POST SCRIPTUM - LIPIEC 2019

wywiad z Joanną Morea 

Cristopher Stone 

debiut poetycki 

Tektografia 

nowa technika graficzna

iadając do napisania wstępniaka (bo tym mnie, nie wiedzieć czemu, obarczono) do 

Spierwszego numeru Post Scriptum, od razu wiedziałem, że nie będzie lekko. Jest tu tyle 

świetnego materiału, że nie sposób wymienić kilku jedynie zachęcających artykułów, jak 

to jest przyjęte. Tu trzeba by wymienić wszystko: doskonały, mądry felieton Katrzyny Saniewskiej, 

piękne fotografie Sylwii Łakomej, spotkanie z Krzysztofem Bochusem czy Joanną Morea. A przecież 

nie wspomniałem jeszcze o niepublikowanej dotąd poezji Christophera Stone’a, o wierszach Renaty 

Cygan, o książkowej recenzji Roberta Knapika. Nie da się wymienić kogoś i nie wymienić kogoś 

innego, więc zapomnijcie o tym, co napisałem powyżej. Nikogo nie wymieniam. Po prostu zapraszam 

do lektury! 

Będziemy wdzięczni Wam za wszelkie uwagi i sugestie dotyczące magazynu. To dla Was go 

tworzymy i przetrwa tylko z Waszą pomocą. Dziękujemy, że z nami jesteście. 

Jarosław Prusiński 

w imieniu grona redakcyjnego PS 

PROZA I PUBLICYSTYKA 

O wydawaniu książek - poradnik dla pisarzy. str. 1 

Angelot. Opowiadanie str. 5 

Joanna Morea - wywiad str. 7 

Krzysztof Bochus - wywiad str. 10 

Nie całkiem słodkie błoto. str. 14 

POEZJA 

Christopher Stone str. 17 

Renata Cygan str. 20 

Festiwale, zloty, spotkania poetyckie i co z nich wynika. str. 21 

SZTUKI WIZUALNE 

Tektografia - Grzegorz Stefan Madej. str. 24 

Człowiek myślący - pomiędzy naturą a kulturą. str. 29 

FOTO - Grafia. Sylwia Łakoma str. 36 

MUZYKA 

Płyty, które kocham. str. 41 

Zespół redakcyjny: Jarosław Prusiński, Agnieszka Biardzka, Iwona Niezgoda, Renata Cygan, Robert Knapik, Artur Sienkiewicz. 

Informatyk: Robert Kral 

Okładka: Angelika Cieśniarska 

strona internetowa: www.magazynps.com 

e-mail: pscriptum69@gmail.com

zdj. z portalu pixabay.com.pl 

O WYDAWANIU KSIĄŻEK 

PORADNIK DLA PISARZY 

Jak wydać i wypromować książkę? 

Wiele osób zadaje mi to samo pytanie. Pomyślałem, że spiszę te wszystkie informacje, 

żeby mogli to sobie przeczytać wszyscy zainteresowani. 

Część 1 - Początek 

No, więc udało się! Napisaliście książkę i tulicie teraz do 

piersi laptopa, głaszcząc go i powtarzając z czułością: 

„mój ci on”, a szczęśliwy laptopek mruczy do Was procesorem. 

O szalona rozkoszy! Błogości nieokiełznana! Napisaliście 

książkę! Teraz się będzie działo. Polonistka z podstawówki 

zrozumie w końcu z kim miała do czynienia. Za te pały, które 

Wam stawiała z wypracowań, teraz spali się ze wstydu! 

Natychmiast wysyłacie książkę do znajomych, którzy nie chcąc 

Was wkurzać potwierdzają, że to bezsprzecznie arcydzieło. 

A więc jednak! Nie myliliście się! Trzymacie w rękach klucz do 

Arkadii, do Edenu i zaraz wszystkie bogactwa tego świata będą 

należały do Was. Otworzą się dla Was bramy raju. Sezamie 

otwórz się! 

Co powinniście teraz zrobić? Przygotować streszczenie, fragment 

w .pdf, opis siebie i swoich dokonań pisarskich (klasówki 

w podstawówce się nie liczą, nawet te na szóstkę), napisać 

jaka jest grupa docelowa odbiorców (najlepiej napisać, że cała 

populacja planety Ziemia) i w jakim stylu jest książka (głupie, 

ale tego wymagają wydawcy – piszcie więc: „w stylu Greya, 

tylko lepsze”). Jak już to wszystko macie zebrane do kupy, 

to hajda – wysyłacie cały pakiet do wydawców. I czekacie na 

wszystkie te lukratywne propozycje, które mają do Was spłynąć, 

nie wyłączając telefonów od reżyserów i producentów 

z Hollywood, którzy z niecierpliwością czekali na Waszą książkę, 

żeby mogli ją sfilmować. 

I tak czekacie i czekacie… i czekacie. Dalej czekacie… 

I ciągle nic nie przychodzi. Czasem przyjdzie jakaś miła odmowa. 

Najczęściej piszą: „uznaliśmy Pana (Pani) książkę 

1

za bardzo (wybitnie) wartościową, niestety jej treść koliduje 

z naszymi planami wydawniczymi”. Do mnie, z jednego z największych 

wydawnictw, właśnie taka przyszła, więc wzruszony 

tym, że tak uprzejmie mi odmawiają, napisałem, że nie szkodzi, 

ale dziękuję za zainteresowanie moją książką. W odpowiedzi dostałem: 

„dziękujemy za wysłaną książkę, odezwiemy się w ciągu 

9 miesięcy”. Postanowiłem zaryzykować i wysłałem kolejnego 

maila: „Chciałem się dowiedzieć, jaka jest teraz pogoda w Chinach”. 

Odpowiedź: „dziękujemy za wysłaną książkę, odezwiemy 

się w ciągu 9 miesięcy”. „Pomidor” - „dziękujemy za wysłaną 

książkę, odezwiemy się w ciągu 9 miesięcy”. I to by było na 

tyle, jeśli chodzi o marzenia, że ktoś w ogóle to przeczyta. Ale 

nie martwcie się, wciąż macie wiele możliwości wydania swojej 

książki: 

Wysłaliście książkę do wszystkich dużych wydawnictw, potem 

do tych średnich i małych, na koniec nawet do sąsiada-emeryta, 

który w stanie wojennym, w piwnicy, drukował ulotki na powielaczu. 

Nic z tego. Już wiecie, że nikt Was nie wyda. 

W zależności od tego jaki macie charakter sądzicie, że: 

• wszyscy dookoła to idioci i się nie znają 

• popadacie w depresję i zaczynacie podejrzewać, 

że jednak napisaliście gniota 

Nie martwcie się! Dalej będzie już tylko lepiej. Właśnie wykosiliście 

dwie trzecie konkurencji, która w tym momencie się poddała. 

Ale Wy nie rezygnujcie, bo: 

• wszyscy dookoła to idioci i się nie znają lub 

• napisaliście gniota 

W przypadku drugim jesteście bliżej sukcesu niż w pierwszym, 

bo najlepiej sprzedają się właśnie gnioty, czyli Wasza książka 

ma potencjał sprzedażowy! Teraz tylko trzeba jakoś zaistnieć. 

Sposób na znajomości 

Z 

rozrzewnieniem oglądam czasem w telewizji wynurzenia 

dzieci celebrytów, którzy narzekają, że znane nazwisko 

tylko im przeszkadza w karierze, bo wszyscy ich porównują 

do rodziców. Większość z nich ma taki talent medialny, że 

nawet na kasę do spożywczaka by ich nie zatrudnili, co najwyżej 

na magazyn do rozładowywania towaru. A tutaj brylują po telewizjach 

i narzekają, że im tatuś w karierze przeszkadza. Oczywiście 

są wyjątki, gdy dzieci dziedziczą talent po rodzicach, ale to 

tylko potwierdza regułę. Jeśli macie znanych rodziców, to reszta 

załatwi się sama. Cokolwiek wypocicie, trafi na listy bestsellerów. 

Gorzej, jeśli nie macie w rodzinie nikogo, kto Was ustawi w 

światku literackim. W tym przypadku znajomości należy zdobyć: 

• w sposób opisany w poprzednim rozdziale 

• zatrudnić się w dużej gazecie lub telewizji 

• ożenić się (wyjść za mąż) z odpowiednią osobą 

Okładki poczytnych magazynów pełne są zdjęć osób, które 

wspięły się na szczyty popularności za pomocą jednej z tych metod. 

Szczególnie skuteczny okazuje się być sposób (b), bo nie 

tylko bez trudu znajdziecie wydawnictwo, które Was wyda, ale 

dodatkowo dostaniecie reklamę wartą miliony w pakiecie i to całkowicie 

gratis. Potem będziecie mogli się do rozpuku naśmiewać 

z aspirujących pisarzy, że są kretynami i nie odnoszą sukcesu 

wyłącznie z powodu własnej indolencji. Możecie też zacząć mówić 

o sobie w trzeciej osobie. Pokażecie wszystkim, że jesteście 

tak bardzo godni szacunku, że nawet sami do siebie mówicie per 

„pan”. Za to „tykajcie” wszystkich innych, choćby mieli nawet 60 

lat. To teraz jest na topie w świecie celebrytów. 

Niestety skoro czytacie ten tekst, to najpewniej znajomości nie 

macie, dlatego teraz opiszę jak samemu wydać książkę metodą 

self-publishingu. 

Self-Publishing 

Sposób na seks 

Ta metoda sprawdza się najlepiej pod każdą szerokością 

geograficzną. Nie wymienię nazwisk pisarzy płci obojga, 

którzy w ten sposób zaistnieli, bo nie chcę się ciągać po 

sądach. A wiadomo, że znajomi autorzy, którzy mi o tym mówili 

wyprą się nie tylko tego, że o czymś takim wspomnieli, ale nawet 

tego, że w ogóle mnie znają. 

Jeśli zdecydujecie się na taką formę, należy jedynie odpowiednio 

wybrać cel. Bezsensowne puszczanie się na prawo i lewo 

sprawy nie załatwi, bo pewnie zdobędziecie jakąś popularność 

w dzielnicy, ale nie taką, o jaką Wam chodziło. Dobry byłby polityk 

(nawet lokalny), żeby załatwić Wam mecenat (nie mylić 

z patronatem), właściciel dużego wydawnictwa lub inna wpływowa 

osoba ze środowiska. Od biedy może być pisarz bardziej 

znany od Was, który ma już przetarte ścieżki. Sam chętnie zaoferowałbym 

się młodym, początkującym pisarkom, ale uczciwie 

wyjaśnię, że niczego to w ich karierze pisarskiej nie zmieni, poza 

traumą, która pozostałaby im na całe życie. 

Niestety ten sposób działa wyłącznie w przypadku, gdy jesteście 

piękni i młodzi. W moim przypadku metoda na seks nie miała 

szans na powodzenie. Co stwierdzam z ubolewaniem. 

W kolejnej części opiszę sposób na znajomości. 

Jeśli macie erotyczny powab kloca drewna (jak autor piszący 

te słowa) i nikt Was nie chciał, nikogo wpływowego nie znacie, 

to też się nie przejmujcie. Możecie książkę wydać sami! 

Na początek zła wiadomość. To, co macie w komputerze to jeszcze 

nie książka. To zaledwie surowy tekst, nad którym teraz trzeba 

popracować. 

• Korekta i redakcja – bez tego nie warto wypuszczać 

Waszego dzieła poza krąg znajomych. Prawdopodobnie roi się 

w nim od byków, a zdania są finezyjne jakby wyszły spod ręki 

tego samego drwala, który wyciosał Waszą twarz. Zabieg jest 

bolesny i kosztowny, ale nie bardziej niż kolejna porcja botoksu, 

którą wstrzykujecie sobie w wargi, żeby wyglądać bardziej światowo. 

Takie jest, niestety, życie gwiazdy. 

• Czcionki – niektórzy się zdziwią, ale większość czcionek 

nie jest na wolnej licencji i nie możecie ich użyć do swojej 

książki, chociaż macie legalnego Worda, czy inny edytor tekstu. 

Musicie użyć czcionki darmowej lub wykupić licencję. Darmowe 

czcionki to np.: Georgia lub Deja-Vu. 

• Okładka – jeśli nie macie żadnego talentu graficznego, 

to możecie po prostu zrobić białe litery na czarnym tle (jak np. 

cały cykl książek Stanisława Lema) albo zlecić wykonanie okładki 

grafikowi. W tym drugim przypadku zapłacicie co najmniej 

pięć stów i zapewne będziecie wymieniać z nim coraz bardziej 

obraźliwe maile, bo grafik będzie miał swoją własną koncepcję 

i wy mu będziecie tylko przeszkadzać w pracy. Okładkę wykona 

miesiąc później niż się umawialiście i dostaniecie białe litery 

2

na czarnym tle. No, ale wykonane przez profesjonalnego grafika, 

a to się liczy. 

• Skład, łamanie tekstu, konwersja – to są słowa, które 

z pewnością nic wam nie mówią. Najlepiej więc się tym nie przejmować 

i nic takiego nie robić. Bo po co? 

Po tych wszystkich zabiegach macie w końcu wymarzoną książkę 

w rękach (właściwie e-booka w komputerze). Teraz wystarczy 

umieścić ją na kilku portalach przeznaczonych dla self-publisherów 

i czekać na pieniądze. Ale nie róbcie zbyt dużych planów na 

wydanie pieniędzy, które zarobicie, bo Wasz zysk będzie oscylował 

w granicach 5 zł (łącznie) minus podatki. Nikt poza autorami 

na te strony nie zagląda i raczej niczego tam nie sprzedacie. Na 

szczęście jest jeszcze inna możliwość: 

Vanity Publishing 

Bez trudu znajdziecie wiele wydawnictw, które wmówią 

Wam, że po podpisaniu umowy z nimi, książki rozejdą 

się jak świeże bułeczki, pod Waszym płotem fanki rozbiją 

namioty, a na drzewach dzień i noc będą siedzieli fotoreporterzy. 

I wszyscy będą marzyć tylko o jednym – o tym, żeby Was 

zobaczyć, choćby w oknie zza firanki. I chociaż czujecie podstęp, 

to przecież chcecie w to wierzyć. Płacicie więc od kilku 

do kilkunastu tysięcy (a słyszałem też o rekordzistach, którzy 

płacili po kilkadziesiąt tysięcy) za wydrukowanie Waszej książki 

i wstawienie jej do księgarni. Kupujecie z tuzin nowych kiecek 

(w końcu czekacie na zaproszenia na spotkania autorskie – 

tak jak było obiecane na stronie Waszego wydawnictwa – nie 

pójdziecie przecież na nie ubrane jak bezdomne), codziennie 

sprawdzacie pocztę. Sprawdzacie też, czy telefon oby na pewno 

działa. Czekacie przez kilka miesięcy, ale telefon i skrzynka 

pocztowa wciąż milczą jak zaklęte. W końcu przychodzi pierwsze 

zestawienie sprzedaży. O cudzie nad cudami! Jest w końcu! 

Zastanawiacie się ile tam jest – 50, 100 tys. złotych? Ile tam 

jest?! No ile?! 

Nie denerwujcie się za bardzo. Prawdopodobnie sprzedaliście 

trzy egzemplarze książki i zarobiliście na tym 12 zł. brutto. Nie 

dziennie, tygodniowo ani miesięcznie, ale łącznie za całe pół 

roku! Jeśli wcześniej mieliście ochotę zapłakać nad sobą, ale 

się wstrzymywaliście, to teraz jest dobry moment. Już możecie 

płakać. 

Mam dla Was dwie wiadomości. Jedna jest dobra, druga 

zła. Ale na początek refleksja. Prawdopodobnie zrozumieliście 

już, że wydanie książki, to dopiero początek długiej drogi. Dwa 

tysiące sztuk Waszego dzieła leży sobie w kartonach w jakiejś 

hurtowni i tam zostanie, chyba że zaczniecie ją promować. 

I teraz zła wiadomość – spóźniliście się! Promocję książki należało 

zacząć od znalezienia patronów medialnych. Teraz jest już 

na to za późno. 

Dobra wiadomość jest taka, że i tak nikt by Was nie objął 

patronatem. Nie róbcie sobie wyrzutów! 

Czy możecie coś jeszcze zrobić? Oczywiście, że tak! Zacznijcie 

od wysyłania kilku egzemplarzy do bloggerów książkowych. 

Może zechcą przeczytać i napisać kila słów? Dziewczyny 

są z reguły miłe i chętnie czytają, więc może zainteresuje ich 

także Wasza powieść. Możecie spróbować też promować się 

w ramach akcji „Polacy nie gęsi i swoich autorów mają”, wysłać 

informację o Waszej książce do kilku niezależnych zinów, 

przekazać kilka sztuk na konkursy. Jest cała masa różnych metod, 

żeby zaistnieć. Niestety wszystkie są równie nieskuteczne. 

Sprzedaż Waszej książki pozostanie jednocyfrowa. Zanim skoczycie 

z mostu z kamieniem uwiązanym do szyi, przeczytajcie 

tekst poniżej. Są metody skuteczne! Ja tych metod oczywiście 

nie znam, a nawet gdybym znał to nie powiem. 

Za to powiem, co się nie sprawdza (a czego próbowałem): 

- Wykupowanie reklam w dużych portalach internetowych. Liczba 

odwiedzin tych stron jest zwykle mocno przesadzona i po tygodniowej 

reklamie zyskacie pięciu odwiedzających na fejsbuku 

i jedną sprzedaną książkę. 

- Wciskanie książki znajomym – wkrótce ich liczba znacznie się 

zmniejszy (nie książek, które zawalają podłogę w przedpokoju, 

ale znajomych). 

- Zaczepianie ludzi na portalach społecznościowych. 

- Ubranie się w łachmany i sterczenie pod kościołem z nadzieją, 

że ktoś kupi Waszą książkę z litości. 

- Wciskanie książki rodzinie i znajomym na prezenty z wszelkich 

możliwych okazji: komunii, chrztu, wesela, itd. Osiągnięcie tyle, 

że wkrótce przestaną Was gdziekolwiek zapraszać. 

- Podrzucenie książki do księgarni za rogiem, licząc na to, 

że sprzedawca tego nie zauważy. 

- Wpychanie jej kobietom do torebek (pogodziliście się już, 

że książki nie sprzedacie, chcecie tylko odzyskać przedpokój). 

Na koniec Was pocieszę. W Polsce - dzień i noc, w niedzielę 

i święta, 24 godziny na dobę – co godzinę jest wydawany nowy 

tytuł. Takich nieszczęśników jak Wy jest więcej! Przybywa ich 

dwudziestu czterech dziennie. 

Drzwi do Edenu 

Możliwe, że niektórym z Was się udało. Skusiliście jakieś 

duże wydawnictwo swoimi wdziękami albo dzwoniliście 

do redaktora naczelnego codziennie o piątej rano i tak 

go zmęczyliście psychicznie, że po stu odmowach wreszcie 

zmienił zdanie. I teraz trzymacie w spoconych, drżących dłoniach 

wymarzoną umowę. Co będzie się działo? Powiem wam 

to, o czym wszyscy autorzy milczą jak zaklęci, zasłaniając się 

tajemnicą. Oni należą do kręgu wiedzy, wy jesteście dla nich 

marnym, w dodatku niedoinformowanym mysim bobkiem. Dzięki 

mnie staniecie się dumnym, świadomym mysim bobkiem. 

3

Zapisy w umowie 

Macie tam pewnie 7% od ceny hurtowej (nie detalicznej) 

i dobrowolne zrzeczenie się praw autorskich do Waszej 

książki. Wmówią wam, że to tylko na pięć lub siedem 

lat, a potem prawa wracają do Was. Prawo własności zgodnie 

z Konstytucją jest nieograniczone co do zasady, więc nie podlega 

choćby ograniczeniu czasowemu (pięć lat). Takim ograniczeniom 

może podlegać jedynie umowa licencyjna. Nabili Was 

w butelkę. Właśnie straciliście prawa do swojej powieści i nawet 

jeśli wydawca nie wywiąże się ze swojej części umowy, to prawa 

do Was nie wracają. One już do Was nie należą! 

No dobrze, ale w zamian zarobicie masę pieniędzy, co tam 

prawa autorskie. Tak sobie pewnie myślicie. To teraz powiem 

coś na ten temat. 

Eden 

Drzwi do raju zostały wreszcie otwarte. Wydawca wywiązał 

się z umowy i wstawił Waszą książkę do licznych 

księgarni. Wypiliście już pewnie kilka butelek szampana 

i planujecie zakup kolejnych, ale zanim wysiądzie wam wątroba 

muszę wam coś powiedzieć. Nakład jaki wydrukowali, to pewnie 

około dwa tysiące sztuk, z tego pół tysiąca (o ile Wasza książka 

jest dobra) będzie zwrotów. Zarobicie po roku sprzedaży około 

trzech tysięcy złotych polskich minus podatek. Przy optymistycznym 

założeniu, że wydawca będzie Was promował. Najprawdopodobniej 

jednak nie będzie (zwłaszcza, jeśli wkurzaliście 

go telefonami) i nie osiągnięcie nawet tego. 

Powrót na ziemię 

Okazuje się, że z pisania żyć się nie da. Udaje się to jedynie 

garstce pisarzy-celebrytów, ale oni zarabiają głównie 

dlatego, że są znani, nie ważne co napisali. Kiedyś należało 

czegoś dokonać, żeby być sławnym – teraz należy być 

sławnym, żeby czegoś dokonać. A sławę dużo łatwiej zyskać, 

publicznie pokazując cycki (mogą być sztuczne, jeśli natura poskąpiła), 

a nie pisząc książki. Lepiej więc zajmijcie się czymś 

innym. Chyba, że macie przemożną, nieprzepartą, obsesyjną 

chęć pisania, a Wasz psychiatra odmówił dalszego leczenia. 


Autor wysoko ocenianych przez Czytelników powieści i zbiorów 

opowiadań, między innymi: Szary Mag, Zapomniani Bogowie. 

Słowiańska Opowieść, Niedopowiedziane, Isztar. 

zdj. z portalu pixabay.com.pl

Angelot 


Niedopowiedziane - fragment 

roczył w ciemności. Pod jego stopami rozciągała 

Księ świetlista, wąska ścieżka pnąca się ostro 

w górę. Do bramy. Poza nią nie było nic. 

Pustka, nicość, czerń. Angelot nie czuł trwogi, szedł pewnie, 

dostojnie, tak jak nakazywała jego pozycja. Nie czuł też 

zmęczenia, choć powinien czuć. Czułby, gdyby żył. Pamiętał 

swoją śmierć. Na szczęście strach i niepokój zniknęły. 

Teraz kroczył świetlistą ścieżką ku niebieskiej bramie. Czuł 

podekscytowanie i radość. Za sobą usłyszał kroki. Odwrócił 

się i zobaczył dziewkę. Ogień spalił jej ubranie i osmalił ciało 

tak, że wyglądała jak murzynka. Człapała za nim, zwęglony 

wrak człowieka, pogańska wiedźma. Domyślił się, że to na 

nią wydał wyrok zanim... Jak ona śmie wspinać się do bram 

nieba razem z nim? 

‒ Odejdź, dziewko! ‒ krzyknął do niej. 

‒ Jeszcze aniołowie pomyślą, że to ja cię tu przywiodłem. 

Idź sobie! 

Ale ona tylko popatrzyła swoim czarnym okiem. Połowę 

twarzy miała zupełnie spaloną, ział z niej pusty oczodół. 

Jedynym okiem, które jej zostało wwiercała się w niego jak 

sęp. Ten wzrok przeszywał go na wylot, jakby nie patrzyła 

na niego tylko gdzieś dalej, w pustkę. Na to, co było poza 

nim. A jednak zwolniła kroku. Angelot przyśpieszył. Chciał się 

znaleźć przed obliczem aniołów jak najszybciej. Nie chciał, 

żeby podeszła zbyt blisko, jakby mogła go skalać swoją winą, 

za którą poniosła śmierć na stosie. Aniołowie byli wielcy, 

świetliści. Wzrostem przewyższali człowieka dwukrotnie. 

Stali przed bramą, lekko poruszając skrzydłami. Mężczyzna 

i kobieta. Oboje mieli nagie torsy. 

‒ Mogłaby się czymś okryć ‒ powiedział Angelot pod adresem 

anielicy na poły przyjacielsko, na poły protekcjonalnie. Nie 

patrzył na nią. Patrzył na jasnowłosego mężczyznę - anioła, 

jej towarzysza. 

‒ Oczywiście nic nie powiem Świętemu Piotrowi, ale te 

nagie piersi... Inni mogą być mniej wyrozumiali. Zaśmiał się 

nerwowo, nie wiedząc czy nie przesadził. Najpierw trzeba by 

się rozeznać w zwyczajach Raju. Może tutaj to normalne? 

Aniołowie się nie poruszyli ani nie odezwali. Jakby go nie 

było. 

‒ Mogę wejść? Znowu milczenie. 

Coraz wyraźniej słyszał za plecami bose stopy wiedźmy. 

Zbliżała się. Anielica uśmiechnęła się radośnie do dziewczyny 

ponad jego głową. Uklękła przed nią, gdy tylko tamta 

podeszła do bramy. Wilgotną ścierką zmyła z niej ciemny 

osad. Jej skóra znowu była zdrowa, różowa, dziewczęca. 

5 

Odrosły jej włosy, spalony policzek znowu był cały, ponownie 

miała dwoje oczu. Anioł - kobieta klęczała przy niej i cały czas 

się uśmiechała. Wiedźma też się uśmiechnęła. 

‒ Wejdź ‒ powiedziała anielica, gdy włożyła suknię na nagie 

ciało dziewczyny. ‒ Czekają na ciebie. 

Czarownica zniknęła za bramą, a Angelot zatrząsł się 

z wściekłości. 

‒ Wpuściliście ją, a mnie każecie czekać?! Nie wiecie, kim 

jestem! 

‒ Ależ wiemy, Angelocie ‒ powiedziała kobieta-anioł. 

W jej oczach nie było już radości. 

‒ To ty nie wiesz, kim jesteś. 

A potem Anioły weszły do środka i zamknęły bramę. Biskup 

został sam na ścieżce prowadzącej donikąd. Stał przez 

chwilę, myśląc, że to żart. Potem kolejną i kolejną, i jeszcze 

jedną chwilę. Brama nadal była zamknięta. Odwrócił się więc 

i poszedł ścieżką w dół. Muszą być inne ścieżki i inne bramy. 

Już on powie kilka słów na temat tych aniołów Świętemu 

Piotrowi, gdy tylko przed nim stanie. Oj, powie! Będą mieli się 

z pyszna. Szedł żwawym krokiem przez pustkę, aż w końcu 

jego stopy stuknęły o bruk. Jakaś ulica. Wreszcie normalna 

ulica, zamiast wąskiej ścieżki zrobionej ze światła. Tupnął 

nogą kilka razy, żeby się upewnić. Tak, to była brukowana 

ulica. Rozejrzał się wokoło. Wszystko spowijała gęsta mgła 

i ciemność. Przed sobą ujrzał światełko. Zbliżało się. Usłyszał 

kroki, a chwilę później zobaczył postać. Siwy, brodaty starzec 

ubrany w szarą, długą szatę przystanął. Trzymał w rękach 

laskę wzrostu człowieka zwieńczoną małą lampką. Angelot 

padł na kolana. 

‒ Czy to ty, Święty Piotrze? ‒ wykrzyknął z nadzieją, składając 

ręce. 

‒ Nie mam na imię Piotr ‒ odpowiedział starzec. ‒ Zwą mnie 

Latarnikiem. 

Biskup wstał z kolan lekko zawiedziony i zawstydzony. Krytycznie 

ocenił dziurawą, brudną i zniszczoną szatę przybysza. 

Jak mógł się tak pomylić? Włóczęgę wziąć za Świętego Piotra. 

Szukał w głowie słów, które pozwoliłyby wymazać tę chwilę 

słabości, gdy padł na kolana przed włóczęgą, jednocześnie 

nie obrażając go za bardzo. Starzec go uprzedził. 

‒ Chodź ze mną, Angelocie ‒ powiedział i ruszył wzdłuż 

kamiennej ulicy, stukając drewniakami. Wszyscy go tu znali? 

W końcu nic w tym dziwnego, przecież nie był byle kim. 

Biskup poszedł za nim. Szli długo, przedzierając się przez 

mgłę i ciemność. Nie widział już Latarnika, a jedynie 

nikłe światełko jego latarni. Szedł za nim coraz bardziej

poirytowany i znużony. Szli godzinami, całymi monotonnymi 

godzinami odmierzanymi stukotem drewniaków. Ten dźwięk 

brzmiał dziwnie, jakby poza stukotem nie było nic. Tylko 

czarna pustka i mgła. W końcu coś się zmieniło. Zauważył, 

że dotarli do miasta. Uliczne kamienie były bardziej wyrobione, 

wytarte wieloma stopami, wygładzone przez wieki. 

Po bokach dostrzegał majaczące w ciemnościach kształty 

budynków, gdzieniegdzie paliły się oliwne latarnie. I było tam 

coś jeszcze, czego biskup nie widział, ale czuł. Wpatrzone w 

siebie oczy, dziesiątki par oczu. 

Starzec nie zwolnił, jego latarnia kołysała się w tym samym 

tempie co wcześniej. Angelot postanowił zawrócić. Ten 

włóczęga wyprowadził go już zbyt daleko od ścieżki do Raju. 

Pora była zawracać. Może tym razem aniołowie mu otworzą? 

To był z pewnością tylko żart, próba niezłomności jego 

charakteru. A przecież on był niezłomny jak skała, uparty jak 

stado osłów. Wszystko poświęcił dla wiary. Zwłaszcza takie 

„wszystko”, które należało do innych. Sam niczego sobie nie 

odmawiał, ale przecież brał tylko to, co Bóg mu podarował. 

Należała mu się nagroda za wierną służbę Kościołowi. 

Odwrócił się i szybkim krokiem ruszył w przeciwną stronę. 

W stronę niebieskiej bramy, tam skąd przybył. Próbował 

się modlić, ale nie wiedzieć czemu przyczepił się do niego 

niewłaściwy cytat z Pisma. Ten o bogaczu i wielbłądzie. Nie 

umiał skupić myśli na niczym innym. W końcu się zirytował 

na własne myśli. Co go obchodzi jakiś wielbłąd? Nawet nie 

widział takiej bestii na oczy. A przecież dobry był, usłużny. 

Czasem nawet dał kilka miedziaków biedocie. Nie za dużo, 

bo z pewnością gamonie zaraz by wszystko przepili, ale 

jednak dawał. Usiłował przypomnieć sobie, kiedy ostatnio to 

zrobił. Latem jakoś. A może jednak zimą? Pot wystąpił mu 

na czoło. Chyba jednak nie dał. Chciał dać, ale pomyślał, 

że pospólstwo i tak zmarnuje pieniądze w szynku, więc nie 

dał. Po co miał dawać? Jakoś się wytłumaczy przed Świętym 

Piotrem. Dobre chęci też się przecież liczą! 

Nie zdołał zrobić więcej niż stu kroków, gdy się przed nim 

pojawili. Bezzębne, zakapturzone kreatury. Przykulone, 

jakby przestraszone, ale jednak agresywne. Z każdą chwilą 

nabierali pewności siebie. Zdawało się, że wyrastali spod 

ziemi. Tam, gdzie stało dwóch zrobiło się czterech, a gdzie 

było czterech - ośmiu. 

Wyłaniali się ze wszystkich stron. Ludzkie ochłapy o okrutnych 

twarzach. Biskup uczynił znak 

krzyża, ale tamci nie zareagowali. Krąg 

napastników powoli zaczął się wokół 

niego zaciskać. 

‒ Trzymaj się mnie ‒ powiedział Latarnik. 

Angelot odetchnął z ulgą na widok 

swojego przewodnika. 

‒ Co to za kreatury? ‒ wysapał, gdy 

odeszli na tyle daleko, że tamci nie mogli 

go usłyszeć. 

‒ Ludzie, co do których decyzja nie 

została jeszcze podjęta. 

‒ A ja? Gdzie mnie prowadzisz, starcze? 

‒ Wobec ciebie decyzja została podjęta. 

Dalej szli bez słowa. W końcu Latarnik 

zatrzymał się przed ciężkimi 

drewnianymi drzwiami. 

‒ To twoja brama, Angelocie. 

Biskup otworzył drzwi i zajrzał. 

Za drzwiami była ciemność. Zrobił 

ostrożny krok do przodu, potem drugi. 

Zauważył przed sobą szparę. Przebijało 

przez nią jaskrawe światło. Podszedł 

bliżej i włożył w nią głowę... 

‒ Jest już główka ‒ powiedziała położna. 

‒ Jeszcze trochę. Zaraz będzie po 

wszystkim. Oślepiło go światło. Potem 

uderzono go w pupę. Chciał coś 

krzyczeć, ale z jego ust wydobył się 

tylko płacz. Zapomniał jak się mówi, 

a po chwili zapomniał też inne rzeczy. 

Zapomniał wszystko. 

Agnieszka Biardzka 

Ofiara 

olej na kartonie 

70x100 cm 

6

JOANNA 

MOREA 

Słuchając pani muzyki czułem się, jakbym 

dostał bilet do innego wymiaru. A jak pani 

sama określa swoją muzykę? 

Dzisiaj to pytanie złożone. Jeszcze do niedawna 

byłam głównie postrzegana jako kobieta uprawiająca 

przede wszystkim muzykę swingową, która to muzyka 

jak najbardziej może przenieść słuchacza do innego 

wymiaru, a to za sprawą odniesień do historii jazzu. 

I to jest zrozumiałe bowiem każdy wrażliwy słuchacz 

chłonie muzykę z całym jej tłem historycznym. 

Ja należę jednak do muzyków poszukujących i dosłownie 

za momencik pojawi się moje najnowsze 

dziecko muzyczne, (w zeszłym roku pojawiły się dwa 

single tego projektu, taki przedsmak) które dość mocno 

różni się od poprzednich oraz odbiega od klasycznej 

definicji stylowej. Tu łączymy świat standardowego 

myślenia jazzowego z nowoczesną elektroniką 

i beatami, a takie połączenie może jak najbardziej 

przenieść słuchacza w zupełnie nowy wymiar 

właśnie dlatego, że trudno w tej muzyce doszukać 

się bardzo konkretnych odniesień. Bardzo ciężko 

dzisiaj stworzyć coś kompletnie oryginalnego, 

dlatego słuchacze będą poszukiwać w tej muzyce 

podobnych czy zbliżonych brzmień choćby po to, 

żeby klasyfikować tę muzykę, ale bezsprzecznie 

właśnie ta instrumentalna, nowoczesna produkcja 

może przenosić w inny wymiar. 

A jak ja określam swoją muzykę? To otaczający 

mnie świat fraz muzycznych, które co jakiś czas łączą 

się w utwór muzyczny, w piosenkę, w tło muzyczne. 

Nie definiuję, nie klasyfikuję, nie nazywam, nawet nie 

mam takich ambicji. Poruszam się pomiędzy stałymi 

znakami, jak znakami przy drodze typu – to jest swing, 

7

to bossa, to blues, a to ballada, a to funkowy groove...itd. 

Najważniejsze, że na etapie tworzenia to, co komponuję, 

wydaje mi się interesujące i warte posłuchania. 

Jest pani zawodowym muzykiem? Czy w Polsce da 

się wyżyć z muzyki? 

Niebezpieczne pytanie. Jestem zawodowym i nawet 

wykształconym muzykiem, ale nie tworzę muzyki tzw 

głównego nurtu, a właściwie głównego, polskiego nurtu. 

Nie będę rozwijać tego tematu. Wciąż gram, śpiewam, 

tworzę i działam. I niech to będzie odpowiedzią 

Co panią inspiruje? Kim są pani mistrzowie? 

Zachwycam się różnymi twórcami i wszelaką muzyką. Na 

poszczególnych etapach życia są to różne postaci i style. Mój 

zachwyt jest zmienny i nie wynika to z braku przywiązania do 

jednej muzyki czy jednej ikony, czy co gorsza z niewierności 

do idoli. Wynika to raczej z głodu do muzyki tak najszerzej 

najogólniej rzecz ujmując. Mogłabym tu wymieniać twórczość 

takich kompozytorów jak Bach, Debussy, Mozart, Chopin czy 

Schumann. Kiedyś miesiącami nie mogłam uwolnić się od 

muzyki Errica Serry skomponowanej do muzyki Le Grand 

Blue. Przechodziłam także przez czas zachwytu muzyką Jana 

Garbarka. Potem były Hinduskie ragi i oczywiście niezwykły 

Hindus Trilok Gurtu. Uwielbiam to co robi. Zachwyca mnie 

folklor. Gamelan muzyka to coś totalnie innego, a fascynowało 

przez dość długi czas. Są też wykonawcy, którzy inspirują 

mnie interpretacją czy warsztatem wykonawczym. Ella 

Fitzgerald, Billie Holiday, Sarah Vaughan, Betty Carter, Nina 

Simon, Nancy Wilson czy Beady Belle albo Celia Cruz czy 

Macy Gray. Mogłabym tu wymieniać i wymieniać. 

Będąc nastolatką wieszała pani plakaty muzyków 

na ścianie? 

Niestety nie wieszałam plakatów swoich idoli na ścianach. 

Za to podśpiewywałam popularne piosenki albo nuciłam 

ciekawe motywy. 

Gdyby miała pani złotą rybkę i trzy życzenia, jakie by 

one były? Chodzi mi wyłącznie o życzenia muzyczne. 

Bez standardowych: zdrowia, szczęścia i pomyślności. 

Bo to oczywiste. 

Tylko trzy życzenia? A ja mam ich tak wiele. A zatem 

poprosiłabym złotą rybkę o sprytnego i dbającego o moje 

interesy muzyczne managera. Drugie życzenie dotyczyłoby 

mojej płyty jazzowej, na którą zbieram pieniądze. Chciałabym, 

aby płyta zadziwiła i stałą się wyjątkową w mojej dyskografii. 

I wreszcie trzecie marzenie, życzenie. Otóż wchodzę na 

rynek z najnowszym projektem, wspomnianym wcześniej, 

pt „Joanna Morea with Power” życzę sobie, aby moja 

instrumentalna produkcja zarobiła dla mnie tyle forsy, aby 

starczyło na spełnienie kolejnych marzeń, których nie mogę 

już powierzyć złotej rybce bo mi się limit wyczerpał. 

Wielu artystów ucieka się do szokowania 

publiczności, żeby zdobyć popularność. Jeden malarz 

maluje własną krwią, artystka performance jeździ nago

w metrze, inni artyści na Litwie odkroili kawałki własnego 

ciała, usmażyli i zjedli. Czym może szokować muzyk? 

Może koncert wykonany nago? 

Niestety nie wykorzystuję mojej wyobraźni do wymyślania 

sposobów, jakimi mogłabym szokować publiczność. Ja 

jestem muzykiem z pasji, pasjonatką muzyki samej w sobie, 

a nie showmanką. Nie jestem ekscentryczką, a muzyka nie 

ma być dla mnie narzędziem do przyciągania uwagi do mnie 

samej. Muzyka jest treścią, którą jak redaguję. Jeśli ktoś 

oznajmia mi, że słuchał mojej płyty nad ranem dla poprawy 

nastroju, to czyż nie jest to ważniejsze niż granie nago? 

Bardziej skupiano by się wtedy na mojej goliźnie niż na 

muzyce. Choć istotnie szokowałoby. 

Na koniec słowo do fanów, którzy w sypialni powiesili 

plakat z Pani podobizną. Czy Joanna Morea jest ciągle 

do wzięcia? 

Nie jestem pewna, czy obecnie wciąż wiesza się plakaty 

swoich idoli w sypialni, ale jeśli już ktoś to zrobił, to owszem 

fotografie są do wzięcia. 

Dziękuję za rozmowę i życzę, żeby Pani marzenia się 

spełniły. Nawet bez złotej rybki. 

rozmawiał Jarosław Prusiński 

Joanna Morea 

- wokalistka, flecistka, saksofonistka, autorka 

tekstów, kompozytorka, aranżerka, absolwentka 

Królewskiego Konserwatorium w Brukseli na wydziale 

jazzu i muzyki rozrywkowej, klasy fletu oraz aranżacji 

i kompozycji. 

Koncertowała w Belgii (m.in Middleheim Jazz Festival 

in Antwerp, Belgium z Marie Schneider Orchestra, jeden 

z najbardziej liczących się festiwali w Belgii), Holandii, 

Niemczech, Anglii a obecnie, po wieloletniej przerwie, 

nie tylko macierzyńskiej, ponownie w Polsce. Aktualnie 

współpracuje z wieloma muzykami i formacjami 

muzycznymi m.in z Trio Wojtka Kamińskiego, Five 

O’Clock Orchestra, Ragtime Jazz Band, Ragtime Duo, 

Malmo Jazz Kings (Szwecja). Nagrała i wydała płytę 

„Śpiewanki Joanki”, na którą składają się kompozycje 

przygotowane dla jej bliźniaków - Nel i Tymonka. 

Jest również autorką muzyki do płyty „Będę Mamą” 

- z muzyką relaksacyjną dla kobiet w ciąży. 

W 2012 roku na rynku pojawiła się płyta 

zatytułowana „Swing Is Everything, 

Od powrotu na scenę w 2009 roku wystąpiła na 

wielu scenach jazzowych oraz festiwalowych. 

W 2014 roku zagrała na festiwalu Złota Tarka, jako 

gość specjalny z zespołem Ragtime Jazz Band obok 

Molly Ryan (USA), Dana Levinsona (USA) i Jacka 

Andersona (Szwecja). W 2016 zaprezentowała się 

na Złotej Tarce z projektem Polish Scandynavian 

Connection. 

W czerwcu 2017 wystąpiła w formacji „Dymitr 

Markiewicz and His All Stars” u boku takich gwiazd 

jak Gunhild Carling(Szwecja), Bent Persson 

(Szwecja), Max Björn Valdemar Carling(Szwecja), 

Claus Jacobi (Holandia) 

podczas Hot Jazz Spring 

Festival w Częstochowie. W 2018 roku koncertuje 

z takimi gwiazdami jazzu jak Troy Anderson(USA), 

z którym tworzy projekt Ella & Louis oraz Carling 

Family(Szwecja). 

W 2017 roku powstała formacja Joanna Morea and 

Her Swinging Boys. W marcu 2017 roku na rynku 

pojawia się płyta „Crazy People” nagrana we współpracy 

z Urszulą Dudziak, Zbigniewem Namysłowskim i Robertem 

Majewskim. 

Rok 2018 to powstanie projektu „Joanna Morea with 

Power” oraz formacja „Joanna Morea with Swing on 

Air” 

W 2019 roku w czerwcu (28) pojawia się na rynku 

Epka, płyta „Joanna Morea with Power”. 

Współpraca z Nieinwazyjnym Instytutem 

Osobowości zaowocowała powstaniem cyklu płyt 

do nauki języka angielskiego ”Nuć i się ucz”, których 

współautorem i wykonawcą jest Joanna Morea. Od 

2015 roku Joanna prowadzi autorski program radiowy 

w Radio RSC 88.6 FM pt. „Pociąg do Jazzu”. 

9

KRZYSZTOF 

BOCHUS 

(...) warto tworzyć, aby najpierw dotknąć granic 

i możliwości własnej wyobraźni, a potem - sprawdzić 

czy tej magii ulegają także inni. 

Oto nasz POSTSCRIPTUMowy gość: wykładowca akademicki, 

dziennikarz i publicysta – obyty ze słowem i historią, 

pisarz, Krzysztof Bochus. 

Biorąc pod uwagę powyższą prezentację, nie mogę nie 

zacząć naszej rozmowy od pytania, które w odniesieniu do 

ludzi pióra, staje się przedmiotem wielu dyskusji choćby w 

Internecie: autor czy pisarz? Jak definiuje siebie Krzysztof 

Bochus i dlaczego? 

Bardziej podoba mi się określenie: pisarz. Param się przecież 

opowiadaniem ludziom zajmujących historii, starając się przykuć 

ich uwagę od pierwszej do ostatniej strony. Na własny użytek 

określam siebie jako rzemieślnika słowa. Jestem autorem 

dojrzałym, po przejściach, który w stosunkowo 

późnym wieku zaczął pisać. Zapewne dlatego 

przykładam tak wielką wagę do jakości tego, 

co tworzę i podpisuję własnym nazwiskiem. 

Chcę czerpać satysfakcje, z tego, co robię. 

nagrodę Złoty Pocisk dla najlepszej powieści kryminalnohistorycznej 

roku 2018. Grand Prix Brakującej Litery ma dla mnie 

jednak znaczenie szczególne z uwagi na unikatowy charakter tej 

nagrody. 

Jury konkursowe doceniło Szkarłatną głębię za historię 

w historii, która dominuje nad warstwą kryminalną oraz 

język, pięknie dopełniający powieść, przenoszącą odbiorcę 

do świata lat minionych. Jak przebiegała praca nad nią i czy 

na którymś etapie pisanie było dla Pana szczególnie trudne? 

Tworzenie retrokryminałów jest zajęciem bardzo pracochłonnym. 

Wymaga dokładnego researchu i żmudnych przygotowań, 

tym bardziej że jestem autorem starającym się nie przeinaczać 

Bodźcem do naszego spotkania na łamach 

pisma stała się nagroda Grand Prix, 

którą odebrał Pan, II edycję niezależnego 

plebiscytu na polską Książkę Roku Brakująca 

Litera 2018. Laur przyznany Szkarłatnej 

głębi jest zupełnie inny, bo niszowy. Co 

Pan czuł, odbierając go? 

Czułem wielką satysfakcję i dumę. To 

szczególny moment, kiedy pisarz kreujący 

w swojej wyobraźni wymyślony przez siebie 

świat – spotyka się później z tak pozytywnym 

odbiorem swojej powieści. Tak się złożyło, że 

w ostatnim czasie Szkarłatna głębia zdobyła 

kilka nagród i wyróżnień, w tym prestiżową 

10

faktów historycznych czy topografii opisywanych miejsc. Dbam 

też o możliwie wierne odwzorowanie społecznego tła opisywanej 

epoki. Jestem bowiem przekonany, że dokładność w tej materii 

dobrze służy uwiarygodnieniu całej fabuły. W Szkarłatnej głębi 

czytelnik wędruje wraz z moim bohaterem po świecie wyobrażonym|: 

dawnym niemieckim Elblągu, Fromborku czy Krynicy Morskiej. 

Wokół skuta lodem Mierzeja Wiślana i śledztwo toczone w 

zamkniętej, nieufnej wobec obcych wspólnocie mennonitów. To 

wyseparowany, zamknięty i zdawałoby się monochromatyczny 

świat – w którym aż buzuje od skrytych urazów i namiętności… 

Zamordowany zostaje okrutnie przywódca tej wspólnoty. Wkrótce 

pojawia się kolejny trup. Wchodzących w rachubę podejrzanych 

nie brakuje. Podobnie jak możliwych motywów zbrodni. 

Okrutna zemsta po latach, żądza władzy, spór religijny, zwykła 

chciwość? Wszystko jest możliwe. Radca Abell nie ma lekko, 

bo nikt nie chce z nim współpracować. Mennonici zwykli sami 

prać swoje brudy, a radca jest tu obcy. Najtrudniejsze, jak zawsze 

przy tego typu powieściach, było 

odpowiednie połączenie fikcji literackiej 

z faktami historycznymi, które starałem 

się wpleść do narracji. 

Zwycięzca ubiegłorocznej edycji 

Brakującej Litery, Pan Maciej Siembieda, 

prezentując w książce 444 

obraz pędzla Jana Matejki, Chrzest 

Warneńczyka, uczynił go punktem 

wyjścia dla opowieści pełnej tajemnic 

i niezwykłych zdarzeń, które odkrywamy 

niejako przy okazji, gdyż pierwsze 

skrzypce gra historia, której, analogicznie 

jak u Pana, próżno szukać 

na kartach podręczników szkolnych. 

Czy właśnie to sprawia, że czytelnicy 

chętnie sięgają po Panów książki, czy 

jest jakiś inny ku temu powód? 

Mam wrażenie, że niektórym czytelnikom 

nie wystarcza sama akcja. 

Oprócz intrygującej fabuły szukają 

czegoś więcej. Dlatego staram się, aby w moich powieściach 

czytelnicy odnaleźli jakąś wartość dodatkową. Stąd tak wiele 

odniesień do historii, i tak wiele kulturowych szyfrów 

i zagadek. Dlaczego historia? Ponieważ często odciska się ona 

zbrodniczym piętnem na postępowaniu ludzi żyjących obecnie. 

Poza tym - każdy z autorów szuka własnej drogi i wyróżniającego 

go stylu. Tworzę dla osób w jakiejś mierze podobnych 

do mnie: szukających w kryminałach nie tylko intrygi, ale także 

jakiejś prawdy o nas samych. Uważam, że kryminał, chociaż jest 

literaturą gatunkową o wyraźnie sprecyzowanych regułach – jest 

przy tym gatunkiem bardzo elastycznym, a przez to wdzięcznym 

dla pisarzy. To rodzaj dziurki od klucza, przez którą można 

ukazać szersze tło i „przemycić” ważne treści społeczne. Wielu 

cenionych przeze mnie autorów powieści kryminalnych, jak 

Pierre Lemaitre, Hennig Mankell czy Donna Tartt zakotwicza 

swoje książki w problematyce społecznej, opowiada o istotnych 

problemach współczesności. Na tym polega przecież fenomen 

kryminału skandynawskiego. To także powód, dla którego ja sam 

wybrałem właśnie kryminał jako środek własnej ekspresji. 

Jakiś czas temu pojawiła się informacja, że pracuje Pan 

nad kolejnym, czwartym tomem przygód Christiana Abella, 

niestrudzonego wojownika, toczącego bój o ludzi i prawdę. 

Mógłby Pan uchylić rąbka tajemnicy i powiedzieć, z jaką zagadką 

przyjdzie mu zmierzyć się tym razem? Kiedy możemy 

spodziewać się książki na rynku wydawniczym? 

Miasto duchów, bo tak nazywać się będzie czwarty tom 

z radcą Abellem w roli głównej, ukaże się we wrześniu bieżącego 

roku. Mój bohater powróci do Gdańska, aby rozwiązać aż dwie, 

wzajemnie się przenikające, zagadki 

kryminalne. Akcja powieści toczyć się 

będzie jesienią 1944 roku, na kilka miesięcy 

przed zagładą tego miasta. 

Czy pisze Pan obrazami według 

ściśle założonego wcześniej planu, 

czy też opowieść sama Pana niesie i 

nie wiadomo dokąd zaprowadzi? 

Zanim zasiądę do pisania, rozrysowuję 

postaci, rozpisuję poszczególne 

wątki, pilnując przy tym chronologii 

zdarzeń. Ale w każdym akcie twórczym 

nadchodzi taki moment, kiedy pióro zaczyna 

samo prowadzić. Nigdy nie wiem 

do końca, jak rozwinie się dany wątek, 

dopóki go nie skończę. I to jest najbardziej 

fascynujące w pisaniu, dlatego 

właśnie warto tworzyć, aby najpierw 

dotknąć granic i możliwości własnej 

wyobraźni, a potem – sprawdzić czy tej 

magii ulegają także inni. 

Niektórzy twórcy traktują swoje książki jak dzieci, które 

wypuszczają w świat. Czy Pan też tak do sprawy podchodzi? 

Która z czterech dotychczas opublikowanych powieści 

jest najbliższa sercu i dlaczego? 

Wszystkie dzieci moje są… Gdybym jednak musiał wskazać 

tylko jedną z moich książek, to byłby nim chyba Martwy błękit. 

Uważam, że w sensie konstrukcyjnym i fabularnym to najbardziej 

kompletne z moich dzieł. Z oczywistych powodów szczególne 

bliska jest mi także Lista Lucyfera. To moje najmłodsze 

dziecko, do tego pierwsza powieść na wskroś współczesna. Nie 

bez znaczenia jest także fakt, że Lista Lucyfera została znako- 

11

micie przyjęta przez rynek i już po kilku tygodniach dopracowała 

się statusu bestsellera. 

Można o Panu przeczytać, że jest miłośnikiem dobrej 

książki. „Dobrej”, czyli jakiej? Co winno ją wyróżniać na tle 

innych? 

Lubię powieści erudycyjne i autorów przykładających wagę 

nie tylko do konstrukcji i fabuły powieści – ale także do stylu, 

w jakim ta historia jest opowiadana. Dlatego jestem miłośnikiem 

Umberto Eco. Jego Imię Róży to dla mnie archetyp inteligentnej 

powieści kryminalnej. Cenię Stiega Larssona i Javiera Sierra. 

Jestem zachwycony Szczygłem Donny Tartt, a Szachownicę 

flamandzką Artura Pereza Reverte uważam za wzór powieści 

awanturniczo - detektywistycznej. Podziwiam Pierre’a Lemaitre. 

Wprowadził kryminał na wyżyny, zbliżone do literackiego Parnasu. 

To tylko kilku ulubieńców z listy „kryminalnej”. Chcę jednak 

powiedzieć, że moi ulubieńcy to niekoniecznie autorzy kryminałów. 

Moimi mistrzami są Vladimir Nabokow i Umberto Eco. 

Poza beletrystyką czytuję głównie fachowe książki i opracowania 

historyczne. Sam jestem współautorem kilku pozycji o profilu 

historycznym. Zgłębiam dzieje mojego rodzinnego Pomorza, 

mimo iż od czasów studiów jestem warszawskim słoikiem. 

Czy dobre pisanie to kwestia daru bogów, talentu, czy 

ciężkiej pracy nad warsztatem – a może wszystkiego po trosze, 

bądź czegoś innego? 

sama pracowitość nie zapewni powodzenia. Jestem zdania, że 

aby pisać dobre książki trzeba mieć rodzaj słuchu literackiego. 

Porównałbym literaturę do bliźniaczej muzy, czyli muzyki. Nie da 

się skomponować dobrej piosenki bez słuchu muzycznego. W literaturze 

jest podobnie: albo się posiada dar opowiadania historii, 

albo się jest tego daru pozbawionym, a wtedy lepiej poszukać 

sobie innego zajęcia. 

Czy zgadza się Pan ze stwierdzeniem, że aby dobrze pisać, 

trzeba dużo czytać? Jak to, Pańskim zdaniem, przekłada 

się na malejące zainteresowanie czytelnictwem? Czy istnieje 

obawa, że wkrótce zaleje nas twórczość grafomańska, 

a może to już się stało? 

Zawsze dużo czytałem, lektura w jakim sensie mnie ukształtowała: 

moją wrażliwość, ciekawość świata, wreszcie mój gust 

i smak artystyczny. Ktoś powiedział kiedyś, że jesteśmy tym, co 

przeczytaliśmy. Sądzę, że jest to prawda szczególnie istotna 

właśnie dla pisarza. Swoje literackie DNA na pewno zawdzięczam 

setkom książek, które są we mnie. Nie jestem w stanie 

ocenić skali grafomanii w dzisiejszej literaturze. Być może dlatego, 

że czytam tylko to, co mnie interesuje i tylko tych autorów, 

którzy są tego warci. Książki nieudane odkładam po kilkunastu, 

góra kilkudziesięciu stronach. 

Którą książkę zabrałby Pan ze sobą na bezludną wyspę? 

Chyba wszystkiego po trosze. Sam talent na pewno nie wystarczy, 

pisanie książek wymaga także pracowitości, dyscypliny 

umysłowej i wytężonej uwagi, tak aby nie popełnić jakiegoś błędu, 

który czytelnicy natychmiast by wychwycili. Z drugiej strony 

Nie potrafiłbym wybrać jednej książki. Gdyby w szalupie 

zmieściły się trzy, to wybrałbym Imię róży Umberto Eco, Łaskawe 

Jonathana Littella i Przezroczyste przedmioty Vladimira 

Nabokova. 

12

Ktoś powiedział, że czytanie to odkrywanie nas samych 

poprzez myśli innych. Czego możemy się o sobie dowiedzieć, 

sięgając po Pańskie książki? 

W swoich książkach – poza intrygą kryminalną – staram się 

ukazywać ludzkie dylematy i postawy w czasach przełomowych 

lub mało komfortowych. I tak fabuła moich retrokryminałów rozgrywa 

się w trudnych latach 30. Myślę, że kostiumy historyczne 

się zmieniają. Ale ludzie – ze swoją mroczną naturą i słabościami 

– pozostają ciągle tacy sami. Tak samo wieczna i nieuleczalna 

jest żądza władzy czy też fascynacja obłąkańczymi ideami. 

O tym także są moje książki. 

Poza tym literatura jest pewnego rodzaju zwierciadłem: rozpoznajemy 

w nim własne słabości, demony i lęki. Zło, które wyziera 

ze stronic Listy Lucyfera, jest wszechobecne, może zdarzyć 

się wszędzie, ma banalną twarz sąsiada zza ściany. Akcja 

rozgrywa się w moim ulubionym Trójmieście. Nie interesowało 

mnie jednak wykorzystywanie tej aglomeracji jako landrynkowej 

scenerii, znanej turystom. Znam Gdańsk czy Sopot z trochę innej 

strony. Zwłaszcza wieczorową porą Trójmiasto pokazuje inne 

oblicze, bardziej gwałtowne, pełne kontrastów, atawistyczne 

i groźne. W przypadku tej powieści ważne było dla mnie wykreowanie 

takiej postaci mordercy, która nie jest oczywista. W życiu 

tak nie ma, że mordercy są zawsze brudni, źli, wstrętni i kierują 

się tylko jednym rodzajem motywacji. Często za takim okrutnym 

czynem, jakim jest morderstwo, kryją się bardziej złożone namiętności 

i stany ducha. Takie jak pustka, która alienuje, a jeśli 

równocześnie człowiek traci w życiu coś ważnego, to zaczyna 

się w nim budzić niechęć, a nawet wrogość wobec innych, bardziej 

łaskawie potraktowanych przez los. I ta niechęć może się 

przerodzić w zbrodniczy instynkt. Dlatego bardzo się starałem, 

żeby tytułowy Lucyfer, był człowiekiem z pewną tajemną przeszłością 

i własną, bardzo złożoną motywacją, która powinna zaintrygować 

czytelników. 

Właśnie Lista Lucyfera, o której Pan mówi, opublikowana 

w tym roku jest zgoła inną historią od tych z serii z Christianem 

Abellem. Czy możemy spodziewać się kolejnych tomów 

obrazujących szatańską moc tajemniczego mordercy? 

Pracuję właśnie nad drugim tomem z redaktorem Adamem 

Bergiem w roli głównej. Powieść powinna ukazać się wiosną 

przyszłego roku nakładem wydawnictwa Skarpa Warszawska. 

Sukces Listy Lucyfera sprawił, że odczuwam ciążącą na mnie 

presje, aby kontynuacja była równie udana. Jeszcze w czerwcu 

zabieram się ponownie do pracy. 

Co robi Krzysztof Bochus kiedy nie pisze i nie czyta? Ma 

Pan jeszcze jakieś pasje, którym z przyjemnością się oddaje? 

Poza dobrą lekturą lubię dalekie podróże. Zwiedziłem już 

kawał świata, ostatnio największą przyjemność sprawiają mi wyprawy 

do Włoch, skarbnicy zabytków. Dopóki zdrowie mi pozwalało, 

ambitnie grywałem w tenisa. Teraz pozostały mi już tylko 

sporty rowerowe. Zresztą to podczas jazdy na rowerze przychodzą 

mi do głowy najlepsze pomysły, podobnie jak czasami podczas 

snu. Należę bowiem do osobników onirycznych, podobnie 

jak moi bohaterowie, radca Abell z trylogii kryminalnej oraz Adam 

Berg z Listy Lucyfera. Jestem również typem zbieracza. Kolekcjonuję 

przeróżne przedmioty, od obrazów ulubionych mistrzów, 

poprzez monety i piękne przedmioty, po czarne t-shirty (mam ich 

kilkadziesiąt). 

Jaki ma Pan stosunek do ekranizacji? Czy gdyby zaproponowano, 

zgodziłby się Pan na przeniesienie książek na 

ekran, tak jak zrobił to na przykład Remigiusz Mróz? 

Nie znam pisarza, który by o tym nie marzył. Nie jestem tu 

wyjątkiem. A Remkowi Mrozowi gratuluję udanej ekranizacji. 

Czego można by Panu życzyć prywatnie i zawodowo? 

Przede wszystkim zdrowia, sympatii czytelników i dobrych 

pomysłów na kolejne książki. 

Zatem właśnie tego Panu najserdeczniej życzę dziękując 

za miłą rozmowę i poświęcony czas. 

Z Krzysztofem Bochusem rozmawiała Iwona Niezgoda 

– pomysłodawczyni i współorganizatorka niezależnego 

plebiscytu na polską Książkę Roku Brakująca Litera, prowadząca 

bloga Góralka Czyta. 

biurko K.Bochusa 

13

Robert Knapik 

Nie całkiem 

słodkie błoto, 

o reportażu 

Małgorzaty Rejmer 

„Błoto słodsze niż miód. 

Głosy komunistycznej 

Albanii”. 

Robert Knapik 

Niczego niespodziewający się czytelnik podejdzie 

do tej lektury bez wcześniejszych podejrzeń, sam 

zresztą otwierając pierwsze strony książki nie 

byłem gotowy aż na takie sceny okrucieństwa. Wracałem 

do czytania kilkukrotnie, trudno bowiem znieść przemoc, 

co można zaobserwować w historiach niektórych ofiar. Nie 

jest to bynajmniej ich wina, srogi był po prostu reżim, który 

doprowadził do scen żywcem wyjętych z „Roku 1984” George’a 

Orwella. Będzie o świadkach dziejowych zbrodni, zanim to 

jednak nastąpi, przyda się kilka słów o samym systemie, który 

niósł za sobą ludzkie cierpienia, pogardę czy zwykłą podłość. 

Enver Hoxha, przywódca albańskiego imperium, przez jednych 

wielbiony i ubóstwiany, przez innych natomiast znienawidzony 

do szpiku kości, nazywany dobrotliwie „Wujaszkiem Enverem”, 

za czasów jego rządów dokonały się w Albanii najkrwawsze 

przewroty, sztuka i kultura miały być zgodne z wzorcami 

socrealizmu, a wyjazdy za granicę traktowane były jako zdrada, 

pojawiły się w Albanii więzienia „obozy pracy”, gdzie na 

porządku dziennym były tortury psychiczne oraz fizyczne. Do 

więzienia można było trafić za nieodpowiednie wypowiadanie 

się o rządzących, kulturze, zastanej rzeczywistości. Albania 

za rządów Hoxhy była odcięta od świata, propagandowe 

media faszerowały obywateli kłamliwymi treściami, dawały 

sztuczne poczucie bezpieczeństwa w świecie pełnym lęku. 

Lęk to słowo klucz, nie można ufać nikomu, najlepiej też nie 

ufać sobie. „Już wtedy wiedziałem, że im mniej ludzie o tobie 

wiedzą, tym lepiej.”(s. 78). Kraj był na wiecznym podsłuchu, 

dbały o to służby bezpieczeństwa Sigurimi. Do tajnych służb 

bezpieki mógł należeć każdy, trzeba było pomyśleć pięć razy, 

zanim skrytykowało się władzę i otwarcie wydało się swój 

osąd. Tutaj kłania nam się George Orwell i jego jednomyślnie, 

warto mieć jednak świadomość, że taka rzeczywistość istniała, 

gdzieś całkiem niedaleko. Świat bez przyjaciół, za to z całym 

mnóstwem potencjalnych wrogów, „przezroczyste ściany”, brak 

prywatności, obywatele stają się aktorami mimo woli, pionkami 

w grze, gdzie tak naprawdę ich życie nic nie znaczy. 

Opowieści tych, którzy przeżyli piekło różnią się 

od siebie, ale też w pewnych kwestiach mają ze sobą coś 

wspólnego. Nie wszyscy na przykład wprost krytykują słusznie 

miniony ustrój. Xhemal Turishta, rybak z wioski Zogai, 

jakoś sobie radził, nie narzekał, ale widział też okrucieństwo 

14

nad tymi, którzy próbowali się zbuntować, uciec z przeklętej 

ziemi. Problem tkwi chyba też w tym, że sami Albańczycy 

nie za bardzo widzą dla siebie miejsce poza krajem, swoisty 

paradoks, uciec od przemocy i lęku, ale jednocześnie wrócić 

do miejsca skąd się pochodzi, do swojej ojczyzny. Chociaż 

wszyscy zgodnie przyznają, że dzisiejsza Albania nie jest krainą 

mlekiem i miodem płynącą, no a co widać na pierwszy rzut oka 

to właśnie rozpad, zagubieni ludzie, którzy na nowo uczą się 

relacji międzyludzkich, zaufanie to wartość deficytowa, nikogo 

to zresztą specjalnie nie dziwi. Pomimo otrzymanej wolności, 

rozmówcy Małgorzaty Rejmer upewniają się czy przypadkiem 

ktoś ich nie śledzi, a może gdzieś zamontowany jest podsłuch. 

Zgniły duch przeszłości jest ciągle obecny, stare nawyki trudno 

wyplenić. 

Ludzie prześladowani przez system do końca życia nie 

odzyskują wewnętrznego spokoju, Małgorzata Rejmer oddaje 

głos tym, którzy przez długie, gorzkie i krwawe lata byli tego 

głosu pozbawieni. Zła dziewczyna, chłopiec ze „złą biografią”, 

tego rodzaju określenia często padają w relacjach ofiar, odwraca 

się od nich rodzina, przyjaciele, człowiek jest zaszczuty, powoli 

też zaraża się lękiem, życie staje się ciężarem, ciężkim do przetrzymania 

brzemieniem. 

Cokolwiek złego się dzieje, jest na tej gliniastej, 

błotnistej ziemi nadzieja. Jedną z bardziej poruszających relacji, 

głosem z perspektywy lat jest historia życia Ridvana Dibry, 

współczesnego pisarza albańskiego ( rozdział „Piękno zawsze 

znajdzie drogę”). Już jako dziecko prezentował swój oportunizm, 

pewną nieprzystawalność, odstępstwo od ustalonych przez 

reżim norm, zachłannie czytał, był też nagradzany w konkursach 

literackich, odczuwał jednak sztuczność i sztywność wszystkich 

pochwalnych pieśni. Z jego ust pada stwierdzenie, iż życie 

w kłamstwie jest nic nie warte, myśl ta w różnych konfiguracjach 

powraca w opowieściach innych świadków albańskiego terroru. 

Z uwagi na leworęczność, Ridvan Dibra był niejednokrotnie 

szykanowany, nie było to w zgodzie z ogólnie przyjętym 

wzorcem, starano się nawrócić go na praworęczność. Warto 

zwrócić uwagę, że nawet w języku leworęczność traktowana jest 

co najmniej z lekkim lekceważeniem, niefortunnie kojarzona 

z „lewizną”, „lewymi sprawami”. Kiedyś zresztą osoby leworęczne 

posądzane były o kontakty z demonami, zajmowanie się 

czarami itp. Nie wspominam o tym bez przyczyny, unaocznia 

to pewien problem z otwarciem na inność, na coś co odstaje od 

ogólnie przyjętych norm, zachowań, zwyczajów czy skłonności. 

Leworęczność to w znacznej większości cecha wrodzona, 

nie należy tego zmieniać, a jednak niektórzy chcą dyktować, 

posuwają się do tego, aby mówić, co jest zgodne z programem 

partii i naczelnego wodza. Leworęczność tępiona, jest w szkole, 

dyrektor: „Pisać lewą się nie godzi”, to właśnie przedstawia 

w prosty sposób, czym jest system autorytarny i jak „nawraca” 

on krnąbrne jednostki. 

Ridvan Dibra ostatecznie nie poddał się, literatura 

pozwoliła mu przeżyć, studia oraz poszerzanie horyzontów 

literackich dały nadzieję, co niezwykle ważne, w świecie, którym 

rządzi pogarda wobec człowieka. Pośród wielu smutnych, 

przejmujących historii, opowieść Ridvana Dibry jest jak piękny 

kwiat wzrastający wokół pożogi, ludzkiej rzezi. Nie wolno się 

poddawać, w obliczu trudności trzeba trwać przy marzeniach, 

ta nauka powinna pozostać dla potomnych, dzisiaj w rozlewie 

krwi i wszechobecnej pogardy szczególnie ważna. 

Oprócz relacji świadków dokumentujących minioną 

epokę w albańskiej historii, nie brak też tęsknoty za Zachodem. 

Niedostępny świat kusił „kolorowymi papierkami”, nie 

wolno było nawet o nim marzyć, chociaż to właśnie tęsknota 

zapoczątkowała ważne dla Albanii zmiany. Znamienna jest 

chociażby opowieść o butach, raz zatopionych w błotnistej 

ziemi, innym razem dumnie kroczących po miejskich deptakach. 

Wymarzone adidasy stały się niejako symbolem normalności, 

synonimem dążeń współczesnego pokolenia Albańczyków. 

Zachodni blichtr nie okazał się jednak tak cudowny, po triumfie 

i radości, przyszła kolej na rozczarowania. Cały ten mariaż 

emocji i pasji wspaniale oddała Małgorzata Rejmer w swoim 

reportażu, literacki obraz pełen ironii, goryczy, tęsknoty, ale 

też zapału i wytrwałości, nie byłby tak silny i sugestywny bez 

literackiego kunsztu, którego autorce z pewnością nie można 

odmówić. 

Poprzez historie swoich bohaterów Małgorzata Rejmer 

zabiera nas do Albanii, takiej, o której wolelibyśmy zapomnieć, 

rzucić w przepaść historii. Przychodzi jednak moment, by na nowo 

odczytać ponure dzieje komunistycznego reżimu rządzonego 

przez Envera Hoxhę, doprowadzić do względnego oczyszczenia. 

Czy oczyszczenie jest możliwe, część pokrzywdzonych przez 

bestialski reżim zdaje się mówić, że obecna rzeczywistość wcale 

nie jest lepsza, łapówkarstwo, przepychanki, odziedziczony 

z poprzedniego systemu brak zaufania. Andrzej Stasiuk mówi 

na to „bałkański bajzel’. Co tak naprawdę wydarzyło się na tej 

gliniastej ziemi i co później pozostanie w pamięci, dowiemy 

się z reportażu Małgorzaty Rejmer. „Błoto słodsze niż miód. 

Głosy komunistycznej Albanii.” nominowanym do Nagrody im. 

Ryszarda Kapuścińskiego oraz Literackiej Nagrody Nike. 

Małgorzata Rejmer, „Błoto słodsze niż miód. Głosy 

komunistycznej Albanii”, Wydawnictwo Czarne, Kołowiec 2018 

15

CHRISTOPHER STONE 

fot. pixabay.com/pl 

Cristopher Stone tworzy poezję od ponad dwudziestu lat ... „do szuflady”. Nigdy i nigdzie do tej pory nie publikował swoich 

wierszy. Jakimś cudem udało mi się namówić go na pierwszą premierową publikację w Post Scriptum, czym czuję się zaszczycona. 

Cristopher Stone to pseudonim artystyczny niezwykłego człowieka, który nie szukając sławy ani poklasku tworzy z potrzeby 

serca i duszy. Wrażliwy i arogancki, anarchista szukający piękna we wszystkim czego doświadcza, włóczykij i niespokojny duch. 

Cristopher jest Polakiem, ale od ponad dwudziestu lat żyje na emigracji, obecnie w Wielkiej Brytanii. Wiersze, które tu 

prezentujemy są z lat 1998 - 2003. Mam nadzieję, że poruszą one Wasze serca i wyobraźnię. 

Agnieszka Biardzka 

okular 

patrzeć na świat przez okular 

nie brązowy i nie czarny 

lecz ogromny w swej jasności 

widzieć ciało i istotę rzeczy różnych 

głębie jezior gór szpiczastość 

nosić w sercu męskość jasność 

po to sięgam mego pióra 

dacie wiarę mym spojrzeniom? 

Częściej dziwnych częściej trudnych 

kolorowych bardzo różnych 

lecz prawdziwych w swych 

wyznaniach 

niekłamanych 

pożądanych 

słów znaczenie bardzo różne 

rano smutne jutro nudne 

lecz gdy przyjdzie ci ochota 

sięgnij znowu stronic kilka 

po to właśnie jest bibułka 

by zapłakać starcze ciało 

i od nowa myśleć zacząć 

przez okular wielki jasny 

*** 

nie szperaj we mnie 

zgaszone świece i gwiazdy 

nie wyciągaj dłoni 

martwe me ciało i wyschnięta krew 

nie całuj mnie 

życie jak pergamin, skóra 

i nie mów do mnie 

zamilcz niczym ciemność nocy 

I włóż spodnie czarne cmentarne 

i zanieś mnie tam 

gdzie wydrążony ludzką nienawiścią świat 

kończy się 

i zaczyna 

I postaw na krawędzi 

i rzuć w przepaść 

i zakop głęboko w ciszy 

Niech tajemnica zgaśnie 

17

*** 

stracone me lata najlepsze 

stracone te dni i noce całe 

przegrałeś a chwile zostały 

i męczą kiedy wkońcu zasypiałeś 

I chciałem mieć ciebie wreszcie 

i chciałem być tobie wierny 

zabrakło mi tylko czasu 

i chyba tak być musiało 

więc zrób to ze mną nareszcie 

zrób dzisiaj noc taka cudna 

niech ciemność ogrzeje me ciało 

a spokój ogarnie jak chciałem 

cudowna ma chwilo pachnąca 

jesienią kolorów odejdźmy 

zróbmy to razem nareszcie 

a jutro zostanie fantazją 

*** 

Muzyko wieczornej ciszy 

szumiących traw melodio 

ukołysz mnie do snu 

łagodną swą rapsodią 

I przytul blaskiem gwiazdy 

i muśnij wiatrem chłodnym 

i daj wreszcie odpocząć 

i pozwól być łagodnym 

I zatańcz ze mną krótko 

i czerni pozwól dotknąć 

i popłyń ze mną łódką 

tam pozwól lekko krzyknąć 

Gdy już będziemy razem 

ty nocą ja nicością 

mą duszę zatruj gazem 

a ciało spal miłością 

*** 

powrócę tu kiedyś raz jeszcze 

do mojej samotni dębowych desek 

popatrzeć okiem niemłodym jak rośnie 

mój krzyk w ogrodzie samotny 

usiadę na pieńku w cieniu spokojny 

rozpalę ogień wzniosą się gwiazdy 

jak wczoraj uśmiechnę się młody 

raz jeszcze powącham jałowce 

przytule jak dziecko pluszową zabawkę 

guziki pledu zapne pod szyję 

i zamknę oczy wzlecę nad rzekę 

hadesu przyszło przekroczyć granice 

i wrocę tutaj raz jeszcze 

*** 

Czy mnie jeszcze pamiętasz 

czy tęsknisz gdy zachodzi słońce 

czy wiesz gdzie leży ten cmentarz 

czy chodzisz tam czasem 

w swej błękitnej jesionce 

czy mnie jeszcze pamiętasz 

czy szlochasz gdy pada deszcz 

czy siedzisz tam czasem na ławce 

w tej alejce pełnej naszych łez 

czy mnie jeszcze pamiętasz 

czy przyjdziesz raz kiedyś 

by przytulić mnie nareszcie 

tak jak to było kiedyś 

fot. pixabay.com/pl

fot. pixabay.com/pl 

*** 

Blady świt słodką nocą przychodzi 

dzień nowy ty musisz już wstać 

zabierasz swe piękne ciało i wodą 

pachnąca nagle odchodzisz 

zostały tylko oczy czerwone 

skrawek twej czarnej sukienki 

obraz twych młodych piersi 

i jeden chiński cukierek, owoc kuszący 

pójdę za tobą jak wtedy na spacer 

aleją ciemną chodnikiem w dół 

tam gdzie mieszka wciąz twój brudny cień 

i zdejmę starą koszulę 

i krzykiem rozerwę przestrzeń 

i ziemię ciepłą tobą wciąż jeszcze przytulę 

by poczuć to wszystko raz jeszcze 

ten sen 

*** 

dzisiaj nic nie napisze 

ktoś zabrał mi słowa 

mysli zostały daleko 

od nowa od nowa od nowa 

te same obrazy i dzwięki 

tysiące twarzy tych samych 

zegar swój czas toczy 


składam obrazy i dzwięki 

może ktos odda mi słowa 

zacznę pisać i mysleć 


*** 

A teraz jestem sam 

i ciężkie me ciało 

żelazem oblane – stal! 


i lekkie me ciało 

tanim winem zalane - żal! 


i gdzie moje ciało 

ona zabrała hen w dal! 


i sam będę już zawsze 

i ona też jest tam 

gdzie życie to nie tani kram! 

19

RENATA CYGAN 

Jestem wszechświatem 

Jestem wszechświatem błądzę w przestworzach 

zbieram przestrogi rozwiewam lęki 

wypiętrzam góry napełniam morza 

ujarzmiam ledwo poznane dźwięki 

pilnuję ognia tworzę iluzje 

wiatr trzymam w dłoniach pławię się w dziwach 

zbieram decyzje jedynie słuszne 

przygarniam księżyc tęskniąc w odpływach 

schadzam manowce ciągle bezkresne 

przejmuję stery migoczę w zbożu 

niechciana znikam w potrzebie jestem 

korzeniem w ziemi a rybą w morzu 

żyję jak mrówka ludzkim porządkiem 

nucę ballady trąbię na vivat 

bywam prząśniczką chmurą przylądkiem 

lecz tylko w twoich oczach ożywam 

Będzie dobrze 

Głowa pełna motyli, ręce pełne chęci, 

fontanny pełne monet, żagle pełne wiatru, 

zapach młodych jaśminów w szufladach pamięci 

i taniec białych koni wśród chabrów i bratków. 

Zeszyty pełne wierszy, a struny drżeń miękkich 

i ciało roztęsknione w draperiach sukienki. 

Nagle oczy łez pełne, a listy pożegnań, 

myśli - pełznące cienie. Wosk kapie na dywan. 

Choć księżyc bladym światłem pusty dom wysrebrza, 

to twarz przybrana w uśmiech w lustrze znów zastyga. 

Brzoza, wciąż przy nadziei, rozkrzewia gałęzie. 

Będzie dobrze. 

Z pewnością. 

Nie dzisiaj, lecz będzie. 

Niewinny erotyk o jabłku 

Chcę cię po kęsie, makintoszu chrupać 

z wdziękiem, 

wbijać siekacze, po korzenie, w słodkie miąższe. 

Nie dla mnie gruszki, (choć też w smaku nie najgorsze), 

ja wolę jabłkiem mamić zmysły, aż mózg mięknie. 

Mega ochoty na twój smak bezwstydnie prężę, 

(czyś papierówką, jonatanem, czy kosztelą). 

Jabłuszko pełne snów zdobędę przed niedzielą, 

bo mi nie straszne hesperydy ani węże. 

Bez ciebie mgły u stóp się ścielą siwym smutkiem, 

tęsknoty jęczą i zwisają w snach pomiędzy. 

Dojrzewaj w słońcu. Ja się zjawię jak pink lady, 

aż zatracimy się, ząb w ząb, w poezji chrupnięć. 

Tyle mnie ładnej, ile w tym, co dobre 

Tyle mnie ładnej, ile w tym, co dobre. 

Tylko, niestety, brzydnę nazbyt często. 

Choć zimy lekkie, a wiosny zasobne. 

Ogromne niebo w błękicie swym szczodre, 

drzewa śpiewają, a kwiaty nie więdną. 

Tyle mnie ładnej, ile w tym, co dobre. 

W zdawkowe życie wwikłana, by dobrzmieć, 

kroczę osobna. Pacierze się międlą. 

Choć zimy lekkie, a wiosny zasobne. 

Czas grubą zmarszczką szkicuje mój portret, 

na chybił-trafił oddaję się zemstom. 

A nie powinnam - bo ładne, co dobre. 

Worki obietnic - fałszywe melodie, 

świdrują dźwiękiem duszącej mgły gęstość, 

choć zimy lekkie, a wiosny zasobne. 

Ozdobię ścieżkę, by choć na odchodne, 

wypięknić w końcu tę szpetną przyziemskość. 

Wszak bywam ładna tylko w tym, co dobre, 

przez lekkie zimy, po wiosny zasobne. 

20

Festiwale, zloty, spotkania 

poetyckie i co z nich wynika. 

Renata Cygan 

Często słyszę pytanie, czy takie „spędy” poetów coś komuś 

dają, czy służą jakiejś większej sprawie (poza łechtaniem 

ego organizatorów i uczestników), czy są w ogóle potrzebne. 

Ja należę do osób, które uważają, że tak. Na festiwalach 

poetyckich w Polsce i za granicą (nierzadko odległą) bywam 

regularnie. Już od kilku ładnych lat. 

No więc czemu te spotkania służą? Ano przede wszystkim 

temu, aby zaprezentować swoją twórczość w innym wymiarze 

geograficznym, podzielić się nią z ludźmi (no bo przecież nie 

tworzymy tylko dla siebie), zaczerpnąć trochę egzotycznego 

powietrza, wymienić się dobrą energią. Dla mnie najważniejsi 

są ludzie, nowe kontakty, cenne znajomości, nieoczekiwane 

przyjaźnie. Bo nie o klepanie własnych wierszy tu idzie, a o interakcje 

i integracje właśnie. Z takich spotkań wynika też często 

dalsza współpraca artystyczna – tłumaczymy swoje wiersze na 

różne języki, wydajemy wspólne tomy poezji, antologie, itp. No 

i jeszcze sprawa ważna i poważna – propagowanie polskiej 

poezji poza granicami kraju. Brzmi jak misja, bo misją w istocie 

jest. 

Z Rozalią Aleksandrową znamy się już od wielu lat; bywała 

na festiwalach poetyckich w Londynie i w Polsce, nasze 

ścieżki przecinały się to tu, to tam. Aż któregoś razu dostałam 

zaproszenie na międzynarodowy 

festiwal „Duchowość bez granic” 

w Płowdiwie, w Bułgarii. Spiritus 

movens tego wydarzenia to właśnie 

Rozalia. „Duchowość bez granic” to 

na pierwszy rzut oka nazwa nieco 

dziwna i trącąca lekkim patosem, 

ale zrozumie się o co chodzi, gdy 

się pozna genezę. 

Rozalia jest pracownikiem 

Uniwersytetu Medycznego w Pło- 

wdiwie i należy do prężnie dzia- 

łającej tam grupy poetów kwanstowych. 

Tak, tak – też się 

zdziwiłam. Cóż to za twór ta poezja 

kwantowa? Proces kształtowania 

idei tego gatunku poetyckiego 

rozpoczął się w 2003 roku, a 

w marcu 2006 r. zawiązała się 

nieformalna grupa nazwana „Kwant 

i przyjaciele”. Skupia ona poetów, fizyków, muzyków i ar-tystów. 

Poezja kwantowa jest według luźnej definicji poezją Ducha, 

poezją aniołów, poezją dobroci, miłości i światła. Rodzi się 

spontanicznie w chwili jedności autora ze wszechświatem. Bo 

przecież fizyczny wszechświat złożony jest z czystej energii, 

którą można zamienić na inną formę energii czy materii, bez 

żadnych strat podczas transformacji. To tak w skrócie. 

Miejsce geograficzne jest nie bez znaczenia, gdyż Płowdiw 

ma niezwykle ciekawą i bogatą historię – to jedno z najstarszych 

miast w Europie (a niektóre źródła podają, że najstarsze), 

położone wśród siedmiu wzgórz, a jak wiadomo siódemka jest 

cyfrą magiczną. To po pierwsze. Poza tym, pod właściwym 

miastem, pod stopami przechodniów, kilka metrów pod ziemią, 

znajduje się antyczne miasto stworzone przez Traków, którego 

początki sięgają sześciu tysięcy lat przed Chrystusem. Ten fakt 

nie może być obojętny dla atmosfery i energii tego miejsca, 

jak i dla samej poezji kwantowej, a i sztuki w ogóle. Dosłownie 

czuje się potęgę dawnych czasów, na styku współczesności 

i antyku, siłę zamierzchłej historii Tracji i jej starożytnego 

ducha. Z Tracji pochodził prawdopodobnie Spartakus, Traków 

spotykamy w poezji Homera jako lud sprzymierzony z Trojanami 

i im pokrewny. 

21 Belozem, Mihaella Stoikova i Samuil Gelev. Foto: Renata Cygan

Mieszkańcy Płowdiwu pielęgnują pamięć o wielkości Tracji 

i Traków, którzy stworzyli podwaliny pod naszą kulturę łacińską. 

W zetknięciu z dawną cywilizacją, w Płowdiwie możemy 

dotknąć kruchych resztek świata antycznego. Dodajmy do tego 

odurzający zapach lip i akacji, kamienne uliczki starego miasta, 

małe kawiarenki, róże przynoszące Bułgarii sławę i przyjazny 

klimat, a obrazek sam się rysuje. W tym otoczeniu rodzi się 

poezja, w tym otoczeniu tworzą i pławią się artyści, tam rodzi 

się magia. Po krzywych chodnikach wspinają się wiersze, słońce 

szeroko się uśmiecha malując obrazy, a czereśnie tryskają 

słodyczą. 

W 2019 r. Płowdiw otrzymał tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 

w duecie z innym tysiącletnim miastem, włoską Materą. To także 

dodało smaku i wyjątkowości naszym poetyckim spotkaniom. 

Poszczególne imprezy tegorocznego festiwalu „Duchowość bez 

granic” odbywały się w magicznych miejscach: gala festiwalowa 

w Centrum Kultury Trakart, pełnym skarbów sprzed tysięcy lat, 

niezwykły koncert Mihaelli Stoikovej i Samuila Geleva (o bogowie, 

jak on grał!) w Belozem – cudownej mekkce artystów, 

której właścicielem jest Ganu Ganev Ghandi. Nie będę nawet 

próbować opisać słowami na czym polega magia tego miejsca, 

tam trzeba być, żeby ją poczuć na własnej skórze. W takim 

entourage czytaliśmy wiersze, oszołomieni wyjątkowością 

zakamarków pełnych historii, obrazów i muzyki, integrowaliśmy 

się z poetami i artystami bułgarskimi, a wszędzie przyjmowano 

nas z niezwykłą gościnnoscią. 

Cieszę się, że mogłam być częścią tego niecodziennego 

wydarzenia. W tym miejscu pozwolę sobie na odrobinę 

prywaty, bo dla mnie tegoroczny festiwal w Płowdiwie był 

wyjątkowy jeszcze z jednego względu – otrzymałam piękną 

statuetkę (wykonał ją płowdiwski artysta-rzeźbiarz Rangel 

Stoilow Bacho), najważniejszą nagrodę; Grand Prix festiwalu 

„Duchowość bez granic”. Za moje wiersze (które poeci kwantowi 

uznali za kwantowe), tłumaczone na język bułgarski przez 

Rozalię Aleksandrową i Teresę Moszczyńską-Lazarową (dobrą 

wróżkę festiwali), ale także za wieloletnią współpracę m.in 

w przygotowaniach festiwalowych almanachów. Projektowałam 

do nich okładki i tworzyłam ilustracje. Duży zaszczyt i ogromne 

wyróżnienie. 

Moje następne poetyckie wyjazdy to festiwale w Indiach, 

Rosji i w Polsce. A za rok – znowu Płowdiw, bo tam jeżdżę 

po słońce. Jest na co czekać, jest dla kogo pisać wiersze. 

W Belozem 

Pan Bóg na niebie słońce rozświecił 

w domu wśród maków i pól kapusty 

na starych ławach siedzą poeci 

gadają wierszem i piją wino 

rozdają uśmiech ciemnym szczelinom 

hołdując sprawom jedynie słusznym 

wśród strof i gestów plącze się szczeniak 

chudy kundelek – smutne ma oczy 

pewnie psie w łebku chowa marzenia 

i choć się boi – błaga o dotyk 

dźwięki gitary gonią się z echem 

poeci głaszczą psinę po grzbiecie 

a on dziękuje kundlim uśmiechem 

bo oto znalazł się w lepszym świecie 

Renata Cygan 30/05/2017 

Belozem, Bułgaria 

Renata Cygan ze statuetką 

22

TEKTOGRAFIA 

GRZEGORZ STEFAN MADEJ

Wiele lat temu oglądałam wystawę w Bielsku-Białej i tam pierwszy raz zobaczyłam Twoje tektografie, absolutnie 

zachwycajace delikatnoscią, precyzja i wdziękiem. Tektografia to technika, którą sam wymyśliłeś. Opowiedz naszym 

czytelnikom czym jest ta technika i co zainspirowało Cie do jej stworzenia. 

W liceum dzięki wspaniałemu nauczycielowi Tadeuszowi Królowi poznałem szerokie spektrum warsztatu grafika. Pasja 

z jaką oddałem się tej dziedzinie sztuki, pozwoliła mi zgłębić wszystkie tajniki technik metalowych (akwaforta, akwatinta, odprysk, 

ruletka, miękki werniks, mezzotinta itp.), nie zabrakło również wprawek w takich technik jak fluoroforta i cliche – verre. Już wtedy 

próbowałem eksperymentować z poznanymi technikami, tworząc suchą igłę w celuloidzie. Do drukowania z gotowej już matrycy 

używałem suchej pasteli, uzyskując niebywale miękki rysunek o efekcie zbliżonym do rysunków renesansowych. 

W trakcie edukacji w Studium Animacji Filmowej przy Studiu Filmów Rysunkowych w Bielsku-Białej (trwało to zaledwie kilka 

miesięcy), wzbudziły moje zainteresowanie zużyte płyty duraluminiowe ze starego typu powielaczy, na których starałem się tworzyć 

suchą igłę. Tutaj, zacząłem kserokopiarki nowszego typu używać jako warsztatu graficznego. Powielałem własne rysunki na celuloid, 

który po zadrukowaniu traktowałem jako niezależną pracę, lub używałem jako matrycy do naświetlania papieru światłoczułego na 

wzór cliche – verre. W tym też okresie miałem okazję poznawać rozmaite nowinki i zawiłości graficzne, odwiedzając na ASP w 

Krakowie swego przyjaciela, wówczas studiującego grafikę. 

Po kilkuletniej przerwie, podejmując kształcenie w Instytucie Sztuki w Cieszynie, nie zastanawiałem się nad wyborem 

kierunku, padło oczywiście na grafikę. Tu zetknąłem się z użyciem jako podłoża graficznego grubej tektury, powszechnie uprawiano 

tu technikę frotaż, mistrzostwa dokonywał w tej dziedzinie Grzegorz Hańderek (broniliśmy swe prace dyplomowe w tym samym 

dniu). Po realizacji kilku linorytów i technik metalowych, na drugim roku studiów zwróciłem swą uwagę na ów materiał, jakim była 

gruba tektura. Nie satysfakcjonowało mnie zajmowanie się gotową strukturą jaką dawały naklejane tkaniny, pióra, sznurki. To 

przerabiałem już w liceum, używając tych efektów do wykonywania plakatu artystycznego. Zauważyłem, że w tekturze można 

pozostawiać głębokie cięcia, które po zagruntowaniu lakierami dawały w druku piękną mięsistą linię druku wklęsłego, którą spokojnie 

mogłem wykorzystać przekładając na grafikę swój warsztat rysunkowy. Równocześnie zacząłem dostrzegać iż sama powierzchnia 

zagruntowanej tektury daje specyficzny efekt tinty. Używając metod zbliżonych do monotypii byłem w stanie używać delikatnych 

światłocieni budujących klimat i przestrzeń bryły zbudowanej z wyciętych linii. Nauczyłem się również w sposób właściwy sobie, 

uzyskiwać dodatkowe efekty zlewanego lakieru na płycie i reliefów uzyskiwanych punktowo grubymi warstwami farby emulsyjnej, 

która po wyschnięciu tworzy wypukłości na matrycy, w to wszystko wplotłem wydrapywanie – wycinanie większych powierzchni 

miąższu tektury. 

25

To wszystko w harmonijnym połączeniu pozwoliło mi na tworzenie tematów, którym oddawałem się zawsze z pasją, był 

to portret. Pierwszą pracą, która dała mi wyjście do dzisiejszego stanu mojej techniki była kompozycja portretowa „Afrodyta”. 

Przystępując do pracy dyplomowej, byłem już w pełni świadomy swego autorskiego warsztatu, jaki wypracowałem w trakcie tych 

studiów. To nakazało mi myśleć o ochrzczeniu własnego tworu. Stanęło na neologizmie TEKTOGRAFIA, od tektura, nie chciałem by 

była to tekturografia, jakoś to było mniej lotne. 

TEKTOGRAFIA potrafi sprawiać wiele uciążliwości warsztatowych niewprawnemu osobnikowi w warsztacie graficznym, 

pozbawionemu benedyktyńskiej cierpliwości, której wymaga zwłaszcza ta technika. Dla tego też, pozwalam sobie na wyrażenie 

satysfakcji obserwując, jak w mojej macierzystej uczelni w Cieszynie oraz na terenie Śląska, rozwija się technika, do której istnienia 

przyczyniłem się swoją pracą. Oczywiście, nie pomijam zasług wykładowców, moich ówczesnych mistrzów, dra Józefa Knopka 

oraz prof. Eugeniusza Delekty, służących wartościowymi radami i dających mi wolną rękę w eksperymentowaniu, inspirują Oni 

nieustannie kolejne roczniki moją pracą dyplomową i ugruntowują stworzoną przeze mnie nazwę „tektografia”. 

Grzegorz Madej 

Historyk, muzealnik, kolekcjoner, artysta grafik i malarz (aktualna kolejność) 

Urodził się 3 lutego 1970 r. w kaplicy pałacowej w Kozach koło Bielska-Białej, dzieciństwo spędził w Jaworzu pod Bielskiem, jednak jego przodkowie wywodzą się ze 

Świętokrzyskiego i Drohobycza. 

W 1990 r. ukończył wystawiennictwo w Państwowym Liceum Sztuk Plastycznych w Bielsku-Białej (dyplom otrzymał wyróżnienie). Następnie przez rok uczęszczał do 

Studia Animacji Filmowej w Bielsku-Białej. W roku 1997 podjął studia w Instytucie Sztuki Uniwersytetu Śląskiego Filia w Cieszynie na kierunku pedagogiczno-artystycznym 

(specjalność: grafika). Pracę magisterską z zakresu kulturoznawstwa oraz grafiki warsztatowej (tektografia) obronił w roku 2002 (dyplom otrzymał wyróżnienie). W roku 

2013 podjął studia doktoranckie w Instytucie Historii na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Trzy lata później obronił z wyróżnieniem 

dysertację zatytułowaną Bielska linia książęcego rodu Sułkowskich (1786–1918). 

W latach 1991–2009 pracował na stanowisku marszanda w bielskiej galerii Sztuka i Antyki wybitnego antykwariusza, Leszka Wąsa. Od roku 2009 pracuje w Muzeum 

Historycznym w Bielsku-Białej, gdzie osiągnął stanowisko kustosza dyplomowanego (2019), obecnie jest kierownikiem Działu Historii. Zajmuje się badaniami nad historią 

bielskiej linii książęcego rodu Sułkowskich. W dorobku naukowym posiada 14 wydawnictw zwartych, napisał teksty do 9 publikacji pokonferencyjnych, 15 wydawnictw 

ciągłych oraz 10 do czasopism. Jest pomysłodawcą i redaktorem periodyku „Zeszyty Sułkowskich”. Powołał do życia Stowarzyszenie na Rzecz Odnowienia Kaplicy 

Zamkowej w Bielsku-Białej, którego jest przewodniczącym. Zorganizował ponad trzydzieści wydarzeń muzealnych, był kuratorem oraz współ kuratorem ponad 20 wystaw, 

z których najistotniejsze to: Andrzej Strumiłło. Dzieła wybrane, Roma Ligocka. Obrazy i słowa, Zakony rycerskie. Historia i współczesność, Starodruki ze zbiorów Muzeum 

26

w Bielsku-Białej, 260. rocznica nabycia państwa bielskiego przez A.J. Sułkowskiego, Bielscy książęta Sułkowscy jakich nie znacie, By księga była piękniejsza o duszę 

właściciela. 500-lecie polskiego ekslibrisu, Pod znakiem róży nad Białą. 500 lat Reformacji. W swoim dorobku ma również projekt wystawienniczy Hodie mihi, cras tibi, 

prezentujący prywatne zbiory dzieł sztuki i rzemiosła artystycznego (cztery wystawy). Był pomysłodawcą i współorganizatorem międzynarodowej konferencji Książęta 

Sułkowscy, jakich nie znacie oraz stworzył cykliczne wydarzenie Zaduszki dla Sułkowskich. 

W dorobku artystycznym posiada 11 wystaw indywidualnych oraz udział w ponad 30 zbiorowych. Od 2002 r. pod szyldem G.M. Elzewir wydał 14 druków bibliofilskich. W 

2005 r. zrealizował dekoracje malarskie parapetu chóru muzycznego do kościoła w Będkowicach oraz projekty wystroju malarskiego tejże świątyni. Prace artysty znajdują 

się m.in. w zbiorach Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej, Muzeum w Sandomierzu, Bibliotece Jagiellońskiej, Muzeum Książki we Wrocławiu oraz wielu zbiorach 

prywatnych. Do niedawne jego prace można było nabyć w Bator Art Galery w Szczyrku i Galerii Zamkowej Muzeum Historycznego w Bielsku-Białej. Obecnie, ze względu 

na liczne obowiązki naukowe, zawiesił działalność artystyczną. 

Za swą działalność muzealniczą otrzymał w 2016 r. wyróżnienie Marszałka Województwa Śląskiego za Wydarzenie Muzealne Roku 2015 w kategorii „publikacje 

książkowe”. W 2017 r. został nominowany do Ikar 2016 – Nagroda Prezydenta Miasta Bielska-Białej w dziedzinie kultury i sztuki za wybitną dotychczasową działalność 

naukową i wystawienniczą, a w roku 2018 otrzymał nominację i zdobył nagrodę główną Ikar 2017 – Nagroda Prezydenta Miasta Bielska-Białej w dziedzinie kultury i sztuki 

za szczególne osiągnięcie kulturalne. 

Za osiągnięcia artystyczne był wyróżniony w 1990 r. medalem za dyplom artystyczny w Państwowym Liceum Sztuk Plastycznych. W 2002 r. otrzymał wyróżnienie za 

pracę dyplomową z grafiki w Instytucie Sztuki w Cieszynie. W 2005 r. otrzymał wyróżnienie za pracę malarską w konkursie Misterium cierpienia misterium odkupienia 

zorganizowanym przez Bielskie Centrum Kultury Bielsko-Biała, a w 2006 r. za pracę graficzną zdobył nominację do nagrody V Triennale Autoportretu w Radomiu. 

Portfolio www.madejbb.pl 

27

CZŁOWIEK MYŚLĄCY 

(POMIĘDZY NATURĄ A KULTURĄ) 

z cyklu O SZTUCE 

Katarzyna Saniewska 

Po tym, jak 3 tysiące osób zadeklarowało swój udział 

w grupowym jedzeniu bananów przed Muzeum Narodowym 

w Warszawie, w akcie protestu przeciwko 

cenzurze w sztuce, po usunięciu z ekspozycji stałej w Galerii 

XX i XXI wieku prac Natalii LL, Grupy Sędzia Główny 

i Katarzyny Kozyry, nie pozostaje nic innego, niż zajadając 

kusząco wygięty owoc, zastanowić się nad wizjami człowieka 

w sztuce współczesnej. Zwłaszcza w odniesieniu do przedstawień 

ukazywanych w nurcie sztuki krytycznej...ale nie 

tylko. 

Natłok pytań wydaje sie trudny do uporządkowania. Wydaje 

się jednak, że warto byłoby się zastanowić, nad wizją 

nas samych, w sztuce, w kontekście trwania pomiędzy kulturą 

a naturą. Szczególnie teraz, gdy coraz bardziej zdajemy 

sobie sprawę z naszego, wpływu na funkcjonowanie planety. 

Co ciekawe jednak, choć dajemy sobie prawo do nazywania 

siebie samych twórcami ( jakże blisko temu słowu, do słowa 

„Stwórca”), często bezrefleksyjnie przyczyniamy się do wymazania 

z powierzchni Ziemi kolejnych gatunków czy całych 

ekosystemów. Uważamy, że mamy prawo do decyzji i do 

rozwoju. Między innymi dlatego, że jako jedyny gatunek tworzymy...kulturę 

i sztukę. A tak „Bogiem a prawdą” nie odrobiliśmy 

nawet podstawowej pracy domowej, zadanej nam 

w swoim czasie przez Stwórcę. Polegać ona miała na nazywaniu 

gatunków...a my nie potrafimy nawet po imieniu nazwać 

tego, co degradujemy. 

„Człowiek podbił i udomowił naturę, i zmienił planetę 

w wielki ogród, ale jest to ogród barbarzyńców. Trudno w nim 

29 

odróżnić to, co naturalne, od tego co przynależy do kultury. 

Trudno odnaleźć naturalny porządek rzeczy.” jak pisze Grzegorz 

Dziamski. 1 Czy istnieje w ogóle, w dzisiejszym pojmowaniu 

pojęcie naturalności? Co tak naprawdę jest naturalne, 

skoro kultura stara się cenzurować naturę, aby nadać jej 

w pewnych aspektach rys nie godzący w naszą estetykę, 

a w innych okolicznościach także w naszą etykę? 

Jeżeli spojrzeć na to zagadnienie szerzej, istnieje tu 

sprzeczność, ponieważ o naturze nie da sie powiedzieć, ani 

że jest dobra, ani że jest zła. Kultura natomiast, stara się 

ukazać kontrast, wyznaczyć linię graniczną, pomiędzy sferą 

dobra a zła, światła i ciemności. Natura nie podlega tym samym 

zasadom, co kultura, choć cywilizacja rości sobie prawo, 

by próbować ją w takie karby wtłoczyć. Natura jednak, 

w swej żywej, czystej postaci, rządzi się absolutnie innymi 

prawami. 

Nie można w jej przypadku dyskutować o moralności, czy 

niemoralności, chociaż z kulturowego punktu widzenia wiele 

spraw, procesów i zachowań, mnogość postaw powszechnie 

występujących w nieucywilizowanej naturze, w nas, zanurzonych 

w kulturze, budzi głęboki sprzeciw. Od człowieka bowiem, 

jako istoty predestynowanej biblijnym, boskim prawem 

do panowania nad naturą, wymaga się stosowania pewnych 

zasad. Przede wszystkim zaś, wymaga się „bycia moralnym”. 

W encyklice Pawła VI czytamy, ze :”Zwierzę i natura to 

jedno. Człowiek i natura, to dwa.” 2 

1. G.Dziamski, Sztuka u progu XX wieku, tekst: Zwrot ku naturze w sztuce 

współczesnej, Wydawnictwo Humaniora, Poznań 2002, s.141. 

2. Paweł VI, Humanae Vitae, 1968.

To jednak tylko jeden z punktów widzenia. Pomimo bowiem 

przekonania o swojej wywyższonej pozycji jesteśmy, 

jako gatunek, bezradni wobec niektórych procesów i mechanizmów 

biologicznych, jakimi rządzi się natura. 

Przede wszystkim jesteśmy niezbyt obficie wyposażeni 

w cały arsenał środków mechanicznych, czy chemicznych, 

jakimi przyroda obdarzyła pewne gatunki. Nie posiadamy 

doskonałego wzroku, czy słuchu. Nie dysponujemy zbyt 

czułym węchem, ani zdolnością do orientacji w terenie. Nasza 

odporność na warunki zewnętrzne, zmiany temperatury, 

czy wilgotności jest dość słaba. Nie otrzymaliśmy też kłów, 

czy pazurów, które pozwalały by nam skutecznie bronić się 

w bezpośredniej walce o życie. Ponadto, rodzimy się absolutnie 

bezradni i bezbronni...a jednak stoimy na szczycie łańcucha 

pokarmowego na Ziemi. 3 A tak nam się przynajmniej 

wydaje. 

organizmy żywe? W naturze bowiem, występują te same 

zespoły zachowań, co w społeczeństwach, tak zwanych cywilizowanych. 

Odnajdujemy zarówno monogamię, jak i poligamię. 

Spotykamy związki i społeczności matriarchalne i patriarchalne. 

Obserwujemy sytuacje, gdy oboje rodzice LUB 

tylko jedno z rodziców opiekuje się potomstwem. Mamy do 

czynienia z przypadkami, gdy potomstwo to jest zostawiane 

samo sobie, bądź zabijane. Znajdziemy heteroseksualizm 

i homoseksualizm, kazirodztwo, gwałty, zabójstwa, aborcje. 

Może zatem chęć wywyższania sie ponadgatunkowego 

ma raczej związek z chęcią dociekania początków gatunku 

ludzkiego, z religią, wiarą w boga, czy bogów, demiurga, lub 

inną siłę sprawczą? Kto tak naprawdę stanowi potęgę na Ziemi? 

Czy mimo wszystko nie świadczy o naszym wpisywaniu 

sie w tłum, w bycie jednymi z wielu, fakt że wciąż traktujemy 

naturę, jako wielką nauczycielkę i inspiratorkę? 

Jeżeli bowiem spojrzymy przez szkło mikroskopu, lub powściągając 

wstręt, przyjrzymy się na przykład czarnej zbroi 

karalucha, zobaczymy, że wszystko to jest kwestią skali 

i punktu odniesienia. Być może to nie my zarządzamy czymkolwiek 

w tym świecie, a jesteśmy jedynie platformą dla grzybów 

i bakterii, które decydują o losach wszechświata, nas 

traktując jedynie użytkowo, jako posłusznych niewolników, 

podległych ich poleceniom? Zanim jednak zabrniemy w tego 

rodzaju dywagacje, zajmijmy się próbą sformułowania odpowiedzi 

na pytanie, z jakich właściwie powodów traktujemy 

nasz ludzki gatunek, jako wywyższony i decyzyjny i jak na to 

odpowiada sztuka? 

Niewątpliwie mamy pewną zdolność, która daje nam wyjątkowe 

miejsce na drabinie ewolucyjnej, jako że opisane 

powyżej braki w „naturalnym wyposażeniu” staramy się nadrobić 

za pomocą rozmaitych wynalazków technicznych i naukowych. 

Czy nam się to udaje? To kolejne niewygodne pytanie, 

na które boimy się, jako gatunek, usłyszeć odpowiedzi. 

Druga cechą wyróżniająca nas zdecydowanie w świecie 

przyrody jest właśnie umiejętność tworzenia sztuki. Ewoluuje 

ona razem z nami i wraz z naszym rozwojem intelektualnym, 

sama staje się coraz bardziej wymagająca. W miarę 

rozwoju zaczyna zadawać coraz bardziej skomplikowane 

pytania. Między innymi to, które tutaj nas zajmuje: Czy istotnie 

mamy jakiekolwiek prawo, aby wynosić się ponad inne 

3. Pomimo, że to co dała nam natura jest niedoskonałe, nasza zdolność do 

naprawiania jej niedociągnięć, sytuuje nas ponad naturą - co w swej działalności 

performerskiej stara się udowodnić Stelarc. Chociaż „nasze ciała 

są formami przestarzałymi, które wymagają udoskonalenia i dostosowania 

do zmieniającej się, industrialnej rzeczywistości”. 

Przekonanie o niesamowitej sile natury i naszym duchowym 

z nią związku odnajdujemy, między innymi w pracy 

Macieja Awiakisa, który nie wstydzi się przyznać do swojego 

wręcz paranormalnego sposobu odczuwania natury. 

Za pośrednictwem jego pracy zatytułowanej „Stado” ( 2004) 

uczestniczymy wręcz w rodzaju seansu spirytystycznego, 

którego głównymi bohaterami są duchy zwierząt ze starej 

stajni w Dreźnie, z której progu pochodzi wykorzystany do 

wykonania rzeźby kamień. Można to przyrównać do odczuwania 

obecności osoby zmarłej, z którą byliśmy emocjonalnie 

związani, a która w niewyjaśniony sposób nadal emanuje jakąś 

energią, którą my, szóstym zmysłem wyczuwamy. Praca 

Awiakisa to poszukiwanie energii „pozwierzęcych” zaklętych 

w kamieniu. Ta biologiczna abstrakcja dowodzi, że można 

być ze zwierzęciem, a tym samym z naturą, związanym na 

poziomie duchowym, odrzucając tym samym chrześcijańska 

koncepcję, ze zwierzęta nie posiadają duszy. Jest to raczej 

przybliżenie się do teorii bliskich reinkarnacji, gdzie w pewien 

sposób podświadomie wyczuwamy duchowe powinowactwo 

z innymi bytami, czy to zwierzęcymi, czy to roślinnymi. 

Istnieje wewnętrzne przeświadczenie, że przyszło nam się 

już kiedyś spotkać. Koło Samsary sprawia, że jesteśmy pokrewnymi 

bytami, tylko na różnych stopniach duchowego 

rozwoju. 

Można to porównać ze sposobami postrzeganiem natury 

i siebie, jako równorzędnych elementów wszechświata, 

charakterystycznych dla twórczości Olega Kulika. Podobnie, 

jak u Awiakisa, w takim postrzeganiu natury i siebie w niej, 

niektórzy dostrzegają wręcz nutę szaleństwa. Istnieje jednak 

30

Obraz Stefan Keller, źrodło www.pixabay.com/pl 

cieniutka, ale bardzo ważna granica. Kulik w swoich działaniach, 

w których sprowadza siebie do roli psa, a raczej zachowując 

sie jak pies, w naszych oczach staje sie psem. Wyraźnie 

jednak rozgranicza pojęcia: bycia psem” i „bycia jak pies”. 

Traktuje zwierzę, jako swoiste „alter ego istoty ludzkiej”. Czy 

jest w tym pewne odniesienie do Kartezjańskiego dualizmu 

istoty ludzkiej? To chyba raczej podświadome wyczuwanie 

pewnego powinowactwa na zasadzie duchowej i cielesnej. 

Poświęcony jest temu cały projekt artysty zatytułowany 

„Zoofrnia”. Kulik zastanawia się ile zwierzęcości nosimy 

w sobie my, ludzie. To tak, jakby zastanawiać sie ile procentowo 

mamy wspólnego w kodzie genetycznym. Artysta 

wcielając sie w zwierzęta, usiłuje odpowiedzieć na pytanie, 

o skuteczne środki komunikowania wewnątrz gatunku. Powiązany 

z nurtem Deep Ecology artysta zakłada, ze zwierzęta 

powinny być traktowane na równi z człowiekiem, we 

wszystkich aspektach życia. Może to wydawać sie nieco 

szokujące, jeżeli odniesiemy to do jego pracy zatytułowanej 

„Rodzina przyszłości”, pokazywanej na Biennale w Wenecji 

i Istambule w 1997 roku. Praca ukazuje mieszkanie, 

w pierwszym momencie niczym się nie wyróżniające. Jednak 

drugi rzut oka pozwala dostrzec zupełnie inną skalę 

niektórych przedmiotów i sprzętów. Trzecie spojrzenie przyciąga 

tapeta, na której ukazane sceny z Kamasutry, których 

bohaterami są człowiek i pies. Kolejną pracą, która skłania 

do zastanowienia sie nad komunikowaniem się wewnątrz 

gatunku i pomiędzy gatunkami jest performance przeprowadzony 

w Stanach Zjednoczonych. Praca ta zatytułowana 

„I Like America and America Likes Me”, nawiązuje do „kanonicznego” 

już performance przeprowadzonego w roku 

1974 przez Josepha Beuysa pod tytułem „Ja gryzę Amerykę, 

Ameryka gryzie mnie”. Beuys pojechawszy bezpośrednio 

z lotniska do galerii mieszkał w niej przez trzy tygodnie wspólnie 

z kojotem. Natomiast Kulik już na lotnisku przeistoczył 

się w psa. Zrzucił ubranie i opadł na czworaki. W obroży 

i kagańcu tydzień spędził w galerii zamknięty w klatce, niczym 

dzikie zwierzę. Jego zachowanie było zresztą wzorowane na 

zachowaniu dzikiego zwierzęcia, komunikował się bowiem 

z publicznością wyłącznie za pomocą warczenia i szczekania. 

Kulik umożliwia ludziom spojrzenie z zupełnie innej perspektywy, 

gdy to człowiek musi opaść na cztery łapy i z tego 

poziomu obserwować świat, dając się nawet prowadzić na 

smyczy - jak to widzieliśmy przy okazji pracy „Pavlov’s Dog” 

( Rotterdam, Manifesta 1). Nasuwa sie tu pytanie -przez kogo 

jesteśmy na tej smyczy prowadzeni? Czy przez naturę, czy 

przez kulturę? Biolodzy ewolucyjni z pewnością uświadomią 

nam naszą małość. Podczas gdy socjologowie i specjaliści 

od tak zwanych zachowań konsumenckich, ukażą nam możliwe 

warianty strategii unikania oraz sposobów na zakuwanie 

w rozmaite kagańce. 

31 

Chodzi o uświadomienie ludzkiej pozycji we wszechświe-

cie, ale także pozycji człowieka wewnątrz swego własnego 

gatunku. Przede wszystkim wtedy, gdy uświadomimy sobie, 

że nasze ludzkie działania wcale nie różnią się w swoich 

mechanizmach od tych wyzwalających się u dzikich zwierząt. 

Spojrzeć tu należy na prace Kulika z lat 90-tych, nawiązujące 

do rzeczywistości rosyjskiej tamtego okresu, na której 

agresja i porachunki mafijne odcisnęły swoje ogromne piętno. 

Na szczególną uwagę zasługuje performance, który miał 

miejsce w Moskwie w 1994 roku, zatytułowany „Mad Dog”. 

Artysta całkiem nagi, uwiązany na solidnym łańcuchu, niczym 

psy wystawiane do walk, rzuca się wściekle na zgromadzoną 

publiczność, szczeka i warczy. Ciekawie patrzy się 

na tę pracę teraz, z perspektywy czasu, zwłaszcza po obejrzeniu 

filmu „The Square” Rubena Ostlunda - gdzie reżyser 

w znakomity sposób zadaje niekomfortowe pytania dotyczące 

systemu rządzącego rynkiem sztuki i fantastycznie 

parafrazuje prace rozmaitych performerów, miedzy innymi 

właśnie Kulika oraz reakcje tak zwanych „namaszczonych” 

krytyków i tak zwanych „świadomych” odbiorców sztuki. 

i wyższość zaczęła chwiać się w posadach? 

Czym/Kim zatem jest Homo Sapiens w tym znaczeniu? 

Czy przypadkiem nie trybikiem w wielkiej maszynie plotącej 

wątek, składający się na przetrwanie gatunków? Oprócz 

posiadania wielkiego Ego, mamy jeszcze szczęśliwie umiejętność 

refleksji. Choć ta w dobie powszechnej globalizacji 

zdaje się niestety ulegać stopniowej atrofii. Nie popadając 

jednak w niepotrzebny cynizm, należy uchwycić się nadziei, 

że to właśnie umiejętność zastanawiania się nad światem, 

chęć dociekania przyczyny, jest tą iskierką wyjątkowości, którą 

niektórzy nazywają duszą. 

Skoro stworzyliśmy kulturę, wbrew naturze ( która stworzyła 

nas), to może czas teraz pozwolić , aby to kultura zaczęła 

stwarzać nas...nas, jako nowe byty lepsze i doskonalsze, 

niezależne od instynktów i wyabstrahowane z tego, co 

jest tylko zlepkiem rozmaitych rodzajów białek... 

W tym miejscu należałoby zastanowić się nad rzeczywistą 

pozycją człowieka w świecie. Kulik w swojej sztuce zrównuje 

człowieka ze zwierzęciem. Oznaczałoby to zrównanie 

kultury i natury. Jeżeli jednak zamyślimy się przez kilka chwil 

nad wielością inspiracji, jakich natura dostarcza człowiekowi, 

czy nie okaże się że to jednak ona stoi na znacznie wyższej 

niż człowiek pozycji? 

Czy sztuka mimetyczna i nieustanne uczenie się rozwiązań 

przez naturę już „wynalezionych” nie potwierdza przypadkiem 

jej wyższości nad nami? Czym jest bowiem lepsza 

architektura naszych wieżowców od nowatorskich rozwiązań 

stosowanych chociażby w termitierach? W czym gorsza jest 

społeczność ula, rój tworzący jeden precyzyjnie działający 

organizm, od społeczeństw Chin czy Japonii, gdzie rola jednostki 

jest postrzegana niezwykle podobnie i nie bierze się 

pod uwagę jej nadrzędnego dobra, z racji tego, ze najmocniejsze 

jest tam pojęcie podmiotu zbiorowego „My”. Wszelkie 

działanie podyktowane jest dobrem ogółu. 

Jeżeli korzystając z nawiązania do świata owadów, chciałoby 

się, nieco cynicznie , podsumować związki natury i kultury 

w kontekście odniesień do religii, można posłużyć się 

słowami biologa ewolucyjnego Johna Burdona Sandersona 

Haldane’a, który mówi: „(...) gdybyśmy mieli wnioskować coś 

o Bogu na podstawie badań przyrody, to wynikałoby z nich 

niesłychane upodobanie Stwórcy do chrząszczy.” 4 Czy potrzeba 

dużo więcej, aby nasza wiara we własną wyjątkowość 

4. Cyt.za: A.M .Potocka, Sztuka Aktualia. 

Czy mamy prawo do aż takiego indywidualizmu? Co 

więcej, wbrew „politycznej poprawności” oznaczałoby to, ni 

mniej ni więcej, tylko zróżnicowanie na lepszą i gorszą część 

ludzkości, a wyznaczane byłoby to według stopnia rozwoju 

wytworzonej kultury. De facto dzieje się tak od momentu, 

gdy powstała pierwsza cywilizacja. Wraca zatem pytanie 

o rolę sztuki. Ponieważ sztuka jest jednym z ważniejszych 

wytworów kultury. Czy fakt, że jesteśmy jedynym gatunkiem 

na ziemi, który tworzy sztukę daje nam prawo, aby to za jej 

pomocą, wypowiadać się na temat tego, czym jesteśmy, jakie 

zajmujemy miejsce w świecie i dlaczego tkwi w nas ta bezustanna 

potrzeba dociekania? Umiejętność zadawania pytań, 

zastanawiania się nad swoim miejscem w świecie, poszukiwanie 

rytmów i porządków, wyznaczanie sfery świętości, 

uciekanie od sfery ciemności... 

Wydaje mi się, że to jest odpowiedź, chociaż przewrotnie 

to, co staje się naszą mocą, czyli wiedza, staje sie także przyczyną 

naszej słabości. Po pierwsze wciąż chcemy więcej, 

a po drugie zdajemy sobie sprawę z własnej kruchości... 

Sztuka stawia znaki zapytania, ponieważ mimo refleksji 

na temat natury i deklaracji chęci powrotu do niej, do pierwotnego 

stanu, nieskalanego cywilizacyjnym piętnem, znajdujemy 

się w takim punkcie, że dla własnego bezpieczeństwa, 

musimy pozostawać „na zewnątrz” natury. To wyznaczanie 

sfery tabu sprawia, że musimy chronić się przed naturą. 

dotyczy to wszystkich sfer życia ludzkiego, od poczęcia aż 

32

fot.: pixabay.com/pl 

do śmierci. Pojawiają sie tu kwestie etyczne i estetyczne, 

które powodują, że nasze deklaracje powrotu do natury, wymagałyby 

absolutnego wyrzeczenia się dekalogu, całkowitej 

rezygnacji z jakichkolwiek praw i zakazów. Raz uwikłani 

w kulturę, nie jesteśmy już do tego zdolni. 

Co ciekawe, wrażenie że kultura zdaje się dzielić świat 

na strefę sacrum i profanum, nie do końca odpowiada prawdzie. 

Tak naprawdę kultura to kontekstowość. To uzależnienie 

od werdyktu, od tego w jakim świetle przedstawimy 

dane argumenty. Tak naprawdę to natura właśnie w swej 

absolutnej a-moralności nie pozostawia miejsca na sferę 

szarości, sferę relatywizmu, 256 odcieni szarości. Tutaj priorytetem 

jest zero jedynkowość, dyktowana przez chęć przetrwania 

i nie ma zachowań zakazanych, przesądów i przykazań. 

Gdzie zatem autentyzm? Dlaczego wciąż uważamy, 

że jesteśmy czymś lepszym, skoro przepełnia na przede 

wszystkim strach...przed naturą. Boimy się naturalnych instynktów, 

przeraża nas bezwzględność w dążeniu do celu, 

gwałtowność, dzikość, brak kontroli. Boimy się naturalnych 

odruchów, wstrętne nam są naturalne zapachy, naturalne, 

a nieuchronne procesy. Estetyzacja narzucona życiu oddala 

nas od natury, a pozostałą w nas jej cząstkę , usiłujemy 

za wszelką cenę poddać absolutnej kontroli. 

To co naturalne dla nas samych, jako ludzi, 

uważamy za prymitywne, nieprzyjemne, 

brzydkie, odstręczające, „zezwierzęcające”. 

W ramach tego uruchamiamy zadziwiający 

proces naturalizacji kultury. Wytwarzamy pewne 

standardy, 

33 

z którymi tak spajamy 

nasze życie 

i zachowania, że 

wydają się odwieczne, 

a tym samym 

naturalne. W pewnym 

momencie dochodzimy 

do tego, 

że chcąc pokazać 

naturę, jako coś 

pięknego, 

ciepłego 

i niegroźnego, 

po to aby siebie 

umiejscowić, 

jako 

jej część, wplątujemy ją w odniesienia kulturowe. Aby siebie 

umieścić pomiędzy elementami natury, narzucamy im swoje 

kulturowe uwarunkowania. 

Przykładem niech będzie sztuka krakowskiego artysty 

Piotra Lutyńskiego, który tworzy, jak sam twierdzi, głównie dla 

zwierząt. Mimo głębokiego szacunku wobec nich, twierdząc 

że doskonale wyczuwa, jaką one lubią sztukę. Przyjrzyjmy 

się pracy z 2003 roku, pokazywanej w krakowskim Bunkrze 

Sztuki, zatytułowanej „Ptasia kolumna” 5 . Prezentowana 

przez Lutyńskiego praca ma szereg odwołań. Forma ko- 

lumny, postawionej w centrum sali wystawowej, nawiązuje 

do koncepcji axis mundi oraz drzewa życia. Artysta 

nawiązuje do kulturowego archetypu, do chrześcijańskiej 

legendy, według której krzyż, na którym umiera Zbawiciel, 

przemienia się w żyjące drzewo, wypuszczające gałązki. 

Tak też jest często przedstawiany w ikonografii. 

Nasza myśl wykonuje zatem zastanawiająca woltę. 

Widzimy naturę ukrzyżowaną przez kulturę. 

Widomym 

tego znakiem jest otaczająca „Ptasia kolumnę” siatka, 

symbol ograniczeń stawianych naturze przez kulturę. Jeżeli 

pójdziemy z nasza myślą dalej, możemy zastanawiać 

się, czy zatem natura, jako umęczona i ukrzyżowana 

przez kulturę ma moc zbawczą? Żywe ptaki krążące wokół 

„Ptasiej kolumny” są niczym zrozpaczone po ukrzyżowaniu 

Chrystusa Cherubinki w obrazach Giotta. 

Warto 

jednak przypomnieć sobie, że oprócz ptaków kolumnę 

otaczają też przez pewien czas jeszcze inni przedstawiciele 

fauny, między innymi kozy. Świadczyć to może o dwoistości 

zastosowanej przez Lutyńskiego symboliki zwierzę- 

5. Cyt.za: teksty ze strony Bunkra sztuki, z recenzji Juliusza Gałkowskiego, 

www.bunkier.com.pl. Kuratorką wystawy była Bożena Gajewska.

cej. Z drugiej strony słup otoczony siatką przywodzi na myśl 

raczej ptaszarnię lub ogród zoologiczny, a siatka staje się 

nieprzekraczalną granicą. 

Artysta chcąc ukazać swoją jedność z naturą, przenosi 

ją do sali wystawowej i zamyka za ogrodzeniem. Pomimo 

dobrych intencji, wydźwięk staje się raczej negatywny. Lutyński 

stając przy siatce, gra zwierzętom na skrzypcach, jednak 

przez ten gest zamiast zjednoczyć się z naturą, jeszcze 

mocniej ukazuje swoje zdystansowanie i spojrzenie z wywyższonej 

pozycji. 

Jednak Lutyński stara się pokazać swoje posłannictwo, 

swoją jedność ze światem natury i fakt, że bezsprzecznie 

czuje się jej równorzędna częścią. Mówi o tym wystawa „Narodziny” 

6 . Można ją określić, jako koncepcyjne zestawienie 

wielu elementów, które symbolicznie są związane z momentem 

przyjścia na świat. Jest to jednak fragment większego 

przedsięwzięcia zatytułowanego „Muzyka dla ryb” 7 , które ma 

ukazywać nawiązanie bezpośredniego dialogu z naturą. 

Można tu oczywiście uczynić dygresję, dotyczącą propozycji 

dialogu z naturą w wykonaniu Zbigniewa Warpechowskiego 

(1973), którego interlokutorka ryba, staje się raczej 

jego ofiarą niż istota mającą prawo do zabrania głosu. Warpechowski 

wypijając wodę wraz z pływającą w niej rybką, 

udowadnia bezsprzecznie, że ryby głosu nie mają. 

U Lutyńskiego, w dialogu pomiędzy naturą a kulturą, 

mimo wszystko chodzi o wzajemne zrozumienie swoich potrzeb 

i swojej wyjątkowości, o wzajemną troskę. Wystawa 

podzielona jest na dwie części. Pierwsza przedstawia rozmaite 

obiekty i skłania nas do szukania rozmaitych odniesień 

do kwestii narodzin. Jest lekka i poetycka. Może oprócz 

części, gdzie całe pomieszczenie zapełnione jest porożami 

zwierząt, co sam Lutyński określa mianem „rozmowy z duchami”. 

W środku sali ekspozycyjnej znajduje się między 

innymi inkubator z jajami , z których 10 kwietnia wykluły się 

pisklęta. Artysta wcielił się tutaj w matkę nowych obywateli 

świata natury. Ubrany w sweter obszyty piórami, zagrał 

specjalnie dla wyklutych kurcząt, koncert muzyczny. Złośliwcy 

odnajdą tu co prawda skojarzenia literackie, z postacią 

głównego bohatera powieści „Ptasiek” Williama Whartona. 

Ci poważni natomiast powołają się na teorię, według której 

pierwsza istota, jaką nowonarodzone stworzenie ujrzy tuż 

po otwarciu oczu, jest przez nie uważane za matkę. Mamy 

6. Galeria Starmach, Kraków, 21.04 - 28.05.2006r. 

7. Klub Alchemia, Kraków 2004r. 

tu więc niezwykle mocne ukazanie związku artysty z naturą. 

Najsilniej działającym z ukazanych na tej wystawie obiektów 

jest, surrealistyczny w pierwotnym odbiorze, twór obrazujący 

pół człowieka pół gniazdo. Ukazana zostaje jedność człowieka 

z naturą. Jednak to człowiek nosi w sobie zalążek 

wszechświata, nie zaś wszechświat zalążek człowieka. 

W pytaniu o naturę i odniesienia kulturowe w obrębie samoidentyfikacji, 

oraz tego co faktycznie oznacza „naturalne 

bycie człowiekiem” ważne jest zaobserwowanie momentu 

przejścia i pewnej płynności ,pomiędzy biologizmem a kulturą. 

Ukazuje to w ciekawy sposób praca Katarzyny Kozyry, 

zatytułowana „Ragazzi” („Chłopcy”). Praca ta jest serią 

trzech filmów, pokazywanych jako tryptyk, a jej bezwzględną 

wartością jest uchwycenie momentu pewnego prymitywnego 

„owadziego” biologizmu, jaki po pewnym czasie obserwacji 

zaczynamy dostrzegać w zachowaniu filmowanych postaci. 

Artystka zaaranżowała sesję zdjęciową na schodach warszawskiej 

Zachęty. Przeprowadziła tym samym swoisty eksperyment 

na żywych, ludzkich organizmach, niczym entomolog 

obserwujący nabitego na szpilkę żywego jeszcze motyla. 

Zebrała spore grono atrakcyjnych młodzieńców, chętnych 

do pozowania nago i nie informując ich dokładnie, na czym 

owo pozowanie będzie polegać, zostawiła ich samych sobie. 

Ciekawym kluczem interpretacyjnym jest tu minimalistyczny 

kostium - rekwizyt, jaki każdy z uczestników sesji otrzymał. 

Był to bowiem rodzaj okrycia na genitalia, którego głównym 

zadaniem było nie tyle okrycie penisa, ile przemienienie go 

w zupełnie inny, trudny do zidentyfikowania organ, będący 

pomieszaniem waginy i kwiatu. Kozyra odbiera tym samym 

swoim modelom tożsamość narzucaną automatycznie przez 

wizualne atrybuty płciowości. Przez pierwszy okres oczekiwania 

grupa młodzieńców, nie mając żadnych wytycznych, 

odnośnie wymaganego od nich zachowania zaczyna kręcić 

sie i przemieszczać dość chaotycznie , niczym robaki wypuszczone 

na dno pudełka. W chwili gdy orientują się, że 

są juz filmowani, początkowo przybierają różne niezbyt naturalne, 

wystudiowane pozy. Nie mogą sobie jednak znaleźć 

miejsca, podwójnie skrępowani przez pozbawiające ich atrybutów 

seksualności dziwne rekwizyty. W pewnym momencie, 

po długich poszukiwaniach właściwego klucza zachowań, 

zwijają w rulony leżące na schodach Zachęty dywany 

i zaczynają za ich pomocą walczyć. Dopiero wówczas mija 

widoczne poprzednio skrępowanie. Odzywa sie ich ukryty 

biologizm, ten prawdziwy, niezafałszowany żadnym kostiumem. 

Czy ładny w naszym kulturowym i kulturalnym podejściu, 

to już inna sprawa. 

34

Tutaj można sobie zadawać pytanie, czy faktycznie lgniemy 

do tego co niezafałszowane i naturalne, „nieprzypudrowane” 

przez kulturę? Czy to co biologiczne, często w swym 

biologizmie, z naszego punktu widzenia, brutalne i gwałtowne, 

faktycznie jesteśmy w stanie znieść, bez zakrywania oczu 

i zatykania nosów? Czy to z tego powodu Mona Hatoum 

i jej instalacja „Głębokie gardło” z jednej strony nas odstręcza, 

gdy już uświadomimy sobie, co tak naprawdę przedstawia, 

z drugiej zaś strony zachwyca. Przypomnijmy, że chodzi 

o obserwację obrazów rejestrowanych za pomocą połkniętej 

przez artystkę kamery. Pracę tę można uznać za ilustracje 

zależności powstałej pomiędzy natura a kulturą. Cały zaś 

biologizm tej instalacji nie ma w sobie, tak naprawdę, niczego 

drastycznego. Wszystko, co drastyczne istnieć zaczyna za 

pomocą konotacji, które wytwarza nasz ukształtowany przez 

kulturę umysł. 

Pojawia sie tu pytanie o stwórcę. Pojawia sie ponownie 

kwestia sacrum i profanum, sfera zakrytego i odkrytego. 

Dlaczego zawsze chcemy wiedzieć: Co jest w środku? Dlaczego 

w dziwny sposób pragniemy tego, co nas odrzuca? 

Z jakiego powodu o gęsią skórkę przyprawia nas praca Polony 

Tratnik „37*C”? 

Tytułowe 37*C to wymagana temperatura, aby ludzki 

materiał genetyczny mógł sie swobodnie rozwijać. Taka 

była też wymagana temperatura ekspozycji. Artystka z pobranych 

własnych tkanek wyhodowała skórę. z otrzymanego 

w ten sposób materiału uszyła koszulkę. Dlaczego 

wydaje nam sie to w jakiś sposób wstrętne i niestosowne? 

Może z tego względu, że pokazuje, iż my sami jesteśmy zbudowani 

z tego samego typu materiału, jak i cała reszta organizmów 

żywych? 

Odnosi sie to bezpośrednio do pozostałych dzieł artystki. 

Między innymi projektu „Microkosmos” i „Private Bowls”, 

gdzie wkraczając w świat mikroorganizmów, za pomocą 

szkiełka mikroskopu przekraczając kolejną barierę stawianą 

przez kulturę, wchodzi w zupełnie inny wymiar. Zastanawia 

się, czym komórki naszej, ludzkiej skóry, różnią się od innych 

organizmów hodowanych na szalkach Petriego? Jeżeli wejrzymy 

w swoje wnętrza jesteśmy pokarmem dla kolonii grzybów, 

bakterii i wirusów. Oczywiście możemy także powiedzieć, 

że jesteśmy ich mikrokosmosem, ze wraz z naszym 

końcem, nastąpi koniec ich świata. jednak chodzi przede 

wszystkim o fakt współzamieszkiwania planety, oraz o to że 

to nie skala decyduje o rzeczywistej potędze. To, ze czegoś 

pozornie nie widać, nie oznacza, że nie istnieje. 

Bardzo prawdopodobne, że my, jako ludzie także jesteśmy 

niewidoczni z punktu widzenia wielu mieszkańców naszego 

globu. Natomiast nasza sztuka i kultura, z których 

wyjątkowości jesteśmy tak dumni, ma znaczenie tak nikłe, 

jak dla większości z nas problemy adaptacyjne krewetki bezwłosej 

albo jednowłosej, zamieszkującej jakieś oceaniczne 

odległe akweny. Nad tym jednak mam zamiar pogdybać 

w następnym odcinku cyklu o wizjach człowieka w sztuce. 

Katarzyna Saniewska 

Jako artysta plastyk od ponad 13 lat związana z Ośrodkiem Kultury Ochoty i Magazynem Sztuk. 

Jest Instruktorką malarstwa i rysunku. Prowadzi zajęcia z dziedziny technologii malarstwa, studium postaci oraz 

spotkania tematyczne, związane ze sztuką współczesną. 

Zajmuje się także projektowaniem i aranżacjami wnętrz mieszkalnych i publicznych, a także projektowaniem oraz 

wykonawstwem dekoracji i scenografii. 

Jako Kulturoznawca, prowadzi bezustanne badania rzeczywistości otaczającej - tej medialnej i niemedialnej. 

Należy do Związku Polskich Artystów Plastyków oraz Stowarzyszenia Akademia Kontaktów Społecznych AKOS. 

Brała udział w licznych wystawach indywidualnych i zbiorowych w kraju i za granicą oraz w krajowych i międzynarodowych 

plenerach malarskich. 

Ekspert ds. Edukacji kulturalnej i sztuk wizualnych przy Biurze Kultury m.st. Warszawy. 

Ukończyła Europejską Akademię Sztuk oraz zdobyła doktorat z kulturoznawstwa na Uniwersytecie SWPS. 

35

SYLWIA ŁAKOMA 

FOTO GRAFIA

Sylwio, Twoje prace mają w sobie klimat niezwykle nostalgiczny, sentymentalny i są bardzo delikatne w swojej 

poetyce. Powiedz mi co jest dla Ciebie inspiracją w tworzeniu obrazu? Uczucie, przeżycie jakieś czy sam obraz, 

który przykuwa twoja uwagę? 

Tworzenie obrazu u mnie nie odbywa się drogą inspiracji. Owszem bywają zdjęcia, które zostały zainspirowane np. 

muzyką, czyimiś słowami, obrazami które poruszyły... ale większość została stworzona na podstawie wyobraźni i w oparciu 

o emocjonalność, które to dzięki swej sile często podają mi już gotowe obrazy, albo ich zarys. Nierzadko też zdjęcia moje 

biorą się zwyczajnie ze snów i z przetworzenia rzeczywistości. Kiedyś pisałam poezję, a teraz poezją są moje zdjęcia.To 

taki zamiennik, który nastąpił w naturalny sposób. Nie miałam takiego planu. To się stało samo. 

Twoje obrazy to połaczenie fotografii i grafiki komputerowej. UzyWasz tych narzędzi z takim wyczuciem, że śmiało 

można powiedzieć, że środki wyrazu wspierają i podkreślaja treść pracy. Twoje prace opowiadają... 

...o życiu, o ukrytych w nas pragnieniach, o ludziach, o naszych relacjach, opowiadają też czasem i o trudnych 

sprawach takich jak samotność, szukanie swego. Właściwie trudno mnie chyba zakwalifikować pod dany rodzaj fotografii, 

bo w moim portfolio znajdują się zarówno portrety, jak i pejzaże. Zarówno zdjęcia będące wierną kopią rzeczywistości, jak 

i obrazy odrealnione, które przypominają bajki i jakiś świat magiczny, a zarazem bardzo nam bliski. Jest w nich 

melancholia, ale też i zwariowanie pozytywna radość. Najbardziej lubię w fotografii portrety, ale pejzaze, czy surrealizm też 

nie są mi obce. 

Skąd pomysł na takie właśnie połączenie technik? 

Pomysł wziął się z lenistwa, ale i z zachwytu nad pewnym zdjęciem. Wiem że z tym lenistwem brzmi to niedorzecznie 

i dziwnie, ale taka jest prawda. Kiedyś wiele czasu spędzałam na malowaniu, szkicowaniu, rysowaniu. Wszelkie 

plastyczne formy wyrazu nie były mi obce. Pewnego dnia zobaczyłam zdjęcie koleżanki, która zastosowała w nim technikę 

nakładania faktur. Spodobało mi się to tak bardzo, że postanowiłam zapytać ją o to. Pamiętam jak dziś, że umówiłyśmy się 

wtedy przez internet na wspólny czas, w którym ona krok po kroku tłumaczyła mi jak nakłada tekstury na zdjęcia. Nauczyła 

mnie tego i od tamtej pory zaczęłam się w to bawić. Niekiedy wykreowanie jednego zdjęcia potrafiło zająć mi kilka godzin! 

Lubiłam to, nieprzesypiałam przez to nocy czasami, ale mimo zmęczenia nigdy takich zarwanych nocy z powodu zdjęć nie 

żałowałam. Odkryłam wtedy, że zdjęcia też mogą być rodzajem malarstwa, o tyle lepszym, że pochłaniającym mniej czasu. 

Że efekty końcowe są szybciej osiągalne niż np. w malarstwie olejnym. Dlatego mówię, że taka droga kreowania zdjęć 

wzięła się też z lenistwa. Nie chciałam już malować, wolałam tworzyć obrazy szybciej. Fotografia zatem wyparła mi poezję 

i malarstwo. Był to łagodny proces przejścia z jednego w drugie bez żalu za tym, co było kiedyś.

Jak długo zajmujesz się fotografią? Co sprawiło, że sięgnełaś po te technikę artystyczną? 

W fotografii „siedzę” tak mocniej od 2008 roku. 

Natomiast pierwszy kontakt z aparatem miałam w wieku lat około 15. Wtedy to biegałam po wsi, w której po części się 

wychowałam, z rosyjskim aparatem Smiena na szyi i fotografowałam ludzi na polach, domy sąsiadów, pasące się zwierzęta na 

łąkach, życie wiejskie... aparat był na klisze, ale żadnej z klisz nie wywołałam. 

Oglądałam twój film stworzony ze zdjęć, które są Twojego autorstwa. To była poruszająca opowieść o kobiecości, 

tęsknocie i samotności. Pałna cichej pokory i zgody na rzeczywistość. Odbiór Twoich prac jest bardzo pozytywny. Ludzie 

reagują emocjonalnie na Twoja twórczość. A jednak tworzysz do szuflady...dlaczego? 

Na te chwilę muszę odłożyć pasję fotografowania, bo zwyczajnie nie mam na nią czasu. Moja fotografia teraz ogranicza się 

tylko do fotografii rodzinnej, ktorą w większości chowam do szuflady z uwagi na... albumowy jej charakter (zdjęcia rodzinne mniej 

albumowe pokazuję czasem). W sieci można znaleźć kilka moich portfolii, więc to nie jest tak, że tworzę tylko do szuflady. Faktem 

jest natomiast, że się z tym nigdy nie reklamowałam i nie reklamuję, nigdy też nie uczyniłam z fotografii źródła zarobku. Gdy 

poznaję nowych ludzi nawet nie mówię im o tym, że fotografia miała i ma w moim życiu jakieś tam znaczenie, że mam jakieś z jej 

udziałem osiągnięcia, że poczyniłam tysiące obrazów, które zostały przez niektórych ludzi dobrze zapamiętane..

i może dlatego wydaje się jakbym ukrywała ją przed światem. Nie ukrywam, ale na obecny czas mocno dozuję, gdyż 

zakres jej tworzenia mam ograniczony. Najpiękniejsze jest to, że „ograniczenie” to nie daje mi absolutnie żadnego 

poczucia żalu, że odłożona pasja wcale się o nic nie dopomina, że siedzi sobie cicho, przygląda się i czeka... to też jest 

jakiś proces, jakaś przemiana. Odbywa się to wszystko w sposób naturalny 

i dobry dla mnie. 

Dziękuję Sylwio za rozmowę i życzę Ci spełnienia artystycznego a nam odbiorcom jeszcze wielu wzruszeń dzięki Twoim 

pracom.ę ci bardzo za rozmowę i życzę spełnienia artystycznego w takim wymiarze o jakim marzysz, a nam odbiorcom 

życzę abyśmy mogli długo i często wzruszać się twoimi pracami.

Sylwia Łakoma 

- matka, nauczycielka j. polskiego, poetka, artystka. Uczestniczka wystaw zbiorowych i indywidualnych. Urodzona w Tczewie koło 

Gdańska. Mieszkanka Bristolu (Wielka Brytania) od 2009 roku. Absolwentka Uniwersytetu Bydgoskiego na kierunku filologii polskiej 

oraz Policealnej Szkoly Architektonicznej. Uczęszczała na zajęcia prowadzone na ASP w Gdańsku, gdzie pod okiem prof. Janusza 

Akermanna uczyła się rysunku i malarstwa. Pierwsza indywidualna wystawa jej prac odbyla sie w 2001 roku. Na swej drodze 

spotykała wielu ciekawych ludzi, o których mowi: ‘’pomogli mnie ukształtować’’. Wsród nich znalezli się m.in Leszek Madzik (znany 

scenograf , reżyser teatralny i profesor sztuk pięknych) oraz Michal Juszczakiewicz (główny prowadzący program ‘’Od przedszkola 

do Opola’’), u których uczęszczała na zajęcia plastyczno-teatralne. Oprócz sztuk plastycznych interesuje się również fotografią 

(zdobyla kilkanaście wyróżnień), a także literaturą (debiut poetycki w 2005 roku i ukazanie się jej utworów w Antologii Poezji Polskiej).

Płyty, które 

słucham 

muzyczna podróż 

z Arturem Sienkiewiczem 

Na pierwszy ogień album, 

który przez chyba każdego 

krytyka muzycznego i fana jazzu 

jest uznawany za najlepsze 

osiągniecie tego gatunku. Mowa 

o płycie „Kind of Blue”, nagranej 

2 marca i 22 kwietna 1959 

roku w Columbia 30th Street 

Studio w Nowym Jorku przez 

najwybitniejszego trębacza 

jazzowego Milesa Davisa. Do sprzedaży ten krążek trafił 17 

sierpnia 1959 roku a wydała go Columbia Records. Materiał 

muzyczny został nagrany przez sextet Milesa Davisa w składzie: 

Miles Davis – trąbka 

John Coltrane – saksofon tenorowy 

Julian “Cannonball” Adderley – saksofon altowy 

Bill Evans – fortepian 

Wynton Kelly – fortepian w utworze “Freddie Freeloader” 

Paul Chambers – kontrabas 

Jimmy Cobb – perkusja 

Pod koniec roku 1958 roku Miles Davis miał w swoim 

składzie najlepszy i przynoszący największe dochody zespół 

jazzowy grający w stylu hard bop. Jednak długoletnie granie 

w tym stylu zaczynało Davisa nużyć i postanowił poszukać 

nowych form artystycznej wypowiedzi. Znalazł ją w publikacji 

z zakresu teorii muzyki, pianisty Georga Russella, zatytułowanej 

„Lydian Chromatic Concept of Tonal Organization”. Nie 

będę tu za bardzo wnikał w tę teorię, ponieważ jest ona 

raczej przeznaczona dla 

profesjonalnych muzyków, niż 

dla zwykłych zjadaczy chleba, 

do których siebie zaliczam. W 

ogólnym zarysie chodzi o to, 

żeby stosowane do tej pory 

komponowanie muzyki oparte 

na zmieniających się akordach 

w tradycyjnych tonacjach 

durowych i molowych, zastąpić 

muzyką opartą na tra-ktowaniu akordów i skali jako 

równoprawnych elementów, które należy stosować w poziomej 

zależności. Ten sposób traktowania jazzu zyskał na-zwę 

jazzu modalnego. Po raz pierwszy tego rodzaju podejście do 

komponowania, Davis za-stosował w jednym utworze na płycie 

„Milestones” z 1958 roku. Zadowolony z efektu, postanowił w 

taki sam sposób nagrać cały album. W wyniku tych przemyśleń i 

eksperymentów, powstał album „Kind of Blue”. 

Płyta wywarła I wciąż wywiera wpływ na wielu artystów 

z kręgów jazzu, rocka a także muzyki klasycznej i jest uznawana 

za najbardziej wpływowy album jaki kiedykolwiek został nagrany. 

Był inspiracją dla późniejszych płyta Davisa, Johna Coltrane’a 

„My Favourite Things” z 1961 roku oraz „A Love Supreme” 

1965. Gitarzysta Duane Allman z zespołu The Allman Brothers 

Band przyznał, że płyta „Kind of Blue” zainspirowała go do sola 

w utworze „In Memory of Elizabeth Reed”. Klawiszowiec zespołu 

Pink Floyd Richard Wright wyznał, że te nagrania przyczyniły 

się w znacznym stopniu do powstania utworu „Breathe” ze 

41

słynnej płyty „The Dark Side of the Moon”. 

Nie będę już przytaczał innych przykładów, 

bo lista artystów, którzy czerpali inspirację 

z tych nagrań jest bardzo długa. 

W 2002 roku Biblioteka Kongresu USA 

umieściła „Kind of Blue” w zestawie 50 płyt 

National Recording Registry, czyli zestawu 

albumów muzycznych, które są kulturowo, 

historycznie lub artystycznie ważne dla życia 

w Stanach Zjednoczonych. Rok później 

magazyn Rolling Stone umieszcza ten album 

na 12 miejscu 500 najlepszych albumów 

wszechczasów. W 2008 roku płyta otrzymała 

certyfikat poczwórnie platynowej płyty, 

przyznany przez Amerykańskie Stowarzyszenie 

Przemysłu Płytowego (RIAA). 

Płyta na przestrzeni tych wszystkich lat 

była wielokrotnie wznawiana i każde jej kolejne 

ukazanie się powodowało, że ten album wracał 

do notowań najlepiej sprzedawanych płyt wg 

magazynu Billboard! Tak w było w 1977 roku 

(37 miejsce na liście Jazz Albums), w 1987 roku 

(10 miejsce na liście Top Jazz Albums), w 2001 

roku (14 miejsce na liście Top Internet Albums) 

oraz ostatnio w 2015 roku (3 miejsce na liście 

Vinyl Albums). Właśnie to wydanie winylowe 

z 2015 roku mam swoich zbiorach, ale mam 

też na CD wydania z 1997 roku oraz z 2009 

roku. Pewnie jeszcze nie raz okaże się, że moja 

pasja kolekcjonowania płyt przekracza wszelkie 

normy znane przeciętnemu człowiekowi. Nic na 

to nie poradzę, bo to jest jak uzależnienie, które 

zawładnęło moim życiem i tego okruchy, raz na 

jakiś czas spróbuję Wam podrzucać. 

42

POST SCRIPTUM - LIPIEC 2019

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?