadının ekonomik kaynaklar üzerindeki 

kontrolünün artması ve kadına yönelik şiddetin azaltılması için boşanmanın, miras 

almanın, aile içi yasal paylaşımların ve evlenme yaşının hukuki alanda tekrar 

düzenlenmesi gerekmektedir. Toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinin azaltılmasının 

toplumsal birçok sorunun ortadan kalkmasına ve sürdürülebilir kalkınma, nüfus artışı 

ve yeni neslin sahip olacağı beşerî sermaye gibi toplumsal konular üzerinde olumlu 

gelişmelere katkı sağlayacağı dikkate alındığında, sosyal politika önerilerinde ve 

yasal düzenlemelerde öncelikli konu olarak ele alınması gerekmektedir. 


Araştırmada “görüşme” tekniği kullanılmıştır. Postmodern araştırmanın tüm 

sorunların yerel dinamikleri içerisinde ele alınmasına ilişkin yaklaşımı ve her kadının 

yaşadığı sorunların kişiye özgü olabileceği temel savı, bu çalışmada derinlemesine 

görüşme tekniğinin seçilmesinde etkili olmuştur. Nitel araştırmada, tamamı keşfedici 

ve açık uçlu sorulardan oluşan iki tür görüşme formu kullanılmıştır. İlk formla, 

katılımcıların sosyo-demografik özellikleri, ikinci formla kadın yoksulluğun boyutları 

tespit edilmeye çalışılmıştır. 

Araştırma, illerin sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralamasında 39. sırada yer alan Elazığ 

ve 72. sırada yer alan Bingöl’de gerçekleştirilmiştir. Görüşmeler Ocak-Mayıs 2016 

tarihleri arasında toplam 30 kişi ile yapılmıştır. Katılımcıların tamamı alt sınıfta yer 

alan kadınlardan oluşmaktadır. Ayrıca görüşme yapılan kadınların demografik 

profilleri incelendiğinde, çoğunun ilkokul mezunu olduğu ve aylık hane gelirlerinin 

asgari tutarın altında olduğu görülmüştür. Çoğu çok çocuklu aile yapısına sahip olan 

805



katılımcıların üçü çok eşli ailelerde yer almaktadır. Çalışmada etik kuralları ihmal 

etmemek için katılımcılara kod isim verilmiştir. 

Bu çalışmada sosyal bilimlerdeki yaklaşımlar yoksulluk türleri aracılığıyla 

kullanılmıştır. Pozitivist yaklaşıma göre “yapısal yoksulluk” kadının 

yoksullaşmasına neden olduğu gibi kadının yoksulluktan kurtulmak için mücadele 

etmesini de engellemektedir. Hermeneutik yaklaşım ise “kültürel yoksulluk kavramı” 

ile kadın yoksulluğunun mikro düzeyde kadının anlam dünyası ile ilişkili olduğunu 

ve eğer kadın kendi potansiyelinin farkına varıp kendi yeteneklerini keşfedebilirse 

yoksulluktan kurtulabileceğini ifade etmektedir. Eleştirel yaklaşım ise “eşitsizlik ve 

sömürü temelli” kadın yoksulluğunun altında yatan eşitsizliklere dikkati çekmektedir. 

5. BULGULARIN DEĞERLENDİRİLMESİ 

Bu çalışmada yoksulluk türleri bir analiz aracı olarak kullanılarak, toplumsal cinsiyet 

perspektifinden kadın yoksulluğunun nedenleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Zira 

Şener’e (2009) göre toplumsal cinsiyet gelirle birlikte bazı farklılaşmalara yol 

açmaktadır. Örneğin, hane gelirinin yüksek olduğu durumlarda gelirin erkek 

tarafından kontrol edildiği, diğer taraftan hane gelirinin az olduğu ailelerde ise 

kadınların geliri kontrol ettiği belirtilmektedir. 

5.1. Katılımcıların Yoksulluk Tanımlamaları 

Bu çalışmada, cinsiyet açısından yoksulluğun nasıl tanımlandığı ve farklılaştığı tespit 

edilmeye çalışılmıştır. Çalışmada bazı kadınların kendilerini yoksul olarak 

tanımlamaktan kaçınmadıkları ve yaşadıkları yoksulluğun boyutlarını kolayca dile 

getirdikleri gözlemlenmiştir. 3 Katılımcılardan biri yoksulluğun ne olduğu sorusuna 

“altı gündür evde yiyecek ekmeğim yok” diyerek cevap vermiştir. Başka bir katılımcı 

ise sağlık güvencesinin olmayışı nedeniyle doktora gidememe durumunu yoksulluk 

olarak ifade etmiştir. Çalışmada katılımcıların bazılarının hane gelirleri çok düşük 

olmasına rağmen, kendilerini orta gelirli tanımladıkları dikkati çekmiştir. 

Bu durumun katılımcıların dünyaya bakış açıları, yaşam tatmin düzeyleri ve 

farkındalık durumları ile ilişkili olduğu düşünülmektedir. 45 yaş üstü olan kadınların 

yoksulluk tanımlamalarının 25-44 yaş aralığındaki kadınların tanımlamalarından 

farklılık gösterdiği gözlemlenmiştir. Orta yaşlı kadınların yoksulluğu daha fazla 

kabullendikleri ve yoksulluğa karşı duyarsızlaştıkları, fakat genç kadınların 

yoksulluktan daha fazla şikâyetçi oldukları görülmüştür. Katılımcıların yoksulluk 

tanımlamaları ayrıca yoksulluğun kadınların ruh ve beden sağlıklarını olumsuz 

etkilediğini gösteren ifadeler içermektedir. Aşağıda genç bir katılımcının yoksullukla 

ilgili ifadelerine yer verilmiştir: 

On iki yıllık evliyim. Eşimle yatacak bir yatağımız olmadı. Çocuğuma 

istediğini veremiyorum. Başka çocuk istemedim bu yüzden. Buna bile 

istediğini veremiyorum. Hayatta istediğim hiçbir şey olmadı, sürekli 

3 

Araştırmanın sosyal yardımlaşma faaliyetlerini yürüten kuruluşlar tarafından yapıldığının sanılması ve 

kendilerine yardım edileceğinin düşünülmesi kadınların sorulara ayrıntılı cevaplar vermelerine katkı 

sağlamıştır. 

806



ağlıyorum, çocuk görmesin diye banyoya giriyorum kendime 

vuruyorum 4 (Rojda, ev kadını, 35, 2016). 

Diğer taraftan, bazı katılımcıların çok ciddi boyutlarda yoksulluğu deneyimledikleri 

halde kendilerini yoksul olarak tanımlamadıkları gözlemlenmiştir. Kadınların aile 

içinde karar alma süreçlerine daha fazla katıldıkları ailelerde, kadınların yaşam tatmin 

düzeylerinin daha yüksek olduğu görülmüştür. Söz konusu kadınlar ekonomik 

gelirleri az olmalarına rağmen, kendilerini mutlu hissettiklerini belirtmişlerdir. İnsani 

yoksulluğun birçok göstergesinin mevcut olduğu ailelerde, kadınların neden 

kendilerini mutlu hissettikleri sorusuna ise kadınların geçmiş yaşamlarına 

bakıldığında cevap bulunabilmiştir. Araştırmada katılımcılara yöneltilen aile geçmişi 

ile ilgili sorulardan kadınların geçmiş yaşamlarında daha fazla yoksulluğu 

deneyimledikleri, bu nedenle mevcut durumlarını geçmişle kıyasladıkları için mutlu 

olduklarını belirttikleri anlaşılmıştır. 

Bu çalışmada, görüşülen kadınların çoğunun eğitimsiz olması, okur-yazar olmalarına 

rağmen, herhangi bir mesleki eğitime tabii tutulmamış olmaları kadınları pasif 

tüketiciler konuma getirmektedir. Oysa kırsal alanda ihtiyaç duyulan birçok temel 

hizmetin mesleki eğitime sahip kişilerin olmayışı dolayısıyla karşılanamadığı dikkati 

çekmektedir. Diğer taraftan, bazı katılımcıların başkalarına muhtaç olmaktan 

rahatsızlık duydukları gözlemlenirken, bazı katılımcıların başkalarının merhametine 

ihtiyaç duydukları için rahatsız olmadıkları gözlemlenmiştir. 

5.2. Hane İçi Karar Alma Gücü ve Kadın Yoksulluğu 

Bireysel mutlulukların insanların yerine getirmesi gereken yükümlülüklere ve 

başarılara bağlı olduğunu dile getiren Nussbaum ve Sen (1993:39), bu 

yükümlülüklerin yerine getirilmesinin ve başarıların ortaya çıkmasının, iyi beslenme, 

özgür bir ortam ve yeterli sağlık koşullarına kadar birçok faktörden bağımsız 

olmadığını belirtmektedirler. Oysa Uluocak ve Aslan (2011:60) yaptıkları çalışmada 

kadınların itaatkâr bir rol model benimsemeleri gerektiğini düşünen ve kadını 

toplumsal cinsiyet rollerine bağlı olarak tanımlamaya çalışan bir bakış açısının 

kadınlar tarafından da desteklendiğini ve kadınların eylemlerini gerçekleştirirken 

özgür olmadıklarını ifade etmişlerdir. Bu çalışmada katılımcıların imkânlara ve 

hizmetlere erişimde ne ölçüde özgür oldukları hane içi karar verme gücü analizi ile 

tespit edilmeye çalışılmıştır. 

4 

Katılımcı görüşme sırasında göğsünü açıp kendisine nasıl zarar verdiğini göstermiştir. 

807



Tablo–1. Katılımcıların Ailede Karar Verme Durumları 

Karar Verilen Konular 

Satın alınacak eşyanın, 

arabanın seçimi 

Kimin Karar Vereceği 

Ben Eşim Birlikte Diğer 

(Kuma 

vs.) 

%7 (2) %60 

(18) 

Ailece 

Aile 

büyükleri 

%10 (3) %13(4) %7 (2) %3 (1) 

Boş zamanların 

%10 (3) %44 %17 (5) %13(4) %13 (4) %3 (1) 

değerlendirilmesi 

(13) 

Seçimde oy verilecek %49 %38 %3 (1) %7 (2) %3 (1) 

partinin belirlenmesi 

(14) (11) 

Şahsınıza ait tasarrufların %54 %27 (8) %10 (3) %3 (1) %3 (1) %3 (1) 

değerlendirilmesi 

(16) 

Yerleşim yerinin ve evin %13 (4) %33 %17 (5) %13(4) %17 (5) %7 (2) 

seçimi 

(10) 

İletişim kurulacak kişilerin %40 %27 (8) %23 (7) %10(3) 

kimler olacağı 

(12) 

Katılacak sosyal aktiviteler %17 (5) %46 %23 (7) %7 (2) %3 (1) %3 (1) 

(14) 

Çocukların eğitim hayatına %7 (2) %50 %20 (6) %20 (6) %3 (1) 

devam edip edemeyecekleri 

(15) 

Kendi öğrenim hayatınıza 

devam edip 

%13 (4) %40 %17 (5) %3 (1) %27 (8) 

edemeyeceğiniz 

(12) 

İhtiyaç duyduğunuzda 

doktora gidip 

%50 %23 (7) %13 (4) %7 (2) %3 (1) %3 (1) 

gidemeyeceğiniz 

(15) 

Ailenizi ziyaret edip 

%37 %27 (8) %23 (7) %10(3) %3 (1) 

edemeyeceğiniz 

(11) 

Çalışıp çalışmayacağınız %23 (7) %60 

(17) 

%7 (2) %10(3) %3 (1) 

Tablo-1’de görüldüğü üzere katılımcıların %54’ü kendilerine ait tasarrufları kendi 

isteklerine göre değerlendirebildiklerini ifade ederken, katılımcıların %27’sinin 

tasarrufları üzerinde değerlendirme haklarının olmadığını ifade ettikleri 

gözlemlenmektedir. Ev, eşya, gezilecek ve gidilecek yer seçimlerinde de çoğunlukla 

erkeklerin karar aldıkları görülmektedir. Satın alınacak eşyanın ve arabanın seçiminde 

%60 oranında erkeklerin karar verici oldukları ve boş zamanların 

değerlendirilmesinde ise %44 oranında erkeklerin karar verici durumda oldukları 

saptanmıştır. Kadınların çalışıp çalışmayacağı konusuna da %60 ile erkeklerin karar 

verdikleri görülmektedir. Çalışmaya katılan kadınların yalnızca %13’ü kendi öğrenim 

hayatına devam etme konusunda ve %7’si çocukların eğitim hayatına devam etmeleri 

konusunda kendilerinin karar verici olduklarını ifade etmişlerdir. Diğer taraftan, 

seçimlerde oy verilecek partinin belirlenmesinde katılımcıların %49’u ve doktora 

gitme konusunda kadınların %50’si kendi başlarına karar verdiklerini ifade 

etmişlerdir. Kadının temel haklardan ve sosyal hizmetlere erişim şansından 

alıkonulduğunu gösteren veriler, aynı zamanda kadın yoksunluluğunun neden 

sürdürüldüğünü de göstermektedir. 

Bu çalışmada ekonomik kaynaklara sahip olma ile yoksulluk oranı arasında ters bir 

ilişki olduğu varsayılmıştır. Oysa çalışmada ekonomik kaynaklara sahip olan 

808



kadınların da gizli bir yoksulluk içinde oldukları gözlemlenmiştir. Zira kadınların 

hane içi karar alma süreçlerine dâhil olamamaları, ekonomik kaynaklar üzerinde 

kontrol etme gücüne sahip olamamalarına neden olmaktadır. Bu nedenle tüm 

katılımcılara kişisel ve hane gelirleri sorulmuş ve ekonomik kaynaklar üzerinde 

kontrol etme güçlerinin olup olmadığı anlaşılmaya çalışılmıştır. Engelli kadınlar 

devlet desteği ile her ne kadar düzenli bir gelire sahip olsalar da gelir üzerinde denetim 

kuracak güçlerinin olmayışı söz konusu kadınları gizli bir yoksulluğa hapsetmektedir. 

Aşağıda görme engelli bir katılımcının görüşlerine yer verilmektedir: 

Kimse bakmıyor bana. Devletten aldığım maaşı oğlum çekiyor. 

Yanlarında kalıyorum. Yemek verirlerse yiyorum yoksa aç 

kalıyorum. Vallah bakmıyorlar. Ne yapayım yine de veriyorum. O 

para da olmazsa gelin oturmaz benle. Ne yapayım gidecek yerim 

yok (Berfin, ev kadını, 65, 2016). 

Engelli kadınların kaynaklar üzerindeki kontrol etme güçlerinin olmayışının yanı sıra, 

kadının tarım sektöründe çalıştığı ailelerde, gelirin erkek tarafından kontrol edilmesi 

ve paranın tasarruf hakkının tamamen erkekte olması kadının birçok yoksunluğu 

deneyimlemesine neden olmaktadır. Bazı katılımcılar “ellerine hiç para geçmediğini” 

bu nedenle temel ihtiyaçlarını bile karşılayamadıklarını dile getirmişlerdir. 

5.3. Kadın Yoksulluğunun Nedenleri ve Sonuçları 

Çalışmada, kadın yoksulluğunun nedenleri ve kadınların en fazla yoksunluk 

yaşadıkları alanlar tespit edilmeye çalışılmıştır. Gül ve Sallan Gül (2008)’ün 

yaptıkları çalışmada da yoksulluğun nedenin kültürel yoksulluk olmadığı tespit 

edilmiş, kadınların aile içi iş yükleri nedeni ile çalışamadıkları saptanmıştır. Söz 

konusu çalışmada kadınların çalışma hayatına geçici nitelikli enformel sektör ya da 

ev eksenli işler yoluyla katıldıkları bu nedenle iş güvenliği olmayan, yeterli ve sürekli 

gelir sağlamayan işlerde çalıştıkları görülmüştür. Bu çalışmada da kadınların 

yoksullukla mücadele etmek için çeşitli stratejiler geliştirmeye çalıştıkları, fakat 

çalışma hayatına katılmalarının onları çalışan yoksullar olmaktan kurtaramadığı 

gözlemlenmiştir. Benzer bir biçimde Bucra (2010:245)’da sağlıksız çalışma 

şartlarında düşük ücretle çalışan kadınların yoksulluktan kurtulamadıklarını 

belirtmektedir. 

Diğer taraftan beslenme, barınma ve güvenlik ihtiyaçlarını yerine getirmesi beklenen 

aile kurumunun işlevlerini yerine getirmemesi yoksulluğun çocukluktan itibaren 

deneyimlenen bir soruna dönüşmesine neden olmuştur. Söz konusu durumdan 

kurtulmaya çalışan çok çocuklu ve yoksul aileler için başlık parası bir kurtuluş kapısı 

olarak algılanmış ve küçük yaşta kız çocuklarının evlendirilmeleri 

gelenekselleştirilmiştir. Bu çalışmada, katılımcıların büyük çoğunluğu ailelerinin 

nikâh akdi olarak para, eşya ya da altın gibi şeyler istediklerini belirtmişlerdir. 

Bununla birlikte, belirli bir eğitim imkânına sahip olmayan kadınların yoksulluğu 

deneyimlemeleri kaçınılmaz olmakla birlikte, yoksulluğun nedenleri çeşitlilik 

göstermektedir. Aşağıda kız çocuklarının neden eğitim alma hakkından mahrum 

bırakıldıklarına ilişkin bazı tespitlere yer verilmektedir: 

809



- Toplumsal cinsiyet rollerine koşullandırma nedeniyle kız çocuklarının 

çalışma hayatına karşı isteksiz hale getirilmesi, 

- Erken evliliklerin ve sık gebeliklerin yaygın olması, 

- Güvenlik kaygısı, 

- Ekonomik sermaye yetersizliği dolayısıyla okul masraflarını karşılayamama 

endişesi, 

- Kız çocuklarının okula gönderilse bile ilerde faydasının olmayacağı 

düşüncesi, 

- Çok çocuklu ailelerde kız çocuğuna ilerde kocasının bakacağı düşüncesi ile 

sadece erkek çocuklarının okutulması, 

- Kızın fiziksel olarak akranlarına göre gelişmiş olması dolayısıyla evlilik 

yaşının gelmiş olduğunun düşünülmesi, 

- Erkeklerle aynı ortamlarda yer aldıkları için kız çocuğunun hata yapabileceği 

ve namuslarına leke getirebileceği düşüncesi. 

Kadın yoksulluğuna neden olan diğer bir sorun ise kadının uğramış olduğu cinsiyet 

ayrımcılığından kaynaklanmaktadır. Erkek çocuğuna verilen değerdeki farklılık, kız 

çocuğunun yaşı gelince evlenip gideceği düşüncesinden ve erkek çocuğunun yaşlılık 

teminatı gibi görülmesinden kaynaklanabilmektedir. Dünya Bankası (2010: 4)’nın 

Türkiye’de yaptığı “Eğitimde Fırsat Eşitliği Araştırması” bu durumu kanıtlamaktadır. 

Araştırmaya göre ailenin yoksul olması durumunda sadece erkek çocuk okula 

gönderilmektedir ve kız çocuklarının okula kayıt oranlarındaki genel düşüşte 

toplumsal cinsiyet en önemli faktörlerden biridir. Örneklem ortalamasında kız 

çocuklarının okula kayıt olma ihtimali erkek çocuklarından % 50 daha azdır. Cinsiyet 

ayrımcılığının bu göstergesi daha sonra mesleki dağılımı da etkilemektedir. Kamusal 

alanının erkek alanı gibi algılanması ve belirli yüksek prestijli işlerde kadın 

oranlarının erkeklere kıyasla düşük olması cinsiyet ayrımcılığının ekonomik yaşam 

üzerindeki etkilerini göstermektedir (Tabipler Birliği Raporu, 2008). Eğitim 

olanaklarının sınırlanmasına hatta ortadan kalkmasına neden olan cinsiyet 

ayrımcılığının yanı sıra kadınların yoksulluktan kurtulamamalarının diğer nedenleri 

aşağıda sıralanmaktadır: 

- Kırsal alanda kadınların tarım sektöründe ücretsiz çalışmaları ve tarımdan 

elde edilen gelirin az olması, 

- Kadınların hane içindeki ekonomik kaynaklar üzerinde tasarruf hakkının 

olmaması, 

- Ailenin yoksul ve çok çocuklu olduğu durumlarda kız çocuklarının erkenden 

evlendirilmeleri, 

- Geleneksel ailelerde gelirin bölünmesi, 

- Kocanın madde bağımlısı olması, evi terk etmesi ya da evin 

sorumluluklarından kaçınması, 

- Kocanın sağlık sorunlarından ve yaşlılıktan dolayı çalışamaması, 5 

5 

Özellikle çok eşli evliliklerde kocanın yaşlı olması bakıma muhtaç birçok kişinin 

sorumluluğunu yerine getirememesine neden olmaktadır. 

810



- Kadının mirastan pay talep etmesinin toplumda hoş karşılanmaması ve 

kadınların ötekileştirilmelerine neden olması, 

- Kadınların toplulukçu (sürekli başkalarına bağımlı) 6 , modele göre 

yetiştirilmeleri, 

- Kadınların erkeklerle aynı ortamlarda çalışmasının uygun görülmemesi, 

- Kadınların beşeri ve ekonomik sermaye yoksunluğu nedeniyle, çoğunlukla 

iş güvencesi olmayan geleneksel kadın işlerinde yoğunlaşmaları ya da emek 

piyasasına hiç katılamamaları nedeniyle emeklilik haklarından 

yararlanamamaları, 

- Coğrafik engeller ve iklim şartları, 

- Ailede erkeklerin çalışmaması nedeniyle kadınının sırtından geçinmenin 

yaşam biçimi haline getirilmesi, 

- Kadınların toplumda çok iyi yerlere geleceğine ilişkin inancın zayıf olması. 

- Kocanın ölümü durumunda dul ve yetim aylığında kesintiye gidilmesi, 

- Hiç evlenmemiş ya eşi tarafından terk edilmiş çocuklu kadınlara da aylık 

bağlanması. 

Kadınların dini ritüellerle gerçekleştirdikleri evlilikler, yasal anlamda kadınların 

haklarını talep etmelerini engellemektedir. Bu nedenle, yaşanan sorunların siyasi 

alanda gündeme taşınması, yasal düzenlemeler aracılığıyla cinsiyetler arası eşitlik 

sağlanması ve kadınların yasal haklarından haberdar olmaları önem taşımaktadır. 

Özellikle şiddet gören ve en temel hakları elinden alınan kadınların yasal haklarından 

haberdar olmamaları yaşadıkları yoksunlukları artırmaktadır. 

Bu çalışmada yoksulluktan kadınların ve çocukların daha fazla etkilendiği 

gözlemlenmektedir. Yaşam tatmin düzeyi düşük olan kadınların çocuklarına şiddet 

uyguladıkları ve bu durumun ebeveynler ve çocuklar arasındaki duygusal bağların 

daha fazla kopmasına neden olduğu görülmüştür. Yaşamı idame ettirecek ihtiyaçların 

karşılanmaması, çocukların hızlı zengin olabilmenin yollarını aramalarına, suça 

eğilim göstermelerine ve madde bağımlısı olmalarına neden olduğu katılımcıların 

görüşlerinden anlaşılmaktadır. Bu tür ailelerde ebeveynler ve çocuklar arasında sevgi 

boşluklarının oluştuğu ve ailenin çocukların davranışları üzerinde kontrol sağlama 

gücünün zayıf olduğu gözlemlenmiştir. 

Kadın yoksulluğu sağlık alanında, aile planlaması ve doğum kontrol uygulamalarına 

ilişkin çalışmaların artırılması gerektiğini göstermektedir. Katılımcıların birçoğu ilk 

doğumlarını sağlıksız koşullarda gerçekleştirdiklerini ifade etmişlerdir. Gerek 

katılımcıların kendilerinde gerekse çocuklarında birçok soruna yol açan bu durum, 

özellikle sınırlı sağlık hizmetlerine erişime sahip olan yerleşim yerlerine taşınabilir 

sağlık hizmetlerinin götürülmesini, hastalıklara karşı ön tanı koyma ve bilgilendirme 

çalışmalarının artırılmasını ve çok eşli ailelerde resmi nikâhı olmayan kadınların 

sağlık güvencelerinin olmayışı ile birlikte ortaya çıkan sorunların ortadan 

kaldırılmasını gerektirmektedir. Ayrıca erken yaşta evlendirilen kız çocuklarının da 

resmi nikâhları olmadığı için benzer sorunları yaşadıkları görülmektedir. 

6 

Toplulukçu model için Gök ve Başak (2016)’ya bakınız. 

811



5.4. Yoksullukla Etkili Mücadele Yöntemleri 

Bu çalışmada görüşülen kadınların yoksulluğu azaltmak için belirli çalışmalar içine 

girdikleri gözlemlenmiştir. Kadın dayanışması yoluyla kadınlar gerek el becerilerini, 

gerekse de tarım ve hayvancılık yaparak elde ettikleri ürünü piyasaya sunma yollarını 

öğrendikleri saptanmıştır. Kadının aktif bir biçimde katılımını sağlayan kadın 

dayanışması aynı zamanda tüketimi azaltacak stratejilerin öğrenilmesini de 


Sosyal sermayenin kadınlar arasında bilgi ve haber kanalları oluşturarak, kadın 

emeğinin karşılık bulmasına katkı sağlayan bu olumlu yanına rağmen, kadınların 

birbirleri üzerinde sosyal kontrol aracılığıyla baskı kurdukları bazı katılımcıların 

ifadelerinden anlaşılmaktadır. Özellikle eşi olmayan kadınların şehir merkezine 

yanlarında erkek bulunmaksızın gitmeleri eleştiri konusu olabilmektedir. Kadının 

erkeksiz her ortama girmemesi gerektiğine ilişkin kalıp yargılar, kadınların eleştirilme 

korkusuna kapılmasına neden olabilmektedir. Bu nedenle kadının ürettiği artı değerin 

piyasaya çıkışını kolaylaştıracak aracılara ihtiyaç duyulmakta, çoğunlukla kadınlar 

erkekler aracılığıyla ellerindeki ürünü piyasaya sunmaktadırlar. 

Ataerkil düzenin sonucu olan bu sorunlar, aile içinde daha büyük sorunlara yol 

açabilmektedir. Yoksullukla mücadele etmek için herhangi bir işte çalışabileceğini 

söyleyen kadınların, aile büyükleri ve eşlerinden izin alamamaları kadını çocukları ile 

birlikte yoksulluğa mahkûm etmektedir. Çalışmak istediğinde eşinin baskısı ile 

karşılaştığını söyleyen katılımcılardan biri, son iki yıldır kirasını bile ödeyemediğini 

ifade etmiştir. Kadının çalıştırılmasını erkek kimliğine zarar geleceği endişesi ile 

istemeyen erkekler toplumdan dışlanmamak ve değersizleştirilmemek için kadının 

çalışmasını engelleyebilmektedirler. 

6. SONUÇ 

Bu çalışmada kadın yoksulluğunun nedenleri yoksulluk türleri dikkate alınarak tespit 

edilmeye çalışılmıştır. Toplumsal yapı sonucunda ortaya çıkan sömürü ve eşitsizlik 

temelli yoksulluk türlerinin kadın yoksulluğunu açıklamak için kullanılabildiği 

gözlemlenirken, kültürel yoksulluğun yetersiz kaldığı gözlemlenmiştir. Zira görüşme 

yapılan kadınların ev içi ve dışı iş yüklerinin çokluğu kadın yoksulluğunun tembellik, 

isteksizlik ya da başarıyı önemseme gibi bireysel niteliklerle açıklanamayacağını 

göstermiştir. Çalışmada kadın yoksulluğunun en önemli nedenleri arasında; ataerkil 

toplum yapısı, kadının hane içi karar alma gücünün olmayışı, kadının tarım 

sektöründe ücretsiz çalışması, zamanın çoğunu ev içi hizmet işlerine ayırması, kadının 

çalışmasının kültürel gelenekler ve değerler bağlamında kabul görmemesi, kadınların 

başkalarına bağımlı bireyler olarak yetiştirilmeleri ve yatırımcı modele dayalı cinsiyet 

ayrımcılığı dolayısıyla kaynaklardan ve fırsatlardan eşit istifade edememeleri 

sayılabilmektedir. 

Buna rağmen, kadın erkek eşitsizliklerini tetikleyen cinsiyet temelli ayrımcılıkların, 

erkeği üstün kılan kültürel kodların, kadınların eylemlerini sınırlayan ve kısıtlayan 

sosyal yapının kadının yoksullaşmasına neden olduğunun katılımcılar tarafından 

bilinmediği görülmektedir. Çalışmada bazı kadınların yaşadıkları yoksulluğu 

gizledikleri ve yoksul olmadığı düşünülen kadınların da gizli bir yoksulluk içerisinde 

812



oldukları tespit edilmiştir. Özellikle engelli ve ekonomik şiddete maruz kalan 

kadınların daha fazla yoksunluk içinde oldukları ve ekonomik kaynaklar üzerinde 

kontrol etme güçlerinin bulunmayışının bu duruma yol açtığı görülmüştür. Hane 

reisinin kadın olduğu ailelerde yoksulluk sadece kadının deneyimlediği bir sorun 

olmaktan çıkmış ve kız çocuklarının küçük yaşta evlendirilmelerine neden olan 

önemli bir sorun haline gelmiştir. Bu durum ise kadın yoksulluğunun yeniden bir 

toplumsal gerçeklik olarak üretilmesine yol açmaktadır. Bugün Türkiye’de kadın 

yoksulluğu ile ilgili etkili bir mücadele yürütülebilmesi için kadınların bireysel olarak 

sorunlarının çözümünü içeren sosyal politikaların hayata geçirilmesi önem 

taşımaktadır. 

Sonuç olarak, bugün Türkiye’de çalışma hayatına katılan kadınların sorunlarının 

çözümlenmesi için birçok düzenlemeye gidilmiş, fakat bu çalışmalarda çoğunlukla 

anneliğe bağlı talepler karşılanmaya çalışılmıştır. Bu nedenle kadının bir vatandaş 

olarak korunması ve konumunun iyileştirilmesine ilişkin politikalara acilen ihtiyaç 

duyulmaktadır. Kadının ortalama yaşam süresinin erkeğin yaşam süresinden uzun 

olduğu düşünüldüğünde, kadınların emeklilik durumlarının yeniden gözden 

geçirilmesi, kocanın ölümü durumunda dul ve yetim aylığında kesintiye gidilmemesi, 

hiç evlenmemiş ya eşi tarafından terk edilmiş çocuklu kadınlara da aylık bağlanması, 

kadınlara yaşlılık kapsamında verilen aylık için belirlenen yaş sınırının aşağıya 

çekilmesi, özel sektörde çalışan kadınlarında ücretli hamilelik ve doğum izinlerinin 

yasal güvenceye alınması, miras paylaşımında ve eğitim almada toplumsal cinsiyet 

eşitsizliklerinin ortadan kaldırılması kadın yoksulluğunun azaltılması için önem 

taşımaktadır. Günümüzde her ne kadar kadın yoksulluğunu azaltmak için hayata 

geçirilmiş olsa da mikro kredi uygulamasından kadınların çok fazla yararlanmadıkları 

hatta haberdar bile olmadıkları tespit edilmiştir. Bu nedenle, işsizlikle mücadelede 

daha etkin uygulamalara gidilmesi, mikro kredi uygulamalarının kırsal alanlarda da 

yaygınlaştırılması, küçük ölçekli projelerin uygulama aşamalarında karşılaşılan 

engellerin azaltılması, kadınların çalışabileceği istihdam alanlarının ve yetişkin 

meslek edindirme programlarının çoğaltılması ve desteklenmesi yerel düzeyde kadın 

yoksulluğu ile mücadelede önem arz etmektedir. 

KAYNAKÇA 

Akın, A. ve Demirel, S. (2003). Toplumsal cinsiyet kavramı ve sağlığa etkileri. C. Ü. Tıp 

Fakültesi Dergisi, 25 (4), Özel Eki, 73-83. 

Alptekin, D. Topçuoğlu, A., Aksan, G. (2014). Yoksulluk ve Kadın. İstanbul: Ayrıntı 

Yayınları. 

Aydemir, E. (2011). Evlilik mi Evcilik mi? Erken ve Zorla Evlilikler: Çocuk Gelinler. Ankara: 

Uşak Yayınları. 

Bora, A. (2010). Kadınların Sınıfı: Ücretli Ev Emeği ve Kadın Öznelliğinin İnşası. İstanbul: 

İletişim Yayıncılık. 

Boserup, E. (1970). Woman’s Role in Economic Development. New York: St. Martin’s Press. 

Bucra, A. (2010). Kapitalizm, Yoksulluk ve Türkiye’de Sosyal Politika. İstanbul: İletişim 

Yayıncılık. 

Connelly, P. M. (2000). Feminism and development: Theoretical Perspectives, içinde 

Theoretical Perspectives on Gender and 

Development, ed. Jane L. Parpart, M. Patricia Connelly and V. Eudine Barriteau, 51-159. 

Ottawa, Canada: International Development Research Centre. 

813



Durgun, Ö. (2011). Türkiye’de yoksulluk ve çocuk yoksulluğu üzerine bir inceleme. The 

Journal of Knowledge Economy & Knowledge Management, VI Bahar, s. 143-154. 

Gök, M. ve Başak, S. (2016). Kadının İş-Aile Yaşam Döngüsünün Bilinmeyen Boyutu. 

Ankara: Karınca Yayınları. 

Gül, H. ve Sallan Gül, S. (2008). Yoksulluk ve Yoksulluk Kültürü Çalışmaları. Türkiye’de 

Yoksulluk Çalışmaları içinde, Ed. Ayça Duru Salıcı, 57-96. İzmir: Etki Matbaacılık. 

Ferreira, F. H. G. ve Gignoux, J., (2010). Eğitimde fırsat eşitsizliği: Türkiye örneği. Türkiye 

Cumhuriyeti Devlet Planlama Teşkilatı ve Dünya Bankası Refah ve Sosyal Politika 

Analitik Çalışma Programı Çalışma Raporu içinde (Sayı:4). Ankara: Dünya 

Bankası Yayınları. 

Friedmann, J. (1996). Rethinking poverty: Empowerment and citizen rights. International 

Social Science Journal, Cilt 48, sayı:2, 161-172. 

Kentworty ve Malami, (1999). Gender inequality in political representation: A worldwide 

comparative analysis. Social Forces,78(1), 235-69. 

Kümbetoğlu, B. (2002). Afet sonrası kadınlar ve yoksulluk, Yoksulluk, Şiddet ve İnsan 

Hakları (içinde), Ed: Yasemin Özdek, TODAİE Yayınları, Ankara, 129–142. 

Macionis, J. (2007). Sociology (11.Baskı). Singapore: Pearson Education. 

Mason, K. O. (1986). The status of women: Conceptual and methodological issues in 

demographic studies. Sociological Forum, 1(2), 284-300. 

Mason, K. (2013). Social stratification and the body: Gender, race and class. Sociology 

Compass, 7(8), 686-698. 

Matland, R. E. (1998). Women's representation in national legislatures: Developed and 

developing countries. Legislative Studies Quarterly,23(1), 109-25. 

Oktik, N. (2008). Yoksulluk olgusuna kavramsal ve kuramsal yakalşımlar. Türkiye’de 

Yoksulluk Çalışmaları içinde, Ed. Ayça Duru Salıcı, 21-56. İzmir: Etki Matbaacılık. 

Öztürk, M. ve Çetin, B. I. (2009). Dünya’da ve Türkiye’de yoksulluk ve kadınlar. Journal of 

Yaşar University, 3 (11). 2661-2698. 

Sallan Gül, S. (2005). Türkiye’de yoksulluğun kadınsılaşması. Amme İdaresi Dergisi, Cilt 38, 

Mart, 25-45. 

Schaefer, R.T. (2007). Sociology. New York: McGraw- Hill Company. 

Salıcı, A.D. (2008). Türkiye’de Yoksulluk Çalışmaları. İzmir: Etki Yayıncılık. 

Şener, Ü. (2009). Kadın Yoksulluğu, TEPAV (Türkiye Ekonomi Politikaları Araştırma 

Vakfı) Yayınları. 

Şenses. F. (2001). Küreselleşmenin Öteki Yüzü Yoksulluk. İstanbul: İletişim Yayınları. 

Türkiye’de Toplumsal Cinsiyet Kadın ve Sağlık (2008, Mart, 7). Türk Tabipler 

Birliği Raporu, November 12, 2012, http://www.ttb.org.tr. 

Uluocak, Ş. ve Aslan, C. (2011). Kadın Bakış Açısından Toplumsal Cinsiyet Rolleri. İstanbul: 

Oktay Matbaacılık. 

West, C. ve Zimmerman, D. (1987). Doing gender. Gender and Society, 1(2): 125-151. 

814



Antagonizma Üzerine İnşa Edilen Sosyal Yapı: Doğu 

Anadolu Bölgesi’nde “Ekonomik Ve Sosyal Yoksulluk” 

Öz 

İsmail KIRAN 1 

Doğu Anadolu Bölgesi toprak yapısı dağlık ve iklimi itibariyle de soğuktur. Reel 

manada eğitim almayan toplulukların varlığını sürdürmesi de bölgenin kalkınma 

sürecini uzun süre geciktiren başka bir neden olmuştur. Bu insanlar, sonuçta 

tamamıyla işlerini kendi aralarında halletmek için “kapalı topluluk”lar olarak 

teşkilatlanmış, kendilerine ait örfler meydana getirmiş ve bunu kurumsallaştıran 

şeyhler, ağalar ve aşiret reisleri çıkarmışlardır. Yıllardan beri bölgeyi geriye götüren, 

kalkınmasını engelleyen “fatalist yaklaşım” ve buna dayalı zihniyet değişmemiş ve 

bölge insanı “girişimcilik kültürü”nü yaşam kalitesi olarak algılamadığı için de bölge 

ekonomik ve sosyal açıdan kalkınamamıştır. Duverger’in ifade etmeye çalıştığı 

“devletsiz toplum” modeli ise cumhuriyetin ilanından sonra adeta bölge insanlarına 

benimsetilmiştir. Sistemden kaynaklanan bu antagonizma evvela “Kürt 

uluslaşması”na diğer taraftan da “ekonomik ve sosyal yoksulluğ”un katlanarak 

büyümesine neden olmuştur. Aynı tarihlerde “Türk uluslaşma” süreci ise “monolitik 

kültür” üzerine inşa edildiğinden Kürt-Türk ayrımı filizlenmeye başlamıştır. 

Anahtar Kelimeler: Ekonomik ve sosyal yoksulluk, kapalı topluluk, devletsiz 

toplum, monolotik kültür, girişimcilik kültürü. 

Antagonism Built on Social Structure : in Eastern 

Anatolia “Economic And Social Poverty” 

Summary 

Eastern Anatolia region as soil structure and mountainous climate is cold. Reading in 

the real sense and persistence of these communities in the development process 

without writing has been delayed for a long time.These people work among 

themselves to get it done eventually completely “closed community” sas an active, 

they have brought their own traditions are formed and institutionalized sheikhs that 

have interests warlords and tribal leaders.It takes you back to the area for years, 

preventing the development of “a fatalist approach” and based on it, and changed the 

mentality of people “entrepreneurial culture” is perceived as the quality of life for the 

region in terms of economic and social development could not. Duverger is trying to 

express the “stateless society”the model has been adopted in almost region’s people 

after the proclamation of the republic. The system firstly due to antagonism “of the 

Kurdish nation” that has led to exponential growth in economic and social poverty on 

1 Ecole Des Hautes Etudes En Sciences Sociales(EHESS), ismayilkiran@yahoo.com 

815



the other. Around the same time “the Turkish nation” is the process of “monolithic 

culture” is built on the distinction between Kurds and Turks have started to sprout. 

Keywords: Economic and social poverty, closed communities, stateless society, 

monolithic culture, entrepreneurial culture . 

1.GİRİŞ 

Doğu Anadolu, coğrafi yapısı gereği Türkiye’nin en dağlık ve iklimi itibariyle de en 

soğuk bölgesidir. Bu nedenle bölge için tarım ve hayvancılık temel geçim kaynakları 

olmuştur. Daha öncede burada yaşayan topluluklar geniş otlaklar üzerinde ve bir 

kısmı da konar göçer vaziyette yaşam mücadelesi verirken son elli yıldan beri aynı 

topluluklar yerleşik hayatı tercih etmiş ve nüfusunun büyük çoğunluğunu oluşturan 

bu kesimler üzerinden sosyal ve ekonomik yapı inşa edilmiştir. Yaşamı bu şekilde 

seçen bu topluluklara yıllarcahizmet götürmek zor olmuştur.Bu nedenle de bunlar için 

gerekli olan insani hizmetler bir şekilde götürülememiş ve onların çağın 

imkanlarından istifade etmeleri sağlanamamıştır. Bölgede zihniyet değişimine bilinçli 

bir şekilde gidilemediği için de “antagonizma”yani bu “ikilik” üzerine inşa edilen 

sosyal yapıdan kaynaklı sorunlar katlanarak büyümüştür. Buna mukabil dünya, 

Sanayi Devrimi’nden beri kesintisiz bir biçimde zenginleşmiş, artan üretim ve 

teknolojideki gelişmeler de bu zenginliği göstermektedir. Bu bağlamda 

düşünüldüğünde de Malthus’un yanıldığı görülmektedir. Çünkü dünya, hiç kimsenin 

hayal edemeyeceği kadar ekonomik ve sosyal açıdan kalkınmış ve aynı oranda da 

nüfusu artmıştır. Diğer taraftan bakıldığında ise Bauman’ın dediği gibi tüketim 

toplumundaki seri imalat, yoksulları “defolu tüketiciler”e dönüştürmüştür. Bu durum, 

onları toplumsal açıdan yararlı bir işlevden yoksun duruma sokmuşve toplumsal 

konumlarıile iyileşme imkanlarını geniş ölçüde etkileyen sonuçlar doğurmuştur. Bu 

açıdan düşünüldüğü zaman yoksul olmak, “işsiz olmak” ve “yeterince tüketememek 

durumu” bir gerçeklik olarak kendini göstermektedir(Bauman, 1999: 10). Bugün 

başta Asya ve Afrika kıtaları olmak üzere dünyanın birçok bölgelerinde olduğu gibi 

geri bırakılan bölgelerde bulunan şehirlerin sosyal açıdan “açık cezaevi” ve 

insanlarının da kültürel açıdan “hür köle” oldukları bir dönemde ekonomik açıdan 

“birey” olamamanın verdiği savaş söz konusudur. 

2.ANTAGONİZMA ÜZERİNE İNŞA EDİLEN SOSYAL YAPI: DOĞU 

ANADOLU BÖLGESİ’NDE “EKONOMİK VE SOSYAL 

YOKSULLUK” 

2.1.Sosyal Yapı 

Sosyal yapı, modern sosyolojinin önemli kavramlarından birisidir. Bu kavram, durgun 

bir toplum düzeninden ziyade devamlı bir şekilde değişen bir sosyal bünyeyi, 

kategoriler halinde göstermek işlevi olabileceği gibi bir toplum içindeki çeşitli 

gurupların birbirlerine vaziyet alışlarını, bağlılıklarını ve çekişmelerini ifade etmek 

için de kullanılmıştır(Ergün, 1987: 185). Gurvitch ise sosyal yapıyı, sosyal 

fenomenler arasındaki bir dinamizm olarak düşünmüştür. Ona göre fenomenler 

arasında da her zaman bir dengeleşme ve farklılaşma zinciri vardır. Toplumun 

normları, değerleri, düşünceleri ve zihniyet kalıpları gibi kültürel unsurlar bu zincirin 

816



halkalarındandır(Celkan, 1993: 67). İnsan hayatının devamı için belirli sistemlere 

ihtiyaç vardır. Bunlar; siyasal, ekonomik ve dini sistemlerdir. Bu sistemler içinde bir 

takım kurumlar ortaya çıkmış ve toplumdaki mevcut tabakalaşma sistemi de bu 

kurumları ve buna dayalı sosyal yapıyı etkilemiştir. Sosyal yapıda “homostais” yani 

denge vardır. Bunun sayesinde çeşitli zümreler, gruplar, kurumlar yan yana ve iç içe 

bulunmuştur. Sonuçta da etkileşimin olduğu dinamik bir bütün ve buna dayalı bir 

denge ortaya çıkmıştır. Yani “sosyal yapı” deyimi oldukça geniş ilişkiler ağını, toplum 

sistemindeki kurumlaşmayı ve değişmeyi içeren bir anlam taşımaktadır. 

Doğu Anadolu Bölgelesi’nin sosyal yapısını etkileyen unsurlara bakıldığında ise 

etkileyici faktörün “kültüralizm” olduğu görülmektedir. Bu da kökleri geçmişe 

dayanan, etkileri günümüze kadar uzanan ve kişilere bağımlı olmayan, toplumun 

öznel düşünce totalidir. Bölgenin düşünce totalini oluşturan kültürün çok iyi 

irdelenmesi, buna dayalı toplumsal değişimin beraberinde getirdiği her türlü olumlu 

ve de olumsuz farklılaşmaların da çok iyi hesaplanması gerekir. Yüzyılların birikimi 

olan kültüralizmden beslenen bölgenin sosyal yapısı, bölgede yaşayan insanlarda 

“girişimcilik ruhu”nu zayıflatmıştır. Bölge insanı, yüzyıllardan beri kalkınmamışlığı 

bir kader sublimasyonu olarak kabul etmiştir. Diğer yönüyle de burada yaşayanlar etki 

alanı büyük oranda azalmakla beraber “aşiretler otarsi”sine çok bağlı, siyasi partilerin 

söylemlerini eleştiri süzgecine tabi kılmadan kabul eden ve kendilerini de sistem 

tarafından ihmal edilmiş insanlar olarak da görmüşlerdir. Bunun da nedeni, yüzyıllara 

dayanan bölgenin kadim kültürüdür. Bu nedenle devlet, toplum ve insanın kendisi, 

her seferinde bireyin yaratıcılığını engelleyen unsurlar olmuştur. Tarihi süreç boyunca 

Maine’nın “statüler ve sözleşme”, Tönnies’in “cemaat ve cemiyet”, Weber’in “statü 

ve sınıf”, Simon’un “üç aşama”, Spencer’in “askeri ve sanayi”, Pareto’nun “seçkinler 

dolaşımı”, Cooley’in “birincil ve ikincil gruplar”, Durkheim’in “mekansal ve organik 

dayanışma”, Redfield’in “folk ve urban” ikilemi, Becker’in “kutsal ve laik” vurgusu, 

Laswell’in “pazarlık toplumu” ve “garnizon devleti” gibi kavramlar genelleştirilmiş 

olmalarına rağmen tamamı dasosyal yapı ile alakalı ve tarihten kaynaklı 

kavramlardır(Mills, 1978: 237). Teorik düzeyde var olan bu ikilemlerin her birini 

diğer toplumlara uygulamak mümkündür. 

2.2.Ekonomik ve Sosyal Yoksulluk 

Yoksulluk çok yönlü ve karmaşık bir yapıya sahip olduğu için tanımlanması güç olan 

bir kavramdır. Buna rağmen yoksulluk, insanların temel gereksinimlerini 

karşılayamama durumudur. Yoksulluğu iki türlü tanımlamak mümkndür. Bunlardan 

dar anlamda yoksulluk; açlıktan ölmek ve barınacak yeri olmama durumu iken, geniş 

anlamda yoksulluk; gıda, giyim ve barınma gibi imkanların yaşamlarını devam 

ettirmeye yettiği halde toplumun genel düzeyinin gerisinde kalmayı ifade etmektedir. 

Yoksulluk en genel anlamda herhangi bir bireyin yaşamını sürdürebilmesi için gerekli 

olan asgari geçim şartlarına erişememesidir(Kesici, 2007: 121). Yapılan tanımlar 

genel olarak “mutlak yoksulluk” “göreli yoksulluk” ve “insani yoksulluk” olmak 

üzere üç kategoride ele alınmaktadır. Mutlak yoksulluk, bir kişinin veya aile 

bireylerinin yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerekli olan asgari temel ihtiyaçlarının 

karşılayamamasıdır. Genellikle beslenme, barınma, giyinme gibi temel insani 

817



ihtiyaçların kişinin kendi imkanlarıyla karşılayamaması durumudur. Bu durumda 

açlık sınırının altında sürdürülen bir yaşam söz konusudur(Seyyar, 2004: 189). 

Göreli yoksulluk, ülke içindeki ortalama gelirin belli bir oranı altında geliri ifade 

etmektedir. Bu gün Avrupa Birliği üyesi ülkelerde, göreli yoksulluk seviyesi, kişi başı 

milli gelirin yüzde ellisinin altındaki geliri kapsamaktadır. Burada somut kişi değil, 

tüketici birim hesabına dayanarak hane halkı ele alınmaktadır. Hane halkı üyesi başına 

eşdeğer kullanılabilir gelirin hesaplanmasında amaç hane halkı üyelerinin bir arada 

yaşamaktan elde ettikleri ölçek ekonomilerini çözümlemeye dâhil etmektir. Ayrıca 

göreceli yoksullukta toplumun yarattığı ortalama gelirin yarısı yoksulluk düzeyi 

olarak ele alınmakta ve sonuçta bu düzeyin altına düşen hane halkı yoksul olarak 

kabul edilmektedir(Kılıç, 2012: 94-95). İnsani yoksulluk ise yoksul insanlar maddi 

imkânların yanı sıra fırsatlardan da yoksun kalmaktadırlar. Gıda yetersizliği, yaşam 

sürelerinin kısalığı, sağlık hizmetlerinden faydalanamamaları, anne sağlığının 

yetersizliği gibi olumsuzluklar da söz konusu olmaktadır. Ayrıca bu kesimlerin enerji, 

iletişim, alt yapı hizmetleri, içme suyu gibi temel insani ihtiyaçlara ulaşabilme 

imkanları da sınırlıdır(Yücel, 2011: 387). Yoksulluk, özellikle 1990’lı yıllardan 

itibaren üzerinde önemle durulan bir olgu olarak görülse de tarihsel arka planına 

bakıldığında kapitalizme özgü ve yüzyıllardan beri süregelen “toplumsal sorunların” 

en başında gelmektedir. Yoksulluğun uzun yıllardan beri bir sorun olarak var olması 

ve çok boyutlu bir yapıya sahip olması yoksulluğun tanımlanmasına, türlerine, 

nedenlerine ve ona karşı verilecek olan mücadele politikalarını güçleştirmiştir. Farklı 

dünya görüşlerinin olması yoksulluğa bakış açısının değişik olmasına neden olmuştur. 

Yoksulluk literatürü de genellikle yoksulluğun ne kadar tartışmalı bir konu 

olduğundan bahseder. Yapılan tanımlar yoksullara bakış açılarına göre farklı değerler 

sistemine sahip bir toplumsal yapıdan diğerine zaman faktörünün de etkisiyle 

değişkenlik gösterdiğini ortaya koymaktadır(Aksan, 2012: 11). Türkiye’de 

1980’den bu yana yaşanan hadiseler toplumda ekonomik, kültürel ve siyasal 

dönüşümlerin yaşanmasına neden olmuştur. Bu da beraberinde çok katmanlı, iç içe 

geçmiş, karmaşık dinamikleri olan ve kaygan bir toplumsal sistem üretmiştir. Bu 

yapısal dönüşüm, toplumun bir kesimi için yeni iş ve toplumsal bütünleşme imkanları 

yaratırken toplumun diğer kesimleri için ise toplumsal dışlanma ve kalıcı yoksulluk 

oluşturmuştur. Sonuçta toplumsal kesimler arasında “ayrışma” ve “kutuplaşma” 

belirginleşmiş ve “yeni yoksulluk” olarak adlandırılan bir yoksulluk tipi de ortaya 

çıkmıştır. Yoksulluğa götüren sürecin kalıcı nitelik taşımasıise yoksul bireyler için 

toplumdan dışlanma tehdidi içermesi gibi bir sonucu doğurmuştur. O gün insanların 

yoksulluktan kurtulma konusunda çözüm üretememeleri ile belirginleşen yeni 

yoksulluk özellikle büyük kentlere 1990 sonrasında göç eden geçici ve güvencesiz 

işlerde çalışan aileleri ve onların çocuklarını derinden etkilemiştir. 

Geçmişte daha etkili olan aile içi dayanışma ve yardım mekanizmalarının bu göç 

süreçleriyle beraber zayıflamış olması yeni yoksulluğun daha derinden yaşanmasına 

ve kalıcı izler bırakmasına yol açmıştır. Bu şekilde yaşanan yapısal dönüşümlerle 

ortaya çıkan ayrıştırıcı dinamikler kentlere yeni göç etmiş ve oralarda tutunmaya 

çalışan kesimlerle kentte daha uzun süredir yaşamakta olan eski göçmenler arasındaki 

ilişkilerin niteliğinideğiştirmiştir. Ayrıca ithal ikameci ekonomiye dayalı politika 

818



uygulamalarının bitmesi ile birlikte o döneme özgü geniş tabanlı sınıfsal dayanışmalar 

da sona ermiştir. Bu da çalışan kesimlerin dışlanmasına ve sınıflar arası gerilime 

dayalı daha dar tabanlı yeni bir denge oluşmuştur. Sonuç olarak buna dayalı gelir 

dağılımı ise eşitsizliğinin artmasına ve toplumsal kesimler arasında ayrışma ve 

kutuplaşmanın derinleşmesine dair yeni bir toplumsal ortam oluşmuştur. Bu şekilde 

ortaya çıkan yoksulluğu “nöbetleşe yoksulluk” olarak tanımlayanlarda 

olmuştur(Gürses, 2013: 372-373). Bu değişim, kırsal kesimde ise “Çok Uluslu 

Şirketler”(ÇUŞ) aracılığıyla kendini göstermiştir. Sonuçta “tarımsal yapılar” kontrol 

altına alınmış ve tarımsal üretim mekanizmaları üzerinde “gizli bir el” baskı 

kurmuştur. Tarımsal üretimin ve buna bağlı olarak tarımsal faaliyetler küçük üreticiler 

aleyhine giderek azalmaya başlamıştır. Kırsal alanda tarımsal faaliyetler ile 

hayatlarını idame ettiren insanlar refah seviyesi ve gelir dağılımı noktasında 

güçlüklerle karşı karşıya kalmıştır. Bu unsurların da etkisiyle kırsal alanda yaşayan 

nüfus, buralarda tutunamamış ve kentlere göç etmeye başlamıştır. Özellikle 1980 

sonrası Türkiye’de uygulanmaya başlanan neo-liberal ekonomik ve siyasal 

politikaların da etkisiyle tarım sektörü yapısal değişimler yaşamış bu nedenle kırsal 

kesimde yoksulluk daha da sert hissedilmeye başlanmıştır. Bu süreçte gelir 

dağılımında yaşanan adaletsizlikler yoksulluğu tetiklemiş diğer yandan tarım 

sektöründe uygulanan “liberalizasyon çalışmaları”nın etkisiyle kırsal emeğin de 

dönüşmesine neden olmuştur(Yılmaz, 2013: 436). 

Kırsal kesimde yaşanan bu açmazın en açık örneğini Doğu Anadolu Bölgesi’nde 

1980’li yıllardan itibaren çok net bir şekilde görmek mükündür. Bu değişimin Batı 

toplumlarındaki yansımalarına bakıldığında ise kapitalist sanayileşme süreciyle 

beraber tarımsal yapı çözülmüş ve bunun sonucunda kentlerde sanayi işçisi durumuna 

geçilmiştir. Aynı tarihlerde Osmanlı İmparatorluğu’nda aynı süreç yaşanmadığı için 

de köylülüğü çözecek politikalara ihtiyaç duyulmamıştır. Köyler, artan yoksul nüfusu 

ile beraber tarıma dayalı üretimin yaygın olarak yapıldığı yerler olurken; kentler, elit 

bürokratların ve büyük tüccarların yaşadığı yerler olarak görülmüştür. Bu nedenle 

kentlerde görülmeyen yoksulluk köylerde bir yaşam biçimi olarak var olmuştur. 

Örneğin kırsal bölgelerde yoksulluk daha yaygın bir sorundur. Nitekim kırsal yerleşim 

yerlerinde yaşayanlarda yoksulluk oranı yüzde 31,98 iken, kent yaşamında görülen 

yoksulluk oranı ise yüzde 9,31’dir(Gündoğan, 2008. 46). Sosyal yoksulluğa gelince 

yoksulların toplumun değer ve amaçları doğrultusunda başarıya ulaşmalarının 

imkansızlığını fark etmelerinin verdiği ümitsizlik duygusu ile başa çıkmalarda 

yaşadıkları güçlüklerdir. Sosyal devlet olgusunun giderek zayıflaması ve gelir 

seviyelerinin düşüklüğü, alt gelir gruplarını akrabalık, hemşerilik ilişkilerine sıkı 

sıkıya bağlamaya itmiştir. Bu da bu toplumsal kesimlerin kendilerini toplumdan 

soyutlamalarına ve kentin çeşitli bölgelerinde “klik”ler oluşturmalarına neden 

olmuştur. Örneğin Ankara’da bulunan Yenidoğan semtinin Erzurumlular, 

Bentderesi’nin Konyalılar ve Köstence’nin ise Kırşehirliler tarafından yerleşim alanı 

olarak tercih edilmesi bu nedenledir(Ak vd., 2002: 81). Sosyal yoksulluk, ekonomik 

yoksulluğun içselleştirilmesi halidir. Diğer yandan ekonomik yoksulluk neden iken 

sosyal yoksulluk sonuçtur. Kişilerin içinde bulundukları ekonomik ve sosyal 

yoksulluk düzeyleri onların toplum içinde sosyal dışlanmalarına vesile olmuştur. Bu 

şekilde zorla formel ekonomik sistemin dışında bırakılma beraberinde ortaya çıkacak 

olan fırsatlardan yararlanmayı engellediği için bu kişileri bir takım davranış 

819



bozukluklarının yanı sıra toplum içinde tecrit olmalarına da neden olmuştur. Bu 

olgunun kendini ifade etme şekli ise “sınıf altı grupların” ortaya çıkması gerçeğidir. 

Terör ve şiddet olgusu bu sınıf altı gruplar tarafından Doğu Anadolu Bölgesi’nde 

olduğu gibi dünyanın her tarafında geri bırakılan bölgelerde de yaşanmaktadır. 

Ekonomik ve sosyal yoksulluk, insanlık tarihi kadar eski bir konudur. Bir bakıma 

insanlık tarihi yoksullukla mücadele tarihidir. Bu nedenle yoksulluğu ortadan 

kaldırmak her zaman toplumu yönetme istidadında olanların temel politikası 

olmuştur. 

3. DOĞU ANADOLU BÖLGESİ’NDE EKONOMİK VE SOSYAL 

YOKSULLUK 

Doğu Anadolu Bölgesi’nde 14 il, 19 Ticaret ve Sanayi Odası ve 6 Ticaret Borsası 

bulunmaktadır. Ülke nüfusunun yüzde 8’ini barından bölgenin, üretimde meydana 

getirdiği katma değer payı yüzde 4, toplam ihracattaki payı ise yüzde 1’dir. 

Türkiye’de bulunan en büyük 1000 sanayi kuruluşunun da yüzde 1’i bu bölgede yer 

almaktadır. Bölgede yer alan oda ve borsaların dile getirdiği sorunların önemli bir 

kısmını yatırım teşvik sistemleri, kamu destekleri, gümrük ve dış ticaret, yaşam 

kalitesi, ulaştırma ve sanayi arazisine erişim alanlarında olmaktadır(Takva, 2014: 27). 

Bu veriler ışığında bölgede var olan ekonomik ve sosyal yoksulluğun nedenleri 

arasında şu faktörler sıralamak mümkündür: 

3.1.Kapalı Topluluklar 

Doğu Anadolu Bölgesi, arazi yapısı olarak dağlık ve iklimi itibariyle de çok 

serttir.Eskiden buralarda yaşayan topluluklar geniş otlaklar üzerinde ve bir kısmı da 

konar göçer vaziyette yaşam mücadelesi vermişlerdir. Bu konar göçer aşiretler, 

genellikle yılın birkaç ayını dağlarda ve yaylalarda hayvanları ile birlikte geçirir soğuk 

kış aylarında ise sıcak yerleşim yerlerine göç eder ve buralarda takriben sekiz veya 

dokuz ay toprak damlı evlerde yaşamlarını sürdürürlerdi(Beşikçi, 1992: 16). Bu 

aşiretler son 40-50 yıldan beri yerleşik hayatı tercih etmişler ve Kürt nüfusunun büyük 

bir çoğunluğunu oluşturmaktadırlar. 1950 yılından itibaren köyden kentlere göçlerin 

başladığı tarih dilimidir. Bu göç sürecini hızlı bir şeklide yaşayan bölgelerden biri de 

Doğu Anadolu Bölgesi’dir. Göçün yaşandığı tarih, yoksul seçmenlerin önem 

kazandığı bir dönem olmasına rağmen özgür bir dünyada ve refah devleti 

uygulamalarının vermiş olduğu vatandaşlık haklarının pratikte icra edilemediği 

zamanlar da olmuştur. Çünkü köylerden şehirlerin gecekondularına göç eden bu 

insanlar hiçbir zaman formel işlerde çalıştırılamadıkları için de uzun bir süre 

sanayileşme sürecinin içinde “küçük köylü” olarak kalmışlardır(Buğra, 2013: 158). 

Köyden kente göç olgusundan önce kapalı toplum olmanın versiyonu olan aşiretler 

arasında sınır kavgaları eksik olmamış çünkü aralarında açık ve gizli rekabet her 

zaman var olmuştur. Bunun sonucunda da bölgede bulunan otlaklar ve yaylaklar 

aşiretler arasında paylaşılmıştır. Aşiret üyelerinin hayvanları ile dolaştıkları belli 

sahalar olmuş ve bu belirlenmiş sahaların ihlali ise aşiretler arasında sınır kavgalarına 

neden olmuştur. Yıllar önce bu şekilde yaşayan ama kentlere göç etmelerine rağmen 

bu topluluklara hizmet götürmek uzun yıllar çok zor olmuştur. 

820



1950’li yıllarda Türkiye’de bu şekilde yaşanan hareketlilik girişimciler için de 

tamamen yeni bir anlam ifade etmiştir. Bugünkü Türkiye’nin en nüfuzlu 

sanayicilerinin çoğunun iş hayatına atıldıkları ya da asıl birikimlerini sağladıkları 

dönem 1950’li yıllardır. Yerli sanayi burjuvazisinin gerçekten gelişmesine imkan 

veren 1950’li yıllarınimkanları olmuştur. Diğer taraftan bugünkü sanayi burjuvazisi 

içinde yer alanların bazıları da köyden kentlere göç edenlerin izini takip etmiş ve 

tarımdaki dönüşüm sayesinde birikim yapabilmişlerdir. Bunun en açık örneği ise 

Çukurova Bölgesi’nde yaşanmıştır. Yerleşim yerlerinin çoğunun 19. yüzyılda 

kurulduğu verimli topraklara sahip Çukurova’da Amerikan İç Savaşı sırasında pamuk 

tarımı hızla gelişmiştir. Bölge, zengin Ermenilerin ticari tarım amacıyla toprak satın 

almalarıyla beraber 20. yüzyıl başlarında yeniden önem kazanmıştır. 1915 

Ermenilerin tehcirinden sonra topraklar, yerel ve Anadolu’nun diğer yörelerinden 

gelen girişimcilerin elinde toplanmıştır(Keyder, 2001: 1919). Çukurova’da olduğu 

gibi Türkiye’nin Ege ve Marmara Bölgeleri’nde de Ermenilerin göç ettirilmeleri ve 

Rumlarla da yaşanan mübadele süreci, sonuçta ortaya çıkan yerli burjuvazi Doğu 

Anadolu Bölgesi’nde fazlaca yaşatılamamıştır. Bunun sonucunda da bölge ihtiyaç 

duyduğu “yerli burjuvazi”yikendi içinde inşa edemedeiği içinde kalkınma sürecini 

tamamlayamamıştır. Yerli burjuvazi inşa edilemediği gibi 1980’li yıllara kadar Doğu 

Anadolu Bölgesi’nde reel manada okuması ve yazması olmayan ve kendilerini büyük 

oranda aşiretsel yapı üzerinden tanımlayan bu toplulukların varlıklarını sürdürmeleri 

de bölgenin kalkınma sürecini uzun süre geciktirmiştir. Bu insanlar, sonuçta 

tamamıyla işlerini kendi aralarında halletmek için “kapalı topluluk”lar olarak 

teşkilatlanmış, kendilerine ait örfler meydana getirmiş ve bunu uzun yıllar 

kurumsallaştıran şeyhler, ağalar ve aşiret reisleri çıkarmışlardır. Bölgede bu şekilde 

kendini var eden sosyal yapı, sanayi toplumu öncesi Batı toplumunda görülen feodal 

yapıya ise benzememektedir. Buna da evvela İslam dini engel olduğu gibi Kürtlerin 

geleneksel yapısı da Batı’nın sosyal yapısının göstergelerinden biri olan “senyörlerin” 

ve “serflerin” oluşumuna müsaade etmemiştir. Doğu Anadolu Bölgesi’nde kendini 

bu şekilde var eden kapalı topluluklara dair sosyal yapı birazda kendini ekonomi 

üzerinden J.H.Boeke tarafından ifade edilen dualizme benzemektedir. Buna göre 

özellikle Doğu toplumları, bir yandan belirli bir şekilde açık toplumlara benzerken 

diğer yandan da pazar için olmasa bile diğer bireysel tüketimleri için üretim yapan bir 

yapıya benzemektedirler. Böyle bir toplum içinde rekabet ve gelişme sınırlıdır. Yine 

bu türden bir toplum, toplumsal hareketliliğin sınırlı olduğu ve yapısal değişmenin 

yavaş olduğu bir toplumdur(Hoselitz, 1968:181). Frank ise bu görüşe Latin Amerika 

örneğinden yola çıkarak karşı çıkmakta ve ona göre bu türden ülkeler öteden beri ve 

tümüyle pazara açılmışlardır(Frank, 1972: 15) demektedir. 

3.2. Girişimcilik Kültürü 

Üretim faktörleri olarak doğal kaynaklar, iş gücü, sermaye ve girişimcilikten söz 

edilir. Girişimci, üretim faktörlerini bir araya getiren mal ve hizmet üretimi için 

gerekli olan girişimi başlatan ayrıca üretim için gerekli olan finansman kaynaklarını 

ve üretilen malları değerlendirerek gerekli olan pazarı bulan kişidir. Girişimci; vizyon 

sahibidir, profesyonel düzeyde riske girer ve değişimi yapar. Üretim faktörlerini bir 

araya getirir ve işletmeyi inşa eder. Girişimcilik, kültürel değerlerle yakından 

ilişkilidir. Bu kavram, Fransız iktisatçısı J.B. Say’ın geliştirdiği ekonomik sistem ile 

821



birlikte dördüncü üretim faktörü olmuştur. Böylece klasik üretim faktörü olan toprak, 

emek ve sermayeye girişimcilik de eklenmiştir(Müftüoğlu, 2001:2). “Girişimcilik 

kültürü” ise kişilerin içinde bulundukları ekonomik, siyasal ve sosyal sistemde kendi 

becerilerini bir araya getirerek bunu kazançlı duruma getirme hadisesidir. Ya da 

bireyin, teorideki hayal gücünü pratiğe yansıtması, girişimcilik olgusunun altında 

yatan sosyo-kültürel alt yapının izlerine dayalı kalkınmanın gerekliliğine inanması ve 

bunu bir “kültür” olarak algılamasıdır. 21. yüzyılın en önemli konusu girişimcilik 

kültürüne dayalı “bireyin üstünlüğü” olgusu olmuştur. Girişimcilik kültürünün 

algılayıcısı olan birey; 1.Zengin olma istemini vurgular, 2.Merkeze insanı oturtur ve 

yenilikçi olur, 3.Daha iyiye gitmeyi hayal eder ve günlük hayatta bunun pratiğini 

icra eder, 4.Global normları yakalar ve dünyada geçerli olan bir markanın üretimini 

ve pazarlamasını yapar, 5.Özgür olur ve kararlarını kendisi verir, 6.Daha fazla üretim 

yaparak “global norm”lara dayalı pazarın daha karlı olacağını bunun sonucunda 

işsizliğin azalacağını ve bu şekilde gelir dağılımının da adaletli olacağına inanır. 

İkinci önemli husus, “global norm” dünyada geçerli norm olmasına rağmen Doğu 

Anadolu Bölgesi’nde düşünsel arenada olduğu gibi; ekonomik, siyasal, eğitim, 

yönetim ve sağlık gibi tüm alanlarda bu global norm inşa edilememiştir. Bugün 

dünyada kabul gören normlar; üretim, verimlilik ve kalitedir. Bunun için “girişimcilik 

kültürü”nü ve global normu benimseyen birey, sadece Türkiye için değil bütün 

dünyada geçerli olan kalite standartlarına uygun üretim yapmalıdır. Bunun için 

bireyler; 1.Aktif ve yenilikçiliğe yatkın olmalı, 2.Kendini aşma istidadında olmalı ve 

öğrenmeyi sınırlandırmamalı, 3.Düşünce esnekliğine sahip olmalı ve imkânsızlıklara 

karşı direnmeli, 4.Özgür düşünceye sahip olmalıdırlar(Akdemir, 1996: 32-35). Bunlar 

yapılmadığı zaman Türkiye’de olduğu gibi “kutsal devlet” anlayışı egemen olmaktave 

“birey” yok edilmektedir. Aşağıdaki tabloda görüldüğü gibi bu şartlar yaşatılamadığı 

için Doğu Anadolu Bölgesi kalkınamamıştır. Örneğin Gaziantep ilinde gelişen sanayi; 

Van, Diyarbakır, Kars, Muş ve bölgenin diğer illerinde de “global norm”lara uygun 

bir şekilde geliştirilememiştir. Bu gelişim sağlanamadığı için de para transferi Doğu 

Anadalu Bölgesi’nden Türkiye’nin batı bölgelerine; teknoloji ve ürün transferi ise 

sözü edilen bu bölgelerden Doğu Anadolu Bölgeleri’ne olmuştur. Bu da Doğu 

Anadolu Bölgesi’ni ekonomik açıdan tamamen diğer bölgelere bağımlı kılmıştır. 

Gelişen süreç cumhuriyetin ilanından beri hep böyle olmuştur. Sonuçta Doğu Anadolu 

Bölgesi’nde kalkınmaya dair “pozitif psikoloji” yok olmuştur. 

822



Tablo:2013 yılı Türkiye’deki İllerin Gelişmişlik Derecesine Göre Sınıflandırılması: 

1.Derecede 

Gel. İller 

2.Derecede 

Gel. İller 

3.Derecede Gel. İller 4.Derecede Gel. 

İller 

5.Derecede Gel. İller 

1.İstanbul 

7.Muğla 

24. Yalova 

51.Kastamonu 

65. Batman 

2.Ankara 

8.Konya 

25. Isparta 

52. Kırşehir 

66Gümüşhane 

3.İzmir 

9.Adana 

26. Edirne 

53. Ordu 

67.Bayburt 

4.Antalya 

10.Eskişehir 

27.Zonguldak 

54. Aksaray 

68.Adıyaman 

5.Bursa 

11.Gaziantep 

28. Bolu 

55. Giresun 

69.Yozgat 

6.Kocaeli 

12.Denizli 

29. Kütahya 

56. Erzincan 

70.Kilis 

13.Kayseri 

30. Kırklareli 

57. Artvin 

71.Van 

14.Mersin 

31. Malatya 

58.Osmaniye 

72.Bingöl 

15.Tekirdağ 

32. Elazığ 

59. Mardin 

73.Kars 

16.Trabzon 

33. Karabük 

60. Tokat 

74.Iğdır 

17.Balıkesir 

34. Nevşehir 

61. Çankırı 

75.Şırnak 

18.Aydın 

35. Karaman 

62. Sinop 

76.Ağrı 

19.Samsun 

36. Sivas 

63. Niğde 

77.Ardahan 

20. Sakarya 

37.K. Maraş 

64. Tunceli 

78.Siirt 

21. Manisa 

38.Diyarbakır 

79.Bitlis 

22. Hatay 

39. Uşak 

80.Muş 

23.Çanakkale 

40. Düzce 

81.Hakkari 

41. Kırıkkale 

42.Afyon 

43. Rize 

44. Burdur 

45. Erzurum 

46. Şanlıurfa 

47. Amasya 

48. Bilecik 

49. Bartın 

50. Çorum 

Kaynak: 2013 Verileriyle Türkiye’de İllerin Gelişmişlik Düzeyi Araştırması Nisan 

2015 s.10 

“Girişimcilik kültürü”nü ve “global norm”u benimseyen insanlar bunun kadar önemli 

olan “toplam kalite”yi de önemsemişlerdir. “Toplam kalite,” insana saygıyı esas kabul 

eder ve bilgiyi eylemle birleştiren bir disiplindir. Toplam kalite anlayışı beraberinde; 

1.Pozitif psikoloji yaratır, 2.Yüksek kalite ve düşük maliyet parolasıdır, 3.Sorun 

çıkmadan çözümü öngörür ve sıfır hatayı tasarlar, 4.Müşteri tatminine öncelik 

verir, 5.İşe yatkın olan ile çalışma gibi esasları içerir. Bu ilkeler ışığında artık her 

ne şekilde olursa olsun para kazanmalıyım ve vergi kaçırsamda olur zihniyeti değiştiği 

gibi tüketiciyi aldatabilir ve kaliteyi de düşürebilirim algısı da yok olmuştur. Çünkü 

“girişimcilik kültürü”,“global norm”ve “toplam kalite” anlayışından beslenen 

823



“psikometrik değerler” ile “iş ahlak”ı evrensel ölçekte değerler erezyonuna müsade 

etmemektedir. Bunun dışındaki anlayışlar ise sadece “glokalleşme”nin ürünü olarak 

kalmıştır. Doğu Anadolu Bölgesi’nde yaşayan insanlar kalkınmak için girişimcilik 

kültürünü ve onu besleyen normları değerlendiremedikleri için tabloda görüldüğü gibi 

“pozitif psikoloj”iyi de geliştirememişlerdir. Bu sağlamadığı içinde bölgede sanayi 

üretimi gelişememiştir. Gelişemeyen sanayileşme sonuçta Türkiye’nin batısında 

bulunan bütün tarım ve sanayi ürünlerini bölgeye getirmeyi zorunlu kılmıştır. Doğu 

Anadolu Bölgesi’nde ihtiyaç duyulan sanayinin gelişmesi için; 1.Teknoloji bölgede 

üretilmeli, 2.Eğer bölgede teknoloji üretilemiyorsa onun transferi yoluna gidilmelidir. 

Bunun için Doğu Anadolu Bölgesi’nde; 1.İşbirliğine dayalı “joint venture” yani ortak 

girişimler kurulmalıdır, 2.Teknoparklar oluşturulmalıdır. Bununla da lokal 

ekonominin yeniden yapılanması, bölgesel yenilik için alt yapının oluşturulması, 

modernizasyonun teşvik edilmesinin yanı sıra diğer bölgelerden de yüksek teknolojiyi 

çekmek gerekmektedir(Akdemir, 1996: 57-58). Doğu Anadolu Bölgesi’ne ekonomik 

ve sosyal yoksulluk açısından bakıldığı zaman kapalı toplum sürecinin devam ettiği 

ve global normla beraber girişimcilik kültürünün yaşatılamaması gibi zorunlu olan bu 

üç şartın bile gerçekleştirilemediği görülmektedir. Tabloda görüldüğü gibi Türkiye’de 

toplam 81 il,bunlar içinde de birinci ve ikinci dereceden gelişmiş iller kategorinde ise 

toplam 29 il bulunmaktadır. Ama birinci ve ikinci dereceden gelişmiş illerin hiç birisi 

Doğu Anadolu Bölgesi’nde bulunmamaktadır. Bölgeyi temsil eden iki il, Malatya ve 

Elazığ ise üçüncü derecede gelişmiş iller kategorisinde bulunmakta ve bu iller de 31 

ve 32.ci sıralarda yer almaktadırlar. Bölgenin sadece iki ili, Erzincan ve Tunceli 4. 

derecede gelişmiş iller kategorisinde yer almaktadır. Bölgenin geriye kalan bütün 

illeri ise 5. derecede gelişmiş iller kategorisnde yer almaktadır. Bu tablonun 

cumhuriyetin kuruluşundan beri böyle olduğu ve yakın vadede de değişeceğine dair 

hiç bir belirti bulunmamaktadır. Bölgede yaşanan sürecin özeti “yeni yoksulluk” veya 

kapitalizme özgü “modern yoksulluk” dönemidir(Buğra, 2013: 24). Modern 

yoksulluk, değişmeyen zihniyetin fatalizmle beraber kendini yaşattığı alandır. 

Türkiye’de gerçekleştirilen diğer çalışmalarda da yoksulluğun özellikle Doğu ve 

Güneydoğu Anadolu Bölgeleri’nde yoğunlaştığını ve sözü edilen bu iki bölgede 

yaşayanların %43,8’inin yoksul olduğunu göstermektedir. Bu bölgeleri Orta Anadolu 

Bölgesi, %26,3 oranı ile izlemektedir. İnsani gelişme yaklaşımı tüm ülkeye 

uyarlandığında düşük insani gelişmenin özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu 

Bölgeleri’nde yoğunlaştığı görülmektedir. Dünya Bankası Raporu’nda da Türkiye 

yaygın eşitsizlikler ülkesi olarak tanımlanmış bölgeler ve toplumsal kesimler 

arasındaki gelir dağılımı eşitsizliğinin derin ve kalıcı olduğu vurgulanmıştır(Gürses, 

2013: 373). Yoksulluktan kurtulma ideali evrenseldir. Bu nedenle toplumsal adaletin 

ilk şartı “yoksulluktan kurtulmak” ikinci şartı ise “tam istihdam”ı temin etmektir(Carr, 

1993: 90). 

3.3. Devletsiz Toplum 

Türkiye’de ve dünyada büyük değişmeler ve gelişmeler olmasına rağmen bu süreç 

Doğu Anadolu Bölgelesi’ni 1980’li yıllara kadar fazlaca etkileyememiştir. Çünkü 

ağalar, şeyhler ve aşiret reisleri bölgede kurumlaşarak varlıklarını devam 

ettirebilmişlerdir. Fakat Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki bu yapı, sanayi toplumu öncesi 

Batı dünyasında görülen feodal yapıya fazlaca benzememektedir. Doğu Anadolu 

824



Bölgesi’nde “modern manada devlet otoritesi” oluşmadığı ve “birey”de yaşadığına 

inanamadığı için de ağaların, şeyhlerin ve aşiret reislerinin bölge insanlarına çıkardığı 

sıkıntılar da düzeyli olarak azalmamıştır. Bu nedenle “modern devlet,” tam teşekküllü 

bir şekilde bölgede var olamamıştır. Toplumların devletsiz yaşayamayacakları gerçeği 

bu boşluğun doldurulmasını gerekli kılmaktadır. Çünkü Doğu Anadolu Bölgesi’nde 

Türkiye genelinden farklı bir sosyal yapı söz konusu olmuş ve Duverger’in ifade 

etmeye çalıştığı “devletsiz toplum” modeli yöre insanlarına adeta benimsetilmiştir. 

Çünkü “devlet”in yapamadığını resmi statüsü olmayan ve bölge insanları tarafından 

kurulan ağalık ve şeyhlik gibi kurumlar uzun yıllar bu boşluğu doldurma yoluna 

gitmiştir. Bu yapının bir benzeri de daha önce 18. yüzyılın sonlarına kadar Avrupa’da 

da yaşanmış ve hatta Fransa Kralı XIV. Louis’in, Fransız ulusunun tümüyle kralın 

kişiliğinde yaşadığına inandığı her zaman ifade edilmiştir. Diğer taraftan örneğin 

Amerika, Avrupa ve özellikle de Fransa’da 1789 İhtilali’nden sonra mutlak 

krallıkların son bulduğu bir dönemde halkın krallıklara olan sadakatının sarsıldığı ve 

bunun yerine toprağa bağlılığın anlamlı olduğu bir döneme geçilmiştir. Duverger’in 

anlatımıyla yurt kavramı bu şekilde doğmuş ve toplum, bir kralın sahip olduğu 

hakimiyet sahasından ziyade kendisi için çizilen bir çerçeve etrafında bir araya 

gelerek bir bütün oluşturmak için düşünülmüştür(Duverger, 1973: 68). Aynı tarihlerde 

aşiretsel yapının egemen olduğu toplumlarda ise yönetim mekanizmasında kargaşaya 

ve alışık olunmayan bir zihniyete egemen olmuştur. Diğer taraftan “devletsiz toplum” 

saçayağının diğer bir adımını “aşiret reisliği” olgusu oluşturmuştur. Çünkü aşiret 

üyeleri de bir aşirete mensup olmayı erdemlilik olarak görmüşlerdir. Bölge 

insanlarının sosyal yapısı bununla iç içe olmuş ve sözü edilen bu kurumlar, insanları 

“aşiretçilik” şemsiyesi altında uzun yıllar idare etmeye devam etmişlerdir. Bu 

şemsiye, “Kürt uluslaşması”nın da önünde bulunan en büyük engel ve gayri resmi 

düzeyde inşa edilen aynı kurumun gayri resmi düzeydeki dayanağı olmuştur. Oysa 

Fransız Devrimi’nden sonra parlamenter sisteme geçilmiş ve ulus devletlerin 

kurulması süreci bu tarihten itibaren başlamıştır. Bu parlamenter yapının ilk örneği 

İngiltere’de olmakla beraber bunu daha da görünür kılan faktör ise Fransız Devrim’i 

olmuştur. Fakat bu devrimin beraberinde getirdiği en büyük handikap ise herkesin 

yönetime aktif bir şekilde katılamaması olgusu olmuştur. Bu nedenle yeni bir 

demokrasi şekli ortaya çıkmıştır. Bu şekilde herkesin yönetime aktif bir şekilde 

katılamaması süreci, sorunun çözümü için toplumun bütün katmanlarının aralarında 

seçecekleri temsilcileri ulusal meclislere göndermeleri süreciyle “temsili demokrasi” 

sürecini başlatmiştır(Duverger1986: 17). Cumhuriyetin ilanı ile beraber Batı’da 

alınan bu sistemin de Türkiye’de fazlaca işlemediği görülmüştür. Çünkü uzun yıllar 

boyunca ve özellikle de Doğu Anadolu Bölgesi’nde temsili demokrasi adına hareket 

eden ağalar, şeyhler ve aşiret reisleri her zaman sistemin ve bütün siyasal partilerin 

gözdesi olmuş, meclis bunlar tarafından doldurulmuş ve devletsiz toplum bunlar 

sayesinde yaşamaya devam etmiştir. 

3.4. Monolitik Kültür 

Cumhuriyeti ilan eden kadronun, Osmanlı’dan miras aldığı değerlerin başında 

“milliyetçilik” gelmektedir. Bunu tamamlayıcı mahiyette topluma, “Ne Mutlu 

Türküm Diyene” sözüyle aşılanmak istenen milliyetçiliğin her ne şekilde olursa olsun 

“bir soya,” “bir ırka” ve “bir kan grubu”na bağlılığı yoktur denilse dahi bu,Kürtler 

825



başta olmak üzere toplumun bazı etnik kesimler tarafından kabul 

görmemiştir.Sistemin o gün yapmak istediğini İsmet İnönü şöyle özetlemiştir: 

“Görevimiz, bu yurt içinde bulunanları ne yapıp edip Türk yapmaktır”(Alp, 2001: 1). 

Yani asıl yapılmak istenen Türkleştirme politikalrı olmuştur. Türkleştirme çabaları ise 

huzursuzluk yaratmış, kelimeden de anlaşıldığı gibi Kürtler, Türk’e dönüştürülmek 

istenmiştir. Hiç şüphe yok ki bu, bir Kürtten kendisi olmaktan vazgeçmesini ve yeni 

bir kimliği benimsemesini istemekti(Jwaideh, 1999: 406). Cumhuriyetin ilanı ile 

beraber başlayan ve kendini bu şekilde formüle eden “Türk uluslaşma” süreci, 

“monolitik kültür”(Bruinessen, 2002: 129) üzerine inşa edildiğinden Kürt-Türk 

ayrımı filizlenmeye başlamıştır. Kürtlerin bu uluslaşma sürecine ilk tepkisi “Şeyh 

Said Hadisesi” ile başlamıştır. Sistemin mimarlarının buna tepkisi ise sert olmuştur. 

Böylece Türk tarih yazımında “Kürt isyanı”olarak adlandırılan 1924-25 olayları 

Ankara Hükümeti’nin karşılaştığı en önemli tehdit olmuştur. Bu, aşiret oligarşisini ve 

onunla örtük bir ittifak içinde olan merkezi otoriteyi hedef alan ve içinde dini ve 

ayrılıkçı renkler barındıran tam teşekküllü bir ayaklanma olarak kabul görmüştür. Bu 

işe girişenlerin toprak talepleri açıkça belli olmasa bile bu hadise,o güne kadar ülkenin 

arzulanan ulusal homojenliğe ulaşamadığını bürokrasiye hatırlatmıştır. Bu 

ayaklanmayla hükümet, savaş durumuna geri dönmüş ve Doğu Anadolu 

Bölgesi’ndeki Kürt taleplerini bastırmak amacıyla olağanüstü yetkiler taşıyan İstiklâl 

Mahkemeleri’ni yeniden faaliyete geçirmiş ve bütün ülkede sıkıyönetim ilan 

edilmiştir. Sonra da Takrir-i Sükun Kanunu çıkartılmış ve bu kanun, hükümete 

otoriter bir yönetim için gereken kurumsal çerçeveyi sağladığı gibi aynı zamanda 

potansiyel muhalefet kanallarının da ortadan kaldırılmasına hizmet etmiştir(Keyder, 

2001: 118). Hadise, kanlı bir şekilde bastırılmış ve 28 Haziran 1925 tarihinde 

açıklanan karara göre başta Şeyh Said olmak üzere 48 kişi Diyarbakır’da idam 

edilmiştir(Mumcu, 1993: 156). Ama bu idamlar bile sorunu geçici bir süre için 

ertelemenin dışında anlam ifade edememiştir. Bundan sonrada Doğu Anadolu 

Bölgesi’nde 1938 yılına kadar onlarca benzeri hadise yaşanmıştır. En son 1984 

yılından itibaren yükselme trendine geçirilen terör ise binlerce insanın hayatını 

kaybetmesine neden olmuştur. Oysa terörün neden olduğu ve bunun için dökülen göz 

yaşlarının rengi yoktur. Bunun sonucunda da her seferinde ertelenen “Kürt sorunu” 

ile bu “bölgenin geri kalmışlığı” gibi sorunlar ciddi manada “anomi” ve bunu 

tamamlayıcı mahiyette “yabancılaşma” gibi sorunlara neden olmuştur. Büyük bir 

gecikme dönemi geçirse bile bugün kendinden söz eden bir Kürt uluslaşma süreci 

doğmuştur. Bölgenin cumhuriyetin ilanndan beri “monolitik kültür”den kaynaklı 

yaşadığı terör süreci,ekonomik ve sosyal kalkınmanın önünde bulunan en büyük 

bariyer olmuş ve bu bariyer bugün de Türkiye’de büyük bir yıkımla devam 

etmektedir. 

4. SONUÇ 

Yoksulluk; “açlıktır”, “eğitimsizliktir”, “barınacak bir evinin olmamasıdır”, “hasta 

olmak ve tedavi olamamaktır”, “hiçbir işinin olmaması ya da iyi bir işe sahip 

olamamaktır”, “kirli suyun sebep olduğu hastalık nedeniyle çocuğunu kaybetmektir”, 

“gelecek korkusuyla yaşamak ve çocuklarının geleceğinden endişe duymaktır”. 

Yoksulluk; “umutsuzluktur”, “eşitsizliktir”, “özgür olamamak” ve “siyasal yaşama 

katılamamaktır”(Gündoğan, 2008: 42-43). Bu şekilde oluşan yoksulluğu birçok 

826



donesi ile beraber Doğu Anadolu Bölgesi yaşamıştır. Türkiye, yoksulluğa karşı 

izlediğ politikalarda başarısız olmuştur. Çünkü yapılanların özeti “bağış”tır. Oysa 

yoksullara, bağımlılık kültürünün oluşturulmasına neden olan bağış yapmak yerine 

onların işgücüne dahil edilerek topluma entegre edilmeleri ihmal edilmiştir(Aslan, 

2013: 468). Bunun sonucunda kutsal devlet sayesinde “kutsal yoksulluk” hergün 

artmaya devam etmiştir. Doğu Anadolu Bölgesi’nde yaşatılan süreç sistemden 

kaynaklı kutsal yoksulluk sürecidir ve bu da bireyin oluşumuna her zaman engel 

olmuştur. Doğu Anadolu Bölgesi’nde yaşayan insanlar kalkınmak için pozitif 

psikolojiye yitirdikleri için sanayi üretimini gerçekleştirilememiştir. Bölgede egemen 

olan fakirlik, bölge illerinde sanayinin gelişememesi nedeniyle giderilememiş ve 

“girişimcilik kültürü”, “global norm” ve “toplam kalite”den oluşan “psikometrik 

değerler” içselleştirilmemiştir. Sosyal yapı, “kapalı toplum” olmaktan 

kurtulmamamış ve bölge, terör sorunundan arındırılamamıştır. Yüzyılların birikimi 

olan ve sosyal kopuşlara vesile olan terör can almaya devam ettiği gibi bölgenin 

ekonomik, sosyal ve kültürel alanda gelişmesini de engellemeye devam etmektedir. 

Bu bölgede yaşayan insanlarda “toprak sevgisi” üzerinden gelişen “vatan duygusu” 

da geliştirilemediği için insanların buradan sahip olacakları “aidiyet duygusu” 

gecikmiştir. Yapılanların özeti bu ikili yapıdan kaynaklı antagonizma üzerinde her 

zaman inşa edilen sosyal yapının devamını isteme temayülüdür. 

KAYNAKÇA 

Ak, B. & Melike, K. &Kılıçoğlu, E. (2002). “Kentsel Yoksulluk”, Planlama, 77-84. Alp, T. 

(2001). Türkleştirme. Ankara: Kültür Bak. Yayınları. 

Aslan, A. (2013). “Yoksullukla Mücadelede Kalkınma Politikalarının Rolü”, VII. Ulusal 

Sosyoloji Bildiri Kitabı II, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Yay., ss.463-470. 

Akdemir, A. (1996). Global Normlu İşletme Yönetimi. Kütahya. 

Aksan, G. (2012). “Yoksulluk ve Yoksulluk Kültürünün Toplumsal Görünümleri”. Selçuk 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı:12, s: 9-19. 

Bauman, Z. (1999). Çalışma, Tüketicilik ve Yeni Yoksullar. (çev: Ümit Öktem). İstanbul: 

Sarmal Yayınevi. 

Beşikçi, İ. (1992). Doğu Anadolu’da Göçebe Kürt Aşiretleri. Ankara: Yurt Yayınları. 

Buğra, A. (2013), Kapitalizm, Yoksulluk ve Türkiye’de Sosyal Politika. İstanbul: İletişim 

Bruinessen V. M. (2002). Kürtlük, Türklük, Alevilik. İstanbul: İletişim Yayınları. Carr E. H. 

(1993). Milliyetçilik ve Sonrası. (çev:Osman Akınhay). İstanbul: İletişim Yayınlar 

Celkan H. Y. (1993). Eğitim Sosyolojisi. Erzurum: Atatürk Ün. Yay., No: 664, Eğitim Fak. 

Basımevi. 

Ergun M. (1987). Eğitim ve Toplum, Malatya: İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Yayınları. 

Duverger M. (1986). Les Partis Politiques. Paris:Librairie Armond Colin. Duverger M. (1973). 

Sociologie de la Politique. Paris:Presses Universitaires de France. Frank 

A. G. (1972). Lumpenbourgeoisie: Lumpendevelopment. Monthly Review. 

Gündoğan N. (2008). “Türkiye’de Yoksulluk ve Yoksullukla Mücadele”. Ankara Sanayi 

Odası, Ocak/Şubat. 

Gürses D. (2013). “Yoksulluğu Yaşamak: Çocukların Gözünden Yoksulluk, Yoksunluk ve 

Sosyal Dışlanma” VII. Ulusal Sosyoloji Bildiri Kitabı II,. Muğla Sıtkı Koçman 

Üniversitesi Yay., ss.371-385. 

Hoselitz B.F. (1968). İnteraction Between İndustrial and Pre-İndustrial Stratification Systems, 

Smelster. 

Kesici M. R. (2007). “Yoksulluk Şiddet Döngüsünün Sosyal Politika Açısından Analizi”. 

Çalışma ve Toplum, Sayı 13, Şubat 2007, s.121-158. Keyder, Ç. (2001). Türkiye’de 

827



Devlet ve Sınıflar. İstanbul: İletişim Yayınları. Kılıç, R. & Çetinkaya Ş. (2012). 

“Türkiye’de Yoksullukla Mücadelede Sosyal Yardım Stratejileri ve Bir Model 

Önerisi”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi ,Sayı 34, Aralık 2012, 

ss.93-114. 

Mills C. W. (1978). Toplumbilimsel Düşün. Ankara:Kültür Bakanlığı. Mumcu U. (1993). 

Kürt-İslam Ayaklanması 1919-1925. İstanbul:Tekin Yayınevi. 

Müftüoğlu T. (2001). Girişimcilik. Eskişehir:Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 

Yayınları. 

Seyyar A. (2004). “Türkiye’de Yoksullukla Mücadelede STK’lerin Rolleri ve Önemleri”, 

Deniz Feneri Derneği Örneği, I. Ulusal Sivil Toplum Kuruluşları Kongresi, 4-6 

Haziran 2004, Çanakkale, s. 187-195. 

Takva N. (2014). VII. Türkiye Ticaret ve Sanayi Şurası, Ankara. 

Yılmaz T. (2013). Kırsal Yoksulluk ve Kırsal Emeğin Proleterleşmesi: Gökçe ve Bakırça 

Köylerinin Karşılaştırmalı İncelemesi, VII. Ulusal Sosyoloji Bildiri Kitabı II, Muğla 

Sıtkı Koçman Üniversitesi Yay., ss.435-449. 

Yücel D. (2011). “Türkiye'de Yoksulluk Sorunu ve Kamu Sosyal Transfer Harcamalarının 

Yoksulluğa Etkileri Üzerine Bir Araştırma”, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Dergisi, Aralık 2011 Cilt 13 Sayı 2, s.383-402. 

828

cilt1sosyalkalkinma

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?