Jutro pójdę w świat. Podręcznik klasa 5

Język polski
Jutro pójdę w świat
podręcznik
5
szkoła podstawowa

Hanna Dobrowolska, Urszula Dobrowolska
JĘZYK POLSKI
Jutro pójdę w świat
podręcznik
szkoła podstawowa
5

Etap edukacyjny: II
Typ szkoły: szkoła podstawowa
Rok dopuszczenia: 2018
Numer ewidencyjny w wykazie
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne
Warszawa 2018
Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Renata Krymska (redaktor koordynator),
Maryla Marczyk (redaktor merytoryczny)
Redakcja językowa: Rozalia Słodczyk
Redakcja techniczna: Iwona Białkowska
Projekt okładki: Hanna Michalska-Baran
Projekt graficzny: Anna Wielbut
Opracowanie graficzne: Marta Krzywicka, Barbara Scharf, Anna Wielbut
Fotoedycja: Natalia Marszałek
Skład i łamanie: Shift_Enter
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Spółka Akcyjna
00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96
KRS: 0000595068
Tel. 22 576 25 00
Infolinia: 801 220 555
www.wsip.pl
Druk i oprawa:
Publikacja, którą nabyłeś / nabyłaś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał / przestrzegała praw,
jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie
publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło.
A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.
Szanujmy cudzą własność i prawo.
Więcej na www.legalnakultura.pl
Polska Izba Książki

Spis treści
Jacy jesteśmy
Sztuka na co dzień. Kontrast
Małgorzata Musierowicz, Najmilsza dziewczyna w klasie 14
10 wskazówek… dla czytelnika 17
Mój profil 18
Profil – wzór 28
Bezpiecznie i kulturalnie w sieci 20
Frances Hodgson Burnett, Tajemniczy ogród 23
Narracja 28
Kraina języka. Intencja wypowiedzi 30
Opis obrazu – portret dziewczynki 33
Plan opisu obrazu 34
Opisu obrazu – wzór 35
ks. Jan Twardowski, Obiecanki cacanki 36
Kilka słów o… Janie Twardowskim 37
Ferenc Molnár, Chłopcy z Placu Broni 38
Punkt kulminacyjny 44
Plan opisu postaci literackiej 45
Warto obejrzeć (ekranizacje powieści) 45
Zakręty ortografii. Pisownia łączna nie z różnymi
częściami mowy. Agnieszka Frączek, Gwiazdki z nieba 46
Jan Brzechwa, Mrówka 48
Uosobienie 50
Ignacy Krasicki, Mądry i głupi, Kruk i lis, Słowik i szczygieł,
Ptaszki w klatce 51
Bajka 53
Czy wiesz, że… bajka 53
Oś czasu – Ignacy Krasicki 54
Kilka słów o… Ignacym Krasickim 54
Ignacy Krasicki, Malarze 56
Plan opisu postaci rzeczywistej 56
3

Opis postaci rzeczywistej – wzór 57
Kraina języka. Co wiem o częściach mowy? 58
Hans Christian Andersen, Pewna wiadomość 60
Bank plotkarskich słówek 63
Podsumowanie rozdziału. Sprawdzian nr 1 64
Nasz dom ojczysty
Sztuka na co dzień. Malarstwo historyczne
Maria Konopnicka, Pieśń o domu 68
Powtórzenie 69
Patriotyzm 69
Bank patriotycznych słówek 70
Instrukcja 70
Kokarda narodowa – wzór 71
10 wskazówek… dla piszącego instrukcję 72
Czy wiesz, że… kokarda narodowa 72
Kraina języka. Stopniowanie przymiotników i przysłówków 73
Eliza Orzeszkowa, Legenda o Janie i Cecylii 77
Czy wiesz, że… miejscowość Bohatyrowicze 82
Adam Mickiewicz, Pan Tadeusz 83
Epitet 88
Akcent 89
10 wskazówek… dla recytatora 89
Czy wiesz, że… Muzeum Pana Tadeusza 90
Zakręty ortografii. Pisownia rozłączna przeczenia nie z różnymi
częściami mowy. Agnieszka Frączek, Znajdka 91
Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Śpiący rycerze 94
Czy wiesz, że… krzyż na Giewoncie 96
Czy wiesz, że… regionalne nazwy ziemniaka 96
Anna Kamieńska, O pieśniach ludowych 97
Pieśni ludowe Lipka, Krakowiak, Zasiali górale 98
Juliusz Słowacki, W pamiętniku Zofii Bobrówny 101
Podmiot liryczny 102
4

Kilka słów o… Juliuszu Słowackim 103
Oś czasu – Juliusz Słowacki 104
Fryderyku! Wróć do Warszawy 106
Czy wiesz, że… Warszawa 107
Maria Dąbrowska, Kościuszce 108
Plan opisu pomnika 111
Opis pomnika – wzór 111
Marsz, marsz Polonia 112
Czy wiesz, że… Polonia 113
Pamiątki historyczne 114
Tomasz Robaczewski, Hubert Ronek, Obrona Grodna 1939 r. 116
Komiks 122
10 wskazówek… dla twórcy komiksu 123
Warto przeczytać (komiksy) 123
Kraina języka. Liczebnik 124
Przemysław Majewski, Mam biało-czerwone serce 130
Podsumowanie rozdziału. Sprawdzian nr 2 131
Pradawne mity
Sztuka na co dzień. Ceramika
Helena Adamczewska, P᾽an-ku – twórca kosmosu (mit chiński) 134
Mit 136
Czy wiesz, że… wielkanocne tradycje 136
Józef Ratajczak, Aby nas nie obudzić 137
Jan Parandowski, Narodziny świata 138
Mitologia 141
Oś czasu – Starożytność 142
5

Kraina języka. Związki wyrazowe współrzędne i podrzędne 144
Leopold Staff, Niebo w nocy 147
Warto przeczytać 147
Wanda Markowska, Demeter i Kora (scenariusz miniatury teatralnej) 148
Scenariusz 152
Grzegorz Kasdepke, Nasz przyjaciel Prometeusz 153
Bank szlachetnych słówek 157
Czy wiesz, że… Prometeusz 157
Zakręty ortografii. Pisownia liczebników ułamkowych.
Agnieszka Frączek, Żarłok 158
Sat-Okh, Powstanie człowieka 160
Kraina języka. Różne rodzaje podmiotów. Zdania bezpodmiotowe 166
Wanda Markowska, Syzyf 171
Frazeologizm 173
Czy wiesz, że… cywilizacja starożytna 174
Olaf Fritsche, Skarb Troi 175
Czy wiesz, że… Troja 178
Warto przeczytać 178
Podsumowanie rozdziału. Sprawdzian nr 3 179
Świat Biblii
Sztuka na co dzień. Fresk
Roman Brandstaetter, Biblio, ojczyzno moja... 182
Czy wiesz, że… biblijne związki frazeologiczne 183
ks. Waldemar Chrostowski, Co to jest Pismo Święte 184
Oś czasu – Pismo Święte 186
Kraina języka. Określenia w zdaniu – przypomnienie 188
Anna Kamieńska, Stworzenie świata 190
Motto 193
Kenneth McLeish, Adam i Ewa (fragment Opowieści
i legendy biblijne 194
Bank dobrych i złych słówek 196
Franciszek Karpiński, Pieśń poranna 197
6

Kraina języka. Przyimek. Wyrażenia przyimkowe 198
Zakręty ortografii. Pisownia wyrażeń przyimkowych oraz
przyimków złożonych. Agnieszka Frączek, Dziwna wizyta 201
Przypowieść o siewcy (Ewangelia według św. Mateusza) 204
Przypowieść 205
Przypowieść o pannach roztropnych i nierozsądnych
(Ewangelia według św. Mateusza) 207
Przypowieść o lampie (Ewangelia według św. Marka) 208
Dobry Pasterz (Ewangelia według św. Jana) 209
Lusia Ogińska, Dobry Samarytanin 211
Czesław Miłosz, Przypowieść o maku 213
Kilka słów o… Czesławie Miłoszu 214
Podsumowanie rozdziału. Sprawdzian nr 4 215
Blisko natury
Sztuka na co dzień. Fotografia
Lucy Maud Montgomery, Poranek
na Zielonym Wzgórzu 218
Kraina języka. Przydawka 221
Julian Tuwim, Mowa ptaków 224
Wyraz dźwiękonaśladowczy 226
Dźwiękonaśladownictwo 226
Paweł Beręsewicz, Burek 227
Cytat 229
Nasi ulubieńcy 230
8 wskazówek… dla opisującego zwierzę 231
Opis zwierzęcia – wzór 232
Zakręty ortografii. Pisownia przeczenia nie z liczebnikami.
Agnieszka Frączek, Kompani 234
Ryszard Marek Groński, Nos 236
Plan ogłoszenia 237
Ogłoszenie 237
Julian Tuwim, Figielek 238
Wilk z Gubbio 239
7

Kraina języka. Nieosobowe formy czasownika 241
Ignacy Krasicki, Dzieci i żaby 244
Dbajmy o środowisko 245
Czy wiesz, że… Rok Rzeki Wisły 246
Konstanty Ildefons Gałczyński, Kronika olsztyńska 247
Podsumowanie rozdziału. Sprawdzian nr 5 248
Ogród sztuki
Sztuka na co dzień. Martwa natura
Kornel Makuszyński, Szaleństwa panny Ewy 252
Pejzaż 255
Kraina języka. Różne rodzaje orzeczeń 257
Opis obrazu – pejzaż 260
Ludwik Jerzy Kern, Muzyka 262
Ryszard Przymus, Fraszki teatralne 264
Ewa Skarżyńska, Teatr 266
Czy wiesz, że… teatr 267
Różne formy teatralne 268
9 wskazówek… dla sprawozdawcy 269
Sprawozdanie – wzór 270
Zakręty ortografii. Rozbieżności między mową a pismem.
Agnieszka Frączek, Co widzi widz 272
Kornel Makuszyński, Panna z mokrą głową 274
Tomasz Piotrowski, Kazimierz Tarnas, Panna z mokrą głową
(scenariusz filmowy) 276
Kraina języka. Dopełnienie 278
Program telewizyjny 281
Gatunki filmowe 283
Czy wiesz, że… Piotruś i wilk 284
Znów będę Shrekiem (fragment rozmowy ze Zbigniewem
Zamachowskim) 285
Repertuar kinowy 287
Podsumowanie rozdziału. Sprawdzian nr 6 288
8

Warto marzyć
Sztuka na co dzień. Grafika
Joanna Kulmowa, Nie wyrastaj z marzenia 292
Bank rozmarzonych słówek 292
Clive Staples Lewis, Lew, czarownica i stara szafa 293
Kraina języka. Okolicznik 297
Hanna Januszewska, Dal 300
Akcent wyrazowy 302
Anna Onichimowska, Najwyższa góra świata 303
Anthony de Mello, Orzeł królewski 310
Joanna Kulmowa, Moje Gdyby 311
Roald Dahl, Receptura Wonka-Vitu 312
Plan przepisu kulinarnego 314
Warto przeczytać (przepisy kulinarne) 314
Kraina języka. Podsumowanie wiadomości z klasy V 315
Piszę pozdrowienia 319
Czy wiesz, że… kartka pocztowa 320
Zakręty ortografii. Pisownia – em, en, om, on, ą i ę.
Agnieszka Frączek, Malarz szalony 321
Jak dobrze nam… 323
Podsumowanie rozdziału. Sprawdzian nr 7 324
Kartki z kalendarza
1 listopada – Wszystkich Świętych 328
11 listopada – Święto Niepodległości 329
25 grudnia – Boże Narodzenie 330
6 stycznia – Święto Trzech Króli 331
1 marca – Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych 332
Marzec–kwiecień – Wielkanoc 333
3 maja – Święto Narodowe Trzeciego Maja 334
Indeks zagadnień literackich i kulturowych 335
Indeks zagadnień gramatycznych i ortograficznych 337
9

Blisko natury
SZTUKA NA CO DZIEŃ. Fotografia (z greki phōs,
phōtós – światło; graphein – rysować, pisać; rysowanie
za pomocą światła) – rejestracja obrazu za pomocą światła
przy użyciu różnorodnych technik.
• Wyjaśnij, w jakich
warunkach nie można
wykonać fotografii.
Jaki to ma związek
z pochodzeniem nazwy
fotografia?
• Zbierz wiadomości
na temat fotografii
otworkowej. Spróbuj
wykonać aparat
potrzebny do robienia
zdjęć w takiej technice.
• Jaki pejzaż
chętnie namalujesz
lub sfotografujesz?
Wykonaj pracę
w technice malarskiej
lub fotograficznej.
217

Poranek
na Zielonym Wzgórzu
Lucy Maud Montgomery 1
Dzień był już jasny, kiedy Ania
zbudziła się i siadłszy na łóżku,
spojrzała nieprzytomnie w okno.
Płynął przez nie strumień wesołych
promieni słonecznych,
a poza nimi coś niezmiernie
lekkiego i białego powiewało
ku błękitnemu niebu.
Przez chwilę nie mogła sobie uświadomić, gdzie się znajduje. […] Jednym
skokiem dziewczynka znalazła się przy oknie. Uniosła żaluzję, która
zaskrzypiała opornie, jakby już dawno nikt jej nie poruszał.
Ania uklękła i spoglądała w ten jasny czerwcowy poranek oczami błyszczącymi
z zachwytu. Ach, czyż to nie piękne? Czyż to nie urocze miejsce?
Gdybyż mogła tu pozostać! Postara się wyobrazić to sobie. Tutaj właśnie
jest szerokie pole dla jej wyobraźni!
Ogromna wiśnia rosła tuż, blisko, gałęzie jej dotykały domu; kwiaty
pokryły drzewo tak obficie, że przysłoniły zupełnie liście. Po obu stronach
dworku roztaczały się sady, jeden pełen jabłoni, drugi drzew wiśniowych
osypanych kwieciem. Trawniki były żółte od kwitnących mleczów. W ogrodzie
poniżej bzy uginały się pod olbrzymimi kiściami fioletowych kwiatów.
Świeży wietrzyk poranny przynosił do okna pokoiku Ani ich upajającą woń.
Poza ogrodem, hen ku dolinie ciągnęły się zielone łąki, pełne soczystej
koniczyny. Tam właśnie płynął strumyk i rosły młode brzózki. Ich smukłe,
białe pnie wznosiły się ponad bogate poszycie – puszyste paprocie, mchy
i przeróżne zioła nasuwały myśl o rozkosznym wypoczynku. Dalej ciągnęło
się wzgórze, przystrojone ciemną zielenią sosen i jodeł. Poprzez niewielką
1 czytaj: lusi mad montgomeri.
218

szczelinę wśród drzew widać było szczyt facjatki szarego domku, który Ania
widziała po drugiej stronie Jeziora Lśniących Wód.
Na lewo znajdowała się stajnia, spichrz i inne zabudowania gospodarskie,
za nimi na łagodnym zboczu ciągnęły się zielone pola, a jeszcze dalej
połyskiwało lśniące, szafirowe morze.
Ania spojrzeniem pełnym uwielbienia dla piękna wchłaniała chciwie
wspaniały krajobraz. Biedne dziecko widziało w swym życiu tak mało pięknych
widoków. A to, co ujrzała w tej chwili, przechodziło jej najbujniejsze
nawet marzenia!
Klęczała, zapomniawszy o całym świecie, zapatrzona tylko w te cuda
wokoło siebie, gdy nagle uczuła czyjąś dłoń na ramieniu. Weszła Maryla,
niezauważona przez małą marzycielkę.
– Czas, abyś już była ubrana – rzekła krótko.
Maryla nie wiedziała, jak przemawiać do tego dziecka, a z powodu tej
nieświadomości, która jej ciążyła, mimo woli bywała szorstka.
Ania zerwała się z głębokim westchnieniem
– Ach, czyż to nie cudowne? – rzekła, wskazując ręką jasny świat poza
oknem.
– Owszem, drzewo jest bardzo duże – odpowiedziała Maryla – i ślicznie
kwitnie. Lecz owoców daje mało, przy tym są one drobne i robaczywe.
– Ach, ja nie mówię wyłącznie o tym drzewie, pomimo że w tej chwili jest
piękne… Jest oszałamiająco piękne… Kwitnie, jakby jemu samemu na tym
pięknie zależało. Mam na myśli wszystko:
ogród i sad, i strumyk, i las, cały ten
wielki świat… Czy nie wydaje się pani,
że właśnie w taki poranek kochamy cały
świat? Słyszę aż tutaj śmiech strumyka.
Może pani zauważyła, że strumienie
są wesołe. Śmieją się zawsze! Nieraz
w zimie słyszałam, jak śmiały się pod
lodem. Cieszę się bardzo, że w pobliżu
Zielonego Wzgórza jest strumień.
219

Pani myśli zapewne, że powinno by mi to być obojętne wobec tego, iż tu nie
zostanę. Ale tak nie jest… Jeśli nawet nigdy już tego miejsca nie zobaczę,
miło mi będzie pomyśleć, że na Zielonym Wzgórzu jest strumyk. Bo gdyby
go nie było, zawsze dręczyłaby mnie myśl, że powinien tu być. Dziś nie jestem
pogrążona w otchłani rozpaczy, o nie… Nigdy rano tam nie bywam…
Czyż to nie cudnie, że bywają poranki?
fragment powieści Ania z Zielonego Wzgórza;
przekład Rozalia Bernsteinowa
1. Określ czas i miejsce wydarzeń rozgrywających się w powieści.
2. Omów, jaki rodzaj narracji zastosowała pisarka (zob. s. 28). Wykaż,
że narrator zna myśli i uczucia bohaterów, a nawet wypowiada się
w ich imieniu w toku narracji.
3. Znajdź fragmenty mówiące o głównej bohaterce powieści. Oceń, jaką
była osobą, czym się wyróżniała, jak reagowała na piękno natury.
4. Odczytaj głośno akapit, w którym Ania przedstawia Maryli swoje refleksje
na temat strumienia. Postaraj się oddać emocje dziewczynki. Zaakcentuj
najważniejsze wyrazy.
5. Odszukaj w tekście fragmenty dotyczące widoku z Zielonego
Wzgórza. Wypisz z nich do zeszytu: a. przymiotniki opisujące,
b. przymiotniki oceniające.
6. Opisz krajobraz widziany oczyma Ani, wykorzystaj słownictwo
z ćw. 5. Pamiętaj, by nie powtarzać całych sformułowań użytych
w tekście. Przypomnij sobie zasady opisu krajobrazu poznane
w klasie IV.
W opisie zastosuj:
● epitety (przymiotniki opisujące i oceniające),
● synonimy (np. krajobraz – widok – plener – panorama),
● wyrazy, które określają położenie elementów krajobrazu względem
siebie, takie jak: między, za, przy, pod, przed, obok, z przodu,
z tyłu, wokół, dookoła, u góry, na dole, z boku, pośrodku, w oddali,
w głębi, na horyzoncie.
7. Namaluj Zielone Wzgórze o dowolnej porze roku. Urządźcie wystawę
waszych prac pt. Cztery pory roku na Zielonym Wzgórzu.
220

Kraina języka
Przydawka
1. W podanym zdaniu wskaż podmiot, orzeczenie oraz określenia.
Piękny widok z okna w pokoiku Ani rozpromienił smutną dziewczynkę.
2. Wypisz ze zdania z ćw. 1. wszystkie związki wyrazowe. Następnie
wskaż w nich wyraz określający i wyraz określany. Zadaj pytania,
na które odpowiadają wyrazy określające.
3. W odpowiedziach uczniów odszukaj trzy podrzędne związki wyrazowe,
w których wyrazem nadrzędnym jest rzeczownik. Wypisz je do zeszytu.
Jaki element przyrody
uważacie za szczególnie
piękny?
Szum górskich
strumyków
bardzo relaksuje
turystów.
Szelest drzew koło
domu uspokaja
mnie po ciężkim
dniu w szkole.
4. Na podstawie wiadomości z ramki wskaż przydawki w związkach
wyrazowych wypisanych w ćw. 3.
Zapamiętaj!
Przydawka to określenie rzeczownika występującego
w zdaniu. Przydawka odpowiada na pytania: jaki? jaka?
jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? ile?
czego? z czego?
Może być wyrażona:
● rzeczownikiem, np. laska wędrowca;
● przymiotnikiem, np. zielone liście;
● liczebnikiem, np. cztery bociany;
● wyrażeniem przyimkowym, np. pomnik z granitu.
221

Kraina języka
5. Do tekstów z dymków dodaj dowolną pasującą przydawkę wyrażoną:
a. rzeczownikiem, b. przymiotnikiem,
Zdobyłem
autograf !
Zaopiekujmy się
tym kotkiem!
c. liczebnikiem, d. wyrażeniem przyimkowym.
Chodzę na siłownię
już lata.
Na technice zrobiliśmy
karmniki .
6. W podanym tekście wyszukaj po jednym przykładzie przydawki
wyrażonej każdą częścią mowy wymienioną w ramce na s. 221.
Na jakie pytania odpowiadają poszczególne przydawki?
Przed miesiącem byłem przypadkowym świadkiem pewnego zdarzenia.
Do klasy piątej B przyszedł niedawno nowy kolega, Erik. Rodzice Erika
pochodzą z dalekiej Armenii. Chłopiec słabo mówi po polsku. Poradził
sobie jednak w trudnej sytuacji. Pośród zielonych brzóz, obok
szkolnego boiska Erik znalazł chorego psa. Pewnie zwierzę
przyczołgało się tam resztką sił. Chłopiec bardzo chciał mu pomóc.
Pobiegł więc do nauczycielki matematyki. Poprosił o wezwanie
pracowników z pobliskiego schroniska dla zwierząt. Pies znalazł tam
odpowiednią opiekę. Zaradność Erika i miłość do zwierząt bardzo mi
zaimponowały. Teraz jesteśmy dobrymi kolegami!
222

Zapamiętaj!
Przydawka wyrażona rzeczownikiem może mieć różne
formy:
● mianownika – występuje często, gdy dookreśleniem
wyrazu nadrzędnego jest nazwa własna, np. ocean Pacyfik,
góra Śnieżka. Taki związek wyrazowy może się odmieniać
i wtedy oba wyrazy przyjmują formę tego samego przypadka,
np. królowa Bona – opowiadałem o królowej Bonie;
● dopełniacza – występuje, gdy mowa o przynależności kogoś
do czegoś, np. plecak Kamila, torebka nauczycielki;
● wyrażenia przyimkowego, np. zeszyt w kratkę, książki
na półkach.
7. Podziel wymienione związki wyrazowe na trzy grupy – weź pod
uwagę to, jaką formą rzeczownika jest w nich wyrażona przydawka.
lekarz pediatra ● wyspa na jeziorze ● strażnik lasu
● statek rybaków ● król Łokietek ● dbanie o środowisko
● obrońca zwierząt ● szczyt Giewontu ● rzeka Wisła
8. Przepisz podane zdania do zeszytu i uzupełnij je odpowiednimi
przydawkami.
ze skóry ● rajdu ● wymarszu ● w głąb lasu ● w plecakach
● buków ● Wisły ● szczepu ● męskiej
Komendant wydał rozkaz . Wszyscy uczestnicy przerwali
odpoczynek i zaczęli wędrówkę . Szli długo pod koronami .
Wielu spośród harcerzy drużyny zaczęło odczuwać zmęczenie.
Chłopcom ciążył ekwipunek , buty uciskały stopy... Wreszcie
dotarli do starorzecza i odetchnęli z ulgą. Byli na miejscu!
9. Opisz swój pokój. Użyj co najmniej dziesięciu różnych przydawek.
Zadanie wykonaj w zeszycie.
223

Mowa ptaków
Julian Tuwim
Kto z was mowę ptaków zna?
Nikt – i tylko jeden ja.
Chrzęst i szelest, szepty cisz,
W szmerach trzciny cicho śnisz,
Ćwir-ćwir-ćwir i tiju-fit,
A to znaczy: zaraz świt,
Zaraz drgną różowe zorze,
Bo i cóż to znaczyć może?
Cóż, cóż,
Jak nie świt wiosennych zórz?
Ćwir-ćwir-ćwir i tiju-fit,
Cyt...
Jeszcze nic? A może już?
Mokre listki polnych róż,
Blade krople chłodnych ros,
Wiew, westchnienie, jakiś głos:
„Tiju-tiju-tiju-fit”...
Tak, tak, tak, lecz cicho cyt,
A to znaczy: Cóż, czy wiesz?
Wiem, nie powiem... Ja wiem też.
Tak, to to... Któż wytłumaczy,
Że to coś innego znaczy?
Cóż, cóż?
Czy to, czy to, czy to już?
Kuku, tiju, ćwir i fit,
Cyt – a może to już świt?
224

Ni to tan, ni nuty ton,
Coś z dalekich, leśnych stron,
Szelest, cisza, szept i szmer?
Czyj to, czyj to, czyj to szmer?
Liście? Trzciny? Trawy? Cóż?
Szum śród ciszy suchych zbóż?
Może tak, a może nie,
Marzę, nucę, słodko śnię,
Ćwir-ćwir-ćwir przez pola leci,
A to znaczy: słońce świeci,
Z gąszczy ptaszek ptaszka zwie,
Tak, to to... A jeśli nie?
Tak, to to... A jeśli tak,
To zrozumie ptaka ptak,
To zrozumiem także ja,
Jaką piosnkę las mi gra:
Że już tiju-tiju-fit,
A to znaczy – że już świt.
1. Opisz sytuację ukazaną w wierszu.
2. Wymyśl inny tytuł dla tego utworu.
3. Jeśli słyszałeś / słyszałaś dźwięki budzącej się natury, opowiedz
o swoich wrażeniach. Porównaj własne wspomnienie z wyobrażeniem
odgłosów natury zawartych w wierszu.
4. Wyjaśnij, jakie jest przenośne znaczenie słów:
To zrozumiem także ja,
Jaką piosnkę las mi gra.
Określ, co oznacza sformułowanie: rozumieć mowę natury.
5. Odszukaj wszystkie wyrazy i ich połączenia naśladujące głosy ptaków.
Odczytaj je głośno. Spróbuj na tej podstawie odgadnąć gatunki
ptaków.
225

6. Wypisz do zeszytu rzeczowniki nazywające różne dźwięki, np. chrzęst,
szelest. Przeczytaj w ramce, jak nazywamy takie wyrazy.
7. Odczytaj wersy, w których celowo powtarzają się głoski lub występują
wyrazy oddające dźwięki natury (np. szum zbóż, szelest liści). Nazwij
środek poetycki zastosowany w wierszu.
Zapamiętaj!
Wyraz dźwiękonaśladowczy – wyraz, który naśladuje
brzmienie nazywanego zjawiska: szum, zgrzyt, brzęknąć,
trzeszczeć, dzyń-dzyń, miau.
Dźwiękonaśladownictwo w poezji jest jednym ze
środków stylistycznych. Polega na stosowaniu licznych wyrazów
dźwiękonaśladowczych oraz celowym gromadzeniu słów
z określonymi głoskami (np. spółgłoskami wymawianymi miękko:
li, ci, si lub syczącymi: z, s, dz). Dźwiękonaśladownictwo ma na
celu oddawać różne odgłosy lub wywoływać określony nastrój:
Ćwir ćwir świrk! / Świr świr ćwirk! / Tu nie teatr / Ani cyrk!
(J. Tuwim, Ptasie radio)
I koła turkocą, i puka, i stuka to: / Tak to to, tak to to, tak to to,
tak to to!...
(J. Tuwim, Lokomotywa)
8. Zapisz jak najwierniej odgłosy wydawane przez następujące
przedmioty: zegar, klawisze klawiatury komputera, dzwonek
u drzwi, motocykl. Porównaj swój zapis z notatkami kolegów.
9. Przedstawcie za pomocą dźwięków odgłosy natury, które można
usłyszeć w wybranym miejscu (np. w lesie, parku, ogrodzie) podczas
różnych pór roku. Użyjcie własnych głosów, kartek papieru, suszonych
liści, ziaren zbóż lub kaszy, styropianu, plastikowych butelek. Oceńcie,
której grupie udało się stworzyć prezentację najbogatszą dźwiękowo.
226

Burek
Paweł Beręsewicz
– Cześć, Burek, cześć, mama, cześć, tata!
Albo:
– Cześć, Burek, cześć, dzieci! – wołało się
zawsze od progu. Zawsze w tej kolejności,
nigdy inaczej. To interesujące zjawisko raz
nawet omawiano przy stole podczas kolacji.
– Ciekawe, czemu w tym domu wszyscy
najpierw witają się z Burkiem – powiedział wtedy
tata i różne osoby zabierały głos, a każda miała inne zdanie.
– Bo Burek jest pierwszy w alfabecie – przekonywał Grzesiek.
– Bo nasz Burasek jest najmilszy ze wszystkich – twierdziła Kasia, żeby
po krótkim zastanowieniu dodać: – Chociaż wy też jesteście dosyć mili.
No to ja już w takim razie nie wiem!
– Może to dlatego, że jest zawsze wesoły i nigdy się nie obraża – zgadywała
mama, natomiast tata twierdził, że Burek najpóźniej trafił do rodziny i przez
jakiś czas był traktowany jak gość, a potem tak już zostało.
Burek przysłuchiwał się tej dyskusji i nie mógł się nadziwić ludzkiej głupocie.
– A niby z kim mają się najpierw witać w moim domu? – warczał
do siebie po psiemu.
Dziś już trudno ocenić, kto miał rację. W każdym razie, ilekroć ktoś
z domowników przestępował próg, to zawsze Burek pierwszy przybiegał
się witać. Radośnie machał krótkim ogonkiem, przednimi łapami opierał
się o nogi witanego i sympatycznie poszczekiwał. Patrzył na człowieka
czarnymi jak węgielki oczami, ledwie widocznymi spod szaroburych, pokręconych
kudełków.
– Burek, ty kiedyś zeza dostaniesz, jak czegoś nie zrobisz z tymi włosami
– mówiła czasem Kasia, próbując odgarnąć kudły sprzed Burkowych oczu.
Burek powarkiwał wesoło, jakby chciał powiedzieć: – A co mi tam zez!
Po pierwszych czułościach następował radosny slalom w gąszczu nóg,
obowiązkowe obwąchiwanie wnoszonych toreb i, w zależności od ich
227

228
zawartości, pochlebny bądź krytyczny szczekany komentarz. Do domu
Burka przyjemnie było wracać.
Dlatego tamtego popołudnia, kiedy Burek nie przybiegł się witać, Kasia
z Grześkiem już w drzwiach wyczuli obecność czegoś niedobrego.
– Cześć, Burek! Chodź się przywitać, leniu! – zawołali, próbując odpędzić
to coś wesołymi słowami. Ale Burek milczał, a coś niedobrego, zamiast się
przestraszyć, zbliżało się coraz bardziej, sapiąc głośno i ziejąc chłodem.
Pognali na górę w butach i kurtkach. Na ich widok Burek nawet nie ruszył
się ze swego wiklinowego łóżeczka wysłanego kocykiem. Kocyk był kiedyś
różowo-biały w bałwanki i służył do przykrywania małego Grzesia w wózeczku,
później przypadł w spadku Kasi, a potem mama przeznaczyła go
na Burkowe posłanie i tata pytał, czy to nie przesada, żeby psu dawać taki
pamiątkowy przedmiot, ale reszta rodziny uznała, że nie przesada, i tak się
stało. Burek oddychał ciężko i patrzył na nich oczami nadal czarnymi jak
węgielki, ale o wiele większymi niż zwykle. Za plątaniną burych kudłów
czaiło się jakby zdziwienie.
– Burek, ty kiedyś zeza dostaniesz, jak czegoś nie zrobisz z tymi włosami
– zawołała Kasia, żeby nie było tak cicho. Burek zaskomlał żałośnie, jakby
chciał powiedzieć: – A co mi tam zez!
Siedzieli przy Burku aż do przyjścia rodziców. Głaskali, drapali za uszami,
śpiewali piosenki, robili śmieszne miny, mówili czule: „Burek, nie wygłupiaj
się, nie leż tak!”, ale Burek dalej leżał i chyba wcale się nie wygłupiał.
Przynieśli psie chrupki – nie chciał, przynieśli miskę konserwy – to samo,
przynieśli kiełbasę (wyśnioną i zakazaną) – nawet nie spojrzał.
– Burek jest jakiś dziwny dzisiaj! – zawołali z przejęciem, kiedy na dźwięk
otwieranych drzwi wejściowych zbiegli do przedpokoju, do rodziców.
Jeszcze tego samego wieczoru tata pojechał z Burkiem do weterynarza,
a kiedy wrócili, powiedział, że Burek był bardzo dzielnym pacjentem i że
dostał lekarstwo, i że już go teraz nic nie boli, co Burek potwierdził zuchowatym
szczeknięciem.
– Czyli niedługo wyzdrowieje? – ucieszyli się Kasia z Grześkiem, a tata
powiedział, że jest późno i pora spać, więc posłusznie poszli do łóżek.
Następnego dnia obudzili się w domu bez Burka…

Tata z mamą siedzieli w kuchni po dwóch stronach stołu. Oparci łokciami
o blat, w dłoniach trzymali kubki z kawą i patrzyli na siebie, ale nie
rozmawiali. Podkrążone oczy i poszarzałe twarze mówiły o ciężkiej nocy.
Tego ranka Grzesiek bardzo się starał i tylko dwa razy poszedł do łazienki,
żeby sobie pochlipać w ukryciu. Za to Kasia, która nie była mężczyzną,
ryczała jak bóbr. Mama przez pół dnia szorowała żółtą plamę na ścianie za
fikusem w dużym pokoju, przypominającą o czasach, kiedy Burek dopiero
uczył się dobrych manier i jeszcze nie zawsze wiedział, jak się zachować
w towarzystwie. Tarła i tarła, ale plama kurczowo trzymała się ściany. W następnych
dniach zniknął z domu wiklinowy koszyk, zniknął kocyk w bałwanki,
smycz i kaganiec z wieszaka w przedpokoju, paczki psiego jedzenia
z kuchennej szafki, szarobure kłaki z dywanu i w końcu z Burkowych rzeczy
została tylko plama za fikusem.
Odtąd, ilekroć mama wspomina o remoncie mieszkania, tata odpowiada:
– I co? Mamy zamalować Burkową plamę?
Jak do tej pory nikt się jeszcze na to nie zdecydował.
fragment książki Ciumkowe historie
1. Kim był pies dla dzieci i rodziców? W odpowiedzi na to pytanie
wykorzystaj cytaty z tekstu.
Zapamiętaj!
Cytat – przytoczenie fragmentu utworu lub czyjejś wypowiedzi.
2. Dokończ zdanie: Do domu Burka przyjemnie było wracać, ponieważ…
3. Opisz wygląd i zachowanie psa, gdy był zdrowy i gdy zachorował.
Zwróć uwagę na istotne różnice w zachowaniu zwierzęcia.
4. Opowiedz, w jaki sposób dzieci próbowały pomóc choremu Burkowi.
O czym świadczyły ich starania?
5. Jakie wydarzenie zasmuciło wszystkich członków rodziny? Czy mówi
się o nim wprost? Jeśli nie – określ, w jaki sposób opisuje tę sytuację
narrator.
6. Napisz, jaki był dom bez Burka. Jak zachowywali się w nim dorośli,
a co robiły dzieci?
229

Nasi ulubieńcy
Wyjątkowy!
Mój kochany!
Najwspanialsza!
Po prostu
cudne!
1. Określ, co wyrażają wypowiedzi w dymkach. Jakie przymiotniki
zostały w nich zastosowane?
2. Opowiedz o swoim prawdziwym lub wymarzonym zwierzęciu
domowym. Jeśli to możliwe, przynieś jego zdjęcie.
230

3. Wykorzystaj 8 wskazówek dla opisującego zwierzę oraz wzór podany
na s. 232 i opisz swojego ulubieńca lub jedno ze zwierząt
przedstawionych na zdjęciach.
8
wskazówek…
dla opisującego zwierzę
1. Przyjrzyj się dokładnie zwierzęciu, które chcesz opisać.
2. Przygotuj plan opisu, uwzględnij w nim wstęp, rozwinięcie
i zakończenie.
3. Rozwijaj kolejno punkty planu.
Wstęp
Określ gatunek zwierzęcia. Jeśli opisujesz swoje zwierzę,
napisz, w jakich okolicznościach znalazło się w twoim
domu i jak się nazywa.
Rozwinięcie
Podaj cechy zwierzęcia:
• określ jego wielkość i rasę;
• opisz wygląd zewnętrzny (czym jest pokryte: np. sierścią /
łuską; jaki ma kolor; jak wygląda jego łeb / pysk; jakie są
jego oczy; czy ma łapy i ogon itd.), wymień znaki szczególne;
• opisz zachowanie;
• określ upodobania.
Zakończenie
Wyraź swój osobisty stosunek do zwierzęcia za pomocą
przymiotników oceniających.
4. Stosuj akapity wydzielające poszczególne punkty oraz
obszerniejsze partie tekstu, np. w obrębie rozwinięcia.
5. Pamiętaj, żeby w opisie wykorzystać przymiotniki określające:
wielkość zwierzęcia (np. duży, malutki), jego barwę
(np. biało-brązowy), kształt (np. nosa lub łba: szpiczasty,
płaski), zachowanie (np. spokojny, żywy).
6. Zastosuj czasowniki i wyrażenia: jest, ma, wyróżnia się,
charakteryzuje się, odznacza się, cechuje (je), zwraca uwagę,
zachwyca, jest uważany za...
7. Używaj obrazowych porównań (np. oczy jak koraliki).
8. Nadaj tytuł swojej pracy.
231

WZÓR
Mój przyjaciel Kropcio
Na Gwiazdkę dostałam maleńkiego chomika. Cały jest
pokryty złocistą, delikatną sierścią, tylko na pyszczku ma
białą plamkę. Właśnie dlatego nazwałam go Kropcio.
Kropcio jest tak maciupeńki, że mieści się na mojej dłoni.
Ma małe, błyszczące jak koraliki oczka i czarne, szpiczaste
uszka.
Chomik to gryzoń, więc wciąż musi ścierać swoje mocne
i ostre ząbki. Pomagam mu, codziennie wkładając do klatki
zerwane gałązki.
Przysmakiem mojego zwierzątka są nasiona słonecznika
i dyni. Kropcio żywi się także surowymi warzywami
i jabłkami. Lubi kaszę i czerstwe, suche pieczywo. Niestety,
zwyczajem wszystkich chomików gromadzi resztki żywności
i chowa je w zakamarkach klatki. Z tego powodu codziennie
muszę ją sprzątać, żeby zgromadzone zapasy nie gniły.
Kropcio jest bardzo ruchliwy i zwinny. Lubi wspinać się
na drabinki zamocowane w klatce oraz przeciskać między
przedmiotami i wchodzić w różne szczeliny. Wykazuje przy
tym dużo sprytu i świetną orientację w terenie.
Często wyjmuję go z klatki i bawimy się w chowanego.
Lubię tę zabawę, bo mój mały przyjaciel wciąż znajduje
nowe, świetne kryjówki.
Bardzo zaprzyjaźniliśmy się z Kropciem. Kiedy wracam
ze szkoły, biegnę ze świeżymi gałązkami prosto do jego
klatki, a on na powitanie podnosi pyszczek do góry
i pokazuje ząbki, zupełnie jakby się do mnie uśmiechał.
232

Chomik europejski. Wygląd: długość głowy i tułowia 21–28 cm, krótkiego
ogona 3–6 cm. Masa ciała 140–400 g. Krępa budowa ciała. Strona brzuszna
czarna, grzbiet żółtobrązowy. Pod białawymi lub żółtawymi policzkami
ciemnobrązowy pas. Jasne włosy na grzbiecie są na końcach ciemno zabarwione.
[…] W razie najwyższego zagrożenia, gdy znajdzie się w sytuacji bez
wyjścia, chomik głośno zgrzyta zębami i stojąc słupka, stara się sprawiać
groźne wrażenie.
Josef Reichholf, Leksykon przyrodniczy. Ssaki
4. Porównaj notkę z Leksykonu przyrodniczego z opisem Kropcia.
Do każdego rodzaju tekstu dobierz właściwe określenia – znajdź je
wśród zamieszczonych poniżej.
obiektywny ● zwięzły ● krótki ● plastyczny ● obrazowy ● suchy
● obojętny ● ciepły ● pozbawiony ozdobników ● obfituje w epitety
i porównania ● osobisty ● barwny ● rzetelny ● subiektywny
5. Wyjaśnij, w jakim celu opracowano notkę encyklopedyczną,
a w jakim – opis. W której formie wypowiedzi poza informacją
zawarto także opinię?
6. Wspólnie ułóżcie listę dziesięciu egzotycznych lub rodzimych
zwierząt, które wydają się wam szczególnie ciekawe. Następnie
podzielcie się na dziesięć zespołów (dwu- lub trzyosobowych)
i rozlosujcie pomiędzy siebie zwierzęta w taki sposób, aby każda
grupa mogła zebrać wiadomości na temat jednego z nich.
7. Zredagujcie w grupie notkę informacyjną o wylosowanym zwierzęciu,
którą można by zamieścić w leksykonie przyrodniczym. W miarę
możliwości dołączcie do swojej wypowiedzi fotografię. Podajcie
źródło wykorzystanych informacji oraz nazwisko autora zdjęcia.
233

Zakręty ortografii
Pisownia przeczenia nie
z liczebnikami
Kompani
Agnieszka Frączek
Sąsiad zza ściany nie raz, nie dwa
w nocy mnie budzi głośnym: ałaaa!
Jego z kolei wciąż budzi pająk,
z którym od dawna zresztą się znają –
łobuz się nocą wspina po słupie...
hopsa!... i już mu w parapet tupie.
Nie sto pająków, nawet nie tuzin,
lecz jeden pająk mniejszy niż guzik
tupie podobno jak słoń z nadwagą.
Sąsiad go straszy psem i ciupagą,
policją, żoną, lepem na muchy...
A pająk swoje... Jakby był głuchy!
Cóż... To nie pierwsza wizyta przecież –
gość wie, że sąsiad tylko tak plecie,
więc nad swą siecią siedzi do rana...
Miło w pleceniu znaleźć kompana.
234

1. Nazwij części mowy wyróżnione w wierszu. Sformułuj regułę pisowni
przeczenia nie z zaznaczonymi wyrazami.
2. Sprawdź poprawność reguły sformułowanej w ćw. 1. z informacją
podaną w ramce.
Zapamiętaj!
Przeczenie nie z liczebnikami piszemy rozdzielnie:
nie jeden, ale pięć; nie raz, ale dwa razy; nie drugi, nie pięcioro,
nie półtora.
Wyjątek: niejeden (w znaczeniu: wielu), nieraz (w znaczeniu:
często).
3. Przeczytaj głośno zdania parami. Zaobserwuj różnice w akcentowaniu
(zob. s. 89) podkreślonych sylab.
Niejeden z nas ma problemy z celnym rzutem do kosza.
Nie jeden, ale trzy kwiatki kupiłem mamie na urodziny.
Nieraz widziałem na polu bażanty.
Nie raz, ale trzy razy próbowałem napisać bezbłędnie to trudne
dyktando.
4. Przepisz i uzupełnij przysłowia wskazanymi liczebnikami. Uzasadnij
pisownię liczebników. Wyjaśnij sens przysłów.
Co dwie głowy, to nie . (1)
Nie psu Burek na imię. (1)
5. Ułóż po jednym zdaniu ilustrującym pisownię cząstki nie:
a. z liczebnikiem głównym,
b. z liczebnikiem porządkowym,
c. z liczebnikiem zbiorowym,
d. z liczebnikiem ułamkowym.
Zdania zapisz w zeszycie.
235

Nos
Ryszard Marek Groński
Kiedy smutny wracasz z miasta,
Kiedy łamie ci się głos –
Czarny niby czarna pasta
Koło ciebie krąży...
Nos.
Najpierw milczkiem, najpierw z dala,
Przestrzegając reguł gry,
Jak detektyw Nos ustala,
Skąd się bierze nastrój zły.
Potem, gdy już Nos przyczyny
Twojej kwaśnej miny zna,
Wie, że sposób jest jedyny,
Jedna rada... Właśnie ta:
Wspiąć się jak roślinka pnąca,
Zlizać z twarzy krople łez...
Nagle czujesz: pies cię trąca!
Nosem trąca cię twój pies!
1. Określ nastrój utworu.
2. Wyjaśnij, czym jest tytułowy Nos. Zacytuj wersy, które odpowiadają
na to pytanie.
3. Zbadaj, co tworzy rytm tego wiersza (por. klasa IV, s. 208):
a. policz sylaby w wersach,
b. policz wersy w strofach,
c. połącz rymujące się wyrazy.
Podsumuj swoje obserwacje i określ, jakie elementy wiersza
i w których fragmentach tekstu się powtarzają.
236

4. Przeczytaj głośno wiersz w taki sposób, aby podkreślić jego rytm.
5. Opowiedz o zachowaniu psa na widok zasmuconego pana.
6. Przedstaw, jak reaguje lub jak chcesz, by się zachowywało, twoje
zwierzątko, gdy wracasz do domu. A ty co wtedy czujesz?
7. Wyobraź sobie, że zaginęło twoje domowe zwierzątko. Bardzo chcesz
je odnaleźć. W tym celu napisz krótkie ogłoszenie. Skorzystaj
z podanego planu.
Plan ogłoszenia
● Kiedy i gdzie zaginęło zwierzę?
● Jak wygląda, czym się wyróżnia? W ogłoszeniu podaj
charakterystyczne, najważniejsze cechy wyglądu zwierzątka.
● W jaki sposób można skontaktować się z właścicielem?
Zapamiętaj!
Ogłoszenie – krótki tekst użytkowy, mający na celu
przekazanie odbiorcy określonej informacji i zachęcenie
go do kontaktu z autorem ogłoszenia. Najczęściej ogłoszenie
drukuje się w prasie lub umieszcza w internecie, na tablicach
i słupach ogłoszeniowych.
8. Zaproponuj, gdzie warto umieścić ogłoszenie, by osiągnąć najlepszy
rezultat.
9. Porównaj dwa ogłoszenia. Określ, kto napisał każde z nich. Popraw
ten tekst, w którym zabrakło ważnych informacji.
Wczoraj na naszym
osiedlu zgubił się mój
ukochany Kropcio.
Znalazcę proszę
o pilny kontakt –
zrozpaczony Tomek
2 czerwca na
ul. Kwitnącej znaleziono
rudawego chomika.
Właściciela prosimy
o telefon pod
nr 616384477.
237

Figielek
Julian Tuwim
Raz się komar z komarem przekomarzać zaczął,
Mówiąc, że widział raki, co się winkiem raczą.
Cietrzew się zacietrzewił, słysząc takie słowa,
Sęp zasępił się strasznie, osowiała sowa.
Kura dała drapaka, że aż się kurzyło,
Zając zajęczał smętnie, kurczę się skurczyło.
Kozioł fiknął koziołka, słoń się cały słaniał,
Baran się rozindyczył, a indyk zbaraniał.
1. Wyjaśnij tytuł wiersza i powiedz, jaki jest charakter tego utworu.
Wykorzystaj wyrażenia: gra słów, zabawa słowami.
2. Wypisz do zeszytu rzeczowniki i czasowniki celowo dobrane
w wierszu w pary (np. komar – przekomarzać się). Wyjaśnij znaczenie
słów, których nie rozumiesz. Podkreśl te części wyrazów, które brzmią
podobnie, ale nie mają ze sobą żadnego związku znaczeniowego.
3. Zwróć uwagę na ostatni wers utworu. Powiedz, co cię w nim zaskoczyło.
4. Urządźcie zgadywankę. Kolejno uzupełniajcie podane porównania
(por. klasa IV, s. 113) odpowiednimi nazwami zwierząt.
odważny jak , wierny jak , dumny jak , dokuczliwy jak ,
uparty jak , łagodny jak , powolny jak , sprytny jak
5. Wyjaśnij sens przenośnych wyrażeń: gołębie serce, sokoli wzrok, orli
nos, strusi żołądek, mysi ogonek, kocie pazurki, kaczy chód.
Dopasuj do wyrażeń właściwe przymiotniki: zdrowy, cienki, łagodny,
świetny, ostry, zakrzywiony i wydatny, kołyszący się.
6. Opisz siebie – wykorzystaj słownictwo z wiersza oraz porównania
i wyrażenia z ćw. 4. i 5.
7. Uzasadnij słuszność stwierdzenia, że obserwacja świata zwierząt
może być dobrą lekcją dla człowieka.
238

Wilk z Gubbio 1
Kiedy Święty Franciszek bawił w mieście Gubbio, zjawił się w okolicy ogromny
wilk, straszny i dziki, który pożerał nie tylko zwierzęta, lecz i ludzi, tak
że wszyscy mieszkańcy w wielkim żyli strachu, jako że często podchodził
pod miasto. […]
Przeto Święty Franciszek, litując się ludziom tego miasta, postanowił
wyjść do wilka, acz mieszkańcy zgoła nie doradzali mu tego. […]
Kiedy inni wahali się iść dalej, ruszył Święty Franciszek w drogę ku miejscu,
gdzie wilk miał leże.
I oto w obliczu wielu mieszczan, którzy przyszli na ten cud patrzeć,
wyszedł wilk naprzeciw Świętego Franciszka z otwartą paszczą.
Święty Franciszek, zbliżając się doń, uczynił znak krzyża świętego i przywołał
go ku sobie, i rzekł: „Pójdź tu, bracie wilku. Rozkazuję ci w imię Chrystusa
nie czynić nic złego ni mnie, ni nikomu”. I dziw! Ledwo Święty Franciszek
uczynił znak krzyża, straszliwy wilk zamknął paszczę i stanął. […]
Wówczas Święty Franciszek rzekł: „Bracie wilku, wyrządzasz wiele szkód w tej
okolicy i popełniłeś moc złego, niszcząc i zabijając wiele stworzeń bez pozwolenia
Boga. […] Przeto zasłużyłeś na stryczek, jako złodziej i zbójca najgorszy, i lud
cały krzyczy i szemrze przeciw tobie, i cała okolica jest tobie wroga. Lecz zawrę,
1 Gubbio (czytaj: gubio) – miejscowość we Włoszech, znana z legendy związanej
ze św. Franciszkiem.
239

acie wilku, pokój między tobą a nimi, byś ich nie krzywdził więcej, a oni przebaczą
ci wszelką urazę dawną i ani ludzie, ni psy nie będą cię już prześladować”.
Po tych słowach okazywał wilk ruchami ciała, ogona i oczu, że zgadza się
na to, co mu rzekł Święty Franciszek, i że będzie tego przestrzegał. […]
A Święty Franciszek rzekł: „Bracie wilku, pragnę, byś dał mi porękę 2 swej
obietnicy, iżbym mógł jej zaufać”.
I kiedy Święty Franciszek wyciągnął dłoń, by przyjąć jego porękę, wilk
podniósł w górę łapę i poufale 3 położył ją na dłoni Świętego Franciszka,
dając mu znak wierności, jak umiał. […]
Żył potem wilk wspomniany dwa lata w Gubbio; chadzał poufale po domach
od drzwi do drzwi, nie czyniąc zła nikomu i nie doznając go od nikogo.
A ludzie żywili go uprzejmie.
Kiedy tak chadzał po okolicy i po domach, nigdy pies żaden za nim nie
szczeknął.
W końcu, po dwóch latach, brat wilk umarł ze starości, nad czym mieszczanie
ubolewali wielce, bowiem widząc go chodzącego tak łagodnie po mieście,
pamiętali lepiej o cnocie i świętości Świętego Franciszka.
legenda ze zbioru Kwiatki z ogrodu Świętego Franciszka; przekład Leopold Staff
1. Ułóż plan utworu i na jego podstawie opowiedz treść legendy.
2. Jakiego niezwykłego czynu dokonał święty? Znajdź w tekście
odpowiednie cytaty.
3. Wyjaśnij, na czym polegała umowa między mieszkańcami miasta
a wilkiem. Do czego zobowiązała się każda ze stron?
4. Uzasadnij, że utwór jest legendą (por. klasa IV, s. 185). Wskaż, co jest
prawdą historyczną, a co niezwykłym, cudownym zdarzeniem.
5. Zredaguj wypowiedź pisemną na temat: „Nasi bracia mniejsi” – kim
są dla mnie.
6. Odszukaj w dostępnych źródłach informacje na temat zooterapii i jej
rodzajów, np. hipoterapii. Napisz krótką notatkę na ten temat.
Pamiętaj o podaniu źródła informacji.
2 poręka – poręczenie, zapewnienie.
3 poufale – przyjacielsko, swobodnie.
240

Kraina języka
Nieosobowe formy czasownika
To już wiem!
Czasownik może występować w formie:
– osobowej, która wskazuje na wykonawcę czynności, np. zapytam (ja),
zapytaj (ty);
– nieosobowej, z której nie można wywnioskować, kto wykonuje
czynność. Nieosobową formą czasownika jest m.in. bezokolicznik
(np. zapytać).
1. Podziel podane formy czasowników na osobowe i nieosobowe.
W odróżnieniu pierwszych od drugich pomoże ci odpowiedź
na pytanie o to, kto jest wykonawcą czynności.
gramy ● gubić ● składały ● wyciągał ● upieczono
● pamiętaliśmy ● byli ● pominięto ● wędrowałaś ● poradzić
● skakaliśmy ● pić ● jedzono
2. W podanych wypowiedzeniach wskaż wszystkie czasowniki. Wyjaśnij,
czym różnią się od siebie czasowniki w podpunkcie a. od tych
z podpunktu b.
a. Straszliwy wilk grasował w okolicy Gubbio.
Napadał na ludzi i zwierzęta. Wszyscy
mieszkańcy miasta żyli w strachu.
Nie wychodzili z domów.
b. Pod Gubbio zauważono grasującego wilka.
Obawiano się coraz bardziej o życie
mieszkańców miasta. Ostrzegano podróżnych
przed groźnym zwierzęciem. Do obrony przed
wilkiem zaangażowano Franciszka.
3. Wykorzystaj podane czasowniki do stworzenia
krótkiego tekstu do gazetki, informującego
o tajemniczym wydarzeniu w szkole.
zauważono ● poprzestawiano ● namalowano
● podjęto ● ujawniono
241

Kraina języka
Zapamiętaj!
Formy czasownika zakończone na -no lub -to, takie jak:
zapytano czy sprzątnięto, to formy nieosobowe.
Informują one o czynności przeszłej, której wykonawcy nie znamy
lub z jakiegoś powodu nie podajemy, np. Rozwiązano problem.
Odkryto nowy gatunek jeża.
W odróżnieniu od bezokoliczników formy te pełnią
funkcję orzeczeń i tworzą zdania.
4. W wypowiedziach z ilustracji znajdź wszystkie formy czasownika
zakończone na -no lub -to i zapisz je w zeszycie.
W naszym mieście dostrzeżono
wczoraj wilka. Bestia terroryzuje
okolicę. Przez wiele godzin
próbowano ją poskromić.
Wykorzystano już wszelkie środki.
Po rozmowie z Franciszkiem
zupełnie zmieniłem postępowanie.
Niegdyś uciekano na mój widok.
Dziś nawet dzieci chętnie
podchodzą, aby mnie pogłaskać.
5. Przeczytaj jeszcze raz wypowiedzi z ćw. 3. i odpowiedz na pytania.
a. W którym tekście przeważają formy czasownika zakończone
na -no lub -to?
b. W której wypowiedzi można rozpoznać, kim są wykonawcy
opisywanych czynności?
242

6. Przekształć nieosobowe formy czasowników – wypisane z ćw. 4.
– w formy osobowe. Dodaj do nich rzeczowniki z ramki w funkcji
podmiotów. Przekształcone zdania zapisz w zeszycie.
Wzór: Wreszcie przekonano wilka. (Franciszek)
Franciszek przekonał wilka.
Wreszcie
władze miasta ● wszyscy ● mieszkańcy ● ludzie ● straż
7. Utwórz nieosobowe formy czasowników zakończone na -no lub -to,
pochodzące od wymienionych bezokoliczników.
zgubić ● podlewać ● sklejać ● przyciąć ● przenosić
● czytać ● otworzyć ● wziąć ● zamknąć ● namalować
● dbać ● zdjąć ● umyć
8. Przekształć podane zdania w taki sposób, aby wyróżnione orzeczenia
zostały wyrażone nieosobową formą czasownika zakończoną na -no
lub -to.
Podali mi błędny adres.
Szybko skierowali ucznia do gabinetu lekarskiego.
Wycięli w parku chore drzewa.
Wyremontowali salę gimnastyczną.
Przeprowadzili zbiórkę na schronisko dla zwierząt.
Punktualnie rozpoczęli koncert.
9. Podzielcie się na czteroosobowe grupy. Wymyślcie niezwykłą,
fantastyczną historyjkę i zapiszcie ją w pięciu zdaniach. Użyjcie
orzeczeń w formie czasowników osobowych. Później wymieńcie się
historyjką z inną grupą i przekształćcie otrzymany tekst tak, aby
wszystkie zdania zawierały orzeczenie w formie czasowników
nieosobowych zakończonych na -no lub -to.
243

Dzieci i żaby
Ignacy Krasicki
Koło jeziora
Z wieczora
Chłopcy wkoło biegały 1
I na żaby czuwały 2 :
Skoro która wypływała,
Kamieniem w łeb dostawała.
Jedna z nich, śmielszej natury,
Wystawiwszy łeb do góry,
Rzekła: „Chłopcy, przestańcie, bo się źle bawicie!
Dla was to jest igraszką 3 , nam idzie o życie”.
1. Opowiedz o zachowaniu chłopców. Jak je oceniasz?
2. Znajdź i przeczytaj morał (zob. s. 53), w którym poeta zawarł
wskazówkę na temat właściwego postępowania. Kto wypowiada
pouczenie zawarte w bajce?
3. Jaki gatunek literacki reprezentuje utwór Dzieci i żaby? Przypomnij,
czym się on odznacza (zob. s. 53). Podaj tytuły podobnych utworów
literackich poznanych w tym roku szkolnym.
4. Wyobraź sobie, że jesteś świadkiem sytuacji, w której człowiek robi
krzywdę zwierzęciu. Jak się zachowasz? Co powiesz?
1 chłopcy biegały, czuwały – obecnie poprawna forma: chłopcy biegali, czuwali.
2 czuwać – dawniej: czyhać na kogoś lub na coś.
3 igraszka – żart.
244

Dbajmy o środowisko
Roman Kalarus
1. Obejrzyj plakaty. Zwróć uwagę
na grafikę, barwy i napisy.
Co najbardziej cię poruszyło
lub zaciekawiło?
2. Zastanów się, w jakim celu
stworzono plakaty. Powiedz,
kto jest ich adresatem.
3. Przeczytaj w ramce Czy wiesz
że... na s. 246 informacje
na temat Roku Rzeki Wisły.
4. Wyjaśnij, jak rozumiesz zdanie:
Wisła płynie przez wszystkie
polskie serca. Czego symbolem
jest rzeka? Jak sądzisz – czy
święto Wisły warto byłoby
obchodzić każdego roku?
Uzasadnij swoją opinię.
Paulina Kozicka
245

Czy wiesz, że…
☛ Rok 2017 został ogłoszony
Rokiem Rzeki Wisły specjalną
uchwałą Sejmu RP. Upamiętniono
w ten sposób fakt, że w 1467 r.,
po wielu latach wojen toczonych
z Krzyżakami, Polska odzyskała
panowanie nad całym biegiem
żeglownej Wisły. Rozpoczął
się wtedy złoty okres żeglugi
wiślanej, a Wisła stała się
najważniejszym szlakiem
transportowym w ówczesnej
Europie.
Rzeczypospolitej Polskiej oddaje
hołd pokoleniom rodaków,
którzy dzięki Wiśle i w oparciu
o nią budowali tożsamość i potęgę
Państwa Polskiego. [...] Wisła –
Królowa Polskich Rzek, symbol
polskości i patriotyzmu – to nasze
naturalne oraz historyczno-
-kulturowe dziedzictwo”.
(Monitor Polski 2016 poz. 627 – sejm.gov.pl)
☛ W uchwale Sejmu RP
czytamy: „W 550. rocznicę
pierwszego wolnego flisu 1 Sejm
5. Opowiedz, co się dzieje w twojej szkole i miejscowości podczas
Dnia Ziemi (22 kwietnia) i Dnia Sprzątania Świata (trzeci weekend
września). Przedstaw swoje pomysły na organizację tych dni.
6. Zapisz w zeszycie w formie tabelki, co powinien i czego nie powinien
robić człowiek dbający o swoje środowisko naturalne. Zastosuj
bezokoliczniki.
Wzór:
TAK
segregować śmieci
7. Zaprojektuj plakat na wybrany temat:
a. ochrona środowiska,
b. obchody Dnia Ziemi
c. obchody święta Wisły.
NIE
hałasować
8. W miarę możliwości wysłuchaj nagrania piosenki Marka Grechuty
Natura. Napisz, co możesz zrobić na co dzień, by Ziemia poczuła się
już na zawsze bezpieczna.
1 flis – dawniej: forma transportu rzecznego.
246

Kronika olsztyńska
Konstanty Ildefons Gałczyński
XIX
Jutro popłyniemy daleko,
jeszcze dalej niż te obłoki,
pokłonimy się nowym brzegom,
odkryjemy nowe zatoki;
nowe ryby znajdziemy w jeziorach,
nowe gwiazdy złowimy w niebie,
popłyniemy daleko, daleko,
jak najdalej, jak najdalej przed siebie.
Starym borom nowe damy imię,
nowe ptaki znajdziemy i wody,
posłuchamy, jak bije olbrzymie,
zielone serce przyrody.
fragment
1. Jak sądzisz, czy utwór zawiera konkretne informacje o planach
dotyczących żeglugi, czy też jest poetyckim obrazem podróży
w świecie marzeń? Przywołaj odpowiednie cytaty (s. 229)
na poparcie swojej odpowiedzi.
2. Powiedz, co oznacza wypowiedź osoby mówiącej: posłuchamy, jak
bije olbrzymie, zielone serce przyrody. Jakie uczucia wobec natury
podmiot liryczny wyraża w tych słowach?
3. W miarę możliwości wysłuchaj nagrania piosenki Jutro popłyniemy
daleko (w dowolnym wykonaniu) skomponowanej do wiersza
K.I. Gałczyńskiego. Zaśpiewaj refren wraz z wykonawcą / zespołem.
Która strofa pełni funkcję refrenu?
4. Zastanów się, gdzie ty możesz posłuchać bicia serca przyrody.
Opowiedz, jak często masz do tego okazję i czy z niej korzystasz.
5. Przedstaw swoje plany na najbliższe wolne dni. Uwzględnij
wnioski z ćw. 4.
247

Podsumowanie rozdziału Blisko natury
Podsumowanie rozdziału
Sprawdzian nr 5
Pamiętaj, by odpowiedzi zapisywać w zeszycie.
Przeczytaj uważnie fragment książki Pawła Beręsewicza Ciumkowe
historie zamieszczony w podręczniku na stronach 227–229.
Znajdź w tekście odpowiedzi i wykonaj polecenia od 1. do 6.
W poleceniach od 1. do 6. tylko jedna odpowiedź jest poprawna.
Zadanie 1. Kto nazywał psa Buraskiem?
A. Mama.
B. Grześ.
C. Tata.
D. Kasia.
Zadanie 2. Zdaniem Kasi Burek mógł nabawić się zeza, ponieważ
A. miał kręconą sierść.
B. cały czas przewracał oczami.
C. szarobure kudełki opadały mu na oczy.
D. biegał slalomem między nogami domowników.
Zadanie 3. Do domu Burka przyjemnie było wracać, ponieważ
A. pies był głową całej rodziny.
B. pies szczekał ze złości na każdego.
C. pies czekał z radością na domowników.
D. pies obwąchiwał z zadowoleniem wnoszone rzeczy.
Zadanie 4. Jakich słów dzieci użyły, aby rozweselić Burka, gdy ten
podupadł na zdrowiu?
A. Burek, nie wygłupiaj się, nie leż tak!
B. Burek, chodź się przywitać, kudłaczu!
C. Burek, wstawaj, piesku!
D. Burek, a co ci tam zez!
248

Zadanie 5. Zdanie: Kasia ryczała jak bóbr zawiera
A. epitet.
B. uosobienie.
C. porównanie.
D. wyraz dźwiękonaśladowczy.
Zadanie 6. Co Kasia i Grzesiek zrobili, żeby pomóc Burkowi?
A. Zadzwonili szybko po mamę i tatę.
B. Przykryli go kocykiem w bałwanki.
C. Odsunęli mu kudełki spadające na oczy.
D. Siedzieli przy psie aż do przyjścia rodziców.
Odpowiedzi na polecenia od 7. do 13. nie znajdziesz we fragmencie
książki Ciumkowe historie.
Przeczytaj uważnie polecenia i udziel poprawnych odpowiedzi.
Zadanie 7. Z podanego zdania wypisz wszystkie przydawki. Określ,
jakimi częściami mowy są wyrażone.
Dwie bliskie przyjaciółki Kasi pokłóciły się o niebieską bluzkę w kratkę.
Zadanie 8. Opisz jeden ze swoich podręczników na cztery sposoby.
W opisach użyj przydawek wyrażonych:
A. przymiotnikiem,
B. rzeczownikiem,
C. liczebnikiem,
D. wyrażeniem przyimkowym.
Zadanie 9. Podaj trzy czasowniki, które nazywają dźwięki wydawane
przez deszcz. Określ, jak nazywamy takie wyrazy.
249

Podsumowanie rozdziału Blisko natury
Zadanie 10. Wskaż grupę wyrazów zawierającą wyłącznie formy
nieosobowe czasownika.
A. przekonano, terroryzowano, dostrzegać, biegnę
B. przynieść, robisz, umyto, będą śpiewali
C. podlewają, sklejono, zadbać, kupimy
D. rozbito, marzyć, zakupić, ogłoszono
Zadanie 11. Zamień w podanych zdaniach orzeczenia w formie
osobowej na orzeczenia w formie nieosobowej.
Codziennie rano domownicy zasiadali do obfitego śniadania.
Ktoś wypił całą herbatę z dzbanka.
Sąsiedzi wypielili ogródek w trzy godziny.
Zadanie 12. Zredaguj ogłoszenie, które będzie promowało akcję
Ratujmy polskie rzeki.
Zadanie 13. Jesteś Kasią lub Grześkiem. Opisz swojego psa Burka.
250