Denetim123_2013

DEVLET DENETİM ELEMANLARI DERNEĞİ 

Yıl: 26 • Sayı: 123 • Temmuz-Eylül ’13 

ISSN: 2146-2992 

Devlet Denetim Elemanları Derneği 

Adına Sahibi 

Ali Alper Orkun 

Yazı İşleri Müdürü 

İbrahim Halıcı 

DERNEK YÖNETİM KURULU 

Ali Alper Orkun - Genel Başkan 

Kadir Kemaloğlu - Genel Başkan Yardımcısı 

Aslan Özdemir - Genel Sekreter 

Harun Cengiz Özmen - Genel Sayman 

Selim Gökçe - Kültür Yayın İşleri Sekreteri 

Ertan Örs - Sosyal İşler Sekreteri 

Ömer Yürekli - Üye 

Necip Feyzayi Uygun - Üye 

İsamettin Tolga Kara - Üye 

İbrahim Halıcı - Üye 

Erdoğan Şeker - Üye 

GENEL YAYIN YÖNETMENİ 

Ömer Yürekli - SB Sağlık Başdenetçisi 

REKLAM MÜDÜRÜ 

Aslan Özdemir - İç Denetçi 

YAYIN KURULU 

Dr. Şafak Başa - Mülkiye Başmüfettişi 

Dr. Yusuf Aydın - Sağlık Başdenetçisi 

Sedat Vahapoğlu - Sağlık Başdenetçisi 

Nurullah Kemaloğlu - Sağlık Başdenetçisi 

Emin Bardakçı - İçişleri Başkontrolörü 

Taha Kemal Keskin - SGK Müfettişi 

H. Cengiz Özmen - SGK Müfettişi 

M. Sait Yıldız - Sağlık Denetçisi 

Selim Gökçe - DMO Başmüfettişi 

Yasin Kaltar - SGK Müfettişi 

Tarık Akdaş - SB Sağlık Denetçisi 

DANIŞMA KURULU 

Prof. Dr. Hikmet Kavruk - Gazi Ünv. İİBF 

Dr. Ertan Toprak – Mülkiye Başmüfettişi 

Durdu Güneş - Gümrük ve Tic. Bak. Huk.Müşaviri 

Yrd. Doç. Dr. Ali Osman Balkanlı - İ.Ü.SBF 

Doç. Dr. Şeref İba - Çankaya Üniversitesi 

YÖNETİM YERİ - YAZIŞMA ADRESİ 

İzmir Caddesi Necipbey Apt. No: 22/6-7 

Kızılay/ANKARA 

Tel: 0(312) 419 71 50 - Faks: 418 97 39 

http://www.denetde.org.tr 

e-mail: denetde06@hotmail.com 

denetde06@gmail.com 

Dergi Bedeli (KDV Dahil): 10,00.- TL 

DERNEK HESAP NUMARASI: 

Vakıfbank Ankara Başkent Şubesi 

Hesap No: 00158007293623634 

IBAN: TR710001500158007293623634 

BASKI TARİHİ 

??? 2013 

TASARIM VE BASKI 

Allame Ajans&Bilişim&Telekomünikasyon 

San. ve Tic. Ltd. Şti. 

Uğur Mumcu Cad. Kız Kulesi Sok. No: 30/6 

G.O.P / Çankaya - ANKARA 

Tel: 0(312) 447 71 56 

www.allame.com.tr 

içindekiler 

Başkan’dan.........................................................................................2 


Türk Kamu Denetim Sistemi İçerisinde Milli Eğitim Bakanlığı Denetim 

Sistemi ................................................................................................4 

Metin Çakır 

Bakanlık Merkez Teşkilat Yapılarında 2011 Yılı KHK Değişiklikleri İle 

Gerçekleştirilen Teftiş-Denetim Dönüşümünün Değerlendirilmesi..... 21 

Ayhan Acar 

Denetimsiz Demokrasinin Fırsat Ürünü: Kleptokrasi (III)..................... 27 

Dr. Recep Sanal 

Denetimin Zorluklarına Büyükşehir Belediyeleri Açısından Bir Bakış.. 33 

Zeynep Tülin Baldan 

İnsan Onuru: Kaynağı, Sınırı Ve Temellendirilmesi.............................. 37 

Prof. Dr. Şaban Ali Düzgün 

Avrupa Birliği Enerji Güvenliği Ve Türkiye Açısından Güney Akım Ve 

Nabucco Projelerinin Değerlendirilmesi.......................................... 45 

Kenan Şahin 

Kamu Görevlisi Olmayan Sözleşmeli Aile Hekimi Ve Aile Sağlığı 

Elemanı İstihdamı ............................................................................ 55 

Nihat Kayar 

Japon Ekonomisine Genel Bir Bakış.................................................... 64 

Hakan Alkan 

Danıştay Kararlarında “Kamu Yararı “ Kavramı................................... 70 

İbrahim Gül 

Atatürk’ ün Dış Türkler Siyaseti.......................................................... 81 

Mehmet Zülfi Camkurt 

Tarihin İçinden 

Müfettişlerle İlgili Meclis Zabıtlarına Yansıyan Görüş Ve 

Düşünceler (2) .................................................................................. 90 

Dr. Şafak Başa 

Denetim Anıları................................................................................. 92 

Ömer Yürekli 

Yaratıcılığı Tetikleyen Mizah............................................................... 95 

Durdu Güneş 

Teftiş Kurullarımızı Tanıyalım.......................................................... 98 

Necip F. Uygun 

Örnek Yargı Kararları..................................................................... 101 


DENETDE’den Haberler.................................................................. 106 

Kadir Kemaloğlu, Ömer Yürekli 

Kitap Tanıtımı.................................................................................. 108 

Yayın İlkeleri................................................................................... 110 

Abonelik Formu.............................................................................. 111

Başkan’dan 

KAMU DENETİM KURULLARI MI - SAVCI / POLİS 

DENETİMİ Mİ? 

2 

Değerli Dostlar, 

Son aylarda yaşanan krizlerin ışığında; 

Kamu Denetim Kurullarının zayıflatılması, etkisizleştirilmesi 

ve kenara itilmesinin, vahim 

sonuçları ile karşı karşıya kalıyoruz. 

Kamu harcamaları ve denetimi konusunda 

uzmanlığı tartışmasız nitelikte olan kamu 

denetim kurullarının, kılı kırk yaran, soğukkanlı 

ve tarafsız yaklaşımı perde gerisinde 

bırakılınca; Zabıta kuvvetlerinin, sadece iletişimi 

dinleme yöntemiyle kurguladığı operasyon 

zihniyetinin, onarım yapmak üzere 

zücaciye mağazasına dalan fiilin verdiği zarardan 

çokta farklı olmadığı görüldü. 

Zamanın ruhunun, Kamu Denetim Kurullarının, 

yeni bir anlayışla içinde bulunduğu 

sorunların telafisi; tarafsızlığının, bağımsızlığının 

güçlendirilmesi ve mensuplarımızın 

özlük haklarının yükseltilmesini gerektirdiği 

açıktır. Karar vericilerin, bu gerekliliği biran 

önce fark etmelerini ve harekete geçmelerini 

bekliyoruz... 

123. sayımızda; yer bulan makale konuları 

ve yazarları hakkında sizlere kısa bilgiler 

arz etmek istiyorum. 

Bu sayımızda, aramıza ilk kez katılan Milli 

Eğitim Bakanlığı Denetçisi Sn. Metin Çakır, 

“Türk Kamu Denetim Sistemi İçerisinde MEB 

Denetim Sistemi” başlıklı makalesiyle; kamu 

denetiminin temel ilkeleri ve ülkemizdeki 

mevcut denetim yapısı hakkında bilgiler verdikten 

sonra, makalesinin ana konusu olan 

Milli Eğitim Teşkilatı, il ve merkez denetim 

birimlerinin bir araya getirilip getirilmemesi 

tartışmalarını bilimsel bir yaklaşımla irdeleyerek 

konunun hukuki temellere oturmasını 

sağlıyor. Makalenin taraftarlık yaklaşımıyla 

konuyu karartan ve çözümsüz hale getiren 

yaklaşımlara ışık tutmasını diliyoruz. 

Sağlık Bakanlığı Başdenetçisi Sn. Ayhan 

Acar, makalesinde; Bakanlık Merkez Teşkilat 

Yapılarında, 2011 yılı KHK değişiklikleri ile 

gerçekleştirilen Teftiş/Denetim Dönüşümü 

ve sonrasında geçen iki yılın ardından, sistemin 

geldiği son durumun genel bir muhasebesini 

bizlerle paylaşıyor. Türk Kamu Denetim 

Sisteminin geleceği açısından önemli 

mahzurlar doğuran çelişkilere dikkat çekerek, 

mevcut durumun tekrar gözden geçirilmesi 

ve sisteme zarar veren yanlış ve eksiklerin 

çözümüne yönelik önerilerini bizlere 

sunuyor. 

Sn. Recep Sanal, demokrasinin kleptokrasiye 

dönüşüm sürecini ve bu sürecin vahim 

sonuçlarını incelediği makale serisinin 

üçüncüsü ile dergimize katkıda bulunmaya 

devam ediyor. Bu makalede, demokrasi kav- 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Başkan’dan 

ramının altında siyasal sistemin nasıl işlediği, 

demokrasinin neden siyaset baronları 

ürettiği, siyaset baronlarının yaklaşım tarzları 

ve sistemin bu gidişe nasıl direneceği 

konuları analiz ediliyor. Makale serisi sona 

erdiğinde umuyoruz ki bu makaleler, kamuoyunda 

ses getirecek kalitede bir kitap haline 

dönüşecektir. 

Büyükşehir Belediyelerinde denetimin 

zorluklarına dair, yönetimin içinden bir bakış 

açısını, MESKİ Arıtma Tesisleri Daire Başkanı 

Sn. Zeynep Tülin Baldan, ortak aklın 

istifadesine sunuyor. Bu makale sayesinde, 

seçimle iş başına gelen kamu otoritelerinin, 

çevreyi koruma adına sanayici ve işadamlarına 

yönelik yaptırımları uygularken ortaya 

koydukları yaklaşım tarzlarını, karşılaştıkları 

zorlukları ve çözüm önerilerini görüp, yararlanma 

imkanı buluyoruz. Yönetici ve uygulayıcıların 

denetime yaklaşımlarını idrak 

etmenin bizim bilgi dağarcığımızı zenginleştireceğine 

ve tutarlılığımızı artıracağına 

inanıyoruz. 

Prof. Dr. Sn. Şaban Ali Düzgün hocamız, 

“insan onuru” kavramını işlediği makalesiyle; 

yine idrakimiz üzerindeki pasları silerek, 

bizleri tefekküre yöneltiyor. İnsan hakları ve 

mutluluğu söz konusu olunca, bunun sadece 

hukuki düzenlemelerle mümkün olmayacağı, 

insanın derununa hitap eden din ve 

ahlak mekanizması ile insanlık onuru anlayışının, 

olmazsa olmaz hale geldiği ana fikrini 

bizlerle paylaşıyor. 

Yine, aramıza ilk kez katılan Hazine Müsteşarlığı 

Uzmanı Sn. Kenan Şahin; Avrupa 

Birliği ve Türkiye açısından Enerji Güvenliği 

konusunu ve Nabucco projelerinin alternatiflerini 

irdelediği makalesiyle, Türkiye’nin, 

enerji kaynaklarının batıya taşınmasında 

transit ülke olarak önemini anlayıp, umutlarımızı 

tazeliyoruz. 

Japonya (eski) Ekonomi Müşaviri Sn. 

Hakan Alkan makalesinde bizlere, Japon 

ekonomisini ana hatlarıyla tanıtmakta ve 

bu ekonomik devin içine girdiği bunalım ve 

bu bunalımı çözmeye yönelik gayretleri, bir 

anlamda yakın zamana kadar bizzat içinde 

yaşadığı sistemin kodlarını anlatıyor. Aramıza 

ilk kez katılan arkadaşımıza hoş geldin 

diyoruz. 

Dergimizde ikince kez ağırladığımız akademik 

camiadan değerli yazarımız Sn. Nihat 

Kayar, yine özellikli ve uzmanlık yaklaşımı 

isteyen “kamu görevlisi olmayan sözleşmeli 

aile hekimi ve aile sağlığı elemanı istihdamı 

“ konusuyla, sayfalarımızda yer alıyor. Yaratılmaya 

çalışılan bu yeni kamusal istihdam 

şekliyle ilgili olarak önümüzdeki yıllarda karşılaşılacak 

krizlere dair yazarımızın uyarılarının, 

uygulayıcılar tarafından dikkate alınmasında 

sayısız faydalar görüyoruz. 

Üretken Yazarımız, Gümrük ve Ticaret 

Bakanlığı Hukuk Müşaviri Sn. İbrahim Gül, 

Makalesinde “ kamu yararı” kavramını, bir 

cerrah yaklaşımı ile ameliyat masasına yatırarak 

tüm yönleriyle, hukuk mantığımızın 

gözleri önüne sunuyor. Kamu yararı kavramının, 

idari Yargılama Usulü Kanuna derc 

edilmesi gerektiği önerisinin değerlendirilmesini, 

umut ediyoruz. 

SGK Başmüfettişi Sn. Zülfi Camkurt, dış 

politika ve uluslararası ilişkilerin her daim 

gündemde olduğu bugünlerde, Atatürk’ün 

dış Türkler siyasetini irdelediği makalesiyle 

günümüze dair ışık tutmayı başarıyor. Cumhuriyetimizin 

kurucusunun sahip olduğu vizyon 

ve ileri görüşlülüğü bir kez daha idrak 

etmek, bizleri gururlandırıyor. 

Değişmez klasiğimiz haline gelen ve 

zevkle okunduğunu düşündüğümüz; Tarihin 

İçinden - Denetim Anıları - Mizah - Teftiş Kurullarımızı 

Tanıyalım - Örnek Yargı Kararları 

- DENETDE ‘den Haberler ve Kitap Tanıtımı, 

bölümleri bu sayımızda da sizlerle birlikte olmaya 

devam ediyor. Emeği geçen arkadaşlarımıza 

şükranlarımızı sunuyoruz. 

Dergimizi, her türlü zor koşullar altında, 

ülkemizin dört bir yanında, ülkesine hizmet 

şuuru ile yılmadan, yorulmadan, koşturan 

saygıdeğer kamu denetimi meslek mensuplarımıza 

ithaf ediyoruz. 

Faydalı olmak umuduyla, Saygılar Sunarız. 


DENETDE Genel Başkanı 

3 

Temmuz-Eylül 2013

TÜRK KAMU DENETİM SİSTEMİ 

İÇERİSİNDE MİLLİ EĞİTİM 

BAKANLIĞI DENETİM SİSTEMİ 

Metin Çakır 1 

4 

1. GİRİŞ 

Yönetim süreçlerinden denetim süreci; 

bir zırh görevi üstlenerek diğer tüm süreçleri 

koruyan ve bir lokomotif görevi üstlenerek 

tüm yönleriyle yönetimi geliştiren bir süreç 

olarak algılanmalıdır. Bu sürecin etkili işletilebilmesi, 

iyi bir hazırlık ve planlama ile ilgili 

olduğu kadar, sonuçların değerlendirilmesi 

ve düzenli bir geri bildirim sisteminin oluşturulmasıyla 

da ilgilidir. Zira, denetim büyük 

küçük her örgütte ve yaşamın her alanında 

ve her aşamasında var olan bir olgudur ve 

bir karşı devinim, bir tepki ve bunun sonucunda 

çeşitli dengeler oluşturan bir işlevdir. 

Denetim yönetime önderlik ederek, 

onun gelişmesine yardımcı olan, etkinliğini 

arttırıcı nitelikteki faaliyetleri kapsayan bir 

kavramdır (Tortop ve diğerleri, 2005:129). 

Denetim alanında önemli bir yeri olan soruşturma 

ise, içeriğini oluşturan suç boyutları 

açısından bir yönüyle yargıyla ilgili olsa 

da öncelikle, amaç ve yöntem bakımından 

kurumsal disiplinle ilgilidir (Uluğ, 2004:117). 

1 

Milli Eğitim Bakanlığı, Milli Eğitim Denetçisi (Bakanlık Müfettişi), 

Kamu Yönetimi Uzmanı 

Denetim, soruşturmayı da içeren geniş bir 

kavramdır. 

Hukuk devleti anlayışında, örgütlerin ve 

bireylerin, davranışları, faaliyetleri, sorumlulukları/ödevleri 

ve hakları yasalarla tanımlanmıştır. 

Hukuk devletinin gereği olarak 

örgütlerin ve bireylerin bu doğrultuda hareket 

etmelerinin sağlanmasında denetim oldukça 

önemli bir yer tutmaktadır. Özellikle 

son zamanlarda önemi iyice artan katılımcı, 

şeffaf, hesap verebilir yönetim anlayışı ile 

insan hak ve özgürlüklerini esas alan bir 

kamu yönetiminin oluşturulmasında denetim 

en üst düzeyde gerek duyulan bir süreçtir. 

Tarih boyunca denetim, yolsuzlukların 

oluşumunu engelleyen, yönetimin asıl 

amacından sapmasını önleyen bir kavram 

olarak algılanmıştır. Yöneticinin, becerilerini 

tam anlamıyla yerine getirebilmesi, örgütsel 

amaçlara en kısa sürede ve en ekonomik 

şekilde, yüksek düzeyde kaliteyle ulaşabilmesi 

için etkili bir denetim faaliyetinin varlığı 

şarttır. Denetim, yönetime mevcut uygulamalarını 

kontrol etme, gerekli değişiklikleri 

ve düzeltmeleri gerçekleştirme imkânı sağ- 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Metin Çakır 

ladığı için örgüte, özellikle yöneticiye kılavuzluk 

eden bir araç niteliği taşımaktadır. 

Denetim yapılan her yerde genel olarak 

uyulması gereken bazı ilkeler bulunmaktadır. 

Bu ilkeleri; bağımsızlık, yasallık, nesnellik 

ve dürüstlük olarak betimlemek olasıdır 

(Geist, 1988:19). 

1. Bağımsızlık İlkesi: Denetimin kalitesi, 

büyük ölçüde denetçinin bağımsızlığına 

bağlıdır ve bağımsızlık, denetçilerin verecekleri 

kararlarda kamuya karşı sorumlu 

olmalarının bir sonucudur. Denetim yapılırken 

denetleme yapan organın, denetlenen 

organ karşısında bağımsız olmasının gerekip 

gerekmediği tartışılabilse de dış denetimlerde, 

bu bağımsızlık olmazsa olmaz bir 

kuraldır. Denetleme yapılan kurum karşısında 

tam bir bağımsızlıktan söz edilmesi zor 

olsa bile, görevin yerine getirilmesi sırasında 

ve denetlenen karşısında bağımsızlığın 

tam olarak sağlanması gerekir. Aksi takdirde, 

yönetim ve denetim fonksiyonu birbirine 

karışır ve bunun sonucunda da denetimin 

etkin olmasından söz edilemez (Atay, 

1999:45-46). 

İç denetimde ise bağımlılığın ne olduğu 

açıktır ve sınırları çizilmiştir. Ki, bu bağımlılık 

ancak denetim konusu, yeri ve zamanı 

belirlenirken söz konusudur. Zira, denetim 

tarzına ve denetim sonucuna karışıldığında 

artık denetim yapan kişi ya da organın inisiyatifi 

ve denetimin etkinliği bütünüyle ortadan 

kalkar ve biçimsel bir işleve dönüşür, 

denetim ve yönetim özdeşleşir. 

2. Yasallık İlkesi: Hukukilik diye de adlandırılan 

yasallık ilkesi iki yönde değerlendirilebilir. 

Birincisi, denetimin konusunda 

olan ve denetleme normları kapsamında 

incelenecek olan yasallığın denetlenmesi; 

ikincisi ise, özellikle kamu denetimlerinde 

görülen denetimin yani denetleme işinin 

hukuka uygun olmasıdır (Atay, 1999:46). 

Yasallık ilkesinin ikinci yönüne göre, denetimin 

konuları, alanları, denetim organları 

ve yetkileri hukuki düzenlemelerle (yasa, 

tüzük, vb) belirlenmelidir ve denetim belirlenen 

bu hukuksal çerçevede yapılmalıdır. 

Bunun içindir ki, üst denetim organları ya 

da hiyerarşik makamlar tarafından denetimin 

hukuka uygunluğunun denetlenmesi 

de yapılmaktadır (Atay, 1999:47). 

3. Nesnellik İlkesi: Nesnellik; denetçinin 

denetleme yaparken sadece olanı dikkate 

alması ve olması gerekenle karşılaştırma 

yaparak sonuca varmasıdır. Denetçinin 

görevini yerine getirirken taraf tutmaması, 

etki altında kalmaması, duygularına kapılmadan 

karar vermesi gerekir. Ancak denetçi, 

görev çerçevesinde ve hizmetin iyi işlemesi 

için değerlendirmenin özelliğine göre 

de takdir yetkisini kullanabilmelidir. Aksi 

durumda, denetim mekanikleşir ve denetçi 

durumsal hareket edemez. Özellikle kamusal 

nitelikli denetimlerde, kurumdaki faaliyetlerin 

amaçları ve ilkeleri önceden nesnel 

olarak belirlendiğinden, denetimin de nesnel 

olması gerekmektedir (Köse, 2000:57). 

Denetimde bir takım ölçütlerin bulunması, 

nesnellik açısından denetimin ilk ve 

ön koşulunu oluşturur. Zira denetim, tanımlarından 

da anlaşılacağı gibi, olması gerekenle 

olanların karşılaştırılmasıdır. Herhangi 

bir ölçüt bulunmadığı takdirde bu karşılaştırmanın 

yapılması mümkün değildir. Bu 

ölçüt, hukuksallık denetiminde denetleme 

konusuna göre değişirken, yasama işlemlerinin 

denetiminde anayasa, yönetim işlemlerinin 

denetiminde ise yasalardır. Bununla 

birlikte, denetlenen işlemin normlar 

hiyerarşisindeki yerine göre ölçütlerin sayısı 

daha da artabilir. Örneğin; bireysel işlem 

yetki ve şekil gibi görünebilen unsurlarla 

birlikte, neden, konu ve amaç yönlerinden 

de kendisinin üstünde yer alan tüm hukuk 

normlarına (yönerge, genelge, yönetmelik, 

tüzük, yasa, anayasa, gibi) uygun olmak 

zorundadır. Ayrıca, denetim ölçütlerinin belirli 

olması ve bilinmesi, denetlenenin faaliyetlerini 

neye göre yapması gerektiği konusunda 

da yardımcı olmaktadır. 

4. Dürüstlük İlkesi: Denetim işlevi, denetlenenin 

(organ ya da kişilerin) görevleri- 

5 


Türk Kamu Denetim Sistemi İçerisinde Milli Eğitim Bakanlığı Denetim Sistemi 

6 

ni olması gerektiği gibi yapıp yapmadığını 

belirlemeye yönelik olduğundan, denetim 

faaliyetinin kendisinin de, kişisel duygulardan 

uzak, kin ve düşmanlık duygusu güdülmeden 

dürüst, bir şekilde yapılması gerekmektedir 

(Köse, 2000:57). 

Denetçilerin görevlerini yerine getirirken 

etki altında kalmadan, objektif davranmaları, 

denetim faaliyetini yasallık, etkinlik, 

verimlilik, yerindelik ve benzeri noktaları 

dikkate alarak gerçekleştirmeleri gerekmektedir. 

Bağımsızlık ilkesiyle bağlantılı 

olan dürüstlük ilkesi, denetçilerin nitelikleri 

ve denetçi seçimiyle doğrudan ilişkilidir. 

Bu bakımdan, denetçilerin seçilmesinden 

mesleki bilgilerden daha ziyade bu niteliklere 

önem verilmesi daha doğru bir yaklaşımdır. 

Denetim sürecinin işlemesi ve denetimde 

uygulanacak yöntem ve ilkeler, denetimin 

türüne göre farklılıklar göstermektedir. 

Denetim yazını incelendiğinde, denetimin 

amaç, konu, kapsam, yapılış gerekçesi, uygulama 

zamanı, yönetme ve denetim yerine 

göre pek çok çeşitlendirmeye gidildiği görülmektedir 

(Uluğ, 2004:99). Denetim türlerini 

aşağıdaki gibi gruplandırmak olasıdır: 

Yöntemleri Açısından Denetim Türleri: 

Yöntemleri açısından denetim türleri; hukuka 

uygunluk (biçimsel), yerindelik, etkinlik 

ve verimlilik denetimi olmak üzere dört 

grupta toplanabilir. 

Amaçları Açısından Denetim Türleri: 

Denetim türleri amaçlarına göre değerlendirildiğinde, 

klasik bir yaklaşım olan sorunları 

ve sorumluları tespit etmeye yönelik denetim 

ile sorunları gidermeye yönelik çağdaş 

denetimden söz etmek olasıdır. 

Zamanlaması Açısından Denetim Türleri: 

Denetim, karar almadan önce ve karar 

aldıktan sonra yapılabileceği gibi, anında 

veya sürekli olarak da yapılabilir. Ayrıca 

belli bir süreye ve düzene bağlı olmaksızın 

düzensiz olarak denetim yapıldığı zamanlar 

da olabilmektedir. 

Sonuçları Açısından Denetim Türleri: 

Sonuçları açısından, kararlar almaya yönelik 

ve kamuya bilgi vermeye yönelik olmak 

üzere iki tür denetim vardır. 

Niteliksel Anlamda Denetim Türleri: 

Niteliksel anlamda iki tür denetimden söz 

etmek olasıdır; yapıcı denetim ve düzeltici 

denetim. 

Konuları Bakımından Denetim Türleri: 

Denetim türlerindeki çeşitlilik en fazla konuları 

bakımından görülür. Zira, konuları bakımından 

denetim; yönetsel denetim, personel 

denetimi, performans denetimi, mali 

denetim, iç denetim, dış denetim, hiyerarşik 

denetim, vesayet denetimi ve özel denetim 

olmak üzere dokuz grupta toplanabilir. 

Bu çalışmada, Türk kamu yönetiminin 

denetlenmesi üzerinde durulmuş, Milli Eğitim 

Bakanlığının denetim sistemi açıklanmış 

ve denetimin yapılanma boyutu değerlendirilmiştir. 

İç denetim kapsam dışı tutulmuştur. 

2. TÜRK KAMU YÖNETİMİNDE 

DENETİM 

Yönetimin eylem ve işlemlerini değerlendirmek, 

güçlü ve zayıf yönlerini belirlemek 

ve aksayan yönlerini tespit etmek amacıyla 

çeşitli denetim yollarına başvurulur. Yönetim 

üzerindeki denetimler yönetsel kuruluşlar 

aracılığıyla bizzat yönetimin kendisi 

tarafından yapılabileceği gibi, yönetimin 

dışında kalan erkler tarafından da yapılabilir 

(Gözübüyük ve Akıllıoğlu, 1992:289). 

Yönetsel kuruluşlar tarafından yapılan denetime 

“yönetsel denetim”; yargı erekleri 

tarafından yapılan denetime “yargısal denetim”; 

yasama organı tarafından yapılan 

denetime “yasama denetimi”; kamuoyunu 

oluşturanlar tarafından yapılan denetime 

ise “kamuoyu denetimi”; bunların dışında, 

kamu denetçisi tarafından yapılan denetime 

de “kamu denetçisi (ombudsman) denetimi” 

denilmektedir. 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Metin Çakır 

2.1. YÖNETSEL DENETİM 

Yönetsel denetim, idarenin işlem ve eylemlerini 

kendi kendine denetlemesidir. Diğer 

bir anlatımla, yürütme organının hizmet 

ve birimlerini, kendi örgütleri içinde yer alan 

kişi ve organlar tarafından yönetsel hukuki 

sonuçlar doğuracak şekilde yönetsel usul 

ve esaslara göre denetlenmesidir. Bu denetim 

türü organ, usul ve esas ile hukuksal 

sonuçları bakımından yönetsel olan bir denetimdir. 

Yönetsel denetim “bireysel denetim”, 

“kurulsal denetim”, “vesayet denetimi” ve 

“ön inceleme ve disiplin soruşturması” şeklinde 

alt başlıklara ayrılmaktadır. 

2.1.1. Bireysel Denetim 

Bireysel denetim, hiyerarşik denetim ile 

yarı siyasal ve yarı yönetsel nitelikte olan 

Cumhurbaşkanı, Başbakan ve bakanların 

denetimini kapsamaktadır. Cumhurbaşkanı 

ve Başbakanın bireysel denetimleri “Bireysel 

üst denetim”, bakanların ve diğer hiyerarşik 

makamların denetimi ise “Hiyerarşik 

denetim” olarak gruplandırılabilir (Atay, 

1999:78). 

Cumhurbaşkanı ve Başbakan’ın anayasa 

hukuku ve yönetim hukuku içinde ayrı 

ve özel birer yeri vardır. 1982 Anayasasının 

104’üncü maddesinde Cumhurbaşkanının 

Devletin başı olduğu; bu sıfatla Türkiye 

Cumhuriyetini ve Türk Milletinin birliğini 

temsil edeceği; Anayasanın uygulanmasını, 

Devlet organlarının düzenli ve uyumlu çalışmasını 

gözeteceği belirtilmiştir (2709 S.K./ 

Md.104). Ayrıca, “Anayasada ve kanunlarda 

verilen seçme ve atama görevleri ile diğer 

görevleri yerine getirir ve yetkileri kullanır” 

denilmek suretiyle denetim alanı genişletilmiştir. 

İlgili maddenin analizinden de anlaşılacağı 

gibi, Cumhurbaşkanının görevleri, 

icrai faaliyetlere ilişkin olduğu kadar denetime 

de ilişkindir. Bu yetkiler ya doğrudan 

doğruya denetim yetkileridir ya da denetim 

aracı olarak kullanılabilecek nitelikte icrai 

yetkilerdir. 

Cumhurbaşkanın denetim yetkilerini kullanması; 

bizzat kendisinin kullanması veya 

Devlet Denetleme Kurulu aracılığıyla kullanması 

olmak üzere iki şekilde gerçekleşir. 

Uygulamaya ilişkin yetkilerin yanında 

denetim yetkisine sahip olan organlardan 

bir diğeri de Başbakandır. Başbakan denetim 

yetkisini bizzat kendisi kullanabileceği 

gibi, Başbakanlık Teftiş Kurulu aracılığıyla 

da kullanabilir (Atay, 1999:83). Başbakanın 

bireysel denetim yetkisi Anayasanın 

112’inci maddesinde şu şekilde gruplandırılmıştır: 

“Başbakan, Bakanlar Kurulunun 

başkanı olarak, bakanlıklar arasında işbirliğini 

sağlar ve hükümetin genel siyasetinin 

yürütülmesini gözetir. Bakanlar Kurulu, bu 

siyasetin yürütülmesinden birlikte sorumludur. 

Her bakan, Başbakana karşı sorumlu 

olup ayrıca kendi yetkisi içindeki işlerden 

ve emri altındakilerin eylem ve işlemlerinden 

de sorumludur. Başbakan, bakanların 

görevlerinin Anayasa ve kanunlara uygun 

olarak yerine getirilmesini gözetmek ve 

düzeltici önlemleri almakla yükümlüdür.” 

(2709 S.K./Md.112). 

Yetki ile görev arasındaki ayrıma ve göreve 

ilişkin olarak emretme yetkisine sahip 

olanlar, yani yetkililerle bu emirleri yerine 

getirmek zorunda olan görevliler arasındaki 

ast-üst ilişkisine hiyerarşi denmektedir. Hiyerarşi 

diğer işlevlerinin yanında denetim 

işlevini de yerine getirir. Örgütün büyüklüğü 

ve yaygınlığına paralel olarak artan hiyerarşik 

kademeler sayesinde çalışanların eylem 

ve işlemlerinin örgütün amaç, ilke ve kurallarına 

uygunluğu denetlenebilmektedir. 

Daha çok hukuki işlemlerin yerindeliğini 

denetlemek şeklinde yapılmakta olan bu 

denetimlerde üstler, mevcut şartlar altında 

o hukuki işlemin yapılmasıyla yerinde bir 

hareket yapılıp yapılmadığına bakmaktadırlar 

(Tortop ve diğerleri, 1993:73). 

Üst, astlar üzerinde iki tür denetim yapma 

yetkisine sahiptir. Birincisi; esas itibarıyla 

memur hukukunu ilgilendiren sicil verme, 

disiplin cezası uygulama ve atama gibi kişisel 

durumla ilgili üstlerin astlar üzerindeki 

denetimi, ikincisi; emir verme, yön verme, 

işlemi uygun bulma ve işlemin uygulamasını 

geciktirme gibi üstlerin, astların yaptıkları 

işlem ve eylemleri üzerindeki denetim yetkisidir 

(Gözübüyük ve Tan, 2001:930-931). 

7 



8 

2.1.2. Kurulsal/Kurumsal Denetim 

1982 Anayasasına göre, idarenin hukuka 

uygunluğunun, düzenli ve verimli 

şekilde yürütülmesinin ve geliştirilmesinin 

sağlanması amacıyla, Cumhurbaşkanlığına 

bağlı olarak kurulan Devlet Denetleme Kurulu, 

Cumhurbaşkanının isteği üzerine, tüm 

kamu kurum ve kuruluşlarında ve sermayesinin 

yarısından fazlasına bu kurum ve kuruluşların 

katıldığı her türlü kuruluşta, kamu 

kurumu niteliğinde olan meslek kuruluşlarında, 

her düzeydeki işçi ve işveren meslek 

kuruluşlarında, kamuya yararlı derneklerle 

vakıflarda, her türlü inceleme, araştırma 

ve denetlemeleri yapar. Silahlı Kuvvetler 

ve yargı organları, Devlet Denetleme Kurulunun 

görev alanı dışındadır (2709 S.K./ 

Md.108). Diğer taraftan, bakanlıkların ve 

bazı kamu kurumlarının kuruluş yasalarında 

danışma birimlerinin yanı sıra denetim 

birimlerine de yer verilmiştir. Bu birimlerin 

teşkilatlanmaları da yasalara uygun olarak 

yapılan tüzük ve yönetmelik gibi düzenlemelere 

göre gerçekleştirilmiştir. Bununla 

birlikte, bazı disiplin cezaları hakkında karar 

verme yetkisi disiplin kurullarına bırakılmıştır. 

Kurulsal/kurumsal denetimin, genel yetkili 

denetleme kurulları (Devlet Denetleme 

Kurulu, Başbakanlık Teftiş Kurulu) ve sınırlı 

yetkili denetleme kurulları (bakanlıkların denetim 

birimleri) olarak iki kümede toplanabilir. 

Yönetimin geleneksel ve yaygın denetim 

birimi, teftiş kurullarıdır. Bakanlıkların kuruluş 

ve görev esaslarını düzenleyen kanuna 

göre, Teftiş Kurulu Başkanlığı, Bakanlık ve 

bağlı kuruluşlarının merkez teşkilatındaki 

danışma ve denetim birimleri arasında sayılmıştır 

(3046 S.K./Md.12). Teftiş Kurulu 

Başkanlığı, Bakanın emri veya onayı üzerine 

bakan adına Bakanlık teşkilatı ile Bakanlığa 

bağlı ve ilgili kuruluşların her türlü 

faaliyet ve işlemleriyle ilgili olarak teftiş, 

inceleme ve soruşturma işlerini yürütmek, 

Bakanlığın amaçlarını daha iyi gerçekleştirmek, 

mevzuata, plan ve programa uygun 

çalışmasını temin etmek amacıyla gerekli 

teklifleri hazırlamak ve bakana sunmak ve 

özel kanunlarla verilen diğer görevleri yapmakla 

görevlidir (3046 S.K./Md.12). 

Bakanlıkların denetim birimlerinin isimleri 

ve teşkilat içindeki bağlılıkları Tablo 1’de 

gösterildiği gibidir . 2 

Tablo 1. Merkez Teşkilatı (Bakanlıklar) Denetim Birimleri 

2 

İç denetim birimi kapsam dışı tutulmuştur. 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Metin Çakır 

9 

Kaynak: Bakanlıkların mevzuatından 

düzenlendi (Haziran 2013) 

Tablo 1’den de anlaşılacağı gibi, merkez 

teşkilatında, 21 bakanlıktan sadece 3 

tanesinde denetim birimi bulunmamaktadır. 

Denetim birimlerinin büyük çoğunluğu, neredeyse 

tamamına yakını (17 tanesi) Bakana 

bağlı olarak hizmet vermektedir. Bu da, 

Türk kamu yönetiminin ilkeleri bağlamında, 

hizmetlerin siyasal sorumluluğunun denetimi 

açısından gerekli ve doğru bir yapılanmadır. 

Hizmetlerinin izlenmesi, denetlenmesi 

ve değerlendirmesi müfettişlik ya da 

denetçi yeterliliği gerektirmeyen daha ziyade 

uzmanlık bilgi ve becerisi gerektiren 1 

bakanlıktaki denetim birimi müsteşara bağlı 

olarak faaliyet göstermektedir. Tüm denetim 

birimlerinin merkezi Ankara’dır ve taşra 

veya bölge teşkilatı bulunmamaktadır. Ancak, 

hizmetin özelliğine göre bazı denetim 

birimlerinin (Vergi Denetim Kurulu Başkanlığı 

ve İş Teftiş Kurulu Başkanlığı gibi) bazı 

illerde merkeze bağlı olarak faaliyet gösteren 

grup başkanlıkları vardır. 

Denetim birimlerinde istihdam edilen 

denetim elemanlarının büyük çoğunluğunun 

(14 tanesinin) görev unvanı müfettiştir. 

Buna karşılık, 4 denetim birimindeki denetim 

elemanının unvanı denetçi iken bir denetim 

birimindeki ise uzmandır. 

Türk kamu yönetiminin yasal yapılanması 

gereği zorunlu olarak, bakanlıkların 

merkez teşkilatında yer alan denetim birimlerinin 

az da olsa Bakan dışında başka 

makamlara bağlı olması ve denetim elemanlarının 

unvanlarının farklılık arz etmesi, 

yönetimin bütünlüğü ilkesine aykırılık teşkil 

etmekle birlikte, eşitsizliğe yol açmakta ve 

farklı değerlendirmelere sebebiyet vermektedir. 

Zira, bakanlıklar bünyesinde yer alan 



denetim birimleri/teftiş kurulları, genel ve 

özel denetim olarak iki türlü denetim yapmaktadırlar. 

Genel denetim; hizmetlerin kaliteli 

ve etkin sunulması açısından, hizmet 

birimlerinin amaçlara uygun, kendinden 

beklenen görev, yetki ve sorumlulukları 

doğrultusunda, usulüne göre ve etkin çalışıp 

çalışmadıklarının, herhangi bir birimden 

ya da kişiden istek veya şikâyet gelmese 

dahi incelenmesi ve araştırılması, bir başka 

genel müdüre/başkana bağlı olup, denetim 

elemanlarının unvanı müfettiştir ve bölge 

veya taşra yapılanması yoktur. 

Diğer taraftan, Tablo 2’de gösterildiği 

gibi, hizmet alanı coğrafi açıdan geniş ve 

yaygın olan bazı bakanlıkların (4 bakanlık) 

merkez teşkilatı dışında taşra örgütlerinde 

de, valiliklere (il idare şube başkanlıklarına; 

il müdürlüklerine) bağlı olarak faaliyet gösteren 

denetim birimleri yer almaktadır. 

Tablo 2. Taşra Teşkilatı Denetim Birimleri 

10 

ifadeyle kurumsal ve bireysel gelişimin sağlanmasıdır. 

Özel denetim ise; yolsuzlukların 

önlenmesi açısından, kamu görevlilerinin 

göreve ilişkin olarak, suç veya kusur (disiplin 

suçu) oluşturabilecek nitelikteki işlem ve 

eylemlerinin soruşturulmasıdır. 

Bunların dışında, bazı bakanlıklarda idari 

yapılanmalarına bağlı olarak (özerk bütçeli, 

bağlı, ilgili ve benzeri kuruluş gibi) genel 

müdürlük veya başkanlıklar bünyesinde 

de denetim birimleri vardır. Emniyet Genel 

Müdürlüğü Teftiş Kurulu Başkanlığı, Orman 

Genel Müdürlüğü Teftiş Kurulu Başkanlığı, 

Yükseköğrenim Kredi ve Yurtlar Kurumu 

Genel Müdürlüğü Teftiş Kurulu Başkanlığı, 

Spor Genel Müdürlüğü Teftiş Kurulu 

Başkanlığı, Devlet Demiryolları Genel Müdürlüğü 

Teftiş Kurulu Başkanlığı ve Sosyal 

Güvenlik Kurumu Başkanlığı Rehberlik ve 

Teftiş Başkanlığı bu birimlere örnek olarak 

verilebilir. Bu denetim birimlerinin tamamı 

Kaynak: Bakanlıkların mevzuatından 

düzenlendi (Haziran 2013) 

Görüldüğü gibi, taşra teşkilatlarında yer 

alan denetim birilerinde istihdam edilen denetim 

elemanlarının tamamı denetmen unvanına 

sahiptirler. Denetmenlerin atama ve 

yer değiştirme gibi iş ve işlemleri, merkez 

teşkilatı denetim birimlerince değil, kamu 

yönetiminin gereği olarak insan kaynakları/ 

personel genel müdürlüğünce gerçekleştirilmektedir. 

Diğer taraftan uyarma, kınama ve aylıktan 

kesme cezaları dışındaki cezalar (kademe 

ilerlemesinin durdurulması ve devlet 

memurluğundan çıkarma cezası) ile kurumların 

özel yasalarında öngörülen buna 

eşdeğer cezalar, ağırlık derecesine göre 

disiplin kurulu veya yüksek disiplin kurulu 

kararı ile verilir (657 S.K./Md.126). Disiplin 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Metin Çakır 

ve soruşturma işlerinde kanunlarla verilen 

görevleri yapmak üzere kurum merkezinde 

bir Yüksek Disiplin Kurulu ile her ilde, bölge 

esasına göre çalışan kuruluşlarda bölge 

merkezinde ve her kurum merkezinde, 

ayrıca İl Milli Eğitim Müdürlüklerinde birer 

Disiplin Kurulu kurulur. Milli Eğitim Müdürlüklerindeki 

Disiplin Kurulunun adı İl Milli 

Eğitim Disiplin Kuruludur (Disiplin Kurulları 

Ve Disiplin Amirleri Hakkında Yönetmelik, 

1982/Md.3). 

2.1.3. Vesayet Denetimi 

Türkiye’de yönetsel örgütlenme (idari 

teşkilatlanma), merkezden yönetim ve yerinden 

yönetim şeklinde yapılandırılmıştır 

(2709 S.K./Md.123). Yerinden yönetim 

kuruluşları, merkezi yönetimin yönetsel 

hiyerarşisine tabi olmayan, nispi özerkliğe 

sahip kuruluşlardır. Yerinden yönetim 

kuruluşları üzerinde hiyerarşik denetim yapamayan 

merkezi yönetim, bu kuruluşlar 

üzerinde vesayet denetimi yapma yetkisine 

sahiptir (Karatepe, 1993:236). 

Vesayet denetimi, idarenin bütünlüğü ilkesinin 

vazgeçilemez bir unsurudur ve kaynağını 

Anayasadan alır. Nitekim, Anayasanın 

127’inci maddesinde yer alan; “Merkezî 

idare, mahallî idareler üzerinde, mahallî 

hizmetlerin idarenin bütünlüğü ilkesine 

uygun şekilde yürütülmesi, kamu görevlerinde 

birliğin sağlanması, toplum yararının 

korunması ve mahallî ihtiyaçların gereği 

gibi karşılanması amacıyla, kanunda belirtilen 

esas ve usuller dairesinde idarî vesayet 

yetkisine sahiptir.” hükmüyle, sosyal devlet 

ilkesinin bir gereği olarak toplum yararının 

korunması ve idarenin ahenk içinde çalışması 

hedeflenmiştir (2709 S.K./Md.127). 

Vesayet denetiminin amacı, merkezi idare 

tarafından vesayet denetimine tabi tutulmuş 

olan yerinden denetim kuruluşlarının 

hak ve menfaatlerini korumak değil, aksine 

tüzel kişilerin yapacağı işlem ve eylemlere 

karşı bireylerin ve toplumun yararını korumaktır 

(Günday, 1999:58). 

2.1.4. Ön İnceleme ve Disiplin Soruşturması 

Memurlar ve diğer kamu görevlileri Anayasa 

ve kanunlara sadık kalarak faaliyette 

bulunmakla yükümlüdürler. Memurlar ve 

diğer kamu görevlileri hakkında işledikleri 

iddia edilen suçlardan ötürü ceza kovuşturması 

açılması, kanunla belirlenen istisnalar 

dışında, kanunun gösterdiği idarî merciin 

iznine bağlıdır (2709 S.K./Md.129). 

Kamu hizmetlerinin gereği gibi yürütülmesini 

sağlamak amacı ile kanunların, tüzüklerin 

ve yönetmeliklerin Devlet memuru 

olarak emrettiği ödevleri yurt içinde veya 

dışında yerine getirmeyenlere, uyulmasını 

zorunlu kıldığı hususları yapmayanlara, yasakladığı 

işleri yapanlara durumun niteliğine 

ve ağırlık derecesine göre uyarma, kınama, 

aylıktan kesme, kademe ilerlemesinin 

durdurulması ve Devlet memurluğundan 

çıkarma cezalarından birisi verilir (657 S.K./ 

Md.124,125). Ancak, memurlar ve diğer 

kamu görevlilerinin görevleri sebebiyle işledikleri 

suçlardan dolayı yargılanabilmeleri, 

yetkili makamların iznine bağlıdır. 

Gerek disiplin soruşturmaları ve gerekse 

memurların yargılanabilmelerine yönelik 

izin verme yetkisine sahip makamlar tarafından 

yapılan veya yaptırılan ön inceleme 

faaliyetleri, yönetsel denetimin bir türüdür 

ve literatürde özel denetim olarak kabul 

edilmektedir. 

2.2. YARGISAL DENETİM 

Gerek Kara Avrupa’sı ülkelerinde ve gerekse 

Anglo-Amerikan ülkelerinde olduğu 

gibi Türk hukuk sisteminde yönetimin eylem 

ve işlemlerinden zarar görenler, yargı 

yerlerine başvurarak yönetsel işlem ya da 

eylemin iptalini, durdurulmasını veya karşılaştığı 

haksızlığın giderilmesini isteyebilirler 

(Gözübüyük ve Akıllıoğlu, 1992:299). Ang- 

11 



12 

lo-Amerikan ülkelerinde yargı birliği sistemi 

varken, yönetim yapısı itibariyle Türkiye’de, 

Kara Avrupa’sı ülkelerinde olduğu gibi, iki 

kanallı (adli yargı ve idari yargı) bir yargı sistemi 

vardır. 

Kamu yönetimi, yani idare üzerinde en 

etkili dış denetim yargısal denetimdir. Anayasanın 

125’inci maddesine göre, idarenin 

her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı 

yolu açıktır (2709 S.K./Md.125). Ancak, 

Cumhurbaşkanının tek başına yapacağı 

işlemler ile Yüksek Askerî Şûranın kararları 

yargı denetimi dışındadır. Yargı yetkisi, idarî 

eylem ve işlemlerin hukuka uygunluğunun 

denetimi ile sınırlıdır. Yürütme görevinin kanunlarda 

gösterilen şekil ve esaslara uygun 

olarak yerine getirilmesini kısıtlayacak, idarî 

eylem ve işlem niteliğinde veya takdir yetkisini 

kaldıracak biçimde yargı kararı verilemez. 

İdarî işlemin uygulanması halinde 

telafisi güç veya imkânsız zararların doğması 

ve idarî işlemin açıkça hukuka aykırı 

olması şartlarının birlikte gerçekleşmesi durumunda 

gerekçe gösterilerek yürütmenin 

durdurulmasına karar verilebilir (2709 S.K./ 

Md.125). 

Diğer taraftan, yasama ve yürütme organları 

ile idare, mahkeme kararlarına uymak 

zorundadır; bu organlar ve idare, mahkeme 

kararlarını hiçbir suretle değiştiremez 

ve bunların yerine getirilmesini geciktiremez 

(2709 S.K./Md.138). Böylece, hukuk 

devleti ilkesinin gereklerinden birisi olan, 

idarenin eylem ve işlemlerine karşı bireylerin 

yargıya başvurma yolu, bazı istisnalar 

dışında en üst hukuk normuyla güvence altına 

alınmıştır. 

Yargı denetimi, hukuk devleti düzeninin 

kökenini, tabanını ve kaynağını oluşturur 

(Erdoğdu, 1990:33). Çünkü demokratik hukuk 

devleti olmanın gereği, devletin tüm eylem 

ve işlemlerinin yargı denetimine tabi olmasıdır. 

Devlet yaptığı tüm eylem ve işlemlerinde 

hukuka uymak zorundadır. Devletin 

hukuka uygun hareket etmemesi durumunda 

birtakım yaptırımlarla karşı karşıya kalması 

hukuk devleti olmanın bir sonucudur. 

2.3. YASAMA DENETİMİ 

Yasama organının, yani meclisin, yürütme 

organını, eylem ve işlemlerini denetlemesine 

siyasal denetim denmektedir. İdarenin 

Anayasaya ve yasalara uygunluğunun 

sağlanması, esas itibariyle yasama denetimi 

ile mümkündür. Çünkü kanun koymak, 

kanunları değiştirmek ve kaldırmak; Bakanlar 

Kurulunu ve bakanları denetlemek gibi, 

millet adına birçok görev ve yetkiye sahip 

parlamento, demokrasinin temelidir. Yasama 

denetimi ya da parlamento denetimi 

olarak da adlandırılan siyasal denetim, yasama 

organının yürütme organını denetleme 

yetkisi ve bu yetkiyi kullanma yollarıdır 

(Bozkurt ve Ergun, 1998:222). 

Siyasal denetimi diğer denetim unsurlarından 

ayıran en belirgin özellik; denetimin 

millet egemenliğini kullanan, devlet organları 

arasında seçkin ve üstün yeri olan bir 

organ tarafından yapılmasıdır. Demokratik 

temsile dayanan siyasal rejimlerde Parlamento 

halkı temsil eder ve yürütme organı 

olan idarenin her türlü eylem ve işlemlerini, 

egemenliğinin kaynağı olan millet adına denetler. 

Türkiye Büyük Millet Meclisi bu denetleme 

yetkisini soru, genel görüşme, Meclis 

araştırması, gensoru, Meclis soruşturması, 

dilek ve şikâyet dilekçelerinin incelenmesi 

yollarıyla kullanır (2709 S.K./Md.98). Bunların 

haricinde, Sayıştay aracılığıyla kamu 

idarelerinin bütün gelir ve giderleri ile mallarının 

denetimini yapar. 

2.4. KAMUOYU DENETİMİ 

Yönetim üzerindeki denetim türlerinden 

bir diğeri de kamuoyu denetimidir. Kamu; 

toplumu meydana getiren bütün kesimleri 

ifade eder ve sosyolojik anlamda grup kelimesi 

ile eş anlamlı olarak kullanılır. Kamuoyu 

ise, en genel ifadeyle halkın tercihleri, istekleri 

ve kanaatleridir. Türköne (2003:317), 

kamuoyunu belli bir zamanda, belli bir so- 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Metin Çakır 

run karşısında, bu sorunla ilgilenen önemli 

sayıdaki insanın birleşmiş kanaatlerinin iktidarı 

belli oranda etkileyecek şekilde ifade 

edilmesi şeklinde tanımlarken, Tutkun (25 

Şubat 2005) ise, kamuoyunu, kendini etkin 

olarak duyuran kanaat olarak tanımlamıştır. 

Kamuoyu, toplumu oluşturan grupların, 

yine toplumu ilgilendiren bir konuda sahip 

olduğu genel eğilim olarak da tanımlanabilir. 

Yönetsel işlem, eylem ve kararlar kamuoyunu 

meydana getiren gruplar tarafından 

denetlenebilir (Ergun ve Polatlıoğlu, 

1992:337). 

Anayasada yer alan bu hükümlere paralel 

olarak, ilgili birçok hukuksal düzenlemede 

de düşünce ve ifade özgürlüğüne yer 

verilmiştir. Özellikle, kamuoyu denetiminin 

etkili bir şekilde kullanılmasına olanak veren 

bilgi edinme hakkıyla ilgili mevzuat bu 

düzenlemelerden en etkili olanıdır. Ancak, 

unutulmamalıdır ki, halkın bu düzenlemeleri 

bilmesi, gelişmelerden haberdar olması 

ve hukuksal düzenlemelerle getirilen hakları 

kullanma iradesini ortaya koyması çok 

daha önemlidir. 

2.5. KAMU DENETÇİSİ 

(OMBUDSMAN) DENETİMİ 

Ombudsman kelimesi temsilci, görevli, 

koruyucu anlamlarına gelmektedir. Kurum 

olarak ise ombudsman terimi parlamento 

tarafından parlamentoyu temsil etmek 

üzere seçilmiş kişiyi/kişileri ifade etmektedir 

(Akın, 1998:520-521). Daha çok yargı 

birliği sisteminin uygulandığı ülkelerde 

yönetimin hukuka uygun hareket etmesini 

sağlamada, diğer denetim organlarının 

yanında, ombudsman (kamu denetçisi) 

kurumu da yer almaktadır (Gözübüyük ve 

Akıllıoğlu, 1992:296). Ombudsman sistemi 

İsveç’te ortaya çıkmış ve birçok ülkeye örnek 

oluşturmuştur. Fransa’daki “mediateur” 

ile sosyalist ülkelerde uygulanmış ve halen 

bazı eski doğu bloku ülkelerde uygulanan 

“prokuratura” sistemi de kamu denetçisi 

sisteminin değişik uygulamalarıdır (Atay, 

1999:271). Ombudsman denetimi, yönetimin 

dışsal denetim araçlarından birisidir 

(Sezen, 2001:72). Daha ziyade, yönetimin 

denetlenmesinde diğer yolların yetersiz kalmasından 

doğmuştur. 

Ombudsman (Kamu Denetçisi) halkın, 

yönetimin karar, işlem ve eylemleriyle ilgili 

şikâyetlerini alan, bunları araştırıp inceleyerek 

ve gerekirse ilgililerle görüşerek sonuçta 

bir karara varan bir kurumdur. Aldığı 

kararı hem şikâyet edene hem de şikâyet 

edilen kuruma iletir. Ancak, ombudsmanın 

aldığı kararların bağlayıcılığı yoktur (Sezer, 

2001:75). Ombudsmanı yargı yerlerinden 

ayıran en belirgin özellik; aldığı kararların 

bağlayıcılığı olmaması ve yaptırım uygulama 

yetkisine sahip olmamasıdır. 

2.6. ULUSLARARASI DENETİM 

Özellikle insan hakları açısından, iç hukuk 

yollarından bir sonuç alınamaması durumunda, 

yönetsel denetim üzerinde ikincil 

bir denetim niteliği taşıyan uluslararası denetim 

yollarına da başvurulabilir. İnsan haklarına 

saygı, demokrasi, çevrenin korunması, 

terör gibi uluslararası nitelik kazanan ve 

ulusal düzeyde çözülemeyeceği düşünülen 

meseleler, uluslararası örgütlenmeler aracılığıyla 

çözülmeye çalışılmaktadır. Gittikçe 

önemi artan bu yöndeki örgütlenmeler, baskı 

aracı olarak, örgüt kapsamında yer alan 

ülkelerin ulusal politikalarına yön vermekte 

ve uluslararası denetimi de beraberinde 

getirmektedir. Uluslararası örgütlenmeye 

farklı bir boyut kazandırmış olan AB, uyum 

süreci çerçevesinde üye devletlerin hukuksal, 

ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasal 

yapılarını, bütünleşmeye uygun hale getirmelerini 

istemektedir. Bu maksatla da ülke 

politikalarının oluşumunu etkilemektedir. 

Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında uluslararası 

sözleşmelerin, iç hukuk statüsüne 

yönelik olarak getirilen hükümleri, bu denetim 

türünün yönetim üzerinde güçlenmesini 

sağlamıştır. İlgili hüküm ile uluslararası 

sözleşmelerin iç hukukun bir parçası olma- 

13 



14 

sı, ayrı bir düzenleme yapılmasına gerek 

kalmadan kendiliğinden uygulanması ve 

Anayasaya aykırılıklarının ileri sürülememesi, 

uluslararası sözleşmeleri yasalardan 

daha ayrıcalıklı hale getirmiştir (2709 S.K./ 

Md.90). Yönetimin bu şekilde uluslararası 

organlarca denetimi, önemli sonuçlar doğurmaktadır. 

Sözleşmeci (taraf) devletin, 

ilgili organların kesin kararına uymaması 

durumunda ağır yaptırımlara maruz kalabilmesi 

söz konusu olmaktadır. Bunun da 

ötesinde aykırı davranışlar sergilendiğinde 

ülkenin itibarı zedelenmektedir. 

Bu yüzden uluslararası denetim mekanizmalarının 

işletilmesine yönelik kişisel 

girişimlerin artması ve bu bilincin toplum 

içinde yerleşmesi, yönetimin isleyişinde 

hukuka uygunluk ve kişisel haklara saygı 

açısından önemli gelişmelere neden olmaktadır 

(Özer, 1998:157). 

Ancak, uluslararası siyasal denetim 

araçlarının her zaman olumlu sonuçlar vermeyeceği, 

kararlarının ulusal egemenliği 

zedeleyebileceği ve devletleri uluslararası 

örgütlere bağımlı yapabileceği göz ardı 

edilmemelidir. 

3. MİLLİ EĞİTİM BAKANLIĞI 

DENETİM SİSTEMİ 

Bu bölümde Milli Eğitim Bakanlığında 

mevcut denetim sisteminin durum analizi 

yapılmış ve denetim sisteminin yapısal boyutu 

değerlendirilmiştir. 

3.1. DURUM ANALİZİ 

Türkiye’de eğitim ve öğrenim hakkı Anayasa 

ile güvence altına alınmıştır. Eğitim ve 

öğretim, Atatürk ilkeleri ve inkılapları doğrultusunda, 

çağdaş bilim ve eğitim esaslarına 

göre, Devletin gözetim ve denetimi 

altında yapılır. Bu esaslara aykırı eğitim ve 

öğretim yerleri açılamaz. Eğitim ve öğretim 

kurumlarında sadece eğitim, öğretim, 

araştırma ve inceleme ile ilgili faaliyetler 

yürütülür. Bu faaliyetler her ne suretle olursa 

olsun engellenemez. Türkçeden başka 

hiçbir dil, eğitim ve öğretim kurumlarında 

Türk vatandaşlarına ana dilleri olarak okutulamaz 

ve öğretilemez (2709 S.K./Md.42). 

Eğitim ve öğretim hizmetinin, Devlet adına 

yürütülmesinden, gözetim ve denetiminden 

Milli Eğitim Bakanlığı sorumludur (1739 

S.K./Md.56). Milli Eğitim Bakanlığı sorumluluğundaki 

görevlerini merkez, taşra ve 

yurtdışı teşkilatlarıyla yerine getirmektedir 

(652 S.KHK./Md.3). Merkez teşkilatının örgütlenmesi; 

Bakan, müsteşar ve müsteşar 

yardımcıları ile hizmet birimleri (19 hizmet 

birimi), taşra teşkilatının örgütlenmesi; il 

ve ilçe milli eğitim müdürlükleri ile okul ve 

kurumlar, yurtdışı teşkilatının örgütlenmesi 

ise; 13/12/1983 tarihli ve 189 sayılı Kamu 

Kurum ve Kuruluşlarının Yurtdışı Teşkilatı 

Hakkında Kanun Hükmünde Kararname 

esaslarına uygun olarak, müşavirlik ve ataşelikler 

ile okullar şeklindedir (652 S.KHK./ 

Md.4,5,6,30,31). 

Milli Eğitim Bakanlığının, Devlet adına 

yürüttüğü eğitim ve öğretim hizmetlerinin 

ulusal düzeyde izlenmesi, denetimi ve 

değerlendirmesi, merkez teşkilatı hizmet 

birimleri arasında yer alan ve doğrudan 

Bakan’a bağlı olan Rehberlik ve Denetim 

Başkanlığı tarafından gerçekleştirilir. Bu 

meyanda, Rehberlik ve Denetim Başkanlığının 

görevleri şunlardır (652 S.KHK./ 

Md.17): 

a) Bakanlığın görev alanına giren konularda 

Bakanlık personeline, Bakanlık okul 

ve kurumlarına, özel öğretim kurumlarına 

ve gerçek ve tüzel kişilere rehberlik etmek. 

b) Bakanlığın görev alanına giren konularda 

faaliyet gösteren kamu kurum ve kuruluşları, 

gerçek ve tüzel kişiler ile gönüllü 

kuruluşlara, faaliyetlerinde yol gösterecek 

plan ve programlar oluşturmak ve rehberlik 

etmek. 

c) Bakanlık tarafından veya Bakanlığın 

denetiminde sunulan hizmetlerin kontrol 

ve denetimini ilgili birimlerle işbirliği içinde 

yapmak, süreç ve sonuçlarını mevzuata, 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Metin Çakır 

önceden belirlenmiş amaç ve hedeflere, 

performans ölçütlerine ve kalite standartlarına 

göre analiz etmek, karşılaştırmak ve 

ölçmek, kanıtlara dayalı olarak değerlendirmek, 

elde edilen sonuçları rapor hâline 

getirerek ilgili birimlere ve kişilere iletmek. 

ç) Bakanlık teşkilatı ile Bakanlığın denetimi 

altındaki her türlü kuruluşun faaliyet 

ve işlemlerine ilişkin olarak, usûlsüzlükleri 

önleyici, eğitici ve rehberlik yaklaşımını ön 

plana çıkaran bir anlayışla, Bakanlığın görev 

ve yetkileri çerçevesinde denetim, inceleme 

ve soruşturmalar yapmak. 

d) Bakanlık teşkilatı ile personelinin idarî, 

malî ve hukukî işlemleri hakkında denetim, 

inceleme ve soruşturma yapmak. 

e) Bakan tarafından verilen benzeri görevleri 

yapmak. 

Rehberlik ve Denetim Başkanlığı bu görevlerini 

milli eğitim denetçileri aracılığıyla 

yerine getirir. Bu amaçla Bakanlık merkez 

teşkilatında yeteri kadar milli eğitim denetçisi 

istihdam edilir. Milli eğitim denetçilerinde, 

genel şartların yanı sıra bazı yeterlilikler 

(yarışma sınavı, yeterlilik sınavı, mesleki 

yeterlilik, yabancı dil, vb) ile tez hazırlama 

becerisi aranır (652 S.KHK./Md.40). 

Diğer taraftan, il düzeyinde eğitim, öğretim 

ve yönetim faaliyetleri ile öğretim 

programlarının uygulamalarını izlemek, 

denetlemek ve değerlendirmek için, il millî 

eğitim müdürlükleri bünyesinde, millî eğitim 

müdürüne bağlı olarak eğitim denetmenleri 

başkanlığı oluşturulur (652 S.KHK./Md.40). 

Eğitim denetmenleri başkanlığının görevleri 

şunlardır (MEB, 2012/Md.7): 

a) Öğretim programlarının uygulamalarını 

izlemek ve rehberlik faaliyeti yürütmek, 

b) Öğretim materyalleri ile ilgili süreç ve 

uygulamaları izlemek ve değerlendirmek, 

c) Sistem boyutunda eğitim ve öğretim 

süreçleri ile uygulamaları izlemek ve değerlendirmek, 

ç) Eğitim-öğretim ve yönetim faaliyetlerinin 

denetim ve değerlendirme çalışmalarını 

yapmak, 

d) İzleme ve değerlendirme raporları hazırlayarak 

ilgili birimlerle paylaşmak, 

e) İl/ilçe millî eğitim müdürlükleri ile eğitim 

kurumlarının teftiş, denetim, rehberlik, 

işbaşında yetiştirme ve değerlendirme hizmetlerini 

yürütmek, 

f) İl millî eğitim müdürü hariç yönetici, 

öğretmen ve diğer memurların denetim ve 

rehberlik hizmetlerini yürütmek, 

g) İnceleme, soruşturma veya ön inceleme 

raporlarıyla ilgili iş ve işlemleri yürütmek, 

ğ) Öğretmen ve yöneticilerin uyum eğitimi 

ve gelişimlerine yönelik çalışmalar yapmak, 

h) Eğitim-öğretim ve yönetim süreçlerinin 

geliştirilmesinde rehberlik çalışmaları 

yapmak, 

ı) Eğitim-öğretim ve yönetim alanlarını 

geliştirici araştırma ve çalışmalar yapmak. 

Eğitim denetmenleri başkanlıkları bu görevlerini 

il eğitim denetmenleri aracılığıyla 

yerine getirir. Bu amaçla, il millî eğitim müdürlükleri 

bünyesinde oluşturulan eğitim 

denetmenleri başkanlığında il eğitim denetmenleri 

istihdam edilir. İl eğitim denetmenleri 

öğretmenler arasından yarışma sınavı 

ile mesleğe alınırlar ve yetiştirme dönemi 

sonunda yapılacak yeterlilik sınavına göre 

atanırlar (652 S.KHK./Md.41). 

3.2. TARTIŞMA ve YORUM 

Milli Eğitim Bakanlığının denetim sistemine 

ilişkin olarak yanlış ve yaygın olan en 

belirgin algı; iki başlı, ikili veya çoklu bir denetim 

sisteminin olduğu yönündedir. 3 Halbuki, 

Türkiye’de eğitim denetimi sisteminin 

yapılanması ulusal ve yerel olmak üzere iki 

3 

Bazı çevrelerce, 2003 yılında 5018 Sayılı Kamu Mali Yönetimi 

ve Kontrol Kanunu ile Türk kamu yönetimi uygulamalarına giren 

ve 2006 yılından itibaren Milli Eğitim Bakanlığında üst yöneticiye 

(Müsteşara) bağlı faaliyet gösteren, idarenin çalışmalarına değer 

katmak ve geliştirmek için kaynakların ekonomiklik, etkililik ve 

verimlilik esaslarına göre yönetilip yönetilmediğini değerlendiren 

ve rehberlik yapan İç Denetim Birimi Başkanlığı da Milli Eğitim 

Bakanlığının sunduğu eğitim hizmetlerinin denetimini yapan 

birimler arasında sayılmaktadır. 

15 



16 

düzeydedir. Ulusal düzeyde yapılandırılan 

Rehberlik ve Denetim Başkanlığı, her kademe 

ve düzeyde sunulan eğitim ve öğretim 

hizmetlerinin izlenmesi, denetlenmesi ve 

değerlendirmesine yönelik faaliyetler ile 

rehberlik ve yol gösterici faaliyetler yaparken, 

yerel düzeyde yapılandırılan il eğitim 

denetmenleri başkanlıkları da il ve ilçe milli 

eğitim müdürlükleri ile okul ve kurum müdürlüklerinin 

kurumsal ve bireysel denetim 

ve rehberliğini yapmakta, öğretim programlarının 

uygulanma durumunu izlemektedir. 

Rehberlik ve Denetim Başkanlığı ulusal politika 

ve stratejilerin uygulanmasını izler ve 

denetler, eğitime erişimin kolaylaştırılması, 

fırsat ve imkân eşitliğinin teminat altına alınması 

ile iyileştirme ve geliştirmeye yönelik 

önerilerde bulunur ve rehberlik yapar. 

Diğer taraftan, bazı çevrelerce milli eğitim 

denetçileri ile il eğitim denetmenlerinin aynı 

görevleri yaptıkları ileri sürülmektedir. Oysa 

durum analizinde sunulduğu gibi, milli eğitim 

denetçilerinin ve il eğitim denetmenlerinin 

görevleri (hizmet alanı aynı olsa da), temel 

itibariyle birbirinden tamamen farklıdır. 

Şöyle ki; milli eğitim denetçileri, Rehberlik 

ve Denetim Başkanlığının görev tanımı kapsamında, 

eğitim hizmetlerinin ulusal düzeyde 

Bakanlığın amaç ve hedefleri ile politika 

ve stratejileri doğrultusunda sunulmasını 

izler, denetler ve değerlendirir. Buna karşın 

il eğitim denetmenleri, eğitim denetmenleri 

başkanlıklarının görev tanımları kapsamında, 

il düzeyinde öğretim programlarının 

uygulamaları (ders etkinlikleri/öğretimsel 

etkinlikler) ile eğitim kurumlarının (il ve ilçe 

milli eğitim müdürlükleri ile okul ve kurumlar) 

eğitim, öğretim ve yönetim faaliyetlerini 

izler, denetler ve değerlendirir. Nitekim, milli 

eğitim denetçileri ve il eğitim denetmenlerinin 

istihdam politikalarındaki farklılık, görev 

tanımı ve görev alanındaki bu farklılıklardan 

kaynaklanmaktadır. 

İl eğitim denetmenleri sadece öğretmenler 

(en az dört yıllık lisans mezunu) arasından 

seçilirler ve üç yıllık yetişme dönemini 

takiben yapılacak bir yeterlik sınavı sonucuna 

göre atanırlar. Milli eğitim denetçileri ise 

oldukça geniş bir alandan (en az dört yıllık 

lisans eğitimi veren eğitim, fen-edebiyat, 

hukuk, siyasal bilgiler, iktisadî ve idarî bilimler, 

iktisat, işletme fakülteleri ile hizmet birimlerinin 

görev alanına giren ve yönetmelikle 

belirlenen yükseköğretim kurumlarından 

veya bunlara denkliği Yükseköğretim 

Kurulu tarafından kabul edilen yurtiçindeki 

veya yurtdışındaki yükseköğretim kurumlarından 

mezun olanlar arasından) seçilirler, 

üç yıllık yetişme döneminde tez hazırlarlar, 

tezlerinin kabul olmasından sonra yeterlik 

sınavına girerler ve başarılı olmaları halinde 

yabancı dil yeterliliğine (en az C seviyesi: 

70) sahip olma şartıyla atanırlar. 

Hal böyle iken, Rehberlik ve Denetim 

Başkanlığı (milli eğitim denetçileri) ile eğitim 

denetmenleri başkanlıklarının (il eğitim 

denetmenlerinin) aynı görevi yaptıkları 

yönündeki görüş/yargı/algı/kabul/iddianın 

haklılık payı yoktur, bilimsel ve hukuksal temelden 

yoksundur. 

Öğretim programları, Bakanlığın amaç 

ve hedefleri ile okulun, alanın ve dersin 

amaç ve hedefleri doğrultusunda okullarda/kurumlarda 

uygulanır. Dolayısıyla uygulamalarının 

izlenmesi, denetlenmesi ve değerlendirilmesi 

de ancak okullarda/kurumlarda 

gerçekleştirilebilir. Ki, denetleyen organın 

ismi, yapılanma şekli ve denetim yöntemi 

ne olursa olsun, tüm dünyada öğretim 

programlarının uygulanmasının denetimi, 

temel sistemler olarak fiilen eğitim ve öğretimin 

gerçekleştirildiği okullarda/kurumlarda 

yapılmaktadır. Zira, 2012-2013 öğretim yılı 

itibariyle Türkiye genelinde resmi ve özel 

toplamı olarak 75 324 okul/kurum (61 592 

örgün ve 13 732 yaygın), 944 000 öğretmen 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Metin Çakır 

(832 726 örgün ve 111 274 yaygın) ve 25 

305 960 öğrenci (17 234 452 örgün ve 8 

071 508 yaygın) vardır (MEB/SGB, 2013: 

50). Bu kadar fazla sayıda okulun/kurumun 

kurumsal denetiminin, bu okullarda uygulanan 

öğretim programlarının izlenmesinin 

ve öğretmenlerin değerlendirilmesinin merkezden 

yapılması, rehberlikte bulunulması 

ve personelin (öğretmen, yönetici ve diğer) 

işbaşında yetiştirilmesi olanaklı gözükmemektedir. 

Ayrıca, il milli eğitim müdürleri görev ve 

sorumlulukları gereği, il düzeyinde sunulan 

eğitim ve öğretim hizmetleriyle ilgili olarak, 

kendilerine bağlı birimlerde (il milli eğitim 

müdürlüğü hizmet birimleri ve ilçe milli 

eğitim müdürlükleri ile okul ve kurumlar) 

yürütülen faaliyetlerin izlenmesi ve denetlenmesini 

eğitim denetmenleri aracılığıyla 

gerçekleştirir. 

Bu gerekçelerden hareketle, denetim 

sisteminin etkililiği açısından yerel düzeydeki 

(il düzeyinde) denetim birimlerinin 

merkeze bağlanmasının bilimsel olmadığı 

ve sistemin geliştirilmesine katkı sağlamayacağı 

değerlendirilmektedir. Keza, örneklem 

olarak seçilen 16 ülkenin (Almanya, 

Amerika Birleşik Devletleri, Avusturya, 

Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Finlandiya, 

Fransa, Hollanda, İngiltere, İspanya, İsveç, 

İsviçre, Japonya, Kanada, Rusya ve Portekiz) 

büyük çoğunluğunda (9’unda), değişik 

adlarla ve değişik yapılanmalarla yerel 

düzeyde denetim birimi vardır. Hatta yerel 

düzeyde denetim birimi olan 7 ülkede aynı 

zamanda ulusal düzeyde merkezi bir denetim 

birimi bulunmaktadır. 

Yukarıda, imkânsızlığı gerekçeleriyle 

açıklanan, il milli eğitim müdürlükleri bünyesindeki 

eğitim denetmenleri başkanlıklarının 

(il eğitim denetmenlerinin) merkeze 

bağlanarak yerel otoritelerin baskısından 

kurtarılması yönündeki görüş, hem mevcut 

hukuksal düzenlemelere aykırılık teşkil 

etmekte, hem de Türk kamu yönetiminin 

değişim ilkelerine (yerele daha fazla yetki 

verilmesi ilkesi) ters düşmektedir. 5442 Sayılı 

İl İdaresi Kanununda valilerin hukuki durumları, 

görev ve yetkileri sayılırken, Devlet 

kurumlarını denetlemesi ve teftiş etmesine 

de yer verilmiştir (5442 S.K./Md.9). Valiler 

bu görevlerini bakanlıklardan (bakanlık 

veya genel müdürlük müfettişlerinden) denetim 

elamanı talep ederek yaptırabileceği 

gibi, emri altındaki memurlara ve/veya denetim 

birimlerine de yaptırabilirler. Kaldı ki, 

bu kadar fazla kurumu ve personeli olan ve 

çok geniş bir alanda hizmet veren milli eğitim 

müdürlüklerinin tüm birimleriyle sunduğu 

eğitim ve öğretim hizmetlerinin izlenmesi, 

denetlenmesi ve değerlendirilmesinin 

valiliklerin emri altındaki denetim birimlerince 

gerçekleştirilmesi olmazsa olmaz bir 

zorunluluktur. 

Nitekim, “Türk Kamu Yönetiminin Denetlenmesi” 

bölümünde açıklandığı ve Tablo 

2’de sunulduğu gibi, taşra teşkilatında 

denetim yapılanması sadece Milli Eğitim 

Bakanlığına mahsus bir uygulama değildir. 

Hizmet alanı coğrafi açıdan geniş ve 

yaygın olan başka bakanlıklarda da taşra 

teşkilatında denetim yapılanmasına gidilmiş 

ve denetim elemanları için denetmen 

unvanı kullanılmıştır. İstisnai olarak, Maliye 

Bakanlığında, daha önce taşra örgütlerinde 

görev yapan vergi denetmenleri, yeni 

bir yapılanmayla tek çatı altında toplanarak, 

misyonu; “Risk odaklı ve çağdaş denetim 

tekniklerini kullanarak vergi incelemeleri 

yapmak, vergi kayıp ve kaçağının neden olduğu 

kayıt dışı ekonomiyi en aza indirmek 

ve böylelikle mükelleflerin vergiye gönüllü 

uyumunu artırmak, idarenin etkin ve hukuka 

uygun işleyişinin sağlanması amacıyla 

teftiş ve soruşturma faaliyetlerini yürütmek 

ve maliye politikalarının oluşturulmasına 

17 



18 

yönelik hukuki düzenlemelerin hazırlanmasına 

katkıda bulunmak” olan Vergi Denetim 

Kurulu Başkanlığı kadrolarına alınmıştır. Bu 

yeni yapılanmayla, Vergi Denetim Kurulu 

Başkanlığı; a) Küçük ve Orta Ölçekli Mükellefler 

Grup Başkanlığı, b) Büyük Ölçekli Mükellefler 

Grup Başkanlığı, c) Organize Vergi 

Kaçakçılığı ile Mücadele Grup Başkanlığı ve 

ç) Örtülü Sermaye, Transfer Fiyatlandırması 

ve Yurtdışı Kazançlar Grup Başkanlığı şeklinde 

örgütlenmiştir (646 S.K.H.K./Md.20). 

Vergi incelemesi yapmak, vergi kaçırma 

ve vergiden kaçınmayı önlemek gibi uygulamaların 

ülke genelini ilgilendirdiği ve yerelde 

sınırlandırılamadığı gerçeği dikkate 

alındığında, bu yapılanmanın MEB denetim 

sistemiyle kıyaslanması ve Milli Eğitim Bakanlığında 

buna benzer bir denetim yapılanmasına 

gidilmesinin dile getirilmesi gerçekçi 

ve tutarlı bir yaklaşım değildir. 

4. SONUÇ 

Önceki bölümlerde detaylı bir şekilde 

değerlendirildiği üzere, il milli eğitim müdürlükleri 

bünyesindeki eğitim denetmenleri 

başkanlıklarının (il eğitim denetmenlerinin) 

yapısal (organik) olarak merkez teşkilatına 

bağlanması hem bilimsel hem de hukuksal 

açıdan uygun görülmemekte ve eğitimin 

niteliğinin yükseltilmesine katkı sağlamayacağı 

düşünülmektedir. Bilakis, hizmet kargaşasına 

ve çatışmalara sebebiyet vereceği 

değerlendirilmektedir. 

Zira, Milli Eğitim Bakanlığı merkez teşkilatında 

örgütlenen Rehberlik ve Denetim 

Başkanlığı, demokrasinin ve parlamenter 

rejimin gereği olarak, ulusal düzeyde eğitim 

hizmetinin sunulması noktasında, Milli 

Eğitim Bakanının (Bakanlığın tüm birimleriyle) 

parlamentoya ve kamuoyuna hesap 

verme sorumluluğu açısından hizmetlerin 

sunulması izler, denetler ve değerlendirir. 

Ayrıca, niteliğin arttırılmasına ve yolsuzlukların 

önlenmesine karşı önerilerde bulunur. 

Ülke genelinde eğitim hizmeti sunan (resmi 

ve özel) tüm aktörlere rehberlik yapar ve 

yol gösterir. Buna karşın, taşra teşkilatında 

il milli eğitim müdürlükleri bünyesinde örgütlenen 

il eğitim denetmenleri başkanlıkları 

il düzeyinde sunulan eğitim ve hizmetleri 

ile öğretim programlarının uygulanmasını 

izler, denetler ve değerlendirir. İl düzeyinde 

eğitim ve öğretim hizmeti sunan kişilere 

rehberlik yapar ve işbaşında yetişmelerine 

katkı sağlar. 

Eğitim hizmetinin hem ulusal düzeyde 

hem de yerel düzeyde etkili ve nitelikli 

sunulmasını saylayabilmek için, ulusal ve 

yerel düzeydeki denetim birimleriyle eşgüdümün 

sağlanmasına yönelik, süreç ve sonuçları 

ilişkilendirilebilen etkili bir izleme değerlendirme 

sisteminin oluşturulması, ortak 

denetim standartlarının ve çerçeve denetim 

planlarının oluşturulması önerilmektedir. 

KAYNAKÇA 

Akın, C. (1998) “Cumhuriyetimizin 75. 

Kuruluş Yıldönümünde Yönetimin Denetlenmesinde 

Yeni Bir Denetim Yolu: Ombudsman 

(Yüksek Yönetim Denetçisi)”, 

Türk İdare Dergisi, 421, 517-550. 

“652 Sayılı Milli Eğitim Bakanlığı Teşkilat 

ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde 

Kararname” (2011, 14 Eylül) T.C. Resmi Gazete, 

28054. 

“657 Sayılı Devlet Memurları Kanunu” 

(1965, 23 Temmuz) T.C. Resmi Gazete, 

12056. 

“646 Sayılı Vergi Denetim Kurulu Başkanlığının 

Kurulması Amacıyla Bazı Kanun 

ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik 

Yapılmasına Dair Kanun Hükmünde 

Kararname” (2011, 10 Temmuz) T.C. Resmi 

Gazete, 27990. 

Atay, Cevdet (1999) Devlet Yönetimi ve 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Metin Çakır 

Denetimi, 2.Baskı, İstanbul: Alfa Yayınları. 

“Başbakanlık Teftiş Kurulu Yönetmeliği” 

(1993, 15 Haziran) T.C. Resmi Gazete, 

21608. 

“5442 Sayılı İl İdaresi Kanunu” (1949, 18 

Haziran) T.C. Resmi Gazete, 7236. 

“5018 Sayılı Kamu Mali Yönetimi ve 

Kontrol Kanunu” (2003, 24 Aralık) T.C. Resmi 

Gazete, 25326. 

“1739 Sayılı Milli Eğitim Temel Kanunu” 

(1973, 24 Haziran) T.C. Resmi Gazete, 

14574. 

Bozkurt, Ömer, Ergun, Turgay ve Sezen, 

Seriye (Ed.), (2008) Kamu Yönetimi Sözlüğü, 

2. Baskı, Ankara: TODAİE Yayınları. 

“Disiplin Kurulları Ve Disiplin Amirleri 

Hakkında Yönetmelik” (1982, 24 Ekim) T.C. 

Resmi Gazete, 17848. 

Erdoğdu, Ahmet (1990) “Yönetsel Yargının 

Sorunları” 1. Kitap İdari Yargı, 1.Ulusal 

İdare Hukuku Kongresi, Ankara: Danıştay 

Yayınları No: 53, 1-4 Mayıs. 

Geist, Benjamin (1988) Devlet Denetimi, 

Çev: Beyhan Ataç, Ankara: Sayıştay Yayınları. 

Gözübüyük, A. Şeref (2004) Yönetim Hukuku, 

Ankara: Turhan Kitabevi. 

Gözübüyük, A. Şeref (2001) Türkiye’nin 

Yönetim Yapısı, 7. Baskı, Ankara: Turhan Kitabevi. 

Gözübüyük, A. Şeref ve Tan, Turgut 

(2001) İdare Hukuku, Cilt 1, Genel Esaslar, 

2. Baskı, Ankara: Turhan Kitapevi. 

Gözübüyük, A. Şeref (2000) Yönetim Hukuku, 

14. Baskı, Ankara: Turhan Kitabevi. 

Gözübüyük, A. Şeref (1997) Anayasa 

Hukuku, 6. Baskı, Ankara: Turhan Kitabevi. 

Gözübüyük, A. Şeref ve Akıllıoğlu, Tekin 

(1992) Yönetim Hukuku, 5. Baskı, Ankara: 

Turhan Kitabevi. 

Günday, Metin (1999) İdare Hukuku, Ankara: 

İmaj Yayıncılık. 

“2709 Sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasası” 

(1982, 9 Kasım) T.C. Resmi Gazete, 

17863 Mükerrer. 

Karatepe, Şükrü (1993) İdare Hukuku, 

İzmir: Üniversite Kitabevi. 

Köse, H. Ömer (2000) Dünyada ve 

Türkiye’de Yüksek Denetim, Ankara: Sayıştay 

Yayınları. 

Köse, H.Ömer (2004) “Küreselleşme 

Sürecinde Uluslararası Denetimin Artan 

Önemi ve Kamusal Denetimin Uluslararalılaşması 

Sorunu”, Amme İdaresi Dergisi, 37 

(3), Eylül, 37-62. 

MEB (2013), Milli Eğitim İstatistikleri Örgün 

Eğitim 2012-2013, Ankara: Strateji Geliştirme 

Başkanlığı Yayını. 

“Milli Eğitim Bakanlığı İl ve İlçe Milli Eğitim 

Müdürlükleri Yönetmeliği” (2012, 18 Kasım) 

T. C. Resmi Gazete, 28471. 

Özer, M. Akif (1998) “Yönetimin Denetiminin 

Temel Unsurları, İlkeleri ve Kamu Yönetimi 

Açısından Değerlendirilmesi”, Türk 

İdare Dergisi, 419 (70), Haziran, 141-161. 

Sanal, Recep (2002) Türkiye’de Yönetsel 

Denetim ve Devlet Denetleme Kurumu, Ankara: 

TODAİE Yayınları. 

Sezen, Seriye (2001) “Ombudsman: 

Türkiye İçin Nasıl Bir Çözüm?”, Amme İdaresi 

Dergisi, 34 (4), Aralık, 71-96. 

Türköne, Mümtaz’er (2003) Siyaset, Ankara: 

Lotus Yayınları. 

Uluğ, Feyzi (2004) “Kamu Yönetimi Temel 

Kanunu Tasarısı Işığında Kamu Denetim 

Sisteminde Yeniden Yapılanma” Amme 

İdaresi Dergisi, 37 (2), Haziran. 

“3056 Sayılı Başbakanlık Teşkilatı Hakkında 

Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek 

Kabulü Hakkında Kanun” (1984, 

19 Ekim) T.C. Resmi Gazete,18550. 

19 



“3046 Sayılı Bakanlıkların Kuruluş Ve 

Görev Esasları Hakkında 174 Sayılı Kanun 

Hükmünde Kararname İle 13/12/1983 Gün 

Ve 174 Sayılı Bakanlıkların Kuruluş Ve Görev 

Esasları Hakkında Kanun Hükmünde 

Kararnamenin Bazı Maddelerinin Kaldırılması 

Ve Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi 

Hakkında 202 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin 

Değiştirilerek Kabulü Hakkında 

Kanun” (1984, 9 Ekim) T.C. Resmi Gazete, 

18540. 

20 

Yıl: 26 • Sayı: 123

BAKANLIK MERKEZ TEŞKİLAT 

YAPILARINDA 2011 YILI KHK 

DEĞİŞİKLİKLERİ İLE GERÇEKLEŞTİRİLEN 

TEFTİŞ-DENETİM DÖNÜŞÜMÜNÜN 

DEĞERLENDİRİLMESİ 

Ayhan Acar * 

21 

I- GİRİŞ 

Hukuk devletinde örgütlerin ve kişilerin 

faaliyetleri, hakları, sorumlulukları mevzuatla 

düzenlenmiştir. Bunların hukuk düzenine 

uygun yürütülüp yürütülmediğinin tarafsız 

ve bağımsız bir şekilde denetlenmesi gerekmektedir. 

Türk kamu yönetiminde denetim 

görevi çeşitli organlar eliyle yerine 

getirilmektedir. Bu organlardan en önemlisi 

Bakanlık merkez teşkilatlarındaki Teftiş Kurullarıdır. 

Teftiş Kurulları tüm Bakanlıklarda 

Bakana bağlı, bünyesinde müfettişlerin görev 

yaptığı denetim birimleridir. Ancak, 2011 

yılı KHK değişiklikleri ile bu standart uygulamaya 

son verilmiş ve köklü geçmişi olan 

Teftiş Kurullarının birçoğundan vazgeçilmiştir. 

Bunların yerine muhtelif adlarla yeni denetim 

birimleri oluşturulmuş, ancak bu yeni 

oluşturulan denetim yapısı bu alanda görev 

yapanlar için farklı sonuçlar doğurmuştur. 

Her bir bakanlıkta ortaya çıkan bu yeni durum 

incelemeye değer bulunmuştur. 

* S.B. Sağlık Başdenetçisi 

TEFTİŞ KURULLARI VE MÜFETTİŞLİK 

MESLEĞİ 

3046 sayılı Kanun ile kamu hizmetlerinin 

düzenli, süratli, etkili, verimli ve ekonomik 

bir şekilde yürütülebilmesi için bakanlıkların 

kurulmasına, teşkilat, görev ve yetkilerine 

ilişkin esas ve usuller düzenlenmiştir. Bu Kanun, 

Milli Savunma Bakanlığı hariç diğer bakanlıkların 

merkez, taşra, yurt dışı teşkilatları 

ile bağlı ve ilgili kuruluşlarını kapsamaktadır. 

Bakanlıkların yürütmekten sorumlu oldukları 

hizmet ve görevlerden bağlı kuruluş kurulmasını 

gerektirmeyenler, bakanlığın merkez 

teşkilatı bünyesinde kurulan ana hizmet birimlerince 

yerine getirileceği kanunun 7. 

maddesinde düzenlenmiştir. Kanunun 12. 

Maddesinde bakanlık ve bağlı kuruluşların 

merkez teşkilatındaki danışma ve denetim 

birimleri düzenlenmiş buna göre Teftiş Kurulu 

Başkanlığı danışma ve denetim birimleri 

arasında sayılmıştır. 

Bakanlık hiyerarşik yapılanmasının düzenlendiği 

15. madde de müsteşar en üst 

amirdir. Müsteşarın görev ve sorumluluklarının 

düzenlendiği 22. maddede ise, Bakanın 


Bakanlık Merkez Teşkilat Yapılarında 2011 Yılı Khk Değişiklikleri İle Gerçekleştirilen Teftiş- 

Denetim Dönüşümünün Değerlendirilmesi 

22 

emrinde ve onun yardımcısı olup bakanlık 

hizmetlerini Bakan adına ve bakanın direktif 

ve emirleri yönünde, Bakanlığın amaç ve politikalarına, 

kalkınma planlarına ve yıllık programlara, 

mevzuat hükümlerine uygun olarak 

düzenler ve yürütür, denilmektedir. Aynı kanun 

maddesinde, Müsteşarın, Bakanlık kuruluşlarına 

gereken emirleri vereceği belirtilmiş, 

buna karşın Bakanlık Teftiş Kurulu hariç 

tutulmuştur. 

Yine mezkur kanunun 23. maddesinde, 

Teftiş Kurulu Başkanlığının, bakanın emri 

veya onayı üzerine bakan adına aşağıdaki 

görevleri yapacağı yer almaktadır. 

“a) Bakanlık teşkilatı ile bakanlığa bağlı ve 

ilgili kuruluşların her türlü faaliyet ve işlemleriyle 

ilgili olarak teftiş, inceleme ve soruşturma işlerini 

yürütmek, 

b) Bakanlığın amaçlarını daha iyi gerçekleştirmek, 

mevzuata, plan ve programa uygun çalışmasını 

temin etmek amacıyla gerekli teklifleri 

hazırlamak ve bakana sunmak, 

c) Özel kanunlarla verilen diğer görevleri yapmak.” 

Genel itibari ile bakanlık merkez teşkilat 

yapıları içerisinde yer alan teftiş kurulları yukarıda 

sayılan görevler çerçevesinde kendilerine 

teşkilat yasaları ile verilen görevleri 

yürütmekte ve bu görevler bakanlıklara göre 

çok büyük farklılık arz etmemektedir. Dolayısıyla, 

bakanlık teşkilatlanmalarının 3046 

sayılı kanun uyarınca düzenlendiği, 3046 

sayılı Kanunun öngördüğü çerçevede danışma 

ve denetim birimleri arasında sayılan 

Teftiş Kurullarının bünyesinde müfettişlerin 

görev yaptığı, Bakan dışında hiçbir Makam 

tarafından emir ve görev verilemediği görülmektedir. 

Türk Kamu Yönetiminde Teftiş ve İç Denetim 

araştırmasında teftiş faaliyetinin, Türk 

kamu yönetimi uygulaması bakımından dört 

temel unsurdan oluştuğu, bunların “denetim”, 

“soruşturma”, “inceleme” ve “araştırma” 

olduğu belirtilmiştir. Dolayısıyla, teftişin 

denetime eş bir kavram yada olgu olmadığı 

görülmektedir. Soruşturma ve inceleme ile 

birlikte denetim faaliyeti ancak teftiş başlığı 

altında toplanabilecektir. Yine bu araştırmada 

denetim, doğrudan doğruya iş ve işle ilgili 

olarak personel ve süreçlerin denetimini 

içeren ve bunlarla birlikte bir bütünlük oluşturan 

bir faaliyet olduğu, buna karşın teftişin 

ise, örgütsel bazda işin denetiminden çok 

parlamento karşısında yürütülen hizmetten 

dolayı siyasi olarak sorumlu olan bakanın 

bu sorumluluğunun gereği olarak, hizmetin 

denetiminin gerçekleştirilmesi olduğu görülmektedir. 

Teftişin hizmet denetimi olması, 

onu yönetimin işlevi olarak denetimden 

farklılaştırmaktadır. Dolayısıyla, literatürde ve 

uygulamada sıkça ileri sürüldüğü gibi teftiş 

faaliyetinin siyasetten tamamen bağımsız bir 

denetim türü olduğunu iddia etmek zordur. 

Teftiş denetiminde bağımsızlık sisteminin 

mantığı gereği siyasi yapıdan değil yönetsel 

yapıdan ayrı ve müdahale edilemez olmayı 

içermektedir. Teftiş bakanın siyasi sorumluluğu 

ve hizmetin kamu adına yerine getirilişine 

ilişkin bir denetim türüdür. Bundan dolayı 

yönetim içinde doğrudan doğruya örgütlendirilemez. 

1 3046 sayılı Kanunla Bakanlık 

teşkilat yapılarında doğrudan Bakana bağlı 

olarak kurulmuş olan teftiş kurullarının neden 

doğrudan Bakana bağlanmış oldukları 

bu anlatımdan açıkça anlaşılmaktadır. 

2011 yılında hükümet tarafından bir dizi 

KHK çıkarılmıştır. Çıkartılan bu KHK’lar öncesi 

Teftiş Kurulları bünyesinde tüm bakanlıklarda 

denetim görevi müfettişler tarafından 

yürütülmüştür. Dolayısıyla, bu dönemde müfettiş 

dışında unvan kullanılmamıştır. 

Müfettişlik kariyer bir meslektir. Danıştay 

Birinci Dairesinin bir kararında; 2 

“…Kamu İdarelerinde teftiş hizmetleri, diğer 

idari hizmetlerden ayrı olarak dikkate alınmış ve 

bu hizmetler ayrı bir kariyer olarak düzenlenmiştir. 

Kuruluş yasalarında ve ilgili tüzük ve yönetmeliklerde 

müfettişlerin sınavla göreve alınmaları ve 

bu görev içinde yetiştirilmeleri öngörülmüştür. Bu 

nedenle müfettişlerin bu kariyer içinde yetiştiril- 

1 

Örsan Ö.Akbulut, Hande Mimaroğlu Özgen, Derya Fındık, Ömer 

Seymenoğlu, Oğuz Almış, Türk Kamu Yönetiminde Teftiş ve İç 

Denetim, TODAİE yayını, Ankara, 2012, s.4-7 

2 

Danıştay 5. Dairesi 17/12/1986 tarihli, E:1986/1443, K:1986/887 

sayılı karar, 

3 

Danıştay 5. Dairesi 24/10/2008 tarihli, E:2006/7083, 

K:2008/5144 sayılı karar 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Ayhan Acar 

meleri ve kamu hizmetinin selametle yürütülmesini 

önleyici neden olmadıkça bu hizmet dışında 

diğer idari hizmetlere atanmamaları gerekmektedir. 

…” 

Şeklinde hüküm kurulmak suretiyle müfettişliğin 

kariyer meslek olma özelliğine vurgu 

yapıldığı, Danıştay Beşinci Dairesinin bir 

kararında 3 ise, 

“657 sayılı Kanun’un 3. maddesinde de, “Sınıflandırma”, 

“Kariyer” ve “Yeterlik” ilkeleri bu 

Kanunun temel ilkeleri olarak belirlenmiş; kariyer 

ilkesi, Devlet memurlarına yaptıkları hizmetler için 

gerekli bilgilere ve yetişme koşullarına uygun şekilde, 

sınıfları içinde en yüksek derecelere kadar 

ilerleme olanağı sağlamak; yeterlik ilkesi ise, Devlet 

kamu hizmetleri görevlerine girmeyi, sınıflar 

içinde ilerleme ve yükselmeyi, görevin sona erdirilmesini 

yeterlik sistemine dayandırmak ve bu 

sistemin eşit olanaklarla uygulanmasında Devlet 

memurlarını güvenliğe sahip kılmak olarak tanımlanmıştır. 

Görüldüğü üzere Yasa, Devlet memurluğunu 

bir meslek olarak kabul etmekte ve bunlara, 

sınıfları içinde en yüksek derecelere kadar ilerleme 

olanağı sağlanmasını, sınıflar içinde ilerleme 

ve yükselme işlemlerinin yeterlik sistemine dayandırılmasını 

öngörmektedir. Bu iki ilkenin temelinde, 

nesnel kurallar çerçevesinde işin ehline verilmesi 

ve hak etme kavramı yatmakta olup, kamu 

hizmetlerinin etkin ve verimli bir şekilde gerçekleştirilmesinin 

tek güvencesinin de, hizmetin yetişmiş, 

ehil kamu görevlilerince yerine getirilmesinden 

geçeceği tabiidir. Birçok yargı kararında 

da belirtildiği üzere kariyer bir meslek olan müfettişlik 

mesleğinin, geçmiş dönem hizmetleriyle 

birlikte bir bütün halinde değerlendirilmesi kariyer 

ve liyakat ilkelerinin mutlak vazgeçilmez niteliğini 

oluşturduğu gibi, bu yönde bir yapılanma Teftiş 

Kurullarının oluşması ve işleyiş sistematiğine de 

uygun düşmektedir.” 

denilmiş olduğu, dolayısıyla, müfettişliğin, 

Türk kamu bürokrasisinde kariyer bir 

meslek olarak ifade edildiği rahatlıkla söylenebilir. 

Müfettişlerin görev aldığı Teftiş Kurulları, 

Türk kamu bürokrasisine yönetici yetiştiren 

okul olma görevini de üstlenmiştir.Türk 

kamu bürokrasisinde ve hatta özel sektörde 

3 

Dairesi 24/10/2008 tarihli, E:2006/7083, K:2008/5144 sayılı karar 

üst düzey yöneticilerin birçoğunun kökeni 

müfettişlik mesleği yada muadili mesleklerdendir. 

Diğer taraftan Bakanlıklarda müfettiş 

olma hakkını elde edenler üçlü kararname 

ile müfettişliğe atanmaktadırlar. Üçlü kararname 

müfettişlerin bağımsız bir şekilde çalışabilmelerinin 

güvencesini oluşturan bir 

faktördür. Müfettişler, müfettişlik güvencesine 

sahiptirler, tüm teftiş kurulu tüzük ve yönetmeliklerinde 

yer verilen müfettişlik güvencesi 

teftiş hizmetleri, diğer idari görevlerden 

ayrı bir kariyer olarak düzenlendiğinden; 

müfettişler kendi istekleri dışında veya teftiş 

hizmetlerinin gerekleriyle bağdaşmayan sıhhi, 

ahlaki veya mesleki yetersizlikleri tespit 

edilmedikçe görevden alınamaz, diğer idari 

görevlere atanamazlar. Sıhhi, ahlaki veya 

mesleki yetersizlik hallerinin; yargı kararı, 

sağlık kurulu raporu, müfettiş raporu gibi 

belgelerle tevsiki esastır. Dolayısıyla bu durum 

müfettişin görevini ifa ederkenki bağımsızlığının 

da güvencesini oluşturmaktadır. 

Bakanlık müfettişleri 657 sayılı DMK’nın 

137 ve 138. maddelerinde tanımlanan, zorunlu 

hallerde kullanılması elzem olan görevden 

uzaklaştırma yetkisine sahiptir. Bu 

yetki denetim elemanlarından sadece Bakanlık 

müfettişlerine verilmiş bir yetkidir. 

TEFTİŞ-DENETİM DÖNÜŞÜMÜNE 

İLİŞKİN GENEL DEĞERLENDİRME 

3046 sayılı kanunda danışma ve denetim 

birimleri arasında sayılan Teftiş Kurullarının, 

2011 yılı KHK’ları sonrası değişiklik yapılmayan 

bakanlıklarda aynen devam ettiği, buna 

karşın, bazı bakanlıklarda Danışma ve Denetim 

birimleri arasında isim değişikliği yapılarak 

(Vergi Denetim Kurulu Başkanlığı, İş 

Teftiş Kurulu Başkanlığı, Denetim Hizmetleri 

Başkanlığı gibi), bazı bakanlıklarda ise hizmet 

birimleri arasında sayılarak (Rehberlik 

ve Teftiş Başkanlığı, Rehberlik ve Denetim 

Başkanlığı, Denetim Hizmetleri Başkanlığı 

gibi) teşkilat içerisinde yerini aldığı görülmektedir. 

Teftiş Kurullarının yerine oluşturulan 

ve çoğu bakanlıkta, “Denetim Hizmetleri” 

adı ile ana hizmet birimleri arasında sayılan 

denetim birimlerinin görevleri bağlamında 

denetimin bir hizmet mi olduğu sorusu akla 

gelmektedir. Bu soruya Teftiş ve İç Denetim 

23 




24 

Araştırmasında 4 Denetimde yeniden yapılanma 

kapsamında oluşturulacak yeni birimlerin, 

hizmet birimi olarak yapılandırılmamasının 

ve adlandırılmamasının önerilmesi ile cevap 

verildiğinin ve denetim faaliyetinin bir bütün 

olarak, hizmet niteliği taşımadığının açık bir 

şekilde belirtildiği görülmektedir. Ancak, bu 

öneriye karşın birçok Bakanlığın denetim biriminin 

isminin “denetim hizmetleri” şeklinde 

değiştirilerek, ana hizmet birimleri arasında 

sayıldığı da bir gerçektir. 

Teftiş-denetim dönüşümünde bazı bakanlıklarda 

kariyer meslek olan müfettişlik 

unvan ve sıfatının kaybedildiği, bazı bakanlıklarda 

ise müfettişlik unvan ve sıfatına haiz 

olmayan denetim görevlilerine bu unvan ve 

sıfatın verildiği görülmüştür. Örneğin, Aile ve 

Sosyal Politikalar Bakanlığı Denetim Hizmetleri 

Başkanlığına Denetçi olarak atananlar 

daha önce Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme 

Kurumu Genel Müdürlüğünde müfettişlik 

yapan denetim görevlileridir. Her ne 

kadar müfettişlik sıfatına haizseler de genel 

müdürlük müfettişi olduklarından üçlü kararname 

ile atamaları yapılmamaktadır. Dolayısıyla, 

bahse konu denetim görevlilerinin 

genel müdürlük bünyesinde müfettiş olarak 

görev yaparken doğrudan Bakan’a bağlı Denetçi 

sıfatına bürünmüşlerdir. Buna karşın, 

Milli Eğitim Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Enerji 

ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı müfettişleri için 

aynı durum söz konusu değildir. Çünkü adı 

geçen Bakanlık müfettişlerinin 2011 yılı KHK 

değişiklikleri ile Denetçi yapılması, hem unvan 

kaybına hem de özlük ve sosyal haklar 

bakımından bazı kayıplara neden olmuştur. 

Tüm bunların ötesinde Sağlık Bakanlığı müfettişlerinden 

bir bölümü Bakanlığın bağlı 

kuruluşlarına Denetçi olarak atanmışlardır. 

Bu olumsuz durumların yanı sıra, Gümrük 

ve Ticaret Bakanlığı’nda gümrük ve ticaret 

müfettişliğine, gümrük (müsteşarlığı) müfettişleri 

ile genel müdürlük kontrolörleri, Maliye 

Bakanlığı’nda vergi müfettişliğine, gelirler 

kontrolörleri ve taşra teşkilatında görevli 

vergi denetmenleri atanmıştır. Yine Çalışma 

ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nda Türkiye 

4 

Örsan Ö.Akbulut, Hande Mimaroğlu Özgen, Derya Fındık, 

Ömer Seymenoğlu, Oğuz Almış, Türk Kamu Yönetiminde Teftiş 

ve İç Denetim, TODAİE yayını, Ankara, 2012, s.719 

İş Kurumunda görevli müfettişler Bakanlık 

iş müfettişliğine atanmışlardır. Bu sayılan 

kurumlardaki ilgililer açısından bunlar birer 

kazanımdır. Fakat, 2011 yılı KHK’ları ile yaşanan 

dönüşümlerden en ilginci ise, yeni kurulan 

Ekonomi Bakanlığında yaşanmıştır. Bu 

bakanlıkta Dış Ticaret Uzmanlarına denetim 

görevi verilmiştir. Ancak, bu uzmanlar daha 

evvel Dış Ticaret Müsteşarlığı Dış Ticaret 

Kontrolörleri Kurulunda görevli Dış Ticaret 

Kontrolörleri’dir. 

Diğer bir konu ise, teftiş-denetim birimlerinin 

bağlı olacağı birim konusunda belirsizliklerin 

bulunmasıdır. Bazı bakanlıklarda teşkilatlanmanın 

düzenlendiği yasal mevzuatta 

bu husus açık bir şekilde belirtilirken, bazı 

bakanlıklarda bağlılık konusu yönetmeliklerle 

düzenlenmiş, bazı bakanlıklarda ise ne 

yasal düzenlemelerle ne de ikincil mevzuatla 

bu hususa açıklık getirilmemiştir. Diğer 

taraftan bu belirsizliğin yanı sıra Bakanlıkların 

tüm iş ve işlemlerinin denetimi ile görevlendirilen 

teftiş-denetim birimlerinin Bakan 

dışında Müsteşar-Müsteşar yardımcısı gibi 

alt Makamlara bağlandığı yada bağlanmaya 

çalışıldığı görülmüştür. Bu uygulamalar denetimin 

bağımsızlığı açısından dikkat çeken 

noktalardır. 

Oysa, 2011 yılındaki tüm KHK’ların dayanağı 

olan 6223 sayılı Yetki Yasasının genel 

gerekçesinde kamu yönetimini hantal yapıdan 

kurtarabilmek, kamu hizmetinin düzenli, 

etkin, hızlı bir biçimde yürütülmesini 

sağlamak amaçlanmış ve yetki kanunun 2. 

maddesinde kanunun ilkeleri ve yetki süresi 

belirlenirken, “… benzer hizmetlerin tek 

kuruluş veya birim tarafından yürütülmesini 

ve kaynak kullanımında israfın önlenmesini, 

teşkilatların, hizmetlerin özelliğinden 

kaynaklanan zorunlu farklılıklar saklı kalmak 

kaydıyla, hiyerarşik bağlılık ve unvan standardizasyonu 

sağlanacak şekilde düzenlenmesini, 

…” açık bir şekilde hükme bağlanmışken, 

yapılan düzenlemelerde; 

Örneğin, Sağlık Bakanlığında Teftiş Kurulu 

Başkanlığı 5’e bölünerek bürokrasi arttırılmış, 

var olan birleşik yapı parçalanmış, aynı 

teşkilat içerisinde 5 ayrı (Bakanlık Denetim 

Hizmetleri Başkanlığı, Türkiye Kamu Hastaneleri 

Kurumu Denetim Hizmetleri Dairesi 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Ayhan Acar 

5 

Yakup Bozkurt, “Kamu Yönetiminde Teftiş Kurulu Başkanlığının 

Kaldırılmasına Dönük Sorunlar”, Ankara Barosu Dergisi, Yıl:68, 

Sayı:2010/4, s.274-275 

Başkanlığı, Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Denetim 

Hizmetleri Dairesi Başkanlığı, Türkiye 

İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu Denetim Hizmetleri 

Dairesi Başkanlığı, Türkiye Hudut ve 

Sahiller Genel Müdürlüğü Sağlık Denetçileri) 

denetim birimi kurulmuştur. Uygulamada bu 

durum çeşitli sorunlara yol açabilecektir. 

Daha önce tüm Bakanlıklarda teftiş kurulları 

Bakan’a bağlı iken 2011 KHK değişiklikleri 

ile Bakan’ın yanı sıra alt makamlara 

bağlı denetim birimlerinin oluşturulduğu, 

daha önce Teftiş Kurulları olarak tek bir isim 

kullanılan denetim birimlerinde şimdi, Vergi 

Denetim Kurulu Başkanlığı, İş Teftiş Kurulu 

Başkanlığı, Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı, 

Rehberlik ve Denetim Başkanlığı, Denetim 

Hizmetleri Başkanlığı gibi isimler kullanılarak 

çok çeşitliliğe gidildiği görülmektedir. Daha 

önce müfettiş olan denetim elemanlarının 

şimdi, müfettişin yanı sıra, denetçi ve denetim 

yetkisi verilmiş uzmanlardan oluştuğu, 

dolayısıyla Bakanlık denetim birimlerinin örgüt 

yapısında bağlı olacağı birim konusunda, 

bu birimlerin isimlerinde, denetim elemanlarının 

unvanlarında varolan standardizasyonun 

ortadan kaldırıldığı dolayısıyla yetki 

kanununda yer verilen hiyerarşik bağlılık 

ve unvan standardizasyonunun sağlanması 

yönündeki ilkeye uyulmadığı söylenebilir. 

KHK’larda teftiş-denetimle ilgili olarak 

yapılan düzenlemelerle ilgili yukarıda yer 

verilen çoğu hususun, anayasaya aykırılığı 

nedeni ile Anayasa Mahkemesine iptal davası 

açıldığı, ancak bu açılan davalardan bu 

çalışmanın konusunu oluşturan hususlarda 

bir iptal kararı çıkmadığı, Teftiş ve Denetimle 

ilgili çıkan iptal kararlarının birkaç istisna 

dışında esas itibari ile kamu hizmetlerine girme 

hakkı ile sınırlı kaldığı görülmektedir. 

2010 yılı Nisan ayı içerisinde Ankara Barosunda 

yapılan “Yolsuzluk “ temalı konferansta, 

Danıştay Başkanı Mustafa BİRDEN’in 

teftiş ve denetim birimlerine ilişkin aşağıdaki 

yorumu önemli bir değerlendirmedir. 5 

“Yolsuzlukla mücadele de en etkili müesseselerden 

biri, teftiş ve denetim kurullarıdır. Bu kurullar 

çalıştırılmaz, teftiş ve denetime gereken önem 

verilmez, müfettiş raporlarına itibar edilmez ise, 

yolsuzluk girişimlerinin önlenmesi, yapılanların 

ise ortaya çıkarılması güçleşir. Hesap verebilirliğin 

temelinde, denetim ve kontrol mekanizması yatar. 

Yapılan işin, alınan kararın mevzuata ve hizmet gereklerine 

uygunluğu bakımından denetim ve kontrol 

mekanizması başlı başına bir caydırıcılık unsurudur. 

Bu işlevi, tarafsız ve liyakatli kişilerin elinde 

yerine getiren teftiş ve denetim birimlerinin, yolsuzlukların 

önlenmesi, sorumluların ortaya çıkarılıp 

cezalandırılması konusunda dava ve yargılama 

sürecine olan ciddi katkısı göz ardı edilemez. Bu 

nedenle, teftiş ve denetim kurullarını zayıflatan, 

etkisizleştiren, yasal düzenleme girişimlerinden 

vazgeçilmeli; aksine, bu kurullar güçlendirilerek, 

siyasi etki ve yönlendirmelerden uzak, bağımsız 

bir yapıya kavuşturulmalıdır.” 

2011 yılı KHK değişiklikleri ile yapılanlar 

ise bu değerlendirme ile örtüşmemektedir. 

Şöyle ki, bazı bakanlıklarda tüm denetim 

organları tek çatı altında toplanarak güçlü 

bir denetim birimi oluşturulurken (Maliye Bakanlığı, 

Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Çalışma 

ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı), bazı bakanlıklarda 

ise var olan güçlü teftiş kurulları(Sağlık 

Bakanlığı) parçalanarak yada müfettişler; 

Denetçi yapılarak (Sağlık Bakanlığı, Milli Eğitim 

Bakanlığı, Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanlığı, 

Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı) yetki 

yönünden zayıflatılmıştır. Hatta yeni kurulan 

Bakanlıkların bazılarında (Avrupa Birliği Bakanlığı, 

Gençlik ve Spor Bakanlığı, Kalkınma 

Bakanlığı) ise merkezde denetim birimi hiç 

oluşturulmamış, daha evvel Bakan’a bağlı 

olarak faaliyet gösteren Teftiş Kurulları ise 

bazı Bakanlıklarda (Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, 

Ekonomi Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı 

gibi) hiyerarşik olarak daha alt birimlere ve 

makamlara bağlanmıştır. Bağlı olunan birim 

denetim elemanının bağımsızlığı ile yakından 

ilgilidir. Denetim birimlerine, kurumların 

merkez ve taşra teşkilâtı ile personelin idarî, 

malî ve hukukî işlemleri hakkında denetim, 

inceleme ve soruşturma yapma görevi verildiğine 

göre, bakanlık teşkilatlanması içerisinde 

doğrudan Bakan’a bağlı olmayan bir 

birimin bu görevi eksiksiz yerine getirmesi 

hiyerarşik anlamda mümkün olmayacaktır. 

Diğer taraftan, üçlü kararname müfettişlerin 

bağımsız bir şekilde çalışabilmelerinin 

güvencesini oluşturan diğer bir faktördür. 

25 




26 

Oysa denetçiler yada denetim yetkisi verilmiş 

uzmanların atamasında üçlü kararname 

sözkonusu değildir. Müfettişler üçlü kararname 

ile göreve atanmış olmasına rağmen, 

bazı bakanlıklarda müfettişler denetçi yapılarak 

2451 sayılı Kanundan kaynaklanan 

müfettişlik mesleğinin sahip olduğu bu güvenceden 

mahrum kalmışlardır. Bu güvence 

şüphesiz yapılan denetimlerde denetim 

yapan kişinin gelecek kaygısı taşımadan, 

bağımsız, tarafsız, etkin ve verimli bir şekilde 

görev yapmasını sağlayacak en önemli 

unsurlardan birisini teşkil etmektedir. 

Öte yandan, 657 sayılı Devlet Memurları 

Kanununun 137 nci maddesinde sayılan hallerde 

memurların görevden uzaklaştırılması 

hüküm altına alınmış, 138 inci maddesinde 

ise bu hak ve yetkiyi kullanabilecek olan 

makam ve merciler arasında müfettişler de 

sayılmıştır. Bazı bakanlıklarda müfettiş yerine 

denetim görevi verilen denetçi ve uzman 

unvanındaki personelin anılan yetkiyi kullanma 

hak ve yetkisi ortadan kaldırılmış olup 

bu durum da denetim hizmetinin bağımsız, 

tarafsız ve hızlı bir şekilde yürütülmesini engelleyecektir. 

657 sayılı Devlet Memurları Kanunu, 4483 

sayılı Memurlar ve Diğer Kamu Görevlilerinin 

Yargılanması Hakkında Kanun, 3628 sayılı 

Mal Bildiriminde Bulunulması Rüşvet ve 

Yolsuzluklarla Mücadele Kanunu olmak üzere 

birçok kanunda müfettiş unvanına atıflar 

yapılarak bazı özel yetkiler tanınmıştır. Yine, 

Sayıştay Kanununda Bakanlık merkez denetim 

elemanı olarak bir yıl görev yapanlara 

Sayıştay Üyesi ve dolayısıyla da Başkanı 

olma hakkı tanınmıştır. Oysa yeni düzenlemelerle 

birlikte, müfettiş dışındaki denetim 

elemanları yani denetçiler ile denetim yetkisi 

verilmiş uzmanlar bu haklardan faydalanamayacaklardır. 

SONUÇ VE ÖNERİLER 

Netice itibariyle; güçlü bir denetim yapısının 

oluşturulabilmesi ve bu şekilde yolsuzluklarla 

mücadele edilebilmesi için çalışmada 

irdelenen konular kapsamında sınırlı 

olmak kaydıyla aşağıdaki öneriler geliştirilmiştir: 

- Bakanlık teftiş-denetim birimlerinin tüm 

Bakanlıklarda doğrudan Bakan’a bağlanması, 

- Bazı bakanlıklarda teftiş-denetim birimleri, 

danışma ve denetim birimleri arasında 

sayılmışken, bazılarında hizmet birimleri 

arasında sayıldığı dikkate alınarak, eskiden 

olduğu gibi denetimin bir hizmet olmadığı 

kabulünden yola çıkıldığında, teftiş-denetim 

birimlerinin yine danışma ve denetim birimleri 

altında ve benimsenecek tek bir isim ile 

yeniden yerini alması, 

- Bazı bakanlıkların merkez teşkilatında 

yer verilmeyen teftiş-denetim birimlerinin 

ilerleyen zamanda bu bakanlıklarda yaşanabilecek 

muhtemel yolsuzluk ve usulsüzlüklerde 

çıkmaza girilmesine yol açabileceği 

düşüncesinden ve bakanlıklarda benzer 

fonksiyonlara sahip birimlerde standardizasyon 

sağlanması açısından hareketle, merkez 

teşkilatında teftiş-denetim birimi oluşturulmayan 

bakanlıklarda da teftiş-denetim 

biriminin kurulması, 

- Görev ve sorumluluklar tüm denetim 

elemanları için aynı iken, yetki yönünden 

müfettiş dışındaki denetim elemanları sınırlı 

yetkilere sahiptirler. Mevzuatta müfettişlerin 

üçlü kararname ile atanma, görevden uzaklaştırma 

vb. hak ve yetkileri vardır. Dolayısıyla 

Bakanlık teftiş-denetim birimlerinde tek bir 

unvan kullanılması ve mevcut mevzuat yapısı 

içerisinde atıflar müfettiş unvanına yapıldığından, 

tüm Bakanlık denetim elemanlarına 

müfettiş unvanının verilmesi önerilmektedir. 

Yıl: 26 • Sayı: 123

DENETIMSIZ DEMOKRASININ 

FIRSAT ÜRÜNÜ: KLEPTOKRASI 

(III) 

Dr. Recep Sanal * 

Makalenin ikinci bölümünde, insanlığı 

yönetme görevini üstlenen siyasal yapılar ve 

bunları işbaşına getiren seçim sistemleri ile 

ilgili bazı tespitler yapmış; dünyanın herhangi 

bir yerinde yönetme yetkisini eline geçiren 

gücün (bunu hangi siyasal sistem içerisinde 

ve hangi yöntemle ele geçirmiş olursa olsun) 

meşruiyetinin sorgulanması gerektiğine 

değinmiştim. 

Dışı fevkalade göz alıcı görünen fakat 

içi yeterince boşaltılmış olan eşitlik, özgürlük, 

kardeşlik gibi soyut kavramlar üzerinde 

zaman harcamak yerine; reel gerçeklikten 

hareketle demokrasi paravanı arkasındaki 

siyasal sistemlerin nasıl işlediğini analiz etmekte 

yarar vardır. Ardından da bu sistemlerin 

tüm insanlık adına etkili bir şekilde nasıl 

denetlenebileceği konusuna odaklanmalı 

veya daha etkili işleyebilecek yeni sistemler 

üzerinde kafa yormak gerekir. 

Yeryüzündeki siyasal sistemleri incelerken, 

bunlar arasında en katılımcı görünenin 

ve meşruiyet açısından en az sorgulanabilecek 

seçeneğin “demokrasi” olduğunu belirtmiştim. 

Fakat bu seçeneğin de bir uçta 

* Emekli Kamu Görevlisi 

“tam demokrasi” diğer uçta ise “göstermelik 

demokrasi” olmak üzerine değişik tonlarda 

tezahür ettiğine dikkat çekmiştim. 

Demokrasinin tanımı üzerindeki tartışmalar 

(belirli bir milat atfedilememekle birlikte) 

Antik Dönem’den bu yana süregelmektedir. 

Yeryüzündeki siyasal aktörlerin hemen 

hepsi, kendi yönetim sistemlerini (kapitalist, 

liberal, muhafazakâr, komünist, faşist…) diğer 

yönetim sistemlerden üstün göstermek 

ve uygulamalarını daha meşru bir temele 

oturtmak amacıyla birbirinden farklı “demokrasi 

tanımı” yapmakta ve siyasi pratiklerini 

buna göre şekillendirmektedirler. Her 

sistemin kendine göre bir hikâyesinin olması 

ve diğerleri üzerinde üstünlük iddiasında 

bulunması doğaldır. Fakat konuya başka bir 

açıdan bakıldığında; uygulandığı ülkelerdeki 

toplumsal yapıya ve siyasal birikimlere 

uyumlu olarak, siyasal sistemlerin başkalaşım 

geçirmelerinin ve her birinin diğerlerinden 

belirli dozlarda ötekileşmesinin doğal 

bir süreç olduğunu da belirtmek gerekir. 

Devlet yönetimi açısından demokrasi 

kavramına bakıldığında; devlet politikasını 

şekillendirmede tüm vatandaşların eşit hakka 

sahip olduğu bir sistem olarak algılamak 

27 


Denetimsiz Demokrasinin Fırsat Ürünü: Kleptokrasi (III) 

28 

gerektiği düşünülebilir. Rejimlerin demokratiklik 

derecesi tartışılırken değişik ölçütler 

esas alınmaktadır Burada temel nirengi, eşit 

haklara sahip oldukları varsayılan her vatandaşın 

kendi hür iradesidir. Hangi coğrafyada 

yaşarsa yaşasın veya hangi yönetim sitemine 

tabi olursa olsun, her vatandaşın ülkesindeki 

siyasal karar süreçlerine “özgür iradesi” 

ile ve eşitçe katılması esastır. Öte yandan bu 

özgür iradenin, siyasal süreçlerde çok çeşitli 

biçimlerde manipüle edilebildiği bilinmektedir. 

Bu konuya yeri gelince değineceğiz. 

Demokrasinin araçları denildiğinde karşımıza 

temel olarak; anayasa, parlamento ve 

siyasal partiler çıkmaktadır. Farklı siyasal yapılarda 

bunlar arasına başka araçlar da (sivil 

toplum kuruluşları, kanat önderleri, dinsel 

kuruluşlar vb.) eklenmektedir. Halkın kendini 

yönetme işlevini doğrudan veya dolaylı 

olarak (temsilcileri vasıtasıyla) yerine getirebilmesi 

mümkündür. Doğrudan temsil coğrafi 

açıdan küçük ölçekli devletlerde kolay 

olmakla birlikte, büyük ölçekli devletlerde 

uygulamaya elverişli bulunmamaktadır. Bu 

nedenle söz konusu ülkelerde seçimler yoluyla 

belirlenen temsilcilere (dolaylı temsil) 

yetki verilmesi yoluna gidilmektedir. 

Temsili demokrasi açısından en fazla kabul 

gören parlamenter demokrasinin odağında 

“yasama” işlevini üstlenen parlamento 

yer aldığından, öncelikle bunun yapısını 

irdelemekte yarar vardır. Çünkü bir devletin 

yönetimini üstlenen “yürütme” aygıtı bu organ 

içinden çıkmaktadır. Keza güçler ayrılığının 

diğer ayağını oluşturan “yargı” organının 

biçimlenmesi de yasama organının kararları 

doğrultusunda gerçekleşmektedir. 

Demokrasi, siyaset baronu üretme 

aracına mı dönüşmektedir? 

Parlamentoların oluşumunda, seçmenlerin 

hür iradesini esas alan seçim sistemlerinin 

belirleyici olması gerektiği savunulmaktadır. 

Ama günümüz demokrasilerinde uygulanan 

tüm seçim sistemlerinin, seçmenlere geniş 

bir tercih alanı sağlamaktan ziyade; sadece 

seçime katılan siyasal partilerin belirlediği 

adaylar arasından tercih yapmakla sınırlandırıldığını 

görmekteyiz. Bu durum, herhangi 

bir siyasal partinin dar kalıpları içerisinde 

şekillendirilmiş adayların devlet yönetiminde 

söz sahibi olmaları sonucunu doğurmaktadır. 

Seçmenler, ülkeye ve halka daha iyi 

hizmet edeceğine inandığı kişileri seçebilme 

hakkından yoksun bırakılmaktadır. Bu 

durum “hür irade” kavramı ile çelişmektedir. 

Çünkü mevcut seçim sistemleri, seçim sürecinde 

hür iradeyi sınırlayıcı kimi yöntemleri 

esas almaktadırlar. Bunlardan en belirgin 

olanlarının başında, seçime katılacak siyasal 

partilerin belirlenmesi; ikinci olarak söz 

konusu siyasal partilerin belirlediği adayların 

dışında bir başkasına oy verilememesi hususları 

gelmektedir. Her ne kadar seçimlere 

“bağımsız aday” olarak katılma olanağı da 

sağlanmakla birlikte; seçim barajı veya başka 

tür engellemeler neticesinde bağımsız 

adayların seçilebilmeleri güçleştirilmektedir. 

Tam demokrasi pratiğinde bu tür engellemelerden 

bahsedilmesi mümkün değildir. 

Temsilde adaletin ve yönetimde istikrarın 

sağlanması gerekçesiyle, sadece belirli 

siyasal partilere mensup kişilerin “siyaset 

baronu” haline getirilmesinin gerçek demokrasiyle 

ilgisi yoktur. Bu sorun, günümüz 

modern demokrasileri arasında gösterilen 

ülkelerde dahi yaşanmaktadır. Örneğin; 

devlet hayatında çok kısa sayılacak otuz yıl 

gibi bir sürede ABD’de aynı ailenin içinden 

iki “Başkan” çıkmıştır ve siyasal önsezilerime 

göre üçüncüsü de yoldadır. Bu durum 

söz konusu ülkede yaşayan yaklaşık üç yüz 

milyon insan arasından (belirttiğim ailenin 

fertleri dışında) Başkan olmaya layık başka 

birilerini bulmakta güçlük çekildiği şeklinde 

yorumlanabilir. O halde, yönetim erki babadan 

oğula geçen anti-demokratik sistemler 

ile vatandaşın özgür iradesine dayanması 

gereken demokratik sistemler arasında ne 

fark kalmaktadır? Çağımızda siyasal partiler 

üzerinden yürütülen içi boşaltılmış bir demokrasi 

pratiği ile mi karşı karşıyayız acaba? 

Şimdi şu kritik sorunun cevabını aramalıyız: 

Siyasal partilerin demokratik hayat içindeki 

rolleri nasıl gerçekleşmekte ve bunlar 

üzerinden güç sahibi olan siyasal aktörlerin 

topluma hizmet idealinden uzaklaşmalarına 

hangi faktörler yol açmaktadır? 

Siyasal partilerin, başlangıçta belirli top- 

Yıl: 26 • Sayı: 123


lumsal gruplarının (sınıfların) devlet aygıtını 

ele geçirerek kendi çıkarlarını korumak ya 

da artırmak amacıyla kuruldukları ve bu nedenle 

keskin söylemler ürettikleri bilinmektedir. 

Fakat zaman içerisinde daha geniş 

kitlelerden oy alabilmek amacıyla sivri yönlerini 

törpülemek ve söylemlerini topumun 

tümüne hitap edebilecek tarzda yuvarlamak 

(merkeze çekmek) ihtiyacını duymuşlardır. 

Bu yüzden tüm ülkelerdeki “kitle partisi” niteliğindeki 

partilerin programları neredeyse 

birbirinin kopyası haline gelmiştir. Bunların 

kadroları da aynı mantık ekseninde oluşmuştur. 

Seçmenler, neredeyse birbirinin ikizi 

durumundaki partiler arasından bir tercih 

yapmaya zorlanmışlardır. Öte yandan, siyasal 

partilerin kuruluşuna ve işleyişine ilişkin 

yasal düzenlemeler, parti mensuplarını 

anlamsız bir “parti disiplini” girdabında boğacak 

biçimde kurgulanmıştır. Tam demokrasiye 

uymayan bu durum Anti-demokratik 

sistemlerdeki tek adam (diktatör, kral, emir, 

şeyh vb.) sultasının, demokratik sistemlerde 

parti başkanları üzerinden sürdürülmesine 

yol açmıştır. 

Dünyadaki kitle partilerinin (özellikle iktidar 

alternatifi olabilecek durumdaki partilerin) 

başına getirilecek kişilerin nasıl belirlendiği 

ilginç bir araştırma konusu olabilir. Bu 

düzeneğin nasıl çalıştığı, komplo teorilerine 

fazla itibar etmeden de sorgulanabilir. Örneği 

görünüşte her hangi bir siyasal partiye 

kayıtlı üyeler arasından genel kurul delegesi 

olarak belirli kişiler seçilmekte ve bunlar da 

parti başkanını seçmektedirler. Bu aşamada 

delege kararını etkilemek için hangi faktörlerin 

devreye girdiğini dikkatlice incelemek 

gerekir. 

Makalenin önceki bölümlerinde, demokrasinin 

kleptokrasiye evrimi sürecinde küresel 

sermayenin oynadığı kritik role değinmiştim. 

Jeopolitik açıdan önem taşıyan, stratejik 

yer altı veya yerüstü zenginliklerine sahip 

bulunan ülkelerin yöneticilerinin ve halklarının, 

küresel sermaye güdümündeki güçler 

tarafından değişik yollarla taciz edildikleri bilinen 

bir durumdur. Bu yollardan biri de o ülkenin 

yönetim sistemine örtülü müdahalelerde 

bulunmaktır. Bu açıdan en pratik yöntem, 

siyasal partiler üzerinde çeşitli operasyonlar 

yaparak, o partilerin başkanlarını (veya yöneticilerini) 

kendilerine hizmet edecek kişilerden 

oluşturmaktır. Böylelikle bir ülkedeki 

siyasal iktidarın oluşumu sürecinde, iç dinamiklerden 

ziyade dış dinamiklerin daha etkili 

olduğu bir aşamaya geçilmektedir. Hiç kuşku 

yok ki, bu aşamada hizmet alacak ve hizmet 

verecek olanlar arasında işbirliği anlaşması 

yapılması gereği vardır. Her iki tarafın 

da birbirine destek vererek ortaklaşa kazanç 

temini esasına dayanan işbirliği kısaca “kazan, 

kazan” formülü ile ifade edilmektedir. 

Parti yöneticilerinin belirlenmesi sürecinde 

delegenin kararının nasıl etkilendiği konusu 

“algı yönetimi” uzmanlarının alanına girmektedir 

ve seçmen davranışlarını etkilemek için 

oldukça sofistike teknikler kullanılabilmektedir. 

Belki de insanın yaratılışından kaynaklanan 

“kaz gelecek yerden tavuğun esirgenmemesi” 

duygusu, insanların kişiliğini ciddi 

biçimde esneten bir duygudur. Bunun için 

seçmen üzerinde, yönetim görevlerine seçeceği 

kişiden “kaz geleceği” algısının yaratılması; 

hatta başlangıçta muhtemel kazın bazı 

uzuvlarının gösterilmesi bile istenen sonucu 

almaya yeterli olabilir. 

Parti içi demokrasi adıyla işletilen sistemin 

içeriğine baktığımızda, seçme ve seçilme 

işinin fasit bir daire içerisine hapsolduğu 

görülmektedir. Parti genel başkanın kongre 

delegelerini seçmesi ve onların da genel 

başkanı seçmesi gibi adeta dar alanda paslaşmalar 

ile siyasal alan yeni gelebilecek 

kişilere kapatılmaktadır. Bir partinin daha 

dinamik bir yapıya ve daha nitelikli kadrolara 

sahip olmasının önünü kesen bu durum, 

“küçük olsun ama benim olsun!” sözüyle 

özetlenebilir. Öte yandan kendi geleceğini 

genel başkanın varlığı ile özdeşleştiren parti 

mensupları hemen her konuda yeni fikirlerin 

önünü kesme gayreti içine girmektedirler. 

Herhangi bir konuda uzmanlaşmış kişilerin 

yeni görüş ve önerileri “sen genel başkandan 

daha mı iyi bileceksin?” yaklaşımıyla 

dikkate alınmayabilmektedir. Siyasal yaşamda 

partilerin genel başkanlarını adeta putlaştıran 

söylem ve eylemler, aslında üzeri örtülü 

bir diktatörlüğe veya tiranlığa giden yolun 

taşlarını döşemeye yaramaktadır. 

Burada üzerinde düşünmemiz gereken 

29 



30 

diğer bir husus da şudur: Genel başkan 

seçilen kişi demokratik değerleri yeterince 

özümsememiş biri ise ne olacaktır? Tıpkı bir 

gömleğin ilk düğmesinin yanlış iliklenmesi 

halinde sonraki düğmelerin de yanlış iliklenmesi 

gibi, yanlış genel başkanla başlayan 

siyasal süreç başka yanlışlarla devam edecektir. 

Bunun devlet ve toplum hayatındaki 

en ciddi yansıması yönetimin her geçen gün 

daha fazla “yozlaşması” olacaktır. Siyaseti 

düzenleyen kanunlarla veya parti içi denetim 

aygıtlarıyla da bu aşınmanın önüne geçilemezse 

ne olacaktır? İşte demokrasinin 

siyasal partiler ve onun kadroları aracılığıyla 

kleptokrasiye evrilmesinin belirginleştiği bir 

noktaya gelmiş bulunuyoruz. Siyaset baronlarının 

elinde oyuncak olan iktidar/muhalefet 

aygıtının, devlet hayatı ve toplumsal yaşam 

üzerindeki olası risklerini tahmin edebiliriz. 

Bu risklerden biri de halkın vergilerinin kitabına 

uydurularak aşırılmasıdır. 

Halkın vergileri siyaset baronlarınca 

aşırılıyor mu? 

Dünyanın varoluşundan bu yana, adına 

ne denilirse denilsin küresel ölçekte etkili 

güçlerin var olduklarını biliyoruz. Buna ne 

kadar örnek teşkil edeceğini kestirememekle 

birlikte günümüzdeki bazı yapılanmalar 

üzerinde de (illuminati, opus dei, localar, 

tarikatlar, lobiler…) benzer kuşkular vardır. 

Bunların ortak yönleri, ülkelerdeki siyasal 

aktörlere direktif verici pozisyonda olmak istemeleridir 

ve ülke yönetimlerini kendi amaç 

veya çıkarları doğrultusunda yapılandırma 

alışkanlıklarından vazgeçmiş değillerdir. 

Ulusların kendi kaderlerini tayin etmelerinin 

veya halkların kendi yöneticilerini özgür bir 

şekilde seçememelerinin önündeki engeller 

arasında bu türden gizli yapılanmalar da yer 

almaktadır. 

Yukarıda belirttiğimiz gibi, eğer iktidar 

potasındaki bir partinin (iktidarda veya muhalefette 

olabilir) genel başkanlığına yanlış 

bir kişi seçilmiş ise kendisinin ve ekibinin 

üzerindeki muhtemel diyet/minnet yükü nasıl 

hafifletilecektir? Keza o partinin cari giderleri 

ve girilecek seçimlerin masrafları nasıl 

finanse edilecektir? Siyasal partilere hazine 

yardımı konusu ise sadece örtülü finansman 

araçlarını perdelemek amacıyla kullanılan 

bir kılıf niteliğinde olabilir. Esasen siyasal örgütlerce 

varlıklı kesimlerden toplanan mali 

yardımlar bir şekilde geri ödenmesi gereken 

paralardır. Bunlar kimin cebinden ve nasıl 

ödenecektir? İktidarın ele geçirilmesinden 

sonraki süreçte en önemli konular arasında, 

bu işlerin planlanması ve uygulaması için 

gereken kadroların oluşturulması ile amaca 

uygun kişilerin uygun yerlerde konumlandırılması 

hususları yer almaktadır. Bunun anlamı 

şudur: Küresel güçlerle eklemlenmiş bir 

şekilde iktidara gelen siyasal partiler, çalışacakları 

kadroları seçerken azami dikkati göstermedikleri 

takdirde, küresel ve ulusal güç 

odakları nezdinde “ettikleri hayrın ürküttükleri 

kurbağaya değmeyeceği!” sorunlara davetiye 

çıkarma riskiyle karşı karşıya kalırlar. 

Dünyanın herhangi bir ülkesinde demokrasinin 

araçlarını kullanarak siyasal iradeyi 

ele geçiren kadroların, iktidara taşınmalarına 

katkı sağlamış olanlara yönelik muhtemel 

davranış biçimlerinden biri, onlara kamu 

kaynaklarından menfaat sağlamak olabilir. 

Parlamenter demokrasilerde eğer bir siyasal 

parti seçimlerde galip gelmiş ise onun genel 

başkanı “başkan veya başbakan” olmaktadır. 

Hükümet üyelerini de bu kişi belirlediğine 

göre “tek adam” yönetimine geçilmiş demektir. 

Keyfi yönetim tehlikesinin belirdiği bu 

süreçte amaca uyumlu kadroların işbaşına 

getirilmelerinin yanı sıra ülke mevzuatının da 

gerektiğinde belirli odaklara diyet ödemeyi 

kolaylaştıracak şekilde yeniden düzenlenmesi 

gerekir. Bu iş için tek adamın işaretiyle 

hareket eden parlamentodaki çoğunluk 

devreye sokulur. Amaca uygun mevzuat 

düzenlemeleri parlamentodaki bu çoğunluğun 

katkısıyla süratle yapılır. Bu durum bir 

çeşit “yapılacak iş kanuna aykırı ise kanunu 

yapılacak işe uygun hale getirme” operasyonudur. 

Buna, yolsuzlukları gizleme veya 

aklamaya ilişkin diğer hamleler de dâhildir. 

Kamu kaynaklarının siyaset baronlarınca 

aşırılmasının çok sayıda yöntemi vardır. Yeryüzündeki 

uygulamalara bakıldığında bunların 

başlıca; kamu alımları ve satımları, devlet 

teşvikleri, kamu finans kuruluşları aracılığıyla 

kullandırılan kredi veya hibeler, imar düzenlemeleri, 

kamuya eleman alımı gibi nokta- 

Yıl: 26 • Sayı: 123


larda yoğunlaştığı görülmektedir. Özellikle 

kamu alım ve satımları Dünya Ticaret Örgütünün 

(WTO) en fazla önemsediği konulardan 

biri olup, bu alandaki uygulamaların sıkı 

takipçisi ve ulusal düzenlemelerin gönüllü 

çözüm ortağıdır. Ülkelerdeki kamu alım ve 

satımına ilişkin mevzuatın gerek düzenlenmesi 

gerekse uygulamaların takibi açısından 

son derece ilgili ve heveslidir. Çünkü bu 

pastanın küresel tüccarlar usulünce bölüştürülmemesi 

halinde, yolunacak kazın elden 

kaçırılması tehlikesi baş gösterebilmektedir. 

Halkın birikimlerinin siyaset yoluyla aşırılması 

sürecinin üç silahşoru durumundaki 

işadamı, siyasetçi ve bürokratlardan oluşan 

sacayağı kurulduktan sonra sıra bunun üzerine 

sacın (mevzuatın) konulmasına gelir. 

Bundan sonrası, aşırılacak kamu kaynaklarının 

sacın üzerine konularak pişirilmesi ve 

katkıları oranında muhataplarına dağıtılmasından 

ibarettir. Arada bir “sen çok yedin, 

ben az yedim!” türünden kayıkçı kavgaları 

patlak vermekle birlikte, küresel ve ulusal 

paylaşımcılar arasındaki dostane ilişkiler “kazan, 

kazan” prensibi dahilinde devam eder. 

Bunun istisnası, metal yorgunluğu benzeri 

bir yönetim yorgunluğunun baş göstermesi 

ve o ülke halkının da bu yorgunluğun farkına 

varması durumudur. Böyle bir risk belirdiğinde, 

yedekte tutulan siyasal parti ve onun 

kadroları piyasaya sürülür. Yerküre üzerinde 

asırlardır işleyen sistemin özeti budur. Peki, 

hangi ülke söz konusu olursa olsun o ülkenin 

vatandaşları bu kirli oyunu bozabilirler 

mi? Kamu kaynaklarını vatandaşın yararına 

kullanabilecek bir sistemi kurmak, erdemli 

(bilgili, dürüst, çalışkan) insanları iş başına 

getirmek mümkün müdür? Tam demokrasiye 

geçiş olarak niteleyebileceğimiz bir süreci, 

halkların kendi iç dinamikleriyle gerçekleştirmeleri 

mümkün müdür? Halkların daha 

fazla özgürlük ve daha fazla refah istekleri, 

küresel ve ulusal güçlerin oluşturduğu kirli 

ittifakın çelik ağlarını yırtmaya yetebilir mi? 

Geleceğe ilişkin umutlarımız ve beklentilerimiz 

bizleri iyimser olmaya zorlamaktadır. 

Yeryüzünde herkesin mutlu olmasını sağlayacak 

adil bir sistemin bir gün mutlaka 

kurulabileceğini veya kurulması gerektiğini 

kavramak zorundayız. Yoksa zaten kozmik 

bir cezaevi niteliğindeki yerküre hepimiz için 

yaşanmaz bir hale gelecektir. Buna kendileri 

de kozmik mahkûm durumunda olan (bu 

yönüyle diğer insanlardan farkı kalmayan) 

küresel ve ulusal güç odaklarının mensupları 

da dâhildir. O halde “tam demokrasi” arayışımızda 

onları da müttefikimiz olarak görebilmemiz 

gerekir. Çünkü “mahkeme kadıya 

mülk değildir!” sözü onlar için de geçerlidir. 

Dünyanın kuruluşundan beri üzerinde çalışılan 

“felsefe” ve yeni arayışların öncüsü 

olan “filozoflar” eğer bir işe yarayacak iseler, 

tam demokrasinin kurulması için daha fazla 

emek harcamalarının zamanı gelmiş demektir. 

Yapısal sorunlarına değinmekte olduğumuz 

eksik demokrasinin, tam demokrasi yönünde 

geliştirilebilmesi için bazı küçük katkılar 

yapmamızda yarar vardır. Demokratik sistemlerdeki 

siyasal partilerin yozlaşma riskini 

anlatmış ve buna kaynaklık eden kimi çarpık 

uygulamalara değinmiştik. Parlamentonun 

oluşumunu belirleyen seçim sistemi konusu 

da üzerinde durulması gereken hususlardan 

biridir. Bu konuda neler yapılması gerektiğini 

bugünün gözüyle sıralamaktan ziyade, 

insanlığın geçmişten geleceğe akan siyasal 

yaşam pratiğinde önem taşıyan bazı ilkeler 

üzerinde kafa yormayı daha doğru buluyoruz. 

Konumuz belirli bir ülkedeki demokrasi 

uygulamalarını incelemek ve onu iyileştirmek 

değildir. Tüm evrende geçerli olabilecek bir 

yönetim sisteminin arayışı içerisinde olmaya 

çalışmalıyız. Kendi ülkemizdeki sistemin sorgulanması 

ve iyileştirilmesi de yukarıda belirttiğimiz 

bütünün parçası olarak bir anlam 

taşır. Dizi halinde yayımlanan makalemizin 

son bölümlerinde buna ilişkin bazı konulara 

yer vermeye çalışacağız. 

Demokrasinin kolayca kleptokrasiye 

dönüşmesi önlenebilir mi? 

Demokrasinin en önemli zaafı, hür iradeyi 

beslemesi gereken damarların kolayca tıkanabilmesidir. 

Demokrasinin kalbi olan parlamentonun 

sağlıklı çalışmasını engelleyen 

hususların ortadan kaldırılması için belki günümüzde 

var olan sistemlerin dışında yeni 

bir “özdenetim” sistemini bulmamız gerekmektedir. 

31 



32 

Demokratik sistemlerde yapılan seçimlerde, 

siyasi partiler aracılığıyla temsilci seçilen 

kişilerin (ilgili yasalarda görevini sürdürmesine 

engel sayılan durumlar hariç) 

dönem sonuna kadar görevini sürdürmesi 

esas alınmaktadır. Siyasal iktidarlar bunların 

sayısına ve kararlarına bağlı olarak iş başında 

kalabilmektedir. Temsilciler, seçimlerin 

yenilenmesini gerektiren istisnai durumlar 

dışında, seçildikleri dönem boyunca görev 

yapmaktadırlar. Erken seçimi gerekli kılan 

yasal hükümler dışında, temsilcilerin erken 

seçim kararı alma arzuları son derece zayıftır. 

Hiç kimse elde ettiği yasama veya yönetme 

gücünü mevzuatta öngörülen süreden 

önce bırakmak istememektedir. Halkın sokaklara 

dökülerek istifa çağrıları yapması, 

başlangıçta kaba kuvvetle bastırılmaya çalışılmakta 

ve ancak önü alınmayacak şekle 

dönüştüğünde erken seçim gündeme getirilebilmektedir. 

Bu süreçte maddi veya manevi 

açılardan zarar gören halkın kayıpları ise 

telafi edilememektedir. İşte tam bu aşamada 

“seçmenin bıkma hakkı” olarak adlandıracağımız 

bir kavramı gündeme getirmemizde 

yarar vardır. 

Vatandaşların seçim yoluyla iş başına 

getirdikleri temsilcilerinden herhangi bir nedene 

dayalı olmaksızın bıkma hakkına sahip 

olması neden önemlidir? İnsan doğası gereği, 

belirli bir süreden fazla aynı işle uğraşanlarda 

açık ya da gizli bir bıkkınlık oluşur. 

Bu durum siyasal aktörler için de geçerlidir. 

Belirli bir süreden fazla iktidarda kalan yöneticiler 

kendilerini yenilemekte güçlük çekerler 

ve eski bilgilerini ya da alışkanlıklarını 

tekrar etme sürecine girerler. Bu durum, ticari 

hayatta “işletme körlüğü” denilen duruma 

benzetilebilir. Yani bir insan uzun süre aynı 

ortamda yaşadığında oradaki eksiklik veya 

aksaklıkları tespit etmekte güçlük çekebilmektedir. 

Örneğin; yeni bir ev edinmiş olan 

bir aile, bu evin eksiklerini taşındığı ilk birkaç 

ayda daha kolay tespit edebilmekte; bu süreden 

sonra gözün alışması veya kanıksama 

diyebileceğimiz kimi psikolojik nedenlerle 

mecazi anlamda körlük olarak nitelenebilecek 

bir durum oluşmakta ve eksik tespitinde 

zaaf doğmaktadır. Siyasal sistem içerisinde 

belirli bir dönemden fazla kalan kişilerde de 

çeşitli psikolojik etkiler sonucunda bir tür “siyasal 

körlük” oluşmaktadır. Bu durum hem 

siyasetçiler hem de onların içinde yer aldıkları 

kurumsal yapılar durumundaki siyasal 

partiler açısından geçerlidir. Bunlar siyasal 

konumlarından kendiliklerinden ayrılmak 

istemediklerinde, yönetim uygulamalarında 

hata veya donukluk (eskiyi tekrar) riski artmaktadır. 

Bu durum toplum hayatına olumsuz 

biçimlerde yansımakta, seçen ve seçilen 

arasındaki gönül bağı gevşemekte veya 

iletişim kanalları tıkanmaktadır. O halde bu 

tıkanıklık nasıl aşılabilecektir? 

Siyasal aktörlerle ilgili diğer bir sorun da, 

seçilen kişinin siyasal görevini yerine getirirken 

seçmen ile arasındaki siyasal bağının 

zayıflaması halinde nasıl ıskat edileceğidir? 

Burada kastettiğimiz husus, yasalarda belirtilen 

seçilme yeterliliğinin kaybedilmesi haricindeki 

durumlardır. Örneğin; bir kişi temsilci 

seçildikten sonra seçim bölgesine uğramıyorsa 

veya seçmenlerinin yasal zeminde 

çözülmesi gereken sorunlarıyla ilgilenmiyorsa 

ne olacaktır? Seçmenler, seçim dönemi 

sonuna kadar o kişiye katlanmak zorunda 

mıdır? Nitekim bazı ülkelerde adına “geri çağırma” 

denilen bir sistemle bu türden sorunlar 

aşılmaya çalışılmaktadır. Söz konusu sistemde 

seçmenler, temsilci seçtikleri kişileri 

yasal sürenin bitimini beklemeden görevden 

alabilmektedirler. Yani temsilci seçilen kişi 

“artık seçildim ve bunun sefasını sürmeme 

kimse engel olamaz!” şeklinde düşünemeyecektir. 

Yeniden seçilme arzusu taşımayan 

bir temsilci için bu durum, onun sürekli hizmete 

hazır durumda olmasını engelleyici niteliktedir. 

Makalenin bundan sonraki bölümünde, 

kamu kaynaklarının aşırılmasını önleme bağlamında 

nasıl bir “kamu denetim sistemine” 

ihtiyaç olduğu konusu irdelenecektir. Keza 

tam demokrasiye giden yolda, her kademede 

kendini özgürce ifade edebilecek temsilcilerin 

seçimini kolaylaştırabilecek alternatif 

bir seçim sistemine olan ihtiyaç sorgulanacaktır. 

Devam edecek… 

Yıl: 26 • Sayı: 123

DENETİMİN ZORLUKLARINA 

BÜYÜKŞEHİR BELEDİYELERİ 

AÇISINDAN BİR BAKIŞ 

Zeynep Tülin Baldan * 

GİRİŞ 

Kentsel veya evsel bir atıksu arıtma tesisinin 

verimli çalışabilmesi için arıtma tesisine, 

bu tesisin dizayn parametrelerine uygun 

atıksuyun giriş yapması gerekir. Bunu 

sağlamak için de kentte bulunan ve altyapı 

sistemine deşarj yapan endüstriyel nitelikli 

atıksu üreticileri, 1988 yılında yürürlüğe giren 

Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği’ne göre 

ön arıtma sistemleri kurmalıdır. Kentsel ve 

Evsel Atıksu Arıtma Tesisleri yapan/yaptıran 

ve işleten/işlettiren Büyükşehir Belediyeleri 

Su ve Kanalizasyon İdareleri bu ön arıtma 

sistemlerini kentsel veya evsel arıtma tesisleri 

işletmeye alınmadan önce yaptırmak zorundadır. 

Aksi takdirde bu kapsamlı tesisler 

arıtma verimini sağlayamadıkları için istenilen 

amaca tam olarak hizmet edemezler. 

Sözlük anlamı ile Denetlemek; bir işin 

doğru ve usulüne uygun olarak yapılıp yapılmadığını 

incelemek, murakabe etmek, teftiş 

etmek, kontrol etmektir. 

Yukarıda tarif edildiği halde bile denetleme 

eylemi, denetlenen ve hatta çoğu zaman 

* MESKİ Genel Müdürlüğü Arıtma Tesisleri Dairesi Başkanı 

denetleyen taraflar için zor ve gergin olabilmektedir. 

Bundan daha zor olan ise daha 

önce hiç denetlenmemiş bir sistem, işletme 

ya da kurumun değişen veya yeni uygulamaya 

konulan kanun ve yönetmeliklerle denetlenmeye 

başlanmasıdır. Bu geçiş süreci 

özellikle kamuda, denetleyen için daha da 

güç olmaktadır. Denetleyen taraf Büyükşehir 

Belediyeleri gibi kuruluş amaçları içerisinde 

çevresel yatırımlar ve vatandaşa hizmet olan 

kurumlar ise, denetlenen tarafın bir sabah iş 

yerini açtığında gelen bir ekibin, kendilerinden 

çevreyi ve altyapı sistemlerini koruma 

amaçlı yatırımlar yapmalarını talep ettiğini ve 

bu yatırımların yapılmaması durumunda cezai 

yaptırımlar olacağını bildirmekte olduğunu 

düşünün. Denetlenen taraf bu durumda: 

“Seni ben seçtim, şimdi hizmet sırası sende, 

benden böyle bir yatırımı neden istiyorsun? 

‘’demekle başlıyor söze. 

İşte ben de bu makalemde, seçimle iş başına 

gelmiş Büyükşehir Belediyelerinin bazı 

birimlerinin vatandaş ve vatandaşın oy verdiği 

yönetim arasında denge kurmaya çalışarak, 

vatandaşın kâr amacı ile kurduğu tesise 

gelir getirisi olmayan, üstelik önemli işletme 

maliyetleri olabilen yatırımlar yapmaya ikna 

etmeye çalışan bir birimin kurucusu olarak 

deneyimlerimi anlatmaya çalışacağım. 

33 


Denetimin Zorluklarına Büyükşehir Belediyeleri Açısından Bir Bakış 

34 

KAOS, DEĞİŞİM VE GELİŞİM 

Eskiyi bırakmak ile yeniyi başlatmak 

arasında bir karmaşa ve boşluk dönemi 

yaşanır. İnsanlar genelde bu dönemde 

kendilerini kaybolmuş hisseder ve o kaybolmuşluğu, 

bir şeyin yanlış olduğunu 

gösteren başka bir işaret olarak yorumlar. 

Oysa bu sadece, tarafsız bölgenin verimli 

kaosuna girmiş olduklarını gösteren bir 

işarettir(William Bridges) 

Antik Yunan Mitolojisi’ne göre de her şey 

Kaostan oluşmuştur. 

… Başlangıçta “Kaos” vardı. Kaos, karışık 

ve hiçbir şekil almamış olan uçsuz 

bucaksız boşluğu ve karanlığı temsil ediyordu. 

Kaos’ tan her şeyin dayanağı olan 

Gaia (yeryüzü) çıktı. Sonra sevginin temeli, 

her şeyi birbirine çeken, birleştiren ve 

çoğalma sembolü olan Eros (aşk) doğdu. 

Antik Yunan Mitolojisi’ ne göre bir şeyin 

oluşabilmesi için önce hiçlik ve belirsizlik 

hali gereklidir. Sonra evrensel sevgi, sizin 

için tüm parçaları uygun bir şekilde birleştirecektir 

(Karaaslan,F 2011/08). 

Değişime direnç göstermek, değişimin 

statükoyu bozması, bilinenden uzaklaşmayı 

gerektirmesi, alışılandan vazgeçmeyi 

öngörmesi nedeni ile rahatsız edici 

bir olaydır. Bir cismi hareket ettirmek için 

kuvvet uygulamak gerektiği gibi, insanlarla 

ilgili değişim için de bir nevi kuvvet uygulamak 

gerekir (Koçel, Tamer, 1998:485). 

2004 yılında Mersin Büyükşehir Belediyesi 

Su Ve Kanalizasyon İdaresi (MES- 

Kİ) Genel Müdürlüğü’nde Kimyager olarak 

görev yapmakta ve o yıllarda eksikliği duyulan 

kapsamlı ve akredite bir Su Analiz 

Laboratuvarı’nı kurmak için çaba göstermekte 

iken; Mersin’in Karaduvar Mahallesi’nde 

faaliyet göstermekte olan Petrol Dolum 

Tesislerinden kaynaklanan ve yeraltı suyuna, 

denize, toprağa yayılan, arıtılmadan çok 

yüksek debilerde alt yapı sistemine verilen 

petrol ürünü içerikli atıksular, önemli ölçüde 

çevre kirliliği ve aynı zamanda Karaduvar 

Mahallesi kanalizasyon şebekesinde’ nde 

ciddi bir patlama tehlikesi de oluşturuyordu. 

Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği 1988 yılında 

çıkarılmış ve altyapı tesislerine yapılan 

endüstriyel nitelikli atıksuların kontrolü ve 

ruhsatlandırma yetkisi Büyükşehir Belediyeleri 

Su ve Kanalizasyon İdareleri’ne verilmişti. 

Bu Yönetmelik, endüstriyel nitelikli atıksu 

üreten tesislere, atıksularını bağlı bulundukları 

altyapı sisteminin deşarj parametrelerine 

uygun hale getirmek için ön arıtma yapma 

zorunluluğu getiriyordu. MESKİ 1993 yılında 

kurulmuş ve o yıllara kadar kanalizasyon 

şebekesine deşarj edilen endüstriyel nitelikli 

atıksular ile ilgili bir denetim mekanizmasını 

ve bu konuda deneyimli bir teknik personel 

ve altyapıyı da oluşturamamıştı. Diğer bir 

çok Su ve Kanalizasyon İdaresi’de (İstanbul 

İSKİ ve birkaç Büyükşehir Belediyesi dışında)bu 

konuda MESKİ‘den daha deneyimli 

değildi. Ancak Karaduvar Mahallesi’ndeki 

durum birdenbire öylesine bir hal aldı ki; bu 

durum MESKİ’nin bir an önce çözüm bulması 

için ivmesini arttırdı. Vatandaşlar evlerinde 

tuvalet ve lavabolarından petrol kokusu alıyor, 

bahçe sulama amacı ile açtıkları kuyularından 

petrol ürünleri karışmış sular çekiyordu. 

İşte bu dönemde daha önce Adana 

Büyükşehir Belediyesi’nde görev yapmakta 

iken endüstriyel atıksu üreten tesisleri denetlerken 

edindiğim deneyimlerden faydalanarak 

MESKİ’de bir atıksu denetim biriminin 

oluşturulmasını önerdim. O dönemde 

Genel Müdür Yardımcısı olarak görev yapan 

şu an ki Genel Müdürümüz Sayın M. Kamil 

ÜLGEN’in gerek laboratuvarın bu yeni duruma 

uygun hale getirilmesi, gerekse atıksu 

biriminin kurulması ve personel temini açısından 

güçlü desteği ile bu birim çok kısa 

zamanda kurularak denetlemeye esas olacak 

MESKİ Atıksuların Kanalizasyon Şebekesine 

Deşarj Yönetmeliği hazırlandı. 

Daha önce yalnızca içme suyu analizleri 

yapılması hedeflenen laboratuvarımıza hızla 

yeni cihazlar alınarak atıksu analizleri de 

yapılmaya başlandı. Bu arada yeni kurulan 

ekibimiz, Karaduvar Mahallesi’nde etkin denetimler 

yaparak kirlilik kaynaklarını tespit 

etmeye çalıştı. Karaduvar Mahallesi’nde iki 

tür kirlilik vardı; petrol dolum tesislerinin sızıntı 

yapan borularından yeraltı sularına ve 

toprağa geçen kirlilik ve bu tesislerin ürün 

doldurma işlemleri sırasında tanklarındaki 

atıkları altyapı sistemine deşarj etmelerinden 

kaynaklı kirlilik. MESKİ’nin sorumluluk alanı 

bu ikinci tür kirliliği kapsıyordu. Diğer alan- 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Zeynep Tülin Baldan 

daki (toprak, yeraltı suyu ve deniz kirliliği) 

kirlilik için de kirlilik kaynağının tespiti konusunda 

ilgili kurumlarla iletişim haline geçilmiş 

ve ayrıca Üniversitelerle de görüşmeler 

yapılıyordu. Bu çalışmalar sonucunda petrol 

ürünü içerikli atıksularını kanalizasyon şebekesine 

deşarj eden tesis tespit edildi ancak; 

kanıtlanabilmesi için deşarj anında atıksu 

deşarj noktasından numune alınması gerekiyordu. 

Ekibimiz numune almaya gittiğinde 

ise tesisin deşarjı kesilerek numune alınması 

engelleniyordu. Akşam saatlerinde ise atıksu 

deşarjı tekrar başlatılıyordu. Bunun üzerine 

akşam saatlerinde aniden giderek atıksu 

numunesi alabilmek için organize olduk ve 

aynı gün petrol ürünü içerikli atıksu deşarjından 

numune alarak firmanın itiraz kanallarını 

kapattık. Ancak numunenin mühürlenmesi 

sırasında tesis sahibi korumaları ile birlikte 

saldırgan bir tavırla şahsımı hedef alarak çeşitli 

hakaretler ve tehditlerde bulundu. Buna 

rağmen tesisin deşarj noktasından atıksu 

numunelerini almayı başardık ve hemen yakındaki 

karakola giderek suç duyurusunda 

bulundum. Daha sonra ise memura hakaret 

nedeni ile firma sahibine dava açarak kazandım. 

Bu olaydan sonra Karaduvar 

Mahallesi’nde kanalizasyon sistemine deşarjlar 

hızla kontrol altına alındı ve tüm petrol 

dolum tesisleri üretim sistemlerini kuru sisteme 

geçirerek atıksu üretmemeye başladılar. 

Bu çalışmalar, yalnızca vatandaşlarda değil 

mesai arkadaşlarımın da farklı bir boyutta 

direncine neden oluyordu. Ben de aslında 

zaman zaman yılgınlığa düşmüyor değildim. 

Mesai arkadaşlarım o zamana kadar bu tür 

bir denetime çok yabancıydılar ve yaptığım 

işe temkinli yaklaşarak, vatandaştan bir ön 

arıtma sistemi yatırımını istemenin siyasi bir 

yerde çok zor olduğunu söylüyorlardı. Çünkü 

yaptığımız iş; ön arıtma sistemini yaptırmakla 

kalmıyor, bu sistemin çalışıp çalışmadığını 

kontrol etmek için her tesisin debisine 

göre yıl içerisinde belirlenen aralıklarla atıksu 

numuneleri alınarak analize gönderiliyor 

ve bu analiz ücretleri de tesis tarafından ‘’kirleten 

öder’’ ilkesine göre ödeniyordu. Analiz 

sonuçlarının uygun çıkmaması halinde 

ise büyük rakamlarla ifade edilebilen cezai 

yaptırımlar uygulanabiliyordu. Bu yüzden 

oluşturmaya çalıştığım denetim ekibine eski 

personel katılmak istemiyor, yeni işe başlayanlardan 

alabiliyor ve onları eğitimlere yolluyorduk. 

Ama yeni mezunlardan oluşan bir 

denetim ekibi çok daha motive ve idealist çalışarak 

daha da verimli oldu. Bu arada Laboratuvarımız 

hızla gelişmeye devam ederken 

çekirdeğini 3 kişilik laboratuvar personeli ve 

2 kişilik atıksu denetim ekibinin oluşturduğu 

Arıtma Tesisleri Dairesi Başkanlığımız 2007 

yılında kurularak; bugün 3 Şube Müdürlüğü 

ve Kalite Yönetim Birimi’nden oluşan ve 

bünyesinde 7 Kimyager,3 Biyolog, 6 Çevre 

Müh., 3 Gıda Müh., 1 Kimya Müh., teknisyenler, 

teknikerler ve klorlama ekibiyle toplam 

35 kişilik teknik personele sahip son 

derece dinamik bir Daire Başkanlığı haline 

geldi. Başlangıçta 2 kişi ile çıkılan denetimler 

bu gün 24 saat çalışma esasına dayalı 2 ayrı 

ekiple yapılmaktadır. 

2010 yılında ise Mersin’in atıksularını arıtan 

Karaduvar Atıksu Arıtma Tesisi işletmeye 

alındı. MESKİ olarak, bu tesis işletmeye alınmadan 

endüstriyel deşarjları büyük ölçüde 

kontrol altına almayı başarmıştık. Böylece 

bugün Karaduvar Atıksu Arıtma Tesisimiz 

ilgili yönetmeliklerin deşarj parametrelerine 

uygun ve sorunsuz işletilebilmektedir. 

Bu süreç zarfında yalnız petrol dolum tesisleri 

değil, sorumluluk alanımızdaki bir çok 

endüstriyel atıksu üreticisi denetimlerimize 

direnç gösterdiler. O zamana kadar altyapı 

sistemine kontrolsüz olarak yaptıkları deşarjları 

bir yurttaşlık hakkı olarak görüyorlar 

ve ‘’arıtma tesisi yapmak bizim işimiz değil” 

diyorlardı. Zamanla bu algı değişti ve artık 

MESKİ Atıksu Denetim Ekibi birkaç istisna 

tesis dışında hoşgörü ile karşılanarak, atıksu 

üreticisi ile bir ön arıtma tesisi gerekliliği 

konusunda uzlaşmayı kolaylıkla sağlayabilecek 

hale gelerek nasıl bir ön arıtma tesisi 

yapılacağı konusunda karşılıklı görüş alışverişinde 

bulunmaya başladı. 

Yine hiç unutmadığım bir olaydan kısaca 

söz etmek istiyorum. Arıtma tesisi yapmasını 

istediğimiz bir yemek fabrikası, üst düzeyde 

çok önemli bir tanıdığının olduğunu, bunu 

neden kendisinden de istediğimizi sordu. 

Ben de ‘’Eğer o kişiye bir söz gelmesini 

istemiyorsanız ilk önce sizin arıtma tesisi 

35 


Denetimin Zorluklarına Büyükşehir Belediyeleri Açısından Bir Bakış 

36 

yapmanız gerekir” dedim. O yemek fabrikası 

çok kısa zamanda güzel bir arıtma tesisi 

yaptı. 

Değişimi kontrol altında tutma isteğiyle, 

direnç enerjisi yaratılmış olur. Direnç, 

kontrol etmektir. Bu kontrol arzusu 

bilinmeyene, yeniye duyulan korkudan 

kaynaklanır. Kontrol, sizi bir yol ayrımına 

götürür. Olayları istediğiniz yönde 

kontrol etmeye çabalamak için harcanan 

güç, aynı zamanda sizin dışınızda kalan 

ve istemediğiniz yöne doğru bir itişi de 

gerçekleştirecektir(Karaaslan,F 8/2011). 

Yukarıda anlattığım Karaduvar 

Mahallesi’nde yaşanan olay sanki bir milat 

oldu ve sorumluluk alanımızdaki tüm atıksu 

üreticileri bu kuralların herkese eşit biçimde 

uygulandığına ikna oldular. 

Bu günlere gelinmesinde MESKİ olarak 

politikamız; uygulamakla yükümlü olduğumuz 

Kanun ve Yönetmeliklere göre ön arıtma 

tesisinin neden gerekli olduğundan yola 

çıkarak, bunun bir zorunluluk olduğu kadar 

sorumluluk olduğunu da sabırla anlatmaktır. 

Ön arıtma tesisinin yapımı için denetlenen 

tarafı sıkıntıya sokmayacak şekilde süreler 

vermek, denetim ekibine eğitimler vererek 

vatandaş odaklı bakış açısıyla görev yapmalarını 

ve iletişim tekniklerini kullanmalarını 

sağlamak ve yalnızca eksiklikleri dikkate almak 

değil, yapılan iyi işleri de takdir etmektir. 

Bu amaçla da, denetimler sırasında alınan 

atıksu numunelerinin analiz sonuçları MES- 

Kİ kabul kriterlerine uygun çıktığında atıksu 

üreticilerine teşekkür yazıları yazılmaktadır. 

Ayrıca MESKİ olarak, ön arıtma tesisi yapan 

firmaların bu çalışmalarının gerek söz konusu 

firmanın motivasyonunun arttırılması, gerekse 

diğer atıksu üreticilerine örnek olması 

amacıyla da yerel basında yer alması sağlanmaktadır. 

Kamudaki Değişimin Gerekliliği ve Zorluğu: 

Kamu yönetimi mekanizmasının sağlıklı 

bir şekilde işlemesi, toplumda meydana 

gelen değişim ihtiyacı ve beklentileri, uluslararası 

düzeyde ortaya çıkan dönüşümü 

karşılamasına bağlıdır. Değişim ve dönüşüm 

yeniden yapılanma çalışmaları ile gerçekleştirilir… 

Etkin ve verimli bir yönetim sistemi 

için özel sektör uygulamalarının kamuya 

uyarlanabilirliğini savunan yeni kamu yönetimi 

anlayışı ihtiyaç duyulan paradigmanın 

adıdır. Bu anlayış devletin kamu hizmetlerinin 

sunum sürecinde çeşitli araç ve yöntemlerle 

küçültülerek etkin bir yapıya kavuşmasını, 

kaliteli, vatandaş odaklı, yönetişim ilkeleri 

doğrultusunda düzenlenmesini amaç edinir 

(Yalçın,2011:IV) . 

SONUÇ 

Bana göre kurallar, uygar toplumların, yasaklar 

ise kuralları uygulatmak için az gelişmiş 

toplumların kullandığı araçlardır. Uygar 

toplumlarda birey, kuralların toplumun tüm 

unsurlarının güvenliği ve düzeni için konulduğunu 

bilir ve bir otokontrol geliştirerek 

bunu uygular. Böylece sistemin işleyişinde 

görev alanların işleri kolaylaşır. Bu sağlanabilirse 

denetlenen taraf, parçası olduğu toplumun 

menfaatine olacak her kuralı benimser. 

Denetim mekanizması da bu sistemde 

sorgulayan, yargılayan, ceza veren değil, 

takımın bir üyesi algısı uyandırır. Bu amaç 

için bir adım bile yol kat edebildim ise, çalışma 

hayatımda benden sonra gelen gençlere 

anlatabileceğim en önemli şey bu olacaktır 

diye düşünüyorum. 

KAYNAKÇA 

1-Karaaslan,Figen (08/2011)” Değişime 

Direnmek “ İNDİGO DERGİSİ 

2- KOÇEL, Tamer (1998) “İşletme Yöneticiliği” 

Beta Yayınevi, İstanbul 

3-TÜRKYILMAZ,A(2013/1) “Kamuda 

Müşteri/Vatandaş Odaklılık ve Uygulanabilirliği 

“, DENETİM -Devlet Denetim Elemanları 

Derneği Dergisi -YIL 26 SAYI 121 

4- Yalçın, Rukiye Ülkü (2011).Türk Kamu 

Yönetimi Reformu Sürecinde Kamu Hizmet 

Sunumu:Değişim ve Etkinlik Bağlamında 

Kamu Hizmet Standartları ve Uygulamaları. 

Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. 

Yıl: 26 • Sayı: 123

İNSAN ONURU: KAYNAĞI, 

SINIRI ve TEMELLENDİRİLMESİ 

Prof.Dr.Şaban Ali Düzgün* 

*A.Ü. İlahiyat Fakültesi Kelam ABD Başkanı, duzgun@ankara.edu.tr 

‘İnsan onuru’ Kavramsallaştırmasına 

Duyulan İhtiyaç 

‘İnsan onuru’, insanın kimliğini ve kişiliğini 

tanımlayan, hiç kimsenin bahşetmesine 

bağlı olmadığı için dokunulmazlığı/mahremiyeti 

de kendiliğinden garantiye alınmış olan 

insanın verili yapısıdır. Bazı şeylerin onuru, 

bazılarının ise değeri vardır. Kendisine az ya 

da çok paha biçilebilen şeyler değer kategorisi 

içinde yer alır. İnsanın başka varlıklardan 

bütünüyle farklılığını göstermek üzere onun 

için değer değil onur terimini kullanırız. 

Özellikle son yıllarda insanın bedenen 

ve hakları itibariyle istismar edildiğine ilişkin 

kanaatlerin yaygınlaşması, insan onuru kavramını, 

insana dair bir koruma duvarı vazifesi 

görmek üzere gündeme taşımıştır. Örneğin, 

sperm bankacılığı, taşıyıcı annelik, kök hücre, 

klonlama, kozmetik (estetik) cerrahi gibi 

alanlarda, insanlık sınır deneyimleri yaşamaya 

başlamıştır. Tıptaki bu gelişmelere paralel 

olarak insanın bedeni üzerindeki haklarının 

sınırı tartışmaya açılmıştır. Aynı şekilde politik 

bağlamda bütün insanların eşit olduğu 

söylemi kendine pratik zeminde hiçbir şekilde 

karşılık bulamamış, insanın hiç değilse 

asgari seviyede yararlanacağı temel hakların 

garantörü olarak insan onuru kavramı 

burada eşitliğin yerine ikame edilmiştir. İnsanlığa 

karşı işlenen suçlar, nefret suçları 

gibi, insanların birbirlerine karşı uyguladıkları 

maddi ve manevi her türlü şiddete karşı da 

artık insan onuru terimine sığınılmakta ve bu 

yönde yasal düzenlemelere gitmenin zorunluluğu 

kabul edilmektedir. Bu ve benzeri gerekçelerle 

kaçınılmaz olarak bu süreçte, ‘insan 

onuru’ terimi insanın dokunulmazlığını/ 

mahremiyetini korumayı amaçlayan kırmızı 

çizgi terimi olarak iş görmeye başlamıştır. Bu 

yönüyle de terim bir tür savunma (apoloji) 

özelliği taşımaktadır. 

Bu savunmanın tıpta nasıl çalıştığına bir 

bakalım. Modern söylem, bedenin insan 

üzerinde hakkı olduğu yönündeki kanaatin 

aksine, insanın bedeni üzerindeki hakkı olduğunu 

bir öncül olarak kabul eder ve beden 

üzerinde sınırsız tasarruf yetkisi olduğunu 

düşünür. 1 İnsanın kendi bedeni veya 

başka insan bedenleri üzerindeki haklarının 

sınırını belirlemek gerçekten büyük bir sorundur. 

Bu noktada tıp, ahlak, hukuk, din vb. 

alanlar işin içerisine zorunlu olarak girmektedir. 

Tıbbî gelişmelerin önünü bloke etmeyecek 

ama aynı zamanda hukuki ve ahlaki sorunlar 

doğurmayacak uygulamaların önünü 

açmak gerekir. Bu dengeyi sağlama adına, 

bireyciliğin çok yüceltildiği bu yeni söylemi 

1 

İnsanın bedeni üzerindeki haklarının kontrolsüzlüğün ne tür ütopyaları tetikleyip 

insanlığı bir drama sürükleyeceğini Nisa suresi 119. ayetten takip 

edebiliriz: “Allah şeytanı lanetlemiş; o da: “Yemin ederim ki, kullarından belli 

bir pay edineceğim; onları saptıracağım, onları ütopyalar peşinde koşturacağım, 

onlara emredeceğim de hayvanların kulaklarını yaracaklar ve Allah’ın 

yaratmasını değiştirecekler” dedi. Kim Alah’ı bırakır da şeytanı dost edinirse 

elbette apaçık bir kayba uğramıştır”. (Hayvan klonlamasında kök hücrenin 

hayvanların kulağı yarılarak alındığını burada hatırlamakta yarar var.) 

37 


İnsan Onuru: Kaynağı, Sınırı Ve Temellendirilmesi 

38 

dengeleyecek unsurlar olarak dinî ve ahlaki 

standartların otoritesine ihtiyaç duyulmaktadır. 

Bu üst otoritelere başvurularak, insanın 

bedenine yahut başka bedenlere her istediğini 

yapmasına sınır getirilmektedir. 

İnsanların onurlarına dayalı dokunulamaz 

hakları Kur’an’da ‘Hudûdullah/Allah’ın 

sınırları’ olarak ifadesini bulmaktadır. 2 ‘Sadaka 

verirken insanları incitmeme’ emri, Abdullah 

İbn Mektum’un incinmesine sebep olan 

olayın ardından Hz.Peygamber’e yapılan 

ilahî sitem gibi, Allah’ın insan lehine yaptığı 

bütün müdahaleler, insan onurunun Kur’anî 

çerçevesini oluşturur. Daha açık ifadesiyle 

hudûdullah (Allah’ın sınırları) ifadesi, insan 

onurunun korumaya alındığı sınırlardır. 

İnsan onuru kavramsallaştırması, bu 

onuru insana bahşeden bir Varlık fikrinden 

hareket etmekte ve dokunulmazlığını buraya 

dayandırmaktadır. İnsanın onurunu koruyacak 

ilkelere kaynaklık eden bu otoriteler; yerine 

göre din, yerine göre ahlak, yerine göre 

de devlet olarak öne çıkar. Ama meselenin 

bu otoritelere başvurularak tartışılması, konuyu 

başka bir mecraya taşımaktadır. İnsan 

onurunu korumada bu kadar çok otoritenin 

söz sahibi oluşu, insan onuru açısından sorunlu 

bulunmaktadır. Buna bağlı olarak, hem 

otorite kullanımının önünü açtığı hem de insanın 

tıp üzerinden elde edeceği başarıları 

bloke ettiği iddia edilerek insan onuru kavramsallaştırması 

bazı düşünürlerce reddedilmektedir. 

3 Bunlara göre insan onuru ifadesi, 

sübjektif/indî/temelsizdir; totaliter eğilimlere 

hizmet edecek şekilde kullanılmaya müsaittir 

ve topluma tahakkümde bulunmak isteyenlerin 

eline kozlar vermektedir. 4 

2 

Bkz. Bakara 2/187; Talak 65/1. 

3 

Bkz. Steven Pinker, “The Stupidity of Human Dignity”, The New Republic, 

2008. 

4 

Totaliter kullanımlara karşı insanı korumak üzere felsefi ve dini temelde 

insan onuru terimini ilk kullananlardan biri olan İtalyan düşünür Pico della 

Mirandola’yı burada anmak gerekir. Düşünürün, ölümünden sonra Oration 

on the Dignity of Man (İnsan Onuru Üzerine Söylev) adıyla yayınlanan çalışması, 

insan felsefesi olması ve Hıristiyanlığın temel kabulleriyle çatışması 

yönüyle önemsenmektedir. Pico della Mirandola (1463-1494), Hıristiyan düşünürler 

içinde Yahudi teolojinin mistik eğilimlerini içinde barındıran Kabala 

öğretisini en iyi bilen ve kendi doktrini içinde eriten bir isimdir. Teolojik olarak 

Allah’ın isimleri, sıfatları ve teslis meselesini Yahudi teolojisini dikkate alarak 

yeniden yorumlamaya da çalışmıştır. Pico’yu bizim açımızdan önemli kılan 

şey ise, hümanizmin kaynağı olarak referans alan bu önemli ismin hocasının 

İbn Rüşt’çü Yahudi düşünür Elia del Medigo olmasıdır. İbn Rüşd, Siger de 

Brabant üzerinden Fransa’yı; Spinoza üzerinden Hollanda’yı etkilediği gibi 

Elia del Medigo üzerinden de İtalyan rönesansını tetiklemiş görünmektedir. 

Batı’da insan onuru kavramsallaştırmasını yapanların, İbn Rüşt’ün tilmizleri 

olduklarını dikkatten kaçırmamak gerekir. 

İnsan Onurunun Dinî ve Ahlakî Zemini 

İnsanın kendi kararlarını verebilen, kendine 

amaçlar belirleyebilen, akli yeteneklerini 

kullanarak işlerini yürütebilen bir varlık 

oluşu, insan onurunun ahlaki temeli olarak 

kabul edilmektedir. İnsan onuru ahlaki temelde, 

insanın bir araç değil amaç olarak 

görülmesini sağlar. Bu ahlaki temele göre, 

insanın arzuları ve amaçları vardır: Başka 

şeyler de bu arzulara ve amaçlara araçtırlar. 

Araç olanlar bilinçsiz varlıklardır. Bu durumda 

hiçbir insan, doğuştan getirdiği bu onur 

sebebiyle, başkalarının amaçlarına hizmet 

edecek bir araca dönüştürülemez. 

‘Sana nasıl davranılmasını istiyorsan 

sen de başkalarına öyle davran’ altın kuralı, 

insan onurunun uygulama zeminidir. 

İnsan onuruna aykırı duran uygulamalar, 

ancak bu zeminde anlaşılabilir. Şöyle ki, 

başkasına zarar veren kişi, kendisine zarar 

verilmesinin kapısını aralamış olmaktadır. Bu 

durumda kendisine yapılanın insan onuruna 

aykırı oluşu, onun başkasına yaptığının insan 

onuruna aykırı oluşuyla bağlantılıdır. İnsanın 

dört duvar arasına hapsedilmesi insan 

onuruna aykırıdır; ama böyle bir insan hapse 

atılmayı gerektirecek bir eylemde bulunarak 

zaten kendisine onursuzca davranılmasına 

sebep olmuştur. 

Hümanizm Üzerine Mektup adlı çalışmasında 

Martin Heidegger, bir dünyası olmayan 

aksine sadece bir çevre içinde konumlanan 

hayvanın aksine, insanın kendine 

has bir dünyasından bahsederken, aslında 

insanın amaç varlığı oluşuna işaret etmektedir. 

İnsanın bu dünyasını, içinde bulunduğu 

tabiat ve bu tabiata anlam yükleyen metafizik 

oluşturur. İnsana evrende yer tutan bütün 

diğer varlıklardan farklı olduğunu hissettiren 

bu metafiziksel kökendir. Bu köken; haysiyet, 

şeref, kendine saygı gibi norm ve değerlerin 

kaynağıdır. İnsan onuru dediğimiz 

şeyin kendini hissettirmesi için anılan bu 

normların, mücadeleyi hak eden birer değere 

dönüştürülmesi gerekir. Nebileri ve nebevî 

değerlerle donananları, etkin tarih yapıcıları 

olarak farklılaştıran, insana onurlu bir varlık 

olduğunu hissettirecek bu değerler için verdikleri 

mücadeledir. 

Bu metafiziksel veya dinî köken, kutsal 

metinlerce daha açık dile getirilir ve insanın 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Prof.Dr.Şaban Ali Düzgün 

evrende tuttuğu seçkin yere sık sık referansta 

bulunulur. Tevrat’ın, ‘Allah’ın insanı kendi 

imgesinde yarattığı’ 5 ifadesi Yahudi-Hıristiyan 

gelenek içerisinde insan onurunun dini 

temeli olarak kabul edilir ve kevod ha-beriyot 

(yaratılmış olanın onuru) ifadesiyle karşılanır. 

İnsan onurunun kaynağının Tanrı olduğunu 

göstermek üzere İbranicede kevod ha-adam 

(insanın onuru) yerine, kevod ha-beriyot (yaratılmış 

olanın onuru) ifadesi kullanılmaktadır. 

Kur’an’ın insanın diğer varlıklar içindeki 

seçkin yerini göstermek üzere kullandığı 

terimler çok daha fazladır. İnsanın halifeliği, 

emaneti yüklenmiş olması, aklî yetilerinin 

(lübb, fuâd, sadr, kalb, nühâ, hicr) yanı sıra 

sürekli vahiyle desteklenmiş olması (lütuf ve 

fadl) 6 bu yerin farklılığını göstermektedir. 

İnsanlar Onura Eşit Olarak Sahip midirler? 

Bilindiği gibi, insan onuru hukukta ‘doğal 

hukuk’ adı altında temellendirilmektedir. Doğal/fıtrî 

halimiz, insanların eşitliği fikrinin en 

güçlü zeminidir. Zira doğal/fıtrî olanın üzerine 

giydirilen her kimlik (din, mezhep, meşrep, 

etnisite, vs.), insanların eşit olduğu savını 

biraz daha zedelemektedir. Dinlerin mutlak 

hakikat iddiaları, cennete kimin hak kazandığı 

gibi tartışmaları, bu çerçevede hatırlamak 

yeterlidir. Eşitlik fikrinin bu kabuller üzerinden 

zedelenmesini önlemek üzere, insanın 

bütün bu kabullerden önceki haline yani fıtrî/ 

doğal durumuna inerek insanın onurunu 

temellendirme zorunluluğu doğmaktadır ve 

bu temellendirme zorunluluğu hangi kimlikten 

(din, mezhep, etnisite, vs. ) olursa olsun, 

yapılan hak ihlalinin insan onuruna yapılmış 

bir ihlal olduğunu ve insan olan herkesin bu 

hak ihlaline karşı çıkabilmesini sağlayacak 

temel hakların varlığının kabulü sonucunu 

doğurmuştur. Can, mal (mülkiyet), nesil, akıl 

(düşünce) gibi temel hak ve özgürlükler söyleminin 

kaynağı bu zemindir. 

Bu tespitten sonra, insanlar onura eşit 

olarak sahip midirler, sorusuna daha yakından 

bakabiliriz. Sorunun cevabı, insanların 

eşit olup olmadıkları sorusuna verilecek 

cevapla bağlantılıdır. Yine bu soruya cevap 

verirken dikkate alacağımız bir nokta da, 

insanların diğer varlık sınıflarıyla aralarındaki 

farktır. İnsanlar diğer varlıklardan derece 

olarak mı sınıf olarak mı farklıdırlar. Bu sınıf 

farklılığı bütün insanlar için geçerlidir ve bu 

durum onları diğer varlıklardan farklı olmaları 

yönüyle eşitler. Pekiyi, diğer varlıklardan 

farklılıkta eşitlik, bütün insanları birbirine de 

eşitler mi? Sorumuzu insan onuru bağlamına 

alarak sorarsak, sadece insan olmak, 

herkesi aynı derecede saygın yapar mı? 

Yoksa insanı ‘onurlu’ yapan ve daha saygın 

kılan, insanlığa eklenen artı değerler midir? 

Kur’an açısından bakıldığında insan olmaklığı 

yönüyle herkes onurlu/saygınlığı 

ilahi korumaya alınmış bir varlık olarak yaratılmaktadır. 

İnsanın onuruna göndermede 

bulunan ayet, onu diğer varlıklarla da karşılaştırmaktadır. 

Bu durumda onurun ilk kaynağı, 

insanın diğer varlıklardan farklılığı ve 

taşıdığı artı donanımlardır: 

“Biz insanı onurlu/saygın bir varlık olarak 

yarattık ... ve onu başka varlıkların çoğunda 

bulunmayan üstünlükler/fazlalıklar ile donattık.” 

7 

İnsanoğlu ‘onurlu/saygın’ kılınmıştır, bu 

doğru; ama saygın varlığın saygınlığını kaybettiği 

anların olduğu da bir o kadar gerçektir. 

Bu durumda onur doğrudan kazanımlarla 

ve eylemlerle ilişkilendirilmekte ve insan 

onurunun kaynağı ‘ahlak’a gömülü hale gelmektedir; 

ahlakı ortaya çıkaran ve anlamlı kılan 

da, insanın farklı eylemler arasında ayrım 

yapabilecek özgür bir iradeye sahip olması 

yani gerçek anlamda fail olmasıdır. Ahlak 

felsefecileri açısından meseleye bakıldığında, 

faile ahlaki eylemleri üzerinden onur kazandıran 

şey de, ya kötülüklerden kaçınmak 

(I.Kant’ta olduğu gibi) ya da iyi işler yapmak 

(A.Gewirth’te olduğu gibi) şeklinde tezahür 

eder. Kur’an, hem iyi işler yapmayı, hem de 

kötülüklerden kaçınmayı birlikte tavsiye ederek, 

her iki talebi de karşılamış olmakta ve 

ahlaka dayalı onuru iki yönlü olarak görmektedir. 

Dinin insan onuruna yaptığı ek, özgür 

iradesi, özgür iradesiyle seçtiği eylemler ve 

bütün bunların onun Allah’la olan ilişkisine 

verdiği renktir. Bu durumda insan onuru bir 

potansiyel olarak ortaya çıkmakta; bunun 

39 

5 

Tekvin 1/26. 

6 

Nisa 4/83. 7 

İsra 17/70. 



40 

aktüel hale gelmesi ise iman ve eylemlerle 

olmaktadır. “Biz insanı en güzel ve kalıcı 

değerlerle donattık. Bunun ardından onu 

(yaptıklarıyla sebebiyle) aşağıların aşağısına 

indirdik. İman eden ve salih amel işleyenlere 

ise kesintisiz bir ödül (onuru muhafaza ederek 

esfeli safiline düşmeme ödülü) verdik.” 8 

Kur’an açısından bakıldığında onurun 

varlığı ve devamı şu aktlara bağlanmaktadır: 

İman etmek; doğruya yönelmek; değer 

üretmek ve hayatın üzerine oturduğu değerleri 

korumak için mücadele vermek. Doğru 

iman, insanda sorgulama kudretini ve hakikate 

yakın sonuçlar üretme kabiliyetini 

yaratır. İçinde yaşadıkları toplumsal yapıları 

aşma kudretini gösteren mağara arkadaşlarından 

(ashab-ı kehf) behseden ayet, onların 

iman etmiş olmalarının, onlarda önce hakikat 

arayışını tetiklediğini sonra da bu anlayışa 

uygun eylemlerde bulunma cesareti 

yarattığını anlatır: 

“Onlar iman ettiler biz de doğruyu bulma 

kabiliyetlerini (hidayet) artırdık” (Kehf 18.13) 

ve keşfedilebilecek hakikatlere ulaşmalarını 

mümkün kılacak bir irtibat imkânını onların 

kalplerine yerleştirdik” (Kehf 18.14). Kalbin 

irtibat gücünü artıran bu doğru bağlılık, ardından 

verili olmayan daha birçok doğrunun 

keşfini mümkün kılmaktadır. Bu keşif gücüyledir 

ki, mağara arkadaşları, “Bizim Rabbimiz, 

göklerin ve yerin Rabbidir ...” 9 hakikatini dile 

getirme yeteneğini ve bu hakikati açıkça dile 

getirme cesaretini (kıyam edebilme gücü, iz 

kâmû) gösterebildiler. 

Hakikatin insanın hem zihninde hem de 

kalbinde yer tutmasının getirdiği bu çifte 

kudret, insana en derin sorgulamaları yapabilme, 

bunun ardından yanlış bağlılıklardan 

kurtulabilme ve doğru bağlılıklar geliştirebilme 

yeteneği ve cesareti verir. Ayette mağara 

arkadaşlarıyla ilgili anılan iz kâmû ifadesi, 

böyle bir ayağa kalkışı ve yeni değerler (aynı 

kelimeden türeyen kıymet’e dayalı olarak) 

üretme gücünü gösterir. Hakikati bulma (akli 

süreç) ve bunu dile getirme kudreti (kalbi 

süreç), insanın yapıp ettiklerinin doğru mu 

yanlış mı olduğunu gösterecek bir basiret 

geliştirmesini mümkün kılar; zira mağara 

arkadaşları bu sürecin sonunda şunu dillendirmektedirler: 

Bütün bunlardan sonra biz, 

asla başka birine yakarmayız (kesin inançlılar). 

Yerin ve göğün yaradanının başka biri olduğunu 

söylememiz artık çok saçma olurdu 

(kesin bilgililer). 10 

Bu ayette, doğru iman, doğru düşünce, 

doğru değer üretme ve bunlar için mücadele 

verme azmi, insanın onurunun kaynağı 

olarak ortaya çıkmaktadır. Böyle bir arayış 

içinde olanlar, ölü iken diriltilen ve doğruyu 

bulmalarını sağlayacak bir ışıkla donatılanlar 

olarak ilan edilmektedir: 

“Ölü iken (hidayetle) dirilttiğimiz, kendisine 

insanlar arasında yürüyecek bir nur verdiğimiz 

kimse, karanlıklar içinde kalmış ve 

ondan çıkamayan kimse gibi olur mu?” 11 

Kur’an’ın insanın onurunu imana, doğru 

düşünceye ve değer yüklü eylemlere bağlaması, 

varoluşçuluğun insan onuru tanımlamasıyla 

kesişmektedir. İnsanı düşüncelerinin 

ve eylemlerinin toplamı olarak tanımlayan 

varoluşçuluk, içinde yaşadığı toplumsal 

şartların belirlemesini aşma yönündeki iradenin 

insanı tanımlamak için kullanılabilecek 

en iyi unsur olduğunu kabul etmektedir. İnsan 

hürriyetinin temelindeki bu iradeye yapılan 

vurgunun, varoluşçuluğun en büyük 

belirleyeni olduğunu biliyoruz. M.Heidegger, 

J.P.Sartre ve G.Marcel modern zamanlardaki 

bu varlık hissinin ve anlamın kaybediliyor 

oluşunu eleştirmektedirler. Buna göre, varlık 

statik değil, dinamik bir tanım alanıdır. İnsan, 

tabiattaki statik sebep-sonuç kanunlarına indirgenemeyecek, 

yahut evrensel kavramlar 

altında tanımlanamayacak dinamik bir yapıya 

sahiptir. Böylece insandan bir varlık olarak 

bahsetmek, aslında ondan bir potansiyel 

yahut oluş olarak bahsetmek demektir. 

Buradan insanın kimliği ve neliği tartışmasına 

geçerek insan onurunu salt nominal 

bir kabulün ötesine geçirip onu aktüelleştirmenin 

imkânlarının yolunu aramaya devam 

edebiliriz. 

İnsan Onurunun Kaynağı: İnsanın Kimliği 

ve Neliği 

Kim ve ne sorusu, insanın doğuştan ge- 

8 

Tin 95/4-6. 

9 

Kehf 18/14. 

10 

Kehf 18/14. 

11 

En’am 6/122. 

Yıl: 26 • Sayı: 123


tirdikleri ve sonradan kazandıkları dikkate 

alınarak cevaplandırılmaktadır. 

Kim sorusu, özneyle ilgilidir. Buna verilecek 

yanıt, insanın zihinsel ve bedensel emeğiyle 

yarattıklarıyla ilgilidir. İnsanın bireysel, 

toplumsal ve politik olaylar karşısında verdiği 

tepki de bunların içindedir. Dolayısıyla 

insan kimliği, geliştirilebilen dinamik bir yapıdır; 

doğumla değil, toplumsal deneyim ve 

eylemsel iletişim sürecinde kazanılır. Bireyin 

diğer bireylerle, toplumla, doğayla ve Tanrıyla 

iletişimi; onun kendini gerçekleştirmesini 

ve kendi değerini tanımasını sağlamaktadır. 

Bireyin kimliğinin oluşması da bu sürecin 

ürünüdür. İnsan bu ilişkilerinin ve kendini 

farklı kılabilme potansiyelinin farkında olarak 

birey olur. Birey olabilme yeteneği, aynı zamanda, 

insanın onur kaynağıdır. Dolayısıyla 

insan, olmakta olan, toplumsal etkileşim 

içinde özneleşen ve özgürleşen; özgürleştikçe 

de kendine tahakküm potansiyeli taşıyan 

tüm hiyerarşileri reddeden bir varlıktır. 

İnsan bireyselliğini ve kimliğini, yaratacağı 

yeni toplumsal anayapıdan alır. Kimlik; 

toplumsal, siyasal, tarihsel, etnik, dinsel 

veya kültürel hiçbir kimliğin esiri olmamak, 

aksine onu değerlendirecek, gözden geçirecek 

ve aşacak yeni bir kültür yaratabilme 

yeterliliğidir. Bu sebeple, insanın kimliğine 

ilişkin sorular, onun ürettikleri ve anlam kazandırdıkları 

ile cevaplandırılmalıdır. Bireyin 

belirlemediği ve üretmediği nitelikler, insanı 

sadece yaratılan değerlerin taşıyıcısı kılar. Bu 

durumda artık değer kaynağı bir insandan 

değil, araçsallaştırılmış insandan söz ediyor 

oluruz. Dolayısıyla insan değil, taşıdığı miras 

daha anlamlı hale gelmekte ve insan kültür 

yahut gelenek kargoculuğu yapmaktan öteye 

geçememektedir. 

İnsanın neliği ise, insanın dışında gelişen 

ve oluşan nesnel kriterlerle tanımlanan 

yapısıdır. İnsanı tanımlarken neliğini öne 

çıkarmak; onu birey dışı kategorilere göre 

sınıflandırmak, kurulu ve verili paradigmaların 

esiri haline getirmek ve yabancılaştırmak 

demektir. İrademizin dışında bizi belirleyen, 

yönlendiren veya biçimlendiren her sistem, 

kaçınılmaz olarak yabancılaştırmanın yeni 

bir yöntemidir. Bütün insanları, kendi dışında 

oluşturulan objektif verilerin ışığında değerlendirmek, 

total kimlikler oluşturmanın bir 

yoludur; bunu en iyi yapan da ideolojilerdir. 

Değerin, kimliğin ve onurun kaynağını insandan 

alıp ırk, milliyet, din, kültür gibi nesnel 

(tamam nesnel alanlar ama buraya nesnel 

değil de nesne olan mı desek ? bi sonraki 

cümleyle de bağlantı kurulmuş olur hem 

de nesnel daha farklı çağrışımlar yaptı bana) 

alanlara kaydırmak ve insanın bireyselliğini 

bu total kimlikler altında soluklaştırmak, en 

yaygın kimlik tahrifidir. İnsanı kim sorusu yerine 

ne sorusuna verilecek yanıtlarla tanımlama 

çabası, insanı nesneleştirmektedir. Bu 

total verilere dayalı kimlik tanımı, hegemonyalar 

üretmekte, insan bu hegemonyacı yapı 

içindeki yerine göre değerini almakta, sürgit 

işleyen bu süreçte insan, Kur’an’ın ifadesiyle 

‘yakıtı insan olan bir cehennem’ yaratmaktadır. 

12 Sonra Tebbet Sûresinde ifadesini 

bulduğu gibi (tebbet yedâ), iki eliyle, yani 

maddi ve entelektüel birikimiyle, yarattığı bu 

dünyanın ateşinde (çatışmalarda, dünya savaşlarında) 

yanmaya mahkûm olmaktadır. 

Niceliksel ve Niteliksel Tanım Alanı 

İnsan maddi yapısıyla, içinde yaşadığı 

âleme uyum gösterebilmekte, ruhsallığı/ 

benliği ile de kendisini bütünüyle bu âlemin 

sonluluğuna mahkûm etmeyerek onun yok 

olmasından sonra bile varlığa devam edecek 

bir öze sahip olduğunu sezinlemektedir. 

İnsanda süreklilik sezgisine kaynaklık eden 

bu anlam dünyası, onu kendini salt maddi 

yapısıyla ve maddi ilişkiler ağıyla tanımlamanın 

yaratacağı kısırlıktan kurtarmaktadır. Bu 

bağlamda, varoluşsal psikolojinin kurucularından 

olan Ludwig Binswanger, insanın 

ayak uydurmak durumunda olduğu nesneler, 

biyolojik güdüler ve doğal kanunlar dünyasının 

(umwelt), insanın bilincinin, zihninin 

ve ruhunun oluşturduğu kendi dünyasını 

(Eigenwelt) ele geçirmesine izin verilmemesi 

gerektiğini söylerken önemli bir noktaya 

dikkat çekmektedir. İnsanın bilinç ve zihin 

üstünlüğü hakim kılınmalıdır. Bu yaklaşım, 

Freud’un insanı, biyolojik içgüdüleriyle doğa 

gibi kabul eden ve insanın paralelliğini doğa 

ile kuran (Homo natura) görüşünü reddederek, 

bu paralelliği Tanrı ile kurmaya çalışmaktadır. 

İnsanın doğa ile ortak olan tarafları 

olduğu gibi, doğaüstü ile ortak olanları da 

12 

Detay için bkz. Osman Can, Kimsiniz? Nesne, Yalnızca Bir Nesne! Radikal 

2, 3 Aralık 2006. 

41 



42 

vardır. Bu yönlerin birbiriyle ilişkisinde, hangi 

yönün ağırlık taşıması gerektiği hususu, düşünce 

sistemlerini birbirinden ayırmaktadır. 

Din, insanın içgüdülerini değil akıl ve 

sezgi yetilerini dikkate alarak tanımlar. Bu 

insanın içgüdülerinin yok sayıldığı anlamına 

gelmez. Zira içgüdüler dâhil insanın yapısına 

(fıtratına) yerleştirilen her şeyin bir anlamı 

vardır. Bu içgüdüler bizatihi kötü değildir. 

Kötülük, insanın içgüdülerinin hâkim olduğu 

tutkular alanını kontrol edemediğinde ortaya 

çıkar. İnsan aklı ve sezgileriyle bu içgüdüleri 

kontrol eder ve dengeli bir yaşam sürer. 

Kur’an, akletme yetisinin kaybedilip, içgüdülerin 

hâkim olmaya başladığı andan itibaren, 

insanın akıl hastalığına tutulduğunu göstermek 

üzere ‘maraz’ terimini kullanmaktadır. 13 

İnsanı antropolojik yönden tanımlamak 

için onun bilinç, akıl, konuşma yeteneği gibi 

nitelikleri öne çıkarılır. İnsanın bu niteliklerine 

eklenmesi gereken bir de dinî boyut vardır. 

Bu boyut, insanın kendisiyle, diğer insanlarla, 

çevresiyle ve Tanrı ile ilişkisinde keşfedilir. 

Dinî ilişkide insan, şüphesiz, sadece ruhsal 

yönü öne çıkarılarak tanımlanan bir varlık 

değildir. Bu ruhsallığın dinamizm kazandırdığı 

maddi bir beden ve ilişkiler ağı (ahlak 

alanı) vardır. İnsanın kendini ve sosyal çevresindeki 

kuşatıcı şartları aşma ve fiziksel 

varlık yapısı içine hapsolup kalmama arzusu, 

onun Tanrısal değerlerle ilişkisinden kaynaklanmaktadır. 

Kur’an, bu Tanrısal değerlerle ilişkisini 

devam ettirdiği sürece, insanın hayatına 

kaynaklık eden değer ve normlarda bir gelişmenin 

yaşanacağına vurgu yapmakta ve 

yaratılan her bir değerin, daha öncekilerden 

çok daha gelişmiş olacağını müjdelemektedir: 

“Biz bir değerin işlerliğini kaldırırsak veya 

yeni bir değer koyacak olursak, ya öncekinin 

benzerini yahut daha iyisini getiririz.” 14 

“Onlara gönderdiğimiz her ayet, önceki 

kardeşlerinden daha büyüktür” 15 

Daha sonra gelen peygamberin, kendinden 

öncekilerden daha mütekâmil bir 

13 

Bakara 2/10. 

14 

Bakara 2/106. 

15 

Zuhruf 43/48. 

din getirdiği bu âyetten anlaşılmaktadır. Bu 

tekâmül, dinin gittikçe yerel karakterden kurtulup 

daha evrensel ilkeler getirme eğiliminden 

kaynaklanmıştır. 

İnsanın Anlam Arayışı: Anlamlı Evrenin 

Anlamlı Sakini 

İnsan onurunun dinî ve ahlakî zeminde 

temellendirilmesine imkân veren bir başka 

soru, insanın bir anlam dünyasına sahip 

olup olmadığı yahut anlamlı bir dünyanın 

sakini olup olmadığıdır. İnsanın, anlamlı bir 

evren içinde yaşamadığı, dolayısıyla onurlu 

bir varlık olarak burada hayat sürme çabasının 

beyhude olduğu seslerinin varoluşçu 

cepheden geldiğini ve insanın nasıl bir anlama 

sahip olduğunun varoluşçuluk zemininde 

20. yüzyılda sorgulandığını biliyoruz. Bu 

çerçevede, varlığın anlamsızlığı üzerinde düşünerek 

kendi varlığının anlamsızlığına nasıl 

ulaştığını anlattığı eseri Nausea (Bulantı) ile 

J.P.Sartre’ı; Rebel (Asi) romanında, saçma 

bir hayata karşı sürekli isyan halinde olduğumuzu 

seslendiren Albert Camus’yü; yine, 

evrenin bir bütün olarak saçmalığını, düşüncesinin 

nirengi noktası yapan ve saçma bir 

evrende anlamlı bir hayat sürmenin ne kadar 

mümkün olduğunu sorgulayan F.Kafka’yı 

hatırlamak gerekir. 

Varoluşçuluk, varlıkların yaşam ilkelerinin 

kendi yapılarında birer öz olarak bulunmadığını, 

aksine bunların sonradan insanlar 

tarafından yaratıldığını iddia etmektedir. 

Buna göre varoluş (existence), özü (essence) 

öncelemektedir. Bu sebeple de, uyum 

göstermemiz gereken hiçbir doğal kanun, 

hiçbir ilahi amaç, hiçbir objektif önem yahut 

değerler hiyerarşisi yoktur. Aksine varoluş 

sürecinde bütün bu değerleri biz yaratırız. 

Bütün bunları değerli kılan da sadece onları 

seçmiş olmamızdır, yoksa kendilerinde bir 

değerleri yoktur. 

B.Russell bu anlamsızlığı şöyle betimlemektedir: 

“İnsan, önceden ulaşacakları amaçları 

bulunmayan sebep-sonuç zincirinin bir ürünüdür; 

kökeni, büyümesi, ümitleri, korkuları, 

aşkları ve inançları atomların tesadüfi birlikteliğinin 

yarattıklarından başka şeyler değildir; 

hiçbir ateş, hiçbir kahramanlık, hiçbir düşünce 

ve his yoğunluğu, insan hayatını mezarın 

ötesine geçiremez; bütün çağların işleri, bü- 

Yıl: 26 • Sayı: 123


tün adamalar, bütün ilhamlar, insan dehasının 

gün-ortası parlaklığı, güneş sisteminin engin 

ölümlülüğü içinde yok olmaya mahkûmdur. 

İnsan başarılarının bu büyük mabedi, kaçınılmaz 

olarak, kalıntılar içindeki evrenin enkazı 

altında yok olacaktır...” 16 

Russell, insanın bu kapasitesiyle değerler 

yarattığını, onları idealleştirdiğini ve 

peşine takıldığını söylemektedir. Ona göre, 

mutlak madde olan evrenin nihai yaratıcısı 

maddeye tapmaktansa, kendi yarattığımız 

ideallerimize tapmamız daha iyidir: 

“Kısa ve güçsüzdür insanın yaşamı; insanın 

ve bütün insan ırkının üzerine yavaş ve 

emin bir şekilde çöker acımasız ve karanlık 

felaketler. İyi ve kötüye kör olan, durmadan 

yıkan, her şeye gücü yeten madde, durmadan 

dinlenmeden hükmünü sürer; bugün en 

sevdiklerini kaybetmeye, yarın ise karanlığın 

kapısından kendisi geçmeye kaçınılmaz bir 

şekilde yazgılanan insana düşen, bütün esip 

gürlemelerine rağmen, bu kısa zamanını şereflendiren 

gururlu düşüncelerle değer bulmaya 

çalışmak, kader’in kölesinin korkak terörüne 

burun kıvırmak ve kendi elleriyle inşa 

ettiği mabette ibadete dalmaktır…” 17 

Aynı şekilde, objektif değerlerin olmadığını 

söyleyen nihilist postmodernism, bir 

ahlaki görecelik yaratmış ve dünyanın anlamsızlığını 

ileri sürmüştür. Evrenin anlamsız 

bir alan olduğu konusunda varoluşçularla 

nihilist postmodernistler aynı görüşü paylaşmakla 

birlikte, bu anlamsızlığa karşı geliştirdikleri 

tepki birbirinden oldukça farklıdır. 

Bu anlamsız alan içinde insanın otantik bir 

‘ben’inin olduğunu ve bu ‘ben’iyle anlamsızlığa 

isyan etmesi gerektiğini söyleyen varoluşçulara 

karşı, nihilistler insanın otantik bir 

‘ben’inin de olmadığını, dolayısıyla herhangi 

bir hakikat yahut doğruluk değerini dikkate 

alarak bir isyan yahut mücadelenin başlatılmasının 

da imkânsız olduğunu iddia etmişlerdir. 

Bu nihilist yaklaşım, ‘bütün dünya görüşlerine 

karşı olma’ durumunu yaratmıştır. 

B.Russell başta olmak üzere varoluşçuların 

betimlediklerinin aksine, varlıklarda bir 

anlam vardır ve anlamlı bir şekilde var olabilmek, 

varlıklardaki bu anlamlılığı dikkate 

alarak var olmaktan geçer. İnsan, kendini 

içinde bulduğu bu varlık yapısına ya uyum 

gösterecek ya da isyan edecektir. Kör tesadüflerin 

sonucu var olduğuna inanılan 

bir varlık alanına uyum göstermek, insanı 

daha anlamlı kılmaz. Eğer evrende olup biten, 

kör tesadüflerle oynanan bir oyun ise 

ve bu oyuna biz de kendimizi katacaksak, 

yaratacağımız bütün değerler ve katkılar bu 

anlamsızlığın bir parçası olmaktan öteye gidemez. 

Orwell’in 1984’ü ve Huxley’in Brave 

New World’unda olduğu gibi yapacağımız 

yegâne şey, sosyolojik mühendisliklerle iyi 

vatandaşlar yetiştirmeye çalışmaktan ibaret 

olur. Modern dünyanın gidişatı, varoluşçuların 

anlamsız saydıkları bir dünya ile mücadele 

etme ve ona anlam katmaktan daha ziyade, 

bu anlamsızlığa katkıda bulunmaktan 

ibaret gibi görünmektedir. 18 

Paul Tillich, The Courage to be’ (Varolma 

Cesareti) adlı eserinde, bütün objektif 

anlamsızlığına rağmen insanın anlamlı bir 

hayat yaratmaya çalışarak var olması gerektiğini 

savunmaktadır; ama modern yaşam 

biçimi içinde, kendine bir anlam alanı 

yaratmak için isyan etmesi istenen insanı 

mumla arıyoruz. İşin daha ilginci, Tanrı ve 

objektif değerleri inkâr eden nihilist dünya 

görüşü içinde, anlamsızlığa isyan ederek 

değerini kazanacak bir ‘ben’e de yer kalmamıştır. 

Nihilist düşünce içinde, belli öz değerleri 

dikkate alarak, kendi kaderini kendisi 

tayin eden insan görüşü yıkılması gereken 

bir illüzyon olarak görülmüştür. Buna göre, 

sözde ‘ben’ sadece dilsel alışkanlıklar ve 

gelenekler gibi kişisel olmayan güçlerin bir 

ürünüdür. Anlamsız bir evren içinde bir anlam 

ve hakikat yaratmak için mücadeleyi 

öngören varoluşçuların aksine, nihilistler bir 

anlam ve hakikat kavramının varlığını da reddetmekte 

ve bütün dünya görüşlerine karşı 

durmaktadırlar. 

43 

16 

Bertrand Russell, “A Free Man’s Worship”, The Basic Writings of Bertrand 

Russell 1903-1959, Robert Enger ve Lester Dennon, ed. (New York: Simon 

and Schuster, 1961), 67. 

17 

Russell, age, 72 

18 

Detay için bkz. David Ray Griffin, God and Religion in the Postmodern 

World, (State Univ. of New York Press, 1989), 19. 



44 

19 

Furkân 25/2. 

20 

Tâ-Hâ 20/50. 

21 

Bkz. Ludwig Binswanger, “Freud’s Conception of Man in the Light of Anthropology”, 

Meaning-in-the-World. Selected Papers of Ludwig Binswanger, 

Jacob Heedleman (terc.) Basic boks, New York, 1963. 

İnsan Onurunun ve Benlik Şuurunun 

Aktüelleşmesi 

Doğru Bilgi ve Doğru Eylem 

Benliğin gelişmesinde düşünce kadar 

eylem de önemlidir. Benlik, hem düşünmek 

(Descartes, cogito) hem de ‘eylemek’ (Kant, 

categoric imperative) şeklinde tezahür eder. 

Düşünce eyleme dönüştüğü zaman ancak 

gerçek kudretini göstermiş olur. Dünya sadece 

kavramlar aracılığıyla görülen, tanınan 

bir idealar alanı değil, aksine sürekli faaliyetle 

tekrar tekrar inşa edilmesi gereken bir eylemler 

alanıdır. Bunun için de doğru düşünce 

kadar doğru eyleme ihtiyaç vardır. 

Tanrı tek taraflı yaratmaz, aksine içlerine 

bir önem duygusu yerleştirerek yarattıklarının 

da yaratma sürecine katılmalarını sağlar. 

Yaratılmış varlık alanının kendi amacına 

uygun davranış sürekliliği, doğal sürecin 

zorunlu bir parçasıdır; dışarıdan anlık müdahalelerle 

gerçekleşmez. Bunu şu Kur’an 

ayetlerinden takip edelim: 

“Allah her şeyi yaratmış ve yarattığı her 

şeyi de kendi amacına uygun olarak belirlemiştir.” 

19 

“Allah her şeye gerçek doğasını veren ve 

kendi amaçlarına yönlendirendir.” 20 

İnsan tarih içinde öğrenebilir. Bu da önceden 

belirlenmişliği (determinizmi) değil, 

bilimde, ahlakta, sanatta ve dinde ifadesini 

bulduğu şekliyle, insanın yaratıcılığını gösterir. 

Burada insan tabiatının gelişmekte ve 

genişlemekte olduğuna işaret eden bir antropoloji 

söz konusu edilmektedir. 21 

İnsan olmuş bitmiş bir varlık değildir, aksine 

hür olduğu için, nasıl olması gerektiğine 

kendisi karar verebilen sonsuz esnek bir 

varlıktır. İnsanın sahip olduğu bu esneklik ve 

potansiyel durum, bir süreç dâhilinde kendini 

açığa vuran bir oluş durumudur. 

Bu oluş durumu Hegelci-Marx’çı diyalektiği 

andıran ve insanı tarihin bir kuklası haline 

getiren ‘oluş’tan farklıdır. İnsan ne olması gerektiğine 

kendisi karar verir ve bu karar aynı 

zamanda tarihi oluşturur. Diyalektik, tersten 

işler; insan, tarihi evirip çevirir ve tarih salt 

tarih olmanın ötesinde insan(ın) tarihi de 

oluverir. Böylece insan, kaçınılmaz (iyi ya 

da kötü) bir sona giden sürece eşlik eden 

edilgen bir varlık değil, aksine, bu sürecin 

gidişini sağlama sorumluluğunu omuzlayan 

özgür bir varlıktır. 

Sonuç 

İnsanlık evreni keşfederek, dünyada 

daha iyi yaşamanın imkânlarını araştırarak 

daha güvenli ve müreffeh bir yaşam sürmek 

için elinden geleni yaptı. Maddi dünyayla 

olan bağlantımızdaki bu hassasiyetimiz ve 

orayı kendimiz için güvenli bir alana çevirme 

gayretimiz, maddi dünyada yaşayan 

diğer dinler, ırklar, mezhepler hülâsa başka 

‘ben’ler söz konusu olunca tam bir başarısızlık 

hikâyesidir. Savaşların, etnik temizliklerin, 

haçlı seferlerinin, sömürge dönemlerinin 

inkâr ve imha politikalarının tamamı insanın 

başka insanlarla dünyada bir arada yaşamadaki 

beceriksizliğinin teknik ifadesiyle ‘insanlığa 

karşı işlenen suçlar’ın sicil kayıtları 

durumundadır. Geldiğimiz noktada ‘nefret 

suçları’ adı altında insanları birbirine karşı 

korumak için yasa çıkarmak zorunda oluşumuz 

bile insanlığımızın sınıfta kaldığının resmidir. 

Bir Arap atasözü ‘sevginin olmadığı 

yerde adalet onun vekilidir’ der. İnsanlığın sınıfta 

kaldığı yerde artık işimiz yasalara ve kanunlara 

kalmış görünüyor. Sırf belli bir dine 

yahut ırka ait olduğu için bir insandan nefret 

etmeyi veya ayrım yapmayı artık ‘nefret 

suçu’ kapsamında yasalaştırmaya başladık. 

İnsanı insandan korumaya çalışan bütün bu 

çabaların ortak paydası ‘insan onuru’ kavramsallaştırmasıyla 

önümüze gelmektedir. 

Unutulmaması gereken şudur; mesele insan 

olunca konuyu sadece hukukî düzenlemelerle 

çözmek mümkün değildir. Özellikle 

mücadele verilerek elde edilen hakların sadece 

yasa ile korunması mümkün değildir. 

Bu tür meseleler çok katmanlıdır ve bunlarda 

insanın derununa hitap eden din ve ahlak 

mekânizmasının etkin bir şekilde işletilmesi 

zorunludur. 

Yıl: 26 • Sayı: 123

AVRUPA BİRLİĞİ ENERJİ GÜVENLİĞİ 

VE TÜRKİYE AÇISINDAN GÜNEY 

AKIM VE NABUCCO PROJELERİNİN 

DEĞERLENDİRİLMESİ* 

Kenan Şahin** 

GİRİŞ 

Doğal gaz, günümüz dünyasında enerji, 

çevre ve güvenlik politikalarının merkezinde 

yer alan önemli bir doğal kaynaktır. 

Henüz dünya ölçeğinde entegre bir piyasaya 

sahip olmayan doğal gazın üç önemli 

bölgesel piyasası vardır. Bunlar Kuzey 

Amerika, Avrupa ve Asya piyasalarıdır. 1 

Dünya doğal gaz rezervlerinin % 

18’i İran, % 17,6’sı Rusya, % 13,4’ü Katar, 

% 9,3’ü Türkmenistan, % 4,5’i ABD, 

4,4’ü Suudi Arabistan, % 2,8’i Nijerya, % 

2,4’ü Cezayir’de bulunmaktadır. Azerbaycan, 

Kazakistan, Türkmenistan ve 

Özbekistan’ın toplam doğal gaz rezervleri 

ise dünya rezervlerinin % 11,4’ü kadardır. 

Doğal gaz üretiminin % 20,4’ü ABD, % 

* Bu makalede yer alan görüşler yazarın kişisel fikirleri olup hiçbir 

kurum veya kuruluşu bağlamamaktadır. 

** Hazine Uzmanı, Hazine Müsteşarlığı KSKİ Genel Müdürlüğü 

1 

The Future of Natural Gas, An Interdiciplinary MIT Study, Interim Report, 

2010 

17,6’sı Rusya, % 4,8’i İran, % 4,6’sı Kanada, 

% 3,4’ü Norveç tarafından gerçekleştirilmektedir. 

AB’nin dünya doğal gaz 

üretimindeki payı ise % 4,4 kadardır. Öte 

yandan, dünya doğal gaz tüketiminin % 

21,9’u ABD, % 13,4’ü AB, % 12,5’i Rusya 

tarafından yapılmaktadır. 2 

AB tükettiği toplam enerjinin % 48’ini 

kendisi üretip yaklaşık % 52’sini ithal etmektedir. 

Enerji türü açısından bakıldığında 

petrolde dışa bağımlılığın % 84, doğal 

gazda dışa bağımlılığın ise % 64 civarında 

olduğu görülmektedir. 

AB tarafından ithal edilen gazın % 34’ü 

2 

Bu çalışmada kullanılan istatistikler aksi belirtilmedikçe, BP Statistical 

Review of World Energy 2012, BP Energy Outlook 2030 ile European 

Commission, Direktorate-General for Energy, Market Observatory for 

Energy Key Figures 2011 adlı çalışmalardan derlenmiştir. Öte yandan 

Dünya gaz rezervlerinin her yıl yapılan keşiflerle gerek toplamda ve gerekse 

ülkeler bazında sürekli değiştiği ve bu sebeple yukarıda gösterilen 

sıralamanın geçici olabileceği unutulmamalıdır. Nitekim 2013 yılına kadar 

ispatlanmış rezervlerde Rusya birinci iken, 2013 yılında ilk defa İran öne 

geçmiş gözükmektedir. Ayrıca sözkonusu istatistikleri düzenleyen kuruluşların 

da zaman zaman farklı saiklerle bu istatistiklerle oynayabilecekleri 

göz önünde bulundurulmalıdır. 

45 


Avrupa Birliği Enerji Güvenliği Ve Türkiye Açısından Güney Akım Ve Nabucco Projelerinin 

Değerlendirilmesi 

46 

Rusya, % 31’i Norveç, % 14’ü Cezayir, % 

21’i ise başta Katar olmak üzere diğer ülkelerden 

sağlanmaktadır. Görüldüğü üzere 

AB gaz ithalatında üç ülkeye bağımlı 

haldedir. AB’nin en fazla doğal gaz ithal 

ettiği Rusya’nın, AB petrol ithalatının % 

33’ünü gerçekleştirdiği de dikkate alındığında 

AB’nin enerji alanında Rusya’ya bağımlılığı 

daha iyi anlaşılmaktadır. 

2010 yılında Rusya’nın AB’ye ihraç ettiği 

doğal gazın yaklaşık olarak % 70’i Ukrayna 

ve Belarus üzerinden taşınmıştır. 2006 ve 

2009 yıllarında Rusya ile Ukrayna ve Belarus 

arasında yaşanan siyasi ya da ekonomik 

problemler Rusya’dan Avrupa’ya gaz 

akışını zaman zaman kesintiye uğratmış 

ve AB enerji güvenliği açısından tehdidin 

büyüklüğünü ortaya koymuştur. 3 Özellikle, 

bu hatlardan gaz alan bazı Doğu Avrupa 

ülkeleri bu durumdan olumsuz etkilenmişlerdir. 

Bir yandan Rusya’nın AB enerji güvenliği 

açısından taşıdığı önem ve riskin 

büyüklüğü bu şekilde gündeme gelirken, 

öte yandan yapılan projeksiyonlar AB’nin 

doğal gaz tüketiminin ve bu çerçevede 

Rusya’ya bağımlılığın artacağını göstermektedir. 

AB’nin enerji tüketimi içinde doğal gazın 

payı 1990 yılında % 18’ken 2009 yılında 

% 24’e çıkmıştır. Aynı dönemde yenilenebilir 

enerji kaynaklarının payı % 4’den 

% 9’a, nükleer enerjinin payı ise % 12’den 

% 14’e çıkmıştır. Toplam enerji tüketiminde 

payı azalan enerji kaynağı kömürdür. 

Karbondioksit emisyonunu azaltmak amacıyla 

bir yandan yenilenebilir kaynaklar ve 

doğal gaza ağırlık verilirken, öte yandan 

kömürün toplam enerji tüketimindeki payı 

% 27’den % 16’ya düşürülmüştür. Greenhouse 

gazları ve karbondioksit emisyonunun 

azaltılması için önümüzdeki yıllarda 

da AB enerji tüketimi içinde doğal gaz ve 

3 

Gazprom’a göre yaşanan bu sorunların mağdurlarından birisi de 

Gazprom’un kendisidir ve 2009 yılında yaşanan 20 günlük kesintilerden 

dolayı Gazprom’un uğradığı zarar 2 milyar dolar civarındadır. Bkz. Gazprom, 

South Stream Energising Europe, Presentation, Brüksel, 25 Mayıs 

2011. 

yenilenebilir kaynakların payının artırılması 

beklenmektedir. Yapılan projeksiyonlara 

göre, AB enerji tüketimi içinde doğal gazın 

payı 2030 yılına kadar % 30’a çıkacaktır. 

Almanya’nın 17 nükleer reaktörün tamamını 

2017 yılına kadar kapatmayı planlaması 

ve bunun yaratacağı enerji ihtiyacı ile Fransa 

ve Bulgaristan gibi ülkelerde başlayan 

kaya gazı çıkarma faaliyetlerine yönelik 

çevreci tepkiler ve yapılan düzenlemeler 

de göz önüne alındığında, AB’nin doğal 

gaz talebinin büyümeye devam edeceği 

anlaşılmaktadır. 4 Avrupa Komisyonu’na 

göre 2030’da AB enerji ihtiyacının % 30’nu 

karşılayacak olan doğal gazın da % 80’i ithalatla 

sağlanacaktır. 

AB’nin doğal gaz ihtiyacının ve buna 

bağlı olarak ithalatının artması, dünyanın en 

büyük doğal gaz rezervlerine sahip olan ve 

AB’ye enerji ihracı açısından en iyi konumda 

bulunan Rusya’nın, AB açısından önemini 

daha da artırmaktadır. Halen AB’nin 

doğal gaz ihtiyacının % 34’ünü karşılayan 

Rusya’nın önümüzdeki yıllarda AB enerji ithalatı 

içindeki önemini artırarak sürdürmesi 

beklenmektedir. 

Öte yandan, Rusya açısından doğal gaz 

ihracatı sadece ekonomik bir faaliyetten 

ibaret değildir. Rusya Hükümeti hidrokarbon 

kaynaklarını ekonomik ve siyasi açıdan 

stratejik kabul etmektedir. Nitekim bugünkü 

enerji stratejisinin ilk ipuçlarının yer aldığı 

Rusya Devlet Başkanı Putin’in ‘Rusya Ekonomisinin 

Kalkınma Stratejisinde Mineral 

Hammaddeler’ başlıklı tezinde (1997) ve bu 

teze istinaden yine kendi imzası ile yayımlanan 

kısa makalede (1999) Rusya’nın doğal 

kaynaklarının sadece ekonomik kalkınma- 

4 

Almanya’nın nükleer enerji santrallarının devre dışı bırakılması ile beraber 

ihtiyaç duyacağı enerjinin nasıl karşılanacağına dair tartışmalar 

devam etmektedir. Bu konuda yapılan derli toplu bir değerlendirme için 

bkz. Friedrich Ebert Stiftung, Expert Opinions and Studies on Economic 

and Social Policy, Diskurs, Scenarios for Phasing Out Nuclear Energy 

in Germany, Ekim 2011. Öte yandan AB’de doğal gaza alternatif olarak 

kaya gazının değerlendirilmesine ilişkin tartışmalar da devam etmektedir. 

Halen uygulanan fracturing metodu ile kaya gazı çıkarılması Fransa ve 

Bulgaristan’da yasaklanmışken, bazı AB ülkelerinde lisanslar verilmektedir. 

Bu konuda bkz. Philippe&Partners, Final Report on Unconventional 

Gas in Europe, Brüksel, 8 Kasım 2011 ve European Greens Say No to 

Shale Gas Extraction (Fracking) in Europe, 16. Council Meeting European 

Green Party Resolution, Kopenhag, 11-13 Mayıs 2012. 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Kenan Şahin 

sını güvenceye almayacağı, aynı zamanda 

uluslararası pozisyonunu da belirleyeceği 

vurgulanmaktadır. Aynı makalede sektör 

için önceliklerin devlet tarafından belirleneceği, 

kamu planlamasının gerekliliği, hammadde 

kaynaklarının değerlendirilmesinde 

özel teşebbüsün ve yabancı sermayenin de 

önemli rol oynayacağı, ancak devletin yol 

göstericiliği ve planlayıcılığının vazgeçilemez 

olduğu belirtilmektedir. 5 

AB enerji piyasasında ağırlığı artan 

Rusya’nın enerji kaynaklarını siyasi amaçlara 

ulaşmada bir araç olarak ele alması 

ile geçmişte Ukrayna ve Belarus’la yaşanan 

krizlerde görüldüğü gibi, AB’ye doğal 

gaz akışını kesmekte tereddüt etmemesi, 

AB’nin artan doğal gaz ihtiyacının kısmen 

de olsa Rusya dışındaki kaynaklardan 

sağlanmasının önemini ortaya koymuştur. 

Bu sebeple kaynakların çeşitlendirilmesi 

açısından Kafkaslarda Azerbaycan, Orta 

Doğu’da Irak, Mısır ve İran ile Orta Asya’da 

Türkmenistan ve belki Kazakistan’ın doğal 

gaz kaynaklarının Nabucco projesi ile 

Avrupa’ya taşınması önem ve öncelik kazanmıştır. 

Ancak, AB içinde enerji politikaları 

alanında yeknesaklık bir türlü sağlanamadığından, 

Nabucco’da da bir liderlik 

problemi hep var olmuş ve AB üyesi ülkelerin 

enerji politikalarını oluştururken bir 

bütün olarak Birliği değil, kendi ülkelerini 

esas almaları Birliğin enerji güvenliği açısından 

önemli sakıncalar yaratmıştır. 

Nabucco Projesi’nin gündeme gelmesi 

ile beraber Rusya hemen alternatif arayışlarına 

girmiş ve daha önce Kuzey Akım ile 

Almanya’ya ulaştığı gibi bu kez de Güney 

Akım ile Güney Avrupa ülkelerine ulaşmayı 

hedeflemiştir. 

GÜNEY AKIM DOĞAL GAZ BORU 

HATTI PROJESİ 6 

Güney Akım Projesi, Rus doğal gazını 

5 

Şahin Kenan, Rusya Federasyonu Enerji Sektörünün Yapısı, Sektörde 

Yaşanan Gelişmeler ve Rusya Federasyonu’nun G-8 Başkanlığı, TC Dışişleri 

Bakanlığı, Uluslararası Ekonomik Sorunlar Dergisi, Sayı XX, Şubat 

2006. 

6 

Bu bölümdeki bilgiler Gazprom ve South-Stream web sitelerinden alınmıştır. 

Karadeniz’e döşenecek bir boru hattıyla 

Bulgaristan’a ve oradan da muhtelif rotalarla 

AB’nin diğer ülkelerine taşımak için 

tasarlanmış bir projedir. 2012 yılı sonunda 

inşasına başlanan boru hattına ilk gazın 

2015 yılı Aralık ayında verilmesi beklenmektedir. 

Bulgaristan’a giriş noktasında 63 bcm/ 

yıl kapasiteye sahip olması planlanan hattın 

923 kilometresi Karadeniz’in altından 

geçecektir. Hattın deniz dışındaki uzunluğu 

seçilen rotalara bağlı olarak 1600-2540 

km arasında değişmektedir. 

Hattın başlıca rota opsiyonları; 

• Rusya-Bulgaristan-Sırbistan-Macaristan-Avusturya 

• Rusya-Bulgaristan-Sırbistan-Macaristan-Avusturya 

ve 

Bulgaristan -Yunanistan-İtalya 

• Rusya-Romanya-Sırbistan 

olarak sıralanabilir. 

Güney Akım Boru Hattı, ilk aşamada 

Rusya’nın Karadeniz kıyısındaki Beregovaya 

doğal gaz pompa istasyonundan başlayarak 

Karadeniz’den Bulgaristan’ın Varna şehrine 

ulaşmaktadır. Daha sonra Bulgaristan’da 

Varna-Plevne güzergahını izleyecek olan 

hat, buradan güneyde Yunanistan-İyonya 

Denizi-Güney İtalya, kuzeyde ise Sırbistan- 

Macaristan-Avusturya yolunu izleyecektir. 

Hattın Macaristan’dan sonra bir kolunun 

Slovenya-Kuzey İtalya güzergahını takip etmesi 

de düşünülmektedir. 

Proje maliyetinin, 10 milyar avro Karadeniz 

geçiş hattı, 5.5 milyar avro da kıtasal 

hatlar olmak üzere toplam 15.5 milyar 

avro olması beklenmektedir. Güney Akım 

Projesi’nin inşa ve işletme sürecinde Rusya- 

Gazprom, İtalya-Eni, İngiltere-eDF, Almanya- 

Wintershall, Bulgaristan-Bulgarian Energy 

Holding, Yunanistan-DESFA, Sırbistan-Srbijagas, 

Hırvatistan-Plinacro, Slovenya-Plinovodi, 

Macaristan-MFB, Avusturya-OMV firmaları 

görev alacaklardır. 

Güney Akım Boru Hattı Projesi 

Nabucco’ya bir alternatif olarak 23 Haziran 

2007 tarihinde Rus Gazprom ve İtalyan Eni 

şirketleri tarafından imzalanan bir memo- 

47 




48 

randum ile dünya kamuoyuna duyurulmuştur. 

Aynı yıl Kasım ayında da söz konusu iki 

firma Moskova’da yaptıkları bir anlaşma ile 

projenin fizibilite çalışmalarının yapılmasını 

teminen ortak bir proje şirketi kurma kararı 

almışlardır. 

Bulgaristan’ın projeye katılımına ilişkin 

ön anlaşma 18 Ocak 2008 tarihinde yapılmış 

ve bu anlaşma Bulgaristan Parlamentosu 

tarafından aynı yıl 25 Temmuz’da 

onaylanmıştır. Gazprom ve Sırbistan arasında 

Bulgaristan’dan Sırbistan’a doğal gaz 

taşıyacak bir boru hattına ilişkin çalışmalar 

yapılmasına dair bir anlaşma 2006 yılında 

zaten yapılmış olduğundan 25 Ocak 2008 

tarihinde Rusya ve Sırbistan arasında Güney 

Akımın Sırbistan kısmına dair anlaşma imzalanmıştır. 

Bu anlaşma ile Gazprom ve Srbijagas 

hattın Sırbistan bölümünün işletilmesi 

ve bir gaz depolama tesisi kurulması için bir 

joint venture kurma kararı almışlardır. 

Yine 25 Ocak 2008 tarihinde Rusya ve 

Macaristan arasında hattın Macaristan bölümünün 

işletilmesi için gerekli anlaşma 

imzalanmış ve Macaristan bölümü için bir 

joint-venture kurulması karara bağlanmıştır. 

29 Nisan 2008 tarihinde ise Rusya ve Yunanistan 

arasında hattın Yunanistan bölümüne 

ilişkin anlaşma imzalanmıştır. 

Nihayet, 15 Mayıs 2009 tarihinde 

Rusya’nın Karadeniz kıyısındaki şehri 

Soçi’de Putin ve Berlusconi’nin de hazır 

bulundukları bir toplantıda Rusya, İtalya, 

Bulgaristan, Sırbistan ve Yunanistan’ın gaz 

şirketleri Güney Akım Boru Hattı’nın inşasına 

dair anlaşmayı imzalamışlardır. 

6 Ağustos 2009 tarihinde hattın 

Karadeniz’de Türk karasularından geçmesine 

ilişkin protokol, 28 Aralık 2011’de ise, 

bu konudaki nihai anlaşma Türkiye ile Rusya 

arasında imzalanmıştır. 

Hattın Hırvatistan bölümüne ilişkin anlaşma 

Rusya ile Hırvatistan arasında 2 Mart 

2010 tarihinde, Slovenya kısmına ilişkin anlaşma 

ise Rusya ile Slovenya arasında 21 

Mart 2011’de imzalanmıştır. 

16 Haziran 2011 tarihinde ise hattın Karadeniz 

bölümünün inşası için Gazprom, Eni, 

Électricité de France ve Wintershall arasında 

South Stream Transport AG’nin kurulmasına 

ilişkin hissedarlar anlaşması imzalanmıştır. 

Nihayet bu şirket 3 Ekim 2011’de İsviçre’de 

kurulmuştur. 

Bütün boru hattı projelerinin sorunu olan, 

boru hattını besleyecek gazın hangi kaynaklardan 

geleceğine ilişkin soru Güney Akım 

Boru hattı için de açıkça cevaplanmış değildir. 

AB’nin güney ülkelerine gaz taşıyacak 

Güney Akım Projesini, kuzeyde Almanya’ya 

gaz taşıyacak olan Kuzey Akım’dan ayıran 

en önemli fark da budur. Bu noktada aşağıdaki 

sorular akla gelmektedir. 

• Güney Akımı dolduracak doğal gaz 

Rusya’nın hangi bölge ve projelerinden elde 

edilecektir? 

• Güney Akımın doldurulabilmesi için 

Rusya, Ukrayna’dan geçen hattan ilettiği gazın 

bir kısmını bu hatta mı aktaracaktır? 

• Uzun vadede Avrupa’nın hem kuzeyine 

hem de güneyine iki ayrı hat ile doğal 

gaz sağlayacak olan Rusya, AB’nin kuzeyi 

ile güneyi arasındaki ekonomik-siyasi farkları 

kendi lehine değerlendirecek güce mi erişmektedir? 

Bu soruların cevapları farklı kesimler tarafından 

farklı şekillerde verilmektedir. 

Rusya, AB’nin doğal gaz ihtiyacının artacak 

olması sebebiyle, Güney Akım yoluyla 

ihraç edilecek gazın Rusya’nın AB’nin gaz 

ithalatındaki payını artırmayacağını, 2010 yılında 

Rusya’dan AB’ye taşınan doğal gazın 

% 70’inin Ukrayna’dan geçtiğini, Ukrayna 

ile arasında yaşanan problemlerin hem AB 

Enerji Güvenliği açısından risk oluşturduğunu 

hem de kendisi açısından mali kayıplar 

yarattığını dünya kamuoyuna ilan etmiştir. 

Nitekim, Güney Akım Boru Hattı’nın Karadeniz’deki 

bölümünün Ukrayna yerine Türkiye 

karasularından geçmesi tercih edilmektedir. 

Güney Akım CEO’su Marcel Kramer Güney 

Akım Boru Hattı inşa edilse dahi Ukrayna’dan 

geçen hattın önemini koruyacağını da özellikle 

vurgulamıştır. 

Rusya’nın boru hatlarıyla doğal gaz ihraç 

kapasitesi: 

• Ukrayna 130bcm/y 

• Belarus 30 bcm/y 

• Mavi Akım 16 bcm/y 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Kenan Şahin 

• Finlandiya, Litvanya, Letonya, Estonya 

10 bcm/y 

• Kuzey Akım 55 bcm/y 

• Güney Akım 63 bcm/y 

kadardır. 

Görüldüğü üzere Kuzey ve Güney Akım 

Projelerinin tam kapasite çalışmaya başlamaları 

ile beraber Rusya’nın boru hattıyla 

doğal gaz ihraç kapasitesi 300 bcm/y’ın üstüne 

çıkacaktır. Rusya’nın halen yıllık ortalama 

180-190 bcm/y doğal gaz ihraç ettiği göz 

önüne alındığında yeni hatların işletmeye 

alınması ile beraber 100 bcm/y’ın üstünde 

ek gaz üretimine ihtiyaç olacağı anlaşılmaktadır. 

İhtiyaç duyulan bu gaz kısmen Yamal- 

Bovanenkovskoye ve Shtokman sahalarının 

üretime başlaması ile karşılanacak ve muhtemelen 

Türkmenistan’dan alınan gaz miktarının 

da artırılmasına çalışılacaktır. Ancak, 

bu iki kaynak da ihtiyacı tam karşılayamayacağından 

var olan hatların kapasite kullanım 

oranları değiştirilerek Kuzey ve Güney Akım 

öncelikli hale getirilecektir. Özellikle, Ukrayna 

üzerinden geçen hattaki gazın önemli 

bir kısmının Güney Akıma aktarılması beklenmektedir. 

Öte taraftan Nabucco Projesinin 

akamete uğraması halinde Nabucco’ya 

verilmesi planlanan Türkmen gazının da 

Rusya’ya dolayısıyla Güney Akım’a verileceği 

düşünülmektedir. 

NABUCCO VE NABUCCO’NUN 

ALTERNATİFLERİ 

Güney Akım Projesi’nin kendisi 

Nabucco’ya bir alternatif olarak geliştirilmiştir 

ve dolayısıyla en önemli rakibi de Nabucco 

Projesi’dir. 

Nabucco Projesi Azerbaycan, Türkmenistan, 

Kazakistan, Irak ve hatta Mısır ve 

İran’dan elde edilecek doğal gazı, Türkiye- 

Gürcistan ve Türkiye-Irak sınırından başlayıp 

Türkiye-Bulgaristan-Romanya-Macaristan- 

Avusturya güzergahını izleyecek bir boru 

hattıyla Avrupa’ya taşımayı hedefleyen bir 

projedir. AB’nin enerji alanında Rusya’ya 

bağımlılığını azaltmayı hedefleyen bu proje 

ile Rusya dışındaki ülkelerden sağlanacak 

doğal gaz, yine Rusya by-pass edilerek 

Avrupa’ya taşınacaktır. Uzunluğu 3900 km 

ve kapasitesi 31 bcm/y olan proje AB ve ABD 

tarafından desteklenmektedir. Bir fikir olarak 

ilk defa 2002 yılında gündeme gelen projenin 

önce ekonomik ve teknik açıdan uygunluğu 

tespit edilmiş, daha sonra da projenin 

hayata geçirilmesi için 2005 yılında Nabucco 

Gas Pipeline International GmbH şirketi 

kurulmuştur. 7 Başlangıçta şirketin BOTAŞ, 

OMV (Avusturya), MOL (Macaristan), Transgaz 

(Romanya), Bulgargaz (Bulgaristan) olmak 

üzere beş ortağı varken, 2008 yılında 

RWE (Almanya)’nin katılmasıyla ortak sayısı 

altıya çıkmıştır. Nihayet 13 Temmuz 2009 

tarihinde, geçiş ülkelerini oluşturan Türkiye, 

Bulgaristan, Romanya, Macaristan ve Avusturya 

Başbakanları tarafından Ankara’da Hükümetler 

arası Anlaşma imzalanmıştır. İmzalanan 

anlaşma imzacı ülkelerin parlamentoları 

tarafından 2010 yılında onaylanmaya 

devam edilmiş ve proje popülerliğini 2011 

yılına kadar sürdürmüştür. 

Nabucco Projesi başta arkasındaki politik 

destek olmak üzere önemli avantajlara 

sahip olmakla beraber ciddi dezavantajlara 

da sahiptir. Her şeyden önce hattı doldurması 

gereken doğal gazın kaynağı belirsizdir. 

Hattın ilk aşamada Azerbaycan Şah Denizi 

II’den elde edilecek gaz ile doldurulması ve 

daha sonraki aşamalarda başta Türkmenistan 

olmak üzere diğer ülkelerden alınacak 

gazın kullanılması düşünülmüştür. Ancak, 

Şah Denizi II’den elde edilecek gaz konusunda 

Nabucco’nun ciddi rakipleri olduğu 

gibi Hazar Denizi’nin doğusundaki ülkelerde 

üretilen gazın Hazar’ın batısına geçirilmesi 

konusu da Hazar Denizi’nin hukuki statüsü 

konusundaki tartışmalar sebebiyle ciddi belirsizlikler 

ve riskler taşımaktadır. Öte yandan 

Orta Doğu’da yaşanan siyasi gelişmeler bu 

bölgeden elde edilecek gazın en azından 

kısa vadede Nabucco için bir kaynak teşkil 

etmeyeceğini göstermektedir. 

Orta Doğu ve Hazar bölgesi’nden gelmesi 

beklenen gaza ilişkin belirsizliklerin çok 

yüksek olması, Şah Denizi II gazını Nabucco 

için olmazsa olmaz noktasına taşımaktadır. 

Hazar Denizi’nin güneyinde yer alan Şah 

Denizi sahası Azerbaycan’ın en büyük doğal 

gaz sahasıdır. 1,2 tcm doğal gaz rezervine 

sahip olan bu sahayı işleten konsorsiyum 

BP (% 25,5), Statoil (% 25,5), SOCAR (% 10), 

Total S.A. (% 10), LukAgip (% 10), NIOC (% 

Çisel İleri, İKV Değerlendirme Notu, Dünden Bugüne Nabucco Projesi, 

Aralık 2011. 

49 




50 

10), TPAO’dan (% 9) oluşmaktadır. Varlığı, 

Şah Denizi II’den elde edilecek doğal gaza 

son derece bağlı olan Nabucco’yu oluşturan 

şirketlerin hiçbirinin bu sahayı işletmek amacıyla 

oluşturan konsorsiyumda yer almaması 

da Nabucco’nun zayıf yönlerinden birisi 

olarak değerlendirilebilir. 

Şah Denizi II gazı için Nabucco ile yarışan 

projeler aşağıda kısaca ele alınmıştır. 

1- Interkonnektör Türkiye, Yunanistan, 

İtalya (ITGI) 8 : Türkiye-Yunanistan-İyonya 

Denizi-İtalya güzergahında yapılması düşünülen 

hattın kapasitesi 10 bcm/y kadardır. 

Türkiye’yi Yunanistan’a bağlayan 11,5 

bcm kapasiteli interkonnektör zaten 2007 

Kasım ayından beri faal vaziyettedir. ITGI 

Projesi ile Yunanistan İtalya’ya 600 km’si 

karada Yunanistan’da, 200 km’si ise İyonya 

Denizi’nde olmak üzere 800 km uzunluğunda 

ve 9 bcm/y kapasiteli bir boru hattı 

ile bağlanacaktır. Proje ayrıca Bulgaristan’ı 

Yunanistan’a bağlayacak 170 km uzunluğunda 

ve 3-5 bcm/y kapasiteli Bulgaristan-Yunanistan 

Interkonnektörü inşasını da 

içermektedir. ITGI projesinin katılımcıları 

BOTAŞ, DEPA (Yunanistan), Edison (İtalya) 

şirketleridir. ITGI Şah Denizi II gazını İtalya’ya 

taşımak üzere Şah Denizi II Konsorsiyumuna 

teklif vermişse de söz konusu Konsorsiyum 

Trans-Adriyatik Projesini (TAP) ITGI’ye 

tercih edeceğini açıklamıştır. Bu tercihte 

Yunanistan’da yaşanan krizin ve DEPA’nın 

özelleştirilmesine yönelik çalışmaların da etkili 

olduğu iddia edilmiştir. 9 

2- Trans-Adriyatik Boru Hattı (TAP): Yunanistan-Arnavutluk-Adriyatik 

Denizi-İtalya 

güzergahında yapılması düşünülen projenin 

kapasitesi de amacı da ITGI ile aynıdır. 

Ancak, hat Yunanistan’dan İtalya’ya İyonya 

Denizi’nden geçmemekte, bunun yerine 

Arnavutluk-Adriyatik Denizi yolunu takip etmektedir. 

Projenin katılımcıları EGL (İsviçre), 

E.ON.Ruhrgas (Almanya), Statoil (Norveç) 

firmalarıdır. Şah Denizi Konsosiyumu TAP’ı 

Azeri gazını İtalya’ya taşıyacak proje olarak 

tercih ettiğini bildirmiştir. 

3- Güney Doğu Avrupa Boru Hattı 

9 

Euroactiv, Greek Crisis Kills ITGI Pipeline Project, 21 Şubat 2012 

http://www.euractiv.com/energy/greek-crisis-kills-itgi-pipelinenews-510994 

(SEEP): BP tarafından hiçbir fizibilite yapılmadan 

gündeme getirilen SEEP, projeden 

ziyade bir fikir niteliğindedir. 10 bcm/y taşıma 

kapasitesine sahip olması hedeflenen 

SEEP, Şah Denizi II’den elde edilecek gazı 

Nabucco’ya benzer bir rota ile Avusturya’ya 

taşımayı planlamaktadır. Hattın bir kolu ayrıca 

Hırvatistan’a ulaşacaktır. SEEP BOTAŞ’ın 

Türkiye’de sahip olduğu boru hatlarını kullanmayı 

ve Avrupa’daki mevcut interkonnektörlerden 

faydalanmayı planladığından 

sadece 1300 km yeni hat inşa edilmesini 

öngörmektedir. Projenin maliyetine ilişkin 

henüz ciddi bir fizibilite çalışması yapılmamış 

olmakla beraber, Nabucco ile kıyaslandığında 

inşa edilecek hat uzunluğunun 3900 

km’den 1300 km’ye düşmesi ile beraber maliyetlerin 

de önemli oranda azalması beklenmektedir. 

4- Trans-Anadolu Boru Hattı (TANAP): 

17 Kasım 2011 tarihinde Üçüncü Karadeniz 

Enerji ve Ekonomi Forumu’nda, Azerbaycan 

petrol şirketi SOCAR’ın Başkanı Rovnag 

Abdullayev tarafından açıklanan TA- 

NAP Projesi, 16 bcm/y kapasiteli bir hattın 

Azerbaycan’dan Türkiye-Bulgaristan sınırına 

kadar inşa edilmesini öngörmektedir. Daha 

önce (25 Ekim 2011) SOCAR ile BOTAŞ 

arasında yapılan görüşmelerde 2017-18 

yıllarından başlamak üzere Azerbaycan’ın 

Türkiye’ye, 6 bcm Türkiye’nin kendi iç ihtiyacını 

karşılamak 10 bcm de transit olarak 

Avrupa’ya ihraç edilmek üzere yıllık 16 bcm 

gaz göndermesi konusunda anlaşmaya 

zaten varılmıştı. 10 TANAP’ın açıklanması ile 

beraber BP’nin SEEP projesine son derece 

benzer bir proje de Azerbaycan petrol şirketi 

SOCAR tarafından açıklanmış oldu. 11 

Verilen teklifler ve oluşturulan konsorsi- 

10 

Ferruh Demirmen, BP-SOCAR duo deliver ‘coup de grace’ to Nabucco, 

19 Aralık 2011, News.Az, 

11 

Burada ele alınan Nabucco’ya rakip bu dört projenin dışında; 

• Bakü-Tiflis-Erzurum Hattı olarak da bilinen Güney Kafkasya Boru 

Hattı’nın kapasitesinin 7 bcm/y ’dan 16 bcm/y’a çıkarılmasına ilişkin proje 

(SCP), 

• Azerbaycan-Gürcistan-Karadeniz-Ukrayna ve/veya Romanya- Macaristan-Slovakya-Polonya-Litvanya 

güzergahını izleyecek 8 bcm/y kapasiteli 

Beyaz Akım Projesi ve 

• Azerbaycan-Gürcistan-Romanya Interconnector (AGRI) LNG projeleri 

de mevcuttur. 

Ancak, bu projeler Şah Denizi II üretimi için Konsorsiyuma teklif vermediklerinden 

ve Konsorsiyum üyeleri tarafından açıkça desteklenmediklerinden 

ayrıca ele alınmamışlardır. 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Kenan Şahin 

yumlar incelendiğinde, Şah Denizi II gazının 

Güney Avrupa’da İtalya’ya ve Orta Avrupa’da 

Avusturya’ya taşınmasının öncelikli olduğu 

anlaşılmaktadır. Bu çerçevede ITGI ile TAP 

İtalya güzergahı için rekabet etmişlerdir ve 

yarışın şimdilik TAP tarafından kazanıldığı 

görülmektedir. Avusturya güzergahı için ise 

yarışın Nabucco, SEEP ve TANAP arasında 

olacağı anlaşılmaktadır. SEEP ve TANAP birbirine 

son derece yakın iki proje olduğundan 

büyük olasılıkla bu iki projeyi ayrı ayrı ortaya 

koyan şirketler bir noktada bir araya gelebileceklerdir. 

Nabucco Konsorsiyumu da 

yarışta geri kalmamak için Nabucco Projesinin 

kapsamı daraltılmış bir versiyonu olan 

Batı Nabucco projesini ortaya koymuştur. 

Batı Nabucco Projesi de Türkiye-Bulgaristan 

sınırından başlayıp Bulgaristan-Romanya- 

Macaristan-Avusturya yolunu izleyecektir ve 

uzunluğunun 1300 km olması planlanmaktadır. 

Özetle, Şah Denizi II’nin üreteceği bütün 

gaza talip olmayı hedefleyen Nabucco önce 

Güney Avrupa Hattı için TAP’a verilen destek 

ve daha sonra da Şah Denizi Konsorsiyumunu 

oluşturan iki ayrı şirket tarafından ortaya 

atılan SEEP ve TANAP projeleri ile darbe almıştır. 

Nabucco Konsorsiyumu bunlara cevap 

olarak Batı Nabucco’yu ortaya koymuşsa 

da Batı Nabucco’nun orijinal Nabucco’ya 

göre bir geri adım olduğu açıktır. 

Orijinal Nabucco Projesinin ağır darbeler 

almasının önde gelen sebepleri gaz kaynaklarındaki 

belirsizlik ve Şah Denizi II gazı için 

sürdürülen rekabet olmakla beraber yaşanan 

küresel ekonomik kriz de projeyi olumsuz 

etkilemiştir. Öte yandan, projenin maliyetine 

ilişkin tartışmalar da hiç bitmemiştir. 

2008 yılında yapılan fizibilite çalışmaları sonucunda 

proje maliyetinin 7,9 milyar avro civarında 

olacağını tahmin edilmişse de, başta 

BP olmak üzere farklı kaynaklar proje maliyetinin 

14 milyar avroya kadar çıkabileceğini 

belirtmekten ve projenin maliyetine ilişkin 

spekülasyonlar yapmaktan geri durmamışlardır. 

12 

Projenin gaz kaynaklarına ilişkin belirsizlikler, 

yaşanan global ekonomik kriz ve proje 

maliyetinin artma olasılığı Nabucco’yu oluşturan 

Konsorsiyumun bazı ortaklarını projeyi 

yeniden değerlendirmeye itmiştir. Nitekim, 

2012 yılı içinde önce Avusturya Başbakanı 

Viktor Orban, Nabucco Gas Pipeline International 

GmbH’in ortaklarından MOL’in projeden 

çekilebileceğini söylemiş 13 , sonra da 

Alman RWE şirketi projeye katılımlarını yeniden 

değerlendirdiklerini açıklamıştır. 14 

Sonuç olarak, Güney Akım’ın en ciddi rakibi 

olan Nabucco en azından kısa vadede 

Batı Nabucco’ya indirgenmiş ve Güney Akıma 

ciddi bir alternatif olma şansını kaybetmiş 

görünmektedir. Her ne kadar Nabucco Konsorsiyumu 

ve projeyi destekleyen muhtelif 

ülkelerden Nabucco’nun varlığını sürdürdüğü 

açıklansa da Nabucco’yu dolduracak gazın 

kaynağı, projenin maliyeti ve bu maliyete 

katlanmaya hazır güçlü konsorsiyum üyeleri 

bulunmadığı takdirde bunlar boş temenniler 

olmaktan öteye geçemeyeceklerdir. 

DEĞERLENDİRME VE SONUÇ 

Rusya sahip olduğu doğal kaynaklar ve 

coğrafi konumu itibariyle Avrupa enerji güvenliği 

için son derece önemli bir ülkedir. 

Halen AB enerji talebinin önemli bir kısmını 

karşılayan Rusya, Orta Asya ve Hazar bölgesindeki 

ülkeler için de bir transit ülke konumundadır. 

Avrupa enerji güvenliği açısından 

Rusya’ya alternatif enerji kaynakları bulma 

ve bu kaynakları Rusya’yı dışarıda bırakarak 

tüketici ülkelere ulaştırma çabaları önce 

Bakü-Tiflis-Ceyhan daha sonra da Bakü-Tiflis-Erzurum 

Projeleri ile önemli bir mesafe 

kaydetmiş ve Nabucco Projesi ile bu çabalar 

Hazar Denizi’nin doğusuna geçmeye 

çalışmıştır. Bu süreç enerji taşımacılığında 

Türkiye’yi Rusya’nın potansiyel bir rakibi konumuna 

getirmiştir. 

Güney Akım Projesi bu çerçevede Rus- 

51 

12 

Nabucco could cost up to 14 bln euros, Oettinger, Reuters, 13 

Ekim 2011, http://www.reuters.com/article/2011/10/13/nabucco-idUK- 

L5E7LD2X520111013 

ayrıca Vladimir Socor, Nabucco faces cost surge, Asia Times, 26 Şubat 

2011, 

http://www.atimes.com/atimes/Central_Asia/MB26Ag01.html 

13 

Hungarian Leader Says Pipeline Project Is In Trouble, The New York 

Times, 23 Nisan 2012, http://www.nytimes.com/2012/04/24/business/ 

global/hungarian-leader-says-pipeline-project-is-in-trouble.html 

14 

Germany’s RWE Revises Nabucco Participation, RIANOVOSTI, 13 Mayıs 

2012 http://en.rian.ru/world/20120513/173424873.html 




52 

ya tarafından Nabucco’ya alternatif olarak 

hazırlanmış bir projedir. Zira Nabucco, Rusya 

tarafından, Rusya’nın gerek Orta Asya, 

Kafkaslar ve Hazar bölgesindeki ve gerekse 

Avrupa’daki ekonomik ve siyasi çıkarları açısından 

bir tehdit unsuru olarak algılanmıştır. 

Projenin gerçekleşmesi halinde bir yandan 

Rusya’nın transit bir ülke olarak Orta Asya 

ve Hazar bölgesi ülkeleri üzerindeki siyasi 

ve ekonomik nüfuzu azalacak, öte yandan 

projeyle taşınacak gaz Avrupa’da Rus gazı 

ile rekabet edebilecektir. 

Rusya açısından gerek Orta Asya-Hazar 

bölgesinde ve gerekse Avrupa’da stratejik 

üstünlüğün korunabilmesi için Orta Asya ve 

Hazar bölgesi kaynaklarının arada Rusya 

olmaksızın Avrupa’ya ulaşmasının mutlaka 

engellenmesi gerekmektedir. Rusya-Gürcistan-Ermenistan-İran 

ekseni bu fonksiyonu 

görme kapasitesine sahip olmakla birlikte, 

Gürcistan’ın Rusya ekseninden çıkması sonucu 

Bakü-Tiflis-Ceyhan ve Bakü-Tiflis-Erzurum 

projeleri gündeme gelmiş ve Rusya bu 

anlamda kısmen güç kaybına uğramıştır. Bunun 

üzerine Rusya, doğuyu batıdan ayıran 

ikinci bir hat oluşturma çabasına girmiştir. 

Bu hat Rusya-Hazar Denizi-İran hattıdır. Rusya 

Hazar Denizi’ni hukuken sorunlu bir yer 

noktasına taşıyarak ve İran’ın ne savaş ne 

de barışla aşılmasına müsaade etmeyerek, 

Orta Asya ve Hazar bölgesi doğal kaynaklarının 

batıya ulaşmasını engellemektedir. 

Doğuda Orta Asya ve Hazar bölgesi ile 

Türkiye arasında duvar örerek bölgenin doğal 

kaynaklarının kendi aracılığı olmadan 

batıya ulaşmasını engelleyen Rusya, batıda 

Avrupa pazarına doğrudan ulaşmak için 

eski Baltık Ülkeleri, Ukrayna ve Belarus’un 

oluşturduğu duvarı yıkmaya çalışmaktadır. 15 

Rusya nasıl Orta Asya ülkelerinin doğal kaynaklarının 

batıya aktarılmasında bir transit 

ülke ise bu ülkeler de gerek Orta Asya ülkelerinin 

ve gerekse Rusya’nın kaynaklarının 

batıya aktarılmasında transit ülke konumundadırlar. 

Bu açıdan Rusya bir yandan kendi 

transit konumunu korumaya çalışırken öte 

15 

Polonya’yı da bu ülkeler grubu içinde ele almak mümkündür. Zira 

aynı anda hem Polonya hem de Ukrayna ile sorun yaşayan Rusya’nın 

Avrupa’ya karayolundan ulaşması imkansızdır. 

yandan kendisi açısından transit olan ülkeleri 

by-pass etme amacını taşımaktadır. 

Bu çerçevede Rusya, batısında bulunan 

Baltık Ülkeleri-Ukrayna-Belarus hattını bypass 

etmek ve Almanya’ya doğrudan doğal 

gaz taşımak için önce Kuzey Akım Boru Projesini 

ortaya koymuştur. Bu proje ile Baltık 

Denizinden Almanya’ya uzanan 1.224 km 

uzunluğunda ve 55 bcm doğal gaz taşıma 

kapasitesine sahip bir hattın inşasına başlanmıştır. 

Kuzey Akım Projesi, Rusya’dan 

Almanya’ya karadan yapılacak doğal gaz 

boru hatlarına kıyasla daha pahalı olması 

ve bazı AB üyesi ülkeleri de by-pass etmesi 

sebebiyle ciddi eleştirilere hedef olmuştur. 

Zira daha ucuza yapılması mümkün olan 

hatlar varken, üye ülkelerin by-pass edilmesi 

amacıyla daha pahalı hatların tercih edilmesi 

AB’nin kuruluş felsefesine aykırıdır. Ancak, 

Rusya’nın enerji açısından taşıdığı önem 

ve Almanya’nın AB içindeki ekonomik-siyasi 

ağırlığı bu projenin sorunsuz olarak gerçekleşmesini 

mümkün kılabilmiştir. Böylece, 

Doğu Avrupa ülkelerinin kaderleri tarihte 

örnekleri defalarca görüldüğü gibi bir kez 

daha Rus-Alman anlaşmaları ile tayin edilmeye 

başlanmıştır. 

Kuzey Akım Boru Hattı ile en önemli hedeflerinden 

birine ulaşan ve batısındaki ülkeleri 

by-pass etmeyi başaran Rusya, Nabucco 

Projesini gerek Orta Asya-Hazar bölgesi 

ülkeleri ve gerekse AB üzerindeki ekonomiksiyasi 

nüfuzuna bir tehdit olarak gördüğünden, 

bu defa Güney Akım Boru Hattı Projesini 

ortaya koymuştur. Güney Akım Boru 

Hattı Projesi Nabucco’yu (en azından kısa 

dönemde) devre dışı bırakarak Rusya’nın 

Orta Asya-Hazar bölgesinde siyasi ve ekonomik 

ağırlığını korumasını ve AB pazarında 

ekonomik ağırlığını artırmasını sağlayacak 

bir proje olarak tasarlanmıştır. 

AB’nin artan doğal gaz ihtiyaçlarının güvenli 

bir şekilde temini için ortaya konulan 

Nabucco Projesinin, gaz kaynaklarındaki 

belirsizlikler, yaşanan ekonomik kriz ve bu 

krizin Nabucco Konsorsiyumu üyesi firmalar 

üzerindeki etkileri ile proje maliyetine ilişkin 

belirsizlikler sebebiyle geri plana düşmesi 

Güney Akımın şansını büyük oranda artırmıştır. 

Ancak Nabucco Projesi asıl darbeyi Gü- 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Kenan Şahin 

ney Avrupa Hattı için TAP’a verilen destek ve 

daha sonra da Şah Denizi Konsorsiyumu’nu 

oluşturan iki ayrı şirket tarafından ortaya atılan 

SEEP ve TANAP projeleri ile almıştır. Güney 

Akım Projesi’nin de doğal gaz kaynaklarına 

ilişkin sorunları olduğu düşünülmekte 

ise de, projenin Rusya açısından taşıdığı büyük 

önem ve dolayısıyla Rusya’nın projeye 

verdiği büyük destek sebebiyle bu sorunlar 

ikinci plana itilebilmektedir. 

Nabucco’nun ikinci plana düşmesi ve 

Güney Akım Projesinin ön plana çıkması 

Rusya’nın elini güçlendirirken, Azerbaycan 

Cumhuriyeti Devlet Petrol Şirketi (SO- 

CAR) tarafından ortaya konulan TANAP da 

Azerbaycan’ı kuvvetlendirmiştir. Sürecin 

kaybedenleri ise şimdilik Türkiye, Ukrayna 

ve Hazar Denizi’nin doğusundaki başta 

Türkmenistan olmak üzere Türk Dünyası olmuştur. 

Bir yandan Türkiye’nin enerjide transit 

ülke olma konumu zayıflarken, öte yandan 

İran-Rusya işbirliği marifetiyle Avrupa’ya 

doğrudan ulaşması engellenen Türkmenistan 

ve Kazakistan gibi Orta Asya ülkeleri, 

Rusya, İran ve Çin arasında tercihler yapmaya 

zorlanmakta ve yapılan bu tercihler bu 

ülkelerin rejimlerinden ekonomilerine kadar 

her alanda belirleyici olabilmektedir. 

Halen ABD ve AB’nin Türkmen gazının 

önce Azerbaycan’a ve oradan da Avrupa’ya 

taşınması amacıyla Trans-Hazar boru hattının 

inşa edilmesi için girişimlerini sürdürdüğü 

bilinmektedir. Trans-Hazar boru hattı 

Hazar’ın doğusu ile batısını birleştirerek, Hazar 

Denizi’ni doğu ile batı arasında örülmek 

istenen duvarın bir taşı olmak yerine, doğuyla 

batıyı birleştiren bir köprü haline getirecektir. 

Hazar’ın iki kıyısının bir boru hattı ile 

birbirine bağlanması, bölgenin doğal kaynaklarının 

Azerbaycan-Türkiye güzergahından 

batıya taşınmasını mümkün kılacaktır. 

Bu çerçevede, Nabucco Projesi akamete 

uğrasa ve Güney Akım inşa edilse bile, 

Türkiye’nin Trans-Hazar hattının yapılmasına 

yönelik çabaları desteklemeye devam etmesinin, 

uzun vadede hem Orta Asya-Hazar 

bölgesi ülkeleri, hem de Türkiye açısından 

son derece faydalı olacağı düşünülmektedir. 

Unutulmamalıdır ki Türkiye transit ülke olarak 

Rusya’nın en ciddi rakibidir ve eğer Orta 

Asya bölgesi kaynakları Türkiye üzerinden 

batıya taşınırsa Türkiye hem doğuda, hem 

de batıda bugünkünden çok daha yüksek 

bir ekonomik ve siyasi nüfuza sahip olacaktır. 

KAYNAKLAR 

BP Energy Outlook 2030 

http://www.bp.com/sectiongenericarticle800.do?categoryId=9037134&content 

Id=7068677 

BP Statistical Review of World Energy 

2013, 

http://www.bp.com/content/dam/bp/ 

pdf/statistical-review/statistical_review_of_ 

world_energy_2013.pdf 

Demirmen Ferruh, BP-SOCAR duo deliver 

‘coup de grace’ to Nabucco, 19 Aralık 

2011, News.Az, 

http://www.news.az/articles/economy/51212 

Edison, Fact sheet: Information and Details 

on the ITGI and IGB Pipelines, 

http://www.edison.it/media/ITGIpipeline. 

pdf 

Euroactiv, Greek Crisis Kills ITGI Pipeline 

Project, 21 Şubat 2012 

http://www.euractiv.com/energy/greekcrisis-kills-itgi-pipeline-news-510994 

European Commission, Direktorate-General 

for Energy, Market Observatory for 

Energy Key Figures 2011 

http://ec.europa.eu/energy/observatory/ 

countries/doc/key_figures.pdf 

European Greens Say No to Shale Gas 

Extraction (Fracking) in Europe, 16. Council 

Meeting European Green Party Resolution, 

Kopenhag, 11-13 Mayıs 2012. 

http://europeangreens.eu/sites/europe- 

53 




54 

angreens.eu/files/NO%20to%20Shale%20 

Gas%20Fracking%20in%20Europe%20 

as%20Adopted.pdf 

Friedrich Ebert Stiftung, Expert Opinions 

and Studies on Economic and Social Policy, 

Diskurs, Scenarios for Phasing Out Nuclear 

Energy in Germany, Ekim 2011. 

http://library.fes.de/pdf-files/wiso/08506. 

pdf 

Gazprom, South Stream Energising Europe, 

Presentation, Brüksel, 25 Mayıs 2011. 

http://www.gazprom.com/f/ 

posts/85/290063/presentation.pdf 

Germany’s RWE Revises Nabucco Participation, 

RIANOVOSTİ, 13 Mayıs 2012 http:// 

en.rian.ru/world/20120513/173424873.html 

Hungarian Leader Says Pipeline Project 

Is In Trouble, The New York Times, 23 Nisan 

2012, 

http://www.nytimes.com/2012/04/24/ 

business/global/hungarian-leader-sayspipeline-project-is-in-trouble.html?_r=0 

İleri Çisel, İKV Değerlendirme Notu, Dünden 

Bugüne Nabucco Projesi, Aralık 2011. 

http://www.ikv.org.tr/images/upload/ 

data/files/dunden_bugune_nabucco_projesi.pdf 

MİTei, The Future of Natural Gas, An 

Interdiciplinary MIT Study, Interim Report, 

2010, 

http://mitei.mit.edu/publications/reportsstudies/future-natural-gas 

Nabucco could cost up to 14 bln euros, 

Oettinger, Reuters, 13 Ekim 2011, http:// 

www.reuters.com/article/2011/10/13/nabucco-idUKL5E7LD2X520111013 

Philippe&Partners, Final Report on Unconventional 

Gas in Europe, Brüksel, 8 Kasım 

2011 

http://ec.europa.eu/energy/studies/ 

doc/2012_unconventional_gas_in_europe. 

pdf 

Şahin Kenan, Rusya Federasyonu Enerji 

Sektörünün Yapısı, Sektörde Yaşanan Gelişmeler 

ve Rusya Federasyonu’nun G-8 Başkanlığı, 

TC Dışişleri Bakanlığı, Uluslararası 

Ekonomik Sorunlar Dergisi, Sayı XX, Şubat 

2006. 

http://www.mfa.gov.tr/rusya- 

federasyonu-enerji-sektorunun-yapisi_- 

sektorde-yasanan-gelismeler-ve-rusyafederasyonu_nun-g-8-baskanligi-.tr.mfa 

Vladimir Socor, Nabucco faces cost surge, 

Asia Times, 26 Şubat 2011, 

http://www.atimes.com/atimes/Central_ 

Asia/MB26Ag01.html 

Yıl: 26 • Sayı: 123

KAMU GÖREVLİSİ OLMAYAN 

SÖZLEŞMELİ AİLE HEKİMİ VE AİLE 

SAĞLIĞI ELEMANI İSTİHDAMI 

Nihat Kayar* 

*Öğr. Gör., Mersin Üniversitesi İİBF Kamu Yönetimi Bölümü 

1 

Aile Hekimliği Pilot Uygulaması Hakkında Kanun, No: 5258,Tarihi: 

24/11/2004, R.G.: 9/12/2004, 25665. 

2 

Resmi Gazete: 6.7.2005, 25867. 

3 

Resmi Gazete: 12.08.2005, 25904. 

4 

Danıştay, 5. D., Karar: 2009/2011, Esas: 2007/6860, Karar Tarihi: 

15/04/2009. 

5 

Resmi Gazete: 25.05.2010, 27591. 

A. KONUYA İLİŞKİN MEVZUAT 

24 Kasım 2004 tarih ve 5258 sayılı Aile Hekimliği 

Pilot Uygulaması Hakkında Kanun’la, 

Sağlık Bakanlığı’nın pilot olarak belirleyeceği 

illerde aile hekimi ve aile sağlığı elemanı istihdamına 

karar verilmiştir. 1 Kanun’un yürürlüğe 

girmesinden sonra, 6 Temmuz 2005 

tarihli Aile Hekimliği Pilot Uygulaması Hakkında 

Yönetmelik 2 ve 12 Ağustos 2005 tarihli 

Aile Hekimliği Pilot Uygulaması Kapsamında 

Sağlık Bakanlığınca Çalıştırılan Personele 

Yapılacak Ödemeler ve Sözleşme Şartları 

Hakkında Yönetmelik yürürlüğe girmiştir. 3 12 

Ağustos 2005 tarihli Yönetmeliğin iptali için 

İzmir Tabip Odası tarafından açılan davada 

Danıştay red kararı vermiştir. 4 Daha sonra 6 

Temmuz 2005 tarihli Yönetmeliği yürürlükten 

kaldıran 25 Mayıs 2010 tarihli Aile Hekimliği 

Uygulama Yönetmeliği 5 ve son olarak da 12 

Ağustos 2005 tarihli Yönetmeliği yürürlükten 

kaldıran 30 Aralık 2010 tarihli Aile Hekimliği 

Uygulaması Kapsamında Sağlık Bakanlığınca 

Çalıştırılan Personele Yapılacak Ödemeler 

İle Sözleşme Usul Ve Esasları Hakkında Yönetmelik 

çıkarılmıştır. 6 

Günümüzde konu 5258 sayılı Kanuna ve 

bu iki yönetmeliğe göre yürütülmektedir. Ancak 

5258 sayılı Aile Hekimliği Pilot Uygulaması 

Hakkında Kanun yerine Aile Hekimliği 

Uygulama Kanunu çıkarılacağı ve bunun alt 

mevzuatının oluşturulacağı Sağlık Bakanlığınca 

söylenmektedir. 7 

B. TANIMI, STATÜLERİ VE MALÎ HAK- 

LARI 

1. Aile Hekimi.- Aile hekimi, kişiye yönelik 

koruyucu sağlık hizmetleri ile birinci basamak 

teşhis, tedavi ve rehabilite edici sağlık 

hizmetlerini yaş, cinsiyet ve hastalık ayrımı 

yapmaksızın her kişiye kapsamlı ve devamlı 

olarak belli bir mekânda vermekle yükümlü, 

gerektiği ölçüde gezici sağlık hizmeti veren 

ve tam gün esasına göre çalışan aile hekimliği 

uzmanı veya Sağlık Bakanlığı’nın öngördüğü 

eğitimleri alan uzman tabip veya tabipdir 

(5258 m. 2). 

Tanımın unsurları.- 

- Aile hekimi, “aile hekimliği uzmanı” ola- 

6 

Resmi Gazete: 30/12/2010, 27801. 

7 

Sağlık Bakanlığı, 2010 Mali Yılı İdare Faaliyet Raporu, s. 37. 

55 


Kamu Görevlisi Olmayan Sözleşmeli Aile Hekimi Ve Aile Sağlığı Elemanı İstihdamı 

56 

8 

Mustafa Özyurt - ... sevk ettiği hasta, gönderdiği kurum 

tarafından geri çevrilmeyecek şekilde sevk edilmelidir. Aile hekimi 

hastayı sevk ettiğinde, sevk ettiği üniversite hastanesi veya daha 

büyük bir gelişmiş hastane diyebilecektir ki, ben bu hastayı kabul 

etmiyorum, al başına çal, geri gönderiyorum... Buna da mutlaka 

bir müeyyide konulması lazım; mesela “hekimin gönderdiği hasta 

geri döndürülmeyecektir” veya “aile hekiminin gönderdiği hastaya 

mutlaka hastanede bakılacaktır” şeklinde bir müeyyide konulması 

lazım. Bana sorarsanız arkadaşlar -bir hekim olarak söylüyorumbu 

tasarı çalakalem yazılmıştır, hiç üzerinde düşünülmemiştir./ ... 

yıllar önce, bazı iktidarlar aile hekimliğine geçmek için girişimlerde 

bulunmuşlardır. 1990 yılında İngiltere’den Prof. Abel Smith isminde 

bir hekim çağrılmıştır Türkiye’ye “biz aile hekimliğine geçmek 

istiyoruz, ne dersiniz” diye kendisine sorulmuştur. Prof. Abel 

Smith “sakın aile hekimliğine geçmeyin; çünkü, birincisi, ücretsiz 

olarak bütün hastalarınıza bakamazsınız. İkincisi, sağlık alanındaki 

insangücünü ülkenize tamamen yaymadıktan sonra, eşit şekilde 

yaymadıktan sonra, bunda -kelimenin tam anlamıyla, kusura 

bakmayın- çuvallarsınız” demiştir. Bunları, 1990 yılında söylemiştir. 

Biz, 2004’e geliyoruz... hekim sayımız da yeterli. Türkiye’nin şu 

anda 95 000 hekimi var, 10 000 hekimi de işsiz, şurada burada 

çalışan hekim. Yani, siyasî iktidar, eğer isterse, bu hekimleri 

düzgün bir şekilde dağıtabilse, ülkenin her tarafına dağıtabilse, şu 

anda uygulanan 224 sayılı Yasayla çok daha iyi sonuç alınacaktır. 

bileceği gibi, Sağlık Bakanlığı’nın öngördüğü 

eğitimleri alan uzman tabip veya tabip de 

olabilir. 

- Aile hekimi, kişiye yönelik koruyucu 

sağlık hizmetleri ile birinci basamak teşhis, 

tedavi ve rehabilite edici sağlık hizmetlerini 

vermekle yükümlüdür. Bu hizmet, Anayasaya 

göre, yönetsel bir kamu hizmeti olan ve 

Devletin yürütmekle yükümlü olduğu asli ve 

sürekli sağlık kamu hizmetlerinin bir parçasıdır. 

- Bu hizmetlerin, yaş, cinsiyet ve hastalık 

ayrımı yapmaksızın her kişiye sunulması 

zorunludur. 5258 sayılı Kanunun TBMM görüşmelerinde 

tartışmalar yaşanmış ve doktorların 

hastalık ayrımı yapabilecekleri dile 

getirilmiştir. 8 

- Aile hekimlerine, hizmetleri, kapsamlı ve 

sürekli olarak ve belli bir mekânda vermek 

yükümlülüğü getirilmiştir. Kapsam konusu 

muğlak ve belirsizdir. Mekân konusunda 

Kanuna hüküm konulmuştur. Buna göre, 

Hazine, belediye veya il özel idaresine ait taşınmazlardan 

aile sağlığı merkezi olarak kullanılması 

uygun görülenler, Maliye Bakanlığı, 

belediye veya il özel idarelerince bu amaçla 

kullanılmak üzere doğrudan aile hekimine kiraya 

verilebilir (m.4). 

- Aile hekimi, gerektiği ölçüde gezici sağlık 

hizmeti ve yerinde sağlık hizmeti de verebilecektir. 

Gezici sağlık hizmeti, aile hekimi 

ve/veya aile sağlığı elemanının, il sağlık müdürlüğü 

tarafından belirlenen uzak mahalle, 

belde, köy, mezra gibi yerleşim birimlerine 

Bakanlıkça belirlenen usul ve esaslara göre 

giderek mahallinde vereceği sağlık hizmetidir 

(A.H.U. Yön. m.3/1-ğ ). Yerinde sağlık hizmeti 

ise, aile hekimi ve/veya aile sağlığı elemanının, 

belirlenen cezaevi, çocuk ıslahevi, 

huzurevi, korunmaya muhtaç çocukların 

barındığı çocuk yuvaları ve yetiştirme yurtları 

gibi toplu yaşam alanlarına giderek yerinde 

vereceği sağlık hizmetidir (m.3/1-k ). 

- Aile hekimi, tam gün esasına göre çalışan 

kişidir. Bu nedenle, hizmetin sürekli verilmesi 

zorunluluğu nedeniyle, A.H.U.Y.’nde 

“Geçici aile sağlığı elemanı” da öngörülmüştür. 

Bu kişi, aile sağlığı elemanının yıllık 

izin, hastalık izni ve benzeri nedenlerle görev 

başında bulunamadığı sürede yerine bakan 

veya boş aile sağlığı elemanı pozisyonuna 

yerleştirme yapılıncaya kadar bu pozisyona 

görevlendirilen aile sağlığı elemanıdır 

(A.H.U. Yön. m.3/1-g ). 

2. Aile Sağlığı Elemanı.- 5258 sayılı 

Kanun’da aile sağlığı elemanı, aile hekimi 

ile birlikte hizmet veren hemşire, ebe, sağlık 

memuru “gibi” sağlık elemanı olarak tanımlanmıştır 

(m.2). 12 Ağustos 2005 tarihli Yönetmelik 

bu tanımı aynen tekrarlamış, ancak 

halen yürürlükteki Aile Hekimliği Uygulama 

Yönetmeliği’nde (m. 3/1-c) ise, aile sağlığı 

elemanı, “Aile hekimi ile birlikte hizmet veren, 

sözleşmeli olarak çalıştırılan veya Bakanlıkça 

görevlendirilen hemşire, ebe, sağlık memuru 

(toplum sağlığı) ve acil tıp teknisyeni” olarak 

tanımlanarak “gibi” kelimesinden “sağlık 

memuru (toplum sağlığı) ve acil tıp teknisyeni” 

anlaşılması gerektiği hükme bağlanmıştır. 

Yönetmelikteki bu hüküm değişmediği sürece, 

aile sağlığı elemanı olarak çalıştırılacaklar 

yalnızca dört grup çalışan yani hemşire, 

ebe, sağlık memuru (toplum sağlığı) ve acil 

tıp teknisyenidir. Nitekim Sağlık Bakanlığı’nın 

kamu görevlisi olmayan 3.000 aile sağlığı 

elemanı istihdamına ilişkin Temmuz 2011 tarihli 

yazısında, ilgili pozisyonlara; Türkiye’de 

mesleğini icra etmeye yetkili ve ortaöğretim 

veya yüksek öğretim kurumlarının ebelik, 

hemşirelik, sağlık memuru (toplum sağlığı), 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Nihat Kayar 

acil tıp teknisyenliği bölümlerinden mezun 

olanların başvurabileceği belirtilmiştir. 9 

3. Kamu Görevlisi Olmayan Aile Hekimi 

Ve Aile Sağlığı Elemanı Alınması.- Sağlık 

Bakanlığı; Bakanlık veya diğer kamu kurum 

veya kuruluşları personeli olan uzman tabip, 

tabip ve aile sağlığı elemanı olarak çalıştırılacak 

sağlık personelini, kendilerinin talebi 

ve kurumlarının veya Bakanlığın muvafakatı 

üzerine, 657 sayılı Kanun ile diğer kanunların 

sözleşmeli personel çalıştırılması hakkındaki 

hükümlerine bağlı olmaksızın, sözleşmeli 

olarak çalıştırmaya veya bu nitelikteki Bakanlık 

personelini aile hekimliği uygulamaları 

için görevlendirmeye yetkilidir (5258 m. 

3/1). Pilot ilde boş aile hekimi ve aile sağlığı 

elemanı pozisyonları görevlendirme suretiyle 

doldurulur. Farklı ilçeden görevlendirme 

yapılması halinde, görevlendirme süresi, 

personelin rızası olmadıkça 6 ayı geçemez. 10 

Aile sağlığı elemanları, aile hekimi tarafından 

belirlenen ve Sağlık Bakanlığı tarafından 

uygun görülen, kurumlarınca da muvafakati 

verilen Bakanlık veya diğer kamu kurum 

ve kuruluşları personeli arasından seçilir ve 

bunlar sözleşmeli olarak çalıştırılır. Bu suretle 

eleman temin edilememesi halinde, Sağlık 

Bakanlığı, personelini bu hizmetler için 

görevlendirebilir. İhtiyaç duyulması halinde, 

Türkiye’de mesleğini icra etmeye yetkili ve 

657 sayılı Kanunun 48/(A) bendinin (4), (5) 

ve (7) numaralı alt bentlerindeki şartları 11 

taşıyan kamu görevlisi olmayan uzman tabip, 

tabip ve aile sağlığı elemanları; Sağlık 

Bakanlığının önerisi, Maliye Bakanlığının uygun 

görüşü üzerine sözleşme yapılarak aile 

hekimliği uygulamalarını yürütmek üzere çalıştırılabilir 

(5258 m. 3/2). 

Sözleşmeli olarak çalışan aile hekimi ve 

aile sağlığı elemanları kurumlarında aylıksız 

veya ücretsiz izinli sayılırlar ve bunların kadroları 

ile ilişkileri devam eder. Bu personel, 

9 

Vekil ebe-hemşire- sağlık memuru (toplum sağlığı) olarak çalışan 

kişiler de başvuru yapabilecektir. 

10 

EK-1 Aile Hekimliği Uygulamasında Atama ve Nakillerle İlgili 

Usul ve Esaslar m. 4. 

11 

4. Kamu haklarından mahrum bulunmamak. 5. ... suçlarından 

mahkûm olmamak. 7. 53 üncü madde hükümleri saklı kalmak 

kaydı ile görevini devamlı yapmasına engel olabilecek akıl 

hastalığı bulunmamak. 

talepleri halinde eski görevlerine atanırlar 

ve sözleşmeli statüde geçen süreleri kazanılmış 

hak derece ve kademelerinde veya 

kıdemlerinde değerlendirilir. Sözleşmeli personel 

statüsünde çalışmakta iken aile hekimi 

ve aile sağlığı elemanı statüsüne geçenlerden 

önceki sözleşmeli personel statüsüne 

dönmek isteyenler, eski kurumlarındaki boş 

pozisyonlara öncelikle atanırlar ve bu kapsamdaki 

çalışmaları hizmet sürelerinde dikkate 

alınır. 

6 Temmuz 2005 tarihli Yönetmelik Ek 1 

Aile Hekimliği Uygulamasında Atama ve Nakille 

İlgili Usul ve Esaslar’da (m. 2), aile hekimliği 

uygulamasına geçilen illerde öncelik 

sıralaması, aile hekimleri için sözleşme ile 

çalıştırılacak aile hekimleri (kamu görevlisi 

olmayanlar dahil değil); ve görevlendirme 

ile çalışacak aile hekimleri; Aile sağlığı elemanları 

öncelik sıralaması ise, sözleşme ile 

çalıştırılacak aile sağlığı elemanları (kamu 

görevlisi olmayan dahil değil) ve görevlendirme 

ile çalışacak aile sağlığı elemanlarına 

tanınmıştır. Görüldüğü gibi kamu görevlisi 

olmayan sözleşmeli istihdamına yönelik bir 

hüküm bu Yönetmeliğe konulmamıştır. 

25 Mayıs 2010 tarihli yürürlükteki Yönetmelik 

Ek 1 Aile Hekimliği Uygulamasında 

Atama ve Nakille İlgili Usul ve Esaslar’da ise 

açıkça kamu görevlisi olmayan aile hekimi 

(m. 2/2-b) ve kamu görevlisi olmayan sözleşmeli 

aile sağlığı elemanı (m. 3/2-b) istihdamı 

düzenlenmiştir. 

- Kamu görevlisi olmayan uzman tabip ve 

tabiplerin yerleştirilmeleri.- Pilot ilde aile hekimliği 

pozisyonlarının doldurulamaması halinde 

Valilik kamu görevlisi olmayan tabip ve 

uzman tabiplerden aile hekimi olarak çalıştırılmak 

üzere ihtiyaç duyulan sayıyı belirleyerek 

Bakanlıktan talepte bulunur. Bakanlığın 

önerisi ve Maliye Bakanlığının uygun görüşü 

ile pozisyon adedi belirlenir. Kanunun 3 

üncü maddesinin ikinci fıkrasındaki şartları 

taşıyıp kamu görevlisi olmayan uzman tabip 

ve tabiplerin başvuruları alınır ve prim ödenmek 

suretiyle kamu sektörü dışında çalıştıkları 

süreler de dahil edilerek hizmet puanları 

hesaplanır. Bu hizmet puanı sadece aile hekimliği 

ilk yerleştirme ve nakillerinde geçerlidir. 

Kamu görevlisi olmayan uzman tabip ve 

57 



58 

tabiplerin yerleştirilmeleri belirlenen usule 12 

göre yapılır. 

- Kamu görevlisi olmayan ebe, hemşire 

veya sağlık memurlarının (toplum sağlığı) 

yerleştirilmesi.- Pilot ilde aile sağlığı elemanı 

pozisyonlarının doldurulamaması halinde 

Valilik aile sağlığı elemanı olarak çalıştırılmak 

üzere ihtiyaç duyulan yerleri ve sayıyı 

belirleyerek Bakanlıktan talepte bulunur. 

Bakanlığın önerisi ve Maliye Bakanlığının 

uygun görüşü ile pozisyon adedi belirlenir. 

Kanunun 3 üncü maddesinin ikinci fıkrasındaki 

şartları taşıyıp pozisyona yerleşme 

tarihi itibari ile altı ay öncesine kadar kamu 

görevlisi olmayan ebe, hemşire veya sağlık 

memurlarından (toplum sağlığı) aile hekimi 

ile anlaşanlar anlaştıkları pozisyon için aile 

sağlığı elemanı sözleşmesi imzalarlar. 

Bu düzenlemeden sonra kamu görevlisi 

olmayan uzman tabip ve tabip istihdamı yoluna 

gidilmiştir. En son 2011 yılının Temmuz 

ayında kamu görevlisi olmayan aile sağlığı 

elemanı pozisyonunda 3.000 ebe, hemşire 

veya sağlık memuru (toplum sağlığı) ve acil 

tıp teknisyeni alımına karar verilmiştir. Sağlık 

Bakanlığı verilerine göre, ülke genelinde Aile 

Hekimliği uygulamasına geçildikten sonra 

31 Aralık 2010 tarihi itibariyle, toplam 20,185 

12 

a) Kamu görevlisi olan tabip ve uzman tabiplerin yerleştirilmeleri: 

... Başvuru yapan aile hekimliği uzmanları birinci grup, tabipler ve 

diğer uzman tabipler ise ikinci grup olacak şekilde hizmet puanına 

göre sıralanırlar… Kamu kurum ve kuruluşlarında çalışıp, 

aile hekimliği eğitimi alarak sertifika sahibi olan ve Bakanlıkça 

belirlenen usul ve esaslara göre seçilerek birinci aşama uyum 

eğitiminde eğitici olarak yer aldığını belgeleyenler eğitici olarak 

katıldıkları her bir eğitim için ..., ek puanlamaya tâbi tutulurlar... 

Yerleştirmeler önce birinci grup olmak üzere en yüksek hizmet 

puanından başlanarak yapılır./ Birinci grubun yerleştirilmesi: Aile 

hekimliği uzmanları, grup çalışmasının sağlanması, uzmanlık 

hizmetlerinin yaygınlaştırılması ve kişilerin hizmet unsurlarından 

dengeli bir şekilde yararlanabilmeleri için her aile sağlığı 

merkezinden bir pozisyonu tercih ederek yerleşme hakları 

vardır. Bununla birlikte dört (dahil) - altı (dahil) birim planlanmış 

aile sağlığı merkezlerinde ikinci bir aile hekimliği uzmanı, altının 

üzerinde birim bulunan aile sağlığı merkezlerinde ise her üç birim 

için bir aile hekimliği uzmanı daha o pozisyonlardan birini tercih 

ederek yerleşebilir. Aile hekimliği uzmanı, aile hekimliği uzmanı 

kontenjanı dolan bir aile sağlığı merkezine ancak bir alt gruptan 

hizmet puanları sıralamasına göre yerleşebilir./ İkinci grubun 

yerleştirilmesi: Birinci grubun yerleştirilmesinde tercih hakkını 

kullanmayan aile hekimliği uzmanları, tabipler ve diğer uzman 

tabipler en yüksek hizmet puanından başlamak üzere tercihlerine 

göre boş kalan aile hekimliği pozisyonlarına yerleşirler. 

hekim görev yapmaya başlamıştır. 13 2010 

sonu itibariyle 3.600 kişiye bir aile hekimi 

hizmet vermektedir. Yıllar itibariyle aile hekimine 

kayıtlı kişi sayısının kademeli olarak 

azaltılması planlanmıştır. 14 

- Döner sermaye payı ve verilecek ücret.- 

Kadroya bağlı olarak veya sözleşmeli personel 

pozisyonlarında görev yapan personelden 

Sağlık Bakanlığınca aile hekimi veya 

aile sağlığı elemanı olarak görevlendirilenlere, 

209 sayılı Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığına 

Bağlı Sağlık Kuruluşları ile Esenlendirme 

(Rehabilitasyon) Tesislerine Verilecek 

Döner Sermaye Hakkında Kanun uyarınca 

ek ödeme yapılmaz. Bunlara, aylıklarına ve 

ücretlerine ilaveten, çalıştıkları günler dikkate 

alınarak belirlenen miktarların yarısını aşmamak 

üzere tespit edilecek tutarda ödeme 

yapılır. Sözleşme yapılan aile hekimi ve aile 

sağlığı elemanlarına, 657 m. 4/(B) bendine 

göre belirlenen en yüksek brüt sözleşme ücretinin 

aile hekimi için (6) katını, aile sağlığı 

elemanı için (1,5) katını aşmamak üzere tespit 

edilecek tutar, çalışılan ay sonuçlarının ilgili 

sağlık idaresine bildiriminden itibaren 15 

gün içerisinde ödenir. 

Sözleşmeli olarak çalışmaya başlayanların, 

daha önce bağlı oldukları sosyal güvenlik 

kuruluşlarıyla ilişkileri aynı şekilde devam 

ettirilir. Ancak, her türlü prim, kesenek ve kurum 

karşılıkları verilecek ücretlerden kesilerek 

ilgili sosyal güvenlik kuruluşuna aktarılır. 

Bunlar önceki durumları çerçevesinde tedavi 

yardımlarından yararlanmaya devam ederler. 

Aile hekimi ve aile sağlığı elemanlarının 

durumları ve aile hekimliği uzmanlık eğitimi 

almış olup olmadıkları da dikkate alınmak 

suretiyle yapılacak ödeme tutarlarının tespitinde; 

çalıştığı bölgenin sosyo-ekonomik 

gelişmişlik düzeyi, aile sağlığı merkezi giderleri, 

tetkik ve sarf malzemesi giderleri, kayıtlı 

kişi sayısı ve bunların risk grupları, gezici 

sağlık hizmetleri ile aile hekimi tarafından 

karşılanmayan gider unsurları gibi kriterler 

esas alınır. Sağlık Bakanlığınca belirlenen 

standartlara göre, koruyucu hekimlik hizmetlerinin 

eksik uygulaması halinde bu öde- 

13 

Sağlık Bakanlığı 2010 Mali Yılı İdare Faaliyet Raporu, s. 48. 

14 

Sağlık Bakanlığı 2010 Mali Yılı İdare Faaliyet Raporu, s. 49. 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Nihat Kayar 

me tutarından brüt ücretin %20’sine kadar 

indirim yapılır. Sosyo-ekonomik gelişmişlik 

düzeyi ücreti, aile sağlığı merkezi giderleri, 

tetkik ve sarf malzemesi giderleri ve gezici 

sağlık hizmetleri ödemelerinden Damga Vergisi 

hariç herhangi bir kesinti yapılmaz. 

Aile hekimleri ve aile sağlığı elemanları, 

mevzuat ve sözleşme hükümlerine uygunluk 

ile diğer konularda Bakanlık, ilgili mülkî 

idare ve sağlık idaresinin denetimine tâbidir. 

Aile hekimi ve aile sağlığı elemanları, görevleriyle 

ilgili ya da görevleri başında işledikleri 

veya kendilerine karşı işlenen suçlarda Devlet 

memurları gibi kabul edilir. Aile hekimi ve 

aile sağlığı elemanları, 3628 sayılı Mal Bildiriminde 

Bulunulması, Rüşvet ve Yolsuzluklarla 

Mücadele Kanunu gereğince mal bildiriminde 

bulunmakla yükümlüdür (m.6). 

C. SÖZLEŞMENİN HUKUKİ NİTELİĞİ 

Aile hekimliği konusunda, Sağlık Bakanlığı 

personeli veya diğer kamu kurum ve kuruluşları 

personeli ile yapılan sözleşmenin yönetsel 

hizmet sözleşmesi olduğunda tartışma 

yoktur. Burada asıl sorun, kamu görevlisi 

olmayan ve serbest çalışan uzman tabip, 

tabip, ebe, hemşire, sağlık memuru (toplum 

sağlığı) ve acil tıp teknisyenleri ile imzalanan 

sözleşmenin niteliğidir. 

Yönetsel hizmet sözleşmesi, yönetsel 

sözleşmelerin bir türüdür. Bunlar, Anayasanın 

128’inci maddesi kapsamında “Devletin, 

kamu iktisadî teşebbüsleri ve diğer kamu tüzelkişilerinin 

genel idare esaslarına göre yürütmekle 

yükümlü oldukları kamu hizmetlerinin 

gerektirdiği aslî ve sürekli görevler”i yürütecek 

olan diğer kamu görevlileri ile yönetim 

arasında yapılan iki yanlı bir idari işlemdir. 

Burada karşımıza başka bir sorun çıkmaktadır. 

O da, kamu görevlisi olmayan aile hekimleri 

ve aile sağlığı elemanları diğer kamu 

görevlisi midir? Çünkü, bunların diğer kamu 

Tablo 3.5: Aile Hekimi ve Aile Sağlığı Elemanı İstihdamı 

59 

görevlisi olarak kabul edilmeleri durumunda, 

bunlarla yapılan sözleşmeler, yönetsel 

hizmet sözleşmesi olarak kabul edilecektir. 

Anayasa Mahkemesinin Çoğunluk Görüşü.- 

5258 sayılı Kanunla ilgili olarak açılan 

iptal davasında Anayasa Mahkemesi, aile 



60 

15 

Anayasa Mahkemesi, Esas: 2005/10, Karar: 2008/63, Karar 

Günü: 21.2.2008, R.G.: 7.11.2008, 27047. 

hekimleri ve aile sağlığı elemanlarınca sunulacak 

olan aile hekimliği hizmetlerinin, Devletin 

genel idare esaslarına göre yürütmekle 

yükümlü olduğu kamu hizmetinin gerektirdiği 

asli ve sürekli görevlerden olduğunu 

kabul etmiş ve aile hekimliği uygulamasında 

çalıştırılacakları da diğer kamu görevlileri 

içerisinde saymıştır. Mahkemeye göre, 

128’inci maddedeki “diğer kamu görevlileri” 

kavramı, memurlar ve işçiler dışında, kamu 

hizmetinin gerektirdiği asli ve sürekli görevlerde, 

kamu hukuku ilişkisiyle çalışanları kapsamakta 

olup, kamu hizmetlerinin gerektirdiği 

asli ve sürekli görevlerde memur ve/ 

veya diğer kamu görevlilerinden hangisinin 

çalıştırılacağına ilişkin tercih yasakoyucunun 

takdir alanı içindedir. Mahkeme’ye göre, ihtiyaç 

duyulması halinde, belirtilen nitelikleri 

taşıyan kamu görevlisi olmayan kişilerle idari 

hizmet sözleşmesi yapılarak aile hekimliği 

uygulamalarını yürütmek olanaklıdır. Çünkü, 

aile hekimliği uygulamasında çalıştırılacak 

olan kamu görevlisi olmayan kişiler, “diğer 

kamu görevlisi” kapsamındadır. 15 

Mahkeme, kamu görevlisi olmayan kişilerle 

yapılacak olan sözleşmenin niteliği 

üzerinde ve diğer kamu görevlilerinin kimlerden 

oluştuğu konuları üzerinde, herhangi bir 

gerekçe ve açıklama getirmeden ya da çok 

zayıf gerekçelerle, doğrudan bunların diğer 

kamu görevlileri kapsamına girdiği ve bu 

nedenle de imzalanan sözleşmenin kamu 

hukuku ilişkisi anlamında bir yönetsel hizmet 

sözleşmesi olduğu varsayımı üzerinden 

hareketle bu sonuca ulaşmıştır. Mahkeme 

bu görüşe, 6’ya karşı 5 oyla ulaşmıştır. İptal 

isteminin reddine, Fulya KANTARCIOĞLU, 

Mehmet ERTEN, A. Necmi ÖZLER, Şevket 

APALAK ile Zehra Ayla PERKTAŞ’ın karşıoyları 

ve oyçokluğuyla karar verilmiştir. 

Kararın bir başka ilginç yönü de, çoğunluk 

görüşünü oluşturan 6 üyeden biri olan 

Serdar ÖZGÜLDÜR ise, bu görüşe değişik 

gerekçe ile katılmıştır. Özgüldür, Anayasa’nın 

56. ve 47. maddelerine atıfta bulunarak, 

aile hekimliği uygulamasında istihdam edilen 

kamu görevlisi olmayan kişilerin “diğer 

kamu görevlisi” sayılamayacaklarını söylemektedir. 

Bunların sunduğu sağlık hizmetinin 

özelliği dikkate alındığında “farklı” bir 

kategoriyi teşkil ettiği ve kamu hukukundan 

ziyade özel hukuk hükümlerine tâbi oldukları 

görülmektedir. 

Bu “farklı” kategoriye tâbi personelin 

“sözleşmeli” olarak çalıştırılmaları, kendilerinin 

657 sayılı Kanun’un 4. maddesi kapsamına 

girdiklerini göstermediği gibi, bu sözleşmenin 

“idari hizmet sözleşmesi” olarak 

da nitelendirilmesi mümkün değildir. Çünkü, 

“idari hizmet sözleşmesi” kamuda istihdam 

edilen ve işçi sayılmayan kişilerle idare arasında 

akdedilen bir sözleşme türüdür ve 

söz konusu kişiler 657 sayılı Kanun’un 4. 

maddesindeki dört istihdam türünden birini 

oluşturur. Bu sözleşmelerden kaynaklanan 

uyuşmazlıklar idari yargıda çözümlenmektedir. 

Sonuç olarak, bu kişileri “diğer kamu görevlisi” 

saymak mümkün olmadığından, bu 

kişilerle imzalanan sözleşmeyi de bir “idari 

hizmet sözleşmesi” saymaya olanak yoktur. 

Çünkü 5258 sayılı Kanunun tüm hükümleri 

incelendiğinde, bunların yönetim karşısında 

güçsüz bırakılmadıkları, bilakis karşılıklı iradelerin 

uyuşması esasına dayanan ve özel 

hukukun öngördüğü bir hizmet sözleşmesi 

olduğu görülür. Gerek anılan yönetmelik hükümleri, 

gerek bu yönetmelik uyarınca hazırlanan 

sözleşme metinleri incelendiğinde 

de, tek taraflı kamu gücünün söz konusu 

olmadığı, sözleşme feshi nedenlerinin karşılıklı 

ve dengeli bir biçimde düzenlendiği 

görülmektedir. 

Özgüldür, bu farklı gerekçelerle, yani 

bunların “diğer kamu görevlileri” kapsamına 

girmediği, bunlarla akdedilen sözleşmenin 

bir “idari hizmet sözleşmesi” olmayıp, özel 

hukuka tâbi bir hizmet sözleşmesi niteliğinde 

bulunduğu, dolayısıyle iptal isteminin bu 

gerekçelerle reddi gerektiğini düşünmektedir. 

Bu durumda, 6 üye, aile hekimliği hizmetlerinde 

çalıştırılan kamu görevlisi olmayanların 

Anayasanın 128’inci maddesi kapsamında 

diğer kamu görevlisi olmadıkları ve 

bunlarla yönetsel yargı denetimine tabi olan 

yönetsel hizmet sözleşmesi imzalanamayacağını 

söylemektedirler. 

Danıştay’ın Görüşü.- İzmir İlinin 5258 

sayılı Kanuna dayanılarak pilot il olarak 

belirlenmesine ilişkin 16 Şubat 2006 tarihli 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Nihat Kayar 

Sağlık Bakanlığı işlemi ile 2005/9142 sayılı 

Bakanlar Kurulu kararıyla yürürlüğe konulan 

Aile Hekimliği Pilot Uygulaması Kapsamında 

Sağlık Bakanlığı’nca Çalıştırılan Personele 

Yapılacak Ödemeler ve Sözleşme Şartları 

Hakkında Yönetmeliğin tüm hükümlerinin 

iptali istemiyle açılan iptal davasında, Danıştay, 

Anayasa Mahkemesinin daha önce verilmiş 

red kararındaki gerekçeye dayanarak 

red kararı vermiştir. 16 

Danıştay’a göre, kamu kesiminde, özellikle 

de Sağlık Bakanlığı’nda sözleşmeli 

personel istihdamı çok yaygın biçimde uygulanmakta 

olup, asli ve sürekli görevlerde 

memur ve/veya diğer kamu görevlilerinden 

hangisinin çalıştırılacağına ilişkin tercih Yasakoyucunun 

takdir alanı içindedir. Sözleşmeli 

personel istihdamı, genel olarak, 

uzmanlık gerektiren yaşamsal önemi haiz 

sağlık hizmetinin özelliğinden, yurdun tüm 

bölgelerine sağlık hizmetlerinin sürekli ve 

düzenli bir biçimde ulaştırılması zorunluluğundan 

kaynaklanmakta ve sağlık personelinin 

ücret düzeyinin iyileştirilmesinde bir araç 

olarak da kullanılmaktadır. Aynı durum, aile 

hekimliği pilot uygulamasında da geçerlidir. 

Bu uygulama ile, aile hekimliğinde, birinci 

basamak sağlık hizmetlerinin kamu hizmeti 

olma niteliği değişmemekte, bu hizmetler 

her koşulda kamu görevlileri tarafından yerine 

getirilmekte ve sözleşme koşulları hizmetin 

özelliği dikkate alınarak belirlenmektedir. 

Anayasa Mahkemesinin Azınlık Görüşü.- 

Kantarcıoğlu ve Perktaş’a göre, Aile hekimliği 

sağlık hizmetleri, devletin genel idare 

esaslarına göre yürütmekle yükümlü olduğu 

asli ve sürekli görevler kamu hizmetleri 

kapsamında olduğu için,bu hizmetler, kamu 

görevlisi niteliği taşımayanlar tarafından yürütülemez. 

Erten ve Özler’e göre, Devletin 

asli ve sürekli görevlerinden olan ve genel 

idare esaslarına göre memur veya diğer 

kamu görevlileri eliyle yürütülmesi gereken 

aile hekimliği uygulamasına ilişkin sağlık 

hizmetleri, özel hukuk sözleşmesi ile çalışan 

ve idari hizmet sözleşmesi olmadığı için 

kamu hukuku bağlantısı bulunmayan bu nedenle 

de memur ya da kamu görevlisi sayılması 

mümkün olmayan kimseler tarafından 

16 

Danıştay, 5. D., Karar: 2009/2011, Esas: 2007/6860, Karar 

Tarihi: 15/04/2009. 

yerine getirilemez. Apalak ise yazdığı azlık 

oyunda, 657 sayılı Kanunda, memurlar, sözleşmeli 

personel, geçici personel ve işçiler 

dışında bir çalıştırma biçimi yasaklandığını, 

bu kişilerle yapılacak sözleşmenin hukuksal 

niteliği ve Anayasa’da yer almayan farklı 

bir görevlendirme yarattığını belirtmektedir. 

Ayrıca, bunlara sözleşmeli personelle ilgili 

ücretlerinin üstünde bir ödeme yapılması, 

Anayasa’nın amaçladığı dizgenin dışına çıkıldığı, 

kendine özgü, konum ve ücretleriyle 

eşitlikle de çelişir sonuçlara etken olmaktadır. 

1982 Anayasası’na göre, sağlık hizmetleri, 

yönetsel kamu hizmeti niteliğindedir. 

“A. Sağlık hizmetleri ve çevrenin korunması” 

başlıklı 56’ncı maddeye göre, “Herkes, sağlıklı 

ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına 

sahip” olduğu için, “Devlet, herkesin hayatını, 

beden ve ruh sağlığı içinde sürdürmesini 

sağlamak; insan ve madde gücünde tasarruf 

ve verimi artırarak, işbirliğini gerçekleştirmek 

amacıyla sağlık kuruluşlarını tek elden 

planlayıp hizmet vermesini düzenler.” ve bu 

görevini “kamu ve özel kesimlerdeki sağlık 

ve sosyal kurumlarından yararlanarak, onları 

denetleyerek yerine getirir.”. 

Anayasanın 47’nci maddesine 13 Ağustos 

1999 tarih ve 4446 sayılı Kanunun birinci 

maddesi ile eklenen son fıkrasına göre, Devlet, 

KİT ve diğer kamu tüzelkişileri tarafından 

yürütülen yatırım ve hizmetlerden hangilerinin 

özel hukuk sözleşmeleri ile gerçek veya 

tüzelkişilere yaptırılabileceği veya devredilebileceği 

kanunla belirlenir. 

1982 Anayasası’nın 128’inci maddesine 

göre, Devletin, kamu iktisadî teşebbüsleri 

ve diğer kamu tüzelkişilerinin genel idare 

esaslarına göre yürütmekle yükümlü oldukları 

kamu hizmetlerinin gerektirdiği aslî ve 

sürekli görevler, memurlar ve diğer kamu 

görevlileri eliyle görülür. 

Anayasadaki hükümlere bakıldığında, 

aile hekimliği uygulamalarının Devlet 

tarafından ya da Devletin sıkı gözetim 

ve denetimi altında özel kişiler tarafından 

da yürütülmesi gereken asli ve sürekli bir 

kamu hizmeti olduğu anlaşılmaktadır. Asli 

ve sürekli kamu hizmetlerinin Devlet eliyle 

yürütülmesi durumunda, bunun memurlar 

ve diğer kamu görevlileri eliyle yürütülmesi 

gerekir. Genel idare genel idare esaslarına 

61 



62 

göre yürütülmesi gereken aslî ve sürekli 

görevlerin 657 sayılı Kanunun 4’üncü maddesinde 

belirtilen dört istihdam türü (memur, 

sözleşmeli personel, geçici personel, 

işçi) dışında bir kategori ile yürütülmesi, 

128’inci madde değişmediği sürece olanaklı 

değildir. 

Aile hekimliği hizmetlerinin ihtiyaç duyulması 

halinde kamu görevlisi olmayan 

kişilere yaptırılması uygulaması, esas itibariyle 

“hizmet satın alma”dan başka bir şey 

değildir. Hizmet satın alma denilen durum 

ise, ihale sistemine göre yürütülen süreç 

sonunda akdedilen sözleşmeye benzemektedir. 

Yönetim Hukukunda kabul edildiği 

şekliyle, ihalenin, ihaleyi kazananla 

sözleşme akdedilmesine kadar olan aşama 

yönetsel aşama olup, bu aşamadan 

kaynaklanan anlaşmazlıklar kamu hukuku 

ilişkisi olup, yönetsel yargı denetimine 

tabidir. İhaleyi kazananla akdedilen sözleşme 

ise özel hukuka tabi olup, bundan 

kaynaklanan anlaşmazlıklar ise adli yargı 

denetimine tabidir. 

Özgüldür’ün atıfta bulunduğu Anayasanın 

47’nci madde hükmüne bakıldığında, 

Devletin, yürütülen yatırım ve hizmetlerden 

(genel idare esaslarına göre yürütülmesi 

gereken asli ve sürekli kamu hizmetlerinden 

bahsedilmemektedir.) hangilerinin 

özel hukuk sözleşmeleri ile gerçek veya 

tüzelkişilere yaptırılabileceği veya devredilebileceğinin 

kanunla belirlenmesi konusunda 

TBMM’ne takdir yetkisi tanındığı görülmektedir. 

Bu maddeye dayanılarak bazı 

yatırımların Yap-İşlet 17 ve Yap-İşlet-Devret 18 

yöntemiyle özel kişilerle akdedilen sözleşme 

gereğince yürütülmesi sırasında bu kişiler 

ve çalıştırdıkları kişiler kamu görevlisi olarak 

kabul edilmemektedirler. Çünkü bu kişilerin 

üstlendiği hizmetler, üretimi ve işletilmesi 

ekonomik boyut içeren ve genel idare esaslarına 

göre yürütülmeyen faaliyetlerdir. 

17 

Yap-İşlet Modeli İle Elektrik Enerjisi Üretim Tesislerinin 

Kurulması Ve İşletilmesi İle Enerji Satışının Düzenlenmesi 

Hakkında Kanun, Kanun No: 4283, Kabul Tarihi: 16/7/1997, R.G.: 

19/7/1997, 23054. Madde 3/son (Ek fıkra: 1/7/2006-5539/1 

md.) Bu sözleşmeler özel hukuk hükümlerine tâbidir. 

18 

Bazı Yatırım Ve Hizmetlerin Yap-İşlet-Devret Modeli 

Çerçevesinde Yaptırılması Hakkında Kanun, 3996, K.T.: 

8/6/1994, R.G.: 13/6/1994, 21959. Sözleşme M.5-(Değ.: 

20/12/1999-4493 m.2) Yüksek Planlama Kurulunca belirlenen 

idare ile sermaye şirketi veya yabancı şirket arasında yapılacak 

sözleşme, özel hukuk hükümlerine tabidir. 

Bu maddeye dayanılarak çıkarılacak bir 

kanun, ancak, akdedilecek sözleşmenin 

niteliğini belirlemeye yarar. Yoksa bu kapsamda, 

özel hukuka tabi olacak sözleşme 

ile 128’inci madde değişmediği sürece, 

genel idare esaslarına göre yürütülmesi gereken 

kamu hizmetleri, memurlar ve diğer 

kamu görevlileri dışında “farklı” kategorideki 

kişileri kamu görevlisi statüsüne sokarak 

yürütülemez. Zaten Anayasa Mahkemesinin 

çoğunluk görüşünü oluşturan 5 üyesinin 

görüşü de buna dayanmaktadır. Bunlara 

göre, aile hekimliği hizmetlerinde çalıştırılacak 

olan kamu görevlisi olmayan kişilerin, 

sözleşme akdedildikten sonra “diğer kamu 

görevlisi” olarak kabul edilmesi bunu göstermektedir. 

Aksi düşünüldüğünde, yani bu 

kişilerin diğer kamu görevlisi kabul edilmemesi 

durumunda, aile hekimliği hizmetlerinin 

bu yolla yürütülmesinin olanaksızlığı da 

kabul edilmiş olmaktadır. 

5258 sayılı Kanunda (m. 6), aile hekimi 

ve aile sağlığı elemanları, görevleriyle ilgili 

ya da görevleri başında işledikleri veya 

kendilerine karşı işlenen suçlarda Devlet 

memurları gibi kabul edilecekleri ve 3628 

sayılı Kanun gereğince mal bildiriminde bulunmakla 

yükümlü oldukları belirtilmiştir. Bu 

hüküm dahi, bunların kamu görevlisi olarak 

kabulüne olanak tanımaz. Anayasa Mahkemesi 

1987 yılında verdiği bir kararda, il genel 

meclisi ve belediye meclisi üyelerinin, 

“hizmet kadrosuna sürekli biçimde girmiş ve 

onunla kaynaşmış olmadıkları, kamu hizmetlerine 

geçici ve arızi katıldıkları, örgüt içinde 

ve aralarında hiyerarşi bağı bulunmadığı, üstlendikleri 

kamu hizmetleri dışında varlıklarını, 

iş ve mesleklerindeki yerlerini korudukları, 

kamu hizmetlerinin gerektirdiği alan ve ölçülerde 

uzmanlaşmadıkları için” memur ya da 

kamu görevlisi sayılamayacaklarını ve bunların 

olsa olsa kamusal ajan olarak nitelendirilmesi 

gerektiğini kabul etmiştir. Bunların, 

görevleri sırasında ve görevlerinden dolayı 

işledikleri suçları bakımından T.C.K. uygulamasında 

memur durumunda sayılmaları, 

ellerinde kamu gücünü ve diğer araçları 

bulundurmaları nedeniyle ayrı bir korumaya 

tabi tutulma gereksinimine dayanmaktadır. 

Ceza hukukuna özgü bu nedenler, onların 

yönetim hukuku ilkelerine göre de memur 

ya da kamu görevlisi olarak kabulüne yeterli 

değildir. 19 Bu gerekçeler, kamu görevlisi ol- 

19 

Anayasa Mahkemesi, Esas: 1987/18, Karar: 1988/23, Karar 

Günü: 22.6.1988, R.G.: 26.11.1988, 20001. 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Nihat Kayar 

mayan aile hekimi ve aile sağlığı elemanları 

için de geçerlidir. 

SONUÇ 

Kanunun uygulama biçimine bakıldığında, 

memur ve sözleşmeli personel statüsünden 

aile hekimliğine geçiş, yeni bir istihdam 

türü yaratma amacıyla yüksek maaş vererek 

özendirilmektedir. Kamu görevlisi olmayan 

aile sağlığı elemanı çalıştırma yaygınlaştıkça 

ve bunların sayısı arttıkça, bir süre sonra, 

4/C’li personel krizine benzer sorunlarla 

karşılaşılacaktır. Mevcut sistem içinde, sözleşmeli 

personel ve geçici personel uygulamaları 

nedeniyle zaten sorunlu bir alan olan 

kamu istihdamı, “kamu görevlisi olmayan 

aile hekimi ve aile sağlığı elemanı” çalıştırılması 

ile Anayasaya aykırı biçimde, çok sınırlı 

güvencesi olan farklı bir kamusal istihdam 

biçimi yaratılmaya çalışılmaktadır. 

Kutu 3.2: 5258 Sayılı Kanunun TBMM Görüşmeleri 20 . 

CHP Grubu Adına Mehmet Uğur Neşşar (Denizli) - ... aile hekimleri ve aile sağlığı 

elemanlarının memur veya diğer kamu görevlileri statüsünde olmayacakları açık... bu 

hizmetlerin genel idare esaslarına göre yürütülmekle yükümlü bulunan kamu hizmetlerinin 

gerektirdiği aslî ve sürekli görevler niteliğinde olmadığı anlamı hâsıl olur ki, bu, 

anayasal açıdan kabul edilebilir bir şey değildir... 

... tasarıyla getirilen statü, özel hukuk hükümlerine tabi sözleşmeli personel çalıştırılması 

statüsüdür. Bu statünün Anayasaya aykırılığı çok açık biçimde görüldüğü için 

hükümetin teklif ettiği kanun tasarısının 7 nci maddesinde yer alan “aile hekimi ile aile 

sağlığı elemanlarının nitelikleri, hak ve yükümlülükleri, (...) Sağlık Bakanlığınca çıkarılacak 

yönetmelikle düzenlenir” hükmü, Plan ve Bütçe Komisyonunda değiştirilerek “çalışma 

usul ve esasları; (...) Sağlık Bakanlığınca çıkarılacak yönetmelikle düzenlenir” haline 

getirilmiştir. 

... bu değişikliğin sözleşmeli çalıştırılacak aile hekimleri ve aile sağlığı elemanlarının 

istihdam biçimlerinin Anayasaya aykırılığını ortadan kaldırmaya yönelik olduğu şüphesizdir; 

... tasarıya göre, aile hekimleri ve aile sağlığı elemanları memur veya diğer kamu 

görevlileri statüsünde olmadığı için, böyle bir değişiklik Anayasaya aykırılığı da ortadan 

kaldırmaz. Gereksiz yere yapılmış bu değişiklik, tasarıyı hazırlayanların da bir kafa karışıklığı 

içerisinde olduğunu bu şekilde ortaya koymaktadır. 

Maddenin uzunluğu dikkate alındığında, bu maddenin içerisinde bir şeylerin saklanmakta 

olduğu zaten anlaşılıyor... yeni bir sözleşmeli çalışma statüsü ihdas edilmek istenmektedir. 

Hukuk dili olduğu için biraz daha fazla okuyacağım bu sefer. Söz konusu statü, 

Sağlık Bakanlığının ve hükümetin aile hekimliği uygulamasıyla oluşturmayı hedeflediği 

kamusal düzen değişikliğini deşifre etmektedir. 

... Hükümet, bu yasayla, devlet memurluğu ve diğer kamu görevlileri tanımlaması 

dışında, ülkemizde bugüne kadar emsali olmayan yeni bir sözleşmeli personel tanımı 

ortaya atmaktadır. Bu yolla, Anayasanın kamu hizmetlerinin kimlerle ve nasıl verileceğiyle 

ilgili hükümleri by-pass edilmek istenmektedir. Biz, bu tanımlamayı, verilmesi amaçlanan 

hizmetin özelliği ve dolayısıyla Anayasayla çelişkili buluyor ve reddediyoruz. 

… mevcut anayasal ve idarî yapımız, sözleşmeli personel çalıştırmanın çerçevesini 

bu şekilde çizmişken, görüşmekte olduğumuz tasarı, bu çerçevenin dışında ve anayasal 

çerçeveyi zorlayan düzenlemeler getirmektedir. Örneğin, kanun tasarısının 3üncü maddesinin 

ikinci fıkrasının son cümlesinde özetle, ihtiyaç duyulması halinde, kamu görevlisi 

olmayan uzman tabip, tabip ve aile sağlığı elemanları sözleşme yapılarak çalıştırılabilir 

hükmü yer almaktadır... getirilen statü, özel hukuk hükümlerine tabi sözleşmeli personel 

çalıştırılması statüsüdür.. 

63 

20 

TBMM Genel Kurul Tutanağı 22. Dönem 3. Yasama Yılı, 21. Birleşim 24/Kasım /2004 Çarşamba, Dönem: 22, Yasama Yılı: 3, TBMM 

Tutanak Dergisi, Cilt: 65, 21 inci Birleşim, 24 Kasım 2004 Çarşamba. 


JAPON EKONOMİSİNE 

GENEL BİR BAKIŞ 

Hakan Alkan* 

64 

* Japonya Eski Ekonomi Müşaviri 

1868 Meiji reformları döneminden itibaren 

piyasa ekonomisi kavramını benimsemiş 

olan Japonya, ekonomik yapısını İngiltere ve 

ABD’nin özel sermayeye dayalı serbest girişim 

modeline göre yapılandırmıştır. Ancak 

Japon ekonomik modelinin kendine özgü birçok 

özelliği bulunmaktadır. II. Dünya savaşı 

öncesi dikey olarak tekelleşmiş aile şirketlerine 

(Zaibatsu) dayalı olan Japon ekonomisi, 

savaş sonrası işgal kuvvetleri komutanı General 

MacArthur tarafından uygulanan tekellerin 

dağıtılması politikası sonrası yine kendine 

özgü yapılanma süreci içine girerek bu kez 

Keiretsu adı verilen ve büyük bankalar etrafında 

örgütlenen çok sayıda şirketten oluşan bir 

yapıya sahip olmuştur. 1990 yılında başlayan 

durgunluk öncesi altı büyük Keiretsu bulunmaktaydı. 

Bunlar sırasıyla; Mitsubishi ( Mitsubishi 

Bank), Mitsui ( Mitsui Bank), Sumitomo 

( Sumitomo Bank), Fuyo (Fuji Bank), Dai-Ichi 

Kangyo ( Dai-Ichi Kangyo Bank) ve Sanwa 

(Sanwa Bank) şirketlerinden oluşmaktaydı. 

Ekonomik durgunluk sonrası başlatılan yeniden 

yapılanma ve reformlar döneminde, 

Japon hükümeti bu şirketleri birleşmeye zorlamış 

ve bu nedenle bugün bu şirketlerin ticari 

ilişkileri ve ortaklık yapıları karmaşık bir 

yapıya kavuşmuştur. 

Günümüze geldiğimizde Japon ekonomisinde 

onyıllardır yaşanan durgunluğun sadece 

dış talebin ve ekonomi canlandırma teşviklerinin 

bitmesi nedenleriyle tarif edilemez 

olduğu görülmektedir. Japonya’nın global 

ekonomik krizin olumsuz etkileri ile ciddi bir 

durgunluk içine düştüğü bir gerçektir, fakat 

iyileşme hızının yetersiz olmasının önemli nedenlerinden 

biri yurtiçindeki ekonomik parametrelerden 

kaynaklanmaktadır. Özellikle, 

uzun zamandır yaşanan deflasyon ve yüksek 

seviyede bulunan devlet borcu, nüfusun giderek 

azalması ve yaşlanması Japonya’nın 

İkinci Dünya Savaşından beri ilk defa yaşadığı 

ağır durgunluğun üstesinden gelmesini 

engellemektedir. 

2010 yılında Japon ekonomisi, global ekonomik 

krizin etkilerine rağmen ABD ve Avrupa 

ülkelerine göre daha çok ilerleme kaydetmiştir. 

Ancak, ekonomideki bu düzelme 2010 

Ağustos ayından itibaren yavaşlama trendine 

girmiştir. Devlet tarafından uygulanan teşviklerin 

kaldırılması, Yen değerinin yükselmesi 

ve diğer bölge ekonomilerindeki, özellikle Avrupa 

ülkelerindeki belirsizlikten dolayı ihracatta 

ve dolayısıyla ekonomide durgunluk söz 

konusu olmuştur. Diğer yandan Japonya’nın 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Hakan Alkan 

Japonyanın Sosyal ve Ekonomik Göstergeleri 

65 


Japon Ekonomisine Genel Bir Bakış 

66 

doğu bölgesinde 11 Mart 2011 tarihinde meydana 

gelen büyük deprem felaketi ekonomiyi 

olumsuz şekilde etkilemiştir. Özelikle depremden 

etkilenen bölgede tedarik zicirinin 

bozulması ve TEPCO (Tokyo Electric Power 

Company) ve Tohoku Elecktric Power Co.’nin 

elektrik verdiği bölgedeki kesintiler nedeniyle 

endüstriyel üretim ve ihracat azalmıştır. 

Dünya ekonomisindeki gelişmeler , Japon 

Hükümetinin yeniden yapılanma politikaları, 

vergi ve sosyal güvenlik alanında yapılması 

düşünülen reformlar dikkate alınarak Japon 

ekonomisinin gelecek 10 yıl içerisinde yıllık 

bazda nominal olarak % 2,4 ; reel olarak % 

1,8 oranında büyüyeceği tahmin edilmektedir. 

Japon ekonomisinin büyümesi bağlamında 

göz önünde bulundurulması gereken üç 

önemli husus bulunmaktadır. Bunlardan birincisi 

kurlardaki dalgalanmanın ekonomiye 

doğrudan etkisi ve dolaylı olarak ihracatçının 

rekabet edebilmesini etkileyen dolaylı etkisi. 

İkincisi, 11 Mart depreminden zarar gören 

Nükleer Santrallerin üretimini durdurması 

nedeniyle oluşan elektrik sıkıntısının; termal 

santrallerle ve enerji talebinin kontrol altına 

alınması yöntemleri ile üstesinden gelinmeye 

çalışılmasıdır. Üçüncüsü ise bugün hemen 

hemen tüm ülkelerde artarak devam eden 

kamu borcu problematiğidir. Japon kamu 

maliyesinin durumuna bakıldığında kamu 

borcu’nun GSYIH’ye oranının % 200 seviyesinde 

olduğu görülmektedir. Bu yüksek kamu 

borcunun hafifletilmesi amacıyla vergi sisteminde 

ve sosyal güvenlik sisteminde bazı değişiklikler 

yapılması planlanmaktadır. 

Japon nüfüsünun azalması ekonominin 

önündeki en büyük engellerden birisidir. Zira 

nüfus azalışı büyüme potansiyelini düşürerek 

kamu borcunun azaltılması sürecini uzatmaktadır. 

Bu problem gelişmiş ülkelerin çoğunda 

görülmekle beraber; nüfusun azalması ve 

yaşlanması Japonya için daha ciddi bir problem 

olarak görülmektedir. Japonyadaki nüfus 

artış oranı ABD ve birçok Avrupa ülkesinden 

düşüktür. 

Yaklaşık iki onyıldır Japon ekonomisinin 

muzdarip olduğu deflasyon dünya ekonomi 

literatürüne “Japanization” olarak geçmiştir. 

Japon Merkez Bankası 14 Şubat 2012 tarihinde 

almış olduğu parasal kararlar ile orta ve 

uzun vadede fiyat istikrarını, parasal genişlemeye 

devam ederek tüketici fiyatları endeksi- 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Hakan Alkan 

ni % 1 oranında artırarak deflasyondan çıkışı 

hedeflemiş ve bu amaçları gerçekleştirmek 

için Varlık Satınalma Programındaki (JGB satın 

almak için) miktarları yükseltmeye karar 

vermiştir. 

2011 yılı itibariyle satın alma gücü paritesine 

göre ABD ve Çin’in ardından dünyanın 

üçüncü büyük ekonomisi olan Japonya dünyanın 

en büyük dördüncü ihracat ve ithalatçı 

ülkesi konumundadır. 

Yüksek kaliteli tüketim mallarını ve gelişmiş 

sermaye mallarını ihraç eden bir ülke 

olarak Japonya’nın, rekabet gücünün sürekli 

yüksek seviyede tutulması çok önemlidir. Bu 

konuda, ekonomik büyümeyi desteklemek 

açısından, Trans-Pacific Partnership (TPP) ile 

ticaretin serbest bırakılmasının geliştirilmesine 

önem verilmekte ve bu bağlamda TPP için 

üye ülkeler ile müzakereler devam etmektedir. 

Japonya’nın TTP’ye girmesi halinde üretimde 

ortalama olarak % 0,5 oranında bir artış 

olacağı tahmin edilmektedir. Ayrıca, Japon 

ekonomisindeki yurtiçi talebin artırılması ve 

iş imkanlarının yaratılması anlamında yeni 

bir ekonomik dengenin oluşturulması gerekmektedir. 

Zira, Japonya’da işgücünün yaklaşık 

dörtte üçü, yurtiçi için üretilen mal veya 

hizmetlerin üretiminde çalışmaktadır. Ancak, 

son 10 yıldır devam eden düşük büyüme oranı 

ve kronik deflasyon nedeniyle, söz konusu 

yurtiçi mal ve hizmetler için yapılan yatırımlar 

sürekli düşük seviyede kalmıştır. Yaşlanan 

nüfus, yaşlı bakımı ve sağlık hizmetleri gibi 

benzer ihtiyaçları karşılamak için canlı bir piyasa 

oluşturamamıştır. 

II. Dünya Savaşında yaşadığı büyük yıkıma 

rağmen Japonya, kısa süre içinde hızla 

gelişerek, birçok ülke için örnek bir kalkınma 

modeli oluşturmuştur. Özellikle 1960-1980 

döneminde çok hızlı büyüyen Japon ekonomisi, 

1980’ li yıllarda yaşadığı “balon” (bubble 

economy) büyüme döneminin arkasından 

1990’ların başlarından itibaren finans sektöründe 

başlayan ve reel ekonomiye yayılan 

durgunluk sürecine girmiştir. 

Japon ekonomisi, 1990’ların sonları ve 

2000’li yılların başlarında da deflasyon, bankacılık 

ve finansal piyasalar krizi, nüfus, istihdam 

ve sosyal güvenlik sorunları, yüksek 

oranda kamu borçları gibi sorunlarla boğuşmaya 

devam etmiştir. Ancak, 2002 yılı başından 

itibaren dünyada yaşanan hızlı büyüme 

ve uzakdoğu’nun dünya ekonomisinde dinamizmi 

ve ağırlığının giderek artmasına paralel 

olarak bir gelişme ve iyileşme dönemi yaşanmıştır. 

2006 yılının sonlarına doğru ekonomik 

büyümedeki istikrarlı seyir, bu büyümenin gerek 

ihracatla, gerek iç piyasadaki talep artışı 

ve sabit sermaye yatırımlarındaki büyüme ile 

desteklenmesi, böylece ekonomik büyümenin 

piyasaları canlandırması, Japon ekonomisini 

yeniden iyimser bir havaya sokmuştur. 

Bu dönemde ekonomi üzerindeki deflasyonist 

baskının kalktığına dair işaretler ve Japon 

Merkez Bankası’nın sıfır faiz ve gevşek 

para politikalarını terketmesi de ekonomideki 

olumlu sinyalleri güçlendirmiştir. Şubat 2002 

tarihinde başladığı ve Ekim 2007 tarihinde 

sona erdiği kabul edilen savaş sonrası yaşanan 

en uzun (69 ay) ekonomik genişleme döneminde 

Japon ekonomisi yıllık ortalama % 2 

büyümüştür. Bu dönemde yaşanan büyüme 

diğer genişleme dönemlerinden farklı olarak 

büyük oranda dış talepten kaynaklanmıştır. 

Alınan bütün tedbirlere rağmen iç tüketim 

canlandırılamamıştır. Nitekim 2007 yılı sonlarında 

ABD ekonomisinde başlayan, hızla 

tüm dünyaya yayılan mali krizin reel sektöre 

sirayet etmesi ve dış talebin hızla azalmaya 

başlaması ile , son dönem büyümesi ihracata 

dayalı olan Japonya yeniden ve daha büyük 

bir durgunluk sürecine girmiştir. Böylece 12 

yıllık durgunluk döneminin ardından yaşanan 

6 yıllık toparlanma dönemi ve bunun yarattığı 

iyimser hava bu kez küresel durgunluğun 

etkisi ile yerini büyük bir karamsarlığa bırakmıştır. 

Diğer yandan Japon ekonomisi, 2008 

yılı Eylül ayında ABD’li dev yatırım bankası 

Lehman Brothers’ın iflası ile başlayan büyük 

global krizin etkilerinden kurtulmaya 

başladığı dönemde, 11 Mart 2011 tarihinde 

Japonya’nın doğu bölgesinde meydana gelen 

büyük deprem ve sonrasındaki tsunami 

felaketi ile sarsılmıştır. Depremin meydana 

geldiği bölge imalat sanayine yedek parça 

67 


Japon Ekonomisine Genel Bir Bakış 

68 

temin eden üretim tesislerinin, ülkenin enerji 

ihtiyacını karşılayan nükleer santrallerin (Fukushima 

Daichi Nükleer Santrali) ve tarımsal 

üretimin yapıldığı bir bölge olup sadece Japonya’daki 

şirketleri değil çevre ekonomileri 

de etkilemiştir. Bu bağlamda, üretimdeki tedarik 

zincirinin bozulması, deprem ve tsunami 

felaketinden zarar gören nükleer santralden 

yayılan radyoaktif serpinti nedeniyle tarım ve 

balıkçılık sektörünün büyük zarar görmesi ve 

belkide en önemlilerinden biri olan nükleer 

santrallerden elektrik üretimi konusu, depremde 

meydana gelen kaza nedeniyle tekrar 

gözden geçirilerek ülkede mevcut 54 nükleer 

santralin 53’nün devre dışı bırakılması nedeniyle 

oluşan enerji sıkıntısı Japonya’nın büyüme 

beklentilerinin aşağı yönde revize edilmesine 

neden olmuştur. 

Japon ekonomisindeki kötüleşme şirketlerin 

performası açısından da çok kritik bir 

seviyeye ulaşmıştır. İsviçrede IMD Business 

School tarafından yayınlanan verilere göre 

Japonya 1990 yılında rekabet gücü açısından 

ilk başlarda iken 2009 yılında bu sıralamada 

17. sıraya 2013 yılında ise 24. sıraya gerilemiştir. 

Bu sonucun arkasındaki sebep ise 

ülke ekonomisinin büyümesinin lokomotifi 

olan Japon şirketlerinin yatırımlarını yurtdışında 

yapmalarıdır. 

Japon ekonomisindeki talep eksikliği fiyatlar 

üzerinde aşağı yönlü baskı yapmakta ve 

kronik deflasyona sebep olmaktadır. Japon 

hükümeti talebin canlı tutulması bağlamında 

çevre dostu olarak tabir edeceğimiz elektrikle 

çalışan otomobillerin ve enerji tasarrruflu ev 

aletlerinin satın alınması gibi indirim ve teşvik 

sistemlerini uygulamıştır. 

11 Mart 2011 tarihinde meydana gelen 

büyük deprem felaketi sonrasında Tohoku 

bölgesindeki altyapı yatırımları, binalar ve 

konutların büyük zarar görmesi nedeniyle 

hükümet yapmış olduğu ek bütçelerle zarar 

gören bölgenin yeniden imarını ve yeniden 

yapılandırılmasını amaçlamıştır. Bu bağlamda 

yapılan ve yapılacak olan kamu harcamalarının 

GSYH’yı artıracağı düşünülmüştür. 

Yapılan kamuoyu yoklamalarında, insanların 

geleceklerine ilişkin belirsizliklerinden dolayı 

memnuniyetsizlikleri dikkat çekmektedir. Bu 

itibarla devletçe yapılan sübvansiyonlar ve 

verilen teşviklerden ziyade daha çok istihdam 

imkanı sağlanması ve bireylerin ekonomik 

olarak desteklenmelerinin gerektiği düşünülmektedir. 

Bu noktada Japon hükümeti 

istihdam yaratılması için yaşlanan nufusunun 

bakım ve medikal ihtiyaçlarının karşılanması 

alanlarında iş alanları açmaya çalışmaktadır. 

Bu alanda yaşanan en önemli sorun yorucu 

iş ortamına karşılık ücretlerin düşük olması ve 

çalışanların işi çabuk bırakmaları nedeniyle 

kronik bir işçi eksikliği yaşanmasıdır. Bu nedenle 

bu sektörlerde çalışanların iş koşullarının 

ve ücretlerinin artırılması gerekmektedir. 

Japonya’nın ekonomik ölçeğinin, doğum 

oranlarının düşmesi ve yaşlanma sebebiyle 

daha da küçüleceği düşünülmektedir. Bu 

nedenle bazı ekonomistler arasında öncelikle 

yurtdışı talep yoluyla gelirleri artırmak gerektiği 

görüşü hakimdir. Bu amaç için Japonya 

orta gelirli yükselen piyasalar denilen ülkelerde 

, demiryolu, elektrik santrali ve diğer büyük 

projeleri inşa etmek için çaba sarfetmektedir. 

Diğer yandan istikrarlı bir büyümeyi yakalamak 

amacıyla innovative teknoloji alanı 

kullanılmaya çalışılmaktadır. Bilindiği üzere 

global ısınma nedeniyle çevre dostu teknolojilere 

olan talep gün geçtikçe artmaktadır. Bu 

durum 1970’lerdeki petrol krizinde ileri teknoloji 

geliştirmeyi başaran Japon şirketleri için 

büyük bir fırsat olarak görülmektedir. Örneğin 

prize takılarak şarj edilebilen eletrikli binek 

araçlarda olduğu gibi buna benzer çevre 

dostu teknolojiler diyebileceğimiz alanlarda 

Japonya oldukça ileri düzeyde bir teknolojiye 

sahiptir. 

Japonyanın büyümesinde ve rekabet koşulları 

bağlamında uygulanmakta olan % 40 

oranındaki kurumlar vergisi diğer ülkelerle 

kıyaslandığında oldukça yüksek bir seviyede 

olduğu ve bu durumun da Japon şirketlerinin 

rekabette diğer ülke şirketlerinin gerisinde 

kalmasında önemli bir etken olduğu düşünülmüş 

ve 2012 mali yılından itibaren uygulanmak 

üzere bu oran % 35,64’e düşürülmüştür. 

Japonya’nın orta vadeli makroekonomik 

görünümüne bakıldığında; Japon ekonomi- 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Hakan Alkan 

sinin negatif büyüme alanına gireceği ve bir 

çok problemle karşılaşacağı öngörülmektedir. 

Japon ekonomisinin çözmesi gereken 

dört ana problem mevcuttur. 

1- İşgücü azlığı nedeniyle oluşacak düşük 

büyüme öncesinde işgücü piyasasında reform 

yapılması, 

2- Yüksek kamu borcunun uzun vadede 

faiz oranlarını artırmadan önce kamu maliyesinin 

yeniden yapılandırılması ve sosyal 

güvenlik harcamalarına yönelik yeniden yapılandırmanın 

gerçekletirilmesi, 

3- Tarım sektöründe ve tarımsal endüstride 

yapılacak reformlarla karlılığın artırılması, 

4- Yedi milyara ulaşan Dünya nufüsu ve 

artan nufusları ile gelişmekte olan ekonomiler 

enerji fiyatlarının ve tarımsal ürün fiyatlarının 

artmasına neden olacaktır bu bağlamda Japon 

sanayinin ve şirketlerinin uluslararası rekabeti 

güçlendirmeleri gerekmektedir. 

Japon ekonomisinin duraklamaya başladığı 

dönemden bu yana iki on yıl geçmiş 

ve yukarıda belirtilen sorunlarla ilgili olarak, 

siyasi belirsizlik ve güçlü bir siyasal iradenin 

bulunmayışı nedeniyle hiçbir reform gerçekleştirilememiştir. 

69 


DANIŞTAY KARARLARINDA 

“KAMU YARARI “ KAVRAMI 

İbrahim Gül* 

70 

GİRİŞ 

Makale, üzerinde çok konuşulan bir kavram 

kamu yararının Danıştay uygulamasındaki 

yeri hakkındadır. Zaman zaman Danıştay’ı 

bir felsefe ekolü gibi ele alıp “kamu yararı” 

kavramını kendine has içeriği ve mahkeme 

kararındaki müessiriyeti göz ardı edilerek bir 

çeşit olmayana ergi yoluyla kavramı yeniden 

bir ucube gibi üretim muamelesi görüldüğünü 

de yadsınamaz bir hukuksal gerçeklik olarak 

kabul edilmesini göz önüne almaktadır. 

Oysa, kavram salt bir değer ölçütü olarak içerik 

bakımından, yalınlık ifade etmemektedir. 

Somutlaştırma adına, “…kavramın kullanıldığı 

mahkeme kararının içeriğinden de esasen 

ayrık” olduğuna vurgu yapmak gerekir. Bir 

gazete köşesinde yer aldığı şekliyle; 

“Danıştay’ın ilgili dairesi, ALES sınavına 

türbanlı fotoğrafla girilmesini iptal ettirmek 

için bir sendikanın dava açmasının, genel 

kamu yararına uygun olduğuna karar verdi 

ve davayı kabul etti! Vahim derecede yanlış 

bir karardır bu. Çünkü Danıştay, “genel kamu 

yararı” var mı, yok mu diye bakamaz, bu açıdan 

karar veremez! Bunu yapması, “yerindelik 

denetimi”dir, yetki aşımıdır. Davadan bağımsız 

olarak kavramların anlamını görüştüğüm Prof. 

*Avukat, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Hukuk Müşaviri 

Erdoğan Teziç ve Prof. Necmi Yüzbaşıoğlu 

dün şunu söylediler: “Danıştay, önüne gelen 

bir davada kamu yararı güdülüp güdülmediğine 

bakar, fakat kamu yararı nedir, nerededir, 

nasıl olmalıdır diye bakamaz. Kamu yararının 

nerede, nasıl olduğuna idare karar verir.” Sınav 

şartlarını yani bu alanda “genel kamu 

yararı”nın kurallarını belirleme yetkisi idarenindir. 

Yargı ise, sınava giriş şartlarının kişisel çıkar 

amacıyla mı, “genel” bir düzenleme olarak mı 

yapıldığını inceleyebilir sadece... “Kamu yararı 

denetimi”nin anlamı bundan ibarettir. Yargının 

kamu yararı kavramını “genel”leştirmesi, 

yargıyı hukuka uygunluk denetiminin dışında 

bir vesayet makamı haline getirir ki fevkalade 

yanlıştır.Kararda eleştirilecek başka yönler de 

var, “genel kamu yararı” kavramını fevkalade 

yanlış bulduğum için hukukçuların dikkatine 

sunuyorum.” 

Yazar, Danıştay’ın “genel kamu yararı var 

mı yok mu diye bakamaz!” şeklindeki çıkışı 

izahtan vareste bir totolojik ve demogojik 

karşı duruştur. “Kamu yararının genelleştirilmesini” 

hukuk vehameti olarak gören yazar, 

görüşüne destek olarak da iki hukukçu profesörün 

eksik önermelerini kullanmıştır. Kamu 

yararının haddi zatında “genel”, “objektif” ve 

idarî işlemlerin gayî unsuru olduğunu göz 

ardı ederek Yüksek Mahkemenin işlevinin dayandığı 

bir ilkeyi “uydurma!” bulmak hukuka 

Yıl: 26 • Sayı: 123

İbrahim Gül 

saygı ilkesinin ilkelleştiği ülkemizde bir ilkel 

yorum olarak kalacaktır, düşüncesindeyim. 1 

Kavrama ait özgül ağırlık ve çerçevesinin 

göreceli olduğuna değinmekle başladıktan 

sonra, “kamu yararı” kavramının, idari örgütlerin 

iş ve eylemlerini denetleyen idarî yargı 

mercilerinin yargısal denetimlerini yaparken 

temel ölçüt olarak kullandığı, kavramın değişik 

Danıştay kararlarında evrilmesi ve formel 

bir prensip olarak anılan kararlarda somutlaşmasına 

ilişkin karar bazında incelemelerde 

bulunulmuştur. 

Kararlar seçilirken hemen hemen tüm Danıştay 

kararları taranmış, kamu yararı kavramının 

yeniden inşa edildiği değişik Danıştay 

Daire kararlarında farklı bağlamda kullanılmasına 

atıflarda bulunan kararlar seçilmiştir. 

Makalede, belirsiz ve esnek bir kavram 

olan kamu yararı kavramının Danıştay kararlarındaki 

fonksiyonu, içeriğinin özgül ağırlığı, 

benzeşen kavramlar, düzenleme ve sınırlama 

kriteri olarak kararlarda somutlaşma biçemleri, 

kamu yararının üstün tutulup tutulmadığına 

ilişkin değerlendirmelere somut kararlar dolayımı 

ile cevaplar bulunmaya çalışılmakdadır. 

Kamu yararı kavramı ile idari istikrar, hizmet 

gerekleri ve taktir hakkı kavramlarına ilişkili ve 

ilgili kavramlar olarak değinilmiştir. Makalede 

1 

Taha Akyol, ALES kararı üzerine kamu yararı nedir? 

Milliyet, 25 Ocak 2011, http://gundem.milliyet.com.tr/ 

als-karari-uzerine-kamu-yarari-nedir-/taha-akyol/guncel/ 

gundemyazardetay/25.01.2011/1343679/default.htm, (Erişim, 

18/11/2011). Sayın yazar Danıştay’ın verdiği kararı okumadan 

makaleyi yazdığı anlaşılıyor keza anılan kararda bu makalede 

yer verildiği gibi Sendikanın aleyhine ve dava açma ehliyeti 

olmadığına karar verilmiştir! Yazar lehe karar verildiği zannıyla 

yazıyı kaleme almış. Burada mesele zaten başörtüsü değil dava 

açma ehliyeti. 

Danıştay 8. Dairesine ait 28.09.2011 tarihli ve olan E. 2010/8496, K. 

2011/4223 sayılıkararda, “Genel kamu yararı bulunduğu açık olan 

dava konusu uyuşmazlıkta davacı Sendikanın yukarıda aktarılan 

kuruluş amacı ile uyuşmazlık konusu kılavuz hükümlerinin laiklik 

ilkesini zedelediği ve yargı kararlarına aykırılık taşıdığı iddiaları 

birlikte değerlendirildiğinde, davacının dava konusu kararlar 

ile menfaat ilgisinin bulunduğunun kabulü zorunlu olup, davalı 

idarelerin davacı Sendikanın dava açma ehliyeti bulunmadığı 

yolundaki iddiaları yerinde görülmeyerek işin esasına geçildi” 

şeklinde karar verilmişti. Sayın yazar Danıştay’ın verdiği kararı 

okumadan makaleyi yazdığı anlaşılıyor keza anılan kararda bu 

makalede yer verildiği gibi Sendikanın aleyhine ve dava açma 

ehliyeti olmadığına karar verilmiştir! Yazar lehe karar verildiği 

zannıyla yazıyı kaleme almış. Burada mesele zaten başörtüsü 

değil dava açma ehliyeti. 

tartışılan kavram boyunca “Genel olarak idari 

merciiler kamu menfaatlerini korumak için yaratılırlar, 

bireysel menfaatleri değil/Generally, 

administrative agencies are created to protect 

a public interest rather than to vindicate 

private rights.” 2 De jure ve de facto durumu 

göz önünde tutulmalıdır. 

I. Kamu Yararı 

Kamu yararı, (common good of public/ 

l’interet general) 1789 Fransız Devriminden 

sonra ortak iyilik (common good) kavramının 

yerini almıştır. İngilterede “public interest” 

olarak yer bulmuş bir kavramdır. Türk Anayasa 

Mahkemesi, kamu yararını, “kişinin ve 

toplumun huzur ve refahını sağlamak” 3 olarak 

tanımlaya gelmiştir. Kamu yararı kavramının 

anayasal yargıda ve akademik ortamda 

kamu menfaati olarak kullanılması yaygındır. 

“Kamu yararı kavramı, devlet organlarının taktir 

yetkisini de beraberinde getiren bir unsusurdur. 

Kural olarak, Avrupa Mahkemesinin 

kararlarından izlediği genel şema uyarınca, 

kamu yararının Sözleşme ile bağdaşır biçimde 

uygulanıp uygulanmadığının, ilk once 

somut olayda kamu yararının mevcur olup 

olmadığı saptanmalı, daha sonra da genel 

yarar ile birey yararı arasındaki adil dengenin 

sağlanıp sağlanmadığı incelenmelidir. Kamu 

yararının objektif bir tanımı bulunmamakta, 

anılan kavram “zamana ve yere gore farklılık” 

göstermektedir. 4 

Kamu yararı kavramının idare hukuk bağlamı 

ve kapsamında ele alınması, bu kavrama 

çeşitli bilim alanları tarafından atfedilen esas 

veya anlamları göz ardı etmek anlamına gelmeyecekse 

de anılan kavramın salt hukuk 

2 

Cornell University, Law School, Legal Information Institute, http:// 

www.law.cornell.edu/wex/administrative_law, (Erişim 14/01/2014) 

3 

Tekin Akıllıoğlu, “Kamu Yararı Kavramı Üzerine Düşünceler”, 

Amme İdaresi Dergisi, Cilt:24, S:2, 1991, s.11 

4 

Bkn.Lami Bertan Tokuzlu, “Düşünce, Vicdan ve Din Özgürlüğü”, 

Sibel İnceoğlu (ed.), İnsan hakları Avrupa Sözleşmesi ve 

Anayasa,Ankara, 2013, s,518 

Yazar her nekadar yukarıda alıntı yapılan makalesinde kamu yararı 

kavramına denk düşen Fransızca “ l’interet general” kelimesini/ 

karamını kullanmış ise de Fransız İdarî yargılama Kanunun da 

bu ibare “l’intérêt public” olarak kullanılmaktadır. Bkn. “Code de 

justice administrative” http://legislationline.org/topics/country/30/ 

topic/83, (Erişim, 14/12/2013). 

71 


Danıştay Kararlarında “Kamu Yararı “ Kavramı 

72 

nosyonu olarak ele alınması zorunluluğunu 

ortadan kaldırmayacaktır. 

A. Kamu Yararı Kavramı ve İdare 

Hukuku İlişkisi 

Kamu yararı, kamu hizmeti ile somutlaşabilen 

bir kavramdır. ONAR kamu hizmetini; 

“Devlet veya diğer amme hükmi şahısları 

(kamu tüzel kişileri) tarafından veya bunların 

nezaret ve murakabaları, kontrolleri altında 

umumi ve kolektif ihtiyaçları karşılamak ve 

tatmin etmek, amme menfaatini sağlamak 

için icra edilen ve umuma arzedilmiş bulunan 

devamlı ve muntazam faaliyetler” olarak 

tanımlamıştır. 5 Kamu yararı bize göre birey 

ve topluluk menfaatleri yarışmasında tercih 

edilen üst yarardır. Kamu yararının topluluk, 

toplum ve devlet lehine bireysel veya topluluk 

yararından vazgeçme, topluluk, toplum 

ve devlet yararlarının yarışması durumunda 

da büyük olan menfaati koruma amaçlı olarak 

mahkeme kararlarında yargısal tercihte 

bulunma durumudur, esasen. 

Kamu yararı kavramı idarelerin tüm eylem 

ve işlemlerinde birincil amaç olduğuna gore 

idareler ve onların hukuksal rejimi olan idare 

hukuku ile organik bağı olan bir kavramdır. 

II. Yasal Düzenlemelerde Kamu 

Yararı 

İdarelerin, İdari Yargılama Usulü Kanunu 2 

inci madddesi “İdarî işlemler hakkında yetki, 

şekil, sebep, konu ve maksat yönlerinden biri 

ile hukuka aykırı olduklarından dolayı iptalleri 

için menfaatleri ihlâl edilenler tarafından açılan 

iptal davaları,” 6 şeklindeki düzenleme ile 

yapalacak iş ve işlemlerin amaç/maksad yönünden 

hukuka uygun olmasını icbar etmiş 

bulunmaktadır. Bu maksat ise, kamu yararıdır. 

“Bütün idari işlemler, biçimi ve konusu ne 

olursa olsun, kamu yararı için yapılır. Yönetimin 

kamu yararı dışında bir amaç gütmesi 

durumunda yapmış olduğu işlem “amaç” yönünden 

hukuka aykırı olur ve iptali gerekir. 7 

Burada, Anayasa Mahkemesinin yerinde 

tespiti ile “…Türkiye Cumhuriyeti… sosyal bir 

hukuk devletidir” denilmektedir, hukuk devletinin 

tanımına giren unsurlardan birisi de, 

kamu yararı düşüncesi olmaksızın, yalnızca 

özel çıkarlar için veya yalnızca belli partilerin 

veya kişilerin yararına olarak herhangi bir yasanın 

kabul edilmeyeceğidir. 8 

Kamu yararı, “kanun, kamu yararıdır” 9 

B. Anayasal Düzenlemede Kamu 

Yararı 

Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında; 

“ 11- (20.9.1971-1488) (1) Temel hak 

ve hürriyetler, Devletin ülkesi ve milletiyle 

bütünlüğünün, Cumhuriyetin, millî güvenliğin, 

kamu düzeninin, kamu yararının, genel 

ahlâkın ve genel sağlığın korunması amacı ile 

veya Anayasanın diğer maddelerinde gösterilen 

özel sebeplerle, Anayasanın sözüne ve 

ruhuna uygun olarak, ancak kanunla sınırlanabilir. 

Yine, (ispat hakkı m.34), (Mülkiyet hakkı 

m. 36),(kamulaştırma m.38), (devletleştirme, 

m 39), (çalışma ve sözleşme hürriyet m.40), 

( devlet ormanları m. 131) maddeleri temel 

haklar zümresinden olan yukarıda sıralı hakları 

kamu yararı söz konusu olduğunda kısıtlama 

olanağı veya onları tümüyle ortadan 

kaldırma olanağı tanımaktadır. 

Kanun, temel hak ve hürriyetlerin özüne 

dokunamaz.” Şeklinde bir düzenlemeye sahip 

olup, “kamu yararı” söz konusu olduğunda 

temel hak ve hürriyetlerin kısıtlanabileceğine 

hükmetmiştir. İşte bu noktada kamu yararının 

ne olduğunun ve ne olmadığının yargı 

mercilerince yorumlanması gerekmektedir. 

Makalede Danıştay tarafından kavramın nasıl 

algılandığı irdelenecektir. 

III. Danıştay Kararlarında Kamu Yararı 

Kavramı 

5 

İnanç İşten, “Kamu Hizmeti Kavramı Ve Unsurları”, http://www. 

msb.gov.tr/ayim/Ayim_makale_detay.asp?IDNO=74 (Erişim, 

11/10 2013) s.1 

6 

20/1/1982 tarihli ve 17580 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 

2577 sayılı İdari yargılama Usulü kanununun 2 nci maddesi. 

7 

Şeref Gözübüyük, İdari Yargılama Usulü, Ankara, Turhan 

Kitapevi,1996, s. 85. 

8 

AMK, 31.10.2008 tarih ve E.2008/34, K.2008/153 sayılı, Resmi 

Gazete tarih-sayı, 06.12.2008-27076 

9 

Tekin Akıllıoğlu, “Kamu Yararı Kavramı Üzerine Düşünceler”, 

Amme İdaresi Dergisi, Cilt:24, S:2, 1991, s,3. 

Yıl: 26 • Sayı: 123

İbrahim Gül 

İdarenin dayandığı sebebin nitelendirilmesinde 

denetiminin yargı tarafından yapılabileceği 

ancak bunun yerindelik denetimi 

olmaması gerektiği önemli bir temel kabuldür. 

Örneğin; kamulaştırılacak taşınmazın iyi 

seçilip seçilmediği, başka taşınmazın seçilmesi 

gerektiği yönünde bir değerlendirme 

yapılmaması aksi halde Danıştay’ın idarenin 

yerine geçerek karar vermesi başka bir ifade 

ile “yerindelik denetimi” yapmış olacaktır. 

İdari işlemlerin maç unsuru ile takdir yetkisi 

ilişkisine değinmek gerekirse bir durum 

karşısında idare şu veya bu şekilde karar almakta 

serbestse, hareket tarzı sınırlandırılmamışsa, 

“ idarenin takdir yetkisi”nden söz edilir 

bu takti yetkisi ise hizmet gerekleri ve kamu 

yararı ile sınırlıdır. 

İdari işlemin amaç unsuru bakımından 

idarenin takdir yetkisi bulunmamaktadır. 

Çünkü, idari işlemin amacı mutlaka kamu yararıdır. 

İdare, bu konuda bağlıdır. Kanunlarda 

özel amaç belirtilse dahi bu da sonuçta genel 

amaç olan kamu yararının içinde yer alacaktır. 

Takdir yetkisinin hangi unsurlar açısından 

geçerli olduğu konusunda farklı görüşler bulunmaktadır. 

Ancak genel görüş, sebep ve 

konu bakımından takdir yetkisinin olabileceği, 

yetki, şekil ve amaç bakımından takdir yetkisinin 

olamayacağına dair içtihadi ve doktrinsel 

kabul vardır. 

İdari işlemin genel amaç bakımından hukuka 

aykırılık halleri; idarenin kişisel amaç 

gütmesi, üçüncü kişileri koruma amacı gütmesi 

ve siyasi amaç gütmesi olarak sayılabilir. 

C. Kamu Yararının Derecelendirilmesi 

Danıştay kararlarında, kamu yararı ve 

benzer ifadeler arasında bir derecelendirme 

olup olmadığını ayrımlaştırmak zor görünse 

de “üstün kamu yararı” kavramının öncel ve 

en üst kamu yararı olduğuna dair kararlar 

mevcuttur. Benzer biçimde, Anayasa Mahkemesi 

bir kararında; 10 

A. Tolunay – M. Korkmaz tarafından Süleyman 

Demirel Üniversitesi Dergisinde (8-1, 

2004, 47-58) yayımlanan “Ormancılıkta Kamu 

Yararı ve Üstün Kamu Yararı Üzerine Analizler” 

isimli inceleme yazısında: 

“Orman kaynaklarından topluma sağlanan 

faydaların tümünde “kamu yararı” bulunmaktadır. 

Fakat günümüzde orman ekosistemlerinin 

kullanımında, başka etkinliğe izin verilmesi 

gibi durumlarla karşılaşılmakta, bu etkinliğin 

gerçekleştirilmesinde de “kamu yararı” nın var 

olduğu belirtilmektedir. Bu durumda, kamu yararı 

sağlayan iki etkinlikten hangisinde “kamu 

yararının” daha çok olduğunun, hukuksal anlamda 

“üstün kamu yararının” hangisinde olduğunun 

belirlenmesi gerekmektedir. 

Şeklinde hüküm gerekçesi teşkil ederek 

yüksek yargı içtihatlarında kamu yararı kavramının 

lehine bir devinimsel yaklaşım benimsemiştir. 

Aşağıda yer alan seçilmiş Danıştay 

Kararlarında da bu hususun vurgulanmaya 

çalışıldığı görülecektir. 

Danıştay’ın çeşitli kararlarında, baskın 

kamu yararı, üstün toplum yararı ifadelerine 

de rastlanılmaktadır 

Doktrinde kamu yararı “dar anlamda 

kamu yararı” ve “geniş anlamda kamu yararı” 

ayrımları yapılarak da belirlenmeye çalışılmıştır.” 

11 Ancak Danıştay kararlarında gerçeklik 

bulmayan bir ayırımdır, bu. 

1. Kamu Yararının Yarışması Durumu 

Kamu yararı olduğu şüphe götürmeyen 

ve kamu yararı il korunması gerekli olan iki 

“menfaatin” olduğu hallerde doğal olarak 

kamu yararları yarışacaktır. Danıştay bu hallerde 

kamu kavramı kavramını derecelendirerek 

bir yararı üstün kamu yararı olarak ele 

alarak sorunsala çözüm bulmuştur. Üstün 

kamu yararı kavramın toplum yararını koruyan 

kamu yararı olarak (doğal olarak) benimsemiştir. 

Danıştay 1950 yıllarından önce 

kararlarında hükümet devlet teorisi bağlamın- 

73 

10 

Anayasa Mahkemesi Kararı, (E.2004/67), Resmi Gazete, 

26761, 19 Ocak 2008. 

11 

Ayaydın, Cem, 1982 Anayasası Çerçevesinde Kamu Yararı 

Kavramı ve Anayasa Mahkemesi, XII Levha, İstanbul, 2010, 

s.3, Aktaran, C., Kaya, Kamu Yararından Hareketle Kamu Yararı 

Kavramına Danıştay’ın Bakışı, Ankara, Levha, 2011. 



74 

dan devletin yüksek yararı/siyaseti gerekçesiyle 

görev yönünden ret ettiği kararlara da 

rastlanılmaktadır. 

a) Kamu Yararı Bireysel Menfaat 

Danıştay 6. Dairesine ait 18.10.2011 tarihli 

ve E.2009/10109, K.2011/3784 Sayılı Kararı- 

Kamu yararı kavramına denk olarak toplumsal 

yarar kavramını da kullanan Danıştay, 

“Demokratik hukuk devletinin amacı kişilerin 

hak ve özgürlüklerden en geniş biçimde yararlanmalarını 

sağlamak olduğundan, yasal 

düzenlemelerde insanı öne çıkaran bir yaklaşımın 

esas alınması gereklidir… Avrupa 

İnsan Hakları Mahkemesi de 23.9.1981 tarihli 

Sporrong ve Lönnroth kararında, kamulaştırma 

izni ile inşaat yasağının uzun bir süre 

için öngörülmüş olmasının, toplumsal yarar 

ile bireysel menfaat arasındaki dengeyi bozduğu 

sonucuna varmıştır. Kamu yararı adına 

fedakârlığa katlanmak durumunda kalan 

maliklerin bekletilmesi uygun görülmemiştir.” 

Gerekçeleriyle idarenin işlemini iptal etmeyen 

yerel mahkeme kararını bozmuştur. Bu 

kararda, dikkat çekici husus; kamu ve bireysel 

menfaat çatışmasında bireysel menfaatin 

demokratik hukuk devleti gereği olarak tercih 

edilmesi ile kamu yararı yerine toplumsal yarar 

kavramını kullanılmasıdır. Başka bir deyişle, 

menfaatlerin yarışması durumunda açıkça 

kamu menfaatinin öncellenmesi gerektiğine 

hükmedilmiştir. 

2. Kamu Yararı kavramının 

Çeşitlenmesi 

Aşağıda yer verilen kararda, “baskın 

kamu yararı” kavramı kullanılmakla, kamu yararı 

kavramının derecelendirilmesini mümkün 

kılınmıştır. Baskın kamu yararı bu kararda “üstün 

kamu yararı” kavramına denk bir kavram 

yükü taşımaktadır. Kamu yararı, toplum yararı, 

üstüm kamu yararı kavramlarından sonra 

“baskın kamu yararı” kavramının içtihadi bir 

terim olarak kullanılmaya başlanıldığına şahit 

olunulmaktadır. 

a) Üstün Kamu Yararı 


ve E.1999/3929, K. 2009/2617 Sayılı Kararı ile 

“Okul ya da maden işletmeciliği arasındaki 

kamu yararı çatışmasında üstün kamu yararının 

maden ocağı lehine olacağı tartışmasızdır.” 

Şeklindeki ifadesi ile Danıştay kamu 

yararının yarıştığı durumlarda içtihadi bir 

kavram yaratarak “üstün kamu yararı” kavramını 

kullanmıştır. Bu yaklaşım neredeyse 

ilgili tüm Danıştay kararlarında yerleşik hal almıştır. 

Danıştay, 6. Dairesine ait E.1995/5161, 

K.1996/1464, K.T. 25.3.1996 sayılı kararı ile 

Danıştay 5. Dairesine ait 22.5.2009 tarihli ve 

E.2007/8867, K.2009/5992 sayılı kararlar da 

bu eğilim görülmektedir. 

Danıştay 6. Dairesine ait, 23.12.1998 tarihli 

ve E.1997/6678, K.1998/6744 Sayılı Kararı 

ile 

“İmar planlarının yargısal denetimi sırasında 

şehircilik ilkeleri, planlama esasları ve 

kamu yararı kriterlerinin yanı sıra özelliği itibari 

ile ilh… gibi olguların yanı sıra “üstün kamu 

yararı” ilkesinin de gözetilmesi zorunludur.” 

Şeklinde karar vererek kamu yararı ile üstün 

kamu yararı arasında bir ayrıma gitmiştir. 

Dolayısıyla Danıştay’ın artık “kamu yararı” ve 

“üstün kamu yararı” arasında bir derecelendirme 

yaptığı anlaşılmaktadır. 

D. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 

Atıflar 

Danıştay’ca öncelikle Avrupa İnsan Hakları 

Mahkemesi’nin “toplum yararı”na ilişkin 

verdiği kararların Danıştay tarafından bir üst 

ve yerleşik içtihat mercii tarafından oluşturulmuş 

gibi kararlarından bir atıf veya referans 

olarak ele alması 12 Anayasanın 90 ıncı 

maddesi ile verilen açık çek hükmünde olan 

12 

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve 20.III.1952 tarihli Ek 

Protokol’ünde “kamu yararı” kavramı Türkiye Anayasası ile paralel 

düzenlemeler içermektedir. Burada Anayasa’nın 90 ıncı maddesi 

olan “Usulüne göre yürürlüğe konulmuş Milletlerarası Andlaşmalar 

kanun hükmündedir. Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık 

iddiası ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz. Usulüne göre 

yürürlüğe konulmuş temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası 

andlaşmalarla kanunların aynı konuda farklı hükümler içermesi 

nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma 

hükümleri esas alınır.” Hükmünün bu tavra açık bir yasal dayanak 

oluşturduğu da yadsınamaz. 1963 tarihli 4 numaralı Ek protokolün, 

2 inci maddesinde “…demokratik toplum içinde, “toplum yararı” 

kavramına yer verildiği de göz önünde tutulmalıdır. Bkn. European 

Human Right Convention, http://www.echr.coe.int/Documents/ 

Convention_ENG.pdf, (Erişim 28/12/2013). 

Yıl: 26 • Sayı: 123

İbrahim Gül 

“usulüne uygun yürürlüğe girmiş Milletlerarası 

Andlaşmalar kanun hükmündedir” hükmünün 

iç hukuka etkisi yadsınamaz. Bu bağlamda 

Danıştay’ın özellikle Avrupa İnsan Hakları 

Sözleşmesine atıfla karar inşaası sıkça görülür 

bir durum arz etmektedir. 

Danıştay 6 ıncı Dairesine ait E.2012/4525, 

K: 2012/462 sayılı aşağıda yer alan kararda 

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin bağlayıcı 

iç hukuk metni gibi değerlendirilerek karara 

esas tutulmasına şahit olunmaktadır. 

Anayasanın “Milletlerarası andlaşmaları 

uygun bulma” başlıklı 90. maddesinin son 

fıkrasında: “Usulüne göre yürürlüğe konulmuş 

milletlerarası andlaşmalar kanun hükmündedir. 

Bunlar hakkında Anayasaya aykırılık iddiası 

ile Anayasa Mahkemesine başvurulamaz. (Ek 

cümle: 07.05.2004 günlü, 5170 sayılı Yasanın 

7. maddesi) Usulüne göre yürürlüğe konulmuş 

temel hak ve özgürlüklere ilişkin milletlerarası 

andlaşmalarla kanunların aynı konuda 

farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek 

uyuşmazlıklarda milletlerarası andlaşma 

hükümleri esas alınır.” hükmü getirilmiştir. Bu 

hüküm ile usulüne göre yürürlüğe konulmuş 

uluslararası andlaşmaların iç hukuk sistemine 

yansıtılma yöntemi belirlenmiştir. Buna göre, 

bu andlaşmalardan temel hak ve özgürlüklere 

ilişkin olanlarla yasaların aynı konuda farklı 

hükümler içermesi durumunda uluslararası 

andlaşma kurallarının esas alınması anayasal 

bir gerekliliktir. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 

(Sözleşme, AİHS) 6/1. maddesinde: 

“Herkes davasının, medeni hak ve yükümlülükleriyle 

ilgili uyuşmazlıklar ya da cezai alanda 

kendisine yöneltilen suçlamaların esası 

konusunda karar verecek olan, yasayla kurulmuş, 

bağımsız ve tarafsız bir mahkeme tarafından, 

kamuya açık olarak ve makul bir süre 

içinde görülmesini isteme hakkına sahiptir.” 

kuralı yer almıştır. 13 

Danıştay 4. Dairesine ait 21.5.2013 tarihli 

ve E.2011/15285, K.2013/3842 Sayılı Kararı 

“gerekçede karşı oy” kısmında, 

13 

Danıştay Dergisi, 2013, Sayı, 132, S,39-44, http://www.danistay. 

gov.tr/dergiler/dergiler.html, (Erişim12/01/2013). 

“19.03.1954 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan 

6366 sayılı Kanun ile Türkiye tarafından 

da kabul edilen Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi 

Ek Protokolünün “Mülkiyetin Korunması” 

başlıklı 1 inci maddesinde; “Her gerçek ve 

tüzel kişinin mal mülk dokunulmazlığına saygı 

gösterilmesini isteme hakkı vardır. Bir kimse 

ancak kamu yararı sebebiyle ve yasada 

öngörülen koşullara ve uluslararası hukukun 

genel ilkelerine uygun olarak mal ve mülkünden 

yoksun bırakılabilir.”, “AİHM, … sonuç 

olarak, mülkiyetin korunması ve kamu yararı 

gereklilikleri arasında kurulması gereken adil 

dengeyi başvuranlar aleyhine bozduğuna kanaat 

getirmektedir.” Şeklindeki hukuki tartışma 

ve irdelemelerle kamu yararını uluslararası 

sözleşmeler ile de korunan yüksek bir değer 

haline getirmiştir. Ayrıca ulusal mevzuatın 

yorumlanıp uygulanmasında usulüne uygun 

olarak yürürlüğe giren uluslararası antlaşmalara 

da saygı göstermek ve hatta kararlarda 

atıflarda bulunmasının yolunu açmaktadır. 

E. Taktir Hakkı ve Kamu Yararı 



Baskın kamu yararının bulunmadığı durumlarda, 

kamu görevlilerinin haklı beklentilerin 

zedelenmemesinin gerektiği hakkında 

verilmiş bir karardır. Kamu görevlilerinin haklı 

beklentilerinin korunması, ancak kişisel kararlarda, 

yönetimin takdir yetkisini kullanma 

alanlarında söz konusu olduğundan, baskın 

kamu yararı olmadığı durumlarda, kamu görevlilerinin 

haklı beklentilerinin zedelenmemesi 

gerekirdi. 

Toplumsal hayatının gereklilikleri idareye 

takdir yetkisini tanımasını kaçınılmaz hatta, 

zorunlu kılmaktadır. Ortak ve medenî ihtiyaçların 

günden güne artması ve devletin görevleriyle 

ilgili anlayışların değişmesi sonucu 

idarenin yerine getirmekle yükümlü olduğu 

kamu hizmetlerinin alanı sürekli genişlemekte 

ve pek çok bakımlardan teknik ve uzmanlığı 

gerektirir bir hal almakta olduğundan ve 

her türlü idari eylemi kodifiye etmek mümkün 

olmadığından dolayı taktiri hakkı kaçınılmaz 

olarak gelişmiş bir kavramdır. 

Bu kavram, İnsan Hakları avrupa Mahke- 

75 



76 

14T 

Lami Bertan Tokuzlu, “Düşünce, Vicdan ve Din Özgürlüğü”, 

Sibel İnceoğlu (ed.), İnsan hakları Avrupa Sözleşmesi ve 

Anayasa,Ankara, 2013, s, 525 

15 

Mahmut Şen, “İdarenin yargısal Denetiminin Sınırlarına 

İlişkin Modeller”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. 

XVII, Y. 2013, S, 1635, 

mesinde, genel yarar ile kamu yararı ifadelerinin 

biribirlerinden farklı kavramlar olduğu, 

genel yararın devlete daha çok taktir hakkı 

tanıdığı ileri sürülmüşse de bu ayrım fonksiyonel 

bulunmamıştır. 14 Şeklinde anlaşılmıştır. 

Bu durum yargı kararlarının takdir yetkisinin 

varlığına değil, takdir yetkisinin sınırına 

ilişkin olarak değerlendirilmelidir. 

F. Kamu Yararı Yerindelik Denetimi 

İlişkisi 

2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanununun 

“İdari dava türleri ve idari yargı yetkisinin 

sınırı” başlıklı 2 nci maddesinde yer 

alan “İdari mahkemeler; yerindelik denetimi 

yapamazlar, yürütme görevinin kanunlarda 

gösterilen şekil ve esaslara uygun olarak yerine 

getirilmesini kısıtlayacak, idari eylem ve 

işlem niteliğinde veya idarenin takdir yetkisini 

kaldıracak biçimde yargı kararı veremezler.” 

hükmü Danıştay’ı bağlayıcı bir kıstastır. 

İdari yarcı merciilerin Danıştay da dahil olmak 

üzere idarenin yerine geçerek karar vermesi 

mümkün olmadığından bu prensibe Danıştay 

tarafından sıkıca riayet edildiği görülmektedir. 

“Mahkemenin fonksiyonu, idarenin 

yerine geçerek yerindelik denetimi yapmak 

olmayıp, karar verme süreçlerinde bireylere 

eşit ve adil muamele sağlandığından emin olmakla 

sınırlıdır. Dolayısıyla yargısal denetimin 

amacı, idarenin tercihinin isabetli olup olmadığını 

değerlendirerek bu tercihi gerektiğinde 

hakimin kendi tercihi ile değiştirmek değil, 

karar verme sürecinin eşit ve adil olmasını 

sağlamaktır.” 15 

G. Bireysel Hak İhlaline Yaslanmayan 

Davalar 

Bireysel hak ihlaline yaslanmayan davalarda 

Danıştay kesin ve kati bir tutum benimsemiş 

bulunmaktadır. Danıştay emsal niteliğindeki 

kararlarında yoruma olanak verilmeyecek 

şekilde kamu yararını öncelemektedir. 



ile “Bireysel hakkın ihlaline dayanmayan 

kamu yararını doğrudan ilgilendiren konularda 

açılan iptal davaları, objektif ve somut 

nitelikte olup; bütünüyle kamu yararını amaçlamaktadırlar. 

Dolayısıyla iptal davalarında 

feragat isteminin de kamu yararı ölçütü kullanılarak 

karara bağlanması gerekir.” Şeklinde 

hüküm tesis edilmiştir. 

Bu kararda; bireysel hakkın ihlaline dayanmayan 

konularda açılan iptal davalarında 

da kamu yararı ilkesine riayetle karar verileceğine 

ilişkin karar verilmiş olup, kamu yararının 

İdari Yargı Kararlarında temel müessir 

halinde olduğunu teyit edilmiştir. İdari eylem 

ve işlemlerin asıl amacının “Kamu Yararına 

Uygunluk” olduğu bu kararla teyit edilmiştir. 

H. Genel Kamu Yararı 



Kamu Emekçileri Sendikasının taraf olduğu 

kararda yer alan Danıştay Tetkik Hakimi, 

Nafi Alantar’a ait düşüncede, “… İnsani davranışların 

soyut kamu yararı ve hizmet gerekleri 

kavramlarına feda edilmesinde başkaca 

amacı olmadığı gibi, kamu yararı ve hizmet 

gereklerinden amaçlanın da robot insanlar 

oluşturulmasının olmadığı dikkate alındığında 

dava konusu uygulamanın hukuki olmadığı…” 

şeklindeki hukuksal betimlemeleri 

kamu yararının idari işlem tesis edenlerce 

bireyin temel hak ve hürriyetlerini kısıtlayıcı 

argümanlar olarak kullanamayacağı, diğer 

bir deyişle idarelerin takdir haklarını keyfilik 

olarak algılayamayacaklarının altı çizilmiştir. 

Danıştay İçtihatları Birleştirme Kurulunun 

E:2001/1, K:2001/4 sayılı kararı, “…toplumun 

doğru bilgi edinme hakkı ve genel kamu yararı 

gözetilerek, kamuya sunulan hizmetin 

yansız, objektif biçimde yürütülmesi için düzenlenmesi 

gerektiği açıktır. Bir başka deyişle, 

radyo ve televizyon işletmeciliği düzenlenirken, 

basın özgürlüğünün toplumun doğru 

bilgilendirilmesi amacı doğrultusunda ve genel 

olarak kamu yararı zedelenmeden kulla- 

Yıl: 26 • Sayı: 123

İbrahim Gül 

16 

Ahmet Arslan, Tuncay Dündar, Danıştay İçtihadı Birleştirme 

Kurulu Kararları, Ankara:Seçkin, s.459 

17 

Yakup Bal, Mustafa Karabulut, Yahya Şahin, İdari Yargılama 

Usulü ile İlgili Danıştay 10. Dairesinin Seçilmiş kararları, 

Ankara:Seçkin, 2003, s.538. 

nılmasının sağlanması bir zorunluluk olarak 

ortaya çıkmaktadır.” 

Şeklindeki kullanımı ile kamu yararı “genel 

kamu yararı” olarak terimleştirmiştir. Oysa 

kamu yararının özel kamu yararı genel kamu 

yararı olarak sınıflandırılması pek mümkün 

gözükmemektedir. 16 

İ. Kamu Yararı Kavramı ile Kamu 

Düzeni kavramı İlişkisi 

Aşağıda yer verilen kararda “kamu düzeni” 

ve “kamu yararı” kavramlarının eşit etkiye 

sahip ve benzer içerikte kullanılması bakımdan 

kayda değer görülmektedir. Kamu 

yararı kavramı ve kamu düzeni kavramının 

ayrılmaz bir bütün olduğu ve idari işlemlerin 

amaçlarının kamu düzeni (korumak/devam 

ettirmek) yani kamu yararı olduğunun altı 

çizilmiştir. 


ve E.1998/7189, K.1999/2637 Kayılı Kararı ile 

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı ile görevli 

şirketler arasında imzalanacak olan imtiyaz 

sözleşmelerinde yer alan bazı hususlara 

ilişkin öneriler içeren kurul kararının ve bunun 

dayanağı olduğu iddia olunan Tebliğin, 

BEDAŞ’ta sözleşmeli personel olarak çalışan 

davacının güncel, kişisel ve aktüel menfaatini 

ihlal etmediğinden dava açma ehliyetinin 

bulunmadığı hakkında verilen karardır. 

Karar metninde, “2577 sayılı İdari Yargılama 

Usulü Kanununun 4001 sayılı yasa 

ile değişik 2 nci maddesinin 1/a fıkrasında; 

idari işlemler hakkında, yetki, şekil, sebep, 

konu ve maksat yönlerinden biri ile hukuka 

aykırı olduklarından dolayı iptalleri için çevre, 

tarihi ve kültürel değerlerin korunması, 

imar uygulamaları gibi kamu yararını yakından 

ilgilendiren hususlar hariç olmak üzere, 

kişisel menfaatleri ihlal edilenler tarafından 

açılan iptal davalarının idari dava türlerinden 

olduğu vurgulanmıştır. Burada kullanılan kişisel 

hakları ihlal edilenler ibaresi Anayasa 

Mahkemesinin 21.9.1995 tarih ve 1995/47 

sayılı Kararı ile Anayasaya aykırı bulunarak 

iptal edilmiştir. 10.04.1996 tarih ve 22607 

sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Anayasa 

Mahkemesi kararından iptal nedeniyle 

doğan “kamu düzenini” ve “kamu yararını” 

olumsuz etkileyecek hukuksal boşluğun giderilmesi 

için iptal kararının Resmi Gazetede 

yayımından başlayarak üç ay sonra yürürlüğe 

gireceğini belirlemiş bulunmaktadır. 17 

J. Kamu Yararı kavramı ve Hukuk 

Devleti 

Aşağıda yer verilen kararda Sendikanın 

Tüzel Kişiliğinden kaynaklanan genel hak 

ve fiil ehliyetine dayanarak menfaatinin ihlal 

edilmesi, üyelerin ortak çıkarlarını etkilemesi, 

…durumunda dava açmasının mümkün 

olup olmadığına dair tartışma yapılmıştır. Bu 

karara karşı Danıştay Dava Daireleri Kuruluna 

temyizde bulunulması üzerine yukarıda 

yer verilen karar metni neredeyse aynen tekrar 

edilerek kamu yararı bulunmadığı savına 

yaslanarak anılan Danıştay kararı onanmıştır. 

Ayrık oy ile sübjektif ehliyet ve hukuk devleti 

ilişkisi irdelenerek yargı denetiminin hukuk 

devletinin vazgeçilmez unsuru olduğuna dair 

davacının dava açma ehliyetini olduğu tartışılmıştır. 

Hukuk devleti ile kamu yararı kavramlarının 

başat ve ayrık düşünülmesi olanaksız 

kavramlar olarak ele alınmıştır. 


ve E.2010/8496, K.2011/4223 Sayılı Kararı ile 

“ALES Sınavına başörtülü olarak girilebilmesi” 

konulu olarak açılan davada Eğitim 

ve Bilim İş Görenleri Sendikasının (Eğitim-İş) 

dava açabilme ehliyetine ilişkin karar verilen 

davada; yasa ile belirlenen ve yukarıda 

açıklanan dava açma ehliyeti ile ilgili koşullar 

arasında yer almayan “genel kamu yararı” 

kavramından hareketle dava açma ehliyeti 

bulunduğu sonucuna varılmasına hukuken 

olanak bulunmamaktadır.” Şeklinde karar verilmiştir. 

Bu karara, Azlık Oyunda Anayasanın 

51. maddesi ve 4688 sayılı Kamu Görevlileri 

Sendikaları Yasası uyarınca kurulan Sendikanın 

Tüzüğü “…laik düzenini, demokratikleş- 

77 



78 

me ve ulusal eğitim hedefini geliştirerek korumak 

ve sonsuza kadar yaşatmak için elinden 

gelen çabayı göstermeye çalışmak, sendikanın 

amaçları arasında sayılmıştır. Genel kamu 

yararı bulunduğu açık olan dava konusu…” 

şeklinde görüş serdedilmiştir. Kararda ilginç 

bir biçimde Danıştay Savcısı görüşüne yer 

verilmemiştir. 

K. Kamu Yararı ve İdari İstikrar İlkesi 

İdari iş ve işlemlerde esas alınan idari istikrar 

ilkesi idare hukukunda önemli bir yönlendirici 

bir kavramdır. Aşağıda yer verilen 

kararda idari istikrar ilkesinin kamu yararı 

söz konusu olduğunda korunamayacağını 

ilkeleştirmiştir. Bu karar ile idare hukukunun 

temel normlarının ve ilkelerinin kamu yararı 

kavramı karşısında korunmayacağı vurgulanmıştır. 

Kaldı ki tüm idari iş ve işlemlerde asli 

amaç kamu yararıdır. Bu karar bu varsayımı 

teyid eder vaziyettedir. Aşağıda bu hususta 

verilen karar yer almaktadır. 


ve E.2012/7438, K.2012/8775 Sayılı 

Kararı ile Ankara 15. İdare Mahkemesince, 

Danıştay Beşinci Dairesinin 23.9.2011 tarihli, 

E:2011/638, K:2011/4781 sayılı bozma 

kararına uyularak verilen 7.5.2012 tarihli, 

E:2012/611, K:2012/664 sayılı kararın dilekçede 

yazılı nedenlerle temyizen incelenerek 

bozulması isteminden ibaret olan kararda; 

“Ancak söz konusu İçtihadı Birleştirme Kurulu 

kararları ile sağlanan korunmanın kamu 

yararı ve kamu düzeni ile sınırlı olduğunu, 

idarede istikrar ilkesi esas alınarak sağlanan 

bu korumanın, kamu düzenini ve bunun sonucu 

olarak kamu yararını ihlal eden, bozan 

bir sonuca ulaştığında artık sürdürülmesinin 

olanaklı olmadığını; korumanın, hukuka aykırı 

işlemin düzeltildiği tarihe kadar ilgili kişi için 

doğurduğu kişisel kazanımlarla sınırlı kalacağını 

kabul etmek gerekmektedir. Daha açık 

bir anlatımla hukuka aykırı idari işlemle elde 

edilen statü ve bu statüye dayanılarak yapılan 

işlem ve eylemler kamuya yönelik etki ve sonuçlar 

doğruyorsa bu statü korunmayacak, 

ancak idarece hatalı işlem düzeltilinceye kadar 

ilgili kişinin bu statü nedeniyle elde ettiği 

kişisel kazanımlara da dokunulmayacaktır.” 

L. Milli Yarar 

Kanunlarda alan bir kavram olan “milli yarar/menfaat” 

kavramı da Danıştay tarafından 

kullanılagelen bir kavramdır. Tıpkı kamu yararı 

gibi üst müessir kavram olarak kullanılmaktadır. 

Bu kavram üstün kamu yararı kavramına 

denk hatta daha üst bir kıstas muamelesi 

görmektedir. Türk Telekomun %55 oranındaki 

hissesinin blok olarak satılmasına ilişkin ihalenin 

iptali ile ilgili açılan davada “milli yarar” ifadesi 

vurgulanmıştır. Bu ifadenin esasında üstün 

kamu yararının devlet ve tüm vatandaşları 

alakadar eden menfaat öncelemekten ziyade 

korunması gereken en üst değere atıfta bulunulmuştur. 

Böylelikle, üstün kamu yararından 

da üst bir kavram olarak milli yarar kavramının 

inşaa edildiği söylenebilir. Buna ilişkin Danıştay 

13 üncü Dairesine ait, 22.05.2007 tarihli 

ve E.2005/7666, K.2007/3376 sayılı kararı 

bulunmaktadır. 18 

IV. SONUÇ 

2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanununun 

2 nci maddesi ile “İdarî işlemler hakkında 

yetki, şekil, sebep, konu ve maksat yönlerinden 

biri ile hukuka aykırı olduklarından dolayı 

iptalleri için menfaatleri ihlâl edilenler tarafından 

açılan iptal davaları…” şeklinde va’z edilen 

hüküm kamu yararı ve hizmet gerekleri 

kavramlarında somutlaştırılmıştır. Yine, hukuk 

devleti ilkesinin yer aldığı Türkiye Cumhuriyeti 

Anayasası 2. maddesi dolayısı ile Türkiye 

Cumhuriyeti’nin idari eylem ve işlemlerin hukuka 

uygun ve yargı denetimine bağlı olan bir 

devlet olduğu kesindir. Durum bu iken, kamu 

yararı (yargı içtihat ve kararlarındaki değişkenlikleri 

ile) kavramı İdari Yargılama Usulü 

Kanununa açıkça derç edilmelidir. İdari Yargılama 

Usulü Kanunu, 

” Madde 2 – 1. (Değişik: 10/6/1994 - 

4001/1 md.) İdari dava türleri şunlardır: 

(İptal: Ana.Mah.nin 21/9/1995 tarih ve 

E:1995/27, K:1995/47 sayılı kararı ile; Yeni- 

18 

Age,s.43-44. 

Yıl: 26 • Sayı: 123

İbrahim Gül 

19 

2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanununun 2 nci maddesi. 

20 

Takdir yetkisine ilişkin 657 sayılı DMK.nun 76. maddesi ile 

idarelere tanınan takdir yetkisinin kullanımı mutlak ve sınırsız 

olmayıp, kamu yararı ve kamu hizmetinin gerekleriyle sınırlıdır. 

Şeklinde, Danıştay İkinci Dairesine ait Esas sayısı 2004/3266, 

Karar sayısı 2005/831, Karar tarihi 04.03.2005 olan kararı 

mevcuttur. 

21 

Bkn.Danıştay İdari Dava Daireleri Kurulu’na ait 06.10.2005 

günlü ve E.2003/1145, K.2005/2539 kararı ile Danıştay 109,110 

,111,112,113,114,115,116,117,118,119 sayılı Dergilerde yer alan 

kararlar. 

22 

Bkn. Danıştay 10 uncu Dairesine ait 16.10.2008 tarihli ve 

E.2007/5777, K.2008/6696, http://www.danistay.gov.tr/dergiler/ 

dergiler.html (Erişim 11Ocak 2014). 

den Düzenleme: 8/6/2000 - 4577/5 md.) İdarî 

işlemler hakkında yetki, şekil, sebep, konu ve 

maksat yönlerinden biri ile hukuka aykırı olduklarından 

dolayı iptalleri için menfaatleri ihlâl 

edilenler tarafından açılan iptal davaları,” 19 

Şeklinde düzenlenmiş olup, Kanun metnine, 

“kamu yararı” ibaresinin eklenmesi gerekmektedir. 

Diğer türlü, idari yargı kararlarında 

temel müessir olan kamu yararı kavramının 

soyut ve (tartışmalı) içeriği ile mutlak etkisinin 

sağlıksız devinimine şahit olmaya devam 

edeceğiz. Çağın gelişen ve değişen koşulları 

idarenin hizmetlerini komplike bir çeşitliliğe 

büründürmekte olduğundan kamu yararının 

nerede ve nasıl gerçekleştirileceği idari mercilerce 

bilinememekte olduğundan idari iş ve 

işlemleri tesisi ederken kamu yararını gözetmekte 

zorluk çekmektedirler. Bu durum, Danıştay’daki 

dava yüküne olumsuz etki etmekle 

birlikte kararlarında sürekli bir kamu yararı 

kavramı buhranı yaşamaktadır. 

Tekrarında fayda görmekteyim,” bir idari 

işlemin kamu yararına uygun olup olmadığının 

denetlenmesi yerindelik denetimi değil, 

hukuka uygunluk denetimi “ olduğu incelenen 

Danıştay kararlarında açıkça görülmektedir. 

Hizmet gerekleri 20 ve kamu yararı kavramı 

Danıştay kararlarında kamu düzeninin işleyişini 

sağlayan idari kararlarda ereksel bir 

kavramlar olarak esas alınmış olup idarenin 

tüm işlemlerine şamil olmak üzere idarenin 

tekelinde bulunan “takdir hakkının” da hangi 

yönde kullanılacağına ışık tutmaktadır. 

Kamu yararı ile kişisel yararın yarışmasında 

esasen birey ve devlet yararı karşılaştırılmaktadır. 

Bireyin yararın korunmasında 

devlet yararına olduğu gerçekliğine rağmen 

birisinin uğruna diğeri feda edilmektedir. Bireyin 

özel çıkarlarının topluluk çıkarı için ihlal 

edilmesinin gerekçesi Danıştay’da kamu yararı 

kavramı dolayısı ile yapılagelmektedir. 

Son olarak, Danıştay’ın 2008 yılına kadar 

olan kararlarında toplum yararı, üstün kamu 

yararı, baskın kamu yararı kavramları yerine 

“kamu yararı ve hizmet gerekleri” iki kavramının 

birlikte kullanıldığı anlaşılmaktadır. Tadat 

olarak sayılan kavramların Danıştay kararlarında 

kullanılmasının kamu yararı kavramının 

evrilmeye başladığının somut göstergesi olmaktadır. 

21 

Danıştay üstün kamu yararı kavramını, 

toplumun genelinin menfaatlerini ilgilendiren, 

toplumun genel yararına olan hususlar için 

üretmiştir. 22 

Danıştay, bütün idari işlemlerin ortak ve 

mutlak amacının kamu yararı olması dolayısı 

ile yargısal denetim üst derece yetkili 

mahkeme mercii olarak inşaa ettiği içtihat 

ve verdiği kararlarda kamu yararı kavramını 

temel belirleyici kıstas olarak tutmuştur. Bu 

maksatla, toplum yararı, devlet yararı, milli 

yarar, mahalli yarar, idare yararı, üstün kamu 

yararı, baskın kamu yararı kavramlarını kullanması 

kamu yararı kavramın evrildiği gösteren 

somut kanıtlardır. 

Kamu yararı kavramını, Anayasada düzenlenmiş 

bulunan, mülkiyet hakkı, çalışma 

hakkı, eğitim ve öğrenim hakkı başlıklarından, 

imar, ihale, kamulaştırma, kolluk kuvvetlerinin 

kullanımı, idari personel rejimi, 

(atanma, terfii vs.), idare mallarının tasarrufu 

ve onlara yönelik işlemler, idari sözleşmeler, 

idarenin vesayet yetkisi, taktir hakkı, hatta 

idari yargılama usulüne ilişkin hususlarda 

21 

Bkn.Danıştay İdari Dava Daireleri Kurulu’na ait 06.10.2005 

günlü ve E.2003/1145, K.2005/2539 kararı ile Danıştay 109,110 

,111,112,113,114,115,116,117,118,119 sayılı Dergilerde yer alan 

kararlar. 

22 

Bkn. Danıştay 10 uncu Dairesine ait 16.10.2008 tarihli ve 

E.2007/5777, K.2008/6696, http://www.danistay.gov.tr/dergiler/ 

dergiler.html (Erişim 11Ocak 2014). 

79 



80 

kullanıla gelen bir kavramdır. Kamu yararı 

kavramı durağan ve içeriği somut bir kavram 

olmadığından sürekli gelişmekte olan 

dinamik bir kavramdır. Dolayısı ile Danıştay 

kararlarının inşaa sürecinde reelpolitik ve 

sosyo-ekonomik koşullara göre devinim kazanan 

bir kavramdır. 

KAYNAKÇA 

Arslan, Ahmet, Tuncay Dündar, (2002), 

Danıştay İçtihadı Birleştirme Kurulu Kararları, 

Ankara:Seçkin, 

Bal, Yakup, Mustafa Karabulut, Yahya Şahin, 

(2003), İdari yargılama Usulü ile ilgili 

Danıştay 10. Dairesinin Seçilmiş kararları, 

Ankara:Seçkin 

Danıştay Dergisi, (2012) sayı, 129,130, 

131. 

Gözübüyük, Ş., Dinçer G., (1996), İdari 

Yargılama Usulü, Ankara: Turhan 

Günday, Metin,(2003), İdare Hukuku, 

İmaj, 7. b., Ankara 

İnceoğlu, S., (2013), İnsan Hakları Avrupa 

Sözleşmesi ve Anayasa, Ankara:Şen 

Kaya, Cemil,(2011), Kamu Yararından 

Hareketle Kamu Yararı Kavramına 

Danıştay’ın Bakışı, Ankara, Levha 

İNTERNET KAYNAKLARI 

http://www.danistay.gov.tr/dergiler/dergiler.html 

http://emsal.danistay.uyap.gov.tr/VeriBankasiIstemciWeb/ 

http://www.echr.coe.int/Pages/home. 

aspx?p=home 

http://www.msb.gov.tr/ 

http://www.mevzuat.gov.tr/ 

http://legislationline.org/topics/country/30/topic/83 

http://www.resmigazete.gov.tr 

Yıl: 26 • Sayı: 123

ATATÜRK’ ÜN 

DIŞ TÜRKLER SİYASETİ 

Mehmet Zülfi Camkurt* 

1. GİRİŞ 

Atatürk’ ün Türk dünyası hakkındaki görüş 

ve düşünceleri; Türk Dünyasının geniş 

bir coğrafyaya yayıldığı ve bunun tek bir merkezden 

yönetilmesinin hem çok güç olacağı 

hem de bu toprakları yaşam alanı olarak gören 

uluslara hedef teşkil edeceği realitelerinden 

hareketle, kültür birliğinin gerçekleşmesi 

temeline dayanmaktadır. Atatürk’ün, Türkler 

arasında kültür birliğinin sağlanmasına yönelik 

fikirlerini gerçekleştirmeye yönelik kararlılığı 

Kurtuluş Savaşı yıllarında ve Cumhuriyeti 

kurduktan sonra takip ettiği kültür siyasetinden 

anlaşılmaktadır. 

Atatürk’ ün ölümünden sonra, Türk soylu 

toplulukları birbirine yakınlaştırma ve kaynaştırmayı 

amaçlayan ortak dil ve tarih bilinci 

oluşturma çalışmaları durdurulmuş, aynı 

köklü geleneğe sahip; büyük çoğunluğu 

Sovyetlerin demir pençesi altında ezilen toplulukların 

tek yürek, tek ses olmasını sağlayabilecek 

politikalardan vazgeçilmiştir. Uzağı 

göremeyen politikalar yüzünden 90’lı yıllarda 

iki büyük imparatorluktan birinin yıkılacağı 

görülememiş; Atatürk’ ün 60 yıl sonrası için 

* SGK Başmüfettişi, Rehberlik ve Teftiş Ankara Grup Başkanı, 

Yönetim ve Organizasyon Uzmanı 

öngördüğü dağılmayı toparlayıcı mahiyette 

çalışmalar olmadığından, Türk Soylu Cumhuriyetler 

hiçte hazırlıklı olmadıkları bir hayatla 

baş başa bırakılmışlardır. 

Bu yazımızda, Atatürk’ ün yüksek lisans 

ve doktora tezleri ile kitaplara konu olmuş, 

“Dış Türkler” hakkındaki fikirleri ve bu fikirlerini 

gerçekleştirmeye yönelik çalışmaları üzerinde 

durulacaktır. 

2. DIŞ TÜRKLER MESELESİ 

2.1. Dış Türkler Kavramı 

Sovyet Rusya’nın dağılmasıyla birlikte, 

1990’ lı yılların başından itibaren Türkiye’nin 

gündemine giren en önemli konulardan birisi 

de, “Dış Türkler” olarak ifade edilen ve esas 

itibariyle Türkiye coğrafyası dışında yaşayan 

Türk topluluklarıdır. Günümüzde Türkiye dışında 

yaşayan Türkleri; Azerbaycan Türkleri, 

Türkistan Türkleri (Özbekistan, Kazakistan, 

Kırgızistan, Türkmenistan, Uygur ve Doğu 

Türkistan), Hindistan ve Afganistan Türkleri, 

Balkan Türkleri, Ortadoğu Türkleri ve Kuzey 

Türkleri şeklinde sınıflandırmak mümkündür. 

Osmanlı Devletinin yıkılmasından sonra 

bugün gerek komşu ülkelerin sınırları içersinde 

olan ve gerekse kendi bağımsız devletlerini 

kuran Özbek, Kırgız, Kazak, Azeri, Uygur, 

Tatar, Türkmen gibi çeşitli adlarla altında Orta 

Asya’dan Balkanlara, Kafkasya’dan Afrika’ya 

81 


Atatürk’ ün Dış Türkler Siyaseti 

82 

kadar geniş bir coğrafyada yaşayan ve büyük 

Türk milletinin bir parçası olan soydaşlarımız 

“Dış Türkler” daha doğru bir ifadeyle “Türkiye 

Dışındaki Türkler” şeklinde tanımlanabilir. 

2.2. Dış Türkler Meselesinin Ortaya Çıkışı 

ve Türkçülük 

“Dış Türkler” konusunun ortaya çıkışı Osmanlı 

Devletinin çöküş yıllarına rastlamaktadır. 

Fransız İhtilali (1789)’ yle birlikte Avrupa’ 

da ivme kazanan milliyetçilik fikirlerinin etkisi 

ve emperyalist devletlerin de kışkırtmasıyla, 

gayrimüslim ve gayri Türk unsurların birer 

birer kendi devletlerini kurarak Osmanlı Devletinden 

ayrılması, beraberinde, Osmanlı devlet 

idaresinde ve aydınlarda “Türk” kimliğinin 

daha açık dille ortaya konulması sonucu getirmiştir. 

Sultan II. Abdülhamid’ in bu parçalanmayı 

önlemek için ortaya attığı Pan-İslamizm 

(İslam Birliği), Osmanlıcılık (Osmanlı Birliği) 

gibi fikirler de parçalanmayı önlemekten uzak 

kalmıştır. Önceleri etnik olarak Türk kimliğine 

vurgu yapmanın, çok milletli Osmanlı Devletinin 

parçalanmasına yol açacağı düşüncesinden 

hareketle, “Osmanlı kimliği” tek başına 

yeterli görülmüş, gerek Osmanlı devlet idaresinde 

ve gerekse aydınlar arasında “Türk” 

kimliğine vurgu yapılmamıştır. 

Osmanlı Devletinin bünyesinden kopmalar 

başlayınca ve parçalanma kaçınılmaz hale 

gelince, Osmanlı Devletinin parçalanmasını 

önlemeye yönelik Pan-İslamizm ve Osmanlıcılık 

düşüncelerinin yeterli olmayacağını anlayan 

başta İttihat ve Terakkiciler ile aydınlar, 

Türk kavramını öne çıkarmak zorunda kalmışlardır. 

Türk milliyetçiliği, Türk birliği gibi 

kavramlar bu süreçte telaffuz edilmeye başlanmıştır. 

Annesiyle birlikte henüz yedi yaşındayken 

Rusya’ dan göç ederek Türkiye’ ye gelen 

Kazanlı aydınlardan Yusuf Akçura, 1904 

yılında “Üç Tarz-ı Siyaset” adlı makalesinde, 

“Dış Türkler” meselesini “Türkçülük” adıyla 

siyasallaştırmıştır. Akçura, bu makalesinde 

Osmanlıcılık ve Panislamizm akımlarını değerlendirerek, 

bunların başarılı olamadıklarını 

vurgulayarak, Türkleri birleştirmeye yönelik 

Türkçülük akımının temellerini atmıştır. Tarih, 

dil ve edebiyat alanında başlayan çalışmalarla 

önce “Türk” kavramı, sonra da “Türkçülük” 

kavramı olgunlaşmaya başlamıştır. Bu aşamadan 

sonra hem Türkçülük akımının felsefi 

temelleri atılmaya başlanmış, hem de “Dış 

Türkler” meselesi aydınların ve devlet adamlarının 

gündemine girmiştir. 1 Böylece “Dış 

Türkler” meselesi, yani Osmanlı Devletinin 

sınırları dışında da Türklerin olduğu hususu 

ortaya çıkmıştır. Akçura’ yla temelleri atılan 

Türk Birliği tezi daha sonra diğer aydınlarca 

tartışılmış, geliştirilmiş ve değişik dönemlerde 

farklı tezler de ileri sürülmüştür. 

Bu dönemin aydınları arasında, Türk Birliği 

konusunda esas itibariyle iki ayrı görüşün 

ortaya çıktığı görülmektedir. Yusuf Akçura ve 

Ahmet Ağaoğlu’ nun önderliğindeki grubun, 

Türkler arasında hem kültürel, hem de siyasi 

birlik fikrini savundukları, buna karşılık Ziya 

Gökalp’ in sözcülüğünü yaptığı grubun ise, 

Türklerin geniş bir coğrafyaya yayıldıklarını 

ileri sürerek, yalnızca kültürel birlik üzerinde 

durdukları söylenebilir. 

1940’ lı yıllardan başlayıp 1980’ li yılların 

sonlarına kadar süren 40 yıl gibi uzun 

bir zaman diliminde, Dış Türkler konusunda 

ileri sürülen görüşler, yaklaşımlar ve akımlar 

“ırkçılık, Turancılık, faşistlik” şeklinde değerlendirmelere 

tabi tutulmuştur. 2 Türkiye üzerinde 

oynanan ve başrolünü de Rusya’ nın 

oynadığı oyunun da etkisiyle bu suçlama ve 

yakıştırma kampanyası 1990 yılının başlarına 

kadar hızını hiç kaybetmemiştir. Bırakın Türklerin 

birleşmesini, Turan’ ın gerçekleşmesini 

isteyen görüşleri, sadece Türkiye dışındaki 

soydaşlarımızla yakın ilişkiler kurulması gerektiğini 

iyi niyetle dile getirenler bile bu suçlamalardan 

kendilerini kurtaramamışlardır. Bir 

siyasi partinin ve birkaç derneğin kısıtlı imkân 

1 

1900’lü yılların başında Türkçülük akımının önde gelen isimleri 

olarak; Rusya’dan kaçarak Türkiye’ye gelenler, Yusuf Akçura, 

Gaspıralı İsmail, Ali Hüseyinzade, Ahmet Ağaoğlu, Zeki Velidi 

Togan ile Türkiye’deki Ziya Gökalp, Mehmet Emin Yurdakul ve 

Hamdullah Suphi Tanrıöver sayılabilir. 

2 

3 Mayıs 1944 tarihinde, Türkçülük fikrini savunan başta Alparslan 

Türkeş, Hüseyin Nihal Atsız, Zeki Velidi Togan, Orhan Şaik Gökyay 

olmak üzere 23 kişi “Turancılık” suçuyla işkencelere maruz kalmış, 

değişik hapis ve sürgün cezalarına maruz kalmışlardır. 

Yıl: 26 • Sayı: 123


ve platformlarda bu konuyu gündemde tutma 

gayretleri de aynı şekilde ve anlaşılmaz 

biçimde kösteklenmiştir. 3 

Birkaç siyasi ve kültürel kuruluşun Dış 

Türkler konusunu gündeme taşımaya çalıştığı 

ve çoğunlukla da tepkiyle karşılandığı çıkışlar 

hariç tutulduğunda, aradan geçen yarım asra 

yakın süre içinde Türkiye dışında da Türkler 

olduğu gerçeğinin görmezden gelindiği 

söylenebilir. Türkiye’ deki insanların büyük 

bir çoğunluğu, Türkiye Cumhuriyeti dışında 

da soydaşlarımız, din kardeşlerimiz olduğunu, 

Sovyetler Birliği’ nin çöküşünden sonra, 

Türk Cumhuriyetlerinin kurulması esnasında 

öğrenmiştir. Özellikle de, çocuklar ve gençler, 

ancak bu tarihten sonra ders kitaplarına konan 

bilgiler ışığında Azerbaycan, Özbekistan, 

Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan adında 

ülkeler olduğunu, buralarda Türklerin yaşadığını 

öğrenmişlerdir. 4 

2.3. Atatürk’ ün Milliyetçilik Anlayışı ve 

Dış Türkler Konusundaki Politikası 

Pan-İslamizm ve Osmanlıcılık düşüncelerinin 

Osmanlı Devletinin parçalanmasını önlemeye 

yeterli olmayacağını anlayan başta 

İttihat ve Terakkiciler ile bazı aydınların Türk 

kavramını ön plana çıkarmaya başladıkları 

daha önce açıklanmış idi. Bu aydınlardan 

Ziya Gökalp’ in sözcülüğünü yaptığı, kültürel 

birlik fikrini savunan grubun görüşleri, daha 

sonra İstiklal Savaşı ve Cumhuriyet yıllarında 

Mustafa Kemal Atatürk’ ü çok etkilemiştir. 

Atatürk, milleti; “Dil, kültür ve ideal birliği 

ile birbirine bağlı vatandaşların oluşturduğu 

siyasi ve içtimai bir heyet olarak tanımlamaktadır. 

5 Atatürk’ ün milliyetçilik anlayışının, 

Ziya Gökalp’ in “hars milliyetçiliği” kavramına 

dayandığı söylenebilir. Atatürk milliyetçiliği, 

Osmanlı’ nın son zamanındaki milliyetçiliğin 

romantik safhasından tamamen farklı ve ayrı 

3 

http://www.mustafatasar.gen.tr/yayinlar/dusunce_g/dunden_ 

bugune_disturkler.htm 05.04.2008 

4 

http://www.mustafatasar.gen.tr/yayinlar/dusunce_g/dunden_ 

bugune_disturkler.htm 05.04.2008 

5 

Ayşe Afet İnan, Medeni Bilgiler ve Mustafa Kemal Atatürk’ün 

El Yazıları, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2000, s.8-18, 

niteliktedir. Atatürk milliyetçiliği; antiemperyalist 

bir düşünceyi esas almış olup, ulusal bağımsızlık 

ve laiklik, temellerine oturmaktadır. 

Atatürk’ ün milliyetçilik anlayışı akılcı, çağdaş, 

medenî, ileriye dönük, demokratik, toplayıcı, 

birleştirici, yüceltici, insanî ve barışçıdır. 6 

Türk milliyetçiliği düşüncesinin, Kemalist 

projenin teorik altyapısını oluşturduğunu söylemek 

yanlış olmayacaktır. Belirtmek gerekir 

ki, Devletin milliyetçilikle batılılaşmayı uzlaştırmak 

şeklindeki hedefinin fikir babası da Ziya 

Gökalp’ dir. Türk dilinin eskiliğinin, köklülüğünün 

ve zenginliğinin kanıtlanmasına yönelik 

Güneş Dil Teorisi 7 ve kadın hakları konusu 

da tarihi temelleriyle birlikte Ziya Gökalp’ in 

fikirlerinin uygulamaya dönüşen kültürel nitelikli 

yeniliklerdendir. 8 Bu anlamda, Cumhuriyet’ 

in ilk yıllarında Ziya Gökalp’ in fikirlerinin 

uygulama alanı bulduğunu söylemek yanlış 

olmayacaktır. 9 

Atatürk, her şeyden önce büyük bir Türk 

milliyetçisiydi. Uzun süre Atatürk’ ün yanında 

bulunmuş Mahmut Esat Bozkurt; Atatürk’ ün 

Türk birliği ve Türklük hakkında kendisine; 

“Şu kadarını belirteyim ki, ben her şeyden 

evvel Türk milliyetçisiyim. Böyle doğdum. 

Böyle öleceğim. Türk birliğinin bir gün hakikat 

olacağına inancım vardır. Ben görmezsem 

bile, gözlerimi dünyaya onun rüyaları 

içerisinde kapayacağım. Ben Türk birliğinin 

gerçekleşeceğine inanıyorum. Onu görüyorum. 

Yarının tarihi, yeni fasıllarını Türk birliği 

ile açacaktır. Dünya ancak böyle sükûn bulacaktır. 

Kaşğarlı Mahmut’ un Divan-ı Lugati’t 

Türk adlı eserinde dediği gibi Tanrı, Türk’ ü 

6 

Cem Özer, Atatürk’ün Türk Dünyasıyla İlişkileri, Ankara 

Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek 

Lisans Tezi, Ankara, 2007, s.9-10 

7 

Güneş Dil Teorisi, içinde ve yurt dışında büyük yankı uyandıran 

teori, hem Türkçe konuşma yazma bilincinin gelişmesine katkı 

sağlamış; hem de Türkçe’nin tarihi ve etimolojisi (kökenbilimi) ile 

ilgili birçok eserin hazırlanmasına vesile olmuştur. 

8 

Seçil Deren, “Kültürel Batılılaşma”, Modern Türkiye’de Siyasi 

Düşünce, Modernleşme ve Batıcılık, İletişim Yayınları, İstanbul, 

C.3, 2002, s.382 

9 

Mustafa Talas, “Örnek Bir Dış Siyaset Modeli Olarak Atatürk’ün 

“Yurtta Barış Dünyada Barış” Politikası,” Türkiyat Araştırmaları 

Dergisi, Konya, C.15, Güz 2004, s.342 

83 



84 

insanlık şakilerden kurtulsun diye yarattı.” dediğini 

aktarmaktadır. 10 

Belirtmek gerekir ki, Atatürk, Türk milletini 

oluşturan unsurları “siyasî varlıkta birlik”, “dil 

birliği”, “yurt birliği”, “ırk ve menşe birliği”, 

“tarihî yakınlık” ve “ahlâkî yakınlık” olarak sıraladıktan 

sonra Türk milletinin oluşumunda 

yer alan bu şartların diğer milletlerin çoğunda 

olmadığını ifade etmiştir. 11 Millî Mücadele ile 

kurulan Türkiye Cumhuriyeti, Osmanlı Devleti’ 

nin milletler topluluğu görünümünden 

sıyrılmış ve Türklerden oluşan bir millî devlet 

hüviyetine kavuşmuştur. Yapılan nüfus değişimleriyle 

bu yapı daha da güçlendirilmiştir. 

Atatürk kurduğu ülkenin en temel özelliğini 

ise, “Diyarbakırlı, Vanlı, Erzurumlu, Trabzonlu, 

İstanbullu, Trakyalı ve Makedonyalı, hep bir ırkın 

evlâtları, hep aynı cevherin damarlarıdır.” 

sözleri ile ifade etmiştir. 12 Bundan hareketle, 

Atatürk milliyetçiliğinin, ırkçılığı ve dinî farklılıkları 

reddeden, millî birlik ve beraberliği sağlayıcı 

bir anlayışa sahip olduğu söylenebilir. 

Atatürk, Türk milletinin yalnızca Türkiye 

Türklerinden ibaret olmadığını bildiği için, 

Türkiye dışındaki Türk halklarına karşı büyük 

bir sevgi ve yakınlık duymuş, onlarla olan gönül 

ve kültür bağını devamlı sıcak tutmuştur. 

Atatürk’ ün Türkiye dışındaki Türklere olan 

sevgi ve ilgisini birçok defalar ifade etmiştir. 

13 29 Ekim 1933 tarihinde Cumhuriyetin 

10.yıl kutlamalarında, “Bugün Sovyetler Birliği 

dostumuzdur, komşumuzdur, müttefikimizdir. 

Bu dostluğa ihtiyacımız vardır. Fakat yarın ne 

olacağını kimse bugünden kestiremez. Tıpkı 

Osmanlı gibi, tıpkı Avusturya-Macaristan gibi 

parçalanabilir, ufalanabilir. 

Bugün elinde sımsıkı tuttuğu milletler avuçlarından 

kaçabilirler. Dünya yeni bir dengeye 

ulaşabilir. İşte o zaman Türkiye ne yapacağını 

bilmelidir… Bizim dostluğumuzun idaresinde 

dili bir, inancı bir, özü bir kardeşlerimiz vardır. 

Onlara sahip çıkmaya hazır olmalıyız. Hazır 

olmak yalnız o günü susup beklemek değildir. 

Hazırlanmak lazımdır. Milletler buna nasıl 

hazırlanır? Manevi köprülerini sağlam tutarak. 

Dil bir köprüdür… 

İnanç bir köprüdür… 

Tarih bir köprüdür… 

Köklerimize inmeli ve olayların böldüğü tarihimizin 

içinde bütünleşmeliyiz. Onların (dış 

Türklerin) bize yaklaşmasını bekleyemeyiz. 

Bizim onlara yaklaşmamız gerekli. Tarih bağı, 

kurmamız lazım. Bunları kim yapacak? Elbette 

biz. Nasıl yapacağız? İşte görüyorsunuz, 

dil encümenleri, tarih encümenleri kuruluyor. 

Dilimizi onun diline yaklaştırmaya ve böylece 

birbirimizi daha kolay anlar hale gelmeye çalışıyoruz. 

Tarihimizi ona yaklaştırmaya çalışıyoruz. 

Ortak bir mazi yaratma peşindeyiz. …” 14 

sözleri, Atatürk’ün konuya olan ilgisini, uzak 

görüşlülüğünü ve dış Türklerle ilgili düşüncelerini 

ortaya koyması açısından son derece 

önemlidir. 

Atatürk, dış Türkler üzerindeki politikaların 

sağlam bir kültür politikası üzerine oturtulması 

gerekliliğini vurgulamış ve bu doğrultuda 

hareket etmiştir. Şu sözü bu fikrini açıkça 

göstermektedir: “Türkiye dışında kalmış Türkler, 

ilkin kültür meseleleriyle ilgilenmelidirler. 

Nitekim biz Türklük davasını böyle bir müsbet 

ölçüde ele almış bulunuyoruz. Büyük Türk tarihine 

Türk dilinin kaynaklarına, zengin lehçelerine, 

eski Türk eserlerine önem veriyoruz.” 

Millî Mücadele sırasında ve sonrasında ortaya 

çıkan iç ve dış gelişmeler ve bunun ortaya 

çıkardığı sonuçlar ile Sovyetler Birliğinin 

dağılmasından sonra Türk Cumhuriyetleriyle 

geliştirmeye çalıştığımız ilişkiler sırasında or- 

10 

İbrahim Yılmazçelik, “Atatürk’ün Dış Türkler Politikası ve Dış 

Türkler”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, C.8.No:89, Mayıs 1994, 

s.35-37 

11 

İnan, age, s.455 

12 

Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Atatürk 

Araştırmaları Merkezi, Ankara, 1999, s.206 

13 

Hikmet Tanyu, Atatürk ve Türk Milliyetçiliği, Töre Devlet 

Yayınları, Ankara,1981, s.71 

14 

Harp Akademileri Komutanlığı, Türkiye ve Türk Dünyası, 

Harp Akademileri Basımevi, İstanbul, 1997., s.447, İsmet 

Bozdağ, Atatürk’ün Avrasya Devleti, Tekin Yayın Dağıtım San. 

Ltd., İstanbul, 1999., Muharrem Öçalan, Kırgız Türkçesi Türkiye 

Türkçesi Arasında Halk ve Çocuk Edebiyatı Alanında Karşılıklı 

Eser Aktarımlarının Önemi ve Moldo Kılıç’ın “Buudayıktın Toyu” 

Eserinin Çevirisi”, III.Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler 

Kongresi, Kırgızistan, Celalabad, 07-09 Haziran 2005, s.232-243 

Yıl: 26 • Sayı: 123


taya çıkan sorunlar, Atatürk’ ün bu düşünceleri 

doğrulamıştır . 15 

Atatürk, kimilerinin aksine, Türkiye dışındaki 

Türklerin Türkiye’ ye topyekûn göçlerini 

çözüm olarak görmemiş ve Türkiye dışındaki 

Türklerin, bulundukları ülkelerde ulusal kimliklerini 

koruyarak varlıklarını sürdürmeleri gerektiğini 

düşünmüştür. Bu düşüncenin doğal 

bir sonucu olarak da, dış Türkler konusundaki 

temel politikalarını da bu yönde belirlemiştir. 

Bu temel politikanın en somut örneklerine 

Lozan Barış Konferansı tutanaklarında rastlanmaktadır. 

Herhangi bir nedenle, yurt dışından 

gelen Türk asıllı göçmenleri, “kaybedilmiş 

ülkelerimizin milli hatıraları” kapsamında 

değerlendiren ve gereken önemi veren 

Atatürk, diğer taraftan, Lozan Antlaşmasına 

ek “Mübadele Protokolü”nde de görüleceği 

üzere, İstanbul’ daki Rumlara karşılık yaklaşık 

üç kat daha fazla nüfusa sahip Batı Trakya’ 

daki Türklerin yerlerinde kalmaları, bir başka 

ifadeyle mübadele kapsamına alınmamaları 

için kararlılık göstermiştir . 16 

Mustafa Kemal Atatürk, Türkiye dışındaki 

Türklerin kültürel yapılarını koruyup geliştirmeleri 

ve bulundukları ülkelerin vatandaşlarıyla 

eşit haklara ve koşullara sahip olarak yaşamalarını 

sağlayacak politikaların üretilmesi 

gerektiği düşüncesine sahiptir. Bu bağlamda, 

Türkiye ile iyi ilişkiler kurmak isteyen ülkelerin 

içlerindeki Türk azınlığa karşı duyarlı ve haklarına 

saygılı olmalarının sağlanması gerektiğini 

düşünmüştür. 

Bilindiği üzere, Türk İstiklal Savaşı’nın ana 

hedefi olan ve daha sonraki Atatürk döneminde 

de Türk dış politikasının ruhunu oluşturan 

“Misak-ı Millî” önce Erzurum ve Sivas Kongrelerinde 

kabul edilip şekillendikten sonra, 

28 Ocak 1920’de Osmanlı Meclis-i Mebusan’ 

ında oy birliği ile kabul edilmiştir. Misâk-ı Millî 

sınırları dahilinde ise, başta Boğazlar hakimiyeti, 

Batı Trakya, Ege Adaları, Hatay, Musul 

Vilâyeti, Elviye-i Selâse’ nin ülkemize dahil 

edilmesi ve iktisadî bağımsızlığın sağlanması 

yer almaktaydı. Yani Türklerin çoğunlukta 

bulunduğu yerlerde, her bakımdan bağımsız 

bir Türk Devleti’ nin kurulması amaçlanmıştır. 

Misak-ı Milli sınırlarıyla ilgili olarak Atatürk’ 

ün yaptığı bazı açıklamalar, aslında dış Türkler 

konusundaki düşüncelerini de tartışmaya 

yer vermeyecek şekilde ortaya koymaktadır. 

TBMM’ nin açılışından sonra, Tayfur (Sökmen) 

Bey’ in gönderdiği mektupta Hatay’ la 

ilgili “Sancak Millî Misâk’a dahil midir?” sorusuna 

Mustafa Kemal Atatürk telgrafla, verdiği 

cevapta “Türklerin yaşadığı her yer Millî 

Misâk’ a dahildir.” demektedir . 17 Aynı tarihlerde 

kendisine Berlin’ den mektuplar yazan 

Talat Paşa’ ya verdiği bir cevapta da, sınırlarımızdan 

bahsederken: “Türkçe ve Kürtçe konuşulan 

bütün vilâyetlerimiz bizim olacaktır.” 

ifadesini kullanmıştır . 18 

Amerikalı General Mc. Arthur’ un, “Hatıralarında”, 

“Büyük devlet adamlarından biri” 

olarak tanıdığını ifade ettiği Atatürk’ le 1933’ 

te Ankara’ da yaptığı bir mülâkatta “Sizin Türkiye’ 

nin geleceği hakkında tasavvurlarınız nedir?” 

diye sorusuna, Atatürk’ ün, “Allah nasip 

eder, ömrüm vefa ederse Musul, Kerkük, ve 

Adalar’ı geri alacağım. Selânik de dahil Batı 

Trakya’ yı Türkiye hudutları içine katacağım.” 

cevabını verdiğini nakletmektedir . 19 

Atatürk’ ün, “Dış Türkler” kapsamında üzerinde 

durulması gereken düşüncelerinden birisi 

de Türk tarihinin kısa zamanda araştırılıp 

ortaya çıkarılması için kesin direktiflerdir. Bu 

direktiflerin esas itibariyle aşağıdaki amaçlara 

yönelik olduğu görülmektedir: 

“1- Türk tarihi başlangıçtan itibaren iyi 

bir şekilde araştırmak ve Türklerin kültür ve 

medeniyet dünyasına katkılarını, yetiştirdiği 

büyük şahsiyetlerin insanlığa hizmetlerini ortaya 

koymak. Türk milletinin milli birliğini ve 

85 

15 

Kenan Ziya Taş, “Atatürk’ün Doğu ve Güneydoğu Anadolu 

Politikası ve Bunun Orta Asya ve Ortadoğu Politikasındaki 

Yeri” http://www.dicle.edu.tr/dictur/suryayin/khuka/adgp.htm 

02.04.2008 

16 

Reha Parla, Belgelerle Türkiye Cumhuriyeti’nin Uluslararası 

Temelleri Lozan-Montrö: Türkiye’nin Komşularıyla İmzaladığı 

Başlıca Belgeler, Lefkoşa, 1985, s. 72-77 ve 101. 

17 

Tayfur Sökmen, Hatay’ın Kurtuluşu İçin Harcanan Çabalar, 

Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1978, s.35 

18 

Tahsin Banguoğlu, “Millî Misak ve Lozan”, Türk Edebiyatı, 

İstanbul, Ekim, 1987, s.7 

19 

Ahmet Kabaklı, Temellerin Duruşması, Türk Edebiyatı Vakfı 

Yayınları, İstanbul, 1990, s.52-53 



86 

20 

Mehmet Saray, Atatürk’ün Sovyet Politikası, Veli Yayınları, 

İstanbul, 1984, s.18, Mehmet Saray, “Atatürk ve Türk Tarihi”, Türk 

Kültürü, S.249, Ocak 1984, s.1 

21 

Necip Hablemitoğlu, “Ebediyetinin 61. Yıldönümüne Armağan: 

Kemal’in Öğretmenleri Kemal’in Öğretmenleri”, Kırım, 6, 21, 

Ekim-Aralık 1997, s. 3-13 

22 

Bu konuda geniş bilgi için bkz. Yalçın Özalp, Yurt Dışındaki Türk 

Şehidlikleri, Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, 

Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 3 Cilt 1987 

heyecanını kuvvetlendirecek bu çalışmalar 

neticesinde milli mücadele yıllarında olduğu 

gibi, Türkler için güçlükleri yenmede ve muasır 

(çağdaş) medeniyet seviyesine ulaşmada 

büyük bir bilinç oluşması sağlanacaktır. Aynı 

zamanda diğer Türklerle olan ortak tarihimiz 

ve kültürümüz ortaya çıkacaktır. 

2- Batılıların bize vatan olarak çok gördükleri 

Anadolu’nun tarihinin araştırılması idi. Şayet, 

tarihin ilk çağlarında, Asya’dan gelerek 

Anadolu’da medeniyetler kurmuş milletler 

arasında Türklerin de bulunduğu tespit edilirse, 

batılı çevrelerin, “Türkler Anadolu’ya sonradan 

gelen bir millettir, geldiği yere dönmelidir” 

20 iddiasını çürütmek mümkün olacaktır. 

2.4. Atatürk’ ün Dış Türkler Konusundaki 

Çalışmaları 

Atatürk’ e göre, Türkiye dışındaki Türklerin 

kültürel yapılarını ve ulusal kimliklerini 

koruyup geliştirmelerini, bulundukları ülkelerde 

eşit ve rahat yaşamalarını mümkün 

kılacak politikaların üretilmesi şarttır. Bu açıdan, 

Türkiye ile iyi ilişkiler kurmak isteyen 

özellikle komşu ülkelerin (Yunanistan, Bulgaristan, 

İran gibi), içlerindeki Türk azınlığa 

karşı duyarlı ve saygılı olma zorunluluğunu 

hissetmesi sağlanmalıdır. Bu nedenle, Lozan 

Barış Antlaşması başta olmak üzere, 

komşu ülkelerle yapılan ikili antlaşmalarda 

Türk azınlıkların korunmasına ilişkin hükümlerin 

yer alması, bu politikanın somut bir sonucudur 

. 21 Atatürk, bu antlaşmalarda, Türkiye 

sınırları dışında yaşayan Türklerin temel 

insan haklarının güvence altına almanın yanı 

sıra, burada yaşayan Türklerde tarih bilinci 

oluşturmaya yönelik olarak bu topraklarda 

şehit düşmüş askerlerimizin mezarlarını bir 

araya getirmek suretiyle şehitlikler açılmasını 

da sağlamıştır . 22 

Atatürk, ortak dil ve tarih bilincine sahip 

olan toplulukların birbirlerini anlama güçlüklerinin 

ortadan kalkmasının siyasi bir irade göstermenin 

birinci şartı olduğunu düşünüyordu. 

Atatürk dil, yazın, tarih, coğrafya ve diğer ilgili 

alanlar üzerinde yoğunlaşarak, Türklerin görkemli 

tarihlerini öğrenmesi ve araştırılmasına 

büyük önem vermiştir. Bu dönemde, Türk 

tarihinin yeniden yazılması ile ilgili yoğun çalışmalar 

yapıldığı gibi, dil alanında da çalışmalar 

gerçekleştirilmiş, özellikle Türk dilinin 

arındırılmasına yönelik çalışmalar yapılmıştır 

ki, bu durum Türkiye Türkleri ile Dış Türklerin 

ortak dilinin yaratılması konusunda bir adım 

olarak da yorumlanabilir. Türk dünyasının dilinin, 

tarihinin, kültürünün ilmi biçimde incelenmesi 

ve tarihi gerçeklerin ortaya çıkarılması 

için amaçlarına yönelik olarak Atatürk’ün talimatıyla 

Türk Tarih Kurumu, Türk Dil Kurumu 

tesis edilmiş ve Ankara Üniversitesi Dil Tarih 

Coğrafya Fakültesi faaliyete geçirilmiştir. 23 

Türk kültür birliğinin sağlanmasında kurumsallaşmanın 

önemini fark eden Atatürk’ ün 

öncelikle Türk Dil ve Tarih Kurumlarını kurması, 

Türkiye Türkleri’ nin ve Dış Türklerin dünü 

ve bugünün bilimsel anlamda incelenmesine 

zemin hazırlamıştır . 24 

Atatürk’ ün Türkiye dışındaki Türk topluluklarına 

olan ilgisi, siyasal ve dinsel sınırlar 

tanımamaktaydı. Türk tarihini, dünya tarihi 

içinde olması gereken konuma getirmek 

için Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesini kuran; 

Sümeroloji dahil Anadolu uygarlıkları kapsamında 

ölü dilleri bile araştıracak bölümler 

açtıran; Türk Tarih Kurumu, Türk Dil Kurumu 

gibi bilimsel merkezlerin oluşumunda öncülük 

yapan Atatürk, İslamiyet dışı dinlere mensup 

Türk topluluklarına da -Türk ulusunun ve 

tarihinin bütünlüğü açısından- özel ilgi duymaktaydı. 

Örneğin, Türklük bilincine sahip 

olmayan Anadolu’ daki Ortodoks mezhebine 

mensup Türklerin, kendilerini dinsel aidiyet 

duygusu ile “Rum” kabul ederek Lozan 

sonrası “Mübadele Protokolü” çerçevesinde 

23 

Belkıs Ulusoy, “Atatürk’ün Rusya Türkleri ve Sovyetler Birliği ile 

İlişkileri”, 4.Boyut, Ekim 2003, s.4, http://www. istanbul.edu.tr/4. 

boyut/cumhuriyet/dosyalar/belkis_ulusoy.htm 04.04.2008 

24 

Cem Özer, Atatürk’ün Türk Dünyasıyla İlişkileri, Ankara 

Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek 

Lisans Tezi, Ankara, 2007, s.1 

Yıl: 26 • Sayı: 123


Yunanistan’ a göç etmeleri, Atatürk’ü derinden 

etkilemiştir. Atatürk, bu Türk soylu vatandaşlarımızı 

Türkiye’de bırakabilmek için, geç 

de olsa son bir girişimde bulunarak, Papa 

Eftim’ e İstanbul’ da bir Türk Ortodoks Patrikhanesi 

kurdurtmuştu. Bugün, Türkiye’ nin 

ve Dünya Türklüğünün çıkarlarını, tüm Ortodoks 

merkezlerine ve de Rusya, Yunanistan, 

Ermenistan gibi ülkelere karşı en radikal biçimde 

savunan Türk Ortodoks Patrikhanesi, 

Atatürk’ ün ileri görüşlülüğünün ve de bilimsel 

temellere dayalı duygusallıktan uzak Türklük 

bilincinin bir göstergesi olarak varlığını sürdürmektedir. 

Gagavuzlar (Gök Oğuzlar), bu 

patrikhanenin yönetsel dairesi içinde yer almışlardır 

. 25 

Atatürk’ ün Dış Türklere olan ilgisi savaş 

dönemlerinde bile azalmamıştır. Dış Türklerle 

ilgili olarak 1920’ de Bekir Sami Bey ve Ali 

Fuat Paşa başkanlığında iki ayrı heyet Moskova’ 

ya gönderilmiştir. Moskova’ ya gönderilen 

Ali Fuat Paşa başkanlığındaki ikinci heyet, 

tamamen ilmî araştırma amaçlı olup Türkistan’ 

la ilgilenmeyi de ihmal etmeyen sefaret 

heyeti niteliğini taşımaktaydı . 26 

Atatürk, Rusya’ dan Türkiye’ ye sığınmış 

Türk liderlerini ve aydınlarını sıcak bir ilgiyle 

kabul etmiş ve hatta bu kadrolara son derece 

önemli görevler vermiştir. Kazan Türklerinden 

Prof. Dr. Sadri Maksudi Arsal, Prof. Dr. 

Yusuf Akçura, Başkurt Türklerinden Prof. Dr. 

Zeki Velidi Togan, Prof. Dr. Abdülkadir İnan, 

Kırım’dan Cafer Seydahmet Kırımer ve Azeri 

Türklerinden Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, Ahmet 

Ağaoğlu, Mehmet Emin Resulzade, Mirza 

Bala Mehmetzade ve daha pek çokları Türkiye 

Cumhuriyeti’nin kuruluş kadroları içinde 

yer almıştır. Örnek vermek gerekirse, Prof. Dr. 

Yusuf Akçura ve Ahmet Ağaoğlu, Türkiye Büyük 

Millet Meclisi’ nde milletvekili olarak hizmet 

verirken, Prof. Dr. Sadri Maksudi Arsal, 

Prof. Dr. Zeki Velidi Togan, Prof. Dr. İsmail H. 

Ertaylan, Prof.Dr. İzzet Kantemir, Prof. Dr. Ahmet 

Caferoğlu, Prof. Reşit Rahmeti Arat, Prof. 

25 

Hablemitoğlu, agm, s. 3-13 

26 

Mehmet Saray, Atatürk ve Türk Dünyası, Türk Tarih Kurumu 

Yayınları, Ankara, 1995, s.1-2 

Dr. Ahmet Temir, Prof. Dr. Akdes Nimet Kurat, 

Dr. Hamit Zübeyr Koşay gibi çok sayıda bilim 

adamı Türk üniversitelerinin kuruluşunda görev 

almışlar ve uluslararası alanda başarı ile 

Türkiye’ yi temsil etmişlerdir . 27 

15 Nisan 1931 yılında Atatürk, yeni bir yapılanma 

içinde ve “bilgisiz fikir olmaz” mantığı 

çerçevesinde, Türkiye, Rusya, Balkanlar, kısaca 

tüm Türk Dünyası’ nın tarihini bilimsel nitelikte 

ele alacak “Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti”ni 

kurdurmuştur. Atatürk, Hamdullah Suphi Tanrıöver’ 

i Romanya Büyükelçiliği görevine tayin 

ederek, kendisine Türkçülük ülküsünü hayata 

geçirme şansı vermiştir. Hamdullah Suphi 

Tanrıöver de, Bükreş’ teki Büyükelçiliğimizin 

kapılarını Hristiyanlığın Ortodoks mezhebine 

mensup Gagavuz Türklerine açmıştır. Bu 

kapsamda, büyükelçilik çalışanları Gagavuz 

Türklerinden seçilmiş, bölgelerinde seçkin 

konumda bulunan yerel liderlerin çocuklarına 

öncelik vererek, öğrenim görmeleri için Türkiye’ 

ye gönderilmiştir . 28 

Atatürk, hem Sovyetlerin alfabe değişikliği 

ile Türk dünyasında yarattıkları dil ve kültür 

kopukluğunun giderilmesi hem de “Dış Türk” 

lerle dilde ve kültürde birliğin sağlanması, 

Türk milleti için hedef olarak gösterdiği Batı 

âlemi ile olan münasebetlerini daha düzenli 

bir şekilde yürütülmesi için, öğrenimi daha 

kolay olan Latin Alfabesi’ne geçişi 1 Kasım 

1928’ de gerçekleştirmiştir. 29,30 

Atatürk’ün Balkanlarda bıraktığımız -daha 

doğrusu bırakmak zorunda kaldığımız- Türklerin 

eğitim ve kültürel sorunlarına ilgisini 

gösteren pek çok örnek verilebilir. Atatürk’ün 

“Güvenlik Kuşağı” stratejisi bağlamında gerçekleştirdiği 

“Balkan Antantı”, “Sadabad Paktı” 

gibi uluslararası yapılanmaların ve de ikili 

27 

Necip Hablemitoğlu, “Türkiye Cumhuriyeti Devleti ve Dış 

Türkler Stratejisi”, http://hablemitoglu.com/millimerkezler. htm, 

04.04.2008 

28 

Hablemitoğlu, “Ebediyetinin…….”, s. 3-13 

29 

Ancak Sovyetler, Atatürk’ün bu hamlesine karşılık, Türk 

dünyasında dil ve kültür birliğinin gerçekleşmemesi için idaresinde 

yaşayan Türklere 1927-1930 yılları arasında Arap alfabesi 

yerine Latin alfabesini, Türkiye’nin 1928 yılında harf inkılâbını 

gerçekleştirerek Latin alfabesine geçmesi üzerine Kiril alfabesini 

kullandırmıştır. 

30 

Özer, age, s.1 

87 



88 

antlaşmaların özünde, bölgesel güvenliğin 

yanında, mütekabiliyet ilkesi ile birlikte, aynı 

zamanda taraf ülkelerde yaşayan Türk azınlıkların 

durumlarıyla ilgili düzenlemelerde vardır. 

Bir başka deyişle, Türkiye ile dost olmanın 

en önemli ve temel koşulunun, bünyelerindeki 

Türk azınlığa iyi davranmak ve gereken 

önemi vermek olduğunu dost-düşman bütün 

bölge ülkeleri kavramışlardır . 31 

Atatürk, Balkan ve Sadabad Paktlarını 

kurmakla, Balkanlar’ dan Türkistan’ a, kadar 

uzanan bir ittifak zinciri meydana getirmiştir. 

Bununla, hem Türkiye’nin, hem de üzerlerinde 

milyonlarca Türk’ün yaşadığı bu komşu 

memleketlerin emniyetini sağlamayı düşünmüştür. 

Böylece Atatürk, Türk nüfusunun 

yaygın olduğu bu dost ülkelerde yaşayan 

Türkler arasında da bir birlik kurmayı ümit etmiş 

ise de, bunu gerçekleştirmeye ömrü vefa 

etmemiştir. 

3. DEĞERLENDİRME ve SONUÇ 

Atatürk, Türk milletinin ve Türk dünyasının 

milli varlığının ve bütünlüğünün devamı için, 

milli kültürümüzün esası olan milli tarihimizin 

ve dilimizin mutlaka iyi bir şekilde araştırılması 

ve geliştirilmesi gerektiği düşüncesine sahipti. 

Bu kapsamda, Atatürk ’ün Dış Türkler 

politikası; Türkiye dâhilinde milli, gururun ve 

beraberliğin sağlanması, bütün Türk dünyasında 

dil ve kültür birliğinin gerçekleşmesi, 

Dış Türklerin yaşadıkları ülkelerde huzur ve 

güvenini sağlamak şeklinde özetlenebilecek 

üç ana hedefe yöneliktir. 

Atatürk, Dış Türkler politikasının hedeflerini 

gerçekleştirmeye yönelik olarak; Arap alfabesinden 

Latin alfabesine geçmiş, şimdiki 

adlarıyla Türk Dil Kurumu, Türk Tarih Kurumlarını 

kurdurmuş, Türkiye dışındaki Türklerle 

sıcak ilişkiler geliştirmeye özel önem vermiştir. 

KAYNAKÇA 

1. BANGUOĞLU Tahsin, “Millî Misak ve 

Lozan”, Türk Edebiyatı, İstanbul, Ekim, 1987 

31 

Hablemitoğlu, “Ebediyetinin…….”, s. 3-13 

2. BOZDAĞ İsmet, Atatürk’ün Avrasya 

Devleti, Tekin Yayın Dağıtım San. Ltd. İstanbul, 

1999 

3. İNAN Ayşe Afet, Medeni Bilgiler ve 

Mustafa Kemal Atatürk’ün El Yazıları, Türk 

Tarih Kurumu, Ankara, 2000 

4. DEREN Seçil, “Kültürel Batılılaşma”, 

Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Modernleşme 

ve Batıcılık, İletişim Yayınları, İstanbul, 

C.3, 2002 

5. YILMAZÇELİK İbrahim, “Atatürk’ün 

Dış Türkler Politikası ve Dış Türkler”, Türk 

Dünyası Tarih Dergisi, C.8.No:89, Mayıs 

1994 

6. KOCATÜRK Utkan, Atatürk’ün Fikir 

ve Düşünceleri, Atatürk Araştırmaları Merkezi, 

Ankara, 1999 

7. HABLEMİTOĞLU Necip, “Türkiye 

Cumhuriyeti Devleti ve Dış Türkler Stratejisi”, 

http://hablemitoglu.com/millimerkezler. htm, 

04.04.2008 

8. HABLEMİTOĞLU Necip, “Ebediyetinin 

61. Yıldönümüne Armağan: Kemal’in Öğretmenleri”, 

Kırım, 6, 21, Ekim-Aralık 1997 

9. Harp Akademileri Komutanlığı, Türkiye 

ve Türk Dünyası, Harp Akademileri Basımevi, 

İstanbul, 1997 

10. http://www.mustafatasar.gen.tr/yayinlar/dusunce_g/dunden_bugune_disturkler.htm 

05.04.2008 

11. KABAKLI Ahmet, Temellerin Duruşması, 

Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, İstanbul, 

1990 

12. ÖÇALAN Muharrem, Kırgız Türkçesi 

Türkiye Türkçesi Arasında Halk ve Çocuk 

Edebiyatı Alanında Karşılıklı Eser Aktarımlarının 

Önemi ve Moldo Kılıç’ın “Buudayıktın 

Toyu” Eserinin Çevirisi”, III.Uluslararası Türk 

Dünyası Sosyal Bilimler Kongresi, Kırgızistan, 

Celalabad, 07-09 Haziran 2005 

13. ÖZALP Yalçın, Yurt Dışındaki Türk 

Şehidlikleri, Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap 

Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 

Ankara, 3 Cilt, 1987 

14. ÖZER Cem, Atatürk’ün Türk Dünyasıyla 

İlişkileri, Ankara Üniversitesi, Türk 

Yıl: 26 • Sayı: 123


İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek 

Lisans Tezi, Ankara, 2007 

15. PARLA Reha, Belgelerle Türkiye 

Cumhuriyeti’nin Uluslararası Temelleri Lozan- 

Montrö: Türkiye’nin Komşularıyla İmzaladığı 

Başlıca Belgeler, Lefkoşa, 1985 

16. SARAY Mehmet, Atatürk’ün Sovyet 

Politikası, Veli Yayınları, İstanbul, 1984 

17. SARAY Mehmet, “Atatürk ve Türk Tarihi”, 

Türk Kültürü, S.249, Ocak 1984 

18. SARAY Mehmet, Atatürk ve Türk 

Dünyası, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 

1995 

19. SÖKMEN Tayfur, Hatay’ın Kurtuluşu 

İçin Harcanan Çabalar, Türk Tarih Kurumu 

Basımevi, Ankara, 1978 

20. TAŞ Kenan Ziya, “Atatürk’ün Doğu 

ve Güneydoğu Anadolu Politikası ve Bunun 

Orta Asya ve Ortadoğu Politikasındaki Yeri” 

http://www.dicle.edu.tr/dictur/suryayin/ khuka/ 

adgp.htm 02.04.2008 

21. TANYU Hikmet, Atatürk ve Türk Milliyetçiliği, 

Töre Devlet Yayınları, Ankara,1981 

22. TALAS Mustafa, “Örnek Bir Dış Siyaset 

Modeli Olarak Atatürk’ün “Yurtta Barış 

Dünyada Barış” Politikası,” Türkiyat Araştırmaları 

Dergisi, Konya, C.15, Güz 2004 

23. ULUSOY Belkıs, “Atatürk’ün Rusya 

Türkleri ve Sovyetler Birliği ile İlişkileri”, 4.Boyut, 

Ekim 2003, s.4, http://www. istanbul. 

edu.tr/4.boyut/cumhuriyet/dosyalar/belkis 

_ulusoy. htm 04.04.2008 

89 


TARİHİN İÇİNDEN 

MÜFETTİŞLERLE İLGİLİ MECLİS ZABITLARINA 

YANSIYAN GÖRÜŞ VE DÜŞÜNCELER (2) 

Hazırlayan: Dr. Şafak Başa * 

90 

Aydın Mebusu Tahsin Bey’in 22 Şubat 

1921 tarihli bütçe görüşmelerinde Türkiye 

Büyük Millet Meclisinde yaptığı konuşmadan 

bir kesit: “Dâhiliye Vekili Beyefendinin 

buyurdukları gibi, mülkiye müfettişliklerine 

lüzum vardır. Çünkü memurin hakkında, 

muhik ve gayri mühik, bir takım şikâyet vaki 

oluyor. Onu herhalde tetkik edip ya memurun 

hakkını veyahut müstedinin hakkını muhafaza 

etmek için Dâhiliye Vekâleti o teşkilatı 

muhafazaya mecburdur. Fakat bu şikâyete 

meydan vermemek için evvela iyi, mücerrep 

ve memleketi idareye muktedir adamlar tayin 

etmek, bu hususu nazarı dikkate almak lazım 

gelir…” (TBMM Zabıt Ceridesi: Devre: 1, İçtima 

Senesi: 1, Cilt: 8, Sayfa: 364, İ: 155, C: 2). 

Kastamonu Mebusu Dr. Suat Bey’in 22 

Şubat 1921 tarihli bütçe görüşmelerinde 

Türkiye Büyük Millet Meclisinde yaptığı 

konuşmadan bir kesit: “Efendim; bu mülkiye 

müfettişliği ihdas edildiği zaman gösterilen 

esbabı mucibe layihasında deniliyor ki, 

Devleti Osmaniye’de muntazam bir teşkilatı 

idariye yoktur. Bunun hakkında lazım gelen 

kavmi, milli, coğrafi, tarihi tetebbuatta (arayıp 

inceleme) bulunsunlar ve Dâhiliye Nezaretine 

göndersinler. Memleketin icraatı atiyesinde 

* Mülkiye Başmüfettişi 

bu hayırlı bir netice olur. Zikrolunan esbabı 

mucibe meyanında bu vardır. Efendiler bunun 

kabul edildiği tarihten sonra Memaliki 

Osmaniyenin her tarafında bir takım mülkiye 

müfettişleri bulunuyordu ve diyorlardı ki, bir 

de bunlara tahkik vazifesini vereceksiniz. Mesela 

falan yerde bir memur fena icraat yapıyor, 

bunun tahkiki da mülkiye müfettişlerine 

verilecektir. Bunun birinci kısmını yapabilmek 

çok yüksek bir vazifedir. Ben kendi hesabıma 

Anadolu’da bulunduğum sırada mülkiye 

müfettişleri içerisinde böyle kavmi, ırki, coğrafi, 

tarihi tetebbuat yapıp da Devletin işine 

ve icraatına istikamet verecek mülkiye müfettişlerine 

hiç rastlamadım. Diğer mesele, 

yalnız mucibi teftişat ahval zuhurunda orada 

teftişatı muntazama yapmak meselesi, bunun 

mahiyeti nihayet bir tahkik memurluğundan 

ibarettir. Şimdiye kadar yapılmış olan bir takım 

icraat bu kadar büyük fedakârlığı icabetmiyor. 

Bu mülkiye müfettişliği ihdas edildiği 

zaman hakikaten tasavvurumuzun fevkinde 

fedakârlıklar ihtiyar edilmiş, bir takım masarifat 

icra edilmiştir. Halbuki bugün bir vilayette, 

beş vilayette mülkiye müfettişliği ihdas edildiğinden 

dolayı elde edilen netice nedir rica 

ederim?...mülkiye müfettişliği teşkil ve kabul 

edildikten sonra ne kadar erbabı iktidar varsa 

memurini idare içerisinde hepsi mülkiye 

müfettişliğine inhisar etti. O erbabı iktidar 

Yıl: 26 • Sayı: 123


müfettişlikte vazife alıyorlar. Asıl idarenin 

başında aciz memurlar kalıyor. İkincisi ve 

en mühimi, bir Teşkilatı Esasiye Kanunu 

kabul ettik. Onun umuru idare kısmında 

bir takım vezaifi mahalliye, mahalli idareler 

teşkiline ve bunun da 1337 de tetkikine 

Meclis azmetmişti. Onun için müfettişlik 

idaresinin şimdilik lağvı daha muvafıktır 

zannederim.” (TBMM Zabıt Ceridesi: Devre: 

1, İçtima Senesi: 1, Cilt: 8, Sayfa: 364, 

İ: 155, C: 2). 

91 


DENETİM ANILARI 

Derleyen: Ömer Yürekli * 

92 

Hop Hemşerim Nereye… 

Her müfettişin teftiş yaptığı yerlerde yaşadığı 

ilginç, ilginç olduğu kadar komik anıları 

olmuştur. Bazen öyle anlar olur ki yıllar geçse 

de unutulmaz, hatırlandığında yüzde bir gülümseme 

oluşur. O günlere gidilir, hafızada 

kalan bilgiler yeniden hatırlanır. 

Bu şekilde unutulmayan, unutulması 

mümkün olmayan hatıralarımdan birisini aktarmaya 

çalışacağım. 

Sene 2009 aylardan Haziran ayı. Şırnak 

Devlet Hastanesinde verilen teftiş görevinin 

ifası amacıyla bu hastaneye sabah saat 09.00 

gibi geldim. İşe başlamadan önce Başhekim 

beyi ziyaret etmek için Başhekimlik odasına 

doğru yöneldim. Tam bu sırada arkamdan 

tok bir sesin “Hoooop hemşerim nereye..” 

dediğini duydum. Üzerime alınmayarak yoluma 

devam edecek iken bu sefer daha yüksek 

sesle, “Hemşerim duymuyor musun, hop nereye...” 

diye birisinin bana seslendiğini anladım. 

Dönüp arkama baktığımda 50 yaşlarında 

bir güvenlik görevlisi olduğunu gördüm. Ben 

yanında gitmeden o koşarak yanıma geldi ve 

“Neden durmuyorsun hemşerim, öyle elini 

kolunu sallayarak buraya giremezsin” dedi. 

Bunun üzerine kendimi tanıtma gereği 

duydum, Müfettiş olduğumu, bu hastaneye 

teftiş için geldiğimi ve Başhekim ile görüşeceğimi 

söyledim. Bu açıklamam üzerine bana 

* S.B., Başdenetçi 

yol gösterip Başhekimliğe götüreceğini düşünürken 

tam tersine “Yok yaaaa, ne müfettişi, 

buraya müfettiş gelmez, sen kimi kandırıyorsun, 

hadi hemşerim hadi, beni uğraştırma, 

hadi çık dışarı” demez mi? 

Çevreme baktım başka personel görmeyince 

Müfettişlik Kimliğimi çıkarıp bir türlü 

ikna olmayan güvenlik görevlisine gösterdim. 

“Bak, bu müfettişlik kimliği, şimdi inandın mı 

müfettiş olduğuma” dedim. Güvenlik görevlisi 

kimliğimi aldı, sağına soluna baktı, bir süre 

kararsız kaldı, bir şey söylemedi. Ben kimliği 

elinden alıp Başhekimlik odasına doğru tekrar 

yürümeye başlamıştım ki, aynı ses arkamdan 

tekrar “o kimliğin müfettiş kimliği olduğunu 

nerden bileyim, sen beni mi kandırıyorsun” 

diyip kolumdan tutarak beni dışarı çıkarmaya 

çalıştı. Baktım olmayacak, Müfettiş olduğumu 

bu güvenlik görevlisine inandıramayacağım, 

gerginlik olmasın diye sinirlerime hakim olup, 

çaresiz güvenlik görevlisiyle birlikte dışarı çıkmak 

için hastanenin dış kapısına doğru yürüdüm. 

Bu sırada bir hemşireyi gördüm, yanına 

giderek Müfettişlik kimliğimi gösterdim ve güvenlik 

görevlisinin Başhekimliğe girmeme izin 

vermediğini söyleyerek yardım istedim. Hemşire 

hanım kimliğime baktıktan sonra, “Ben 

sizi Başhekimliğe götüreyim” diyerek o önde 

ben arkada Başhekimlik odasına geçtik. Güvenlik 

görevlisi ise hiç bir şey söylemeden arkamızdan 

baktı. 

Başhekimlik odasına girdikten sonra durumu 

Başhekim beye anlattım. Güvenlik gö- 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Ömer Yürekli 

revlisinin eşkalini tarif ettim. Bunun üzerine 

Başhekim bey hemen telefon ederek bu güvenlik 

görevlisinin getirilmesi için sekreterine 

talimat verdi. Yaklaşık 15 dakika bekledikten 

sonra sekreter odaya gelerek, güvenlik görevlisini 

bulamadığını, hastanede araştırmaya 

devam ettiğini söyleyince hem ben hem 

Başhekim bey güvenlik görevlisinin acaba 

bu olay nedeniyle mi ortadan kaybolduğunu 

merak edip, bulunur bulunmaz hemen haber 

verilmesini istedik. 

Bunun üzerine hastanenin her yerinde 

aranan bu güvenlik görevlisi yaklaşık yarım 

saat sonra hastane bahçesinin bir köşesinde 

oturur vaziyette bulunmuş. Meğer hemşire 

beni Başhekimin odasına bıraktıktan sonra 

güvenlik görevlisinin yanına gidip “Müfettişe 

engel olduğun için kesin sana ceza verirler, 

sen nasıl olur da Müfettişin Başhekim odasına 

gitmesine engel olursun” diye korkutmuş. 

Bunun üzerine güvenlik görevlisi işinden olacak 

korkusuyla ne yapacağını bilemeyerek 

kendini bahçeye atmış, bir köşede öylece 

oturup kalmış. 

Güvenlik görevlisini Başhekimin odasına 

getirdiklerinde adamcağız süklüm püklüm bir 

halde başını önüne eğmiş, sürekli “özür dilerim, 

özür dilerim” diyordu. Ben yanına gidip, 

“Tamam önemli değil, ama bir daha böyle bir 

şey olduğunda daha dikkatli ve kibar ol” dedim. 

“Beni işten çıkaracak mısınız” diye titrek 

sesiyle sorunca hem ben hem de Başhekim 

bey “ Yok böyle bir şey, içini rahat tut, işine 

devam edeceksin” dedik. Üzerinden büyük 

bir yük kalkmış gibi yüzünde bir rahatlama ve 

gülümseme oluştu ve “Allah razı olsun” diyerek 

odadan çıktı. 

Başhekim bey bu güvenlik görevlisinin 

yaşı büyük olmasına rağmen işe aldıklarını, 

işe almalarının sebebinin ise bu kişinin oğluyla 

beraber korucu olduğunu, dağda karakol 

binasına giden yolu tutma görevinin verildiğini, 

ordan kimsenin geçmesine izin vermeyeceksiniz 

diye askerden talimat aldığı için kimseyi 

geçirmediğini, ancak bir çatışmada oğlu 

şehit olunca hem oğlunun hem de kendi ailesinin 

geçimini sağlayabilmesi için hastaneye 

güvenlik görevlisi olarak aldıklarını, koruculuk 

döneminden kalma alışkınlık ile tanımadığı 

kimselerin Başhekimlik katına gitmesine izin 

vermediğini, Müfettişin ne olduğunu bilmediği 

için de bana izin vermemiş olabileceğini 

anlattı. 

Müfettişlik kimliğimi gösterdiğim halde 

neden beni bırakmadı diye sormam üzerine 

Başhekim bey, “Ama o okuma yazma bilmiyor 

ki..” dedi. 

Evet dostlar, hiçbir şey göründüğü gibi değildir. 

Size karşı yapılan olumsuz şeylere karşı 

sabırlı olup bu olumsuz davranışın nedenini 

öğrenmeye çalışın ve asla ön yargılı olmayın. 

(Gönderen: Dr. Yusuf Aydın/SB Başdenetçisi, 

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı 

Eski Başmüfettişi) 

Pes Doğrusu! 

Genel denetim için gittiğim bir İlçe Devlet 

hastanesinde, uzun süre yönetim boşluğu 

yaşandıktan sonra Bakanlık tarafından yeni 

uzman olmuş bir genel cerrahın baştabip 

olarak atandığını öğrendim. Teftişi bitirdikten 

sonra hastaneden ayrılmadan önce yeni atanan 

Başhekimi, makamında ziyaret ederek 

görevinin hayırlı olmasını diledikten sonra 

geçmiş tecrübelerimden örnekler vererek 

bundan sonra onun için faydalı olacağını 

düşündüğüm bazı nasihatlerde bulunmak 

istedim. Zira, yeni baştabibi henüz genç ve 

tecrübesiz bulmuştum. Filhakika o dönemlerde 

kamuda çalışan hekimlerin, özel muayenehanelerini 

ön planda tuttukları, Devlet 

Hastanesini aracı olarak kullandıkları ve birbirleri 

ile servet yarışına girdikleri, dolaysıyla 

kısa sürede çok para kazanma hırsı ile hareket 

ettikleri için başlarını sıkıntıya soktuklarını 

müfettiş olarak yapmış olduğumuz inceleme 

ve soruşturmalardan biliyorduk. Bu nedenle, 

dürüst bir hekimin de bu İlçede para kazabileceğini, 

önemli olanın kendisini halka sevdirmesi 

gerektiğini, Devlet Hastanesi ne kadar 

kaliteli hizmet verir ve çalışır ise kendisinin 

de branşında isim yapabileceğini, dolaysıyla 

özel muayenehanesinden meşru bir şekilde 

para kazanabileceğini, yine de her şeyin para 

olmadığını, vatandaşın duyarlı olduğunu, 

parası olmasa dahi etiyle sütüyle yani zirai 

93 


Denetim Anıları 

mahsulü ile minnet borcunu karşılayacağını, 

özetle servet edinmede sabırlı olmasını tavsiye 

ettikten sonra Hastaneden ayrıldım. Genel 

denetimi bitirip Ankara’ya döndükten kısa 

bir süre sonra müfettiş bir arkadaşımın aynı 

ilçeye soruşturmaya gideceğini, konunun da 

kendine nasihatte bulunduğum hekimin olduğunu 

öğrendiğimde çok şaşırdım. Demek 

ki ben yanlış yapmaması için telkinde bulunduğum 

sırada adam o anda aklından başka 

şeyler geçiyormuş. Ne diyebilirim! Üstelik 

cesaretine de pes demek gerekir. Zira, rüşvet 

olayı özel muayenehanesinde değil de başhekimlik 

makamında suçüstü yapılmıştı. 

(Gönderen: M. Ali Yasemin/SB Başdenetçisi) 

94 

Yıl: 26 • Sayı: 123

YARATICILIĞI TETİKLEYEN MİZAH 

Durdu Güneş * 

Yazıya başlamadan önce özel bir parantez 

açarak yaratıcılık kavramı üzerine bir açıklama 

yapmak istiyorum. 

Yaratıcılık kavramı eski dilde inşa ve ibda 

kavramları ile ifade ediliyordu. İnşa kavramı 

var olan şeylerden yeni bir şey oluşturma, 

yapı yapma, kurma anlamında, ibda kavramı 

ise yoktan var etme anlamındaki yaratma anlamında 

kullanılıyordu. 

Diğer yandan Kuran’da insan için “Sonra 

onu şekillendirip ona ruhundan üfledi” ayeti 

yer almaktadır. İnsanda bu nedenle ilahi özellikler 

vardır. Yaratıcılık da bu özelliklerden biridir. 

Ama bu insana mahsus bir yaratıcılıktır. 

Allaha mahsus yaratıcılıkla karıştırılmamalıdır. 

Günümüzde inşa ve ibda kavramları kullanılmayarak, 

bu sözcüklerin yerine yaratıcılık 

kavramı kullanılır olmuştur. 

Durum böyle olunca inşa anlamındaki 

insana mahsus yaratıcılıkla, yoktan var etme 

anlamındaki Allah’a mahsus yaratıcılık birbirine 

karışarak bir anlam bulanıklığına yol açmaktadır. 

Yanlış anlaşılma çekincesiyle yaratıcılık 

kavramı birçokları tarafından tereddütlü 

kullanılıyor ya da hiç kullanılmıyor. 

Yazı boyunca kullanacağımız yaratıcılık 

kavramı eski dilde yer alan inşa anlamında ve 

insana mahsus yaratıcılık kastedilmektedir. 

Yaratıcılık kavramının kullanılmaması beraberinde 

düşüncede fikirde ve üretmede 

* Yazar, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Hukuk Müşaviri 

yenilik getirmeyi de olumsuz etkilemektedir. 

Çünkü biz kavramlarla düşünüyoruz. Önemli 

kavramları zihnimizden sildiğimizde ona 

mahsus düşünce geliştirmeyi de ortadan kaldırmış 

oluruz. 

Yaratıcılığın çok değişik tanımları yapılmıştır. 

Yaratıcılık genel olarak yeni şeyler ortaya 

koyma yeteneği olarak tanımlanabilir. Bu 

yeni bir fikir, eser, yöntem olabilir. 

Yaratıcılığın doğuştan gelen bir yetenek 

olduğunu söyleyenler olduğu gibi sonradan 

geliştirilen öğrenilen bir yetenek olduğunu 

kabul edenler vardır. 

Her insanda bir yaratıcılık potansiyeli vardır. 

Ancak bu eğitim ve yaratıcılık yöntemleriyle 

geliştirilebilir. 

İnsanlığın gelişmesi, temelinde yaratıcı 

düşünce vardır. Yaratıcı düşünce ile bizler 

hayvanlardan farklı olarak sürekli gelişme 

kaydederiz. 

Ülkemizde yaratıcılık kültürüne o kadar 

çok ihtiyacımız var ki. “Eski köye yeni adet 

getirme. Böyle gelmiş böyle gider. İcat çıkarma” 

gibi sözlerle yaratıcı yeteneklere ket vururuz. 

Yaratıcı düşünceye sahip olanlarda; mizah, 

matematik, estetik ve felsefe yeteneği de 

vardır. Yaratıcılık ve mizah arasında çok yakın 

ilişkinin olduğu tespit edilmiştir. 

Bir grup öğrenci üzerinde yapılan bir 

araştırmada, öğrencilerin bir kısmına ciddi diğer 

bölümüne komedi filmi izlettiriyor. İzleme 

sonrası yapılan testte komedi filmi izleyen- 

95 


Yaratıcılığı Tetikleyen Mizah 

96 

lerin yaratıcılık seviyeleri diğerlerine oranla 

daha yüksek çıkıyor. 

Mizah ve Yaratıcılık Arasındaki Benzerlikler: 

• Mizah ve yaratıcılık özgür düşünmeyi 

ve bağımsız olmayı gerektirir. 

• Mizah ve yaratıcılıkta eleştirel düşünce 

vardır. 

• Mizah ve yaratıcılık esnek düşünme 

sonucu ortaya çıkar. 

• Mizah ve yaratıcılık alışılagelen kalıpları 

değiştirir. 

• Mizah ve yaratıcılıkta özgün olmak 

esastır. 

• Mizah ve yaratıcılıkta hata yapmaktan 

korkmaya yer yoktur. 

• Mizah ve yaratıcılıkta önyargılar yıkılarak 

ilerlenir. 

• Mizah ve yaratıcılıkta farklılıklar arasında 

orijinal bağlantılar kurulur. 

Burada kastettiğimiz mizah; düşündüren, 

güldüren zekâ ürünü mizahtır. Şive farklılıkları, 

argo ve küfür ile veya cinsel içeriğinden 

kaynaklanan salt güldürme amaçlı mizah 

ürünleri yazımız kapsamı dışındadır. 

Mizahın yaratıcılığı körüklediği eğitimciler 

tarafından da kabul gören bir düşüncedir. 

Şimdi işin felsefi tarafına fazla dalmadan 

birazda fıkra yardımıyla yaratıcılık ve mizah 

ilişkilerine açıklık getirelim. 

Mizah Yaratıcılığı Nasıl Tetiklemektedir? 

1. Mizah yaratıcılıktaki farklı bakış 

açısını geliştirir. İki batılı turist Afrika’da safariye 

çıkmış ve yanlarına da iki yerli almışlar. 

Ormana girdiklerinde yolu kaybetmeyelim 

diye büyük bir ağaca çaput bağlamışlar. Avlanma 

sonrası otele dönmek istediklerinde, 

çaput bağladıkları ağacı bulamayıp paniğe 

kapılmışlar. İki batılı turist korku içinde “Eyvah 

ormanda kaybolduk.” diye söylenirken, 

yerliler ise gayet sakin “Hayır biz kaybolmadık. 

Biz buradayız. Çaput bağladığımız ağaç 

kayboldu.” demişler. 

2. Mizah yaratıcılıktaki alternatifli düşünmeyi 

geliştirir. Temel arkadaşı Dursun’a 

dert yanmış “Muhasebecimle karımı divan 

üzerinde densizlik yaparken yakaladım.” demiş, 

“ama ne yapacağımı düşünüyorum.” 

Aradan zaman geçmiş karşılaşmışlar Dursun 

sormuş “ O meseleyi ne yaptun?” Temel “O 

mesele halloldu” demiş. Dursun “Muhasebeciyi 

mi öldürdün?” “hayır” demiş Temel “Bütün 

defterler onda ölse, ben mahvolurum.” 

“Karıyı mı boşadın?” “ Hayır çocuklar var, 

perişan olurum. Dursun bu kez “Peki nasıl 

hallettin?” deyince Temel “Divanı sattum.” 

demiş. 

3. Mizah yaratıcılıktaki kavramları 

farklı anlamda kullanmayı geliştir. Dört fakir 

Yahudi çok yakın arkadaşlar. İçinden bir 

tanesi çok zengin olmuş. Bir davet verecek. 

Diğer üç fakir arkadaşı duymuş, gelmişler. 

“Bizi de davet et, bizde istifade edelim.” Zengin 

Yahudi “Olmaz sizin üstünüz başınız çok 

kötü davetin tadını kaçırırsınız.”demiş. Fakir 

Yahudiler “ Eğer sorun elbiselerimizse onu 

elbiselerimizi değiştiririz.” deyip davetiyelerini 

almışlar. Davet günü zengin Yahudi bakmış 

ki arkadaşları yine eski ve pis elbiselerle 

gelmiş. Hemen yanlarına yaklaşıp “Rezil ettiniz 

beni, hani elbiselerinizi değiştirecektiniz?” 

Fakir Yahudi’nin biri sakince “ Biz elbiselerimizi 

değiştirdik.”demiş. “Ama biz fakir adamız, 

nerden yeni elbise alacağız. Benim elbisemi 

arkadaş giydi, arkadaşınkini ben giydim 

böylelikle değiştirdik.” 

4. Mizah ve yaratıcılıkta farklı durumlar 

arasında orijinal bağlantı kurulur. 

Pazarda kellik ilacı satan delikanlının başı 

kelmiş. Kadının biri yanaşıp “Senin başın kel 

saçın yok ki kellik ilacı satıyorsun.” demiş. 

Satıcı başını sallayıp “Yürü git bacım. Kardeşim 

de aşağıda ikizlere takke satıyor. Ama 

kimse sormuyor. Senin ikizlerin var mı diye” 

demiş. 

5. Mizah ve yaratıcıkta özgünlük 

esastır. Sürekli yeni şeyler üretmek gerekir. 

Okuyucu tarafından ne yazacağı tahmin edilen 

mizah yazarı artık bitmiş sayılır. Çünkü 

beyin öğrendiği her yeni şeyle kalıplar oluşturur 

ve yeni şeyleri bu kalıplarla değerlendirir. 

Mizah sürekli bu kalıpları bozarak zihni 

tuzağa düşürür. Yaratıcılıkta mevcut kalıpları 

Yıl: 26 • Sayı: 123

Durdu Güneş 

değiştirerek ortaya çıkmaktadır. Mizah ve yaratıcılıkta 

alışılagelen kalıplar kırılır. Bir İngiliz, 

bir Fransız, bir Endonezyalı ve bizim Temel 

bir tren kompartımanında gidiyormuş. Temel 

Endonezyalıya bakıp “Sen bu âlemde yenisin 

galiba” demiş. 

6. Mizah ve yaratıcılık ancak otoriteye 

karşı çıkarak ilerler. Nasreddin Hoca ile 

Timur hamamda yıkanırken Timur sorar “ben 

kaç akçe ederim.” “Elli akçe der. Nasreddin 

Hoca “Timur “bre gafil üzerimdeki peştamal 

elli akçe eder.” deyince Nasreddin Hoca, 

“Bende zaten ona değer biçtim.” der. 

Mizah ve yaratıcılıkla ilgili örnekleri uzatmak 

mümkündür. Ancak mizahla; zihinsel 

esneklik, eleştirel yaklaşım, zihnin özgürleşmesi, 

beynin keyiflenmesi gibi kazanımların 

yaratıcılığı da harekete geçirdiğini bilmek yeterli 

sanıyorum. 

Mizahla İlgili Neler Yapılmalıdır? 

1. Çocuklarda mizah yeteneğinin gelişmesi 

için komedi filmlerinin izlettirilmesi, 

mizah dergilerinin, mizah kitaplarının okutulması 

sağlanmalıdır. Yaratıcı düşünce açısından 

Türkçe ve edebiyat derslerinde mizaha 

gereken ağırlık verilmelidir. 

2. Toplumun seçilmişleri olarak siyasetçilerin, 

özellikle parti liderlerinin argo, küfür 

ve galiz ifadelerden kurtulması, gerginliğin 

azaltılması ve yaratıcılıklarının artırılması için 

mizah eğitimi almaları ya da en azından mizah 

danışmanı bulundurmaları örnek olmaları 

açısından çok önemlidir. 

3. Mizah bir çeşit neşeli düşündürme 

sanatıdır. Mizah; gevezelik, sululuk, ciddiyetsizlik 

olarak algılanmamalıdır. Kişisel gelişim 

kursları gibi mizah kültürü kursları açılarak 

mizah ve yaratıcılık işlenmelidir.&l

Denetim123_2013

Create successful ePaper yourself