You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
ATLAS<br />
BIOLOGIA<br />
klasy<br />
7-8<br />
szkoła podstawowa
ATLAS<br />
BIOLOGIA<br />
klasy<br />
7-8<br />
szkoła podstawowa
Autorka: Anna Michalik<br />
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne<br />
Warszawa 2017<br />
Wydanie I<br />
ISBN: 978-83-02-16913-7<br />
Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Kamil Godoń<br />
Redakcja językowa: Mirella Hess-Remuszko<br />
Redakcja techniczna: Agnieszka Przystańska<br />
Projekt okładki: Dominik Krajewski<br />
Projekt graficzny: Tomasz Korwin-Szymanowski<br />
Fotoedycja: Natalia Marszałek<br />
Skład i łamanie: Tomasz Korwin-Szymanowski<br />
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna<br />
00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96<br />
KRS: 000595068<br />
Tel.: 22 576 25 00<br />
Infolinia: 801 220 555<br />
www.wsip.pl<br />
Druk i oprawa: Drukarnia Pozkal<br />
Publikacja, którą nabyłeś / nabyłaś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał / przestrzegała praw, jakie im przysługują.<br />
Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej<br />
fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.<br />
Szanujmy cudzą własność i prawo.<br />
Więcej na www.legalnakultura.pl<br />
Polska Izba Książki
Spis treści<br />
ORGANIZM CZŁOWIEKA<br />
Tkanki. Budowa i podział tkanek zwierzęcych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4<br />
Skóra. Budowa, funkcje i choroby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6<br />
Układ ruchu. Układ szkieletowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8<br />
Układ ruchu. Obręcz barkowa, obręcz miedniczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10<br />
Układ ruchu. Budowa kości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12<br />
Układ ruchu. Układ mięśniowy, mięśnie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14<br />
Układ pokarmowy. Budowa i funkcje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16<br />
Układ krwionośny. Budowa, mały i duży krwiobieg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18<br />
Układ krwionośny. Budowa naczyń, składniki krwi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20<br />
Układ krwionośny. Budowa i praca serca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22<br />
Odporność. Reakcje odpornościowe organizmu na obecność patogenu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24<br />
Układ oddechowy. Budowa układu oddechowego i wymiana gazowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26<br />
Układ wydalniczy. Budowa układu wydalniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28<br />
Układ nerwowy. Rdzeń kręgowy, mózgowie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30<br />
Układ nerwowy. Neuron, synapsa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32<br />
Układ nerwowy. Narządy zmysłów – wzroku i słuchu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34<br />
Układ nerwowy. Narządy zmysłów – węchu i smaku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36<br />
Układ dokrewny. Budowa, hormony, mechanizmy regulacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38<br />
Układ rozrodczy. Budowa i funkcje układów rozrodczych męskiego i żeńskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40<br />
Układ rozrodczy. Rozwój zarodkowy i płodowy człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42<br />
GENETYKA<br />
Organizacja materiału genetycznego. Struktura chromatyny, budowa DNA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44<br />
Podziały komórkowe. Mitoza i mejoza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46<br />
Dziedziczenie. Prawa Mendla. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48<br />
Dziedziczenie. Dziedziczenie cech człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50<br />
EWOLUCJA<br />
Ewolucja organizmów. Historia życia na Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52<br />
Mechanizmy ewolucji. Dobór sztuczny i naturalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54<br />
Człowiek a małpy człekokształtne. Podobieństwa i różnice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56<br />
EKOLOGIA<br />
Antagonistyczne oddziaływania między organizmami. Pasożytnictwo. Roślinożerność. Konkurencja. Drapieżnictwo . . . . 58<br />
Nieantagonistyczne oddziaływania między organizmami. Mutualizm. Komensalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60<br />
Ekosystem. Struktura ekosystemu. Krążenie materii i przepływ energii w ekosystemie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62<br />
Ekosystem. Łańcuchy i sieci pokarmowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64<br />
Skala porostowa. Porosty jako bioindykatory czystości powietrza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66<br />
Gospodarcze użytkowanie ekosystemów. Rybołówstwo. Leśnictwo. Transport wodny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68<br />
Formy ochrony przyrody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70<br />
Źródła ilustrcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
8<br />
ORGANIZM CZŁOWIEKA<br />
Układ ruchu<br />
czaszka<br />
mostek<br />
Układ szkieletowy<br />
Układ szkieletowy<br />
stanowi bierną część<br />
układu ruchu. Zapewnia<br />
utrzymanie postawy<br />
ciała oraz ochronę<br />
narządów wewnętrznych,<br />
jest również miejscem<br />
przyczepu mięśni<br />
szkieletowych.<br />
W skład szkieletu<br />
człowieka wchodzi<br />
szkielet osiowy zbudowany<br />
z czaszki, kręgosłupa<br />
i klatki piersiowej<br />
oraz szkielet kończyn<br />
górnych i dolnych.<br />
żebra<br />
kość<br />
ramienna<br />
kość<br />
promieniowa<br />
kość<br />
łokciowa<br />
BUDOWA KRĘGOSŁUPA<br />
Kręgosłup jest zbudowany<br />
z 33–34 kręgów, między<br />
którymi występują chrzęstne<br />
krążki międzykręgowe.<br />
Kręgosłup człowieka nie jest<br />
idealnie prosty. Ma dwie<br />
naturalne krzywizny –<br />
kifozę piersiową i lordozę<br />
lędźwiową.<br />
W budowie kręgosłupa<br />
wyróżniamy 5 odcinków:<br />
szyjny (7 kręgów),<br />
piersiowy (12 kręgów),<br />
lędźwiowy (5 kręgów),<br />
krzyżowy (5 kręgów<br />
zrośniętych w kość krzyżową)<br />
i guziczny (4–5 kręgów).<br />
KIFOZA<br />
odcinek<br />
szyjny<br />
(7 kręgów)<br />
odcinek<br />
piersiowy<br />
(12 kręgów)<br />
rzepka<br />
kręgi<br />
chrzęstne<br />
krążki<br />
międzykręgowe<br />
LORDOZA<br />
odcinek krzyżowy<br />
(5 kręgów zrośniętych<br />
w kość krzyżową)<br />
odcinek guziczny<br />
(4–5 kręgów)<br />
odcinek<br />
lędźwiowy<br />
(5 kręgów)<br />
kości<br />
śródstopia<br />
kości<br />
stępu<br />
kości<br />
palców
9<br />
KLATKA PIERSIOWA<br />
łopatka<br />
Ochrania płuca i serce. Zbudowana jest z mostka, 12 kręgów<br />
piersiowych oraz 12 par żeber.<br />
Ze względu na sposób połączenia żeber z mostkiem wyróżniamy:<br />
żebra prawdziwe (7 par) – łączą się z mostkiem za pomocą<br />
chrząstek żebrowych;<br />
żebra rzekome (3 pary) – łączą się z mostkiem za pomocą<br />
7. żebra – nie bezpośrednio;<br />
żebra wolne (2 pary) – nie mają żadnego połączenia z mostkiem.<br />
kość<br />
ramienna<br />
BUDOWA CZASZKI<br />
kość<br />
czołowa<br />
kość<br />
miedniczna<br />
kość<br />
krzyżowa<br />
kość<br />
promieniowa<br />
kość<br />
nosowa<br />
kość<br />
łokciowa<br />
kość<br />
łzowa<br />
kości<br />
śródręcza<br />
kości<br />
nadgarstka<br />
kość<br />
skroniowa<br />
lemiesz<br />
kość<br />
jarzmowa<br />
kość<br />
szczękowa<br />
kości<br />
palców<br />
kość<br />
łonowa<br />
kość<br />
kulszowa<br />
żuchwa<br />
kość udowa<br />
Czaszka jest zbudowana z dwóch części:<br />
mózgoczaszki, która ochrania mózgowie oraz<br />
z twarzoczaszki, która chroni narządy zmysłu<br />
wzroku, słuchu i węchu oraz początkowe odcinki<br />
przewodu pokarmowego i drogi oddechowe.<br />
W skład mózgoczaszki wchodzi siedem kości<br />
połączonych ze sobą szwami (nieruchome<br />
połączenia kości).<br />
kość<br />
ciemieniowa<br />
kość<br />
czołowa<br />
kość<br />
piszczelowa<br />
kość<br />
strzałkowa<br />
kość<br />
nosowa<br />
kość<br />
potyliczna<br />
kość<br />
jarzmowa<br />
kość<br />
szczękowa<br />
kość<br />
skroniowa
20 ORGANIZM CZŁOWIEKA<br />
Układ<br />
krwionośny<br />
Budowa naczyń,<br />
składniki krwi<br />
SKŁADNIKI KRWI<br />
55% TO OSOCZE<br />
Woda – stanowi ok. 90%<br />
objętości osocza.<br />
Białka – głównymi białkami<br />
osocza są: albuminy, globuliny<br />
i fibrynogen.<br />
Albuminy – utrzymują stałe<br />
ciśnienie osmotyczne krwi.<br />
Globuliny – biorą udział<br />
w reakcjach odpornościowych<br />
organizmu.<br />
Fibrynogen – bierze udział<br />
w procesie krzepnięcia krwi.<br />
Osocze pozbawione fibrynogenu<br />
to surowica.<br />
Inne związki organiczne, takie<br />
jak: glukoza, aminokwasy,<br />
tłuszcze, mocznik, hormony,<br />
witaminy, jony, np. Na + , Cl – ,<br />
Ca 2+ , Mg 2+ , K + , HCO 3<br />
–<br />
. Jony<br />
są odpowiedzialne m.in.<br />
za utrzymanie stałego pH oraz<br />
ciśnienia osmotycznego krwi, biorą<br />
także udział (HCO 3–<br />
) w transporcie<br />
dwutlenku węgla z tkanek do płuc.<br />
45% TO KRWINKI<br />
Krwinki czerwone (erytrocyty)<br />
mają kształt dwuwklęsłych dysków,<br />
na powierzchni których występują<br />
antygeny warunkujące grupy krwi.<br />
Dojrzałe erytrocyty nie mają jądra<br />
komórkowego i innych organelli.<br />
Funkcją krwinek czerwonych<br />
jest głównie transport tlenu z płuc<br />
do tkanek i w niewielkim stopniu<br />
dwutlenku węgla z tkanek do płuc.<br />
Krwinki białe (leukocyty)<br />
są zróżnicowane pod względem<br />
budowy i pełnionych funkcji.<br />
Biorą udział w reakcjach<br />
odpornościowych organizmu,<br />
m.in. mają zdolność migrowania<br />
do miejsca infekcji i pochłaniania<br />
patogenów oraz produkcji<br />
przeciwciał (białek obronnych),<br />
które chronią organizm<br />
przed chorobotwórczymi<br />
drobnoustrojami.<br />
Płytki krwi (trombocyty) nie są<br />
komórkami, a tylko fragmentami<br />
komórek powstających w szpiku<br />
kostnym. Biorą udział w procesie<br />
krzepnięcia krwi.<br />
osocze<br />
krwinki<br />
leukocyt<br />
Krew stanowi<br />
ok. 7% masy ciała<br />
człowieka, oznacza<br />
to, że w organizmie<br />
dorosłej osoby krąży<br />
ok. 5 litrów krwi,<br />
natomiast objętość<br />
krwi w organizmie<br />
ucznia 7. klasy<br />
szkoły podstawowej<br />
wynosi ok. 3 litrów.<br />
U dorosłego<br />
człowieka długość<br />
wszystkich naczyń<br />
krwionośnych<br />
to ponad 100 000<br />
kilometrów.<br />
erytrocyt<br />
płytka krwi<br />
erytrocyty leukocyty płytki krwi<br />
CO WIDAĆ POD<br />
MIKROSKOPEM<br />
Podczas oglądania preparatu<br />
mikroskopowego przedstawiającego<br />
rozmaz krwi możemy zaobserwować<br />
różnice morfologiczne pomiędzy<br />
erytrocytami, leukocytami i płytkami krwi.
21<br />
BUDOWA<br />
NACZYŃ<br />
Naczynia włosowate nazywane inaczej włośniczkami<br />
lub kapilarami to najcieńsze naczynia krwionośne<br />
w organizmie. Ich ściany są zbudowane tylko<br />
z śródbłonka, co ułatwia transport substancji (tlenu,<br />
dwutlenku węgla, substancji odżywczych) między krwią<br />
a tkankami. Dodatkowo wymianie substancji sprzyja<br />
bardzo wolny przepływ krwi przez kapilary.<br />
tętniczka<br />
żyłka<br />
naczynia<br />
włosowate<br />
tętnicze<br />
naczynia<br />
włosowate<br />
żylne<br />
błona<br />
wewnętrzna<br />
(śródbłonek)<br />
błona<br />
zewnętrzna<br />
warstwa<br />
mięśniowa<br />
erytrocyt<br />
leukocyt<br />
Tętnice to naczynia krwionośne transportujące krew<br />
utlenowaną z płuc do tkanek (wyjątek stanowi tętnica<br />
płucna, transportująca odtlenowaną krew z serca do<br />
płuc). Ściany tętnic są grube i elastyczne, ponieważ muszą<br />
wytrzymać duże ciśnienie płynącej nimi krwi. Największą<br />
tętnicą organizmu człowieka jest aorta.<br />
Żyły transportują krew odtlenowaną z tkanek do serca<br />
(wyjątek stanowi żyła płucna, transportująca krew<br />
utlenowaną z płuc do serca). W żyłach płynie krew pod<br />
niewielkim ciśnieniem, dlatego ich ściany są wiotkie i<br />
cienkie. W żyłach występują zastawki, które zapobiegają<br />
cofaniu się krwi.
28 ORGANIZM CZŁOWIEKA<br />
Układ<br />
wydalniczy<br />
Budowa układu<br />
wydalniczego<br />
BUDOWA I FUNKCJONOWANIE<br />
UKŁADU WYDALNICZEGO<br />
Układ wydalniczy współdziała z układem krążenia.<br />
Produkty przemiany materii są dostarczane do nerek<br />
naczyniami krwionośnymi i tam następuje ich odfiltrowanie<br />
z krwi. Tak powstaje mocz, który jest gromadzony w pęcherzu<br />
moczowym, skąd przez cewkę moczową jest usuwany<br />
z organizmu. Mocz zawiera niewielkie ilości wody, mocznik,<br />
kwas moczowy, barwniki oraz sole mineralne. W ciągu doby<br />
człowiek wydala ok. 1,5 litra moczu ostatecznego.<br />
Układ wydalniczy<br />
jest zbudowany<br />
z parzystych nerek<br />
i moczowodów<br />
oraz pęcherza<br />
moczowego i cewki<br />
moczowej.<br />
Główną<br />
funkcją układu<br />
wydalniczego<br />
jest oczyszczanie<br />
krwi ze zbędnych<br />
azotowych<br />
produktów<br />
przemiany materii<br />
i usuwanie ich<br />
z organizmu oraz<br />
regulacja ilości wody<br />
i soli mineralnych<br />
w organizmie.<br />
nerka<br />
moczowód<br />
pęcherz<br />
moczowy<br />
cewka<br />
moczowa
24 29<br />
BUDOWA NERKI I NEFRONU<br />
Nerki znajdują się w jamie brzusznej pod przeponą. W budowie nerki<br />
wyróżniamy położoną powierzchniowo korę nerki oraz rdzeń nerki,<br />
zbudowany z piramid nerkowych. Szczyt każdej piramidy nerkowej<br />
uchodzi do kielicha nerkowego. Kielichy nerkowe łączą się ze sobą,<br />
tworząc miedniczkę nerkową, która przechodzi w moczowód. Nefron<br />
jest podstawową jednostką czynnościowo-strukturalną nerki. Składa<br />
się z ciałka nerkowego oraz kanalika nerkowego, w którym wyróżnia<br />
się kanalik kręty I rzędu, pętlę Henlego i kanalik kręty II rzędu. Ciałko<br />
nerkowe tworzy kłębuszek naczyniowy (sieć naczyń włosowatych)<br />
otoczony przez torebkę nefronu (torebkę Bowmana).<br />
kanalik<br />
nerkowy<br />
I rzędu<br />
pętla<br />
Henlego<br />
ciałko<br />
nerkowe<br />
kanalik nerkowy<br />
II rzędu<br />
żyła<br />
nerkowa<br />
kora nerki<br />
tętnica<br />
nerkowa<br />
kielichy<br />
nerkowe<br />
piramida<br />
nerkowa<br />
(rdzeń nerki)<br />
naczynia<br />
włosowate<br />
oplatające<br />
kanalik<br />
nerkowy<br />
kanalik<br />
zbiorczy<br />
moczowód<br />
miedniczka<br />
nerkowa<br />
POWSTAWANIE MOCZU<br />
Proces powstawania moczu zachodzi<br />
w nefronie. Krew przepływająca przez<br />
kłębuszek naczyniowy nefronu zostaje<br />
oczyszczona ze zbędnych produktów przemiany<br />
materii, które następnie są usuwane wraz<br />
z moczem. W pierwszym etapie w kłębuszku<br />
nerkowym mocznik, woda, jony, glukoza<br />
oraz elektrolity przesączają się do torebki<br />
nefronu – jest to tzw. mocz pierwotny. Mocz<br />
pierwotny przepływa następnie przez kanalik<br />
nerkowy. Zawarte w nim substancje, potrzebne<br />
organizmowi m.in. woda, glukoza i witaminy<br />
i jony zostają zwrotnie wchłonięte do naczyń<br />
krwionośnych oplatających kanalik nerkowy.<br />
Mocz, który spływa z do kanalika zbiorczego<br />
to mocz ostateczny.<br />
KAMIENIE<br />
NERKOWE<br />
Kamica nerkowa<br />
to choroba polegająca<br />
na powstawaniu<br />
w nerkach lub drogach<br />
moczowych złogów<br />
zwanych kamieniami<br />
nerkowymi. Kamienie<br />
nerkowe składają<br />
się z soli wapnia oraz<br />
kwasu moczowego.<br />
Kamienie nerkowe mogą<br />
przemieszczać się do moczowodu<br />
i powodować bardzo silny ból<br />
zwany kolką nerkową.<br />
Nieinwazyjną metodą<br />
leczenia kamicy nerkowej jest<br />
rozbijanie złogów za pomocą<br />
ultradźwięków.<br />
Pod wpływem ultradźwięków<br />
kamienie kruszą się,<br />
a następnie są wydalane<br />
wraz z moczem.
32<br />
ORGANIZM CZŁOWIEKA<br />
Układ<br />
nerwowy<br />
Neuron, synapsa<br />
BUDOWA NEURONU<br />
Neuron (komórka nerwowa) to podstawowa jednostka strukturalno-czynnościowa<br />
układu nerwowego. Pojedynczy neuron zbudowany jest z ciała komórki nerwowej<br />
oraz odchodzących od niego wypustek: dendrytów i aksonu.<br />
dendryty<br />
Układ nerwowy<br />
jest nadrzędnym<br />
układem<br />
w organizmie<br />
człowieka.<br />
Do najważniejszych<br />
funkcji układu<br />
nerwowego należą:<br />
odbiór bodźców<br />
ze środowiska<br />
zewnętrznego<br />
i z wnętrza organizmu,<br />
reagowanie<br />
na bodźce oraz<br />
regulacja czynności<br />
wszystkich narządów<br />
w organizmie<br />
człowieka.<br />
ciało komórki<br />
nerwowej<br />
W ciele komórki występują<br />
organella komórkowe typowe<br />
dla komórki eukariotycznej.<br />
Neurony mają zdolność<br />
do wytwarzania i przewodzenia<br />
impulsów nerwowych.<br />
jądro<br />
komórkowe<br />
Aksony neuronów są otoczone<br />
osłonką mielinową zbudowaną<br />
z tłuszczowej substancji zwanej<br />
mieliną, która jest wytwarzana<br />
przez komórki glejowe<br />
sąsiadujące z komórkami<br />
nerwowymi.<br />
Osłonka mielinowa<br />
pełni funkcję ochronną<br />
dla neuronów, umożliwia<br />
także znacznie<br />
szybsze przewodzenie<br />
impulsów nerwowych<br />
niż w neuronach<br />
niezmielinizowanych.
24 33<br />
SYNAPSA<br />
Synapsa jest to połączenie między<br />
dwiema komórkami nerwowymi,<br />
które umożliwia przekazanie<br />
impulsu nerwowego z jednej<br />
komórki do drugiej. W budowie<br />
synapsy wyróżniamy błonę<br />
presynaptyczną zakończenia aksonu<br />
i błonę postsynaptyczną dendrytu<br />
oraz występującą między nimi<br />
szczelinę synaptyczną. W układzie<br />
nerwowym człowieka znajdują się<br />
dwa rodzaje synaps: chemiczne<br />
(najliczniejsze) oraz elektryczne.<br />
Akson to długa wypustka neuronu<br />
wyprowadzająca impuls nerwowy<br />
z ciała komórki nerwowej.<br />
Na zakończeniu aksonu występują<br />
liczne kolbki synaptyczne, które<br />
tworzą synapsy z innymi neuronami.<br />
Na powierzchni aksonu większości<br />
komórek nerwowych znajduje się<br />
osłonka mielinowa<br />
akson<br />
osłonka<br />
mielinowa<br />
kolbka<br />
synaptyczna<br />
szczelina<br />
synaptyczna<br />
błona postsynaptyczna<br />
dendrytu<br />
Etapy przewodzenia impulsu nerwowego<br />
w synapsie chemicznej:<br />
1 Dotarcie impulsu nerwowego do zakończenia<br />
aksonu jednej komórki nerwowej (neuronu<br />
presynaptycznego).<br />
2 Połączenie błony pęcherzyków synaptycznych<br />
z błoną presynaptyczną aksonu.<br />
3 Uwolnienie neuroprzekaźników do szczeliny<br />
synaptycznej.<br />
4 Połączenie neuroprzekaźników z receptorami<br />
obecnymi w błonie postsynaptycznej<br />
dendrytów.<br />
4 Przekazanie impulsu nerwowego<br />
do drugiej komórki nerwowej (neuronu<br />
postsynaptycznego).<br />
błona presynaptyczna<br />
zakończenia aksonu<br />
pęcherzyki<br />
synaptyczne<br />
z neuroprzekaźnikiem<br />
receptor dla<br />
neuroprzekaźnika<br />
Neuroprzekaźniki<br />
to substancje chemiczne,<br />
które umożliwiają przekazanie<br />
impulsu nerwowego z jednej<br />
komórki nerwowej do drugiej<br />
w synapsie chemicznej.<br />
Neuroprzekaźniki są<br />
produkowane w ciele komórki<br />
nerwowej, a następnie<br />
są transportowane<br />
do zakończenia aksonu<br />
w pęcherzykach<br />
synaptycznych. Przykładowe<br />
neuroprzekaźniki:<br />
acetylocholina, kwas<br />
gammaaminomasłowy<br />
(GABA), dopamina, serotonina.<br />
RODZAJE KOMÓREK<br />
NERWOWYCH<br />
Jednym z kryteriów podziału neuronów jest<br />
liczba wypustek odchodzących od ciała<br />
komórki. Na podstawie tej cechy wyróżniamy<br />
neurony:<br />
– wielobiegunowe – składają się z wielu<br />
dendrytów i jednego aksonu (najliczniejsze);<br />
– dwubiegunowe – mające jeden dendryt<br />
i jeden akson;<br />
– rzekomojednobiegunowe – od ciała komórki<br />
odchodzi tylko jedna wypustka, która<br />
rozgałęzia sie na akson i dendryt;<br />
– jednobiegunowe – mające tylko jeden akson.
48 GENETYKA<br />
Dziedziczenie<br />
Prawa Mendla<br />
Grzegorz Mendel<br />
– czeski zakonnik,<br />
uznawany<br />
za ojca genetyki.<br />
Z wykształcenia<br />
teolog i przyrodnik.<br />
I prawo Mendla<br />
(prawo czystości<br />
gamet)<br />
Według tego<br />
prawa każdy<br />
osobnik ma dwa<br />
allele danego<br />
genu i do każdej<br />
gamety przechodzi<br />
tylko jeden allel<br />
z danej pary. Dzięki<br />
temu w zygocie,<br />
w każdej parze<br />
chromosomów<br />
homologicznych<br />
jeden allel<br />
pochodzi od matki,<br />
a drugi od ojca.<br />
BB<br />
GAMETY<br />
ORGANIZMY RODZICIELSKIE<br />
– homozygotyczne linie czyste grochu.<br />
W pierwszym pokoleniu (F1) wszystkie rośliny<br />
potomne mają kwiaty barwy czerwonej.<br />
Bb<br />
B<br />
B<br />
X<br />
b<br />
b<br />
bb<br />
Bb<br />
GAMETY<br />
B<br />
b<br />
X<br />
B<br />
b<br />
W pierwszym<br />
eksperymencie Mendel<br />
analizował dziedziczenie<br />
koloru kwiatów grochu<br />
jadalnego:<br />
B – allel warunkujący<br />
czerwony kolor<br />
kwiatów;<br />
b – allel warunkujący<br />
biały kolor kwiatów.<br />
Rozkład genotypów<br />
i fenotypów w pokoleniu<br />
F2 w przypadku<br />
dziedziczenia jednego<br />
genu<br />
Stosunek genotypów:<br />
1 : 2 : 1 (BB : Bb : bb).<br />
Stosunek fenotypów:<br />
3 : 1 (kwiaty czerwone:<br />
kwiaty białe).<br />
B<br />
b<br />
W drugim pokoleniu (F2) można uzyskać<br />
rośliny o kwiatach barwy czerwonej i białej.<br />
B<br />
BB<br />
bB<br />
b<br />
Bb<br />
bb<br />
Gamety to komórki<br />
rozrodcze (plemniki<br />
i komórki jajowe)<br />
służące do rozmnażania<br />
płciowego.<br />
Mają haploidalną liczbę<br />
chromosomów określaną<br />
jako 1n, czyli o połowę<br />
mniej niż komórki<br />
somatyczne.<br />
Oznacza to, że gamety<br />
zawierają po jednym<br />
chromosomie<br />
z każdej pary, a więc<br />
po jednym z pary alleli<br />
warunkujących daną<br />
cechę.<br />
Gamety człowieka<br />
zawierają 23<br />
chromosomy.
24 49<br />
II prawo Mendla<br />
(prawo niezależnej<br />
segregacji cech)<br />
Zgodnie z tym<br />
prawem allele<br />
różnych genów<br />
dziedziczą się<br />
niezależnie od siebie<br />
i mogą tworzyć<br />
dowolne kombinacje.<br />
GG<br />
HH<br />
ORGANIZMY RODZICIELSKIE<br />
– homozygotyczne linie czyste grochu<br />
gg<br />
hh<br />
W drugim eksperymencie<br />
Mendel analizował<br />
dziedziczenie dwóch genów<br />
warunkujących barwę<br />
i strukturę powierzchni<br />
nasion grochu:<br />
G – allel warunkujący żółty<br />
kolor nasion,<br />
g – allel warunkujący zielony<br />
kolor nasion,<br />
H – allel warunkujący gładką<br />
powierzchnię nasion,<br />
h – allel warunkujący<br />
pomarszczoną<br />
powierzchnię nasion.<br />
GAMETY<br />
Gg<br />
Hh<br />
GH<br />
GH<br />
X<br />
gh<br />
gh<br />
W pierwszym pokoleniu (F1) wszystkie rośliny<br />
wytwarzały żółte nasiona o gładkiej powierzchni.<br />
Gg<br />
Hh<br />
Rozkład genotypów<br />
i fenotypów w pokoleniu F2<br />
w przypadku dziedziczenia<br />
dwóch genów<br />
Rozkład genotypów:<br />
1 : 2 : 1 : 2 : 4 : 2 : 1 : 2 : 1.<br />
Rozkład fenotypów: 9 : 3 : 3 : 1.<br />
GAMETY<br />
GH<br />
Gh<br />
gH<br />
gh<br />
X<br />
GH<br />
Gh<br />
gH<br />
W drugim pokoleniu (F2) można uzyskać<br />
różne kombinacje alleli.<br />
gh<br />
GH Gh gH gh<br />
GH<br />
GGHH<br />
GGHh<br />
GgHH<br />
GgHh<br />
Gh<br />
GGHh<br />
GGhh<br />
GgHh<br />
Gghh<br />
Tabela przedstawia wszystkie<br />
możliwe kombinacje alleli,<br />
jakie mogą powstać w wyniku<br />
połączenia analizowanych<br />
gamet. Pozwala oszacować<br />
prawdopodobieństwo<br />
wystąpienia danej cechy<br />
u potomstwa.<br />
gH<br />
gh<br />
GgHH<br />
GgHh<br />
GgHh<br />
Gghh<br />
ggHH<br />
ggHh<br />
ggHh<br />
gghh
54 EWOLUCJA<br />
Mechanizmy<br />
ewolucji<br />
Dobór sztuczny<br />
i naturalny<br />
Zmiany ewolucyjne<br />
są konsekwencją<br />
zmian częstości<br />
alleli w populacji.<br />
Główne<br />
mechanizmy<br />
ewolucji to:<br />
dobór naturalny,<br />
mutacje, przepływ<br />
genów wynikający<br />
np. z migracji oraz<br />
nagłe skokowe<br />
zmiany częstości<br />
alleli w populacji<br />
zwane dryfem<br />
genetycznym.<br />
DOBÓR<br />
SZTUCZNY<br />
Dobór sztuczny opiera<br />
się na selektywnym<br />
kojarzeniu i ma na celu<br />
uzyskanie osobników<br />
o korzystnych<br />
i najbardziej pożądanych<br />
cechach fenotypowych.<br />
W wyniku doboru<br />
sztucznego niektóre<br />
współcześnie hodowane<br />
przez ludzi rośliny<br />
i zwierzęta są zupełnie<br />
niepodobne do swoich<br />
dzikich przodków.<br />
W wypadku selekcji<br />
sztucznej to człowiek,<br />
a nie środowisko<br />
naturalne, decyduje,<br />
które geny zostaną<br />
przekazane następnemu<br />
pokoleniu i utrwalone<br />
w populacji.<br />
Efektem doboru<br />
sztucznego jest ponad 400<br />
różnych ras psów, których<br />
wspólnym przodkiem jest<br />
wilk szary. Faworyzowanie<br />
pewnych cech i zachowań,<br />
a w konsekwencji<br />
selektywne kojarzenie<br />
psów doprowadziło do tak<br />
dużej różnorodności<br />
gatunkowej tych zwierząt<br />
domowych.
24 55<br />
DOBÓR<br />
NATURALNY<br />
Dobór naturalny jest<br />
głównym mechanizmem<br />
zmian ewolucyjnych.<br />
Faworyzuje on osobniki<br />
najlepiej dostosowane<br />
do środowiska<br />
w którym żyją,<br />
a eliminuje<br />
osobniki o cechach<br />
niekorzystnych.<br />
Osobniki lepiej<br />
dostosowane mają<br />
większe szanse na<br />
przeżycie i wydanie<br />
potomstwa, a tym<br />
samym korzystne<br />
allele są utrwalane<br />
w populacji. Efektem<br />
doboru naturalnego jest<br />
olbrzymia różnorodność<br />
organizmów oraz ich<br />
adaptacja do różnych<br />
środowisk.<br />
roślinożerne<br />
roślinożerne<br />
darwinka<br />
wielkodzioba<br />
darwinka<br />
mała<br />
darwinka<br />
grubodzioba<br />
darwinka<br />
czarna<br />
darwinka<br />
kaktusowa<br />
roślinożerne<br />
kłowacz<br />
wegetariański<br />
kłowacz<br />
mały<br />
wspólny<br />
przodek<br />
kłowacz<br />
ciemnogłowy<br />
owadożerne<br />
kłowacz<br />
kaktusowy<br />
Pojęcie doboru<br />
naturalnego<br />
wprowadził Karol<br />
Darwin. Opisał<br />
on ten mechanizm<br />
po obserwacji<br />
ptaków – tangar<br />
(zwanych ziębami<br />
Darwina) na wyspach<br />
Galapagos, u których<br />
zróżnicowane<br />
kształty dziobów<br />
są wynikiem<br />
dostosowania<br />
do różnego pokarmu.<br />
owadożerne<br />
owadziarka<br />
zielona<br />
owadziarka<br />
szara
70<br />
EKOLOGIA<br />
Formy ochrony<br />
przyrody<br />
Parki narodowe to główna<br />
forma ochrony przyrody.<br />
Są tworzone na terenach<br />
o szczególnych walorach<br />
przyrodniczych, kulturowych<br />
i naukowych. Obejmują<br />
obszary ochrony ścisłej,<br />
czynnej i krajobrazowej.<br />
Wokół parku narodowego<br />
występuje strefa ochronna<br />
zwana otuliną. Obecnie<br />
na terenie Polski są 23 parki<br />
narodowe.<br />
Ochrona przyrody<br />
to wszelkie działania<br />
zachowujące<br />
w niezmienionym, jak<br />
najbardziej naturalnym<br />
stanie zasoby przyrody.<br />
Ochroną są objęte<br />
zarówno elementy<br />
przyrody ożywionej jak<br />
i nieożywionej.<br />
Słowiński Park<br />
Narodowy<br />
Nadwarciański Park<br />
Krajobrazowy<br />
Obszar chronionego<br />
krajobrazu Dolina Rospudy<br />
Parki krajobrazowe to rozległe obszary, na których<br />
terenie występują unikalne ekosystemy, formy<br />
ukształtowania powierzchni oraz zabytki kultury.<br />
Teren parku krajobrazowego może być zamieszkany<br />
i wykorzystywany gospodarczo przez człowieka,<br />
ale z zachowaniem troski o środowisko przyrodnicze.<br />
W parkach krajobrazowych są tworzone liczne szlaki<br />
i ścieżki przyrodnicze oraz rozwija się agroturystyka.<br />
Obszary chronionego krajobrazu to tereny objęte<br />
ochroną ze względu na wyróżniający je krajobraz.<br />
Obejmują one zazwyczaj rozmaite ekosystemy, np.doliny<br />
rzek, torfowiska. Działalność człowieka na obszarach<br />
chronionego krajobrazu podlega tylko nieznacznym<br />
obostrzeniom. Tereny te są przeznaczone głównie<br />
na rekreację i wypoczynek.
24 71<br />
Rezerwat przyrody<br />
Wodospad Wilczki<br />
Rezerwaty przyrody to obszary objęte ochroną prawną,<br />
na których terenie występują wyjątkowo cenne elementy<br />
przyrody ożywionej i nieożywionej, np. chronione<br />
gatunki roślin i zwierząt, formy reliktowe lub formy<br />
geomorfologiczne (skały, wodospady itp).<br />
Dolina Baryczy<br />
Obszary natura 2000 to sieć obszarów na terenie całej<br />
Unii Europejskiej, na których występują cenne i zagrożone<br />
w skali całej Europy gatunki oraz siedliska przyrodnicze.<br />
Diabelski Kamień nad Jeziorem<br />
Kamiennym koło Mirachowa<br />
Pomniki przyrody to pojedyncze formy przyrody<br />
ożywionej lub nieożywionej lub ich skupiska o wyjątkowych<br />
wartościach przyrodniczych, naukowych, historycznych<br />
lub kulturalnych. Pomnikami przyrody są na przykład<br />
stare drzewa o nietypowym kształcie, jaskinie lub głazy<br />
narzutowe.<br />
Dęby Rogalińskie<br />
Ochrona gatunkowa<br />
obejmuje rzadkie<br />
i zagrożone wyginięciem<br />
gatunki roślin, zwierząt<br />
i grzybów ujęte<br />
w tzw. czerwonych<br />
księgach. Ochrona<br />
gatunkowa polega<br />
na zakazie zbioru,<br />
zabijania, niszczenia<br />
przedstawicieli<br />
danego gatunku, oraz<br />
na chronieniu ich siedlisk<br />
i miejsc bytowania.<br />
Szachownica<br />
kostkowata<br />
Zimorodek zwyczajny<br />
Gacek brunatny
Niezbędne w nauce<br />
i poznawaniu świata!<br />
ATLAS<br />
GEOGRAFIA<br />
klasy7-8<br />
ATLAS<br />
Historia<br />
klasy7-8<br />
szkoła podstawowa<br />
szkoła podstawowa<br />
Przypominają, porządkują, utrwalają<br />
wsip.pl<br />
sklep.wsip.pl<br />
infolinia: 801 220 555
Change language