Mæna 2014

Fjórða byltingin, samskiptamiðlunarbyltingin eða 

verðandi samhugur, felst í því að taka völdin í sínar 

hend ur. Hætta að nota þykjustu handverksskinn 

í forrit um, hætta að fela stafrænuna undir þykjustu 

veruleika. Hætta að vera neytandi og verða valdandi. 

Hvort þessi fjórða bylting muni hafa eins afgerandi 

áhrif á viðfangsefni grafískrar hönnunar og tæknilegt 

umhverfieinsoghinarþrjárererfittaðsegjaensagagreinarinnar 

bendir óneitanlega til þess að svo verði. 

Í því liggja tækifæri til að taka þátt í og drífa áfram 

sköpun framtíðarinnar. Spurningin er hvað, hvernig 

og hverjir það verða sem taka að sér að leiða þessa 

fjórðu byltingu og hvernig hugmyndir um fagurfræði 

og gæðamat þróast. 

Dóra Ísleifsdóttir 

FJÓRÐA 

BYLTINGIN?

Efnisyfirlit 

5 

Hugsanlega tæknilega 

óhugsandi tækni 

og hönnun 


6 

Rafbækur 

Lóa Auðunsdóttir 

10 

Handan við hornið 

Júlíus Valdimarsson 

90 87 

78 

73 

66 

62 

58 54 

52 

49 46 42 

37 

33 

30 

25 

20 17 12 

Njósnir 

Þórlaug Ágústsdóttir 

Tölvuletur 

Sigurður Ármannsson 

Vélræn stoðtæki 

í þágu listarinnar 

Krista Hall 

Skapandi angist 

Sigrún Alba 

Sigurðardóttir 

Markaðssetning á netinu 

Frosti Gnarr 

Gunnarsson 

Letur sem 

miðill hugmynda 

Elsa Jónsdóttir 

Kötturinn í örbylgjuofninum 

og hamborgarinn 

sem lærði að tala 

Bryndís 

Björgvinsdóttir 

Þriðja iðnbyltingin? 

Arnhildur Pálmadóttir 

Fjórða byltingin? 


Glápt á fortíðina: 

Varðveisla og lyklun 

sjónvarpsefnis 

Vigdís Þormóðsdóttir 

Prentari prentar 

prentara 

Atli Rúnar Bender 

Róttæk einokun 

Smári McCarthy 

Um hvað þurfum 

við að ræða? 

Ásgeir Matthíasson 

Vitsmunir verða til 

í fótunum 

Thomas Pausz 

Um hönnun vísinda 

Hildigunnur 

Sverrisdóttir og 

Kristján Leósson 

Hönnun sem valdbeiting 

Guðmundur Oddur 

Magnússon 

Áhrif úreltrar 

tækni á lesanleika 

Birna Geirfinnsdóttir 

Framleiðsla 

Garðar Eyjólfsson 

Höfunda- og 

myndlýsingaskrá

Mæna 2014 

5. árgangur 

www.mæna.is 

Tímarit um grafíska 

hönnun á Íslandi 

Ábyrgðaraðili og útgefandi 

Hönnunar- og arkitektúrdeild 

Listaháskóla Íslands 

Námsbraut í grafískri hönnun 

Prentun 

Prentsmiðjan Oddi hf. 

Pappír 

Gunnar Eggertsson hf. 

Colorit 51 90 g 


Chromolux dökkblár 250 g 

Munken Polar 90 g 



Upplag 

500 eintök 

Letur 

Adobe Caslon Pro 

Apercu Pro (TT) 

Þverholti 11 

105 Reykjavík 

+354 552 4000 

lhi@lhi.is 

www.lhi.is 

ISSN 1670 8512 

Ritstjóri 


Hönnunarstjórar 

Þakkir 


Ágúst Loftsson 


Bryndís Björgvinsdóttir 

Díana Hrönn Sigurfinnsdóttir 

Eysteinn Þórðarson 

Frosti Gnarr Gunnarsson 

Grímur Kolbeinsson 

Guðmundur Oddur Magnússon 

Halldór Arnar Úlfarsson 

Hildigunnur Sverrisdóttir 

Hreinn Bernharðsson 

Hörður Lárusson 

Jón Ómar Erlingsson 

Kristján Gunnarsson 


Magnús Loftsson 

Ólöf Anna Jónsdóttir 

Pálmi Einarsson 

Pétur Jónasson 

Sigrún Alba Sigurðardóttir 

Sigrún Birgisdóttir 



Sunna Ben 

Thomas Pausz 



Hönnun 

Alexandra Ósk Bergmann 

Ari Hlynur Guðmundsson 


Björn Loki Björnsson 

Davíð Arnar Baldursson 

Einar Jón Kjartansson 


Gabríel Benedikt Bachmann 

Ingi Kristján Sigurmarsson 

Jón Páll Halldórsson 


Krista Hall 

Marta Eir Sigurðardóttir 

Salka Þorsteinsdóttir 

Signý Sigurðardóttir 

Sigríður Hulda Sigurðardóttir 

Sunna Rún Pétursdóttir 

Prófarkalestur 




Ólöf Gerður Sigfúsdóttir 

Þýðingar og þýðingarráðgjöf 

Birta Svavarsdóttir 


Lóa Auðunsdóttir

Mæna 5 

Tækni og hönnun

5 

HUGSANLEGA 

TÆKNI LEGA ÓHUGSANDI 

TÆKNI OG HÖNNUN 


Að segja: „Ég hef bara engan áhuga fyrir tækni“, er eins og að 

hafa engan áhuga á neinu nema eigin naflakuski. Hafa engan 

áhuga á að skynja, skilja eða hafa áhrif á umhverfi sitt. 

Tækni leikur lykilhlutverk í mótun og miðlun skilaboða og 

upplýsinga. Marshall McLuhan sagði: „Miðillinn er skilaboð in“. 

Það þýðir ekki, eins og margir virðast halda, að einungis 

tæknin skipti máli og að inn takið skili sér ekki eða skipti ekki 

máli. Raunin er sú að með tímanum og samskiptaleiðunum 

breytir miðillinn sjálfur þanka gangi fólks. Tæknin er þannig 

skila boð um framtíðina. Miðill hefur áhrif á skynjun, skynj unarhraða 

og skilning og mótar þar með hugsun, hegðun og 

menn ingu. McLuhan skilgreinir miðil sem hvað sem við notum 

til að koma vilja okkar og hugsun í áleiðis. Það þýðir að blýantur 

er miðill. Letur er miðill. Hamar er miðill. Eiginlega 

allt. Líka það sem við köllum miðla í daglegu tali. Við sækjum 

miðlað efni til að skynja heiminn og við miðlum hugsun með 

því að nota miðla – hafa áhrif á skynjun, hugsun og hegðun 

annarra. Þetta skýrir tugguna sem grafískir hönnuðir eru sífellt 

að tyggja: Það er ekki hægt að segja ekki neitt – og er þá átt 

við að sérhver ákvörðun um að nota eða nota ekki hefur sögn. 

Og þá sögn er ein göngu hægt að skilja í samhengi við tíðaranda 

hverju sinni; menningarlegt og samfélagslegt samhengi. 

Mæna er að þessu sinni um samband tækni og hönnunar. 

Grafískir hönnuðir – og kannski allir hönnuðir – hafa löngum 

verið eins konar hliðverðir tækninnar. Það er að segja: 

Grafískir hönnuðir, og prentarar á undan þeim, hafa tekið 

tæknina í sína þjónustu og þannig mótar tæknin hönnuðina 

og hönnunina. Tæknin mótar okkur og umhverfi okkar og 

gerir það yfirleitt án þess að tekið sé eftir því fyrr en breytingin 

er þegar orðin og ný „skynvilla“ í boði tækninnar í 

upp siglingu. Og hver er þá til frásagnar? Kynslóðirnar sem 

muna aftur fyrir tæknina geta ekki gert nútímafólki skiljanlegt 

hvernig lífið var þá. Þeirra tíma tækni (alveg frá steinöld 

fram að gærdeginum), er hluti af mannfólkinu sem beitir 

henni og hluti af umhverfi þess. Áhrif tækninnar eru svo 

alltumlykjandi að nær ómögulegt er að aðgreina hana frá öðrum 

þáttum tilverunnar – ímynda sér lífið án hennar. Í núinu hefur 

fólk efasemdir um tæknina sem byggjast á þeim misskilningi 

að hún sé valkvæð. Það er hún ekki, eins og dæmin sanna. Þegar 

tækni hefur verið fundin upp er henni beitt. Því lýsir fólk yfir 

uppgjöf og segist ekkert nenna að pæla í þessu. Svona er þetta 

bara. Miðillinn – tæknin – sé kominn í blóðið á okkur og sé búinn 

að móta framtíðina hvort sem okkur líkar það eða ekki. Enn 

fremur mótar tæknin framtíðina með ófyrirsjánalegum hætti. 

Við höfum flest ekki hugmynd um hvert leiðin liggur. Og svo 

endur tekur þetta sig, tækniþróunin og óvissan sem henni fylgir 

í stöðugri og stækkandi spíralsveiflu. Það er orðið flestum 

einstaklingum ómögulegt að fylgjast með tækniþróun, hvað þá 

kunna á alla tæknina. Allt þetta þýðir að notkun tækni og miðla 

vekur upp spurningar. Þær spurningar eru siðferðislegar. Er rétt 

að hefja hamar á loft? Er það gagnlegt? Eða er það hættulegt? 

Við gerð Mænu að þessu sinni komu fljótt í ljós talsverð vonbrigði 

með tæknina. Hver á fætur öðrum lýsti yfir að hafa vænst 

einhvers af tækniþróun sem ekki hefur orðið. Kvartanirnar voru 

allt frá reiðilestri yfir að hafa enn ekki getað skotist til Mars, eiga 

ekki fjarflutningsvél – eiga ekki sinn eigin þotuhreyfil á bakið – 

yfir í að leturmeðferð, og þar með miðlun upplýsinga, sé ekki 

sem skyldi á fjárans Internetinu. Allir kvartararnir lifa þó lífi 

sem er svo samofið tækniundrum að þeir eiga erfitt með að 

koma auga á þau og mótandi áhrif þeirra. Heimsmyndin breytist 

svo hratt og svo dramatískt að áhrifin eru eins og að sitja í lest 

á fleygiferð, snúa baki í það sem framundan er, og horfa á núið 

út um gluggann og sjá allt óskýrt og iðandi. Tækniþróunin er 

skiln ingarvit unum ofviða. En hún er og hún verður. 

Hlutverk hönnuða hlýtur áfram að vera að vinna með tækniþróun, 

auðvelda öðrum að nýta sér tækni og gera það á skapandi 

og leitandi hátt. Tæknin, ef hún er viðeigandi er tækifæri 

til að færa til betri vegar. Til að það sé hægt er nauðsynlegt að 

fylgjast vel með, vinna með, leggja sig fram við að ímynda sér, 

sjá möguleikana og greina hætturnar. Við spáum í framtíðina.

6 

RAFBÆKUR 

Lóa Auðunsdóttir 

¹ James Bridle, „From Books to Infrastructure“, Domus, 

júní 2012, sótt 10. desember 2013, www.domusweb.it/en/ 

design/2012/06/04/from-books-to-infrastructure.html 

² David Cornish, „The Next Chapter: Story telling Embarks on an Interactive 

Adventure“, Wired Magazine, febrúar 2013, sótt 10. desember 2013, 

www.wired.co.uk/news/archive/2013-02/05/tech-in-storytelling 

Þegar bókahönnuður skrifar grein 

í tím arit um grafíska hönnun þar 

sem þemað er tækni liggur beint við 

að skrifa um rafbækur, þær eru jú 

tækn i legar bækur. Sem áhuga- og 

at vinnu manneskja um hönnun bóka 

hef ég ýmis legt við tæknina að athuga 

en gef henni þó tækifæri; sé möguleikana 

og hvað getur orðið. Það er 

auð sjáan legt að við það að færa 

bókina yfir á rafrænt form tapast 

ýmsir eigin leikar sem hönn uðir 

þyrftu annars að huga að, en við 

yfir færsluna í nýja miðilinn verða líka 

til ný vanda mál sem þarf að leysa og 

útfærslu atriði sem þarf að huga að. 

Dauði bókarinnar Fyrir örfáum árum voru uppi raddir um 

að dauði bókarinnar væri á næsta leiti og eftir áratug eða 

svo yrðu nær allar bækur gefnar út eingöngu á rafrænu 

formi, fyrir utan kannski ljósmyndabækur og stöku Biblíur 

til að hafa til sýnis í kirkjum. Ég játa að þessar dóms dagsspár 

höfðu áhrif á mig þegar ég heyrði þær, þar sem ég 

hef gaman að bókum: Að lesa, strjúka, klappa, lykta af 

þeim og umfram allt að hanna þær. 

Uppgangur rafbóka hefur verið hægari en kappsfullir 

fram tíðar sinnar sáu fyrir og útgáfa prentaðra bóka og 

bókverka er ennþá í fullu fjöri. Rafbækurnar vinna þó 

á, og á milli ára fer bilið á milli lesturs á rafrænum bókum 

og „alvöru“ bókum minnkandi.¹ En tölur um lestur bóka 

og rafbóka sýna að þessir tveir miðlar eru ekki endilega 

að keppa hver við annan heldur höfða rafbækurnar til 

annars lesendahóps og nýrra lesenda.² Aukinn lestur 

í snjallsímum hefur mikil áhrif á þessar tölur en nú er 

svo komið að flestir sem lesa rafbækur lesa þær á snjallsímanum 

sínum. Þetta er þróun sem hefur áhrif á hvernig 

textinn birtist lesand anum. Uppsetning á texta á svo lítinn 

flöt felur í sér að hefðbundnar reglur um texta og 

uppsetningu eru brotnar. 

Bernskubrek rafbóka Fyrstu rafbókalestækin komu á 

markað rétt fyrir aldamótin síðustu en þrátt fyrir að þeim 

svipaði til lestækjanna sem við þekkjum í dag var heim ur inn 

þó ekki alveg tilbúinn að hefja lesturinn. Kenna má litlu 

gagna magni sem les tækin bjuggu yfir, lélegri tengingu 

við alnetið og fór svo að mörg sprotafyrir tæki í rafbók arbransanum 

fóru á hliðina. Síðan þá hafa mörg ný lestæki 

komið á markað, eins og t.d. Kindle og Nook. Kapphlaup 

lestækjanna er nánast lokið og flestir spá því að Kynd ill inn 

komi fyrstur í mark. Það sem Kyndillinn hefur um fram aðra 

lesara er einfaldleikinn og hvernig hann líkir eftir raunverulegri 

bók, er í raun handhægari, og skjárinn gefur tilfinningu 

eins og um pappír sé að ræða. Undirstaða bókarinnar er

7 

Rafbækur 

pappírinn og hvernig hann er inn bundinn, en undirstaða 

rafbókanna er lesarinn og les forritið sem textinn er lesinn 

í. Að yfirfæra hlut eins og bók yfir á annan miðil er vanda - 

samt. Bókin á 500 ára sögu í menningu okkar. Bók er í eðli 

sínu nánast full komin hönnun sem virkar (athugið að hér 

birtist ekki hlutlaust viðhorf). Það fer þó að sjálfsögðu 

eftir getu og kunnáttu bóka hönnuðarins hvort þetta full - 

komna form gengur upp með hönnun þess. Val og meðferð 

á letri, pappír, upp bygging blaðsíðunnar, flæði textans, 

stað setning á blaðsíðu tölum og fyrirsagnir eru þættir sem 

þurfa að spila saman svo fullkominn sam hljómur eigi sér 

stað. Lesforritin og þeir möguleikar sem þau bjóða upp 

á slá taktinn þegar kemur að hönnun rafbóka og hönnuðir 

þurfa að aðlaga sig að þeim. 

Mistökin og möguleikarnir Krafan um að bækurnar – 

skrárnar – virki í mismunandi miðlum; af tölvuskjá yfir 

á Kyndil yfir á símann gerir það að verkum að ekki er 

hægt að stjórna hönnunarlegum þáttum í letur með ferð 

og uppsetningu texta. Einnig vill notandinn geta stækkað 

textann og breytt um bakgrunnslit, t.d. lesið hvítt á svörtu, 

sem hefur sína kosti og hefur m.a. sýnt sig að slíkt hentar 

lesblindum vel. 

Hvað með letrið? Þeir sem hafa áhuga á letri og er 

umhugað um meðferð á texta hryllir stundum við þegar 

talað er um raf bækur. Vald ið á letur með ferð inni og meira 

að segja vali á letri hefur flust frá hönnu ðinum yfir til notandans, 

þ.e lesforritin gefa notandanum val um að breyta 

letr inu á textanum. Apple iBooks hefur verið leið andi í að 

gefa hönnuðum frekara val um hvaða letur hægt er að nota 

í raf bókum, og í upp færslu iBooks 1.5 sem kom út árið 2011 

var val um nú tíma leg letur frá minni, sjálf stæðum leturfyrirtækum.³ 

Forritið fyrir Kindle bauð í kjölfarið upp 

á fleiri mögu leika í leturvali. Þó að þeir möguleikar séu 

ekki eins fjölbreyttir og framsæknir og hjá Apple þá gefst 

hönnuðinum tækifæri til að stjórna leturvalinu enn frekar.⁴ 

Að þessu sögðu er það alltaf not andinn 

sem hefur valið á endanum og 

getur skipt um letur, en það er mikilvægt 

að hönnuðir hafi meira val og 

geti sett tóninn þegar raf bókin er 

fyrst opnuð. [Mynd 1] 

Hlutverk bókakápunnar í rafbókum 

Bókarkápan er annar sjón rænn þáttur 

sem hefur hlut verk og missir vægi sitt 

þegar bók færist yfir á rafrænt form: 

Hún er auglýsing eða sölutæki jafn - 

framt því að hafa notagildi sem hlíf. 

Saga bókarkápunnar sem sölutækis 

er ekki löng miðað við sögu bókarinnar. 

Ýmsar hefðir hafa þó skapast 

í sambandi um hvernig kápur líta út, 

út frá því í hverslags grein inni hald 

bókarinnar fellur og neyt endur sjá 

á svipstundu hvort um er að ræða 

rómantíska ástarsögu eða glæpasögu. 

Eftir að sala bóka tók að færast 

meira yfir á netið hefur þurft að 

laga bóka rkápur að nýjum leik reglum. 

Efniskennd, áferð, nákvæmnisatriði 

og aðrir þættir sem allir (hönn uðir) 

elska komast ekki til skila í 2 x 2 cm 

smámynd á skjánum. Aðdráttarafl hins 

áþreifanlega, sem dregur tilvonandi 

lesanda að ákveð inni bók. Fær hann 

til að taka hana upp, lesa á bakhliðina, 

lykta af henni og vonandi kaupa, missir 

áhrif sín. Hönnuðir hafa þurft að laga 

sig að þessum nýju leikreglum og taka 

til greina hvernig kápa kemur fyrir 

sjónir í smámynd á skjá. Það er 

³ Stephen Coles, „Apple iBooks 1.5“, 

Fonts in Use, september 2012, sótt 

11. desember 2013, fontsinuse.com/ 

uses/2082/apple-ibooks-1-5 

⁴ Stephen Coles, „Kindle Paperwhite“, 

Fonts in Use, september 2012, sótt 11. 

desember 2013, fontsinuse.com/ 

uses/2079/kindle-paperwhite

Lóa Auðunsdóttir 8 

⁵ Stephen Coles, „Kindle Paperwhite“, 

Fonts in Use, fontsinuse.com/uses/ 

2079/kindle-paperwhite 

ekki fyrr en til von andi lesandi fær 

pakkann heimsendan frá netbókarsalanum 

sem hann getur notið allra 

smáatriða á káp unni. 

Netbókarsalar notast við reikniforskrift 

til að sýna væntan legum 

bóka rkaupendum bækur sem þeir 

gætu haft áhuga á: „Ef þér líkaði 

þessi bók, lestu þá þessa.“ Í þessu 

samtali við innbyggð kerfi sölusíðunnar 

er bókar kápan án hlut verks 

að mestu leyti. Einnig flokka netsíður 

yfirleitt bækur sínar í undirflokka 

eftir þema og not andinn getur þá 

ætlað að þær bækur sem hann sér 

tilheyri þeirri tegund bók mennta sem 

hann leitar eftir, og þarf því ekki að 

reiða sig á útlit kápu. Þegar bókin 

er rafbók og kápan hefur ekkert að 

geyma er hlutverk kápunnar enn 

minna. Það er þó til staðar og þá 

virkar kápu myndin sem að grein ingartæki 

og hjálpar til von andi lesanda 

að finna „sína“ bók. 

Titillinn eða bókin er líka sýnd í 

raf rænum bókahillum lesforritana 

sem kápu mynd og virkar þá aftur til 

að grein ingar á auðveldari hátt en ef 

titillinn væri eingöngu texti. 

Þessar breytingar hafa áhrif á hvernig 

bókarkápur eru hannaðar og sjá má 

bókarkápur sem eru hannaðar líkt 

og íkon. [Mynd 1] Skjáir bjóða upp á 

ýmsa mögu leika og útfærslur sem enn eiga eftir að líta 

dagsins ljós, eins og að vinna með hreyfingu og aðra 

eiginleika til útfærslu á skjá. 

Geta rafbóka og samfélagslestur Bækur eru, sem fyrr hefur 

verið haldið fram, vel hannaður hlutur sem gengur upp og 

þjónar notanda sínum vel. Eiginleikar bóka sem hafa ekki 

skilað sér yfir á rafrænt form eru t.d. að hægt sé að skrifa 

punkta á spássíuna, merkja við áhugaverða hluti í textanum, 

strika undir, halda utan um titlana sem þú átt, sýna þá 

jafnvel (því bækurnar sem þú átt og lest gefa mynd af þér), 

lánað bækurnar þínar og gefið með punktum eig andans 

og athugasemdum. 

Yfirfærsla yfir á rafrænt form hefur ekki bara áhrif á það hvað 

við lesum heldur líka hvernig við lesum. Lestur bókar hefur 

hingað til verið álitinn einræn iðja, samband les and ans við 

textann fer fram hið innra og þó að bókalestur og umfjöllum 

um bækur sé uppspretta félagslegra at hafna er þetta 

einræna samband nánast heilagt. 

Möguleiki sem tækn in býður hins vegar upp á er félagslegri 

lestur, að hægt sé að deila og kalla eftir punkt um og hugleiðingum 

á meðan á lest rinum stendur. Miðlar sem gefa les - 

end um færi á að deila og halda utan um les sögu sína spretta 

fram og hjá les endum er aukin krafa um það að geta haldið 

utanum les sögu sína á einum stað. Upplifun lesandans getur 

verið marg breyt ileg. Hvert orð í bókinni gefur færi á að 

tengj ast öðru efni, texta brot bjóða upp á punkta og við bætur 

frá öðrum lesend um og les andinn getur flakkað á milli texta 

en þá er þetta einræna samband brotið upp. Þetta hefur 

ekki bara áhrif á þær tilfinningar sem lesandinn fær gagnvart 

efninu heldur er sjónræn upplifun hans ekki lengur heildstæð, 

dregin upp af einum hönnuði heldur mörgum, og 

lesandinn upplifir lesturinn eins og klippimynd mismunandi 

texta og mynda. 

Sögur framtíðarinnar Yfirfærsla 

bók ar innar yfir á rafrænt form hefur 

ekki bara áhrif á útlit og uppsetningu 

texta heldur líka hvernig hann er 

skrifaður og möguleika á uppbygg ingu 

efnis. Hægt er að brjóta upp línulega 

uppbyggingu. Sögur sem bjóða upp á 

mismunandi þróun á söguþræði eru að 

líta dagsins ljós. Einnig er hægt að lesa 

sig í gegnum textann á mismunandi hátt, 

lesendur geta valið sína leið í gegnum 

bókina og hönnuðir hafa það hlutverk 

að koma þessum frásagna rleiðum til 

skila.⁵ [Mynd 2] 

Framtíð bókahönnuðarins Ég tel 

að tæknin eigi eftir að opnast meira 

og færa okkur fleiri tækifæri og nýja 

miðla til þess að hanna inn í. Hreyfigrafík, 

textaflæði og samspil við 

innsetningar eins og hljóð og mynd 

gerir bókahönnuðinn að leikstjóra 

í framsetningu á textanum. Upplifun 

lesanda getur verið á mörgum stigum, 

hann ræður ferðinni en hönnuður 

og höfundur geta bætt upplifunina.

10 

HANDAN VIÐ HORNIÐ 


Tækni er ómissandi hluti af lífi okkar. Hún auðveldar 

okkur að gera hluti sem enginn hefði getað ímyndað sér 

fyrir 50 árum. Þrátt fyrir að vísindaskáldsögur og framtíðar 

spá menn hafi verið dugleg við að lofa fólki flugbílum 

og íbúðum á tunglinu þá hefur sú sýn enn ekki orðið 

að veru leika. Aftur á móti rættust spár um Internet og 

þrívíddar prentara. Þær uppfinningar eru þegar orð nar 

hvers dags legar en hafa óneitanlega breytt sýn okkar 

á um hverfið og þar með hegðun okkar. Það getur verið 

erfitt að spá fyrir um hvað koma skal en hér verður farið 

yfir nokkrar áhugaverðar nýjungar sem eru rétt handan 

við hornið. Nýjungar á borð við OLED, Internet of Things, 

Project Ara, G–speak, Electrovibration, Augmented 

Reality og Spray-on föt. Þessar nýjungar eru kynntar í 

litlum molum í blaðinu og vangaveltur höfundar viðraðar 

í því sambandi. Það er nefnilega svo spennandi að pæla 

í því hvað nánasta framtíð ber í skauti sér. Hvort þessar 

nýjungar komi til með að bæta heiminn eða gera hann 

verri? Það er eitthvað sem á eftir að koma í ljós. 

0

11 Handan við hornið 

OLED 

OLED, eða lífrænar ljósdíóður, er sýningartækni sem er 

rétt handan við hornið. Þunn plastfilma er þakin lífrænum 

díóðum og þar með hefur plastið sömu virkni og tölvuskjár. 

OLED eyðir minna rafmagni, getur sýnt mynd á minna en 

millimetersþykkum skjá, ásamt því að vera skarpari og 

hraðvirkara en LED og LCD. Einnig er verið að vinna í því 

að færa OLED yfir á önnur efni en plast, eins og til dæmis 

textíl. Hinsvegar eru vankantar á þessari tækni sem enn á 

eftir að sníða af. Til dæmis er líftími OLED helmingi minni 

en á LCD og LED skjáum, mynd getur brunnið inn og fest 

sig á skjánum ef hún er óbreytt í langann tíma auk þess 

sem er dýrara að framleiða OLED. Engu að síður virðist 

framtíð sýningartækninnar vera OLED og það er aðeins 

tímaspursmál hvenær sú tækni tekur yfir markaðinn. 

Afleiðing arnar sem þetta getur haft á grafíska hönnun 

og hönnun yfirhöfuð eru ótakmarkaðar. 

1

12 

NJÓSNIR 


Þegar ég var lítil voru mínar uppáhalds 

bækur um njósnir, sérstaklega frá - 

sagnir og myndir frá síðari heimsstyrjöldinni 

og hetju dáðum evrópsku 

and spyrnu hreyfi ng ar innar. Ég man 

hvað ég var agn dofa yfir snilldar lega 

föld um útvörp um dul búnum sem 

hænuhreið ur, mynda vélum í skjalatöskum 

með lins una í kant inum og 

ör filmur faldar í skóhælum eða undir 

frí merkjum. Á mínum upp vaxtar árum 

var kaldastríðið enn í al gleym ingi, 

njósna býtti voru enn til tölu lega 

al gengur við burður en njósnir kaldastríðsins 

höfðu á sér dálítið sjarmerandi 

James Bond-legan blæ. 

Hönnun og njósnir eiga sér langt 

sam band. Sem dæmi má nefna að 

fyrr á tímum voru innsigli notuð til 

að tryggja að bréf kæmust ólesin 

á áfanga stað og væru merkt með 

rétta tákninu, steyptu í vax, svo 

ekki léki vafi á upp runa og trúnaði 

gagn anna. Njósnir hafa tekið á sig 

ýmis form í gegnum tíðina en hönnun 

er aldrei langt undan. Gott dæmi 

um það er hin rómaða Enigma vél 

Þjóðverja sem skipti sköpum í 

fram vindu stríðsins, ekki síst þegar 

banda menn loks ins komu höndum 

yfir eina og gátu farið að ráða dul mál 

Öxul veld anna. 

En njósnir nútímans eru töluvert 

frábrugðnar öllu því sem áður hefur 

þekkst í veraldarsögunni. 

Margir spyrja sig: „Hver myndi eiginlega njósna um mig?“ 

– og svarið er: „Allir“. 

Njósnarar nútímans eiga fátt sameiginlegt með bláeygðum 

Robert Redford eða smókingklæddum James Bond. 

Njósnarar nútímans eru hvunndagshetjur og hvunndagsskúrkar, 

forvitnir nágrannar, fyrrverandi kærastar, kerfisstjórar 

(bofhar), perrar, stjórnmálaöfl og opinberir aðilar. 

En þeir sem fyrst og fremst fylgjast með þér eru einkafyrirtæki 

sem nota upplýsingarnar um þig í viðskiptatilgangi, 

fyrst og fremst til að „persónusníða“ netnotkun þína og 

þær auglýsingar sem beint er að þér, og reyna að fá þig til 

að eyða pening eins og þau vilja, búa til prófíl af þér o.s.frv. 

Gott dæmi um þetta eru hinar svokölluðu auglýsinga tunnur 

sem hafa verið uppi í City hverfinu í London um all nokkuð 

skeið, þær skynja farsíma vegfarenda og birta auglýsingar 

sem eru sérsniðnar að manneskjunni sem er að ganga 

framhjá á þeirri stundu. 

Auk beinna eða óbeinna „njósna“ eða eftirlits fyrirtækjanna 

sem við eigum viðskipti við á hverjum degi er í raun 

verið að njósna óbeint um okkur öll á ferðum okkar um 

bæinn alla daga. Við lendum óvart í mynd á eftirlitsmyndavélum 

– bæði umferðar og öryggismyndavélum hins 

opinbera sem og eftirlitsmyndavélum einkafyrirtækja – 

nokkuð sem enginn heldur utan um eða hefur getu til að 

kortleggja eða fylgjast með að uppfylli persónuverndarákvæði. 

Rafræn spor okkar liggja út um allt Internetið og 

allt sem við gerum verður á einhvern hátt rakið. Heimurinn 

er óður í að safna gögnum, en hefur ekki enn náð að gera 

upp við sig hvernig hann ætlar að nota allar þessar upplýsingar. 

Bandaríkjamenn hófu þessa gríðarlegu gagnasöfnun 

upp úr 9/11 árásunum og eru nú með gríðarlegt 

gagnamagn. Þetta mátti meðal annars sjá á því hversu 

miklar upplýsingar var að finna í kerfinu um hryðjuverkamennina 

sem stóðu á bak við sprengjuárásirnar í Boston 

maraþoninu árið 2013.

13 Njósnir 

Nútímaborgarinn er orðinn sífellt vanari því að vera tekinn 

upp, en fyrir vikið breytist hegðun okkar, eða að minnsta 

kosti verður til krafa um bætta mannlega hegðun, upptökur 

hefta frelsi til að gera mistök og vera mannlegur. Ungt fólk 

gengur í gegnum æsku sína undir þeirri kröfu að þurfa að 

gæta sín á því að skilja ekkert eftir á filmu (minniskubb) 

sem gæti verið hægt að nota gegn þeim fyrr eða síðar. 

Í netheimum eru allir stöðugt að safna um þig upplýsingum. 

Netveitandi þinn veit hvenær þú ert nettengdur, hvenær 

gagnapakkar fara til þín og hvenær þú sendir þá frá þér, 

það er hægt að tengja IP töluna þína við þig beint eða 

ó beint í raunheimum, og það er líka hægt að tengja hana 

við nethegðun þína, s.s. þegar þú sendir tölvupósta, skilur 

eftir athugasemdir við bloggfærslur, deilir einhverju með 

Facebook og svo mætti lengi telja. Á síðasta Internet 

Governance Forum voru allar umræður um nafnleysi 

á net inu með þá frumforsendu sem gefna að nafnleysi á 

Inter netinu væri einfaldlega ekki til. Engum datt í hug að 

sá möguleiki væri einu sinni fyrir hendi að fólk gæti verið 

alveg nafnlaust – því þó við værum það máske gagnvart 

hvoru öðru á Internetinu, þá erum við það aldrei gagnvart 

yfirvöldum og þjónustuveitendum. Enginn væri nokkurn 

tímann nafnlaus, því ef viljinn væri fyrir hendi væru stafræn 

spor okkar svo víða að það væri engin leið að afmá þau. 

Eina leiðin til að fela sig er að fara í dulargervi og fela sig 

innan um öll hin gögnin – fela sig í allra augsýn, eða með 

að skapa óreiðu; að fara í gegnum svo marga netþjóna 

(routera og proxy) og breyta svo oft um IP tölur að það geri 

leitina erfiða, svona eins og maður sér í njósnamyndunum, 

þar sem vondi gæjinn keyrir tölvupóstana eða samtölin 

í gegnum IP-breyta um víða veröld. En þannig fer þetta 

fram í raunveruleikanum og því gera NSA og aðrar ríkisreknar 

njósnastofnanir allt sem í þeirra valdi stendur til 

að koma í veg fyrir almenna notkun á þessum hug búnaði. 

Það besta sem hinn almenni tölvunotandi gæti gert fyrir 

upplýsingafrelsið væri að taka þátt í Tor, sem er þjónusta 

sem gerir fólki kleift að eiga samskipti 

nafnlaust yfir Internetið, og búa þar 

með til hvít gögn (e. white noise), sem 

blandast saman við gögn þeirra sem 

virkilega þurfa á upplýsingafrelsinu að 

halda, en sífellt fleiri blaðamenn eru 

nú undir rafrænu eftirliti og um allan 

heim situr fólk í fangelsi fyrir orð sem 

það hefur látið falla á Internetinu í 

baráttu sinni fyrir mannréttindum. 

Njósnir ná yfir opinbert líf sem og 

einkalíf, frá hlerunum á ríkisráðsfundum 

niður í afbrýðisaman eltihrelli 

sem situr um einkalíf fjar lægra 

elsk enda, eða þegar eigin konan fær 

nægar ábend ingar til að leita og finna 

„óvæntar – eftir-kynlíf – sjálfsmyndir“ 

frá kær ustu eiginmannsins. Njósnir 

snúast um vitneskju – að vita hvað 

einhver annar er að hugsa, segja 

og gera og mögulega hverjum hann 

gerir það með. 

Njósnir nútímans snúast að stórum 

hluta um upplýsingar, en ekki síður 

um upplýsingar um upplýsingar. 

Hvenær þú sendir tölvupóstinn og 

úr hvaða tölvu/síma og hvar þú varst 

líkamlega stödd þegar þú ýttir á 

senda. Njósnir nútímans snúast um 

gagna söfnun, skrilljónir terabæta af 

gögn um um hegðun okkar, hluti sem 

mögulega eða mögulega ekki varða 

þjóðarhag, en varða að minnsta kosti 

rétt okkar til einkalífs. En hér liggur 

kjarni málsins: Réttur okkar til 

„Í netheimum eru allir stöðugt að safna um þig 

upp lýsingum. Netveitandi þinn veit hvenær þú ert 

nettengdur, hvenær gagnapakkar fara til þín og 

hvenær þú sendir þá frá þér ...“


14 

einka lífs. Á einhvern furðulegan hátt 

hafa flestir gleymt því að þeir eru 

sjálfstæðir og fullvalda einstaklingar 

sem hafa rétt sem lífverur og jarðarbúar 

til að vera þær manneskjur sem 

þær sjálfar kjósa, sjálfum sér og 

öðrum að meinalausu. Á sama tíma 

og fólk fussar yfir trúarhita fólks í 

fjarlægum löndum hefur það gleymt 

mikilvægi persónufrelsisins og því að 

fá að lifa í frelsi með hugsunum sínum 

og skoðunum án þess að vera undir 

eftirliti, því eftirlitsleysi er lykilatriði 

í frelsinu líka. 

Grunnstoðin í friðhelgi einkal ífsins er 

að eiga skjól, heimili, líkama og huga 

sem er manns eigin og án afskipta 

hins opinbera eða annarra. Í stjórnmálafræðum 

er þekkt sú aðferð að 

koma á neyðarástandi, sérstökum 

aðstæðum af einhverju tagi, t.d. stríði 

eða átökum, sem gefur valdhöfum 

leyfi til að auka eftirlit með þegnum 

sínum í þágu þjóðarhagsmuna, s.s. 

að innleiða útgöngubann sem engum 

dytti í hug að fylgja í eðlilegu árferði. 

Annað dæmi um slíka Tróju hesta 

eru forvirkar rannsóknar heimildir, 

heimildir sem er rök færðar inn í 

landslög til að berjast gegn skipulögðum 

glæpum, en enda á að vera 

notaðar gegn mótmælendum og 

allrahanda aðgerðasinnum, rétt eins 

og eftirlitsmyndavélar í fjölbýlishúsum 

gera lítið annað en upplýsa um hver 

tróð pizzukassa í ruslalúg una, en hafa 

engin áhrif á veggjakrot.Eftir nýlegar uppljóstranir hug - 

búnaðarsérfræðingsins Edwards Snowden, sem komu 

fram í samstarfi við blaða manninn Glenn Greenwald og 

heimildarkvikmyndakonuna Laura Poitras, er ljóst að 

gagnasöfnun og aðgangur opinberra aðila að rafrænum 

upplýsingum um þegna sína eru umfangsmeiri og auðveldari 

en nokkurn óraði fyrir. Kerfin öll sem hafa komið 

fram í gögnum Snowden og greiður aðgangur í gegnum 

þjónustur Google, Skype, LinkedIn, Twitter o.fl. hefur 

komið netnotendum í opna skjöldu. 

Njósnakerfi eins og Tempora hafa njósnað um brasilísk 

olíufyrirtæki, fjölmarga forseta – þar á meðal Angelu 

Merkel Þýskalandskanslara – stjórn Evrópusambandsins 

og svo fram eftir götunum. Einkalíf okkar er í raun orðin 

tóm, við leggjum traust á lykilorð og notendaskilmála sem 

við skiljum varla, og vöknum svo við vondan draum þegar 

hakkarar koma upp um öryggisgalla, hvort heldur sem 

er hjá sænsku lögreglunni eða íslensku símafyrirtæki. 

En það er ekki bara verið að njósna um einstaklinga 

í netheimum. Iðnaðarnjósnir hafa aldrei verið iðkaðar 

sem nú, þökk sé einbeittum vilja, hökkurum og lélegum 

öryggisvörnum. Í tímamótagrein um tölvuöryggi sem 

birtist í Vanity Fair árið 2011 kom fram að fyrir utan 

„viðbúnar“ njósnir í öryggismálum og vopnaframleiðslu 

hafa flestöll Fortune 500 fyrirtækin lent í tölvuinnbrotum, 

sem fæst hafa verið viðurkennd opinberlega. Í greininni 

er fullyrt að viðskiptaleyndarmál hins vestræna heims 

séu nær öll komin í eigu hakkara, sem annaðhvort selja 

upp lýsingarnar á hinum opna markaði (sem einnig þrífst 

í skjóli upplýsinga frelsisins), eða eru bókstaflega á launum 

einkafyrirtækja, verktaka eða hins opinbera við að berjast 

í stafrænu stríði iðnaðarnjósnanna. Formúlur að gerviefnum 

sem notuð eru í fataiðnaði, teikningar af sænskum 

vélarhlutum eða tölvustýringum í þýskum bílum, efnaformúlur 

Dupont iðnaðar risans, uppskriftin að


16 

leyniuppskriftum frægra veit inga staða, snið að hátískuvörum 

og mynstur til áprent unar, CAD skjöl, iðnhönnun 

og jarð fræðikort yfir eðalmálma – allt eru þetta dæmi 

um hluti sem markvisst hafa verið sóttir með njósnum 

og tölvuinnbrotum. 

Miðað við það gríðarlega magn af upplýsingum sem er 

safnað á hverjum degi um líf okkar og hegðun eru nútímafyrirtæki 

einungis rétt að byrja að nýta sér tæknina og 

möguleika hennar. Að mörgu leyti er nú komið fyrir stafræna 

heiminum eins og Stasi, leyniþjónustu Austur-Þýskalands 

sem hafði eitt fullkomnasta eftirlitskerfi veraldar þar 

sem kerfiskarlar og kerlingar skrifuðu samviskusamlega 

niður óendanleg smáatriði um líf venjulegs fóks, til þess 

eins að grafa þessi gögn snyrtilega í spjaldskrám í kjöll urum, 

síðari tíma sagnfræðingum að leik. En gögnin sem safnað er 

um okkur er hægt að nota á ýmsa vegu, fyrir utan að ráðast 

inn í einkalíf okkar, á mengis- eða makróskala er hægt að 

keyra út reikniforskrift um mannlega hegðun sem vafalaust 

gefur mikla innsýn í mannskepnuna, en spurningin er hversu 

langt við viljum ganga. 

Njósnir gegn hinum almenna borgara eru oft afleiðing af 

velmeinandi stefnu sem var innleidd í göfugum tilgangi – 

svo sem að stöðva útbreiðslu ofbeldiskláms – en oftar en 

ekki eru heimildir til eftirlits notaðar í allt öðrum tilgangi 

en upphaflega var lagt af stað með og niðurstaðan verður 

forvirkt eftirlit; með öðrum orðum njósnir og ritskoðun. 

Löggjafi sem ekki skilur stafrænan veruleika er því miður 

ekki vel í stakk búinn til að bregðast við nýjum veruleika 

og hættum 21. aldarinnar. 

„Að mörgu leyti er nú komið fyrir stafræna 

heiminum eins og Stasi, leyniþjónustu 

Austur-Þýskalands … “

17 

Tölvuletur 

Letur er einn mikilvægasti þátturinn í öllu sem gert er í tölvu. 

Án þess væru engin orð skrifuð og engin skilaboð hönnuð. 

Letur er ekki safn af myndum af stöfum sem birtast á skjánum 

þegar slegið er á lyklaborðið, eins og maður gæti freistast 

til að álykta. Letur í tölvu er lítið forrit sem er með slatta 

af tölulegum upplýsingum um það hvernig stafur og stafir 

sem þú vilt fá á skjáinn birtast á honum. Fyrir hvern staf 

á hnappaborðinu sem þú þrykkir á er kölluð fram teikn ing 

af stafnum sem búin er til á staðnum úr upplýsingum um 

formið, beinu leggina, bogana, þverstrikin – allt sem þarf 

til þess að endurteikna á skjáinn það sem einhver leturhönnuður 

hafði fyrir að teikna fyrir okkur. 

Hvert og eitt letur í rununni, venjulegt, skáletrað, feitletrað 

og svo framvegis, er því forrit út af fyrir sig og í sjálfu sér ekki 

stórt á mælikvarða forrita. En þegar maður er kominn með 

það safn af letri sem maður vill hafa við hendina er kannski 

engin furða að það reyni talsvert á tölvurnar þegar opin letur 

fara að skipta hundruðum, jafnvel þúsundum. 

Hvað er það þá annað en formúlan fyrir teikningu hvers 

stafs sem er í letrinu? Fyrir utan teikninguna sem er engin 

teikning heldur tölur eins og áður er getið, eru inni í letrinu 

töflur, upplýsingar um ýmislegt sem hjálpar til við að koma 

letrinu til skila á skjá og þaðan á leiðarenda sem gæti verið 

letur í prentaðri bók eða letur á skjámiðli, rafbók eða á 

vefsíðu. Höfundur letursins er gjarnan sá sem setur saman 

þessar upplýsingar með hjálp leturgerðarforritsins. Leturgerðarfólk 

leggur þó mismikla áherslu á að ganga frá 

þessu í letrinu. 

Lítum aðeins á hvaða upplýsingar þessar eru helstar og 

sam hliða skoðað hvernig við getum stýrt þessum atriðum. 

Font Metrics Þessar töflur halda fyrst og fremst um það 

hversu mikið bil er á undan og eftir hverjum staf. Þannig 

getur höfundur letursins stillt upp stöfunum eins og hann 

vill hafa bilið milli stafanna. 

Kerning Tables Undirtafla af Font Metrics, þar sem haldið 

er utan um upplýsingar um frávik frá almennu bilunum. 

Til dæmis um það hvernig leturhönnuðurinn sér fyrir sér að 

almenna bilreglan breytist þegar A kemur á eftir V [Mynd 1] 

eða hvernig letrið á að bregðast við því ef lágstafur kemur 

á eftir T, til dæmis Ta. [Mynd 2] 

Hinting Eitt meginskilyrði þess að letur komi vel út á skjá og 

í prenti er að letrið innihaldi upplýsingar um það sem heitir 

á útlensku hinting. Þetta mætti kalla hnikun.


18 

Hnikunarupplýsingar snúast um að 

hnika letrinu eða öllu heldur einstaka 

hlið útlínuteikningar leturtáknsins 

þannig að hún passi að næsta pixli 

á skjánum. Þetta bætir heild aráferð 

letursins á skjánum. Þannig er letrið 

aðlagað að skjánum með til liti til 

stærðar letursins á skjánum og kemur 

í veg fyrir að það klessist alveg saman 

í minnstu stærðum. 

Sem betur fer eru öll almennileg leturgerðarforrit 

með tól til þess að að stoða 

mann við að gera þetta, alveg frá því 

að gera þetta alveg þokkalega sjálfvirkt 

fyrir mann upp í að gefa manni 

möguleika á að gera þetta handvirkt. 

Flestir láta sér nægja að leyfa forritinu 

að stjórna þessu því árangurinn er vel 

bærilegur. Stærri leturfyrirtæki eru 

hinsvegar með fólk á sínum snærum 

sem gera þetta handvirkt að auki enda 

mun meira í húfi fyrir þau og úr meiri 

fjármunum að spila. [Mynd 3] 

Í leturgerðarforritum, svo sem í Font- 

Lab, eru tól til þess að einfalda vinnuna 

við mælistikur og stafabil. Um leið og 

maður þekkir þessi hugtök er auðvelt 

að finna út í öðrum forritum hvernig 

þetta er gert. 

til teknar stafasamstæður. Þetta er að sjálfsögðu nokkur 

handavinna þrátt fyrir þessi hjálpartól. Ef vel er að verki 

staðið er tæknivinnan á bak við gerð leturs viðlíka tíma frek 

og hönnun letursins sjálfs. Að auki er rétt að benda á annað 

hjálp ar tól sem auðveldar þessa vinnu enn frekar. Þetta er 

það sem kallað er Classes. [Mynd 6] Classes, sem mætti 

jafnvel kalla klasa, býður upp á að raða saman skyldum leturtákum 

í hópa svo sem A og öllum stöfum sem byggja á A eins 

og Á, Ä, Å. Eftir það er hægt að einbeita sér að bilum sem 

tengjast A en niðurstöðurnar færast sjálfkrafa yfir á þessa 

skyldu stafi. Það fer svo alveg eftir letrinu sem er verið að 

hanna hvaða klösum maður vill bæta við. 

Það er fróðlegt að skoða í InDesign og Illustrator hvernig 

þetta kemur út, hvaða gildi höfundur letursins hefur sett 

inn sem stafabil. Einnig er athyglisvert að kanna hvaða fráviks 

tillögum forritin stinga upp á sjálf, en þessi forrit eru 

með innbyggða svokallaða Optical Rendering, þar sem þau 

vega og meta á eigin spýtur hvernig þeim finnst að bilin eigi 

að vera. Það er svo matsatriði hvort er valið að hafa letrið 

stillt á Metrics eða Optical. [Mynd 7] [Mynd 8] 

Letur fyrir tölvur eru í nokkrum mismunandi sniðum. 

Þetta hefur alltaf flækt dálítið leturmálin í tölvunum. Hafa 

þarf í huga að þróun þessara sniða fylgir þróun tölvanna 

og for ritanna sem nota letrið. Viðleitnin hefur verið í þá 

átt að auka þann táknafjölda sem rúmast innan letursins 

og auka fjöl breytni þá sem hver leturgerð hefur upp á að 

bjóða. Síðast en ekki síst hefur verið nauðsyn á að sniðin 

sé hægt að nota á öllum tölvum óháð því hvort er um PC 

eða Makka að ræða. 

Skoðum til að byrja með föstu bilin 

í kringum einstaka stafi. Í glýfuglugganum 

þar sem maður teiknar hvern staf 

getur maður stjakað stafnum til miðað 

við byrjun ar punkt, núllpunktinn til þess 

að stýra bilinu vinstra megin við stafinn. 

Hægra megin við stafinn er hliðarlína 

sem ákvarðar hægra bilið, á ensku Right 

Bearing. [Mynd 4] 

Til þess að gera þessa vinnu þægilegri 

og samræmdari býður FontLab upp 

á glugga, Metrics Window, þar sem 

maður getur átt við marga stafi í einu. 

[Mynd 5] Skipst er á að vinna með 

mælistikur og stafabil. Annars vegar 

er átt við föstu bilin í kringum stafina 

og hins vegar frávikin, stafabil, fyrir 

Grafísk hönnun með aðstoð tölva hófst ekki fyrir alvöru fyrr 

en farið var að bjóða upp á letur sem skilaði sér endanlega 

á pappír með mjúkum bogalínum og hreinum beinum línum. 

Áður hafði ráðandi letur verið pixil- eða punktaletur, bitmap. 

Allar bogalínur voru kantaðar og frekar daprar útgáfur af 

upprunaletrinu. 

Letursniðið sem ruddi brautina var PostScript letur, oftast 

kallað Type 1 eða T1. Þetta snið þekkist í leturvalseðlinum 

á rauðu lágstafa a-tákni. Í þessu sniði og þeim sem á eftir 

komu var teikning hvers stafatákns túlkuð með forritunarmáli 

í stað myndtákns, sem var mikil bylting frá því sem áður 

var. PostScript letur er í tveimur hlutum. Annars vegar er 

prentletrið sem geymir upplýsingarnar um teikinguna og hins 

vegar skjáletrið, sem inniheldur mælistikuupplýsingarnar og 

nokkrar mismundandi stærðir af skjáletri svo við sjáum letrið 

á skjánum. Þó var það í miðjum klíðum upp úr 1990 að þróuð 

var tækni (ATM) í forritunum til að fara framhjá skjáletrinu

19 

Tölvuletur 

en teikna letrið upp á skjáinn eftir prentfontinum. PostScript 

letur er með ýmsar aðrar takmarkanir sem veldur því að það 

er ekki lengur æskilegt snið fyrir letur. Eitt er takmarkaður 

stuðningur við Unicode og annað að T1 letur getur aðeins 

innihaldið upplýsingar um 256 leturtákn. Þótt Type 1 sniðið 

virki ennþá er það á hraðri útleið. 

TrueType (TT) er það letursnið sem lengst af keppti við 

PostScript, fyrst og fremst PC megin. Adobe veitti Apple 

og Microsoft leyfi til að notast við svokallaða ATM tækni sína 

til þess að þróa nýtt snið og OpenType sniðið varð til. Það er 

í raun uppfærð útgáfa af TrueType. OTF sniðið opnaði margar 

gáttir fyrir leturhönnuði. Það getur fræðilega haldið utan um 

65.535 stafatákn sem dyggði til þess að innihalda nánast öll 

leturtákn sem eru í notkun í heiminum. Vegna þessa aukna 

svigrúms er núna hægt að láta auka leturtákn fylgja með 

í letrinu svo sem nokkrar mismunandi útgáfur af tölustöfum 

og leturtákn fyrir mörg málasvæði. Í skriftarletri er þannig 

hægt að bæta við útfærslum af stöfum fyrir enda orðs eða 

mismunandi upphafsstafi. 

Þessir nýju möguleikar í letrinu eru settir inn sem svo kallaðar 

OpenType eiginleikar sem eru mjög mismunandi milli 

einstakra leturgerða. Til þess að nýta sér breyturnar má slá 

þær inn í glýfuglugganum t.d. í InDesign eða Illustrator eða 

kveikja á þeim í OpenType-glugganum. Eftir það koma þessir 

eiginleikar sjálfvirkt fram. [Mynd 9] 

Mikil þrýstingur á að auka úrval leturs fyrir vef og rafbækur 

og að slíkir gripir væru óbundnir af því letri sem væri á hverri 

tölvu hefur kallað á frekari þróun letursniða. Tilgangurinn var 

að það þyrfti ekki að hala niður viðkomandi letri um leið og 

síða væri skoðuð og jafnframt að tryggja að leturhönnuðir 

fengju eitthvað fyrir sinn snúð. 

Þessi nýju snið, .eof, .voff og .svg svo nokkur séu nefnd, eru 

eru þannig fyrst og fremst leið til þess að koma fjölbreyttu 

letri fyrir augu skoðenda og gæta réttinda allra í leiðinni. 

Ég vona að framansagt varpi ein hverju ljósi á hvað letur 

í tölvu sé og fæli engan frá því að henda sér út í að bæta 

við það úrval sem fyrir er með flottu letri. Það sér ekki fyrir 

endan á þessari þróun og er pláss fyrir fullt af nýju letri, 

sem betur fer.

20 

Í smásögunni The Man That Was Used Up eftir rómantík er inn 

Edgar Allan Poe, frá árinu 1843, segir frá hershöfðingja sem 

hafði tapað fleiru en orustum á tíma sín um í hernum og er 

nú sam settur úr hinum ýmsu gervi útlimum og stoð tækjum. 

Her shöfð ing inn gat ekki látið sjá sig meðal al mennings nema 

að stoð ar menn hans hefðu skrúf að á hann hvern einn og 

ein asta útlim hans um morg un inn. Í raun var lítið líf rænt við 

hers höfð ing jann fyrir utan huga hans og heila en rest in af 

lík ama og út lim um voru ó líf ræn, jafn vel tunga hans og augu. 

VÉLRÆN STOÐTÆKI 

Í ÞÁGU LISTARINNAR 

Krista Hall 

¹ Úlfhildur Dagsdóttir, „Sæborgir í bókmenntum“, Sæborgin: 

Stefnumót líkama og tækni í ævintýri og veruleika, Háskólaútgáfan 

gaf út, Reykjavík, 2011, bls. 27–41. 

² Úlfhildur Dagsdóttir, „Inngangur“, 

Sæborgin: Stefnumót líkama og tækni 

í ævintýri og veruleika, bls. 16–17. 

³ Amber Case, We Are All Cyborgs Now, 

TED Talks, desember 2010. 

Frá sag nir af slík um verum sem í senn voru líf ræn ar og 

ó líf rænar hafa verið til í vís inda skáld skap og kvik mynd um í 

nokkur hund ruð ár en hug tak ið sem í dag legu tali er haft yfir 

slík ar verur, sæ borg ir, birt ist þó ekki fyrr en árið 1960 í grein 

eftir geð lækn inn Nathan S. Kline og verk fræð ing inn Manfred 

Clynes. Vísinda skáld sagan um skrím sli Franken steins, eftir 

Mary Shelley frá ár inu 1818, er allra jafna nefnd for móðir 

sæ borg ar innar en vís indamaður inn Franken steins skap aði 

skrím slið úr lík amspört um bæði manna og dýra á til raun a- 

stofu sinni með til heyr andi tækni og raf magns fyrir bærum, 

skrúf um og blikk andi ljós um.¹ 

Orð ið sæ borg er ís lensk að úr enska orðinu cyborg og er 

til kom ið af sam runa tveggja hug taka, annars vegar heit inu 

yfir stýri fræði, cybernetics, og hins vegar heit inu yfir 

líf veru eða líf ræna heild með líf ræna starf semi, organ ism. 

Í bók inni Sæ borg in eftir Úlfhildi Dags dóttir er hugtak ið 

sæ borg skil greint í sinni ein föld ustu mynd sem líf vera sem 

er að nokkru leyti vél ræn, eða vél sem er að nokkru leyti 

líf ræn. Líf veran er þannig sköp uð af sam blandi bæði líf - 

rænna og ó líf rænna efna og þarf að vera háð hvoru tveggja 

til að geta kallast sæ borg². Í dag má segja að sæborg ir nar 

hafi færst úr skáld skap num og inn í raun veru leik ann. Með 

enda laus um og sí fellt vax andi mögu leik um tækn innar hefur 

fjöldi fólks mark visst unnið að því að auka ýmist skyn jun 

sína eða færni með vél ræn um stoðtækj um og geta þannig 

skil greint sig sem sæ borg ir. Hugtak ið sæ borg er að sjálf - 

sögðu afar vítt og mætti jafn vel færa rök fyrir því að við 

séum öll sæ borg ir, líkt og sæ borg ar fræð ing ur inn Amber 

Case heldur fram³, þar sem við séum ávallt með síma, 

far tölvur, spjald tölvur eða aðrar ó líf ræn ar fram leng ing ar 

við hönd líkt og um auka út lim sé að ræða og göng um 

jafn vel það langt að segjast ekki getað lifað án símans eða 

tölv unnar. Jafn vel væri hægt að fjalla um íþrótta fólk líkt

21 

Vélræn stoðtæki í þágu listarinnar 

og tennis spil ara sem sæ borg ir þar sem margir hverjir tala 

um tennis spað ann sem auka út lim og segjast ekki lengur 

þurfa að hugsa til að slá með tennis spað anum, heldur sé 

hann orð inn eins konar fram leng ing af hendi þeirra. Sömu 

sögu má segja um samú ræja og bog færni þeirra. Í mörg ár 

þjálf uðu þeir hug ann til að fram kvæma án þess að hugsa 

og ein beittu sér þess í stað að því að bog inn og lík am inn 

rynnu saman í eitt. Á end anum var þeim orðið jafn eðlislægt 

að skjóta með boga og að beygja fingur eða blikka 

aug um. Hið líf ræna og hið ó líf ræna rennur þannig saman 

í eitt. Í vís inda skáldskap num eru sæ borg irnar oft gæddar 

þeim eigin leikum að geta stokkið hærra, hlaup ið hraðar, 

heyrt betur eða séð lengra en „venju legar“ líf verur. Í dag 

eru hin svegar dæmi um raun veru legar sæ borgir allt í 

kring um okkur sem búa yfir sömu eigin leik um og verur 

í vísinda skáld skap. Ýmist sökum þess að hafa misst út limi 

í slysi, hafa fæðst með enga lita sýn eða hrein lega sök um 

for vitni eiga þessir aðilar það sameigin legt að hafa nýtt sér 

tækn ina til að auka lík am lega getu sína til muna. Dæmin um 

þessar ó líf rænu við bætur sem sæ borg ir hafa látið tengja 

við lík ama sinn eru afar fjölbreytt. Allt frá USB-kubb sem 

Jerry Jalava lét græða í fing ur inn á sér eftir að hafa misst 

framan af löngu töng í mótór hjóla slysi, til Orgasma tron, 

snerti sem grædd ur er í konur til að hjálpa þeim að upplifa 

full næg ing ar. Af þeim sí vax andi fjölda fólks sem nú skil - 

greinir sig sem sæborg ir eru nokkur dæmi um sæ borg ir 

sem allar eiga það sameigin legt að nýta þessar við bæt ur 

á skap andi hátt í þágu list ar innar. 

Í TED fyrir lestri frá árinu 2012 lýsir 

Harbisson lífi sínu sem sæ borg og 

segir að nótt ina sem hann byrj aði 

að dreyma í lit í fyrsta skipti hafi hann 

átt að sig á því að hann væri orð inn 

sæ borg; eyeborg-in og lík ami hans 

voru runnin saman í eitt. Í fyrir lestrinum 

segir Harbisson líf sitt vissu lega 

hafa breyst til batn aðar eftir að hann 

fór að heyra liti og að ferð í mat vöruverslun 

ina sé líkt og að vera staddur 

á skemmti stað með marg vís legri 

tón list í gangi, þá sér stak lega þegar 

hann gangi fram hjá lit ríkum rekkum 

með hrein gerningar varningi. 

„ … en tækið nemur litatíðni og sendir skilaboð 

í litla tölvuflögu sem föst er aftan á höfði hans og 

gerir honum kleift að heyra litina sem við hin sjáum.“ 

Maður inn sem heyrir liti Ef leit að er að sæ borg um á Inter - 

net inu er lista maður inn og aðgerðasinninn Neil Harbisson 

ætíð ofar lega á lista. Harbisson hefur verið ötull tals maður 

sæ borga og stofn aði meðal annars The Cyborg Foundation 

sem að stoðar fólk við að gerast sæ borg ir og ver rétt indi 

sæ borga í sam félag inu. Harbisson fædd ist með afar sjald - 

gæfa lit blindu sem gerði það að verk um að hann sá eingöngu 

í svart hvítu allt fram til ársins 2004, þegar hann 

kynntist tölvu nar fræð ing num Adam Montana. Saman 

þró uðu þeir stoð tæki sem Harbisson nefndi eyeborg en 

tæk ið nemur lita tíðni og sendir skila boð í litla tölvu flögu 

sem föst er aftan á höfði hans og gerir honum kleift að 

heyra lit ina sem við hin sjáum. 

Lista verk Harbisson eru unnin út frá 

þeim eigin leika að geta heyrt liti og 

ein blína því gjarna á sam band mannfólks 

og lita. Meðal verka hans eru 

hljóð-port rett af fólki sem hann býr 

til með því að hlusta á lit ina í and lit um 

þeirra, verk efnið City Colours frá 2007 

þar sem hann ferð að ist til 50 borga og 

hlust aði eftir ein kennis litum borg ana 

sem hann yfir færði í mál verk og málverka 

röð in Colour Scores sem inniheldur 

fyrstu hund rað nótur þekktra 

tón verka yfir færða í liti á striga. 

Upptökuvél í stað augasteins Kvikmynda 

gerðamaðurinn Rob Spence 

slasaðist illa á auga í skotbar daga. 

Hann lét sér hins vegar ekki nægja 

að fá hefð bund ið gervi auga í stað 

skadd aða augans heldur lét hann 

græða í sig heldur sér stakt stoð tæki

23 

Vélræn stoðtæki í þágu listarinnar 

sem inni heldur upp töku vél. Líkt og Neil Harbisson, kallar 

Spence tæki sitt eye borg. Þó mynda vél in sé ekki tengd 

við taug ar Spence né heila, getur vélin tekið upp allt sem 

Spence sér – sem er jú afar hentugt fyrir kvik mynda gerð armann. 

Spence og Harbisson eiga það einnig sam eigin legt að 

vera öflugir tals menn sæ borga en Spence hefur haldið úti 

bloggi um eye borg -ina og líf sitt frá árinu 2009. Tölvu leikjafram 

leið end ur nir Square Enix hafa nýtt sér eye borg Spence 

í kynn ing ar á tölvu leik num Deus Ex: Human Revolution, 

sæber pönk tölvu leik sem gerist árið 2025 þar sem aðalhetjan 

skartar vél ræn um stoð tækjum eftir að hafa misst 

út limi í hryðju verka árás. Í kynningar efni fyrir tölvu leik inn 

rann sakar Spence stoð tæki, stýri fræði og hinar ýmsu 

lík amsvið bætur og leitar svara við spurn ingunni um hversu 

ná lægt þeirri fram tíð sem varpað er fram í tölvu leik num 

við séum í raun og veru. 

Er mannslíkaminn úreltur? Stelios Arcadiou, betur þekk tur 

sem Stelarc, er gjörn inga lista maður sem heldur því fram 

að manns lík aminn sé úr eltur. Til að sanna kenn ingu sína 

hefur hann meðal annars látið græða gervi eyra í vinstri 

hand legg sinn (það tók hann að vísu tíu ár að finna lækni 

sem var til búin að fram kvæma ígræðsluna) og í annari til - 

raun tengdi hann líkama sinn við tölvu með þar til gerð um 

rafl eiðslum sem gerðu fólki kleift að stjórna vöðvum hans 

yfir Internetið. 

Ef sæ borg ir eru nú þegar farnar að nýta sér tækni og ýmis 

konar vél ræn stoð tæki í þágu list ar inn ar er auð velt fyrir 

hug ann að fara á flug og ímynda sér hvað fram tíð sæ borga 

og stoð tækja beri í skauti sér. Til dæmis má ímynda sér að 

hent ugt væri fyrir lista menn að láta græða ör smáa skjávarpa 

í ennið á sér svo hægt væri að varpa list a verk um 

á hvaða vegg sem er, hvar sem er. Eða að tón list ar menn 

gætu látið græða hljóð kubba í fingur góm a sína og þannig 

spil að tón list á hvaða yfir borði sem er, hvar sem er. 

„Til að sanna kenningu sína hefur hann meðal annars 

látið græða gervieyra í vinstri handlegg sinn … “ 

Auð vit að er eng in leið að vita hvernig fram tíð in verður en 

tækni væð ing líka ma ns er nú þegar orðin að raun veru leika. 

Með hug mynda flug ið og þekk ing una (og fjármagnið) að 

vopni er kannski ekki svo fjar stæðu kennt að vél rænir út l imir 

og ígræddir tölvu kubbar verður staðal búnaður líf vera og 

að á enda num sjáum við ekkert ó eðli legt við að mæta 

mann eskju úti á götu sem svipar til Inspector Gadget 

með hin ýmsu tæki og tól fastgróin við líkamann.

Árið 1833 stóð ungur vísindamaður undir sólríkum ítölskum 

himni við Comovatn og lét sig dreyma um að endurskapa 

heiminn á pappír. Hann var flinkur að teikna – en samt ekki 

nægilega flinkur fannst honum. Það var erfitt að fanga 

óreglulegar línurnar í náttúrunni – gárurnar á spegilsléttu 

vatninu, skýjafarið, grasið og jörðina sem hann fann fyrir 

undir fótum sér. Kannski lét hann sig dreyma um að sýna 

systur sinni þessa fegurð sem umvafði hann í hitamistrinu, 

kannski vildi hann deila þessu með ástkonu sinni, og seinna 

meir börnunum. Hann var ekki endilega sá besti til að segja 

frá eða draga upp myndir með orðum. Ungi maðurinn sem 

kallaður var Henry Fox Talbot var stærðfræðingur og 

mál vísindamaður og nú stóð hann við Comovatn með 

blý ant inn í hendinni og reyndi að ná betri tökum á þeirri 

tækni sem fólst í því að endur skapa skugga sólarinnar 

og útlínur náttúrunnar með hjálp birtukassans. 

SKAPANDI ANGIST 


25 

¹ Alan Trachtenberg (ristjóri), Classic Essays on Photography, 

Leet’s Island Books, 1980, bls. 29. Mín þýðing. 

Birtukassinn eða birtuvélin sem á latínu kallaðist camera 

lucida var kassalaga hlutur, gerður úr fjórum prismum. 

Fyrir neðan prismun lá pappírsblað. Prismun endur vörp uðu 

skuggamynd af þeim veruleika sem unnt var að fanga á 

blaðið. Tækið hafði verið fundið upp af samlanda Talbots, 

Englendingnum William Hyde Wollaston árið 1807, og byggði 

á svipaðri hugmynd og lá myrkarvélinni frægu, camera 

obscura, til grundvallar. Báðar vélarnar voru hugsaðar til 

þess að auðvelda manninum að draga upp nákvæma og 

sanna mynd af veruleikanum. Camera obscura hafði verið 

notuð í einhverri mynd af listamönnum og vísinda mönnum 

allt frá því á 4. öld fyrir Krist en náði mestum vinsældum 

meðal listamanna og fræðimanna á endur reisnartímanum. 

Camera obscura byggði á þeirri uppfinningu að með því 

að gera örlítið gat á svartan kassa eða lokað og glugga - 

laust her bergi er unnt að fá geisla sólarinnar til að varpa 

skugga mynd (á hvolfi) á vegg eða gagnstæða hlið kassans. 

Á 16., 17., og 18. öld þróaðist camera obscura í ýmsum 

útgáfum en svo virðist sem það hafi ekki verið fyrr en 

um aldamótin 1800 sem menn fóru að velta því alvarlega 

fyrir sér hvernig mætti gera skugga myndina varanlega 

og þurfa þá ekki lengur að treysta á ófull nægjandi teiknihæfileika 

mannsins. 

Ég sé Talbot fyrir mér í klæðskerasaumuðu jakkaföt unum 

sínum. Hann andvarpar mæðulega, krumpar teikninguna 

í höndum sér og horfir út yfir vatnið. Þá fær hann skyndilega 

hugljómun sem hann á síðar eftir að lýsa svo: „Allt 

í einu fékk ég þessa hugmynd […] hversu dásamlegt væri 

það ef hægt væri að fá náttúruna sjálfa til að skilja eftir 

sig varanlega mynd á pappírnum.¹


26 

Að fá náttúruna sjálfa til að skilja 

eftir sig varanlega mynd! Var þetta 

ekki frábær hugmynd. Jú, það finnst 

mér – en ég er nokkuð viss um að hún 

datt ekki af himnum ofan. Kannski 

hafði Talbot sötrað á ítölsku hvítvíni 

og tekið þátt í samræðum um að 

í Frakklandi væri maður að nafni 

Niépce sem unnið hefði árum saman 

að uppfinningu sem kallaðist sólarskrift, 

heliographia, og gekk í stórum 

dráttum út á að fá náttúruna sjálfa, 

sólarljósið, til að skilja eftir sig ummerki 

á ljósnæmum fleti. „Hversu 

falleg hugmynd”, hefur Talbot ef til 

vill hugsað með sér áður en hann 

snéri sér við og blandaði sér í sam - 

ræður um latneska málfræði og 

nýjustu kenningar í málvísindum. 

Kannski hafði Talbot gleymt þessu 

samtali þegar hann stóð við Como vatn 

og hugmyndin kom til hans. Kannski 

hafði það aldrei átt sér stað. En það 

lá eitthvað í loftinu, því var ekki hægt 

að neita. Á fyrstu áratugum 19. aldar 

unnu menn að því, hver í sínu horni, 

í Brasilíu, Bandaríkjunum, Bretlandi 

og Frakklandi, að finna upp það sem 

síðar var kallað ljósmynd. 

Þegar Henry Fox Talbot snéri aftur 

til Englands hóf hann að gera til raunir 

með ólíkar efnafræðiblöndur – allt 

í þeim tilgangi að festa þá mynd sem 

birtist í camera lucida varanlega á 

pappír. Rúmlega fimm árum síðar, 

snemma árs árið 1839, kynnti hann 

loks uppfinningu sína fyrir bresku 

vísindaakademíunni. Talbot hafði 

fundið upp aðferð til að framkalla 

ljósmyndanegatífu og varpa henni 

á pappír. Nokkrum mánuðum síðar 

tókst honum að breyta negatífunni 

í pósitífu þannig að sú mynd sem 

birtist á pappírnum var eftirmynd 

þess sem myndað var en ekki spegilmynd 

þess. Talbot vann næstu árin 

að því að þróa uppfinningu sína en 

helsta vandamálið var að takmarka 

þann tíma sem ljósopið þurfti að vera 

opið og finna upp aðferð sem kæmi í veg fyrir að ljós myndin 

dofnaði með tímanum. Árið 1840 hafði Talbot náð ásættanlegum 

árangri og fékk hann þá einkaleyfi á þeirri tækni sem 

hann hafði þróað. Uppfinning hans til að festa mynd á pappír 

var kölluð Talbottýpa en einnig nefnd kalótýpa með vísun í 

gríska orðið kalos sem merkir fagur. Talbot var fyrstur til að 

finna upp aðferð sem gerði fólki mögulegt að festa mynd á 

pappír – aðrir vísindamenn höfðu nær eingöngu unnið með 

silfurplötur, koparplötur og glerplötur, en pappírinn var það 

efni sem Talbot sá fyrir sér að væri hentugast. Talbot var 

einnig fyrstur til þess að gefa út ljósmyndabók. Hann kallaði 

hana Blýant náttúrunnar, The Pencil of Nature, og vildi þannig 

undirstrika það sem hann vissi sjálfur að var blekking, að 

ljós myndin væri hrein endurbirting veruleikans og væri í þeim 

skilningi alltaf sönn. Talbot vissi nefnilega að til þess að selja 

hug myndina var mikilvægt að svala þrá fólks eftir að ná taki 

á raun veruleikanum sjálfum, þessari þrá sem hann hafði 

sjálfur fundið svo sterklega fyrir við Comovatnið. Öll markaðs 

setning á ljósmyndinni fyrstu árin og áratugina gekk því út 

á að sannfæra fólk um að ljósmyndin væri hrein endurbirting 

veruleikans og þar af leiðandi alltaf sönn mynd af veru leikanum. 

Í Frakklandi var annar upp finninga maður, Louis 

Jacques Mandé Daguerre, sem komst svo að orði: 

Hver sem er mun, með aðstoð [ljósmyndarinnar], geta 

búið til mynd af kastala sínum eða sumarhúsi: Fólk mun 

koma sér upp myndasöfnum með myndum af öllu mögulegu, 

þau munu verða einstaklega dýrmæt því að listin mun 

aldrei geta endurskapað veruleikann af sömu nákvæmni, 

þar fyrir utan getur birtan ekki breytt þeim. Það verður 

jafnvel hægt að búa til portrett af fólki, en það er rétt að 

hreyfing fyrirmyndarinnar getur í sumum tilvikum skapað 

vandamál [sem við þurfum að yfirstíga] til að árangurinn 

verði fullkominn. […] Þeir sem hafa nægar frístundir munu 

hrífast af þessari nýju tóm stunda iðju, og jafnvel þó að 

niðurstaðan mótist af efnafræðilegum aðferðum, mun 

þessi einfalda tækni veita dömum mikla ánægju.² 

Niðurstaðan er því sú að Daguerreótýpan er ekki aðeins tæki 

sem nota má til að draga upp mynd af náttúrunni; öllu heldur 

er um að ræða efna og eðlisfræðilegt ferli sem gerir náttúrunni 

kleift að endurskapa sjálfa sig. Daguerre kynnti uppfinningu 

sína undir þeim formerkjum að hér væri komin aðferð 

sem gerði manninum mögulegt að fanga veruleikann á hlut 

lægan hátt. Samkvæmt Daguerre var um að ræða aðferð sem 

gerði náttúrunni sjálfri mögulegt að endurskapa sjálfa sig, eða 

klóna sig ef svo má að orði komast. Ljósmyndin var því ekki 

listmiðill heldur vísindalegur búnaður sem miðaði að því að 

skilja veruleikann betur, líkt og sjónaukinn eða smásjáin. 

² Alan Trachtenberg (ristjóri), Classic Essays on Photography, 

Leet’s Island Books, 1980, bls. 12–13. Mín þýðing.

27 


Þrátt fyrir að bæði Daguerre og Talbot hafi farið þessa 

leið í markaðssetningu á uppfinningunni sem síðar var 

kölluð ljós mynd vissu þeir báðir betur. Séu bréf og aðrar 

persónu legar heimildir skoðaðar kemur glögglega í ljós 

að þeir voru báðir tveir mjög meðvitaðir um að ljós myndin 

væri ekki hlutlaus heimild um veruleikann heldur hefði 

ljósmyndarinn sjálfur heilmikla möguleika á að draga fram 

ákveðið sjónarhorn á veruleikann og setja sitt persónulega 

sjónarhorn fram eins og um algildan sannleika væri að 

ræða. Talbot gerði fjölda tilrauna með ljósmyndina, bæði 

á vettvangi og í myrkrarherberginu. Meðal þess sem hann 

prófaði sig áfram með voru tilraunir með ytra form ljósmyndarinnar. 

Hann áttaði sig á því að hið ferhyrnda form 

sem við höfum tilhneigingu til að tengja við trúverðugleika 

ljósmyndarinnar hefur ekkert með sýn mannsins á veruleikann 

sjálfan að gera. Trúverðugleiki ferhyrningsins er 

menningarleg afurð sem skapast hefur í gegnum ald irnar 

og tengist því formi sem listasagan hefur kennt okkur að 

líta á sem hið „eðlilega“ eða „upprunalega“ form. Í gegnum 

tíðina hefur hið ferhyrnda form fengið á sig stimpil sem hin 

rétta eða sanna umgjörð myndarinnar. Við erum vön því að 

horfa á veröldina í kringum okkur í ferhyrndri mynd, hvort 

sem við horfum í gegnum glugga, í spegil eða á ljósmynd. 

Þessi vani gerir það að verkum að við hættum smám saman 

að taka eftir þeirri umgjörð sem hinn ferhyrndi rammi 

býr til. Það eru því menningarlegar ástæður fyrir því að 

trú verðugleiki ferhyrndra ljósmynda er meiri en þeirra 

ljósmynda sem eru hringlaga eða hafa óreglulegt form. 

Talbot gerði tilraunir með að birta ljósmyndir sínar ekki 

í ferhyrndu formi heldur með sex eða átta horn og vildi 

þannig vekja athygli á því að sá veruleiki sem ljósmyndin 

birtir okkur er ætíð af markaður og inn rammaður. Ljósmyndin 

sýnir ætíð eitthvað afmarkað sjón ar horn og það 

sem er kannski enn undarlegra: Hún sýnir okkur heiminn 

eins og hann er aldrei í raun – sem frosið augnablik – 

óháðan flæði tímans. Hverju ætli ljósmyndin hafi breytt 

um skynjun okkar og skilning á hugmyndinni um eitt 

augnablik, eitt andartak, eitt sekúndubrot. 

Talbot leit á sig sem listamann ekki síður en vísindamann. 

Hann trúði ekki algjörlega á hvítu goðsögnina um ljósmyndina 

sem hann hélt á lofti þegar hann var að stíga sín 

fyrstu skref sem uppfinningamaður. Hvíta goðsögnin um 

ljósmyndina byggir á þeirri hugmynd að það sé veruleikinn 

sjálfur, náttúran sjálf, sem skilji eftir sig ákveðin ummerki 

á myndinni. Ljósmyndin er í þeim skilningi hrein endurbirting 

veruleikans. Andstæða hvítu goðsagnarinnar er 

svarta goðsögnin en hún gengur í stuttu máli út á að 

skilgreina ljósmyndina sem huglæga afurð ljósmyndarans 

sem velur sér sjónar horn og merkingu ljósmyndarinnar 

sem huglæga túlkun áhorfandans 

sem túlkar hverja mynd út frá eigin 

forsendum eingöngu. Svarta goðsögnin 

gerir því í raun ekki ráð fyrir 

að ljós myndin birti ekki annað en 

það sem ljós myndarinn vilji sýna 

og það sem áhorfandinn vill sjá eða 

telur sig sjá. Þrátt fyrir að Talbot hafi 

sett spurn ingarmerki við sannleiksgildi 

ljós myndarinnar var svarta 

goð sögnin mjög fjarri hans hugarheimi 

og í raun má segja að hún hafi 

ekki fengið byr undir báða vængi fyrr 

en á síðari hluta tuttugustu aldar. 

Svarta goð sögnin fellur nefnilega eins 

og flís við rass að póstmódern ískum 

hugmyndum um heiminn sem gera 

ráð fyrir að sannleikurinn sé ætíð og 

eingöngu huglægur og háður sjónarhorni, 

skilningi og forsendum rannsakandans/áhorfandans/lesandans 

hverju sinni. Sannleikurinn er í þeim 

skilningi ekki til nema í túlkun 

hvers og eins. 

Þessi hugmynd póstmódernismans 

um sannleikann er þó ekki eins frumleg 

og margir hafa viljað láta. Líkt 

og ljós myndin á hún rætur sínar að 

stórum hluta í þeim tíðar anda og 

hugar heimi sem einkenndi upphaf 

nítjándu aldar. Heim spek ingurinn 

Michel Foucault hefur fjallað um það 

í löngu og nákvæmu máli hvernig 

vest ræn hugsun breyttist undir lok 

18. aldar og við byrjun þeirrar nítjándu. 

Fyrir til stuðlan heim spek inga eins 

og Immanuels Kant áttuðu menn og 

konur sig ekki aðeins á því að sannleikurinn 

um heiminn væri háður 

sjónarhorni þeirra sjálfra heldur 

einnig að það gæti skapað ákveðin 

vandmál. Hvaða sjónar horn var rétt? 

Hvernig var unnt að komast að hinu 

sanna? Sjálfs veran var ekki lengur 

hluti af heim inum heldur hluti í 

heiminum og það sem meira var 

hlutur í heiminum. Þetta olli djúpri 

sálarangist en til allrar hamingju 

reyndist þessi sálarangist vera


28 

skapandi angist. Í því skyni að vinna 

bug á hinu afstæða sjónar horni og 

hug læga mati flykt ust vísinda menn 

víða um heim inn á rann sóknarstofur 

og bóka söfn í því skyni að finna lausnir. 

Í hug vís indum voru skil greindar nákvæmar 

að ferðir sem áttu að tryggja 

það að sú saga sem væri sögð væri 

sannar lega sönn en ekki háð dutt lungum 

hvers og eins, það sama gerðist 

í líf vísindum og raun greinum. Smásjáin 

var fundin upp – sjón aukinn líka – 

hljóðupp töku búnaður inn og að lokum 

ljós myndin. Allt í þeim tilgangi að reyna 

að yfir stíga tak mark anir manns ins og 

komast dýpra og lengra nær sannleikanum 

um heiminn eins og hann 

raun verulega var. 

Angistin skapaði þó ekki endilega 

samkennd meðal fólks. Stundum 

var langt á milli þeirra sem hugsuðu 

eins og vildu það sama, en í öðrum 

til vikum var það keppnisskapið og 

metorðagirndin sem kom í veg fyrir 

að fólk gæti unnið saman. Í París 

kepptust tveir snillingar að því að 

ná fullkomnun á uppfinningum sem 

voru á margan hátt keimlíkar. Annar 

þeirra var áðurnefndur Daguerre en 

hinn hét Hippolyte Bayard. 

Þann 7. janúar 1839 kynnti Dagu erre 

uppgötvun sína fyrir Frönsku vísinda 

akadem íunni og fékk einka leyfi fyrir 

henni. Sjö mánuðum síðar, þann 19. 

ágúst 1839, keypti Franska vísindaakademían 

einkaleyfið af Daguerre 

og gerði leyndarmálið á bakvið ljósmyndina 

opinbert. Þar með gat hver 

sem er (eða svotil) tekið ljósmynd og 

framkallað hana. Fjöldi fólks, bæði 

karlmenn og kvenmenn, urðu fljótir 

til að tileinka sér þessa aðferð sem 

vísinda akademían hafði svipt hulunni 

af. Aðferð Daguerre var fólgin í því að 

silfurnítrat var borið á koparplötu og 

yfirborð hennar síðan gert ljósnæmt 

með joðblöndu. Platan var því næst 

lýst í myndavél, framkölluð í kvikasilfurs 

gufu og að lokum gerð varanleg með því að baða hana 

í heitri matar saltsupplausn. Uppfinningin var kölluð eftir 

„höfundi“ sínum og nefnd Daguerreótýpa. Það sem fyrst 

og fremst greindi á milli hennar og þeirra til rauna sem áður 

höfðu verið þekktar, var hversu lítinn tíma þurfti til að taka 

myndina sjálfa, hversu skýr útkoman var miðað við það sem 

áður hafði sést og hversu stöðug efna blandan var. Við bestu 

skilyrði tók aðeins um þrjár mín útur að taka eina mynd en 

tíminn var þó háður ytri skilyrðum nátt úrunnar. Til að mynda 

tók það allt að tíu sinnum lengri tíma að taka Daguerrótýpu 

síðdegis um miðjan vetur í París en það gerði um hádegisbil 

á sólríkum sumardegi í Suður- Frakklandi. 

Daguerre varð fljótlega heimsfrægur í Frakklandi, sannkölluð 

þjóðhetja. Hann varð ekki bara vinsæll á einni nóttu heldur 

einnig ríkur. Daguerre gerði samning við franska ríkið sem 

tryggði honum nægt fé til að lifa í vellystingum allt til dauðadags. 

Það voru þó ekki allir jafn hrifnir. Annars staðar í París 

sat þungbrýnn maður og nagaði sig í handarbökin. Hann hét 

Hippolyte Bayard og hafði sjálfur unnið að upp finningu í þrjú 

ár sem var ekki svo ósvipuð uppfinningu Daguerres og kannski 

jafnvel betri. Þrátt fyrir vonbrigðin sem helltust yfir Bayard 

þegar Daguerre tilkynnti uppfinn ingu sína ákvað hann að 

gefast ekki upp. Í byrjun febrúar árið 1839, aðeins tæpum 

mánuði eftir að Vísindaakademían útnefndi Daguerre föður 

ljósmyndatækninnar, tókst Bayard að búa til ljósmynda-negatífur 

sem hann framkallaði á pappír. Fimm mánuðum síðar 

hélt hann ljósmyndasýningu með þrettán myndum og hlaut 

mikið lof fyrir. Ljósmyndir Bayards þóttu taka myndum 

Daguerre að mörgu leyti fram, bæði voru þær framleiddar 

á pappír og þurftu því ekki eins viðamikla umgjörð og 

Daguerre ótýpurnar sem jafnan voru varðveittar í þungum 

öskjum, og á hinn bóginn þóttu þær hafa mikið listrænt gildi. 

Birtan í myndum hans var mjúk og ljósmyndir hans þóttu á 

undraverðan hátt sameina ásjónu raunveru leikans og fantasíu 

draumanna. Bayard leit fyrst og fremst á sig sem listamann – 

svo sem vísindamann – og kannski spurði hann sjálfan sig 

hvort það væri virkilega nauðsynlegt að greina þarna á milli. 

Þrátt fyrir jákvæða umfjöllun og stuðning listamanna í París 

hlaut Bayard ekki náð fyrir augum Vísindaakademíunnar 

og þar af leiðandi hvorki þá virðingu né þann fjárhagslega 

ávinning sem Daguerre hafði hlotnast. Bayard fékk útrás 

fyrir reiði sína og tilfinningar með því að sviðsetja eigin örlög. 

Þrjár ljósmyndir sem allar eru hluti af sömu seríu og hann 

kallaði Le Noyé eða Sá drukknaði eru fyrstu ljósmyndir 

sögunnar sem má kalla tilfinningalegar sjálfsmyndir, það er 

að segja ljós myndir sem ekki er aðeins ætlað að sýna ásjónu 

mannsins (eins og hún raunverulega er), heldur endurspegla 

tilfinn ingalíf hans og hugmyndaheim. Um er að ræða þrjár

29 


myndir sem allar sýna Bayard nakinn (með ábreiðu yfir sér 

sem skýlir neðri hluta líkamans), og með lokuð augu. Hann 

situr á stól, við hlið hans er stráhattur lítið borð, grískur vasi 

og lítil myndastytta. 

Sú staðreynd að Bayard sviðsetti sjálfan sig með lokuð a ugun 

er athyglisvert og minnir okkur á að aldrei fyrr í sögunni hafði 

maðurinn getað séð sjálfan sig með lokuð augu. Sú staðreynd 

að ljósmyndin gerir okkur kleift að sjá okkur sjálf með lokuð 

augu undirstrikar jafnframt tengsl ljósmyndarinnar við dauðann. 

Þegar við lokum augunum hefur það yfirl eitt þær afleiðingar 

að við hverfum inn í eigin vitund, inn í eigin hugar heim 

eða á vit drauma. Þegar við horfum á sjálf okkur með lokuð 

augun upplifum við okkur aftur á móti sem viðfang annarra, 

sem hluti í hlutveru leikanum. Bayard sviðsetti sjálfan sig sem 

hlut á meðal hluta, viðfang fremur en sjálfsveru, um leið og 

hann minnti okkur á hlutskipti sitt. Bayard óttaðist ef til vill 

að verða gleymskunni að bráð, að skilja ekkert eftir sig nema 

fáeinar ljósmyndir sem myndu eyðast og gleymast. Aftan á 

eina ljósmyndina skrifaði hann: 

Líkaminn sem þið sjáið hér er líkami herra Bayards, þess 

hins sama og fann upp þá aðferð sem þú hefur rétt í þessu 

orðið vitni að […] Akademían, konungurinn og allir þeir 

sem séð hafa myndir hans, sem honum sjálfum fannst vera 

ófullkomnar, hafa dáðst jafn mikið að þeim og þú gerir á 

þessu augnabliki. Þær hafa fært honum mikla virðingu en 

hafa þó ekki fært honum svo mikið sem einn eyri. Ríkisstjórnin, 

sem var þegar búin að færa Daguerre of mikið, 

sagðist ekki geta gert neitt fyrir herra Bayard og sá 

óham ingjusami maður drekkti sér. Ó, hversu kjör manna 

geta verið hverful! Listamenn, fræði menn og blaðamenn 

veittu honum mikla athygli um árabil, en hér hefur hann 

fengið að dúsa í líkhúsinu í nokkra daga og enginn hefur 

borið kennsl á hann eða sótt hann. Dömur mínar og 

herrar, þið ættuð að halda ferð ykkar áfram ef þið viljið 

ekki misbjóða lyktarskyni ykkar, því að eins og sjá má, 

eru andlit og hendur herramannsins farin að rotna.³ 

³ Michel Frizot (ritstjóri), A New History of Photography, 

Könemann, 1998, bls. 30, mín þýðing. 

Ef Bayard gæti séð okkur núna myndi sjálfsagt hlakka 

í honum, hann myndi ef til vill opna annað augað, blikka 

okkur og sofna sæll að nýju. Honum tókst nefnilega 

ætlunarverk sitt. Með því að sviðsetja eigin dauða (sem 

tilkomin var vegna óttans við að falla í gleymskunnar dá) 

og gera hann varanlegan í krafti þeirrar tækni sem hann 

fann sjálfur upp hefur honum tekist að móta eigin ódauðleika. 

Þessa ljósmynd má í dag finna í flestum yfirlitsritum 

og fræði bókum sem fjalla um upphaf ljósmyndunar. Ljósmyndinni 

sem ætlað er að túlka dauða hans hefur þannig 

gert hann ódauðlegan. [Mynd bls. 24]

30 

Alheimsvefurinn er mikilvægasti miðill í heiminum í dag 

og hefur margfalt meiri birtingarkraft en nokkur annar 

miðill í sögu mannkyns. Með litlum sem engum kostnaði 

er hægt að deila með þúsundum manna því sem manni 

liggur á hjarta, eigin listaverkum, skoðunum á heiminum 

eða hvað maður borðaði í morgunmat. 

Mannkynið hefur aldrei lesið jafn mikið og aldrei hefur 

verið jafn auðvelt að afla sér upplýsinga um hvað það sem 

hugurinn girnist. Allir geta fundið sér ótrúlegt magn af 

rituðu efni um áhugamál sitt eða atvinnu. Við getum, án 

þess að taka sérstaklega eftir því, verið búin að lesa mörg 

þúsund orð á dag. Í ljósi þessara breytinga á upplýsingaflæði 

heimsins er nú orðið mikilvægara en nokkru sinni 

fyrr að við sem listamenn séum meðvituðuð um það 

hvernig við ritstýrum því efni sem við látum frá okkur 

og leggjum lykku á leið okkar til að leggja metnað í að 

MARKAÐSSETNING 

Á NETINU 


kynna verkin okkar á þann hátt að fólki hafi ánægju af 

því að fylgjast með. 

Síðustu þrjú ár hef ég kennt námskeið um sjálfskynningu 

og ferilmöppugerð fyrir þriðja árs nema í grafískri hönnun 

við Listaháskólann. Þar kynni ég fyrir nemendum helstu 

miðla sem hönnuðir ættu að mínu mati að taka þátt í. 

Jafnframt kynni ég fyrir þeim mikilvægi þess að gefa 

upp nákvæma mynd af því sem þau eru að miðla. 

Ég ætla að reyna eftir mínu fremsta megni að útskýra 

hér undirstöðuatriðin í því að stunda kynningarstarf 

á eigin verk um á hinum ýmsu miðlum og gefa ráð um 

hvern ig hönn uðir og listamenn geta komið sér og verkefnum 

á framfæri. 

1. Heimasíða/ferilmappa Það er mjög mikilvægt fyrir alla 

í skapandi starfi að hafa eiginlega miðju, stað þar sem 

þeirra bestu verk eru geymd og hægt er að sækja allar 

helstu upp lýsingar um viðkomandi. Sú síða þarf að vera 

ein föld í notkun og þarf að gefa fljótlesna og skýra mynd af 

þeirri hæfni sem listamaðurinn býr yfir. Þegar ég hef fengið 

fyrir spurnir frá fólki sem vill koma að vinna fyrir mig hef 

ég séð hversu miklu máli þetta skiptir þar sem ég hef séð 

frábæra hönnuði með lélegar, óskýrar eða ljótar heimasíður 

og misst hrikalega mikið álit á verkum þeirra fyrir 

vikið. Það eru til margar góðar þjónustur sem bjóða upp 

á einfaldar leiðir til þess að gera heimasíðu eftir uppskrift, 

til dæmis Wordpress (www.wordpress.com), Cargo 

Collective (www.cargocollective.com) og Indexhibit 

(www.indexhibit.org).

31 

Markaðssetning á netinu 

2. Samfélagsmiðaðir kynningarmiðlar Til eru vett vangar 

sem miðast að því að veita notendum tækifæri til þess 

að setja upp verkin sín og tengjast öðrum úr skapandi 

grein um. Þessir miðlar eru eins og heimasíða fyrir utanað 

kom andi aðila en eins og samfélagsmiðill fyrir þá sem 

eru notendur. Þar er hægt að líka við og skrifa um mæli 

um verk annarra ásamt því að fylgja þeim sem notandanum 

þykja áhugaverðir. Dæmi um þessa tegund vettvanga 

eru m.a. Coroflot (www.coroflot.com), sem er fyrir 

allar skapandi greinar þó mikið sé um þrívíða hönnun þar, 

Behance (www.behance.net), sem er einnig opin öllum en 

hefur orðið vinsælli meðal tví víðra hönnuða og lista manna, 

Vimeo (www.vimeo.com), er bara fyrir mynd bands gerðarfólk 

en gott er að hafa myndböndin sín þar frekar en 

á YouTube þar sem að samfélagið inn á Vimeo er virkt 

í því að skrifa ummæli um verk hvers annars og mikil 

menning ríkir fyrir háum gæðum, og loks er Saatchi 

Online (www.saatchionline.com), vettvangur miðaður 

að mynd list, þar sem haldnar eru keppnir og er hægt 

að selja verkin sín. 

3. Samfélagsmiðlar Samfélagsmiðlar eru frábærir! 

#Égerekkiaðdjóka. Þegar kemur að því að deila vinnu 

sinni og lífi með fólki sem hefur áhuga er mjög mikil vægt 

að hafa nærveru sína sýnilega á sam félags miðlum. Í ritstýringu 

á þessum miðlum er gífurlega mikilvægt að segja 

góða sögu. Þú býður áhorf andanum/lesand anum með 

í ferðalag og mikil vægt er að þú veitir því smá um hugsun 

áður en þú veður af stað. Það er mikill kostur að taka 

góðar myndir, skrifa stuttan hnit miðaðan texta og vera 

samkvæmur sjálfum sér. 

4. Ferilskrá Þrátt fyrir skiptar skoðanir tel ég mjög 

mikilvægt að vera með ferilmöppuna sína á LinkedIn 

(www.linkedin.com), og vera virkur í því að tengja við 

ýmsa einstaklinga sem þú hefur unnið með eða langar til 

að vinna með í framtíðinni. Þar er lykilregla að vera með 

upp lýsingar sem skipta máli fyrir þann starfsferil sem þú 

hefur átt en líka að gefa í skyn þann starfsferil sem þú 

óskar þér að eiga. Með þessu meina ég að þó svo að ég 

hafi eytt heilu sumri í að maska út myndir fyrir sokkabuxna 

bækling þá tek ég það ekki fram af því að ég er ekki 

að sækjast eftir því að vera boðið verkefni tengd því að 

maska út sokkabuxur í framtíðinni. Í flestum tilvikum er 

LinkedIn ekki notað til þess að afla sér verkefna heldur 

hentugt fyrir þá sem sem hafa áhuga á því að vinna með 

einhverjum að afla sér upplýsinga um fyrri verk þess aðila. 

5. Leitanleiki Til þess að komast í gegnum gífurlegt magn 

af upplýsingum og efni á netinu er mjög mikilvægt að það 

sé hægt að finna þig. „Verkin mín tala fyrir sig sjálf“ á ekki 

við um Internetið. Þar ber að hafa í huga að vera með lén 

sem eru auðleitanleg og auðmunanleg auk þess sem það 

er mjög mikilvægt að merkja allt vel og að hafa lýsigögn 

(e. metadata) í myndunum svo að hægt sé að finna þær 

en líka komast að því hver stendur að baki þeim. 

Góðir og vinsælir samfélagsmiðlar eru m.a. Instagram, 

þar sem fólk deilir 612 x 612 px myndum ásamt stuttri 

lýsingu á myndefninu. Þar skiptir miklu máli að hafa góð 

krossföng (e. hashtag) þar sem þau er eina leiðin fyrir 

nýtt fólk að vita af hvoru öðru. Á Facebook – sem við 

þekkjum öll – skiptir mestu máli að fá fólk til að deila því 

efni sem verið er að setja upp til þess að sem flestir sjái 

það. Svo er það Twitter, þar sem allt fer fram í 140 slögum, 

og þar er aftur mikilvægt að hafa krossföng með til þess 

að vekja eftir tekt. En það sem er skemmtilegt við Twitter 

er að þar er hægt að senda tíst á hvern sem er og maður 

getur þannig komist í samband við átrúnaðar goð sín 

eða deilt teikningunni sem maður varað gera af þeim 

með poppstjörnum.


32 

Ég ritstýri Grotta Zine, smátímariti um íslenska mynd list 

sem er prentað á ljósritunarpappír, heftað saman og 

handmerkt í 50 eintökum (fyrsta prentun). Það er selt 

í 11 búðum og er komið upp í 7. tölublað. Samhliða þessu 

tíma riti er ég með grottazine.org sem er vefur til einkaður 

tímaritinu og íslenskri myndlist almennt. Sú síða er hýst 

í gengum Tumblr (www.tumblr.com), sem er sam félagsbloggmiðill 

með mikla áherslu á myndefni þar sem notendur 

geta orðið áskrifendur af bloggum hvers annars, 

líkað við einstaka pósti og endurpóstað því sem þau vilja 

deila áfram. Á Tumblr er Grotta Zine með 108.220 áskrifendur 

þegar þetta er skrifað og fær mörg þúsund heimsóknir 

í mánuði. Að meðaltali eru um 200 sem líka við eða 

endurpósta hverjum pósti. Þetta telst til frekar mikilla 

tíð inda þar sem ég hef ekki eytt neinum pening í kynningu 

né sótt neinn aug lýsingapening til að fjármagna þetta 

verk efni, þetta myndi teljast tómstundagaman í þágu 

ástríðu. Velgengni Grotta Zine á Internetinu tengist því 

sem ég hef verið að fara yfir hér á undan. Ég sé að það 

hefur augljóslega haft mikil áhrif á áskrif endafjölda að 

les endur finna fyrir skýrri ritstjórnar stefnu sem snýst um 

það að deila efni sem er áhugavert og fallegt í mínum huga 

og að mín sýn sé það haldreipi sem er gegnumgangandi 

í öllu því efni sem er birt. 

Hver er þá niðurstaðan? Niðurstaðan er sú að manneskja 

sem vinnur við eða vill vinna við skapandi greinar ætti 

án nokkurs vafa að láta finna fyrir sér á Internetinu og til 

þess ætti viðkomandi að koma sér fyrir á tveimur eða fleiri 

miðl um. Að velja sér miðla ætti að krefjast þess að skoða 

hvað hentar verkum hvers og eins auk þess sem hafa þarf 

í huga hvaða styrkleika viðkomandi hefur og velja miðill út 

frá því. Sá sem er góður penni en lélegur í að taka myndir 

af verkunum sínum ætti til dæmis betur heima á Wordpress 

en á Tumblr. 

Meðal íslenskra hönnuða sem hafa náð miklum árangri á þessum 

miðlum eru Siggi Odds (www.siggiodds.com) sem er með 19.000 

fylgjendur á Instagram og Siggeir Magnússon (www.sigvicious.com) 

sem er með 22.000 fylgjendur á Instagram. 

Þegar búið er að velja miðil til þess að kynna verkin sín 

er best að hafa í huga að segja góða sögu, gera tilraunir 

og sjá hvað virkar best, vera samkvæm sjálfum ykkur, hafa 

skýrleika, einfaldleika og ákveðni að leiðarljósi, merkja allt 

vel með töggum og lýsigögnum, vera með gott myndefni 

og svo bara njóta þess vel að verða Internetstjörnur.

33 

Letur sem miðill hugmynda 

¹ Jürg Lehni, Typeface as Program, 

ECAL: University of Art and Design, 

Sviss, 2010, bls. 127. 

² Jürg Lehni, Typeface as 

Program, bls. 85. 

³ Ivan Terestschenko Phil, „A Metaphysical and 

Linguistic Approach to Type Design and Typography“, 

mastersritgerð við Rochester Institute 

of Technology, Bandaríkin, 1993, bls. 40. 

⁴ Phil Baines, „Modernity and Tradition“, 

í Eye No. 7, Wordsearch Ltd., 

Bretland, 1992, bls. 6. 

⁵ Elsa Jónsdóttir, „Implementing Programming 

Methods in the Process of Designing Typefaces: 

A Designers Point of View“ bakkalárritgerð við 

Listaháskóla Íslands, Ísland, 2013, bls. 16. 

⁶ Viðtal við Niklas Ekholm, Elsa Jónsdóttir, „Implementing 

Programming Methods in the Process of Designing 

Typefaces: A Designers Point of View“ bakkalárritgerð 

við Listaháskóla Íslands, Ísland, 2013, bls. 16. 

Þegar hönnunarferli leturgerðar er lokið, þarf ekki að 

líta á útkomuna sem eiginlegan endapunkt. Við sköpun 

letur gerðar hefur nýtt verkfæri verið framleitt og það er 

undir not anda þess komið að ákveða á hvaða hátt það beri 

að nýta.¹ Líkt og hvert annað verkfæri er hægt að nota 

það vel eða illa. Þrátt fyrir að leturgerð sé iðulega notuð 

sem verk færi er einnig hægt að líta á hana sem leikvöll. 

Tilraunamennska við leturhönnun er jafn frjáls og í öllum 

þeim starfsgreinum sem snerta svið listrænnar sköp unnar. 

Við þróun nýrrar tækni til leturgerðar hefur oftar en ekki 

verið einblínt á að tækniumhverfið eigi að vera eftir mynd 

fyrri framleiðslutóla og frekari mögu leikum tækninnar 

sjálfrar er sjaldan ögrað.² Leturhönnun hefur ávallt falið 

í sér ákveðna tjáningu – hand bragð hönnuðarins er alltaf 

til staðar – og með fram þróun tækn innar, nýjum að ferðum 

og hugsunar háttum í heimi hönn unar, getur sú tjáning 

ásamt miðlun hennar verið könnuð á ótal nýja vegu. Rétt 

eins og hvert hljóð sem fram leitt er má skil greina sem 

tón list, getur hvert það form sem hægt er að skynja sem 

staf talist sem letur.³ 

Ástæður tilraunanna Nútímalegir straumar eru stór part ur 

af drifkrafti hönnunar og í orð ræðu allra skap andi starfsgreina 

felast sífellt ný sjónar mið og nýjar skil greiningar. En 

allt sem á sér stað í dag byggir á því sem áður hefur gerst, 

svo mikil vægt er að hönnuðir taki mið af hefð bundn um 

að ferðum. Jöfn eða mót sagna kennd blanda af þessu tvennu 

getur skapað eitthvað ný stár legt, sterkt og ögr andi.⁴ Rök 

hafa verið færð fyrir því að straumar í hönn un séu undir 

sterkum áhrifum frá þeirri tækni sem er til staðar á hverjum 

tíma – nýjar uppgötvanir í tækni heim inum leiða af sér nýja 

möguleika í hönnun. Á móti kemur að öll þau verk færi sem 

notuð eru setja not and anum ák veðnar skorður, en hann 

vinnur innan ákveðins kerfis við að framkvæma hluti á 

ákveð inn hátt. Fyrir fram ákveðnir stílar og aðferðir ásamt 

mótuðu vinnu umhverfi leiða notandann, með vitað eða 

ómeð vitað, noti hann ákveðin verk færi. Með það í huga er 

jafnmikilvægt að ögra og breyta þeim verk færum sem eru 

til staðar, sem og að ná fag mann legum tökum á þeim.⁵ 

„I would argue that the visual form of things is 

mostly inspired by technology, which presently can 

be seen in all the perfect euclidean basic shapes 

that are prominent in graphic design, or various 

stretched and bent forms. These tendencies are 

the result of the most basic tools in contemporary 

design programs like Adobe Illustrator.“⁶ 

Leturtilraunir þeirra Erik van Blokland og Just van Rossum 

eru frábært dæmi um ögrandi tækniaðferðir og ádeilu á 

tilgang og notkun hönnunartengrar 

tækni. Ein slík tilraun er leturgerð 

sem kallast Beowolf [Mynd 1]. 

Letr ið er forritað með handa hófskenndri 

reikniforskrift sem gerir 

það að verkum að út línur let ur sins 

breytast í hvert sinn sem letrið er 

prentað. Engin breyt ing á sér stað á 

tölvuskjánum sjálfum, heldur vinnur 

reikni for skriftin með prenttækninni.⁷ 

Letrið er þó ekki algjör lega handahófskennt 

– þar sem það þurfti að 

halda læsi leika sínum – svo ákveðnar 

takmarkanir voru settar á út línur 

stafanna. Notandinn getur einnig 

ákveðið hversu handahófs kennt letrið 

er, því þrjár mismunandi út gáfur eru 

tiltækar. Þegar neikvæða gagn rýni 

bar á góma bentu höfund arnir á 

áhuga verða staðreynd: „Að það er 

engin tækni leg ástæða fyrir því að 

letur ætti að birtast eins í hvert 

skipti sem það er notað.“⁸ 

Þessar tilraunir ögra mörkum leturhönnunar 

og tækni í stað þess að 

þjóna einungis miðlun tungu málsins. 

Við stafræna innleiðingu leturs komu 

bæði neikvæðir og jákvæðir þættir í 

ljós. Einn neikvæðu punktanna er sá 

að hinn óreglulegi sjarmi sem býr í 

handbragði hand verksmannsins getur 

týnst í „sótt hreinsuðu“ umhverfi 

tækn innar.⁹ Upp að vissu marki gæðir 

handa hófs kenndin í Beowolf letrið 

þeim óregl u lega sjarma sem finnst 

í handbragði og hætta er á að týnist 

við tölvuvinnslu. Í gegnum tíðina hefur 

verið rætt að hreinar módernískar 

nálganir falli að nýrri þróun, en ef 

þeirri stað reynd er fylgt fast eftir 

er aug ljóst að hið líflega hand bragð 

ófull komleikans týnist. Já kvæður 

eigin leiki þeirrar tækni sem miðlað er 

með verkefninu er að við fulla nýt ingu 

tækninnar getur útkoman kom ið á 

óvart og skilað niður stöðum sem 

hönnuðurinn hefði ef til vill aldrei 

skissað ef ferlið hefði farið fram með 

handverki. Við vinnslu Beowolf reyndu 

⁷ Neil McMillan, An A–Z of Type Designers, Laurence 

King Publishers, Bretland, 2006, bls. 11. 

⁸ „That There is No Technical Reason Why Characters Should Appear the 

Same Every Time They Are Used“. Blokland, Erik van og Just van Rossum, 

„Is Best Really Better?“, í Emigre 18, Emigre Inc., Bandaríkin, 1991, bls. 26. 

⁹ Rocha, Ivan Terestschenko, „A Metaphysical and Linguistic 

Approach to Type Design and Typography“, mastersritgerð við 

Rochester Institute of Technology, Bandaríkin, 1993, bls. IV.


34 

¹⁰ Erik van Blokland og Just van Rossum, „Is Best Really 

Better?“, í Emigre 18, Emigre Inc., Bandaríkin, 1991, bls. 27. 

¹¹ Elsa Jónsdóttir, „Implementing Programming Methods in 

the Process of Designing Typefaces: A Designers Point of View“ 

bakkalárritgerð við Listaháskóla Íslands, Ísland, 2013, bls. 18. 

van Blokland og van Rossum á ýmis þolmörk stafrænnar 

letur hönnunar. Þessar auka til raunir – þó aldrei gefnar út 

– ýttu hugmyndum um letur hönnun fram á við og kynntu nýjar 

og áhugaverðar leiðir við notkun miðils ins. Svo dæmi sé 

tekið innihéldu tilraunirnar „vírus letrið“, sem, sé það sett 

inn á tölvu, byrjar smám saman að gera öll Helveticu letur 

á tölv unni ólæsileg. Þeir þróuðu einnig letur sem byrjar sjálfkrafa 

að bæta við staf setningar villum þegar það er notað 

í texta skjölum. Þessar til raunir, þó að það gæti talist ófagmannlegt 

eða jafn vel glæp samlegt að gefa þær út, eru mjög 

mikilvægar í þeirri við varandi rannsókn um hversu djúpt 

leturhönnun getur rist og hvernig hægt er að nálgast 

miðilinn sem eitt hvað annað en miðil tungumála.¹⁰ 

Reynt á þolmörk miðlunar í leturhönnun Við hönnun 

leturs er mikilvægur partur ferlisins að passa upp á 

læsileika stakra stafa sem og letursins í heild; að letrið 

vinni sem miðill og geri notandanum kleift að lesa og skilja 

þær upplýsingar sem eru til staðar. Í nútíma sam félagi eru 

ógrynni leturhönnuða að fást við einmitt þetta atriði. Það 

sem er enn fremur lögð áhersla á í ýmsum verk efnum er 

lesan leiki, Lesanleiki stendur fyrir hversu vel leturgerðin 

hentar því verk efni sem unnið er að. Þegar þungur texti, 

t.d. ætlaður til lestrar í bók eða tíma riti er skipu lagður, er 

augljóst að textinn þarf að vera þægi legur fyrir mannsaugað, 

í honum þarf að vera ákveð inn takt ur og þægilegt flæði. 

Þá hentar að nota fagmannlega gert letur sem lútir almennum 

reglum letur hönnunar. En í sumum til vikum passa 

slíkar leturgerðir ekki við verk efni sem unnið er að. Í slíkum 

verkefnum er fremur einblínt á getu letursins til að miðla 

ákveðnu hugtaki eða heildar hug mynd.¹¹ Þegar hanna á 

leturgerðir með hjálp for ritunar eru möguleikar á nýrri vídd 

í tilraunamennsku, þar sem letrið er ekki hannað eftir auganu 

í sumum tilvikum heldur eftir ákveðn um stærfræðiformúlum 

sem taldar eru við eigandi til að miðla ákveðnum upp lýsingum 

eða gjörðum. Í þessari grein leturhönnunar er læsi - 

leiki aðeins eitt af markmiðum hönnunar innar, en annað 

og jafnmikilvægt markmið hennar er sjá hvernig hlutverk 

staf anna getur að lagast hinum staf ræna heimi og þannig 

miðlað hugtaki eða hug mynd. Í starfs grein líkt og for rit un artengdri 

letur hönnun, sem aðeins hefur að hluta til verið 

könnuð,virðist vera jafn vel enn meira rými til til raunamennsku 

og nýsköpunar. 

að verk efninu nær alla leið aftur til barnæsku Levin, þegar 

hann sá í fyrsta sinn erlent leturkerfi og þar sem hann skildi 

ekki þau skilboð sem letrið átti að miðla, sá hann ekki orð 

heldur form. Þessi minning var honum lengi hug föst og er 

verk efnið eins konar tilraun til að miðla þessari hug mynd. 

Verk efnið gengur út á að framleiða stafróf ímyndaðra 

samfélaga svo áhorfandinn upplifi aftur og aftur þessa 

sömu til finningu og höfundur varð fyrir í barnæsku. Með 

Alphabet Synthesis Machine býr notandinn til stafaform 

sem síðan er nýtt til að framleiða heilt stafróf.¹² 

„The products of the [Alphabet Synthesis] Machine 

probe the liminal territories between familiarity 

and chaos, language and gesture.”¹³ 

Verkefnið notast við hugtakið stafróf til þess að miðla 

ein hverju öðru en tungumálamiðuðum upplýsingum. 

Í verk efninu eru hugtökum úr sálfræði og leturhönnun 

skeytt saman til að túlka það viðfang sem glímt er við. 

Læsileiki er að hluta til sem það sem áhorfandinn er vanur 

að sjá og er þar af leiðandi auðskilið fyrir augað, en í nú tíma 

sam félagi þar sem „hið venjulega“ er sífellt að þróast eru 

jafn framt allar skilgreiningar í stöðugri þróun, þeim er 

breytt, þær ræddar og endurskilgreindar.¹⁴ Á bak við hvern 

þann staf sem hannaður er býr einhver hugmynda fræði, 

jafnvel þó að í aug um flestra séu stafir túlkun forma frekar 

en hug mynda. Við nánari athugun leturformsins má sjá að 

það lútir ýms um föst um reglum, en í sumum tilfellum er 

formið teygt á ótrú lega vegu án þess að miðlunareigin leikar 

þess tapist.¹⁵ 

Tilraunakenndar nálganir við leturhönnun, oft með þver 

fag legum áherslum, vekja gjarnan upp spurningar og 

svör sem ekki eru endilega beintengd leturhönnununni 

sjálfri. Það að blanda grein líkt og leturhönnun við miðlun 

mis munandi hugmynda er áhugaverð leið til að nálgast 

viðfangs efnið, auk þess gefa nálganirnar af sér mikil vægar 

niður stöður sem geta haft áhrif á hönnun og aðrar starfsgreinar 

á ótal vegu. 

¹² Golan Levin, „The Alphabet Synthesis Machine“, ritgerð 

fyrir verkefni hjá Art21 og PBS, Bandaríkin, 2006, bls. 3. 

¹³ Golan Levin, „The Alphabet 

Synthesis Machine“, 3. 

¹⁴ Ivan Terestschenko Rocha, „A Metaphysical and Linguistic 

Approach to Type Design and Typography“, mastersritgerð við 

Rochester Institute of Technology, Bandaríkin, 1993, bls. 38. 

¹⁵ Gary McGraw, „Emergent HighLevel Perception of Gridletters 

Using Fluid Concepts, Part 1: The Letter Spirit Project“, 

doktorsritgerð við Indiana University, Bandaríkin, 1995, bls. 4. 

Í þessu samhengi er áhugavert að skoða verkefnið 

Alpha bet Synthesis Machine eftir Golan Levin, Jonathan 

Feinberg og Cassidy Curtis [Mynd 2]. Það sem gerir þetta 

verkefni sérstakt er að stafrófunum sem verkefnið inniheldur 

er ekki ætlað að skiljast, heldur er aðal hlut verk 

þeirra að miðla sálfræðilegum hugmyndum. Hug myndin

36 

INTERNET 

OF THINGS 

Internet of Things er hugmynd um samtengt kerfi hluta 

sem skynja og nema umhverfi sitt og vinna upplýsingar 

úr því. Þetta brýtur upp núverandi mynd Internetsins, 

þar sem allar upplýsingar hafa á einhverjum tímapunkti 

verið settar inn af manneskju. Það getur verið tímafrekt 

að miðla upplýsingum á netinu. Talsmenn Internet of 

Things sækjast eftir að breyta þessu, að auka vægi hluta 

sem geta skilað upplýsingum á netið. Þetta geta verið 

hlutir eins og rauntíma greining á uppskeru, auglýsingar 

sem byggja á áhugamálum einstaklings, (sem svipar til 

bíó mynd arinnar Minority Report), gangráður hjá hjartasjúklingi 

og svo framvegis. Fyrirtæki geta kortlagt hvað 

fólk vill út frá Internetprófílum þess og gefið þeim afslátt 

eða tilboð í samræmi við þær upplýsingar þegar það gengur 

í gegnum verslanir. Persónuvernd er samt nokkuð sem þarf 

að hafa í huga þegar ráðist er í slíkt. Það er spurning hvort 

fólk vilji í raun gefa fyrirtækjum upplýsingar um sjálft sig í 

skiptum fyrir betri tilboð í Bónus. Það á eftir að koma í ljós. 

2

37 

Í upphafi tíunda áratugarins sló gömul 

kona ein rækilega í gegn á mörgum 

íslenskum heimilum. Hún var gömul 

og átti kött og örbylgjuofn – hættuleg 

blanda. Af hverju? Í dag er kannski 

erfið ara að koma auga á hættuna sem 

af þessari þrenningu stafar en í upphafi 

tíunda áratugarins lá það hins vegar 

nokkuð ljóst fyrir. Gamlingjum var 

einfaldlega ekki treyst til að fara rétt 

með slíkt tækniundur sem örbylgjuofninn 

var. Hér er að sjálfsögðu verið 

að vísa til vel þekktrar flökku sagnar 

um gamla konu sem stakk blautum 

og hröktum kettinum sínum inn í 

ör bylgjuofn í örfáar mínútur – rétt til 

að ylja honum. Og kötturinn sprakk. 

Á sama tíma og gamla konan drap köttinn brýndu for eldrar 

eftirfarandi fyrir börnum sínum: „Ekki horfa inn í örbylgjuofninn 

þegar hann er í gangi. Þú gætir orðið blind(ur)!“ 

Pabbi minn bætti um betur og neitaði að nota nýja örbylgju 

ofninn fyrstu vikurnar þar sem ekki var enn komin 

reynsla á að hann væri hættulaus. Örbylgjur – er í lagi að 

borða mat sem hefur orðið fyrir örbylgjuárás? Sagan af 

gömlu konunni og kettinum er kannski ekki sú vinsælasta 

nú á dögum en hún var hinsvegar vinsælli þegar örbylgjuofnar 

voru nýir á markaðinum. Og þarf engan að undra því 

hverskyns breytingar á högum okkar og heimilum kalla 

á viðbrögð fólks. Fólk veltir fyrir sér hvaða áhrif ný tækniundur 

hafa á líf þeirra: Mun lífið breytast til batnaðar eða 

til hins verra? Munu farsímar gera karlmenn ófrjóa? Og 

skilja okkur hin eftir með heilaæxli? Geta ljósabekkir soðið 

okkur að innan séu þeir notaðir úr hófi fram? Flestir hafa 

heyrt svo margar flökkusagnir um krabbameinsvaldandi 

mat og drykk eða skaðvænlegar tækninýjungar að þeim 

þykir nóg um. En samt höldum við áfram að segja þessar 

sögur. Og er það líka vel við hæfi. 

Neysluhættir síðnútímans og Zinger Tower® borgarinn 

á KFC Flestir hafa ekki hugmynd um hvað þeir setja ofan 

í sig enda koma fæstir að matreiðslu eigin matar. Og hvað 

þá framleiðsluferli hans eða ræktun. Þetta á við um 

nánast allt sem við borðum – hvort sem það er að finna 

heima hjá okkur eða á Hótel Holti: Við vitum ekki upp á 

hár hvað við erum að borða, hvaðan það er komið, hvernig 

það var meðhöndlað og af hverjum. Það sama má segja 

um ýmis tæki og tól sem við eignumst og notum jafnvel 

af kappi. Farsímar og örbylgjuofnar byggja á einhverskonar 

geislatækni sem virkar guðmávitahvernig. En hvað um 

það – hvoru tveggja eru frábærar uppfinningar sem við 

viljum ekki vera án. 

Í neyslusamfélagi síðnútímans látum við ókunnuga um að 

fæða okkur og klæða. En treystum við þeim til þess? Alls 

ekki. Flökkusagnir um mannsfingur í frönsku kartöflunum, 

æxli í kjúklingnum á KFC eða tækninýjungar sem draga 

fólk og dýr til dauða benda til þess að svo sé ekki. Þá er 

ath yglisvert að minna á að maðurinn hefur aldrei átt 

jafn mikið af hlutum í fórum sínum og akkúrat í dag og 

dag hvern fer þeim fjölgandi. Veruleiki okkar er allt annar 

en forfeðra okkar sem margir áttu svo fáa hluti að einn 

kistill nægði til að halda utan um aleigu þeirra. Á sama 

tíma höfum við litla sem enga vitneskju um hvaðan hlutirnir 

sem við eigum koma eða hvaða fólk kom að framleiðsluferli 

þeirra eða flutningum frá jafnvel fjarlægum löndum og 

heimshorna á milli.

39 

Kötturinn í örbylgjuofninum og 

hamborgarinn sem lærði að tala 

¹ Karl Marx, „Blætiseðli vörunnar og leyndardómur þess“, Úrvalsrit 

í tveimur bindum, 1. bindi, Heimskringla, Reykjavík, 1968, bls. 211. 

² Richard Schacht, Alienation, George Allan 

& Unwin gaf út, London, 1971, bls. 7. 

Þegar við fáum hlut í hendurnar hefur hann þegar eignast 

sögu og sú saga er okkur yfirleitt hulin. Tökum til að mynda 

kjúklinginn sem notaður er í Zinger Tower® borgara á 

KFC. Ég veit ekkert um kjúklinginn sem ég kaupi og borða 

og get í þokkabót varla ímyndað mér hvernig hann leit út 

í lifanda lífi: Var hann einn af þessum hvítu kjúklingum með 

rauðu toppana á höfðinu eða var hann af íslenska hænsnastofninum 

og marglitur eftir því? Kjöt hans löðrandi í sósu 

segir mér lítið. Finni ég aðskotahlut í kjötinu er ég hinsvegar 

strax minnt á að maturinn eigi sér forsögu. Aðskotahlut 

á borð við æxli. Æxlið minnir mig á að Zinger Tower® 

borg arinn sé ekki allur sem hann er séður. Kjötið er af 

líf veru sem fæddist og óx úr grasi og dró andann.Flökkusagnir 

um aðskotahluti í mat minna okkur á að hlutirnir eiga 

sér sögu fyrir aðkomu okkar og að enginn vara eða hlutur 

fellur fullmótaður af himnum ofan og í skaut okkar – þó 

svo að þjónustan á KFC sé snögg og auðvelt sé að panta. 

Give. Live. Love. I’m loving it! Í Das Kapital bendir hagfræð 

ingurinn og heimspekingurinn Karl Marx á að kaup 

og sala í kapítalísku efnahagskerfi sé á sviði hins trúar lega. 

Þar birtast vörurnar okkur í búðarhillum fullmót aðar líkt 

og verur gæddar eigin lífi og það án aðkomu manna¹ – 

full mótaðar af himnum ofan. Við sem neytendur eignumst 

vörurnar með því að skipta þeim út fyrir peninga. Allt án 

þess að neytandinn sjálfur myndi tengingar við fólkið 

á bakvið vöruna. Eina sönnunin á að fólk hafi þó komið 

þar við sögu eru yfirleitt litlar og óljósar merkingar á borð 

við Made in China. Fólkið að baki vörunnar kemst í litla 

sem enga félagslega snertingu við kaupandann eða hvort 

annað. Þetta má kannski kalla einskonar „firringu“ en 

hug takið firring, eins og það er notað hér, var fyrst notað 

af þýska 19. aldar heimspekingnum Georg W. F. Hegel. Hann 

sagði firringu vera þá skynjun fólks, að þeirra eigin gjörðir 

stæðu fyrir utan það sjálft og þá einnig samskipti við aðra, 

og væru þeim þannig fjarlæg eða firrt.² Þessi firring birtist 

þá einna helst í hugmyndum okkar um hluti sem eiga sér 

forsögu sem við áttum okkur ekki á og trúum jafnvel varla. 

Þess vegna má segja að það séu hinir „ókunnugu“ eða hið 

„ókunnuga“ sem fæðir okkur og klæðir í neyslusamfélagi 

síðnútímans. Við þurfum svo sannarlega á þeim að halda 

en um leið viljum við sem minnst til þeirra hugsa. 

Þegar litið er til skrifa Marx um blætiseðli vörunnar má 

segja að hlutir eigi í samskiptum umfram mannfólkið þar 

sem varan breiðir yfir félagsleg tengsl fólks á milli. Peningarnir 

okkar leysa vörurnar úr læðingi og nú með tilkomu 

sjálfsala og jafnvel sjálfsafgreiðslu í búðum eins og Tesco 

í Bretlandi eru einu sýnilegu samskiptin einfaldlega hlutanna 

á milli – en ekki fólks – þar sem peningar fara inn í 

vél og í staðinn leysir hún vörurnar 

úr viðjum búðarinnar svo neyt and - 

inn geti tekið þær með sér heim. 

Í auglýsingaiðnaðinum sjást einnig 

þessi samskipti sem hlutirnir eiga í. 

Og nú er reyndar svo komið að vörur 

nar eru farnar að leggja okkur 

mann fólkinu orð í munn og tala 

saman sín á milli. Slagorð Coca-Cola 

hefur til að mynda verið: „Give. Live. 

Love.“, og slagorð McDonald’s er: 

„I’m loving it.“ Hvoru tveggja eru 

þetta slagorð sem veita neytandanum 

engar upplýsingar um matinn, 

innihald hans né fram leiðslu ferli eða 

fólkið að baki hans. Slagorðin búa 

hinsvegar til samskipti og samræðu 

– því hver er þessi „ég“ eða „I“ í 

slagorðinu „I’m loving it“? Það hlýtur 

einfaldlega að vera ég sjálf. Hér er 

litli ost borgarinn fyrir framan mig 

sem er vafinn í pakkn ingar með 

slagorðinu prentuðu á farinn að 

tala fyrir mína hönd. „Ég elska 

McDonald’s,“ segir hann fyrir mína 

hönd – og jafnvel þótt ég þegi og 

segi ekki orð eiga ham borgarinn 

og kókdósinn í samskiptum beint 

fyrir framan nefið á mér. Og umræðuefnið 

er ekki ómerkilegra 

en sjálf ástin og lífið. 

Stranger Danger! „Við“ höfum 

gjarnan heljarinnar efasemdir um 

þessa „hina“ sem við vitum af að 

baki vörunnar en sjáum samt lítið 

til. Stranger Danger er þekkt hugtak 

í flökkusagnabransanum en í flökkusögnum 

eru bæði tækninýjungar 

og hinir ókunnugu yfirleitt ávísun 

á háska og hættur. „Hinir“ eru alltaf 

verri pappír en „við“. Flökku sagnir 

þrífast á hræðslunni við hið ókunnuga 

um leið og þær gangast við því 

að „við“ njótum góðs af vinnu „hinna“ 

svo og þeim tækninýjungum sem 

markaðurinn býður upp á.Þannig 

förum við gjarnan ótilneydd út úr 

húsi til að fá okkur skyndibita 

(eldaður af ókunnugum á bak við 

„Hvoru tveggja eru þetta slagorð sem 

veita neytandanum engar upplýsingar 

um matinn, innihald hans né framleiðslu 

ferli eða fólkið að baki hans.“


40 

³ Frú Lauga, 21. nóvember 

2013, www.frulauga.is 

⁴ KFC, 21. nóvember 

2013, www.kfc.is 

luktar dyr) eða út í búð til að kaupa 

farsíma (án þess að skilja hvernig 

hann virkar eða hvaðan hann kemur) 

um leið og við efumst um að allt sé 

með felldu. Flökkusagnir um skaðlega 

tækni eða aðskotahluti í mat á skyndibitastöðum 

vitna til um undir liggjandi 

ótta í samfélaginu og tortryggni okkar 

í garð neysluhátta sem fela félagslegar 

tengingar og upplýsingar um ferlið að 

baki. Í dag má hinsvegar sjá viðbrögð 

við þessum neysluháttum þegar fólk 

tekur til við að skilgreina sig sem 

„upplýsta“ neytendur. Og í kjölfarið 

sækir það í vörur sem sýna félagslegu 

teng ingarnar betur og upplýsingar um 

innihald og framleiðsluferlið að baki 

vörunnar. Hér er hægt að hafa í huga 

fyrirbæri eins og Beint af býli eða Frú 

Laugu. Þess má til gamans geta að 

slagorð Frú Laugu er: „Vörur beint frá 

bónda fyrir fólk sem vill vita hvaðan 

maturinn þess kemur.“³ Slagorð KFC 

er hinsvegar talsvert minna upplýsandi 

en það er: „SvooGott!“⁴ Fyrra slagorðið 

er upplýsandi og gefur neytandanum 

strax tækifæri til að gægjast 

í framleiðsluferli vör unnar á meðan 

það síðarnefnda er enn eitt slagorðið 

sem leggur neyt andanum orð í munn 

án þess að vera að segja eitthvað af 

viti. Þannig leitast Frú Lauga meðvitað 

eða ómeðvitað við að bægja frá 

Stranger Danger og í stað inn verða 

vörur versl unarinnar ekki frá „hinum 

ókunnugu“ komnar heldur fólki sem 

neytandinn hefur tök á að kynnast 

og þekkja til. 

„Þetta er bara þjóðsaga!“ Það eru 

mistök að líta svo á að flökku sagnir 

og orðrómar séu með öllu ósannir. 

Þjóðfræðaefni á borð við flökkusagnir 

og orðróma eru auðvitað ekki bókstaflega 

sannir og í raun skiptir ekki 

máli hvort þeir lýsi atburðum sem 

gerðust í alvörunni eða ekki. Það 

sem skiptir meira máli er að slíkt 

efni geymir alltaf einhvern „sannleika“ 

um ótta, óskir, væntingar, vonbrigði 

eða veruleika þess hóps sem deilir með sér efninu – svo 

lengi sem við lærum að lesa á milli línanna og leyfum okkur 

að túlka efnið og setja í samhengi. Sem dæmi má nefna 

orð róm sem var vinsæll í Bandaríkjunum fyrir tuttugu árum 

síðan. Hann var á þá leið að bandarísk stjórnvöld væru að 

breiða út HIVveirunna til að drepa Bandaríkjamenn af 

afrískum uppruna. Orð róm urinn var ekki „réttur“ en sýndi 

engu að síður áhyggjur og ótta margra Bandaríkjamanna 

af afrískum uppruna gagnvart yfir völdum sem þeir treystu 

ekki og fannst beita sig óréttlæti og yfirlæti.⁵ Það má því 

segja að þó orð róm urinn hafi ekki verið „réttur“ hafi hann 

engu að síður geymt ákveðin „sannindi“. Það sama má 

segja um flökkusögn ina um konuna sem ætlaði að vera fín 

í eigin brúðkaupi. Og svakalega sólbrún. Hún fór daglega 

í ljós og að lokum fannst hún látin í ljósabekknum. Við 

krufningu kom í ljós að ör notkun á bekknum hafði gert 

það að verkum að hún soðnaði að innan. Þessari sögu ber 

ekki að taka bók stafl ega en hún endurspeglar engu að 

síður ákveðin „sannindi“: Bæði er beinlínis hættulegt að 

fara mikið í ljós og einnig eru útlitsstaðlar samfélagsins 

oft þvingandi eða jafnvel skaðlegir heilsu fólks – eins og 

til dæmis áherslan á að menn og konur séu tággrönn og 

sólbrún. Og það jafnvel í svartasta skammdeginu á Íslandi. 

Flökkusagnir eru partur af óopinberri alþýðumenningu. 

Upplýsingarnar og tilfinningarnar sem þær miðla eiga erindi 

við hópinn sem segir sögurnar. Og hópurinn segir sögurnar 

af því að honum finnst þær eiga við um samfélagsástandið 

eða sinn eigin raunveruleika upp að einhverju marki. 

Flökkusagnir og orðrómar um skaðsemi tækninýjunga eru 

því að segja má sérstök dæmi um hvernig við bregðumst 

við nýjungum. Um leið og við veigrum okkur sjaldnast við 

að nýta okkur tækninýjungar veltum við fyrir okkur hvort 

við sjálf endum ef til vill á að verða fórnarlamb þeirra. 

Við veltum þá fyrir okkur hvort tækninni sé treystandi sem 

og hvort öðru fólki sé treystandi til að fara rétt með hana 

– samanber gamlingjann í sögunni um köttinn og örbylgjuofninn. 

Það er líka sjálfsagt mál. Enda er ruglingslegt að 

vita fyrir víst hvað er á seyði þegar vörurnar í kringum 

okkur virðast helst falla niður fullbúnar af himnum ofan. 

Og ost borgarinn á McDonald’s er allt að því byrjaður að tala 

fyrir okkar hönd. Þá er auðvelt að verða svolítið tortrygginn. 

⁵ Mariamne H. Whatley og Elissa R. Henken, „Did You Hear About the Girl Who …“ Contemporary 

Legends, Folklore and Human Sexuality, New York University Press, New York, 2000, bls. 5.

41 


PROJECT ARA 

Fyrir stuttu kynnti far síma fyrir tækið Motorola nýja línu af 

far símum sem heita Project Ara. Far símar þessir bjóða upp 

á þann mögu leika að notandinn getur skipt út hlutum eftir 

sínu eigin höfði. Síminn virkar þannig að þú færð ákveðna 

grind sem þú getur raðað kubbum á sem inni halda myndavélar, 

betri batterí, betri ör gjörva, laser byssu, prentara og 

svo fram vegis. Það skemmti lega við verk efnið er að Motorola 

býður utan að komandi fram leið endum að búa til sína 

eigin kubba. Þannig getur hver sem er náð sér í þró unarpakka 

og farið að búa til laser inn sem hann hefur alltaf 

dreymt um að hafa á síma num sínum. Ein af ástæð unum 

fyrir verk efninu er hversu mikið af símum er hent í neyslusamfélagi 

nú tímans. Þetta á að gera það að verk um að fólk 

þarf ekki að henda síma num sínum. Það kaupir bara kubb 

sem upp færir hann, eða nýjan skjá eftir þörf um. Þetta 

hljómar mun umhverfis vænna. Eða hvað? Er Motor ola að 

breyta heimi num með þessari lausn eða eru þeir bara að 

skauta hring inn í kring um ákveðið vanda mál og búa til 

annað? Hvað verður um alla úr eltu kubb ana sem fólk er 

hætt að nota? Þeim verður lík leg ast hent, rétt eins og 

úr eltu símunum – þetta á mögu lega eftir að verða verra 

fyrir um hverfið þegar öllu er á botn inn hvolft. 

3

ÞRIÐJA IÐNBYLTINGIN? 

42 


Í heimi þar sem til eru fleiri tölvur en manneskjur er mikilvægt 

að við skiljum hvernig tölvur virka og hvernig við getum 

nýtt okkur þær. Tækni getur verið flókin og ill skiljan leg og 

nýtist þess vegna oft aðeins þröngum hópi fólks. Örtölvur 

og sá opni hugbúnaður sem fylgir þeim hefur breytt þessu 

ásamt tölvustýrðum framleiðsluaðferðum eins og þrívíddarprenturum, 

laservélum og fræsurum. Fyrir almenning virkar 

þetta spennandi, það er hægt að hlaða niður teikningu af 

netinu og prenta eða skera hana út á stuttum tíma. Mannkynið 

hefur ferðast á leifturhraða í gegnum tækni og framleiðsluþróun 

á síðustu 200 árum. Fyrsta byltingin var í lok 

19. aldar þegar verksmiðjur urðu vélvæddar. Önnur bylting 

varð á tuttugustu öld þegar færibandavinna í verksmiðjum 

auðveldaði fjöldaframleiðslu. Margir telja að örtölv urnar 

ásamt tölvustýrðri framleiðslutækni verði í raun þriðja iðnbyltingin.¹ 

Þessi tækni hefur gjörbreytt prótótýpugerð fyrir 

skapandi greinar og eftir tilkomu þeirra er t.d. hægt að útfæra 

hönnun á þá vegu að hún er seld á netinu sem teikning 

og almenningur prentar eða sker hana út heima hjá sér, hvar 

sem er í heiminum, en með því sparast flutningur á efni og 

vöru. Nú þegar er hægt að kaupa og fá sendan vélbúnað 

í þrívíddarprentara. Kassinn utan um hann fylgir ekki með 

held ur er teikniskjölum af honum hlaðið niður og þau skorin 

út í laserskurðarvél á þeim stað sem maður býr. Þetta lækkar 

bæði verð vörunnar og flutningskostnað. Sennilega getum 

við fljótlega þrívíddarprentað sjálfan vélbúnaðinn í þrívíddarprentarann 

og þá þurfum við ekkert að fá sent nema efnið 

í vöruna. Hugsunin er að breytast, „The Maker Movement“ 

og „Open Source“ hreyfingarnar eru að taka yfir, allir geta 

búið til og framleitt hluti sjálfir. Í þessum anda virðast margir 

tilbúnir til að leggja teikningarnar sínar og útskýringar ókeypis 

út á netið sem í fljótu bragði er stórskemmtilegt og fræðandi 

fyrir þá sem vilja prófa sjálfir. Þetta setur hins vegar þrýsting 

á hinar skapandi greinar að nýta sér og þekkja tæknina vel til 

að verða ekki á eftir í þessari þróun sem er ekki svo ólík því 

sem gerðist í tónlistariðnaðinum. Fljótlega getur hver sem 

er þrívíddarskannað hluti og prentað út sína eigin útgáfu án 

mikillar fyrirhafnar og skapandi greinar þurfa að fylgjast með 

þeirri öru þróun sem nú á sér stað og bæta við hana þeim 

faglegu þáttum sem skipta svo miklu máli. 

¹ Paul Markillie, „A Third Industrial Revolution“, í The Economist, 21. apríl 

2012, sótt 2. nóvember 2013, www.economist.com/node/21552901 

Gott dæmi um áhugaverða tækniþróun fyrir hönnuði sem 

ekki vilja missa af lestinni eru örtölvurnar, þær eru til af 

ýmsum gerðum en ein þeirra er Arduinoörtölvan sem getur 

skynjað og framkvæmt allt sem henni er sagt að gera. Örtölvan 

byggir á opnum hugbúnaði sem hægt er að hlaða niður af 

netinu. Við tölvuna er hægt að tengja skynjara og ýmis stjórntæki 

eins og ljósnema, LED, mótora, skjái, hátalara og fleira. 

Tækið notast við C++ forritunarmálið en auðvelt er að hlaða 

forritunarkóðum niður af netinu til að koma sér af stað.

43 

Þriðja iðnbyltingin? 

² Rahul, „Five Open Source Hardware Projects That Could Change the World“, 

í Only Hardware Blog, 7. febrúar 2012, sótt 10. nóvember 2013, onlyhardwareblog. 

com/2012/02/fiveopensourcehardwareprojectsthatcouldchangetheworld 

³ Heimasíða Matternet, 2013, sótt 2. 

nóvember 2013, matternet.us 

⁴ DL8RDS wiki, „Web Geiger: An Arduino based Geiger Counter“, 

2. desember 2012, sótt 10. nóvember 2013, www.dl8rds.de/ 

index.php/WebGeiger:_An_Arduino_based_Geiger_Counter 

Arduinotölvan er vinsæl af því að hún er ódýr (kostar um 

4.5.000 krónur) og hugbúnaðurinn sem þarf til að stýra 

henni er opinn (ókeypis). Það er auðvelt að bæta við hana 

og auðvelt að nálgast á netinu kennsluefni, myndbönd, forritunakóða 

og aðrar leiðbeiningar sem þarf til að byrja.² 

Örtölvur hafa ekki einungis þau áhrif að tæknin færist nær 

notandanum heldur einnig að ýmsan tölvustýrðan búnað 

sem áður var dýrt að framleiða, getum við nú sjálf útbúið 

heima hjá okkur með örtölvum. A rduino ör tölv ur nar hafa 

nú þegar komið við sögu í fjölmörgum áhugaverðum verkefn 

um. Til dæmis hefur góðgerð arstofnunin Matternet látið 

útbúa litla Arduinostýrða flugdróna til að flytja lyf og aðrar 

nauð synjar til afskekktra þorpa með slæmar vegtengingar. 

Í staðinn fyrir að bíða í 50 ár eftir því að vegakerfið verði 

lagfært er hægt að koma nauðsynjum fljótt á svæðin með 

hugviti og þessari einföldu tækni.³ Í Japan ákvað hópur fólks 

að ekki væri hægt að stóla á hið opinbera til að flytja fréttir 

af geislun eftir Fukoshima slysið og útbjó því sjálft sinn eigin 

nettengda geislamæli úr Geiger teljara og Arduinotölvu 

sem settur var upp á 100 stöðum og flutti fréttir af geislun 

á hverju svæði beint inn á opna netsíðu.⁴ 

Örtölvurnar hafa gert það að verk um að mjög einfalt er að 

setja saman sinn eigin litla flugdróna, þeir nýtast til dæmis 

við myndatökur enda hægt að fljúga þeim á staði sem erfitt 

er að komast að með þyrlum og auðvelt er að stýra þeim 

með nákvæmni. Þetta hefur vakið upp umræðu um mikilvægi 

þess að búa til reglur og ramma utan um notkun 

þeirra þar sem hætta er á að þeir rekist í byggingar og 

fólk. Sumir telja að litlir flugdrónar verði mikilvæg flutningstæki 

í líkingu við það sem Matternet er að gera, t.d. 

í staðinn fyrir hjólasendla í borgum. Þetta verkefni vekur 

upp spurningar um það hvort að arkitektar þurfi fljótlega 

að huga að fleiri þáttum við hefðbundna skipulagsvinnu, 

eins og hönnun lendingarstaða fyrir dróna, geymslur og 

umferðar leiðir. Aðrir hönnuðir gætu komið að hönnun 

kortagrunns og útliti „sendlanna“ auk þess sem forrita 

þyrfti í þá flugstjórnarkerfi til að koma í veg fyrir að þeir 

rekist saman, brotni og dreifist yfir borgir og bæi. Kannski 

myndi þessi tækni einnig hafa áhrif á hönnun bygginga? 

fyrir sig en líka orð sem tákna gleði, 

reiði, ótta og hamingju og út kemur 

tónlist byggð á því hvernig okkur líður á 

því augnabliki sem við skráum það með 

ritvélinni. Skaparar D.O.R.T.H.E segja 

hana snúast um endurvinnslu, endurvinnslu 

á orðum sem breytt er í tónlist 

og endurvinnslu á rafeindatækjum sem 

breytt er í hljóðfæri.⁵ 

Bæði Háskóli Íslands, Háskólinn í 

Reykjavík og Listaháskóli Íslands eru 

farnir að nýta sér Arduinotölvurnar 

á námsbrautum í hönnun, verkfræði 

og tölvunarfræði en í verkefnum sem 

tengjast heilsu geta örtölvur verið 

sérstaklega mikilvægar þar sem að 

þær eru ódýr tæki og með því að nota 

þær getur verð á búnaði sem áður var 

dýr lækkað töluvert auk þess að hver 

sem er getur búið sér til sitt eigið tæki 

og þá lagað þau ef þau bila. Þetta er 

sérstaklega mikilvægt í þróunarlöndum 

eða á afskekktum stöðum. Við stutta 

leit á netinu er hægt að finna ýmiskonar 

örtölvuverkefni en þar má nefna: 

Skór fyrir blinda Örtölvan er 

tengd við smáforrit í snjallsíma svo 

notandinn þarf einungis að segja 

frá því hvert hann ætlar, for ritið 

gefur þá skilaboð í skóna sem víbra 

eftir því hvort stíga á til hægri eða 

vinstri. Í verkefnið var notuð sveigjanlega 

útgáfan af Arduinotölvunni 

LilyPad Arduino sem hentar vel í 

fatnað. Forritunarkóði verkefnisins 

er á netinu og því getur hver sem 

er sett stýringuna á skóna sína ef 

þeir geta keypt Arduinotölvu, 

eru nettengdir og eiga síma.⁶ 

⁵ D.O.R.T.H.E. „Creating Music From Form Thoughts Written in the Form of Words 

and Sentences“, í Creative Applications Network, 28. október 2013, sótt 2. nóvember 

2013, www.creativeapplications.net/maxmsp/dorthecreatingmusicfromthoughtswrittenintheformofwordsandsentences 

⁶ Charalampos, Medical and Health Related 

Projects with Arduino, 2013, sótt 3. nóvember 

2013, medicarduino.net 

Það þarf að sjálfsögðu ekki tilbúnar örtölvur til að vinna 

áhugaverð tæknitengd verkefni en þær hjálpa okkur sem 

kunnum ekki mikla rafeindafræði til að byrja með. Verkefnið 

D.O.R.T.H.E eftir Lasse Munk og Søren Andreasen notar 

forrit og gamlar notaðar rafeindavörur til að skapa tónlist 

út frá hugsunum okkar. Verkefnið byggist á því að við skrifum 

það sem við viljum á gamla ritvél sem á eru festir skynjarar. 

Rit vélin er tengd við tölvuna og greinir þar hvern bókstaf 

Hanski sem auðveldar fólki að 

skilja táknmál Sá sem talar tákn 

málið setur á sig hanskann sem 

tengdur er við tölvuna, Arduinotölvan 

nemur hreyfing arnar og 

breytir þeim í texta á skjá til hjálpar 

þeim sem ekki skilja táknmál.


44 

Óléttufatnaður með skynjara Arduinotölva er fest 

á fatnaðinn með skynjara sem nemur þegar barnið 

sparkar og sendir þá skilaboð á Twitter um atburðinn 

fyrir þá sem vilja fylgjast með. 

⁷ Smart Citizen, 2013, sótt 3. nóvember 2013, smartcitizen.me 

Í mörgum tilfellum þróast verkefnin sem tæknileg upp götvun 

unnin af tæknimenntuðu fólki og þess vegna er markmið 

þeirra að framkvæma ákveðna aðgerð en lítil vinna lögð 

í hönnun og útlit þeirra. Að því leyti eru verkefnin ennþá 

frumgerðir og því ekki fullunnin. Áhugavert er að skoða þau 

verkefni sem unnin eru þverfaglega frá grunni og hönnuðir 

koma að. Verkefnið Smart Citizen er dæmi um þetta en 

það byrjaði sem samvinnuverkefni FabLab verkstæðisins 

í Barcelona og skólans Institute for Advanced Architecture 

of Catalonia sem er staðsett í sömu byggingu. Verkefnið 

sameinar tækni og hönnun á mörgum sviðum en það snýst 

um að vekja íbúa í borgum og bæjum til umhugsunar um 

umhverfi sitt og hvernig þeir nota það. Smart Citizen snýst 

um lítil tæki sem sem er stýrt af Arduinoörtölvu. Á tölvuna 

eru festir skynjarar sem mæla til dæmis hita, raka, mengun 

(CO og NO2), ljós og hávaða. Búnaðurinn sendir svo upplýsingarnar 

til vefsíðu verkefnisins þar sem þær eru sýndar 

á grafískan hátt eða í smáforrit snjallsíma. Markmiðið er að 

íbúar bæja og borga geti fylgst með eigin orkunotkun og 

mörgum öðrum þáttum sem skipta máli til að samfélag virki 

vel og sé í sátt við náttúruna. Einnig geta þáttakendur borið 

sig saman við aðra og er eitt af markmiðum verkefnisins að 

þetta hafi að lokum áhrif á þróun og skipulag borgarinnar. 

Smart Citizen tækin er hægt að fá sem tilbúinn pakka 

eða ósamsett ef maður vill takast á við þá áskorun.⁷ Þetta 

er dæmi um verkefni þar sem þverfaglega tengingin var 

til staðar frá upphafi og er það vel sýnilegt því auk tæknikunnáttu 

þá þurfti forritara til að tengja hugmyndina saman, 

grafíska hönnuði, arkitekta og vöruhönnuði til að útfæra 

og hanna útlit á vefsíðu, kortum, skýringarmyndum, útliti 

umbúða og búnaðar. 

Í listum og hönnun eru möguleikarnir óendanlega margir, 

á nokkrum mínútum getur hver sem er tengt Arduinotölvu 

við LED ljós og látið það blikka. Þess vegna geta hönnuðirnir 

sjálfir tekið tæknina í sínar hendur til að gera tilraunir og 

rannsóknir sem geta auðveldlega orðið að verkefnum sem 

tengjast framþróun í vísindum og tækni og þar með breytt 

heiminum en að öllum líkindum munu töfrarnir gerast þegar 

ólíkar greinar vinna saman.

Sjónvarpsefni fortíðar Hvaða máli skipta orð við leitir? 

Hvernig komum við orðum að því sem við viljum finna? 

Er hægt að finna sjónrænar upplýsingar með orðin ein 

að vopni? Hverskonar upplýsingar inniheldur sjónvarpsefni 

eiginlega? 

GLÁPT Á FORTÍÐINA 

49 


RÚV, sú virðulega menningarstofnun, starfrækir frábæra 

og metnaðarfulla safnadeild í húsnæði sínu í Efstaleiti. 

Þangað getur hver sem er komið og horft og hlustað 

á úr val af því útvarps og sjónvarpsefni sem RÚV hefur 

framleitt, eða látið framleiða fyrir sig, nánast alveg frá 

upp hafi útvarps útsendinga á Íslandi. Reyndar leynast 

gloppur í safnkostinum, svona eins og gengur, sem verða 

því stærri eftir því sem leitað er lengra aftur í tímann, 

enda er safnadeildin sjálf því miður ekki jafngömul Ríkisút 

varpinu. Hver sá sem þráir að horfa á gamalt sjónvarpsefni 

getur sótt safnadeildina heim og fengið að glápa eins 

og hann lystir. Tilhugsunin um að hokra með heyrn artól 

fyrir framan sjónvarpsskjá með stafla af Skonrokks og 

Áramótaskaupsspólum sér við hlið hlýtur að vera vökudraumur 

hvers menningarsinnaðs Íslendings. Með að gangi 

að safnadeild opnast nánast ótakmarkaður aðgangur að 

sjónvarpsefni sem hefur aðeins að litlu leyti ratað með 

ólöglegum hætti á YouTube og aðrar netveitur og er nánast 

örugglega fært um að vekja trylltan fortíðar sæluhroll í 

hjörtum þjóðarinnar. Það er því til mikils að vinna fyrir 

hvern áhugamann um fjölmiðlun sem sækir safna deildina 

heim. En þrátt fyrir þá menningarlegu gull kistu sem leynist 

í kjallara útvarpshússins er samt ekki alltaf auðvelt að 

nálgast það sem mann langar að sjá. 

Bakdyraleið að hinu óaðgengilega Sjónvarpsefni for tíðar 

og nútíðar er varðveitt á ýmsum geymsluformum sem 

ráðast að mestu leyti af því hvað efst var á baugi í tæknimálum 

þegar efnið kom út. Framleiðendur og varðveislu 

aðilar fjölmiðlaefnis þurfa að taka virkan þátt í örri þróun 

tæknimála og fylgjast vel með nýjungum, enda er kostnaðar 

samt til lengri tíma litið að dragast aftur úr á því sviði. 

Þetta á við RÚV eins og aðra og er sjónvarpsefni sem 

framleitt var fyrir nokkrum árum eða áratugum því gjarnan 

geymt á spólum eða stærðarinnar afspilunar böndum sem 

eru misaðgengileg notendum deildar innar, þar sem það 

svarar sjaldnast kostnaði að láta gera við úreld afspilunartæki 

þegar þau bila. Vilji notandi horfa á gamlar upptökur 

þarf hann því að beygja sig undir mátt og getu tækninnar; 

ef ekki er til afspilunartæki sem hentar geymslu forminu er 

heimild svo gott sem glötuð uns yfir færsla yfir á aðgengilegra 

geymsluform kemur. Við aðstæður sem þessar getur 

vönduð skráning sjónvarps efnisins reynst mikilsverð 

heimild og einskonar bakdyral eið að efni sem vistað er


50 

¹ Þórdís T. Þórarinsdóttir, „Stefnumörkun í lyklun 

á bókasöfnum og í upplýsingamiðstöðvum á Íslandi,“ 

Bóka safnið, 20. árgangur, 1993, bls. 5–13. 

á óað gengilegu geymsluformi. Efnisorðagjöf 

er veigamikill hluti af hverri 

skráningar færslu og gerir notendum 

kleift að meta hvort heimild hentar 

þeim eður ei. Efnis orða gjöf, eða 

lyklun, er aðferð við skipulagningu 

þekkingar sem felur í sér greiningu 

á innihaldi heim ildar og framsetningu 

innihaldsins á svonefndu lyklunarmáli. 

Lyklunar mál getur verið fengið úr 

kerfisbundnum efnis orðalykli eða 

öðrum rit stýrðum orðaforða, eða 

það getur jafnvel verið stuttur og 

hnitmiðaður útdráttur.¹ Tilgangurinn 

með lyklun er að auð velda og auka 

aðgengi að safnkosti, en af því l eiðir 

að við lyklunarstarf þarf að finna 

jafnvægi á milli þarfa notenda og 

þeirra möguleika sem stýrður orða - 

forði býður upp á. Kostir lyklunar eru 

ótvíræðir; þegar stuðst er við staðlað 

lyklunarmál má sameina undir einu 

orði vísanir í innihald fjölda gagna 

sem annars myndu dreifast á mörg 

efnissvið, til að mynda ef aðeins væri 

veittur aðgangur að innihaldi heimilda 

eftir flokkunarkerfi á borð við Deweykerfið. 

Þannig nær notkun staðlaðs 

lyklunarmáls að leiða þá sem leita að 

upplýsingum um tiltekið efni að því 

sem lyklað hefur verið um efnið. Allt 

sem lyklað hefur verið með sama 

efnisorði kemur upp við efnis orðaleit, 

þó svo að heimildirnar sjálfar hafi 

verið flokkaðar á ólíka staði í safnkostinn 

sökum ólíkrar umgjarðar. Slík 

staða gæti til að mynda komið upp 

ef leitað væri að efnisorðinu „ostur“, 

en heimildir sem fjalla um ost geta 

dreifst á svið matreiðslu, bú fræða 

eða bakteríufræða, svo nokkur algeng 

svið ýmissa flokkunarkerfa séu nefnd. 

Notandi sem leitar hverskyns heimilda 

um ost á breiðum grundvelli og frá 

mörgum sjónarhornum er þannig 

betur settur að leita eftir efnisorðinu 

ostur, fremur en með því að arka 

beint að hillunni þar sem matreiðslubækurnar 

eru geymdar og missa þar 

með af bakteríufræðivinklinum. 

Stöðlun lyklunarmáls er algjört lykilatriði í þessu ferli. 

Fæst orð eiga sér algild samheiti, en talsvert er til af 

orðum sem hafa svipaða merkingu og gæti óheft notkun 

þeirra valdið ónákvæmni við lyklun.² Sé ekki gætt að 

samræmi í orðanotkun lyklara er hætt við að leit í gagnasöfnum 

skili gagnlausum niðurstöðum. Sumir kunna að 

lykla heimild með orðinu bíómyndir en aðrir vilja heldur 

nota orðið kvikmyndir. Því er starfrækt sérstakt Efnisorðaráð 

til þess að taka af skarið og ákvarða hvaða orð 

ber að nota sem efnisorð, enda hætt við að hin síbreytilega 

íslenska tunga myndi annars gera lyklun tilgangslausa 

með öllu á skömmum tíma. 

Lesið á milli táknanna Gott og vel. Efnisorðaráð sér um 

endurbætur á Kerfisbundna efnisorðalyklinum sem flest 

íslensk söfn styðjast við við lyklunarvinnu, en það er á 

ábyrgð einstakra skrásetjara að finna út hvaða efnisorð 

eiga best við hvaða heimildir. Það getur þó verið hægara 

sagt en gert að ákvarða efnisinnihald heimilda. Fyrir það 

fyrsta er lyklun í eðli sínu athöfn sem ekki er hægt að sinna 

vélrænt og af algeru hlutleysi.³ Lyklarinn er alltaf með sína 

eigin reynslu á bakinu við lyklunarstarfið og er túlkun hans 

á innihaldi heimildar að einhverju leyti háð upp lifunum 

hans á lífsleiðinni. Í annan stað miðast helstu leiðbeiningar 

sem lyklarar fara eftir við starf sitt oftast við að verið sé 

að lykla prent efni. Gjarnan er gengið út frá því að hægt 

sé að skipta einu orði snyrtilega út fyrir annað og lýsa efni 

prentaðar heimildar á sem almennustu máli. Allt annað 

ferli fer hinsvegar af stað þegar lykla þarf myndefni. Myndir 

hafa nær undantekningalaust margræða merkingu sem 

verður sífellt óljósari því óhlutbundnari sem þær eru. Þær 

geta framkallað hug myndir og stemningu sem erfitt er að 

færa í orð. Upplýsingamiðlun sjónvarpsefnis og kvikmynda 

er ennfremur ólínuleg og frábrugðin upplýsingamiðlun 

ritaðs texta; hreyfimyndir sýna fjöldann allan af táknum 

í einni bendu á meðan texti býður upp á eitt tákn í einu í 

línulegri röð. Því þarf að taka sérstakt tillit til þess hvernig 

tákn sjónvarpsefnis og kvikmynda, sem birtast bæði á 

hljóðrás og myndrás, fléttast saman og eru staðsett 

gagnvart hvert öðru svo skilja megi merkingu heimildar. 

Greining á efnisinnihaldi sjónvarpsefnis kann að virðast 

heldur flókið ferli, en ekki má gleyma því að táknkerfi 

sjónvarps er gagnsætt og því heldur auðlesið sökum líkinda 

sinna við umheiminn.⁴ Lyklarar sjónvarpsefnis þurfa engu 

að síður að vera vel að sér í myndmáli og tákn kerfum 

sjónvarps til þess að geta á sem skýrastan hátt komið 

innihaldi sjónvarpsefnis til skila með lyklunarmáli. Þeir 

þurfa að vera færir um að lesa á milli línanna og komast 

þannig að stærri þemum eða hugrenningatengslum sem 

finna má í heim ildum og sem eru ekki augljós við fyrstu 

² D.B. Cleveland og A.D. Cleveland, Introduction 

to Indexing and Abstracting, 3. útgáfa, Greenwood 

Village, CO: Libaries Unlimited, 2001. 

³ A.G. Taylor og D.N. Joudrey, The Organization 

of Information, 3. útgáfa, Westport, 

CO: Libraries Unlimited, 2009. 

⁴ John Hartley, Understanding 

Television, London: Routledge, 1982.

51 

Glápt á fortíðina 

⁵ Hartley, Understanding Television. 

⁶ Hartley, Understanding Television. 

skoðun. Einstök tákn fá merkingu sína úr táknkerfunum sem 

þau tilheyra, samhengi sínu við önnur tákn og sambandi 

táknkerfa við um heiminn sem þau kortleggja.⁵ Án skilnings 

á tengslum tákna við táknkerfi og tengslum táknkerfa við 

um heiminn getur efnisgreining og lyklun ekki átt sér stað. 

Lyklun er því að stórum hluta félags leg athöfn, þar sem hún 

veltur á skilningi okkar á samfélags lega viðurkenndum táknkerfum.⁶ 

Lyklarar kafa djúpt í merkingu heimildar, komast að 

kjarna hennar og greiða aðgang not enda að þeim upplýsingum 

sem þeir þurfa á að halda. 

Staðreyndir og staðleysur um lömb og þorska Hvað gera skrásetjarar 

þá þegar þeir standa frammi fyrir því verkefni að lykla 

sjónvarpsefni? Ekki aðeins eru myndirnar sem birtast á skjánum 

síkvikar, heldur er oft ósamræmi á milli þeirra upplýs inga sem 

koma fram á hljóðrás sjónvarpsefnis annarsvegar og á mynd rás 

hinsvegar. Gildir þetta til að mynda um nánast hvaða fréttainnslag 

sem er. Frétta maður þylur upp margvíslegar staðreyndir 

og staðleysur á meðan að myndir af lömbum í haga, þorskum 

á færibandi og fót leggjum að arka í Bankastræti líða yfir skjáinn. 

Í máli frétta mannsins kemur hugsanlega ekkert fram um lömb, 

þorska, færibönd, fótleggi né Bankastræti. Fréttamað urinn 

talar hugsan lega um verðbólgu, stýrivexti eða OECD. Það gefur 

auga leið að lömb eru ekki það sama og stýrivextir og því þarf 

að finna leið til þess að koma þessum ólíku og ruglingslegu 

skilaboðum heimildarinnar áleiðis til safn not enda. Hjá safnadeild 

RÚV er brugðist við þessum vanda með því að lykla innihald 

heimildar (hljóðrásina) með viður kenndum efnisorðum og 

að bæta jafnframt við sérstakri mynd lýsingu, þegar tilefni þykir 

til, en slík lýsing gerir innihald myndrásar einnig aðgengi legt. 

Þessi vinnuregla nýtist ágætlega, en aðrar varðveislu stofnanir 

sjónvarps efnis kunna að leysa vandann á annan hátt. Við lyklun 

myndefnis þarf hver stofnun í raun að sníða sér stakk eftir vexti. 

Efnisorðagjöf er einn af hornsteinum bókasafnsfræði. Aðgengi 

notenda safna, þar á meðal notenda safnadeildar RÚV, að 

safnkosti grundvallast að miklu leyti á því hvernig staðið er 

að varðveislu og efnisorðagjöf safnkosts. Ef heimildir eru 

geymdar á úreltum geymsluformum og ef efnisorðagjöf er 

of almenn, of sérhæfð, of ítarleg eða of grunn, þá er aðgengi 

notenda að safn kostinum verulega heft. Slíkt ástand er augljóslega 

ekki ákjósanlegt, sérlega ekki í til fellum þar sem lýsa 

má umræddum óaðgengilegum safnkosti sem menningarverðmætum 

eða þjóðar gersemum. Það getur því gagnast 

íslensku menningarlífi að sem flestir leiði hugann öðru 

hvoru að varðveislumálum menningarstofnanna, tengslum 

varðveislu við tungumál og tengslum tungumáls við aðgengi.

[1] 

[3] 

[2] 

[6] 

[7] 

[4] 

Metrics Window 

[5] 

Classes 

[8] 

[7] [6] 

OpenType Features

[Mynd 2] Bókarkápa gefin 

út af Domino Project 

þar sem káp urnar eru 

hannaðar með tilliti 

til smæðar á skjá og 

því án alls texta. 

[Mynd 1] Lesandinn hefur 

val um leturgerðir, stærð 

á letrinu, spássíu og línubil. 

Val sem hefur mikil 

áhrif á hvernig lesandinn 

upplifir lesturinn. 

[Mynd 3] Hér er bókin 

My Fry gefin út sem 

smáforrit og kápan 

hefur það hlutverk 

að leiða lesandann 

í gegnum söguna 

og virkar líka 

sem efnisyfirlit. 

Hér sést hvaða lesforrit er hægt að nota í ákveðnum lestækjum.

[Mynd 1] Beowolf 

[Mynd 2] Stafróf framleidd í Alphabet Synthesis Machine

Hvað eru flökkusagnir og orðrómar? 

Flökkusagnir eru sagnir sem ganga 

yfirleitt munnlega manna á milli og 

hafa upphaf, miðju og endi. Þær eru 

lengri en orðrómar sem yfirleitt eru 

örfáar setningar og án allrar uppbyggingar 

og framvindu. Orðrómur byrjar 

oft á opnuninni: „Hefur þú heyrt að …“. 

Flökkusagnir byrja hinsvegar yfirleitt 

á að kynna persónur og staðsetningu 

til sögunnar: „Einstæður faðir fór 

með börnunum sínum tveimur í Hagkaup 

um daginn …“. Og þá eru einnig tengsl 

á milli persónanna og sögumannsins útskýrðar: 

Persónurnar eru vinir vina 

sögumannsins eða fólk sem „frænka konu 

bróðir míns kannast við“. „Vinur vinar 

míns“ er hugtak sem margar flökkusagnir 

byggja „sannleiksgildi“ sitt á – sum sé 

að sagan hafi komið fyrir fólk sem sögumaðurinn 

er í (nokkuð óljósum) tengslum 

við. Og vissulega má skipta þessum „vini“ 

út fyrir vinnufélaga eða ættingja eða 

annað fólk sem hefur einnig tengingar 

við sögu manninn. Orðrómur kynnir yfirleitt 

ekki persónur til sögunnar nema 

um þjóð þekkta eða fræga einstaklinga 

sé að ræða. Kjafta sögur eru þá annað 

orð yfir orðróm.

Lasercut and 3d printed shoes 

Don’t Run Beta 

dontrun-beta.com 

Threadwrapping Machine 

Anton Alvarez 

antonalvarez.com 

Ceramic 3d Printing 

Unfold 

unfold.be 

Threadwrapping Machine 

Anton Alvarez 

antonalvarez.com

Í sumar kynnti ég mér starfsemi FabLab í Vestmanna eyjum. 

Verkefnið er styrkt af Nýsköpunarsjóði Íslands og MIT háskólanum 

í Bandaríkj unum og snýst um að kynna forritun, 

3D prentun og laserskurð fyrir ungu fólki á eyjunni. Þar sá 

ég unga stúlku hanna lyklakyppur og herbergisnúmer fyrir 

hótel bæjarins til merkingar fyrir hótelið. Þetta atvik varð 

til þess að ég velti fyrir mér hvaða hlutverki þessi stúlka 

gegndi í framleiðsluferlinu. Hún sá um grafíska vinnslu, 

út lit hlutarins og framleiðslu hans til enda en samt var hún 

líklega ekki eldri en 15 ára. Þetta fannst mér athyglisvert 

PRENTARI PRENTAR 

PRENTARA 

52 


þar sem leiðin að fullhönnuðum hlut hafði styst til muna. 

Grafísk hönnun og prentlist hafa haldist í hendur frá upphafi 

prentunar. Hingað til hefur eingöngu verið prentað í tvívídd 

(2D) en þrívíddar (3D) prentun er nú farin að sækja í sig 

veðrið. Í 3D prentun er sömu aðferðum beitt og í bleksprautu 

prentun. Í stað þess að nota blek er notað þunnt 

lag af efni og það lagt hvert ofan á annað og formið byggt 

upp, lag fyrir lag. Hægt er að nota ýmis efni svo sem plast, 

málma og keramik og þannig mætti lengi telja. Heimasíðan 

Shapeways¹ er ein fjölmargra heimasíðna sem býður nú 

uppá 3D prentþjónustu þar sem hægt er að láta prenta 

út fyrir sig úr 30 mismunandi efnum og notandi getur því 

ráðið miklu um útlit hlutarins. 

Hönnuðir geta nú skannað eða teiknað tvívíða mynd 

inn í tölvuna og prentað út þrívíðan hlut úr prentaranum. 

Þannig minnkar bilið á milli hönnunargreina, þar sem samband 

tölvunnar sem heim tvívíddarinnar og raunverulegra 

hluta í umhverfi okkar minnkar. Á Internetinu hafa sprottið 

fram heima síður þar sem hægt er að hala niður hlutum 

til þess að prenta út heima hjá sér. Þannig getur maður 

nú nálgast allt milli himins og jarðar: Leikföng, töskur, 

símahulstur, mynda vélavarahluti, bolla, skó, nærföt og 

þannig mætti lengi telja. 

¹ Material Portfolio, Shapeways, 2013, sótt 11. desember 

2013, www.shapeways.com/materials 

Höfundaréttur þrívíðra hluta hefur ekki verið skil greindur 

sam hliða því að tæknin færist í aukana og því getur hver 

sem er skannað hluti líkt og bolla og byssur og prentað 

heima hjá sér og gert þá aðgengilega á Internetinu. Hugmyndin 

um að fyrsta útgáfa prentarans sé framleidd í verksmiðju 

og næsta útgáfa hans framleidd af prentaran um 

sjálfum er einnig mjög áhugaverð. Þannig er prentarinn 

far inn að klóna sjálfan sig, prentari prentar prentara. Þannig 

er hann orðinn líkt og planta sem hægt er að gefa afl eggjara 

af. Hægt að prenta nánast allt í prentaranum heima fyrir 

utan vélarhluta svo sem laser, örtölvu og prenthaus. Nokkur 

fyrirtæki hafa sérhæft sig í að hanna slíka prentara og 

fram leiða það sem uppá vantar. Hvert er hlutverk grafískra 

hönnuða í þessu ferli? Er þeirra hlutverk eingöngu bundið

53 

Prentari prentar prentara 

við tvívíðan heim tölvunnar eða fer þeirra hlutverk að verða 

meira í þrívídd? Hægt er að ímynda sér vöruhönnuð sem 

hannar borðbúnað fyrir heimili. Þannig gæti hann hannað 

diska, glös og hnífapör og í stað þess að láta verk smiðju 

eða handverksfólk sjá um framleiðslu gæti hann framleitt 

endanlega vöru sjálfur. Þannig býður 3D prentun uppá 

nýja möguleika í framleiðslu hluta og gerir það að verkum 

að notandi getur orðið nokkuð sjálfbær þegar kemur 

að áþreifanlegum hlutum í umhverfi hans. 

Tæknin á enn nokkuð langt í land þegar kemur að notendaviðmóti 

og einfaldleika en líklegt þykir að þróun efnasamsetninga 

og umhverfi tölvunnar eigi eftir að taka framförum 

á næstu árum. Tölvuforritin eru kunnugleg grafískum hönnuðum 

og þeim sem eru vanir myndvinnsluforritum en geta 

þó reynst nokkuð flókin fyrir hinn almenna notenda. 

Persónumiðuð framleiðsla Framleiðsla á sérhönnuðum 

hlutum er eitthvað sem gæti einfaldast til muna. Með 3D 

prentun getur notandinn þannig sniðið hluti í umhverfi sínu 

að sínum þörfum, breytt þeim og bætt eins og honum finnst 

viðeigandi. Hægt væri að blanda saman hlutum, búa til einn 

hlut úr mörgum eða öfugt. Notandinn setur þannig mark sitt 

á umhverfið með nýjum hætti. Þróun hluta gæti þannig tekið 

ákveðinni stökkbreytingu og hinn almenni notandi farið að 

setja mark sitt á hluti í sínu umhverfi. Hægt væri að merkja 

hluti, breyta þeim út frá líkama sínum eða aðlaga að því 

umhverfi sem þeir tilheyra. 

Þannig gæti hver einstaklingur verið með líkamsskönnun 

af sjálfum sér og aðlagað umhverfi sitt að sínum þörfum. 

Hægt er að ímynda sér framtíð þar sem fólki byðist að fara 

til líkams skannara, eða að það myndi skanna sig inn sjálft 

og ætti þannig stafræna útgáfu af sjálfu sér í gagna grunni. 

Fólk gæti aðlagað hluti, föt, skó, tæki og tól að sínum 

líkama. Það myndi einfalda 3D prentaranum að búa til 

persónumiðaða hluti fyrir einstaklinga sem myndi einungis 

henta þeim sjálfum. Þetta byði upp á mun fjölbreyttari 

hluti þar sem einstaklingar geta stjórnað meira hvernig 

hlutir líta út og sérsniðin hönnun kostar þannig það sama 

í framleiðslu og fjöldaframleidd hönnun. Þannig getur fólk 

leyft ímyndunaraflinu að ráða ferðinni og búið til hluti sem 

því finnst vanta í heiminn, ekki út frá því hvað er til eða 

hvað hefur verið gert, heldur út frá því hvað því finnst 

að ætti að vera til. 

Aftenging við náttúru Heim spekingur inn Vilém Flusser lýsir 

hug mynd sinni um þróun mannsins út frá fjórum stigum þróunar: 

Handa maður, áhaldamaður, verk smiðjumaður og vélmenni. 

3D prentun gerir mann inum kleift að vera nær því 

að stjórna vélmenni. Hugmynd Flusser 

er á þá leið að maðurinn þróist frá því 

að vera ein staklingur sem notar hendur 

til þess að sinna daglegum störfum. 

Næst kemur ein staklingur sem notar 

áhald – til dæmis stein – til að sinna 

daglegum þörfum og framlengir líkama 

sinn með verkfæri líkt og listamaðurinn 

á vinnustofunni sem notar mismunandi 

pensla til mismunandi verka. Svo kemur 

einstak lingur sem vinnur í verksmiðju á 

vöktum til þess eins að snúast í kringum 

vélina sem skilar af sér miklu meiri afköstum 

en margfaldur maður. Síðast 

kemur einstaklingur sem stjórnar vélum 

með kóða, tungumáli vélarinnar, gefur 

henni skipanir og lætur hana þjóna sér.² 

Internetið er orðið gífurlega mikilvægur 

þáttur í daglegu lífi manna og niðurhal 

tónlistar, kvikmynda og forrita hluti af 

því. Í stað þess að flytja hluti á milli 

heimshorna með gífurlegum umhverfisáhrifum, 

orkufrekum flutningum og 

tímaeyðslu gætu þannig allir prentað 

sína hluti á þeim stað sem þeir eru. 

Gaman er að velta fyrir sér hvernig 

maðurinn getur orðið sjálfbærari, 

skorið á alla milliliði við gerð hluta og 

verið sinn eigin framleiðandi. Þó verður 

hann á sama tíma fjarlægari gerð raunverulegra 

hluta með 3D prentun þar 

sem tölvan sér um alla vinnu tengda 

efninu. Hlutir í umhverfi verða sífellt 

meira einnota og gæti vel hugsast að 

3D prentun myndi auka þá þróun. 

„Með 3D prentun getur notandinn 

þannig sniðið hluti í umhverfi sínu að 

sínum þörfum, breytt þeim og bætt 

eins og honum finnst viðeigandi.“ 

² Vilém Flusser, The Shape of Things: A Philosophy of 

Design, Reaktion Books. Ltd, London, 1999, bls. 43–50.

RÓTTÆK EINOKUN 


54 

Aðspurðir myndu flestir setja sig upp 

á móti einokunar verslun. Það ríkir 

ágætis skilningur um það á Íslandi og 

víðar, að ein okun er afskaplega slæm 

fyrir sam félagið á ýmsa vegu. Haldhafi 

einokunar réttarins hækkar verðið, nýtir 

sér stöðu sína til að útiloka nýsköpun, 

og réttlætir stöðnun samfélagsins með 

þeim stöðugleika sem ástandið skapar. 

Á sama tíma glatast nýjar hugmyndir 

og aðferðir sem komast ekki að fyrir 

gömlum hugmyndum og aðferðum, 

meðan neytendur þurfa að sætta sig 

við hærri verð, og oftar en ekki, sem 

afleiðingu af því, meiri fátækt. 

En einokun er til í mörgum myndum. 

Oftast er talað um „lagalega einokun“, 

sem skapast þegar ríkisvaldi er beitt til 

að framfylgja einok unarrétti. Sjaldnar 

er talað um „náttúrulega einokun“, 

sem verður til þegar einn aðili verður 

svo stór á markaði fyrir eigin tilstilli 

að enginn getur keppt við þann aðila. 

Chris Anderson, rit stjóri tímaritsins 

Wired, fjallar á mjög jákvæðan hátt 

um slíka einok unar starfsemi í bók sinni 

The Long Tail, og fullyrti (ranglega, að 

ég tel) að náttúruleg einokun sé ekki 

endi lega slæm. 

Sjaldnast er þó talað um það sem Ivan 

Illich kallaði „róttæka einokun“, sem 

verður til þegar ein tegund vöru nær 

að útiloka aðrar af markaði, frekar en 

að um vörumerki sé að ræða: Bílar geta 

einokað umferðina, skólar geta einokað 

menntun, sjúkrahús geta einokað heilbrigði, 

og endurvinnsla getur ein okað 

umhverfisvernd. Þannig taka sumar 

aðferðir fram fyrir hend urnar á öðrum, 

og útiloka stundum framgöngu nýrra 

hugmynda og aðferða. 

Þetta gerist líka með starfsstéttir. 

Hópur fólks sem hefur haft veg og 

vanda af því að vinna ákveðin verk 

á ákveðinn hátt munu seint sætta sig 

við að nýr hópur stígi fram sem leysir 

sambærileg vandamál á nýjan hátt. 

Sögulega hafa þessir nýju hópar komið fram á tvenna 

vegu: Annars vegar á þann hátt að eldri stéttin er útilokuð 

frá þátttöku, oftar en ekki á efnahagslegum forsendum, 

og hinsvegar á þann hátt að eldri stéttin hefur greiðan 

aðgang að þátttöku. 

Sem dæmi um slíka útilokun má segja frá því þegar vef arar 

í Bretlandi um 1809 fundu fyrir samkeppni frá nýjum vefnaðarvélum 

og spunavélum sem gátu unnið þreytulaust og 

án launa. Þeirra róttæka einokun leið undir lok, að vísu 

á ofbeldisfullan hátt, þar sem Lúddítarnir – hópur vefara 

sem vildi ekki láta útiloka sig og sína iðju frá hagkerfinu – 

skemmdu vélar og kveiktu í verksmiðjum, þar til þeir voru 

flestir hverjir hengdir eða sendir til Ástralíu. 

Á hinn bóginn varð læknastéttin til þegar hin róttæka 

einokun ýmissa galdralækna, blæðara og búkskera leið 

undir lok. Ný tækni og ný þekking leiddi til þess að margir 

í þessum gömulgrónu stéttum fóru að gera aðra hluti, en 

aðrir tóku upp nýja siði og þekkingu. Þessa sögu má meðal 

annars virða fyrir sér fyrir utan hárgreiðslustofur í dag, 

þar sem hvít-rauð röndótt súla er sett upp til að merkja 

þjónustuna sem þar fæst. Áður fyrr var enginn munur 

á þeim sem fjarlægðu hár af fólki og þeim sem fjarlægðu 

aðra líkamsparta – þessir barberchiurgeons, eins og 

þeir voru kallaðir, voru því iðulega með súlu fyrir utan 

vinnu stofur sínar til þess að vefja tuskur utan um til þerris 

– bæði þær sem voru hvítar og hreinar, auk þeirra sem 

höfðu blóðgast. 

Illich hélt því fram að þegar lagaleg einokun er brotin, þá 

gerist það á kostnað handhafa einokunarréttarins, en að 

róttæk einokun brotni aðeins þegar almenningur sér að 

það er betra að greiða þann samfélagslega kostnað sem 

hlýst af því að binda enda á einokunina frekar heldur en 

að halda áfram að greiða samfélagslega kostnaðinn af 

viðhaldi einokunarinnar. 

Höfuðið á hinum enda halans Undanfarna öld hafa tiltölu 

lega fáir listamenn, fyrir tilstilli enn færri fyrirtækja, 

notið heimsfrægðar á hverjum tíma, og efnast verulega 

á list sinni. Það hefur ekki verið óalgengt í seinni tíð að 

leikarar á Alista fái tugmilljónir eða hundruðir milljóna 

króna fyrir framkomu í sjónvarpsþáttum og bíómyndum – 

til dæmis Carlos Estévez sem fékk rúmlega tvö hundruð 

milljónir króna fyrir hvern þátt af gamanþættinum Two 

and a Half Men sem hann kom fram í. Á sama tíma þénaði 

söngkonan Stefani Germanotta um tíu milljarða króna, 

fyrir skatt, á árinu 2012.

55 

Róttæk einokun 

Þessar ótrúlegu upphæðir eru einn endi sögunnar – 

hausinn. Halinn er langur. Á honum eru ýmsir listamenn 

sem hafast við í herbergjum sínum og láta sig dreyma 

um að ná samningi, og þeir sem troða upp á barnum í 

þorpinu sínu eða fá að hita upp fyrir einhverjar stjörnur. 

Á halanum er líka að finna leiklistarfólk sem kemst ekki 

á Alista – ekki endilega vegna skorts á hæfileikum, heldur 

oftar en ekki vegna þess að tækifærin hreinlega bjóðast 

ekki – og þarf að láta sér nægja að leika í bæjarleikhúsinu, 

eða hugsan lega að koma öðru hverju fram í Bmyndum. 

Hvert sem litið er innan listageirans er sömu sögu að 

segja: Ákveðnir aðilar eru upphafðir yfir alla aðra, meðan 

ótal tækifæri glatast. Reyndar á þetta sér ekki bara stað 

innan listageirans, þetta er vandamál mannkynsins 

almennt. Eins og Eben Moglen hefur þráspurt: Hversu 

margir Einsteinar hafa fengið að læra eðlifræði? Hversu 

margir Mozartar hafa fengið að spila á píanó? Almennt: 

Hversu algengt er að fólk fái ekki tækifæri til að njóta 

hæfileika sinna til fulls? 

En fyrirtækin sem þéna á hugmyndum fólks gefa lítið fyrir 

fjölbreytni. Þeirra aðferðafræði gengur nær eingöngu 

út á að hámarka hagnað sinn, og þau hafa séð að það 

er hægt að hafa meira upp úr einni ofurstjörnu með 

einfalda sögu að segja en milljón skapandi manneskjum 

með mismunandi hugmyndir. Þessi fyrirtæki upphefja 

því einstaklinga sem virðast falla að þeirra reiknilíkani 

og kvarta sig auma ef einhver ógnar róttæku einokuninni. 

Óáþreifanlegur varningur „Þú hljómar eins og rispuð 

plata,“ sagði faðirinn við son sinn. „Hvað er plata?“ spyr 

sonurinn. „Það er nokkurskonar gamaldags geisladiskur,“ 

sagði faðirinn. „Hvað er geisladiskur?“ spyr þá sonurinn. 

Í dag geisar mikil barátta um aðferðir. Heil kynslóð er 

nú að vaxa úr grasi sem ber enga virðingu fyrir þeim 

fyrir tækjum sem stunda róttæka einokun á menningu 

okkar. Charles Stross hefur bent á að hin svokallaða 

Zkynslóð hefur aldrei fengið ástæðu til að vera hliðholl 

gamla fyrirkomulaginu: Æðsti draumurinn sem velferðarríkið 

og iðnaðarsamfélagið getur gefið þeim er loforð 

um meðalgóða menntun, meðalgóða ævilengd, og svo 

til tryggan aðgang að atvinnuleysisbótum svo lengi sem 

ekkert slæmt hendi þau. Markaðssetningarmaskínan 

sýnir börnum nútímans fólk öllum stundum sem er á 

hinum stóra haus heimsins, þar sem hægt er að vera 

Bubbi Morthens, Charlie Sheen eða Lady Gaga frekar en 

að vera Ásbjörn Kristinsson, Carlos Estéves eða Stefani 

German otti. En skilaboðin eru, eins og sjónvarpsmaðurinn 

Edward R. Murrow varaði okkur við árið 

1956: „Horfðu núna, borgaðu á eftir.“ 

Viðbótin sem Murrow vantaði er: 

„Láttu þig dreyma, krakkaskítur.“ 

En þessi börn eru ekki börn velferðarríkisins 

og iðnaðarsam félagsins, 

ekkert frekar en þau eru börn menningar 

miðlunariðnaðarins eða markaðssetning 

ar maskínunnar. Þau alast upp 

við það að hafa tæki á heimilinu sem 

gerir þeim kleift að framkvæma hvaða 

hugmynd sem þau vilja með nánast 

engum tilkostnaði. Þau ganga um með 

kvikmyndaver, upptöku stúdíó, og dreifingarmiðstöð 

í vasanum. Ef þau eru 

sniðug þá læra þau smá vefsíðugerð, 

og taka yfir heiminn með sínum 

óáþreif anlega varningi. 

Til að fá nýjar hugmyndir njóta þau 

gam alla hugmynda. Þau gefa skít 

í hagnað fyrirtækjanna og fólksins 

í hausn um, og afrita með gleði allar 

þær óáþreifanlegu vörur sem iðnað urinn 

gefur af sér. Sumir krakkarnir hlusta 

bara og horfa. Sumir endurblanda og 

rappa jafnvel ofan í. Sífellt fleiri hugsa 

með sér: „Ég get gert þetta.“ Og það 

geta þau. 

Þessi börn eru að ógna róttæku 

ein okuninni á menningu okkar. 

Að lifa af Listamaðurinn Moby gaf nýlega 

út nýja plötu, en ekki í gegn um gömlu 

miðlana. Hann setti hana á netið og sagði 

að hver sem er mætti nota plötuna í 

hvaða tilgangi sem er. Honum var sama 

um hagnaðinn, honum var sama um 

„höfundarétt“ og „efnahagsleg réttindi“. 

Hann er á sinn hátt einn af kyndilberum 

kynslóðarinnar sem lítur á menningu 

okkar sem sameiginlega auðlind. 

Einhverjir myndu þó spyrja: Hvernig er 

hægt að ætlast til þess að fólk lifi á því 

að gefa list sína? Þeir sem spyrja að 

slíku – til að mynda þeir sem kvarta hve 

mest yfir höfundarréttarbrotum – ættu


56 

að leita svara meðal allra þessara krakka sem sitja heima 

hjá sér og búa til stuttmyndir eða glamra á gítar. Þeir ættu 

kannski að byrja á því að spyrja Juliu Nunes, sem spilaði 

coverlög á ukulele á YouTube samhliða venjulegri vinnu þar 

til vinsældir hennar urðu slíkar að hún gat farið að sjá sér 

farborða af listinni einni. Einhver myndi stinga upp á því að 

spyrja Justin Bieber að því sama, en við vitum öll hvað varð 

um þann dreng. 

En það er spurningin sjálf sem er röng. Það sem Moby er 

að gera með þessu er að gefa þann hluta af list sinni sem 

er ekki háð skorti. Allir í heiminum gætu hlustað á Moby 

á sama tíma, og það myndi ekki skaða Moby á nokkurn hátt. 

Eina auðlindin sem hann býr yfir í takmörkuðu magni er 

tími – þannig að augljóslega getur hann ekki spilað fyrir 

alla í eigin persónu. Þannig virkar því markaðssetningin: 

Að gefa upptökuna í því skyni að kveikja áhuga fólks á því 

að mæta á tónleika. Keyra upp eftirspurn í hagkerfi þar 

sem framboðið er fasti. 

Þetta virkar ekki fyrir alla, en árið 2011 gaf Free Culture 

Forum út handbók um viðskiptalíkön fyrir frjálsa menningu, 

þar sem listaðar eru tíu aðferðir til að lifa vel á því að gefa 

listina sína. Mismunandi líkön henta mismunandi fólki. 

eru mjög margir tilbúnir til þess að 

verja höfundarétt. Rök þeirra eru 

að þrátt fyrir þann kostnað sem hlýst 

menningarlega og samfélagslega af því 

að hafa höfundarétt eins og hann er í 

dag, þá er mikilvægt að einhverjir geti 

orðið ofurstjörnur. En það er bara 

ekki satt. Við þurfum ekki nokkrar 

ofur stjörnur – nei. Við þurfum milljónir 

skapandi fólks. Okkur ber siðferðisleg 

skylda til að tryggja að 

næsti Moby fái að njóta sín, að næsti 

Einstein fái að læra eðlis fræði, og 

að næsta Rowling fái að skrifa næstu 

Harry Potter. Okkur ber skylda til að 

ryðja úr vegi allri róttækri einokun. 

Nú er því orðið tímabært að við, 

sem samfélag, tökum á okkur þann 

kostnað sem hlýst af því að uppræta 

þetta gamla líkan. Höfundarréttur, 

í núverandi mynd, er úreltur. 

En á meðan gömlu risarnir og fulltrúar þeirra væla yfir því 

að verið sé að „stela“ frá sér, þá er rétt að minnast þess að 

næstum því allir listamenn sem hafa nokkurntíman verið til 

hafa þurft að lifa á öðru en list sinni. Þau róttæku einokunarréttindi 

sem risarnir og stjörnurnar eru að berjast fyrir 

að viðhalda eru forréttindi sem mjög fáir geta notið. Vissulega 

eiga einhverjir eftir að vera rétt fyrir ofan þá línu að 

geta lifað á list sinni og færast rétt niður fyrir hana, og 

einhverjir eiga sömuleiðis eftir að vera rétt fyrir neðan 

þá línu og færast rétt upp fyrir hana. En það sem hver 

rannsóknin á fætur annarri hefur sýnt fram á er að greiðari 

aðgangur að menningu minnkar ekki þær upphæðir sem 

fólk eyðir í menningu, heldur breytir eingöngu neyslumynstrinu. 

Að sumu leyti þýðir þetta breytingu á menningar 

formi, en að stórum hluta þýðir það bara að miklu 

fleiri listamenn geta lifað við aðeins betri lífsgæði en áður. 

Þótt ofur stjörnurnar þurfi aðeins að herða beltið er það 

varla mikill skaði, í heimi þar sem hver sem er gæti orðið 

næsti Moby. Stærsti skaðinn kemur af því að gefa þeim 

ekki það tækifæri sem þau þurfa. 

Róttæka einokunin á menningu heimsins er svolítið sérstök 

að því leyti að hún er einnig lagaleg einokun. Henni er framfylgt 

með ríkisvaldi, og þar liggur stærsti vandinn í dag. 

Einokun er skaðleg, það vita vel flestir, en þrátt fyrir það

Róttæk einokun

Samstarf Er Ísland „stórasta land í heimi“ eða bara „Litla 

Ísland?“ Kveikjan að frasanum „stórasta landi í heimi“ var 

frammistaða landsliðsins í handbolta þegar það komst í 

úrslit á Ólympíuleikunum fyrir nokkrum árum. Ég ætla ekki 

að ræða þennan frasa frekar en hann kom upp í hugann 

þegar ég var að lesa um „Litla Ísland“ semer samstarfs vettvangur 

smárra og meðalstórra fyrirtækja innan sam taka 

iðnaðarins, SI, sem er burðarásinn í íslensku atvinnulífi. (Það 

má lesa nánar um vettvanginn á heimasíðu sam tak anna). 

Mig langar að velta því aðeins fyrir mér hvernig hönnuðir og 

tækni og viðskiptafólk geta unnið saman í framtíðinni, hvað 

þurfi að vera til staðar til þess að slíkt samstarf geti átt sér 

stað og ekki síst hvað getur komið út úr slíku samstarfi. 

En aftur að áðurnefndu landsliði. 

UM HVAÐ ÞURFUM 

VIÐ AÐ RÆÐA? 

58 


Liðsheildin Ég fór að velta fyrir mér hvað landslið er, 

að minnsta kosti í mínum huga. Ég er ekki neinn sérstakur 

áhugamaður um boltaíþróttir og get því ekki fjallað um þær 

sem slíkar, enda er það ekki íþróttin sem vakti áhuga minn 

heldur liðið. Margir undrast það að landslið frá smáþjóð geti 

yfirleitt náð árangri í samkeppnisíþrótt eins og hér um ræðir 

og vafalaust er þetta samspil margra þátta. En aðalatriðið er 

að hópur fólks þýðir ekki endilega að þar með sé komið lið, 

það þarf að velja fólk saman. Fólk sem hefur mismunandi 

hæfileika til að mynda samlegð með skipulögðu átaki sem 

gefur hverjum einstaklingi færi á að hámarka styrk sinn og 

lágmarka veik leika. Einstaklingarnir í liðinu þurfa að læra 

að hjálpast að, hjálpa hvor öðrum til að uppgötva mögu leika 

sína og skapa andrúmsloft sem hjálpar hverjum og einum 

að fara fram úr sínum eigin takmörkunum. Þannig verður 

liðið meira en hópur einstaklinga þegar skilningur á gagnkvæmum 

stuðningi myndast og samlegðin verður til þess 

að styrkur heildarinnar verður meiri en allra einstakl inganna. 

Þegar þetta er til staðar getum við vænst þess að hið yfirnáttúrulega 

hendi, það verða þessi „magical moments“ 

þar sem sköpun á sér stað. 

Sköpunin er þá þetta nýja, þetta óvænta sem skeður. 

En hvað er sköpun, er einhver leið að útskýra hana? Vafalaust 

má finna ýmsar skýringar á því fyrirbæri en sálfræðingurinn 

Mihaly Csikszentmihalyi, sem gert hefur ýtarlegar 

rannsóknir á sköpunarferlinu, hefur skilgreint sköpun að 

nokkurri nákvæmni. Hann segir sköpun vera samspil þriggja 

meginþátta, í fyrsta lagi verður að vera fyrir hendi afmarkað 

kerfi eða menning sem inniheldur táknrænar reglur, í öðru 

lagi einstaklingar sem koma fram með nýjungar innan marka 

þessa kerfis og í þriðja lagi að sérfræðingar á sviðinu leggi 

blessun sína yfir nýj ung ina og staðfesti hana.¹ Með öðrum 

orðum getum við sagt að sköpunin eigi sér stað þegar 

einstaklingar skapa eitthvað nýtt úr einu eða fleiri 

¹ Mihaly Csikszentmihalyi, Creativity: Flow and the Psychology 

of Discovery & Invention, HarperCollins, Bandaríkin , 1996.

59 

Um hvað þurfum við að ræða? 

við fangs efnum og nýjungin er staðfest af þátttakendum 

þess. Í nútímasamfélagi eru þessi viðfangsefni af ýmsum 

toga og margbreytileg en það hefur átt sér stað sterk 

þróun í átt að aukinni sérhæfingu innan þeirra, sem bæði 

er af hinu góða en einnig af hinu slæma; hið góða af því 

að við höfum takmarkaða getu og tíma til að tileinka okkur 

marga hluti til hlítar – og þess vegna er mikilvægt að geta 

einbeitt sér að afmörkuðum viðfangsefnum, en af hinu 

slæma af því að það er hætta á að við missum sjónar á því 

hvernig mis munandi viðfangsefni þurfa að tengjast hvort 

öðru og vinna saman. Þess vegna er samstarf, þvert á hin 

ýmsu svið, lykillinn að góðum árangri og það gildir á öllum 

sviðum samfélagsins, í fyrirtækjum, stofnunum, skólum 

og íþróttum. 

Litla Ísland Og þar er ég kominn að „Litla Íslandi“ aftur 

og samvinnunni innan þess samfélags, sem að mínu mati 

er skynsamlegur útgangspunktur þegar við horfum til 

framtíðar og hugum að því hvert við eigum að stefna 

og hvernig við eigum að ná þangað. Þó svo að við séum 

svo lánsöm að hafa aðgang að náttúrulegum auðlindum, 

þá þurfum við að fara varlega við nýtingu þeirra því það 

taka nýjar kyn slóðir við af okkur sem einnig þurfa að hafa 

aðgang að þeim og eiga kost á að nýta þær. Þann möguleika 

megum við ekki skerða, með öðrum orðum að verður 

nýtingin að vera sjálfbær. Eina sjálfbæra auðlindin sem 

hver kynslóð hefur yfir að ráða er hún sjálf með sitt hugvit 

og sköpunargleði og því þurfum við að nýta það vel 

til nýsköpunar. 

Nýsköpun er í huga margra lykillinn að blómlegu athafnalífi 

í hverju landi og þáttur hennar er jafnan mældur í ýmis 

konar tölfræði og notaður sem mælikvarði yfir fram tíðarmögu 

leika landsins, (OECD og fleiri fjölþjóðastofn anir). 

Þannig ræðum við oft um sköpun þegar við fjöllum um 

hönnun og listir, sem oft eru kallaðar skapandi greinar, 

en nýsköpun þegar við fjöllum um viðskipti og sjáum 

frekar fyrir okkur tækni og viðskiptafólk og leggjum jafnframt 

mikla áherslu á eflingu þeirra greina. En hérna ber 

okkur að varast hættu á tvíhyggju sem getur skilið þetta 

að. Sköpunin er mikilvæg forsenda nýsköpunar, eins og 

felst í orðinu sjálfu, það er þar sem hugmyndin verður 

til og mótast og er síðan hrint í framkvæmd í nýsköpunarferlinu, 

því er aldrei hægt að skilja þetta tvennt að. 

Í nýsköpunar ferlinu felast einnig aðrir þættir sem tilheyra 

viðskiptum, svo sem viðskiptamódel, markaðssetning, 

framleiðsla og sala sem vissulega eru líka mikilvægir. 

Hérna felast því mikilvæg tækifæri í samstarfi 

nýsköpunarfyrirtækja við hönnuði og aðra úr hinum 

svokölluðu skapandi greinum. 

Hönnun er ung faggrein á Íslandi, 

að graf ískri hönnun undanskil inni, 

og er ekki búin að ná að skjóta 

rótum sem hluti af íslensku at vinnu 

lífi eins og ýmsar aðrar stéttir. Víða 

er lendis er vitað til þess að þau 

fyrir tæki sem nýta sér starfs krafta 

hönnuða eru þau sem skarað hafa 

framúr, sér stak lega varð andi 

nýsköpun. Finna má áhugaverða 

umfjöllun um þetta í ný útgefinni 

hönnunarstefnu.² Því til viðbótar 

má telja til ýmis þekkt fyrirtæki 

sem sérhæfa sig í hönnun, t.a.m. 

RKS, Frog og IDEO í Kalíforníu og 

verið ráðgjafar fyrirtækja sem náð 

hafa miklum árangri. 

Hönnun Í ofannefndri hönnun arstefnu 

er fjallað um hönnunarstigann, 

þar sem fyrirtæki eru 

flokkuð eftir því hve miklu máli 

hönnun skiptir í heildarstefnu 

fyrir tækis, því ofar sem fyrirtækið 

lendir í stiganum því meira máli 

skiptir hönnunin. Könnun sem gerð 

var í Danmörku sýndi meiri vöxt hjá 

fyrir tækjum sem eru ofar í hönnunar 

stiganum. Þannig er hönnunarstiginn 

notaður sem mælikvarði á 

getu fyrirtækisins til nýsköpunar. 

Ástæðurnar fyrir því að hönnun er 

talin mikilvæg í þessu samhengi eru 

margvíslegar en ein af megin ástæðunum 

er sú að öfugt við margar 

aðrar starfsstéttir er hönnun ekki 

nám á einu sérhæfðu sviði, heldur 

snýst námið um hönn unar ferlið þar 

sem sköpunin á sér stað og kallast 

því vel á við skilgreiningar Csikszentmihalyi 

sem nefndar voru hér að 

ofan. Hún er í eðli sínu mjög notenda 

miðuð, þar er gengið út frá því 

hvaða eiginleika vara eða þjónusta 

þarf að hafa fyrir notandann, eða 

til að orða það öðruvísi, hvaða 

lausnum notandinn þarf á að halda 

til að uppfylla þarfir sínar. Vel 

hönnuð vara eða þjónusta getur 

² Hönnunarstefna fyrir Ísland, Atvinnuvega og nýsköpunarráðuneytið, sótt desember 2013, 

www.atvinnuvegaraduneyti.is/media/Skyrslur/Drogadhonnunarstefnu2013.pdf


60 

þannig uppfyllt meira en beinar mælanlegar þarfir hans, 

heldur uppfyllir hún einnig væntingar hans. Þannig snýst 

hönnun alls ekki um að koma inn á lokaspretti þróunarinnar 

og takast á við útlitið eins og er nokkuð útbreiddur misskilningur, 

heldur hefur hún veigamiklu hlutverki að gegna 

í mótun verkefn anna. Þetta er að mati margra lykilatriði 

til að ná árangri á neytendadrifnum markaði, þar sem 

fyrirtæki slást um viðskiptavini. 

Samlegðin En til að ná tilætluðum árangri þá starfa 

hönn uðir ekki einir, ekki frekar en einstakir íþróttamenn 

í hóp íþrótt. Þeir starfa best í teymum sem sett eru saman 

af fjölbreyttri getu og reynslu, allt eftir því hvað viðfangsefnið 

er. Þar vinna sérhæfingin og hönnunin náið saman og 

samlegðin myndast, því markmiðið er að samstarfsaðilarnir 

njóti góðs af dómgreind hvers annars til að ná árangri. 

sér fræðingar til sögunnar. Því eru 

þeir mikilvægur hlekkur fyrir framtíðina. 

Það er því þetta samstarf sem 

við þurfum að tala um og hrinda í 

fram kvæmd, hvort sem það eru fyrirtæki, 

stofnanirnar eða skólar, og þá 

ekki aðeins háskólar heldur er mikilvægt 

að byrja eins snemma í skólakerfinu 

og hægt er með þessa hugsun, 

alveg eins og gert er í íþróttum. 

Það eru til aðferðir sem notaðar eru til að velja fólk saman 

í hópa eða vinnuteymi sem ekki verður farið nánar út í hér 

enda er ég enginn sérfræðingur á því sviði. En eitt atriði 

langar mig þó að taka sérstaklega fram: Það er tungu málið 

eða kannski öllu heldur tungutakið. Þó að allir í hópnum 

tali sama tungumál, t.a.m. íslensku, þá er tungutak og 

málnotkun, það sem á ensku kallast jargon eða fagmál, 

breyti legt eftir starfsstéttum, sérfræðigreinum og fleiru. 

Þetta hefur maður oft rekist á í samræðum og í vinnu. 

Ég hef einnig stundum heyrt það hjá tæknifólki að það 

eigi erfitt með að skilja hönnuði, þeir tali allt annað tungumál 

heldur en þeir eiga að venjast, og sjálfsagt er þetta 

alveg gagnkvæmt. Þetta er mjög mikilvægt atriði því að ef 

menn ætla að vinna vel saman þá þurfa þeir að skilja hvern 

annan. Hönnuðir nálgast viðfangsefnin sín á annan hátt 

heldur en hefðbundið er í tækni og viðskiptageiranum og 

það eitt getur virst framandi. Í hönnunarferlinu er vandamálið 

ekki smættað niður í eina hugsanlega lausn heldur 

er hægt að vinna með margar sviðsmyndir og hliðstæður 

(analogy) í einu til að skapa tengingar þeirra á milli og við 

það skapast hið nýja sem verið er að leita eftir. Hönnuðir 

vinna líka mikið með myndræna framsetningu sem hjálpar 

flestum þeim sem eiga kannski erfitt með að átta sig 

á tilganginum að skilja hugmyndirnar. 

Hönnun og nýsköpun er mikilvæg Ég held að við getum 

flest verið sammála um mikilvægi nýsköpunar á „litla Íslandi“ 

og því megum við ekki missa af þeim tækifærum sem liggja 

í að vinna saman, þvert á fög og starfsgreinar til að ná betri 

árangri. Hönnuðir eru, eðli máli samkvæmt, menntaðir til að 

hanna, hvort heldur er um að ræða vörur, hugbúnað eða 

þjónustu. Þeirra fókus er á notanda vörunnar, þann sem á 

að upplifa hana, ekki á tækni legu lausnina, þar koma aðrir

62 

VITSMUNIR VERÐA 

TIL Í FÓTUNUM 

Thomas Pausz 

Hluti 1 Viðtal við Raymond Duncan, eftir Orson Welles, 

1955 (útdráttur).¹ 

Þetta viðtal við hinn sérvitra, áttræða handverksmann, 

Raymond Duncan, er lítil áminning um það hvernig 

tækni getur leitt til sjálfstæðis, persónulegs þroska 

og líkamlegrar hreysti. 

Raunverulegt markmið iðnar er sjálfsnám 

Orson Welles: Góðan daginn, hr. Duncan. 

Raymond Duncan: Góðan daginn, hr. Welles. 

OW: Þú ert aldeilis að framleiða mikið af fínum hlutum 

hérna í Akademíunni þinni … Hérna eru nokkrar lágmyndir 

sem þú hefur höggvið út … 

RD: Þetta var bara afsökun til að grípa í hamar og meitil 

og höggva í stein. Þegar ég hegg í stein vil ég finna fyrir 

trefjum steinsins … og líta á það sem leik … og þjálfa 

vöðvana svolítið … og fingurna mína, og smekk minn 

og dóm greind. Já, hér vinnum við ekki til að græða fé, 

við vinnum ekki til að fram leiða. Við búum til okkur sjálf 

með vinnu. 

OW: Þú „býrð til sjálfan þig … með vinnu“? 

RD: Já, það er tilgangurinn, en í dag eyðileggur fólk sig 

með vinnu. 

Leikurinn 

OW: Þú ert líka með prentvél hérna. Til að gefa út þínar 

eigin bækur … 

RD: Já, við reynum að gera allt sem er manninum eðlislægt 

að gera. Lögmálið er þetta: Búðu til allt sem þú þarft fyrir 

þig sjálfan, og reyndu að þarfnast þess ekki sem þú getur 

ekki búið til. Það er markmiðið sem við náum aldrei. En 

málið er að þú byrjar á því; eins og ég segi, þetta byrjar allt 

í fótunum [skimað niður á fætur hans, íklædda sandölum]: 

Ég bý til mína eigin sandala. Ég byrja á fötunum: Ég spinn 

og vef fötin mín. Ég byrja að skera út og steypa letur til að 

prenta bækurnar mínar. Ég byrja á öllum þeim hlutum sem 

ég þarfnast og ég reyni eftir fremsta megni að komast sem 

lengst með þá. 

OW: Ég skil … og þú reynir að þarfnast ekki þeirra hluta 

sem þú getur ekki búið til. 

RD: Já, við reynum venjulega ekki of mikið, þú veist, 

okkur langar alltaf í leikföngin sem við sjáum í útstill 

ingar glugganum. Okkur finnst gaman að kaupa þau. 

OW: Og þú gerir það? 

RD: Að sjálfsögðu, ég er ekkert betri en annað fólk. En ég 

hef annað viðhorf. 

OW: Er það? 

RD: Já, fólk er ekki það sem það heldur að það sé eða það 

sem það á. Fólk er það sem það gerir. Eitt af því besta við 

¹ Thomas Pausz, upprunalega birt í Intelligence 

Starts With the Feet - Elastic Editions, 2013.

Thomas Pausz 

64 

tækni vinnunar er að hafa gaman af því sem þú ert að gera 

og líta á það sem leik. 

OW: Svo allt hérna er skemmtilegt? 

Kraftur leturs 

OW: Ég skil … segðu okkur frá prentvélinni þinni … 

RD: Já, þetta er prentsmiðjan okkar þar sem við tölum 

í gegnum prentletur. 

OW: Og hr. Raymond Duncan hannar ekki eingöngu 

þessar undurfögru leturgerðir heldur býr þær líka til 

sjálfur, er það ekki? 

RD: Jú, ég bjó til leturgerðirnar mínar fyrir mörgum árum 

sem tilraun til að umbylta prentletri, af því að prent smiður 

ætti einnig að vera lista maður. Allir prentsmiðir í dag eru 

eftirhermur: Þeir nota leturgerðir sem hermir eftir skrift. 

OW: Ég skil. 

RD: Ég er sá eini sem notar leturgerðir sem eru eingöngu 

útskorin, rúm fræðileg tákn. 

OW: Og eru þau þín eigin? Gerðir þú mörg þeirra sjálfur? 

RD: Ég gerði þau ÖLL. 

OW: Og eru þau handgerð? 

RD: Þau eru handgerð af mér. 

OW: Til að gefa út þínar eigin bækur. 

RD: Ég gef út mínar eigin bækur til að vera fullkomlega 

sjálfstæður, og sjálfstæði er það stórkostlegasta sem til er. 

OW: Já, ég segi bara heyr, heyr! 

RD: En ég bý ekki til pappírinn. 

OW: Og hvernig lítur þú á þennan pappír sem þú hefur ekki 

búið til sjálfur? Telur þú hann vera á skjön við lífsreglur þínar? 

RD: Nei, ég tel hann vera stolinn. 

OW: Stolinn? 

RD: Já, vegna þess að það að greiða peninga fyrir hlut er 

aðeins kurteisisleg aðferð til að stela honum. Sjáðu til, gildi 

hlutanna liggur ekki í því að eiga þá, heldur að hafa skapað 

þá. Þetta er sérlega mikilvægt þegar kemur að bókstöfum og 

letur gerðum þar sem hver bókstafur er heill heimur í sjálfu 

sér. Áhugaverð tilfinning fylgir hverjum og einum þeirra. 

Og mjög undarlegur kraftur … 

Þegar ég geri alpha 

Þá prenta ég alpha á bréfsnifsi 

Og það kemur út í þúsund eintökum 

Og þúsund manns 

Þegar þau sjá þetta tiltekna bréf 

Opna munninn upp á gátt og segja 

AAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA 

Það er áhugavert 

Það slær út útvarpið 

OW: Og jafnvel sjónvarpið líka!

65 

Vitsmunir verða til í fótunum 

Tíska 

OW: Svo, þú gerðir alla þessa hluti sjálfur. Þú bjóst til 

prent vélina. Og þú vefur þín eigin föt. Ófstu þessa skyrtu 

sem þú ert í? 

RD: Sko, þetta byrjaði svona. Ég var í fríi á ströndum 

Normandí þar sem er lítil baðaðstaða. Ég fór niður í 

þorps búðina þar sem ég keypti mér bút af grófu, hvítu 

lérefti. Ég klippti gat efst og saumaði það saman til 

hliðanna, sparkaði af mér skónum og fór niður til að 

synda. Þá vildu þeir ekki hleypa mér í laugina. Þá sneri 

ég mér að þeim og sagði: Ég mun þrauka í þessum rotna 

heimi þar sem fólk sér aðeins föt, en sér ekki mann inn, 

þangað til farið verður að sjá manninn í stað fata hans. 

Og síðan þá hef ég alltaf gert mín eigin föt. Þetta var fyrir 

54 árum síðan. Smám saman breyttist þessi bútur af 

venjulegu, keyptu lérefti í lín sem ég óf sjálfur. Og til að 

vefa þurfti ég að byggja vefstól og ég þurfti að læra að 

nota hann. Og það beindi mér í áttina að þúsund öðrum 

verk efnum. Og hér er saga um fætur … fyrir 42 árum 

síðan, í New York borg, var ég með litla stráknum mínum 

sem var þá fimm ára gamall. Hann var tekinn fastur á 

Fimmta breiðstræti vegna þess að hann var berfættur í 

sandölunum sínum. Þeir létu mig mæta fyrir rétt í New 

York og ásökuðu mig um ofbeldi gagnvart börnum. 

OW: Fyrir það að láta hann vera í sandölum? 

RD: Já. En í dag getur þú gengið eftir Fimmta breiðstræti 

í New York, litið á Rockefeller Plaza og séð litlar, heillandi 

dömur á skautum, þar sem sést í afturendann á þeim! 

OW: Já, og þú getur svo sannarlega séð fólk í sandölum 

út um allt. 

Hr. Duncan fullvissar mig í raun um það að hann hafi 

fundið upp sand alana, í það minnsta núverandi mynd 

þeirra. Ef þú trúir á það að gera hluti öðruvísi en allir 

aðrir, hvernig líður þér þá með það að allir séu að ganga 

í „þínum“ sandölum? Er ekki þversögn falin í því? 

RD: Það er ekki ég sem er að gera það sem allir aðrir 

gera, heldur eru allir aðrir farnir að gera það sem ég geri. 

Og ég er stoltur af því. 

Útdráttur úr verkefninu Elastic Editions 

www.pausz.org/ELASTICEDITIONS 

„Það að greiða peninga fyrir hlut er aðeins kurteisisleg 

aðferð til að stela honum. Sjáðu til, gildi hlutanna 

liggur ekki í því að eiga þá, heldur að hafa skapað þá.“

66 

Tæknivísindin hafa gefið okkur margar 

frábærar lausnir á vandamálum sem 

ekki eru til. Á sama tíma hafa þau átt í 

erfið leikum með að finna lausnir á þeim 

vandamálum sem eru hvað mest aðkallandi. 

Höfundar velta fyrir sér hvað 

kemur á undan spurn ing unum sem 

vísindamenn spyrja og hvort hönnun 

geti orðið bjargvættur tækninnar. 

Vísindin, sér í lagi tæknivísindin, 

hafa fengið vægi í nútímanum sem 

mikilvægt er að skoða. Jafnframt 

er mikilvægt að skoða hvað það 

er sem þessi tegund þekkingar hefur 

fram að færa. Að mörgu leyti er því 

auðsvarað; allt í kring syngur örbylgjukór 

á riðum sem við nemum ekki 

en gerir okkur ýmis nútímaþægindi 

möguleg. En hvers spyrja vísindamenn 

sem skapa slíka töfra? Eða kannski 

enn frekar: Hvaða hvati liggur að 

baki svörunum sem þau komast 

að? Og skiptir hann máli? 

UM HÖNNUN VÍSINDA 



Vísindin eru þekkingarsveimur, 

heimur sem opnast og lokast samkvæmt 

ýmsum reglum. Innan marka 

þeirra eru raunar margir mál- og 

valdastrúktúrar og landa mærin sem 

skilgreina hvað fellur innan og utan 

ákveðinna vís inda og fræða eru á 

stöð ugri hreyfi ngu í síbreytilegu samfélag 

slegu sam hengi. Þessi átök hafa 

einnig færst inn að listinni, spurt er 

hvort listin sé vísindi, hvort eðlismunur 

sé á listinni og fræð unum. 

Mismunandi fræðasveimar kalla 

einnig eftir ólíkri af stöðu til sið ferðis 

og á byrgðar, í ákveðnu sam hengi við 

það sam félag sem þeir spretta úr. 

Sé orðið tækni skoðað sérstaklega, 

uppruni þess og meining, birtist í raun 

spegilmynd þeirrar siðferðis klemmu 

sem tæknivísindin opna á. Hugtakið 

tækni kemur frá gríska orðinu techne 

eða τέχνη og upp runaleg merking 

orðs ins hefur nokkuð margræða vísun 

sem virðist gjarnan tengjast handverki. 

Plató talar í Ríkinu um stöðugan 

og ár eið anl egan þekk ingar bálk sem 

getur, á áreiðan legan hátt og á staðfærðum 

og auð kennanlegum hugtakagrunni, 

kennt okkur að draga 

fram lífið eða öllu heldur … hvernig 

við ættum að lifa lífinu. Mönnum bar 

greini lega ekki saman til forna, frekar 

en nú, hver ábyrgðin væri sem fylgdi 

tækniþekking unni. Í Grikklandi til



68 

forna virðist tæknin hafa verið sett 

á and stæðan pól við listir og pólítíska 

þátttöku, sem innibæru poiesis, sköp - 

un ina og vísuðu þar með út fyrir hið 

praktíska, útreiknanlega. Plató virtist 

þó gera siðferði að útgangspunkti 

í tækni og jafnvel að siðfræði væri 

í sjálfu sér ákveðin tegund tækni. 

Þessi tenging verkþekkingar við dýpri 

og siðferðislegri skilning leikur að vissu 

leyti, eins og áður sagði, lykilhlutverk 

þegar kemur að því að skoða hvernig 

framþróun tækniþekkingar opnar 

ævin lega á siðferðileg viðfangsefni 

og hvernig flótti undan þeirri ábyrgð 

getur á endanum orðið hverju samfélagi 

að falli. 

Tæknilegir innviðir nútímasamfélags 

eru að miklu leyti grundvallaðir á þróun 

raunvísinda (t.d. eðlis og efna fræði) 

undanfarin 100 ár. Sem dæmi um slíka 

innviði má nefna tölvu tækni, sam skiptatækni, 

efnis tækni, heilbrigðistækni, 

nýtingu kjarn- og sólarorku og svo 

mætti lengi telja. Þær áþreifanlegu 

samfélagsbreyt ingar sem þessi þróun 

hefur haft í för með sér hafa alið af 

sér ákveðna ofur trú á að ferðafræði 

raunvísindanna, sem gróflega má lýsa 

sem smættarhyggju. Smættar hyggja 

gerir ráð fyrir að eiginleikar kerfis 

séu eingöngu summa eiginleika grunneininga 

kerfi sins. Með öðrum orðum; 

með því að sund ur greina kerfi og 

rannsaka sífellt smærri einingar mun 

sann leikurinn um eðli hins sam setta 

kerfis birtast okkur. Á þennan hátt 

höfum við sundurgreint efna sambönd 

í frumefni, frumefni í rafeindir, róteindir 

og nift eindir, og róteindir og 

nift eind ir í kvarka. Á þekkingar grunninum 

sem lagður hefur verið á þennan 

hátt má t.d. byggja útskýringar og spá 

fyrir um hegðun og eðli flókinna efnasam 

banda og -samsetninga, þar með 

talið efnis eiginleika eins og styrk, áferð, 

rafl eiðni, segulmögnun, mótstöðu gegn 

tæringu, og svo framvegis. 

Hér við byrjun 21. aldar stöndum við þó frammi fyrir ýmsum 

vandamálum sem eru bein afleiðing þeirra tæknilegu innviða 

sem við höfum byggt upp og þeirrar smættar hyggju 

sem ráðið hefur för. Verkefni eru leyst með því að fækka 

breytistærðum í viðráðanlegan fjölda og ráðast svo á þau 

með sundurgreiningu og bestun innan afmarkaðs mengis. 

Við það skapast hætta á að við fangs efnin missi tengingu 

við ytra (samfélagslegt) samhengi og deyfi þar með siðferðislega 

yfirsýn; efnahagsmál eru ekki siðfræðimál, 

um hverfi s mál eru ekki mannréttindamál, losun e fnaúrgangs 

í sjó tengist ekki fiskveiðum, og svo mætti lengi 

telja. Viðfangs efnið er þægilega skilgreint innan ákveðins 

ramma, á meðan ábyrgð á afleiðingum er oftar en ekki 

þægi lega skilgreind utan hans. Á sífellt fleiri stöðum skríða 

þó (ó þægi legar) staðreyndir undan steinum, vitnisburður 

þess að umrædd viðfangsefni séu almennt miklu flóknari 

en svo að líta megi á eiginleika þeirra sem summu fárra 

eininga og jafnvel í flestum tilfellum flóknari en svo að líta 

megi á eiginleika þeirra sem summu allra eininga. Þeir 

eiginleikar flókinna kerfa sem spretta upp úr flækjustigi 

samhengis og samtenginga en er ekki hægt að rekja til 

eiginleika grunn eininganna sjálfra eru nefnilega ekki 

síður mikilvægir. 

Á sama tíma þramma vísindin áfram með þá möntru að 

smærra/smættaðra sé betra, sérhæfing vísindamanna 

eykst sífellt og yfirsýn þeirra minnkar. Nefna má upp hafningu 

sérfræðilækninga á kostnað almennra lækninga sem 

dæmi um slíka þróun. Vísindamenn vilja þó flestir gjarna 

leggja sitt af mörkum til að leysa „raun veruleg“ vandamál 

og aragrúi útgefinna vísindagreina byrjar á útlistun á mikilvægi 

viðkomandi rannsóknar fyrir ákveðið skilgreint vandamál. 

Við nánari skoðun má þó oft sjá að viðkomandi lausn 

er afleit í samhengi við aðrar þekktar lausnir sem e.t.v. 

tilheyra öðru fræðasviði eða þá að vandamálið er ofureinfaldað, 

aðlagað til að henta lausninni sem borin er fram, 

eða jafnvel hreinn tilbúningur. Þó skal því haldið til haga 

að ákveðnar vísindagreinar, t.d. líffræði og vist fræði, hafa 

lengi velt fyrir sér samhengi og samtengingu fyrir bæra, 

frekar en eðli stakra eininga, og margar fræði greinar, t.d. 

félagsfræði, eru í eðli sínu fræði flókinna samsettra kerfa. 

Frá sjónarhóli raunvísindanna hefur því skapast sterk 

tilhneiging til að líta á fræðigreinar eins og félagsfræði 

sem „gervivísindi.“ 

Að mörgu leyti liggur vandinn einnig í öðru valdakerfi, það 

er menntakerfinu sjálfu. Upp úr upplýsingu verður vart við 

sífellt meiri áherslu á eina tegund þekkingarsköpunar, hina 

rökfræðilegu (karllægu¹) vísindaaðferð. Sú nálgun hefur í 

gegnum tíðina þótt gagnleg til þeirrar bestunar þekkingar 

¹ Hér er hugtakið „karllægt“ notað í sögulegu samhengi 

kynjafræðilegrar tvíhyggju, ekki til að gefa í skyn að karlar 

séu nauðsynlega „karllægir“ og konur „kvenlægar“.

69 

Um hönnun vísinda 

sem nefnd er hér að framan, aðferðarfræði hefur verið 

stöðluð innan þekkingar- og fræðasviða háskólans til að 

geta „sannreynt“ og „sannprófað“ tilgátur sam kvæmt 

ákveðn um fyrirframgefnum leiðum. Viðteknar vinsældir 

þessa þekkingakerfis eru augljósar, það inniber meðal 

annars skýran útreiknanleika fyrir innvígða hvað varðar 

mælanleika niðurstaðna. 

Á síðustu öld lá þetta þekkingakerfi undir ítrekaðri gagnrýni 

og áskorunum. Annars vegar fólst gagnrýnin á það í 

ábend ingum um hversu takmarkað og óréttlátt það væri – 

hið meinta „hlutleysi“ þess eins korðaðist við eina tegund 

þekkingar: (Karllæga) rökhyggju og því einnig þrönga 

skilgreiningu á gæðum – gjarnan peninga legum. Vald ið 

innan menntakerfisins tilheyrði – ljóst, en ekki síður leynt 

– þröngum hluta samfélagsins sem hafði fjárráð og mennin 

garlegan bak grunn til að stunda fræða störf. Á hinn bóginn 

var bent á að slíkt væri bæði ósann gjarnt því þar með væri 

það sem eftir stæði af heim inum ókannaður og valdalaus 

massi, án þess að lýðræðislegt sam komulag hefði verið gert 

um það – og því bein línis óskynsamlegt. Gagn rýn endur hafa 

m.a. bent á það sem blasir við; að engin spurning í nútímasamhengi 

hnatt- og alþjóða væðingar, háþróaðrar tækniþekkingar 

og þeim áhrifum sem hún gæti haft til góðs og 

ills, yrði svarað innan eins tak markandi fræðasviðs, á einu 

fræðamáli, með einni tegund þekkingar. 

Smættarhyggjan virðist nefnilega líka hafa byggt múra 

á milli þeirra þekkingarkerfa sem þurfa og verða að tala 

saman og bera saman bækur sínar. Fræðimenn eru þaðan 

af síður hvattir til að bera sértæka þekkingu sína á borð 

í þágu almennings, sannarlega umhugsunarefni þar sem 

þjálfun og starf þeirra er gjarnan kostað af samfélaginu 

sjálfu, á þeim forsendum að starfið sé í þess þágu. Þegar 

hver og einn borar sér niður á dýpi sinnar fræðaholu 

verður erfitt að sjá hvað ætti að hvetja vísindamenn upp 

með uppgötvanir sínar – annað en elskandi þörf til að 

miðla til samfélagsins og skilningur á þeirri siðferðislegu 

ábyrgð sem fylgir slíkri miðlun. Hver á að bera þá siðferðislegu 

ábyrgð ef áhugi og tenging við samfélagið er ekki 

til staðar? 

Í háskólasamfélögum samtímans eiga sér stað átök 

um einmitt þetta hlutverk og eðli háskóla, uppsprettu 

tækni þróunar og þekkingar. Í eftirkrísuátökum í íslensku 

háskóla samfélagi bergmálar spurningin um hlutverk 

fræðanna, vísindanna, þar sem m.a. er vísað í hið gríska 

tvískipta samhengi – tækni og listar – og þar með undirstrikaður 

skilningur á tækninni sem þekkingu sem tekin 

er úr samfélagslegu samhengi sínu, þekkingu sem eingöngu 

er hægt að iðka í nokkurs konar stikki, 

þar sem búið er að útkljá öll deilumál 

um siðferð islegt samhengi og hún 

iðkuð á „hlutlausum“ forsendum. Og 

aftur leitar hugur þá til Platós og til 

þess hvort nokkuð geti eða megi 

nokkurn tíma vera á hlutlausum 

forsendum. 

Ljóst er að sams konar átök má sjá 

í samhengi hönnunar. Hönnun, eins 

og félagsfræði, er í eðli sínu fræðigrein 

flókinna samsettra kerfa. Hönn unin 

sem slík fjallar ávallt um kerfi sem er 

stærra en summa ein inganna sem 

kerfið er samsett úr, eininga sem geta 

verið efnisfræðilegar, fagurfræðilegar, 

félagslegar, sagnfræðilegar og umhverfislegar. 

Hönnuður býr því ekki við 

þann (vafasama) lúxus að geta starfað 

eingöngu „innan síns fræðasviðs.“ 

Hönnuðurinn beitir hönnunarferlinu 

samt sem áður á sambærilegan hátt 

og vísindamaðurinn, þótt aðferðafræðin 

sé vissulega persónu legri og 

margbreytilegri, og því erfiðara að 

fella hana að þeim útreiknanleika 

og samanburðarvísindum sem hefðbundnu 

fræðakerfin byggja á. 

Hönnuður hefur í flestum tilfellum 

sérhæft sig á ákveðnu sviði í efnislegum 

útfærslum og abstrakt ferlum. 

Þessi viðfangsefni sín setur hönnuðurinn 

í rannsóknar- og þróunarferli, 

leggur upp með getgátu byggða á ytri 

þörf af ein hverjum toga, með ákveðið 

safn forsenda og markmið sem þarf 

að stefna að og prófa. Prófunar- og 

þróunarferlið er því sambærilegt við 

aðferðafræði tilraunavísinda og hið 

persónulega aðferðakerfi hönnuðar 

fjallar oft um sams konar abstraksjón. 

Munurinn felst þó í að nauðsynlegt er 

að kalla eftir öllu því sem gæti mögulega 

haft áhrif, innleiða það á viðeigandi 

hátt í teikingum og útreikningum 

til að þróa og fínpússa. Stóri munur 

þessara tveggja þekkingarsviða er sá 

að annað hefur þróast á braut rök-



70 

hyggjunnar með þekkingarfræðilegri áherslu á þröngar 

forsendur, á meðan hitt hefur tekið sveig framhjá og þróað 

áfram þann endurreisnarhugsuð sem þurfti að víkja fyrir 

hinu vaxandi háskólasam fél agi: Þess sem skilgreinir fyrst á 

hvaða máli forsendurnar birtast henni/honum og flækjustig 

allra þeirra þátta sem mögulega hafa áhrif á tiltekið svið, 

fjármagn, lagaramma, stétta- og félagspólítiskt samhengi, 

fagurfræði, veruna og líðan, í raun allan þann fjölþætta 

skala afleiðinga sem hönnun hans/hennar hefur á samfélagið. 

Því má spyrja hvort sú heildarhyggja sem býr í að - 

ferðar fræði hönnunar eigi ekki fullt erindi inn í dimma 

afkima grunnvísindanna, þar sem gleymst hefur hvað kom 

á undan spurningunni, um leið og hönnuðir þróa í vaxandi 

mæli með sér meðvitund um gildi rannsókna sinna fyrir 

við fangsefnið. Svarið virðist blasa við í flestum nágrannalöndum 

okkar, þar sem hönnun hefur í raun verið styrkt 

og tekin upp á þessum forsendum, stjórnvöld gera sér 

grein fyrir að það sé einmitt á vettvangi hönnunar sem 

samhengið spinnst og meðvitund hönnuða um gildi 

rannsókna fer í sannfærandi og gagnkvæmt samtal við 

vísindin sem sjá sæng sína útbreidda að þróa uppfinningar 

sínar í meira gefandi og samhengjandi farvegi. Sama sið - 

ferðsklemma birtist nefnilega hönnuðinum og vísindamanninum 

– hún liggur í hættunni sem skapast við að 

taka ekki ábyrgð á þeim miklu möguleikum sem afrakstur 

vinnunnar býður heiminum, til góðs eða ills. Að í krafti 

sinnar sérþekkingar og sértæku aðferðarfræði, þróunar 

hennar og meitluðu getu, hafa vísindamenn og hönnuðir 

vald til að komast að nýjum niðurstöðum og finna þeim 

farveg. Slíku valdi fylgir ávallt siðferðisleg ábyrgð.

71 

Upplýsingatækniumhverfið 


ELECTROVIBRATION 

Electrovibrationertæknisemgefuryfirborðiáferðmeðþvíaðlátarafskautbúatilspennusemframkallartitringáþunnrifilmu.Áferðingeturveriðhrufótt,gúmmíkenndeðaklístruð.Íraunvirkarþettaeinsogskjárinnséaðlyftastoggefurtökkumásnertiskjámáferð.Eftirumþaðbileitttiltvöárverðurþettakomiðísímaogspjaldtölvur.Tækninerekkieinungisbundinviðflattyfirborðoggeturþvíveriðánæstumhverjusemer.SamhliðaOLEDtæknigætiveriðhægtaðframleiðanýjategundafskjám,ólíktþeimsemviðhöfumáðurséð–eðasnert.Einnigerhægtaðbúatiláferðfyrirmyndir,segjumsemsvoaðviðhöfumundirhöndummyndafsandiogmalbiki;þáerhægtaðbúatilmismunandiáferðáskjánumeftirþvíhvaðfingurinnsnertir.Hinsvegarmábúastviðþvíaðþessitækniverðiorðinviðtekinvenjaáfrekarstuttumtíma.Fólkáeftiraðveitaþessaritæknisérstakaathygliþegarhúnkemurfyrstframásjónarsviðið,síðanerþettaánefadæmttilþessaðverðasjálfsagðurparturaföllumsnertiskjám.Þettaverðurörugglegahimnaríkifyrirpappírsperverta,þásemdýrkaáferðhlutannaogkunnaaðmetasnertingu. 

4

73 

Skilyrði skapandi starfa eru hæfileikar til að sjá fyrir sér 

það óorðna. Sjá það sem ekki er ennþá orðið hluti af 

svokölluðum hlutlægum raunveruleika. Samt er það stað - 

reynd að ekki er hægt að kalla fram sýnir af þessu tagi 

eftir hentugleikum. Þær liggja samt í loftinu fyrir framan 

nefið á okkur – og það sem meira er – að hluta ferlisins 

er auðvelt að skilgreina og það hefur svo sannarlega 

verið gert. Sá hluti er kallaður hönnunarferlið. Þetta ferli 

eða sú aðferðafræði á sérstaklega við ef gert er ráð fyrir 

því að hönnun sé þjónustugrein. Ferlið gengur þannig fyrir 

sig að sett er fyrir hönnuðinn verkefni. Verkefnið er kallað 

„vandamál“. Útlærðir hönnuðir þessari aðferðafræði við 

að leysa vandann. Aðferðafræðin er kölluð lausn á „vandamálinu“; 

að finna góða úrlausn sem hittir í mark. Sá sem 

þarf þjónustu setur upp fund eða auglýsir samkeppni þar 

sem vandamálinu eða verkefninu er lýst. Þetta er kallað 

á ensku briefing. Rannsóknarvinna fer í gang og þeim mun 

betri sem rannsóknin er, því meiri líkur eru á góðri úrlausn. 

Rannsóknarvinnan getur bæði verið í samvinnu við og 

samþætt aðferðafræði markaðs fræðinga, verkfræðinga, 

tæknifræðinga, sálfræðinga o.fl. Útkoman er oftast ekki 

merkileg og minnir mest á færibandavinnu. 

Hönnun sem slík er að sjálfsögðu ekki nýtt fyrirbæri. 

En hönnun er tiltölulega ný sem sérstök starfsgrein eða 

fag og það hefur haft gífurleg áhrif á eðli hennar. Það er 

kannski ekki frumeðli hönnunar að beita valdi, og þó. Það 

er allavega frumeðli hönnunar á vestrænu menn ingarsvæði 

að beita valdi og setja fram valdið. Að sigra náttúruna. Þetta 

er augljóst í skipulagsfræðum og sögu byggingarlistar. Þetta er 

augljóst í hönnun einkennis búninga, klæða og fatnaðar til að 

sýna ríkidæmi og stéttaskiptingu. Þetta er augljóst í merkjamáli 

grafískrar hönnunar. Þetta er augljóst í bókagerð og 

fram setningu texta. Fyrstu bækurnar sem prentaðar voru í 

hvaða landi sem er voru framsetning á valdi. Annaðhvort hinu 

verald lega eða hinu andlega: Lagabók stafirnir og bók stafstrúin. 

Upphafning valdsins er augljós í svokallaðri ímyndarhönnun. 

Íhugið bara myndir af konungum, keisurum, 

forsetum, forsætisráðherrum, forstjórum og formönnum 

og berið þær saman við myndir af sauðsvörtum almúga. 

Takið eftir kynjamisrétti og kynþáttamisrétti myndbirtinga. 

Hönnun sem sérstök starfsgrein á rætur sínar að rekja til 

vélrænnar hugsunar. Hönnunargripir eins og þeir birtust 

á síðustu öld fram til okkar daga eiga upphaf sitt í iðnbyltingunni. 

Margir hugsandi menn eins og William Morris 

sýndu sterka viðspyrnu gegn henni. Þeir bentu á firringuna; 

þennan aðskilnað hugar og handar. Þó að margir noti orðið 

hönnun yfir hannaða hluti er það ekki alls kostar rétt. Það 

að hanna er undirbúningstarfsemi fyrir framleiddan hlut. 

Það geta verið forframleiddar einingar fyrir mannvirki 

eins og byggingar eða brýr. Það getur verið skissuvinna eða 

full kláraðar framleiðslu teikningar fyrir klæðnað eða hluti af 

hvaða tagi sem er. Það er undirbúnings vinnan við að setja upp 

dagblöð eða tímarit, hvað sem er fyrir prentun. Hönnun er 

sem sagt ekki hluturinn sjálfur heldur forvinnan við að gera 

hann klárann fyrir kjaftinn á vélinni. 

Þó kom að því að hreyfingar mynduðust um aðdáun á vélinni 

og vélrænni framleiðslu. Ný fagurfræði var í deiglunni í byrjun 

20. aldar. Það varð fyrir meira en hundrað árum eða þann 

5. febrúar 1909 þegar manifesto ítölsku fútúristanna birtist 

fyrst í ítölsku dagblaði. Hún var rituð af ljóðskáldinu Filippo 

Marinetti. Hálfum mánuði síðar var þetta manifesto komið á 

forsíðu franska stór blaðsins Le Figaro. Hugmyndin breiddist 

hratt út eins og bráð smitandi vírus um alla Evrópu. Þetta var 

upphafið að nýrri listrænni hugsun sem hafnaði fortíðinni, 

klassískri fagur fræði, kanónunni – ævafornri hlutfallafræði. 

Hún fagnaði hugsun hreinsunarinnar, hrað anum. Hún hampaði 

ungdómi og vélrænum iðnaði. Fagur fræðin varð ferköntuð 

og fylgdi því sem vélin gerði best og maðurinn verst sem voru 

beinar línur. Þeir tóku sigrum tækninnar yfir náttúrinni 

fagnandi. Þeir tengdust ítölskum fasisma.

75 

Hönnun sem valdbeiting 

Smitið féll í frjóan jarðveg í Hollandi og það féll í frjóan 

jarðveg nýrrar hugsunar í nýstofnuðum ráðstjórnarríkjum 

eða Sovétríkjunum. Þar mynduðust nýjar hönnunar hreyfingar, 

í Hollandi var hún kölluð de stijl og í ráð stjórnarríkjunum 

varð til hreyfing sem kennd var við konstrúktífisma. 

Þessar þrjár hreyfingar, fútúrisminn, de stijl og konstrúktífisminn 

urðu svo stærstu áhrifavaldarnir að stofnun skóla 

sem fékk nafnið Bauhaus sem þýðir bókstaflega „Húsasmiðjan“. 

Walter Gropius safnaði saman listamönnum frá 

Mið-Evrópu. Saman lögðu þau grunninn að áhrifamestu 

uppeldisstofnun þessarar nýju fagurfræði 20. aldarinnar. 

Þessi fagurfræði nýrrar aldar gekk ekki bara út á það að 

lofsyngja vélina heldur líka til að hreinsa upp ofhleðslu 

forma frá nítjándu öld sem tilheyrðu borgaralegri yfirstétt. 

Fagurfræðin snerist líka um það að losna við þjóðernisrómantík 

og átti einnig að losa sig við upphafningu útvalinna 

einstaklinga. Hún var líka til þess að framleiða 

hagkvæmar og hagnýtar vörur fyrir almenning. Í upphafi 

var þetta fólk sem var félagslega meðvitað, sósíalistar eða 

hreinræktaðir kommúnistar eins og í Rússlandi. Hjá þeim 

var þetta hreinsun fyrir verkalýðsstéttina sem átti að til - 

einka sér nýjan hugsunarhátt. En lýðræði og hönnun fara 

ekki saman og hafa líklegast aldrei gert það. Um margt var 

um jákvæða umbyltingu að ræða á sínum tíma. Í dag hefur 

hún snúist upp í andhverfu sína. 

Þessi hugsun leiddi til rofs milli vitsmuna og greiningar 

annarsvegar og tilfinninga og innsæis hinsvegar. Segja 

má sama hlutinn með öðrum orðum: Að þetta eigi líka við 

um rofið milli lista og vísindalegrar tæknilegrar hugsunar. 

Svokallað skapandi fólk eða listamenn sem sjálhverfir 

einstaklingar væru ekki lengur nauðsynlegir því formin 

kæmu sjálfkrafa fram eftir tilganginum. Þetta varð einn 

algengasti frasi hönnunarhugsunar upp alla 20. öldina – 

„form follows function“. Þetta hefur leitt til upphafningar 

greiningaraðferða, tölfræðilegra upplýsinga sem við 

þekkjum öll úr samtíma okkar. Þær hafa svo sannarlega 

gildi en eru orðnar ráðandi og heftandi. Fyrir þessu 

finnum við í dag. 

Eftir seinni Heimsstyrjöldina fór þessi hugsunarháttur 

á fleygiferð. Þegar stríðinu var lokið upplifði almenningur 

á mörgum stöðum heiminn sem eina rjúkandi rúst. Í því 

ástandi varð ekkert rými til fyrir tilfinningar, allavega var 

ekkert rými til að leyfa þeim að vera. Vitsmunir og ísköld 

rökhyggja skyldu ráða uppbyggingunni. Þessi vitsmunahyggja 

var skilgreind sem alþjóðahyggja í hönnun og arki - 

tektúr. Strúktúralismi í bókmenntum og heimspeki. Eitt 

orð yfir allt saman var „módernismi“ eftirstríðsáranna en 

módernisminn átti sér að sjálfsögðu dýpri rætur. Ef 

klassískir listaskólar í anda Beux-Arts umbyltust ekki 

yfir í Bauhaus skapalónið eftir seinni Heimsstyrjöldina 

voru nýir stofnaðir. Þetta gerðist í langflestum evrópskum 

borgum eftir stríðið. Bauhaus kennarar höfðu flest allir 

flúið til Bandaríkjanna eða Sviss. Tveir fyrstu skólastjórar 

Bauhaus, þeir Gropius og Lazlo Moholy-Nagy voru komnir 

til Bandaríkjanna og komu nálægt þessari umbreytingu. 

Einnig þeir Mies van der Rohe og Josef Albers, sem 

stofnuðu hinn nafntogaða Black Mountain skóla. 

Það merkilega við þetta er að kapítalismi sigurvegara 

stríðsins tók þessum hugmyndum opnum örmum. 

Á þessum tíma hefst á Vestur-evrópsku áhrifasvæði 

þessi stöðlunarhugsunarháttur – skapalónin ná undirtökunum. 

Sameinuðu þjóðirnar urðu til og Evrópusambandið. 

Það er auðvitað augljóst að stöðlun er 

nauðsyn leg og dásamleg á mörgun sviðum, en bara upp 

að vissu marki. Ljósaperur eiga að passa í ljósastæði. 

Þetta er eins og með hvatalíf okkar og kenndir: Svo 

sannarlega guðsgjafir á sinn hátt, en á ákveðnum tímapunkti 

upplifir fólk óbragð og fær hnút í magann. Það var 

gengið of langt og hugmyndirnar urðu að heftandi bókstafstrúarbrögðum. 

Þetta kallast hnattvæðing í dag. 

Þetta þýðir líka að samfélögum er oftast stjórnað af fólki 

sem lítur á aðferðafræðina sem hrein vísindi. Það dýrkar 

– rétt eins og fasistarnir – sigra yfir náttúrunni. Samfélagið 

treysti ekki lengur á eðlisávísun eða á innsæi skapandi 

fólks, hugboð eða heilbrigða skynsemi eða þess sem 

kallast á ensku „common sense“. „The problem with 

common sense is, that it is not that common anymore.“ 

Menn leggja ofuráherslu á tölfræðilegar skýrslugerðir – 

innsæinu er ekki lengur treyst. Skipstjórar á veiðiskipum 

eru farnir að kvarta undan því að „vinnan“ í brúnni fari 

í að fylla út skýrslur um hvert smátriði og sjómenn séu 

farnir að missa öll tengsl við náttúruöflin og veiðinefið. 

Sama heyrist frá kennarastéttinni. Kennarar eru farnir 

að missa tengsl við nemendur og kennarann í sér vegna 

skýrslugerða. Einstein kallaði innsæið og getuna til 

notkunar samlíkinga náðargjöf. Hann bætti því við að 

greining og gagnrýnin hugsun væru dyggir þjónar sem 

stæðu okkur álengdar. Það er mót sagna kennt ef samtími 

okkar er skoðaður í þessu ljósi að til hneig ingin er sú að 

dýrka þjóninn og fyrirlíta náðar gjöfina sem geðþótta 

og spádómsgáfur. 

Ekkert er nauðsynlegra fyrir raunveruleg skapandi störf 

en að hafa skilninginn fram yfir gagnrýna hugsun sem 

tilheyrir vitsmunum en ekki viskunni. Vitsmunir og gagnrýninin 

hugsun skapa ekki. Þeim er það fyrirmunað.


76 

Sem þjónar eru þeir ansi notadrjúgir. Þeir eru ágætis 

aftur sætis bílstjórar en skelfilegir undir stýri. Viskan ein - 

beitir sér að því að skilja náttúruna og reynir ekki að sigra 

hana, en það reyna vitsmunirnir. Viskan veit að náttúruöflin 

eru mis kunnar laus og munu sigra okkur að lokum ef vits - 

muna fikt inu eru ekki settar skorður. Eins og sagt hefur 

verið: Ef við útrýmum skordýrum mun allt líf á jörðinni 

slokkna á örfáum árum. Ef maðurinn útrýmir sér mun 

líf á jörðinni blómstra. 

Fiktið er svakalegt. Nýjum vitsmunalegum efnum er 

sturtað út í náttúruna. Talið að það séu a.m.k. 70.000 

ný efna sambönd sem iðnaðurinn hefur búið til og af þeim 

eru aðeins um 5.000 sæmilega vel rannsökuð. Af þessum 

5.000 hefur komið í ljós að um 3.000 þeirra eru andhverf 

lífrænum formum á hátt sem náttúran, atómin og mólekúlin 

virka eins og tilraunastafróf sem raðast upp sem 

hliðstæður lífrænna forma. Við þekkjum úr sögunni – 

millljón ára sögu náttúrunnar – hvaða efni eru lífrænum 

formum vinsamleg eða jákvæð. Þessi nýju efnasambönd 

eru virk í þessu stafrófi náttúrunnar, eins og bókstafur í 

orði. Við vitum hins vegar ekki hvaða sögu þessi efni skrifa. 

Þegar horft er til baka er eins og saga Evrópu sé saga 

eintómra slysa. Ein styrjöld hefur tekið við af annarri. 

Fyrst voru gyðingarnir settir í gasklefana, núna er það 

náttúran sem er í gasklefanum. Þetta er eins og hjól sem 

rúllar alltaf í gegnum katastrófur. Þetta er bakgrunnur inn, 

en við sem erum að fást við hönnun, myndlist og fegurð 

verðum að beita okkur á þessu sviði. Tilfinningin fyrir þýð - 

ingu hönn unar og fegurðar er ennþá sterkari með þessa 

brotnu heimsmynd í bakgrunni og vitundinni um gallana. 

Lögmál efnislandslagsins – náttúrunnar – er lögbundið. 

Best er að líta á sitt eigið náttúruumhverfi. Náttúra Íslands, 

skilyrðin eru lögbundin og óumflýjanleg. Það er hægt að 

eyðileggja þessa lögbindingu með því að meðhöndla hana 

rangt. Innri veruleikinn er líka háður lögbindingu; fegurð, 

inntaki og allt það. Þar er líka hægt að skemma. Síðan er 

það hugmyndalandslagið sem leggst ofan á efnislandslagið, 

þriðji veruleikinn sem er afsprengi hugmynda okkar og 

kennda, það sem sprettur af innri veruleikanum. Hann 

er líka lögbundinn. Hann er háður þessu góða, þessu 

vist væna og sannleikanum sem tengir allt á milli. 

Þessi svið eru öll tengd saman um inntak lífsins og 

menning ar innar. Þegar við horfum á þetta í hönnun, 

í bygg-ingarlist og skipulagi samtímans þá hrynur einn 

veru leikinn – hugmyndaveruleikinn hrynur. Á sama tíma 

er verið að grafa undan efnislandslaginu; sótsporin og 

mengunin, öll þessi nýju efni. Ef við lifum svona blind - 

andi þá er innri veruleikinn ekki í lagi. Við missum tökin 

á sannleikanum þannig að þetta tengist allt saman. Ef við 

höfum lögsníðum eða endurnýjum hugmynda legan veru - 

leika okkar í náttúrulega sátt við menninguna, borgina og 

opnum augu okkar, öðlast skilninginn og allt það – að það 

væri bara sá tiltekni veruleiki – hinir gætu verið gallaðir 

og stórmengaðir áfram. Við erum að tala um hvernig allir 

þessir veruleikar verði að komast á hærra stig. Okkur 

verður að takast að verða mennsk á ný. Losa okkur við 

gervigreindina, opna innra augað, rífa upp á okkur 

rifbeinin og sýna hjartað á ný. 

Þetta er ástæðan fyrir hruni upphafinna hönnunarstjarna 

sem skapalóni fyrir lífstílsmótun, þetta er ástæðan fyrir 

því að hönnunarumræða síðastliðin tíu ár hefur snúist um 

sjálfbærni, sótspor og viðspyrnuna gegn hnattvæðingunni. 

Umræðan í samfélagi hönnuða er drifin áfram af slæmri 

samvisku þeirra sem látið hafa ráða sig í hönnunarvinnu 

umhugsunarlaust. Hönnuðir sem móta form en eru bara 

ráðnir upp að hálsi, en líta nú yfir farinn veg með æluna 

í hálsinum. 

Ég er samt ekkert endilega þeirrar skoðunar að fallegt 

vistvænt umhverfi leiði sjálfvirkt af sér að allir verði 

hamingjusamir. Að allt verði gott þegar það verði gott. 

Ég sé þrjá veruleika; efnislandslagið; loftslag og skilyrðin 

til að lifa við, innri veruleika mannsins og ytri veruleika 

hans sem er afsprengi af hugmyndum hans, hugmyndalandslagið. 

Allir þessir þrír veruleikar hafi sín eigin lögmál.

78 

ÁHRIF ÚRELTRAR TÆKNI 

Á LESANLEIKA 


„The machine is like a jungle animal, 

more or less obedient under the 

whip, but always a wild animal¹“ 

Svona myndgerði ónafngreindur 

samstarfs aðili John Updike vélina. 

Þær hug myndir, efasemdir, og þau 

spurningamerki sem við höfum sett 

við vélina er í dag auðveldlega hægt 

að yfirfæra á tilfinningar fólks til tækni. 

Tækni, reglur og viðmið í týpógrafíu 

eru einn stærsti þáttur grafískrar 

hönnunar. Ef tækni er frumskógardýr 

þurfum við að vera í stakk búin til að 

mæta því. Það má því segja að allir 

sem vinna með letur og týpógrafíu 

þurfi að fjárfesta í svipu. 

Við höfum gengið í gegnum ýmsar 

breytingar varðandi framleiðslu á 

prentgripum. Þær eru sérstaklega 

áberandi búi maður á eyju þar sem 

dýrt getur reynst að flytja efni til 

og frá landinu. Prentun er dýr og því 

er gæðum oft fórnað fyrir vélaframleiðslu 

(fjöldaframleiðslu), sem veldur 

því að handverk er á miklu undan haldi. Sama var uppi á 

borðinu þegar William Morris upphóf handverkið þegar 

verið var að fórna því fyrir hraða og ódýra fjöldaframleiðslu. 

Morris horfði aftur til þess tíma þegar handverk 

var í hávegum haft, en í dag mætti mælast til þess að 

íhalds samir setjarar horfi frekar fram á veginn. Þannig 

væri hægt að tileinka sér möguleika tækninnar og kosti 

þess að letur er nú mun meðfærilegra en það var, 

sér í lagi fyrir tíma OpenType. 

Hægt er að kynna sér og vitna í ógrynni texta sem fjalla 

um hvernig eigi að meðhöndla letur. Þar segja mismunandi 

týpógraferar og hönnuðir okkur hvað er rétt og hvað er 

rangt út frá því sem þeir hafa kynnt sér, eða deila eigin 

hugsjónum og leggja línurnar fyrir okkur hin. Hér mætti 

sem dæmi nefna frumkvöðla á borð við William Morris 

(Arts and Crafts Movement), Jan Tschichold (Die Neue 

Typographie), John Updike (The Well Made Book), Beatrice 

Warde (The Crystal Goblet) o.fl. Þessar og hugsjónir 

annarra týpógrafera ættu hönnuðir að kynna sér. 

Oft gleymist að hugsjónir annarra má heimfæra að öðrum 

nálgunum. Til að mynda er hægt að setja samasemmerki 

við hugsjónir Tschichold og Morris, þrátt fyrir að við 

samanburð verka þeirra sæi varla nokkur maður að þeir 

¹ „The Seven Champions of Typography“, í Typographers 

on Type, Ruary McLean (ritstjóri), London, 1995, bls. 50.

79 

Áhrif úreltrar tækni á lesanleika 

unnu báðir út frá sömu markmiðum. Nálgunin er vissulega 

ólík, en leiðarljósið er samt sem áður keimlíkt. Því má 

í raun segja að stefnur og straumar fræðanna séu oft 

mis skilin, þar sem fólki er hætt við að greina um of 

útfærslur, án þess að taka tillit til hugmyndafræðinnar 

sem liggur að baki. Sem dæmi um þetta má nefna það sem 

oft er kallað Sviss stíll eða Sviss týpógrafía. Útfærsluatriði 

og smekkur eru ekki það sama og hugmyndafræði. Þess 

vegna er mikilvægt að horfa framhjá smekk og meðvituðum 

ákvörðunum hönnuðarins sem oft trufla mat álitsgjafa 

þegar kemur að því að dæma umbrot og letursetningu. 

Stærsti hluti reglna og viðmiða í týpógrafíu tekur mið 

af framleiðsluaðferðum sem voru við lýði þegar enn var 

notast við lausaletur við umbrot og uppsetningu bóka og 

texta. Þrátt fyrir ýmsa möguleika á framförum í setningu 

leturs í gegnum tíðina þá hafa meðferð leturs og þær reglur 

og viðmið sem urðu til við upphaf prentunar ekki haldist 

í hendur og þróast í takt við þá möguleika sem fylgja 

tækninni til þess að auka lesanleika. Svo ekki sé minnst 

á tilkomu einkatölvunnar sem hefur haft gríðarleg áhrif 

á framsetningu texta. Á Íslandi ber hefðin nefnilega 

lesanleika og frágang leturs í flestum tilfellum ofurliði. 

Þegar talað er um hefðir er hér átt við meðhöndlun lengri 

texta, meðal annars í fræðitextum, skáldsögum og þess 

háttar umbroti, þ.e. þau tilfelli sem mest reyna á svokallaða 

ósýnilega hönnun, eitt stærsta verkefni týpógrafera. 

Í raun er auðvelt að skilja hvers vegna, þar sem erfitt getur 

verið að frelsa fólk úr viðjum vanans og allt of fáir hérlendis 

þekkja í raun til vinnu týpógrafera. Þó vissulega sé mikilvægt 

atriði að þekkja vinnutæki og forrit vel, er aðalhlutverk 

týpógrafera að þjálfa augað og eigin dómgreind 

með þarfir lesandans að leiðarljósi. 

Leiðarljós letursetningar ætti 

undantekningalaust að vera þarfir 

lesendans við miðlun upplýsinga. 

Því er mikilvægt að kenna hönnuðum 

og setjurum að horfa, þjálfa augað, 

og greina efnið sem unnið er með, 

samhliða því að kenna reglur og það 

sem má eða má ekki gera. Undir það 

fellur ósýnilega hönnunin sem minnst 

var á hér að ofan; þar sem áhersla 

er lögð á ná kvæmni til þess að bæta 

lesanleika en ekki eingöngu að koma 

efni fyrir á ákveðið mörgum blaðsíðum. 

Mikilvægi þessa er óumdeilanlegt, 

enda kannast vafalaust 

margir við að hafa lagt frá sér bók 

um annars áhugavert efni sökum 

þess að hafa ekki náð að einbeita 

sér að lestrinum.


80 

Auðvitað eru bækur og textar misvel 

skrifaðir, en engu að síður er þetta 

oft vegna vankunnáttu í letursetningu 

sem bitnar á efninu sem verið er að 

miðla. Í þessu samhengi ætti að nefna 

muninn á læsileika og lesanleika. 

Beatrice Warde lýsti því á ljóðrænan 

og skýran hátt hvar þessi munur liggur 

í fyrir lestri frá árinu 1932². Þar talar 

hún um að letur sem sett er í 14pt 

feitletraði steinskrift sé vissu lega 

læsilegra en 11pt Basker ville, en það er 

ekki þar með sagt að það sé lesanlegra. 

Til saman burðar nefnir hún að þrátt 

fyrir að betur heyrist í ræðumanni sem 

öskrar, þá heyrir maður ekki aðeins 

rödd góðs ræðu manns heldur grípur 

inntakið. Sem lesendur erum við ekki 

að reyna að greina hvern staf fyrir 

sig eða stök orð, heldur viljum við 

að augað flæði yfir textann og grípi 

inn takið og röddina í textanum frekar 

en að sjá í hvaða letri textinn er settur. 

Í þessari umræðu má ekki gleyma að 

benda á nýjan vettvang í miðlun texta, 

en miðlun texta rafrænt er orðin mjög 

algeng leið til þess að koma upplýsingum 

á framfæri. Þetta er ekki síst 

vegna þess að í mörgum tilfellum 

er það mun hagkvæmari kostur en 

prentuð útgáfa. Undir slíka miðlun 

falla m.a. rafbækur. 

Margir hafa bent á að þeir sem meðhöndla texta fyrir rafbækur 

virðast oft lenda í vandræðum með framsetningu 

textans. Alltof algengt er að texti, þá sér í lagi texti sem áður 

hefur verið settur fram á pappír, sé þvingaður í sama form 

á skjá, í stað þess að laga textann að þeim mögu leikum sem 

skjárinn býður upp á. Að mörgu leyti eru þetta dreggjar 

hefðanna sem minnst var á hér áður, til að mynda að setja 

texta jafnaðan, þó svo að í raun sé betra að lesa texta sem 

er vinstri jafnaður. Slíkt á enn betur við á vefnum þar sem 

lesandinn getur stjórnað leturstærð, en upplausnir skjáa 

eru mis jafnar og ekki nokkur leið að stjórna orð skiptingum. 

Því er allt of algengt að texti á skjá sé ill lesanlegur og 

jafnaður texti mjög svo óskýr. 

Líkt og margir fræðingar fortíðarinnar má velta fyrir sér 

hvort ekki sé tímabært að setja saman uppfærðan gátlista 

fyrir týpógrafera. Sá listi myndi taka mið af þeirri þróun 

sem hefur átt sér stað í gegnum tíðina og innihalda viðbætur 

fyrir leturmeðhöndlun á vefnum. Mörg atriði sem 

nú þegar hafa verið tekin saman eiga enn rétt á sér, en í 

mörgum tilfellum í nýju samhengi og á nýjum for sendum. 

Jafnframt er vafalaust tímabært að taka saman gátlista 

sem miðast við vinnu týpógrafera á Íslandi. 

Til að byrja með er ágætt að nefna þá þætti sem ætti ekki 

að þurfa að taka fram, en margir sem vinna með texta 

gleyma að huga að. Hér er átt við grunnatriði allrar leturmeðhöndlunar; 

að huga að því að öll greinamerki séu rétt 

notuð, að orðskiptingar séu í lagi og að allur textinn fari 

í gegnum prófarkalestur. 

² „The Crystal Goblet or Printing should be invicible“, í Typographers 

on Type, Ruary McLean (ritstjóri), London, 1995, bls. 75. 

„… þráttfyriraðbeturheyristíræðumannisemöskrar,þáheyrirmaðurekkiaðeinsröddgóðsræðumannsheldurgrípurinntakið.“

81 


Byrjum á orðskiptingum og bandstrikum: 

Orðskiptingar Þegar orðum er skipt þarf að gæta þess 

að skiptingin trufli ekki lesturinn, þ.e. að hún hafi ekki 

áhrif á flæði textans og trufli ekki samhengi og merkingu. 

Sem dæmi má nefna að vandasamt getur verið að skipta 

vef slóðum, sér í lagi þegar þær koma fyrir í heimildaskrám. 

Bandstrik Í upphafi var nefnt að gæta þurfi vel að greinarmerkjum 

eins og bandstrikum. Það sem týpógraferar þurfa 

þó einnig að hafa í huga, og maður rekur sig oft á, er að 

ekki er passað upp á hvernig bandstrikum er komið fyrir 

í textanum. Allt of algengt er að setjarar nýti sér ekki falið 

bandstrik. Földu bandstriki kemur setjari fyrir þar sem 

leyfilegar skiptingar eru og er ósýnilegt nema orðið skiptist 

á milli lína. Hörð bandstrik, ef svo má kalla, eða bandstrik 

sem slegin eru inn á lyklaborðið til þess að neyða orð milli 

lína geta reynst mjög varasöm ef einhver breyting verður 

á textanum og hann færist til. Það getur nefnilega reynst 

auðvelt að missa sjónar á hvar slíkum bandstrikum hefur 

verið komið fyrir. 

Virðingarröð má ekki gleyma að hægt er að skilgreina 

á annan hátt en með mismunandi leturstærðum. Stór, 

stærri, stærstur og smátt, minna, minnst er ekki eina 

leiðin til þess að leggja áherslu á mál sitt. Auðveldlega er 

hægt að leggja mismikla áherslu á upplýsingar með hvítu 

rými, lit, feitletrun og skáletrun, og þá er ekki átt við með 

því að nota slíka möguleika alla í einu heldur með því að 

nýta sér einn af þeim möguleikum. Algengur misskilningur 

er að eina leiðin til þess að aðgreina efni sé að nota 

margar leturgerðir í mismunandi stærðum. 

Flokkunáupplýsingum er nokkuð lagskipt vinna. Þegar 

búið er að greina virðingarröð (fyrirsagnir, undirfyrirsagnir 

o.s.frv.) og komið er að því að setja texta er nauðsynlegt að 

setjarinn geri sér grein fyrir því hvernig á að lesa textann. 

Að dagsetning sitji saman, að tala og mælieining sitji saman: 

Það er, að bil og hvítt rými slíti ekki upplýsingar í sundur, 

heldur hjálpi til við lesturinn og tengi upplýsingar saman. 

Í lestri viljum við flæðandi takt, ekki höktandi hjakk.


82 

Valáletri skiptir einna mestu máli þegar kemur að því að 

setja texta. Letur eru jafn misjöfn og þau eru mörg. Setjari 

þarf að gæta þess að hann sé með bestu útgáfu hvers leturs 

í höndunum, en einnig að letrið þjóni tilgangi sínum og sé 

viðeigandi. Steinskrift og fótaletur eiga bæði rétt á sér í 

meginmálstexta þó svo að þau séu vissulega misviðeigandi. 

Steinsskrift hentar alla jafna verr í lengri texta, þar sem 

steinskrift er yfirleitt læsilegri en fótaletur lesanlegra og 

því betur til þess fallið að nota í lengri texta, til að mynda 

í skáldsögum. Auðvitað þarf ekki að taka fram að tilskilin 

leyfi fyrir notkun á letri þurfa að vera í lagi. 

Vinstrijöfnunogjöfnun Margir halda því fram að texta 

í lengri bókum eigi ávallt að setja jafnaðan, þ.e. jafnan 

bæði hægra og vinstra megin. Vissulega er ríkjandi hefð 

fyrir þess háttar jöfnun texta en vert er að nefna að texti 

sem er vinstri jafnaður er mun lesanlegri en jafnaður texti. 

Ástæðan er að augu lesandans nema munstur textans og 

eiga auðveldara með að halda stað setningu sinni við lesturinn. 

Vinstrijafnaðan texta er einnig mun þægilegra að setja. 

Í honum haldast bil milli orða jafnari, og stærri bil sem oft 

myndast milli orða í jöfnuðum texta eru ekki til staðar til 

þess að trufla takt lestursins. 

Línulengdoglínubil ráða hvað mestu um lesanleika texta. 

Ef lína er of löng er ferðalag augans að upphafi næstu línu 

oft of langt, en þá verður erfitt fyrir lesandann að halda 

þræði. Hann stendur þá sjálfan sig oft að því að byrja á sömu 

línunni aftur og aftur. Línulengd og línubil séu í samræmi, 

ekki velja sjálfvalið línubil heldur fylgið því sem augað segir 

ykkur. Hér hjálpar einnig til að texti sé vinstrijafnaður, 

því auðveldara er að halda þræð inum þegar línurnar eru 

ekki allar eins. 

Þekktueigintakmörk Mundu að þú gleymir. Það er í mörg 

horn að líta þegar unnið er að umbroti. Það er nauðsynlegt 

að punkta niður hverju þarf að huga að. Einnig ættu allir 

að gefa sér góðan tíma í að prenta út reglulega og temja 

sér það að fara að minnsta kosti tvisvar yfir verkið áður 

en það er sent í framleiðslu.

83 


Þetta eru eingöngu nokkur atriði sem eiga að minna 

hönnuði á hversu margt þarf að hafa í huga þegar unnið 

er með texta. Listanum er ekki ætlað að vera tæmandi, 

og í ljósi umfjöllunarefnis greinarinnar er nokkuð ljóst 

að endurskoða þarf áherslur og vissar nálganir reglulega. 

Ekki eingöngu með tilliti til þróunar í meðferð leturs, 

hönnun á letri og ýmis konar tækniþróunar heldur einnig 

með tilliti til þróunar á tungumálinu sem – meðal annars 

vegna nýrrar tækni og stóraukinnar tölvunotkunar – tekur 

stöðugum breytingum. Hér er ekki verið að finna upp hjólið, 

heldur eingöngu verið að benda á þau atriði sem aldrei 

mega gleymast og allir ættu að kynna sér. Vafalaust renna 

margir yfir listann og aðra sambærilega lista kinka kolli, 

eru sammála og miðla en fylgja honum ekki eftir. Þessi 

atriði eiga að vera hverjum hönnuði töm, en ekki bara 

notuð í orði. Það mun leiða af sér betri hönnun, vandaðri 

vinnubrögð og lesanlegri texta. 

Vert er að taka fram að þessi grein fjallar ekki um alla þá 

sem hafa ekki menntun í listum eða hönnun, en sinna samt 

sem áður ýmsum verkefnum, heima við eða í starfi, sem 

snúa að einhverskonar uppsetningu. Hins vegar má nefna 

að þær vangaveltur kalla á frekari umfjöllun um almenna 

kennslu í sjónmenntum, að augum nemenda á grunn skólastigi 

sé beint að hversu gagnlegt er að hafa grunn þekkingu 

á fagurfræði, myndbyggingu og samsetningu efnis. Slíkt 

myndi leiða til skilvirkara samstarfs milli fag greina þegar 

einstaklingar eru komnir út á vinnu mark aðinn og farnir að 

sinna mismunandi verkefnum. Aukin sjón menntun myndi 

einnig leiða til aukinnar virðingar milli fagstétta sem á 

móti myndi leiða til vandaðri vinnu bragða og enn faglegri 

nálgunar við útgáfu. 

„Þessiatriðieigaaðverahverjum 

hönnuðitöm,enekkibaranotuð 

íorði.Þaðmunleiðaafsérbetrihönnun,vandaðrivinnubrögðoglesanlegritexta.“

84 

AUGMENTED REALITY 

AugmentedRealityertæknisemerrétthandanviðhornið, 

húneríraunnúþegartilstaðar,baraílitlummæli.Ísam 

h e n g iviðInternetofThingserhægtaðlátamargahlutivirkasamantilþessaðbúatilogsýnaupplýsingar.Hægteraðkomastísnertinguviðþettafyrirbærimeðsnjallsímumeðasérstökumgleraugum,ekkiósvipuðumGooglegleraugunum.Hægteraðskiljaeftirsigupplýsingarábyggingumsemsjástígegnumþessitæki–listaverk,myndbönd, 

skilaboðeðabarahvaðsemer.Upplýsingarsemþessarerusíðanaðgengilegarfyrirhvernþannsemermeðsnjallsímaundirhöndum.Einnigerhægtaðfaraíratleikmeðþvíaðskiljaeftirstafrænarvísbendingarávelvöldumstöðum, 

spila„liveaction“Pacmanmeðvinumsínumágötum 

Reykjavíkurborgar.Þaðgefuraugaleiðaðþegarþessitæknihefurhaslaðsérvöllmunfólkgetafundiðupplýsingarumannaðfólkmeðþvíaðskoðaþaðígegnumsnjallsímaeðasérstökgleraugu.Facebook,Twitterogaðrarupplýsingaveiturverðaaðgengilegarmeðeinföldumandlitsskanna. 

Hvortþettasésiðferðislegarétt–eðabarasjálfsagt–erspurningsemþarfaðsvara.Einniggætiskapasthættaáþvíaðfólkgleymisérísýndarveruleikaoghættiaðupplifaumhverfisittánþessaðnotatæki.Internetfíknogeinangrungætiaukist.Enþaðersamtenguaðsíðurspennandiaðveltaþessarinýjutæknifyrirséríljósiþesshvaðamöguleikahúnbýðuruppá. 

5

6 

85 


SPRAY-ON FÖT 

ÁspreyjuðfötsvonaeinsogíþáttunumFuturama.Einfalt, 

fljótlegtogþægilegt.Þútekurbarauppspreybrúsannþinnogspreyjaráþigsamfesting,boleðabuxur.Efniðfestistekkiviðþig,þúgeturklættþigúrflíkinniognotaðhanaaftur.Þúgeturlíkaleystefniðuppívökvalausn,settþaðafturíbrúsannogspreyjaðþvíafturáþig.Þaðerhægtaðfámismunandiefni:ull,silki,pólýesterogsvoframvegis. 

Þaðferbaraeftirþvíhvaðaefniernotaðsemundirstöðuefniíspreyblöndunni.Afturámótiverðurflíkinsemþúspreyjaráþigmjögþröng,eiginlegaeinsogspandexnemaminnateygjanleg.Svoþegarþúkemurúrsjónumásólarströndinnioglangaraðskellaáþigeinnispreyflíkmuntþúlíklegalítaúteinsogbandarískofurhetja.EnhvervillekkilítaúteinsogSuperman?

87 Framleiðsla 

FRAMLEIÐSLA 


Greinþessiertilrauntilþessaðgreinaogskiljadýnamíkámillihandverksogiðnaðarísögulegusamhengi,meðhliðsjónaforðinuframleiðsla.Skoðumaðeinsnotkunáorðinuframleiðslaííslenskritunguannarsvegarogenskuhinsvegar. 

Orðiðframleiðslaerparaðviðenskaorðiðproduction,enbeinþýðingorðannaerólík.Framleiðslaværiþáaðleiðaeitthvaðframámeðanproductionvísarfrekartilþessaðbúaeitthvaðtil,jafnvelaðþvíervirðist,úrengu. 

Íslenska orðið tekur mið af íslensku samhengi og vísar 

því oftast til nýtingar á auðlindum til þess að ná fram 

fjár hags legum ágóða, oft í beinu samhengi við iðnað. 

Til dæmis álframleiðsla; í grófum dráttum þá bætum við 

rafmagni við báxítið og fáum út ál. Við nýtum auðlind og 

bætum henni inn í jöfnuna og fáum út gróða. Í íslensku 

samhengi vísar orðið framleiðsla oftast til ferla af þessu 

tagi. Aukið virði fæst með innspýtingu úr náttúruauðlind, 

en ekki úr sköpun úr hugar heimi mannsins. Sennilega eru 

það tengsl okkar við auðlindir hafsins sem hafa mótað 

þennan skilning okkar, þar sem keðjan er með stysta móti 

frá afurð yfir í beint fjárhags legt virði. Lítil sköpun á sér 

stað, tak mörkuð umbreyting. 

Enska orðið production hefur miklu stærra raddsvið og 

sögulega merkingu þar sem það nær yfir stærra og minna 

samhengi og vísar til verðmæta á mun breiðara sviði. Ef 

vísað er til framleiðslu sem hugtaks fyrir iðnbyltinguna þá 

var engin huglæg aðgreining á framleiðslu til iðnaðar eða 

handverks. Það var einfaldlega framleiðsla í beinu samhengi 

við þarfir einstaklingsins, samfélagsins og þeirra auðlinda 

sem landsvæðið gaf af sér, að búa til það sem þörf er á. 

Mikilvægt er þó að muna að á þessum tíma var handverk 

ekki skilgreint sem handverk. Það var ekki fyrr en iðnbyltingin 

fór að ryðja sér farveg sem mannskepnan sá 

ástæðu til þess að skipta framleiðslu í tvær tegundir: 

Iðnað og hand verk. Í framhaldi tók við hagsældartímabil 

í vestr ænu samfélagi þar sem iðnaði var hampað sem 

sigurvegara fram tíðarinnar, boðbera framfara og velferðar. 

Á sama tíma má segja að handverk hafi fengið á sig rómantískan 

blæ, það varð tákn mynd afturhvarfs til fortíðar. Því 

var haldið á lífi af einstak lingum sem sóttu í einfaldari tíma 

og sáu og þráðu gildi í beinum tengslum einstaklingsins sem 

hand verks manns í þjónustu við sam félagið. Í handverki eru 

verkferlar og efnishringir á mannlegum stærðarskala, þar 

sem einstaklingur greinir auð veldlega upphaf og endi, og 

upplifir fegurð í skilningi á heildinni. Í samfélagi þar sem


88 

iðnaður var álitin táknmynd framfara og þróunar var 

hand verk smættað og öðlaðist stöðu áhugamáls, eitthvað 

sem fólk gerir sér til dundurs. Á meðan iðnaður inn æddi 

áfram stóðu verkferlar og hugmyndafræði handverks í stað. 

Handverk var stimplað sem það gamla og úrelta, 20. öldin 

var öld iðnaðarins. 

En eins og komið hefur á daginn hefur mannskepnan kannski 

hampað farsæld sinni og velferð fullmikið á kostnað annarra 

þátta. Án þess að telja upp tæm andi lista þá ber senni lega 

hæst áhrif okkar á náttúrunna, um hverfing náttúrunnar. 

Þykir nokkuð ljóst að við göngum og höf um gengið allt of 

hratt á nýtingu auðlinda, svo hratt að margir vísindamenn 

samtímans telja að við séum að öllum líkindum komin yfir 

ákveðinn vendi punkt sem komi til með rjúfa allt jafnvægi 

í lífríki jarðar með ófyrirsjáanlegum afleiðing um. Í okkar 

tvípóla heimi þá virðist liggja beinast við að kenna iðnaðinum 

um og hverfa aftur til róman tíkurinnar, hand verksins 

og þess einfalda. En er það leiðin áfram? Eru bara tvær 

gagnstæðar leiðir færar til að velja um? 

Ég tel svo ekki vera, og að það sé frekar þörf á samtali. 

Um ræða um skilgreiningar á hugtökum til bætingar á 

sam eiginlegu tungutaki í samfélaginu er þörf, bæði í 

fagsam félaginu og ekki síst í pólitísku landslagi. Við lifum 

í póleruðu samfélagi þar sem fólk er annað hvort hægri 

eða vinstri, með iðnaði eða á móti, lista maður eða viðskipta 

maður. Allt er pólerað, ekkert samtal, grátt svæði 

eða heildarmynd. Því er verr, því að sama skapi er samfélags 

mynd okkar alltaf að verða flóknari og flóknari. Við 

lifum sífellt margbrotnara samfélagi, í návígi við ein stak linga 

af ólíkum uppruna, trúarbrögðum og fjárhag. Sam félag 

okkar teygir arma sína stafrænt hnattrænt og speglar sig 

síðan stað bundið. Óumflýjanleg staða okkar er sú að læra 

að lifa betur saman og rækta þá hæfileikum sem til þarf. 

Að hlusta, að skilja og setja sig í spor annarra (R. Sennett). 

Himininn er ekki blár! Himin inn 

er dýnamískt samspil af sólinni, 

tunglinu og tómi alheims. 

Himininn er litróf. 

Það er því ekki tilviljun að ný kynslóð 

á vestur löndum er byrjuð að spyrja nú - 

verandi iðnaðarkerfi erfiðra spurninga 

með gagn rýnum hætti og sé í framhaldi 

byrjuð að leita ann arra leiða til þess að 

enduskilgreina framleiðslu. Sam félagsbreytingar, 

framfarir í tækni og aðgengi 

að iðnaði hafa orðið til þess að forsendur 

til framleiðslu hafa breyst. Efasemda 

raddir gagnvart iðnaðarmódeli 

20. aldarinnar heyrast hærra og hærra 

eftir því sem afleiðingar þess fá á sig 

fleiri og fleiri birtingamyndir. Í fyrsta 

lagi hefur svo kölluð desktop tækniþróun 

sprungið út á seinustu tíu árum og er 

byrjuð að hafa áhrif á heildarmyndina. 

Þá hefur að gengi að leiserskerum og 

þrívíddarprenturum fært valdið aftur 

til einstaklingsins til að gerða til sköpunar 

og í þriðja lagi hafa framleiðslufyrirtæki 

opnað arma sína meira og meira gagn - 

vart utan að kom andi aðilum til sköpunnar 

á virði í sam einingu. Það er í 

sam hengi við þessa þrjá lykiþætti sem 

hand verk fær aftur þýðingu og þá ekki 

handverk í róman tískum búningi, afturhvarf 

til fortíðar, heldur í samspili við 

iðnað og sam félag. Leikvöllur hefur 

opnast til sköpunar á nýju handverki 

þar sem hönnuður fær nýtt hlutverk. 

Hann er hinn hugsandi hand verks maður,

89 Framleiðsla 

skapar sér sín eigin tól og tæki, sitt eigið ferli í samtali við 

fáanleg efni. Efnis nálgun fær nýja vídd þar sem öll efni fá 

jafnmikið vægi. Hann getur nýtt „desktop“ undrið til sköpunar 

á frum gerð um eða mótum til framleiðslu. Hann nýtir staðbundinn 

iðnað til sköp unar á þeim hlutum sem hann vantar 

í verk ferli sín, verkfæri eða lokaafurð. Hann hafnar öllum 

stöðluðum róman tískum normum handverks, tekur út kjarna 

þess og varpar því á samtímann. Handverk fær vægi og iðnaður 

fær vægi; í samtali öðlast hvoru tveggja aukið gildi. Við þessa 

um breytingu á hugs ana gangi getur allt framleiðslu kerfið 

kollvarpast. Verk smiðjur og fjöldaframleiðsla geta liðið undir 

lok og við tekur tenglsanet ein stak linga og smárra fyrirtækjaeininga 

sem lifa í mun líf rænna og hreyfan legra kerfi. Ein stakling 

urinn fær aftur mun meiri yfirsýn, sveigjan leika og frelsi til 

athafna og er ekki eins bundinn af fjárfest ingu. Hann getur nýtt 

sér afl nýrrar tækni og unnið með stað bundnum fyrir tækjum 

í átt að tilgangi sínum, á móti nýtast tækjakaup iðnaðar fyrirtækja 

betur þar sem þau nýtast af fleiri aðilum til margra 

mis munandi verka. 

Þessar breytingar eru að eiga sér stað nú þegar á mörgum 

stöðum í Evrópu og má sjá birtingamyndir þeirra frá helstu 

menntastofnunum á sviði hönnunar nú þegar. Stærsta hindr unin 

í veginum virðist vera sú að bilið frá skóla lokum yfir í atvinnulíf 

hefur ekki verið brúað. Framleiðslukerfið hefur ekki haldið í við 

þróunina í hönnunarháskólunum. Kerfið er enn að stórum hluta 

enn fast í úreltu iðnaðarmódeli 20. aldarinnar. Skapa verður 

brú af hálfu háskóla og ríkis til þess að gefa nýjum þáttakendum 

tæki færi til þess að skapa sér sínar eigin for sendur til sköpunar. 

Þannig munu margir vankantar úrelts iðnaðarmódels heyra 

sögunni til og ný tæki færi til virðis aukningar skapast. Ræður þar 

að sjálf sögðu mestu skilningur stjórnvalda á virði þess að styrkja 

uppbygg ingarstarf og þekk ingarsköpun sem verður í háskólum 

og ætti að breiða úr sér út í samfélagið. Það er því ljóst að þessi 

brú er mikilvæg ekki síst fyrir þá staðreynd að samfélög sem 

skapa slíkar aðstæður laða fyrst að sér færasta og besta fólkið 

sem menntastofnunin skapaði.

Höfundaskrá 

90 

ArnhildurPálmadóttir 

Arkitekt 

arnhildur@honnunarverksmidjan.is 

AtliRúnarBender 

Nemi og sjálfstætt 

starfandi hönnuður 

benderinn@gmail.com 

ÁsgeirMatthíasson 

Verkfræðingur M.Sc. 

og meistaranemi í hönnun 

asgeir12@lhi.is 

BirnaGeirfinnsdóttir 

Lektor og fagstjóri í 

grafískri hönnun við LHÍ 

birnageirfinns@lhi.is 

BryndísBjörgvinsdóttir 

Fagstjóri fræðigreina við LHÍ 

bryndisbj@lhi.is 

DóraÍsleifsdóttir 

Prófessor í grafískri hönnun 

og fagstjóri MA í hönnun við LHÍ 

dora@lhi.is 

ElsaJónsdóttir 



elsa@elsajonsdottir.is 

FrostiGnarr 

Grafískur hönnuður og myndskreytir 

frostignarr@gmail.com 

GarðarEyjólfsson 

Lektor og fagstjóri 

vöruhönnunar við LHÍ 

gardareyjolfsson@lhi.is 

GuðmundurOddurMagnússon 

Prófessor í grafískri 

hönnun við LHÍ 

goddur@lhi.is 

HildigunnurSverrisdóttir 

Aðjúnkt og fagstjóri 

í arkitektúr við LHÍ 

hildigunnurs@lhi.is 

JúlíusValdimarsson 



juliusvald@gmail.com 

KristaSigríðurHall 



kristashall@gmail.com 

KristjánLeósson 

Vísindamaður hjá Raunvísindastofnun 

Háskóla Íslands 

kleos@hi.is 

LóaAuðunsdóttir 

Aðjúnkt í grafískri hönnun við LHÍ 

loaauduns@lhi.is 

SigrúnAlbaSigurðardóttir 

Lektor og fagstjóri 

fræðigreina við LHÍ 

sigrunalba@lhi.is 

SigurðurÁrmannsson 

Hönnuður 

sigurarm@islenska.is 

SmáriMcCarthy 

Höfundarétthafi 

smari@immi.is 

ThomasPausz 

Aðjúnkt í vöruhönnun við LHÍ 

thomaspausz@lhi.is 

VigdísÞormóðsdóttir 

Starfsmaður bókasafns LHÍ 

vigdist@lhi.is 

ÞórlaugÁgústsdóttir 

Sérfræðingur í 

upplýsingatækni 

thorlaug@gmail.com

91 

Myndlýsingaskrá 

Bls.4 

Björn Loki Björnsson, 

bjornloki.com 

Bls.9 


atlibender.tumblr.com 

Bls.15 


Bls.22 


behance.net/islandstone 

Bls.24 


Bls.35 


martak00l.com 

Bls.38 

Sunna Ben 

sunnaben.org 

Bls.45 


Miðopna 


Bls.48 


Bls.57 


Bls.61 

Krista Hall 

kristahall.is 

Bls.63 


Bls.67 


sigridurhulda.is 

Bls.72 

Krista Hall 

Bls.74 

Krista Hall 

Bls.77 

Krista Hall 

Bls.8182 


davidbaldursson.com 

Bls.86 

Marta Eir Sigurðardóttir

ernúeinnighægt 

149.597.890 kmfrásólu 

aðnálgastMænuáAlnetijarðar. 

Húnerstaðsettáslóðinniwww.mæna.is

Mæna 2014 

5. árgangur 

www.mæna.is 

Tímarit um grafíska 

hönnun á Íslandi 

Ábyrgðaraðili og útgefandi 

Hönnunar- og arkitektúrdeild 

Listaháskóla Íslands 

Námsbraut í grafískri hönnun 

Prentun 

Prentsmiðjan Oddi hf. 

Pappír 

Gunnar Eggertsson hf. 



Chromolux dökkblár 250 g 




Upplag 

500 eintök 

Letur 

Adobe Caslon Pro 

Apercu Pro (TT) 

Þverholti 11 

105 Reykjavík 

+354 552 4000 

lhi@lhi.is 

www.lhi.is 

ISSN 1670 8512 

Ritstjóri 


Hönnunarstjórar 

Þakkir 


Ágúst Loftsson 



Díana Hrönn Sigurfinnsdóttir 



Grímur Kolbeinsson 


Halldór Arnar Úlfarsson 


Hreinn Bernharðsson 

Hörður Lárusson 

Jón Ómar Erlingsson 

Kristján Gunnarsson 


Magnús Loftsson 

Ólöf Anna Jónsdóttir 

Pálmi Einarsson 

Pétur Jónasson 


Sigrún Birgisdóttir 



Sunna Ben 

Thomas Pausz 



Hönnun 

Alexandra Ósk Bergmann 

Ari Hlynur Guðmundsson 




Einar Jón Kjartansson 


Gabríel Benedikt Bachmann 


Jón Páll Halldórsson 


Krista Hall 


Salka Þorsteinsdóttir 

Signý Sigurðardóttir 


Sunna Rún Pétursdóttir 

Prófarkalestur 




Ólöf Gerður Sigfúsdóttir 

Þýðingar og þýðingarráðgjöf 

Birta Svavarsdóttir 


Lóa Auðunsdóttir

Mæna 2014

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?