E82062 Nauka o języku w pigułce

W
pigułce
Liceum i technikum
Nauka
Repetytorium
o języku

W
pigułce
Liceum i technikum
Nauka
Repetytorium
o języku

Spis treści
1 Język jako system znaków ● 5
Rodzaje znaków
Akt komunikacji
Warunki skutecznej komunikacji
Współczesne zmiany modelu komunikacji językowej
2 Funkcje języka ● 13
Podstawowe funkcje języka
Odmiany funkcji komunikacyjnej
3 Działy nauki o języku ● 17
4 Fonetyka ● 18
Rodzaje głosek
Upodobnienia fonetyczne
Zasady akcentowania w języku polskim
Ślady dawnych procesów fonetycznych
5 Fleksja ● 22
Części mowy odmienne
Części mowy nieodmienne
Kategorie odmiany części mowy
6 Słowotwórstwo ● 30
Wyrazy podstawowe i pochodne
Analiza słowotwórcza
Skrótowce
Skróty
7 Składnia ● 36
Typy wypowiedzeń
Rodzaje zdań
Części zdania
Funkcje różnych konstrukcji składniowych
8 Leksykologia ● 44
Zróżnicowanie słownictwa
Sposoby wzbogacania słownictwa
Zapożyczenia we współczesnej polszczyźnie
Rodzaje słowników
9 Frazeologia ● 53
Typy związków frazeologicznych
Najważniejsze źródła frazeologizmów
3

10 Stylistyka ● 58
Odmiany polszczyzny
Style językowe
Środki stylistyczne
Odmiany stylizacji
11 Retoryka ● 74
Tworzenie wypowiedzi retorycznej
Erystyka
Perswazja a manipulacja
Reklama i jej język
12 Kultura języka ● 84
Poprawność językowa
Typy błędów językowych
Zasady pisowni polskiej
Indeks terminów i pojęć ● 90
4

1 Język jako system znaków
Rodzaje znaków
Znak – fragment rzeczywistości (przedmiot, zjawisko fizyczne, czynność lub jej wytwór), który
ma znaczenie, tzn. wskazując na coś innego niż on sam, niesie określoną informację. Znak jest
dwudzielny – składają się nań:
• element znaczący (np. ślad atramentu na papierze, gest, dźwięk);
• element znaczony (treść znaku: przedmiot, na który wskazuje; sens, który przekazuje).
Uporządkowany system znaków nazywamy kodem.
Nauka o znakach to semiotyka, a nauka o znaczeniach znaków to semantyka.
RODZAJE ZNAKÓW
ZNAKI NATURALNE
(symptomy, oznaki)
• nie są wysyłane celowo i nie mają
świadomego nadawcy
• opierają się na związkach przyczynowo-
-skutkowych lub na współwystępowaniu
zjawisk (np. charakterystyczne rysunki
na szybie świadczą o tym, że jest mróz,
gwiazdy na niebie – że jest noc, gorączka
i kaszel są oznakami przeziębienia albo
stanu zapalnego w organizmie)
• odbiorca odczytuje z nich informacje na
podstawie określonej wiedzy o świecie
ZNAKI KONWENCJONALNE
(umowne)
• opierają się na określonej umowie
(konwencji), która umożliwia nadawcy
i odbiorcy porozumienie
• są przekazywane świadomie i celowo –
mają nadawcę i odbiorcę, a więc służą
komunikowaniu się (np. znaki drogowe)
• mogą przypominać swą formą to, co
oznaczają (znaki ikoniczne), np. piktogram
wskazujący schody, lub być pozbawione
takiego związku (znaki symboliczne), np.
flaga Polski, litery
Język – system znaków konwencjonalnych i reguł ich użycia (zasad gramatyki) służący
do porozumiewania się.
Język jest najbardziej skomplikowanym, powszechnym oraz uniwersalnym systemem znaków konwencjonalnych.
Na system znaków języka składają się morfemy, wyrazy i związki wyrazowe, z których tworzy
się wypowiedzi mówione i pisane. Charakter znakowy mają również intonacja, interpunkcja, używanie
wielkich i małych liter (np. intonacją można zmienić charakter wypowiedzi z pytającego na twierdzący
bądź z neutralnego na ironiczny).
Dzięki językowi ludzie mogą mówić o wszystkim, także o sprawach odległych w czasie i przestrzeni,
a nawet o samym języku (funkcja metajęzykowa; patrz → 16).
System językowy wyróżnia to, że ma charakter otwarty – może być łatwo uzupełniany o nowe elementy.
5

Akt komunikacji
Język jest narzędziem komunikacji. Każdą sytuację, w której ludzie porozumiewają się ze sobą, można
nazwać aktem komunikacji i przedstawić za pomocą następującego schematu:
KONTAKT
łączność między nadawcą a odbiorcą
KONTEKST
rzeczywistość pozajęzykowa – określona sytuacja, w której odbywa się
akt komunikacji, nadająca mu odpowiednie znaczenie
NADAWCA
ten, kto tworzy
i przekazuje komunikat
KOMUNIKAT
przekazywana wiadomość
(w komunikacji językowej
wypowiedź)
ODBIORCA
ten, do kogo adresowany
jest komunikat i kto go
odbiera
KANAŁ
droga przekazu informacji: przekaz wzrokowy, wzrokowo-
-słuchowy, dotykowy (alfabet Braille’a), np. powietrze
przenoszące fale głosowe, papier, przewody telefoniczne
KOD
system znaków danego języka, uporządkowany według określonych reguł, które
dla odbiorcy i nadawcy mają jednakowe znaczenie, np. kod werbalny (słowny)
w odmianie mówionej i pisanej, kody niewerbalne: mowa ciała, piktogramy, cyfry
Komunikacja językowa (werbalna) – porozumiewanie się za pomocą znaków języka w mowie
lub piśmie.
Komunikacja pozajęzykowa (niewerbalna) – porozumiewanie się za pomocą mimiki,
gestykulacji, ruchu i postawy ciała; zachowania mogące uzupełniać wypowiedzi językowe
lub stanowiące samodzielny akt komunikacji.
Szum komunikacyjny to zakłócenia procesu komunikacji, które mogą dotyczyć poszczególnych
elementów aktu komunikacji.
Zakłócenia po stronie nadawcy zwykle wynikają z zaburzeń mowy, niepoprawnej artykulacji czy błędnego
akcentu, wyboru niewłaściwej formy wypowiedzi lub niedoboru bądź nadmiaru informacji. Nadmiar
informacji, który utrudnia odbiorcy wyodrębnienie treści prawdziwych i istotnych w komunikacie, to
szum informacyjny.
Zakłócenia po stronie odbiorcy wiążą się z utrudnionym przyswajaniem informacji, spowodowanym
np. zaburzeniami słuchu lub wzroku, przeżywanymi emocjami, a także uprzedzeniami lub przekonaniami,
które mogą zniekształcać odbiór komunikatu.
Zakłócenia w kanale komunikacyjnym mogą wynikać np. z hałasu lub problemów z połączeniem
telekomunikacyjnym.
6

Mowa ciała
Znaki niewerbalne, takie jak gesty, mimika, pozycja ciała, wydawane dźwięki, silnie wpływają na skuteczność
komunikacji. Bywają przekazywane nieświadomie i są wtedy świadectwem emocji przeżywanych
przez daną osobę (np. radości, zdenerwowania, gniewu). Poza tym:
• pozwalają scharakteryzować człowieka – przekazują informacje na temat jego temperamentu, pochodzenia,
wykształcenia, stosunku do innych;
• mogą przekazywać lub wzmacniać określoną informację.
Jeśli znaki niewerbalne przekazują informację sprzeczną ze znakami słownymi, mogą zaburzać
komunikację.
Odczytywanie znaków niewerbalnych może wymagać znajomości kodu kulturowego. Zwykle opiera
się jednak na intuicji – znaki tego typu są silnie związane z kontekstem.
Warunki skutecznej komunikacji
Znaczenie intencji
Aby komunikacja była udana, odbiorca musi we właściwy sposób odczytać intencję komunikatu, czyli
określić, w jakim celu został on sformułowany przez nadawcę. Odbiorca powinien nie tylko umieć, lecz
także chcieć odczytać tę intencję – skuteczność porozumienia wiąże się w niemałym stopniu z odpowiednim
nastawieniem obydwu stron. Wymaga również uwzględnienia kontekstu, np. zdanie Masz ładny dom
w zależności od sytuacji może zostać odebrane jako informacja, sposób nawiązania kontaktu, a nawet
ostrzeżenie lub groźba.
Przykładowe intencje wypowiedzi
• przekazanie informacji – np. W piątek
wyjeżdżam do Krakowa.
• pytanie – np. Czy są jeszcze wolne bilety?
• aprobata – np. To była słuszna decyzja.
• dezaprobata – np. Po co mi te graty?
• prośba – np. Czy mogłabyś mi podać
czerwony długopis?
• wyrażenie wdzięczności – np. Bardzo wam
wszystkim dziękuję.
• obietnica – np. Postaram się kupić bilety na
ten koncert.
• negacja – np. To jest wierutne kłamstwo.
• rozkaz – np. Natychmiast weź się do nauki!
• odmowa – np. Niestety, nie napiszę za ciebie
wypracowania.
• ostrzeżenie – np. Nie radzę tam wchodzić.
• prowokacja – np. I co, może mnie oddasz do
domu dziecka?
Informacja a opinia
W odbiorze komunikatów językowych duże znaczenie ma umiejętność odróżniania informacji – wypowiedzi
przedstawiających jedynie fakty – od opinii, które oprócz faktów zawierają także ich subiektywną ocenę.
Informacja
• Prawdziwość informacji może zostać
zweryfikowana.
• Celem nadawcy jest jedynie przekazanie
informacji.
• Wypowiedź zawiera słownictwo neutralne,
pozbawione ładunku emocjonalnego.
Opinia
• Prawdziwości opinii nie można zweryfikować
(ocenić w kategoriach prawdy i fałszu), ponieważ
jest to sąd o charakterze subiektywnym.
• Ma na celu wywarcie wpływu na odbiorcę.
• Wypowiedź może zawierać słownictwo
ekspresywne i wartościujące.
7

Odpowiedź unikowa – odpowiedź mająca na celu uniknięcie podania jakichś informacji. Może
nie mieć związku z zadanym pytaniem, odpowiadać na nie tylko w pewnym stopniu, zawierać atak
na pytającego lub ukryte sugestie.
PYTANIE
– Na co zostały wydane te pieniądze, panie prezydencie?
ODPOWIEDŹ WŁAŚCIWA
– Przeznaczyliśmy je na budowę nowego
kompleksu basenowego.
ODPOWIEDZI UNIKOWE
– Na pewno na coś, co wszystkim się przyda.
– Dziwię się, że pani o tym nie wie.
– Zastanawiam się, kto pani kazał zadać mi to
pytanie.
– To nie jest w tym momencie najważniejsze.
Pytanie podchwytliwe – pytanie zawierające dodatkową treść, którą rozmówca – udzielając
odpowiedzi – przy okazji potwierdza. Ma na celu m.in. sprawienie, by rozmówca powiedział
o czymś, co chciałby ukryć, np. Czy wciąż ma pan zamiar budować to zupełnie niepotrzebne centrum
handlowe? (odpowiedź twierdząca na to pytanie zawiera jednocześnie informację, że rozmówca
we wskazany sposób ocenia planowany obiekt).
Pytanie sugerujące – pytanie sformułowane w taki sposób, że podpowiada pożądaną odpowiedź.
Ma na celu narzucenie rozmówcy pewnych sugestii. Bywa przejawem manipulacji językowej, np.
Rozumiem, jak wszyscy mieszkańcy naszego miasta, że wciąż ma pan zamiar zbudować nam centrum
handlowe? (pytanie prowokuje odpowiedź twierdzącą i sugeruje, że budowa obiektu jest społecznie
akceptowana).
Współczesne zmiany modelu komunikacji językowej
Postęp techniczny i przemiany społeczne umożliwiły rozwój środków masowego przekazu: prasy, radia,
telewizji, internetu. Spowodowały także duże zmiany w tradycyjnym modelu komunikacji językowej.
• Komunikacja stała się masowa, dostępna dla wszystkich i ma zasięg globalny.
• Dominują nowe kanały przekazywania informacji (np. tradycyjne listy zostały wyparte przez komunikację
telefoniczną i internetową).
• Wykorzystanie nowych narzędzi komunikacyjnych wpływa na kształt komunikatu (np. SMS-y mogą
mieć ograniczoną liczbę znaków, a to wymusza skrótowość informacji). Oprócz kodu językowego
we współczesnej komunikacji są wykorzystywane także inne rodzaje znaków (np. piktogramy, zdjęcia,
dźwięki, filmy). Przekaz elektroniczny jest więc multimedialny. Informacje mogą być również interaktywne
– pozwalać odbiorcy na ich modyfikację i dostosowanie do własnych potrzeb.
• Tekst w sieci internetowej ma także inny układ – przyjmuje strukturę hipertekstu. Jego elementy nie są
ułożone w określonym porządku ani hierarchicznie uporządkowane. Za pomocą hiperłączy odbiorca
może się przenosić w inne miejsca w sieci i dzięki temu samodzielnie modyfikować odbieraną informację,
obudowywać ją wybranymi przez siebie kontekstami.
10

• Zanika wyraźne rozgraniczenie nadawcy i odbiorcy – ze względu na dużą szybkość komunikowania się
jedna osoba może jednocześnie pełnić obydwie te funkcje. Komunikacja ma więc charakter dialogowy
i przypomina komunikację ustną – nadawca i odbiorca wymieniają się rolami i wzajemnie na siebie
oddziałują.
• Skuteczność przesyłania informacji zależy dziś w większym stopniu od wyeliminowania szumów komunikacyjnych
(patrz → 6).
• W komunikacji internetowej trudniejsze jest rozumienie kontekstu. Nadawca i odbiorca prowadzą
komunikację zbliżoną charakterem do języka mówionego, a jednocześnie są od siebie oddaleni, nie
widzą się wzajemnie, nie mogą w komunikacji wykorzystać mowy ciała bądź odpowiedniej intonacji.
W ograniczonym stopniu poznają swoje emocje. Wysyłane komunikaty mogą więc nie zostać zrozumiane
zgodnie z intencją nadawcy, jeśli odbiorca nie zdoła odpowiednio zdekodować treści.
Wpływ nowego modelu komunikacji na język
Cechy komunikacji
Informacje są, co prawda,
przekazywane za pomocą
pisma, ale okoliczności zbliżają
komunikację do bezpośredniej
rozmowy.
Wypowiedzi są spontaniczne,
kładzie się nacisk na szybkość
przekazywania informacji.
Komunikacja ma zasięg globalny.
Użytkownik sieci ma poczucie
anonimowości.
Cechy wypowiedzi
• kolokwialność
• ekspresywność (wiele środków językowych, a także
pozajęzykowych służących wyrażaniu emocji)
• upodobnienie komunikatu do języka mówionego
(np. upraszczanie fleksji, chaotyczność, niespójność
wypowiedzi)
• częste stosowanie skrótów (np. ucinanie końcowych sylab
wyrazów lub związków wyrazowych – komp, nara)
• ubogie słownictwo
• upraszczanie składni (np. używanie wielu równoważników
zdania)
• upraszczanie zapisu – rezygnacja ze znaków diakrytycznych
(np. zapisywanie ó, ż, ę jako o, z, e)
• nieuwzględnianie zasad interpunkcji i ortografii (np. w kwestii
zapisu wielkich liter)
• nadużywanie zapożyczeń, zwłaszcza z języka angielskiego
• spłycenie treści, dominacja wzorców związanych z kulturą
masową
• brutalizacja języka (np. nadużywanie wulgaryzmów)
• wyższy poziom agresji słownej
• manipulowanie treściami
Wymienione zmiany są zwykle oceniane krytycznie i uznawane za przejaw ubożenia języka. Jednak komunikacja
internetowa ma również charakter kulturotwórczy:
• przyczynia się do powstania nowych form wypowiedzi (np. blog, czat, SMS, post), także o charakterze
literackim (np. powieść hipertekstowa, blog literacki);
• możliwości, jakie daje narzędzie komunikacji, rozwijają kreatywność odbiorców (stąd bogactwo zabaw
słownych, przekształceń graficznych itp.);
• nowe środki wyrazu odświeżają język.
11

Typy zdań podrzędnie złożonych
Typ zdania
orzecznikowe
podmiotowe
przydawkowe
dopełnieniowe
okolicznikowe
miejsca
okolicznikowe
czasu
okolicznikowe
sposobu
okolicznikowe
celu
okolicznikowe
przyczyny
okolicznikowe
przyzwolenia
okolicznikowe
warunku
okolicznikowe
stopnia / miary
Pytania
kim / czym jest?
kim / czym został?
kim / czym się stanie?
jaki jest?
kto? co?
jaki? który? czyj? czego?
z czego?
pytania przypadków zależnych:
kogo? czego? komu? czemu?
kogo? co? (z) kim? (z) czym?
(o) kim? (o) czym?
gdzie? skąd? dokąd? którędy?
kiedy? od kiedy? do kiedy? jak
długo?
jak? w jaki sposób?
po co? w jakim celu?
dlaczego? z jakiej przyczyny?
mimo co? mimo czego?
pod jakim warunkiem?
w jakim stopniu? jak bardzo?
Przykłady
(podkreślone zdania podrzędne)
Jaki jest poranek, taki będzie wieczór.
Pierścionek był taki, jaki sobie wybrała.
Był tym, kim zawsze chciał zostać.
Kto pyta, nie błądzi.
Co ma wisieć, nie utonie.
Zdaje się, że przyszedł.
Kupiłam książkę, której szukałeś.
Najbardziej szanujemy ludzi, którzy są wierni
swoim zasadom.
Dom, w którym zamieszkali, miał kilka wieków.
Sam nie wiesz, czego szukasz.
Pamiętajmy, że oni nie mogli dzisiaj być z nami.
Wyjechał tam, gdzie jeszcze nie był.
Gdzie drwa rąbią, wióry lecą.
Kiedy się zakochał, postanowił się zmienić.
Zegarek będzie działał, dopóki nie wyczerpie się
bateria.
Wyglądał tak, jakby stracił całą nadzieję.
Pisz tak, żeby notatkę można było odczytać.
Żołnierze robili wszystko, aby ocalić Warszawę.
Usiadł, żeby odpocząć.
Zachorował, bo nie nosił czapki.
Ponieważ był chory, nie mógł napisać
sprawdzianu.
Mimo że się bał, nigdy się nie poddał.
Poszliśmy na spacer, chociaż od rana padało.
Jeśli dostanę szóstkę, wygram zakład.
Udałoby mu się, gdyby się nauczył.
Tyle wiemy o sobie, ile nas sprawdzono.
PRZYKŁADOWE WYKRESY ZDANIA PODRZĘDNIE ZŁOŻONEGO
Zdaje się, że przyszedł. Kto pyta, nie błądzi. Krowa, która dużo ryczy, mało mleka daje.
1
2
1a
1b
2
1
2
38

Typy zdań współrzędnie złożonych
Typ zdania
Schemat
Przykładowe
spójniki
Przykłady
łączne 1 2
i, oraz, a Jutro wyjdę na spacer i będę czytał
książkę.
Rano wstał, a potem wypił kawę.
wynikowe 1 2
przeciwstawne 1 2
rozłączne 1 2
synonimiczne 1 2
więc, zatem, toteż,
przeto, dlatego
a, ale, lecz,
wszakże,
przeciwnie,
natomiast,
tymczasem, jednak,
zaś
albo, lub, czy, bądź
czyli, to znaczy,
to jest, mianowicie
Od wczoraj pada śnieg
z deszczem, więc na drogach jest
niebezpiecznie.
Nauczyłam się bardzo dużo na
wykładach, toteż nie obawiam się
egzaminu.
Rano padał deszcz, ale drogi są już
suche.
Asia lubi lody, natomiast Janek woli
gofry.
Jutro pójdę do kina albo będę czytał
książkę.
Pojedziemy na wakacje nad morze
lub wybierzemy się w góry.
Ania jest córką siostry mojej mamy,
czyli jest moją siostrą cioteczną.
Zdania wielokrotnie złożone mogą stanowić kombinację zdań współrzędnie i podrzędnie złożonych.
Równoważniki zdań zaznacza się na wykresie linią falistą.
Przykład:
W pracy spędzamy wiele godzin, warto więc pamiętać, że życie jest łatwiejsze, jeśli się robi to, co się lubi.
1 2
Interpunkcja w zdaniach złożonych
Zawsze oddzielamy przecinkiem:
• zdania składowe w zdaniach podrzędnie złożonych (np. Mimo że padało, poszedł na spacer);
• imiesłowowe równoważniki zdania (np. Idąc ulicą, przyglądał się ludziom);
• zdania składowe w zdaniach współrzędnie złożonych wynikowych, przeciwstawnych oraz połączonych
bezspójnikowo (np. Nie podobała mu się ta książka, więc odłożył ją na półkę);
• zdania składowe w zdaniach łącznych i rozłącznych, jeśli występujące w nich spójniki powtarzają się
w tej samej funkcji składniowej (np. Albo zda na studia, albo pójdzie do pracy);
• elementy wtrącone (np. W tym tygodniu, jak sądzę, skończymy pracę).
3
4
5
39

Inne zapożyczenia
Typ
bohemizmy (z języka czeskiego)
italianizmy (z języka włoskiego)
hungaryzmy (z języka węgierskiego)
wyrazy z języka holenderskiego
turcyzmy (z języka tureckiego)
arabizmy (z języka arabskiego)
japonizmy (z języka japońskiego)
Przykłady
• memoriał, pawlacz, robot, spolegliwy, styk
• autocasco, biennale, brokuł, fontanna, graffiti,
impresario, mafia, loggia, paparazzo, pizza,
spaghetti
• baca, gazda, hejnał, juhas, szałas
• bojer, apartheid
• atłas, chałwa, dywan, haracz, kawa, kobierzec,
torba
• admirał, alchemia, algebra, algorytm, alkohol,
arsenał, cyfra, henna, kuskus, lutnia, meczet,
muzułmanin, sułtan, szejk, szyfr, zenit, zero
• aikido, bonsai, dżiu-dżitsu, dżudo, harakiri,
ikebana, karaoke, karate, origami, sushi
Internacjonalizmy
Wyrazy występujące w wielu językach w tym samym znaczeniu i tej samej lub podobnej formie.
Różnice w wymowie lub zapisie wynikają z potrzeby dostosowania wyrazu do systemu danego
języka.
pol. demokracja
pol. gramatyka
ang. democracy
ang. grammar
fr. la démocratie
fr. la grammaire
niem. die Demokratie
niem. die Grammatik
ros. демократия
ros. грамматика
węg. demokrácia
wł. grammatica
wł. democrazia
hiszp. gramática
hiszp. democracia
czes. gramatika
Internacjonalizmy pochodzą przede wszystkim z terminologii naukowo-technicznej oraz słownictwa
dotyczącego polityki, kultury popularnej, sportu, mody itd.
Przykłady: analiza, kakao, komputer, leasing, kultura, media, medycyna, metr, perfumy, polityka,
radio, religia, republika, socjalizm, struktura, syndrom, tabloid, telewizja, tenis, totalitaryzm.
Zapożyczanie słów jest przejawem naturalnego rozwoju języka i świadectwem przemian kulturowych.
Zjawisko to budzi jednak również obawy:
• wyrazy pochodzące z języków obcych mogą wypierać słownictwo rodzime i prowadzić do jego ubożenia;
• nadużywanie zapożyczeń bywa przejawem mody językowej (patrz → 89);
• użytkownicy języka niekiedy nie znają znaczeń zapożyczonych słów, co skutkuje popełnianiem błędów
językowych;
• nadużywanie zapożyczeń może obniżać jakość komunikacji (wypowiedzi mogą stawać się mało przejrzyste,
a niekiedy nawet niezrozumiałe).
50

Wydarzenia inicjujące zapożyczenia w dziejach języka polskiego
Wiek
Wydarzenie
Języki
źródłowe
Przykłady
IX–XV
• chrzest Polski (966 r.)
• popularność łaciny
• stosunki dyplomatyczne
z Czechami
• wojny z Niemcami
• rozwój kontaktów
handlowych
• osadnictwo na prawie
niemieckim
łaciński
niemiecki
czeski
grecki
arabski
turecki
włoski
węgierski
• cesarz (język łaciński)
• ksiądz, król (dialekty germańskie)
• pop (z greki przez język niemiecki)
• chleb, deska, kocioł, kupić, lekarz, miecz,
misa, ocet, osioł, pieniądz, pług, szkło,
trąba, wino, murarz, czynsz, hołd, gmina,
sołtys, wójt, burmistrz, rynek, bruk, żołnierz,
rycerz, rada, plac, ratusz, warsztat (język
łaciński lub język grecki za pośrednictwem
języków niemieckiego i czeskiego)
• atłas, adamaszek (język arabski)
• bachmat (język turecki)
• zmiana fonetycznej postaci wyrazów
polskich pod wpływem języka czeskiego, np.
wiesiele – wesele, sierce – serce, obywaciel –
obywatel, Włodzisław – Władysław
XVI–XVIII
• duże znaczenie języka
łacińskiego w edukacji,
dyplomacji, Kościele,
administracji
• fascynacja kulturą
renesansu, kontakty
dyplomatyczne
z Włochami (Bona
Sforza żoną Zygmunta
Starego)
• kontakty polityczne
z Węgrami (w latach
1576–1586 Stefan
Batory królem Polski)
• unia z Litwą
• najazdy turecko-
-tatarskie na Polskę
• wpływy kultury
francuskiej, małżeństwo
Jana III Sobieskiego
z Marią Kazimierą
de la Grange d’Arquien
łaciński
włoski
węgierski
ruski
turecki
języki
tatarskie
francuski
• akademia, aparat, akt, deklaracja, dialog,
edukacja, kolumna, korona, okazja, recepta
(język łaciński)
• tulipan, tort, bransoleta, karoca, fraszka,
willa, altana, sopran, tenor, szparagi,
kalafior, kalarepa, kapusta, sałata
(język włoski)
• czekan, dobosz, giermek, hajduk, katana,
kontusz, orszak (język węgierski)
• bohater, chłystek, chwat, harmider, hołota,
serdak, zbroja, kniaź, czereśnia, czeremcha,
hultaj (język ruski)
• basza, buława, kobza, kajdany, orda,
tapczan, ułan, całun, jasyr, bohater, gniady,
kary, rumak (język turecki, języki tatarskie)
• awangarda, batalia, batalion, dama,
fryzjer, szarża, afisz, aleja, ambaras,
awantura, bagatela, balkon, buduar, fotel
(język francuski)
XIX–XX
• rozwój cywilizacyjny
• rozwój mediów
• zabory
• zsyłki na Syberię
• I i II wojna światowa
angielski
niemiecki
rosyjski
• boks, mecz, sport, brydż, slalom, żegluga,
komunikacja, skuter, skwer, telefon, biznes,
drink, dżinsy, fast food, grill, hamburger,
hot dog, klipsy, koktajl, komputer, kontener,
krakers, quiz, relaks (język angielski)
• kibitka, sołdat, turma, zsyłka, gułag, łagier,
kolektyw, kołchoz, kosmodrom, sputnik
(język rosyjski)
• esesman, oflag, kapo, gestapo
(język niemiecki)
51

11 Retoryka
Tworzenie wypowiedzi retorycznej
Retoryka (gr. rhetorike od rhetor – ‘mówca’) – sztuka sprawnego, skutecznego i pięknego
wypowiadania się oraz przekonywania do swoich racji, a także nauka o sposobach, które do tego
prowadzą.
W praktyce oratorskiej (łac. orare – ‘mówić, rozprawiać’) mówca stara się wpłynąć zarówno na rozum, wolę,
jak i na uczucia odbiorców, co oddaje łacińska maksyma – Docere, delectare, movere (Uczyć, zachwycać,
wzruszać). Maksyma ta wskazuje na trzy cele retoryki:
• cel dydaktyczny – związany z intelektem odbiorcy; mówca przedstawia problem (formułuje tezę)
i proponuje rozwiązanie, którego słuszność udowadnia za pomocą różnorodnych argumentów lub
kontrargumentów;
• cel perswazyjny (łac. persuasio – ‘przekonanie, wiara’) – wiąże się z wolą odbiorcy; mówca stara się skłonić
słuchaczy do przyjęcia określonego przez siebie sposobu działania, myślenia czy oceniania i w tym celu
wykorzystuje zarówno konkretne argumenty, jak i środki językowe oraz mowę ciała;
• cel estetyczny – związany z oddziaływaniem wypowiedzi na uczucia odbiorcy i jego wrażliwość
estetyczną.
Zasady, które należy zachować, układając i wygłaszając mowę, to:
• stosowność (łac. decorum) – polegająca na celowości i funkcjonalności doboru środków językowych
w wypowiedzi (dostosowaniu języka do odbiorcy, celu, rodzaju i przedmiotu mowy);
• poprawność językowa (brzmieniowa, gramatyczna, znaczeniowa, stylistyczna);
• jasność wypowiedzi (wyraźność, przejrzystość, precyzja wysłowienia);
• ozdobność (estetyczna wartość wypowiedzi).
Właściwe przygotowanie mówcy obejmuje kilka etapów, do których należą:
• inventio – ustalenie tematu mowy, zebranie materiału;
• dispositio – skomponowanie wypowiedzi;
• elocutio – nadanie wypowiedzi odpowiedniej formy stylistycznej;
• memoria – zapamiętanie mowy;
• actio – wygłoszenie mowy.
Główny typ wypowiedzi retorycznej – mowa (przemówienie) – może mieć różny charakter w zależności
od przewidywanego adresata, tematu, celu wypowiedzi i okoliczności jej wygłaszania. Wyróżnia się m.in.
mowy sądowe (oskarżycielskie i obronne), doradcze (namawiające lub odradzające), okolicznościowe
(np. naganne lub pochwalne – laudacje).
74

Dowodzenie w tekście retorycznym
Teza – jednoznaczne stwierdzenie, które udowadnia się lub podważa w wypowiedzi.
Hipoteza – przypuszczenie, którego prawdziwość się bada; w rezultacie rozważań hipoteza może
zostać potwierdzona lub odrzucona.
Argument – dowód (opinia, wniosek lub fakt) służący potwierdzeniu lub obaleniu jakiegoś sądu.
Kontrargument – argument mający na celu podważenie innego argumentu.
Przykład – fakt, który pozwala udowodnić prawdziwość jakiegoś argumentu. W przypadku
argumentów rzeczowych przykład staje się argumentem.
Typy argumentów
Argumenty logiczne
Argumenty rzeczowe
Argumenty emocjonalne
Oparte na przesłankach, czyli prawdziwych i istotnych informacjach,
z których wyciąga się wniosek stanowiący uogólnienie. Konstrukcja
argumentu opiera się na logicznym wywodzie, w którym dominują
wypowiedzenia złożone, podkreślające relację: przyczyna – skutek.
Argumentacja zbudowana w ten sposób jest rzetelna i skuteczna.
Przykład:
Plac zabaw, który władze gminy chcą zlikwidować, jest jedynym
miejscem zabaw wszystkich dzieci z Szaniaw. Usunięcie go może
przyczynić się do powstania zagrożeń związanych z zabawą
w niebezpiecznych i niestrzeżonych punktach. Pozostawienie placu
zabaw w Szaniawach jest konieczne.
Konkretne fakty, dane liczbowe, cytaty z dzieł literackich, wypowiedzi
autorytetów, publikacji naukowych lub dokumentów historycznych. W tej
funkcji często wykorzystuje się rzeczywiste i prawdziwe przykłady, które
odbiorca ma uznać za dowód potwierdzający słuszność postawionej
tezy. Można również odwołać się do wspólnej wiedzy lub doświadczenia.
Argumentacja rzeczowa jest skuteczna i trudna do obalenia.
Przykład:
Badania prowadzone przez Bibliotekę Narodową wykazały, że w 2017 r.
62% Polaków nie przeczytało żadnej książki. Wsparcie naszej akcji
będzie szansą na poprawę stanu czytelnictwa. I ty dołącz się do zbiórki.
Odwołujące się do pozytywnych lub negatywnych uczuć odbiorcy,
jego ambicji lub wiary w celu wywołania określonych emocji, np. lęku,
litości, oburzenia, życzliwości lub wzruszenia, a przez to – uzyskania
jego przychylności i sympatii. W argumentacji emocjonalnej istotne jest
słownictwo wartościujące o pozytywnym lub negatywnym zabarwieniu.
To najsłabszy sposób argumentowania, który nie powinien pojawiać się
w oficjalnej komunikacji.
Przykład:
Jeśli plac zabaw w naszej miejscowości zostanie zlikwidowany, dzieci
będą smutne, a mamy nie będą mogły cieszyć się z tego, że dzieci są
szczęśliwe, uśmiechnięte i radosne.
75

Perswazja a manipulacja
Perswazja językowa – takie ukształtowanie wypowiedzi, którego celem jest świadome wpływanie
na zmianę poglądów, przekonań, postaw odbiorców.
Ze względu na cele perswazji wyróżniamy:
• perswazję przekonującą, która ma dowieść słuszności lub prawdziwości czegoś;
• perswazję nakłaniającą (propagandę), służącą pozyskaniu jak największej liczby zwolenników dla
danej idei czy doktryny;
• perswazję pobudzającą (agitację), której celem jest zjednanie odbiorcy dla jakiejś sprawy bądź jakiegoś
poglądu.
Środki językowe służące perswazji są bardzo różnorodne i obejmują elementy z wszystkich poziomów
języka.
80
Manipulacja językowa – kształtowanie wypowiedzi przez nadawcę służące przekonaniu odbiorcy
do określonych zachowań lub poglądów za pomocą nieuczciwych (nieetycznych) metod.
Metody te są skuteczne, gdy nie zostają zauważone przez odbiorcę – działanie perswazyjne wykorzystuje
nieświadomość adresata i jest skierowane przeciw niemu. Efekty zastosowania manipulacji mogą być
niekorzystne dla odbiorcy, ale są pożądane z punktu widzenia nadawcy. Manipulację stosuje się w wypowiedziach
o tematyce politycznej i społecznej, tekstach reklamowych, kontaktach towarzyskich itp.
Zabiegi służące manipulacji to m.in.:
• przedstawianie faktów w sposób tendencyjny, tak aby pasowały do tezy wygłaszanego komunikatu
i jednocześnie pomijały informacje niewygodne dla nadawcy;
• schlebianie odbiorcy – komplementowanie, obsypywanie odbiorcy często przesadnymi pochwałami;
• nadużywanie formy 1. osoby liczby mnogiej, dzięki czemu odbiorca automatycznie zostaje zaliczony
do grupy, z którą identyfikuje się nadawca;
• wartościowanie, czyli wyrażanie swojej oceny przez np.:
− używanie wyrazów wartościujących pozytywnie (piękny, dobry, szczęście, miłość) lub negatywnie (zły,
ohydny, szatan, nienawiść);
− stosowanie formantów słowotwórczych wywołujących skojarzenia negatywne (np. staruch, wykształciuch,
cwaniara) lub pozytywne (dzieciątko, kaczątko);
• odwoływanie się do wiedzy ogólnej, pozornie oczywistej, dzięki stosowaniu sformułowań typu: jak
powszechnie wiadomo...; wszyscy wiedzą, że...;
• przedstawianie faktów w taki sposób, aby stworzyć wrażenie, że informacja została przekazana przez
inne osoby, np. jak ludzie mówią..., ponoć..., jak się słyszy...;
• pobudzanie wyobraźni i angażowanie emocji odbiorcy przez sugestywne opisywanie zaistniałych
zdarzeń, np. wyobraź sobie..., przywołaj sobie obraz...;
• rytualizacja języka – podkreślanie, że coś dzieje się rutynowo; służą temu stałe połączenia pewnych
słów utrwalające w umyśle odbiorcy określoną treść;
• magiczne (kreatywne) używanie języka – wypowiadanie formuł rzekomo powołujących do życia
pożądaną rzeczywistość (zaklęcia ludowe, przyrzeczenia, przekleństwa);

• stosowanie presupozycji, czyli zdań, w których myśl nie została wyrażona bezpośrednio przez nadawcę,
ale jest zakodowana jako dodatkowe (choć nie mniej ważne) znaczenie, np. zdanie Oficjalne źródła
podają... sugeruje, że poza oficjalnymi istnieją także nieoficjalne źródła, w pytaniu Wolisz wyjechać w góry
czy nad morze? jest zawarte założenie, że odbiorca chce gdzieś wyjechać, pytanie Kiedy przestał pan pić?
zakłada, że odbiorca miał problem z alkoholem.
Reklama i jej język
Reklama (łac. reclamo – ‘wołać’) – komunikat, który ma na celu informowanie o towarach i usługach,
zachęcanie do ich zakupu, nakłanianie do przyjęcia określonych poglądów lub postaw.
Realizację celów reklamy umożliwia m.in. specyficzny język komunikatów reklamowych, w którym można
wskazać właściwości i elementy pełniące funkcję perswazyjną (patrz → 14). W zależności od rodzaju
reklamy i sposobu, w jaki jest ona przekazywana (np. za pośrednictwem telewizji, radia, prasy, plakatów
lub billboardów), istotne są różne elementy tego przekazu (np. dźwięk lub obraz), ale język pełni często
zasadniczą funkcję.
Właściwości języka reklamy
fonetyczne
Środki
rytm i rymy
wykrzyknienia
Przykłady
• Pasta Kiwi – but ożywi
• Ubranie to wyzwanie
• Bez fusów, bez minusów!
• Uwaga! Zadzwoń!
• Wybierz to, co najlepsze!
zdrobnienia i zgrubienia • mleczko • mydełko
słowotwórcze
neologizmy (nie zawsze zgodne
z zasadami tworzenia wyrazów
w języku polskim)
stopień wyższy i najwyższy
przymiotników i przysłówków
barbaryzmy, czyli słowa obcego
pochodzenia, czasem niedostosowane
brzmieniowo do rodzimego systemu
językowego i trudne do wymówienia
• arieletki
• biogranulki
• czteropak
• Dobre pomysły, lepszy smak!
• Jesteśmy najlepsi
• Więcej niż lody
• Stań się jeszcze bardziej mobilny
• the freshmaker
• perfectly you
• wash & go
leksykalne
wyrazy pochodzące z języka
naukowego
• system
• dowód
• eksperyment
kolokwializmy
• totalnie odpadłem
• zakręcony
• Twoja nowa bryka po wypadku
81

Powtarzaj swoją wiedzę
z kartami pracy!
• Materiał z zakresu kształcenia językowego, dodatkowe fragmenty tekstów
nieliterackich oraz karta pracy dla zakresu rozszerzonego do każdej epoki.
• Przygotowanie do egzaminu maturalnego z języka polskiego zarówno
w zakresie podstawowym, jak i rozszerzonym już od 1 klasy!
dostępne
od lipca
2019 r.
KARTY PRACY
JĘZYK POLSKI
KARTY PRACY
JĘZYK POLSKI
dostępne
od 2020 r.
LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY
LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY
1
2
dostępne
od 2021 r.
KARTY PRACY
JĘZYK POLSKI
KARTY PRACY
JĘZYK POLSKI
dostępne
od 2022 r.
LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY
LICEUM I TECHNIKUM ● ZAKRES PODSTAWOWY I ROZSZERZONY
3
4
Zamawiaj publikacje w sklepie internetowym WSiP!
sklep.wsip.pl
wsip.pl
sklep.wsip.pl
infolinia: 801 220 555
www.profilingua.pl