Adəm Günəş - Doğru bilinən yanlışlar
Uşaq təhsili onu cəza və mükafat verməklə adam etmək deyil, dostluğunu qazana bilmək bacarığıdır. Bu bacarığı əldə edə bilən adamlar müdrik insanlardır. Uşaq təzyiq və məcburiyyətlə deyil, valideyninə güvənməklə şəxsiyyətini inkişaf etdirər. 100 mindən çox oxucusu olan bu kitab uşaqlar qorxulu deyil ifadəsindən cəsarətlənən insanların uşaqlarla dost olma hekayəsinə çevrildi. Bir çox valideyn bu dostluğun verdiyi həzzlə gəl sən də uşaqla uşaq ol deyə səsləndi. Ölkəmizdə uşaq dostu hekayəsi yayıldı... Bu əsərdə Pedaqoq Dr. Adəm Günəş uşağın ana bətnindən yeniyetməlik dövrünə qədər olan mərhələləri yazmış, uşaq təhsilinə dair doğru bilinən yalnışlar ı göstərmişdir.
Uşaq təhsili onu cəza və mükafat verməklə adam etmək deyil, dostluğunu qazana bilmək bacarığıdır. Bu bacarığı əldə edə bilən adamlar müdrik insanlardır.
Uşaq təzyiq və məcburiyyətlə deyil, valideyninə güvənməklə şəxsiyyətini inkişaf etdirər.
100 mindən çox oxucusu olan bu kitab uşaqlar qorxulu deyil ifadəsindən cəsarətlənən insanların uşaqlarla dost olma hekayəsinə çevrildi. Bir çox valideyn bu dostluğun verdiyi həzzlə gəl sən də uşaqla uşaq ol deyə səsləndi.
Ölkəmizdə uşaq dostu hekayəsi yayıldı...
Bu əsərdə Pedaqoq Dr. Adəm Günəş uşağın ana bətnindən yeniyetməlik dövrünə qədər olan mərhələləri yazmış, uşaq təhsilinə dair doğru bilinən yalnışlar ı göstərmişdir.
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Pedaqoq Dr. <strong>Adəm</strong> <strong>Günəş</strong><br />
1969-cu ildə anadan olub. İlk, orta və lisey<br />
təhsilini Türkiyədə tamamlayıb. Rotterdam<br />
Universiteti Pedaqoji ixtisasından məzun<br />
olub. Hollandiyada yaşadığı illərdə Alternativ<br />
Təhsil Sistemlərini və uşaq təhsil<br />
modellərini araşdırmışdır.<br />
Pedaqogikanın mədəniyyətdən ayrı,<br />
müstəqil olduğunu bildirən <strong>Günəş</strong> Anadolu<br />
Pedaqogikasının dəyərlərini diqqət mərkəzinə<br />
gətirərək uşağa qarşı həssaslığın artmasının<br />
o toplumdakı fərdlərin yaxşılığa doğru<br />
getməsində rol oynadığını bildirir.<br />
Çap olunmuş 11 Türkcə və 2 İngiliscə<br />
əsəri olan <strong>Adəm</strong> <strong>Günəş</strong>ə Türkiyə Uşaq<br />
Sammiti tərəfindən “Uşaq Dost Mükafatı”,<br />
Media Etik Şurası tərəfindən “Ailə və<br />
Uşaq Proqramları Media Etik Mükafatı”,<br />
Çanaqqala 18 mart Universiteti Senatı tərəfindən<br />
“Fəxri Doktorluq” verilmişdir.<br />
Hal-hazırda Fatih Universiteti Təhsil<br />
işçisi olan <strong>Adəm</strong> <strong>Günəş</strong> həftəlik fəaliyyət<br />
jurnalında köşə yazıçısı və Burc FM-də aparıcıdır.<br />
<strong>Adəm</strong> <strong>Günəş</strong> evlidir və 4 uşaq atasıdır.
Pedaqoq Dr. <strong>Adəm</strong> <strong>Günəş</strong><br />
UŞAQ TƏRBİYƏSİNDƏ<br />
DOĞRU BİLİNƏN YANLIŞLAR
Türkcədən dilimizə uyğunlaşdıran:<br />
Əsəd Əsədzadə<br />
Redaktor:<br />
Asifə Əfəndi<br />
Naşir:<br />
Müşfiq XAN<br />
Texniki redaktor:<br />
BəxtiYar<br />
Dizayn və qrafika:<br />
Teymur Fərzi<br />
Uşaq tərbiyəsində doğru <strong>bilinən</strong> <strong>yanlışlar</strong><br />
© <strong>Adəm</strong> <strong>Günəş</strong><br />
© “XAN” nəşriyyatı tərəfindən çap olunub<br />
Bakı–2017. 168 səh.<br />
ISBN:<br />
9000000060153<br />
“XAN” nəşriyyatı / Bakı<br />
www.hedefnesrleri.az<br />
Tel.: (+99470) 523 01 34
Təşəkkür<br />
Əlinizdə tutduğunuz bu kitabı ilk dəfə “Nesil Yayınları”<br />
nəşr etmişdir. Kitab böyük maraqla qarşılandı və<br />
100 mindən çox oxucuya çatdı.<br />
İlk gündən əsərdə əməyi keçən “Nesil Yayınları”na<br />
və kitaba xüsusi diqqət göstərən Özləm Gölcü Candemir<br />
xanıma təşəkkür etməyi özümə borc bilirəm.<br />
İllər sonra bu kitabı bir daha gözdən keçirmək fürsətimiz<br />
oldu. Kitabdakı bir çox məlumatları zənginləşdirdik,<br />
mövzuları yenidən gözdən keçirdik.<br />
Redaktorluğu sadəcə “yazını düzəltmək” deyil, yazıçının<br />
daxili dünyasını anlamaq və oxucuya çatdırmaq<br />
kimi qəbul edən, etdiyi işi uğurla tamamlayan, kitabın<br />
hazırlanma prosesində məni kölgəm kimi izləyən dəyərli<br />
Tuba Kabacaoğlu xanıma təşəkkür edirəm.<br />
Kitabın yeni oxucu kütlələri tərəfindən oxunması<br />
üçün məsləhətlərini və dəstəyini əsirgəməyən “Timaş<br />
Yayınları” nəşriyyat direktoru hörmətli Eminə Eroğlu<br />
xanıma və dəyərli təcrübələrini işimizə töhfə verən Seval<br />
Akbıyık xanıma xüsusi təşəkkür edirəm.<br />
Əlbəttə ki, hər kitab bir komanda məhsuludur. Bu<br />
komandada zövqlə işlədiyim İhsan Sönməz Bəyəfəndiyə,<br />
kitabın sənət əsəri kimi ərsəyə gəlməsində əməyi<br />
olan Ravza Kızıltuğ xanıma təşəkkür edirəm.
Ön söz<br />
Yəqin ki, “İlk göz ağrım” ifadəsini eşitmisiniz...<br />
Əlinizdə tutduğunuz bu kitab yazıçılıq karyeramın<br />
ilk töhfəsidir.<br />
İllər əvvəl idi...<br />
Uşaq böyütməyə dair çoxlu məlumatlarım var<br />
idi...<br />
Daxilimdən bir səs “Uşağa aid bildiklərini yazmalısan,<br />
paylaşmalısan” deyir, digər bir səs isə<br />
“Yazsan nə olacaq, kim oxuyacaq ki?” deyə etiraz<br />
edirdi...<br />
Universitet illərindən indiyə qədər xeyli qeydlərim<br />
var idi, xüsusi qayğı ilə qoruyub toplamışdım<br />
ki, bütün bunları valideynlərlə paylaşacam.<br />
Avropada yaşadığım müddətdə müşahidələrim<br />
o qədər çox idi ki, bunları paylaşmaq, müzakirə<br />
etmək istəyirdim. Hələ üstəlik öz mədəni<br />
qaynaqlarımızdan topladığım çox faydalı məlumatlar<br />
var idi. Mövlanalar, Yunuslar, Hacı Bektaşlar,<br />
İtirler, Haime Analar... “İstanbul bəyəfəndisi” yetişdirməyə<br />
dair bir çox üsullar var idi. Bu gün unudulmaqda<br />
olan şəfqət, mərhəmət, həya, təvazökarlıq<br />
kimi insanın ən qiymətli xəzinələri vardı.<br />
Oxuduğum elmi məqalələr, tədqiqat kitabları vardı.<br />
Həmçinin mən bir ata idim; uşaq böyütməyə<br />
Uşaq<br />
tərbiyəsində<br />
doğru <strong>bilinən</strong><br />
<strong>yanlışlar</strong><br />
7
<strong>Adəm</strong><br />
<strong>Günəş</strong><br />
8<br />
dair xətalarım var idi, <strong>yanlışlar</strong>ımın məyusluğunu,<br />
doğrularımın sevincini paylaşmaq istəyirdim...<br />
Bəlkə də fərqində olmadan uşaqları tanımağa<br />
başlamışdım. Uşaq təsəvvür edildiyi kimi dəcəl,<br />
problemlər yaradan deyil, insan olmaq üçün mübarizə<br />
aparan varlıqdır. Tək dayağı valideynləri və<br />
ətrafındakı yetkin insanlardır.<br />
Təəssüf ki, uşaq böyütməyə dair yanlış bilgilər<br />
onun “pişik kimi” tərbiyə ediləcəyi təsəvvürünü<br />
yaradırdı.<br />
Onun həssas bir dünyası olduğu unudulmuşdu.<br />
Uşaq bəzən alçaldılırdı. Gerçək araşdırılmadan<br />
danlanırdı. Uşağın həssas bir dünyası olduğu diqqətə<br />
alınmırdı.<br />
Onu “adam etmək” üçün lazım olanda cəza verilir,<br />
şiddət tətbiq edilirdi. Və mən uşaqların pərişan<br />
olduğunu gördüm.<br />
Uşaqlara kömək etməliydim, amma necə...<br />
Uşaqların yanlış dünyada böyüməsinin qarşısını<br />
necə ala bilərdim... Valideynlər övladlarının uşaq<br />
olmasından utanırdılar. Cəmiyyət də valideynləri<br />
“Necə uşaq böyüdüb” deyə qınayırdı... Uşağın heç<br />
bir təcrübəsi, məlumatı olmadığını, onun naşı bir<br />
canlı olduğunu bir yolla bildirməliydim.<br />
Kim mənim yazdıqlarımı oxuyacaq bilmirəm...<br />
Uşağı cəza verməklə yetişdirən bir cəmiyyətə nə<br />
məsləhət verə bilərdim...<br />
Eybi yox... Yazmalı idim. Və əlinizdə tutduğunuz<br />
bu kitabı yazdım.<br />
Kitabı yazdıqdan sonra “Bu adam nə yazıb?“<br />
deyə çox narahat oldum...<br />
Tənqid edildim... Böyük bir toplumun qarşısında<br />
özümü tək hiss etdim...<br />
Ancaq uşaqla dost olduqdan sonra valideynlər<br />
də böyüdü. Uşaqla uşaq olmanın həzzi başqadır.
Bunu anlayanlar başqalarına da tövsiyə edirlər ki,<br />
“Sən də uşaqla uşaq ol”.<br />
Bununla da ölkəmizdə “uşaq dostu” hekayəsi<br />
başladı.<br />
Bilgiylə zəngin bu kiçik kitabın 100 mindən<br />
çox satılması sonra yazdığım kitablar üçün cəsarət<br />
mənbəyi oldu.<br />
Uşaqların cəza metodu ilə böyüdülməsinin<br />
yanlış və keçərli üsul olmadığının danışılması<br />
sevindiricidir.<br />
Uşaq valideynlərin evində yaşayan çox əziz bir<br />
qonaqdır. Zamanı yetişəndə qonaqlar evdən gedirlər.<br />
Valideynlər geriyə baxdıqları zaman bu əziz<br />
qonaqlarına necə davrandıqlarına görə xəcalət hissi<br />
keçirməməli, utanıb, peşmanlıq yaşamamalıdırlar.<br />
Kim bu əziz qonağına hörmət göstərərsə, onun<br />
dünyanı öyrənməsinə kömək edərsə övladı daima<br />
onun hörmətini saxlayar, qeydinə qalar.<br />
Hörmət saxlayan, valideynin qeydinə qalan,<br />
onları sevən uşaqlarla bir dünyada yaşamaq arzusu<br />
ilə...<br />
Uşaq<br />
tərbiyəsində<br />
doğru <strong>bilinən</strong><br />
<strong>yanlışlar</strong><br />
9
Embrion<br />
psixologiyası<br />
Uşağın fiziki görünüşü kimi psixoloji və ruhi inkişafının<br />
da təməlləri ana bətnində 9 ay ərzində qoyulur.<br />
Ana özünü sakit, rahat, xoşbəxt hiss etdiyi, ya da<br />
narahat olduğu zaman bətnindəki körpə bütün bunlardan<br />
necə təsirlənir?<br />
Məsələn, “Bizim uşaq çox utancaq, çəkingəndir. İnsanların<br />
çox olduğu yerlərdə özünü ifadə etməkdə çətinlik<br />
çəkir, iki sözü bir-birinin ardınca söyləyə bilmir”<br />
deyə düşünürsünüzsə onun ana bətnindəki psixologiyasına<br />
təsir edən nüansları xatırlayın.<br />
“İrsi xarakter” valideynlərdən alınan genlərin təsiri<br />
ilə ana bətnində birləşirsə, “psixoloji xarakterin təməlləri<br />
də yenə ana bətnində atılır.<br />
Genetik xaraketer nədir?<br />
Uşağın valideynlərdən aldığı genləri vücudunda<br />
əks etdirməsinə genetik xarakter deyilir.<br />
“Atası kimi boyu uzundur” və ya “eynilə anası kimi<br />
şən, sevimlidir” ifadələri genetik xarakterdən xəbər<br />
verir. Uşaq ana bətninə düşdüyü ilk andan həm<br />
xarakterinə, həm də fiziki görünüşünə təsir edəcək<br />
Uşaq<br />
tərbiyəsində<br />
doğru <strong>bilinən</strong><br />
<strong>yanlışlar</strong><br />
11
Ananın ruhi<br />
sağlamlığı<br />
necədirsə,<br />
uşağın da<br />
psixologiyası<br />
elə olacaq.<br />
bəzi xüsusiyyətləri atasından, bəzilərini də anasından<br />
alaraq fərd olmağın ilk addımlarını atır.<br />
Ortaq genetik xüsusiyyətlərin uşağa necə təsir etməsi<br />
tamamilə valideynlərin iradəsi xaricindədir.<br />
Psixoloji xarakter<br />
Psixoloji xarakter isə uşaq ana bətninə düşdüyü andan<br />
etibarən yavaş-yavaş formalaşmağa başlayır. Burda<br />
ananın sevinməsi, qəzəblənməsi, kədərlənməsi və s.<br />
böyük rol oynayır.<br />
Ana bətnində 9 ay keçirən uşaq sadəcə bu müddətin<br />
bitməsini gözləmir. Əksinə ananın yaşadığı hər kədəri,<br />
sevinci, emosional dəyişikliyi eyni anda yaşayaraq ömrünün<br />
sonunadək hansı xarakterdə olacağını formalaşdırır.<br />
Genetik xarakterin formalaşmasında valideynin<br />
heç bir rolu yoxdur, ancaq psixoloji xarakterin formalaşmasında<br />
xüsusilə ananın təsir imkanları böyükdür.<br />
Yəni, ana əgər istəsə bətnindəki uşağı “utancaq, qorxaq”<br />
yaxud “sakit təbiətli” edə bilər. Uşaq ana bətnində<br />
olanda da bir psixologiyaya sahibdir. Ananın psixologiyası<br />
necədirsə, uşağın da psixologiyası elə olacaq.<br />
Embrion psixologiyası<br />
<strong>Adəm</strong><br />
<strong>Günəş</strong><br />
12<br />
Ana bətnindəki embrionun ananın vasitəsilə yaşadığı<br />
ruh halına “embrion psixologiyası” deyilir. Hamiləlik<br />
müddətində embrion ananın hiss dünyası ilə yoğrulur.<br />
Məsələn, ana hamilə vaxtı qorxubsa, böyük ehtimalla<br />
doğulacaq körpədə də bu hislər ömürboyu olacaqdır.<br />
Belə vəziyyətlər daha çox istənilməyən hamiləlik<br />
müddətində olur. Hamiləliyi məcburən yaşayan qadının<br />
uşağı 9 ay müddətində istənilmədiyini bilir, özünü<br />
həmişə fağır kimi hiss edir. Bu xoşagəlməz hiss daima<br />
kölgə kimi onu izləyir.
Buna görə də ana<br />
uşaq bətninə düşən<br />
kimi bayquş kimi ciddi<br />
və diqqətli olmalıdır.<br />
Bətnindəki körpəsinə<br />
fizioloji olduğu<br />
qədər psixoloji<br />
baxımdan da bağlı<br />
olduğunu heç vaxt<br />
unutmamalıdır.<br />
Ana oxuduğu kitabları sadəcə özünə deyil, həm<br />
də bətnindəki körpəsinə oxuduğunu da bilməlidir.<br />
Hiss etdiyi sakitliyin və rahatlığın sadəcə ona deyil,<br />
kiçik körpəsinə də təsir etdiyini unutmamalıdır. Çünki<br />
ananın yaşayacağı qorxu, qəzəb, əsəb, kədər, vicdanın<br />
rahat olmamağı, kin, nifrət, ya da deyə biləcəyi yalanlar<br />
və qeyri-etik sözlər uşağın əhvalına zərər yetirir. Ana<br />
bunu bilərək hərəkət etməlidir. Bütün bunaları nəzərə<br />
alsaq uşaq tərbiyəsi ana bətnindən başlayır. Uşağın xasiyyətinin<br />
müəyyənləşməsində ananın böyük rolu var.<br />
Uşaq<br />
tərbiyəsində<br />
doğru <strong>bilinən</strong><br />
<strong>yanlışlar</strong><br />
13
Ana və uşaq<br />
arasındakı<br />
bağlılığın sirri<br />
Pedaqogika elmi ana və uşaq arasındakı bağlılığın<br />
sirrini araşdırarkən böyük bir həqiqət ortaya çıxdı. Beləcə<br />
aralarındakı əsrarəngiz bağlılığın sirri bir az da aydınlaşmış<br />
oldu.<br />
Uşaq böyütmək çətin və ağır yükdür. Uşaq doğulduğu<br />
andan, hətta böyüdükdən sonra da bütün məsuliyyəti<br />
valdeynin üzərində olur. Bunu da qeyd etmək<br />
vacibdir ki, bu heç də asan deyil. Buna görə də hər insan<br />
fədakar ola bilmir.<br />
Körpə doğulduğu andan etibarən diksinmədən uşağın<br />
altını dəyişdirmək, yeriməyə başlayana qədər qucaqda<br />
aparmaq, gecələr yuxusuz qalmaq, gündüz qayğısını<br />
çəkmək, yorğunluğa baxmayaraq uşağın nazını<br />
çəkmək bildiyimiz kimi asan iş deyil. Bütün bunları<br />
əvvəlcədən bilib qəbul etmək üçün güclü ruha sahib<br />
olmaq lazımdır.<br />
“Uşaqla ananın bir-birinə uyğunlaşma prosesində”<br />
ana ruhən güclənir və körpəsinə möhkəm bağlanır. Ana<br />
və körpənin ruhi bağlılığı vacibdir, çünki ana sonrakı<br />
Uşaq<br />
tərbiyəsində<br />
doğru <strong>bilinən</strong><br />
<strong>yanlışlar</strong><br />
15
dövrlərdə yaranacaq<br />
əziyyətlərə hazır olmalıdır.<br />
Uşağın dəcəllikləri<br />
ananın əsəblərinə<br />
toxunur və hədsiz dərəcədə<br />
əsəbiləşir. Hətta<br />
bəzən elə olur ki,<br />
ananın hirsi keçmir,<br />
günün müxtəlif saatlarında<br />
yadına düşür<br />
və təkrarən əsəbiləşir.<br />
Əgər ana ilə uşaq arasındakı bağlılığın, istəyin səviyyəsini<br />
ölçmək istəsək o zaman onun bibisinə qarşı<br />
olan münasibətinə fikir vermək bəs edər.<br />
Əlbəttə, hər bibi qardaşının övladını çox istəyir. Onu<br />
öpər, bağrına basar, hədiyyələr alar, könlünü xoş edər.<br />
Xalalar da bacısının hər hansı bir işi olduğunda bacısı<br />
uşaqlarına könül xoşluğu ilə analıq da edə bilərlər. Ancaq<br />
bir neçə saat, ya da bir neçə günlük müddət bir neçə<br />
ay və ya bir neçə il olarsa xala da sıxılmağa başlayar.<br />
Yorular. Taqətdən düşər. Ancaq niyə? Bəs deyirlər ki,<br />
xala ana yarısı kimidir? Ya da başqa birinin uşağına<br />
baxmaq nə üçün insana ağır gəlir.<br />
<strong>Adəm</strong><br />
<strong>Günəş</strong><br />
16<br />
Bəli, ana özəldir. Bəzən atanın belə çətinlik çəkdiyi<br />
yükü könül xoşluğu ilə qəbul edirlər. Anaların özəlliyi<br />
elə bundadır. Ana “off” demir. Ana ata, bibi, xala kimi<br />
deyil. Ana ana kimidir. Ancaq ananın ana kimi ola<br />
bilməsi ana ilə uşağın bir-birinə bağlılığının nə dərəcədə<br />
güclü olmasından asılıdır. Əgər ana və uşaq arasındakı<br />
bağlılıqda əskiklik olmuşsa, o “ata kimi analıq”, “xala<br />
kimi analıq” edər. Uşağı ilə bağlılığında problemləri<br />
olan ananın ənçox nəzərə çarpan xüsusiyyəti onun dözümsüzlüyüdür.<br />
Uşağın davranışları o zaman ananı<br />
yorur ki, uşaq onunla oynamaq istəyir, söhbətlərinə<br />
qarşılıq verməyini gözləyir. Ancaq ana bunu etmir.<br />
Madam ki, pedaqogikada bağlılıq bu qədər vacibdir,
o zaman ananın uşağı ilə<br />
baglılıq müddətinə təsir<br />
edəcək hər mənfi cəhət<br />
də nəzərə alınmalıdır ki,<br />
növbəti illərdə ananın<br />
psixologiyası yerində olsun.<br />
Ana ilə uşaq arasındakı<br />
uyğunlaşma prosesində<br />
ən vacib cəhətlərdən<br />
biri “doğuş”dur.<br />
İlk saatların əhəmiyyəti<br />
Ana üçün doğuş anı ölüm qorxusu ilə eynidir. Doğuş<br />
zamanındakı qorxu və ağrılar Prolaktin hormonun<br />
ifrazı üçün gərəklidir. Doğuş və doğuşdan sonrakı<br />
bir neçə saatda prolaktin bədəndə sürətlə yayılır və<br />
beləliklə “analıq hissi” ən üst səviyyəyə çatır. Bu hormon<br />
ananın yeni doğulmuş körpəsi arasındakı ünsiyyəti<br />
tənzimləmək üçün işə başlayır. Necə ki, televizorun<br />
pultu uzaqdan onu idarə edir. Ananın bədəni və ruhu<br />
balaca körpə üçün hazır vəziyyətə gətirilir.<br />
Uşağın xüsusiyyətləri onun şüuraltına<br />
həkk edilir.<br />
Körpə dünyaya göz açdığı ilk dəqiqələrdə ağlamaq<br />
səsi vücudu hormonlarla məlumatlanmış ananın yaddaşında<br />
“ana səsi” olaraq qeyd edilir. Bunun nəticəsində<br />
ana körpəsinə qarşı “pedaqoji simmetriya” yaradır.<br />
Növbəti günlərdə və aylarda körpə nə qədər fərqli səs<br />
tonlarında ağlasa da, insan izdihamı nə qədər çox olsa<br />
da bu xüsusi eşitmə qabiliyyəti sayəsində ana uşağının<br />
səsini eşidir və tanıyır.<br />
Uşaq<br />
tərbiyəsində<br />
doğru <strong>bilinən</strong><br />
<strong>yanlışlar</strong><br />
17
Uşaqla ana<br />
arasındakı<br />
bağlılıq nə<br />
qədər güclü<br />
olarsa, ana da<br />
ruhən güclü<br />
olar.<br />
Beləliklə uşaq anadan olanda ananın körpəsinin<br />
səsini eşitməsini əngəlləmək ona o an verilə biləcək<br />
ən böyük cəzalardan biridir. Ana yorğun olmağına<br />
baxmayaraq, körpəsinin ağlamaq səsini mütləq<br />
dinləməlidir. Bu, ananın körpəsindən gələn siqnal<br />
səslərini alaraq analıq hormonunu ifraz etməsi<br />
üçün çox əhəmiyyətlidir.<br />
Dəri, göz və qoxu təması<br />
<strong>Adəm</strong><br />
<strong>Günəş</strong><br />
18<br />
Doğuş gözlənilən ilk dəqiqələrdə körpənin ana<br />
ilə dəri, göz, qoxu təması qurması həyati önəm daşıyır.<br />
Körpənin dərisinə toxunan ana ondan aldığı<br />
pozitiv enerji və hissi yaddaşının ən gözəl yerində<br />
saxlayar və həyatının sonuna qədər unutmur.<br />
Körpə anasına səsini, qoxusunu və dərisinin<br />
yumşaqlığını verərək əslində ona qarşı gələcəkdə<br />
hiss edəcəyi davranışları sərgiləyir.<br />
Doğuş zamanı uşaqla təmasını düzgün quran<br />
ana uşağını itirsə, hətta üstündən 20-30 il keçmiş<br />
olsa belə onu gördüyü zaman tanıyar. Bu necə<br />
bir hisdir, heç bu haqda düşündünüzmü? Ana ilə<br />
xalanı, ana ilə atanı ayırd edən incə xətt budur.<br />
Yuxarıda sadaladığımız məqamlar körpəsini<br />
cərrahiyyə yolu ilə dünyaya gətirən anada yaranmaya<br />
bilər. Doğum zamanı ifraz edilən lazımi hormonların<br />
dövriyyəyə girməmək riski vardır. Ananın<br />
şüuru yerində olmadığı üçün körpənin məlumatlarını<br />
toplaya bilmir.<br />
Şübhə yoxdur ki, ana və körpənin həyatı hər<br />
şeydən daha vacibdir. Əgər ana doğuşu mütləq<br />
əməliyyatla etmək məcburiyyətindədirsə, ümumi<br />
deyil, lokal anesteziyanı (hər hansı sağlamlıq<br />
problemi yoxdursa) seçməlidir. Çünki lokal anes-
teziya, nisbətən ana və uşaq bağlılığına daha uyğun<br />
bir üsuldur. Belə olarsa, ana doğum anına saniyəbəsaniyə<br />
şahidlik edir, körpəsinə ilk dəqiqələrdən<br />
toxuna bilir. Bu halda analıq hormonları<br />
daha tez yaranır, ilk görüntülər ana tərəfindən<br />
şüuraltına toplanır.<br />
Uşaqla ana<br />
arasındakı<br />
yaxınlaşmanın<br />
ən<br />
önəmli<br />
şərtlərindən<br />
biri<br />
doğuşdur.<br />
Uşaq<br />
tərbiyəsində<br />
doğru <strong>bilinən</strong><br />
<strong>yanlışlar</strong><br />
19
Ana südü<br />
vacibdirmi?<br />
Ümumiyyətlə ana südünün bioloji inkişafa təsirinin<br />
olduğu vurğulanır. Belə ki, əmizdirmə müddəti körpəni<br />
ruhən bəsləyir, ana və körpə arasında böyük və çox<br />
önəmli bir əlaqənin yaranmasını təmin edir.<br />
Südlə qidalanan körpənin ruhən bəslənməsini də<br />
nəzərə almadan, sadəcə bədən inkişafını diqqətdə saxlamaqla<br />
“ilk altı aydan sonra ana südünün təsiri azalır”<br />
demək anaya və körpəyə ediləcək ən böyük haqsızlıqdır.<br />
Elmi araşdırmalara gəlincə isə, onlar ana südünün ilk<br />
altı aydan sonra da qidalandırma xüsusiyyəti daşıdığını<br />
iddia edir.<br />
Ana südü<br />
Körpənin dünyaya gəlişindən sonrakı ilk illərdə<br />
ana ilə körpə arasında bəzi fövqəl hadisələr baş verir.<br />
Bunların başında körpənin ana tərəfindən əmizdirilməsi<br />
dayanır.<br />
Əmizdirmənin pedaqoji ölçülərindən öncə fizioloji<br />
təsirlərinə toxunmaqda fayda var. Çünki ana südü texnologiyanın<br />
bütün imkanlarına baxmayaraq bənzərinin<br />
yaradılması və əldə olunması mümkün olmayan yeganə<br />
qida maddəsidir.<br />
Uşaq<br />
tərbiyəsində<br />
doğru <strong>bilinən</strong><br />
<strong>yanlışlar</strong><br />
21
Anadakı<br />
bioloji saat<br />
körpənin<br />
hansı gün,<br />
hansı saatda,<br />
nəyə ehtiyacı<br />
olduğunu<br />
beyinə<br />
xatırladır,<br />
gərəkli<br />
hazırlıqların<br />
edilməsini<br />
təmin edir.<br />
<strong>Adəm</strong><br />
<strong>Günəş</strong><br />
22<br />
Körpənin doğumundan sonrakı dəqiqədə ana və<br />
körpədə eyni vaxtda biometr (bioloji saniyə ölçən)<br />
işləməyə başlayır. Bu ana ilə körpənin orqanizminin birbiri<br />
ilə əlaqəsini təmin edir.<br />
Məsələn, körpənin dünyaya gəldiyi ilk gün ana<br />
orqanizmindəki biometrik saat körpənin ilk dərmanının<br />
hazırlanma vaxtının yetişdiyini siqnallarla beyinə ötürür.<br />
Ana vücudu da körpə üçün bir antibiotik hazırlayır.<br />
Ananın normal südündən bir az daha tünd konsistensiyalı<br />
bu ilk südə, “kolostrum” (ağız südü) deyilir.<br />
Kolostrum körpənin içilməli olan ilk dərmanı hökmündədir.<br />
Sadəcə ilk süddə deyil, eyni zamanda sonrakı günlərdə<br />
də ana südünün içində xəstəliklərdən qoruyan<br />
probiotiklər olur. Onlar körpənin bağırsaqlarındakı<br />
yararlı bakteriyaları artıraraq uşağın qarşılaşa biləcəyi<br />
xəstəliklərə qarşı dayanıqlığını inkişaf etdirir.<br />
Aparılan araşdırmalar ana südü ilə qidalanmayan<br />
uşaqlarda ölüm nisbətinin 4-6 dəfə daha çox olduğunu<br />
göstərir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatlarına<br />
görə isə, bütün körpələr ana südü ilə bəsləndiyi<br />
halda ildə 1,5 milyon uşaq heç bir müalicəyə<br />
ehtiyac olmadan həyatda qala bilər.<br />
Ana və körpə arasında südlə başlayan ilk əlaqənin<br />
faydaları sizə görə bununla məhduddurmu?<br />
Təbii ki, xeyr. Haqqında danışdığımız biometrik<br />
saat sayəsində ana vücudu uşağı zəngli saat kimi izləyir.<br />
Məhz buna “ana instinkti” deyilir. Analıq hissi sayəsində,<br />
ana bəzən şüurlu, bəzən də şüursuz olaraq<br />
körpənin bütün ehtiyaclarını ödəmək üçün hərəkətə<br />
keçir.<br />
Körpənin 15 günlük olarkən ehtiyac duyduğu qida<br />
ilə 1 ay sonrakı zərurətləri bir-birindən fərqlidir.<br />
Heç bir ana körpənin birinci ayında hansı faiz nisbətində<br />
dəmirə, hansı faiz nisbətində proteinə ehtiyacı<br />
olduğunu hesablaya bilməz. İlk dəfə hərəkətə keçəcək<br />
daxili orqanların aldığı qida maddələrindən zərər görməməsi<br />
üçün isə millimetrik hasablamalara, şübhəsiz,<br />
ehtiyac vardır. Beləliklə, məhz bu anda ananın vücudun-
dakı bioloji saatın necə<br />
də önəmi bir funksiyanı<br />
yerinə yetirdiyi bir daha<br />
ortaya çıxır. Çünki<br />
bioloji saat, körpənin<br />
neçə aylıq olduğunu<br />
ana beyninə ötürür; alınan<br />
siqnallarla o aya ən<br />
uyğun qidalar mikroqram<br />
həssaslığı ilə hesablayır,<br />
körpəyə çatdırılması<br />
üçün ana sinəsinə<br />
göndərilir. Ana<br />
şüurundan kənarda<br />
“səssizcə” baş verən bu hadisə qeyri-adi bir quruluşdadır.<br />
Körpənin gündəlik ehtiyaclarına görə tərkibi hər<br />
an dəyişən ana südünün bənzərinin yaradılması isə bu<br />
xüsuiyyətinə görə mümkün deyildir.<br />
Ana südü körpənin hər şeyidir<br />
Körpənin dünyaya göz açdığı ilk anlarda, xüsusilə<br />
sümük və sinir sistemi çox nazikdir. Ana bətnində ikən<br />
yumşaq və elastik sümük sisteminə sahib körpə ana<br />
vücuduna zərər vermədən 9 aylıq müddət ərzində inkişafını<br />
tamamlayır. Ancaq doğulandan sonra sümük<br />
quruluşunun sürətli şəkildə möhkəmlənməsi və sərtləşməsi<br />
lazımdır ki, xaricdən gələ biləcək zərbələrdən<br />
sümüklər zərər görməsin. Məhz bu anda ana südünün<br />
sümük sisteminə ən yüksək səviyyədə dəstək verdiyini<br />
görürük.<br />
Körpə anadan aldığı südlə yumşaq, həssas sümüklərini<br />
ən uyğun qida maddələri ilə sürətlə gücləndirir.<br />
Sadəcə sümüklərin sərtləşməsi kifayət deyil, eyni zamanda<br />
sümüklərin içindən keçən sinir sisteminin də<br />
ən yaxşı şəkildə quruluş alması gərəkdir. Elə ana südün-<br />
Uşaq<br />
tərbiyəsində<br />
doğru <strong>bilinən</strong><br />
<strong>yanlışlar</strong><br />
23
Ana,<br />
körpəsinin<br />
ehtiyaclarını<br />
qarşılayarkən<br />
körpə, özünü<br />
təhlükəsizlikdə<br />
hiss edir. Bu<br />
hiss, ana-uşaq<br />
bağlanmasının<br />
təməlini<br />
yaradır.<br />
dəki fol turşusu da onurğa içindən keçən sinir sistemini<br />
dəstəkləmək üçün mövcuddur.<br />
Bununla bərabər həzm sistemi hələ tam fəaliyyətə<br />
başlamamış körpə, protein miqdarı aşağı olan qidalar<br />
almalıdır. Protein baxımından yüksək dəyər daşıyan<br />
qidalar isə körpənin mədə və həzm sistemini artıqlaması<br />
ilə yora bilər. Ana südündə körpənin bu ehtiyacına uyğun<br />
şəkildə hazırlanmış aşağı miqdarda protein olur.<br />
Beləcə körpənin həzm sisteminin daha çox fəaliyyət<br />
göstərməsinin qarşısı alınmış olur. Sonrakı illərdə artıq<br />
kilolardan və vücudun artıq işləməsindən qaynaqlanan<br />
xəstəliklərdən də bu yolla qorunmağı təmin olunur.<br />
Zəkaya birbaşa təsir edən, sağlam beyin inkişafı<br />
üçün hər insanın ehtiyac duyduğu “Omeqa-3 yağ turşusu”<br />
ana südündə olur. Əgər belə olmasaydı, analar<br />
körpələrini bu önəmli vitamindən məhrum etməmək<br />
üçün Şimal dənizindəki somon balıqlarının dalınca düşmək<br />
məcburiyyətində qalacaqdı. Xoşbəxtlikdən ana südü<br />
vardır. Analar uşaqlarının zəkasına birbaşa təsir qabiliyyətində<br />
olan bu qida maddəsini heç bir zəhmət<br />
çəkmədən körpələrinə verə bilirlər.<br />
Ana südü xərçəngin qarşısını alır<br />
<strong>Adəm</strong><br />
<strong>Günəş</strong><br />
24<br />
Ana südü körpənin immun sistemi üçün də həyati<br />
əhəmiyyət daşıyır. Ana südündə olan, “immunoqlobilin”lə<br />
(immun sisteminin yaratdığı antitellər) körpənin<br />
immun sistemi güclənir.<br />
Bununla bərabər, ana südündən istifadə etməyən<br />
körpələrdə leykemiya (qan xərçəngi) və lenfoma xəstəlikləri<br />
ana südü ilə qidalanan körpələrdən daha çox<br />
müşahidə olunur. Həmçinin ana südü yerinə süni qida<br />
ilə bəslənən uşaqlarda lenfoma və Hodgkin (immun<br />
sistemi hücey-rələrində başlayan xərçəng) xəstəliyinə<br />
daha tez-tez rast gəlinir.
Ana südünün ağız sağlamlığı ilə<br />
bağlılığı<br />
Ana südü sadəcə tərkibi baxımından deyil, körpənin<br />
anasını əmməsi prosesində formalaşan xüsusi hallar<br />
baxımından da körpənin fiziki inkişafını dəstəkləyir.<br />
Belə ki, ana südü ilə bəslənən uşaqların diş quruluşunun<br />
ana südü əmməyənlərə nisbətən daha düzgün olduğu<br />
müəyyən olunub.<br />
Körpə anasını əmərkən damağı və diş ətləri ananın<br />
sinəsi tərəfindən bir növ masaj edilir və beləcə dişlərin<br />
ən düzgün şəkildə formalaşmasına zəmin yaranır.<br />
Digər tərəfdən əmizdirən anaların çoxunun narahat<br />
olduğu bir məsələyə də bu vasitə ilə aydınlıq gətirmək<br />
faydalı olar. Bir çox ana körpələrin əmizdirmə vaxtında<br />
sinəsini tam almamağından şikayət edir. Halbuki körpə<br />
ana sinəsinə etdiyi bu uğursuz cəhdləri sayəsində çənə<br />
və əzələ quruluşunu inkişaf etdirir.<br />
Ana sinəsindən süd əmmək mücadiləsi etməmiş<br />
uşaqların çənə quruluşu və çənə əzələlərinin zəifliyi<br />
diqqət çəkir.<br />
Əmizdirmə və uyğunlaşma prosesi<br />
Körpə ilə ana arasındakı uyğunlaşma prosesində<br />
ən önəmli ünsürlərdən biri əmizdirmə anıdır. Çünki bu<br />
əsnada psixoloji məlumat alış-verişi gerçəkləşir.<br />
Əmizdirmə prosesində ana ilə körpə arasında fərqində<br />
olmadan bir güvən körpüsü qurulur. Bir yandan<br />
güvən qurularkən, digər tərəfdən də ana ilə uşaq arasında<br />
xüsusi bir bağlılıq yaranır.<br />
Körpənin xəstələnməsi, yatması, oyanması və öz<br />
ehtiyaclarını qarşılaya bilməməsi əslində ana baxımından<br />
əziyyət deyil, böyük şansdır. Çünki ana körpənin<br />
ehtiyaclarını qarşılayarkən bir yandan da onunla də-<br />
Uşaq<br />
tərbiyəsində<br />
doğru <strong>bilinən</strong><br />
<strong>yanlışlar</strong><br />
25
<strong>Adəm</strong><br />
<strong>Günəş</strong><br />
26<br />
rin bir əlaqə qurur. Bu daha əvvəl görülməyən, hiss<br />
edilməyən xüsusi bir əlaqədir. Aparılan araşdırmalar<br />
körpənin baxımı ilə birbaşa maraqlanmayan ananın<br />
uşağı ilə arasında qopuqluq yaşandığını ortaya qoyur.<br />
Ananın uşağına qarşı həm dözümlülüyü azalır, həm də<br />
“ana” olmaqda çətinlik çəkir.<br />
Ananın uşağına psixoloji baxımdan bağlanmasında<br />
uşağın acizliyini bilib hiss etməsi böyük önəm daşıyır.<br />
Uşağın hər bir ehtiyacı ananı yoran kimi görünsə də,<br />
əslində bunlar ananı ana olmağa vadar edən çətin sınaqlardır.
Uşaq istədiyi sevgini almalıdır<br />
Hansımızın daxili dünyasına nəzər salsaq qarşımıza<br />
sevgiyə möhtac kiçik bir uşaq çıxmaz ki? Başına sığal<br />
çəkərkən təbəssüm etməyə hazır, qarşılıqsız sevgiyə<br />
dəli kimi susamış, yaşının böyüklüyünə baxmayaraq,<br />
“gəl” deyən zaman anasının isti qoynuna girməyə hazır,<br />
yaşca böyük olan kişilər, qadınlar...<br />
Yuxudakı təbəssümün səbəbini soruşsaq, hansımızın<br />
qarşısına uşaqlıq illəri çıxmaz?<br />
Kim süfrədəki yeməyini tamamlamadan fikri çöldə<br />
oynayan dostlarında qalanda, anasının “az qalıb, yeməyini<br />
bitir, sən də get oyna” dediyini eşitməmişdir? Ya<br />
da davalarımız, dəcəlliklərimiz, çılğınlıqlarımızın təməlində<br />
hansımızın sevgi ehtiyacı gizlənməz ki?<br />
Hər birimiz sevilməyə möhtacıq, amma təəssüf ki,<br />
hər birimiz sevgi istəyənə qaşlarımızı çatırıq...<br />
Məşhur psixiatr Alis Miller, “Bacarıqlı Uşağın Dramı”<br />
əsərində uşaqlıq illərində valideynlərindən yetərli<br />
sevgini ala bilməmiş insanların ömürləri boyunca o<br />
doymadıqları sevgini başqalarında axtaracağından<br />
bəhs edir. Amma bu sevgi axtarışı tamamilə boşunadır.<br />
Uşaqlıq illərində valideynlərindən doyunca sevgi almayanların<br />
qarşısına əsla duyğusal ehtiyaclarını qarşılaya<br />
biləcək biri çıxmaz. Çünki o sevgi “zaman” etibarilə<br />
xüsusidir. Qarşılıqsız olması, ehtiyac hiss edildiyində<br />
alınması səbəbilə də çox qiymətlidir...<br />
Uşaq<br />
tərbiyəsində<br />
doğru <strong>bilinən</strong><br />
<strong>yanlışlar</strong><br />
27
Uşaq istədiyi<br />
sevgini almalıdır<br />
Hansımızın daxili dünyasına nəzər salsaq qarşımıza<br />
sevgiyə möhtac kiçik bir uşaq çıxmaz ki? Başına sığal<br />
çəkərkən təbəssüm etməyə hazır, qarşılıqsız sevgiyə<br />
dəli kimi susamış, yaşının böyüklüyünə baxmayaraq,<br />
“gəl” deyən zaman anasının isti qoynuna girməyə hazır,<br />
yaşca böyük olan kişilər, qadınlar...<br />
Yuxudakı təbəssümün səbəbini soruşsaq, hansımızın<br />
qarşısına uşaqlıq illəri çıxmaz?<br />
Kim süfrədəki yeməyini tamamlamadan fikri çöldə<br />
oynayan dostlarında qalanda, anasının “az qalıb, yeməyini<br />
bitir, sən də get oyna” dediyini eşitməmişdir? Ya<br />
da davalarımız, dəcəlliklərimiz, çılğınlıqlarımızın təməlində<br />
hansımızın sevgi ehtiyacı gizlənməz ki?<br />
Hər birimiz sevilməyə möhtacıq, amma təəssüf ki,<br />
hər birimiz sevgi istəyənə qaşlarımızı çatırıq...<br />
Məşhur psixiatr Alis Miller, “Bacarıqlı Uşağın<br />
Dramı” əsərində uşaqlıq illərində valideynlərindən yetərli<br />
sevgini ala bilməmiş insanların ömürləri boyunca<br />
o doymadıqları sevgini başqalarında axtaracağından<br />
bəhs edir. Amma bu sevgi axtarışı tamamilə boşunadır.<br />
Uşaqlıq illərində valideynlərindən doyunca sevgi almayanların<br />
qarşısına əsla duyğusal ehtiyaclarını qarşılaya<br />
biləcək biri çıxmaz. Çünki o sevgi “zaman” eti-<br />
Uşaq<br />
tərbiyəsində<br />
doğru <strong>bilinən</strong><br />
<strong>yanlışlar</strong><br />
29
Change language