WiTH_S_3_2017_short

www.zbiam.pl
Curtiss P-40
NUMER SPECJALNY 3/2017
Maj-Czerwiec
cena 14,99 zł (VAT 5%)
INDEX 409138
ISSN 2450-3495
W NUMERZE:
Krążowniki Brooklyn
Amerykańskie krążowniki Brooklyn
pojawiły się jako odpowiedź
na wyzwanie Japończyków, którzy
– wyczerpawszy przyznane im limity
dla krążowników „waszyngtońskich”
– opracowali projekt krążownika
uzbrojonego aż w 15 armat 155 mm…
Kazimierz Sosnkowski
Sosnkowski przegrał rywalizację
ze Śmigłym po śmierci Piłsudskiego,
a potem zapisał piękną kartę
we wrześniu 1939 r. Jako polityk był
zawsze „numerem dwa”, a przez
zwykły przypadek nie został prezydentem
Rzeczypospolitej…
INDEX: 409138
ISSN: 2450-3495

Amerykańskie krążowniki Brooklyn
pojawiły się jako odpowiedź
na wyzwanie Japończyków, którzy
– wyczerpawszy przyznane im limity
dla krążowników „waszyngtońskich”
– opracowali projekt krążownika
uzbrojonego aż w 15 armat 155 mm…
Sosnkowski przegrał rywalizację
ze Śmigłym po śmierci Piłsudskiego,
a potem zapisał piękną kartę
we wrześniu 1939 r. Jako polityk był
zawsze „numerem dwa”, a przez
zwykły przypadek nie został prezydentem
Rzeczypospolitej…
INDEX: 409138
ISSN: 2450-3495
Vol. III, nr 3 (10)
Maj-Czerwiec 2017; Nr 3
www.zbiam.pl
Curtiss P-40
NUMER SPECJALNY 3/2017
Maj-Czerwiec
cena 14,99 zł (VAT 5%)
INDEX 409138
ISSN 2450-3495
NUMER SPECJALNY 3/2017 1
W NUMERZE:
Krążowniki Brooklyn
Kazimierz Sosnkowski
Na okładce: samolot myśliwski Curtiss P-40.
Rys. Rafał Zalewski
INDEX 409138
ISSN 2450-3495
Nakład: 14,5 tys. egz.
Redaktor naczelny
Jerzy Gruszczyński
jerzy.gruszczynski@zbiam.pl
Korekta
Dorota Berdychowska
Redakcja techniczna
Dorota Berdychowska
dorota.berdychowska@zbiam.pl
Współpracownicy
Władimir Bieszanow, Marius Emmerling,
Michał Fiszer, Tomasz Grotnik, Wojciech Holicki,
Andrzej Kiński, Leszek Molendowski,
Tymoteusz Pawłowski, Tomasz Szlagor, Maciej Szopa
Wydawca
Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o.
Ul. Anieli Krzywoń 2/155
01-391 Warszawa
office@zbiam.pl
Biuro
Ul. Bagatela 10/19
00-585 Warszawa
Dział reklamy i marketingu
Anna Zakrzewska
anna.zakrzewska@zbiam.pl
Dystrybucja i prenumerata
office@zbiam.pl
Reklamacje
office@zbiam.pl
spis treści
MONOGRAFIA LOTNICZA
Marek J. Murawski
Samolot szturmowy Henschel Hs 129 (2)
SZTUKA WOJENNA
Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński
Brytyjskie wojska pancerne 1939-1945 (3)
MONOGRAFIA LOTNICZA
Leszek A. Wieliczko
Curtiss P-40 (2)
4
20
38
Prenumerata
realizowana przez Ruch S.A:
Zamówienia na prenumeratę w wersji
papierowej i na e-wydania można składać
bezpośrednio na stronie
www.prenumerata.ruch.com.pl
Ewentualne pytania prosimy kierować
na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl
lub kontaktując się z Telefonicznym
Biurem Obsługi Klienta pod numerem:
801 800 803 lub 22 717 59 59
– czynne w godzinach 7.00–18.00.
Koszt połączenia wg taryfy operatora.
Copyright by ZBiAM 2017
All Rights Reserved.
Wszelkie prawa zastrzeżone
Przedruk, kopiowanie oraz powielanie na inne
rodzaje mediów bez pisemnej zgody Wydawcy
jest zabronione. Materiałów niezamówionych,
nie zwracamy. Redakcja zastrzega sobie prawo
dokonywania skrótów w tekstach, zmian tytułów
i doboru ilustracji w materiałach niezamówionych.
Opinie zawarte w artykułach są wyłącznie
opiniami sygnowanych autorów. Redakcja nie ponosi
odpowiedzialności za treść zamieszczonych
ogłoszeń i reklam. Więcej informacji znajdziesz
na naszej nowej stronie:
www.zbiam.pl
MONOGRAFIA MORSKA
Grzegorz Nowak
Amerykańskie krążowniki lekkie typu Brooklyn (1)
WOJNA W POWIETRZU
Tomasz Szlagor
Szturmowce MacArthura.
„Air Apaches” i Morze Południowochińskie (3)
II RZECZPOSPOLITA
Sławomir Koper
Generał Kazimierz Sosnkowski. Najsłynniejszy polski Szef
ARTYLERIA
Jędrzej Korbal
Boforsy to nie wszystko (1)
52
64
73
84
3

Marek J. Murawski
Samolot szturmowy
Henschel Hs 129
2
Jedyny produkowany przez Niemców
w czasie II wojny światowej samolot
szturmowy wywiązał się doskonale
ze swej roli. Największe sukcesy osiągnął
przy niszczeniu radzieckiej broni
pancernej. Jego niewielka produkcja
jednak spowodowała, że nie wpłynął
w sposób znaczący na przebieg
działań na froncie wschodnim.
znawczy dywizji natknął się na duże zgrupowanie
radzieckich czołgów. Wezwane na pomoc Hs 129 bez
strat własnych zniszczyły 29 czołgów i przy okazji
zestrzeliły myśliwiec typu I-16.
W kwietniu 1943 r. Obstlt. Weiß wrócił do Berlina
do sztabu Dowódcy Lotnictwa Myśliwskiego, a dowodzenie
wszystkich czterech eskadr wyposażonych
w Hs 129 objął Hptm. Bruno Meyer, który otrzymał
Wśród nich szczególnie wyróżniał się dowódca 8.(Pz)/
Sch.G 1, Oblt. Rudolf Heinz Ruffer: nie tylko okazał się
skuteczny w zwalczaniu radzieckich czołgów, ale też
łodzi desantowych, którymi transportowano rosyjskie
posiłki. Jak wspominał Hptm. Hans-Ulrich Rudel,
latający w tym czasie na Ju 87: Jesteśmy w powietrzu
codziennie, od świtu do późnego wieczora, latając nad
polami trzciny i nad wodą w poszukiwaniu łodzi. Iwan
Hs 129 w walkach nad Kubaniem
i Kurskiem – od marca do lipca 1943 r.
Pod koniec lutego 1943 r. wszystkie dostępne samoloty
Hs 129 skoncentrowano w czterech eskadrach 4.(Pz)
i 8.(Pz)/Sch.G 1 oraz 4.(Pz) i 8.(Pz)/Sch.G 2, zebranych
na lotnisku Zaporoże. Dowództwo nad nimi przejął
Obstlt. Otto Weiß, mianowany Inspektorem Lotnictwa
Szturmowego przy Dowódcy Lotnictwa Myśliwskiego.
Nową jednostkę nazwano „Panzerjagdkommando
Weiß” (jednostka niszczycieli czołgów Weißa). Zadaniem
sztabu nowej jednostki była koordynacja działań,
szkolenie i zagwarantowanie odpowiedniego zaopatrzenia
dla podległych eskadr niszczycieli czołgów.
Skoncentrowanie ich pod jednym dowództwem pozwoliło
na stworzenie rezerwy operacyjnej, która miała
być wprowadzana do akcji w przypadku przerwania
frontu przez silne zgrupowanie radzieckich czołgów.
Panzerjagdkommando Weiß pierwszą akcję bojową
przeprowadziło 19 marca 1943 r. wspólnie
z elitarną dywizją Wehrmachtu „Großdeutschland”
w pobliżu wsi Tomarowka, gdzie batalion rozpo-
Hs 129 B-2, W.Nr. 0350, „żółta 3” należący do Pz.Jg.St./JG 51, wczesną wiosną 1943 r. w Rosji.
tytuł Führer der Panzerjäger (Dowódca Niszczycieli pływa w najbardziej prymitywnych baliach, rzadko widać
łódź motorową. Poza bronią ręczną załogi mają
Czołgów). Dowództwo 4.(Pz)/Sch.G 2, której przewodził
dotychczas Hptm. Meyer, objął Maj. Matuschek.
ze sobą granatniki i karabiny maszynowe. W mniejszych
W połowie marca 1943 r., po zdobyciu Charkowa, łódkach płynie od pięciu do siedmiu żołnierzy, na większych
upycha się do dwudziestu ludzi. Nie używamy
Niemcy ustabilizowali front w południowej Rosji, jednakże
walki toczone przez Wehrmacht na Kubaniu naszej specjalnej amunicji przeciwpancernej, gdyż jej
i półwyspie Tamań – wobec znacznej przewagi liczebnej
Rosjan w broni pancernej – wymagały wsparcia rzące zaś sprawiają, że trafione łodzie dosłownie roz-
duża siła przebicia jest tutaj nieprzydatna. Pociski bu-
z powietrza przez niszczyciele czołgów. Okres walk latują się w drzazgi. Najbardziej sprawdza się zwykła
na Kubaniu przyniósł liczne sukcesy pilotom Hs 129. amunicja przeciwlotnicza z odpowiednio nastawionym
4

Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński
Brytyjskie
wojska pancerne
1939-1945
Brytyjczycy wystawili do działań w Europie Zachodniej trzy dywizje pancerne, najczęściej
przydzielane po jednej do trzech korpusów brytyjskiej 2. Armii – VIII, XII i XXX Korpusu.
Była to 7. DPanc całkowicie wyposażona w czołgi Cromwell oraz 11. DPanc
i DPanc Gwardii na czołgach Sherman. Poza wymienionymi w składzie wojsk brytyjskich
walczyły też samodzielne brygady, wyposażone w czołgi Churchill i Sherman.
3
Cała brytyjska 21. GA miała w istocie do dyspozycji
sześć dywizji pancernych. Trzy wymienione
brytyjskie (7. DPanc, 11. DPanc i DPanc Gwardii)
weszły w skład brytyjskiej 2. Armii, natomiast kanadyjska
1. Armia miała do dyspozycji dwie (polska 1. DPanc
i kanadyjska 4. DPanc). Specjalna 79. DPanc, wystawiająca
specjalistyczny sprzęt szturmowo-inżynieryjny dla
wzmocnienia zgrupowań uderzeniowych obu armii,
pozostała do dyspozycji dowództwa 21. Grupy Armii.
Dodatkowo 21. GA miała do dyspozycji osiem samodzielnych
brygad pancernych. Jedna z nich (27. BPanc
na czołgach Sherman) wskutek strat, których nie było jak
uzupełnić, została rozwiązana 29 lipca 1944 r., walczyła
więc tylko niecałe dwa miesiące. Spośród pozostałych
kanadyjska 2. BPanc oraz brytyjskie: 4., 8. i 33. BPanc
były wyposażone w czołgi Sherman, natomiast 6. BCz
Gwardii, 31. i 34. BCz – w czołgi Churchill. Etatowo każdy
z trzech batalionów czołgów brygady pancernej
(zarówno samodzielnej, jak i brygady pancernej dywizji
pancernej) miał trzy kompanie (szwadrony) po cztery
plutony po cztery czołgi, trzy czołgi w dowództwie
kompanii (19 czołgów w kompanii) i cztery czołgi w dowództwie
batalionu (61 czołgów średnich w batalionie
i 11 czołgów lekkich w kompanii rozpoznawczej, razem
72). Natomiast w brygadach Churchilli były tylko 3 czołgi
w plutonie, co dawało 15 w kompanii i 49 w batalionie
+ 11 czołgów lekkich – razem 60.
Brytyjskie wojska lądujące na plażach Normandii
niemal od początku miały wsparcie czołgów. Na plaży
„Sword” lądowała brytyjska 3. Dywizja Piechoty w składzie
trzech brygad, a jej wsparciem była 27. BPanc (gen.
bryg. George Erroll Prior-Palmer), wyposażona w czołgi
Sherman DD, dostosowane do pływania. 27. BPanc
wysadziła na plaży trzy bataliony: 13 th /18 th Royal Hussars
(Queen Mary’s Own), 1 st East Riding Yeomanry i Staffordshire
Yeomanry. 34 czołgi Sherman DD z 13 th /18 th Royal
Hussars zostało wysadzone do morza w odległości
4,5 km od plaży. 27 z nich dotarło do plaży i wspierało
pierwszą fazę desantu piechurów z 8. Brygady 3. DP. Pozostałe
czołgi brygady wysadzono na plażę z okrętów
desantowych, w kolejnych falach lądujących wojsk.
Pierwszą brygadą 3. DP, która ruszyła w głąb lądu, była
lądująca później 185. Brygada Piechoty, której wsparcia
udzieliły „zwykłe” Shermany ze Staffordshire Yeomanry.
Czołgi z tego batalionu, mając na pancerzach desant
piechurów z 2 nd Battalion, King’s Shropshire Light Infantry
ze 185. BP, wyruszyły jako pierwsze w kierunku wsi
Beuville na drodze do Caen. Kolejne bataliony brygady
były wspierane przez działa samobieżne Achilles (amerykański
niszczyciel czołgów M10 uzbrojony w brytyjską
armatę 17-funtową kal. 76,2 mm) z organicznego
dywizjonu przeciwpancernego 3. DP – 20 th Anti-Tank
Regiment, Royal Artillery. Wkrótce wspomniane brytyjskie
jednostki starły się z 22. Pułkiem Pancernym
niemieckiej 21. DPanc – 40 Pz IV, wsparte kilkoma
zdobycznymi Somua S.35 w niemieckiej służbie. Brytyjskie
czołgi i samobieżne działa przeciwpancerne
zadały Niemcom znaczne straty: niemieckie raporty
potwierdzają utratę 54 czołgów ze 124 posiadanych
w 21. DPanc, ale ponad połowę zniszczyły wspierające
brytyjskie wojska samoloty myśliwsko-bombowe
Typhoon. W drugiej fali brytyjskiego ataku posuwała
się 9. Brygada Piechoty 3. DP, wspierana przez batalion
1 st East Riding Yeomanry z czołgami Sherman DD.
Po wyłamaniu się z plaż Normandii 27. BPanc wspierała
natarcie na Caen, które zostało zdobyte dopiero 9 lipca
1944 r. Czołgi brygady udzielały wsparcia spadochroniarzom
z 6. Dywizji Powietrznodesantowej, a później
piechurom z 51. DP Highland.
Na plaży „Gold” lądowała brytyjska 50. Dywizja
Piechoty (Northumbrian w składzie trzech BP, a dodatkowo
samodzielna wówczas 56. Brygada Piechoty.
Wsparcia udzielały im czołgi z dwóch batalionów specjalnej
79. DPanc: Westminster Dragoons wyposażonych
w czołgi Sherman-Crab do trałowania min oraz
141 st Royal Tank Regiment (The Buffs) z czołgami-miotaczami
ognia Churchill Crocodile. Dodatkowo lądowały
też dwie kompanie z 6 th Assault Regiment, wyposażone
w czołgi saperskie z ciężkim moździerzem do niszczenia
umocnień Churchill AVRE. Poza jednostkami 79. DPanc
na plaży tej lądowały dwa bataliony czołgów Sherman
DD z samodzielnej 8. BPanc: 4 th /7 th Royal Dragoon
Guards i Nottinghamshire Yeomanry. Wkrótce do brygady
wrócił też należący do niej batalion 13 th /18 th Royal
Hussars, czasowo przekazany do składu 27. BPanc.
Na „kanadyjskiej” plaży „Juno” lądowała kanadyjska
3. Dywizja Piechoty, a wsparcia udzieliła jej kanadyjska
2. BPanc z trzema batalionami czołgów Sherman V DD:
6 th Armoured Regiment (1 st Hussars), 10 th Armoured
Regiment (The Fort Garry Horse) i 27 th Armoured Regiment
(The Sherbrooke Fusilier Regiment). W nawiasach
podano używane niekiedy poprzednie nazwy wspomnianych
batalionów, z okresu przed przeformowaniem
w bataliony czołgów. Każdy z batalionów wspierał
brygadę piechoty kanadyjskiej 3. DP. W czasie kolejnych
walk 6 th Armoured Regiment dostał się 11 czerwca
20

SZTUKA WOJENNA
a na wschód od niej – w rejonie Villers-Bocage – 276. DP.
Obie należały do XXXXVII Korpusu Pancernego.
Natarcie rozpoczęło się 30 lipca w sektorze VIII Korpusu:
jako pierwsza po bardzo krótkim, zaledwie
zdetonował aż osiem min na odcinku zaledwie 50 m.
Niestety, za każdym razem wybuch miny wyrywał jeden
lub kilka łańcuchów trału (którymi obracający się
z prędkością 180 obr./min bęben trału uderzał w ziemię,
łaj żołnierzy. Na wszystkich kierunkach natarcia czołgi
musiały manewrować, by znaleźć odpowiednie dla
siebie przejścia w napotkanych nasypach czy rowach
melioracyjnych, więc w rezultacie czołgi oderwały się
2-minutowym artyleryjskim ostrzale ruszyła 227. BP
z 15. Szkockiej DP. Atakowały: 9 th Battalion, Cameronians
po prawej stronie (czasowo przeniesiony
do 227. BP z 46. BP) i 2 nd Battalion, Gordon Highlanders
(2. GH) po lewej. Oba otrzymały wsparcie Churchilli
z 4 th Battalion, Grenadier Guards (4. GG) z 6. BCz
Gwardii. Bataliony nacierały dwiema kompaniami
(po około 75 żołnierzy) z przodu, a każda kompania
otrzymywała wsparcie dwóch plutonów – 6 Churchilli
z armatami 75 mm i wóz dowódcy pododdziału z haubicą
95 mm – razem siedem pojazdów pancernych.
Dodatkowo siłom tym przydzielono kilka czołgów
z trałami przeciwminowymi Sherman Crab ze składu
79. DPanc. VIII Korpus zrezygnował z jednego bombardowania
bombowcami ciężkimi na rzecz dwóch uderzeń
bombowców średnich, mających wspierać czołowe
oddziały korpusu w trakcie włamania – pierwsze
bombardowanie po dwóch godzinach od rozpoczęcia
natarcia, a drugie po dziewięciu – na niemieckie wojska
na dalszej linii obrony. W drugim rzucie brygady miały
nacierać 2 nd Battalion, Argyll and Sutherland Highlanders
i 10 th Battalion, Highland Light Infantry. Wkrótce
doszło do wymiany ognia, w której oba bataliony straciły
Czołg Cromwell z dowództwa polskiej 1. Dywizji Pancernej w Normandii, 1944 r.
po jednym dowódcy kompanii.
od „swoich” pododdziałów piechoty. W końcu poszczególne
Churchille zaczęły zabezpieczać swoim ogniem
te grupy piechoty, które były w zasięgu obserwacji załogi
wozu. Dopiero około 15:00 piechota zdobyła dużą
wieś Sept-Vents i oczyściła ją z Niemców. Kiedy wysłano
odpowiedni meldunek, przez Sept-Vents ruszyły pojazdy
gąsienicowe, a za nimi kołowe z 11. DPanc drogą
w kierunku na Torigni.
Po lewej stronie batalion 2. GH przeszedł przez
niewielką dolinę, przez sady, by wkroczyć do lasu
Lutaine. Nie napotkano tu min przeciwpancernych,
więc nie były potrzebne czołgi z trałami – za to w walkach
w lesie przydały się miotacze ognia Churchill
Crocodille z 141 st Regiment, Royal Armoured Corps
(The Buffs), także z 79. DPanc. Użycie miotaczy ognia
miało wielki wpływ na morale obrońców, którzy
na widok zbliżających się Churchilli opuszczali swoje
pozycje i uciekali (przynajmniej część z nich). Także
i tu wspierające piechotę czołgi Churchill z armatami
musiały manewrować, szukając odpowiednich dla siebie
tras. Jeden z czołgów został sam przy wspieranej
piechocie, ale jego załoga zniszczyła wiele punktów
ogniowych (gniazd karabinów maszynowych, pozycji
granatników przeciwpancernych czy moździerzy lekkich,
ukryć dla piechoty) ogniem z działa, niemiecką
piechotę zaś czołg ostrzeliwał z dwóch karabinów
maszynowych BESA. W jednym przypadku rozstrzelał
Czołg Cromwell z 2 nd Battalion, Welsh Guards, batalionu rozpoznawczego Dywizji Pancernej Gwardii.
sekcję miotającą granaty ręczne z odległości zale-
Posuwające się na prawym skrzydle zgrupowanie
trafiło na miny przeciwpancerne i w krótkim czasie
pięć Churchilli zostało na nich unieruchomionych.
Na pomoc wezwano Shermana Crab z trałem przeciwminowym,
przydzielonego z batalionu 1 st Lothians and
Border Yeomanry (30. BPanc z 79. DPanc). Trał czołgowy
by wywołać detonacje). Dlatego dziewiąta mina
nie została zdetonowana trałem, lecz zerwała gąsienicę
Shermana. Do dalszego trałowania skierowano więc
kolejny wóz tego typu. Opóźnienie tym wywołane
spowodowało, że piechota oddaliła się od czołgów,
które musiały dogonić przemieszczających się na przedwie
7 m. Po południu grupa uderzeniowa piechoty
i Churchilli opanowała las i ruszyła dalej, w kierunku
wsi St-Martin-des-Besaces.
Pierwsza faza natarcia została uwieńczona sukcesem,
choć ze znacznym opóźnieniem w stosunku
do planu. Brytyjczycy wzięli do niewoli trzech
30

Leszek A. Wieliczko
2
Curtiss P-40
W latach 1940–1941 konstruktorzy
firmy Curtiss opracowali nową wersję
myśliwca P-40, oznaczoną Model 87.
Przystąpienie Stanów Zjednoczonych
do wojny w grudniu 1941 r. i wzrost zamówień
na te samoloty ze strony Wielkiej
Brytanii oraz innych krajów sojuszniczych
sprawiły, że P-40 był rozwijany
i produkowany niemal do końca 1944 r.
Oprócz wersji napędzanych silnikami
Allison (P-40D/E/K/M/N) powstały również
odmiany z licencyjnymi brytyjskimi
Rolls-Royce Merlin (P-40F/L).
na przygotowania do uruchomienia produkcji seryjnej
P-40, tempo prac przy XP-46 znacznie spadło. W tej sytuacji
pod koniec maja 1940 r. Curtiss zaproponował
stworzenie ulepszonej wersji P-40, wykorzystującej
tylko niektóre rozwiązania zaprojektowane dla XP-46,
w tym nową wersję silnika. Zakładano, że nowy samolot
– oznaczony Model 87 – będzie gotowy szybciej
niż XP-46, a jego wprowadzenie do produkcji seryjnej
znacznie łatwiejsze niż maszyny o zupełnie innej konstrukcji.
10 czerwca USAAC zaakceptował propozycję
Curtissa i zrezygnował z dalszego rozwoju XP-46. Trzy
miesiące później, 13 września, w ramach zawartego
wcześniej kontraktu nr W535-AC-12414 USAAC
zlecił produkcję 323 myśliwców P-40D (Model 87A)
i jednego P-40E (Model 87B).
P-40D
Do napędu Modelu 87 zastosowano silnik V-1710-39
(F3R) z jednostopniową jednobiegową sprężarką,
o mocy startowej 1150 hp przy 3000 obr./min, mocy
XP-46 (Model 88) bazował na swoim poprzedniku P-40, ale był mniejszy, lżejszy i silniej uzbrojony. Jego napęd stanowił
silnik Allison V-1710-39, który następnie zastosowano w P-40D. Po raz pierwszy wzbił się w powietrze 15 lutego
1941 r.; nie spełnił pokładanych w nim nadziei i pozostał w prototypie.
Wersje z Allisonem
W 1939 r. konstruktor Donovan Berlin z firmy Curtiss-
-Wright Corporation, Airplane Division rozpoczął projektowanie
samolotu myśliwskiego Model 86 – nieco
mniejszego od P-40, ale silniej uzbrojonego, lepiej
opancerzonego i napędzanego mocniejszym silnikiem
Allison V-1710 serii F, który miał pozwolić uzyskać wyższe
osiągi. US Army Air Corps (USAAC) wykazał duże zainteresowanie
nowym samolotem i we wrześniu 1939 r.
zamówił budowę dwóch prototypów, nadając im oznaczenie
XP-46. Jednak na początku 1940 r., ze względu
38

MONOGRAFIA LOTNICZA
18 lutego 1941 r., USAAC postanowił, że 300 maszyn
z poprzedniego zamówienia zostanie wyprodukowanych
jako P-40E (s/n 40-382–681). Ponadto w ramach
kontraktu nr W535-AC-15802 zlecono produkcję kolejnych
440 egz. P-40E (s/n 41-5305–5744), a wkrótce
jeszcze 79 (s/n 41-13521–13599). Dostawy wszystkich
820 egz. P-40E (Model 87B-2) zrealizowano między
sierpniem 1941 a majem 1942 r. Była to pierwsza
wersja P-40 wyprodukowana w większej liczbie
Field 21 lipca 1943 r. We wrześniu obie maszyny trafiły
do Waszyngtonu, a w październiku do bazy Luke
Field w Arizonie. Konwersję uznano za udaną, ale
z przeróbki większej liczby maszyn zrezygnowano
ze względu na koszty.
P-40E-1 (s/n 41-36504), czyli przejęty przez USAAF Kittyhawk Mk IA. Widać powiększony statecznik pionowy z niewielką
płetwą aerodynamiczną i rury wydechowe ze spłaszczonymi końcówkami (fishtail).
dla US Army Air Force (USAAF, utworzonych 20 czerwca
1941 r. w miejsce USAAC).
W trakcie produkcji w samolotach wprowadzono
kilka ulepszeń. Począwszy od egzemplarza s/n 40-480
montowano dwuwarstwową szybę wiatrochronu z nadmuchem
gorącego powietrza pomiędzy warstwami;
od egzemplarza s/n 40-584 zastosowano samouszczelniające
zbiorniki paliwa (takie jak w P-40C; wcześniejsze
egzemplarze oraz P-40D miały zbiorniki z zewnętrznymi
okładzinami, podobne do stosowanych w P-40B);
wreszcie od egzemplarza s/n 41-5521 dotychczasową
radiostację VHF SCR-283 zastąpiono nowszą SCR-274N
lub wielozakresową SCR-522A. W lutym 1942 r. około
50 egz. P-40E zostało wyposażonych w Sacramento Air
Depot w dwa wyrzutniki bombowe Q-2 pod skrzydłami
dla (łącznie) sześciu lekkich bomb odłamkowych M42
o masie po 9 kg lub M5 o masie po 13,6 kg.
Podczas szkolenia na P-40E doszło do wielu incydentów
i wypadków. W listopadzie 1942 r. Lt. Col. James
Ferguson, dowódca 337 th Fighter Group z Drew
Field koło Tampy na Florydzie, zaproponował specjalistom
z Materiel Command stworzenie dwumiejscowej
wersji szkolnej. 12 lutego i 23 marca 1943 r. zlecenie
na przebudowę dwóch egzemplarzy P-40E (s/n 40-582
i 40-633) dostała firma Bristol Aeronautical Corporation
z New Haven w stanie Connecticut. W każdym
z nich usunięto kadłubowy zbiornik paliwa, a na jego
miejscu utworzono drugą kabinę, zakrytą odsuwaną
do tyłu osłoną. Przebudowane samoloty – oznaczone
TP-40E lub P-40ES – przekazano do prób w Wright
Samolot myśliwski Curtiss P-40K-1 (s/n 42-46051) w pustynnym kamuflażu, przed dostarczeniem do jednej z amerykańskich
jednostek na Śródziemnomorskim Teatrze Działań Wojennych. Z zewnątrz samoloty tej serii (oraz P-40K-5)
niczym się nie różniły od późnych P-40E-1.
Kittyhawk Mk I i IA
Już w maju 1940 r., a więc wcześniej niż USAAC, samolotem
Model 87 zainteresowali się Francuzi i Brytyjczycy,
którzy wprost z desek kreślarskich zamówili
kilkaset egzemplarzy. Wersje eksportowe dostały
oznaczenie H87A-1 (dla Francji) i H87A-2 (dla Wielkiej
Brytanii). Samolotów H87A-1 nigdy nie zbudowano
z powodu klęski Francji. Brytyjska Komisja ds. Zakupów
(British Purchasing Commission) zakupiła w firmie
Curtiss 560 egz. H87A-2 (kontrakt nr A-1835).
W Royal Air Force (RAF) nadano im nazwę Kittyhawk
Mk I (numery ewid. AK571–AK999 i AL100–AL230).
Oblotu pierwszego egzemplarza (AK571) dokonał
pilot fabryczny Curtissa, Lloyd Child, 22 maja 1941 r.
Wszystkie samoloty zostały przekazane Brytyjczykom
między sierpniem a grudniem 1941 r. Tylko pierwsze
20 maszyn było uzbrojonych w cztery karabiny
maszynowe (tak jak P-40D). Pozostałych 540 egz.,
oznaczonych H87A-3, miało uzbrojenie złożone
z sześciu kaemów (tak jak P-40E).
7 maja 1941 r. Brytyjczycy zamówili drugą partię
420 egz. H87A-4, a 30 czerwca – trzecią partię
1080 egz. H87A-5. Te 1500 maszyn znajdowało się już
w budowie na zlecenie amerykańskiej administracji
w ramach ustawy Lend-Lease, w związku z czym otrzymało
także numery seryjne USAAF (s/n 41-24776–
25195 i 41-35874–36953). W RAF samoloty dostały
nazwę Kittyhawk Mk IA (numery ewid. ET100–ET999
i EV100–EV699), w USAAF zaś oznaczenie P-40E-1 (nie
mające związku z wprowadzoną później numeracją
bloków produkcyjnych). Wszystkie zostały dostarczone
między grudniem 1941 a majem 1942 r.
Kittyhawki Mk IA różniły się od amerykańskich
P-40E detalami wyposażenia. Miały niebieskie światła
do lotów w szyku po bokach kadłuba (w pierwszych
800 egz.) i zewnętrzne lusterko na ramie wiatrochronu,
nie dostały natomiast instalacji ogrzewania kanału dolotowego
powietrza do gaźnika. Pierwsze 400 egz. (około)
miało brytyjską rurkę Pitota i fotokarabin umieszczony
w zasobniku pod prawym skrzydłem – tak jak w P-40D
i Kittyhawkach Mk I, w pozostałych maszynach zaś zainstalowano
amerykańską, prostą rurkę Pitota, a fotokarabin
przeniesiono do przedniej części osłony prawego
podwozia (tak jak w P-40E). W celu poprawienia stateczności
kierunkowej 491 maszyn z końcowego okresu
produkcji (od egz. s/n 41-36463) miało powiększony
statecznik pionowy, u nasady przechodzący w niewielką
płetwę aerodynamiczną. W ostatnich 200 egz.
40

1
Grzegorz Nowak
Amerykańskie krążowniki lekkie
typu Brooklyn
Amerykańskie krążowniki lekkie typu Brooklyn pojawiły się jako odpowiedź
na podstępne wyzwanie Japończyków, którzy – wyczerpawszy przyznane im limity
tonażowe dla krążowników „waszyngtońskich” – opracowali projekt krążownika
lekkiego uzbrojonego aż w 15 armat 155 mm, o rozmiarach nie ustępujących krążownikowi
ciężkiemu. Ani flota brytyjska, ani amerykańska nie miały tak potężnych
jednostek tej klasy, wobec czego – nie chcąc dać się Japończykom zdystansować
– Brytyjczycy zaprojektowali okręty typu Southampton z 12 armatami 152 mm,
Amerykanie natomiast odpowiedzieli własnymi jednostkami o rozmiarach
porównywalnych z krążownikami „waszyngtońskimi”, uzbrajając je podobnie
jak Japończycy w 15 armat 152 mm.
Wspomniane tu podstępne wyzwanie Japończyków
nie jest tylko pustym hasłem,
określającym ich wrogie działanie jako
potencjalnych przeciwników Stanów Zjednoczonych
w strefie ich interesów na Pacyfiku; było faktem determinującym
poczynania dwóch największych morskich
potęg świata. Chociaż Traktat Waszyngtoński z 6 lutego
1922 r. powstrzymywał dalszą rozbudowę morskich
sił liniowych poprzez wstrzymanie budowy nowych
pancerników, stworzył jednocześnie furtkę kolejnym
po pancernikach największym okrętom artyleryjskim,
czyli krążownikom, zwanym później „waszyngtońskimi”
lub ciężkimi – z racji uzbrojenia w armaty 203 mm.
W istocie ciężar morskiego wyścigu zbrojeń z lat
dwudziestych i trzydziestych XX w. spoczął głównie
na tej właśnie klasie okrętów – mimo faktu, że ogólny
ich tonaż także został ograniczony postanowieniami
Traktatu Waszyngtońskiego. W praktyce okazało się,
że całkiem spore (jak się początkowo wydawało) limity
tonażowe zostały w rzeczywistości bardzo szybko
wykorzystane. Nie limitowano jednak tzw. krążowników
lekkich, w US Navy zwanych „scout cruisers”.
Oczywiście do czasu. Jednym z głównych celów kolejnej
konferencji rozbrojeniowej, zwanej Konferencją
Wodowanie kadłuba krążownika USS Philadelphia 17 listopada 1936 r.
Londyńską z 1930 r., było właśnie określenie (i ograniczenie)
tonażu dla każdego z mocarstw morskich
także i w tej klasie okrętów.
Japończycy, mając w istocie związane ręce,
po ukończeniu budowy czterech krążowników Klasy
A 1 typu Takao i tym samym wyczerpaniu limitów
tonażowych, przyznanych Japonii na Konferencji Londyńskiej,
zostali zmuszeni do poszukiwania jakiegoś
rozwiązania tej kwestii; tak naprawdę nigdy bowiem
nie pogodzili się z – ich zdaniem – krzywdzącym przydziałem
tonażu, zarówno podczas konferencji w Waszyngtonie,
jak i osiem lat później w Londynie według
stosunku sił 5 – 5 – 3; 5 dla Royal Navy, 5 dla US Navy
i 3 dla Japonii. Ta sytuacja zmusiła japońską Admiralicję
do posunięcia bardzo chytrego wobec Stanów
Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii.
Planowana budowa czterech kolejnych krążowników
„waszyngtońskich”, które projektowano udoskonalając
52

WOJNA W POWIETRZU
Tomasz Szlagor
3
Szturmowce MacArthura.
„Air Apaches” i Morze Południowochińskie
Gdy na przełomie 1944 i 1945 r. Amerykanie
zdobyli pierwsze przyczółki
na Filipinach, rozpoczął się nowy rozdział
w wojnie powietrznej na Pacyfiku.
W zasięgu Mitchelli 5. Armii Powietrznej
USAAF znalazł się niemal cały akwen
Morza Południowochińskiego – nie tylko
bazy japońskiej marynarki wojennej
i lotnictwa na chińskim wybrzeżu, ale
przede wszystkim strategiczny szlak
żeglugowy wiodący z Borneo, Sumatry
i Malajów wzdłuż wybrzeży Indochin
Francuskich (obecnie Wietnam) i Chin
do japońskich Wysp Macierzystych.
w składzie 5. Armii Powietrznej USAAF. Przez kolejny rok toce Leyte, przeniosła się na położone w tym rejonie
atakowała japońskie lotniska, morskie konwoje i inne lotniska – kolejno Dulag i Tacloban, skąd początkowo
cele w rejonie Nowej Gwinei i Archipelagu Bismarcka wspierała wojska lądowe.
– m.in. japońską bazę w Rabaul. W lipcu 1944 r. przyjęła Od czasu przeprowadzki na Filipiny „Air Apaches”
nazwę „Air Apaches”; od tego czasu stateczniki pionowe mieli osobiste porachunki z wrogiem. 12 listopada
samolotów zdobił wizerunek głowy Indianina w pióropuszu.
Od lipca do listopada 1944 r. 345. BG stacjonowa-
Leyte i czekających na rozładunek były dwa frachtowce
1944 r. wśród statków stojących na kotwicy w Zatoce
ła na wyspie Biak, skąd wyprawiała się nad południowe – Thomas Nelson i Morrison Waite – wiozące personel
Filipiny i Celebes. W listopadzie, krótko po inwazji w Za-
naziemny wszystkich czterech dywizjonów 345. BG.
Zbrojmistrze z 500. BS przy pracy nad dziobowym uzbrojeniem strzeleckim B-25J; Clark Field, Luzon, Filipiny, maj 1945 r.
Japonia, wyspiarskie państwo o wielkich aspiracjach
i skromnych zasobach własnych, pozyskiwała
wiele dóbr naturalnych (żywność, surowce itd.)
kosztem sąsiednich krajów. W miarę jak Japończycy
tracili dostęp do swych zamorskich zdobyczy, blokada
szlaków żeglugowych nabrała kluczowego znaczenia
dla obu walczących stron. W tej krwawej batalii pierwszoplanową
rolę odegrały Mitchelle 345. Grupy Bombowej,
noszącej przydomek „Air Apaches”.
Jednostka składała się z czterech dywizjonów:
498. BS „Falcons”, 499. BS „Bats Outa Hell”, 500. BS „Rough
Raiders” i 501. BS „Black Panthers”. Powstała we wrześniu
1942 r., a do działań bojowych weszła w czerwcu 1943 r.
64

Sławomir Koper
W 1925 r. generał dywizji Kazimierz Sosnkowski został
dowódcą Okręgu Korpusu nr VII w Poznaniu. Nie wprowadzony
przez marszałka Piłsudskiego w przygotowania
do wojskowego zamachu stanu w Polsce, na wieść o nim
usiłował popełnić samobójstwo.
Inni pozostali do końca, a po zebraniu postanowili ukarać
sumiennego kolegę – udali się pod jego dom, gdzie
solidarnie go wygwizdali (według innej wersji urządzili
mu pod oknami koncert pieśni biesiadnych).
W 1910 r. Piłsudski został kierownikiem Związku
Strzeleckiego, a Sosnkowski jego zastępcą: Młody,
dopiero 25 lat – pisał Michał Sokolnicki – zwracał uwagę
swą powierzchownością i obejściem. Na trybunie
publicznej odznaczał się spokojem, miał miły, czasem
dźwięczny głos; przede wszystkim jednak przemówienia
jego cechowała logiczna prostota i zupełna jasność.
Nie porywał, ale przejmował umysły logiczną
ścisłością swych argumentów. Wkrótce stał się najbliższym
współpracownikiem Piłsudskiego, który obdarzał
go całkowitym zaufaniem.
Zdobyć zaufanie Komendanta nie było łatwo, ale
Sosnkowski w pełni na nie zasługiwał. Przejawiał cechy
charakteru przydatne w konspiracji i we współpracy
z podwładnymi.
Sosnkowski był osobowością barwną – zauważał
Bogusław Miedziński – wyróżniającą się wśród otoczenia
już od młodzieńczych czasów. Wyposażyła go natura
umysłem łączącym bystrość i ścisłość zarówno, a w dodatku
– rzecz nie małej wagi – fenomenalną pamięcią.
Miał rzadki dar w obcowaniu z ludźmi: świetnie formułował
myśli własne, a jednocześnie w lot i dogłębnie
chwytał myśl swego rozmówcy. Tym się tłumaczy, że już
pierwsze z nim zetknięcie pozostawiało trwałe wrażenie
i wpływ, nawet – u ludzi tej miary co Piłsudski – stało się
podstawą do powierzenia mu zadań odpowiedzialnych,
trudnych, przodowniczych.
Przyszły Marszałek wysoko cenił młodszego współpracownika,
a szczególnie jego energię i zdolności
organizacyjne. Zauważył jednak, że podwładny nie
ma zbyt silnego charakteru, z czym trudno się nie
zgodzić. Sosnkowski przejawiał zbyt dużą skłonność
do kompromisu i ustępliwości, co nie jest najlepszą
cechą dla męża stanu. Polityk powinien być elastyczny,
ale nie zawsze i nie za wszelką cenę.
Generał Kazimierz Sosnkowski.
Najsłynniejszy polski Szef
Kariera Kazimierza Sosnkowskiego od początku do końca była nietypowa. Współzałożyciel
Związku Walki Czynnej, najbliższy współpracownik Komendanta za czasów
Legionów internowany wraz z nim w Magdeburgu, szef sztabu armii polskiej,
minister w rządach przedmajowych. A następnie oficer, który w dniach przewrotu
nie potrafił pogodzić lojalności wobec Piłsudskiego z przysięgą wojskową. Człowiek,
który przegrał rywalizację ze Śmigłym po śmierci Piłsudskiego, a potem
zapisał piękną kartę we wrześniu 1939 r. I polityk, który zawsze był numerem dwa,
a przez zwykły przypadek nie został prezydentem Rzeczypospolitej.
Kazimierz Sosnkowski był z urodzenia warszawiakiem;
przyszedł na świat 19 listopada 1885 r. Pochodził
z rodziny szlacheckiej herbu Godziemba,
od lat jednak osiadłej w stolicy. W wieku 20 lat trafił
do Organizacji Bojowej PPS; ścigany przez Rosjan, przeniósł
się do Lwowa i to właśnie w jego mieszkaniu odbyło
się zebranie założycielskie Związku Walki Czynnej.
W spotkaniu wziął udział również Władysław Sikorski, ale
znużyły go dyskusje kolegów i powrócił do domu, aby
uczyć się do egzaminu (kończył studia na Politechnice).
Piłsudski był Komendantem, a jego szefem sztabu
Sosnkowski – i na wiele lat przylgnęło do niego określenie
„Szef”. Stanowisko to utrzymał podczas epopei Legionów,
stając się nieodłącznym cieniem Piłsudskiego,
a internowanie w Magdeburgu dodatkowo zbliżyło obu
panów. Jako zaufany oficer Marszałka był przed majem
1926 r. dwukrotnie ministrem spraw wojskowych.
Po wycofaniu się Piłsudskiego z polityki coś jednak
popsuło się w ich wzajemnych relacjach. Sosnkowski
przejawiał własną inicjatywę, a jego koncepcje
polityczne nie zawsze były zgodne z wolą Marszałka.
W rozmowach prywatnych wspominał nawet, że to nie
był już jego Piłsudski, z którym rozumiał się w pół słowa.
Do niemal otwartego konfliktu doszło, gdy wbrew woli
Komendanta nie podał się do dymisji ze stanowiska
ministra. Uważał, że będzie to ze szkodą dla kraju, a interesy
państwowe zawsze stawiał na pierwszym miejscu.
I to prawdopodobnie zadecydowało, że Piłsudski
nie wtajemniczył go w plany przewrotu. Potrzebował
wykonawców poleceń, ludzi nie zadających pytań,
Sosnkowski zaś był legalistą.
73

Jędrzej Korbal
Boforsy to nie wszystko
1
Wprowadzenie na wyposażenie Wojska Polskiego nowoczesnych armat przeciwlotniczych
szwedzkiej firmy Bofors oznaczało konieczność dopasowania do nich
odpowiedniego ciągnika oraz ukompletowania pozostałych, motorowych elementów
baterii przeciwlotniczych. Klucz do sukcesu miał stanowić ciągnik o możliwie
najlepszych własnościach terenowych i niewielkich rozmiarach, przy równoległym
zachowaniu możliwości holowania działa oraz przewożenia całej jego obsługi.
Jak się okazało – pojazd, który ostatecznie stał się znakiem rozpoznawczym
większości baterii artylerii przeciwlotniczej WP, pierwotnie projektowany był
do pełnienia zupełnie innej funkcji.
Pojawienie się w 1929 r. w Polsce pierwszych tankietek,
oznaczonych jako Carden-Loyd Mk VI,
było dla naszych wojsk pancernych momentem
bez wątpienia przełomowym. Ta niewielka, ceniona
za szybkość i duże zdolności terenowe konstrukcja
szybko zyskała sobie wielu sojuszników i stanowiła
podstawę do opracowania własnych, bardziej dojrzałych
konstrukcji w kraju. Angielski pojazd – poza
stricte bojowymi parametrami – mógł być wykorzystany
jako holownik przyczepy o masie do 900 kg.
Było to jednak zbyt mało, aby omawianą konstrukcję
wykorzystać do „motoryzacji” dział polskiej artylerii
polowej (później lekkiej), ponieważ najlżejsze z nich
– tj. 75 mm armata wz. 1897 Schneidera – ważyło
w położeniu marszowym blisko 2000 kg. Aby osiągnąć
zamierzony cel, należało zatem znaleźć za granicą
lub wyprodukować w kraju ciągnik o lepszych parametrach,
mogący bez większych przeszkód holować
przyczepy/armaty o masie do 2 t.
Dlatego też, korzystając z dotychczasowej współpracy
z firmą Vickers, w 1932 r. w dniach 26 lutego
– 3 marca odbyły się w Polsce próby 4-tonowego
ciągnika Carden-Loyd, którego faktyczna masa wraz
z balastem wynosiła około 3300 kg. Dla sprawdzenia
możliwości angielskiego pojazdu podczepiono do niego
przyczepę saperską (pontonową) o masie 1270 kg,
obciążoną dodatkowym balastem 1230 kg. Trasa rajdu
miała długość 865 km i przebiegała w warunkach
całkowicie zimowych – drogi pokryte warstwą śniegu
bądź gołoledzią (Warszawa-Kielce-Kraków-Zakopane-
-Warszawa). Na przebycie wszystkich odcinków rajdu
próbnego wóz Carden-Loyda zużył 805 l benzyny
i 7,5 l oleju, średnie zużycie paliwa wynosiło prawie 94 l
na 100 km, a średnia prędkość – 22,6 km/h. Komisja
zapisała w raporcie następujące spostrzeżenia: Po drogach
przetartych, gdzie warstwa śniegu nie przekraczała
25 cm, ciągnik C-L szedł bardzo dobrze, natomiast
po szosie wyboistej i pokrytej zaspami śnieżnymi ciągnik
szybko tracił prędkość i miejscami grzązł. Na odcinkach
szosy pokrytej lodem i wypukłej – ciągnik zarzucało, przez
co szybkość wybitnie malała. Były wypadki zjeżdżania
ciągnika do rowów na słupy telegraficzne itp. Końcowe
wnioski komisji przeprowadzającej badanie nie
były dla angielskiego ciągnika najlepsze. Choć stwierdzono,
że nadaje się on do holowania armat 105 mm
po drogach bitych w warunkach zimowych, to jednak
lepiej, gdyby to były szosy przetarte, a ewentualne
wzniesienia nie powinny przekraczać 5-stopniowego
nachylenia. Równocześnie zaznaczono, że w terenie
górzystym ciągnik Carden-Loyd nie był w stanie holować
nie tylko armaty 105 mm, ale nawet 75 mm
– i to przy dodatkowym obciążeniu wozu 500-kilogramowym
balastem. Dodatkowo z prób wynikały
nie najlepsze osiągi ciągnika (ślizganie) podczas jazdy
po wyślizganej warstwie śnieżno-lodowej (brak ostróg
na gąsienicach). Wadą wykluczającą pojazd z zimowego
użytkowania miało być też niskie zawieszenie wozu
– 20-cm prześwit, powodujący częste zawieszanie się
pojazdu na zaspach śnieżnych.
Trudne początki
Krótko po tym, jak na wyposażenie WP zaczęły wchodzić
tankietki TK-3, w Wojskowym Instytucie Badań Inżynierii
(WIBI) rozpoczęto – pod nadzorem kpt. Rudolfa
Gundlacha – prace nad wykorzystaniem podwozia tankietki
jako wyjściowego dla niewielkiego (2-3 t) ciągnika
gąsienicowego. Powodów takiego postępowania
można wymienić kilka, przy czym jednym z czołowych
wydaje się brak odpowiedniej alternatywy wśród pojazdów
zachodnich i nie najlepsze wyniki przeprowadzanych
równolegle prób ze sprzętem modelowym.
Zlecenie na podjęcie prac badawczych otrzymano już
w październiku 1931 r., a pierwszą odsłonę założeń
ciągnika przedstawiono w 1932 r., jednakże z faktycznym
rozpoczęciem budowy zwlekano – argumentując
to chęcią wykorzystania jako bazowego podwozia
czołgu TKS, którego prototyp powstał wiosną 1933 r.
Do dziś jednak badacze nie mają całkowitej pewności,
czy wanna wykorzystana do budowy pierwszego prototypu
omawianego ciągnika pochodziła już z nowej
wersji tankietki, czy bazowała jednak na podzespołach
czołgu TK-3. Bez względu na to, wiosną 1933 r. prace nabrały
tempa i już 1 lipca 1933 r. pierwszy prototyp ciągnika
– wykonany w Warsztacie Doświadczalnym PZInż.
– przedstawiono do prób drogowych. W pierwotnym
zamyśle inżynierów Łapuszewskiego i Schmidta planowany
ciągnik miał holować armatę polową 75 mm
wz. 1897, dlatego od początku funkcjonował jako ciągnik
artyleryjski TK-S. Do jego letnich testów wykorzystano
armatę na wózku, być może analogicznym do tych
używanych w 1 pam, gdzie kołowo-gąsienicowe ciągniki
Citroën-Kégresse holowały m.in. armaty 75 mm. Przeprowadzone
badanie prototypu holującego armatę
84