ud#17 (25632)

Ãåðä
¹ 17 (25632)
5
2018-òž àð 6-òž þæòîëýçü
ГЕРД ЛЫДӞОНЪЁС
Мачкон ӝыт
Ымысь ыме вераса, мадиськонъёс туала вакытозь вуизы
Àííà ÇÀÉÖÅÂÀ,
Âàâîæ ¸ðîñûñü Ãóðåçü-Ïóäãà
øîð ¸çî øêîëàûñü äûøåòñêèñü
Êóçåáàé Ãåðä òóæ
âûëž äóíúÿëëÿç êàëûê
âåðàíú¸ñòû, ïûðïî÷
ýñêåðèç ìàäèñüêîíú¸ñòû.
Кылдон
Øêîëàûí äûøåòñêûêóç
èê, ñî áàäœûì ñàêëûê âèñúÿç
êûðœàíëû, òóæãåñ íî ñþëìàç
ïûŸàìú¸ññý ñîêó èê ãîæòûñà
êåëüòý âàë. 1912-òž
àðûí ãîæòýì àíàåçëýñü Ñîôüÿ
Íèêèôîðîâíàëýñü (Ìèêâîð
Îãè) íî ãóðòîîñûçëýñü -
Îïî÷ Ýëåëýñü íî Ïåäîð Ñàðèëýñü
- êûðœàí-âåðàíú¸ññýñ.
Êûðœàíëû ñÿíà, áàäœûì ñàêëûê
âèñúÿëëÿç ìàäèñüêîíú-
¸ñëû. Êóçåáàé Ãåðä áè÷àñà
êåëüòžç ñþðñëýñü ÿòûð ìàäèñüêîíú¸ñòû.
Íî, æàëÿñà âåðàíî
ëóý, òðîñýç ñîîñ àñüìå äîðîçü
ќç âóý. Îçüû èê ûøèç ñîëýí
«Âîòÿöêàÿ çàãàäêà» äèññåðòàöèåç
íî. Íîø òàíè ìà
ãîæòý Êóçåáàé Ãåðä «Ìàäüêûëú¸ñ»
íî «Ê èçó÷åíèþ âîòñêèõ
çàãàäîê» óæú¸ñàç.
Ìàäèñüêîí - ñî òóæ âàøêàëà
äûðúÿ êûëäýì êàëûê
êûëáóðåò, íî òóæ âàøêàëà
äûðúÿ êûëäýìåç àñüìå äîðû
è÷èåç âóýìûí, ïóñúå Êóçåáàé
Ãåðä.
«Ìàð âûæûòýê áóäý?»
(Èç), «Ìàð ñÿñüêàòýê ñÿñüêàÿñüêå?»
(Òóðèêóê), «Êèí óëëÿòýê
áûçå?» (Âó) - ñûŸå ìàäèñüêîíú¸ñûç
àäÿìèëû âóìóðòú¸ñ,
ïàëýñìóðòú¸ñ âåðàëîçû
âàë, øóý âàøêàëà âûæûêûë.
Àäÿìè óã êå òîäû âåðàì ìàäèñüêîíýç,
ñîå, ïå, îëîêûçüû
íî ñќñûðúÿëî, ñåðåì êàðî.
Âàøêàëà äûðúÿ óçûðú¸ñ
íî ýêñýé¸ñ ìàäèñüêîíú¸ñûç
êóàíåðú¸ñòû çžáîí ïîííà íî
êûëäûòúÿëîçû âûëýì.
Ìàäèñüêîíú¸ñûç òîäûíû
áûãàòîí âàøêàëà äûðúÿ
òóæ óíî êóàíåð àäÿìèîñëû
þðòòûëýì íî: êóääûð óðîä,
ëåê ýêñýé¸ñ íî âèûíû ïóêòýì
óæàñü¸ñëû ìàäèñüêîí, ïå,
âåðàëîçû âàë: «Òîä, ìûíàì
âàíüáóðåëýí êûŸå äóíûç».
Âèûíû ïóêòýì ìóðò âåðà
âûëýì áàäœûì ëûäïóñ, íîø
óçûð àäÿìè òóæ øóìïîòý,
êóääûð ëûäïóñýç à÷èç íî âàëàñà
óã âóòòû. Øóìïîòýìåíûç
óæàñüñý, ïå, ýðêàç ëýçå.
Íûëëýí áûçåìåç óã ïîòû êå,
ñîêó êàðò ëóîíýçëû ìàäèñüêîí
âåðà. Êàðò ëóîíýç ñî ìàäèñüêîíýç
òîäûíû óã áûãàòû
êå, íûë áûçüûòýê êûëå.
Пукроысен
Йӧвылэсултонозь
Áóñû óæú¸ñ áûðûñà, ïóäîæèâîò
ãèäý ïûðåìûí íî êóàçü
êàëëåí òîëìûíû êóòñêå
íè êå, Âàëî, Óâà, Êûëò, Íûëãà
øóðú¸ñ êîòûðûí óëžñü äîêúÿ
âûæûûñü óäìóðòú¸ñëýí
êóòñêî íè ìà÷êîí šûòú¸ññû.
Ñóðåäàç Þðèé ×ÀÉÍÈÊÎÂ
Âàøêàëà äûðúÿ, êûòžêûòž
òóàëà àðú¸ñû íî, êûçüû
ïóñúå Ãåðä, óäìóðò ãóðòú¸ñûí
êûŸå êå êîðêà îãàçå ëþêàñüêî
íî, êèí êûçüû áûãàòý,
îãçûëû îãçû ìàäèñüêîíú¸ñ
âåðàñà, ïóêî. Ãëàçîâ óåçäûñü
óäìóðòú¸ñ ìà÷êîí šûòú¸ñòû
îðò÷ûòúÿëî âûëýì 25-òž
òîëñóðûñåí 6-òž òîëøîðîçü
ãèíý. Ìóêåò âàêûòý ñûŸå
šûòú¸ñòû ñîîñòû îðò÷ûòúÿíû
óã ëýç¸ âûëýì. Íîø äîêúÿ
âûæûîñ àçüâûë îðò÷ûòúÿëî
âûëýì êîòüêóä ãóðòûí
Ïóêðîûñåí Éќâûëýñóëòîí
äîðîçü. Ëþêàñüêî ìќéûåç
íî ïåðåñåç, åãèòýç íî øîðî-êóñïîåç,
íûëú¸ñ íî ïèîñ.
Íûëú¸ñ ñüќðàçû êóòî ÷åðñîí,
êåðòòžñüêîí, íîø âîðãîðîíú¸ñ
êóò êóòàëî ÿêå ãîçû
ïóíî. Êîðêà øîðû ïóêñå ñàìîé
ìќéû ìóðò, íîø ìóêåòú-
¸ñûç - êîòûðàê. Ñî ìàäèñüêîíú¸ñ
âåðà. Áќðûñü ìќéûåç
áîðäûñü ÷åðîäýí âûæî åãèòú-
¸ñ áîðäû. Íûðûñü êóòñêî àäÿìè
ñÿðûñü ìàäèñüêîíýí, ñîáåðå
âûæî êîðêà íî êîðêà
êîòûð, ïóäî-æèâîò, îäâîð÷à
(þðòúåð), ãóðò, áóñû, òýëü¸ñ
âûëý… Ïóìåí êûä¸êå êîøêî,
ìàäèñüêîíú¸ñëýí ïóøòðîññû
ïàñüêûòà.
Óäìóðòú¸ñëýí ìàäèñüêîí
šûòú¸ññû ãåðœàñüêåìûí èí-
Ê. Ãåðäëýí àíàåç Ñ. ×àéíèêîâà
(Ìèêâîð Îãè).
êóàçüëýí âîøòžñüêåìåíûç,
øóíäûåí. Ñîèí èê ìàäèñüêîí
šûòú¸ñ êóòñêî, èíêóàçü
êќëûêó. Êóíÿíú¸ñ, ûæïèîñ,
÷óíüûîñ âîðäñêîí âàêûòý
ìàäèñüêîí šûòú¸ñëýí äûðçû
áûðå.
Ìàäèñüêîí šûòëýí àñëàç
êàáú¸ñûç: íûðûñü èê âåðàëî
âàøêàëàîññý, êóäú¸ññý
ïèíàë êàëûêëýí êûëýìåç íî
ќâќë. Åãèòú¸ñ òóæ ñàê êûëçî,
ïåëÿçû ïîíî íî, ìà ñî øóûñà,
òîäûíû òûðøî. Êóäžç
ïûðàê ñîêó âûëü ìàäèñüêîí
êûëäûòý. Ëûêòýìú¸ñëû ñî
ÿðà êå, ìàäèñüêîí ìóêåò êîðêà
âûæå èíè. Äûð îðò÷åìúÿ
ñî êîòüêèíëû òîäìî ëóý.
Алдан
Ìàäèñüêîíûí íîêó
íîêûŸå àðáåðè ñÿðûñü øîíåð
âåðàìûí óã ëóû, ñî àðáåðè
ñÿðûñü þðè âàòûñà, àëëåãîðè÷åñêîé
àìàëýí âåðàìûí.
Àññý àðáåðèåç âåðàòýê, ñîëýñü
ïè÷è ëþêåòýçëýñü òóññý ãèíý
âåðàëî. Ìàäüêûëûí ñî àðáåðèåç
þðè àëäàñà êàäü âåðàëî.
Êûëñÿðûñü: «Îäžã òóðûí
êàáàíýç âèòü ûæïèîñ êûñêàëî».
Ìà ñî? Êàáàí êàäü ñþìîðè
áîðäûí êóæ áèíÿëòýìûí
ëóý. Âèòü ûæïèîñ êàäü êûøíîìóðòëýí
÷èíüûîñûç, ñîîñ,
êóæåç êûñêàñà, ñžíüûñ ÷åðñî.
Òàáåðå âàëàìîí: ñî - ÷åðñîí.
Âàøêàëà äûðúÿ ìàäèñüêîí
âåðàíû óñòî áûãàòžñü
ìóðòý âèçüìî øóîçû âûëýì.
Âàëî êîòûðûí óëžñü¸ñ òóæ
àñïќðòýìëûêî ó÷êî âûëýì
êîòüêóä êûë øîðû. Äîêúÿ âûæûûñü
óäìóðòú¸ñëýí ìàëïàìçûÿ,
êîòüêóä âåðàì êûëëýí
âàíü àñëàç êóæûìåç. Äóííå âûëûí
âàíüìûç óëý àñëàç êàáú¸ñûçúÿ:
âàíüìûç óëœå, áóäý,
âîøòžñüêå íî óëîíûñü êîøêå
ïóñúåì äûðå. Íî ñî ðàäëûêåç
àäÿìè àñëàç àñïќðòýìëûêî
âåðàì êûëûíûç, ó÷êåìåíûç
âîøòûíû áûãàòý. Êûòž-îòž
óìîéòýì ó÷êåì, óðîä âåðàì
êûë íî þðèñüêûñà êàðãàñüêåì
îãàçå ëþêàñüêî íî èíêóàçüëýí
îãñûð óëîíàç óìîéòýì
âîøòžñüêîíú¸ñ ïûðòî.
Äîêúÿ âûæû êàëûêëýí
âàíü ñûŸå âåðàíýç: êóä-îã ëóëî
íî ëóëòýì ìàêåîñ ñÿðûñü óã
ÿðà íèìûíûçû âåðàíû, ñîîñ,
ïå, ìàêå íî óìîéòýì ëýñüòûíû
áûãàòîçû. Îãåç ñîîñ ïќëûñü
ãîíäûð. Ñî, ïå, âàíüçý êûëý.
Ñîèí ñî ñÿðûñü óìîéòýìåí âåðàíû
óã ÿðà, íèìçý íî øîíåðàê
âåðàíî ќâќë, ãàæàñà «áûäœûì
äÿäÿ» øóîíî. Ãîíäûðåç ќä êå
ãàæà, ñî èçúÿí âà¸ç, âќñü êàðûíû
íî áûãàòîç, ïóäîåç íî òàðêàëîç.
Óäìóðò ìàäèñüêîíú¸ñ
ïќðòýì-ïќðòýì ëóî. Êóäžç
ñîîñ çàãîâîðëû óêøàëî.
Êûëñÿðûñü: «Ìàðëýí áûæûç
ќâќë?» (Èçëýí). Òà âûëëåì
èê ïåëëÿñüêèñü¸ñëýí
ïќéøóðú¸ñëýñü óòèñüêîí âûëûñü
ïåëëÿí êûëçû âàíü:
«Êóêå èç âûæû ëýçèç êå, êóêå
ãóð âûëý âîæ òóðûí ïîòžç
êå, ñîêóòýê òà àäÿìèåç ñèûíû-þûíû
ìåäàä áûãàòû…»
Óäìóðòú¸ñòû Èíìàðëû
îñêîíý êóæìûñü ïûðòûëžçû,
óäìóðòú¸ñ ïќëû óíî ïîäúÿ÷ú¸ñ
ãûæ-ãûæ ëûêòžëëÿì.
Ñî âèð ñþïñèñü¸ñ ñÿðûñü
íî ìàäèñüêîíûí âåðàìûí.
«×èðê! ×îðê! Ñüќä ïîäúÿ÷» -
ìàð-î ñî ëóîç? Ñî - ïûŸ. ÏûŸ
ñÿìåí èê, íà÷àëüíèêú¸ñ íî
óäìóðò óæàñü àäÿìè âûëûí,
âèð ñþïñüûñà, ïóêèëëÿì.
Óíîåç ìàäèñüêîíú¸ñ êûëáóðåí
òóïàòýìûí: ðèôìàåç
íî, ðèòìåç íî ïóêòýìûí.
Êûëñÿðûñü: «Ïåòûð êîòûð,
êîðêà êîòûð ñè áèíüãîçû»
(Šóé). «Ìóãîðûç êîòûðåñ,
áàìûç âàëüûðåñ» (Óêñ¸).
Воштӥськон
Òà ìàäèñüêîíú¸ñûñü àäœèñüêîìû:
óëýìçûÿ ñîîñ ÷åáåðìûñà
êîøêèëëÿì. Êèí êå
Ïîê÷èâóêî ãóðòûñü êðåçü÷è
Îïî÷ Ýëå.
îäžã àäÿìè ìàäèñüêîíýç âåðà
íî, ñîå ìóêåò ñþ, ñþðñ àäÿìèîñ
îãçûëû îãçû âåðàëî, ãóðòûñü
ãóðòý âóòòî, âåðàìçûÿ
ÿëàí âîëÿòî, âåðàíû êàï÷è
ìåä ëóîç øóûñà, òóïàòî.
Êóä-îã ìàäèñüêîíú¸ñ
þàñà ëýñüòýìûí: «Ìàå Ÿîãå
îøûíû óã ëóû?» (Êóðåãïóçýç).
«Ìàå ñåðìåòýí êóòûíû
óã ëóû?» (Òќëýç). «Âåíüëýñü
éûëñî ìàð ëóîç?» (Ñèí).
Ìóêåòú¸ñûç âà÷å âåðàñüêåì
êàäü êàðûñà, äèàëîãåí ëýñüòýìûí
ëóî:
- Âîæ-âîæ, êûò÷û ìûížñüêîä?
- Êûðûæ-ìåðûæ, òûíàä
ìàð óæåä? (Ñþðåñýí óçüûì
îçüû âåðàñüêî).
Àðûñü àðå, âàïóìûñü âàïóìå
óäìóðòú¸ñëýí óëîíâûëîíçû
âîøòžñüêûñà êîøêå.
Ñîèí âàë÷å ìàäèñüêîíú-
¸ñ íî ÿëàí âûëüäžñüêî. ×îðûãàñà
óëûêóçû, óäìóðòú¸ñ
÷îðûãàí ñÿðûñü ìàäèñüêîí
âåðàëîçû âûëýì,
ïќéøóðàñà óëûêóçû
- ïќéøóðàí íî ïќéøóðú¸ñ
ñÿðûñü. Áќðûñüãåñ - ìóçúåì
óæ, þðòúåð êîòûð ïóìûñåí.
Øêîëàîñ óñüòžñüêåì
áåðå øêîëà, äûøåòñêèñü ïèíàëú¸ñ,
êíèãàîñ ñÿðûñü ìàäèñüêîíú¸ñ
êûëäžçû. Ãóðòý
òåëåãðàô, òåëåôîí, ÷óãóí
ñþðåñ, àýðîïëàí âóèçû, ñîîñ
íî ïàëýíý óã êûë¸, ïóñúå Êóçåáàé
Ãåðä.
Ñþðñ àðú¸ñ Ÿîæå óëûñà,
âîøòžñüêûëûñà, óíî
ñþðåñú¸ñòž âåòëûñà, óíî
ûì ïûð ïîòûñà, ìàäèñüêîíú¸ñ,
òóæ ñóðàñüêûñà, òóæ
âîøòžñüêûñà, òóàëà âàêûòîçü
âóýìûí.