เทิดองค์กษัตริยาธิราชเจ้า

เทิดองค์กษัตริยาธิราชเจ้า 

พระบารมีปกเกล้าฯ เหล่าทหารไทย

เทิดองค์กษัตริยาธิราชเจ้า 

พระบารมีปกเกล้าฯ เหล่าทหารไทย

บทอาเศียรวาท 

เทิดองค์กษัตริยาธิราชเจ้า พระบารมีปกเกล้าฯ เหล่าทหารไทย 

จารจารึกพระเกียรติเกริกเกรียงไกร คู่ไผทถิ่นงามสยามแดน 

เนิ่นนานกว่าชาติไทยจะใหญ่ยิ่ง ผ่านหลากสิ่งอันลำเค็ญยากเข็ญแสน 

ด้วยมุ่งมั่นทหารไทยให้ทดแทน บนดินแผ่นแห่งสยามนามประเทือง 

ด้วยพระเดชบุญราศีที่หาญกล้า นำนคราผ่าโพยภัยในทุกเรื่อง 

ทรงนำทัพนำปวงชัยใคร่รุ่งเรือง นามเมลืองเปี่ยมบุญญาบารมี 

ทรงสร้างนำคำว่าไทยให้หาญกล้า งามสง่าสวยเด่นเป็นศักดิ์ศรี 

ทรงกรำศึกราญราบปราบไพรี ปฐพีจึงร่มเย็นเด่นในธรรม 

ขออัญเชิญพระบุญญามาเหนือเกล้าฯ ทุกหมู่เหล่าทหารไทยใจชื่นฉ่ำ 

ขอเทิดทูนสถาบันกษัตริย์ด้วยสัตย์นำ ทรงเลิศล้ำคู่ถิ่นไทยไปชั่วกาล 

ด้วยเกล้าด้วยกระหม่อม ขอเดชะ 

ข้าพระพุทธเจ้า ข้าราชการ ลูกจ้าง และพนักงานราชการสังกัดกระทรวงกลาโหม 

(พลตรี ชัยวิทย์ ชยาภินันท์ ผู้ประพันธ์)

สารบัญ 

บทอาเศียรวาท ๒ 

ปฐมบท ๔ 

กิจการทหารไทย ก่อนยุคกรุงสุโขทัย ๙ 

กิจการทหารไทย ยุคกรุงสุโขทัย ๑๗ 

กิจการทหารไทย สมัยราชอาณาจักรอยุธยา ๒๗ 

กิจการทหารไทย สมัยราชอาณาจักรธนบุรี ๔๑ 

กิจการทหารไทย สมัยราชอาณาจักรรัตนโกสินทร์ ๔๙ 

ศัสตราวุธในยุคก่อนกรมยุทธนาธิการ ๑๐๔ 

ปัจฉิมบท ๑๕๓ 

เอกสารอ้างอิง ๑๕๖

ปฐมบท 

ประวัติศาสตร์ชาติไทยมีการบันทึกประวัติไว้อย่างเป็นทางการ ซึ่งได้กำหนดเขตแดนและอำนาจการปกครองในรูปแบบ 

ของรัฐที่เรียกว่า “รัฐไทย” นั้น เริ่มต้นเป็นราชอาณาจักร (Kingdom) และมีการจัดการปกครองด้วยอำนาจรัฐ ตั้งแต่ปี 

พ.ศ.๑๗๙๒ เป็นต้นมา โดยสถาปนาเป็นราชอาณาจักรสุโขทัยหรือกรุงสุโขทัย ที่มีพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ทรงเป็นปฐมกษัตริย์ 

แห่งราชวงศ์พระร่วง หลังจากนั้น ประวัติศาสตร์ชาติไทยก็ได้มีวิวัฒนาการที่รุ่งเรืองเป็นยุคสมัยต่าง ๆ สืบต่อกันมา กล่าวคือ 

ราชอาณาจักรศรีอยุธยา ราชอาณาจักรธนบุรี และราชอาณาจักรรัตนโกสินทร์ตราบจนปัจจุบัน 

4 เทิดองค์กษัตริยาธิราชเจ้า พระบารมีปกเกล้าฯ เหล่าทหารไทย

ความมั่นคงของรัฐไทยตั้งแต่อดีตเป็นต้นมา กอปรด้วยสิ่งสำคัญที่อยู่เคียงคู่ความเป็นรัฐ คือ สถาบันพระมหากษัตริย์ 

ที่ทรงดำรงพระราชสถานะเป็นพระประมุขของรัฐ ทรงเป็นผู้นำกองทัพเพื่อปกป้องราชอาณาจักรให้รอดพ้นจากภัยคุกคามที่มา 

จากภายนอกประเทศ ทั ้งยังดำรงพระราชสถานะเป็นองค์จอมทัพที่มีพระราชอำนาจบังคับบัญชากองทัพสยาม (ซึ่งต่อมาได้ 

พัฒนาจนมาเป็นกองทัพไทยในปัจจุบัน) ทรงดำเนินพระราชกรณียกิจทำนุบำรุงและสนับสนุนการพัฒนากิจการทหารของไทย 

ให้มีความเจริญก้าวหน้าทัดเทียมนานาอารยประเทศ เพื่อก่อให้เกิดศักย์ทางสงครามในการปกป้องอธิปไตย และเอกราชของ 

ประเทศเสมอมา จึงกล่าวได้ว่า สถาบันพระมหากษัตริย์ และกิจการทหารของไทย คงอยู่เคียงคู่กับประวัติศาสตร์ชาติไทยตั้งแต่ 

อดีตสืบต่อเนื่องตลอดมา 

ภาพแผนที่ประเทศไทยในอดีต 


5

พระบรมฉายาลักษณ์พระบาทสมเด็จ 

พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว 

ดังที่ได้กล่าวมาแล้วว่า ราชอาณาจักรไทยมีศูนย์กลาง 

การปกครองในแต่ละยุคตั้งแต่กรุงสุโขทัย เป็นต้นมา โดยมี 

พระมหากษัตริย์ที่ทรงดำรงพระราชสถานะเป็นองค์พระประมุข 

องค์รัฏฐาธิปัตย์และองค์จอมทัพ และแม้ว่าภายหลังจากเหตุการณ์ 

เปลี่ยนแปลงการปกครอง เมื่อวันที่ ๒๔ มิถุนายน พ.ศ.๒๔๗๕ 

เป็นต้นมา ได้ส่งผลให้ประเทศไทยปรับเปลี่ยนระบอบการปกครอง 

จากเดิมคือ ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์(Absolute Monarchy) 

มาเป็นระบอบประชาธิปไตยอันมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข 

(Democracy) ก็ตาม แต่ก็ยังคงสถานะของประเทศเป็น 

ราชอาณาจักร (Kingdom) อยู่เช่นเดิมมิได้เปลี่ยนแปลง จึงเป็น 

การบ่งบอกให้เห็นว่า สถาบันพระมหากษัตริย์ และพระบารมีของ 

องค์กษัตริยาธิราชเจ้า คือ ศูนย์รวมใจของประชาชนชาวไทย 

ที ่เปี่ยมล้นไปด้วยความเคารพเทิดทูน ความสำนึกในพระมหา 

กรุณาธิคุณ และพร้อมถวายความจงรักภักดีตลอดมา และยังทรง 

เป็นร่มโพธิ์ร่มไทรให้แก่ทหารหาญทั้งปวงที่ปฏิบัติหน้าที่และ 

ดำเนินชีวิตภายใต้ร่มฉัตรขององค์พระมหากษัตริย์ที่ทรงดำรง 

พระราชสถานะ จอมทัพไทย อย่างมิรู้คลาย จึงเป็นการยืนยัน 

ให้สาธารณชนได้รับทราบว่า สถาบันพระมหากษัตริย์ คือ 

สถาบันหลักที่เป็นสิ่งยึดเหนี่ยวจิตใจและช่วยก่อให้เกิดพลังใจ 

ให้ประชาชนทั่วประเทศเปี่ยมล้นไปด้วยความหวัง บังเกิดความ 

มั่นคงในจิตใจ และพร้อมดำเนินกิจต่าง ๆ เพื่อถวายเป็นราชพลีโดยพร้อมเพรียง อีกทั้ง กิจการทหารไทย คือ กลไกสำคัญ 

ที่พร้อมถวายงานแด่สถาบันพระมหากษัตริย์ในกิจการการสร้างความมั่นคงหลากหลายมิติ และเป็นข้ารองพระบาท 

แห่งองค์พระมหากษัตริย์สืบมา กับพร้อมที่จะถวายงานด้วยความมุ่งมั่นและจงรักภักดีตลอดไป 


อย่างไรก็ตาม จากข้อมูลการบันทึกทาง 

ประวัติศาสตร์และการค้นคว้าของนักวิชาการด้าน 

ประวัติศาสตร์และนักโบราณคดีที่รวบรวมและเรียบเรียง 

จากแหล่งข้อมูลต่าง ๆ สามารถสรุปข้อสันนิษฐานได้ 

ว่า ชนชาวไทยได้รวมกันและสร้างเป็นแว่นแคว้นในยุค 

โบราณบนดินแดนสุวรรณภูมิมาแต่ก่อนการสถาปนา 

ขึ้นเป็นราชอาณาจักรสุโขทัย ซึ่งได้แก่ อาณาจักรฟูนัน 

ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๗ – ๑๑ และมีการเกิดขึ้น 

ของอาณาจักรอื่นนับเนื่องกันมา ทั้งนี้ การเกิดขึ้นเป็น 

แว่นแคว้นต่าง ๆ ก็มีการเกิดขึ้นมาพร้อมกับกำลังทหาร 

หรือกิจการทหารที่มีคุณลักษณะ มีเรื่องราว และมีการ 

ดำเนินบทบาทค่อนข้างแจ่มชัดของยุคโบราณในแต่ละยุค 

จึงเป็นเรื่องที่เราไม่ควรมองข้ามเพราะการใช้กำลังทหาร 

ในการสัประยุทธ์แต่ละครั้ง ย่อมหมายถึงความเสียสละ 

ความเหนื่อยยากและความสูญเสียที่เกิดขึ้นของบรรพชน 

ไทย เพื่อรักษาเอกราชและอิสรภาพให้คงอยู่ในดินแดน 

สุวรรณภูมิ ซึ่งส่งมอบความเป็นไทมาให้คนในยุคปัจจุบัน 

และจะส่งต่อไปยังอนุชนคนรุ่นหลังต่อไป 

ดังนั้น การเรียบเรียงและนำเสนอสารัตถะของ 

หนังสือ “เทิดองค์กษัตริยาธิราชเจ้า พระบารมีปกเกล้าฯ 

เหล่าทหารไทย” นี้ จึงเป็นการบันทึกเรื่องราวสำคัญ 

ของสถาบันพระมหากษัตริย์และกิจการทหารไทยใน 

ทุกยุคทุกสมัยที่เป็นราชอาณาจักรตั้งแต่กรุงสุโขทัย 

เป็นต้นมา รวมถึงกิจการทหารไทยก่อนยุคกรุงสุโขทัย 

เพื่อให้เกิดความครบถ้วนสมบูรณ์ และประกาศให้ 


7

สังคมไทยและประชาชนชาวไทยได้รับทราบถึงพระวิริยะอุตสาหะ และพระปรีชาสามารถของสถาบันพระมหากษัตริย์ที่ทรง 

สร้างชาติ การดำรงความเป็นเอกราชของชาติไทย ทรงนำกองทัพ และทรงมีพระราชดำริในการพัฒนากิจการทหารไทยให้มีความ 

เจริญรุ่งเรือง จนเป็นกลไกหลักสำคัญในการพิทักษ์รักษาไว้ซึ่งเอกราช อธิปไตย บูรณภาพแห่งอาณาเขตและเขตที่ประเทศไทย 

มีสิทธิอธิปไตย เกียรติภูมิและผลประโยชน์ของชาติ ความมั่นคงของรัฐ และความสงบเรียบร้อยของประชาชน และการพัฒนา 

ประเทศสืบต่อไป 

ภาพการสงครามในอดีต 

8 เทิดองค์กษัตริยาธิราชเจ้า พระบารมีปกเกล้าฯ เหล่าทหารไทย 

ภาพวาดกระบวนการจัดทัพสมัยอยุธยา 

จากจิตรกรรมฝาผนังวัดประดู่ทรงธรรม 

จังหวัดพระนครศรีอยุธยา

กิจการทหารไทย 

ก่อนยุคกรุงสุโขทัย

กิจการทหารไทยก่อนยุคกรุงสุโขทัย 

กิจการทหารไทยในยุคโบราณนั้น เริ่มต้นขึ้นจากการรวมกลุ่มของเมืองที่อยู่ในภูมิภาคใกล้กันเพื่อจัดตั้งขึ้นเป็นรัฐหรือ 

แว่นแคว้นที่มีรูปแบบเป็น “อาณาจักร” หรือ “แคว้น” ในลักษณะของการรวมตัวกลุ่มชนชาติ หรือกลุ่มเมือง ซึ่งกระจายไปตาม 

ภูมิภาคต่าง ๆ ซึ่งเป็นรัฐสำคัญที่เกิดขึ้นในระหว่างพุทธศตวรรษที่ ๗ – ๑๙ โดยอาณาจักรโบราณที่สำคัญ ประกอบด้วย 

๑. อาณาจักรทางตอนเหนือ 

๑.๑ แคว้นโยนกนาคนครหรือสุวรรณโคมคำหรือเชียงแสน 

(บริเวณลุ่มแม่น้ำกก) ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๗ – ๑๑ 

๑.๒ อาณาจักรล้านนา (เดิมคือแคว้นหิรัญนครเงินยาง) 

(บริเวณลุ่มแม่น้ำกก) ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๑ – ๑๘ 

๑.๓ แคว้นพะเยา (บริเวณลุ่มแม่น้ำปิง) ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๒ – ๒๐ 

๑.๔ อาณาจักรหรือแคว้นหริภุญชัย ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๒ – ๑๙ 

๒. อาณาจักรทางตอนกลาง 

๒.๑ อาณาจักรฟูนัน (บริเวณลุ่มแม่น้ำโขงตอนล่าง) ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๗ – ๑๑ 

๒.๒ อาณาจักรทวารวดี ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๒ – ๑๖ 

๒.๓ อาณาจักรละโว้ หรืออาณาจักรลพบุรี ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๒ – ๑๘ 

๓. อาณาจักรทางตอนใต้ 

๓.๑ อาณาจักรหรือแคว้นตามพรลิงค์ 

(นครศรีธรรมราช) ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๗ – ๑๙ 

๓.๒ อาณาจักรศรีวิชัย ประมาณพุทธศตวรรษที่ ๑๓ – ๑๘ 

ซึ่งจากการศึกษาข้อมูลทางประวัติศาสตร์และโบราณคดี ทำให้เกิดข้อสันนิษฐานเกี่ยวกับการตั้งรกรากและถิ่นเดิม 

ของชาวไทยในสุวรรณภูมิ ที่ยังหาข้อสรุปที่แน่นอนไม่ได้ รวมถึง ๕ แนวความคิด กล่าวคือ 


อาณาจักรฟูนัน 

อาณาจักรทวารวดี 

อาณาจักรตามพรลิงค์ 

อาณาจักรละโว้ 


11

อาณาจักรล้านนา 

แนวความคิดแรก เป็นแนวคิดถิ่นเดิมของชนชาติไทยอยู่ในบริเวณตอนกลางของจีน 

แนวความคิดที่สอง เป็นแนวคิดถิ่นเดิมของชนชาติไทยอยู่ในบริเวณตอนใต้ของจีน 

แนวความคิดที่สาม เป็นแนวคิดชนชาติไทยเป็นเชื้อสายมองโกลถิ่นเดิมอยู่แถบภูเขาอัลไต 

แนวความคิดที่สี่ เป็นแนวคิดถิ่นเดิมของชนชาติไทยอยู่ในคาบสมุทรมลายูและหมู่เกาะอินโดนีเซีย 

แนวความคิดที่ห้า เป็นแนวคิดถิ่นเดิมของชนชาติไทยอยู่ในประเทศไทยปัจจุบัน 


อาณาจักรหริภุญชัย 


13

ภาพจำหลักการจัดทัพของทหารไทยโบราณ 

ในยุคขอมเรืองอำนาจ ที่ชื่อว่า “เสียมกุก” 

ทั้งนี้ นักประวัติศาสตร์ในปัจจุบัน 

ส่วนใหญ่มีความมั่นใจในแนวความคิดที่ห้า 

มากขึ้น ทั้งนี้เพราะได้มีการขุดพบศิลาจารึกใน 

ยุคก่อนราชอาณาจักรสุโขทัย ซึ่งเป็นศิลาจารึก 

ที่เขียนด้วยอักษรมอญและอักษรขอม โดย 

เขียนเป็นภาษามอญ ภาษาขอม ภาษาบาลี 

และสันสกฤต แต่ไม่มีจารึกเป็นภาษาไทยเลย 

ย่อมแสดงได้ว่าในยุคก่อนสมัยราชอาณาจักร 

สุโขทัย คนไทยในยุคแรก เป็นการผสมผสาน 

ของชนกลุ่มน้อยที่อาศัยอยู่ปะปนกับกลุ่มชน 

ที่มีการตั้งรกรากอย่างมั่นคงและมีภาษาพูดเป็นของตนเอง อาทิ มอญ เขมร ซึ่งหลักฐานสำคัญที่บ่งบอกถึงการมีกลุ่มชนที่ใช้ 

ภาษาไทย ได้ปรากฏอยู่ในจารึกของจามปา เขมร และมอญ โดยปรากฏคำว่า “เสียม” หรือ “สยาม” ในจารึกพุทธศตวรรษ 

ที่ ๑๖ เป็นครั้งแรก 

เมื่อราวกลางพุทธศตวรรษที่๑๗ ได้ปรากฏหลักฐานทางโบราณคดีคือ ภาพจำหลักหน้าหนึ่ง ที่ระเบียงปราสาทนครวัด 

ประเทศกัมพูชา ซึ่งจากการบันทึกทราบว่าได้จำหลักขึ้นในรัชสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ ๗ (ประมาณ พ.ศ.๑๗๒๔ – ๑๗๖๑) 

โดยภาพจำหลักดังกล่าว เป็นภาพทหารกองหนึ่งที่อยู่ในขบวนพยุหยาตราของกองทัพพระเจ้าสุริยวรมันที่ ๒ (ประมาณ พ.ศ. 

๑๖๕๖ – ๑๖๙๕) ที่กรีฑาทัพไปตีอาณาจักรจามปา และสามารถยึดเมืองวิชัยราชธานีของจามไว้ได้ เมื่อประมาณ พ.ศ. 

๑๖๘๘ โดยภาพจำหลักตอนหนึ่งเป็นภาพขบวนทหารที่เดินอยู่ทางตอนหน้าของขบวนทัพ มีผู้บังคับบัญชาอยู่บนหลังช้าง และ 

มีอักษรจารึกไว้ว่าเป็นหน่วยทหารที่มีชื่อว่า “เสียมกุก” คือ กองทัพของชาวเสียม (สยาม) ที่มีการแต่งกายในลักษณะที่แตกต่าง 

จากทหารกองอื่น และภาพจำหลักอีกตอนหนึ่งคือ กองทหารชาวละโว้ โดยรูปทหารชาวละโว้แต่งกายเหมือนกับพวกขอม โดย 

นักโบราณคดีชาวฝรั่งเศสคณะหนึ่งกล่าวว่า หน่วยทหารของสยามเข้าร่วมรบในฐานะที่เป็นพันธมิตรกับอาณาจักรขอม (กัมพูชา) 

ได้เป็นกองระวังหน้าในกองทัพพระเจ้าสุริยวรมัน ที่ ๒ ดังนั้น ภาพจำหลักและคำจารึกภาษาเขมรที่อธิบายภาพขบวนทหารสยาม 

ว่า “เสียมกุก” นั้น จึงนับว่าเป็นหลักฐานของกองทัพไทยในยุคโบราณที่ชัดเจนและเก่าแก่ที่สุด นอกจากนี้ ได้มีนักโบราณคดีไทย 

บางท่านกล่าวว่า กองทัพเสียมกุกนั้น เป็นการจัดทัพที่รวบรวมกำลังพลมาจากลุ่มแม่น้ำกก ซึ่งมี ขุนเจื๋อง (ท้าวฮุง) ผู้นำแห่ง 

อาณาจักรเงินยาง (ครองเมืองพะเยา) เป็นผู้รวบรวมกำลังชาวเสียม (ประกอบด้วย ชาวไทย ชาวลาว ชาวข่า และชนเผ่าต่าง ๆ) 


ภาพวาดที่ถอดมาจากภาพจำหลัก ที่ชื่อว่า “เสียมกุก” 

ส่งกำลังพลไปช่วยรบในกองทัพของพระเจ้าสุริยวรมัน ที่ ๒ ทั้งนี้ หากพิจารณาจากการแต่งกายที่มีลักษณะการเกล้าผมทรงสูง 

ไว้กลางกระหม่อม รวบผมรัดด้วยเกี้ยวเป็นชั้นและบนยอดสุดประดับพู่ สวมใส่ต่างหู นุ่งผ้าแหวกข้างหน้า และยังประดับพู่ห้อย 

รอบเอว จะมีลักษณะการแต่งกายคล้ายการแต่งกายของผู้ชายในภาคกลางของสมัยอาณาจักรทวารวดีนอกจากนี้ สิ่งที่น่าสนใจ 

คือ การถืออาวุธของพลเดินเท้าที่มือขวาถือหอกด้ามยาวปลายประดับพู่ มือซ้ายถือโล่ห์แบบกาบกล้วยโค้งยาว และสำหรับ 

ผู้ที่เป็นนายทัพอยู่บนหลังช้าง โดยยืนอยู่บนสัปคับช้าง มือถือธนู มีกลดด้ามยาวชูกันแดดและเป็นเครื่องประดับยศ สำหรับ 

ควาญหน้าถือหอก ปลายประดับพู่หลายชั้น 

ซึ่งจากการตรวจสอบหลักฐานทางประวัติศาสตร์ ทำให้นักประวัติศาสตร์สันนิษฐานว่า รัฐไทยในยุคโบราณเกิดขึ้น 

มาจากปรากฏการณ์ที่ชนชาติไทยมีจำนวนมากขึ้น อันสืบเนื่องจากความเจริญของพื้นที่ซึ่งเป็นที่ตั้งของชุมชนและมีผู้นำที่มี 

ความเข้มแข็งสามารถกำจัดอิทธิพลของคนพื้นเมืองหรือพวกที่มีอำนาจอยู่แต่ก่อนเก่า ทำให้พลเมืองต่างยกฐานะผู้นำขึ้นเป็น 

ผู้ปกครองและมีการขยายอำนาจเกิดเป็นแคว้นและอาณาจักรของคนไทยขึ้น โดยรัฐไทยที่มีการก่อตั ้งในยุคแรกเกิดขึ้นในภาค 

เหนือตอนบน สำหรับอาณาจักรฟูนัน (บริเวณลุ่มแม่น้ำโขงตอนล่าง) สันนิษฐานว่า เป็นอาณาจักรของขอมยุคโบราณและอาจ 

มีชนเผ่าต่าง ๆ รวมถึงไทยโบราณที่เข้ามารวมกันและตั้งขึ้นเป็นอาณาจักรในพื้นที่กัมพูชาและเวียดนามในปัจจุบัน ในขณะที่ 

ทางตอนใต้ก็เกิดเป็นอาณาจักรตามพรลิงค์ ที่สันนิษฐานว่าเป็นชนเผ่าที่อพยพมาจากทางตะวันตกหรืออินเดียและมาตั้งรกราก 

ในสุวรรณภูมิและมีการผนวกชนเผ่าไทย ในพื้นที่ดังกล่าวไว้ด้วยกัน มีลักษณะการเป็นอาณาจักรที่มีพื้นที่ในต่างภูมิภาค จึงไม่มี 


15

การรุกรานกันอย่างเป็นสงครามขนาดใหญ่ และต่างมีพัฒนาการในยุคต่อมาอย่างต่อเนื่อง ดังนั้น บทบาทในการปกครอง จึงมี 

ลักษณะเป็นการจัดสายการปกครองที่มีระยะสั้น กล่าวคือ มีผู้นำที่เป็นชนชั้นปกครองระดับหนึ่ง กับประชาชนที่ให้การยอมรับ 

และมีความเกรงกลัวในความสามารถของผู้นำเพียงอีกระดับหนึ่ง 

ในส่วนของกิจการทหาร มีการจัดสายการบังคับบัญชาเป็นผู้นำทัพ และกำลังพลที่ส่วนใหญ่เป็นการเดินเท้า ที่ใช้การ 

เกณฑ์หรืออาสาสมัครจากประชาชนมาฝึกอาวุธ สังเกตได้จากการใช้หอกด้ามยาวและใช้โล่ห์ป้องกันตัวขนาดใหญ่ ที่เข้าสู่พื้นที่ 

การรบในระยะที่ยังไม่เป็นการรบประชิดมากนัก และการที่ผู้นำทัพยืนบนหลังช้างและใช้ธนูหรือศรเป็นอาวุธ ย่อมเห็นได้ว่ามีการ 

ทำการรบในระยะห่างตามรัศมีของการยิงธนู ที่อาจนำกำลังเข้าปะทะกันในลานกว้างเพื่อรู้ผลแพ้ชนะในแต่ละวัน ในลักษณะ 

เช่นเดียวกับการรบแบบจีนโบราณที่ใช้อาวุธด้ามยาวเพื่อหลีกเลี่ยงการรบลักษณะประชิด และให้ผู้นำทัพหรือขุนศึกเข้าต่อสู้กัน 

เพื่อชัยชนะในแต่ละวัน จนกว่าจะเกิดผู้แพ้หรือผู้ชนะในสมรภูมิที่มีการจำกัดพี้นที่ และผลแพ้ชนะจะชี้ขาดที่การต่อสู้ของผู้นำทัพ 

หรือขุนศึกของแต่ละฝ่าย จึงมีลักษณะการสูญเสียไพร่พลน้อย 

ภาพการจัดทัพขอม จากจำหลักปราสาทนครวัด 

ซึ่งในยุคดังกล่าวมีอาณาจักรของเพื่อนบ้านที่สำคัญคือ อาณาจักรขอมหรืออาณาจักรเขมร (ระหว่างพุทธศตวรรษที่ 

๑๖ - ๑๘) ซึ่งตั้งอยู่ในบริเวณที่ราบลุ่มแม่น้ำโขงตอนล่าง มีเมืองที่เป็นศูนย์กลางการปกครองคือ เมืองพระนคร (เสียมราฐ) 

เป็นเมืองหลวง ได้ขยายอำนาจและอิทธิพลเข้ามาทางภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ภาคเหนือ ภาคตะวันออก และที่ราบลุ่มแม่น้ำ 

เจ้าพระยาในภาคกลางของดินแดนที่เป็นประเทศไทย ซึ่งในขณะนั้นเป็นที่ตั้งของอาณาจักรละโว้หรือลพบุรี ซึ่งเมื่อภายหลัง 

จากที่อาณาจักรขอมยึดอาณาจักรละโว้ได้แล้ว จึงได้จัดตั้งให้เมืองละโว้เป็นเมืองหน้าด่านด้านตะวันตกของอาณาจักรขอม 

ในเวลาต่อมา 



ยุคกรุงสุโขทัย

กิจการทหารไทยยุคกรุงสุโขทัย 

พระบรมราชานุสาวรีย์พ่อขุนศรีอินทราทิตย์ 

อำเภอนครไทย จังหวัดพิษณุโลก 

๑. การเมืองและการปกครอง 

ราชอาณาจักรสมัยสุโขทัย (ประมาณ พ.ศ. ๑๗๙๒ - ๒๐๐๖) 

ได้เริ่มต้นสถาปนาเป็นราชอาณาจักรภายหลังจากสิ้นรัชสมัยของพระเจ้า 

ชัยวรมันที่ ๗ (ครองราชสมบัติระหว่างปี พ.ศ.๑๗๒๕ – ๑๗๖๑) 

ซึ่งเป็นยุคที่อาณาจักรขอมเริ่มเสื่อมอำนาจลง ดังนั้น คนไทยที่อยู่ 

ในพื้นที่ภาคเหนือตอนล่าง (บริเวณจังหวัดสุโขทัยในปัจจุบัน) ที่เคยอยู่ 

ภายใต้อำนาจของอาณาจักรขอมต่างพยายามที่จะตั้งตนเป็นอิสระ 

และด้วยความสามารถในการรบของผู้นำไทยในสมัยนั้น ๒ ท่านคือ 

พ่อขุนบางกลางหาว (เจ้าเมืองบางยาง) และพ่อขุนผาเมือง (เจ้าเมืองราด) 

ได้ร่วมกันรวบรวมคนไทยที่เคยถูกกดขี่โดยชาวขอม และนำกำลัง 

เข้าสู้รบขับไล่ขอมที่ปกครองพื้นที่เมืองสุโขทัยได้สำเร็จ และในที่สุด 

พ่อขุนบางกลางหาว ได้รับการสถาปนาขึ้นเป็นกษัตริย์ปกครองเมือง 

สุโขทัย เมื่อประมาณปีพ.ศ.๑๗๙๒ ทรงพระนามว่า พ่อขุนศรีอินทราทิตย์ 

ทรงเป็นปฐมกษัตริย์แห่งราชวงศ์พระร่วง 

ในช่วงแรกที่เริ่มตั้งราชอาณาจักรสุโขทัยนั้น นับว่ายังเป็น 

ราชอาณาจักรที่ยังไม่มีความมั่นคงมากนัก ทั้งนี้เพราะเมืองสุโขทัยมีที่ตั้ง 

อยู่ท่ามกลางนครรัฐของชนชาติไทยกลุ่มอื่นและชนชาติอื่น ซึ่งต่างตั้งตัว 

เป็นอิสระจากขอมและมีอำนาจมากน้อยแตกต่างกันไป โดยเมืองสุโขทัย 

ยังไม่เป็นที่ยอมรับของหลายนครรัฐ แต่ความมั่นคงแข็งแรงก็บังเกิดขึ้น 

แก่ราชอาณาจักรสุโขทัย เมื่อประมาณ พ.ศ.๑๘๐๕ ซึ่งเกิดเหตุการณ์ 

การรบครั้งสำคัญ ในคราวที่ขุนสามชน เจ้าเมืองฉอด (บริเวณลุ่มแม่น้ำเมย) 

ได้ยกทัพเข้ามาล้อมเมืองตาก อันเป็นเมืองหน้าด่านด้านตะวันตกของ 

ราชอาณาจักรสุโขทัย การศึกในครั้งนั้น พ่อขุนศรีอินทราทิตย์ กษัตริย์ 


แห่งกรุงสุโขทัย ได้กรีฑาทัพไปปราบขุนสามชนพร้อมด้วยพระราชโอรสองค์เล็ก 

คือ “เจ้าราม” (ต่อมาทรงพระนามว่า พ่อขุนรามคำแหงมหาราช) ขณะที่ทรงมี 

พระชนมายุ ๑๙ พรรษา โดยการรบในครั้งนั้น เจ้ารามทรงช่วยพระราชบิดา 

ในการรบกับขุนสามชนอย่างกล้าหาญด้วยการกระทำยุทธหัตถีจนได้ชัยชนะ 

ภายหลังพ่อขุนศรีอินทราทิตย์ทรงพระราชทานนามพระราชโอรสว่า 

“เจ้ารามคำแหง” 

ภาพการรบกับขอมในสมัย 

พ่อขุนบางกลางหาว และพ่อขุนผาเมือง 

ภาพจำหลักการรบของเจ้ารามคำแหง กับขุนสามชน 

ราชอาณาจักรสุโขทัยมีความรุ่งเรืองและขยายอาณาเขตออกไปอย่างกว้างขวางในสมัยพ่อขุนรามคำแหงมหาราช 

(ครองราชย์ประมาณ พ.ศ.๑๘๒๒ - ๑๘๔๒) พ่อขุนรามคำแหงมหาราช ทรงเป็นทั้งนักปกครองและนักรบ จึงทำให้ 

ราชอาณาจักรสุโขทัยได้แผ่ขยายอาณาเขตออกไป ซึ่งจากศิลาจารึกหลักที่ ๑ พบว่า ราชอาณาจักรสุโขทัย มีอาณาเขตดังนี้ 

ทิศเหนือ จรดล้านนา 

ทิศตะวันตก จรดทวาย มะริด ตะนาวศรี และเมาะตะมะของมอญ 

ทิศตะวันออก จรดเมืองหลวงพระบาง (ศูนย์อำนาจของล้านช้าง) 

ทิศใต้ จรดนครศรีธรรมราชและแหลมมลายู 


19

ภาพแผนที่ราชอาณาจักรสุโขทัย อุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัย พระบรมราชานุสาวรีย์พ่อขุนรามคำแหงมหาราช 

การขยายอาณาเขตในรัชสมัยพ่อขุนรามคำแหงมหาราชนี้ พระองค์ทรงดำเนินพระราชกุศโลบายด้วยการทหารและ 

การสร้างความสัมพันธ์ทางเครือญาติที่เป็นนโยบายทั้งสันติวิธีและยุทธวิธีกล่าวคือ ทรงเจริญพระราชไมตรีกับราชวงศ์มองโกล 

ของจีน และอาณาจักรล้านนา ในขณะเดียวกันก็ทรงดำเนินนโยบาย “ช่วยตวงบ้านตวงเมือง” โดยช่วยเหลือสร้างบ้านเมืองอื่น 

ที่มาอ่อนน้อมให้เจริญก้าวหน้า เพื่อผูกมัดให้มีความจงรักภักดีต่อราชอาณาจักรสุโขทัย ตลอดจนใช้กำลังทหารขยายอาณาเขต 

เพื่อแสวงหาอำนาจและป้องกันราชอาณาจักรไปพร้อมกัน ด้วยการจัดให้หัวเมืองที่ยึดได้หรือหัวเมืองที่มาอ่อนน้อมเป็นแนว 

ป้องกันราชอาณาจักรสุโขทัย ทั้งนี้ การปกครองอาณาเขตของอาณาจักรสุโขทัยขึ้นอยู่กับกษัตริย์สุโขทัยเป็นสำคัญ หาก 

พระมหากษัตริย์พระองค์ใดทรงมีพระปรีชาสามารถทางทหารแล้ว หัวเมืองต่าง ๆ ก็จะยินยอมเข้ามาอยู่ภายใต้พระราชอำนาจ 

แต่ถ้าพระมหากษัตริย์พระองค์ใดที่ไม่สนพระทัยต่อการทหารและการปกครอง เมืองต่าง ๆ ก็จะแข็งเมืองและพยายามแยก 

เป็นอิสระ 


พระบรมราชานุสาวรีย์พระมหาธรรมราชาที่ ๑ (พญาลิไท) 

ณ ทุ่งหัวช้าง อำเภอศรีสัชนาลัย จังหวัดสุโขทัย 

พระพุทธชินราช 

สร้างขึ้นในรัชสมัยพระมหาธรรมราชาที่ ๑ 

ภายหลังรัชสมัยพ่อขุนรามคำแหงมหาราช เป็นยุคของการก่อตั้งราชอาณาจักรอยุธยาที่มีความเข้มแข็งทางทหาร 

และได้ผนวกรวมราชอาณาจักรสุโขทัยเป็นราชอาณาจักรเดียวกัน เมื่อปี พ.ศ.๑๙๒๑ ในรัชสมัยพระมหาธรรมราชาที่ ๒ 

(พญาเลอไท ซึ่งเป็นพระราชโอรสของพระมหาธรรมราชาที่ ๑ หรือพญาลิไท) ซึ่งตรงกับสมัยสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๑ 

หรือขุนหลวงพะงั่ว แห่งราชอาณาจักรอยุธยา 


21

ต่อมา ในปี พ.ศ.๑๙๓๑ ราชอาณาจักรสุโขทัยกลับเป็นเอกราชใหม่อีกครั้ง จนถึงตอนปลายรัชสมัยพระมหาธรรมราชา 

ที่ ๓ (ไสลือไท) ราชอาณาจักรสุโขทัยก็ตกเป็นประเทศราชของราชอาณาจักรอยุธยาอีกครั้งหนึ่ง และมีการสร้างความสัมพันธ์ 

ทางเครือญาติกันขึ้น โดยในรัชสมัยพระมหาธรรมราชาที ่ ๔ ทรงปกครองราชอาณาจักรสุโขทัยในฐานะประเทศราชของ 

ราชอาณาจักรอยุธยา โดยเสด็จประทับอยู่ที่เมืองพิษณุโลก ครั้นถึง ปี พ.ศ.๑๙๘๑ เมื่อพระมหาธรรมราชาที่ ๔ สวรรคต 

พระมหากษัตริย์แห่งราชอาณาจักรอยุธยา คือ สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ ๒ (เจ้าสามพระยา) มิได้ทรงตั้งผู้ใดเป็น 

พระมหาธรรมราชาอีก เพียงแต่ให้ผู้มีเชื้อสายราชวงศ์พระร่วง ดำรงตำแหน่งเป็นเจ้าเมืองพิษณุโลก และในที่สุด เมื่อปี 

พ.ศ.๒๐๐๖ รัชสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ราชอาณาจักรสุโขทัยก็ถูกผนวกเข้ากับราชอาณาจักรอยุธยาโดยสมบูรณ์ 

ภาพวาดการรบระหว่างสุโขทัยกับอยุธยา 


๒. กิจการทหาร 

ในยุคต้นของราชอาณาจักรสุโขทัย ส่วนใหญ่เป็นการสร้างบ้านเมือง จึงมีเป้าหมายสำคัญคือ การใช้กำลังทหารเพื่อ 

การป้องกันและรักษาราชอาณาจักรไว้ เมื่อเป็นเช่นนี้ จึงมีลักษณะเป็นรัฐทหาร (Military State) กล่าวคือ เป็นการจัดระเบียบ 

ปกครองประเทศโดยยึดการป้องกันประเทศเป็นภารกิจหลัก และมีการปกป้องประชาชนเป็นภารกิจรอง ซึ่งพระราชกรณียกิจ 

ของพระมหากษัตริย์ของราชอาณาจักรสุโขทัย จากศิลาจารึกหลักที่ ๑ ทำให้ได้ทราบว่า การทำสงครามในสมัยราชอาณาจักร 

สุโขทัย มีการรบบนหลังช้างหรือยุทธหัตถี ควบคู่ไปกับการใช้กำลังพลที่เป็นทหารม้าและทหารราบ โดยพระมหากษัตริย์ 

จะทรงเป็นผู้นำทัพในยามเกิดศึกสงคราม และกรีฑาทัพหลวงไปรบด้วยพระองค์เอง ดังนั้น ผลชี้ขาดที่ชัยชนะหรือความพ่ายแพ้ 

จึงขึ้นอยู่กับพระมหากษัตริย์เป็นสำคัญ 

ภาพวาดราชธานีสุโขทัย 

ภาพวาดเมืองศรีสัชนาลัย (เมืองลูกหลวง) 

สำหรับการแบ่งพื้นที่การปกครองในสมัยราชอาณาจักรสุโขทัย ได้กำหนดพื้นที่ออกเป็น ๓ ชั้น ประกอบด้วย ราชธานี 

เขตชั้นกลาง เขตชั้นนอก และประเทศราช กล่าวคือ 

๒.๑ ราชธานี เป็นเขตชั้นใน และเป็นศูนย์กลางการปกครอง ตั้งอยู่ ณ กรุงสุโขทัย 

๒.๒ หัวเมืองชั้นกลาง สันนิษฐานว่า น่าจะมีการแบ่งออกเป็น ๒ ประเภท คือ 

๒.๒.๑ เมืองลูกหลวง เป็นเมืองที่ทรงส่งลูกหลวงหรือบุคคลสำคัญในราชวงศ์ หรือข้าหลวงที่ทรงไว้วาง 

พระราชหฤทัยไปปกครอง มีหน้าที่เตรียมกำลังทหารไว้ป้องกันพื้นที่ของตนเองและของราชธานี หรือสมทบกำลังเข้ากับ 

ทัพหลวง จึงเรียกว่า เมืองหน้าด่าน ซึ่งเมืองหน้าด่านนี้จะตั้งอยู่บนเส้นทางเดินทัพเข้าสู่ราชธานีทั ้งสี่ทิศ ที่จะต้องใช้เวลา 

เดินทัพประมาณ ๑ วัน ซึ่งเป็นระยะทางประมาณ ๕๐ กิโลเมตร ประกอบด้วย 


23

๒.๒.๑.๑ ด้านทิศเหนือ เมืองศรีสัชนาลัย 

๒.๒.๑.๒ ด้านทิศตะวันออก เมืองสองแคว (พิษณุโลก) 

๒.๒.๑.๓ ด้านทิศตะวันตก เมืองนครชุม (กำแพงเพชร) 

๒.๒.๑.๔ ด้านทิศใต้ เมืองสระหลวง (เมืองพิจิตรเก่า) 

๒.๒.๒ หัวเมืองใหญ่เรียกกันภายหลังว่า เมืองพระยามหานคร มีขุนเป็นผู้ปกครอง เว้นแต่ด้านการต่างประเทศ 

และด้านการทหารที่ต้องขึ้นกับราชธานี ทั้งนี้ เมื่อเกิดศึกสงคราม จะได้รับคำสั่งให้ยกมาสมทบกองทัพหลวง เมืองดังกล่าว 

ได้แก่ เมืองฉอด เมืองพระบาง และเมืองเชียงของ เป็นต้น 

๒.๓ ประเทศราช (เมืองออก) เป็นดินแดนที่ปกครองตนเอง เพียงแต่ต้องส่งเครื่องราชบรรณาการแก่ราชธานี 

ตามจำนวนและระยะเวลาที่กำหนด และในกรณีที่ราชธานีเกิดมีสงครามใหญ่ อาจมีพระบรมราชโองการให้กรีฑาทัพไปช่วยก็ได้ 

เมืองดังกล่าว ได้แก่ เมืองแพร่ เมืองน่าน เมืองชวา (หลวงพระบาง) เมืองเวียงจันทน์ เมืองหงสาวดี เมืองสุพรรณภูมิ และ 

เมืองนครศรีธรรมราช เป็นต้น 

ภาพวาดทหารและการจัดกำลังสมัยสุโขทัย 


การบังคับบัญชาทางทหารในสมัยราชอาณาจักรสุโขทัย ถือหลักว่า พระมหากษัตริย์ทรงดำรงพระราชสถานะเป็น 

ผู้บังคับบัญชาสูงสุดทางทหาร และมีเสนาบดีหรือขุนนางผู้ใหญ่อื่นๆ ได้รับตำแหน่งแม่ทัพรองหรือเป็นผู้บังคับหน่วยในกองทัพหลวง 

ทั้งนี้ หากพระมหากษัตริย์โปรดให้ขุนนางผู้ใหญ่เป็นแม่ทัพไปรบแทน ก็จะทรงมอบอาญาสิทธิ์ให้และมีเสนาบดีเป็นแม่ทัพ 

รองลงมา ซึ่งสิ่งที่สำคัญประการหนึ่งคือ มีการกำหนดให้ชายฉกรรจ์ทุกคนต้องเป็นทหาร โดยการฝึกหัดทหารจะใช้หัวหน้าสกุล 

ในแต่ละหมู่บ้าน ซึ่งเรียกว่า “เจ้าหมู่” เป็นผู้ควบคุมทหารในสกุลของตน จึงทำให้มีการฝึกสอนศิลปะการต่อสู้ และการใช้อาวุธ 

แก่ทหารในสกุลของตน ทั้งในยามปกติและยามสงคราม ดังนั้น เมื่อเกิดศึกสงคราม ทหารทุกคนจะมีอาวุธคู่มือที่ตนได้ฝึกซ้อมไว้ 

ช่ำชองดีแล้วพร้อมที่จะใช้งาน ส่วนเสบียงอาหารก็จะเตรียมไว้เฉพาะตนในขั้นต้น มีความสมบูรณ์ในตนเอง จึงพร้อมที่จะออกศึก 

สงครามได้ทันที 

ในสมัยราชอาณาจักรสุโขทัยนั้น ยังมิได้แยกเป็นฝ่ายทหารและฝ่ายพลเรือน ดังนั้น ในยามปกติบรรดาชายฉกรรจ์ 

มีฐานะเป็นพลเรือนสามารถประกอบสัมมาชีพได้ตามอัธยาศัย แต่ในยามศึกสงคราม ชายฉกรรจ์ดังกล่าวจะเปลี่ยนสภาพเป็น 

ทหารเข้าประจำกองทัพ สำหรับการเรียกเกณฑ์ชายฉกรรจ์ในยามศึกสงครามนั้น มีการแบ่งเป็น ๒ ระดับ คือ 

ระดับแรก ชายฉกรรจ์ในเขตหัวเมืองชั้นใน จะถูกเรียกเกณฑ์เข้าประจำการทุกคน 

ระดับที่สอง ชายฉกรรจ์ในเขตหัวเมืองชั้นกลางและชั้นนอก มีหน้าที่สกัดกั้นข้าศึกในทิศทางของตน หรืออาจได้รับ 

คำสั่งให้เข้าสมทบกับทัพหลวง ตามแต่พระมหากษัตริย์จะทรงพิจารณาตามที่ทรงเห็นสมควร 

การจัดกำลังกองทัพของราชอาณาจักรสุโขทัย ค้นพบได้จากตำรามังรายศาสตร์ ที ่ระบุถึงวิธีการแบ่งกองทหาร 

การป้องกันตัวเมือง และการได้บำเหน็จความชอบ กล่าวคือ 

“...นายตีนผู้ใดรบศึกในสนามรบ ได้หัวนายช้าง นายม้ามา ควรเลี้ยงดูให้เป็นใหญ่... 

...ผู้ใดรบชนะ ได้หัวข้าศึกมาให้รางวัลหัวละ ๓๐๐ เงิน ให้ไร่นา ที่ดินและเลี้ยงดูให้เป็นใหญ่ 

หากนายตีนได้หัวนายม้า ควรเลื่อนขึ้นเป็น นายม้า นายตีนได้หัวนายช้าง ควรเลื่อนขึ้นเป็น 

นายช้าง ให้มีฉัตรกั้น ให้ภริยา เครื่องทอง ทั้งทอง ปลายแขน เสื้อผ้าอย่างดี....” 

จึงกล่าวได้ว่า การจัดแบ่งกองทหารของราชอาณาจักรสุโขทัย ได้กำหนดความสำคัญของเหล่าทหารจากสูงไปหาต่ำ 

กล่าวคือ 

ชั้นสูง ประกอบด้วย เหล่าพลช้าง เรียกว่า นายช้าง 

ชั้นกลาง ประกอบด้วย เหล่าพลม้า เรียกว่า นายม้า 

ชั้นต่ำ ประกอบด้วย เหล่าพลราบ เรียกว่า นายตีน 


25

นอกจากนี้ ในรัชสมัยพ่อขุนรามคำแหงมหาราช มีการสร้างเส้นทางเชื่อมราชธานีกับหัวเมืองชั้นกลาง เพื่อความ 

สะดวกและความรวดเร็วในการเคลื่อนทัพ ดังปรากฏในประวัติศาสตร์และมีร่องรอยมาถึงปัจจุบันที่เรียกว่า “ถนนพระร่วง” 

ที่เชื่อมต่อระหว่างกรุงสุโขทัยไปยังเมืองศรีสัชนาลัย นอกจากนี้ ชาวสุโขทัยมีการป้องกันการรุกรานจากศัตรูภายนอกคือ ตาม 

หัวเมืองใหญ่ต่าง ๆ ได้สร้างกำแพง หอรบ และขุดคูเมืองไว้ ป้องกันศัตรู จำนวนชั้นของกำแพงขึ้นกับความสำคัญของเมือง 

โดยส่วนใหญ่จะมีการสร้างคันดินคูน้ำเป็นกำแพงเมือง และมีคูเมืองล้อมรอบอยู่สามชั้นเรียกว่า “ตรีบูร” มีป้อมประจำประตู 

เมืองทั้งสี่ทิศ นอกจากนั้น มีการขุดทำที่เก็บน้ำไว้ใช้ทั ้งนอกเมืองและในเมือง ดังปรากฏในประวัติศาสตร์และมีร่องรอยมาถึง 

ปัจจุบันที่เรียกว่า “สรีดภงส์” 

ภาพถ่ายทางอากาศแสดงให้เห็นตรีบูร 

ภาพสริดภงส์ 

สำหรับศาสตราวุธและยุทโธปกรณ์นั้น การจัดหาอาวุธเป็นหน้าที่ของไพร่พลที่จะหาเอาไว้ใช้เอง เป็นอาวุธประจำกาย 

ทั้งสิ้น ได้แก่ ขวาน มีดเหน็บ มีดปลายตัด หอก ดาบคู่ ดาบดั้ง (ดาบสองมือ) แหลน หลาว โตมร หน้าไม้ ธนู ง้าว ของ้าว 

เป็นต้น การส่งกำลังบำรุงนั้นไม่ปรากฏหลักฐานว่ามีกองเสบียงของหลวง จึงสันนิษฐานได้ว่า ในระยะแรกของสงคราม ไพร่พล 

คงจะต้องเตรียมเสบียงไปเองหรืออาจหาจากท้องถิ่น ต่อเมื่อการรบได้ชัยชนะแล้ว จึงได้อาศัยเสบียงอาหารจากเมืองที่ยึดได้ 

สำหรับการจัดพาหนะนั้น มีการใช้ช้างในการยุทธหัตถีใช้ม้าในการเคลื่อนที่เร็วและควบคุมการรบหรือการเดินทัพ และใช้บุกตะลุย 

เพื่อเข้ายึดพื้นที่และสถาปนาพื้นที่ด้วยทหารราบเดินเท้า 



สมัยราชอาณาจักรอยุธยา

กิจการทหารไทยสมัยราชอาณาจักรอยุธยา 

พระบรมราชานุสาวรีย์สมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ 

(สมเด็จพระเจ้าอู่ทอง) 

หน้าพระราชวังโบราณ อุทยานประวัติศาสตร์อยุธยา 


ราชอาณาจักรอยุธยา ได้รับการสถาปนาขึ้นเมื่อปี พ.ศ. 

๑๘๙๓ โดยมีที ่ตั้งอยู่บริเวณที่ราบลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยาตอนล่าง 

ภายหลังการก่อตั้งราชอาณาจักรสุโขทัย โดยมีองค์ผู้สถาปนาและ 

ปฐมกษัตริย์ คือ สมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๑ (สมเด็จพระเจ้าอู่ทอง) 

มีกรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานี ราชอาณาจักรอยุธยามีพื้นฐานทางด้าน 

กำลังทหารที่มั่นคง เนื่องจากได้รับการสนับสนุนจากแคว้นสุพรรณภูมิ 

รวม ๑๓ แคว้น โดยแคว้นสุพรรณภูมิตั้งอยู่ในเขตตะวันตกของลุ่ม 

แม่น้ำเจ้าพระยาตอนล่าง (แถบบริเวณลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา แม่น้ำท่าจีน 

แม่น้ำแม่กลอง แม่น้ำเพชรบุรีและแม่น้ำน้อย) ทั้งยังได้รับมรดก 

ความเจริญทางด้านวัฒนธรรมจากแคว้นละโว้ จึงช่วยส่งเสริมให้ 

ราชอาณาจักรอยุธยา มีพัฒนาการจนเป็นอาณาจักรขนาดใหญ่ 

ได้อย่างรวดเร็ว กอปรกับการที่อาณาจักรขอมกำลังเสื่อมอำนาจ 

จึงเป็นการเปิดโอกาสให้ราชอาณาจักรอยุธยาสามารถแผ่ขยายอำนาจ 

ออกไปอย่างกว้างขวาง โดยเฉพาะอย่างยิ่ง เมื่อพิจารณาจากที่ตั้งของ 

กรุงศรีอยุธยาที่มีแม่น้ ำ ๓ สายไหลผ่าน คือ แม่น้ำเจ้าพระยา แม่น้ำป่าสัก 

และแม่น้ำลพบุรี จึงส่งผลดีต่อการใช้พื้นที่ทางการเกษตรกรรม 

ด้านการเพาะปลูกได้ผลดี และมีเส้นทางคมนาคมทางน้ำที่สามารถ 

ติดต่อค้าขายได้สะดวก ทั้งภายในและภายนอกราชอาณาจักร จึงส่งผลดี 

ต่อการพัฒนาความเจริญทางเศรษฐกิจและช่วยให้ราชอาณาจักร 

อยุธยาเจริญก้าวหน้าได้อย่างรวดเร็ว สามารถแผ่ขยายอำนาจไปยัง 

ดินแดนใกล้เคียง โดยแผ่อำนาจไปยังดินแดนในแต่ละภูมิภาค ดังนี้ 


ภาพวาดราชธานีกรุงศรีอยุธยา 

ทิศเหนือ แผ่อำนาจเข้าไปในดินแดนของราชอาณาจักรสุโขทัย (ผนวกสุโขทัยเข้ามาเป็นส่วนหนึ่งของ 

ราชอาณาจักรอยุธยา ได้ในปี พ.ศ.๒๐๐๖) และอาณาจักรล้านนา 

ทิศตะวันออก แผ่อำนาจเข้าไปในดินแดนเขมร 

ทิศตะวันตก แผ่อำนาจเข้าไปในอาณาจักรมอญ 

ทิศใต้ แผ่อำนาจเข้าไปในแคว้นนครศรีธรรมราชและหัวเมืองมลายู 

สำหรับการขยายอิทธิพลของราชอาณาจักรอยุธยาจะใช้วิธีการหลายวิธี ประกอบด้วย การทำสงคราม การสร้าง 

ความสัมพันธ์ทางเครือญาติ การแทรกแซงทางการเมือง และการสร้างความสัมพันธ์ทางศาสนา อย่างไรก็ตาม ราชอาณาจักร 

อยุธยาได้ดำรงอยู่เป็นระยะเวลา ๔๑๗ ปี จึงได้ล่มสลายลง เนื่องจากการเสียกรุงศรีอยุธยาแก่พม่า ในปี พ.ศ. ๒๓๑๐ ทั้งนี้ 

การเสื่อมสลายของราชอาณาจักรอยุธยาเกิดจากเหตุปัจจัยภายในเป็นสำคัญคือ ปัญหาการแย่งชิงอำนาจทางการเมืองในหมู่ 

ชนชั้นปกครองซึ่งเกิดขึ ้นอยู่บ่อยครั ้ง โดยเฉพาะภายหลังรัชสมัยสมเด็จพระเอกาทศรถ ได้เกิดการแย่งชิงราชสมบัติติดต่อกัน 


29

หลายครั้ง จากชนชั้นปกครองที่แบ่งออกเป็นฝ่ายต่าง ๆ 

ส่งผลให้สูญเสียกำลังทหารไปเป็นอันมาก เป็นเหตุให้ 

ผู้คนเกิดความเบื ่อหน่ายและไม่อยากเป็นทหาร ซึ่งใน 

ตอนปลายสมัยราชอาณาจักรอยุธยา กิจการทหารได้ 

เสื่อมลงเป็นอันมาก เนื่องจากวังหน้าต้องการสะสมกำลัง 

ทหารไว้เพื่อเพิ่มอำนาจของตนให้มากขึ้น ซึ่งเป็นเหตุให้เกิด 

สงครามกลางเมืองระหว่างวังหลวงกับวังหน้า และระหว่าง 

เจ้านายที่ทรงกรมต่าง ๆ จึงมีการปะทะด้วยกำลังอาวุธ 

ทำให้สูญเสียกำลังพลเป็นอันมาก 

ภาพวาดกรุงศรีอยุธยา โดย ซิมง เดอ ลา ลูแบร์ 

(Simon de La Loubère) ราชทูตฝรั่งเศส 

ภาพวาดการศึกสงครามในสมัยราชอาณาจักรอยุธยา 



กิจการทหารของไทยในสมัยราชอาณาจักรอยุธยา 

ได้รับการปรับปรุงให้รัดกุมยิ่งขึ้น เพื่อให้เหมาะสมกับสภาพ 

บ้านเมืองและสังคม กอปรกับราชอาณาจักรอยุธยาได้รับอิทธิพล 

ของขอม จึงทำให้รูปแบบการปกครองและการทหารของกรุง 

ศรีอยุธยาจึงเป็นแบบผสมระหว่างสุโขทัยและขอม โดยอยุธยา 

ได้เลือกสรรเอาสิ่งดีของทั้งขอมและไทยมาผสมกัน ทั ้งในด้าน 

การปรับปรุงวิธีการควบคุมกำลังไพร่พลและยุทธวิธี ดังนี้ 

ภาพวาดกองทัพหลวงในสมัยอยุธยา 

๒.๑ การควบคุมบังคับบัญชาทหาร 

กองทัพที่เป็นหลักในการทำสงครามคือ กองทัพหลวง แต่ในกรณีที่มีศึกใหญ่ อาจเรียกเกณฑ์กองทัพหัวเมืองเหนือ 

และหัวเมืองทางใต้เข้าร่วมการปฏิบัติการด้วย และอาจมีการตั้งตำแหน่ง วังหน้าและวังหลัง ซึ่งมีกรมพระราชวังบวรสถานมงคล 

และกรมพระราชวังบวรสถานภิมุข เป็นผู้บังคับบัญชา 

ในยามศึกสงคราม มี “เจ้าหมู่มูลนาย” ทำหน้าที่ระดมพลภายใต้การควบคุมเข้าประจำกองทัพ ซึ่งมีพระมหากษัตริย์ 

เป็นจอมทัพ มีเจ้านายและขุนนางเป็นแม่ทัพนายกอง สามารถแบ่งออกเป็นยุคของราชอาณาจักรอยุธยา ได้ ๒ ยุค คือ 

๒.๑.๑ ยุคอยุธยาตอนต้น จากหลักฐานที่ปรากฏใน 

พระอัยการตำแหน่งนายทหารหัวเมือง สรุปว่า กิจการทหารกับกิจการ 

พลเรือนได้แยกจากกัน โดยในรัชสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ (ครอง 

ราชย์ระหว่างปี พ.ศ.๑๙๙๑ – ๒๐๓๑) กล่าวคือ 

๒.๑.๑.๑ ฝ่ายทหาร มี สมุหพระกลาโหม 

เป็นหัวหน้ารับผิดชอบกิจการฝ่ายทหารทั ้งปวง มีการกำหนดตำแหน่ง 

อำนาจหน้าที ่ และสายการบังคับบัญชาของฝ่ายทหาร ตั้งแต่ยามปกติ 

เพื่อความสะดวกรวดเร็วในการเรียกระดมพลเมื่อเกิดภาวะสงคราม 

พระบรมราชานุสาวรีย์สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ 

กรมทหารช่างที่ ๓ อำเภอเมือง จังหวัดพิษณุโลก 


31

๒.๑.๑.๒ ฝ่ายพลเรือน มี สมุหนายก เป็นหัวหน้ารับผิดชอบกิจการฝ่ายพลเรือน รวมทั้ง ยังมี 

เสนาบดีอีก ๔ คนเรียกว่า “จตุสดมภ์” รับผิดชอบใน ๔ ภารกิจ คือ เวียง วัง คลัง และนา จึงกล่าวได้ว่า มีการแยกกิจการทหาร 

กับกิจการพลเรือนออกจากกัน และยังมีส่วนส่งเสริมประสิทธิภาพของกิจการทหารไทยในสมัยราชอาณาจักรอยุธยาให้สูงขึ้น 

ทั้งในด้านการจัดหน่วยเข้าเป็นกองทัพ และการควบคุมบังคับบัญชา ในส่วนของการเมืองภายในนั้น สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ 

ทรงสร้างความสมดุลในการใช้พระราชอำนาจขององค์พระมหากษัตริย์และในยามศึกสงคราม กำลังพลทั้งฝ่ายทหารและพลเรือน 

จึงต้องเข้าประจำกองทัพร่วมกัน ยังไม่สามารถมอบหน้าที่ในการป้องกันรักษาพระราชอาณาเขตไว้กับฝ่ายทหารเพียงฝ่ายเดียว 

ปัจจัยที่จะชี้ขาดว่าจะสามารถรับชัยชนะหรือความพ่ายแพ้ ในการรบนั้น ขึ้นอยู่กับจำนวนไพร่พลที่เข้าร่วมทำการรบ ทั้งนี้ 

ส่วนสำคัญส่วนหนึ่งขึ้นอยู่กับความสามารถในการรวบรวมไพร่พล 

ระบบการบริหารจัดการส่วนกลางของอยุธยา 

อัครมหาเสนาบดี 

สมุหกลาโหม 

รับผิดชอบกิจการฝ่ายทหาร 

สมุหนายก 

รับผิดชอบกิจการฝ่ายพลเรือน 

เสนาบดีจตุสดมภ์ 

เสนาบดีกรมเวียง 

(ดูแลความสงบบ้านเมือง) 

เสนาบดีกรมวัง 

(ดูแลพระราชสำนัก) 

เสนาบดีกรมคลัง 

(ดูแลพระราชทรัพย์) 

เสนาบดีกรมนา 

(ดูแลไร่นาที่ดิน) 

แผนผังแสดงระบบการบริหารจัดการส่วนกลางของอยุธยา (จตุสดมภ์) 


๒.๑.๒ ยุคอยุธยาตอนปลาย ในรัชสมัย 

สมเด็จพระเพทราชา (ครองราชย์ระหว่างปี พ.ศ.๒๒๓๑ 

– ๒๒๔๖) ได้มีการเปลี่ยนแปลงอำนาจหน้าที่ของอัครมหา 

เสนาบดี ๒ คน คือ สมุหพระกลาโหมและสมุหนายก โดยให้ 

ทั ้ง ๒ ตำแหน่งมีอำนาจหน้าที่บังคับบัญชากิจการฝ่ายทหาร 

หรือกิจการฝ่ายพลเรือนในทุกหัวเมือง โดยแบ่งออกเป็นหัวเมือง 

๒ ฝ่าย ทั้งนี้ เพื่อเป็นการถ่วงดุลอำนาจของอัครมหาเสนาบดี 

ทั้ง ๒ คน กล่าวคือ 

๒.๑.๒.๑ หัวเมืองฝ่ายเหนือ ให้อยู่ 

ในการบังคับบัญชาของ สมุหนายก 

๒.๑.๒.๒ หัวเมืองฝ่ายใต้ ให้อยู่ 

ในการบังคับบัญชาของ สมุหพระกลาโหม 

ภาพวาดการจัดกำลังรบในสมัยอยุธยา 

(จำแนกตามลำดับชั้นของทหาร) 

จากสมุดภาพจำลองมาจากวัดยมกรุงเก่า 

๒.๒ การทำทะเบียนไพร่พล ได้เริ่มครั้งแรกในรัชสมัยสมเด็จพระรามาธิบดีที่๒ (ครองราชย์ระหว่างปีพ.ศ. ๒๐๓๒ 

– ๒๐๗๒) โดยหน่วยงานที่รับผิดชอบ คือ กรมพระสุรัสวดี มีหน้าที่หลักคือ การจัดทำทะเบียนไพร่พล โดยส่งเจ้าหน้าที่ 

ออกไปประจำหัวเมืองต่าง ๆ เพื่อคอยดูแลและจัดทำทะเบียนไพร่พล ควบคุมการทำบัญชีพล การบรรจุและเรียกเกณฑ์กำลังพล 

เข้าประจำหน่วย และส่งสำเนาการบรรจุกำลังพลเหล่านั้นเข้ามายังส่วนกลางไว้ตั้งแต่ยามปกติ ในกรณีที่เกิดสงครามขึ้น ก็เร่งรัดให้ 

กรมการเมืองเรียกพลเข้าประจำหน่วยรบทันที และถ้าหากได้กำลังพลเข้าประจำหน่วยไม่ครบ ก็ต้องส่งคนออกติดตาม ทั้งนี้ 

เมื่อได้รับคำสั่งจากกรุงศรีอยุธยาว่า ให้หน่วยกำลังที่รวมไว้ปฏิบัติอย่างไร เจ้าเมืองต้องทำตามนั้น อาทิ ให้จัดการส่งกำลังพล 

ไปร่วมกับกองทัพหลวง ณ ที่ไหน และเมื่อใด 

ภาพวาดการจัดกำลังรบ 

ในสมัยอยุธยา 


33

พระบรมราชานุสาวรีย์ 

สมเด็จพระนเรศวรมหาราช 

ในรัชสมัยสมเด็จพระนเรศวรมหาราช (ครองราชย์ระหว่างปี 

พ.ศ.๒๑๓๓ – ๒๑๔๘) มีการเปลี่ยนแปลงการเตรียมพล เนื่องจากใน 

รัชสมัยของพระองค์ได้ทำสงครามเกือบตลอดเวลาแทบไม่มีว่างเว้น จึงทำให้ 

สูญเสียชายฉกรรจ์ที่เกณฑ์เข้ามาเป็นจำนวนมาก จนกระทั่งไม่อาจจะหาเข้ามา 

เป็นทหารได้ทัน จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เปลี่ยนแปลงการจัดเตรียมพล 

ไปจากเดิมคือ ให้โอนการปกครองหัวเมืองชั้นนอก ที่เป็นหัวเมืองฝ่ายเหนือและ 

เมืองพระยามหานครทั้งหมดมาขึ้นการควบคุมบังคับบัญชากับกรุงศรีอยุธยา 

โดยตรง เพื่อรวบรวมกำลังพลได้มากและรวดเร็วขึ้นกว่าเดิม ทั้งยังทรงแต่งตั้ง 

พระราชวงศ์หรือข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ออกไปเป็นผู้สำเร็จราชการ นอกจากนี้ 

ยังมีการขยายหัวเมืองชั้นในให้กว้างออกไป เพื่อจะเกณฑ์คนมาเป็นทหาร 

ในกองทัพหลวงให้มากขึ้น คือ โดยทิศเหนือขยายไปจนถึงเมืองนครสวรรค์ 

ทิศตะวันออกขยายไปจนถึงปราจีนบุรี ทิศตะวันตกขยายไปจนถึงเมืองราชบุรี 

และทิศใต้ขยายไปจนถึงเมืองนครชัยศรี 

พระบรมสาทิสลักษณ์สมเด็จพระนเรศวรมหาราช ทรงกระทำยุทธหัตถีกับพระมหาอุปราชา 


สำหรับการขึ้นทะเบียนไพร่พลนั้น ชายไทยจะต้องขึ้นทะเบียนเป็นทหารทุกคน โดยการเข้ารับราชการนั้น จะจำแนก 

เป็นไพร่สมและไพร่หลวง กล่าวคือ 

ไพร่สมหรือสมสัก หมายถึง ชายไทยเมื่ออายุครบ ๑๘ ปี ต้องมาขึ้นทะเบียนกับเจ้าหน้าที่กรมพระสุรัสวดี และ 

จะต้องได้รับการสักท้องมือว่า เป็นคนในสังกัดกรมใด เมื่อขึ้นทะเบียนแล้วให้มูลนายฝึกหัดไปก่อนยังไม่ต้องรับราชการ 

ไพร่หลวง หมายถึง ไพร่สม ที่อายุครบ ๒๑ ปี และให้ขึ้นทะเบียนพลเป็น “ไพร่หลวง” โดยเข้ามารายงานตัว 

ในราชธานี แล้วเข้ารับราชการตามกรมกองที่สังกัดไว้ ซึ่งเรียกกันในสมัย นั้นว่า “เข้าเวร” มีกำหนดปีละ ๖ เดือน เรียกว่า 

“เข้าเดือนออกเดือน” คือ เข้ารับราชการ ๑ เดือน ได้พัก ๑ เดือน แล้วจึงกลับเข้ารับราชการใหม่อีกสลับกันไป ทั้งนี้ ไพร่หลวง 

จะต้องเป็นทหารไปจนกว่าจะมีอายุครบ ๖๐ ปี หรือถ้ามีบุตรชายมาเข้าเป็นทหารถึง ๓ คนแล้ว จึงมีสิทธิ์พ้นราชการทหาร 

ได้ก่อนกำหนด 

นอกจากนี้ ผู้ที่อยู่ในถิ่นทุรกันดาร ใช้วิธีเกณฑ์ให้หาสิ่งของที่ทางราชการต้องการใช้มาให้แก่ทางราชการทดแทน 

การเข้ารับราชการ เรียกว่า ส่วย หรือ ไพร่ส่วย สำหรับ ผู้ที่เป็นทาสต้องรับใช้ผู้เป็นนายอยู่ตลอดเวลาไม่เป็นไทแก่ตนเอง 

จึงไม่ต้องเป็นทหาร 

๒.๓ การแบ่งเหล่าทหาร กองทัพไทยในสมัยราชอาณาจักรอยุธยา มีการแบ่งกำลังพลออกเป็น ๔ เหล่า ที่เรียกว่า 

“จตุรงคเสนา” ประกอบด้วย พลเท้า พลม้า พลช้าง และพลรถ โดยมีรายละเอียด ดังนี้ 

ภาพวาดจตุรงคเสนาในสมัยอยุธยา (ภาพจากอนุสรณ์สถานแห่งชาติ) 


35

๒.๓.๑ พลเท้า คือ ทหารเดินเท้าหรือทหารราบ ถือเป็นเหล่ากำลังรบหลักในการจัดหน่วยและการรบของ 

กองทัพ โดยจะทำการปฏิบัติการรบแบบประชิดตัวข้าศึก ซึ่งจะคัดเลือกมาจากชายฉกรรจ์ที่มีร่างกายสมบูรณ์ ไม่ทุพพลภาพ 

นับเป็นเหล่าที่มีจำนวนกำลังพลมากกว่าเหล่าอื่น เพราะมีหน้าที่ต้องปฏิบัติในการรบประชิดและเข้าตะลุมบอน อาวุธที่ใช้มักใช้ 

ตามถนัดของแต่ละบุคคล ทั้งนี้ เมื่อมีการเรียกระดมไพร่พล มักแบ่งทหารออกเป็นเหล่าตามอาวุธที่ถือ ซึ่งอาวุธเหล่านี้โดยมาก 

ผู้ที่ถูกเกณฑ์เข้ามาจะต้องนำอาวุธของตนเข้ามาเองทุกคน โดยทางบ้านเมืองมิได้เตรียมไว้ให้ เช่น ดาบ หอก ทวน โล่ เขน 

ดั้ง แหลน เป็นต้น 

๒.๓.๒ พลม้า คือ ทหารม้า มีหน้าที่สำคัญในการป้องกันรักษาปีกของทหารราบ ทำการรบโดยวิธีการตีโอบ 

ตีโฉบฉวยเพื่อรบกวนข้าศึก และทำหน้าที่รักษาด่าน ลาดตระเวนและหาข่าว อาวุธทหารม้าจะใช้กันตามถนัด อาทิ หอก ทวน 

ดาบ ปืน 

๒.๓.๓ พลช้าง คือ ทหารที่ใช้ช้างเป็นพาหนะ มีหน้าที่บุกแนวพลเดินเท้าและพลม้าของข้าศึกให้เกิดความ 

ระส่ำระสาย โดยในสมัยราชอาณาจักรอยุธยานั้น ช้างเป็นพาหนะสำคัญอย่างหนึ่งสำหรับใช้ขับขี่ และบรรทุกสินค้าไปยังท้องถิ่น 

ทุรกันดารและห่างไกล ในยามศึกสงครามมักจะใช้ช้างบรรทุกเสบียงอาหาร อาวุธยุทโธปกรณ์ และสามารถฝึกฝนให้เข้า 

ทำการรบแบบประชิดบุกทำลายข้าศึก นอกจากนี้ ยังมีการนำปืนใหญ่เข้ามาประกบติดกับช้าง ดังปรากฏว่ามี “กรมช้างปืนใหญ่” 

ซึ่งเป็นกรมย่อยขึ้นกับ กรมคชบาล (กรมช้าง) 

๒.๓.๔ พลรถ ทำหน้าที่ในการเข้าพื้นที่การรบอย่างรวดเร็ว และการส่งกำลังบำรุง อาทิ ลำเลียงขนส่งเสบียง 

อาหาร อาวุธยุทโธปกรณ์ และการเคลื่อนย้ายกำลังพล ด้วยพาหนะเกวียน (ระแทะ) แต่เนื่องจากลักษณะภูมิประเทศและยุทธวิธี 

ของไทยและคู่สงคราม ไม่อำนวยให้ใช้รถรบเข้าทำการยุทธ์ ดังนั้น พลรถจึงทำหน้าที่ส่วนใหญ่ไปในการส่งกำลังบำรุง 

๒.๔ ยุทธวิธีและการฝึกหัด ในรัชสมัยสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๒ มีการจัดทำตำราพิชัยสงครามขึ้นเป็นครั้งแรก 

เมื่อปี พ.ศ.๒๐๔๑ เพื่อเป็นตำราการทำสงครามสำหรับแม่ทัพนายกอง ได้มีการแก้ไขหลายครั้ง ครั้งหลังสุดในสมัยรัชกาลที่๓ 

แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ เมื่อปี พ.ศ.๒๓๖๘ เรียกว่า “พระพิชัยสงคราม” มีเนื้อความแบ่งเป็น ๓ ตอน คือ เหตุแห่งสงคราม 

อุบายแห่งสงคราม ยุทธศาสตร์และยุทธวิธี โดยเน้นความสำคัญในเรื่องการจัดทัพ การตั้งทัพ การตั้งค่าย การเดินทัพ 

การจัดกระบวนทัพ ขบวนรบ 


ยุทธวิธีที่ไทยใช้ในสมัยอยุธยา ส่วนใหญ่นิยมใช้ราชธานีเป็น 

ที่มั่นสำคัญในการตั้งรับข้าศึก เนื่องจากชัยภูมิของอยุธยามีแม่น้ำล้อม 

รอบทั้ง ๔ ด้าน และบริเวณรอบนอกเป็นที่ลุ่ม ในปีหนึ่ง ๆ จะมีน้ำหลาก 

ลงมาท่วมประมาณ ๔ เดือน (ตั้งแต่เดือน ๑๐ ถึงเดือนอ้าย) เมื่อข้าศึก 

เข้าล้อมกรุงจนถึงหน้าน้ำหลาก ก็มักจะต้องยกทัพกลับเพราะน้ำจะท่วม 

ทำให้ข้าศึกไม่มีที่พักอาศัย ซึ่งจะเป็นอุปสรรคในการตั้งค่าย และลำเลียง 

เสบียงอาหาร อย่างไรก็ตาม อยุธยาต้องเตรียมรับศึกด้วยการระดมคน 

ออกทำนาเพื่อสะสมเสบียง แล้วขนเข้ากรุงให้มากที่สุด มีการระดมคน 

เข้าประจำพระนคร และเลือกทหารที่ชำนาญป่าเป็นกองอาสาออกไป 

เกลี้ยกล่อมคนที่หลบหนีเข้าป่าให้กลับเข้ามาอยู่ในราชธานี นอกจากนี้ 

มีการส่งกำลังพลหน่วยเล็ก ๆ ออกไปหยั่งกำลังข้าศึก หรือสืบข่าว 

การเคลื่อนไหวของกองทัพข้าศึก 

มีการจัดหน่วยทหารอาสาชาวต่างประเทศเริ่มมีเป็นครั้งแรก 

ในรัชสมัยสมเด็จพระชัยราชาธิราช (ครองราชย์ระหว่างปี พ.ศ.๒๐๗๗ 

- ๒๐๘๙) คือหน่วยทหารอาสาชาวโปรตุเกส โดยชาวโปรตุเกส 

ได้อาสาไปรบในสงครามระหว่างไทยกับพม่า ในปี พ.ศ.๒๐๘๑ และ 

มีการนำปืนไฟ (ปืนเล็กยาว) ซึ่งเป็นอาวุธใหม่และมีอำนาจการยิง 

ที่ร้ายแรงไปใช้ด้วย จึงทำให้ไทยจึงมีชัยชนะโดยง่าย จึงเป็นเหตุให้ไทย 

ขอให้ชาวโปรตุเกสช่วยซื้อปืนไฟมาใช้ในกองทัพและช่วยฝึกหัดการ 

ใช้ปืน รวมทั้งมีการจัดตั้งหน่วย “กองทหารแม่นปืน” 

ในรัชสมัยสมเด็จพระนเรศวรมหาราช ทรงปรับปรุงการป้องกัน 

พระนครให้แข็งแกร่งกว่าเดิม โดยการขยายคูพระนครด้านทิศตะวันออก 

สร้างป้อมมหาชัย ขึ้นตรงที่แม่น้ำป่าสักมาบรรจบ สร้างป้อมเพชร และ 

ป้อมซัดกบ พร้อมกับสร้างวังจันทรเกษม ขึ้นเป็นที่ประทับของพระองค์ 

เพื่อรักษาพื้นที่ด้านแม่น้ำป่าสักนั้นด้วย 

ภาพตำราพระพิชัยสงคราม 

ภาพวาดทหารอาสาชาวโปรตุเกส 

ในสงครามระหว่างไทยกับพม่า ในปี พ.ศ.๒๐๘๑ 


37

ภาพป้อมเพชรในปัจจุบัน 

นอกจากนี้ ยังทรงเปลี่ยนแผนยุทธศาสตร์เดิมจากที่ 

ใช้กรุงศรีอยุธยาเป็นที่มั่นตั้งรับอย่างเดียว เป็นการใช้กองกำลัง 

ออกไปยับยั้งข้าศึกตั้งแต่ชายอาณาเขตเข้ามา ในด้านยุทธวิธี 

ทรงเปลี่ยนจากการตั้งรับอยู่กับที่มาใช้วิธีรุก ด้วยการนำการใช้ 

กำลังน้อยที่แข็งแกร่งเข้ากระทำการจู่โจมก่อนเพื่อทำลายขวัญ 

ข้าศึก มีการใช้กำลังน้อยตีแล้วถอย ล่อให้ข้าศึกถลำเข้าไป แล้ว 

ระดมกำลังเข้าตีทุกทิศทาง ตลอดจนใช้วิธีการรบแบบกองโจร 

โดยส่งหน่วยย่อยเคลื่อนที่เร็วเข้ารบตอนเขตหลังของข้าศึก 

ติดต่อกันไป รวมทั้ง ใช้หลักยุทธศาสตร์การเดินทัพทางเส้นนอก 

และเส้นใน กล่าวคือ 

การเดินทัพทางเส้นนอก ในปี พ.ศ.๒๑๓๖ เมื่อครั้งทรงนำทัพเข้าตีเมืองละแวก ราชธานีของกัมพูชา โดยใช้เส้นทาง 

เข้าตีหลายทิศทาง 

การเดินทัพทางเส้นใน ในระหว่างปี พ.ศ.๒๑๒๗ – ๒๑๒๙ ทรงใช้กำลังเข้าตีกองทัพพระยาพะสิม และกองทัพ 

พระเจ้าเชียงใหม่ทีละครั้งเพื่อไม่ให้มารวมกัน 

ต่อมา ในรัชสมัยสมเด็จพระเอกาทศรถ (ครองราชย์ระหว่างปี พ.ศ.๒๑๔๘ – ๒๑๕๓) มีการเปลี่ยนแปลงกิจการ 

ทหารที่สำคัญคือ ทรงรับชาวต่างประเทศที่ชำนาญในการทหารเข้ามาเป็นทหาร และตั้งขึ้นเป็นกรมทหารอาสาต่างชาติมากขึ้น 

อาทิ กรมทหารอาสาญี่ปุ่น กรมทหารอาสาจาม และกรมทหารแม่นปืน (ชาวโปรตุเกสเดิม) กรมทหารเหล่านี้ จัดขึ้นเป็นหน่วย 

ถาวร มีหน้าที่รักษาพระองค์และรักษาพระนคร 

ภาพวาดจิตรกรรมฝาผนัง 

แสดงทหารอาสาต่างชาติในอยุธยา 


การฝึกทหารสมัยราชอาณาจักรอยุธยา ส่วนใหญ่มักเป็นการฝึกอย่างเร่งด่วนในระยะสั้น เมื่อมีการเรียกระดมพล 

เพื่อเตรียมทำสงคราม สำหรับการฝึกทหารตามแบบยุโรป เริ่มมีขึ้นเป็นครั้งแรกในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช 

(ครองราชย์ระหว่างปี พ.ศ.๒๑๙๙ - ๒๒๓๑) โดยนายทหารเรือชาวฝรั่งเศส ชื่อ ฟอร์แบง ซึ่งเดินทางเข้ามาเมืองไทย 

พร้อมกับ ราชทูตฝรั่งเศส เชอวาเลีย เดอ โชมองต์ เมื่อปี พ.ศ.๒๒๒๘ โดยการฝึกทหารแบบยุโรปในครั้งนั้น ใช้ชื่อว่า 

“กรมเกณฑ์หัดอย่างฝรั่ง” เป็นการฝึกหัดเบื้องต้นในเรื่องระเบียบวินัย และการเข้าแถว การแปรแถว ไม่ได้เรียนรู้ถึงยุทธวิธี 

และยุทธศาสตร์แต่ประการใด 

๒.๕ การส่งกำลังบำรุง มีการจัดหา และเก็บรักษาอาวุธ 

ยุทโธปกรณ์ พาหนะ ตลอดจนเสบียงอาหารในยามปกติ สำหรับกองทหาร 

ที่ทำหน้าที่รับผิดชอบ แบ่งออกเป็น ๒ หน้าที่ คือ 

๒.๕.๑ เกียกกาย ทำหน้าที่เกี่ยวกับเรื่องเสบียงอาหาร 

๒.๕.๒ ยกกระบัตร ทำหน้าที่จัดการเกี่ยวกับอาวุธ 

ยุทโธปกรณ์ เดิมเรียกว่า “ยุกรบัตร” 

ทั้งนี้ เมื่อเกิดการศึกสงครามถึงขั้นประชิดตัว ทั้งฝ่าย “เกียกกาย” 

และ “ยกกระบัตร” ต้องเข้าร่วมรบด้วยคือ ปฏิบัติหน้าที่ทั้งฝ่ายพลรบ และ 

ผู้ช่วยพลรบร่วมกัน 

๒.๖ อาวุธ ส่วนใหญ่เป็นอาวุธที่ไพร่พลจัดหามาเอง อาจจำแนก 

ประเภทของอาวุธได้ ดังนี้ 

๒.๖.๑ อาวุธถือไว้ประจำมือสำหรับฟันแทง อาทิ มีด ดาบ 

หอก ง้าว ของ้าว ทวน 

๒.๖.๒ อาวุธประเภทที่ใช้พุ่งซัดไป อาทิ แหลน หลาว หอก 

๒.๖.๓ อาวุธประเภทที่ใช้สำหรับยิง อาทิ ธนู หน้าไม้ ปืน 

๒.๖.๔ อาวุธประเภทที่ใช้ตี อาทิ พลอง ตะบอง 

๒.๖.๕ อาวุธประเภทที่ใช้ยิง คือ ปืนไฟที่ใช้ในกองทัพ 

ในยุคแรกนำเข้ามาโดยชาวโปรตุเกส ซึ่งภายหลังได้สมัครเป็นทหารอาสา 

ต่อมาไทยได้สร้างอาวุธปืนไฟขึ้นใช้เองในราชการทหาร 

พระบรมราชานุสาวรีย์ 

สมเด็จพระนารายณ์มหาราช 

ณ วงเวียนเทพสตรี อำเภอเมือง จังหวัดลพบุรี 


39

ภาพบรรดาอาวุธที่ใช้ในการศึกสงคราม 

นอกจากนี้ ยังมีเครื่องป้องกันอาวุธ หรือเครื่องกำบังสำหรับปิดป้องกันอาวุธ นับเป็นสิ่งจำเป็นอย่างยิ่งสำหรับ 

การรบ เพื่อป้องกันข้าศึกมิให้ฟันแทงได้ เครื่องป้องกันอาวุธที่ใช้กัน อาทิ ดั้ง โล่ เขน 

๒.๗ การรบทางน้ำ กำลังทางเรือถือได้ว่าเป็นกำลังสำคัญที่ช่วยสนับสนุนกำลังทางบกมาโดยตลอด โดยในระยะแรก 

มีการใช้เรือยาวอย่างที่เรียกว่า “เรือแซ” สำหรับบรรทุกผู้คนและอาวุธยุทธภัณฑ์ในเวลายกทัพไปทางแม่น้ำลำคลอง เมื่อข้าศึก 

เข้ามาประชิดติดพระนคร จึงเริ่มใช้วิธีเอาปืนลงเรือเพื่อปฏิบัติการรบ ต่อมามีการดัดแปลงเรือแซโดยเสริมกราบทำแท่นที่ตั้ง 

ปืนใหญ่ไว้สำหรับใช้รบข้าศึก โดยส่วนใหญ่เป็นการปฏิบัติการรบในแม่น้ำลำคลอง ทั้งนี้ ได้มีการใช้เรือรบทางทะเลในการทำ 

สงครามด้วย อาทิ เมื่อปี พ.ศ.๑๙๙๘ ในรัชสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ใช้เรือใบไป 

ตีเมืองมะละกา และเมื่อปี พ.ศ.๒๑๓๖ ในรัชสมัยสมเด็จพระนเรศวรมหาราช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ยกทัพเรือไปตีเมือง 

บันทายมาศ รวมถึง เมื่อปี พ.ศ.๒๑๒๑ รัชสมัยสมเด็จพระมหาธรรมราชา ในเหตุการณ์ยุทธนาวี ที่สมเด็จพระนเรศวรมหาราช 

เสด็จพระราชดำเนินทางเรือเพื่อไล่จับกุมพระยาจีนจันตุ ขุนนางจีนของกัมพูชา 



สมัยราชอาณาจักรธนบุรี

กิจการทหารไทยสมัยราชอาณาจักรธนบุรี 

พระบรมราชานุสาวรีย์สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช 

ณ วงเวียนใหญ่ กรุงเทพมหานคร 


ภายหลังเหตุการณ์การล่มสลายของราชอาณาจักรอยุธยา 

ในปี พ.ศ.๒๓๑๐ นั้น ยังไม่ได้เป็นการสูญเสียความเป็นชาติหรือ 

เอกราชทั ้งหมด ทั ้งนี้เป็นเพียงการสูญเสียอำนาจการปกครองที่มี 

กรุงศรีอยุธยาเป็นศูนย์กลางให้แก่พม่าเพียงระยะเวลาประมาณ ๗ 

เดือน อีกทั้งกองทัพพม่าที่ยกทัพมาตีกรุงศรีอยุธยาก็ไม่ใช่ทัพกษัตริย์ 

หากแต่เป็นทัพของแม่ทัพพม่าที่ได้รับพระบรมราชโองการจากพระเจ้า 

มังระให้ยกทัพมาทำศึกกรุงศรีอยุธยา จำนวน ๒ คน คือ เนเมียวสีหบดี 

และมังมหานรธา ซึ่งผลจากการศึกสงครามครั้งนั ้นส่งผลให้เกิดการ 

สูญเสียอำนาจรัฐและอำนาจการปกครองของกรุงศรีอยุธยาที่มีต่อราช 

อาณาจักรอยุธยา และเป็นการเปลี่ยนแปลงอำนาจการปกครองจาก 

พระมหากษัตริย์มาเป็นผู้นำมวลชนในพื้นที่ต่าง ๆ (ผู้นำชุมนุมหรือผู้นำก๊ก) 

เป็นอิสระต่อกัน และเป็นการสิ้นสุดของราชวงศ์บ้านพลูหลวง ทั ้งนี้ 

ในเวลาต่อมา สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ซึ่งเป็นผู้นำชุมนุมจันทบุรี 

ที่สามารถกรีฑาทัพเข้าตีและลบล้างอำนาจของพม่าที่มีอยู่เหนือกรุง 

ศรีอยุธยา รวมทั้งสร้างศูนย์อำนาจแห่งใหม่ขึ้นที่กรุงธนบุรีได้ส ำเร็จภายในระยะเวลาเพียง ๗ เดือน และเป็นการสร้างราชอาณาจักร 

ธนบุรีขึ้นใหม่ในประวัติศาสตร์ไทย 

สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ทรงเป็นนักรบและนักการทหารที่มีความสามารถ กล้าหาญ จัดเจนในการสงคราม 

ทั้งด้านยุทธศาสตร์และยุทธวิธีซึ่งในแผ่นดินสมเด็จพระเจ้าเอกทัศน์ได้ร่วมสงครามรักษาพระนคร และในห้วงเวลาที่กรุงศรีอยุธยา 

ใกล้จะเสียแก่ข้าศึก จึงทรงตัดสินใจพาไพร่พลจำนวนประมาณ ๕๐๐ คน ตีฝ่าวงล้อมทัพพม่าออกไปทางทิศตะวันออก 

ต่อมาได้เข้ายึดเมืองจันทบุรีเป็นที่ตั้งชุมนุมเพื่อเริ่มดำเนินการกอบกู้ราชอาณาจักรอยุธยา ด้วยการต่อเรือรบและเตรียม 

กำลังพล หลังจากนั้น จึงยกทัพเรือมาเข้าปากน้ำเมืองสมุทรปราการ (การใช้กำลังทางเรือเป็นการเคลื่อนทัพที่ใช้ความเร็ว 


ภาพวาดเหตุการณ์ที่สมเด็จพระเจ้าตากสินทรงกอบกู้กรุงศรีอยุธยา 

(ภาพจากอนุสรณ์สถานแห่งชาติ) 

แทนการเดินทัพทางบกที่ใช้เวลานาน ซึ่งอาจทำให้ข้าศึกไหวตัวทันและเตรียมการป้องกันได้) เข้ายึดเมืองธนบุรีและจู่โจม 

ต่อไปยังค่ายโพธิ์สามต้นที่เป็นค่ายบัญชาการใหญ่ของพม่า จนมีชัยชนะเหนือพม่า สามารถขับไล่พม่าซึ่งตั้งกำลังรักษา 

กรุงศรีอยุธยาได้เป็นผลสำเร็จ และเป็นการกอบกู้เอกราชได้สำเร็จ และในปลายปี พ.ศ.๒๓๑๐ ทรงรับการอัญเชิญขึ้นเป็น 

พระเจ้าแผ่นดิน พร้อมกับย้ายราชธานีมาตั้งที่กรุงธนบุรี เนื่องจากกรุงศรีอยุธยามีอาณาเขตกว้างใหญ่เกินกำลังที่จะรักษา 

และมีสภาพเสียหายอย่างมากเกินกว่าจะบูรณะให้เป็นราชธานี อีกทั้งมีทำเลที่ตั้ง มีป้อมปราการมั่นคงและใกล้ทะเล 

ซึ่งเป็นเส้นทางติดต่อระหว่างต่างประเทศกับหัวเมืองต่าง ๆ จึงสะดวกในการติดต่อค้าขายและซื้อหายุทโธปกรณ์จากต่างประเทศ 

ได้โดยตรง นอกจากนี้ ยังมีผืนดินยังอุดมสมบูรณ์เหมาะแก่การทำเกษตรกรรม 

หลังจากนั้น สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ได้ทรงพยายามรวบรวมราชอาณาจักรให้เป็นปึกแผ่น สร้างความเป็น 

เอกภาพโดยทรงปราบปรามชุมนุมต่าง ๆ พร้อมทำสงครามเพื่อการป้องกันราชอาณาจักร ขยายอำนาจของราชธานีออกไป 

ทางหัวเมืองเหนือและประเทศราชทางด้านตะวันออก ตลอดจนการทำสงครามขับไล่พม่าที่มีการรบกันถึง ๑๐ ครั้ง พร้อมกับ 

ความพยายามที่จะพัฒนาความมั่นคงทางเศรษฐกิจและสังคม สร้างบ้านเมืองให้มั่นคง 


43

ภาพวาดจิตรกรรมฝาผนังแสดงเหตุการณ์ที่สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช 

ทรงปราบดาภิเษกขึ้นครองสิริราชสมบัติเป็นพระมหากษัตริย์ ณ กรุงธนบุรี 

ภาพวาดกรุงธนบุรีจากหลักฐานม้วนแผนที่ความกว้าง ๓ ฟุต และยาว ๑๓ ฟุต ที่ได้จาก สหภาพเมียนมาร์ 

ประกอบด้วย : ๑.เขตพระราชฐานชั้นใน (วังหลวง) ๒.บ้านพระยาจักรี ๓.วังลูกเจ้าเมืองบางกอก 

๔.ท่าขึ้นวัง ๕.ประตูถือน้ำพิพัฒน์สัตยา ๖.ท่าข้าวเปลือก ๗.ป้อมปืน ๘.โรงช้างสำคัญ 

๙.บ้านหัวหน้าชาวจีน (พระยาราชเศรษฐี) ๑๐.วัดเฉลิมพระเกียรติ (มีป้อมค่ายทหาร) 

(ข้อมูลจาก ดร.สุเนตร ชุตินธรานนท์) 



การทหารในสมัยราชอาณาจักรธนบุรี ยังคงมีรูปแบบการจัดหน่วยและการปฏิบัติการรบตามแบบแผนของ 

ราชอาณาจักรอยุธยา ประกอบด้วย 

๒.๑ การบรรจุกำลังพล ยึดถือแนวทางเดิม คือ ชายฉกรรจ์ทุกคนต้องรับราชการเป็นทหาร พร้อมทั้งมีการจัดทำ 

ทะเบียนไพร่พล โดยให้ “เข้าเวร” รับราชการในกรมกองปีละ ๖ เดือน เช่นเดียวกับในสมัยราชอาณาจักรอยุธยา ทั้งนี้สมเด็จ 

พระเจ้าตากสินมหาราช ทรงเอาพระทัยใส่ในการทำบัญชีพลให้รัดกุมยิ่งขึ้น โดยทรงกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เกลี้ยกล่อมผู้คนที่ 

หลบหนีเข้าป่าไปตั้งแต่ครั้งสงครามเสียกรุงให้กลับออกมารับราชการ และจัดการเกี่ยวกับกำลังพลเพื่อให้ทราบจำนวนที่แน่นอน 

และสะดวกแก่การควบคุมบังคับบัญชาในยามเกิดสงคราม 

๒.๒ การส่งกำลังบำรุง มีการซื้อข้าวใส่ยุ้งฉาง เพื่อแจกจ่ายแก่ไพร่พล ประชาชน ตลอดจนพระภิกษุสามเณร และ 

บำรุงทหารไม่ให้เดือดร้อนในเรื่องเสบียงอาหาร พร้อมจัดหาอาวุธยุทโธปกรณ์มาประจำกองทัพเพิ่มขึ้น โดยเฉพาะอาวุธปืน 

ที่รับจากชาวต่างประเทศที่ทูลเกล้าฯถวาย อาทิปืนคาบศิลา ปืนนกสับ และปืนใหญ่ทั้งยังทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้หล่อปืนใหญ่ 

ขึ้นใช้เองสำหรับป้องกันรักษาพระนครและใช้ในการศึกสงคราม นอกจากนี้ ยังทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้กำหนดเขตปฏิบัติ 

การของกองทัพเป็นเขตหน้าและเขตหลัง เพื่อประโยชน์ในการส่งกำลังบำรุงด้านอาวุธยุทโธปกรณ์และเสบียงอาหารอย่างเป็น 

สัดส่วนอีกด้วย 

๒.๓ ด้านยุทธศาสตร์ทหาร มีการเปลี่ยนแปลงด้านยุทธศาสตร์ทหารจากเดิมในสมัยราชอาณาจักรอยุธยา ที ่ใช้ 

พระนครเป็นที่ตั้งรับศึก มาเป็นการยกกองทัพไปตั้งรับที่ชายแดน พร้อมกับย้ายราชธานีมาอยู่ที่กรุงธนบุรี ทั้งนี้เพราะป้อมเมือง 

บางกอกเป็นป้อมปราการที่ชาวฝรั่งเศสสร้างไว้ มีความแข็งแรงและสามารถจัดวางปืนใหญ่เพื่อใช้ในทางยุทธวิธี อีกทั้งชัยภูมิ 

ที่มีแม่น้ำซึ่งกว้างและลึกจะช่วยให้ต่อสู้ข้าศึกได้ดี โดยเฉพาะการทำการรบทางน้ำ 

๒.๔ ด้านยุทธวิธี เนื่องจากในสมัยราชอาณาจักรธนบุรี เป็นยุคสมัยที่มีการศึกสงครามค่อนข้างมากเกือบตลอด 

รัชสมัยสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช มีการเดินทัพและจัดทัพเพื่อต่อสู้ ตั้งรับ และเข้ายึดพื้นที่ โดยเฉพาะมีการทำศึกสงคราม 

กับพม่าถึง ๑๐ ครั้ง เพื่อป้องกันพระราชอาณาจักร อาทิ ศึกที่ค่ายบางกุ้ง ศึกครั้งวีรกรรมของพระยาพิชัยดาบหัก ศึกไทย 

ตีเมืองเชียงใหม่ ศึกที่บางแก้ว ศึกอะแซหวุ่นกี้ จึงทำให้ประเทศต้องประสบปัญหาในเรื่องความขาดแคลนในเรื่องกำลังพลและ 

อาวุธยุทโธปกรณ์ จึงได้กำหนดยุทธวิธีสำหรับทำการรบไว้ ดังนี้ 

๑) อาวุธยุทโธปกรณ์ จัดให้มีการใช้ปืนใหญ่รางเกวียนหรือปืนใหญ่ลากจูงเพื่อเข้าสู่พื้นที่ได้ง่ายพร้อมกับกำหนด 

มาตรการจัดปืนใหญ่ช่วยส่วนรวมขึ้น โดยจัดรวมปืนใหญ่เข้ามาไว้เป็นส่วนกลาง และให้ส่งไปช่วยยิงในการยุทธ์เป็นครั้งคราว 

ตามความจำเป็น 


45

๒) กำลังพล มีการจัดแบ่งและส่งกำลังพลส่วนย่อย ๆ ออกปฏิบัติการด้วยความรวดเร็ว เด็ดขาด ตามความจำเป็น 

เพื่อเข้าปฏิบัติการในพื้นที่ในลักษณะการเคลื่อนที่เร็ว และมีการเสริมกำลังของกองหนุนที่อยู่ใกล้ชิดบริเวณแนวหลังข้าศึก 

๓) รูปแบบการรบ มีการกำหนดแนวทางปฏิบัติที่สำคัญ กล่าวคือ 

๓.๑ การใช้วิธีการจู่โจม ในลักษณะการโจมตีข้าศึกอย่างฉับพลันในขณะที่ไม่ทันระวังตัว ทำให้เอาชนะข้าศึกได้ 

บ่อยครั้ง ซึ่งเป็นการสร้างขวัญกำลังใจแก่ชาวไทยเลิกเกรงกลัวทหารพม่า 

๓.๒ การใช้กลยุทธ์ซุ่มโจมตีระหว่างทาง แล้วออกระดมออกตีจนได้ชัยชนะอย่างเด็ดขาด 

๓.๓ การสืบข่าวข้าศึกอยู่อย่างสม่ำเสมอ จึงทำให้ได้ทราบความเคลื่อนไหวของข้าศึกและสามารถวางแผน 

กลยุทธ์ที่เหมาะสม 

๓.๔ การล้อมค่ายของข้าศึกและตัดเส้นทางการลำเลียงเสบียงอาหาร ทำให้ข้าศึกยอมจำนนแต่โดยดี ซึ่งช่วยลด 

การสูญเสียกำลังพลในการบุกยึดค่ายของข้าศึก 

๓.๕ การเคลื่อนย้ายกำลังพลและยุทโธปกรณ์ทางน้ำ ซึ่งจะช่วยให้การเดินทางสะดวกและรวดเร็วขึ้น และสามารถ 

เล็ดลอดการตรวจการหรือการสื่อข่าวสารของข้าศึกได้ 


แผนผังกรุงธนบุรี

ภาพวาดการศึกสำคัญในสมัยกรุงธนบุรี 

ศึกค่ายโพธิ์สามต้น 

ศึกค่ายบางกุ้ง 

ศึกพิชัย ศึกอะแซหวุ่นกี้ 


47


แผนที่ประเทศไทยสมัยกรุงธนบุรี


สมัยราชอาณาจักรรัตนโกสินทร์

กิจการทหารไทยสมัยราชอาณาจักรรัตนโกสินทร์ 

พระบรมสาทิสลักษณ์ 

พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช 

๑. รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช 

ราชอาณาจักรไทยหรือราชอาณาจักรรัตนโกสินทร์ในรัชสมัย 

พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ได้แผ่ขยายออกไป 

อย่างมากมายทุกทิศทุกทางมากยิ่งกว่ารัชสมัยใด กล่าวคือ 

ทิศเหนือ ขยายไปจนถึงอาณาจักรล้านนาไทย รวมทั้ง 

หัวเมืองใหญ่ อาทิ เชียงตุง เชียงรุ้ง และหัวเมืองอื่น ๆ ในแคว้น 

สิบสองปันนา 

ทิศตะวันออก ขยายไปจนถึงหัวเมืองลาวและกัมพูชาทั้งหมด 

ทิศตะวันตก ขยายไปจนถึงหัวเมืองมะริด เมืองตะนาวศรี และ 

เมืองทวาย 

ทิศใต้ ขยายไปจนถึงดินแดนตลอดแหลมมลายู ประกอบ 

ด้วย เมืองไทรบุรี เมืองกลันตัน เมืองตรังกานู เมืองเประ และเมือง 

ปัตตานี 

ตลอดรัชกาลของพระองค์มีการทำสงครามกับพม่ารวม ๗ ครั้ง 

ซึ่งครั้งที่สำคัญคือ “สงครามเก้าทัพ” เมื่อปี พ.ศ.๒๓๒๘ ทัพพม่าที่ 

ยกกำลังมาในครั้งนี้จัดเป็น ๙ ทัพ มีกำลังพลประมาณ ๑๔๔,๐๐๐ คน 

แยกย้ายกันเข้าตีไทย ๕ ทาง ซึ่งเป็นกำลังทางบก กล่าวคือ 

๑. ยกเข้ามาทางด่านเจดีย์สามองค์ จำนวน ๕ ทัพ 

๒. ยกเข้ามาตีหัวเมืองทางเหนือ จำนวน ๒ ทัพ 

๓. ยกเข้ามาตีหัวเมืองทางใต้ จำนวน ๒ ทัพ 


โดยมีการกำหนดนัดหมายให้ทุกกองทัพยกกำลังเข้าตีพร้อมกันในเดือนอ้ายของปีพ.ศ.๒๓๒๘ ซึ่งจากการพิจารณา 

ของฝ่ายไทยเห็นว่า กองทัพพม่าที่ยกเข้ามาทางด่านเจดีย์สามองค์มีกำลังมาก และสามารถเข้าถึงกรุงเทพฯ ได้ใกล้ที่สุด 

จึงจัดกำลังเข้าทำการรบ เป็น ๔ ทัพ ดังนี้ 

ทัพที่หนึ่ง ยกไปตั้งรับพม่าที่เมืองนครสวรรค์ เพื่อรับมือกับพม่าที่เดินทัพมาทางเหนือ 

ทัพที่สอง เป็นทัพใหญ่มีกำลังพลประมาณ ๓๐,๐๐๐ คน ซึ่งกรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท ทรงเป็น “แม่ทัพใหญ่” 

ยกทัพไปตั้งรับพม่าที่ทุ่งลาดหญ้า เชิงเขาบรรทัด แขวงเมืองกาญจนบุรี เพื่อเตรียมรับมือกับพม่าที่เดินทัพมาทางด่านเจดีย์ 

สามองค์ 

ทัพที่สาม ยกไปตั้งรับพม่าที่เมืองราชบุรี เพื่อรับมือกับพม่าที่เดินทัพมาทางใต้ 

ทัพที่สี่ เป็นกองหนุนทั่วไป ตั้งอยู่ที่กรุงเทพฯ 

ซึ่งผลของสงครามที่ต้องต่อสู้กับข้าศึกที่มีก ำลังพลมากกว่าหลายเท่าตัว ปรากฏว่ากองทัพไทยได้รับชัยชนะอย่างงดงาม 

โดยการดำเนินกลยุทธ์ คือ การวางกำลัง สกัดการรุกของพม่าอย่างเหมาะสมทั้งในด้านการวางกำลัง ณ พื้นที่ที่สำคัญ ด้วยกำลัง 

ที ่พอเหมาะและจังหวะเวลาที่ถูกต้อง จนในที่สุด ฝ่ายพม่าต้องถอยทัพกลับไปตั้งแต่อยู่ที่ชายแดน ทั ้งนี้ เมื่อกองทัพหลวง 

ของพม่าต้องถอยกลับไป จึงทำให้กองทัพพม่าที่ยกมาทางเหนือและทางใต้เกิดความระส่ำระสาย จึงถูกกองทัพไทยกำราบ 

ได้อย่างราบคาบโดยง่ายดาย 

ภาพวาดสงครามเก้าทัพ 


51

ในเวลาต่อมา พม่าได้ยกกองทัพมาตีไทยอีกครั้งหนึ่งใน“สงครามท่าดินแดง” แต่ในที่สุดก็พ่ายแพ้ไทยกลับไปเมื่อทำการรบ 

ได้เพียง ๓ วัน ซึ่งหลังจากนั้นเป็นต้นมาก็ไม่มีสงครามขนาดใหญ่ระหว่างไทยกับพม่าอีกเลย 

ภาพวาดสงครามท่าดินแดง 

สำหรับกิจการทหารในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช คงดำเนินตามแบบอย่างในสมัยราช 

อาณาจักรอยุธยาเป็นส่วนใหญ่และมีการปรับปรุงในส่วนปลีกย่อย อาทิให้รับราชการทหารปีละ ๔ เดือน โดยหมุนเวียนเป็นวงรอบ 

๔ รอบ ๆ ละ ๑ เดือน รวมถึงมีการรวบรวมตำราพิชัยสงครามที่หลงเหลือจากการถูกท ำลายจากพม่าในเหตุการณ์เสียกรุงศรีอยุธยา 

เมื่อปี พ.ศ.๒๓๑๐ มาปรับปรุงแก้ไขเพิ่มเติมให้เป็นแบบแผน และตราเป็นกฎหมายตราสามดวง เมื่อปี พ.ศ.๒๓๒๗ 

ซึ่งในเวลาต่อมา ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้มีการนำระเบียบแบบแผนดังกล่าวมาใช้ในการแบ่งเหล่า 

และการจัดหน่วยทหาร การเตรียมกำลังพล การเกณฑ์ทหาร และกิจการด้านทหารอื่น ๆ คงดำเนินการตามแบบแผน 

๒. รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย 

กิจการทหารในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ยังคงมีรูปแบบการดำเนินการในลักษณะและตามแบบ 

อย่างเดิม โดยเฉพาะการใช้ยุทธศาสตร์การจัดทัพไปทำการยับยั ้งข้าศึกตามเส้นทางเดินทัพที่สำคัญให้ตรึงอยู่บริเวณชายแดน 

ซึ่งบังเกิดผลดีมาแล้วในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช กล่าวคือ เมื่อปี พ.ศ.๒๓๖๓ มีข่าวแจ้งว่า 

พม่าจะยกทัพมารุกรานทางด้านเมืองกาญจนบุรี จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดกำลังกองทัพและยกไปทำการสกัดข้าศึก 

ใน ๓ พื้นที่คือ 


เมืองกาญจนบุรี เพื่อยับยั้งข้าศึกที่จะยกเข้ามาทางด่านเจดีย์สามองค์ 

เมืองเพชรบุรี เพื่อยับยั้งข้าศึกที่จะเข้ามาทางด่านสิงขร 

เมืองราชบุรี เพื่อรักษาเมืองราชบุรีไว้ 

ซึ่งการปฏิบัติการทางทหารก็เป็นไปด้วยดี และเป็นการแสดงให้เห็น 

ถึงการดำเนินยุทธศาสตร์ที่เป็นแบบแผนเดิม ในขณะที่ภัยคุกคามบริเวณชายแดน 

เริ่มเปลี่ยนแปลงไปในทางที่น่าเป็นห่วง กล่าวคือ ทางด้านทิศตะวันออก อานัม 

หรือญวนที่เคยมีสัมพันธไมตรีอันดีกับไทยในรัชกาลก่อน เริ่มขยายอาณาเขต 

เข้ามาในดินแดนกัมพูชา จนอาจกระทบกระเทือนถึงความมั ่นคงของไทย จึงได้ 

มีการจัดหาอาวุธยุทโธปกรณ์ประเภทปืนใหญ่และปืนเล็กจากต่างประเทศเข้ามาใช้ 

ในราชการของกองทัพเป็นการเร่งด่วน 

ภาพพระบรมสาทิสลักษณ์ 

พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย 

อย่างไรก็ตาม ในรัชสมัยของพระองค์ไม่ปรากฏว่ามีการศึกสงครามมากนัก ดังนั้น ในปี พ.ศ.๒๓๕๓ จึงได้มีการ 

ลดหย่อนระยะเวลาของการเข้ารับราชการทหารลง โดยลดลงจากเดิมปีละ ๔ เดือน คงเหลือเพียงปีละ ๓ เดือน เพราะเป็นการ 

ดำเนินการในยามปกติเท่านั้น 

ทั้งนี้ ในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้า 

นภาลัย ได้มีการจัดตั้งกองทหารอย่างฝรั่งขึ้นหน่วยหนึ่ง 

ตามแบบของอังกฤษ (ใช้ทหารอินเดียซึ่งอังกฤษเป็นผู้ฝึก) 

เรียกกันว่า “ทหารซีป่าย” หรือ “ทหารซีปอย (Sepoy)” 

มีหน้าที่รักษาพระองค์และเขตพระราชฐาน และมีเครื่องแบบ 

ที่แตกต่างจากทหารไทยทั่วไป 

ภาพทหารซิป่าย (Sepoy) 


53

นอกจากนี้ ยังทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างป้อมปราการที่จังหวัดสมุทรปราการอีก อาทิ ป้อมแผลงไฟฟ้า ป้อม 

เพชรหึง ป้อมผีเสื้อสมุทร (สร้างเสร็จในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว) 

ภาพป้อมแผลงไฟฟ้าในปัจจุบัน ภาพป้อมเพชรหึงในอดีต (ปัจจุบันถูกรื้อออกแล้ว) 

ภาพป้อมผีเสื้อสมุทรในปัจจุบัน 


๓. รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว 

กิจการทหารในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว 

มีเหตุการณ์ที่เกี่ยวข้องกับการป้องกันราชอาณาจักรและการศึกสงคราม 

ที่สำคัญ รวม ๒ รายการ คือ 

การศึกสงครามกับลาว ด้วยการส่งกองทัพไปสกัดทัพของเจ้าอนุวงศ์ 

แห่งเวียงจันทน์ ไม่ให้ยกทัพเข้ามาถึงชานพระนครและขัดขวางไม่ให้เวียงจันทน์ 

เข้าครอบครองหัวเมืองอีสานของสยามซึ่งในเหตุการณ์ดังกล่าวได้เกิดวีรสตรี 

ไทยคือ “ท้าวสุรนารี” และ “วีรกรรมทุ่งสัมฤทธิ์” 

การศึกสงครามกับเวียดนาม ด้วยการส่งกองทัพไปทำศึกสงครามกับ 

ญวน ที่เรียกว่า อานาม-สยามยุทธ์ ใช้เวลานานถึง ๑๔ ปี (พ.ศ.๒๓๗๖ - 

๒๓๙๐) ซึ่งในที่สุดก็ประสบความสำเร็จในการทำให้ไทยกับญวนยุติการสู้รบ 

ระหว่างกันเกี่ยวกับเรื่องเขมร โดยที่ไทยไม่เกิดความเสียเปรียบต่อญวน 

พระบรมสาทิสลักษณ์ 

พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว 

อนุสาวรีย์ท้าวสุรนารี อำเภอเมือง จังหวัดนครราชสีมา อนุสาวรีย์สถานทุ่งสัมฤทธิ์ อำเภอเมือง จังหวัดนครราชสีมา 


55

ภาพแสดงการทำสงครามกับญวน 

เนื่องจากภัยคุกคามทางทหารในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ทางด้านตะวันออก การเกิดเหตุการณ์ 

เจ้าอนุวงศ์ที่มีเจตนาจะยกทัพเข้ามาถึงพระนคร กอปรกับมีการติดต่อทางการทูตและการติดต่อค้าขายกับชาวต่างชาติเป็นอันมาก 

ทั้งในเอเชียและยุโรปที่มีการดำเนินยุทธศาสตร์ “การทูตแบบเรือปืน (Gunship Diplomacy)” จึงก่อให้เกิดความไม่น่าไว้ที่มีต่อ 

ชาติตะวันตก ทำให้ประเทศไทยจะต้องมีการเตรียมกำลังกองทัพเพื่อป้องกันเหตุฉุกเฉินจากเหตุการณ์ที่อาจขยายผลไปถึงขั้น 

การทำสงครามได้ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มีการพัฒนาระบบการป้องกันประเทศ ดังนี้ 

๑. อาวุธยุทโธปกรณ์ เป็นการจัดหาปืนใหญ่สำหรับใช้ในการรักษา 

พระนคร ซึ่งในขณะนั้นยังมีอยู่ในจ ำนวนน้อย กล่าวคือ มีเพียงปืนใหญ่ขนาด ๑๐ นิ้ว 

ที่สั่งเข้ามาเพียง ๒๐๐ กระบอก จึงได้จัดหาปืนใหญ่ขนาด ๘ นิ้ว และขนาด 

๑๒ นิ้ว มาใช้งานอีกเป็นจำนวนมาก นอกจากนั้น ยังได้จัดหาปืนขนาดเล็ก อาทิ 

ปืนสตรอง ปืนทองเหลือง ปืนหลังช้าง ปืนคาบศิลา และปืนไรเฟิลฉนวนทองแดง 

เข้ามาใช้ ในการรักษาพระนครอีกเป็นจำนวนมาก โดยจัดหาจากต่างประเทศ และ 

สร้างขึ้นใช้เอง อาทิ ปืนพระสุบินบรรดาล 

ภาพปืนพระสุบินบรรดาล 


๒. การปรับปรุงป้อมปราการ ทั้งนี้เนื่องจากกำแพงพระนครเดิมมีขนาดคับแคบ และคูพระนครด้านตะวันออก 

เป็นเพียงลำคลองขนาดเล็ก นอกจากนี้ภูเขาทองที่วัดสระเกศ ซึ่งพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ 

ให้สร้างขึ้นนั้นเป็นที่สูงข่ม หากข้าศึกยึดได้และนำปืนใหญ่ไปตั้งบนภูเขาทองก็จะสามารถใช้ระดมยิงเข้ามาในพระนครได้ จึงทรง 

พระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ขุดคลองผดุงกรุงเกษม เป็นคูเมืองชั้นนอก เมื่อปี พ.ศ.๒๓๙๕ ใช้เวลาขุด ๑๐ เดือน สิ้นค่าก่อสร้าง 

๓๙๑ ชั่ง (ประมาณ ๓๐,๐๐๐ บาท) พร้อมกับสร้างป้อมปราการเรียงรายเป็นระยะตามฝั่งคลองส่วนในพระนคร ตั้งแต่ 

ปากคลองด้านเหนือไปถึงปากคลองด้านใต้ รวม ๕ ป้อม 

คือ ป้อมป้องปัจจามิตร ป้อมปิดปัจจานึก ป้อมผลาญศัตรู 

ป้อมปราบศัตรูพ่าย และป้อมทำลายปรปักษ์ พร้อมกับการ 

สร้างป้อมปราการอื่นอีก ๓ ป้อม คือ ป้อมฮึกเหี ้ยมหาญ 

ป้อมหักกำลังดัสกร และป้อมมหานคร 

คลองผดุงกรุงเกษมในอดีต 

อย่างไรก็ตาม จากสถานการณ์ที่ไม่น่าไว้วางใจในเรื่องที่มีเรือรบสัญชาติอังกฤษและสัญชาติฝรั่งเศส เข้ามาในบริเวณ 

ประเทศไทยที่มีจำนวนและมีความถี่ค่อนข้างมาก พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวจึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างป้อม 

ที่ปากน้ำขึ้นใหม่ใช้ชื่อว่า “ป้อมปราการ” (ปัจจุบันอยู่บริเวณตลาดปากน้ำ) และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ เจ้าฟ้ากรมขุนอิศเรศ 

รังสรรค์(ต่อมา คือ พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว)ซึ่งทรงมีพระปรีชาชาญในเรื่องปืนใหญ่ทำการฝึกคนญวนเข้ารีตที่อพยพ 

เข้ามาในกรุงเทพ เป็นทหารปืนใหญ่ประจำป้อม และได้นำเครื่องแบบทหารซีป่ายมาใช้เป็นเครื่องแบบประจ ำหน่วยด้วย 

ภาพป้อมป้องปัจจามิตรในปัจจุบัน (บริเวณเขตคลองสาน) 


57

พระบวรราชานุสาวรีย์ 

สมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว 

หน้าโรงละครแห่งชาติ 

๓. การกำหนดพื้นที่ระวังป้องกัน มีการกำหนดยุทธศาสตร์ ในกรณีที่เกิด 

ศึกสงครามลุกลามมาถึงพระนคร ให้ใช้ไม้แก่นหรือไม้ลำ เพื่อนำปักเป็นค่ายระเนียด 

บรรจบกันเป็นเขื่อน เพื่อจะได้ต่อสู้กับข้าศึกได้ถนัด และเป็นสิ่งกีดขวางการเคลื่อนที่ 

ของข้าศึก 

๔. กองทหารอย่างยุโรป ในปี พ.ศ.๒๓๙๔ ซึ่งเป็นปีสุดท้ายในรัชสมัย 

พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้มี ร้อยเอกอิมเปย์ (Impey) นายทหารอังกฤษ 

นอกราชการในอินเดีย เดินทางเข้ามาทางเมืองเมาะลำเลิง ขอเข้ารับราชการ จึงรับสั่งให้ 

เจ้าหมื่นไวยวรนาถ (ภายหลัง คือ สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์(ช่วง บุนนาค) 

ผู้สำเร็จราชการในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว) รับไว้เป็นครูฝึก 

ทหาร และมีพระราชดำริที่จะจัด “กรมทหารอย่างยุโรป” ให้เจริญรุ่งเรืองขึ้น จึงรับสั่ง 

ให้เจ้าพระยาพระคลัง ว่าที่สมุหพระกลาโหม (สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์ 

(ดิส บุนนาค) ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว) เกณฑ์บุตรชาวรามัญ 

เมืองนครเขื่อนขันธ์ และปทุมธานี มาฝึกเป็นทหารซีป่าย ดังเช่นเจ้าฟ้ากรมขุนอิศเรศ 

รังสรรค์ฝึกทหารซีป่ายญวนไว้แล้ว โดยมอบให้จมื่นไวยวรนาถที่ได้เลื่อนเป็นพระยาศรีสุริยวงศ์ เป็นผู้บังคับบัญชา เรียกว่า 

“ทหารอย่างยุโรป” ใช้เครื่องแบบทหารซีป่ายเช่นกัน มีทหารที่เข้าฝึก ๑,๐๐๐ คน ตั้งโรงทหารอยู่ที่บ้านพระยาศรีสุริยวงศ์ 

ฝั่งธนบุรี และมีสนามฝึกอยู่ข้างวัดบุปผาราม นับเป็นกองทหารอย่างยุโรปที่เข้ามาแทนที่กรมเกณฑ์หัดอย่างฝรั่งที่เสื่อมโทรม 

ลงในสมัยกรุงศรีอยุธยา 

๔. รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว 

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นช่วงเวลาที่ชาติมหาอำนาจตะวันตกเริ่มเข้ามามีบทบาททางด้าน 

ความมั่นคงในภูมิภาคด้วยการแสวงหาผลประโยชน์และจัดตั้งอาณานิคมทางดินแดนทางตะวันออก โดยกำหนดเงื่อนไขต่าง ๆ 

ทำให้เกิดปัญหาข้อพิพาทดินแดนในราชอาณาจักรรัตนโกสินทร์มากยิ่งขึ้นด้วยเหตุที่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว 

ทรงสนพระทัยในวิทยาการตะวันตกมาตั้งแต่ก่อนขึ้นครองสิริราชสมบัติ จึงทรงคุ้นเคยกับชาวตะวันตกโดยเฉพาะอังกฤษเป็น 

อย่างมาก ทั้งยังทรงเกี่ยวข้องกับเสนาบดีสกุลบุนนาค อาทิ พระยาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) ผู้กราบบังคมทูลเชิญเสด็จ 

ขึ้นครองสิริราชสมบัติ ซึ่งเป็นข้าราชการผู้ที่มีความสนิทสนมใกล้ชิดกับอังกฤษ เมื่อเป็นเช่นนี้ ในรัชสมัยของพระองค์จึงเปิด 


ความสัมพันธ์กับประเทศตะวันตกอย่างกว้างขวาง มีการทำสัญญากับต่างประเทศ 

มากถึง ๑๐ ประเทศ โดยทรงนำนโยบาย “ผ่อนสั้น ผ่อนยาว” มาใช้ในการ 

สร้างสัมพันธภาพที่ดีกับประเทศมหาอำนาจเป็นพระองค์แรกในสมัยรัตนโกสินทร์ 

จึงเป็นการวางรากฐานให้พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวในการดำเนิน 

พระราชวิเทโศบายให้ประเทศไทยสามารถดำรงเอกราชอยู่ได้จนทุกวันนี้ พระองค์ 

ได้ดำเนินพระราชกุศโลบายทางด้านการพัฒนาความมั่นคงกับต่างประเทศ ดังนี้ 

๑. ส่งคณะทูตไทยไปเจริญพระราชไมตรีกับสมเด็จพระราชินีนาถ 

วิกตอเรียแห่งสหราชอาณาจักร โดยมีพระยามนตรีสุริยวงศ์ เป็นราชทูต เจ้าหมื่น 

สรรเพ็ชภักดี เป็นอุปทูต หมื่นมณเฑียรพิทักษ์ เป็นตรีทูต นำพระราชสาส์นไปถวาย 

สมเด็จพระราชินีนาถวิกตอเรีย จึงเป็นพระราชวิเทโศบายที่ริเริ่มขึ้นใหม่ในพระราช 

สำนัก 

พระบรมฉายาลักษณ์ 

พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว 

ภาพวาดคณะทูตไทยถวายพระราชสาส์นสมเด็จพระราชินีนาถวิกตอเรีย 


59

ภาพวาดคณะทูตไทยไปเจริญพระราชไมตรีกับอังกฤษ 

๒. ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ชาวต่างประเทศรับราชการเป็นกงสุลไทย คือ 

เซอร์ จอห์น เบาริง อัครราชทูตของสมเด็จพระราชินีนาถวิกตอเรีย ที่เข้ามาทำสนธิสัญญา 

กับประเทศไทยเป็นชาติแรก เมื่อปี พ.ศ.๒๓๙๘ ได้พระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น “พระยา 

สยามานุกูลกิจ สยามมิตรมหายศ” รับพระราชทานตำแหน่งกงสุลไทยประจำกรุงลอนดอน 

๓. ทรงริเริ่มปฏิรูประบบต่าง ๆ โดยพิจารณาเลือกสรรเอาแบบอย่างที่ดีของชาติ 

มหาอำนาจทางตะวันตก มาประยุกต์เข้ากับหลักการเดิมของไทย ซึ่งจะเห็นได้จากพระราช 

ดำรัสสำคัญบางตอนที่เกี่ยวข้องกับเรื่องนี้ กล่าวคือ 

“...ถ้าหากเราพบบ่อทองในประเทศของเราพอที่จะซื้อเรือรบจำนวนร้อย ๆ ลำ 

ก็ตาม เราก็คงไม่สามารถจะสู้กับพวกนี้ได้ เพราะเราจะต้องซื้อเรือรบ 

และอาวุธจากประเทศเหล่านี้ พวกนี้จะหยุดขายให้เราเมื่อไหร่ก็ได้ 

อาวุธชนิดเดียวที่จะเป็นประโยชน์อย่างแท้จริงต่อเราในอนาคต 

คือวาจาและหัวใจของเราอันกอปรด้วยสติและปัญญา…” 

ภาพพระยาสยามานุกูลกิจ 

สยามมิตรมหายศ 

(เซอร์ จอห์น เบาริง) 

สำหรับการดำเนินการ เริ่มด้วยการจัดการฝึกศึกษา เพื่อพัฒนาในภารกิจหลาย ๆ ด้าน โดยเฉพาะทางด้านการทหาร 

มีการเสริมสร้างกำลังรบ และวางมาตรการการป้องกันประเทศ ให้เหมาะสมกับสถานการณ์และสภาวะแวดล้อมที่เปลี่ยนแปลงไป 

ในยุคล่าอาณานิคมของประเทศมหาอำนาจตะวันตกในลักษณะการปรับปรุงเปลี่ยนแปลงกิจการทหารของไทยจากแบบแผนเดิม 

ที่มีแบบแผนมาจากราชอาณาจักรอยุธยา มาเป็นแบบแผนของชาติตะวันตก ซึ่งมีสาระสำคัญสรุป ดังนี้ 


๓.๑ กรมทหารหน้า มีการจัดตั้งหน่วยขึ้นด้วยการพัฒนา “กองทหารฝึกหัดอย่างยุโรป” ให้เป็นมาตรฐานและมีขีด 

ความสามารถมากยิ่งขึ้น ทั้งนี้จากการที่ปลายรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว และในต้นรัชสมัยพระบาทสมเด็จ 

พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้มีการจ้างนายทหารนอกราชการชาวอังกฤษมาเป็นครูฝึกทหาร ๒ คน คือ 

ร้อยเอก อิมเปย์ (Impey) ซึ่งเข้ารับราชการเป็นครูฝึกทหารวังหลวง ได้ทำการฝึกทหารในกรมทหารอาสาลาวและเขมร 

ที่เข้ามาเป็นทหารเกณฑ์หัดแบบตะวันตกในวังหลวง ที่เรียกทหารหน่วยนี้ว่า “ทหารอย่างยุโรป หรือทหารเกณฑ์หัดอย่างฝรั่ง” 

โดยมีการจัดเป็น กองร้อย หมวด และหมู่ มีนายร้อย นายสิบ ควบคุมตามแบบทหารยุโรป จัดออกเป็น ๒ กอง คือ กองทหาร 

รักษาพระองค์ ปืนปลายหอกข้าหลวงเดิม และกองทหารหน้า 

ร้อยเอก น๊อกซ (Knox) หรือร้อยเอกโทมัส ยอร์ช น็อกซ์ เข้ารับราชการเป็นครูฝึกทหารวังหน้าซึ่งต่อมาในปี พ.ศ. 

๒๓๙๖ ร้อยเอก น็อกซ์ ได้เป็นผู้นำกองทหารหน้า ซึ่งจัดเป็นรูปกองกำลังพิเศษ เข้าช่วยกำลังส่วนใหญ่ตอนถอยออกจาก 

เชียงตุง ในคราวศึกเชียงตุง 

ต่อมา เมื่อนายทหารอังกฤษทั้ง ๒ นาย ได้ลาออกจากราชการ ได้มีการจ้างนายทหารชาวฝรั่งเศสชื่อ ลามาช 

(Lamache) มาเป็นครูฝึกแทน และได้รับพระมหากรุณาธิคุณโปรดเกล้าฯ เป็น หลวงอุปเทศทวยหาญ แต่ประสบปัญหาเรื่อง 

การสื่อสาร เนื่องจากครูฝึกเดิมใช้ภาษาอังกฤษสื่อสารและออกคำสั่งสำหรับใช้ในการฝึก โดยในขณะนั้นยังไม่มีการบัญญัติ 

ศัพท์ทางทหารที่เป็นภาษาไทย แต่เมื่อครูฝึกคนใหม่ใช้ภาษาฝรั่งเศสจึงทำให้ผู้รับการฝึกสับสนกับคำสั่งและวิธีการ จึงทำให้ไม่ 

ประสบผลสำเร็จ ทำให้หลวงอุปเทศทวยหาญลาออก และมีการจัดหาครูฝึกทหารคนใหม่ เป็นครูฝึกชาวไทยที่เคยเป็นลูกศิษย์ 

ครูอังกฤษ และได้นำคำสั่งภาษาอังกฤษกลับมาใช้ในการฝึกต่อไป 

หลังจากนั้น ในปี พ.ศ.๒๓๙๔ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มี 

การจัดหน่วยและจัดระบบของกองทหารฝึกหัดอย่างยุโรป จนพัฒนาเป็น ๔ กอง 

โดยพระราชทานใหม่เป็น กรมทหารหน้า ซึ่งมีสาระสำคัญ ดังนี้ 

๑. กองทหารอย่างยุโรปเดิม ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ พระยา 

ศรีสุริยวงศ์ เลื่อนตำแหน่งขึ้นเป็น เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ ที่สมุหพระกลาโหม 

จึงทำให้ต้องย้ายบ้านเดิมที่อยู่ฝั่งธนบุรี (และเคยจัดตั้งเป็นที่ฝึกทหารอย่างยุโรป) 

ข้ามฟากมาอยู่ฝั่งพระนคร ริมถนนเยาวราช และคลองโอ่งอ่าง พร้อมทั้งย้าย 

กองทหารอย่างยุโรปมาปลูกโรงและทำสนามฝึกด้วย 

ภาพทหารฝึกหัดอย่างยุโรป 


61

ภาพพระยาศรีสุริยวงศ์ 

(ช่วง บุนนาค) 

๒. กองทหารมหาดไทย ด้วยการจัดลูกหมู่เลขลาวกรุง ที่เกณฑ์มาจากหัวเมือง 

ฝ่ายเหนือมาเป็นทหารฝึกหัดยุทธวิธีแบบยุโรป 

๓. กองทหารกลาโหม ด้วยการจัดลูกหมู่เลขลาว เขมรและมอญ ที่เกณฑ์มาจาก 

หัวเมืองฝ่ายใต้ และขึ้นอยู่ในกรมพระกลาโหม มาเป็นทหารฝึกหัดยุทธวิธีแบบยุโรป 

๔. กองเกณฑ์หัด เมื่อปี พ.ศ.๒๓๙๘ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ย้าย 

กองทหารอย่างยุโรปทั้ง ๓ กอง มาตั้งอยู่ที ่สนามไชย ต่อมาได้ให้ขุนหมื่นสิบยก คือ 

ชักกำลังทหาร ๑ ใน ๑๐ จากกรมต่าง ๆ มาเป็นทหารอีกพวกหนึ่ง เรียกว่า “กองเกณฑ์หัด” 

หรือ “ทหารเกณฑ์หัด” โดยให้มีการหัดแบบยุโรปด้วยเช่นกัน 

ทั้งนี้ กรมทหารหน้า ได้รับการฝึกทหารแบบใหม่ (แบบยุโรป) มีอาวุธปืน 

ทันสมัยครบครัน มีกำลังพลมากกว่ากองทหารอื่น ๆ ดังนั้น กรมทหารหน้าจึงมีลักษณะ 

เป็นกรมทหารประจำการ โดยทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าพี่ยาเธอ กรมหลวง 

มหิศวรินทรนเรศร์ เป็นผู้บังคับบัญชา พระองค์แรก และกรมทหารหน้านี้รับผิดชอบ 

ในภารกิจ กล่าวคือ 

ภาพที่ตั้งหน่วย กรมทหารหน้า 

(ทหารอย่างยุโรป) ที่สนามไชย 

ภาพทหารเกณฑ์หัด 


ยามสงคราม เป็นหน่วยกำลังรบหลักที่ต้องเดินทางเข้าพื้นที่การรบเพื่อไปปฏิบัติการก่อนหน่วยอื่นเสมอ 

ยามปกติ เป็นหน่วยกำลังที่ทำการปราบปรามโจรผู้ร้ายตามหัวเมืองต่าง ๆ ตลอดจนเข้าขบวนตามเสด็จพระบาท 

สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทุกครั้ง 

๓.๒ ทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ เริ่มมีการจัดตั้งหน่วยในปี พ.ศ.๒๔๐๔ โดยทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ 

ให้รวบรวมบุตรในราชตระกูลและบุตรข้าราชการที่ยังเยาว์วัยมาทดลองฝึกหัดเป็นทหารตามยุทธวิธีแบบใหม่เช่นเดียวกับ 

กรมทหารหน้า ซึ่งในชั้นแรกนั้นมี ๑๒ คน และให้ทำหน้าที่ไล่กาที่บินมารบกวนในเวลาทรงบาตร ตลอดจนตั้งแถวรับเสด็จฯ 

ณ ที่นั้นทุกเวลาเช้า มหาดเล็กเหล่านี้เอง ซึ่งเรียกกันทั่วไปว่า “ทหารมหาดเล็กไล่กา” คือจุดเริ่มต้นของกิจการทหารมหาดเล็ก 

รักษาพระองค์ของประเทศไทย 

๓.๓ ทหารเรือ กิจการทหารเรือเริ่มมีความชัดเจน ตั้งแต่ 

ปี พ.ศ.๒๓๙๔ ด้วยการจัดหน่วยทหารเรือ ออกเป็น ๒ หน่วย 

ที่เป็นอิสระจากกัน กล่าวคือ 

๓.๓.๑ ทหารเรือวังหน้า ขึ้นอยู่ในบังคับบัญชาของ 

พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว มีหน่วยขึ้นสังกัดคือ เรือ 

กรมเรือกลไฟ กรมอาสาจาม และกองทะเล 

ภาพทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ 

๓.๓.๒ ทหารมะรีน (Marine) ขึ้นอยู่ในบังคับ 

บัญชาของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) 

สมุหพระกลาโหม มีหน่วยในสังกัดคือ กรมอรสุมพล ประกอบด้วย 

กรมเรือกลไฟ กรมอาสาจาม และกรมอาสามอญ 

ทั้งนี้ เนื่องจากในระยะเวลาดังกล่าวมีเรือของชาติตะวันตก 

เข้ามาติดต่อค้าขายภายในราชอาณาจักรไทยมากขึ้นเป็นลำดับ โดย 

เรือเดินทะเลเริ่มมีความจำเป็นมากขึ้น และมีการเปลี่ยนจากยุคเรือ 

ใบมาเป็นยุคเรือกลไฟเป็นครั้งแรก อีกทั้ง เรือที่สร้างขึ้นในระยะแรก 

มีลักษณะเป็นเรือกลไฟจักรข้าง ต่อมา จึงได้เปลี่ยนเป็นเรือกลไฟจักร 

ท้าย ลำเรือต่อด้วยไม้ เครื่องจักรไอน้ำสั่งซื้อจากต่างประเทศ สำหรับ 

ภาพทหารเรือ (ทหารมะรีน) ในอดีต 

เรือเหล็กมีเฉพาะที่สั่งต่อจากต่างประเทศ ซึ่งเรือกลไฟลำแรกที่ต่อ 


63

ในประเทศไทยคือ “เรือสยามอรสุมพล” ที่ทำการต่อขึ้นเมื่อปีพ.ศ.๒๓๙๘ และต่อมา ในปี พ.ศ.๒๔๐๖ พระเจ้านโปเลียน ที่๓ 

แห่งฝรั่งเศส ได้ถวายเรือกลไฟแด่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว คือ “เรืออรรคเรศรัตนาสน์” 

ในระยะเวลาดังกล่าว เป็นช่วงเวลาที่ประเทศไทยนิยมต่อเรือเป็นจำนวนมาก พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว 

ทรงเป็นคนไทยพระองค์แรก ที่เป็นเจ้าของเรือกำปั่นที่ทำด้วยเหล็กทั้งลำ คือ เรือมงคลราชปักษี ซึ่งเป็นเรือสัญชาติอเมริกัน 

ที่ทรงซื้อมาดัดแปลงเพื่อให้เป็นเรือรบและเรือพระที่นั่ง 

ภาพเรือสยามอรสุมพล 

ภาพเรืออรรคเรศรัตนาสน์ 

ภาพเรือมงคลราชปักษ์ 

นอกจากนี้ปรากฏว่า มีอู่เรือที่สามารถซ่อมสร้างเรือกลไฟ 

ของทางการได้ รวม ๓ อู่ กล่าวคือ 

๑) อู่เรือใต้วัดระฆัง ซึ่งเป็นอู่เรือหลวง ต่อมาได้ใช้งาน 

อู่เรือแห่งนี้จนถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว 

๒) อู่เรือวังหน้า สร้างขึ้นเพื่อใช้ประโยชน์ในการซ่อม 

สร้างเรือรบและเรือพระที่นั่งของวังหน้า ตั้งอยู่บริเวณโรงทหารเรือ 

วังหน้า (ปัจจุบันคือที่ตั้งมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์) 

๓) อู่เรือบ้านสมเด็จ อยู่ในความอำนวยการของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ตั้งอยู่บริเวณหน้าวัดอนงคาราม 

นอกจากนี้ ยังมีอู่เรือของชาวต่างประเทศ รวม ๒ อู่ คือ อู่บริษัทแมคลีน สร้างขึ้นเมื่อปี พ.ศ.๒๓๙๘ และอู่บริษัท 

บางกอกด๊อก สร้างเมื่อปี พ.ศ.๒๔๐๘ 


๕. รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว 

รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ถือว่าเป็นยุคการ 

เปลี่ยนแปลงของกิจการทหารไทยให้มีความทันสมัยทัดเทียมนานาอารยประเทศ โดย 

สามารถแบ่งกิจการทหารไทยในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ออก 

เป็น ๕ ยุค กล่าวคือ 

๕.๑ ยุคก่อนกรมยุทธนาธิการ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว 

เสด็จขึ้นเถลิงถวัลยราชสมบัติต่อจากพระราชบิดาในวันที่๑ ตุลาคม ๒๔๑๑ ในขณะที่ 

ยังทรงพระเยาว์ กล่าวคือ ทรงมีพระชนมายุเพียง ๑๕ ชันษา จึงได้มีการแต่งตั้งให้ 

เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์(ช่วง บุนนาค) สมุหพระกลาโหม (ในขณะนั้น) เป็นผู้สำเร็จราชการ 

แผ่นดินแทนพระองค์ จนกว่า พระองค์จะทรงมีพระชนมายุ ๒๐ พรรษา 


พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว 

ในขณะที่ยังทรงดำรงพระราชสถานะเป็นยุวกษัตริย์อยู่นั้น ผู้สำเร็จราชการ คือ เจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ จึงได้จัดการ 

ศึกษาถวายแด่พระองค์สืบต่อจากที่สมเด็จพระบรมชนกนาถทรงจัดวางไว้ รวมทั้งจัดวางแนวทางให้เสด็จพระราชดำเนินเยือน 

ต่างประเทศ ในประเทศใกล้เคียงที่เป็นอาณานิคมของอังกฤษและฮอลันดา อาทิ สิงคโปร์ ชวา พม่า และอินเดีย ซึ่งการจัดแนวทาง 

การศึกษาในห้วงดังกล่าว ทำให้พระองค์ทรงมีพระราชปณิธานที่จะพัฒนาบ้านเมืองให้ก้าวหน้าทัดเทียมกับการเปลี่ยนแปลง 

ในประเทศเพื่อนบ้านที่ได้รับการพัฒนาจากประเทศตะวันตก จึงเป็นมูลเหตุสำคัญที่ทำให้ทรงมีพระราชดำริปฏิรูปประเทศ 

ในห้วงเวลาต่อมา 

โดยเฉพาะในปี พ.ศ.๒๔๑๕ ภายหลังจากเสด็จพระราชดำเนินกลับจากประพาสสิงคโปร์และปัตตาเวีย (กรุงจาการ์ต้า 

ประเทศอินโดนีเซีย ในอดีต) ได้ทรงนำรูปแบบอย่างการทหารที่ชาวยุโรปปฏิบัติอยู่ในเมืองทั้งสองมาดัดแปลงแก้ไขให้เหมาะสม 

กับสยามในเวลานั้น กล่าวคือ 

๑. ทหารบก ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้รวบรวมหน่วยทหารต่าง ๆ และให้ตั้งเป็นหน่วยทหารอยู่ในสังกัดของ 

ทหารบก รวม ๗ กรม ประกอบด้วย กรมทหารมหาดเล็กราชวัลลภรักษาพระองค์ กรมทหารรักษาพระองค์ กรมทหารล้อมวัง 

กรมทหารหน้า กรมทหารปืนใหญ่ กรมทหารช้าง และกรมทหารฝีพาย 

๒. ทหารเรือ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ปรับเปลี่ยนหน่วยทหารเดิม และให้ตั้งเป็นหน่วยทหารอยู่ในสังกัดของ 

ทหารเรือ รวม ๒ กรม ประกอบด้วย กรมทหารเรือพระที่นั่งเวสาตรี (ทหารช่างแสงเดิม) และกรมอรสุมพล (ทหารมะรีนเดิม) 


65

เสด็จขึ้นครองสิริราชสมบัติ 

วันที่ ๑ ตุลาคม ๒๔๑๑ 

ทรงประกอบพิธีบรมราชาภิเษก 

วันที่ ๑๖ พฤศจิกายน ๒๔๑๖ 

ทั้งนี้หน่วยทหารทั้ง ๙ หน่วยในสังกัดทหารบก 

และทหารเรือ ทรงใช้นายทหารต่างประเทศเป็นผู้ฝึก 

โดยมีเจ้านายและข้าราชการซึ่งเป็นผู้ที่ทรงไว้วางพระราช 

หฤทัยเป็นผู้บังคับบัญชา และขึ้นตรงต่อพระบาทสมเด็จ 

พระเจ้าอยู่หัว พร้อมทั้งปรับปรุงอาวุธยุทธภัณฑ์ 

ให้เหมาะสมกับกาลสมัยตามกำลังของประเทศ และวาง 

ระเบียบการแต่งกายทหารให้รัดกุมมากขึ้น 

ครั้นเมื่อทรงเจริญพระชนมพรรษา ๒๐ พรรษา 

และทรงประกอบพิธีบรมราชาภิเษก เมื่อวันที่ ๑๖ 

พฤศจิกายน ๒๔๑๖ ทำให้ทรงมีพระราชอำนาจ 

โดยสมบูรณ์ไม่ต้องมีผู้สำเร็จราชการแผ่นดิน จึงทรงมีพระราชดำริที่จะพัฒนากิจการทหารให้มีความทันสมัยทัดเทียมนานา 

อารยประเทศ ซึ่งในปี พ.ศ.๒๔๒๔ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดระเบียบปกครองทหารในกรมทหารหน้าให้เหมาะสม 

มากยิ่งขึ้น พร้อมทั ้งทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดสร้างที่ทำการของทหารขึ้นใหม่บริเวณนอกรั้วพระบรมมหาราชวัง 

และอยู่ใกล้กับพระบรมมหาราชวังเพื่อป้องกันเหตุร้ายได้ทันท่วงที โดยทรงพระราชทานพื้นที่หมู่วังเจ้านายถนนหลักเมือง 

บางส่วนและฉางข้าวหลวงสำหรับพระนครเป็นพื้นที่สำหรับสร้างที่ทำการของกรมทหารหน้า โดยมีค่าก่อสร้างอาคารรวม 

เป็นเงิน ๗,๐๐๐ ชั่ง หรือ ๕๖๐,๐๐๐ บาท และค่าตกแต่งอีก ๑๒๕ ชั่ง หรือ ๑๐,๐๐๐ บาท รวมเป็นมูลค่า 

ก่อสร้างและดำเนินการทั้งสิ้น ๕๗๐,๐๐๐ บาท สำหรับการก่อสร้างที่ทำการของกรมทหารหน้าแห่งใหม่ เริ่มดำเนินการ 

ก่อสร้างในปี พ.ศ.๒๔๒๕ และก่อสร้างเสร็จใน ปี พ.ศ.๒๔๒๗ และในวันที่ ๑๘ กรกฎาคม ๒๔๒๗ พระบาทสมเด็จ 

พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาเสด็จพระราชดำเนินมาเปิดที่ทำการทหารหน้าแห่งใหม่และพระราชทานนามว่า 

โรงทหารหน้า (ศาลาว่าการกลาโหม ในปัจจุบัน) 

นอกจากนี้ ยังทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดกองทัพหัวเมืองโดยอาศัยกรอบและแนวทางเดิม โดยแบ่งออกเป็น 

๓ กองทัพ กล่าวคือ 

๑) กองทัพหัวเมืองฝ่ายเหนือ ภายใต้การบังคับบัญชาของ สมุหนายก 

๒) กองทัพหัวเมืองฝ่ายใต้ ภายใต้การบังคับบัญชาของ สมุหพระกลาโหม 

๓) กองทัพหัวเมืองชายทะเล ภายใต้การบังคับบัญชาของ เจ้าพระยาพระคลัง 


๕.๒ ยุคหลังกรมยุทธนาธิการ 

วันที่ ๘ เมษายน ๒๔๓๐ พระบาทสมเด็จ 

พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ 

ประกาศพระบรมราชโองการประกาศจัดการทหาร โดยทรง 

สถาปนากรมยุทธนาธิการขึ้น และใช้ที่ตั้งหน่วยบริเวณ 

โรงทหารหน้า (ปัจจุบันคือศาลาว่าการกลาโหม) จึงนับเป็น 

จุดเริ่มต้นของการดำเนินกิจการทหารสมัยใหม่ให้มีความ 

ภาพอาคารโรงทหารหน้า ในยุคแรก 

เป็นสากลทัดเทียมนานาอารยประเทศ และรองรับการเผชิญ 

ภัยคุกคามจากประเทศมหาอำนาจในยุคล่าอาณานิคม ทั้งนี้เนื่องจากการจัดหน่วยทหารในลักษณะที่เป็นอิสระต่อกัน ส่งผลให้ 

การปกครองบังคับบัญชาไม่อยู่ในแบบแผนเดียวกัน กล่าวคือ ต่างหน่วยต่างจัด มิได้มีการปรึกษาหารือระหว่างกัน ในบางโอกาส 

จึงเกิดการก้าวก่ายงานซึ่งกันและกัน และมีการใช้งบประมาณเพื่อการจัดหายุทโธปกรณ์กับการฝึกหัดกำลังพลในลักษณะที่ไม่มี 

แบบแผนแน่นอน จึงไม่สามารถกำหนดงบประมาณที่แน่นอนได้จนนำมาสู่ความสิ้นเปลืองของงบประมาณ จึงทรงพระกรุณา 

โปรดเกล้าฯ ให้ตั้ง ผู้บังคับบัญชาการทั่วไปสำหรับกรมทหาร เรียกว่า คอมมานเดออินชิฟ (Commander In Chief) และ 

โปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร ทรงดำรงตำแหน่งดังกล่าวนี้เพื่อให้ถูกต้อง 

ตามโบราณราชประเพณี โดยกำกับดูแลทหารบก และทหารเรือ ให้เกิดความเป็นเอกภาพในการบังคับบัญชา โดยมีการบัญญัติ 

ไว้ในประกาศจัดการทหาร 

๕.๒.๑ ให้รวมทหารบกและทหารเรือ ตั้งขึ้นเป็นกรมทหาร ใช้ชื่อว่า กรมยุทธนาธิการ โดยแยกการปกครอง 

บังคับบัญชากรมทหารออกจาก กรมพระกลาโหม (คงให้ กรมพระกลาโหม มีอำนาจบังคับบัญชาหัวเมืองฝ่ายใต้เท่านั้น) 

๕.๒.๒ ตั้งเจ้าพนักงานใหญ่ผู้จัดการในกรมสำหรับช่วยผู้บัญชาการทั่วไป อีก ๔ ตำแหน่ง คือ 

๕.๒.๒.๑ เจ้าพนักงานใหญ่ผู้ช่วยบัญชาการทหารบกหรือเอตซุแตนต์เยเนอราล (Assistant General) 

๕.๒.๒.๒ เจ้าพนักงานใหญ่ผู้บัญชาการใช้จ่าย หรือเปมาสเตอเยเนอราล (Paymaster General) 

๕.๒.๒.๓ เจ้าพนักงานใหญ่ผู้บัญชาการยุทธภัณฑ์ หรือครอดเตอมาสเตอเยเนอราล (Quartermaster 

General) 

๕.๒.๒.๔ เจ้าพนักงานใหญ่ผู้ช่วยบัญชาการทหารเรือหรือสิเกรตาริตูธีเนวี(Secretary to The Navy) 

๕.๒.๓ กำหนดอำนาจหน้าที่ของผู้บังคับบัญชาการทั่วไป และเจ้าพนักงานใหญ่ ทั้ง ๔ ตำแหน่ง 


67

เมื่อเป็นเช่นนี้การจัดส่วนราชการของกรมยุทธนาธิการในช่วงแรกจึงประกอบด้วย ทหารบก ทหารเรือ กรมการใช้จ่าย 

และกรมยุทธภัณฑ์ ทั้งนี้ ยังได้กำหนดสาระสำคัญ ดังนี้ 

(๑) พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงดำรงพระราช 

อิสริยยศในตำแหน่ง จอมทัพ 

(๒) สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร 

ทรงดำรงตำแหน่งผู้บัญชาการทั่วไป แต่เนื่องจากยังทรงพระเยาว์ 

คือ มีพระชันษาเพียง ๙ พรรษา (ประสูติเมื่อวันที่ ๒๗ มิถุนายน 

๒๔๒๑) จึงได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ นายพลเอก สมเด็จ 

พระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระภาณุพันธ์ 

วงศ์วรเดช (พระยศในขณะนั้น) ทรงเป็นผู้รักษาการแทน 

ผู้บัญชาการทั่วไปในกรมทหาร จนกว่าพระองค์จะว่าการได้ด้วย 

พระองค์เอง ซึ่งในเวลาต่อมา ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็น 

พระบรมฉายาลักษณ์สมเด็จ 

พระบรมโอรสาธิราช 

เจ้าฟ้าวชิรุณหิศ 

สยามมกุฎราชกุมาร 

พระฉายาลักษณ์นายพลเอก 

สมเด็จพระเจ้าน้องยา 

เจ้าฟ้าภาณุรังสีสว่างวงศ์ 

กรมพระภาณุพันธ์วงศ์วร 

ผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการ 

(๓) พลตรี กรมหมื่นดำรงราชานุภาพ เป็น ผู้ช่วยบัญชาการทหารบก 

(๔) นายพลเรือโท พระองค์เจ้าสายสนิทวงศ์ เป็น ผู้ช่วยบัญชาการทหารเรือ 

(๕) นายพลตรี เจ้าฟ้าจิตรเจริญ กรมขุนนริศรานุวัตติวงศ์ เป็น เจ้าพนักงานใหญ่ ผู้บัญชาการใช้จ่าย 

(๖) นายพันเอก พระยาสุรศักดิ์มนตรี (เจิม แสง-ชูโต) เป็น เจ้าพนักงานใหญ่ ผู้บัญชาการยุทธภัณฑ์ 

(๗) นายพลตรี กรมหมื่นประจักษ์ศิลปาคม เป็น ผู้บัญชาการรักษาพระราชวัง 

๕.๓ ยุคกระทรวงยุทธนาธิการ (Ministry of War and Marine) 

เนื่องจากการจัดหน่วยที่มีลักษณะเป็นกรมมีจุดอ่อนในการปฏิบัติราชการทหาร กล่าวคือ ต่างกรมต่างเป็นอิสระ 

ไม่ขึ้นตรงต่อกัน จึงทำให้การบริหารราชการประสบปัญหา เมื่อเป็นเช่นนี้ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงทรงจัด 

ระเบียบบริหารราชการแผ่นดินใหม่ โดยตราพระราชบัญญัติจัดการกรมยุทธนาธิการ รัตนโกสินทรศก ๑๐๙ ด้วยการยกฐานะ 

กรมยุทธนาธิการขึ้นเป็นกระทรวงยุทธนาธิการ (Ministry of War and Marine) เมื่อวันที่ ๑ เมษายน ๒๔๓๓ พร้อมทั้ง 

ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ตั้งตำแหน่งตามพระราชบัญญัติกรมยุทธนาธิการ เมื่อวันที่ ๑๕ เมษายน ๒๔๓๓ ดังนี้ 


นายพลตรี กรมหมื่น 

ดำรงราชานุภาพ 

นายพลเรือโท พระองค์เจ้า 

สายสนิทวงศ์ 

นายพลตรี 

เจ้าฟ้าจิตรเจริญ 

กรมขุนนริศรา 

นุวัดติวงศ์ 

นายพันเอก พระยา 

สุรศักดิ์มนตรี 

(เจิม แสง - ชูโต) 

นายพลตรี กรมหมื่น 

ประจักษ์ศิลปาคม 

ให้ นายพลเอก สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช เป็น เสนาบดี 

ว่าการยุทธนาธิการ (ที่เรียกตามภาษาอังกฤษว่า มินิสเตอร์ออฟวาแอนต์มริน หรือ Minister of War and Marine) 

ให้ นายพันเอก พระยาสุรศักดิ์มนตรี (เจิม แสง-ชูโต) เป็น ผู้บัญชาการทหารบก (ที่เรียกตามภาษาอังกฤษว่า 

ชิพสตาฟออฟดิอามี หรือ Chief Staff of the Army) 

ให้ พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าขจรจรัสวงษ์ กรมหมื่นปราบปรปักษ์ เป็น ผู้บัญชาการทหารเรือ (ที่เรียกตามภาษา 

อังกฤษว่า ชิพสตาฟออฟดิเนวี หรือ Chief Staff of the Navy) 

ทั้งนี้ มีการแบ่งส่วนราชการกระทรวงยุทธนาธิการ ออกเป็น ๒ ฝ่าย กล่าวคือ 

(๑) ฝ่ายพลเรือน ทำหน้าที่ด้านธุรการ การบริหาร และการส่งกำลังบำรุง โดยมี เสนาบดี 

กระทรวง เป็นผู้บังคับบัญชา 

(๒) ฝ่ายทหาร ทำหน้าที่เป็นส่วนกำลังรบ แบ่งออกเป็น ๒ ส่วน คือ กรมทหารบก และ 

กรมทหารเรือ โดยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ทรงดำรงตำแหน่ง จอมทัพ และทรงพระกรุณา 

โปรดเกล้าฯ ให้ สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร รับสนองพระบรมราชโองการ 

พระบรมฉายาลักษณ์ สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ 

สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกุมาร 


69

พระฉายาลักษณ์ 

นายพลเอก สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ 

เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ 

กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช 

ภาพนายพันเอก 

พระยาสุรศักดิ์มนตรี 

(เจิม แสง - ชูโต) 

พระฉายาลักษณ์พระวรวงศ์เธอ 

พระองค์เจ้าขจรจรัสวงษ์ 

กรมหมื่นปราบปรปักษ์ 

ภาพสำเนาราชกิจจานุเบกษา 

ฉบับวันที่ ๒๗ เมษายน ๒๔๓๓ 

ทั้งนี้ การจัดหน่วยของกรมทหารบก แบ่งออกเป็น ๖ หน่วย ประกอบด้วย กรมนายเวนใหญ่ทหารบก กรมปลัด 

ทหารบกใหญ่ กรมยกรบัตรทหารบกใหญ่ โรงเรียนสอนวิชาทหาร โรงพยาบาลทหารบก และกรมคุกทหารบก 

สำหรับ การจัดหน่วยของกรมทหารเรือ แบ่งออกเป็น ๑๐ หน่วย ประกอบด้วย กรมปลัดทหารเรือใหญ่ (กองกลาง) 

กองบัญชีเงิน กรมคลังพัสดุทหารเรือ กองเร่งชำระ กรมคุกทหารเรือ กรมอู่ กรมช่างกล โรงพยาบาลทหารเรือ ทหารมะรีน 

หรือทหารนาวิกโยธิน เรือรบหลวงและเรือพระที่นั่งประจำการ 

ภาพผู้บังคับบัญชากระทรวงยุทธนาธิการ 

บันทึกภาพเมื่อปีพุทธศักราช ๒๔๓๓ บริเวณด้านในโรงเรียนหน้าด้านทิศตะวันตก 


นอกจากนี้ ยังทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ตราพระราชบัญญัติ 

แก้ไขธรรมเนียมกำหนดอายุไพร่ ในปี พ.ศ.๒๔๓๑ เพื่อประโยชน์แก่ 

อาณาประชาราษฎร์ และเพื่อประโยชน์แก่ราชการแผ่นดิน โดยกำหนด 

ไว้สาระสำคัญ ดังนี้ 

๑. ชายไทยที่อายุย่าง ๑๘ ปี ให้ไปลงบัญชีชื่อไว้ในกรมทหาร 

๒. เมื่ออายุครบ ๑๘ ปีบริบูรณ์ ต้องไปประจำการฝึกหัดวิชา 

ทหาร จนอายุครบ ๒๑ ปีบริบูรณ์ 

๓. เมื่ออายุครบ ๒๒ ปีบริบูรณ์ ให้มาเข้าเวรรับราชการ 

ปีละ ๓ เดือน จนอายุครบ ๕๐ ปีบริบูรณ์ จึงปลดพ้นราชการ

๔. ทหารที่มีบุตรเข้ารับราชการทหารตั้งแต่ ๑ คนขึ้นไป ให้บิดาปลดจากราชการในเวลานั้น เว้นยามศึกสงคราม 

บุตรจะต้องเป็นทหารตามหมู่บิดาตน 

ในปีเดียวกันนี้ คือ วันที่ ๒๙ พฤษภาคม ๒๔๓๑ ได้มีการตราพระราชบัญญัติเบี้ยหวัดและเบี้ยรางวัลแก่ทหาร 

โดยกำหนดให้เบี้ยเลี้ยงเฉพาะทหารที่ไปราชการรักษาชายแดนในหัวเมืองลาวและเขมร อันเป็นท้องถิ่นกันดาร และในวันที่ ๑๒ 

สิงหาคม ๒๔๓๑ ได้มีการตราพระราชบัญญัติรวม ๒ ฉบับ ประกอบด้วย พระราชบัญญัติว่าด้วยศักดินาทหารและพระราชบัญญัติ 

ว่าด้วยลำดับยศนายทหารบก เพื่อเป็นการวางระเบียบในกิจการทหารให้เป็นที่เรียบร้อยสมบูรณ์มากขึ้นตามลำดับ 

๕.๔ ยุคการปฏิรูประบบราชการครั้งแรก 

ในวันที่ ๑ เมษายน ๒๔๓๕ พระบาทสมเด็จ 

พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ 

จัดตั้งกระทรวงขึ้นใหม่ตามภารกิจเพื่อให้เกิดการรวม 

ศูนย์งาน โดยแบ่งออกเป็น ๑๒ กระทรวง ประกอบด้วย 

๑. กระทรวงมหาดไทย บังคับบัญชา 

หัวเมืองฝ่ายเหนือรวมทั้งประเทศราชทางเหนือ 

๒. กระทรวงกลาโหม บังคับบัญชา 

หัวเมืองฝ่ายใต้ ฝ่ายตะวันตก ตะวันออก และเมืองมลายู 

ประเทศราช ทั้งกรมทหารเรือ กรมช้าง กรมแสง 

๓. กระทรวงการต่างประเทศ จัดการ 

เรื่องเกี่ยวกับการต่างประเทศ 

๔. กระทรวงนครบาล (กระทรวงเมือง) 

จัดการเรื่องความปลอดภัยในพระนคร การโปลิศ และการ 

บัญชีคน 

๕. กระทรวงวัง จัดการเกี่ยวกับเรื่อง 

ในราชสำนักและพระราชพิธีต่าง ๆ 

๖. กระทรวงพระคลังมหาสมบัติ บังคับ 

บัญชาการเก็บภาษีอากรและการเงินของแผ่นดิน 

ทหารอย่างยุโรป ทหารหน้า ทหารสมัย 

กรมยุทธนาธิการ 

ทหารยุคกระทรวงกลาโหม 

ทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ 


71

๗. กระทรวงเกษตรพานิชยการ จัดการเรื่องเพาะปลูก การป่าไม้ การค้า 

บ่อแร่ และโฉนดที่ดิน 

๘. กระทรวงยุติธรรม จัดการเรื่องเกี่ยวกับศาล การบังคับศาลที่จะชำระความ 

รวมกันทั้งแพ่ง อาญา นครบาล อุทธรณ์ทั้งแผ่นดิน 

๙. กระทรวงยุทธนาธิการ จัดการเกี่ยวกับทหารบกและทหารเรือแบบยุโรป 

๑๐. กระทรวงธรรมการ จัดการเกี่ยวกับเรื่องศาสนา การศึกษา การพยาบาล 

และพิพิธภัณฑ์ 


พระฉายาลักษณ์และภาพเสนาบดีสภา 

ทหารเรือ (ทหารมะริน) 

ภาพทหารตั้งแต่ยุคก่อตั้งกรมยุทธนาธิการ 

๑๑. กระทรวงโยธาธิการ จัดการเกี่ยวกับเรื่องการก่อสร้าง 

ทำถนน ขุดคลอง และการช่างทั่วไป ทั้งการไปรษณีย์และโทรเลข หรือ 

รถไฟ ซึ่งจะมีสืบไปในภายหน้า 

๑๒. กระทรวงมุรธาธิการ ดูแลรักษาพระราชลัญจกร หนังสือ 

ราชการเกี่ยวกับพระมหากษัตริย์ 

เหตุการณ์ต่อมาในวันเดียวกันนั้น คือ วันที่๑ เมษายน ๒๔๓๕ 

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ 

ในเรื ่องที่สำคัญของการจัดส่วนราชการทางทหาร โดยมีการตราพระราช 

บัญญัติขึ้นใช้บังคับฉบับหนึ ่งชื่อว่า พระราชบัญญัติกรมยุทธนาธิการ 

รัตนโกสินทรศก ๑๑๑ ขึ้น โดยมีสาระสำคัญ ดังนี้ 

ก) ให้แยกการบังคับบัญชาการทหารเรือ กรมช้าง กรมแสง จาก กระทรวงยุทธนาธิการ ไปขึ้นกับ กระทรวงกลาโหม 

ข) สำหรับกระทรวงยุทธนาธิการ ให้ลดฐานะเป็น กรมยุทธนาธิการ ซึ่งเป็นส่วนราชการที่มีลักษณะพิเศษไม่ต้องสังกัด 

ขึ้นกระทรวงใด กับมีหน้าที่ปกครองบังคับบัญชาทหารบก 

ค) พร้อมทั้งทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ นายพลเอก สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ 

กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช เป็น ผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการ (อัตราใหม่) กับให้มีตำแหน่งในที่ประชุมเสนาบดีด้วย 

ง) ตามบทบัญญัติของพระราชบัญญัติฉบับนี ้ได้มีการกำหนดตั้งกรมขึ้นเป็นส่วนราชการขึ้นตรงกรมยุทธนาธิการ 

รวม ๕ กรม กล่าวคือ 


กรมปลัดทหารบกใหญ่ 

กรมนายเวนใหญ่ทหารบก 

กรมยกกระบัตรบัตรทหารบกใหญ่ 

กรมยุทธภัณฑ์ 

กรมคลังเงิน 

เมื่อเป็นเช่นนี้ การจัดส่วนราชการกรมยุทธนาธิการ (ภายหลังแปลงสภาพจากกระทรวงยุทธนาธิการ) จึงประกอบ 

ด้วย กรมปลัดทหารบกใหญ่ กรมนายเวนใหญ่ทหารบก กรมยกกระบัตรทหารบกใหญ่ กรมยุทธภัณฑ์ กรมคลังเงิน และส่วน 

ราชการขึ้นตรงอื่นตามที่มีการจัดตั้งในกรมทหารบกเดิม กล่าวคือโรงเรียนนายร้อย โรงเรียนนายสิบ กองทหารหน้า กองทหารม้า 

กองทหารปืนใหญ่ กองทหารมหาดเล็ก กองทหารรักษาพระองค์ กองทหารล้อมวัง และกองทหารฝีพาย ทำให้ส่วนราชการ 

ขึ้นตรงกรมยุทธนาธิการ รวมทั้งสิ้นเป็น ๑๔ หน่วย 

และในวันที่ ๓ กันยายน ๒๔๓๕ ในปีเดียวกันนั้นเอง ได้มีการตราพระราชบัญญัติกรมยุทธนาธิการ รัตนโกสินทร์ 

ศก ๑๑๑ ขึ้นอีกฉบับปรับปรุงแก้ไขพระราชบัญญัติเดิมที่ตราขึ้นเมื่อวันที่ ๑ เมษายน ๒๔๓๕ โดยมีสาระสำคัญ คือ 

ก) ปรับเปลี่ยนชื่อกรมคลังเงิน เป็นชื่อ กรมคลัง 

ข) ปรับเปลี่ยนชื่อของกรมยกกระบัตรทหารบกใหญ่ เป็นชื่อ กรมยกรบัตทหาร พร้อมทั้งปรับภารกิจของกรมนี้ขึ้นใหม่ 

ค) ปรับเปลี่ยนภารกิจของกรมยุทธภัณฑ์ 

๕.๕ ยุคควบรวมเป็นกระทรวงกลาโหม 

การปฏิบัติราชการทางทหาร โดยมีกระทรวงกลาโหมกำกับดูแลบังคับบัญชาหัวเมืองภาคใต้ ประเทศราช ทหารเรือ 

กรมช้างและกรมแสง และกรมยุทธนาธิการ ที่กำกับดูแลบังคับบัญชาทหารบก ประเทศไทยในห้วงเวลาดังกล่าวยังประสบปัญหา 

ในเรื่องต่าง ๆ ทั้งในเรื่องที่ประเทศตะวันตกมุ่งที่จะเข้าครอบครองอินโดจีน จึงจำเป็นที่จะต้องมีการระดมกำลังพลไว้ใช้ใน 

กรณีฉุกเฉินอย่างเป็นเอกภาพสามารถสั่งการได้ด้วยส่วนราชการเดียว ทั้งนี้เพราะการเกณฑ์พลในขณะนั้นได้มีการแบ่งอำนาจ 

การเกณฑ์ออกเป็นอำนาจของ ๒ กระทรวง คือ 

กระทรวงกลาโหม บังคับบัญชา และเกณฑ์พลในส่วนหัวเมืองภาคใต้และประเทศราช 

กระทรวงมหาดไทย บังคับบัญชา และเกณฑ์พลในส่วนหัวเมืองภาคเหนือ 

การบริหารกิจการทหารในสมัยนั้นจึงประสบปัญหาและเกิดลักลั่นกันในการใช้กำลังฝ่ายทหารและกำลังฝ่ายพลเรือน 

เพราะหากพิจารณาแล้วเสมือนมีกองทัพ ๒ กองทัพในภารกิจเดียวกัน คือ กองทัพฝ่ายเหนือและกองทัพฝ่ายใต้ เมื่อเป็นเช่นนี้ 


73

พระบรมวงศานุวงศ์ผู้ใหญ่และข้าราชการระดับสูงทางทหารในสมัยนั้น จึงได้จัดทำหนังสือกราบบังคมทูล เพื่อขอให้ทรงพระกรุณา 

พิจารณาเรื่องดังกล่าว ดังนั้นในวันที่ ๒๓ ธันวาคม ๒๔๓๗ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้ทรงพระกรุณา 

โปรดเกล้าฯ ให้ตราประกาศขึ้น ๑ ฉบับ เรียกว่า ประกาศจัดปันน่าที่กระทรวงกะลาโหมมหาดไทย รัตนโกสินทรศก ๑๑๓ เพื่อแบ่ง 

การบริหารราชการของกระทรวงกลาโหม (ซึ่งเดิมเคยบังคับบัญชาหัวเมืองภาคใต้และประเทศราช) กับกระทรวงมหาดไทย 

(ซึ่งเดิมเคยบังคับบัญชาหัวเมืองภาคเหนือ) ให้เกิดความชัดเจนในการบริหารราชการอย่างเป็นสัดเป็นส่วนไม่ก้าวก่ายอำนาจ 

หน้าที่ระหว่างฝ่ายพลเรือนกับฝ่ายทหาร หรือเพื่อลดความซ้ำซ้อนในการบริหารราชการแผ่นดิน ซึ่งมีสาระสำคัญ กล่าวคือ 

ก) แยกข้าราชการพลเรือน คือ การบังคับบัญชาหัวเมืองภาคใต้ไปขึ้นอยู่กับมหาดไทย และจัดระเบียบการบริหาร 

ราชการพลเรือนแบบใหม่ 

ข) ให้โอนกรมยุทธนาธิการ ขึ้นตรงต่อกระทรวงกลาโหม เพื่อความเป็นเอกภาพในการบังคับบัญชา โดยรวมการบังคับ 

บัญชาทางการทหารไว้ที่กระทรวงกลาโหม เพื่อให้กระทรวงกลาโหมรับผิดชอบด้านการป้องกันประเทศ ด้วยกำลังทหารทั้งทางบก 

และทางเรือ ทั้งหน่วยทหารที่มีที่ตั้งหน่วยอยู่ในส่วนกลางและส่วนภูมิภาค 

ภาพตรากระทรวงกลาโหม 

(คชสีห์) 

ภาพตรากระทรวงมหาดไทย 

(ราชสีห์) 

พระฉายาลักษณ์นายพลเอก สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ 

เจ้าฟ้าจิตรเจริญ กรมพระยานริศรานุวัตติวงศ์ 

เสนาบดีกระทรวงกลาโหม 

พระฉายาลักษณ์นายพลเอก สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ 

พระองค์เจ้าดิศวรกุมาร กรมพระยาดำรงราชานุภาพ 

เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย 

ภายหลังจากที่มีการจัดแบ่งหน้าที่ของกระทรวงกลาโหมและกระทรวงมหาดไทย เมื่อปีพ.ศ.๒๔๓๗ จึงทำให้กระทรวง 

กลาโหมมีความชัดเจนในการปฏิบัติราชการทางทหารอย่างเป็นเอกภาพ และหลังจากนั้นก็ได้มีการพัฒนางานทางการทหาร 

อย่างต่อเนื่องตลอดรัชกาลของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยมีพัฒนาการ ดังนี้ 


๑) ปี พ.ศ.๒๔๓๙ ได้มีการโอน กรมพระสุรัสวดี จากกระทรวงนครบาล (กระทรวงเมือง) มาขึ้นการปกครองบังคับ 

บัญชากับกระทรวงกลาโหม เพื่อความสะดวกและเป็นเอกภาพในการเรียกคนเข้ารับราชการทหารและเข้าประจำการ โดยเป็น 

ไปตามพระบรมราโชบายที่จะรวบรวมกิจการระดมสรรพกำลัง คือ สรรพาวุธและกำลังทหารไว้ที่กระทรวงกลาโหม 

๒) วันที่ ๑ เมษายน ๒๔๔๑ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณา 

โปรดเกล้าฯ ให้จัดตั้ง กรมเสนาธิการทหารบกขึ้น พร้อมทั้งโปรดเกล้า ฯ ให้พระเจ้าบรมวงศ์เธอ 

พระองค์เจ้าจิรประวัติวรเดช กรมหลวงนครไชยศรีสุรเดช ดำรงตำแหน่ง เสนาธิการทหารบก 

พระองค์แรกในกองทัพไทย 

๓) ปี พ.ศ.๒๔๔๒ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ 

ให้มีการจัดตั้งกองทหารไปประจำตามหัวเมืองต่าง ๆ ทั่วพระราชอาณาจักร เพื่อความสะดวก 

ในการวางกำลังไว้ตามพื้นที่ยุทธศาสตร์และเปลี่ยนนามหน่วยทหารให้เป็นลำดับโดยทั่วกัน อาทิ 

กรมทหารล้อมวัง เป็น กรมทหารบกราบที่ ๑ 

กรมทหารรักษาพระองค์ เป็น กรมทหารบกราบที่ ๒ 

กรมทหารฝีพาย เป็น กรมทหารบกราบที่ ๓ 

กรมทหารหน้า เป็น กรมทหารบกราบที่ ๔ 

พระฉายาลักษณ์นายพลเอก 

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ 

พระองค์เจ้าจิรประวัติวรเดช 

กรมหลวงนครไชยศรีสุรเดช 

นายพลเอก สมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอ 

เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ 

กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช 

เสนาบดีว่าการยุทธนาธิการ 

ทรงฉายภาพกับกำลังพลในกระทรวงยุทธนาธิการ 

๔) ปี พ.ศ.๒๔๔๔ ได้มีการตรากฎข้อบังคับขึ้นหนึ่งฉบับ สำหรับ 

เป็นแนวทางในการปฏิบัติงานของเจ้าหน้าที่ ชื่อว่า ข้อบังคับสำหรับใช้ไปพลาง 

ร.ศ.๑๒๐ ซึ่งเป็นการปรับระบบหน่วยงานฝ่ายอำนวยการในกระทรวงกลาโหม 

ให้ชัดเจนและเหมาะสมแก่การปฏิบัติงานได้อย่างรวดเร็วและไม่ก้าวก่ายซึ ่งกัน 

และกัน และในปีเดียวกันนี้ได้มีการปรับปรุง ๗ หน่วยงาน เพื่อให้เกิดความ 

เหมาะสมและลดปัญหาในการปฏิบัติราชการ โดยทำการปรับปรุงหน่วยงานของ 

กรมยุทธนาธิการ รวม ๗ หน่วยงาน คือ กรมยกรบัตทหารบก (กรมยกกระบัตร 

ในเวลาต่อมา) กรมเสนาธิการทหารบก กรมสารวัตรปืนใหญ่ กรมการแพทย์ 

ทหารบก กรมบัญชาการทหารบกมณฑลกรุงเทพ กรมบัญชาการทหารบก 

มณฑลนครราชสีมา และกรมบัญชาการทหารบกมณฑลราชบุรี 


75

๕) ปี พ.ศ.๒๔๔๔ ได้มีการดำเนินงานที่สำคัญเกี่ยวกับกิจการทหาร รวม ๒ ประการ คือ 

๕.๑) การทดลองบังคับใช้แนวทางการเกณฑ์ทหารออกจากการเกณฑ์กำลังคนเพื่อราชการพลเรือนอย่างเด็ดขาด 

ตามแนวทางของ ข้อบังคับลักษณะเกณฑ์ทหาร ร.ศ.๑๒๒ โดยทดลองใช้ในมณฑลนครราชสีมาเป็นครั้งแรกในปีพ.ศ.๒๔๔๖ 

ซึ่งในเวลาต่อมาได้มีการพัฒนาเป็นการประกาศใช้ พระราชบัญญัติลักษณะการเกณฑ์ทหาร รัตนโกสินทรศก ๑๒๔ เมื่อวันที่ 

๒๙ สิงหาคม ๒๔๔๘ โดยเปลี่ยนจากทหารสมัครมาเป็นการเกณฑ์ทหารโดยกำหนดให้ไพร่ที่มีอายุ ๑๘ – ๒๐ ปี (ต่อมา 

ในปี พ.ศ.๒๔๖๘ มีการแก้ไขเพิ่มอายุเป็น ๒๐ ปี) ต้องเข้ารับการคัดเลือกเข้าเป็นทหารทุกคนในแต่ละปี ซึ่งคนที่ได้รับ 

การคัดเลือกต้องเข้ารับราชการเป็นทหารในกองประจำการมีกำหนด ๒ ปี หลังจากเป็นทหารรับใช้ชาติครบกำหนด ๒ ปีแล้ว 

ไพร่ก็เป็นอิสระสามารถประกอบอาชีพได้ตามใจชอบ ไม่ต้องมีพันธะในการเข้าเวรรับใช้มูลนายดังแต่ก่อน ซึ่งสอดคล้องกับการ 

ประกาศเลิกทาส เมื่อวันที่ ๑ เมษายน ๒๔๔๘ และปรับปรุงการเรียกเก็บเงินค่าราชการจากชายฉกรรจ์ที่ไม่ได้เป็นทหาร คือ 

เงินรัชชูปการ ปีละ ๖ บาท ทั้งนี้พระราชบัญญัติฉบับนี้ได้ให้สิทธิแก่ผู้เสียภาษีอากรมาก ซึ่งจะมีสิทธิที่จะขอผ่อนผันการเกณฑ์ 

ทหารแก่คนในห้างร้าน หรือครอบครัวได้ชั่วคราวเป็นปี ๆ ไป 

๕.๒) การพิจารณาเพิ่มกำลังพลประมาณร้อยละ ๓๐ ในหน่วยทหารสังกัดกรมยุทธนาธิการ รวม ๑๖ หน่วย 

คือ กรมปลัดทัพบก กรมเสนาธิการทหารบก กรมราชองครักษ์ จเรทัพบก กองโรงเรียนทหารบก กรมยุทธศึกษาทหารบก กรม 

ยกรบัตทหารบก กรมแพทย์ทหารบก กองสารวัตร ปืนใหญ่ กรมบัญชาการทหารบกมณฑลกรุงเทพ กรมบัญชาการทหารบก 

มณฑลราชบุรี กรมบัญชาการทหารบกมณฑลนครราชสีมา กรมบัญชาการทหารบกมณฑลนครสวรรค์ กรมบัญชาการทหาร 

บกมณฑลพิษณุโลก กรมบัญชาการทหารบกมณฑลพายัพตะวันออก และกรมบัญชาการทหารบกมณฑลพายัพตะวันตก 

๖) ปี พ.ศ.๒๔๕๓ ได้มีการเปลี่ยนแปลงวิธีการจัดกรมยุทธนาธิการครั้งใหญ่ โดยนายพลเอก กรมหมื่นนครไชยศรี 

สุรเดช ผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการ ได้กราบบังคมทูลขอพระราชทานพระบรมราชานุญาตจัดกำลังรบใหม่ และจัดตั้ง พร้อม 

ขนานนามกองพล รวม ๑๐ กองพล โดยวางกำลังตามพื้นที่สำคัญ นับว่าเป็นการจัดหน่วยงานทางทหารที่สามารถรองรับการ 

ป้องกันราชอาณาจักรอย่างจริงจังและผ่านการพิจารณาปัญหาอย่างรอบคอบทุกด้าน ส่งผลให้กรมยุทธนาธิการมีส่วนราชการ 

ขึ้นตรง ๒๒ หน่วย คือ กรมเสนาธิการทหารบก กรมปลัดทัพบก กรมจเรทัพบก กรมยกรบัตทัพบก กรมคลังเงินทหารบก ศาล 

กรมยุทธนาธิการ กรมพระธรรมนูญทหารบก กรมแพทย์ทหารบก กรมเกียกกายทัพบก กรมช่างแสง กรมราชองครักษ์ แผนก 

สารวัตรใหญ่ทหารบก กองพลที่ ๑ รักษาพระองค์ มณฑลกรุงเทพฯ กองพลที่ ๒ มณฑลนครไชยศรี กองพลที่ ๓ มณฑล 

กรุงเก่า กองพลที่ ๔ มณฑลราชบุรี กองพลที่ ๕ มณฑลนครราชสีมา กองพลที่ ๖ มณฑลนครสวรรค์ กองพลที่ ๗ มณฑล 

พิษณุโลก กองพลที่ ๘ มณฑลพายัพ กองพลที่ ๙ มณฑลปราจีนบุรี และกองพลที่ ๑๐ มณฑลอีสานอุดร 


๖. รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว 

๖.๑ การแบ่งแยกภารกิจทหารบกและทหารเรือ 

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เนื่องจากพระองค์ทรงสำเร็จ 

การศึกษาจากโรงเรียนนายร้อยทหารบกแซนเฮิร์ทซ์( Royal Military Academy Sandhurst) 

ประเทศอังกฤษ ทั้งยังทรงปฏิบัติหน้าที่ราชการเป็นนายทหารสังกัดในกรมทหารราบ 

เบาเดอรัม รักษาพระองค์ (Durham Light Infantry Regiment) และค่ายฝึกทหารปืนใหญ่ 

ที่ประเทศอังกฤษ นับว่าทรงเป็นพระมหากษัตริย์ไทยพระองค์แรกที่ได้ทรงศึกษาวิชาทหารบก 

จากต่างประเทศ โดยเฉพาะเมื่อพระองค์เสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติ จึงทรงพระกรุณา 

โปรดเกล้าฯ ปรับปรุงกิจการทหารให้ดียิ่งขึ้น และเจริญก้าวหน้าตามแบบอย่างทหารในทวีป 

ยุโรป โดยให้มีการเปลี่ยนแปลงการบริหารกิจการทหารใหม่ทั้งนี้ เนื่องจากที่ประชุมเสนาบดี 

ต่างตระหนักดีว่าการป้องกันประเทศ เป็นภารกิจสำคัญอย่างยิ่งที่ทหารบกและทหารเรือ 

จะต้องมีเอกภาพในการสั่งการบังคับบัญชา กอปรกับแนวทางการบริหารหน่วยงานและ 

การปฏิบัติราชการของทหารบกและทหารเรือมีความแตกต่างกันจึงควรแยกออกจากกัน 

โดยให้มีความเป็นอิสระในการดำเนินงาน ตั้งแต่การเรียกเกณฑ์คน การฝึกศึกษา และการใช้ 

ยุทโธปกรณ์ กล่าวคือ ควรแยกเป็นกระทรวงทหารบก และกระทรวงทหารเรือ 

นอกจากนี้ ยังมีความจำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องร่วมกันคิดอ่าน จัดการเพื่อความ 

เป็นปึกแผ่นมั่นคงของพระราชอาณาจักร ดังนั้น เพื่อเป็นการกำกับดูแลให้ทั้งสองกระทรวง 

สามารถปฏิบัติราชการตามหน้าที่ จึงเห็นสมควรจัดตั้ง “สภาป้องกันพระราชอาณาจักร” 

ขึ้น เพื่อทำหน้าที่ประสานงานระหว่างทหารบก และทหารเรือ ให้ดำเนินไปได้โดยสอดคล้อง 

ร่วมกันอย่างพร้อมเพรียง 

เมื่อเป็นเช่นนี้ จึงได้มีการออก ประกาศตั้งกระทรวงทหารบก ทหารเรือ 

รัตนโกสินทรศก ๑๒๙ เมื่อวันที่ ๑๑ ธันวาคม ๒๔๕๓ ซึ่งมีสาระสำคัญ ดังนี้ 

๖.๑.๑ เปลี่ยนชื่อ กรมยุทธนาธิการ เป็น กระทรวงกลาโหม มีหน้าที่ 

ดูแลการปกครองเฉพาะกิจการทหารบก โดยมี นายพลเอก กรมหมื่นนครไชยศรีสุรเดช 

ผู้บัญชาการกรมยุทธนาธิการ ดำรงตำแหน่งเสนาบดี กระทรวงกลาโหม บังคับบัญชา 

ทหารบกทั่วไป 


พระบาทสมเด็จ 

พระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว 


77

๖.๑.๒ ยกฐานะกรมทหารเรือ ขึ้นเป็น กระทรวงทหารเรือ มีหน้าที่ดูแลการปกครองเฉพาะกิจการทหารเรือ 

โดยมี นายพลเรือโท สมเด็จเจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธ์กรมขุนนครสวรรค์วรพินิต ผู้บัญชาการกรมทหารเรือ ดำรงตำแหน่งเสนาบดี 

กระทรวงการทหารเรือ บังคับบัญชาทหารเรือทั่วไป 

๖.๑.๓ จัดตั้ง สภาป้องกันพระราชอาณาจักร ทำหน้าที่ประสานงานระหว่างกระทรวงกลาโหม และกระทรวง 

การทหารเรือ โดยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงดำรงพระอิสริยยศเป็นประธานสภาป้องกันพระราชอาณาจักร 

และสมาชิกสภา ประกอบด้วย เสนาบดีกระทรวงกลาโหม เสนาบดีกระทรวงการทหารเรือ จอมพลทหารบก จอมพลทหารเรือ 

ทั้งที่ประจำการและมิได้ประจำการ โดยมี เสนาธิการทหารบก เป็น เลขานุการประจำสภา 

พระบรมฉายาลักษณ์นายพลเอก 

พระองค์เจ้าจิรประวัติวรเดช 

กรมหลวงนครไชยศรีสุรเดช 


พระบรมฉายาลักษณ์นายพลเรือโท 

สมเด็จเจ้าฟ้าบริพัตร 

กรมขุนนครสวรรค์วรพินิต 

เสนาบดีกระทรวงทหารเรือ 

๖.๒ การปรับปรุงกิจการทหารบก 

ในปี พ.ศ.๒๔๕๔ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้า 

เจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ปรับปรุงกิจการทหารบก 

โดยให้จัดรวมกองพล เป็นกองทัพ และ ๑ กองพลอิสระ ดังนี้ 

๖.๒.๑ กองทัพที่ ๑ ตั้งกรมบัญชาการ 

ที่กรุงเทพฯ มีหน่วยขึ้นตรงรวม ๓ กองพล ประกอบด้วย 

กองพลที่ ๑ รักษาพระองค์ มณฑลกรุงเทพฯ กองพลที่ ๒ 

มณฑลกรุงเทพฯ (เดิมคือมณฑลนครไชยศรี) และกองพล 

ที่ ๓ มณฑลกรุงเก่า 

๖.๒.๒ กองทัพที่ ๒ ตั้งกรมบัญชาการ 

ที่พิษณุโลก มีหน่วยขึ้นตรงรวม ๓ กองพล ประกอบด้วย 

กองพลที่ ๖ มณฑลนครสวรรค์ กองพลที่ ๗ มณฑล 

พิษณุโลก และกองพลที่ ๘ มณฑลพายัพ 

๖.๒.๓ กองทัพที่ ๓ ตั้งกรมบัญชาการที่กรุงเทพฯ มีหน่วยขึ้นตรงรวม ๓ กองพล ประกอบด้วย กองพล 

ที่ ๕ มณฑลนครราชสีมา กองพลที่ ๙ มณฑลปราจีนบุรี และกองพลที่ ๑๐ มณฑลอีสานและอุดร 

๖.๒.๔ กองพลที่ ๔ เป็นกองพลอิสระขึ้นการบังคับบัญชาโดยตรงต่อกระทรวงกลาโหม ตั้งกรมบัญชาการ 

ที่มณฑลราชบุรี 


๖.๒.๕ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ยกแผนกช้าง ขึ้นเป็น กรมพระคชบาล ขึ้นการบังคับบัญชาโดยตรงต่อ 

กระทรวงกลาโหม ซึ่งมีหน่วยขึ้นตรงของกรมพระคชบาล คือ กองช้างโขลง กองการเพนียด และกรมการคล้องช้าง 

๖.๒.๖ ในปี พ.ศ.๒๔๕๕ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้ง กรมแสงสรรพาวุธ ขึ้นการบังคับบัญชาโดยตรง 

ต่อกระทรวงกลาโหม ซึ่งมีหน่วยขึ้นตรงของกรมแสงสรรพาวุธ คือ กรมแสง และกรมคลังแสง 

๖.๓ การพัฒนาหน่วยงานทหารบก 

๖.๓.๑ เมื่อวันที่ ๙ มีนาคม ๒๔๕๗ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้บัญญัติแบ่งทหารเป็นเหล่า ชนิดและ 

จำพวก เพื่อให้เกิดความถูกต้องและไม่สับสนในการปฏิบัติงาน 

๖.๓.๒ เมื่อวันที่ ๑๑ มีนาคม ๒๔๕๗ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เปลี่ยนนามหน่วยทหาร และตั้ง 

ตำแหน่งผู้บังคับหน่วยทหารบก ดังนี้ 

๖.๓.๒.๑ เปลี่ยนนามหน่วย โดยให้เปลี่ยน กล่าวคือ 

๑) กองทัพที่... เปลี่ยนเป็น กองทัพน้อยทหารบกที่... 

๒) กองพลที่... เปลี่ยนเป็น กองพลทหารบกที่... 

๓) คำว่า กรมทหาร หรือกองทหาร ให้เติมคำว่า บก ต่อท้าย 

๖.๓.๒.๒ ตั้งตำแหน่ง โดยให้ตั้งตำแหน่งผู้บังคับหน่วยระดับกองทัพและกองพล กล่าวคือ 

๑) ผู้บังคับหน่วยระดับกองทัพ ให้ใช้ว่า แม่ทัพกองทัพน้อยทหารบกที่... 

๒) ผู้บังคับหน่วยระดับกองพล ให้ใช้ว่า ผู้บัญชาการกองพลทหารบกที่... 

๖.๓.๒.๓ นอกจากนี้ ยังทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้แม่ทัพกองทัพน้อยและผู้บัญชาการกองพล 

ทหารบก ดำรงตำแหน่งผู้บัญชาการมณฑลทหารบกควบด้วย ทั้งหมด ๑๐ ตำแหน่ง ดังนี้ 

๑) แม่ทัพกองทัพน้อยทหารบกที่ ๑ เป็น ผู้บัญชาการมณฑลทหารบกกรุงเทพฯ 

๒) ผู้บัญชาการกองพลทหารบกที่ ๒ เป็น ผู้บัญชาการมณฑลทหารบกนครไชยศรี 

๓) ผู้บัญชาการกองพลทหารบกที่ ๓ เป็น ผู้บัญชาการมณฑลทหารบกกรุงเก่า 

๔) ผู้บัญชาการกองพลทหารบกที่ ๔ เป็น ผู้บัญชาการมณฑลทหารบกราชบุรี 

๕) ผู้บัญชาการกองพลทหารบกที่ ๕ เป็น ผู้บัญชาการมณฑลทหารบกนครราชสีมา 

๖) ผู้บัญชาการกองพลทหารบกที่ ๖ เป็น ผู้บัญชาการมณฑลทหารบกนครสวรรค์ 

๗) ผู้บัญชาการกองพลทหารบกที่ ๗ เป็น ผู้บัญชาการมณฑลทหารบกพิษณุโลก 


79

๘) ผู้บัญชาการกองพลทหารบกที่ ๘ เป็น ผู้บัญชาการมณฑลทหารบกพายัพ 

๙) ผู้บัญชาการกองพลทหารบกที่ ๙ เป็น ผู้บัญชาการมณฑลทหารบกปราจีนบุรี 

๑๐) ผู้บัญชาการกองพลทหารบกที่ ๑๐ เป็น ผู้บัญชาการมณฑลทหารบกฝ่ายตะวันออก 

๖.๓.๓ เมื่อวันที่๒๗ มีนาคม ๒๔๕๗ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ยกแผนกการบิน (ซึ่งอยู่ในบังคับบัญชา 

ของจเรทหารช่างและเป็นหน่วยขึ้นตรงกรมเสนาธิการทหารบก) ขึ้นเป็น กองบินทหารบก ขึ้นตรงต่อกรมเสนาธิการทหารบก 

โดยตรง 

๖.๓.๔ เมื่อวันที่๑๓ กันยายน ๒๔๖๐ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้โอนกิจการและเจ้าหน้าที่กรมพระ 

คชบาล ไปรวมกับกรมจเรสัตว์พาหนะ และกรมทหารม้า 

๖.๓.๕ วันที่ ๑ ธันวาคม ๒๔๖๔ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้ง กรมอากาศยาน (โดยยกฐานะ 

จากกรมอากาศยานทหารบก) และกองบินใหญ่ (โดยยกฐานะจากกองบินใหญ่ทหารบก) ขึ้นตรงต่อกรมเสนาธิการทหารบก 

ซึ่งนับเป็นความเจริญก้าวหน้าและเป็นรากฐานของกองทัพอากาศในปัจจุบัน 

๖.๓.๖ วันที่ ๒๑ มีนาคม ๒๔๖๙ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้ง กรมพลาธิการทหารบก ขึ้นการ 

บังคับบัญชาต่อกระทรวงกลาโหม โดยการยุบรวมกรมเกียกกายทหารบกและกรมยกรบัตรทหารบก 

๖.๔ การพัฒนาหน่วยงานทหารเรือ 

ภายหลังจากได้มี ประกาศตั้งกระทรวงทหารบก ทหารเรือ ร.ศ.๑๒๙ เมื่อวันที่ ๑๑ ธันวาคม ๒๔๕๓ โดยให้ 

ยกฐานะกรมทหารเรือขึ้นเป็นกระทรวงทหารเรือ มีหน้าที่ดูแลการปกครองเฉพาะกิจการทหารเรือแล้ว การจัดระเบียบราชการ 

ของกระทรวงทหารเรือก็ไม่ได้มีการเปลี่ยนแปลงมากนัก เพียงแต่มีการเลื่อนฐานะของหน่วยขึ้นตรงขึ้นเป็นกรม ปรับเปลี่ยน 

นามหน่วย และมีการจัดตั้งหน่วยงานใหม่ขึ้นตามความจำเป็นของการขยายงาน กล่าวคือ 

๖.๔.๑ ในปี พ.ศ.๒๔๕๕ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งกรมเสนาธิการทหารเรือ 

๖.๔.๒ ในปี พ.ศ.๒๔๖๐ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งกรมจเรทหารเรือ 

๖.๔.๓ ในปี พ.ศ.๒๔๖๔ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งกรมอุทกศาสตร์ และตั้งสภาบัญชาการกลาง 

กระทรวงทหารเรือเพื่อเป็นที่ประชุมปรึกษาราชการ 

๖.๔.๔ ในปี พ.ศ.๒๔๖๕ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งฐานทัพเรือสัตหีบ 


ภาพทหารอาสาร่วมรบในสงครามโลกครั้งที่ ๑ 

รวมพลและบันทึกภาพ เมื่อวันที่ ๑๙ มิถุนายน ๒๔๖๑ 

ณ บริเวณสนามหญ้า ภายในศาลาว่าการกลาโหม 

ภาพแถวทหารทหารอาสาร่วมรบในสงครามโลกครั้งที่ ๑ 

สวนสนามฉลองชัยชนะผ่านประตูชัย ประเทศฝรั่งเศส 

พระบรมฉายาลักษณ์พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว 

พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีศักดิ์รามาธิบดี ประดับธงชัยเฉลิมพล 

ให้เป็นเกียรติแก่กองทหารอาสา ณ พระที่นั่งชุมสาย ภายในศาลาว่าการกลาโหม 

ภาพธงชัยเฉลิมพล พระราชทานในสงครามโลกครั้งที่ ๑ 


81


พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว 

๗. รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว 

ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้เกิดเหตุการณ์ 

สำคัญของประเทศ ในวันที่ ๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕ คือ เหตุการณ์การเปลี่ยนแปลง 

การปกครอง จึงสามารถแบ่งกิจการทหารไทยในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้า 

เจ้าอยู่หัว ออกเป็น ๒ ยุค กล่าวคือ 

๗.๑ ยุคก่อนเปลี่ยนแปลงการปกครอง 

เนื่องจากในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นห้วงเวลา 

ภายหลังเหตุการณ์สงครามโลกครั้งที่๑ (พุทธศักราช ๒๔๕๗ – ๒๔๖๑) ในขณะนั้น 

ภาวะเศรษฐกิจตกต่ำทั่วโลก จึงมีความจำเป็นอย่างยิ่งที่ต้องพิจารณาตัดทอนรายจ่าย 

ของประเทศให้น้อยลงให้สมดุลกับรายได้ ทำให้ต้องมีการปรับปรุงการจัดระเบียบ 

ราชการใหม่ 

วันที่ ๘ พฤศจิกายน ๒๔๗๔ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว 

จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้รวมกระทรวงทหารเรือ กับกระทรวงทหารบก เข้าเป็น 

กระทรวงเดียวกัน ภายใต้นาม กระทรวงกลาโหม โดยแต่งตั้งให้ นายพลเรือเอก 

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวุฒิไชยเฉลิมลาภ กรมหลวงสิงหวิกรมเกรียงไกร 

เสนาบดีกระทรวงทหารเรือ เดิม เป็น เสนาบดีกระทรวงกลาโหม 

๗.๒ ยุคภายหลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง 

๗.๒.๑ ประกาศจัดระเบียบป้องกันราชอาณาจักร พุทธศักราช ๒๔๗๕ 

ภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง เมื่อวันที่ ๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕ คณะราษฎรได้จัดทำ 

กฎหมายทางทหารขึ้นกราบบังคมทูลพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงลงพระปรมาภิไธย 

คือ ประกาศจัดระเบียบป้องกันราชอาณาจักร พุทธศักราช ๒๔๗๕ ซึ่งเป็นกฎหมายฉบับแรก 

ภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ที่มีการลงนามรับสนองพระบรมราชโองการ และประกาศ 

พระฉายาลักษณ์ นายพลเรือเอก พระเจ้าบรมวงศ์เธอ 

พระองค์เจ้าวุฒิไชยเฉลิมลาภ กรมหลวงสิงหวิกรมเกรียงไกร 



ใช้กฎหมายดังกล่าวในราชกิจจานุเบกษา เมื่อวันที่ ๖ กรกฎาคม ๒๔๗๕ โดยมีสาระสำคัญ คือ แบ่งส่วนราชการกระทรวง 

กลาโหม ออกเป็น ๓ ส่วนราชการ ประกอบด้วย กองบังคับการกระทรวงกลาโหม กองทัพบก และกรมทหารเรือ (พร้อมกับ 

ให้ลดฐานะกรมต่าง ๆ ของกองทัพเรือเดิมมาเป็นกองทั้งหมด เว้นแต่กรมเสนาธิการทหารเรือเท่านั้น) 

ภาพเหตุการณ์เปลี่ยนแปลงการปกครอง เมื่อวันที่ ๒๔ มิถุนายน ๒๔๗๕ 

พระบรมฉายาลักษณ์ พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว 

พระราชทานรัฐธรรมนูญ 

๗.๒.๒ พระราชบัญญัติจัดระเบียบป้องกัน 

ราชอาณาจักร พุทธศักราช ๒๔๗๖ เริ่มใช้บังคับเมื่อวันที่ 

๕ ธันวาคม ๒๔๗๖ มีสาระสำคัญ กล่าวคือ มีการแบ่งส่วน 

ราชการขึ้นตรงกระทรวงกลาโหมออกเป็น ๔ ส่วนราชการ ประกอบด้วย 

สำนักงานเลขานุการรัฐมนตรี (รับผิดชอบเกี่ยวกับราชการทาง 

การเมือง) สำนักงานปลัดกระทรวง (รับผิดชอบเกี่ยวกับราชการ 

ประจำทั่วไปของกระทรวง) กองทัพบก และกองทัพเรือ 

ภาพพิธีเปิดสะพานปฐมบรมราชานุสรณ์ 

(สะพานพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก) 

วันที่ ๖ เมษายน ๒๔๗๕ 

(ฉลองกรุงรัตนโกสินทร์ ๑๕๐ ปี) 


83

๘. รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล 

ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู ่หัวอานันทมหิดล เป็นห้วงเวลา 

ของความวุ่นวายทางการเมือง ภายหลังจากที่พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว 

ทรงประกาศสละราชสมบัติ เมื่อวันที่ ๒ มีนาคม ๒๔๗๗ กอปรกับได้เกิด 

สงครามโลกครั้งที่ ๒ (พ.ศ.๒๔๘๔ – ๒๔๘๘) ทำให้ประเทศไทยต้องถูกดึง 

เข้าไปร่วมกับสงครามโดยหลีกเลี่ยงไม่ได้ นอกจากนี้ ยังเกิดสงครามอินโดจีน 

(พ.ศ.๒๔๘๓ – ๒๔๘๔) จึงทำให้กิจการทหารที่รับผิดชอบในเรื่องความมั่นคง 

เกิดการเปลี่ยนแปลงหลายครั้ง โดยมีสาระสำคัญ กล่าวคือ 

๘.๑ พระราชบัญญัติจัดระเบียบป้องกันราชอาณาจักร พุทธศักราช 

๒๔๗๗ เริ่มใช้บังคับเมื่อวันที่ ๒๔ เมษายน ๒๔๗๗ มีบทบัญญัติสรุป 

คือ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงดำรงตำแหน่งเป็นจอมทัพสยาม โดยให้ 

กระทรวงกลาโหมมีสถานะเป็นกระทรวงป้องกันราชอาณาจักร และให้รัฐมนตรี 

ว่าการกระทรวงกลาโหม เป็นผู้บังคับบัญชารับผิดชอบดำเนินการ 

ภาพกิจการกรมอากาศยาน 


พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล 

๘.๒ พระราชบัญญัติจัดระเบียบราชการกระทรวงกลาโหม พุทธศักราช 

๒๔๗๗ กฎหมายฉบับนี้ได้มีการแก้ไขปรับปรุง อีก ๖ ครั้ง โดยมีสาระสำคัญ 

ดังนี้ 

๘.๒.๑ พระราชบัญญัติจัดระเบียบราชการกระทรวงกลาโหม 

พุทธศักราช ๒๔๗๗ (ฉบับที่ ๑) เริ่มใช้บังคับเมื่อวันที่ ๒๑ เมษายน ๒๔๗๘ 

โดยมีการเปลี่ยนชื ่อเป็น “จัดระเบียบราชการกระทรวงกลาโหม” มีการแบ่งส่วน 

ราชการขึ้นตรงกระทรวงกลาโหมออกเป็น ๕ ส่วนราชการ คือ สำนักงานเลขานุการ 

รัฐมนตรี สำนักงานปลัดกระทรวง กองทัพบก กองทัพเรือ และกรมทหารอากาศ 

(มีเจ้ากรมทหารอากาศ เป็นผู้บังคับบัญชาดำเนินกิจการ) 

ภาพถ่ายทางอากาศอาคารศาลาว่าการกลาโหม 


๘.๒.๒ พระราชบัญญัติจัดระเบียบราชการกระทรวงกลาโหม พุทธศักราช ๒๔๗๙ (ฉบับที่ ๒) เริ่มใช้ 

บังคับเมื่อวันที่ ๑๒ เมษายน ๒๔๘๐ โดยมีการเปลี่ยนชื่อส่วนราชการขึ้นตรงกระทรวงกลาโหม จากคำว่า กรมทหารอากาศ 

เป็น กองทัพอากาศ และกำหนดให้ ผู้บัญชาการทหารอากาศ เป็นผู้บังคับบัญชาดำเนินกิจการ 

๘.๒.๓ พระราชบัญญัติจัดระเบียบราชการกระทรวงกลาโหม พุทธศักราช ๒๔๘๑ (ฉบับที่ ๓) เริ่มใช้ 

บังคับเมื่อวันที่ ๑ สิงหาคม ๒๔๘๑ มีการเพิ่มส่วนราชการขึ้นตรงกระทรวงกลาโหม คือ กรมเสนาธิการทหาร และกำหนดให้ 

เสนาธิการทหาร เป็นผู้บังคับบัญชาดำเนินกิจการ และต่อมาได้เข้าทำสงครามกรณีพิพาทอินโดจีน ระหว่างปี พ.ศ.๒๔๘๓ – 

๒๔๘๔ ระหว่างไทยกับฝรั่งเศส 

ภาพวีรกรรมการรบของทหารไทยในสงครามอินโดจีน พุทธศักราช ๒๔๘๔ 

๘.๒.๔ พระราชกำหนดแก้ไขเพิ่มเติมพระราชบัญญัติจัดระเบียบราชการกระทรวงกลาโหม พุทธศักราช 

๒๔๘๖ (ฉบับที่ ๔) เริ่มใช้บังคับเมื่อวันที่ ๘ มิถุนายน ๒๔๘๖ โดยมีการเพิ่มส่วนราชการขึ้นตรงกระทรวงกลาโหม คือ 

กรมสารวัตรทหาร และกำหนดให้ สารวัตรใหญ่ทหาร เป็นผู้บังคับบัญชาดำเนินกิจการ ทั้งยังกำหนดเพิ่มเติมอีกว่า ในเวลา 

สงครามเมื่อได้มีประกาศตั้งผู้บัญชาการทหารสูงสุดขึ้นแล้ว ให้กรมนี้ขึ้นตรงต่อผู้บัญชาการทหารสูงสุด ซึ่งพระราชบัญญัติฉบับ 

นี้ได้ถูกตราขึ้นในห้วงเวลาของสงครามโลกครั้งที่สอง (พ.ศ.๒๔๘๔ – ๒๔๘๘) จึงถือได้ว่า เป็นห้วงเวลาที่เกิดสถานการณ์ 

คับขัน จึงต้องให้ฝ่ายทหารเข้ามามีบทบาท เพราะจะต้องมีการประกาศใช้กฎอัยการศึกทั่วประเทศ 

๘.๒.๕ พระราชบัญญัติจัดระเบียบราชการกระทรวงกลาโหม (ฉบับที่ ๕) พุทธศักราช ๒๔๘๖ เริ่มใช้ 

บังคับเมื่อวันที่ ๑๙ ตุลาคม ๒๔๘๖ มีการเพิ่มส่วนราชการขึ้นตรงกระทรวงกลาโหม คือ กรมเตรียมการทหาร และกำหนดให้ 

เจ้ากรมเตรียมการทหาร เป็นผู้บังคับบัญชาดำเนินกิจการ พระราชบัญญัติฉบับนี้ได้ถูกตราขึ้นในห้วงเวลาของสงครามโลก 

ครั้งที่สอง และมีการตราพระราชบัญญัติยุวชนแห่งชาติ พุทธศักราช ๒๔๘๖ ขึ้น โดยกำหนดให้จัดตั้ง “องค์กรยุวชนทหาร 


85

ภาพภารกิจทหารไทยในสงครามมหาเอเชียบูรพา 

แห่งชาติ” มีฐานะเป็นทบวงการเมืองอยู่ในบังคับบัญชาของนายกรัฐมนตรี(จอมพล ป. พิบูลสงคราม) ในตำแหน่ง “ผู้บัญชาการ 

ยุวชนแห่งชาติ” พร้อมทั้งกำหนดโครงสร้างทางการปกครอง บทบาทหน้าที่ และอำนวยการฝึกยุวชนทหารให้เป็นรูปธรรมมาก 

ยิ่งขึ้น โดยให้รัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหม เป็นรองผู้บัญชาการฝ่ายยุวชนทหาร และให้รัฐมนตรีว่าการกระทรวงศึกษาธิการ 

เป็นรองผู้บัญชาการฝ่ายลูกเสือ เพื่อเป็นกำลังสำรองสำหรับช่วยการรบ และยังมีความจำเป็นอย่างมากที่จะต้องดำรงการระดม 

สรรพกำลังไว้อย่างต่อเนื่อง ทั้งในเรื่องของกำลังพล ยุทโธปกรณ์ แรงงาน สิ่งอำนวยความสะดวก และอื่น ๆ ที่มีประโยชน์ 

ต่อการดำเนินงานด้านความมั่นคงในยามที่ประเทศอยู่ในภาวะไม่ปกติ 

๘.๒.๖ พระราชบัญญัติจัดระเบียบราชการกระทรวง 

กลาโหม (ฉบับที่ ๖) พุทธศักราช ๒๔๘๙ เริ่มใช้บังคับเมื่อวันที่ 

๓๐ เมษายน ๒๔๘๙ โดยยกเลิกส่วนราชการขึ้นตรงกระทรวง 

กลาโหม คือ กรมเตรียมการทหาร เนื่องจากสงครามโลกครั้งที่สอง 

สิ้นสุดลง 

ภาพยุวชนทหาร 


ภาพยุวนารี

๙. รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช 

ก) กิจการทหาร 

ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช เป็นห้วง 

เวลาของเปลี่ยนแปลงด้านการบริหารราชการแผ่นดินที่เกิดขึ้นในยุคสงคราม 

เย็น (Cold War) ภายหลังสิ้นสุดสงครามโลกครั้งที่ ๒ ทำให้ประเทศไทย 

ต้องได้รับผลกระทบจากสถานการณ์สงครามเย็นอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ และได้ 

เกิดเหตุการณ์สำคัญทางการเมืองและความมั่นคงของโลก ของภูมิภาค และ 

ภายในประเทศเป็นอันมาก จึงทำให้กิจการทหารต้องเข้ามามีบทบาทและความ 

รับผิดชอบในเรื่องความมั่นคงที่เกิดการเปลี่ยนแปลงหลายครั้งโดยมีสาระสำคัญ 

กล่าวคือ 

๙.๑ พระราชบัญญัติจัดระเบียบป้องกันราชอาณาจักรพุทธศักราช 

๒๔๙๑ ซึ่งกฎหมายฉบับนี้ได้มีการแก้ไขปรับปรุง อีก ๕ ครั้ง โดยมีสาระ 

สำคัญ ดังนี้ 

๙.๑.๑ พระราชบัญญัติจัดระเบียบป้องกันราชอาณาจักร 

พุทธศักราช ๒๔๙๑ (ฉบับที่๑) เริ่มใช้บังคับเมื่อวันที่๔ กุมภาพันธ์๒๔๙๑ 

รวม ๒๖ มาตรา ซึ่งมีสาระสำคัญ ดังนี้ มีการเปลี่ยนชื่อพระราชบัญญัติ 


พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช 

จากคำว่า จัดระเบียบราชการกระทรวงกลาโหม มาเป็น จัดระเบียบป้องกันราชอาณาจักร พร้อมกับกำหนดอำนาจและหน้าที่ 

ของกระทรวงกลาโหมเกี่ยวกับการใช้กำลังทหารเพื่อการป้องกันราชอาณาจักรและแบ่งส่วนราชการขึ้นตรงกระทรวงกลาโหม 

ออกเป็น ๗ ส่วนราชการ ดังนี้ สำนักงานเลขานุการรัฐมนตรี สำนักงานปลัดกระทรวง กรมเสนาธิการกลาโหม กรมการรักษา 

ดินแดน กองทัพบก กองทัพเรือ กองทัพอากาศ ทั้งนี้ กองทัพบก กองทัพเรือ และกองทัพอากาศ มีฐานะเป็นนิติบุคคล รวมถึง 

มีการจัดตั้ง สภากลาโหม เพื่อให้เป็นที่ปรึกษาหารือของรัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหม โดยมีหัวหน้าส่วนราชการขึ้นตรง 

กระทรวงกลาโหม เสนาธิการเหล่าทัพ ร่วมเป็นสมาชิกแต่งตั้งจำนวนไม่เกิน ๕ นาย จะได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ และมี 

คณะเสนาธิการผสม เพื่อพิจารณาเรื่องที่เลขาธิการสภากลาโหมได้รับไว้ก่อนนำเสนอ เข้าปรึกษาหารือในที่ประชุมสภากลาโหม 

และมี สภากองทัพ เป็นที่ปรึกษาหารือของผู้บัญชาการแต่ละเหล่าทัพ 


87

ภาพการประชุมสภากลาโหมในอดีต 

๙.๑.๓ พระราชบัญญัติจัดระเบียบป้องกันราช 

อาณาจักร (ฉบับที่ ๓) พุทธศักราช ๒๔๙๖ เริ่มใช้บังคับเมื ่อ 

วันที่ ๒๖ สิงหาคม ๒๔๙๖ มีการเพิ่มส่วนราชการขึ้นตรงกระทรวง 

กลาโหม คือ กรมจเรทหาร มีหน้าที่ตรวจการปฏิบัติราชการของทหาร ซึ่ง 

อยู่ในสังกัดส่วนราชการขึ้นตรงต่อกระทรวงกลาโหมในเรื่องที่เกี่ยวกับ 

กิจการทหารทั่วไปและกำหนดให้ จเรทหารทั่วไป เป็นผู้บังคับบัญชา 

รับผิดชอบ ทั้งยังเป็นที่ปรึกษาของรัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหม 

ในเรื่องที่เกี่ยวกับกิจการทหารทั่วไป และเป็นสมาชิกสภากลาโหม 

ภาพอาคารศาลาว่าการกลาโหม (ทิศตะวันออก) ในอดีต 

๙.๑.๒ พระราชบัญญัติจัด 

ระเบียบป้องกันราชอาณาจักร (ฉบับที่ ๒) 

พุทธศักราช ๒๔๙๕ เริ่มใช้บังคับเมื่อวันที่ ๖ 

สิงหาคม ๒๔๙๕ โดยมีสาระสำคัญ คือ ยกเลิก 

ส่วนราชการขึ้นตรงกระทรวงกลาโหม คือ กรมการ 

รักษาดินแดน เป็นหน่วยขึ้นตรงกองทัพบก 

ภาพกรมการรักษาดินแดนในอดีต 

๙.๑.๔ พระราชบัญญัติจัด 

ระเบียบป้องกันราชอาณาจักร (ฉบับที่ ๔) 

พุทธศักราช ๒๔๙๙ เริ่มใช้บังคับเมื่อวันที่ 

๑ กุมภาพันธ์ ๒๔๙๙ มีการปรับปรุงเพิ่มเติม 

ในส่วนของ อำนาจและหน้าที่กระทรวงกลาโหม 

ในการป้องกันราชอาณาจักรโดยใช้กำลังทหาร 

การแต่งตั้งผู้บัญชาการทหารสูงสุด รองผู้บัญชาการ 

ทหารสูงสุดและแม่ทัพ ในกรณีที่จะมีการรบหรือ 

สถานะสงคราม หรือประกาศใช้กฎอัยการศึก ตาม 

ความจำเป็น การตั้งคณะผู้บัญชาการผสม แทน 


คณะเสนาธิการผสม โดยมีสมาชิก คือ ผู้บัญชาการเหล่าทัพ เสนาธิการกลาโหม และเสนาธิการเหล่าทัพ เพื่อเป็นที่ปรึกษาเกี่ยวกับ 

ราชการทางทหารของรัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหม นอกจากนี้ หากกรณีที่สภากลาโหมงดการประชุมให้รัฐมนตรีว่าการ 

กระทรวงกลาโหม ปรึกษาหารือได้จากคณะผู้บัญชาการผสม 

๙.๑.๕ พระราชบัญญัติจัดระเบียบป้องกันราชอาณาจักร (ฉบับที่ ๕) พุทธศักราช ๒๕๐๐ เริ่มใช้บังคับ 

เมื่อวันที่ ๒๗ กันยายน ๒๕๐๐ มีการปรับปรุงเพิ่มเติมสรุปได้ว่า พระมหากษัตริย์อาจทรงแต่งตั้งผู้บัญชาการทหารสูงสุด 

รองผู้บัญชาการทหารสูงสุดและแม่ทัพได้ตามความจำเป็น 

ภาพอาคารกองบัญชาการทหารสูงสุดในอดีต 

ภาพห้องปฏิบัติราชการและประชุมที่สำคัญ 

ของคณะที่ปรึกษาทางทหาร 

ภาพห้องปฏิบัติราชการของรัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหมในอดีต 

ภาพห้องรับรองแรกในราชการทหาร 


89

ภาพอาคารศาลาว่าการกลาโหม 

ปีพุทธศักราช ๒๔๘๙ 

๙.๒ พระราชบัญญัติจัดระเบียบป้องกันราชอาณาจักร 

พุทธศักราช ๒๕๐๐ 

เป็นการยกเลิกพระราชบัญญัติฉบับเดิม และตราพระราช 

บัญญัติฉบับใหม่ใช้ชื่อว่า พระราชบัญญัติจัดระเบียบป้องกันราช 

อาณาจักร พุทธศักราช ๒๕๐๐ เริ่มใช้บังคับเมื่อวันที่๑๓ ธันวาคม 

๒๕๐๐ สรุปสาระสำคัญ กล่าวคือ มีการกำหนดภารกิจไว้ใน ๒ 

สถานการณ์ คือ ในเวลาปกติ และในเวลาไม่ปกติ โดยมีส่วนราชการ 

ขึ้นตรงกระทรวงกลาโหมรวม ๖ ส่วนราชการ คือ สำนักงานเลขานุการ 

สำนักงานปลัดกระทรวง กรมเสนาธิการกลาโหม กองทัพบก กองทัพเรือ 

และกองทัพอากาศ ทั้งนี้กำหนดให้ กรมเสนาธิการกลาโหม กองทัพบก 

กองทัพเรือ และกองทัพอากาศ มีฐานะเป็นนิติบุคคล 

๙.๓ พระราชบัญญัติจัดระเบียบราชการกระทรวงกลาโหม พุทธศักราช ๒๕๐๓ 

กฎหมายฉบับนี้ได้มีการแก้ไขปรับปรุงในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช รวม ๗ ครั้ง (รวม 

การแก้ไขโดยคณะปฏิวัติอีก ๑ ครั้ง) ดังนี้ 

๙.๓.๑ พระราชบัญญัติจัดระเบียบราชการกระทรวงกลาโหม พุทธศักราช ๒๕๐๓ (ฉบับที่๑) เริ่มใช้บังคับ 

เมื่อวันที่ ๑๖ มีนาคม ๒๕๐๓ โดยมีสาระสำคัญ กล่าวคือ เปลี่ยนชื่อเป็นจัดระเบียบราชการกระทรวงกลาโหม มีการจัด 

ส่วนราชการประกอบด้วย สำนักงานเลขานุการรัฐมนตรีสำนักงานปลัดกระทรวง และกองบัญชาการทหารสูงสุด (ซึ่งประกอบด้วย 

กองทัพบก กองทัพเรือ กองทัพอากาศ และส่วนราชการอื่นตามที่กำหนดโดยพระราชกฤษฎีกา) โดยให้กองบัญชาการทหาร 

สูงสุด กองทัพบก กองทัพเรือ และกองทัพอากาศ เป็นนิติบุคคล 

๙.๓.๒ พระราชบัญญัติจัดระเบียบราชการกระทรวงกลาโหม (ฉบับที่ ๒) พุทธศักราช ๒๕๐๗ เริ่มใช้ 

บังคับเมื่อวันที่ ๒๙ เมษายน ๒๕๐๗ โดยเพิ่มสมาชิกสภากลาโหมอีก ๑ ตำแหน่ง คือ ผู้ช่วยผู้บัญชาการทหารสูงสุด 

๙.๓.๓ ประกาศคณะปฏิวัติ ฉบับที่ ๑๕๗ เริ่มใช้บังคับเมื่อวันที่ ๗ มิถุนายน ๒๕๑๕ โดยมีการกำหนด 

อำนาจในการสั่ง การอนุญาต การให้อนุมัติหรือการปฏิบัติราชการประจำของผู้บังคับบัญชาทหารในชั้นรองลงมา 

๙.๓.๔ พระราชบัญญัติจัดระเบียบราชการกระทรวงกลาโหม (ฉบับที่ ๓) พุทธศักราช ๒๕๑๙ เริ่มใช้ 

บังคับเมื่อวันที ่ ๒๕ ธันวาคม ๒๕๑๙ โดยมีการปรับปรุงแก้ไขเพิ่มเติมในเรื่อง อำนาจหน้าที่กระทรวงกลาโหม และการ 


รักษาราชการแทนรัฐมนตรีว่าการฯ โดยให้ปลัดกระทรวงกลาโหม มีอำนาจในการสั่งการ อนุญาต การให้อนุมัติและการปฏิบัติ 

ราชการประจำแทนรัฐมนตรีว่าการกระทรวงกลาโหมได้ 

๙.๓.๕ พระราชบัญญัติจัดระเบียบราชการกระทรวงกลาโหม (ฉบับที่ ๔) พุทธศักราช ๒๕๒๘ เริ่มใช้ 

บังคับเมื่อวันที่ ๖ กันยายน ๒๕๒๘ โดยมีสาระสำคัญของการปรับปรุงแก้ไขเพิ่มเติม คือ การมอบอำนาจของรัฐมนตรีว่าการ 

กระทรวงกลาโหม รวมทั้งการปรับปรุงอำนาจหน้าที่ของสภากลาโหม โดยเพิ่มเติมสำนักงานปลัดกระทรวง ให้เป็นนิติบุคคล 

๙.๓.๖ พระราชบัญญัติจัดระเบียบราชการกระทรวงกลาโหม (ฉบับที่๕) พุทธศักราช ๒๕๓๖ เริ่มใช้บังคับ 

เมื่อวันที่ ๑๗ สิงหาคม ๒๕๓๖ โดยมีสาระสำคัญ คือ การแก้ไขปรับปรุงอำนาจและหน้าที่ในการใช้กำลังทหารเพื่อการปราบ 

ปรามการจลาจลให้เป็นไปตามที่กระทรวงกลาโหมกำหนด โดยความเห็นชอบของคณะรัฐมนตรี การกำหนดเพิ่มส่วนราชการ 

ขึ้นตรงกระทรวงกลาโหม อีก ๑ หน่วย คือ กรมราชองครักษ์ และให้มีสภาพเป็นนิติบุคคล พร้อมกับเพิ่มสมาชิกสภากลาโหม 

คือ สมุหราชองครักษ์ และรองสมุหราชองครักษ์ 

๙.๓.๗ พระราชบัญญัติจัดระเบียบราชการกระทรวงกลาโหม (ฉบับที่๖) พุทธศักราช ๒๕๔๓ เริ่มใช้บังคับ 

เมื่อวันที่ ๗ มีนาคม ๒๕๔๓ รวม ๘ มาตรา โดยมีการปรับปรุงแก้ไขเพิ่มเติม ดังนี้ เพิ่มอำนาจและหน้าที่กระทรวงกลาโหม 

ในเรื่องการดำเนินกิจการอุตสาหกรรมเกี่ยวกับการป้องกันประเทศและการพลังงานทหาร เพื่อประโยชน์ในการป้องกันและ 

รักษาความมั่นคงของราชอาณาจักรและรักษาประโยชน์ของชาติ รวมทั้งเพิ่มสมาชิกสภากลาโหมอีก ๓ ตำแหน่ง คือ จเรทหาร 

ทั่วไป ผู้บัญชาการกองเรือยุทธการ ผู้บัญชาการกองบัญชาการยุทธทางอากาศ และยังมีการจำกัดจำนวนรองสมุหราชองครักษ์ 

ให้มีเพียงอัตราจอมพล จอมพลเรือ หรือจอมพลอากาศ เท่านั้น 

๙.๔ พระราชบัญญัติจัดระเบียบราชการกระทรวงกลาโหม พุทธศักราช ๒๕๕๑ 

เป็นการยกเลิกพระราชบัญญัติฉบับเดิมและบัญญัติขึ้นใหม่ เริ่มใช้บังคับเมื่อวันที่ ๑ กุมภาพันธ์ ๒๕๕๑ ทั้งนี้ 

ในภาพรวม เป็นการเพิ่มเติมบทบัญญัติพระราชบัญญัติจัดระเบียบราชการกระทรวงกลาโหม พุทธศักราช ๒๕๐๓ ให้มีความ 

สมบูรณ์ สอดรับกับสถานการณ์ปัจจุบันและจัดหมวดหมู่ให้มีความชัดเจนมากยิ่งขึ้น ตลอดจน มีการจัดประเภทข้าราชการ 

กระทรวงกลาโหมเป็น ๒ ประเภท คือ ข้าราชการทหารและข้าราชการพลเรือนกลาโหม 

๙.๕ พระราชบัญญัติจัดระเบียบราชการกระทรวงกลาโหม (ฉบับที่ ๒) พุทธศักราช ๒๕๕๖ เริ่มใช้บังคับ 

เมื่อวันที่ ๒๑ พฤศจิกายน ๒๕๕๖ โดยมีการเพิ่มส่วนราชการของกระทรวงกลาโหม อีก ๑ หน่วย คือ หน่วยบัญชาการ 

ถวายความปลอดภัยรักษาพระองค์ 


91


“เราจะครองแผ่นดินโดยธรรม เพื่อประโยชน์สุขแห่งมหาชนชาวสยาม”

พระบรมฉายาลักษณ์ทรงเจริญพระไมตรีกับประมุขมิตรประเทศ 

ข) พระราชกรณียกิจ 

ตลอดระยะเวลา ๗๐ ปี ที่ทรงครองสิริราชสมบัติ 

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดชทรงบำเพ็ญพระราช 

กรณียกิจเพื่อประโยชน์สุขของพสกนิกรในทุกพระราชกรณียกิจ 

ดังที่ทรงพระราชทานไว้ในปฐมบรมราชโองการ ว่า 

“เราจะครองแผ่นดินโดยธรรม เพื่อประโยชน์สุขแห่งมหาชนชาวสยาม” 

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช ทรงตระหนักถึงพระอิสริยยศจอมทัพไทย ที่ทรงเป็นมิ่งขวัญของมวล 

เหล่าทหาร และความมั่นคงของประเทศชาติ ในอันที่จะสร้างขวัญและกำลังใจให้แก่พสกนิกรของพระองค์และเหล่าทหารหาญ 

ทั้งปวง ซึ่งพระราชกรณียกิจที่สำคัญประกอบด้วย 

๑) การเจริญพระราชไมตรีกับมิตรประเทศ ด้วยการเสด็จฯ เยือนต่างประเทศ และทรงเชิญประมุขของมิตรประเทศมาเยือน 

ประเทศไทย ในฐานะพระราชอาคันตุกะ ร่วมพระราชกรณียกิจสำคัญหลายครั้ง 

๒) พระราชกรณียกิจด้านการทหาร ในพระราชสถานะจอมทัพไทย พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จพระราชดำเนิน 

ไปทรงเยี่ยมหน่วยทหารตามฐานปฏิบัติการในพื้นที่ทุรกันดาร และเสด็จฯ ทรงเยี่ยมทหารที่บาดเจ็บจากการปฏิบัติหน้าที่พร้อมทั้ง 

พระราชทานถุงยังชีพและพระราชทานพระบรมราโชวาทให้เป็นขวัญกำลังใจแก่กำลังพลที่ปฏิบัติราชการในพื้นที่เพื่อความมั่นคง 


93

พระบรมฉายาลักษณ์การปฏิบัติพระราชกรณียกิจด้านการทหาร 

ให้บังเกิดผลสัมฤทธิ์ โดยไม่ทรงย่อท้อต่อความเหนื่อยล้าพระวรกายและความยากลำบาก ได้ทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจ 

เช่นเดียวกับกำลังพลในพื้นที่ ตลอดจนให้ความช่วยเหลือแก่ประชาชนในพื้นที่ห่างไกล ยังความปลาบปลื้มปีติให้แก่ประชาชน 

และกำลังพลเป็นอย่างยิ่ง 

บ่อยครั้งจะทรงฉลองพระองค์ในเครื่องแบบทหาร ไม่ว่าจะเป็นพระราชกรณียกิจในเมือง ในชนบท หรือตามป่าเขา 

พร้อมทั้งพระราชทานแนวทางยุทธศาสตร์พัฒนาที่ช่วยให้ประชาชนมีชีวิตความเป็นอยู่ที่ดีขึ้นควบคู่กับการปฏิบัติการทางยุทธวิธี 

ช่วยให้สถานการณ์การก่อการร้ายลดลง และเบาบางลงในที่สุด ซึ่งนำมาสู่ความภาคภูมิใจในความเป็นทหารของทหารหาญ 

ทุกคน และในขณะเดียวกันยังเป็นการหยั่งรากฐานของความมั่นคงให้เกิดขึ้นในทุกพื้นที่ของประเทศ ตลอดจนเป็นการพัฒนา 

ประเทศให้มุ่งไปสู่ความเจริญรุ่งเรืองอย่างมีเสถียรภาพ 


เสด็จพระราชดำเนินในพระราชพิธีตรึงหมุดและพระราชทานธงชัยเฉลิมพล 

๓) การเสด็จฯ เป็นองค์ประธานในพิธีสำคัญทางทหาร 

๓.๑ พระราชพิธีตรึงหมุดและพระราชทานธงไชยเฉลิมพล 

การที่หน่วยทหารได้รับพระราชทาน “ธงไชยเฉลิมพล” ย่อมหมายถึง การได้รับพระราชทานความไว้วางพระราชหฤทัย 

จึงถือเป็นเกียรติยศและเป็นหน้าที่ที่ทหารจะต้องรักษาธงไชยเฉลิมพลไว้ด้วยความเคารพรักและเทิดทูน โดยเฉพาะอย่างยิ่ง 

ในยามสงคราม ธงไชยเฉลิมพล คือเครื่องหมายที่บ่งบอกถึงการปฏิบัติภารกิจที่ส ำคัญของประเทศชาติและสถาบันพระมหากษัตริย์ 

ความองอาจกล้าหาญเด็ดเดี่ยวของหน่วยทหารในการต่อสู้เพื่อกระทำชัยชนะเหนือข้าศึก และย่อมหมายถึงเกียรติยศ ความ 

ภาคภูมิใจที่ได้ปฏิบัติหน้าที่เพื่อแผ่นดินและสนองพระเดชพระคุณองค์จอมทัพไทยซึ่งทหารทั้งปวงต้องพิทักษ์รักษาธงไชยเฉลิมพล 

ที่ได้รับพระราชทานสำหรับหน่วยของตนไว้ยิ่งกว่าชีวิต และเพื่อเป็นการแสดงความเคารพ ความจงรักภักดี และความซื่อสัตย์ 

ของตนที่มีต่อแผ่นดินและสถาบันพระมหากษัตริย์ 


95

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช เสด็จพระราชดำเนินไปทรงประกอบพระราชพิธึตรึงหมุดธงไชยเฉลิมพล 

สำหรับพระราชทานหน่วยทหาร ภายในพระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม โดยทรงบรรจุพระกรัณฑ์เส้นพระเจ้าในยอดคันธง 

ทรงหมุนเกลียวปิดซุ้มยอดธงจากนั้น ทรงฆ้อนย้ำตรึงหมุดติดผ้าคันธง ทรงหลั่งน้ำพระมหาสังข์และทรงเจิม จนเสร็จพิธีหลังจากนั้น 

จะเสด็จพระราชดำเนินไปยังพระที่นั่งชุมสาย สนามหน้าศาลาสหทัยสมาคม และพระราชทานธงไชยเฉลิมพลแก่หน่วยทหาร 

เพื่อให้หน่วยทหารถือเป็นสัญลักษณ์แทนพระองค์ และเป็นเครื่องหมายแห่งความไว้วางพระราชหฤทัยในความซื่อสัตย์สุจริต 

และความกล้าหาญ เป็นเกียรติยศ รวมทั้งเป็นมิ่งขวัญแก่หน่วยทหารในเวลาออกศึกปราบปรามอริศัตรู ทั้งนี้ ธงไชยเฉลิมพล 

มีความหมายสำคัญ ๓ ประการ กล่าวคือ 

ธง หมายถึง ชาติ 

พระยอดธงที่บรรจุในปุ่มโลหะยอดธง หมายถึง ศาสนา 

เส้นพระเจ้า หมายถึง พระมหากษัตริย์ 

๓.๒ การเสด็จพระราชดำเนินพระราชทานวุฒิบัตร ปริญญาบัตร และพระราชทานกระบี่ 

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช เสด็จพระราชดำเนินในการพระราชทานกระบี่และพระราชทานปริญญาบัตร 

แก่นายทหารผู้สำเร็จการศึกษาจากโรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า โรงเรียนนายเรือ และโรงเรียนนายเรืออากาศ 

ณ พระที่นั่งชุมสาย บริเวณสนามหญ้าภายในศาลาว่าการกลาโหม ระหว่างปีพุทธศักราช ๒๕๐๐ จนถึงปีพุทธศักราช ๒๕๑๙ 

ก่อนเปลี่ยนไปประกอบพิธี ณ หอประชุมใหญ่สวนอัมพร 

๓.๓ การเสด็จพระราชดำเนินในการพระราชทานปริญญาบัตร วุฒิบัตร ประกาศนียบัตร และเข็มวิทยฐานะ 

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช เสด็จพระราชดำเนินในการพระราชทานปริญญาบัตร วุฒิบัตร 

ประกาศนียบัตร และเข็มวิทยฐานะแก่ผู้ทรงคุณวุฒิและผู้ส ำเร็จการศึกษาจากวิทยาลัยป้องกันราชอาณาจักร วิทยาลัยเสนาธิการ 

ทหาร วิทยาลัยการทัพบก วิทยาลัยการทัพเรือ วิทยาลัยการทัพอากาศ โรงเรียนเสนาธิการทหารบก โรงเรียนเสนาธิการ 

ทหารเรือ และโรงเรียนเสนาธิการทหารอากาศ ณ ห้องประชุมกองบัญชาการทหารสูงสุด ในศาลาว่าการกลาโหม ระหว่างปี 

พุทธศักราช ๒๔๙๙ จนถึงปีพุทธศักราช ๒๕๑๑ ก่อนเปลี่ยนไปประกอบพิธี ณ ห้องประชุมวิทยาลัยป้องกันราชอาณาจักร 

ถนนวิภาวดีรังสิต และห้องประชุมใหญ่สวนอัมพร ตามลำดับ 


พระบรมฉายาลักษณ์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช เสด็จพระราชดำเนินในการพระราชทานกระบี่และปริญญาบัตร 

แก่นายทหารผู้สำเร็จการศึกษาจากโรงเรียนนายร้อยพระจุลจอมเกล้า โรงเรียนนายเรือ และโรงเรียนนายเรืออากาศ 

พระบรมฉายาลักษณ์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช เสด็จพระราชดำเนินในการพระราชทานปริญญาบัตร 

วุฒิบัตร ประกาศนียบัตร และเข็มวิทยฐานะแก่ผู้ทรงคุณวุฒิ และผู้สำเร็จการศึกษา จากวิทยาลัยป้องกันราชอาณาจักร 

วิทยาลัยเสนาธิการทหาร วิทยาลัยการทัพบก วิทยาลัยการทัพเรือ วิทยาลัยการทัพอากาศ โรงเรียนเสนาธิการทหารบก 

โรงเรียนเสนาธิการทหารเรือ และโรงเรียนเสนาธิการทหารอากาศ 


97

๓.๔ การถวายสัตย์ปฏิญาณตนและสวนสนามของทหารรักษาพระองค์ 

พิธีถวายสัตย์ปฏิญาณตนและสวนสนามของทหารรักษาพระองค์ ได้จัดขึ้นเป็นครั้งแรกในปี พ.ศ.๒๔๙๖ และเริ่ม 

จัดพิธีนี้อย่างต่อเนื่องนับตั้งแต่ปี พ.ศ.๒๕๐๔ เนื่องในโอกาสวันเฉลิมพระชนมพรรษาพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพล 

อดุลยเดช จนถึงปี พ.ศ.๒๕๕๘ 

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช เสด็จพระราชดำเนินในพิธีถวายสัตย์ปฏิญาณตนและสวนสนามของ 

ทหารรักษาพระองค์ เป็นประจำทุกปี จนถึงปี พ.ศ.๒๕๕๑ ณ ลานพระราชวังดุสิต หลังจากนั้น ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ 

ให้จัดพิธีถวายสัตย์ปฏิญาณตนและสวนสนามของทหารรักษาพระองค์ โดยเปลี่ยนมาจัดในสถานที่ต่าง ๆ อาทิ พระที่นั่ง 

อมรินทรวินิจฉัยฯ และสนามหน้าศาลาสหทัยสมาคม ในพระบรมมหาราชวัง (พ.ศ.๒๕๕๓) พระที่นั่งจักรีมหาปราสาท (พ.ศ. 

๒๕๕๔) พระที่นั่งอนันตสมาคม (พ.ศ.๒๕๕๔) ศาลาราชประชาสมาคม วังไกลกังวล อำเภอหัวหิน จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ 

(พ.ศ.๒๕๕๖) และหลังจากนั้นจนถึงปี พ.ศ.๒๕๕๘ พิธีถวายสัตย์ปฏิญาณตนและสวนสนามของทหารรักษาพระองค์ 

ได้กระทำขึ้น ณ ท้องสนามหลวง 


พระบรมฉายาลักษณ์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดชเสด็จพระราชดำเนินในพิธีสวนสนามแสดงแสนยานุภาพ 

๓.๕ การแสดงแสนยานุภาพ 

พิธีสวนสนามแสดงแสนยานุภาพของกองทัพไทย เป็นพิธีที่กองทัพไทยและทหารหาญทุกคนพร้อมใจกันจัดเพื่อถวาย 

พระเกียรติและแสดงออกซึ่งพระบรมเดชานุภาพของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช เนื่องในพระราชพิธีทรงครอง 

สิริราชสมบัติครบ ๒๕ ปี (พระราชพิธีรัชดาภิเษก พ.ศ.๒๕๑๔) และพระราชพิธีทรงครองสิริราชสมบัติครบ ๕๐ ปี (พระราชพิธี 

กาญจนาภิเษก พ.ศ.๒๕๓๙) และพระราชพิธีฉลองสิริราชสมบัติครบ ๖๐ ปี (พ.ศ.๒๕๔๙) 

ทั้งนี้ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช ได้ทรงเสด็จพระราชดำเนินในพิธีทรงตรวจพลสวนสนาม และ 

ทอดพระเนตร การแสดงแสนยานุภาพของกองทัพไทย รวม ๒ ครั้ง คือ 

๓.๕.๑ วันที่ ๘ มิถุนายน ๒๕๑๔ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช และสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ 

พระบรมราชินีนาถ เสด็จพระราชดำเนินทรงตรวจพลสวนสนามและทอดพระเนตรการแสดงแสนยานุภาพของกองทัพไทย 

เนื่องในพระราชพิธีรัชดาภิเษก ณ ถนนราชดำเนินกลาง ช่วงบริเวณวงเวียนอนุสาวรีย์ประชาธิปไตย 

๓.๕.๒ วันที่ ๒๓ มิถุนายน ๒๕๓๙ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช และสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ 

พระบรมราชินีนาถ เสด็จพระราชดำเนินทรงตรวจพลสวนสนามและทอดพระเนตร การแสดงแสนยานุภาพของกองทัพไทย 

เนื่องในพระราชพิธีกาญจนาภิเษก บริเวณถนนราชดำเนิน จากท้องสนามหลวงถึงพระลานพระราชวังดุสิต 


99

พระฉายาลักษณ์ 

สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมหาวชิราลงกรณ 

บดินทรเทพยวรางกูร 

๑๐. รัชสมัยสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมหาวชิราลงกรณ บดินทรเทพยวรางกูร 

ก) กิจการทหาร 

สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมหาวชิราลงกรณ บดินทรเทพยวรางกูร ทรงมี 

พระราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้แก้ไขเพิ่มเติมกฎหมายว่าด้วยการจัดระเบียบ 

ราชการกระทรวงกลาโหม โดยตราเป็นพระราชบัญญัติจัดระเบียบราชการ 

กระทรวงกลาโหม (ฉบับที่ ๓) พุทธศักราช ๒๕๖๐ เริ่มใช้บังคับเมื่อวันที่ 

๒๑ มีนาคม ๒๕๖๐ และตราพระราชบัญญัติระเบียบบริหารราชการในพระองค์ 

พุทธศักราช ๒๕๖๐ เริ่มใช้บังคับเมื่อวันที่ ๒ พฤษภาคม ๒๕๖๐ ตลอดจน 

ตราพระราชกฤษฎีกาจัดระเบียบราชการและการบริหารงานบุคคลของราชการ 

ในพระองค์ พุทธศักราช ๒๕๖๐ เริ่มใช้บังคับเมื่อวันที่ ๑๑ พฤษภาคม 

๒๕๖๐ โดยมีการปรับปรุงแก้ไขเพิ่มเติม โดยให้โอนหน่วยบัญชาการถวาย 

ความปลอดภัยรักษาพระองค์ และกรมราชองครักษ์ ไปเป็นหน่วยขึ้นตรงของ 

ส่วนราชการในพระองค์ 

ข) พระราชกรณียกิจ 

สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมหาวชิราลงกรณ บดินทรเทพยวรางกูร 

ทรงสนพระราชหฤทัยในกิจการทหารเป็นอย่างมากตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์โดยทรง 

ตามเสด็จพระราชดำเนินพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช ไปทรงเยี่ยมหน่วยทหารในพื้นที่ต่าง ๆ อยู่เป็นนิจ 

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เสด็จพระราชดำเนินไปทรงศึกษาวิชาการทหาร 

ณ ประเทศออสเตรเลีย กล่าวคือ 

๑. เดือนสิงหาคม ๒๕๑๓ ทรงเข้าศึกษาระดับเตรียมทหารที่โรงเรียนคิงส์ เขตพารามัตตา นครซิดนีย์ 

๒. ในปี พ.ศ.๒๕๑๕ ทรงเข้าศึกษาวิชาการทหารชั้นสูงที่ วิทยาลัยการทหารดันทรูน (Duntroon Royal 

Military Academy) กรุงแคนเบอร์รา ทั้งนี้ หลักสูตรของวิทยาลัยการทหารดันทรูน ได้มีการแบ่งการศึกษาออกเป็น ๒ ภาค คือ 

๒.๑) ภาควิชาการทหาร รับผิดชอบและดำเนินการโดยกองทัพบกออสเตรเลีย โดยนักศึกษาที่สำเร็จ 

หลักสูตรนี้จะได้รับการแต่งตั้งยศเป็นนายทหารสัญญาบัตรชั้นยศร้อยโท ในหลักสูตรนี้ สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมหาวชิราลงกรณ 

บดินทรเทพยวรางกูร ทรงมีผลการศึกษาที่ดีมาก จึงทรงได้รับการถวายพระเกียรติให้ทรงเป็นนักเรียนระดับผู้บังคับบัญชา 


๒.๒) ภาควิชาการศึกษาสามัญระดับปริญญาตรี รับผิดชอบและดำเนินการโดยมหาวิทยาลัยนิวเซาท์เวลส์ 

แบ่งออกเป็นสาขาวิชาวิศวกรรมศาสตร์อักษรศาสตร์ และวิทยาศาสตร์ ทั้งนี้นักเรียนนายร้อยดันทรูน ที่สำเร็จการศึกษาจะได้รับ 

คุณวุฒิปริญญาตรีตามสาขาที่เลือกศึกษาในหลักสูตรนี้ทรงเลือกศึกษาในสาขาวิชาอักษรศาสตร์และทรงสำเร็จการศึกษาเมื่อปี 

พ.ศ.๒๕๑๙ ด้วยผลการศึกษาดีมาก 

หลังจากที่ทรงเข้ารับราชการในกองทัพบกของประเทศไทยแล้ว ได้ทรงศึกษาในหลักสูตรสำคัญของประเทศไทย 

และต่างประเทศ กล่าวคือ 

• ระหว่างปีพ.ศ.๒๕๒๐ ถึง ๒๕๒๑ ทรงเข้ารับการศึกษาที่โรงเรียนเสนาธิการทหารบกหลักสูตรหลักประจำชุดที่๕๖ 

• ปี พ.ศ.๒๕๓๓ ทรงเข้ารับการศึกษา ณ วิทยาลัยป้องกันราชอาณาจักร แห่งสหราชอาณาจักร นอกจากนี้ ยังทรง 

มีพระวิริยะอุตสาหะในการเพิ่มพูนความรู้ และประสบการณ์ด้านการทหารอยู่ตลอดเวลา โดยทรงศึกษาหลักสูตรทางการทหาร 

ในต่างประเทศ ประกอบด้วย หลักสูตรปฏิบัติการทางอากาศพิเศษ การทำลายและยุทธวิธีรบนอกแบบ หลักสูตรต้นหนชั้นสูง 

หลักสูตรการลาดตระเวนและต้นหนชั้นสูง หลักสูตรส่งทางอากาศ (ที่ประเทศออสเตรเลีย) และหลักสูตรการบินต่าง ๆ อาทิ 

หลักสูตรการฝึกบินเฮลิคอปเตอร์ใช้งานทั่วไปแบบ UH-1H-1N หลักสูตรการฝึกบินเครื่องบินปีกติดลำตัวแบบ Siai-Marchetti 

SF 260 MT หลักสูตรการบินเปลี่ยนแบบเป็นเครื่องบินขับไล่แบบ F-5 ATW และหลักสูตรเครื่องบินขับไล่ชั้นสูง AVW (พ.ศ. 

๒๕๒๖) (ที่ฐานทัพอากาศวิลเลียมส์ รัฐแอริโซนา สหรัฐอเมริกา) จำนวนชั่วโมงบินมากกว่า ๒,๐๐๐ ชั่วโมง 

• สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมหาวชิราลงกรณ บดินทรเทพยวรางกูร ทรงเข้ารับราชการเป็นนายทหารประจำกรมข่าวทหารบก 

กระทรวงกลาโหม เมื่อวันที่ ๙ มกราคม ๒๕๑๘ และทรงรับราชการทหารมาตลอด โดยทรงดำรงตำแหน่ง ประกอบด้วย 

๑) รองผู้บังคับกองพันทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ กรมทหารราบที่ ๑ มหาดเล็กรักษาพระองค์ เมื่อวันที่ ๖ 

ตุลาคม ๒๕๒๑ 

๒) ผู้บังคับกองพันทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ กรมทหารราบที่ ๑ มหาดเล็กรักษาพระองค์ เมื่อวันที่ ๒๘ 

พฤศจิกายน ๒๕๒๓ 

๓) ผู้บังคับการกรมทหารมหาดเล็กรักษาพระองค์ เมื่อวันที่ ๑๓ กุมภาพันธ์ ๒๕๒๗ 

๔) ผู้บัญชาการหน่วยบัญชาการทหารมหาดเล็กราชวัลลภรักษาพระองค์ เมื่อวันที่ ๓๐ กรกฎาคม ๒๕๓๑ 

๕) ผู้บัญชาการหน่วยบัญชาการถวายความปลอดภัยรักษาพระองค์ สำนักผู้บัญชาการทหารสูงสุด เมื่อวันที่ 

๙ มกราคม ๒๕๓๕ 


101

ขณะทรงประกอบพระราชกรณียกิจ 

ขณะทรงศึกษาวิชาทหาร 

ขณะทรงฝึกและทำการบินเครื่องบิน บข.๑๘ F5 


นอกจากนี้เมื่อวันที่๕ พฤศจิกายน ๒๕๑๙ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ 

ให้สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมหาวชิราลงกรณ บดินทรเทพยวรางกูร (ในขณะยังดำรงพระยศ ร้อยเอก สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ 

สยามมกุฎราชกุมาร) เสด็จพระราชดำเนินไปทรงเยี่ยมตำรวจ ทหารและราษฎรในพื้นที่ ณ ฐานปฏิบัติการบ้านหมากแข้ง อำเภอ 

ด่านซ้าย จังหวัดเลย พระองค์ยังทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจในพื้นที่เสี่ยงภัยทางภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือของ 

ประเทศ ในการนี้ ได้ทรงพระราชทานแนวคิดในการปฏิบัติงานทั้งในหน้าที่ฝ่ายอำนวยการและผู้บังคับบัญชา ซึ่งทรงแสดงออก 

ถึงความเป็นผู้นำที่นำมาซึ่งขวัญกำลังใจแก่กำลังพลในการปฏิบัติหน้าที่ ทั้งยังความปลาบปลื้มปีติยินดีแก่กำลังพลที่เฝ้า 

รับเสด็จพระราชดำเนินเป็นอย่างยิ่ง 


103

ศัสตราวุธในยุคก่อนกรมยุทธนาธิการ 

การพิทักษ์รักษาเอกราช อธิปไตยและความสงบสุขของประเทศได้นั้น องค์ประกอบสำคัญที่จะช่วยให้การดำเนินการ 

ให้สัมฤทธิ์ผลได้ กล่าวคือ 

๑. ต้องมีกำลังทหารที่เข้มแข็ง กล้าหาญ เสียสละทุ่มเทแรงกายแรงใจและกำลังความสามารถในการปฏิบัติการรบ 

๒. ต้องมีแม่ทัพนายกองที่มีความสามารถ รอบรู้ในศาสตร์การรบ ยุทธวิธี ภูมิประเทศ ภูมิอากาศและกลศึกต่าง ๆ 

เพื่อใช้เป็นประโยชน์ต่อกองทัพ 

๓. ต้องมีอาวุธยุทโธปกรณ์และศัสตราวุธ ที่มีประสิทธิภาพและหลากหลายในการปฏิบัติการรบ 

๔. ต้องมีระบบการบริหารจัดการที่เป็นมาตรฐาน และสามารถนำมาใช้ให้เกิดประโยชน์ ในการเตรียมการและการต่อสู้ 

กับข้าศึก อาทิ ระบบการข่าวกรอง ระบบการฝึก ระบบการระดมสรรพกำลัง ระบบการส่งกำลังบำรุง 

ทั้งนี้ สิ่งสำคัญที่จะกล่าวถึงนี้คือ สิ่งที่ใช้เป็นเครื่องมือที่ใช้ในการต่อสู้และป้องกันตนเองเมื่อต้องเข้าทำการรบกับข้าศึก 

หรือศัตรู นอกจากนี้ ยังเป็นการใช้เพื่อสร้างผลทางจิตวิทยา เพื่อทำให้ข้าศึกหรือศัตรูต่างชาติรู้สึกครั่นคร้ามยำเกรงจนไม่กล้า 

เข้ามารุกราน ซึ่งรู้จักกันดีในชื่อที่เรียกว่า ศัตราวุธ หรือศาสตราวุธ หรืออาวุธ ที่มีความความหมายและความสำคัญ ดังนี้ 

อาวุธ หมายถึง เครื่องมือที่ใช้ในการทำร้าย ทำลาย ป้องกัน ต่อสู้ หรือฆ่า อาทิ ก้อนหิน ไม้คมแฝก มีด ปืน ระเบิด 

อย่างไรก็ตาม อาจขยายความไปถึงอาวุธทั้งที่มีคม อาวุธที่ไม่มีคม และสติปัญญาหรือสิ่งอื่นที่สามารถใช้ทำลายล้างผู้อื่นได้ด้วย 

ศัสตราวุธ หมายถึง ของมีคม เครื่องฟันแทง และอาวุธต่าง ๆ ที่ใช้ในการล่า ประหาร ทำร้ายร่างกาย ป้องกัน หรือ 

ต่อสู้กับฝ่ายตรงข้าม อาทิ มีด ดาบ หอก ง้าว ธนู โดยนัยของ คำว่า ศัสตราวุธ จึงมีความหมายที่ชัดเจนว่าเป็นอาวุธที่ใช้ 

ในการรบ เป็นอาวุธที่ร้ายแรง มีอำนาจการทำลายล้างสูง รวมทั้งปืนผาหน้าไม้ที่เป็นเครื่องทำลายล้างศัตรูได้ นอกจากนี้ ยังมี 

ผู้รู้หลายท่านนิยมใช้คำว่า ศาสตราวุธ อีกด้วย 


ภาพศัตราวุธโบราณ 

อาวุธรุ่นแรก ๆ ของบรรพบุรุษมนุษย์ 

นักวิชาการที่ศึกษาพฤติกรรมของชิมแปนซีได้พบว่า ในบางครั้งที่จวนตัว ชิมแปนซีพยายามใช้ก้อนหินหรือท่อนไม้ 

ขว้างหรือเหวี่ยงไปยังศัตรู เพื่อป้องกันตนเอง จึงเสนอความเห็นว่า บรรพบุรุษรุ่นแรก ๆ ของมนุษย์ เมื่อกว่า ๑ ล้านปีมาแล้ว 

ซึ่งยังไม่ได้พัฒนาลักษณะกายภาพเป็นมนุษย์อย่างสมบูรณ์นั้น อาจใช้วัตถุธรรมชาติที่สามารถหยิบฉวยได้รอบตัวเป็นอาวุธ 

แก้ปัญหาเฉพาะหน้าได้ เมื่อถูกคุกคามหรือต้องการทำร้ายหรือล่าสัตว์อื่น เช่น ใช้กิ่งไม้เป็นกระบองและแหลน ใช้ก้อนหินขว้าง 

ศัตรูหรือสัตว์ที่ต้องการไล่และล่า 

อาวุธที่มนุษย์รุ่นแรก ๆ ประดิษฐ์ขึ้นมาที่เก่าสุด คือ หอกไม้ (wooden spear) มีปลายแหลมลักษณะคล้ายแหลน 

ที่ใช้ในการแข่งขันกีฬาพุ่งแหลนสมัยปัจจุบัน จำนวน ๓ ชิ้น และไม้ช่วยพุ่งหอก (throwing stick) ๑ ชิ้น ของสมัยหินเก่า 

อายุประมาณ ๓ แสนปีมาแล้ว พบที่เหมืองลิกไนท์ใน Schöningen county, Helmstedt district, Lower Saxony state, 

ประเทศเยอรมนี ระหว่าง พ.ศ.๒๕๓๗ - ๒๕๔๑ เรียกกันว่า “Schöningen Spears” นักโบราณคดีมีความเห็นว่า อาวุธ 

ไม้ที่เก่าที่สุดชุดนี้ ใช้สำหรับล่าสัตว์มาเป็นอาหาร ทั้งนี้เพราะในชั้นทับถมทางโบราณคดีชั้นเดียวกับที่พบหอกไม้ดังกล่าวได้พบ 

กระดูกสัตว์ประมาณ ๑๖,๐๐๐ ชิ้น และแยกได้ว่าเป็นกระดูกของม้าป่าไม่น้อยกว่า ๒๐ ตัว โดยกระดูกม้าป่าจำนวนมาก 

มีรอยถูกเครื่องมือหินมีคมสับหรือเฉือนกระดูกเชิงกรานของม้าป่าชิ้นหนึ่งยังมีหอกไม้ติดอยู่ด้วย กระดูกของสัตว์ชนิดอื่น ได้แก่ 

กวางแดง (red dear) และควายไบซันสายพันธุ์ยุโรป (european bison) 


105

เมื่อประมาณ ๑๓๐,๐๐๐ ปีมาแล้ว มนุษย์นีแอนเดอร์ทัล ได้พัฒนาวิธีการทำเครื่องมือสะเก็ดหินปลายแหลม ที่ทำด้วย 

วิธีการกะเทาะหินอย่างประณีต เรียกว่า เทคนิคแบบเลอวัลลัว (Levallois technique) และได้ใช้สะเก็ดหินปลายแหลม 

ชนิดนี้ติดที่ปลายด้ามไม้ทำเป็นอาวุธสำหรับแทงหรือพุ่งเพื่อล่าสัตว์ 

ในช่วงประมาณ ๖๑,๐๐๐ ปีมาแล้ว ได้ปรากฏหัวลูกศรปลายแหลมทำจากกระดูก แสดงถึงการเริ่มใช้ธนูเป็นอาวุธ 

พบที่แหล่งโบราณคดี Sibudu Cave ประเทศ South Africa อย่างไรก็ตาม คันธนูที่เก่าที่สุดนั้น พบที่ประเทศเดนมาร์ก มีอายุ 

ประมาณ ๑๑,๐๐๐ ปีมาแล้ว ส่วนหน้าไม้นั้นเป็นอาวุธที่อาจเริ่มปรากฏเมื่อประมาณ ๒,๔๐๐ - ๒,๕๐๐ ปีมาแล้ว 

หลังจากประมาณ ๔๐,๐๐๐ ปีมาแล้ว การทำเครื่องมือสะเก็ดหินปลายแหลมและสะเก็ดหินมีคม สำหรับทำอาวุธ 

และเครื่องมือใช้สอย มีพัฒนาการมากขึ้นเรื่อย ๆ ดังเห็นได้จากเครื่องมือสะเก็ดหินปลายแหลมของวัฒนธรรมโซลูเทรียน 

(Solutrean) ในทวีปยุโรป อายุประมาณ ๑๗,๐๐๐ - ๒๒,๐๐๐ ปีมาแล้ว และสมัยหลังจากนั้น ซึ่งทำด้วยความประณีตมาก 

อาวุธของคนมีรูปแบบและประเภทหลากหลายมากยิ่งขึ้น เมื่อมีพัฒนาการของสังคมแบบซับซ้อนระดับแว่นแคว้นและ 

รัฐยุคโบราณ รวมทั้งมีพัฒนาการของเทคโนโลยีการโลหกรรมด้านการทำโลหะสำริดเกิดขึ้นด้วย เมื่อประมาณ ๕,๐๐๐ - 

๖,๐๐๐ ปีมาแล้ว อาวุธที่มนุษย์สร้างขึ้นมากมายหลายชนิดตั้งแต่ช่วงเวลานี้ เป็นรากฐานที่ได้รับการพัฒนามีประสิทธิภาพ 

มากขึ้นต่อ ๆ กันมาโดยตลอดจนถึงสมัยปัจจุบัน 

๑ ๒ ๓ 

๑ ตัวอย่าง สะเก็ดหินปลายแหลมแบบเลอวัลลัว 

๒ ประติมากรรมขนาดเล็ก รูปชนเผ่าไซเธียนส์กำลังใช้ธนู พบในประเทศยูเครน อายุกว่า ๒,๓๐๐ ปีมาแล้ว 

๓ ประติมากรรมขนาดเล็ก รูปทหารกำลังใช้หน้าไม้ ประดับบนฝาภาชนะทรงกลองมโหระทึกที่ใช้บรรจุของมีค่า 

พบที่แหล่งโบราณคดีวัฒนธรรมเมือง ในมณฑลหยุนหนาน ประเทศจีน อายุกว่า ๒,๓๐๐ - ๒,๔๐๐ ปีมาแล้ว 


๔ 

๕ 

๔ ตัวอย่าง สะเก็ดหินปลายแหลม ของวัฒนธรรมโซลูเทรียน 

๕ มีดสั้น ใบมีดทำจากหินเหล็กไฟ (Flint) ด้ามทำจากกระดูกสัตว์ พบที่แหล่งโบราณคดีซาดาลฮุยุค ประเทศตุรกี 

อายุประมาณ ๘,๒๐๐ – ๗,๔๐๐ ปี 

ทั้งนี้ ศัสตราวุธของชนชาติไทยที่ใช้ในการทำศึกสงครามนั้น มีมาตั้งแต่ยุคของการรวมตัวของกลุ่มคนขึ้นเป็นสังคม 

เป็นดินแดน เป็นแคว้น เป็นอาณาจักร และเป็นราชอาณาจักร โดยสามารถแบ่งยุคของศัตราวุธตั้งแต่ยุคโบราณจนถึงยุคการก่อตั้ง 

กรมยุทธนาธิการ ซึ่งเป็นระบบศัตราวุธของกิจการทหารสมัยใหม่ของประเทศไทย ดังนี้ 

๑. อาวุธของคนยุคก่อนประวัติศาสตร์ในประเทศไทย 

รองศาสตราจารย์สุรพล นาถะพินธุนักโบราณคดีก่อนประวัติศาสตร์ของไทยให้ค ำอธิบายว่า เครื่องใช้ที่จัดได้อย่างชัดเจน 

ซึ่งเป็นทั้งอาวุธสำหรับล่าสัตว์และป้องกันตัวของคนสมัยโบราที่พบในประเทศไทยนั้นกลุ่มที่เก่าที่สุดเป็นของยุคก่อนประวัติศาสตร์ 

อายุประมาณ ๓,๐๐๐ - ๔,๐๐๐ ปีมาแล้วเป็นอย่างน้อย พบที่แหล่งโบราณคดีจำนวนมากในภาคกลางและภาคตะวันออก 

เฉียงเหนือของประเทศไทย ส่วนใหญ่เป็นเครื่องมือปลายแหลมสำหรับต่อกับด้ามไม้ ใช้เป็น หอก หรือแหลน และลูกธนู อาวุธ 

ปลายแหลมรุ่นแรก ๆ มักทำด้วยกระดูกสัตว์และเขาสัตว์ ต่อมาเมื่อเกิดพัฒนาการด้าน โลหกรรมจึงนิยมทำด้วยสำริดและเหล็ก 

๘ 

๖ 

๗ 

๖ เครื่องมือปลายแหลมทำจากกระดูกสัตว์ พบที่แหล่งโบราณคดีบ้านเก่า อำเภอเมือง จังหวัดกาญจนบุรี อายุประมาณ ๓,๗๐๐ – ๔,๐๐๐ ปีมาแล้ว 

๗ เครื่องมือปลายแหลมยุคก่อนประวัติศาสตร์ ทำจากกระดูกสัตว์ พบที่แหล่งโบราณคดีโคกพนัสนิคม จังหวัดชลบุรี อายุประมาณ ๔,๐๐๐ ปีมาแล้ว 

๘ อาวุธปลายแหลมทำจากเขากวาง พบที่แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี อายุประมาณ ๑,๘๐๐ - ๒,๓๐๐ ปีมาแล้ว 


107

๙ ใบหอก ยุคก่อนประวัติศาสตร์ ทำด้วยสำริด พบที่แหล่งโบราณคดีบ้านเชียง อำเภอหนองหาร จังหวัดอุดรธานี 

อายุไม่น้อยกว่า ๓,๐๐๐ – ๓,๖๐๐ ปีที่แล้วมา 

๑๐ ใบหอก ยุก่อนประวัติศาสตร์ ทำด้วยสำริด พบที่แหล่งโบราณคดีอ่างเก็บน้ำนิลกำแหง ในศูนย์การบินทหารบก อำเภอเมือง จังหวัดลพบุรี 

อายุไม่ต่ำกว่า ๒,๕๐๐ - ๒,๗๐๐ ปีที่แล้วมา 

๑๑ ใบหอก ทำด้วยเหล็ก พบที่แหล่งโบราณคดีบ้านโป่งมะนาว อำเภอพัฒนานิคม จังหวัดลพบุรี อายุประมาณ ๑,๘๐๐ - ๒,๓๐๐ ปีมาแล้ว 

๑๒ แม่พิมพ์ทำด้วยดินเผา สำหรับหล่อ หัวลูกศรสำริด ครั้งละ ๓ ชิ้นพร้อมกัน พบที่แหล่งโบราณคดีเนินคลองบำรุง อำเภอท่าหลวง 

จังหวัดลพบุรี อาจมีอายุประมาณ ๓,๐๐๐ ปีมาแล้ว 

๙ ๑๐ 

๑๑ ๑๒ 

๑๓ ภาพเขียนสีบนผนังเพิงผาที่บริเวณสำนักสงฆ์เขาจันทร์งาม บ้านเลิศสวัสดิ์ 

อำเภอสี่คิ้ว จังหวัดนครราชสีมา มีภาพคนกำลังยิงธนู หรืออาจเป็นคันกระสุน 

สำหรับยิงด้วยลูกกระสุนกลม และมีสุนัขอยู่ใกล้ๆ อาจเป็นภาพเล่าเรื่อง 

นายพรานที่ออกล่าสัตว์ โดยมีสุนัขไปด้วย 

๑๓ 


๒. ศัสตราวุธในยุคราชอาณาจักรสุโขทัย 

ศัตราวุธที่ใช้ในยุคราชอาณาจักรสุโขทัย ได้มีการค้นพบจากจารึกวัดศรีชุม เล่าวีรกรรมของเจ้าศรีศรัทธาราชจุฬามณี 

โอรสพระยากำแหงพระราม หลานพ่อขุนผาเมือง ว่า มีอาวุธที่ใช้สำหรับต่อสู้บนหลังช้าง หลังม้า ซึ่งการใช้อาวุธนานาชนิด 

ประเภทอาวุธประจำกายที่ใช้ต่อสู้ในระยะสั้นหรือระยะประชิด และอาวุธที่เป็นเครื่องยิงประเภท ธนู หน้าไม้ และปืนปากจอบ 

สำหรับ เรื่องของ “ปืนปากจอบ” นั้น ผู้เชี่ยวชาญด้านปืนโบราณ ที่เป็นผู้ให้คำอธิบาย คือ นายศิริรัจน์ วังศพ่าห์ ผู้สนใจใฝ่รู้ 

เรื่องปืนใหญ่สืบต่อจาก ศาสตราจารย์ นายแพทย์สำราญ วังศพ่าห์ สันนิษฐานไว้ว่า 

“...ปืนปากจอบ น่าจะเป็นปืนไฟแบบหนึ่งที่มีเพลาซ้ายและขวายื่นออกมาจากลำกล้องมีเหล็ก รูปตัว Y โดยที่ขาด้านบน 

ทั้ง ๒ ข้าง คล้องเพลาซ้ายและขวาไว้ ทำให้ปืนตั้งยิงได้ค่อนข้างมั่นคง ส่วนคำว่า ปากจอบ น่าจะหมายถึงลักษณะปากลำกล้อง 

ที่ตัดตรงลงมาคล้ายจอบ หรืออาจจะเป็นปืนไฟแบบที่ไม่มีเพลามัดติดไว้กับหลักเพื่อให้มีความมั่นคงขณะยิ่งก็เป็นได้ แต่เป็นที่น่า 

สนใจเพราะคำ ว่า “ปืน” อาจจะหมายถึง “ธนู” ได้เช่นกันจากเหตุผลที่ว่า เสียงของธนูขณะยิงเสียงดัง ปรื๋น น่าจะเป็นเหตุให้ 

ผู้คนสมัยนั้นพากันเรียกธนู เป็น ปืน สังเกตได้จากรูปหล่อพระนารายณ์ทรงธนู ด้านหน้าพระที่นั่ง พุทไธสวรรย์ พิพิธภัณฑสถาน 

แห่งชาติ พระนคร แต่ก็เรียกว่า พระนารายณ์ทรงปืน ถึงแม้ยังไม่มีหลักฐานการใช้ปืนไฟครั้งกรุงสุโขทัยที่แน่ชัด เมื่อพิจารณา 

คำว่า ปากจอบ ก็ยังไม่พบว่า ธนูปากจอบ มีลักษณะเช่นใดจึงอาจสันนิษฐานว่า น่าจะเป็นคำเรียกปืนไฟที่ปากกระบอกตัดลง 

คล้ายรูปจอบ และเนื่องจากมี ปืนมกร ที่เชื่อกันว่ามีอายุสมัยปลายกรุงสุโขทัยถึงต้นกรุงศรีอยุธยาปากลำกล้องตัดลงคล้ายจอบ 

เช่นกัน ศาสตราจารย์ นายแพทย์สำราญ วังศพ่าห์ ได้ศึกษาปืนกระบอกนี้ไว้ว่า มีปากกระบอกกว้าง ๑.๓ นิ้ว ลำกล้องยาว 

๒๓ นิ้ว ตัวปืนเป็นรูปทรงกระบอก ท้ายปืนหล่อเป็นรูปคล้ายเจดีย์สามารถใส่ไม้คัดปืนได้” 

ลักษณะของช้างศึกและบรรดาอาวุธครั้งกรุงสุโขทัยยังมีเค้ารอยให้เห็นได้บ้างเช่น ประติมากรรมรูปช้างรายรอบฐาน 

พระเจดีย์ช้างล้อม ช้างรอบ และเครื่องสังคโลกรูปช้างศึกพร้อมจตุลังคบาท และภาพชาดกสลักลายเส้นบนศิลาในอุโมงค์วัดศรีชุม 

มีภาพอาวุธหลายชนิด เช่น 

ภาพที่ ๒๓ เรื่อง กัณฑินชาดก พระโพธิสัตว์เป็นเทพดาในป่า มีรูปนายพรานโก่งธนู ยิงเนื้อคู่หนึ่ง ธนู ในภาพน่าจะ 

มีรูปและลักษณะการใช้ยิงที่ใกล้เคียงกับ ธนูที่ใช้อยู่จริงในสมัยนั้น 

ภาพที่ ๖๓ เรื่อง มหาสีลวชาดก พระโพธิสัตว์เป็นพระมหาสีลวชาดกในพาราณสี มีภาพบุรุษ นั่งมือถือ พระขรรค์ 

ภาพที่ ๗๗ เรื่อง สังขธัมมชาดก พระโพธิสัตว์เกิดในตระกูลคนเป่าสังข์ มีรูปบุรุษยืน มือขวา ถือจักร มือซ้ายถือ 

ดาบไทย 


109

๑๔ 

๑๔ ปืนปากจอบ มีหลักไว้ปักปืนเวลายิง ปากกระบอกตัดตรงลงมา 

๑๕ 

คล้ายรูปจอบ ปัจจุบันอยู่ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร 

๑๕ ปืนมกร มีอายุในสมัยสุโขทัย ปัจจุบันอยู่ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ เชียงแสน 

๑๖ ๑๗ 

๑๖ ปากมกร อมบริเวณเพลาปืน และบริเวณรูขบวนเป็นเกล็ดของตัวมาร ลายด้านข้างของเกล็ดมกรผูกเป็นกระจังรักร้อยและขอสร้อย 

๑๗ รูปหน้ากาลหรือเกียรติมุขปากลำกล้องของปืนมกร 


ภาพชาดกในอุโมงค์วัดศรีชุม เมืองสุโขทัย สลักลายเส้นบนศิลามีภาพธนู ดาบไทย ปรากฏอยู่ 

แม้จะไม่สามารถยืนยันอย่างชัดเจนได้ว่า มีการใช้ปืนไฟในสมัยสุโขทัยหรือไม่ นาย ศิริรัจน์ วังศพ่าห์ ได้ให้ความรู ้เรื่อง 

กำเนิดของปืนไฟไว้ว่า หลังจากจีนคิดค้นสูตรของดินดำได้เป็นผลสำเร็จ ชาวจีนสมัยราชวงศ์ถัง (พ.ศ.๑๑๖๑ - ๑๔๕๐) 

ได้บรรจุดินดำในประทัดและดอกไม้ไฟเพื่อจุดในเทศกาลรื่นเริงต่าง ๆ อีกราว ๕๐ ปีต่อมา ตรงกับสมัยราชวงศ์ซ้อง (พ.ศ.๑๕๐๓ - 

๑๘๒๒) ดินดำได้ถูกนำมาใช้ในการรบเป็นครั้งแรกในรูปของธนูเพลิงที่ใช้แรงระเบิดของดินดำ เป็นตัวขับเข้าหาเป้าหมาย 

ต่อมาราวปี พ.ศ.๑๖๗๓ ชาวจีนก็ประดิษฐ์อาวุธที่มีรูปร่างคล้ายปืนทำจากกระบอกไม้ไผ่ จนถึงราว พ.ศ.๑๘๐๒ ปืน 

แบบแรกที่มีลูกเหล็กและดินดำขับกระสุน (Houch lang) ก็ประดิษฐ์เป็นผลสำเร็จ 

ทั้งนี้ ทางฝั่งยุโรปมีบันทึกว่า นายโรเจอร์ เบคอน (Roger Bacon) คิดสูตรดินดำได้เมื่อ พ.ศ.๑๗๘๕ และอีกราว 

๑๐๐ ปีต่อมา บาทหลวงชาวเยอรมันนามว่า เบอร์นาร์ด สวอซ (Bernard Swatz) ก็คิดสูตรของดินดำสำเร็จ ส่วนปืนไฟแบบแรก 

ของยุโรปที่มีรูปทรงขวดและลูกกระสุนเป็นลูกศรนั้น ประดิษฐ์ขึ้นก็ราว พ.ศ.๑๘๖๘ ดูเหมือนว่าชาวตะวันออกอย่างพวกเรา 

เรียนรู้ที่จะใช้ประโยชน์จาก ดินดำเพื่อการรื่นเริงและการทำ สงครามก่อนชาวตะวันตกหลายทศวรรษ แต่กลับเป็นชาวตะวันตก 

ที ่สามารถใช้ประโยชน์จากดินดำ ได้อย่างมีประสิทธิภาพจนนำไปสู่การสร้างปืนใหญ่น้อยที่มีอานุภาพสูงมาจนถึงปัจจุบัน 

อนึ่งมีบันทึกเก่าแก่เกี่ยวกับการใช้ปืนไฟในสงครามระหว่างสยามกัมโพชกับพวกมัชปาหิต เมื่อราวปี พ.ศ.๑๘๕๗ 

ในครั้งนั้นพวกชวาเก็บปืนใหญ่ของสยามกัมโพชได้๒ กระบอก ชื่อ Guntar Geni และ Jagur เป็นหลักฐานที่ยกเป็นข้อสังเกตไว้ 

แต่ปืนไฟอีกกระบอกหนึ่งที่เชื่อกันว่า เก่าที่สุดในประเทศไทย ปากลำกล้องเป็นรูปเหราบรรจุลูกกระสุนด้านท้ายลำกล้องมีรังเพลิง 

สำรองบรรจุดินดำและล่ามสายชนวนไว้ เมื่อจะยิงจึงบรรจุลูกกระสุนบริเวณรังเพลิง วางรังเพลิงสำรองดันปลายที่บรรจุดินดำ 


111

๑๘ 

๑๙ 

๒๐ 

๒๑ 

๒๒ 

๑๘ ปืนไฟแบบแรกของยุโรปรูปขวด 

๑๙ ปืนเหราปัจจุบันอยู่ที่พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร 

๒๐ รังเพลิงแบบของปืนเหรา ปืนใหญ่บรรจุท้ายอย่างเก่า 

๒๑ รังเพลิงสำรองไว้วางในรังเพลิงของปืน 

๒๒ แสดงขั้นตอนการยิงบรรจุท้ายอย่างเก่า ใส่ดินดำในรังเพลิงสำรองต่อขบวน บรรจุลูกกระสุนในลำกล้องวางหมอน 

แล้ววางรังเพลิงสำรองลงในรังเพลิงปืน ขัดไม้ จุดขนวนรังเพลิงสำรอง ยิงกระสุนไปยังเป้าหมาย 


เข้าในลำกล้อง ขัดรังเพลิงสำรองไว้กับตัวปืนโดยใช้ไม้เสียบขวางไว้ แล้วจึงจุดชนวนที่รังเพลิงสำรอง ดินดำที่อยู่ในรังเพลิง 

สำรองระเบิดขับกระสุนออกไป รังเพลิงสำรองที่ใช้แล้วจะถูกยกขึ้นและเปลี่ยนรังเพลิงอันใหม่แทน ทำให้มีอัตราการยิงที่รวดเร็ว 

แต่มีอานุภาพในการทำลายและความแม่นยำน้อย ปืนลำกล้องรูปเหรานี้ ผู้รู้ด้านศิลปะว่าลวดลายเก่าถึงสมัยอยุธยายุคต้น 

ที่น่าศึกษาคือ เป็นปืนไฟที่อาจจะมีใช้อยู่ก่อนที่ชาวยุโรปตะวันตกชาติแรก คือ ชาวโปรตุเกสจะเดินทางมาถึงกรุงศรีอยุธยา 

หรือไม่ 

อย่างไรก็ตาม จากการศึกษาจากบันทึกประวัติศาสตร์ภาพจำหลักในอุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัยและศรีสัชนาลัย 

จึงนำมาประมวลและได้ข้อสรุปว่า ศัตราวุธในยุคราชอาณาจักรสุโขทัยส่วนใหญ่จะเป็นอาวุธประจำกายของแต่ละบุคคลทั้งสิ้น 

อาทิ ทวน หอก ดาบ แหลน หลาว เกาทัณฑ์ หน้าไม้ ของ้าว ง้าว ตะบอง ขวาน โดยอาวุธดังกล่าวนี้ทุกคนจะมีอยู่ประจำตัว 

ตามความถนัดของแต่ละคนและมีการฝึกใช้อาวุธนั้น ๆ อย่างช่ำชองดีแล้ว ตั้งแต่ในยามปกติ เป็นอาวุธคู่มือ เมื่อเกิดศึกสงคราม 

ก็จะใช้อาวุธคู่มือนี้เข้าทำการรบ 

๓. ศัสตราวุธในยุคราชอาณาจักรอยุธยา 

ราชอาณาจักรอยุธยา ถือเป็นศูนย์กลางการเมืองการปกครองที่ลุ่มน้ำเจ้าพระยาในพุทธศตวรรษที่๑๙ โดยมี กรุงเทพ 

ทวารวดีศรีอยุธยาหรือกรุงศรีอยุธยา เป็นราชธานีที่มีความเจริญมั่งคั่ง มั่นคง ยั่งยืนต่อมานานถึง ๔๑๗ ปี ซึ่งจากข้อมูลทาง 

ประวัติศาสตร์ได้บันทึกไว้ว่า มีการกำเนิดและปรับปรุงเปลี่ยนแปลงการจัดการปกครอง การควบคุมดูแลประชาชน การทำมาหากิน 

ประกอบอาชีพของราษฎร การค้าขายกับคู่ค้าทั้งภายในประเทศและต่างประเทศ มีการติดต่อเจริญสัมพันธไมตรีกับแว่นแคว้น 

ใกล้ไกล มีการช่วงชิงความเป็นรัฏฐาธิปัตย์จนนำไปสู่ความขัดแย้งในประเทศ ตลอดจนการทำศึกสงครามกับข้าศึกจากภายนอก 

ประเทศ ซึ่งเหตุการณ์และเรื่องราวเหล่านี้ย่อมมีความเกี่ยวเนื่องกับศัสตราวุธที่ชาวอยุธยาต้องสรรสร้างฝึกปรือให้ใช้อย่าง 

แคล่วคล่องยามที่ต้องใช้ และยังมีความรู้เชิงวัฒนธรรมที่ศัสตราวุธเป็นส่วนหนึ่งของพระราชพิธีต่าง ๆ โดยที่การศึกษาระบบ 

ศัสตราวุธและเรื่องสำคัญที่เกี่ยวข้องในยุคราชอาณาจักรอยุธยา มีดังนี้ 

๓.๑ ที่ตั้งกรุงในทางยุทธศาสตร์ 

พระยาโบราณราชธานินทร์ (พร เดชะคุปต์) อดีตสมุหเทศาภิบาลมณฑลอยุธยา ได้ทำคำอธิบายแผนที่กรุงศรีอยุธยา 

อธิบายภูมิสถานเมื่อแรกสถาปนากรุงว่า ที่ตั้งนั้นเป็นแผ่นดินแหลมของแม่น้ำลพบุรี ด้านเหนือ ด้านใต้ ด้านตะวันตกจดแม่น้ำ 

ด้านตะวันออกเป็นคูเมืองที่ขุดแยกจากแม่น้ำลพบุรีที่ตำบลหัวรอไปบรรจบแม่น้ำเจ้าพระยาที่บางกระจะเรียกว่า คูขื่อหน้า เดิม 

คงจะแคบ สมเด็จพระมหาธรรมราชาโปรดให้ขุดขยายให้กว้างเพราะมีประสบการณ์ที่กองทัพหงสาวดีถมคูข้ามเข้าตีกรุงได้ 

ในแผ่นดินสมเด็จพระมหินทราธิราช 


113

ทั้งนี้ พลโท ดำเนิน เลขะกุล อาจารย์ประวัติศาสตร์ทหาร ได้กรุณาเขียนไว้ในเรื่อง การทหารสมัยอยุธยา พิจารณา 

ที่ตั้งกรุงศรีอยุธยาในด้านยุทธศาสตร์ว่า การที่ตั้งอยู่ในจุดรวมของแม่น้ ำต่าง ๆ ที่ไหลลงมาจากเหนือ ทำให้สะดวกที่จะส่งกำลังรบ 

และเสบียงอาหารโดยทางเรือขึ้นไปป้องกันดินแดนในภาคเหนือได้สะดวกรวดเร็ว และยังอยู่บนฝั่งแม่น้ำเจ้าพระยาไม่ใกล้ปากน้ำ 

มาก จนกระทั่งถูกข้าศึกต่างชาติที่ยกมาทางเรือขนาดใหญ่เข้าจู่โจมโดยไม่ทันรู้ตัว ไม่ห่างเกินไปจนไม่อาจใช้เรือลำเลียงทหาร 

ไปป้องกันดินแดนบนแหลมมลายูได้ นอกจากนี้การที่เป็นที่ลุ่มมีแม่น้ำหลายสายมารวมกัน ในปีหนึ่ง ๆ จะมีน้ำหลากลงมาท่วม 

บริเวณนี้ถึง ๔ เดือน ตั้งแต่เดือน ๑๐ ถึงเดือนอ้าย ระหว่างนี้รอบกรุงศรีอยุธยาจะถูกน้ำท่วมเป็นบริเวณกว้างขวาง ลำบาก 

แก่การเดินทางไปมาของผู้คนและสัตว์พาหนะ ทุกบ้านช่องจะต้องมีเรือไว้ใช้เป็นประจำ ลักษณะเช่นนี้ย่อมบังคับให้ฝ่ายข้าศึก 

มีโอกาสมาล้อมกรุงศรีอยุธยาได้เพียงปีละ ๘ เดือนเท่านั้น เมื่อล้อมอยู่ถึงหน้าน้ำหลาก ต้องยกทัพกลับไป 

ในส่วนของ กำแพงเมือง นั้น นอกจากบอกขอบเขตพระนครแล้ว ยังเป็นเครื่องป้องกันความปลอดภัยชั้นในสุด 

ของบ้านเมืองที่ต้องดูแลความปลอดภัยด้วยวิธีต่าง ๆ อย่างสุดกำลัง ซึ่งพระยาโบราณฯ ได้ศึกษาตรวจสอบแล้วอธิบายว่า 

กำแพงพระนครเมื่อแรกสร้างกรุงเป็นเชิงเทิน โดยขุดดินทางริมน้ำกับข้างในขึ้นถม ส่วนกำแพงอิฐมาก่อภายหลัง เพราะพบ 

รากกำแพงอิฐบนเชิงเทินดินที่สูงกว่าระดับดินธรรมดา 

๓.๒ การปรับเปลี่ยนยุทธศาสตร์และยุทธวิธีเมื่อต้องมีปฏิสัมพันธ์กับชาติตะวันตก 

๓.๒.๑ ระบบศัตราวุธ 

พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาฉบับหลวงประเสริฐฯ ได้บันทึกไว้ว่า ในปี พ.ศ.๒๐๖๑ สมเด็จพระรามาธิบดี 

ที่ ๒ ทรงจัดให้มีการจัดระเบียบกองทัพ และแต่งตำราพิชัยสงคราม และได้มีการตั้ง “กรมพระสุรัสวดี” ให้เป็นหน่วยรับผิดชอบ 

การจัดเตรียมกำลังพล โดยมีออกพระราชสุภาวดี เป็นเจ้ากรมรับผิดชอบในมณฑลราชธานี พระสุรัสวดีขวา รับผิดชอบหัวเมือง 

ฝ่ายเหนือ และพระสุรัสวดีซ้าย รับผิดชอบหัวเมืองฝ่ายใต้ 

ต่อจากนั้น Duarte Fernandes ชาวโปรตุเกส ซึ่งเป็นผู้แทนจากอุปราชโปรตุเกส ที่เดินทางเข้ามาด้วยการโดยสาร 

เรือสำเภาจีน ได้เข้าเฝ้าสมเด็จพระรามาธิบดีที่ ๒ และต่อมาได้มีการทำสัญญาทางพระราชไมตรีต่อกัน ตามสัญญานี้ มีข้อหนึ่ง 

ที่กรุงศรีอยุธยาให้โปรตุเกสจัดหาปืนและกระสุนมาขายให้ราชส ำนักสยาม ชาวโปรตุเกสที่เข้ามาตั้งแต่รัชสมัยสมเด็จพระรามาธิบดี 

ที่ ๒ นี้ นอกจากนำสินค้ายุทธปัจจัยอย่างใหม่ คือ ปืน กระสุนปืน เข้ามาแล้ว กรุงศรีอยุธยายังได้รับเข้าเป็นทหารรับจ้าง 

ประจำกองทัพ เพื่อถ่ายทอดวิชาการใช้อาวุธแก่กำลังพลของไทยตั้งเป็นกรมฝรั่งแม่นปืน ตามความชำนาญ ซึ่งผู้เชี่ยวชาญ 

ด้านปืนใหญ่ได้ทำการศึกษาและค้นพบว่าปืนกระบอกหนึ่งที่หน้าพิพิธภัณฑ์ทหารเรือ สมุทรปราการ เป็นปืนหล่อจากเหล็ก 

ตัวปืนยาว ๑๑๒.๖ นิ้ว ลำกล้องยาว ๙๖.๒ นิ้ว ใช้ลูกกระสุนขนาด ๔.๘ นิ้ว ลำกล้องด้านในเรียบ บรรจุลูกกระสุน 


ทางปากลำกล้อง สัญลักษณ์ที่บอกให้รู้ว่าเป็นปืนของโปรตุเกส คือ รูปนูนตราอาร์มมีโล่ซ้อนกัน ๒ โล่ ในโล่ขนาดเล็กมีโล่สีฟ้า 

๕ โล่ (five quinas หรือ small blue shield) เรียงกันคล้ายรูปไม้กางเขน ภายในโล่สีฟ้า ยังมีสัญลักษณ์ five white 

bezants หรือ the five wounds of Christ แสดงถึงความเจ็บปวด ความเสียสละของพระเยซู ทั้ง ๕ ได้แก่ การถูกตอกมือซ้าย 

ขวา ขาซ้ายขวาติดตรึงกับไม้กางเขน และหอกที่ทิ่มแทงไปยังร่างของพระองค์ ตราอาร์มนี้กษัตริย์อัลฟองโซทรงสร้างเพื่อแสดง 

ความซาบซึ้งในพระกรุณาธิคุณแห่งพระเยซูที่ประทานพรให้มีชัยชนะต่อกองทัพแขกมัวร์ ๕ แคว้น ในการรบที่ Ourique เมื่อ 

ราวปี พ.ศ.๑๖๒๘ ส่วนรูปโล่ขนาดใหญ่มีปราสาท ๗ หลัง หมายถึงป้อม ๗ แห่งที่กษัตริย์อัลฟองโซที่ ๓ ยึดได้จากชัยชนะ 

เหนือแขกมัวร์ ที่เหนือตราอาร์มมีรูปมงกุฎประดับอยู่นอกจากนี้รูปลักษณะปืนและหูจับยกปืนยังเป็นลักษณะเฉพาะที่บอกได้ว่า 

เป็นปืนใหญ่หล่อจากบริษัทหล่อปืนที่มีชื่อเสียงของโปรตุเกส คือ The Boccaro GunFounders มีสำนักงานในอินเดียและจีน 

๒๓ 

๒๔ 

๒๓ ปืนใหญ่เหล็กสมัยอยุธยาของโปรตุเกสมีอายุราว ๔๐๐ ปี ชุดใต้แนวป้อมเก่าที่ปากน้ำพบเพียงกระบอกเดียวในประเทศไทย 

ปัจจุบันตั้งแสดงที่พิพิธภัณฑ์ทหารเรือ จังหวัดสมุทรปราการ 

๒๔ หูจับยกปืนลักษณะเฉพาะของปืนที่หล่อมาจากโรงหล่อ The Boccaro Gun Founders ที่มีสำนักงานอยู่ที่เมือง Gun 

ประเทศอินเดีย และประเทศจีน 


115

๒๕ 

๒๖ 

๒๕ ตราอาร์มของประเทศโปรตุเกสพบในปืนใหญ่โปรตุเกสที่พิพิธภัณฑ์ทหารเรือ จังหวัดสมุทรปราการ 

๒๖ ตราอาร์มของประเทศโปรตุเกส ตราอาร์มมีโล่ซ้อนกัน ๒ โล่ ในโล่ขนาดเล็กมีโล่สีฟ้า ๕ โล่ (Five quinas) หรือ small blue shield 

เรียงกันคล้ายรูปไม้กางเขน โล่สีฟ้ามีสัญลักษณ์แสดงถึงความเจ็บปวดและความเสียสละของพระเยซูทั้ง ๕ ได้แก่ การถูกตอกมือซ้ายขวา 

ขาซ้ายขวาติดตรึงกับไม้กางเขนและหอกที่ทิ่มแทงไปยังร่างของพระองค์ ตราอาร์มนี้กษัตริย์อัลฟองโซ ทรงสร้างเพื่อแสดงความซาบซึ้ง 

ในพระกรุณาธิคุณแห่งพระเยซูที่ประทานพรให้มีชัยชนะต่อกองทัพแขกมัวร์ ๕ แคว้น ราวปี พ.ศ.๓๖๒๘ รูปโล่ขนาดใหญ่ที่มีปราสาท ๗ แห่ง 

ที่กษัตริย์อัลฟองโซที่ ๓ ยึดได้จากชัยชนะเหนือแขกมัวร์ ที่เหนือตราอาร์มมีรูปมงกุฎประดับอยู่ 

ในเวลาต่อมามี ปืนใหญ่สำริดของฮอลันดา ที่มีคุณภาพสูงกว่าเข้ามาแทน จึงไม่ได้สั่งอาวุธของโปรตุเกสเข้ามา 

เพิ่มเติม นอกจากนี้ ปืนของโปรตุเกสเป็นปืนเหล็ก หากขาดการบำรุงรักษาก็อาจเกิดสนิมเหล็ก และผุกร่อนชำรุดไปตามกาลเวลา 

จึงอาจมีการนำปืนเหล็กไปหลอมใช้ประโยชน์อย่างอื่น ชาวโปรตุเกสและปืนของโปรตุเกสจึงเป็นที่มาของการทำตำราพิชัย 

สงคราม การตั้งทำบัญชีพล รวมทั้งการได้รับผู้เชี่ยวชาญด้านการใช้อาวุธปืนอย่างใหม่ที่สั่งเข้ามาไว้ให้ฝึกฝนถ่ายทอดวิทยาการ 

การใช้ การหล่อปืน จนถึงการรับเข้าเป็นทหารเข้าร่วมรบไปในกองทัพกับพม่า เป็นประวัติศาสตร์หน้าใหม่ที่มีชาวตะวันตกเข้ามา 

เป็นส่วนหนึ่ง อีกทั้งยังได้รับบำเหน็จความชอบพระราชทานที่ดินให้ตั้งบ้านเรือน ตั้งวัด ในคริสต์ศาสนาสำหรับปฏิบัติศาสนกิจได้ 


หลังจากนั้น ปรากฏว่ามีชาติตะวันตกชาติอื่น ๆ ที่เป็นคู่ค้าคู่แข่งทางการเมือง การค้าในยุโรปทยอยตามเข้ามาอย่าง 

ต่อเนื่อง อาทิ สเปน ฮอลันดา อังกฤษ ฝรั่งเศส ซึ่งต่างก็ชิงความได้เปรียบซึ่งกันและกันเกือบ ๒๐๐ ปี จนสิ้นแผ่นดินสมเด็จ 

พระนารายณ์มหาราช นับเป็นช่วงแห่งความเปลี่ยนแปลงที่กรุงศรีอยุธยาหรือสยาม ได้ก้าวเข้าสู่สังคมนานาชาติ ทั้งทางการค้า 

และวัฒนธรรม กรุงศรีอยุธยาได้ดำเนินวิเทโศบายประสานประโยชน์ท่ามกลางการแข่งขันของประเทศเหล่านี้จนอยู่รอดปลอดภัย 

มาได้โดยไม่ถูกยึดครองดังเช่นประเทศอื่น ๆ อย่างไรก็ตาม เพื่อเป็นการกำหนดมาตรการรักษาความปลอดภัย ทางราชสำนัก 

จึงได้กำหนดมาตรการควบคุมศัสตราวุธ ยุทธภัณฑ์ ที่เข้ามาในราชธานี โดยกำหนดว่าบรรดาพ่อค้าที่นำสินค้าเข้ามาจำหน่าย 

โดยเฉพาะอาวุธปืนและวัสดุที่ใช้ประกอบทำกระสุนทั้งหลายจะต้องซื้อขายกับพระคลังสินค้าเท่านั้น 

๓.๒.๒ การสร้างป้อมปราการ 

เนื่องจากป้อมปราการเป็นสถานที่สำหรับใช้ในการสกัดกั้นการป้องกันการจู่โจมและรุกรานของข้าศึก และ 

เป็นที่ตั้งปืนใหญ่สำหรับการต่อสู้ข้าศึก ซึ่งจากการศึกษา ทราบว่า 

๓.๒.๒.๑ พระยาโบราณราชธานินทร์ ได้สำรวจขุดตรวจป้อมกำแพงเมืองอยุธยาในรัชสมัย 

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พบว่า ในขณะนั้นมีจำนวน ๑๖ ป้อม (แต่สันนิษฐานว่า ควรจะมีมากกว่านั้น) ท่าน 

ตั้งข้อสังเกตว่า ป้อมที่สร้างอยู่ตรงแม่น้ำหรือทางร่วมเป็นป้อมใหญ่ก่ออย่างแข็งแรง อาทิ ป้อมเพชร เป็นป้อมใหญ่สำหรับ 

ป้องกันข้าศึกที่จะมาทางน้ำตรงมุมพระนครด้านใต้ ซึ่งการก่อสร้างก่อยื่นออกไปจากแนวกำแพงหนา ๓ วาเศษ กลางป้อม 

เป็นพื้นดินว่าง มีบันไดอิฐขึ้นเชิงเทินในป้อม ตามเหลี่ยมป้อมที่พื้นดินมีประตูคูหาก่อเป็นรูปโค้ง กว้าง ๔ ศอก สูง ๕ ศอก 

มีรอยติดบานใช้เปิดปิดเข้าออกได้ หลังคูหามีช่องกลวงตลอดขึ้นไปถึงเชิงเทิน เมื่อมีข้าศึกมาติดพระนครคงจะลากปืนใหญ่ 

ออกตั้งยิงป้องกันตามช่องคูหา แต่ถ้าเมื่อเห็นจะเสียท่วงทีก็คงลากถอยปืนใหญ่ไปในป้อม เอาไม้แก่นปักลงในช่องว่างเป็นระเนียด 

ปิดช่องคูหากันหน้าบานประตูส่วนบนป้อมก็คงจะตั้งปืนใหญ่ได้ด้วยมีที่กว้าง 

๓.๒.๒.๒ คำให้การขุนหลวงหาวัด พรรณนาลักษณะป้อมเพชรนี้ไว้อย่างชัดเจนเช่นกันว่า 

“... เป็นป้อมปืนใหญ่ ก่อด้วยศิลาแลงมั่นคงแข็งแรง สูง ๓ วา ๒ ศอก สูงกว่ากำแพงเมือง ๒ ศอก มีชาลาล้อมป้อมกว้าง 

๓ วา มีกำแพงแก้วล้อมรอบชานป้อม มีปืนแทรกตามช่อง ๘ กระบอก ชั้นล่างปืนใหญ่รางเกวียนบรรจุช่อง ๑๖ กระบอก...” 

๓.๒.๒.๓ บันทึกการพิจารณาของ นายศิริรัจน์วังศพ่าห์และนายปริญญา สัญญะเดช ผู้เชี่ยวชาญ 

อาวุธโบราณได้สำรวจแล้วให้ความเห็นว่า ป้อมปืน (ป้อมเพชร) แห่งนี้พบคูหาวางปืนใหญ่มีรูปโค้ง ภายในคูหาด้านซ้ายขวามีร่อง 

สี่เหลี่ยมทอดยาวทำหน้าที่คล้ายกับรางเป็นที่ส ำหรับผูกเชือกยึดด้านซ้ายและขวาของปืนใหญ่รางเกวียนเพื่อรับแรงสะท้อนถอยหลัง 

ที่เกิดขึ้นขณะยิงปืนใหญ่ เหนือคูหามีช่องไว้ระบายความร้อนและควันที่เกิดจากการยิงปืนใหญ่ นับเป็นป้อมที่ทันสมัยมาก 


117

๓.๒.๒.๔ บันทึกการพิจารณาของ นายประทีป เพ็งตะโก นักโบราณคดีกรมศิลปากร ให้ความเห็นว่า 

ป้อมที่มีศักยภาพแข็งแรงจนได้ชื่อว่า ป้อมเพชร นี้ ซึ่งทำการขุดแต่งบูรณะป้อมเพชรได้ศึกษาหลักฐานจากภาพวาดกรุงศรีอยุธยา 

ของชาวฮอลันดา พบว่า ป้อมนี้เคยเป็นรูปกลมมน แบบป้อมที่โปรตุเกสนิยมสร้าง ภายหลังมีภาพแผนที่ที่เขียนโดยชาวฝรั่งเศส 

ในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ป้อมเพชรเป็นป้อมรูปหกเหลี่ยม เป็นข้อมูลที่ตรงกับหลักฐานในการขุดแต่งที่พบว่ามีการ 

สร้างทับซ้อนกันอยู่ ๒ สมัย ครั้งแรก เป็นป้อมรูปกลมมน สันนิษฐานว่าน่าจะสร้างเมื่อคราวขยายกำแพงเมืองไปถึงริมแม่น้ำ 

เจ้าพระยาในรัชกาลสมเด็จพระมหาธรรมราชา เมื่อราวปีพ.ศ.๒๑๒๓ ส่วนการสร้างขยายป้อมจากรูปกลมมน เป็น รูปหกเหลี่ยม 

น่าจะเป็นผลงานการออกแบบของวิศวกรชาวฝรั่งเศสที่เข้ามาในรัชกาลสมเด็จพระนารายณ์มหาราช 

๒๗ 

๒๘ 

๒๗ ป้อมเพชร ป้อมปืนใหญ่รักษากรุงศรีอยุธยา ทางมุมพระนครด้านใต้ 

๒๘ คูหาปืนใหญ่ของป้อมเพชร สำหรับวางปืนใหญ่รางเกวียน 

นอกจากนี้ ยังมีป้อมใหญ่ที่ตั้งอยู่ในทางร่วมของลำน้ำ ตั้งตรงมุมพระนครเช่นเดียวกับป้อมเพชรอีก คือ ป้อมมหาไชย 

อยู่ตรงมุมพระนครด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือ บริเวณตลาดหัวรอไม่เห็นร่องรอยของป้อมแล้ว อีกป้อมหนึ่งคือ ป้อมซัดกบ 

หรือท้ายกบ อยู่มุมพระนคร ด้านทิศตะวันตกเฉียงเหนือ ตรงบริเวณหัวแหลม ไม่พบร่องรอยของซากป้อมเช่นกัน ทั้ง ๓ ป้อม 

เป็นป้อมปืนตั้งอยู่ในจุดยุทธศาสตร์สำคัญเช่นเดียวกัน แต่จะมีรูปร่างเดียวกับ ป้อมเพชร ที่เหลืออยู่หรือไม่ ไม่สามารถยืนยันได้ 

ป้อมเหล่านี้ล้วนเป็นป้อมที่มีเหตุการณ์ประวัติศาสตร์บันทึกไว้ อาทิ ปืนใหญ่ประจำป้อมมหาไชย น่าจะเป็นปืนที่มีขนาดใหญ่ 


ภายในคูหาปืนใหญ่ของป้อมเพชร ทางด้านซ้ายและขวามีร่องสำหรับร้อยเชือกยึดรับแรงสะท้อนถอยหลัง 

ภาพวาดสีน้ำมันทิวทัศน์เมืองอยุธยา (ludia) 

จิตรกรชาวฮอลันดา ชื่อ Johanncs 

Virgboors เป็นผู้วาด เมื่อ ค.ศ.๑๖๖๕ 

เห็นป้อมเพชรเดิมยังเป็นรูปกลมมน 


119

มีกำลังแรงพอที ่จะยิงป้องกันข้าศึกที่เข้ามาทางแม่น้ำลพบุรีทางด้านนี้ อีกทั้งเมื่อครั้งเกิดกบฏธรรมเถียรในรัชกาลสมเด็จ 

พระเพทราชา (ซึ่งกรมพระราชวังบวร ต่อมาขึ้นครองราชย์เป็น พระเจ้าเสือ) ได้โปรดให้เอา ปืนใหญ่ป้อมแห่งนี้ ยิงปราบกบฏ 

ทั้ง ๘ กระบอก ส่วน ป้อมซัดกบ หรือท้ายกบ ได้ทำหน้าที่เมื่อคราวมีศึกประชิดกรุงศรีอยุธยา ในปี พ.ศ.๒๓๐๙ พระยา 

ศรีสุริยพาห เจ้าหน้าที่รักษาป้อมซัดกบนำปืนชื่อ มหากาฬมฤตยู ประจุดินปืน อัดเป็นสองเท่าเพื่อที่จะยิงให้ถึงค่ายพม่า 

ที่วัดภูเขาทอง แม้ยิงได้เพียงนัดเดียวปืนก็แตกร้าว แต่ก็ยังจมเรือรบพม่าได้ถึง ๒ ลำ 

เมื่อพิจารณาจากภาพจิตรกรรมฝาผนังและลายรดน้ำของตู้พระไตรปิฎกหลายภาพ ได้ปรากฏภาพที่เกี่ยวกับการสู้รบ 

ภาพบ้านเมืองมีกำแพงป้อมปราการ ช่างเขียนจะเขียนภาพชนต่างชาติ คือ ฝรั่งบ้าง แขกบ้าง อยู่ประจำป้อมพร้อมด้วยอาวุธ 

ปืนใหญ่ และปืนเล็กยาวน้อย ยิงต่อสู้ป้องกันเสมอ โดยมีการแบ่งระดับกำลังพล เป็นดังนี้ 

ส่วนไพร่พล คนพื้นถิ่นที่เข้าเป็นผู้ช่วยนั้น มีอาวุธประจำกาย คือ ดาบ หอก ธรรมดา 

ส่วนขุนนาง (แม่ทัพนายกอง) นุ่งผ้าตามยศสวมลอมพอก หรือหมวกแบบต่าง ๆ ถือดาบ เหน็บกฤช ก็มี ซึ่งภาพเขียน 

เหล่านี้ได้สะท้อนสภาพสังคมที่จิตรกรได้เห็นได้รับรู้มาถ่ายทอดไว้ต่อเนื่องกันมา แม้ช่างในสมัยหลังจะไม่เคยเห็นด้วยตาตนเอง 

แล้วก็ตามเป็นความทรงจำและจินตนาการที่เป็นประโยชน์แก่คนรุ่นหลังมาศึกษาตีความทำความเข้าใจได้ 

ภาพจิตรกรรม มีพลประจำป้อมเป็นชาวตะวันตกที่เรียกว่า ฝรั่งแม่นปืน และอาวุธที่ใช้ทั้งปืนเล็ก (คาบชุด หรือคาบศิลา) และปืนใหญ่ 


ภาพจิตรกรรม มีพลประจำป้อมเป็นชาวตะวันตกที่เรียกว่า ฝรั่งแม่นปืน และอาวุธที่ใช้ทั้งปืนเล็ก (คาบชุด หรือคาบศิลา) และปืนใหญ่ 

ภาพจิตรกรรม มีพลประจำป้อมเป็นชาวต่างชาติทั้งชาวตะวันตก 

และแขกอาวุธที่ใช้มีทั้งปืนเล็ก (คาบชุด หรือคาบศิลา) และปืนใหญ่ ผังป้อมของฝรั่งเศสที่เมืองบางกอก 


121

๓.๒.๓ ระบบอาวุธปืนในประวัติศาสตร์ยุคราชอาณาจักรอยุธยา 

๑) บันทึกการพิจารณาของ นายศิริรัจน์ วังศพ่าห์ ผู้เชี่ยวชาญอาวุธโบราณได้สำรวจแล้วให้ความเห็นเกี่ยว 

กับปืนใหญ่ไว้ว่า 

“...จำนวนปืนใหญ่น้อยที่มีไว้ป้องกันกรุงศรีอยุธยาคงจะมีเป็นจำนวนมาก สังเกตได้จากจำนวนปืนที่ใช้ในการ 

รบแต่ละครั้ง เช่น การรบป้องกันพระนคร เมื่อ พ.ศ.๒๓๐๘ มีปืนใหญ่ใช้ในกองทัพ ราว ๔,๐๐๐ กระบอก ในพ.ศ.๒๓๑๐ 

ในคลังมีปืนใหญ่น้อย ๓,๐๐๐ กระบอก กระสุน ๕๐,๐๐๐ นัด ปืนเหล่านี้บางส่วนถูกทำลาย ถูกฝังดิน ถูกนำกลับไปเป็น 

สัญลักษณ์ เป็นสัญลักษณ์แห่งผู้ชนะและซ่อนจากข้าศึกโดยฝังดินหรือเข็นทิ้งลงน ้ำไม่ให้ตกไปเป็นของข้าศึกได้ ดังมีรายงาน 

การงมได้ปืนใหญ่ในแม่น้ำรอบกรุงศรีอยุธยาอยู่บ่อยครั้ง…” 

๒) คำให้การชาวกรุงเก่า ได้กล่าวถึงปืนใหญ่ที่มีชื่อใช้ในงานราชการครั้งกรุงศรีอยุธยา ตามลักษณะปืนของ 

ชาติตะวันตกที่นำเข้ามาในสมัยราชอาณาจักรอยุธยา กล่าวคือ 

๒.๑ ปืนใหญ่ชื่อ มหาเริก (มหาฤกษ์) มหาชัย เป็นปืนใหญ่ยิงเอาฤกษ์ เอาชัยยามเคลื่อนทัพ เช่นคราว 

สมเด็จพระนารายณ์มหาราชโปรดให้ยกทัพไปตีเมืองเชียงใหม่ในปี พ.ศ.๒๒๐๕ มีเจ้าพระยาโกษาธิบดี (โกษาปาน) เป็นแม่ทัพ 

ใหญ่ พระองค์เสด็จยกกองทัพหลวงตามไป ซึ่งคำให้การชาวกรุงเก่าพรรณนาไว้ว่า “...ครั้นได้มหาพิไชยฤกษ์แล้วขุนโหรก็ลั่น 

ฆ้องชัยประดาตี ดังโครมครื้น ยิงปืนมหาฤกษ์ มหาไชยสองนัด แล้วพลไกรก็โห่ร้องก้องกึกไปทั้งแม่น้ำ...” 

๒.๒ ปืนใหญ่ชื่อ มหากาล (มหากาฬ) หรือมหากาฬมฤตยูราช หรือพระกาลมฤตยูราช เป็นปืนใหญ่ 

ที่มีความยาวถึง ๓๐ ฟุต ยิงลูกกระสุนน้ำหนัก ๑๐๐ ปอนด์ ปืนใหญ่กระบอกนี้มีประวัติกล่าวอยู่ในพระราชพงศาวดาร คราว 

สมเด็จพระนเรศวรและสมเด็จพระเอกาทศรถสู้ศึกพระเจ้าหงสาวดีล้อมกรุงในปีพ.ศ.๒๑๒๙ ได้โปรดให้เอาปืนพระกาลมฤตยูราช 

ใส่สำเภาขึ้นไปยิงค่ายข้าศึกที่ขนอนปากคู ข้าศึกต้องเลิกทัพไปตั้งที่ป่าโมกใหญ่ และการศึกอีกครั้งหนึ่งได้นำไปใช้ที่ป้อมซัดกบ 

เมื่อคราวศึกประชิดกรุงในปี พ.ศ.๒๓๐๙ ปืนแตกร้าวเสียไปเพราะกรำศึกมามาก 

๒.๓ ปืนใหญ่ชื่อ พินาศหงสา เมื่อพิจารณาแล้วน่าจะเป็นกระบอกเดียวกับปืนใหญ่ชื่อปราบหงสา ปืนใหญ่ 

กระบอกนี้มีประวัติทั้งในพงศาวดารและเรื่องที่เล่ากันมา สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพทรงอ้างไว้ใน “ไทยรบพม่า” ว่า เป็น 

อุทาหรณ์ของความเสื่อมทรามในครั้งนั้น เพราะเมื่อเอาปืนนี้ขึ้นตั้งบนป้อมมหาชัยจะยิงพม่า แต่แรกเจ้าหน้าที่ไม่กล้ายัดดินดำให้ 

เต็มขนาด กลัวแก้วหูแตกด้วยเสียงปืน ลดดินดำแล้วยังมีคนขอให้ลดลงอีก จนที่สุดยิงไปกระสุนไปตกไม่ถึงคูเมือง เป็นได้ถึงอย่างนี้ 

ก็ตรงกับความในพระราชพงศาวดารเมื่อพม่าล้อมกรุงว่า พม่ายกมาตั้งค่าย วัดศรีโพธิ์ว่า “... ฝ่ายข้างในกรุงให้ใช้ปืนปราบหงสา 

ออกไปตั้งริมท่าทราย กระสุนแรกประจุดินน้อยต่ำไปถูกตลิ่ง ครั้นประจุดินมากขึ้นโด่งข้ามวัดศรีโพธิ์ไป...” ทั้งนี้ นายศิริรัจน์ฯ 


ได้วิเคราะห์การยิงปืนใหญ่ปราบหงสาจากบันทึกฝั่งพม่าที่บอกว่า มีน้ำสีดำไหลออกมาจากลำกล้องขณะยิงเหมือนทางฝั่งพม่า 

บอกเป็นนัยว่าฝ่ายไทยดูเหมือนไม่ดูแลเอาใจใส่ต่ออาวุธปืนแม้แต่น้อย 

๒.๔ ปืนใหญ่ชื่อ มานพินาศ คงเป็นปืนที่มีความสำคัญมากกระบอกหนึ่งในสมัยอยุธยา มีข้อควรสังเกตว่า 

ปืนที่เหลือเพียงส่วนปากล ำกล้องที่เชื่อว่าคือ ปืนมานพินาศ มีลวดลายคล้ายกับปืนใหญ่มารประไลย ที่สร้างในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ 

ครั้งรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช 

๒.๕ ปืนใหญ่ชื่อ นารายณ์สังหาร เป็นปืนใหญ่สมัยราชอาณาจักรอยุธยาที่มีชื่อเสียงเช่นเดียวกับปืนใหญ่ 

ที ่หล่อขึ้นใหม่ในสมัยราชอาณาจักรรัตนโกสินทร์ ซึ่งปืนกระบอกนี้ มีประวัติสำคัญในเหตุการณ์หลังจากสมเด็จพระสุริโยทัย 

สิ้นพระชนม์แล้ว สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ ได้โปรดให้คิดเอาปืนใหญ่ยิงค่ายข้าศึก ดังความในพระราชพงศาวดารบันทึกไว้ว่า 

“... จึ่งให้เชิญ ปืนนารายณ์สังหาร ลงสำเภาฉ้อขึ้นไปทางบ้านป้อม แต่งทัพปกป้องกันสองฝั่งมากขึ้นไป 

ถึงขนอนปากคู...ชาวพระนครยิงปืนนารายณ์สังหารไป กระสุนตกลงในค่ายใกล้พลับพลา สมเด็จพระเจ้าหงสาวดี... หลังจากทัพ 

พระเจ้าหงสาวดีถอยที่ตั้งค่ายหลวงออกไป ก็โปรดให้เอาปืนนารายณ์สังหารลงใส่สำเภาไม้รักแม่นางไอขึ้นไปยิงค่ายสมเด็จ 

พระเจ้าหงสาวดี... ปืนถีบท้ายสำเภาจมลงกระสุนปืนขึ้นไปถูกกิ่งพระมหาโพธิ์ ๓ กำเศษ ขาดตกลงใกล้ช้างพระที่นั่งสมเด็จ 

พระเจ้าหงสาวดีประมาณ ๓ วา ขณะนั้นชาวป้อมมหาชัยก็ยิงปืนใหญ่ระดมมาต้องพลหงสาวดีตายมาก จะปล้นเอาพระนคร 

ก็ไม่ได้...” 

นี่ก็เป็นเหตุการณ์ที่ ปืนนารายณ์สังหาร รับใช้บ้านเมืองครั้งสำคัญคราวหนึ่ง 

๒.๖ ปืนใหญ่ชื่อ ปืนพิรุณ หรือพระพิรุณ เป็นปืนใหญ่ที่มีเรื่องราวในประวัติศาสตร์สมัยราชอาณาจักร 

อยุธยาที่น่าตื่นเต้นอยู่มาก คือ ครั้งหนึ่งสมเด็จพระนารายณ์มหาราชโปรดให้ใช้ทดสอบสติปัญญาเจ้าพระยาวิไชยเยนทร์เพื่อให้ 

ข้าราชการผู้ใหญ่ผู้น้อยได้ประจักษ์และยอมรับขุนนางฝรั่งผู้นี้ โดยให้แข่งขันหาวิธีชั่งน้ำหนักปืนพระพิรุณว่ามีน้ำหนักเท่าใด 

เหตุการณ์ชั่ง ปืนพระพิรุณครั้งนั้น น่าจะเป็นเรื่องสำคัญที่อยู่ในความทรงจำของผู้คนต่อมา เพราะในสมัยรัชกาลที่๕ เมื่อโปรดให้ 

ประกวดการเขียนภาพพระราชพงศาวดารพร้อมแต่งโคลงประกอบเพื่อประดับพระเมรุท้องสนามหลวงให้ประชาชนชม เหตุการณ์นี้ 

ได้รับคัดเลือกให้เขียนไว้พร้อมโคลงพรรณนาประกอบภาพ ของขุนโอวาทวรกิจ (แก่น) ดังนี้ 

จึ่งตรัสให้ท่านเจ้า พระยา ชั่งเฮย 

ฝรั่งรับลากปืนมา ถ่วงท้อง 

เรือเพียบเท่าใดตรา ทึกลาก ขึ้นแฮ 

ชั่งศิลาลงต้อง เทียบน้ำแนวเดิมฯ 


123

ก็แจ้งโดยเล่ห์ล้ำ แหลมหลัก 

ปืนพระพิรุณหนัก เท่านั้น 

กราบทูลพระจอมจักร- 

พรรดิทราบ บาทเฮย 

ข้าราชการคิดขยั้น ขยาดคร้ามเชิงเฉลียว ฯ 

นอกจากนี้ ปืนพระพิรุณ ยังมีความปรากฏในเหตุการณ์หลังเสียกรุงในปี พ.ศ.๒๓๑๐ ว่า “...เนเมียวแม่ทัพใหญ่ 

กับแม่ทัพนายกองให้ขนปืนใหญ่น้อยในพระนครไปด้วย พระราชพงศาวดารว่า ได้ปืนใหญ่น้อยพันสองร้อยเศษ ปืนนกสับหลายหมื่น 

เอาลงบรรทุกเรือ เมื่อไปถึงตลาดแก้ว...เห็นว่า ปืนพระพิรุณนั้นใหญ่นักเหลือกำลังที่จะเอาไปเมืองอังวะ จึงให้เข็นชักขึ้นจากเรือ 

เอาขึ้นที ่วัดเขมา ให้เอาดินดำประจุเต็มกระบอกจุดเพลิงระเบิดเสีย...” แต่มีบางทัศนะของนักประวัติศาสตร์ได้ให้ความเห็นว่า 

ฝ่ายไทยได้เอาลงจมไว้ในสระแก้ว พระราชวังกรุงเก่า มีผู้ไปขุดค้นกันเมื ่อในรัชกาลที่ ๔ เรื่องจริงจะเป็นอย่างไรไม่แน่ชัด 

แต่หลักฐานที่บาทหลวงเดอชัวซี แห่งฝรั่งเศส ได้เคยเห็นกับตาตัวเองว่า ปืนพระพิรุณมีขนาดใหญ่ ปากลำกล้องมีความกว้างถึง 

๑๔ นิ้ว ลูกกระสุนมีน้ำหนักราว ๓๐๐ ปอนด์เศษ ปืนพระพิรุณ ได้จบสิ้นภารกิจไปพร้อมกับกรุงศรีอยุธยา 

ปืนใหญ่ยุโรปสมัยกรุงศรีอยุธยา 

จากการศึกษาตรวจค้น พบว่า ปืนยุโรปที่เข้ามาในกรุงศรีอยุธยาและที่มีอายุตรงกับสมัยอยุธยา พบมากที่หัวเมือง 

ทางภาคใต้ เช่น ที่นครศรีธรรมราช สงขลา ตรัง ภูเก็ต ฯลฯ ปืนใหญ่ประจำตามหัวเมืองต่างๆ มีบางส่วนที่ส่งตรงจากพระนคร 

หรือทางกรมการเมืองอาจจะสั่งซื้อจากพ่อค้าฝรั่งที่ทำการค้าขายอยู่บริเวณนั้น การจัดส่งปืนใหญ่ก็คงกระทำได้ไม่ยากเพราะมี 

สถานีการค้าของพวกเขาอยู่ใกล้เคียง เช่น สถานีทางการค้าของชาวฮอลันดาที่ริมคลองตาสัก จังหวัดนครศรีธรรมราช ทำให้ 

พบปืนฮอลันดาสมัยอยุธยาเป็นจำนวนมากที่จังหวัดนั้น 

๑) ปืนใหญ่ฮอลันดา ฮอลันดาเป็นชาวตะวันตกชาติที่สองต่อจากโปรตุเกสที่เข้ามาถึงกรุงศรีอยุธยาและพำนัก 

อยู่นานจนเสียกรุงแล้วจึงกลับออกไป ดังมีบันทึกของหัวหน้าสถานีการค้าฮอลันดาที่เก็บสาระเรื่องราวของสังคมอยุธยาจนถึง 

กับเขียนพงศาวดารได้ที่เรียกว่า พงศาวดารฉบับวันวลิต ซึ่งบางช่วงบางตอนกล่าวเรื่องชาวฮอลันดาเป็นชาติหนึ่งที่จัดหาอาวุธ 

ให้กับอยุธยาผ่านบริษัทอินเดียตะวันออกของฮอลันดา ปืนใหญ่ฮอลันดาที่สำรวจพบมีทั้งหล่อด้วยสำริดและเหล็ก มีความ 

สวยงามมาก ลักษณะโดยทั่วไป ปากกระบอกเป็นรูปดอกทิวลิป หูจับยกปืนเป็นรูปปลาโลมา (ปืนเหล็กไม่มีหูจับ) รูชนวนอยู่ใน 

กรอบสี่เหลี่ยมผืนผ้า หรือสี่เหลี่ยมขนมเปียกปูน บนลำกล้องมีตราของบริษัท คือ V O C เหนือตราบริษัทมีตัวอักษรบอกเมือง 

ที่หล่อปืน R A H M Z E และยังมีชื่อช่างผู้หล่อปืน ปีที่หล่อปืนจารึกอยู่ด้วย 


่ 

๒) ปืนใหญ่อังกฤษ ชาวอังกฤษเข้ามาเปิดสถานีการค้าแห่งแรกที่ปัตตานีในปี พ.ศ.๒๑๕๕ มีบันทึกว่ากัปตัน 

โทมัส เอสซิงตัน เข้าเฝ้าสมเด็จพระเจ้าทรงธรรม ทูลเกล้าฯ ถวายพระราชสาส์นของพระเจ้าเจมส์ที่ ๑ ได้รับพระบรมราชานุญาต 

ให้เปิดสถานีการค้าในกรุงศรีอยุธยา ปืนใหญ่ของอังกฤษตรงกับสมัยกรุงศรีอยุธยามีจำนวนไม่มาก แต่มีตราสัญลักษณ์ที่ศึกษา 

ได้ชัดเจน อาทิ ปืนใหญ่แบบ Rose and Crown Pattern มีจารึกรูปนูนรูปดอกกุหลาบภายใต้มงกุฎ ซึ่งเป็นตราพระราชลัญจกร 

ของสมเด็จพระราชินีแอน (Queen Ann : ครองราชสมบัติระหว่าง พ.ศ.๒๒๐๓ – ๒๒๕๗) ปัจจุบันพบที่มหาวิทยาลัย 

ธรรมศาสตร์, ศาลากลางจังหวัดตรัง, หน้าสโมสรค่ายกาวิละ เชียงใหม่, หน้าพระบวรราชานุสาวรีย์พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้า 

เจ้าอยู่หัว โรงละครแห่งชาติ (ตั้งเป็นข้อสังเกตไว้ว่า บางกระบอกอาจนำเข้าสมัยธนบุรี หรือสมัยต้นรัตนโกสินทร์) 

๓) ปืนใหญ่สเปน บทความเรื่อง กรุงศรีอยุธยากับความสัมพันธ์สามเส้า ตามเอกสารหลักฐานสเปน The Philippine 

Islands, 1493 - 1893 ให้ความรู้เกี่ยวกับความสัมพันธ์ระหว่างกรุงศรีอยุธยากับสเปน ซึ่งได้ปกครองฟิลิปปินส์มีลักษณะที่ 

ไม่ราบรื่น และข้อมูลจากการสำรวจดินแดนของกรุงศรีอยุธยาก็เพื่อแสวงหาทรัพยากร ซึ่งหวังจะเข้าพิชิตและเผยแผ่คริสต์ศาสนา 

นิกายคาทอลิก แต่ความสัมพันธ์ครั้งนี้ก็ประสบปัญหาโดยมีกรุงกัมพูชาเข้ามาเกี่ยวข้องด้วย เพราะกรุงกัมพูชาก็มุ่งหวังให้สเปน 

คุ้มครองตนจากกรุงศรีอยุธยา จึงเป็นความสัมพันธ์สามเส้าที่มีปัญหาอยู่มาก ซึ่งมีเหตุการณ์ที่ท้าทายพระราชอำนาจสมเด็จ 

พระนเรศวรคราวหนึ่ง เมื่อนายฟรานซิสโก เด เตโย เด กูซมัน (Francisco de Tello de Guzman) ผู้ว่าราชการฟิลิปปินส์ 

แต่งตั้ง ฆวน เตโย (Joan Tello) เป็นราชทูตมาเจริญทางพระราชไมตรีกับกรุงศรีอยุธยา เดินทางถึงอยุธยาก่อนวันที 

๕ พฤษภาคม ค.ศ.๑๕๙๘ ราชทูตผู้นี้ที่จริงเป็นพ่อค้ามีธุรกิจที่กรุงศรีอยุธยา เมื่อเดินทางมาก็มุ่งจะดำเนินการค้าและธุรกิจ 

ของตน จึงระมัดระวังประหยัดถ้วนถี่ในการถวายเครื่องราชบรรณาการ ที่น่าประหลาดใจอย่างยิ่งคือ การที่เขาเป็นพ่อค้ามากกว่า 

นักการทูต ทั้ง ๆ ที่ทราบว่า สมเด็จพระนเรศวรทรงพอพระราชหฤทัยปืนใหญ่ประจำเรือ เขากลับนำถ่วงน้ำไว้ คงเหลือเพียงปืน 

๑ กระบอก และปืนคาบศิลาอีกเล็กน้อยผ่านเข้ามาถึงพระนคร เมื่อดำเนินธุรกิจแล้วเห็นว่ามีผลกำไรน้อยและดูเหมือนสมเด็จ 

พระนเรศวรไม่โปรดเท่าใดนัก จึงลอบเดินทางกลับโดยไม่เข้าเฝ้ากราบถวายบังคมลาตามธรรมเนียมทางการทูต ทั้งยังลักลอบ 

นำบุคคลต้องโทษออกนอกพระราชอาณาจักร ทางการไทยจึงสั่งให้กองเรือไล่ติดตาม ได้ยิงต่อสู้กันด้วยปืนใหญ่และปืนคาบศิลา 

ภายหลังกองเรือทูตของสเปนได้กู้ปืนใหญ่ที่แอบซุ่มซ่อนไว้กลับไปได้ นับเป็นเรื่องราวของปืนใหญ่ประจำเรือที่ได้นำถ่วงน้ำ 

ซ่อนไว้แล้วกู้กลับขึ้นได้อย่างพิสดาร ทั้งนี้ นายศิริรัจน์ วังศพ่าห์ ได้ศึกษาพบปืนสเปนที่มีอยู่ในสมัยกรุงศรีอยุธยา ๒ กระบอก 

ตั้งแสดง ณ ห้องอาวุธไทย พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติพระนคร มีชื่อจารึกไว้ว่า พลายเพ็ชร และเกล็ดนาค หล่อในปี พ.ศ.๒๑๕๓ 

ตรงกับรัชกาลสมเด็จพระเจ้าทรงธรรม มีข้อควรสังเกตว่า เมื่อนายเทาน์เซนด์ แฮรีส (Townsend Harris) ทูตอเมริกา 

เดินทางเข้ามาในปี พ.ศ.๒๓๙๙ เขาบันทึกไว้ว่า ได้เห็นปืนสเปน หล่อขึ้นราว ๒๐๐ ปี ล่วงมาแล้ว อยู่บนหลังช้างในกระบวน 

รับทูต ก็น่าจะเป็นปืนสเปนสมัยกรุงศรีอยุธยาที่ตกทอดมา 


125

๒๙ 

๓๐ 

๓๑ 

๒๙ ปืนใหญ่สมัยอยุธยาของสเปนมีชื่อ พลายเพ็ชร มีอายุ ๔๐๒ ปี 

ปัจจุบันตั้งแสดง ณ พิพิธภัณสถานแห่งชาติ พระนคร 

๓๐ ปืนใหญ่สมัยอยุธยาของเดนมาร์ก มีอายุราว ๓๑๖ ปี 

ปัจจุบันตั้งประดับภายในค่ายวชิราวุธ กองทัพภาคที่ ๔ จังหวัดนครศรีธรรมราช 

๓๑ จารึกแสดงว่า ปืนใหญ่กระบอกนี้เป็นของบริษัทอินเดียตะวันออกของเดนมาร์ก 

หล่อในปี ๑๖๙๖ ตรงกับ พ.ศ.๒๒๓๙ 

๔) ปืนเดนมาร์ก การได้พบปืนใหญ่เดนมาร์กที่สร้างขึ้นตรงกับสมัยอยุธยา แม้มีจำนวนไม่มาก แต่ก็เป็นสิ่งที่น่า 

ศึกษาเช่นเดียวกับปืนใหญ่ของชาติอื่น ๆ เพราะบริษัท เดนิช อีสต์อินเดีย ตั้งขึ้นเมื่อปีพ.ศ.๒๑๕๙ ตามคำแนะนำของฮอลันดา 

ได้มีความสัมพันธ์กับผู้สำเร็จราชการเมืองตะนาวศรีซึ่งขึ้นกับกรุงศรีอยุธยา ออกญาไชยาธิบดีแห่งเมืองตะนาวศรี ได้มีศุภอักษร 

อนุญาตให้กัปตัน ครัปเป ชาวเดนมาร์ก ตั้งสถานีการค้าอยู่ทางภาคใต้ของอินเดียเข้ามาค้าขาย ณ กรุงเทพทวาราวดี ศรีอยุธยาได้ 

พ่อค้าเดนมาร์กเป็นชาติหนึ่งที่จัดหาปืนใหญ่ให้กรุงศรีอยุธยาโดยได้ช้างซึ่งเป็นสินค้าจากอยุธยากลับไป ปืนใหญ่เดนมาร์ก 


ได้พบอยู่ที่ค่ายวชิราวุธ จังหวัดนครศรีธรรมราช, ที่สถานีตำรวจภูธรจังหวัดนครศรีธรรมราช และสถานีตำรวจภูธรจังหวัดภูเก็ต 

มีจารึกนูนรูปมงกุฎเหนืออักษร C และเลข 5 เกี่ยวกัน และตัวอักษร OSTINDSCHE COMPAGNIE และ 1696 ซึ่งเป็นตรา 

ของบริษัทและปีที่สร้างปืน (ปี พ.ศ.๒๒๓๙) ตรงกับรัชกาลสมเด็จพระเพทราชา 

๕) ปืนฝรั่งเศส ความสัมพันธ์ระหว่างกรุงศรีอยุธยากับฝรั่งเศส เริ่มขึ้นในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช 

ด้วยบทบาทของคณะมิชชันนารี เพื่อเผยแผ่คริสต์ศาสนาคาทอลิก ซึ่งเชิญพระราชสาส์นของพระเจ้าหลุยส์ที่ ๑๔ ศุภอักษรของ 

พระสันตปาปาเคลมองต์ที่๙ และเครื่องราชบรรณาการเข้ามาถวายเพื่อขอบพระทัยที่ทรงอุปการะมิชชันนารีให้ได้รับความร่มเย็น 

หลังจากนั้นบริษัทอินเดียตะวันออกของฝรั่งเศสก็เข้ามาตั้งห้างค้าขายในกรุงศรีอยุธยาและยังได้รับพระราชานุญาตให้ไปค้าขายดีบุก 

ที่เมืองถลาง รวมทั้งทรงยกเมืองสงขลาให้บริษัทสร้างป้อมปราการได้ การติดต่อระหว่างกันมีเรื่องราวให้ศึกษามาก จากการ 

ส่งคณะราชทูตไปมาเพื่อเจริญทางพระราชไมตรี แต่ภายหลังได้มีข้อสงสัยในกลุ่มขุนนางไทยในเรื่องการโน้มน้าวให้สมเด็จ 

พระนารายณ์มหาราช ทรงเปลี่ยนไปนับถือคริสต์ศาสนา และยังมีความหวาดระแวงเรื่องการเข้ามามีอิทธิพลทางการเมืองการทหาร 

ซึ่งเชื่อกันว่ามีเจ้าพระยาวิไชยเยนทร์อยู่เบื้องหลัง มุ่งหาผลประโยชน์ทางการค้าและการเมืองไปพร้อมกัน สุดท้ายฝรั่งเศสก็หมด 

บทบาทไปคงเหลือแต่เพียงหลักฐานบันทึกไว้มากมาย ทั้งของมิชชันนารี คณะทูต พ่อค้า และทหาร การที่สมเด็จพระนารายณ์ 

มหาราชทรงสนพระราชหฤทัยวิทยาการตะวันตก อาทิ โปรดให้วิศวกรสร้างป้อมปราการในเมืองต่าง ๆ และสร้างหอดูดาว 

เพื่อทรงศึกษาดาราศาสตร์ ในส่วนของอาวุธยุทธภัณฑ์ ได้มีข้อตกลงในสัญญาทางการค้าที่อนุญาตให้นำของต้องห้าม เช่น 

อาวุธปืน ดินปืน ฯลฯ แต่ต้องขายให้แก่ทางการ เชื่อกันว่าคงมีปืนฝรั่งเศสเข้ามาด้วย อย่างไรก็ตาม กลับมีเหตุการณ์ที่ทำให้ 

สมเด็จพระนารายณ์มหาราชทรงขัดเคืองพระราชหฤทัย เพราะคณะราชทูตได้สั่งห้ามไม่ให้แพร่งพรายเกี่ยวกับปืนใหญ่แบบใหม่ 

และลูกแตกที่ทันสมัยที่นำเข้ามาด้วยในเวลานั้น ความจริงเรื่องฝรั่งเศสมีปืนใหญ่และกระสุนลูกแตกนี้ เจ้าพระยาวิไชยเยนทร์ 

หรือฟอลคอน เป็นผู้รู้ก่อนและขอดู แต่ถูกราชทูตปฏิเสธ ถึงแม้เจ้าพระยาวิไชยเยนทร์จะอ้างว่าสมเด็จพระนารายณ์ทรงสน 

พระราชหฤทัยที่จะทอดพระเนตร เซเบเรต์ก็อ้างเหตุผลบ่ายเบี่ยงต่าง ๆ นานาว่า การบรรทุกอาวุธใหม่มายังลพบุรีมีความยาก 

ลำบากมาก เซเบเรต์ดูเหมือนจะเข้าใจท่าทีของฝ่ายไทย ที่ต้องการจะได้อาวุธใหม่ไว้ เขาจึงกล่าวต่อไปว่า ปืนและลูกแตกยังต้อง 

อยู่ในความดูแลของทหารฝรั่งเศสตามพระราชประสงค์ของพระเจ้าหลุยส์ที่ ๑๔ แต่ในที่สุด นายพล เดฟาช์จ ได้มอบปืนใหญ่ 

๑ กระบอก และกระสุนลูกแตก จำนวน ๓ ลูก แก่ไทยเพื่อสาธิตการยิงที่ละโว้ อย่างไรก็ดี เมื่อออกพระวิสุทธสุนทร (โกษาปาน) 

เป็นราชทูตไปฝรั่งเศส และได้นำปืนใหญ่สยาม จำนวน ๒ กระบอก ปัจจุบันยังตั้งแสดงอยู่ที่พิพิธภัณฑ์ทหาร Invalides ประเทศ 

ฝรั่งเศส พร้อมกันนี้ได้มีโอกาสดูป้อมเมืองต่าง ๆ หลายเมือง รวมทั้งป้อมแซงต์ฟรังซัวส์ที่เมืองแอร์ซึ่งเป็นป้อมสำคัญที่แปลกกว่า 

ป้อมอื่น ๆ ชมการยิงปืนใหญ่โรงหล่อปืนใหญ่โรงเรียนการทหาร ฯลฯ ได้ทำรายงานกลับมาทูลเกล้าฯ ถวายสมเด็จพระนารายณ์ 

มหาราชให้ทรงทราบอย่างละเอียด 


127

๖) ปืนใหญ่อื่น ๆ นอกจากความรู้เรื่องปืนใหญ่กระบอกสำคัญ ๆ 

ที่มีชื่อในประวัติศาสตร์ใช้ประจ ำป้อมบ้าง ใช้รักษาบ้านเมืองบ้างแล้ว การเรียกชื่อปืนใหญ่ 

ตามชนิดและขนาด เป็นความรู้ที่ควรบอกเล่าไว้ด้วย เพราะหากต้องอ่านเอกสารโบราณ 

หรือพระราชพงศาวดาร จะได้เห็นภาพและเข้าใจได้ อาทิ 

๖.๑ ปืนใหญ่บะเหรียมหรือบะเรียม เป็นปืนใหญ่ทหารราบ 

ท้ายปืนมน ปากกระบอกเรียวและแคบ 

๖.๒ ปืนจ่ารงค์ เป็นปืนใหญ่ทหารราบใช้ลาก ซึ่งจากหนังสือ 

อักขราภิธาน- ศรับท์ ของหมอบรัดเล บรรยายว่า มีลำกล้อง ๒ กำเศษ ยาว ๒ ศอก 

ลูกเท่าลูกส้ม ไม่มีไกมีแต่รูชนวน 

ภาพแสดงสิ่งของต่าง ๆ รวมทั้ง ปืนใหญ่ ๒ กระบอก ที่สมเด็จพระนารายณ์มหาราช 

โปรดให้นำไปถวายพระเจ้าหลุยส์ที่ ๑๔ เมื่อพุทธศักราช ๒๒๒๙ 

๓๒ ๓๓ 

๓๔ 

๓๕ 

๓๒ ปืนใหญ่แบบที่สมเด็จพระนารายณ์มหาราช ถวายพระเจ้าหลุยส์ ที่ ๑๔ 

ปัจจุบันจัดแสดง ณ พิพิธภัณฑ์ทหาร Invalides ประเทศฝรั่งเศส 

๓๓ ปืนใหญ่แบบที่สมเด็จพระนารายณ์มหาราช ถวายพระเจ้าหลุยส์ที่ ๑๔ 

ภายหลังกลุ่มปฏิวัติฝรั่งเศสได้นำไปใช้ยิงประตูคุกบาสติล พุทธศักราช ๒๓๓๒ 

ปัจจุบันจัดแสดง ณ พิพิธภัณฑ์ทหาร Invalides ประเทศฝรั่งเศส 

๓๔ ปืนใหญ่ของฝรั่งเศสสมัยอยุธยา ปัจจุบันจัดแสดง ณ พิพิธภัณฑ์แห่งชาติ 

นครศรีธรรมราช 

๓๕ ตรา Fleur de lis หรือ Flower of the lily ตราพระราชลัญจกร 

ของพระมหากษัตริย์ประเทศฝรั่งเศส 


๖.๓ ปืนมณฑก เป็นปืนใหญ่ทหารราบใช้ลาก 

๖.๔ ปืนนกสับ เป็นปืนใหญ่ทหารราบ ขนาดเล็ก มีขาหยั่ง ๒ ขา คล้ายขานกยาง บางแห่งจึงเรียก 

ปืนขานกยาง จัดอยู่ในประเภทปืนเล็ก 

๖.๕ ปืนจินดา เป็นปืนใหญ่ทหารราบ ภายหลังใช้ยิงในพิธีตรุษ 

๖.๖ ปืนหามแล่น เป็นปืนใหญ่ขนาดเบา ใช้รบบนภูเขา 

๖.๗ ปืนตะแบงแก้ว เป็นปืนใหญ่ของกรมพระตำรวจ ใช้ยิงตระแบง ไปข้างหน้า 

๖.๘ ปืนหลังช้าง โดย นายศิริรัจน์ วังศพ่าห์ อธิบายไว้ว่า ช้างปืนใหญ่แต่ละตัว (เชือก) สวมเกราะตลอด 

มีปืนใหญ่หันปลายออกข้างขวา ๑ กระบอก ซ้าย ๑ กระบอก กรุงศรีอยุธยาสั่งปืนใหญ่หลังช้างจากฮอลันดา ลูกปืนที่ใช้ยิง 

มีขนาดเส้นผ่าศูนย์กลาง ๒ ฝ่ามือ นอกจากนี้ยังมีปืนขอช้าง ปลายลำกล้องมีขอคล้ายขอที่ควาญช้างใช้ 

๗) ปืนเล็ก มีทั้งที่ทำขึ้นใช้เองและสั่งซื้อเข้ามาใช้ในราชการ ดังนี้ 

๗.๑ ปืนคาบชุดหรือปืนนกคุ่ม (The matchlock) เป็นปืนขั้นพื้นฐาน มีน้ำหนักเบา มีไกปืนติดตั้ง 

อิงอยู่กับกระเดื่องนกปืน แทนไกปืนแบบยก ไกปืนเล็ก ๆ ตั้งภายในโกร่งไกปืน (Trigger guard) ช่วยป้องกันการปล่อยประจุ 

ที่ผิดพลาด หมอบรัดเลย์ อธิบายไว้ในหนังสืออภิธาน-ศรับท์ว่า ปืนนี้มีนกสับลงกับหน้าเพลิงเอาชุดจุดไฟใส่ไว้ในปากนกลั่นลง 

เป็นคำอธิบายที่สั้นกระชับชาวบ้านเข้าใจได้ง่าย 

๗.๒ ปืนคาบศิลา (Flint Arms) ปืนที่ใช้กลไกง่าย ๆ ทำให้เกิดประกายไฟด้วยการตีหินเหล็กไฟ 

ให้โดนแผ่นประกายไฟในทางเดียว เครื่องลั่นไกของปืนชนิดนี้ คือ หินเหล็กไฟ อยู่ในปากประกับ ตรงปลายของแขนแกนเรียกว่า 

นกปืน แผ่นประกายไฟอยู่บนแขนแกน อีกข้างหนึ่งตรงข้ามกับนกปืน จานอยู่ต่ำลงไปตรงกันกับแผ่นประกายไฟ เมื่อลั่นไกปืน 

แหนบคันผลักนกปืน อันใหญ่จะเหวี่ยงนกปืนไปเป็นช่วงโค้งสั้น ๆ เพื่อให้หินเหล็กไฟไปตีบนแผ่นประกายไฟ ทำให้เกิดประกายไฟ 

ลงไปในจานปืน คาบศิลา ชนิดแรกมาจากภาษาดัทช์ อธิบายการปฏิบัติงานของนกปืน คือคำ Snaphaan หมายถึง snapping 

cock คือ นกปืนที่คาบ (หิน) หนังสืออภิธานศรับท์ ของหมอบรัดเลย์ อธิบายอย่างง่ายว่า มีนกสับกับหน้าเพลิงแต่เอาศิลาใส่ไว้ 

ที่ปากนกลั่นลง 

นอกจาก ปืนคาบชุด ปืนคาบศิลา ที่มีใช้กันมาตลอดสมัยอยุธยา และต่อมาในสมัยรัตนโกสินทร์ยังมีชื่อปืนเล็กอื่น ๆ เช่น 

ปืนนกโพรง ปืนทองปราย หรือบรันเดอร์บัส มีปากกว้างเป็นปากลำโพง หรือประดิษฐ์เป็นรูปมังกร ปากเหมือนปืนใหญ่อย่างฝรั่ง 

ทั้งนี้ เรื่องราวของปืนใหญ่สำคัญ และปืนชนิดต่าง ๆ ที่บันทึกอยู่ในเอกสาร ที่ยังเหลือปรากฏของจริงอยู่ต่อมา คือ ปืนใหญ่ 

อีกชุดหนึ่งที่ไปปรากฏอยู่ ณ พิพิธภัณฑสถานเมืองมัทราส ประเทศอินเดีย พิพิธภัณฑ์ได้รับจากคลังแสงที่ป้อมเซนต์จอร์จ 

เมื่อครั้งอังกฤษขนไปจากเมืองมัณฑเล ในปี พ.ศ.๒๔๒๘ 


129

๓๖ 

๓๗ 

๓๘ 

๓๖ ปืนบะเรียมอังกฤษ แบบบลูมฟิลด์ ด้านท้ายปืนมีห่วงไว้สอดเชือกเพื่อยึดกับหลักเพื่อรับแรงสะท้อนเมื่อยิง 

ปัจจุบันตั้งแสดง ณ พิพิธภัณฑ์ทหารเรือ จังหวัดสมุทรปราการ 

๓๗ บะเรียมฝรั่งเศส งมได้ที่ปากน้ำแหลมสิงห์ ปัจจุบันตั้งแสดง ณ ตึกแดง แหลมสิงห์ จังหวัดจันทบุรี 

๓๘ จารึกนูนรูปนกอินทรีคาบงู เป็นตราสัญลักษณ์ของจักรพรรดินโปเลียน โบนาปาร์ค (Napoteon Bonaparte) 

๓๙ ๔๐ 

๓๙ ปืนบะเรียมสหรัฐอเมริกา แบบดาร์สเกลน ปัจจุบันตั้งประดับบริเวณพระบรมราชานุสาวรีย์ 

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวป้อมพระจุลจอมเกล้า จังหวัดสมุทรปราการ 

๔๐ จ่ารงศ์ เป็นคำโบราณที่ใช้เรียกปืนใหญ่เหล็กหล่อขึ้นในประเทศ ดินดำที่ใช้มีขนาดเพียง ๑ ชั่ง 

ปืนจ่ารงศ์รักษาพระศาสนากระบอกสั้น ปัจจุบันตั้งแสดงที่ พิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติ นครศรีธรรมราช 


๔๑ ๔๒ 

๔๓ 

๔๑ ปืนหามแล่น เป็นปืนใหญ่สนามขนาดเล็ก ตั้งบนขา ๓ ขา ขาคู่หน้าตั้งเหมือนท่ายืนของนกกระยาง จึงเป็นที่มาของชื่อ ปืนขานกกระยาง 

๔๒ ปืนหามแล่นแต่ละกระบอกมีพลประจำ ๓ คน 

๔๓ เวลาเคลื่อนย้ายปืนหามแล่น พลปืน ๒ คนสอดไม้หรือเหล็กได้ห่วงที่ยึดอยู่ที่เพลาของตัวปืน และยกด้านปลายไม้หรือเหล็กด้านซ้าย 

และขวา พลยิง ๑ คน อยู่ด้านหลังยกขาหยั่งด้านหลังการกระทำเช่นนี้น่าจะเป็นที่มาของชื่อปืนหามแล่มก็เป็นได้ 

๔๔ 

๔๕ 

๔๔ ช้างปืนใหญ่ จิตรกรรมฝาผนังโบสถ์วัดพระแก้ว วังหน้า ในโบสถ์วัดบวรสถานสุทธาวาส 

๔๕ ปืนขอ มีขอยื่นออกมาบริเวณปากลำกล้องคล้ายกับปฏักที่ควาญช้างถือ สามารถใช้ต่อสู้และบังคับช้างได้ในเวลาเดียวกัน 

ปรากฏหลักฐานว่ามีใช้งานมาตั้งแต่ครั้งกรุ่งศรีอยุธยา ในสมัยรัตนโกสินทร์พระแสงขอปืนกระบอกนี้เป็นเครื่องประกอบพระอิสริยยศ 

ในพระราชพิธีตั้งสมเด็จพระเจ้าน้องยาเธอเจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี ขึ้นเป็นสมเด็จฯ กรมพระเจ้าจักร์พรรดิพงศ์ พุทธศักราช ๒๔๑๘ 


131

๔๖ 

๔๗ 

๔๖ ระบบจุดระเบิดแบบดาบชุด ของพระแสงปืนข้ามแม่น้ำสะโตง สร้างใหม่สมัย รัชกาลที่ ๓ 

๔๗ ระบบจุดระเบิดแบบดาบศิลา 

๓.๒.๔ อาวุธฟันแทง ใช้ต่อสู้ในระยะประชิดตัว ขั้นตะลุมบอน หรือประจัญบาน เป็นอาวุธประจำตัวคู่กาย 

ใช้ตามความถนัดมือของแต่ละคน กล่าวคือ 

๓.๒.๔.๑ ดาบ อาวุธสำหรับฟันและแทงก็ได้ ทำด้วยเหล็กกล้าตีขึ้นเป็นรูปดาบ ประกอบด้วย 

กระบังดาบ เป็นเครื่องป้องกันมือของผู้ถือมิให้ดาบฝ่ายตรงข้ามฟันถึงนิ้วมือได้ ส่วนบนกระบังดาบทำด้วยหนังหรือด้ายถัก ด้ามดาบ 

สวมติดกับกั่นดาบให้จับดาบฟันแทงได้ถนัดแม่นยำ ฝักดาบ เป็นปลอกสำหรับเก็บดาบด้านนอกทำด้วยโลหะ หนัง หรือไม้ ด้านใน 

มีหนังหรือไม้อ่อนรองป้องกันเสียง รับการเสียดสีระหว่างฝักกับตัวดาบ การใช้ดาบมีทั้งดาบสองมือ คู่กับเขนเรียก ดาบเขน 

คู่กับดั้งเรียก ดาบดั้ง ใช้กับโล่เรียก ดาบโล่ และดาบที่ไม่วิจิตรมากนักเป็นของส่วนตัวหรือเอกชนเรียก ดาบเชลย หรือเป็นดาบ 

ที่แปลกกว่าดาบอื่น ๆ และยังมีดาบสกุลช่างพื้นเมืองที่มีรูปลักษณะเฉพาะถิ่น อาทิ ดาบไทยภาคกลาง ดาบสกุลช่างล้านนา 

สกุลช่างล้านช้าง สกุลช่างเมืองนครศรีธรรมราช 

๓.๒.๔.๒ กระบี่ ใช้ฟันแทง คล้ายดาบ ตัวกระบี่ทำด้วยเหล็กตีรูปตรงปลายแหลม น้ำหนัก 

ไม่มากเหมาะสำหรับถือมือเดียว มีความแคล่วคล่องว่องไว ส่วนประกอบคือ ตัวกระบี่ ด้าม โกร่งและฝัก 

๓.๒.๔.๓ กั้นหยั่นหรือกระบี่จีน เป็นดาบจีน ลักษณะเหมือนดาบไทย แต่เล็กและเบากว่า 

มีคมสองข้าง 

๓.๒.๔.๔ กระบี่จากยุโรป ที่สั่งเข้ามาใช้ในราชการสยาม 

๓.๒.๔.๕ กระบี่แบบอินเดีย ซึ่งปรากฏใช้ในราชการสยามในสมัยโบราณเช่นกันในกลุ่มขุนนาง 

สายอินเดียและเปอร์เซีย 


๔๘ 

๔๙ 

๔๘ ลักษณะดาบไทยภาคกลาง ด้ามดาบสร้างขึ้นด้วยฝีมือช่างอันประณีต โดยใช้วัสดุโลหะมีค่าซึ่งแสดงถึงศักดิ์ของผู้ใช้ 

๔๙ ดาบศิลปะสกุลช่างล้านนา ด้ามหุ้มเงินดุนลาย ฝักดาบทำขึ้นด้วยวิธีการเขียนลายเช่นเดียวกันแบบ “เครื่องเขิน” 

๕๐ ๕๑ 

๕๐ ดาบศิลปะสกุลช่างล้านช้าง 

๕๑ ดาบศิลปะสกุลช่าง “เมืองนครศรีธรรมราช” ด้ามถมทอง 

๕๒ ๕๓ 

๕๒ กระบี่จากยุโรป ที่สั่งเข้ามาใช้ในราชการสยาม 

๕๓ กระบี่แบบอินเดียซึ่งปรากฏใช้ในราชการสยามในสมัยโบราณเช่นกันในกลุ่มขุนนางสายอินเดียและเปอร์เซีย 


133

๕๔ 

๕๕ 

๕๖ 

๕๗ 

๕๘ 

๕๔ - ๕๖ กระบี่ “ฝรั่ง” สั่งทำขึ้นเป็นพิเศษในช่วงสมัยรัชกาลที่ ๔ 

รัชกาลที่ ๕ เพื่อใช้ในราชการที่โกร่งกระบี่ประดับรูปตราแผ่นดินสยาม 

และช้างอันถือเป็นสัญลักษณ์แห่งราชอาณาจักรสยามเช่นกัน 

๕๗ กั้นหยั่น แบบพิเศษ หรือกั้นหยั่นแบบแฝด คือ มีสองเล่มในฝักเดียวกัน 

ในการต่อสู้สามารถใช้ได้เช่นเดียวกับดาบสองมือของไทย 

๕๘ กั้นหยั่นแฝดเมื่อเก็บเข้าฝัก 

๕๙ ๖๐ 

๕๙ ใบหอกไทยทรง “ใบข้าว” 

๖๐ ภาพเต็มของหอก ซึ่งเป็นหอกที่มีลักษณะพิเศษคือ ด้ามหอกท ำขึ้นด้วยเหล็กทั้งชิ้น มีความแข็งแรงมาก หอกชนิดนี้ใช้ได้ทั้งในรูปแบบ 

ถือต่อสู้และซัดพุ่ง 


๓.๒.๔.๖ หอก เป็นอาวุธสำหรับพลราบ ใช้เฉพาะแทงอย่างเดียว มีทั้งแบบ มีกระบังและไม่มีกระบัง ตัวหอก 

ทำด้วยเหล็กกล้า มีเหลี่ยมสี่เหลี่ยม คันหอกรูปกระบอกทำด้วยเหล็กกล้า หรือไม้ หรือหวาย หอกที่ดีต้องมีน้ำหนัก ความยาว 

พอเหมาะแก่การใช้ อาทิ ปลายแหลมต้องอยู่ให้ตรงกับแนวแกนทางยาว หอกมีหลายชนิด เช่น หอกซัด หอกใบข้าว หอกใบพาย 

๖๑ ลักษณะง้าวอย่างไทย 

๖๒ ลักษณะง้าวอย่างไทย 

๖๓ ลักษณะง้าวจีน ที่คอด้ามง้าว 

หล่อเป็นรูปมังกรคาบใบง้าว 

๖๑ 

๖๒ 

๖๓ 

๓.๒.๔.๗ ทวน เป็นอาวุธยาวสำหรับพลม้าเป็นส่วนใหญ่ คล้ายกับหอก ไม่มีกระบัง และมีพู่ผูกเป็นพวง 

ที่คอใช้ได้ทั้งบนหลังม้า หลังช้างและพื้นราบ ทวนทั่วไปมักมีความยาวกว่าหอก คอทวนมีลูกแก้ว ปลายทวนมีเหล็กหุ้ม 

เป็นหัวเม็ด ใบทวนแหลมมีคมสองด้าน 

๓.๒.๔.๘ ง้าวและของ้าว เป็นอาวุธประเภทเดียวกัน ต่างแต่ของ้าวมีขอสำหรับช้างติดรวมอยู่ด้วย 

ใช้สำหรับรบบนหลังช้าง 

๓.๒.๔.๙ โตมรหรือหอกใบโพธิ์ เป็นอาวุธใช้พุ่ง โตมรทำด้วยเหล็กรูปใบโพธิ์ มีคมแหลมมีฝักรูปใบโพธิ์ 

เช่นเดียวกันสวมอยู่ 

๓.๒.๔.๑๐ แหลนและหลาว แหลนเป็นเหล็กแหลมยาวเรียว คอมักเป็นสี่เหลี่ยม ด้ามเหมือนอย่างหอก 

ใช้พุ่งและแทง ส่วนหลาวเป็นไม้รวกเสี้ยมปลายเป็นปากฉลามใช้พุ่งมีด ใช้ฟันเช่นเดียวกับดาบและกระบี่แต่สั้นกว่า ตามปกติ 

สวมอยู่ในฝักทำด้วยหนังหรือไม้ 


135

๓.๒.๕ อาวุธตี ได้แก่ 

๓.๒.๕.๑ พลอง ทำด้วยไม้เหนียวไม่หักง่าย บางอันทำด้วยโลหะยาว ไม่มีหัว มีท้ายเท่ากันตลอด 

วิธีจับพลอง จับตรงส่วนกลางด้วยมือทั้งสองข้าง ใช้ปลายข้างไหนตีก็ได้แล้วแต่ถนัด 

๓.๒.๕.๒ ไม้สั้น เป็นท่อนไม้ไทรรูปสี่เหลี่ยมยาว ด้านในทำโค้งเป็นร่องเพื่อติดแนบกับปลายแขน 

ได้สนิท ด้านนอกโค้งเล็กน้อย ตอนปลายฝังไม้กลมเล็กแข็งแรงรูปเสาดั้ง ๑ คู่ เจาะรูร้อยเชือกขนาดนิ้วก้อยทำเป็นห่วงสำหรับ 

สอดมือ เพื่อปลอกรัดแขนใต้ศอกใช้มือจับและกำไม้ อันที่หนึ่ง อันที่สองมีไว้ป้องกันนิ้วมือ ไม้สั้นใช้สวมกับแขนท่อนปลายทั้ง 

สองต่อสู้กับพลอง 

๖๔ ๖๕ ๖๖ 

๖๔ การประดับอาวุธภายในอาคาร 

จากซ้าย ดาบเชลย หอกขวาน 

ง้าว หอกขวาน ดาบเชลย 

๖๕ ง้าวสำหรับพลเดินเท้า 

๖๖ ซ้ายขวาคือ ปังกั๊ก ตรงกลางคือ 

สามง่ามแบบไทย 

๖๗ 

๖๘ 

๖๙ 

๖๗ อาวุธยาวประเภท สามง่ามทรงอย่างไทยหรือตรีด้ามยาว 

๖๘ ทวนทองใช้ในขบวนพระราชพิธีเพื่อประกอบพระราชอิสริยยศ 

๖๙ หอกขวานเครื่องศัสตราวุธประกอบขบวนพระราชพิธีในสมัยโบราณ 


๓.๒.๖ อาวุธยิง ได้แก่ 

๓.๒.๖.๑ หน้าไม้ คล้ายธนูแต่มีบั้นท้ายและโกร่งไกคล้ายปืนใช้ยิงระยะไกล ได้แม่นยำกว่าธนู 

คันหน้าไม้มักทำด้วยก้านต้นลานแก่จัด มีความยืดหยุ่นดี ลูกหน้าไม้มีลักษณะอย่างเดียวกับลูกศรแต่ทำด้วยไม้ไผ่ ปลายมัก 

อาบยาพิษคือ ยางน่อง หางลูกหน้าไม้ทำด้วยใบลานแก่ ตัดเป็นรูปสี่เหลี่ยมข้าวหลามตัด หรือขนมเปียกปูน หน้าไม้แบบจีน 

เรียก เกาทัณฑ์ 

๓.๒.๖.๒ ธนู คันธนูทำด้วยไม้ไผ่แก่ สายธนูมักทำด้วยเชือกป่าน หรือเอ็นสัตว์ ลูกศรมักทำด้วย 

ไม้ไผ่เสี้ยมปลายหุ้มโลหะ ส่วนหางมักทำด้วยขนนกหรือขนไก่ ท้ายลูกศรมักตรงกับข้อไม้ไผ่บากเป็นร่องสำหรับพาดสายธนู 

ซึ่งมีจำนวนสำรองสำหรับใช้ มีซองหรือกระบอกใส่ 

๓.๒.๗ นอกจากอาวุธยิงประเภทต่าง ๆ ที่ได้กล่าวถึงแล้ว ยังมีอาวุธสมัยอยุธยาอีกชนิดหนึ่ง คือ กริช 

ซึ่งมักใช้ประดับเป็นเกียรติยศเจ้านาย ขุนนาง มากกว่าใช้จริง ดังที่เห็นได้จากภาพจิตรกรรมเสมอ เช่น ภาพลายเส้นราชทูต 

ไปเจริญทางพระราชไมตรี ณ ราชสำนักฝรั่งเศส พระยาวิสุทธสุนทร (โกศาปาน) และคณะทูตแต่งกายสวยงามเหน็บกริช 

กันโดยถ้วนหน้า แต่ก็พบหลักฐานการใช้เป็นอาวุธประจำใกล้ตัวหยิบจับใช้ได้ทันท่วงที นอกจากนี้ ประวัติศาสตร์ได้บันทึกเรื่อง 

พระแสงกริช ไว้องค์หนึ่ง มีความสำคัญในการช่วยกอบกู้ชาติบ้านเมือง คือ พระแสงกริชประจำพระองค์สมเด็จพระเจ้าตากสิน 

มหาราช ทรงใช้ในคราวทำลายประตูเมืองจันทบูร ดังความในพระราชพงศาวดาร กรุงธนบุรี ฉบับพันจันทนุมาศ บันทึกไว้ดังนี้ 

“...ณ วัน ๑ ฯ ๗ ค่ำจุลศักราช ๑๑๒๙ ปีกุร นพศก (พ.ศ.๒๓๑๐) เพลา ๓ ยาม เป็นยามเสาร์ปลอดห่วง 

ตรัสให้ยกทัพบ่ายหน้าเข้าทิศอิสาน แล้วจัดทหารไทยจีนลอบเข้าไปประจำด้านอยู่ทุกด้าน เพลาจะเข้าให้สัญญาณ์กันร้องขึ้น 

จงทุกด้านว่าด้านนี้เข้าได้แล้ว โห่ร้องขึ้นพร้อม ๆ กัน จึงเสด็จทรงช้างพระที่นั่งพังคิรีกุญชรฉัททันต์ เข้าทะลายประตูใหญ่ เหล่า 

ทหารซึ่งรักษาประตูและป้อมเชิงเทินนั้นก็ยิงปืนใหญ่น้อยดุจห่าฝน แลจะได้ถูกต้องโยธาผู้ใดผู้หนึ่งหามิได้ กระสุนปืนลอดท้องช้าง 

พระที่นั่งไป ควาญช้างจึงเกี่ยวไว้ให้ช้างพังคิรีกุญชรถอยออกมา พระเจ้าอยู่หัวทรงพระโกรธเงื้อพระแสงจะลงพระราชอาชญา 

นายควาญช้างขอพระราชทานโทษได้ จึงทรงพระแสงกฤชแทงพังคิรีกุญชรขับเข้าทะลายประตูพังลง...” 


137

๗๐ 

๗๑ 

๗๒ 

๗๓ 

คณะทูตไปเจริญทางพระราชไมตรี ณ ประเทศฝรั่งเศส 

๗๐ ออกพระวิสุทธสุนทร (โกศาปาน) ราชทูต 

๗๑ ออกหลวงกัลยาราชไมตรี อุปทูต 

๗๒ ออกขุนศรีศาลวาจา ตรีทูต 

๗๓ คณะทูตเหน็บกริชเป็นเครื่องยศทุกคน 


๓. ศัสตราวุธในยุคราชอาณาจักรธนบุรี 

ช่วงเวลา ๑๕ ปี แห่งรัชสมัยสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช 

เป็นช่วงแห่งความยากลำบาก ที ่ต้องทรงกอบกู้พลิกฟื้นบ้านเมือง 

ด้วยพระปรีชาสามารถของนักรบอย่างสุดกำลัง พระราชพงศาวดาร 

กรุงธนบุรี บันทึกเหตุการณ์ที่ทรงรวบรวมกำลังไพร่พลไทย จีน 

ศัสตราวุธ ยุทธภัณฑ์ และยึดหัวเมืองชายทะเลตะวันออกเป็นฐาน 

กำลังเตรียมพร้อมกลับมากู้กรุงศรีอยุธยา ได้ทรงตั้งพระนครใหม่ 

ที่กรุงธนบุรี เป็นเมืองป้อมขนาดพอเหมาะแก่กำลังที่จะรักษาได้ 

และยังต้องทรงรวบรวมบรรดาหัวเมืองใหญ่น้อยที่ตั้งตัวเป็นอิสระ 

เมื่อเสียกรุงพร้อมกับทำศึกให้ข้าศึกเข็ดขยาด ปลุกน้ำใจทหาร 

ให้กำลังใจราษฎร ให้กลับมาช่วยกันสร้างบ้านรักษาเมืองร่วมกัน 

อีกทั้งยังต้องทรงดูแลทุกข์สุขจัดหาเสบียง ให้เพียงพอในยามก่อร่าง 

สร้างตัวอีกด้วย 

พระราชกรณียกิจอันหนักยิ่งนี้ สมเด็จพระเจ้าตากสิน 

มหาราชทรงทำได้สำเร็จลุล่วง ทุกประการ โดยเฉพาะยุทธศาสตร์ 

ยุทธวิธี และน้ำพระราชหฤทัยแห่งความเป็นนักรบ ดังนี้ 

การรวบรวมจัดหาศัสตราวุธยุทธภัณฑ์ ทรงเริ่มต้นจาก 

กำลังพลและศัสตราวุธประจำกายตามหน้าที่ ตั้งแต่ออกจากกรุง 

ผ่านไปบ้านเมืองใด ตีได้ชัยชนะได้ไพร่พล และอาวุธมากขึ้น ดังมีความ 

ในพระราชพงศาวดารว่า มีปืนใหญ่น้อย ทรงใช้ตลอดเส้นทาง เช่น 

ทรงใช้พระแสงปืนต้นรางแดง ที่บ้านนาเกลือ พระราชทานปืนคาบศิลา 

๗๔ 

๗๕ 

๗๔ พระบรมราชานุสาวรีย์สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช 

ที่ทุ่งนาเชย จังหวัดจันทบุรี ตอนทรงรวบรวมกำลังพล 

ศัสตราวุธ ยุทธภัณฑ์ เพื่อกอบกู้ชาติ 

๗๕ พระบรมราชานุสาวรีย์ที่วงเวียนใหญ่ ทรงเข้าโจมตีมีชัยชนะแล้ว 

สถาปนานุกรุงธนบุรีเป็นราชธานีแห่งใหม่ 


139

แก่ผู้รั้งเมืองระยองเป็นบำเหน็จความชอบ เมื่อทรงตีได้เมืองจันทบุรีแล้วทรงได้สรรพาวุธเพิ่มขึ้นจำนวนมาก อาทิ ปืนจ่ารงค์ 

มณฑก นกสับ และคาบศิลา จะเห็นได้ว่า อาวุธปืนในระยะแรกที่ทรงรวบรวมได้เป็นของที่มีอยู่ตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา หลังจาก 

ทรงตั้งกรุงธนบุรีแล้ว ได้มีผู้มาอ่อนน้อมนำปืนต่าง ๆ เข้ามาถวาย อาทิ ในปี พ.ศ.๒๓๑๔ แขกเมืองตรังกานู แขกเมืองยักกตรา 

นำปืนคาบศิลาเข้ามาถวายถึง ๒ พันกว่ากระบอก และเมื่อทรงตีได้เมืองต่าง ๆ เช่น คราวตีเมืองเชียงใหม่ ใน พ.ศ.๒๓๑๗ 

นั้นได้ปืนใหญ่ปืนน้อยกว่า ๒ พันกระบอกอีกเช่นกัน ในครั้งนี้ได้พระราชทานอาวุธที่ยึดมาได้พร้อมเสื้อผ้า เป็นบำเหน็จความชอบ 

แก่ท้าวพระยาให้ปกครองเมืองต่าง ๆ เช่น พระยาจ่าบ้านได้เป็นพระยาวิเชียรปราการ โปรดเกล้าฯ พระราชทานพระแสงปืนยาว 

ปืนสั้นหอก เสื้อผ้า พระยากาวิละได้ครองนครลำปาง โปรดเกล้าฯ พระราชทานพระแสงปืนยาว พระแสงหอก พระยาลำพูน 

ได้เป็นพระยาอัยวงศ์ ครองนครหริภุญชัย โปรดเกล้าฯ พระราชทานพระแสงปืนยาว ปืนสั้น หอก เสื้อผ้า ฯลฯ และพระราชทาน 

พระแสงปืนคาบศิลา ๑๐๐ กระบอก ไว้สำหรับเมืองระแหงใช้ป้องกันข้าศึกด้วย เสร็จศึกบางกุ้ง พ.ศ.๒๓๑๗ ทรงได้ปืน 

หอก จากฝ่ายข้าศึกเพิ่มขึ้นอีกจำนวนมาก โดยพิจารณาจากในหมายรับสั่งโปรดเกล้าฯ ตั้งเจ้านครศรีธรรมราช จ.ศ.๑๑๓๘ 

(พ.ศ. ๒๓๑๙) เครื่องยศพระราชทานมีพระแสงกระบี่พระแสงดาบญี่ปุ่น พระแสงหอกปลอกทอง พระแสงปืนยาว พระแสงปืนสั้น 

ท้ายหอยโข่งอยู่ด้วย 

อย่างไรก็ดี ด้วยพระวิจารณญาณของนักการทหารผู้ผ่านศึกใหญ่น้อย สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชก็มิได้ทรง 

หวังพึ่งแต่เพียงศัสตราวุธจากผู้อื่น ซึ่งไม่มีความแน่นอนทั้งปริมาณและคุณภาพ มีหลักฐานว่าได้โปรดให้จัดหา และหล่อปืน 

ขึ้นใช้หลายชนิดดังมีชื่อปืนปรากฏในยุทธภูมิต่าง ๆ เช่น ในศึกบางกุ้ง ปี พ.ศ.๒๓๑๗ มีรับสั่งให้เตรียมปืนมหาเศวตรัตน์ 

ปืนจ่ารงค์ ปืนหน้าเรือ ปืนขวากเหล็ก คราวโปรดให้ยกทัพไปตีเมืองเหนือ ปี พ.ศ.๒๓๑๘ โปรดให้ไปนำปืนพระราชปักษี 

ปืนฉัตรชัย ที่เมืองนนทบุรี และปืนใหญ่รางเกวียน ไปในกองทัพ และยังมีหลักฐานการหล่อปืนพระพิรุณ ณ สวนมังคุด ซึ่งมีชื่อ 

เหมือนกับปืนพระพิรุณในสมัยกรุงศรีอยุธยา ส่วนปืนมหาเศวตรัตน์ มีคำอธิบายอยู่ในพระราชพงศาวดารกรุงธนบุรีว่า ทรงพระ 

ราชดำริให้ทำปืนมหาเศวตรัตน์ ในปีมะเมีย ปี พ.ศ.๒๓๑๗ ได้เสด็จฯ ออกทอดพระเนตรปั้นหุ่นปืนบนป้อม มีรับสั่งให้แก้ไขส่วน 

ต่าง ๆ จากปืนครู ให้มีขนาดเหมาะสมกับขนาดป้อม สันนิษฐานว่ามีจำนวนหลายร้อยกระบอกเป็นทั้งปืนใหญ่ประจำป้อม และ 

ปืนใหญ่สนาม ต่อมาในตอนปลายรัชกาลที่ ๑ บัญชีกรมกลาโหมรายงานว่า ได้ย่อยทองปืนมหาเศวตรัตน์ไปบุหลังคามณฑป 

พระพุทธบาท ๒๙๐ กระบอก ทำการสำหรับวัดพระแก้ว คือ หล่อเสาเม็ด ๒๒ กระบอก หล่อเสมา ๖๑ กระบอก หล่อเม็ด 

ราวเทียน ๓ กระบอก หล่อระฆังใหญ่ ๑๔ กระบอก ฐานพระนาก ๖ กระบอก บุหลังคาพระมณฑป ๘๐ กระบอก ทำเครื่องช้าง 

๔ กระบอก และหล่อครกสากบานประตูรอบพระราชวัง ๖ กระบอก รวมทั้งสิ้น ๓๘๖ กระบอก 


๗๖ 

๗๗ 

๗๖ ภาพทหารกำลังยิงปืนครก ปรากฏอยู่ในภาพจิตรกรรมฝาผนังในโบสถ์วัดบวรสถานสุทธาวาส หรือพระแก้ววังหน้า 

๗๗ ปืนครก หรือปืนมหาเศวตรัตน์ ปัจจุบันตั้งอยู่ในกองบัญชาการทหารเรือ พระราชวังเดิม 

สำหรับปืนขวากเหล็กที่เพิ่งปรากฏ ศิริรัจน์ วังศพ่าห์ ศึกษาพบว่า ขวากเหล็กมีลักษณะเป็นเหล็กหลายชิ้น ที่มีคม 

เชื่อมติดกันไว้คล้ายหอยเม่น สันนิษฐานว่าใช้ทำร้ายข้าศึก ช้าง ม้า คล้ายกับกระสุนลูกแตก ซึ่งมีอานุภาพทำลายได้ในวงกว้าง 

ปืนใหญ่ขวากเหล็ก อาจเป็นปืนใช้ในการยิงลูกขวากเหล็ก แต่ยังไม่พบปืนชนิดนี้ พบเพียงลูกขวากเหล็กเท่านั้น 

ถึงแม้จะมีศัสตราวุธที่มีอานุภาพจำนวนมากมายเพียงใดก็ตามย่อมไม่สำคัญเท่ากับความสามารถนำมาใช้ได้ตามหลัก 

ยุทธวิธี และจิตใจที่หาญกล้าของผู้ใช้ สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช นอกจากทรงเชี่ยวชาญในการวางแผนการรบ การเลือกใช้ 

สรรพอาวุธตามตำราพิชัยสงครามแล้ว พระคุณลักษณะที่ส ำคัญยิ่ง คือ การตัดสินพระทัยเฉียบขาดมั่นคงและแม่นย ำ ดังพระราชดำรัส 

พระราชทานกำลังใจแก่แม่ทัพนายกองคราวรบที่ปากพิง ในปี พ.ศ.๒๓๑๙ เมื่อฝ่ายข้าศึกตั้งค่ายประชิดถึง ๔ ค่ายว่า 

“... มันทำลวงอย่ากลัวมัน ตั้งรับอย่าตั้งตรงเข้าไป ให้ตั้งรายเรียงออกไป ถ้ามันตั้งตามไป ให้ตั้งรายแผ่กันออกไปจงมาก 

ให้คนรักษาค่ายละ ๕๐ คน แล้วอย่าคิดกลัวแตกกลัวเสีย มันจะตีค่ายไหน ให้มันตีเข้า อันทหารแล้วองอาจอย่ากลัวตาย ตั้งใจ 

อาษาพระรัตนตรัย แลพระมหากษัตริย์ เดชะผลกตัญญูนั้นจะช่วยอภิบาลรักษา ก็จะหาอันตรายมิได้ ถ้าใครย่อหย่อนให้ประหาร 

ชีวิตเสีย สงครามจึงจะแก่กล้าขึ้นได้ชัยชำนะ ...” 


141

๔. ศัสตราวุธในยุคราชอาณาจักรรัตนโกสินทร์ก่อนก่อตั้งกรมยุทธนาธิการ 

การสถาปนากรุงรัตนโกสินทร์บนฝั่งตะวันออกของแม่น้ำเจ้าพระยาแต่เพียงฝั่งเดียวแทนอยู่ทั้ง ๒ ฟากฝั่งเหมือนอย่าง 

ในสมัยกรุงธนบุรี พระนครแห่งใหม่จึงมีชัยภูมิที่เหมาะสมขึ้นกว่าเดิม นับเป็นความคิดที่ถูกต้องของผู้มีประสบการณ์ในการ 

ป้องกันดูแลบ้านเมืองมาแต่ครั ้งกรุงเก่า โดยพระนครแห่งใหม่ที่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทรงเลือก 

ชัยภูมิอย่างเหมาะสมไว้ในเบื้องต้นแล้วนี้ ยังโปรดให้สร้างเป็นบ้านเมืองที่เจริญมั่นคงและมั่งคั่งโดยมีกรุงศรีอยุธยาเป็นต้น 

แบบตามอุดมการณ์ของผู้เคยเป็นชาวกรุงเก่ามาแต่ก่อน ดังนั้นในช่วงสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ยุทธศาสตร์การป้องกันพระนคร 

จึงมีทั้งการรื้อฟื้น เสาะหาตำรับตำราที่กระจัดพลัดพรายมารวบรวมชำระขึ้นใหม่ ทั้งตำราพิชัยสงคราม กฎหมายเก่า พระไตรปิฎก 

วรรณกรรม ถ่ายทอดทั้งจากจีน เปอร์เซีย อินเดีย มอญ ชวา ฯลฯ เป็นประโยชน์แก่การรู้เขารู้เราอย่างรอบด้าน นอกเหนือไปจาก 

เพื่อบำรุงสติปัญญาจิตใจ และศีลธรรมจรรยาของพลเมือง ซึ่งต้องทำไปพร้อมกับการสร้างความมั่นคง ความปลอดภัย ให้ราษฎร 

ได้ประกอบอาชีพตามความชำนิชำนาญของแต่ละกลุ่ม แต่ละชนชาติที่เข้ามาอยู่ร่วมกันเป็นชาวกรุงเทพฯ ในส่วนการจัดหาศัสตราวุธ 

แบบต่าง ๆ สำหรับไว้ป้องกันบ้านเมือง ยังคงที่เป็นแบบเดียวกับสมัยกรุงศรีอยุธยา กล่าวคือ 

๔.๑ ขอความร่วมมือพ่อค้าวานิชที่เข้ามาค้าขาย ให้จัดหาอาวุธเข้ามาจำหน่ายแก่ทางราชการ (เพราะเป็นของ 

ต้องห้าม) พ่อค้าคนสำคัญที่เป็นที่รู้จักและยอมรับมาแต่สมัยธนบุรี คือ ฟรานซิส ไลท์ หรือกัปตันเหล็ก ที่เกาะหมาก (ปีนัง) 

ได้รับพระราชทานบำเหน็จความชอบเป็นพระยาราชกปิตัน ดังปรากฏในจดหมายเหตุพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย 

เรียกพระกปิตัน พบว่ายังมีบทบาทสำคัญ เช่น ใบบอกพระยานคร จ.ศ.๑๑๗๑ (พ.ศ.๒๓๕๒) แจ้งเรื่อง การที่พระกปิตัน 

จัดหาอาวุธให้โดยให้เชื่อไว้ก่อน โดยมีเงื่อนไขให้จัดซื้อสินค้าที่ต้องการไปให้เป็นการทดแทนบัญชีอาวุธที่พระกปิตันให้เชื่อ บ้างก็ 

ไม่คิดราคา อาทิ ปืนมะเรียมทอง ปืนมะเรียมเหล็ก ปืนจินดาทอง ปืนเหล็กทอง ปืนหลักทอง ปืนทองปรายทอง ปืนทองปราย 

เหล็ก มีดปลายปืน กระสุนดินเผามีดินใน กระสุนดอกศร ที่ไม่คิดราคา คือ กระสุนกลางหลายขนาด เหล็กขาปืน เหล็กท้ายปืน 

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ยังมีการบันทึกเรื่อง กัปตันแฮน อีกผู้หนึ่งที่รู้ว่าไทยก ำลังต้องการปืน 

จึงได้หาปืนคาบศิลาเข้ามาถวายถึง ๕๐๐ กระบอก ได้รับพระราชทานของตอบแทนคุ้มราคาปืน อาทิ ยกภาษีจังกอบ และยัง 

โปรดตั้งให้เป็น หลวงภักดีราช ด้วยยังมีเรื่องศัสตราวุธที่อนุญาตให้จัดหาไว้ใช้ในราชการที่เมืองนครศรีธรรมราช เพราะเป็น 

หัวเมืองสำคัญในภาคใต้มีหน้าที่ดูแลหัวเมืองตามที่ได้รับมอบหมาย อีกทั้งมีทำเลที่ตั้งสามารถจัดหาอาวุธยุทธภัณฑ์ได้สะดวก 

สมุหพระกลาโหม ซึ่งมีหน้าที่กำกับดูแลสั่งการให้ดูแลเอาใจใส่ให้มากเพราะเป็นยุทธภัณฑ์ของทางราชการ ศัสตราวุธที่รวบรวม 

ได้จากการทำศึกได้ชัยชนะ เป็นธรรมเนียมที่ปฏิบัติกันในทุกชาติทุกภาษา 


ภาพปืนทองปราย 

๔.๒ การได้ศัตราวุธจากการศึกและราชบรรณาการ 

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช สมเด็จพระอนุชาธิราช กรมพระราชวังบวรสถานมงคล 

ได้ปืนใหญ่ ศัสตราวุธต่าง ๆ จากเมืองตานี นำมาน้อมเกล้าฯ ถวายสมเด็จพระบรมเชษฐาธิราช โปรดให้แก้ไขปืนใหญ่ตกแต่ง 

ลวดลายท้ายสังข์ขัดสีใหม่จารึกนามไว้บอกประวัติที่มาว่า พระยาตานี แล้วทำโรงไว้ที่หน้าศาลาลูกขุน นอกจากนี้ ยังมีศัสตราวุธ 

ได้จากการเครื่องบรรณาการ ในสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ มีบ้านเมืองใหญ่น้อยเข้ามาอ่อนน้อมบ้าง มาเจริญสัมพันธไมตรีบ้าง 

แต่ละชาติได้นำศัสตราวุธเข้ามาถวายจำนวนมาก อาทิ ในปี พ.ศ.๒๓๔๑ เจ้าอนัมก๊กจัดต้นไม้เงินทอง สิ่งของมีค่ามาถวาย 

พร้อมกับปืนทองเหลือง ๔ กระบอก ปืนกระสุนเหล็ก ๑๖ กระบอก ในปีต่อมามีศุภอักษรถวายปืนบาเหรี่ยม เข้ามาอีก ๑๐ 

กระบอก 

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อครั้งกรมพระราชวังบวรสถานมงคลไปราชการทัพเมืองเวียงจันทน์ 

ในปีพ.ศ.๒๓๗๐ ได้ปืนใหญ่เมืองเวียงจันทน์แต่ทรงเห็นว่ามีรูปร่างคล้ายเทียนพรรษา บรรทุกช้างลงมาก็ไม่ได้ชักลากก็ไม่สะดวก 

เพราะเป็นฤดูฝนจึงขอพระราชทานย่อยเอาทองลงมาเพื่อนำมาหล่อถวายใหม่ที่กรุงเทพฯ วิธีการย่อยปืนเช่นนี้ทำให้รู้เหตุผลว่า 

เพราะเหตุใดปืนเก่าสมัยกรุงศรีอยุธยาที่เคยใช้กันจึงเหลืออยู่ไม่มากนัก 

๔.๓ ศัตราวุธที่สร้างขึ้นใหม่ 

สำหรับศัสตราวุธที่สร้างขึ้นใหม่เป็นสิ่งแสดงเกียรติยศสำหรับบ้านเมือง เมื่อสถาปนาพระนครจึงยังคงรักษาธรรมเนียม 

ให้สร้างปืนใหญ่ขึ้นใหม่ตั้งแต่รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช เพื่อแสดงถึงพลานุภาพในการรักษาเมือง 

ให้เป็นที่ปรากฏ อาทิ เมื่อได้ปืนใหญ่ พญาตานี มาสู่พระนคร ในปี พ.ศ. ๒๓๒๙ ได้โปรดให้หล่อปืนอีกกระบอกหนึ่งคู่กัน 

มีความในพระราชพงศาวดารว่า โปรดให้เกณฑ์ทองเหลือง ทองแดง จากข้าราชการตามเบี้ยหวัด กล่าวคือ 


143

๗๘ ๗๙ 

๗๘ - ๗๙ ภาพเขียนโคลงภาพพระราชพงศาวดาร ตอนใต้ปืนใหญ่จากเมืองตานี ในแผ่นดินพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช 

๘๐ 

๘๐ ปืนพญาตานี สมเด็จพระบวรราชเจ้า กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท ทรงได้มาคราวศึกหัวเมืองภาคใต้พุทธศักราช ๒๓๒๙ 

พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช โปรดเกล้าฯ ให้ขัดแต่งท้ายสังข์ขัดสีเสียใหม่ พระราชทานชื่อว่า พญาตานี 

พงศาวดารเขียน พระยาตานี 


“...ตั้งกองรับทองส่งทองที่โรงละครใหญ่ ที่หล่อปืนนั้น หล่อที่หน้าโรงละครข้างทิศตะวันตก ริมถนนประตูวิเศษไชยศรี 

เมื่อสุมพิมพ์เวลาบ่ายนั้น โปรดให้จัดพวกโขนข้าหลวงเดิม กับพวกละครสมทบเข้าบ้าง ให้เล่นโขนละครกลางแปลงตั้งแต่เวลา 

บ่ายจนค่ำ เสด็จทอดพระเนตรอยู่จนโขนละครเลิก รุ่งขึ้นเวลาเช้าจึงหล่อปืน ครั้งนั้น หล่อทีเดียวก็ได้บริสุทธิ์ พระราชทานชื่อ 

นารายณ์สังหาร คู่กับพระยาตานี แล้วโปรดให้หล่อขึ้นอีก ๖ บอก ชื่อ มารปะไลย ๑ ไหวอรนพ ๑ พิรุณแสนห่า ๑ พลิกพสุธา 

หงาย ๑ พระอิศวรปราบจักรวาฬ ๑ พระกาฬผลาญโลก ๑ ทำโรงขึ้นไว้เป็นคู่ๆ กันข้างถนนประตูวิเศษไชยศรี...” 

๘๑ 

๘๑ ปืนนารายณ์สังหาร ท้ายรูปสังข์ 

พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช 

โปรดเกล้าฯ ให้หล่อคู่กับปืนพญาตานี 

เมื่อพุทธศักราช ๒๓๒๙ ปัจจุบันตั้งอยู่ที่ 

หน้าศาลาว่าการกลาโหม 

๘๒ 

๘๒ ปืนมารประไลย พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช 

โปรดเกล้าฯ หล่อขึ้นเมื่อพุทธศักราช ๒๓๒๙ 

ปัจจุบันตั้งอยู่ที่หน้าศาลาว่าการกลาโหม 

๘๓ ๘๔ 

๘๓ ลวดลายประดับบนปืนมารประไลย 

๘๔ ครอบรูขนวนของปืนมารประไลย หล่อเป็นรูป 

หนุมาน คล้ายกับที่พบในพระแสงปืนต้น 

ข้ามแม่น้ำสะโตง ที่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้า 

จุฬาโลกมหาราชโปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นใหม่ 


145

๘๕ ๘๖ ๘๗ 

๘๕ ปืนไหวอรณพ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช โปรดเกล้าฯ หล่อขึ้นเมื่อพุทธศักราช ๒๓๒๙ 


๘๖ ปากกระบอกปืน ไหวอรณพ มีลวดลายประดับคล้ายกับที่พบในปืนใหญ่ฝรั่งเศสที่มีชื่อ Le corisic 

๘๗ ปากกระบอกปืนใหญ่ฝรั่งเศสที่มีชื่อ Le corisic หล่อขึ้นราวปี พ.ศ.๒๒๓๓ 

๘๙ ๙๐ 

๘๘ 

๘๘ ปืนพลิกพสุธาหงาย พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช โปรดเกล้า หล่อขึ้นเมื่อพุทธศักราช ๒๓๒๙ 


๘๙ รูขนวนรูปขวดของปืนพลิกพสุธาหงาย คล้ายกับที่พบในปืนใหญ่สมัยอยุธยาของฝรั่งเศส 

๙๐ รูขนวนรูปขวดในปืนใหญ่สมัยอยุธยาของฝรั่งเศส 


๙๒ 

๙๑ ๙๓ ๙๔ 

๙๑ ปืนพิรุณแสนห่า พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช โปรดเกล้า หล่อขึ้นเมื่อพุทธศักราช ๒๓๒๙ 


๙๒ ปืนพระอิศวรปราบจักรวาล พงศาวดารเขียนพระอิศวรปราบจักรวาฬ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช โปรดเกล้าฯ 

หล่อขึ้นเมื่อพุทธศักราช ๒๓๒๙ ปัจจุบันตั้งอยู่ที่หน้าศาลาว่าการกลาโหม 

๙๓ รูปคล้ายหน้าคนหรือสิงโต ในปืนใหญ่ พระอิศวรปราบจักรวาล 

๙๔ รูปคล้ายหน้าคนหรือสิงโต ในปืนใหญ่ พระเพลิงแผ้วราตรี ซึ่งมีรูปลักษณะคล้ายกับปืน พระอิศวรปราบจักรวาล 

การหล่อปืนใหญ่ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้สร้างขึ้นอีกจำนวนมาก สอดคล้องกับ 

พระบรมราโชบายในการป้องกันพระนครที่ทรงระแวดระวัง และคาดการณ์ว่าอาจมีราชการศึกด้านชายทะเล ดังที่พระบาทสมเด็จ 

พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชนิพนธ์เฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว ว่าทรงเอาพระราชหฤทัยใส่ 

มาตั้งแต่แรกเสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติ 


147

พิพิธภัณฑ์กลางแจ้งหมู่ปืนใหญ่โบราณหน้าศาลาว่าการกลาโหม 

กระทรวงกลาโหม ถือได้ว่าเป็นสถานที่ราชการสำคัญที่ตั้งอยู่บริเวณกรุงเทพชั้นในกลางเกาะรัตนโกสินทร์อยู่ตรงข้ามกับ 

พระบรมมหาราชวังด้านวัดพระศรีรัตนศาสดาราม หรือวัดพระแก้ว โดยสิ่งที่เป็นจุดเด่นของกระทรวงกลาโหมซึ่งประชาชนชาวไทย 

ต่างรู้จักกันดี เป็นจุดสนใจของประชาชนและนักท่องเที่ยวทั้งชาวไทยและชาวต่างชาติก็คือ พิพิธภัณฑ์กลางแจ้งหมู่ปืนใหญ่ 

โบราณหน้าศาลาว่าการกลาโหม ที่คลาคล่ำไปด้วยปืนใหญ่โบราณจำนวนหลายสิบกระบอกตั้งเรียงรายอยู่หน้ากระทรวงกลาโหม 

ซึ่งประชาชนชาวไทยจำนวนไม่น้อยต่างให้ความสนใจในเรื่องปืนใหญ่โบราณดังกล่าว 

เอกราชคงคู่ฟ้า เมืองไทย มั่นเอย 

มี สีหนาทปืนไฟ ต่อสู้ 

จารึกเกียรติเกริกไกร คงมั่น เคียงด้าว 

ขานเพื่อชนไทยรู้ ก่อเกื้อศรัทธาฯ 

ปืนใหญ่ หรือชื่อที่เรียกในสมัยโบราณว่า สีหนาทปืนไฟ เป็นอาวุธสงครามที่มีอำนาจการทำลายล้างสูงในระยะไกล 

มีไว้ประจำการในกองทัพมาตั้งแต่โบราณ ปืนใหญ่ที่ใช้ทั่วไปจะมี ๒ ประเภท กล่าวคือ 

๑) ปืนใหญ่ประจำป้อม 

๒) ปืนใหญ่สนาม ที่เรียกว่าปืนใหญ่รางเกวียนหรือปืนใหญ่ลากจูง 

ตามหลักฐานที่ปรากฏ ประเทศไทยมีการใช้ปืนใหญ่มาตั้งแต่ปลายสมัยสุโขทัยจนถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ในรัชสมัย 

พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยปืนใหญ่ที่นำมาใช้ในกองทัพ มีทั้งปืนใหญ่ที่หล่อขึ้นใช้เองและมีทั้งที่สั่งซื้อมาจาก 

ต่างประเทศ ซึ่งจากการตรวจสอบบันทึกเอกสารทางประวัติศาสตร์ ทราบว่าประเทศไทยเริ่มหล่อปืนใหญ่ขึ้นใช้เองครั้งแรก 

ในยุคราชอาณาจักรอยุธยา ซึ่งสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้หล่อปืนใหญ่ขึ้นใช้โดยหล่อขึ้นที่ 

โรงหล่อปืนใหญ่ในหมู่บ้านฮอลันดา กล่าวกันว่า ปืนใหญ่ที่หล่อด้วยทองเหลืองของกรุงศรีอยุธยานั้น มีคุณภาพดีทัดเทียมกับ 

ปืนใหญ่ที่หล่อขึ้นในยุโรป ทั้งยังทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ส่งปืนใหญ่ที่หล่อที่กรุงศรีอยุธยาไปเป็นเครื่องบรรณาการเพื่อเจริญ 

สัมพันธไมตรีแด่พระเจ้าหลุยส์ที่ ๑๔ แห่งฝรั่งเศส จำนวน ๒ กระบอก ในเวลาต่อมา ปืนใหญ่คู่นี้เคยใช้ยิงประตูคุกบาสติลย์ 

ในเหตุการณ์ปฏิวัติฝรั่งเศส เมื่อวันที่๑๔ กรกฎาคม ๒๓๓๒ ปัจจุบัน ปืนใหญ่คู่นี้ยังตั้งแสดงในพิพิธภัณฑ์ทหารบก Invalides 

ในประเทศฝรั่งเศส 


ภาพวาดราชทูตไทยถวายเครื่อง 

ราชบรรณาการแด่พระเจ้าหลุยส์ 

ที่ ๑๔ (บริเวณมุมล่างด้านขวา 

เป็นปืนใหญ่ ๒ กระบอก) 

การจัดทำพิพิธภัณฑ์กลางแจ้งหมู่ปืนใหญ่โบราณหน้าศาลา 

ว่าการกลาโหม เริ่มต้นครั้งแรก เมื่อปี พ.ศ.๒๔๖๐ ในรัชสมัย 

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖ โดยทรงมี 

พระราชดำริที่จะนำปืนใหญ่โบราณ ซึ่งมีเกียรติประวัติร่วมท ำสงคราม 

ในกองทัพไทยมาจัดแสดงให้สาธารณชนได้ชมตามแบบอย่างชาติ 

มหาอำนาจการทหารตะวันตก โดยทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้นำ 

ปืนใหญ่โบราณที่เก็บรักษาไว้ในพระบรมมหาราชวังและวังหน้า 

มาจัดวางบริเวณด้านหน้าศาลาว่าการกลาโหม สันนิษฐานว่า 

การจัดวางปืนใหญ่นี้เป็นไปตามพระราชนิยมครั้งที่ทรงศึกษา 

วิชาทหาร ณ โรงเรียนนายร้อยแซนด์เฮิร์สต์ (Sandhurst Military Academy) ประเทศอังกฤษ ที่มีการจัดวางปืนใหญ่บริเวณ 

ด้านหน้าอาคาร College Chapel ของสถาบันทหารแห่งนี้ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จอมพล สมเด็จพระอนุชาธิราชเจ้า 

เจ้าฟ้าจักรพงษ์ภูวนารถ กรมหลวงพิษณุโลกประชานาถ ซึ่งดำรงตำแหน่ง เสนาธิการทหารบก ให้ทรงดำเนินการจัดวางปืนใหญ่ 

และจัดภูมิทัศน์ จึงเป็นการจัดวางปืนใหญ่โบราณหน้าศาลาว่าการกลาโหมและเป็นการจัดทำพิพิธภัณฑ์การทหารกลางแจ้งเป็น 

ครั้งแรก ในเวลาต่อมา ได้มีการปรับเปลี่ยนภูมิทัศน์ของการจัดพิพิธภัณฑ์กลางแจ้งหมู่ปืนใหญ่โบราณหน้าศาลาว่าการกลาโหม 

รวมทั้งสิ้น ๖ ครั้ง จนครั้งสุดท้ายเมื่อปีพุทธศักราช ๒๕๔๗ โดยจัดเป็นลักษณะที่เรียกว่า อุตราวรรต ด้วยการจัดวางแบบ 

เวียนซ้ายจากถนนหลักเมืองไปทางถนนกัลยาณไมตรี ตามลำดับปีที่สร้าง 

ในปัจจุบัน หมู่ปืนใหญ่โบราณหน้าศาลาว่าการกลาโหมได้มีการจัดวางในลักษณะพิพิธภัณฑ์กลางแจ้ง รวมจำนวน 

๔๐ กระบอก โดยมีชื่อภาษาไทยรวม ๓๗ กระบอก มีชื่อภาษาอังกฤษ ๑ กระบอก คือ SMICVEL 1625 และไม่มีชื่ออีก ๒ 

กระบอก เพียงแต่ระบุเฉพาะปีที่สร้างและหมายเลขปืน คือ P.1009 1860 และ P.1010 1860 ซึ่งสามารถแบ่งประเภทปืนใหญ่ 

ออกเป็น ๕ ประเภท ดังนี้ 

ประเภทที่ ๑ : ปืนใหญ่ที่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้น 

จำนวน ๗ กระบอก ประกอบด้วย นารายน์สังหาร มารประไลย ไหวอรนพ พระพิรุณแสนห่า พลิกพสุธาหงาย พระอิศวรปราบ 

จักรวาลและพระกาลผลาญโลกย 

ประเภทที่ ๒ : ปืนใหญ่ที่สร้างในต่างประเทศ จำนวน ๙ กระบอก ประกอบด้วย อัคนิรุท มังกรใจกล้า เหราใจร้าย 

มักกะสันแหกค่าย นิลนนแทงแขน ไวยราพฟาดรถ SMICVEL1625 P.1009 1860 และ P.1010 1860 


149

ภาพผังการจัดวางพิพิธภัณฑ์ปืนใหญ่โบราณในปัจจุบัน 

ประเภทที่ ๓ : ปืนใหญ่ที่ได้จากการไปราชการสงครามและนำกลับมา จำนวน ๓ กระบอก ประกอบด้วย พญาตานี 

ปราบอังวะ และชะนะหงษา 

ประเภทที่ ๔ : ปืนใหญ่ที่สร้างในประเทศไทย โดยหลวงบรรจงรจนา หรือมองสิเออร์เจ เบรังเยร์ ชาวฝรั่งเศส 

เป็นผู้ควบคุมการผลิต จำนวน ๑๐ กระบอก ประกอบด้วย ปีศาจเชือดฉีกกิน ธรณีไหว ไฟมหากาล พรหมมาศปราบมาร 

มารกระบิล ศิลป์นารายน์ ลมประลัยกัลป คนธรรพแผลงฤทธิ์ มหาจักรกรด และปล้องตันหักคอเสือ 

ประเภทที่ ๕ : ปืนใหญ่อื่น ซึ่งไม่ปรากฏหลักฐานการสร้างหรือการได้มาจำนวน ๑๑ กระบอก ประกอบด้วย ถอนพระสุเมรุ 

ไตรภพพ่าย จีนสาวไส้ ไทยใหญ่เล่นหน้า ขอมดำดิน ฝรั่งร้ายปืนแม่น แมนแทงทวน ยวนง่าง้าว เสือร้ายเผ่นทยาน สายอสุนี 

แผ้วราตรี และมุงิดทะลวงฟัน 

อย่างไรก็ตาม ปืนใหญ่โบราณทั้ง ๔๐ กระบอก มีรูปร่างและลักษณะที่เหมือนกันจำนวนมาก หากแต่แตกต่างกันที่ 

ชื่อเท่านั้น เมื่อเป็นเช่นนี้ จะขอนำเสนอปืนใหญ่โบราณที่มีคุณลักษณะพิเศษ รวม ๖ กระบอก กล่าวคือ 

กระบอกที่ ๑ ปืนใหญ่กระบอกที่มีอายุมากที่สุด ชื่อว่า อัคนิรุท เป็นปืนที่หล่อด้วย 

ทองสัมฤทธิ์ มีหูจับยกคู่หนึ่ง มีรูปปีกและดาว ๑ ดวง มีรูปเครื่องหมายชาติสเปน (สร้างที่ 

ประเทศสเปน) และมีการจารึกปีที่สร้างไว้คือ ปี ค.ศ.๑๖๒๔ (ปี พ.ศ.๒๑๖๗) ซึ่งตรงกับ 

รัชสมัยสมเด็จพระเจ้าทรงธรรม พระมหากษัตริย์แห่งกรุงศรีอยุธยา 


ภาพปืนใหญ่อัคนิรุท

ภาพปืนใหญ่มารประไลย 

กระบอกที่ ๒ ปืนใหญ่กระบอกที่สวยงามมากที่สุด ชื่อว่า 

มารประไลย เป็นปืนใหญ่ที่หล่อด้วยทองสัมฤทธิ์มีห่วงสำหรับยก ๔ ห่วง (เรียกว่า 

หูระวิง) ตอนท้ายลำกล้องมีรูปคนมีลวดลายและรูปคนมีปีก เพลามีรูปดอกไม้ 

รูชนวนมีฝาปิดเปิดเป็นรูปหนุมาน ท้ายลำกล้องทำเป็นรูปสังข์ มีลวดลาย 

กระจัง ซึ่งพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทรงพระกรุณา 

โปรดเกล้าฯ ให้จัดสร้างขึ้นโดยหล่อขึ้นที่หน้าโรงละครใหญ่ ริมถนนประตูวิเศษ 

ไชยศรี ประมาณปีพุทธศักราช ๒๓๓๐ โดยมีปืนที่เป็นคู่กับปืนมารประไลย 

คือ ปืนไหวอรรณพ ที่มีศิลปะลักษณะปืนใหญ่แบบของฝรั่งเศส 

กระบอกที่ ๓ ปืนใหญ่กระบอกที่มีความยาวมากที่สุด ชื่อว่าพญา 

ตานี เป็นปืนใหญ่ที่หล่อด้วยทองสัมฤทธิ์ มีห่วงใหญ่สำหรับจับยก ๔ ห่วง 

ตอนท้ายลำกล้องมีเครื่องประกอบยาวยื่นออกไปทำเป็นรูปสังข์ ที่เพลามีรูป 

สิงโตจีนถือลูกแก้วสลักงดงาม ตัวปืนเกลี้ยงไม่มีลวดลายประดับ มีความยาว 

๖.๘๒ เมตร มีประวัติการสร้างว่านายช่างชาวจีนฮกเกี้ยน แซ่หลิม ชื่อเคียม 

(ซึ่งชาวมลายูเรียกกันว่า หลิมโต๊ะเคียม) เป็นผู้สร้าง ณ ตำบลบ้านกะเสะ (กรือ 

เซะ) ในเมืองปัตตานีต่อมา ในสมัยสงคราม ๙ ทัพ สมเด็จพระราชวังบวรมหา 

ภาพปืนใหญ่พญาตานี 

สุรสิงหนาท ได้รับพระบรมราชโองการให้เป็นแม่ทัพเสด็จยกทัพไปรบพม่าข้าศึก 

ซึ่งยกมาตีหัวเมืองภาคใต้ของไทย ครั้งทรงชนะข้าศึกแล้ว ได้ทรงปราบปรามหัวเมืองภาคใต้จนมีชัยชนะ แล้วได้ปืนกระบอกนี้มา 

จากเมืองปัตตานี เมื่อปีมะเส็ง สัปตศก จุลศักราช ๑๑๔๗ หรือปี พ.ศ.๒๓๒๙ และนำมาทูลถวายพระบาทสมเด็จพระพุทธ 

ยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช เมื่อเดือนตุลาคม พ.ศ.๒๓๒๙ 

กระบอกที่ ๔ ปืนใหญ่กระบอกที่มีขนาดใหญ่มากที่สุด ชื่อว่า นารายณ์สังหาร เป็นปืนใหญ่ที่หล่อด้วยทองสัมฤทธิ์ 

มีวงแหวนขนาดใหญ่สำหรับจับยก ๔ วง ท้ายลำกล้องมีเครื่องประกอบยาว ทำเป็นรูปสังข์ ตัวปืนเกลี้ยงไม่มีลวดลาย 

ประดับ มีขนาดปากลำกล้อง ๒๙ เซนติเมตร มีขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางของกระบอกปืน ๖๓ เซนติเมตร และมีขนาด 

ความยาวของปืน ๔.๕๐ เมตร พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดสร้างขึ้น 

โดยหล่อ ที่หน้าโรงละครใหญ่ ริมถนนประตูวิเศษไชยศรี ประมาณ ปี พ.ศ. ๒๓๓๐ เพื่อให้เป็นปืนคู่กับปืนใหญ่พญาตานี 


151

กระบอกที่๕ ปืนใหญ่รางเกวียน คือ ปืนใหญ่พร้อมเคลื่อนที่ไปในสถานที่ต่างๆ จนถึงบริเวณหน้าแนวรบ โดยมีลักษณะ 

ของฐานปืนที่เห็นได้ชัด กล่าวคือ มีล้อขนาดใหญ่ ๒ ข้าง ข้างละหนึ่งล้อ เพื่อใช้สำหรับเคลื่อนที่ โดยปกติเมื่อหันเข้าหาแนวรบ 

ที่ประจันหน้ากับข้าศึกก็มักจะหันปากกระบอกเพื่อยิงใส่ข้าศึก แต่เมื่อจะเคลื่อนย้ายในเส้นทางไกลก็จะเคลื่อนที่โดยให้ 

ท้ายกระบอกปืนเคลื่อนที่ไป โดยใช้แรงงานสัตว์ประเภทช้าง ม้า วัว ควายหรือลา ลากจูงไปในลักษณะการเทียมเกวียน 

จึงเรียกว่า ปืนใหญ่รางเกวียน ซึ่งเกวียนที่ใช้ลากจูงมักจะเรียกกันว่าเกวียนรางปืน ปัจจุบัน ปืนใหญ่รางเกวียนที่จัดแสดงอยู่ที่ 

พิพิธภัณฑ์กลางแจ้งหมู่ปืนใหญ่โบราณหน้าศาลาว่าการกลาโหมมีจำนวน ๘ กระบอก ประกอบด้วย ฝรั่งร้ายปืนแม่น มอญแทงทวน 

ยวนง่าง้าว จีนสาวไส้ ไทยใหญ่เล่นหน้า ขอมดำดิน มุงิดทะลวงฟัน และมักสันแหกค่าย 

ภาพปืนใหญ่รางเกวียน 

กระบอกที่ ๖ ปืนใหญ่ลูกปราย คือ ปืนใหญ่ที่มีปากกระบอก 

ค่อนข้างกว้าง เพื่อบรรจุกระสุนปืนชนิดลูกปราย ซึ่งมีลักษณะเป็นลูกกระสุน 

ขนาดเล็กเป็นจำนวนมาก ดังนั ้น เมื ่อยิงไปแล้วลูกปืนขนาดเล็กก็จะ 

กระจายออกไป สามารถสร้างความเสียหายให้แก่ข้าศึกเป็นจำนวนมาก 

ในลักษณะเช่นเดียวกับกระสุนปืนลูกซอง ปัจจุบันปืนใหญ่ลูกปรายที่จัดแสดง 

อยู่ที่พิพิธภัณฑ์กลางแจ้งหมู่ปืนใหญ่โบราณหน้าศาลาว่าการกลาโหม 

มีจำนวน ๓ กระบอก ประกอบด้วย พระพิรุณแสนห่า พลิกพสุธาหงาย และ 

ถอนพระสุเมรุ 

ทั้งนี้ ปืนใหญ่โบราณทั้ง ๔๐ กระบอก ได้เคยร่วมประกอบวีรกรรมการต่อสู้ปกป้องรักษาเอกราชและอธิปไตยของชาติ 

เคียงคู่กับบรรพบุรุษไทยมาแล้วทั้งสิ้น ถึงแม้ว่าจะไม่ได้มีการจารึกนามของสีหนาทปืนไฟแต่ละกระบอกในแต่ละสมรภูมิเพื่อให้เป็น 

เกียรติประวัติของการรบในอดีตก็ตาม แต่ความสิ่งปรากฏให้เห็น ณ พิพิธภัณฑ์กลางแจ้งหมู่ปืนใหญ่โบราณหน้าศาลาว่าการ 

กลาโหมนี้ คือบทพิสูจน์ให้คนในสังคมได้สัมผัสกับความจริงทางประวัติศาสตร์ในมิติที่สามารถจับต้องได้มากกว่าสัมผัสจาก 

การบันทึกไว้ในเอกสารทางประวัติศาสตร์เท่านั้น จึงกล่าวได้ว่า ปืนใหญ่โบราณทั้ง ๔๐ กระบอก ที่ปรากฏต่อสายตาของ 

พี่น้องประชาชนทุกคน คือ การบันทึกวีรกรรมและความภาคภูมิใจในความเป็นชาติ ความเป็นเอกราชและความเหนื่อยยากของ 

บรรพบุรุษไทยที่ร่วมกันสร้าง ร่วมกันรักษา และร่วมกันระคับประคองจนผืนแผ่นดินรูปขวานของไทยคงอยู่ได้อย่างมีความวัฒนา 

ถาวร เป็นความรู้สึกของการเป็นเจ้าของร่วมกันของพี่น้องประชาชนชาวไทย และจะสืบทอดไปสู่อนุชนรุ่นต่อ ๆ ไป อย่างมี 

เสถียรภาพ และยั่งยืนตราบกัลปาวสาน 


ปัจฉิมบท 

กิจการทหารไทย ถือได้ว่าเป็นกลไกหลักของประเทศชาติ และเป็นเสมือนจักรแก้วและขุนพลแก้วคู่พระบารมีขององค์ 

พระจักรพรรดิราชเจ้าทุกพระองค์ ซึ่งพระราชกรณียกิจส่วนใหญ่ของพระมหากษัตริย์ไทยตั้งแต่ในยุคสมัยต่าง ๆ จะทรงดำเนิน 

เพื่อประโยชน์ของกองทัพและทหารหาญ เพื่อให้กองทัพไทยเป็นพระแสงดาบคู่พระราชหฤทัยในการดำเนินกิจการเพื่อรักษา 

เอกราช อธิปไตย และความมั่นคง ตลอดจนยังความสุข ความเจริญให้แก่ประเทศชาติและประชาชน 


153

ดังที่ได้ประจักษ์ชัดในเนื้อหาสาระสำคัญของหนังสือ “เทิดองค์กษัตริยาธิราชเจ้า พระบารมีปกเกล้าฯ เหล่าทหารไทย” 

ที่มีการบันทึกเรื่องราวของวิวัฒนาการของทหารไทยด้วยการปฏิบัติหน้าที่ราชการเพื่อประเทศชาติอันเป็นการสนองพระเดช 

พระคุณสถาบันพระมหากษัตริย์ที่ทรงเป็นหลักชัย ในการนำทัพหรือดำเนินพระราชกรณียกิจทั้งปวง เพื่อพิทักษ์รักษาเอกราช 

อธิปไตย และความสงบสุขภายในราชอาณาจักรมาโดยตลอด ซึ่งกระทรวงกลาโหมและทหารไทยทุกคนพร้อมที่จะถวายชีวิต 

เป็นราชพลีเพื่อปฏิบัติหน้าที่ราชการด้วยความซื่อสัตย์และจงรักภักดีต่อองค์กษัตริยาธิราชเจ้าและสถาบันพระมหากษัตริย์ 

ตลอดไป 

พระบารมีอันไพศาลที ่แผ่ไปทั่วทศทิศแห่งองค์กษัตริยาธิราชเจ้า เป็นเสมือนร่มฉัตรแก้วอำไพ ปกเกล้าปกกระหม่อม 

เหล่าทหารไทยมาตั้งแต่ราชอาณาจักรสุโขทัย สืบเนื่องมาจนถึงราชอาณาจักรรัตนโกสินทร์จนปัจจุบัน ได้ยังความซาบซึ้ง 

และร่มเย็นเป็นสุขแก่บรรดาเหล่าทหารหาญทั้งปวง และจะได้อัฐเชิญไว้เหนือเกล้าเหนือกระหม่อมเพื่อเป็นสรรพสิริมงคลแก่ 

กองทัพไทยและเหล่าทหารหาญ ตลอดชั่วจิรัฐิติกาลเทอญ 


เอกสารอ้างอิง 

กรมยุทธการทหารบก. เอกสารประกอบการสอนวิชาประวัติศาสตร์ทหาร กรุงเทพฯ: หจก. อรุณการพิมพ์, ๒๕๕๔ 

กองทัพบก. บทเรียนจากการรบของกองทัพบก เล่มที่ ๑, ๒. กรุงเทพฯ:ฝ่ายยุทธการ ศูนย์ปฏิบัติการกองทัพบก 

๒๕๓๘. 

กองบัญชาการทหารสูงสุด. ประวัติกองทัพไทยในรอบ ๒๐๐ ปี พ.ศ. ๒๓๒๕ - ๒๕๒๕. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์ 

กรมแผนที่ทหาร, ๒๕๒๕. 

กาญจนี ละอองศรี. “แนวคิดเรื่องถิ่นกำเนิดไทย” ในเอกสารการสอน ชุดวิชา ประวัติศาสตร์ไทย. กรุงเทพฯ : 

โรงพิมพ์มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช, ๒๕๓๔. การศึกษาวิจัย, 

จันทร์ฉาย ภัคอธิคม. ประวัติศาสตร์ไทย ๑ สมัยแรกเริ่มจนถึงสมัยธนบุรี. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์มหาวิทยาลัย 

รามคำแหง, ๒๕๒๐. 

แจ่มจันทร์ วงศ์วิเศษ. “การปรับปรุงกองทัพบกของไทยตามแบบตะวันตก” วิทยานิพนธ์ ปริญญา 

อักษรศาสตรมหาบัณฑิต ภาควิชาประวัติศาสตร์บัณฑิตวิทยาลัย จุฬาลงกรณ์ 

มหาวิทยาลัย, ๒๕๑๘. 

ชาญวิทย์เกษตรศิริและสุชาติสวัสดิ์ศรี. ประวัติศาสตร์และนักประวัติศาสตร์.กรุงเทพฯ : ประพันธ์สาส์น, 

ถวิล อยู่เย็น, พลตรี. “หลักฐานในการทำประวัติศาสตร์ทหาร.” ใน เอกสารประกอบ หลักสูตรนายทหาร 

ประวัติศาสตร์และพิพิธภัณฑ์ทหาร, ม.ป.ป. (อัดสำเนา). 

ประเสริฐ พันธุนิล, พลตรี. “การทหารในอดีตและหน้าที่นายทหารประวัติศาสตร์ไทย,” ใน เอกสารประกอบ 

หลักสูตรนายทหารประวัติศาสตร์และพิพิธภัณฑ์ทหาร, ม.ป.ป. (อัดสำเนา). 


สำนักงานปลัดกระทรวงกลาโหม 

ถนนสนามไชย แขวงพระบรมมหาราชวัง เขตพระนคร กรุงเทพฯ ๑๐๒๐๐ 

http://opsd.mod.go.th

เทิดองค์กษัตริยาธิราชเจ้า

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?