WITH_5_2018_promo

www.zbiam.pl
5/2018
Wrzesień-Październik
cena 18,50 zł (VAT 5%)
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
Geneza
Luftwaffe
W NUMERZE:
Kock 1939
Obszar pod Kockiem stwarzał
stronie polskiej dość dobre
warunki do walki. Zły stan dróg
utrudniał Niemcom posługiwanie
się transportem samochodowym,
natomiast polska piechota i kawaleria
nie były uzależnione od dróg
o nawierzchni twardej…
7TP vs T-26
Choć sowiecki i polski czołg były
rozwinięciem angielskiego modelu
Vickers-Armstrong Six Ton,
to już na wstępie można stwierdzić,
że pomimo zewnętrznych
podobieństw i technologicznych
analogii różniły się one od siebie
pod wieloma względami…
ISSN 2450-2480 Index 407739

Obszar pod Kockiem stwarzał
stronie polskiej dość dobre
warunki do walki. Zły stan dróg
utrudniał Niemcom posługiwanie
się transportem samochodowym,
natomiast polska piechota i kawaleria
nie były uzależnione od dróg
o nawierzchni twardej…
Choć sowiecki i polski czołg były
rozwinięciem angielskiego modelu
Vickers-Armstrong Six Ton,
to już na wstępie można stwierdzić,
że pomimo zewnętrznych
podobieństw i technologicznych
analogii różniły się one od siebie
pod wieloma względami…
Vol. IV, nr 5 (19)
Wrzesień-Październik 2018; Nr 5
www.zbiam.pl
5/2018
Wrzesień-Październik
cena 18,50 zł (VAT 5%)
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
Geneza
Luftwaffe
15/2018
W NUMERZE:
Kock 1939
7TP vs T-26
Na okładce: samolot myśliwski PZL-11c.
Rys. Rafał Zalewski
ISSN 2450-2480 Index 407739
INDEX 407739
ISSN 2450-2480
Nakład: 14,5 tys. egz.
Redaktor naczelny
Jerzy Gruszczyński
jerzy.gruszczynski@zbiam.pl
Redakcja techniczna
Dorota Berdychowska
dorota.berdychowska@zbiam.pl
Korekta
Stanisław Kutnik
Współpracownicy
Władimir Bieszanow, Michał Fiszer, Tomasz Grotnik,
Andrzej Kiński, Leszek Molendowski,
Marek J. Murawski, Tymoteusz Pawłowski,
Tomasz Szlagor, Maciej Szopa, Mateusz Zielonka
Wydawca
Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o.
Ul. Anieli Krzywoń 2/155
01-391 Warszawa
office@zbiam.pl
Biuro
Ul. Bagatela 10/19
00-585 Warszawa
Dział reklamy i marketingu
Anna Zakrzewska
anna.zakrzewska@zbiam.pl
Dystrybucja i prenumerata
office@zbiam.pl
Reklamacje
office@zbiam.pl
spis treści
BITWY I KAMPANIE
Tymoteusz Pawłowski
Dwa odwroty: 1920 i 1939 4
BITWY I KAMPANIE
Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński
Bitwa pod Kockiem. Ostatni bój kampanii polskiej 1939 r. 18
HISTORIA
Tymoteusz Pawłowski
Jak barany prowadzone na rzeź… Skandynawia i Benelux
wobec agresji niemieckiej 1940 r. 32
LOTNICTWO
Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński
Geneza Luftwaffe. Niemieckie lotnictwo wojskowe do 1935 r. 46
Prenumerata
realizowana przez Ruch S.A:
Zamówienia na prenumeratę w wersji
papierowej i na e-wydania można składać
bezpośrednio na stronie
www.prenumerata.ruch.com.pl
Ewentualne pytania prosimy kierować
na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl
lub kontaktując się z Telefonicznym
Biurem Obsługi Klienta pod numerem:
801 800 803 lub 22 717 59 59
– czynne w godzinach 7.00–18.00.
Koszt połączenia wg taryfy operatora.
Copyright by ZBiAM 2018
All Rights Reserved.
Wszelkie prawa zastrzeżone
Przedruk, kopiowanie oraz powielanie na inne
rodzaje mediów bez pisemnej zgody Wydawcy
jest zabronione. Materiałów niezamówionych,
nie zwracamy. Redakcja zastrzega sobie prawo
dokonywania skrótów w tekstach, zmian tytułów
i doboru ilustracji w materiałach niezamówionych.
Opinie zawarte w artykułach są wyłącznie
opiniami sygnowanych autorów. Redakcja nie ponosi
odpowiedzialności za treść zamieszczonych
ogłoszeń i reklam. Więcej informacji znajdziesz
na naszej nowej stronie:
www.zbiam.pl
BROŃ PANCERNA
Jędrzej Korbal
Konflikt w rodzinie: 7TP vs T-26 62
ARTYLERIA
Paweł Janicki
Bateria baczność!
Artyleria podczas wielkich uroczystości 1935-1939 76
FORTYFIKACJE
Dominik Kasprzak, Marcin Kasprzak
Wzmocniony polski polowy schron żelbetowy w Łomży 88
II RZECZPOSPOLITA
Sławomir Koper
Ignacy Matuszewski 94
www.facebook.com/wojskoitechnikahistoria 3

Tymoteusz Pawłowski
Dwa odwroty:
1920 i 1939
Oceniając odwrót, przeprowadzony w 1939 r. przez Wojsko Polskie, najczęściej
opieramy się na doświadczeniach II wojny światowej i na ich podstawie potępiamy
w czambuł niemal wszystkie decyzje podejmowane przez Polaków. Nie
zauważamy, że w 1939 r. doświadczeń tych nie było – dysponowano natomiast
doświadczeniami z kampanii 1920 r. Obecnie wojna 1920 r. w świadomości większości
Polaków składa się ze zdobycia Kijowa, cudu nad Wisłą oraz „polskich Termopil”
– bitwy pod Zadwórzem. Pamięć o świetnie prowadzonych dwumiesięcznych
walkach odwrotowych na Ukrainie została zatarta.
Odwrót to działanie bojowe, polegające na wyprowadzeniu
wojsk z niedogodnego położenia
strategicznego lub operacyjnego. Powinien
być prowadzony w sposób zorganizowany. Jedne
związki taktyczne prowadzą działania opóźniające,
inne wykonują marsz w głąb własnego terytorium,
gdzie przegrupowują się do kolejnych działań.
Odwrót jest najmniej zaszczytnym spośród działań
bojowych. Widać to nawet w regulaminach odznaczeń
i orderów. Swego czasu Virtuti Militari wyższych klas
można było otrzymać albo za zwycięstwo w bitwie,
albo za skuteczną obronę. Za sprawnie wykonany
odwrót nagród nie przewidywano. Jest to również
zagadnienie niechętnie studiowane – w dowolnie wybranym
regulaminie, encyklopedii czy słowniku definicje
natarcia i obrony są kilkakrotnie obszerniejsze
niż definicje odwrotu. Wreszcie – co jest być może najważniejsze
– odwrót bardzo rzadko jest tematem gier
„Odwrót spod Moskwy, epizod z roku 1812” – obraz olejny Januarego Suchodolskiego, weterana tej kampanii, z 1854 r.
4
wojennych, manewrów, czy ćwiczeń poligonowych.
Nic dziwnego: praktyczne trenowanie odwrotu fatalnie
wpływa na morale wojska.
Najbardziej znanym jest odwrót spod Moskwy
Wielkiej Armii Napoleona przeprowadzony w 1812 r.
Największy odbył się jednak wiek później: latem 1915 r.
Rosjanie wycofali się z Królestwa Polskiego, odchodząc
niemal 500 km na wschód, tracąc około milion
żołnierzy oraz blisko 10 000 środków artyleryjskich.
Żaden odwrót w czasie kolejnej wojny światowej nie
był większy od niego. Warto również wspomnieć o odwrocie
wojsk Narodów Zjednoczonych w czasie wojny
koreańskiej (znad granicy chińskiej aż na południe
od Seulu) oraz całkiem niedawną „matkę wszystkich
odwrotów”, gdy wojska irackie wycofywały się w 1991 r.
z Kuwejtu. Tych kilka przykładów jest reprezentatywnych
dla oceny skuteczności odwrotu: z reguły odwrót
jest szansą na uratowanie wojsk i osiągnięcie nieco
lepszej pozycji w rokowaniach pokojowych, czasem
prowadzi do ostatecznej porażki, a czasem pozwala
odbudować siły i morale oraz podjąć skuteczną obronę
a nawet przejść do ofensywy.
W czasach nowoczesnych armii Wojsko Polskie
przeprowadziło kilka odwrotów o znaczeniu strategicznym.
Pierwszy z nich odbył się w 1792 r. podczas wojny
z Rosją. Polskie armie wycofały z Ukrainy i Litwy, staczając
m.in. bitwy pod Dubienką i Zieleńcami. Do walnej
bitwy pod Warszawą nie doszło – król wybrał kapitulację.
W 1809 r. – podczas wojny przeciwko Austrii – Wojsko
Polskie oddało całą południową część państwa
wraz z Warszawą, ale było w stanie przejść do ofensywy
i z naddatkiem odzyskać straty. W obu tych odwrotach
dowodził generał Józef Poniatowski. W kolejnej
wojnie polsko-rosyjskiej, w 1831 r. – odwroty nie były
ani wykonywane na tak dużą skalę, ani tak skuteczne:
Wojsko Polskie zostało zmuszone do opuszczenia kraju,
a stolica skapitulowała.
Wreszcie już w XX wieku Polacy przeprowadzili
dwa duże odwroty. Ten w 1920 r. był bardzo podobny
do tego z 1792 r.: wojnę toczono z tym samym przeciwnikiem,
na tym samym terenie, a i rezultat był zbliżony.
Tak jak w 1792, tak i w 1920 r. Wojsko Polskie
uniknęło rozbicia, skoncentrowało się pod Warszawą,
różnica polegała na tym, że zdecydowano się na stoczenie
walnej bitwy. Wreszcie ostatni polski odwrót

Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński
Bitwa pod Kockiem
Ostatni bój kampanii polskiej 1939 r.
Ostatnia bitwa kampanii polskiej 1939 r.
została stoczona w pierwszych dniach
października. Była to zarazem pierwsza
i ostatnia bitwa II wojny światowej gen.
bryg. Franciszka Kleeberga, który nie
miał szczęścia w życiu, choć był jednym
z najlepszych i najlepiej wykształconych
polskich generałów. Była to w zasadzie
bitwa o honor, niewiele bowiem mogła
zmienić. Dała jednak przedsmak tego,
co Niemców czeka w zmaganiach
z Polakami w kolejnych latach wojny.
W
drugiej połowie września trwały walki
na Lubelszczyźnie – Lublin i Zamość padły
co prawda 18 września, ale polskie oddziały
odbiły Krasnystaw i utrzymały go do wkroczenia
wojsk sowieckich 27 września. Do 23 września trwały
walki pod Tomaszowem Lubelskim, a sama Warszawa
poddała się 28 września. Od tego momentu broniły
się już tylko pojedyncze ogniska oporu, do 2 października
walczył Hel, a w rejonie Białej Podlaskiej
wciąż jeszcze działała Samodzielna Grupa Operacyjna
„Polesie”. Było to jedno z tych improwizowanych zgrupowań
Wojska Polskiego, które powstawały w drugiej
połowie września 1939 r.
SGO „Polesie”
Bazą do tworzenia Samodzielnej Grupy Operacyjnej
„Polesie” było dowództwo i jednostki Okręgu Korpusu
nr IX z dowództwem w Brześciu nad Bugiem. Dziesięć
18
Okręgów Korpusów utworzono w 1921 r. i była to pokojowa
administracja Wojska Polskiego w okresie
międzywojennym. Ich dowództwa to: I – Warszawa,
II – Lublin, III – Grodno, IV – Łódź, V – Kraków, VI – Lwów,
VII – Poznań, VIII – Toruń, IX – Brześć i X – Przemyśl. Z ich
Gen. bryg. Franciszek Kleeberg, dowódca Okręgu Korpusu
nr IX w Brześciu, a następnie Dowódca Grupy
Operacyjnej „Polesie”.
terenów wydzielono Obszar Warowny „Wilno” i Obszar
Nadmorski. Zadaniem okręgów korpusów w czasie
pokoju było administrowanie podległymi jednostkami
(kwestie personalne, infrastruktury, finansowe,
kwatermistrzowskie itp.), kierowały formowaniem
i szkoleniem jednostek przygotowując je do udziału
w działaniach wojennych, prowadziły ewidencję mobilizacyjną
rezerwistów i zwierząt podlegających mobilizacji
(głównie chodziło o konie), zapewniały utrzymanie
gotowości bojowej i mobilizacyjnej, a w razie
mobilizacji – nadzorowały rozwijanie jednostek do pełnych
stanów, by przekazać je odpowiednim dowództwom
wojennym. W gestii okręgów korpusów leżało
też sądownictwo wojskowe i duszpasterstwo na terenie
odpowiedzialności danego okręgu. Dowódcy okręgów
korpusów podlegali bezpośrednio ministrowi spraw
wojskowych, którym od 12 maja 1935 r. do 30 września
1939 r. był gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki. Żaden
z dowódców okręgów korpusów nie został dowódcą armii
w kampanii polskiej 1939 r., na te stanowiska przede
wszystkim wyznaczano generałów z Generalnego
Inspektoratu Sił Zbrojnych.
Dowództwo okręgu korpusu, choć wydawałoby
się – stanowisko wysokie, było jednak tzw. bocznym
torem kariery wojskowej. Nie dawało bowiem
możliwości dowodzenia wojskami w czasie wojny.
Wojennym zadaniem dowódcy okręgu korpusu było
administrowanie rezerwami, wysyłanie uzupełnień,
organizowanie nowych jednostek i utrzymywanie
porządku na „swoim” terenie.
Na terenie Okręgu Korpusu nr IX stacjonowały:
9. Dywizja Piechoty (DP) w Siedlcach, 20. DP w Słonimie
(obecnie Białoruś), 30. Poleska DP w Kobryniu (obecnie
Białoruś), Nowogródzka Brygada Kawalerii w Baranowiczach
(obecnie Białoruś), 9. pułk artylerii ciężkiej
we Włodawie, 4. batalion pancerny w Brześciu nad Bugiem
(TK-3), 6. batalion saperów w Brześciu, 9. dywizjon
artylerii przeciwlotniczej w Brześciu, 4. batalion telegraficzny
w Brześciu i inne. Wszystkie te jednostki odeszły
wraz z mobilizacją do różnych armii (9. DP do Armii
„Pomorze”, 20. DP i Nowogródzka BK do Armii „Modlin”,
30. DP do Armii „Łódź”, pozostałe zaś wymienione
formacje wystawiały różne pododdziały do wzmocnienia
innych związków taktycznych, czy operacyjnych).

Tymoteusz Pawłowski
Jak barany
prowadzone na rzeź...
Skandynawia i Benelux wobec
agresji niemieckiej 1940 r.
W latach 1939–1940 Niemcy
zaatakowali kilka państw europejskich:
Polskę, Danię, Norwegię, Belgię,
Holandię. Jak wyglądały te kampanie
wojenne: przygotowania i przebieg,
jakie błędy popełniono, jakie
były ich skutki?
twa drugiej kategorii do państewka niemal bez znaczenia.
Próby zawierzenia swojego bezpieczeństwa
układom zbiorowym – „lidze zbrojnej neutralności”,
„świętemu przymierzu” – przyniosły jedynie straty terytorialne.
W czasie I wojny światowej Dania ogłosiła
neutralność, nie ukrywając zresztą, że będzie fawory-
32
zowała Niemcy – swojego najpotężniejszego sąsiada
i najważniejszego partnera handlowego. Zaminowała
nawet cieśniny duńskie, aby utrudnić flocie brytyjskiej
ewentualne wejście na Bałtyk. Pomimo to, Dania
została beneficjentem traktatu wersalskiego. W wyniku
plebiscytu do Danii została przyłączona północna
część Szlezwiku – prowincji utraconej w 1864 r.,
a zamieszkałej w dużej mierze przez Duńczyków.
W środkowym Szlezwiku wyniki głosowania nie były
jednoznaczne, w związku z czym wiosną 1920 r. król
Chrystian X zamierzał przeprowadzić coś na kształt
III powstania śląskiego i zbrojnie zająć również tę prowincję.
Niestety, politycy duńscy wykorzystali inicjatywę
królewską do osłabienia pozycji monarchii,
Duńska artyleria przeciwlotnicza. Działo nie oddało ani jednego strzału, więc jedyne na co warto zwrócić uwagę
to kształt hełmów wzór 1923 (M/23).
Francja i Wielka Brytania – a raczej całe jej imperium:
od Kanady po Królestwo Tonga (ale z wyłączeniem
Irlandii) – wypowiedziały wojnę Niemcom
we wrześniu 1939 r. Nie były więc – przynajmniej
bezpośrednio – ofiarami agresji niemieckiej.
W latach 1939–1940 obiektem agresji stały się
również inne państwa europejskie: Czecho-Słowacja,
Albania, Litwa, Łotwa, Estonia, Finlandia oraz
Islandia, a także Luksemburg. Spośród nich jedynie
Finlandia zdecydowała się na podjęcie zbrojnego
oporu, niewielkie walki miały miejsce również
w Albanii. Niejako „przy okazji” okupowano też
mikro- oraz quasi-państwa: Monako, Andorrę, Wyspy
Normandzkie, Wyspy Owcze.
Doświadczenia Wielkiej Wojny
Dania w XIX wieku przeszła transformację od mocars-

Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński
Geneza Luftwaffe.
Niemieckie lotnictwo wojskowe
do 1935 r.
Hermann Göring, dowódca Luftwaffe
przez cały okres jej istnienia, chełpił się
tym, że stworzył wysoce efektywne siły
powietrzne praktycznie z niczego. Nie
jest to prawda. Luftwaffe nie narodziła się
w 1935 r. – Luftwaffe wyszła z cienia.
Traktat wersalski podpisany w Paryżu 28 czerwca
1919 r., który formalnie kończył I wojnę światową
(11 listopada 1918 r. podpisano jedynie
zawieszenie broni), wszedł w życie 10 stycznia 1920 r.
Zabraniał on Niemcom m.in. posiadania wojskowych
jednostek lotniczych. Prośba gen. Hansa von Seeckta,
by zachować osiem lotnisk i jedną eskadrę do celów
bezpieczeństwa wewnętrznego, została odrzucona
przez Radę Ambasadorów (międzynarodowy organ
wykonawczy kończącego I wojnę światową traktatu
wersalskiego). Dlatego 9 kwietnia 1920 r. gen. von Seeckt
został zmuszony do wydania rozkazu nakazującego
całkowite rozwiązanie Korpusu Lotniczego niemieckiej
Reichswehry, niewielkiej pozostałości kajzerowskich sił
lotniczych (Deutsche Luftstreitkräfte).
46
Jednym z najpopularniejszych samolotów niemieckich pierwszej połowy lat dwudziestych był mały komunikacyjny
Junkers F.13, oblatany 25 czerwca 1919 r. Zbudowano 322 samoloty tego typu, z czego 110 znalazło zastosowanie
w Niemczech (prawdopodobnie w liczbie tej nie uwzględniono takiego użytkownika, jakim było Wolne Miasto
Gdańsk). Ten bardzo udany samolot był używany też w Polsce, 6 sztuk latało w przedsiębiorstwie Polska Linia Lotnicza
„Aerolloyd” SA (założonej notabene przez niemieckiego Aero Lloyda). Na pierwszym planie zaś widać samolot sportowy
Rieseler R III produkowany przez wrocławskie zakłady mechaniczne Stahlwerk Mark AG od 1923 r. Co ciekawe,
kiedy w 1926 r. w Polsce powstała koncepcja lotnictwa towarzyszącego, jeden taki samolot zakupiono w celu przetestowania
jego przydatności w tej roli. W niemieckich aeroklubach używano ok. 50 R III.
Ocalały po I wojnie światowej LVG C.VI w barwach pierwszych na świecie linii lotniczych wykorzystujących samoloty
– Deutsche Luft-Reederei (DLR). Linia zadebiutowała 5 lutego 1919 r., wożąc listy i gazety pomiędzy Weimarem a Berlinem.
W Weimarze odbywała się wówczas sesja zgromadzenia narodowego, w Berlinie bowiem panował niepokój,
a na ulicach dochodziło do zamieszek.

LOTNICTWO
Słynna łódź latająca Dornier J Wal oblatana 6 listopada 1922 r. powstała we Włoszech i była wytwarzana w firmach
CMASA i Piaggio do 1931 r., kiedy produkcję przeniesiono w końcu do Niemiec. Łącznie zbudowano ich ponad 250,
część wykonano w Hiszpanii (CASA) i w Japonii (Kawasaki). Egzemplarz na zdjęciu, D-2053, nazwany „Grönland Wal”,
został wykorzystany przez Wolfganga von Gronau (1893-1977) do lotu dookoła świata w 1932 r. Von Gronau był prezesem
Aeroklubu Niemiec w latach 1934-35, a później wiceprezesem Fédération Aéronautique Internationale (FAI). Krótko
przed wojną został attaché lotniczym Niemiec w Japonii i w tej roli pozostał tam do 1945 r., dochodząc do stopnia
generała majora. W 1947 r. powrócił do Niemiec i osiedlił się w Bawarii, gdzie zmarł.
Do Lipiecka samoloty te nie trafiły, ale używały je tzw.
Reklamestaffeln, czyli eskadry reklamowe, oficjalnie
należące do firmy Deutschen Luftfahrt GmbH z siedzibą
w Berlinie. Trzy eskadry reklamowe powstały
od końca 1930 r. Reklamestaffel Mitteldeutschland
w Berlin-Staaken (przeniesiona później do Döberitz),
Reklamestaffel Ostdeutschland w Neuhausen (obecnie
Guriewsk) pod Królewcem i Reklamestaffel Süddeutschland
w Fürth pod Norymbergą. Każda z nich
miała po kilka lekkich samolotów różnych typów, które
oficjalnie służyły do ciągnięcia banerów reklamowych,
zrzucania ulotek reklamowych czy popularyzowania
lotnictwa w społeczeństwie. W istocie jednak firma
Deutschen Luftfahrt GmbH była przykrywką dla szkolenia
lotniczego Reichswehry, finansowaną z budżetu
państwa. Poza wspomnianymi eskadrami reklamowymi,
w firmie tej zgrupowano liczne „cywilne” szkoły
lotnicze, m.in. w Brunszwiku, Jüterbogu, Schleißheim
pod Monachium, Würzburgu (również w Bawarii)
i w Warnemünde. W tej ostatniej szkole uczono latania
wodnosamolotami na potrzeby Reichsmarine, co raczej
trudno uznać za uprawianie sportu lotniczego.
Kolejne dwa typy samolotów, które odegrały ważną
rolę w reaktywacji Luftwaffe, a które testowano w Lipiecku,
to rozpoznawcze Heinkel He 45 i He 46. Pierwszy
z nich był dwumiejscowym dwupłatem o zasięgu
1200 km, oblatanym w końcu 1931 r. Był budowany jako
samolot dalekiego rozpoznania, zgodnie z nową niemiecką
koncepcją prowadzenia rozpoznania – w skali
operacyjno-taktycznej na rzecz armii i korpusów (dalekie
rozpoznanie), na głębokość nawet do kilkuset kilometrów
oraz w skali taktycznej, na rzecz dywizji, brygad
i pułków na głębokość do 50-100 km (bliskie rozpoznanie).
W tej ostatniej kategorii mieściło się korygowanie
ogniem artylerii i obserwacja pola walki w celu ułatwienia
bieżącego dowodzenia działaniami wojsk. I właśnie
w tej kategorii w zakładach Heinkla powstał drugi z wymienionych
typów, He 46, dwumiejscowy górnopłat
o zasięgu do 800-1000 km. Próby w Lipiecku wypadły
pozytywnie i dotyczy to obu typów. Produkcję seryjną
He 45 i He 46 podjęto już w 1933 r., czyli seryjne samoloty
do Lipiecka już nie trafiły. Były to jednak samoloty,
które produkowano w znaczącej liczbie, 512 He 45
Mało znany samolot Rohrbach Ro VIII Roland oblatany w 1926 r. i zbudowany dla Lufthansy w liczbie 18 sztuk. W 1932 r.
taki właśnie samolot wynajął od Deutsche Luft Hansa Adolf Hitler, używając go w swojej kampanii wyborczej. Firma
Rohrbach-Metall-Aeroplan Co. A/S powstała w 1922 r. w Danii założona przez inż. Adolfa Rohrbacha. Nie odniosła jednak
sukcesu i w 1934 r. duża firma produkcji maszyn i wyposażenia okrętowego, Deutsche Schiff- und Maschinenbau
AG (DESCHIMAG), przejęła zakłady Rohrbacha, tworząc firmę lotniczą Weser Flugzeugbau GmbH. Ta ostatnia istniała
do 1945 r. produkując na licencji innych firm znaczną ilość samolotów, głównie Junkersów.
W 1925 r. bawarski przewoźnik lotniczy Nordbayrische Verkehrsflug GmbH (NOBA) z Fürth pod Norymbergą wynajął
firmę Messerschmitt GmbH założoną przez młodego Wilhelma „Willy” Messerschmitta, by opracowała mu samolot komunikacyjny.
Tak powstał M 18, ale produkcja samolotu przerosła małą firmę, przez co w 1927 r. Messerschmitt GmbH
został włączony do Bayerische Flugzeugwerke (BFW). Łącznie do 1934 r. zbudowano tu 26 M 18. 19 z nich używała
NOBA, która przekształciła się w Deutsche Verkehrsflug AG (DEVAG). Kilka trafiło do innych użytkowników, jak pokazany
na zdjęciu samolot należący do szwajcarskiego przewoźnika Ad Astra Aero. Sama firma DEVAG pod naciskiem Hermanna
Göringa w 1934 r. została włączona do Lufthansy. Notabene w tym samym czasie zlikwidowano Ministerstwo
Transportu (Reichsverkehrsministerium), a jego kompetencje w zakresie lotnictwa przejęło RLM, co ułatwiło odebranie
DEVAG-owi koncesji. Göring chciał mieć bowiem kontrolę nad całym niemieckim lotnictwem.
i 478 He 46. Choć część z nich wyeksportowano,
to jednak odegrały one wielką rolę w odradzającej się
Luftwaffe, oba typy znalazły też szerokie zastosowanie
w wojnie domowej w Hiszpanii.
O bombowcach Niemcy początkowo nie marzyli.
Do 1926 r. nie mieli szans na budowę takich samolotów,
po maju 1926 r. zaś (o czym dalej), kiedy istniejące
ograniczenia produkcji lotniczej zostały znacznie zredukowane,
i tak nie było ich stać na budowę ciężkich
samolotów, które początkowo planowano. W latach
dwudziestych Niemcy pozostawali pod silnym wpływem
teorii Gullio Douheta i zakładali, że produkcja
ciężkich nocnych bombowców musi być w końcu podjęta.
Potwierdzały to ich doświadczenia z I wojny światowej,
kiedy Niemcy byli pionierami bombardowań
strategicznych, atakując Londyn początkowo z użyciem
sterowców, a później ciężkich bombowców produkowanych
przez takie firmy jak Flugzeugbau Friedrichshafen,
Flugzeugwerft GmbH (produkującą bombowce
pod marką „Zeppelin-Staaken”) i oddział Flugzeugbau
firmy Gothaer Waggonfabrik (produkujący bombowce
55

Jędrzej Korbal
1
Konflikt w rodzinie:
7TP vs T-26
Przez wiele lat historia czołgu 7TP była sukcesywnie odkrywana przez ludzi zafascynowanych
tą konstrukcją. Poza kilkoma monografiami, powstały także opracowania
porównujące polski czołg lekki, z niemieckimi odpowiednikami, głównie
z PzKpfw II. Znacznie mniej natomiast mówi się o 7TP w kontekście jego najbliższego
krewniaka i przeciwnika, czyli sowieckiego czołgu T-26. Odpowiedzi na pytanie:
jak duże były różnice pomiędzy obiema konstrukcjami i którą z nich możemy
nazwać lepszą, postaramy się udzielić w tym artykule.
Już na wstępie można stwierdzić, że omawiane
wozy bojowe pomimo zewnętrznych podobieństw
i technologicznych analogii różniły się
od siebie pod wieloma względami. Choć sowiecki i polski
czołg były w prostej linii rozwinięciem angielskiego
sześciotonowca firmy Vickers-Armstrong, to ujmując
rzecz za pomocą współczesnego języka, tzw. protokół
rozbieżności, nie byłby dla obu wozów listą krótką.
Na początku lat trzydziestych Polska zakupiła 38 czołgów
Vickers Mk E w wersji dwuwieżowej, nieco później
zamawiając jeszcze w zakładach w Elswick partię
22 wież dwubroniowych. Zamówienie dla ZSRR było
nieco skromniejsze i ograniczyło się tylko do 15 wozów
dwuwieżowych. W obu przypadkach szybko stwierdzono,
że angielski czołg nie jest wolny od wad, a rodzimy
przemysł jest w stanie stworzyć własny i lepszy, odpo-
62
wiednik na podstawie angielskiego wzorca. W ten sposób
nad Wisłą narodził się 7TP, a nad Newą T-26.
Ponieważ początkowe, dwuwieżowe warianty czołgów
były do siebie bardzo podobne, skoncentrujemy
Tab. 1. Opancerzenie jednowieżowych czołgów
7TP i T-26 wz. 1938
Wyszczególnienie 7TP T-26
Przód kadłuba (mm) 17 15
Boki kadłuba (mm) 13 lub 17 10 lub 15
Tył kadłuba (mm) 8 lub 9 15
Spód kadłuba (mm) 5 6
Wierzch kadłuba (mm) 10 10
Boki wieży (mm) 15 15
Wierzch wieży (mm) 8 lub 10 10
się na omówieniu „pełnowartościowych” czyli jednowieżowych
czołgów, będących w drugiej połowie lat
trzydziestych wyznacznikiem nowoczesności. Maszyny
te mogły bowiem tak jak wozy dwuwieżowe przeciwdziałać
piechocie, jak również zwalczać wozy opancerzone
przeciwnika, wykorzystując umieszczoną w nich
broń przeciwpancerną. Chcąc dokonać możliwie wiarygodnej
oceny obu pojazdów należy omówić ich najważniejsze
elementy, wskazując zarówno na istniejące
różnice, jak i podobieństwa.
Kadłub
W pierwszych latach wytwarzania wozów T-26 kadłub
czołgów sowieckich był wykonany z płyt pancernych
łączonych do kątownikowego stelaża za pomocą dobrze
widocznych na fotografiach i dość masywnych
nitów. W swojej formie powielał on wobec tego rozwiązania
czołgu Vickers, przy czym nity na wozach sowieckich
wydają się większe, a starannością wykonania
z pewnością ustępowały angielskim odpowiednikom.
Polecenie rozpoczęcia masowej produkcji T-26 wywołało
w sowieckim przemyśle lawinę trudności. Pierwszą
z nich stanowiła technologia wytwarzania nie tylko
13, ale nawet 10-milimetrowych płyt pancernych odpowiadających
standardowi materiału zakupionego
w Anglii. Z czasem odpowiednie rozwiązania zostały

BROŃ PANCERNA
pododdziałów republikańskich czołgów T-26 uzupełniono.
Wskazywano, że radio jest podstawowym
elementem dowodzenia w ramach grupy pojazdów
pancernych. W wielu przypadkach okazywało się jednak,
że radiostacje nie były sprawne i uniemożliwiały
łączność. W tych sytuacjach dowódcy T-26 wydawali
komendy za pomocą chorągiewek, lub w przypadku
odważniejszych „przez przykład osobisty.” Siły narodowe
stwierdzały, że z wielu zdobytych pojazdów sowieckich
urządzenia nadawczo-odbiorcze zdemontowano
już wcześniej (tj. po kilku miesiącach służby) w skutek
ich wrażliwości na wstrząsy powstałe w czasie jazdy
po porytym lejami terenie.
Równie często radiowe T-26, określane jako wozy
„RT”, stawały się klasycznymi czołgami liniowymi,
gdyż wykusz w wieży nie chronił przewożonej tam
aparatury przez ostrzałem. Sprawę sygnalizacji chorągiewkami
podsumowano krótko: Zwykle w chwili, gdy
dowódca grupy rozpoczął sygnalizować przy pomocy
chorągiewek, nieprzyjaciel otwierał silny ogień przeciwpancerny
do sygnalizującego czołga, domyślając się
słusznie, że jest to czołg dowódcy. Oba czołgi posiadały
też urządzenie umożliwiające wewnętrzną komunikację
między członkami załogi, zwłaszcza kierowcą i dowódcą,
jednak na ich temat wiemy niewiele, zwłaszcza
w przypadku polskim.
Na podstawie przytoczonych dokumentów, można
stwierdzić, że czołgi T-26 były Polakom znane dość dobrze,
choć opinie na temach ich wartości były podzielone.
Pierwsze szersze informacje o wozach uzbrojonych
w armaty 45 mm Wojsko Polskie posiadało już na przełomie
1936/37 r., a ich znaczne uzupełnienie, połączone
z bezpośrednią oceną egzemplarza wykorzystywanego
w Hiszpanii, nastąpiło w 1938 i na początku 1939 roku.
Produkowane zatem w ZSRR modele wz. 1937 czy
1938 nie były dla strony polskiej zaskoczeniem. Wiedza
najwyższych władz wojskowych na temat sowieckich
czołgów lekkich była na tyle bogata, że pozwalano
sobie nawet na omówienie poszczególnych starć, jak
chociażby stoczonej w styczniu 1937 r. bitwy pod Majadahonda
Las Rozas lub Brunete.
O udziale w zmaganiach republikańskich T-26 pisano:
(…) duże zalety (wberw rozpowszechnionym ujemym
opiniom o sowieckim sprzęcie pancernym) wykazały czołgi
T-26. Działał tam po stronie wojsk rządowych batalion
w sile 60 czołgów. Czołgi sowieckie pracowały bez przerwy
w ciągu 19 dni, ponosząc główny ciężar walki, w warunkach
terenowych i atmosferycznych (w słońcu +/- 60 o C)
niezwykle trudnych. Jadnakowoż czołgi T-26 nie wykazały
tam prawie żadnych zacięć. Działania ich poza pozytywnie
stwierdzonym sukcesem taktycznym wywołały jednocześnie
duże skutki moralne. Fakt ten jest tym bardziej
godny uwagi, ponieważ oddziały wojsk narodowych rozporządzały
dużą ilością ogniowych środków przeciwpancernych.
Czołg sowieckie nacierały przeważanie w szyku
rozwiniętym. Odstępy między nimi wynosiły około 30-
60 m. Z drugiej stony jednak należy zaznaczyć, że równie
silne są opinie odmienne, twierdzące uparcie, że pancerz
czołgów sowieckich jest bardzo nietrwały; gąsienice rwą
się szybko, a silniki spalają niepomiernie do ilości przebytych
km dużą ilość materiałów pędnych.
Pewną niespodzianką mogłyby okazać się za to pojazdy
z późniejszych serii, których w Hiszpanii już nie
wykorzystano. Mowa tutaj przede wszystkim o intesywnych
próbach pogrubienia pancerza w sowieckich
czołgach lekkich. Powszechne bowiem w czasie
zmagań w Hiszpanii 13-milimetrowe płyty pancerne
stanowić mogły barierę dla działek i armatek do 20 mm,
ale nie dla sprzętu przeciwpancernego kalibrów 25 czy
37 mm (zarówno niemieckich jak i wykorzystywanych
w Polsce szwedzkich Boforsów).
Танк 7ТР (б. Польша)
Czy i kiedy Sowieci mogli zapoznać się z konstrukcją
polskiego czołgu lekkiego produkcji zakładów
F1 PZInż.? Odpowiedź na to pytanie jest w zasadzie
niemożliwa bez gruntowego zbadania rosyjskich archiwów,
gdzie być może udałoby się odszukać odpowiednie
dokumenty. Można podejrzewać, choć jest
to tylko przypuszczenie autora, że dobrym momentem
dla Sowietów do zapoznania się z czołgiem określanym
jako „Польский вариант «Виккерса 6-тонного»,” była
końcówka 1938 roku. Mowa tutaj oczywiście o okresie
trwania operacji rewindykacyjnej na Zaolziu i obecności
tam czołgów 3 batalionu czołgów lekkich.
Pamiętać należy, że ZSRR wobec stopniowego rozpadu
państwa czechosłowackiego zachowywał bardzo
dużą czujność i gotowość bojową Armii Czerwonej,
a jako sojusznik CSR dysponował na jej terytorium
odpowiednią siatką wywiadowczą. Możliwość podglądnięcia
i oceny polskich czołgów, tak w przypadku
wariantu pokojowego, jak i ewentualnego konfliktu lokalnego
byłaby dla Sowietów niewątpliwie cenną. Inną
okazją mogły być oczywiście organizowane w Warszawie
parady wojskowe z okazji świąt 3 Maja czy Święta
Wojska Polskiego, jednak z wielu względów nie były
to okazje optymalne. Inną sposobnością mógł być zorganizowany
na Polach Mokotowskich pokaz funkcjonowania
armat wz. 36 „atakowanych” przez czołgi 7TP.
Oczywiście, o ile w tym przedsięwzięciu wzięli udział
odpowiedni przedstawiciele attachatów wojskowych,
czego wykluczyć nie możemy. Można założyć, że poza
Rzut oka na prawą stronę czołgow. Co ciekawe, w Polsce również przeprowadzano próby z usadowieniem reflektorów
nad jarzmem broni oraz omawiano taktyczne działanie czołgów 7TP w nocy.
dość ogólnymi meldunkami, pierwszy bezpośredni
kontakt z jednowieżowym czołgiem 7TP mieli Sowieci
dopiero jesienią 1939 roku. Nieco później, już w tracie
wojny z Finlandią Armia Czerwona miała możliwość
podjęcia walki z czołgami Vickers Mk E wyposażonym
w dwubroniowe wieże Vickersa, bardzo zbliżone
do tych wykorzystywanych na polskich wozach.
69

Paweł Janicki
Bateria, baczność!
Artyleria podczas wielkich
uroczystości 1935-1939
Na tle codziennego życia wojskowego zdarzeniem większego znaczenia jest defilada.
Wymaga ona od żołnierza dużego wysiłku nerwów i mięśni, bo i on i oddział, do którego
należy, zdaje publiczny egzamin ze swego wyglądu i sprawności wojskowej przed
najwyższym przełożonym i społeczeństwem. Na defiladzie wojsko bezpośrednio styka
się z szerokimi warstwami ludności miejscowej. Tu właśnie następuje bliższa styczność
społeczeństwa z wojskiem. Tak pisał ogniomistrz Jan Laskus, w czasopiśmie WIARUS
z 4 grudnia 1937 r. w artykule „Nasze defilady i ich znaczenie”.
Wojsko Polskie okresu II Rzeczypospolitej,
w toku służby pokojowej, za jeden z najważniejszych
elementów swojej wychowawczej
i propagandowej pracy stawiało utrzymanie i zacieśnianie
więzi żołnierza ze społeczeństwem. Najwyższe władze
wojskowe zdawały sobie dobrze sprawę ze znaczenia
zaufania obywateli do armii. Po 123 latach zaborów,
wobec znaczących różnic zarówno w rozwoju ekonomicznym,
kulturalnym, językowym, różnic świadomości
narodowej między poszczególnymi regionami, to właśnie
Wojsko Polskie stawało się czynnikiem spajającym,
z którym identyfikował się naród. To żołnierz polski stał
się fundamentem młodego państwa a nierzadko, obok
funkcjonariuszy Policji Państwowej i Korpusu Ochrony
Pogranicza, był on jedynym widocznym symbolem
państwowości w odległych rejonach kraju.
Defilada była stałym elementem służby wojskowej
– pokazem siły i elementem dobrze pojętej propagandy
państwowej. Artykuł ma na celu przybliżenie organizacyjnego
wysiłku stojącego za przygotowaniem
76
wielkich uroczystości centralnych w latach 1935-1939.
Autor, w oparciu o zachowane dokumenty rozsiane
po archiwach wojskowych, stara się odtworzyć najważniejsze
i najciekawsze aspekty organizacji uroczystości
centralnych z udziałem artylerii. Oczywiście w artykule
nie opisano wszystkich defilad tego okresu, a ich dobór
stanowi subiektywny wybór autora, poczyniony
o zachowaną dokumentację.
Uroczystości z udziałem Wojska Polskiego, miały znaczenie
przede wszystkim lokalne. W ramach zacieśniania
więzi jednostek wojskowych z miastem, w którym stacjonowały,
organizowano stały udział zwartych oddziałów
w obchodach świąt państwowych oraz nierzadko świąt
i uroczystości regionalnych. Żołnierze brali udział także
w uroczystościach kościelnych, jak np. stały udział wojska
w uroczystościach Bożego Ciała. Ważną datą w kalendarzu
były defilady organizowane z okazji powrotu pułków
do garnizonu z corocznych manewrów letnich.
Małe uroczystości były szeroko komentowane przez
lokalną prasę jako ważne wydarzenie dla małej społeczności.
Szczególnego znaczenia jednak nabierały wielkie
defilady i uroczystości centralne. Te omawiano nie tylko
na łamach prasy krajowej, czy zagranicznej, ale także trafiały
na ekrany kinowe m.in. we Francji, Wielkiej Brytanii,
Niemczech za pośrednictwem kroniki Polskiej Agencji
Telegraficznej. Loże gości pełne były ambasadorów
i zagranicznych atachee wojskowych. Nie można im zatem
odmówić ogromnego znaczenia propagandowego.
Defilady i uroczystości centralne wiązały się jednak
z potrzebą sprawnego planowania w wymiarze organizacyjnym,
propagandowym, transportowym, kwatermistrzowskim
oraz finansowym.
Pogrzeb wodza
12 maja 1935 r. o godzinie 20:45 w Belwederze zmarł
Marszałek Józef Piłsudski. Wiadomość o śmierci była
szokiem dla całego społeczeństwa. Natychmiast
ogłoszono żałobę narodową, a z całego świata zaczęły
napływać kondolencje. Salon pałacu belwederskiego,
w którym zmarł, zamieniono na kaplicę
żałobną, a srebrną trumnę wystawiono w Belwederze
13 i 14 maja. Śmierć ta wiązała się z oczekiwaniem
odpowiednich uroczystości pogrzebowych, a te oznaczały
wytężoną pracę administracji wojskowej i cywilnej.
Nie zapominajmy, że pogrzeb Marszałka był jedną
z największych uroczystości zorganizowanych w Polsce.
Tymczasem organizacja trwała jedynie trzy dni,
aż do kulminacyjnych wydarzeń 17-18 maja 1935 r. Bez
wątpienia należy podziwiać sprawność organizacyjną
administracji wojskowej.

Decyzję o rozbudowie fortyfikacji w rejonie Łomży
(będących częścią kompleksu umocnień jaki przypadł
Samodzielnej Grupie Operacyjnej „Narew”)
podjął w maju 1939 r. Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych.
Ze względu na dogodne warunki przeprawy wojsk nieprzyjaciela
przez Narew w rejonie miasta, przystąpiono do umacniania
lewego i prawego brzegu rzeki.
Umocnienia Łomży składały się z dwóch linii obrony.
Pierwsza – Przedmoście „Łomża” – była oparta o porosyjskie
wały forteczne, które ryglowały wszystkie trakty komunikacyjne
po prawej stronie Narwi oraz umożliwiały doskonały
wgląd na przedpole całej pozycji. Dawne dzieła forteczne
uzupełniono systemem przeszkód przeciwpiechotnych
i przeciwpancernych. Na koronach wałów wykonano sieć
okopów oraz decyzją z końca maja 1939 r. zbudowano
12 niewielkich żelbetowych schronów bojowych (w czterech
wariantach układu strzelnic 1 ), przeznaczonych dla jedno-,
dwuosobowej załogi. Prace nad tymi obiektami zostały
ukończone już w lipcu, a do 1 września udało się wykonać
całość prac na Przedmościu.
Prace na drugiej linii obrony – znajdującej się już po południowej
stronie rzeki – były dopiero na półmetku. Do wybuchu
wojny wykonano jedynie 7 polowych schronów
żelbetowych dla ciężkich karabinów maszynowych. Brak
informacji o wykonywanych umocnieniach ziemnych lub
przeszkodach. Pozostałe żelbetowe konstrukcje budowano
już na pozycji łącznikowej „Jednaczewo”, na zachód od Łom-
88
ży, jednak tam do 1 września nie udało się ukończyć betonowania
żadnego schronu.
Dla wzmocnienia naturalnych walorów obronnych przystąpiono
do realizacji programu prac hydrotechnicznych.
Pierwotnych zamierzeń polegających na stworzeniu systemu
przeszkód wodnych nie zdołano jednak w pełni zrealizować.
W ramach drugiej linii wybudowano dwa schrony
jednostrzelnicowe tradytorowe (typ II w wariantach lewoi
prawostronnym), dwa do ognia czołowego (typ III), jeden
dwustrzelnicowy tradytorowy (typ Ib) oraz dwa nieznanego
typu (obiekty zostały wysadzone przez Niemców w 1944 r.
– pozostały po nich jedynie bryły żelbetu niepozwalające
na jednoznaczną identyfikację). W opisach pozycji „Łomża”
pojawiają się także informacje o wybudowaniu na wysokiej
skarpie nadnarwiańskiej, w rejonie bursy szkolnej nr 3,
schronu obserwacyjnego. Obiekt miał zostać w latach powojennych
przerobiony na zbiornik szamba i całkowicie zasypany.
Badania terenowe autorów i wywiady z okoliczną ludnością
weryfikują jednak negatywnie dotychczasowe ustalenia.
Informacje o tym mało szlachetnym wykorzystaniu obiektu
potwierdzają się, jednak dotyczą… podziemnej ceglanej
budowli (częściowo wciąż widocznej 2 ), w żaden sposób niezwiązanej
z obroną Łomży w 1939 r.
Jeden z polowych schronów żelbetowych, przeznaczony
do prowadzenia ognia bocznego, lewostronnego,
wykonany na pozycji łomżyńskiej (nr 3 na mapie), zasługuje
na szczególną uwagę. Na pierwszy rzut oka nie różni się
on od innych obiektów tego typu, masowo budowanych
wiosną i latem 1939 r. wzdłuż całej granicy zachodniej i północnej.
Po przeprowadzeniu przez autorów badań 3 okazuje
się jednak, że mamy do czynienia z unikatową i niepowtarzalną
budowlą, ponieważ jest to jedyny znany żelbetowy
schron fortyfikacji polowej (z ponad 420 wykonanych), który
otrzymał równocześnie pancerz pionowy, gazoszczelność
oraz instalacje odsysania gazów prochowych i wodnego
chłodzenia lufy ciężkiego karabinu maszynowego.
Dominik Kasprzak, Marcin Kasprzak
Wzmocniony polski polowy
schron żelbetowy w Łomży
W 1939 r. wzdłuż zachodniej i północnej
granicy Wojsko Polskie wybudowało kilkaset
polowych schronów żelbetowych. Na jeden
z nich, przygotowany do obrony Łomży
warto zwrócić większą uwagę, otrzymał
bowiem niestandardowe wyposażenie.
Wyposażenie takie charakteryzowało wyłącznie izby bojowe
ciężkich karabinów maszynowych w dziełach fortyfikacji
stałej. Żelbetowe schrony umocnień polowych wyposażano
jedynie sporadycznie w elementy pancerne, takie jak strzelnica
niegazoszczelna z podstawą forteczną (Wólka Piaseczna,
Jastarnia, Obszar Warowny „Śląsk”), drzwi pancerne (Jastarnia,
OWŚ) czy krata przeciwszturmowa (Jastarnia, OWŚ).
Poza opisywanym tu obiektem, zachowało się jedynie 6 wybetonowanych
schronów polowych żelbetowych, wyposażonych
w wentylację ręczną (5 na OWŚ, 1 w Jastarni), instalowaną
w różnych konfiguracjach 4 . Odmiennie jednak do łomżyńskiego
egzemplarza, żaden z nich nie zyskał gazoszczelności.
Pancerz pionowy
Niepowtarzalnym wyróżnikiem schronu jest zastosowanie
gazoszczelnej strzelnicy. Pancerz pionowy mocowany był
w odmienny niż znany dotychczas sposób. Do 1936 r. mocowano
go czterema śrubami na rogach do zabetonowanych
pionowo ceowników. W wersji stosowanej rok później, ten
element strzelnicy osadzano przy użyciu czterech klinów dociskowych.
Takie rozwiązanie pozwalało na łatwy demontaż
i ewentualną zmianę pancerza. Z kolei w schronie w Łomży,
pancerz mocowany był na stałe do ściany bocznej.
Sposób jej instalacji można zrekonstruować dzięki
strzelnicom w pozostałych schronach bojowych na tej pozycji.
Wszystkie zachowane do dziś strzelnice w innych obiektach
z Łomży (5 szt. w czterech schronach), przystosowane
były wtórnie (już po zbudowaniu monolitycznych konstrukcji)
do montażu pancerza pionowego. Tych pancernych
elementów przed wybuchem wojny nie zdołano już jednak
– poza opisywanym schronem – osadzić. Standardowe,
„ubogie” wersje strzelnic były częściowo skuwane – pogłębiano
całą niszę dla strzelnicy, przerabiano charakterystyczną
wnękę na dwie nogi ciężkiego karabinu maszynowego
oraz wykuwano otwory o wymiarach ok. 20 x 25 cm i głębokości
20 cm w stropie niszy – ponad strzelnicą. Konstrukcja

Sławomir Koper
Ignacy Matuszewski
Uchodził za jednego z najbardziej prominentnych
członków „grupy pułkowników”,
a jego losy można uznać za charakterystyczne
dla tego środowiska.
Urodził się 10 września 1891 r. w Warszawie, był
synem Ignacego Matuszewskiego, profesora
Towarzystwa Kursów Naukowych (nieoficjalnych
studiów wyższych działających na terenie zaboru
rosyjskiego). Ojciec pełnił funkcję kierownika działu
literackiego „Tygodnika Ilustrowanego”, by też znanym
filologiem, autorem wielu prac naukowych. Jego dom
był częstym miejscem spotkań pisarzy; bywali m.in.
Stefan Żeromski czy Bolesław Prus. Ten drugi nawet
trzymał do chrztu Ignacego Matuszewskiego syna.
Przyszły pułkownik szybko zdradził zainteresowania
literackie. Już w gimnazjum wydawał pismo szkolne
„Bez przyłbicy”, w którym też publikował artykuły i tłumaczenia
poezji pod pseudonimem Antoni Mchowicz.
Chociaż nigdy zawodowo nie zajmował się literaturą
piękną, to do końca życia pozostała ona jego pasją.
Podczas pobytu we Włoszech publikował nawet tłumaczenia
polskiej poezji, m.in. Jana Lechonia.
Wybory akademickie zdradzają, że młody Matuszewski
nie był pewny, czym zamierza się w życiu zająć.
Studiował filozofię na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz
równocześnie architekturę w Mediolanie. Zapisał się też
na prawo na uniwersytecie w Dorpacie, a rok przed wybuchem
wojny rozpoczął studia rolnicze w Warszawie.
O jego losach zadecydował wybuch I wojny światowej.
Zmobilizowany do armii rosyjskiej, został oficerem
piechoty w 298. pułku, złożonym głównie z Polaków.
94
Dowodził oddziałem zwiadowczym, a jego jednostka
działała w tym samym rejonie, co I Brygada Józefa Piłsudskiego.
Podobno już w 1914 r. był zafascynowany
postacią przyszłego marszałka i dlatego zadbał o przydział
do zwiadu, by móc łatwiej zdezerterować i przyłączyć
się do Legionów.
Zamierzenia nie udało mu się jednak zrealizować
i do 1917 r. służył w armii rosyjskiej, gdzie doszedł
do stopnia sztabskapitana (przy okazji dwa razy został
ranny). Gdy po rewolucji lutowej rząd Aleksandra Kiereńskiego
szukając porozumienia z Polakami zezwolił
na zwołanie w Piotrogrodzie Ogólnego Zjazdu Wojskowego
Polaków, Matuszewski wziął w nim czynny udział.
To właśnie on wysunął wniosek, aby honorowym przewodniczącym
zjazdu uczynić Józefa Piłsudskiego.
Ignacy Matuszewski – senior.
W szeregach I Korpusu
Zapewne nie miał wtedy jeszcze kontaktu z emisariuszami
Polskiej Organizacji Wojskowej, ale jego
uwielbienie dla postaci Komendanta było autentyczne.
Nie ukrywał tego, gdy wszedł w skład I Korpusu
Polskiego w Rosji dowodzonego przez generała
Dowbór-Muśnickiego. Zapewne z tego powodu nie
potrafił nawiązać dobrego kontaktu z przełożonym,
który był nieufny wobec Piłsudskiego i podporządkowanie
się jego osobie uzależniał od zdania
przyszłego rządu polskiego.
Matuszewski był energicznym oficerem, stworzył
znakomicie działający wywiad, co dla Korpusu miało
pierwszorzędne znaczenie. Odznaczył się też, gdy
na czele niewielkiego oddziału zajął Mińsk Litewski,
gdzie znajdowały się rosyjskie magazyny wojskowe.
Było to niezwykle istotne, gdyż sytuacja aprowizacyjna
Korpusu była fatalna, co obok agitacji bolszewickiej stanowiło
główny powód masowych dezercji.
Dowbór-Muśnicki pozostał jednak wobec niego
nieufny i bardzo krytycznie oceniał go w swoich wspomnieniach.
Zapewne dużą rolę odegrał podziw dla Piłsudskiego,
którego Matuszewski nie ukrywał.
O ile ja byłem szczery – wspominał generał – o tyle
Matuszewski postąpił nie po rycersku. Wiedziałem dokładnie,
że należał do kółka, które działało przeciw polskim
formacjom [sic!]. Gdy ci panowie przekonali się,
że życzeniem Polaków – wojskowych jest tworzenie swojego
wojska i, że przeszkodzić temu nie mogą, Matuszewski
udał skruchę i usiłował uzyskać moją zgodę na przyjęcie
go do Korpusu i koniecznie do... „wywiadu”. Ustąpiłem
na prośbę mojego szefa sztabu. Tymczasem, będąc już
w sztabie, Matuszewski uczestniczył w tajnym wydawnictwie,
podburzając przeciw mnie. Udało mu się to prawda