101030001

शासन निणमि्य क्रमांक : अभ्यास-२११६/(प्र.क्र.४३/१६) एसडी-४ दिनांक २५.४.२०१६ अन्वये स्ापन करण्या्त आलेल्या समन्वय सनम्तीच्या
दि. ०८.०५.२०१८ रोजीच्या बैठकीमध्ये हे पाठ्यपुस्तक सन २०१८-१९ ्या शैक्षणिक वर्षापासून निर्धारर्त करण्यास मान्य्ता देण्या्त आली आहे.
महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मि्ती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळ, पुणे ४.
आपल्या स्मार्टफोनवरील DIKSHA APP द्वारे पयाठ्यपुस्तकयाच्या पहिल्या पृष्ठावरील
Q. R. Code द्वारे डिजिटल पयाठ्यपुस्तक, ्तसेच पयाठ्यपुस्तकया्तील आश्याच्या
अनुषंगयाने दिलेल्या अन् Q. R. Code द्वारे अध््न-अध्यापनयासयाठी उपयुक्त
दृक्‌-श्राव् सयाहित् उपलब्ध होईल.

प्रथमावृत्ती ः २०१८
© महाराष्ट्र राज्य पाठ्यपुस्तक निर्मि्ती व अभ्यासक्रम संशोधन मंडळ,
पुणे - ४११ ००४.
्या पुस्तकयाचे सर्व हक्क ्ियारयाष्ट्र रयाज् पयाठ्यपुस्तक निर््ट्ती व अभ्यासक्रम संशो्धन मंडळयाकडे
रयाि्तील. ्या पुस्तकया्तील कोण्तयािी भयाग संचयालक, ्ियारयाष्ट्र रयाज् पयाठ्यपुस्तक निर््ट्ती व
अभ्यासक्रम संशो्धन मंडळ ्यांच्या लेखी परवयानगीशिवया् उद्धृत कर्तया येणयार नयािी.
मराठी भाषा तज्ज्ञ सनम्ती
फयािर फ्राननसस दिहरिटो (सदस्)
डॉ. स्नेहा जोशी (सदस्)
श्रीमती ्या्धुरी जोशी (सदस्)
श्ी. शिवयािी ्तयांबे (सदस्)
डॉ. सुिया्तया ्ियािन (सदस्)
श्रीमती सहव्तया अनिल वया्ळ
(सदस्-सचिव)
मराठी भाषा निमंनत्र्त अभ्यासगट सदस्य
श्रीमती रेणू ियांडेकर
श्रीमती प्यािक्तया कुलकणणी
श्रीमती सी्या ्ियाहिक
श्रीमती शर्मिलया ठयाकरे
श्ी. सुरेश कयारंडे
श्रीमती उ्या लोणयारे
श्ी. बयाळयासयािेब लिमबीकयाई
श्ी. रयािेशवर पवयार
श्ी. संदीप वयाकचौरे
श्ी. हरी नयारलयावयार
श्रीमती आशया ्तेरवयाहि्या
श्रीमती रयाह्धकया पवयार
श्ी. मंगेश दसोडे
श्ी. ्धोंडीबया गया्कवयाि
श्रीमती सुहन्तया पयारील
श्रीमती कयांचन जोशी
श्रीमती प्रतिभया लोखंडे
श्रीमती पूिया िया्धव
निर्मि्ती
सच्चिदानंद आफळे
मुख् निर््ट्ती अह्धकयारी
सचिन मेह्ता
निर््ट्ती अह्धकयारी
नि्तीन वाणी
सिया्क निर््ट्ती अह्धकयारी
सं्योजन ः श्ीम्ती सनव्ता अनिल वा्यळ
हवशेषयाह्धकयारी, मरयाठी
चित्रकार ः सवरयाली ्तयाहवलियार, गौरव गोगयावले,
फयारुख नियाफ
मुखपृष्ठ ः फयारुख नियाफ
अक्षरजुळणी ः भयाषया विभयाग, पयाठ्यपुस्तक मंडळ, पुणे.
कागद ः ७० जी.एस.एम. क्रिमवोवि
प्रकाशक
विवेक उत्तम गोसावी
नियंत्रक
पयाठ्यपुस्तक निर््ट्ती मंडळ,
प्भयािेवी, मुंबई - २५.
मुद्रणादेश
मुद्रक
ः
ः
N/PB/2018-19/75,000
M/S. CREATIVE PRINT MEDIA,
NAVI MUMBAI

प्रस्तावनता
बयाल मित्रमैत्रिणींनो!
्तुमिी पहिली्त आलया्त. ्तुमचे मनयापयासून स्वाग्त. इयत्तया पहिलीचे मरयाठी बयालभयार्ती हे पयाठ्यपुस्तक
्तुमच्या िया्तया्त दे्तयानया आनंद हो्त आहे.
इयत्तया पहिली मिणजे शिक्षणयाची सुरुवया्त, शिक्षणयाचया पया्या. िया पया्या पक्कया होण्यासयाठी ्तुम्हांलया
आपली मरयाठी भयाषया चयांगली बोल्तया, वयाच्तया आणि लिहि्तया ्या्लया हवी. आत्तयाप्यं्त ्तुमिी घरी आणि
घरयाबयािेर मरयाठी भयाषया ऐकली्त. मरयाठी्त बोललया्त. आ्तया ्तुम्हांलया वयाचया्लया आणि हलिया्लया शिकया्चे
आहे. ्तुमचे शिकणे रंजक्तेने, आनंििया्ी पद्धतीने आणि सिि्तेने व्हावे, ्यासयाठी ्या पयाठ्यपुस्तकयाची
रचनया चित्रमय आणि कृ्तींवर आ्धयारर्त अशी करण्या्त आली आहे.
्या पयाठ्यपुस्तकया्त गयाणी आहे्त. ्ती सगळयांनी मिळून मिण्तयानया ्तुम्हांलया खूप ्िया येईल. ्तसेच इथे
गोष्ीसुद्धा आहे्त. गोष्ी ऐक्तयानया, सयांग्तयानया मोठी ्ध्याल वयारेल. हचत्रयांवरून गोष्ी ्त्यार करून त्या
मित्रमैत्रिणींनया सयांग्तयानया ्तुमिी अगदी रमून ियाल. चित्रे पयाहून गप्पा ्यार्तयानया, ्तुमचे अनुभव ऐक्तयानया सर्वांनया
खूप गं््त वयारेल.
भयाषे्तील शबि, अक्षरे शिकण्यासयाठी ्तुम्हांलया आवडणयारी खूप रंगी्त चित्रे दिलेली आहे्त. हचत्रयांवरून
शबि आणि अक्षरे शिक्तयानया ्तुम्हांलया नक्ककीच गं््त वयारेल. ऐकया्चे, पयािया्चे अयाहण मिण्त मिण्त
वयाचया्लया शिकया्चे, गिरव्त गिरव्त हलिया्लया शिकया्चे, सरयावया्तून ्ते पक्कके करया्चे, सयारे कयािी अगदी
मजे्त. इथे शब्दांचे कयािी खेळसुद्धा दिले आहे्त. ्ते खेळ्त खेळ्त भयाषया शिकया्ची आहे. शबि, वयाक्े
वयाच्तया वयाच्तया पयाठ वयाचया्चे आणि हस्तखेळ्त नवीन पयाठ ्त्यार करया्चे. ्या सगळ्यांमधून स्वत:चे स्वत:
शिकण्या्तील मौज ्तुमिी अनुभवयाल! ्या पयाठ्यपुस्तकया्तील गयाणी, गोष्ी, चित्रवयाचन, अक्षरगट, वयाचनपयाठ
आणि इ्तर कृ्ती ्यांसयाठी क्ू. आर. कोड दिले आहे्त. त्याद्‌वयारे मिळणयारी ्याहि्तीसुद्धा ्तुम्हांलया नक्ककीच
आवडेल.
पहिलीचे वर्ष संप्तया संप्तया ्तुमिी छयान बोलया्लया शिकयाल. चयांगले वयाचया्लया आणि सुंदर हलिया्लयािी
शिकयाल! मित्रमैत्रिणींनो आनंियाने शिक्त शिक्त खूप मोठे व्हा!! ्यासयाठी ्तुम्हांलया खूप खूप शुभेच्छा!!!
पुणे
दिनयांक : १६ मे २०१८
भयार्तीय सौर : २६ वैशयाख १९४०
(डॉ. सुनिल मगर)
संचयालक
्ियारयाष्ट्र रयाज् पयाठ्यपुस्तक निर््ट्ती व
अभ्यासक्रम संशो्धन मंडळ, पुणे.

भाषानवर्यक अध्य्यि निषपत्ती ः प्रथम भाषा मराठी पहिली
अध्य्यि-अध्यापनाची प्रनक्र्या
सर्व विद्यार्यायंनया (वेगळया रूपया्त सक्षम मुलयांसहि्त) व्नक्तग्त किंवया
सया्ूहिक सवरूपया्त प्ोत्साहन दिले ियावे कयारण त्यांनया -
• आपल्या भयाषे्त बोलण्याचे, चचया्ट करण्याचे भरपूर सवया्तंत्् आणि
सं्धी दिली ियावी.
• आपली गोष् सयांगण्यासयाठी (भयाहषक आणि सयांककेह्तक सवरूपया्त)
सं्धी व प्ोत्साहन द्यावे.
• मुलयांद्वारे त्यांच्या भयाषे्त बोलल्या ियाणयाऱ्या गोष्ी मरयाठी भयाषया आणि
इ्तर भयाषयांमध्े (जी भयाषया वगया्ट्त वयापरली िया्ते किंवया ज्या भयाषयांमध्े
मुले वगया्ट्त बोल्तया्त.) पुन्हा ्यांडण्याची सं्धी द्यावी. त्यामुळे त्या
भयाषयांनया वगया्ट्त योग् स्थान मिळू शक्ते आणि मुलयांच्या शबिसंपत्ती,
अभिव्क्तीच्या विकयासयास सं्धी मिळू शककेल.
• कथया, कहव्तया सयांगून ऐकण्याच्या व त्यावर गप्पा
्यारण्यासयाठी सं्धी दिल्या ियाव्या्त.
• मरयाठीमध्े सयांहग्तलेली गोष्, कहव्तया, गी्त, कथया इत्यादी आपयापल्या
पद्धतीने आणि आपयापल्या भयाषे्त सयांगण्याची सं्धी दिली ियावी.
• प्íन विचयारण्याची आणि आपले मिणणे ्यांडण्याची सं्धी दिली ियावी.
• वर्ग किंवया शयाळे्त (वयाचनकट्टा/ग्ंथयालय) स्तरयांनुसयार वेगवेगळया
भयाषयांची (मुलयांची स्वत:ची भयाषया/इ्तर भयाषे्तील) मनोरंजक सयाहित्
जसे- बयालसयाहित्, बयालपत्रिकया, फलक, दृक्‍-श्राव् सयाहित्
उपलब्ध करून द्यावे. हे सयाहित् रिेल लिपी्तिी उपलब्ध असयावे.
दृनष्िोष असणयाऱ्या मुलयांकरर्तया कयािी सयाहित् मोठ्यया अक्षरयांमध्े
छयापलेले असयावे.
• वेगवेगळया कथया, कहव्तयांचे हचत्रयांच्या आ्धयारे अंियाि लयावून वयाचन
करण्याच्या सं्धी दिल्या ियाव्या्त.
• हवहव्ध उद्ेशयांनया लक्षया्त घेऊन अध््नयाच्या हवहव्ध आ्या्यांनया
इयत्तयां्ध्े योग् स्थान देण्याची सं्धी असयावी. जसे- एखयाद्या
गोष्ी्ध्े एखयािी ्याहि्ती शो्धणे, गोष्टीत घडलेल्या हवहव्ध घटनयांचया
योग् क्रम लयावणे, त्यांनया आपल्या अनुभवयांशी जोडून पयािणे इत्यादी.
• ऐकलेल्या, पयाहिलेल्या गोष्ी आपल्या पद्धतीने कयागियावर
उ्तरवण्याची सं्धी असयावी.
• जरी अक्षरयांमध्े वळणियारपणया नसलया ्तरीही मुले अक्षरयाची आकृ्ती
कयाढण्याची सुरुवया्त कर्त अस्तया्त. ्याचया वगया्ट्त सवीकयार ककेलया ियावया.
• मुलयांचे सवहलपी्त ककेलेले लेखन िया भयाषया अध््न प्हक्र्ेचया भयाग
समजलया ियावया.
अध्य्यि निषपत्ती
इयत्तया पहिलीच्या विद्यार्यायंसंिभया्ट्त अपेहक्ष्त अध््न निषपत्ती-
• हवहव्ध उद्ेशयांसयाठी स्वत:च्या भयाषेचया किंवया
शयाळे्तील ्याध्् भयाषेचया वयापर करून गप्पागोष्ी कर्तया्त.
उिया., कहव्तया, गोष्ी ऐकवणे, ्याहि्ती मिळवण्यासयाठी àíZ
विचयारणे, स्वत:चे अनुभव सयांगणे.
• ऐकलेल्या गोष्ींहवषयी (गोष्, कहव्तया इत्यादी) गप्पा ्यार्तया्त,
आपले ््त व्क्त कर्तया्त, àíZ विचयार्तया्त.
• भयाषे्तील हवहशष् धवनी आणि शबि ्यांच्याशी खेळण्याचया आनंद
घे्तया्त. उिया., भिंगरी, झिंगरी.
• हलनख्त सयाहित् आणि चित्र सवरूपया्तील सयाहित् ्यां्तील फरक सयांगू
शक्तया्त.
• हचत्रया्तील सूक्् व दृश् पैलूंचे बयारकयाईने निरीक्षण कर्तया्त.
• हचत्रया्तील वया चित्र्याहलकयां्तील घडणयाऱ्या वेगवेगळया घटनया, कृ्ती
आणि पयात्र ्यांनया एकसं्धपणे पयाहून त्यांचे कौ्तुक कर्तया्त.
• वयाचलेल्या गोष्ी, कहव्तया ्यां्तील अक्षरे/शबि/वयाक्े इत्यादी पयाहून
आणि त्यांचे धवनी ऐकून, समजून ओळख्तया्त.
• परिसरया्तील छयापील मजकूर व त्याचया उद्ेश ्यांचया संिभया्टने अंियाि
लयाव्तया्त. उिया., वेष्णयावर लिहिलेले ओळखून गोळी/चॉकलेटचे
नयाव सयांगणे.
• हलनख्त सयाहित्या्तील अक्षरे, शबि आणि वयाक्े ही एककके
ओळख्तया्त. उिया., ‘्यािे नयाव विमल आहे.’ हे कोठे लिहिले आहे
्ते ियाखव/्या्त ‘नयाव’ िया शबि कोठे आहे./‘नयाव’ ्या शबिया्तील ‘व’
वर बोट ठेव.
• पररहच्त/अपररहच्त मजकुरया्ध्े (उिया., मध्यानि भोजनयाचया ्तक्तया,
स्वत:चे नयाव, इयत्तया, आवडत्या पुस्तकयाचे नयाव) रस घे्तया्त,
गप्पागोष्ी कर्तया्त आणि त्यांचे अर्थ शो्धण्यासयाठी हवहव्ध युकत्यांचया
वयापर कर्तया्त. उिया., ककेवळ चित्र किंवया चित्र व मजकूर ्यांच्या ्ि्तीने
अंियाि करणे, अक्षर व धवनी ्यांच्या संबं्धयांचया वयापर करणे, पूवया्टनुभव
आणि ्याहि्तीच्या आ्धयारे अंियाि करणे.
• वण्ट्याले्तील अक्षरे व धवनी ओळख्तया्त.
• शयाळेबयािेर आणि शयाळे्त (वयाचनकोपरया/वयाचनयालय) आपल्या
आवडीच्या पुस्तकयांची स्वत: निवड कर्तया्त आणि वयाचण्याचया प््तन
कर्तया्त.
• लेखन शिक्तयानया ऐकलेले आणि आपल्या मनया्तील
विचयार, विकयासस्तरयानुसयार चित्रे, आडव्या-ह्तरप्या
रेषया, अक्षर आकृत्या, सव्ं-पद्धतीने लेखन आणि
सव-नियंहत्र्त लेखनयाच्या ्याध््या्तून आपल्या पद्धतीने लिहिण्याचया
प््तन कर्तया्त.
• स्वत: कयाढलेल्या हचत्रयांची नयावे लिहि्तया्त. उिया., ककेरसुणीचे चित्र
कयाढून त्याचे ‘लोटणं’ असे सवभयाषे्तील नयाव लिहिणे.

पाठ्यपुस्तक समजून घे्ताना
• प्रास्ताविक :
शिकणे ही प्रक्रिया खरं मिणजे जन्मापयासूनच सुरू हो्ते. घर, कुटुंब ्यांच्या्तील आं्तरहक्र्यां््धून मूल शिकण्याचया प््तन
कर्ते. श्वण व अनुकरण ्यांद्‌वयारे मूल शिक्तच अस्ते; पण हे शिक्षण अनौपचयारिक अस्ते. इयत्तया पहिलीच्या वगया्ट्त प्वेश
घेण्यापूवणीच मुलयांचे मन कळ्त नकळ्त घर, कुटुंब, परिसर ्यांच्याशी जोडले िया्त अस्ते. ्तेथील अनुभव, निरीक्षण, श्वण ्यांमुळे
मूल हळूहळू व्क्त होण्याचे ्तंत्र अवग्त कर्ते. भयाषयाहशक्षणया्त मुलयांच्या ्या पूर्वज्ञानयाची ्ि्त घेणे आवश्क ठर्ते. चित्र, सवर,
धवनी हे मुलयांकडे अमू्त्ट सवरूपया्त अस्तया्त, ्ते मू्त्ट सवरूपया्त आणण्यासयाठीची प्रक्रिया ‘शिकणे’ ्या व्याख्येत बसव्तया येईल.
औपचयारिक भयाषया शिक्षणयाची सुरुवया्त ‘अक्षरओळख’ ्यापयासून कर्तयानया ्ती प्त्क्ष शब्दांपयासूनच करणे हि्तयावह ठर्ते.
शयाळे्त येण्यापूवणीच मुलयाने भयाषया बोललेली-ऐकलेली असल्यामुळे शबि व त्यांचे अर्थ त्याच्या परिच्याचे अस्तया्त, मिणून त्या
शब्दांचे सहज आकलन हो्ते. परिसरया्तील शबि हे परिच्याचे असल्यामुळे लेखन-वयाचन शिकण्याच्या सुरुवया्तीच्या कयाळया्त ्ते
वयापरले ्तर त्यांचे ज्ञान हे मुलयांच्या पूर्वज्ञानयाशी जोडले िया्ते व आकलनयाची प्रक्रिया सुलभ हो्ते. ्या मूलभू्त ्तत्वयाचया आ्धयार
घेऊन इयत्तया पहिलीच्या ्या पयाठ्यपुस्तकयाची ्यांडणी ककेली आहे. मुलयांच्याजवळ हक्ती व कोणत्या शब्दांचया सयाठया आहे, ्याचे
सववेक्षण करून कोणकोण्ती अक्षरे मुलयांच्या स्त्त कयानयांवर पि्तया्त? कोण्ती अक्षरे अह्धक वयापरली िया्तया्त? ्यावरून अक्षरगट
्त्यार करण्या्त आले आहे्त.
सोप्याकडून कठीणयाकडे, ज्या्तयाकडून अज्या्तयाकडे ्या महत्वूपर्ण सूत्रयांस अनुसरून ्या पयाठ्यपुस्तकयाची रचनया ककेली आहे.
अत्यंत आकर्षक व भरपूर चित्रे, बडबड गी्तयांचया आनंििया्ी बयाि, ्तयाल असलेली अर्थपूर्ण गयाणी-अभिनय गी्ते, अक्षरओळख,
छोटे छोटे वयाचनपयाठ, चित्रकथया, चित्रवयाचन, सहे्तूक चित्र्याहलकया, पूर्णविरया् व प्शनहचनि ्यांची ओळख ्या सर्वांचया स्यावेश
पयाठ्यपुस्तकया्त ककेलेलया आहे. हे पयाठ्यपुस्तक नक्ककीच विद्यार्यायंनया आवडणयारे व त्यांचे भयावविशव समृद् ्ध करणयारे ठरेल.
• पाठ्यपुस्तकाची मांडणी :
इयत्तया पहिलीसयाठी पयाठ्यपुस्तक ्त्यार कर्तयानया अपेहक्ष्त क्ष््तया व त्या अनुषंगयाने येणयाऱ्या अध््न निषपत्ती ्यांचया विचयार
ककेलया आहे. शिक्षकयांनी अध्यापन सुरू करण्यापूवणी त्यांचया अभ्यास करयावया. वगया्ट्त ियाण्यापूवणी शिक्षकयांनी प्त्ेक पयाठयासयाठी
पूव्ट्त्यारी करणे आवश्क आहे. (उिया., वयाचनसयाहित्, शैक्षणिक सया्धने इत्यादी.)
* माझे पान :
पयाठ्यपुस्तकया्तील पहिले पयान हे मुलयांसयाठी आहे. त्यावर मुलयांनी स्वत:चे चित्र कयाढणे अपेहक्ष्त आहे. मलया हवे ्तसे चित्र
कयाढ्तया येणयार, रंगव्तया येणयार ्या कलपनेनेच विद्यार्यायंनया पुस्तक स्वत:चे वयारेल. त्यांचे सवतव जपले ियाईल. शिक्षकयांनी मुले
मनमोकळी हो्तील अशी वया्तयावरण निर््ट्ती वगया्ट्त करणे अपेहक्ष्त आहे. मुलयांनी कोण्ते व कसे चित्र कयाढयावे, ्याबयाब्त आग्िी
असू नये. चित्र कयाढणे व रंगवणे ्यासयाठी त्यांनया योग् सं्धी दिली ियावी.
* सारे सारे गाऊ्या :
औपचयारिक शिक्षण सुरू करण्यापूवणी शयाळे्त रमणे, समवयसक ह्त्रयांबरोबर मोकळेपणयाने वयावरण्याचया आनंद घेणे महत्वयाचे
आहे. अशया वया्तयावरण निर््ट्तीसयाठी गयाण्याइ्तकके उत्तम सया्धन कोण्ते असणयार? पयाठ्यपुस्तकया्त ‘सारे सारे गाऊ्या’ ्या शीर्षकयां्तग्ट्त
गी्तयांचया स्यावेश ककेलया आहे. त्यासयाठी ‘पक्षी गया्तो आहे’ िया आयकॉन सर्वत्र वयापरण्या्त आलया आहे.
लय, ्तयालबद् असणयारी, अर्थपूर्ण आणि सयाहभनय मिण्तया ये्तील अशी एकूण ८ गयाणी पयाठ्यपुस्तकया्त समाविष्ट ककेली आहे्त.
्तयाल, लय, सूर ्यां्त र््याण हो्त मित्र-मैत्रिणींबरोबर सयाहभनय गी्ते मिणण्याचया आनंद मुलयांनी घ्यावया. ्तसेच त्या्तून कळ्त
नकळ्त संस्कारही व्हावे्त हे ओघयाने आलेच. उिया., ‘इथं कया् रुि्तं? ्या्तीखयाली हनि्तं’ हे गयाणं मुलयांनी शिकल्यानं्तर त्यांनया
शयाळे्त किंवया घरी कुंडी्त बी लयावण्यास सयांगयावे. ‘बी’लया ्या्ती्त रुजण्यासयाठी ््धून््धून पयाणी घयालण्यास सयांगयावे. त्याचे निरीक्षण
करण्यास सयांगयावे. स्वत: लयावलेल्या ‘बी’लया अंकुर फुटल्यावर ्तो पयाि्तयानया जो आनंद मुलयांनया होईल ्तो आनंद व संस्कार
महत्वयाचया आहे.

* अक्षरओळख :
पयाठ्यपुस्तकया्त सुरुवया्तीलया वयाचनपूर्व व लेखनपूर्व ्त्यारीसयाठी कृ्ती दिल्या आहे्त. मुलयांनया ज्या शब्दांचया अह्धक परिचय
आहे अशया शबियां््धील अक्षरे व कयािी सवरचिनिे ्यांचया एक अक्षरगट ्त्यार ककेलया आहे. असे एकूण ५ अक्षरगट ्त्यार ककेले
आहे्त. पयाचव्या गरया्त ॲ, ऑ ्या सवरयांचया परिचय करून दिलेलया आहे. ्तसेच जोियाक्षरयांचयािी परिचय स्वतंत्रपणे करून दिलेलया
आहे. हचत्रयांच्या ्याध््या्तून पररहच्त व अपररहच्त शब्दांची ओळख करून दे्त दे्त त्या शबियां््धून अक्षरओळख करून दिलेली
आहे. ऐकू येणयाऱ्या धवनी्तून अक्षरओळख, अक्षरयांकडून शब्दांकडे नेणे, अक्षरयांचे दृढीकरण करणे व त्यानं्तर त्या अक्षरयांपयासून
्त्यार होणयाऱ्या अनेक शब्दांचया सरयाव करून घेणे अयाहण त्या््धून वयाचन आणि लेखन, अशी अध््न प्रक्रिया अपेहक्ष्त आहे.
शबि पयािणे, शबि ऐकणे, शबि बोलणे, शबि वयाचणे, शबि लिहिणे, अर्थ समजणे, शब्दांचया वस्तूंशी, कलपनयांशी संबं्ध बयां्धणे
्यालयाच एकहत्र्तरीत्या ‘शब्दानुभव’ असे मिण्तया येईल. ्या पयाठ्यपुस्तकया्तील समाविष्ट शबि हे प्याह्तहनह्धक आहे्त. शिक्षकयांनी
असे हवहव्ध शब्दानुभव मुलयांनया देणे अपेहक्ष्त आहे. शब्दानुभवयाचया सरयाव दे्तयानया शिक्षकयांनी ‘समजेप्यं्त सरयाव’ हे सूत्र लक्षया्त
ठेवया्लया हवे.
* वाचनपाठ :
प्रारंभी दोन अक्षरगरयानं्तर एक ्याप््याणे ्तीन वयाचनपयाठ दिलेले आहे्त. त्यानं्तरच्या ्तीन अक्षरगरयानं्तर एक वयाचनपयाठ
असे एकूण चयार वयाचनपयाठ देण्या्त आलेले आहे्त. पररहच्त व सरयाव ियालेल्या शब्दांच्या वयापरया्ुळे अर्थपूर्ण वयाचनयासयाठी मुलयांनया
संपूर्ण लिपीचया परिचय होईप्यं्त थयांबवण्याची गरज पडणयार नयािी. मुले ्या वयाचनपयाठयांची ओळख स्वत:हून करून घे्तील आणि
वयाचनपयाठयाच्या सरयावयानं्तर ज्या्त शब्दांचया वयापर करून वयाचनपयाठयांची रचनया ्ते स्वत:हून करू शक्तील.
* सहभागी वाचन :
मुलयांनी शिक्षकयांच्या ्ि्तीने वयाचयावे ्यासयाठी पयाठ्यपुस्तकया्त चित्रे व त्या अनुषंगयाने कयािी संवयाि दिले अयािे्त. ्या
चित्रवयाचनया्तून शिक्षकयांनी वगया्ट्त संवयाि घडवून आणयावया. हचत्रयांवर व संवयाियांवर प्शन विचयारून/चचया्ट करून/गप्पा ्यारून मुलयांनया
बोल्ते करयावे. मुलयांनी स्वत:ची समज व पूवया्टनुभव ्यांवर आ्धयारर्त चर्चेत सहभयागी व्हावे, हे अपेहक्ष्त आहे. सहभयागी वयाचन
कर्तयानया शिक्षकयांकडून योग् वयाचनग्ती, आवयािया्तील आरोह, अवरोह ्यांसह प्कट वयाचन होणे अपेहक्ष्त आहे. सहभयागी
वयाचनयाचे संवयािी वयाचन होणे अपेहक्ष्त आहे. ्यासयाठी वगया्ट्तील मुलयांच्या कोणत्याही उत्तरयालया नयाकयारू नये. त्यांच्या पूवया्टनुभवयांवर
आ्धयारर्त विचयारयांनया चयालनया द्यावी, चचया्ट करू द्यावी, मुलयांनया बोल्ते करयावे. मुलयांनया खूप प्शन पडणे, त्यांनी प्शन विचयारणे,
स्वत:च्या कलपनेने, ह्त्रयांच्या ्ि्तीने त्या प्श्नांची उत्तरे देण्याचया प््तन करणे असया संवयाि सहभयागी वयाचनया्त घडणे महत्वयाचे
आहे. उिया., ‘्यािे मित्र’.
* प्रकट वाचन :
प्कट वयाचनया्ध्े मुलयांनी शिक्षकयांच्या ्ि्तीने अपररहच्त शबि वयाचणे िया महत्वयाचया टप्पा आहे. प्कट वयाचनया्त शब्दांच्या
उच्चारया्तील आरोह-अवरोह, त्या शब्दांचया अर्थ व त्या्तील भयावनयांचे प्कटीकरण ्यालया अह्धक महत्व अस्ते. अशया अर्थपूर्ण
वयाचनयाचे संस्कार मुलयांवर ्याच टपप्यावर होणे अह्धक महत्वयाचे अस्ते. सहभयागी वयाचनया्त मुलयांनी एकहत्र्त वयाचनयाचया (गोष्/
चित्र) आनंद घेणे महत्वयाचे आहे, ्तर प्कट वयाचनया्त भयाषया, भयाषे््धील चिनिे (जसे प्शनहचनि/पूर्णविरया्) ्यांचया ियाणीवपूर्वक
वयापर व आरोह-अवरोियासह अर्थपूर्ण वयाचन करणे महत्वयाचे आहे.
* शबिखेळ :
शबिसंपत्ती व भयाहषक आनंद ्यांसयाठी शब्दांची गं््त, शबिखेळ, शबिकोडे, शबिसयाखळी, शबियां्त लपलेले शबि शो्ध
अशया वेगवेगळया कृ्तींचया स्यावेश पयाठ्यपुस्तकया्त ककेलया आहे. मुलयांचे अनुभवविशव हळूहळू विकहस्त होणे िया ्या ्यागील उद्‌देश
आहे. हे खेळ खेळ्तयानया, सोडवून घे्तयानया कोण्तयािी सयाचेबद्पणया येणयार नयािी ्याची शिक्षकयांनी कयाळजी घेणे आवश्क आहे.
* का्यामितमक व्याकरण :
मुलयांनया कळ्त नकळ्तपणे कया्या्टत्क व्याकरण घटकयांची ओळख करून देण्या्त आली आहे. पयाठ्यपुस्तकया्त पूर्णविरया् व
प्शनहचनि ्यांची ओळख, शबि वयाच व ्तो, ्ती, ्ते च्या गरया्त लिही ्या घटकयांचया स्यावेश ककेलया आहे. ्या सर्वच घटकयांची
ओळख पयाठयापुर्ती/कृ्तीपुर्ती लक्षया्त न घे्तया अध्यापनया्त सर्वत्रच त्याची ियाणीव ठेवणे आवश्क आहे.
प्रारंभिक भयाषयाहवकयासयासयाठीचे हे महत्वयाचे टपपे विचयारया्त घेऊन शिक्षकयांनी वगया्ट्तील अध््न-अध्यापन प्रक्रिया
सुनियोजि्तपणे पयार पयाियावी.

माझे पान
तुझे चित्र काढ आणि रंगव.
1

अग्गोबाईऽऽ ढग्गोबाईऽऽऽ लागली कळ
ढगाला उन्ािी केवढी झळ!
थगोडी न थगोडकी, लागली फार!
डोंगराच्ा डगोळ्ाला पाण्ािी धार!! ।।धृ।।
सारे सारे गाऊया
अग्गोबाईऽऽ ढग्गोबाईऽऽऽ
वारा वारा गरागरा सगो सगो सूम...
ढगोल्ा ढगोल्ा ढगात ढुम ढुम ढुम...
वीजबाई अशी काही तगोऱ्ामध्े खडी
खगोल खगोल जमिनीचे उघडुन दार
आकाशाच्ा पाठीवर चम चम छडी!! ।।१।।
बुड बुड बेडकाची बडबड फार!
डुंबायला डबक्ािा करू या तलाव
साबु-बिबु नकगो.. थगोडा चिखल लगाव!! ।।२।।
- संदीप खरे
2

बीज
इथं काय रुजतं?
मातीखाली निजतं
पाणयािे भिजतं,
इथं आहे इवलं
सुरेखसं बीज!
एवढासा कोंब
हळूच येईल वर,
सूर्य महणेल तयाला
माझा हात धर.
अंगाई गाणं
वारा गाईल तयाला,
झुलता झुलता
पानं येतील तयाला.
इवलयाशा रोपाचं
झाड होईल छान,
फुला-फळांनी
बहरेल रान.
- सुशील पगारिया
3

माझे खेळ
चित्र बघ, चित्रात काय काय दिसते ते सांग.
4

5

माझे मित्र
चित्र बघ, ऐक. तुझ्ा चमत्रांचवषयी माहिती सांग.
माझे खूप सारे मित्र आहेत.
माझे काही मित्र मोठे आहेत
आणि काही मित्र लहान
आहेत.
माझे काही मित्र आकाशात
उडतात.
6

माझया काही मित्रांना शेपटी
आहे आणि काही मित्रांना
तर पायच नाहीत.
माझे काही मित्र पाणयात
राहतात.
7

चित्र बघ. ऐक. चित्रांविषयी गपपा मार.
माझे कुटुंब
अगं आई, आता माझा
अभ्ास पूर्ण झाला
आहे. मी बाबांकडे
बागेत जाते.
बाबा! बाबा!! आपली
बाग किती सुंदर आहे.
किती सुंदर फुले फुलली
आहेत. मी तुम्ांला पाणी
घालायला मदत करू
का?
8

दादा, मलाही तुमच्ाबरगोबर
खेळायचं आहे.
आजी-आजगोबा, तुम्ी तर
इथे बसले आहात ्गो्?
चला, आता आपण घरी
जाऊया.
9

• जगोड्ा जुळव.
वाचनपूर्व व लेखनपूर्व तयारी
10

• चित्र बघ.
• नाव सांग, नाव दाखव.
कप
मासा
लाटणे
पालक
• जगोड्ा जुळव.
• शबद पाहा, सारख्ा शबदांच्ा
‍जगोड्ा जुळव.
मासा
कप
लाटणे
लाटणे
पालक
मासा
पालक
मासा
पालक
कप
लाटणे
कप
11

• मुंगळा गुळाप्यंत कसा जाईल ते दाखव.
बघ, गिरव.
12

13

क म आ ल ा
चित्र बघ, नाव सांग, नाव दाखव.
कप कपाट कढई कणीस
‘क’ आवाज ऐक. ‘क’ अक्षर पाहा. ‘क’ अक्षराला
कर.
मका
काका
नाक
झोका
सकाळ
कपाळ
काकडी
कळी
गिरव, लिही, म्ि.
१
४
३
......................................................................................
......................................................................................
२
......................................................................................
......................................................................................
14

चित्र बघ, नाव सांग, नाव दाखव.
मांजर माकड माेर मासा
‘म’ आवाज ऐक. ‘म’ अक्षर पाहा. ‘म’ अक्षराला
कर.
कमला
मगर
मामा
सामान
मैना
काम
सोमवार
मीरा
गिरव, लिही, म्ि.
४
१
२ ३
......................................................................................
......................................................................................
15

चित्र बघ, नाव सांग, नाव दाखव.
आगगाडी आवळा आरसा आंबा
‘अा’ आवाज ऐक. ‘आ’ अक्षर पाहा. ‘आ’ अक्षराला
कर.
आमही
आपण
आज
आठ
आवाज
आनंद
आई
आजी
गिरव, लिही, म्ि.
१
३
६
......................................................................................
......................................................................................
२
४ ५
16

चित्र बघ, नाव सांग, नाव दाखव.
लसूण
लाडू
िलंबू
लेझीम
‘ल’ आवाज ऐक. ‘ल’ अक्षर पाहा. ‘ल’ अक्षराला
कर.
लाकूड
गाल
रुमाल
बैल
लांब
वेल
पालक
खोकला
गिरव, लिही, म्ि.
१
४
२
३
......................................................................................
......................................................................................
17

बघ. ऐक. म्ि.
ा
म
ा
म ा म ा मा
क
ा
क ा क ा का
ल
ा
ल ा ल ा ला
शबद वाच, लिही.
काम मला लाल मामा
................ ................ ................ ................
................ ................ ................ ................
आला काका मका
................ ................ ................
................ ................ ................
18

• गगोष्ट ऐक. त्ाप्रमाणे चित्र काढ.
पाऊस
दिनू शाळेतून घरी निघाला होता.
आकाशात काळे ढग जमा झाले होते.
थोड्ा वेळातच पावसाला सुरुवात
झाली. आकाशातून पाणयाचे थेंब
खाली येत होते. दिनूला तयाची गंमत
वाटली.
दिनूने थेंबाला विचारले, ‘‘ थेंबा
थेंबा, जरा माझयाशी बोल.’’ थेंब
महणाला, ‘‘काय रे दिनू?’’ दिनू
महणाला, ‘‘तू आकाशातून उंचावरून
येतोस हे दिसले मला; पण तू आकाशात
गेलास कसा ते काही कळले नाही
मला!’’
थेंब महणाला, ‘‘अरे खूप ऊन
पडले, की आमही खूप खूप तापतो,
आमची वाफ होते, वाफ हलकी
हलकी असते. ती वर वर आकाशात
जाते. मग वाफेचे ढग तयार होतात
आणि ढगाला गारगार वारा लागतो,
मग आमही खाली येतो, तुमहांला पाणी
द्ायला. नदी, नाले, तळी
भरायला.’’
19

झगोपाळा गेला उडून
• बघ. ऐक. म्ि.
एका तळ्ात दोन बेडूक होते.
एकदा तयांिा पाणयात दोन खांब दिसले.
तयांिी एक वेल आणून खांबांना बांधली.
वेलीचा छानदार झोपाळा तयार झाला !
दोघेही बेडूक तयावर बसून झोके घेऊ
लागले.
20

तोच काय गंमत झाली, अचानक तो
झोपाळा उडू लागला.
ते दोन खांब नसून एका बगळ्ाचे पाय
आहेत, हे लक्ात आलयावर बेडकांनी
पटापट पाणयात उड्ा घेतलया.
21

माझी शाळा
• चित्र बघ, चित्रात काय-काय दिसते ते सांग.
जि. प. प्रा. शाळा
22

• चित्र बघ, त्ातल्ा गमती शगोध, सांग.
गमती शगोध
23

चित्र बघ, नाव सांग, नाव दाखव.
इ घ र ई ि ब ी
इरले
घर
इस्त्री
घंटा
इमारत
घरटे
‘इ’, ‘घ’ हे आवाज ऐक. ‘इ’अक्षराला कर. ‘घ’ अक्षराला कर.
घार
इडली
इथे
मेघना
घमघम
इरा
इकडे
घेवडा
गिरव, लिही, म्ि.
४
१
३ २
४
१ ३
२
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
24

चित्र बघ, नाव सांग, नाव दाखव.
रवी
समई
पेरू
पप
राखी
‘र’, ‘ई’ हे आवाज ऐक. ‘र’अक्षराला
आई
कर. ‘ई’ अक्षराला कर.
चटई
रजई
वरण
ताई
जाई
गाजर
गारवा
सनई
२
गिरव, लिही, म्ि.
३
१
....................................................................................
....................................................................................
३
४
५
१
२
....................................................................................
....................................................................................
25

बघ, ऐक, वाच.
ि
र
ि र ि र रि
‘ि ’ जगोडून लिही.
जसे क कि म ल घ र
शबद वाच, लिही.
किरकिर
किलबिल
चित्र बघ, नाव सांग, नाव दाखव.
रिमा
बदक
बशी
बगळा
‘ब’ आवाज ऐक. ‘ब’ अक्षराला
४
१ ३ २
बादली
कर.
बाबा सरबत बोट कडुनिंब
गिरव, लिही, म्ि.
बस
....................................................................................
....................................................................................
26

बघ, ऐक, वाच.
म
ी
म ी म ी मी
‘ ी ’ जगोडून लिही.
जसे - क की म ल घ र ब
शबद वाच, लिही.
मामी
काकी लीला घरी आली
वाच, लिही.
क म ल
घ र ब
ा
च
ी
ा ि ी
क का कि की
म मा मि मी
ल ला
घ घि
र
ब
27

शबद वाच, लिही.
बिरबल रिकामा रिमा
................ ................ ................
................ ................ ................
मी बी मीरा
................ ................ ................
................ ................ ................
वाच.
काका घरी आला.
काकी घरी आली.
मामा घरी आला.
मामी घरी आली.
काका घर बघ.
मामा घर बघ.
काकी इरा आली का?
आली आली.
मामी रिमा आली का?
आली आली आली.
वािनपाठ १
28

आई, मला दे ना !
आई, मला छोटीशी बंदूक दे ना !
बंदूक घेईन । शिपाई होईन ।
ऐटीत चालीन । एक दोन तीन ।।१।।
आई, मला छोटीशी मोटार दे ना !
मोटार घेईन । ड्ायवहर होईन ।
गावाला जाईन । पों पों पों ।।३।।
आई, मला छोटेसे विमान दे ना !
विमान घेईन । पायलट होईन ।
आकाशी जाईन । भर भर भर ।।४।।
आई, मला छोटीशी बाहुली दे ना !
बाहुली घेईन । तिजला मी सजवेन
ती संगे नाचेन । छुम छुम छुम ।।५।।
29

उ न -ु स प ऊ त -ू
चित्र बघ, नाव सांग, नाव दाखव.
उंदीर
नळ
उखळ
न ोट
उंट
न ाक
बघ, ऐक, वाच.
क
क क कु
-
‘ ु ’ जगोडून लिही.
२
जसे - क कु म ल घ र
ब
गिरव, लिही, म्ि.
३
३
१
१ २
न
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
30

चित्र बघ, नाव सांग, नाव दाखव.
सैनिक
पतंग
पाऊस
ससा
ऊस
सायकल
पान
पपई
नऊ
२
गिरव, लिही, म्ि.
५
१
३
४
....................................................................................
....................................................................................
३
१ २
....................................................................................
....................................................................................
२
४
१
३
....................................................................................
....................................................................................
31

चित्र बघ, नाव सांग, नाव दाखव.
तराजू
तलवार
गिरव, लिही, म्ि.
१ २
बघ, ऐक, वाच.
३
ताट
गिरव, लिही, म्ि.
....................................................................................
....................................................................................
प
तबला
प प पू
तीन
पाहा गिरव लिही.
................................
नु सु पु तु ................................
नू सू पू तू
................................
................................
................................
................................
................................
................................
32

• गिरव. चित्र बघ, शबद वाच.
माझे शबद माझे मित्र
म स
द द
वमान
चमण
रव
कण स
बाहल
झरळ
लिंब
लसण
33

• लिहूया, वाचूया.
क का कि की कु कू
म मा मि मी मु मू
ल ला लि ली लु लू
घ घा घी घू
र रु रू
ब बा बू
न
नि
स सी सू
प
पु
त ती तू
• शबद वाच, लिही.
सुई पुरी सूर सूप
................ ................ ................ ................
................ ................ ................ ................
34

• शबद शगोधूया, लिहूया.
आ ई प प ई
घ र म ऊ र
म का न स सा
इ मा र त पा
बा क मा ला ल
...................... ...................... ...................... ......................
...................... ...................... ...................... ......................
...................... ...................... ...................... ......................
...................... ...................... ...................... ......................
• चित्र बघ. कुत्रा व मांजर काय बगोलत असतील ते सांग.
35

• चित्र बघ. गगोष्ट सांग.
१
मांजराची गंमत
२
३
४
36

चित्र बघ, नाव सांग, नाव दाखव.
ए च ळ ह झ
एक
एडका
एरंड
चमचा
चाक
चरखा
बाळ
माळ
विळी
हरिण
होडी
हतती
झाड
37
झाडू
झुरळ

बघ, ऐक, वाच.
प
प प पे
‘ ’ जगोडून लिही, वाच.
जसे - क के
म ल घ र ब न स प त ए च ळ ह झ
१
गिरव, लिही, म्ि.
१ ३
२
२
४
४
३
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
......................................................................................
....................................................................................
....................................................................................
४
३
१ २
....................................................................................
....................................................................................
४
१
२
....................................................................................
....................................................................................
३
३
६
१
४
२
५
.........................................................
.........................................................
38

• लिहूया, वाचूया.
क का कि की कु कू के
म मा मि मी मु मू मे
ल ला लि ली लु लू
घ घा घि घी घू
र रि रु रू
ब
न
स
प
त
च
ळ
ह
झ
बी
39

बाजार
• चित्र बघ. चित्रात काय काय दिसते ते सांग.
ओली भेळ
आइस्क्ीम
40

दीपक किराणा
41

• सांग पाहू. काय काय असेल बरे यांच्ा आत?
• चित्र बघ, चव सांग.
गोड
आंबट
खारट
कडू
42

• प्रत्ेक गटातील एक शबद घे. अर्थपूर्ण वाक्े तयार कर. वाक् झाल्ावर शेवटी
पूर्णविराम नक्ी दे.
कमल पाऊस बघ
रमा
घे
इमारत
उमा
पी बस
सलीम सरबत
.
कर
समीर
कप चल
नाना लवकर उचल
(१) कमल पाऊस बघ. (२) .........................................
.........................................
(३) ......................................... (४) .........................................
......................................... .........................................
(५) ......................................... (६) .........................................
......................................... .........................................
• शेवटी ‘ळी’ येणारे शबद चल्ी.
जसे - टाळी
पूर्णविरामाची ओळख
शबदखेळ
.............................. .............................
.............................. .............................
.............................. .............................
.............................. .............................
.............................. .............................
.............................. .............................
43

वाचनपाठ २
• गगोलातील शबद घे. अर्थपूर्ण वाक् तयार कर. लिही व वाच.
चेतन ताई
सूप काम
लता
चहा घरी
घर पाऊस
कमल सरबत
आले
घे
कर
आली
बघ
उचल
पी
पाहा
आला
चल
.............................................. ..............................................
ताई घरी आली.
.............................................. ..............................................
.............................................. ..............................................
.............................................. ..............................................
.............................................. ..............................................
.............................................. ..............................................
.............................................. ..............................................
.............................................. ..............................................
• ‘ ’ उच्ाराचे शबद चल्ी.
जसे - तेल
.............................. .............................
.............................. .............................
.............................. .............................
.............................. .............................
.............................. .............................
.............................. .............................
44

द ड व ग ऐ
गिरव, लिही, म्ि.
२
४
१
३
....................................................................................
....................................................................................
चित्र बघ, नाव सांग, नाव लिही.
..............
..............
..............
..............
..............
..............
३
गिरव,लिही, म्ि.
१
२
....................................................................................
....................................................................................
चित्र बघ, नाव सांग, नाव लिही.
..............
..............
..............
..............
..............
..............
45

गिरव,लिही, म्ि.
३
१ २
चित्र बघ, नाव सांग, नाव लिही.
....................................................................................
....................................................................................
..............
..............
..............
..............
..............
..............
१
गिरव,लिही, म्ि.
३
२
....................................................................................
....................................................................................
चित्र बघ, नाव सांग, नाव लिही.
..............
..............
..............
..............
..............
..............
शबद वाच, लिही.
रिपरिप सळसळ हळूहळू चुळबुळ
................ ................ ................ ................
................ ................ ................ ................
46

गिरव, लिही, म्ि.
१
४
५
३
....................................................................................
....................................................................................
२
चित्र बघ, नाव सांग. ‘ऐ’ अक्षराला
कर.
बघ, ऐक, वाच.
ऐरण
..............
..............
ऐक
..............
..............
ब
ब ब बै
‘ ’ जगोडून लिही.
जसे - क कै
शबद वाच, लिही.
म ल घ र ब न स प त
च ळ ह झ द ड व ग
कैरी बैल पैसे
................ ................ ................
................ ................ ................
47

ध य फ ओ ज श ो
चित्र बघ. नाव सांग. अक्षर चित्र जगोडी जुळव.
१
२
गिरव, लिही, म्ि.
४
३
....................................................................................
....................................................................................
३
१ २
....................................................................................
....................................................................................
४
१ ३
२
....................................................................................
....................................................................................
48

चित्र बघ. नाव सांग. अक्षर चित्र जगोडी जुळव.
१
गिरव, लिही, म्ि.
३
६
७
....................................................................................
....................................................................................
१
२
२
४
४ ५
३
....................................................................................
....................................................................................
१
४
२
३
....................................................................................
....................................................................................
49

बघ, ऐक, वाच.
घ
गो
घ ो घ ो
घो
‘ गो ’ जगोडून लिही.
जसे - क को
म ल घ र ब न स प त च ळ
ह झ द ड व ग ध य फ ज श
वािनपाठ ३
चित्रांच्ा जागी ्गोग् शबद वापरून वाक् तयार कर व वाच.
(१) गावाजवळ होता.
(२) त मासे होते.
(३) फार चपळ होते.
(४) राजूला पकडायचे होते.
(५) पकडता पकडता तोलच गेला. बरोबर ओला झाला.
(६) मग दोघांनाही हसू आले.
50

माझा घगोडा
टपटप टपटप टाकित टापा चाले माझा घोडा
पाठीवरती जीन मखमली पायि रुपेरी तोडा.
उंच उभारी दोनही कान
ऐटित वळवी अपुली मान
मधेच केवहा दुडकत दुडकत चाले थोडा थोडा.
घोडा माझा फार हुशार
पाठीवर मी होता स्वार
नुसता तयाला पुरे इशारा, कशास चाबुक ओढा?
घोडा माझा घाली रिंगण
उखडुन टाकी सारे अंगण
काही तयाला अडवित नाही, नदी असो की ओढा.
सात अरणये, समुद्र सात
ओलांडित हा एक दमात
आला आला माझा घोडा, अाधी रस्ता सोडा.
- शांता शेळके
51

शबदखेळ
• शबद वाच. तगो, ती, ते च्ा गटात लिही.
फळा
ऊस
तगो ती ते
फळा
..................
..................
पान
पपई
समई
उशी
मगर
उशी
..................
..................
चाक
झाड
ससा
घर
पान
..................
..................
नळ
..................
..................
..................
..................
..................
..................
..................
..................
..................
..................
..................
..................
• चित्र बघ. शबदसाखळी पूर्ण कर.
पान नाग गवत तीन
..................
..................
.................. .................. .................. .................. ..................
.................. .................. .................. .................. ..................
52

प्रशनचिन्ािी ओळख
• प्रत्ेक गटातील एक शबद घे. अर्थपूर्ण वाक् तयार कर. वाक् पूर्ण झाल्ावर शेवटी
प्रशनचिन् नक्ी दे.
दीपा कधी आली
रोहन
आहे
सीमा
कुठे आले करते
चेतन काय
करतो राहतो
ओजस
कसा
आला
पूजा
राहते
?
(१) दीपा कधी आली? (२) .........................................
.........................................
(३) ......................................... (४) .........................................
......................................... .........................................
(५) ......................................... (६) .........................................
......................................... .........................................
असे कसे?
असे कसे? असे कसे?
रात्रीचेच चांदणे दिसे !
असे कसे? असे कसे?
मोरालाच सुंदर पिसे !
असे कसे? असे कसे?
पाणयातच झोपती मासे !
असे कसे? असे कसे?
आईसारखे कुणी नसे !
- राजा मंगळवेढेकर
53

• ्गोग् चिन्े जगोडून शबद चल्ी, वाच.
ि , ी
व ही र त ला मा त प र
ु , ू
क द ळ क ब त र झा ड का प र
,
ब डू क र ड कू ब ल क री
गो
झ का स म र ग ग ल गा य ज डी
• शबदांत लपलेले शबद शगोध व लिही.
(१) बालभारती
शबदखेळ
................ ................ ................
................ ................ ................
(२) दुकानदार
(३) सकाळपासून
(४) अहमदनगर
(५) कोपरगाव
................ ................ ................
................ ................ ................
................ ................ ................
................ ................ ................
................ ................ ................
................ ................ ................
................ ................ ................
................ ................ ................
54

• लिहूया, वाचूया.
क का कि की कु कू के कै कगो
म
मे
ल ली लगो
घ
घे
र
रू
ब
बी
न नि
स
सू
प
पे
त
तै
च
िगो
ळ
ळै
ह
हे
झ
द
दु
ड
डू
व
वे
ग गि
ध
धी
य
यु
फ
ज
श
55

लगोठेबाबा
लगोठेबाबा लगोठेबाबा,
झगोपता किती?
आठ तास दिवसा
आठ तास रात्री.
लगोठेबाबा लगोठेबाबा,
खाता काय तरी?
पाच लीटर दुधासंगे
दहा किलगो पुरी.
लगोठेबाबा लगोठेबाबा,
काय करता काम?
काम शबद ऐकताच
येतगो मला घाम.
56

गाडी आली गाडी आली
गाडी आली गाडी आली चला पळा रे
गाडी थांबली गाडी थांबली धक्ा मारा रे ।।धृ.।।
गाडी आली कोकणातून, आंबे आणले भरून भरून
आंबे उतरून घयारे आणि धक्ा मारा रे ।।१।।
गाडी आली वसईहून, केळी आणली भरून भरून
केळी उतरून घयारे आणि धक्ा मारा रे ।।२।।
गाडी आली नागपूरहून, संत्री आणली भरून भरून
संत्री उतरून घयारे आणि धक्ा मारा रे ।।३।।
गाडी आली काशमीरहून, सफरचंदं आणली भरून भरून
सफरचंदं उतरून घयारे आणि धक्ा मारा रे ।।४।।
57

जत्रा
• चित्र बघ. चित्रात काय काय दिसते ते सांग.
58

59

ण ख थ औ भ ौ
चित्र बघ. नाव सांग. अक्षर चित्र जगोडी जुळव.
१
गिरव, लिही, म्ि.
३
२
....................................................................................
....................................................................................
२
१
३
५
४
....................................................................................
....................................................................................
१
२
४
३
....................................................................................
....................................................................................
60

चित्र बघ, नाव सांग. अक्षर चित्र जगोडी जुळव.
गिरव, लिही, म्ि.
१
७
३
६
८
....................................................................................
....................................................................................
२
४ ५
१
२
३
५
४
....................................................................................
....................................................................................
बघ, ऐक, वाच.
ह
ौ
ह ौ ह ौ
हौ
‘ ौ ’ जगोडून लिही, म्ि.
जसे - क कौ
म ल घ र ब न स प त च ळ ह झ
द ड व ग ध य फ ज श ण ख थ भ
61

ट ढ ठ छ ष
२
३
गिरव, लिही, म्ि.
१
....................................................................................
....................................................................................
चित्र बघ, नाव लिही, वाच.
‘ट’ चे शबद चल्ी, वाच.
टाळी
....................
....................
....................
....................
....................
....................
.................... .................... ....................
.................... .................... ....................
२
गिरव, लिही, म्ि.
३
१
.....................................................................................
.....................................................................................
चित्र बघ, नाव लिही, वाच.
....................
....................
....................
....................
....................
....................
‘ढ’ चे शबद चल्ी, वाच.
पेढा
.................... .................... ....................
.................... .................... ....................
62

चित्र बघ, नाव सांग.
गिरव, लिही, म्ि.
‘ठ’ चे शबद चल्ी, वाच.
नठणगी
२
३
....................................
....................................
....................................
....................................
.................... .................... ....................
.................... .................... ....................
१
चित्र बघ, नाव सांग.
गिरव, लिही, म्ि.
१
४
२
३
....................................
....................................
....................................
....................................
‘छ’ चे शबद चल्ी, वाच.
बछडा
.................... .................... ....................
.................... .................... ....................
चित्र बघ, नाव सांग.
४
३
१ २
गिरव, लिही, म्ि.
....................................
....................................
....................................
....................................
‘ष’ चे शबद चल्ी, वाच.
नवशेष
.................... .................... ....................
.................... .................... ....................
63

• चित्र बघ. वाक् चल्ी, वाच.
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
....................................................................
64

वेडं कगोकरू
वेडं कोकरू खूप थकलं
येताना घरी वाट चुकलं
अंधार बघून भलतच भयालं
दमून दमून झोपेला आलं
शेवटी एकदा घर दिसलं
वेडं कोकरू गोड हसलं
डोकं ठेवून गवताचया उशीत
हळूच शिरलं आईचया कुशीत
- मंगेश पाडगावकर
65

२
गिरव, लिही, वाच.
४
१
३
क् ज्ञ अ ॲ ऑ अं अ:
....................................................................................
....................................................................................
क्ण क्मा नक्तीज पक्ी बक्ीस
३
१
५
२ ४
....................................................................................
....................................................................................
यज्ञ ज्ञान आज्ञा विज्ञान ज्ञानदेव
१
२
५
३
४
....................................................................................
....................................................................................
अभय अकरा अळी अजून अगोदर
६
१
२
३
५
४
....................................................................................
....................................................................................
बॅट सॅक हॅट कॅमेरा बॅटरी
१
२
६
३
७
४ ५
..................................................................................
..................................................................................
कॉट बॉल गॉगल सॉस मॉल
१
२
५
३
६
४
....................................................................................
....................................................................................
अंगण अंगठी अंक अंजीर अंगरखा
१
२
३
५
४
६
७
....................................................................................
....................................................................................
स्वत: दु:ख शतश: उष:काल अंशत:
66

शबदातील पहिल्ा अक्षरावर अनुस्वार दे. शबद पुन्ा चल्ी, वाच.
(१) सोड
(३) माडी
(५) थडी
(७) कुडी
.....................
.....................
(२) नदी
..................... .....................
.....................
.....................
(४) आबा
..................... .....................
.....................
.....................
(६) साग
..................... .....................
.....................
.....................
(८) वदन
..................... .....................
• कंसातील ्गोग् स्वरचिन्ांिा वापर करून शबद तयार कर.
( ा ि ी ु ू े ै गो ौ ं )
बा ह ली
सा म स म
स म वा र
म दा न
पा ल ख
ट क ली
ह द
प ठ णी
ए ट दा र
प च का री
द प र
भ गो ल
स नि क
अ ळ ख
स धया का ळ
67

• घटनाक्म लाव.
पाने आली, फुले आली. (१) .....................................................
.....................................................
कोंब फुटले. (२) .....................................................
.....................................................
झाडाला फळे आली. (३) .....................................................
.....................................................
पाणी घातले. (४) .....................................................
.....................................................
बी रुजवले. (५) .....................................................
.....................................................
रोप वाढले. (६) .....................................................
.....................................................
रिकाम्ा जागी कंसातील ्गोग् शबद भर.
(घे, दे, ये, जा, घे, आण)
(१) इरा हे पैसे ..................... .
.....................
(२) बाजारात ..................... .
.....................
(३) बाजारातून भेंडी, टोमॅटो .....................
..................... .
(४) पैसे मोजून ..................... .
.....................
(५) उरलेले पैसे परत .....................
..................... .
(६) घरी लवकर परत .....................
..................... .
68

* बघ, ऐक, वाच.
त्‌ या
त्‌या
त्ा
होतया
आतया
पणतया
जगोडाक्षरे
च्‌ या
च्‌ या
च्ा
मिरचया
गावाचया
नावाचया
स्‌ त
स्‌ त
स्त
मस्तक
पुस्तक
जास्त
* गगोलातील अक्षराला गगोलाबाहेरील अक्षर जगोडून शबद तयार कर.
ह
स
कि
प
ल्ा
बि
सल्ा
ग
.................... .................... .................... .................
.................... .................... .................... .................
.................... .................... .................... ................
.................... .................... .................... ................
खा
69
ड

वािनपाठ ४
• वाच.
(१) आकाश निळे दिसत ्गोते.
(२) जगोराचा वारा सुटला ्गोता.
(३) मुलांनी पतंग उडवायचे ठरवले.
(४) कैवल्ने पतंगाचे सामान आणले.
(५) अक्षताने पतंग बनवले.
(६) सगळे पतंग उडवण्ासाठी मैदानावर आले.
(७) ॲना पतंग उडवत ्गोती.
(८) ज्ानेशने मांजा धरला ्गोता.
(९) आकाशात रंगीबेरंगी पतंग दिसत ्गोते.
(१०) पतंग उडवून मुलांना मजा आली.
• चित्रे बघ. गगोष्ट तयार कर. सांग.
70

रेघ लहान झाली.
• गगोष्ट वाच.
अकबर आणि बिरबल एकदा फिरायला
गेले होते. चालता चालता बादशहा
अचानक थांबला. बादशहाने वाळूत
बोटाने एक रेघ मारली आणि बिरबलाला
विचारले, ‘‘ही रेघ पाहिलीस? ही रेघ
लहान करायची; पण पुसायची नाही.
जमेल तुला?’’
बिरबलाने एकवेळ बादशहाकडे व
एकवेळ रेघेकडे पाहिले. थोडा विचार
केला. पटकन खाली वाकला. रेघेशेजारी
दुसरी लांब रेघ मारली आणि महणाला,
‘‘महाराज, झाली की नाही तुमची रेघ
लहान?’’ बादशहा चकित होऊन
पाहतच राहिला!
• हे करून बघ.
(१) पाटीवर एक रेघ काढ. ती रेघ न पुसता लहान करून दाखव.
(२) पाटीवर एक रेघ काढ. तया रेघेला हात न लावता ती मोठी करून दाखव.
(३) बिरबलाने रेघ लहान करणयाची युक्ी केली तशी दुसरी युक्ी
तुला सुचते का? कोणती ते सांग.
71

जंगलात ठरली मैफल
जंगलात ठरली नाचगाण्ाची मैफल
अस्वल म्हणालं, ्ही तर ्हततीची अक्कल.
तबल्यावर ्होती कोल्होबाची साथ
्वाघोबा म्हणाले, ना्ही ना बात?
पेटी मी किती ्वाज्वतो सुंदर
्हसत ्हसत म्हणाले साळींदर.
गुंडू-पांडू लांडग्ांना तंबोऱ्ाची ्हौस
संतूर ्वाज्वू म्हणाले चिकीमिकी माऊस!
मुंगीने ला्वला ्वरचा सां
आ्वाज आ्वाज ओरडला ससा.
ठुमकत नाचत आला मोर
्वनसमोअर, ्वनसमोअर झाला शोर!
- पूर्वी भा्वे
72

माझा भारत
भारत माझा देश आहे
मी भारतीय आहे.
हा भारताचा राष्टट्रधवज.
राष्टट्रधवज तिरंगी आहे.
हा भारताचा पक्षी मगोर.
मगोर सुंदर आहे.
हा भारताचा पशू वाघ.
वाघ ऐटदार आहे.
हा भारताचा पर्वत हिमालय.
हिमालय उंच आहे.
भारताची राजधानी दिल्ी.
दिल्ी मगोठे शहर आहे.
जय जय भारत! माझा भारत.
73

* लिहूया, वाचूया.
ा ि ी ु ू गो ॉ ौ :
क का कि की कु कू के कॅ कै कगो कॉ कौ कं क:
ख
ग
घ
च
छ
ज
झ
ट
ठ
ड
ढ
ण
त
थ
द
ध
74

न
प
फ
ब
भ
म
य
र
ल
व
श
ष
स
ह
ळ
क्ष
ज्
75

ु
ू
ै
ं
े
• अक्षरे व चिन्े जगोड. शबद तयार कर.
फ
प
ब
भ
ग
ख
क
घ
म
य
र ल व
ट
श
ठ ड ढ ण
च छ ज झ ष
त
थ
इ ई उ ऊ ए ॲ ऐ ओ
ऑ
औ द
अं
अ:
आ
अ
घ
ि
खा
ा
क
गि
कि
घि
स
ह
ध
न
ळ
क्
ज्ञ
छु
झो
च
झू
जू का झोका
ठ
ढे
ट
णै
ड
त
पी
ौ
ो
न
धौ
द
थ
ब
ी
फं
मी
भी भं
76