E80163 Przyroda

Zapoznaj się z nowym
cyklem i dokonaj
najlepszego wyboru!
Przyroda
Poradnik
nauczyciela
NA
DOBRY
START
Plansze
interaktywne
– wersja
demonstracyjna
Egzemplarz
testowy
podręcznika
i zeszytu
ćwiczeń
U konsultanta
edukacyjnego
WSiP
Publikacje
dydaktyczne
dla
ucznia
Podręcznik
z numerem
dopuszczenia
do
użytku
szkolnego
i zeszyt
ćwiczeń
Poradnik
nauczyciela
Scenariusze
lekcji ze wskazówkami
metodycznymi,
odpowiedzi
do zadań
Na
konferencjach
i spotkaniach
Poradnik
nauczyciela
NA
DOBRY
START
Egzemplarz
testowy
podręcznika
i zeszytu
ćwiczeń
Dokumentacja
i materiały
metodyczne
w Klubie
Nauczyciela
na
Fragment
podręcznika
na
wsip.pl
E-podręcznik
i elektroniczne
ćwiczenia
na
W internecie
Materiały
w dzienniku
elektronicznym
Librus
Spis treści
Opis cyklu Przyroda. Klasa …………...........................….......................…………............…………………… 4
2
Materiały dla nauczyciela …………......……….............…...........................…….……...……………….………… 6
Materiały dla ucznia …………......…..….………..…................……….........…..................…………………….… 7
Wybrane fragmenty podręcznika Przyroda. Klasa .........................…………….............………….…….....…… 4
9
Analiza projektu nowej podstawy programowej ........…..................................................……………..…...…37
Materiał został przygotowany na podstawie projektów podstaw programowych kształcenia ogólnego według stanu na dzień 20.01.2017 r.

Przyroda
Nauka przyrody
przez działanie
Odpowiednia liczba prostych
doświadczeń oraz wskazówki do
zajęć terenowych umożliwiają samodzielną
pracę, obserwacje i wyciąganie
wniosków, motywują do wycieczek
i poznawania zjawisk przyrodniczych
w praktyce.
Zgodnie z nową podstawą programową
uwzględniono treści biologiczne
i geograficzne.
Jasny i komunikatywny język,
dostosowany do wieku uczniów,
to sprawdzony i niezawodny sposób,
na osiągnięcie lepszych wyników
nauczania.
Omawia takie zagadnienia
jak: sposoby poznawania
przyrody, kierunki na
widnokręgu, zasady orientacji
w terenie, zjawiska
pogodowe.
Zamieszczone w zeszycie
ćwiczeń karty
obserwacji do obowiązkowych
zajęć
terenowych ułatwiają
przeprowadzenie lekcji
w terenie.
Zgodnie z nowym ramowym
planem nauczania
podręcznik jest przeznaczony
na 2 godziny
lekcyjne w tygodniu.
Drodzy Nauczyciele,
nowy rok szkolny to wiele pytań o nową podstawę programową,
nowe wymagania, o to, czego uczyć, jak i na ilu lekcjach.
WSiP pomoże Państwu znaleźć odpowiedzi na te pytania.
Zachęcamy do rozpoczęcia pracy z nowym cyklem Przyroda
dla klasy 4. Zapraszamy do zapoznania się z fragmentem podręcznika
oraz z analizą projektu nowej podstawy programowej.
Życzymy powodzenia w nowym roku szkolnym!
Barbara Butwiłowska
redaktor cyklu
Przyroda
1

Praktyczna nauka
przyrody
Przyroda
Liczne obserwacje i doświadczenia zapewniają realizację wszystkich wymagań
nowej podstawy programowej, umożliwiają praktyczne poznawanie
przyrody, angażują uczniów i zachęcają ich do samodzielnej pracy.
Szczegółowe wskazówki do obowiązkowych zajęć terenowych motywują
do poznawania świata przyrody w praktyce i uczą obserwacji środowiska i poznawania
krajobrazu najbliższej okolicy.
Różne typy obserwacji i doświadczeń mogą być przeprowadzone zarówno
w sali lekcyjnej, jak i w terenie.
Przeprowadzane obserwacje i doświadczenia
uczą praktycznego wykorzystania
wiedzy.
Doświadczenia są doskonałą metodą na
aktywizację klasy i naukę współpracy.
Objaśnienia doświadczeń krok po kroku
pozwalają na uniknięcie błędów podczas ich
przeprowadzania.
Zajęcia terenowe pokazują obecność zjawisk
przyrodniczych w otaczającej rzeczywistości.
2

Przyroda
Wprowadza w zagadnienia
z geografii i biologii
Stopniowo, językiem dostosowanym do wieku uczniów, wprowadza wymagane
w nowej podstawie programowej słownictwo geograficzne i biologiczne służące
interpretowaniu zjawisk przyrodniczych.
Wprowadzanie treści biologicznych i geograficznych podczas obserwacji środowiska
najbliższej okolicy kształtuje umiejętność dostrzegania zjawisk i procesów
zachodzących w przyrodzie oraz uczy podejmowania właściwych decyzji w życiu
codziennym.
Pojęcia biologiczne i geograficzne zostały czytelnie wyróżnione w tekście, co
ułatwia ich zapamiętanie.
24
Do wyznaczania kierunków geograficznych możesz również wykorzystać gnomon,
czyli prosty patyk wbity w ziemię. W słoneczny dzień obserwuj długość
cienia rzucanego przez gnomon w ciągu około 40 minut. Obserwację rozpocznij
20 minut przed godziną 12.00 i zakończ 20 minut po godzinie 12.00. Kierunek,
w którym pada najkrótszy cień patyka, wskazuje dokładnie kierunek północny.
ZAJĘCIA W TERENIE
Wyznaczanie w terenie
kierunku północnego za
pomocą gnomonu
Zajęcia powinny odbywać się w słoneczny dzień
od godziny 11.30 do godziny 12.30 na terenie otwartym,
aby promienie słoneczne bez przeszkód docierały
do powierzchni Ziemi. Klasa może zostać podzielona
na 3–4-osobowe zespoły.
1 Przygotuj tyczkę o długości ok. 150 cm, sznurek
ok. 3 m długości, zegarek na rękę, krótszy sztywny patyczek,
notatnik do zapisania obserwacji (taki zestaw powinna
mieć każda grupa).
2 Działaj w terenie. Grupy stają kilka metrów
od siebie na terenie umożliwiającym wbicie w ziemię tyczki (gnomonu).
Na wbitą tyczkę (gnomon) zakładamy pętlę ze sznurka.
Obserwację długości cienia rozpoczynamy o godzinie 11.40. Sprawdzamy,
jaka jest długość cienia (i rysujemy ten cień), rozciągając
sznurek od tyczki do końca cienia.
Na końcu sznurka przywiązujemy patyczek i przy naciągniętym
sznurku rysujemy okrąg wokół tyczki. Czynność powtarzamy
co 10 minut, aż do godziny 12.30, za każdym razem rysując okrąg
wokół gnomonu. Okręgi rysowane wokół gnomonu pozwolą
nam dokładnie wskazać najkrótszy cień tyczki.
3 Zanotuj. Najkrótszy cień wskazuje górowanie słońca
w danym dniu. Kierunek, w którym pada najkrótszy cień,
to kierunek północny.
N
Gnomon
Wyznaczanie kierunków geograficznych
za pomocą kompasu
Najczęściej wyznaczanym kierunkiem głównym jest kierunek północny.
Znając go, możesz wyznaczyć pozostałe kierunki geograficzne.
Kierunki geograficzne w terenie najłatwiej i najdokładniej można
wyznaczyć za pomocą specjalnego przyrządu – kompasu. Kompas należy
trzymać poziomo i ustawić jego tarczę tak, aby koniec igły magnetycznej
pokrył się dokładnie z zaznaczonym na tarczy znakiem północy.
Inne sposoby wyznaczania kierunków geograficznych
Jak wyznaczyć kierunki geograficzne, kiedy nie widzisz Słońca, podpowie
ci sama przyroda. Przyjrzyj się porośniętym mchem pniom drzew i ogromnym
głazom. Więcej mchu rośnie zwykle na korze drzew lub na głazach
od strony północnej, gdzie nie docierają promienie słoneczne i panuje większa
wilgotność powietrza. Mrowiska są bardziej spadziste od strony północnej,
dzięki czemu w mrowisku jest cieplej. Podobnie korony samotnie rosnących
Kierunek
północny
można łatwo
wyznaczyć
za pomocą
kompasu.
Przyroda a wyznaczanie kierunków geograficznych
Gdy nie widać Słońca, w wyznaczaniu kierunków geograficznych
pomoże obserwacja przyrody.
Głaz
Pień drzewa
25
Skrót międzynarodowy
Kierunek geograficzny Skrót polski
(nazwa kierunku w języku angielskim)
Północ płn. lub pn. N (north)
Południe płd. lub pd. S (south)
Wschód wsch. E (east)
Zachód zach. W (west)
więcej mchu od strony północnej
Samotne drzewo
krótsze i cieńsze gałęzie od strony północnej
bardziej porośnięty mchem od strony północnej
Mrowisko
bardziej spadziste od strony północnej
Zajęcia w terenie są doskonałą metodą
na naukę wyznaczania kierunków
geograficznych.
Przystępny sposób prezentowania treści
geograficznych, wzbogacony o elementy
graficzne, sprzyja sukcesywnej nauce.
Zagadnienia geograficzne ułatwiają zdobywanie
niezbędnych w codziennym życiu
umiejętności orientacji w terenie, czytania
i korzystania z mapy.
Zajęcia w terenie pokazują obecność biologii,
geografii, fizyki i chemii w otaczającej
przyrodzie.
3

Nowoczesna szata
graficzna motywuje do nauki
Przyroda
Czytelne i barwne ilustracje, które są doskonałym uzupełnieniem wykładu,
pomagają zrozumieć nowy materiał.
Infografiki, łączące ilustracje z informacjami, pobudzają wyobraźnię, pozwalają
zobrazować zagadnienie.
Spektakularne zdjęcia i rysunki ułatwiają przyswojenie zagadnień trudnych do
zaobserwowania w naturze.
Zdjęcia i rysunki są znakomicie skorelowane
z treścią wykładu i działają na
wyobraźnię uczniów.
Atrakcyjna forma przedstawiania ciekawostek
zachęca uczniów do nauki.
Elementy graficzne, takie jak: rysunki, zdjęcia,
schematy, są doskonałym uzupełnieniem zagadnień
teoretycznych.
Treść podana w przejrzysty sposób zachęca
do zgłębiania tajników przyrody i sprawia, że
nauka staje się przyjemnością.
4

Przyroda
Doskonali umiejętności
przyrodnicze
Zeszyt ćwiczeń jest skorelowany z podręcznikiem, a zadania w pełni dostosowane
do nowej podstawy programowej, co zapewnia realizację obowiązkowego
materiału.
Zróżnicowane i ciekawe ćwiczenia do każdej lekcji z podręcznika: otwarte,
zamknięte, wzbogacone grafikami, aktywizują uczniów, pomagają uporządkować
i utrwalić wiedzę.
Dodatkowe zadania powtórzeniowe po każdym dziale umożliwiają systematyczną
naukę.
Odpowiednia ilość miejsca na
wpisywanie odpowiedzi ułatwia pracę
z zeszytem ćwiczeń.
Podpowiedzi do ćwiczeń są doskonałą
pomocą w przypadku kłopotów z udzieleniem
prawidłowej odpowiedzi.
Zadania o różnym stopniu trudności pozwalają
na doskonalenie umiejętności uczniów na
każdym poziomie.
Zróżnicowana forma zadań oraz atrakcyjna
szata graficzna sprawiają, że praca z zeszytem
ćwiczeń nie tylko pozwala utrwalić uczniom
wiadomości i umiejętności, lecz także jest dla
nich ciekawa.
5

Najwyższej jakości
materiały WSiP pomogą
w nauczaniu
Przyroda
Dla nauczyciela
Poradnik nauczyciela
Na dobry start to
praktyczna pomoc na
pierwszy miesiąc nauki.
Niezbędna do pracy
dokumentacja: rozkład
materiału, przedmiotowy
system oceniania zawsze
pod ręką. Ponadto gotowe
do wykorzystania:
wskazówki metodyczne
do pierwszego działu podręcznika, sprawdziany.
Poradnik nauczyciela.
Scenariusze lekcji ze
wskazowkami metodycznymi,
odpowiedzi do
zadań to warsztat pracy
nauczyciela, pomoc
w codziennej pracy na
lekcji. Potrzebne materiały
pomocnicze w jednym
miejscu: scenariusze
lekcji, karty pracy, gotowe
do wykorzystania sprawdziany.
177806
* *
dostęp do e-podręcznika do przyrody
elektroniczne ćwiczenia uporządkowane
według podstawy programowej
15 gotowych zestawów testów
do zadawania uczniom z możliwością
modyfikacji
raporty z wynikami uczniów z możliwością
zapisywania i wydrukowania
komunikacja z uczniami – przekazywanie
bieżących informacji
700 materiałów do przyrody gotowych
do pobrania
dokumenty niezbędne w codziennej
pracy
pomoce dydaktyczne przydatne w prowadzeniu
lekcji
sprawdziany gotowe do wydruku
profesjonalne diagnozy do sprawdzania
poziomu wiedzy uczniów
*Dostęp oraz korzystanie z serwisów WSiP wymaga rejestracji oraz akceptacji regulaminu danego serwisu.
PLANSZE INTERAKTYWNE
Zbiór 120 interaktywnych
plansz do biologii i treści biologicznych
w przyrodzie zebranych
w 7 działach. Do dyspozycji
plansze dotyczące m.in.: organizmu
człowieka, ekologii…
i wiele innych.
Plansze do biologii to m.in.:
37 różnych tematów
100 zdjęć
120 rysunków
111 ćwiczeń
17 filmów i animacji
6

Przyroda
Publikacje dla ucznia –
przypominają, porządkują
i uzupełniają wiedzę
Dla ucznia
Duże i kolorowe ilustracje działają na
wyobraźnię i pomagają w zrozumieniu świata
przyrody.
Uporządkowane treści biologiczne oraz
geograficzne w połączeniu z atrakcyjnymi
mapami doskonale przedstawiają przyrodę
wokół nas.
• dostęp do e-podręcznika WSiP do przyrody
• 330 elektronicznych ćwiczeń do samodzielnego rozwiązywania,
uporządkowanych według podstawy programowej
• komunikacja z nauczycielem – przekazywanie bieżących informacji
oraz wygoda odsyłania prac domowych
• testy zadawane przez nauczyciela z wyznaczonym czasem na ich
rozwiązanie i wynikiem wysyłanym automatycznie do nauczyciela
7

Weź na lekcje
multimedia!
Przyroda
PLANSZE INTERAKTYWNE do biologii to doskonały sposób na zainteresowanie
uczniów tematem lekcji. Idealne narzędzie do wprowadzania
nowego materiału i wyjaśniania trudniejszych treści, a także
znakomite wsparcie podczas powtórek. Do wykorzystania na tablicy
interaktywnej lub rzutniku.
Materiały audio i wideo, ilustracje, tabele, tekst w interaktywnej formie sprawią, że praca w klasie
stanie się znacznie bardziej angażująca i ciekawa.
Plansze rozszerzają i pogłębiają zagadnienia prezentowane w podręczniku, a także wprowadzają
nowe, atrakcyjne treści.
Każdy temat kończą ćwiczenia interaktywne, które pomogą sprawdzić wiedzę uczniów i zmotywują
do pracy.
WSiP wspiera szkolne konkursy!
Czy szkoła, w której uczysz, posiada Kartę szkoły
WSiP*? Karta zapewnia:
rabat na zakupy w sklep.wsip.pl dla szkół, nauczycieli
i uczniów
szkolenia ORKE na specjalnych warunkach
atrakcyjne oferty rabatowe
Od nowego roku szkolnego NOWOŚĆ – WSiP wspiera
szkolne konkursy!
Od października 2017 r. placówka posiadająca Kartę
szkoły WSiP może otrzymać pomoce szkolne do
wykorzystania jako nagrody dla laureatów konkursów
przedmiotowych organizowanych przez szkoły.
*Szkoła może otrzymać Kartę szkoły WSiP po przystąpieniu do programu Karta szkoły na zasadach określonych w regulaminie programu Karta szkoły. O zasady uczestnictwa
w programie Karta szkoły zapytaj konsultanta edukacyjnego WSiP.
8

Ewa Gromek, Ewa Kłos, Wawrzyniec Kofta,
Ewa Laskowska, Andrzej Melson
PRZYRODA
4

11
Spis treści
1
Jak korzystać z podręcznika
Dział 1. Poznawanie przyrody
1. Sposoby poznawania przyrody ..................................................................................... 14
2. Obserwacje przyrodnicze
3. Doświadczenia przyrodnicze.........................................................................................18
4. Kierunki geograficzne ..................................................................................................... 23
5. Zmiany położenia Słońca na niebie w ciągu doby ..................................................
6. Położenie Słońca na niebie w różnych porach roku ........................................... 28
7. Podsumowanie działu 1
Dział 2. Orientacja w terenie i pogoda
8. Co to jest plan?
9. Plan i mapa
10. Korzystanie z planów i map
11. Składniki pogody
12. Pomiar składników pogody
13. Pogoda w różnych porach roku
14. Niebezpieczeństwa związane z pogodą
15. Podsumowanie działu 2
Dział 3. Środowisko przyrodnicze najbliższej okolicy
16. Przyroda ożywiona i nieożywiona. Rodzaje skał
17. Formy ukształtowania powierzchni Ziemi
18. Warunki życia na lądzie
19. Organizmy najbliższej okolicy
20. Las jako środowisko życia organizmów
21. Organizmy różnych warstw lasu
22. Sposoby odżywiania się organizmów
1
Spis treści podręcznika może ulec zmianie w związku z ewentualnymi zmianami w podstawie programowej.

12
23. Przystosowania organizmów do zdobywania pokarmu
24. Łąka jako środowisko życia organizmów
25. Rośliny uprawne
26. Wody stojące i płynące
27. Warunki życia w wodzie
28. Przystosowania organizmów do życia w wodzie
29. Podsumowanie działu 3
Dział 4. Krajobraz najbliższej okolicy
30. Wpływ działalności człowieka na krajobraz
31. Krajobraz miasta i wsi
32. Krajobraz antropogeniczny – niekoniecznie brzydki
33. Krajobraz okolicy dawniej i dziś
34. Obiekty chronione w okolicy
35. Podsumowanie działu 4
Dział 5. Ja i moje ciało
36. Organizm człowieka
37. Układ ruchu
38. Układ pokarmowy
39. Układ oddechowy
40. Układ krwionośny
41. Układ nerwowy
42. Układ rozrodczy
43. Zmiany zachodzące w okresie dojrzewania
44. Narządy zmysłów
45. Jak dbać o własne ciało?
46. Podsumowanie działu 5
Dział 6. Ja i moje otoczenie
47. Świat substancji
48. Niebezpieczne substancje ............................................................................................ 32
49. Uszkodzenia ciała. Skóra
50. Choroby zakaźne i zapobieganie im
51. Niebezpieczne organizmy
52. Uzależnienia
53. Jak wypoczywać? Zdrowy styl życia
54. Podsumowanie działu 6
Tematy oznaczone kolorem stanowią zawartość preprintu.

1
Przyroda
Poznawanie
przyrody
otacza cię ze wszystkich stron.
Każdego dnia możesz poznawać jej tajemnice
na wiele sposobów.
Gdy
obserwujesz
przez lupę bliskie
przedmioty, widzisz
je powiększone. Jednak
gdy patrzysz na dalekie,
są pomniejszone
i odwrócone.
Szklana
butelka z wodą
pęka na mrozie, gdyż
powstający lód ma większą
objętość niż woda
– wiadomo to dzięki
obserwacjom.
Skąd drzewo
wie, że nadchodzi
jesień i ma zrzucić liście?
Bo dni są coraz krótsze –
wykazały to prowadzone
doświadczenia.
Nazwa
atlasu, czyli książki
z mapami, pochodzi
od imienia Atlasa
– olbrzyma z mitologii
greckiej.

14
1
Sposoby
poznawania
przyrody
Przyroda kryje w sobie wiele tajemnic. Jak je poznać?
Zadawaj pytania: Dlaczego? W jaki sposób? Co się stanie, gdy?
I... szukaj na nie odpowiedzi.
Przyroda nas otacza
Dlaczego ptaki latają? Dlaczego kwiaty są kolorowe? – Zapewne często zadajesz takie
pytania, gdy patrzysz na otaczającą cię przyrodę , czyli m.in. wszystkie organizmy
oraz skały, wodę i powietrze. Ciekawi cię, dlaczego rano wschodzi słońce, a nocą na
niebie widać gwiazdy; interesuje cię, dlaczego liście wiosną i latem są zielone, a jesienią
stają się żółte, pomarańczowe i czerwone. Wychodząc z nauczycielem na wycieczki
przyrodnicze, prowadząc obserwacje, wykonując doświadczenia podczas lekcji
i w domu, odkryjesz mnóstwo tajemnic. Wiele odpowiedzi na pytania zaczynające się
od Dlaczego? poznasz na lekcjach przyrody oraz czytając ten podręcznik.
Dlaczego wygląd drzewa się zmienia?
drzewo jesienią drzewo zimą drzewo wiosną drzewo latem
Poznawanie przyrody wszystkimi zmysłami
Przyrodę można poznać najlepiej, dzięki obserwacjom i doświadczeniom. W tym
celu wykorzystuje się nie tylko różnorodne przyrządy, ale przede wszystkim własne
zmysły. Niezależnie od tego, gdzie jesteś – w szkole, w domu, w lesie, na polu
uprawnym czy na łące – zawsze odbierasz informacje z otaczającego cię świata.

15
Służą ci do tego oczy, uszy, nos, język, a także skóra. Te narządy, bardzo
pomocne w poznawaniu przyrody, nazywamy narządami zmysłów.
Zmysły człowieka
oczy – zmysł
wzroku
uszy – zmysł
słuchu
nos – zmysł
węchu
język – zmysł
smaku
skóra – zmysł
dotyku
oczy – dzięki nim odbierasz
najwięcej informacji o otaczającym
cię świecie, widzisz np. kolory
i ruch
uszy – pozwalają ci słyszeć m.in.
plusk wody, świergot ptaków
nos – umożliwia ci odczuwanie
np. aromatów z kuchni czy
zapachu lasu
język – pozwala ci rozpoznawać
smak potraw
skóra, zwłaszcza dłoni
– sprawia, że czujesz np. szorstkość
lub gładkość przedmiotów,
to czy są zimne, czy ciepłe
Pamiętaj! Nie wolno próbować nieznanych roślin i grzybów, gdyż mogą być trujące.
Przyrządy pomocne w poznawaniu przyrody
Nawet młodym przyrodnikom w poznawaniu przyrody pomagają różne
przyrządy. Jeśli nauczysz się z nich korzystać, wówczas więcej zobaczysz.
Przed wyprawą w teren warto zaopatrzyć się w lupę i lornetkę oraz taśmę
mierniczą. Do obserwacji w klasie wykorzystuje się mikroskop.
OBSERWACJA
Liść oglądany przez lupę
1 Przygotuj liść dowolnej rośliny, np. dębu,
oraz lupę.
2 Obserwuj przygotowany liść gołym okiem.
Następnie obejrzyj go przez lupę.
3 Zanotuj. Czy możesz narysować kształt liścia,
obserwując go przez lupę? Połóż liść na kartce papieru
i odrysuj jego kształt. Narysuj na szkicu liścia jego fragment
oglądany przez lupę. Porównaj oba rysunki.

16
lornetka mikroskop lupa
Lornetka ułatwi ci obserwowanie
obiektów znacznie
od ciebie oddalonych,
np. wiewiórki siedzącej
wysoko na gałęzi drzewa.
Dzięki mikroskopowi możesz
dostrzec takie szczegóły
budowy obiektów przyrodniczych,
których nie zobaczysz
przez lupę.
Lupa, czyli soczewka powiększająca
z rączką, umożliwi
ci obserwację niewielkich
obiektów z bliskiej odległości,
np. ślimaka.
kompas mapa taśma miernicza
Aby nie zabłądzić podczas
wycieczki, warto mieć przy
sobie kompas, czyli przyrząd
służący do określania kierunków
geograficznych. Kompas
pomoże ci dotrzeć do celu.
W przygotowaniu wycieczek
są pomocne mapy, które
przedstawiają dany teren
w pomniejszeniu. Dzięki nim
sprawdzisz, czy na trasie wycieczki
jest rzeka lub las.
Taśma miernicza ułatwia wykonanie
pomiarów długości
i szerokości różnych obiektów,
np. klasy, boiska szkolnego.
Pomaga zmierzyć m.in.
grubość pnia drzewa.
CIEKAWOSTKA
Badanie dna morza
Wielu przyrodników interesuje się nie tylko przyrodą na
lądzie, lecz także przyrodą głębin oceanów. Do badań
prowadzonych na dużych głębokościach służą pojazdy
podwodne, zwane batyskafami. Batyskafem można
dotrzeć na głębokość nawet 10 kilometrów.
batyskaf

Źródła wiedzy o przyrodzie
Dobrym źródłem wiedzy o przyrodzie są filmy przyrodnicze, książki popularnonaukowe
oraz programy telewizyjne. Wiele informacji na jej temat możesz czerpać
z encyklopedii, atlasów i albumów przedstawiających np. różne zwierzęta, rośliny,
grzyby, minerały, skały i zjawiska przyrodnicze. Ciekawe informacje o przyrodzie
są też zawarte w internecie. Pamiętaj jednak, że w internecie nie wszystkie informacje
są wartościowe i prawdziwe, dlatego wybieraj je rozważnie.
17
Podręcznik
To twoje podstawowe
źródło informacji
o przyrodzie.
Przewodnik
przyrodniczy
Zawiera zdjęcia oraz
opisy roślin, zwierząt
i grzybów.
Film przyrodniczy
Pokaże ci to, co trudno
zaobserwować
w naturze.
Internet
To źródło różnorodnych
informacji - od
tekstów po filmy.
PODSUMOWANIE
Oczy, uszy, nos, język, dłonie pozwalają poznawać przyrodę.
Poznajesz przyrodę dzięki obserwacjom, doświadczeniom.
Przyrządami ułatwiającymi poznawanie przyrody są lornetka, lupa, mikroskop.
Mapy pomagają w planowaniu wycieczki, a kompas wskazuje kierunki
geograficzne i ułatwia dotarcie do celu.
Źródłem wiedzy o przyrodzie są, poza lekcjami, filmy przyrodnicze, atlasy,
albumy i internet.
Pytania do samokontroli
1 Wymień zmysły, które pomagają w obserwacjach przyrodniczych.
2 Podaj po dwa przykłady obserwacji przyrodniczych, w których
wykorzystasz lornetkę i lupę.
3 Podaj przykłady dwóch obiektów, organizmów, które można obserwować
tylko przez mikroskop.
4 Wyjaśnij, do czego są potrzebne mapa i kompas.
5 Wymień źródła wiedzy o przyrodzie.

18
3 Doświadczenia przyrodnicze
Na pewno już wiesz, że prowadzenie własnych doświadczeń daje
dużo radości. Doświadczenia przyrodnicze to dobry sposób na
poznawanie przyrody.
Intrygujące pytania
Z pewnością często zadajesz sobie pytanie: Co się stanie, gdy...?
Takich pytań każdego dnia możesz mieć mnóstwo. Oczywiście nie na
wszystkie z nich znasz odpowiedź, jednak możesz tej odpowiedzi poszukać.
By ją znaleźć, w wielu wypadkach wystarczy przeprowadzić doświadczenie
przyrodnicze, czyli badanie organizmów, przedmiotów lub zjawisk.
Co się stanie, gdy podczas
mrozu wystawimy szklaną
butelkę z wodą na dwór?
Co się stanie, gdy zielone
pomidory położymy na
parapecie?
Co się stanie, gdy
do niebieskiej farby plakatowej
dodamy żółtą farbę?
Karta doświadczenia
Doświadczenia wykonuje się w warunkach zbliżonych do naturalnych.
Przebieg doświadczenia ilustruje karta doświadczenia. Jest ona bardzo pomocna,
gdyż w sposób uporządkowany wskazuje kolejne kroki niezbędne
do przeprowadzenia danego doświadczenia.

Temat:
Karta doświadczenia
Co się stanie, gdy wstawimy kwiat o białych płatkach
do wody z niebieskim atramentem?
Potrzebne materiały
(czyli przedmioty niezbędne do przeprowadzenia
doświadczenia):
2 szklanki, niebieski atrament, woda,
2 kwiaty z długą łodygą i białymi płatkami
(na przykład tulipany).
data:
Przebieg doświadczenia
(czyli opis, jak należy przeprowadzić
doświadczenie): oba naczynia napełnij
wodą, do jednego z nich wlej
dodatkowo łyżeczkę niebieskiego
atramentu. Do każdego z naczyń
wstaw jeden kwiat.
Obserwacje:
codziennie obserwuj i zapisuj, co
dzieje się z kwiatami w obu naczyniach,
czy zmieniają barwę.
....................................
Wynik doświadczenia:
zapisz, po ilu dniach i w którym
naczyniu kwiat zmienił barwę.
....................................
Wnioski:
sformułuj wniosek, odpowiadając
na pytanie:
Dlaczego kwiat zmienił barwę?
....................................
próba
badawcza
data:
próba
badawcza
próba
kontrolna
próba
kontrolna
Wniosek może być następujący:
Zabarwiona woda dostała się przez łodygę aż do płatków kwiatu rośliny.

20
Karta doświadczenia ma ustalone punkty: temat, potrzebne materiały,
przebieg doświadczenia, obserwacje, wynik doświadczenia i wnioski.
Próba kontrolna i próba badawcza
Zestaw doświadczalny składa się z próby kontrolnej i próby badawczej.
W doświadczeniu opisanym w karcie naczynie z czystą wodą i kwiatem jest
próbą kontrolną. W tej próbie kwiat pozostaje w niezmienionych warunkach.
W próbie badawczej jeden czynnik zmieniono – woda została zabarwiona
atramentem. Do barwy płatków kwiatu z próby kontrolnej porównujemy
barwę płatków kwiatu z próby badawczej.
Dzięki próbie kontrolnej wiesz, że wnioski z doświadczenia są prawdziwe.
Gdyby tej próby nie było, można by pomyśleć, że płatki kwiatu zmieniają
barwę i stają się niebieskie z upływem czasu, a nie pod wpływem atramentu
dodanego do wody.
DOŚWIADCZENIE
Czy powietrze jest potrzebne, żeby świeczka się paliła?
Uwaga: Doświadczenie należy wykonywać
w obecności osoby dorosłej.
1 Przygotuj dwie świeczki, dwa słoiki
(większe od świeczki), zapałki.
2 Wykonaj. Zapal obie świeczki. Obok
pierwszej postaw słoik, a drugą nakryj słoikiem. Obserwuj
płomień obu świeczek.
3 Zanotuj. Czy coś stało się z płomieniem
świeczki? Jak myślisz, dlaczego? Co stanowiło zestaw
badawczy, a co zestaw kontrolny?
Świeczka się pali.
Świeczka przykryta
słoikiem zgasła.
CIEKAWOSTKA
Jak zmniejszyć nadmuchany balon
bez wypuszczania powietrza?
Jest to proste. Nadmuchaj balon, zawiąż jego koniec, aby
powietrze nie uciekało, i włóż do lodówki na dwie godziny.
Przedtem jednak zmierz obwód balonu. Gdy wyjmiesz
balon z lodówki i zmierzysz obwód ponownie, okaże się,
że jest mniejszy. Balon pozostawiony w ciepłym miejscu
będzie się natomiast powiększał.

JAK WYKONYWAĆ DOŚWIADCZENIA
PRZYRODNICZE?
Doświadczenia pozwalają na badanie różnych organizmów:
roślin, zwierząt, grzybów i bakterii, a także zjawisk
i procesów oraz właściwości przedmiotów. Przeprowadza
się je w ściśle określonych warunkach, zbliżonych do
naturalnych. Warunki doświadczenia można świadomie
dobierać i zmieniać, należy je jednak kontrolować.
Doświadczenie przeprowadza się po to, aby uzyskać odpowiedź na postawione
wcześniej pytanie.
1 PRZYKŁADOWE PYTANIE:
Czy woda jest potrzebna roślinom do życia?
Badacz przypuszcza, jaki może być wynik
doświadczenia, a ono potwierdza to przewidywanie
(hipotezę) lub mu zaprzecza. Jeżeli wynik
doświadczenia jest sprzeczny z przewidywaniem,
to trzeba sformułować nową hipotezę.
2 PRZEWIDYWANIE
(HIPOTEZA):
Rośliny giną bez wody.
Doświadczenie powinno być dokładnie zaplanowane
i przygotowane. Badane organizmy
muszą należeć do tego samego gatunku, być
w tym samym wieku i mieć podobne rozmiary.
Doświadczenia na zwierzętach mogą przeprowadzać
tylko naukowcy i jedynie, gdy uzyskają na to
specjalną zgodę. Należy zgromadzić potrzebne
materiały i określić czas trwania doświadczenia.
3 POTRZEBNE MATERIAŁY
Takie same rośliny, np. gerbery, oraz woda.
Wszystkie organizmy powinny być badane
w takich samych warunkach, a części z nich
można zmienić tylko jeden czynnik, którego
wpływ analizujemy. Pozostałe czynniki nie są
zmieniane i w obu grupach rośliny mają m.in.
potrzebną ilość światła i właściwą temperaturę
otoczenia.
próba kontrolna
próba badawcza
woda
4 PRZEBIEG DOŚWIADCZENIA
Organizmy należy podzielić na dwie grupy
– próby: kontrolną i badawczą.
W próbie kontrolnej rośliny mają dostęp do
wody, tak jak w warunkach naturalnych. Rośliny
są regularnie podlewane.
W próbie badawczej jest zmieniony tylko
jeden z czynników, którego wpływ się bada,
np. dostęp do wody. Rośliny nie są podlewane.
Podczas wykonywania doświadczenia
należy prowadzić obserwacje i dokumentować
osiągane wyniki. Doświadczenie
należy kilka razy powtórzyć, aby się upewnić,
że otrzyma się takie same lub bardzo podobne
wyniki.
5 WYNIK
Rośliny z próby badawczej zwiędły i uschły.
Gdy otrzymane wyniki są powtarzalne, wtedy
można wyciągnąć wnioski z doświadczenia.
6 WNIOSEK
Odpowiednia ilość wody jest potrzebna
roślinom do życia.
Wniosek wyciąga się na podstawie wyników
doświadczenia.

22
Prowadzenie doświadczeń przyrodniczych
Doświadczenia wykonuje się w kontrolowanych warunkach, zbliżonych
do naturalnych. Wymaga to przestrzegania określonych zasad.
1
2
3
4
Zasady prowadzenia doświadczeń
Doświadczenia muszą być bezpieczne dla ciebie i innych,
nie mogą wyrządzać nikomu krzywdy. Nie mogą przysparzać
bólu organizmom, które badamy.
Każde doświadczenie trzeba starannie zaplanować. Pozwoli to na
wcześniejsze zgromadzenie potrzebnych materiałów i przyrządów.
Doświadczenie powinno być starannie przeprowadzone i udokumentowane
zgodnie z wcześniej opracowaną kartą doświadczenia.
Wyniki doświadczenia należy rzetelnie i starannie opisać. Nie wolno
podawać wyników nieprawdziwych.
PODSUMOWANIE
Dzięki doświadczeniom można uzyskać odpowiedź na pytanie:
Co się stanie, gdy...?
Karta doświadczenia ma ustalone punkty: temat, spis potrzebnych
materiałów, opis przebiegu doświadczenia, miejsce na wpisanie obserwacji,
wyników doświadczenia i wniosków.
Podczas przeprowadzania doświadczenia należy przestrzegać określonych zasad.
W każdym doświadczeniu powinny być próba kontrolna i próba badawcza.
Pytania do samokontroli
1 Podaj przykład pytania, na które uzyskasz odpowiedź,
gdy przeprowadzisz doświadczenie.
2 Wymień punkty, które powinna zawierać karta doświadczenia.
3 Wyjaśnij, czym różni się w zestawie doświadczalnym próba kontrolna
od próby badawczej.
4 Wymień zasady, których należy przestrzegać podczas prowadzenia
doświadczeń.

4 Kierunki geograficzne
Aby dobrze orientować się w terenie, odnaleźć zgubioną drogę,
przydatna jest umiejętność wyznaczania kierunków geograficznych,
np. na mapie.
23
Główne kierunki geograficzne
Na dobrze znanym terenie umiejętność wyznaczania kierunków świata nie
jest potrzebna. Przyda się natomiast, gdy zamierzasz wyruszyć na wycieczkę
lub posłużyć się mapą. Bez względu na to, czy jesteś w mieszkaniu, w lesie,
czy nad morzem, kierunki świata – czyli kierunki geograficzne – pozostają
takie same. Jeżeli staniesz na otwartej przestrzeni, możesz obserwować miejsce
wschodu i zachodu Słońca. Około godziny 12.00 Słońce osiąga najwyższy
punkt na niebie, czyli góruje.
Wyznaczanie kierunków za pomocą Słońca
Gdy podczas górowania Słońca staniesz tyłem do niego, to rzucasz cień, który
pomoże ci określić kierunki geograficzne. Przed sobą będziesz
mieć kierunek północny, za sobą – południowy,
po prawej ręce – kierunek wschodni, a po lewej
– zachodni. Wschód, zachód, północ
i południe to kierunki główne.
Kierunki geograficzne na mapach
zapisuje się za pomocą
skrótów, a tych najczęściej
używa się w języku angielskim.
Są to skróty międzynarodowe.
około godziny
Chłopiec stoi tyłem do Słońca
12.00.
N (północ)
Z (zachód)
W (wschód)
S (południe)

24
Do wyznaczania kierunków geograficznych możesz również wykorzystać gnomon,
czyli prosty patyk wbity w ziemię. W słoneczny dzień obserwuj długość
cienia rzucanego przez gnomon w ciągu około 40 minut. Obserwację rozpocznij
20 minut przed godziną 12.00 i zakończ 20 minut po godzinie 12.00. Kierunek,
w którym pada najkrótszy cień patyka, wskazuje dokładnie kierunek północny.
ZAJĘCIA W TERENIE
Wyznaczanie w terenie
kierunku północnego za
pomocą gnomonu
Zajęcia powinny odbywać się w słoneczny dzień
od godziny 11.30 do godziny 12.30 na terenie otwartym,
aby promienie słoneczne bez przeszkód docierały
do powierzchni Ziemi. Klasa może zostać podzielona
na 3–4-osobowe zespoły.
1 Przygotuj tyczkę o długości ok. 150 cm, sznurek
ok. 3 m długości, zegarek na rękę, krótszy sztywny patyczek,
notatnik do zapisania obserwacji (taki zestaw powinna
mieć każda grupa).
2 Działaj w terenie. Grupy stają kilka metrów
od siebie na terenie umożliwiającym wbicie w ziemię tyczki (gnomonu).
Na wbitą tyczkę (gnomon) zakładamy pętlę ze sznurka.
Obserwację długości cienia rozpoczynamy o godzinie 11.40. Sprawdzamy,
jaka jest długość cienia (i rysujemy ten cień), rozciągając
sznurek od tyczki do końca cienia.
Na końcu sznurka przywiązujemy patyczek i przy naciągniętym
sznurku rysujemy okrąg wokół tyczki. Czynność powtarzamy
co 10 minut, aż do godziny 12.30, za każdym razem rysując okrąg
wokół gnomonu. Okręgi rysowane wokół gnomonu pozwolą
nam dokładnie wskazać najkrótszy cień tyczki.
3 Zanotuj. Najkrótszy cień wskazuje górowanie słońca
w danym dniu. Kierunek, w którym pada najkrótszy cień,
to kierunek północny.
N
Gnomon
Kierunek geograficzny
Skrót polski
Skrót międzynarodowy
(nazwa kierunku w języku angielskim)
Północ płn. lub pn. N (north)
Południe płd. lub pd. S (south)
Wschód wsch. E (east)
Zachód zach. W (west)

25
Wyznaczanie kierunków geograficznych
za pomocą kompasu
Najczęściej wyznaczanym kierunkiem głównym jest kierunek północny.
Znając go, możesz wyznaczyć pozostałe kierunki geograficzne.
Kierunki geograficzne w terenie najłatwiej i najdokładniej można
wyznaczyć za pomocą specjalnego przyrządu – kompasu. Kompas należy
trzymać poziomo i ustawić jego tarczę tak, aby koniec igły magnetycznej
pokrył się dokładnie z zaznaczonym na tarczy znakiem północy.
Kierunek
północny
można łatwo
wyznaczyć
za pomocą
kompasu.
Inne sposoby wyznaczania kierunków geograficznych
Jak wyznaczyć kierunki geograficzne, kiedy nie widzisz Słońca, podpowie
ci sama przyroda. Przyjrzyj się porośniętym mchem pniom drzew i ogromnym
głazom. Więcej mchu rośnie zwykle na korze drzew lub na głazach
od strony północnej, gdzie nie docierają promienie słoneczne i panuje większa
wilgotność powietrza. Mrowiska są bardziej spadziste od strony północnej,
dzięki czemu w mrowisku jest cieplej. Podobnie korony samotnie rosnących
Przyroda a wyznaczanie kierunków geograficznych
Gdy nie widać Słońca, w wyznaczaniu kierunków geograficznych
pomoże obserwacja przyrody.
Głaz
Pień drzewa
więcej mchu od strony północnej
Samotne drzewo
bardziej porośnięty mchem od strony północnej
Mrowisko
krótsze i cieńsze gałęzie od strony północnej
bardziej spadziste od strony północnej

26
drzew są zwykle mniej rozłożyste od strony północnej, a szersze od południowej.
Dlaczego? Od strony południowej do liści drzewa dociera więcej światła.
Jeśli zaś zamierzasz wyznaczyć kierunki w terenie zabudowanym, pamiętaj,
że anteny satelitarne umieszczane na dachach domów są zwykle zwrócone
w kierunku południowym.
Wyznaczanie kierunku północnego w nocy
W nocy – jeżeli gwiazdy są dobrze widoczne możesz wyznaczyć kierunki
geograficzne, odnajdując na niebie Gwiazdę Polarną (zwaną też Gwiazdą Północną).
W tym celu należy znaleźć na niebie tak zwany Wielki Wóz, który jest
zbiorem siedmiu jasno świecących gwiazd. Zwróć uwagę na odległość między
gwiazdami znajdującymi się w tylnej części Wielkiego Wozu (między tylnymi
kołami). Odlicz pięć takich odcinków (odległości) w górę, a na przedłużeniu
tej linii znajdziesz Gwiazdę Polarną. Wyciągnij rękę w kierunku Gwiazdy
Polarnej i powoli opuszczaj ją pionowo. Dłoń znajdująca się na wysokości
twoich oczu wskazuje kierunek północny.
Wyznaczanie pośrednich kierunków geograficznych
Jeśli potrafisz już w różnych warunkach wskazać kierunki główne na widnokręgu,
możesz łatwo wyznaczyć kierunki pośrednie. Kierunkami pośrednimi
są: kierunek północno-zachodni (płn.-zach.), północno-wschodni (płn.-wsch.),
południowo-zachodni (płd.-zach.) i południowo-wschodni (płd.-wsch.). Na ich
oznaczenie przyjęto międzynarodowe skróty – odpowiednio: NW, NE, SW i SE.
Jeśli narysuje się linie łączące kierunki główne i pośrednie, powstanie róża
kierunków, czyli róża wiatrów.
CIEKAWOSTKA
Historia kompasu
Kompas wynaleziono w Chinach ponad 2 tysiące lat temu. Dawne
kompasy wyglądały inaczej niż te używane obecnie. Początkowo
były wykorzystywane do wyznaczenia najkorzystniejszych miejsc
pod budowę domów. Praktyczne zastosowanie kompasu
do wyznaczania kierunków geograficznych przypada na okres między
X a XII wiekiem. W Europie kompas pojawił się pod koniec XII wieku.
dawny kompas chiński

27
Kierunek północny nocą
Róża wiatrów
Mały Wóz
Gwiazda
Polarna
NW
NE
Wielki Wóz
Odnalezienie na niebie Gwiazdy Polarnej umożliwia
wyznaczenie kierunku północnego w nocy.
SW
SE
PODSUMOWANIE
Wyróżnia się cztery główne kierunki geograficzne: północ (N), południe
(S), wschód (E) i zachód (W). Można je wyznaczyć za pomocą kompasu,
gnomonu i Słońca.
W pochmurny dzień kierunek północny można określić, obserwując drzewa
i głazy porośnięte mchem, korony samotnych drzew oraz mrowiska w lesie.
W pogodną noc, gdy są widoczne gwiazdy, kierunek północny można
wyznaczyć, znajdując Gwiazdę Polarną.
Mając wyznaczony kierunek północny, można określić pozostałe główne
kierunki geograficzne i kierunki pośrednie oraz narysować różę kierunków.
Pytania do samokontroli
1 Wymień główne kierunki geograficzne. Podaj ich polskie
i międzynarodowe skróty.
2 Opisz wybrany sposób wyznaczania kierunków głównych w słoneczny
dzień.
3 Wyjaśnij, w jaki sposób wyznaczysz kierunki geograficzne w terenie
w pochmurny dzień.
4 Wyjaśnij, w jaki sposób wyznaczysz kierunki geograficzne w terenie
w pogodną noc.

28
6
Położenie
Słońca na niebie
w różnych porach roku
Znasz już pozorny ruch Słońca po niebie w ciągu dnia, wiesz
również, że to Ziemia porusza się w stosunku do Słońca.
Zauważasz, że w ciągu roku dni i noce mają różną długość i różne
są miejsca wschodu i zachodu Słońca. Zmienia się „trasa” pozornej
wędrówki Słońca po niebie.
Obserwacja wędrówki Słońca po niebie
od 21 marca
21 marca Słońce wschodzi dokładnie na wschodzie widnokręgu około
godziny 6 rano, a zachodzi na zachodzie około godziny 18.00. Dzień i noc
trwają po 12 godzin, a więc są sobie równe. Nazywa się to równonocą
wiosenną. Jest to też pierwszy dzień wiosny. Kolejne dni po 21 marca są
coraz dłuższe, a noce – krótsze.
Od 22 marca z każdym dniem wschód i zachód Słońca przesuwają się
na północ, a jego droga staje się coraz dłuższa. Słońce wschodzi coraz
wcześniej, a zachodzi coraz później.
Obserwacja wędrówki Słońca po niebie
od 22 czerwca
22 czerwca droga Słońca nad widnokręgiem jest najdłuższa, górowanie
Słońca jest najwyżej w ciągu roku. To pierwszy dzień lata i nazywa się go
przesileniem letnim, jest najdłuższym dniem w roku.
Od 23 czerwca, po przesileniu letnim, droga Słońca nad widnokręgiem
stopniowo ulega skróceniu, dni też stają się krótsze, a noce – dłuższe.
Słońce wschodzi coraz bliżej wschodu, a zachodzi bliżej zachodu.

29
Obserwacja wędrówki Słońca po niebie
od 23 września
23 września Słońce wschodzi dokładnie na wschodzie, a zachodzi na zachodzie
podobnie jak 21 marca. Dzień i noc mają po 12 godzin, jest to równonoc
jesienna. 23 września to też pierwszy dzień jesieni.
Po 23 września droga Słońca nad widnokręgiem nadal się skraca.
równonoc
wiosenna
wiosna
21 marca
przesilenie
letnie
lato
22 czerwca
równonoc
jesienna
23 września
przesilenie
22 grudnia
zimowe
jesień
zima
Obserwacja wędrówki Słońca po niebie
od 22 grudnia
22 grudnia dzień jest najkrótszy w roku, a noc – najdłuższa. Miejsca wschodu
i zachodu Słońca przesuwają się w kierunku południa, a jego droga nad
widnokręgiem jest najkrótsza. Słońce góruje nisko nad widnokręgiem, słabiej
i krócej nagrzewa Ziemię. To pierwszy dzień zimy i przesilenie zimowe.

30
Zmiana długości cienia w ciągu roku
Latem, kiedy Słońce góruje najwyżej nad widnokręgiem, cienie obiektów są najkrótsze.
Zimą natomiast stają się najdłuższe. Zależność długości cienia od pory roku
przedstawia poniższy rysunek.
Wysokość Słońca nad widnokręgiem
i długość cienia w różnych porach roku
Długość cienia w różnych porach roku
a – długość cienia na początku lata
b – długość cienia na początku wiosny i jesieni
c – długość cienia na początku zimy
22 VI
21 III
23 IX
22 XII
c
b
a
Kąt padania promieni słonecznych
w różnych porach roku
zima
lato
Promienie Słońca zimą
Promienie Słońca latem

31
CIEKAWOSTKA
Białe noce
W niektórych miejscach na Ziemi
latem Słońce zachodzi na bardzo
krótko. Na tych obszarach nie zapadają
nocne ciemności i podczas
nocy jest jasno jak w dzień.
Tak dzieje się np. w Petersburgu.
Białe noce w Petersburgu
Jeśli masz w mieszkaniu okno od strony południowej, łatwo zauważysz, jak jest oświetlony
pokój latem, a jak zimą. Zimą, kiedy Słońce góruje nisko nad widnokręgiem,
promienie słoneczne sięgają daleko w głąb pokoju, latem natomiast sięgają bliżej.
PODSUMOWANIE
21 marca rozpoczyna się wiosna, Słońce wschodzi dokładnie
na wschodzie, a zachodzi na zachodzie. Jest to dzień równonocy
wiosennej. Dzień i noc mają po 12 godzin.
22 czerwca rozpoczyna się lato, dzień jest najdłuższy
w ciągu roku, a noc – najkrótsza. Jest to dzień przesilenia letniego.
Następne dni stają się krótsze.
23 września rozpoczyna się jesień. Dni są coraz krótsze.
W tym dniu dzień i noc (tak jak 21 marca) mają po 12 godzin, jest to dzień
równonocy jesiennej.
22 grudnia rozpoczyna się zima, jest to dzień przesilenia zimowego. Dzień jest
najkrótszy w ciągu roku, a noc – najdłuższa.
Długość cieni obiektów podczas górowania Słońca zależy od pory roku.
Pytania do samokontroli
1 Wymień daty rozpoczynające poszczególne pory roku.
2 Wyjaśnij, dlaczego daty rozpoczynające pory roku nazywamy równonocami
i przesileniami.
3 Wyjaśnij, dlaczego cienie obiektów latem są najkrótsze, a zimą – najdłuższe.

32
48 Niebezpieczne produkty
Ubrania pierzemy w proszkach do prania. Czystość w łazienkach
utrzymujemy dzięki środkom dezynfekcyjnym i do udrożniania
rur. Niewłaściwe użytkowanie tych produktów stwarza liczne
zagrożenia.
Produkty usuwające kamień i rdzę
Do utrzymania czystości w łazienkach i kuchniach wykorzystujemy środki
do usuwania kamienia, rdzy, tłuszczu i przypaleń. Produkty te zawierają składniki
szkodliwe dla zdrowia. Aby uchronić klientów od niebezpiecznych wypadków,
producenci umieszczają na opakowaniach środków czystości specjalne
symbole graficzne. Te symbole to piktogramy ostrzegawcze – białe kwadraty
DOŚWIADCZENIE
Jak działa płyn do usuwania kamienia
i rdzy na surowe białko jaja kurzego?
1 Przygotuj płyn do usuwania kamienia i rdzy,
dwie szklanki z surowym białkiem jaja kurzego,
patyczek do mieszania, gumowe rękawiczki.
białko jaja kurzego
z płynem do usuwania
kamienia i rdzy
2 Wykonaj. Przeczytaj informacje na
opakowaniu preparatu. Załóż na ręce gumowe
rękawiczki. Do szklanki z surowym białkiem jaja
kurzego wlej podobną ilość płynu do usuwania kamienia i rdzy. Zamieszaj ostrożnie patyczkiem
ciecz w szklance. Obserwuj, co się stanie z surowym białkiem jaja kurzego.
3 Zanotuj. Czy płyn do usuwania kamienia i rdzy niszczy surowe białko jaja kurzego?
Czy może uszkodzić skórę? Dlaczego podczas używania takich preparatów należy wkładać
na ręce gumowe rękawiczki?

33
z czerwoną obwódką i czarnym nadrukiem,
ustawione na wierzchołku. Piktogramy wskazują
rodzaj zagrożenia związany ze stosowaniem
danego preparatu. Opis na opakowaniu informuje,
jak bezpiecznie używać produktu. Podaje też
sposób postępowania po zanieczyszczeniu ciała
lub ubrania preparatem.
oznaczenie
płynu
ze środkiem
żrącym
Najczęściej spotykane oznaczenia preparatów
wskazujące rodzaj zagrożenia
Piktogram
Rodzaj
zagrożenia
Opis działania
Przykłady
drażniące
działa drażniąco
albo uczulająco
na skórę,
oczy, drogi
oddechowe;
odurzający
proszki i płyny do prania, dezynfekcji
toalet, czyszczenia zabrudzonych
powierzchni; oleje napędowe;
rozpuszczalniki, np. denaturat,
aceton, benzyna, terpentyna,
nafta, zmywacz do paznokci;
lakiery w sprayu
żrące
działa żrąco
na skórę, oczy,
uszkadza metale
środki do udrożniania rur, usuwania
przypaleń, usuwania kamienia
i rdzy, rozpuszczalnik nitro do rozpuszczania
niektórych farb
łatwopalne
produkty
łatwopalne,
stałe, ciekłe
i gazowe, mogą
wywołać pożar
podpałki żelowe do grilla
i kominków, denaturat, aerozole
do niszczenia owadów, aceton,
benzyna, zmywacz do paznokci,
terpentyna, lakiery w sprayu,
oleje napędowe, rozpuszczalnik
nitro, gaz propan-butan

34
Piktogram
Rodzaj
zagrożenia
Opis działania
Przykłady
niebezpieczne
dla środowiska
szczególnie
zagrażają życiu
w środowisku
wodnym
środki ochrony roślin, owadobójcze,
grzybobójcze, benzyna,
terpentyna, oleje napędowe,
nafta
Produktami oznaczonymi poniższymi symbolami graficznymi posługujemy
się rzadko. Najlepiej, żeby w domach ich nie było.
Piktogram
Rodzaj
zagrożenia
Opis działania
Przykłady
gazy pod
ciśnieniem
podgrzanie
grozi wybuchem
butle ze sprężonymi lub
skroplonymi gazami, np. z gazem
propan-butan
toksyczne
(trujące)
zagraża zdrowiu
lub życiu
niektóre środki ochrony roślin,
owadobójcze i grzybobójcze,
paliwa zawierające metanol, rozpuszczalnik
nitro
wybuchowe
ogrzanie grozi
wybuchem lub
pożarem
produkty pirotechniczne,
np. fajerwerki, amunicja
utleniające
może nastąpić
samozapłon,
pożar lub wybuch
tlen do celów medycznych

35
Piktogram
Rodzaj
zagrożenia
Opis działania
Przykłady
rakotwórcze
działa rakotwórczo
na
organizm
oleje napędowe, terpentyna,
benzyna, nafta, rozpuszczalnik
nitro
CIEKAWOSTKA
Ocet i kamień kotłowy
Jest wiele preparatów usuwających kamień kotłowy
z czajników. Należą do nich kwas (kwasek) cytrynowy
i ocet 10-procentowy. Aby oczyścić czajnik,
wystarczy zagotować w nim wodę z kwaskiem
cytrynowym i pozostawić na kilkanaście minut
lub przez podobny czas gotować w nim ocet.
czajnik
z kamieniem
Niestety, zapach i pary octu działają drażniąco
na drogi oddechowe. Dlatego nie powinno
się stosować tej metody w zamkniętych
pomieszczeniach. Do oczyszczenia czajnika lepiej
użyć kwasu cytrynowego.
PODSUMOWANIE
Produkty zawierające substancje trujące, łatwopalne, żrące czy szkodliwe dla
środowiska oznacza się specjalnymi symbolami graficznymi – piktogramami
wskazującymi zagrożenia.
Przed użyciem środków czystości zawsze należy przeczytać informacje
znajdujące się na opakowaniu.
Pytania do samokontroli
1 Na podstawie doświadczenia ze środkiem do odkamieniania omów sposób
zabezpieczenia dłoni przed pracą z produktami żrącymi.
2 Opisz znak graficzny umieszczany na produktach drażniących.
3 Wymień rodzaje zagrożeń, przed którymi ostrzegają piktogramy
umieszczane na środkach czystości wykorzystywanych w domu.

Źródła ilustracji
s. 9 (koniczyna) Bildagentur-online/Alamy Stock Photo/BE&W; s. 11 (dzieci) Morgan Lane Photography/
Shutterstock.com; s. 13 (chłopiec z lupą) FreeProd33/Shutterstock.com; s. 14 (cztery pory roku) FotoYakov/Shutterstock.com;
s. 15. (dziewczynka z jabłkiem) Four Oaks/Shutterstock.com, (liść dębu) Paul-
Paladin/Shutterstock.com, (lupa) Dinga/Shutterstock.com; s. 16 (chłopiec z lornetką) Sergii Figurnyi/
Shutterstock.com, (dziewczynka z mikroskopem) AVAVA/Shutterstock.com, (chłopiec z lupą) Dmitry
Naumov/Shutterstock.com, (kompas) Provasilich/Shutterstock.com, (mapa) Ewa Bilska, (taśma miernicza)
Serhiy Kobyakov/Shutterstock.com, (batyskaf) Science Museum, London/Diomedia; s. 17 (sarny)
Biosphoto/Franck Renard/Diomedia; s. 18 (popękana butelka) EuToch/Shutterstock.com, (pomidory)
Brian Maudsley/Shutterstock.com, (farba) valzan/Shutterstock.com; s. 19 (tulipany – doświadczenie)
Sławomir Stachnik; s. 20 (świeczka i słoik –doświadczenie) Sławomir Stachnik, (balon) Olaru Radian-
-Alexandru/Shutterstock.com; s. 21 (dziewczynka) Ilike/Shutterstock.com, (gerbery – doświadczenie)
Sławomir Stachnik, (konewka) memaggiesa/Shutterstock.com; s. 22 (dzieci) Gladskikh Tatiana/Shutterstock.com;
s. 23 (chłopiec z cieniem) Grażyna Bryk/WSiP; s. 24 (gnomon) Zbigniew Larwa; s. 25
(kompas) Olga Popova/Shutterstock.com, (głaz) vaklav/Shutterstock.com, (pień) Mihai Simonia/Shutterstock.com,
(drzewo) Ortodox/Shutterstock.com, (mrowisko) shalex84/Shutterstock.com; s. 26 (dawny
kompas) hjschneider/Shutterstock.com; s. 27 (Gwiazda Polarna) Markus Gann/Shutterstock.com, (róża
wiatrów) Mark Yuill/Shutterstock.com; s. 29 (wysokość Słońca nad widnokręgiem w różnych porach
roku) Wiesław Dojlidko; s. 30 (wysokość Słońca nad widnokręgiem i długość cienia) Zbigniew Larwa,
(kąt padania promieni słonecznych) Zbigniew Larwa; s. 31 (Petersburg) Anton Balazh/Shutterstock.
com; s. 32 (odkamieniacz i białko – doświadczenie) Sławomir Stachnik; s. 33 (żrący płyn) Sławomir
Stachnik; (piktogramy – substancje drażniące, żrące, łatwopalne) reprodukcje; s. 34 (piktogram – substancja
niebezpieczne dla środowiska) reprodukcja, (piktogramy – gazy pod ciśnieniem, substancje
toksyczne, wybuchowe, utleniające) Standard Studio/Shutterstock.com; s. 35 (piktogram – substancja
rakotwórcza) Standard Studio/Shutterstock.com, (czajnik z kamieniem) Ewa Laskowska.
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne oświadczają, że podjęły starania mające na celu dotarcie do właścicieli
i dysponentów praw autorskich wszystkich zamieszczonych utworów. Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne, przytaczając w celach dydaktycznych utwory lub fragmenty, postępują zgodnie z art.
29 ustawy o prawie autorskim. Jednocześnie Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne oświadczają, że są
jedynym podmiotem właściwym do kontaktu autorów tych utworów lub innych podmiotów uprawnionych
w wypadkach, w których twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia.