AHMED DAKLI

HILMI DAKLI
Ahmed
Dakli
Onufri
1

2

Hilmi Dakli
AHMED DAKLI
Njeriu i ndershëm, gazetari
i guximshëm, kryebashkiaku i zot,
atdhetari i flaktë
Botimi i dytë, i rishikuar dhe i pasuruar
Onufri
3

Redaktor:
Astrit Bishqemi
Parathënia, përpunimi i kreut X (“Gazetar...”), si dhe shkurtimet nga
botimi i parë janë bërë nga Skënder Qorri.
Korrektore:
Miranda Prisoj
Botimi i parë: Ahmed Dakli patriot i shquar dhe gazetar trim e
përparimtar i “Ura e Shkuminit”- “Lira”, Tiranë [pa vit bot., 1997],
Redaktor: Petrit Bidoshi
Botimi i dytë: 2017
© Shoqata ADE Elbasan, 2017
Financues
Rudin Dakli
ISBN 978-9928-226-53-2
PRINTED AND BOUND IN ALBANIA BY ONUFRI
Rr. “Konferenca e Pezës”, Nr. 71, Kodi Postar 1027, Tiranë;
Tel & Fax 00355 42 220 017 / 270 399
www.onufri.com; E-mail: info@onufri.com
4

PËRMBAJTJA
i.
ii.
iii.
iv.
v.
vi.
vii.
viii.
ix.
x.
xi.
xii.
xiii.
xiv.
xv.
Parathënie ..........................................................................7
Në dorë... një abetare shqip ..............................................15
Nëpunës praktikant ..........................................................21
Kualifikohem si financier në Manastir, 1907 ....................25
Veprimtar i shoqërisë “Bashkimi” ......................................29
Për Kongresin e Elbasanit dhe shkollën Normale.
Miqësia me Luigj Gurakuqin etj. .....................................37
Pjesëmarrës në kryengritjen e përgjithshme 1912 .............45
Në Qeverinë e Princ Vidit më 1914.
Kryetar i Bashkisë në Elbasan, më 1916 ..........................51
Në Kongresin e Durrësit...
Në ndihmë të Luftës së Vlorës .........................................55
Ministër i financave në tri kabinete qeveritare ...............59
Gazetar i guximshëm dhe drejtues i partisë
“As e Pashës, as e Beut” ...................................................63
Përndjekja. Endja jashtë atdheut. Dekreti i faljes. ............71
Kryetar Bashkie në Durrës ..............................................81
Kryetar Bashkie në Elbasan .............................................89
Pushtimi fashist. Burgimi... ..............................................93
Internimi në Itali ...........................................................107
5

xvi. Pranë familjes, larg politikës ..........................................127
xvii. Gjermanët. Kohë të nxehta... .......................................137
xviii. Goditjet e pushtetit komunist... ....................................149
xix. Më mirë vdekja, sesa... ...................................................157
xx. Pluhur harrese e mohimi mbi atdhetarin e shquar ..........163
xxi. Deklarata të shqetësimit intelektual ..............................181
xxii. Vlerësime për gazetën “Ura e Shkuminit” ...................189
xxiii. Disa shkrime nga “Ura e Shkuminit” ..........................231
6

PARATHËNIE
Ahmed Dakli (15.12.1879 – 2.11.1947) në historinë e
popullit tonë zë një vend nderi në gjysmën e parë të shek. XX.
Personaliteti i tij spikat në disa fusha të veprimtarisë patriotike:
1. Ai ka kontribuar gjërësisht në formimin e shoqërive
patriotike dhe në hapjen e shkollave të para legale shqipe në
trevën e Elbasanit.
Është pjesëtar i grupit politik që veproi ilegalisht në Elbasan
nga viti 1900, të cilin në ditarin e vet e quan “Partia nacionaliste”.
Më vonë, kur veprimtaria e asaj shoqërie pjesërisht legalizohet, do
të emërtohet Klubi “Bashkimi” i Elbasanit. Dakli kujton: “Për herë
të parë flamuri me shkroja shqipe valoi në ballkonin e klubit dhe po atë
ditë po ai flamur shëtiti në të gjitha rrugët e qytetit me nji brohori të
madhe. Ishte dita 28 korrikut 1908…”
Si financier i këtij Klubi, Ahmedi së bashku me vëllanë
Hysenin, në periudhën gusht1908 - shkurt1909, do të realizojnë
ngritjen e infrastrukturës për hapjen dhe funksionimin e 13
shkollave të para legale shqipe në trevën e Elbasanit, ku japin
mësim 16 mësues. Më tej A. Dakli është pjesëmarrës në Kongresin
e Elbasanit, kontribuon në përbërjen e Këshillit Administrativ të
Shkollës Normale. Te kjo shkollë forcohet bashkëpunimi i Daklit
me Luigj Gurakuqin, veprimtari që vazhdoi pa ndërprerje në të
gjitha ngjarjet kombëtare që pasuan në vitet 1909-‘24.
7

Në Vlorë më 1921 A. Dakli bashkë me L.Nosin, si
përfaqësues të shoqërive patriotike “Përparimi” e “Afërdita” të
Elbasanit, kontribuojnë për formimin e Federatës “Atdheu”.
Ahmedi zgjidhet në komisionin për përgatitjen e Statutit dhe,
unanimisht nga delegatët, caktohet financier i shoqërisë së re me
shtrirje kombëtare; kryetar i Shoqërisë zgjidhet një nga iniciatorët,
patrioti Avni Rustemi.
2. A. Dakli njihet për vlerat parësore në hedhjen e themeleve
të Autonomisë së Pushtetit Vendor në Shqipëri.
Një veprimtari e shkëlqyer si Kryetar Bashkie: në Elbasan
në vitet 1916-’17, në Durrës nga 1929 deri 1937, rishtazi në
Elbasan nga marsi 1937 deri 6 prill 1939; Mbreti e transferoi,
sepse Mbretëria nuk mundi ta përballonte presionin në rritje të
fashizmit kundër administrimit vendor të realizuar nga Dakli në
Durrës. Ashtu si pritej, në Elbasan Dakli kundërshtoi aktivitetin
profashist të Shefqet Vërlacit. Veprimtaria si kryetar Bashkie u
karakterizua nga profesionalizmi, ndershmëria e përkushtrimi në
detyrë. Gama e gjërë e veprimtarisë lokale e realizuar në favor të
trevës në juridiksion ku Dakli drejtoi, është dëshmi faktike e ecurisë
së autonomisë Vendore. Më konkretisht: projekti i ujësjellësit të
Durrësit, mbrojtja e monumenteve të kulturës, privatizime me
përparësi të kapitalit vendas, mbledhja e administrimi i taksave,
ndërprerja e energjisë elektrike godinës mbretërore për mospagim
taksash, ngritja e disa proceseve gjyqësore kundër përfaqësuesve
të Pushtetit Qendror dhe fitimi i tyre. Projektimi e ndërtimi i
ujësjellësit të Elbasanit me kontributin vullnetar të qytetarëve
dhe të komunitetit Bektashian (vepër në të cilën Vërlaci nuk
pranoi detyrimin financiar). Në 1917 bashkëpunoi në ngritjen e
Bibliotekës së Elbasanit, riorganizoi bandën muzikore, e cila u
shqua me motivet kombëtare edhe kur u çlirua Vlora heroike (siç
e emërton Dakli në shkrimet e tij).
8

3. Një fushë tjetër e veprimtarisë patriotike, është kontributi
i Daklit në publicistikën shqiptare. Në vitet 1923-1924, ai
drejtoi e botoi në Elbasan gazetën “Ura e Shkuminit”, duke qenë
pronar, drejtor dhe kryeredaktor i saj. Kjo gazetë, si zëdhënëse e
ideve të borgjezisë, u bë tribunë e mendimeve më përparimtare e
demokratike të kohës. “Ura e Shkuminit” ishte organi i së parës
parti të borgjezisë “As e Pashës, as e Beut”, njëherazi gazeta
kontribuoi për ngritjen e një niveli të ri cilësor të shtypit opozitar,
dha ndihmë të çmueshme për demokratizimin e jetës shqiptare
në vitet ‘20.
4. Fusha kryesore e veprimtarisë patriotike të A. Daklit
është politika.
Si politikan me shpirt atdhetar për 42 vjet rresht, nga 1905
deri 1947, kur diktatura ia mori jetën, diti të orientohet drejt;
busulla e tij tregoi vetëm interesat kombëtare që i mbrojti me çdo
çmim.
Ideja politike nga e cila u udhëhoq Dakli ishte ajo e shndërrimit
të Shqipërisë në një shtet borgjez të tipit të demokracive
Perëndimore sipas modelit francez. Këtë ide ai e propagandoi me
guxim: në gazetën “Ura e Shkuminit”, në programin e partisë
“As e Pashës, as e Beut” që themeloi, në veprimtarinë praktike si
kryetar bashkie dhe në të gjitha aktivitetet kombëtare të realizuara
nga 1905-1947, ku Dakli ishte jo vetëm i pranishëm, por një nga
patriotët më aktivë të kohës.
- Administrator i suksesshëm i hapjes së shkollave të
para legale shqipe në Elbasan 1908-1909, duke përfshirë dhe
Normalen, veprimtari për të cilat bashkëpunon edhe me Dervish
bej Biçakun.
- Veprimtar aktiv në përgatitjen dhe pjesëmarrës i Kongresit
Kombëtar të Elbasanit, më 1909.
- Është një nga organizatorët e pjesëmarrësit në Kryengritjen
9

e Përgjithshme të 1912-s në Qarkun e Elbasanit; mori pjesë në
formimin dhe në aksionet e çetave të Byshekut e të Martaneshit;
mbante lidhje me H.Prishtinën.
- Dakli drejton organizimin e financave në Qeverinë I.
Qemalit. Ja telegrami i L. Gurakuqit dërguar A. Daklit: “... Pasi
për organizimin e financimin e Qeverisë së Përkohshme shifet nevoja
për nji njeri të zotin dhe zotënia Juaj në ate degë asht e ditur, u pa e
pëlqyeshme qi sot ta merrni Ju përsipër dhe posa të mirrni ky telegram,
të niseni për këtu ”.
- Dakli e përkrahu Qeverinë e Vlorës edhe pas dorëheqjes së
tij datë 31.08.1913 (nuk ishte dakord me shpenzimet financiare).
Në librin e Drejtorisë së përgjithshme të arkivave “Qeveria e
Përkohshme e Vlorës dhe veprimtaria e saj”, evidentohet vazhdimi
i kontributit të patriotit pas dorëheqjes, njëherazi kundërshtimi me
forcë i ambicjes së E. Toptanit, i cili (sipas Daklit) dëmtoi rëndë
interesat kombëtare. Qartazi këto pikëpamje politike tregohen në
letrën drejtuar në Rumani personalitetit të Lëvizjes Kombëtare,
mikut të tij të shquar doktorit Ibrahim Temo. Paraqesim një pjesë
të letrës: “…Jam i sigurtë se vepra e atyre të Durrësit do të përfundojë
me nji disfatë. Dhe atëhere patriotët tonë do të pendohen shumë që iu
banë shokë Esat Pashës. Po asht punë e natyrshme të vonojë përparimi
i Shqipërisë ku njerëzit tonë të shquar ndahen në dy parti në këte kohë
delikate dhe ku nji pjesë e tyre shkojnë pas qerres së Esat Pashës që
asht nji tradhtar me plot kuptimin e fjalës. Kjo gjendje na dëshpron
ne, dashamirësit e Atdheut dhe na prish besimin e mirë që kemi për
njerëzit e mëdhenj. Qeveria e formuar nën kryesi të I. Qemalit si
brenda dhe jasht asht e fortë, partia e Esat Pashës asht e tundur…
Shpresohet të marrë fund shpejt kjo gjendje. Ju paraqes nderimet dhe
dëshiroj të kem me vete simpatinë Tuaj.”
- Merr pjesë në Qeverinë e Vidit si sekretar e këshilltar
i Ministrit të Brendshëm Aqif Pasha, i cili e pati Daklin
bashkëpunëtorin më të ngushtë nga 1910 deri 1922, aq sa
10

ashkëkohasit, përfshirë Dishnicën, shpreheshin: “Ku asht Aqif
Pasha gjindet Ahmed Dakli”.
Më tej, në 1914-n, detyrohet të shkojë në emigracion politik
(në Elbasan rrebelët e Haxhi Qamilit i djegin bibliotekën,
i burgosin vllanë); në 1915 është në grupin e patriotëve që
grumbullohen në Shkodër. Mbi vështirësitë e atij emigracionit
mësojmë edhe nga letra e L. Gurakuqit dërguar Daklit në 1919,
ku midis të tjerave i kujton sesi të dy patriotët emigrantë politikë
kishin ngrënë bukë me rrush.
- Në 1918 është pjesëmarrës në Kongresin Kombëtar të
Durrësit; radhitet në grupin e delegatëve atdhetarë më të avancuar
politikisht dhe kontribuoi në miratimin e platformës kombëtare
të atij kongresi.
- Në vitet 1921-1922 emërohet ministër i financave në tri
kabinete qeveritare të drejtuar respektivisht nga kryeministrat: P.
Evangjeli, Q. Koculi e H. Prishtina (me H. Prishtinën vazhdonte
miqësinë e 1909-s, që u kristalizua me hapjen e Shkollës Normale
dhe u forcua me Kryengritjen e 1912-s).
- Më 26.10.1923 A. Dakli formoi në Elbasan partinë e parë të
borgjezisë “As e Pashës, as e Beut”. Natyrshëm programi i partisë
qe vazhdim i problemeve madhore të Shqipërisë, të shprehura më
parë në gazetën e tij “Ura e Shkuminit”. Kjo parti e drejtuar po
nga Ahmed Dakli, u ballafaqua me guxim dhe si e barabartë me
Partinë e bejlerëve, drejtuar nga Shefqet Bej Vërlaci, i cili ishte
përfaqësuesi më i fuqishëm e më ambicioz i asaj klase në vitet ‘20
e ‘30 në Shqipëri, ambicie që arriti kulmin te bashkëpunimi me
fashizmin.
- Në emigracionin e dytë politik 1924-1928, A. Dakli u
shpëtoi dy atentateve. (“ I dashur Ahmet, kemi marrë vesh me siguri
se kundër teje do të bahet atentat në Bari. Janë caktue njerëzit dhe
janë dërguar prej këtej. Prandaj largohu ose merr masat e nevojshme.
Lajmërimin po ta baj nga Shkodra, ku kam ardhur apostafat. Të fala,
11

Kasem Haxhihyseni” i shkruan elbasanasi, bashkëluftëtar i Tij në
1912-n). Si në emigracionin e parë, ashtu edhe në të dytin, Dakli
nuk pranoi statusin e emigrantit, dmth asnjë ndihmë ekonomike
të afruar, as nga italianët, as nga jugosllavët, as nga austriakët;
jetoi në ato shtete me veprimtarinë e tij private e me ndihmën e
familjes.
- Veprimtaria patriotike dhjetravjeçare dhe tradita e familjes
natyrshëm e radhiti A. Daklin kundërshtar politik të fashizmit.
Antifashist i orëve të para, më 7 prill 1939 jep dorëheqje si
Kryetar Bashkie dhe njëherazi inkurajon e drejton në Elbasan
veprimtarinë kundër pushtuesve. Fashizmi e përndjek Patriotin,
e burgos në Elbasan, e transferon në burgun e sigurisë së lartë
në Tiranë dhe e internon në Itali. Nga fundi i 1941-shit A.
Dakli lirohet nga internimi. Në Elbasan me keqardhje konstaton
përçarjen e rezistencës antifashiste dhe tendencën e komunistëve
për të imponuar rrugën e tyre. Kjo gjendje e tensionur midis
vetë shqiptarëve e detyron të mos radhitet tek asnjë palë; Dakli
vazhdoi të besonte te mundësia e bashkimit të forcave antifashiste,
mirëpo fatkeqësisht bashkimi nuk u realizua. Më vonë ftohet dhe
merr pjesë në Asamblenë Kombëtare të 1943-shit, ku realizohet
shkëputja e Mbretërisë Shqiptare nga Mbretëria Italiane (bashkim
i imponuar pas pushtimit 1939).
- Kulmin e persekutimit politik e ekonomik Ahmed Daklit e
familjes së tij ia shkaktoi Diktatura Komuniste. Komunizmi kësaj
figure historike kombëtare i bëri presione të jashtëzakonshme
politike e ekonomike. Në mënyrë ultimative i kërkuan të dilte
familjarisht nga shtëpia 100-vjeçare ku banonte prej tri brezash,
të likuidonte një tatim që binte ndesh si me ligjin e kohës, ashtu
e me mundësitë e ekonomisë familjare, e cila ishte dëmtuar rëndë
gjatë luftës. Në këte situatë të imponuar me forcë nga regjimi,
pranoi ndihmën ekonomike të dy miqve antifashistë (I. Qorri
dhe S. Domi) dhe arriti t’i likuidonte detyrimet e jashtligjshme
12

ekonomike. Mirëpo absurdi i Diktaturës vazhdoi me kurdisjen
e një proçesi të montuar gjyqësor, me qëllim denigrimin dhe
eleminimin fizik. Fshehtas Dakli u lajmërua se do ta akuzonin
si agjent i fuqive perendimore (!?)... Patrioti që ishte orientuar
drejtë për 45 vjet rresht duke kontribuar me pastërti qelibari
në çdo eveniment kombëtar, njëherazi kishte kaluar me sukses
presionet e vështirësitë e pushtimit otoman, gjatë luftës së parë
e të dytë botërore… nuk mundi të përballote akuzën e pritshme
absurde politike, me forcën e denjitetin që e karakterizonte nuk i
dha mundësi diktaturës komuniste sadopak t’i cënonte pastërtinë
e veprimtarisë patriotike. Më 02.11.1947 vetë i dha fund jetës,
pikërisht në dyqanin e tij që kishte qenë qendër e takimeve për
hapjen e shkollave shqipe, për organizimin e kryengritjes së 1912-
s, për partinë “As e Pashës, as e Beut”, për rezistencën antifashiste...
Populli i Elbasanit me pjesëmarrje masive e përcolli me nderime
në banesën e fundit, duke shprehur respektin për birin e vet e
njëherazi kundërshtimin ndaj Diktaturës.
- Mbas ndryshimeve politike me vendosjen e pluralizmit, më
1992 me rastin e 80-vjetorit të Pavarësisë, Shoqata e historianëve
të Elbasanit bëri propozimin, Këshilli i Rrethit e miratoi dhe
Presidenti i Republikës, me dekretin nr. 403, i akordon Ahmed
Daklit Urdhërin për veprimtari patriotike të Klasit të Parë me
motivacionin: “Si një nga figurat më me zë në lëvizjen kombëtare
para dhe mbas pavarësisë”. Me vendim të Këshillit të Rrethit
Elbasan, më 21.12.1995 inagurohet gjimnazi me emrin “Ahmed
Dakli”; Këshilli Bashkiak i qytetit të Durrësit me vendimin nr.132,
dt.16/10/1996 i jep Daklit titullin “Qytetar Nderi i Durrësit” me
motivacionin “Intelektual dhe patriot i shquar. Pjesëmarrës aktiv në
çetat e para për pavarësi. Publicist e demokrat i njohur me reputacion
dhe kontributin e veçantë në qytetin e Durrësit, Kryetar Bashkie për
vitet 29-1937 ”.
Gjithashtu, edhe Këshilli i Qarkut Elbasan në ditën
13

ndërkombëtare të shtypit, maj 2013, i akordon A. Daklit titullin
“Qytetar nderi i Qarkut Elbasan”.
Autori i librit, avokat Hilmi Ahmed Dakli, i diplomuar në
Itali më 1937 në shkencat juridike dhe ekonomike, pas vdekjes
2008, dekorohet nga presidenti Mjeshtër i Madh i Punës, botoi
në 1997 librin që keni në duar.
Qëllimi i botimit është që me fakte të argumentohet
aktiviteti patriotik i Ahmedit, njiherazi me dokumente të hedhë
poshtë heshtjen dhe shtrembërimet e periudhës komuniste për
veprimtarinë nacionaliste të A. Daklit.
Libri ka vlerë dokumentare edhe se paraqet infrastrukturën
arsimore të Elbasanit në vitet 1890-1894 dhe dokumente autentike
të shkollave të para legale shqipe në Elbasan gjatë viteve
1908-1909, ku njihemi me institucionet, arsimtarët, pagat e tyre e
librat që përdoreshin.
Me të drejtë, enciklopedia “Elbasani”, botuar në vitin 2000,
te pjesa për shkollat e para në Elbasan, citon fjalë për fjalë
paragrafe të librit mbi A. Daklin. Libri ka vlera dhe për njohjen e
veprimtarive patriotike të bashkëkohësve të Daklit, që citohen në
gazetën e tij “Ura e Shkuminit”.
14

I.
Në dorë... një abetare shqip
Ahmed Dakli lindi në Elbasan më 15 dhjetor 1879.
I ati, Ibrahim Sulejman Dakli, në atë kohë ishte administrator i
pasurisë së Sulejman Beut, i cili ishte njëri nga tre djemtë e Ibrahim
Pashës (gjyshit të Aqif Pashë Elbasanit). Para kësaj detyre private,
Ibrahim Dakli kishte qenë komandant xhandarmërie në Durrës
(1870 -1876) i caktuar nga sudimtari i qytetit Jusuf Beu (xhaxhai
tjetër i Aqif Pashës) dhe kishte për detyrë mbrojtjen e rendit.
Kur u kthye në Elbasan dhe filloi punën private si administrator,
në radhë të parë rregulloi shtëpinë që i pati lënë i ati (Sulejmani).
Dhe kur ishte 32 vjeç, Ibrahimi u martua, nga martesa pati tre
fëmijë: dy djem dhe një vajzë. Më i vogli ishte Ahmedi. Si u rritën
pak fëmijët, për djemtë mendoi t’u jepte arsim.
Mirëpo në ç’shkollë? Në atë kohë qeveria turke i kishte ndarë
shqiptarët më dysh: turq (muslimanët) e kaurrë (të krishterët). Të
parët futeshin në “mejtepe”, shkolla gjoja turke, ku krejt mësimi
ishte feja: mësohej Kurani përmendësh. Të dytët futeshin nëpër
shkolla greke të hapura për propagandë.
Shkollat muhamedane ishin shkolla private feje, pa program,
15

të çelura nga ndonjë imam (fetar) mëhalle, që dinte të lexonte
vetëm librin e shenjtë, Kuranin, dhe pak, fare pak turqisht. Këto
shkolla si lokal kishin në verë sofanë e xhamisë dhe në dimër -
ndërtesën e brendshme të saj. Dikush nga imamët e thurte me
dërrasa apo me mur sofanë e xhamisë që të mund të rrihej aty
edhe në dimër. Çdo djalë do t’i paguante hoxhës (mësuesit) një
shumë të pacaktuar në krye të çdo muaji (50 santim ar e më
poshtë). Mbasi ishte hoxhë, njeri me çallmë e me mjekër ai që
jepte mësim, kishte marrë emrin “hoxhë” edhe lokali ku bëhej
mësimi. Pra, shkolla quhej “hoxhë” dhe mësuesi - po “hoxhë”.
Nxënësit rrinin këmbëkryq e rrafsh, nëpër një dërrasë të gjatë
dy metro, që qëndronte e mbërthyer rreth njëzet centimetra lart
tokës. 150-200 djem të çdo moshe vendosnim librat (suparaquhej
abetarja arabishte që mësohej në atë kohë) dhe të gjithë
djemtë lexonin secili me zë të lartë mësimin që u kishte caktuar
hoxha. Ai vetë rrinte po këmbëkryq mbi postiqe (lëkurë bagëtie e
regjur). Mbështetur shpinën në mur, kishte përpara dy a tre stola
të vegjël ku do të vinin librat nxënësit që do të thoshin mësimin
përpara hoxhës. Në fillim ai i linte nxënësit një orë që secili të
mësonte vetë mësimin me zë të lartë. Vendi vlonte nga zërat e tyre
dhe herë pas here hoxha jepte një britmë me sa fuqi kishte për t’i
bërë që të kërrusnin kryet në libër ata që, të hutuar e të harruar
në gjëmën e zërave, ishin me libër në dorë dhe me sytë në hatulla.
Si mbaronte ora e përgatitjes, me thirrjen e hoxhës ngriheshin
menjëherë 30 - 40 djem, kush të mundte më shpejt dhe të vendosej
përpara hoxhës, për të lexuar secili mësimin e vet. Kështu, nga tre
a katër menjëherë, ia thoshin atij mësimin. Dhe hoxha hidhte sytë
sa te njëri dhe sa te tjetri për t’i kontrolluar. Tërheqjet e veshëve,
shuplakat fytyrës, grushtet kurrizit ishin shumë të shpeshta për
ata që thonin mësimin përpara hoxhës, por nuk mungonte herëherë
edhe dajaku nga ana e tij. Si mbaronte një palë, u caktonte
atyre pjesën tjetër që duhej të mësonin. Fillimin e mbarimin e
16

pjesës ua shënonte në libër me nga një copëz dylli, e cila thirrej
‘ders’, që natyrisht do të thotë ‘mësim’. Mësimet përmblidheshin
në abetaren arabisht dhe në Kuran. Djemtë që kishin kryer së
lexuari 10-15 herë Kuranin, rrallë arrinin të lexonin ndonjë libër
të vjetër turqisht, që fliste mbi dogmat fetare.
Shkollat greke ishin shkolla fillore me program të përgatitur
e të rregulluar prej qeverisë greke. Gjithashtu, kishte edhe
inspektorë grekë. Mësuesit dhe shpenzimet e tjera paguheshin
prej mitropolitëve, që lidheshin me Patrikanën e Stambollit.
Patrikana, më tepër se një qendër feje, ishte qendra e greqizmës
në Turqi.
Pra, Elbasani dhe shumë qytete të tjera, nuk kishin asnjë
shkollë fillore të qeverisë. Fort rrallë ishin ata, sidomos nga
muhamedanët, që dinin shkrim e këndim turqisht, se gjuha shqipe
as që dihej se mund të shkruhej e të lexohej!
Unë.- shkruan Ahmedi në ditarin e tij,- i lindur i imët dhe i
vogël, i dobët nga trupi prej sëmundjeve në vegjëli, rritesha i hollë e i
pafuqishëm. Vazhdova më tepër se një vit “në hoxhë” të mulla Tahiri
dhe nuk arrita t’i shtrohesha mësimit aspak, megjithëse isha mjaft i
urtë. Në këtë kohë ishte viti 1890, një farë Abdyl Abdulla Xhinsi, që
kishte mbaruar normalen turke në Stamboll, hapi një shkollë private
në Elbasan, në vendlindjen e vet, një shkollë fillore turke, por krejt
sipas sistemit më të ri që mund të bëhej asaj kohe në Turqi. Bankat,
për t’u ulur nxënësit, u përdorën për herën e parë në shkollën e tij dhe
pastaj bënë të tilla edhe shkolla e shkallës së dytë,“Ryzhdie” turke,
megjithëse kishte kohë që funksiononte në Elbasan. Hyra edhe unë në
shkollën e re fillore. Nisa abetaren turqisht në klasën përgatitore dhe
e mbarova shpejt. Kalova në klasë të parë. Mësimet ishin në rregull,
me gjimnastikë, muzikë (këngë) etj. Më kapi një qejf e një dëshirë për
mësim aq sa s’kishte ku të shkonte më tej.
Prej shkollës së re filluan t’i pakësoheshin nxënësit shkollave të
17

tjera e, në veçanti, asaj të mulla Tahirit, ku kisha qenë edhe unë.
Mulla Tahiri, i mbetur keq, thoshte me dëshpërim: “Dolën djemtë prej
Rrahamanit (rrugës së drejtë) e shkojnë në shkollë të Shejtanit. Nga
mbarimi i vitit shkollor i shpifën diçka mësuesit të shkollës private, të
varfrit Abdyl Sollakut, që e detyruan të ikte natën nga Elbasani për në
Stamboll. Në atë kohë ishte ndërtuar edhe një ndërtesë shkolle qeveritare
në qendër të qytetit, në anën e djathtë të xhamisë “Mbret”. Ishte folur
atëherë për Abdyl Sollakun se kishte qenë caktuar të kalonte si mësues
në shkollën qeveritare dhe një shok i tij ia ngrehu lakun (shpifjen) për
t’i zënë vendin. Poshtërsitë e njeriut të mallkuar, që kërkon të sigurojë
jetesën e vet në dëm të tjetrit. Më vonë, mbasi u emëruan mësuesit e
shkollës fillore qeveritare, u mor vesh pafajsia e të mjerit Abdyl, ashtu
edhe qëllimi i shpifjes. Në shkollën fillore qeveritare u futa edhe unë, -
vazhdon Ahmed Dakli në ditarin e tij. - Duke qenë se shkoja shumë
mirë në mësime, kalova në shkollën Ryzhdije, pa e plotësuar kohën e plotë
të qëndrimit në shkollën fillore, duke fituar kështu një vit. Ndër 40-50
nxënësit e klasës, unë isha i pari, si në fillore, ashtu edhe në Ryzhdie. Gjatë
katër vjetëve në këtë shkollë të fundit, isha unë gjithmonë i pari i klasës,
si në mësime, ashtu edhe në sjellje, duke fituar simpatinë e mësuesve dhe
të atyre që vinin për provime. Megjithkëtë, sistemi i mësimit ishte i keq
si dhe zhvillimi i mësimeve - i parregullt. Bënim gramatikë e sintaksë
për tri gjuhë të lindjes: turqishtes, arabishte dhe persishtes. Mësime feje të
shumta dhe në kohën që tepronte, e cila ishte e pakët, mësoheshin: historia
e Turqisë, aritmetikë e gjeografi. Merret me mend se sa mund të fitonte e
të mësonte një nxënës dituri të gjalla në një shkollë, në të cilën shumicën
e mësimeve e përbënin dituritë e vdekura: feja e gjuhët e saj. Kështu,
kur mbarova Ryzhdijen, kisha mësuar mirë, në krahasim me të tjerët
që kishin bërë po aq mësime, por megjithatë s’isha i zoti të hartoja diçka
në asnjërën prej atyre gjuhëve. Kur mora diplomën e asaj shkolle, vetëm
atëherë e mora vesh se duhet të kisha mësuar edhe frëngjishten. Këtë e
kuptova nga shënimet e shtypura në diplomë.
18

Më 1894, motmot para se të mbaroja shkollën Ryzhdie, një natë
dimri, mbas darke, kur ishim duke ndenjur rreth zjarrit përqark
votrës, vëllai im i madh, Hyseni, nxjerr një libër nga xhepi dhe i thotë
babës: “Babë, kjo është abetarja e gjuhës sonë, shqip. Shqipja që flasim
është dhe kjo gjuhë që shkruhet e lexohet, veçse qeveria e ka ndaluar.
E kam marrë këtë abetare për të mësuar gjuhën tonë me e shkrue e
me e lexue”. Baba i përgjigjet: “E kam dëgjuar këtë punën e shqipes
dhe të Shqipërisë qëkur ka ardhur këtu njëherë një hoxhë çam, Hoxha
Tahsini. Di edhe që Konstandin Nelkoja (Kristoforidhi) merrej me
shqipen që prej kohe... Mësojeni, por duhet të keni kujdes dhe të ruheni
nga sherri i qeverisë!”.
Fjalët ‘abetare’, ‘gjuhë shqipe’, ‘shkrimi e këndimi i saj’ më bënë një
përshtypje në shpirt. I hodha sytë mbi librin që mbante në dorë vëllai
dhe shikoj për herë të parë shkronja që s’i kisha parë deri atëherë. Vëllai
m’u kthye mua dhe më tha: “Ahmed, si ta mësoj unë, do ta mësoj edhe
ty mbasandej”. Mbas këtyre fjalëve vëllai nisi të studiojë shkronjat e
shqipes, format e tyre me ndihmën e shkronjave turqisht, se ato ishin
pranë, të shtypura në abetare. Vëllai e mbajti në dorë librin deri në
kohën e gjumit. Kur të gjithë të shtëpisë shkuan të flenë bashkë me
vëllanë, unë e rrëmbeva librin menjëherë dhe nisa ta studioj. Kam
ndenjur nja tri orë vetëm duke e studiuar. Atë natë s’bëra gjumë fare,
sepse përfytyroja me sy mbyllur shkronjat e shqipes, për t’i futur në
mendje. Në mëngjes u ngrita para të gjithëve, me 2-3 orë natë, dhe
me të shpejtë me librin në dorë. Kur nisi të zbardhte drita, atëherë
unë munda t’i përmbledh katër shkronjat “l o p a” dhe të nxjerr prej
atij bashkimi shkronjash kuptimin e asaj kafshe të bekuar të shtëpisë,
që njihet prej çdo njeriu në Shqipëri. Nuk më shkonte në mendje
kurrë në atë minutë se bashkimi i shkronjave “l o p a” do të jepte
një emër aq të njohur. Mirëpo, sapo e nxori goja bashkimin e atyre
katër shkronjave, mendja, që në atë çast ishte e zënë krejt në leximin e
drejtë të tyre, papritur e befas, e kuptoi aty për aty dhe domethënien. E
shpirti bashkë me zemrën, sikur të ishin gati, u mbushën me gëzim me
19

shpejtësinë e përshkimit elektrik. Goja, pa dashtë, u vue nën urdhrin
e zemrës dhe të shpirtit që vlonin në gaz dhe, si mjet i shfaqjes së atij
gëzimi, përsëriti tue thanë “lopa, lopa...”. Habitje, gëzim. Dy ndjenja
që së bashku përbëjnë lumturinë më të madhe në çastet e këndshme të
jetës së njeriut. Kjo ka qenë përshtypja që më bëri për së pari mësimi
e këndimi i shqipes. Kjo përshtypje zuri vend në shpirt e që prej asaj
dite, dashuria e gjuhës dhe e kombësisë luajti rolin më të madh në jetën
e pastajme timen”.
Në këtë kohë Ahmed Dakli ishte 15 vjeç!
20

II.
Nëpunës praktikant...
Që më përpara, por sidomos pasi mora diplomën e Ryzhdijes, u
shtrua në shtëpi, në mes të babës, nënës e vëllait, çështja e dërgimit tim për
studime në Manastir a Stamboll. Ky ishte shumë larg, kurse Manastiri,
që ishte edhe qendra nga ku varej Elbasani dhe që kishte edhe një gjimnaz,
anonte mendimin e shumicës. Në Manastir shkohej nga Elbasani në
kurriz të kalit dhe udhëtimi zgjaste katër ditë. Në dimër, shpesh herë
qiraxhinjtë ishin të detyruar të qëndronin një ose dy ditë më tepër nëpër
hanet, deri sa të hapej rruga që mbyllej nga dëbora dhe nga të ftohtit e
madh. Në verë, herë-herë zihej rruga prej njerëzve të liq, që dilnin për të
grabitur ose për të marrë skllevër, që t’i lironin pastaj kundrejt një shume
të hollash. Kështu, udhëtimi në atë kohë ka qenë i vështirë, si në dimër dhe
në verë. Prej kësaj, mëma ime, më tepër se të tjerët, nguli këmbë që të mos
dërgohesha unë për studime larg qytetit, në vështrim edhe të shëndetit
tim të dobët, se kisha vuajtur ethe të shpeshta malarieje. E në se vetë
kisha dëshirë të ndiqja shkollën, por të them të drejtën, jo në atë gradë sa
ta kërkoja me këmbëngulje. Po të kisha ngulur këmbë, besoj se prindërit
do të ishin bindur. Kjo, se kam pasur një zakon të keq: Sa i butë e i
urtë që isha, aq tepër i prapë bëhesha po të më ngulej mendja për diçka...
21

“Si privat, jam munduar të jetoj me nder, e si nëpunës kam qëndruar larg
korrupsioneve të kohës, duke mos iu përkulur as magjisë së arit e komoditeteve
të jetesës dhe as ashpërsisë së forcës e të frikës së vuajtjeve.”
Ahmed Dakli
(pjesë nga ditari)
ISBN 978-9928-226-52-5
9 789928 226525
www.Onufri.com
Çmimi 1500 lekë