Historia klasa 5

HISTORIA 

 

5

Krzysztof Kowalewski 

Igor Kąkolewski 

Anita Plumińska-Mieloch 

Historia 

Podręcznik 

5 

szkoła podstawowa

Spis treści 

Wprowadzenie – historia, źródła, czas 5 

Dział I 

Pradzieje i najdawniejsze 

cywilizacje 

1. Najdawniejsze dzieje człowieka 10 

2. Mezopotamia – narodziny pierwszej 

cywilizacji 14 

3. Starożytny Egipt 19 

4. Starożytny Izrael 26 

5. Starożytne Indie i Chiny 30 

Lekcja powtórzeniowa 34 

Sprawdź się! 38 

Dział II 

Starożytna Grecja 

6. Cywilizacja starożytnych Greków 40 

7. W demokratycznych Atenach 45 

8. Wierzenia starożytnych Greków 50 

9. W teatrze i na igrzyskach 53 

10. Uczeni, pisarze, artyści 56 



Dział III 

Starożytny Rzym 

11. Rzym – od królestwa do republiki 66 

12. Imperium Rzymskie 70 

13. Cywilizacja starożytnego Rzymu 76 

14. Powstanie chrześcijaństwa i schyłek 

starożytności 81 



Dział IV 

Początki średniowiecza 

15. Bizancjum 92 

16. Powstanie cywilizacji islamu 97 

17. Państwo karolińskie 102 

18. Nowe państwa na zachodzie Europy 106 

19. Słowiańszczyzna 110 



Dział V 

Społeczeństwo, władza i kultura 

średniowiecznej Europy 

20. Rycerstwo i system lenny 120 

21. Średniowieczna wieś 125 

22. Średniowieczne miasto 129 

23. Kościół i kultura na zachodzie Europy 134 

24. Spór cesarstwa z papiestwem 142 

25. Wyprawy krzyżowe 145 



Dział VI 

Polska pierwszych Piastów 

26. Narodziny państwa polskiego 154 

27. Panowanie Bolesława Chrobrego 158 

28. Upadek i odbudowa państwa pierwszych 

Piastów 162 

29. Panowanie Bolesława Krzywoustego 165 

30. Społeczeństwo Polski pierwszych Piastów 168 



Dział VII 

Polska dzielnicowa 

i zjednoczona 

31. Rozbicie dzielnicowe 178 

32. Społeczeństwo i gospodarka Polski 

dzielnicowej 182 

33. Odbudowa Królestwa Polskiego 186 

34. Polska Kazimierza Wielkiego 190 

35. Polska w unii z Węgrami i Litwą 195 

36. Jagiellonowie w Europie Środkowej 200 

37. Monarchia stanowa w Polsce 205 



Indeks ważniejszych pojęć 216

O podręczniku 

63 

62 


Dział II 


 

 

 

VIII w. p.n.e. 

 

 

 

776 p.n.e. 

 

 

 

p.n.e. p.n.e. p.n.e. p.n.e. 

V w. p.n.e. 

 

 

Grecki dom 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dziedziniec greckiego domu. 

 

 

 

 

 

 

Dowodzili też armią ateńską w czasie wojny. Również 

sędziowie byli w Atenach wybierani przez losowanie 

spośród obywateli. 

Każdy obywatel miał prawo złożyć skargę, jeśli 

urzędnik źle wypełniał swoje obowiązki, a zgromadzenie 

mogło w drodze głosowania odwołać taką 

osobę ze stanowiska. Ponadto po zakończeniu kadencji 

urzędnik musiał złożyć sprawozdanie ze swojej 

działalności. 

Obywatele w życiu politycznym 

i na wojnie 

W demokratycznym ustroju główną rolę odgrywali 

politycy, którzy umieli świetnie przemawiać, przekonywać 

do swoich racji i zdobywać poparcie współobywateli 

na zgromadzeniu. W V wieku p.n.e. największy 

wpływ na politykę Aten wywierał Perykles. 

Polityk ten wprowadził wynagrodzenie dla obywateli 

uczestniczących w pracach rady lub sądów. Później 

takie wynagrodzenia dostawali też Ateńczycy, którzy 

uczestniczyli w obradach zgromadzenia ludowego. 

W ten sposób także ubodzy obywatele mogli 

brać udział w sprawowaniu władzy i angażować się 

w działania dla dobra całej wspólnoty. 

Do najważniejszych obowiązków obywatela należała 

służba w wojsku. Obywatel miał obowiązek za 

własne pieniądze zakupić uzbrojenie. W Atenach ci, 

których nie stać było na zakup kosztownej broni, służyli 

jako wioślarze na okrętach wojennych. 

Społeczeństwo Aten 

Obywatelami Aten były tylko te osoby, których rodzice 

również byli obywatelami. Prawo do udziału 

w sprawowaniu władzy w państwie mieli jednak 

tylko mężczyźni. Kobiety ateńskie – co było typowe 

dla greckich zwyczajów – nie miały praw politycznych, 

nie uczestniczyły w zgromadzeniach, nie 

pełniły urzędów. Zajmowały się przede wszystkim 

prowadzeniem domu. Nie mogły samodzielnie, bez 

opieki mężczyzny z rodziny, przebywać na ulicach 

i w miejscach publicznych. Tylko w uroczystościach 

religijnych uczestniczyły na równi z mężczyznami. 

 

Perykles. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Fragment przemówienia Peryklesa 

na zgromadzeniu ludowym 

Nazywa się ten ustrój demokracją, ponieważ 

opiera się na większości obywateli, a nie na 

mniejszości. W sporach prywatnych każdy obywatel 

jest równy w obliczu prawa; […] nikomu 

też, kto jest zdolny służyć ojczyźnie, ubóstwo 

albo nieznane pochodzenie nie przeszkadza 

w osiągnięciu zaszczytów. 

[...] szanujemy prawa w życiu publicznym; jesteśmy 

posłuszni każdoczesnej władzy i prawom. 

[…] bogactwem się nie chwalimy, lecz używamy 

go w potrzebie; przyznanie się do ubóstwa nie 

przynosi nikomu ujmy […]. U nas ci sami ludzie, 

którzy zajmują się sprawami państwa, zajmują 

się także swymi osobistymi [zajęciami], a ci, 

którzy ograniczają się tylko do swego rzemiosła, 

znają się także na polityce. 

Tukidydes, Wojna peloponeska, 

przeł. K. Kumaniecki, Wrocław 1991. 

 

 

 

 

 

* 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

60 

Kolonizacja grecka i fenicka. 

 

 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7 

W demokratycznych 

Atenach 

• 

Polis – obywatele – władza 

Polis była wspólnotą obywateli, którzy razem podejmowali 

decyzje w sprawach państwowych i wybierali 

urzędników. W wielu greckich miastach-państwach 

nie wszyscy obywatele uczestniczyli w życiu politycznym. 

Prawo do podejmowania ważnych decyzji 

i pełnienia urzędów mieli tam tylko członkowie najbogatszych 

i wpływowych rodzin. Z kolei w innych 

polis udział w sprawowaniu rządów brali wszyscy 

obywatele. Taki ustrój Grecy nazywali demokracją, 

co w ich języku oznaczało władzę ludu. W V wieku 

p.n.e. najsłynniejszą demokracją w Helladzie 

były Ateny. 

Zgromadzenie ludowe i rada 

Najważniejszy organ władzy demokracji ateńskiej 

stanowiło zgromadzenie ludowe. Zbierało się ono 

cztery razy w miesiącu i debatowało nad najważniejszymi 

sprawami państwowymi. Każdy obywatel 

miał prawo brać w nim udział – zabierać głos, wygłaszać 

opinie czy składać propozycje uchwał. Decyzje 

podejmowano większością głosów, głosowano przez 

podniesienie ręki. Obrady zaczynały się o świcie, 

a kończyły przed zmrokiem. 

Na co dzień polityką Aten kierowała rada. Jej 

członków wybierano przez losowanie spośród 

kandydatów zgłaszanych przez obywateli. Rada 

demokracja – ustrój, w którym wszyscy obywatele 

 

kadencja 

 

 

61 

zajmowała się m.in. propozycjami przedstawionymi 

na zgromadzeniu. Na tej podstawie opracowywała 

projekty uchwał i poddawała pod głosowanie podczas 

kolejnych obrad zgromadzenia. Przedstawiciele 

rady przewodniczyli obradom zgromadzenia. 

Urzędnicy 

W Atenach nie było grupy zawodowych urzędników. 

Urzędy pełnili obywatele wybierani poprzez 

losowanie lub w głosowaniu. Zarówno urzędnicy, jak 

i członkowie rady sprawowali swoje obowiązki przez 

roczną kadencję. Wszystkie urzędy miały charakter 

kolegialny, to znaczy jedną funkcję pełniło równocześnie 

kilku obywateli. Najważniejszy był urząd 10 strategów. 

Kierowali oni polityką zagraniczną polis. 

 

 

 

- 

 

ostracyzmem 

- 

 

 

- 

 

 

 

- 

 

 

- 

 

 

78 

Lekcja powtórzeniowa 

STAROŻYTNA GRECJA 

 

władzy. Przede wszystkim mógł uczestniczyć 

Ojczyzna starożytnych Greków to kraina poprzecinana 

pasmami górskimi i otoczona morskimi wodami. ścią głosów podejmowano najważniejsze decyzje 

w zgromadzeniu ludowym, na którym większo- 

Jej mieszkańcy tworzyli niewielkie społeczności, które 

około VIII wieku p.n.e. przekształciły się w miasta- Na co dzień polityka Aten była kierowana przez radę 

dotyczące państwa. 

-państwa. Grecy określali je mianem polis. 

i urzędników. Osoby zasiadające w radzie i sprawujące 

urzędy wybierano spośród obywateli poprzez 

W centrum greckiego miasta znajdowała się agora – 

główny plac miejski z budynkami urzędów i straganami 

kupców. Na pobliskim wzgórzu, zwanym akro- 

W demokratycznym ustroju Aten główną rolę od- 

losowanie lub w głosowaniu. 

polem, wznosiły się najważniejsze świątynie polis. grywali politycy, którzy umieli świetnie przemawiać 

Grecy, choć nie tworzyli jednego państwa, mieli i zdobywać poparcie współobywateli na zgromadzeniu. 

W V wieku p.n.e. najsłynniejszym ateńskim po- 

poczucie wspólnoty. Posługiwali się bowiem tym 

samym językiem i pismem alfabetycznym, czcili litykiem i przywódcą stał się Perykles. 

tych samych bogów, mieli podobne obyczaje. Sami Obywatelami Aten były osoby, których rodzice również 

mieli ateńskie obywatelstwo. Sprawować władzę 

siebie nazywali Hellenami, a ziemie, na których 

żyli – Helladą. 

mogli tylko mężczyźni. Niewolnicy byli pozbawieni 

W IX–VI wieku p.n.e. Hellenowie organizowali dalekie 

wyprawy i osiedlali się na wybrzeżach Morza poszczególnych obywateli. 

jakichkolwiek praw i stanowili własność państwa lub 

Śródziemnego i Morza Czarnego. Zakładali tam 

kolonie, czyli nowe miasta-państwa. 

 

Grecy wierzyli w wielu bogów. Wyobrażali ich sobie 

na podobieństwo ludzi, choć przypisywali bó- 

 

W V wieku p.n.e. jednym z najsilniejszych greckich stwom nieśmiertelność i nadzwyczajne zdolności. 

państw stały się Ateny. W polis tej ukształtował się Za najważniejszego z bogów Grecy uznawali Zeusa, 

ustrój określany mianem demokracji. Każdy obywatel 

ateński miał prawo brać udział w sprawowaniu górski w Grecji. 

którego siedzibą miał być Olimp – najwyższy szczyt 

 

Film, zrealizowany na podstawie 

komiksu pod tym samym 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Pytania i polecenia

5 

 

 

• 

Historia i źródła historyczne 

W klasie 4 zaczęliście uczyć się historii. Dowiedzieliście się, że jest to nauka, która zajmuje się badaniem 

dziejów ludzi od momentu, gdy zaczęli posługiwać się pismem. Aby poznać minione czasy, historycy analizują 

źródła historyczne, czyli wszelkie zachowane ślady działalności człowieka. Podczas swojej pracy stawiają 

różne pytania, np.: Co się wydarzyło? Gdzie i kiedy to miało miejsce? Kto uczestniczył w wydarzeniu? Jakie 

były przyczyny, przebieg i skutki wydarzenia? 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

codziennego 

 

 

 

 

 

 

 

czasopisma 

 

•

6 Wprowadzenie – historia, źródła, czas 

Ery i epoki 

Aby uporządkować wiedzę dotyczącą przeszłości, 

historycy dzielą dzieje na różne okresy. Najdłuższe 

z nich to dwie ery. Za początek ery, w której żyjemy 

i którą nazywamy naszą erą (n.e.), uznajemy przyjęty 

w tradycji rok narodzin Jezusa Chrystusa. O wszystkim, 

co wydarzyło się wcześniej, przed narodzinami 

Jezusa, mówi się, że stało się przed naszą erą (p.n.e.). 

Zamiennie posługujemy się określeniami: przed narodzeniem 

Chrystusa i po narodzeniu Chrystusa. 

Jeśli przy dacie nie został zamieszczony żaden 

skrót – ani p.n.e., ani n.e. – to przyjmujemy, że odnosi 

się ona do naszej ery. 

Okresy krótsze niż ery nazywamy epokami. Ich 

granice są wyznaczane przez doniosłe wydarzenia, 

o których będziecie się uczyć na lekcjach historii. 

Inne jednostki czasu, którymi często posługują 

się historycy, to m.in. tysiąclecie (inaczej milenium), 

wiek (czyli stulcie) oraz półwiecze (połowa wieku, 

czyli 50 lat). 

Wiek i jego połowa 

W klasie 4 nauczyliście się, jak określać wiek i jego 

połowę w odniesieniu do wydarzeń z naszej ery. Oto 

przykładowe obliczenia. 

Który to wiek? 

Założenie Akademii Krakowskiej 

w 1364 roku 

Zakrywamy dwie ostatnie cyfry w dacie i do powstałej 

liczby dodajemy 1. W ten sposób dowiadujemy się, 

który to wiek. 

1364 rok – zakrywamy 64 i zostaje nam 13. 

13 + 1 = 14 (XIV wiek) 

Zjazd gnieźnieński w 1000 roku 

W przypadku okrągłych dat rocznych (np. 300, 

1000, 1400, 2000 rok) zakrywamy dwie ostatnie cyfry 

i w ten sposób otrzymujemy wiek. 

1000 rok – zakrywamy 00 i zostaje nam 10 (X wiek) 

• 

 

 

 

 

2 milionów lat. 

wynalezienie pisma 

 

 

 

4000 lat. 

upadek Cesarstwa 

Rzymskiego na Zachodzie 

 

 

 

1000 lat.

Wprowadzenie – historia, źródła, czas 

7 

Która to połowa wieku? 

Wybuch powstania kościuszkowskiego w 1794 roku 

Dwie ostatnie cyfry w dacie 1794 to liczba 94. 

94 > 50 

Liczba 94 jest większa od 50, czyli powstanie kościuszkowskie wybuchło w drugiej połowie XVIII wieku. 

Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku 


18 < 50 

Liczba 18 jest mniejsza od 50, czyli Polska odzyskała niepodległość w pierwszej połowie XX wieku. 

lata 

 

 

wieki 

ery 

V IV III II I I II III IV V 

 

 

 

 

 

odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba 

 

 

 

400 lat. 

 

 

 

Trwa od 100 lat.

8 Wprowadzenie – historia, źródła, czas 

W przypadku okresu przed naszą erą wiek określamy 

tak samo jak dla czasów naszej ery. Jednak 

przy oznaczaniu połowy wieku obowiązuje odwrotna 

zasada. Oto przykładowe obliczenia. 

Który to wiek i która jego połowa? 

Założenie starożytnego Rzymu w 753 roku p.n.e. 

753 rok p.n.e. – zakrywamy 53 i zostaje nam 7. 

7 + 1 = 8 (VIII wiek p.n.e.) 


53 > 50 

Liczba 53 jest większa od 50, czyli Rzym został 

założony w pierwszej połowie VIII wieku p.n.e. 

(Uwaga, tu właśnie obowiązuje odwrotna zasada 

wyznaczania połowy wieku niż w przypadku 

naszej ery). 

Śmierć rzymskiego wodza Juliusza Cezara 

w 44 roku p.n.e. 

44 rok p.n.e. – zakrywamy 44 i zostaje nam 0. 

0 + 1 = 1 (I wiek p.n.e.) 


44 < 50 

Liczba 44 jest mniejsza od 50, czyli wydarzenie 

miało miejsce w drugiej połowie I wieku p.n.e. 

Ile lat minęło? 

Umiecie już obliczyć, ile lat minęło między dwoma 

wydarzeniami z naszej ery. 

Ile lat minęło od chrztu Mieszka I (966 rok) 

do wybuchu powstania styczniowego (1863 rok)? 

1863 – 966 = 897 (lat) 

Podobnie wykonujemy obliczenia w przypadku 

dwóch wydarzeń sprzed naszej ery. 

Ile lat minęło od powstania republiki rzymskiej 

(509 rok p.n.e.) do wybuchu powstania Spartakusa 

(73 rok p.n.e.)? 

509 – 73 = 436 (lat) 

Inaczej postępujemy, jeśli chcemy obliczyć, ile lat 

minęło między wydarzeniem sprzed naszej ery a wydarzeniem 

z naszej ery. Trzeba pamiętać, że nie było 

„roku zero”. Dlatego musimy dodać obie daty roczne, 

a następnie od uzyskanej sumy odjąć ten jeden 

„brakujący” rok. 

Ile lat upłynęło od bitwy pod Maratonem 

(490 rok p.n.e.) do koronacji Bolesława Chrobrego 

(1025 rok n.e.)? 

490 + 1025 – 1 = 1514 (lat) 

PYTANIA I POLECENIA

Dział I 

Pradzieje i najdawniejsze cywilizacje 

ok. 10 000 p.n.e. 

 

 

ok. 3500 p.n.e. 

narodziny 

 

Mezopotamii 

ok. 2400 p.n.e. 

powstanie 

 

 

 

powstanie pierwszego 

 

 

 

 

 

 

ok. 3100 p.n.e. 

 

i Dolnego Egiptu 

 

spisanie Kodeksu 

Hammurabiego 

 

panowanie Dawida

10 

1 

• 

 

 

Początki człowieka 

Skąd pochodzimy? Jakie są początki dziejów człowieka? 

To pytania, na które od wieków poszukiwano odpowiedzi. 

Dzisiaj dzięki badaniom naukowym wiemy, 

że nasi najstarsi przodkowie pojawili się w Afryce 

około 4 milionów lat temu. Istoty te znacznie różniły 

się od nas. Jednak potrafiły już, tak jak my, poruszać 

się w pozycji wyprostowanej, na dwóch nogach. 

Mijały miliony lat, pojawiały się i wymierały kolejne 

gatunki ludzkie. Ich przedstawiciele zasiedlili nie 

tylko Afrykę, lecz także inne kontynenty. Zdobywali 

wciąż nowe umiejętności, a także zaczęli posługiwać 

się mową. Dzięki niej mogli łatwiej porozumiewać 

się, współdziałać w grupie oraz przekazywać zdobytą 

wiedzę kolejnym pokoleniom. 

Około 160–100 tysięcy lat temu pojawił się w Afryce 

człowiek rozumny, gatunek, do którego należymy 

także my – ludzie współcześni. Natomiast wszystkie 

starsze gatunki ludzkie wymarły. 

Pierwsze narzędzia, ogień 

Najdawniejsi ludzie żyli w niewielkich grupach, 

w których wspólnie zdobywali pożywienie. Początkowo 

żywili się tym, co udało im się zebrać – dziko 

rosnącymi owocami, nasionami, jadalnymi pędami 

roślin. Chwytali też mniejsze zwierzęta. 

Z czasem nauczyli się używać najprostszych narzędzi. 

Były to przedmioty, które znajdowali w swoim 

otoczeniu – kamienie, kije, kości. Za ich pomocą 

polowali, wykopywali z ziemi jadalne korzenie 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• 

•

1. Najdawniejsze dzieje człowieka 

11 

 

 

 

 

 

 

• 

 

 

roślin, rozłupywali orzechy. Wielka 

Wielka zmiana nastąpiła około 

2,5 miliona lat temu, gdy człowiek 

samodzielnie zaczął wytwarzać 

kamienne narzędzia. Uderzał jednym kamieniem 

o drugi, by zaostrzyć jego krawędź. 

Z obrobionych w ten sposób kamieni powstawały 

najpierw pięściaki, a później także groty włóczni 

i strzał, prymitywne noże. 

Działający w grupie, wyposażeni w ostrą kamienną 

broń ludzie mogli organizować łowy na duże, 

groźne zwierzęta. Za pomocą pięściaków z łatwością 

kroili mięso upolowanych okazów oraz rozcinali ich 

skóry, z których sporządzali ubrania. Innym przełomowym 

osiągnięciem najdawniejszych ludzi było 

opanowanie umiejętności posługiwania się ogniem. . 

Najpierw nauczyli się podtrzymywać ogień, który 

pojawiał się w wyniku uderzenia pioruna. Później 

zaczęli go samodzielnie rozniecać 

– krzesali iskry, uderzając 

kamieniem o kamień, lub 

pocierali jednym kawałkiem 

drewna o drugi. Ogniska 

rozjaśniały nocne ciemności 

i chroniły przed chłodem 

oraz odstraszały drapieżne 

zwierzęta. Na ogniu i w żarze 

można było piec mięso lub bulwy 

roślin. 

 

Wędrowni łowcy i zbieracze 

Po pewnym czasie w miejscu, w którym przebywała 

grupa ludzi zajmująca się zbieractwem i łowiectwem, 

zaczynało brakować pożywienia. Jej członkowie 

musieli więc wędrować na inne tereny. Tam, 

gdzie się zatrzymywali, zakładali nowe obozowisko. 

Zamieszkiwali w jaskiniach lub budowali szałasy 

z gałęzi i skór upolowanych zwierząt. Taki tryb życia 

najdawniejszych ludzi nazywamy wędrownym 

lub koczowniczym, a epokę, w której żyli, określamy 

mianem paleolitu (czyli starszej epoki kamienia). 

 

 

 

•

12 


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Czasy rolników 

Rolnicy nie mogli, tak jak ich paleolityczni przodkowie, 

wędrować z miejsca na miejsce. Aby zebrać 

plony, musieli spulchnić ziemię motykami, wysiać 

ziarna, czekać, aż zboże wyrośnie i chronić je przed 

dzikimi zwierzętami. Zaczęli więc prowadzić osiadły 

tryb życia. W pobliżu pól zakładali stałe osady. Budowali 

w nich chaty z drewna, a później także domy 

z suszonych na słońcu glinianych cegieł. 

Obfitość roślinnego pożywienia sprawiła, że rolnicy 

mogli udomowić zwierzęta. Stopniowo oswajali 

różne gatunki: bydło, owce, kozy, świnie i drób. Hodowali 

je nie tylko na mięso, lecz także dla mleka, 

jajek i wełny. Na grzbietach wołów czy koni można 

też było transportować ludzi i ciężkie ładunki. 

Epokę, w której rozwinęło się rolnictwo, a ludzie 

zaczęli wieść osiadłe życie nazywamy neolitem (czyli 

młodszą epoką kamienia). Samo przechodzenie od 

gospodarki zbieracko-łowieckiej do rolniczej oraz 

od wędrownego do osiadłego trybu życia określamy 

mianem rewolucji neolitycznej. Wbrew nazwie 

Początki rolnictwa 

Około 10 tysięcy lat p.n.e. nastąpiło ocieplenie klimatu, 

które spowodowało ważne zmiany w życiu 

paleolitycznych wędrowców. Rozpoczęły się one na 

obszarze tzw. Żyznego Półksiężyca, rozciągającym 

się od Morza Śródziemnego do Zatoki Perskiej. 

Na tamtejszych ziemiach rosły dzikie odmiany zbóż, 

przede wszystkim pszenicy. Mieszkańcy tych terenów 

nauczyli się ścinać kamiennymi sierpami kłosy 

zboża, przechowywać ziarna, rozcierać je na mąkę 

i wypiekać z niej placki. 

Z biegiem czasu zauważyli, że nowe rośliny wyrastają 

z dojrzałych ziaren zboża, które upadły na 

ziemię. Zaczęli więc sami wysiewać część zebranego 

ziarna i zbierać plony. W ten sposób narodziło 

się rolnictwo. Mieszkańcy Żyznego Półksiężyca 

wprowadzili później też uprawy innych roślin, m.in. 

jęczmienia, prosa, soczewicy, grochu, lnu czy drzew 

owocowych. 

 

 

 

•

1. Najdawniejsze dzieje człowieka 

13 

nie były to gwałtowne wydarzenia, lecz powolny, 

trwający tysiące lat proces. Rewolucja neolityczna 

najwcześ niej dokonała się na obszarze Żyznego Półksiężyca. 

Przez następne stulecia jej zdobycze rozprzestrzeniały 

się w kolejnych krainach. 

Pierwsi rzemieślnicy i kupcy 

W okresie neolitu ludzie posiedli wiele nowych 

umiejętności. Z włókien lnu oraz z owczej wełny 

wytwarzali tkaniny, z których szyli ubrania. Z gliny 

lepili naczynia ułatwiające przechowywanie i transportowanie 

żywności (np. ziarna, mąki, napojów), 

a także gotowanie posiłków. Początkowo w celu 

utwardzenia ceramiki, czyli przedmiotów wytwarzanych 

z gliny, suszyli ją na słońcu, później zaczęli wypalać. 

Ludzie, którzy wykonywali różne przedmioty, 

z czasem przestali zajmować się rolnictwem. Stali 

się w ten sposób pierwszymi rzemieślnikami. Było 

to możliwe, ponieważ neolityczne rolnictwo zapewniało 

coraz więcej żywności. Rzemieślnicy mogli 

kupować ją od rolników w zamian za wytwarzane 

przez siebie przedmioty. W ten sposób narodził się 

handel. Wraz z nim pojawiła się też nowa grupa społeczna 

– kupcy. 

1 

 

 

 

 

• 

 

2 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PYTANIA I POLECENIA

14 

2 

 

 

• 

Od kamienia do metalu 

Wytwarzane w czasach paleolitu i neolitu kamienne 

przedmioty łatwo pękały i szybko się tępiły. Jednak 

prehistoryczni rzemieślnicy znaleźli w końcu sposób, 

by temu zaradzić. Odkryli właściwości metali 

i zaczęli wyrabiać z nich narzędzia, broń i ozdoby. 

Najpierw nauczyli się wytapiania miedzi, a kilkaset 

lat później – brązu. 

Narzędzia z brązu wyparły przedmioty z kamienia. 

W ten sposób około 3500 lat p.n.e. zakończyły 

się czasy neolitu i nastała epoka brązu. Na czas jej 

trwania przypada następny wielki proces w dziejach 

człowieka – powstanie pierwszych cywilizacji. 

Kolejny przełom techniczny stanowiło opanowanie 

umiejętności wytopu żelaza, które ma jeszcze lepsze 

właściwości niż brąz. Początki epoki żelaza uczeni 

datują około 1200 lat p.n.e. 

Mezopotamia – kraina między rzekami 

Najstarsza cywilizacja ukształtowała się na obszarze 

Żyznego Półksiężyca, w krainie nazywanej Mezopotamią. 

O wyjątkowości tego terenu decydowały 

dwie wielkie rzeki – Eufrat i Tygrys. Co roku wiosną 

występowały one z brzegów i zalewały rozległe doliny. 

Dzięki wylewom ziemia w Mezopotamii była żyzna 

i dobrze nawodniona. W urodzajnych dolinach 

przez tysiące lat pomyślnie rozwijało się rolnictwo 

i osadnictwo. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• 

 

 

 

•

2. Mezopotamia – narodziny pierwszej cywilizacji 

15 

4 

1 2 

3 

Wylewy Eufratu i Tygrysu bywały nieregularne 

i gwałtowne. Zbyt duże – niszczyły pola, domostwa 

i zapasy zboża. Zbyt małe – prowadziły do suszy, nieurodzaju 

i głodu. Zapobiegliwi rolnicy powoli uczyli 

się panować nad wylewami. Kopali kanały nawadniające 

i zbiorniki, usypywali wały. Dzięki temu woda 

przez cały rok dopływała do wszystkich pól, nawet 

tych oddalonych wiele kilometrów od rzeki. W czasie 

nadmiernych wylewów nie niszczyła zaś upraw. 

Miasto, państwo i władza 

Sumerowie, najstarszy znany nam lud Mezopotamii, 

nauczyli się wytwarzać narzędzia z brązu. Żyli już 

nie tylko w rozproszonych, małych osadach wiejskich, 

lecz także zaczęli zakładać miasta. Osiedlali 

się w nich rolnicy pracujący na pobliskich polach, 

a także rzemieślnicy i kupcy, którzy w miastach mieli 

swoje warsztaty i składy towaru. 

Kopanie oraz czyszczenie i naprawianie sieci kanałów 

wymagały długotrwałej pracy dużych grup 

ludzi. Właśnie w związku z tymi działaniami w Mezopotamii 

pojawili się przywódcy potrafiący zarządzać 

ludźmi i organizować ich zbiorowy wysiłek. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Z czasem przywódcy ci przekształcili się we władców, 

którzy przejęli rządy w poszczególnych miastach. 

Początkowo obszar podlegający jednemu 

władcy był niewielki – obejmował zwykle miasto 

wraz z najbliższą okolicą. Dlatego najstarsze państwa, 

które powstały w Mezopotamii około 3500 lat 

p.n.e., nazywamy miastami-państwami. 

Cywilizacja mezopotamska istniała przez setki 

lat. W tym czasie różne ludy przybywały na obszar 

między Tygrysem a Eufratem – osiedlały się tam 

oraz przejmowały i rozwijały osiągnięcia swoich 

poprzedników.

16 


Religia starożytnej Mezopotamii 

Mieszkańcy Mezopotamii wierzyli w wielu bogów. 

Taką religię nazywamy politeizmem (wielobóstwem). 

Każdy ośrodek miejski w Mezopotamii 

miał swoje bóstwo opiekuńcze, któremu w centrum 

miasta budowano świątynię. Wierzono, że cześć 

oddawana bogom zapewnia ludziom ochronę i pomyślność. 

Świątyniami opiekowali się kapłani prowadzący 

ceremonie religijne. Byli bardzo ważną grupą 

społeczną. Wraz z urzędnikami wspierali królów 

w zarządzaniu miastami-państwami. 

 

 

Pismo 

Aby skutecznie zarządzać społecznością miasta- 

-państwa czy prowadzić handel, konieczne stało się 

utrwalanie ważnych informacji. Urzędnicy działający 

w imieniu króla oraz kupcy zaczęli w tym celu posługiwać 

się glinianymi tabliczkami. Rysowali na nich 

znaki (obrazki), które informowały np. o ilości towaru 

czy jego właścicielu. Z tych znaków ok. 3500 lat 

p.n.e. wykształciło się pierwsze w dziejach pismo. 

 

 

 

 

 

 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

woda 

 

 

 

rylec

2. Mezopotamia – narodziny pierwszej cywilizacji 

17 

Początkowo służyło ono do sporządzania spisów 

towarów czy podatków, a także praw ustanawianych 

przez władców. Z czasem mieszkańcy Mezopotamii 

zaczęli też zapisywać dzieła literackie (np. słynny 

epos Gilgamesz), a także teksty religijne i historyczne. 

Pismo okazało się jednym z największych wynalazków 

w dziejach ludzkości. Dzięki niemu można 

było łatwo utrwalać i przekazywać innym ludziom 

wszelkie informacje, a także zachować zdobytą wiedzę 

dla kolejnych pokoleń. Dziś przyjmujemy, że 

wraz z pojawieniem się pisma zakończyła się prehistoria, 

a rozpoczęły się czasy historyczne i ich pierwsza 

epoka – starożytność. 

Hammurabi – zdobywca i prawodawca 

Władcy mezopotamskich miast-państw nierzadko 

prowadzili między sobą wojny. Niektórzy z nich 

zwyciężali sąsiadów, zajmowali ich ziemie i tworzyli 

rozległe państwa. Jednym z takich potężnych państw 

stała się Babilonia, której król – Hammurabi – opanował 

w XVIII wieku p.n.e. niemal cały obszar Mezopotamii. 

Władca ten zasłynął nie tylko jako wielki 

zdobywca. Z jego nakazu na kamiennych słupach 

zostały wyryte pismem klinowym prawa, które miały 

obowiązywać wszystkich mieszkańców Babilonii. 

Ten tak zwany Kodeks Hammurabiego jest najstarszym 

zachowanym w całości zbiorem praw. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Fragment Kodeksu Hammurabiego 

§ 195. Jeśli syn ojca swego uderzył, rękę utną mu. 

§ 196. Jeśli obywatel oko obywatelowi wybił, oko wybiją mu; 

§ 197. Jeżeli kość obywatela złamał, kość mu złamią. 

§ 203. Jeśli obywatel w policzek obywatela takiego jak on uderzył, 

1 minę [ok. 1/2 kg] srebra zapłaci […]. 

Kodeks Hammurabiego, przeł. M. Stępień, Warszawa 2000.

18 


Naukowcy i wynalazcy 

Starożytnej Mezopotamii zawdzięczamy wiele osiągnięć, 

z których ludzkość korzysta do dziś. Tamtejsi 

uczeni, przede wszystkim kapłani, zajmowali się 

m.in. matematyką. Potrafili przeprowadzać działania 

na dużych liczbach, znali ułamki. Opracowali 

system liczbowy oparty na liczbie 60, którym do dziś 

posługujemy się np. przy obliczaniu miary kątów czy 

mierzeniu czasu. Dzięki obserwacjom nieba tworzyli 

zaczątki astronomii. Na tej podstawie opracowali 

kalendarz liczący 354 dni i dzielący się na 12 miesięcy. 

Wynaleźli też zegar słoneczny. Podzielili dobę 

na 24 godziny, w których – stosując system sześćdziesiątkowy 

– wyodrębniali minuty. Jednym z najważniejszych 

wynalazków ludów Mezopotamii było 

koło. Zastosowali je w garncarstwie i transporcie. 

Dzięki temu mogli wyrabiać niemal idealnie okrągłe 

naczynia, a dwu- lub czterokołowe wozy ciągnięte 

przez woły pozwalały przewozić ciężkie ładunki na 

znaczne odległości. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PYTANIA I POLECENIA 

 

 

 

 

 

*

19 

3 

 

• 

Egipt – cywilizacja nad Nilem 

Druga najstarsza cywilizacja ukształtowała się 

w Egipcie. Jej narodziny, podobnie jak w Mezopotamii, 

były związane z wielką rzeką – Nilem. Płynie on 

w wąskiej dolinie, której szerokość wynosi zaledwie 

kilka kilometrów. W końcowym biegu rzeka tworzy 

rozległą deltę z kilkoma odnogami. W starożytności 

życie egipskiego społeczeństwa skupiało się prawie 

wyłącznie na żyznych obszarach doliny i delty. Po 

obu ich stronach rozciągała się natomiast pustynia. 

Wody Nilu wzbierały latem, pod koniec tej pory 

roku rzeka wylewała, jesienią jej wody opadały 

i pozostawiały w dolinie wilgotny, żyzny muł. Nawodniona 

i użyźniona gleba była gotowa do siewu. 

Uprawiane rośliny wzrastały i dojrzewały w czasie 

ciepłej egipskiej zimy. Wiosną Egipcjanie zbierali 

plony. Z czasem nauczyli się kopać kanały i sztuczne 

zbiorniki, dzięki czemu nawadniali i uprawiali coraz 

większe tereny. 

 

 

 

• 

 

 

 

•

20 


Władza faraona 

Podobnie jak w Mezopotamii również nad Nilem zaczęły 

kształtować się ośrodki władzy. W Egipcie nie 

powstały jednak miasta-państwa. Uformowały się 

natomiast dwa królestwa – Dolnego i Górnego Egiptu. 

Około 3100 roku p.n.e. zostały one zjednoczone 

pod władzą jednego króla. 

Władza faraona, bo tak określano króla starożytnego 

Egiptu, była dziedziczna (przechodziła z ojca 

na syna) oraz nieograniczona. Do władcy należała 

cała egipska ziemia, jej mieszkańcy i ich dobytek. 

Faraon sprawował funkcję najwyższego kapłana 

i głównego wodza wojsk. Stanowił prawa i był najwyższym 

sędzią. Egipcjanie wierzyli, że w chwili koronacji 

stawał się bóstwem, a po śmierci wracał do 

niebios i jednoczył się z bogiem słońca. Formę władzy, 

która ukształtowała się w starożytnym Egipcie, 

nazywamy monarchią despotyczną. 

Urzędnicy i kapłani 

W sprawowaniu rządów króla wspierali urzędnicy 

i kapłani. Należeli oni do nielicznej grupy ludności 

egipskiej, która umiała czytać i pisać. Urzędnicy 

zarządzali budową i naprawą kanałów nawadniających, 

mierzyli poziom wody podczas wylewu Nilu 

i przewidywali, jaki będzie urodzaj. Na tej podstawie 

okreś lali wielkość danin, które chłopi musieli 

składać faraonowi. Zbierali daniny od chłopów i rzemieślników. 

Pełnili funkcje sędziów. Nadzorowali 

też wielkie prace budowlane. 

 

 

 

 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

•

3. Starożytny Egipt 

21 

3 

2 

3 

1 

4 

 

 

 

Miejsca, gdzie suszono 

 

 

5 

Kapłani nie tylko organizowali obrzędy religijne, 

lecz także zajmowali się nauką – matematyką, medycyną 

czy obserwacjami nieba. Potrafili np. obliczyć, 

kiedy nastąpi wylew Nilu. Jako ludzie wykształceni 

często pełnili funkcje wysokich urzędników oraz byli 

najbliższymi doradcami faraonów. 

Chłopi, rzemieślnicy i kupcy 

Niższe grupy egipskiego społeczeństwa to chłopi, 

rzemieślnicy i kupcy. Pola uprawne były własnością 

faraona. Uprawiający je chłopi musieli oddawać 

część plonów jako daniny na rzecz władcy, kapłanów 

i urzędników. W czasie, gdy nie pracowali 

na roli, byli zatrudniani przy wielkich budowach – 

królewskich pałaców i grobowców, świątyń, dróg. 

Rzemieślnicy wyrabiali przedmioty codziennego 

użytku, narzędzia, broń i ozdoby. Wielu z nich było 

prawdziwymi artystami. Wykonywali np. posągi 

bóstw dla świątyń czy ścienne malowidła. Handlem 

zajmowali się kupcy. 

Nieliczną grupę stanowili niewolnicy, którzy 

przede wszystkim służyli w pałacach władców.

22 


Re 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1 2 3 

4 5 

 

 

 

 

 

 

 

Religia egipska 

Starożytni Egipcjanie czcili wielu bogów (politeizm). 

Wierzyli, że istnienie świata jest podtrzymywane 

przez bogów. Od ich woli zależy np., czy Nil użyźni 

pola, czy wzejdzie słońce. Dlatego oddawali bogom 

cześć w czasie codziennych ceremonii. Przede 

wszystkim było to obowiązkiem kapłanów, którzy 

sprawowali obrzędy w świątyniach. 

Egipcjanie wyobrażali sobie bóstwa na podobieństwo 

ludzi, czasem jako ludzkie postaci z głowami 

zwierząt, a nieraz jako zwierzęta. Wierzyli, że bogowie 

mogą wręcz objawiać się w ciałach wybranych 

zwierząt (np. jako krokodyle, koty, chrząszcze skarabeusze), 

które w związku z tym otaczali czcią. 

Nauka 

Egipcjanie, a przede wszystkim ich kapłani, wnieśli 

duży wkład w rozwój matematyki, zwłaszcza geometrii. 

Opracowali sposoby obliczania powierzchni i objętości 

różnych figur. Było im to potrzebne np. przy 

wznoszeniu wielkich budowli. W obliczeniach – tak 

jak my dzisiaj – stosowali system dziesiętny. Prowadzili 

obserwacje astronomiczne i porządkowali 

wiedzę z tej dziedziny. Umieli np. przewidzieć, 

kiedy nastąpi zaćmienie Słońca. Mieli także duże 

osiągnięcia w medycynie. Znali wiele leków, w tym 

uśmierzających ból, przeprowadzali skomplikowane 

operacje chirurgiczne, nawet trepanacje czaszki, potrafili 

leczyć zęby.

3. Starożytny Egipt 23 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

papirusowa 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PYTANIA I POLECENIA

24

25 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

umieszczano 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

nie drewniane 

 

 

 

 

 

Fragment tekstu autorstwa 

Herodota, starożytnego greckiego 

historyka z V wieku p.n.e. 

[Faraon] Cheops wszystkim rozkazał, 

aby dla niego pracowali. Otóż 

jednym wyznaczono, żeby z kamieniołomów 

[…] wlekli kamienie 

aż do Nilu. Skoro kamienie przeprawiono 

na statkach przez rzekę, 

polecił odbierać je innym [ludziom] 

i wlec [dalej] […]. A na budowie samej 

piramidy upłynął okres dwudziestu 

lat. [Piramida] sporządzona 

jest z wygładzonych i jak najdokładniej 

dopasowanych […] [bloków] 

kamiennych, […] [dźwigali je 

w górę] machinami, które sporządzili 

z krótkich drewien […]. 

Herodot, Dzieje, przeł. S. Hammer, 

Warszawa 2005. 

 

 

we wznoszeniu piramid

26 

4 

 

• 

Palestyna 

Palestyna to niewielki kraj na obszarze Żyznego 

Półksiężyca. W czasach starożytnych sąsiadowała 

z dwoma wielkimi cywilizacjami – egipską i mezopotamską. 

Na nadmorskich terenach Palestyny oraz 

w dolinie Jordanu i w dolinach mniejszych rzek panowały 

korzystne warunki dla uprawy roli. Na pozostałych, 

częściowo górzystych obszarach mieszkańcy 

trudnili się głównie hodowlą owiec, kóz i bydła. 

Z kolei dla ludności żyjącej nad Jordanem i jeziorem 

Genezaret ważnym zajęciem było rybołówstwo. 

Na obszarze Palestyny osiedlały się w starożytności 

różne ludy. Jednym nich byli Żydzi, zwani wówczas 

Hebrajczykami, a później także Izraelitami. 

Przybyli tam prawdopodobnie w XIX wieku p.n.e. 

Lud Izraela i jego Bóg 

Żydzi byli niewielkim ludem, nie stworzyli w starożytności 

potężnego państwa jak np. ich sąsiedzi – 

Egipcjanie czy Babilończycy. Spośród innych starożytnych 

społeczeństw wyróżniali się swoją wiarą. 

Z czasem porzucili kult wielu bogów i zaczęli wierzyć, 

że istnieje tylko jeden Bóg. Taką religię nazywamy 

monoteizmem (czyli jedynobóstwem). Religia 

żydowska – dziś określana mianem judaizmu – jest 

najstarszą religią monoteistyczną. 

Żydzi wierzyli, że Bóg, którego nazywali Jahwe, 

stworzył świat, zawarł przymierze z Izraelitami 

i uczynił ich narodem wybranym. Obiecał także, że 

Palestyna będzie ojczyzną Izraelitów, dlatego uważali 

ją za swoją Ziemię Obiecaną. Warunkiem dotrzymania 

przymierza miało być przestrzeganie zasad 

postępowania, które Bóg objawił Żydom, przede 

wszystkim Dziesięciu Przykazań. 

Religia żydowska kładła duży nacisk na drobiazgowe 

wypełnianie przepisów dotyczących ofiar 

oraz rozmaitych zakazów religijnych (np. zakaz spożywania 

mięsa wieprzowego). Zakazywała również 

sporządzania wizerunków ludzi i zwierząt. Miało to 

uchronić wyznawców przed grzechem, jakim mogłoby 

być odejście od monoteizmu i oddawanie czci 

wielu bogom. 

 

 

•

4. Starożytny Izrael 

27 

Święte księgi – Biblia 

Swoje zasady religijne, prawa oraz historię przymierza 

z Bogiem Żydzi zaczęli spisywać. Tak stopniowo 

przez stulecia powstawały księgi, które z czasem zostały 

połączone w jedną – Biblię (słowo to, pochodzące 

z języka greckiego, znaczy po prostu „księgi”). 

Była ona pisana przez ludzi, ale – jak wierzyli Izraelici 

– pod natchnieniem Boga. 

Biblia jest dziś dla nas głównym źródłem pisanym, 

dzięki któremu możemy badać dzieje starożytnego 

Izraela. Musimy jednak pamiętać, że jest 

( 

 

 

 

 

, 

 

 

 

to przede wszystkim dzieło religijne, opowiadające 

o tym, jak Bóg objawiał się w dziejach tego ludu. 

Naukowcy zestawiają więc opowieści biblijne z innymi 

źródłami, przede wszystkim z wynikami prac 

archeologicznych. 

W Palestynie i Egipcie 

Według tradycji zapisanej w Biblii Hebrajczycy wywodzili 

się od Abrahama pochodzącego z miasta 

Ur w Mezopotamii. To on z Bożego polecenia miał 

przyprowadzić Żydów do ich Ziemi Obiecanej, którą 

później zaczęto nazywać Palestyną. W tych czasach 

Izraelici byli prawdopodobnie wędrownym ludem 

pasterskim. 

Część Żydów osiedliła się w Egipcie, gdzie – jak 

podaje Biblia – schronili się przed klęską głodu i wiedli 

dostatnie życie. Po kilku stuleciach w państwie faraonów 

zaczęli jednak cierpieć prześladowania. Pod 

wodzą Mojżesza wyruszyli więc do Ziemi Obiecanej. 

Według zapisów biblijnych to właśnie Mojżeszowi 

Bóg przekazał na górze Synaj Dziesięć Przykazań, 

które stały się fundamentem religii żydowskiej. 

 

Fragment Dziesięciu Przykazań nadanych 

Mojżeszowi na górze Synaj 

Nie będziesz miał bogów innych oprócz Mnie. 

Nie uczynisz sobie posągu ani żadnego obrazu 

tego, co jest na niebie wysoko albo na ziemi n i- 

sko, lub w wodzie poniżej ziemi. Nie będzi esz 

oddawał im [tym malowidłom lub posągom] 

pokłonu ani służył. Bo Ja jestem Pan, Bóg twój, 

zazdrosny […]. 

Pismo Święte Stareg o i Nowego Testamentu, 

oprac. zespół biblistów polskich z inicjatywy 

benedyktynów tynieckich, Poznań–Warszawa 1990.

28 


 

• 

• 

Dawid i Salomon 

W XIII–XII wieku p.n.e. Żydzi z Egiptu dotarli do Ziemi 

Obiecanej. Plemiona żydowskie prowadziły wojny 

z innymi ludami żyjącymi w Palestynie i zajmowały 

kolejne tereny. Z czasem pod wpływem zagrożenia 

ze strony wrogich sąsiadów się zjednoczyły. Tak 

powstało starożytne królestwo Izraela. W XI–X wieku 

p.n.e. panowali w nim słynni królowie – Dawid 

i Salomon. W ich czasach starożytny Izrael przeżywał 

okres największego rozkwitu. Dawid zasłynął 

jako wybitny wódz, zdobywca nowych ziem. Za jego 

panowania stolicą i centrum religijnym Izraela stała 

się Jerozolima. Salomon, władca słynący z mądrości, 

polecił wznieść tam świątynię Jahwe. 

Po śmierci Salomona królestwo rozpadło się na 

dwa państwa. Ich burzliwe losy zakończyły się ostatecznie, 

gdy w VI wieku p.n.e. całą Palestynę podbił 

potężny król Babilonii. Nakazał on zburzyć Jerozolimę, 

zniszczyć znajdującą się tam świątynię. Część 

mieszkańców przesiedlił do Babilonii. Okres tak 

zwanej niewoli babilońskiej trwał kilkadziesiąt lat.

4. Starożytny Izrael 

29 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Przymierza 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PYTANIA I POLECENIA

30 

5 

 

 

• 

Cywilizacja doliny Indusu 

Starożytne cywilizacje związane z wielkimi rzekami 

powstały nie tylko w Mezopotamii i Egipcie, lecz 

także na obszarach Azji położonych dalej na 

wschód – w Indiach i Chinach. Żyzne nadrzeczne 

doliny stwarzały tam dogodne warunki do rozwoju 

rolnictwa. Cywilizacje Indii ukształtowały się nad 

trzema wielkimi rzekami – Indusem, Gangesem 

i Brahmaputrą. Najstarsza z nich narodziła się około 

2400 lat p.n.e. w dolinie Indusu. Żyjący tam ludzie 

 

•

5. Starożytne Indie i Chiny 

31 

zajmowali się uprawą pszenicy, jęczmienia i sezamu, 

znali też bawełnę. Hodowali bawoły, świnie, osły, 

konie. Budowali systemy nawadniające. Znali ceramikę 

i metale, produkowali kunsztowne przedmioty 

i ozdoby. Wznieśli dwa wielkie, precyzyjnie rozplanowane 

miasta – Mohendżo Daro i Harappę. Ich 

mieszkańcy posługiwali się pismem obrazkowym. 

Indie po najeździe Ariów 

Około 1500 lat p.n.e. Mohendżo Daro i Harappa popadły 

w ruinę. Wówczas z północnego zachodu wtargnęli 

na obszar Indii najeźdźcy – Ariowie. Zniszczyli 

resztki cywilizacji Indusu i podbili prawie cały Półwysep 

Indyjski. 

Ariowie częściowo przejęli zdobycze pokonanej 

cywilizacji, ale nie budowali już wielkich miast, 

pozostali społeczeństwem wiejskim. Przez kolejne 

stulecia starożytności na obszarze Indii istniało 

wiele niezależnych państewek. Jedynie w IV–III wieku 

p.n.e. ziemie te zostały zjednoczone przez dynastię 

Maurjów. 

Ważnym osiągnięciem kultury starożytnych Indii 

była wspaniała literatura. Przez długi czas Ariowie 

nie znali pisma (nie przejęli go z cywilizacji Indusu). 

Swoją tradycję przekazywali ustnie w formie recytowanych 

tekstów religijnych. Te tak zwane Wedy (słowo 

to oznacza wiedzę) spisali dość późno z użyciem 

nowego rodzaju pisma. 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

•

32 


 

 

 

 

 

 

Do wielkich dzieł starożytnej literatury indyjskiej 

należą również późniejsze od Wed poematy 

o tematyce religijnej – Mahabharata i Ramajana. 

Wszystkie te utwory nadal odgrywają ważną rolę 

w hinduizmie – wierzeniach religijnych do dziś dominujących 

wśród mieszkańców Indii. 

Cywilizacja starożytnych Chin 

Starożytna cywilizacja chińska powstała nad dwiema 

rzekami – Huang He (Żółta Rzeka) i Jangcy (Niebieska 

Rzeka). Uprawiano tam najpierw proso, później 

pszenicę, jęczmień i ryż. W XVIII wieku p.n.e. 

nad Huang He powstało pierwsze królestwo. Swoim 

zasięgiem objęło rozległe tereny aż po Jangcy. Jego 

władcy dysponowali silną armią (przewagę zapewniały 

im wozy bojowe zaprzęgnięte w konie). Mieszkańcy 

tego państwa wznosili pałace i ufortyfikowane, 

murowane miasta. 

W czasach starożytnych Chiny wielokrotnie rozpadały 

się na drobne księstwa i były ponownie jednoczone 

przez kolejne dynastie władców. 

Chiny – kultura i technika 

W starożytnych Chinach powstał system pisma, 

które wykształciło się z pisma obrazkowego. Liczył 

on tysiące znaków, dlatego – podobnie jak w Mezopotamii 

i Egipcie – posługiwanie się nim wymagało 

wielu lat nauki. Stąd w państwie chińskim bardzo 

ważną rolę odgrywała nieduża grupa urzędników 

oraz uczonych doradzających władcom. 

Chiny były ojczyzną licznych wynalazków technicznych. 

Osiągnięcia te często dopiero po wielu 

stuleciach zostały przejęte przez inne cywilizacje. 

Starożytni Chińczycy hodowali jedwabniki, a z kokonów 

tych motyli wytwarzali jedwab. Produkcja tej 

delikatnej i drogiej tkaniny przez wieki była ściśle 

strzeżoną tajemnicą chińskiego państwa. Już w starożytności 

powstał słynny Jedwabny Szlak, którym 

wędrowali kupcy przewożący jedwab z Chin na zachód. 

W ten sposób trafiał on np. do Mezopotamii, 

Egiptu, a nawet do Europy. Na początku naszej ery 

Chińczycy wynaleźli też papier, którego w Europie 

zaczęto używać dopiero tysiąc lat później.

5. Starożytne Indie i Chiny 

33 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

pisma 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PYTANIA I POLECENIA

34 


PRADZIEJE 

I NAJDAWNIEJSZE 

CYWILIZACJE 

 

Około 2,5 miliona lat temu istoty ludzkie nauczyły 

się wytwarzać kamienne narzędzia. Epokę, która się 

wówczas rozpoczęła, określamy mianem paleolitu 

(starszej epoki kamienia). Paleolityczni ludzie prowadzili 

wędrowny tryb życia. Zajmowali się zbieractwem 

i łowiectwem. 

Około 160–100 tysięcy lat temu pojawił się człowiek 

rozumny, gatunek ludzki, do którego należymy także 

my – ludzie współcześni. 

Około 10 tysięcy lat p.n.e. ludzie zaczęli wysiewać 

ziarna zbóż i zbierać plony. Tak narodziło się 

rolnictwo. Społeczności rolników zaczęły prowadzić 

osiadły tryb życia oraz udomowiły różne zwierzęta. 

Epokę, która się wówczas rozpoczęła, nazywamy 

neolitem (młodszą epoką kamienia), a przejście 

od gospodarki zbieracko-łowieckiej do rolniczej – 

rewolucją neolityczną. 

Około 3500 lat p.n.e. ludzie nauczyli się wytapiać 

miedź, a kilkaset lat później – brąz. Tak zakończyły 

się czasy neolitu i nastała epoka brązu. Kolejnym 

wielkim przełomem było opanowanie umiejętności 

wytopu żelaza. Początki epoki żelaza przypadają 

na okres około 1200 lat p.n.e. 

nawadniali nadrzeczne doliny, których ziemie przynosiły 

bogate plony. W Mezopotamii po raz pierwszy 

w dziejach zaczęła kształtować się władza państwowa, 

a ludność skupiała się w miastach-państwach. 

Twórcą cywilizacji mezopotamskiej był lud Sumerów. 

Około 3500 lat p.n.e. Wynaleźli oni pismo 

(najstarsze mezopotamskie pismo obrazkowe przeobraziło 

się z czasem w uproszczone pismo klinowe). 

Jednym z najpotężniejszych państw w dziejach Mezopotamii 

była Babilonia. Jej król, Hammurabi (żył 

w XVIII wieku p.n.e.) zasłynął jako prawodawca. 

Tak zwany Kodeks Hammurabiego jest najstarszym 

zachowanym do dziś w całości zbiorem praw. 

Inne ważne osiągnięcia ludów Mezopotamii to: wynalezienie 

koła, opracowanie kalendarza, spisanie 

praw, duży wkład w rozwój matematyki i astronomii, 

wzniesienie potężnych budowli z cegły. 

 

We wczesnej epoce brązu na obszarze Bliskiego 

Wschodu zaczęły powstawać pierwsze cywilizacje. 

Najstarsza z nich ukształtowała się w Mezopotamii 

położonej między Eufratem i Tygrysem. Dzięki 

budowie systemu kanałów mieszkańcy tej krainy

35 

 

 

 

 

 

 

Kolejna cywilizacja Bliskiego Wschodu ukształtowała 

się w Egipcie, w dolinie Nilu, gdzie ludność 

budowała systemy kanałów nawadniających. Około 

3100 lat p.n.e. ziemie nad Nilem zostały zjednoczone 

pod władzą jednego króla – faraona. 

Władza faraonów była dziedziczna i nieograniczona. 

W sprawowaniu rządów wspierali ich urzędnicy i kapłani. 

Najliczniejszą grupą ludności byli chłopi. Ważną 

rolę w gospodarce Egiptu odgrywali też rzemieślnicy. 

Egipcjanie – jak większość ludów starożytności – wyznawali 

politeizm, czyli wiarę w wielu bogów. 

Egipcjanie wierzyli, że dusza ludzka po śmierci trwa 

tak długo, jak długo zachowane jest ciało człowieka. 

Dlatego zwłoki władców balsamowali i składali 

w piramidach, z których część przetrwała do naszych 

czasów. 

Starożytni Egipcjanie wnieśli duży wkład w rozwój 

medycyny, matematyki i astronomii.

36 Lekcja powtórzeniowa 

 

Żydzi – zwani w czasach starożytnych Hebrajczykami 

i Izraelitami – wyznawali monoteizm, czyli wiarę 

w jedynego Boga. Swoje tradycje religijne spisali 

w świętych księgach, które nazywamy Biblią. 

Według Biblii Hebrajczycy pochodzili od Abrahama, 

który przywędrował z Mezopotamii do Palestyny, 

czyli Ziemi Obiecanej ludu Izraela. Kolejną ważną 

postacią w dziejach biblijnych był Mojżesz, pod którego 

wodzą Żydzi powrócili z Egiptu do Palestyny. 

W XI–X wieku p.n.e. w Palestynie powstało królestwo 

Izraela. Jego najsłynniejsi władcy to Dawid 

i Salomon. Stolicą Izraela była Jerozolima. Z rozkazu 

Salomona wzniesiono tam świątynię jedynego Boga, 

którego Żydzi nazywali Jahwe. 

 

Około 2400 lat p.n.e. w dolinie Indusu powstały dwa 

wielkie miasta – Mohendżo Daro i Harappa, które 

dały początek cywilizacji indyjskiej. Około 1500 lat 

p.n.e. większość obszarów Półwyspu Indyjskiego 

podbił lud Ariów. 

Cywilizacja starożytnych Chin ukształtowała się nad 

rzekami Huang He i Jangcy. W XVIII wieku p.n.e. 

powstało tam pierwsze państwo chińskie. 

 

 

 

,

37 

• 

 

 

 

 

 

wynalezienie pisma, wynalezienie 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Dawid i Goliat 

 

 

 

 

 

 

w naszym codziennym 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

rozumnego 

 

narodziny cywilizacji

38 Sprawdź się! 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

miejsce 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Jeśli obywatel oko obywatelowi wybił, oko 

wybiją mu; jeżeli kość obywatela złamał, kość 

mu złamią. 

Jeśli oko poddanemu pałacu wybił lub kość 

poddanego pałacu złamał, 1 minę [ok. 1/2 kg] 

srebra zapłaci. […] 

Jeśli oko niewolnika wybił lub kość niewolnika 

złamał, połowę ceny jego [to jest niewolnika] 

zapłaci. 

Jeśli obywatel ząb obywatelowi równemu sobie 

wybił, ząb wybiją mu; jeżeli ząb poddanego 

pałacu wybił 1/3 miny srebra zapłaci. 

Na podstawie przekładu M. Stępnia.

Dział II 


 

 

 

VIII wiek p.n.e. 

 

 

776 p.n.e. 

pierwsze 

igrzyska 

 

V wiek p.n.e. 

 

w Atenach 

p.n.e. p.n.e. p.n.e. p.n.e.

40 

6 

 

 

• 

Kraina gór i morza 

Mieszkańcy starożytnej Grecji musieli zmierzyć 

się z innymi warunkami naturalnymi niż ludy Mezopotamii 

czy Egiptu. Nie ujarzmiali wielkich rzek 

i nie budowali kanałów nawadniających. Grecja jest 

bowiem krajem górzystym, oblanym przez morza. 

W VIII wieku p.n.e. Grecy 

 

 

 

 

•

6. Cywilizacja starożytnych Greków 

41 

 

• 

Pierwsze greckie plemiona przybyły na ten obszar 

z północy około 2000 lat p.n.e. Ludność starożytnej 

Grecji zamieszkiwała niewielkie doliny i nieliczne 

niziny otoczone wysokimi łańcuchami gór i nieregularnym 

brzegiem morskim. Po takiej krainie łatwiej 

było podróżować drogą morską niż lądową. Dlatego 

starożytni Grecy stali się świetnymi budowniczymi 

statków i żeglarzami. 

Rolnictwo, handel, rzemiosło 

W starożytności tylko część obszaru Grecji nadawała 

się do uprawy. Na nasłonecznionych zboczach Grecy 

sadzili drzewa oliwne i winorośl. Z oliwek wytwarzali 

oliwę, z winogron – wino. Mniejsze znaczenie 

miała tam uprawa zboża. Hodowali ponadto owce, 

kozy i świnie, które wypasali w lasach i na górskich 

łąkach. Trudnili się też morskim rybołówstwem. 

 

Fragment dzieła O położeniu krajów świata 

autorstwa Pomponiusza Meli, starożytnego 

rzymskiego geografa z I wieku n.e. 

[…] od wschodu oblewają […] [Grecję] fale Morza 

Egejskiego, od zachodu Morza Jońskiego. […] 

[Na północy] rozległa […], ciągnie się na wielkiej 

przestrzeni, potem oba morza, szczególnie Jońskie, 

wciskają się w połowie w jej boki. […] Następnie 

ponieważ ląd w jedną i drugą stronę rozszerza 

się […], Grecja znowu powiększa się i staje się jakby 

półwyspem. Ta część otrzymuje nazwę Peloponezu 

[…], kształtem przypomina [on] liść jaworu. 

Pomponiusz Mela, Chorographia, 

red. S. Szarypkin i in., Piotrków Trybunalski 2011. 

 

 

 

 

Grecka ceramika 

 

 

 

cenio nym towarem 

 

 

 

przede wszystkim 

 

oliwy i wina. 

 

na wazie przedstawia 

 

 

• Opowiedz, w jaki 

 

Grecy zbierali oliwki.

42 

 

 

• Opowiedz, jakimi 

 

 

Miejscowe rolnictwo nie mogło wyżywić całej 

greckiej ludności. Na swoich statkach Grecy sprowadzali 

więc z zagranicy zboże. W zamian wywozili 

do zamorskich krajów oliwę, wino i produkowane 

w Grecji wyroby rzemieślnicze – ceramikę (wspaniale 

dekorowane naczynia) i broń wytwarzaną 

z metalu. 

Greckie polis 

W przeciwieństwie do Mezopotamii czy Egiptu 

w Grecji nie ukształtowała się jedna wielka monarchia. 

W dolinach i na nizinach otoczonych górami 

i morzem powstawały niewielkie wspólnoty. 

Z czasem, około VIII wieku p.n.e., ukształtowały 

się z nich miasta-państwa, które Grecy określali 

mianem polis. W większości greckich miast-państw 

zanikła władza dziedzicznych królów. Rządy sprawowały 

tam zgromadzenia obywateli i wybierani przez 

nich urzędnicy. 

 

 

 

 

 

 

A α Alpha N ν Ny 

B β Beta Ξ ξ Xi 

Γ Υ Gamma Ο ο Omikron 

Δ δ Delta Π π Pi 

Ε ε Epsilon Ρ ρ Rho 

Ζ ζ Zeta Σ σ, ς Sigma 

Η η Eta Τ τ Tau 

Θ θ Theta Υ υ Ypsilon 

Ι ι Lota Φ φ Phi 

K κ Kappa Χ χ Chi 

Λ λ Lambda Ψ ψ Psi 

Μ μ My Ω ω Omega

6. Cywilizacja starożytnych Greków 

43 

Polis składała się z miasta i otaczających je wiejskich 

osad. Miasto stanowiło główny ośrodek życia 

politycznego i religijnego. Poszczególne miasta-państwa 

były zwykle niewielkie. Pod względem obszaru 

wyróżniało się tylko kilka większych państw, m.in. 

Ateny i Sparta. 

Hellada i Hellenowie 

Choć Grecy stworzyli wiele odrębnych państw, zawsze 

uważali, że są jednym ludem. Posługiwali się 

bowiem tym samym językiem i pismem, czcili tych 

samych bogów, mieli podobne obyczaje i wspólną 

kulturę. Grecy sami siebie nazywali Hellenami, 

a swoją dużą ojczyznę – Helladą. Ludy, które nie posługiwały 

się językiem greckim, określali mianem 

barbarzyńców. 

 

• 

 

• 

Na agorze i akropolu 

Centrum greckiego miasta stanowiła agora, czyli 

główny plac miejski. Wokół agory wznoszono budowle 

publiczne – siedziby urzędów i świątynie. 

Kupcy rozstawiali tam swoje stragany. 

Wzgórze, które górowało nad miastem, nazywano 

akropolem. Znajdowały się tam świątynie. W wypadku 

wrogiego najazdu akropol stawał się też miejscem 

schronienia dla mieszkańców polis. 

W poszukiwaniu nowych ziem 

W Grecji było zbyt mało ziemi uprawnej, by zapewnić 

dostatek wszystkim mieszkańcom. Hellenowie – 

jako świetni żeglarze – organizowali więc wyprawy 

i osiedlali się na odległych zamorskich obszarach. 

Trwało to od IX do VI w. p.n.e. 

Na obcych wybrzeżach Grecy zakładali kolonie – 

nowe miasta-państwa. Każde z nich miało swój port, 

agorę i świątynie. Osadnicy otrzymywali ziemię pod 

uprawę. 

 

 

miasta.

44 


 

 

 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

obywateli, którzy sami decydowali o swoim 

 

 

 

 

 

 

 

i budowniczymi statków. 

 

 

 

 

 

 

 

 

ludem.

45 

7 

 

 

• 

Polis – obywatele – władza 

Polis była wspólnotą obywateli, którzy razem podejmowali 

decyzje w sprawach państwowych i wybierali 

urzędników. W wielu greckich miastach-państwach 

nie wszyscy obywatele uczestniczyli w życiu politycznym. 

Prawo do podejmowania ważnych decyzji 

i pełnienia urzędów mieli tam tylko członkowie najbogatszych 

i wpływowych rodzin. Z kolei w innych 

polis udział w sprawowaniu rządów brali wszyscy 

obywatele. Taki ustrój Grecy nazywali demokracją, 

co w ich języku oznaczało władzę ludu. W V wieku 

p.n.e. najsłynniejszą demokracją w Helladzie 

były Ateny. 

Zgromadzenie ludowe i rada 

Najważniejszy organ władzy demokracji ateńskiej 

stanowiło zgromadzenie ludowe. Zbierało się ono 

cztery razy w miesiącu i debatowało nad najważniejszymi 

sprawami państwowymi. Każdy obywatel 

miał prawo brać w nim udział – zabierać głos, wygłaszać 

opinie czy składać propozycje uchwał. Decyzje 

podejmowano większością głosów, głosowano przez 

podniesienie ręki. Obrady zaczynały się o świcie, 

a kończyły przed zmrokiem. 

Na co dzień polityką Aten kierowała rada. Jej 

członków wybierano przez losowanie spośród kandydatów 

zgłaszanych przez obywateli. Rada zajmowała 

 

 

 

 

 

się m.in. propozycjami przedstawionymi na zgromadzeniu. 

Na tej podstawie opracowywała projekty 

uchwał i poddawała pod głosowanie podczas kolejnych 

obrad zgromadzenia, którym przewodniczyli 

jej przedstawiciele. 

Urzędnicy 

W Atenach nie było grupy zawodowych urzędników. 

Urzędy pełnili obywatele wybierani poprzez 

losowanie lub w głosowaniu. Zarówno urzędnicy, jak 

i członkowie rady sprawowali swoje obowiązki przez 

roczną kadencję. Wszystkie urzędy miały charakter 

kolegialny, to znaczy jedną funkcję pełniło równocześnie 

kilku obywateli. Najważniejszy był urząd 10 strategów. 

Kierowali oni polityką zagraniczną polis. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ostrakon,

46 


Dowodzili też armią ateńską w czasie wojny. Również 

sędziowie byli w Atenach wybierani przez losowanie 

spośród obywateli. 

Każdy obywatel miał prawo złożyć skargę, jeśli 

urzędnik źle wypełniał swoje obowiązki, a zgromadzenie 

mogło w drodze głosowania odwołać taką 

osobę ze stanowiska. Ponadto po zakończeniu kadencji 

urzędnik musiał złożyć sprawozdanie ze swojej 

działalności. 

Obywatele w życiu politycznym 

i na wojnie 

W demokratycznym ustroju główną rolę odgrywali 

politycy, którzy umieli świetnie przemawiać, przekonywać 

do swoich racji i zdobywać poparcie współobywateli 

na zgromadzeniu. W V wieku p.n.e. największy 

wpływ na politykę Aten wywierał Perykles. 

Polityk ten wprowadził wynagrodzenie dla obywateli 

uczestniczących w pracach rady lub sądów. Później 

takie wynagrodzenia dostawali też Ateńczycy, którzy 

uczestniczyli w obradach zgromadzenia ludowego. 

W ten sposób także ubodzy obywatele mogli 

brać udział w sprawowaniu władzy i angażować się 

w działania dla dobra całej wspólnoty. 

Do najważniejszych obowiązków obywatela należała 

służba w wojsku. Obywatel miał obowiązek za 

własne pieniądze zakupić uzbrojenie. W Atenach ci, 

których nie stać było na zakup kosztownej broni, służyli 

jako wioślarze na okrętach wojennych. 

Społeczeństwo Aten 

Obywatelami Aten były tylko te osoby, których rodzice 

również byli obywatelami. Prawo do udziału 

w sprawowaniu władzy w państwie mieli jednak 

tylko mężczyźni. Kobiety ateńskie – co było typowe 

dla greckich zwyczajów – nie miały praw politycznych, 

nie uczestniczyły w zgromadzeniach, nie 

pełniły urzędów. Zajmowały się przede wszystkim 

prowadzeniem domu. Nie mogły samodzielnie, bez 

opieki mężczyzny z rodziny, przebywać na ulicach 

i w miejscach publicznych. Tylko w uroczystościach 

religijnych uczestniczyły na równi z mężczyznami. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

wówczas najsilniejszym 

 

 

 

 

Fragment przemówienia Peryklesa 

na zgromadzeniu ludowym 

Nazywa się ten ustrój demokracją, ponieważ 

opiera się na większości obywateli, a nie na 

mniejszości. W sporach prywatnych każdy obywatel 

jest równy w obliczu prawa; […] nikomu 

też, kto jest zdolny służyć ojczyźnie, ubóstwo 

albo nieznane pochodzenie nie przeszkadza 

w osiągnięciu zaszczytów. 

[...] szanujemy prawa w życiu publicznym; jesteśmy 

posłuszni każdoczesnej władzy i prawom. 

[…] bogactwem się nie chwalimy, lecz używamy 

go w potrzebie; przyznanie się do ubóstwa nie 

przynosi nikomu ujmy […]. U nas ci sami ludzie, 

którzy zajmują się sprawami państwa, zajmują 

się także swymi osobistymi [zajęciami], a ci, 

którzy ograniczają się tylko do swego rzemiosła, 

znają się także na polityce. 

Tukidydes, Wojna peloponeska, 

przeł. K. Kumaniecki, Wrocław 1991. 

 

 

 

 

 

*

47 

 

 

 

 

 

jej niewolnicy. Wraz z nimi 

 

 

 

pracami domowymi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Domy budowano 

z suszonej 

i wypalanej 

 

 

kolorowymi 

 

 

 

 

Dziedziniec. 

 

 

przynoszono

48 


 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

W okresie rozkwitu Aten chętnie osiedlali się tam 

na stałe cudzoziemcy. Nazywano ich metojkami. 

Zajmowali się głównie kupiectwem lub rzemiosłem, 

płacili podatki, służyli w ateńskim wojsku. Nie przyznawano 

im jednak obywatelstwa, nie mogli więc 

uczestniczyć w zgromadzeniach, głosować i być 

urzędnikami. 

Najniższą pozycję w greckim społeczeństwie 

zajmowali niewolnicy. Pracowali dla państwa – 

w kopalniach, w służbach miejskich (np. jako sprzątacze) 

– albo dla prywatnych właścicieli (w warsztatach 

rzemieślniczych lub na roli). Byli podstawową 

siłą roboczą w gospodarce starożytnej Grecji. Kupowano 

ich na targach niewolników, które odbywały 

się w wielu miastach. Zdobywano ich także w czasie 

wojen lub wypraw morskich. Niewolnicy byli pozbawieni 

jakichkolwiek praw i byli traktowani jako własność 

państwa lub obywatela. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

cudzoziemcy. 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

49 

Sparta 

 

 

 

Od najmłodszych lat synowie spartańskich obywateli 

byli przygotowywani do wojennego rzemiosła. 

Chłopcy pozostawali w rodzinnych domach 

do siódmego roku życia. Potem ich wychowaniem 

zajmowało się państwo. Mieszkali wśród rówieśników 

w specjalnych obozach, gdzie byli poddani 

żelaznej dyscyplinie, a za przewinienia groziły im 

surowe kary. Młodsi pod okiem starszych kolegów 

ćwiczyli sprawność fizyczną i umiejętności 

potrzebne wojownikom. Byli skąpo karmieni 

i lekko odziani, sypiali na ziemi. Wszystko po to, 

by przygotowali się do wojennych trudów oraz stali 

się odporni na ból i niewygody. Nawet sposób wyrażania 

się młodych Spartan miał być odpowiedni 

dla tych, którzy wydają polecenia i słuchają komend. 

Uczono ich więc mówić krótko i konkretnie, 

gdyż taki sposób komunikowania się pomagał 

na polu bitwy. 

Życie dorosłych obywateli Sparty także było 

całkowicie podporządkowane wojnie. Spartanie 

żenili się między dwudziestym a trzydziestym 

rokiem życia. Jednak aż do ukończenia 

trzydziestu lat mieszkali w koszarach. 

Następnie mogli już zamieszkać we własnym 

domu. Jednak z rodziną spędzali 

niewiele czasu. Aż do sześćdziesiątego 

roku życia byli zobowiązani do pełnienia 

służby wojskowej. 

Ze względu na zaangażowanie 

mężczyzn w służbę wojskową 

kobiety spartańskie zyskały prawa 

niespotykane w innych państwach greckich. 

Pod nieobecność mężczyzn zarządzały 

posia dłościami. Brały udział w zawodach 

sportowych oraz w dyskusjach publicznych. 

Dbały o własną sprawność fizyczną i zdrowie, 

aby urodzić silne dzieci. 

 

 

 

 

 

 

 

tarcza 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

zbroja 

miecz

50 

8 

 

 

• 

Grecka mitologia 

W starożytnej Grecji nie powstały księgi zawierające 

zbiór prawd religijnych obowiązujący wszystkich. 

O pochodzeniu bogów i historiach z ich życia opowiadały 

natomiast mity. Greckie opowieści mityczne 

początkowo przekazywano ustnie. Z czasem utrwalono 

je w dziełach literackich. Utwory takie czytano na 

obszarze całej Hellady i były one podstawą wykształcenia 

młodych Greków niezależnie od polis, w której 

mieszkali. Do najsłynniejszych greckich dzieł o tematyce 

mitycznej należą eposy autorstwa Homera, 

który żył prawdopodobnie w VIII wieku p.n.e. 

Bogowie 

Starożytni Grecy byli politeistami. Wierzyli, że świat 

powstał z Chaosu, czyli mrocznej przestrzeni, nicości, 

z której wyłonili się pierwsi bogowie. 

 

 

 

 

 

mianem . 

1 3 5 

2 

4 

6 

 

 

 

 

królewskim ptakiem. Hera 

 

 

 

 

Ares 

wojny. 

 

sztuki i poezji. Atena 

 

wojennej. 

•

8. Wierzenia starożytnych Greków 

51 

Grecy wyobrażali sobie bóstwa na podobieństwo 

ludzi. Zgodnie z mitycznymi przekazami bogowie 

kochali, nienawidzili i cierpieli, zawierali małżeństwa, 

mieli dzieci, rywalizowali i walczyli między 

sobą. Odnosili nawet rany, ale nie umierali. Od ludzi 

najbardziej różniła ich właśnie nieśmiertelność. Bogowie 

byli niewidzialni, choć mogli na różne sposoby 

objawiać się ludziom. Mieli nadprzyrodzoną moc 

i władzę nad siłami natury, ale nie byli wszechmocni. 

Grecy uważali, że bogowie tworzą wielką rodzinę. 

Na jej czele stał Zeus (Dzeus) – władca bogów. 

Jego siedzibą był Olimp – najwyższy szczyt górski 

w Grecji (patrz: mapa na s. 40). Tam też zbierali się 

wszyscy bogowie, dyskutowali, świętowali i posilali 

się boskim pokarmem – ambrozją, która dawała 

nieśmiertelność. 

Herosi 

Obok bogów i ludzi w greckiej mitologii ważną rolę 

odgrywali herosi (bohaterowie) – osoby, których jedno 

z rodziców było bogiem, a drugie człowiekiem. 

Choć byli istotami śmiertelnymi odznaczali się 

nadzwyczajnymi cechami. Najsławniejszy heros to 

Herakles, syn Zeusa i greckiej królewny, słynący 

z olbrzymiej siły i wielkiej odwagi. 

. 

 

 

 

 

 

 

 

Cerbera i uprowadzenie 

 

 

 

 

 

 

 

 

Fragment Iliady, eposu autorstwa Homera 

Biednym śmiertelnym [czyli ludziom] bogowie wieść życie kazali 

w ciągłej udręce, bo tylko oni [bogowie] nie znają boleści. 

Stoją, jak mówią, u Dzeusa dwie wielkie beczki z darami: 

jedna nieszczęścia zawiera, a druga losy szczęśliwe; 

jeśli dla kogoś je zmiesza Dzeus […], 

dole ma ten różnoraką – dziś złą, jutro radosną, 

ale jeżeli komuś Dzeus nieszczęścia tylko przeznaczył – 

tego przytłacza zło wszelkie i ściga po całej ziemi, 

błąka się w nędzy, wzgardzony przez bogów i [ludzi] śmiertelnych. 

Homer, Iliada, przeł. K. Jeżewska, Warszawa 1999. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

, 

 

 

 

. 

 

 

 

 

 

i pokojem.

52 


Oddawanie 

czci bogom 

Grecy wierzyli, że bogowie 

mają wpływ na 

bieg wydarzeń i na losy 

ludzi. Dlatego starali 

się zyskać przychylność 

bóstw. W tym ce - 

lu wznosili świątynie 

poświęcone poszczególnym 

bogom, składali 

im ofiary i kierowali 

ku nim modlitwy. 

Grecy lękali się gniewu 

bogów i nie chcieli sprzeciwiać 

się ich woli. Jednak posłuszeństwo 

bogom nie polegało na przestrzeganiu 

zbioru przykazań, lecz na skrupulatnym wypełnianiu 

religijnych rytuałów. 

W greckich polis zwykle nie istniała wyodrębniona 

grupa kapłanów. Ceremoniom religijnym, 

procesjom, wspólnym modlitwom 

i ofiarom przewodzili urzędnicy. Szczególnym 

kultem Grecy otaczali bogów opiekuńczych, 

których miała każda polis. Na przykład 

opiekunką Aten była bogini Atena. Zbiorowe 

ceremonie zacieśniały wspólnotę obywateli 

miasta-państwa. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Grecy nie sprawowali 

 

 

 

 

 

budynku. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• 

ukazana na ilustracji z prawej 

strony.

53 

9 

 

• 

Starożytni Grecy przywiązywali wagę do różnych 

form wspólnego spędzania czasu. Uważali, że bycie 

obywatelem polega m.in. na uczestnictwie w publicznych 

wydarzeniach. Wiele z nich – jak zawody 

sportowe czy przedstawienia teatralne – wiązało się 

ze świętami religijnymi. 

Sport w codziennym życiu Greków 

Grecy przedstawiali swoich bogów jako piękne postacie, 

wiecznie młode i atletycznie zbudowane. 

Sami również cenili sprawność i tężyznę fizyczną. 

Dlatego w każdym greckim mieście znajdował się 

gimnazjon. Był to zespół boisk, bieżni i budynków, 

gdzie obywatele (zwykle tylko mężczyźni) spotykali 

się, aby uprawiać sport. Również w wychowaniu 

chłopców obok nauki bardzo ważną rolę odgrywały 

ćwiczenia fizyczne. 

W Olimpii 

Aby uświetnić uroczystości religijne, które odbywały 

się w greckich polis, organizowano igrzyska, czyli 

zawody sportowe. 

•

54 


Zwykle w igrzyskach uczestniczyli miejscowi obywatele. 

Zawody odbywające się w niektórych miastach 

cieszyły się szczególnym uznaniem. Na igrzyskach 

tych startowali zawodnicy przybywający z całej 

Grecji. Największy rozgłos zdobyły igrzyska organizowane 

w Olimpii (patrz: mapa na s. 40), gdzie znajdowała 

się słynna na całą Helladę świątynia Zeusa. 

Przed igrzyskami posłańcy ogłaszali w całej Grecji 

święty pokój. Następowało zaprzestanie działań wojennych, 

ponieważ mogły one uniemożliwić zawodnikom 

przybycie do Olimpii oraz zakłócić atmosferę 

pokojowej rywalizacji. Igrzyska zaczynały się od ceremonii 

religijnych – złożenia ofiar bogom, przede 

wszystkim Zeusowi. Zawodnicy uroczyście przysięgali, 

że będą przestrzegać reguł sportowej rywalizacji 

i walczyć uczciwie. 

Zmagania na igrzyskach 

Zmagania sportowe trwały pięć dni. Rywalizowano 

w kilku dyscyplinach. Były to m.in. biegi, rzut 

oszczepem, rzut dyskiem, skok w dal, zapasy, walka 

na pięści i wyścigi konnych zaprzęgów. Zwycięzcy 

otrzymywali jedynie symboliczne nagrody – wieńce 

z gałązek oliwnych. Jednak w rodzinnych miastach 

Grecka idea pokojowej, 

 

 

 

pierwsze . 

• 

 

witano ich jako bohaterów. Obdarowywano cennymi 

przedmiotami, stawiano im posągi i pisano na ich 

cześć pochwalne wiersze. 

Ogólnogreckie igrzyska były wielkim świętem 

i przejawem wspólnoty wszystkich Hellenów, którzy 

mieszkali w różnych miastach (czasem sobie wrogich), 

lecz mówili jednym językiem, mieli podobne 

wierzenia i obyczaje. 

Święto Dionizosa 

Starożytna Grecja była ojczyzną teatru. Przedstawienia 

wywodziły się z radosnych ceremonii religijnych 

ku czci Dionizosa – opiekuna dzikiej przyrody, boga 

winorośli i wina. Uroczystości rozpoczynała roztańczona 

procesja, podczas której chór śpiewał pieśni 

wychwalające bóstwo. Przewodnik procesji inicjował 

śpiew i prowadził z chórem dialog. Z czasem 

z obrzędów tych wykształciły się spektakle teatralne 

– przewodnik chóru stał się pierwszym aktorem, 

a przedstawienie odrębną częścią uroczystości ku 

czci Dionizosa. 

Początkowo spektakle odbywały się w różnych 

miejscach pod gołym niebem. W V wieku p.n.e. 

w Atenach, na stoku Akropolu, zbudowano pierwszy 

teatr. Stał się on wzorem dla tego rodzaju budowli, 

które wznoszono w całej Helladzie. 

Tragedia i komedia 

W starożytnych greckich przedstawieniach występowało 

maksymalnie trzech aktorów, ale wcielali się 

oni w różne postacie. Towarzyszył im chór, który komentował 

akcję spektaklu. 

W starożytnej Grecji rozwinęły się dwa gatunki 

dramatu, czyli sztuk teatralnych. Tragedie były to sztuki 

poruszające poważne problemy, zwykle kończyły 

się śmiercią głównego bohatera. Opowiadały najczęściej 

o wydarzeniach z mitologii. Natomiast wesołe 

sztuki, czyli komedie, dotyczyły aktualnych wydarzeń 

rozgrywających się w greckich polis. Były pełne żartów 

z ludzkich wad oraz kpin z polityków i innych znanych 

osobistości. Najsłynniejszymi autorami greckich tragedii 

byli Ajschylos, Sofokles i Eurypides, a najwybitniejszy 

twórca komedii to Arystofanes.

9. W teatrze i na igrzyskach 

55 

• 

Widownia. 

 

 

 

 

do przedstawienia. 

 

 

 

 

 

 

postacie, przywdziewali odpowiednie maski. 

 

 

 

 

 

aktorzy. 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

co cztery lata w Olimpii. Rywali zowano m.in. 

 

dyskiem, rzucie oszczepem i skoku w dal.

56 

10 

 

• 

Dlaczego Grecy? 

W każdej starożytnej cywilizacji istniała grupa ludzi 

uczonych, często byli to kapłani. Z reguły zajmowali 

się oni matematyką, gdyż była im potrzebna 

m.in. przy wznoszeniu wielkich budowli. Obserwowali 

też przyrodę – dostrzegali np. regularność 

wylewów rzek czy ruchów gwiazd. Jednak na pytania, 

jaka jest natura człowieka, jak zbudowany jest 

świat, odpowiedzi szukali zwykle w religijnych mitach. 

Dopiero Grecy dokonali wielkiego przełomu 

w rozwoju nauki. 

Ważną rolę odegrało tu alfabetyczne pismo greckie. 

Było ono o wiele łatwiejsze do opanowania niż 

skomplikowane pisma Mezopotamii i Egiptu. Dlatego 

w Helladzie znacznie więcej ludzi umiało czytać 

i pisać niż w starszych cywilizacjach. Pismo przyczyniło 

się do rozwoju nauki – pozwalało na utrwalenie 

i wymianę wiedzy. 

 

 

• 

Narodziny filozofii 

Grecka polis była wspólnotą, której członkowie 

uczestniczyli w sprawowaniu władzy. Dyskutowali, 

formułowali argumenty, rozważali różne możliwości. 

Decyzje polityczne podejmowane na zgromadzeniach 

musiały być uzasadnione. Trzeba było przedstawić 

słuszność swoich poglądów i przekonać do 

nich współobywateli. 

W takich warunkach w Helladzie narodziła się 

filozofia. To greckie słowo oznacza dosłownie „umiłowanie 

mądrości”. Od V wieku p.n.e. filozofowie 

dociekali, jakie są ukryte przyczyny różnych zjawisk, 

z jakich elementów zbudowany jest świat. Zastanawiali 

się, w jaki sposób człowiek może osiągnąć 

szczęście i jakimi zasadami powinien kierować 

się w życiu. Odpowiedzi na te pytania nie szukali 

w mitach, ale starali się dojść do prawdy poprzez 

rozumowanie. 

Na te same pytania filozofowie często udzielali 

różnych odpowiedzi. Na przykład jeden z nich uważał, 

że świat powstał z wody, inny, że z ognia. Jeszcze 

inny głosił, że wszystko, co nas otacza, zbudowane 

jest z małych niewidocznych cząstek, które nazwał 

atomami. Pitagoras, filozof i wybitny matematyk, doszedł 

zaś do wniosku, że wszechświat można opisać 

za pomocą liczb i figur geometrycznych. 

Myśliciele i naukowcy 

Słynny ateński filozof Sokrates starał się skłonić 

swoich rozmówców, by zwątpili w oczywiste z pozoru 

prawdy, zestawili przeciwstawne argumenty, odrzucili 

błędne i sami doszli do słusznych wniosków. 

Zgodnie ze swoim podejściem filozoficznym Sokrates 

miał często powtarzać: „Wiem, że nic nie wiem”.

10. Uczeni, pisarze, artyści 

57 

• 

 

 

 

 

 

 

 

Sokrates 

Platon 

 

 

Fragment mowy Sokratesa 

spisanej przez jego ucznia Platona 

[…] póki mi tchu starczy, póki sił, 

bezwarunkowo nie przestanę filozofować 

i was pobudzać, i pokazywać 

drogę każdemu, kogo spotkam, 

mówiąc, jak to ja zwykle, 

że ty, mężu zacny, obywatelem 

będąc Aten, miasta tak wielkiego 

i tak sławnego z mądrości i siły, 

nie wstydzisz się dbać i troszczyć 

o pieniądze, abyś ich miał jak najwięcej, 

a o sławę, o cześć, o rozum 

i prawdę, i o duszę, żeby była jak 

najlepsza, ty nie dbasz i nie troszczysz 

się o to? 

Platon, Obrona Sokratesa, 

przeł. W. Witwicki, Warszawa 1992. 

Przedstaw zarzuty, które 

 

 

Filozofowie często zajmowali się różnymi dziedzinami 

wiedzy. Dzięki ich dociekaniom w starożytnej 

Grecji rozwijały się matematyka, fizyka, astronomia, 

wiedza przyrodnicza. Ważne prawa matematyki i fizyki 

– które są fundamentem tych nauk do dziś – 

sformułowali Pitagoras, Archimedes i Euklides. 

W dziedzinie medycyny największe uznanie zdobył 

Hipokrates. 

 

 

 

znaczenie zdrowej diety,

58 


Starożytna Grecja jest uważana także za kolebkę 

historii pojmowanej jako nauka – badanie dziejów 

człowieka. W V wieku p.n.e. tworzył Herodot, nazywany 

ojcem historii, który opisał m.in. wojny Greków 

z Persami (patrz: s. 60). Żyjący niedługo później 

Tukidydes zbadał i przedstawił historię długotrwałej 

wojny między Atenami i Spartą. 

Literatura 

W starożytnej Grecji powstało wiele gatunków literackich, 

które stały się wzorem dla twórców kolejnych 

epok. Najsłynniejszymi utworami greckiej literatury 

były dwa eposy Iliada i Odyseja, autorstwa 

Homera (prawdopodobnie VIII wiek p.n.e.). Iliada 

opowiada o wojennej wyprawie Greków przeciwko 

Troi. Odyseja – o pełnym przygód powrocie greckiego 

bohatera Odyseusza z wojny trojańskiej do domu. 

Znajomość dzieł Homera była podstawą wykształcenia 

i wychowania młodych Greków. 

Lista greckich pisarzy, których dzieła zachowały się 

do dzisiaj, jest długa. Są wśród nich czterej wspomniani 

już twórcy dramatów (patrz: s. 54). Są poeci, w tym 

sławna poetka Safona. Jest też autor bajek – Ezop. 

Sztuka i architektura 

Helleńscy artyści najwyższe mistrzostwo osiągnęli 

w trzech dziedzinach sztuki – ceramice, rzeźbie 

i architekturze. 

Greckie naczynia – tradycyjnie nazywane dziś wazami 

– miały piękne kształty i były zdobione wspaniałymi 

malowidłami. Najczęściej przedstawiano 

na nich wydarzenia z mitologii oraz sceny z życia 

codziennego Greków. 

Jeszcze większy podziw wzbudzały u starożytnych 

i wzbudzają do dzisiaj greckie rzeźby. Rzeźbiono je 

w kamieniu (najczęściej w marmurze) lub odlewano 

z brązu. Przedstawiały bogów, herosów i ludzi. Rzeźbiarze 

stawiali sobie za cel wierne ukazanie piękna 

ludzkiego ciała. Większość najsłynniejszych greckich 

rzeźb niestety nie dotrwała do naszych czasów. 

Część z nich znamy dzięki kopiom, które wykonali 

starożytni Rzymianie. 

Za najwspanialsze działa greckiej architektury uważane 

są budynki świątyń, o których była już mowa 

(patrz: s. 52). Świątynie greckie wznoszono zgodnie 

z trzema porządkami architektonicznymi. Rozpoznajemy 

je przede wszystkim po kształcie głowicy kolumny, 

czyli jej ozdobnej górnej części. 

Dyskobol 

 

 

 

 

Dyskobola.

10. Uczeni, pisarze, artyści 

59 

• 

 

 

 

1 2 3 

 

 

 

 

 

dorycki, koryncki. 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Iliada i Odyseja. Najwybitniejszymi 

 

 

 

 

 

 

*

60 

Grecy na wojnie 

 

 

 

 

 

 

Leonidas. 

 

 

 

W 490 roku p.n.e. ateńscy hoplici zwyciężyli wielokrotnie 

liczniejszą armię perską w bitwie pod 

Maratonem. Do kolejnego najazdu Persów doszło 

w 480 roku p.n.e. Najpierw Spartanie i ich sojusznicy 

bohatersko bronili wąwozu w Termopilach. Musieli 

jednak ustąpić i się wycofać. Do końca walczyło 

jedynie 300 spartańskich hoplitów, którzy osłaniali 

odwrót sił greckich. Wszyscy polegli – żaden ze Spartan 

nie poddał się ani nie uciekł. W tym samym roku 

w bitwie morskiej pod Salaminą ateńskie okręty pokonały 

silną flotę perską. Rok później zaś Spartanie 

ostatecznie rozgromili armię perską na lądzie. Mimo 

olbrzymiej przewagi wroga Grecy obronili niepodległość 

swoich polis. 

Grecki okrt wojenny.

61 

Wojny grecko-perskie. 

W drugiej połowie IV wieku p.n.e. wyrosła nowa potęga 

sąsiadująca z Grecją – Macedonia. Jej król Filip II uzależnił 

od siebie greckie miasta-państwa. Jego syn, Aleksander 

Wielki, zebrał potężną armię złożoną z Greków i Macedończyków 

i w 334 roku p.n.e. wyruszył na podbój Persji. W kolejnych 

bitwach gromił Persów i zajmował rozległe krainy, 

aż dotarł do doliny Indusu. Po dziesięciu latach nieustannej 

wojaczki Aleksander zmarł. Jego władztwo rozpadło się na 

kilka mniejszych państw rządzonych przez macedońskich 

i greckich królów. Osiedlali się tam liczni Grecy. Na rozległych 

obszarach ciągnących się od Egiptu do Indusu zakładali 

swoje miasta, w których kwitła grecka kultura. Dlatego 

państwa powstałe po śmierci 

Aleksandra Wielkiego nazywamy 

monarchiami 

hellenistycznymi. 

Aleksander Wielki. 

 

Podboje Aleksandra 

Wielkiego. 

Grek walczcy z Persem, 

malowido na wazie greckiej 

z V wieku p.n.e.

62 


STAROŻYTNA GRECJA 

 

Ojczyzna starożytnych Greków to kraina poprzecinana 

pasmami górskimi i otoczona morskimi wodami. 

Jej mieszkańcy tworzyli niewielkie społeczności, które 

około VIII wieku p.n.e. przekształciły się w miasta- 

-państwa. Grecy określali je mianem polis. 

W centrum greckiego miasta znajdowała się agora – 

główny plac miejski z budynkami urzędów i straganami 

kupców. Na pobliskim wzgórzu, zwanym akropolem, 

wznosiły się najważniejsze świątynie polis. 

Grecy, choć nie tworzyli jednego państwa, mieli 

poczucie wspólnoty. Posługiwali się bowiem tym 

samym językiem i pismem alfabetycznym, czcili 

tych samych bogów, mieli podobne obyczaje. Sami 

siebie nazywali Hellenami, a ziemie, na których 

żyli – Helladą. 

W IX–VI wieku p.n.e. Hellenowie organizowali dalekie 

wyprawy i osiedlali się na wybrzeżach Morza 

Śródziemnego i Morza Czarnego. Zakładali tam 

kolonie, czyli nowe miasta-państwa. 

 

W V wieku p.n.e. jednym z najsilniejszych greckich 

miast-państw stały się Ateny. W polis tej ukształtował 

się ustrój określany mianem demokracji. 

Każdy obywatel ateński miał prawo brać udział 

w sprawowaniu władzy. Przede wszystkim mógł 

uczestniczyć w zgromadzeniu ludowym, na którym 

większością głosów podejmowano najważniejsze 

decyzje dotyczące państwa. 

Na co dzień polityka Aten była kierowana przez radę 

i urzędników. Osoby zasiadające w radzie i sprawujące 

urzędy wybierano spośród obywateli poprzez 

losowanie lub w głosowaniu. 

W demokratycznym ustroju Aten główną rolę odgrywali 

politycy, którzy umieli świetnie przemawiać 

i zdobywać poparcie współobywateli na zgromadzeniu. 

W V wieku p.n.e. najsłynniejszym ateńskim politykiem 

i przywódcą stał się Perykles. 

Obywatelami Aten były osoby, których rodzice również 

mieli ateńskie obywatelstwo. Sprawować władzę 

mogli tylko mężczyźni. Niewolnicy byli pozbawieni 

jakichkolwiek praw i stanowili własność państwa lub 

poszczególnych obywateli. 

 

Grecy wierzyli w wielu bogów. Wyobrażali ich sobie 

na podobieństwo ludzi, choć przypisywali bóstwom 

nieśmiertelność i nadzwyczajne zdolności. 

Za najważniejszego z bogów Grecy uznawali Zeusa, 

którego siedzibą miał być Olimp – najwyższy szczyt 

górski w Grecji. 

 

Film, zrealizowany na podstawie 

komiksu pod tym samym

63 

Ważną rolę w religijnych wyobrażeniach Hellenów 

odgrywali herosi (śmiertelne postacie, zrodzone ze 

związków bogów z ludźmi). O życiu bogów i herosów 

opowiadały mity. Z czasem zostały one spisane 

w dziełach literackich, z których najsłynniejsze to 

dwa eposy Homera – Iliada i Odyseja. 

Jedną z form oddawania czci bogom były w starożytnej 

Grecji igrzyska sportowe. Najważniejsze z nich 

odbywały się co cztery lata w Olimpii. 

Starożytna Grecja była ojczyzną teatru. Przedstawienia 

teatralne wywodziły się z ceremonii ku 

czci boga Dionizosa. Hellenowie rozwinęli dwa gatunki 

dramatu, czyli sztuk teatralnych – tragedię 

i komedię. 

W starożytnej Grecji narodziły się też filozofia oraz 

historia (rozumiana jako dyscyplina naukowa). Kwitły 

nauki przyrodnicze, matematyka i medycyna. 

Do największych osiągnięć greckiej sztuki należały: 

otoczone kolumnami świątynie, rzeźby ukazujące 

postacie bogów i ludzi oraz zdobione wspaniałymi 

malowidłami naczynia. 

 

W V wieku p.n.e. wybuchły wojny grecko-perskie. 

Grecy zdołali odeprzeć najazdy potężnej Persji 

i obronili swą niepodległość. 

W IV wieku p.n.e. miasta-państwa Hellady zostały 

uzależnione przez królestwo Macedonii. Król Aleksander 

Wielki, na czele armii złożonej z Greków 

i Macedończyków, podbił potężną Persję. Po jego 

śmierci władztwo sięgające od Egiptu do Indusu rozpadło 

się na kilka królestw (monarchii hellenistycznych). 

Osiedlali się w nich licznie Grecy i zakładali 

tam swoje miasta, w których kwitła grecka kultura. 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(np. olimpiada, stadion). 

 

Greków z Persami, a przede wszystkim o bitwie 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

olimpijskie 

rozkwit demokracji 

 

Peryklesa 

Ateny Peryklesa

64 Sprawdź się! 

 

 

 

 

 

 

 

C. toczyli krwawe wojny z Persami. 

 

 

 

 

 

 

oznaczono na mapie numerem 

 

 

C. 5. 

D. 7. 

 

 

 

 

 

D. 5. 

 

 

na mapie numerem 

 

 

C. 5. 

D. 7. 

 

 

oznaczono na mapie numerem 

 

 

C. 6. 

D. 7. 

Początkiem wszechrzeczy są atomy i próżnia […]. 

Nic nie może powstać z niebytu ani w niebyt się 

obrócić. Atomy są nieskończone pod względem 

wielkości i ilości, a poruszają się we wszechświecie 

ruchem wirowym; w ten sposób powstają 

wszystkie ciała złożone, jak ogień, woda, powietrze, 

ziemia, albowiem są one […] zbiorami 

atomów […]. Atomy […] są niezmienne. Słońce 

i Księżyc składają się z atomów gładkich i okrągłych 

[…]. 

Diogenes Laertios, Żywoty i poglądy sławnych…, 

oprac. i przeł. I. Krońska, Warszawa 1983. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

przedmioty.

Dział V 

Społeczeństwo, władza i kultura 

średniowiecznej Europy 

1077 

Grzegorz VII 

i Henryk IV 

w Kanossie 

1099 

 

Królestwa 

Jerozolimskiego 

 

1122 

konkordat 

 

1291

120 

20 

 

• 

 

Seniorzy i wasale 

We wczesnym średniowieczu król, aby zapewnić wynagrodzenie 

swemu urzędnikowi lub wojownikowi, 

nadawał mu ziemię wraz z zamieszkującą ją ludnością 

chłopską. Ziemię taką nazywano lennem, a ten, 

który ją otrzymywał, stawał się królewskim wasalem 

(lennikiem). Odtąd już nie król, lecz wasal pobierał 

daniny od chłopów zamieszkujących nadany majątek 

i sprawował nad nimi sądy. 

Z czasem również możni wasale królewscy zaczęli 

nadawać ziemię swoim własnym lennikom 

w zamian za służbę wojskową. W ten sposób na 

zachodzie Europy ukształtował się system lenny. 

Osoba nadająca lenno stawała się seniorem, czyli 

zwierzchnikiem wasala. Senior zobowiązany był 

wspierać i chronić lennika. Wasal miał obowiązek 

dochować wierności seniorowi, stawać do walki pod 

jego dowództwem oraz służyć mu radą (czyli doradzać 

w ważnych sprawach). Wojowników, którzy 

w zamian za nadanie lenna pełnili konną służbę 

wojskową, zaczęto nazywać rycerzami. 

lenno – ziemia nadana wasalowi w zamian 

 

 

 

 

 

wasal (lennik 

 

 

senior 

 

 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

wasal 

1 

 

wasal 

2

20. Rycerstwo i system lenny 

121 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Zamek – ośrodek władzy 

W monarchiach, które powstały na zachodzie Europy 

w wyniku rozpadu cesarstwa karolińskiego, władza 

królewska była słaba. W X i XI wieku jedynymi 

ośrodkami skutecznych rządów stały się zamki możnowładców 

– seniorów. Możny z pomocą drużyny 

swoich rycerzy (wasali) sprawował władzę nad okolicznymi 

ziemiami. Wymuszał posłuszeństwo chłopów, 

ściągał od nich daniny, karał przestępców, ale 

bronił też poddanych w przypadku wrogiego najazdu. 

Gdy zachodziła potrzeba, na wezwanie władcy seniorzy 

na czele swoich wasali wyruszali na wojnę. 

Jednak często samowolnie urządzali wraz ze swymi 

rycerzami zbrojne łupieżcze wypady na ziemie 

sąsiadów. Tak zwane prywatne wojny prowadzone 

przez możnych panów były wówczas codziennością. 

Z czasem władza królewska uległa wzmocnieniu, 

a monarchom udało się ograniczyć niezależność 

i samowolę możnowładców.

122 

Społeczeństwo, władza i kultura średniowiecznej Europy 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kultura rycerska 

Rycerze spędzali wiele czasu na dworach swoich seniorów 

lub władców. Tam też kształtowała się kultura 

rycerska, a wraz z nią wzór średniowiecznego 

rycerza. Rycerz miał się odznaczać nie tylko walecznością, 

lecz także wytwornym zachowaniem, czyli 

dwornością. Typowe dla rycerskich zwyczajów były 

uczty i polowania. Popularną rozrywkę dam stanowiły 

gry planszowe oraz gra w kości. Ważnym elementem 

obyczajowości była także miłość dworska. 

Rycerz ślubował wiernie służyć damie swego serca 

i dla niej dokonywać walecznych czynów. Taką postawę 

popularyzowały opowieści trubadurów – wędrownych 

poetów i pieśniarzy występujących na 

dworach. 

Wpływ na kulturę rycerską miał także Kościół. 

Potępiał on nadmierne stosowanie przemocy, w tym 

prywatne wojny, i wskazywał rycerzom ich najważniejsze 

zadania. Były to przede wszystkim: obrona 

chrześcijaństwa, walka z poganami i muzułmanami, 

a także stawanie w obronie słabszych i bezbronnych 

– duchownych, wdów i sierot. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

•

123 

 

Ufortyfikowane siedziby możnych rycerzy były początkowo 

drewniane, później budowane z kamieni lub cegieł. 

Były wznoszone w miejscach utrudniających wrogowi 

napaść – na wzniesieniach lub terenach otoczonych wodą.

124 


Paź – giermek – rycerz 

Rycerzem zostać mógł tylko mężczyzna pochodzący 

z rycerskiej rodziny. Chłopak najpierw jako paź 

przebywał na dworze seniora lub władcy i uczył się 

dworskich obyczajów. Następnie zostawał giermkiem. 

Wraz z rycerzem, któremu służył, wyruszał 

na wojenne wyprawy, troszczył się o uzbrojenie 

swego pana, uczył się władania bronią i jazdy konnej. 

Gdy opanował rycerskie rzemiosło i uznano, 

że wykazuje się rycerskimi cechami, pasowano go 

na rycerza.

125 

21 

 

• 

Życie na wsi 

W pierwszych wiekach średniowiecza w Europie Zachodniej 

prawie cała ludność żyła na wsi. Tamtejsze 

miasta nie odrodziły się jeszcze z upadku, który nastąpił 

u schyłku starożytności. Mieszkańcy wsi żyli 

w drewnianych, krytych słomą chatach. Ciężko pracowali 

na roli i zbierali plony, które ledwo starczały 

na przeżycie. Los ludności wiejskiej w dużej mierze 

zależał od przyrody. Niekorzystna pogodna, np. susza, 

mogła spowodować nieurodzaj i doprowadzić 

do klęski głodu. Czasami zdarzały się kilkuletnie 

okresy nieurodzaju i wówczas ludzie masowo umierali 

z niedożywienia. 

W chłopskim gospodarstwie 

Życie na wsi toczyło się w rytmie pór roku, które 

wyznaczały kolejne etapy prac w polu. Dzień pracy 

rozpoczynał się o wschodzie, a kończył o zachodzie 

słońca. Po zmroku chatę oświetlał zwykle tylko płomień 

paleniska. 

W pracach gospodarskich uczestniczyła cała 

chłopska rodzina. Najcięższe zadania wykonywali 

mężczyźni – uprawiali ziemię, wyrąbywali las, wytwarzali 

narzędzia. Kobiety opiekowały się najmłodszymi 

dziećmi, gotowały, robiły ubrania, zajmowały 

się hodowanymi zwierzętami. Starsze dzieci pomagały 

dorosłym w różnych zajęciach i pasły zwierzęta. 

1 

5 

2 

3 

4

126 


Pan i poddani 

W średniowieczu większość chłopów nie była niezależnymi 

ludźmi i nie posiadała na własność uprawianej 

ziemi. Chłopi byli poddanymi, co oznaczało, 

że ich gospodarstwa i oni sami należeli do panów, 

czyli właścicieli majątków ziemskich – władców, 

biskupów, klasztorów, możnowładców czy rycerzy. 

Za prawo do uprawiania roli chłopi płacili czynsz. 

Jako że pieniądz nie był wówczas w powszechnym 

użyciu, oddawali panu wsi wyznaczoną ilość płodów 

rolnych. Mogły to być: zboże, warzywa, drób, 

jajka. Mieli też obowiązek przez określoną liczbę dni 

w roku pracować na polach należących bezpośrednio 

do dworu. Taką przymusową pracę na rzecz pana 

wsi nazywano pańszczyzną. 

Chłopi podlegali władzy sądowniczej pana. Właściciel 

wsi – lub wyznaczony przez niego urzędnik – 

karał poddanych za przestępstwa i rozsądzał spory 

między chłopami. Chłop nie mógł też opuścić wsi 

bez zgody swego pana. Nawet zawarcie małżeństwa 

przez poddanych wymagało pozwolenia, za które 

pan pobierał symboliczną opłatę. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Rozwój rolnictwa 

We wczesnym średniowieczu rolnicy posługiwali 

się prymitywnymi narzędziami z drewna, tylko nieliczne 

miały metalowe elementy. Narzędzia i sprzęty 

domowe, gliniane naczynia, obuwie, odzież, były wyrabiane 

w wiejskich gospodarstwach, gdyż rzemiosło 

 

 

 

oddzielone 

 

 

 

 

 

 

 

 

•

21. Średniowieczna wieś 

127 

w miastach zaczęło się odradzać dopiero od XI wieku. 

W XI–XII wieku w Europie Zachodniej upowszechniły 

się nowe narzędzia, w coraz większej części 

wytwarzane z metalu i kupowane od miejskich rzemieślników. 

Najważniejszym z nich był pług, który 

orał ziemię głębiej niż używane wcześniej radło. 

Przez to lepiej spulchniał i użyźniał glebę, która dawała 

większe plony. Istotne było też wprowadzenie 

nowych sposobów uprawy ziemi. 

 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• 

 

 

Biskup Adalberon (XI wiek) o trzech stanach 

Dom Boży, o którym się sądzi, że jest jeden, podzielony 

jest na trzy części. Jedni się modlą, drudzy 

wojują, a trzeci pracują. Te trzy części są solidarne 

i nie znoszą separacji. Usługi jednej z nich 

zależą od działań dwu pozostałych; wzajemnie 

przyczyniają się one do podtrzymania wspólnoty. 

Ta zbiorowość trzech części tworzy w rzeczywistości 

jedną całość. W taki sposób triumfuje prawo i świat 

dotąd żyje w pokoju. 

J. Le Goff, Kultura średniowiecznej Europy, 

przeł. H. Szumańska-Grossowa, 

Warszawa 1994.

128 


Osadnictwo 

Wraz z postępem w rolnictwie zaczęła wzrastać liczba 

ludności wiejskiej. Ludzie, dla których brakowało 

pracy, wyruszali ze swojej wsi w poszukiwaniu nowych 

miejsc do osiedlenia. Właścicielom ziemskim 

zależało, by w ich majątkach działało jak najwięcej 

chłopskich gospodarstw, z których mogli pobierać 

czynsz. Panowie kazali więc wyrąbywać lasy lub osuszać 

bagna i na uzyskanych w ten sposób gruntach 

zakładali nowe wsie. Osiedlający się tam chłopscy 

osadnicy domagali się lepszych warunków. Gwarantowano 

im więc dziedziczne prawo do uprawianej 

ziemi, stały czynsz (pan nie mógł go samowolnie 

zmienić) oraz prawo do opuszczenia gospodarstwa 

(po spełnieniu pewnych warunków). Wspólnoty wiejskie 

uzyskiwały też samorząd. Jego najważniejszy 

organ stanowiła ława wiejska. Był to złożony z chłopów 

sąd, który rozstrzygał sąsiedzkie konflikty i karał 

chłopów za niektóre przestępstwa. 

 

 

 

• 

 

•

129 

22 

 

• 

Odrodzenie miast 

Wraz z upadkiem cesarstwa zachodniorzymskiego 

na zachodzie Europy zanikło również życie miejskie. 

Tamtejsze miasta zaczęły się odradzać dopiero 

w XI wieku. Początkowo średniowieczni władcy 

uważali mieszczan za takich samych poddanych jak 

chłopów. Jednak ośrodki miejskie szybko rosły w siłę, 

stawały się coraz większe i bogatsze. Ich mieszkańcy 

zaczęli żądać dla swoich wspólnot odrębnych praw 

i powołania miejskich samorządów. 

Z czasem władcy zaczęli rozumieć, że bogate 

miasta będą wzmacniać potęgę ich krajów. Nadawali 

więc istniejącym już ośrodkom miejskim prawa 

gwarantujące samorządność. Na takich samych prawach 

pozwalali też zakładać nowe miasta. 

Samorząd miejski 

Samorząd typowego miasta średniowiecznego składał 

się z ławy i rady. Ławę miejską tworzyło kilku lub 

kilkunastu ławników. Stanowili oni sąd, który sądził 

przestępców i rozstrzygał spory między mieszczanami. 

Rada miejska była najważniejszą władzą w mieście. 

Uchwalała nowe prawa, nakładała i pobierała 

podatki, decydowała o wydatkach miasta, reprezentowała 

je na zewnątrz. Władze miejskie urzędowały 

w ratuszu. Był to reprezentacyjny gmach w centrum 

miasta.

130 


Mury, rynek, ratusz 

Średniowieczne miasto otaczały mury obronne. 

Na noc zamykano bramy miejskie, a mury chroniły 

mieszkańców przed rabusiami i nieproszonymi 

gośćmi. Wyznaczały ponadto granice obowiązywania 

prawa miejskiego, którego musiał przestrzegać 

każdy, kto przebywał w mieście. 

W większych miastach budowano domy murowane, 

mające kilka pięter. W mniejszych – zabudowa 

była drewniana. Na parterze domów mieściły się 

warsztaty i sklepy. Wyżej znajdowały się izby mieszkalne. 

Niektóre miasta średniowieczne miały wodociągi. 

Ale brakowało w nich kanalizacji. Nieczystości 

wylewano wprost na ulice lub gromadzono w otwartych 

zbiornikach. W takich gęsto zabudowanych 

ośrodkach panował straszliwy zaduch. Brak higieny 

często prowadził do epidemii groźnych chorób, które 

powodowały śmierć wielu mieszkańców. 

Kupcy i rzemieślnicy 

W średniowiecznych miastach wykonywanie różnych 

zawodów regulowały ściśle określone prawa. 

Każdy rzemieślnik musiał należeć do cechu, czyli 

zrzeszenia łączącego osoby zajmujące się danym rodzajem 

wytwórczości (np. cech piekarzy, szewców, 

bednarzy). Pełnoprawnymi członkami cechu byli 

mistrzowie – właściciele warsztatów. 

 

• 

 

1 2 3 

 

•

131 

 

W obrębie murów nie było dużo miejsca. Dlatego średniowieczne miasta miały gęstą 

sieć ulic i zwartą zabudowę. W wielu z nich ulice przecinały się pod kątem prostym. 

W centrum znajdował się główny plac – rynek. Na nim wznosiły się ratusz 

i kościół parafialny, który był zwykle najwyższą budowlą miasta. Przy rynku budowano 

kamienice najbogatszych mieszczan. Tu także kupcy mieli swoje kramy. Rzemieślnicy 

określonej specjalności zwykle osiedlali się przy jednej ulicy. 

 

5 

2 

3 

1 

4 

 

 

6 

7

132 


• 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• 

 

 

2 

1

22. Średniowieczne miasto 

133 

Członków cechu obowiązywały ich drobiazgowe 

przepisy dotyczące używanych surowców i sposobów 

produkcji. Dzięki temu zapewniano odpowiednią jakość 

rzemieślniczych wyrobów. Cechy wspomagały 

swych członków, gdy dotknęło ich jakieś nieszczęście, 

a także organizowały im czas wolny (np. zabawy 

i uczty z okazji świąt religijnych). Podobne do 

cechów zrzeszenia mieli też średniowieczni kupcy, 

którzy łączyli się w gildie. W przypadku wrogiej napaści 

poszczególne cechy i gildie miały za zadanie 

obronę wyznaczonych odcinków murów miejskich. 

Nauka zawodu trwała długo. Zaczynał ją uczeń – 

chłopak, którego rodzice oddawali pod opiekę mistrzowi 

cechowemu. Mieszkał on u mistrza, był 

jego sługą i pomagał w różnych zajęciach. Po kilku 

latach zdawał egzamin i zostawał czeladnikiem. 

Odtąd pracował już u boku mistrza w warsztacie. 

Aby stać się mistrzem cechowym, trzeba było mieć 

własny warsztat, zdać kolejny egzamin i zostać 

przyjętym do cechu. Niewielu czeladników osiągało 

ten cel, często do końca życia pracowali w cudzych 

warsztatach. 

 

3 

4 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

134 

23 

 

 

• 

Benedyktyni i cystersi 

Po upadku cywilizacji rzymskiej duchowni stanowili 

na zachodzie Europy jedyną grupę ludzi wykształconych. 

Umieli czytać i pisać oraz znali łacinę – 

język, w którym odprawiano nabożeństwa, spisywano 

różne teksty i którego używano w szkołach. 

Wczesno średniowieczny Kościół był jedyną instytucją 

troszczącą się o edukację, utrzymującą szkoły 

i posiadającą księgozbiory. 

We wczesnym średniowieczu olbrzymi wpływ na 

życie religijne Europy Zachodniej wywarł św. Benedykt. 

Na początku VI wieku duchowny ten założył 

wspólnotę zakonną na Monte Cassino (czytaj: monte 

kasino) w południowej Italii. Dla swych współbraci 

ułożył regułę, która precyzyjnie ustalała zasady życia 

w klasztorze. Regułę benedyktyńską, zatwierdzoną 

przez papieża, przyjęły także inne zgromadzenia powstające 

w różnych krajach Zachodu. W ten sposób 

narodził się zakon benedyktynów. 

Od XII wieku coraz większą rolę zaczął odgrywać 

nowy zakon – cystersi, którzy opierali się na zaostrzonej 

regule benedyktyńskiej. Z czasem pojawiły 

się też żeńskie zgromadzenia zakonne. 

 

 

 

 

 

 

 

Fragment reguły benedyktyńskiej 

Niech nikt nie ośmiela się cokolwiek dawać lub 

przyjmować bez pozwolenia opata 1 ani czegokolwiek 

posiadać na własność […]. Wszystko dla 

wszystkich powinno być wspólne i niechaj nikt 

niczego nie nazywa swoim ani za swoje nie uważa. 

[…] 

Bezczynność jest wrogiem duszy. Dlatego też 

bracia muszą się zajmować w określonych godzinach 

pracą fizyczną i również w określonych 

godzinach czytaniem [ksiąg religijnych] […]. 

Święty Benedykt z Nursji, Reguła, 

przeł. A. Świderkówna, Kraków 2005. 

1 

opat – tytuł kapłana stojącego na czele niektórych 

klasztorów; klasztor taki nazywamy opactwem.

23. Kościół i kultura na zachodzie Europy 

135 

10 

9 

8 

1 

6 

7 

5 

2 

4 

3 

 

 

 

 

 

 

• 

 

„Módl się i pracuj” 

Każdy dzień zakonników (mnichów) był podzielony 

na czas modlitwy, pracy i odpoczynku. Za pracę 

uznawano nie tylko wysiłek fizyczny, lecz także działalność 

umysłową, przede wszystkim zdobywanie 

i rozwijanie wiedzy. Klasztory posiadały zasobne biblioteki 

i we wczesnym średniowieczu były jedynymi 

miejscami, w których zajmowano się pracą naukową, 

przede wszystkim teologią. 

Klasztory benedyktyńskie i cysterskie zakładano 

zwykle w odosobnionych miejscach, często na wzgórzach. 

Władcy nadawali zakonom majątki ziemskie, 

by ludność wiejska żyjąca wokół klasztoru utrzymywała 

mnichów. Zakonnicy zakładali przy swoich 

siedzibach sady, winnice, ogrody warzywne, stawy 

rybne i warsztaty rzemieślnicze. Dzięki temu okoliczni 

mieszkańcy uczyli się od nich nowych metod 

gospodarowania.

136 

 

Do głównych zadań mnichów benedyktyńskich, a później 

cysterskich należała praca w skryptorium, czyli pomieszczeniu 

klasztornym, w którym przepisywano księgi. Ręczne przepisanie 

księgi trwało bardzo długo, dlatego do dziś mówimy 

o benedyktyńskiej pracy, gdy mamy na myśli jakieś 

żmudne i długotrwałe zajęcie.

137 

 

 

1 

2

138 


 

 

Szkoły katedralne i uniwersytety 

Odrodzenie miast przyniosło zmiany w życiu kulturalnym. 

Coraz większą rolę zaczęły odgrywać 

szkoły przy katedrach. W XII i XIII wieku ze szkół 

katedralnych rozwinęły się pierwsze uniwersytety. 

Najstarsze i najsłynniejsze powstały we Włoszech 

(Padwa, Bolonia), Francji (Paryż) i Anglii (Oksford). 

Nauczano w nich nie tylko teologii i filozofii, lecz 

także prawa i medycyny. 

Nie wszyscy absolwenci uniwersytetów zostawali 

duchownymi. W miastach pojawiły się bowiem 

zawody wymagające odpowiedniego wykształcenia. 

Musieli się nim wykazać lekarze, prawnicy, urzędnicy 

miejscy, a także bankierzy i kupcy, którzy prowadzili 

rachunki i zawierali pisemne umowy. 

Franciszkanie i dominikanie 

W XIII wieku w miastach powstały nowe zakony, 

franciszkanie i dominikanie, którzy swoje nazwy 

wzięli od imion założycieli – świętych Franciszka 

i Dominika. Nowe zgromadzenia utrzymywały 

się dzięki jałmużnie, czyli dobrowolnym ofiarom 

składanym przez wiernych. Dlatego nazwano je 

zakonami żebraczymi. Franciszkanie własnym przykładem 

przybliżali ludziom ewangeliczne wartości – 

przede wszystkim ubóstwo i pokorę. Starali się też 

docierać z prawdami wiary do szerokich grup ludzi, 

np. głosili kazania prostym językiem, organizowali 

bożonarodzeniowe szopki i jasełka. Dominikanie 

słynęli zaś przede wszystkim z głoszenia wspaniałych 

kazań. Członkowie obu zakonów zajmowali się 

również nauką, prowadzili w miastach szkoły i byli 

wykładowcami na uniwersytetach. 

 

 

 

 

 

universitas

23. Kościół i kultura na zachodzie Europy 

139 

•

140 

 

W XI wieku w budownictwie zachodniej Europy ukształtował się 

styl romański, który wywodził się z architektury karolińskiej. 

Kościoły romańskie miały grube kamienne mury i masywne wieże. 

Do środka świątyni światło docierało przez małe wąskie okna. 

6 

7 

4 

3 

5 

2 

8 

4 

5 

1 

7 

8

141 

 

W XII wieku rozwinął się nowy styl w sztuce i architekturze – gotyk. 

Rozwiązania techniczne, które wówczas zaczęto stosować, umożliwiły 

wznoszenie cieńszych i znacznie wyższych murów niż w budownictwie 

romańskim. Gotyckie kościoły miały ogromne okna wypełnione witrażami, 

czyli kompozycjami z kolorowych szybek. Największym osiągnięciem 

i zarazem symbolem gotyku stały się budowane w miastach strzeliste katedry. 

Na zachodzie i południu Europy wznoszono je z kamienia, w Europie 

Środkowej, w tym w Polsce, przede wszystkim z czerwonej cegły. 

4 

5 

6 

3 

5 

6 

7 

2 

4 

1 

7

142 

24 

 

 

• 

Upadek znaczenia papiestwa 

Średniowieczne królestwa były odrębnymi i niezależnymi 

państwami. Panowało jednak przekonanie, 

że tworzą one wielką wspólnotę polityczną, którą 

łączy chrześcijaństwo i Kościół. Papieże i cesarze 

spierali się o to, kto powinien sprawować nadrzędną 

władzę w chrześcijańskim świecie. 

We wczesnym średniowieczu papież był nie tylko 

głową Kościoła, lecz także władcą Państwa Kościelnego. 

O tym, kto zostanie biskupem Rzymu, najczęściej 

decydowały możne rody Italii. Wysuwały one 

własnych kandydatów do papieskiego tronu i często 

prowadziły między sobą zbrojne walki. Zdarzało się 

nawet, że jednocześnie wybierano dwóch papieży. 

Wszystko to bardzo osłabiało powagę papieskiego 

urzędu. W 962 roku niemiecki władca Otton I zajął 

zbrojnie Rzym. Odnowił Cesarstwo Rzymskie, uznał 

się za przywódcę całego chrześcijaństwa i uzależnił 

od siebie papieża. Odtąd przez prawie sto lat kolejni 

cesarze według własnej woli mianowali i usuwali 

z urzędu papieży. 

Biskupi i opaci 

Chociaż papieże dzierżyli najwyższą władzę kościelną, 

to mieli niewielki wpływ na powoływanie biskupów 

i opatów. O mianowaniu na wysokie godności 

kościelne najczęściej decydowali władcy poszczególnych 

krajów – cesarz, królowie czy książęta. Biskupi 

i opaci byli bowiem nie tylko duchownymi, lecz także 

ważnymi dostojnikami państwa. Ponadto biskup 

lub opat otrzymywał jako lenno dobra ziemskie. 

Inwestytury, czyli nadania tego majątku, dokonywał 

władca. Często zdarzało się też, że możni kupowali 

od monarchów godności kościelne. 

W ten sposób dostojnicy duchowni przestawali się 

różnić od świeckich. Biskupi i opaci – podobnie jak 

hrabiowie czy inni możni – dbali przede wszystkim 

o pomyślność swoich rodów. Byli otoczeni własnymi 

wasalami, prowadzili lokalne wojny, spędzali czas na 

ucztach czy polowaniach. 

 

 

 

 

 

 

 

 

•

24. Spór cesarstwa z papiestwem 

143 

Program odnowy Kościoła 

W X wieku w kilku klasztorach benedyktyńskich narodził 

się ruch odnowy Kościoła. Zwolennicy reformy 

głosili, że wszyscy biskupi i opaci powinni być 

niezależni od władzy świeckiej i podlegać tylko papieżowi. 

Duchownym nie wolno więc przyjmować 

nadania godności kościelnych z rąk cesarza, króla 

lub księcia. Reformatorzy domagali się też wprowadzenia 

zakazu kupowania kościelnych stanowisk. 

Żądali również, by wszyscy duchowni przestrzegali 

celibatu. Dzięki temu poświęcaliby się wyłącznie 

sprawom Kościoła, zamiast troszczyć się o swoje 

rodziny. 

W połowie XI wieku także papieże zaangażowali 

się w ruch reformy i postanowili uwolnić się od cesarskiego 

zwierzchnictwa. Wprowadzili wówczas 

nowy sposób powoływania głowy Kościoła, bez 

udziału osób świeckich. Odtąd papieża mieli wybierać 

wyłącznie kardynałowie. 

W drugiej połowie XI wieku papież Grzegorz VII 

zażądał od całego Kościoła realizacji programu reform. 

Domagał się, by świeccy władcy zaprzestali 

nadawania godności kościelnych. Był przekonany 

ponadto, że papież jest ważniejszy od cesarza. 

Twierdził też, że nie tylko biskupi i księża, lecz wszyscy 

– także cesarze i królowie – muszą być posłuszni 

we wszystkich sprawach głowie Kościoła. 

 

Grzegorz VII o władzy papieża 

1. Kościół rzymski przez 

samego Boga został założony. 

[…] 

3. Tylko [papież] […] może 

biskupów składać z godności 

lub do nich przywracać. 

[...] 

6. Z obłożonymi przez […] 

[papieża] klątwą nie wolno 

przebywać w jednym domu. [...] 

9. Tylko papieża stopy całować mają wszyscy 

[władcy] […]. 

12. Jemu [papieżowi] wolno władcami rozporządzać 

(a więc i cesarzy z tronu składać). 

13. Jemu wolno w razie potrzeby biskupów 

z miejsca na miejsce przenosić. 

14. W całym Kościele wolno mu duchownych 

mianować, gdzie by chciał. [...] 

19. Przez nikogo nie może być on sądzony. [...] 

Walka cesarstwa z papiestwem, 

oprac. W. Semkowicz, Kraków 1924. 

 

 

 

 

Grzegorz VII i Henryk IV 

Władca niemiecki Henryk IV oraz związani z nim 

biskupi sprzeciwili się Grzegorzowi VII. Wówczas 

papież obłożył Henryka klątwą kościelną. Tym 

samym monarcha został wykluczony z Kościoła. 

Jego poddani mieli zaś obowiązek odmówić mu 

posłuszeństwa. Niektórzy książęta i możnowładcy 

niemieccy wykorzystali tę sytuację i zbuntowali się 

przeciwko Henrykowi. Również biskupi z Niemiec 

przestali udzielać mu poparcia. 

W 1077 roku zagrożony utratą władzy Henryk IV 

udał się do Italii, by pojednać się z papieżem. Trzy 

dni pokutował pod bramą zamku w Kanossie, gdzie 

schronił się papież. Wreszcie Grzegorz przyjął władcę 

i zdjął z niego klątwę. Henryk uznał, że w sprawie 

mianowania na stanowiska kościelne słuszność jest 

po stronie papieża. 

Było to pozorne ustępstwo. Henryk IV wrócił do 

Niemiec, rozprawił się z przeciwnikami i znów wystąpił 

przeciwko papieżowi. Doprowadził do wyboru 

kolejnego papieża i zbrojnie wkroczył do Italii, by 

usunąć Grzegorza. Ten ostatni musiał uciekać z Rzymu 

i wkrótce zmarł na wygnaniu.

144 


Konkordat w Wormacji 

Konflikt między cesarstwem i papiestwem nie zakończył 

się wraz ze śmiercią Grzegorza VII. Dopiero 

po kilkudziesięciu latach, w 1122 roku, kolejni 

papież i cesarz zawarli porozumienie w Wormacji 

– tak zwany konkordat wormacki. Cesarz zgodził 

się, aby biskupi byli wybierani zgodnie z prawem 

kościelnym. Jednak zachował dla siebie prawo nadawania 

im majątków ziemskich jako lenn. To uprawnienie 

wciąż dawało energicznym cesarzom możliwość 

wywierania wpływu na wybór dostojników 

kościelnych. 

Konkordat wormacki nie zakończył rywalizacji 

między papiestwem a cesarstwem. W kolejnych 

wiekach papieże często sprzeciwiali się cesarzom 

dążącym do ścisłego podporządkowania sobie Italii. 

Niektórzy z biskupów Rzymu starali się też odgrywać 

główną rolę w europejskiej polityce. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*

145 

25 

 

• 

Ziemia Święta 

W średniowieczu chrześcijanie otaczali wielką czcią 

miejsca związane z życiem Jezusa. Mieszkańcy Europy 

udawali się z pielgrzymką do Palestyny, którą 

nazywali Ziemią Świętą. Taka podróż trwała wówczas 

wiele miesięcy i była pełna niebezpieczeństw. 

W połowie VII wieku Palestyna została podbita 

przez Arabów. Chrześcijanie nie mogli pogodzić się 

z tym, że muzułmanie zawładnęli Ziemią Świętą. 

Arabscy zdobywcy zwykle jednak nie prześladowali 

chrześcijan i nie utrudniali im dostępu do Palestyny. 

Turcy seldżuccy 

W drugiej połowie XI stulecia na obszary Bliskiego 

Wschodu przybyli nowi muzułmańscy najeźdźcy – 

Turcy seldżuccy. Pokonali i podporządkowali sobie 

część istniejących tam państw arabskich. 

W przeciwieństwie do Arabów Turcy seldżuccy 

prześladowali chrześcijan i napadali na pielgrzymów 

w Ziemi Świętej. Zadali też ciężkie straty cesarstwu 

bizantyjskiemu, któremu odebrali znaczną część 

terytorium. Bizantyjczycy prosili więc zachodnich 

chrześcijan – cesarza i papieża – o zbrojną pomoc. 

 

• 

•

146 


• 

 

 

 

 

 

2 

1 

3 

 

 

 

• 

 

 

Papieskie wezwanie 

Papież Urban II wezwał chrześcijan z zachodniej 

Europy, by udzielili pomocy Bizancjum. Nawoływał 

też chrześcijańskich rycerzy, by odbili Palestynę 

z rąk muzułmanów. Wyprawa do Ziemi Świętej miała 

być jednocześnie pielgrzymką i czynem zbrojnym. 

Papież obiecywał jej uczestnikom odpuszczenie kar 

za grzechy i zbawienie. Papieskie wezwanie wywołało 

poruszenie w całej zachodniej Europie. Szczera 

pobożność przeplatała się z pragnieniem zemsty na 

muzułmanach oraz dążeniem do zdobycia bogactwa 

i władzy. 

Królestwo Jerozolimskie 

W 1096 roku wyruszyła z zachodniej Europy wyprawa 

rycerska, którą prowadziło kilku książąt. Ponieważ 

jej uczestnicy przyszywali do swoich szat znak 

krzyża, ich wyprawę nazwano wyprawą krzyżową 

(krucjatą), a ich samym – krzyżowcami. Ponad dwa 

lata walczyli z muzułmanami, oblegali kolejne twierdze. 

W 1099 roku zdobyli szturmem Jerozolimę. 

Na zajętych obszarach Ziemi Świętej krzyżowcy 

utworzyli kilka niewielkich państw. Rządy w nich 

objęli dowódcy pierwszej krucjaty. Najważniejszym 

z nich było Królestwo Jerozolimskie. 

Państwa krzyżowców od początku cierpiały na 

niedostatek obrońców. Europa Zachodnia nie miała 

zaś dość ludności, by na trwale zasiedlić obszar 

Ziemi Świętej. Większość krzyżowców wyruszała 

na pielgrzymkę, uczestniczyła w jednej kampanii 

wojennej, a następnie wracała do domu z poczuciem 

wypełnionej misji. Tylko nieliczni osiedlali się 

w Palestynie. 

Na przełomie XI i XII wieku w celu zapewnienia 

stałej obrony Ziemi Świętej i ochrony chrześcijańskich 

pielgrzymów zaczęto tworzyć zakony rycerskie. 

Trzy najważniejsze z nich to templariusze, 

joannici i Krzyżacy.

25. Wyprawy krzyżowe 

147 

• 

 

 

 

 

 

 

 

• 

 

 

Upadek państw krzyżowców 

Muzułmanie szybko zaczęli łączyć swoje siły i atakować 

państwa krzyżowców. W Europie organizowano 

kolejne krucjaty – w sumie wyruszyło osiem wielkich 

wypraw krzyżowych. Prowadzili je cesarze i królowie, 

a patronowali im papieże. Nie zwyciężyły jednak 

muzułmanów na Bliskim Wschodzie. W XII wieku 

sułtan Saladyn zjednoczył Turków i Arabów. Rozgromił 

wojska krzyżowców i w 1187 roku zdobył Jerozolimę 

oraz prawie cały obszar Palestyny. Krzyżowcy 

utrzymali jedynie kilka nadmorskich twierdz. 

 

 

•

148 


Resztki Królestwa Jerozolimskiego broniły się 

jeszcze ponad sto lat. W 1291 roku padła ostatnia 

twierdza krzyżowców w Ziemi Świętej – Akka. Klęskę 

państw krzyżowców przetrwały zakony rycerskie, 

które przeniosły się do Europy i tu kontynuowały 

działalność. 

Konsekwencje krucjat 

Krucjaty nie przyczyniły się do pogłębienia kontaktów 

między chrześcijanami i muzułmanami. Wieloletnie 

wojny na stulecia utrwaliły wrogość między 

wyznawcami obu religii. 

W okresie wypraw krzyżowych jedynie kupcy 

włoscy nawiązali ściślejsze relacje ze światem 

muzułmańskim. Wyprawiali się na Bliski Wschód 

po luksusowe towary i przewozili je do Europy, 

także po upadku państw chrześcijańskich w Ziemi 

Świętej. 

W europejskiej kulturze na trwałe zapisał się wzór 

średniowiecznego rycerza, który ukształtował się 

w pełni właśnie w okresie krucjat.


149 

SPOŁECZEŃSTWO, 

WŁADZA I KULTURA 

ŚREDNIOWIECZNEJ EUROPY 

 

We wczesnym średniowieczu na zachodzie Europy 

ukształtował się system lenny. Król, aby wynagrodzić 

swojego urzędnika lub wojownika, nadawał mu 

ziemię – lenno. Osoba, która je otrzymała, stawała 

się królewskim wasalem (lennikiem). 

Również możni wasale królewscy zaczęli nadawać 

ziemię swoim własnym wasalom w zamian za zbrojną 

służbę. Osobę nadającą lenno nazywano seniorem. 

Władca był uważany za najwyższego seniora. 

Z wojowników obdarzanych dobrami ziemskimi 

ukształtowała się nowa grupa społeczna – rycerstwo. 

Ośrodkami kultury rycerskiej były zamki władców 

i seniorów, gdzie tworzyli trubadurzy i organizowano 

turnieje rycerskie. Przebywali tam paziowie 

i giermkowie – chłopcy i młodzieńcy, którzy w przyszłości 

mieli stać się rycerzami. 

 

Średniowieczni chłopi byli poddanymi właścicieli 

majątków ziemskich. Za prawo do uprawiania roli 

płacili swoim panom czynsz i odrabiali pańszczyznę. 

Podlegali sądom sprawowanym przez panów. 

Wraz z rozwojem osadnictwa wiejskiego nowe wsie 

uzyskiwały samorząd, którego najważniejszym 

organem był sąd złożony z chłopów – ława wiejska. 

Od XI wieku na zachodzie Europy zaczęło się odradzać 

życie miejskie. Władcy nadawali miastom 

prawo do organizowania samorządów miejskich. 

Samorząd typowego średniowiecznego miasta składał 

się z sądu, zwanego ławą miejską, oraz rady, 

która zarządzała miastem. 

Społeczność średniowiecznego miasta dzieliła się na 

trzy grupy: najbogatszy patrycjat, pospólstwo, czyli 

uboższych kupców i rzemieślników, oraz plebs – najbiedniejszych 

mieszkańców. Działający w średniowiecznym 

mieście rzemieślnicy byli zorganizowani 

w ramach cechów, a kupcy – gildii. 

 

W średniowiecznym społeczeństwie ukształtowały 

się stany – wielkie grupy, które spełniały określone 

funkcje i posiadały odrębne prawa. Powinnością 

duchownych była modlitwa. Rycerzy obowiązywała 

służba wojskowa. Chłopi pracowali na roli. Wraz 

z rozwojem miast za odrębny stan zaczęto uznawać 

także mieszczan. 

 

8 

 

 

 

 

 

 

 

 

2

150 


 

W okresie średniowiecza olbrzymi wpływ na życie 

religijne i kulturalne miały zakony. W klasztorach 

zajmowano się nauką, przepisywano księgi. Najstarszy 

był zakon benedyktynów. Z czasem zaczęły 

powstawać nowe – m.in. cystersi, a później tzw. 

zakony żebracze (franciszkanie i dominikanie), 

które prowadziły nauczanie w miastach. 

Oprócz szkół klasztornych ośrodkami rozwoju średniowiecznej 

nauki stały się też szkoły przy katedrach 

biskupich. Z czasem rozwinęły się z nich uniwersytety, 

na których wykładano teologię, filozofię, prawo 

i medycynę. 

W średniowieczu za najważniejszą ze sztuk uznawano 

architekturę kościelną. W tej epoce rozwinęły 

się dwa style w budownictwie i sztuce – najpierw 

romański, a później gotycki. 

W XI wieku doszło do ostrego sporu między władcą 

Niemiec i przyszłym cesarzem Henrykiem IV 

a popierającym reformę papieżem Grzegorzem VII. 

W 1077 roku władca był zmuszony ukorzyć się 

w Kanossie przed papieżem. Mimo to nie zrezygnował 

ze swych dążeń do zwierzchnictwa nad papiestwem. 

Dopiero w 1122 roku kolejni papież i cesarz zawarli 

porozumienie – konkordat wormacki. Cesarz zgodził 

się, aby biskupi byli wybierani zgodnie z prawem 

kościelnym. Jednak zachował dla siebie prawo 

do nadawania im majątków ziemskich jako cesarskich 

lenn. 

 

W X wieku cesarze dążyli, by stać się przywódcami 

całego chrześcijaństwa, i podporządkowali sobie 

papieży. Podobnie jak inni władcy mianowali też 

biskupów i opatów. 

W kilku klasztorach benedyktyńskich narodził się 

wówczas ruch reformy Kościoła. Domagał się m.in., 

żeby biskupi i opaci byli niezależni od władzy świeckiej 

i podlegali tylko papieżowi, a papieże byli wybierani 

bez udziału cesarza.

151 

 

W połowie XI wieku Turcy seldżuccy podbili kraje 

arabskie na Bliskim Wschodzie, w tym Palestynę 

(zwaną przez chrześcijan Ziemią Świętą). Zagrozili 

też Bizancjum. Byli wyznawcami islamu, lecz w przeciwieństwie 

do Arabów wrogo odnosili się do chrześcijan. 

Papież Urban II wezwał chrześcijan do zorganizowania 

zbrojnej wyprawy krzyżowej (krucjaty) do 

Ziemi Świętej i wsparcia Bizancjum. W 1096 roku 

ruszyła pierwsza krucjata. Po zdobyciu Jerozolimy 

w 1099 roku krzyżowcy utworzyli w Palestynie 

chrześcijańskie Królestwo Jerozolimskie. 

Mimo organizowania kolejnych krucjat chrześcijanom 

nie udało się utrzymać swego władztwa w Palestynie. 

Muzułmanie zbrojnie odebrali krzyżowcom 

Jerozolimę. W 1291 roku upadła Akka – ostatnia 

twierdza krzyżowców w Ziemi Świętej. Klęskę przetrwały 

natomiast powstałe podczas krucjat zakony 

rycerskie – templariusze, joannici i Krzyżacy – które 

kontynuowały działalność w Europie. 

• 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1077 rok 

 

 

w Canossie 

 

1096 rok 

1099 rok 

1122 rok 

1291 rok

152 Sprawdź się!

Historia klasa 5

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?