Psikoloji

ORTAÖĞRETİM 

PSİKOLOJİ 

DERS KİTABI 

Yazar 

Prof. Dr. Sirel Karakaş 

DEVLET KİTAPLARI 

İKİNCİ BASKI 

..................., 2012

U 

MİLL Î EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI................................................................: 5641 

DERS KİTAPLARI DİZİSİ.....................................................................................: 1521 

12.?.Y.0002.4167 

Her hakkı saklıdır ve Mill î Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri 

kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayınlanamaz. 

Editör 

Yrd. Doç. Dr. Rükzan ESKİ 

Dil Uzmanı 

Vildan Kaya ERBATuR 

Ölçme ve De ğer len dir me Uzmanı 

Günay DuRuCAN 

Prog ram Ge liş tir me Uzmanı 

Tuğba Kuşkonmaz ÇİLDİR 

Rehberlik Uzmanı 

Mustafa KARA 

Gör sel Ta sa rım Uzmanı uU 

S. Barçın GÜMÜŞ, Meryem ÜNSEL 

ISBN 978-975-11-3558-2 

Mill î Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 17.12.2010 gün ve 243 sayılı 

kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Destek Hizmetleri Genel Müdürlüğünün 

19.03.2012 gün ve 3398 sayılı yazısı ile ikinci defa 68.545 adet basılmıştır.

MUSTAFA KEMAL ATATURK

İÇİNDEKİLER 

I. ÜNİTE : PSİKOLOJİ BİLİMİNİ TANIYALIM ....................................... 1 

PSİKOLOJİNİN İLGİ ALANLARI, KONULAR, ÖRNEKLER ...................................... 1 

PSİKOLOJİNİN BİLİM DALI OLMA SÜRECİ ......................................................... 3 

A. Bilimsel Psikolojinin Oluşmasına Katkıda Bulunanlar ............................................................3 

1. Bilim Öncesi Psikoloji.........................................................................................................4 

2. Bilimsel Psikolojiye Doğru..................................................................................................4 

B. Bilimsel Psikolojinin Kurulması Ve Ekoller Dönemi .............................................................. 5 

C. Bilimsel Psikolojinin Ülkemizdeki Gelişimi ............................................................................ 6 

1. Tanzimata Kadar Olan Dönem............................................................................................6 

2. Tanzimat Sonrası Gelişmeler..............................................................................................7 

3. Ülkemizde Bilimsel Psikolojinin Kurulması.........................................................................7 

ÖLÇÜTLER VE AMAÇLAR.................................................................................. 8 

A. Ölçütler .................................................................................................................................9 

1. Gözlenebilirlik ...................................................................................................................9 

2. Ölçülebilirlik ......................................................................................................................9 

B. Amaçlar ...............................................................................................................................11 

ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ .............................................................................13 

A. Doğal Gözlem ......................................................................................................................14 

B. Vaka Çalışması .....................................................................................................................15 

C. Anket Çalışması....................................................................................................................15 

Ç. İlişkisel Çalışma.....................................................................................................................15 

D. Deneysel Çalışma ................................................................................................................17 

ETİK KURALLAR .............................................................................................19 

PSİKOLOJİNİN ALT DALLARI ............................................................................21 

A. Temel Bilim Alt Dalları .........................................................................................................22 

1. Deneysel Psikoloji.............................................................................................................22 

2. Bilişsel Psikoloji Ve Bilişin Bedenle İlişkisini İnceleyen Alt Dallar......................................22 

3. Gelişim Psikolojisi, Sosyal Psikoloji, Kişilik Psikolojisi........................................................23 

B. Uygulamalı Bilim Alt Dalları .................................................................................................23 

1. Klinik Psikoloji..................................................................................................................23 

2. Endüstri Psikolojisi (Örgütsel Psikoloji / Örgütsel Davranış Psikolojisi) ............................24 

3. Eğitim Psikolojisi, Psikolojik Danışma Ve Rehberlik..........................................................24 

4. Diğer Alt Dallar.................................................................................................................24 

İŞ ALANLARI...................................................................................................25 

A. Eğitim Kurumları .................................................................................................................25 

B. Sağlık Kurumları ...................................................................................................................25 

C. Adli Kurumlar.......................................................................................................................25 

Ç. Askerî Kurumlar....................................................................................................................26 

D. Araştırma Merkezleri ...........................................................................................................26 

E. Üniversiteler ........................................................................................................................26 

DİĞER BİLİMLERLE İLİŞKİLERİ..........................................................................26 

A. Biyoloji Bilimleriyle İlişkileri .................................................................................................27 

B. Sosyal Bilimlerle İlişkileri .....................................................................................................27 

C. Teknik Bilimlerle İlişkileri......................................................................................................27 

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME...........................................................................28 

VII

II. ÜNİTE : PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLERİ...................................29 

DAVRANIŞIN OLUŞUMU.................................................................................29 

A. Uyarıcılar, Davranışlar Ve Ara Değişkenler...........................................................................29 

B. Beden Mi?, Zihin Mi? Beden / Zihin Sorunu .......................................................................31 

PSİKOLOJİK SÜREÇLERLE BİYOLOJİK YAPI VE SÜREÇLERİN İLİŞKİSİ ...................33 

KALITIM VE ÇEVRENİN PSİKOLOJİK SÜREÇLER VE DAVRANIŞA ETKİLERİ...........36 

YAŞAM BOYU GELİŞİM....................................................................................38 

GELİŞİM DÖNEMLERİ .....................................................................................40 

A. Yenidoğan ............................................................................................................................40 

B. Bebeklik Ve Çocukluk ..........................................................................................................40 

ERGENLİK DÖNEMİNDEKİ HIZLI DEĞİŞİM, DÖNEMİN TEMEL ÖZELLİKLERİ 

VE DÖNEMİ ETKİLEYEN ETKENLER .................................................................42 

C. Ergenlikte Çeşitli Alanlardaki Gelişimler ..............................................................................42 

1. Ergenlik "Fırtına Ve Stres" Dönemidir ...............................................................................44 

2. Ergenlik Görevleri ............................................................................................................45 

Ç. Yetişkinlik .............................................................................................................................47 

D. İleri Yetişkinlik, Yaşlılık .........................................................................................................47 

E. Bilişsel Ve Ahlaki Gelişim Kuramları......................................................................................49 

DUYUM VE DUYUMUN ÖZELLİKLERİ.............................................................. 50 

A. Tanımı...................................................................................................................................50 

B. Duyu Organları Ve Duyumlar................................................................................................51 

UYARILMA VE UYARICI TEKRARININ ETKİLERİ .................................................54 

A. Aşırı Ve Yetersiz Uyarılma ...................................................................................................54 

B. Alışma Ve Duyarlılaşma .......................................................................................................55 

ALGILAMA: UYARICILARI ANLAMLANDIRMA SÜRECİ..................................... 56 

A. Nesne Algılama ...................................................................................................................57 

B. Algısal Değişmezlikler ..........................................................................................................57 

C. Derinlik Algısı .......................................................................................................................58 

Ç. Algı Yanılsamaları .................................................................................................................59 

D. Şekil Zemin Algısı .................................................................................................................60 

E. Örgütleme İlkeleri ................................................................................................................60 

ALGIYI ETKİLEYEN ETKENLER..........................................................................62 

A. Dikkat ..................................................................................................................................62 

B. Öğrenme / Geçmiş Yaşantılar .............................................................................................62 

C. Beklenti, Tutum Ve Ön Yargılar ............................................................................................62 

Ç. Dürtü Ve Güdüler ...............................................................................................................62 

DUYUM VE ALGI ARASINDAKİ FARKLAR .........................................................63 

GÜDÜLENME .................................................................................................64 

A. Tanımı ..................................................................................................................................64 

B. Pekiştireçler, Ödül, Ceza Ve Etkileri .....................................................................................65 

C. Dürtüler ...............................................................................................................................67 

Ç. Uyarıcı Kaynaklı Güdüler .....................................................................................................69 

D. Öğrenilmiş / Sosyal Güdüler Ve Güdüler Hiyerarşisi ............................................................69 

E. Güdülenmiş Davranışın Güdülenmemiş Davranıştan Farkı ..................................................72 

VIII

DUYGULAR.....................................................................................................73 

A. Tanımı ..................................................................................................................................73 

B. Duygular Ve Genel Uyarılmışlık Hâli ....................................................................................74 

C. Haz, Korku, Kaygı Ve Öfke ....................................................................................................77 

DUYGULARIN DAVRANIŞA ETKİSİ ...................................................................79 

A. Saldırganlık ..........................................................................................................................79 

B. Duygu Kontrolü ...................................................................................................................81 

C. Duyguların Sözel Ve Sözel Olmayan İfadesi .........................................................................82 

BİLİNÇ, BİLİNÇALTI, DİKKAT VE FRKLI BİLİNÇ DURUMLARI..............................83 

A. Bilinç Ve Bilinçaltının Tanımı ................................................................................................84 

B. Bilinçlilik Düzeyleri ...............................................................................................................85 

C. Farklı Bilinç Durumları .........................................................................................................86 

1. Dikkatlilik Hâli ..................................................................................................................86 

2. Uyanıklık ..........................................................................................................................88 

3. Uyku Ve Rüya ..................................................................................................................88 

4. Yapay Bilinç Hâlleri ..........................................................................................................89 

Ç. Bilinç, Biliş Ve Duyguları Etkileyen Maddeler ......................................................................90 

SOSYAL ETKİLER..............................................................................................91 

SOSYAL PSİKOLOJİNİN TANIMI VE SOSYOLOJİDEN FARKI.................................92 

SOSYAL BİLİŞ VE ÖN YARGILAR .......................................................................92 

SOSYAL VE KÜLTÜREL ETKİLER .......................................................................96 

A. Sosyal Çevrenin Davranışlara Etkisi .....................................................................................97 

B. Roller Ve Beklentiler ............................................................................................................99 

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME......................................................................... 100 

III. ÜNİTE : ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME.................................. 103 

ÖĞRENME.................................................................................................... 103 

A. Tanımı.................................................................................................................................103 

ÖĞRENME TÜRLERİ...................................................................................... 105 

A. Koşullama Yoluyla Öğrenme ..............................................................................................106 

1. Klasik Koşullama ............................................................................................................106 

2. Edimsel Koşullama.........................................................................................................108 

B. Bilişsel Öğrenme.................................................................................................................110 

1. Örtük Öğrenme..............................................................................................................110 

2. Model Alarak Öğrenme.................................................................................................112 

3. Kavrayarak Öğrenme......................................................................................................112 

ÖĞRENMEYİ ETKİLEYEN ETKENLER .............................................................. 113 

A. Öğrenenle İlgili Özellikler...................................................................................................113 

B. Öğrenilen Malzeme İle İlgili Özellikler................................................................................115 

C. Öğrenme Yöntemi İle İlgili Özellikler: Öğrenme Stratejileri ...............................................116 

BELLEK TÜRLERİ........................................................................................... 118 

A. Duyusal Bellek ...................................................................................................................119 

B. Kısa Süreli Bellek Ve Çalışma Belleği...................................................................................120 

C. Uzun Süreli Bellek...............................................................................................................122 

Ç. Örtük Bellek........................................................................................................................124 

ÖĞRENME, BELLEK, HATIRLAMA İLİŞKİSİ...................................................... 126 

DÜŞÜNMENİN YAPI TAŞLARI......................................................................... 130 

DİL VE DÜŞÜNME......................................................................................... 132 

İRDELEME, KARAR VERME VE PROBLEM ÇÖZME.......................................... 134 

IX

A. İrdeleme Ve Karar Verme...................................................................................................134 

B. Problem Çözme..................................................................................................................136 

ZEKÂ VE YARATICILIK.................................................................................... 138 

A. Zekâ Nedir?........................................................................................................................138 

B. Zekâda Kalıtım Ve Çevrenin Rolü........................................................................................139 

C. Zekânın Ölçülmesi..............................................................................................................139 

Ç. Zekânın Düzeyleri...............................................................................................................140 

D. Zekâ Türleri........................................................................................................................140 

ATATÜRK VE ZEKÂ......................................................................................... 144 

E. Yaratıcılık............................................................................................................................144 


IV. ÜNİTE: RUH SAĞLIĞININ TEMELLERİ....................................... 148 

KİŞİLİK GELİŞİMİNİ ŞEKİLLENDİREN ETKENLER.............................................. 148 

A. Tanımı.................................................................................................................................148 

B. Kişiliğin Gelişmesi...............................................................................................................149 

C. Kişiliğin Şekillenmesi..........................................................................................................149 

KİŞİLİK KURAMLARI...................................................................................... 152 

A. Psikoanalitik Kuram............................................................................................................153 

B. Sosyal Davranış Kuramı......................................................................................................154 

C. Fenomenolojik Yaklaşım.....................................................................................................155 

BİREYSEL FARKLILIKLAR ............................................................................... 155 

KİŞİLİK DEĞERLENDİRMESİ .......................................................................... 158 

STRES........................................................................................................... 159 

A. Stres Nedir?........................................................................................................................159 

B. Kaynakları, Türleri ..............................................................................................................159 

1. Engellenme Ve Çatışma..................................................................................................159 

2. Diğer İç Ve Dış Etkenler..................................................................................................160 

C. Stresin Günlük Yaşama Etkileri...........................................................................................162 

1. Bedendeki Etkileri..........................................................................................................162 

2. Psikolojik Etkileri............................................................................................................165 

Ç. Başa Çıkma Davranışları.....................................................................................................166 

D. Savunma Mekanizmaları....................................................................................................168 

RUH SAĞLIĞI................................................................................................ 171 

NORMAL VE NORMAL DIŞI........................................................................... 176 

A. Normal Dışı Davranış Türleri...............................................................................................176 

1. Duygudurum Bozuklukları..............................................................................................178 

2. Psikosomatik Bozukluklar...............................................................................................179 

3. Kaygı Bozuklukları..........................................................................................................179 

4. Cinsel Bozukluklar..........................................................................................................180 

5. Uyku Bozuklukları...........................................................................................................180 

6. Kişilik Bozuklukları.........................................................................................................180 

7. Şizofreni.........................................................................................................................180 

PSİKOLOJİK DESTEK TÜRLERİ........................................................................ 181 


SÖZLÜK........................................................................................................ 186 

KAYNAKÇA................................................................................................... 188 

CEVAP ANAHTARI......................................................................................... 190 

X

ORGANİZASYON ŞEMASI 

B 

Bilgi Kutusu 

Konu hakkında ek bilgi verilmesini amaçlar. 

Cevaplayalım 

Metnin geneline yönelik soruların cevaplandırılmasını amaçlar. 

Dikkat 

Metin içindeki önemli noktalara odaklanılmasını amaçlar. 

E 

Düşünelim 

Konu üzerinde eleştirel ve yaratıcı biçimde düşünülmesini amaçlar. 

Etkinlik 

Yapılandırmacı yaklaşım doğrultusunda bilgiye ulaşılmasını, onun irdelenmesini ve 

uygulanmasını amaçlar. 

Hatırlayalım 

İncelenmekte olan konunun daha önceki bilgilere özümsenmesini amaçlar. 

Hazırlık 

Konuya düşünce ve eylem bakımından giriş yapmayı, konuya ilgi çekmeyi amaçlar. 

Okuma Metni 

Konuyla ilgili metinlerin tanıtılmasını, metinlerin bilgiyle bütünleştirilmesini amaçlar. 

Ölçme ve Değerlendirme 

Konuyla ilgili bilgilerin ve kazandırılmış olan becerilerin sınanmasını amaçlar. 

P 

Örnekler Bulalım 

Bilgilerin örneklerle daha iyi anlaşılmasını, örnek bulma girişimi sırasında gözlem yapma 

ve bilgi teknolojilerini kullanma becerisinin kazandırılmasını amaçlar. 

Özetleyelim 

Konunun temel noktalarının belirlenmesini ve böylece de okunanın anlaşılmasını ve 

özümsenmesini amaçlar. 

Proje 

Bir konu hakkında bilgi toplanmasını, bunların sistematik olarak sentezlenmesini ve 

bir sonuca ulaşılmasını amaçlar. 

Tartışalım 

Sosyal katılım, iletişim ve empati becerileri kullanılarak konunun irdelenmesini 

amaçlar. 

Uygulayalım 

Bilgilerin olaylar ve problemlere uygulanmasını, problem çözme ve karar verme 

becerilerinin geliştirilmesini amaçlar. 

Yorumlayalım 

Bilgiler üzerinde analiz ve sentez yapılmasını, bilgilerin geniş kapsamlı irdelenmesini 

amaçlar. 

XI

I. ÜNİTE 

PSİKOLOJİ BİLİMİNİ TANIYALIM 

PSİKOLOJİNİN İLGİ ALANLARI, KONULAR, ÖRNEKLER 

hazırlık 

Yeryüzünün en karmaşık canlısı insandır. İnsanoğlu dünyamız için önemlidir; çünkü çevresi 

üzerinde en büyük etkiyi o yapar, kültür ve medeniyeti o oluşturur, geleceği onun davranışları belirler. 

Bütün bunlar, canlı türlerini, özellikle de insanı anlamamızı, onun davranışlarını ve düşünme biçimini 

açıklayabilmemizi gerektirmektedir. 

İnsan davranışları ve nedenleri konusunda şu gibi sorular üzerinde düşünüyor olabilirsiniz: Arkadaşım 

baskın kişilikli bireyler karşısında niye suskun oluyor da kendinden küçükler arasında saldırganlaşıyor? 

Ders çalışırken neden bir sayfa önce okuduklarımı hatırlayamıyorum? Kardeşim doğduğundan 

beri ben niye ailemin ilgisini daha çok arar oldum? Büyükannem dün bize gelen misafirin 

adını unuttu. Hâlbuki küçüklüğünde yan evde oturan komşularını tek tek hatırlıyor. Bu kadar eskiyi 

hatırlarken yeni olanları neden hemen unutuyor? Çevrenize uyum yapabilmeniz için bu gibi soruları 

cevaplayabilmeniz gerekir. 

İnsanın önemli bir özelliği de onun sosyal bir varlık olmasıdır. Kültür ve medeniyet insanın sosyal 

bir yapı içinde etkinlikte bulunmasıyla oluşur. İnsanoğlunun ruh sağlığı, onun başkalarıyla bir arada 

olma, onlarla yaşama becerisiyle doğrudan ilişkilidir. Başarılı sosyal etkileşim ise bireyin hem kendisini 

hem de etkileşimde bulunduğu bireyleri anlamasına, hangi koşulda ne gibi davranışların ortaya çıkacağını 

doğru tahmin etmesine, kendisinin ve diğerlerinin davranışlarını yönlendirebilmesine bağlıdır. 

Örnekler: Anne ve babalar çocuklarını demokratik mi yoksa otoriter bir tutumla mı yetiştirmelidir? İş 

kazalarını en aza indirebilmek için fabrikadaki makine ve aletler nasıl düzenlenmelidir? Bu ve bunun 

gibi sorular her gün karşımıza çıkmakta, yazılı ve görsel medyada tartışılmakta, öğretmenler, anne ve 

babalar, iş adamları bu tür sorularla yüz yüze gelmektedir. 

Şimdi aşağıdaki soruları cevaplayınız. 

1. Psikoloji bilmek neden önemlidir? 

2. Psikoloji bilmek ne gibi yararlar sağlar? 

1

B 

bilgi kutusu 

Çağdaş bilimsel psikoloji “canlı davranışlarını inceleyen bilim” olarak tanımlanır. Bu tanımda üç 

önemli öge vardır: Psikoloji bilimi açısından bu ögeleri inceleyelim: 

1. Canlı: Psikoloji, sadece insan davranışlarının bilimi değildir. Psikoloji biliminin kapsamına hayvan 

davranışları da girmektedir. 

2. Davranış: Çağdaş psikoloji biliminin inceleme alanına üç tür davranış girmektedir. 

• Dıştan doğrudan gözlenen davranışlar: Bu davranışlara örnek olarak dakikada okunan kelime 

sayısı, kreşte çocuğun sergilediği sosyalleşme tepkilerinin yoğunluk ve sayısı, aç bırakılan deney 

hayvanının deney kutusundaki hareketlilik miktarı verilebilir. 

• Dıştan doğrudan gözlenemeyen davranışlar: Bilgi işlemleme süreçlerinin, biliş ve duyguların, 

kişiliğin dıştan ve doğrudan gözlenmesi mümkün değildir. Bu gibi süreçler dolaylı olarak gözlenir. 

Örneğin zekâ, onu ölçmek için geliştirilmiş olan standart psikolojik testlerle, dolaylı olarak 

gözlenir ve bu yolla ölçülür. Zekâ Bölümü 100 olan bireyin “normal zekâ”nın özelliklerine, 135 

olan bireyin ise çok üstün zekâ düzeyinin özelliklerine sahip olduğu anlaşılır. Kaygı dıştan doğrudan 

gözlenemeyen bir duygu örneğidir. Zekâ gibi, kaygı da bunu ölçmek üzere geliştirilmiş olan 

psikolojik test veya ölçekler aracılığıyla ölçülür. Kaygı gibi duygusal özelliklerin dolaylı olarak gözlenmesinin 

bir diğer yolu, uygun deneysel koşulları yaratmaktır. Örneğin, çözümsüz problemlerin 

kaygı doğurduğu bilinmektedir. Kolay, zor ve çözümsüz problemlerden oluşan bir deney düzeni 

yoluyla kaygı, değişik derecelerde yaratılır. Deneye katılan bireylerin bu üç koşuldaki davranışları, 

kaygının dolaylı yoldan gözlenmesini sağlar. 

• Psikofizyolojik tepkiler: Canlı varlıkların bir yönü zihin ve bilişsel süreçlerdir. İnsanlar algılar, öğrenir, 

hatırda tutar, davranışlarını kontrol eder, soyutlar, geneller. Bunların bir kısmını insandan 

daha az gelişmiş canlılar da yapar. Bizim bir de bedenimiz var. Yediğimiz yemekleri mide-bağırsak 

sistemimiz işlemliyor, dolaşım sistemimiz besin maddelerini dokulara taşıyor, atık maddeleri de 

boşaltım sistemimiz böbreklerden süzerek dışarı atıyor. Fakat, kaygılandığımızda mide-bağırsak 

sistemimiz gereği gibi çalışmıyor; üşütüp ateşimiz çıktığında ders çalışmakta, dikkatimizi toplamakta 

ve öğrenmekte güçlük çekiyoruz; bir arkadaşımızın stres sonucu birdenbire kekelemeye 

başladığını fark ediyoruz. Bu örnekler bize zihin ile bedenin ilişki içinde olduğunu göstermektedir. 

Zihin ve bedenin ilişkisi, sinir sistemi, özellikle de beyin üzerinden gerçekleşir. Örneğin, konuşabilmemiz, 

beynimizin ön tarafında bulunan Broca (Broka) merkezinin doğru işlevde bulunmasını 

gerektirir. Yazarken kalemi doğru bir şekilde tutabilmemiz, beyin kabuğundaki duyusal-motor alanın 

işlevselliğine bağlıdır. Bu örnekler, psikoloji biliminin konusunu oluşturan davranışlar (artık bunların 

doğrudan ve dolaylı olarak gözlenmekte olduğunu biliyoruz) ile beynin ilişki içinde olduğunu, birbirini 

etkilediğini ortaya koymaktadır. 

Böylece, psikoloji biliminin kapsamına giren üçüncü tür davranış, davranışlara eşlik eden sinir sistemi 

işlevleri olmaktadır. Biliş ve duygular söz konusu olduğunda, bu işlevler beyinde yerine getirilmektedir. 

Bir yanda psikolojik bir yanda da fizyolojik süreçleri içermesi nedeniyle bunlara “psikofizyolojik 

tepkiler” denmiştir. Utanan bireyin yüzünün kızarması, şiddetli duygu sırasında gözbebeklerinin 

büyümesi, bir nesneye bakıldığında beynin görme merkezlerinin çalışması psikofizyolojik tepkilere 

örnektir. 

3. Bilim / Psikolojinin Felsefeden Farkı: Bilim evren olaylarını açıklayan sistematik bilgiler bütünü 

olarak tanımlanabilir. Psikoloji biliminde davranışlar, bilimsel ölçütler uyarınca, bilimsel amaçlar doğrultusunda 

ve bilimsel yöntemler kullanılarak incelenir. Örneğin, varoluşçu psikoloji de davranışları 

ve insan zihnini inceler, ancak bu dalda bilgi daha çok sezgi ve düşünme yoluyla elde edilir. Felsefe 

de insan zihnini anlamaya çalışır. Fakat bu dalda bilgiye, mantıklı düşünme süreçleri yoluyla ulaşılır. 

Psikolojiyi bu dallardan ayıran özellik, davranışların (doğrudan gözlenen, dolaylı olarak gözlenen, psikofizyolojik) 

bilimsel olarak incelenmesidir. 

2

E etkinlik 

Hazırlık Bölümü'nde verilen örnekleri inceleyiniz. Siz de yeni örnekler düşününüz. Bulduğunuz 

örnekleri sınıfta arkadaşlarınızla paylaşınız. 

Bulduğunuz örneklerde psikoloji biliminin temel ögelerini belirleyiniz. 

Psikoloji biliminin felsefeden hangi açılardan farklı olduğunu inceleyiniz. Bunun için Kaynakça’da 

belirtilen eserlere başvurunuz. 

PSİKOLOJİNİN BİLİM DALI OLMA SÜRECİ 

Düşünme tarihi çok perdeli bir tiyatro oyunu gibidir. 

Jostein Gaarder (Justayn Garder), Sofi’nin Dünyası 

A. Bilimsel Psikolojinin Oluşmasına Katkıda Bulunanlar 

E etkinlik 

Yukarıdaki tarihsel uzamı bir kâğıda çiziniz. Aşağıda açıklanan kişi ve ekolleri görsel ve mekânsal 

ilişkileri dikkate alarak uzam üzerine yerleştiriniz. 

Tahtaya şu cümleyi yazınız: “Psikoloji, geçmişi çok uzun ama tarihi oldukça kısa bir bilim dalıdır.” 

Zaman ve kronolojiyi ifade eden bu cümleyi psikolojinin bir bilim dalı hâline gelmesiyle ilgili tarihsel 

gelişim açısından yorumlayınız. 

3

1. Bilim Öncesi Psikoloji 

Psikolojiyi temsil eden "psi" harfi 

Yunan mitolojisinde Psişe 

İnsanoğlu kendisinin ve birlikte yaşadığı kişilerin tepkilerini tahmin etmek istemiş, bunları anlamaya çalışmıştır. 

Çünkü uyum ve varkalım bunu gerektirir. Antik Çağda, insanı anlama çabaları felsefe içinde yerini aldı. Yunan mitolojisindeki 

Psişe’nin adına ithafen bu dal “psikoloji” olarak adlandırıldı. Bu dal Yunan alfabesindeki “psi” harfiyle 

(Ψ) gösterilir. Felsefi psikolojinin inceleme konusu da “ruh” olarak belirtildi. 

Rönesansla birlikte felsefi psikolojinin konusu “zihin” oldu. İnsan zihni J. Locke ( Lak,1632-1704) ve D. Hume 

(Huym, 1711-1776) gibi empirist düşünürler tarafından ele alındı. Bilginin kaynağının duyum olduğunu ileri süren 

empirizme göre zihin doğuştan boş bir levha gibidir, deneyimlerle dolar. Karmaşık fikirler ve yüksek zihinsel işlevler 

basit fikirler arasında kurulan çağrışımlardan meydana gelir. Bu felsefenin psikoloji bilimine etkileri şöyle olmuştur: 

• Bilimsel psikoloji sadece gözlenebilen, görgül olayları incelemelidir. 

• Öğrenmenin bir türü, olaylar arasında çağrışımlar kurulmasını içermelidir. 

2. Bilimsel Psikolojiye Doğru 

Bilimsel psikolojinin kuruluşuna yön veren diğer öncüler 

arasında G. W. Leibnitz (Laybniz, 1646-1716) ve I. Kant 

(Kant, 1724-1804) gibi bazı Alman düşünürleri vardır. Bu 

filozoflar zihnin dinamik bir varlık olduğunu, zaman içinde 

değişim gösterdiğini öne sürmüştür. Onlara göre zihin sadece 

deneyimler sonucu oluşmamaktadır. Zihnin bazı özellikleri 

doğuştandır. Psikolojinin bilim öncesi olan döneminin 

sonlarında ünlü fizyolog/fizikçi H. Von Helmholtz (Fon 

Helmholtz, 1821-1894), bir zihinsel süreç olan algılamanın 

fizyolojik temellerini deneylerle ortaya koymuştur. Böylece, 

zihinsel süreçlerin deneysel yani bilimsel yöntemlerle incelenebileceğini 

göstermiştir. 

H. Von Helmholtz G. T. Fechner 

Psikoloji biliminin öncüleri 

4

Bilimde, olayların ölçülebilmesi gerekir. Matematikçi ve aynı zamanda bir filozof olan G. T. Fechner (Fehner, 

1801-1887) zihnin ölçülmesinde kullanılacak psikofizik teknikleri geliştirmiştir. Alman filozofların görüşlerinin psikoloji 

bilimindeki uzantısı şöyle olmuştur: 

• Psikolojik olayların bir kısmı doğuştandır. 

• Zihin, uyarıcıları örgütler; zihindeki bilgi uyarıcının aynısı değil, onun yeniden düzenlenmiş şeklidir. 

B. Bilimsel Psikolojinin Kurulması ve Ekoller Dönemi 

Yukarıdaki gelişmeler, W. Wundt (Vundt, 1832-1920)’un 1879’da psikoloji bilimini kurmasına zemin hazırlamıştır. 

Kurduğu bu bilim dalını, Wundt “Yeni Psikoloji” olarak adlandırmıştır. Böylece, bilimsel psikolojiyi daha 

önce felsefe içinde yer alan psikolojiden ayırmıştır. Wundt Yeni Psikoloji’yi, zihni bilimsel yöntemler kullanarak ve 

deneysel çalışmalarla inceleyen bilim dalı olarak tanımlamıştır. 

Bilimsel psikolojinin başlangıcını beş ekol oluşturmuştur. Ekol; bir kurucusu veya lideri, belli bilim tanımı ve araştırma 

yöntemi olan, belirli bir coğrafi yörede geliştirilmiş görüşlere verilen addır. Psikoloji ekollerinin her biri, diğerlerinin 

görüşlerine karşı görüşler öne sürülerek kurulmuştur. Psikoloji ekolleri ve kurucuları aşağıda verilmiştir: 

Yapısalcı Ekol 

Psikoloji ekollerinin ilkidir. Wundt tarafından kurulmuş ve etkinliğini 1879 ile 1900’ler 

arasında sürdürmüştür. Yapısalcı ekole göre, psikoloji “ne” sorusunu cevaplamalıdır. Bu 

doğrultuda Wundt psikolojiyi “sağlıklı insanın bilincini ögelerine analiz eden bilim dalı” 

olarak tanımlamıştır. Ekolün üyeleri E. B. Tichener (Tiçnır, 1867-1927), H. Ebbinghaus 

(Ebinghaus, 1850-1909), O. Külpe (Külpe, 1862-1915)'dir. Çağdaş psikolojiye etkisi: Bilişsel 

süreçlerin deneysel olarak incelenmesi. 

W. Wundt 

İşlevselci Ekol 

Bu ekole göre, psikoloji “neden” sorusuna cevap aramalıdır. Etkinliğini 1896-1930 

arasında sürdüren bu ekolde psikoloji “canlının amaca yönelik zihinsel süreçlerini inceleyen 

bilim dalı” olarak tanımlanmıştır. Ekolün üyeleri W. James (Ceyms, 1842-1910), J. Dewey 

(Dövi, 1859-1952), J. R. Angell (Angel, 1869-1949) ve R. S. Woodworth (Vudvört, 1869- 

1962)'tür. Çağdaş psikolojiye etkisi: Davranışların açıklanmasında güdülenmeye de yer 

verilmesi, psikoloji çalışmalarının sadece insanlar değil hayvanlar üzerinde de yapılması. 

W. James 

Klasik Davranışçı Ekol 

Bu ekol psikolojinin zihin bilimi olarak görülmesine karşı çıkmış ve bilimsel psikolojiyi, 

“canlıların uyarıcılara gösterdikleri davranışlar” ile kısıtlamıştır. Ekol, etkinliğini 1913-1950 

arasında sürdürmüştür. Bu ekolün kurucusu J. B. Watson (Vatsın, 1878-1958), ekolde yer 

alan diğer kişiler ise K. Lashley (Leşli, 1890-1958), B. F. Skinner (Skinır, 1904-1990)'dır. Çağdaş 

psikolojiye etkisi: Psikoloji çalışmalarının sadece gözlenebilen uyarıcı ve davranışlar 

üzerinde yapılması. 

J. B. Watson 

Gestalt Ekolü 

Gestalt (Geştalt) ekolü yapısalcı ekolün analitik yaklaşımına karşı çıkmış ve "bütünün 

(zihin), parçalarının toplamından ibaret olmadığını" öne sürmüştür. Bu görüş, özellikle algılama 

üzerinde yapılan araştırmalarla desteklenmiştir. Ekol 1913’te kurulmuştur. Bu ekolün 

kurucusu M. Wertheimer (Verthaymır, 1880-1843), ekolde yer alan diğer kişiler ise K. 

Koffka (Kofka, 1886-1941), K. Levin (Levin, 1890-1947), W. Köhler (Köhler, 1887-1967)'dir. 

Çağdaş psikolojiye etkisi: Bütünsel yaklaşım ve algılama ile ilgili ilkeler. 

M. Wertheimer 

5

Psikoanalitik Ekol 

Bu ekol insan davranışlarının sadece bilinçli süreçlerle açıklanamayacağını öne sürmüş, 

psikoloji biliminin bilinçaltını da incelemesi gerektiğini savunmuştur. Ekol 1895’te kurulmuştur. 

Bu ekolün kurucusu S. Freud (Froyd, 1856-1939), ekolde yer alan diğer kişiler ise 

C. G. Jung (Yung, 1875-1961), A. Adler (Adler, 1870-1937), K. Horney (Horni, 1885-1952), 

E. Fromm (From, 1900-1980), E. Erikson (Erikson, 1902-1994)'dur. Çağdaş psikolojiye etkisi: 

Bilinçaltının güdüleyici kuvvetlerinin, bunlar arasındaki çatışmaların ve bu çatışmaların 

davranışa etkilerinin incelenmesi. 

S. Freud 

Klasik Davranışçı psikologların reddettiği “zihin” kavramı, 1950’li yıllardan sonra psikolojinin tanımına “biliş” 

olarak geri gelmiştir. Bunu sağlayan psikologlar, psikolojiyi “doğrudan gözlenebilen davranışların yanı sıra, standart 

koşullar altında yapılan davranışlardan dolaylı olarak çıkarılan bilişsel süreçler”i inceleyen bilim dalı olarak 

tanımlamıştır. E. C. Tolman (Tolmın, 1886-1959), E. R. Guthrie (Gatri, 1886-1959) ve C. L Hull (Hal, 1884-1952) gibi 

Yeni Davranışçılar sayesinde, çağdaş psikolojide incelenmekte olan üç davranış türünden ikincisi de (dolaylı olarak 

gözlenen davranışlar) psikolojinin tanımına girmiştir. 

Psikolojinin tarihsel gelişiminin bu özeti, onun önceleri felsefe içinde olduğunu göstermektedir. Bu dönemde 

önemli ve yararlı görüşler geliştirilmiştir. Bilimsel psikolojinin kurulmasını izleyen ekollerin her biri psikolojiyi farklı 

şekilde tanımlamıştır. Böylece psikoloji biliminin kapsamı giderek genişlemiştir. Çağdaş psikolojinin kaynaklarını 

oluşturan bütün bu gelişmelerin sonunda çok sayıda alt dalı olan bir bilim dalı, toplumlarda önemli yeri olan bir 

meslek ortaya çıkmıştır. 

C. Bilimsel Psikolojinin Ülkemizdeki Gelişimi 

E etkinlik 

Psikoloji biliminin gelişimine coğrafyamızda katkıda bulunmuş olan insanların fotoğraf veya resimlerini 

toplayınız. 

Seçtiğiniz bir kişi (örneğin İbni Sina) veya psikolojiye ilişkin uygulamaların yapıldığı bir kurum (örneğin 

Gevher Nesibe Şifahanesi) hakkında bilgi toplayınız. Bu bilgileri bir sonraki derste arkadaşlarınızla 

paylaşınız. 

1. Tanzimata Kadar Olan Dönem 

Batıda bazı felsefi gelişmeler (Empirizm gibi) ve ekoller 

(Yapısalcılık gibi) bilimsel psikolojinin kurulmasını sağlamıştır. 

İslam Medeniyeti'ndeki gelişmeler veya öne sürülen görüşler 

ise psikoloji bilimini ancak dolaylı olarak ilgilendirmiştir. Düşünürler 

ruh ve mutluluk gibi konularla ilgilenmişlerdir. Mutluluğun 

ruhsal olma yanında bedenle de ilişkili olup olmadığı 

üzerinde durmuşlardır. Pek çok edebiyat eseri belirli bir duygu 

türü olan aşk üzerine yoğunlaşmıştır. Ancak aşk, günümüz 

teknolojisiyle dahi bilimsel kapsamda ele alınamamaktadır. 

Görüldüğü gibi, uzak tarihimizde psikoloji olarak düşünülebilecek 

etkinliklerde ele alınan konular, çağdaş psikolojinin üzerinde 

durduğu konuların dışında olmuştur. 

İbni Sina 

6

2. Tanzimat Sonrası Gelişmeler 

Tanzimatın ilanı ile Batılılaşma hareketleri başlamış, bu dönemde özellikle Fransa ile ilişkiler artmıştır. Fransız 

etkisi; sosyal bakış açısı, felsefe ve eğitim alanlarında hissedilmiş, bu etkiler ülkemizde psikolojinin eğitim psikolojisi, 

gelişim psikolojisi ve sosyal psikoloji gibi alt dallarının oluşmasına zemin hazırlamıştır. Bu dönemde yurt dışına 

eğitim için öğrenci yollanmış, tıp eğitimi Fransızca verilmeye başlamıştır. 

Bu dönemin psikolojiye katkısı, genelde, psikolojiyi ilgilendiren konulardaki çeviri ve konferans etkinlikleri şeklinde 

olmuştur. Hoca Hasan Tahsin, 1870’te İstanbul Üniversitesinde psikoloji dersi vermiş ve ölümünden sonra 

yayımlanan bir psikoloji kitabı yazmıştır. Mustafa Sati sosyal bilimler alanında konferanslar vermiş, yetenek ve 

zekâ konusunda çeviriler yapmıştır. Baha Tevfik maddeci felsefe ve pozitivizmi aktif olarak savunmuş, arkadaşlarıyla 

Felsefe dergisini çıkarmış, Zekâ dergisinde makaleler yazmıştır. Ahmet Mithat yazılarıyla psikolojinin popüler 

olmasını sağlayan bir gazetecidir; aynı zamanda, çocuk psikolojisi ve eğitim konusunda çeviriler yapmıştır. Hüseyin 

Cahit Yalçın ve Avni Başman modern toplumu oluşturabilmek için Avrupa sosyal bilimlerinin kullanılması gerektiğini 

savunmuşlardır. 

3. Ülkemizde Bilimsel Psikolojinin Kurulması 

Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemlerinde, Batı'nın “ilim ve fen” anlayışının ülkeye getirilmesi üzerinde 

duruluyordu.Bunun için üniversitelerin kurulması gerektiği anlaşılmıştı. Bu doğrultuda, Darülfünunda görev yapmak 

üzere Almanya’dan profesörler davet edilmiştir. Gelen bilim insanları fen bilimleri alanlarında yeni kurulan 

kürsülerde (botanik, kimya ve fizik) dersler vermiştir. Sosyal bilimler alanında da kürsüler (iktisat, arkeoloji, ilkçağ 

tarihi, filoloji) kurulmuştur. Bir kürsü de psikoloji alanında kurulmuştur. Psikoloji biliminin ülkemize girmesinin 

başlangıcı işte bu gelişmelerdir. 

İstanbul Üniversitesi 

Ülkemizde ilk psikoloji kürsüsü, Anschütz (Anşütz) tarafından 

İstanbul Üniversitesinde (o dönemdeki adıyla Darülfünun) 1915’te 

kurulmuştur. Görüldüğü gibi ülkemizde bilimsel psikoloji, Wundt’un 

bu dalı Almanya’da kurmasından 36 yıl sonra kurulabilmiştir. Dört yıl 

sonra, 1919’da M. Şekip Tunç tarafından Umumi Psikoloji Kürsüsü 

kurulmuştur. Tunç, çeviriler ve özgün eserlerle psikolojiyi tanıtmaya 

çalışmıştır. Fotoğrafta onun yazdığı ve liselerde okutulan psikoloji kitabını 

görmektesiniz. Daha sonra Tecrübi Psikoloji Kürsüsü kurulmuş 

ve 1937’de Peters bu kürsünün başkanlığına getirilmiştir. Mümtaz 

Turhan, Tecrübi Psikoloji Kürsüsü'nde 1946’dan sonra ilk psikoloji 

araştırmalarını yapmıştır. Genç bilim insanları yurt dışına eğitime 

yollanmıştır. Bunlardan biri olan Beğlan Toğrol, çağdaş deneysel psikolojiye 

ilişkin bilgilerle dönerek deneysel çalışmalar yapmıştır. İstanbul 

Üniversitesi Pedagoji Enstitüsü Psikoloji ve Pedagoji Çalışmaları 

adı altında bir dergi 1940’ta çıkarılmıştır. İstanbul Üniversitesinde 

Psikoloji Bölümü, Umumi ve Tecrübi Psikoloji Kürsü'lerinin birleştirilmesiyle 

1983’te kurulmuştur. 

Ankara Üniversitesi 

Ankara Üniversitesinde psikoloji eğitimi 1939’da, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi (DTCF) Felsefe Bölümü 

içinde verilmeye başlamıştır. ABD Harvard Üniversitesinden derece alan ilk Türk, DTCF’den Muzaffer Şerif 

olmuştur. Şerif 1939-1945 yılları arasında sosyal psikoloji alanında özgün yayın, deneme ve çevirileriyle ve 

gerçekleştirdiği alan araştırmalarıyla ün kazanmıştır. Ancak Ankara Üniversitesinde psikoloji eğitimi, genelde 

kesintilerle, yurt dışından öğretim elemanı sağlanabildikçe sürmüştür. İdari bakımdan felsefe ile bağlantılı 

olmanın olumsuzluklarını uzun süre yaşadıktan sonra, 1982 yılında Ankara Üniversitesi DTCF’de Psikoloji 

Bölümü kurulmuştur. 

7

Hacettepe Üniversitesi 

Ülkemizde psikoloji bölümü bağımsız bir akademik birim olarak 1964'te Hacettepe Üniversitesinde kurulmuştur. 

İlk kuruluş yıllarında Psikoloji Bölümü'ne, ABD’de doktora çalışmalarını tamamlayarak ülkeye dönen 

bir grup eleman katılmıştır. Bu gruptan İffet Dinç deneysel psikoloji, Hüsnü Arıcı psikometri, Necla Öner de 

psikolojinin okul ve klinik gibi uygulama alanlarındaki en son bilgi ve teknikleri getirmiştir. Böylece Hacettepe 

Üniversitesi Psikoloji Bölümü, psikolojideki en son gelişmelerin aktarıldığı bir kurum niteliğini kazanmıştır. 

Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü, gerek öğretim elemanı gerek öğrenci sayısı açısından ülkemizde her 

kademede psikoloji eğitiminin verildiği en büyük bölümdür. 

Ege Üniversitesi 

Bu üniversitede psikoloji eğitimi başlangıçta Davranışsal Bilimler Bölümü'nde verilmiştir. Psikoloji Bölümü 

1980 yılında kurulmuştur. 

Orta Doğu Teknik Üniversitesi 

İstanbul ve Ankara Üniversitelerinde psikoloji bağımsızlık mücadelesini felsefe ve pedagoji gibi dallara 

karşı vermiştir. Orta Doğu Teknik Üniversitesinde ise bu mücadele sosyolojiye karşı verilmiştir. Üniversitenin 

ilk yıllarında kurulmuş olan Sosyal Bilimler Bölümü'nde öğrencilere psikolojide ana dal, sosyolojide de yan 

dal lisansı verilmiştir. Daha sonraki yıllarda, öğrenci psikoloji ve sosyolojiden hangisinde eğitim aldıysa kendisine 

o dalda lisans verilmiştir. Bağımsız Psikoloji Bölümü ancak 1980’de kurulmuştur. 

Boğaziçi Üniversitesi 

Bu üniversitede de psikoloji eğitimi Sosyal Bilimler Bölümü içerisinde verilmiş, Psikoloji Bölümü 1982 

yılında kurulmuştur. 

Yeni Üniversiteler 

Ülkemizde psikoloji eğitimi 1993 yılına kadar daha önce belirtilen altı üniversitede verilmiştir. Psikoloji 

bölümü bulunan yükseköğretim kurumlarına 1993’te Koç Üniversitesi, 1996’da Bilgi Üniversitesi ile Dicle 

Üniversitesi eklenmiştir. Son yıllarda, diğer pek çok üniversitede de psikoloji bölümleri kurulmakta veya bunların 

kurulmasına yönelik hazırlıklar yapılmaktadır. 

ÖLÇÜTLER VE AMAÇLAR 

hazırlık 

Gözlenebilen 

Ölçülebilen 

İletilebilen 

Tekrarlanabilen 

Sağlanabilen 

• Diğer bilim dalları gibi, psikoloji biliminin de bazı ölçütleri vardır. Bu ölçütler psikoloji biliminin 

“olmazsa olmaz”larıdır. Bir dalın bilimsel sayılması için bu olmazsa olmazların, yani bilimsel 

ölçütlerin yerine getirilmesi gerekir. 

• Yukarıdaki görseli inceleyiniz, ölçütleri ve bunların birbiriyle ilişkilerini kavramaya çalışınız. 

8

A. Ölçütler 

1. Gözlenebilirlik 

Bir dalın bilimsel sayılabilmesi için, o dalın konusunun gözlenebilmesi 

gerekir. Eğer bir olay doğrudan biçimde, dolaylı olarak veya 

psikofizyolojik tepkiler temelinde gözlenemiyorsa o olay psikoloji bilimi 

kapsamına girmez. Bu tür olayları inceleyen dal da bilim olarak 

kabul edilmez. 

Duyguların yaşamımızda çok büyük rolü vardır. Örneğin, korku, 

öfke, haz duyguları gözlenebilmekte, bilimsel olarak incelenmektedir. 

Yaşamımızda, şefkat, imrenme, haset gibi olumlu ve olumsuz pek 

çok duygunun da yeri vardır. Ancak bu duygular, henüz psikolojideki 

üç tür davranıştan herhangi birine dönüştürülmemiş, gözlenebilir 

hâle getirilememiştir. Sonuç olarak söz konusu türden duygular bilimsel 

psikolojinin konuları arasına girmemektedir. 

Gözlenebilirlik kavramını, sadece çıplak 

gözle gözlemek olarak da düşünmemeliyiz. 

Bilim insanı, gözünün veya araştırmasında 

kullanacağı başka duyu organının 

yetersiz kaldığı durumda bazı aygıtlardan 

yararlanır. Örneğin çok uzaktaki yıldızları 

görmek için teleskop, çok küçük nesneleri 

görmek için mikroskop kullanır, zaman 

sürelerini belirlemek için kronometreden 

yararlanır, beynin ürettiği elektriksel dalgaları 

ölçmek için amplifikatörler kullanır. 

Gözlemevi 

2. Ölçülebilirlik 

Bilimsel sonuçlara, karşılaştırmalar yaparak varılır. Örneğin, bir öğretme tekniğininin yararlı olup olmadığını 

belirlemede, aynı konu bir gruba yeni teknikle, diğer gruba eski teknikle öğretilir. Daha sonra konuyla ilgili bir 

test uygulanır ve iki grubun testten aldığı puanlar karşılaştırılır. Yeni teknikle öğrenen grubun puanı daha yüksek 

olduğu taktirde, bu tekniğin daha başarılı olduğu sonucuna varılır. Bir olayı (öğrenme) sayılarla (alınan puanlar) 

betimlemek, onu ölçmek anlamına gelir. Verdiğimiz örnekte, 

öğrenme düzeyi, testten alınan puanlarla ölçülmüştür. Alınan 

puanlar araştırmadaki ölçümlerdir. Bu ölçümler araştırmanın 

verileridir. Bilim işte bu verileri kullanır. Bilim insanı veriler 

üzerinde yürüttüğü istatistik işlemlerden bazı sonuçlar çıkarır. 

Bu sonuçlara bulgu denir. 

Davranışlar ne kadar güvenilir bir şekilde ölçülmüşse bilim 

insanının vardığı sonuçlar da o oranda güvenilir olur. Örneğin, 

üç zaman süresinden birine "uzun", diğerine "kısa", arada kalana 

da "orta" denmesi, bunların birbirine göre olan durumları 

hakkında bize bir fikir verir. Ancak bu süreleri 2 dakika, 4 

dakika ve 6 dakika olarak betimlediğimizde, onları daha ileri 

bir teknikle ölçmüş oluruz. Bu tür ölçümlere uygulanabilecek 

çok daha fazla sayıda istatistik teknik vardır. Bu şekilde analiz 

Hassas Ölçme Aleti (Kumpas) 

edilen araştırma sonuçları da daha güvenilirdir. 

9

okuma metni 

Gözlenebilirlik ve ölçülebilirlik bilime aşağıdaki özellikleri kazandırır: 

Gözlenebilen ve ölçülebilen olaylar iletilebilir: Bilimde iletilebilirlik iki aşamada gerçekleşir. Bunlardan 

ilki ve temel olanı, bilim insanı söyledikleri ve yazdıklarında ne kastetmişse başkalarının da onları 

aynı şekilde anlamasıdır. Bilimde bunu sağlamanın yolu, kavramları, onları elde etmede kullanılan 

işlemler yoluyla tanımlamaktır. Bu tanımlar “işevuruk” olarak adlandırılır. Zekâ bir kavramdır ve bir 

kavram herkes tarafından farklı şekilde tanımlanabilir. Kimine göre zekâ irdeleme yeteneği, kimine 

göre yaratıcılık, kimine göre de bilgi işlemleme hızı olabilir. Diyelim ki bir araştırmacı zekâyı yaratıcılık 

olarak düşünüyor ancak iletilerinde sadece “zekâ” terimini kullanıyor. Bu iletiyi herkes farklı şekilde 

anlayacaktır. Bilim insanının vardığı sonucu kimi irdeleme, kimi de yaratıcılık açısından düşünecektir. 

Sonuçta ortaya tam bir kavram kargaşası çıkacaktır. 

Bir diğer bilim insanı ise zekâyı “Wechsler Zekâ Ölçeğinden alınan puan” olarak tanımlıyor. Bu durumda 

zekâ (bir kavram), zekâ puanını elde etmede kullanılan işlemler (zekâ testinin uygulanması ve 

puanlanması) yoluyla tanımlanmıştır. Kendi kişisel zekâ tanımı ne olursa olsun, bu bilim insanının zekâ 

konusunda yazdıkları ve söylediklerini herkes aynı şekilde anlayacaktır: Zekâ, zekâ testinden alınan 

puanın temsil ettiği özelliktir. 

Bilimde iletilebilirliğin bir yönü daha vardır. Bilimler sistematik bir şekilde toplanmış bilgiler bütünüdür. 

Bilimlerin ilerlemesi bilgilerin birikmesine koşuttur. Bu da, bilim insanının, yaptığı araştırmayı 

ve bunun sonuçlarını başkalarına da bildirmesi, onlara iletmesi ile mümkündür. Ne kadar önemli 

olursa olsun, başkalarına duyurulmamış olan bilginin bir bilimsel değeri yoktur. İşte bu da bilimsel 

ölçütlerden iletilebilirliğin bir başka türüdür. Bilim insanı bilimsel bilgilerini verdiği bildiriler ve konferanslarla, 

yazdığı makalelerle, kitaplarla iletir. 

Gözlenebilen ve ölçülebilen olaylar tekrarlanabilir: Bilimsel çalışmalar tekrarlanabilir nitelikte 

olmalı, yapılan gözlemler ve toplanan veriler, benzeri eğitimden geçmiş, aynı araç gereç ve teknik 

imkânlara sahip diğer bilim insanlarınca da tekrar edilebilmelidir. Bilim insanı bir bilimsel sonucu elde 

etmek için, önceki araştırmayı aynen tekrarlayabilir. 

Tekrarlanabilirlik niye bilimin ölçütlerindendir? Bilimsel gözlem ve ölçümler başkalarınca da tekrarlanabildiğinde, 

sonuçlar kişiye bağlı ve öznel olmaktan çıkar. Tekrarlanan bir bilimsel çalışmadaki 

gözlemler öncekilerle tutarlı olduğu taktirde, bu gözlemlerin nesneye bağımlı olduğuna, onun özelliklerini 

yansıttığına duyulan güven de artar. Bilimde nesnellik işte budur. Bilimde nesnellik gözlem ve 

ölçümlerin başkalarınca da tekrarlanabilmesinden kaynaklanır. 

Bilim hep olasılıkları içerdiğinden, nispeten daha yüksek güvenirliği olan sonuçlara varmak için 

de araştırmaların tekrarlanması gerekir. Örneğin “En yüksek başarı orta derece kaygı ile elde edilir.” 

yolundaki denenceyi test etmek için, çok sayıda araştırma, farklı ortamlarda ve farklı örneklemler 

üzerinde tekrarlanmıştır. Sonuçlar hep aynı çıkmış, böylece de Yerkes-Dodson (Yerkes Dodsın) Yasası 

oluşturulmuştur. 

Gözlenebilen ve ölçülebilen olaylar sağlanabilir: Bilimde araştırma sonuçları sağlanabilmeli, yani 

sonuçların doğruluğu araştırılabilmelidir. Kesin olmayan denenceler sağlanamaz, böyle ifadelerin bilimsel 

değeri de yoktur. “Kaygı başarıyı artırabilir.” denencesi sağlanamaz. Sonuçlar olumlu çıkarsa 

araştırmacı “Artırabileceğini söylemiştim.” der. Olumsuz çıkarsa “Ben zaten artırabilir demiştim, artırmayabilir 

de.” der. 

Tekrarlanan araştırmalar sağlama görevini yerine getirir. Aynı konuyu farklı araştırma yaklaşımları 

ile inceleyen çalışmalar da sağlama işine katkıda bulunur. Kaygı ile başarı arasında ilişki olduğu yolundaki 

denenceyi test eden ve böyle bir ilişki olduğunu bulan araştırma, başka kişilerle, başka ortamlarda 

tekrarlandığında veya başka araştırma düzenleri altında gerçekleştirildiğinde aynı sonuçlar elde 

edilirse bulgular sağlanmış olur. 

Sirel Karakaş, Bilimsel Psikoloji: Temel İlkeler 

(Derlenerek alınmıştır.) 

10

Bilimin temelinde gözlenebilen olaylarla ilgili ölçümler vardır. 

hazırlık 

Üstteki fotoğrafta davranış dıştan doğrudan gözlenebiliyor. 

O fotoğraftaki kişi renkleri içeren bir el 

becerisi sergiliyor. 

Yandaki fotoğrafta ise davranışın ne olduğunu doğrudan 

gözleyemiyoruz. Fotoğraftaki kişi düşünüyor, 

karar vermeye çalışıyor, uyuyor, hayal kuruyor ya da 

resimleri inceliyor olabilir. Dıştan doğrudan gözlenemeyen 

davranışlar test ve ölçekler kullanılarak ölçülür. 

B. Amaçlar 

E etkinlik 

Gözlenebilir nitelikte olan ve ölçülen davranışları inceleyen, sonuçların başka 

bilim insanlarına da iletilebildiği, onlar tarafından tekrarlanabildiği ve böylece 

de sonuçların sağlanabildiği psikoloji biliminde ne yapmaya çalışılmaktadır? 

Psikolojinin amaçları nelerdir? 

Bu soruyu cevaplayabilmek için yazılı ve görsel kaynaklarla elektronik kaynaklara 

başvurunuz. 

Belirlediğiniz amaçları defterinize yazınız. 

Şimdi de aşağıdaki Bilgi Kutusu'nu okuyunuz. Doğru tahminlerinizi, eksik ve 

hatalarınızı belirleyiniz. Yazdıklarınızda gereken düzenlemeleri yapınız. 

B 

bilgi kutusu 

Psikoloji Biliminin Amaçları 

Betimleme: Psikoloji biliminin ilk ve en temel amacı davranışları betimlemektir. Betimleme, bilimsel 

araştırmalarla gerçekleştirilir. Bilimde betimleme, olayların keşfedilmesini ve benzer olayların sınıflanmasını 

içerir. Skinner canlı davranışlarından birinin edimsel koşullama olduğunu keşfetmiştir. İ. Pavlov 

(Pavlov, 1849-1936) klasik koşullamayı keşfetmiştir. Bir bilim dalı yeni kurulduğunda veya yeni bir alt 

dal kurulduğunda ilk yapılan, işte bu keşif işlemidir. Daha sonraki betimleme işlemi, benzeri olayların 

aynı sınıfta toplanmasını içerir. Klasik ve edimsel koşullama, koşullama türü öğrenmenin çeşitleridir. 

11

Susuzluk ve açlık ise fizyolojik gereksinimler veya dürtülerin çeşitleridir. Güvende olma, birlikte olma, 

kendini değerli hissetme ve kendini gerçekleştirme ise güdüler altında yer alır. 

Betimlemenin son şekli ise olaylar arasındaki ilişkileri keşfetmektir. Çünkü bilim, olaylar arasındaki 

ilişkileri ortaya koyan bir bilgi edinme biçimidir. Bilimin bulmaya çalıştığı, sebep ve sonuç arasındaki 

ilişkidir. Olayların nedenlerini keşfetme amacı bilimsel araştırmalar yoluyla gerçekleştirilir. 

Açıklama: Bir bilim dalında yeterince araştırma yapıldığında, bilim insanları bunların sonuçlarını bir 

araya getirir, onları analiz eder, onlar üzerinde düşünür ve bu sonuçlardaki düzenlilikleri görmeye çalışır. 

Bu faaliyetler açıklama amacına hizmet eder. Bilimde iki tür açıklama vardır: Bunlardan ilki “evren 

gerçekleri”ni ifade eden yasa ve ilkelerdir. Çok sayıdaki araştırmada gözlenmiş olan ilişkiler, yasa veya 

ilke niteliğini kazanır. Gestalt Algılama İlkeleri görsel algılamada uyarıcıların örgütlenme biçimlerini 

açıklar. Pavlov’un keşfettiği klasik koşullama türü öğrenme, çok sayıda araştırmacı tarafından tekrarlandığından, 

bir davranım ilkesi niteliğini kazanmıştır. 

İkinci açıklama türü kuramdır. Bilim insanı, kuramında yasa ve ilkelerde belirtilen veya çok sayıdaki 

araştırmada tekrarlanmış olan ilişkilerin sebeplerini belirtir. Örneğin, algılamanın uyarıcıyı tanıma işlemi 

olduğu yeterli sayıdaki araştırma ile ortaya konmuştur. 

Yordama: Yordama, olayların önceden tahmin edilmesi demektir. Yordama araştırma sonuçlarına 

dayanarak yapılabilir. Yordama yasa ve ilkelerde, kuramlarda belirtilen ilişkiler kullanılarak da yapılır. 

Yerkes-Dodson Yasası'na göre, kaygı ile başarı arasında şekilsel olarak ters U biçiminde bir ilişki vardır 

(Şekil 1.1). Bireyin başarı düzeyi; kaygı düzeyi ölçümünü gösteren X eksenindeki noktadan grafiğe 

dikey bir çizgi çizilip buradan da ayırt etme düzeyini gösteren Y eksenine iz düşüm alınarak yordanır. 

Kontrol: Tüm bilim dallarının ulaşmak istediği amaç kontroldür. Kontrol, yordama yaparken kullanılan 

yasa ve ilkelere, kuramlara, araştırmaların sonuçlarına dayanır. Şekil 1.1'deki Yerkes-Dodson 

Yasası’ndaki grafiği kullanarak araştırmacı, katılımcılarda elde etmek istediği başarı düzeyi ve onu 

sağlayacak kaygı düzeyini belirler. Katılımcıların kaygısının bu düzeyde olması için gerekli koşulları 

gerçekleştirir ve onlarda istediği düzeyde başarı yaratır. Araştırmacı böylece davranışı kontrol etmiş 

olur. İleride göreceğimiz kelime listesi öğrenme deneyinde elde edilen sonuçlara dayanarak öğretmen, 

ulaşmak istediği öğrenme düzeyini sağlayan tekrar sayısını belirler ve öğrencilerin bu sayıda 

tekrar yapmalarını ister. Eğitim-öğretim, öğrenme ve belleme süreçlerini “kontrol eden” bir kurumsal 

etkinliktir. 

E etkinlik 

Şekil 1.1’i inceleyiniz. 

Kaygının “a”, “b” 

ve “c” düzeylerindeki 

değişim ve sürekliliği 

gözlemleyiniz. Grafiğin 

görsel mekânda 

düzenlenişine göre 

hangi kaygı düzeyi en 

yüksek performansa 

yol açıyor. İpucu: X 

ekseninden grafiğe, 

oradan da Y eksenine 

yapılan çıkmaları 

inceleyiniz. 

Ayırt Etme Düzeyi 

a b c 

Kaygı 

Şekil 1. 1. Yerkes-Dodson Yasası 

12

ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ 

Öğrenmek, araştırmak, özgür olmak yaşamın amacı olmalıdır. 

Richard Bach (Riçırt Bak), Martı 

özetleyelim 

Psikoloji biliminde canlı davranışlarını belirli ölçütler (gözlenebilirlik, ölçülebilirlik, iletilebilirlik, 

tekrarlanabilirlik ve sağlanabilirlik) uyarınca incelendiğini biliyoruz. Bu ölçütlerden gözlenebilirlik ve 

ölçülebilirlik incelenen olayların özellikleridir. İletilebilirlik araştırma sonuçlarının başkalarına bildirilmesi 

ile ilgilidir. Tekrarlanabilirlik ve sağlanabilirlik ise yeni araştırmaların yapılması ile ilgilidir. Bu 

ölçütlere uyulması, psikolojide şu amaçlara ulaşmak için gereklidir: davranışları betimlemek (araştırmalar 

yaparak davranış olaylarını keşfetme, sınıflama, sebep-sonuç ilişkilerini keşfetme), açıklamak, 

yordamak ve nihayet kontrol etmek. 

Aklını iyi kullanmak ve bilimlerde hakikati aramak için... 

René Descartes (Röne Dekart), 

Metot Üzerine Konuşma 

13

E etkinlik 

Kendi aranızda beş gruba ayrılınız. Grubunuzun ilgisine göre araştırma yöntemlerinden (doğal gözlem, 

vaka çalışması, anket çalışması, ilişkisel çalışma, deneysel çalışma) birini seçiniz. 

Seçtiğiniz araştırma yöntemi konusunda bilgi toplayınız. 

Topladığınız bilgilerde eksiklik ve hata olup olmadığını karara bağlayınız. Bunu yapmak için Ç 

Konusu’nda verilen bilgileri kullanınız. 

Seçtiğiniz yöntemi kullanan bir araştırma oluşturunuz. Aranızdan bir üyeyi sözcü olarak seçiniz. 

Sözcünün araştırmayı sınıfa sunmasını sağlayınız. Sosyal katılım yoluyla çalışmayı değerlendiriniz. 

A. Doğal Gözlem 

Bilimin gözlenebilir olayları incelediğini biliyoruz. Bu bakımdan, tüm bilimsel araştırmalarda gözlem vardır. 

Ancak bir araştırma yöntemi olan gözlemde, bilgi sadece gözlenerek elde edilir. Gözlem yönteminin en tipik örneği 

doğal gözlemdir. 

Bilim dalları yeni kurulduğunda veya yeni alt dallar oluştuğunda, bunların kapsamına giren olayların pek çoğu 

henüz keşfedilmemiştir. Bilim insanının ilk görevi bu olayları keşfetmektir. Bunun, betimleme amacına hizmet 

eden bir etkinlik olduğunu artık biliyoruz. Bunun için en uygun yöntem, doğal gözlemdir. 

• Doğal gözlem canlıların kendi doğal ortamlarında, doğal hâlleriyle gözlenmesini içerir. 

• Doğal gözlemde, nelerin gözleneceğine ilişkin bir seçim yapılmaz; her davranış gözlenir. 

• Doğal gözlemde, canlıların davranışlarına hiçbir müdahelede bulunulmaz, davranışlara hiçbir şekilde etki yapılmaz. 

• Gözlemleri boyunca bilim insanı ayrıntılı kayıtlar tutar. 

Şempanzelerin kendi doğal çevrelerinde gözlendiği alan çalışması bir doğal gözlemdir. Bir çocuğun uyanık 

saatlerindeki bütün davranışlarının, nöbetleşe çalışan 8 gözlemci tarafından gözlenip not edilmesi de bir doğal 

gözlemdir. Böyle çalışmalarda yüzlerce sayfalık not, çok sayıda fotoğraf, şema elde edilir. 

Doğal gözlemdekinin aksine, sistematik gözlemde araştırmacı, seçilen belirli bir davranış üzerinde, sistematik 

olarak gözlem yapar. Diyelim ki şempanzeler üzerindeki doğal gözlemin amacı onların sosyal davranışlarını belirlemektir. 

Doğal gözlem sonucunda elde edilen bütün belgeler incelenir. Tutulan notların ve diğer belgelerin büyük 

kısmının bu amaca hizmet etmediği görülebilir. Ancak şimdi bilim insanının elinde, ilgilendiği konuda ayrıntılı 

bilgiler vardır. Bu bilgiler bilim insanının ilgilendiği konu üzerinde sistematik gözlem yapmasına olanak sağlar. 

Araştırmacı, sistematik gözlem yöntemini uygulayarak örneğin, şempanze kolonisinde liderin hangi özelliklere 

göre belirlendiğini inceler. Bu özelliklere sahip olan ve olmayan şempanzelerin lider seçilme olasılığını inceler. 

14

B. Vaka Çalışması 

Bir diğer sistematik gözlem çeşidi vaka çalışmasıdır. Bu yöntem bireyin psikolojik/psikiyatrik durumu hakkında 

ayrıntılı bilgi elde etmek için kullanılır. Bilgiler yapılan görüşmelerden, klinik psikolog ve psikiyatrın yaptığı değerlendirmelerden, 

uygulanan psikolojik ve nöropsikolojik testler ve ölçeklerin sonuçlarından, sosyal ve mesleki durum 

ile eğitim durumu hakkındaki bilgilerden oluşur. Bu bilgiler genelde hastalık tanısı koyma, hastanın tedavisini 

belirleme ve tedavinin etkililiğini değerlendirmede kullanılır. 

C. Anket Çalışması 

Anket yöntemi de bir çeşit sistematik gözlemdir. Bu yöntem belirli bir konu hakkında çok sayıda bireyden bilgi 

toplamak için uygulanır. Bu bilgiler görüşme yaparak veya soru listeleri kullanarak elde edilir. Anket yönteminin 

güvenilir sonuçlar sağlaması için, soru listesi amaca uygun olarak hazırlanır. Tarama, ilgilenilen topluluğu iyi bir 

şekilde temsil eden örneklem üzerinde yapılır. 

Anket yöntemi, örneğin politik tercihleri, ürün tercihlerini, tedaviyle ilgili tercihleri belirlemek için yapılabilir. 

Bilinen en büyük tarama çalışması, cinsel tercihlerin belirlenmesi için ABD’de binlerce kişi üzerinde yapılmıştır. Bu 

tarama çalışmasının sonuçları uzun yıllar bu konudaki en ayrıntılı bilgi niteliğinde olmuştur. 

Ç. İlişkisel Çalışma 

Gördüğünüz gibi, bilimdeki temel amaç sebep-sonuç ilişkilerini yani nedenselliği keşfetmektir. Nedensellik 

kavramı bilimde neyi ifade etmektedir? 

Bilim dallarına göre doğada; (1) Düzenlilik vardır, (2) Olayların kısıtlı sayıda, keşfedilebilir sebepleri vardır. Buna 

göre, sebepler gerçekleştiğinde, sonucun (psikolojide davranışın) ortaya çıkacağı kabul edilir. Bilimin temelinde 

yatan bu kabul yani sayıltılar “gerekircilik” olarak bilinir. 

Sebep-sonuç veya nedensellik ne tür bir ilişkidir? Bir ilişkiye nedensellik diyebilmemiz için şu üç ölçütün yerine 

gelmesi gerekir: 

• Zamanda birlikte değişme: Bir olayın sebebi (X harfi ile gösterilir) ile sonucu (Y harfi ile gösterilir) zamanda 

birlikte değişmelidir. Yani, X değişirken Y sabit kalmamalı, belirli bir yönde (artma veya azalma) değişmelidir. 

Bu ölçüt gereklidir ama yeterli değildir. Çünkü böyle bir zamandaş değişim, ilişkinin yönü hakkında bir fikir 

veremez. X, Y’nin sebebi olabileceği gibi, Y de X’in sebebi olabilir. O zaman, ikinci ölçüt işe koşulur. 

• Zamanda öncelik: Sebep (X) zamanda daima sonuçtan (Y) önce gelmelidir. 

• Karıştırıcı değişkenlerin kontrolü: Sonuç sadece sebepten kaynaklanmalıdır. Sonucun sebebi, bir başka olay 

olmamalıdır. Bu başka olaylar Z harfi ile gösterilir. Z olayları istenmeyen, karıştırıcı olaylardır. Bu olaylar, araştırma 

sonuçlarını etkiler. Karıştırıcı olayların bulunduğu böyle araştırmaların bilimsel değeri yoktur. 

uygulayalım 

Şimdi bu ölçütleri bir araştırmada örnekleyelim. Yapılan tekrar sayısının öğrenmeye etkisi konusunda 

bir deney yapmış olalım. Yeterli sayıda tekrarın öğrenmenin sebebi olduğunu söyleyebilmemiz 

için şu ölçütlerin yerine gelmesi gerekir: (1) Tekrar sayısı arttıkça hatırlanan kelime miktarı da artmalıdır. 

(2) Hatırlanan kelime miktarı tekrarlardan sonra artmalıdır. (3) Bu artışın sebebi örneğin katılımcıların 

farklı zekâ düzeyleri olmamalıdır. Zekâ kontrol altına alınmış olmalıdır. 

Bu deneyde 1-3. maddelerde belirtilenler nedenselliğin hangi ölçütleriyle ilişkilidir? Yazınız. Yazdıklarınızı, 

aşağıda baş aşağı olarak yazılan doğru cevaplarla karşılaştırınız. 

1. ...................... 

2. ...................... 

3. ...................... 

Doğru cevaplar: (1) Zamanda birlikte değişme, (2) Zamanda öncelik, (3) Karıştırıcı değişkenlerin kontrolü . 

15

Psikolojide davranışların sebepleri veya davranış olayları arasındaki ilişkiler nasıl ortaya çıkarılmaktadır? Betimleme 

amacı nasıl gerçekleştirilmekte, davranışlar nasıl keşfedilip sınıflanmaktadır? Bu amaçlar bilimsel araştırma 

yaparak yerine getirilmektedir. 

İlişkisel (korelatif) çalışmalarda örneğin, hastalık veya kaza nedeniyle beyin kısımları farklı miktarlarda tahrip 

olmuş kişilerin öğrenme yetenekleri ölçülür. Daha sonra da tahrip miktarı ile davranış arasındaki ilişki incelenir. 

Bir başka örnekle, farklı zekâ düzeylerinden kişiler bulunup bunların okul başarısı saptanır. Daha sonra da zekâ 

ile okul başarısı arasındaki ilişki derecesi hesaplanır. Fabrika ortamının az veya çok gürültülü olduğu durumlarda 

iş randımanı değerlendirilir. İlişkisel yöntemde araştırmacı kendiliğinden değişmekte olan değişkenler arasındaki 

ilişkiyi inceler. Görüldüğü gibi ilişkisel yöntemde değişkenler deneyci tarafından oluşturulmaz. 

İlişkisel yöntem nedenselliğin ölçütlerini ne ölçüde gerçekleştirir? İlişkisel çalışmalar sebep-sonuç ilişkisi gösterebilir 

mi? Son yıllarda aşırı şişmanlık yani obezite bir sağlık sorunu hâline gelmiştir. Bazı çalışmalar obezitenin 

kaygı ile ilişkili olduğunu göstermektedir. Bu konunun araştırılacağını düşünelim. Bu bir deneysel çalışma olamaz, 

çünkü obezitenin değişimlenmesi etik açıdan mümkün değildir. Araştırmacımız bu konuyu ilişkisel yöntemle inceleyecektir. 

Katılımcıların ağırlığını ve bir ölçekle kaygı düzeylerini ölçer. Daha sonra da uygun bir istatistiksel teknik 

kullanarak iki değişken arasındaki ilişki miktarını ve bunun yönünü hesaplar (Şekil 1.2). Bu araştırma nedenselliğin 

zamandaş değişim ölçütünü böylece karşılar. Ancak bu, nedensellik için gerekli ama yeterli olmayan bir durumdur. 

Çünkü bir zamandaş değişim hâlinde üç olası açıklama vardır: Obezite kaygının nedeni olabilir, kaygı obezitenin 

nedeni olabilir, kaygı ile obezite arasında çift yönlü bir nedensellik ilişkisi olabilir. Görüldüğü gibi ilişkisel çalışmalar 

nedenselliğin zamanda öncelik ölçütünü karşılayamamaktadır. 

İlişkisel çalışmalarda nedenselliğin üçüncü ölçütü de genellikle karşılanamaz. Çünkü araştırmacı değişkenleri 

kendisi kontrol etmemiş, onları doğada olduğu biçimiyle almış, gerekli ölçmeleri yapmış ve değişkenler arasındaki 

ilişkiyi hesaplamıştır. Bu gibi bir durumda, karıştırıcı Z değişkenleri genellikle kontrol edilemez. Araştırmamızda 

araştırıcının ölçmediği ve belki de farkında bile olmadığı Z değişkenlerinin etkisi vardır. Örneğin, bir fizyolojik 

yatkınlık hem obezite hem de kaygıdan sorumluysa kaygı ve obezite sanki ilişkiliymiş gibi görünür. Bu ikisi arasında 

ilişki olduğunu söylemek, araştırma hatası yapmak demektir. 

yorumlayalım 

Şekil 1.2’de verilen A, B ve C grafiklerini inceleyiniz. Aşağıda her grafikle ilgili cümleler yer almaktadır. 

Cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun sözcüklerle tamamlayınız. 

1. Pozitif ilişki (A Grafiği): Bir değişkendeki değerler ...................... diğerindeki değerler de 

...................... . Benzer şekilde, bir değişkendeki değerler ...................... diğerindekiler de 

...................... . 

2. Negatif ilişki (B Grafiği): Bir değişkendeki değerler ...................... diğerindekiler ...................... . 

Benzer şekilde, bir değişkendeki değerler ...................... diğerindekiler ...................... . 

3. İlişki yok (C Grafiği): Bir değişkendeki değerler ...................... ya da ...................... diğerindeki 

değişmeler belirli bir yön ...................... . 

Doğru cevaplar cümlelerdeki sıraları içinde şöyledir: 

1. arttıkça, artar, azaldıkça, azalır 

2. arttıkça, azalır, azaldıkça, artar 

3. arttıkça, azaldıkça, izlemez 

İlişkisel yöntem bilimin amaçlarını ne ölçüde gerçekleştirir? İlişkisel çalışmalar incelenen değişkenlerin birbirlerine 

göre ne miktarda artma ya da azalma gösterdiğini ortaya çıkarır. Bu araştırma yöntemi acaba bilimin 

amaçlarını (betimleme, açıklama, yordama, kontrol) ne ölçüde gerçekleştirebilmektedir (Tablo 1.1). 

Bilimin amaçlarından betimleme, olaylar arasındaki ilişkilerin ortaya çıkarılmasıyla ilgiliydi. İlişkisel çalışmalar 

betimleme amacını gerçekleştirebilir. Ancak unutulmamalıdır ki bu ilişki, betimleme kapsamında yer alan nedensellik 

(sebep-sonuç) ilişkisi değildir. Bilimin açıklama ve kontrol amacına hizmet edebilmesi için ilişkinin nedensellik 

türünden olması beklenir. Bu durumda ilişkisel çalışmalar bilimin açıklama ve kontrol amacına hizmet edemez. 

İlişkisel çalışmalarda iki değişken arasında yüksek ilişki bulunursa, bir değişkenden diğeri yordanabilir. Bu durumda 

ilişkisel çalışmalar bilimin yordama amacına hizmet eder. 

16

Şekil 1.2. İlişkisel çalışmalarda değişkenler arasındaki olası ilişki türleri. A: Beyindeki hasar oranı arttıkça testteki 

yanlış cevap oranı artıyor. B: Hasar oranı arttıkça testteki doğru cevap oranı azalıyor. C: Boy uzunluğu ile test 

puanı arasında ilişki yok. 

Örneğin, zekâ ile okul başarısı arasında yüksek bir ilişki bulunduğunda, kişinin zekâ düzeyinden okul başarısını 

yordamak (elbette bir olasılık değeriyle) mümkündür. Bilimin kontrol amacı, değişkenleri araştırıcının kendisinin 

değişimlemesini içerir. İlişkisel çalışmalarda böyle bir kontrol yapılmamaktadır. Örneğin zekâ ile okul başarısının 

ilişkisi r = 0,75 düzeyinde bulunmuş ise, belli bir okul başarısı elde etmek için, zekânın belli bir düzeye getirilmesi 

tamamen gerçek dışı bir düşünce tarzıdır. (Aksi de, yani zekâyı belli bir düzeye getirmek için okul başarısını belli bir 

düzeyde tutmak da aynı şekilde gerçek dışıdır.) 

D. Deneysel Çalışma 

Bilimler sebep-sonuç yani nedensellik ilişkisini arar. 

Nedensellik ilişkisinin ölçütlerini tam olarak karşılayan 

bilimsel yöntem ise deneydir. Her deney, deneyci tarafından 

oluşturulan ve kesin bir biçimde ifade edilen bir denence 

ile başlar. Bu denencede deneyci belirli bir sebeple 

bir sonuç arasında ilişki olduğunu iddia eder. Denenceler 

“Eğer X ise … o zaman Y’dir. ” kalıbında oluşturulur. 

Deneysel yöntem nedenselliğin ölçütlerini nasıl 

gerçekleştirmektedir? Zaman zaman, bilimsel yazında 

uykunun öğrenmeye olumlu etki yaptığı yolunda araştırmalara 

rastlanır. Bu konuyu deneysel olarak incelemek 

isteyen bir araştırmacının ilk yapacağı, araştırma denencesini 

kurmak olacaktır: “Eğer katılımcıların bir grubu kelime 

listesini öğrendikten sonra normal bir süre uyursa 

(X), uyandıklarında, daha kısa süre uyuyan diğer gruptan 

daha fazla kelime hatırlarlar (Y).” Deneysel çalışmalarda 

sebep niteliğindeki değişken deneycinin tam kontrolü altındadır. 

Deneyci bunu kendisi meydana getirir ve onun 

değişik değerler almasını sağlar yani değişimler. Deneyci, 

kurduğu deney deseni uyarınca, bir denek grubunun 

saat 23:00’te, diğerinin ise sabaha karşı 4:00’te uyumasına 

izin verir. Görüldüğü gibi X değişkeni, gerek aldığı de- 

GALİLE DÜŞME HIZININ 

AĞIRLIĞA GÖRE DEĞİŞİP 

DEĞİŞMEYECEĞİNİ ARAŞTIRIYOR. 

17

ğerler (ne kadar uyunacağı) ve gerekse zamanlama (saat 23:00 ve saat 4:00) açısından deneycinin tam kontrolü 

altındadır. Deneycinin kontrolünde olan, kendiliğinden meydana gelmemiş olan bu değişken “bağımsız” olarak 

adlandırılır. Deneyci ertesi sabah iki gruptaki katılımcıların kaç kelime hatırladığını belirler. Hatırlanan kelime sayısı 

deneylerde “bağımlı” değişken olarak adlandırılır. Bağımlı değişken bağımsız değişkeninin değerlerine bağımlıdır. 

Bağımlı değişken denencedeki sonuç olaydır ve Y harfi ile belirtilir. Eğer bağımsız ve bağımlı değişken arasında bir 

ilişki olduğu bulunursa nedenselliğin birinci ölçütü olan zamandaş değişim yerine getirilmiş olur. 

Deneyimizde bağımsız değişken (uyuma) zaman boyutunda, hatırlamadan önce meydana gelmiştir. Bir ilişki 

bulunması durumunda, hatırlanan kelime sayısının “sebep” olması mümkün değildir. Çünkü katılımcıların daha 

fazla hatırladıkları için daha çok uyumuş olmaları mümkün değildir. Sebep, hatırlamadan önce meydana gelmiş 

olan uyumadır. Katılımcılar uyudukları için daha çok hatırlamışlardır. Böylece nedenselliğin ikinci ölçütü olan zamanda 

önce meydana gelme de yerine getirilmiştir. 

Deneylerin üçüncü ve en önemli işleminde, deneyci, bağımlı değişkeni etkileyebilecek mümkün olduğunca 

fazla değişkeni tanımlar ve bunları uygun tekniklerle etkisiz hâle getirir. Deney sonuçlarını karıştıran bu değişkenler 

Z harfi ile gösterilir. Z değişkenleri istenmeyen değişkenlerdir. Örneğin deneyimizde yaş, karıştırıcı etki yapabilir. 

Yaşla birlikte uyku gereksinimi azalır; saat 4:00’te uyumak bile, ileri yaştaki katılımcılara yeterli uyku sağlayabilir. 

Bu etkiyi kontrol etmek için, deneyci, katılımcıları aynı gelişim döneminden (örneğin erken yetişkinlik) seçer. Kullanılan 

bu kontrol tekniğine “tek düzeyde sabit tutma” denir. 

Deneysel yöntemde kullanılan çok sayıda kontrol tekniği vardır. Deneyci karıştırıcı değişkenin doğasına en 

uygun olan tekniği seçer ve karıştırıcı değişkeni kontrol eder. Bir an, karıştırıcı değişkenin kontrol edilmediğini, 

deneyimizde her yaştan katılımcının yer aldığını düşünelim. Bu durumda iki grup arasında büyük olasılıkla fark çıkmayacaktır. 

Deneyci de uyku miktarının hatırlanan kelime sayısını etkilemediği sonucunu çıkaracak, denencesinin 

desteklenmediğini belirtecektir. Bu durum, gerekli kontrollerin yapılmamasından kaynaklanan araştırma hatasına 

örnektir. 

Deneysel yöntem bilimin amaçlarını ne ölçüde gerçekleştirir? Deneysel çalışmalar bilimin amaçlarını en üst 

düzeyde gerçekleştirmektedir. Nedensellik ilişkisini ortaya koyabilen deneysel çalışmalar betimleme amacını gerçekleştirir. 

Gözlenen nedensellik ilişkilerinin başka deneylerle de elde edilmesi sonucunda, yasa ve ilkeler, kuramlar 

oluşturulur. Böylece bilimin açıklama amacı gerçekleştirilir. Belirlenen ilişkiler, belirli bağımsız değişken 

değerlerinde bağımlı değişkenin ne değer alacağının tahmin edilebilmesini sağlar. Böylece bilimin yordama amacı 

gerçekleşir. Belirlenen ilişkiden hareketle, bağımsız değişkenin uygun değere getirilmesi sonucunda bağımlı değişken 

de (davranış) istenen değere getirilir. Böylece bilimin kontrol amacı gerçekleşir. 

özetleyelim 

Tablo 1.1. Deneysel ve İlişkisel Yöntemlerin Nedenselliği 

ve Bilimin Amaçlarını Yerine Getirme Durumu. 

Nedensellik Ölçütleri 

Zamandaş değişim 

Zamanda öncelik 

Karıştırıcı etkilerin kontrolü 

Bilimin Amaçları 

Betimleme 

Açıklama 

Yordama 

Kontrol 

Deneysel 

Yöntem 

İlişkisel 

Yöntem 

Deneysel ve ilişkisel yöntemin 

nedensellik ölçütlerini karşılama 

ve bilimin amaçlarını gerçekleştirme 

durumlarını Tablo 

1.1’i kullanarak özetleyiniz. Ölçüt 

veya amaç gerçekleşiyorsa 

“√” , gerçekleşmiyorsa “X” 

işareti koyunuz. Gerçekleşme 

durumu bazen de koşula bağlı 

olabilir. O zaman “?” işareti 

koyunuz. 

18

Beyin elektriksel faaliyeti üzerinde deneysel çalışmaların yapıldığı laboratuvar ortamları 

Her konuda deney yapılabilir mi? Bilim nedensellik ilişkilerini arar. Deneysel yöntem, nedensellik ilişkisinin 

her üç ölçütünü de karşılar. Bu nedenle deney, bilimlerin temel araştırma yöntemidir. Ancak her türlü konuda 

deney yapılamaz. 

• Öncelikle, bazı konularda deney yapılması mümkün değildir. Örneğin, cinsiyetin sözel becerilere etkisini belirlemek 

için cinsiyetin deneyci tarafından değişimlenmesi mümkün değildir. Deneyci cinsiyeti “istediği miktarda 

ve istediği zaman” değişimleyemez. Bir grup bireyi erkek, diğerini kadın cinsiyetine sokamaz. Aynı şekilde, 

yaş veya zekâ da deneyci tarafından değişimlenemez. 

• Bazı konularda, deney düzenlenmesi mümkün olsa da, bu gibi deneylerin yapılmasını sosyal ve etik kurallar 

önler. Örneğin, beynin alın loblarının üst düzey yönetici işlevlere etkisini belirlemek için, bir grup katılımcıda 

bu lobların ameliyatla çıkarılması söz konusu olamaz. Bu tür işlemlerin hayvanlara uygulanması da koşullara 

bağlanmıştır. 

• Bazı konularda ise deney yapılması mümkündür ve etik ilkeler açısından da bir sorun yoktur. Ancak araştırmacı, 

deneyin uygun araştırma yöntemi olmadığını düşünür. Psikolojinin örneğin uygulamalı alt dallarında 

deneysel araştırmalar uygun bir çözüm olmadığı gibi pratik de değildir. Belirli bir okulda iki farklı öğretme 

tekniğinin öğrenmeye etkisinin araştırılacağını düşünelim. Pek çok değişkenin aynı anda etkide bulunduğu 

okul ortamı deneysel çalışma için uygun değildir. Bireylerin sınıflara dağılma biçimi de, olasılıkla, deneysel 

kontrolün gereklerini karşılamamaktadır. 

Yukarıdaki gibi durumlarda ilişkisel yönteme başvurulur. 

ETİK KURALLAR 

hazırlık 

Psikoloji tüm bilim dalları gibi bazı etik kurallara uyar. Etik kurallar bilimsel araştırmalar ve uygulamalarda 

ahlaki, sosyal ve insani açıdan nelerin yapılabilir ve doğru olduğunu, nelerin yapılamaz yani 

yanlış olduğunu söyler. 

Etik kurallar sadece insan katılımcılardan yararlanılan bilimsel çalışmalar için mi geçerlidir? Bu 

soruyu aşağıdaki bilgileri okuduktan sonra cevaplayınız. 

• Ülkemizde hayvanlar 5199 sayılı Hayvanları Koruma Yasası ile 24.06.2004 tarihinde koruma altına 

alınmıştır. 

• Bu yasanın 9. Maddesi’nde “Hayvanlar bilimsel olmayan teşhis, tedavi ve deneylerde kullanılamazlar.” 

denmektedir. Aynı maddede “Hayvan deneyi yapan kurum ve kuruluşlarda bu deneylerin 

yapılmasına, kendi bünyelerinde kurulmuş ve kurulacak etik kurullar yoluyla karar verilir.” 

denmektedir. 

19

B bilgi kutusu 

Araştırma etiğinde üzerinde durulan noktalar şunlardır: (1) 

araştırmanın katılımcı için taşıdığı risk miktarı (Kalıcı hasar bırakabilecek 

bir kimyasal madde uygulanıyor.), (2) araştırma koşullarının daha 

önce denenmiş olma durumu (Böyle bir araştırma ilk kez yapılıyor.), (3) 

katılımcının araştırmaya özgür iradesiyle katılma durumu (Araştırma 

öğretmene ait ve o sizin çalışmasına katılmanızı istiyor.), (4) araştırmanın 

yararı (Araştırmanın bireye veya topluma yararı yok.). 

Yukarıda belirtilenler doğrultusunda etik kurallar araştırmaların, 

katılımcıların en az risk altına girecekleri biçimde düzenlenmesini, işlemlerin 

mümkünse daha önce denenmiş olmasını, bireylerin araştırmaya katılma kararını araştırma 

hakkında bilgilendirildikten sonra özgürce vermelerini gerektirir. Gönüllü katılımcılar istedikleri zaman 

araştırmadan çekilebilmeli ve bu yüzden bir zarar görmemelidir. Etik, katılımcıların gizlilik hakkının da 

korunmasını gerektirir. 

Etik ilkeler sadece insanlar üzerinde yapılan araştırmalar için geçerli değildir. Hayvanların bakımı 

ve hayvan deneklerden yararlanma ile ilgili etik kurallar da vardır. Hayvan deneylerinde, araştırma 

yöntemleri konusunda eğitim görmüş, laboratuvar hayvanlarının bakımı, korunması ve elle tutulması 

konularında deneyimli araştırmacılar yer almalıdır. Acı, stres ve yalnızlık içeren işlemler hayvanlara 

sadece başkaca bir çözüm olmadığında uygulanır. Araştırmacı hayvan deneklerde rahatsızlık, enfeksiyon, 

hastalık, acı ve ağrıyı en aza indirmek için gayret eder. Örneğin cerrahi işlem sırasında ve sonrasında 

enfeksiyon, acı ve ağrıyı azaltacak teknikler uygular. Hayvanın yaşamına son verilmesi gerektiğinde, 

bu işlem acı ve ağrıyı en aza indirme gayreti içinde ve hızla yerine getirir. 

Etik ilkeler sadece katılımcılarla olan ilişkileri kapsamaz. Araştırmalar yeterli ve uygun yöntem 

bilgisi ile düzenlenmeli, yürütülmeli, analiz edilmeli, yorumlanmalıdır. Bulgu ve sonuçlarını bilim dünyasıyla 

paylaşmak, araştırma yapan bilim insanının sorumlulukları arasındadır. Bilim insanı bilimsel 

çalışmalarını, makale ve kitaplarıyla, bilimsel toplantılarda sunduğu bildirilerle paylaşmalıdır. Bu etkinliklerde 

de uyulması gereken etik kurallar vardır. 

E etkinlik 

Araştırma etiği konusunu şöyle bir araştırma örneği üzerinden irdeleyelim: “Tutum değişikliğinin 

araştırıldığı bir çalışmada gönüllü denekler torbadan ad çekme tekniğiyle iki gruba ayrılmış. Araştırmacı 

gruplardan birine şiddete karşı tutumu belirleyen bir ölçek uygulamış (ön ölçüm), ardından 

aynı gruba şiddetin olumsuz yönlerini gösteren bir film izletmiştir. Daha sonra bu gruba tutum 

ölçeği tekrar (son ölçüm) uygulanmıştır. Diğer gruba tutum ölçeği iki kez (ön ölçüm ve son ölçüm) 

uygulanmış, ancak onlara film gösterilmemiştir. Gerek ölçek gerekse film araştırmacı tarafından, 

söz konusu araştırmaya özel olarak hazırlanmıştır. Çalışmanın sonuçları filmi izleyen grubun şiddete 

karşı tutumunda azalma meydana geldiğini göstermiştir. Film izlemeyen grubun şiddete karşı 

tutumunda ise bir azalma olmamıştır.” 

Bu araştırmayı etikteki dört unsur (araştırmanın taşıdığı risk, tekniklerin daha önce denenmiş olması, 

araştırmaya katılma özgürlüğü, araştırmanın yararı) açısından analiz ediniz. 

Oturma düzenine göre ikiye ayrılınız. Araştırma yöntemleri konusundaki bilgilerinizi kullanarak 

araştırmadaki etik unsurları değerlendireceğiniz birer araştırma örneği oluşturunuz. Gönüllü olan 

öğrenciler arasından bir sözcü seçiniz. Sözcü üyenin sunumunun ardından araştırmayı etik açıdan 

değerlendiriniz. 

20

PSİKOLOJİNİN ALT DALLARI 

hazırlık 

Psikoloji bilimi davranışları (doğrudan veya dolaylı olarak gözlenen davranışlarla psikofizyolojik 

tepkiler) inceler. W. Wundt tarafından ilk kurulduğunda, ortada sadece bir psikoloji vardı. O da deneysel 

psikoloji idi. Psikolojinin deneysel olması Wundt için önemliydi. Çünkü bilinci inceleyen bu dalın, 

zihni inceleyen bilim öncesi felsefi psikolojiden farkı, deneysel yöntemi kullanmasıydı. 

E etkinlik 

Bilgi teknolojilerinden ve çeşitli kaynaklardan yararlanarak psikolojinin alt dalları konusunda inceleme 

yapınız. İlginizi çeken bir alt dal seçiniz. Aynı alt dalı seçen arkadaşlarınızla grup oluşturunuz. 

Alt dalı tanıtan ifadelerin yazıldığı kartlar hazırlayınız. Bu kartları gruplara rastgele dağıtınız ancak 

kartı, onu hazırlamış olan gruba vermeyiniz. Ellerinizdeki kartlarda yazılanları sırayla okuyunuz. Diğer 

öğrencilerin ifadenin hangi alt dala ait olduğuna karar vermesini isteyiniz. 

Psikoloji geliştikçe, onun kapsamında deneysel psikolojiden başka uzmanlık alanları oluştu. İnsanın biyo-psikososyal 

yapısı, onun çok-yönlü olarak araştırılmasını gerektiriyordu. Böylece, hepsi de davranışla ilgilenmekle beraber, 

bazı psikologlar örneğin büyüme ve yaşlanmanın davranışları nasıl etkilendiğini, diğerleri sosyal bağlamdaki 

davranışları, başkaları ise psikolojik bozuklukları inceledi. 

Günümüzde psikoloji biliminde pek çok alt dal vardır. Bu alt dalların bazıları temel bilim, diğerleri ise uygulamalı 

bilimdir. 

• Temel bilim dallarında amaç doğanın düzenini keşfetmek, bu düzeni anlamak ve açıklamak, ilke ve yasaları 

bulmak, kuramlar oluşturmaktır. Temel bilimci yaptığı araştırmaların sonucunun neye yarayacağıyla ilgilenmez. 

Temel bilimi “bilim için bilim” olarak düşünebiliriz. 

• Uygulamalı bilim, yararlılığı ön planda tutar. Bu bilimsel yaklaşımda amaç elde edilmiş olan bilgileri, teknikleri, 

yasa, ilke ve kuramları toplumun yararına kullanmak, sorunları çözmek, toplumsal gönence ve toplumun 

gelişmesine katkıda bulunmaktır. Uygulamalı bilimi “toplum için bilim” olarak düşünebiliriz. 

Temel bilim ve uygulamalı bilim için yaptığımız açıklamalar, ikisinin de gerekli olduğunu gösteriyor. Bir an için 

sadece temel bilim çalışmalarının yapıldığını düşünelim. Gelişim psikoloğunun bağlanma konusunda derin bilgisi 

var, bunun önemini, nelerden etkilendiğini biliyor. Diğer tarafta sorunlu anne-çocuk ilişkileri var ve bağlanma 

konusunda elde edilmiş bilgiler bu sorunun giderilmesinde yararlı olacak. Ancak temel bilimciyi bu konu ilgilen- 

21

dirmiyor. İşte bu noktada uygulamalı bilimci devreye giriyor. O, elde edilmiş olan bilgileri anne-çocuk ilişkisinin 

düzeltilmesinde kullanıyor, bu konuda araştırmalar yapıyor. 

Bir de bunun tersini düşünelim. Herkes uygulamalı bilimle ilgileniyor, herkes yararlı olanı yapmak istiyor. Temel 

bilimci psikolog daha önce davranışları, onların nedenlerini, yasa ve ilkeleri, kuramları ortaya koymamış olsaydı, 

uygulamacı neye dayanarak yararlı uygulamalar yapacak, hangi bilimsel sonuçları kullanacaktı? Temel bilimde ya 

da uygulamalı bilimde uzmanlaşmak, temel bilim ya da uygulamalı bilim araştırması yapmak bir kişisel tercihtir. 

Ancak sonuçta, toplumda bunların her ikisinin de olması gerekir. Çünkü temel bilim ve uygulamalı bilim birbirini 

destekler, birbirinin varlığına gereksinim duyar. 

Psikolojinin temel bilim ve uygulamalı bilim dalları birer uzmanlık alanıdır. Bu uzmanlıkların büyük bölümü, 

üniversitelerin psikoloji bölümlerinde verilen lisansüstü eğitim-öğretimle elde edilir. Lisansüstü eğitim-öğretim 

başarıyla tamamlandığında, psikologlar önce yüksek lisans derecesi alırlar. Daha uzun bir eğitim sonunda da bilim 

doktoru derecesi alırlar. 

uygulayalım 

Sadece temel bilim veya sadece uygulamalı bilim çalışması yapılmasının ne gibi sonuçları olacağını 

siz de düşününüz. Yaratıcı düşüncelerinizi sıra arkadaşınızla paylaşınız. 

A. Temel Bilim Alt Dalları 

1. Deneysel Psikoloji 

Psikolojinin uzmanlık alanlarından deneysel psikoloji bir akademik daldır. Deneysel psikoloğun işlevlerinin 

başında deneysel yaklaşımı, bunun temelinde yatan felsefeyi, deneysel yöntem ve teknikleri öğretmek 

gelir. Deneysel psikoloğun ikinci işlevi deneysel yöntemin kullanılabileceği konularda araştırma yapmaktır. 

Deneysel psikolojideki araştırma konularının başında bilişsel süreçler gelir. Deneysel psikolog uyarıcıların 

nasıl duyumsandığını, algılandığını, öğrenilip hatırlandığını, bellek ve irdeleme gibi bilişsel süreçleri inceler, 

onları açıklamaya çalışır. Uyarıcı karmaşıklığının odaklanmış dikkate etkisi, uyarıcıların sunum hızının çalışma 

belleğine etkisi deneysel psikoloji alanında yapılabilecek deneylere örnektir. 

Deneysel psikolojide hayvan davranışları bir diğer temel konudur. Burada deneysel psikolog daha çok 

dıştan, doğrudan gözlenen davranışlar üzerinde çalışır. Açlığın renk ayırt etme davranışına etkisi, kaygının 

Açık Alan Testi'ndeki hareketliliğe etkisi deneysel psikoloji alanında deney hayvanlarında yapılabilecek çalışmalara 

örnektir. 

2. Bilişsel Psikoloji ve Bilişin Bedenle İlişkisini İnceleyen Alt Dallar 

Bilişsel psikoloji algılama, dikkat, dil, bellek, düşünme gibi zihinsel süreçleri inceleyen uzmanlık alanıdır. 

Zihinsel süreçleri doğrudan gözlemek mümkün değildir. Bilişsel psikolog zihinsel süreçlerin durumunu davranışlardan 

tahminler yaparak belirler. Bunu yapabilmek için de karmaşık deneysel teknikler kullanır, üst düzey 

istatistiksel tekniklere başvurur. 

Ancak güncel psikolojide zihinsel süreçleri doğrudan gözlemenin yolu bulunmuştur. Zihinsel süreçler, bu 

süreçler sırasında ortaya çıkan biyolojik süreçler ve bunlarla ilgili yapılar gözlenerek başarılmaktadır. Bu dallarda 

zihinsel süreçlerin biyolojik temelleri incelenmektedir. Aşağıdaki uzmanlık alanları psikolojik süreçlerle 

bedensel yapı ve süreçlerin ilişkisini belirlemeye, bu konudaki ilke ve yasaları keşfetmeye, kuramlar oluşturmaya 

çalışır. Psikolojik süreçler söz konusu olduğunda kritik beden bölümü beyindir. Buna göre, örneğin psikofizyoloji 

uzmanlık alanı, bilişsel süreçler veya duygularla beyin yapı ve süreçleri arasındaki ilişkiyi araştırır. 

22

Biliş ile beyin ilişkisini, psikofizyoloji dışındaki psikoloji alt dalları da örneğin, fizyolojik psikoloji de inceler. 

Bu dallar birbirinden nasıl ayrılır? 

• Psikofizyolojide bağımsız değişken psikolojik süreçlerdir. Deneyci örneğin, bir biliş türünü veya duyguyu 

değişimler ve bunun beyne etkisini gözler. Öğrenme görevini zorlaştırır ve bunun beynin alın lobundaki 

elektriksel faaliyete etkisini gözler. 

• Fizyolojik psikolojide ise, tam tersine, bağımsız değişken beyinsel süreçler, bağımlı değişken psikolojik 

süreçlerdir. Fizyolojik psikolog, örneğin, beyni uyaran maddelerin deney hayvanlarının dikkatini nasıl 

etkilediğini inceler. Etik nedenlerle fizyolojik psikoloji çalışmaları sağlıklı insanlar üzerinde yapılamaz. 

Çünkü etik, beyni etkileyen ilaçların insanlara verilmesine veya beyinde geçici veya kalıcı değişiklikler 

yapılmasına izin vermez. Bu tür çalışmalar hasta insanlar üzerinde, belirli etik koşulların yerine getirilmesi 

koşuluyla, yapılabilir. Ancak bu araştırmalar da psikologlar değil tıpta uzmanlığı olanlar tarafından 

yapılabilir. Bütün bu nedenlerle, fizyolojik psikoloji deneyleri hayvanlar üzerinde, hayvan araştırmaları 

için geçerli etik kurallar uyarınca yapılır. 

• Biyopsikoloji (veya biyolojik psikoloji) biliş/beyin ilişkisini incelerken davranışları daha çok evrimsel boyutta 

ele alır. Filogenetik ölçekte davranışların nasıl değiştiğini inceler. 

• Nöropsikoloji ise beyindeki hasar ve bozuklukların bilişsel süreçlere, duygulara etkisini inceler. 

3. Gelişim Psikolojisi, Sosyal Psikoloji, Kişilik Psikolojisi 

Bu uzmanlık alanlarının ilgi alanları arasında binişiklik vardır. Gelişim psikolojisi, doğumdan ölüme kadar 

davranışların hangi etkenler tarafından biçimlendiğiyle ilgilenir. Gelişimin kavram öğrenmeye etkisi, yaşın 

derinlik algısına etkisi, gelişim psikolojisinde yapılabilecek araştırmalara örneklerdir. 

Sosyal psikoloji diğer insanlarla etkileşimin ve sosyal ortamın bireyin tutum, düşünce, duygu ve davranışlarına 

etkisiyle ilgilenir. İnsan sosyal bir canlıdır ve gelişimin büyük bir kısmı da sosyal psikolojik olaylarda, 

tutum ve davranışlarda meydana gelir. Bu nedenle, gelişim psikolojisi ve sosyal psikoloji çalışmaları arasında 

binişiklik vardır. Tutumların sosyal uyuma etkisi, bilişsel çelişkinin tutumlara etkisi, bağlantı tarzlarının sosyal 

uyuma etkisi, sosyal psikoloji araştırmalarına verilebilecek örnekler arasındadır. 

Kişilik psikolojisi insan kişiliğini araştıran uzmanlık alanıdır. Bu alt dal kişiliğin gelişimi, kendilik algısı, 

bireysel farklılıklarla ilgilenir. Kişilik, gelişim süreci içinde şekillenir ve sosyal faktörlerden de etkilenir. Bu 

nedenle kişilik psikolojisi hem gelişim psikolojisi hem de sosyal psikoloji ile binişiklik gösterir. Kişilik psikolojisinin 

konuları arasında, kişilik özelliklerini ölçen psikometrik araçların kullanımı ve geliştirilmesi, kişiliği oluşturan 

bileşenlerin keşfi, çevre ve kalıtımın kişilik özelliklerine göreli etkilerinin belirlenmesi bulunmaktadır. 

B. Uygulamalı Bilim Alt Dalları 

1. Klinik Psikoloji 

Çalışan psikolog sayısı bakımından en geniş uzmanlık alanı klinik psikolojidir. Bu uygulamalı alt dal, psikoloji 

biliminin temel bilim çalışmaları sonucu elde edilmiş olan bilgilerini, bilişsel, duygusal ve davranışsal 

bozukluklara uygular. Bu uygulamalar bozukluğu ölçme araçlarıyla değerlendirme, tanıya katkıda bulunma, 

psikolojik tedavi, tedavinin etkililiğini değerlendirme ve izlemi içerir. 

Klinik psikolog, bu temel işlevlerinin yanında, araştırma da yapabilir. Fobisi olan hastaların geçmişindeki 

ürkütücü olayların geriye dönük olarak araştırılması, çökkünlük (depresyon) ile uyku bozukluğunun şiddeti 

arasındaki ilişki, şizofreni alt gruplarının bellek açısından incelenmesi, klinik psikoloji araştırmalarına verilebilecek 

örnekler arasındadır. 

Klinik psikoloğun yerine getirdiği yukarıdaki işlevler psikiyatr tarafından da gerçekleştirilebilir. Ancak bu 

iki meslek grubu arasında önemli bir fark vardır. Klinik psikolog bilim doktoru derecesine, psikiyatr ise tıpta 

uzmanlık derecesine sahiptir. Bu nedenle klinik psikolog tıbbi tedavi uygulayamaz, ilaç yazamaz, cerrahi işlem 

uygulayamaz. Gerekli eğitimi almadığı takdirde, psikiyatr da bozukluğu tanılamada psikolojik testlerle 

değerlendirme yapmamalı, psikolojik tedavi uygulamamalıdır. 

23

2. Endüstri Psikolojisi (Örgütsel Psikoloji veya Örgütsel Davranış Psikolojisi) 

Ülkemizde yeni gelişmekte olan bu uygulamalı alanlar iş ortamındaki davranışlarla ilgilenir. Bu dallarda, 

psikoloji biliminin bilgileri iş ortamlarında kullanılır. Endüstri psikolojisi ve örgütsel psikoloji uzmanları personel 

seçimi, personel eğitimi, işveren değerlendirmesi, iş analizi, kaza önleme, iş doyumu gibi alanlarda çalışır 

ve ayrıca araştırma da yapabilir. Bu konuda yapılabilecek araştırma örnekleri arasında arka planda çalınan 

müzik ve üretilen parça sayısı arasındaki ilişki, katılımcı yaklaşımın kurumsal aidiyet duygusuna etkisi, iş ortamının 

üretilen hatalı ürün sayısını azaltacak şekilde nasıl düzenleneceği bulunmaktadır. 

3. Eğitim Psikolojisi, Psikolojik Danışma ve Rehberlik 

Psikoloji bilgilerinin uygulandığı çok büyük bir alan eğitim-öğretim kurumlarıdır. Bunlar ilköğretim ve 

ortaöğretim kurumları ile yükseköğretim kurumlarını yani üniversiteleri içerir. Eğitim-öğretimle ilgili psikoloji 

alt dalları okul psikolojisi, eğitim psikolojisi ve psikolojik danışma ve rehberliktir. Bu dalların uzmanları okul 

ortamındaki öğrenme ve öğretme süreç ve sorunları, bilişsel ve duygusal süreçler ve sorunlarla ilgilenir. 

Sorunu olan öğrencileri, gerektiğinde, rehberlik ve araştırma merkezlerine yönlendirir. Gerekirse öğrenci bu 

kurumlardan da sağlık kurumlarına yönlendirilir. Sözü edilen alt dallarla ilgili eğitim, üniversitelerin eğitim 

fakültelerinde verilmektedir. 

4. Diğer Alt Dallar 

Yukarıda belirtilen alt dallar, ülkemizde kurumsallaşmış olan uzmanlık alanlarıdır. Bu alt dalların temel 

ve uygulamalı bilimler içindeki yerleri açıkca bellidir. Ülkemizde psikoloji içinde yeni gelişen, çoğu daha çok 

araştırma/inceleme alanı niteliğinde olan, lisansüstü eğitim-öğretim programları henüz bulunmayan dallar 

da vardır. Bunlardan bazılarına aşağıda değinilmektedir. 

• Adli psikoloji: Bu alt dal bilgi ve tekniklerinin yasal alanda uygulanmasını içerir. Ülkemizde adli psikoloji 

değerlendirme, müdahale, danışmanlık ve iyileştirici psikolojik hizmetlerin sağlanması konularında hizmet 

sunmaktadır. Bu alt dalın uzmanları sorgulama yöntemleri, suç tespiti, suç ve suçlu psikolojisi, tanıklığın 

değerlendirilmesi, insan ilişkilerini içeren adli yöntemler, ıslah merkezlerinde tedavi, evlat edinme, 

çocuk suçlular, uyuşturucu kullanımı, gruplar arası çatışma ve benzeri konulardaki yasal düzenlemelerde 

danışmanlık yapar. Bu alt dalda psiko-yasal süreçler konusunda araştırmalar da yapılır. 

• Çevresel psikoloji: Fiziksel çevrenin insan davranışına ve zihinsel süreçlerine etkisini inceler. Araştırma 

alanlarının başında stres yaratıcı ögelerin (gürültü, hava kirliliği, kalabalık, sıcak ve soğuk) ve çevre özelliklerinin 

(kat düzenleri, binaların büyüklüğü ve yerleşimi, doğaya yakınlık) etkileri gelir. Bu uzmanlık alanı 

çevre düzenlemelerinde (örneğin, ışıklandırma) ve teknik ortamların (örneğin fabrikalar) ergonomik 

açıdan düzenlenmesinde de rol oynar. 

• Din psikolojisi: Dinsel yaşantı ve örgütlü dinsel davranışları bilimsel olarak inceler. Din psikolojisi mistik 

yaşantı gibi öznel deneyim türlerini de bilimsel yöntemlerle inceler, betimler ve analiz eder. Dinî inancın 

insanların bilişsel süreçleri ve davranışlarıyla ilişkilerini bilimsel olarak araştırır. 

• Sağlık psikolojisi: Hastalıkları önleme, sağlığı koruma, tedavi öncesi ve sonrası psikolojik durum gibi 

konuları inceler. 

• Spor psikolojisi: Spor ortamlarındaki davranışlarla ilgilenir. Spor psikolojisinin çalışma alanlarının başında, 

sporcuların bilişsel özelliklerinin, yaptıkları spor dalına uygun olarak geliştirilmesi yer alır. Spor 

psikolojisinin diğer konuları arasında spor, toplum ve kültür etkileşimi bulunmaktadır. 

• Trafik psikolojisi: Sürücülerin araç sürme eylemi sırasındaki algı, dikkat ve biliş süreçleri, sürücü kişiliği, 

risk alma davranışı, tutumları ve duyguları trafik psikolojisinin çalışma alanlarındandır. Bu alt dal yaya ve 

sürücülerin trafikteki davranışlarının altında yatan psikolojik süreçleri inceler. Başlıca amacı trafik kazalarını 

ve bu kazaların sonucu olan yaralanma ve ölümleri azaltabilmektir. 

24

İŞ ALANLARI 

Psikologların çalışabileceği kurumlar ve buralarda gerçekleştirilen etkinliklere örnekler 

hazırlık 

Ortaöğretim kurumu 

Bir sınıf ortamı 

Sağlık kurumu 

Beyin araştırma laboratuvarı 

Adli kurum 

Grup psikoterapisi seansı 

E etkinlik 

Bilgi teknolojilerinden ve Kaynakça'da verilen eserlerden yararlanarak psikologların çalıştığı 

iş alanları konusunda bilgi toplayınız. Bunları not ediniz. İş alanları konusu derste işlendikten 

sonra, yazdığınız bilgileri gözden geçiriniz. Varsa eksiklerinizi tamamlayınız. 

Üniversitelerin psikoloji bölümlerinden lisans diploması alarak mezun olan psikologlar aşağıdaki iş alanlarında, 

psikolojiye ilişkin temel görevleri yerine getirirler. Uzman düzeyde hizmet, psikolojide yüksek lisans veya bilim 

doktoru unvanı olanlar tarafından sağlanır. 

A. Eğitim Kurumları 

Psikologlar ortaöğretim de dâhil olmak üzere her düzeydeki eğitim-öğretim kurumunda görev alabilir. Gelişim 

psikolojisinde uzmanlığı olan psikologlar özellikle kreş ve yuvalarda, özel eğitim kurumlarında çalışmaktadırlar. 

B. Sağlık Kurumları 

Sağlık kurumları hastaneler, klinikler, tanı ve tedavi merkezlerini içerir. Bu alanlarda öncelikle klinik psikologlar 

çalışır. Son yıllarda, araştırma konusundaki bilgileri nedeniyle deneysel psikologlar da sağlık kurumlarında işe 

alınmaya başlanmıştır. Nöropsikoloji alanında yetişmiş az sayıda psikoloğa da bu kurumlarda büyük talep vardır. 

25

C. Adli Kurumlar 

Psikologlar Adalet Bakanlığında ve cezaevlerinde çalışabilirler. Onlar mahkemelerde bilirkişi olarak görev yaparlar. 

Bu alanlarda psikologlar özellikle ölçme ve değerlendirmede, hükümlülerin psikolojik tedavisinde ve rehabilitasyonunda 

görev alırlar. 

Ç. Askerî Kurumlar 

Psikologlar askerî kurumlarda da çalışmaktadır. Bu kurumlarda onlar psikolojik değerlendirme ve psikolojik 

tedavi yaparlar, rehabilitasyon ve tedavi hizmetlerine katkıda bulunurlar. Bu gibi hizmetler özellikle klinik psikologlar 

tarafından yerine getirilir. Psikologlar askerî kurumlarda personel seçme ve yerleştirmede de görev alırlar. 

Bu görevler deneysel psikologlar ve endüstri psikologları tarafından da yerine getirilebilir. 

D. Araştırma Merkezleri 

Çok az sayıdaki temel bilimci araştırma merkezlerinde çalışır. Bu merkezlerin başında, üniversite ve sanayi iş 

birliğinden doğan teknokentler gelir. Sosyal psikologlar toplumsal araştırmaların yapıldığı merkezlerde çalışabilir. 

E. Üniversiteler 

Psikologlar üniversitelerin psikoloji bölümlerinde eğitim-öğretim hizmetini yerine getirirler. Aynı zamanda da 

uzmanlık alanlarında araştırma yaparlar. 

Esasen psikologlar, insan etkeninin bulunduğu her yerde görev yaparlar. Örneğin iş yerlerinde psikologlar personel 

seçme ve yerleştirmede, yükseltmede, personelin ruh sağlığı ve güdülenmesinde görev alırlar. Psikologlar 

personel morali ve gönenci ile üretimin aynı zamanda artırılmasında kullanılabilecek yöntemleri belirler, bunları 

uygulamaya koyarlar. 

DİĞER BİLİMLERLE İLİŞKİLERİ 

İnsan biyo-psiko-sosyal bir canlıdır. Bu doğrultuda, psikoloji biliminin alt dalları biyolojik olandan sosyal olana 

doğru sıralanır (Şekil 1.3): 

Şekil 1.3. Psikoloji biliminin diğer bilimlerle ilişkileri 

26

A. Biyoloji Bilimleriyle İlişkileri 

Psikolojinin alt dallarının bir ucunda karşılaştırmalı psikoloji, psikofizyoloji, fizyolojik psikoloji, biyopsikoloji, 

nöropsikoloji vardır. Bu alt dallar doğa bilimleri yani biyolojik bilimlerle yakın ilişki içindedir (Şekil 1.3). Alt dalların 

yakın ilişki içinde olduğu biyolojik bilimlere örnekler aşağıda verilmektedir: 

• Biyoloji: Yaşayan canlıları ve yaşamsal süreçleri inceler. Aşağıdaki uzmanlık alanları biyolojiden ayrışmıştır. 

• Ekoloji: Ekosistemin canlılar bölümünü ele alır. Onların birbirleri ve çevreleriyle ilişkilerini inceler. 

• Etoloji: Hayvan davranışlarını kendi doğal ortamlarında karşılaştırmalı olarak inceler. 

• Zooloji: Hayvanlardaki embriyonik gelişimi, beslenme, sağlık, davranış, kalıtım ve evrimi, diğer canlılarla etkileşim 

ve iletişim konularını inceler. 

• Fizyoloji: Canlı organizmaların işlevlerini inceler. Bu işlevler fiziksel ve kimyasal süreçleri, hücre ve dokuların 

etkinliklerini içerir. 

• Nöroanatomi: Sinir sistemini, omurilik ve beyni yapısal açıdan, makro ve mikro düzeyde inceler. 

• Genetik: Kalıtımın temelinde yatan yapıları, fiziksel ve biyokimyasal süreçleri inceler. 

• Biyofizik: Biyolojik olayları fiziksel temelde inceler. 

• Biyokimya: Biyolojik olayları kimyasal temelde inceler. 

• Moleküler biyoloji: Canlılardaki olayları moleküler düzeyde ve çoğunlukla biyokimyasal süreçler açısından 

inceler. 

• Bilişsel nörobilim: Çağdaş bilimde insanın biliş ve beynini anlamada pek çok bilim dalının birlikte çalışması 

gerektiği anlaşılmıştır. Bilişsel nörobilim, gereken bütün bilim dallarını içinde toplayan bir üst-bilimdir. Bu dal 

sadece biyolojik bilimleri içermez. Bilişsel nörobilim insanın karmaşık bilgi işlemleme sürecini modellemede 

yardımcı olabilecek bilgisayar ve elektrik-elektronik mühendisliğini de içerir. Bu bilim dalı ayrıca bilgi işlemleme 

konusunda elde edilen verileri analiz eden istatistiği ve bu dalla ilişkili matematiği de içerir. 

B. Sosyal Bilimlerle İlişkileri 

Psikoloji alt dallarının diğer ucunda sosyal bilimler bulunmaktadır. Sosyal psikoloji ve benzeri alt dalların yakın 

ilişki içinde olduğu bilimler arasında şunlar bulunmaktadır: 

• Antropoloji: İnsan gruplarındaki dil, estetik ifade, inanç sistemleri, sosyal yapılar arasındaki farklılık ve benzerlikleri 

inceler. 

• Sosyoloji: İnsan topluluklarının kaynaklarını, gelişimini, örgütlenmesini, işlevlerini inceler. 

• Tarih: Geçmişteki insan topluluklarını, siyasi yapıları ve etkinliklerini, kültür ve medeniyetlerini inceler. 

C. Teknik Bilimlerle İlişkileri 

Canlıları çok yönlü olarak ele alan psikolojide verilerin kaydı ve analizi oldukça karmaşıktır. Bu nedenle psikoloji 

istatistik ve matematikle ayrıca mühendislik dallarıyla yakın ilişki içinde çalışır. 

dikkat 

Psikolojide yapılan tüm araştırmalarda veriler istatistiksel olarak analiz edilir. Böylece de değişkenler 

arasındaki ilişki miktarı hesaplanır veya değişkenlerin davranış üzerindeki etkisinin anlamlı olup 

olmadığı belirlenir. Sayfa 17 şekil 1.2’deki grafiklerden soldakinde beyindeki hasar oranı ile kişilerin 

bir testteki yanlış cevap oranı, ortadakinde hasar oranı ile doğru cevap oranı ve sağdakinde ise boy ile 

doğru cevap oranı arasındaki ilişkiler grafik olarak gösterilmektedir. Bu grafikleri çizmekte kullanılan 

verilere korelasyon tekniği uygulandığında, grafiklerde gösterilen ilişkilerin miktarları da hesaplanabilir. 

Elde edilen değerlere korelasyon katsayısı denir. 

Şekil 1.2’de beyindeki hasar miktarı ile yanlış cevap sayısı arasındaki korelasyon katsayısı +1.00’dir. 

Bu değer, hasar miktarı arttıkça yanlış cevap sayısının da düzenli olarak arttığını gösterir. Hasar miktarı 

ile doğru cevap sayısı arasındaki korelasyon katsayısı -1.00’dir. Bu değere göre hasar miktarı arttıkça 

doğru cevap sayısı düzenli olarak azalmaktadır. Boy uzunluğu ile doğru cevap sayısı arasındaki korelasyon 

katsayısı ise 0.00’dır. Bu değer söz konusu iki değişken arasında hiçbir ilişkinin olmadığını 

gösterir. 

27

ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME 

Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun sözcüklerle tamamlayınız. 

1. Psikoloji biliminin dört amacı vardır: Bunlar __________, __________, __________ ve __________ olarak 

adlandırılır. 

2. Temel bilimlerde __________ için bilim, uygulamalı bilim dallarında __________ için bilim yapılır. 

3. Bir deneyde etkisi incelenecek olan ve deneyci tarafından yaratılan değişkene __________ değişken denir. 

4. Aşağıdaki psikoloji tanımları ile ekolleri eşleştiriniz. 

― Sağlıklı insanın bilincini ögelerine analiz eden bilim dalı. 

― Amaca yönelik, çevreye uyum sağlayan canlının zihinsel süreçlerini inceleyen 

bilim dalı. 

― Bilinçaltının güdüleyici kuvvetlerini, bunlar arasındaki çatışmaları ve bu 

A- İşlevselci ekol 

çatışmaların davranışa etkisini inceleyen bilim dalı. 

B -Klasik davranışçı ekol 

― Canlının uyarıcılara verdikleri dıştan gözlenebilir davranışları inceleyen bilim 

C- Yapısalcı ekol 

dalı. 

― Canlının doğrudan gözlenebilen davranışlarının yanı sıra standart koşullar D- Yeni davranışçılık 

altında yaptığı davranışlardan dolaylı olarak çıkarılan bilişsel süreçleri inceleyen E- Gestalt ekolü 

bilim dalı. 

F- Psikoanalitik ekol 

― Psikolojik süreçleri bütün hâlinde ele alarak inceleyen bilim dalı. 

― Psikolojiyi gelişimsel açıdan inceleyen bilim dalı. 

Aşağıdaki soruları cevaplayınız. 

5. İlişkisel araştırmalar doğada kendiliğinden oluşan 

olaylar üzerinde gerçekleştirilir. Bu yaklaşım bilimin 

kontrol amacı bakımından nasıl bir olumsuzluk 

taşır? 

6. Aşağıdakilerden hangisi psikoloji biliminde cevap 

aranan sorulardan biri olamaz? 

A) Balıklara klasik koşullama yoluyla yeni 

davranışlar öğretilebilir mi? 

B) Bir kişi ölünce ruhu başka bir canlıda yeryüzüne 

döner mi? 

C) Kişinin kaygı düzeyi ailenin kaçıncı çocuğu 

olduğuna göre farklılık gösterir mi? 

D) Belirli besin maddelerinin bolca tüketilmesi 

belleği güçlendirir mi? 

E) Sayısal yetenek ile müzik yeteneği arasındaki 

ilişki kültürden kültüre farklılık gösterir mi? 

7. Bilimsel araştırmada, etik ilkelerle ilgili olarak 

aşağıdakilerden hangisi doğrudur? 

A) Etik ilkeler sadece deneysel yöntemin 

uygulandığı araştırmalar için geçerlidir. 

B) Katılımcının araştırmaya kendi özgür iradesiyle 

katılması yeterlidir. 

C) Etik ilkeler insan ve hayvan üzerinde yapılan tüm 

bilimsel araştırmalarda gözetilmelidir. 

D) Araştırma insanlar üzerinde yapılmıyorsa etik 

ilkelere uyulması gerekmez. 

E) Katılımcılardan veriler toplandığında etik ilkeleri 

gözetme zorunluluğu sona erer. 

8. Bilim öncesi psikolojiden başlayıp psikoloji 

ekollerine uzanan tarihsel süreç içinde; 

1-Davranış 2-Ruh 3-Zihin 4- Biliş 

kavramları hangi sırayla psikolojinin konusunu 

oluşturmuştur? 

A) 1-2-3-4 

B) 1-3-4-2 

C) 2-3-1-4 

D) 2-4-1-3 

E) 4-3-2-1 

9. Grubun birey üzerindeki etkileri psikolojinin hangi 

alt dalının konusudur? 

A) Gelişim psikolojisi 

B) Klinik psikoloji 

C) Endüstri psikoloji 

D) Deneysel psikoloji 

E) Sosyal psikoloji 

10. Psikolojinin aşağıdaki alt dallarından hangisinin 

biyoloji bilimleriyle ilişkisi en fazladır? 

A) Deneysel psikoloji 

B) Gelişim psikolojisi 

C) Eğitim psikolojisi 

D) Nöropsikoloji 

E) Adli psikoloji 

28

II. ÜNİTE 

PSİKOLOJİNİN TEMEL SÜREÇLERİ 

DAVRANIŞIN OLUŞUMU 

Psikoloji, davranışları inceleyen bilim dalıdır. Ekoller döneminde davranışlar dıştan gözlenen davranışlar ve dolaylı 

olarak gözlenen davranışlar olmuştur. Psikoloji bilimi bilinci (yapısalcı ekol), sadece dıştan doğrudan gözlenen 

davranışları (klasik davranışçı ekol), bilinçaltını (psikoanalitik ekol), bütünsel zihni (gestalt ekolü), dıştan dolaylı 

olarak gözlenen davranışları (yeni davranışçılık) incelemiştir. Bu tarihsel gelişim boyunca psikoloji biliminin konusu 

aşağıdaki şekilde değişmiştir: 

A. Uyarıcılar, Davranışlar ve Ara Değişkenler 

Ruh - Zihin - Bilinç - Davranış - Biliş - Biliş/Beyin 

Psikolojide, sebep her zaman bir uyarıcıdır. Bu uyarıcıları biz göz, kulak, deri gibi duyu organlarımızla fark 

ederiz. Bu duyu organlarımızın bize sağladığı duyumlar vardır: görsel duyum, işitsel duyum, derimizden gelen 

dokunma duyumu gibi. Bilimsel araştırmalarda uyarıcıların bağımsız değişken, davranışların da bağımlı değişken 

olarak adlandırıldığını görmüştük. Bu nedenle aşağıda uyarıcı terimi yerine “değişken” terimini kullanacağız. Değişken, 

değişik değerler alabilen uyarıcıdır. 

1. Şema 

Nitelikleri bakımından uyarıcılar aşağıdaki gibi sınıflanır: 

Sebep 

Sonuç 

Uyarıcı (U) 

Davranış (D) • Çevresel değişken: Bazı bilimsel araştırmalar çevresel 

değişikliklerin davranışa etkisini inceler. Çevresel 

Bağımsız Değişken 

Bağımlı Değişken 

değişkenler bizim iç çevremiz ile fiziksel dış çevremiz ve 

sosyal dış çevremizde bulunur. Çevresel değişkenlere 

örnek olarak dış çevredeki sıcaklık, gürültü, ödül miktarı, başkalarının varlığı, karnımızda duyumsadığımız ağrı 

verilebilir. 

• Görev değişkeni: Görev değişkenleri katılımcının araştırmada yaptığı işin özellikleriyle ilgilidir. Bunlara örnek 

olarak görevin zorluğu, öğrenilecek kelime listesinin uzunluğu, kelimelerin benzerliği, çoktan seçmeli sorulardaki 

seçenek sayısı verilebilir. 

• Katılımcı değişkeni: Bilimsel araştırmalarda katılımcı özelliklerinin davranışa etkisi de incelenebilir. Katılımcı 

değişkenlerine örnek olarak zekâ, cinsiyet, içe kapanıklık, kaygı verilebilir. Katılımcı değişkenleriyle deneysel 

çalışma yapılamaz. Çünkü genelde bunlar, deneyci tarafından değişimlenemez. 

Klasik davranışçı ekol psikolojiyi anlamada sadece uyarıcının (U) ve davranımın (D) yeterli olduğunu düşünüyordu. 

Psikoloğun yapması gereken canlıyı (insan veya hayvan) bir uyarıcıyla uyarmak, ortaya çıkan davranışı 

gözlemek ve ölçmek, sonra da U ile D arasındaki ilişkiyi hesaplamaktı. Daha sonraki Yeni Davranışçılık, U-D şemasının 

yeterli olmadığını, dolaylı davranışların da incelenmesi gerektiğini öne sürmüştü. O zaman şemaya bir de 

“ara değişken” eklenmişti. 

Sebep 

Uyarıcı (U) 

Bağımsız Değişken 

2. Şema 

Ara Değişken 

(O) 

Sonuç 

Davranış (D) 

Bağımlı Değişken 

Ara değişkenler doğrudan 

gözlenemez. Bunlar uyarıcı ve 

davranış arasındaki ilişkiden dolaylı 

çıkarılır yani çıkarsanır. Örneğin, 

uzun süre yiyecekten yoksun 

bırakılmış deney hayvanlarının 

yiyecek elde etmeye yönelik davranışları 

arttığında, açlık ara değişkenini çıkarsarız. Zekâ testinde bireyler farklı puanlar aldığında, zekâ ara değişkenini 

çıkarsarız. Psikoloji biliminde dolaylı olarak gözlenip ölçülen davranışlarla ara değişkenler arasındaki 

benzerliğe dikkat ediniz. Psikolojideki ara değişkenlerin çok büyük bölümü bu ünitede inceleyeceğimiz bilişsel 

süreçlerdir. 

29

30 

Şekil 2.1. Davranışın oluşum şeması ve insanda bilgi işlemleme (Karakaş, 2010)

E etkinlik 

1. Davranışların oluşumunda U-D ve U-O-D şemalarının 

kullanıldığını öğrendiniz. 

2. Şimdi bir uygulama yapınız. Davranışların oluşumunu 

açıklarken ekollerin bu şemalardan hangisini kullanmış 

olduğunu irdeleyiniz. Cevabınızı yandaki tabloda "√" 

şeklinde işaretleyiniz. 

3. Tablonuzu diğer arkadaşlarınızınkilerle karşılaştırınız. 

Farklılıklar varsa bunları tartışarak sonuca bağlayınız. Gerektiğinde 

kitabınızda ekollerle ilgili bölümü tekrar gözden 

geçiriniz veya Kaynakça’daki eserlere başvurunuz. 

Şema 

Ekol 

Yapısalcı 

İşlevselci 

Klasik 

Davranışçı 

Gestalt 

Psikoanalitik 

Yeni Davranışçı 

1. Şema 2. Şema 

özetleyelim 

Bu ünitede ara değişken niteliğindeki bilişsel süreçleri öğreneceğiz. Aşağıda listelenmiş olan bilişsel 

süreçleri ve bunların kısa tanımlarını okuyunuz. Süreçleri Şekil 2.1'deki yerlerinde bulunuz. Okları 

izleyerek her bir sürecin hangi başka süreçlerle ilişkili olduğunu görmeye çalışınız. 

• Duyumsama: Uyarıcı ve uyarıcı örüntüleri canlıların duyu organlarını etkiler. Bu etki duyumsama 

sürecine yol açar. 

• Algılama: Uyarıcıların anlamlandırılma ve tanınması ile sonuçlanan süreçtir. 

• Dikkat: Çevrede bulunan çok sayıda uyarıcıdan bazılarını seçmeyi ve onlara odaklanmayı sağlayan 

süreçtir. 

• Kısa süreli bellek: Öğrenilen bilgilerin kısa süre bellekte tutulmasını sağlayan süreçtir. 

• Uzun süreli bellek: Öğrenilen bilgilerin uzun süre bellekte kalmasını sağlayan süreçtir. 

Şekil 2.1'de gösterilmemiş olan diğer bazı ara değişkenler şunlardır: 

• Dürtü ve güdüler: Gereksinimlerle (örneğin açlık, susuzluk, kendini gerçekleştirme) ilgili olan ve 

amaca yönelik davranışların yapılmasını sağlayan güçlerdir. 

• Duygular: Korku, öfke, mutluluk, iğrenme gibi hislerdir. 

• Kişilik: Bireyin biricikliğini oluşturan davranışsal ve bilişsel özelliklerin toplamıdır. 

• Sosyal etkiler: Sosyal yapının etkisini, bu yapı içinde oluşan tutum, ön yargı, rol ve beklentileri 

içerir. 

B. Beden mi?, Zihin mi? Beden/Zihin Sorunu 

hazırlık 

Sıra arkadaşınıza bakınız? Ne görüyorsunuz? Yüzünü, bedenini, kol ve bacaklarını… Ama arkadaşınıza 

baktığınızda bir de onun, örneğin, ne kadar akıllı olduğunu, herkese yardım ettiğini, çok fedakâr 

olduğunu düşünebilirsiniz. 

Canlılar bedensel özelliklerle psikolojik özelliklerden oluşur. I. Ünite'de önce düşünürlerin, sonra 

da psikoloji ekollerindeki bilim insanlarının, psikolojik özellikleri anlamaya çalıştıklarını görmüştük. 

Ancak yüzyıllar boyunca, psikolojik özelliklerle bedenin nasıl bir ilişki içinde olduğu da düşünülmüştü. 

Felsefe içinde buna “beden/zihin sorunu” denmişti. Bu ilişkiyi açıklamak üzere ortaya farklı görüş ve 

kuramlar atıldı (Şekil 2.2). Daha sonra, tıp doktorları, biyolog ve fizyologlar bu farklı görüşlerin hangisinin 

geçerli olduğunu belirlemek için bilimsel çalışmalar yaptı. 

31

Şekil 2.2. Beden ve zihin arasındaki ilişki türleri 

düşünelim 

Beden ve zihin arasında kaç tür ilişki olabilir? Cevabınızı aşağıdaki bilgilerle karşılaştırınız. 

Beden/zihin sorunu üzerinde çalışan düşünür ve bilim insanları, aşağıdaki görüşleri öne sürmüşlerdir: 

1. Beden ve zihinden sadece biri vardır. Bu, “tekçi görüş”tür. 

• Tekçi görüşe sahip olup sadece bedenin var olduğu düşünülebilir. Bu görüşe “maddecilik” denir. Maddecilere 

göre, zihin bedenin bir ürünüdür. Düşünelim: Eğer ortada sadece beden varsa, nasıl oluyor 

da birimiz bir davranışı tehdit olarak algılıyor, diğerimiz aynı davranışı olumlu eleştiri olarak kabul 

ediyoruz? 

• Tekçi görüşe sahip olup sadece zihnin var olduğu düşünülebilir. Bu görüşe “panpsişizm” denir. 

Panpsişistlere göre gerçek olan zihindir; gerçeği zihin yaratır. Panpsişizm metafizik bir açıklamadır. Bu 

görüşün karşısında olanlar, biraz da espriyle şöyle der: “Sizi, önünüzdeki duvarı zihnen reddetmeye 

ve onu geçerek yandaki bahçeye ulaşmaya davet ediyoruz.” 

2. Beden ve zihnin ikisi de vardır: Bu, “ikici görüş”tür. 

• İkici görüşe sahip olup beden ve zihnin birbirinden bağımsız olduğu düşünülebilir. Bu görüşe “psikofizik 

paralelcilik” denir. Düşünelim: Doktorların tedavi için verdiği ilaçlar bedenimizi etkiler. Ancak 

özellikle psikiyatride kullanılan ilaçlar bilişsel süreçleri ve duyguları da etkiler. Psikiyatrik bozuklukların 

tedavisi işte bu ilaçlarla yapılır. Bedeni (örneğin beyin biyokimyasını) etkileyen ilaçlar karamsarlık, 

olaylara ilgisizlik, yaşama sevincinin kaybı (çökkünlük belirtileri) gibi zihinsel durumları da etkiliyorsa 

psikofizik paralelci görüşün doğru olması mümkün müdür? 

• İkici görüşe sahip olup beden ve zihnin birbiriyle etkileştiği düşünülebilir. Bu görüşe “psikofizik etkileşimselcilik” 

denir. Yapılan bilimsel çalışmalar büyük çapta bu görüşü desteklemekte, çağdaş bilimde 

zihnin bedeni, bedenin de zihni etkilediği kabul edilmektedir. 

Ünlü bilim insanı W. B. Weiskopf (Vayskopf) şöyle demektedir: “Düşünme ve bellek gibi karmaşık konulara 

iki ayrı yönden yaklaşılmaktadır. Bunlardan birinde sinir sisteminin fiziği, kimyası ve biyolojisini inceleyen nörofizyoloji 

yöntemleri kullanılmaktadır. Diğerinde ise psikoloji yöntemleri kullanılmaktadır. Bu durum, aynı noktaya 

varmak için iki ayrı yönden tünel açmaya benziyor.” 

cevaplayalım 

• Psikolojik süreçlerle bedensel olayların ilişkisi psikolojinin hangi alt dallarında incelenir? 

• Psikolojik olayların bedendeki etkileri, psikoloji biliminde tanımlanan üç tür davranıştan 

hangisine girer? 

32

PSİKOLOJİK SÜREÇLERLE BİYOLOJİK YAPI VE SÜREÇLERİN İLİŞKİSİ 

İnsan beyni bizim anlayabileceğimiz kadar basit olsaydı, 

bu defa da onu anlayamayacak kadar aptal olmamız gerekirdi. 

Jostein Gaarder (Justayn Garder), Sofi’nin Dünyası 

hazırlık 

Çağdaş psikolojide, psikolojik süreçlerin, biliş ve duyguların bir bedende oluştuğu bilinmektedir. 

Bedenle zihnin ilişki içinde olduğu ve birbirini etkilediği de bilinmektedir. Örneğin, heyecanlandığımız 

zaman kas gücümüz artar ve normal zamanda yapamadığımız hareketleri yapabiliriz, bir dolabı yerinden 

oynatabiliriz. O sırada sinir sisteminin sempatik bölümü hareke geçmiştir ve kan, kaslara ve ayrıca 

daha fazla, beyine yönlendirilmiştir. 

Psikolojinin konusu felsefi psikolojide ruh, sonra zihin; bilimsel psikolojide bilinç, bilinçaltı, biliş 

olarak değişmiş, günümüzde ise biliş/beyin bileşik terimi geçerlik kazanmıştır. Biliş/beyin terimi, psikolojik 

süreçlerin sinir sistemine gönderme yapılarak incelenmesi anlamına gelmektedir. Çağdaş psikolojide, 

psikolojik olayların temelinde sinir sistemi yapılarının ve onların etkinliklerinin yattığı kabul 

edilmektedir. 

E etkinlik 

1. Görme ve işitmenin, dil ve konuşmanın, hareketlerin beyindeki alanlarını gösteren fotoğraf veya 

çizimler bulunuz. Bu gösterim araçlarında bilişsel süreçlerle ilgili beyin alanlarını belirleyiniz. 

Derste söz alarak beyin yapıları ve ilgili beyin alanlarını gösteriniz. Diğer arkadaşlarınızın verdikleri 

benzeri bilgileri dikkatle dinleyiniz. 

2. Sorumlu beyin alanlarında bozukluk olduğu zaman bilişsel süreçlerin nasıl etkileneceği konusunda 

beyin fırtınası yapınız. Beyin fırtınasında, eleştirel ve yaratıcı düşünme becerinizi kullanınız. 

Tablo 2.1. İnsanı Dünya Ne Zaman Görüyor? 

Canlı Türü 

Australopithecus 

Şempanze ve Goril 

Homo Habilis 

Homo Erectus 

Homo Sapiens 

Fosil Bulguları 

Beynin gelişmişliğinin bir diğer 

ölçütü de belirli bir ağırlıktaki canlıda 

gözlenen beyin ağırlığının beklenen 

beyin ağırlığına oranıdır. Tablo 

2.2'de en yüksek oranın insanda bulunduğunu 

görüyorsunuz. 

3.6 – 3.8 milyon yıl öncesine dayanıyor. 

15 milyon yıl önce şimdiki haliyle mevcut. 

1.75 milyon yıl önce görülüyor. 

1.6 milyon yıl – 400 bin yıl arasında mevcut. 

Başlangıcı 500 bin - 100 bin yıl öncesine dayanıyor. 

Tablo 2.2. İnsan Beyninin Ağırlığı 

Beklenenin 6,30 Katıdır. 

Tür 

Kedi 1,00 

Deney hayvanı 0,40 

Şempanze 2,48 

İnsan 6,30 

Göreli Ağırlık 

İnsan doğadaki en karmaşık 

canlıdır. Bu karmaşıklık hem onun 

psikolojik süreçlerinde hem de 

beyninde gözlenir. İnsan beyninde 

180 milyar sinir hücresi vardır. Sinir 

hücreleri birbirine sinapslarla bağlıdır. 

Sinapslar 100 Angstrom (10 -8 

metre) genişliğinde boşluklardır; 

sinir akımı sinapslardan özel biyokimyasal 

ileticiler aracılığıyla geçer. 

Bir sinir hücresi ile diğerleri arasındaki 

sinaps sayısı 1.000 – 15.000 

arasında değişir. Gelişmiş bir beyne 

sahip olan insanın zamanda ne 

kadar geç ortaya çıktığını Tablo 

2.1'de görmektesiniz. 

33

B 

bilgi kutusu 

Bedendeki her tür olaydan sorumlu olan, onları oluşturan ve denetleyen sistem, sinir sistemidir. 

Bilgi Kutusu'nda sinir sistemi şematik olarak gösterilmektedir. Bedendeki tüm sistemler sinir 

sisteminin etkisi altında işlev görür. Örneğin, yemek yediğimizde mide-bağırsak sistemimizde bir 

dizi kasılma hareketinin (peristalsis) başlaması, enerji harcadığımızda kana insülin salgılanması sinir 

sisteminin etkisi altında gerçekleşir. Sinir sistemindeki omurilik, onun üzerinde yer alan beyin sapı 

yapıları ile daha da üstteki arabeyin yapıları, psikoloji biliminde incelenen türden davranışlarla doğrudan 

ilgili değildir. Sinir sisteminin bu bölümlerinde, örneğin, duyumsamanın ilk işlemleri gerçekleşir, 

açlık ve tokluk, vücut sıcaklığı düzenlenir. Sinir sisteminin psikolojide incelenen davranışlarla 

en yakından ilgili olan yapıları beyin yarım kürelerinde ve onların üstünü kaplayan beyin kabuğunda 

yer alır. Şimdi bu yapıları aşağıdaki şemada bulunuz. Yapıların birbiriyle ilişkisini inceleyiniz. 

Ön 

Beyin 

Uç Beyin 

(beyin kabuğu) 

Ara Beyin 

(hipotalamus, hipofiz, hippokampus, 

basal gangliyonlar, limbik sistem) 

Beyin 

Orta Beyin 

(yüksek tepecik, alçak tepecik) 

Merkezi 

Sinir 

Sistemi 

Arka 

Beyin 

Omurilik soğanı 

Beyincik 

Sinir Sistemi 

Omurilik 

Çevresel 

Sinir 

Sistemi 

Somatik 

(duyu organı 

çizgili kaslar) 

Otonom 

( düz kaslar ve iç salgı bezleri) 

Sempatik 

Parasempatik 

34

Alýn lobu 

Merkezî oluk 

Çeper lobu 

Artkafa lobu 

Yan yarýk 

Þakak lobu 

Beyincik 

Beyin sapý 

Şekil 2.3. İnsan beyninin sol dış yandan görünümü 

Şimdi Şekil 2.3'e bakalım. Beyin yarım kürelerinin üstünü kaplayan beyin kabuğu kıvrımlardan, girinti ve çıkıntılardan 

oluşmakta. Bu girintilerden merkezi oluk ve yan yarık, beyin kabuğunu temel bölümlerine ayırır. Bu 

bölümlere beyin lobu denir. Merkezi oluğun önünde kalan kısım alın lobu, arkasında kalan kısım çeper lobu, yan 

yarığın altında kalan kısım şakak lobu, en arkadaki kısım da art kafa lobudur. Beyin yarım küreleri ise sağ ve sol 

kısımlardan oluşur. 

Beyin kabuğundaki bazı beyin alanlarının işlevlerini gösteren Şekil 2.4 ve 2.5'i Tablo 2.3 eşliğinde inceleyelim. 

Beyin loblarının her biri çok sayıda farklı işlevden sorumludur. Beyin yarım kürelerinin sol ve sağ tarafları genelde 

eş değerlidir. İşlevler hem sol hem de sağ yarı küre tarafından gerçekleştirilir. Ancak bazı işlevlerde eşdeğerlik 

yoktur. Sol yarım küre örneğin tarih veya felsefe çalışırken daha etkin, sağ yarım küre ise resim yaparken şarkı 

söylerken veya bir müzik aleti çalarken daha etkindir. 

Tablo 2.3. Beyin Kabuğundaki Lob ve Alanlar, Bunların 

Bilişsel İşlevleri 

Beyin Alanları 

Art kafa lobu 

Şakak lobu 

Çeper lobu 

Alın lobu 

Sağ yarım küre 

Sol yarım küre 

Bilişsel Süreçler ve Özellikler 

Görme 

İşitme 

Nesne algısı 

Dili anlama 

Beden duyumu 

Görsel alanda yer belirleme 

Göz hareketleri 

Motor alanlar 

Konuşma 

Çalışma belleği 

Yönetici işlevler 

Sözel ve dilsel 

Çözümleyici (analitik) 

Mantıksal 

Görsel-mekânsal 

Bütünleştirici (sentetik) 

Duygusal 

Şekil 2.4. Sol yarım kürenin beyin kabuğundaki duyum 

ve tepkilerle ilgili alanları 

Şekil 2.5. A: Beyin kabuğunda hareketlerle ilgili birincil 

motor alan. B: Beyin kabuğunda beden bölümlerine ayrılan 

alanların gösterimi 

35

Biyolojik olayları, sinir sistemi faaliyetlerini, beyin ve özellikle de üst beyin yapılarının ilişkili olduğu temel 

bilişsel süreçleri böylece öğrenmiş olduk. Böylece “İnsan biyo-psiko-sosyal bir varlıktır.” sözünün anlamını daha 

iyi kavradık. 

KALITIM VE ÇEVRENİN PSİKOLOJİK SÜREÇLER VE DAVRANIŞA ETKİLERİ 

hazırlık 

Bilim-öncesi felsefi psikolojide, empirist düşünürler, 

doğuşta zihnin boş olduğunu öne sürmüşlerdi. Bu 

düşünürler zihnin duyumlar, duyumlar yoluyla elde 

edilen fikirler ve fikirler arasında kurulan çağrışımların 

oluşturduğu görüşünü savunuyordu. Zihni, edinilmiş 

donanım ürünü olarak görüyorlardı. G. W. Leibnitz'e 

göre, “aktif zihin” deneyimden önce de vardı. Kavrama 

evrenseldi. Bu görüşleriyle Leibnitz, doğuştan donanımın 

önemini vurgulamıştı. 

Kant’a göre bilginin temelinde deneyim vardır. Deneyim 

yoksa bilgi de yoktur. Ancak deneyimlerin oluşmasında 

doğuştan gelen etkiler de önemlidir. Kant’a 

G. W. Leibnitz İ. Kant 

göre zihin deneyimleri (ve bunları başlatan uyarıcıları) doğuştan gelen “bilme fakültesi” ve onun kapsamındaki 

kategorileri kullanarak düzenler ve kavrar. Doğuştan gelen kategoriler arasında bütünlük, 

gerçek, varlık, sebep-sonuç bulunmaktadır. Kategoriler deneyimlerin oluşmasında rol oynayan bir 

başka etkendir. Görüldüğü gibi Kant hem doğuştancılığı hem de edinilmişliği savunmuştu. 

düşünelim 

Görüşler salt düşünce düzeyinde savunulursa herkes kendi düşüncesinin doğru olduğuna inanır. 

Yüzyıllarca tartışılsa da yine bir sonuca varılamayabilir. Doğuştan ve edinilmiş donanım konusunda da 

böyle olmuştur. Bilimde ise sonuçlara, düşünülerek varılmaz. Bilim insanı, bilim kapsamına giren konuyla 

ilgili olarak sebep-sonuç ilişkisini gösteren bir denence öne sürer; denenceyi, eğer mümkünse, 

deney yöntemini kullanarak test eder. İstatistiksel teknikler kullanarak denencesinin ne ölçüde desteklendiğini 

belirler. Sonuçlarını yayımlar veya bilimsel toplantılarda sunar. Böylece sonuçlarını iletmiş, 

başkalarının da bu araştırmayı tekrarlamasına ve sağlanabilirliğini ortaya koymasına olanak yaratmış 

olur. İncelenen konuda çeşitli bulguların birbirini desteklemesi durumunda yasa ve ilkeler oluşturulur, 

daha sonra da bunları açıklayan kuramlar geliştirilir. 

Bilimde, neyin doğru olduğu tartışma gücüne göre veya görüşü öne süren kişinin önemine göre karara 

bağlanmaz. Neyin geçerli olduğunu, belirli kurallara göre yapılan araştırmaların sonuçları ortaya koyar. 

Canlılar dünyaya bir genetik yapıya sahip olarak gelirler. Bu genetik yapı canlının kalıtımsal özelliklerini oluşturur. 

Psikoloji biliminde kalıtım yoluyla edinilen özelliklere “doğuştan donanım” denir. Ancak bu doğuştan kelimesi, 

canlının kalıtımsal özelliklerin tümüne doğduğunda sahip olduğu anlamına gelmez. Bu özellikler olgunlaşma süreci 

içinde, yavru dünyaya geldikten çok sonra da ortaya çıkabilir. Örneğin, yürüme kalıtımsal yönü çok ağır basan 

bir özelliktir. Ancak bebek yürümeye genelde bir yaşı civarında başlar. Yavru kedi doğar doğmaz fare tutmaz, kuş 

da hemen yuva kuramaz. Bu davranışlar belirli bir gelişim döneminde ortaya çıkar. 

Genetiğin canlılar üzerindeki göreli etkisi, filogenetik ölçekte aşağıya doğru inildikçe artar. Bir solucanın davranışlarının 

hemen hepsi, genetik olarak belirlenen türe özgü kalıplar şeklindedir. Kuşların kurduğu yuva, örümceğin 

kurduğu ağ mühendislik harikası olarak kabul edilir. Ancak bu davranışlar genetik olarak programlanmıştır. Karmaşık 

davranışlar dizisi, bu davranışlara neden olan kritik bazı işaret uyarıcıları ile başlar ve uyarıcı kontrolünde sürer. 

İnsanın, örneğin göz ve saç rengi, saçının düz veya kıvırcık olması genetik olarak belirlenir. Ancak insan davranışlarında 

çevrenin yani “edinilmiş donanım”ın da rolü vardır. Bazı davranışlar ise hemen tümüyle çevresel etkiler 

altında belirlenir. 

36

özetleyelim 

• Doğuştan donanım büyük çapta genlerden kaynaklanır. 

• Edinilmiş donanım ise çevresel koşullardan kaynaklanır. Çevresel koşullar fiziksel, sosyal ve kültürel 

olabilir. 

E etkinlik 

Doğuştan ve Edinilmiş Donanımın Etki Miktarı Davranışın Türüne Göre Değişir. 

1. Yürüme, konuşma, şiir ezberleme, şarkı söyleme ve basketbol oynama gibi beş davranış türünde 

kalıtım (doğuştan donanım) ve çevrenin (edinilmiş donanım) etkisini aşağıdaki ölçek değerlerini 

kullanarak derecelendiriniz. Söz konusu davranış tümüyle doğuştan donanım ile belirleniyorsa 

onu “1”, tümüyle edinilmiş donanım ile belirleniyorsa onu “5” olarak derecelendiriniz. Her iki 

donanımın da etkisi varsa etkinin miktarına göre ona 2 ile 4 arasında bir değer veriniz. Her davranış 

(yürüme, konuşma, şiir ezberleme, şarkı söyleme ve basketbol oynama) için belirlediğiniz 

değerleri, onun yanına yazınız. 

B 

1 2 3 4 5 

Doğuştan Donanım 

Edinilmiş Donanım 

2. Tüm öğrenciler derecelendirme işlemini tamamladığında, söz isteyerek değerlendirmelerinizi ve 

bu konudaki düşüncelerinizi sözlü olarak açıklayınız. Diğer öğrencilerin görüşlerini dikkatle dinleyiniz. 

Arada uyuşmazlık varsa, bunun nedenlerini tartışınız. 

3. Bu etkinlik davranışların tümüyle doğuştan ya da tümüyle edinilmiş olmadığını ortaya koyacaktır. 

Bu iki uç arasında bir değişim ve süreklilik vardır. 

bilgi kutusu 

Şekil 2.6 A: 

Tek yumurta 

ikizinin oluşumu 

Şekil 2.6 B: 

Çift yumurta 

ikizinin oluşumu 

Davranışlarda, doğuştan donanım ve edinilmiş donanımın göreli durumlarını zekâ açısından ele 

alalım. 

Döllenmiş yumurta mitozun 

erken bölümlerinde ikiye ayrıldığında 

Tek yumurta ikizleri 

oluşur (Şekil 2.6 A). Tek yumurta 

ikizleri aynı genetik yapıya sahiptir. 

Bu ikizlerin zekâları arasında 

%88 düzeyinde ilişki vardır. Çift 

yumurta ikizleri iki ayrı spermle 

döllenmiş iki ayrı yumurtadan 

oluşur (Şekil 2.6 B). Zekânın benzerliği, 

çift yumurta ikizlerinde 

%63'e, ikiz olmayan kardeşlerde 

ise %51-53'e düşmektedir. Bu 

bulgular zekâda kalıtımın büyük 

rolü olduğunu, ancak çevrenin de rol oynadığını göstermektedir. Bunun en güçlü kanıtı, ayrı büyütülen 

tek yumurta ikizlerinin zekâları arasındaki benzerliğin %72'ye düşmesidir. 

37

Bu örnek bize doğuştan donanım ve edinilmiş donanımın göreli etkilerinin ayıklanmasında kullanılmış 

olan araştırma yaklaşımı konusunda fikir vermektedir. Tek yumurta ikizlerinde kalıtım aynı olduğu 

için kalıtımın etkisi sabittir. Dolayısıyla, ayrı büyütülen tek yumurta ikizlerinin davranışlarındaki fark, 

çevrenin etkisini göstermektedir. Zenginleştirilmiş çevrelerde davranış daha erken (motor gelişim), 

daha nitelikli ve yoğun (konuşma) olarak ortaya çıkar. Kalıtımsal olarak var olan bilişsel potansiyeller 

(zekâ) böyle çevrelerde tam olarak gerçekleşir. Fakirleştirilmiş çevreler ise aksi yönde etki eder. Burada 

zenginleştirme ve fakirleştirmenin ekonomik bakımdan değil, çevredeki uyarıcılar bakımından olduğunu, 

bu uyarıcıların da fiziksel, bilişsel ve sosyokültürel alanlarda olduğunu unutmayalım. 

YAŞAM BOYU GELİŞİM 

Şu noktalar üzerinde düşününüz: 

• Şu anda siz öğrenciler ve öğretmeniniz aynı zaman diliminde yaşıyorsunuz ama gelişim dönemleriniz farklı. 

• Farklı gelişim dönemlerindeki öğretmenleriniz, anneniz, babanız, kardeşleriniz ve çevrenizdeki diğer kişiler 

aynı olayı farklı şekillerde değerlendirebiliyor. Bütün bunların temelinde yatan gelişimsel özellikler nelerdir? 

hazırlık 

Gelişim yaşam boyu devam eden bir süreçtir. Sağlıklı ve uyumlu bir insanın topluma kazandırılması 

için psikolojik (bilişsel, duygusal), biyolojik (fiziksel) ve sosyal gelişimin bir bütünlük içinde oluşması 

gerekir. Gelişim yaşamın ilk kısmında genelde olumlu değişiklikler, ikinci kısmında ise genelde 

olumsuz değişiklikler biçiminde olur. Ancak olumsuz değişikliklerin başlama yaşı, psikolojik sürece 

göre farklılık gösterir. 

Bu ünitede psikolojik süreçlerde yaşam boyu meydana gelen gelişimi ve bu süreç içinde ortaya 

çıkan olumlu ve olumsuz değişiklikleri inceleyeceğiz. 

E etkinlik 

1. Öğrenciler bir hafta öncesinden sınıf mevcuduna göre beş gruba ayrılır. İsteklerine göre her 

grup bir gelişim dönemini (çocukluk, ergenlik, gençlik, yetişkinlik, yaşlılık) inceleme konusu 

olarak seçer. 

2. Gruplar seçtikleri gelişim döneminde meydana gelen olumlu ve olumsuz gelişimleri konu 

alan altışar soru hazırlar. Bunların cevaplarını da not eder. 

3. Gruplar inceledikleri gelişim dönemlerinin sırası içinde tahtaya gelir ve sınıfa sorularını yöneltirler. 

Verilen cevaplar yeterli bulunmazsa soruyu hazırlayan grup sorunun cevabını kendisi 

verir. Bu uygulama tüm gruplarla yapılır. 

4. Bu etkinliğin sonunda gelişimin yaşam boyu süren bir değişim olduğu vurgulanır. 

38

E etkinlik 

Gelişimin Bir Bilişsel Sürece Etkisi 

Kısa süreli bellek ve dikkatin kısıtlı kapasitesi vardır. Bunun yaşlar boyunca nasıl değiştiğini gösteren 

Şekil 2.7’deki grafiği görsel ve mekânsal özellikleri açısından inceleyiniz. Daha sonra grafiği 

sözel olarak ifade ediniz. 

Kısıtlı kapasitenin değişimini şimdi de sayısal olarak ifade ediniz. Y eksenindeki sayısal değeri bulmak 

için X eksenindeki her yaş (sınıf) düzeyinden grafiğe, oradan da Y eksenine bir çıkma yapacağınızı 

biliyorsunuz. 

Sözel ve sayısal tanımlamalardan hangisi daha kesin? Bu soruyu 1. Ünite’nin C Konusu’ndaki bilgileri 

hatırlayarak cevaplayınız. 

Şekil 2.7. Kısa süreli bellek işlemlerindeki kısıtlı kapasitenin yaşam boyu değişimi 

hazırlık 

Gelişimin Beyne Etkisi 

Beynin psikolojik süreçlerle 

çok yakından ilgili olduğunu 

biliyoruz. Ancak gelişim 

beyinde ne gibi değişikliklere 

yol açmaktadır? İnsan beyni 

gücünü, sinapslar yoluyla sinir 

hücrelerinin, sinir hücresi topluluklarının, 

beyin yapı ve sistemlerinin 

bütünleşik biçimde 

çalışmasından alır. Şekil 2.8’de 

beyinde sinaps yoğunluğunun 

yaşlar boyunca değiştiğini görüyorsunuz. 

Beş yaşa kadar sinaps 

miktarı artıyor, 15-20 yaş 

civarında ise kullanılmayan 

sinapslar işlevselliğini yitiriyor, 

sinaps yoğunluğu azalıyor. İleri 

yaşlarda sinaps yoğunluğunda 

daha da fazla bir azalma 

meydana geliyor. Ancak bu 

defa neden, sinir hücrelerinin 

tahrip olması. 

3 8 

Sinaps Yoðunluðu (mm x 10 ) 

20 

15 

10 

5 

YD 0.5 1 5 10 15 20 40 60 80 

Yaþ 

Şekil 2.8. Sinaps yoğunluğunun yaşam boyu değişimi. 

YD: yenidoğan 

39

GELİŞİM DÖNEMLERİ 

A. Yenidoğan 

Yenidoğan terimi, doğumdan sonraki ilk ayı kapsar. 

Yenidoğanın bilişsel özellikleri konu başlıkları altında aşağıda 

özetlenmiştir. 

Duyular: İnsan yavrusu doğduğunda tüm duyusal süreçleri 

etkindir. Görsel sistemin tam gelişmemiş olması, 

gözleri odaklamayı ve görsel keskinliği olumsuz olarak etkiler. 

Yine de yenidoğan çevreye bakar ve çevreyi izler. Yenidoğanın 

uyarıcılar arasında tercih yaptığı belirlenmiştir. 

Yenidoğan yüze benzeyen bir şekle, benzemeyenlerden 

daha uzun süre, kırmızı bir daireye başka renktekilerden 

daha kısa süre bakar. Yenidoğanda işitsel duyum oldukça 

iyi gelişmiştir. Yenidoğan başını işitsel uyarıcıya doğru 

döndürür, birbirine çok benzeyen sesleri, insan sesini, 

dilde kullanılan en küçük ses birimi olan fonemlerden bazılarını 

ayırt edebilir. Kadın sesini erkek sesine, annenin 

sesini diğer seslere tercih ettiğini davranışlarıyla gösterir. 

Tatları birbirinden ayırt edebilir. Tatlı olanı tercih ettiğini, 

ekşi ve acı olanı ise tercih etmediğini mimikleriyle gösterir. 

Öğrenme ve bellek: Deneysel çalışmalar, yenidoğanların 

öğrenebildiklerini ve bunları hatırlayabildiklerini 

göstermiştir. Doğumdan birkaç saat sonra bile, yenidoğan 

bazı karmaşık davranışları öğrenebilmektedir. Örneğin 

belli bir ses tonu işittiğinde başını sağa çevirerek, zil sesi 

işittiğinde ise başını sola çevirerek tatlı sıvıyı elde etmeyi 

öğrenebilmiştir. 

Mizaç ve kişilik: Birkaç haftalık yenidoğanlarda hareket 

miktarı, uyarıcılara duyarlılık ve çevreye tepkililik bakımından 

bireysel farklar vardır. Bu gibi farklar, ilerideki 

mizaç ve kişilik özelliklerinin temelini oluşturur. 

Yenidoğan 

UYUSUN DA 

BÜYÜSÜN NİNNİ, SÜRÜNEREK 

YÜRÜSÜN NİNNİ... 

B. Bebeklik ve Çocukluk 

Yenidoğan döneminden sonra bebeklik ve çocukluk 

dönemi gelir. Bu uzun dönem içinde meydana gelen gelişmeler 

aşağıda sunulmaktadır. 

Fiziksel gelişim: Özellikle yaşamın ilk yılında boy uzunluğu 

ve ağırlık düzenli bir şekilde artar. Bu artışın normal 

olması, bebeğin sağlıklı geliştiğini gösterir. Bebeklik ve 

çocukluk dönemleri boyunca vücüt oranları da değişir. Yenidoğanda 

kafa bedenin 1/4'ü kadardır; yetişkinlikte bu 

oran 1/8'dir. Bebekte bacaklar bedenin 1/3'ü kadardır; 

yetişkinlikte bu oran 1/2'dir. 

40

Sinir sisteminin gelişimi: Doğduğunda bebekte 

sinir sisteminin bütün bölümleri ve sinir hücrelerinin 

tümü vardır. Bundan sonraki gelişim sinir hücrelerinin 

özellikle alıcı ucundaki dalların uzaması ve bunlar 

üzerindeki dikenlerin artması şeklinde olur. Bütün 

bunlar sinir lifleri arasındaki sinaps miktarını artırır 

(Şekil 2.8). Böylece, daha fazla sinir hücresi birbirine 

işlevsel olarak bağlanır. Sinir lifleri üzerinde yağ 

dokusundan bir kılıf, miyelin kılıfı, oluşur. Bu kılıf yalıtım 

sağlar. Bu yolla, lifler boyunca ilerleyen elektrik 

akımının ve taşıdığı bilginin etrafa taşması engellenir, 

gitmesi gereken yere ulaşması sağlanır. Sinir sistemi 

ve özelde beyinde meydana gelen bu gelişmeler, sinir 

hücrelerinin ve beyin yapılarının birbirine yoğun biçimde 

bağlanmasını sağlar. Böylece, beyin bütünleşik 

olarak çalışan bir organ hâline gelir. İnsan beyninin 

gücünü büyük çapta bu bağlantılar ve bütünleşik yapı 

sağlar. Söz konusu gelişmelerde çevrenin ve deneyimin 

büyük rolü vardır. 

Dil ve konuşmanın gelişimi: Bu gelişim düzenli bir 

sıra izler. Bebek önce, tanımlanamayan sesler çıkarır, 

ikinci aydan itibaren sırasıyla, agulama, belirli sesleri 

çıkarma (ma, da, ba), aynı sesi tekrarlama (mamama), 

farklı sesleri bir araya getirme (mabagada) gerçekleşir. 

Dört ile altı ay arasında bebek konuşma seslerini 

Çocuk ve Ata'sı 

vurgulamaya başlar. Bir yaş civarında ilk kelimeleri söyleme, bir buçuk yaş civarında tek kelimeli cümle kurma başlar. 

Çocuk kendini çevreden ayırt etmeye başladığı iki yaş civarında, iyelik ifade eden cümleler kurmaya başlar. İki 

ile üç yaş arasında 2-3 kelimeli cümleler kurar. Beş yaş civarında çocuğun 6-8 kelimeli cümleler kurması beklenir. 

Duygusal ve sosyal gelişim: Bebek 0-2 ay arasında önce çevresindeki kişilerle göz teması kurar, cevap olarak 

gülümser. İki ile beş ay arasında erişkinlerle sosyal etkileşime girer, onlarla oyun oynar. Sosyal ilişkilerdeki duygudurum 

ifadeleri çeşitlenir; yüksek sesle güler, öfkelenir, üzülür. Beş ile dokuz ay arasında duygusal gelişim hızlanır. 

Bebek istek ve duygularını başka kişilerle paylaşmaya ve deneyimlerinin farkına varmaya başlar. Bu dönemde annesini 

öteki yetişkinlerden ayırt etmeye başlayan bebek, yabancılardan çekinir, annesine veya bakımını üstlenen 

kişiye bağlanma davranışı gösterir ve onlara bağımlı hâle gelir. Onların uzaklaşması bebekte üzüntüye yol açar. Onların 

tamamen ayrılması durumunda ise bebekte çökkünlük belirtileri ortaya çıkabilir. Yabancıyı tanıma ve ondan 

çekinme, anne veya bakımını üstlenene bağlanma ve bağımlılık, bu ayların özelliğidir. Bebeğin bu davranışlarının 

şiddeti, onun doğuştan getirdiği mizacına bağlıdır. Bu özelliklerin tüm toplum ve kültürlerde gözlenmesi, bunların 

biyolojik nedenlerden kaynaklandığını göstermektedir. Ancak bu davranışların şiddeti, anne veya bakımını üstlenenin 

bu konulardaki duyarlılığına da bağlıdır. Bu da söz konusu davranışlarda çevrenin de etkili olduğunu gösterir. 

Dokuz ile 12 ay arasında bebekte taklit etme davranışı görülür; bebek yeni deneyimler arar, kendine özgü davranış 

örüntüleri geliştirir. 

Bilişsel gelişim: Doğumu izleyen ay ve yıllarda meydana gelen bilişsel gelişimi J. Piaget (Piyaje, 1896-1980) 

kapsamlı bir biçimde tanımlamıştır. Piaget'nin “Bilişsel Gelişim Kuramı”nda gelişim, dönemler hâlinde düzenlenmiştir. 

Duyusal-motor Dönem (doğum ile 2 yaş arası) 

Bu dönemde bebekler çevreyi duyu organları ile öğrenir. Bu bağlamda, bebek çevredeki nesnelere isabetli 

bir şekilde uzanmayı ve onları tutmayı, evirip çevirmeyi öğrenir. Çevreyi etkilediğini fark eder. Bütün bu 

beceriler yoluyla bebek kendini çevreden ayırt eder, kendinin bağımsız bir varlık olduğunun farkına varır. On 

aydan sonra, nesneleri görmese de onların hâlâ var olduğunu kavrar. Buna “nesne devamlılığı” denir. Nesne 

devamlılığı ilkesini kavraması, bebeğin nesnelere ilişkin zihinsel temsiller oluşturduğunu gösterir. 

41

İşlem-öncesi Dönem (2-7 yaş) 

Çocukta dil ve konuşma bu dönemde gelişir. Nesneleri imge ve kelimelerle semboller. Düşünme benmerkezcidir 

yani başkalarının görüş açısını kavrayamaz. Nesneleri tek bir özelliğine göre gruplayabilir. 

Örneğin tahta blokları sadece rengine göre veya sadece şekline göre gruplayabilir. Bu dönemde çocuk 

nesnelerin algısal özelliklerinin etkisinde kalır. Bu dönemin başlarında çocuk aynı oyuncakları kullanarak 

başka çocuklarla oynar. Ancak bu, sosyal etkileşimin bulunmadığı birlikteliktir. Çünkü her çocuk kendi isteği 

doğrultusunda ve kendi kuralları uyarınca oynar. Oyunda iş birliği veya rekabet yoktur. 

Bilişsel gelişim gibi, ahlaki gelişim de düzenli bir sıra izler. Piaget'nin kuramına göre, işlem-öncesi dönemde 

çocukta ahlaksal gerçekçilik gözlenir. Beş yaş çocuğunda ise, ahlaki kurallar önceden belirlenmiş, 

sürekli ve değiştirilemezdir. Bunlara harfiyen uyar. Bu dönemde çocuk bilerek ve bir çıkar uğruna söylenen 

yalanlarla zararsız, abartılı söylemler arasındaki farkı ayırt edemez. L. Kohlberg'in (Koğlberg, 1927-1987) 

Ahlaki Düşünceler Kuramı’na göre ise çocuk 10 yaşına kadar Dönem 1’dedir. Bu dönemde çocuk cezadan 

kaçınmak için kurallara uyar. 

Somut İşlemler Dönemi (7-11 yaş) 

Bu dönemde somut nesneler, burada ve şimdi gibi anlık durumlar 

üzerinde mantıksal düşünme başlar. Çocuk miktar, hacim ve kütlenin 

korunumu ilkesini kavrar. Örneğin, özdeş iki bardağa konmuş 

olan sıvı daha sonra biri dar ve uzun, diğeri kısa ve geniş iki ayrı 

kaba boşaltıldığında, çocuk, sıvının bulunduğu kabın şekli değişse 

de hacminin aynı kaldığını kavrar. Aynı sayıda misketten oluşmuş 

iki gruptan birinde misketler birbirine yakın, diğerinde birbirinden 

uzak olarak sıralandığında, misket miktarının aynı olduğunu bilir. 

Nesneleri birden fazla özelliğine göre sınıflar. Benmerkezci düşüncenin 

yerini işlevsel düşünce alır. Çocuk kendi dışındakilere giderek 

genişleyen bir açı ile bakmaya, olayları başkasının görüş açısından 

da görmeye başlar. 

Piaget'ye göre, çocuk bu dönemde ahlaki kuralların topluma özel 

ortak kararlar olduğunu ve istenirse değiştirilebileceğini kavrar. Cezanın, 

bir insan kararı olduğunu fark eder. Çocuk ahlaki kararlar verirken 

kişilerin niyetlerine bakmaya başlar. 

Gelişim basamaklarını çıkmak 

Soyut İşlemler Dönemi (12 yaş ve ilerisi) 

Bu bilişsel gelişim dönemi ergenlikle başlar. Bu nedenle, dönemin özellikleri, “Erin ve Ergen” bölümünde 

açıklanacaktır. 

düşünelim 

Bebeklik döneminin gelişimsel özelliklerini inceleyiniz. Yabancıdan çekinme, anne veya bakımını 

üstlenen kişiye bağlanma ve bağımlı olma hangi özelliklerle açıklanabilir? 

ERGENLİK DÖNEMİNDEKİ HIZLI DEĞİŞİM, DÖNEMİN TEMEL ÖZELLİKLERİ 

VE DÖNEMİ ETKİLEYEN ETKENLER 

C. Ergenlikte Çeşitli Alanlardaki Gelişimler 

Gençlik,yeni hayatlara ve yeni dünyalara uçmak için kanat çırpmaktır. 

Buket Uzuner, Kumral Ada, Mavi Tuna 

Ergenlik çocukluktan yetişkinliğe geçiş dönemidir. Büluğ ile başlayan bu dönem yaklaşık 12-20 yaşlar arasını 

kapsar. Büluğa ilişkin değişikliklerin olduğu dönemde genç, erin olarak da adlandırılabilmektedir. Erinlik dönemi 

yaklaşık 12-15 yaşları arasındadır. Ergenlik dönemi ise 16-19 yaşları arasında yer almaktadır. Ergenlik döneminde 

genç, cinsel olgunluğa erişir. Aileden farklılaşan bir birey hâline gelir. 

42

E etkinlik 

Ergenlik döneminde meydana gelen hızlı değişikliklere nasıl uyum sağladığınızı düşününüz. Bunun 

için kişiye dönük gözlem yapınız. 

1. Ergenlikte yaşadığınız değişimleri ve bunlara nasıl uyum sağladığınızı yazınız. Kâğıtlara ad ve soyadınızı 

yazmayınız. 

2. Kâğıtları toplayınız ve yazılanları sınıfça paylaşınız. Verilen cevaplardaki çeşitliliğin üzerinde durunuz. 

Uyum yollarını yararlılıkları açısından tartışınız. Bu konudaki değerlendirmelerinizi sözlü 

olarak ifade ediniz. 

3. Gönüllü bir öğrenci arkadaşınızdan konuşulanları özetlemesini isteyiniz. 

Fiziksel gelişim: Kızlarda 10,5 yaşında başlayıp 12 yaşında zirve yapan, erkeklerde 12 yaşında başlayıp 14 

yaşında zirve yapan hızlı fiziksel gelişim, boy ve ağırlık artışını içerir. Önce kol ve bacaklar uzar, gövde daha sonra 

büyür. Genelde, erkeklerde en son omuzla göğüs kafesi genişler. Kızlarda ise göğüsler büyür, kalçalar genişler. 

Büyümenin farklı beden bölümlerinde aynı zamanda olmaması, orantısız bir görünüme neden olur. Oranlardaki 

bu değişiklik, uyum sağlamada zorluk ve sakarlığa yol açar. Ergenler genelde fiziksel değişikliklerinden memnun 

değildirler. Bu da bazı ergenlerde düşük kendilik değerine yol açabilir. 

Cinsel gelişim: Bu gelişimin kritik terimi “büluğ”dur. Büluğ, çocuğun cinsel üretkenlik ve biyolojik olgunluğa 

eriştiği 3-4 yıllık döneme verilen addır. Bu dönem hızlı fiziksel gelişimle başlar, üreme organlarının gelişmesi ve 

ikincil cinsiyet özelliklerinin ortaya çıkması ile sürer. 

Bilişsel gelişim: Ergenler soyut işlemler dönemindedir. Bu dönemde birey soyut düşünme, nedenselliği fark 

etme ve kavramları tanımlayabilme yeteneklerine kavuşur ve bunları geliştirir. Düşünce soyut, sistemli ve mantıklı 

olmaya başlar. Sembol kullanımı gelişerek artar. Erin ve özellikle ergenler kurdukları denenceleri test eder, soyut 

düşünür, genellemeler yapar, soyut kavramları kullanarak bir durumdan diğerine geçebilir. Bu dönemdeki genç, 

bir olayı açıklarken olasılıkları ve olası ilişkileri eldeki verilere göre kurgulayabilir. Dil kullanımı çok gelişmiştir ve 

mantık kurallarını içerir. Soyut düşüncenin gelişmesinin diğer kanıtları, gencin bu dönemde felsefe, din, politika 

ve etikle ilgilenmeye başlamasıdır. 

Soyut işlemler döneminin başında, Piaget'nin dördüncü ve son ahlaki gelişim dönemi başlar. Bu dönemde 

çocuk ilk kez karşılaştığı durumlar için kurallar üretebilir. Ahlaki düşünme bu dönemde ideolojik bir tarz kazanır; 

kişisel ve kişiler arası durumların ötesinde sosyal durumları da kapsar. L. Kohlberg Kuramı'na göre 11-13 yaştaki 

çocuk Dönem 2'dedir. Bu dönemdeki çocuk ödül yönelimlidir; kurallara, ödüllendirilmek için uyar. 

Sosyal gelişim: Ergenin yaşamındaki sosyal etkilerin başında akranlar ve akran grupları gelir. Akran grupları 

önce, aynı cinsiyetten bireylerden oluşan küçük gruplar şeklindedir. Daha sonra karışık cinsiyetten oluşan gruplar 

ve nihayet çiftlerden oluşan gruplar ortaya çıkar. Başlangıçta kısa süreli olan ilişkiler, giderek daha uzun süreli, 

romantik ilişkilere dönüşür. Akranlar arasında grup değerlerine katı bir uyma davranışı vardır. 

Aynı cinsle arkadaşlık ilişkileri 

Karşı cinsle yakınlaşmalar 

43

Akranlar ergenin farklı kimliklerle, farklı rol ve değerlerle ilişkiye geçmesini sağlar. Bir yandan ergenin kendisini 

tanımlamasına yardımcı olur, diğer yandan da ona sosyal ve duygusal destek sağlar. Ergen benimsemeyi düşündüğü 

kimlikleri bu grupta test eder, kimliğin akranları tarafından onaylanıp onaylanmadığını gözler. Bütün bunlardan 

dolayı, akranlarla ilişkiler ergenler için çok önemlidir. 

E etkinlik 

1. Ergenlik döneminin temel özelliklerini ve bu dönemi etkileyen etkenleri inceleyiniz. Daha sonra 

sınıfta iç içe iki çember oluşturacak şekilde oturunuz. İç çemberde tartışma konusu hakkında 

konuşmak isteyen öğrenciler, dış çemberde ise dinleyici konumundaki öğrenciler bulunacaktır. 

İç çemberde, sonradan dış çemberden tartışmaya katılacak öğrenciler için boş yerler bırakınız. 

2. İç çemberdeki öğrenciler olarak ergenin kimlik oluşumu sürecinde rol karmaşası ve kuşaklararası 

çatışmaların etkileri, dönemin temel görevleri, bu dönemde ergeni etkileyen etkenler ve nedenleri 

üzerinde fikir üretiniz. Dış çemberden yeni fikirler üreten siz öğrenciler iç çembere giriniz ve 

tartışmaya dâhil olunuz. 

3. Bu etkinlik kişiye dönük ve kişiler arası yani sosyal gözlem yapmanızı sağlamalıdır. 

1. Ergenlik “Fırtına ve Stres” Dönemidir. 

Ergenlik döneminin özelliklerini hızlı mizaç değişiklikleri, psikolojik bakımdan değişkenlik ve isyankârlık oluşturur. 

Ergenin görevi bu dönemi sorunsuz atlatmaktır. 

Büluğ beden imgesini, kendilik değerini, mizacı, ebeveyn ve karşı cinsiyetten bireylerle ilişkileri olumsuz etkiler. 

Bu olumsuzlukların temelinde şunlar vardır: (1) Hormonal değişiklikler: Büluğla birlikte kızlarda estrojen grubu 

hormonlar (örneğin estradiol), erkeklerde de androjen grubu hormonlar (örneğin testosteron) salgılanmaya 

başlar. Bu hormonlar her iki cinsiyette de ikincil cinsiyet özelliklerini başlatır. (2) Cinsel olgunlaşmaya erken erişen 

erkekler fiziksel durumlarından daha memnundurlar. Çünkü meydana gelen değişiklikler onlara sporda ve sosyal 

etkinliklerde avantaj sağlar. 

Öte yandan, bilimsel çalışmalar bütün bunların her ergen için geçerli olmadığını göstermektedir. Yapılan çalışmalar 

ergenlerin sadece %15'inin şiddetli sorunlar yaşadığını, %30'unun ara sıra sorun yaşadığını, geri kalan 

%55'inin ise ergenlik dönemini kolayca atlattığını göstermektedir. 

BANA NE 

İTMİYCEM 

İŞTE!.. 

Gençlik,yeni hayatlara ve yeni 

dünyalara uçmak için kanat çırpmaktır. 

Buket Uzuner, Kumral Ada, Mavi Tuna 

Gençliği iyiye yönelten, 

insanlığı iyiye yöneltir. 

Gottfried Wilhelm Leibnitz 

44

2. Ergenlik Görevleri 

• Kimlik gelişimi: Ergenlik döneminin 

bir diğer görevi “Ben kimim? Yaşam 

amacım ne?” sorularını sağlıklı bir 

şekilde cevaplamaktır. E. Erikson bu 

dönemi "kimlik bunalımını çözmek" 

olarak adlandırır ve psikososyal gelişimin 

önemli bir bölümü olarak 

değerlendirir. Kimlik bunalımını yani 

çatışmayı çözerken ergen farklı kimlikleri 

deneyebilir, bunlar üzerinde 

yeni düzenlemeler yapabilir, onlardan 

vazgeçip başka kimlikler üzerinde 

durabilir. Kimliğin oluşumunda 

anne, baba, öğretmen ve akranların 

değer yargılarının birbiriyle tutarlı 

olması, kimlik bunalımının çözülmesini 

kolaylaştırır. 

Kimlik bunalımı 20'li yaşlarla birlikte 

Kimlik kargaşası 

çözülmüş olmalı, “kimlik oluşmuş” bulunmalıdır. Kimliğin oluşması mesleksel yönelim, ideolojik bakış açısı ve cinsel 

bakımdan tutarlı bir bütünlüğe erişilmesi anlamına gelir. Kimlik bunalımını çözememiş olan ergenler yaşamın 

temel alanlarındaki değerleri konusunda karara varamazlar. 

• Kimlik bunalımını çözme yolları şunlardır: 

(1) Başarılı kimlik statüsü: Bu ergenler kimlik 

bunalımını çözmüş, kendini sorguladığı 

ve tanımladığı dönemi başarıyla bitirmiştir. 

İdeolojik tercihlerini yapmış, mesleğini 

belirlemiş, ailesinin politik ve dinsel tercihlerini 

incelemiş, kendi kimliğiyle uyuşmayanları 

elemiştir. Bu ergenler kararlarından 

memnun ve mutludurlar. 

(2) Erken bağlanmış kimlik statüsü: Bu ergenler 

de mesleki ve ideolojik kararlarını vermiştir. Ancak 

bunu kimlik bunalımından geçmeden yapmışlar, ailelerinin 

seçimlerini veya başkalarının onlar için belirledikleri 

seçimleri kabullenmişlerdir. 

45

(3) Kararsız kimlik statüsü: Bu ergenler kimlik bunalımının ortasındadır. Cevap aramakta, ancak ailesinin ve 

toplumun seçimleri ile kendininkiler arasındaki çatışmayı çözememektedirler. Değişik kimlikler arasında bocalamaktadırlar. 

Bir bakarsınız duyarlı, etik, açık görüşlü; bir bakarsınız kaygılı ve kararsızdırlar. Bu durum bilimde 

“moratorium” olarak adlandırılmaktadır. 

(4) Kimlik kargaşası: Bu ergenlerin bir kısmı kimlik bunalımı 

yaşamış, bazıları yaşamamıştır. Ancak iki durumda da kendilerini 

bütünleşik bir birey olarak algılayamamaktadırlar. Birbiriyle çelişen 

kararlar verirler, bunların herhangi birini eyleme geçiremezler. 

• Ebeveynle ilişkiler: Büluğla birlikte ebeveynle ilişkilerde sorunlar başlar. Ebeveynlerle yakınlık azalır ve çatışma 

artar. Neden? Ergen, soyut işlemler dönemindedir. Her şeyi sorgulamakta, denenceler kurmakta ve 

onları test etmektedir. Aynı işlemleri anne ve babasına da uygulamaktadır. Ergen bütün çocukluğu boyunca 

annesinin en güzel, babasının da en güçlü olduğunu düşünürken annesinin hiç de o kadar güzel, babasının da 

o kadar güçlü ve akıllı olmadığını fark eder. Kuşaklararası çatışmalar başlar. Ergenin, anne ve babasını güçlü 

ve zayıf yönleriyle kabul etmesi zaman alır. Ancak bütün bu süreç içinde, ergenin, yine de, anne ve babasına 

gereksinimi vardır. Bir kimlik statüsü oluşturmaya çalışan, bunu henüz başaramamış olan ergenin hayatında 

tutarlılığa, değişmezliğe, yapılanmışlığa gereksinimi vardır. Davranışlarının sonuçlarını her zaman tahmin edemediğinden, 

disiplin ve rehberliğe de gereksinimi vardır. Ergen olmak kolay değildir. Ergenin ebeveyni olmak 

da kolay değildir. Ergenlik görevlerinin başarıyla tamamlanması hem ergenin hem de ebeveynin sağduyu ve 

becerisine bağlıdır. 

Babanız olan o erkeğe ve anneniz olan o kadına gidip “Sizi 

bütün kusurlarınızla seviyorum!” diyebildiğiniz gün, gerçekten 

büyüdünüz demektir. 

Leo Buscaglia (Liyo Buskagliya), Yaşamak, Sevmek ve Öğrenmek 

46

Ç. Yetişkinlik 

Yetişkinlik dönemi, erken yetişkinlik ve geç yetişkinlik olarak ikiye ayrılır. Erken yetişkinlik 20-34 yaşları arasında, 

geç yetişkinlik ise 35-54 yaşları arasındadır. Bazı sınıflamalarda yetişkinliğin sonu 65 yaşa kadar uzatılabilmektedir. 

Erken yetişkinlik döneminin görevlerinden biri, karşı cinsten biriyle sevgi 

içeren, yakın ve uzun süreli ilişki kurmak, evlenmek ve çocuk sahibi olmaktır. 

E. Erikson (Eriksın)'un Psikososyal Gelişim Kuramı’na göre, bu dönemdeki 

başarısızlık yalnız kalmayı içerir. Yetişkinliğin diğer görevi, başarılı bir iş yaşamına 

sahip olmaktır. İş ekonomik bağımsızlık kazandırır, öz saygı sağlar. Bu 

görevde başarısızlık psikiyatrik yardım almaya kadar giden sıkıntılara yol 

açabilir. Başarılı bir şekilde yetişkinliğe geçmiş olan bireyler fiziksel, bilişsel 

ve cinsel gelişimini gereği gibi tamamlamış, kimlik bunalımını aşmıştır. 

Kohlberg'in Kuramı'ndaki ahlaki düşünme türlerinin son dördü erken yetişkinlik 

ve sonrasında gözlenir. En ileri ahlak anlayışında birey, adalet, saygınlık 

ve eşitlik üzerine kurulu kendi ahlak ilkesini oluşturur. Oluşturduğu bu 

ilke doğrultusunda davranır. 

Geç yetişkinlik dönemi üretkenliğin en yüksek olduğu yılları içerir. Bu yaşlarda bireyler iş hayatlarındaki en üst 

noktaya gelmiştir. Erken yetişkinlik yıllarını ailesine ve çocuklarına ayırmış olan kadınlar mesleklerine geri döner 

veya başka etkinlik alanlarında çalışır. Erikson'un Kuramı'nda geç yetişkinlik döneminin görevi, verici olmaktır. 

Verici olmak aile, toplum ve gelecek nesilleri düşünmeyi, onlarla ilgilenmeyi içerir. Bu dönemde bireyler erin ve 

ergen dönemindeki çocuklarının yetişkin olmasına yardımcı olmaktan, gereksinimi olanlara yardım etmekten 

doyum alırlar. Katkılarının toplum için önemli olduğunu düşünürler. 

Geç yetişkinlik döneminde, çoğu insan emekli olur; bir işin sağladığı ekonomik, sosyal ve psikolojik getirilerden 

yoksun kalır. Bu nedenle bazı kişiler "orta yaş bunalımı" yaşarlar. Orta yaş bunalımındaki kişiler planladıkları amaçlara 

erişememiş olduklarını, yaşamlarında önemli bir şey yapamamış olduklarını düşünürler. Kadınlar âdetten 

kesilir. Cinsel üretkenliklerinin sona ermesi ise onlarda kaygı ve çökkünlüğe yol açabilir. Bazı geç yetişkinler cinsel 

konular, aile içindeki roller ve işleri ile ilgili bir duygusal kargaşa içine girer. “Ben kimim?”, “Nereye gidiyorum?” 

soruları tekrar gündeme gelir. Bu özellikleriyle geç yetişkinlik, ergenlik gibi bir geçiş dönemidir. Ancak daha önceki 

dönemlerde, zaman, “doğduğumdan bu yana geçen süre” iken artık bu dönemde zaman “geriye kalan süre”dir. 

Ölümün kaçınılmaz olduğunu fark ederler. Bazıları geri kalan zaman için yaşamlarını yeniden yapılandırır. 

D. İleri Yetişkinlik, Yaşlılık 

Yaşlılıkta dinç kalmanın en iyi yolu zihnen dinç kalabilmektir. 

Bu da okumak ve zihni çalıştırmakla olur. 

Epiktetos (Epiktetos) 

okuma metni 

Merdiven 

Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden, 

Eteklerinde güneş rengi bir yığın yaprak, 

Ve bir zaman bakacaksın semâya ağlayarak... 

Sular sarardı... yüzün perde perde solmakta, 

Kızıl havâları seyret ki akşam olmakta... 

Eğilmiş arza, kanar, muttasıl kanar güller; 

Durur alev gibi dallarda kanlı bülbüller, 

Sular mı yandı? Neden tunca benziyor mermer? 

Bu bir lisân-ı hafîdir ki ruha dolmakta, 

Kızıl havâları seyret ki akşam olmakta... 

Ahmet Haşim 

47

Yaşamın son dönemleri yaşlılık ve ileri yaşlılıktır. Yakın zamanların ayrıntılı sınıflamasında yaşlılık 65–74, orta 

yaşlılık 75–84 yaşlarını, ileri yaşlılık ise 85 yaş ve üstünü kapsamaktadır. Bu gibi sınıflamalarda 55-64 yaşları ileri 

yetişkinlik olarak ele alınmaktadır. 

Yaşlanmada da bazı fiziksel değişiklikler meydana gelir. Refleksler ve duyu organları zayıflar, kas gücü azalır. 

Sinir sisteminde olumsuz değişiklikler meydana gelir. Sinir hücreleri tahrip olmaya başlar, çalışan sinir hücrelerinin 

sayısı azalır, bu nedenle beyin ağırlığı azalır. Bütün bunların bir sonucu olarak sinaps miktarı azalır (Şekil 2.6'ya 

bakalım). Yaşlanma ile organların işlevselliği de azalır. 

Yaşlının bilişsel süreçlerinde de bazı değişiklikler oluşur. Örneğin dikkatte seçilik azalır, çalışma belleği etkilenir. 

Tanıyarak hatırlama etkilenmez, ancak serbest hatırlama etkilenir (Şekil 2.9). Sözel zekâ etkilenmezken sözel 

olmayan (görsel-mekânsal) zekâ etkilenir (Şekil 2.10). Ancak bütün bunlar yaşlanmadaki normal değişikliklerdir ve 

bireyin normal yaşamını sürdürmesine engel değildir. Bu gibi kişiler “sağlıklı” yaşlanmış kabul edilir. Yaşlılık olarak 

sınıflanan 65-74 yaş grubundaki kadın ve erkeklerin yüksek sorumluluk gerektiren ve önemli kararlar verilmesini 

içeren işlerde çalıştığını sıklıkla görmekteyiz. 

Şekil 2.9. Yaşlanmanın hatırlama ve tanıma türü 

belleğe etkisi 

Şekil 2.10. Yaşlanmanın sözel ve sözel olmayan 

zekâ puanlarına etkisi 

E etkinlik 

Görev 

Dönem 

Gelişim Görevleri 

Bebeklik (0-2 yaş) 

Çocukluk (2-7 yaş) ………….. 

Çocukluk (7-11 yaş) 

Ergenlik (12-20 yaş) 

Yetişkinlik (20-54 yaş) 

Yaşlılık (55 veya 65 yaş ve üstü) 

• Kendisini çevreden ayırt eder. 

• Nesne devamlılığını kavrar. 

• Nesneler için zihinsel temsiller oluşturur. 

• Anneye bağlanır ve ona bağımlılık geliştirir. 

…………… 

…………… 

…………… 

…………… 

Sizler gelişim dönemlerini öğrendiniz. Şimdi bu dönemlerin özelliklerini düşününüz. Her bir dönemin 

gelişim görevlerinin neler olduğunu irdeleyiniz. 

Yukarıdaki tabloda bebeklik döneminin gelişim görevleri açıklanmakta. Siz diğer dönemlerin gelişim 

görevlerini tablodaki yerlerine yazınız. 

Gelişimin desteklenmemesinin veya engellenmesinin, bu görevleri nasıl etkileyebileceğini düşününüz. 

Çevrenizde gelişimi desteklenmemiş veya engellenmiş kişiler varsa empati becerinizi de 

kullanarak onlarla konuşunuz. Tahmin ettiğiniz etkilenmelerin onlarda bulunup bulunmadığını 

gözlemleyiniz. 

48

E. Bilişsel ve Ahlaki Gelişim Kuramları 

E etkinlik 

Piaget bilişsel gelişim dönemlerini, Kohlberg ise ahlaksal gelişim dönemlerini 

açıklamıştır. Tablo 2.4’te bu dönemlerin birbiriyle nasıl çakıştığı gösterilmektedir. 

Tabloyu dikkatli inceleyiniz. Yakın çevrenizde 0-20 yaş grubunda kişiler 

belirleyiniz. 

Onların yaşlarını ve hangi bilişsel gelişim döneminde olduklarını belirleyiniz. 

Kişiler arası gözlem becerinizi kullanarak bu kişilerin, bilişsel gelişim döneminin 

tabloda belirtilen özelliklerini taşıyıp taşımadığını belirleyiniz. 

Aynı kişilerin bilişsel gelişim dönemine karşılık gelen ahlaksal gelişim döneminde 

olup olmadığını belirlemeye çalışınız. 

Vardığınız sonuçlar Piaget’nin ve Kohlberg’in kuramlarını destekliyor 

mu? Bu sorunun cevabını eleştirel ve yaratıcı düşünme becerilerinizi kullanarak 

veriniz. 

Tablo 2.4. Bilişsel Gelişim Dönemlerine Karşılık Gelen Ahlaksal Gelişim Dönemleri 

YAŞ 

PIAGET BİLİŞSEL 

GELİŞİM DÖNEMLERİ 

0-2 yıl Duyusal-motor 

BİLİŞSEL GELİŞİM DÖNEMLERİNİN ÖZELLİKLERİ 

• Kendini diğer nesnelerden ayırt etme 

• Çevreyi etkilediğini fark etme 

• Nesne devamlılığı algısı 

KOHLBERG AHLAKSAL GELİŞİM 

DÖNEMLERİ 

AHLAKSAL GELİŞİM 

DÖNEMLERİNİN 

ÖZELLİKLERİ 

• Dönem 1 • Ceza yönelimi 

2-7 yıl İşlem-öncesi 

• Nesneleri temsil etmede kelime ve imge sembolleri kullanma 

• Nesneleri tek özelliğe göre sınıflandırma 

• Gördüğünün etkisinde kalma 

• Sosyal etkileşim olmaksızın birliktelik 

• Ahlaksal gerçekçilik 

Geleneksel öncesi ahlak 

(0-10 yaş) 

• Dönem 2 • Ödül yönelimi 

7-11 yıl Somut işlemler 

• Mantıklı düşünme 

• Korunum 

• Nesneleri birkaç özelliğe göre sınıflandırma 

• Göreli ahlak anlayışının başlaması 

Geleneksel ahlak 

(10-13 yaş) 

• Dönem 3 

• Dönem 4 

• Yasa ve düzen yönelimi 

• Otorite ve görev yönelimi 

11 yıl ve 

üstü 

Soyut işlemler 

• Soyut önermelerle mantıklı düşünme 

• Sistematik olarak denence test etme 

• Olaylar, gelecek ve ideolojik kavramlarla ilgilenme 

• Ahlaksal konular üzerinde akıl yürütürken ideolojik yaklaşım 

Geleneksel sonrası ahlak 

(14 yaş ve üstü) 

• Dönem 5 

• Dönem 6 

• Sosyal kontrat yönelimi 

• Etik ilkeler yönelimi 

49

DUYUM VE DUYUMUN ÖZELLİKLERİ 

A. Tanımı 

Mutluluğun gizi dünyanın 

büt ü n harikalarını görmektir. 

Paulo Coelho, 

(Pavlu Cohelum) Simyacı 

hazırlık 

İnsan biyo-psiko-sosyal bir varlıktır. İnsanın varkalımı ve uyumu çevresindeki (fiziksel ve sosyokültürel) 

olayları fark etmesine, değerlendirmesine ve uygun davranışları yapabilmesine bağlıdır. Bilgi 

işlemlemede, çevresel uyarıcılar sistem tarafından alınır ve bunlar üzerinde çok sayıda işlem yapılır. 

Memeliler değişik uzaklıklarda gerçekleşen olaylar hakkında, değişik enerji türlerine duyarlılıkları sonucu 

bilgi sahibi olur. Bu süreç bilgi işlemleme olarak bilinir. Şekil 2.1'i şimdi tekrar inceleyelim. Bilişsel 

işlemlerin duyumsama, algılama, dikkat odağına getirme, kısa süreli belleğe atma, uzun süreli belleğe 

atma aşamalarından geçtiğini görüyoruz. Aşağıdaki bölümlerde, bilgi işlemlemenin bu aşamaları sırayla 

açıklanmaktadır. 

Psikoloji biliminin temel şemasını oluşturan U-D bağındaki U'yu canlılar nasıl fark eder? Canlılarda, uyarıcı türlerine 

özel olan, belirli enerji türlerini fark etmek için uzmanlaşmış organlar vardır. Bunlara duyu organı denir. Örneğin, 

göz elektromanyetik ışınımı, kulak ise havadaki parçacıkların titreşimini fark edecek şekilde uzmanlaşmıştır. 

Duyum konusuyla ilgili terimler ve bunların tanımları şöyledir: 

• Duyu organı: Belirli uyarıcı türüne duyarlı olan, o uyarıcıya ilişkin fiziksel enerjiyi çözümleyen beden bölümü, 

örneğin göz. 

• Alıcılar: Duyu organlarında belirli uyarıcı türüne duyarlı olan birimler, örneğin gözde çubukçuk ve koniler. 

• Duyusal sistem: Duyu organlarıyla başlayan ve beyin kabuğuna kadar uzanan yol üzerindeki yapılar ve sinir 

liflerinden oluşan bütünlük, örneğin görsel sistem. 

• Duyum: Duyu organının uyarılması sonucu ortaya çıkan deneyim, örneğin görme. 

• Duyumsama: Duyum deneyimini sağlayan işlemler bütünü, örneğin görsel işlemleme. 

50

Duyumda iki bilgi işlemleme süreci gerçekleşir: 

• Duyumsama: Belirli bir anda duyu organlarına ulaşan tüm uyarıcıların duyumsandığı duyum süreci otomatik 

olarak meydana gelir. Duyumsama dikkatli olmayı gerektirmez. Bu nedenle duyumlar bilinç dışıdır. En basit 

düzeydeki bilişsel süreç olan duyum, uyarıcıların fiziksel özellikleri konusunda bilgi sağlar. 

• Duyusal bellek: Duyum sonucu oluşan duyusal iz “duyusal bellek”te yer alır. Bu belleğin kalım süresi 100 milisaniye 

(1 saniye = 1000 milisaniye) ile 2 saniye arasındadır. Bu süre sonunda sinir sistemi duyusal izi (Görsel ize 

ikon, işitsel ize eko denir.) siler. Ya da bir duyusal iz bir öncekini silerek onun yerine geçer. Duyusal alanlardaki 

bellek bilinç öncesindedir. Kişi bilinç öncesi izlerin farkında değildir. Ancak belli bir gayretle bunları bilinçli 

hâle getirebilir. Örneğin, dikkatinizi kitaba vermiş çalışıyorsunuz, birisi de telefonla konuşuyor. Bu konuşmalar 

size uğultu gibi geliyor, söylenenlerin farkında değilsiniz. O sırada adınız geçti, derhal dikkatiniz konuşmaya 

döner ve adınız söylenmeden hemen önce konuşulanları hatırlarsınız. Bu bilince getirilme işlemine, duyusal 

izin “okunması” denir. 

E etkinlik 

1. Şekil 2.1’i dikkatli bir şekilde 

inceleyiniz. “Bilginin 

Duyum Organı Uyarıcısı 

başlangıcını duyumlar Görme Göz Elektromanyetik ışınım 

oluşturur.” cümlesi ile ne 

denmek istendiğini şekle 

İşitme Kulak Ses dalgaları 

bakarak düşününüz. Duyumların 

yaşam için önemini 

örnekler üzerinden 


2. Görme veya işitme engelli 

bir bireyin ne gibi zorluklarla 

Koku 

Tat 

Denge 

Basınç, sıcaklık 

karşılaşabileceğini, 

engelini aşmak ve bu engele rağmen başarılı bir yaşam sürdürebilmek için neler yapılabileceğini 

düşününüz. Zorluklarını aşarak başarılı olmuş engelli bireylere örnekler bulunuz ve bunu nasıl 

gerçekleştirdiklerini inceleyiniz. 

3. İnsanda öncelikli duyumlar görme ve işitmedir. Yukarıdaki çalışma kâğıdını diğer duyumlar için 

tamamlayınız. Bunun için elektronik ortamdan, görsel ve yazılı kaynaklardan yararlanınız. 

B. Duyu Organları ve Duyumlar 

BİZİM 

KULAĞIMIZ YOK. 

BİRBİRİMİZİ NASIL 

DUYUYORUZ? 

BİR ŞEY Mİ 

DEDİN? 

Duyu organları, çeşitli uzaklıktaki çevreler hakkında 

bilgi verir. Örneğin; görme, işitme ve koku ile ilgili uyarıcılar 

uzak dış çevreden gelir. Sıcaklığa ilişkin uyarıcılar, 

dokunma, bazı acı-ağrı uyarıcıları bedenin yüzeyinden 

gelir. Bazı acı-ağrılar ile baş ve bedenin hareketlerine ilişkin 

duyumlar ise bedenin içinden gelir. 

Memelilerin çevreyi geniş çaplı olarak fark etmesini 

sağlayan duyum çeşitlerini ve onlarla ilgili bazı bilgileri 

hatırlayalım. 

51

Görme: Bu duyumla ilgili duyu organı gözdür. 

Görme duyumu gözde bulunan ve elektromanyetik 

ışınıma duyarlı olan alıcılarda başlar. Bu alıcılar 

ağ tabakadaki çubukçuk ve konilerdir. İnsandaki 

görme duyumu, dalga boyu mor ötesinin üstünde 

ve kızıl ötesinin altında kalan bölgede gerçekleşir. 

Öte yandan, örneğin arılar mor ötesi ışınımı da 

görür (Şekil 2.11). 

Şekil 2.11. Aynı çiçeği insan (sol) ve arı (sağ) farklı 

görür. 

Görme duyumu parlaklık 

(ışınım dalgasının genliği), 

renk (dalga boyu), zıtlık, 

büyüklük ve hareket konusunda 

bilgi sağlar. Görsel 

alan ile nesnenin yansıdığı 

beyin kabuğundaki görme 

alanı arasında tam bir çaprazlaşma 

vardır (Şekil 2.12). 

Şekil 2.12. Görsel sistemde çaprazlaşma. Görsel alanın sol kısmının 

sağ beyin kabuğundaki görme alanına, sağ kısmının ise 

sol beyin kabuğundaki görme alanına yansıdığına dikkat ediniz. 

İşitme: Bu duyumla ilgili duyu organı kulaktır. İşitme duyumu ses dalgalarının kulak zarını mekanik olarak 

titreştirmesiyle başlar. Duyusal alıcılar iç kulaktaki Corti (Korti) organında bulunan kıl hücreleridir. İnsanda 

işitme saniyede 20 titreşim ile 20,000 titreşim arasındaki bölgede gerçekleşir. İnsan kulağı saniyede 20.000 

titreşimin üstündeki ultrasonik sesleri duyumsamaz (Örneğin, yarasalar bunu duyumsar.). İşitme duyumu 

temelde sesin perdesi (tizlik ve pesliği) ve sesin yüksekliği (alçak ve yüksekliği) konusunda bilgi sağlar. Perde 

dalganın sıklığı, ses yüksekliği ise dalganın genliğinden kaynaklanır. 

Diğer Duyumlar 

Koku: Koku duyumu burun boşluğundaki koku alıcılarında başlar. Koku duyumunu maddelerden yayılan, 

gaz hâlindeki kimyasal moleküller ortaya çıkarır. İnsanlar 10.000 ile 40.000 arasında farklı kokuyu ayırt edebilir. 

Kadınların koku duyumu erkeklerden daha iyidir. Ancak koku duyumu insanlarda oldukça zayıftır. Örneğin, insanda 

koku duyumuyla ilgili duyusal alıcı sayısı 10 milyon iken köpekte bu sayı 1 milyardır. İnsanda beyin yarım 

kürelerinin 1/20'si, köpekte ise 1/3'ü kokuya ayrılmıştır. 

Tat: Bu duyumla ilgili duyusal alıcılar dil, damak ve boğazda bulunur. Tat alıcıları tat tomurcuklarıdır. Tat 

duyumunu tükürükte çözülebilen kimyasal maddeler oluşturur. Tat; acı, tatlı, tuzlu ve ekşi duyumlarını içerir. 

Denge: Bu duyumla ilgili duyusal alıcılar iç kulaktaki otolit organı ve yarım daire kanallarındadır. Denge 

(vestibüler duyum) başın tüm yön ve açılardaki haraketlerine ve yerçekimine göre ayarlanır. 

Beden duyumu 1: Beden duyumuna ilişkin alıcıların bir bölümü deridedir. En büyük organımızın deri olduğunu 

rahatlıkla söyleyebiliriz. Derideki alıcıların sağladığı duyumlar dokunma ya da basınç, sıcaklık (soğuk 

ve sıcak ) ile acı ve ağrıdır. 

Beden duyumu 2: Beden duyumunun diğer alıcıları kas ve kirişlerdedir. Bu alıcıların sağladığı kinestetik 

duyum bedenin uzaydaki konumu, beden bölümlerinin birbirine göre durumu ve hareketler konusunda 

bilgi verir. Bazı kaynaklar iç organlardan gelen duyumları da ayrı bir sınıf olarak ele alır. 

52

İnsanlar gözlerinin gerçek önemini ve görmenin mucizevi 

güzelliğini ancak bu yetiyi kaybettiklerinde anlayabilirler. 

Emre Kongar, Kızlarıma Mektuplar 

KIRMIZIYA MI 

YEŞİLE Mİ 

SALDIRACAKTIM? 

Memelilerin duyu organları farklı uyarıcılara 

duyarlıdır. Ancak hepsinin bir ortak 

özelliği vardır. Duyum için uyarıcı şiddetinin 

belli bir eşik değerinin üstünde olması gerekir. 

Uyarıcıların varlığını (veya yokluğunu) ve 

onlardaki değişiklikleri fark etme yeteneğine 

"duyarlık" denir. Duyarlık derecesi eşik 

olarak ölçülür. Bir bireydeki duyusal eşikleri 

belirlemek için Fechner (Fehner) tarafından 

geliştirilmiş olan psikofizik teknikler kullanılır. 

Bu teknikler uyarıcıların belirli bir düzen 

içinde tekrarlanarak verilmesini içerir. İki 

tür eşik vardır: Bunlar "mutlak eşik" ve "fark 

eşiği"dir. 

Mutlak eşik, tekrarların %50'sinde bireyin fark edebildiği (“Uyarıcıyı duyumsuyorum.” dediği) uyarıcı düzeyidir. 

Mutlak eşik değeri ne kadar düşükse duyarlık o kadar yüksektir. Örneğin, yaşlı bir bireyin ses için mutlak 

eşiği, bir genç yetişkininkinden daha yüksektir. 

Fark eşiği iki uyarıcı arasında ayrımsanabilen en düşük farktır. Tekrarların %50'sinde bireyin ayrımsayabildiği 

(“Evet, bu iki uyarıcı farklı.” dediği) en düşük uyarıcı farkına fark eşiği denir. Fark eşiği “ancak fark edilebilir 

farklar” olarak da anılmaktadır. Fark eşiği ne kadar düşükse duyarlık o kadar yüksektir. Örneğin bir köpeğin 

koku uyarıcılarına ilişkin fark eşiği insandan düşük yani duyarlığı daha yüksektir. Sırtımızdaki alıcıların dokunsal 

uyarıcılar için fark eşiği yüzümüzdeki alıcılardan yüksektir, yani sırtımızda, dokunsal uyarıcılara duyarlık 

daha düşüktür. 

Duyusal eşik yükseldiğinde 

başvurulan yollar: İşitme cihazı ve 

gözlük 

Şekil 2.13. Uyarıcı şiddetinin 

duyumsamaya etkisi 

53

İnsanın duyumsamasında, uyarıcı şiddeti arttıkça duyarlık onunla doğru orantılı olarak artmaz. Yani uyarıcı 

şiddeti ile duyarlık arasındaki ilişki doğrusal değildir (Şekil 2.13). Örneğin, mutlak eşiği belirlemek için yapılan psikofizik 

deneyinde uyarıcı şiddeti arttıkça “Evet, uyarıcıyı duyumsuyorum.” cevaplarının oranı önce artar. Ancak bir 

noktadan sonra eğri düzleşir yani platoya erişir. Uyarıcı şiddetini daha da fazla artırmak “Evet, duyumsuyorum!” 

tepkilerinin oranını artırmaz. 

A. Aşırı ve Yetersiz Uyarılma 

UYARILMA VE UYARICI TEKRARININ ETKİLERİ 

hazırlık 

İnsanın bir hapishane hücresindeyken bile muazzam bir yaşayışı olabileceğini, 

bun u düşleyebileceğini sonrad a n a n l a d ı m . 

Fyodor Mihayloviç Dostoyevski (Fiyodor Mihaylovis Dostoyevski), Budala 

Dostoyevski’nin bu düşüncesiyle duyusal yoksunluğun yarattığı olumsuz etkiler nasıl bağdaştırılabilir? 

Bu konuda kısa bir kompozisyon yazınız. Kompozisyonunuzu sunmak için derste söz alınız. 

E etkinlik 

Duyu organlarınız ve duyumlarınız konusunda düşünmeniz için sizlere birkaç soru soralım? Soruların 

cevaplarını bulmak için kendiniz üzerinde, kişiye dönük gözlem veya kişiler arası sosyal gözlem 

yapabilirsiniz. Ayrıca Kaynakça’daki eserlere veya başka görsel ve yazılı kaynaklara başvurabilirsiniz. 

Bir uyarıcıyı daima aynı şekilde mi duyumsuyorsunuz? Duyu organları uyarıcılara uyum sağlamakta 

mıdır? 

Uyarıcı azlığı veya aşırı uyarılma, duyumları nasıl etkiler? Bir çocuğa aynı zamanda çok sayıda 

oyuncak, kitap, bilgisayar oyunu almak, “ufku açılsın” diye onu sık sık kültürel ve sportif etkinliklere 

götürmek, bir müzik aleti çalması için ders aldırmak ve bir spor dalında ilerlemesi için 

antremanlara katılmasını sağlamak sağlıklı gelişim açısından olumlu bir yaklaşım mıdır? 

Bu sorular ve olası cevaplarını geniş grup katılımı ile sınıfta tartışınız. Görüş bildirmeyen arkadaşlarınızın 

da katılımını sağlayınız. 

Duyu organının normal çalışabilmesi için uyarıcıda değişiklik meydana gelmesi gerekir. Bazı deney düzenekleri, 

uyarıcıların, ağ tabakada sürekli aynı duyusal alıcıların üzerine düşmesini sağlar. Bu durumda birey bir süre sonra 

hiçbir şey görmemeye başlar (ganzfeld etkisi). Duyum için uyarıcı değişikliği şarttır. Örneğin kolunuzda bir noktaya 

devamlı bastırdığınızda, oradaki basınç ve temas hissi bir süre sonra kaybolur. Bu nedenle, sabit bir noktaya 

baktığımızı düşündüğümüz zaman bile gözler çok küçük hareketler yapar. Bu hareketler alıcılara düşen uyarıcıları 

değiştirdiğinden, duyumsama süreci devam eder. 

Özetleyecek olursak duyumsama için uyarıcı değişikliği zorunludur. Ancak bu değişiklik ne boyutta olmalıdır? 

Ne kadarı çok, ne kadarı azdır? Çok önceleri yapılmış olan ancak günümüzde etik nedenlerle tekrarlanamayacak 

duyusal yoksunluk deneyleri bu soruyu cevaplamıştır. Deneye katılan kişiler uyarıcıların en aza indirgendiği 

odacıklarda tutulmuştur. Katılımcılara yarı-şeffaf gözlükler takılmış, odacık sesten kısmen yalıtılmış, kullanılan 

düzeneklerle basınç (dokunma) duyumu en aza indirilmiştir. Bir süre sonra bu kişilerde algı bozuklukları ortaya 

çıkmıştır. Katılımcılar hareket eden nesneler algılamış, renk ve şekilde algısal çarpılmalar meydana gelmiş, hatta, 

var olmayan nesneler algılanmaya başlamıştır. Bazı katılımcılarda ruhsal ve davranışsal bozukluk belirtileri görülmüştür. 

Bütün bunlar uyarıcıdan yoksun kalmanın psikolojik bakımdan sakıncalı olduğunu göstermektedir. Uyarıcının 

az olduğu “fakirleştirilmiş çevre”de büyütülen canlıların da gereği gibi gelişmediği, bilişsel bakımdan daha 

geri olduğu bilinmektedir. 

54

“Zenginleştirilmiş çevre”de büyütülen canlıların fakirleştirilmiş çevrede büyütülenlere göre, bilişsel bakımdan 

daha üstün olduğu görülmüştür. O zaman uyarıcı miktarı mümkün olduğu kadar artırılmalı mıdır? Bu sorunun 

cevabı “hayır”dır. Uyarıcının fazlası da zararlıdır. Fazla uyarılmanın strese yol açtığı bilinmektedir. Sağlık psikolojisi 

ve klinik psikolojide ele alınan konulardan biri de, aşırı uyarılmanın ruhsal ve davranışsal etkileridir. 

B. Alışma ve Duyarlılaşma 

yorumlayalım 

• Duyumsamada önemli rol oynayan, duyumlarımızı etkileyen üç olay vardır: alışma, duyarlılaşma 

ve duyarsızlaşma. Bu üç terimin ne anlama geldiğini araştırınız. Her birinin işlemler yoluyla nasıl 

tanımlanabileceğini düşününüz. 

• Duyarlılaşma ve duyarsızlaşma terimlerini “kavram kargaşası”, bilimde iletilebilirlik ve işlemler 

yoluyla tanımlama açısından irdeleyiniz. 

E etkinlik 

Duyu organları alışır veya duyarlılaşır. Aşağıdaki örnekleri eleştirel olarak inceleyiniz, alışma ve 

duyarlılaşmanın ne olduğunu anlamaya çalışınız. Belirlediğiniz özellikleri not ediniz. Alışma ve duyarlılaşma 

konuları derste işlendikten sonra notlarınıza geri dönünüz. Doğru yanıtlarınızı belirleyiniz. 

Varsa, eksikleriniz ve hatalarınız üzerinde durunuz. 

1. Balıkçının önünden geçerken bizim balık kokusunu almamız, balıkçının ise bu kokuyu fark 

etmemesi (alışma). 

2. Baharatçıya girdiğimizde baharat kokularını belirgin şekilde algılamamız, baharatçının bu kokuları 

fark etmemesi (alışma) . 

3. Başlangıçta kişiyi rahatsız etmeyen şiddetteki ağrının zaman içinde giderek rahatsız edici olması 

(duyarlılaşma). 

4. Üst dairede oturanların gürültüsü başlangıçta annenizi etkilemiyordu. Şimdi en küçük bir ses 

bile onu sinirlendiriyor (duyarlılaşma). 

5. Bebeğin çıkardığı sesler başta babasını uyandırıyordu. Şimdi bebeğin ağlaması bile babayı 

uyandırmıyor (alışma). 

6. Annesi başta bebek ağladığı zaman uyanıyordu. Şimdi onun çıkardığı en küçük ses bile anneyi 

uyandırıyor (duyarlılaşma). 

B 

bilgi kutusu 

Koşullar duyu organlarımızın tepkilerini etkiler. Uyum, zorlanan (karanlık veya aşırı aydınlık) 

duyu organının kendini ayarlamasını ve duyum sürecinin yeniden başlamasını sağlar. Parlak gün 

ışığından karanlık bir sinema salonuna girdiğinizde hiçbir şey göremezsiniz. Ancak duyu organlarının 

uyum yeteneği vardır. Karanlığa girdikten sonra duyusal alıcılarda uyum süreci başlar. Koniler 

giderek daha duyarsız, çubukçuklar ise giderek daha duyarlı hâle gelir. Göz, karanlığa uyum sağlar 

ve ortamı görmeye başlarsınız. Fakat, görme duyumu daha çok çubukçuklarla yapıldığından, ortamı 

siyah ve beyazın farklı parlaklıktaki tonları olarak görürsünüz. 

55

Alışma ise bir uyarıcının tekrarlanması sonucunda ortaya çıkar. Alışma, uyarıcı etkisinin giderek 

azalmasını ve bu uyarıcıya karşı ortaya çıkan davranışın giderek zayıflamasını veya ortadan kalkmasını 

içerir. Örneğin, ders çalışıyorsunuz, içeride de müzik çalıyor. Derse yeterince odaklanmışsanız 

bir süre sonra müziği duymamaya başlarsınız. Duyu organı o sese alışmıştır. 

Alışma terimi madde bağımlılığı için de geçerlidir. Bağımlılık yapan maddelerden bazılarına 

alışma oluşur. Bunun sonucunda başlangıçta etkili olan madde miktarı (doz) etkisini kaybeder. Bu 

durumda kişi, başlangıçtaki etkiyi elde etmek için, aldığı madde miktarını artırır. Alışma meydana 

gelmiş olan kişide maddeye tolerans gelişmiştir. 

Duyarlılaşma da uyarıcının tekrarlanması sonucu gelişir. Ancak bu defa, tekrarlanan uyarıcının 

etkisi giderek artar, bu uyarıcıya karşı ortaya çıkan davranış giderek kuvvetlenir. Örneğin, alnınıza 

düşen yağmur damlaları normalde sizi etkilemez, hatta bunu hoş bile bulabilirsiniz. Ancak bu 

uyarımın sürekli olması hiç de hoş algılanmaz. Hoş algılamanın da ötesinde, sürekli tekrar edilen 

uyarıcılar bir işkence yöntemidir. 

Madde bağımlılığında da duyarlılaşma oluşabilir. Bunun sonucunda başlangıçta etkili olmayan 

madde miktarı (doz) etkili olmaya başlar. Duyarlılaşmada, başlangıçtaki etkinin elde edilmesi için 

madde miktarının azaltılması gerekir. Buna “tersine döndürülmüş tolerans” denir. Gördüğünüz gibi, 

alışma ve duyarlılaşma birbirine zıt süreçlerdir. Tolerans ve tersine döndürülmüş tolerans da öyle. 

dikkat 

• Duyarlılaşma terimini klinik psikolojide kullanılan duyarsızlaştırma terimi ile bir arada düşünmemeliyiz. 

Duyarsızlaşma, kaygı veya korku yaratan durum ve olayların, bu etkilerini kaybetmesi 

anlamına gelir. Aşırı korkuların (fobi) tedavisinde sistematik duyarsızlaştırma tekniği kullanılır. 

Bunun için uyarıcının şiddeti adım adım artırılır. Köpek fobisi olan kişiye önce örneğin bir köpek 

resmi gösterilir. Hiçbir tehdit ögesi taşımayan bu resim kişide korkuya neden olmaz. Sonra kişiye, 

bulunduğu binanın dışında bir köpek gösterilir. Kişi daha önce köpek resmine bağlanmış 

olan korkmama tepkisini bu görsel uyarıcıya da geneller. Köpek yanına getirildiğinde bile kişi 

korku tepkisi göstermeyene kadar bu böyle devam eder. Gördüğünüz gibi, duyarsızlaştırma için 

kullanılan işlemlerin duyarlılaşma için kullanılanlarla ilgisi yoktur. Duyarsızlaştırma öğrenme, duyarlılaşma 

ise duyusal sistemin işleyişi ile ilgilidir. 

• Unutmamamız gereken bir nokta, uyumun duyu organındaki alıcılar düzeyinde geliştiğidir. Alışma 

ve duyarlılaşmada ise üst beyin yapıları ve beyin sistemleri de çalışır. 

ALGILAMA: UYARICILARI ANLAMLANDIRMA SÜRECİ 

Yaşadığımız çoğu üzüntü, sorunlarımızın değil bakış açımızın sonucudur. 

Bizi asıl üzen, gerçek olay değil onu nasıl algıladığımızdır. 

Allen Klein (Elın Klayn), Mizahın İyileştirici Gücü 

hazırlık 

Biz bilgi işlemlemenin ilk süreci olan duyumsamada ortaya çıkan deneyimin yani duyusal izin farkında 

olamayız. Örneğin görme duyumunda duyusal iz, nesnenin renk, biçim ve hareketi hakkında bilgi 

taşır. Ama henüz ortada bir nesne; örneğin kitabınız, arkadaşınız Ayşe, yoldaki araba yoktur. Bunun 

için algılama sürecinin gerçekleşmesi gerekir. 

56

Bilgi işlemlemede duyusal süreçler uyarıcının önce fiziksel özellikleri (dalga boyu, şiddet, zıtlık gibi), daha 

sonra da temel bazı özellikleri (renk, biçim, hareket) konusunda bilgi sağlamıştı. Algılama işte bu özellikleri anlamlandırır 

ve nesnenin “ne” olduğunu karara bağlar. Algılama duyusal izin “psikoloji kitabı” , “arkadaşım Ayşe”, “hızla 

yaklaşmakta olan bir araba” olduğunu gösterir. 

Algılamada, bir de nesnenin “nerede” olduğu bilgisi vardır. Algılarımız “belli bir yerdeki belli bir nesne” şeklinde 

oluşur. Siz sadece öğretmeninizi değil, onun camın önünde durduğunu da algılarsınız. Sadece ağrının farkına 

varmazsınız, onun sağ köpek dişinizden geldiğini de algılarsınız. Algınızda sadece kardeşinizin ağlaması yoktur, o 

sesin geldiği yerin bilgisi de vardır. 

A. Nesne Algılama 

Algılama, Şekil 2.1'de gösterildiği gibi, duyusal bellek ile uzun süreli bellek arasındaki bir dizi işlem sonucunda 

meydana gelir. Bu işlemler aşağıda verilmektedir: 

• Algılamayla ilgili işlemler, uyarıcının içinde bulunduğu bağlamın analizi ile başlar. 

• Bağlam beklentilere yol açar. Duyusal izin içerdiği temel özellikler (görmede renk, biçim, hareket), beklentiler 

altında analize tabi tutulur. Sık sık gittiğiniz markette karşılaştığınız çalışanı spor salonunda gördüğünüzde 

hatırlayamamanız, bağlamın farklı olmasındandır. Spor salonu, o kişiyle ilgili bir beklenti yaratmaz; bu yüzden, 

algılamaya katkıda bulunmaz. Ancak bağlam sadece fiziksel çevre değildir. Bireyin özellikleri, duygu, dürtü ve 

güdüleri, sosyokültürel özellikleri de bağlam oluşturur. 

• Belirli bir beklenti altında yapılan analizin sonuçları uzun süreli bellekte bulunan bilgilerle karşılaştırılır. 

• Nesnenin “ne” olduğu ve “nerede” olduğu konusunda bir karara varılır. 

Karşılaştırma neyle yapılmaktadır? “Ne” sorusu nasıl karara bağlanmaktadır? Bu soruların cevabı psikoloji 

ve ilişkili bilimlerde hâlâ araştırılmaktadır. Bu konuda pek çok kuram vardır. Bunlardan en basiti olan Şablon 

Kuramı'na göre nesnelerin zihinde birer şablonu vardır. Nesne kendi şablonuyla eşleşir ve böylece de tanınır. Bu 

kurama şöyle bir eleştiri yöneltilmektedir: Bir insanın tüm hayatı boyunca karşılaştığı sayısız nesne ve olayın şablonları 

nerede saklanmaktadır? Ya ilk defa görülen nesneler nasıl algılanacaktır? Saç rengini değiştiren arkadaşınızı 

tanıyamayacak mısınız? Algılama ile ilgili bir başka açıklama Yapılandırma Kuramı’nda yer almaktadır. Bu yaklaşım 

algılamada sadece nesnelerin özelliklerinin değil beklentilerin, bilgilerin, dürtü ve güdülerle duyguların da önemli 

olduğunu öne sürer. Bu yaklaşıma göre algıda anlam yükleme süreci, nesnenin özellikleri ve bağlam bilgilerinin bir 

arada değerlendirilmesini içerir. Algılama, nesne ve bağlamsal özellikler kullanılarak oluşturulan bir yapılandırmadır. 

Bunlar gibi daha pek çok algı kuramı vardır. 

“Nerede” sorusu nasıl cevaplanmaktadır? Algılamada önce bağlamın analizinin yapıldığını biliyoruz. Bu bağlam 

elbette önce fizikseldir. Bu fiziksel bağlam, “nerede” sorusunun cevaplanmasına katkıda bulunur. 

Nerede sorusunun değişik bir cevabını da Gestalt psikologları vermiştir. Daha çok görsel algı üzerinde çalışmış 

olan bu psikologlar uyarıcıların algılama yoluyla nasıl örgütlendiğini açıklamışlardır. 

B. Algısal Değişmezlikler 

Ahmet arkadaşınız size yaklaştıkça onun gözünüzün ağ tabakasına düşen imgesi büyür, sizden uzaklaştıkça 

küçülür. Odanızdaki pencereye tam karşıdan baktığınızda ağ tabakaya düşen imge dikdörtgen (veya kare), yandan 

baktığınızda ise imge yamuk şeklindedir. Ancak siz boyda duyumsadığınız farklılıklara karşın o kişiyi arkadaşınız Ahmet, 

şekildeki farklılıklara karşın o pencereyi odanızın dikdörtgen (veya kare) penceresi olarak algılamaya devam 

edersiniz. “Ne” sorusuna verdiğiniz cevap aynı kalır. 

Demek ki belirli nesneye ilişkin duyum, duyu organı ve alıcılar düzeyinde aynı değildir. Duyumdaki bu farklılıklara 

karşın, nesneler algı düzeyinde değişmez kalır. Bu olaya “algının değişmezliği” denir. Algısal değişmezlik olayı 

Gestalt psikologları tarafından keşfedilmiş ve onlar tarafından bir davranış ilkesi olarak tanımlanmıştır. 

Büyüklük Değişmezliği 

Bu değişmezlikte nesnenin daha önceden bilinmesi, tanıdık olması rol oynar. Arkadaşınız Ahmet'in boyunu 

hep aynı algılarsınız. Nesne tanıdık değilse algıda nesnelerin büyüklüğü, bu defa da uzaklık ipuçlarının 

devreye girmesiyle değişmez kalır. Uzaklık ipuçları derinliğin yani hacimdeki üçüncü boyutun da algılanmasını 

sağlar. Uzaklık ipuçları, derinlik algısıyla ilgili bölümde açıklanmaktadır. 

57

Şekil Değişmezliği 

Ne olduğunu bildiğimiz bir nesnenin şekli, ne taraftan bakarsak bakalım hep aynı kalır. Odanızdaki pencereyi 

siz hep dikdörtgen (veya kare) olarak algılarsınız. Burada önemli olan nesneyi tanımanızdır veya onun 

neye benzemesi gerektiği konusunda bilgi sahibi olmanızdır. Herhangi bir nedenle nesneyi tanıyamamanız 

hâlinde, şekil değişmezliği ortadan kalkar. 

Parlaklık ve Renk Değişmezliği 

Nesnelerin parlaklığı (beyaz-siyah boyutu üzerindeki yeri) ışıklandırma koşuluna göre değişir. Şu anda 

bir fotoğraf stüdyosunda olduğunuzu farz edin. İçeride loş bir ışıklandırma var. Kalem kutunuzdaki beyaz ve 

siyah boya kalemlerini inceliyorsunuz. Sonra aynı kalemlere, dışarıda, güneş ışığı altında bakıyorsunuz. Bu 

ışıkta özellikle siyah kalem, stüdyodakiyle aynı görünmeyecektir. Ancak algıda o kalem hep siyah kalacaktır. 

Neden? Parlaklık (veya renk) algılamada kritik olay, şekil ile zeminin parlaklığının birbirine oranıdır. Işıklandırma 

değiştiğinde hem zeminin hem de şeklin parlaklığı değiştiğinden, oran sabit kalır. Sonuç olarak algıda 

parlaklık /renk değişmez kalır. 

C. Derinlik Algısı 

Derinlik algısının nasıl oluştuğu konusu psikologları çok uzun süre meşgul etmiştir. Onlar iki boyutlu bir düzlem 

olan ağ tabakanın nasıl olup da üçüncü boyut (yani derinlik) konusunda bilgi sağlayabildiğini merak etmişlerdir. 

Bugün üçüncü boyutun algılanmasında uzaklık ipuçlarının önemli olduğunu biliyoruz. 

cevaplayalım 

Sadece tek gözünü kullanabilen görme özürlü kişi bir nesnenin uzaklığını değerlendirebilir mi? 

Cevabınızı not ediniz. 

Tek gözle ve iki gözle elde edilen ipuçları ile ilgili aşağıdaki Bilgi Kutusu'nu okuyunuz. Nesnenin 

uzaklığını değerlendirme konusunda eksik ve hatalarınız olup olmadığını belirleyiniz. Eğer eksik ve 

hatalar varsa bunları düzeltiniz. 

B 

bilgi kutusu 

Tek Gözle Elde Edilebilen İpuçları 

Uzaklık ipuçlarının bir kısmını algılamak için tek göz yeterlidir. Bu ipuçları aşağıda verilmektedir: 

• Nesneler uzaklaştıkça birbirine yaklaşır: doğrusal perspektif ipucu. 

• Nesneler uzaklaştıkça daha bulanık görünür: açıklık/netlik ipucu. 

• Nesnelerden tam olarak görülen yakında, bir kısmı kapanmış olan da arkasında ve uzaktadır: 

araya girme ipucu. 

• Gölgeli kısımlar daha uzaktadır: gölge ipucu. 

• Yakındaki nesnelerin çözünürlüğü daha yüksek, ayrıntıları daha belirgindir. Nesne uzaklaştıkça 

çözünürlük azalır, ayrıntılar yok olur yani algılanan doku değişir: doku ipucu. 

• Başınızı hareket ettirdiğinizde veya hareket eden bir aracın içindeyken yakın nesneler size göre 

zıt yönde ve hızla hareket ediyor gibi görünür. Uzak nesneler ise sizinle aynı yönde ve yavaş 

hareket ediyor gibi algılanır: hareket paralaksı ipucu. Örnek, arabada giderken yol kenarındaki 

ağaçları ters yönde, gökteki ayı ise aynı yönde hareket ediyor gibi görürsünüz. 

58

İki Gözle Elde Edilebilen İpuçları 

• İki gözün birbirinden biraz uzak olması nedeniyle, bunların ağ tabakalarına düşen imgeler birbirinden 

farklıdır: ağ tabakalarda uymazlık ipucu. 

• Ağ tabakalardaki uymazlığı şu basit işlemle görmemiz mümkündür. Sağ gözünüzü elinizle kapatınız. 

Bir kalemi kendinizden yaklaşık 30 cm uzakta dikey olarak tutunuz. Bunu iki duvarın 

kavuştuğu köşe ile veya bir kapının kenarı ile uzayda üst üste getiriniz. Kalemi hiç oynatmayınız. 

Şimdi sol gözünüzü kapatıp sağ gözünüzü açınız. Kalem hâlâ duvar köşesi (veya kapının kenarı) 

boyunca duruyor mu? Hayır, değil mi? Duvarın köşesi ile kalemin durduğu yer arasındaki fark 

size sağ ve sol gözdeki ağ tabakaya düşen imgelerin ne kadar farklı olduğunu gösteriyor. 

• Nesne yakınlaştıkça, gözler içeriye doğru döner. Bu hareketi sağlayan kaslardan gelen bilgi de 

nesnenin uzaklığı hakkında bilgi verir: kinestetik ipucu. 

Yukarıda anlatılanlar, derinliğin (yani uzaklığın) nasıl algılandığını açıklamaktadır. Ancak bu ipuçları 

algıda büyüklüklerin nasıl sabit kaldığını da açıklamaktadır. Örneğin, uzaktan gelen treni küçük 

olarak algılayıp yaklaştıkça büyük bir trenin geldiğini düşünmezsiniz. Çünkü rayların birbirine yakın 

olması, trenin uzakta olduğu bilgisini verirken bir yandan da büyüklüğün o noktada azalacağı bilgisini 

verir. Fakat bütün bu bilgiler, bazı özel koşullarda da algı yanılsamalarına yol açar. 

Ç. Algı Yanılsamaları 

Algılama bireyin gerçek uyarıcılarda bulunmayan özellikleri oluşturmasını da içeren bir bilişsel süreçtir. Birey 

uyarıcıları bildikleriyle karşılaştırmakta en iyi uyumu yakaladığında nesnenin bildiği o şey olduğuna karar vermekte 

ve nesneyi “o” olarak algılamaktadır. Algılama sürecindeki bu karmaşık yorumlar bazı özel durumlarda yanılsamalara 

(illüzyon) yol açar. Şekil 2.14'e baktığınızda, köşeleri siyah yuvarlakların üstünde bir üçgen görüyorsunuz. 

Hâlbuki orada üçgen oluşturan hiçbir çizgi yok. 

İnsanda, görsel sistem için tanımlanmış olan çok sayıda 

algı yanılsaması vardır. Şekil 2.15'de algı yanılsamalarına 

bazı örnekler verilmektedir. A'da, ortada bulunan çemberler 

eşit büyüklüktedir. Oysa soldaki sağdakinden daha 

büyük gibi algılanır. B'deki şekillerde yatay çizgiler düz ve 

paraleldir. Oysa soldakiler içbükey, sağdakiler de dışbükey 

olarak algılanır. C'de üstteki yatay çizgi uzun olarak algılanır. 

Oysa iki çizgi eşit uzunluktadır. 

Şekil 2.14. Kanizsa üçgeni 

A B C 

Şekil 2.15. Algı yanılsamasına bazı örnekler 

59

Şekil 2.16: Ponzo yanılsaması 

Şekil 2.17: Doğrusal perspektif ipucu 

Bu algı yanılsamalarının temelinde derinlik ipuçlarının yanlış yorumlanması yatar. Şekil 2.16 'da gösterilen 

Ponzo yanılsamasının temelinde doğrusal perspektif ipucu (Şekil 2.17) ile büyüklük değişmezliğinin birleşik etkisi 

yatar. Bu yanılsamada, birey iki yatay çizginin uzunluğunu değerlendirecektir. Büyüklük değişmezliği ilkesi uyarınca 

kendisine yakın da olsa uzak da olsa bir nesnenin hep aynı büyüklükte olduğunu bilir. Birey fotoğraftaki doğrusal 

perspektif ipuçlarını, büyüklük değişmezliğine ilişkin ipuçları olarak yorumlar. Daha uzakta olduğu için (Oysa ortada 

üçüncü boyut yoktur.) üstteki çizginin daha uzun olması gerektiği sonucuna varır. Sonuçta uzaktaki çizgiyi 

yakındakinden daha uzun olarak algılar. 

D. Şekil-Zemin Algısı 

Gestalt psikologlarına göre algılama bir zemin 

üzerinde şekil olarak örgütlenir. Biz artık şeklin nesne, 

zeminin ise bağlam olduğunu biliyoruz. Şekil 

zeminin üstünde olan, zeminde göze çarpan, orada 

sivriliyormuş gibi görünen, zemine göre küçük 

olandır. Örneğin, sayfa zemin, kelimeler şekildir. 

Gestalt psikologları şekil (nesne) algılamada zeminin 

önemini, “tersine dönebilen şekil”lerle örneklemiştir. 

Şekil 2.18. Tersine dönebilen şekil örneği 

E etkinlik 

Şekil 2.18’deki görüntü özel bir algılamayı içeriyor. Dikkatinizi görsel mekândaki beyaz alana odaklayınız. 

Bir vazo görüyorsunuz, değil mi? Şimdi de siyah alana odaklanınız. Birbirine bakan iki 

yüz profili göreceksiniz. Bu işlemleri tekrarlayınız. Demek ki neyi algıladığımız dikkat odağımızda 

neyin bulunduğuna, neyi anlamlandırdığımıza bağlı. 

Siz de elektronik ortamda, görsel veya yazılı kaynaklarda “tersine dönebilir şekil” örnekleri bulunuz. 

Dikkatinizi şeklin değişik yerlerine odaklayarak algıladığınız şeklin değişmesini sağlayınız. Bu 

uygulamaları evinizdeki diğer kişilere de öğretiniz ve algının neden değiştiğini onlara anlatınız. 

E. Örgütleme İlkeleri 

İnsan zihni uyarıcıları bir “mozaik” gibi algılamaz. Algılama süreci duyusal izleri bazı ilkeler uyarınca örgütler. 

Bu ilkeler aşağıda açıklanmaktadır: 

60

Yakınlık 

Algılama birbirlerine yakın uyarıcıları gruplar, onlardan bir örüntü oluşturur. Şekil 2.19'un üst kısmında noktalardan 

oluşan 4 yatay, 4 de dikey çizgi görürüz. 

Benzerlik 

Algılama benzer uyarıcılardan bir örüntü oluşturur. Şekil 2.19'un alt kısmında yakınlık bir ölçüt olamamaktadır. 

Çünkü uyarıcılar birbirine hep aynı uzaklıktadır. Ancak bu defa, benzerlik ilkesi geçerlidir. Şekle baktığınızda, açık 

yuvarlaklardan oluşan sıralar ile kapalı yuvarlaklardan oluşan sıralar görürsünüz. 

Devamlılık 

Şekil 2.20'de yuvarlaklardan oluşan bir düz çizgi, bir yarım çember ve bir zikzak görmektesiniz. 

Tamamlama 

Algılama süreci uyarıcılardaki eksik kısımları tamamlar. Sonuçta birey kopuklukları olan, eksik kısımları bulunan 

bir nesne değil, eksiklikleri tamamlanmış bir nesne algılar. Sorulduğunda, Şekil 2.21'de bir kare ve bir çember 

gördüğünüzü söylersiniz. Oysa şekilde kare ve çember yok, birtakım kesik çizgiler vardır. 

dikkat 

Bu ilkeler algılamanın nasıl çalıştığını gösteriyor. Algılama uyarıcılar üzerinde oynuyor, onlardan iyi 

bir örüntü oluşturuyor. “Gestalt” teriminin anlamı da Almancada "iyi form, bütünlük"tür. 

Şekil 2.19. Yakınlık (üst) ve 

benzerliğe (alt) göre gruplama 

Şekil 2.20. Devamlı oluşa göre 

gruplama 

Şekil 2.21. Eksik kısımları 

tamamlayarak grup 

(örüntü) oluşturma 

E etkinlik 

“Algılama anlamlandırmadır.” 

Algı konusunda bütün öğrendiklerinizi kullanarak bu cümleyi yorumlayınız. Bunun için Şekil 2.1’i 

dikkatlice inceleyiniz. Anlamlandırma işleminde hangi iki bellek deposu etkilidir? 

Algıda örgütlemeyi anlamlandırma açısından ele alınız. Bunu örneğin “tamamlama” ilkesinin geçerli 

olduğu bir resim üzerinden düşününüz. 

Şekil 2.19 ve 2.20’de bulunan görüntülerdeki anlamlandırma boyutunun hangi ilkeler doğrultusunda 

gerçekleştiğini irdeleyiniz. 

Bu etkinlikler sonucunda görsel-mekânsal algılamanın ve genelde tüm algılamaların anlamlandırma 

süreci olduğunu kavramış olmalısınız. 

61

ALGIYI ETKİLEYEN DİĞER ETKENLER 

hazırlık 

Biz her an uyarıcı bombardımanı altındayız. Bu uyarıcıların hepsini duyumsarız, büyük bir bölümünü 

de bilinç öncesi olarak algılarız. Algılarımızı yukarıda belirtilenlerin dışında başka hangi olaylar 

etkiler? 

E etkinlik 

Sınıfta 4 - 6 kişilik vızıltı grupları oluşturunuz. Grup üyeleri olarak “Kültürün, Yaşantıların ve Beklentilerin 

Algılamaya Etkisi” konusunu örneklerle tartışınız ve ulaştığınız sonuçları sınıfla paylaşınız. 

Sınıfa mesleği özellikle algılamaya dayanan uzmanlar davet ediniz. Örneğin: resim öğretmeni, 

müzik öğretmeni ve eğer mümkünse mimar, müzisyen, fotoğrafçı, reklamcı. Davet ettiğiniz uzmanlar 

mesleklerinde algılamanın rolü konusundaki konuşmasını bitirdikten sonra onlarla iletişime 

geçiniz. Uzmanlara algılama ilkeleri, algı yanılsamaları, algıyı etkileyen etkenler konularında 

sorular sorunuz. 

A. Dikkat 

Karşıdan gelen birini, hiç düşünmeden yakın arkadaşınız Derin olarak algılarsınız. Büyük, şiddetli, aniden ortaya 

çıkan, yeni, tekrarlanan, hareket eden, birey veya tür için önemli olan uyarıcılar dikkat çeker. Buna "edilgen 

dikkat" denir. Derin sizin yakın arkadaşınızdır bu nedenle ilgili bilgi bilince öncelikli olarak ulaşır. Bir başka örnek: 

Ders arasında matematik öğretmeninizi bulmanız gerekiyor, bahçeye çıkıp onu arıyorsunuz. Gözleriniz kalabalık 

üzerinde dolaşıyor, çoğu yüzün kime ait olduğunu fark etmiyorsunuz, ancak bir yüzü görünce "İşte öğretmenim!" 

deyip onun yanına gidersiniz. Bu örnekte siz duyusal izlerden birini seçerek algıladınız ve onu bilince getirdiniz. 

Buna "etken dikkat" denir. Ders çalışırken yaptığınız algılamalar hemen her zaman etken dikkat altında bilince getirilir. 

Öğretmeninizi aramanızla ilgili yukarıdaki örnek, aynı zamanda, algıda seçiciliği göstermektedir. Ancak tüm 

uyarıcıların duyumsandığını, otomatik olarak da algılandığını unutmayalım. Psikologlar "algıda seçilik" derken bazı 

algıların bilince ulaşmasını kastetmektedirler. 

B. Öğrenme / Geçmiş Yaşantılar 

Bir botanik bahçesinde geziyorsunuz. Yanınızda bahçe tasarım uzmanı var. Daha sonra ondan bahçede gördüğü 

bitki çeşitlerini sıralamasını isteyiniz. Ulaştığı sayıyı kendi ulaştığınız sayıyla karşılaştırınız. Bu uzman, işi gereği 

pek çok bitkiyi öğrenmiştir. Algı, duyusal iz ile uzun süreli bellekteki anıları karşılaştırma sonucu gerçekleşen bir 

olaydır. Onun daha fazla sayıda bitki çeşitini algılaması, sizin ise farklı türden oldukları hâlde bazı bitkileri aynı 

olarak algılamanız, öğrenme deneyimlerinin bir sonucudur. 

C. Beklenti, Tutum ve Ön Yargılar 

Kişinin beklentileri, tutum ve ön yargıları, ilgileri de hangi algıların bilince getirileceğini belirler. Alışveriş merkezinde 

bir mağazanın vitrinine arkadaş grubunuzla baktıktan sonra, kimin neyi fark etmiş olduğunu sorun. Örneğin 

kızların ve erkeklerin farklı şeyler algılamış olduklarını göreceksiniz. 

Ç. Dürtü ve Güdüler 

Açsanız yolda giderken simitçi dikkatinizi çeker. Bilince ulaşması için seçilen algı simitçiyle ilgilir. Başkalarıyla 

olma güdüsü çok güçlü olan arkadaşınızın dikkatini ise tanıdıkları çeker. Onda algıda seçicilik, tanıdıkları ve arkadaşları 

yönünde işler. 

62

DUYUM VE ALGI ARASINDAKİ FARKLAR 

hazırlık 

Şimdi görsel mekânı nasıl algıladığınız gösteren, duyum ve algı arasındaki farkı ortaya koyan 

bir uygulama yapacağız. Bu uygulama için yönergelerde belirtilenleri yerine getirmeniz gerekmektedir. 

Yönerge: “Yatay eksendeki harfleri okuyunuz.” 

Ortadaki görseli “B” harfi olarak gördünüz, değil mi? 

Yönerge: “Şimdi de dikey eksendeki sayıları söyleyiniz.” 

Ortadaki görseli “13” sayısı olarak gördünüz, değil mi? 

Ortadaki görsel duyum düzeyinde daima aynı kaldığı hâlde siz onu iki ayrı şey olarak algılıyorsunuz. 

Bu eğilim algıyı etkileyen hangi olaydan kaynaklanıyor? 

Doğru cevap: Hazırlayıcı kurulum 

Bu görseli çevrenizdekilere bir de siz uygulayınız. Yönergeleri doğru verdiğiniz taktirde, aynen 

sizde olduğu gibi, kişinin algısı verdiğiniz yönergeye göre değişecektir. Uygulama yaptığınız 

kişinin dikkatini bu duruma çekiniz ve bunun niye böyle olduğunu ona açıklayınız. 

E etkinlik 

Algılama Uyarıcıları Anlamlandırma Sürecidir. 

Süreçler 

Konular 

Aynı anda çok sayıda uyarıcı işlemlenir. 

Bilinç öncesidir. 

Uyarıcının tam bir kopyasıdır. 

Uyarıcı ögelerini örgütler. 

Uyarıcıyı anlamlandırır. 

Kısa sürede yok olur. 

Uzun süreli bellekte yer alır. 

Duyum 

Duyum ve algı konularını öğrendiniz. Bu bilişsel süreçlerin her ikisi de U-D bağındaki 

“U” ile ilgilidir. 

Tabloda yer alan konuları duyum ve algı için ele alınız ve eleştirel olarak yaptığınız 

değerlendirmeleri “√” (geçerli) ve “X” (geçersiz) olarak belirtiniz. Yanıtlarınızı gözden 

geçiriniz ve “duyum ve algının farkı” konusunu bir kez daha düşününüz. Daha sonra da 

düşüncelerinizi birkaç cümle ile ifade ediniz. 

Algı 

63

GÜDÜLENME 

Güdülenme istek, gereksinim, hedef, dilek, amaç gibi terimlerle ifade edilen bir psikolojik süreçtir. Güdülenme 

durumu canlıyı harekete geçiren, bir amaca ulaşmak için ona birtakım davranışlar yaptıran güçtür. Açlık böyle bir 

güçtür. Susuzluk, cinsellik, başkalarıyla birlikte olma, kendini gerçekleştirme de öyle. 

A. Tanımlar 

hazırlık 

Fyodor Mihayloviç Dostoyevski’nin, Budala adlı eserinde şu söz yer almaktadır: “Emin olabilirsiniz 

ki Kolomb Amerika’yı tam keşfettiği sırada değil, onu keşfetmeye giderken mutluydu”. 

Bu görüşe göre mutluluk, güdüsel döngünün hangi bölümünde yer almakta? Şekil 2.22 üzerinde 

işaretleyiniz. 

Doğru cevap: Davranışla hedef arasındaki bölüm. 

okuma metni 

Yavru başlangıçta, bilinçli bir hayat başlamadan önce, daima mağaranın ağzına doğru sürünerek 

yürümüştü. O dönemde içlerinden hiçbiri, arkadaki duvarın karanlık köşelerine doğru gitmemişti. 

Işık onları tıpkı birer bitkiymiş gibi çekmiş, onları meydana getiren hayatın kimyasal yapısı varoluşun 

bir gereği olarak ışığa ihtiyaç duymuştu. Küçük, kuklaya benzeyen vücutları asmanın filizleri gibi körü 

körüne ve kimyasal bir etkiyle ışığa doğru ilerlemişti. 

Gri renkli yavru annesinin yumuşak, yatıştırıcı dilinden başka nitelikleri de olduğunu işte böyle 

öğrendi. Işığa doğru bu devamlı sürünmeler sırasında, onu azarlar gibi burnuyla sertçe dürttüğünü 

daha sonra kendisini itip dikkatli pençe vuruşları ile çabucak yuvarladığını fark etti. İncinmeyi işte 

böyle öğrendi, bundan da önemlisi; tehlikeye hedef olunca kaçıp kenara çekilerek sakınmayı öğrendi. 

Bunlar bilinçli hareketleri ve dünya hakkındaki ilk izlenimleri idi. Daha önce nasıl ışığa doğru bilinçsizce 

ilerlemişse, bu darbeden de aynı şekilde kaçındı. Bundan sonra, acının ne olduğunu öğrendiği için 

ondan daima sakındı. 

Jack London, Beyaz Diş 

(Kısaltılarak alınmıştır.) 

Canlılar için temel olan varkalımdır. Varkalım için, bedende bir homeostazisin olması yani organ ve sistemlerde 

nispeten durağan bir denge durumunun korunması önemlidir. Varkalım için yaşamsal önemi olan gereksinimlerle 

ilgili güdülere birincil güdü, fizyolojik dürtü veya kısaca dürtü denmektedir. Bu gereksinimler doğuştandır. Bazı gereksinimler 

ise öğrenilmiştir. Bunlar çevreyi ve bir şekilde diğer insanları içine alır. Sosyokültürel bağlamda gelişen 

bu güdüleyici durumlara sosyal güdü, ikincil güdü veya sadece güdü denir. 

Bir genelleme yapacak olursak dürtülerin genelde doğuştan donanımın, güdülerin ise edinilmiş donanımın bir 

parçası olduğunu söyleyebiliriz. Ancak bu sınıflamanın, canlının insan veya insanın altında olmasına göre değiştiğini 

akılda tutmamız gerekir. Analık ve cinsellik, insanın altındaki canlılarda dürtü sınıfına girer. İnsanda ise bunlarda 

çevre ve öğrenmenin güçlü etkileri vardır. Dolayısıyla bunlar insanda güdü sınıfına girer. Yani, doğuştan gelmekle 

beraber dürtüler yaşam içinde yapılan öğrenmelerle değişime uğrar. Öte yandan sosyal güdülerin dahi biyolojik 

bir temeli olduğunu, genetik biliminin ileride ortaya koyması olasıdır. 

64

Doğuştan gelen dürtüler ve edinilmiş olan güdüler bir 

döngü içinde gerçekleşir (Şekil 2.22). Bu döngünün ögeleri 

aşağıda verilmektedir: 

1. Güdüleyici durum: Kişiyi belli bir hedefe iten gereksinimleri 

içerir. Örneğin, açlık, başkalarıyla olma, acıdan 

kaçma. 

2. Davranış: Davranışlar çevrede bir etki yapar. Yaklaşma 

davranışı canlıyı hedefe ulaştırır, uzaklaşma davranışı ise 

hedefi ortadan kaldırır. Örneğin aç sıçan bir pedala basarak 

yiyecek elde eder (yaklaşma) ya da yine bir pedala 

basarak acı veren şoku keser (uzaklaşma). 

3. Hedef: Pekiştireç, ödül veya ceza değeri olan uyarıcı 

veya durumdur. Hedefler olumlu veya olumsuz olabilir. 

Örneğin, yiyecek ve sosyal onay olumlu hedef, acı veren 

uyarıcı ise olumsuz hedeftir. 

4. Haz duyma, rahatlama: Olumlu hedefi elde etme veya 

olumsuz hedefi ortadan kaldırma sonucunda güdüleyici 

durum ortadan kalkar, canlı doyuma ulaşır, haz duygusu 

ve rahatlama oluşur. 

Haz, Rahatlama 

1. Güdüleyici 

Durum 

3. Hedef 2. Davranış 

Şekil 2.22. Dürtü ve güdülerin döngüsel yapısı 

Zaman içinde, güdüleyici durum tekrar oluşur (kişi tekrar acıkır) ve yukarıdaki döngü tekrarlanır. 

B. Pekiştireçler, Ödül, Ceza ve Etkileri 

Korkudan gelen disiplin korku kaynağı yok olduğu zaman bozulur. Ama 

kişinin kendi içinden gelen disiplin hiç kaybolmaz. 

Doğan Cüceloğlu, Savaşçı 

dikkat 

Canlıları harekete geçiren öge dürtü ve güdülerdir. Dürtü ve güdülerin hedefleri vardır. Canlılar 

bunlara ulaşmaya (olumlu hedef) veya onlardan uzaklaşmaya (olumsuz hedef) çalışır. İstenen davranışı 

yerleştirmede yani davranışı kontrol etmede en uygun yöntem uygun hedefleri kullanmaktır. Hedef 

uyarıcılara pekiştireç de denir. 

E etkinlik 

Davranış olasılığını etkileyen pekiştireç, hedef uyarıcılar ve bunlarla ilgili uygulamalar aşağıdaki şemanın 

görsel mekânında özetlenmektedir. 

Şemayı dikkatle inceleyiniz, kitabınızı kapatınız ve şemayı akıldan çiziniz. Bitirince kitabınızı açınız 

ve çizdiğiniz şemayı kitaptaki ile karşılaştırınız. Eksik ve hatalarınızı belirleyiniz ve şemanızda gerekli 

düzeltmeleri yapınız. 

Şemada pekiştireç ve hedef uyarıcıların verilme durumu ile ilgili iki seçenek sunulmuştur. Şimdi de 

bu seçeneklerden hangisinin doğru olduğunu bulmaya çalışınız. Doğru seçeneği yuvarlak içine alınız. 

Bilgi Kutusu'nu (Sayfa 66) okuyarak cevaplarınızı kontrol ediniz. Hatalı cevaplarınızı düzeltiniz. 

65

Olumlu peki̇ştiṙeci 

VER / KES 

Olumsuz peki̇ştiṙeci 

VER / KES 

PEKİŞTİRME 

Artar 

Azalır 

DAVRANIŞ SAYISI 

Bastırılır 

SÖNDÜRME 

CEZALANDIRMA 

Olumlu peki̇ştiṙeci 

KES / KESME 

Olumsuz peki̇ştiṙeci 

KES / KESME 

Olumlu hedef uyarıcıyı 

KES / VER 

Olumsuz hedef uyarıcıyı 

KES / VER 

Şekil 2.23. Pekiştirme, söndürme ve cezalandırmanın davranış sayısına etkisi 

B 

bilgi kutusu 

Şekil 2.22'ye tekrar bakalım. Yukarıdaki bölümlerde güdülerin neler olduğunu gördük. Güdülerin 

her birinin bir hedefi vardır. Şimdi güdüsel döngüdeki hedef öge ve hedefle ilgili davranışlar 

üzerinde duralım: 

İki çeşit hedef vardır: (1) Olumlu hedef: Aradığımız, yaklaştığımız, ulaşmak istediğimiz uyarıcılardır. 

Örneğin yiyecek, karşı cins, diğer insanlar. Olumlu hedef uyarıcılara "ödül" de denir. (2) Olumsuz 

hedef: Uzaklaştığımız, kaçtığımız veya kaçındığımız, ortadan kaldırmak istediğimiz uyarıcılardır. 

Olumsuz hedefler bireye zarar veren, onda acıya ve olumsuz duygulara neden olan uyarıcılardan 

oluşur. Bunlara "ceza" da denir. 

Bir hedef uyarıcının canlı için olumlu mu olumsuz mu olduğu nereden anlaşılır? Onun davranışlarından. 

Eğer canlı bir hedefe yaklaşma/ulaşma davranışı gösteriyorsa, o hedefin elde edilmesini 

sağlayan davranışlar yapıyorsa o hedef olumludur. Bu tür hedeflere olumlu pekiştireç denir. Olumlu 

pekiştireçler "ödül"dür. Yiyecek bir olumlu pekiştireçtir. Buna karşılılık, canlı, hedeften uzaklaşmasını 

sağlayan davranışlar yapıyorsa o, olumsuz bir hedeftir. Bu tür hedeflere olumsuz pekiştireç denir. 

Acı veren, üzüntü ve kedere yol açan uyarıcılar olumsuz pekiştireçtir. 

Pekiştireçler, her zaman, davranış olasılığını artırır. Olumlu pekiştireçler, hedefi elde eden davranışların 

yapılma olasılığını artırır. Olumsuz pekiştireçler ise hedefi ortadan kaldıran davranışların 

yapılma olasılığını artırır. Her iki durumda da canlı için olumlu bir sonuç ortaya çıkar: açlık giderilmiş 

veya acıdan kaçılmış veya kaçınılmıştır. 

66

Davranışlara yön vermede pekiştirme işlemleri uygulanmalıdır. Örneğin, anne çocuğunun ödevini 

yapmasını istemektedir. Bunu sağlamak için anne çocuğa olumlu pekiştirme uygular. Ödevini 

tamamlayınca sevdiği bir oyunu oynamasına (olumlu pekiştireç) izin verir. Böylece çocuğun ders 

çalışma davranışı olumlu olarak pekiştirilmiştir. Çocuğun ders çalışmasını sağlamak için anne olumsuz 

pekiştirme de uygulayabilir. Ödevini tamamlayınca bisikletinin patlak lastiğini onun için şişirir. 

Bisikletin lastiğinin patlak olması çocuğun hoşuna gitmeyen, uzaklaşmak istediği bir durumdur 

(olumsuz pekiştireç). Çocuk bu hoş olmayan durumu ortadan kaldıracak davranışı yapar, ödevini 

tamamlar. Bu durumda anne, çocuğun ödev yapma davranışına olumsuz pekiştirme uygulamıştır. 

Gördüğünüz gibi, bir davranışın pekiştirilmesi olumlu pekiştirecin verilmesi veya olumsuz pekiştirecin 

kesilmesiyle olur. 

Olumlu ve olumsuz pekiştireçler bir davranışın yapılma olasılığını artırıyor. Peki bir davranışın 

yapılma olasılığını azaltmak da mümkün müdür? Davranış olasılığını azaltmanın veya onu ortadan 

kaldırmanın yollarından biri yine pekiştireçlerden geçer. Daha önce olumlu pekiştireci elde eden 

davranış artık bu etkiyi sağlamaz. Örnek: Çocuk dersini yaptığı hâlde onun sevdiği oyunu oynamasına 

izin verilmez. Veya daha önce olumsuz pekiştireci ortadan kaldıran davranış artık bu etkiyi 

sağlamaz. Örnek: Çocuk ders çalıştığı hâlde bisikletinin patlak lastiği şişirilmez. Her iki durumda 

da davranışın çevre üzerindeki etkisi kaybolmuştur. İşlevselliğini yitirmiş olan bu gibi davranışlar 

giderek zayıflar ve en sonunda ortadan kalkar. Buna "sönme" denir; sönmeyi sağlayan işlemler 

bütününe de "söndürme" denir. 

Davranışı azaltmanın bir diğer yolu da cezalandırmadır. Cezalandırmada istenmeyen bir davranış 

vardır ve bu davranış ortadan kaldırılmak istenmektedir. Örneğin çocuk ders çalışmıyor, sınıf 

düzenini bozuyor, akranlarıyla sosyal ilişki kurmuyor, anne ve babasına karşı geliyordur. Bu gibi istenmeyen 

davranışlar yapıldığında derhal olumsuz hedef uyarıcı uygulanır. Örnek: Bisikletin lastiği 

patlatılır veya havası indirilir. Cezalandırmanın bir diğer yolu da olumlu hedef uyarıcıyı ortadan kaldırmaktır. 

Örnek: Çocuğun sevdiği oyunu oynaması engellenir. Ancak davranışları kontrol etmede, 

ceza uygun bir yöntem değildir çünkü: 

• Ceza uygulanacağı zaman istenmeyen davranış zaten çoktan yapılmıştır. Çocuk ödevini tamamlamamıştır. 

• Ceza istenmeyen davranışı sadece bastırır, ortadan kaldırmaz. Pekiştirme ise yerleştirilmek istenen 

davranışın öğrenilmesini sağlar. 

• Cezalandırılan davranış uygun koşullarda tekrar ortaya çıkar. Pekiştirilerek öğrenilen davranışın 

ortadan kalkması için belirli koşulların yerine gelmesi gerekir. 

C. Dürtüler 

E etkinlik 

Bilgi teknolojilerinden yararlanarak “güdülenme” konusunda inceleme yapınız. Elde ettiğiniz bilgileri 

söz isteyerek sınıfla paylaşınız. Aktarılan örneklerin fizyolojik dürtüler mi yoksa öğrenilmiş 

sosyal güdüler mi olduğuna karar vermeye çalışınız. Görüş ayrılıklarını tartışmaya açınız, ortak bir 

görüş oluşturmaya çalışınız. Güdülerin dürtü veya güdü mü olduğuna karar vermede, bunların 

bedensel hâllerle ilişkileri üzerinde durunuz. 

“Savaş, salgın hastalık, ekonomik bunalım dönemlerinde dürtüler ön plandadır.” cümlesini sınıfça 

tartışınız. Dürtü ve güdülerin hiyerarşik bir yapıda düzenlenip düzenlenmediği üzerinde beyin fırtınası 

yapınız. 

Dürtüler bedenin fizyolojik koşullarında homeostazinin sağlanmasına katkıda bulunur. Dürtülerin her zaman 

bir iç uyarıcısı vardır (örneğin acıktığımızda midemizde duyumsadıklarımız). Canlılar bu uyarıcıları hoş bulmaz ve 

sonlandırmaya çalışır. Yiyeceğe ulaşıp onu yediğinde, bu uyarıcılar ortadan kalkar. Canlı rahatlar, haz duyar. Dürtü 

çeşitleri aşağıda verilmiştir: 

67

Susuzluk: Su bedenin yiyecekten yararlanması için ve ayrıca, sindirim ile diğer biyokimyasal işlemler için 

gereklidir. Canlıların susuzluğa dayanabilme süresi açlığa göre çok daha kısadır. Biz susuzluğu ağızda kuruluk 

olarak hissederiz. Bedendeki sıvı eksikliği bir beyin yapısı (hipotalamus), ozmotik basınca duyarlı alıcılar ve 

dolaşım sistemindeki alıcılar tarafından fark edilir. 

Açlık: Açlık ve susuzluk birbiriyle yakından ilişkilidir. Yiyecekten 

yoksun bırakılma, alınan su miktarını azaltır. Deney hayvanlarını 

belirli bir kiloya indirmede kullanılan teknik, verilen su 

miktarını azaltmaktır. Açlık temelde bir fizyolojik olaydır, doğuştan 

donanımın bir parçasıdır. Yenidoğanda emme davranışı doğduktan 

hemen sonra başlar. Yenidoğan belirli aralıklarla emmek 

yani açlığını gidermek ister. Genelde insanlar açlık hissini midedeki 

açlık kasılmalarından, tokluk hissini ise midede dolgunluk 

hissinden çıkarır. 

Canlıların tat tercihleri vardır. Genelde canlılar şekerli maddeleri 

tercih eder, acı olanları ise tercih etmezler. Hayvanlar ve 

bebekler kendileri için gerekli olan besin maddelerini seçebilirler. 

Ancak bebekte bu “akıllı” seçim kısa sürede ortadan kalkar, 

yerine açlık ve tatlarla ilgili öğrenilmiş tercihlere geçer. Toplumsal 

yaşamda yeme ve içme, sadece fizyolojik gereksinimleri ortadan 

kaldırmak için değil, psikolojik nedenlerle de yapılır. İnsanlar 

açlıklarını belirli maddelerle, belirli tatlarla gidermeyi isterler. Bir 

fizyolojik olay olan açlık ve onun doyuma ulaştırılma biçimi, artık 

çevre ve öğrenmeyle şekillendirilmiştir. 

Cinsellik ve analık: Hayvanlarda bu iki dürtü kandaki hormonlar tarafından kontrol edilir. Androjenler 

erkeğin cinsel yönden faal olmasını sağlar. Estrojen ve projesteron salgıları da dişinin erkeği kabul etmeye 

hazır hâle gelmesini sağlar. Bu dönem, yumurta rahme inerken veya indiğinde başlar. Böylece de süreç hamile 

kalma ve yavrulama ile sonuçlanır. Hamileliğin sonuna doğru bir iç salgı bezi olan ve beyinde yer alan 

hipofizden prolaktin homonu salgılanır. Prolaktin yavruyu besleyecek sütü salgılayan bezleri uyarır, analık 

davranışlarına neden olur. Prolaktin verilen deney hayvanlarının, süt çağındaki yavru deney hayvanlarına 

analık davranışları gösterdiği bilinmektedir. 

İnsanda büluğ çağıyla salgılanmaya başlanan cinsel hormonlar cinsellik dürtüsünü başlatır. Ancak, dürtünün 

sürmesi için bu hormonlar gerekli değildir. İnsan cinselliği bir 

dürtü olmaktan çok bir güdüdür. Ebeveynle erken gelişim dönemlerindeki 

sosyal ilişkiler, çocuk ve erinlerin akranlarla ilişkileri yetişkin 

cinselliğini etkiler. Tek başına büyütülen hayvanlar yetişkin 

olduklarında normal olmayan cinsel davranışlar sergiler. 

Cinsellik ve cinsel ilişkiler konusundaki tutum ve davranışları 

cinsiyet, sosyokültürel ortam ve kültürel normlar da etkiler. Sosyokültürel 

ortamın cinselliğe ilişkin tutum ve değerlendirmeleri yıllar 

içinde de değişebilmektedir. İnsanda büluğ çağıyla salgılanmaya 

başlanan cinsel hormonlar cinsellik dürtüsünü başlatır. Ancak, 

dürtünün sürmesi için bu hormonlar gerekli değildir. İnsan cinselliği 

bir dürtü olmaktan çok bir güdüdür. Ebeveynle erken gelişim 

dönemlerindeki sosyal ilişkiler, çocuk ve erinlerin akranlarla ilişkileri 

yetişkin cinselliğini etkiler. Tek başına büyütülen hayvanlar 

yetişkin olduklarında normal olmayan cinsel davranışlar sergiler. 

Cinsellik ve cinsel ilişkiler konusundaki tutum ve davranışları 

cinsiyet, sosyokültürel ortam ve kültürel normlar da etkiler. Sosyokültürel 

ortamın cinselliğe ilişkin tutum ve değerlendirmeleri yıllar 

içinde de değişebilmektedir. 

Anne ve çocukları 

68

Ç. Uyarıcı Kaynaklı Güdüler 

Açlık ve susuzluk gereksinimi bireyin hoş bulmadığı uyarıcılara yol açar (açlıkta, midedeki kasılma ve boşluk 

hissi). Birey bu uyarıcıları algılar ve onları ortadan kaldıran davranışları yapar. Örneğin ağzı kurumuştur, bunu susama 

olarak algılar, su içer, ağız kuruluğu ortadan kalkar, birey rahatlar, haz duyar. Oysa merakla ilgili güdülenmede, 

canlı, bir uyarıcıyı ortadan kaldırmaya değil, tersine, uyarım sağlamaya çalışır. Canlılar duyusal uyarımı ararlar, 

yeniliğe yönelirler, kısaca merak ederler. 

Bebekte merak: Elleme, evirip çevirme, kurcalama türü davranışlar 

Merak canlıların hareket etme, nesneleri elleme, kurcalama, evirip çevirme isteğiyle de yakından ilişkilidir. 

Çocukların nesneleri kurcalaması, içinde ne olduğunu görmeye çalışması uyarımı artırmak ve merak güdüsünü 

doyuma ulaştırmak içindir. Kedinin bir yün yumağıyla uzun süre oynaması, deney hayvanlarının kafeslerindeki 

oyuncak tekerliği dakikalarca döndürmesi de merak güdüsüyle ilgilidir. 

Merak nereden kaynaklanmaktadır? Canlılar değişmeyen uyarıcılardan bıkarlar, yeni uyarıcılar ise onların dikkatini 

çeker. Duyusal uyarıcıdan yoksunluk deneyindeki katılımcılarda psikolojik ve psikiyatrik bozuklukların ortaya 

çıktığını öğrenmiştik. Değişmeyen uyarıcıların bir süre sonra duyumsanamadığını da öğrenmiştik. Görüldüğü gibi 

değişim, insanların bilişsel süreçleri ve ruh sağlığı bakımından büyük önem taşımaktadır. 

D. Öğrenilmiş / Sosyal Güdüler ve Güdüler Hiyerarşisi 

YAPAMIYORUM, 

KENDİMİ 

GERÇEKLEŞTİRE- 

MİYORUM 

Bİ TÜRLÜ... 

Kazanılanlar, kendini gerçekleştirme güdüsünün ödülleridir. 

69

E etkinlik 

Aşağıda bir bilim insanı, bir düşünür ve bir edebiyatçının güdülenme konusunda öne sürdüğü 

görüşler yer almaktadır. Söz konusu üç görüşü eleştirel olarak inceleyiniz. Daha sonra da bunları sentezleyen 

bir kompozisyon yazınız. Kelimelerin gücü onların doğru, güzel ve etkili bir şekilde kullanılmasında 

yatar. Siz de kompozisyonunuzda Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullanmaya özen gösteriniz. 

1. Her bir insanın, her bir hayvanın, her bir bitkinin doğuştan getirdiği tek bir amacı vardır: Kendini 

olduğu gibi gerçekleştirmek (Doğan Cüceloğlu, Savaşçı). 

2. Başarılı insanların hayatını incelediğinizde, şunu keşfedeceksiniz: Sıradan insanların öne sürdüğü 

bahaneler başarılı insanlar tarafından da ileri sürülebilecekken sürülmemiştir (David 

Schwartz, Büyük Düşünmenin Büyüsü). 

3. Amacınız yeteneğinize ve gerçeklerinize uygun olsun (Ernest Hemingway, İhtiyar Balıkçı). 

Şekil 2.24. Gereksinimler hiyerarşisi 

Sosyal güdüler diğer insanlarla ilişkilidir. Bunların tümü çevresel etkiler altında biçimlenir yani onlar edinilmiş 

donamının bir parçasıdırlar. Sosyal psikologlar, insan davranışlarında gözlenen çok sayıdaki sosyal güdüyü tanımlamıştır. 

A. Maslow (Mazlov, 1908-1970) güdülenmenin değişik türlerini Gereksinimler Hiyerarşisi Kuramı’nda biraraya 

getirmiştir. Bu kuramda gereksinimler fizyolojik dürtülerden güdülere doğru sıralanmaktadır (Şekil 2.24). Hiyerarşinin 

alt kısmındaki dürtülere ilişkin gereksinimler insanın altındaki canlılarda da gözlenir. Çünkü bu gereksinimlerin 

doyumu, varkalım için gereklidir. Hiyerarşide yukarıya doğru çıkıldıkça gereksinimler duygusal, bilişsel ve 

sosyal yönleri de olan güdülere dönüşür ve sadece insanda gözlenmeye başlar. Hiyerarşinin tepesindeki güdüler 

üstün insan özellikleriyle uyuşur. 

Sınıflamanın hiyerarşik yapısı, bir güdünün doyuma ulaştırılabilmesi için alttaki güdülerin, kısmen de olsa, 

doyurulmuş olmasını gerektirir. Güvensiz koşullarda yaşayan birey, zaman ve enerjisini güvenli bir yer bulmaya 

harcar. Daha üstte yer alan örneğin, estetik ve bilişsel konulara ilişkin gereksinimleri yoktur. Açlık gibi fizyolojik 

gereksinimleri giderilmemiş olan kişilerin kendini gerçekleştirme gereksinimini duyması mümkün değildir. Şimdi 

sosyal gereksinimleri gözden geçirelim: 

70

Güvende Olma Gereksinimi 

Canlıların, fizyolojik gereksinimlerini doyuma ulaştırmaları 

yanında, kendilerine güvenli bir ortam sağlamaları 

da gerekir. Varkalım için zorunlu olan bu gereksinim, 

tüm canlılarda mevcuttur. 

Birlikte Olma ve Sevgi Gereksinimi 

Sevgi, anneye bağlanma ve onu sevmeyle başlar. 

Daha sonra bu gereksinimler diğer bireylere de duyulur. 

Birlikte olma gereksinimi, yaşanılan zorluklardan kaynaklanabilir. 

Nitekim, zor durumdaki insanların diğer insanlarla 

olma eğilimi artar. Bu güdü topluluklar hâlinde yaşayan 

şempanzelerde de vardır. 

Kendilik Değeri ve Sosyal Onay 

Bu güdüler kişinin diğer kişilere göre durumu, onların 

gözündeki değeri ile ilgilidir. Sosyal onay arama aynı 

zamanda da bir kişilik özelliğidir. Onay bağımlı olarak 

nitelendirilen bu kişiler kendilerinin seçtiği işlerden çok 

başkalarının verdiklerini yapmayı yeğler. Sosyal isteklere 

uymaya hazır, başkaları tarafından ikna edilmeye açıktır. 

Sosyal bakımdan istenir davranış yapmayı tercih ederler, 

başkalarıyla olmayı ararlar. Bu bireyler kendilik değerlerini 

verilen sosyal onaya bakarak belirlerler. 

okuma metni 

Sevgileri Yarınlara Bıraktınız 

Sevgileri yarınlara bıraktınız 

Çekingen, tutuk, saygılı. 

Bütün yakınlarınız 

Sizi yanlış tanıdı 

Bitmeyen işler yüzünden 

Siz böyle olsun istemezdiniz. 

Bir bakış bile yeterken anlatmaya her şeyi 

Kalbinizi dolduran duygular 

Kalbinizde kaldı 

Siz geniş zamanlar umuyordunuz 

Çirkindi dar vakitlerde bir sevgiyi söylemek. 

Yılların telaşlarda bu kadar çabuk 

Geçeceği aklınıza gelmezdi. 

Gizli bahçenizde 

Açan çiçekler vardı, 

Gecelerde ve yalnız. 

Vermeye az buldunuz 

Yahut vakit olmadı. 

Behçet Necatigil 

Bilişsel Gereksinimler 

Bu gereksinimlerin temel bilimle uğraşan bilim insanları için geçerli olduğunu düşünebiliriz. Ancak Maslow 

tüm insanların bilme ve anlama gereksinimi olduğunu öne sürer. İnsanlar, kendilerini ilgilendirmeyen 

konular hakkında da bilgi sahibi olmak isterler, olup biteni anlamaya çalışırlar, bunlar üzerinde kafa yorarlar. 

Gazetede yazılanların bir bölümü kişisel yaşam için önemli olabilir ve kişi gazeteyi bu nedenle okuyor olabilir. 

Fakat çoğu kez, yalnızca bu yazılar değil gazetenin tümü okunur. Bu, bilme ve anlama gereksiniminden 

doğan bir davranıştır. 

Estetik Gereksinimler 

İnsanlar simetri, düzen ve güzellik ararlar. Örneğin resim sergisine, konsere gitmekten niye zevk alırız? 

Doğanın güzelliklerini seyretmeye niye zaman harcarız? İnsanlar estetik gereksinimler nedeniyle resim sergisine, 

konsere gitmekten zevk alırlar, doğanın güzelliklerini seyretmek için uzun gezilere çıkarlar. 

Kendini Gerçekleştirme 

Hiyerarşinin en üstünde yer alan kendini gerçekleştirme güdüsü, bütün diğer gereksinimler doyuma 

ulaştırılmışsa ortaya çıkar. Bu güdü, bireyin kendi potansiyellerini tanıması ve bunları açığa çıkarmasıyla 

ilgilidir. Bu potansiyeller bireyin fiziksel yapısıyla ilgili olabilir. Uzun boylu bir kişi kendini basketbolda geliştirmeyi 

seçer. Potansiyeller bilişsel alanda olabilir. Çalışma belleği çok güçlü bir kişi bu potansiyelini mütercimtercüman 

olarak gerçekleştirebilir. Potansiyeller duygusal alanda olabilir. Üstün empati yeteneği nedeniyle, 

kişi kendini klinik psikolog olarak gerçekleştirir. 

Kendini gerçekleştiren insanlar, kendini ve başkalarını olduğu gibi kabul eder, gerçekleri algılar, belirsizliğe 

tahammüllüdür, benmerkezci değildir, probleme odaklanır, yaratıcı ve nüktedandır, dünyaya nesnel açıdan 

bakar, insanlığın gönenç ve esenliğiyle ilgilenir, pek çok insanı tanımayı değil az sayıda insanla doyurucu 

ilişki kurmayı tercih eder. 

71

E etkinlik 

Kendini Gerçekleştirmenin Güzel Bir Örneği 

Sakarya’nın Karasu ilçesinde bulunan Acarlar Longozu, dünyanın en büyük longozlarından biridir. 

Longoz göl içinde meydana gelen ve birçoğu son derece nadir bulunan binlerce cins bitki ve kuş 

barındıran bir ormandır. Acarlar Longozu uzun yıllar boyunca kimsenin ilgisini çekmemiştir. Bu 

doğa harikası, onu basit bir göl zanneden köylüler tarafından bitkileri sökülerek, kuş ve balıkları 

avlanarak tahrip edilmiştir. 

Yurtdışında işçi olarak çalışan Yılmaz Bey kesin dönüş yaptığında para kazanabilmek için birikimleri 

ile longozda bir lokanta açmıştır. Yılmaz Bey, ilkokul mezunu olmasına karşın bilgi eksikliğini 

longozu incelemeye gelen yabancı bilim insanlarından öğrendiği bilgilerle kapatmıştır. Bu sırada 

kendisine yurtdışında öğrendiği yabancı dilin büyük yararı olmuştur. Bilim insanlarından öğrendiklerini 

turistlere eğlenceli ve herkesin anlayabileceği sadelikte aktaran Yılmaz Bey, sonraları daha 

iyi para kazanabilmek için lokantadan kazandığı paralarla motorlu bir gezi teknesi satın almıştır. 

Bu tekne ile binlerce doğaseveri longozun derinliklerine götürmüş ve onlara doğa ile tanışma, su 

içinde dalgalanan rengarenk bitkileri ve uçuşan kuşları fotoğraflama şansı vermiştir. Yılmaz Bey, 

ağaçları yakacak elde etmek amacıyla bilinçsizce kesen ve ondan hiçbir ekonomik fayda sağlamayan 

hemşehrilerinin aksine, longozu sevmiş, korumuş aynı zamanda da onu bir gelir kaynağı hâline 

getirmiştir. Öyle ki, pek çok gazetede ve internet sitesinde kendisiyle ilgili haberler yayımlanmıştır. 

Bu olayı aşağıdaki maddeler doğrultusunda tartışınız: 

• Kendini gerçekleştirme 

• Girişimcilik 

• Eğitimin girişimcilikteki rolü 

• Girişimci etkinliklerin ülkemize katkısı 

Acarlar Longozu'ndan görüntüler ve misafirler 

E. Güdülenmiş Davranışın Güdülenmemiş Davranıştan Farkı 

hazırlık 

Bir an canlılarda dürtü ve güdülerin olmadığını düşününüz. Beden sağlığı için zorunlu maddeleri 

elde etmek amacıyla harekete geçmeyen bir canlı türü varsa bile, bu tür kısa sürede ortadan kalkmış 

olmalıdır. Güdüleri olmayan bir insanı düşünelim. Başarılı olma hırsı yok, başkalarıyla birlikte olma 

hedefi yok, kendilik değeri onun için bir anlam taşımıyor, kendini geliştirme diye de bir amacı yok. 

Böyle bir bireyin ne durumda olacağını, yaşamının nasıl olacağını, onun “İnsan biyo-psiko-sosyal bir 

canlıdır.” tanımına uyup uymayacağını düşününüz. 

72

E etkinlik 

Yüksek güdülenme ile sonuca ulaşılan davranış örnekleri, bir de isteksizlik nedeniyle sonuca ulaşılmayan, 

görevin yarım bırakıldığı davranış örnekleri düşününüz. 

Kaynakça’da verilen eserlerle yazılı, görsel ve elektronik kaynaklardan yararlanarak düşüncelerinizi 

geliştiriniz. Güdülenmenin önemi konusunda Türkçeyi doğru, güzel ve etkili kullandığınız 10 dakikalık 

bir sunum hazırlayınız. Sunumunuzu multimedya araçları kullanarak zenginleştiriniz. Sınıfta 

söz isteyerek sunumunuzu arkadaşlarınızla paylaşınız. 

okuma metni 

Türkçeyi Doğru, Güzel ve Etkili Bir Şekilde Kullanmalıyız. 

Padişahlık döneminde bir gün Mehmet Akif Halkalı Ziraat Okulundaki öğretmenliğine gitmek 

için Sirkeci’den trene biner. Kompartımanda gençlerin kendi aralarında konuşmalarına kulak misafiri 

olur. 

“Bu sabah kaç trenini aldın?” der biri. 

“Sekiz trenini aldım, ya sen?” 

“Ben on trenini aldım.” 

Mehmet Akif Türkçe’de kullanılan “binmek” yerine Fransızca’dan çeviri “almak” fiilini kullanan 

gençlere çok sinirlenir ve konuşmaya müdahale eder; 

“Çocuklar,” der. “O treni daha hükümetiniz bile alamadı, siz nasıl oldu da aldınız?” 

Deniz Ermiş, En Güzel Seçme Fıkralar 

A. Tanımı 

DUYGULAR 

hazırlık 

Canlılardaki temel psikolojik süreçlerden bir diğeri de duygulardır. Günlük yaşamımızın büyük bir 

bölümü çeşitli duyguların etkisi altında geçer. Gün boyunca sevinç, keder, kaygı, öfke ve benzeri duyguları 

yaşarız. Duygu dendiğinde iç dünyamızdaki bazı deneyimleri anlarız. Ancak duygular bundan 

çok daha fazlasını içerir. 

okuma metni 

Annesi av seferleri için mağaradan ayrılmaya başladığında küçük yavru, kendisini giriş kısmına 

yaklaşmaktan alıkoyan kanunu daha iyi öğrendi. Bu kanunu sadece birçok kere annesinin burun ve pençe 

vuruşu ile zorla değil, aynı zamanda da içinde gelişmeye başlayan korku duygusuyla kabul etti. Kısa 

mağara hayatında korkulacak hiçbir şeyle karşılaşmamıştı. Bununla birlikte, korku onun yaradılışında 

vardı. Ona bu duygu binlerce yıl önceki bir atasından gelmişti. 

Gri yavru, onu belki de hayatın kurallarından biri olarak kabul ediyordu. Çünkü o, hayatta bazı kuralların 

varlığını çoktan öğrenmişti. Mağara duvarının sert bir engel oluşu, annesinin burnu ile kızgın bir 

şekilde dürtüşü, pençe vuruşu ile yuvarlayışı, birkaç seferinde bastıramadığı açlığı, dünyada her şeyin 

serbest olmadığını, hayatta sınır ve kurallar bulunduğunu ona göstermişti. Bu sınır ve kurallar birer kanundu. 

Onlara uymak, acıdan kurtulup mutluluğa yaklaşmak demekti. 

Jack London, Beyaz Diş, 2010 

(Kısaltılarak alınmıştır.) 

73

E etkinlik 

İzlediğiniz televizyon dizilerine göre sınıfta gruplara ayrılınız. Size göre dizide duygu içeren olayların 

neler olduğunu ve her birinde ne tür duygunun sergilendiğini açıklayınız. 

Duyguları fark etme ve sınıflama açısından bireyler arasında farklar olup olmadığını belirleyiniz. 

Duyguları tanımadaki bireysel farkların nedenlerini irdeleyiniz. Duyguları tanıma farklılıklarının 

iletişimi nasıl etkileyebileceğini irdeleyiniz. Bu etkinliğin duyguların kişiye dönük ve kişiler arası 

olarak irdelenmesine katkıda bulunup bulunmadığını değerlendiriniz. 

Duyguların güdülenme ile ilişkisini irdeleyiniz. 

Çok sayıdaki duygumuza birkaç örnek 

Duygu 6 bileşenden oluşur. 

1. Duygu bir genel uyarılmışlık hâlidir. Duygulanım sırasında fizyolojik ve bedensel tepkiler oluşur. 

2. Duygu bir his, bir deneyimdir. 

3. Duygu bir bilişsel değerlendirmedir. 

4. Bazı duygular belirli davranışlara yol açar. 

5. Duygular nelere yaklaşıp nelerden uzaklaşacağımızı belirleyen güdüleyici durumlardır. 

6. Duygular sözel olarak veya mimik (yüzdeki hareketler) ve jestlerle (bedensel tepkiler) ifade edilir. 

B. Duygular ve Genel Uyarılmışlık Hâli 

İnsanın doğası sınırlıdır: sevince, kedere, acılara ancak belli bir dereceye kadar 

dayanabilir ve o derece aşılırsa insan yok olur. 

Johann Wolfgang von Goethe, (Yohan Volfgang fon Göte), Genç Werther’in Acıları 

74

Duygular bir genel uyarılmışlık hâlidir (Bileşen 1). Genel uyarılmışlık hâlinin en duyarlı ölçümlerinden biri beynin 

elektriksel faaliyetidir. Beynin elektriksel faaliyeti, özel olarak üretilmiş elektrokepler aracılığıyla ölçülür (Resim 

2.1). Beyin faaliyeti bir voltun milyonda biri (mikrovolt) büyüklüğündedir ve milisaniyeler (bir saniyenin binde biri) 

içinde oluşur. Bu çok küçük ve çok hızlı faaliyet ancak çok özel odalarda kaydedilebilir. Odaların en önemli özelliği, 

elektrikli aletlerin (örneğin bilgisayarların) yaydığı elektromanyetik ışınımın odaya girmesini engellemesidir. Bu 

odalara yalıtılmış oda denir (Resim 2.2). Psikoloji deneylerinde katılımcıya uyarıcılar verilir (örneğin harfler) ve 

katılımcının tepkileri kaydedilir harf bir önceki ile aynıysa katılımcı düğmeye basar. Bu deneysel işlemler kontrol 

odalarında yürütülür (Resim 2.3). 

Resim 2.1. Beyin elektriksel faaliyeti, üzerinde elektrotlar bulunan elektrokeplerle kaydedilir. 

Resim 2.2. Beyin elektriksel faaliyeti elektromanyetik 

dalgalardan yalıtılmış odalarda kaydedilir. 

Resim. 2.3. Uyarıcıların verildiği (soldaki ekran) ve 

tepkilerin kaydedildiği (sağdaki ekran) bilgisayar 

sistemi kontrol odasında yer alır. 

Sağlıklı bir insanda en düşük genel uyarılmışlık hâli derin uyku, en yüksek uyarılmışlık hâli ise dikkatli uyanıklık 

hâlidir. Derin uyku gibi düşük bir genel uyarılmışlık hâlindeki elektriksel faaliyette, saniyede 1-3 titreşim gösteren 

yavaş “delta” dalgaları vardır. Dikkatli uyanıklık gibi bir yüksek genel uyarılmışlık hâlinde ise, saniyede 12-35 titreşim 

gösteren hızlı “beta” dalgaları vardır (Şekil 2.25). 

Genel uyarılmışlık hâliyle ilgili fizyolojik değişiklikler, otonom sinir sisteminin etkisi altında gelişir. Bunlardan, 

genel uyarılmışlık hâlinin artmasıyla ilgili olanlar otonom sinir sisteminin sempatik bölümünce oluşturulur. Duygular 

çoğunlukla genel uyarılmışlık hâlinin yükselen bölümünde yer alır ve artan sempatik sinir sistemi faaliyeti 

ile gerçekleşir. Sempatik sinir sisteminin oluşturduğu değişiklikler, canlının ivedi durumla başa çıkmasını sağlar. 

75

Şekil 2.25. Farklı genel uyarılmışlık düzeylerindeki beyin elektriksel faaliyetleri 

dikkat 

Bir ivedi durumda ortaya çıkan “savaş veya kaç tepkisi”nde aşağıdaki durumlar oluşur: 

• Kalp atım hızı artar. Daha fazla kan kaslara (güçlü hareketler yapabilmek) ve beyne (olayı fark 

etmek, değerlendirmek, ne yapılması gerektiğine karar vermek) gider. 

• Bu sırada mide-bağırsak sisteminin faaliyetleri ketlenir. Örneğin tükürük salgısı azalır. 

• Solunum hızlanır. Dokulara ulaştırılan oksijen miktarı artar, karbondioksit daha hızlı bir şekilde 

dışarı atılır. 

• Gözbebekleri büyür. Göze daha fazla ışık girer, görme alanı genişler. 

• Kanda, böbrek üstü bezlerden salgılanan hormonların (adrenalin ve noradrenalin) düzeyi yükselir. 

Bunun sonucunda, ivedi durumun yarattığı stresle başa çıkmayı sağlayan bir dizi biyokimyasal 

değişiklik oluşur. 

• Kan şekerinin düzeyi yükselir. Böylece, canlı daha yüksek enerjiye sahip olur. 

• Terleme oluşur. Terleme, tutmayı kolaylaştırır. Oluşan nem tabakası, derinin sürtünme nedeniyle 

örselenmesini ve yaralanmasını da zorlaştırır. 

B 

hatırlayalım 

Duyguları bir kez daha hatırlayalım: korku, öfke, sevinç, aşk, iğrenme... Bunlardan birinin sizde 

oluştuğu zamanı hatırlayınız. O sırada bedeninizde ne gibi fizyolojik değişikliklerin olduğunu düşününüz. 

bilgi kutusu 

Uzun süreli sempatik sistem aktivasyonu: Sempatik sinir sistemi, canlının ivedi bir durumla başa 

çıkması için bedende birtakım değişiklikler meydana getirir. Bu değişiklikler canlının durumla savaşmasını 

veya kaçarak ondan kurtulmasını sağlar. İvedi durumun ortadan kalkmasıyla da sempatik 

sistem yerini parasempatik sisteme bırakır, beden homestazi durumuna girer. 

Orta şiddetteki duygulanım (yani orta düzeyde genel uyarılmışlık hâli) sırasında başarı en yüksek 

düzeydedir. Duygu şiddetlendikçe (genel uyarılmışlık hâli yükseldikçe) başarı düşer, çok şiddetli duygulanım 

sırasında ise kişinin zihinsel bütünlüğü bozulur. Buna kişinin dağılması denir. 

Uzun süren sempatik sistem aktivasyonu organ ve sistemlerde hasarlara yol açar. Genel uyarılmışlık 

hâlini ve sempatik sistem faaliyetini artıran şiddetli, uzun süreli ve özellikle olumsuz nitelikteki 

duygular (örneğin öfke, kaygı) da organ ve sistemlerde hasar ve hastalıklara yol açabilir. Bu gibi bozukluk 

veya hastalıklar “psikosomatik” olarak nitelenir. Psikosomatik hastalıklar fiziksel nedenlerle 

değil de psikolojik sorunlar nedeniyle ortaya çıkar. Örneğin bağımlı ve güvensiz kişilik yapısına sahip 

kişilerde uzun süreli kaygı ve düşmanlık hisleri yüksek tansiyona yol açar. 

76

uygulayalım 

Sayfa 76'daki Bilgi Kutusu’nda 

verilen bilgileri göz önüne alınız. 

Uyumanın yeri sağdaki grafik 

üzerinde belirtilmiştir. Dikkatlilik, 

artan uyarılmışlık hâli, dağılma 

ve uyanmanın yerlerini siz 

belirleyiniz. Genel uyarılmışlığın 

bu değişik düzeylerini grafikteki 

yerlerine yazınız. 

Başarı Düzeyi 

Uyuma 

Düşük 

Orta 

Uyarılmışlık Düzeyi 

Yüksek 

Şekil 2.26. Uyarılmışlık 

düzeyinin (duygu 

şiddetinin) başarıya 

etkisi. Eğrinin şekli, 

yerine getirilen 

görevin niteliğine göre 

değişebilir. 

C. Haz, Korku, Kaygı ve Öfke 

hazırlık 

Duygunun Türlerini Nasıl Ayırt Ederiz? 

Duygular konusundaki ilk bilimsel açıklama James-Lange (Ceyms-Lang) Kuramı'nda yapılmıştır. Bu 

kurama göre nesne, olay veya faaliyetler bazı bedensel tepkilere yol açar. Duygu, bu tepkilere ilişkin 

farkındalıktır. Diğer bir deyişle korkunun nedeni, kaçmayı sağlayan bedensel tepkilerin ayırt edilmesi, 

kaçmaya ilişkin tepkilerin farkına varılmasıdır. Basitçe söylenirse “Korktuğumuz için kaçmayız. Kaçtığımız 

için korkarız.” 

Eleştiri: Korku kalp atım hızını artırır. Aşk da öyle. Peki, kişi hızla üzerine gelen araçtan korktuğu için 

mi yoksa karşı kaldırımda aşık olduğu kızı gördüğü için mi kalbinin attığını nasıl anlayacak? James-Lange 

Kuramı bu soruya cevap verememektedir. 

Çok sayıda duygu vardır. Hoş olandan olmayana kadar değişen (örneğin coşku, neşe, hüzün, keder) 

bu duyguların hepsinin temelinde genel uyarılmışlık ve onun da temelinde sempatik sinir sistemi faaliyetleri 

vardır. Bu durumda duygunun ne olduğunu nasıl anlarız? 

Duygunun çeşitlerinin ayırt edilmesinde aşağıdaki süreçler önemlidir: 

Duyguya özel fizyolojik tepki örüntüsü: Genel uyarılmışlık tepkileri duyguya göre değişir. Öfke, 

korku ve kederde, kalp atım hızındaki artış, mutluluk ve iğrenmede olduğundan daha fazladır. Öfke 

sırasında derideki sıcaklık artışı, korku ve kederdekinden daha yüksektir. Ancak tüm duyguların her biri 

için “parmak izi” niteliğinde tepkiler ve tepki örüntüleri yoktur. 

Fizyolojik tepkilerin değerlendirilmesi: Duygular genel uyarılmışlıkta artışa ve sempatik sistem 

tepkilerine yol açar. Duygunun ne olduğunu, kişi fizyolojik tepkilerini değerlendirerek karara bağlar. 

“Kalbim Sevinç'in söylediğine çok öfkelendiğim için, deli gibi atıyor.” diyen kişi, kalp atışlarının hızlanma 

nedeninin öfke olduğu şeklinde bir değerlendirme yapmaktadır. 

Durumun bilişsel değerlendirmesi: Duyguları durumun nasıl algılandığı ve değerlendirildiği de belirler 

(Bileşen 3). Örneğin, istenen bir olay gerçekleşmişse duygu sevinç olmalıdır; istenen bir olay gerçekleşmemişse 

duygu keder olmalıdır. İstenmeyen bir olay gerçekleşmişse duygu keder; istenmeyen 

bir olay gerçekleşmemişse duygu ferahlama olmalıdır. 

yorumlayalım 

Fizyolojik tepkilerin bilişsel değerlendirilmesi ile James-Lange Kuramı'ndaki “Kaçtığımız için 

korkarız.” söylemini karşılaştırınız. Bunlar birbirine zıt olan görüşler mi? 

77

Psikolojide İncelenebilen Duygu Çeşitleri 

Duygular bir his, bir deneyimdir (Bileşen 2). Dilimizde, duygu ifade eden yüzlerce kelime vardır. Ancak bunların 

büyük bölümü psikoloji biliminin kapsamında ele alınamamıştır (merhamet, kin, onur gibi). Çünkü bunlar nesnel 

olarak gözlenememiştir (Bilimde gözlenebilirlik ölçütünü hatırlayınız.), veya bunlar için güvenilir ölçme araçları 

henüz geliştirilmemiştir (Bilimin ölçülebilirlik ölçütünü hatırlayınız.). Psikoloji biliminin en fazla incelemiş olduğu 

duygu çeşitleri aşağıda açıklanmaktadır: 

Haz: Psikoloji biliminde tüm olumlu duygular “haz” altında incelenmektedir. Haz, bir dürtü veya güdüyle 

ilgili hedefe ulaşıldığında ve onun doyumu sağlandığında duyulan histir. Haz veren nesneler gelişim boyunca 

değişir. Yenidoğanda haz karnı tok, altı kuru olmaktan kaynaklanırken aylar içinde, haz veren durumlar arasına 

örneğin, ayakta durmayı başarmış olma da girer. İçinde bulunduğunuz gelişim döneminde, haz veren durumlara 

sevdiğiniz bir arkadaşınızla olmak, bir konuyu anlamak, başkalarının övgüsünü kazanmak girebilir. 

Korku: Olumsuz duyguların başında korku ve kaygı gelir. Haz gibi, korkular da gelişim içinde değişir. Yenidoğanda 

korkuya fiziksel desteğin kaybolması ve şiddetli sesler yol açar. Aylar içinde korku veren durumlara 

aniden ortaya çıkan yabancı nesneler ve tehdit edici nesneler eklenir. Çocuk karanlıktan, yalnız kalmaktan 

korkar. İçinde bulunduğunuz gelişim döneminde, korkuyu arkadaşsız kalma (birlikte olma güdüsü), başkalarınca 

aşağılanma (sosyal onay güdüsü), üniversitede istediğiniz bölüme girememe (kendini gerçekleştirme 

güdüsü) yaratır. 

Gördüğünüz gibi bazı korkular gelişim dönemleri içinde kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Özellikle yaşamın 

ilk ayları içinde ortaya çıkan bu korkuların büyük ölçüde doğuştan donanımın bir parçası olduğunu 

düşünebiliriz. Ancak bazı korkular deneyimler sonucu edinilir. Bu korkular nasıl oluşur? 

• Travmatik yaşantı: Örneğin bir köpeğin ısırdığı çocuk tüm köpeklerden korkar. 

• Klasik koşullama: Buna bir örnek psikolojide yapılmış olan bir deneyden verilebilir. Bu deneyde bebek 

Albert başlangıçta beyaz tavşandan ve beyaz deney hayvanından korkmamaktadır. Deneyci bebeğin 

bulunduğu yere beyaz bir deney hayvanı getirir ve ellerini şiddetli bir şekilde birbirine çarpar. Albert 

sesten korkar. Ancak Albert o sırada ortamda bulunan deney hayvanından da korkar. Bu deneyde korku 

deney hayvanına koşullanmıştır. 

• Genelleme: Albert'in yanına başlangıçtaki beyaz tavşan getirilir. Albert beyaz tavşandan da korkar. Burada 

korku, beyaz tavşana genellenmiştir. Albert'te korkunun beyaz sakalı olan erkeklere de genellendiği 

görülmüştür. 

• Taklit: Bebek veya çocuk, annesinin veya kendisiyle yakından ilgilenen kişileri model alır ve onun korkularını 

taklit eder. Örneğin, annesi örümcekten korkuyorsa çocuk da korkar. 

• Yaşantılar: Çocuk korkuyu dinlediklerinden, gerçek veya sanal ortamlarda gördüklerinden de öğrenir. 

Pek çok çocuğun karanlıktan korkmasının nedeni, karanlıkta çocukları kaçıran canavarlar konusunda 

dinlediği öykülerdir. Bilgisayar oyunları ve televizyonda seyredilen filmler de çocukların korku geliştirmesine 

neden olabilir. 

özetleyelim 

Şekil 2.27'de 

anlatılan korku koşullamasını, 

olayların 

zamandaki dizilimini 

göz önüne alarak bir 

kavram haritası şeklinde 

özetleyiniz. 

Şekil 2.27. Bir bebekte korkunun koşullanması ve genellenmesi 

78

Kaygı: Görüldüğü gibi, korkuların nesnesi vardır. Neden korkulduğu bellidir. Kaygı ise bir huzursuzluk 

hissi, nedeni bilinmeyen bir korkudur. Kaygılı kişi, ne olduğunu bilmediği bir tehlike, felaket veya talihsizliğin 

beklentisi içindedir. Korkuda olduğu gibi, kaygıda da sempatik sistem faaliyettedir. Kaygı nasıl oluşur? 

• Bebeklik ve erken çocuklukta olan olaylar kolay hatırlanamaz. Üstelik insan zihni istenmeyen, tehdit 

edici durum ve olayları bilinçaltına iter. Gelişimin erken dönemlerinde gerçekleşen korku verici olaylar 

veya durumlar çocuk tarafından unutulmuştur veya bunlar bilinçaltındadır. Bu durum ve olaylarla karşılaştığında 

birey, nedenini bilmediği bir huzursuzluk, bir kaygı duyar. 

• Kaygı zihinde kendiğinden oluşur. Yukarıdaki deneyi hatırlayalım (Şekil 2.27). Bebek Albert korkusunu 

tavşana ve beyaz sakallı erkeklere de genellemişti. Çocukluk yaşantısını hatırlamayan yetişkin Albert 

beyaz sakallı birini gördüğünde nedensiz bir huzursuzluk hissedecek, kaygı duyacaktır. Bu gibi kaygıların 

kolaylıkla fobiye dönüşmesi işten bile değildir. 

Öfke: Öfkeyi ortaya çıkaran koşulların başında engellenme gelir. Ayrıca başkaları tarafından zarara uğratılma 

veya uğratıldığını zannetme, haksızlığa uğrama gibi durumlar da öfkeye yol açar. Diğer duygular gibi, 

öfkeye neden olan nesne ve olaylar yaşla değişir. Aç bebeğin elinden biberonun alınması onu öfkelendirir. 

Bulunduğunuz gelişim döneminde, sizi güdülerinizin engellenmesi öfkelendirir. Belirli bir sosyal etkinlik grubu 

gence büyük değer vermekte, ancak gencin babası bu grubu onaylamamaktadır. Grubun etkinliklerine 

katılmasına babasının izin vermemesi gençte öfkeye neden olur. Öfke nasıl oluşur? 

• Amaca yönelik davranışların önüne fiziksel veya sözel engel koyma. Örneğin, genç kız arkadaşlarıyla sinemaya 

gitmek ister. Annesi ona sinemaya neden gidemeyeceğini açıklar. Genç kız isterse kapıdan çıkıp 

gidebilir, ancak annesinin söyledikleri onu engellemektedir. Her durumda genç kız öfkelenir. 

• Bir kişiye duyulan öfke diğerlerine de genellenebilir. Örneğin, her isteği babası tarafından engellenmiş 

olan çocuk, büyüdüğünde, otorite konumundaki tüm erkeklere öfke duyar. 

• Öfke, değer verilen ve model alınan kişiler taklit edilerek de geliştirilebilir. Öfkenin taklit yoluyla öğrenilmesinde, 

akran grubunun büyük etkisi vardır. 

Kaygının iki kaynağını yazınız: 

uygulayalım 

1. ..................... 2. ..................... 

Doğru cevaplar: 1. Bilinçaltına itilmiş korkular, 2. Genelleme 

Öfkenin üç kaynağını yazınız: 

1. ..................... 2. ..................... 3. ..................... 

Doğru cevaplar: (1) Engellenme, (2) Genelleme, (3) Taklit 

DUYGULARIN DAVRANIŞA ETKİSİ 

A. Saldırganlık 

Duyguların yol açtığı davranışlardan biri saldırganlıktır. Saldırganlık bir duygu değildir. Ancak duyguların yol 

açtığı bir davranıştır (Bileşen 4). Saldırganlık diğer canlı türlerinde de gözlenen bir davranıştır. 

Saldırganlığın sebepleri nelerdir? 

• Engellenme: Bireyin amaca yönelik davranışlarının önlenmesi veya yavaşlatılması sonucu oluşur. Engel 

fiziksel olabilir (örneğin, lego kutusunu camlı dolaba koyarak çocuğun buna ulaşmasını engellemek) veya 

sözel olabilir (babasının çocuğa legoları ellememesini söylemesi). 

79

• Öfke: Engellenme veya engellenme korkusu kişide öfke duygusuna yol açar. Öfke de saldırganlık davranışına 

neden olur. 

• Güdüleyici durum: Saldırganlık bir güdü gibi işlevde bulunur. Güdü, engellemeyi yaratan kişi veya nesneye 

zarar vermektir. Tüm duygularda olduğu gibi saldırganlık da nelere yaklaşıp nelerden uzaklaşılacağını 

belirleyen güdüleyici durum olarak işlevde bulunur (Bileşen 5). Saldırganlık güdüsü, bütün diğer 

güdülenme durumları gibi, doyuma ulaşıncaya kadar devam eder. Saldırganlık her zaman açık olarak 

gösterilmez, içten içe sürebilir. Bu tür saldırganlığa düşmanlık denir. 

• Taklit: Bunun için sıklıkla kullanılan rol modeli akranlardır veya çekirdek ailede anne veya babadır. 

• Yüksek testosteron: Böyle bir düzey de saldırganlığa yol açar. Ancak saldırganlığın daha çok öğrenilmiş 

bir tepki olarak ortaya çıktığını bilmemiz gerekir. 

• Saldırganlığın pekiştirilmesi: Örneğin, ergenin saldırgan davranışları akranları ve aile üyeleri tarafından 

onaylanıyorsa bir olumlu pekiştirme süreci işler. Ergen sosyal onay almaya devam etmek için saldırgan 

davranışlarını sürdürür. 

uygulayalım 

Saldırgan davranışların seyredilmesi: Televizyonda şiddet içeren filmlerin izlenmesi, saldırganlık 

içeren bilgisayar oyunlarının oynanması çocuklarda saldırgan davranışlara neden olur. Çocuklukta şiddet 

içeren bilgisayar oyunu oynamayı tercih etme oranı ile ergenlikteki saldırganlık arasında yüksek 

ilişki bulunmuştur (Şekil 2.28). 

Saldırganlığın bir nedeni de saldırgan 

davranışların seyredilmesidir. Bu ilişkiyi 

göz önüne alınız ve Şekil 2.28’deki grafiğin 

X eksenine gerekli sözcükleri yazınız. 

Şekil 2.28. 

Çocuklukta, 

şiddet içeren 

bilgisayar 

oyunu 

oynama sıklığı 

ile ergenlikteki 

saldırgan 

davranış 

sıklığı 

arasındaki 

ilişki 

Doğru cevaplar (soldan sağa): 

Düşük, Orta, Yüksek 

• Çatışma: Saldırganlığın bir diğer sebebi de çatışmadır. Çatışma birbiriyle uyuşmayan hedeflerin, bunlarla 

ilgili gereksinimlerin aynı anda var olmasına verilen addır. Üç tür çatışma vardır (Şekil 2.29): 

1. Yaklaşma-kaçınma çatışması: Çözümü en zor olan çatışma türüdür. Amaç birey için aynı zamanda 

hem olumlu hem de olumsuzdur. Birey hem amaca yaklaşmak hem de ondan uzaklaşmak 

ister. Örnek: Birey girdiği işte kendini göstermek için (amacın olumlu yönü) bazı şeyler yapmak 

ister (başarı gereksinimi). Ancak girdiği iş çok zor ve karmaşıktır, herhangi bir girişimin başarısız 

olma olasılığı çok yüksektir (amacın olumsuz yönü). Bu nedenle bir türlü yeni atılımlar yapmayı 

göze alamaz (başaramama korkusu). Bu çatışma, hedefin olumlu özelliği artırılarak veya olumsuz 

özelliği azaltılarak çözülür. 

80

2. Yaklaşma-yaklaşma çatışması: Birey için her ikisi de çekici olan iki amaç vardır. Birey ikisine de 

ulaşmak ister; bu nedenle de bir çatışma içine girer. Çözümü en kolay çatışma budur. Genellikle 

çatışma her bir hedefe ilişkin gereksinim bir ölçüde doyuma ulaştırılarak çözülür. Örnek: Hafta sonunda 

hem ailenizle pikniğe gitmek istiyorsunuz hem de arkadaşınızın evindeki toplantıya. Önce 

birine sonra diğerine gider, her birinde biraz kalırsınız. Bu durumda amaçlar kısmi gerçekleştirilmiş, 

doyumlar da kısmi olmuştur. 

3. Kaçınma-kaçınma çatışması: Ortada her ikisi de olumsuz iki amaç (A ve B) vardır. Birey için bunların 

ikisi de iticidir. Birey birinden (A) uzaklaşır; A'nın olumsuzluk değeri azalır, B'ninki artar. Geri 

döner fakat bu, A'nın olumsuzluk değerini artırır, B'ninkini ise azaltır. Böylece birey iki hedef arasında 

bocalar, ikisi arasında gider gelir. Örnek: Kişi ya ailesinin istediği için sevmediği bir bölümde 

okuyacak ya da yine ailesinin isteğiyle çalışmak istemediği bir işe girecektir. Bir çözüm yolu, bu iki 

hedeften birini nispeten daha çekici hâle getirmektir. Bir başka çözüm, iki hedeften de vazgeçerek 

ortamdan uzaklaşmaktır. Örneğin kişi ailesinden ayrılır ve kendi bağımsız yaşamını sürdürür. 

uygulayalım 

Şekil 2.29’da üç çatışma türü şematik 

olarak gösterilmektedir. Her gösterimin 

hangi türe ait olduğunu yandaki 

boşluklara yazınız. 

________________ 

________________ 

Şekil 2.29. Çatışma türleri. 

Nokta işareti kişiyi, artı ve 

eksi işaretleri ise amacın 

niteliğini belirtmektedir. 

________________ 

B. Duygu Kontrolü 

Hiç kimse yumrukları sıkılıyken net düşünemez. 

George J. Nuthar (Corc Nutır) 

E etkinlik 

Duygu kontrolünün önemini aşağıdaki etkinlikler yoluyla irdeleyelim. 

1. Bir hafta boyunca yazılı ve görsel basını izleyiniz. Düğün, maç, trafik ve benzeri diğer ortamlarda 

duygu ve heyecanları kontrol edememekten kaynaklanan olumsuz davranışları, öfke ve saldırganlık 

örneklerini belirleyiniz. Örnekleri sınıf ortamında sununuz. 

2. Sunulan örneklerde duyguların kontrol edilip edilmediği üzerinde 5 dakika gibi bir süre düşününüz. 

Bu sürenin sonunda duyguların kontrolü ile ilgili düşüncelerinizi söz alarak belirtiniz. 

3. Kendiniz o durumda olsaydınız nasıl davranacağınızı, duygu kontrolünü nasıl başaracağınızı düşününüz. 

Dilerseniz düşüncelerinizi açıklayınız. 

4. Olumsuz duyguların kontrol edilebilir olduğunu vurgulayınız. 

Duygular insanların insan altı canlılarla paylaştığı özellikler arasındadır. İnsanın bu canlı türlerinden 

farkı duygularını kontrol edebilmesidir. İnsan duygularını zihinsel süreçleri ile kontrol eder. 

81

C. Duyguların Sözel ve Sözel Olmayan İfadesi 

E etkinlik 

“Beden yalan söylemez.” 

Sınıfın sağında ve solunda oturanlar olarak birer grup oluşturunuz. Gruplardan biri yukarıdaki 

cümlede belirtilen görüşü, diğeri ise aksi görüşü savunmayı üstlenir. Hangi grubun hangi görüşü 

savunacağını kura usulüyle belirleyiniz. 

Konuyla ilgili inceleme yapmak için kendinize bir hafta süre tanıyınız. Bu süre sonunda görüşleri 

sınıfta tartışınız. Gönüllü öğrencilerden birinin bedenin yalan söylemediğine diğeri ise yalan söylediğine 

ilişkin bilgi ve kanıtları not etmesini isteyiniz. Yirmi dakikanın sonunda bilgi ve kanıtları 

özetleyiniz, hangi görüşün daha fazla desteklendiği belirleyiniz. 

Duygular, sadece öznel deneyimler değildir. Duyguları ifade ederiz, onları başkalarına iletiriz (Bileşen 6). 

• Sözel ifade: Duygularımızı ifadede yaygın olarak kullandığımız kanal dildir. Ancak sözel ifadeler gerçek duyguları 

yansıtmayabilir. 

• Ses: Çığlık, korku veya hayreti; inleme, acı ve mutsuzluğu; iç çekme üzüntüyü, gülme ise keyifli olmayı gösterir. 

Sesin titremesi veya kesikli oluşu kederin; şiddetli, keskin ve tiz oluşu ise öfkenin göstergesidir. 

• Mimik ve jestler: Mimik yüzle yapılan, jestler bedenle yapılan hareketlerdir. Kişinin duygusu konusundaki 

bilgiyi özellikle göz ve çevresi ile ağız hareketleri verir. Bazı mimik ve jestler tüm kültürlerde aynıdır. Yüksek 

düzeydeki memelilerde de benzer ifadeler gözlenir. Bu nedenle de söz konusu mimiklerin doğuştan donanımın 

bir parçası olduğu düşünülür. Ancak mimik ve jestler, duygulara ilişkin davranış biçimleri aynı zamanda 

da kültüre özgüdür. Bazı toplumlarda ölüm keder ifade eden mimik ve jestlere yol açar. Bu toplumlarda ölenin 

ardından ağlamak, ağıt yakmak beklenir. Bazılarında ise ölenin ardından, yenilip içilen neşeli toplantılar düzenlemek 

doğaldır. Gördüğünüz gibi bazı mimik ve jestler evrensel, bazıları ise kültüre özgüdür. Beden dili işte 

bu mimik ve jestlerdir. Bu dille yapılan iletişim “sessiz” olarak da nitelendirilir (Resim 2.4). 

Resim 2.4. İnsanda duygu belirten yüz ifadeleri 

82

E etkinlik 

Duyguların İfadesinde Beden Dili 

Resim 2.4'deki fotoğraflarda kişi tiksinme, korku, mutluluk, keder, şaşırma ve kaygının etkisi altındadır. 

Her bir fotoğrafta hangi duygunun ifade edildiğini, fotoğrafın altındaki boşluğa yazınız. 

Duygu konusunda kararsızsanız boşluğa “kararsız” yazınız. 

Tanımlamayı bitirdikten sonra baş aşağı yazılmış doğru cevap anahtarını kullanarak kendinize 6 

üzerinden puan veriniz. 

Doğru cevaplar: Üst sıra soldan sağa: mutluluk, şaşırma, tiksinme; alt sıra soldan sağa: 

korku, kaygı, keder 

Aldığınız puan sizin duyguları ne derece isabetle tanıdığınızı göstermekte. Bu yetenek bedensel 

ipuçlarını isabetli olarak kullanmakla ve empati yeteneği ile doğrudan ilgilidir. 

Sonuçlarınızı arkadaşlarınızla paylaşınız. En yüksek puan alanlar belli bir grup mu oluşturuyor? 

Yüksek puan almada örneğin cinsiyet etkisi var mı? Yoksa başarı fotoğrafla mı ilgili? Bazı fotoğraflardaki 

duyguyu çoğunluk doğru olarak tanırken bazılarını çoğunluk tanıyamıyor mu? 

düşünelim 

• Güdülerle ilgili konuya tekrar göz atalım. Duygularla güdüler niye aynı sistemden kontrol ediliyor? 

• Duyguların öğrenmede nasıl bir rolü olabilir? 

• Parfümlerin duygular üzerinde uyarıcı rolü var mı? Duygular kokularla neden ilgili? Düşünelim ve 

araştıralım. 

BİLİNÇ, BİLİNÇALTI, DİKKAT VE FARKLI BİLİNÇ DURUMLARI 

hazırlık 

“Bilinç ve Dikkat” konusunu öğrendiğinizde, aşağıdaki örneklerde anlatılanların nasıl oluştuğunu 

anlayacaksınız. Örnek (1) Öğretmeninizin anlattığı konuyu dikkatle dinliyorsunuz ve sorduğu 

soruları cevaplayabiliyorsunuz. O sırada dışarıda kuş ötüyor, bunun farkında olur musunuz? Örnek 

(2) Öğretmen ders anlatıyor, hava çok sıcak, öğlenki yemek çok ağırdı, dalmışsınız, öğretmenin sesi 

kulağınıza uğultu hâlinde geliyor. O sırada öğretmen size “Psikolojinin temel bilim alt dalları nelerdir, 

Can?” diye soruyor. Adınızı duymak sizi kendinize getiriyor (İnsanların dikkatini çeken şeylerin başında 

adı gelir.). Şimdi “geri sarıyorsunuz”, adınız söylenmeden önceki kelimeleri hatırlıyor ve soruyu cevaplıyorsunuz. 

Örnek (3) Birisinin adını hatırlayamıyorsunuz, adı unutmuşsunuz. O sırada ablanız lambayı 

yakıyor ve “Işık, adı Işık'tı!” diyorsunuz. Örnek (4) Bir yerin adı “dilinizin ucunda” ama hatırlayamıyorsunuz. 

Örnek (5) Hipnoz psikiyatride kullanılan tekniklerden biri. Hipnoz altında, birey, uyanıkken 

hatırlayamadığı bir çocukluk yaşantısını hatırlıyor ve anlatıyor. 

Yapısalcılara göre psikoloji biliminin konusu sadece bilinçli olan hâllerdi. Psikoanalitik ekole göre 

ise psikolojik olaylar büyük çapta bilinçaltında meydana geliyordu. Klasik davranışçılar bilinci psikoloji 

biliminin dışında tuttu. Bilinç, psikoloji bilimine Yeni davranışçılar tarafından tekrar getirildi. Günümüz 

psikoloji bilimi sadece bilinci değil, bilinçaltını da kabul ediyor ve bunları bilimsel olarak inceliyor. 

83

dikkat 

Psikoloji kitabınızda size verilen bilgiler birbiriyle çok yakından ilişkili; önceki bilgiler sonrakilerin 

özümsenmesinin ön koşulu. Sonraki konuları anlamanız için öncekileri bilmeniz gerekiyor. Bazı şekil 

ve tablolara sık sık değiniliyor, bilgiler onlara değinilerek açıklanıyor. Böyle durumlarda mutlaka o tablo 

veya şekle geri dönünüz, onları tekrar gözden geçiriniz. Bunu yapmadığınız taktirde konuyu anlamakta 

zorlanabilirsiniz ve bu da sizde rahatsız edici duygulara yol açar. Ama bilgilere gerektikçe geri dönerseniz 

konuları tam olarak anlarsınız. Her geri dönüşte, bilgileriniz daha fazla pekişir, kitabın sonuna geldiğinizde 

de psikoloji hakkında örgün, sistemli, günlük yaşamınıza taşıyabileceğiniz bilgiler bütününe 

sahip olursunuz. Bu sizi mutlu eder çünkü “Bilmek bir güdü, bilgiye sahip olmak da, onun ödülüdür.”. 

A. Bilinç ve Bilinçaltının Tanımı 

E etkinlik 

Sınıfın solunda ve sağında oturan öğrenciler olarak iki ayrı grup oluşturunuz. Kura usulüyle aşağıdaki 

soruları gruplara dağıtınız. 

B 

Sorular: 

Sorularla ilgili okul dışında gözlem yapınız. 

Gözlemlerden vardığınız sonuçları grup üyeleri olarak bir araya 

1. Çok önemli bir sınava 

getiriniz. 

çalışırken başkaca uyarıcılar 

bilinç düzeyinde 

Sorularla ilgili olarak kendinizde (kişiye dönük) ve diğerlerinde 

(kişiler arası) gözlem yapınız. 

algılanır mı? 

Hazır olduğunuzda vardığınız sonuçları sınıftaki arkadaşlarınızla 

2. Uyuyan bir kişi uyarıcıların 

bilincinde midir? Aşağıdaki Bilgi Notu’nu okuyunuz. Doğrularınızı, eksik ve hataları- 

paylaşınız. 

nızı belirleyiniz. 

İpek Ongun Bu Hayat Sizin adlı eserinde “Hata yapmaktan korkmayın, yeni deneyimlerden korkmayın, 

korkmaktan korkmayın.” demekte. Unutmayın, insanlar, en iyi, hatalarından öğrenirler. Yeter 

ki hata yaptıklarını farkına varmış olsunlar. 

bilgi kutusu 

Bilinç ve Bilinçaltı 

Bilinç ve bilinçaltı terimlerindeki anahtar kelime “farkındalık”tır. Her ikisiyle ilgili bir başka süreç 

de "dikkat"tir. Bu bölümdeki bilgileri öğrendiğinizde, bu dört sürecin nasıl bir ilişki içinde olduğunu 

anlayacaksınız. 

Bilinçlilik / Farkındalık: Bu süreçler neyi içerir? (1) Bilinç ve farkındalık izlemeyi içerir. Bilinçli olan 

birey çevresinde olup biteni izler, duyumsadığı ve algıladığı uyarıcılardan bazılarını fark eder, onların 

bilincinde olur, onlara dikkat eder. Birey aynı şekilde kendisini de izler: Bedenindeki uyarımları fark 

eder. Belleğinin farkındadır. Belleğinde neler olduğunu, hatırladığı bilgilerin ne derece doğru olduğunu 

bilir. Bunlara üstbiliş işlemleri denir. Dürtü ve güdülerinin, duygularının da farkındadır. (2) Bilinç ve 

farkındalık kontroldür. Bilinçli ve farkında olan birey çevresini ve kendisini kontrol eder. Birey bilişsel 

süreçlerini oluşturur, yönlendirir. Davranışlarını planlar, başlatır ve bitirir. 

Örneğin, ders ortamında öğrenci tüm uyarıcıları duyumsar ve algılar (araba sesi, bahçeden gelen 

sesler, sıranın bedende yaptığı basınç, öğretmenin sesi ve görüntüsü). Yapabileceği, başlatabileceği 

çok sayıda davranış vardır. Ama insanın bilgi işlemleme süreci, kısıtlı sayıdaki davranışa izin verir. Sınıf 

ortamında yapılması gereken davranış ise dersle ilgili etkinlikleri izlemektir. Bu nedenle öğrenci, duyumsayıp 

algıladığı sesler arasında öğretmeninkinin farkındadır, bilincinde onun sesi, onun davranışları 

vardır. Öğretmenin sorduğu soru açısından belleğini yoklar, vereceği cevabın ne derece doğru olduğunu 

değerlendirir, cevabının doğru olduğundan eminse elini kaldırır, cevabı verdikten sonra susar. 

84

Farkındalık ve bilinç sınırlıdır: Bilincin en yüksek hâli insanda bulunur. Bireyin kendi iç çevresi de 

dahil, tüm çevrelerin izlenmesi ve kontrol edilmesini sağlayan bilincin çok yararlı bir süreç olduğu açıktır. 

Ancak gerek sayfa 80'deki Hazırlık gerekse Bilinçlilik ve Farkındalık bölümünde verilen örnekler bireyin 

pek çok şeyin farkında olmadığını gösteriyor. Öğrenci bahçeden gelen sesleri fark etmiyor, bedeninden 

gelenleri de öyle. Neden? Çevrede (dış veya iç) çok sayıda uyarıcı vardır. Bunların hepsinin duyumsadığımızı 

öğrendik. Olasılıkla hepsi de algılanıyor (yani anlamlandırılıyor). Ancak bunların sadece bir kısmı 

bilince ulaşıyor. Çünkü farkındalık alanı ve bilincinde olunabilecekler kısıtlıdır. İnsanlar bu açıdan kısıtlı 

kapasiteye sahiptir. Esasen farkındalık ve bilinç bir başka terimle birlikte düşünülmelidir: dikkat. Kısıtlı 

kapasiteli olan dikkattir. Kısıtlı kapasitenin yaşla nasıl değiştiğini gösteren Şekil 2.7'yi tekrar inceleyelim. 

Dikkat, farkına varabileceklerimizi, bilincinde olabildiklerimizi kısıtlar. Dikkat bunu nasıl yapmaktadır? 

Bilinç öncesi: Hazırlık bölümündeki Can örneğini hatırlayalım. Can, öğretmeni duyumsuyor ama 

onun uğultu halinde gelen sesine dikkat etmiyordu; uğultudaki anlamın farkında değildi. Sonra adını 

işitti ve duyusal bellekte depolanmış olan kadar duyusal izi geri getirdi, soruyu cevapladı. Bunların yapılmasını 

sağlayan bilinç öncesidir. Kişi bilinç öncesindeki bilgilerin farkında yani bilincinde değildir, çünkü 

onlara dikkat etmemektedir. Ancak, gerektiğinde bunları bilince getirebilmektedir. 

Bilinçaltı: İnsanlarda bilgilerin büyük bölümü bilinçaltındadır. İşlemlerin büyük kısmı da bilinçaltında 

yürütülür. Duyumsamaya ilişkin işlemlerin bilinçaltında yürütüldüğünü artık biliyoruz. Algılama da 

(özellikle tanınan nesnelerin algılanması) bilinçaltında yapılmaktadır. Bir fiziksel özellikler bütününü 

“elma” olarak algılarken nesnenin hangi bağlamda bulunduğu, neye en çok benzediği gibi kararları nasıl 

verdiğinizi yani bu işlemlemeyi bilinçli olarak yaptığınızı hiç hatırlıyor musunuz? Ama, nesne bildiğiniz 

hiçbir şeye benzemiyorsa belki o zaman algılama bilinçli bir işlemlemeyi gerektirebilir. 

İleride göreceğimiz bazı öğrenme türleri de bilinç dışında işlemlenir. Otomatik yapılan davranışlar 

(yürüme), tüm bedensel faaliyetler bilinç dışında yürütülür. Uzun süreli belleğe atılan anılar üzerinde 

birtakım işlemler yapılır. Bunların hepsi de bilinç dışında yürütülür. Örneğin biriyle karşılaştınız ve bilmediğiniz 

bir nedenle ondan hiç hoşlanmadınız. Belki sizin de Albert'inkine benzer bir deneyiminiz olmuştu 

(Şekil 2.27'ye tekrar bakalım.). Küçüklüğünüzde, şimdi karşılaştığınız kişiye çok benzeyen biri sizi 

çok korkutmuştu. Siz bu olayı hatırlamıyorsunuz ancak olay bilinçaltınızda varlığını sürdürüyor. Kişiler 

hakkında verdiğiniz kararları etkiliyor. 

Bir bilinçlilik hâli vardır ki onda, bilinçaltındaki olaylar ortaya çıkar. Bu, uykunun rüya görülen bölümüdür. 

Rüya görürken beynin alın lobunun faaliyetleri azalır. Yüksek bilişsel süreçlerle (irdeleme, 

soyutlama, kavramsallaştırma gibi) ilgili beyin yapıları alın lobundadır. Davranışları (örneğin derste konuşmayı, 

büyüklere saygısızlık etmeyi, karşıdan karşıya geçerken tehlikeye atılmayı) ketleyen (engelleyen, 

durduran) merkezler de alın lobundadır. Bu ketlemeler rüya sırasında ortadan kalktığında, bilinçaltındaki 

dürtü ve güdüler, duygular ortaya çıkar. Örneğin müdüre çok büyük saygısı olan kişi rüyasında 

kendisini müdürü tartaklarken görür. Rüyaların mantık dışı olmalarının nedeni, yüksek zihinsel süreçleri 

gerçekleştiren beyin yapılarının (alın lobundakiler) devreden çıkmasıdır. 

Sıra dışı biliçlilik hâlini, çoklu kişilik bozukluğu olarak adlandırılan psikiyatrik rahatsızlıkta da görebiliriz. 

Çoklu kişilik bozukluğu olan bireylerde birbirine zıt iki kişilik, iki yaşam ve iki ayrı bilinç vardır. 

B. Bilinçlilik Düzeyleri 

hazırlık 

Bilincin/farkındalığın sadece iki değerli (var ya da yok) olmadığını gördük. Bilinç, bilinç öncesi ve 

bilinçaltının bir boyut üzerine sıralandığını öğrendik. Bilinç ve farkındalık dikkatle sağlanıyordu. Dikkatin 

de çeşitleri vardı. 

Aşağıda kullanılan renk tonlaması bilinçlilik ve farkındalığın odaklanmış dikkatten rüya hâline doğru giderek 

azaldığını göstermektedir. Bilimsel çalışmalar ameliyat için anestezi altında olan baygın bireylerin bazı uyarıcıları 

duyumsadığını, hatta algıladığını göstermiştir. Sağlıklı insanlar için geçerli olmayan koma hâli, çok düşük düzeyde 

bir farkındalığı içerir. Ölüm ise farkındalık da dahil, tüm işlevlerin sona erdiği durumdur. 

85

E etkinlik 

“Uyku bir ölüm hâlidir.” cümlesini tahtaya yazınız. Sınıfta, bu görüşe katılan ve katılmayanlar olarak 

ikiye ayrılınız. Şekil 2.25'i göz önüne alarak bu görüşü sınıfta tartışınız. 

Konu derste işlendikten sonra varılan sonucu bir kere daha düşününüz ve bunun geçerliğini irdeleyiniz. 

Bilinçlilik düzeylerinin buzdağı analojisi 

uygulayalım 

Psikoanalitik ekolün kurucusu Freud bilinç 

hâllerini buz dağı analojisi ile açıklamıştır. Buz 

dağının çok küçük bir kısmı denizin üstünde 

görülür. Çok büyük kısmı ise suyun altındadır, 

dışardan görülemez. Bilinçlilik de böyledir. Bilinçte 

olanlar, buz dağının deniz üstünde kalan 

kısmı gibi, bilincin çok küçük bir bölümünü 

oluşturur. Psikolojik hâllerin (duyum, algı, dürtü 

ve güdüler, arzu ve dilekler, duygular, düşünceler, 

bellekteki bilgiler ve bunlar gibi pek çok 

başka öge) çok büyük bölümüne ilişkin işlemlemeler 

bilinçaltında gerçekleşir. 

Buz dağına kutular konmuştur. Bilinç, bilinç öncesi 

ve bilinçaltı terimlerini yerlerine yazınız. 

hazırlık 

Şimdi farkındalığın ve bilinç düzeylerinin sağlıklı yetişkinin bir günü içinde nasıl değiştiğine bakalım: 

Yirmi dört saatlik ritimlere “sirkadiyen ritim” denir. Duygularla ilgili olan E Konusu'nda, genel uyarılmışlık 

düzeyinin güvenilir göstergelerinden birinin beynin elektriksel faaliyeti olduğunu görmüştük. 

Aynı faaliyet dikkatlilik ve farkındalığın da göstergesidir. 

C. Farklı Bilinç Durumları 

1. Dikkatlilik Hâli Yeryüzündeki bütün dillerde bir insan için en güzel ve 

önemli kelime kendi ismidir. 

Dale Carnegie (Deyl Karnegi), Dost 

Kazanmak ve İnsanlar Üstünde Etki Bırakmak Sanatı 

hazırlık 

Dikkat, nelerin farkına varılacağını ve bilinçte yer alacağını belirleyen süreçtir. Dikkat bunu nasıl 

yapar? Dikkati bir süzgeç gibi düşünebiliriz. Bazı bilgileri geçirir (örneğin, sınıfta anlatılanlar), bazılarını 

geçirmez (dışarıda spor yapanların sesleri), bazılarını ise kısmen geçirir (arka sıradaki fısıldaşmalar). 

Kısmen geçirilenlerin bilinç öncesinde olduğunu biliyoruz. Örneğin, fısıldaşmalarda adınız geçse 

duyusal bellekteki bilgileri geri saracağınızı ve konuşulanların bir kısmını bilince getireceğinizi artık 

biliyorsunuz. Dikkat bir tek şey değildir. Dikkatin çeşitleri vardır. 

86

E etkinlik 

Bir gün boyunca gerçekleşen dikkatlilik hâllerinizi 

düşününüz. Bunları analiz ettiğinizde farklı dikkat 

türleri olduğunu görüyor musunuz? 

Eğitim-öğretimde sizce en fazla hangi tür dikkat 

harekete geçiriliyor? 

Yandaki tabloda bazı etkinlikler verilmiştir. Bu 

etkinliklerde hangi tür dikkatin kullanıldığını “√” 

işareti ile belirtiniz. 

Yeni örneklerle tabloyu geliştiriniz. Verdiğiniz örneklerin 

hangi tür dikkatle ilgili olduğunu tablodaki 

yerinde işaretleyiniz. 

Aşağıdaki Bilgi Kutusu'nu okuduktan sonra tablodaki 

cevaplarınızı kontrol ediniz. 

Örnek Olaylar Edilgen Etkin 

Matematik dersi 

Resim dersi 

Beden eğitimi dersi 

Yürüme 

Bisiklete binme 

Arkadaşınızla 

konuşma 

............ 

bilgi kutusu 

B 

Dikkatin değişik türleri vardır. Aşağıdaki türleri incelediğinizde, dikkatin sadece bilinçli olarak 

gerçekleştirilmediğini, bilgi işlemlemenin her aşamasında dikkatin bir şekilde rol oynadığını fark edeceksiniz. 

Edilgen dikkat: Bazı özelliklere sahip olan uyarıcılar dikkati çeker. Bunlar büyük, şiddetli, ani, farklı, 

hareket eden, tür ve birey için önemli olan uyarıcılardır. Bu gibi uyarıcılar meydana geldiğinde, dikkat 

edilgen olarak ona yönlenir. Şekil 2.1'de edilgen dikkatin bilgileri duyusal bellekten seçtiğini ve bunların 

bilinçli sisteme geçmesini sağladığını görüyoruz. Şekil 2.1'de, edilgen dikkatle ilgili okun yönüne 

dikkat edin. Örnek: Sizin için çok önemli olan adınızın edilgen dikkati kendine çektiğini biliyorsunuz. 

Çalışırken müzik sesini bir süre sonra duymamaya başlarsınız (Bunun alışma olduğunu hatırlayınız.). 

Ancak biri sesi aniden açarsa dikkatiniz edilgen olarak ona çekiliyor. 

Etkin dikkat: Dikkat denince genellikle akla gelen tür budur. Etkin dikkatte, kişi, kendisinden beklenenlere 

ilişkin olan, yapmak istedikleriyle ilgili uyarıcılara dikkat eder. Öğrenciden dersi öğrenmesi 

beklenmektedir. Öğrenci, duyusal belleğinde çok sayıdaki duyusal izden dersle ilgili olanları seçer ve 

bunları bilinç alanına getirir. Bu duyusal iz, edilgen dikkat için gereken özelliklerden hiçbirini taşımıyor 

olabilir ama kişinin yapması gereken görevle veya bu yöndeki tercihleri ile ilgilidir. Şekil 2.1'de etkin 

dikkatle ilgili okun yönüne dikkat edin. Etkin dikkatin türleri şunlardır: 

• Seçici dikkat: Uyarıcılar arasından bazılarının seçilmesini sağlar. Siyah kalemde mürekkep bittiği 

için öğretmen tahtaya yazmaya yeşil kalemle devam ediyor. Sizin elbette renge değil, yazılanlara 

dikkat etmeniz beklenmekte. Bu seçici dikkattir. 

• Odaklanmış dikkat: Dikkat, gereken uyarıcıyı seçmiş olabilir. Ancak, şimdi de sizden beklenen, dikkatinizi 

ona odaklamanızdır. Dikkatiniz odak alana yönlenmeli, sınır alanın ise belli belirsiz farkında 

olmalısınız. Ders ortamında odakta tahtanın önündeki öğretmen var. Tahtanın etrafındaki duvar, 

duvar üzerindeki resimler, yandaki masa, arkadaşlarınız hep sınır alandadır (Ta ki birisi kitabını 

gürültüyle yere düşürene kadar, o zaman dikatiniz edilgen bir biçimde sesin kaynağına döner.). 

• Sürdürülen dikkat: Gerekli uyarıcıyı seçtiniz, dikkatinizi ona odakladınız, şimdi de dikkatinizi o 

uyarıcıda sürdürmeniz gerekiyor. Öğretmenin söylediklerine ders boyunca dikkat etmelisiniz, dikkatiniz 

dağılmamalı. 

• Bölünmüş dikkat: Birden fazla uyarıcıya dikkat edilmesi durumu, bölünmüş dikkattir. Müzik dersindesiniz 

ve solfej yapıyorsunuz. Bir yandan notaların portenin neresinde olduğuna dikkat etmelisiniz 

(notayı adlandırabilmek için), bir yandan da notaların şekline dikkat etmelisiniz (notanın 

süresini belirlemeniz için). Bir matematik problemi çözüyorsunuz, kız kardeşiniz de gördüğü (sizin 

de görmeyi çok istediğiniz) bir filmi annenize anlatıyor. Bir yandan problemi çözerken bir yandan 

da kız kardeşinizi dinleyebilirsiniz. Bu örneklerin hepsi, bölünmüş dikkati içermektedir. Ancak bölünmüş 

dikkat ile elde edilen başarı, dikkatinizi tek konuya odakladığınızda elde ettiğiniz başarıdan 

genellikle daha düşüktür. Ayrıca, insanların dikkati kaça bölebileceğinin de bir sınırı vardır. Bunun 

nedenini biz biliyoruz: Dikkatin sınırlı kapasitesi vardır. 

87

2. Uyanıklık 

Uyanıklık iki değişik biçimde gerçekleşebilir. Bunlardan ilki dikkatin odaklandığı, kişinin tetikte olduğu türden 

dikkatli uyanıklıktır (Şekil 2.25). Bu uyanıklığın göstergesi, beynin elektriksel faaliyetinde saniyede 12-35 titreşim 

gösteren beta salınımıdır. Ders sırasındaki uyanıklık durumunuzun, bu anlatılanları içermesi beklenmektedir. 

İkinci uyanıklık evresi ise gevşek uyanıklık (rölaks) olarak adlandırılır. Bu evrede kişi uyanıktır, ancak bir uyarıcı 

veya duruma odaklanmamıştır, tetikte oluş hâlinde değildir. Bu uyanıklığın göstergesi, beyin elektriksel faaliyetinde 

saniyede 8-12 titreşim gösteren alfa salınımıdır. Babanız günün yorgunluğu içinde eve geldiğinde en sevdiği 

koltuğuna oturur, ayaklarını uzatır ve rahatlar. Şimdi o gevşek uyanıklık hâlindedir ve beyin faaliyeti de saniyede 

8-12 titreşim gösteren alfa dalgalarından oluşmaktadır. Etrafta olan bitenlerin farkındadır, ancak genel uyarılmışlık 

göstergeleri, başarı için en iyi olan düzeyde değildir (Şekil 2.26'ya hemen bakalım.). Ablanız bir matematik problemi 

için size yardım ediyor. Aslında bu, her zaman babanızın yaptığı bir iş, ama gevşek uyanıklık konumda iken 

babanız olasılıkla size yardımcı olamayacaktır. 

3. Uyku ve Rüya 

Sağlıklı bir genç yetişkin günde bir kez, 

ortalama 7,5-8 saat uyur. Buna göre, yaşamının 

üçte biri uykuda geçer. Uyku tekdüze 

bir bilinçlik hâli değildir. Uyku 1. uyku, 2. 

uyku, 3. uyku ve 4. uyku evrelerinden geçer 

ve hızlı göz hareketleri (kısaca REM) evresine 

girer. Bu evreler gece boyunca tekrar 

eder (Şekil 2.31). Uykunun ilk üçte biri daha 

çok derin uykuda, son üçte biri ise daha çok 

rüya evresinde geçer. 

KIŞ 

NASILDI? 

UYKU TUTMADI. 

SEKİZBİNYÜZONİKİ 

TANE KİTAP 

OKUDUM. 

Şekil 2.31. Uyku evrelerinin döngüsel yapısı 

Evre 1 ve 2 hafif uykudur, evre 3 ve 4 derin uykunun iki hâlidir. Derin uykuda, beyinde saniyede 1-3 titreşim 

gösteren delta dalgaları vardır (Şekil 2.25). Delta dalgalarının uyku süresine oranı evre 4'te en fazladır. Şekil 2.31 

aynı zamanda uyku evrelerinin toplam uyku süresi içindeki dağılımını da göstermektedir. Sağlık açısından bütün 

evreler önemlidir. Özellikle derin uyku ve rüya evrelerinin önemi, uyandırılarak bu evrelere girmesine izin verilmeyen 

insanlarda gösterilmiştir. Rüyadan yoksun bırakılan bu kişilerde çeşitli bilişsel (örneğin uyanıkken dikkat 

etmede zorluk) ve duygusal (örneğin kaygı, hırçınlık) bozukluklar ortaya çıkmıştır. Bu kişiler normal uykuya geçtiklerinde 

rüya süresi iki katına çıkmış, böylece, eksik kalan rüya süresi telafi edilmiştir. 

88

Uyku derinleştikçe kişide uyarıcılara olan farkındalık azalır, mutlak eşik yükselir (“Duyum” konusunu hatırlayınız.). 

Ancak biz kişinin, örneğin işitsel uyarıcıları duyumsadığını beynin tepkilerinden anlıyoruz. Beyin uyarıcıları 

sadece duyumsamıyor, uyarıcılardaki farklılıkları (örneğin titreşim sıklığı farklılıklarını, yani sesin perdesini) ayırt 

edebiliyor. REM evresinde uyandırılan kişiler rüya görmekte olduğunu bildirmişlerdir. Bu evre bedendeki kasların 

en gevşek olduğu, ancak beyin elektriksel faaliyetinin uyanıklıktakine en fazla benzediği dönemdir. Bu nedenle, 

söz konusu evre “paradoksal uyku” olarak da adlandırılır. Rüya evresi, farkındalığın ve bilinçliliğin en düşük, mutlak 

eşiğin en yüksek olduğu evredir. Ancak bir rüya türünden, bu evrede de kişinin uyarıcıları fark ettiğini biliyoruz. 

Örneğin akşam yemek yemeden yatmıştınız, dolayısıyla açsınız. Rüyada kendinizi güzel yemeklerin sergilendiği bir 

lokantaya girerken görürsünüz. Cam açık kalmış ve oda soğumuş. Rüyada kar yağdığını görürsünüz. 

düşünelim 

Farkındalığın düşük, uyarıcı için mutlak eşiğin yüksek olduğu uyku evrelerinde bile, anne bebeğinin 

en küçük sesine uyanır. Bu durumu dikkat açısından düşününüz. Annede bebeğin sesine karşı 

etkin dikkat mi oluşmuş durumda? 

4. Yapay Bilinç Hâlleri 

Dikkatli uyanıklıktan rüyaya kadar uzanan bilinç hâlleri, insanların ve bazı canlı türlerinin doğal bilinç hâlleridir. 

Ancak belirli teknikler kullanılarak bilincin çok farklı özellikteki bilinç hâlleri de oluşturulabilir. Bunlara “değiştirilmiş 

bilinç hâlleri “denir. 

Hipnoz 

“Hipnoz” terimi uyku anlamına gelmekle 

beraber, hipnoz bir uyku hâli değildir. 

Hipnoz durumu genellikle gevşeme 

ve tüm dikkati ufak bir görsel uyarıcıya 

(örneğin parmağa, kaleme, çubuğa) yönlendirme 

sonucu sağlanmaktadır. Hipnoz 

altındaki kişi, hipnozu yapanın kontrolü 

altına girer. Kendisinin plan yapma, davranış 

başlatma istemi ortadan kalkar. Herkes 

böyle bir konuma girebilir mi? Hayır. Hipnoz 

durumuna sokulabilen kişiler, telkine 

açık olanlardır. Onlar, hipnozu uygulayanın 

isteği üzerine, kendilerini kolayca bir başka 

zaman veya yerde hayal edebilir. Gerçeklik 

algısı kaybolur, mantıksal düşünme 

ortadan kalkar. Kişi, hipnozu yapanın isteği 

üzerine geçmişine dönebilir. Bilinçliyken 

hatırlayamadıklarını hatırlayabilir. Bu özellikleri 

nedeniyle, hipnoz, psikiyatride bir 

inceleme tekniği olarak kullanılmaktadır. 

Bu tekniği psikiyatrlar, kişinin bilinçaltına 

ittiği arzu ve istekleri, normalde hatırlayamadığı 

anıları, korku ve kaygılara neden 

olan olayları ortaya çıkarmada kullanır. 

ŞİMDİ DERİİİN BİR 

UYKUDASIN! 

UYANINCA EMİRLERİME 

UYACAKSIN. 

ŞİMDİ UYAN DİYCEM VE SEN 

DE UYANACAKSIN 

HAA!.. 

........... 

........... 

NEDEN Kİ? 

89

Meditasyon 

Meditasyon derin bir düşünme hâlidir ve temelinde belli inanç sistemleri vardır. Bu sistemler bilimin 

konusu değildir. Bilimi ilgilendirebilecek olan, meditasyonun bilinç hâlini nasıl değiştirdiğidir. Genelde tüm 

meditasyon tekniklerinde kendilik kontrolü, bedensel duruş ve solunum kontrolünü içeren alıştırma yapılarak 

sağlanır. Dikkat alanı, bir sembole bakılarak, bir sembol göz önüne getirilerek veya bir sözcük (anlamlı 

veya anlamsız) tekrarlanarak daraltılır. Böylece duyusal uyarım olabildiğince azaltılır, kişi kendi iç dünyasına 

odaklanır, dış dünyayı hemen hemen hiç fark etmediği bir bilinç hâline girer. Böyle bir “sükûnet ve mutluluk”, 

daralmış dikkat ve dış uyaranlara tepkisizlik “trans hâli” olarak tanımlanır. 

Meditasyon “kendini daha iyi hissetmek”, gevşemek ve stresten kurtulmak amacıyla Batı toplumlarında 

da kullanılmaya başlanmıştır. Uygulanan tekniklerden biri TM (transendental meditasyon)'dir. Bir diğer 

teknik biyogeribildirimdir. Batı toplumlarında kullanılan bu teknikler, bilinç değişikliklerini oluşturmak için 

gereken eğitim süresini göreceli olarak kısaltmaktadır. Bu bakımdan, Doğu kültürlerindeki uzun eğitim gerektiren 

uygulamalardan farklılaşmaktadır. 

Biyogeribildirim, canlının (Biyogeribildirim yoluyla kontrol, önce sıçanlarda gösterilmiştir.) bedensel etkinliklerini 

kontrol etmesini sağlar. Bu da ileride göreceğimiz edimsel koşullama türü öğrenmeyle gerçekleştirilir. 

Biyogeribildirimin bilinç hâlini değiştirmeyle ilgili şekline “alfa geribildirimi” denir. Gevşek uyanıklık 

sırasında beyinde alfa dalgalarının olduğunu biliyoruz. Biyogeribildirim için belirli bir deney düzeni kurulur. 

Kişinin beyin dalgalarını görmesi sağlanır ve beyindeki alfa oranını artırması istenir. Bu yolla, alfa faaliyetinin 

görüldüğü gevşek uyanıklık şeklindeki bilinç hâlinin elde edilmesi amaçlanır. 

E etkinlik 

Alfa geribildirimi ve duygularla ilgili James-Lange Kuramı konusundaki bilgilerinizi görsel ve 

yazılı kaynakları kullanarak geliştiriniz. 

Alfa geribildirimini James-Lange Kuramı bağlamında değerlendirdiğiniz 10 dakikalık bir sunum 

hazırlayınız. Sunumunuzda Türkçeyi güzel ve doğru kullanmaya itina ediniz. Multimedya 

araçlarından olanaklar elverdiği ölçüde yararlanınız. 

Hazırladığınız sunumu sınıfa sunmak istediğiniz taktirde söz isteyerek bunu gerçekleştiriniz. 

Ç. Bilinç, Biliş ve Duyguları Etkileyen Maddeler 

Günlük yaşamımızda bizler çeşitli rahatsızlıklarımız için ilaçlar alırız. İlaç, canlının işlevlerini değiştiren, yapılarını 

etkileyen kimyasal maddelere verilen addır. İlaç bir hastalık veya bir bozukluk olduğunda, sadece tıp doktorları 

tarafından verilir ve onların kontrolünde kullanılır. İlaç kullandırmanın amacı, kişiyi tedavi etmektir. 

Bazı ilaçlar bilişi, duygudurumu, duyguları, genel uyarılmışlık düzeyini ve bilinçlilik hâlini etkiler. Bu gibi ilaçlar 

psikiyatride ruhsal ve davranışsal hastalıkların tedavisinde kullanılır. Etkileri nedeniyle bu gibi ilaçlara “psikoaktif” 

denir. Psikoaktif ilaçların etkileri sadece kimyasal özelliklerinden kaynaklanmaz. Bu etkiler, ilacın alındığı ortama, 

onu kullanan kişinin özelliklerine, onun ilaçla önceki deneyim ve beklentilerine de bağlıdır. İlaç-çevre-kişi 

etkileşimi olarak adlandırılan bu durum, bir bireyde belirli psikoaktif ilacın etkilerinin ne olacağını tahmin etmeyi 

güçleştirir. 

Psikoaktif ilaçlar ve bunların içerdiği maddeler, yarattıkları psikolojik hâller nedeniyle yasa dışı olarak da kullanılabilmektedir. 

Buna “maddenin kötüye kullanımı” denir. Bu gibi maddeler uzun süre alındığında, kişide onlara 

karşı (bir) tolerans gelişir. Kişi maddeye alışır ve aynı etkiyi elde etmek için, aldığı miktarı artırır. (2) Psikoaktif 

maddelere bağımlılık da gelişir. Fiziksel bağımlılıkta, madde kesildiğinde, ortaya rahatsız edici fizyolojik belirtiler 

çıkar. Bunlara yoksunluk belirtileri denir. Hafif yoksunluk belirtileri arasında mide bulantısı, kaygı, hafif şiddette 

titreme, uyuyamama vardır. Şiddetli belirtiler arasında kusma, aşırı şiddette titreme, kramplar, sara hastalığındaki 

gibi kasılmalar vardır. Kişi, başlangıçta hoş bulduğu psikolojik etkileri nedeniyle maddeyi alırken artık yoksunluğun 

acı verici etkilerini yaşamamak için almaktadır. Psikolojik bağımlılıkta ise madde için dayanılmaz istek gelir. Bireyin 

maddeyi pekiştirici etkileri nedeniyle aldığı düşünülmektedir. 

90

B 

bilgi kutusu 

Psikoaktif maddeler yaptıkları etkilere göre gruplanır. Aşağıda bu gruplar verilmiş her biri kısaca 

açıklanmıştır: 

Uyarıcılar: Bu gruptaki maddeler merkezî sinir sistemini uyarır. Yasa dışı olarak kullanılan uyarıcılar 

psikolojik ve fiziksel bağımlılık yapar. Özellikle sigara kullanımının sağlık üzerindeki olumsuz sonuçları 

artık çok iyi bilinmektedir. Uyarıcı maddelerin etkileri arasında uyku gereksimi duymama, yorgunluk 

hissinin olmaması, aşırı neşe, bir “yalancı mutluluk hâli” bulunmaktadır. Aşırı miktarlarda alınan amfetamin 

aslı olmayan düşüncelere (sanrılar), olmayan nesneleri görmeye (varsanı), sara hastalığındaki 

gibi şiddetli kasılma ve gevşemelere ve sonuçta ölüme neden olur. 

Ağrı kesiciler: Narkotikler olarak da adlandırılan bu gruptaki maddeler merkezî sinir sistemini baskılar. 

Tıpta ağrıyı azaltma veya kesmede, anestetik olarak kullanılır Yasa dışı olarak kötüye kullanılan 

ağrı kesiciler olumlu duygular ve kendini iyi hissetme hâline (öfori), daha sonra dalgınlık, yarı uykululuk 

hâli ve düşünme süreçlerinde yavaşlamaya neden olur. Aşırı miktarlar koma ve ölüme yol açar. Bu 

maddelere hem fiziksel hem de psikolojik bağımlılık gelişir. 

Uyku verici ve sakinleştiriciler: Bu gruptaki maddeler de merkezî sinir sistemini baskılar. Yasa dışı 

olarak kötüye kullanılan maddeler başlangıçta konuşkanlık, aşırı neşe, ani duygudurum değişikliklerine 

yol açar. Birey kendini frenlemede zorluk çeker. Bu evrede beynin düşünce ve davranışlar üzerindeki ketleme 

işlevi “ketlenmiştir”. Ketleme ketlenince ortaya uyarılma çıkar. Ancak madde almaya devam edildiğinde, 

ketleme kendini gösterir; önce sakinleşme, yarı uykululuk ve uyku hâli, daha aşırı dozlarda bilinç 

kaybı, koma ve ölüm hâli oluşur. Bu gruptaki maddelere hem fiziksel hem de psikolojik bağımlık gelişir. 

Algıyı çarpıtan maddeler: Bu maddeler algıları çarpıtarak duygudurum ve hislerde değişikliğe yol 

açar. Her şey olduğundan daha farklı görünür. Zaman algısı bozulur. Kişinin gerçekle bağı kopar. Bu 

maddelerin psikolojik bağımlılığa neden olduğu düşünülmektedir. 

dikkat 

• Neşelenmek ve mutlu olmak çoğu zaman insanın elindedir. Koyduğunuz bir amaca ulaştığınızda 

duyduğunuz sevincin yerini ne tutabilir? Spor yapıp yorulduktan sonra gelen dinlendirici uykuyu 

başka ne sağlayabilir? 

• Bunları psikoaktif maddeleri kötüye kullanarak elde etmenin ne kadar riskli olduğunu görsel ve 

yazılı basında her gün görüyoruz. 

SOSYAL ETKİLER 

hazırlık 

İnsanlarla ilgili izlenimleri nasıl oluştururuz? Onların davranışlarını nasıl yorumlarız? Sosyal inaçlar, 

tutumlar, ön yargılar nasıl oluşur ve nasıl değişir? Bir insanı sevmemize, ötekini itici bulmamıza yol 

açan etkenler nelerdir? Birbirimizi nasıl etkileriz? 

İnsanlar zamanın önemli bir kısmını sosyal ortamlarda etkili ve başarılı olmak için ne yapmaları gerektiğini 

düşünerek, başkalarının duygu ve düşüncelerini anlamaya çalışarak ve başkalarının da onlar 

hakkında ne düşündüğünü merak ederek geçirir. 

91

SOSYAL PSİKOLOJİNİN TANIMI VE SOSYOLOJİDEN FARKI 

Düşünme biçiminiz hareket biçiminizi, hareket biçiminiz toplumun size nasıl tepki göstereceğini belirler. 

David Schwartz (Deyvid Şuvartz), Büyük Düşünmenin Büyüsü 

Sosyal psikoloji bireylerin sosyal ortamdaki davranışlarını ve sosyal grubun bu davranışlara etkilerini inceleyen 

bilim dalıdır. Psikolojinin bu alt dalının amacı, insanların sosyal çevrelerini nasıl algıladıklarını, bu çevre konusundaki 

duygu ve düşüncelerinin nasıl oluştuğunu, sosyal etkileşimi ve insanların birbirini nasıl etkilediğini araştırmak, 

açıklamaktır. 

Sosyal psikoloji, psikolojinin sosyal bilimlere en yakın olan alt dalıdır (Şekil 1.3). Peki, sosyal psikolojinin örneğin 

sosyolojiden farkı nedir? Sosyoloji kitabınızdan bildiğiniz gibi, bu bilim dalı, insan topluluklarını, bunların 

yapısını ve bu yapıda yer alan işlemlemeleri inceler. Sosyal psikoloji bireylerin davranışlarıyla ilgilenirken sosyoloji 

grup yaşamını, örgütleri, bunların işlevde bulunma biçimlerini açıklamayı amaçlar. 

E etkinlik 

Sosyoloji ile sosyal psikolojinin ne bakımlardan birbirine benzediğini, ne bakımlardan birbirinden 

farklı olduğunu inceleyiniz. 

Aşağıdaki tabloda sosyal psikolojide ve sosyolojide ele alınan bazı konular belirtilmiştir. Siz 

de başka konular bularak bunların hangi bilim dalında ele alındığını tabloda işaretleyiniz. 

Konular Sosyal Psikoloji Sosyoloji 

Küreselleşmeye Karşı Tutum 

√ 

Kitle Davranışları 

√ 

..................... 

..................... 

..................... 

..................... 

..................... 

SOSYAL BİLİŞ VE ÖNYARGILAR 

Başkası düştü mü "Çürük tahtaya basmasaydı." deriz. Kendimiz düşünce 

bastığımız tahtanın çürük çıkmasından şikayet ederiz. 

Cenap Şahabettin 

Sosyal yapı içinde davranışta bulunurken bu yapıyı oluşturan bireyleri anlamamız, onlar hakkında fikir oluşturmamız, 

sosyal etkileşimde bulunurken duygu ve düşüncelerimizi düzenlememiz gerekir. Sosyal uyarıcıları algılama 

ve onlar hakkında düşünceler oluşturmayı içeren sürece sosyal biliş denir. Bu biliş sosyal ögeler (diğer bireyler, 

gruplar, toplumlar) hakkında izlenim oluşturmayı içerir. Sosyal bilişin iki ögesi aşağıda verilmektedir: 

Şemalar: İnsanlar sosyal çevreyi şemaları yoluyla algılar. Şemalar gerçeklerin bellekte tutulan basitleştirilmiş 

şekilleridir, kişinin sosyal uyarıcıların ne olduğuna ilişkin “mini” kuramlarıdır. Sosyal algıların şemalarla gerçekleşmesi, 

yeni uyarıcıların sadece özel ve belirgin kısımlarının hatırlanmasını sağlar. Bu da sosyal bilginin hızlıca 

işlemlenmesine olanak verir. Her kuram gibi, şemalar da değişmeye dirençlidir. İlk oluşturulan şemalar değişmeye 

en dirençli olanlar ise ilk oluşturulanlardır. Buna “ilklik etkisi” denir. Kadının toplumdaki rolü açısından tutucu bir 

ortamda yetişmiş olan birey, ne kadar üst düzey eğitim alsa da, örneğin kadının çalışması konusundaki olumsuz 

düşüncelerini korur. Bu örnek ilklik etkisinin gücünü göstermektedir. 

92

Sosyal bilişin temelinde yatan şemalar kalıp yargılar şeklinde olabilir. Kalıp yargı, bir grup veya bir sınıf konusunda 

oluşturulmuş olan basit ve duruk değerlendirmelerdir. Kalıp yargılar, bir sosyal kategorinin bütün üyelerinde 

var olduğuna inanılan özellikler topluluğunu içerir. Kalıp yargılarda aşırı genelleme vardır. Kalıp yargılar, cinsiyet, 

ırk, bir grup veya örgüt, ulus, yerleşim yerinde yaşayanlar hakkında oluşabilir. Örnekler: Kadınlar duygusaldır, 

yaramaz çocuk zeki olur. 

Kalıp yargılar nispeten kalıcıdır. Çünkü bir kalıp yargı doğrultusunda hareket eden bireyin davranışları, karşısındakinin 

de o kalıp yargı uyarınca hareket etmesine neden olur. “Şişmanlar neşeli olur.” kalıp yargısı olan bir kişi, 

şişman bir bireye neşeli bir iletişim beklentisi içinde yaklaşır. Şişman birey bu yaklaşma biçimine, benzer şekilde 

karşılık verir. Böylece kalıp yargı doğrulanmış, sürekliliği sağlanmıştır. Gördüğünüz gibi, kalıp yargı “kendini doğrulayan 

kehanet”e temel oluşturmaktadır. 

Yükleme: Başkalarının ve kendimizin davranışlarını yorumlama ve açıklama, yani davranışların nedenlerini 

bulma sürecine “yükleme” denir. Davranışların nedenlerini çıkarsamada kullanılan kurallar Yükleme Kuramı’nda 

açıklanmıştır. Bu kurama göre, yüklemeler içsel nedenlere yani kişinin özelliklerine (yetenekler, kişilik, dürtü ve 

güdüler, duygular) veya dışsal yani durumsal nedenlere (sosyal güçler ve diğer dış koşullar) yapılır. 

İnsanlar yüklemeyi doğru nedenlere yaparlar mı? Araştırmalar yüklemelerin genelde yanlı olduğunu ortaya 

koymaktadır. Başkalarının davranışlarını değerlendirirken yüklemeleri daha çok onun kişisel özelliklerine yaparız. 

Bu eğilime "temel yükleme hatası" denir. Küçük çocuğuna “Dikkat etseydin düşmezdin.” diyen anne sizce temel 

yükleme hatası yapıyor olabilir mi? İnsanlar kendi davranışlarına ilişkin yüklemeleri ise sonuca bakarak yapar. 

Başarılarını içsel nedenlere yani kişisel özelliklerine yüklerler. Başarısızlıklarını ise dışsal nedenlere yüklerler. Buna 

“savunucu yükleme” denir. 

E etkinlik 

Bu etkinliğin amacı aile, arkadaş, toplum, moda, medya gibi sosyal çevrelerin davranışlara etkisini 

irdelemektir. 

Bu konuda dergi, gazete ve televizyonda yer alan haberler ve programlardan yararlanarak örnekler 

bulunuz. Örnekleri sosyal uyarıcıların nasıl algılandığı (sosyal biliş) ve sosyal etkileşimin niteliği 

açılarından değerlendiriniz. 

İncelemelerinizi bitirdiğinizde örnekleri sınıfta sununuz. Sosyal biliş ve etkileşimin yaşamı nasıl 

etkilediği üzerinde durunuz. 

uygulayalım 

• Sınavda çok iyi bir not aldınız. Size göre bunun nedeni zeki olmanız, sistemli çalışmanız, konuyu 

iyi öğrenmiş olmanız vb. Yükleme: kişisel özelliklerinize. 

• Sınavda kötü not aldınız. Size göre bunun nedeni, dün gece eve gelen misafirlerin çalışırken dikkatinizi 

dağıtması, en yakın arkadaşınızın sınavdan önce moralinizi bozacak şeyler söylemesi, öğretmenin 

notunun kıt olması vb. Yükleme: dışsal yani durumsal etkenlere. 

• Olgun bir birey yüklemelerini genellikle ne tür etkenlere yapmalıdır? 

Çok sonra anlayacaktık ki maddi nesnelerden ve bazı ön yargılardan kurtulmak var olmaya doğru 

yapacağımız o yürüyüşün gerekli ve vazgeçilemez adımıydı. 

Marlo Morgan (Marlo Morgın), Bir Çift Yürek 

93

örnekler bulalım 

• Köşedeki bakkalı hoşsohbet, babacan biri olarak değerlendiriyorsanız (bilişsel bileşen) onunla 

konuşmaktan hoşlanırsınız (duygusal bileşen). Bakkalla ilgili bu olumlu tutumunuz davranışlarınıza 

da yansır. Dükkânın önünden geçerken durup ona selam verir, alışverişlerinizi ondan yapmayı 

tercih edersiniz (davranışsal bileşen). 

• II. Ünite'nin B Konusu'nda akranlarla ilişkiler ele alınmıştı. Tutumların gelişmesinde akranların 

etkisine örnekler veriniz. 

Tutum üç bileşenden (duygu, biliş ve davranış) oluşan, çok yönlü bir sosyal psikolojik kavramdır. Tutumun 

duygusal bileşeni bir kişi, grup veya kuruma ilişkin nispeten sürekli, olumlu veya olumsuz duyguları içerir. Tutumun 

nesnesi hakkındaki düşünce ve inançlar ise bilişsel bileşeni oluşturur. Davranışsal bileşen, duygu ve inançlar 

uyarınca gerçekleşen davranışları içerir. 

Tutumlar nasıl oluşur? Tutumlar daha çok, bunlara sahip olan kişilerden öğrenilir. Yaşamın ilk dönemlerinde 

çocuğun tutumları anne ve babanın etkisi altında şekillenir. Erin ve ergenlerde tutumlar, akranların, çeşitli kaynaklardan 

edinilmiş bilgilerin ve eğitim-öğretim sürecinin etkisi altında şekillenir. Genelde 30 yaştan sonra tutumlarda 

fazla bir değişiklik olmaz. Hatta erken yetişkinlik döneminden itibaren tutumlar tutuculuğa doğru kayabilir. 

dikkat 

Tutumlar öğrenme yoluyla edinilir. Tüm öğrenme süreçleri gibi tutumların oluşmasında da III. 

Ünite'de göreceğimiz öğrenme ilkeleri geçerlidir. 

B 

bilgi kutusu 

• Tutumlar farklı karmaşıklık düzeylerinde olabilir. Bazı tutumlar basit yapıdadır. Örnek: O çocuktan 

çok hoşlanıyorum. Bazı tutumların olumlu ve olumsuz birçok ögeden oluşan karmaşık bir yapısı 

vardır. Fakat insanlar diğer bireyleri ve toplumları her zaman olumlu ve olumsuz yönleri ile, 

çok-boyutlu olarak değerlendirmezler. Karmaşık tutumların ögeleri birbiriyle uyumlu da olabilir, 

uyumsuz da. Ortalama Tutum Modeli, olumlu ve olumsuz ögelere nasıl bir işlem uygulandığını 

açıklamaktadır. Bu modele göre, kişilerin değerlendirmeleri olumlu ögelerle olumsuz ögelerin ortalamasından 

oluşur. Ancak bu model bazı durumlara uygulanamamaktadır. Bunlardan biri, olumlu 

ve olumsuz ögeler arasında çok büyük çelişkinin olduğu durumdur. Bir diğeri, kişinin karışık 

duygulara sahip olduğu iki nesneden birini seçmeye zorlandığı durumdur. Her iki durumda da, 

ortaya bir bilişsel çelişki çıkar. Birey bu çelişkinin farkına varır. Çelişki kendisini rahatsız eder. Birey 

tutumunu, bilişsel çelişkiyi ortadan kaldıracak şekilde değiştirir ve böylece de verdiği kararın yarattığı 

bilişsel çelişkiyi azaltır. 

• Tutumların çeşitli işlevleri vardır. (1) Tutumlar bilgilere bir düzen getirir, dünya hakkında bir fikir 

oluşturmayı sağlar. (2) Birey kendisini, aynı tutumu paylaşan sosyal grubun parçası hisseder. 

Bunun, birlikte olma ve sevgi güdüsü ile ilgili olduğunu biliyorsunuz. (3) Tutumlar değer yargılarımızı 

ve kendilik algımızı yansıtır. (4) Tutumlar, kaygı yaratan durumun kendilik değerimize yönelttiği 

tehditten bizi korur. Buna tutumların “ego savunma işlevi” denir. Ön yargının Günah Keçisi 

Kuramı'na göre, olumsuzluk yaşayan kişiler, olumsuzluğun suçunu masum bir kişiye veya gruba 

yönlendirir. Günah keçisine kötü muamale eder. Düşmanlığının hedefi olan günah keçisi, bireyin 

öfkesinin boşalmasını sağlar. Öfkenin boşalması ise rahatlama sağlar. 

94

• Bir grup ya da sosyal sınıfın bütün bireyleri tarafından paylaşıldığı varsayılan özellikler kümesine 

kalıp yargı dendiğini daha önce görmüştük. Bir grup ve onun üyelerine yöneltilen adil olmayan 

olumsuz tutumlara ise ön yargı denir. Bunlar haklılığı kanıtlanmamış tutumlardır. Ön yargılar ırksal, 

dinsel, ekonomik grupları hedef alabilir. Ön yargılara hedef olan insanlar katı bir şekilde değerlendirilir. 

Onlar sosyal bakımdan uzakta tutulur, bunun bir sonucu olarak bireyler arasındaki 

sosyal uzaklık artar. 

• Ön yargılar gereksinimleri doyuma ulaştırır. Ekonomik, politik veya sosyal açıdan engellenme yaşayan, 

kendini gerçekleştirme güdüsünü tatmin edememiş olan kişi, saldırganlık ve öfkesini uygun 

bir nesneye yöneltmek ister. En uygun nesne de hakkında ön yargı oluşturduğu kişi veya gruptur. 

Bu durumda ön yargılar saldırganlığı “günah keçisi”ne yöneltilmiştir. 

• Ön yargı seçici algılamaya yol açar. Ön yargılara uygun bilgiler algılanır, ters düşen bilgiler ise görmezden 

gelinir. Bu da ön yargı ile gerçek arasındaki çelişkinin yaratabileceği rahatsızlık duygularını 

ortadan kaldırır. 

• Ön yargılı kişiler çoğu kez, hedef aldıkları grupların önüne sosyal engeller koyarlar, böylece beklentilerine 

uyacak sonuçlar yaratırlar. Bu, bir kendini doğrulayan kehanet durumudur. Hedef kişi ve 

gruplar da kendilerini baskı altında tutan kişi veya gruba olumsuz duygular besler. Bütün bunlar, 

sosyal psikolojik bakımdan pek çok olumsuz davranışa zemin hazırlar. 

• Ön yargılar değiştirilebilir mi? Hedef olan kişiyi veya grubu yakından tanımak ön yargının değişmesinde 

etkilidir. Aynı şekilde kişilerin aynı statüde olması, kişilik özelliklerinin uyuşması, olumlu 

temas da ön yargıların değişmesinde etkilidir. Yeni davranışları, var olan ön yargılarla çelişirse 

birey yeni davranışı uyarınca ön yargısından vazgeçer. Ancak birey davranışını ön yargıya uyacak 

biçimde yeniden de düzenleyebilir. Bu yaklaşım ön yargının sürmesine neden olur. 

• Ön yargılar sonuçlarından çekinildiği ya da fırsat bulunamadığı için davranışa dönüşmeyebilir. Ön 

yargı davranışa dönüşüyorsa buna ayrımcılık denir. Ayrımcılık, bir birey veya gruba ön yargılar 

doğrultusunda yapılan olumsuz ve haksız davranışlardır. 

E etkinlik 

Aşağıda bazı tanımlayıcı ifadeler verilmektedir. Bunlar kalıp yargı ve ön yargıdan hangisi ile ilgiliyse 

o sütuna “√” işareti koyunuz. Siz de başka tanımlayıcı ifadeler bulunuz ve onları değerlendiriniz. 

Tablolarınızı arkadaşlarınızın tablolarıyla karşılaştırınız. En fazla tanımlayıcı özellik bulan arkadaşınızı 

ödüllendiriniz. Kalıp yargı ve ön yargı konularında üstün bilgiye sahip bu arkadaşınıza ne gibi bir 

ödül verirdiniz? 

Tanımlayıcı İfade Kalıp Yargı Ön Yargı 

Diğerleri hakkında geliştirilen tutumdur. 

Değişmeye dirençlidir. 

Olumsuz niteliktedir. 

................... 

................... 

Sosyal psikolojideki algı kavramı ile bir bilişsel süreç olan algılamanın bire bir aynı şey 

olmadığına dikkat ediniz. Bunların hangi açılardan farklı olduğunu düşününüz. 

dikkat 

95

SOSYAL VE KÜLTÜREL ETKİLER 

En zor şey, başkalarının olmanızı istediği kişi olmaktır. 

Leo Buscaglia, Yaşamak, Sevmek ve Öğrenmek 

UYGU VE 

KİMLİKSİZLEŞME 

HAKKINDA NE 

DÜŞÜNÜYORSUN? 

İşte garip bir tablo 

Görse şaşar Anibal, 

Ördeklerden bir filo 

Bir de kazdan amiral. 

Fazıl Ahmet Aykaç 

ARKADAŞLARA 

SORAYIM 

96

A. Sosyal Çevrenin Davranışlara Etkisi 

E etkinlik 

Çevrenizi inceleyiniz ve sosyokültürel koşulların davranışa etkilerini 

gösteren örnekler bulunuz. Bunun için dergi, gazete ve televizyonda 

yer alan haber ve programlardan yararlanabilirsiniz. 

Sınıfta sunulan örneklerden bir liste oluşturunuz. 

Her bir örneği sosyokültürel etkinin derecesi açısından değerlendiriniz. 

Bunun için aşağıdaki derecelendirme ölçeğinden yararlanınız. 

1 2 3 

Etkisiz Orta Derecede Etkili Etkili 

Bulduğunuz sosyokültürel etkiler daha çok hangi etki derecesine 

sahip? Bu durum size sosyokültürel etkilerin yaşamımızdaki yeri 

konusunda ne söylüyor? 

Sosyal psikolojinin iki ögesinden biri olan 

bireyle ilgili konulara yukarıda değindik. Bireyin 

şema ve kalıp yargıları, tutum ve ön 

yargıları ile diğer temel konular üzerinde 

durduk. Sosyal psikolojideki diğer öge, bireyin 

toplumla ilişkilerini içerir. Aile, arkadaş, 

toplum ve medya gibi sosyal çevreler birey 

üzerinde etki yapar. Bu etkiler bireyin sosyalleşme 

sürecinden geçmesini sağlar. 

Sosyalleşme, aile üyeleri ve toplumdaki 

diğer etkili kişilerin, toplumun değer ve 

normlarını, kültürünü gelişmekte olan bireye 

aktarmasını içerir. Sosyalleşme, toplumsal 

kurallar ve kültürün çocuğa öğretilmesini; 

çocuğun da aile ve kültüre uygun tutum ve 

davranışları öğrenmesini içerir. Her yeni kuşağın, 

bazı özellikler bakımından bir öncekinden 

farklı olması doğaldır. Teknolojideki gelişmeler, 

sosyokültürel yaklaşımlar ve olaylar 

buna neden olur. Ancak yine de toplumlar ve 

kültürler bazı temel özellikler açısından aynı 

kalır. Bunu sosyalleşme süreci sağlar. Sosyalleşme, 

her yeni kuşağın; toplumun kültürü, 

değer ve normları açısından bir öncekine 

benzer özellikte olmasını sağlar. 

Sosyalleşmede yalnız aile değil, kültürel etkiler de önemlidir. 

düşünelim 

Bir an, sosyalleşme süreci diye bir şeyin olmadığını düşünelim. O zaman toplumlar, kültürler ve 

hatta uluslar var olur muydu? Küreselleşmeyi sosyalleşme açısından değerlendiriniz. 

97

Sosyokültürel çevre ve bu çevrenin etkisiyle ortaya çıkan davranış biçimleri aşağıda verilmiştir: 

Yardım etme: Karşılıksız olarak yapılan yardıma “özgeci davranış” denir. (1) Genelde, yardıma gereksinimi olan 

kişiyi izleyenlerin sayısı arttıkça özgeci davranış azalır. “Tanık etkisi” olarak adlandırılan bu durumun nedeni, sayı arttıkça 

sorumluluğun yayılmasıdır. (2) Model alınan birinin özgeci davranışı, diğerlerinin de özgeci davranmasına neden 

olur. (3) Kişinin kendisine benzeyen bireylere gösterdiği özgeci davranış, benzemeyenlere oranla daha fazladır. 

Çekicilik: Kişiler arası etkileşimde çekicilik önemli bir etkendir. Çekicilik bilişsel ve duygusal bileşenlerden oluşur, 

hoşlanmaya yol açar. Hoşlanmanın oluşmasında fiziksel görünüm, mekânsal yakınlık, tanıdık olma ve birbirine 

benzeme önemli rol oynar. 

Uygu: Olgun bir insandan, kendi değerlendirmeleri uyarınca bağımsız hareket etmesi beklenir. Ancak bunun 

dışında iki durum daha vardır: uygu (itaat) ve karşıt-uygu. Uygu yönlendirici normlara ve sosyal beklentilere uyan 

davranışları; karşıt-uygu ise bunlara karşıt olan davranışları içerir. Uygu ve karşıt-uygu başkalarının davranış ve 

inançlarının etkisi altında şekillenir. Bu etkilenme kitle davranışları boyutunda daha kolay gerçekleşir. Kitle içinde 

bireyler, kendi başlarına yapmadıkları, yapamadıkları, hatta yapmayı düşünemedikleri uygu davranışları sergileyebilirler. 

Kimliksizleşme: Kitle içinde kişiler birey olarak değil, büyük bir grubun adsız üyeleri gibi yer alır. Kimliksizleşmede 

bireysel sorumluluk duygusu kitle içinde kaybolur. Kitleler nasıl oluşur? Burada “kartopu etkisi” söz konusudur. 

Önce, etkili bir kişi birkaç kişiyi etkiler. Bu birkaç kişinin her birinin başka birkaç kişiyi etkilemesiyle etkilenen 

birey sayısı geometrik olarak artar. 

Grup düşünme: Bu, sağlıklı olmayan karara varma biçimlerinden biridir. Grup düşünmede üyeler, kendi gruplarının 

yenilmez ve dokunulmaz olduğu konusunda, gerçek olmayan bir düşünceye sahiptirler. Grup düşünme kendi 

içinde sargın fakat başka gruplardan yalıtılmış olan, kötü liderlere sahip gruplarda gözlenir. Grupça varılan kararlar 

bireyin tek başına verdiklerinden farklı mıdır? Genelde kişiler tek başına verdikleri kararlarda daha temkinli davranırlar. 

Grup hâlinde alınan kararlarda ise daha fazla risk alma eğilimi gözlenir. 

Sapkınlık: Kabul edilen inanç ve uygulamalardan sapma durumudur. Böyle bir tavrın sonucunda birey, toplumun 

dışına itilir. Sapkın davranışlar kişinin reddilmesine, haksız muamele görmesine, ayrıma neden olur. Toplum 

sapkın kişiyi bu şekilde cezalandırırken bir yandan da, diğerlerine sapkın olmanın sonuçlarını göstermiş olur, toplumun 

sınırlarını, norm ve değerlerini bir kez daha ortaya koyar. 

Saldırganlık: Sosyal psikolojinin ele aldığı konular arasında, saldırganlığa neden olan çevresel koşulların incelenmesi 

de vardır. Çalışmalarda model alma ve taklit etmenin saldırganlık üzerindeki rolü vurgulanmakta, engellenmenin 

saldırganlık üzerindeki etkileri araştırılmaktadır. 

Kavga etmemek için insanların anlaşmaları, el ele verip çalışmaları, birbirlerini dinlemeleri yeterli. 

John Steinbeck (Can Siteynbek), Gazap Üzümleri 

98

B. Roller ve Beklentiler 

Öğretmen ve öğrenci rolü 

Büyükanne rolü 

düşünelim 

İnsanlar mutlaka sosyal roller içinde bulunacaktır (1) ve sosyal roller içinde yaşamını sürdürecektir. 

Önemli olan bu rollerin ona dayatılmış mı olduğu yoksa onların kendi istekleri ile mi bu sosyal rolleri 

yüklenmiş olduğudur. (2) Doğan Cüceloğlu, Savaşçı 

Madde 1’de hangi tür kimlik oluşumundan söz ediliyor? Yazınız ..................... 

Madde 2’de hangi tür kimlik oluşumundan söz ediliyor? Yazınız ..................... 

E etkinlik 

“Sosyokültürel Etkiler“ konusunda kısa bir kompozisyon yazınız. 

Rol, belirli bir statü ya da işlevdeki kişiden beklenen davranıştır. Sosyal yaşamda insanların çok sayıda statüsü 

vardır (örneğin aynı kişi hem öğretmen hem müdür hem bir anne ve hem de evlat olabilir). Kişiden her statüde, o 

statüye uygun biçimde davranması, uygun rolü oynaması beklenir. 

Örneğin “anne” ilgili ve sevecendir. Anne konumundaki bireyin bu özeliklere uygun şekilde davranması, bu 

özelliklere uygun rol oynaması beklenir. Meslek gruplarıyla da ilgili rol beklentileri vardır. Örneğin mühendisin 

düzenli ve titiz, doktorun insancıl ve bilgili, hâkimin adil ve dürüst olmasını bekleriz. Esasen bu beklentiler birer 

genelleme niteliğindedir. Çünkü toplumlarda düzenli olmayan mühendisler olabileceği gibi insancıl olmayan 

doktorlar da olabilir. Bir grup konusunda oluşturulmuş, basit ve duruk değerlendirmelerin kalıp yargı olduğunu 

öğrenmiştik. Rollerle ilgili beklentilerin birer kalıp yargı olduğunu söylemek mümkündür. 

İnsanlar kendilerinden ne beklendiğini yani nasıl bir rol oynayacaklarını, aynı roldeki başka kişileri gözleyerek 

öğrenirler. Bu bir deneme işidir. Kişi rolünü oynarken başkalarının tepkilerini gözler ve rollerini bu tepkilere uygun 

şekilde düzenler. Bireyler, bir de hatalarından öğrenirler. Beklentiye uygun davranmama sonucu yapılan hatalar, 

bir dahaki sefer ne yapılmaması gerektiği hakkında bilgi verir. Böylece hatalar, birey için, rolün nasıl oynanması 

istendiği konusunda ipucu görevi görür. 

99


Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun 

sözcüklerle tamamlayınız. 

1. Sadece bedenin veya sadece zihnin var olduğunu 

öne süren görüş __________, ikisinin de var 

olduğunu öne süren görüş ise __________ olarak 

bilinir. 

2. Uyarıcının canlıyı etkilemesi ile onun bir davranış 

yapması arasında geçen işlemler bütününe 

__________ denir. 

3. Toplumun kültürünün, değer ve normlarının bir 

sonraki kuşağa aktarılmasını içeren ve toplumda 

bunlar açısından bir süreklilik sağlayan sürece 

__________ denir. 

4. __________ ve __________, insanda öncelikli 

duyumlardır. 


5. Beyin yarım kürelerinin ön tarafında bulunan 

beyin alanına ne denir? 

A) Çeper lobu 

B) Şakak lobu 

C) Alın lobu 

D) Art kafa lobu 

E) Beyincik 

6. “Gelişim yaşam boyu devam eden bir süreçtir.” 

sözüne dayanarak aşağıdaki yargılardan hangisine 

varılabilir? 

A) Bir alandaki gelişim tamamlanmadan diğer 

alanlardaki başlamaz. 

B) İleri yaşlarda da gelişimsel değişiklikler 

ortaya çıkar. 

C) Yaşlanma ve gelişim birbiriyle ilişkisiz 

süreçlerdir. 

D) Biyolojik gelişim sona erdiğinde bilişsel 

gelişim de sona erer. 

E) Gelişim belirli bir yaşta tamamlansa da etkileri 

yaşlılığa kadar sürer 

7. Bir gencin aşağıdakilerin hangisini yapmasında 

kalıtımın rolü diğerlerine göre en fazladır? 

A) Dilini burnuna değdirmesi 

B) Zeybek oynaması 

C) Bilgisayar klavyesini kullanması 

D) Geometri problemini çözmesi 

E) Bisiklete binmesi 

8. İki yaşındaki bir çocuğun aşağıdakilerden 

hangisini yapması, nesne devamlılığı ilkesini 

kazanmış olduğunun bir göstergesi olamaz? 

A) Yuvarlanan topunu almak için kanepenin 

arkasına girmeye çalışması 

B) Örtünün altına saklanan şekeri örtüyü 

kaldırarak alması 

C) Mama iskemlesinden düşen kaşığı, yere 

bakarak araması 

D) Elma sözcüğünü duyunca mutfağa gidip 

sepetten bir elma alması 

E) Elindeki biberonu ağzına götürerek emmesi 

9. Ahmet ergenlik dönemini kriz yaşamadan 

geçirmiş, ailesinin ve akrabalarının sahip olduğu 

değerleri benimseyerek onlarla uyuşan bir kimlik 

geliştirmiştir. 

Ahmet’in kimlik bunalımı aşağıdakilerden 

hangisiyle sonuçlanmıştır? 

A) Başarılı kimlik statüsü 

B) Kararsız kimlik statüsü 

C) Kimlik kargaşası 

D) Erken bağlanmış kimlik statüsü 

E) Moratoryum 

10. Genelde, anne ve babalar ergenlik dönemindeki 

çocuklarının arkadaş seçimi konusunda titizlik 

gösterirler. Aşağıdakilerin hangisi bu durumun 

bir nedeni olabilir? 

A) Toplumda ergenlik dönemindeki birey 

sayısının fazla olması 

B) Çoğu bireyin, ergenlik dönemini sorun 

yaşamadan atlatması 

C) Akran gruplarının ergen üzerinde güçlü 

etkilerinin olması 

D) Ergenliğin, her bireyin doğal gelişme 

sürecindeki dönemlerden biri olması 

E) Ergenlik döneminde bireyin arkadaş sayısının 

yetişkinliktekinden az olması 

100

11. Aşağıdaki ergenlerden hangisinin bu dönemde 

ortaya çıkan hızlı değişimlerin yol açtığı 

sorunlarla başa çıkmada diğerlerine göre daha 

başarılı olması beklenir? 

A) Hızlı değişimin doğal gelişme sürecinin bir 

parçası olduğunu bilen ergen 

B) Fiziksel gelişimi bilişsel gelişiminden daha 

hızlı olan ergen 

C) Cinsel olgunluğa akranlarından daha erken 

erişen ergen 

D) Gerçek durumdan çok, kendi zihnindeki ideal 

özelliklere uyan bir beden imgesi geliştirmiş 

ergen 

E) Yaşadığı sorunlar ebeveyni tarafından 

görmezden gelinen ergen 

12. Aşağıdakilerin hangisinde yetersiz uyarılmanın 

etkisi vardır? 

A) İnsanlarda koku alma duyumunun bazı 

hayvanlarınkinden daha güçsüz olması 

B) Kafeste, diğer köpeklerden ayrı, tek başına 

büyütülen köpeklerde normal dışı 

davranışların gözlenmesi 

C) Görme engelli bireylerde, işitme ve dokunma 

gibi öteki duyumların görme engelli olmayan 

bireylere göre daha gelişmiş olması 

D) Loş bir ortama girdikten bir süre sonra 

nesnelerin ayrıntılarının seçilmeye başlanması 

E) Yenidoğanın insan yüzüne benzeyen şekle, 

benzemeyenlere göre daha uzun süre 

bakması 

13. Alışmanın ve duyarlılaşmanın meydana 

gelmesindeki temel etken aşağıdakilerin 

hangisidir? 

A) Uyarıcının miktarı 

B) Uyarıcıyı oluşturan enerji türü 

C) Uyarıcıyla ilk kez karşılaşılması 

D) Uyarılan duyu organının hangisi olduğu 

E) Uyarıcının tekrarlanması 

14. Aşağıdakilerden hangisi algılama sürecinin 

ögelerinden değildir? 

A) Bağlamın analizi 

B) Beklentiler 

C) Bilginin özümsenmesi 

D) Karşılaştırma 

E) Karar verme 

15. Aşağıdakilerden hangisi duyum ve algının ortak 

özelliklerinden biridir? 

A) Uyarıcının tam bir kopyası olma 

B) Uyarıcıyı anlamlandırma 

C) Bilgi işlemleme sürecinin parçası olma 

D) Bellekten kısa sürede silinme 

E) Beklentilere göre değişme 

16. Farklı bireyler aynı uyarıcıyı birbirlerinden 

farklı algılayabilir. Belirli bir uyarıcı aynı birey 

tarafından da farklı koşullarda farklı algılanabilir. 

Bunun nedeni aşağıdakilerin hangisindeki 

farklılık olamaz? 

A) Beklenti 

B) Dürtü ve güdüler 

C) Öğrenme yaşantıları 

D) Uyarılan duyu organı 

E) Sosyokültürel özellikler 

17. Bir bireyin aşağıdaki gereksinimlerinden 

hangisini diğerlerine göre en önce gidermeye 

çalışması beklenir? 

A) Fizyolojik gereksinimler 

B) Güvende olma gereksinimi 

C) Bilişsel gereksinimler 

D) Kendini gerçekleştirme gereksinimi 

E) Birlikte olma gereksinimi 

18. Aşağıda, okullar arası bir koşu yarışmasına 

katılan koşuculardan beşinin koşarken kendi 

kendilerine söyledikleri verilmiştir. Bu sözler 

dikkate alındığında, koşuculardan hangisinin 

koşma davranışının en yüksek düzeyde 

güdülenmiş olduğu söylenebilir? 

A) Nasıl olsa kazanamam, kendimi ne diye 

yorayım 

B) Burkulan bileğim çok acıyor ama ne olursa 

olsun bitirme çizgisine varmalıyım 

C) Yarışmaya katılarak babamın arzusunu yerine 

getirdim, hızlı koşmasam da olur 

D) Biraz hızlanayım bari, ayıp olmasın 

E) Yarışmacıların hiç biri benim düzeyimde değil, 

bunları geçip birinci olsam da önemi yok 

101

19. Bireyin hangi güdülerinin güçlü olduğunu bilmesi, 

fiziksel, duygusal ve bilişsel özelliklerini gerçekçi 

olarak değerlendirmesi, aşağıdakilerin hangisinde 

rol oynamaz? 

A) Meslek seçerken ileride pişmanlık 

duymayacağı kararlar almasında 

B) Başarılı olma olasılığı yüksek uğraşlar 

edinmesinde 

C) Kura sonucu, istediği görev yerine 

atanmasında 

D) Mutluluk duyacağı arkadaşlıklar kurmasında 

E) Karşılaştığı sorunlarla yapıcı bir biçimde başa 

çıkmasında 

20. Bir duygunun psikoloji biliminde incelenebilmesi 

için, 

I. Her kültürde ortaya çıkma 

II. Her gelişim düzeyinde ortaya çıkma 

III. Gözlenebilir olma 

IV. Ölçülebilir olma 

özelliklerinden hangilerini taşıması gerekir? 

A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV 

21. Beş yaşındaki Ekrem’in titrer bir durumda bulduğu 

kedi yavrusunu kucağına alarak eve getirmesi ve 

annesinden “zavallıcığa” ilaç vermesini istemesi, 

aşağıdakilerden hangisine örnektir? 

A) Yüz ifadesinden duygunun anlaşılmasına 

B) Bazı duyguların her toplumda aynı biçimde 

ifade edilmesine 

C) Duygunun bastırılmasına 

D) Duygunun davranışa yansımasına 

E) Farklı duygulanımlarda aynı fizyolojik 

değişikliklerin ortaya çıkmasına 

22. Bilinçaltı ve bilinç aşağıdakilerin hangisi 

bakımından birbirine benzer? 

A) Bireyin kontrolünde olma 

B) Farkındalığı içerme 

C) Kısıtlı kapasitede olma 

D) Yaş ilerledikçe güçlenme 

E) Davranışı etkileme 

23. Kişinin bilinçlilik durumu, farkındalık düzeyine 

bağlı olarak sırasıyla, odaklanmış dikkat, gevşek 

uyanıklık, yarı uyanıklık, hafif uyku, derin uyku, 

rüya görme gibi evrelere ayrılır. Bireyin bu 

evrelerin hangisinde olduğunun en duyarlı ve 

güvenilir göstergesi aşağıdakilerden hangisidir? 

A) Beynin elektriksel faaliyeti 

B) Kalp atım hızı 

C) Nefes alıp almama 

D) Gözbebeklerinin büyüklüğü 

E) Terlemenin oluşması 

24. Dersi dikkatle izleyen öğrencide hangi tür dikkat 

gerçekleşmektedir? 

A) Bölünmüş dikkat 

B) Edilgen dikkat 

C) Sürdürülen dikkat 

D) Seçici dikkat 

E) Kısa süreli dikkat 

25. Aşağıdakilerden hangisi sosyal biliş türlerinden 

biridir? 

A) Sosyalleşme B) İtaat C) Yükleme 

D) Kimliksizleşme E) Sapkınlık 

26. Aşağıdakilerden hangisi sosyal çevrenin 

ögelerinden biri olan medyanın bireyin davranışını 

etkileme yollarından biri olamaz? 

A) Bireyi bilgilendirme 

B) Bireyin yaptıklarını denetleme 

C) Bireye örnek alabileceği modeller sunma 

D) Bireye kendininkiyle karşılaştırabileceği 

görüşler sunma 

E) Bireyin bilişsel gereksinimlerinin karşılanmasına 

olanak sağlama 

27. Aşağıdakilerden hangisi sosyal psikolojide cevap 

aranan sorulara bir örnek değildir? 

A) Tutumların oluşmasında ailenin rolü var mıdır? 

B) Aile büyüklüğü çocuğun okul başarısını 

etkiler mi? 

C) Otoriter ve demokratik aile tiplerinin ergenin 

kimlik bunalımını çözmesindeki etkileri 

farklı mıdır? 

D) Sosyalleşmede ailenin önemi nedir? 

E) Kırsal bölgeden kente göç, ailede ne gibi 

yapısal değişikliklere yol açar? 

102

III. ÜNİTE 

ÖĞRENME, BELLEK, DÜŞÜNME 

ÖĞRENME 

A. Tanımı İnsanlar öğrenme dürtüsüyle doğarlar. 

Öğrenmeye karşı merak ve bundan duyulan zevk insanın doğasında vardır. 

W. E. Deming (Deming) 

ÖĞRETMENİM ETKİN DİKKAT 

DİYORLAR, O NEDİR? 

SAĞA SOLA 

BAKACAĞINA 

DERSİ DİNLESEYDİN... 

d 

hazırlık 

İlköğretimden beri göreviniz öğrenme. Aylar ve yıllar boyunca, her gün öğreniyorsunuz. İlköğretim, 

ortaöğretim, yükseköğretim, ondan da sonra lisansüstü eğitim-öğretim görüyorsanız en az 22 yılınızı 

eğitim-öğretim ile geçiriyorsunuz. Tıp gibi bazı dallardaki eğitim-öğretim ise en az 30 yıl sürüyor. Askerlik 

görevi de farklı bir eğitim. Sonuç olarak bireyin yaşam süresinin yarısına yaklaşan bölümündeki 

temel görev öğrenmek oluyor. Ancak iş öğrenmekle bitmiyor. Öğrenebiliriz ancak aklımızda kalmayabilir, 

unutabiliriz. Bu nedenle diğer görevimiz, öğrendiklerimizi daha sonra bunları hatırlayabilecek 

şekilde bellekte tutmak. 

Öğrenme sadece eğitim-öğretim kurumlarında mı yapılıyor? Bebek Albert tavşandan ve beyaz sakallı 

erkeklerden korkmayı sizin derste öğrendiğiniz gibi mi öğrenmişti? Somut işlemler döneminde 

çocuk miktar korunumunu annesi anlattığı için mi öğrenmişti? Bir idareci, elemanlarını nasıl yöneteceğini, 

kime nasıl davranacağını, iş yerinden en iyi verimi almak için ne yapması gerektiğini yalnızca 

kitaplardan öğrendiklerine göre mi belirliyor? 

Hemen hatırlayalım: Canlıların varkalımı, uyarıcıları duyumsamalarına ve uygun davranışları yapmalarına 

bağlı. Bu U-D bağları içgüdüsel olarak saptanmış olabilir (bebekte anne memesini emme 

davranışında olduğu gibi); içgüdüsel olarak var olan potansiyel, çevrenin etkisiyle biçimlenmiş olabilir 

(yürüme ve konuşmadaki gibi) veya öğrenme ürünü olabilir (bu kitapta, doğuştan donanım ve edinilmiş 

donanımın göreli katkıları hakkında öğrendikleriniz gibi). Canlının karmaşıklık düzeyi yükseldikçe 

doğuştan gelen özelliklerin göreli katkısı azalır, öğrenilenlerin katkısı artar. Bir köpek yavrusu yaklaşık 

1,5 aylıkken kendi başına yaşayabilir. İnsan yavrusunun kendine bakabilir hâle gelmesi en az ilköğretim 

çağında mümkün oluyor. 

Sonuç olarak bütün bilgilerimizde, fiziksel ve sosyal uyarıcıları nasıl algıladığımızda, tutumlarımızda, 

kişiliğimizde, yaptıklarımızda öğrenmenin büyük katkısı var. Öğrenme yaşam boyu devam eden 

bir süreçtir. Her yerde ve her zaman öğreniyoruz. Unutmayalım “bilgi çağında” yaşıyoruz ve çağımızın 

sloganlarından biri “Bilgi güçtür.” 

103

E etkinlik 

Aşağıdaki tabloda verilen davranış örneklerini inceleyiniz. Davranış, öğrenme sonucu ise “Öğrenme” 

sütununa, refleks sonucu ise “Refleks/İçgüdü” sütununa "√" işareti koyunuz. Aklınıza gelen başka davranış 

örneklerini yazınız ve onları da aynı açıdan değerlendiriniz. Aşağıdaki Bilgi Kutusu’nu okuduktan 

sonra bu etkinliğe geri dönünüz. Sınıflama hatası yapıp yapmadığınızı kontrol ediniz. Varsa hatalarınızı 

düzeltiniz. 

B 

Davranış Öğrenme Refleks/İçgüdü 

Köpeğin, acıkınca yemek kabının başına gitmesi 

Özge’nin böcek görünce midesinin bulanması 

Yeni doğan bebeğin eline bir nesne verilince onu sıkıca tutması 

Gözüne hava püskürtülen Eda’nın gözünü kırpması 

Mert’in karanlıktan korkması 

....................... 

bilgi kutusu 

“Öğrenme, tekrar veya yaşantı sonucu davranışlarda gözlenen oldukça devamlı bir değişikliktir.” 

Şimdi bu tanımdaki ögeleri, önceki öğrendiklerimizle bütünleştirerek (böylece onların belleğimizde 

kalıcılığını artırarak) tek tek ele alalım. 

• Öğrenme bir ara değişkendir: İnsan yaşamında çok önemli yeri olan öğrenme bir bilişsel süreçtir. 

Buna göre, öğrenme, uyarıcı ile davranış arasına giren bir ara değişkendir. Şekil 2.1'de “uyarıcı” ve 

“davranış” yazan kutuları bulalım. Şimdi de ikisinin arasındaki kutu ve oklara bakalım. Bu şemayı 

artık öğrenmiş ve bellemiş, onu “akıl gözü”nüzle görüyor olmalısınız. Buna psikolojide “görselleştirme” 

denir. 

• Tekrar ya da yaşantı: Büyüme veya olgunlaşma süreci içinde ortaya çıkan davranış değişiklikleri 

öğrenme değildir. Örneğin büluğ dönemindeki hormonal değişiklikler nedeniyle karşı cinse ilgi 

duymaya başlama, öğrenme değildir. Hastalık ve hasar sonucu meydana gelen değişiklikler de 

öyle. İçgüdüler öğrenme değildir. Bebekte emme davranışı doğuştan vardır, kimsenin bunu öğretmesine 

gerek yoktur. Refleksler otomatik olarak yaptığımız doğuştan tepkilerdir. Siz “doğuştan” 

teriminin “doğduğunda” anlamına gelmediğini artık biliyorsunuz. Doğuştan terimi, olgunlaşma 

süreci içinde sonradan ortaya çıkan davranışları (konuşma gibi) da içeriyordu. 

• Davranış: Psikoloji biliminin davranışları incelediğini artık çok iyi biliyorsunuz. Bir ara değişken 

olan öğrenmenin de mutlaka, psikolojideki üç tür davranıştan herhangi birine yansıması gerekiyor. 

Örnekler: (1) Güdülenmenin dört bileşenini öğretmeninize anlatabilirsiniz öğrenme dıştan 

gözlenen davranışa yansımaktadır. (2) Bir markete daha önce farklı yollardan gitmiştiniz. Şimdi de 

markete gideceksiniz fakat aceleniz var. En kısa yolun hangisi olduğuna karar vermeniz gerekiyor. 

Zihninizdeki haritayı buna psikolojide “bilişsel harita” denir. görselleştiriyorsunuz. En kısa yolu buluyorsunuz 

öğrenme doğrudan gözlenmiyor, bir davranıştan dolaylı olarak çıkarsanıyor. (3) Yoğun 

dikkat gerektiren bir görevi yerine getirirken beyninizin elektriksel cevaplarında dikkatle ilgili bir 

dalga ortaya çıkıyor (psikofizyolojik tepki). Tekrarlayalım: Öğrenme bir ara değişkendir. Biz onun 

davranışa yansımasını gözlüyoruz. Bu davranışa icra veya "performans" da denebilmektedir. 

• Davranışta değişiklik: Öğrenmenin ölçüsü, davranıştaki değişikliktir. Okulda öğrendiğimiz yararlı 

bilgilerden esinlenerek değişikliğin daima iyi yönde olduğunu düşünebiliriz. Bu doğru değildir. Ön 

yargıların, ayrımcılığın, madde kötüye kullanımının, korku ve kaygıların öğrenilmesinde olduğu 

gibi, öğrenme olumsuz veya yararsız yönde de olabilir. Hatalı bellek stratejileri kullanma da olumlu 

olmayan bir öğrenmedir. Kısacası, öğrenme yararlı ve uyumlu, olumlu davranış değişikliğini içerebileceği 

gibi yararsız ve uyumsuz, yani olumsuz değişiklikleri de içerebilir. 

104

• Oldukça devamlı değişiklik: Yalnızca bir kez görülüp bir daha ortaya çıkmayan davranış öğrenme 

değildir. Bir davranış değişikliğine “öğrenilmiş değişiklik” diyebilmek için onun nispeten kalıcı olması 

gerekir. Öğrenme genelde emek ve çaba ister (istisna: aşağıda açıklanan örtük öğrenme). 

Öğrenme ne kadar iyi yapılmışsa, (istisna: korku koşullaması bir seferde gerçekleşir) davranış değişikliğinin 

kalıcılığı da o kadar fazla olur. 

Hatırlanan Ortalama Kelime Sayısı 

Zaman Aralığı (gün) 

Şekil 3.1. Öğrendiklerinizin uzun süre hatırda kalması 

için aşırı öğrenme yapmalısınız. 

Öğrenme sürecini anlamak için yaptıkları deneylerde 

psikologlar basit görevler kullanırlar. Bu yaklaşım, 

karıştırıcı etkilerin daha iyi kontrol edilmesini sağlar (I. 

Ünite'deki bu konuda verilen bilgilere bir kez daha bakınız.). 

Şekil 3.1'de öğrenme düzeyinin hatırlanan kelime 

sayısına etkisini görüyorsunuz. Siyah çizilen eğri %100 

öğrenme düzeyini göstermektedir. Bu düzey “tam doğru 

tekrar ölçütü” olarak da bilinir. Bu ölçüt, öğrenmenin, 

malzeme (örneğin kelime listesi) hatasız olarak 

tekrarlanana kadar sürdürülmesini içerir. Kesik çizgili 

eğri aşırı öğrenmeyi göstermektedir. Şekil 2.1'deki aşırı 

öğrenmede, %100 öğrenme için gereken tekrar sayısının 

iki katı tekrar yapılmıştır (%200 öğrenme düzeyi). 

Şimdi %100 ve %200 koşullarında, 26. günde hatırlanan 

miktara bakınız. Şekil 3.1'deki grafik %200 düzeyinde 

öğrenmenin zamanda kalıcı olduğunu, %100 öğrenmeden 

geriye pek şey kalmadığını ortaya koyuyor. 

ÖĞRENME TÜRLERİ 

E etkinlik 

Aşağıda günlük yaşamınızda yapmış olabileceğiniz davranışlardan bazı örnekler bulunmaktadır. 

Bu davranışların öğrenme türlerinden (klasik koşullama, edimsel koşullama, model alarak öğrenme, 

kavrayarak öğrenme, örtük öğrenme) hangisinde olduğunu görsel ve yazılı kaynaklardan 

bulunuz ve bunu davranışın yanındaki boşluğa yazınız. 

Davranış 

Öğrenme Türü 

1. Zil çalınca dersten çıkmak ........ 

2. Eşlik ettiğiniz arkadaşınız adres ararken bir sokağın yerini öğrenme ........ 

3. Matematik dersinde problemin çözümü için gerekli ilişkiyi görme/ 

fark etme 

4. Düzenli olarak kitap okuyan annenizi görerek onun gibi kitap okuma 

alışkanlığı kazanma 

III. Ünite'nin A Konusu derste işlendikten sonra tabloya geri dönünüz ve cevaplarınızı kontrol ediniz. 

Eğer yanlışlarınız varsa, bunların nedenlerini irdeleyiniz. 

Şimdi bir Çalışma Kâğıdı hazırlayınız. Kâğıdınızı beş alana ayırınız ve her birine öğrenme tanımındaki 

ögelerden birini yazınız. Tablodaki öğrenme örneklerini bu beş öge açısından analiz ediniz. 

Öğrenme örneklerinin her bir öge bakımından durumunu ilgili kutucuğa yazınız. 

........ 

........ 

Bir davranış değişikliği olan öğrenmenin farklı türleri vardır. Ancak bunların hepsi öğrenme tanımında ifade 

edilen ögelere sahiptir. Şimdi kaç tür öğrenme olduğunu görelim: 

105

A. Koşullama Yoluyla Öğrenme 

hazırlık 

Bilimsel psikolojide ilk olarak tanımlanan öğrenme türü, koşullama yoluyla öğrenme olmuştur. Koşullama 

yoluyla öğrenmelerde uyarıcılar ve davranışlar bellidir. Deneyci kritik uyarıcıları istediği zaman ve 

istediği miktarda değişimler, bunların davranışa etkilerini gözler. Koşullama yoluyla öğrenmenin türleri vardır. 

Koşullama türleri arasında uyarıcılar ve öğrenilen davranımların niteliği açılarından farklar olduğunu 

ilerleyen sayfalarda göreceksiniz. 

tartışalım 

Koşullama yoluyla öğrenme türleri Klasik Davranışçı ekol döneminde tanımlanmıştır. Bu ekol ile 

koşullanarak öğrenme arasında nasıl bir uyum var? Soruyu aşağıdakileri okuduktan sonra da cevaplayabilirsiniz. 

1. Klasik Koşullama 

Bu koşullama türü, Nobel ödülü sahibi 

İ. Pavlov tarafından, sindirimin fizyolojisi 

üzerindeki çalışmaları sırasında tesadüfen 

keşfedilmiştir. İlk keşfedilen tür olduğu 

için bilim dünyası onu “klasik” olarak 

nitelemiştir (Şekil 3.2). Pavlov’un bulduğu 

koşullamanın, daha sonra yapılan çalışmalar 

sonucunda, bir davranış ilkesi (yani 

evrensel gerçeklerin tutarlı ifadesi) hâline 

geldiğini I. Ünite’de öğrenmiştik. 

Şekil 3.2. Pavlov ve onun klasik koşullama için kullandığı 

deney düzeneği 

uygulayalım 

Pavlov bilim dünyasına klasik koşullamayı köpekte 

salya koşullaması olarak tanıtmıştır. Klasik koşullamayı 

biz de Pavlov’un deneyindeki işlem ve ögeler 

yoluyla tanıyalım. 

• Klasik koşullamada dört öge vardır: koşulsuz 

uyarıcı (yiyecek), koşulsuz tepki (yiyecek duyumsadığında 

salya salgılama), koşullama 

uyarıcısı/koşullu uyarıcı (zil sesi), koşullu tepki 

(zil sesini duyunca salya salgılama). 

• Yandaki görselde klasik koşullamanın ögelerini 

bulunuz. 

• Klasik koşullamada canlı ilişkisiz bir uyarıcıya 

belirli davranışı bağlamayı öğrenir. Görselde 

bunun nasıl olduğunu belirleyiniz. 

Koşullama İşlemleri 

Koşulsuz uyarıcı ..... Koşulsuz Tepki 

Koşullama uyarıcısı 

Koşullu uyarıcı 

Koşullama Öncesi İşlemler 

Koşulsuz uyarıcı 

Koşullama uyarıcısı 

Koşulsuz Tepki 

Tepki yok 

Koşullu Tepki 

106

Şekil 3.3 Koşullamanın aşamaları. Kazandırma (A), sönme (B), kendiliğinden geri gelme (C) 

Klasik koşullama birkaç işlem dönemini içerebilir. Bunlar aşağıda açıklanmaktadır: 

Koşullama öncesi işlemler: (1) Bir davranış (salya salgılama) ve onu doğal olarak ortaya çıkaran uyarıcı (yiyecek) 

belirlenir. (2) İlişkisiz bir uyarıcı (zil) seçilir ve onun salya salgılamaya yol açmadığı belirlenir. 

Koşullama işlemleri: Pavlov’un deneyinde zil çalınıyor ve bundan birkaç saniye sonra köpeğe yiyecek veriliyor. 

Zil sesinin ardından et verildikçe, yani koşullama uyarıcısı ve koşulsuz uyarıcı eşleştikçe, sadece zil sesinin yol 

açtığı salya miktarı giderek artıyor. Bu durumu Şekil 3.3 A’da belirleyiniz. Bu sonuç, salya salgılamanın zil sesine 

koşullandığını, zil sesinin de “koşullu uyarıcı” niteliğini kazandığını gösteriyor. Zil sesinden sonra ortaya çıkan salya 

salgılama ise bir koşullandırılmış tepkidir; buna kısaca “koşullu tepki” denir. 

dikkat 

Pavlov'un deneyinde, köpeğin yiyeceği alması onun yaptığı herhangi bir davranışa bağlı değil yani 

klasik koşullamada canlı edilgen konumda. Öğrenilen davranış koşullu uyarıcı tarafından “uyandırılıyor” 

(Zil çalınca salya salgılanıyor.). Bu durumun, klasik koşullamayı aşağıda anlatılan edimsel koşullamadan 

ayıran en önemli fark olduğunu göreceksiniz. 

Genelleme: Pavlov daha sonra, yine bir işitsel 

uyarıcı olan çan sesinin de salya salgılamasına 

yol açtığını görmüştür. Genelleme, daha önce 

koşullama işlemi hiç uygulanmadığı (yani koşullu 

uyarıcıya benzeyen uyarıcı, koşulsuz uyarıcı ile 

hiç eşleştirilmediği) hâlde, bir uyarıcının koşullu 

tepkiye yol açmasına denir. Genellemeye yol 

açan uyarıcıların (zil sesi ile çan sesi) benzer olması 

gerekir. Şekil 3.4’ü inceleyiniz. Uyarıcıların 

birbirine benzerliği azaldıkça koşullama kuvvetinin 

de azaldığını belirleyiniz. 

Şekil 3.4. Genelleme. Koşullu 

uyarıcı belli perdede 

(“0” ile gösterilmekte) bir 

ses. Artı değerler giderek 

tizleşen (incelen) sesleri, 

eksi değerler giderek pesleşen 

(kalınlaşan) sesleri 

gösteriyor. Koşullu uyarıcıya 

olan benzerlik azaldıkça 

koşullu tepkinin kuvveti 

azalıyor. 

Söndürme işlemleri: Koşullama gerçekleştikten (Şekil 3.3 A) sonra da köpeğe et vermeye devam edilmeli 

mi? Artık öğrendiğine göre, sadece zil sesini duydukça köpeğin salyası akmaya devam etmez mi? Bunun cevabı 

olumsuzdur. Koşullu tepkinin sürmesi için, deneycinin koşulsuz ve koşullu uyarıcıyı ara sıra birlikte vermesi gerekir. 

Bu yapılmazsa Şekil 3.3 B’de olduğu gibi davranış kuvveti giderek azalır. Deneycinin yaptığı işleme söndürme, 

davranışın azalmasına da sönme denir. 

107

Kendiliğinden geri gelme: Söndürme işlemi koşullu tepkinin tam olarak unutulmasını sağlıyor mu? Şekil 3.3 

C’ye bakalım. Araya bir dinlenme süresi verdikten sonra köpeği deney düzeneğine tekrar koyup zil çalsak fakat 

et vermesek ne olur? (Şekil 3.3 B’ye tekrar bakınız: Sönme sonucu davranış ortadan kalkmıştı.). Şekil 3.3 C’de ne 

görüyorsunuz? Hayvan tam şiddette değilse bile, son söndürme işlemindekinin çok üstünde bir koşullama kuvveti 

gösteriyor, değil mi? Demek ki sönme, tam bir unutma sağlamıyor, davranış kendiliğinden geri geliyor. Tam bir 

unutma sağlamak için ne yapmalı? Bunun için söndürme işlemlerinin tekrarlanması gerekiyor. 

i 


Klasik koşullama elbette ki Pavlov'un yapmış olduğu bir deneyden ibaret değil. Günlük yaşamdaki 

davranışlarınızın bir kısmı klasik koşullama ile öğrenilmiştir. 

• Albert deneyi, korkuların nasıl koşullandığını gösteriyor. 

• Güzel bir yiyeceğin görüntüsü (yiyeceği daha yemeye başlamadan önce) ağzınızı sulandırmıyor 

mu (yani salya salgısına yol açmıyor mu?) Bu da bir klasik koşullamadır. 

• Klasik koşullama tutumlarda da etkili. Yoksulluğun sıkıntılarını yaşamış olan bir kişi, yoksul olduğu 

dönemle ilişkili, onu çağrıştıran tüm uyarıcılara (örneğin oturduğu semte, yandaki komşuya, 

yoksul evinin badanasının rengine vb.) olumsuz tutumlar geliştirir. 

• Şimdi siz de başka örnekler düşününüz. Örnekleri kazanma (Şekil 3.3 A), sönme (Şekil 3.3 B) 

ve kendiliğinden geri gelme (Şekil 3.3 C) aşamaları için geliştiriniz. 

2. Edimsel Koşullama 

Edimsel koşullama B. F. Skinner adlı psikolog tarafından keşfedilmiştir. Skinner’in bulduğu bu koşullama türünün 

daha sonra yapılan çalışmalar sonucunda bir davranış ilkesi (yani evrensel gerçeklerin tutarlı ifadesi) hâline 

geldiğini I. Ünite'de öğrenmiştik. Skinner çalışmalarında önce güvercinleri kullanmıştır. Ancak daha sonra, deney 

hayvanı olarak beyaz (albino) sıçanları kullanmıştır. Edimsel koşullamanın gerçekleştirildiği ve Skinner kutusu olarak 

da bilinen deney düzeneği Resim 3.1’de gösterilmektedir. 

HİŞT!!! İNSANI 

KOŞULLADIM 

SOLDAKİ DÜĞMEYE 

BASINCA YİYECEK 

VERİYO!.. 

Resim 3.1. Edimsel koşullama kutusu 

Klasik koşullamada, uyarıcı davranışı tepkisel olarak ortaya çıkarıyordu: Zil sesi salya salgılama tepkisini doğuruyordu. 

Edimsel koşullamada ise canlı, bir sonucu elde eden davranışı öğrenir ve bunu ortaya koyar. Koşullamada 

canlı etkin konumdadır. Yaptığı davranış (yani edim) sonucunda bir amaca ulaşır. Söz konusu koşullama da bu 

nedenle “edimsel”olarak nitelendirilir. 

Koşullama işlemleri: Edimsel koşullama kutusuna konulduğunda, sıçan çeşitli davranışlar yapar: Kutunun 

içinde dolaşır, nesnelere bakar, onları koklar, kurcalar. Bu davranışlar rastlantısal olarak yapılır, bu nedenle çeşitlilik 

gösterir. Sıçanın davranışlarından biri de yiyecek kutusunun bulunduğu yere gelmek olur. Sıçan bu alanı koklar, 

108

kurcalar. Davranışlardan biri pedalın itilmesini sağlar. Buna deneme yanılma türü öğrenme denir. Pedalı itme davranışı 

sonucunda yiyecek parçası kutuya düşer. Yiyecek olumlu pekiştireçtir. Sıçan onu yer ve açlığı azalır. 

İzleyen gün kutuya tekrar konulduğunda sıçan yine çeşitli davranışlar yapar, yine bunlardan bir tanesi pedala 

basmadır. Yiyeceğini alır ve yer. Sıçan kısa sürede, pedala bastığında yiyecek almakta olduğunu öğrenir. Rastlantısal 

davranışlar ortadan kalkar. Aç sıçan kutuya konulduğunda hemen pedala basar ve yiyeceğini alır. Bunun 

neden böyle olduğunu artık biliyoruz: Yiyeceğe ulaştırmayan davranışlar sönmekte, ulaştıran davranışın kuvveti 

ise artmakta. 

Pekiştirme ve türleri: Edimsel koşullamada canlının yaklaşmak ve elde etmek istediği bir olumlu uyarıcı olabilir, 

yiyecek gibi. Canlı bu amaca ulaştıran davranışları yapar. Bu duruma olumlu pekiştirme denir. Ya da canlının 

uzaklaşmak veya ortadan kaldırmak istediği bir olumsuz uyarıcı olabilir, acı verici uyarıcılar gibi. Canlı bu uyarıcıları 

ortadan kaldıran davranışları yapar. Bu duruma da olumsuz pekiştirme denir. Tablo 3.1’de koşullama türleri ve 

etkileri ile ilgili konuların bir özeti yapılmıştır. 

Tablo 3.1. Özet Tablo. Hedef Niteliğindeki Uyarıcının Türü, Uygulanma Durumu ve Etkilerine İlişkin 

Sonuçlar. 

Uyarıcının Uygulanma 

Durumu 

Hedef Uyarıcısı 

Olumlu 

Olumsuz 

Uygulanıyor 

Uygulamanın Etkisi 

• Olumlu pekiştirme 

• Davranış sayısı artar 

• Söndürme 

• Davranış sayısı azalır 

Kaldırılıyor 

Kaldırmanın Etkisi 

• Söndürme 

• Davranış sayısı azalır 

• Olumsuz pekiştirme 

• Davranış sayısı artar 

Edimsel koşullamada canlı olumsuz pekiştireci ortadan kaldıran davranışlar yaparak onun olumsuz etkisinden 

kurtulur. Buna kaçma denir. Deney düzeneğinde şokun verileceğini bildiren bir ayırt edici uyarıcı mekanizması 

vardır. Örneğin ışığın yanması, bir şok verileceğinin habercisidir. Hayvan bu ayırt edici uyarıcı verildiğinde karşı 

bölmeye geçerse şok almaktan kurtulur. Buna da kaçınma denir. 

düşünelim 

Edimsel davranışı klasik koşullamadaki tepkisel davranış ile karşılaştırınız. Düşüncelerinizi not ediniz. 

III. Ünite'nin A Konusu işlendikten sonra notlarınızı gözden geçiriniz. 

E etkinlik 

Tablo 3.1’i dikkatle inceleyiniz. 

II. Ünite’nin D 

Konusu’ndaki bilgilerinizi 

hatırlayınız. Bu bilgileri 

yandaki Çalışma 

Kâğıdı’nda boş bırakılan 

yerleri tamamlamada 

kullanınız. 

Davranış Sayısını Artıran Koşul Tekniğin Adı 

Olumlu hedef uyarıcının ............. ............. pekiştirme 

Olumsuz hedef uyarıcının ............ ............. pekiştirme 

Davranış Sayısını Azaltan Koşul Tekniğin Adı 

Olumlu hedef uyarıcının ............. ............. 

Olumsuz hedef uyarıcının ............. ............. 

Davranışı Bastıran Koşul 

Tekniğin Adı 

Olumlu hedef uyarıcının ............. ............. 

Olumsuz hedef uyarıcının ............. ............. 

109

uygulayalım 

Edimsel koşullama türü öğrenme Skinner'in yaptığı deneyden ibaret değil. Günlük yaşamdaki 

davranışlarımızın çok büyük bir kısmı edimsel koşullama ürünüdür. 

• Hayvanlara beceriler edimsel koşullama teknikleriyle öğretilir. At terbiyecilerinin elinde şeker bulunur. 

İstenen davranışı yapınca terbiyecisi ata ara sıra şeker verir. 

• Bazı bebekler bir nedeni olmaksızın sürekli ağlar. Bu bebekler, ağladıkları zaman annesinin onun 

yanına geldiğini öğrenmiştir. (Edimsel davranış: ağlama. Olumlu pekiştireç: Annenin yanına gelmesi.) 

• Trafikte kırmızı ışık bir ayırt edici uyarıcıdır. Bu ışıkta durarak kazadan kaçınırsınız. 

• Aniden çıkan şiddetli rüzgârla gökyüzünü kara bulutların kaplaması bir sağanak yağmurun geleceğini 

gösteriyor. Hemen bahçedeki oyunu bırakıp içeri girersiniz. Böylece de ve ıslanmaktan 

kaçınmış olursunuz. 

B. Bilişsel Öğrenme 

KIZINCA 

SÖYLENEN 

"MEE" İKİ 

"E"YLE Mİ TEK 

"E"YLE Mİ 

YAZILIYORDU? 

hazırlık 

Bilişsel öğrenme, yaşantılar sonucu “bilgi işlemleme”de 

meydana gelen değişme olarak tanımlanır. Bu öğrenmede 

uyarıcılar, onların ortaya çıkardığı davranışlar, pekiştireç 

ve cezalar yoktur. Çevre üzerinde bir etki yaratan 

edimler de yoktur. Bilişsel öğrenme zihinde oluşur; zihinde 

yapılan işlemlemeleri, yaşantıları içerir. Örneğin, bu 

kitabı okurken veya ders çalışırken yaptığınız öğrenmeler 

bilişsel öğrenmedir. Deneyimler sonucu algılar gelişir ve 

çeşitlenir, daha fazla nesne ve olay fark edilir, sosyal psikolojik 

şemalar ve daha ilerideki ünitelerde anlatılacak 

olan üst düzey zihinsel temsiller gelişir. Diğer bir deyişle, 

bireyin davranışlarını çevrede olup bitenler değil, çevrenin 

zihindeki temsilleri belirlemeye başlar. Bu temsiller bilişsel öğrenmenin yapı taşlarıdır. 

Öğrenme denince genellikle aklımıza, bilgi işlemleme sistemimizde düşünerek yaptığımız değişiklikler 

gelir. Bir matematik problemini deneme yanılma türünden davranışlar yaparak çözmezsiniz. Geçmişte 

babanızın “Aferin” diyerek olumlu pekiştirme uyguladığı bir davranışı da aynen tekrarlamazsınız. 

Düşünürsünüz, stratejiler kurarsınız, zihninizde işlemler yapar, ortaya çıkan ürünü değerlendirirsiniz. 

1. Örtük Öğrenme 

Bu öğrenme türünde kişi öğrendiğinin farkında değildir. Örneğin, kişiye bir kelime listesi gösterilir ve her kelimedeki 

ünsüz harfleri sayması istenir. Daha sonra katılımcıya kelimelerin ilk hecesi gösterilir ve bu heceleri aklına 

gelen ilk kelimeye tamamlaması istenir. Bu deneylerde katılımcıların büyük çoğunlukla, heceleri ünsüz harfleri 

saydıkları kelimelere tamamladıkları görülmüştür. Katılımcılar kelimelerdeki ünsüzleri sayarken bir yandan da bu 

kelimeleri farkına varmadan öğrenmiştir. 

Örtük öğrenme beynin yüksek zihinsel işlevlerinden sorumlu olan alın lobunda değil, beyin kabuğunun altındaki 

yapılarda gerçekleşir. Bu öğrenme pek çok nörolojik hastalığın son evrelerine kadar bozulmaz. 

Örtük öğrenme, öğrenmenin bilinçaltında değilse bile bilinç öncesinde gerçekleşebildiğini göstermektedir. Demek 

ki insan zihni, bilinç olmadan da öğrenme gibi bir bilişsel etkinliği gerçekleştirebilmektedir. Çok ilgi duyulan 

bir araştırma alanı, insanların uykuda öğrenip öğrenemediği olmuştur. Araştırma sonuçları çok basit, kavramsal 

olmayan bazı bilgilerin uykuda öğrenilebileceğini; ancak örneğin öğrencilerin, iş adamlarının ve öğretim üyelerinin 

bilmek isteyeceği türden bilgilerin uykuda öğrenilmediğini göstermiştir. 

110

Şehrin hiç bilmediğiniz bir semtinde oturan arkadaşınızın evine ilk kez gideceksiniz. Evin yerini size telefonla 

tarif ediyor. Bu tarife göre evi kolayca bulursunuz, çünkü zihninizde bir bilişsel harita oluştu. (Bu tür anıların erkeklerde 

daha fazla olduğunu görürseniz hiç şaşırmayın. Genelde görsel mekân içeren bilişler erkeklerde daha 

yüksektir.) Ancak “yer öğrenme” sadece insanlara özgü bir özellik değildir. Yeni davranışçılık görüşünün temsilcileri 

olan E.C. Tolman ve C.H. Honzik tarafından yapılmış olan deneyde hayvanlarda “yer öğrenme”nin bir bilişsel 

öğrenme olduğu gösterilmiştir. Bazı kaynaklarda örtük öğrenme olarak da ele alınan “hayvanda yer öğrenme” 

deneyinin sonuçları, deney hayvanının zihninde bir “bilişsel harita”nın gelişmiş olduğu şeklinde yorumlanmıştır. 

Hayvanın davranışlarını bu harita uyarınca yaptığı öne sürülmüştür. Zamanında bu deney çok önemliydi. Çünkü o 

sırada psikolojiye klasik davranışçılık hâkimdi ve psikolojinin konusu sadece gözlenebilen ve ölçülebilen olaylardı. 

Hâlbuki bu deneyde, bilişsel harita gibi gözlenemeyen bir kavramdan, bir ara değişkenden söz ediliyordu. Günümüzde 

psikoloji bilimi dolaylı olarak gözlenen davranışları da incelemektedir. 

E etkinlik 

Yol 2 

Amaç Kutusu 

Engel 2 

Yol 1 

Engel 1 

Başlangıç Kutusu 

Yol 3 

Şekil 3.5. Sıçanda yer öğrenme deneyinde kullanılan 

labirentin şeması 

Bir an önce açlık dürtüsünü doyuma ulaştırmak 

isteyecek olan ve bir “bilişsel harita” geliştirme 

yeteneğine de sahip olan deney hayvanları 

Tolman-Honzik deneyinde nasıl davranmıştır? 

Bu etkinlikte görsel mekânın algılanması, bedensel 

ve kinestetik duyumların ve becerilerin kullanmasını 

ve bir problemin çözülmesini gerektirmekte. 

Şekil 3.5’teki labirentte farklı uzunlukta üç 

yol olduğuna dikkat ediniz. Yollar belli noktalarda 

engellerle kesilebilmekte. Kullanılan deney 

hayvanları aç bırakılarak normal kilolarının altına 

indirilmiş. Bu nedenle de hayvanlar labirente 

konulduğunda yiyecek bulmak ve bunu da bir an 

önce yapmak isteyecektir. 

1. Deneyin ilk bölümünde aç deney hayvanı 

Başlangıç Kutusu'na konuluyor ve herhangi bir 

engelin bulunmadığı labirentte serbestçe dolaşmaya 

bırakılıyor. Bu aşamada Amaç Kutusu'nda 

yiyecek yok. 

2. İzleyen aşamada Amaç Kutusu'na yiyecek konuluyor. Labirentteki bütün yollar açık. Şimdi bir kırmızı 

kalem kullanarak deney hayvanının Başlangıç Kutusu ile Amaç Kutusu arasında izlemiş olacağı 

yolu çiziniz. 

3. Deneyde Yol 1 “Engel 1” ile kapatılıyor. Şimdi hayvanın önünde iki seçenek var: Daha kısa olan 

Yol 2 ve en uzun olan Yol 3. Bir mavi kalem kullanarak deney hayvanının Başlangıç ve Amaç kutuları 

arasında izlemiş olacağı yolu çiziniz. 

4. Yol 1 “Engel 2” noktasında da kesiliyor. Deney hayvanının Başlangıç ve Amaç kutuları arasında 

seçeceği yolu kurşun kalem kullanarak çiziniz. 

Doğru cevap: Deney hayvanı sırasıyla Yol 1, Yol 2 ve Yol 3’ü seçmiştir. 

Tolman-Honzik deneyindeki öğrenmenin edimsel koşullama olduğu düşünülebilir mi? Cevabınızı 

açıklayınız. 

Doğru cevap: Hayır, düşünülemez. Deney hayvanı en kısa yolu seçmeyi, seçtiği doğru yollar pekiştirildiği 

için öğrenmemiştir. Hayvan labirenti hiçbir yiyecek almadığı serbestçe dolaşma aşamasında 

öğrenmiştir. 

111

2. Model Alarak Öğrenme 

düşünelim 

• Yeni doğan kardeşinizle nasıl ilgileneceğinizi edimsel koşullama yoluyla mı öğrenirsiniz? Cevabınız 

“evet”se, uygun pekiştirme tarifelerini evde size kim uygulayacak? Yoksa küçük kardeşinize nasıl 

davranmanız gerektiğini, büyük kardeşinizin size olan davranışlarını düşünerek mi belirlersiniz? 

• Yanlış arkadaşlar edinip onlardan model alarak öğreneceğimiz tutumların birer ön yargı şeklinde 

gelişebileceğini görebiliyor musunuz? Anne ve babalar, kurduğunuz arkadaşlıklar konusunda işte 

bu nedenle titizleniyorlar. 

Hayvan türlerinde taklit davranışları vardır. Papağan insanın çıkardığı sesleri taklit eder, genç kuşlar melodileri 

yetişkin kuşları taklit ederek öğrenir, şempanzeler birbirinin hareket ve jestlerini taklit eder. Bebekler kimi sesleri 

çıkarmayı annesini veya bakımını üstlenen kişiyi taklit ederek öğrenir. 

Başkasının davranışlarını, jest ve mimiklerini tekrarlama insanlarda 

bir taklitten ziyade model almayla açıklanır. Kültürel norm ve değerlerin 

aktarıldığı sosyalleşme sürecinin, büyük çapta ebeveynler, akranlar 

ve etkili diğer kişilerin davranışlarının model alınmasıyla oluştuğunu 

görmüştük. Model almayı içermeyen, ancak yine de başkalarının davranışlarını 

tekrarlamayı içeren bir öğrenme çeşidi de gözleyerek öğrenmedir. 

Bu öğrenme, başkalarının öğrenmelerinden, deneyimlerinden 

“ders çıkarma” şeklinde olabilir. Örnek: Zeynep, öğretmeni çok dikkatli 

dinliyor, evde de o kadar çok çalışması gerekmiyor. Ben de öyle yapmalıyım. 

Böylece sevdiğim etkinliklere zaman ayırabilirim. 

Tutumlar, kalıp yargılar, ön yargılar da çoğu kez birileri veya kitleler 

model alınarak oluşturulur. Babanız belli bir spor türünden hiç hoşlanmıyor. 

Siz de ondan hoşlanmazsınız. Batı kültürlerinin bir kısmında 

siyah ırka karşı oluşan ön yargı ve ayrımcılık ebeveyn ve çevre davranışları 

model alınarak öğrenilmiştir. Cinsiyet rolleri de model alınarak 

Model alarak öğrenme 

oluşturulur. Kız çocuk annesini, erkek çocuk babasını model alır. Kendi cinsiyetinden bir yetişkinin bulunmadığı 

evlerde büyüyen çocukların cinsiyet rollerinde çeşitli sorunlar bulunabilmektedir. 

BAK CEPTE 

TAŞINABİLEN 

BİR TELEFON 

İCAT ETTİM. 

CEPTE BUNA YER 

OLMAYABİLİR. BİZ 

YİNE MASADAKİNİ 

KULLANALIM 

3. Kavrayarak Öğrenme 

Gestalt ekolü psikologlarından W. Köhler'in bir şempanzeyle yaptığı 

çalışma kavrayarak öğrenmenin klasik örneğidir. Bu çalışmada Köhler kafesin 

dışına bir muz koyar. Kafeste biri diğerinin içine geçebilen iki sopa 

bulunmaktadır. Şempanze muza ulaşmaya çalışır, sopaların her birini bu 

iş için ayrı ayrı kullanır, ama başarılı olamaz. Bir süre sonra şempanze iki 

sopaya bakar, bunları eline alıp beklemeksizin birini diğerlerinin içine geçirir, 

böylece uzayan sopayı kullanarak uzanır ve muzu alır. 

Bütün öğrenme türlerinde öğrenme tekrar ve yaşantı sonucunda yavaş 

yavaş oluşur. Kavrayarak öğrenmede ise davranış aniden ortaya çıkar. 

Kavrayarak yapılan öğrenmede çözüm sanki aniden gelmektedir. Ancak 

bu öğrenmede doğrudan gözlenemeyen yoğun bir bilgi işlemleme gerçekleşmektedir. 

Problemdeki ögeler düzenlenmekte, yeniden yapılandırılmakta, 

problem çözülmekte, çözüm bellekte depolanmaktadır. Oluşan 

bilgi benzeri durumlarda derhal hatırlanmakta ve genellenmektedir. 

Köhler'in deneyinde şempanze kafesin dışındaki uzanamadığı nesneleri, 

hep aynı yöntemle elde etmiştir. Kavrayarak öğrenmede çoğu kez “Tamam, 

buldum!” (İngilizce buna “aha tepkisi” denir) gibi bir tepki oluşur. 

Bir matematik probleminin nasıl çözüleceğini bir türlü çıkaramadığınız, 

daha sonra da aniden “Tamam, buldum!” dediğiniz bir anınız var mı? 

112

ÖĞRENMEYİ ETKİLEYEN ETKENLER 

E etkinlik 

Öğrenmeyi etkileyen etkenlerin başlıklar 

hâlinde sıralandığı yandaki özet 

tabloyu inceleyiniz. Derslerinizdeki 

başarılarınızı ve başarısızlıklarınızı not 

ediniz. Şimdi de başarılarınızın ve başarısızlıklarınızın 

altında tabloda gösterilen 

etkenlerden hangilerinin yattığını 

düşününüz. Bunları da tek tek not 

ediniz. Başarısızlıklarınızı başarıya dönüştürmek 

için ne gibi öğrenme stratejileri 

kullanabileceğinizi irdeleyiniz. 

Öğrenmeyi etkileyen etkenler konusu 

derste işlendikten sonra notlarınıza 

geri dönünüz ve gerekli düzeltme ve 

eklemeleri yapınız. 

Şimdi artık öğrenme davranışınızı 

“kontrol” etmeye, başarısızlıklarınızı 

ortadan kaldırmaya hazırsınız. 

Öğrenmeyi Etkileyen Etkenler 

Öğrenenle ilgili bazı özellikler: 

• Güdülenme durumu 

• Yaş 

• Zekâ 

• Sosyokültürel etkenler 

• Genel uyarılmışlık hâli ve kaygı düzeyi 

• Biyolojik özellikler (genetik ve yapısal) 

Öğrenilen malzemeyle ilgili bazı özellikler: 

• Malzemenin zorluğu 

• Aktarma 

Öğrenme yöntemiyle ilgili bazı özellikler: 

• Aralıklı veya toplu öğrenme 

• Bütün hâlinde veya parçalara bölerek öğrenme 

• Sonuçlar hakkında bilgi 

• Sadece okuma, okuduktan sonra anlatma 

Ne tür olursa olsun, öğrenmenin oluşabilmesi için bazı koşulların yerine getirilmesi gerekir. Bu koşulları üç 

başlık altında toplayabiliriz: 

A. Öğrenenle İlgili Özellikler 

Öğrenecek kişinin bazı özellikleri, öğrenmede önemli rol oynar. Bu özellikler aşağıda sıralanmaktadır. 

Güdülenme durumu: Canlıları herekete geçiren kuvvetlerin dürtü ve güdüler olduğunu artık biliyoruz. 

Öğrenme, insanın büyük çaba harcayarak gerçekleştirdiği bir bilişsel süreçtir. Ancak canlıların öğrenme davranışını 

yapması için bir gereksiniminin, bir dürtüsünün olması gerekir. Bu örneğin açlıktır, susuzluktur, güvende 

olmadır, meraktır, bilmektir, kendini gerçekleştirmektir. 

113

Öğrenmeyi açıklamaya yönelik hayvan araştırmalarında yaratılan gereksinim genellikle açlıktır. Araştırmalarda 

genelde açlık dürtüsünün kullanılma nedeni bunla ilgili karıştırıcı etkilerin rahatlıkla kontrol edilebilmesidir. 

Cinsellik veya merak dürtüsü, güvende olma ve başkalarıyla olma gereksinimleri üzerinde gerekli 

deneysel kontrolün yapılması ise oldukça zor, bazen de olanaksızdır. 

Sizler onlarca yıl süren bir öğrenme sürecinden geçmektesiniz. Bütün bu bilgileri neden öğreniyorsunuz? 

“Herkes böyle yaptığı için.” “Annem babam öyle istediği için.” diyebilirsiniz. Ancak bunları bir tarafa bırakıp bir 

an düşünün. İlköğretim, ortaöğretim, yükseköğretime doğru ulaştıkça ; 

• Kendinize duyduğunuz güven, verdiğiniz değer artmıyor mu? 

• Bilgiye hâkim olmak, “bilmek” sizi heyecalandırmıyor mu? 

• Potansiyellerinizi gerçekleştirmek sizi mutlu etmiyor mu? 

İşte siz bu nedenlerle onlarca yıl okul sıralarında oturuyorsunuz, bu yüzden çalışmalar yapıyor, öğreniyor, 

sınavlara hazırlanıyorsunuz. 

Şekil 3.6’da pekiştirilen ve pekiştirilmeyen 

iki grubun öğrenme eğrileri 

gösterilmektedir. Eğrileri dikkatle inceleyiniz 

ve daha sonra aşağıdaki soruları 

cevaplayınız. 

• Her iki grup başta kaç hatalı 

davranış yapmıştır? 

• Pekiştirilmeyen grubun hata 

sayısı 17. günün sonunda 

kaça düşmüştür? 

• Pekiştirilen grubun hata sayısı 

17. gün sonunda kaç olmuştur? 

Bu gözlemlerden ne sonuç çıktığını 

bir cümle ile ifade ediniz. 

Doğru cevap: Pekiştirme öğrenmeyi 

artırır. 

uygulayalım 

Süre (gün) 

Şekil 3.6. Öğrenmede gereksinim ve güdülenmenin etkisi 

Yaş: Şimdi hemen “Yaşam Boyu Gelişim” konumuza bakalım. Yaşla bilişsel özelliklerin değiştiğini, genelde 

yaşamın ilk 20 yılını kapsayan bölümünde olumlu değişikliklerin, son bölümünde ise olumsuz değişikliklerin 

meydana geldiğini öğrendik. Diğer bilişsel süreçlerin çoğu gibi, öğrenme yeteneği 20 yaşa kadar artar, yaklaşık 

50 yaşa kadar sabit kalır, ondan sonra düşmeye başlar. Yaşamın son döneminde yeni şeyler öğrenmek zordur, 

öğrenmek için çok daha fazla çaba harcamak gerekir. 

Zekâ: Pek çok bilişsel süreç gibi, zekâ öğrenmeyi de etkiler. Çok üstün zekâya sahip (Wechsler Zekâ Testindeki 

Zekâ Bölümü 130 ve üstünde) çocukların öğrenme yeteneği, normal zekâdaki (Zekâ Bölümü 90-119 

arasında) çocuklarınkinden yaklaşık %30 daha yüksektir. Eğitilebilir (Zekâ Bölümü 50-69) ve öğretilebilir (Zekâ 

Bölümü 31-49) çocuklarda öğrenme yeteneği düşüktür. Bu gibi çocukların eğitim-öğretimi farklı teknik ve 

yaklaşımlarla yapılmaktadır. 

Sosyokültürel etkenler: “Sosyal Etkiler” konusu altında bireylerin şemalar (Bunlar kimi kez kalıp yargılar 

şeklinde oluyordu.), tutumlar (Bunlar da ön yargılar şeklinde olabiliyordu.) geliştirdiğini gördük. İnsanın neyi 

öğrenebileceğini bütün bu sosyal öğrenmeler de etkiler. Belirli bir etnik grup hakkında önyargıları olan bir 

bireyin o grupla ilgili ön yargısına zıt bir davranışı öğrenmesi mümkün müdür? 

Öğrenmeyi olumsuz etkileyen ve bazı kültürlerde daha fazla görülen bir davranış örüntüsü vardır: öğrenilmiş 

çaresizlik. Bu örüntü, canlılarda (Bu ilk kez köpeklerde gösterilmiştir.) çözümü olmayan sorunlar, kaçınılamayan 

fiziksel ve duygusal stres sonucu oluşur. Böyle bir şeyi öğrenmiş olan birey “Ne yaparsam yapayım 

sonuç değişmiyor.” inancındadır. Öğrenilmiş çaresizlik geliştirmiş olanlar deneyimlerinden öğrenemezler, sorunlarla 

baş etme istekleri azalır, onlarda çökkünlük belirtileri ortaya çıkar. 

114

Genel uyarılmışlık hâli ve kaygı: Genel uyarılmışlık düzeyinin bilinçlilik 

durumunun bir göstergesi olduğunu biliyoruz. Şekil 2.26'ya 

tekrar bakalım. Sempatik sistem etkinliğinde orta düzeyin, başarı 

için en uygun düzey olduğunu görmüştük. Bu, öğrenme için de böyledir. 

Çok düşük genel uyarılmışlık düzeyi öğrenme için uygun değildir. 

Uyarılmışlık düzeyiniz çok düşükse bir an önce uyumanız daha 

iyi olur. Çok yüksek genel uyarılmışlık düzeyi de uygun değildir; böyle 

bir düzeyde tüm bedensel faaliyetleriniz öğrenme için değil, “savaş 

veya kaç” tepkileri verecek şekilde düzenlenmiştir. Öğrenme için 

uygun olanı, orta düzeyde genel uyarılmışlık hâlidir. Bu doğrultuda 

sınava ne çok kaygılı ne de çok rahat girmelisiniz. Ders çalışırken ne 

çok uyarılmış ne de çok gevşek olmalısınız. İngilizcedeki bir deyime 

göre, öğrenmede ve çoğu yaşam görevlerinde hedeflenmesi gereken 

düzey “mutlu orta karar” olmalıdır. 

Çok düşük genel uyarılmışlık düzeyinde 

ders çalışırken uyuyabiliriz. 

Biyolojik özellikler (genetik ve yapısal): II. Ünite’nin A Konusu’nda psikolojik süreçlerin biyolojik yapıyla 

ve özelde beyinle yakından ilgili olduğunu, beyin ve psikolojik süreçlerin etkileşim gösterdiğini (psikofizik 

etkileşimselcilik) öğrenmiştiniz. Duyumdan dikkat ve bilince kadar tüm temel psikolojik süreçlerin biyolojik 

temellerini görmüş, genetiğin katkısı konusunda bilgi elde etmiştiniz. Hastalık ve kaza nedeniyle biyolojik 

yapılarda hasar meydana geldiğinde psikolojik süreçlerin etkilendiğini fark etmiştiniz. 

Diğer psikolojik süreçlerde olduğu gibi öğrenme (A Konusu), hatırlama ve bellek (B Konusu) ile düşünme, 

dil ve problem çözmenin (C Konusu) de biyolojik temelleri vardır. Bu süreçler genetik yapıdan da etkilenir. 

B. Öğrenilen Malzeme ile İlgili Özellikler 

E etkinlik 

Araba sürmeyi bilen kişi öğrenmeyi bir başka model araba sürmeye de kolaylıkla aktarır. Neden? 

Davranışlar hemen hemen aynıdır (aktarma olumlu). Her iki arabadaki gösterge panelleri ve kontrol 

cihazları, yani uyarıcılar da benzerdir (aktarma güçlü). Örnekte güçlü olumlu aktarma oluşacaktır. 

B 

Şimdi siz edimsel koşullama ile ilgili yukarıdaki örneği geliştiriniz. Zayıf olumlu aktarma, zayıf 

olumsuz aktarma, güçlü olumsuz aktarma koşulları yaratınız. 

Ablanız İtalyan filolojisine gidiyor, İtalyancayı çok iyi biliyor. Ama bunu çok zor öğrendi. Dile yeteneği 

olmadığını söylüyor. Şimdi de İspanyolca kursuna başlayacak ve yine aynı sıkıntıları yaşarsam 

diye çok korkuyor. Öğrendiğiniz bilgileri kullanarak onu rahatlatınız. (Bu iki dilin aynı kökenden 

geldiğini hatırlayınız.) 

bilgi kutusu 

Öğrenmeyi elbette öğrenilen malzeme de etkiler. Malzemeyle ilgili önde gelen bazı özellikler aşağıda 

anlatılmaktadır. 

Malzemenin zorluğu: Bazı malzemeler zor, bazıları kolaydır. Zorluğu (veya kolaylığı) etkileyen etkenler 

nelerdir? 

• Ayırtedilebilirlik: Diğerlerinden farklı olan, kolayca ayırt edilebilen malzemeler daha kolay öğrenilir. 

Siz bunun nedeninin bilgi işlemleme biçiminde yattığını biliyorsunuz. Bu sistem öne çıkanı, 

değişik olanı işlemlemeye kurulmuştur. Böyle olunca da bir öğrenme malzemesinde farklı 

olan dikkat çekiyor ve böylece de daha kolay öğreniliyor. 

115

• Anlamlılık: Anlamlı malzeme kuşkusuz ki daha kolay öğrenilir. Anlamadığınız bir malzemeyi 

ezberlemekten başka seçeneğiniz pek yoktur. 

• Çağrışımsal anlam: Bir malzeme kuşkusuz ki kişide ne kadar çok şeyi çağrıştırıyorsa o kadar 

kolay öğrenilir. Çünkü o zaman yeni bilgiler bellekte bulunanlarla bütünleşir, kişinin mevcut bilgi 

topluluğuna özümsenir. Böylece malzeme daha anlamlı hâle gelir. Yeni malzemenin öznel bilgi 

kümesine özümsenmesini sağlayan koşullardan biri de bilgiyi kişinin kendi kelimeleriyle ifade 

etmesidir. Bu yolla kişi bilginin ifade ediliş biçimiyle kendi öznel ifadesini ilişkilendirir, malzemeye 

çağrışımsal anlam kazandırır. Metni ezberlemek iyi bir yöntem değildir. Metindeki kelimeler, 

o cümle yapıları başkasınındır. Başkasının söylemlerini ise özümseyemezsiniz. 

• Kavramsal benzerlikler: Öğrenilen malzemedeki kavramların benzerliğe göre sınıflanması, öğrenmeyi 

kolaylaştırır. Örneğin, siz bu ünitedeki bilgileri öğrenmeyi “kolaylaştıran” etkenler ve 

“zorlaştıran” etkenler olarak ikiye ayırabilir ve bilgiyi böyle anlamlandırabilirsiniz. Bu, size özel 

bir sınıflamadır. Bu nedenle de onu unutmazsınız. Bazen de malzemedeki kavramlar basamaklar 

hâlindedir. O zaman bilgileri bir ağaç hâlinde düzenleyebilirsiniz. Bu ağaç size özeldir, onu 

kolayca görselleştirebilir, böylece daha kolay hatırlayabilirsiniz. 

Aktarma: Hiçbir öğrenmeye sıfırdan başlanmaz. Yeni öğrenme eski öğrenilenlerin üstüne kurulur. 

Buna öğrenmenin aktarılması denir. Ancak aktarılan bilgi yeni öğrenmeyi her zaman kolaylaştırmaz. 

Eğer yeni öğrenmeyi kolaylaştırıyorsa buna olumlu aktarma, zorlaştırıyorsa buna olumsuz 

aktarma denir. Aktarmanın olumlu mu, olumsuz mu olacağını ve aktarmanın miktarını ne belirler? 

Anahtar kelime "benzerlik"tir. 

• Davranışın benzerliği: Aktarmanın olumlu mu, olumsuz mu olacağını davranışın benzerliği etkiler. 

Öğrenilen davranışlar daha önce öğrenilmiş olana benziyorsa olumlu aktarma meydana 

gelir. Öğrenilen davranışlar farklıysa olumsuz aktarma meydana gelir. 

• Uyarıcıların benzerliği: Aktarmanın ne kadar güçlü olacağını uyarıcıların benzerliği belirler. 

Uyarıcılar birbirine ne kadar çok benzerse aktarma da (olumlu veya olumsuz) o kadar güçlü olur. 

Örnek: Edimsel koşullama kutusunda deney hayvanı olumlu pekiştireç almak için kırmızı ışık yandığında 

pedalı aşağı yönde bastırma davranışını öğrenmiş olsun. Şimdi de bu deney hayvanına pedalı 

yukarı iterek pekiştirece ulaşma davranışı öğretilecek. Burada olumsuz aktarma olacak çünkü davranışlar 

birbirine zıt. Örneğimizdeki edimsel davranışı başlatan ayırt edici uyarıcı kırmızı ışıktı, şimdi de 

ışık turuncu. O zaman olumsuz aktarma çok güçlü olacak. 

C. Öğrenme Yöntemi İle İlgili Özellikler: Öğrenme Stratejileri 

hazırlık 

Öğrenme etkin veya edilgen bir şekilde yapılabilir. Edilgen öğrenmede kişi öğrenme yaşantısının edilgen 

bir alıcısı konumundadır. Etkin veya aktif öğrenmede ise öğrenen kişi amaçlarını belirler, kullanacağı 

öğrenme stratejilerini seçer, öğrenmiş olduğunun ve anladığının farkına varır, öğrenme düzeyini artırmak 

için başkalarıyla iletişim kurar. Bütün bunlara göre etkili öğrenme kendiliğinden oluşan bir süreç değildir. 

Etkili öğrenmenin en önemli süreci “öğrenmeyi öğrenmek”tir. Öğrenmeyi öğrenmek ise bu süreci etkileyen 

etkenleri bilmek ve onları kullanmakla sağlanır. Aşağıdaki bölümde öğrenmeyi öğrenme sürecinin 

en önemli araçlarından biri olan öğrenme stratejileri hakkında bilgi verilmektedir. 

116

Aralıklı ve toplu öğrenme: Aralıklı tekrar, öğrenme malzemesinin aralıklar vererek öğrenilmesini; toplu tekrar 

ise malzemenin birbirine çok yakın zamanlarda veya bir oturumda öğrenilmesini içerir. Bir matematik problemi 

çözmekte olan kişinin sonuca ulaşana kadar çalışması uygun olabilir (toplu öğrenme). Öğrenilecek malzeme birbirine 

bağlantılı birimlerden oluşuyorsa aralarında olumlu aktarma varsa (Bunun benzer davranım ve benzer uyarıcı 

koşulunda gerçekleştiğini artık biliyorsunuz.) toplu tekrar olumlu sonuç verebilir. 

Bunun dışındaki öğrenme durumlarında, uygun bir öğrenme yöntemi aralıklı tekrardır. Bir algısal-motor öğrenme 

deneyinde (Şekil 3.7) bir grup 1 dakika çalışmış 3 dakika dinlenmiştir (Grup A). Diğer grup 3 dakika çalışıp 

1 dakika dinlenmiştir (Grup B). Daha fazla süre çalıştığı halde Grup B'nin puanı, daha kısa süre çalışan Grup A'nın 

puanından daha yüksek olmamıştır. Ayrıca Grup B'nin puanları çalışma süresi içinde düşmüş, dinlenince eski düzeyine 

yükselmiştir. Bu sonuçlar, böyle bir öğrenme durumunda toplu tekrarın yararlı olmadığını göstermektedir. 

Sınavdan önce yapılan toplu tekrar yararlı mıdır? (1) 

Sınavdan hemen önceki yoğun çalışma, amaca yaklaştıkça 

artan güdünün etkisinden olumlu biçimde yararlanabilir. 

Ancak artan kaygıdan da olumsuz olarak etkilenir. Bu ikisi 

birbirini götürür. (2) Her öğrenmeden hemen sonra hızlı 

bir unutma meydana gelir. Sınavdan hemen önce toplu 

tekrar yaptığınızda, sınav sırasında bu hızlı unutma henüz 

tam olarak meydana gelmemiştir. Ancak bu geçici bir 

avantajdır. Çünkü toplu tekrar öğrenilenlerin kalıcılığı açısından 

kesinlikle iyi değildir. 

Biri toplu tekrar, diğeri aralıklı tekrar yapan aynı yetenek 

düzeyinde iki arkadaşınızın bilgilerini sınavdan bir 

süre sonra yoklayın. Aralıklı tekrar yapan arkadaşınızın 

çok daha fazla hatırladığını göreceksiniz. Neden? Çünkü 

onun bilgileri daha önceki bilgilere özümsenmiş ve sağlamlaştırılmıştır. 

İleride de göreceğiniz sağlamlaştırma 

terimi, belleğin nasıl oluştuğunu tanımlayan teknik bir 

ifadedir. 

Puan 

500 

400 

300 

200 

100 

0 

Grup A 

Grup B 

5 9 13 17 21 25 29 33 37 41 

Süre (dakika) 

Şekil 3.7. Aralıklı ve toplu tekrarın öğrenmeye 

etkisi 

düşünelim 

İlköğretimle başlayan eğitim-öğretimin amacı, kendilik değeri olan, bilme ve anlama gereksinimi ile 

güdülenmiş, kendini gerçekleştirmek isteyen bireyler yetiştirmektir. Müfredat programı uyarınca dersler 

bir sıralama içinde sunulmaktadır. Her ders, önceki derslerin ve bunlarda verilen bilgilerin üstüne 

kurulmuştur. Toplu tekrar yaparak öğrendiklerinizi hızla unuttuğunuzda bu birikim oluşabilecek mi? 

Bütün hâlinde veya parçalara bölerek öğrenme: Öğreneceğimiz malzemenin tümünü bir seferde mi yoksa 

parçalara bölerek mi öğrenelim? Burada öğrenme malzemesinin doğası önemlidir. Malzeme çok uzun değilse ve 

kendi içinde anlamlı parçalara bölünemiyorsa bütün hâlinde öğrenmek daha uygundur. Bazı öğrenme malzemeleri 

ise parçalarına ayrılabilir. Örnekler: yabancı dilde kelime öğrenme, kıtalar hâlinde düzenlenmiş şiiri ezberleme, 

drama dersindeki rolünüz. Parçalara bölmenin olumlu yanlarından biri, her parçadaki başarının güdülenmeyi artırmasıdır. 

Her parçayı öğrenmiş olma size haz verir ve bir sonraki öğrenmeye sizi hazırlar. Bu öğrenme stratejisinin 

olumsuz yanı, parçaları birleştirmek için ek öğrenme yapmayı gerektirmesidir. Bir diğeri, parçaların sırasını 

karıştırma tehlikesidir. 

Öğrenmede yararlı bir yaklaşım önce kolay konularla toplu tekrar yapmak, daha sonra zor konularla parça 

öğrenmesi yapmak, en sonunda da parçaları birleştirmeye yönelik öğrenme yapmaktır. 

Sonuçlar hakkında bilgi: Bu bilgi önemlidir, çünkü öğrenme yapan kişiye neyi doğru, neyi hatalı yaptığını, hatalarının 

ne olduğunu gösterir. Sonuçlar hakkında bilgi vermek, kişiye öğrenme davranışlarını yeniden düzenleme, 

hatalı uygulamaları kaldırıp yerine olumlu sonuç verecek uygulamaları koyma fırsatı verir. Öğretmenlerinizin sık 

sık yaptığı sınavların amacı da budur. Aldığınız not, size öğrenme düzeyiniz hakında geribildirim verir. Ayrıca hangi 

konularda zayıf olduğunuzu gösterir. 

Okuma, anlatma: Bilimsel çalışmalar tek başına okumanın öğrenmeye çok az katkısı olduğunu ortaya koymuştur. 

Okumada birey nispeten edilgendir. Şimdi Şekil 2.1'e bakalım. Kısa süreli bellekle uzun süreli bellek arasındaki 

117

oklara bakalım. Esas olan, bilgilerin uzun süreli belleğe geçmesi. Bu ise kişinin bilgileri özümseyerek öğrenmesi ile 

mümkün. Diğer bir deyişle, bilgiler daha öncekilerle bütünleşmeli, anlamlandırılmalıdır. Psikologlar bir malzemeyi 

öğrenmek için GSOHT tekniğinin kullanılmasını öneriyor: 

GÖZDEN GEÇİR, SORULAR ÜRET, OKU, HATIRLA, TEKRARLA 

E etkinlik 

1. Okumak belleğimiz içinde küçük bir bahçe yaratmaktan başka bir şey değildir. Her güzel kitap 

bu bahçeye yeni bir nesne, bir minik yol ve yorulduğumuzda dinlenebileceğimiz bir bank ekler. 

Susanna Tamaro, Sevgili Mathilda, İnsanın Yürümesini Dört Gözle Bekliyorum 

2. Bir şey okurken yalnızca yazarların düşüncelerini dikkate almakla kalmayın. Bu konuda kendinizin 

de ne düşündüğünüzü tartın. Nancy Kleinbaum (Nensi Klaynbaum), Ölü Ozanlar Derneği 

Yukarıda okumanın işlevi konusunda iki ayrı görüş yer alıyor. 

Sınıfın sağ ve ve solunda oturanlar olarak iki grup oluşturunuz. Görüşlerden birini bir grup, diğerini 

diğer grup savunacaktır. Hangi grubun hangi görüşü savunacağını kura ile belirleyiniz. Ders 

dışında savunmanızı hazırlayınız. İzleyen derste konuyu tartışmaya açınız. Yapılan tartışmayı lehte 

ve aleyhte görüşler olmak üzere not ediniz. 

Tuttuğunuz notları kullanarak iki görüşü karşılaştıran bir kompozisyon yazınız. Metinde söz konusu 

iki görüşün GSOHT’la ne derece örtüştüğü üzerinde durunuz. Bu iki görüşün sentezlenebilirliği 

üzerinde düşününüz. Kendi özgün sentezlerinize ve yaratıcı düşüncelerinize kompozisyonunuzda 

yer veriniz. 

İzleyen derste, kompozisyonunuzu sınıfta okumak için söz isteyiniz. 

E etkinlik 

Sosyal becerilerinizi ve kişiler arası ilişkilerinizi kullanarak yaşadığınız çevredeki yetişkin ve yaşlılarla, 

her yaşta öğrenmenin önemi üzerinde görüşme/röportaj yapınız. 

Bu görüşmeleri ve vardığınız sonuçları sınıfla paylaşınız. 

Türk millî eğitiminin temel ilkelerinden ikisi “süreklilik” ve “her yerde eğitim”dir. Bu ünitedeki bilgileri 

öğrendikten ve özümsedikten sonra, “her yerde sürekli eğitim” ilkesini değerlendiriniz. Bu 

ilkenin neden önemli olduğunu düşününüz. 

BELLEK TÜRLERİ 

hazırlık 

Bazı öğrenmeler bilinçli olarak yapılır (kavrayarak öğrenme gibi). Eğitim-öğretim süreci içinde 

yapılan öğrenmelerin büyük bölümü farkında olunarak ve bilinçli biçimde gerçekleşir. Ama farkında 

olmadan yapılan öğrenmeler de vardır (örtük öğrenme gibi). Bir kişide klasik koşullama türü öğrenme, 

koşullamayı yapan uzman tarafından bilerek oluşturulabilir (sistematik duyarsızlaştırmada olduğu 

gibi). Ama kişi, klasik koşullama türü öğrenme yapmakta olduğunu genellikle fark etmez. Örnek: 

Özellikle açken güzel bir yemeğin görüntüsü ağzınızı sulandırır. Bu klasik koşullamanın ne zaman ve 

nasıl oluştuğunu hatırlıyor musunuz? Ama dersinizi çalıştığınız zaman annenizin sevdiğiniz bir oyunu 

oynamanıza izin verdiğinin farkındasınız ve bunu sağlamak için ders çalışıyorsunuz değil mi? Bu son 

örneğin edimsel koşullamayla ilgili olduğunu hemen fark ettiniz. 

118

Öğrenme çok önemli. İnsan gibi bir canlı türünde sağlıklı ve başarılı bir yaşam için gerekli olan davranışların 

çok büyük kısmı öğrenmeye dayanıyor (Hemen doğuştan donanımı ve edinilmiş donanımı 

hatırlayalım.). Ama bu yeterli mi? Diyelim ki öğreniyoruz ama hemen unutuyoruz ya da unutmuyoruz 

ama hatırlamada güçlük çekiyoruz (“dilimin ucunda” dediğiniz zamanlarda olduğu gibi, çocukluk 

anılarını ancak hipnoz altında hatırlayan psikiyatri hastası gibi). Bütün bunlardan, öğrenmenin gerekli 

ama yeterli olmadığını anlıyoruz. 

E etkinlik 

Öğrenme türlerini III. Ünite’nin A Konusu’nda öğrenmiştiniz. Bu öğrenmelerden bazıları aşağıda 

verilmektedir. Bunların ne tür bellekle ilgili olabileceğini irdeleyiniz. Bunun için Kaynakça’da verilen 

eserlere başvurabilir, başkaca bilgi teknolojilerinden yararlanabilirsiniz. Aşağıdaki örnekler konusunda 

vardığınız sonuçları not ediniz. Bellek türleri konusu derste işlendikten sonra notlarınıza geri dönünüz. 

Varsa, eksik ve hatalarınızı belirleyiniz. 

Derste öğrendiğiniz bilgiler hangi bellek türünde depolanıyor olabilir? 

Bir telefon numarasını aklınızda tutmaya çalışırken ne yaparsınız? Bu durumda hangi tür bellek 

kullanılmaktadır? 

Klasik koşullamada oluşan koşullu tepki hangi tür bellekte yer alır? 

Geçen yaz gittiğiniz tatili hatırlamanız, geçen sene okulda öğrendiklerinizi hatırlamanızdan daha 

mı zor oluyor? Sizce bunun sebebi nedir? 

A. Duyusal Bellek 

Duyusal bellek şu bilişsel süreçlerin gerçekleşmesine olanak sağlar: 

• Duyusal izler kullanılarak algılama gerçekleşir. Böylece, örneğin ikonun (görsel duyusal izler) veya ekonun 

(işitsel duyusal izler) "ne" olduğu (nesne algısı) ve "nerede" olduğu algılanır. Duyusal bellek algılamadaki 

işlevini, USB'de depolanmış olan bilgileri kullanarak gerçekleştirir (Şekil 2.1). 

• Duyusal bellek, duyu organlarının duyumsayabildiği tüm iç ve dış uyarıcılara ilişkin bilgiyi içerir; kişi o anda 

kendini etkileyen uyarıcıların tümü hakkında bilgi sahibidir. Ancak bu bilgiler bilinç dışındadır. Bu sayede, bilgiler 

kısıtlı kapasiteye sahip olan farkındalık alanını (ki bunun KSB ve çalışma belleği alanı olduğunu biraz sonra 

göreceğiz) meşgul etmez. (Bu noktada, “Bilinç ve Dikkat” bölümüne hızlıca göz atalım.) 

• Bu algılardan belli bazı özelliklere (yeni, ani, şiddetli, tür için önemli vb.) sahip olanlar edilgen 

dikkati tetikler ve bilgiler KSB'ye geçer. 

• Bazı bilgiler (birey için önemli olanlar, yapılan görevle ilgili olanlar) etkin dikkat yoluyla duyusal 

bellekten seçilir ve KSB'ye getirilir. 

• Bilinç öncesindeki bazı bilgiler kişinin bir nedenle (örneğin kendi adı olduğu için) dikkatini çekerse 

bunlar da KSB'ye girer. 

• Duyusal bellekteki bilgiler yaklaşık iki saniye içinde ya kendiliğinden yok olur ya da yeni gelen benzeri bilgiler 

öncekini siler. Örneğin, bir ses tonundan kısa süre sonra (örneğin 40 milisaniye) bir başka ses tonu (maske 

uyarıcı) uygulanırsa katılımcının ilk ses tonunu fark etme olasılığı, ikisi arasındaki süre kısaldıkça giderek 

düşer. Bunun nedeni, ikinci gelen uyarıcının birinciyi maskelemesidir. İkinci uyarıcı birinciye, algılanma için 

gereken süreyi tanımamıştır. 

yorumlayalım 

Bilgilerin KSB'ye geçmesini sağlayan koşulları uyum ve varkalım açısından değerlendiriniz. 

119

B. Kısa Süreli Bellek ve Çalışma Belleği 

Duyusal bellekte bulunan tüm bilgiler arasından dikkat edilenler KSB'ye geçiyor. KSB dikkatin, dolayısıyla farkındalık 

ve bilincin olduğu yer. Dikkat etme, farkında olma, bilincinde olma; bunlar çok değerli süreçler, çünkü 

kapasiteleri çok sınırlı. Bilişsel işlevleri en iyi durumda olan erken yetişkinler KSB alanında 7±2 (yani en az 5, en 

fazla 9) birim bilgi tutabiliyorlar. Doğada ne kadar akılcı düzenlemeler olduğunu görüyor musunuz? Her şey duyumsanıyor 

ve her şey algılanıyor; önemli, kritik, tehlikeli duyusal izler edilgen dikkat yoluyla seçiliyor. Bilgiler 

bilinçlilik ve farkındalığın olduğu KSB alanına getiriliyor. Geri kalan duyum ve algılar ise bir süre sonra ortadan 

kalkıyor, böylece de yeni bilgilere yer açılıyor. 

Tablo 3.2. Kısa Süreli Bellek ve Özellikleri 

Şekil 2.1'deki KSB alanına bakalım. Daha sonra da KSB'nin Tablo 3.2'de özetlenen özelliklerine göz atalım. 

Çünkü KSB'nin işlevlerini açıklamada bu tabloda verilen özellikleri kullanacağız. Bilgilerin depolanmasını KSB iki 

şekilde sağlar. 

(1) Bilgileri kendi kısıtlı alanında depolayabilir. (2) Kalıcı olarak depolanması için bilgiler özümseyici temrin 

yoluyla USB'ye aktarılır. Şimdi bu iki bellek işleminin ne gibi süreçleri içerdiğini görelim: 

Yeniden şifreleme: KSB'de algılar, yani anlamlandırılmış bilgiler vardır. Örnekler: Bu kitapta aşırı öğrenmeyle 

ilgili cümlelerde belirtilenler, arkadaşınızın yeni kitap hakkında söyledikleri, duvardaki manzara fotoğrafı, dinlediğiniz 

enstrumental parça. KSB'de tüm algılar yeniden şifrelenir. İnsanlar algıladıklarını öncelikle sözel olarak şifrelerler. 

İlk iki örnekte şifreleme sözeldir. Eğitim-öğretim süreci içinde bilgiler çok büyük çapta sözel olarak şifrelenir. 

Örneğin, psikoloji biliminin ölçütleri konusundaki bilgilerinizi hatırlayınız. Bilgiler aklınıza kelimeler olarak geliyor, 

değil mi? Ancak bazı algılar sözel olarak şifrelenemez. Manzara fotoğrafını veya enstrumental parçayı sözel olarak 

şifreleyemezsiniz. Sözel şifreler bu gibi algıları tam olarak temsil edemez. Manzarayı görsel imge, enstrumental 

parçayı işitsel bir imge olarak şifrelersiniz; buna analojik şifreleme denir. 

KSB'de depolama: KSB'de bilgilerin kalma süresi duyusal belleğinkinden biraz daha uzundur. Bu süre 2 saniye 

ile 20 dakika mertebesindedir. Ancak süre görevin türüne göre değişebilir. Bilgiyi bu süre içinde KSB'de tutulabilmenin 

yolu bilgiyi tekrarlayarak temrin etmektir. Örnek: İnternetten belirlediğiniz telefon numarasına, telefonunuzu 

bulana kadar ne gibi bir işlem uygularsınız? Numarayı tekrarlarsınız değil mi? Bu bir çeşit ezbere tekrardır. 

Tekrarlayıcı temrinle, bilgiler, tekrarlandığı sürece KSB'de kalır. Tekrara son verildiğinde ise unutulur. Örneğimizde, 

numarayı tuşladıktan bir süre sonra unutursunuz. Hele yaptığınız telefon konuşmasında sayılar geçiyorsa daha 

da çabuk unutursunuz. Çünkü bir sonra gelen sayılarla ilgili benzeri bilgi, yine sayıları içeren telefon numarasını 

silmiştir. 

düşünelim 

Ders çalışırken malzemeyi sadece tekrarlamak, öğrenmenin kalıcılığı açısından uygun mudur? 

Tekrarlayarak yani ezbere yapılan öğrenmeye ne oluyor? 

120

Uzun süreli belleğe aktarma: Bilgileri tekrarlayarak KSB'de tutabilirsiniz. Ancak bu akılcı bir çözüm değildir, 

çünkü o zaman siz bu çok değerli bilinçlilik alanını meşgul etmiş, yeni bilgilerin buraya gelmesini engellemiş olursunuz. 

KSB'yi boşaltmak ve öğrenilenleri nispeten kalıcı bir şekilde depolanmak için onları USB'ye aktarılmalısınız. 

Şimdi Şekil 2.1'de USB'den KSB'ye gelen iki oka bakın. Oklardan biri USB'den bazı bilgilerin, diğeri ise kural 

ve stratejilerin KSB'ye getirildiğini gösteriyor. Bu gibi bilgiler KSB'de tutulmuyor, gerektiğinde USB'den alınıyor. 

Neden? Çünkü KSB'de her şeye yer yok, o kısıtlı bir kapasiteye sahip. KSB'deki yeni bilgiler, daha önce öğrenilmiş 

olup USB'de depolanmış, şimdi de KSB'ye aktarılmış olan bilgilerle ilişkilendiriliyor. Böylece de bilgiler USB'deki 

bilgilere özümseniyor ve USB'ye aktarılıyor. Buna özümseyici temrin denir. 

Örnek: Babanızı ve onun marangozluk hobisini hatırlıyorsunuz. Onun bir marangoz tezgâhı var. Arkasında da 

araç ve gereçlerin durduğu raflar. Babanız size bir dolap yapıyor. İşin her aşaması için, gerekli olan malzemeyi raftan 

alıyor, işlemi gerçekleştiriyor ve malzemeleri rafa geri bırakıyor. Çünkü tezgâh küçük, her şeyin onun üzerinde 

durmasına uygun değil. Birdenbire bütün bunların KSB ve onun USB ile olan ilişkisini anlamada kullanabileceğini 

fark ediyorsunuz. Zihninizde her şey birden daha iyi yerine oturuyor. Marangoz tezgâhını KSB için bir model 

olarak kullanıyorsunuz (Bilimde açıklamalar kuramlarla yapılır. Ancak bir başka açıklama çeşidi de modellerdir.). 

Babanızın yaptığı eşyalardan biliyorsunuz: Raflarda işle ilgili ne kadar çok araç ve gereç varsa ortaya çıkan ürün 

de o kadar iyi oluyor. Şimdi bu marangozluk modelinden bir çıkarsama yapabilirsiniz. USB'deki bilgiler ne kadar 

fazla ise, öğrenme ve bellemeye ilişkin ne kadar fazla kural ve strateji biliniyorsa özümseme işi de o kadar başarılı 

olmalıdır. Böyle bir temrin sonucu USB'ye aktarılan bilgiler de o kadar kalıcı olmalıdır. Her iki çıkarsama doğrudur. 

Özümseyici temrin ne kadar çok bilgiye dayanıyorsa, uygun ve yeterli kural ve stratejiler kullanılıyorsa, belleme de 

o kadar başarılı olur. 

Çalışma belleği: A. Baddeley (Bedılıy, 1934-) kısa süreli belleği Çalışma Belleği Modeli'nde açıklamıştır (Şekil 

3.8). Bu modele göre sözel bilgiler ve görsel mekânsal bilgiler ayrı ayrı işlemlenir. Sözel Döngü ve Yaz Boz 

Tahtası'nda bilgiler tekrarlanır ve depolanır. Bütün bu işlemler adına Merkezi Yönetici denilen bir başka birimin 

izlem ve denetimi altında gerçekleşir. 

Çalışma belleği terimi özel bir bellek türünü de vurgulamaktadır. Bu bellekte bilgiler bir taraftan depolanır, bir 

taraftan da bilgiler üzerinde işlemleme yapılır. Örneğin çevirmenler bir yandan yabancı dilde söylenenleri depolar, 

diğer yandan da yabancı dildeki malzemeyi Türkçeye çevirirler. 

Görsel Mekânsal 

Yazboz Tahtası 

Merkezi Yönetici 

Sözel Döngü 

Şekil 3.8. Çalışma belleği 

yorumlayalım 

KSB'yi engelleyen, yani bilgilerin depolanması ve hatırlanmasını olumsuz olarak etkileyen bir ilaç 

kullanıldığında bireyin yaşamı nasıl etkilenir? Bireyin bir günlük yaşamından örnekler düşününüz. 

121

uygulayalım 

Sözel malzemeyi anlama çalışma belleğini gerektirir. Çünkü bir cümlede tam olarak ne denmek istendiği, 

cümlenin tamamı algılandıktan sonra anlaşılır. 

• Bir cümledeki en önemli kelime, neyin yapıldığını ifade eden yüklemdir. Dilimizde yüklem cümlenin 

en sonundadır. İngilizcede ise yüklem cümlenin başında, özneden hemen sonra gelir. Dilimiz 

çalışma belleğinin daha fazla mı kullanılmasını gerektiriyor? Hele cümleler uzun kurulunca çalışma 

belleğine daha mı fazla yükleniliyor? Bu yük konuşulanı dinlerken mi daha fazla yoksa yazılanı 

okurken mi? 

• Yaşlanma ile çalışma belleği zayıflar. Bir yaşlıyla konuşurken nasıl cümleler kurmalıyız? 

• Şimdi de çalışma belleği ile KSB'deki işlemlemeleri eşleştiriniz. Çalışma belleğinde hemzaman olarak 

yapılan işlemleme KSB'deki hangi işlemlerle benzeşmektedir? 

C. Uzun Süreli Bellek 

E etkinlik 

Aşağıda USB türleri ile ilgili bir kavram haritası verilmektedir. 

Öğrendiğiniz USB türlerini ait oldukları kutulara yazınız. Konu işlendikten sonra boş bıraktığınız 

kutuları da doldurunuz. 

USB türlerini ifade eden terimleri hatırda tutmak için bunları bir şarkının sözleri olarak kullanmayı 

deneyiniz. Şarkıyı tekrarladıkça terimler belleğinize daha iyi yerleşebilecektir. Neden? 

Doğru cevap: Terimler dilsel olarak kullanıldığında sadece sol yarım küre, melodi içinde kullanıldığında 

ise ayrıca sağ yarım küre faaliyete geçer. Her iki yarı kürenin birden çalışması belleği 

güçlendirir. 

İsteyen öğrenciler bellek türleri ile ilgili şarkılarını sınıfta söylerler. Bazı öğrencilerin bilgiyi melodiye 

döndürme yönteminden daha fazla yararlanmaları doğaldır. Bu gibi öğrencilerde yüksek 

müziksel-ritmik zekâ vardır. Öğrenme malzemesi buna uygun olduğu taktirde, bu öğrenciler öğrenmede 

müziği kullanmayı bir alışkanlık hâline getirmeyi düşünebilirler. 

UZUN SÜRELİ BELLEK 

................ 

................ 

................ ................ ................ ................ ................ 

Şekil 3.9. Uzun süreli bellek türleri 

Şekil 2.1'deki USB alanına bakalım ve sonra da USB'nin Tablo 3.3'te özetlenen özelliklerine göz atalım. USB'nin 

işlevlerini bu tablodaki özellikleri kullanarak açıklayacağız: 

122

Tablo 3.3. Uzun Süreli Bellek ve Özellikleri 

GÝRDÝNÝN TÜRÜ: Ýþitsel, sözel, görsel 

KODLAMA TÜRÜ: Sözel, önermesel, anlamsal, analojik (imgesel) 

BÝLGÝ ÝÞLEMLEME: Özümseyerek ºifreleme, odaklanmýþ dikkat altýnda bilgiyi koruma 

BÝLGÝNÝN SUNUMU: Özümseyerek temrin, veri sürücülüðünde aþaðýdan yukarýya iþleme 

ANALÝZ DÜZEYÝ: Anlamsal, özümsenmiº, zenginleºtirilmiº, düzenlenmiº 

DÝKKAT DURUMU: Üzerinde durulmakta olan olaylar için odaklanmýþ dikkat, bilinen olaylar için edilgen dikkat, 

aþýrý-öðrenilmiþ olaylar için otomatik süreçler 

DÝKKAT MODELÝ/KURAMI: Süzgeç, geç seçme, kapasite modelleri 

BÝLÝNÇ DURUMU: Bilinç; bilinç öncesi, bilinç dýþý 

DENEYÝMÝN TÜRÜ: Ýkincil bellek, anýsal bellek, imgesel bellek, anlamsal bellek 

DENEYÝMÝN SÜRESÝ: Çok uzun, kuramsal olarak sonsuz 

DENEYÝMÝN KALIMI: Derinlemesine analiz 

DEPOLAMA KAPASÝTESÝ: Çok büyük, bilinen sýnýrý yok 

KAPASÝTENÝN ARTIRILMASI: Yeniden yapýlandýrma, yeniden düzenleme, özümseme, imgeleme 

DENEYÝMÝN SONA ERMESÝ: Yok olma, silinme, ipucuna baðlý unutma, bellek ötesi iºlemler 

GERÝ ÇAÐIRMA: Otomatik, üretme ve tanýma 

BELLEK MODELÝ/KURAMI: Evre modeli, dupleks, ayýrdedilmiþlik, tek sürece karþýn iki süreç kuramlarý 

ÝÞLEVLERÝN ÖZETÝ: Özümseyerek ºifreleme, deneyimi koruma, deneyimi deðiþtirme, nesne algýlama 

Depolanmış olan bilgilerin niteliği: USB’ye bilgiler özümseyerek temrin yapıldığı için aktarılabilmişti. Özümsenen 

bu bilgiler deneyimlerinizle ilişkilendirilmiş, anlamlandırılmış, zenginleştirilmiş, yeniden yapılandırılmış ve 

düzenlenmiştir. Bu özellikteki bilgiler “ikincil bellek”tedir; onlar orijinal hâllerinden hayli uzaklaşmış durumdadır. 

E etkinlik 

Geçmiş Yaz 

Rü'yâ gibi bir yazdı. Yarattın hevesinle, 

Her ânını, her rengini, her şi'rini hazdan. 

Hâlâ doludur bahçeler en tatlı sesinle! 

Bir gün, bir uzak hâtıra özlersen o yazdan 

Körfezdeki dalgın suya bir bak, göreceksin: 

Geçmiş gecelerden biri durmakta derinde; 

Mehtâb... iri güller... ve senin en güzel aksin... 

Velhasıl o rü'yâ duruyor yerli yerinde! 

Yahya Kemal Beyatlı 

Yahya Kemal Beyatlı şiirinde hangi tür 

bellekten söz ediyor? 

Doğru cevap: Anısal bellek. 

USB'deki bellek türleri: USB'de iki tür bellek 

vardır. (1) Anlamsal bellek. Bu bellekte anlamların, 

kavramların olduğunu biliyoruz. Anlamsal 

bellek dünya hakkındaki bilgileri, evren gerçeklerini 

içerir. Şimdiye kadarki eğitiminiz boyunca öğrendiğiniz 

bilgilerin büyük kısmı anlamsal bellektedir. 

Örnekler: Cumhuriyetimizin kuruluş tarihi, 

peri bacalarının hangi ilimizde olduğu, Akdeniz 

Bölgesi'nde kışların ılık ve yağışlı, yazların sıcak ve 

kurak geçtiği bilgileri (2) Anısal bellek: Belirli yer 

ve belirli zamandaki anılara ilişkin bellektir. Örnekler: 

Dün arkadaşınızla gittiğiniz pop müzik konserinde 

solistin giydiği kazak, geçen gün öğretmenin 

duyguların bileşenleri konusunda sorduğu soruyu 

çok güzel cevaplayınca arkadaşınız Elvan'ın yüzündeki 

gurur ifadesi, geçen yaz tatilinizi geçirdiğiniz 

Antalya'da havanın ne kadar sıcak olduğu ve sizin 

de bundan çok rahatsız olduğunuz. 

Verilen örneklerde gördüğünüz gibi, anlamsal 

ve anısal bellek, kişinin bilincinde olduğu ve başkalarına 

da bildirebildiği bilgileri içerir. Bilincinde 

olunduğu için bu belleğe “açık bellek”, bildirilebildiği için de “bildirilen bellek” denmektedir. 

Bilinçlilik/farkındalık durumu: USB’de işlemlerin bir kısmını biz farkında yani bilinçli olarak yaparız. Ancak 

bazıları bilinç öncesinde gerçekleşir, bazıları ise bilinç dışındadır. Bilinçli USB işlemine örnek: Bazı yönleriyle duyguların, 

daha önce öğrendiğiniz dürtülerle yakından ilişkili olduğunu fark ettiniz. Duygularla ilgili bu yeni bilgilerin 

farkındasınız ve bunları bilinçli olarak USB’ye aktarıyorsunuz. Bilinç öncesi USB işlemine örnek: Babanız araba 

kullanıyor, o sırada da annenizle yeni gideceğiniz dersanenin olumlu ve olumsuz yönlerini konuşuyor. Trafik sıkışık 

ama yolda sorunsuz gidiyorsunuz; babanız herhangi bir trafik kuralı ihlali yapmıyor. Birden yola bir köpek atladı. 

Babanız hemen kendine geliyor, direksiyonu hafifçe aksi yöne kırıp köpeğin yolu geçmesine izin veriyor sonra da 

arabayı sürmeye ve sohbete devam ediyor. Babanız araba sürme becerisini, bir acil durum olmadığı sürece, bilinç 

öncesinde gerçekleştiriyor. 

123

Bilinç dışı USB işlemlerine örnekler: (1) Bebek Albert büyüyünce sakallı erkeklerin yanında sebebini bilmediği 

bir tedirginlik, kaygı duyuyordu. Bu bize USB’de bilinçaltında bilgilerin olduğunu ve bunların davranışları yönlendirdiğini 

gösteriyordu. (2) Bilgiler USB’ye özümseyici temrinle atılıyordu. Bu yeni bilgiler, bir yandan da, USB 

deposunda bulunan bilgileri değiştirmekte; onları güncelleştirmekte, yeniden düzenlemekte, zenginleştirmektedir. 

Bütün bunlara göre bilgiler, bilinçdışında yürütülen işlemler yoluyla sürekli değişiyor. (3) USB’deki bilgilerin 

belirgin yönleri daha keskin hâle geliyor, belirgin olmayan kısımlar daha düzgünleşiyor ve bilgiler sistematik olarak 

değişiyor. Bütün bunların bir sonucu olarak, çoğu zaman hatırlanan bilgi, başlangıçta öğrenilmiş olan bilgi değil, 

bunun bellek tarafından yeniden düzenlenmiş şekli oluyor. (4) Üstelik USB, sadece doğrudan depolanmış olan 

bilgilerden de oluşmuyor; USB’nin daha büyük kısmı, çıkarsanan bilgidir. İnsan zihni depolanmış olan bilgiden 

nedensel, işlevsel, zamansal, yersel ve anlamsal çıkarsamalar yapar. Bütün bu işlemler de, yeniden yapılandırma 

işlemlerinde olduğu gibi, kişinin bilinci dışında yapılıyor. 


USB'nin depoları sürekli değişime uğrar. Bilgiler unutulabilir. Bilgiler değiştirilir (güncelleşme, keskinleşme, 

düzgünleşme, sistematik dönüşüm) ve geliştirilir (yeni bilgilerin çıkarsanması). Bu süreçlere 

örnekler bulalım. 

Bellek kapasitesi: Duyusal belleğin oldukça geniş bir kapasitesi vardı. Belirli zamanda, duyu organlarının duyumsayabildiği 

tüm bilgileri kapsıyordu. Ancak kısa sürede bunları ortadan kaldırarak yenilerine yer açmak zorundaydı. 

KSB'nin sınırlı bir kapasitesi vardı. USB'nin ise bilinen bir sınırı yoktur. Beynimizin çok az kısmını (%50, %20, 

%5) kullandığımıza ilişkin sözler, bir yerde, USB'nin sınırsız kapasitesine gönderme yapmaktadır. 

USB'deki bilgiler unutulur mu? Diğer bellek türlerinde olduğu gibi, USB'deki bilgiler de zamanla ortadan kalkabilir 

veya bir başka bilgi tarafından silinebilir. Diğer yandan, unutuldu zannettiğimiz bilgilerin kendiliğinden geri 

geldiğini veya belirli teknikler kullanılarak bu bilgilere ulaşılabildiğini görüyoruz. Belki de bilgiler unutulmuyor, 

sadece onlara artık ulaşamıyoruz yani onları geriye getiremiyoruz. 

düşünelim 

USB'deki depolardan yararlanan bir süreç daha vardı; algılama. II. Ünite'nin Ç Konusu'nu hemen 

gözden geçirip bilgilerimizi tazeliyelim. Şekil 2.1'e tekrar bakalım. Algılama işlemi duyusal bellek ve 

USB'nin etkileşimi sonucu ortaya çıkıyordu. Yukarıda USB ile ilgili alt başlıkları tek tek ele alınız ve 

algılamayı her madde bağlamında açıklayınız. 

Ç. Örtük Bellek 

USB'deki anısal ve anlamsal belleğin, açık bellek olduğu belirtilmişti. Ancak, bir de kişinin bilincinde olmadığı 

örtük bellek vardır. Örtük bellek kişinin farkında olmadan öğrendiği bilgileri içerir. Örtük bellekte kişi öğrenmiş 

olduğunu bilmez. Bu nedenle, ona bildirilemeyen bellek de denir. Peki, kişi öğrendiğini bilmiyor, bu nedenle de 

size bunu bildiremiyorsa biz onun öğrendiğini nereden biliyoruz? Bunu biz onun davranışlarından “çıkarsıyoruz”. 

Hemen psikolojinin incelediği ikinci tür davranış aklınıza geldi, değil mi? Şimdi hangi tür öğrenmelerin örtük bellekte 

depolandığını görelim. 

Ön uygulama etkisiyle örtük öğrenme: Öğrenme konusu altında ele alınan “örtük öğrenme” örtük bellek 

türlerinden biridir. Örtük öğrenme konusunda verilmiş olan örnekte kişi, listedeki kelimeleri farkına varmadan 

öğrenmiştir. Bu nedenle katılımcılar heceleri ön uygulamadaki listede bulunan kelimelere tamamlamıştı. 

Klasik koşullama: Şimdi örtük belleğin tanımını bir kez daha okuyalım. Klasik koşullama türü öğrenme bu tanıma 

uyuyor mu? Doğuştan gelen tepkiler (refleksler) uyarıcıların otomatik olarak ortaya çıkardığı davranışlardır. 

Gözünüze bir hava esintisi gelirken gözünüzü kırparsınız. Bunu, düşünmeden istemsiz olarak yaparsınız. Üstelik 

de zorunlu olarak yaparsınız, çünkü bu tür tepkiler varkalım için gerekli tepkilerdir. Bunlardan önce hep bir uya- 

124

ıcı gelmektedir (koşullama uyarıcısı). Ama siz bu izlerliği fark etmezsiniz. Bir süre sonra o uyarıcı sizde bir tepki 

uyandırır; farkına varmadan bir koşullu tepkiye sahip olursunuz. Aynı şekilde ilgisiz şeylerden korkmayı farkına 

varmadan öğreniriz. Bütün bu bilgiler klasik koşullama türü öğrenmelerin USB'nin örtük belleğinde depolandığını 

göstermektedir. 

Beceri ve alışkanlıklar: Bunlar başlangıçta farkına vararak 

ve bilerek öğrenilir. Ancak davranışlar mükemmel hâle 

gelince, bunlar USB'nin örtük bellek depolarında yer alır. Kişi 

beceri ve alışkanlıkları, düşünmeden, davranışlarını bilinçli 

olarak izlemeden yerine getirir. Bazı beceriler U-D'lerin oluşturduğu 

zincirler halindedir. Uyarıcı bir davranışa yol açar, 

daha sonra o davranış bir sonrakinin uyarıcısı hâline gelir ve 

bağlar zincirleme olarak devam eder. Zincirleme süren becerilere 

verilebilecek örnekler arasında kayak yapma, bisiklete 

binme, yürüme vardır. Araba kullanma, bilgisayar klavyesini 

kullanma, dans etme ise U-D zincirlerinden oluşmayan becerilere 

örnektir. 

Alışkanlıklar da örtük bellektedir. Alışkanlıklar düşünülmesine 

gerek olmadan, dikkati ve bilinçli farkındalığı gerektirmeksizin 

yapılan davranışlardır. Eğitim-öğretimde amaç, 

neyi nasıl öğrenip belleğe aktaracağınız konusunda yararlı 

alışkanlıklar geliştirmektir. Böylece, yeni gelen bilgilerin işlemlenmesine 

ve USB'ye aktarılmasına zemin hazırlamaktır. 

Gördüğüz gibi, beceri ve alışkanlıklarda, davranışların “nasıl 

yapılacağı” yani bir süreç öğrenilmektedir. Söz konusu belleğe, 

bu nedenle “süreç belleği” de denmektedir. 

E etkinlik 

Şimdi artık bellek türlerini biliyorsunuz. Aşağıdaki şemayı inceleyiniz. Verilen örneklerde hangi 

bellek türünün söz konusu olduğunu gerekçeleriyle yazınız. 

Duyusal 

Bellek 

Kısa Süreli 

Bellek 

ve 

Çalışma Belleği 

Uzun Süreli Bellek 

Açık Bellek 

Örtük Bellek 

Örnek 

Bisiklete binme 

Gözlerimizi kırptığımızda kısa süre içinde görüntülerde kesinti olmaması 

Fransa'nın başkentinin Paris olduğunu bilme 

Dün akşam yediklerimizi hatırlama 

Kesirli problem çözme 

Bellek Türü 

125

düşünelim 

• Ezbercilik bir öğrenme ve belleme stratejisidir. Tekrarlana tekrarlana da bir alışkanlık hâline gelir, 

kişi malzemeleri kolayca ezberler. Şimdi düşünelim. Bu beceri neyi içeriyor? Bir U-D'ler zincirini. 

Yürümede böyle bir zincir düzeni çok yararlı. Bu faaliyette bir U bir D'ye bağlanıyor. Daha sonra 

bu D bir sonraki davranış için U hâline geçiyor ve zincir böylece son D'ye kadar sürüyor. Ama 

öğrenme ve etkili belleme işinin siz artık ne olduğunu biliyorsunuz; anlamlandıracaksınız, özümseyeceksiniz. 

Bunun sonucunda, bilginin kalıcılığını sağlayacak, anlamsal bellek depolarını genişletecek, 

her yeni bilgiyi daha da gelişmiş bir biliş yapısı kapsamında değerlendireceksiniz. Peki, 

U'ları ve D'leri saptanmış zincir bütün bunlara izin veriyor mu? 

• Kişi ezbere tekrarlarken öğretmen bir soru soracak olsa, zincir kopuyor. Kişinin tek yolu ilk U'ya 

geri dönmek (Unutmayınız: zinciri başlatan o ilk uyarıcıydı.). Oysa, yaşamda kişiye böyle fırsatlar 

verilmiyor. 

• Ezberlenen kelime ve cümleler de kişinin kendisine ait değil. USB'ye aktarılmış olsa bile bilgi çok 

zayıf izler hâlinde temsil ediliyor, bu nedenle de çok çabuk unutuluyor. 

ÖĞRENME, BELLEK, HATIRLAMA İLİŞKİSİ 

dikkat 

Öğretmen size bir soru sordu, siz de gerekli bilgileri hatırlayarak soruyu cevapladınız. Çok basit 

gibi görünen bu davranışınız çok önemli üç işlemlemeyi içermekte: öğrenme (kazanım), bellek (depolama) 

ve hatırlama (geri çağırma). (Şekil 3.10) 

ÖĞRENME 

BELLEK 

HATIRLAMA 

KAZANIM DEPOLAMA GERİ ÇAĞIRMA 

Şekil 3.10. Öğrenme, bellek ve hatırlama süreçlerinin şematik gösterimi 

Daha önce öğrenilmiş ve bellekte yerini almış olan bilgilerin hatırlanması için aşağıdaki süreçlerin gerçekleşmesi 

gerekir. 

Kodlama: Öğrenmenin başlaması için bilgilerin önce kısa süreli belleğin daha sonra da uzun süreli belleğin 

kodlarına dönüştürülmesi gerekir. Bilgiler kodlanamadığı taktirde öğrenme gerçekleşemez. Öğrenme gerçekleşmezse 

bellek ve hatırlamadan söz edilemez. Kısa süreli belleğin kodları Tablo 3.2’de, uzun süreli belleğin kodları 

ise Tablo 3.3’de gösterilmektedir. 

Depolama: Belleğin bir boyutu öğrenilen bilgilerin depolanmasıdır. Örneğin klasik koşullamada bilginin depolanabilmesi 

için, koşullu ve koşulsuz uyarıcıların defalarca birlikte verilmesi gerekiyordu. Edimsel koşullamada da davranışın 

tercihen aralıklı olarak pekiştirilmesi gerekiyordu. Aksi durumda, öğrenme kalıcı hâle geçemiyordu. Eğitimöğretimde 

yaptığımız öğrenmeleri en etkili şekilde nasıl depolayabiliriz? Bu konudaki bilgileri aşağıda göreceğiz. 

Hatırlama: Bilginin bellekte bulunduğunu nasıl anlarız? Hatırlayınca. Hatırlama “bilginin geri çağrılması”dır. 

Ancak bu geri çağırma işlemi her zaman başarılı olmaz. Günlük hayatımızda bunun örnekleriyle sık sık karşılaşırız. 

Bilgiye sahip olduğumuzu bilir ama hatırlayamayız. Dilimizin ucundadır ama aklımıza gelmez. Önce hatırlayamayız 

ama daha sonra bilgi birden gelir. Buna genellikle birtakım ipuçları neden olur. (Sayfa 83'deki Hazırlık Kutusu'ndaki 

“Işık” adının nasıl hatırlandığına ilişkin örneği hatırlayınız.). Psikiyatrik tedavi gören hastalarda, bazı bilişsel ve 

duygusal ögeler varlıklarını bilinçaltında sürdürür. Örneğin, anne bebeğinden nefret ettiğinin bilincinde değildir. 

Psikiyatr ve klinik psikolog, depoda olan bu gibi bilgileri kişinin hatırlamasını, özel bazı teknikler kullanarak sağlar. 

Bu işte hipnozun kullanılabileceğini görmüştük. Bir diğer teknik ileride göreceğimiz serbest çağrışımdır. Sonuç: 

Hatırlayabilmek ve hatırlatmak için özel bazı tekniklerin kullanılması gerekebiliyor. 

126

Şimdi Şekil 2.1'e bakalım. Orada bellek terimi dört kez geçiyor; duyusal bellek, kısa süreli bellek (kısaca KSB), 

çalışma belleği, uzun süreli bellek (kısaca USB). Bu bellek türleri, zaman boyutunda, verilen sırada oluşmakta ve 

bilginin her birinde kalma süresi bu sıraya göre artmaktadır. 

B 

bilgi kutusu 

Neden Unuturuz? 

1. Kullanılmayan bilgi zaman içinde unutulur. 

2. Öğrenilen bilgiler daha önce öğrenilmiş olan benzeri bilgileri bozar. Buna geriye ket vurma 

denir. 

3. Daha önce öğrenilen bilgiler, benzeri bilgileri içeren daha sonraki öğrenmeyi bozar. Buna ileriye 

ket vurma denir. 

4. Geriye ve ileriye ket vurma birbirine zıt işler. 

5. Rahatsız edici nitelikteki anılar, duygu ve dilekler unutulur. Buna güdülenmiş unutma denir. 

Yaşamda bütün öğrendiklerimizi hatırlayabilseydik ne kadar iyi olurdu değil mi? Ama böyle olmuyor. Öğrenilenlerin 

bir kısmı unutuluyor. Yapısalcı ekolün üyelerinden H. Ebbinghaus kendisi üzerinde yaptığı deneylerde, 

önce bir kelime listesi öğrenmiş, daha sonra farklı zamanlarda ne kadar kelime hatırlayabildiğini belirlemiştir. 

Böylece, kelime listesi için unutma eğrisini çıkarmıştır. Şekil 3.11'de gördüğünüz gibi, hatırlanan kelime oranı ilk 

bir saatte hızla, sonra da yavaşça düşüyor. 

H. Ebbinghaus 

Şekil. 3.11. Kelime listesi için unutma eğrisi 

E etkinlik 

Bir önceki psikoloji dersi sınavındaki soruları, bir başkasından yardım almadan hatırlayınız ve bir 

kâğıda yazınız. 

Öğretmeninizden yardım alarak ilk sınavda sorulan soruları tahtaya yazınız. Bu sorulardan kaç 

tanesini hatırlayabilmiş olduğunuzu belirleyiniz. Hatırlayamadığınız sorular üzerinde düşününüz. 

Hatırlayamamanın öğrenme/şifreleme, depolama ve geri çağırma aşamalarından hangisi ile ilgili 

olduğunu tartışınız. 

Hatırlayamama nedenlerini not ediniz. Bu bilgileri gelecekteki öğrenme ve belleme etkinliklerinde 

kullanmaya özen gösteriniz. 

127

• Belleğimizi güçlendirmek, daha çok şey hatırlayabilmek için ne yapabiliriz? Öğrenme ve belleğin bir 

metal paranın iki yüzü gibi olduğunu, öğrenmenin belleğin vazgeçilemez ön koşulu olduğunu öğrenmiştik. 

Sorulan sorunun ilk cevabı: Çok iyi öğrenmelisiniz. Şekil 3.1'e bakınız. Tam doğru tekrar yeterli değil, aşırı 

öğrenmelisiniz. Bunu da nasıl yapılabileceğiniz, A Konusunda, “Öğrenmeyi Etkileyen Etkenler” başlığı altında 

anlatılmıştı. Öğrenme sürecini başarılı bir şekilde tamamlamak için orada yazılanları uygulamalısınız. 

• Belleği geliştirmek için konuyu anlamalı, konuyla ilgili bilgi birikimine sahip olmalısınız. Özümseyerek temrin 

yapmalı, USB'de de bilgileri özümseyerek kodlamalısınız. 

• Belleği geliştirmede kendi bireysel durumunuz ve özellikleriniz de önemlidir. Bu özelliklerin başlıcaları şunlardır: 

Odaklanmış ve sürekli dikkatiniz; anlamak, öğrenmek ve bilmek için güdülenme durumunuz; unutmamayı 

istemeniz ve hatırlayabileceğinize güven duymanız; genel uyarılmışlık ve kaygı düzeyiniz, kısaca 

stres düzeyiniz. Fiziksel, sosyal ve kültürel ortamın uygun olması da çok önemli. Örneğin, dikkat dağıtıcı 

fiziksel çevrenin, sinemadaki yeni filme gitmek için aklınızı çelmeye çalışan arkadaşınızın, eğitime önem 

vermeyen bir kültürel yapının öğrenme ve belleme için gereken koşulları sağlamadığı ortadadır. 

• Unutmaya yol açan etkenleri ortadan kaldırmalısınız. Tüm bellek türlerinde, daha sonra gelen bilgilerin 

öncekileri sildiğini öğrenmiştiniz. Bu sonraki bilgiler, bellek üzerinde bozucu etki yapar. Buna geriye doğru 

bozucu etki denir. Şimdi Şekil 3.12'ye bakalım. Daha önce öğrenilen liste sayısı arttıkça son listeden hatırda 

kalan miktar azalıyor. Bu da ileriye doğru bozucu etki. Öyleyse yapılması gereken, birbiri üzerinde bozucu 

etki yapabilecek bilgileri art arda öğrenmekten kaçınmaktır. 

• Hatırlama sürecini kolaylaştıran koşulları yaratmalısınız. 

Hatırlamayı olumlu olarak etkileyen etkenler 

şunlardır: (1) Malzemenin örgütlenmiş olması. Bunun 

KSB ve USB işlemleri için de ne kadar önemli 

olduğunu biliyorsunuz. (2) Hatırlamaya yardımcı 

ipuçlarının olması. Çoktan seçmeli testlerde, bilgiler 

daha kolay hatırlanır. Çünkü orada doğru seçenekle 

ilgili ipucu (doğru cevabın kendisi) vardır. (3) 

Bilginin öğrenildiği bağlam ile hatırlanmaya çalışılan 

bilginin aynı olması. Örnek: Kantindesiniz. Kantin 

çalışanının adını hatırlamaya çalışıyorsunuz. Bu kişinin 

adını büyük olasılıkla hatırlarsınız. Ama eğer 

bu kişiyi bir arkadaş toplantısında görürseniz, adını 

büyük olasılıkla hatırlayamazsınız. (4) Duygusal etkenler. 

Güdülenmiş unutma diye bir kavram vardır. 

Bireyler benliklerini tehdit eden duygu ve düşüncelerini, 

arzu ve isteklerini ve bunlara ilişkin bilgileri 

hatırlayamazlar. Çünkü bu bilgiler bilinçaltındadır. 

Şekil. 3.12. İleriye doğru bozucu etki 

• Hatırlamaya yardım eden teknikler kullanmalısınız. “Mnemonik” olarak adlandırılan bu tekniklerin tümünde, 

aşağıdaki bilişsel süreçler kullanılır: 

1. Çağrışım kurma: Bu çok etkili tekniği olasılıkla sık sık kullanıyorsunuz. II. Ünite'nin F Konusu'nda bilinç 

hakkında öğrendiklerinizle KSB ve USB'deki bilinç hakkında öğrendiklerinizi birbirine bağladığınızda, 

bu ikisi arasında çağrışım kurar, böylece de bellekte her birinin kalıcılığını artırırsınız. Belleğinizde bulunmasını 

istediğiniz bir numara ile sizin için önemli sayılar arasında çağrışım kurduğunuzda, sayıyı 

daha kolay hatırlarsınız. Örnek: Psikoloji bilimi 1879'da kuruldu. 18 evinizin kapı numarası, 79 ise arabanızın 

plakasında var. Artık 1879'u unutmanız mümkün mü? 

2. Örgütleme: Öğrenme malzemesini kavramsal benzerliklere göre örgütlediğinizde, malzeme bellekte 

daha kalıcı olur. Tablolar bu amaçla yapılır, yoksa aynı bilgi kelimelerle de anlatılabilir. Tablo 3.1'e 

bakalım. Pekiştireçler ve bunların davranışsal sonuçlarını sadece metni okuyarak mı, yoksa metni bu 

tablo eşliğinde okuyarak mı daha iyi akılda tutarsınız? Ders çalışırken bilgileri mutlaka yeniden örgütlemeli, 

bunları tablo ve akış diyagramları hâlinde özetlemelisiniz. Bunları yaparken bir yandan öğrenirsiniz, 

bir yandan da bilgileri kendinize özgü kelime ve cümle yapılarıyla düzenlemiş olursunuz. Bütün 

bunlar özümsemenin ön koşullarıdır. 

128

3. Zihinde canlandırma: İnsanlar bilgilerin çok büyük bölümünü KSB'de sözel olarak şifreler ve USB'de 

sözel olarak saklar. Ancak sözel malzemenin ayrıca imgesel olarak da depolanması, belleği güçlendirir. 

Öğrenmede genellemeyi işlemiş, bir de grafik (Şekil 3.4) vermiştik. Size “Uyarıcılardaki benzerlik genellemeyi 

nasıl etkiler?“ sorusu yönetildiğinde, grafiği gözünüzün önüne getiriniz. Soruyu ne kadar rahat 

cevapladığınızı göreceksiniz. 

4. Sesselleştirme: Öğrenme ve bellemede esas olan, bilgiyi başka bilgilerle ilişkilendirmektir. Yukarıda 

sayılan stratejilerin hepsi bunu yapmaktadır. İlişkilendirmeyi kendi sesinizle de yapabilirsiniz. Bilgiyi 

kelimelerle sesli olarak tekrarladığınızda, kendi sesinizi bilgiyle ilişkilendirmiş olursunuz. Bunu bazı arkadaşlarınız 

dikkatlerinin dağılmasını önlemek için de yaparlar. 

uygulayalım 

Resim, şekil, tablo gibi gösterim araçlarının kullanılmasının nedeni, zihinde canlandırma tekniğini 

kullanmanızı sağlamaktır. Şekil 3.9 ve ayrıca Şekil 3.13'e bakınız. Şekil 3.13'te sadece kavramsal benzerliklere 

göre sınıflama yapılmamış, imgeler de kullanılmış. Hangi gösterim daha kolay hatırda kalıyor? 

BELLEK 

KISA SÜRELİ BELLEK 

UZUN SÜRELİ BELLEK 

AÇIK 

ÖRTÜK 

Şekil 3.13. Bellek türlerinin imgesel 

gösterimi. Kısa süreli bellek (saniye 

ve dakikalar uzunluğunda), uzun süreli 

bellek (dakika, saat, ay ve yıllar 

uzunluğunda), anısal bellek (anılarla 

ilgili), anlamsal bellek (kavramlar ve 

genel kültür bilgileri ile ilgili), örtük 

bellek (klasik koşullama, beceri ve 

alışkanlıklarla ilgili). 

ANISAL 

ANLAMSAL 

Şimdi, yukarıdaki süreçlerin kullanıldığı mnemonik tekniklere iki örnek verelim. 

Kümeleme: KSB'nin kapasitesinin 7±2 birim olduğunu öğrenmiştik. Siz örneğin 10 basamaktan oluşan bir 

sayının basamaklarını tek tek mi hatırda tutuyorsunuz, yoksa, üç yüz on iki, altı yüz seksen beş, bin dört yüz 

beş olarak mı? O zaman siz belleğinizde on birim (3, 1, 2, 6, 8, 5, 1, 4, 0, 5) değil, üç birim (312, 685, 1405) 

tutmaktasınız. Bu tekniğin adı kümelemedir. Kümeleme, gördüğünüz gibi KSB'de tutulan bilgi miktarını artırır. 

Kümeleme birbiriyle ilişkisiz sayı, kelime ve nesnelerin hatırlanmasında kullanılabilecek en etkili tekniktir. 

129

Şekil 3.14. Belleğe yardımcı teknik kullanmanın belleğe etkisi 

Yerler tekniği burada pek bir işe yarayacak 

gibi görünmüyor! 

Şekil 3.14'te mnemonik teknik kullanmanın hatırlamaya etkisi gösterilmekte. Teknik kullananlar ve kullanmayanlar 

arasında büyük bir fark olduğunu görüyorsunuz. 

Yerler: Özellikle birbiriyle ilişkisiz nesneleri hatırlamada yararlıdır. Bu teknikte, hatırlanacak olan nesneler 

çok iyi bilinen yerlerle ilişkilendirilir. Kişi önce bu yerlerde zihinsel olarak dolaşır, onları zihninde canlandırır. 

Daha sonra da hatırlamak istediği nesneleri bu yerlere yerleştirir. Çarşıdan ekmek, yumurta, defter ve bisikletinizin 

tamirdeki lastiğini alacaksınız. “Yerler” odanızla sokak kapısı arasında. Zihinsel olarak karyolanızın 

yanındaki dolabın üstüne bir dilim ekmek yerleştiriyorsunuz, yerdeki halının üstüne de yumurtaları. Kapının 

yanına geliyorsunuz. Kapının üstüne bir defter çiviliyorsunuz. Sokak kapısının yanına geliyor ve kapı koluna bir 

bisiklet lastiği asıyorsunuz. Bunları çok saçma bulabilirsiniz. Ancak öyle olmalılar, yaptığınız görselleştirmeler 

ne kadar farklı ve canlıysa o kadar iyi hatırda kalır. Yukarıda “Belleği Geliştirme” başlığı altında bazı kısımları 

büyük harflerle ve ayrıca kırmızı yazmanın nedeni de buydu. Sayfayı çevirince o kısımlar derhal dikkatiniz çekti, 

değil mi? Şimdi çarşıdasınız. Listeyi hatırlamak için tek yapmanız gereken, yerleri zihinsel olarak dolaşmak 

ve imgelemek. 

Çağrışım Kurma 

Örgütleme 

KÜMELEME 

YERLER 

Zihinde 

Canlandırma 

E etkinlik 

Hatırlamaya yardım eden tekniklerden 

kümeleme ve yerlerin hangi bilişsel 

süreçlerden yararlandığını yandaki 

şemada oklarla gösteriniz. 

Birinci dereceden kullanılan bilişsel 

süreçleri gösterirken düz çizgili oklar 

( ), ikinci dereceden kullanılanları 

gösterirken kesik çizgili oklar 

( ) kullanınız. 

Şemanızı arkadaşlarınızınkilerle karşılaştırınız. 

Farklı ilişkilendirmeler varsa, kitabınızdaki ilgili kısımları tekrar gözden geçiriniz. Hangi 

ilişkilendirmenin doğru olduğuna karar veriniz ve şemalarınızı bu doğrultuda düzeltiniz. 

DÜŞÜNMENİN YAPI TAŞLARI 

Yerler 

hazırlık 

Çevrede (iç ve dış) uyarıcılar var. Bunlara ilişkin enerjiler canlının duyu organlarını etkiliyor (bilgi). 

Bilgi işlemleme süreçleri ile bilgiler farklı biçimlerde şifrelenerek önce duyumsanıyor (deşifre), 

sonra algılanıyor, KSB'de bilinç alanına getiriliyor (yeniden şifreleme), dikkatlilik altında özümsenerek 

tekrarlanıyor ve USB'ye aktarılıyor (özümseyerek şifreleme). Bu bilişsel süreçlerin (ve beyne yayılmış 

çok sayıdaki yapının işlevleri) sonucunda bilgiler, örtük (bildirilemeyen) bellek veya açık (bildirilen) 

belleğin anlamsal veya anısal bellek bölümlerinde depolanıyor. 

130

"Zihninizde bu anlatılanlardan başka ne gibi etkinlikler olur? Bir matematik probleminin çözümünü düşünürsünüz, 

satranç oynarken düşünürsünüz, insanın varlık nedeni konusunda düşünürsünüz, öğrenmenin canlılar için 

önemini irdelersiniz, sosyal sorumluluk projenize destek sağlamak için kiminle nasıl konuşacağınızın planını yaparsınız, 

gazetede okuduğunuz bazı olayların insanların kalıp yargı veya ön yargılarından kaynaklanıp kaynaklanmadığını 

düşünürsünüz, okul gezisine giderken yanınıza yağmurluk alıp almayacağınıza karar verirsiniz. 

İnsanların bilişsel süreçleri duyumla başlayıp USB'ye kadar uzanan süreçlerden ibaret değildir. İrdeleme, problem 

çözme, karar verme ve ayrıca bilgi, inanç ve görüşlere ilişkin değerlendirmeler vardır. Bunların hepsinin temelinde 

düşünmenin olduğu söylenebilir. Düşünmenin yapı taşları imge, sembol, kavram ve kategorilerdir. 

Bilgi işlemleme sürecinin aşamaları içinde enerji şekil değiştirir. Bu değişimin başında uyarıcılara ilişkin fiziksel 

enerji, en sonunda da davranışların yapılması sırasındaki kassal enerji vardır. Arada ise deşifre etme, yeniden 

şifreleme ve nihayet özümseyerek şifreleme sonucu elde edilmiş olan temsiller ve simgeler vardır. Düşünme işte 

bu simgesel temsiller üzerinde yürütülen bir süreçtir. Düşünmede kulanılan temsiller imge, sembol, kavram ve 

kategorilerdir. 

E etkinlik 

B 

Yandaki kutularda belirtilen 

yapı taşlarının temel özelliklerini 

her birinin altına yazınız. 

Şimdi de aşağıdaki Bilgi 

Kutusu’nu okuyunuz. Yazmış 

olduğunuz özellikleri kontrol 

ediniz. Eksikleriniz varsa bunları 

gideriniz. 

İmge Sembol Kavram Kategori 

bilgi kutusu 

Düşünmenin yapı taşları şunlardır: 

İmgeler: Bazı bilgilerin kelimelerle temsil edilemediğini, bunların KSB ve USB'de şifrelenmesinde 

analojik temsillerin kullanıldığını görmüştük. Bir ressamın yaptığı tabloyu değerlendirirken, bir beste 

üzerinde düşünürken, sınıf arkadaşlarınızdan Gül ve Yasemin'in hangisinin daha anlamlı bir güzelliğe 

sahip olduğunu düşünürken imgeler kullanırsınız. Bu imgeler genelde aslının tam bir kopyası değildir. 

(Algılamanın öznel bir süreç olduğunu, USB'ye aktarılırken bilgilerin o kişinin deneyimleri doğrultusunda 

özümsendiğini, dinamik belleğin bilinç dışında çalıştığını ve bellek izlerini değiştirdiğini hatırlayınız.) 

Bazı kişilerde aşırı ayrıntılı imgeleme yapma yeteneği vardır. Buna fotoğrafsı bellek denir. Böyle bir 

belleğe sahip olmak, ders kitabının sayfalarını zihninize yerleştirmeyi, sınav sırasında da ilgili sayfayı 

açıp sayfadan sorunun cevabını “zihin gözüyle” okuyup sınav kâğıdınıza yazmanızı sağlardı. Ama biz 

artık biliyoruz ki insan özümsemeli, anlamlandırmalı. Fotoğrafsı imge kısa vadede çok avantajlı gibi görünse 

de özümseyen, anlamlandıran, değerlendiren, kısaca düşünen “aydın insan” ile uyumlu değildir. 

Semboller: Nesne, olay ve süreçleri, imgeler gibi analojik olarak yani kendileri benzer şekilde temsil 

her zaman mümkün olmaz. Bu durumda simgeler kullanılır. Simgeler nesne, olay veya süreçleri temsil 

etmek için seçilen, onların yerine kullanılan temsillerdir. En bilinen simgesel temsil dildir. Kelimeler 

ve onlarla kurulan cümleler nesne, olay, süreç veya düşüncelerle konusunda bilgi verirler. Ancak simgelerin 

özelliği nedeniyle, kelimenin kendisi veya cümle, görünüm olarak temsil ettiği şeye benzemez. 

Kavram ve kategoriler genelde dili kullanan simgesel temsillerdir. 

Kavramlar: Yaşamımızın ve düşüncelerimizin bir kısmı somut nesnelerle ilgilidir. Ancak pek çok düşünme 

soyutlamaları içerir. Soyut düşünmedeki simgeler, kavramlardır. Kavramlar (ve bunlara ilişkin 

simgesel yapılar) nesne ve olayların ortak ve genel özelliklerini temsil eder. Dolayısıyla kavramlar, bir 

uyarıcı durumunun belirli bir özelliğinin (ya da birden fazla özelliğinin) soyutlanması sonucu oluşur. 

131

Bebek için köpek, evlerinde yaşayan, adı da Tarçın olan belli bir köpektir. Daha sonra başka köpekleri 

de görür. Bu köpeklerdeki ortak ve genel özellikleri belirler ve “köpek” kavramı oluşur. Kavramların 

oluşması ile kavramsal düşünme olanaklı hâle gelir. 

Kategoriler: Bir kavramın özellikleri bir sınıfı, bir kategoriyi tanımlar. Örneğin KSB bir kategoriye, 

Tablo 3.2'de yer alan özellikler kümesine verilen addır. USB başka bir kategoriye, Tablo 3.3'te yer alan 

özellikler kümesine verilen addır. Kategoriler genelden özele doğru sıralanabilir. Böylece de birtakım 

bağımsız kategoriler değil, örgütlenmiş yapılar ortaya çıkar. Şekil 3.13 bellekle ilgili kategorilerin düzenlenmiş 

olan durumudur. Orada önce genel bir bellek kavramıyla başlanıyor. Bellek iki ayrı kategoride 

ele alınıyor; KSB ve USB. USB'de ağaç yapısında alt kategorilere ayrılıyor. 

Kategoriler ekonomi sağlar. Örneğin; belleğin özelliklerini bildiğinizde, onun altına giren tüm kategorilerde 

de bu özelliğin olduğunu bilirsiniz. Geriye, kategorilerin her birine ait özellikleri öğrenmek 

kalır. Kavramlar ve kategoriler olaylara bir düzen getirir. Nesne ve olaylar bir kategorinin örnekleri olarak 

düşünüldüğünde, bağımsız nesne ve olay sayısı azalır, insanın zihninde doğanın işleyişi konusunda 

bir düzen oluşur. 

yorumlayalım 

Bilimin amaçlarından betimleme kapsamında yer alan sınıflama ile kategorileri ilişkilendiriniz. Kategoriler 

aynı zamanda bilimin sınıflama amacını gerçekleştiriyor mu? 

DİL VE DÜŞÜNME 

Sözün en güzeli söyleyenin doğru olarak söylediği, 

dinleyenin de yararlandığı sözdür. 

Aristoteles 

MERKEZ, MERKEZ BENİ 

KİMSE ANLAMIYOR! 

YAŞAMAKTAN BIKTIM... 

ANLAŞILDI 

TAMAM!! 

E etkinlik 

"İnsanlar sayılamayacak kadar çok sayıda çevresel, 

sosyal, psikolojik ve sosyokültürel uyarıcının bulunduğu 

koşullarda yaşarlar. Varkalımları, ruhen ve bedenen 

sağlıklı, uyumlu, kendini geliştiren ve potansiyellerini 

gerçekleştiren bireyler olmaları, bu çevreyi algılamaları 

ve uygun tepkiler vermeleriyle mümkün olur.” 

Bu paragrafı konuşma dilini kullanmadan sıra arkadaşınıza 

anlatmaya çalışınız. Bunu bir çeşit sessiz sinema 

oyunu gibi düşününüz ve paragrafta yazılanları 

aktarmak için kendinize 10 dakika gibi bir süre ayırınız. 

İletiyi aktarabildiniz mi? 

Konuşma dili olmasaydı, özellikle kavramların söz konusu 

olduğu düşüncelerimizi nasıl iletebilirdik? 

Uyarıcıların bilgi hâline dönüşmesinde çok karmaşık bir bilgi işlemlemenin gerçekleştiğini biliyoruz. Uyarıcılar 

baştaki özel fiziksel şifrelerden özümsenmiş bilgiler hâline dönüşüyor, anlamsal veya imgesel olarak şifreleniyordu. 

Bunlar uyarıcıların insan zihnindeki temsilleriydi. İnsan zihnindeki bu bilgileri tanımlamak, onları temsil edebilmek 

için çok karmaşık bir semboller sistemine gerek vardır. Bunu da dil sağlar. Dil olarak çok çeşitli sistemler 

kullanılabilir. Örnek: El hareketleri, mimikler, farklı anlamlar taşıyan ıslık sesleri, davul sesleri, işitme engellilerin 

kullandığı işaret dili. Araştırmacıların, şempanzelerle iletişimde bulunmada kullandıkları dilsel semboller, farklı 

renk ve büyüklükteki geometrik şekillerden oluşmuştur. Ancak sembollerle iletişimde en yaygın olarak kullanılan 

sistem, dil seslerinin (fonem) değişik birleşimlerinden oluşturulan kelimeleri içerir. Dil sözlü olabilir. Dil, ilgili 

132

simgelerin harflerle şifrelenerek yazılı olarak da ifade edilebilir. İnsanlar nesneleri, olay, kavram ve kategorileri 

belirtmekte büyük çapta dili kullanırlar. 

Bilişsel süreçlerin oluşmasında dil kullanılır: Uyarıcıların sözel olarak şifrelendiği tüm bilişsel süreçler, nesne, 

kavram ve kategoriler dil ile simgelenir. Buna göre KSB'deki tekrarlayıcı temrin, özümseyici temrin, KSB deposu, 

USB depoları ve anlamsal bellekte bilgiler genelde kelimelerle temsil edilir. 

Eğitim-öğretimde genelde yapılan; kavramları öğretmek, bunların adlarının bilinmesini sağlamaktır. İmgesel 

şifreler üzerinde yapılan zihinsel işlemler bile, eğer işlemlerin sonuçları başkalarına iletilecekse kelimelere veya bir 

çeşit dile dönüştürülür. Bütün bunlara göre, çoğu zaman ve çoğu kişi için düşünme sözel bir işlevdir. Düşünmenin 

yanında irdeleme ve problem çözme gibi yüksek zihinsel süreçler de çoğunlukla dili kullanır. Nitekim, bazı bilim 

kişileri, düşünmeyi “sessiz konuşma” olarak değerlendirmiştir. 

BİSİKLET İÇİN EN 

SON NE DİYON? 

YİRMİ OLSUN 

YİRMİ 

İKİ 

İKİ 

YEDİ 

BU FİYATA 

ALMAM 

OTUZ 

YİRMİ 

BEŞ 

YİRMİ 

DÖRT 

ELLİ 

SATTIM 

Konuşma insanın aklını kullanma sanatıdır. 

Platon 

“Dile hâkim olduğumuz ölçüde düşünebiliriz.” demek hatalı 

olmuyor. Öyle ya eğer kavram için bir kelimeniz yoksa o kavram 

sizde yoktur, ondan oluşan kategoriler de öyle. Hatta kavramın 

temsil ettiği olayların farkındalığı da sizde yoktur. Eğer algı yanılsaması 

diye bir kavramı öğrenmemiş olsaydınız onun kapsadığı 

olaylar bütünü sizin için olmayacaktı. O zaman siz belki de 

algılama sürecinizin bazı özel durumlarda size ne gibi oyunlar 

oynadığını bilmeyecektiniz. Fiziksel dünyayı olduğu gibi fark ettiğinizi 

zannedecektiniz. Bir başka örnek: Koşullama kavramını 

kazanmamış olsaydınız koşullama kelimesi sizde belki de sadece 

“koşula bağımlılık” fikrini uyandıracak, bu koşula bağımlı 

olmanın klasik ve edimsel koşullamadaki değişik biçimlerini bilmeyecektiniz. 

Albert olayını ve çocuğun ödevini tamamlamasını 

annesinin nasıl sağlayabildiğini anlayamayacaktınız. 

Dille iletişim denince yalnızca kelimeler anlaşılmamalıdır. 

Konuşulan dilde bilgi değeri olan diğer özellikler şunlardır: (1) 

Vurgu. Cümlenin anlamı, vurgunun nerede yapıldığına göre 

değişir. “Bugün hava çok güzel.” cümlesinde vurgu "bugün" 

üzerinde ise, “diğer günlerde havanın o kadar güzel olmadığı” 

bilgisi de verilmektedir. Vurgu “hava” üzerinde ise, konuşmacı, 

bazı başka şeylerin güzel olmadığı bilgisini vermektedir. (2) Ses 

yüksekliği, en hafif ve en yüksek ses arasındaki fark (ses aralığı), 

sesin perdesi ve konuşmanın hızı, konuşan kişinin bir duygunun 

etkisi altında olup olmadığına işaret eder. Yüksek ses, geniş ses aralığı ve hızlı konuşma kişinin heyecanlı, 

öfkeli veya kızgın olduğunu gösterir. 

E etkinlik 

Avantajları 

Dezavantajları 1. ... 

2. ... 

. 

Konuşma Dili 

1. Kavramları ifade etmede kullanılır. 

2. ... 

. 

Beden Dili 

1. ... 

. 

1. ... 

2. ... 

. 

133

Konuşma ve beden dilinin avantaj ve dezavantajları açılarından karşılaştıracağınız bir uygulama yapınız. 

Bunun için yukarıdaki tabloyu bir kâğıda çiziniz. Tabloda konuşma dilinin avantajlı yönlerinden 

biri verilmektedir. İki dilin diğer avantajlarını ve ayrıca dezavantajlarını siz yazınız. 

Bu etkinlikte öncelikle kendinize dönük gözlemler ve kişiler arası gözlemler yapınız, empati becerinizi 

kullanmaya çalışınız. Daha sonra da bilgi teknolojilerinden yararlanınız. Tablonuzdaki bilgileri 

arkadaşlarınızla paylaşınız ve birleşik bir liste oluşturunuz. 

Dil iletişimin "olmazsa olmazı", sosyal etkileşimin temel aracıdır. Sosyal etkileşimde jest ve mimikler yoluyla 

sözel olmayan iletişim veya beden dili de kullanılabilir. Ancak bu yollardan aktarılan bilginin kapsamı, zenginliği ve 

bilginin aktarılmasındaki dakiklik (Sayfa 10'daki Bilgi Kutusu'nda yazılanları bir kez daha gözden geçiriniz.) hiçbir 

zaman dilin sağladıklarına ulaşamaz. Çünkü kavramları ve aralarındaki ince farkları iletmenin en kolay yolu konuşma 

dilini kullanmaktır. Diğer yandan, konuşma diliyle kişi, gerçeği istediği gibi aktarabilir, gerçeği saptırabilir, 

olayları istediği gibi değerlendirebilir. Beden dili ile bunlar pek mümkün değildir. Beden dili “gerçeğin aynası” 

olarak değerlendirilir. Heyecanlandığınız zaman gözbebeklerinin büyümesini engelleyemezsiniz. Yüz ifadenizi de 

etkileyemezsiniz çünkü çoğunlukla yüzünün aldığı ifadeyi bilmezsiniz. 

İRDELEME, KARAR VERME VE PROBLEM ÇÖZME 

E etkinlik 

Kendi aranızda 3–5 kişilik çalışma gruplarına ayrılınız. Düşünerek ve düşünmeden yaptığınız davranışlarınızı 

hatırlayınız ve bunları sonuçları açısından değerlendiriniz. Karar vermede; yaşantı, 

deneyim ve birikimleri düşünce süzgecinden geçirmenin önemini sınıfta tartışınız. 

Bu paylaşımlardan hareketle karar verme stratejilerinizi gözden geçiriniz. Doğru karar vermede 

düşünmenin önemini grubunuzda değerlendiriniz. Ulaştığınız sonuçları grup temsilcinizin sınıfa 

aktarmasını isteyiniz. Varılan sonuçları not ediniz. 

Doğru karar verme stratejileri konusunda tuttuğunuz notları başvuru kaynağı olarak kullanınız. 

Sonuç: Genel ifade B 1 

O zaman B bir olasýlýk deðeri 

1 

ile doðrudur 

Tümevarým çýkarýmý 

Görgül kanýtlar 

A 1 

A 2 

A n 

Eðer A'lar doðru ise 

Şekil 3.15. Tümevarım: Bilimin betimleme amacına ilişkin olasılık çıkarımı 

A. İrdeleme ve Karar Verme 

İrdeleme sözel simgeler yani konuşulan dilin kullanıldığı ve bazı kuralların uygulandığı bir düşünme biçimidir. 

Bu düşünmeyi diğerlerinden ayıran özellik, onun mantık kuralları uyarınca gerçekleşmesidir. Özetle, irdeleme, dil 

kullanılarak yapılan mantıklı bilişsel işlemlemedir. Mantıksal düşünmede iki temel çıkarım vardır: tümevarım ve 

tümdengelim çıkarımları. 

134

Tümevarım çıkarımında (Şekil 3.15) çok sayıda görgül veriden (kanıttan) bir genel ifadeye varılır. Eğer A’lar 

doğru ise, o zaman B yani sonuç da “olasılıkla” doğrudur. Sonucun olasılıkla doğru olmasının nedeni genel ifadenin 

kapsamına giren olayların hepsinin gözlenmemiş olmasıdır. Bu nedenle tümevarım çıkarımlarında genel ifade 

sadece desteklenir. 

Bir kişiyle sadece bir kez birlikte oldunuz. Sohbet sırasında onun geleceği ve ileride olmak istedikleri hakkındaki 

düşüncelerini dinlediniz. Duyduklarınızdan, onun çok hırslı biri olduğu sonucunu çıkardınız. Belki de bu kişiyi 

ailesiyle birlikte görmüş olsaydınız fikriniz değişecekti. Onun aşırı hırslı olmadığını, ailesinin onun için yüksek beklentileri 

olduğunu görebilecektiniz. Onun da kimlik bunalımını “erken bağlanmış kimlik statüsü” olarak çözmüş 

olduğunun farkına varacaktınız. 

Tümdengelim çıkarımında (Şekil 3.16) bir genel ifade bir de özel durum veya koşul vardır. Bu çıkarımla özel 

koşul hakkında bir sonuca varılır. Klasik örneği verelim: Bütün insanlar ölümlüdür (genel ifade), Casius da bir 

insandır (özel koşul). O hâlde Casius ölümlüdür (sonuç). Gördüğünüz gibi, eğer genel ifade (B 1 

) doğruysa ve eğer 

önkoşul (B 2 

) gerçekleşmişse, sonucun doğru olmaması olasılığı yoktur. Tümdengelim çıkarımında kesin doğrular 

ve kesin yanlışlar vardır. Bu nedenle de tümdengelim çıkarımlarında genel ifade doğrulanır. Oysa tümdengelim 

çıkarımı A’nın doğruluğunu garantilemez. Çünkü A’nın doğruluğu, B’lerin doğruluğuna bağlıdır. Casius’un ölümlü 

olduğu çıkarımının doğruluğu, bütün insanların ölümlü olduğunun doğru olmasına ve Casius’un da insan olduğunun 

doğru olmasına bağlıdır. 

Yasayla ilgili genel ifade 

Eðer genel ifade doðru ise 

ve 

B 1 

B 2 

Ön koþul ile ilgili ifade 

Eðer ön koþul gerçekleþmiþse 

Tümdengelim çýkarýmý 

Sonuç: Olayýn tanýmý 

(hipotez) 

A 

O zaman B’ler zorunlu olarak A’yý 

gerektirir. 

Şekil 3.16. Tümdengelim: Bilimin açıklama ve yordama amaçlarına ilişkin çıkarım 

BÜTÜN KÖPEKLERİN 4 AYAĞI, 

KUYRUĞU VE TÜYÜ VAR. 

BENİM DE 4 AYAĞIM, 

KUYRUĞUM VE TÜYÜM VAR. 

ÖFFF GERİSİ NEYDİ? 

özetleyelim 

Tümevarım çıkarımı ile tümdengelim çıkarımı, 

bilimde yapıldığı gibi, birlikte kullanılmalıdır. 

1. Tümevarım çıkarımı çok fazla sayıda 

görgül veriden (A 1 

-A n 

) yapılarak B1‘in 

doğruluk olasılığı artırılmalıdır (Şekil 

3.15’i inceleyelim.). 

2. Şimdi Şekil 3.16’yı inceleyelim. Uygun 

araştırma teknikleri kullanılarak B 2 

‘nin 

geçerlik olasılığı artırılmalıdır. 

3. Tümdengelim çıkarımı bu koşullar altında 

yapılmalı, A olayı B 1 

ile açıklanmalı veya 

B 1 

‘den yordanmalıdır. 

135

Bir başka örnek: Fanatik taraftarların yasası, grubun inanç sistemidir. Onların bu yasası “doğrudur”. Dolayısıyla, 

bundan yapılan her türlü çıkarım da doğrudur. Böylece de ortaya bir kendini doğrulayan kehanet çıkar ve bu 

kehanet her çıkarımla daha da desteklenir. Buradaki kısır döngü biçimindeki düşünme tarzına dikkat ediniz. 

Tümdengelim çıkarımıyla ilgili bu söylediklerimizden, onun iyi bir yaklaşım olmadığını mı çıkarmalıyız? 

E etkinlik 

Ahmet Bey arabasıyla kırsal yerleşim merkezinden geçerken önüne aniden bir tavuk çıkar. Aracını 

yeterince hızlı durduramayan Ahmet Bey tavuğu ezer. Tavuk yamyassı olur. Ahmet Bey sorumluluk 

duygusu içinde hemen aracından iner ve kahvede oturanların yanına gider. Tavuk kiminse, onun zararını 

karşılamak istediğini söyler. Kahvedekiler ezilmiş tavuğa bakmaya giderler. İçlerinden biri “Bu 

tavuk bizlere ait değil.” der. Ahmet Bey üsteler: “Ama nasıl olur? Bu tavuk burada oturanlardan birinin 

olmalı.” Sözcü, durumu açıklar: “Bu tavuk bizlerden birinin olamaz. Çünkü bizim buralarda yassı tavuk 

yoktur.” 

Bu gülmece bir irdeleme hatasına dayanıyor. Yapılan hatalı irdelemenin üç basamağını yazınız. 

İpucu: İrdeleme tümdengelim çıkarımını içeriyor. 

düşünelim 

Öğrenilmiş çaresizlik, kalıp yargılar, ön yargılar, inançlar ve duygular mantıklı düşünmemizi etkileyip 

sağlıklı sonuçlara varmamızı engeller mi? Örnekler bulalım. 

B. Problem Çözme 

Uzun bir tartışma her iki tarafın da haksız olduğunun kanıtıdır. 

Voltaire (Volter) 

BİR ŞEYLE- 

Rİ YANLIŞ 

YAPTIM. 

AMA NEYİ? 

BAK BU DÜNYANIN EN 

BÜYÜK TELESKOBU. 

BUNUNLA DİĞER 

GALAKSİLERİ 

GÖREBİLİYOSUN... 

BENİM DE CEP TELEFO- 

NUM IŞIKLI !!! GECE 

ONU FENER Nİ- 

YETİNE KULLA- 

NABİLİYOSUN... 

136

E etkinlik 

Bilim kişilerinin doğayı merak ettiklerini, onun gizlerini açığa çıkarmak amacıyla araştırmalar yaptığını 

biliyoruz. Onlar ve ayrıca düşünür, yazar ve sanatçılarda problem çözme bir alışkanlık, onların 

mesleklerinin bir gereği, profesyonelce yerine getirdikleri bir uğraş. 

Problem çözmenin profesyonel bir uğraş olduğu bilim kişilerinden bu davranış için örnekler bulunuz. 

Örnekleri bulmada bilgi teknolojilerinden yararlanınız. Örneklerinizi sınıfla paylaşınız. 

Düşünerek problem çözme, yalnızca bilim insanlarına özgü bir etkinlik değildir. Bu stratejiyi kimlerin 

kullanacağına ilişkin hiçbir kısıtlama olamaz. Herkes bütün uyanık saatlerinde, hatta uyku ve 

özellikle rüya döneminde problem çözme davranışı gösterir. 

Günlük yaşamdan bir problem çözme örneği belirleyiniz. Problem çözme sürecinin dört aşamasını 

bilgi teknolojileri kullanarak bulunuz. Örnekleri söz konusu aşamalar açısından analiz ediniz. 

Yaşam insanların önüne her gün çok sayıda problem çıkarır. Bu problemleri uyumlu, sağlıklı, kendimize ve 

toplumumuza yararlı sonuçları olacak şekilde çözmemiz gerekiyor. İnsanlar problemleri nasıl çözerler, bunun için 

ne gibi yaklaşımlar uygularlar? 

Öfke ve saldırganlık: Problem çözme davranışının bir şeklini “Dürtü ve Güdüler” bölümünde görmüştük. İnsanın 

dürtü ve güdüleri, bunlarla ilgili amaçları vardır. Bu amaçlara ulaşması engellendiğinde ortaya kişinin çözmesi 

gereken bir problem çıkar. Engellenmenin öfkeye ve saldırganlığa yol açtığını öğrendik. Saldırganlığın, engeli yaratan 

kişi veya nesneye zarar verme amacına yönelik olduğunu da biliyoruz. Problem çözmede kullanılan stratejilerden 

biri işte budur. Ancak bu strateji olgun ve uygar kişilerin problem çözme şekli değildir, çünkü problemin 

çözülmesini sağlamadığı gibi başka problemlere de yol açar. 

düşünelim 

Görsel ve yazılı medyayı inceleyelim. Öfke ve saldırganlığın hangi problemlerle ilgili olarak ortaya 

çıktığını analiz edelim. Bunların sonuçlarını tartışalım. 

Deneme ve yanılma: Bu problem çözme stratejisinde kişi problemin nedenini ve kapsamını fazla incelemeden 

önce bir çözüm yolunu, sonra bir başkasını dener. Bu deneme ve yanılmalar işe yarayan çözüm bulunana ya da 

kişi pes edene dek sürer. Unutmayalım, deney hayvanı da açlık problemini çözmek için bu stratejiyi kullanıyordu! 

Mekanik çözüm: Buna ezberci çözüm de denir. Bu çözümde kişi daha önce işe yaramış olan bir çözümü, fazla 

düşünmeden yeni problemin çözümünde de kullanır. Eğer yeni problem öncekine benziyorsa bu yaklaşım başarılı 

olabilir. Ama benzemiyorsa problemin çözümsüz kalması olasıdır. 

Düşünerek problem çözme: Problem çözmenin olgun ve uygar insana yakışan şekli, bu işi düşünerek, akıl yürüterek, 

irdeleyerek yapmaktır. Düşünerek problem çözmede kullanılan yaklaşımlar kişiye göre değişebilir; çünkü 

herkesin kendine özgü bir düşünme tarzı, deneyim ve alışkanlıkları vardır. 

Bazı meslek gruplarında, yapılan iş problem çözmektir. Araştırma ve geliştirme uzmanları (kısaca AR-GE uzmanları), 

bilim kişileri ve düşünürlerin işleri problem çözmektir. Onlar için problemler doğanın gizleridir. Söz konusu 

meslekteki kişiler problemleri çözerek doğanın gizlerini ortadan kaldırmaya, doğayı anlamaya çalışırlar. Onların 

problem çözme davranışlarının genelde şu aşamalardan oluştuğu belirlenmiştir: 

(1) Hazırlık dönemi: Bu aşamada problemin ne olduğu ve nasıl ortaya çıktığı tanımlanır. Problemle ilgili 

bilgi toplanır. Problem üzerinde düşünülür. Ancak bu aşamada yapılan tekrarlı girişimler problemi genellikle 

çözemez. 

(2) Kuluçka dönemi: Problem üzerinde çalışmaya bir süre ara verilir. Bu aşamada çözümü engellemekte olan 

düşünceler ortadan kalkabilir, problemin çözümünde yararlanılabilecek yeni deneyimler elde edilebilir, yeni 

öğrenme deneyimleri oluşabilir. Biz artık bir bilinç dışının olduğunu, algılamaların bilinç dışı işlemler olarak 

gerçekleştiğini, her algılama ile USB'deki bilgilerin değiştiğini, bellek izlerinin yeniden düzenlendiğini, güncellendiğini, 

bilgilerin anlamlandırıldığını, yorumlandığını, çıkarsamalar yapıldığını biliyoruz. Bütün bu bilinç 

dışı işlemler problemin çözülmesini sağlayan düşünceleri oluşturabilir. 

137

(3) Aydınlanma ya da kavrayış dönemi: Kuluçka devresinde bilinç dışında olup bitenler, henüz çözülememiş 

probleme açıklık getirebilir. Onun nasıl çözüleceği konusunda ipuçları sağlayabilir. Böylece aniden, tümüyle 

yeni bir fikir doğar. Biz bunun bir örneğini kavrayarak öğrenmede görmüştük. Aydınlanma ya da kavrayış 

dönemi, problemi çözen kişinin “Tamam buldum!” veya “Eureka!” (Arşimet'i hatırlayınız.) dediği aşamadır. 

(4) Değerlendirme: Fikrin gerçekten problemi çözüp çözmediği, işe yarayıp yaramadığı test edilir. Bazen fikir 

problemi çözmez ve kişi yeniden başa döner. Bazen de fikir genel hatlarıyla çalışır. Bu durumda fikirde gerekli 

değişiklik ve düzenlemeler yapılır, ortaya çıkabilen ikincil problemler çözülür. 

Problem çözme becerisinde bireysel etkenler rol oynar. 

Zekâ: Birey ne kadar zekiyse problem çözmedeki başarısı da o kadar üstün olur. Esasında problem çözme yeteneği, 

aşağıda da göreceğimiz gibi, zekânın bileşenlerinden biridir. 

Güdülenme: Problemi çözmek için, sürecin ilk aşamasında kişinin güdülenmiş olması gerekir. Ancak o zaman, 

kişi problemi tanımlama, çözüm için gerekli bilgileri toplama etkinliklerini sürdürebilir. Kuluçka aşamasında ise 

aşırı güdülenmiş olmak bir dezavantajdır. Düşünün, kişi problemi çözememiş, bu nedenle problemi ”kuluçkaya 

yatırmış”tır. Bu dönemde hâlâ problemi çözmeye çalışmak, işe yaramadığı belli olan yaklaşımlarda ısrara ve bunların 

bir saplantı hâline gelmesine yol açar. Problem geçici olarak bir tarafa bırakıldığında çevredeki ipuçları, yeni 

deneyimler ve “kendiliğinden” meydana gelebilecek bilişsel değişiklikler çözüme katkıda bulunabilir. Problemi bir 

tarafa bırakamamak, bu olanakları da ortadan kaldırır. Aydınlanma ve değerlendirme aşamalarında ise güdülenme 

yine büyük önem kazanır. 

Kurulum: Her kişinin alışageldiği problem çözme yaklaşımları olabilir. Kişi yeni problemi de bu yaklaşımlar doğrultusunda 

ele alır. Buna kurulum denir. Ancak kurulumlar, aynı zamanda, bireyin düşüncelerini belli doğrultuda 

yönlendirir. Bu yönlendirme o andaki problem için uygun olmayabilir. Saplantı “işleve takılma” şeklinde de olabilir. 

Kişi için nesnelerin, tekniklerin bir kullanılış yeri ve şekli vardır. İşleve takılma, o nesnenin başka işlerde ya da başka 

biçimde de kullanılabileceğini düşünmeyi güçleştirir. 

A. Zekâ Nedir? 

ZEKÂ VE YARATICILIK 

Zekâ çok önemli bir zihinsel özelliktir. Zekânın ne olduğu konusunda çeşitli görüşler vardır. D Konusu'nda 

zekânın önemli boyutları ele alınmaktadır. 

E etkinlik 

Çınarın altında oturduğunuzda kendiniz değil çınar olun, ormanda orman, 

kırda kır, insanlar arasında insan olun. 

Susanna Tamaro, Yüreğinin Götürdüğü Yere Git 

Tamaro’nun bu görüşü sizce gerçek dışı, ütopik mi? 

Gardner’ın ve Goleman’ın kuramlarını inceleyiniz. Bu kuramlarda Tamaro'nun görüşü ne tür 

zekâlar olarak geçiyor? 

Doğru cevap: Belirtilen düşünce Gardner’ın Kuram’ında kişiler arası/ sosyal zekâ, Goleman’ın Kuram’ında 

ise empati türü zekâyı ifade etmektedir. 

138

E etkinlik 

İnsanlık tarihinde yer alan, kültür ve medeniyetin gelişmesine katkıda bulunmuş, tarihe yön vermiş 

olan zeki kişilerden birini belirleyiniz. 

Bilgi teknolojilerinden yararlanarak bu kişilerin yaşam ve eylemlerini inceleyiniz, onda zekânın 

hangi bileşenlerinin bulunduğunu belirleyiniz. 

Topladığınız bilgileri ve analiz sonuçlarını içeren bir sunum hazırlayınız. Sunumunuzda Türkçeyi 

doğru, güzel ve etkili kullanmaya özen gösteriniz. Olanaklar elverdiği ölçüde multimedya araçlarından 

yararlanınız. 

Derste 10 dakikalık sunum yapmak için söz isteyiniz. 

B. Zekâda Kalıtım ve Çevrenin Rolü 

İnsanlardaki zekâ farklılıkları nereden kaynaklanır? II. Ünite'nin B Konusu'nda tek yumurta ikizlerinin zekâları 

arasındaki benzerliğin %88 olduğunu, aynı rahim çevresini paylaşan çift yumurta ikizlerinin ve dış çevreleri benzer 

olan kardeşlerin zekâlarındaki benzeşme oranının, sırasıyla, %63 ve %51 olduğunu görmüştük. Anne ve baba ile 

çocuklar arasında zekâ açısından benzerlik %49, torunlarla büyükanne ve büyükbaba arasındaki benzerlik %34, 

yeğen ile amca ve halalar arasındaki benzerlik ise %35 dolaylarındadır. Bu bilgiler zekâda kalıtımın rol oynadığını 

göstermektedir. Kalıtımın zekâ geriliğinde de etkisi vardır. Örnek: Bir çekinik gen nedeniyle, amino asit gerektiği 

gibi metabolize olamaz. Bu durum ağır zekâ geriliğine yol açar. 

Zekâyı çevre de etkilemektedir. Bunun en güçlü kanıtı, ayrı yetiştirilen tek yumurta ikizlerinin zekâları arasındaki 

benzerliğin %72'ye düşmesidir. Olanakları kısıtlı ailelerde doğan fakat zenginleştirilmiş çevrelere sahip 

(Bu terimle ekonomik açıdan zenginliğin kastedilmediğini biliyoruz.) ailelerce evlat edinilen çocukların ZB'lerinin 

gerçek annelerininkinden 10-15 puan daha yüksek olduğu gözlenmektedir. Bu da kültürel çevredeki zenginliğin 

zekâyı olumlu olarak etkilediğine işaret etmektedir. Nitekim, üstün zekâlı kişilerin büyük oranının profesyonellerin 

ve işadamlarının çocukları olduğu görülmektedir. Bu sonuçlar, kültürel dezavantajları gidermeye çalışmanın önemini 

ortaya koymaktadır. Zekâ geriliği de çevreden etkilenir. Doğum sırasında bebekte oluşan beyin hasarı veya 

annenin hamilelik sırasında bazı hastalıklar geçirmesi zekâ geriliğinin nedenleri arasındadır. 

C. Zekânın Ölçülmesi 

hazırlık 

Zekâ çok karmaşık bir bilişsel yetenektir. Doğrudan gözlenemeyen davranışların ölçülmesinde test 

ve ölçeklerin kullanıldığını biliyoruz. Zekâ da bu doğrudan gözlenemeyen bilişsel özellikler sınıfına 

girer. Bütün bilişsel yetenekler gibi zekâ da test ve ölçeklerle ölçülür. 

Bilimde iletilebirlik konusunu I. Ünite'de öğrenirken kavramların her bireyde farklı anlamlara gelebileceğini 

görmüştük. Zekâ da bir kavram. Yukarıda çok sayıdaki kuramın her birinin zekâyı farklı 

bir şekilde tanımladığını, farklı biçimde kavramsallaştırdığını gördük. Zekânın bu durumu, kavram 

kargaşasına çok uygun bir örnek. Çünkü her bir kuramcı ve onun izleyicileri zekânın kendi kuramlarında 

tanımlanan özellik olduğunu iddia edebilir ve bilimin “iletilebilirlik” ölçütünün gerçekleştirilmesi 

olanaksız hâle gelir. O zaman zekânın bilimler kapsamında ele alınması mümkün olamayacak mı? 

Ama biz bu sorunun nasıl çözüleceğini biliyoruz. Zekâyı işlemler yoluyla tanımlayacağız. Bunun için 

neyi kullanacağız? Standardizasyonu yapılmış olan bir testi. Bir araştırmacı belli bir zekâ testi kullandığında, 

zekâyı, o testin işlemleri sonucu oluşan davranışlarda gözlenir hâle getirir. Testten hesaplanan 

puan yoluyla da zekâyı ölçer. Araştırmacımız zekâyı bu belirli test ile gözlediğini ve ölçtüğünü belirttiğinde, 

artık herkes onun zekâdan neyi kastettiğini bilir. Böylece araştırmacımız elde ettiği bilgileri 

güvenilir bir şekilde bilim topluluğuna iletmiş olur. 

Bütün dünyada zekâyı ölçmede en yaygın olarak kullanılan testler D. Wechsler (Veksler, 1896-1981) tarafından 

geliştirilmiştir. Bu testlerin okul öncesi, çocuk ve yetişkin formları vardır. Ülkemizde sadece Wechsler Çocuklar için 

Zekâ Ölçeği Geliştirilmiş Formu'nun (kısaca WISC-R) standardizasyonu yapılmıştır. WISC-R bu testin eğitimini almış 

olan uzmanlar tarafından uygulanmaktadır ve uygulamalar teke tek yapılmaktadır. 

139

WISC-R, 10 alt testten oluşmaktadır. Bu alt testlerin bir bölümü sözel zekâyı, diğer bölümü performans zekâyı 

ölçmektedir. “Sözel Zekâ” Genel Bilgi, Benzerlikler, Aritmetik ve Yargılama alt testleri ile KSB'deki kısıtlı kapasiteyi 

ölçen Sayı Dizileri alt testinden hesaplanır. Görsel mekânsal bilişi ölçen “Performans Zekâ” ise sosyal olayları kavrama 

yeteneği (Resim Düzenleme alt testi), görsel bellek ve görsel uyarıcılara karşı tetikte olma (Resim Tamamlama 

alt testi), örüntüleri algılama ve analiz etme (Küplerle Desen alt testi), bütün-parça ilişkilerini anlama (Parça 

Birleştirme alt testi) ve öğrenme hızından (sayı-sembol eşlemeyi içeren Şifre alt testi) hesaplanır. 

Ç. Zekânın Düzeyleri 

Şekil. 3.17. Wechsler 

Zekâ Bölümü puanları, 

puan gruplarının (örneğin 

55-70) oranı. 

WISC-R'dan alınan puanlar Tablo 3.4. Zekâ Bölümleri ve Sözel Tanımları 

standart puana dönüştürülerek 

bir bileşke hesaplanır. Bu bileşkeye 

Zekâ Bölümü (ZB; İngilizce kısaltması: 

IQ) denir. Bu puanlama sisteminde 

ortalama zekâ 100 ZB'ye 

karşılık getirilir. Şekil 3.17'yi incelediğinizde, 

ZB puanlarının % 99'dan 

fazlasının 55 ile 145 arasında değiştiğini 

görüyorsunuz. 

Tablo 3.4'te farklı zekâ düzeylerinin 

nasıl adlandırıldığını görüyoruz. 

Normal zekâ 90 ile 109 ZB 

arasındadır. İnsanların yaklaşık 

%50'sinin zekâ düzeyi bu aralığa 

düşer. (Şekil 3.17). Zekâsı 140 ve 

üstünde olan kişiler dâhi olarak nitelenmektedir. 

Geçmişte yaşamış 

bazı seçkin kişilerin biyografilerinden ZB tahminleri yapılmıştır. J. W. Goethe (Göte, 1749-1832)'nin ZB'si 185, 

W. A. Mozart (1756-1791)'ın ZB'si 150 olarak tahmin edilmiştir. C. Dickens (Dikıns, 1812-1870)'ın ve G. F. Handel 

(Hendel, 1685-1759)'in ZB'si ise 145 olarak tahmin edilmiştir. 

ZB dağılımının bir de diğer ucu vardır. Tablo 3.4’ü incelediğinizde, zekâ düzeyinin giderek düştüğünü görüyorsunuz. 

Normal zekânın altındaki zekâ düzeylerinin çok ağır derecede geriliğe kadar değiştiğini görüyorsunuz. 

D. Zekâ Türleri 

Zekânızı yönlendiren düşünme, zekâ gücünüzün miktarından 

daha önemlidir. 

D. Schwartz, Büyük Düşünmenin Büyüsü 

140

E etkinlik 

1. Zekânın, ölçme ve değerlendirme çalışmaları sonucunda belirlenen kavramsal kategoriler ve 

zekânın bilişsel özelliklerinden gruplar oluşturunuz. 

2. Oluşturduğunuz grupları bir kavram haritası şeklinde düzenleyiniz. 

3. Kavram haritanızı diğer arkadaşlarınızınkilerle karşılaştırınız. 

4. Tahtaya farklı kavram haritalarından örnekler yazınız. 

5. Zekâ türlerini en kapsamlı bir şekilde ele alan kavram haritasını oylayarak belirleyiniz. 

6. Seçilen kavram haritasını kendinizinkinin yanına çiziniz. Neleri eksik veya hatalı yaptığınızı belirleyiniz. 

Benzeri durumlarda bu deneyiminizden yararlanmaya özen gösteriniz. 

Bu çalışma ile siz bilimin betimleme amaçlarından hangisini gerçekleştirdiniz? 

Doğru cevap: Sınıflama 

Kaç Tür Zekâ Vardır? Zekânın kavramsal özellikleri acaba kategoriler altında sınıflanabilir mi? Zekâyı ölçme ve 

değerlendirme bağlamında ele alan kuramcılar, bu yeteneğin şu kavramsal kategorilerden oluştuğunu öne sürmüşlerdir: 

• C. Spearman (Spirmen, 1863-1945): Genel yetenek ve özel yetenekler 

• E. Thorndike (Torndayk, 1874-1949): Soyut, sosyal ve mekanik yetenekler 

• L. L. Thurstone (Törston, 1887-1955): Sözlü malzemeyi anlama, sözel akıcılık, sayısal yetenek, görselleştirme, 

bellek, algısal hız ve genel irdeleme 

• J.P. Guilford (Gilford, 1897-1987): Girdi/içerik, işlem, çıktı/üründen oluşan 120 farklı durum 

• P. E. Vernon (Vernın, 1905-1987): Hiyerarşik olarak düzenlenmiş genel yetenek, sözel-eğitimsel ve pratik-mekanik 

yetenekler, özel yetenekler 

• J. L. Horn (Horn, 1928-2006) ve R.B. Cattell (Katel, 1905-1998): Yaşam içinde elde edilen bilgi ve uzmanlıkların 

sözel olarak ortaya konduğu kristalize zekâ ve ilişkileri algılayabilme yeteneğinin sözel olmayan durumlarda 

(görsel mekânsal uyarıcı örüntüleri) sergilendiği akıcı zekâ 

• J.B. Carroll (Kerıl, 1916-2003): Sınırlı yetenekler (akıl yürütme, dinleme yeteneği, yazma yeteneği, müzikal 

tonları ayırt etme yeteneği, anlamsal işlem hızı vb. olmak üzere toplam 60 yetenek), kapsamlı yetenekler 

(akıcı zekâ, kristalize zekâ, bellek ve öğrenme, görsel algı, işitsel algı, geri-çağırma yeteneği, bilişsel hız, karar 

verme) ve genel yetenek 

Diğer bazı kuramcılar zekâyı bir bilişsel yetenek olarak ele almıştır. Onlar zekânın türlerini bilişsel özelliklere 

ağırlık vererek tanımlamışlardır. 

• Piaget'nin Bilişsel Gelişim Kuram'ında 5. Konu'da tanımlanan zekâ türlerinin bir bölümünün (düşünce kuralları 

oluşturma, akıl yürütme, hipotetik düşünme, soyut düşünme, genelleme vb.) Soyut İşlemler döneminde 

ortaya çıktığını öğrenmiştik. 

• H. Gardner (1943)’ın Çoklu Zekâ Kuramı zekânın mantıksal-matematiksel, sözel-dilsel, görsel-mekânsal, müziksel-ritmik 

bedensel-kinestetik, kişiye dönük, kişiler arası (sosyal) ve doğacı-varoluşcu türlerini içermektedir. 

• R. J. Sternberg (Sternberg, 1949) zekâ türlerini bileşensel davranım (üst bileşenler, yönetici süreçler, bilgi 

kazanım bileşenleri, performans bileşenleri), deneyimsel davranım (yeni durumlara uyum, yeni tepkilerin 

otomatik bir süreç içinde ortaya konması) ve bağlamsal davranım (çevreye uyum, seçim, paylaşımlar, biçimlendirmeler, 

değişimleme yeteneği) olarak gruplamaktadır. 

• D. Goleman(1946)’ın Duygusal Zekâ Kuramı duyguların farkında olma, duygularla başa çıkma, kendini güdülendirme, 

empati ve sosyal ilişkileri içermektedir. 

Acaba sayılan bütün bu kategorileri ve bilişsel özellikleri daha az kavram altında örgütleyebilir miyiz? Zekâyı 

(1) düşünmede çeşitlilik, esneklik, hız, (2) doğru çözüm bilinmediğinde doğaçlama yapabilme yeteneği, yaratıcılık, 

geçerli bir sonuca ulaştıran hayal kurma yeteneği, (3) doğru tahminlerde bulunabilme, çok aşamalı planlar yapabilme, 

(4) zaman içinde kavram, kategori ve düşünceleri daha dakik ve düzenli hâle getirme, (5) bir tartışmanın 

temelinde yatan mantığı fark etme (6) doğru olan yeni analojiler kurma, hoşa giden armoniler (uyumlar) yakalama 

olarak düşünebiliriz. Daha kapsamlı sınıflara örgütleyecek olursak zekâyı amaca yönelik biçimde eylemde 

bulunma, mantıksal düşünme, çevreyle etkili bir şekilde başa çıkma yeteneği olarak da tanımlayabiliriz. Aşırı bir 

genelleme ile zekâyı “genel yetenek” olarak kavramsallaştırabiliriz. 

141

dikkat 

Zekâ çok yönlüdür ve kişiler zekânın bu değişik yönleri bakımından farklılaşır. 

• Bir kişi zekânın bileşenlerinden bir veya birkaçına daha yüksek derecede sahip olabilir. Kişinin 

örneğin sözel zekâsı daha yüksek olabilir; sözel malzemelerde çok daha üstün başarı sergileyebilir. 

Böyle olanlarınız, kararlarınızı bu güçlü yanınızı bilerek verirsiniz. Örneğin yükseköğreniminizi 

sözel dallardan birinde yaparsınız. 

• Buna karşılık bazılarınızın görsel mekânsal becerileri daha üstündür. Bu beceriler görsel bir uyarıcı 

örüntüsündeki ögeleri düzenleme yeteneğini ve mekânda yön belirlemeyi (yönlenim yeteneği), 

iki ve üç boyutlu nesneleri zihinsel olarak döndürme ve bunların alacağı şekilleri imgeleme yeteneğini 

(görselleştirme) içerir. Bütün bunlar, alan örüntüleri ile sayıları algılama yeteneği ve dolayısıyla 

da bu tür örüntülerin saklanmasını içeren matematiksel yetenekle yakından ilişkilidir. Görsel 

mekânsal bilişi içeren türden zekâya daha fazla sahipseniz yükseköğreniminizi matematik puanı 

ile girilen dallardan birinde yaparsınız. Bu puanın ağırlıkta olduğu fen dallarında genelde erkek 

oranı daha fazladır. Bunun nedeni, genelde erkeklerin görsel mekânsal yeteneğinin kızlardan daha 

üstün olmasıdır. 

• Zekânın bir bileşeni de duygusal zekâdır. Goleman'ın Kuramı'nda duygusal zekâ kendine ilişkin 

farkındalık, kendini kontrol edebilme, güdülenme, empati ve sosyal becerileri içermektedir. Bu 

tür zekâya sahip olanların psikoloji ve özellikle klinik psikolojide, psikolojik danışma ve rehberlikte, 

sosyal çalışma ve psikiyatride başarılı olacağını yordayabiliriz. Ancak bu saptamalar, duygusal 

zekânın sadece bu tür bilim ve meslek alanlarında önemli olduğunu düşündürmemelidir. Duygusal 

zekâ kendimizi anlama ve kontrol edebilmede, her türlü iletişimimizde, karşıdakinin duygu ve 

düşüncelerini anlamada uyum ve başarının “olmazsa olmazı”dır. 

• Nihayet, bazılarınızın da özel alanlarda zekânız daha yüksek olabilir. Bu tür yeteneklerin bir kısmı 

Gardner'ın Kuramı'nda yer almakta. Belki bazılarınızın müziğe, resme, kısaca sanat dallarına 

yeteneği vardır. Bazılarınız bedensel/kinestetik yeteneklere sahipsiniz. Sizleri yükseköğrenimde 

bunlarla ilgili dallar bekliyor. Bu konuları gelecekteki mesleğiniz olarak seçmeseniz bile “kendinizi 

gerçekleştirmeniz” (II. Ünite'nin D Konusu'nu hatırlayınız) adına, özel yaşamınızda bu etkinliklere 

“amatör” olarak yer verebilirsiniz. 

ZEKÂ 

BESLENMELİ, BÜYÜTÜLMELİ, 

KORUNMALIDIR 

okuma metni 

10 KASIM 

Atatürk’ün ölüm günü... 

İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi 9’u 5 geçenin acı haberini alır. Okulda görevli bir Alman profesör 

derse girip girmeme konusunda kararsız kalır. Aklına rektöre danışmak gelir. Rektörün odasına 

çıkar ve; “Efendim acaba ne yapsam? Derse girip girmeme konusunda bir türlü karar veremedim.” der. 

Rektör; “Sizin ülkenizde böyle önemli bir adam öldüğünde ne yapıyorsanız, lütfen burada da aynısını 

yapınız.” der. 

Alman profesör kısa bir süre düşünür ve; “Benim ülkemde şimdiye kadar hiç bu kadar önemli bir 

insan ölmedi ki!” der. 

Deniz Ermiş, En Güzel Seçme Fıkralar 

142

SON MEKTUP 

Siz beni hâlâ anlayamadınız, 

Ve anlayamayacaksınız çağlarca da, 

Hep tutturmuş "yıl 1919, Mayısın 19'u" diyorsunuz, 

Ve eskimiş sözlerle beni övüyor, övünüyorsunuz. 

Mustafa Kemal'i anlamak bu değil, 

Mustafa Kemal ülküsü sadece söz değil. 

Bırakın o altın yaprağı artık, 

Bırakın rahat etsin anılarda şehitler. 

Siz bana neler yaptınız ondan haber verin, 

Hakkından gelebildiniz mi yokluğun, sefaletin? 

Mustafa Kemal'i anlamak yerinde saymak değil, 


Bana muştular getirin bir daha, 

Uygar uluslara eşit yeni buluşlardan; 

Kuru söz değil iş istiyorum sizden anladınız mı? 

Uzaya Türk adını Atatürk kapsülüyle yazdınız mı? 

Mustafa Kemal'i anlamak avunmak değil, 


Hâlâ o acıklı ağıtlar dudaklarınızda, 

Hâlâ oturmuş 10 Kasımlarda bana ağlıyorsunuz. 

Uyanın artık diyorum, uyanın, uyanın, 

Uluslar, fethine çıkıyor uzak dünyaların. 

Mustafa Kemal'i anlamak göz boyamak değil, 


Beni seviyorsanız eğer ve anlıyorsanız, 

Laboratuvarlarda sabahlayın, kahvelerde değil. 

Bilim ağartsın saçlarınızı, kitaplar, 

Ancak böyle aydınlanır o sonsuz karanlıklar. 

Mustafa Kemal'i anlamak ağlamak değil, 


......... 

Halim Yağcıoğlu 

143

Atatürk ve Zekâ 

Bir yolcunun yolda yürüyebilmesi için ufku görmesi 

yeterli değil, ufkun ötesini de görmesi gerekir. 

Atatürk 

Aşağıda Atatürk’ün gerçekleştirdiği eylemlere, onun bazı bilişsel özellik ve davranışlarına örnekler verilmektedir. 

Bunların belirlenmesinde, Atatürk üzerine yazılmış olan eserlerden yararlanılmıştır. Turgut Özakman’la (1930-) 

bu konuda yapılmış olan söyleşi ise, “Atatürk ve Zekâ” konusuna önemli boyutlar kazandırmıştır. 

Atatürk, bir millet bütün vasıtalarından mahrum edilse dahi kendini kurtaracak vasıtaları yaratabileceğini kanıtlamıştır. 

O, askerlik dehâsıyla insanlık idealini kişiliğinde birleştirmiştir. 

Atatürk yalnızca tüm zamanların en iyi komutanlarından biri değil, aynı zamanda siyaset kuramının büyük filozoflarından 

biridir. 

Atatürk sorunları satranç oynuyor gibi çözerdi. 

Atatürk, görüşüne değer verdiği bazı kişiler karşı durduğu için, harf devrimini üç yıl bekletmiştir. 

İsviçre Medeni Kanunu örnek alınarak Türk Medeni Kanunu'nun hazırlanmasını ve onun yürürlüğe konmasını 

sağlamıştır. 

Atatürk bir konu üzerinde çalışırken onu bir süre kenara bırakır, daha sonra ona tekrar dönerdi. Bu yaklaşım 

bilim kişilerinde gözlenen problem çözme davranışının hangi dönemini içeriyor? 

Atatürk'ün 3997 eseri özümseyerek okuduğu bilinmektedir. Onun zekâsının temelinde çok geniş bir bilgi birikimi 

var. Bu durum akıcı ve kristalize zekâlardan hangisine işaret etmektedir? 

Atatürk 1913'te Sofya'ya askerî ataşe olarak giderken “Bizi yeni idare kurtarır. Bu idare biçimi de cumhuriyettir.” 

demiştir. Cumhuriyetin ilanından çok önce söylenmiş olan bu söz zekânın hangi bileşenine işaret etmekte? 

“Hattı müdafaa değil sathı müdafaa vardır.” Atatürk'ün savaş tarihine hediye ettiği ve Kurtuluş Savaşı'nın kazanılmasında 

büyük katkısı olan bu savunma taktiği zekânın hangi bileşenini gösteriyor? 

proje 

Psikoloji dersinizin proje konusu şu olacak: “Atatürk’ün Yaşam Olayları ve Bunlarda Sergilenen 

Zekâ Türleri”. 

Projenizde aşağıdaki konulara eğiliniz: 

Atatürk’ün gerçekleştirdiği eylemlere, onun bilişsel özellikleri ve davranışlarına örnekler yukarıda 

sunulmaktadır. Bunların her birinde hangi tür zekâ veya zekânın hangi bileşenleri temsil edildiğini 

belirleyiniz. 

Görsel ve yazılı kaynakları, eklektronik ortamı ve Kaynakça’da verilen eserleri inceleyerek 

Atatürk’ün başkaca özelliklerini de siz belirleyiniz. Bunların hangi tür zekâ yoluyla gerçekleştirildiğini, 

analiz ediniz. 

Projenizi giriş, analiz ve sentez, sonuç bölümleri şeklinde düzenleyiniz. 

Atatürk’ün zekâsını, zekânın bileşenleri temelinde analiz ettiğiniz projenizin yaşamınızda kuşkusuz 

ki müstesna bir yeri olacaktır. 

E. Yaratıcılık 

Yaratıcılık zeki insanın özelliklerinden biridir. Yaratıcı kişiler orijinal fikirlerle doludur, imgelem yetenekleri çok 

yüksektir. Yaratıcı kişiler keşfeder, yaratır. Onlar ilgilendikleri alanda yararlı, anlamlı ve doğru olan yeni ve özgün 

fikir, kuram, nesne veya teknikler geliştirirler, yeni sentezler ve düşünceler ortaya koyarlar. Yaratıcı düşünce daha 

önce de bilinen nesne ve fikirleri kullanır, ancak ögeler arasında yeni ilişkiler kurar veya bunların farkına varır. Yeni 

cihazlar, sosyal görüşler, bilimsel kuramlar, sanatsal yaratılar yaratıcı düşünmenin ürünlerindendir. 

144

Yaratıcılık elbette öncelikle, en gelişmiş simgeler 

sistemi olan dili kullanır. Tüm kavram ve kategorilerin 

dille oluşturulduğunu, üst kategorilerin 

de dil kullanılarak oluştuğunu biliyoruz. Bütün 

bunların anlama ve açıklama açılarından öneminin 

de farkındayız. Peki yaratıcılık ve ürünleri, sadece 

sözel süreçler sonucunda mı elde edilir? Bilim kişileri 

ve sanatçıların yaratıcı düşünce sonucu ortaya 

koydukları ürünlerinde görsel düşünmenin büyük 

rolü olduğu bilinmektedir. A. Einstein (Aynştayn, 

1879-1955) nadiren kelimelerle düşündüğünü, fikirlerini 

görsel imgelerle geliştirdiğini söylemiştir. 

Bazen, bilinçli düşünmeye de gerek olmayabilir. F. 

A. K. von Stradonitz (Stradonitz, 1829-1896). Rüyasında 

kıvrılıp bükülen bir yılanın aniden dönerek 

kuyruğunu ısırdığını ve bir halka oluşturduğunu 

görmüştür. Uyandığında artık benzen halkasını bilmektedir. 

Ünlü şair S. Coleridge (Kolric, 1772-1834) de “Kubilay Han” adlı şiirini rüyasında gördüğünü söylemiştir. 

E etkinlik 

Soldaki şemayı inceleyiniz. Düşünme ile 

ilgili kavramları aşağıda verilen terimler altında 

gruplayınız. 

Düşünmenin ögeleri: 

1. ............................ 

2. ............................ 

3. ............................ 

Düşünmenin gerçekleşmesinde genellikle 

kullanılan araç: 

1. ............................ 

Düşünme türleri: 

1. ............................ 

2. ............................ 

Düşünmenin düzeyini belirleyen süreçler: 

1. ............................ 

2. ............................ 

145


Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun 

sözcüklerle tamamlayınız. 

1. Bilginin kısa süre depolandıktan sonra 

kendiliğinden veya yerini bir başka bilginin 

alması nedeniyle ortadan kalktığı bellek türüne 

___________denir. 

2. Pavlov’un klasik deneyinde zil sesi önce 

___________ iken daha sonra ___________ hâlini 

almıştır. 

3. Ortaya çıkardığı sonuç nedeniyle bir davranışın 

gelecekte tekrarlanma olasılığının artmasını 

sağlayan uygulamaya ___________ denir. 

4. Koşullamada kullanılan uyarıcının benzerine de 

aynı koşullu tepkinin verilmesine ___________ 

denir. 


5. Kırılan ayağı alçıya alınan gencin bir yerden bir 

yere tek ayağı üzerinde zıplayarak gitmesi bir 

davranış değişikliğidir. 

Bu değişikliğin öğrenme olarak nitelenmemesinin 

nedeni aşağıdakilerden hangisidir? 

A) Önceden planlanmamış olması 

B) Olumsuz bir değişiklik olması 

C) Yaşantı değil hasar sonucu meydana gelmiş 

olması 

D) Doğrudan gözlenen bir davranış 

değişikliği olması 

E) Hareketle ilgili bir davranış değişikliği olması 

6. Cep telefonundan gelen uyarı sinyalini duyunca 

telefonu şarja takan bir kişinin bu davranışı ne tür 

bir öğrenmenin sonucudur? 

A) Klasik koşullama 

B) Edimsel koşullama 

C) Örtük öğrenme 

D) Model alarak öğrenme 

E) Kavrayarak öğrenme 

7. Önceden gerçekleşmiş olan öğrenmelerin yeni 

öğrenmeyi kolaylaştırması bakımından en uygun 

koşul aşağıdakilerden hangisidir? 

A) Uyarıcıların da davranışların da benzer olması 

B) Uyarıcıların da davranışların da farklı olması 

C) Uyarıcıların aynı, davranışların farklı olması 

D) Uyarıcıların benzer, davranışların farklı olması 

E) Uyarıcıların farklı, davranışların benzer olması 

8. Öğrenilecek malzemeyi parçalara bölüp her 

parçayı ayrı ayrı öğrenmek, aşağıdaki durumların 

hangisinde uygun bir strateji değildir? 

A) Malzeme anlamlı parçalara bölünebiliyorsa 

B) Malzemeyi bir seferde öğrenmek çok zaman 

alıyorsa 

C) Parçalar kolayca bir araya getirilebiliyorsa 

D) Parçaların sırasını karıştırma olasılığı yüksekse 

E) Bir parçanın öğrenilmesi bir sonrakinin 

öğrenilmesini güdülüyorsa 

9. Aşağıdaki görüşlerden hangisi “hayat boyu 

öğrenme” ilkesiyle uyuşmaz? 

A) Kişi beşikten mezara kadar yeni şeyler 

öğrenebilir. 

B) Kişi çocukken ne ise yaşlılığında da odur. 

C) Birey kendini gerçekleştirmiş olsa da öğrenmeyi 

sürdürmelidir. 

D) Öğrenmenin yaşı yoktur. 

E) Torununa öğretmek kişi için servettir; 

torunundan öğrenmeye ise paha biçilemez. 

10. Aşağıdaki bellek türlerinden hangisi, tıpkı bir 

ansiklopedi ya da sözlük gibi, genel olgu ve 

simgesel bilgileri içermekte, yer ve zaman bilgileri 

taşımamaktadır? 

A) Örtük bellek 

B) Çalışma belleği 

C) Anısal bellek 

D) Duyusal bellek 

E) Anlamsal bellek 

146

11. Bir problemi çözebilmek için gerekli temsilleri 

geçici olarak depolayan ve o sırada bilgiler 

üzerinde işlem yapan bellek aşağıdakilerden 

hangisidir? 

A) Çalışma belleği 

B) Açık bellek 

C) Anlamsal bellek 

D) Anısal bellek 

E) Duyusal bellek 

12. Bir arkadaş toplantısında Gülşen adlı hanımla 

tanıştırılan beş kişi, bu adı iyi öğrenip kolay 

hatırlamak için farklı yollardan yararlanmıştır. 

Gülşen’in adının aşağıdaki kişilerden hangisinin 

uzun süreli belleğinde depolanma olasılığı en 

düşüktür? 

A) “Bizim alt komşuyla adaşmış.” diye aklından 

geçirip toplantıda Gülşen’e hep adıyla 

hitap edenin 

B) “Kendisi adının dediğini yapıyor, şen bir biçimde 

hep gülüyor.” diye aklından geçirip “Gülşen” 

diye mırıldananın 

C) Gülşen sözünün geçtiği bir şarkıyı içinden 

söyleyerek Gülşen’i bu şarkıyla eşleyenin 

D) Gülşen adını bir iki kez içinden tekrarlayanın 

E) Gülşen’le adaş olanın 

13. I. Refleksler 

II. Kategoriler 

III. İmgeler 

IV. Kavramlar 

Yukarıdakilerden hangileri düşünmenin yapı 

taşlarıdır? 

A) Yalnız I ve III 

B) Yalnız II ve III 

C) Yalnız II ve IV 

D) I, II ve IV 

E) II, III ve IV 

14. Doğuştan işitme engelli kişiler konuşamazlar, fakat 

düşünme ürünü olan eylemler ve eserler ortaya 

koyabilirler. 

Bu duruma dayanarak aşağıdakilerden hangisi 

söylenebilir? 

A) Konuşmanın vurgu, duraklama gibi 

özelliklerinin sesten daha önemli olduğu 

B) İşitme engellilerin kavram kullanmadan 

düşündüğü 

C) Düşünmenin yalnızca sessiz konuşmadan 

ibaret olmadığı 

D) Bilginin işlemlenmesinde dilin hiçbir 

türüne gereksinim olmadığı 

E) İşitme engellilerin sesli olmasa da sessiz olarak 

konuşabildiği 

15. I. Mantıklı olma 

II. Sözel simgelerden yararlanma 

III. Günlük yaşamda değil bilimde kullanılma 

Yukarıdakilerden hangileri, bir düşünme biçimi 

olan irdelemenin özelliklerindendir? 

A) Yalnız I 

B) Yalnız II 

C) Yalnız III 

D) I ve II 

E) II ve III 

16. Aşağıdakilerden hangisi zekânın tanımında yer 

almamaktadır? 

A) Düşünmede esnek olma 

B) Ezber öğrenmede ustalık 

C) Bilgi işlemlemede hız 

D) Gelecek için çok aşamalı plan yapma 

E) Yeni durumlara uyum 

17. Duygusal zekâ aşağıdaki kuramcılardan hangisi 

tarafından ele alınmıştır? 

A) Sternberg 

B) Piaget 

C) Goleman 

D) Gardner 

E) Spearman 

18. Atatürk’ün, sorunları satranç oynuyor gibi 

çözmesi, zekânın hangi boyutundaki üstünlüğüne 

işaret eder? 

A) Mekanik yetenek 

B) Sayısal yetenek 

C) Algısal hız 

D) Doğru tahminlerde bulunma 

E) Duyguların farkında olma 

19. Aşağıdakilerin hangisinde verilen aralıktaki zekâ 

bölümüne sahip kişi sayısı, toplumda en fazladır? 

A) 145 ve üstü 

B) 130-144 

C) 115-129 

D) 85-114 

E) 55-84 

20. Hangi beyin alanı zekânın yönetici işlevler 

bölümünden sorumludur? 

A) Alın lobu 

B) Çeper lobu 

C) Şakak lobu 

D) Hippokampus 

E) Beyincik 

147

IV. ÜNİTE 

RUH SAĞLIĞININ TEMELLERİ 

KİŞİLİK GELİŞİMİNİ ŞEKİLLENDİREN ETKENLER 

A. Tanımı 

Yaşamı kenarda izleyen bir seyirci değil de sahnede rol alan oyuncu olun. 

İpek Ongun, Bu Hayat Sizin 

hazırlık 

Psikoloji, içsel ve dışsal uyarıcıların davranışa etkisini 

inceleyen bilim dalıdır. Davranışların bir bölümü 

dıştan gözlenebilir. Bir bölümü de ara değişken niteliğindedir, 

gözlenen davranışlardan dolaylı olarak çıkarsanır. 

Davranışların üçüncü türü ise psikofizyolojik tepkilerdir. 

Şimdiye kadarki bölümlerde gördüğümüz ara 

değişkenler, duyumdan yüksek zihinsel süreçlere kadar 

uzanan bilişsel süreçlerdi. Tutum ve ön yargılar da 

bilişsel süreçlerin sosyal psikolojiye ait özel hâlleriydi. 

Ancak insanların davranışlarını etkileyen bir öge daha 

Şekil 4.1. Persona 

var. Örnekler: Cem iyimser, Hakkı konuşkan, bir filmi 

Elvin dram olarak algılarken Nermin komedi olarak değerlendiriyor, Arzu ise onun hüzünlü bir film 

olduğunu düşünüyor. Bu örnekler kişilik denen psikolojik özelliğin çeşitli yönlerini gösteriyor. 

Kişilik doğrudan gözlenemez çünkü bilişsel süreçler gibi o da bir ara değişkendir. Davranışlara 

yansımalarından çıkarılır. Kişiliğin İngilizcedeki karşılığı olan “personality” terimi, klasik tiyatroda 

oyuncuların yüzlerine taktıkları maskelere verilen addır (Latince persona). Daha sonra terim, tiyatro 

oyunundaki karakterleri ve sosyal rolleri ifade etmek için kullanılmıştır (Şekil 4.1). 

E etkinlik 

“Kişiliği Oluşturan Etkenler’’ konusuna ilgi duyan öğrencilerle bir grup oluşturunuz. Konuyla ilgili 

incelemeler yapınız, topladığınız bilgileri bir araya getiriniz. 

Seçtiğiniz grup sözcüsünün bilgileri sınıfa sunmasını sağlayınız. Dinleyici konumundaki öğrenciler 

arasında iseniz, gruba konuyla ilgili sorular yöneltiniz. 

Kişiliğin bireye özgü bir düşünüş, duygu ve davranış biçimi olduğunun belirleyiniz. 

Kişilik aşağıdaki ögelerden oluşan bir psikolojik kavramdır: 

• Bireye özel olan, onun “biricik” olmasını sağlayan özellikler kümesidir. 

• Bireyi diğerlerinden farklı kılan “ayırıcı” özellikler kümesidir. 

• Fiziksel ve sosyal çevreyle etkileşiminde bireye özel bir tarzdır. 

• Temel psikolojik süreçlerin tümünü etkileyebilir. Bu süreçler, duyumdan yüksek zihinsel süreçlere kadar tüm 

bilişsel süreçleri, dürtü ve güdüleri, duyguları ve ayrıca sosyal davranışları içerir. 

• Bir ara değişkendir. Davranışlardan dolaylı olarak çıkarsanır. 

148

B. Kişiliğin Gelişmesi 

II. Ünite'nin B Konusu'nda bilişsel gelişim konusundaki en önemli açıklamaların Piaget'nin Bilişsel Gelişim 

Kuramı'nda yer aldığını öğrenmiştik. Yaşam boyu ahlaksal gelişim ile ilgili açıklamaların da Kohlberg'in Ahlaksal 

Düşünceler Kuramı'nda bulunduğunu görmüştük. Kişiliğin nasıl geliştiği ise Psikoanalitik Kuram'da açıklanmıştır. 

Psikoanalitik Kuram'a göre kişiliğin gelişimi beş psikoseksüel dönemde tamamlanır. Her dönemde idin haz arayan 

dürtüleri (psişik enerji) bedenin farklı bir kısmında toplanır. Birey de bedenin o bölümüyle ilgili etkinliklere odaklanır, 

o etkinliklerden haz alır. Belli bir psikoseksüel dönemde hoş olmayan, yüksek şiddette travmatik bir olayla 

karşılaşıldığında, bebek/çocuk o döneme saplanır. Yetişkinlikteki kişiliği, saplandığı dönemin özelliklerini gösterir. 

Yaşamın ilk 12 ayı: Bebek ağız ve dudaklarıyla yaptığı etkinliklerden hoşlanır. Bu nedenle her şeyi ağzına 

götürmek ister. Psikoanalitik Kuram’a göre bu döneme saplanan bireylerde aşırı bağımlı kişilik yapısı vardır. 

1-2 yaş dönemi: Bu yaşlarda çocuğun ilgisini tuvalet eğitimi kapsamındaki etkinlikler çeker. Psikoanalitik 

Kuram’a göre, bu döneme saplanan bireyler temizliğe, düzen ve tasarrufa aşırı önem verir. 

3-6 yaş dönemi: Bu dönemde çocuğun anne ve babasıyla ilişkileri ön plana geçer. Dönemin başarıyla tamamlanması 

için erkek çocuğun babasıyla özdeşim kurması (Ödipal çatışmanın çözümü), kız çocuğun da annesiyle 

özdeşim kurması (Elektra çatışmasının çözümü) gerekmektedir. Psikoanalitik Kuram’a göre bu döneme saplanan 

bireylerde ahlaksal sorunlar vardır. Onlar otorite konumundaki kişilerle sorunlar yaşar. 

7-12 yaş dönemi: Bu dönemin etkinlikleri çevreye uyum yapmada yararlı olan davranışların belirlenmesini 

ve başa çıkma davranışlarının oluşturulmasını içerir. Birey aynı cinsiyetten olanlarla arkadaş olmayı tercih 

eder. 

12-19 yaş dönemi: Erin ve ergenlik dönemini kapsayan bu dönemde, önceki dönemleri başarıyla geçmiş ve 

çatışmaları çözmüş olan birey olgunluğa adım atar. 

Psikoanalitik Kuram'da kişiliği oluşturan üç bileşenin gelişim süreci aşağıdaki gibidir: 

• İd doğuştan itibaren vardır: Yenidoğan ve bebek haz arar, acıdan kaçar, dürtülerinin hemen doyumunu 

ister. Aksi taktirde ağlayarak hemen hoşnutsuzluğunu gösterir. Karnı tok ve altı temizse bebek mutludur. 

• Benlik (ego) zaman içinde gelişir. Gerçeklik ilkesine göre çalışan benliğin gelişimini Piaget'nin bilişsel 

gelişim evreleri içinde de izlememiz mümkündür. Bebeğin kendisini diğerlerinden ayrı bir varlık olarak 

algılaması duyusal-motor dönemde, benmerkezci olması işlem öncesi dönemde, korunum ilkesi gibi 

gerçeklerin farkına varması ise, somut işlemler döneminde oluşur (II. Ünite'nin, B konusunu gözden 

geçiriniz.). 

• Üstbenlik (süper ego) zaman içinde gelişir. Çocuk, toplum kurallarını, sosyal bakımdan kabul gören ve 

görmeyen davranışları öncelikle anne ve babasından öğrenir. Bu gelişimin özelliklerini Piaget'nin ve 

Kohlberg'in ahlaki gelişim kuramlarını inceleyerek anlamak mümkündür (II. Ünite, B konusu). 

C. Kişilliğin Şekillenmesi 

dikkat 

Bu bölümde verilen bilgiler III. Ünite'de verilenlere dayanıyor. Bu nedenle şimdiki bilgileri daha 

öncekilere özümsemelisiniz. Bunun için, III. Ünite'deki bilgileri tekrar gözden geçiriniz, onların aşağıdaki 

bölümlerdeki uzantılarını belirleyiniz. Bu birleştirmeyi başardığınızda bilgiler size ait olacak onları 

yaşamınıza uygulayabileceksiniz. 

149

Gülmecelerle kişiliğin şekillenmesini etkileyen etkenler 

Bu çocuk... Bu bir anne... Bu da baba... 

Çocuk anneyle sıcak 

bir ilişki içinde. 

Onunla çok iyi vakit 

geçiriyor. 

Babayı ise böyle 

hayal ediyor. 

E etkinlik 

Önemli olan başkalarına şirin gözükmek değildir. Önemli olan kendini geliştirmektir. 

İpek Ongun, Bir Pırıltıdır Yaşamak 

Bu görüşü eleştirel olarak yorumlayınız. 

Kişinin kendini geliştirmesinde hangi etkileri göz önüne alması gerektiğini düşününüz. 

Etkileri benzerliklerine göre gruplayınız. Grupları adlandırınız. 

Bir çalışma kâğıdı hazırlayınız. Kâğıdı bulduğunuz etkilerin sayısı kadar bölüme ayırınız. 

Her grup için örnekler bulunuz ve çalışma kâğıdındaki yerine yazınız. 

Çalışma kâğıdına yazdıklarınızı Sayfa 151'deki Bilgi Kutusu ile karşılaştırınız. Eksiklerinizi 

gideriniz. 

150

B 

bilgi kutusu 

Kişiliğin şekillenmesindeki başlıca etkiler aşağıda verilmektedir: 

Koşullama Yoluyla Öğrenme 

Sosyal Davranış Kuramı'na göre kişiliği oluşturan alışkanlıklar öğrenme yoluyla kazanılır. Bu öğrenmelerin 

ne olduğunu biz III. Ünite'nin A konusunda görmüştük. Şimdi kişiliğin şekillenmesinde 

de etkili olan bu öğrenmeleri özetleyelim (Ayrıntılar için ilgili üniteye geri dönelim.): 

Kişiliği şekillendiren klasik koşullama daha çok duygularla ilgilidir. (1) Hoş ve hoş olmayan duygular 

klasik koşullama yoluyla çeşitli uyarıcılara bağlanır ve o uyarıcıların benzerlerine genellenir. 

Bunun bir örneğini Albert deneyinde görmüştük (Şekil 2.27). (2) İnsanlar, klasik koşullamadaki koşullu 

tepkileri dolaylı olarak da kazanabilir. Dolaylı kazanım dil yoluyla olabilir. Duygu ifade eden kelimeler 

(örneğin pis, iğrenç, hoş) bir olayla eşleştiğinde, kelimelerin ifade ettiği duygu o olaya bağlanır. 

Annesi filmdeki bir karakteri “iğrenç” olarak nitelendirdiğinde, kelimenin ifade ettiği duygu 

(iğrenme) çocukta da film karakterine koşullanır. Karakterin görüntüsü bir koşullu uyarıcı, iğrenme 

duygusu da bir koşullu tepki hâlini alır. Gördüğünüz gibi, koşullamanın gerçekleşmesi için klasik koşullama 

işlemlerinin fiilen uygulanmasına gerek yoktur. (3) Koşullu tepkiler gözleyerek de oluşabilir. 

Bunu model alma olarak da düşünebiliriz. Bireyin kendisi köpekle ilgili bir klasik koşullama yaşantısı 

geçirmemiş olabilir. Çocukta bu koşullu tepki, annesinin koşullu tepkisini model alarak oluşabilir. 

Kişiliğin şekillenmesinde edisel koşullamada etkilidir. İnsanlar pekiştirilmiş olan ve gelecekte de 

pekiştirilme olasılığı (aralıklı pekiştirmeyi hatırlayalım) bulunan davranışları yaparlar. Örnek: Öfke 

nöbetleri sergileyerek istediğini elde etmeyi öğrenmiş olan çocuk, ileride de isteklerini aynı şekilde 

yerine getirme yolunu seçecektir. Elbette bunu ağlayarak ve kendini yerlere atarak değil; örneğin 

kızarak, kızgın bir yüz ifadesi takınarak yapacaktır. 

Tıpkı klasik koşullamada olduğu gibi, edim oluşturmak için edimsel koşullama işlemlerinin fiilen 

uygulanması gerekmez. Edimler söylenenlerden, başkaları gözlenerek veya onlar model alınarak 

kazanılabir. Örnekler: II. Ünite'nin A Konusu'nda öğrenmeyi etkileyen etkenler anlatılmıştı, bunları 

hatırlayınız. Bu etkenler, öğrenmek ve yüksek not almak için yapılması gereken edimsel davranışları 

tanımlamıyor mu? Yani eğitim-öğretimde, öğrenmeniz gereken bilgilerin büyük bölümü size sözel 

olarak anlatılıyor ve siz de bu yolla öğreniyorsunuz. Arkadaşınız Halil'in çalışma alışkanlıklarını anneniz 

övdüğünde, siz de kendinizde bunları geliştirmeye çalışırsınız. Annenizin övgüsünü kazanan 

(olumlu pekiştirme) edimsel davranışı (belirli bir şekilde çalışma) öğrenmiş olursunuz. İstendik davranımların 

kazandırılması açısından bu dolaylı yöntem, doğrudan gerçekleştirilen koşullamaya göre 

elbette daha pratiktir. 

Aile Etkileri 

Kişiliğin şekillenmesinde başta anne ile 

baba ve varsa diğer aile üyelerinin büyük büyük 

etkisi vardır. Pekiştirme, ödüllendirme ve 

cezalandırma yoluyla davranışlara yön veren 

onlardır. Model alınan kişiler de onlardır. Çocuk 

ne yapması gerektiğini, onları gözleyerek 

öğrenir. Çabucak küsen çocuk, yetişkinliğinde 

de gösterebileceği bu davranışı olasılıkla, sık 

sık tartışan ve tartışmayı içlerinden birinin 

küsmesiyle sonuçlandıran aile yetişkinlerinden 

öğrenmiştir. Kendisi iyi uyum yapmış, çocuklarını 

seven ve sayan anne ve babaların, 

çocukları kişilikli ve güvenlidir. 

Sağlıklı aile içi ilişkiler kişiliğin şekillenmesinde de 

önemlidir. 

151

Cinsiyete uygun rolleri de, çocuk, anne ve babanın etkisi altında kazanır. Örneğin erkek çocuklar 

sert oyunlar oynamayı, mekanik konularla ilgilenmeyi, duygularını göstermemeyi, bu davranışları 

anne ve baba tarafından ödüllendirildiği için yaparlar. Çocuklar anne ve babanın birçok kişilik 

özelliğini taklit ederken ahlaksal ve kültürel değer ve standartları da benimserler, yani sosyalleşirler. 

Bilişsel Koşullar 

Kişiliğin şekillenmesinde bilginin nasıl işlemlendiği de önemlidir. Kişiye özel olan bilgi işlemleme 

biçimi sonuçta ortaya çıkan davranışı da belirler (Şekil 2.1). Örnek: Babası tarafından hatalı davranışları 

için sık sık azarlanan çocukta bir süre sonra bu azarların hiçbir etkisi kalmaz. Çünkü çocuk bu 

uyarıma alışmıştır (II. Ünite'nin D Konusu'na hemen dönünüz.). Çocuk bunu babasının ilgisi olarak 

yorumlar ve azarlanmayı arar hâle de gelebilir. 

Sosyal Etkiler 

Her kültür ve alt kültürün kendine özgü olan, onu diğerlerinden ayıran değerleri, ahlak anlayışı 

ve davranış biçimleri vardır. Çocuğun anne ve baba tarafından eğitimi ve sosyalleştirilmesi, bu kültürel 

özellikler doğrultusunda yapılır. Sosyalleşmenin ilk uygulayıcısı anne ve baba, sonra da öğretmenlerdir. 

Erin ve ergen döneminde ise akranlar ve gencin önem verdiği diğer kişilerdir. Çok önemli 

bir etki kaynağı görsel ve yazılı medyadır. Televizyonda izledikleri, çocukların kişilik gelişimini etkiler. 

Roman kahramanları ve onların yaşadıkları da gençlerin kişilik gelişiminde etkilidir. Bu nedenle, 

izleyeceğiniz filmleri, okuyacağınız eserleri çok dikkatli seçmelisiniz. Değerli eserleri değerli olmayanlardan 

ayırmaya özen göstermeli, değerli olanlara vakit ayırmalısınız. 

Yetenekler 

İnsanların yetenekleri kişiliklerinin bir parçası, kişiliğin şekillenmesindeki önemli bir etkendir. Kişiler 

her türlü seçimini (seçtiği ve çalışmaktan zevk aldığı dersler, meslekler, iş ortamları, arkadaşlar, 

eş vb.) yetenekleri doğrultusunda yapar. III. Ünite'nin C Konusu'nda zekâ ve türlerini görmüştük. 

Bireyin zekâ düzeyi ve zekâ türü onun davranışlarının önemli belirleyicisidir. Örneğin üstün zekâlı bir 

kişi yaşam problemlerini daha hızlı bir şekilde kavrayıp daha yaratıcı, akılcı ve yeterli çözümlere ulaşır. 

Onlar yaşam problemlerini ilgi çekici bulur. Böyle durumları arar, probleme pek çok farklı çözüm 

yolları üretir. Donuk zekâya sahip bireyler tutarlılığı sever, aynı ögelerin tekrarlandığı durumlarda 

kendini daha rahat hisseder, bu gibi ortam ve ilişkileri arar. 

KİŞİLİK KURAMLARI 

E etkinlik 

Yandaki şekilde bilinç düzeylerinin 

değişim ve sürekliliği gösterilmektedir. 

Psikoanalitik Kuram’daki kişilik 

bileşenlerinin yerleri ise oklarla gösterilmektedir. 

Her okun hangi kişilik bileşenini gösterdiğini, 

ok çizgisinde boş bırakılan 

yere yazınız. 

Şekil 4.2. Psikoanalitik Kuram'da 

kişiliğin bileşenleri ve bunlarla 

ilgili bilinçlilik durumları 

152

Kişilik, psikolojideki en karmaşık konuların başında gelir. Çünkü bireye özgü bir düşünüş, duygu ve davranış 

biçimidir. Kişiyi bütün diğer insanlardan ayıran, tek ve biricik olmasını sağlayan özellikler kümesidir. 

Psikoloji biliminin amaçlarından biri de kişiliğin özel ve ayırıcı yönlerini keşfetmektir. Sonra da bu özel ve ayırıcı 

yönlerin nedenlerini açıklamaktır. Kişilikle ilgili açıklamalar, kişiliği oluşturan özel ve ayırıcı yönlerin nasıl bütünleştiğini 

gösterir, bunların nasıl sentezlendiğini, kendi içinde bütünlüğü olan bir kişilik yapısına nasıl dönüştüğünü 

ortaya koyar. Kişilikle ilgili kuramlar aşağıda sunulmaktadır: 

A. Psikoanalitik Kuram 

Kişilik konusu sistemli olarak ilk kez Psikoanalitik Kuram'da ele alınmıştır. Psikoanalitik Kuram bilinçaltının 

güdüleyici kuvvetlerini, bunlar arasındaki çatışmaları ve bu çatışmaların davranışa etkilerini ele alır. Bu kurama 

göre, kişilik bilinçaltı süreçlerin etkisi altında gelişir. Kişilik gelişimini iki etki belirler: (1) yaşamın ilk beş yılındaki 

yaşantılar, (2) saldırganlık ve cinsellik dürtüleri. 

Psikoanalitik Kuram'a göre kişiliğin üç bileşeni vardır: İd, benlik ve üstbenlik (Şekil 4.2). (1) İd haz ilkesine göre 

çalışır, acıdan kaçar. Dürtülerin hemen doyuma ulaştırılmasını ister. İd kişiliğin tümüyle bilinçaltında olan bileşenidir. 

İdde yer alan istek ve dürtüler de bilinçaltındadır. (2) Benlik, düşünme ve irdelemeyi kontrol eder. Bilincin 

her üç (bilinç, bilinç öncesi ve bilinçaltı) katmanında da işlevde bulunur. Gerçeklik ilkesine göre çalışır: Dürtü ve 

güdülerin doyumunu, sosyal çevrenin kabul ettiği güvenli yollar bulunana kadar erteler. (3) Üstbenlik ise ahlaki 

değerleri gözeten bileşendir, bir anlamda kişinin vicdanıdır. 

Psikolojik bakımdan sağlıklı bireylerde id, benlik ve üstbenlik bir denge içinde çalışır. Benlik idin isteklerini, üstbenlik 

tarafından onaylanacak bir şekilde, ahlaki kurallara uygun olarak ve toplumun kabul edeceği biçimde doyumunu 

sağlar. Bu işlemin amacı, biriken psişik enerjiyi (libido) boşaltmaktır. İdin dürtüleri bastırıldığında veya bir 

davranış engellendiğinde (yasaklandığında), o dürtü veya davranışa ait enerji boşaltılamaz. Bu durumda; (1) Psişik 

enerji rüyaların gizil yapıları bağlamında veya nevrotik tepkiler yoluyla boşaltılır. (2) Yasaklanan bir şeyi yapmayı 

isteme arzusu kaygı doğurur. Bu kaygılar B Konusu'nda göreceğimiz savunma mekanizmalarının kullanılmasına yol 

açar. Daha da şiddetli kaygılar C Konusu'nda göreceğimiz ruhsal bozukluklara yol açar. 

düşünelim 

Psikoanalitik Kuram’a yöneltilen eleştiriler neler olabilir? Düşündüğünüz eleştirileri not ediniz. (Bu 

soruyu cevaplarken I. Ünite’de bilim konusunda öğrendiklerinizi hatırlamalısınız.) 

Eleştirilere ilişkin notlarınızı aşağıdaki Bilgi Kutusu ile karşılaştırınız. Doğruları, hatalı ve eksik bilgileri 

belirleyiniz. Eksikleri tamamlayınız. Aynı türden bir başka görevle karşılaştığınızda hata yapmamak 

için nasıl bir yaklaşım uygulamanız gerektiğini düşününüz. 

B 

bilgi kutusu 

Psikoanalitik kuram'a yöneltilen eleştiriler: Bu Kuram, kullanılan araştırma yaklaşımı ve ayrıca 

kapsamı açısından eleştiriye uğramıştır: 

• Psikoanalitik Kuram öncelikle bilimsel açıdan eleştirilmiştir. Kuramdaki yapısal kişilik katmanları 

(id, benlik, üstbenlik) varsayıma dayanmaktadır. Bu üç bileşen nesnel olarak gösterilememekte, 

ölçülememektedir. Bunları işlemler yoluyla tanımlamak da mümkün olamamaktadır. 

Bu bilgileri, I. Ünite, “... Ölçütler, Amaçlar...” konusunu bir kez daha gözden geçirdikten sonra 


• Psikoanalitik Kuram çok az sayıda ve hepsi de Freud tarafından tedavi edilen psikiyatri hastaları 

incelenerek geliştirilmiştir. Bu durumu I. Ünite'nin, “İlişkisel Yöntem” konusunu gözden geçirdikten 

sonra değerlendiriniz. 

153

• Psikoanalitik Kuram kişilerin farklı ortamlarda farklı davranmasını açıklayamamaktadır. Oysa 

insanların, örneğin kaygı düzeyi, bulundukları ortama göre değişir. “Persona” terimi de kişinin 

çok sayıda rolü olduğuna, onun bir anlamda farklı ortamlarda “farklı karakterleri” canlandırdığına 

işaret etmektedir. 

• Psikoanalitik Kuram belirli bir dönem ve kültürdeki kişiler incelenerek geliştirilmiştir. Bu doğrultuda, 

Psikoanalitik ekolün daha sonraki temsilcileri sosyal etkenleri de göz önüne almıştır. 

Erikson'un Psikososyal Gelişim Kuramı bu etkenleri ele alan girişimlerden biridir. II. Ünite'de 

yetişkinlik ve yaşlılığa ilişkin gelişim dönemlerine göz atalım, bu konudaki bilgilerimizi tazeleyelim. 

• Ancak Psikoanalitik Kuram'ın kaygı ve “sağlık psikolojisi”nde öğreneceğiniz savunma mekanizmaları 

hakkındaki görüşleri, günümüzde de geçerliğini korumaktadır. Bu kavramlar klinik psikoloji 

ve psikiyatride, kişilik ve davranış bozukluklarını açıklamada kullanılmaktadır. 

düşünelim 

Kendisine yöneltilen bütün eleştirlere karşın Psikoanalitik Kuram'ın günümüzde hâlâ bazı alanlarda 

geçerliğini koruması sizce neye bağlıdır? Bu soruyu, aşağıdaki diğer kuramları öğrendikten sonra 

da cevaplayabilirsiniz. 

B. Sosyal Davranış Kuramı 

En zor şey kendini düzeltmek, en kolayı da başkalarını eleştirmektir. 

Ama bu zoru başaran insan çok şey öğreniyor. 

İpek Ongun, Bir Pırıltıdır Yaşamak 

Kişilikte, edinilmiş donanımın yani çevrenin çok büyük rolü vardır. Buna göre, kişiliğin şekillenmesinde fiziksel 

ve özellikle de sosyal çevre çok önemlidir. Çevre etkisini, büyük çapta öğrenmeler yoluyla gösterir; insanlar sosyal 

davranışları da tıpkı başka davranışlar gibi öğrenir. Dahası, değişik ortamlarda değişik şekillerde davranmayı da 

öğrenirler. Örnek: Kaan sosyal ortamlarda çok nükteci ve neşelidir. Fakat, derslerde aşırı ciddidir, hiçbir hafifliğe 

tahammülü yoktur. Sosyal Davranış Kuramı'na göre, kişilik, çevresel etkiler altında ve öğrenme yaşantıları yoluyla 

şekillenir. Kişiliğin nasıl oluştuğunu anlamak için öğrenme yaşantıları incelenmelidir. 

Gördüğünüz gibi, Psikoanalitik Kuram'ın aksine, Sosyal Davranış Kuramı kişiliği davranışçı bir yaklaşımla ele almaktadır. 

Bu kuramın temel birimi U-D bağlarıdır. Psikolojinin konusunun “ruh” denen felsefi kavramdan davranış, 

biliş ve biliş/beyne doğru değişmiş olduğunu hatırlayalım (II. Ünite, A Konusu ). Bu değişime bağlı olarak Sosyal 

Davranış Kuramı'nda da düzenlemeler yapılmıştır. Kurama, bilişsel süreçlerin oluşturduğu ara değişkenler dâhil 

edilmiştir (Şekil 4.3). Böylece kuramda, uyarıcıların hangi ara değişkenler (örneğin, bilişsel süreçler, yetenekler) 

üzerinden, kişilikle ilgili hangi davranışlara yol açtığı ele alınmıştır. Bu yeni görüş, Sosyal Bilişsel Yaklaşım (Sosyal 

Öğrenme Kuramı) olarak adlandırılmıştır. Sonuçta kuram davranışın hem dışsal belirleyicilerini hem de içsel belirleyicilerini 

kapsamış, bunların arasındaki etkileşimlere yer vermiştir. 

Uyarıcı (U) 

• Fiziksel çevredekiler 

• Sosyal çevredekiler 

Ara Değişkenler 

• Öğrenilmiş bilgi ve stratejiler 

• Bilişsel süreçler 

• İnanç, tutum ve değerler 

• Yetenekler 

Davranış (D) 

• Kişiliğe ilişkin olanlar 

Şekil 4.3. Sosyal Öğrenme Kuramı'nda incelenen değişkenler 

154

C. Fenomenolojik Yaklaşım 

Bu yaklaşım bireyin öznel yaşantıları üzerinde durur. Fenomenolojik yaklaşım, insanı dürtülerinin esiri olarak 

gören Psikoanalitik Kuram'a karşıdır. Fenomenolojik yaklaşım insanı dürtü, güdü ve bunlara ilişkin öğrenilmiş davranışlara 

indirgeyen Sosyal Davranış Kuramı'na da karşıdır. Fenomenolojik yaklaşımda insan yaşamda seçenekleri 

olan, bunlar arasından kendine uyanları seçebilen, yaratıcı, kendini gerçekleştirmek için uğraş veren bir varlıktır. 

Bu yaklaşımı örnekleyen bir bilgiyi sizler daha önce öğrenmiştiniz: Maslow'un Gereksinimler Hiyerarşisi Kuramı. 

Bu kuram kendilik değeri olan, bilmek isteyen, estetiğe değer veren, kendini gerçekleştirmek isteyen insan açıklanıyordu. 

düşünelim 

Fenomenolojik yaklaşıma yöneltilen eleştiriler neler olabilir? Düşündüğünüz eleştirileri not ediniz. 

(Bu soruyu cevaplarken I. Ünite’de öğrendiklerinizi hatırlamalısınız.) 

Eleştirilere ilişkin notlarınızı yine aşağıdaki Bilgi Kutusu ile karşılaştırınız. Bu defa doğrularınız daha 

fazla, hata ve eksikleriniz daha mı az? 

B 

bilgi kutusu 

Fenomenolojik yaklaşıma yöneltilen eleştiriler: Bu yaklaşım kullanılan araştırma yöntemi ve 

değer yargıları açılarından eleştirilmektedir. 

• Fenomenolojik yaklaşım bilimsel değildir. Yaklaşımda nesnelliğin yeri yoktur. Fenomenolojik 

yaklaşım için önemli olan bilimsellik değil, doğru ve anlamlı soruları sormaktır. Amaç da davranışları 

yordamak ve kontrol etmek değil, onları anlamaktır. 

• Freud Kuramı'nı psikiyatri olgularını inceleyerek geliştirmiştir. Fenomenolojik yaklaşımda ise 

tam tersi yapılmıştır. Görüşler, bilişsel ve fiziksel olarak en iyi durumda olması beklenen genç 

yetişkin üniversite öğrencileri üzerinde geliştirilmiştir. Ancak psikiyatri hastaları ne kadar yanlı 

bir örneklemi oluşturuyorsa, sayılan özellikleri nedeniyle üniversite öğrencileri de bir o kadar 

yanlıdır. 

• Bu yaklaşım bireyi ve bireyselliği savunmakta, toplumun gönenci ile çok az ilgilenmektedir. 

BİREYSEL FARKLILIKLAR 

E etkinlik 

"HER İNSAN BİR DÜNYADIR." 

Yukarıdaki söz size neleri çağrıştırıyor. Düşüncelerinizi yazınız. 

İstediğiniz taktirde yazdıklarınızı sınıfa okuyunuz. 

"Her insan bir dünyadır." cümlesinin “Bireyler fiziksel, duygusal, bilişsel ve sosyal yönlerden 

farklıdır.” cümlesiyle daha da somutlaştırılabilir olup olmadığı üzerinde durunuz. Bireysel farklılıkların 

bu dört ögesi için örnekler veriniz. 

Her bireyin bir kişiliği vardır. Bu kişilik ona özeldir ve onu diğer kişilerden ayırır. Buna göre bireyler birbirinden 

farklıdır. Kişiliği anlamak için; (1) bireysel farklılıkların hangi özellikler bakımından gerçekleştiğini bilmek gerekir, 

(2) bu özellikleri ölçebilmek gerekir. 

155

Kişilik ve bireysel farklılıkları oluşturan 

özellikler nelerdir? Psikoanalitik Kuram'a 

göre bu özellikler dürtüler, arzu ve isteklerle 

ilgilidir. Sosyal Bilişsel Yaklaşım'a 

göre özellikler, öğrenme yaşantıları ve 

bilişsel süreçlerle ilgilidir. Fenomenolojik 

yaklaşıma göre özellikler, bütünleşik olma 

ve kendini gerçekleştirme ile ilgilidir. Ama 

kişilik denince akla bir de, örneğin, alçak 

gönüllülük, dürüstlük, samimiyet, dışa dönüklük, 

içe dönüklük gibi özellikler geliyor. 

Sözü edilen özellikler kişilik konusundaki 

ilk incelemelerle belirlenmiştir. Bunun 

için İngilizce'deki kelimeler incelenmiş, 

davranış biçimlerini ifade eden 18.000 

kelime bulunmuştur. Bunlardan başka bir 

kelimenin eş anlamlısı olan veya anlamı 

belirsiz olan 4.500 tanesi elenmiştir. Geriye 

kalan kelimeler kategorilere ayrılmıştır. 

Daha sonra bireyler bu kelimelerin temsil 

ettiği “treytler” (kişilik özelliği) açısından 

değerlendirilmiştir. Örneğin, bireyler sorumlu-güvenilmez 

boyutu üzerinde 5 (çok 

sorumlu) ile 1 (hiç güvenilmez) arasında 

puan verilerek derecelendirilmiştir. 

gamlý 

kaygýlý 

katý 

ciddi 

kötümser 

sakýngan 

sýkýlgan 

sessiz 

ÝÇEDÖNÜK 

edilgen 

dikkatli 

düþünceli 

dingin 

kontrollü 

güvenilir 

tutarlý mizaçlý 

sakin 

DENGESÝZ 

DENGELÝ 

alýngan 

huzursuz 

saldýrgan 

heyecanlý 

deðiþken 

dürtüsel 

iyimser 

etkin 

DIÞADÖNÜK 

giriþken 

arkadaþ canlýsý 

konuþkan 

hevesli 

rahat 

canlý 

gamsýz 

liderlik 

Şekil 4.4. Eysenck'te kişiliği oluşturan treytler 

DIŞADÖNÜK 

İÇEDÖNÜK 

156

Treytlerle ilgili daha sonraki çalışmalarda kişilere çok sayıda ölçme aracı uygulanmış, elde edilen puanlara faktör 

analizi denen bir istatistiksel işlem uygulanmıştır. Bu işlemler yoluyla, test puanlarının kaç faktör yani kategori 

altında toplandığı bulunmuştur. Bu girişimler, kişilik özelliklerini keşfetmeye ve sınıflamaya çalışmaktadır. Biz bu 

tür girişimlerin bilimin betimleme amacını gerçekleştirdiğini biliyoruz. Treytleri inceleyen kuramların başında H. 

Eysenck (Ayzenk, 1916-1997)'inki gelir (Şekil 4.4). Eysenck'in yaptığı hesaplamalar, insanlardaki tüm kişilik özelliklerinin 

iki faktör altında toplandığını göstermiştir: Dengeli-dengesiz faktörü ile içe dönük-dışa dönük faktörü. 

Kişiliğin temel eksenlerini bu iki faktör oluşturmakta, ortaya dengeli-içe dönük, dengeli-dışa dönük, dengesiz-içe 

dönük ve dengesiz-dışa dönük gibi dört olası durum çıkmaktadır. Eysenck treytleri bu dört özelliğe sahip olma 

durumuna göre sıralamıştır (Şekil 4.4). 

E etkinlik 

Kişilik özelliklerini, yani treytleri belirleyen ve sınıflayan pek çok çalışma yapılmıştır. Bunlardan 

günümüzde en fazla kabul göreni “Büyük Beş Kuramı” olarak adlandırılır. 

Tablo 4.1’in ikinci sütununda Büyük Beş Kuramı’ndaki kişilik özelliklerine örnekler verilmektedir. 

Kişilik özelliklerinin karşıt ögeler hâlinde olduğuna dikkat ediniz. 

Tablonun birinci sütunu ise kişilik özelliklerinin genel adları için ayrılmış, ancak bir tanesi dışında 

bu adlar yazılmamıştır. Sizden istenen, ikinci sütundaki örnekleri incelemeniz, onlardan bir genelleme 

yapmanız ve daha sonra da bu genellemeyi tanımlayan bir ad bulmanız. Bulduğunuz adı 

tablodaki yerine yazınız. 

Büyük Beş Kuramı’ndaki grup adları Etkinliğin altındaki paragrafta verilmektedir. Bu adlar sizin 

bulduklarınızla ne derece örtüşüyor? Farklı olan adlar üzerinde düşününüz. Hata, örneklerden 

yaptığınız genellemelerde mi oldu? O zaman düşünme sürecinizi gözden geçirmeniz gerekmekte. 

Belki hata genelleme sürecinde değil de uygun bir Türkçe ad bulamamanızdan kaynaklanmıştır. 

Bu durumda ise Türkçeye hâkimiyetiniz konusunda kendinizi daha fazla geliştirmeye çalışmanız 

gerekmekte. 

Tablo 4.1. Beş Büyük Kuramı'ndaki Kişilik Özellikleri 

Her düşüş bir öğreniştir. 

Türk Atasözü 

ANCAK 

Deneyimden daha güçlü bir öğretmen 

yoktur, ama öğrenme isteği bulunmadıkça 

öğrenilemez deneyimden... 

Bernard Shaw 

Kişilik Özellikleri/ 

Treytler 

Deneyime 

Açık Olma 

Ölçülen Özellikler 

Alışılmış - Özgün 

Macera sevmeyen - Atak 

Tutucu - Açık görüşlü 

Dikkatli - Dikkatsiz 

Güvenilmez - Güvenilir 

Kayıtsız - Vicdanlı 

Yalnız - Sosyal 

Sessiz - Konuşkan 

Çekingen - İçten 

Sinirli - Sakin 

Acımasız - İyi kalpli 

Bencil - Özgeci 

Kaygılı - Sakin 

Dayanıklı - Kırılgan 

Güvenli - Güvensiz 

Büyük Beş Kuramı'na göre kişilik treytleri şu 5 kategoride toplanmaktadır: deneyime açık olma, öz denetim/sorumluluk, 

dışa dönüklük, yumuşak başlılık/uzlaşabilirlik, duygusal tutarlılık. Örneğin “Ben yeni ve yabancı yemekleri 

sık sık denerim.” maddesi deneyime açık olma’yı değerlendiren maddelerden biridir. “Karşılaştığım insanların 

çoğundan hoşlanırım.” maddesi ise dışa dönüklük’le ilgili bir maddedir. 

157

KİŞİLİK DEĞERLENDİRMESİ 

E etkinlik 

Kişilik Ölçülebilir 

Rehberlik ve danışma uzmanınızdan kişiliği ölçmede kullanılan ölçeklerden uygun gördüğü bir 

tanesini sınıfa tanıtmasını, ölçeğin nasıl uygulanıp puanlandığını anlatmasını isteyiniz. Uzmanınızdan 

başarılı bir uygulama için nelere dikkat edilmesi konusunda bilgi alınız. 

Aranızdan gönüllü olan iki uygulamacı seçiniz. Uygulamacıların ölçeği bu konuda gönüllü birer 

öğrenciye sınıf ortamında uygulamasını isteyiniz. Uygulamacılar uzman öğretmenin gözetiminde 

ölçeği puanlar ve bunu Kayıt Formu’ndaki yerlerine yazarlar. 

Bu etkinlikte test uygulama sırasında empatinin önemini kavramanız önemli. Kişilik gibi öznel bir 

özelliğin ölçülebilir olduğunu görmeniz de aynı şekilde önemli. 

Kişilik bir ara değişken ve davranışlardan dolaylı olarak çıkarsanıyor. Bu tür davranışların ölçülmesinde test ve 

ölçeklerin kullanıldığını biliyoruz. Bunların bilimsel bir değere sahip olmaları için standardizasyonlarının yapılması 

gerekir. Standardizasyon ise bir dizi işlemi içerir ve bunların hepsi de çok sayıda araştırmanın yapılmasını gerektirir. 

Kişiliğin değerlendirilmesinde kullanılan araçlar şunlardır: 

• Envanterler: Bu ölçme araçlarını geliştiren bilim insanlarının, kişiliğin hangi treytlerden oluştuğu konusunda 

bir ön hazırlığı veya bir kuramı vardır. Envanterin maddelerinde bu treytlerle ilgili olaylar veya konular yer alır. 

Maddeler cümle veya soru hâlinde olabilir. Birey cümlelerde yazılanlar açısından kendini değerlendirir veya 

oradaki soruları cevaplar. Verdiği yanıtlardan bireyin kişilik özellikleri belirlenir. Minnesota Çok Yönlü Kişilik 

Envanteri'nin (kısaca MMPI) ülkemize standardizasyonu yapılmıştır. MMPI'ın amacı kişide psikiyatrik bozukluğun 

olup olmadığını ve hastalığın şiddetini belirlemektir. Bu nedenle, MMPI'daki maddeler psikiyatrik hastalık 

adları altında sınıflanmıştır. MMPI klinik psikologlar ve psikiyatrlar tarafından sıklıkla kullanılmaktadır. 

• Projektif testler: Bu kişilik testlerinde, belirli bir nesne resmi oluşturmayan mürekkep lekeleri (Rorschach Mürekkep 

Lekesi Testi) veya yoruma açık resimler (Tematik Algı Testi) vardır. Kişiden mürekkep lekelerinin neye 

benzediğini söylemesi veya resimler hakkında öykü anlatması istenir. Görüntüler yoruma açık olduğundan, 

bireylerin bunları değerlendirirken kendilerini anlatacakları, bu sırada da bilinçaltındaki dürtü ve isteklerinin 

açığa çıkacağı düşünülür. Bu testlerin standardizasyonu yoktur. Onların uygulanması ve özellikle değerlendirilmesi, 

bu konuda uzun bir eğitim almış uzmanlar tarafından yapılmaktadır. Bu kişilerin tercihen psikoanalitik 

eğitimden geçmiş olması beklenmektedir. 

Rorschach Testi’ndeki mürekkep 

lekelerinin bir benzeri 

Tematik Algı Testi’ndeki resimlerin benzeri bir çizim 

158

STRES 

A. Stres Nedir? 

E etkinlik 

Stresli olduğunuz ve olmadığınız dönemlerdeki başarı düzeyinizi karşılaştırınız. 

Bir hafta boyunca yazılı ve görsel basını izleyiniz. Stres yaratıcı nitelikteki haberler toplayınız ve 

bunları sınıfla paylaşınız. Stresin yol açtığı fizyolojik ve psikolojik sonuçlar ve bunların kişinin 

kendisine ve çevresine zararları üzerinde beyin fırtınası yapınız. 

Stres konusunu, aşağıdaki terimleri ele alarak anlamaya çalışalım: 

• Stres yaratan durum: Fizyolojik ve psikolojik bakımdan strese neden olan olay, koşul veya kuvvet. 

• Travma: Kişinin tanık olduğu veya yaşadığı, güvenliğine ve yaşamına tehdit olarak algıladığı olay. 

• Stres: Dış veya iç uyarıcılara karşı ortaya çıkan fizyolojik ve/veya psikolojik tepkiler bütünü. 

• Tükenme: Şiddetli ve uzun süreli fiziksel ve zihinsel etkinlik ve aşırı yüklenme sonucu oluşan stres. Kişide, güdülerin 

zayıflamasına, başarının düşmesine, kendisi de dahil insanlar hakkında olumsuz tutumlar gelişmesine 

neden olur. Tükenme fiziksel, duygusal ve zihinsel bakımlardan olabilir. 

• Başa çıkma davranışları ve savunma mekanizmaları: Stres yaratan durumu ortadan kaldırmaya veya etkisini 

azaltmaya yönelik yaklaşımlar. 

Stres, psikolojinin bir alt dalı olan sağlık psikolojisinin konularının başında gelir. Bu alt dal, strese neden olan 

her türlü etkeni, stresin yol açtığı psikolojik ve fizyolojik tepkileri, stresin sağlığa etkilerini, stresle başa çıkmada 

kullanılan stratejileridir. 

B. Kaynakları, Türleri 

İnsanlarda pek çok olay strese neden olur. Ancak bütün bu olayları, stresin içsel ve dışsal etkenleri altında 

sınıflamamız mümkündür. (Bunun, bilimin betimleme amacı altında yer alan sınıflamanın bir örneği olduğunu 

hatırlayınız.) 

1. Engellenme ve Çatışma 

E etkinlik 

Aşağıdaki deyim ve atasözlerinde ne tür çatışmalara değinildiğini çatışma konusundaki bilgilerimize 

dayanarak bulunuz. 

‘‘Gülü seven dikenine katlanır.’’ 

‘‘Ne yârdan geçilir, ne serden.’’ 

‘‘Aşağı tükürsen sakal, yukarı tükürsen bıyık.’’ 

Siz de çatışma türlerine örnek olabilecek başka deyim ve atasözleri bulunuz, bunları yazınız. Sıra 

arkadaşınıza bu sözleri okuyunuz, size çatışmanın türünü söylemesini isteyiniz. 

Stresin içsel nedenleri engellenme ve çatışmalardır. Birbiriyle uyuşmayan hedefler ve bunun yarattığı çatışmalar 

engellenmeye yol açar. Engellenme ise ayrıca saldırganlık ve öfkeye neden olur. 

Engellenme ve çatışmanın yarattığı strese bazı örnekler verelim. Bir profesyonel basketbol takımında oynamayı 

istemek ile derslerdeki yüksek başarı düzeyini korumak arasında kalan kişi, çözemediği bir yaklaşma-yaklaşma 

çatışmasını ve onun yol açtığı stresi yaşamaktadır. Bu çatışmayı çözmek nispeten kolaydır. Ne de olsa, her iki yanda 

da olumlu hedefler vardır (Şekil 2.29). Ancak hedeflerden biri tercih edilerek çatışma “çözüldüğünde”, insanlar bu 

159

kez, seçimin belki de o kadar doğru olmadığını, diğer yöndeki seçimin çok daha iyi olabileceğini düşünüp pişmanlık 

duyguları içinde kalabilir, strese girebilirler. 

Belirli bir kişiyi işe almayı istememek ile o kişinin işe alınmasını söyleyen işverenin öfkesine hedef olmayı istememek 

arasında kalan bir şantiye yöneticisi kaçınma-kaçınma çatışmasını (Şekil 2.29), ona yol açan stresi yaşamaktadır. 

Sevdiği kızla hayatını birleştirmek isteği ile, itici bulduğu bazı davranışları nedeniyle ondan ayrılmak düşüncesi 

arasında bocalayan genç, yaklaşma-kaçınma çatışmasını (Şekil 2.29), onun yol açtığı stresi yaşamaktadır. 

Strese neden olan birbirine zıt bazı istekler vardır. Karmaşık doğaları nedeniyle bunların yol açtığı çatışmaları 

yukarıdaki üç çatışma türünden herhangi biri altına koyamıyoruz. 

Bağımsızlık ve bağımlılık ikilemi: Örnek: Ergen bağımsız olmayı ister (kimlik bunalımının “başarılı kimlik statüsü” 

şeklinde çözülmesi). Ancak bir yandan da onun için her şeyi hazır eden, yaşamı kolay hâle getiren ebeveynine 

bağımlı olmak fikri ona cazip gelir (kimlik bunalımının “erken bağlanmış” kimlik statüsü şeklinde çözülmesi). Bir 

an bunun yaklaşma-yaklaşma çatışması olduğunu düşünebiliriz. Ancak yetişkinliğe giden yolda tüm ergenlerin 

bağımsızlık istemesi göz önüne alındığında, yukarıdaki örnek bir kaçınma-kaçınma çatışması olarak da görülebilir 

(bağımsız olmayı istememek, bağımlı olmayı da istememek). Gördüğünüz gibi, zıt isteklerle ilgili çatışmaların herhangi 

bir çatışma türü altında ele alınması olanaksız. O nedenle, bunları kendi başlarına ele alıyoruz. 

düşünelim 

Anne ve babaya karşı bazı olumsuz davranışların (aksilenme, karşı gelme, etken veya edilgen saldırganlık 

vb.) temelinde ergenin çözemediği, bu yüzden de strese neden olan bağımsızlık-bağımlılık 

ikilemi yatıyor olabilir mi? 

Yakınlaşma ve yalnızlık ikilemi: Bir yandan belirli bir kişiye (aileden birine, bir arkadaşa, sevdiği gence, eşe) 

çok yakın olmayı, ona en derinde yatan düşüncelerimizi ve duygularımızı açmayı isteriz. Bir yandan da, çok fazla 

açılırsak incineceğimizden veya bütün bunları duyduktan sonra o kişinin bizi istemeyeceğinden korkarız. 

İş birliği ve rekabet ikilemi: Ahlaki kurallar insanlara yardım etmeyi, onlarla ortaklaşa iş görmeyi (koordinasyon) 

gerektirir. Ancak yaşamın bir diğer gerçeği de rekabettir. Rekabet kardeşinizle “Annem beni daha fazla sevsin.”, 

okul arkadaşlarınızla “En yüksek notu ben alayım.”, “Yarışmada benim resmim birinci olsun.” biçiminde gerçekleşebilir. 

Çalışma yaşamınızda, diğer iş arkadaşlarınızla rakipsinizdir: “En iyi öğretici ünvanını ben kazanayım.”, 

“En hızlı ben yükseleyim.”, “En fazla parayı ben kazanayım.” gibi arzular rekabetin bir sonucudur. Tüm yaşamımız 

boyunca başkalarına yardım etme, onlarla ortaklaşa iş görme ile onlardan üstün olma isteği arasında kalırız. Hiçbir 

zaman tam olarak çözemediğimiz bu çatışmanın stresini yaşarız. 

uygulayalım 

Gördüğünüz filmleri aklınızdan geçiriniz. Bunlarda yukarıda anlatılan üç çatışma türüne ve üç ikileme 

örnekler bulunuz. 

2. Diğer İç ve Dış Etkenler 

En karanlık an, şafak sökmeden önceki andır. 

İ. Paulo Coelho, Simyacı 

cevaplayalım 

• Olayların kontrol edilemez olması, yordanamaz olması, kişinin yeteneklerini zorluyor olması mutlak 

mıdır yoksa algılamaya mı bağlıdır? Farklı kişiler aynı olayı bu üç özellik bakımından farklı 

değerlendirebilirler mi? Cevabınızı örneklerle destekleyiniz. 

• Sayfa 161'deki Bilgi Kutusu'nu okuyunuz ve cevaplarınızın doğruluğunu değerlendiriniz. 

160

E etkinlik 

Derin ve karanlık vadiler 

olmasaydı dağların dorukları 

o kadar güzel olmazdı . 

Jack Confield, 

Tavuk Suyuna Çorba 

Bu cümle stres hakkında nasıl bir 

değerlendirme sunuyor? 

Strese neden olan etkenleri sınıfça 

tartışınız. Bunlarla ilgili örnekler 

veriniz. 

Stresin iç ve dış etkenleri, engellenme 

ve çatışma konularını irdeleyiniz. 

B 

bilgi kutusu 

Adından da anlaşıldığı gibi, stresin dışsal etkenleri bireyin dış çevresinde oluşur. Dışsal etkenleri üç 

grup altında toplamak mümkündür: 

Travmaya neden olan olaylar: Bunlar günlük yaşamda rastlamadığımız, sıradışı olaylardır. Travmayı, 

büyük tehlikeler içeren olaylar yaratır. Bu türden olayların bir grubu deprem, sel, şiddetli fırtına gibi 

doğal afetlerdir. Travmaya neden olan olayların diğer grubu insan eliyle oluşur. Örnekler: Savaş, nükleer 

kaza, yangın, ulaşım araçlarıyla yapılan ve ölümle sonuçlanan büyük kazalar, tecavüze uğrama, 

öldürme niyetli fiziksel saldırıya uğrama vb. Ülkemizdeki 1999 depremi çok sayıda insanı etkileyen 

travma yaratıcı bir olay idi. Terör olayları, görsel ve yazılı medyada izlediğimiz hunharca cinayetler de 

travma yaratan olaylardandır. 

Kişilerin doğal afetlere veya insan eliyle yaratılan travma kaynağı olaylara verdiği tepkiler belli bir 

sıra izler. Evre 1. Olayın hemen ardından insanlar önce donup kalırlar. Sürmekte olan tehlikenin ve 

(varsa) yaralarının farkında değildirler. Kendilerinde değildirler: Ortalıkta amaçsız bir şekilde dolaşırlar, 

bu sırada kendilerini tehlikeye attıklarını fark etmezler. Örneğin, bir araba kazasından sağ olarak 

kurtulan kişi olası bir benzin sızması ve yangını düşünmeden arabanın yanına gider ve oralarda dolaşır. 

Evre 2. Kazadan kurtulan kişi bu evrede edilgen bir durumdadır. En temel etkinlikleri bile yapmayı akıl 

edemez. Fakat başka kişilerin söylediklerini yerine getirir. Örneğin, bu evrede kişinin aklına, kazadan 

günler geçmiş olsa bile yiyecek bir şeyler hazırlamak gelmez. Biri bunu yapmasını söylerse bu komuta 

uyar. Evre 3. Bu evrede kazazede kaygı içindedir. Dikkatini toplayamaz, bu yüzden herhangi bir işe başlayamaz. 

Çalışıyorsa işe gidemez. Durmadan herkese kazanın ayrıntılarını anlatır. Kazayı anımsatan 

nesneler onu huzursuz eder. Örneğin, bir araba kazasından sağ kurtulan kişi, yanına bir araba yaklaşınca 

çok huzursuz olur. Bu size Albert deneyini hatırlatıyor mu? Her iki örnekte de şiddetli olumsuz 

uyarıcılarla eşleşen koşullama uyarıcılarına koşullu tepki bir seferde oluşmaktadır. 

161

Kontrol edilemeyen olaylar: Bazı olayların (ölüm gibi) kontrol edilmesi olanaksızdır. Bazı olaylar 

ise kontrol edilebilir. Olayları kontrol etmek veya onların kontrol edilebilir olduğunu düşünmek stresi 

engeller veya azaltır. Çünkü kontrol edebilmek, olayın oluşmasını engelleyebilmek anlamına gelir. Söz 

gelimi, işten çıkarılmayı birey kontrol edebilir. Bunu da işten çıkarılmasına neden olan davranışlarını 

değiştirerek yapar. Öte yandan birey işten çıkarılmayı kontrol edemeyeceğini düşünüyorsa, örneğin 

“İşverenin bana garazi var, ne yaparsam yapayım sonuç değişmeyecek, o beni işten atacak.” (Öğrenilmiş 

çaresizliği anımsıyor musunuz?) kanısındaysa, işten atılma beklentisi strese neden olur. 

Yordanamayan olaylar: Stres yaratıcı olayın olacağını önceden bilmek, yani onu yordayabilmek, 

stresin şiddetini azaltır. Stres yaratıcı olayın yordanabilmesi stresi neden azaltır? Çünkü kişi yordadığı 

olaya kendini hazırlar. Onun acı veren, üzen etkilerini azaltabilecek yollar bulur. Örnekler: Çok sevilen, 

ancak çok yaşlı ve hasta olan bir yakının ölmesi şiddetli strese neden olmaz. Çünkü, yaşı ve sağlık durumu 

göz önüne alındığında, bu çok sevilen yakının öleceği yordanabilir türden bir olaydır. 

Bireyin sınırlarını zorlayan dış koşullar: Her insanın kendi yetenekleri, neleri yapıp neleri yapamayacağı, 

yeteneklerinin sınırları konusunda bir değerlendirmesi vardır. Kendilik değeri ve kendini 

gerçekleştirme yönündeki güdüleri, insanları başarılı olabilecekleri işlere girişmeye yönlendirir. Kişiyi 

yeteneklerinin sınırına iten ve başarısızlığı yüksek bir olasılık hâline getiren olaylar strese neden olur. 

Sınav niye strese yol açar? Çünkü sınavlarda yeteneğin zorlanması, kişinin yetenek düzeyinin sınav 

için yeterli olmaması tehlikesi her zaman vardır. 

Strese sadece olumsuz durumlar neden olmaz. Kişinin çok sayıdaki davranışını değiştirmesini gerektiren 

her koşul strese yol açar. Evlenme mutlu bir olaydır, evliliğe neşe ve mutlulukla başlanır. 

Ancak ortak yaşamın gerektirdiği yeni davranışlar kişinin sabrını zorlayabilir (“Üstünden çıkardıklarını 

yerlere savurma.”), yeteneğinin sınırlarını zorlayabilir (“Onardığın musluk yine damlıyor.”), yaşam görüşüne 

ters düşebilir (“Bir işe girmeni istemiyorum.”), değer yargılarına aykırı düşebilir (“Artık bana 

karşı sorumluluğun var, annene babana değil.”). Kimi önemsiz, kimi önemlice, kimi de çok önemli 

olaylar, önem dereceleri oranında strese neden olur. Olumsuz nitelikteki olayların yarattığı stres ve 

bunların psikolojik ve bedensel etkileri, olumlu nitelikteki olayların yarattığından çok daha fazladır. 

C. Stresin Günlük Yaşama Etkileri 

Stres yaratan olaylar bedeni ve psikolojik yapıyı etkiler. Stres ayrıca olumsuz duygulara ve bilgi işlemleme 

bozukluklarına da yol açar. 

1. Bedendeki Etkileri 

hazırlık 

Stres durumunda bedende ortaya çıkan olaylar, stres ve buna neden olan ivedilik durumuyla başa 

çıkılmasını sağlar. Strese neden olan tehdit edici durum sona erdiğinde, ivedilik tepkileri de sona erer. 

Şimdi II. Ünite'nin E konusuna bakalım. Orada şiddetli duygular sırasındaki genel uyarılmışlık 

hâlinin ivedilik tepkilerine yol açtığını görmüştük. Bunlara “savaş veya kaç” tepkileri deniyordu ve bu 

tepkiler bütününü sempatik sinir sistemi oluşturuyordu. Şiddetli duygular sırasında ortaya çıkan bu 

tepkilerle stres sırasında ortaya çıkan tepkiler aynıdır. Her iki durumda da yüksek genel uyarılmışlık 

hâli vardır. Esasen, duyguların yarattığı tepkiler, stres sırasında ortaya çıkanların özel bir hâlidir. 

Şekil 4.5’te savaş veya kaç tepkisini hazırlayan ivedilik sistemini görüyoruz. Önce stres yaratıcı bir olay var. Bu 

olayın algılanması ile arabeyindeki hipotalamus uyarılır. Hipotalamusun, otonom işlevlerin beyindeki üst kontrol 

merkezi olduğunu öğrenmiştik. Hipotalamus sempatik sinir sistemini ve bazı yapıları doğrudan veya dolaylı olarak 

etkiliyor. Bütün bu etkinlikler, bedenin enerji kaynaklarını savaş veya kaç tepkisini verecek şekilde harekete geçiriyor. 

162

STRES YARATAN DURUM 

HÝPOTALAMUS 

1 

5 

SEMPATÝK 

SÝNÝR SÝSTEMÝ 

3 

BÖBREKÜSTÜ 

BEZÝ-ÝÇ KISIM 

BÖBREKÜSTÜ 

BEZÝ-DIÞ KISIM 

6 

HÝPOFÝZ BEZÝ 

2 

4 7 

Sinir akýmlarý salgý bezi 

ve düz kaslarý uyarýr 

Stres hormonu organ 

ve kaslarý etkiler 

Şekil 4.5. Beyindeki ivedilik sistemi 

SAVAÞ VEYA KAÇ 

TEPKÝSÝ 

B 

bilgi kutusu 

İvedilik sistemini biraz daha ayrıntılı olarak öğrenmek isteyebilirsiniz. Aşağıdakileri okuyunuz ve 

okuduklarınızı Şekil 4.5 ile bütünleştiriniz. Stres yaratıcı durum oluştuğunda, hipotalamus iki sistemi 

harekete geçirmekte: 

• Hipotalamus sempatik sinir sistemini uyardığında (1) salgı bezleri ve düz kaslara sinir akımları gider, 

(2) böbrek üstü bezinin iç kısmı uyarılır. Bu uyarım sonucunda iki hormon (adrenalin, noradrenalin) 

salgılanır. Bu etkinlikler organ ve kasları etkiler. Daha fazla enerji açığa çıkar. Karaciğerden 

glikoz açığa çıkar, yağ ve proteinler şekere dönüşür. Böylece metabolizma hızlanır, kalp atım 

hızı artar, tansiyon yükselir, solunum hızlanır. Göz bebekleri genişler. İvedilik durumu için gerekli 

olmayan etkinlikler (örneğin, sindirimle ilgili olanlar) ise baskılanır. Stresin en erken işareti ağzın 

kurumasıdır. Daha fazla kan beden uzuvlarını hareket ettiren çizgili kaslara ve her türlü işlevden 

sorumlu olan beyne yönlendirilir. Endorfinler salgılanır. Bu maddeler acı-ağrı duyumunu baskılar, 

yüzeydeki kan damarlarını daraltır. Böylece, olası yaralanma durumunda kanama azalır. Dalak 

daha fazla alyuvarı serbest bırakır. Bu da dokulara daha fazla oksijen taşınmasını sağlar. Kemik 

iliği daha fazla akyuvar üretir. Bu ise bedeni enfeksiyonla savaşmaya hazırlar. 

• Hipotalamus, hemen altında bulunan hipofizi uyarır. Bu bezin diğer iç salgı bezlerini kontrol ettiğini 

öğrenmiştik. Hipotalamusun etkisi altında, hipofizden stres hormonu (adreno-kortiko-tropik 

hormon, kısaca, ACTH) salgılanır. ACTH'ye stres hormonu denmesinin nedeni, kişideki stres düzeyinin 

güvenilir göstergesi olmasıdır. ACTH böbrek üstü bezinin dış kısmını uyarır ve onun hormonlarını 

(örneğin kortizol) salgılamasını sağlar. Bu hormonlar kandaki glikoz ve minerallerin düzeyini 

düzenler; ivedilik durumuyla başa çıkılmasını sağlar; 30 kadar başka hormonun salgılanmasını 

sağlar; organ ve kasları etkiler. 

Bütün bu etkinliklerin şiddetli genel uyarılmışlık durumu ile ilgili olduğunu biliyoruz. Bu etkinlikleri 

incelediğinizde, onların bedenin kaynaklarını tüketmeye yönelik olduğunu göreceksiniz. Bu tepkiler 

bazı organ ve sistemlerin aşırı çalışmasına (örneğin kalp) diğerlerinin ise baskılanmasına (örneğin 

mide-bağırsak sistemi) yol açıyor. Bu yüzden, stres durumu süregenleştiğinde (kronik olduğunda) 

hastalıklar ortaya çıkar. 

163

özetleyelim 

• Stres durumunun süregenlik kazanmasına nelerin neden olduğunu yukarıdaki bölümde gördük. 

Buna göre, eğer (1) stres yaratan durum kontrol edilemiyorsa, (2) ne olacağı yordanamıyorsa, (3) 

stres yaratan durum bireyin yeteneklerini zorluyorsa veya kişi bunların böyle olduğunu düşünüyorsa, 

olayları böyle algılıyorsa stres süregen bir hâl almıştır. 

• Süregen hâle gelmiş stres ise, savaş veya kaç tepkisinin (Şekil 4.5) süregen olmasına yol açar. 

E etkinlik 

Şekil 4.5’te ivedilik sisteminin yapıları ve bunların birbiriyle ilişkileri bir ağaç yapısı içinde gösterilmektedir. 

İvedilik sistemini şimdi de siz bir grafik tasarım içinde, daireler ve oklar kullanarak gösteriniz. Bunun 

için hipotalamusu ortadaki daireye, diğer yapıları da onun etrafındaki dairelere yazınız. Etki 

yollarını oklarla gösteriniz, okların üstüne etkinin sıra numarasını yazınız. İvedilik sisteminin bütünleşik 

yapısını numaralandırılmış etki okları ile birleştirilen daireler mi daha iyi gösteriyor yoksa 

Şekil 4.5’teki ağaç yapısı mı? 

Bu konuda sınıfta bir oylama yapınız. Çoğunluğun oyunu alan gösterimi belirleyiniz. Seçilen gösterim 

türünün neden daha iyi olduğunu tartışınız. 

Bu etkinlik şunu göstermekte: Ne tür bir gösterim kullanılacağına karar vermede önemli ölçüt, olayın 

kapsamlı bir şekilde temsil edilmesi, olayın bileşenlerinin ve bunlar arasındaki ilişkilerin kolayca 

görülebilmesi ve anlaşılabilmesi. 

Stres azaltılmalı 

Doğanın yarattığı mutluluk 

dikkat 

Süregen stres ve süregen ivedilik tepkilerinin olumsuz etkileri: 

• Psikosomatik hastalıklar: Bu hastalıklara psikosomatik denmesinin nedeni, bedensel rahatsızlıklara, 

psikolojik (duygusal, bilişsel) etkenlerin yol açmasıdır. Bu hastalıklar arasında ülser (basitçe, 

midede yara), astım (basitçe, nefes darlığı), yüksek tansiyon ve kolit (kalın bağırsak iltihaplanması) 

bulunmaktadır. Sözü edilen bu psikosomatik hastalıkların fiziksel nedenlerle ortaya çıkanlardan, 

kaynakları dışında hiçbir farkı yoktur. 

• Kalp ve damar hastalıkları: Damarlar daralır, kalbe giden oksijen azalır, kalp beslenemez; bütün 

bunlar kalp krizine yol açar. Kalp rahatsızlıkları ölümlerin başlıca nedenidir. 

• Bağışıklık sisteminde olumsuz etkiler: Bağışıklık sistemi vücüdu hastalıklardan ve bunlara neden 

olan mikroorganizmalardan korur. Uzun süren stres, bağışıklık sistemini de olumsuz olarak etkiler, 

bu sistem gereği gibi işlevde bulunamaz, kişi hastalıklara daha açık hâle gelir. Örneğin, kişi daha 

sık soğuk algınlığı geçirir. 

164

2. Psikolojik Etkileri 

Süregen stres ve süregen ivedilik tepkileri psikolojik bakımdan da çeşitli olumsuzluklara yol açar: 

Kaygı: Stresin yol açtığı başlıca duygu, daha önce de görmüş olduğumuz kaygıdır. Stresin yarattığı kaygı çok 

şiddetli olabilir: Adına “travma sonrası stres bozukluğu” denen psikiyatrik bozuklukta kişi diğer insanlara yabancılaşır, 

daha önce ilgisini çeken etkinlikler artık onu ilgilendirmez. Bir uyuşukluk içine girer. Uyanıkken sürekli olarak 

bu bozukluğa yol açan olayı veya uyarıcıları hatırlar. Rüyasında da sürekli bu olayla ilişkili şeyler görür. Uyku bozuklukları 

ortaya çıkar. Bunun sonucunda, başta dikkat olmak üzere diğer bilişsel işlevler bozulur. Ülkemizde 1999 

depremi, çok sayıda kişide travma sonrası stres bozukluğuna neden oldu. Klinik psikolog ve psikiyatrlar çok uzun 

süreler boyunca bu hastaları iyileştirmek için uğraştılar. Savaşan askerlerde de bu bozukluğa sık olarak rastlanır. 

Yüksek kaygı ve travma sonrası stres bozukluğu olan kişilerden bazıları, sıkıntılarından kurtulmak için psikoaktif 

maddeleri kötüye kullanmaya başlarlar, saldırganlık ve şiddete başvururlar, kişiler arası ilişkileri bozulur. Bütün 

bunlar I. ve II. Dünya Savaşı ile ilgili filmlerde ve Vietnam'daki savaştan geri dönen askerleri konu alan filmlerde 

ayrıntılarıyla işlenmektedir. 

Sınav Kaygısı 

• Özellikle öğrenim görmekte olan 

kişiler için önemli bir stres kaynağı 

sınavlardır. Sınavın psikolojik etkilerinin 

başında kaygı gelir. Sınavın 

bedendeki etkileri ise Şekil 4.5’teki 

düzenek ve süreçler yoluyla gerçekleşmektedir. 

• Bir sınava girerken veya sınav sırasında 

aşağıdakileri siz de hiç yaşadınız mı? 

hatırlayalım 

Kalbin hızlı hızlı atması, solunumun hızlanması, nefes tıkanıklığı, boğulacakmış gibi hissetmek, 

göğüs ağrısı, lokmaların boğaza takılması, soğuk soğuk terleme, yüzün sararması, ağzın 

kuruması, konuşmada zorluk. 

• Sınav kaygısınızı yenmede savunma mekanizmalarından birini kullanıyor olabilirsiniz. Ancak bu 

kaygıyı siz Ç. Konusu'nda açıklanan başa çıkma davranışlarını kullanarak yenmelisiniz. 

Öfke ve saldırganlık: Yukarıda, engellenme ve çatışmanın stresin başlıca nedenleri arasında olduğunu gördük. 

Engellenmenin öfke ve saldırganlığa yol açtığını daha önceki bölümlerden biliyoruz. Örnek: Çocuğun ders 

çalışmasını sağlamak için başka hiçbir etkinliğine izin verilmemesi veya tam annesiyle sinemaya gidecekken misafirin 

gelmesi öfke ve saldırganlığa yol açar. Bu örnekleri çocuklardan verdik. Çünkü bu gibi davranışları toplum 

onaylamaz. Engellenen yetişkinlerde açık öfke ve saldırganlık, yerini düşmanlığa bırakır (Düşmanlığın “gizlenmiş 

saldırganlık” olduğunu hatırlayalım.). Bu kişilerde saldırganlığın yer değiştirdiği; engellenmeyle ilgisi olmayan bir 

kişi veya nesneye yönlendirildiği de görülebilir. İş yerinde yöneticiye kızan erkek hırsını karısından, kocasına kızan 

eş hırsını çocuğundan, annesine kızan çocuk da hırsını evdeki kediden veya odasındaki iskemleden alabilir. 

Kayıtsızlık ve çökkünlük (depresyon): Saldırganlığın diğer ucunda kayıtsızlık vardır. Birey diğerlerine ve olaylara 

kayıtsızlaşır. Stres daha da devam ederse bir psikiyatrik rahatsızlık olan çökkünlük (depresyon) ortaya çıkar. 

Stresin süregen hâle gelmesi neyi gösterir? Kişinin çabalarının yetersiz kaldığını. Kişi şöyle düşünür: “Ne yaparsam 

yapayım sonuç değişmiyor.” Bu durumun adı öğrenilmiş çaresizlik idi, değil mi? Şimdi stres, öğrenilmiş çaresizlik 

ve çökkünlük arasındaki ilişkiyi daha iyi görüyor olmalısınız. 

Öğrenilmiş çaresizlik önce köpekte gösterilmiştir. Bu deneyde, köpeğe kaçmasının olanaksız olduğu acı verici 

uyarıcılar (hafif elektrik şoku) uygulanır. Köpek bu durumda stres davranışları gösterir. Daha sonra, bir başka zaman 

ve ortamda köpeğe yine acı verici uyarıcı uygulanır. Bu kez köpeğin uyarıcıdan kaçması mümkündür, çünkü 

şokun verileceğine işaret eden bir ayırt edici uyarıcı vardır. Bu uyarıcı verildiğinde bir başka bölmeye geçtiği taktirde 

köpek şoktan kaçınabilir. Öğrenilmişlik çaresizlik geliştirilmiş olan köpeklerin böyle bir kaçınma davranışını 

hiçbir zaman yapamadıkları görülmüştür. 

165

Eşinden sürekli şiddet gören kadınların, başka olanaklar olduğu hâlde onlarla hâlâ yaşamaya devam ettiklerine 

medyada tanık oluyoruz. İkinci Dünya Savaşı sırasında kurulmuş olan esir kamplarında, başlarına ne geleceğini 

bildikleri hâlde esirler her şeye boyun eğmişlerdir. Bütün bunlar, öğrenilmiş çaresizliğin bir sonucudur. 

okuma metni 

Artık kendimden daha fazla kaçamıyordum, bunun için çok fazla büyümüştüm. Binlerce şekilde, 

günler geçtikçe ve ailem tek tek büyüyüp bana kendi kendini geçindirecek birer yabancı hâlini aldıkça, 

kendi varoluşumun kısıtlamalarını, sıkıcılığını ve korkunç darlığını anladım ve gördüm. Etrafımdaki her 

şey canlılık, çaba, büyümenin işareti gibiydi. Herkesin yapacak bir şeyleri vardı, onları meşgul edecek, 

zihinlerini ve ellerini canlı tutacak bir şeyler. Hayatlarını bir bütün yapacak ilgi alanları, aktiviteleri ve 

amaçları vardı; tüm bunlar enerjilerine doğal bir kaynak ve doğal bir ifade ortamı sağlıyordu. Benimse 

sadece sol ayağım vardı. 

Hayatım, yüzüm duvara doğru dönük, dışarıdaki büyük dünyanın seslerini ve hareketlerini duyan 

kardeşlerim ve tanıdığım diğer insanlar gibi hareket edip dışarı çıkıp kendi yerimi alamadığım sıkıcı bir 

köşeye benziyordu. 

J. Christy Brown (Kristiy Braun), Sol Ayağım 

Bilişsel bozukluk: Süregen stres bilgi işleme süreçlerini (Şekil 2.1) doğrudan etkiler. Ancak bu süreçlerin bozulmasının 

bir diğer nedeni, kişinin aklını sürekli olarak stres durumunun meşgul etmesidir (Hemen bölünmüş 

dikkati hatırlayalım.). Dikkati toplamak zorlaşır, sistemli düşünülemez. Bütün bu nedenlerle, özellikle karmaşık 

görevlerdeki başarı düşer. 

Sınav kaygısı böyle bir durumdur. Sınav kaygısı olan kişiler sınav sırasında yetersiz oldukları ve başarısız olacakları 

endişesi duyarlar. Bu düşünce ve duygular onların dikkatlerini testteki sorulara vermesini engeller. Dikkatleri 

dağıldığından, verilen yönergeleri izleyemezler, sorularda doğru cevaba işaret eden ipuçlarını fark edemezler. Bütün 

bunlar kaygının giderek artmasına neden olur, çok iyi bilinen bilgiler bile hatırlanamaz. Artık yüksek kaygının 

başarıyı neden olumsuz olarak etkilediğini biliyorsunuz: Yüksek kaygının temelinde stres vardır. 

III. Ünite'nin C Konusu'nda yüksek zihinsel süreçleri, yaratıcılık ve esnekliği öğrenmiş, bunların yönetici işlevlerdeki 

yerini görmüştünüz. Süregen stres esnekliğin azalmasına yol açar. Kişi sorunun farklı yönlerini göremez, 

çözüm için farklı yaklaşımlar kullanamaz. Sonuç vermeyen bir çözüme takılır kalır. 

uygulayalım 

• Yazılı ve görsel kaynaklarla elektronik kaynaklara başvurarak stresin psikolojik etkilerine örnekler 

bulunuz. 

• Şekil 4.4 ve Tablo 4.1’de verilen kişilik özelliklerini inceleyiniz. Sizce stres durumunda kaygı daha 

çok hangi kişilik özelliğine sahip bireylerin bir özelliğidir? 

Ç. Başa Çıkma Davranışları 

Bir sınavın üstesinden gelmenin tek yolu onunla yüz yüze gelmektir. 

Marlo Morgan, Bir Çift Yürek 

Bireyler stres yaratıcı durumları ortadan kaldırmak, onlara uyum yapmak için bazı girişimlerde bulunurlar. Bu 

girişimlerin bir bölümü “başa çıkma davranışları” olarak adlandırılır. Başa çıkmada kullanılan iki tür strateji vardır: 

166

Probleme odaklı başa çıkma: Bu yaklaşımda problem tanımlanır, olası çözüm yolları belirlenir, her birinin 

getirileri ve riskleri değerlendirilir, bunlardan biri seçilir, gerekli adımlar atılır. Stresin içsel nedenlerin 

yanı sıra, dışsal nedenlerle de ortaya çıktığını görmüştük. Dış çevremizi değiştirmek mümkündür; ancak bu, 

her zaman çok kolay veya gerçekçi olmayabilir. Sınav stres yaratıyor diye sınavların kaldırılmasını istememiz 

mümkün değildir. Doğal afetleri engelleyemeyiz, ölümü geciktirebilir ancak tümüyle ortadan kaldıramayız. 

Stresin oluşmasında ve sürmesinde kişinin olayı nasıl algıladığının çok önemli olduğunu görmüştük. 

Strese, söz konusu olayı kontrol edemeyeceğimiz düşüncesi neden olur. Örneğin Kamu Personeli Yabancı 

Dil Sınavı'nda başarısız olan bir kişi sınavda sorulan soruları, süreyi vb. kontrol edemeyeceğini düşünerek 

bu sınavı geçmenin mümkün olmadığı kanısına varır. Bu durumun ortaya çıkaracağı stresin kalıcı olmaması 

için kişi ne yapabilir? Kamuda çalışma isteğinden vazgeçerek özel sektörde kendine iş arayabilir. Gördüğü 

sosyoloji eğitimi ile ilgili bilimsel çalışmalarını bir yükseköğretim kurumunda değil, araştırma merkezlerinde 

sürdürmeye karar verebilir. Ancak probleme odaklı bir başka başa çıkma davranışı ise dil sınavına çalışırken 

kullanılan stratejilerin gözden geçirilmesi, yapılan hataların analiz edilmesidir. Probleme odaklı başa çıkma 

stratejileri kullanan kişilerde stresin psikolojik sorunlara daha az yol açtığı veya bu kişilerin, söz konusu sorunları 

daha çabuk atlattıkları bilinmektedir. 

Duygulara odaklı başa çıkma: Bu strateji problemlerin çözümünü zorlaştıran olumsuz duyguların azaltılmasını 

veya ortadan kaldırılmasını içerir. 

• Davranışsal stratejiler: Olumsuz duygularla başa çıkmada davranışsal stratejiler kullanılabilir. Bu stratejilerin 

başında fiziksel egzersiz yaparak zihni boşaltmak, strese neden olan durumdan uzaklaşmak gelir. 

Stres yaratan durumları unutmak için bazılarının madde kullanımına başvurduğunu görmüştük. Ancak 

biz bunun ne gibi başka problemlere yol açtığını, bu problemlerin mevcut problemden çok daha ciddi 

sonuçlar doğurduğunu II. Ünite'nin F Konusu'nda görmüştük. Çağdaş ve kendine saygısı olan kişinin 

başa çıkma stratejisi madde kullanımı olmamalıdır. 

• Bilişsel stratejiler: Olumsuz duygularla başa çıkmanın bir yolu da bilişseldir. Bilişsel stratejiler durumun 

yeniden değerlendirilmesini içerir. Örneğin, “Bunun, üzerinde durulmaya değer bir sorun olmadığına 

karar verdim.” yolundaki karar problemi uzaklaştırır, olayın anlamını değiştirerek rahatlama sağlar. Ancak 

bu stratejiler kişinin kendisini aldatması temeline kesinlikle dayanmamalıdır. Bilişsel stratejiler stres 

yaratıcı durumun yol açtığı duyguların farkına varılmasını sağlamalıdır. Duygular irdelenmeli, yol açtığı 

olumsuz sonuçlar değerlendirilmeli, yerlerine mümkünse başka duygular getirilmelidir. 

• Destek grupları: Olumsuz duygularla başa çıkmada kulanılabilecek bir strateji de destek aramaktır. Bu 

destek akranlarda, arkadaşlarda, aile üyelerinde aranabilir. Ancak yakınların desteği, bazı tür sorunlarda 

(ağır hastalıklar, uzun ve zahmetli tedavi gerektiren hastalıklar, süregen hastalıklar) yetersiz kalabilir. 

Bu gibi durumlarda, konuyu bilen profesyonellerin veya aynı sorunu yaşayan kişilerin oluşturduğu destek 

gruplarının (örneğin otistik çocuklar, diyabetli çocuklar, madde bağımlıları, Alzheimer hastaları için 

olanlar) desteğini aramak daha uygun olacaktır. Bu gibi kişi veya kurumlardan sağlanan yapıcı destek, 

sorunun sürekli olarak düşünülmesini engeller. Bu da olumsuz durumu sürekli düşünmenin yol açtığı 

kaygı ve çökkünlüğü ortadan kaldırır. Belli bir süre (10 dakika) boyunca problemini düşünen çökkünlük 

hastasının bir görevdeki başarısı, ilişkisiz bir etkinlikten sonra aynı görevi yerine getiren çökkünlük hastasının 

başarısından daha düşüktür. Sürekli sorunu düşünmek onu çözmemekte, tam tersine sorunun 

çözümünü engellemektedir. 

E etkinlik 

Stres yaratan durum karşısında probleme odaklı ve duygulara odaklı başa çıkma davranışlarından 

hangisini daha sık kullandığınızı düşününüz. Seçtiğiniz başa çıkma davranışı problemin niteliğine 

göre değişiyor mu? 

Belki de siz stresle başa çıkmada yukarıda (Sayfa 166-167) belirtilenlerin hiçbirini kullanmıyorsunuz. 

Yoksa siz 5. Konu'da açıklanan savunma mekanizmalarını mı kullanıyorsunuz? Savunma mekanizmalarını 

okuduktan sonra stresle başa çıkma stratejinizde değişiklik yapmanızın gerekli olup 

olmadığını düşününüz. 

167

D. Savunma Mekanizmaları 

Tünelin ucunda ışık görünmese bile, ışık varmış gibi 

yürümek ve ışığın görüneceğine inanmak gerekir. 

Amin Maalouf (Amin Meylof), Doğunun Limanları 

Gülmecelerle savunma mekanizmaları 

Bastırma Gerileme Fantazi kurma 

Özdeşim kurma 

Yer değiştirme 

Bütün bunlar sorunlarla etkili 

bir şekilde başa çıkılamadığını 

gösteriyor. 

Olumsuz duygularla baş etmenin bir yolu da savunma mekanizmalarını kullanmaktır. Freud tarafından öne 

sürülmüş olan savunma mekanizmaları, bilinçaltına bastırılan dürtü ve isteklerin yarattığı kaygıyı azaltmada kullanılır. 

Bu açıklamadan da anlayacağınız gibi, savunma mekanizmaları stres yaratıcı durumu değiştirmez, problemi 

çözmez. Başa çıkma stratejilerindeki gibi, akılcı ve çözüme yönelik yaklaşımları içermez. Savunma mekanizmaları 

kişinin problemi algılama biçimini değiştirir. Bu algılama biçimi ise temelde kişinin kendisini aldatmasını içerir. 

168

Savunma mekanizmalarını zaman zaman hepimiz kullanırız. Bu, bir süre kendimizi iyi hissetmemizi sağlar. Ancak 

bu mekanizmalar kişinin kalıcı problem çözme stratejileri hâline gelmemelidir. Kendini aldatmayı içeren bu 

mekanizmalar, sorunların kalıcı ve akılcı şekillerde çözümünü engeller. Aldatmaca üzerine kurulan “yalancı” uyum 

kişinin yaşamını, sosyal ilişkilerini, başarısını, kısaca her şeyi olumsuz olarak etkiler. Savunma mekanizmalarının 

başlıcaları aşağıda sunulmaktadır: 

Bastırma: Savunma mekanizmalarının en temel olanı budur. Psikoanalitik Kuram'da idin dürtü ve istekleri 

doyum ister. Ancak bu dürtü ve istekler benlik ve üstbenlik için tehdit oluşturur. Kişi onlardan utanç 

duyar, onlara sahip olmak kişiyi aşırı şekilde kaygılandırır, suçluluk duygusuna yol açar. Bu durumda idin 

dürtü ve istekleri bilinçaltına bastırılır. Kişi artık bu dürtü ve isteklerin bilincinde değildir, onları unutmuş 

görünmektedir. Çoğu davranış bozukluklarının temelinde işte bu bastırılmış dürtü ve istekler yatar. Davranış 

bozukluğuna yol açacak şiddetteki dürtü ve isteklerle ilgili örnekler psikiyatri ve klinik psikoloji kapsamı içinde 

ele alınmalıdır. Bastırmanın neye benzediğini şu örneklerle anlamaya çalışabilirsiniz: Kişinin bankadaki 

hesabını altüst edebilecek olan bir faturayı ödemeyi unutması, diş hekimine gitmekten korkan birisinin diş 

hekimiyle olan randevusunu unutması, kişinin sevmediği birisinin adını unutması. 

Bastırmayı sadece Psikoanalitik Kuram kapsamında düşünmemiz gerekmemektedir. Ürkütücü nesne ve 

olaylar, acı veren, utanç duyulan anılar, suçluluk duyguları, kişinin kendisiyle ilgili değersizlik düşünceleri 

bilinçaltına bastırılır. Bunlara ancak psikiyatrlar özel bazı teknikler (serbest çağrışım, rüya analizi, hipnoz) 

kullanarak ulaşabilir. Freud'a göre bastırma çok ender olarak başarılıdır. Bastırılanlar kendini kaygı olarak 

gösterir. Kişi bu kaygının nedenini bilmez ama kaygılı olduğunun farkındadır. Kaygısını azaltmak için de başkaca 

savunma mekanizmalarına başvurur. 

Savunma mekanizması olarak bastırmayı kullanan kişilerin hastalıklara daha yatkın oldukları, bu gibi 

kişilerde kalp hastalıklarına, kansere daha sık rastlandığı belirtilmektedir. Çünkü duygu ve düşünceler bastırıldıkça 

kaygı düzeyi yükselmekte, gizli dürtü ve istekler giderek güçlenmekte stres daha da şiddetli hâle 

gelmektedir. Yararlı bir yaklaşım tehdit olarak algılananların açığa çıkarılması ve sorunların akılcı ve yapıcı 

yöntemlerle çözülmesidir. 

Gerileme: Çocuksu davranışlarda bulunmaktır. Çocuk bağımlıdır, başkalarının desteğine muhtaçtır. Stres 

altında gerileme gösteren birey işte bu desteği istemekte birilerinin kendisi için sorunları çözmesini beklemektedir. 

Mantığa bürüme: Mantığa bürüme, mantıklı olmak demek değildir. Bu savunma mekanizmasında yapılan, 

mantıklı veya kabul edilebilir mazeretler bulmak, böylece de mantıklı hareket ediyormuş gibi görünmektir. 

Mantığa bürüme bir yandan düş kırıklığını önler (“Ben onu zaten istemiyordum.”), bir yandan da 

davranışlarımız için kabul edilebilir açıklamalar sağlar. Gerçek neden yerine iyi neden arayışı içinde, kişi 

mazeretler uydurur. Bunlar çoğunlukla kabul edilebilir mazeretlerdir, ancak öyküyü bütünüyle anlatmamaktadır. 

Örnek: Kişi verilen bir görevi yerine getirmemiştir: “Çok meşguldüm, yapacak başka işlerim vardı.” der. 

Uyanamadığı için önemli bir toplantıyı kaçırmıştır: “Uykusuz gitseydim toplantıda zaten başarılı olamazdım.” 

der. Oysa, o görevi yerine getirmek isteyen kişi, zaman ayarlamasını doğru yapar; toplantıya gitmek 

isteyen de saatinde alarmı kurar, değil mi? Savunma mekanizmaları ata sözlerimizde de yerini almıştır. Şu 

ata sözümüz mantığa bürümeyi içermektedir: “Tilki erişemediği üzüme koruk dermiş.” 

Yansıtma: Kişinin tehdit olarak algıladığı kendi dürtü, duygu ve düşüncelerini diğerlerine atfetmesidir. 

Örnek: Bir arkadaşına düşmanca hisler besleyen kişi, o arkadaşının kendisine düşmanca hisler beslediğini 

söyler. Böylece de kendi düşmanca tavırları için bir mazeret bulmuş olur. Savunma mekanizmaları ünlü 

kişilerin sözlerinde de ele alınmıştır. D. Schwartz’ın şu sözü yansıtmayı içermektedir: "Kör talihi suçlamayı 

bırakın. Böyle yapmak kimseyi ulaşmak istediği noktaya götürmez." 

169

Entelektüelleştirme: Sorun soyut ve entelektüel düzeyde ele alınır. Böyle yaparak sorun insansı duygu 

ve düşüncelerin dışına çıkarılır, kaygı ortadan kalkar. Örneğin, kişi çok sevdiği yakının ölümüne neden olan 

hastalığın fizyolojik ve biyokimyasal temelleri konusunda ayrıntılı açıklamalara girer. Geleneksel bir ailenin 

ahlaki kurallar uyarınca yetiştirilen oğlu, ahlaki olmayan yollardan edindiği servetini, ekonomik kuramlar, 

insanlık konusundaki felsefi tartışmalar ve sosyal adalet konusundaki fikirlerle açıklamaya çalışır. 

Reddetme: Bu savunma mekanizması, gerçeklerin reddedilmesini içerir. Örneğin, kişi, ölüm döşeğindeki 

annesinin öleceği fikrini reddeder. Böylece, ölüm gerçeğinin onda yaratacağı acıyı uzakta tutar. Onun hasta 

olmadığına, hatta numara yaptığına inanır. Bu mekanizmayı kullanan kişiler, hiçbir eleştiriyi kabul etmez, 

başkalarının ona öfke duyduğunu algılamaz. Örneğin, evlenmeyi düşündüğü kişinin bir başkasıyla ilişkisi 

olduğunu gösteren ipuçlarını yok sayar. 

Ters tepki oluşturma: Bazen de dürtü ve güdüler, bunların tam tersi etkinlikler yapılarak gizlenir. Örneğin, 

çocuğunu istemeyen anne aşırı korumacı tavır içine girer. Bazı insanlar alkol, kumar ve ahlak dışı davranışlara 

karşı durur, bunları şiddetle eleştirir. Bu gibi kişilerin, çoğu zaman, geçmişlerinde bu gibi konularda 

sorunları olmuştur. 

Özdeşim kurma: Kişi kendisinde olmasını istediği özellikleri (başarı, dış görünüş vb.), bunlara sahip kişilerle 

özdeşim kurarak sağlamaya çalışır. Özdeşim yoluyla, onlardaki özellikleri üstlenir ve paylaşır. Örneğin, 

pop müzik sanatçılarının fanatik izleyicileri genellikle onlarla özdeşim kurarlar. Herkesin hayran olduğu bir 

pop müzik sanatçısı olma arzularını, bu sanatçıların sahip olduklarını paylaşarak doyuma ulaştırırlar. Özdeşim 

kurma bir savunma mekanizmasıdır. Bunu sosyalleşmedeki model alma ile karıştırmamalısınız. 

Yer değiştirme: Bu savunma mekanizması kaygıyı azaltırken tehdit edici dürtünün bir ölçüde doyuma 

ulaşmasını sağlar. Freud'a göre en yapıcı savunma mekanizması budur. Kişi dürtülerini değiştiremez ama 

onun hedefini değiştirebilir. Saldırganlık duyguları doğrudan doyuma ulaştırılamaz ama kişi bunu örneğin 

saldırganlık içeren sporlarda (boks, buz hokeyi) doyuma ulaştırılabilir. Cinsel dürtüleri ulu orta doyuma ulaştırılmaz. 

Oysa, sanat eserlerinde cinsellik sosyal onay görür. Şu atasözümüzde yer değiştirme vardır: Eşeğini 

dövemeyen semeri dövermiş. 

E etkinlik 

Savunma mekanizmalarının her 

biri için en az bir örnek bulunuz. 

Örneklerde savunma mekanizmasının 

uzun süreli kullanımının 

uyumu nasıl etkileyeceğini 

düşününüz. Görüşlerinizi sözlü 

olarak sınıfla paylaşınız. 

Savunma Mekanizması 

Bastırma 

Gerileme 

Mantığa bürüme 

Yansıtma 

Entellektüelleştirme 

Reddetme 

Ters tepki oluşturma 

Özdeşim kurma 

Yer değiştirme 

Örnekler 

170

E etkinlik 

Hafta içinde ve hafta sonunda birer gününüzü düşününüz. 

Sabahtan yatıncaya kadar sizi sıkan, strese sokan olayları alt 

alta yazınız. 

Stres yaratan olayların yanına başa çıkma davranışlarından 

veya savunma mekanizmalarından hangilerini kullandığınızı 

yazınız. 

Savunma mekanizmalarını daha mı çok kullanmışsınız? Cevabınız 

“Evet.” ise yarından tezi yok davranışlarınızı değiştirmeye 

başlayabilirsiniz. 

RUH SAĞLIĞI 

Acın sonsuz olduğunda, dünyanın kararmasını isteyecek olduğunda, 

yağmurdan sonra parıldayan yeşilliği, bir çocuğun uykudan uyanmasını 

düşün. 

Amin Maalouf, Semerkant 

B 

bilgi kutusu 

Stres Sonucu Bozulan Ruhsal Denge Tekrar Nasıl Kurulur? 

Herkes kendini zaman zaman çok kaygılı hissedebilir, belirli konular gece gündüz aklından çıkmaz, 

bunlar rüyalarına bile girer. Kişinin kendini çok kederli hissettiği dönemler olabilir. Özellikle yaşamın 

gittikçe hızlandığı, insanların çok yoğun bir uyarıcı bombardımanı altında olduğu, rekabetin arttığı, iyi 

bir yaşam için başarılı olmanın gittikçe önem kazandığı günümüzde insanların sadece yaşadığı şehir 

ve ülkeye değil, bütün dünyaya, teknolojiye, sosyokültürel yapıya, fiziksel koşullara uyum sağlaması 

gerekmekte. 

171

Bu olayların stres yaratıcı olduğunu önceki ünitelerde ve özellikle bu ünitenin B Konusu'nda öğrendiniz. 

Susadığınızda su içersiniz, çevresel ısı yükseldiğinde terlersiniz, aşırı soğukta ciltteki kılcal 

damarlar daralır.. bütün bunlar bozulan dengenin tekrar kurulmasını sağlayacak olan fizyolojik tepkilerdir. 

Ruhsal dengenin bozulması durumunda da, dengenin tekrar kurulmasına yönelik faaliyetler 

gerçekleşir. 

• Öncelikle hemen ivedilik sistemi harekete geçiyor. Fizyolojik dengenin geri kazanılmasında, tüm 

bedeni içeren etkinlikler oluşuyor (II. Ünite, F Konusu). Bu bağlamda hipotalamus, onun etkisi 

altında sempatik sinir sistemi ve hipofiz, onların da etkisi altında beynin diğer yapıları, kaslar ve 

salgı bezleri canlının durumla savaşmasını veya kaçmasını sağlıyor (IV. Ünite, B Konusu, ayrıca Şekil 

4.5). Stres yaratan durum bu etkinlikler sonucunda ortadan kalktığı takdirde, sempatik sistem 

yerini, bedenin kaynaklarını koruyan ve yenileyen parasempatik sisteme bırakıyor. Bu etkinlikler 

homeostazi durumunun, yani fizyolojik dengenin yeniden kurulmasını sağlıyor. 

• Biz insanların stres yaratıcı durumlarla sadece fizyolojik olarak savaşmadıklarını biliyoruz (IV. Ünite, 

B Konusu altında Madde 4). İnsanlarda stres, başa çıkma davranışlarını ortaya çıkarmakta. Bu 

davranışlarla, insan, stres yaratıcı durumları ortadan kaldırmaya veya onlara uyum sağlamaya 

çalışıyor. Bunların sonucunda psikolojik denge tekrar kuruluyor. 

• İnsanlar bir de savunma mekanizmalarını kullanıyor (IV. Ünite, B Konusu altında Madde 5). Ancak 

bu mekanizmalar stres yaratıcı durumu değiştirmiyor, problemi çözmüyor, sadece kişinin problemi 

algılama biçimini değiştiriyor. Bu yeni algılama biçimi, temelde kişinin kendisini aldatmasını 

içeriyor. Sonuçta “görünüşte bir denge” kuruluyor. 

• Peki bu denge sağlanamazsa ne olur? Kişinin bilişsel ve duygusal süreçlerinde nispeten devamlı, 

şiddetli bozukluklar meydana gelebilir mi? Evet gelebilir. “Ruhsal” bozukluk, davranış bozukluğu, 

normal dışı davranış gibi terimler işte bu tür bozuklukları tanımlamada kullanılır. 

dikkat 

• Yukarıda geçen “ruh” terimi mistik bir anlam taşımamaktadır. 

• “Ruh sağlığı” ve “ruhsal bozukluk” terimleri tıbbın bir uzmanlık alanı olan psikiyatride kullanılmaktadır. 

• Ruh sağlığı terimi biliş, duygulanım ve davranışları kapsayan çok yönlü bir bilimsel kavramdır. 

E etkinlik 

Sınıfa davet edilen uzmanın ruh sağlığı ve ruhsal bozukluk konularında anlattıklarından yararlanarak 

yanda gördüğünüz tabloyu doldurunuz. 

Ruhsal bozukluklar konusu derste işlendikten sonra hazırlamış olduğunuz tabloyu gözden geçiriniz, 

doğru saptamaları belirleyiniz. Eksik ve hatalarınızı bulunuz, tabloda gerekli düzeltmeleri yapınız. 

Ruhsal Bozukluk 

Açıklama 

172

E etkinlik 

Ruh Sağlığının Ölçütleri 

Sağlıklı olmanın ölçütlerini önce tek başınıza düşünerek yazınız. Yazdıklarınızı büyük grup tartışma 

ortamında sununuz ve listelerinizi geliştiriniz. 

İkinci aşamada ortak olan görüşleri belirleyiniz ve bunları defterlerinine not ediniz. 

Daha sonra tahtaya ruh sağlığıyla ilgili ölçütleri yazınız. Bu ölçütlerin geçerliğini tartışınız. Gerekiyorsa 

kendi listenizi yeniden düzenleyiniz.. 

1. Kişi kendisiyle uyumlu olmalıdır. 

2. Kişi, yaşadığı yakın ve uzak çevreyle ilişki kurup bu ilişkiyi sürdürebilmelidir. 

3. İnsanlarla geçinme ve iş birliği yapmanın ötesinde sevgiye ve saygıya dayalı bağlar kurabilmelidir. 

4. Kişinin kendine güveni olmalıdır. 

5. Kişi toplumda bir yeri ve görevi olduğu duygusunu edinmiş olmalıdır. 

6. Kişinin geleceğe yönelik tasarıları olmalı ve bunlara ulaşmak için gerçekçi çabalarda bulunmalıdır. 

7. Kişi karşılaştığı güç durumlara uyma esnekliği gösterebilmelidir. 

8. Bağımsız olarak girişimlerde bulunabilmelidir. 

9. Yaşadığı çevre ve toplumla ters düşmeyen değerleri ve inançları olmalıdır. 

10. Mesleği dışında eğlendirici, dinlendirici ve kişiyi geliştirici uğraşları olmalıdır. 

Geliştirdiğiniz listedeki ölçütlerin aşağıdaki Bilgi Kutusu’nda verilen hangi genel ölçütlerin altına girebileceği 

üzerinde durunuz. 

B 

bilgi kutusu 

Ruh sağlığının genel ölçütleri aşağıda özetlenmektedir. Normal davranışlar, normal bilişsel süreç 

ve duygular bu ölçütler uyarınca gerçekleşir. Normal dışı davranışlarda ise aşağıdaki özellikler ya bulunmamakta 

ya da abartılı bir şekilde bulunmaktadır: 

• Gerçeklik algısı: Bu algılama dış çevreyi (fiziksel ve sosyokültürel), iç çevreyi, kişinin kendi yeteneklerini 

ve davranışlarını içerir. Örneğin şizofrenide gerçeklik algısı bozulur, hastanın asılsız düşünceleri 

vardır, olmayan nesneleri algılar. 

• Davranış kontrolü: Bu kontrol dürtüsel davranışlar (örneğin cinsel dürtüler ve saldırganlıkla ilişkili 

olanlar), sosyal norm ve kurallara aykırı olan davranışlar üzerinde kurulur. Örneğin dikkat eksikliği 

hiperaktivite bozukluğunda davranış kontrolü azalır, kişi dürtüsel olarak davranır. 

• Kendilik-değeri ve kendine güven, diğerleri tarafından kabul edildiğini bilme, uyumlu olma: 

Örneğin çökkün kişi kendini çok değersiz, narsistik kişilik bozukluğu olan ise çok değerli görür. 

• Yetenek ve enerjiyi üretken etkinliklere yöneltme, geleceğe yönelik planlar yapma, bağımsız 

hareket edebilme: Örneğin şizofreni hastası bütün bunları gerçekleştiremez. 

• Topluma uyum: İnsan sosyal bir canlıdır. Medeniyet ve kültür insanların ortak yaşamı içinde oluşur. 

İnsan sağlığı başkalarıyla yapıcı, uyumlu, duygu içeren ilişkiler içinde olmayla doğrudan bağlantılıdır. 

Ön yargı ve ayrımcılığın sosyal davranışlara olumsuz etkilerini biliyoruz (II. Ünite, G Konusu). 

Sorunlarla psikolojik olarak başa çıkmadaki en etkili davranışlardan birinin, destek gruplarının 

yardımını arama olduğunu öğrendik (IV. Ünite, B Konusu). Başkalarıyla uyumlu ilişki kurmada, 

onların duygu ve düşüncelerini anlamanın yani empatinin önemini, empatinin de “Duygusal Zekâ” 

bileşeni olduğunu biliyoruz. Örneğin şizofrenide sosyal ilişkiler hem nitelik, hem de nicelik açısından 

bozulur, topluma uyum zedelenir. 

173

Ruh sağlığını korumada iletişim becerileri ve hobilere sahip olmak çok önemlidir! 

E etkinlik 

“Ruh sağlığını korumanın içsel ve toplumsal barış açısından önemi” veya “anne, baba, kardeş, 

akraba, arkadaş veya destek gruplarının bireyin ruh sağlığına koruyucu etkileri” konularından 

birini seçiniz. 

Seçtiğiniz konuda bir kompozisyon yazınız. 

En yüksek not alan kompozisyonu sınıfta okuyunuz. 

Ruh sağlığı ve başarı için bireylerin kendilerini tanıması, kararlarını ve yaşam olaylarını kendilerini gerçekleştirme 

yönünde düzenlemesi gerekir. Bireyler aynı zamanda da başkalarıyla uyumlu ve yapıcı ilişkiler 

içinde bulunmalıdır. “İnsan biyo-psiko-sosyal bir varlıktır.” cümlesinin başarılı temsilcileri işte bu sayılan özelliklere 

sahip olan bireylerdir. 

Bazı davranış bozukluklarının temelinde sağlıksız iletişim yatar. Çekingen kişilik bozukluğunda iletişim 

miktarı azalmış, şizofrenide ise büyük ölçüde ortadan kalkmıştır. Bağımlı kişilik bozukluğunda iletişim sürekli 

başkalarına dayanma, onlarsız bir şey yapamama şekline dönüşmüştür. 

E etkinlik 

Sınıftaki oturma düzenine göre ikiye ayrılınız. Gruplardan birinde olumlu iletişimin diğerinde ise 

olumsuz iletişimin ön planda olduğu oyun yaratınız. 

Sırayla oyunları canlandırınız. 

Olumlu iletişimin önemi vurgulayınız. 

Olumlu iletişimin psikolojik tedavideki yeri üzerinde durunuz. 

Başarılı ve uyumlu sosyal psikolojik davranışlar ve iletişimin temelinde başkalarının duygu ve düşüncelerini 

anlamak yatar. Bireyler bunları yapabilmeli, gerektiğinde olayları başkalarının görüş açısından görebilmelidir. 

Bu özellikler kümesine empati denir. Empatinin önemi, onun "duygusal zekâ"nın bir bileşeni olarak 

ele alınmış olması ile de kanıtlanmıştır. Bazı davranış bozukluklarında empati yeteneği bulunmamaktadır. 

Narsist kişilik bozukluğunda empati ortadan kalkmıştır. Kişi için sadece “mükemmel ben” ve onun gereksinimleri 

vardır. 

E etkinlik 

Sınıftaki oturma düzenine göre ikiye ayrılınız. Gruplardan birinde empatinin ön planda olduğunu, 

diğerinde bencilliğin ön planda olduğu oyun yaratınız. 

Sırayla oyunları canlandırınız. 

Empatinin önemini vurgulayınız. 

Empatinin psikolojik tedavideki yeri üzerinde durunuz. 

174

Yaşam sadece görev ve sorumluluklar, ciddiyetle üzerinde durulması gereken etkinliklerden oluşmaz. 

Çalışma alanları dışında kalan, eğlenmek için gerçekleştirilen etkinliklere de gerek vardır. Bunlara “hobi” 

denir. Tüm hobilerde ortak özellik kişilerin bunları yapmaktan zevk alması, etkinliğin onu eğlendirmesidir. 

İnsan yaşamında bütün bunlar önemlidir çünkü zevk alma, eğlenme kişiyi günün gerginliklerinden uzaklaştırır, 

onun gevşemesini sağlar. Nitekim, çoğu psikolojik tedavinin temelinde de gevşeme vardır. Sistematik 

duyarsızlaştırma ve psikoanalizde ise gevşeme merkezi öneme sahiptir. Bütün bunlar gevşemeyi sağlayan 

hobilerin ruh sağlığı açısından önemine işaret etmektedir. 

Hemen her etkinlik hobiye konu olabilir. Sık rastlanan hobiler arasında maket yapma, bulmaca çözme, 

dantel örme, takı tasarımı, ahşap boyama, balık tutma, koleksiyonculuk (pul, para, kitap vb.), sanatla ilgili etkinlikler 

(resim yapma, heykel yapma, seramikçilik vb.) ve sporla ilgili etkinlikler (futbol oynama, yüzme, dalgıçlık 

vb.) bulunmaktadır. Aynı hobiye sahip kişiler bir araya gelip kulüpler ve dernekler de kurabilmektedir. 

E etkinlik 

Hobisi olan kişilerle görüşünüz. Onların hobilerin sağladığı yararlar konusundaki düşüncelerini 

öğreniniz. 

Öğrendiğiniz bilgileri sınıfta paylaşınız. 

Hobi örnekleri ve bunların bireyin psikolojisine olumlu etkileri üzerinde durunuz. 

175

NORMAL VE NORMAL DIŞI 

Ruh sağlığının genel ölçütlerini, normal davranışları, bilişsel süreç ve duyguları yukarıda gördük. Şimdi de “normal 

dışı” ile ne kastedildiğini anlamaya çalışalım: 

dikkat 

• Genel uyarılmışlıkta “mutlu orta karar” terimini hatırlıyorsunuz (III. Ünite, A Konusu). Normalliğin 

tanımında da orta karar kavramı vardır. 

• Normal ve normal dışı göreceli kavramlardır. 

A. Normal Dışı Davranış Türleri 

• Normal dışı olan sapkındır: Bir an normal ve normal dışının birbirinden niteliksel 

olarak farklı olduğunu düşünebilirsiniz. “Bunlar elmalar ve armutlar 

gibidir.” diyebilirsiniz. Sayfa 173'deki Bilgi Kutusu normal ve normal dışı arasındaki 

farkın daha çok niceliksel olduğunu gösteriyor. 

• Normal dışı olan “istatistiksel olarak” seyrek rastlanandır: Ruh sağlığıyla 

ilgili ölçütler bakımından, ruh hastaları dağılımın uçlarında yer alır. Özellikler 

ya (1) çok seyrek veya çok az ya da (2) çok sık veya çok fazla görülür. 

Örnek: Dürtü kontrolünün çok az olması da (Dikkat eksikliği hiperaktivite 

bozukluğunda birey dürtülerine göre hareket eder, bir etkinlikten diğerine 

atlar.) çok fazla olması da (Obsesif kompulsif bozuklukta birey ilgisiz, hatta 

saçma gelen bir faaliyeti sürekli yineler.) bir ruhsal bozukluğa işaret eder. 

Bu yaklaşımda, normal dışılık istatistiksel normlara göre belirlenmektedir. 

• Normal dışı olan “sosyal normlara uygunluk bakımından” seyrek rastlanandır: 

Neyin normal, neyin normal dışı olduğu toplumdan topluma ve bir 

toplum içinde farklı zamanlara ve farklı ortamlara göre değişir. Bazı toplumlarda, gerçekte var olmayan konuşmaları 

işitmek veya olmayan şeyleri görmek olağan kabul edilmektedir. Batı toplumlarında bu gibi davranışlar 

ruhsal bozukluğun işaretidir. Batı toplumlarında 40 yıl öncesine kadar çıplaklık “kendini teşhir” olarak algılanırken 

şimdilerde bu gibi davranışlar bir yaşam tarzı olarak kabul edilebilmektedir. Bir toplum içinde belirli 

davranışların belirli ortamlarda yapılması normlara uygundur. Örneğin, evde pijama ile dolaşılması normlara 

uygundur ancak dışarıya böyle çıkılması uygun değildir. Bütün bunlara göre, normal dışı olanın bir tanımı da 

sosyal normlara dayanır. İstatistiksel bakımdan normal dışı olanı anlamak kolay, normal dağılım eğrisinin en 

uçlarında olan normal dışında olduğundan zordur. Ama sosyal normlardan sapma dendiğinde akla pek çok 

soru geliyor. Normal olan hangi toplum? Normal olan hangi dönem? Bu soruları konunun uzmanları çok karmaşık 

açıklamalarla cevaplayabiliyor. 

E etkinlik 

Normal dışı davranışların derste işlenmesinden bir-iki hafta öncesinde psikiyatr, psikolog veya 

psikolojik danışmanla bir görüşme yapınız. Bu görüşmede uzmanların normal dışı davranışların 

ne anlama geldiğini açıklamasını isteyiniz. 

Elde ettiğiniz bilgileri sınıfta sununuz. “Normal” in göreli bir kavram olup olmadığını tartışınız. 

Konu derste incelendikten sonra “Normal nedir?” sorusu üzerinde bir kez daha düşününüz. Vardığınız 

sonuçları içeren bir kompozisyon yazınız. 

176

Normal dışı olan ruhsal bozukluklara tanı koyma ve onları tedavi 

etme, diğer bütün hastalıklarda olduğu gibi tıp doktorunun, tercihen 

psikiyatri uzmanının görevidir. Tanı koymada bütün dünyada 

olduğu gibi ülkemizde de “Zihinsel Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal 

El Kitabı” (kısaca DSM-IV-TR) kullanılır. Psikiyatr gerekirse ayrıca 

“Hastalıkların Uluslararası Sınıflaması”nı (kısaca ICD-10) da kullanır. 

Belirtilerin ruhsal bozukluk boyutunda olup olmadığına psikiyatrlar 

karar verir. Bu tıp uzmanı, hastanın kendisinden veya yakınlarından, 

başvuruya neden olan sorunları öğrenir, DSM-IV-TR'de 

tanımlanmış olan ölçütlere ilişkin konularda bilgi toplar. Söz konusu 

ölçütler karşılandığı takdirde, hastaya tanıyı koyar. Psikiyatr tanı 

koyarken klinik psikolog veya nöropsikolog tarafından uygulanan ve 

değerlendirilen nöropsikolojik testlerin, genel yetenek testinin, kişilik 

test ve envanterlerinin sonuçlarını da göz önünde bulundurur. 

dikkat 

Bu bölümde açıklanan belirtiler her sağlıklı insanda da zaman zaman görülebilir. Örnek: Her insan 

kendini zaman zaman kaygılı hisseder, kötü bir yaşantı sonucunda bazı nesne ve etkinliklerden ürkebilir, 

sevilen birinin kaybı onu kedere boğabilir. Sağlıklı insanlar bu gibi streslere karşı fizyolojik tepkiler 

ve başa çıkma davranışları oluşturur, en sonunda da denge durumuna tekrar kavuşur. Belirtilerin ruhsal 

bozukluk sayılabilmesi için aşağıdakilerin olması gerekir: 

• Hastalıkla ilgili ölçüt özellikler bütünüyle gerçekleşmelidir. Örnek: Yaygın kaygı bozukluğu için her 

gün birçok olay ve etkinlik hakkında yüksek kaygı duyulmaktadır. 

• Hastalığın süreleri ile ilgili ölçütler gerçekleşmelidir. Örnek: Yaygın kaygı bozukluğu tanısı için bozukluk 

en az 6 ay süreyle hemen her gün ortaya çıkmalıdır. 

• Hastalık bir tıbbi hastalığın veya madde bağımlılığının sonucu olmamalıdır. 

• Ruhsal bozukluk toplumsal, mesleki ve diğer önemli alanlardaki işlevselliği etkileyen boyutta 

olmalıdır. 

E etkinlik 

İstek ve imkân arasındaki uyum ve bunlar arasındaki dengenin ruh sağlığı açısından önemini 

sınıfta tartışınız. 

Tartışmalarında kişiye dönük ve kişiler arası sosyal gözlemlerinizden yararlanınız. 

Bu konuda bir kompozisyon hazırlayınız. Gerek kapsam ve gerekse Türkçeyi doğru, güzel ve etkili 

kullanma becerisi açısından en iyi kompozisyonu seçiniz ve sınıfta okuyunuz. Bu kompozisyonu 

yazan öğrenciye sınıfça hazırlanan Takdir Belgesi'ni veriniz. 

177

Psikiyatri alanına giren bazı bozukluk türleri ve bunların belirtilerine aşağıda kısaca değinilmektedir: 

1. Duygudurum Bozuklukları 

Duygudurum bozuklukları (Duygulanım bozuklukları da denir.) kendini iki şekilde gösterir: çökkünlük 

(depresyon) ve taşkınlık (mani). Bu bozukluk kadınlarda, erkeklere göre, 2-3 kat daha fazla görülür . 

• Çökkünlük (depresyon): En yaygın duygudurum bozukluğu çökkünlüktür. Bu hastalar karamsardır, isteksiz, 

üzgün, umutsuz ve mutsuzdur. Onlar güdüsüzdür; eskiden ilgilerini çeken etkinliklerden (hobiler, 

aile etkinlikleri, eğlence) artık zevk almazlar. Çökkünlük bilişsel süreçleride etkiler. Hastalar dikkatlerini 

bir konuya odaklayamazlar. Bu nedenle öğrenemezler, bellek bozuklukları vardır. Kendilerini değersiz 

ve yetersiz görürler, aşırı ya da uygun olmayan suçluluk duyguları içindedirler. Çökkünlüğün bedensel 

etkileri de vardır. Hastaların kilosu değişir (kimininki artar, kimininki azalır), uykuları bozulur, enerjileri 

azalır, kendilerini yorgun hatta bitkin hissederler. 

• Taşkınlık (mani): Bu hastalar, taşkınlık olarak nitelendirilen boyutlarda duygulanım ve etkinlik içindedir. 

Etkinlikleri (çalışma, konuşma, dans etme, şarkı söyleme vb.) normal insan gücünün üstünde bir 

enerjiyle gerçekleştirirler. Kendilerini çok değerli görürler, sınırsız umut ve planları vardır ancak bunları 

genellikle gerçekleştiremezler. Dikkatleri kolayca dağılır. Kendilerine güvenleri arttıkça, başkalarına karşı 

saldırgan olabilirler, can ve mala yönelik tehlikeli davranışlarda bulunabilirler. Taşkınlık belirtileri hasta 

tükenene kadar devam eder. 

• İkiuçlu bozukluk: Duygudurum bozukluklarının %5-10'unda çökkünlük ve taşkınlık dönemleri döngüsel 

olarak birbirini izler. Genellikle çökkünlüğün süresi taşkınlıktan daha uzundur. 

178

yorumlayalım 

Günlük yaşamda içsel ve dışsal uyarıcılar insanlarda çeşitli duygulara yol açar. Sağlıklı insanlarda 

duygular, uyarıcınının anlam ve önemiyle orantılı bir şiddette ortaya çıkar ve bunlara orantılı bir süre 

içinde sona erer. Örnek: Öğrenci sınavdan aldığı notu duyunca sevinir. Arada arkadaşının annesinin 

hasta olduğunu duyar ve buna üzülür. O sırada bahçeye giren köpek onu korkutur. Eve gidince notunu 

annesine söylemekten mutluluk duyar. Bunlar yukarıda anlatılan duygudurum bozukluklarından ne 

bakımlardan faklı? 

2. Psikosomatik Bozukluklar 

Süregen stres ve süregen ivedilik tepkilerinin psikolojik bozukluklara yol açtığını IV. Ünite'nin B konusunda 

görmüştük. Bu etkiler o derece güçlüdür ki, bedende bozukluk ve hastalıklara (ülser, astım, yüksek 

tansiyon gibi) yol açar. Bunlar gerçek organik yani tıbbi hastalıklardır ve psikosomatik bozukluklar olarak 

adlandırılırlar. 

“Somatoform” denilen bozuklukta da hastalık belirtileri vardır. Belirtiler kişide belirgin bir sıkıntıya, toplumsal 

ve mesleki alanda ya da önemli diğer işlevsellik alanlarında bozulmaya neden olur. Ancak bu belirtileri 

açıklayan tıbbi bir neden yoktur. Öte yandan kişi bunları amaçlı olarak uydurmamakta, hastaymış 

gibi de yapmamaktadır. Gerçekten hasta olduğunu düşünmekte ve kendini gerçekten hasta hissetmektedir. 

Açıklanan türden belirtiler bir ruhsal bozuğa işaret eder. 

Türleri: (1) Yaygın şikâyetler: Bunlar yaygın ağrıyı, mide-bağırsak sistemi ve sinir sistemi ile ilgili şikâyetleri 

ve cinsel şikâyetleri içerir (tanı: somatizasyon bozukluğu). (2) Duyusal sistemle ve hareketlerin yapılmasını 

sağlayan motor sistemle ilgili belirtiler: körlük, sağırlık, beden duyumlarıyla ilgili kayıplar, güçsüzlük, denge 

bozukluğu (tanı: konversiyon reaksiyonu). (3) Ufak şikayetleri büyük bir hastalık olarak yorumlama, ciddi bir 

hastalığı olduğu korkusunu yaşama veya böyle düşünme (tanı: hipokondriazis/hastalık hastalığı). (4) Kişinin 

görünüşü konusunda yüksek kaygı duyma. Ancak görünüşle ilgili kusur tümüyle hayalidir veya küçük bir kusur 

orantısız olarak büyütülmektedir (tanı: dismorfik bozukluk/beden biçimine takıntılı bozukluk). 

3. Kaygı Bozuklukları 

KLOSTROFOBİ 

Kaygı, nedeni bilinmeyen korkudur (II. Ünite, E 

Konusu). Bazen de korkunun nesnesi bellidir ama 

hissedilen korku durumla orantısız ve uygunsuzdur. 

Türleri: (1) Her gün birçok olay ve etkinlik 

hakkında yüksek kaygı duyma (tanı: yaygın kaygı 

bozukluğu). Çok kötü bir şeyin olacağı beklentisini 

yaşama (tanı: panik atak). (2) Belirli nesne ve 

olay için duyulan, mantıksal olmayan aşırı korku 

(tanı: basit fobi/özgül fobi). Bazı örnekler: Sosyal 

ortamlarda duyulan korku; kişinin küçük duruma 

düşeceği ya da utanç duyacağı biçimde davranacağından 

korkması (tanı: sosyal fobi). Açık alanlardan 

korkma (tanı: agorafobi). Kapalı yerlerde kalmadan 

korkma (tanı: klostrofobi). (3) İstenmeyen, 

yineleyici ve sürekli düşünce, dürtü ve hayaller 

(obsesyon), kişinin kendini yapmaktan alıkoyamadığı, 

yineleyici davranışlar (kompulsiyon). Obsesif 

kompulsif bozukluk örneği: Pencereleri kapatmadığından kuşku duyup gece boyunca çok kez yataktan kalkıp 

pencereleri kontrol etme, yatağa yattığı anda bir tanesini kontrol etmediği düşüncesine saplanma ve 

tekrar kalkma; kirli olduğu düşüncesiyle ellerini sürekli yıkama, fırçalama. 

179

4. Cinsel Bozukluklar 

Cinsel bozukluklar cinsel işlevin olağan fiziksel tepkilerinin kalıcı ve tekrarlayıcı bir şekilde bozulmasını 

içerir. Bu bozukluklar cinsel istekte azalma, uyarılma bozukluğu, cinsel gerilimin boşaltılmasında bozukluk 

ve cinsel ağrı bozukluklarını içerir. 

5. Uyku Bozuklukları 

Uykunun belli bir düzene sahip olduğunu, uykunun evreleri olduğunu ve bunların gece boyunca belirli 

oranlarda oluşması gerektiğini öğrenmiştik (Şekil 2.31). Uyku bozuklukları uykunun nitelik ve niceliğindeki 

bozuklukları içerir. 

Türleri: (1) Uykuya dalmakta veya uykuyu sürdürmede güçlük (tanı: insomnia). (2) Aşırı uykululuk; gündüz 

uyuma, geceleri uyku süresinin uzaması (tanı: hipersomnia). (3) Uykuda solunum bozukluğu (tanı: uyku 

apnesi). (4) Uykuda korkutucu rüyalar görme (kâbus), uykuda gezme (uyurgezerlik). 

6. Kişilik Bozuklukları 

Kişiliğin bireye özel ve onu ayırıcı özellikleri (treytleri) içerdiğini öğrendik (IV. Ünite, A Konusu). Kişilik 

bozukluğu genellikle ergenlik döneminde başlar ve yaşam boyunca sürer. Bu bozukluklar, kişinin kendisi 

hakkındaki algı ve düşüncelerinde kendini gösterir. Esnek ve uyumsal olmayan özellikler kişiyi zorlar, diğer 

insanlarla çatışmasına yol açar. Kişilik bozukluğu olanlarda stresle başa çıkma ve problem çözme davranışları 

uyumsuz ve uygunsuzdur. 

Türleri: (1) Kendisinin çok önemli olduğunu düşünme; sınırsız başarı, güç, zekâ, güzellik ve kusursuz sevgi 

düşleri üzerinde kafa yorma; sürekli dikkat çekmeye çabalama, başkalarının kendisine hayran olmasını 

isteme, büyük başarılar hayal etme, başkalarını kendi çıkarları için kullanma, onların gereksinimlerine ise 

aldırış etmeme (tanı: narsist kişilik bozukluğu). (2) Gündelik yaşamda çok büyük ölçüde başkalarına bağımlı 

olma, bağımsız olarak seçim yapamama, karar verememe, yalnız kalmaya dayanamama (tanı: bağımlı kişilik 

bozukluğu). (3) Diğerleri tarafından reddedilme, eleştirilme, beğenilmeme, dışlanma, sevilmeme gibi 

korkular nedeniyle başkalarıyla ilişkiye geçmekten çekinme (tanı: çekingen kişilik bozukluğu). (4) Yasalara 

aykırı davranışta ısrar, dürüst olmayan tutumlar, yalan söyleme, dürtüsellik, sinirlilik ve saldırganlık, güvenliği 

umursamama, parasal ve diğer alanlarda sorumsuzluk, verdiği zararları umursamama (tanı: antisosyal 

kişilik bozukluğu). (Toplumun “psikopat” olarak nitelendirdiği kişiler vardır. Bilimsel sınıflamada “psikopat” 

diye bir tanı grubu yoktur. Bu gibi kişiler esasen, “antisosyal kişilik bozukluğu”na sahiptir.) (5) Diğerleri (tanılar: 

paranoid, şizotipal, şizoid kişilik bozuklukları). 

7. Şizofreni 

Şizofreni, bireyi çok yönlü olarak etkileyen ağır bir hastalıktır. Düşünme biçimini etkiler: Düşünceler 

karmakarışık ve anlaşılmaz, kurulan çağrışımlar dağınık ve tutarsızdır. Bozukluk düşüncenin kapsamını da 

etkiler: Hastanın gerçekle ilgisi olmayan yanlış inanç ve düşünceleri (örneğin, başkalarının kendisini izlediği, 

ona zarar vermek istediği) vardır. Bunlara sanrı (delüzyon, hezeyan) denir. Algılamayı etkiler: Hastanın dışsal 

uyarıcısı olmayan algıları vardır. Örneğin sesler işitir, nesneler görür. Bunlara varsanı (hallüsinasyon) denir. 

Diğer belirtiler arasında acayip motor davranışlar (örneğin bir pozisyonda donup kalma), duygusal donukluk, 

öngörü eksikliği, içine kapanma ve sosyal ilişkilerin ortadan kalkması vardır. 

Toplumda “deli” olarak adlandırılan kişiler vardır. Bilimsel sınıflamada böyle bir tanı grubu yoktur. Bu 

terimin bilimle ilgisi yoktur. Bunun da ötesinde, terim, insan saygınlığına aykırıdır. Toplumda bu şekilde 

nitelendirilenlerin çoğu şizofreni hastasıdır. 

Yukarıdaki belirtilerin tümü bir arada görülmez. Şizofreninin 10'u aşkın alt tipi vardır. Her alt tipteki 

belirti örüntüsü farklıdır. Örneğin sanrı ve varsanılar paranoid şizofreninin özellikleri arasındadır. Düşünme 

ve konuşma bozukluğu ile donuk ya da uygunsuz duygulanım, düzensiz tipteki (dezorganize tip) şizofreninin 

özelliklerindendir. Ancak tüm şizofreni türlerinde dikkat, algılama, bellek ve yönetici işlevler gibi bilişsel 

işlevlerde bozukluk vardır. 

180

düşünelim 

• Yukarıda tanımlanan ruhsal hastalıklarda sizce psikolojinin hangi temel süreçlerinde (II. Ünite) 

bozukluk var? 

• İletişim bozuklukları hangi hastalıkların özelliğini oluşturuyor? 

• Bir tablo hazırlamaya hazır mısınız? İlk sütuna hastalıklarda görülen belirtileri yazınız. Yatay olarak 

da hastalıkları yazınız. Sonra da her hastalıkta görülen özelliklerin altına denk gelen kutuya 

“√” işareti koyunuz. 

• Şimdi tablonuzu dikkatle inceleyiniz ve hastalıkların hangi özellikler kümesiyle temsil edildiklerini 

belirleyiniz. 

PSİKOLOJİK DESTEK TÜRLERİ 

TEDAVİNİN İLK ADIMI 

HASTALIĞINIZI KABUL ETMENİZ. 

ARTIK ARPA 

TANESİ 

OLMADIĞINI 

BİLİYORSUN 

AMA BEN 

HASTA 

DEĞİLİM Kİ 

BİLİYORUM 

DOKTOR... AMA 

TAVUKLAR DA 

BİLİYOR MU? 

Ruhsal hastalıkların öncelikli tedavisinde (terapi) ilaç kullanılır ve ilaçları tıp doktoru verir. Ancak DSM-IV-TR'de 

hastalıkların büyük çapta psikolojik (bilişsel, duygusal) ve sosyokültürel ölçütlerle tanımlandığını gördünüz. Bu 

nedenle ruhsal bozukluklarda psikolojik destek de uygulanır. Bu desteği klinik psikologlar ve bu konularda eğitim 

almış olan psikiyatrlar uygularlar. Aşağıdaki anlatımlarda psikolojik destek türleri verilmiştir: 

Psikoanaliz: Adından da anlayacağınız gibi, psikoanaliz Psikoanalitik Kuram'a dayanır. Bu Kuram'a göre 

hastalığın nedeni, çocukluktaki bilinçaltı çatışmaların (id ile benlik ve üstbenlik arasında) yol açtığı bastırılmış 

dürtü ve saldırganlık duygularıdır. Psikoanaliz basitçe şu aşamaları içerir: (1) Hastada farkındalık geliştirme. 

Hasta, bastırmış olduğu ve savunma mekanizmaları ile ortadan kaldırmaya veya azaltmaya çalıştığı 

duygu ve düşüncelerinin farkına varır. Bilinçaltındakilerin bilince getirilmesini içeren farkındalık, serbest 

çağrışım tekniği kullanılarak ve rüya analizi ile sağlanır. Serbest çağrışımda hastanın aklına gelen her şey 

(duygular, düşünceler, fanteziler) hakkında konuşması sağlanır. Hiçbir baskı ve kontrol olmayan bir ortamda 

yapılan serbest çağrışım sonucu bilinçaltının kendini açığa çıkaracağı varsayılır. Rüyaların bilinçdışına giden 

kestirme yol olduğu düşünülür. Rüyalarımızın, bir yandan anlattığımız kapsamı bir yandan da bu kapsamın 

gizil bir anlamı vardır. Bu anlamı psikoanalist, belirli ilkeler doğrultusunda yorumlar ve sorunun kaynağını 

belirlemeye çalışır. (2) Psikoanalist, artık bilince çıkmış olan duygu ve düşünceleri üzerinde hastanın içgörü 

kazanmasına yardımcı olur. Hasta geçmiş yaşantılarındaki duygu ve anıların bugünkü duygu ve davranışlarını 

nasıl etkilediğinin farkına varır. Bunlarla açıkça yüzleştiğinde travma azalır. Terapist bu aşamada duygu, 

anı ve davranışlar için başka anlamlar önerir, müdahalelerde bulunur. Psikoanalizde hasta, kısaca, sorunlarıyla 

yüzleşir, travmaya neden olan iç çatışmalarını, dürtü ve duygularını gözden geçirir, bunlarda gerekli 

değişiklikleri yapar, çatışmalarını daha yapıcı olarak çözer. Bütün bunlardan ötürü, psikoanalize derinlemesine 

analiz ve işleme de “içgörü tedavisi” denir. 

181

Davranışçı yöntemler: Bunlarda uyumsal olmayan davranışların öğrenilmiş olduğu savından hareket 

edilir. Bu nedenle de davranışların, öğrenme ilkeleri kullanılarak değiştirilmesine çalışılır. Davranışçı yöntemlerde 

davranışa şekil verilir (III. Ünite, A Konusu). 

Türleri: (1) Sistematik duyarsızlaştırma: Bu teknik özellikle korku ve fobilerin tedavisinde etkilidir. Önce 

korku/fobi nesnesi ile ilgili durumlar en az etkili olandan en etkili olana kadar sıralanır (örnek: Fobi nesnesi 

köpekse, çok sevimli bir köpek resminden hastanın yanına getirilen saldırgan tabiatlı bir köpeğe kadar 

bir dizi durum belirlenir). Hastaya kendini gevşetme tekniği öğretilir. Hasta gevşek durumdayken korkulan 

nesne en az etkili durumunda ona gösterilir. Böylece korkulan nesne ile gevşeme arasında bağ kurulur. Gevşeme 

işlemleri hastada korkuya neden olan nesneye doğru sürdürülür. Gevşeme her kademede korkuya 

bağlanırken bir yandan da bir önceki kademedeki gevşeme bir sonraki duruma genellenir. Bu yöntemde 

hasta daha önce korku yaratan durumlarda kademeli olarak gevşemeyi öğrenmektedir. (2) Seçici pekiştirme. 

Bu teknik sigarayı bırakma, ders ortamında dikkatli olma, başarılı olma, sosyal ilişki kurma gibi istendik 

davranışların oluşturulmasında kullanılır. Seçici pekiştirme edimsel koşullamaya dayanır. Bu yöntem yerleştirilmek 

istenen davranışlarda olumlu pekiştirmenin, kaldırılmak istenen davranışlarda ise söndürmenin 

uygulanmasını içerir (III. Ünite, A Konusu, Tablo 3.1). (3) Model alma: Bu yöntemde hasta sorunları uyumsal 

davranışlarla çözen birisini gözler. Böylece, uyumlu başa çıkma davranışlarını öğrenir. Model alma ile tedavide, 

görsel-işitsel sanal ortam için hazırlanmış kurgular da kullanılabilir. 

uygulayalım 

• Sistematik duyarsızlaştırma tekniği klasik koşullamaya dayanmaktadır. Sizce sistematik duyarsızlaştırmada 

koşullama mı, söndürme mi yapılmaktadır? 

• Köpek fobisi örneğini kullanınız. Koşulsuz uyarıcı, koşulsuz tepki, koşullu uyarıcı ve koşullu tepkinin 

ne olduğunu belirleyiniz. 

• Doktor kalp rahatsızlığı olan hastasına sigarayı bırakması gerektiğini söylemiş. Bu madde bağımlılığını 

seçici pekiştirme ile ortadan kaldırmak için nasıl bir program uygulanabilir? 

Bilişsel davranışçı yöntemler: Davranışçı yöntemlerin amacı uyumsal olmayan davranışı değiştirmektir. 

Bu yöntemlerde, uyarıcı ile davranış arasında olup bitenler üzerinde durulmaz. Bilişsel davranışçı yöntemlerde 

ise hastanın bilgi işlemleme bozuklukları da göz önüne alınır. Hastanın hatalı düşünce, inanç ve duyguları 

üzerinde durulur. Hastanın bunları yeniden düşünmesi, değerlendirmesi ve yorumlaması sağlanır. 

Örnek: Çökkün bireyler kötümserdir, kendilerini aşırı eleştirirler. Başarısızlıklarını büyütür, başarılarını ise 

önemsemezler. Psikolojik destek sürecinde terapist hastanın bu çarpıklıkları ve bunların hangi bilişsel veya 

duygusal özelliklerden kaynaklandığını fark etmesine yardımcı olur. 

Hümanistik yöntemler: Bu yöntemler bireyin büyüme, gelişme ve kendini gerçekleştirme yönünde doğal 

bir eğilimi olduğu varsayımından hareket eder. Hümanistik yaklaşıma göre psikolojik bozukluklar kişinin 

potansiyellerini gerçekleştirmesi engellendiğinde; kişinin gelişimi, sahip olduğu potansiyellerden farklı 

yönlere çekildiğinde ortaya çıkar. Humanistik desteklerde bireyin özellik ve yeteneklerinin farkına varması 

sağlanır, bireyin büyümesi ve gelişmesi, onun kendini anlaması sağlanır. 

Ruhsal hastalıklara uygulanan destek yöntemleri incelendiğinde; (1) her terapistin destek yöntemlerinden 

birini (örneğin, psikoanaliz ya da davranışçı yöntemler) diğerlerinden daha çok kullandığı görülmektedir. 

(2) Bazı terapistler ise uygulayacağı yöntemi hastalığın türüne ve/veya hastaya göre belirler. Örnek: Özellikle 

çocukluğunda ağır travma yaşamış olanlar için psikoanaliz, ortadan kaldırılmak istenen belirli bir davranış 

var ise davranışçı yöntemlerden biri uygulanır. (3) Bir diğer yaklaşım, terapistin belirli bir hastalık (örneğin, 

duygulanım bozukluğu), hatta belirli yaş gruplarında (örneğin, 6-12 yaş grubu) uzmanlaşmasını içerir. 

182

Gülmecelerle bitiriyoruz 

Psikolojik destek 

almaya gidiyoruz. 

Destek veriliyor. 

Desteğin düşündürdükleri 

Derinlemesine analiz 

İçgörü kazanma 

O artık özgür. 

Ve tek başına. 

183


Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri 

uygun sözcüklerle tamamlayınız. 

1. Kişilik bireyin ___________ olmasını sağlayan 

özellikler kümesidir. 

2. Freud’a göre, ___________ gerçeklik ilkesine 

göre çalışır. ___________ ise toplumun değer 

yargıları ve ahlaksal ilkelerinin gözeticisidir. 

3. Stresi azaltmada uyumsal olan yaklaşım 

_________ olarak adlandırılır. 

4. Kişiliği ölçmede kullanılan projektif testlerde, 

bireylerin kendilerini yansıtmasına olanak 

sağlamak için ___________ görsel uyarıcılar 

kullanılır. 


5. Kişiliği açıklamak üzere öne sürülen başlıca 

yaklaşımlar şunlardır: 

I. Psikoanalitik Kuram 

II. Sosyal Davranış Kuramı 

III. Fenomenolojik Yaklaşım 

Bunlardan hangileri, geliştirilmesinde kullanılan 

örneklemlerin yanlı oluşu bakımından 

eleştirilmektedir? 

A) Yalnız I 

B) Yalnız II 

C) Yalnız III 

D) I ve III 

E) II ve III 

6. Mesleği ile ilgili emellerini gerçekleştirememiş 

olan bir baba, oğlunun mesleki başarılarını kendi 

zaferi gibi görmektedir. 

Bu baba hangi savunma mekanizmasını 

kullanmaktadır? 

A) Yansıtma 

B) Ters tepki oluşturma 

C) Yer değiştirme 

D) Mantığa bürüme 

E) Özdeşim kurma 

7. Kişiliğin şekillenmesinde rol oynayan aşağıdaki 

etkenlerden hangisinin kapsamında model alma 

da vardır? 

A) Sosyal etkenler 

B) Klasik koşullama 

C) Bilgi işlemleme biçimi 

D) Yetenekler 

E) Dürtüler 

8. Ailesinin her bakımdan sağlıklı bir ergen olan 

Ahmet için çok büyük emelleri var. Derslerde çok 

başarılı olmasını ve onun için uygun gördükleri 

mesleğin eğitimini veren ve oldukça yüksek 

puanla girilen bölümlerden birini kazanmasını 

istiyorlar. Ancak Ahmet, kendi zekâ türüne, 

yeteneklerine ve ilgilerine uygun başka bir 

mesleğe yönelmek istiyor. Bu iki seçim arasında 

bocalaması Ahmet’i strese sokuyor. Son 

zamanlarda Ahmet çeşitli ağrılardan şikayetçi. 

Ancak doktorlar bu ağrıları açıklayan bir 

bedensel bozukluk bulamıyor. 

Ahmet’te stres yaratan durum, stresin 

etkenlerindenhangisine örnektir? 

A) Travma 

B) Engellenme ve çatışma 

C) Yordanamayan olaylar 

D) Yakınlaşma ve yalnızlık ikilemi 

E) Bireyi zorlayan dış koşullar 

9. Yukarıda 7. soruda verilen örnek olayda, 

Ahmet’in bedensel rahatsızlıkla açıklanamayan 

ağrılarının temelinde aşağıdakilerin hangisinin 

bulunma olasılığı en yüksektir? 

A) Şizofreni 

B) Çökkünlük 

C) Psikosomatik bozukluk 

D) Bağımlı kişilik bozukluğu 

E) Panik atak 

10. Aşağıdakilerden hangisi stresin yol açtığı ivedilik 

tepkilerinin özelliklerinden biri değildir? 

A) Savaş veya kaç tepkileri 

B) Sempatik sinir sisteminin etkinlikleri 

C) Yüksek genel uyarılmışlık hâli 

D) Olayların bireyin kontrolünde olması 

E) Metabolizmanın hızlanması 

184

11. Sınavlarda aşırı strese giren Reyhan’ın birkaç gün 

sonra belirli bir dersten önemli bir sınavı vardır. 

Bu sınavda stresi yüzünden başarısız olacağından 

korkması onun stresini daha da artırmaktadır. 

Reyhan’ın stresle başa çıkmada aşağıdaki 

yollardan hangisini izlemesi en uygundur? 

A) Sınav gününe kadar okula gitmeyip sürekli söz 

konusu derse çalışması 

B) Okulundaki rehber öğretmenle konuşarak 

stresini kontrol etmek için neler 

yapabileceğini öğrenmesi 

C) Sınav günü okula gitmemek için kendini haklı 

gösterecek bir gerekçe yaratmaya çalışması 

D) Sınava gireceği ana kadar, sınav 

olmayacakmış gibi davranarak onu unutmaya 

çalışması 

E) Psikiyatrın babasına vermiş olduğu yatıştırıcı 

haplardan kullanması 

12. Ruh sağlığı alanında aşağıdakilerin hangisiyle 

ilgilenilmez? 

A) Davranışsal özellikler 

B) Duygulanım durumu 

C) Mistik güçler 

D) Biliş 

E) İletişim becerileri 

13. Aşağıdakilerden hangisi bireyin gerçeklik 

algısının bozulduğunu gösterir? 

A) Limon resmi görünce ağzının sulanması 

B) Bitişik odadaki televizyondan gelen sesleri 

duyunca odada birilerinin olduğunu 

düşünmesi 

C) Tam sınav salonuna girecekken karnının 

ağrıması 

D) İki nesneden ayrıntıları belli olanı, görüntüsü 

bulanık olandan daha yakında olarak 

algılaması 

E) Cama konan sineği bir canavar gibi algılaması 

14. “Acı paylaştıkça azalır.” sözü aşağıdakilerden 

hangisinin ruh sağlığı açısından önemini 

vurgulamaktadır? 

A) Duygusal zekânın 

B) Kendine güvenin 

C) Destek gruplarının 

D) Çevreye uyumun 

E) Davranışsal stratejilerin 

15. Bir davranışın normal ya da normal dışı olarak 

değerlendirilmesi aşağıdakilerden hangisine 

bağlı değildir? 

A) Yapılma sıklığına 

B) Hangi koşulda yapıldığına 

C) Hangi toplumda yapıldığına 

D) Kaç kişiyi etkilediğine 

E) Miktarı ya da şiddetine 

16. Aşağıdakilerden hangisi bir kaygı bozukluğu 

değildir? 

A) Şizofreni 

B) Fobi 

C) Panik atak 

D) Obsesyon 

E) Kompulsiyon 

17. Yakın arkadaşı ailesiyle başka bir kente taşındığı 

için çok üzülen oğluna aşağıdakilerden hangisini 

söyleyen baba, ona empati göstermektedir? 

A) Duruma iyi tarafından bak, tatilde gideceğin 

bir yerin oldu. 

B) En sevdiğin arkadaşından ayrılmak sana zor 

geliyor değil mi? 

C) Başka arkadaş edinemeyeceğinden 

emin misin? 

D) Senin yerinde olsam hiç üzülmezdim. 

E) Bir sürü arkadaşın var; bir tane eksilse ne 

olur? 

18. Sağlıksız iletişim aşağıdakilerden hangisinin 

belirgin özelliklerinden biridir? 

A) Psikosomatik bozukluklar 

B) Uyku bozuklukları 

C) Kaygı bozuklukları 

D) Şizofreni 

E) Çökkünlük 

19. Hobilerin ruh sağlığı bakımından en önemli 

yararı aşağıdakilerden hangisidir? 

A) Kişinin gerginliğini azaltıp gevşemesini 

sağlaması 

B) Kişiye ek gelir elde etme olanağı sunması 

C) Kişinin başkalarıyla bir araya gelip iletişim 

kurmasını sağlaması 

D) Kişinin el becerilerini geliştirmesi 

E) Kişiye boş zamanlarını değerlendirme olanağı 

vermesi 

185

SÖZLÜK 

algı: Duyu organlarını uyaran nesnelerin, niteliklerin 

veya olaylara ilişkin örüntülerin tanınması. 

algı yanılsaması: Tüm insanlarda aynı şekilde gözlenen, 

gerçeklerle uyuşmayan algılama biçimleri; illüzyon. 

algısal değişmezlik: Duyusal alıcılar düzeyindeki farklılıklara 

rağmen nesnelerin parlaklık, renk, büyüklük ve 

şekil bakımlarından değişmez olarak algılanması. 

alın lobu: Beyin yarım kürelerinde merkezî oluğun 

önünde bulunan beyin alanı. İşlevleri arasında yüksek 

zihinsel süreçler ve yönetici işlevler vardır. 

alışkanlık: İyice öğrenilmiş, düşünmeden yerine getirilen 

öğrenmeler. Bir örtük bellek türü. 

alışma: Bir uyarıcının tekrar tekrar sunulması sonucu 

davranışta görülen zayıflama eğilimi, tolerans geliştirme. 

amaç: Güdülenmiş davranışın elde etmek istediği 

sonuç. Amaç olumlu hedefe ulaşmayı (olumlu pekiştirme) 

veya olumsuz hedeften uzaklaşmayı (olumsuz 

pekiştirme) içerir. 

aralıklı pekiştirme: Yapılan davranışların belli bir oranının 

pekiştirilmesi. 

aralıklı tekrar: Tekrarların arasına dinlenme sürelerinin 

serpiştirildiği ve genellikle sürekli tekrara oranla 

daha başarılı öğrenme sağlayan bir çalışma tarzı. 

art kafa lobu: Beyin yarım kürelerinin arkasında bulunan 

beyin alanı. Görmeye ilişkin işlevleri yerine getirir. 

ayırt etmeyi öğrenme: Bireyin bir uyarıcıyı seçip diğerini 

seçmemeyi öğrenmesi. Genellikle, uyarıcılardan 

olumlu kabul edilene yapılan davranış pekiştirilip diğer 

uyarıcılara yapılanlar söndürülerek gerçekleştirilir. 

bağımlı değişken: Deneysel çalışmalarda, bağımsız 

değişkendeki değişimlere bağlı olarak değişik değerler 

alan değişken, sonuç. 

bağımsız değişken: Deneysel çalışmalarda, nitelik ve 

zamanlama bakımından deneycinin kontrolü altında 

olan değişken, sebep. 

bastırma: Anılar ve güdülerin bilince çıkmalarına izin 

verilmediği, ancak bilinçaltı düzeyde etkin oldukları bir 

psikolojik süreç. Kaygı ve engellemeye tepkilerden bir 

tanesi de bastırmadır. 

beyin dalgaları: Saçlı deri üstünden kaydedilen beyin 

faaliyetindeki elektriksel dalgalanmalar. 

beyin kabuğu: Beynin dış yüzeyini kaplayan gri cevher, 

serebral korteks. 

bilinçaltı süreçler: Kişinin farkında olmadığı psikolojik 

süreç ya da olaylar. 

bilişsel çelişki: Aynı anda sahip olunan bilişlerin ya da 

bir biliş ile bir davranış arasındaki tutarsızlığın ortaya 

çıkardığı duygusal durum. Çökkünlüğün nedenlerinden 

biridir. 

birincil duyusal alan: Belirli bir duyuya ilişkin alıcılardan 

gelen sinir akımlarının ulaştığı beyin kabuğu alanı. 

ceza: Bir davranıştan sonra verildiğinde o davranışı 

bastıran, hoş olmayan/itici uyarıcı. 

çeper lobu: Merkezî oluğun arkasında bulunan beyin 

alanı. İşlevleri arasında beden duyumları ve görsel 

mekânsal biliş bulunmaktadır. 

değişken: Gözlemden gözleme farklı değerler alabilen 

uyarıcı veya davranış. 

denence: Araştırmacının sebep ve sonuç ilişkisi hakkındaki 

savı. Bu sav deneyin bulguları ile desteklenir 

veya desteklenmez. 

deneysel yöntem: Sebep (bağımsız değişken) ile sonuç 

(bağımlı değişken) arasındaki ilişkiyi, bağımsız 

değişkeni değişimleyerek ve mümkün olduğunca fazla 

sayıda karıştırıcı değişkeni kontrol ederek inceleyen 

araştırma yöntemi. 

dil: İletişim ve düşünmede kullanılan semboller dizisi. 

doğuştan donanım: Davranışa genetik etkenlerin katkıda 

bulunması. 

dürtü: Fizyolojik olan ve tüm canlılarda görülen güdülenme 

durumları. Örnekler; açlık ve susuzluk. 

edimsel koşullama: Bir olumlu pekiştirecin elde edilmesini 

ya da itici olaylardan kaçma ve kaçınmayı sağlayan 

davranışı öğrenme. 

edinilmiş donanım: Davranışa, yaşantılara dayanan 

öğrenilmiş etkenlerin katkıda bulunması. 

elektroensefalogram: Beyinde kendiliğinden meydana 

gelen elektriksel dalgalanmalar. Saçlı deri üstüne 

yerleştirilen elektrotlar aracılığıyla ölçülür. 

engellenme: Canlının amaca yönelik güdülenmiş davranışının 

durdurulması. 

eşik: Kişinin uyarıcılarda fark etttiği en düşük enerji 

düzeyi. 

filogenetik: Türün evrimi ile ilgili. 

genel uyarılmışlık hâli: Hipotalamusun sempatik sinir 

sistemini etkilemesi sonucunda oluşan ve “savaş veya 

kaç” tepkisini hazırlayan bedensel etkinlikler bütünü. 

genelleme: Bir organizmanın, koşullandığı durumlara 

benzer durumlarda da aynı davranışı göstermesi. 

gereksinim: Fizyolojik veya sonradan edinilmiş herhangi 

bir eksiklik ya da yetmezlik; genellikle dürtü 

veya güdüyle eş anlamda kullanılır. 

geriye ket vurma: Daha sonra öğrenilenlerin, daha 

önce öğrenilenlerin hatırda tutulması üzerindeki 

olumsuz etkisi. 

güdü: Bir gereksinimi ve hedefe yönelik olan davranışı 

ifade eden terim; özelde, edinilmiş sosyal gereksinimler 

için kullanılır. 

içgüdüsel davranış: Uyarıcıların tetiklediği öğrenilmemiş 

davranış örüntüsü; bunlar çok karmaşık da olabilir. 

ileriye ket vurma: Daha önce öğrenilenlerin, daha 

sonra öğrenilenlerin hatırda tutulması üzerindeki 

olumsuz etkisi. 

ilke: Evrenin işleyiş biçimi yani evren gerçekleri ile ilgili 

ifade. 

kaçınma-kaçınma çatışması: Kişinin iki olumsuz hedef 

arasında kalmasından doğan çatışma. Kişi bir olumsuz 

hedeften uzaklaştıkça diğerine yaklaşır; ikinci olumsuz 

186

hedeften uzaklaşınca da ilkine yaklaşır. Böylece iki hedef 

arasında bocalar. 

kaçınma: Bir ayırt edici uyarıcıya karşı uygun davranışı 

göstererek, itici ya da hoş olmayan bir uyarıcıdan sakınmayı 

öğrenme. 

kaçma: Uygun davranışı yaparak itici ya da hoş olmayan 

durumdan uzaklaşmayı öğrenme. 

kademeli yaklaşma: Canlının karmaşık bir davranışı 

öğrenmesini sağlamaya çalışırken o davranışa götüren 

davranışları sırayla pekiştirmek. 

kalıpyargı: Bir grup veya sınıf hakkında oluşturulmuş 

olan basit ve duruk genelleme. 

kavram: Nesne ya da olayların ortak özelliğini temsil 

eden, genellikle bir kelime ya da adla belirtilen içsel 

temsil. 

kaygı: Ne olduğu bilinmeyen tehlike, felaket veya talihsizlik 

beklentisinin doğurduğu huzursuzluk, nedeni 

bilinmeyen korku ve bunların yol açtığı bedensel etkiler. 

kişilik: Bireye özel olup onu diğerlerinden ayıran özellikler 

kümesi. Bunlar bireyin ve onun çevresindekilerle 

ilişkisinin özelliğini oluşturan ögeler (treytler), uyum 

stratejileri, başa çıkma davranışları ve savunma mekanizmalarını 

kapsar. 

klasik koşullama: Koşullu bir uyarıcının koşulsuz bir 

uyarıcıyla eşleştirilmesi sonucu meydana gelen tepkisel 

öğrenme. 

kontrol: (1) Bir deneyde bağımlı değişkeni etkileyebilecek 

karıştırıcı değişkenlerin çeşitli tekniklerle kontrol 

edilmesi. (2) Deneyde bağımsız değişkenin uygulanmadığı, 

ancak bağımlı değişkene ilişkin davranışın 

gözlendiği grup. (3) Araştırmalarda kullanılan araçların 

işlevsellik ve doğruluğunun belirlenmesi. 

kuram: Bilimde bir olguyu açıklayan yani onun sebeplerini 

belirten, gelecek olayları ve deney sonuçlarını 

yordayan ifade. 

kültür: Bir birey ya da sosyal grubun özelliğini oluşturan 

gelenek, âdet ve alışkanlıklar. Grubun, hayatın 

önemli yönleri hakkındaki tutum ve inançları da kültürün 

bir parçasını oluşturur. 

limbik sistem: Beynin iç kısmında yer alan; duygu, 

heyecanlar ve güdüsel hâllerden sorumlu, birbiriyle 

ilişkili yapılar grubu. Limbik sistemdeki önemli yapılar 

arasında septal alan ve amigdala bulunmaktadır. 

mizaç: Kişiliğin duygudurum, genel enerji düzeyi ve 

tempoyla ilgili yönleri. Mizacın doğuştan ve edinilmiş 

yönleri vardır. 

olumlu aktarma: Daha önce yapılmış bir öğrenmenin, 

başka bir durumdaki öğrenmeyi kolaylaştırması. İki 

durumdaki davranışlar benzer olduğunda ortaya çıkar. 

olumlu pekiştireç: Bir davranışı izlediğinde onu kuvvetlendiren 

uyarıcı ya da olay. Bu gibi uyarıcılara ödül 

de denir. 

olumsuz aktarma: Daha önce yapılmış bir öğrenmenin 

başka bir durumdaki öğrenmeyi zorlaştırması. İki 

durumdaki davranışlar farklı olduğunda ortaya çıkar. 

olumsuz pekiştireç: Bir davranışın sonucunda ya da 

olay ortadan kalktığında o davranışı kuvvetlendiren 

uyarıcı. Bu tür uyarıcılara itici uyarıcı da denir. 

perde: İşitsel uyarıcılardaki frekansların tizlik-peslik 

boyutunda algılanması. 

refleks: Belirli bir uyarıcıya gösterilen oldukça hızlı, tutarlı 

ve öğrenilmemiş davranış, tepki. Normal olarak 

bilinçli olmayıp istemli kontrole tabi değildir. 

rol: Belirli bir sosyal statüdeki kişinin göstermesi beklenen 

davranış örüntüsü. 

saldırganlık: Öfke ve düşmanlık hisleriyle ilgili genel 

bir terim. Saldırganlık; tehdit edilme, aşağılanma ve 

engellenme durumlarına tepki olarak ortaya çıkar ve 

bir güdü olarak işlevde bulunur. 

sanrı: Genellikle büyüklük ve izlenme, zarar görme 

ögelerini taşıyan yersiz, mantık dışı inanç veya düşünce. 

Paranoid şizofrenide görülür. 

sembol: İlişki, bağlantı, çağrışım, görenek, alışkanlık 

vb. nedenlerle, başka bir şeyi temsil eden uyarıcı. 

Sembol bir dış uyarıcı (örneğin bir kelime), olabileceği 

gibi, bir içsel süreç (örneğin düşünmede kullanılan bir 

imge) de olabilir. Bu sonuncusuna sembolik süreç adı 

da verilebilir. 

sinir akımı: Sinir lifinde meydana gelen, sinir hücresinin 

gönderici bölümü üzerinden ve sinaptik boşluktan 

diğer sinir hücresine (veya hücrelerine) geçen akım. 

Sinir sisteminde bilgiler sinir akımları ile iletilir. 

sönme: Pekiştirilmeyen tekrarlar sonucunda, koşullanmış 

davranışın zayıflayarak ortadan kalkması. 

şakak lobu: Başın yan tarafında, yan yarığın altında 

bulunan beyin alanı. İşlevleri arasında işitme, dilin algılanması 

ve anlaşılması, hatırlama bulunmaktadır. 

şekil değişmezliği: Ağ tabakadaki imge çarpık olduğu 

hâlde, nesnenin “gerçek“ şeklini algılama eğilimi. 

şekil-zemin algısı: Nesne ve olayların ardalana göre 

göze çarpar şekilde veya zeminden doğru sivriliyor gibi 

algılanması. 

şekillendirme: Canlıya bir davranışı, o davranışa gittikçe 

yaklaşan basamaklar hâlinde öğretme. Bu sonuç, 

son basamağa kadar olan tüm adımlar pekiştirilerek 

sağlanır. 

temrin: Tekrarlamak. Kısa süreli bellekte kalımını sağlamak 

üzere, bilgiler tekrarlayarak temrin edilir. Uzun 

süreli belleğe aktarmak için, bilgiler özümseyerek 

temrin edilir. 

uyarıcı: Dış veya iç çevrede bulunan, duyu organını 

uyaran enerji, nesne veya olay. 

uyarıcı genellemesi: Koşullamada kullanılan uyarıcıya 

benzer uyarıcılara da aynı davranışı gösterme eğilimi. 

varkalım: Türün varlığını, bireyin yaşamını sürdürmesi 

ve bunun için verilen mücadele. 

X-ekseni: Bir grafiğin yatay ekseni. Bağımsız değişkenin 

değerleri bu eksen üzerinde gösterilir. 

Y-ekseni: Bir grafiğin dikey ekseni. Bağımlı değişkenin 

değerleri bu eksen üzerinde gösterilir. 

yaklaşma-kaçınma çatışması: Kişi için hedefin hem 

çekici hem itici olmasından doğan çatışma. 

yaklaşma-yaklaşma çatışması: Kişinin, doyumu aynı 

anda sağlanması mümkün olmayan iki farklı hedefe 

yaklaşmak istemesi sonucu doğan çatışma. 

187

KAYNAKÇA 

ALICI Tevfik, Öğrenmenin Bilimsel Temelleri, Palme Yayıncılık, Ankara, 2010. 

ARKONAÇ Sibel, Psikoloji: Zihin Süreçleri Bilimi (genişletilmiş 2. baskı), Alfa Yayınevi, İstanbul, 1998. 

BACH Richard, Martı (1. Baskı), Epsilon Yayınevi / Edebiyat Dizisi, Çeviren: Kader Ay Demireğen, İstanbul, 1999. 

BAYKUL Yaşar ve diğerleri, Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme, Devlet Kitapları, Ankara, 2001. 

BİLGİN Mehmet, YAZGAN İNANÇ Banu, KILIÇ ATICI Meral, Gelişim Psikolojisi Çocuk ve Ergen Gelişimi, Pegem 

Akademi Yayıncılık, 2008. 

BİLGİN Nuri, Sosyal Psikoloji, Ege Üniversitesi Yayınları, İzmir, 2009. 

BROWN, Christy, Sol Ayağım, Nemesis Kitap, İstanbul, 2009. 

BUSCAGLİA Leo, Yaşamak, Sevmek ve Öğrenmek, İnkılâp Kitabevi / Felsefe - Psikoloji Dizisi, Çeviren: Nesrin Kasap, 

İstanbul, 1997. 

CARNEGİE Dale, Dost Kazanmak ve İnsanlar Üstünde Etki Bırakmak Sanatı (2. Baskı), Epsilon Yayınları / Dale Carnegie 

Dizisi, Çeviren: Nazlı Uzunali, İstanbul, 2009. 

COELHO Paulo, Simyacı (2. Baskı), Can Yayınları / Çağdaş Dünya Yazarları Dizisi, Çeviren: Özdemir İnce, İstanbul, 

2010. 

CONFİELD Jack, Tavuk Suyuna Çorba (3. Baskı), HYB Yayıncılık, Çeviren: Şerife Küçükal Dalbudak, Ankara, 1999. 

CÜCELOĞLU Doğan, İnsan ve Davranışı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1997. 

CÜCELOĞLU Doğan, Savaşçı (1. Baskı), Sistem Yayıncılık / Tekrar Basılmayacak Kitaplar, İstanbul, 1999. 

CÜCELOĞLU Doğan, Yeniden İnsan İnsana, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1993. 

DEMİREL Özcan, Genel Öğretim Yöntemleri, Usem Yayınları, Ankara, 1994. 

DİNÇ İffet, Edimsel (Operant) Şartlamaya Giriş, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1977. 

DOSTOYEVSKİ, Budala, Can Yayınları / Dünya Klasikleri Dizisi, Çeviren: Nihal Yalaz Taluy, İstanbul, 2002. 

DÖKMEN Üstün, İletişim Çatışmaları ve Empati, Sistem Yayıncılık, İstanbul, 1998. 

ERMİŞ Deniz, En Güzel Seçme Fıkralar, Gün Yayıncılık, İstanbul. 

GAARDER Jostein, Sofi’nin Dünyası (1. Baskı), Pan Yayınları / Gri Yayın Dizisi, Çeviren: Sabir Yücesoy, İstanbul, 

2002. 

GOETHE J. Wolfgang van, Genç Werther’in Acıları, Can Yayınları / Dünya Klasikleri Dizisi, Çeviren: Nihat Ünler, 


GORKİ Maxim, Benim Üniversitelerim (3. Baskı), Engin Yayıncılık / Dünya Klasikleri Dizisi, Çeviren: Hasan Ali Ediz, 


GÖKÇE Birsen, Toplumsal Bilimlerde Araştırma (genişletilmiş 5. baskı), Savaş Yayınevi, Ankara, 2007. 

HEMİNGWAY Ernest, İhtiyar Balıkçı (1. Baskı), Bilgi Yayınevi / Ernest Hemingway Bütün Eserleri Dizisi, Çeviren: 

Orhan Azizoğlu, Ankara, 1995. 

KAĞITÇIBAŞI Çiğdem, İnsan ve İnsanlar, Evrim Yayınları, İstanbul, 1999. 

KARAKAŞ H. Muammer, Beynin Genel Yapısı ve İşlevsel Birimleri, Sirel Karakaş (Editör), Kognitif Nörobilimler (3. 

Baskı), Nobel Tıp Kitabevleri, Ankara, 2010. 

KARAKAŞ Sirel, Psikoloji Biliminde Yöntem Sorunu. Psikoloji Dergisi Özel Sayısı, 6 (21), 45-54, 1987. 

KARAKAŞ Sirel, Bilimsel Psikoloji: Temel İlkeler, TBMM Vakfı Tes, Ankara, 1988. 

KARAKAŞ Sirel, Nedensellik İlişkisi ve Pozitif Bilimin Amaçları Açısından Deneysel ve Korelatif Yaklaşımlar, Klinik 

Psikiyatri Dergisi, 5(2), 72-81, 2002. 

KARAKAŞ Sirel, Beden Zihin Sorunundan Beyin Biliş İlişkisine: Felsefeden Pozitif Bilimlere, S. Karakaş, C. İrkeç, N. 

Yüksel (Ed.), Beyin ve Nöropsikoloji: Temel ve Klinik Bilimler (s. 3-30), Çizgi Tıp Yayınevi, Ankara, 2003. 

KARAKAŞ Sirel, BİLNOT Bataryası El Kitabı: Nöropsikolojik Testler için Araştırma ve Geliştirme Çalışmaları (2. baskı), 

Eryılmaz Offset, Ankara, 2006. 

KARAKAŞ Sirel, Kognitif Nörobilimde Açıklamalar: Kuram ve Modeller (Bölüm 1). Sirel Karakaş (Editör), Kognitif 

Nörobilimler (3. baskı), Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul, 2010. 

KARAKAŞ Sirel, DOĞUTEPE DİNÇER Elvin, BİLNOT Bataryası El Kitabı: Nöropsikolojik Testlerin Çocuklar için Araştırma 

ve Geliştirme Çalışmaları: BİLNOT- Çocuk (Cilt I), Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul, 2010. 

KARAKAŞ Sirel, DOĞUTEPE DİNÇER Elvin, BİLNOT-Çocuk: Ekler (Cilt II), Nobel Tıp Kitabevleri, İstanbul, 2010. 

KARAKAŞ Sirel, ESKİ Rükzan, (Editörler), Psikolojiye Giriş: Ders Kitabı (18. baskı) (Çev.: H. Arıcı ve diğ.), Eğitim 

Kitabevi Yayınları, Konya, 2009. 

KARAKAŞ Sirel, DOĞUTEPE DİNÇER Elvin, (Editörler), Nöropsikolojik Testlerin Çocuklar için Araştırma ve Geliştirme 

Çalışmaları: BİLNOT-Çocuk, Nobel Tıp Kitabevleri, baskıda. 

KARAKAŞ Sirel, İRKEÇ Ceyla, YÜKSEL Nevzat, (Editörler), Beyin ve Nöropsikoloji: Temel ve Klinik Bilimler (s. 31- 

53), Çizgi Tıp Yayınevi, Ankara, 2003. 

KARANCI Nuray, A. (Editör), Farklılıkla Yaşamak, Türk Psikologlar Derneği Yayınları, Ankara, 1997. 

KLEIN Allen, Mizahın İyileştirici Gücü (1. Baskı), Epsilon Yayınları / Gelişim Dizisi, Çeviren: Sibel Karayusuf, İstanbul, 

1999. 

188

KLEINBAUM Nancy, Ölü Ozanlar Derneği (7. Baskı), Nokta Yayınları / Bestseller Dizisi, İstanbul, 2005. 

KONGAR Emre, Kızlarıma Mektuplar (45. Baskı), Remzi Kitabevi / Türk Yazarları Dizisi, İstanbul, 2008. 

KÖROĞLU Ertuğrul, DSM-IV-TR Tanı Ölçütleri Başvuru El Kitabı, Hekimler Yayın Birliği, Ankara, 2001. 

LONDON Jack, Beyaz Diş, Dünya Klasikleri, İstanbul, 2010. 

MAALOUF Amin, Doğunun Limanları (1. Baskı), Yapı Kredi Yayınları / Edebiyat – Roman, Çeviren: Esin Talu Çelikkan, 


MAALOUF Amin, Semerkant (56. Baskı), Çeviren: Ali Berktay, İstanbul, 2010. 

MORGAN Marlo, Bir Çift Yürek (17. Baskı), Klan Yayınları / Edebiyat Dizisi, Çeviren: Eren Yücesan Cendey, İstanbul, 

2003. 

NECATİGİL Behçet, Sevgilerde, Can Yayınları, İstanbul, 2009. 

ONGUN İpek, Bu Hayat Sizin (7. Baskı), Altın Kitaplar / Altın Gençlik Dizisi, İstanbul, 1997. 

ONGUN İpek, Bir Pırıltıdır Yaşamak (10. Baskı), Altın Kitaplar / Altın Gençlik Dizisi, İstanbul, 1997. 

ONUR Bekir, Gelişim Psikolojisi (4. baskı), İmge Kitapevi Yayınları, Ankara, 1997. 

ÖZAKMAN Turgut, Dersimiz: Atatürk, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2010. 

ÖZAKPINAR Yılmaz, Psikolojinin Kavramsal Yapısı, Ötüken Yayınları, 2000. 

ÖZAKPINAR Yılmaz, Öğrenme: Verimli Zihinsel Çalışmanın Psikolojik Koşulları, Ötüken Yayınları, 2010. 

ÖZÇELİK Durmuş Ali, Ölçme ve Değerlendirme (3. baskı), ÖSYM Yayınları, Ankara, 2004. 

ÖZTÜRK M. Orhan, ULUŞAHİN Aylin, Ruh Sağlığı ve Hastalıkları (11. baskı), Tuna Matbaacılık, Ankara, 2008. 

SCHWARTZ David J, Büyük Düşünmenin Büyüsü (28. Baskı), Sistem Yayıncılık / Başarı Kitaplığı, Çeviren: Tanol 

Türkoğlu, İstanbul, 2010. 

SOMER Oya, KORKMAZ Mediha, ARKUN Tatar, Kuramdan Uygulamaya Beş Faktör Kişilik Modeli ve Beş Faktör 

Kişilik Envanteri, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir, 2004. 

SOYSEV A. Ayla, IŞIK TANER Yasemen, Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları, Golden Print, İstanbul, 2007. 

STEINBECK John, Gazap Üzümleri (1. Baskı), Remzi Kitabevi / Dünya Klasikleri Dizisi, Çeviren: Gülen Fındıklı, 


ŞEHABETTİN Cenap, Tiryaki Sözler, Yuva Yayınları, İstanbul, 2005. 

TAMARO Susanna, Sevgili Mathilda, İnsanın Yürümesini Dört Gözle Bekliyorum (4. Baskı), Gendaş Kültür / Dünya 

Edebiyatı Dizisi, Çeviren: Eren Yücesan Cendey, İstanbul, 1998. 

TAMARO Susanna, Yüreğinin Götürdüğü Yere Git (2. Baskı), Can Yayınları / Çağdaş Dünya Yazarları Dizisi, Çeviren: 

Eren Yücesan Cendey, İstanbul, 2009. 

UZUNER Buket, Kumral Ada, Mavi Tuna (85. Basım), Çeviren: Nesrin Kasap, Remzi Kitabevi / Günümüz Türk Yazarları 

Dizisi, İstanbul, 1997. 

YAĞCIOĞLU, Halim, Atatürk’ten Son Mektup, Türkiye Kemalist Yazarlar ve Sanatçılar Derneği, Ankara, 1985. 

YILDIRIM Cemal, Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme (4. baskı), ÖSYM Yayınları, Ankara, 1999. 

YÖRÜKOĞLU Atalay, Çocuk Ruh Sağlığı (28. baskı), Özgür Yayınları, İstanbul, 2006. 

YÖRÜKOĞLU Atalay, Gençlik Çağı, Ruh Sağlığı Ve Ruhsal Sorunlar, Özgür Yayınları, Ankara, 1998. 

YÜKSEL Nevzat, Psikofarmakoloji (2. baskı), Çizgi Tıp Yayınevi, Ankara, 2003. 

İNTERNET SİTELERİ: http://www.meb.gov.tr, http://www.ogm.gov.tr, http://sirelkarakas.com, 

http://www.pnd.org.tr, http://psikolog.org.tr, http://www.sxc.hu/ 

189

CEVAP ANAHTARI 

ÜNİTE I 

1. betimleme, açıklama, yordama, kontrol 

2. bilim, toplum 

3. bağımsız 

4. C, A, F, B, D, E 

5. Karıştırıcı etkiler kontrol edilemediği 

için bu amaca ulaşılması güçleşir. 

6. B 

7. C 

8. C 

9. E 

10. D 

ÜNİTE II 

1. tekçi, ikici 

2. ara değişken 

3. sosyalleşme 

4. Görme, işitme 

5. C 

6. B 

7. A 

8. E 

9. D 

10. C 

11. A 

12. B 

13. E 

14. C 

15. C 

16. D 

17. A 

18. B 

19. C 

20. E 

21. D 

22. E 

23. A 

24. C 

25. C 

26. B 

27. E 

ÜNİTE III 

1. duyusal bellek 

2. koşullama uyarıcısı, 

koşullu uyarıcı 

3. pekiştirme 

4. genelleme 

5. C 

6. B 

7. A 

8. D 

9. B 

10. E 

11. A 

12. D 

13. E 

14. C 

15. D 

16. B 

17. C 

18. D 

19. D 

20. A 

ÜNİTE IV 

1. biricik 

2. benlik, Üstbenlik 

3.başa çıkma davranışları 

4. yoruma açık 

5. D 

6. E 

7. A 

8. B 

9. C 

10. D 

11. B 

12. C 

13. E 

14. C 

15. D 

16. A 

17. B 

18. D 

19. A 

190

Psikoloji

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?