ПАТ 41-42
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
НЕГОВОТО БЛАЖЕНСТВО, АРХИЕПИСКОП ОХРИДСКИ И МАКЕДОНСКИ Г.Г. СТЕФАН
2 Архиепископ Охридски и<br />
37<br />
Македонски г.г. Стефан<br />
5<br />
9<br />
13<br />
20<br />
26<br />
Протопрезвитер Јован Таковски<br />
ОДНОСОТ НА ПРАВОСЛАВНАТА<br />
ЦРКВА КОН ПОЛИТИКАТА<br />
И СОЦИЈАЛНИТЕ ДИМЕНЗИИ НА<br />
ЦРКОВНИОТ ЕТОС<br />
ОД ДНЕВНИКОТ НА ОТЕЦ<br />
АЛЕКСАНДАР ШМЕМАН<br />
jеромонах Атанасиj Арсоски<br />
НЕ ГО УБИВАJТЕ ГЛАСНИКОТ<br />
Мирела Макурат<br />
КРСТОВДЕН И СИМБОЛИКАТА<br />
НА КРСТОТ<br />
Ѓакон Кирче Трајанов<br />
БОГОСЛОВСКАТА ПОЕТИКА НА<br />
ЖИТИЕТО<br />
40<br />
46<br />
49<br />
53<br />
60<br />
Оливер Андонов<br />
ЗА МИРОТ БОЖJИ И МИРОТ<br />
ЧОВЕЧКИ<br />
Ирина Николовска<br />
ПРЕДРАСУДИ И РАШИРЕНИ<br />
ПОГРЕШНИ ВЕРУВАЊА ЗА<br />
ХРИСТИЈАНСТВОТО КАКО<br />
НАЧИН НА ЖИВЕЕЊЕ И<br />
ДОКТРИНА<br />
Софија Колумзин<br />
ВЕРОУЧИТЕЛ<br />
протопрезвитер Сергиј Булгаков<br />
ПРАВОСЛАВНА ЕСХАТОЛОГИЈА<br />
Николај Берѓаев<br />
ВОjНА И ЕСХАТОЛОГИJА<br />
Интервју со о. Томас Хопко<br />
ЖИВЕЕЊЕ ВО ЗАЕДНИЦА<br />
30<br />
33<br />
о. Горан Стојчевски<br />
ЗЕМЈОТРЕСОТ И ПОПЛАВАТА ВО<br />
НАШИОТ ЖИВОТ<br />
Александра Шутиноска<br />
ПРЕОБРАЗУВАЊЕ НА ЗЕМЈАТА<br />
ВО НЕБО: БОЖЕСТВЕНАТА<br />
ЛИТУРГИЈА ВО ОЛТАРНИОТ<br />
ПРОСТОР НА ЦРКВАТА „СВЕТИ<br />
ДИМИТРИЈ“ ВО МАРКОВИОТ<br />
МАНАСТИР<br />
65<br />
69<br />
70<br />
Петар М. Петковски<br />
МИСИОНЕРСКО –<br />
ЕВАНГЕЛИЗАТОРСКА ДЕЈНОСТ НА<br />
АПОСТОЛ ПАВЛЕ<br />
Протопрезвитер Александар Мењ<br />
МОЛИТВИ<br />
ВЕСТИ ОД ЕПАРХИЈАТА
Годината што изминува е благословена за нашата<br />
Црква и за нашиот народ од аспект на прославувањето<br />
на значајни настани и личности од нашата духовна,<br />
свештена и национална историја. Така, ја одбележавме<br />
1000-годишнината од славното мачеништво на свети Јован<br />
Владимир, потоа, речиси цела година, преку најразлични<br />
прославувања, на ниво на Црква, на институции и на<br />
држава, ја одбележуваме 1100 -годишнината од блаженото<br />
упокојување на патронот на нашата света Црква и<br />
ангелот-чувар на нашиот род, свети Климент Охридски.<br />
Меѓу другите, се одбележуваат и други годишнини: 110<br />
години од смртта на Ѓорѓи Сугарев и Дамјан Груев, 90<br />
години од смртта на Крсте Петков Мисирков, 110 години<br />
од раѓањето на Архиепископот Доситеј, на Михаило<br />
Апостолски и Антон Панов, 90 години од основањето на<br />
Природо-научниот музеј, 70 години од донесувањето на<br />
првиот Устав на Народна Република Македонија, 70 години<br />
од Драмски театар - Скопје, 50 години од Факултетот за<br />
музичка уметност итн.<br />
Еве, и денес сме собрани за еден значаен јубилеј<br />
- 200 години од печатењето на делото „Огледало“ на<br />
нашиот просветител и преродбеник Кирил Пејчиновиќ.<br />
Оваа книга, зборник по својот формат, е составена од два<br />
дела: првиот дел го сочинуваат молитви и верско-обредни<br />
текстови на црковно-словенски јазик, со македонски<br />
народни црти, преземени од православниот требник, а<br />
вториот дел го сочинуваат беседи напишани на тетовски<br />
говор, со елементи на скопскиот и други македонски<br />
говори. Првиот дел подразбира конкретно прирачник за<br />
свештениците, а вториот дел е наменет и за свештениците,<br />
како книга-пример за темите на кои треба да се посвети<br />
особено внимание во проповедта на тогашните пастири,<br />
но овој дел е несомнено наменет и за верниот народ,<br />
зашто има за цел да проповеда, да поучи, да упати и да<br />
критикува.<br />
Отец Кирил е вистински пример за духовник, не<br />
само на своето време, туку и за денешните генерации<br />
свештенослужители. Го одликува потребната скромност,<br />
но и нагласената ревност за преданието на Црквата, за<br />
молитвата и за вистината. Тој е неуморен во работењето,<br />
во возобновувањето на манастирите, во кои по Божјата<br />
промисла живее. Неговото житие ни говори дека тој<br />
речиси целиот свој живот, од детството, го поминал<br />
по манастирите. Заедно со својот татко Пејчин и<br />
стрикото Далмант заминува за Света Гора, каде што се<br />
замонашува во манастирот Хиландар. Потоа дошол во<br />
Пречиста Кичевска, од каде, по извесно време заминал<br />
во Марковиот манастир, каде што бил поставен за<br />
игумен. Оттаму, кон крајот на 1817, или по почетокот на<br />
1818 година, заминува во родното Теарце, а потоа во<br />
Лешочкиот манастир, каде што како игумен веднаш се<br />
зафаќа со возобновување на разурнатото светилиште на<br />
2
големиот отец на православието - свети Атанасиј Велики. Во<br />
својот „Поменик“, познат денес во науката како „Лешочки<br />
манастирски поменик“ или „Белешки за историјата на<br />
Лешочкиот манастир“, отец Кирил ја опишува обновата<br />
на манастирот, ктиторите, како и околностите во кои се<br />
зафатил со овој потфат.<br />
Игуменот Кирил, кого науката го препознава<br />
како скудно образован човек, повикувајќи се на неговите<br />
зборови од писмото упатено до кнез Милош во 1833 година,<br />
каде што тој вели: „не учихом во никое школо“, како и на<br />
неправилното користење на црковнословенскиот јазик,<br />
сепак, богословски е добро образован човек, кој умеел да<br />
ја почувствува потребата на времето - на народот да му ја<br />
приближи религиозната поука на народен, на разбирлив<br />
јазик. Тоа во делата на Пејчиновиќ<br />
значи користење на неговиот роден<br />
тетовски говор, во кој има и елементи на<br />
централните говори, како и значително<br />
влијание на црковнословенскиот јазик.<br />
За овој лешочки игумен несомнена<br />
и неоспорна е тогашната актуелна<br />
потреба - народот да се просветува,<br />
пред сè духовно, преку книгата, преку<br />
пишаниот збор.<br />
Отец Кирил не е само<br />
преведувач и составувач, како други во<br />
неговото време наши просветители.<br />
Тој е и писател, автор на оригинални<br />
текстови на народен јазик - дела<br />
во кои доаѓа до израз неговиот<br />
темперамент на проповедник и<br />
поучувач, на самосвесна личност која<br />
не се плаши да говори лице во лице<br />
со читателите. Особена карактеристика<br />
на неговите дела се народниот начин<br />
на прикажување на нештата, потоа<br />
изразениот степен на актуелност,<br />
зашто делото на Пејчиновиќ е израз на<br />
неговиот начин на живот, на неговата<br />
свест за тоа што е - пастир, отец и учител, што се согледува<br />
со соживувањето на неговата личност и проповед со<br />
елементи и случки од секојдневниот живот на човекот во<br />
Македонија.<br />
Во книгата „Огледало“, отпечатена пред 200 години<br />
во Будим, централно место зазема авторското Поучение<br />
свакому христиану како подобает празновати празници<br />
Господских и сјатих и како подобает причаститисја свјатим<br />
причаштением, познато во научната и читателската јавност<br />
и како Слово за празниците. Во него игуменот Кирил ни се<br />
прикажува како вистински проповедник, на што укажува<br />
и доследното следење на омилитичките правила, според<br />
кои творбите наменети за читање во храмот или на трпеза,<br />
започнуваат со некакво мото од Светото Писмо, а тоа е<br />
случај и во ова Слово кое започнува со стихот од Псалмите:<br />
Дојдете чеда, послушајте ме, јас ќе ве научам да се боите<br />
од Господа (Пс. 33, 11). Тој не се колеба со голема ревност<br />
и верба во успех да поучува, да советува, да објаснува, па<br />
дури и да критикува. Во ова слово, кое е распослано на<br />
88 страници, централно место зазема истакнувањето на<br />
вистинскиот и единствен начин на живеење на христијаните<br />
- низ светите тајни на Црквата. За него бескомпромисна е<br />
борбата за автентичното светоотечко предание, односно<br />
автентичното богословие на отците. И таквиот пристап кај<br />
отец Кирил е разбирлив - времето кога тој пребива на Света<br />
Гора е време на појавата на светогорското филокалиско<br />
(коливарско) просветителско<br />
движење, кое се појавува како<br />
спротивставување на тогаш актуелните<br />
застранувања од православното црковно<br />
предание: нередовното причестување,<br />
суеверието, погрешното извршување<br />
на богослужбениот поредок итн.<br />
Коливарите своето име го добиле,<br />
всушност и на тој начин се појавиле,<br />
поради нивното инсистирање, кое<br />
своја оправданост има во правилата<br />
на Црквата, благословувањето на<br />
коливото (варената пченица) да се<br />
врши во сабота, а не во недела. Без<br />
друго, коливарството се појавува и<br />
како одговор на христијанството на<br />
рационалистичкото просветителство<br />
кое се појавува во Европа во XVIII,<br />
односно во XIX век. Одликата во<br />
делото на коливарите е проповедта и<br />
ползувањето на народниот, говорниот<br />
јазик, потоа ставањето акцент на Светата<br />
Литургија, како и заложбите библиските<br />
принципи да ги посочат и истакнат<br />
како насушни во секојдневниот живот.<br />
И сега, несомнено, ако го погледнеме делото на Кирил<br />
Пејчиновиќ, ќе ги видиме сите овие карактеристики.<br />
„Словото за празниците“ е токму еден таков - автентичен<br />
преданиски текст, предаден на народен говор, што<br />
секако ја доловува генијалната идеја на авторот тоа<br />
да биде достапно за обичниот човек, во кое централно<br />
место зазема литургискиот живот на христијаните: преку<br />
празниците и начинот на кој треба да се прославуваат и да<br />
се учествува во нив, со отклонувањето на сите аномалии<br />
кои се производ на суеверието, паганството и неетичкото<br />
живеење, до крунисувањето на таквиот подвиг во Светата<br />
Евхаристија.<br />
3
Делото „Огледало“ на о. Кирил Пејчиновиќ е<br />
повеќе од актуелно и денес, бидејќи на еден или друг<br />
начин и денес се соочуваме со слични проблеми и појави.<br />
Дури како да го видел и нашево време, па поучува: Не<br />
карајте се, туку да живуемо како браќа, еден за другого<br />
да се молимо, еден другого да жалимо, еден другому да<br />
помажемо, еден другому тежината да носимо.<br />
И на крајот да се запрашаме за насловот на<br />
книгава – зошто „Огледало“? Авторот не ни оставил<br />
директно сведоштво, но од содржината, особено од<br />
„Словото за празниците“ е многу јасно. Севкупното дело<br />
на Пејчиновиќ е Христоцентрично, за него сè во светот<br />
има смисла само во Богочовекот, на Кого треба да се<br />
огледаме. Така, отец Кирил го поставува огледалото како<br />
средство во кое се манифестира одразот на она што се<br />
огледува – ако ние се огледаме, и во одразот не Го видиме<br />
Христа, тогаш нашиот живот е, да се изразиме со јазикот<br />
на отците, бесмислен. И друго, тој во своите дела говори за<br />
етиката и етичкото однесување, но за етиката осмислена<br />
во аскетскиот опит, и само на тој начин може да имаме<br />
вистинско просветување, вистинско просветителство.<br />
Конечно, само човекот кој ги применува и ги усвојува<br />
начелата на христијанската етика, ќе може да се погледне<br />
во огледало.<br />
Топло ви го препорачуваме делото „Огледало“<br />
од Кирил Пејчиновиќ, кое еве денес имаме чест да<br />
го промовираме, издадено во книгава што е пред<br />
нас. Му благодариме на авторот, г. Борис Момироски<br />
Лешанин, долгогодишниот истражувач на творештвото<br />
на Пејчиновиќ, за тоа што, со помош на издавачката<br />
куќа „Силсонс“, повторно ги актуализира пред нас овие<br />
зборови што живот значат и кои се важни за нашиот<br />
духовен, културен и историски бит. Па почесто да го<br />
прелистуваме Кириловото „Огледало“, за да не забораваме<br />
да погледнуваме во спасоносното огледало!<br />
Лешочки манастир "Св. Атанасиј" - Извор: Викимедија.<br />
4
ПРОТОПРЕЗВИТЕР ЈОВАН ТАКОВСКИ<br />
ОДНОСОТ НА ПРАВОСЛАВНАТА ЦРКВА<br />
КОН ПОЛИТИКАТА И СОЦИЈАЛНИТЕ<br />
ДИМЕНЗИИ НА ЦРКОВНИОТ ЕТОС 1<br />
1. Односот кон политиката<br />
Односот на Црквата (Ecclesia), како Богочовечки организам, кон политиката и кон властите произлегува од<br />
Богооткриениот збор, пренесен преку Светoто Писмо и Светото предание. Темелите на тој однос се утврдени од нашиот<br />
Спасител Господ Исус Христос во Неговиот одговор кон Фарисеите, на прашањето за плаќањето даноци. Тој одговорил:<br />
„Дајте го царевото на Царот, а Божјото на Бога“ (Матеј 22:21). Тоа значи дека на царот треба да му се даде тоа што му припаѓа<br />
нему, т.е. даноците, парите на кои е врежан царскиот лик; на Бога треба да Му биде дадено тоа што е Негово, т.е. душата<br />
и телото во кои ликот Божји е oживотворен – на човекот се гледа како личност, како икона Божја. Со цел да се избегнат<br />
нејаснотиите чиј е приматот, Христос Спасителот дава недвосмислен одговор: „Но, барајте го најнапред Царството Божјо<br />
и Неговата правда, и сè ова ќе ви се придодаде“ (Матеј 6:33). Ова е основната одредница во целото Евангелие, при што<br />
Црквата е телото Христово. Оваа одредница посочува како секој член од Црквата треба да се однесува во општеството.<br />
Од оваа гледна точка, Црквата како одраз на Царството Небесно на земјата, и како есхатолошка заедница во историјата,<br />
делува како коректив на земната политика на сите политички партии преку нејзината ’небесна’ политика (Посланието до<br />
Филипјаните 3:20). Со практикувањето на оваа „политика“ Црквата го бира прво Царството Небесно, додека историската<br />
реалност во која живееме, овде на земјата, е таа „која исто така ќе ни биде дадена“.<br />
Црквата, како соборно Богочовечко тело, по својата суштина е општествена стварност во онтолошка, а не во<br />
социолошка смисла. Тоа значи дека во суштина Црквата е политичко тело. И покрај фактот дека Црквата ’не е од овој<br />
свет’, таа е во светот и постои во него; таа делува и страда за ’животот на светот’. Не е задача на Црквата да го смени светот<br />
однадвор или да го одреди политичкиот систем; нејзината задача не е да избира или урива владетели и претставници<br />
на власта. Нејзина задача е да му служи на светот и да го ослободи светот од ропство на бројни заблуди. Црквата го<br />
преобразува „духот“ (генијот) на светот и неговите структури преку слободна соработка; таа е тука да му даде смисла<br />
на светот и да го спаси. Со цел да го оствари ова, Црквата ја поставува љубовта како единствен закон, додека нејзините<br />
методи се жртвување за другиот и распетие. Со едноставни зборови, не треба да има ’политизација’ на Црквата, туку<br />
христијанизација, т.е. хуманизација на светот. Политиката на Црквата не смее да биде политика за стекнување моќ по<br />
која било цена или задоволување на личните потреби и амбиции. Политиката на Црквата треба да биде средство во<br />
служба на останатите. Црквата како симбол на Царството Небесно, како соборна целина и интегритет, не може да се<br />
изедначува со општествена програма или партија, затоа што партиите претставуваат само еден дел од општествената<br />
заедница, а Црквата е одговорна за сите. Партиите ги делат луѓето; Црквата ги соединува луѓето. Црквата теженее<br />
кон политика која претставува уметност на служење на другиот – не кон политика како технологија за владеење со<br />
другите. Оваа ’политика’ на Црквата имплицира дека нејзините членови – Христијаните – треба да бидат подготвени да<br />
1<br />
Предавање одржано на Меѓународната меѓурелиска конференција во Калишта, во 2006 година.<br />
5
ги прифатат и поддржат идеите кои соодветствуваат со нивната визија за човештвото и општеството, а кои можат да се<br />
појават во некоја општествена или политичка програма. Христијаните треба да го поддржат остварувањето на која било<br />
вистинска придобивка, независно од партијата, под услов да не вклучува насилство или употреба на неморални методи,<br />
и, доколку се зачува Богодадената слобода на другите луѓе.<br />
Власта произлегува од Бога. Самиот Господ Исус Христос ни кажува во Неговиот одговор кон Пилат, кој се фали<br />
дека има власт да Го распне или ослободи. Тогаш Исус рече: “Ти не би имал никаква власт над мене ако не ти беше<br />
дадено одозгора“. Ова уште еднаш е потврдено од апостол Павле кој дава дополнителни насоки за нашиот однос кон<br />
властите. ’Секоја душа да им се потчинува на претпоставените власти, зашто нема власт што не е дадена од Бога, и оние<br />
што ги има се одредени од Бога. Затоа, оној што се противи на власта, тој се противи на Божјата наредба. А оние, што<br />
се противат, ќе паднат под осуда. Зашто, началниците не се страшни за добрите дела, туку за лошите; сакаш ли, пак, да<br />
не се плашиш од власта, тогаш прави добри дела, па ќе добиеш и пофалба од неа; зашто таа е служител Божји за твое<br />
добро. Ако, пак, правиш зло, тогаш стравувај, бидејќи таа не носи залудно оружје; таа е служител Божји и со таков гнев<br />
се одмаздува на оној што прави зло. Затоа е нужно да се покорувате, и тоа не само поради страв, туку и поради совеста<br />
своја. Затоа и данок плаќате, зашто тие се Божји службеници и со тоа постојано се занимаваат. Затоа луѓето треба да<br />
им се покоруваат.“ Од ова веднаш може да се појави едно прашање: Каков треба да биде нашиот однос кон властите<br />
доколку наместо да бидат Божји служители, се претворат во служители на ѓаволот? Каков став да заземеме ако властите<br />
наместо доброто го штитат злото? Одговорот на овие прашања е во следново: “Повеќе треба да Му се покоруваме на<br />
Бога отколку на луѓето“ (Дела 5:29). Тоа е основниот принцип на Православната Црква; тоа е нејзината душа, нејзиното<br />
срце, нејзиниот устројство. За Црквата Господ е секогаш на прво место, а луѓето се секогаш на второ. Ние треба да се<br />
покоруваме на луѓе и на властите сè додека тие дејствуваат не против Божјата волја, Неговиот закон и Неговите заповеди.<br />
Меѓутоа, ако веќе почнат да дејствуваат против Бога и против она што доаѓа од Бога, Црквата и нејзините претставници<br />
мора да се противстават, без оглед на последиците. Тие што сметаат дека Црквата треба да се прилагоди, промени и да<br />
гo прифати чудното преумување, грешат. Не! Црквата не се менува. Не се менува затоа што Господ, Исус Христос, Кој<br />
е нејзина глава и темел, не се менува. Ниту, пак, Евангелието се менува кога вели: “Исус Христос е ист вчера, и денес, и<br />
во вечни векови“ (Евреите 13:8). Црквата е вечноста присутна во времето, која, од своја страна, е концентрирана и е во<br />
корелација со вечноста. Оттука, вечното никогаш не треба да биде жртва на привременото; Божјото никогаш не смее<br />
да се жртвува за земното. Затоа апостол Павле објаснува: “И Тој е глава на телото, односно на Црквата. Тој е почеток,<br />
првороден од мртвите, за да има првенство во сè“ (Кол. 1:18).<br />
2. Црковниот етос и проблемот со делотворноста на моралот<br />
Во следниве редови ќе се обидам да ја разјаснам онтолошката важност на Црковниот етос и морал и да покажам<br />
дека се наоѓа во тесна врска со спасот на животот од страстите, корупцијата и смртта, дека Црковниот етос не е заблуда<br />
или општоприфатена идеја за подобрување на животот во заедницата. Но, ако одбиваме да го поврземе моралот со<br />
подбрувањето на објективните услови на човечкото постоење, ќе се соочиме со едно логично прашање: Дали етиката на<br />
Православната Црква, како последица, насочува кон апстрактен идеализам или мистицизам, т.е., кон некое искуство кое е<br />
надвор од моменталната реалност на животот, и надвор од општественото одвивање на животот? Ова е особено горливо<br />
прашање во денешно време, кога движењата за човекови права во нивните стремежи за подобрување на животните<br />
услови сугерираат дека тие, за само неколку декади, имаат постигнато повеќе од Црковниот етос во текот на дваесет<br />
векови. Ако го земеме ова здраво за готово, каква важност може Црковната етика сè уште да има, кога ù недостасува<br />
способност да ја измени и преиначи историската реалност. Кое е значењето на етосот на евхаристиската заедница во свет<br />
каде луѓето се угнетени и лишени од своите права; свет, раководен од безлични институции на моќ, а сè уште исполнет<br />
со глад и инфективни болести? Се чини дека постои сериозна морална дилема околу врската помеѓу есхатолошката<br />
визија на Црквата за целите на нашето постоење, од една страна, и потребата за конкретно, неодложно општествено, а<br />
особено политичко дејствување од друга страна. Зарем не е многу ’покоректно’ – во морална смисла – да се приклучиме<br />
на политичко или општествено движење во нивната борба за социјална правда и човекови права и против структурите<br />
на угнетување, отколку да учествуваме во тоа мистично искуство на „Заедницата на Сите Свети“?<br />
Навистина, моралната доктрина развиена од Црквата навидум ја става Црквата на страна од вистинските<br />
потреби на општеството, и покрај нејзиното залагање за еднакви права во однос на придобивките од животот. До која<br />
мера оваа контрадикција е реална? Или е вештачка? Западно-европската култура и цивилизација, распространета низ<br />
речиси цел свет, речиси исклучиво е заснована на следните две премиси: Прво, дека е можно со напори на поединци, во<br />
6
борбата за социјална правда, да се развие вистински функционално општество. И второ, правилно функционирање на<br />
општеството може да се обезбеди со силно политичко наметнување врз одредена цел и крајно рационална контрола врз<br />
правата и обврските на лицата. Моралната засегнатост на западните луѓе не оди подалеку од рамката утврдена од овие<br />
две премиси. Истото важи и за етиката кај однесувањето на поединецот и општествено-политичката ефикасност, или за<br />
етиката загрижена за ’подобрување’ на ’карактерот’ и „организационата структура“ на општеството како целина.<br />
Значи, каква врска има оваа морална засегнатост со вистината и моралот на Црквата? Дали Православната<br />
Црква со своето Апостолско – светоотечко предание треба да се предаде на овој степен на морална засегнатост која е<br />
дијаметрално спротивна на Вистината и Животот на Црквата?<br />
Во денешно време, екуменските православни заедници често се критикувани за недостаток на социјална етика.<br />
Меѓутоа, ова, исто така, може да значи дека православните не сакаат простум да се потчинат себеси на таков еден степен<br />
на морална засегнатост, како што диктира западниот начин на живот!<br />
3. Онтолошката димензија на општата етика<br />
Веќе зборувавме за тоа дека во суштина Црквата е општествена, политичка заедница. Нејзиниот етос е<br />
соединувачки. Овој етос на Црквата треба да се изедначи со онтолошката смисла на нејзината вистина, за која животот<br />
претставува заедничарење (κοινωνία), чиј извор е триипостасниот Бог. За Црквата заедничарењето е онтолошки<br />
факт. Тоа што луѓето живеат заедно во групи – во различни организациони форми (општествени, политички, економски,<br />
утврдени со закон) – е само историски одраз на тој факт.<br />
Дали треба да ја прифатиме „општествената етика“ како теорија, како програма насочена кон ’објективно’<br />
подобрување на животот на луѓето во заедница или „објективно“ менување на структуралните предуслови на нивниот<br />
соживот? Дали општествената етика обезбедува подобро остварување на ’објективните’ врски што ги организираат луѓето<br />
во групи? Црквата, сè додека е верна на својата онтолошка вистина, не може да поддржи или да се согласи со таква<br />
етика. Личното и егзистенцијално остварување на животот, како чин на заедништво, не подразбира бегство во некоја<br />
индивидуалистичка или субјективна етика. Постои коренита разлика помеѓу личност и поединец. Личноста е секогаш<br />
во меѓусебен однос со некоја друга личност. Поимот „поединец“, како и да е, го негира онтолошкото разбирање на<br />
фактот на причестување. Според тоа, не постои суштинска разлика помеѓу индивидуална етика и холистичка етика; каде<br />
второспоменатата претставува збир од општи правила и принципи на организирање на животот во заедница. Онтолошката<br />
суштина на Црковниот етос на причестување не остава простор за компромис со индивидуални етички системи, ниту со<br />
општествени организации кои ја исклучуваат личната слобода од процесот на остварување на заедништвото. За Црквата,<br />
слободата претставува неопходен предуслов за остварување на заедништвото. Секој обид или наклонување во правец на<br />
наметнување слобода, претставува осакатување и уништување на животот и причина за отуѓување на човештвото. Црквата<br />
ја почитува слободата, не само како вредност за реализација на заедништвото, туку и како квалитет кој овозможува да се<br />
сфати личната грешка во исполнувањето на заедништвото. Така, слободата се утврдува не како ’вредност’ или законско<br />
’право’, туку како егзистенцијална човечка вистина. Тоа што ја прави Црквата радикално различна од кој било друг<br />
етички систем или општествена организација е стварноста дека Црквата не поставува услови за учество на поединецот<br />
во заедницата. Единствено личната движечка сила на љубовта може да ја спаси слободата и да го претвори падот во<br />
успех. Тоа што ја сочинува Црквата е динамичниот чин на прифаќање на човечкото суштество со сите негови/нејзини<br />
падови, и „облагородување“ на овие падови во Заедницата на Сите Свети. Тоа е слободата на љубовта, „апсурдноста“ на<br />
љубовта која ги отфрла сите рационални критериуми за учество во Заедничарењето. Го прифаќа последниот исто како и<br />
првиот; го прифаќа делото и ја цени намерата; го чествува трудот и го благословува добриот збор.<br />
4. Евхаристијата како почетна точка во преобразбата на општеството<br />
Општествената етика на Црквата не е насочена кон подобрување на објективните услови и структурите на животот во<br />
заедницата, ниту, пак, е насочена кон подобрувањето на карактерот на поединецот. Целта на Црквата е да им овозможи на<br />
луѓето да живеат и дејствуваат во потполна лична слобода, која може да се постигне целосно само преку заедничарењето.<br />
Ова е единствениот критериум на Црковниот етос кој предизвикува радикален пресврт на општоприфатените правила<br />
на морално однесување. Тој покажува една динамична неопределеност на животот, ослободена од објективност и<br />
индивидуализам. Според овој критериум можно е секој да ја достигне слободата и заедничарењето дури и во услови<br />
на утврден соживот, тиранија, угнетување и неправда. Следствено, борбата против тиранијата и угнетувањето е чин<br />
7
на слобода и заедничарење. Во секој случај, единствено<br />
процесот на реализација на слободата, како жртвено<br />
себевозвишување и борба за постигнување на заедница,<br />
ни помага да направиме разлика меѓу правилното и<br />
погрешното, и помеѓу доброто и злото.<br />
Единствениот вистински чин што ја создава<br />
Црковната заедница е Евхаристијата. Евхаристијата<br />
персонифицира и ги разјаснува стандардите на Црковниот<br />
етос на заедничарење. Евхаристијата претставува живот<br />
во заедница. Таа не се однесува на некој апстрактен<br />
живот, туку е предуслов за живот на земјата. Лебот и<br />
виното на Евхаристија се Телото<br />
и Крвта Христови. Тие се одраз на<br />
Неговата Богочовечка природа; тие<br />
го потврдуваат заедничарењето во<br />
неговиот облик. Преку Евхаристијата,<br />
секој дел и секое дејство од нашиoт<br />
земен живот се преобразени во<br />
можност за заедничарење. Кога луѓето<br />
живеат според жртвените напори на<br />
Евхаристијата, тогаш нејзиниот етос,<br />
на мистичен и светотаински начин,<br />
подеднакво се прелева врз политиката,<br />
економијата, професионалниот живот,<br />
семејниот живот и институциите од<br />
јавниот живот. Со други зборови:<br />
динамичното не - определување на<br />
Евхаристијата се протега надвор од<br />
опсегот на објективното определување.<br />
Евхаристијата преобразува, ги менува<br />
егзистенцијалните премиси, наместо<br />
само да ги „подобри“.<br />
Попрецизно, Евхаристијата<br />
гo сумира начинот на постоење кој<br />
ја остварува својата општествена<br />
реализација во аскетизмот на Црквата.<br />
Сепак, ваквиот аскетизам не претставува<br />
индивидуална вежба на волја, ниту<br />
мазохистички однос кон човековите<br />
потреби и желби. Тоа е можност за<br />
заедништво и чин на заедништво.<br />
Црковниот аскетизам е насочен кон<br />
покорување на поединецот, односно на неговите биолошки<br />
желби за безусловна предност на личните односи над<br />
заедништвото. Искуството на една вистинска заедница<br />
на луѓе, како средба на личнотo расудување (во нашaта<br />
природна реалност) со откривањето на личниот Бог во<br />
историјата, бара аскетско самовозвишување на нашата<br />
индивидуалност и личен став на самопожртвуваност .<br />
Би можело да се оди подалеку од тоа и да се тврди дека<br />
аскетизмот, како општествена и практична примена на<br />
вистината на Црквата, претставува радикална моралност и<br />
социо-политичко дејствување. Велиме „радикално”, бидејќи<br />
овој аскетизам брзо и ефикасно ги урива холистичките<br />
системи на индивидуалниот утилитаризам, заедно со<br />
нивните тоталитарни механизми. Овие системи не се<br />
загрозени од револуционерните движења или идеи кои<br />
имаат задржано некaква “логика”. Холистичките системи се<br />
загрозени исклучиво од егзистенцијалните ставови и од<br />
едно однесување кои даваат примат на постигнувањето<br />
на личната вистина (на човештвото), лична особеност<br />
реализирана на работ помеѓу слободата и гревот. Ова<br />
може да се направи со обидот да се<br />
има само-трансцендентална љубов и<br />
од будењето на личното расудување и<br />
разбирање на значењето на реалноста<br />
на светот, како и во средбата со личниот<br />
Бог, Кој се открива во историјата.<br />
Ова е ставот на православната<br />
традиција и живот. Тоа е динамиката на<br />
општествената преобразба, олицетворена<br />
во Евхаристиската заедница, т.e. во<br />
епархијата или во парохијата. Кога<br />
една епархија (на чело со епископ)<br />
или една парохија (администрирана<br />
од свештеник) оформува вистинска<br />
црковна заедница, тогаш на динамичен<br />
и органски начин, тоа води кон<br />
преобразба на луѓето во заедница на<br />
личности. На тој начин, се обезбедува<br />
суштинска и вистинската социјална<br />
правда, а не само рационална. Тогаш<br />
трудот станува ослободен од ропство<br />
и се трансформира во личен однос;<br />
креативните потенцијали во секое човечко<br />
суштество се разбудени. А, правилно<br />
функционирање на Евхаристиската<br />
заедница создава политика која ù<br />
служи на егзистенцијалната вистина и<br />
автентичноста на човештвото. Им нуди<br />
на човечките односи причина и значење<br />
и нуди една економија која не потчинува,<br />
туку служи.<br />
Имајќи ги предвид условите и околностите<br />
на денешницата, сè што е гореспоменато во однос на<br />
општествената динамика на Евхаристиската заедница,<br />
може да наликува на некаква романтична утопија. Мора без<br />
двоумење да се рече, сепак, дека во одредени историски<br />
периоди , Евхаристиската заедница се остварувала во<br />
голема мера. Вистинска преродба на евхаристиската<br />
заедница е, исто така, можна во денешно време, под услов<br />
да се спроведе темелна обнова на парохиите.<br />
8
ОД ДНЕВНИКОТ НА ОТЕЦ<br />
АЛЕКСАНДАР ШМЕМАН<br />
ПОДГОТВИЛ: ЈЕРОМОНАХ АТАНАСИЈ АРСОСКИ<br />
+ ВТОРНИК, 12. ОКТОМВРИ 1976.<br />
Состаноци, разговори, телефонски повици.<br />
Уморен сум од постојано негодување, но еден факт е<br />
навистина така:<br />
невозможно е да се работи во овој непрестан притисок и<br />
непрестајно брзање.<br />
Студен, бистар и светол ден.<br />
Изворот на лажната религија е неспособноста да<br />
се радуваме или, поточно, одбивањето да се радуваме. А<br />
радоста е апсолутна суштина, бидејќи, несомнено, таа е<br />
плод на Божјото присуство. Човек не може да знае дека<br />
Бог постои, а при тоа да не се радува. Стравот Божји и<br />
смирението се здрави само кога се поврзани со таа<br />
радост, и само тогаш се вистински и плодоносни. Надвор<br />
од таа радост тие добиваат демонски карактер и стануваат<br />
најдлабоко изопачување на кое било религиско искуство.<br />
Религија на страв; религија на лажно смирение; религија<br />
на вина. Сите тие се искушенија и замки – мошне силни<br />
не само во светот, туку и во Црквата. „Религиозните“ луѓе<br />
мошне често негуваат некаква сомничавост кон радоста.<br />
Првиот и основен извор на сè се зборовите : „Се<br />
радува мојата душа во Господа...“. Стравот од гревот не<br />
спасува од гревот. Радоста во Господа спасува. Чувството<br />
на вина или морализмот не ослободуваат од светот и од<br />
неговите искушенија. Радоста е темел на слободата, врз кој<br />
сме повикани да застанеме. Каде, како и кога ова станало<br />
извртено и монотоно во Христијанството? Или, поточно,<br />
каде, кога и зошто христијаните станале глуви за радоста?<br />
Како, кога и зошто Црквата, наместо да ги ослободува<br />
луѓето кои страдаат, почнала садистички да ги заплашува?<br />
Луѓето непрестајно доаѓаат и прашуваат за<br />
совет (денес од 07:30 наутро исповедам луѓе, и зборувам,<br />
зборувам, зборувам; четворица луѓе со проблеми, а не<br />
ги бројам оние закажани термини за подоцна). А некоја<br />
слабост и лажен срам ме спречуваат да им кажам: „Немам<br />
никаков совет за вас. Јас имам само слаба, кревка, но за<br />
мене непрекината радост. Го сакате ли тоа?“. Не, не го<br />
сакаат тоа. Тие сакаат да зборуваат за „проблеми“ и да<br />
разговараат за „решенија“. Не, не постои поголема победа<br />
на ѓаволот во светот од оваа „психологизирана“ религија.<br />
Во психологијата има сè и сешто. Едно нешто кое во неа е<br />
незамисливо и невозможно е радоста!<br />
9
+ ЧЕТВРТОК, 23. ДЕКЕМВРИ 1976.<br />
Служби, исповеди, а дома подготовки за<br />
празникот. Но, ме загрижува ситуацијата на факултет.<br />
Имам чувство дека не го работиме она што би требало да<br />
го работиме; не се движиме во насока во која би требало<br />
да се движиме; нешто не е во ред! На таа тема имавме<br />
состанок, кој траеше три часа, но не се согласивме ниту<br />
во однос на анализа на ситуацијата, а ниту во однос на<br />
начинот на справување со тоа. Од моја гледна точка,<br />
половина од нашите студенти се опасни за Црквата<br />
– нивната психологија, нивните тенденции, некој вид<br />
непрестајна опсесија со нешто. Со тоа Православието<br />
добива поинаков, грд аспект. Нешто мошне важно се<br />
изостава, а Православието што овие студенти свесно<br />
или несвесно го фаворизираат е искривено, осакатено,<br />
емотивно. Сè на сè, тоа претставува псевдо – Православие.<br />
Меѓутоа, ширењето на тоа чудно Православие јас многу<br />
јасно го чувствувам не само на факултетот, туку насекаде.<br />
Го гледам тоа во Русија (преку „Весник“) и во Црквата во<br />
поширока смисла. Насекаде владее некаква загриженост<br />
и неурамнотежена потрага, како да ја нема радоста од<br />
Божјото присуство, како да ја нема радоста на верата. Она<br />
што тука недостасува е „радоста и мирот во Светиот Дух“,<br />
и затоа сето внимание се движи во некоја друга насока –<br />
во насока на гордост, самоафирмирање, желба ние да ги<br />
спасуваме и подучуваме другите; во насока на отсуство на<br />
смирение.<br />
+ НЕДЕЛА, 26. ДЕКЕМВРИ 1976.<br />
Божик: полна мера на радост. Служби во црква,<br />
божикна елка и сите наши внуци, а денес – чудо! Кога се<br />
разбудивме, сè беше покриено со снег, а сонцето блескаше.<br />
Небото беше светло, а во моето срце беше вистински<br />
празник.<br />
Исповеди, разговори. Моќта на гревот не е во тоа<br />
што човекот го искушува очигледното зло, туку во тоа што<br />
срцето му го заробуваат разни видови на ситни страсти,<br />
и во тоа што не може нормално да диши и да живее. Во<br />
борбата против овој затвор не е доволно да се заговара<br />
само побожност и молитва. Побожноста може да биде, а<br />
често е, ситничава. Молитвата може да биде насочена само<br />
кон себе самата. Истото прашање се поставува и во врска<br />
со богатството на нашето срце, во врска со радоста. Без<br />
радост, побожноста и молитвата се без благодат, бидејќи<br />
нивната моќ е во радоста. Религијата станала синоним за<br />
сериозност, која не е усогласена со радоста. Затоа е слаба.<br />
Луѓето од религијата сакаат одговори, мир и значење.<br />
А значењето е радоста. Тоа е одговорот што во себе ги<br />
содржи сите одговори.<br />
+ ВТОРНИК, 15. МАРТ 1977.<br />
Вчера ги читав делата на Гогољ: „Инспектор<br />
генерал“ и „Брак“. Неверојатно ми беше колку е „Брак“<br />
бесмислен. Зошто е добар? Дали затоа што Гогољ го<br />
напшал? Пред смрт, го обвиниле Гогољ дека создал<br />
карикатури и тој се уплашил од револуционерното<br />
влијание, кое самиот тој го имал врз неговите читатели.<br />
Во него имало нешто застрашувачко, мрачно, па дури и<br />
демонско. Имало некоја бескрајна гордост, а како резултат<br />
на тоа немал воопшто самодоверба.<br />
Во неделата, „Њујорк Тајмс“ објави натпис за сè<br />
помалото присуство на црквата и за слабеењето на верата,<br />
за отфрлањето на догмите и на доктрините воопшто. Еден<br />
млад католик рекол: „Не гледам како прифаќањето на<br />
оваа или на онаа догма може нешто да промени во мојата<br />
визија на животот“. Поради ова почнав да размислувам<br />
за успехот на субјективната религиозност. Верата<br />
слабее, а религијата станува посилна. Во последните<br />
векови Црквите се држеле заедно, но не врз основа на<br />
вера, туку врз основа на религија, сè додека религијата<br />
општествено се совпаѓала со нешто во културата и во<br />
општеството, и сè додека слободата и секуларизмот не<br />
продреле во длабочината на цивилизацијата и свеста на<br />
овој свет. Тоа сега се има случено и прва жртва е Црквата.<br />
Протестантизмот е „обесцрковување“ на Христијанството,<br />
или, во секој случај, почеток на тоа. Пост – Ватиканската<br />
Црква сега се движи кон протестантизам (негирање<br />
на авторитет, на концепт на ереста, на објективноста).<br />
Православието опстојува така што се држи за Црквата како<br />
за природно општество – етничко, национално итн. Темел<br />
на Црквата е верата. Верата вечно ја породува Црквата<br />
и ја исполнува, и верата ја гледа Црквата како „темел на<br />
сè што се надеваме, потврда на невидливото“ (Евр. 11,<br />
1). Црквата е потребна како Света Тајна на времето кое<br />
ќе дојде. На религијата ù е потребен храм, а не Црква.<br />
Храмот влече потекло од религијата. Затоа во евангелието<br />
пишува: „Ќе го уништам овој храм...“. Црквата влече<br />
потекло од Христијанството. Сепак, нашата Црква одамна<br />
себе самата се идентификува со „храм“, се разводенила во<br />
10
храм, и (тоа значи) се вратила на паганскиот храм како<br />
на своја религиска потврда. Протестантизмот бил обид<br />
за спасување на верата, за прочистување на верата од<br />
религиозното ограничување. Но, протестантите платиле<br />
висока цена за порекнувањето на есхатологијата и<br />
за заменување на есхатологијата со индивидуално<br />
спасение, односно за суштинското негирање на Црквата.<br />
Најголемиот анахронизам на природно ниво може да се<br />
најде во Католичката Црква. Католицизмот бил возможен<br />
само додека било можно да се негира и да се ограничува<br />
слободата на личноста, која претставува основна<br />
догма на модерното време. Додека се обидуваше да го<br />
промени курсот и да се спои со слободата, Католицизмот<br />
едноставно пропадна и не гледам како ќе биде можно<br />
неговото оживување (освен ако светот не падне во рацете<br />
на фашизмот, кој ќе ја порекнува експлозивната синтеза<br />
на слободата и личноста).<br />
„Луѓето кои искрено нè слушаат, не разбираат<br />
што сакаме од нив“. Во крајна линија „ние“ (мала група) ја<br />
посакуваме Црквата. Но во Христијанството, мошне долго,<br />
немало искуство на Црквата; тоа е заменото со искуство<br />
на храмот и со индивидуалната религија, а внатрешно е<br />
лишено од верата, која е „темел на сè што се надеваме и<br />
потврда на невидливото“ (Евр. 11, 1). На што се надеваме?<br />
И што е тоа невидливо? Нешто божествено во нас, само<br />
по себе, возвишено, нешто што доаѓа по овој живот, што<br />
не е од овој свет, нешто што ни помага да живееме. Но<br />
сето тоа, на крајот на краиштата, е прашање на вкус, на<br />
индивидуален избор и на навика. А за вкусовите не се<br />
дискутира.<br />
Штотуку го прочитав повторно ова што сум го<br />
напишал и сакам попрецизно да ги дефинирам верата,<br />
Црквата и слободата. Се вели: „слобода за секого да има<br />
своја вера...“. Добро, тогаш нека биде така. Религиозната<br />
принуда на нечија совест е навистина најлошото нешто<br />
што може да се случи. Велат: Прифати ја верата на Црквата<br />
(и авторитетот на Црквата, и сл.). Не, тоа не е така, не може<br />
така. Кога велам дека верата ја породува Црквата, јас<br />
говорам за онтологија на верата, бидејќи верата и Црквата<br />
не се две различни реалности, туку една со друга се чувар<br />
и заштитник. Верата значи да се има Царството Небесно<br />
(темелот на сè што се надеваме – и потврда на невидливото<br />
– Царството Божјо). Имањето на тоа е Црквата како Света<br />
Тајна, како единство, како нов живот. Црквата е присуство<br />
на она на што се надеваме и на она што не го гледаме.<br />
Затоа, да се зборува за некаква слобода на вера во<br />
Црквата е бесмислено исто како да се зборува за слобода<br />
во таблицата за множење. Прифаќањето на Царството<br />
Божјо е плод на слободата, исполнување и крунисување<br />
на слободата. Во таа смисла, како непрестајно обновувано<br />
прифаќање, верата е слобода, и Црквата како таква мора<br />
да биде исполнување на верата.<br />
+ ЧЕТВРТОК, 29. АПРИЛ 1977.<br />
Во врска со кризата на факултетот поврзана<br />
со вработување, размислував: зошто луѓето толку често<br />
едноставно го уништуваат својот живот, си штетат на<br />
себе самите, како да се опседнати со некаква амор фати 1 .<br />
Човек би помислил дека ќе ги чува простата себичност<br />
и инстинктот за преживување, но изгледа дека и овој<br />
инстинкт престанува да делува. Јасно се гледа некаков<br />
вид на лудило и на страст за деструкција. Оваа страст е<br />
„јас“, односно гордоста. Гордоста го преобразила ангелот<br />
на светлината во ѓавол, а сега гордоста самата има моќ<br />
да ги уништува луѓето. Затоа сè што е на каков било<br />
начин, дури и во минимална мера, поврзано со гордоста,<br />
поврзано е со ѓаволот и со ѓаволското. Религијата, исто<br />
така, е веќе подготвен терен за делување на ѓаволските<br />
сили. Сè, буквално сè во религијата е неодредено, а таа<br />
неодреденост може да се избистри само со смирение, така<br />
што целиот живот е или мора да биде насочен кон барање<br />
на смирение. Знаци на смирение: радост! Гордоста ја<br />
исклучува радоста. Потоа: едноставност, односно отсуство<br />
на какво било свртување кон себеси. И на крај: доверба,<br />
како главна водителка во животот, која може да се примени<br />
на сè (чистота на срцето, кога човек може да Го види Бога).<br />
Знаци на гордоста се: отсуство на радост, комплицираност<br />
и страв. Сето ова може да се види секој ден, секој час, ако<br />
човекот се набљудува себе и ако размислува за животот<br />
околу себе.<br />
Застрашувачко е да се мисли дека, во некоја<br />
смисла, и Црквата живее со гордост: „права на црквите“,<br />
„права на Екуменскиот трон“, „достоинство на Руската<br />
црква“ итн., а и во морето на ископликуваната „духовност“<br />
без радост и со страв. Тоа е непрестајно самоуништување.<br />
Се обидуваме да ја заштитиме „Вистината“, се бориме со<br />
нешто и за некого, а при тоа не разбираме дека Вистината<br />
пребива и победува само таму каде што е жива: „...<br />
смирени, бидете како робови“, и ќе ја имате радоста која<br />
ослободува, и едноставноста во која смирението е светло<br />
1<br />
Amor fati е латинска поговорка, што во превод значи<br />
„љубов кон судбината“. Во склоп на тоа спаѓа и љубов кон<br />
неуспехот и страдањата, а затоа се употребува и во тој<br />
контекст. (заб. на прев.)<br />
11
во својата божествена убавина: таму каде што Бог се<br />
открива во создавањето и во спасението. Како јас самиот<br />
можам да живеам според ова? Како можам да ги убедувам<br />
останатите?<br />
Ги продолжувам вчерашните забелешки за<br />
гордоста, за егоцентричноста, како извор на гревот, како<br />
содржина на гревот, и за нејзината деструктивност и<br />
смртоносна сила. Денес размислував за поврзаноста на<br />
гревот, телото и похотата. Похота е во суштина истото она<br />
барање на своето, истата гордост, која го насочува телото<br />
кон себе самото, кон сопствена афирмација и задоволство.<br />
Така, вистинското смирение е невозможно без победа<br />
над телото и на крај се состои во одуховување на телото.<br />
Но, борбата со телото може мошне лесно да се претвори<br />
во гордост и во извор на гордост, ако не е втемелена во<br />
барање на смирението и во стремеж кон него. Аскетизмот<br />
може да биде задоволство само по себе, а не задоволство<br />
во Бога. Знаците се јасни. Светлиот аскетизам е радосен,<br />
едноставен и полн со доверба. Лажниот аскетизам, без<br />
исклучок, живее во омраза кон телото, кон светот и кон<br />
животот: се храни со презир, учествува во ѓаволското<br />
богохулење кон созданието. За таквиот аскет, гревот (со<br />
искушение и опасност) лежи во сè. А победата над телото<br />
никогаш не станува аверзија, и секогаш води кон „чисто<br />
око“. „Но, ако твоето око е расипано, тогаш целото твое тело<br />
ќе биде темно“ (Мат. 6, 23).<br />
+<br />
ОТЕЦ АЛЕКСАНДАР ШМЕМАН<br />
12
jеромонах Атанасиj Арсоски<br />
НЕ ГО УБИВАjТЕ ГЛАСНИКОТ<br />
Музиката, како и секоја друга гранка од уметноста, има големо влијание врз човекот. Зборот „музика“<br />
потекнува од грчкиот „μουσική“, кој, пак, произлегува од „муза“ (μούσα) – божества од античката грчка митологија.<br />
Се сметало дека музите се главните фактори за уметничкото творење на луѓето. Затоа, под музика се подразбирала<br />
целокупната уметност. Подоцна, значењето на овој термин е стеснето, и означува комбинација на звуци, проследени<br />
со ритам. Во оваа комбинација има простор и за зборови (песна).<br />
Постојат различни видови музика и сите тие влијаат на човечката личност. Истовремено, видот на музички<br />
стил и на песна му одговара на изградениот карактер на личноста. Согласно ставот кон животот на човекот, се<br />
вклопува и видот на музиката и песната што му се допаѓа. Во детската и младинската возраст музиката може да одигра<br />
значајно влијание при формирањето на личноста. Меѓутоа, не можат да се одвојат начинот и стилот на живот од<br />
видот на музиката. Различните видови музика можат да влијаат: охрабрувачки, стимулативно, депресивно, љубовно,<br />
мирољубиво, воинствено, восхитувачки итн.<br />
Намерата на овој текст не е стручна анализа на музичките правци, ниту психолошкото дејство на музиката.<br />
Таа тема им припаѓа на соодветните експерти од тие области. Тука ќе се задржиме на мислењето, што произлегува<br />
од одредени црковни кругови, дека рок и метал музиката претставуваат израз на сатанистичкиот култ. Овој став е<br />
сериозно обвинување. Аргументите за ваквото мислење обично се базираат врз музичкиот стил, содржината на<br />
текстот и кореографијата.<br />
Рок музиката почнува да се истакнува во втората половина на 20 век. Нејзината појава била своевидна<br />
револуција на тоа време. За првпат се појавува во Америка и претставува комбинација на блуз, џез, фолклорна музика,<br />
кантри музика и црковна музика. Набргу се проширува и се развива до висок степен во Велика Британија, а оттаму<br />
и на европскиот континент. Може да се каже дека рок музиката извршила огромно влијание врз популацијата во<br />
историјата на човештвото и на музиката. Бројните критичари се разликуваат во однос на позитивното и негативното<br />
влијание. Причината за тревога во јавноста била не само појавата на рок музиката, туку и целокупното движење<br />
што истата го покренала. За да се процени влијанието на рок движењето, треба да се земат предвид околностите<br />
13
во кои живеел светот тогаш, но и до тогаш. Војните биле редовна и речиси нормална појава, и покрај апсурдноста и<br />
деструктивноста, кои биле безброј пати докажани низ историјата. Меѓутоа, светските моќници никогаш не можеле<br />
и не можат да замислат да бидат и да останат такви без војни. Затоа, сѐ до втората половина на минатиот век не<br />
постоел сериозен отпор против лудилото на масовното меѓусебно убивање. Сѐ се сведувало на спорадични изрази на<br />
отпор, обично манифестирани преку одредени философи, поети, уметници. Но, со нив лесно се справувале, така што<br />
ги маргинализирале со помош на разни клевети и суптилни или директни омаловажувања на нивните личности и на<br />
нивните дела.<br />
Војната не никнува без корен. Пред почетокот на тоа општо лудило секогаш претходат интензивирани валкани,<br />
нечесни, егоистички и демоноинспирирани меѓусебни односи. Нивни карактеристики се: лагата, манипулацијата,<br />
инсистирање за слепо и безусловно потчинување на утврдените деструктивни вредности, кои, за жал, се прикажани<br />
во форма на висок морал. Рок музиката уште од самиот почеток навестува дека ќе постави силна линија на отпор<br />
против постоечкиот деструктивен систем на вредности. Многу песни се базирани на библиски теми, на социјални<br />
проблеми, на пропагирање на мирот преку разобличување на сите причини што доведуваат до меѓусебни судири со<br />
катастрофални последици. Токму затоа слушањето на рок музиката, спонтано, добило форма на еден вид движење на<br />
бунт против човечките аномалии.<br />
Покрај, за светот веќе вообичаените музички теми за емотивните односи помеѓу маж и жена, во рок музиката<br />
почнуваат да се истакнуваат и прашања од егзистенцијално посуштински карактер. Во голема мера се проблематизира<br />
смислата на војната. Затоа, пропагирањето на мирот е еден од фундаментите на рок движењето. Таквата реакција<br />
била особено мотивирана од соочувањето со апсурдноста на војната во Виетнам (1965 – 1973). Значи, кратко време<br />
по катастрофалната Втора светска војна, јавноста гледа дека ни од далеку не му се гледа крајот на масовните оружени<br />
конфликти. Продукт на тоа е и хитот на Џон Ленон 1 , од 1969 година: „Give peace a chance” (Да му се даде шанса на<br />
мирот). Очекувана била појавата на револт кон мирољубивото движење, кое добило светски размери. Оние, на кои<br />
не им одговара отсуството на војна, не задоцниле со обидот за дискредитирање на ваквата насока на рок музиката.<br />
Сфатиле дека најдобар начин за борба е омаловажувањето и клеветата. Тргнувајќи од таа намера, ги употребиле<br />
сите можни „аргументи“, помеѓу кои и етикетата за членовите на The Beatles дека се приврзаници на хиндуистичка<br />
секта и дека влијаат психоделично врз младата популација. Ова им било од особена важност заради придобивање на<br />
христијаните, затоа што биле свесни за нераскинливата поврзаност на христијанството и миротворството. Но, и покрај<br />
тоа, не успеале да го задушат бунтот против свесните неправди што се случуваат на светската политичка сцена.<br />
Тие неправди се продуцирани од крајно лошите меѓучовечки односи. А, во атмосфера на духовна<br />
дезориентираност, односите помеѓу луѓето не можат да бидат поинакви. Затоа е потребно да се открие коренот на<br />
проблемот, да се влезе во сржта, па за да може да се здогледа решението. Сепак, бунтот против нехуманоста и против<br />
воените дејствија што го пројавило гореспомнатото рок движење се задржува само на социјално ниво. Секако дека<br />
и тоа има одреден ефект, но не може да предизвика посилен удар, кој би резултирал со сериозно размислување и<br />
преиспитување кај секој човек поединечно. Во истиот период на површина излегува еден друг рок правец, кој ќе даде<br />
своевиден придонес во врска со општите човечки проблеми.<br />
Со појавата на пожестокиот рок правец, наречен „хеви метал“ 2 , веќе почнуваат да се допираат базичните<br />
егзистенцијални теми, кои всушност претставуваат прашања „за смрт или живот“. Во нив спаѓаат следниве теми:<br />
смисла на животот, сеќавање на смртта, љубов и омраза, Божјото присуство, дејството и влијанието на ѓаволот во<br />
нашите животи, начинот за надминување на бесмислените стереотипи на живеење итн. Овој жанр од рок музиката<br />
се одликува со засилен звук на гитарите, и препознатлив е по жестокиот ритам. Бендовите се составени од гитаристи,<br />
басист, тапанар и пејач. Меѓутоа, главна карактеристика на хеви метал правецот не е засилениот звук на гитарите<br />
и тапаните, туку смислата и пораката на текстот од песната. Интензитетот на звукот и на ритамот на мелодијата<br />
кореспондира со важноста на пораката што треба да се пренесе. Затоа треба особено внимание да се обрне врз<br />
содржината на текстот. А што се однесува до видот на музиката што им се допаѓа на луѓето, тоа сепак претставува избор<br />
според вкусот. И во останатите музички правци среќаваме музика со интензивна јачина и жестина. Но, прашањето е:<br />
дали и каква порака има во сето тоа?<br />
Нападите и обвинувањата кон хеви метал правецот за промовирање на сатанизам се испровоцирани делумно<br />
1 Фронтмен на The Beatles, кој е еден од водечките британски и светски рок бендови од тоа време (1960 – 1970).<br />
2 Heavy metal – тежок метал.<br />
14
од непознавање, а најчесто од површно и недоволно разбирање на содржината на песните. Не е во ред врз основа на<br />
предрасуди да носиме генерална осуда. Едно од основните евангелски начела е: Не судете, за да не бидете судени 3 .<br />
Бог делува на разновидни и таинствени начини, познавајќи го срцето на секој човек. Процесот и манифестацијата на<br />
богобарателство се невидливи за очите на другите, а неретко се незабележлви и за самата личност, чие срце трага по<br />
откривање на смислата на животот. Така, и содржината на одредени песни од некои рок и метал бендови претставува<br />
еден вид на егзистенцијална потрага. Истиот копнеж по Изворот на животот може да се сретне кај сите категории на<br />
луѓе, без разлика со што се занимаваат во својот живот. Во овој текст се ограничуваме само на една категорија, од<br />
причина што веќе постои негативна предрасуда, но и осуда кон неа за богоборство. Од многувековниот опит на светите<br />
отци сме научени да го отвараме срцето за целиот свет, и никого да не отфрламе, а особено не поради предрасуда.<br />
Нивните пораки до нас ни се критериум за живеење, бидејќи не треба да се угледуваме на злото, туку на доброто 4 .<br />
Не треба да го игнорираме и фактот дека постојат повеќе видови на метал – музика, помеѓу кои спаѓа и black<br />
metal 5 , во кој, навистина, во голема мера има антихристијанска и просатанистичка содржина. Но, тоа е само еден<br />
мал дел, кој никако не може да биде репрезент на целокупниот музички жанр. Особено, пак, не може во истиот<br />
кош да бидат сместени светски познатите, сериозни и исклучително креативни метал - бендови. Во продолжение ќе<br />
прикажам дел од содржината на текстовите на овие бендови.<br />
ПРОБЛЕМОТ НА ВОJНИТЕ<br />
Во контекст на веќе спомнатиот револт кон војните,<br />
кај хеви метал бендовите тој бунт е многу подлабок и<br />
поинтензивен. Не се работи само за едноставен протест, туку<br />
ударот се нанесува во коренот на лудилото и без никакви<br />
резерви се истакнува целата вистина. Ова е особено видливо во<br />
песната War pigs (Свињи на војната) од бендот Black Sabbath 6 ,<br />
каде проблемот на војната се издигнува од социјално на<br />
онтолошко ниво: Генералите се собираат во своите маси,<br />
токму како вештерките на црните миси. Зли умови што<br />
кројат разорување, волшебници на смртна конструкција...<br />
Политичарите се кријат и само ја почнуваат војната. Зошто<br />
тие не одат да се борат? Таа улога им ја препуштаат на<br />
сиромашните. Времето ќе ги покаже нивните моќни умови,<br />
кои прават војна само за забава. Чекај, ќе им дојде судниот<br />
ден!...Божјата рака го најави денот на Судот и Бог повикува.<br />
Свињите на војната на колена преколнуваат, барајќи милост<br />
за своите гревови, а сатаната се смее, ширејќи ги своите<br />
крилја. Во овој извадок од песната гледаме дека конструкторите<br />
на војната не се само злосторници кои би одговарале пред<br />
човечките судови, туку тие се кукавици и суштински одговорни<br />
за масовна деструкција на многу личности, а пред сѐ на своите.<br />
Токму поради тоа се потсетува на Божјото присуство и дејство<br />
во историјата и дека, на крајот од краиштата, животот не зависи<br />
3 Мат. 7, 1.<br />
4 3. Јован. 1, 11.<br />
5 Black metal – црн метал. Овој вид на метал – музика најмногу е присутен во скандинавските земји.<br />
6 Black Sabbath е англиски хеви метал бенд, формиран во 1969 година во градот Бирмингам. Според интнзитетот на музиката и на ритамот можеби спаѓа во хард рок жанрот,<br />
но сепак овој бенд се смета за основател на хеви метал правецот токму поради содржината на текстовите од нивните песни.<br />
15
од нас, туку од Него. А што е уште поважно, преку овие стихови се потенцира вечниот живот, чиј квалитет зависи од<br />
нашата состојба што си ја креираме самите. Бог е Оној Кој само го потврдува нашиот избор: дали сме се одлучиле за<br />
живот или за смрт.<br />
Оваа тема, од различни аспекти, ја обработуваат и други бендови. Metallica 7 , преку песната Disposable heroes<br />
(Херои за еднократна употреба), ја нагласува катастрофалната вистина дека војниците не се сметаат за конкретни<br />
и неповторливи личности, туку се третираат како средства за постигнување на цел. Штом едно од тие средства ќе<br />
биде уништено, тогаш на негово место доаѓа друго. За жал, оние кои ги водат војните како да не прават разлика<br />
помеѓу оружјето и личноста која го носи, туку само ги интересира да ги има во доволен број на фронтот. Iron Maiden 8<br />
во албумот A Matter of Life and Death 9 ја обработува проблематиката на војните, допирајќи го и едно од најголемите<br />
лудила и безумија, а тоа е т.н. света војна, односно војна чиј повод и цел се базираат врз религиска припадност. Преку<br />
реторичко прашање се констатира лицемерието како основен показател, но и причина за оваа бесмисла: Дали си човек<br />
на мирот или човек на света војна? Толку многу варијанти има од тебе, така што веќе не знам која е вистинската 10 .<br />
Преку заговарањето на војна во име на религијата, всушност, се врши едно од најголемите злоставувања врз човечката<br />
душа. За да дојде до моментот некој да почне да убива во тоа име, неопходно е претходно да биде уверен во фактот<br />
дека тоа ќе му подари вечен живот во мир и спокој! А доколку не отиде до таму работата, тогаш доволно е дури и<br />
само кога религиската припадност се глорифицира до потребниот степен, на кој човек веќе е подготвен да застане во<br />
оружена „одбрана“ на неговите религиски истомисленици. Во тој контекст, Megadeth 11 констатира и прашува: Брат<br />
ќе убие брат, се пролева крв по земјата. Убивање за религија е нешто што јас не го разбирам. Прашај ги овците за<br />
нивните верувања: дали вие убивате по Божја команда? 12 .<br />
Опасноста од нуклеарна војна е сѐ поинтензивна во текот целата втора половина на 20 век, а ризикот од неа и од<br />
катастрофалните последици што би се произвеле е актуелен и денес. Членовите на бендот Black Sabbath опоменуваат<br />
на оваа опасност и, на крајот, есхатолошки ги резимираат последиците во песната Electric funeral (Електричен погреб):<br />
Блесоци на небото претвараат куќи во кочини, а луѓето ги претвараат во глина... Згради се уриваат, земјината<br />
кора пука, а реките се претвараат во крв. Земјата лежи на смртна постела... Натприродниот Цар ја става<br />
земјата под Свое крило. Небесните златни хорови пеат, а ангелите на пеколот мавтаат со своите крилја. Злите<br />
души паѓаат во пеколот, засекогаш во стапицата на ќелиите кои горат!<br />
Свој придонес во револтот кон војните имаат и други бендови, помеѓу кои се: Deep Purple 13 со песната Child in<br />
time (Поколенија) и Guns N’ Roses 14 со песната Civil war (Граѓанска војна).<br />
БОГОБОРСТВО ИЛИ БОГОБАРАТЕЛСТВО?<br />
Најголемата негативна критика кон метал–бендовите е филувана со обвинението дека тие, речиси, се<br />
предводници на една просатанистичка кампања. И за тоа не се обвинети само оние кои навистина тоа го прават,<br />
туку дури и овие бендови за кои стана збор до сега. За да се отфрли ова обвинение можеби би било доволно и само<br />
она што погоре беше изложено за нивниот став во однос на војните, бидејќи во него веќе се препознава погледот<br />
вперен кон Бога. Меѓутоа, тоа е само еден дел, затоа што кај овие бендови среќаваме богат материјал, исполнет со<br />
барање на Бога, што всушност и ја покажува потрагата по вистинската смисла на нашето постоење. Тие тоа не го прават<br />
секогаш на директен начин, иако има и такви примери. Сепак, треба да сфатиме дека не станува збор за црковни<br />
проповедници, туку за музичари кои се трудат да навлезат во длабочината на човечкото постоење. Проблемот кај<br />
критичарите веројатно настанува кога во песните ќе слушнат за ѓавол, смрт, пекол, уништување, зло итн. Поради тоа<br />
7 Американски хеви метал бенд, формиран во 1981 година.<br />
8 Англиски хеви метал бенд, формиран во 1975 година.<br />
9 „Прашање на живот и смрт“.<br />
10 Извадок од песната For the greater good of God од спомнатиот албум на Iron Maiden.<br />
11 Американски хеви метал бенд, формиран во 1983 година.<br />
12 Извадок од песната „Holy wars“ (Свети војни) на бендот Megadeth.<br />
13 Англиски хард рок бенд, формиран во 1967 година.<br />
14 Американски хард рок бенд, формиран во 1985 година.<br />
16
е распространето мислењето дека во метал – музичкиот<br />
правец се обработуваат мрачни теми. Тие т.н. мрачни<br />
теми му пречат на секој комформист и хедонист; му<br />
пречат на секој кој живее во илузија дека нема да умре,<br />
па затоа секојдневно се дозира со „наркотикот“ наречен<br />
неразмислување за смртта. И тогаш е нормално овие<br />
теми да изгледаат мрачни, бидејќи се во функција на<br />
отрезнување од комодитетот на таа наркотична состојба.<br />
По отрезнувањето би следела и детоксификација, што<br />
би претставувало почетна точка за градење на здрава<br />
личност, која реално ќе се соочува со егзистенцијалните<br />
предизвици. Но, тешка е таа<br />
борба со себе, односно со<br />
сопствената помраченост,<br />
предизвикана од нездравото<br />
и безумно себељубие. Во<br />
продолжение ќе видиме<br />
некои од тие „мрачни<br />
теми“ на познатите метал –<br />
бендови.<br />
Бендот Black Sabbath<br />
е обвинет дека, по стапките<br />
на Фридрих Ниче, објавува<br />
дека Бог е мртов. Меѓутоа,<br />
ова може да го каже<br />
само некој што не обрнал<br />
воопшто внимание на<br />
текстот од истоимената<br />
песна. Пред сѐ, насловот<br />
на песната претставува<br />
прашална реченица: God is<br />
dead? (Дали Бог е мртов?).<br />
Во песната станува збор за<br />
жестока внатрешна борба<br />
на еден човек: Загубен во<br />
темнината, бледеам од<br />
светлината. Верата на<br />
мојот татко, брат, мојот<br />
Создател, мојот Спасител ми помага да ја поминам<br />
ноќта...Гласови одѕвонуваат во мојата глава „дали е<br />
Бог жив или мртов?“...Реки од зло течат низ земјата<br />
што умира...Кому му веруваш кога корупцијата и<br />
похотата, верата на сите неправедни, ќе те остават<br />
празен и нецелосен? Кога овој кошмар ќе заврши? Сака<br />
ли некој да ми даде одговор дали е Бог мртов?... Не<br />
верувам дека Бог е мртов... Овие извадоци се доволни за<br />
да се сфати за што станува збор. И, што е најважно,<br />
песната не останува само во форма на прашање, туку<br />
на крајот дава конкретен одговор: не верувам дека Бог<br />
е мртов!<br />
Ќе наведам уште две песни од истоимениот<br />
англиски бенд. Првата, со наслов The devil cried (Ѓаволот<br />
заплака) претставува ретка музичка интерпретација од<br />
овој вид, каде е прикажан начинот како да се совлада<br />
ѓаволот. Секогаш кога му угодуваме, ние успеваме да<br />
го израдуваме. Но, авторот на песната бара начин како<br />
да го натера ѓаволот да заплаче, бидејќи тоа всушност<br />
значи и негов пораз. Станува збор за човек во пеколот,<br />
кој во еден момент зема храброст да ја поведе борбата<br />
со цел ѓаволот да заплаче, знаејќи дека тоа ќе биде од<br />
пресудно значење: Јас можам да ја добијам оваа игра<br />
доколку сите работи се поклопат...Нема да бидам<br />
паметен, туку бистар...Знам дека јас ќе бидам тој<br />
што ќе го натера ѓаволот<br />
да заплаче. Конечно дојде<br />
и мојот момент и не<br />
смеам да му овозможам<br />
задоволство на ѓаволот...<br />
Почнав да му зборувам за<br />
мојата болка и за животот<br />
што го живеев, а тој само<br />
се насмевна и почна силно<br />
да се смее. Тогаш, јас му<br />
реков дека го љубам, а<br />
ѓаволот заплака. Солзи од<br />
неговите очи...и ѓаволот<br />
заплака. Навистина одлично<br />
е доловена суштината.<br />
Изворот на сета ѓаволска<br />
злоба лежи во неговата<br />
голема гордост. Поради тоа,<br />
тој е полн со омраза кон<br />
Бога и кон сѐ она што Бог<br />
го љуби. Затоа се радувал<br />
и се смеел додека слушал<br />
за болката и тешкиот живот<br />
на овој човек. Единствениот<br />
начин да се ослободиме<br />
од канџите на сатанската<br />
гордост е љубовта, чија<br />
основа е смирението. Токму<br />
поради тоа, зборовите на љубов што ги слушнал од<br />
човекот за него претставуваат огнени стрели, кои му<br />
ја одземаат силата. Гледајќи го ѓаволот беспомошен,<br />
човекот се ослободува од неговото ропство и Му се фрла<br />
на Бога во прегратка. А за сето тоа е потребно само да се<br />
изрази љубов.<br />
А другата песна, (After forever), нема потреба<br />
од дополнително објаснување на содржината: Дали<br />
некогаш помислуваш за твојата душа – дали може да<br />
биде спасена? Или можеби мислиш дека кога си мртов<br />
ти само си остануваш во гробот. Дали е Бог само<br />
мисла во твојата глава или Тој е дел од тебе? Дали е<br />
Христос само име што си го прочитал во книга кога си<br />
бил на училиште? Дали кога размислуваш за смртта<br />
17
остануваш без здив или си прибран? Би сакал ли да го видиш папата на крајот од јажето – дали мислиш дека тој<br />
е будала? Јас ја видов вистината, да, јас ја видов светлината и се променив. И јас ќе бидам подготвен кога ти ќе<br />
бидеш осамен и исплашен, кога ќе им дојде крајот на твоите денови. Можно ли е да се плашиш што би можеле<br />
да речат твоите пријатели кога би знаеле дека ти веруваш во Бога? Пред да критикуваат, тие би требало да<br />
сфатат дека Бог е единствениот начин за да се има љубов. Дали твојот ум е толку малечок, па мораш да го<br />
следиш чопорот каде и да трча? Дали со подигрување ќе се смешкаш и кога ќе се приближи смртта и дали ќе<br />
кажуваш дека, исто така, можеш да му се поклонуваш и на сонцето? Мислам дека е вистина дека луѓе како тебе<br />
Го распнале Христос. Мислам дека е тажно тоа што вашето мислење било единствено кое се слушнало. Дали ќе<br />
бидеш толку сигурен кога ќе дојде твоето време, и дали ќе кажеш дека не веруваш? Си имал шанса, но си ја одбил<br />
и сега не можеш да добиеш повторно. Можеби ќе размислиш пред да кажеш дека Бог е мртов и дека Го нема.<br />
Отвори ги очите, и само сфати дека Тој е Оној еден и единствен Кој може да те спаси од сиот тој грев и од сета<br />
таа омраза. Или и понатаму ќе се исмејуваш со сѐ што ќе чуеш? Да! Мислам дека е предоцна.<br />
Бендот Iron Maiden, покрај веќе спомнатиот албум поврзан со проблематиката на војните, има широк опус на<br />
творештво со длабоки теми од различни аспекти на човечкиот живот. Помеѓу нив спаѓаат и оние во врска со смислата<br />
на животот. Сеќавањето за смртта е една од најголемите мудрости и добродетели. Според опитот и советот на светите<br />
отци на Црквата, сеќавањето за смртта нѐ прави реални и трезвени луѓе, и во голема мера го намалува ризикот<br />
од тежок грев против љубовта кон Бога и кон другите луѓе. Песната Dance of death (Танц на смртта) претставува<br />
своевиден поттик кон слушателите токму во правец на сеќавање за смртта, што би претставувало и подготовка за тој<br />
момент: Кога знаеш дека ти дошло времето, знаеш дека ќе бидеш подготвен за тоа. Поздрави се за последен пат<br />
со сите, наздрави и помоли се за тоа.<br />
Човекот во тек на својот живот многу лесно може, опиен од сопствните страсти, да ја заборави смислата на<br />
постоењето и да не Го препознае својот Создател и Татко. Меѓутоа, соочувањето со смртта е последен клучен период<br />
или момент, во кој срцето може да направи пресврт. Тоа е можно кај човек што не гледа површно на реалноста на<br />
животот, туку длабоко во своето битие ја бара вистината. Ваквиот внатрешен процес е опишан во песната Hallowed<br />
be Thy name (Да се свети името Твое) од Iron Maiden: Чекам во мојата студена ќелија кога ѕвоното почна да<br />
ѕвони, рефлектирајќи го мојот изминат живот, но не останува многу време, зашто во 5 часот ќе ме одведат на<br />
бесилка... Кога свештеникот дојде да ми ја прочита последната молитва, јас фрлив поглед низ решетките кон<br />
последниот призор на светот што многу згрешил кон мене. Можеби е ова некаква грешка, а тешко ќе се сопре<br />
злото што владее. Дали е ова навистина крај, а не некој луд сон? Молам, некој нека ми каже дека сонувам, не е<br />
така лесно да запрам да врискам. Солзи ми течат, но зошто јас плачам? После сѐ, јас не се плашам да умрам.<br />
Зарем не верувам дека не постои крај? Додека стражарите ме водеа надвор, некој извика од ќелијата „Господ да<br />
биде со тебе“. Ако постои Бог, тогаш зошто ме пушта да умрам? Во оваа претсмртна агонија, додека го очекува<br />
извршувањето на смртната пресуда, се одигрува тешка, сеопфатна и исклучително продуктивна борба. Целта на таа<br />
борба е пронаоѓањето на смислата на животот, преку изразување на сомнежи, дилеми и прашања поврзани со тоа.<br />
Очигледно, претставен е лик кој во текот на животот бил прилично резервиран во однос на верата во Бога. Меѓутоа,<br />
Бог ни дава шанси до последен момент. Во продолжение следи разврската на агонијата: Како што се движам, цел<br />
живот ми се исцртува пред мене. И ако е блиску крајот, не ми е жал. Земи ми ја душата, бидејќи е подготвена да<br />
одлета. Забележете ми ги зборовите дека мојата душа ќе живее. Ве молам, не грижете се што сега заминувам;<br />
јас отидов да ја најдам вистината. Кога знаеш дека ти дошло времето, можеби тогаш ќе почнеш да сфаќаш дека<br />
животот е чудна илузија. По ова следи инструментален дел, што всушност претставува израз на патот кон финалната<br />
определба на овој човек. И на крајот, по сите овие размислувања, дилеми и негодувања, следи извикот кон Бога: Да<br />
се свети името Твое.<br />
ЗАКЛУЧОК<br />
Од ова резимирано изложување на содржината на одредени текстови од песните на рок и метал бендовите<br />
се гледа дека не би можело да биде одржливо обвинувањето за просатанистичка дејност. Поради ограничениот<br />
простор, во текстов не се прикажани и други содржини кои би го потврдиле истото. Изразувајќи ја длабоката<br />
18
егзистенцијална потрага по смислата на животот, овој музички правец со својата содржина може многу да му помогне<br />
на современиот конфузен и максимално збунет млад човек. Истовремено, сета таа содржина претставува и израз на<br />
сите кои ја сфатиле бесмисленоста на „вредностите“ според кои денес живее светот. За жал, стравот од соочување со<br />
вистината продуцира и промовира музика и песни, чија содржина е, во најдобар случај, наркотик за избегнување на<br />
важните егзистенцијални прашања. А ако погледнеме подетално, кај други музички правци ќе забележиме содржини<br />
со директен поттик за различни видови неморал и духовна дезориентација. Споредувајќи ја содржината на песните,<br />
може да се заклучи кој правец промовира сатанизам. Во нив се промовираат како достигнување: блудот, прељубата,<br />
љубомората, прекумерната употреба на алкохол и сл.<br />
Што се однесува до обвинувањето за злоупотреба на дрога кај рок и метал бендовите и нивните слушатели,<br />
доволно е само да се каже дека нема категорија на луѓе во која не е присутна таа појава. За злоупотреба на наркотици<br />
не се пресудни професијата и хобито, па затоа се среќава кај луѓе што се занимаваат со разни дејности. Ставот на<br />
сериозните хеви метал бендови по ова прашање највпечатливо е изразен преку песната Master of puppets (Господар<br />
на кукли) од Metallica. Преку интензитетот на музиката, низ сурово реалниот текст, се пренесува бескомпромисна<br />
порака против злоупотреба на хероин.<br />
Кореографијата кај хеви метал бендовите е многу посложена отколку кај рок бендовите. Таа сложеност<br />
произлегува од содржината на пораката што секој албум има за цел да ѝ ја пренесе на јавноста. И во врска со ова<br />
се кршат копја, бидејќи многумина забележуваат вид на сатанистички маркетинг во кореографијата и во дизајнот.<br />
Меѓутоа, само неупатени во основите на сатанизмот можат да изречат обвинение од ваков тип. Сатанизмот е нешто<br />
сосема друго во однос на сѐ: цел, ритуали, музика, симболи, движења итн. Кореографијата на сериозните и светски<br />
признати метал бендови е во корелација со содржината на песните, за што веќе стана збор тука. Животот мора да<br />
се прикаже и да се сфати реално, ако сакаме да го сфатиме и да го живееме сериозно. Секое фантазирање води<br />
во пропаст. Во таквото соочување со животната реалност неизбежно е спомнувањето на смртта, на ѓаволот и на<br />
деструкцијата што човекот сам на себе си ја прави.<br />
„Кој има уши да слуша, нека чуе“! (Лука 8, 15)<br />
19
МИРЕЛА МАКУРАТ<br />
(етнолог)<br />
КРСТОВДЕН - ПРАЗНИК НА ВОЗДВИЖЕНИЕ<br />
НА ЧЕСНИОТ И ЖИВОТВОРЕН КРСТ<br />
Воздвижението на Чесниот и Животворен Крст е<br />
еден од дванаeсетте најголеми христијански празници,<br />
востановен во 355 г. по изградбата на црквата „Христово<br />
Воскресение“ во Ерусалим 1 . Првично празникот посветен<br />
на Исусовиот Крст се славел еден ден после Велигден 2 ,<br />
но набргу подоцна прославата била пренесена на 14 (27)<br />
септември.<br />
Со празникот се поврзани неколку настани:<br />
До IV век Црквата не знаела каде се наоѓа Чесниот<br />
1 Премин, бр. 29-30, 2005, стр. 4.<br />
2 Przybył Elżbieta, Prawosławie, Wydawnictwo Znak, Kraków, 2006, стр. 173.<br />
20
и Животворен Крст Господов, зашто после распетието<br />
тој не бил сочуван. Кога Тит го зазел Ерусалим, тлото на<br />
градот било изменето и покриено со земја и затоа било<br />
многу тешко да се најдат местата кои биле поврзани со<br />
земниот живот на Господ Исус Христос. Пронаоѓањето<br />
на Крстот ѝ се припишува на царицата Елена, мајката<br />
на царот Константин. Историчарот Евсевиј, во своето<br />
дело за животот на Константин, зборува за видението<br />
кое царот го имал пред битката со Максенциј во 312<br />
година. Благоверниот цар, на пладне, го видел на небото<br />
изобразен крстниот знак, кој сјаел со неискажлива<br />
светлина и на кој пишувало: „Со ова ќе победиш“ .<br />
Идната ноќ, на царот му се појавил Самиот Спасител со<br />
истото знамение што царот го видел минатиот ден на<br />
небото и му заповедал да направи сличен таков знак,<br />
кој спасоносно ќе ја предводи војската и со кој ќе ги<br />
победува непријателите (станува збор за Христограмот).<br />
Константин ја извојувал победата над Максенциј и со<br />
Христограмот победоносно влегол во Рим, кажувајќи му<br />
на израдуваниот народ дека тоа е спасоносниот знак, кој<br />
е чувар на Римската Империја. Во спомен на чудесниот<br />
настан, на победата, и во слава на Христа Вистинскиот<br />
Бог, Константин си подигнал статуа на која тој во десната<br />
рака го држи крстот. На статуата имало натпис кој велел:<br />
„Со овој спасоносен знак, кој е сведоштво за вистинската<br />
храброст, го ослободив вашиот град од јаремот на<br />
тиранското владеење, а на сенатот и народот римски<br />
им го вратив во слобода претходниот украс и сјај“.<br />
Тогаш е донесен и Миланскиот едикт (313 год.), со кој на<br />
христијанството му се дало потполна слобода.<br />
Едно од преданијата зборува за царицата Елена,<br />
која тргнала за Ерусалим со намера да го пронајде и да му<br />
се поклони на Крстот Христов. На Голгота таа пронашла<br />
пагански храм во чиишто темели се наоѓале трите крста:<br />
на Спасителот и на двајцата разбојници распнати заедно<br />
со Него. Но, таа не знаела кој е Христовиот Крст. Тогаш<br />
покрај царицата и крстовите поминувала погребна<br />
поворка. Царицата Елена, силно уверена дека мртовецот<br />
ќе воскресне доколку се допре до Христовиот Крст, ја<br />
застанала поворката и го положила мртовецот на трите<br />
крста. По Божја промисла мртовецот воскреснал на третиот<br />
Крст. Според друга верзија на преданието се работело за<br />
чудотворно исцеление на болна жена 3 . Мноштво народ<br />
се насобрал за да се поклони на Крстот Господов, а за<br />
да можат сите да го видат, ерусалимскиот архиереј го<br />
издигнал на високо место, по што сите пееле: „Господи,<br />
помилуј“. Така започнал празникот Воздвижение на<br />
Чесниот Крст. Тоа се случило приближно кон крајот на<br />
мај 326 година, а во 355 година била осветена црквата на<br />
Христово Воскресение и оттогаш Крстовден се слави на<br />
14 (27) септември 4 . И до ден-денес се слави тој празник<br />
– на Крстовден свештеникот застанува со крст украсен со<br />
цвеќе на сред храм, а верниците му се поклонуваат на<br />
крстот и пејат по 40 пати „Господи, помилуј“. Исто, на тој<br />
ден се држи пост.<br />
Царицата Елена главниот дел од Чесното Дрво<br />
го оставила во Ерусалим, во црквата на Воскресението, а<br />
еден дел му испратила на својот син, царот Константин, во<br />
престолнината на Римското Царство. Во оваа прилика таа<br />
му ги испратила и клиновите со кои Господ бил прикован<br />
на Крстот. Тогаш царицата заповедала да се изградат<br />
цркви на христијанските свети места во Ерусалим, меѓу<br />
кои и во Гетсиманија на гробот на Пресвета Богородица.<br />
По враќањето на Елена во Византија, нејзиниот син, цар<br />
Константин, направил три големи крста, според тоа како<br />
му се јавувале во битките и заради кои тој ја примил<br />
христијанската вероисповед – првиот во Рим, вториот во<br />
Визант и третиот на реката Дунав. На крстовите со златни<br />
букви напишал: ИС ХС - НИ КА (Исус Христос победува) 5 .<br />
Вториот настан, поради кој се слави празникот<br />
Крстовден, се случил за време на владеењето на царот<br />
Ираклиј (610 – 6<strong>41</strong>). Во 614 година Персијците го зазеле<br />
3 Smykowska Elżbieta, Zwyczaje i obrzędy prawosławne, Mały słownik,<br />
Verbinum, Warszawa, 2008, стр. 65.<br />
4 Премин, бр. 29-30, 2005, стр. 7.<br />
5 Исто.<br />
21
Ерусалим и од таму ги разграбале најголемите светињи,<br />
направиле страшно крвопролевање и оставиле невиден<br />
пустош. Меѓу светињите, тие од храмот на Воскресението,<br />
го зеле и Чесниот Крст, кој бил во нивни раце 14 години.<br />
Житието ,пак, на св. Атанасиј Персијанец (3 февруари) ни<br />
го дава податокот дека многу Персијци во тоа време ја<br />
примиле христијанската вера, зашто биле очевидци на<br />
многу чуда кои преку Крстот се случувале пред нивните<br />
очи.<br />
година го пренел повторно во Цариград, плашејќи се<br />
од тоа дека тешко ќе може да ја задржи Сирија која ја<br />
напаѓале Арапите. При ова пренесување од Ерусалим во<br />
Цариград, Патријархот Цариградски Сергиј го примил кај<br />
црквата „Влахерна“, а потоа во литија го однел во храмот<br />
„Св. Софија“, каде бил извршен обред на издигање на<br />
Чесниот Крст 6 .<br />
СИМБОЛИКАТА НА КРСТОТ<br />
Царот Ираклиј многу пати правел безуспешни<br />
походи против Персијците, сѐ додека не ги победил во<br />
627 год. Враќајќи се во Цариград, тој разбрал дека Хозрој<br />
бил убиен од сопствениот син и дека овој сега моли мир<br />
од Ираклиј. Од Персија Ираклиј го вратил Чесното Дрво<br />
најпрвин во Цариград, а потоа, откако извојувал победа<br />
во Сирија, го донел во Ерусалим. Преданието вели дека<br />
царот, облечен во царска одежда и со инсигнии на царско<br />
достоинство, на плеќите го носел Крстот од Елеонската<br />
Гора до подножјето на Голгота, каде невидлива сила го<br />
спречила да се искачи понатаму. Патријархот Захариј му<br />
рекол да ги симне од себеси царските инсигнии и бос,<br />
со Крстот на плеќите, да го однесе Крстот на Голгота, во<br />
храмот на Воскресението, каде што потоа е извршено<br />
издигнување и поклонение пред него. Крстот кратко<br />
време останал во Ерусалим, зашто Ираклиј во 638<br />
Во древните култури, знакот на крст ги<br />
претставувал сонцето и страните на светот. Формите на<br />
овој лик, кои како тајни симболи на крстот биле усвоени<br />
од страна на христијанството, се следниве:<br />
• крст со четири рамена, впишан во круг, бил<br />
претхристијански симбол на светлината и сонцето,<br />
користен од страна на народите од Азија и на старите<br />
Германи. Тој, исто така, бил симбол на годишен циклус<br />
и на биолошки принцип. Тој означувал здравје и живот.<br />
• крстот во облик на грчката буква TAU (crux<br />
commissa) го одбележувал центарот на светот, и тој бил<br />
симбол на владејачка над сѐ и на моќ на сонцето. Тие<br />
крстови биле носени од страна на асирските цареви на<br />
вратот или на градите. Сепак, кај домородните народи на<br />
Америка симболизира дожд или поток на вода.<br />
• Пророкот Езекиел (9,4), по наредба на Бога,<br />
правел знак TAW (дваесет и втората и последната буква<br />
од семитските азбуки: феникиска, арамејска, хебрејска)<br />
на челата на оние кои се придржувале и ја запазувале<br />
верата. Според светите Отци на Црквата, ова дејство<br />
наведувало дека крстот е знак на откуп, печат на<br />
избраните. Монасите носеле стапови во облик на таков<br />
крст, па затоа таквиот вид на крст, во спомен на свети<br />
Антониј Пустиник, се нарекува и крст на св. Антониј.<br />
6 Види повеќе: http://www.bigorski.org.mk/index.php?content_type=svetootechki_tekstovi&action=details&record_id=1<strong>42</strong>,<br />
http://www.bigorski.org.<br />
mk/index.php?content_type=svetootechki_tekstovi&action=details&record_<br />
id=127, http://www.bigorski.org.mk/index.php?content_type=nastani&action=details&record_id=2534<br />
(посетено на 1.10.2016).<br />
22
• анк (Anch, crux ansata) - египетски хиероглиф што<br />
се чита „живот“. Познат е и како „клучот на животот“,<br />
„клучот на Нил“ или како „крст со рачка“. Како симбол на<br />
плодноста, неговиот облик симболизирал женска утроба.<br />
На коптските гробишта често бил врежуван овој знак како<br />
симбол на христијански крст7.<br />
• Свастика – Изразот потекнува<br />
од санскритскиот збор „svasti” што значи добробит.<br />
Позната е и како крст гамма (crux gamma), бидејќи изгледа<br />
како составен од четири грчки букви гамма (Γ). Првично<br />
свастиката била симбол на оган и сонце, среќа и успех.<br />
Кај Словените била позната како сварга8, сважица,<br />
сварожица и влегувала во состав на претхристијанскиот<br />
словенски симбол „рацете на бога”.<br />
• Келтски крст – исто како свастиката е вид<br />
на соларен крст. Прифатен од страна на христијаните,<br />
посебно на Британските Острови, од каде има потекло.<br />
Во Римската Империја распнувањето на крст<br />
било многу понижувачко, срамно и најсурово казнување,<br />
предвидено за робови и престапници, но никогаш за<br />
римските граѓани 9 . Со распнувањето на Христа, крстот<br />
станува знак на победата и воскресението, спасението,<br />
соединувањето на Земјата со Небото, од Дрво на<br />
Страданието, станува Дрво на Животот. Но, додека<br />
христијанство не станало легална и официјална религија<br />
во Римското Царство во 380 година, христијаните првите<br />
3 века тој симбол го користеле скришно или употребувале<br />
други знаци како риба, сидро, трозабец, Христов<br />
монограм Хи-Ро (хризма или хрисмон) 10 . Од моментот<br />
кога христијанството станало официјална религија во<br />
Царството, верниците почнале да го користат знакот на<br />
крстот како нивни симбол во различни форми, меѓу кои<br />
најчести се:<br />
• крст со рамни краци или грчки (crux quadrata).<br />
7 Forstner Dorothea, Świat symboliki chrześcijańskiej, прев. од анг. W. Zakrzewska<br />
и др., Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa, 1990, стр. 14.<br />
8 Słownik języka polskiego уред. Niedźwiedzki; книга VI (Warszawa 1916),<br />
стр. 524.<br />
9 Forstner, стр. 13.<br />
10 Forstner, стр. 14.<br />
Воведувањето на грчки крст во христијанството му се<br />
припишува на свети Пахомиј, египетски монах, околу 322<br />
година.<br />
• Латински крст (crux immissa) – со вертикален крак<br />
подолг од хоризонтален.<br />
• Крст на свети Андреј, Андреин крст (saltire или crux<br />
decussata – од римска бројка X - десет) – од грчката буква<br />
Χ која означува Χριστος. Според преданието на таков крст<br />
бил распнат апостол Андреј.<br />
• Чаталест (вилест) крст – со облик сличен на<br />
латинската буква “Y” или грчата ψ . Најверојатно првично<br />
симболизирал здив во крштелната вода, исто симбол на<br />
дрвото на животот 11 .<br />
• Патријаршиски крст - форма на крст со еден<br />
вертикален зрак и два хоризонтални – подолу подолгиот,<br />
а над него пократкиот, кој симболизира табла, што<br />
според Евангелието се наоѓала на крстот на Исус Христос<br />
со натпис Исус Христос Еврејски Крал (INRI од лат. Iesus<br />
11 Forstner, стр. 15.<br />
23
Nazarenus Rex Iudaeorum, хеб. Yeshu’a HaNatserat Melech<br />
HaYehudim, гр. Iésús ho Nazóraios ho basileus tón Iúdaión).<br />
• Папски крст – со три хоризонтални зраци<br />
(греди).<br />
• Православен крст – додаден е еден<br />
хоризонтален зрак до патријаршискиот крст – за нозете<br />
на Исус. За разлика од католичката традиција, во<br />
православието нозете на Христа не се прободени со<br />
една, туку две шајки - секое стапало одделно. Едниот<br />
(од десна страна на Исус) крај, на долниот зрак, е погоре<br />
од другиот. Така зракот насочува кон небото, каде што<br />
отишол добриот разбојник распнат заедно со Христа.<br />
Другиот крај – насочен надолу - укажува на пеколот,<br />
место за вториот разбојник, кој не се покајал. Под крстот<br />
понекогаш е ставан човечки череп. Тој претставува череп<br />
на Адам, кој според апокрифни извори бил погребан на<br />
место на кое подоцна бил распнат Исус - на Голгота, што<br />
во превод значи „место на черепот“. Според преданието,<br />
од устата на покојниот Адам израснало дрво, од кое<br />
неколку векови подоцна бил изработен Исусовиот Крст.<br />
Преданието вели дека дрвениот материјал од Чесниот<br />
Крст дошол од Дрвото на животот, кое се наоѓало во<br />
градината на Рајот. Пред Адам да почине, тој му наредил<br />
на неговиот син Сет да отиде кај архангел Михаил да<br />
го замоли да му даде семе од Дрвото на животот. Кога<br />
тој починал, семето му било ставено во неговата уста и<br />
така тој бил погребан заедно со него. Семето пораснало<br />
во едно дрво, кое се појавувало од неговата уста. По<br />
долги години и векови, дрвото било исечено, и дрвениот<br />
материјал бил искористен за изградба на мост преку<br />
кој поминала и кралицата од Саба, доаѓајќи до царот<br />
Соломон. Поминувајќи преку мостот, таа таму паднала<br />
на колена, поклонувајќи му се. Таа му рекла на Соломон<br />
дека парчето дрво од мостот ќе доведе до замена на<br />
Божјиот Завет со еврејскиот народ, создавајќи нов ред.<br />
По дури четиринаесет колена, истиот дрвен материјал<br />
бил исечен од истиот мост, за од него да се направи крст,<br />
на кој бил распнат Исус Христос 12 . Друго објаснување за<br />
черепот, кој е прикажуван под крстот, е дека черепот<br />
симболизира смрт, а Исусовиот крст победа над неа.<br />
Според Светото Предание на Црквата, Чесниот Крст<br />
бил направен од три различни вида на дрво: кедар, бор<br />
и чемпрес или од кедар, чемпрес, палма и маслиново<br />
дрво 13 .<br />
• Ерусалимски крст – составен од четири грчки букви<br />
TAU и четири мали грчки крстови.<br />
• Македонскиот крст - познат и како Вељушки крст<br />
е од манастирската црква „Св. Богородица Елеуса“ во<br />
Вељушкиот манастир. Тој претставува варијација на<br />
христијанскиот крст, главно поврзан со Македонија<br />
и е симбол на Македонската православна црква.<br />
Симболизира вечност, живот и бескрајност.<br />
ЗНАКОТ НА КРСТОТ<br />
И СИМВОЛОТ НА ВЕРАТА<br />
Првично христијаните го правеле знакот на<br />
крстот само на чело. Подоцна почнале да го прават како<br />
т.н. голем знак. Во православната традиција верниците<br />
сами себе се прекрстуват од десна кон лева страна, но<br />
благословувајќи друг човек или предмет знакот на крст<br />
се прави од лева кон десна страна. Во двата случаи се<br />
почнува од десното рамо на личноста која ја прекрстуваме<br />
– гледајќи од страната на предметот на дејствието знакот<br />
на крст е правен од десна кон лева страна (на човекот кој<br />
е прекрстуван) 14 .<br />
Во денешно време кај католиците правецот на<br />
дејствието е секогаш ист – од лева кон десна страна од<br />
гледна точка на објектот (агенс) на дејствието, значи на<br />
тој кој го прави знакот на крст.<br />
12 Види повеќе кај: Вражиновски Танас, Македонска народна библија,<br />
МАТИЦА, Скопје, 2006, стр. 395-404.<br />
13 Kobielus Stanisław, Krzyż Chrystusa. Od znaku i figury do symbolu i metafory,<br />
Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa, 2000, стр. 74.<br />
14 Uspienski Boris, Krzyż i koło. Z historii symboliki chrześcijańskiej, прев. од<br />
рус. B. Żyłko, Słowo/Obraz Terytoria, Gdańsk, 2010, стр. 34.<br />
24
И во обата случаја доаѓа до чин на комуникација помеѓу човека со Бога – во католичкото разбирање човекот<br />
Му се обраќа на Господа, кај православните – Господ му се обраќа на човекот, бидејќи штом човекот е предмет на<br />
дејствие, тогаш дејствието го извршува самиот Бог 15 .<br />
Преминувањето од левата кон десната страна може да се интерпретира како премин од темнина кон светлина,<br />
од грев кон спасение, од смрт кон вечен живот итн. Движењето од десната кон левата страна може да се објасни како<br />
победа над сатаната, кој е од левата страна на човекот, и како одбрана од него. Во двата случаја човекот ја изразува<br />
својата припадност на Бога. Според анализата на Борис Успиенски тоа значи дека католикот (исто и монофизитот) – а<br />
исто и католичкиот свештеник, кој се моли заедно се верникот - се наоѓа лице в лице со Господ и молитвено Му се<br />
обраќа. Православниот верник (исто и несторијанинот), прекрстувајќи се, прави обид да се соедини со Бога, значи да е<br />
под влијание на божествената енергија и благодат. Во православието свештеникот се наоѓа во позицијата на Господ, а<br />
верник е наспроти него, а преку свештеникот дава благослов самиот Бог 16 . Значи, во првиот случај човекот комуницира<br />
со Бога, а во вториот – соединува.<br />
Прекрстувањето останува во врска со Символот на верата, ја изразува верата. Знакот на крстот идеографски<br />
го прикажува текстот на Символот на верата: во православието ставањето на рака на челото Го симболизира Бога<br />
на небесата и раѓањето на Христа од Отецот. Движењето надолу го прикажува стапувањето на Христос на земјата,<br />
пренесувањето на дланката на десната страна го означува Вознесението на Христа и Неговото седнување оддесно<br />
на Отецот, преминот со раката на лева страна го симболизира разграничувањето на праведните од грешните на<br />
Страшниот Суд. Самиот знак на крст го прикажува Христово распнување.<br />
Според Успиенски, во православието на тој начин прекрстувањето ја прикажува божествената историја и<br />
историјата на спасувањето на човечкиот род 17 . Кај православните, трите споени прста на дланката, која прави знак на<br />
крст, го изразуваат исповедањето на Бог - Света Троица (Отецот и Синот и Светиот Дух),а другите два споени прста се<br />
израз на неразделното и неслиено соединување на двете природи на Исус Христос (Божја и човечка). Во католицизмот<br />
петте прсти, со кои се прекрстуваат верните во крст, ги симболизираат петте Исусови рани, што се однесуваат на<br />
земниот, човечкиот живот на Исус, Неговото страдање и жртвата.<br />
15 Исто, стр. 35, 44.<br />
16 Исто, стр. 44-45.<br />
17 Исто, стр. 47.<br />
25
ЃАКОН КИРЧЕ ТРАЈАНОВ<br />
БОГОСЛОВСКАТА ПОЕТИКА<br />
1<br />
НА ЖИТИЕТО<br />
1. ЖИТИЕТО КАКО СПОМЕН ЗА СВЕТИТЕЛИТЕ БОЖЈИ<br />
Потребата да бидат запомнети Божјите дела произлегува од верата во нивното уникално значење за човековата<br />
егзистенција. Бог не го „заборава“ човекот. Во библиската старозаветна традиција помнењето Божјо се поврзува со<br />
вниманието со кое Бог се однесува кон своето создание, со силата на божествената промислителна љубов, преку<br />
која Бог го „држи“ светот во постоење и му дава живот. Затоа, животот може да се нарече „престојување во Божјото<br />
помнење“, а смртта „отпаѓање од Божјиот спомен“. На Божјото помнење човекот одговара со своето помнење на Бога<br />
и Неговите дела. Ако Божјото помнење на човекот е дар на животот, тогаш човековото помнење на Бога е примање на<br />
овој дар, односно учество во божествениот живот и надминување на човековата минливост и несовршеност. 2 Црквата<br />
1 Изнесениве размислувања за житието, иако се однесуваат општо на житијниот жанр, сепак, првенствено се насочени кон класичниот облик на житието од византиската<br />
хагиографија. Во самиот текст не се анализира посебноста на т.н. маченички сведоштва (маченички акти) кои го сочинуваат првиот слој на житијната литература.<br />
2 Александар Шмеман, Евхаристија, Скопје 181-182.<br />
26
се сеќава во светлината на есхатонот, во благодатното искуство за веќе дојденото Царство Божјо. Црковното помнење<br />
не се разбира во психолошка смисла како залуден обид за „воскреснување (враќање) на минатото“, туку во онтолошка<br />
и есхатолошка смисла, како основа за вечна заедница и единство со Бог. Оттука произлегува важноста на споменот и<br />
сеќавањето за „она што Бог го направил и не престанува да го прави за нас и за нашето спасение“. Божјото делување<br />
се поврзува со настани во кои учествуваат и конкретни личности, кои, исто така, се чуваат во свештениот спомен на<br />
Црквата, бидејќи се дел од Божјата спасителна промисла. Во одделни книги на Стариот Завет се посветува внимание на<br />
Божјите угодници какви што биле Авраам, Исаак, Јаков, Мојсеј, Исус Навин, царевите Давид и Соломон и др. Во Стариот<br />
Завет е запишано дека праведникот ќе се спомнува вечно. 3 Евангелијата се „апостолските спомени“. Во новозаветната<br />
книга Дела апостолски, која е своевидна „историја“ на Црквата од првите времиња, се преставува животот и подвигот<br />
на светите апостоли, (особено апостолите Петар и Павле). Во оваа книга се дава основата за житијниот жанр, иако тој се<br />
појавува подоцна. Но, основната цел на житијата, како своевидно „продолжение“ на Дела апостолски, е зачувувањето<br />
на споменот за светителите Божји, затоа што помнењето на нивниот живот значи и помнење на Бога и неговата<br />
промисла.<br />
Единствениот извор на светоста е Бог. Светоста е можна благодарение на Божјиот спасителен домостој во кој<br />
централно место има Христовото воплотување и основањето на Црквата како благодатен организам, оживотворуван<br />
од Светиот Дух. Светоста на светителите, разбрана како онтолошка категорија, е плод на бочовечката синергија.<br />
Светителството е учество во Божествениот живот преку несоздадените Божји енергии. Обожението е благодатно<br />
усвојување на новиот начин на суштествување според и во Христос. Светиите се очистени и осветени храмови во кои<br />
Бог престојува благодатно. Светоста на човечкиот род кулминира во Личноста на Пресвета Богородица, која самата<br />
е „сесветла Црква Божја“. Затоа, со прославувањето на светителите, всушност се прославува самиот Бог. „Дивен Бог<br />
во свјатих своих, Бог Израилев“. 4 Црквата со побожно внимание ги следи сите пројави на благодатта кои сведочат за<br />
земниот подвиг на своите членови. Таа со својот внатрешен вид ги препознава праведниците и меѓу живите и меѓу<br />
упокоените.<br />
Светителите се парадигма на христијанскиот живот. Нивното житие се запишува заради земната страна на<br />
Црквата. Основната порака на секое житие е: „Угледајте се на мене, како и јас на Христа“. 5 Чувањето на споменот<br />
на светителите има педагошко-дидактичко значење за христијаните. Особено важен е непрекинатиот континуитет<br />
на црковното предание, разбрано како автентично пренесување на црковниот начин на живеење. Апостолот Павле<br />
вели: „Помнете ги вашите наставници, што ви го проповедаа словото Божјо, и имајќи го пред очи крајот на нивниот<br />
живот, поддражувајте ја верата нивна“. 6 Споменот за светителите не треба да се редуцира исклучиво на моралнодидактичко<br />
ниво, иако тоа е исклучително важно. За старозаветниот човек не е доволно раскажувањето<br />
и знаењето за определен настан од Божјиот домострој. Тој е повикан да биде учесник преку празнувањето на<br />
настанот, кој е подеднакво значаен за него, за неговите предци и за неговите наследници. 7 На старозаветната<br />
традиција се надоврзува и новозаветната Црква, а при тоа, во светлина на христијанската есхатологија,<br />
старозаветната сенка станува новозаветна стварност. Затоа, можноста за мистично учество во празнуваните<br />
настани е уште понагласена. Кога станува збор за чувањето на споменот на светителите, не е доволно само<br />
3 Пс. 111, 6; Изрек. 10, 7. Во книгата Мудрост Сирахова од 44 до 50 гл. се спомнуваат и фалат старозаветните Божји угодници.<br />
4 Пс. 67, 36; Јустин Поповић, Догматика православне цркве, кн. ΙΙΙ, Београд 1987, 670-671.<br />
5 1 Кор. 11, 1.<br />
6 Евр. 13, 7.<br />
7 Амфилохије Митрополит, Основи православног васпитања, Цетиње 2002, 96<br />
27
простото пренесување на нивниот живот како образец на евангелски живот, туку е потребно и нивно богослужбено<br />
прославување. Неслучајно, појавата и развојот на житијната книжевност е поврзана со формирањето на<br />
светителскиот култ и нивното празнување. И самите житија, во нивната кратка верзија, како синаксари, се<br />
составен дел од богослужението. Целта на богослужбеното празнување на споменот на светиите е духовното<br />
единство со нив и подвижничко-литургиското усвојување на нивниот етос преку Божјата благодат. Врз основа на<br />
богослужбеното прославување на споменот на светителите се формира специфичната рецепција на житието,<br />
како своевидно „учество“ во животот на светителот и заедница со нив во Христа. 8 Прославувањето на светителите<br />
се извршува, не само поради непрестајното молитвено посредување на светиите пред престолот на Светотроичниот<br />
Бог, туку пред сѐ поради единството и соборноста на Црквата. На евхаристискиот собир се оприсутнува сета Црква во<br />
својата полнота. Сите небесни и земни членови на Црквата, на чело со Пресвета Богородица, се сотелесници Христови,<br />
кои се поврзани меѓусебно со благодатните врски на љубовта.<br />
2. ПОЕТИКА НА ЖИТИЈНИОТ КАНОН<br />
Основната поетичка претпоставка на хагиографското творештво при составувањето на житието е следењето<br />
на утврден канон. Тој се пројавува на структурно, стилско, богословско ниво. Сите три димензии на житието се<br />
определени од хагиографската топика (општите места, loci communes, κοινοί τόποι) која е произлезена од целите на<br />
житието како посебен книжевен жанр на запишаното христијанско предание. 9 Постои јасна литературна корелација<br />
помеѓу житието и античките морално-биографски состави и пригодното (епидеиктичко) говорништво. 10 Во духот на<br />
христијанскиот еклектицизам е извршена рецепција на формите на античката книжевност. 11 Но, потребата за постоење<br />
на канон (образ), кој ќе биде поддржуван во хагиографското творештво, е строго теолошка. Имено, поетиката на<br />
житието е разбирлива од аспект на теологијата на подвижништвото, во чиј центар е уподобувањето и следењето на<br />
Христа како Првообраз, според кој човекот е создаден. Според познатите зборови на преподобен Јустин Ќелијски,<br />
светителите се „отелотворено, (остварено) евангелие“. Евангелието е „канон“ на нивниот живот, а тие самите се<br />
„канон“ на христијанскиот живот. Во светителскиот живот се отелотворува живоста, силата и историскиот континуитет<br />
на преданието, разбрано како црковен начин на живеење. Поимот „канон“ во христијанското предание се користи со<br />
најразлична смисла, (библиски канон, евхаристиски канон, канон – соборско правило итн.). Идејата за каноничност<br />
(односно не-каноничност) ја имплицира потребата од повлекување строги граници (ороси) помеѓу вистината и лагата,<br />
правилниот и погрешниот начин на живеење. За да се достигне подвижничката цел, постои потреба од сообразување<br />
со определен образ, следење на канон. Затоа, хагиографот го претставува светителот „типолошки“, „канонски“. Во<br />
житието постојат утврдени книжевни форми, општи мотиви и заклучоци, структурни елементи на текстот, кои се чини<br />
дека просто се повторуваат во секое ново житие, во зависност од светителскиот образ (апостол, маченик, преподобен,<br />
8 Спореди: Димитриј С. Лихачов, Поетика старе руске книжевности, 67, 120.<br />
9 Архимандрит Владимир (Швец), С. Б. Сорочан, Введение в агиографию, Харков 2015, 49.<br />
10 За ова види повеќе кај Т. В. Попова, „Античная биография и византиская агиография“, Античность и Византия, Москва 1975, 222-260.<br />
11 Античката биографија се развила во три основни видови. Првиот вид (хипомнематички) се состоел во едноставно изнесување на основните податоци на главниот лик,<br />
почнувајќи од раѓањето, па сѐ до смртта. Вториот тип на античката биографија е всушност реторска енкомија, како посебна гранка на епидектичкото (пригодно) говорништво.<br />
Негова главна цел е, преку прославувањето (или изобличувањето) на ликот, да се влијае емотивно врз читателот. Третиот вид на биографии за првпат се појавува кај Плутарх.<br />
Тој на биографијата ѝ дава силна морално-психолошка насоченост со јасно нагласени дидактички цели. Овој тип на биографија има претензии да стане сериозна философска<br />
литература. Во античката литература не се случило целосно слевање на овие три типови на биографија. Таа синтеза била достигната во византиската хагиографија во класичниот<br />
период од VI до VII век. За ова види повеќе кај Т. В. Попова, „Античная биография и византиская агиография“, Античность и Византия, Москва 1975, 222-260.<br />
28
јуродив итн). „Еднообразноста“ на житијата, освен со хагиографското творештво во духот на црковната соборност,<br />
се објаснува и со „истоветноста“ на светителскиот βίος. Патот на светителските животи е трасиран со Евангелието.<br />
Тие се движат по една заедничка патека. Затоа, потребата од повторување на житијниот канон во секое житие,<br />
преку неговите општи места, се објаснува не само со желбата на хагиографот да го сообрази светителот со<br />
Првообразот, туку и со реалноста на стремежот на светителот кон уподобување на Христа и другите прославените<br />
светители. Неопходноста од книжевен канон на житието е разбирлива особено од аспект на неговата главна цел,<br />
да се даде образец („канон“ – правило на верата) преку конкретен личносен подвиг. Без разлика на разноликоста<br />
на историските и биографски податоци на светителите, образот на кој припаѓаат или, пак, различните тенденции<br />
во хагиографското творештво, сепак, во житијата постојат „општи места“: одрекување од светот кој лежи во<br />
зло, борбата со гревот и страстите, нивно преобразување во добродетели, стекнување на благодатни дарови на<br />
прозорливост, чудотворство и др. Житијата се сведоштвото за стекнувањето на новиот живот во Христа. Според<br />
преп. Јустин Ќелијски, „Житијата на светителите не се друго освен самиот живот на Господ Исус Христос, повторен<br />
во секој светител во поголема или помала мера, во еден или во друг облик, или поточно: тоа е животот на Христа<br />
Господа, продолжен преку светителите“. 12 Затоа, во најширока смисла на поимот „преподобен“, сите светители<br />
се преподобни и христолики. Тие, по примерот на Светецот Кој ги повикал, и самите се светци. 13 Тие самите не се<br />
светлина, туку носители на Оној Кој е Светлина. 14 Свети Максим Исповедник, согласно со христијанското предание,<br />
говори за Христовото вополотување во светите подвижници преку добродетелите. Честопати житиеписецот<br />
светителскиот живот го изобразува и во однос на одредена библиска личност.<br />
Во иконографијата следењето на одредена иконографска типологија не е пречка за запазување<br />
на одредени индивидуални црти на конкретната светителска личност. Исто така, во житијната литература<br />
паралелно со истакнувањето на светителската хрстообразност е присутно и зачувувањето на неповторливиот<br />
идентитет на секој од светителите. Иконата не е портрет на историскиот лик на светителот, туку есхатолошкo<br />
изобразување на веќе прославениот светител, а житието го изобразува небо-земниот пат на светителот, неговиот<br />
духовен подвиг кон Царството Божјо. Всушност, житијата се пишувани од есхатолошка перспектива, па затоа е<br />
разбирливо минимизирањето на биографските и историските податоци во нив. Примарно место имаат аскетскосотиролошките<br />
содржини. „Царството небесно насила се зема и силните го грабаат“. 15 Житијата се практични<br />
„лекции“ по христоцентричната аскеза и психологија. Тие се „патокази“ кон Царството Божјо. Нивната динамика<br />
се состои во прикажување на постепеното претворање на една биографија во хагиографија, преку макотрпен<br />
богочовечки подвиг. Во житијата се претставува благодатното превозмогнување на границите на човековата<br />
природа, на нејзината смртност и несовршеност. Сета житијна поетика е вдахновена од исполнувањето на<br />
евангелскиот максимализам, содржан во Христовите зборови: „Бидете совршени, како што е совршен Вашиот<br />
Отец Небесен“. 16<br />
12 Јустин Поповић, „Предговор“, Житија светих, www.svetoslavlje.org (пристапено на 10.05.2015 г.).<br />
13 1 Петр. 1, 15.<br />
14 Јован 1, 8.<br />
15 Матеј 11, 12.<br />
16 Матеј 5, 48; Ефес. 4, 13.<br />
29
О. ГОРАН СТОЈЧЕВСКИ<br />
ЗЕМЈОТРЕСОТ И ПОПЛАВАТА<br />
ВО НАШИОТ ЖИВОТ<br />
(Откровение на Јован Богослов)<br />
Додека ги пишувам овие зборови од домашната задача (пишан текст), мојот/нашиот град е под земјотресна<br />
опсада. Стравот како инстинкт е претворен во параноја. Присутен е, но сепак не може да ја надмине желбата за<br />
опстанок. Логични се научните објаснувања за вакви и слични „природни“ катастрофи, а во наводници е ставено, оти<br />
катастрофите се всушност противприродни, па науките (природни или општествени) само ги констатираат последиците<br />
од противприродноста (гревопадот). Секако, тие треба да дојдат до сознание низ опит за да се формулира појавата како<br />
факт, но тоа се разгледува од егзистенцијална гледна точка, откривајќи ги причините и последиците за појавата што ја<br />
гледаме. Суштинска причина може да даде теологијата, но и тука е потребен опитот наречен покајание. Не само како<br />
осознавање на суштината на последиците кои ги претрпуваме - гревопадот, туку да води до преобразување; не само<br />
како враќање од положба на противприродно во природно, туку во Христа, до ново небо и нова земја (Откр.21,1).<br />
Земјотресот е изместување на континетнтална плоча, тетктонско пореметување, сеизмичка траса или народски<br />
„земјата работи“. А, колкав земјотрес предизвикал гревот, та сета природа, над која човекот е поставен да управува<br />
грижливо како владетел назначен од Бога, преку Бога и во Бога, да му стане непријател?! Гревот, всаден од гордоста,<br />
преку непослушноста доведува до недоверба и неверување кон нашиот Создател дека сето она што Он е по природа<br />
30
сака да ни го даде нам по благодат. Ова предизвикува сериозни последици за кои мака мачиме научно да си ги<br />
објасниме. Човекот потрошил многу векови за развиток, но истовремено и за богоотстапништвото, отуѓеност од Бога,<br />
отуѓеност на човек од човек, на човекот од созданијата, на науката од теологијата, на теологијата од опитот, на Писмото<br />
од Преданието итн. Да, гревот е смртоносен вирус, а на него речиси никој не обрнува внимание дека ја носи смртта,<br />
дека носи со себе разурнувачки последици, катаклизми и апокалиптични призори.<br />
Сето ова, за нас како христијани, ни е извесно, и претставува факт кој добро треба да го знаеме и веднаш да<br />
го воочиме, оти устата на нашиот Спасител ни зборува постојано со само еден едноставен евангелски исказ: вистина<br />
ви велам...(Мт.24,34). А зерцателот на Господ, првиот меѓу Богословите и ученикот кого Христос го љубеше (Јн.19,26),<br />
ни ја пренел низ пророчки зборови таа вистина (Откр.22,19). Затоа ние, кои низ крштевањето сме избрале крстот да<br />
биде субститут на мечот, и благодатта на нашиот Господ Исус Христос да биде со сите нас (Откр.22,21), треба да знаеме<br />
што треба да правиме и како да се исправиме, не пред предизвиците кои и се за очекување согласно нашите гревови,<br />
туку литургиски, да стоиме смерно и со благоговение пред Бога. Нашиот став низ опитот на покајанието да биде<br />
онаа благодатна сила која преобразува и спасува во Христа Исуса. Треба да знаеме дека не можеме да ги избегнеме<br />
последиците на гревот. Нашиот живот од моментот на гревот се претворил во бегство: избегани од Бога, избегани од<br />
рајот, избегани од ближниот и избегани од себе. Значи вака забегани, како можеме да избегаме од поплава, земјотрес,<br />
тајфун, циклон, бесловесни животни и од сето она што го претвораме во наш противник само поради чинењето на<br />
гревот?! Блудниот син (еден од нас) беше забеган како и ние, бидејќи од сето богатство (благодатта) што го поседуваше<br />
при својот татко, сепак тој избега. Наместо умножување на талантите, тој ги потроши, стана и слуга, дури стана и свињар,<br />
задоволувајќи се да јаде од она што тие немаше да го дојадат. Но, ете, си дојде на себе, се преуми, се покаја, ја скрши<br />
гордоста, се врати, побара прошка, го уби нашиот најголем непријател - себељубието, па дури стана и предмет на осуда<br />
поради зависта на неговиот брат. А ние ја добивме најголемата поука: синко, ти си секогаш со мене, и сè мое е твое<br />
(види: Лк.15,11-32); сè што има Бог ни дава нам преку благодатта што ние си ја добиваме во крштението, а, за жал, со<br />
гревовите свои бегаме од Бога, трошејќи го не она што е наше, туку она што е Божјо.<br />
Да бидеме искрени пред себе, човекот секогаш умира како сиромав, бидејќи она што го имал (поточно му било<br />
благословено да го има) повеќе ќе го користат, искористат или злоупотребат други, отколку самиот тој, а ќе тргуваат<br />
согласно неговите дела, добри или лоши, независно од неговата вера или невера. Самите ние, кои се престоривме во<br />
емигранти од благодатта, се плашиме за себе, за своите животи, животите на своите ближни, за своите поседи, а сè ни<br />
е дар, оти Бог дава со љубов и штедро, без калкулации. Калкулаторот го измислил човекот. Оној што се поставува како<br />
господар секогаш дели и разделува, а оној што е татко секогаш споделува од љубов, и затоа собира. Ние во Црквата сме<br />
за да се собереме, во Христа Исуса, околу епископот и свештенослужителите, и заедно како народ Божји сето она што<br />
го имаме, дадено низ крст, преку искушенијата на кои се учиме дали љубовно служиме, да Му го принесеме на Бога со<br />
благодарење (Евхаристија) како леб и вино, за да ги благослови и претвори преку Светиот Дух во Тело и Крв Христови,<br />
со кои се причестуваме и стануваме “сокрвни и сотелесни на Бога„ 1 . Така му сведочиме на светот и на сите во него, дека<br />
сме Тело Христово како синови на Отецот, за и светот да го вклучиме во тоа литургиско “време„, и во “просторот„ на<br />
Царството Небесно кое станува присутно низ таа наша благодарност, неизоставајќи го во нашите молитви сè она што од<br />
Бога е приведено во постоење. Таа радост, која уште во младини сме ја напуштиле, не можеме да ја пренесеме, бидејќи<br />
се оддалечивме, т.е. избегавме од Бога, па наместо литургиска радост и сострадална молитвеност, ние на светот му<br />
донесовме страв, а во стравот нема љубов, како што сведочи великиот пустиник авва Антониј. Во таа наша забеганост<br />
ги оприсутнивме оние демонски појави како што ги окарактеризирал старец Тадеј, а кои модерната психологија ги<br />
нарекува депресија, анксиозност, паника. Сите тие се последици од оној земјотрес наречен грев, или од онаа поплава<br />
1 Свети Кирил Александриски<br />
31
која ја брка благодатта од нашиот живот.<br />
Еден наш отец има силен рецепт за страотниот потрес или за поплавата предизвикани од нашата забеганост, и<br />
вели: „Уште од младоста прегрнете ги светите Тајни на Црквата“. Ние колку и да сме избегани, не можеме на ниту една<br />
појава што се случува во и околу нас, да одговараме како егзистенцијалистите и да смируваме ситуација врз основа на<br />
научни факти (не дека не треба да го перцепираме), туку нашиот крсен одговор е покајание; покајание за спасение,<br />
покајание за радост, покајние за љубов... А како ова ќе го знаеме ако по крштевањето сме се причестиле еднаш или<br />
двапати или ниеднаш? Како ќе го знаеме ако не сме практикувале пост и молитва, како ако сме дезертирале од верата,<br />
надежта и љубовта за да можеме да препознаеме како да надминеме искушенија? Или, како ако веќе во поодминати<br />
години се враќаме во Црквата, да не се „туфкаме„ од страв и срам како да практикуваме литургиски живот, па наместо<br />
да се фатиме за молитвеното предание, ние да догматизираме книги, тотемизираме Свето Писмо, географски да<br />
идеализираме светост, карактерно да се самоправдуваме, апокалиптично да се затвораме итн. Така сме повторно во<br />
опасност, при Бога, да избегаме од Бога, Кој вели: „бидете свети, како што е свет вашиот Отец небесен“. А обожените<br />
луѓе, почнувајќи од Пресвета Богородица, ни го оставиле светиот пример: од послушние, преку молитва до радост; не<br />
до оправдание, туку до радост...Богородице Дево, радувај се благодатна Марие....<br />
Земјотресот или поплавата не можат да се скротат, бидејќи човекот предизвикал многу силен потрес, многу<br />
силен потоп, и тоа ќе си го носиме додека суштествуваме во годините благословени од Бога. Но, сето тоа можеме да<br />
го преобразиме во Богочовекот, како и праведниот Јов, очистувајќи го срцето од страстите, преобразувајќи го умот и<br />
обожувајќи се со несоздадените енергии Божји, преобразувајќи ги небото и земјата, времето и прсторот во ново небо<br />
и нова земја.<br />
П.С. Животот без Изворот на Животот е пропаст и наш противник, кој секогаш може да ни го свитка ΄рбетот. Без<br />
вода нема живот, без Дух нема постоење. Роди се од вода и Дух и победи ја пропаста со вистинската храна – Христос.<br />
32
АЛЕКСАНДРА ШУТИНОСКА<br />
(ИСТОРИЧАР НА УМЕТНОСТ)<br />
ПРЕОБРАЗУВАЊЕ НА ЗЕМЈАТА ВО НЕБО:<br />
БОЖЕСТВЕНАТА ЛИТУРГИЈА ВО ОЛТАРНИОТ<br />
ПРОСТОР НА ЦРКВАТА „СВЕТИ ДИМИТРИЈ“ ВО<br />
МАРКОВИОТ МАНАСТИР<br />
Храмот е просторот каде што се спојуваат Земјата<br />
и Небото, моментот кога Земната и Небесната Литургија<br />
се одвиваат истовремено, каде што ангелите служат<br />
заедно со луѓето, а срцата се вознесуваат на небесата.<br />
Манастирскиот храм, каде што со векови ѕидовите биваат<br />
осветувани преку безбројните молитви и Свети Литургии<br />
принесувани кон Бога, во својот најсвет простор го зачувал<br />
и ликовното оживотворување на мистичното единство<br />
помеѓу небесните и земни свештенодејства со кои е поврзана<br />
Литургијата.<br />
+ + +<br />
Меѓусебно вткаената и нераскинлива врска помеѓу<br />
Православната Литургија и православната иконографија,<br />
добила свој репрезентативен пример во претставата на<br />
Божествената Литургија во првата зона на олтарниот простор<br />
на црквата посветена на светиот великомаченик Димитриј во<br />
Марковиот манастир. 1<br />
Сликарски посведочени, свештенодејствата што<br />
се извршуваат за време на Литургијата, се илустрирани во<br />
величествената целина која преку секвентноста на сцените<br />
го предава симболизмот на Земната Литургија како живо<br />
изобразување на Небесната Литургија.<br />
Ликовното изобразување на Тајната над Тајните<br />
е предадено преку две одделни целини – Службата на<br />
Проскомидијата и Великот вход.<br />
1 Натписот од внатрешната страна над јужниот влез во црквата, ни ги дава основните<br />
податоци за ктиторството, според кои подигнувањето на храмот на Марковиот манастир<br />
е поврзано со годината 1344/5, за време на владеењето на кралот Волкашин, а додека<br />
фрескоживописот е завршен во 1376/7, за време на неговиот син, кралот Марко.<br />
Сликаната програма се одликува со комплексна структура, висок сликарски дострел и<br />
уникатна иконографија.<br />
33
СЛУЖБАТА НА<br />
ПРОСКОМИДИЈАТА<br />
Централниот дел на сцената во Проскомидијата е<br />
претставен во главната ниша. Мртвото тело на Христос, како<br />
евхаристичка жртва, е положено на камена плоча. Десната<br />
рака е положена на абдоменот, а на Неговото тело јасно<br />
се согледува раната од копјето со кое бил прободен, кое е<br />
насликано подолу од десната страна. Над Него е насликана<br />
претстава на ѕвезда која носи двојна симболика – ѕвездата<br />
која се појавила пред Неговото раѓање и Крстот на кој ќе<br />
биде распнат. Покрај ѕвездата, насликан е покров, кој на<br />
жртвеникот на протезисот се става над путирот.<br />
Службата ја водат тројца архиереи и еден ѓакон. Над<br />
телото на Христос се претставени св. Петар Александриски<br />
и архиѓакон Стефан, а останатите двајца архиереи, св.<br />
Атанасиј Александриски и еден неидентификуван архиереј,<br />
се претставени во тричетвртински став, свртени кон<br />
претставите во централниот дела на нишата.<br />
Веднаш до главата на Христос е претставен<br />
Александрискиот Патријарх Петар, насликан со<br />
препознатливата митра на главата. Во своите раце тој држи<br />
отворен свиток испишан со зборовите на пророкот Исаија<br />
(53:7) „Јако овча на заколение ведесја“ (Како овца Он беше<br />
одведен на колење) 2 , кои се изговараат во моментот кога<br />
просфората се прободува со копјето од десната страна<br />
на печатот на просфората. Со пророчките зборови од<br />
стихот се покажува Христовата добрина и доброволното<br />
претрпување на страдањата. 3<br />
Архиѓаконот Стефан е насликан во стоечки став<br />
покрај Христовите нозе. Прикажан е со препознатливата<br />
тонзура на главата, облечен во стихар и орар со испишан<br />
текст на него „АГИОС“. Во својата десна рака држи<br />
дарохранилница, а со левата кади со кадилница, што<br />
го означува завршниот дел на чинот во протезисот.<br />
Литургиските правила говорат дека овој чин се изведува<br />
од страна на свештеник и ѓакон, што на соодветен начин е<br />
предадено тука.<br />
Оваа тематска целина е дополнета со св. Атанасиј<br />
2 Целиот стих гласи; „Он беше измачуван, но страдаше доброволно и устата Своја<br />
не ја отвораше; како овца Он беше одведен на колење и како што е јагнето пред<br />
стрижачите свои безгласно, така и Он не ја отвори устата Своја“.<br />
3 Л. Мирковиќ, Православна литургика или наука за богослужението во<br />
Православната Источна Црква, Втор посебен дел (Дневни богослуженија, св.<br />
литургии и седмични богослуженија), Охрид, 2001, 99.<br />
Велики, Патријарх на Александрија (328-373), кој е насликан<br />
на северниот дел на протезисот, веднаш до нишата. Во<br />
своите раце држи отворен свиток со почетните зборови на<br />
молитвата на предложените дарови, која се изговара на<br />
крајот на Службата на Проскомидијата: „Боже, Боже наш,<br />
иже небесни хлеб....“. Преку оваа молитва свештеникот<br />
Го моли Господ Бог да го благослови предложението<br />
(приносот) и да го прими во својот Небесен Жртвеник. 4 Со<br />
тоа ликовно се заокружува овој дел од Литургијата.<br />
Употребата на визуелната автентичност при<br />
сликањето на просторот на Проскомидијата упатува на<br />
фактот кој јасно ја артикулира теолошката наобразба и<br />
упатеноста на сликарите во литургиката и укажуваат на една<br />
специфичност, карактеристична само за овој храм: сите<br />
елементи на претставата во Проскомидијата се соединети<br />
од познати делови во византиската уметност, но на начин<br />
кој не е познат ниту во постарите примери ниту пак, ќе биде<br />
повторен во подоцнежните.<br />
Тука многу јасно се открива и друга врска/<br />
димензија, имајќи го пред очи фактот дека Службата на<br />
Проскомидијата се врши пред лицето на насликаната сцена.<br />
Веродостојноста на насликаниот чин, визуелните елементи<br />
кои кореспондираат со литургискиот акт, користените цитати<br />
на свитоците на архиереите кои се составен дел од молитвите<br />
кои ги произнесуваат свештениците, доловуваат моќен<br />
впечаток на она што може да се нарече боговдахновеност<br />
при изведувањето на чинот на преобразба на Литургијата во<br />
слика.<br />
4 Исто, 106.<br />
34
Насликаната фигура на св. Спиридон со отворен<br />
свиток во рацете го чита првиот стих од молитвата на<br />
огласените: „Господи, Боже наш...“ со која се повикуваат<br />
огласените да излезат од храмот, со што започнува<br />
Литургијата на верните, чијшто составен дел е Великиот<br />
вход.<br />
ВЕЛИКИОТ ВХОД<br />
Комплексната претстава на Великиот вход<br />
во себе ги сублимирала сложените делови од кои е<br />
содржана Божествената Литургија. Во главниот фокус е<br />
претставата на Христос - Великиот Архиереј, насликан<br />
фронтално пред Светиот олтар засводен со цибориум.<br />
Облечен е во стихар, свечен црвен сакос со крстови<br />
и омофор, исто така, насликан со црвени крстови. Со<br />
обете раце ги благословува евхаристиските дарови. На<br />
двете страни на олтарот стојат двајца ангели-ѓакони со<br />
свеќи во едната и кандила во другата рака. Прв во низата<br />
архиереи кои приоѓаат од Христовата десна страна е св.<br />
Василиј Велики. Во своите раце држи путир покриен со<br />
украсена пурпурна покривка. Позади него, во поворката,<br />
е насликан св. Јован Златоуст, кој исто така во рацете<br />
држи путир; позади нив ангел-ѓакон со две рипиди.<br />
Процесијата продолжува со фигура на непознат архиереј.<br />
Во ликот на наредниот архиереј е претставен св. Григориј<br />
Богослов со Евангелие во своите раце. Последен во<br />
низата е претставен св. Кирил Александриски со свиток,<br />
на кој, за жал, му недостасува текстот од некогаш<br />
испишаната молитва. На ѕидната преграда која го дели<br />
наосот од јужниот дел на олтарот е насликан св. Климент<br />
Охридски, пред претставата на св. Власиј. Свети Климент<br />
држи свиток со почетните зборови на Задамвоната<br />
молитва. На свитокот на св. Власиј се испишани трите<br />
почетни зборови на молитвата „Исполнение закона...“. 5<br />
Од левата страна, пак, на Христос Му приоѓа<br />
поворка на ангели. Двајца ангели- ѓакони над главите<br />
носат црвена ткаенина која паѓа врз нивните рамена, а<br />
во позадината уште еден ангел-ѓакон кој држи рипида.<br />
Нив ги следи ангел-ѓакон кој носи покриен дискос, а<br />
позади него ангел-свештеник со путир во рацете. Помеѓу<br />
последните фигури на ангели, прикажан е уште еден<br />
ангел со рипида во рацете. Последниот ангел од оваа<br />
поворка во рацете носи два садови со вода. Присуството<br />
на ангелите на кои им е доделена „земна“ улога во<br />
литургискиот чин е претходно позната во претставите<br />
на Евхаристичките сцени; во византиската литургиска<br />
традиција е воспоставена посебна врска помеѓу ангелите<br />
и ѓаконите и нивното присуство значително ќе ја измени<br />
иконографијата на литургиските сцени. 6<br />
Божествената Литургија од Марковиот манастир<br />
со својот широк приказ и сложеност на композицијата,<br />
во голема мера ги надминува постарите литургиско<br />
-евхаристички теми кои ни се познати од постарите<br />
репрезентативни храмови на нашата територија.<br />
Изборот на архиереите, како и нивното место во<br />
сликаната процесија, секако го одразува нивниот углед<br />
во црковната хиерархија.<br />
Со детално визуелизираната Служба на<br />
Проскомидијата, ликовното обележување на Литургијата<br />
на огласените, почетниот чин на Литургијата на верните<br />
предадени преку испишаните свитоци на двајцата<br />
архиереи св. Спиридон и св. Григориј, па симултаното<br />
продолжение на Великиот вход, потоа, со свитокот<br />
на св. Климент Охридски испишан со зборовите на<br />
Задамвоната молитва и со текстот на свитокот на св.<br />
Власиј; се исцрпува заокружената тематска целина<br />
на Божествената Литургија. Вкупно 13 еминентни<br />
свети отци и трите најистакнати ѓакони (св. Стефан во<br />
Проскомидијата, св. Роман и св. Лаврентиј во нишата<br />
на ѓакониконот) учествуваат во процесијата на оваа<br />
комплексна композиција.<br />
За теолошката доктрина, според која Земната<br />
5 Grozdanov C., Iz ikonografije Markovog manastira, Zograf 11, (1980), 85.<br />
6 Marka Tomic Gjuric, To picture and to perform: the image of the Eucharistic Liturgy at<br />
Markov Manastir (I), Zograf 38 (2014), 134 (со литература).<br />
35
и Небесната Литургија се одвиваат симултано, сведочи програмата во првата зона на олтарниот простор во храмот<br />
на Марковиот манастир. Евхаристичкиот симболизам е клучот со кој го отвораме преминот од самиот литургиски чин<br />
кон фрескоживописот. Динамиката на самата Литургија, која живо се одвива околу светиот жртвеник, се пренела на<br />
фрескоживописот, кој иако статичен по природа, сепак видно ја визуелизира нескриената динамика врежана врз сликаните<br />
ѕидови. Божествената Литургија во Марковиот манастир ја поседува таа уникатна моќ да ги оживее ѕидовите во улогата која<br />
ја имаат во сведочењето на вечната Божја слава.<br />
+ + +<br />
Литургијата се доживува со сите сетила. Очите ја согледуваат светлината, мирисот на темјанот ги полни градите,<br />
раката се допира до сликаниот Праобраз, мелодиите ја воздигнуваат душата, а устата се исполнува од вкусот на<br />
Животот во себе. И тука завршуваат зборовите. Срцата се издигнуваат на Небесата, Небото и Земјата стануваат<br />
едно во слава на Оној, Кој постојано ни го принесува своето Тело и Крв како неисцрпна храна на бесконечниот живот.<br />
Марков Манастир "Св. Димитриј" - Извор: Википедија.<br />
КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА:<br />
Grozdanov C., Iz ikonografije Markovog manastira, Zograf 11, (1980)<br />
Marka Tomic Gjuric, To picture and to perform: the image of the Eucharistic Liturgy at Markov<br />
Manastir (I), Zograf 38 (2014)<br />
Л. Мирковиќ, Православна литургика или наука за богослужението во Православната<br />
Источна Црква, Втор посебен дел (Дневни богослуженија, св. литургии и седмични<br />
богослуженија), Охрид, 2001<br />
36
ОЛИВЕР АНДОНОВ<br />
( ДОКТОР ПО МИР И РАЗВОЈ )<br />
ЗА МИРОТ БОЖJИ<br />
И МИРОТ ЧОВЕЧКИ<br />
⁘ ⁘ ⁘<br />
Дилемата, или можеби поставувањето на<br />
еднаквоста помеѓу мирот Божји и мирот како општествена<br />
категорија, претставува основна заблуда на пристапот кон<br />
миротворството. Може да кажеме дека и миротворството<br />
или градењето на мирот, чувањето на мирот и други<br />
политичко-општествени поими, кои се употребуваат во<br />
рамките на теоријата и праксата на меѓународните односи,<br />
претставуваат исклучиво политичко поимање на состојбата<br />
во општествата-државите.<br />
Токму поставувањето на еднаквoст помеѓу<br />
човечкиот мир и мирот за кој ни зборува Господ Иисус<br />
Христос во Евангелијата, претставува симплификација<br />
на вечноста со овоземската распадливост. Колку и да има<br />
овој човечки мир свои основи во високо схоластичкиот<br />
пристап на филозофските и политиколошките пристапи<br />
(почнувајќи на пример од Имануил Кант, па сѐ до Јохан<br />
Галтунг), сепак претставува пиење од „плитката вода“<br />
на овоземската мудрост.<br />
Впрочем, доколку си поставиме едно едноставно<br />
прашање и се обидеме да дадеме едноставен одговор<br />
на истото, ќе се приближиме кон основниот пристап на<br />
разбирањето на мирот како длабоко божествена, но<br />
и лична состојба. Пристапот на мирот е мир во себе и<br />
зрачење на мир-смирение кон другите, не едноставното<br />
чувство на физичка загрозеност.<br />
Дали Христос дојде на земјата во време на мир?<br />
Едноставниот одговор е многу кус: „НЕ“. Во времето<br />
кога Синот Божји се овоплоти, на земјата и во Јудеја и во<br />
Галилеја и во Самарија и на просторот на целиот денешен<br />
Близок Исток, владееше Римското царство. Царство<br />
кое беше идолопоклоно, во кое немаше еднаквост,<br />
денешни човекови права, право и слобода на говор и<br />
демократско владеење како што од денешен аспект<br />
знаеме да гледаме на мирот и спокојството. Луѓето од<br />
времето кога Господ одеше по Израелската земја не<br />
ја перцепираа личната и јавната безбедност како ние<br />
денес во сите аспекти, едноставно, личната безбедност<br />
37
била на највисоко ниво доколку можеле да обезбедат<br />
храна за основно преживување.<br />
Ете, во тој и таков „мир“ Господ Иисус Христос<br />
дојде да живее меѓу луѓето. И повторно, не дојде да<br />
донесе мир од војни и страданија, какви што ние со<br />
нашиот овоземен човечки ум ги перцепираме, немањето<br />
мир и несигурноста, туку дојде да ни го даде мирот<br />
Божји. Тој мир Божји, кој секој човек, во кого е словото<br />
Божјо, од неговото раѓање го има во себе, значи тој<br />
мир го запретуваме со нашата падната природа. Токму<br />
подигањето од таа падната природа треба да ни го даде<br />
мирот Божји.<br />
Схоластичко-философскиот пристап за обид да<br />
се создаде „вечен мир“ на земјата е еднаков на побуна<br />
против Бога и Царството Божјо, во кое вечноста и мирот<br />
се во Христа Бога.<br />
Ете, тука е и философскиот пристап кон „вечниот<br />
мир“ на Кант, во кој тој пристапува кон прагматичната<br />
политика на државите и нивното тежнение за создавање<br />
на состојба на „меѓународен мир и безбедност“. Овој мир<br />
е всушност мир во меѓународниот систем, во релациите<br />
помеѓу државите и изменување на прагматичната<br />
политика на државите како меѓународни субјекти,<br />
во однос на ставот дека „војната е продолжување на<br />
државната политика со други средства“ (Клаузевиц).<br />
Всушност, неопходно е да напоменеме дека и во<br />
безбедносната парадигма постојат два аспекта кои<br />
се многу значајни. Прво, дека не постои стопостотна<br />
безбедност, а аналогно на тоа не постои потполн мир<br />
или „вечен мир“. Второ, односите во меѓународната<br />
заедница или во меѓународниот систем се хаотични и не<br />
постои меѓународна безбедност, бидејќи таа е синоним,<br />
а во пракса постои интерес на државите за „национална<br />
безбедност“.<br />
Согласно со овие аспекти на безбедносната<br />
парадигма, воочлива е неможноста од воспоставување<br />
на траен, па дури ниту привремен или краткорочен мир<br />
од аспект на човечката перцепција за мирот. Пред сѐ, од<br />
прагматични причини и од човечка суета, топол или траен<br />
мир за едни претставува немир, односно нарушување<br />
на интересите на други. Поради тоа, човечкиот мир<br />
е секогаш пред предизвик на различна перцепција<br />
на добивка и загуба, а тоа во меѓународните односи е<br />
еднакво на конфликт или во најмала рака оспорување.<br />
Теориските расправи на Галтунг, за позитивниот<br />
и негативниот мир, се однесуваат повторно на односите<br />
во меѓународниот систем и поставуваат релација помеѓу<br />
државите во услови на избегнување отворени воени<br />
судири или односи на соработка и партнерство. Дури и<br />
толкувањето на Галтунг во однос на внатрешниот мир<br />
или неконфликтноста во самите држави, како резултат на<br />
избегнувањето на структурните фактори кои влијаат врз<br />
појавата на депримираност и отфрленост на поединците<br />
и групите или нивна асимилација, не значи дека мирот е<br />
обезбеден и загарантиран.<br />
Во самото општество, врз чувството за<br />
безбедност и мир, во овој случај како синоними на<br />
сигурно живеење и воглавно „привид“, субјективно<br />
чувство, влијае личната и јавната безбедност.<br />
Токму во овој контекст се согледува разликата и<br />
тоа дивергентниот дискурс на поимањето на човечкиот<br />
мир и мирот Божји. Мирот Божји е состојба на нашата<br />
духовна состојба. „Блажени се миротворците, зашто<br />
тие ќе се наречат синови Божји!“ (Матеј 5-9). Ете го<br />
словото Божјо кое зборува за миротворството, но не<br />
за миротворството помеѓу државите и народите, иако<br />
и тоа не е исклучено, туку за миротворците кои не<br />
ги вознемируваат или возмутуваат човечките души.<br />
Поголем немир од вознемирувањето на човечките<br />
души не постои. Нарушувањето на мирот е состојба во<br />
која непријателот на човечкиот род, внесувајќи немир,<br />
создава состојба на возмутеност и попреченост во<br />
нормалната перцепција и расудување кај секој човек. Во<br />
овој контекст се создава состојба за дејствување против<br />
спасението и вечниот живот на секоја личност.<br />
Токму затоа Христос и на апостолите им<br />
вели: „Мирот свој ви го давам“, мирот Божји кој е<br />
предодреден за секој човек, всушност, истото тоа што<br />
во Евангелието по Јован во главата 1 се вели за Словото,<br />
бидејќи Словото-Логосот е во секој човек и мирот Божји<br />
е во секој човек. „Проблемот“ настанува во нашата<br />
перцепција, или поточно искривена перцепција, во која<br />
врзувајќи се за овоземните состојби го перцепираме<br />
мирот човечки како врвен дострел на благосостојба,<br />
а всушност се работи само за надворешна перцепција<br />
на привиден мир. Привиден мир бидејќи целиот свој<br />
живот го поминуваме во немир, во постојано војување<br />
со самите себеси и со нашата околина, поттикнувајќи го<br />
душевниот немир и нарушувајќи го Божјиот мир.<br />
Колку и да живееме успешно, во безопасно<br />
опкружување по нашата физичка или материјална<br />
сигурност, тоа не значи дека сме во мир. Тоа значи дека<br />
нема видливи индикатори или конкретни физички закани<br />
врз нас, но замислете, како што и на почетокот реков,<br />
во времето кога Бог слезе на земјата и се отелотвори<br />
во Христа Спасителот, колку ли луѓето беа изложени<br />
на директни закани по својата безбедност. Сепак, тие<br />
живееја, а подоцна и светите апостоли, маченици и сите<br />
исповедници на Светата Христијанска вера продолжија<br />
да живеат во небезбедно опкружување, а сепак беа<br />
мирни.<br />
38
Смирувајќи се и помирувајќи се со себе и со Бога,<br />
далеку од човечките суети и перцепцијата за овој свет,<br />
ќе го препознаеме и доживееме мирот Божји на земјата<br />
како предвесник на вечниот живот. Ќе ја почувствуваме<br />
благодатта на присуството на Светиот Дух, на Словото,<br />
кое од раѓање го носиме во нас и светлината која не<br />
може да се сокрие.<br />
Колку и да се обидуваме во секојдневниот<br />
човечки живот да направиме состојба на траен мир,<br />
тоа нема да ни успее, пред сѐ заради погрешниот и<br />
безбожен пристап. Не постои создавање на мир без<br />
Бога. Впрочем, само да се потсетиме на еден очевиден<br />
факт. Имено, една од основните цели на создавањето<br />
на Организацијата на Обединетите Нации уште во 1945<br />
година е „зачувување на светскиот мир и безбедност“,<br />
а втората вредност е „забрана на војната како начин<br />
за решавање на споровите“, на што следуваат и<br />
мерки предвидени како колективно делување против<br />
нарушителот на меѓународниот мир, и ете го повторно<br />
Кант со неговиот „вечен мир“, но во друг облик, и ете<br />
го Галтунг со неговите „негативен и позитивен мир“.<br />
Но, да се сетиме без статистички прегледи колку ли<br />
само војни и различни вооружени судири, внатрешни<br />
и меѓународни имаше од 1945 година, па сѐ до денес.<br />
Дали некој беше санкциониран доколку тоа не беше во<br />
интерес на големите сили?<br />
Само овој површен неаналитично длабок<br />
поглед во историската ретроспектива на обидот за<br />
воспоставување на човечки мир во целиот свет ни<br />
покажува колку длабоко како човечки род сме во<br />
заблуда дека нашата перцепција за мир или човечкиот<br />
мир е дијаметрално спротивна од Божјиот мир. И никако<br />
да го прифатиме Божјиот мир, за да можеме да го<br />
воспоставиме и човечкиот мир. Постојано се бунтуваме<br />
против Бога, сметајќи дека без Словото можеме да<br />
сториме нешто, а всушност, „Се стана преку Него и без<br />
Него ништо не стана, што стана“ (Јован 1-3). Неопходно<br />
е да се помириме со Бога, да се помириме со себе, да<br />
го најдеме Божјиот мир, кој го носиме во себе, со сите<br />
негови атрибути, па дури тогаш да го согледаме човечкиот<br />
мир како реалност или привид во социјалните релации<br />
на сите нивоа од интерперсонални до меѓународни.<br />
Во спротивно, можеме да се обидуваме да се<br />
задлабочуваме во „длабоките“ мисли на класичната<br />
философија, барајќи ги причините за немир и обидувајќи<br />
се да ги најдеме механизмите за воспоставување на мир,<br />
но сето тоа е залуден обид на еден човечки схоластички<br />
ум, кој на крајот од сѐ се обидува на највулгарен начин<br />
да го воспостави Царството Божјо на земјата. Овој<br />
социјален експеримент имавме можност да го видиме<br />
на дело како политички систем наречен комунизам или<br />
социјализам. Во религиски аспект, овој експеримент, или<br />
поточно прелест и измама на непријателот, е највоочлив<br />
во догматиката на Исламот, но и кај Римокатолиците<br />
и Протестантите изразено во крајно тривијалните<br />
капиталистички интереси (Вебер). Оттука многу е логична<br />
и затоа е и видлива пред сѐ идеолошката поврзаност<br />
помеѓу левичарските-социјалистички и исламските<br />
пристапи и делувања во световната прагматика. Впрочем,<br />
многу јасно и недвосмислено се гледа комунистичкиот<br />
обид за создавање на Царство Божјо без Бога,<br />
левичарските анархистички тенденции за уривање на<br />
сите православни вредности и претставата за Бога како<br />
некој далечен призрак гледан во огледало и недофатлив<br />
за луѓето. Токму затоа и идејата за создавањето на мир<br />
човечки на земјата наспроти мирот Божји е еднакво<br />
на прасликата на првата човечка побуна против Бога<br />
претставена во обидот за изградбата на Вавилонската<br />
кула.<br />
Тоа се резултатите на световната мудрост и во<br />
однос на мирот како поим, кој во основа е синоним и<br />
неопиплив, но сѐ поприсутен во перцепцијата и чувствата<br />
на секој човек. Таквиот мир, присутен во секој човек, е<br />
мирот Божји.<br />
Да пиеме од длабоката вода Христова, а не<br />
од плитката вода на човековата мудрост, за да го<br />
достигнеме мирот Божји. Дури потоа ќе го достигнеме и<br />
оној видлив, социјален, човечки мир.<br />
⁘ ⁘ ⁘<br />
39
ИРИНА НИКОЛОВСКА<br />
Предрасуди и раширени погрешни верувања за<br />
христијанството како начин на живеење и доктрина<br />
Предрасудите се присутни насекаде, и кај луѓето<br />
околу нас и во нас. Зборот „пред–расуда“ значи да<br />
донесеш суд за нешто, пред тоа да го запознаеш.<br />
Психологијата вели дека тие ги создаваме со<br />
цел побрзо и поефикасно да донесуваме заклучоци,<br />
најчесто поставени врз основа на генерализации, поради<br />
подобро снаоѓање и функционирање во средината.<br />
Сепак, и покрај ваквиот аспект, тие имаат и негативна<br />
страна. Избегнувајќи ја комплексноста во донесувањето<br />
сеопфатни заклучоци, колку истите се повоопштени или<br />
упростени, толку се и подалечни од вистината (целосната<br />
слика). Невистините, пак, носат заблуди и погрешни<br />
уверувања, а со тоа и соодветни на нив постапки и<br />
однесувања.<br />
Верувањата и однесувањата се исклучително<br />
значајни за личноста бидејќи во голема мера го креираат<br />
нејзиниот начин на живот, што, пак, ги прави истите<br />
важни за преиспитување и дискусија. Предрасудите<br />
може да се градат врз основа на националност, етничка<br />
припадност итн. Тука, секако, не се исклучени ниту<br />
христијаните и самото православно христијанство како<br />
доктрина (духовно искуство, односно духовен пат) и<br />
начин на живеење.<br />
ЗОШТО ОВОЈ ТЕКСТ ГИ ИЗДВОЈУВА ТОКМУ<br />
ПРЕДРАСУДИТЕ И ПОГРЕШНИТЕ ВЕРУВАЊА ВО<br />
ОДНОС НА ХРИСТИЈАНСКИОТ НАЧИН НА ЖИВЕЕЊЕ<br />
И ДОКТРИНА, МЕЃУ ОСТАНАТИТЕ?<br />
Бидејќи предрасудите и погрешните верувања<br />
во однос на Христос и христијаните (кои ги градиме врз<br />
основа на интроекти, неинформираност и субјективност),<br />
може да нѐ спречат на патот кон прифаќање на Христос<br />
како наш Бог и Спасител, а со тоа и да го блокираат патот<br />
за нашето спасение и за ослободување од отпаднатоста<br />
од Бога (а со тоа и за осмисленото живеење).<br />
ЗОШТО ТЕМА НА ОВОЈ ТЕКСТ СЕ ТОКМУ<br />
ВЕРУВАЊАТА КАКО КВАЛИТЕТИ НА ЛИЧНОСТА?<br />
Верувањата во голема мера го обликуваат<br />
идентитетот на човекот и му даваат значење на<br />
неговиот живот. Тоа ги прави погрешните уверувања<br />
и предрасуди тешки за влијание и промена. Кога ќе<br />
доживее спротивставување на личните уверувања<br />
(реални или искривени, објективни или субјективни),<br />
најчесто личноста реагира со силна дефанзивност, и<br />
уште повеќе се утврдува во своите убедувања. Како<br />
резултат на ова, може да се премине во ригидност,<br />
40
наместо отвореност и преиспитување на оправданоста<br />
на сопствените убедувања.<br />
Доколку се обидеме да ги демистифицираме сите<br />
„митови“ и предрасуди во однос на христијанството и да<br />
ја отплетеме испреплетеноста на лагата и вистината во<br />
нив, би се соочиле со голема тешкотија за сеопфатност,<br />
но затоа пак, можеме да ги групираме и издвоиме оние<br />
кои се подоминантни и повеќе прифатени меѓу луѓето,<br />
кои не се воцрковени, но и меѓу христијаните кои, во<br />
суштина, не Го примиле Христос, туку се сметаат себеси<br />
за христијани како дел од национален, култоролошки<br />
идентитет, т.е. по традиција.<br />
ХРИСТИЈАНСТВОТО Е ЕДЕН ВИД МОРАЛНА<br />
ДИКТАТУРА И СЛЕПО СЛЕДЕЊЕ НА ЕТИЧКИ<br />
ПРАВИЛА.<br />
Целта на христијанското живеење не е да се<br />
биде етичен, туку личноста која води живот според<br />
Христовите вредности е воедно и етична. Точно е дека<br />
словото дадено од Бог (Светото Писмо) содржи многу<br />
експлицитни патокази за човековото живеење (особено<br />
во Стариот Завет), во однос на три релации: Однос на<br />
човекот кон Бога, кон ближните и кон самиот/а себе.<br />
Но, најзначајните заповеди во Светото Писмо (на кое<br />
треба да се заснова целиот христијански живот и во<br />
кои се содржат сите останати) се: „Возљуби Го Господа,<br />
својот Бог, со сето свое срце, и со сета своја душа...“ и<br />
„Возљуби го својот ближен како себеси!“ (Мат. 22, 37-<br />
39).<br />
Љубовта ги содржи сите начела на етиката,<br />
но самата по себе е над етиката и над логичноста. Бог<br />
не ја одзема слободата на луѓето, но поентата е дека<br />
различните избори носат и различни плодови. Зошто<br />
Бог одредил такви причинско - последични законитости,<br />
се други прашања кои се наметнуваат, но не се цел на<br />
овој текст. Всушност, доколку ја имаме љубовта во себе,<br />
дали има потреба да набројуваме дека не треба да ги<br />
повредуваме ближните, да не крадеме, лажеме итн...?<br />
Одговорот е очигледно НЕ. Човекот е роден со слободна<br />
волја и има право да избира. И не само тоа, Бог го создал<br />
човекот секој секому сличен, различен, и еднаков.<br />
Доколку Бог би ја одзел волјата на човекот, тука нема<br />
љубовна релација бидејќи нема ни слобода.<br />
По доаѓањето на Христос, заповедите се<br />
надградени со заповед за љубов. Како прилог од<br />
Библијата, што ова значи и каква е љубовта за која<br />
ни говори Христос, можеме да најдеме одговор во<br />
зборовите на апостол Павле:<br />
Љубовта е великодушна, полна со добрина, љубовта на<br />
завидува, љубовта не се превознесува, не е горделива,<br />
не е непристојна, не бара свое, не се срди, не памти зло,<br />
не се радува на неправда, туку се радува на вистина,<br />
сѐ покрива, во сѐ верува, на сѐ се надева, сѐ поднесува.<br />
Љубовта никогаш не пропаѓа.<br />
БОГ Е САМО ПСИХОЛОШКА ПРОЕКЦИЈА НА<br />
ЧОВЕКОВАТА ПОТРЕБА ЗА ПРАВДА, Т.Е. ДА СЕ<br />
КАЗНАТ НЕПРАВЕДНИТЕ И ДА СЕ НАГРАДАТ<br />
ПРАВЕДНИТЕ, КАКО И НА ЧОВЕКОВИОТ КОПНЕЖ<br />
ЗА БЕСМРТНОСТ, КОЈ НАСТОЈУВА ДА СЕ ОТФРЛИ<br />
ИДЕЈАТА ЗА СМРТТА КАКО КОНЕЧЕН КРАЈ НА<br />
ЧОВЕКОТ.<br />
Постојат многу христијани кои за Православието<br />
тврдат дека не е религија. Тоа е така бидејќи религијата<br />
се изедначува со суеверието кога целта за прибегнување<br />
кон истата е единствено поради потреба за помош<br />
во однос на тешкотиите во овој свет, сиромаштијата,<br />
психолошката несигурност или стравот од смрт. Во овој<br />
случај, човекот прави фантазии за Бога, и тој добива<br />
функција на еднонасочен однос (Бог – човек) со цел<br />
за исполнување желби, животни промени итн. Ова не<br />
значи дека треба да се исклучи потребата на човекот<br />
да Му се обраќа на Бог, својот Спасител, во случај на<br />
животни тешкотии, туку дека проблемот настанува кога<br />
верата се темели само на тоа, со што се воспоставува<br />
еден наемнички (нељубовен) однос со Бог. Градењето<br />
на таков однос е далеку од целта на христијанството. Тоа<br />
е многу значајно да се разбере за да може и вистински да<br />
се прими и суштината на православното христијанство.<br />
Вистинската цел на духовниот живот е чистење на<br />
срцето од страстите и постигнување на душевно здравје<br />
во единство со Бога. Кога човекот ќе се очисти од сите<br />
мисли, помисли и од страстите, тогаш тој ја прима<br />
благодатта на Светиот Дух во своето срце. Тоа е целта на<br />
христијанското живеење и сите други нешта (етичност,<br />
исполнето живеење, решавање животни проблеми,<br />
<strong>41</strong>
воспоставување љубовен однос со ближните итн.), се<br />
пропратни појави и резултат на овој процес. Овој процес<br />
е еднаков за сите.<br />
НАУКАТА И ХРИСТИЈАНСТВОТО СЕ<br />
СПРОТИВСТАВЕНИ КАТЕГОРИИ.<br />
И науката и религијата имаат заедничко – и<br />
двете ја бараат вистината за постоењето, за човекот, за<br />
причината, функцијата и смислата на сѐ што постои. Како<br />
и да е, науките ниту можат, ниту пак, поголемиот дел од<br />
нив се занимаваат со прашањето за Бог како Создател<br />
на луѓето и на сѐ што постои. Еминентни научници од<br />
денешно време тврдат дека пристапот кон науката<br />
од појдовна точка на тоа дека Бог е Создателот на сѐ<br />
што постои е еднакво легитимен како и пристапот кон<br />
науката од појдовна точка дека сѐ е создадено по пат на<br />
спонтаност, без удел на виша сила. Со други зборови,<br />
ние не можеме да тврдиме и да докажеме дека Бог е<br />
Создателот на сѐ постоечко, исто како што не можеме да<br />
тврдиме и да докажеме дека Бог не е Создателот на сѐ<br />
постоечко.<br />
Ако објективноста за позитивните науки<br />
се состои во повторливоста на експериментот и<br />
репродукцијата на резултатот, тогаш можеме да<br />
зборуваме и за објективност на православното<br />
Предание бидејќи тоа во себе содржи вековен опит<br />
кој се повторува, се опишува и се обновува од страна<br />
на обожените луѓе (внатрешна состојба на оние кои го<br />
очистиле своето срце и достигнале просветление на умот,<br />
и со сето свое тело и битие, потпомогнати од благодатта<br />
на Светиот Дух, Го гледаат Бога и се во единство со Него)<br />
во различни епохи. Примери за обожени светители<br />
во Црквата во последните децении се Старец Пајсиј<br />
Светогорец, Старец Софрониј од Есекс, светиот Старец<br />
Порфориј од Атина (Капсокаливија) и многу други<br />
современи Старци. (Старец Јосиф Исихаст: кога умот<br />
слегува во срцето, најпрво тој самиот се очистува од<br />
сите предрасуди што го обземаат во световниот живот).<br />
Кога науката ја земаме како единствен<br />
критериум за вистината и разумот, вредно е да се<br />
спомене и една помалку светла страна на науката, а тоа е<br />
дека постојат бројни примери за научници, некои од нив<br />
и врвни, кои настојувајќи да ги потврдат своите (лични,<br />
субјективни) уверувања, некогаш одат и спротивно на<br />
доказите, или селективно ја покажуваат вистината до која<br />
дошле. Постојат многубројни истражувања со лажирани<br />
резултати, поради субјективните цели на истражувачите<br />
или поради постоење на идеологија кај истражувачите,<br />
која стои зад истражувањето.<br />
Поради нашата падната природа нашиот ум е<br />
ограничен. Ние не можеме Бога и вистината за сѐ што<br />
потои да ги опфатиме со нашиот разум. Бог е недофатлив,<br />
непоимлив, во сѐ и над сѐ. Нашиот ум не може во целост<br />
да Го спознае Бога. А овој Божји квалитет, ако може така<br />
да се каже, е и во нашата личност, бидејќи сме Негови<br />
созданија. Затоа, една од најтешките работи на човекот<br />
е да се спознае себеси. Ако ги бараме вистината и Бога<br />
само преку разумот, не само што тоа може да биде<br />
залудно, туку можеме да се доведеме и до ментална<br />
исцрпеност и фрустрација. Затоа вистината, а тоа е<br />
Христос – Логосот, Творецот на сѐ постоечко, треба да ја<br />
бараме со срцето и на тој начин ќе ја пронајдеме.<br />
Ако вие останете во Моето слово (наука), навистина ќе<br />
бидете Мои ученици; и ќе ја запознаете вистината, и<br />
вистината ќе ве ослободи (Јован 8, 31-32).<br />
ХРИСТИЈАНСКИОТ НАЧИН НА ЖИВЕЕЊЕ Е<br />
ЕДНАКОВ НА РЕСТРИКЦИЈА НА ЧОВЕКОВАТА<br />
СЛОБОДА И ЖИВОТНОТО ЗАДОВОЛСТВО.<br />
ДА СЕ БИДЕ ‘ДОБАР/РА ХРИСТИЈАНИН/КА’ ЗНАЧИ<br />
ДА СЕ ЖИВЕЕ ЗДОДЕВЕН, НЕПОРОЧЕН ЖИВОТ, БЕЗ<br />
(ТЕЛЕСНИ, МАТЕРИЈАЛНИ ИТН.) ЗАДОВОЛСТВА;<br />
АКО ЖИВЕАМ ХРИСТИЈАНСКИ ЌЕ СИ СКРАТАМ ОД<br />
ЖИВОТНОТО ЗАДОВОЛСТВО.<br />
Ваквото размислување е интересна нус - појава<br />
која заслужува повеќе внимание и е вредна за дискусија.<br />
Особено може да ги „погоди“ младите луѓе и да ги<br />
доведе до отпор кон водење живот во согласност со<br />
христијанските вредности. Коренот на ова верување<br />
е и неразбирањето на тоа што е љубов; што е грев; и<br />
погрешното интерпретирање на гревот како задоволство;<br />
но и на деликатноста и разликите во однос на степените<br />
на духовниот развој. (Бидејќи овие теми се широки и<br />
бараат посебно посветување, во овој текст ќе бидат само<br />
начнати). Водењето добродетелен христијански живот<br />
не подразбира рестрикција на човековата слобода и<br />
задоволството од животот. Целта е да се устроиме кон<br />
начин на живот кој води кон развој на сите нивоа на<br />
суштествување (телесно, душевно и духовно).<br />
<strong>42</strong>
Да живееш според примерот и законот Христов<br />
значи да живееш балансиран живот. Тука важно е да<br />
се наведе дека балансот не претставува некаков вид<br />
компромис меѓу доброто и злото. Тие се спротивни<br />
категории кои не се надополнуваат. Злото нема свое<br />
онтолошко постоење, претставува осуство на Бог, а се<br />
пројавува како агресија врз доброто.<br />
Тоа значи, ниту [I екстрем] личноста да се<br />
„измачува“ со опсесивно избегнување на задоволството<br />
(на пример: забавата, храната, алкохолот, благословените<br />
сексуалните односи се благословени и дадени од Бога)<br />
или пак, да се товари со нездраво, опсесивно чувство<br />
на вина за секое непожелно чувство, мисла или дело во<br />
животот, до степен и за најмала ситница (ова не значи да<br />
се негира постоењето на гревот, колкава и да е неговата<br />
„тежина“, туку да се замени невротично-опсесивниот<br />
страв кон гревот и страстите, со став кој е свесен, совесен<br />
и трезвен), ниту пак, да тоне во ниски страсти (како<br />
еден супститут кој всушност го исполнува копнежот за<br />
Бога, што сите го носиме во нас) што би ја водело кон<br />
личносна, духовна и телесна регресија и страдание [II<br />
екстрем], туку да го цениме и почитуваме сето она што<br />
ни е дадено од Бога (затоа што сѐ што е добро е дадено<br />
од Бога) и да го користиме на начин и до степен што е<br />
полезен и корисен за нас [баланс]. Тука целта повторно<br />
е добросостојбата на човекот во однос на неговото<br />
телесно, психичко и духовно здравје.<br />
Како што не можеме да негираме дека некои<br />
нешта носат задоволство, така не можеме да кажеме<br />
ни дека некои од нив не се штетни (некои и погубни)<br />
за нас. Ова не значи дека и секое задоволство во<br />
животот е штетно и треба да го избегнуваме (некои<br />
луѓе имаат погрешно уверување со кое еднозначно го<br />
поврзуваат задоволството со гревот, така што на некој<br />
начин се плашат од задоволствата и ги избегнуваат).<br />
Поексплицитен пример, пак, за штетноста (каде и треба<br />
да се плашиме за нашето здравје и за целокупната<br />
состојба) е употребата на дрогата. Не може да се негира<br />
дека предизвикува возвишено телесно задоволство, но<br />
дали тоа задоволство води кон развој? Последиците<br />
од користењето, за жал, се сериозно штетни и погубни<br />
за целокупната личност, и не само за личноста која е<br />
зависник, туку и за нејзините најблиски.<br />
Она што го потврдува и науката (поточно<br />
психологијата) , е дека страстите не само што не водат кон<br />
развој, туку и ја заробуваат слободата на човекот. Кога<br />
личноста не го добива она од што е зависна, таа страда.<br />
Нејзината енергија ја одзема страсната желба, која пак,<br />
може да ја насочиме кон нешто корисно и душеполезно<br />
за себе или за ближните. Ретки се оние страсти и<br />
зависности кои се оправдани и значајни за развојот на<br />
личноста. Таква оправдана зависност е зависноста на<br />
малото дете од родителска нега и љубов. Поголемиот<br />
дел од страстите и зависностите (од материјална или<br />
психолошка природа) ја скратуваат независноста и<br />
слободата на личноста.<br />
Тенкиот мраз околу разобличувањето на ова<br />
верување е што ние би можеле да се вплеткаме во<br />
неполезни жолчни дискусии, морални дилеми и<br />
прашања кои се раѓаат од оваа тема доколку суштината<br />
која ја бараме не е, повторно, љубовта. Значајно е да<br />
знаеме дека сè што е потребно е да бидеме отворени<br />
за Христос во срцето, Кој ја гледа во нас намерата. Бог<br />
нè љуби безусловно и ни проштева за сите наши гревови<br />
доколку искрено се покаеме. Бог не е дежурен полицаец<br />
Кој нè наградува и нѐ казнува за секое наше дело.<br />
Ваквата идеја за Бога е сосем погрешна и верата во ваков<br />
Бог е празна. За правилно да ја разбереме љубовта, од<br />
исклучително значење е и да го разбереме и тоа. Ние<br />
сме спасени по Божја милост, а не по „заслуга“ или<br />
поради нашето „трчање по перфекционизам“.<br />
ДЕЛАТА НА ХРИСТИЈАНИТЕ И<br />
ЦРКОВНОСЛУЖИТЕЛИТЕ СЕ КРИТЕРИУМ ЗА ТОА<br />
ШТО ПРЕТСТАВУВА ХРИСТИЈАНСТВОТО И КАКВИ СЕ<br />
НЕГОВИТЕ ВРЕДНОСТИ.<br />
Со оваа предрасуда се прави погрешно<br />
поистоветување на Бога и на Божјите вредности<br />
со личноста и делата на црковнослужителите и на<br />
христијаните. Улогата на службеното свештенство е да<br />
Му служи на Бога и на Божјиот народ, за да го поучи на<br />
патот кон спасението и за сведочење на Божјото Царство<br />
овде на земјата. Тоа ја прави нивната одговорност голема<br />
и значајна за Црквата. Сепак, издигнувањето на личноста<br />
на христијаните и свештенството на ниво на Христос<br />
погрешно нѐ наведува кон култ и еден вид обожување<br />
на нивната личност (што наликува на еден гуруистички<br />
пристап кој е спротивен на православниот пристап, кој<br />
е Христоцентричен, а не човекоцентричен), или пак,<br />
кон разочарување и отфрлање на Христос поради некои<br />
евентуално негативни искуства и примери.<br />
За луѓето, исто така, карактеристична е<br />
склоноста кон предимензионирање на нештата кои се<br />
случуваат, спротивно на општите очекувања. На пример,<br />
во случаите на семејно насилство најчесто жртви се<br />
жените (повеќе од 90 %), и запознавањето со ваквиот<br />
факт нѐ наведува да очекуваме дека само жените се тие<br />
кои се жртви на оваа страшна појава. Така, доколку се<br />
случи мажот да стане жртва од страна на жена, луѓето<br />
се склони да го преувеличуваат ова, да го занемаруваат<br />
фактот на процентуалната застапеност и реткиот пример<br />
да го заменат со генерализација, поради тоа што<br />
информацијата содржи еден квалитет на „атрактивност“.<br />
43
Истото се случува и во однос на христијаните<br />
и црковнослужителите кога наместо позитивните<br />
очекувања кои човекот, оправдано или неправдано,<br />
ги има од нив, ќе наиде на некое негативно искуство и<br />
пример. Тогаш кај некои може полесно да се јави склоност<br />
кон погрешно генерализирање, предимензионирање,<br />
осудување и отфрлање на живеењето во Црквата,<br />
па поради тоа погрешно се јавува и еден отфрлачки<br />
пристап кон Христос како Бог и Спасител, но и кон<br />
духовниците и ближните – браќа и сестри во Христа,<br />
а што е најтрагично, тое се интерпретира во форма на<br />
осудување без оставање можност за прошка. Но, зарем<br />
има логика да се отфрли заедницата со Бога, поради<br />
делата на некој друг?<br />
Единствениот критериум во Православието и<br />
во христијанскиот начин на живеење и вредностите е<br />
Самиот Христос, за што учиме преку Светото Писмо и<br />
Преданието од светите Отци. Сите оние кои се следбеници<br />
на Христос не можат да служат како апсолутно мерило<br />
(критериум), туку како примери, кои зависно од нивниот<br />
начин на живот и практикување на Православието,<br />
можат да бидат исклучително позитивни, или пак, за<br />
жал, негативни иако сите сме повикани на совршенство.<br />
Нашиот единствен Спасител, Учител и Господ, Исус<br />
Христос, рече, и секојдневно преку Светиот Дух, во<br />
будниот дух на оние кои Го бараат вистинскиот Живот,<br />
говори: Јас Сум Патот, Вистината и Животот – никој не<br />
доаѓа кај Отецот, освен преку Мене (Јован 14, 6).<br />
ЦРКВАТА Е ИНСТИТУЦИЈА ЗА ВРШЕЊЕ<br />
РЕЛИГИОЗНИ ОБРЕДИ И ИНСТАНТНО<br />
ИСПОЛНУВАЊЕ ЖЕЛБИ ОД СТРАНА НА БОГ.<br />
ЦРКВАТА НЕМА ВРСКА СО БОГА, НО ИМА ВРСКА<br />
САМО СО ‘СОБИРАЊЕ ПАРИ’ ОД НАРОДОТ.<br />
Во овие предрасуди и погрешни уверувања стои<br />
непознавањето на Православието, неговите основни<br />
вистини и начинот на кој тие треба да се практикуваат<br />
во животот. Црквата е заедница на Божјиот народ, која<br />
е водена од Светиот Дух, а преку посредство најпрво<br />
од Христовите апостоли, а потоа од епископите,<br />
презвитерите и ѓаконите. Луѓето го започнуваат<br />
лекувањето на душата и градењето на спасението во<br />
Црквата преку учество во Светите Тајни – Крштение,<br />
Миропомазание, Исповед, Причест... Со исполнување на<br />
Христовите заповеди и живеење според христијанските<br />
добродетели, личноста прави подготовка за живот во<br />
идното Божјо Царство.<br />
Во однос на Црквата се сретнува и погрешното<br />
верување дека нам не ни се потребни ниту Црква,<br />
ниту духовни раководители и доволно е човекот сам<br />
да се раководи според себе и вербата во Бога за тоа<br />
како да живее. Целиот ризик во ваквиот став е што<br />
личноста на овој начин се раководи според субјективни<br />
(или селективни) замисли за Бога и поставува лични<br />
критериуми (по свои потреби) во кои Го вметнува<br />
Бога, а не обратно. Ова во никој случај не значи дека<br />
човекот треба да ја исклучи својата критичност и<br />
личната одговорност за својот живот, туку да разбере,<br />
во суштина, какви се Божјите критериуми и зошто тие се<br />
спасителни и помудри од кои било други поставени од<br />
страна на човекот. Поставувајќи си „своја самополезна<br />
вера“, човекот најчесто ќе заскита, свесно или не.<br />
Во прилог на горенаведеното е и тоа дека<br />
животот како дел од Црквата не подразбира насоченост<br />
само кон себе и кон индивудуалното спасение, туку<br />
се нагласува и аспектот на Црквата каде се градат<br />
љубовни, меѓуличносни односи со ближните во духот<br />
на христијанските вредности. Со други зборови, за да се<br />
стане вистински член на заедницата на новозаветниот<br />
Божји народ – Црквата, потребно е со сето битие да се<br />
возљуби Творецот, Неговото вечно Царство и од Него<br />
создадените личности.<br />
Христос рекол: Ќе ја утврдам Црквата и<br />
вратите на пеколот нема да ја надвладеат. Ако јас<br />
се вознесувам, но ќе ви пратам утешител, Духот на<br />
вистината кој секогаш ќе биде со вас.<br />
Ова е доказот дека сме Божји созданија и дека<br />
не можеме без Него, а токму затоа Тој ни Го праќа<br />
Утешителот – Светиот Дух; од љубов кон нас.<br />
Често зад погрешните уверувања во однос<br />
на Црквата, покрај погрешната информираност и<br />
непознавањето на Православието, стои и избегнувањето<br />
прво на вистинското запознавање и учење на<br />
Православието, а потоа и избегнувањето на одговорното<br />
живеење и придржување до Божјите заповеди и<br />
критериуми кои бараат ментален и волев ангажман.<br />
Всушност, често, и воопшто зад одржувањето<br />
на предрасудите и погрешните уверувања, стои не само<br />
дефанзивноста која се активира со цел одржување на<br />
личниот идентитет, а со тоа и стравот од нарушување<br />
44
на сликата за себе (кога ќе се соочиме со погрешноста<br />
во нашите верувања), туку и (свесно или несвесно)<br />
избегнувањето на трудот кој треба да се вложи за<br />
осознавање на вистината и за проверка на начинот на<br />
кој ги градиме своите ставови и верувања. Така, често<br />
се бира „полесната“ страна преку ригидно држење до<br />
своите веќе утврдени ставови.<br />
Токму затоа, она на што повикува овој текст е: да<br />
се биде отворен за вистината - што значи да се има волја<br />
и намера за ангажирање на умот и срцето за осознавање<br />
на вистината која Бог ни ја открива преку Светото Писмо и<br />
Преданијата на светите Отци, но и чекорење во вистината<br />
преку дела.<br />
Како и во Православието, така и психологијата<br />
на личноста истакнува дека верувањата се темелите на<br />
целокупното однесување и управување на личноста. Нив<br />
ги восприемаме уште од почетокот на нашиот развој и<br />
истите можат да бидат правилни или погрешни, а со тоа<br />
и да нѐ однесат во сосема различни насоки (спасителни<br />
или погубни за телото, душата и духот). Затоа, неопходно<br />
е да ги преиспитаме, можеби и повторно да ги<br />
изградиме... Овој процес, иако бара посветеност, време<br />
и усилби, несомнено е еден од најзначајните процеси<br />
во градењето на личноста, а со тоа е и душеполезен,<br />
осмислен и спасителен живот.<br />
+ + +<br />
45
СОФИЈА КОЛУМЗИН<br />
Парохискиот свештеник може да им пристапи со верско образование на возрасните парохијани на неколку<br />
начини: на неделната проповед, кога верниците внимателно слушаат; кога доаѓа во допир со нив преку општата<br />
и поединечната исповед; низ целата структура на парохискиот живот, вклучувајќи ги и литургиските богослужби и<br />
заедничките дела и подразбира учество на возрасните членови. Но, сите тие пристапи, на некој начин, ги надминуваат<br />
можностите на нашите деца. Образовната мисија на нашето црковно училиште, под раководство на свештеникот,<br />
попрецизно се содржи во воведување на младите во полнотата на црковниот живот. За остварување на таа задача,<br />
вероучителите – лаици, способни своето автентично искуство во црковниот живот да го преведат на јазикот на<br />
детското искуство, претставуваат најважна врска. Никакви книги, колку и да се добри, и никакви програми, колку и да<br />
се добро подготвени, не можат да го заменат личното влијание на вероучителот. Какви методи и да користи, сепак<br />
вероучителот ќе остави свој личен печат на содржината што ја предава во училницата. Еден вдахновен и со отворен ум<br />
вероучител, ќе се служи со старовремски и формални учебници на креативен начин; додека, пак, вероучител со ниски<br />
разбирања и наклонет на формализам, механички ќе ги користи и најнапредните учебници.<br />
Една од најтешките и најодговорните задачи на свештеникот е да најде добри вероучители за црковните<br />
училишта. Совршено е кога вероучителот би требало да има три одлики:<br />
+ Тој мора да има вистинско, па макар и скромно, искуство во црковниот живот. Со други зборови, неговата вера,<br />
колку и да е непотполна, мора да биде искрена.<br />
+ Мора да има способност, макар и потенцијална, да воспостави непосреден контакт со децата.<br />
+ Мора да има способност самиот да расте и да ги развива своите дарови.<br />
Иако само по себе се подразбира дека овие особини нема во иста мера да ги има секој вероучител, сепак<br />
сите три се подеднакво важни. Многу лаици, кои искрено сакаат да ѝ служат на Црквата, се неодлучни да ја прифатат<br />
должноста на вероучител, бидејќи сметаат дека не ги исполнуваат условите за таа работа. Ќе пробам во оваа глава<br />
да изнесам некои свои размислувања за тоа што значи да бидеш вероучител, на основа на моето долгогодишно<br />
вероучителско искуство во црковното училиште.<br />
46
+ + +<br />
ЛИЧНОСТА НА ВЕРОУЧИТЕЛОТ<br />
За да може да се соочи со многу обесхрабрувачки<br />
и, под влијание на човечкото „јас“, често уништувачки<br />
искуства во поучување на децата, вероучителот мора<br />
да има вера во себе и во сопствениот повик. Многу<br />
интересно, ваквата верата самата по себе подразбира<br />
длабока смиреност. Само смиреноста му дава на човекот<br />
внатрешна сигурност. Не преценувајте ги сопствените<br />
способности и прифатете го фактот дека не сте гениј.<br />
Разберете дека е природно што нема да ве засакаат сите<br />
деца, дека сите деца нема да бидат заинтересирани за<br />
часовите што сте ги подготвиле онака<br />
како што најдобро знаете. Смирението<br />
ве чува од претераната вознемиреност<br />
поради повремените неуспеси: „Кој<br />
сум јас да бидам успешен? Должен сум<br />
повторно да се трудам и да се обидам“.<br />
Во исполнувањето на одговорностите<br />
на вероучителот како раководител и во<br />
одржувањето на дисциплината на час,<br />
смирението ве штити од вашите акции<br />
(или недостаток на акции), поттикнати<br />
од фрустрирачкото и несигурно „јас“.<br />
Вероучителот мора да биде свесен за<br />
ограниченоста на своите контакти со детето во<br />
училницата. Тој не може да „глуми психијатар“, бидејќи<br />
не e стручен, ниту пак има неопходно знаење за<br />
средината и за условите во кои живее детето. Неговиот<br />
контакт со детето во црковното училиште и поврзаните<br />
активности се само дел од целокупниот детски живот.<br />
Вероучителот мора да се занимава внатре со тој мал<br />
отсечок на детското искуство, користејќи ја најдобро<br />
својата проникливост, за да ја разбере смислата и<br />
причината за детското однесување (срамежливост<br />
или пакосност, незаинтересираност или недостаток<br />
на соработка), настојувајќи да најде најдобар пристап<br />
во својата работа. Но, во сето тоа мора да биде свесен<br />
за ограниченоста на својот домет. Со други зборови,<br />
вероучителот не сме да „глуми Бог.“ Сепак, сите знаеме,<br />
од нашето детство, како некој случаен збор или дејство<br />
на вероучителот, некоја небитна случка, остава впечаток<br />
кој се памети со години.<br />
Вероучителот треба да биде свесен и за<br />
сопствените таленти и за сопствените ограничувања.<br />
Некои вероучители имаат природен дар<br />
за проповед и на тој начин секогаш им<br />
го задржуваат вниманието на своите<br />
ученици; други, наспроти тоа, имаат<br />
особена способност да ги поттикнуваат<br />
децата да реагираат и потајно да ги<br />
набљудуваат. Некои имаат особен<br />
дар јасно да ги објаснат работите,<br />
други имаат дар за уметност и музика.<br />
Вероучителот мора секогаш да има<br />
јасна претстава за своите способности и<br />
да знае како да ги употребува.<br />
Сите ќе се сложиме дека љубовта кон<br />
децата е најважната особина кај вероучителот. Сепак,<br />
важно е што подразбираме под поимот љубов. Љубовта<br />
сигурно не значи чувство дека децата се „слатки“,<br />
ниту пак „обожување на малите ангелчиња“. Исто<br />
така, не значи дека сите деца треба да бидат сакани<br />
подеднакво, бидејќи на човекот може повеќе да му<br />
се допадне едно дете од друго. Повторно морам да се<br />
вратам на дефиницијата за љубовта дадена во Првото<br />
Послание до Коринтјаните: „Љубовта е великодушна,<br />
полна со добрини, љубовта не завидува, љубовта не се<br />
превознесува, не е горделива, не е непристојна, не бара<br />
47
свое, не се срди, не памети зло, не се радува на неправда, туку се радува на вистина, сè покрива, во сè верува, на<br />
сè се надева, сè поднесува.“ Се обидов да ги применам овие критериуми во многу ситуации кои се појавуваат во<br />
училницата. Дали да се радуваш кога едно дрско и непријатно дете докажува дека е во право? Дали да се надеваш<br />
дека најненадежниот циркузант во вашето одделение ќе биде допрено од благодатта на Светиот Дух? Дали не можеш<br />
да бидеш арогантен додека се држат предавања? Дали можеш да го почитуваш секое дете и да се однесуваш кон него<br />
природно? Факт е дека ваквата љубов во најголема мера се однесува и на вероучителот, за да го збогатува неговиот<br />
живот, и да го прави поинаков од „бакар што ѕвони, или кимвал што ѕвечи“. Грижејќи се за децата со очите на љубовта,<br />
растe личноста на вероучителот.<br />
Друга значајна карактеристика на вероучителовото „јас“ е искрената заинтересираност за животот, или пак за<br />
некои аспекти од животот; желбата да се дознае многу од тоа што се случува или пак што се случило во светот. Личноста<br />
која исклучиво и во потполност се посветила за парохиски живот не е соодветна за вероучител. Во извесна смисла,<br />
таквата преокупираност значи дека нашата христијанска вера нема никаква врска со животот воопшто, со животот<br />
во целина. Особено во подоцнежното детство и пубертет, децата многу се стремат да го почитуваат образованието<br />
на професионално компетентни луѓе, без разлика дали е во прашање наука, уметност, технологија, спорт или нешто<br />
друго. Дури и некое хоби или интересирање за некоја посебна област, може да помогне да се надмине одвојувањето<br />
кое со секуларизмот се направи помеѓу формалното разбирање за христијанската вера и останатиот севкупен живот.<br />
Во тоа е големата предност на вероучителот – лаик. Младите ќе го разберат здраво за готово фактот дека работата на<br />
свештеникот е да верува во Бога и во Црквата, но некој лаик бизнисмен, или инженер или уметник, што ја исповеда<br />
својата вера во Бога, може да го надмине тоа што тој не е доволно теолошки образован (под услов да не е арогантен<br />
во својата религиозност!).<br />
Би требало да напоменам овде, како еден вид резиме на она што е погоре речено, дека сликата за личноста<br />
на вероучителот, примерот на неговото „јас“, е навистина она што конечно ќе го определи неговото влијание на<br />
учениците. Доколку неговата вера е, колку и да е мала, искрена и вистинска, доколку неговата личност расте во верата,<br />
а не стагнира, доколку е непристрасен и со отворен дух, смирен (што во пракса често подразбира смисла за хумор),<br />
доколку има љубов и, на крајот што не е помалку важно, доколку е совесен, тој ги поседува сите особини на еден<br />
добар вероучител.<br />
ПРЕВОД ОД АНГЛИСКИ:<br />
АЛЕКСАНДАР БОЖИНОСКИ<br />
48
ПРОТОПРЕЗВИТЕР СЕРГИЈ БУЛГАКОВ<br />
ПРАВОСЛАВНА ЕСХАТОЛОГИЈА<br />
Го чекам воскресението на мртвите и животот во идниот век – така гласи последниот член на „Символот<br />
на верата“ и таква е христијанска вера. Вистинскиот живот е пат кон животот на идниот век, „царството на благодатта“<br />
преминува во „царство на славата“. Стремејќи се кон својот крај, се менува обликот на овој век (1 Кор. 7, 31).<br />
Целокупниот животен однос на христијаниот бива определен преку есхатологизмот во кого земниот живот не се<br />
обесценува, туку добива повисоко оправдание.<br />
Раното христијанство е целосно опфатено од чувството на блискиот, скорешен крај: Да, ќе дојдам скоро! -<br />
Амин! Да, дојди, Господи Исусе! (Откровение 22, 20). Овие огнени слова на небесната музика оддекнувале во срцето на<br />
првохристијаните и придонесувале нивниот живот да стане речиси надземен. Но, непосредственоста на очекувањето<br />
на крајот и радосната напрегнатост која го придржувала тоа исчекување, природно се загубила во понатамошниот тек<br />
на историјата, та се заменила со чувството за конечноста на личниот живот во смртта, и за задгробната награда. Така,<br />
есхатологизмот примил посурови и построги тонови, како на Запад, така и на Исток.<br />
Истовремено во христијанството, и особено во православието, се развило особено почитување на смртта кое<br />
е во извесен степен блиско на древноегипетското (постои одредена „подземна“ врска помеѓу египетското, јазичничко<br />
благочестие и православното христијанство). Мртвото тело се погребува со почитување, оти е дел од идното,<br />
воскреснато тело, а самиот чин на погребението кај дел од древните црковни писатели се почитува како света тајна.<br />
Преку молитвата за упокоените, во која неколкукратно си припомнуваме за нив, се востановува врска помеѓу нас и<br />
тој свет. Притоа, на богослужбениот јазик (во Требникот) секое погребено тело се нарекува „мошти“ 1 , бидејќи секое<br />
1 Зборот мошти е преземен од црковнословенскиот збор Мoщи, кој пак е изведен од глаголот Мощи, што значи да се има сила, моќ.<br />
49
тело ги таи можноста и силата да биде прославено. Разделбата на душата со телото е света тајна во која едновремено<br />
се извршува Божјиот суд над паднатиот Адам, се раскинува составот на човекот преку противприродно одделување<br />
на телото од душата, и воедно, се совршува и ново раѓање во духовниот свет. Душата, одделувајќи се од телото,<br />
непосредно ја осознава својата духовност, и се пронаоѓа себеси во светот на светлите и темните бесплотни духови.<br />
Со таа нова состојба е сврзано и нејзиното самоопределување во новиот свет, кое се состои во самоочевидното<br />
самооткривање на својата состојба. Тоа е таканаречениот пред-суд. Таквото самосознание или пробудување на<br />
душата, во црковната писменост често се изобразува преку символите на „одење низ митарствата“, кои во себе<br />
носат црта на јудејските апокрифи, па дури и на египетските мотиви од „Книгата на мртвите“. Душата ги преминува<br />
митарствата бивајќи измачувана и искушувана од демоните во разни гревови, но, истовремено е заштитувана од<br />
ангелите, и ако тежината на нејзината гревовност се покаже преовладувачка, таа бива задржана во некое митарство и<br />
останува оттргната од Бога, во состојба на адски маки.<br />
Душите, кои ги преминале митарствата, се приведуваат на поклонение пред Бога и се удостојуваат за рајското<br />
блаженство. Тоа во црковната писменост се опишува на разни начини, но, догматски, Црквата го останува во мудра<br />
неопределеност, налик на света тајна во чие проникнување се влегува единствено преку жив црковен опит. Сепак,<br />
аксиома во црковното сознание е дека, иако светот на живите и упокоените е одделен еден од друг, ѕидот кој ги<br />
разделува не е непрониклив за црковната љубов и за силата на молитвата. Во православието молитвата за починатите<br />
зазема огромно место. За упокоените се молиме како во време на приносот на евхаристиската жртва, така и надвор<br />
од неа, бидејќи во Црквата постои цврста вера во вистинската дејствителност на молитвеното застапништво за<br />
починатите. Ние веруваме дека тоа може да ја олесни состојбата на грешните души и да ги ослободи од пребивањето<br />
во малаксаност, односно да ги изведе од адот.<br />
Меѓутоа, дејството на молитвата не е само плод на нашето посредништво пред Творецот за проштевање на<br />
гревовите на упокоениот, туку е и директно издигнување на самата душа во која се пробудуваат сили за усвојување<br />
на прошката. Така, душата се раѓа во новиот живот, поправена преку преживеаните маки. Од друга страна пак, постои<br />
и поинакво издигнување: имено, молитвите на светиите дејствуваат врз нас, влијаат во нашиот живот, па може да се<br />
заклучи дека дејствителна е секоја вистинска молитва, дури и онаа на непрославените светии (а можеби, дури и на<br />
сосема не-светите) кои Му се молат за нас на Господа.<br />
Православната Црква разликува можност од три состојби во задгробниот живот: рајско блаженство и двојни<br />
адски маки. Едните од тие маки се со можност за ослободување од нив благодарејќи на молитвата на Црквата и силата<br />
на внатрешниот процес кој произлегува во душата, а вторите се без таа можност. Црквата не знае за чистилиште како<br />
за некое особено место какво што е прифатено во католичката догматика (иако, за волја на вистината, современото<br />
католичко богословие не знае што да прави со учењето за чистилиштето). За прифаќање на таквото трето место нема<br />
ниту доволно библиски, ниту догматски основи. Сепак, не треба да се одрекува можноста и достапноста за очистителна<br />
состојба (учење кое им е заедничко на православието и католицизмот).<br />
Религиозно-практички разликата помеѓу чистилиштето и адот е недофатлива поради полната неизвесност<br />
која ја имаме во однос на задгробната судбина на секоја душа. Во суштина не треба адот и чистилиштето да ги<br />
разграничуваме како две различни места на задгробното пребивање на душата, туку како две состојби, како постоење<br />
на можност за ослободување од адските маки, како премин од состојбата на отфрленост во состојба на оправданост.<br />
Во таа смисла може да се постави не прашањето дали во православието постои чистилиште, туку поскоро, дали постои<br />
ад во конечна смисла, односно дали, можеби, и тој не е само еден вид чистилиште? Во крајна мера, Црквата не знае<br />
за никакви ограничувања во својата молитва за заминатите во единство со Црквата, верувајќи, секако, во вистинската<br />
дејствителност на таа молитва. За надворешните, т.е. за оние кои не ѝ припаѓаат на Црквата, како и за оние кои<br />
отпаднале од неа, Црквата не дава конечен суд, туку ги предава на Божјото милосрдие. Бог не ни ги открил задгробните<br />
судбини на оние, кои во овој живот не Го знаеле Христа и не влегле во Неговата Црква. Но зрак на надеж се пролева<br />
од учењето на Црквата за Христовото слегување во адот и Неговата тамошна проповед, упатена кон целокупното<br />
50
дохристијанско човештво (католиците неа ја ограничуваат единствено на старозаветните праведници, limbus partum,<br />
одлачувајќи ги од него оние кои свети Јустин Философ ги нарекува „христијани пред Христос“). Ставот дека Бог сака<br />
сите да се спасат и да го достигнат познанието на вистината (1 Тим. 2, 4) е цврст став. Сепак, во однос на судбината<br />
на нехристијаните, и возрасните и младенците (за кои католичките богослови исто така оставиле особено „место“ –<br />
limbus patrum), досега нема општоцрковни определувања, и останува слободата за догматски трагања и богословски<br />
мненија. Личната есхатологија на смртта и задгробниот свет во историското сознание до извесен степен ја запоставила<br />
општата есхатологија на Второто пришествие. Сепак, повремено, чувството на очекување на Христос Кој ќе дојде, со<br />
молитвата Да, дојди, Господи Исусе, се загорува во душите, озарувајќи ги со својата одондестрана светлина.<br />
Таквото чувство е неистребливо и треба да биде истрајно во христијанството, оти токму тоа во извесна смисла<br />
е мерка на нашата љубов кон Христа. Впрочем, есхатологизмот може да има два образа, светол и темен. Последниот е<br />
на дело тогаш, кога возникнува како резултат на историски страв и на религиозна паника: такви се, на пример, руските<br />
расколници – самоспалители, кои сакале да се истребат себеси, за да се спасат од воцарениот антихрист.<br />
Но, есхатологизмот може (и треба) да му биде својствен на светлиот образ на нашата устременост кон Христос<br />
Кој доаѓа. Според мерата на тоа како се движиме во историјата, ние одиме на средба кон Него, и зраците кои доаѓаат<br />
од Неговото надоаѓачко пришествие во светот, стануваат опипливи. Можеби напред во иднината предстои понова<br />
епоха во животот на Црквата, епоха која е засветлена од тие зраци.<br />
Второто Христово пришествие за нас не е само страшно, оти Тој доаѓа како Судија, туку е и славно, оти Тој доаѓа<br />
во Својата Слава, и таа слава е прославување на светот и полнота на завршувањето на сето творение. Прославеноста<br />
која му е својствена на воскреснатото Христово тело, преку Последниот суд ќе му се соопшти на целото творение, ќе<br />
се јават ново небо и нова земја, преображена и како воскресната со Христа и Неговото човештво. Тоа ќе произлезе во<br />
врска со воскресението на мртвите, кое ќе се изврши од Христа преку Неговите ангели. Таа реализација во Библијата<br />
се изобразува символички преку слики на апокалиптичната епоха, пришто за нашата свест во историјата се раскриваат<br />
едни или други нејзини страни (тука се однесува и прашањето на Федоров за тоа дали синовите човечки земаат било<br />
какво учество во воскресението). Така или инаку смртта бива победена и целиот човечки род, ослободен од власта на<br />
смртта, за првпат се јавува во полнота, како единство, нераздробено низ смената на поколенијата, и пред неговото<br />
сознание застанува неговото општо дело во историјата. Тоа ќе биде воедно и судот. Страшниот Христов суд над<br />
човештвото.<br />
Православното учење за Страшниот суд, какво што го наоѓаме во Библијата, е општо за целиот христијански<br />
свет. Последно разделување на овците и козите, смрт и ад, проклетство и отфрлање, вечни маки – за едните, и Царство<br />
небесно, вечно блаженство, лицезрение на Господа – за другите; таков е резултатот на земниот пат на човештвото.<br />
Судот претпоставува можност не само за оправдание, туку и за осудување, и тоа е самоочевидна вистина. Секој човек<br />
кој ги исповеда своите гревови, не може да не осознава, дека ако не никој друг, тогаш бездруго самиот тој, го заслужил<br />
Божјото осудување. Ако погледнеш на беззаконието Господи, тогаш кој ќе постои? (Пс. 129, 3).<br />
Сепак останува надежта во Божјото милосрдие кон Своето создание: Твој сум, спаси ме (Пс. 118, 94). На<br />
Страшниот суд, кадешто Самиот Господ, кроток и смирен во срцето, ќе биде судија на правдата, и ќе го извршува судот<br />
на Својот Отец, каде ќе биде милоста? На тоа прашање православието дава молчалив, но изразителен, иконографски,<br />
одговор. Имено, на иконите на Страшниот суд оддесно на Синот се изобразува Пречистата Дева, која Го моли со<br />
својата мајчинска љубов, а таа е Мајка Божја и на сиот човечки род. На неа Синот ѝ ја доверил милоста, кога Самиот од<br />
Отецот го примил судот на правдата (види Јн. 5, 22, 27). Но, зад тоа се прикрива уште една нова тајна: Мајката Божја,<br />
Духоносица, е живо посредство на самиот Свет Дух, Кој преку неа учествува во Страшниот суд. Оти ако Бог го создава<br />
светот и човекот според советот во Света Троица, при соодветно учество на сите три ипостаси, и ако спасението на<br />
човекот преку боговоплотувањето на Синот, исто така, се збиднува при учество на целата Света Троица, тогаш и<br />
исходот на земното творение, судот над човештвото се извршува, исто така, при такво учество: Отецот суди преку<br />
51
Синот, Светиот Дух, пак, милува и ги исцелува чировите<br />
на гревот, раните на светот. Нема човек кој е без грев<br />
и кој не би се покажал како јаре среде овците. Духот<br />
Утешител ја исцелува и ја пополнува разранетата твар,<br />
ја милува со Божествената милост. Тука се упираме во<br />
религиозната антиномија на осудување и помилување,<br />
и таа антиномија е сведоштво за тајната на Божјото<br />
наблудување.<br />
Во христијанската есхатологија секогаш<br />
постоело и останува прашањето за вечноста на адските<br />
маки и за конечното отфрлање на оние кои се праќаат во<br />
„вечниот оган подготвен од ѓаволот и неговите ангели“.<br />
Од христијанската древност се изразувале сомненија за<br />
вечноста на тие маки, и во нив се гледало само како на<br />
одредено временско педагошко<br />
средство за воздејствие на<br />
душата, при што се задржувала<br />
надежта за конечно помирување<br />
– άποκάταστασις, apokatastasis.<br />
Од древноста постоjеле<br />
две страни во есхатологијата:<br />
првата – ригористичка, која<br />
ја утврдувала вечноста на<br />
маките, односно нивното<br />
бесконечно траење, а втората<br />
– чии претставници блажени<br />
Августин иронично ги нарекол<br />
„жалосници“ (misericordes)<br />
– која ги одрекувала<br />
бесконечноста на маките и<br />
опстојувањето на злото во<br />
творението, а која исповедала конечна победа на<br />
Божјото Царство во творението, кога „Бог ќе биде сѐ во<br />
сѐ“. Претставник на учењето за апокатастазисот не бил<br />
само сомнителниот во односот на некои свои учења<br />
Ориген, туку и свети Григориј Ниски, кој е прославуван<br />
од Црквата како вселенски учител, а истото учење го<br />
споделувале и нивните следбеници. Учењето на Ориген<br />
било осудено на V Вселенски собор; иако современите<br />
историски истражувања веќе не дозволуваат дури да<br />
се тврди и тоа. Учењето, пак, на свети Григориј Ниски,<br />
далеку порешително и подоследно, притоа и слободно<br />
од налетот на Оригеновото учење за претпостоење на<br />
+ + +<br />
душите, никогаш не било осудено, па следствено го<br />
сочувува правото на „црковно граѓанство“, барем, по<br />
крајна мерка, како авторитетно богословско мнение –<br />
теологумена (θεολογούμενα, theologumena). Но, и покрај<br />
тоа, Католичката црква има доктринално учење за<br />
вечноста на маките, па затоа кај неа не останува никакво<br />
место за апокатастазис. Во православието, пак, такво<br />
доктринално определување немало и нема. Навистина,<br />
владејачкото мнение, изложувано во најголемиот број на<br />
догматски раководства, или воопшто не се задржува на<br />
прашањето за апокатастазисот, или за него се искажува во<br />
духот на католичкиот ригоризам. Сепак, заедно со таквите<br />
мисли, од страна на одделни мислители се искажувале<br />
и се искажуваат мненија кои се блиски до учењето на<br />
свети Григориј Ниски или, во секој случај, мненија кои<br />
се далеку посложни отколку<br />
праволинискиот ригоризам.<br />
Затоа, може да се каже дека<br />
тоа прашање не е затворено за<br />
понатамошно опсудување и за<br />
нови просветленија, кои би ѝ<br />
биле испратени на Црквата од<br />
Светиот Дух. Во секој случај со<br />
никаков ригоризам не треба<br />
да се отстрани надежта дадена<br />
во торжествувачките зборови<br />
на апостол Павле, кога тој вели<br />
дека Бог ги соединил сите во<br />
противставување, за сите да ги<br />
помилува. О, каква длабочина<br />
на богатството, премудроста<br />
и знаењето на Бога! Колку се<br />
неистражени Неговите судови и<br />
неистражливи Неговите патишта! (Рим. 11, 32-33).<br />
Сликата на судот над светот се завршува со<br />
слегување на небесниот Ерусалим на нова земја под нови<br />
небеса и со објавување на Божјото Царство, кое слегува<br />
од небото на земјата. Овде учењето на православието<br />
се слева со верувањето на целото христијанство.<br />
Есхатологијата содржи во себе одговор на сите земни<br />
тешкотии, маки и прашања.<br />
ПРЕВОД ОД РУСКИ: ДАНИЕЛ ЈОВАНОВСКИ<br />
52
НИКОЛАЈ БЕРЃАЕВ<br />
ВОJНА И ЕСХАТОЛОГИJА 1<br />
+ + +<br />
Ќе слушате боеви и гласови за војни. Гледајте да не се уплашите, оти сето тоа треба да биде;<br />
ама тоа уште не е крајот: оти ќе се дигне народ против народ, и царство против царство, и на места ќе<br />
има глад, помор и потреси (Мт. 24, 6 и 7). Ете така стои во малиот евангелски апокалипсис. Библијата е<br />
исполнета со раскази за војни. Книгите на пророците, врвот на религиозното сознание на древните Евреи,<br />
за една од своите главни теми го имаат помирувањето на ужасните и неправедни војни со Јехововата<br />
семоќ, односно, со Божјата промисла. Имено, на еврејскиот народ, над сè, му беше својствено острото<br />
и силно чувство за Божјата семоќ. Големите несреќи во судбината на еврејскиот народ тие се обидуваа<br />
да ги објаснат со неисповедливите патишта на Божјата промисла, која го води својот народ кон конечна<br />
победа преку искушенија, страдања и казни за отпаѓањето. Проблемот кој стоел пред нив е истиот кој<br />
е исправен и пред нашето современо сознание. Јехова најнапред бил племенски бог, бог на војната.<br />
Сознанието за универзалниот Бог, Богот на вселената возникнало подоцна. Тогаш се збиднал натпревар<br />
1 Извор: Бердяев, Николай, „Война и эсхатология“, во Путь, № 61, Париж, 1939, стр. 1-13.<br />
53
помеѓу универзалното и јазичничкото разбирање<br />
на Бога. Во суштина и современото цивилизирано<br />
сознание, постојано враќајќи се кон древното<br />
јазичништво, не отишло подалеку од јазичничкото<br />
богосознание на еврејскиот народ...<br />
Есхатолошкиот проблем во христијанството<br />
може да се постави во две различни смисли. Сите<br />
христијански вероисповеди имаат есхатолошки<br />
дел, сите богословски трактати имаат свои<br />
есхатолошки заглавија, па макар есхатологијата во<br />
нив да е фрлена во заден план. Но, проблемот може<br />
да се постави поинаку. Имено, може да се говори<br />
за есхатолошко разбирање на христијанството.<br />
Впрочем, многу историчари на христијанството,<br />
без разлика на нивната вероисповедна почва,<br />
настојуваат на есхатолошкото разбирање на<br />
христијанството како единствено негово правилно<br />
разбирање. Во најмала мера, верно е да се каже дека<br />
барем првобитното христијанство е есхатолошко.<br />
Но, есхатолошкото разбирање на<br />
христијанството, како блага вест за доаѓањето<br />
на Божјото Царство, беше заменето со историско<br />
разбирање. Христијанството истапи во историјата.<br />
Помеѓу првото и второто Христово пришествие<br />
се отвори долг, мачен процес. Историското<br />
христијанство, приспособувајќи се кон овој свет,<br />
компромизирајќи со светот, искривоколчувајќи<br />
го вистинското, есхатолошко христијанство,<br />
христијанството на крајот, христијанството<br />
како настапување на Божјото Царство, успеа да<br />
го замени суштинското христијанство со учење<br />
за лично спасение на душата. А невозможно е<br />
да се одрекува дека христијанството, по својата<br />
суштина, е есхатолошко. Затоа, освен доколку тоа<br />
не се унакажува самото себеси, тогаш воопшто не<br />
може да стане збор за никакво друго христијанство,<br />
освен есхатолошкото.<br />
Историјата отсекогаш била и е, пред сè,<br />
војна. Таа е исполнета со војни. Низ времето<br />
постоеле само определени – и во споредба со<br />
времетраењето на војните – кратки периоди<br />
на мир, на релативна рамномерност која лесно<br />
бивала прекинувана. Оти историјата се одвива на<br />
вулканска почва, па повремено избива лава. И таа<br />
(историјата) треба да заврши, оти е војна. Внатре<br />
во историјата постои есхатолошки момент, еден<br />
вид на внатрешен историски апокалипсис. Тој<br />
есхатолошки момент особено силно се чувствува<br />
во катастрофалните епохи: во војни, во револуции,<br />
во кризите на цивилизацијата. Војната е примарна<br />
историска појава и таа е секогаш допир со крајот на<br />
историјата. Условно говориме за апокалиптички<br />
епохи во кои луѓето лесно се соблазнуваат со<br />
лажни пророштва за доаѓањето на крајот на светот<br />
во извесни години на историското време. Но, во<br />
подлабока смисла сите епохи се апокалиптични и<br />
крајот е секогаш близок. Есхатолошкото чувство<br />
кај луѓето отапува само во релативно спокојните<br />
времиња. Но, возникнувањето на апокалиптичките<br />
настроенија не значи дека хронолошки е близок<br />
крајот на светот. Погрешно е и хронолошкото<br />
разбирање на крајот на светот, негова<br />
објективизација во историското време. Луѓето<br />
го чекаа крајот на светот и во 1000-тата година<br />
по Христа. Во епохата на реформацијата постоеја<br />
силни есхатолошки настроенија. По Француската<br />
револуција, во епохата на Наполеоновите војни,<br />
интелектуалниот живот на Европа беше наситен со<br />
апокалиптички и есхатолошки движења. Мнозина<br />
го очекуваа блискиот крај на светот, појавата на<br />
Антихристот. Јунг Штилин го претскажа крајот на<br />
светот за во 1936-та година. Во претчувствувањата<br />
и во претскажувањата за блискиот крај на светот<br />
постои соблазна и луѓето често си тешат со такви<br />
претскажувања. Често доживуваме дека надоаѓа<br />
крајот на светот кога се завршува одредена<br />
историска епоха, која сме ја љубеле и за која сме<br />
биле поврзани, кога се руши социјалниот строј на<br />
кого сме навикнати, кога опаѓа социјалната класа<br />
на која ù припаѓаме.<br />
...Апокалипсисот пророкува за патиштата<br />
54
на злото, за појавата на Антихристот, за<br />
разрушувањето на овој свет. Неспорно е дека<br />
преовладуваат песимистичките толкувања на<br />
Апокалипсисот. Философијата на Апокалипсисот,<br />
која е философија на историјата, нè води кон<br />
следниот основен проблем. Можеме ли да го<br />
разбираме Апокалипсисот како фатум, како<br />
неизбежност на Божјата пресуда во однос на<br />
човековите судбини, како одрекување на човековата<br />
слобода? Сметам дека таквото фатално разбирање<br />
на Апокалипсисот длабоко му противречи на<br />
христијанството во неговиот вистински облик<br />
- како религија на Богочовештвото. Конечната<br />
судбина на човештвото зависи од Бога и од човекот.<br />
Човековата судбина и човековото творештво<br />
соучествуваат во приготвувањето на крајот,<br />
кон крајот на тварта нè води богочовековиот<br />
процес. Крајот на историјата и светот не само<br />
што се извршува над човекот, туку се извршува<br />
и од човекот. Човекот оди во средба кон Второто<br />
Христово Пришествие и делата кои ги извршува,<br />
актите на неговото слободно творештво го<br />
подготвуваат Божјото Царство. Христос ќе дојде<br />
во сила и слава при човештвото, кое се подготвува<br />
за Неговото пришествие. Дејството на Бога кон<br />
човештвото и светот не треба да го поимаме како<br />
deus ex machinа. Односот кон крајот на светот не<br />
треба просто да биде очекуван од човекот, туку<br />
треба да биде и активност од страна на човекот,<br />
негово творечко дело. Најмалку од сè може да се<br />
оправда човековата пасивност, прекрстување на<br />
рацете, оттргнување од секакво творештво на<br />
основа на тоа дека се ближи катастрофата – крајот<br />
на светот. Тоа е декадентно однесување, предавство<br />
на задачата зададена пред човекот. Секој човек е<br />
осуден на смрт, па во моментите на лошо здравје<br />
и во поодмина возраст, тој можеби нема да ја има<br />
пред себе перспективата на долговечноста. Но, од<br />
личното есхатолошко сознание никако не следи<br />
дека човек треба да се откаже од секаква активност<br />
и од секое дело. Напротив, преку тоа сознание може<br />
дури и да се наголеми творечката активност. Делата<br />
кои се извршувани од човекот, немаат никаква<br />
врска со тие космички и историски времиња, тие се<br />
поврзани со егзистенцијалното време. Подеднакво<br />
се лажни и идејата за нужен прогрес и идејата за<br />
нужен регрес. Не постои ниту закон на прогрес<br />
ниту закон на регрес. Тоа е продукт на лажниот<br />
детерминистички светоглед, пренесување на<br />
натуралистички категории во сферата на духот.<br />
Проблемот на прогресот е проблем на духот, а не<br />
проблем на природниот процес. Прогресот, односно<br />
подобрувањето и издигнувањето е задача која е<br />
поставена пред човековиот дух, а не закономерен<br />
природен и историски процес. Во емпириската<br />
историја подеднакво постојат и прогресивни и<br />
регресивни процеси и нема неопходен закон,<br />
преку кого еден од тие процеси треба да го победи<br />
другиот. Теоријата на прогресот во XIX век, која<br />
е превратена во своеобразна религија, е лажна<br />
теорија и не соодветствува на стварноста. Но,<br />
од тоа воопшто не произлегува правилноста на<br />
реакционерските противници на прогресот.<br />
Есхатолошкиот песимизам често е ползуван за<br />
реакциски и античовечки цели. Во тоа се состои<br />
одречната страна на апокалиптичките настроенија,<br />
нивната декадентност. Затоа е неопходно да се<br />
разобличи двосмисленоста. Нам ни велат дека<br />
христијанската вистина, Божјото Царство на<br />
земјата е неостварливо, дека не е можен никаков<br />
прогрес, дека во светот нараснува единствено<br />
злото, дека слободата раѓа саде зло. И ете, се задава<br />
прашањето: зошто велат дека христијанската<br />
вистина е неостварлива? Дали затоа што со болка<br />
и тага ја осознаваат таа неостварливост, или<br />
затоа што не го сакаат нејзиното остварување<br />
и злорадуваат бидејќи таа не се остварува? Јас<br />
сум убеден дека во основа, зад сите реакциски<br />
настроенија, кои го определуваат есхатолошкиот<br />
песимизам, лежи не-сакањето човекот да се двигне<br />
нанапред и нагоре, во човековиот живот да има<br />
поголема слобода, справедливост, човечност... Кога<br />
55
ми велат дека поправеден и почовечен социјален<br />
строј е неостварлив, јас секогаш прашувам: дали<br />
оние кои тоа го велат сакаат да остварат таков<br />
строј или тој е неостварлив токму затоа што тие би<br />
сториле сè за тој да не се оствари? Сметам дека во<br />
најголемиот број случаи е верно второто мнение.<br />
Неопходно е да помниме дека самата идеја<br />
на прогрес, колку и да се ползувале со неа против<br />
христијанството, е всушност од христијанско<br />
потекло и е поврзана со месијанското сознание,<br />
со двигот кон Божјото Царство. Идејата на<br />
прогресот ù е туѓа на античката мисла, таа<br />
отсуствува од хеленската философија. Утопиите<br />
на совршен социјален строј и на бесконечен<br />
прогрес, кои ги среќаваме во првата половина на<br />
XIX век, претставуваат секуларизирани форми на<br />
религиозната месијанска идеја, на месијанското<br />
очекување дека ќе настапи Царството Божјо.<br />
Поразително е тоа што приврзаниците на<br />
есхатолошкиот песимизам одлично веруваат<br />
во осуштествувањето на своите цели – силна<br />
држава, империјалистичко ширење на нацијата,<br />
господарење на својата класа над таа земја.<br />
Есхатолошкиот песимизам во никој случај не ги<br />
приведува кон одрекување. Силната и насилна<br />
власт кон која сакаат да бидат причеслени им<br />
се претставува како Божјо дело на земјата. Под<br />
изговор дека светот лежи во зло и дека човековата<br />
природа е безнадежно гревовна, тие не сакаат<br />
едноставно цврсто да се држат себеси и своите,<br />
туку да ги држат и другите, оние кои се угнетувани<br />
од нив. При тие услови животот веќе не им се чини<br />
толку мрачен. Практиката на империјалистичката<br />
волја за моќ, од која не се гнушат есхатолошките<br />
противници на ослободителните процеси на<br />
човештвото, изискува бодра енергија. Крајот на<br />
светот и на историјата е, исто така, и задание<br />
на човекот, задание за преображение на светот.<br />
Апокалиптичкото сè ново правам се однесува и<br />
на човекот. Крајот на светот е ново небо и нова<br />
земја. Но, патот кон преображението не е мирна,<br />
постепена еволуција. Напротив, тој пат минува<br />
преку трагични катастрофи, преку разрушенија.<br />
За да се изврши преображението на светот,<br />
односно за да успее Божјата замисла, човекот треба<br />
да прогресира, треба да извршува творечки дела,<br />
да одговори на Божјиот призив. Постои фатум<br />
на злото, односно негови фатални последици,<br />
но не суштествува фатум на доброто. Злото ù е<br />
потчинето на неопходноста, доброто е обратено<br />
кон слобода, и всушност, е слобода. Автоматски,<br />
закономерно добри последствија во светскиот<br />
процес не можат да постојат. Есхатологијата пред<br />
човекот става задача која е упатена кон слободата.<br />
Светот нема да се преобрази и Бог нема да го<br />
преобрази по пат на насилен акт. Човекот треба<br />
да го преобрази светот, да го преобрази заедно со<br />
Бога, да стори богочовечко дело. Затоа, неопходно<br />
е подеднакво да се отфрлат и песимистичката и<br />
оптимистичката есхатологија...<br />
Грешно и штетно е острото<br />
спротивставување помеѓу овој земен свет и идниот,<br />
задгробниот свет. При таквото спротивставување,<br />
осуштествувањето на христијанската правда во<br />
целосност бива пренессено во задгробниот свет,<br />
додека, за овој свет останува ѕверскиот закон кој<br />
од есхатолошкиот песимизам прима повисока<br />
санкција. Всушност, „овој свет“ воопшто нема<br />
непреодни граници, тој не е затворен свет, тој не<br />
е просто најстварно стварниот свет, во него се<br />
можни прориви, во него е можно проникновение<br />
од иниот свет. Во „овој свет“ вистинскиот свет<br />
е во модус на постоење, карактеризиран како<br />
гравитациска тежина. Но можно е преображение<br />
на тој свет. Во терминологијата на Кант може да се<br />
рече дека „овој свет“ е појава и дека ù соодветствува<br />
на извесна структура на познанието, додека „иниот<br />
свет“ е стварта по себе, која се открива во поинаква<br />
структура на сознание. Но, стварта по себе, за<br />
разлика од Кантовата терминологија, воопшто не<br />
е затворена од непреодна преграда, таа се пробива<br />
во појава, дејствува во светот на појавите. Она што<br />
56
Кант го нарекува умодостигнувачка слобода, делува<br />
во светот. Оттаму, може да се рече дека во овој свет<br />
постојат два света: овој паднат свет и иниот свет,<br />
кој дејствува во овој свет. Основниот дуализам во<br />
основа не е дуализам на два света, при кој секоја<br />
правда се покажува како одложена во овој свет,<br />
туку дуализам на слобода и неопходност, дуализам<br />
на дух и природа, разберени како потчинување на<br />
причинско – последничките врски. Но, слободата<br />
извршува дела во царството на неопходноста,<br />
духот извршува акти во царството на природата.<br />
Возможна е борба на духот и слободата против<br />
робството на човек во светот, против робството<br />
на самиот свет. Од таа гледна точка крајот на<br />
светот е духовна револуција на светот, револуција<br />
на духовна слобода. И таа, пред сè, значи промена<br />
на структурата на сознанието... Доколку постои<br />
сосема лажен дуализам, тогаш тоа е дуализмот<br />
кој утврдува дека есхатологијата нема никаков<br />
однос кон историската дејствителност, кон<br />
социјалниот строј. Есхатологијата има однос<br />
кон сè, таа се прикоснува кон секој значаен акт<br />
на животот. Барањето на Божјото Царство не ја<br />
зафаќа сета полнота само на личниот живот, туку<br />
и на социјалниот, барањето на Божјото Царство<br />
не може да биде разбрано како барање единствено<br />
на личното спасение на душата. Сведувањето на<br />
христијанството на лично спасение на душата е<br />
учење го предава целиот свет на неправда, на зло и<br />
на ѓаволот, тоа е унакажување на христијанството,<br />
приспособување на состојбата на светот и голема<br />
несреќа...<br />
Сосема е лажна разликата помеѓу морално<br />
личните акти и морално социјалните акти.<br />
Таквото разбирање имаше фатални последици во<br />
историјата на христијанството. Секој личен акт е<br />
воедно и социјален акт, има социјални излученија<br />
со различни степени на распространување. Секој<br />
социјален акт е и личен акт, оти зад него стои<br />
човек. Човекот е целосно суштество и се открива<br />
себеси во актите на својот живот. Човек не<br />
може да биде добар христијанин во својот личен,<br />
религиозен живот, а во социјалниот живот,<br />
во улогата на татко на семејство, сопственик<br />
на претпријатие, претставник на власта, да го<br />
следи антихристовиот закон, да биде бесчовечен,<br />
груб, деспот, експлоататор. Таквото двојно<br />
„книговодство“ стана срам на христијанската<br />
историја. Постои само еден морал, една Божја<br />
заповед, нема морал кој се темели на послушание<br />
кон паднатиот и робовски свет. На есхатологијата<br />
ù се противположуваше морал, согласно на кого<br />
сакаат да го устројат светот. Но, при подлабока<br />
точка на гледиште треба да се признае дека нема и не<br />
може да има никаков морал освен есхатолошкиот,<br />
доколку под морално го разбираме она што<br />
човекот го извршува слушајќи го гласот на Бога, а<br />
не на светот. Секој навистина морален, навистина<br />
духовен, навистина творечки акт е есхатолошки<br />
акт, тој го окончува овој свет и зачнува поинаков,<br />
нов свет. Секој морален акт е победа на слободата<br />
над неопходноста, на Божествената човечност<br />
над природната бесчовечност. Ако нахраните<br />
гладен или ослободите робови од ропство, земам<br />
најелементарни примери, тогаш извршувате<br />
есхатолошки акт, го завршувате овој свет, оти овој<br />
свет е глад и ропство. Секој навистина творечки<br />
акт е настапување на крајот на светот, премин<br />
во Царството на слободата, излез од привидната<br />
зададеност на светот.<br />
Божјото Царство доаѓа незабележливо, без<br />
театрални ефекти. Тоа доаѓа во секое торжество<br />
на човечноста, во реалното ослободување, во<br />
вистинското творештво се приближува крајот<br />
на овој свет, светот на бесчовечноста, светот<br />
на ропството, на инерцијата. Бог дејствува во<br />
слободата на човекот, слободно и преку слобода...<br />
Бог присуствува со Својата енергија во слобода,<br />
во слободен акт, во вистинско ослободување. Бог<br />
Кој ни се откри во Христа е, пред сè, Ослободител,<br />
и затоа крајот на светот треба да биде разбран<br />
поинаку, не како суд и казна, туку како ослободување<br />
57
и просветление. Секако, крајот на светот е и<br />
Страшен суд, но суд како иманентна последица на<br />
патиштата на злото, а не како надворешна казна<br />
од Бога. Творечката слобода на човекот стои пред<br />
проблемот за крајот на светот. Приближувањето<br />
кон тој проблем за крајот треба да ја наголемува<br />
тензијата на творечката активност... крајот на<br />
светот зависи и од активноста на човекот, од<br />
неговото општествено дело, од усмереноста на<br />
целокупниот човек кон сеопшто востановување<br />
на животот и кон конечна победа над смртта. Тоа<br />
заедничко дело е обратно од делото на војната, која<br />
сее смрт. Војната е основна појава во историјата,<br />
таа е ограничено одрекување на вредноста на<br />
човековиот живот, макар што војната може да биде<br />
војна за достоинство на човекот, за неговото право<br />
на слободно постоење. Постојат и ослободителни<br />
војни. Апсолутното добро во темната и зла<br />
светска средина има парадоксални пројави. Јас<br />
есхатолошкиот проблем кој ги става војните и<br />
катастрофите на историјата би го формулирал<br />
вака: историјата треба да се оконча, оти во<br />
границите на историјата е неразрешив проблемот<br />
на личноста, на нејзината безусловна и врвна<br />
вредност. Во историјата треба да започне процес<br />
на покајание не само на одделни луѓе, процес кој<br />
секогаш постоел, туку на колективи, на држави,<br />
нации, општества, на црквите. Најстрашните<br />
престапи во историјата не се направени од<br />
индивидуални луѓе, туку од човечки, или, подобро<br />
кажано, од нечовечки колективи. Имено, преку<br />
нив и во име на нив, човек најмногу го измачувал<br />
човека, пролевал крв, вршел тортура, создавал ад<br />
на земјата. Тоа е резултат на гревот на двојниот<br />
морал кој господари во светот и кој го оправдува<br />
измачувањето на луѓето. Најстрашните тортури и<br />
престапи се извршени во име на идолите, на кои<br />
човекот некогаш им беше несебично предаден.<br />
Тоа обично биле идоли на колективни реалности,<br />
или, поверно кажано, на псевдореалноста,<br />
идоли кои секогаш имаат потреба од човечки<br />
жртвопринесувања. Со идолотворението се<br />
поврзани катастрофите и ужасите на животот.<br />
Идолотворението води кон крајот, но не кон<br />
крајот на преображението, ами кон крајот на<br />
разрушението и гибелта. И најстрашно од сè се<br />
идолите, кои се поврзани со волјата за моќ.<br />
Есхатологијата е поврзана со парадоксот<br />
на времето. Во тоа е тешкотијата на толкувањето<br />
на апокалиптичките пророштва за крајот.<br />
Порочноста на тие толкувања вообичаено е сврзана<br />
со тоа што крајот се објективизира во времето и се<br />
материјализира согласно на категориите на „овој<br />
свет“. Крајот треба да настапи во ова историско<br />
време. Оттука е и претскажувањето за крајот<br />
на светот во определени години. Но, крајот на<br />
светот нема никогаш да настапи во ова историско<br />
време, историското време има перспектива на<br />
лоша бесконечност. Крајот на светот може да биде<br />
мислен единствено како крај на времето, излез од<br />
времето, времето на овој свет, а не како крај на<br />
времето, внатре во ова време. Натуралистичката<br />
есхатологија е незамислива и грда, можна е само<br />
духовната есхатологија. Крајот на времето, крајот<br />
на светот, крајот на историјата е премин во<br />
поинаква димензија на сознанието. На структурата<br />
на сознанието, која соодветствува со космичкото и<br />
историското време и која го соѕидува тоа време, не<br />
може да ù се открие крајот на светот. Тој се открива<br />
во поинаква структура на сознанието, таква која<br />
не е потиштена од неопходноста и масивноста<br />
на овој свет и во поинаквото, егзистенцијално<br />
време, се открива во духот, му се открива на<br />
духот. Во творечката активност на духот, во<br />
слободата, човекот излегува од власта на овој свет<br />
кој е потчинет на неопходноста и на бесконечното<br />
време, та настапува во егзистенцијалното време,<br />
во мета-историјата. Човекот може да изврши<br />
егзистенцијални акти кои можат да бидат наречени<br />
и есхатолошки акти. Тогаш пред нас се открива<br />
вечноста, а не некаква празна, лоша бесконечност.<br />
Но, останувајќи не само духовно, туку и природно<br />
58
и историско суштество, човекот ја објективизира<br />
перспективата на крајот. И тогаш предвидува<br />
ужасни, апокалиптички слики на разрушување на<br />
светот и торжество на злото, останува прикован<br />
кон објективниот и материјален свет. Во тоа е<br />
двојноста на светот, двојноста на крајот. Човекот<br />
го гледа крајот на светот во времето, наместо да<br />
го гледа крајот на времето. Во времето крајот е<br />
видлив единствено како разрушение, во вечноста,<br />
пак – како преображение.<br />
Историјата не може, а да не биде војна и<br />
војната е прикоснување кон крајот, како именентен<br />
резултат на злото. Сите се подготвени да признаат<br />
дека војната сама по себе е зло, макар што можеби<br />
и најмало. Во војната постои демонско начало. И<br />
заедно со тоа, кога избива војна, луѓето не можат<br />
да не го поставуваат прашањето за смислата на<br />
војната, тие се обидуваат да ја осмислат, како што<br />
се обидуваат да ги осмислат сите значајни собитија<br />
во животот. Но, терминолошки е погрешно да<br />
се постави прашањето за смислата на војната.<br />
Војната нема смисла, таа не може да има смисла,<br />
таа е бесмислена, таа е навреда над смислата,<br />
во неа дејствуваат ирационални и фатални<br />
сили. Единствената цел на војната е победа над<br />
непријателот. Но, прашањето може да се постави<br />
и поинаку. Имено, може да се постави прашањето<br />
за причините на војните и за задачите кои тие ги<br />
поставуваат пред луѓето и народите. Војната самата<br />
по себе не твори нов живот, таа е разрушување.<br />
Но, луѓето, кои ги преживеале ужасите на војните,<br />
луѓето кои ја откриле творечката слобода во себе,<br />
можат да ги упатат своите сили за творештво на<br />
нов, подобар, почовечки живот. Така, врвејќи по<br />
тие патишта, тие го подготвуваат крајот, како<br />
преображение. Подеднакво може да се каже дека<br />
светот ќе се оконча со страшна војна и со вечен мир.<br />
Војната има сличност со револуција. Револуциите<br />
се разрушителни и фатални. А истовремено, во<br />
револуциите можат да се подигнат нови творечки<br />
сили и може да возникне нов живот. Она што<br />
треба да се посакува не се разрушителни и фатални<br />
војни и револуции, туку творечко и слободно<br />
преображение на животот. И доколку војната била<br />
резултат на фатумот... тогаш животот возникнат<br />
после војната, нека биде резултат на слободата.<br />
ПРЕВОД ОД РУСКИ: ДАНИЕЛ ЈОВАНОВСКИ<br />
59
ЖИВЕЕЊЕ ВО ЗАЕДНИЦА<br />
ИНТЕРВЈУ СО О. ТОМАС ХОПКО 1<br />
+ + +<br />
ОТЕЦ ТОМАС, МНОГУ ЛУЃЕ СЕ СЛОЖУВААТ ДЕКА Е ДОБРО ДА ПРОСТУВАШ И ДА ТИ БИДЕ ПРОСТЕНО, НО<br />
ТОА ГО ГЛЕДААТ НА НИВО НА МЕЃУЧОВЕЧКИ ОДНОСИ, НЕ ЗЕМАЈЌИ ЈА ВО ПРЕДВИД БОГОСЛОВСКАТА ДИМЕНЗИЈА.<br />
СПОРЕД ВАС, ДАЛИ ПРОСТУВАЊЕТО Е БОЖЕСТВЕНО ДЕЛО?<br />
Кога некој е вдахновен од Духот Божји, тогаш тој, или таа, може да прости. Луѓето се способни да простуваат.<br />
Но, не сум сигурен за можноста да се каже дека е општо прифатливо чувството оти простувањето е безвредно. Имам<br />
сретнато некои кои велат: „Не ми е грижа! Ќе живеам како и претходно, ништо не ми значи простувањето. Ако не ти<br />
сметам, а и ти мене, зошто би си простувале еден на друг?“ Тоа е обична рамнодушност.<br />
Друга причина поради која луѓето не го почитуваат простувањето е тоа што го сметаат дека е заговор на<br />
злото. Сметаат дека човекот што направил големо зло, тој или таа, треба да се потсетуваат сè до смртта, па дури и<br />
1 Отец Томас е поранешен декан на Институтот „Св. Владимир“ во Крествуд, Њујорк (САД), автор е на многу книги и есеи и бил член на советодавното<br />
тело на Православната заедница на мирот.<br />
60
потоа, за да се одмаздат за истото. Секако, повеќето од<br />
нас сметаат дека луѓето што ни згрешиле, со ништо не<br />
можат да ни надоместат. Тие што го направиле тоа, не<br />
можат да се избават (искупат) за направената штета. На<br />
пример, ако го убиеш моето дете, со ништо не можеш<br />
да ми го вратиш, и ако ти простам, значи дека сум го<br />
прифатил злото. Затоа не сум сигурен дека повеќето луѓе<br />
го вреднуваат простувањето.<br />
Ако гледате на тоа од правен аспект, нема<br />
причина за простување. Но, кога гледаме дека постои Бог<br />
и дека светот лежи во зло, тогаш можеме да разбереме<br />
дека е неопходно да поминеме низ искушенија на злото.<br />
Да не е така, не знам зошто некој воопшто би простувал,<br />
или би сакал да простува. Но, мислам дека луѓето кои не<br />
веруваат во Бога, поради самиот факт што се создадени<br />
според образот Божји, можат да имаат чувство за<br />
простување, што е подобро отколку да дозволат да<br />
се продолжи злото. По дефиниција, простувањето е<br />
кинење на синџирот на злото, а неговиот почеток е кога<br />
човекот ќе забележи дека е направено некое зло. Луѓето<br />
мислат дека да му се прости некому всушност значи дека<br />
другиот како ништо да не сторил, ниту пак ги забележал<br />
последиците на своето дело. Ако тоа е така, тогаш не<br />
би имало потреба да простуваме, а би го сметале тоа<br />
само како грешка. Простувањето значи признавање,<br />
разгневување и плачење за вистинскиот грев, и дури<br />
тогаш да речеме: „Ќе живееме во заедница еден со друг.<br />
Продолжуваме понатаму.“ Да заборавиш засекогаш –<br />
не можеш, но, во секој случај, можеш да продолжиш<br />
да живееш во духот на љубовта, не дозволувајќи злото<br />
да го затруе меѓусебниот однос. Тоа е секако она што се<br />
случува од богословски агол. Впечатливо во Евангелието<br />
е тоа што Бог не дозволува злото да го прекине односот<br />
со луѓето. Дури и кога (ние луѓето) Го убиваме, Тој вели:<br />
„Прости им.“<br />
ДАЛИ ТОА ЗНАЧИ ДЕКА МЕЃУСЕБНИОТ ОДНОС Е<br />
НАЈГОЛЕМА ЦЕЛ И ДЕКА ПРОСТУВАЊЕТО Е НЕОПХОДНО<br />
ЗА ДА СЕ ОТТРГНАТ ПРЕПРЕКИТЕ ОД ТОЈ ОДНОС?<br />
Повеќе го сакам зборот „заедница“ наместо<br />
„однос“. Тоа е православниот пристап, бидејќи сме<br />
создадени по образот и подобието Божјо, а Бог е<br />
Троица на личности, апсолутно идентични по битие и<br />
претставуваат живот во совршена заедница. Оттаму,<br />
заедницата ни се дава. Сè што ја нарушува заедницата<br />
го уништува самиот корен на нашето постоење. Затоа<br />
простувањето е од суштинска важност ако човечкиот<br />
живот е според образот Божји. Сите сме грешни, живееме<br />
со други грешници, и затоа седумдесет пати по седум на<br />
ден мораме да ја обновуваме нашата заедница и треба<br />
да сакаме да ја обновуваме. Најважно е да имаме желба<br />
да бидеме во неа и да ја вреднуваме.<br />
Опседнати сме со однос: поединци трагаат<br />
за однос, што укажува дека во модерниот свет постои<br />
онтолошки расцеп во нашето битие. Човекот како единка<br />
не постои. Таквото именување веројатно потекнува од<br />
западноевропските универзитети. Ние не разбираме<br />
што е суштината на заедницата. Кога ќе погледнам во<br />
тебе, не велам: „Ти си мој живот.“<br />
Модерните толкувања на заповедите во<br />
Тора (Мојсеевото петокнижие) го одржуваат овој<br />
индивидуалистички став. Првата заповед е да Го љубиме<br />
Бог со сета своја мисла, со сета своја душа, со сета своја<br />
сила, а втората е да го љубиме својот ближен како себеси.<br />
Единствен начин со кој ќе докажеш дека Го љубиш Бог е<br />
ако го љубиш ближниот како себеси. А единствен начин<br />
да го љубиш ближниот во овој свет е ако безгранично му<br />
простуваш. Затоа е заповедта: „Љуби го својот ближен<br />
како себеси.“ Но, тоа не е суштинското значење.<br />
Се сеќавам на една телевизиска дебатна<br />
емисија во која ни беше поставено прашање: „Што е<br />
најважно во христијанството?“ Помеѓу останатото, реков<br />
дека единствен начин да се пронајдеме себеси е ако<br />
се одречеме од себеси. Тоа е Христовото учење. Ако<br />
се затвориш себеси, ќе се изгубиш. Ако не сакаш да му<br />
простиш некому, тоа значи дека не сакаш да се одвоиш<br />
61
сам од себе; и сакаш да се браниш, сакаш да се докажуваш,<br />
сакаш да се заштитиш од другите. Евангелието е<br />
проткаено со непроменлив образец – ако сакаш да<br />
бидеш прв, ќе бидеш последен. Другиот соговорник<br />
во емисијата, кој предавал психологија на религија во<br />
протестантска богословија, рече: „Тоа за што зборуваш<br />
е причина за невроза во западното општество. Потребно<br />
ни е здраво самољубие и здрава самодоверба“. Потоа<br />
го наведе тој стих „Ќе го љубиш ближниот како себеси“.<br />
Инсистираше дека мора најнапред себеси да се сакаме<br />
и да имаме чувство за достоинство. Но, ако човекот го<br />
има тоа, простувањето не доаѓа во предвид или е акт<br />
на снисходење кон бедниот грешник. Тоа не е повеќе<br />
идентификација на грешниот со другиот кој исто така е<br />
грешен. Секако, реков дека ако сме создадени според<br />
ликот Божји, тоа веќе подразбира самопотврдување и<br />
дека омразата кон себеси е зло. Но, она што сакав да го<br />
кажам е дека нема потреба да се браниме какви што сме,<br />
освен во она во нас кое почнува да постои преку чинот<br />
на љубовта и самопонижувањето. Поточно, само преку<br />
љубовта кон другиот се исполнува моето вистинско<br />
„јас“. Простувањето е срцето на љубовта.<br />
Кога се подготвувавме да заминеме, почитуваниот<br />
стар рабин со светло лице нè повика да пријдеме. „Тој стих,<br />
знаете, доаѓа од Тората, книгата Левит“, рече, „и никако не<br />
може да се преведе љуби го ближниот свој како себеси".<br />
И додаде: „Љуби го ближниот свој така што ќе бидеш<br />
вистинскиот ти. Твојот ближен е твоето вистинско ЈАС.<br />
Нема друго ЈАС во тебе“.<br />
Потоа почнав да ги читам делата на црковните<br />
Отци во тоа светло. И тие велат „твојот ближен е твојот<br />
живот“. Нема друго „јас“ освен она што се исполнува<br />
во љубовта кон другиот. Триединиот Бог е апсолутно<br />
совршенство, така да речеме. Самиот Бог е Друг –<br />
Неговиот Син. Истото се случува и на човечко ниво.<br />
Штом не чувствувам во длабочината на душата дека<br />
моето вистинско „јас“ e мојот ближен, тогаш повеќе<br />
немам причина да простувам. Но, ако тоа е моја<br />
стварност, и моето единствено вистинско „јас“ е мојот<br />
ближен, и ако мојот идентитет се исполнува само кога<br />
го љубам ближниот, тоа ја потврдува идејата дека сите<br />
сме способни да бидеме боголики битија. Ако на тоа<br />
додадете дека сите сме донекаде грешни и слаби, тогаш<br />
чинот на љубовта секогаш ќе биде чин на простување.<br />
Така како човек станувам сличен на Бога. Поинаку не<br />
можам. Со самиот чин на простување е создаден нашиот<br />
човечки род. Ако не им простуваш на другите се убиваш<br />
себеси. Тоа е метафизичко самоубиство.<br />
ОД ХРИСТИЈАНСКИ АСПЕКТ, КОГА ЌЕ СЕ<br />
ПОМИРИМЕ СО НЕКОЈ, ПРИМАМЕ ПРОСТУВАЊЕ.<br />
ПАВЛЕ ТУЛИЌ, ВО ПРОПОВЕДТА ЗА ПАРАБОЛАТА ЗА<br />
ГРЕШНИЦАТА И ФАРИСЕЈОТ, ВЕЛИ ДЕКА ПОКАЈАНИЕТО<br />
ДОШЛО ПОСЛЕ ПРОСТУВАЊЕТО.<br />
Тоа е и едното и другото. Меѓутоа, од наш аспект<br />
што прави таа жена потоа? Не живее среќно до крајот<br />
на животот, туку почнува да живее живот со голема<br />
борба. Златоуст вели: се крштеваме за да почнеме да се<br />
бориме. Земете ја Марија Египетска, класичен пример за<br />
блудница која добила простување: отишла во пустина и<br />
го поминала остатокот од животот плачејќи, не со солзи<br />
да Го придобие Бога заради простување, ниту пак за да<br />
се искупи; туку од љубов кон Бога, Кој ја ослободил од<br />
гревот, затоа што го познала гревот, и од желба никогаш<br />
да не го повтори. Еден проблем во либералните и<br />
фундаменталистички облици на христијанството е<br />
отсуството на актива аскетска димензија (подвиг). Ако не<br />
треба да се искупиш за своите гревови затоа што Исус<br />
тоа веќе го направил, во опасност си да се предадеш на<br />
распуштеност. Либералното мото е: таков сум – каков<br />
сум, таков Бог ме создаде. Бог ме љуби, Бог ми простува,<br />
и според тоа, не ми преостанува ништо друго, туку да<br />
живеам како и досега.<br />
ШТО ПОДРАЗБИРАТЕ ПОД АСКЕТСКА<br />
ДИМЕНЗИЈА?<br />
Ништо да не оставите на случајноста, туку на<br />
62
Бога, односно природните страсти да ги подредите<br />
кон вистинската цел, а тоа е Бог и неговата љубов.<br />
Страстите се дел од нашата природа, но мораат да<br />
се насочат во служба на љубовта. Кога велам љубов<br />
мислам на тоа дека сакаме благосостојба на другиот,<br />
напредок на другиот. Природата мора да ја потврди<br />
вистината, односно стварноста на работите какви што<br />
се. Метафизичката основа е заедница на љубовта,<br />
постоењето и вистината за кои сме создадени. Ако ѝ<br />
речеме „да“, нашиот живот ќе се обожи. Но, да ѝ се рече<br />
„да“ во нашиот паднат свет, значи како што вели свети<br />
Павле, да се распне телото со страсти и желби. Мораш да<br />
го убиеш самољубието. „Стариот Адам“ мора да умре,<br />
а тој жестоко се спротивставува на тоа. Мноштвото на<br />
лажните „јас“ мораат да се изложат, а тоа не е лесно.<br />
Мора да го именуваме злото во другите луѓе и да им<br />
простуваме, кое исто така не е лесно.<br />
Во кратките приказни на Фланери О’Конор,<br />
читаме за тоа дека насилно доаѓа моментот на<br />
благодатта. За да ни станат некои работи појасни, за<br />
да дојдеме до познание, многу често е неопходно да<br />
се случи нешто страшно. Честопати нешто треба да нè<br />
потресе, за да стигнеме до познание. Ми се чини дека тоа<br />
е смислата на искушенијата, страдањата и неволјите, кои<br />
се спомнуваат во Светото Писмо – за луѓето да разберат<br />
кои се и што се. Тоа е аскетска димензија, бидејќи некој<br />
ако рече: „Ќе се трудам да бидам милостив“, секој демон<br />
од пеколот ќе работи за да го спречи.<br />
ГОВОРЕВТЕ ЗА РАЗЛИКАТА ПОМЕЃУ<br />
ХРИСТОЛИКОТО „ЈАС“ И ЛЕГИОНСКОТО КАЈ ДРУГИТЕ<br />
„ЈАС“ – ДВЕТЕ ПРИРОДИ КОИ ВОЈУВААТ ВО НАС. ДАЛИ<br />
НА КРАЈОТ ЕДНАТА ПРИРОДА МОРА ДА СЕ ПРЕОБРАЗИ?<br />
ГОВОРЕВТЕ ЗА ЛИЧНОСТА КОЈА Е СЛОБОДНА, А<br />
СЕПАК НЕМА ИЗБОР. СТАНУВА ЗБОР ЗА БИТИЕТО КОЕ<br />
ПОТПОЛНО СЕ ПРЕОБРАЗИЛО, НЕЛИ?<br />
Би рекле дека постои човечка природа која е<br />
вистинска кога е полна со благодат Божја и во заедница<br />
со Бог; и кога обожена станува со божествената<br />
природа. Од друга страна, постои човечка природа која<br />
е нарушена, расцепкана, отуѓена од својот вистински<br />
темел и потребно ѝ е спасение. Преобразителната сила<br />
е присутна. Но, на некој начин потребно ѝ е некое време<br />
да се обожи. На тоа ниво нема чуда. Потребно ѝ е да<br />
помине низ големо страдање.<br />
НА ТОА НИВО СЕ ОДВИВА СУШТИНСКА БОРБА.<br />
Да, и верувам дека човек не може сам да се<br />
избори. Потребно е да биде во заедница.<br />
ВО НАШАТА КУЛТУРА МНОГУ СЕ НАГЛАСУВА<br />
ДЕКА ЧОВЕК ТРЕБА ДА СЕ ПОПРАВА. ПОСТОИ РАЗЛИКА<br />
ПОМЕЃУ ЛИЧНОТО ПОПРАВАЊЕ И ДОБИВАЊЕ<br />
ЦЕЛОМУДРЕНОСТ, Т.Е. ВРАЌАЊЕ КОН СВОЈАТА<br />
ВИСТИНСКА ПРИРОДА.<br />
Светителите говорат за духовен хедонизам, во<br />
кој сакаш мир и радост, но не ја сакаш стварноста. Затоа<br />
свети Павле вели дека, ако го предадеш своето тело да<br />
изгори, а немаш љубов - ништо не си. Се сретнуваш со<br />
луѓе кои ја сакаат верата, ја сакаат Исусовата молитва,<br />
и го поминуваат целиот свој живот барајќи вистинска<br />
молитва, а сепак не ја достигнуваат целта. Запознав<br />
еднаш еден човек кој сретнал монах на Света Гора во<br />
тешка духовна состојба – мрачен, огорчен, гневен. Кога<br />
го прашал што е проблемот, овој одговорил: „Погледни<br />
ме. Овде сум триесет и осум години, а уште не сум се<br />
здобил со чиста молитва“. Говорел како да тагува поради<br />
ова. Другиот човек кој бил присутен, рекол: „Навистина<br />
е тажна приказната, но тагата е поради тоа што и по<br />
триесет и осум години поминати во манастир сè уште<br />
го интересира чиста молитва.“ Може да направите идол<br />
од чиста молитва. Тоа е една од најлошите облици на<br />
идолопоклонство.<br />
На човек мора да му се помогне за да посака<br />
радост, да види дека таа е можна. А потоа, она што е<br />
тешко е да се препознаат сите овие работи онакви какви<br />
63
што се, заедно со сета болка која неминовно ќе се доживее.<br />
Една жена пред некој ден ми рече: „За мене не е доволно да<br />
кажам дека треба да му простам на мојот татко. Ништо не можам да<br />
сторам додека не почувствувам гнев, тага и бес поради тоа какво ми било<br />
детството. Поради тоа се плашев.“ Само затоа што во главата знаеш дека<br />
некој те навредил, и дека треба да му простиш – тоа не е простување. Но,<br />
како конкретно да му простиш некому, ако не си се скарал со него? Мора<br />
да се почувствува потполна болка поради неправдата која е нанесена.<br />
Тоа е најтежок дел на простувањето. За повеќето луѓе тоа е камен за<br />
сопнување. Мора многупати да се премине преку тоа, лупејќи слој по слој.<br />
Кога треба да му се прости некому, една од најтешките задачи е<br />
соочувањето со фактот дека и јас носам одредена одговорност, бидејќи<br />
дозволив да ме повредат. Мора да се признае, многупати, човекот има<br />
право да бира. Секогаш делува некоја симбиоза. Затоа Златоуст напишал<br />
дека светот е полн со зло, но дека не може да го повреди човекот сè<br />
додека овој самиот себе не се повреди.<br />
Одличен христијански пример се христоликите маченици,<br />
кои не дозволиле да ги допре злото, односно она што Евагриј именува<br />
„допуштање на ѓаволот двапати да се радува.“ Кога некој ти греши, ѓаволот<br />
се радува. Кога реагираш со одмазда или не простуваш, ѓаволот се радува<br />
по втор пат. Не му ја допуштај втората радост.<br />
Па така простувањето не е само исцелување на другиот, тоа е<br />
и твое исцеление. Ако не простуваш, пушташ отров во себе. Затоа Исус<br />
вели: „Не противете се на злото.“ Во оној момент кога се спротивставуваш<br />
или реагираш на било кој начин, само постануваш дел од злото. Тоа е<br />
радикално учење на Крстот.<br />
Сè се сведува на тоа. Ни се простува, сакале или не. Ако тоа го<br />
прифатиме, тогаш и сами постануваме оние кои простуваат, и тоа се вика<br />
Рај. Но ако не го прифатиме, тоа е пекол. Кога не примаш простување, се<br />
уништуваш себе. Одбиваш да живееш во заедница.<br />
ИЗВАДОК ОД ИНТЕРВЈУТО КОЕ Е ОБЈАВЕНО<br />
ВО ИЗДАНИЕТО „ВО ЗАЕДНИЦА“.<br />
ПРЕВОД ОД АНГЛИСКИ:<br />
АЛЕКСАНДАР БОЖИНОСКИ<br />
64
МИСИОНЕРСКО – ЕВАНГЕЛИЗАТОРСКА<br />
ДЕЈНОСТ НА АПОСТОЛ ПАВЛЕ<br />
Во исполнувањето на Господовата заповед:<br />
„Одете и научете ги сите народи, крштевајќи ги во името на<br />
Отецот, и Синот, и Светиот Дух, и учејќи ги да пазат сè што<br />
сум ви заповедал“ (Матеј 28,19-20), која Господ им ја предал<br />
на Своите апостоли и во која го согледуваме автентичното<br />
значење на Црквата, во нејзиното извршување најмногу<br />
од сите апостоли се истакнал апостолот Павле, кој длабоко<br />
знаел дека мисионерењето се наоѓа во самата срж на<br />
Црквата, која без разлика на тоа во какви услови живее<br />
– таа мора постојано да мисионерствува. Таа мора да<br />
сведочи. Без мисионерството нема Црква, бидејќи Црквата<br />
го продолжува делото на спасението извршено од Господ<br />
Исус Христос, сведочено и објавено од апостолите, кои по<br />
Христовата заповед и откако им Го испратил Утешителот –<br />
Светиот Дух, особено за време на гонењата, се распрснале<br />
по целиот свет.<br />
Мисионерско – евангелизаторската дејност на<br />
светиот апостол Павле, односно на Црквата, е овозможена<br />
единствено преку слегувањето на Светиот Дух. Затоа,<br />
мисијата не почива врз човечките сили и не е мотивирана<br />
со земните интереси од овој свет. Ова јасно го потврдуваат<br />
Христовите зборови: „Кога, пак, ќе ве поведат, за да ве<br />
предадат, не грижете се однапред што ќе говорите, ниту<br />
размислувајте; а она, што ќе ви се даде во тој час, тоа<br />
кажете го; не сте вие што ќе зборувате, туку Светиот Дух“<br />
(Марко 13,11) и Павловите зборови: „И јас, браќа, доаѓајќи<br />
при вас, дојдов да ви го соопштам Божјото сведоштво не<br />
со возвишена проповед или мудрост, бидејќи не сметав<br />
дека е добро меѓу вас да знам нешто друго освен за Исуса<br />
Христа, и тоа – Распнатиот. И јас меѓу вас бев во немоќ, и<br />
страв, и во голем трепет. И словото мое, и проповедта моја,<br />
не се состоеше во убедливи зборови на човечка мудрост,<br />
туку во појава на Духот и силата, та верата ваша да се утврди<br />
не во човечка мудрост, туку во силата Божја“ (1. Кор. 2,1-5).<br />
Токму и затоа апостолот Павле, основата на постоењето<br />
на Црквата, т.е. Христовиот повик за мисионерство не го<br />
подразбира јуридички, како наредба на која надворешно<br />
се потчинува, туку неговата мисионерска активност извира<br />
од благодатниот динамизам и од изобилието на живот,<br />
откриени како „благодат врз благодат“ (Јован 1,16), која<br />
Црквата го добива во својот аскетско – литургиски живот,<br />
кој има суштинско значење за мисијата на Црквата, чиј<br />
мисионерски менталитет се формира и се усвојува на<br />
Литургијата 1 .<br />
Слободно можеме да кажеме дека<br />
мисионерството, кое е смисла и цел на христијанската<br />
историја 2 , - било смисла и цел и на животот на светиот<br />
1 Кирче Трајанов, Мисионерскиот карактер на Црквата, Православен пат<br />
(списание на Скопската православна епархија), бр. 35/36, Скопје 2014, 9, 12.<br />
2 Александар Шмеман, Православие и мисинерство, http://dveri.bg – пристапно<br />
на: http://dveri.bg/component/com_content/Itemid,100789/catid,67/id,469/<br />
view,article/ (24.04.2016).<br />
65
апостол Павле, кој за да го зачува мисионерскиот стремеж и за да го сочува од маргинализација, знаејќи дека Христос е<br />
Спасител на сиот свет и на сите луѓе, јасно ја започнал својата мисионерско – евангелска проповед и мисија. Ревносно и<br />
пламено Го проповедал Христа. Поради тоа се прави следната паралела или споредба: „Исус е Спасителот на светот, а<br />
Павле учител на светот“ 3 . Голем дел од христијанските заедници, ширум тогашниот свет, биле основани за време на трите<br />
мисионерски патувања на апостолот Павле, потпомаган од Варнава, Сила, Тимотеј, Тит и др. Голема сила добила младата<br />
Црква во новиот апостол. Тој успеал да ја развие и рашири христијанската проповед и вера и кај незнабошците, поради<br />
што е наречен „апостол на незнабошците“(Рим. 11,13). Со тоа го ослободил христијанството, кое било маргинализирано и<br />
ограничено во рамките на јудејството и му дал еден нов универзален карактер и правец.4<br />
Предметот на Павловата проповед е идентичен и сличен со Христовата проповед, со она што го нагласил Спасителот<br />
на светот: „Кој ќе поверува и се крсти, ќе биде спасен; а кој не поверува, ќе биде осуден“ (Марко 16,16); „И одејќи, проповедајте<br />
и кажувајте дека се приближи царството небесно“ (Матеј 10,7). Сличноста на Христовата со Павловата проповед е во тоа што<br />
и светите апостоли своите зборови ги потврдувале често пати со чуда, но и се разликува, бидејќи поседувале личен карактер,<br />
особености и индивидуалности. Павле целосно се вложил себеси за сите да ги просветли со светлината на Христовото<br />
Евангелие. Тој за сите станал сè, како што и самиот вели: „За сите станав сè, та по каков и да било начин да спасам некого“ (1.<br />
Кор. 9,22). Го вложил сето свое интелектуално и духовно искуство за да може адекватно како оратор да се приближи до сите<br />
верни и неверни 5 .<br />
Павловата проповед и мисија, за разлика од проповедта на останатите апостоли, која започнала по слегувањето на<br />
Светиот Дух (види: Дела 2,14-40), почнала по неговото обраќање во христијанството, но иако последен и најмал, сепак тој<br />
најмногу придонел за проширувањето на Словото Божјо. Неговите три мисионерски патувања, поткрепени и продуховени со<br />
Божјата сила, кои дале големи плодови во основаните христијански заедници во Палестина, Сирија, Мала Азија, Македонија,<br />
Грција, Рим, каде што се развил богоугоден живот – не треба да ги разбираме само како проповедање на Евангелието,<br />
уште помалку како просто интелектуално пренесување на одредени доктрини, туку во најширока смисла како сведоштво за<br />
евангелскиот и светотаинскиот живот во Христа 6 .<br />
Павловата мисионерско – евангелска дејност најдобро се определува и е поврзана со карактеристиките на<br />
Црквата. Таа е мисија за единство, соборност и светост. За апостолот на народите успехот или квалитетот на мисиите не<br />
се определува со бројот на преобратени, бидејќи за него квалитетот секогаш бил над квантитетот. Неговата дејност имала<br />
соборни и универзални димензии. За него сиот космос, секој јазик, култура, односно целиот свет и секоја човечка душа била<br />
мисионерско поле, достојно за евангелското семе и благодатната жива вода (види: Матеј 13,3-5; Јован 4,10). 7 Целокупната<br />
негова дејност на нивата Господова можеме да ја созерцаме во зборовите на М. Напоткин, кој го нарекува: „апостол на сите<br />
краишта и апостол на целиот свет“ 8 .<br />
ПОДГОТВИЛ:<br />
ПЕТАР М. ПЕТКОВСКИ, ДИПЛОМИРАН ТЕОЛОГ<br />
3 Михајло Напотник, Apostol svijeta i učitelj naroda (Njegovo življenje i djelovanje), Zagreb 1908, 36.<br />
4 Михаил Поснов, История на Християнската църква, том I, Анубис 1993, 86.<br />
5 Э. Шиабель, Апостол Павел, богослов – миссионер и пастырь – богослов: к пониманию Павла, Веснник ИСТТУ, 2013, 7-33 – http://cyberleninka.ru пристапно на: http://<br />
cyberleninka.ru/article/n/apostol-pavel-bogoslov-missioner-i-pastyr-bogoslov-k-ponimaniyu-pavla (26.04.2016), 27.<br />
6 Кирче Трајанов, цит. дело, 8.<br />
7 Исто, 9, 12<br />
8 Михајло Напотник, Apostol svijeta i učitelj naroda (Njegovo življenje i djelovanje), Zagreb 1908, 36; 40.<br />
66
ПРОТОПРЕЗВИТЕР АЛЕКСАНДАР МЕЊ<br />
Господи, благослови ја молитвата моја.<br />
Помогни ми со сета душа и тело,<br />
без расејание, да застанам пред Тебе.<br />
Научи ме да Ти се молам.<br />
Зацврсти ме во верата.<br />
Дари ми пламена љубов кон Тебе.<br />
Освети ги, Господи, сите мои мисли,<br />
сите мои чувства и дела.<br />
Научи ме во секој настан<br />
да ја препознавам волјата Твоја<br />
и дај ми сила неа да ја исполнувам.<br />
Затвори ги моите усни<br />
за слово зло и пусто<br />
и воздржи ја раката моја од зли дела.<br />
Доколку ми се случи беда,<br />
дај ми сила со цврстина да ја примам<br />
и да ја превратам во жртва кон Тебе.<br />
Источник на добрини направи ме, Господи,<br />
за сите со кои денес ќе се сретнам.<br />
Прими ја мојата молитва за оние,<br />
кои не Те знаат Тебе,<br />
и избави ги од неверие.<br />
Ти благодарам, Господи, за душата,<br />
за сѐ што ме опкружува:<br />
за блиските и далечните, за небото и земјата<br />
и над сѐ<br />
за животворната љубов Твоја.<br />
Дај ми ја, Господи, љубовта Твоја.<br />
Дај ми, Господи, сиот ден да Те помнам и да Ти<br />
благодарам.<br />
Амин.<br />
+ + +<br />
Господи, сите мои денешни дела<br />
нека бидат во слава Твоја!<br />
Сите мисли и желби мои<br />
нека бидат според волјата Твоја!<br />
+ + +<br />
Те љубам, Господи,<br />
Те љубам повеќе од сѐ на светот.<br />
Заради Тебе, Господи, го љубам ближниот мој,<br />
како самиот себеси.<br />
+ + +<br />
67
Господи, помилуј! Христе, помилуј!<br />
Исусе, кроток и смирен по срце,<br />
услиши ме и помилуј ме!<br />
Отче Небесен, Боже, помилуј нѐ!<br />
Духу Свети, Боже, помилуј нѐ!<br />
Од желбата да избегнувам навреди<br />
– избави ме, Исусе!<br />
Од желбата да го утврдувам своето мнение<br />
- избави ме, Исусе!<br />
Од желбата, моите совети да бидат прифаќани<br />
- избави ме, Исусе!<br />
Од желбата да бидам восфалуван<br />
- избави ме, Исусе!<br />
Од желбата да бидам почитуван<br />
- избави ме, Исусе!<br />
Од желбата да бидам прв<br />
- избави ме, Исусе!<br />
Од желбата да бидам љубен<br />
- избави ме, Исусе!<br />
Од стравот да бидам заборавен<br />
- избави ме, Исусе!<br />
Од стравот да се сомневаат во мене<br />
- избави ме, Исусе!<br />
Од стравот да бидам непознат<br />
- избави ме, Исусе!<br />
Од стравот да бидам погрешно сфатен<br />
- избави ме, Исусе!<br />
Од стравот да бидам отфрлен<br />
- избави ме, Исусе!<br />
Од стравот да бидам наклеветен<br />
- избави ме, Исусе!<br />
Од стравот да бидам понижен<br />
- избави ме, Исусе!<br />
Од стравот да бидам исмејуван<br />
- избави ме, Исусе!<br />
Кога други ги ценат повеќе од мене,<br />
помогни, Исусе, со љубов тоа да го прифатам!<br />
Кога други прифаќаат, а мене не ме забележуваат<br />
помогни, Исусе, со љубов тоа да го прифатам!<br />
Кога предност им даваат на други<br />
помогни, Исусе, со љубов тоа да го прифатам!<br />
Кога други почитуваат како поправедни од мене,<br />
помогни, Исусе, со љубов тоа да го прифатам!<br />
Кога други љубат повеќе одошто мене,<br />
помогни, Исусе, со љубов тоа да го прифатам!<br />
За да не изискувам висока позиција<br />
- дари ми, Исусе, благодат на смирение и љубов!<br />
Заради Славата Твоја доброволно да ги исполнувам<br />
непријатните обврски<br />
- дари ми, Исусе, благодат на смирение и љубов!<br />
За во наредбите на постарите да ја видам волјата Божја<br />
- дари ми, Исусе, благодат на смирение и љубов!<br />
За на дело, и на зборови, да проштевам навреди<br />
- дари ми, Исусе, благодат на смирение и љубов!<br />
За јас со љубов да се однесувам кон сите, а особено со<br />
оние кои ме осудуваат<br />
- дари ми, Исусе, благодат на смирение и љубов!<br />
За брзо да се сокрушувам<br />
- дари ми, Исусе, благодат на смирение и љубов!<br />
За да ја љубам бедата и унижението<br />
- дари ми, Исусе, благодат на смирение и љубов!<br />
Агнецу Божји, Кој ги зеде на Себе гревовите на светот,<br />
- прости ни, Господи!<br />
Агнецу Божји, Кој ги зеде на Себе гревовите на светот,<br />
- чуј нѐ, Господи!<br />
Агнецу Божји, Кој ги зеде на Себе гревовите на светот,<br />
- помилуј нѐ, Господи!<br />
Исусе, кроток и смирен по срце,<br />
услиши ги прозбите мои, и дај ми според милоста<br />
Твоја,<br />
за со радост да се согласам да бидам незабележлив на<br />
земјата,<br />
и за моја радост да бидат Славата и Љубовта Твоја!<br />
Амин.<br />
68
Господи, Исусе Христе!<br />
Во овој вечерен час, во овој град,<br />
врз кого почива Твојот благослов,<br />
посреде сите страдања, гревови и несреќи,<br />
Ти, Кој страдаше бидејќи нѐ возљуби,<br />
и Кој ги зеде на Себе<br />
јазвите на човечкиот род,<br />
Ти, Кој дојде при нас,<br />
биди со нас.<br />
Господи, Ти, Кој носеше крст,<br />
научи нѐ да носиме страданија и труд.<br />
Господи Исусе Христе,<br />
Ти ги гледаш нашите јазви и немоќи,<br />
влеј во нас сила, стори нѐ цврсти, храбри<br />
и достојни свидетели на Твоето Божјо Евангелие.<br />
Господи Исусе Христе,<br />
дај ни во деновите кои Ти си ни ги дал,<br />
да го носиме Твојот Крст.<br />
Господи Исусе Христе, помогни ни.<br />
Ти благодариме за сета красотија,<br />
што ни ја даваш во природата, во храмот,<br />
во Таинството, во Твоето Свето Писмо,<br />
во напишаното од сите од Тебе вдахновени луѓе,<br />
во нашите блиски, во нашите љубени,<br />
во сето она што нѐ вовлекува, волнува, зачудува.<br />
За сѐ Ти благодариме, Господи.<br />
Дај ни да бидеме вистински носители на Твоето име.<br />
Амин.<br />
ПОДГОТВИЛ:<br />
ДАНИЕЛ ЈОВАНОВСКИ<br />
69
+ На 7. 12. 2016 година, во Соборниот<br />
храм „Св. Климент Охридски“ во Скопје се отслужи<br />
Празнична вечерна богослужба на која, во присуство<br />
на Архиепископот Охридски и Македонски г.г. Стефан,<br />
на град Загреб господин Милан Бандиќ, за помошта при<br />
чиноначалствуваше Митрополитот Брегалнички г.<br />
Иларион. По соборната молитва, во чест на 1100<br />
години од упокојувањето на големиот охридски<br />
Архипастир, во Македонскиот народен театар се одржа<br />
свечена академија, на која празнично слово произнесе<br />
Поглаварот на Македонската Православна Црква -<br />
Охридска Архиепископија, Архиепископот г.г. Стефан,<br />
а свое обраќање имаше и претседателот на Република<br />
Македонија Ѓорге Иванов. На свечената академија<br />
присуствуваа архиереи, свештенослужители, декани,<br />
професори, членови на дипломатскиот кор и личности<br />
од културниот и политичкиот живот. По тој повод<br />
претседателот на Република Македонија му врачи<br />
„Медал за заслуги за Македонија“ на протопрезвитер<br />
д-р Јован Таковски. Одликувањето на отец Јован<br />
Таковски му се додели за постигнатите исклучителни<br />
резултати во неговата долгогодишна научна, образовна<br />
изградбата на храмот на Македонската православна<br />
црква „Св. Злата Мегленска“ во Република Хрватска.<br />
+ + +<br />
+ На 08.12.2016 година, кога нашата помесна<br />
Црква го прославува денот на свети Климент Охридски,<br />
Архиепископот Охридски и Македонски г.г. Стефан<br />
отслужи Литургија во Соборниот храм „Свети Климент<br />
Охридски“ во Скопје. На Архиепископот му сослужуваа<br />
и книжевна дејност во областа на богословските<br />
науки, со што даде значаен придонес за афирмација<br />
на Република Македонија во светот. „Орден на св.<br />
Климент Охридски“ од прв ред доби и градоначалникот<br />
Митрополитот Преспанско-пелагониски г. Петар,<br />
Митрополитот Струмички г. Наум, Митрополитот<br />
Повардарски г. Агатангел, Митрополитот Брегалнички<br />
г. Иларион, Митрополитот Тетовско - гостиварски г.<br />
Јосиф и Митрополитот Кумановско-осоговски г. Јосиф,<br />
заедно со многубројно свештенство и ѓаконство.<br />
+ + +<br />
70
Архиепископот Охридски и Македонски г.г. Стефан,<br />
во сослужение со свештенослужители од Скопската<br />
епархија.<br />
+ + +<br />
+ На 22. 10. 2016 година, на празникот посветен<br />
на св. апостол Јаков Алфеев и св. праотци Авраам и Лот,<br />
се изврши осветување на храмот „Св. пророк Илија“, во<br />
Горно Нерези, Општина Карпош. Чинот на осветување<br />
го изврши Архиепископот Охридски и Македонски<br />
г.г. Стефан, во сослужение со свештенослужители<br />
од Скопската епархија, по што следеше Божествена<br />
Литургија. Изградбата на храмот е дело на жителите<br />
од Долно и Горно Нерези. Инаку, во склоп на<br />
манастирскиот комплекс има и параклис, посветен на<br />
св. Илија, од 1887 година.<br />
+ + +<br />
+ На 13. 11. 2016 година Архиепископот<br />
Охридски и Македонски г.г. Стефан отслужи Божествена<br />
Литургија во храмот „Св. Троица“ во Маџир Маало,<br />
а по повод една година од неговото осветување.<br />
На Литургијата во ѓаконски чин беше ракоположен<br />
дипломираниот богослов Радован Цековски.<br />
+ + +<br />
+ На 27. 10. 2016 година, со света Архиерејска<br />
Литургија, беше прославен празникот на преподобна<br />
Параскева Епиватска во храмот посветен на неа,<br />
кој се наоѓа во населбата Црниче. На Литургијата<br />
чиноначалствуваше Неговото Блаженство<br />
+ На 4. 10. 2016 година, во Националната и<br />
универзитетска библиотека „Свети Климент Охридски“<br />
во Скопје, се одржа промоција на книгата „Несвети,<br />
а свети“ од Епископот Егоревски, г. Тихон Шевкунов,<br />
викар на Патријархот Московски и на цела Русија г.<br />
Кирил. Промотор на изданието на македонски јазик<br />
беше проф. д-р Ѓоко Ѓорѓевски, декан на Православниот<br />
богословски факултет „Свети Климент Охридски“ во<br />
Скопје. На промоцијата беше присутен и авторот -<br />
Епископот Тихон Шевкунов.<br />
+ + +<br />
71
+ На 27. 09. 2016 година, на празникот<br />
Воздвижение на Чесниот и Животоворен Крст,<br />
Архиепископот Охридски и Македонски г. г.Стефан,<br />
во сослужение со свештенослужители од Скопската<br />
+ На 14. 09. 2016 година, во дворот на храмот<br />
„Св. Петар и Павле“, во населбата Горно Лисиче, беа<br />
осветени помошни простории. Осветувањето го изврши<br />
Архиепископот Охридски и Македонски г.г. Стефан,<br />
во сослужение со свештенослужители од Скопската<br />
епархија.<br />
+ + +<br />
епархија, отслужи Божествена Литургија во Соборниот<br />
храм „Св. Климент Охридски“ во Скопје.<br />
+ + +<br />
+ Во попладневните часови на 20.09.2016<br />
година, кога започнува литугиското прославување на<br />
Рождеството на Пресвета Богородица, Архиепископот<br />
Охридски и Македонски г.г. Стефан отслужи Празнична<br />
вечерна богослужба во храмот „Рождество на Пресвета<br />
Богородица“, во општина Центар. Потоа беше<br />
направена литија низ центарот на градот.<br />
+ + +<br />
+ На 18. 09. 2016 година, во манастирскиот храм<br />
„Свети Јован Крстител“ во Капиштец, со Архиерејска<br />
Божествена Литургија, со која чиноначалствуваше<br />
Неговото Блаженство Архиепископот Охридски<br />
и Македонски г.г. Стефан, во сослужение со<br />
свештенослужители од Скопската епархија, а во<br />
присуство на: г. Никола Јанкуловски - ректор на<br />
Универзитетот „Свети Кирил и Методиј“ во Скопје,<br />
проф. д-р Ѓоко Ѓорѓевски - декан на Православниот<br />
богословски факултет „Свети Климент Охридски“,<br />
декани и продекани од УКИМ, како и студенти од<br />
Богословскиот и од други факултети, започна првиот<br />
академски час на студентите од Скопскиот универзитет.<br />
+ + +<br />
+ + +<br />
72
+ На 11. 09. 2016 година, ден во кој Црквата го одбележува Отсекувањето на главата на свети Јован<br />
Крстител, Неговото Блаженство Архиепископот Охридски и Македонски г.г. Стефан отслужи Литургија во храмот<br />
„Св.Јован Крстител“ во населбата Капиштец.<br />
+ + +<br />
+ На 04. 09. 2016 година, Неговото Блаженство Архиепископот Охридски и Македонски г.г. Стефан<br />
присуствуваше на Литургијата во Македонската православна богословија „Свети Климент Охридски“. На<br />
Литургијата чиноначалствуваше ректорот на Богословијата, Неговото Високопреосвештенство Митрополитот<br />
Повардарски г. Агатангел, кому му сослужуваа протопрезвитер Јован Кумевски и презвитер Дарко Милев, заедно<br />
со протоѓаконот Антонио Дујовски и ѓаконот Васил Ристевски. По Литургијата се одржа Призив на Светиот Дух, за<br />
благословување на новата учебна година.<br />
73