POST SCRIPTUM - PAZDZ 2019

W numerze gościmy 

między innymi: 

Maję Borowicz, 

Małgorzatę Wardę, 

Macieja Siembiedę, 

Ewę Ćwikłę 

Śmiertelność 

z perspektywy artystów 

Ciało, jako dzieło sztuki 

(performance)

WSTĘPNIAK 

Koniecznie, absolutnie, kategorycznie i bezwarunkowo muszę uwolnić się 

od roli pisania wstępniaków. Kobiety mnie zmolestowały przy milczącej aprobacie 

Roberta. Trudno mi odmawiać kobietom, zwłaszcza ładnym, ale następnym razem 

odmówię. Choćby nie wiem co! Będę odporny na uśmiechy i argumenty, żem przecież 

pisarz, więc kto jak nie ja. Pisanie prozy to nie to samo, co tworzenie wstępniaków. 

Jakby tu porównać? Malarz artysta niekoniecznie dobrze pomaluje pokój. I na odwrót. 

Umiejętność pisania nie oznacza, że napisze się wszystko genialnie. Ja wstępniaków 

nie lubię pisać, bo jak to zrobić? Jak przedstawić tylu wspaniałych artystów w kilku 

zdaniach? Pisarkę Małgosię Wardę, genialną malarkę Maję Borowicz, fotografkę Ewę 

Ćwikłę, która nie robi zdjęć, a po prostu maluje obiektywem i światłem, pisarza, laureata 

nagrody Brakująca Litera 2018, Maćka Siembiedę? Jak wymienić jednych, a przemilczeć 

innych – Darka Marszałka, recenzje i reportaż Roberta Knapika, wzruszającą poezję 

wybraną przez Renetę Cygan? 

Nie. Absolutnie się nie zgadzam! Ten jeden (a właściwie drugi) raz niech będzie. Ale 

w grudniu napisze ktoś inny. Już się nie dam. Koleżanki redaktorki - nawet do mnie 

nie dzwońcie i tymi swoimi zmysłowymi głosiskami mi nie kadźcie, żem taki dobry 

w pisaniu. 

Jak widzicie – niezbyt. Ten tekst najlepiej pokazuje, że nie umiem pisać wstępniaków. 

A w grudniu będzie tak samo źle. Będzie Alek Rogoziński i Kasia Groniec, będzie Alicja 

Borkowska. Będą sławni i mniej sławni, ale wszyscy absolutnie genialni. No i niech 

się moje koleżanki męczą same, jak ich wszystkich we wstępniaku pomieścić. Ja się 

zmolestować nie dam! Słowem się nie odezwę. Nie ma mowy. Nie. No way! Niet. Nie. 

Jarosław Prusiński 

w imieniu grona redakcyjnego PS 

Zespół redakcyjny: Jarosław Prusiński, Agnieszka Biardzka, Iwona Niezgoda, Renata Cygan, Robert Knapik. 

Informatyk: Robert Kral 

Skład: Agnieszka Biardzka 

strona internetowa: www.magazynps.com 

e-mail: pscriptum96@gmail.com

PROZA I PUBLICYSTYKA 

Dwa dni z życia kobiety str. 5 

Irenka str. 11 

Konkurs na drable str. 14 

Tak niedawno... P. Jastrzębski str. 16 

Literacko nad morzem str. 18 

Feralne dziedzictwo str. 21 

Inni ludzie str. 23 

Małgorzata Warda - wywiad str. 27 

Maciej Siembieda str. 30 

POEZJA 

POLECANE 

Marcin Kurcbuch str. 34 

NOWOŚCI WYDAWNICZE 

Część urojona str. 40 

Juliusz Wątroba str. 42 

Błąd w sztuce str. 43 

RECENZJE 

Danse poeticus A.Sroczyńska str. 44 

WIERSZE NADESŁANE str. 45 

Festiwal poezji słowiańskiej str. 47 

ROZMAITOŚCI 

Himalaje J. Nordyńska str. 50 

Renata Słomkowska - wywiad str. 57 

SZTUKI WIZUALNE 

Maja Borowicz str. 62 

Darek Marszałek str. 70 

Ewa Ćwikła str. 75 

Koniec czy początek? K. Saniewska str. 85 

okładka: Maja Borowicz. Ostatnia myśl o wolności.

ilustracja Renata Cygan 

DWA DNI Z ŻYCIA KOBIETY 

Renata Cygan, Jarosław Prusiński 

15 lipca 

Idę na tych cholernych szczudłach, a nogi wyginają 

mi się we wszystkie możliwe i niemożliwe strony. Ze 

wszystkich sił staram się nie wyrżnąć mordą o chodnik. 

Jezu, dziewczyny, czemu to robicie swoim stopom? 

Czuję, jakby je ktoś ściskał w imadle. Kobiety. To 

wasze niegasnące pragnienie, żeby pięknie wyglądać 

i oburzenie, gdy się waszą urodę dostrzega. Jesteście 

takie niespójne, dziwne, niekonkretne. Wszystko źle. 

Powiedzieć wam komplement, to już totalna masakra. 

Obraza majestatu królowej. Nie powiedzieć, też źle. Bo 

wychodzimy na chamów. Jak w ogóle z wami rozmawiać? 

O czym? Chcecie, żeby dostrzegać zalety waszego 

umysłu, a cały wysiłek wkładacie w upiększanie urody. 

Żebyście jakąś książkę czasem przeczytały! To by lepiej 

wpłynęło na waszą atrakcyjność niż ta szpachla, która 

właśnie zaczyna spływać mi z twarzy. To w ogóle nie 

jest ładne. Zatracacie unikalne cechy własnej fizjonomii, 

przerabiacie się na manekiny. Woskowe kukły. W dodatku 

to jest niesmaczne – jeśli przyjdzie do pocałunku. Tak 

bardzo, że się odechciewa wszystkiego. Pożądam was, 

ale nie lubię. Nie rozumiem. Bywacie wredne, agresywne, 

aroganckie, wyniosłe, niedostępne, zadufane w sobie. 

Strażniczki własnych majtek, których zaciekle bronicie 

przed zapędami nieokrzesanych facetów, jednocześnie 

ich prowokując tymi krótkimi spódniczkami i odkrytymi 

cyckami. Kobiety! 

Duży, kudłaty pies do mnie doskoczył z zębami, 

ale odganiam go torebką. Macham nią jak kiścieniem 

5

i w końcu docieram do taksówki. Wciskam się pospiesznie 

razem z tymi koturnami, długimi nogami (teraz widzę, że 

to ma nie tylko zalety) i dwukilową, modną torebeczką na 

tylną kanapę. Ufff. Jestem kobietą od dwóch minut i dwa 

razy otarłem się o śmierć! Podaję spoconemu, otyłemu 

taksówkarzowi nazwę hotelu. 

- Oczywiście, królowo – facet uśmiecha się przebiegle 

i włącza silnik. 

Nie podoba mi się ta „królowa”, ale nie komentuję. 

Cały jestem spocony i w dodatku czuję wilgoć między 

nogami. Nie wiem, czy kobiety się tam pocą, czy może 

mam, kurwa, okres? Walczę z pokusą, żeby włożyć sobie 

w nią palec i sprawdzić. Taksówkarz gapi się na mnie we 

wstecznym lusterku. Nerwowo rzucam się do torebki. 

Kobiety noszą chyba w nich podpaski w razie czego? 

Teraz jest to „w razie czego”. Grzebię, ciągle zawadzając 

ramionami o piersi. Kurczę, jakie to niewygodne. Ok, 

ładne, ale niewygodne. 

- Jaką płeć pan wybiera? - spytała mnie kobieta 

podczas rejestracji. 

- A to mogę wybrać?! 

Kobieta robi minę, jakby dziecko spytało ją o coś 

najoczywistszego pod słońcem. Chciałem być młodym 

i przystojnym facetem, żeby laski na mnie leciały. Ale po 

co ten trud, skoro mogłem mieć wszystko pod ręką? Może 

lepiej być lesbijką? Zastanowiłem się... 

Nie wiem, czy mam okres. Brzuch mnie chyba nie boli. 

Ale może nie musi boleć? Stopy napieprzają mnie tak 

bardzo, że brzucha nie czuję. Nie znalazłem podpaski. A 

poza tym, jak to się w ogóle zakłada? Te skrzydełka to 

do skóry, czy do majtek? Staram się przypomnieć sobie 

reklamy i po chwili mam. Do majtek! Dyskretnie podciągam 

spódnicę (czy sukienkę? Nigdy nie wiem, co jest czym) i 

widzę pierwszy problem. Nie mam majtek! Trzeba będzie 

kupić, ale jaki noszę rozmiar? Jasna cholera! Jakie są 

rozmiary kobiecych majtek?! 

Taksówkarz skręca w prawo, potem znowu w prawo 

i jeszcze raz. Robi kółko. Ma mnie za idiotkę? Zatrzymuje 

się pod hotelem. Przez tylną szybę widzę miejsce, skąd 

mnie zabrał. Ma mnie za kompletną idiotkę! Na liczniku 

widzę trzydzieści cztery złote. 

- Nie musi pani płacić – uśmiecha się obleśnie, podając 

mi swoją wizytówkę. - O osiemnastej kończę pracę. Może 

kawka? 

Kawka o osiemnastej, idioto? Jestem kobietą od 

dziesięciu minut i już stałem się feministką! Czy kobiety 

naprawdę stykają się z takimi facetami? Chyba zaczynam 

rozumieć, o czym mówiły mi koleżanki, gdy patrzę w jego 

rozmazane podnieceniem oczy błądzące po moich udach 

i dekolcie. Czuję się wręcz gwałcony w tej cholernej, 

dusznej taksówce. Znajome mi opowiadały takie rzeczy, 

ale wtedy brałem to za zwykłe babskie fanaberie i ich 

brak zdecydowania. Bo jak można jednocześnie chcieć 

i nie chcieć? Lubić seks i oburzać się na komplementy ze 

strony facetów, którzy chcą im go dać? 

- Pani jest taką zajebistą dupcią – taksówkarz właśnie 

wyrzygał z siebie komplement. - Jakbym między te nóżki... 

Jakbym się między nimi umościł... 

- Chciał pan pobzykać za trzydzieści cztery złote? - 

podaję mu stówę z grobową miną. - Zwykle biorę tysiąc. 

Widzę jak facetowi uśmieszek zamiera na wargach. 

- To pani jest z tych.... Rozrzutnych? 

Wkurwia mnie, gdy używają słów, których znaczenia 

nie rozumieją. Pewnie chciał powiedzieć „rozpustnych”, 

ale nie rozróżnia słów. 

- A pan z tych oszczędnych, jak widzę. Reszty nie 

trzeba – udowadniam tym samym swoją rozrzutność. - 

Może panu starczy na coś tańszego? Wódki się pan może 

napije? Wspominam coś jeszcze o tirówkach. Zastanawiam 

się, czy to przypadkiem nie było seksistowskie. Eee tam! 

Jestem kobietą, to mi wolno! Facet obrzuca mnie epitetem, 

ale stówę bierze. Nagle stał się chamski, skoro już wie, że 

nie pobzyka. Z trudem wyciągam swoje kosmicznie długie 

nogi oraz tyłek o zagadkowym rozmiarze z taksówki. 

Ruszył zanim zdążyłem zamknąć drzwi. Jak ja nienawidzę 

takich kretynów! 

W pokoju hotelowym zrzucam ubranie. Irytacja 

na taksówkarza opada na podłogę razem z kwiecistą 

sukienką. Stoję naga przed lustrem i zdaję się unosić 

w powietrzu. Przepełnia mnie radość. Kobiety od zawsze 

przeceniają znaczenie wyglądu. A dla nas facetów czasem 

takie niedoskonałe ciała są bardziej podniecające. To 

jednak jest doskonałe i w dodatku moje! Patrzę na spore, 

lekko obwisłe (mmmm) piersi, piękny tyłek i uda. Zanim 

jeszcze skończyła się procedura, zanim podłączono mnie 

kabelkami i zacząłem śnić, marzyłem o tej chwili. Żeby 

rozebrać się do naga i sprawdzić, jak działa kobieca 

łechtaczka. Widziałem efekty wiele razy: gęsią skórkę na 

całym ciele, jęki wydobywające się z półprzymkniętych 

warg, czasem krzyk. A teraz mogłem sprawdzić na sobie 

jak to działa. Cudnie! Dotykam jej palcami i czuję... Czuję, 

że mi się nie chce. Straciłem ochotę. Ja pierdzielę! Nie 

chce mi się! Stałem się kobiecym impotentem! Wchodzę 

pod prysznic. Dobry nastrój wypłukuje się ze mnie razem 

z potem i kurzem ulicy. Chce mi się płakać. Nad swoją 

niechęcią do seksu i nad tym, że sam siebie traktuję 

przedmiotowo. A przecież mam, kurwa duszę! Gdzieś 

tam, pod cyckami. No i chyba płaczę. Nie wiem na 

pewno, bo stoję pod jebanym prysznicem. Dobra, muszę 

się ogarnąć. To szok hormonalny. Właśnie przestałem 

otrzymywać kolejne dawki testosteronu z jąder, a dostałem 

uderzeniową porcję estrogenu. Spokojnie. To 

6

się uspokoi. Zakręcam wodę, wycieram się niedbale 

hotelowym ręcznikiem, ale moje długie włosy wciąż są 

mokre. Trzeba kupić suszarkę do włosów. W sumie te 

włosy mi nie przeszkadzają. Jest upał. Rzucam się na 

łóżko i staram się nie płakać... 

Idę nad morze. Wiem, że Matylda Krzemińska… - Nie. 

Krzemieńska - cały ten dzień spędziła na plaży. Za dwa 

dni Matylda zniknie, a zrozpaczona rodzina zgłosi ten fakt 

na policję osiemnastego lipca rano. W realnym świecie 

minął już tydzień, ale nie jestem teraz w realnym świecie. 

Śnię wraz z kilkoma innymi pod kontrolą sztucznego, 

biologicznego super-mózgu, z którym wszyscy jesteśmy 

połączeni neuroprzewodami. Każdy z nas ma nadzieję 

odkryć coś pożytecznego dla policji i otrzymać tłustą 

premię. Każdy z nas śni swój własny, niezależny sen. Jest 

piętnasty lipca. 

Czuję już słoną bryzę i mój nastrój gwałtownie się 

poprawia. Im bliżej morza, tym jestem bardziej radosny. 

Kiedyś miałem węch jak pies, potrafiłem nawet wyczuć 

płodne dni u kobiety. Ale to było dawno, a poza tym 

teraz dysponuję jej zmysłem powonienia, a nie swoim. 

Las powoli się kończy i już widzę w oddali wielki błękit. 

Postanawiam jeszcze tylko coś załatwić, korzystając 

z osłony drzew. Plażowe toy toy, to ostatnia rzecz, do 

której wejdę. Przykucam, podciągam sukienkę do pasa 

i robię siku. Niezbyt mi się to udaje, bo trochę poleciało mi 

po udzie. Kwestia treningu. Nauczę się. To nie burzy mi 

dobrego humoru. Coś innego zajmuje się moim dobrym 

nastrojem. Nie mam chusteczek! Facetom to nie jest 

potrzebne, więc o tym nie pomyślałem. Co za syf! Liściem 

mam to zrobić? Znowu czuję, że chce mi się płakać... 

Leżę na piasku z zamkniętymi oczami. Oddycham 

słonym, wilgotnym powietrzem, a szum fal kołysze mnie 

do snu. Jaka błogość. Gdzieś w pobliżu słyszę palikowców 

ogradzających swe grajdołki, jakby zapłacili za te kilka 

metrów plaży, jakby należały do nich. W oddali krzyczą 

dzieci, gdzieś szczeka pies. Ktoś się nawołuje, a inny 

ktoś przebiegł po moim kocyku z latawcem. I to wcale nie 

dziecko, a dorosły facet! Jestem lekko wkurzona, a ten od 

latawca rzuca mi maślane spojrzenie i odbiega. Dzieciak 

z koca obok kopie dół, czuję na piersiach i brzuchu 

drobinki piasku. Sypie w moją stronę. Byłoby naprawdę 

błogo, gdyby nie ci ludzie. Hałaśliwi, zawłaszczający, 

roszczeniowi. Należy im się, bo przecież zasuwali przy 

tokarce cały rok, po łokcie w smarze. To teraz im się 

należy. Mają zacięte, naburmuszone twarze. Czekają tylko 

na pretekst, żeby wybuchnąć, żeby wyładować na kimś 

roczną frustrację, która się w nich nagromadziła i tokarkę 

„Poręba”, co się zacina i uchwyt się luzuje, przez co roboty 

jest więcej niż powinno być. Ojciec chłopaka kopiącego 

dół nie patrzy jednak na mnie wrogo. Raczej... Cholera! 

Ciągle zapominam, że jestem kobietą. Najwyraźniej facet 

gapi mi się na cycki, a na jego gębie zagościł głupawy 

uśmieszek. Zaczynam rozumieć, o czym mówiły mi 

koleżanki. Faceci bywają tacy, kurwa, napaleni. Z drugiej 

strony go rozumiem, ale czemu gapi się akurat na mnie? 

Niech się na inne pogapi! I tak nic z tego, bo nie jestem 

gejem. Przenoszę wzrok na Matyldę. Leży jak leżała. Jak 

martwa. Od razu, gdy tylko o tym pomyślałem zrobiło mi 

się nieprzyjemnie. Mam nadzieję, że w realnym świecie 

ona jednak żyje i ma się dobrze. Zerkam na ojca chłopaka 

od kopania dołu. Już się nie gapi. Smaruje żonie plecy 

i coś pokrzykuje do swojego durnego kopacza. Dzieciak 

przestaje ryć w piasku. To dobrze, bo jeszcze trochę i by 

mnie żywcem pochowali. 

Ktoś obserwuje Matyldę. Dość przystojny facet (czy 

ja naprawdę o tym pomyślałam?) w pomarańczowych 

szortach. Wygląda na ratownika z tego głupiego filmu 

z Pamelą Anderson. Stoi i patrzy. Kładę się na brzuchu, 

żeby lepiej widzieć, ale właściwie nie ma już na co patrzeć. 

Ratownik mnie dostrzegł, uśmiechnął się i poszedł sobie. 

Chyba się też do niego wyszczerzyłam. Wyszczerzyłem! 

Nie. To obrzydliwe. Czuję przypływ złości. Na siebie, na 

gościa w pomarańczowych gaciach i na sąsiada od żony 

z plecami i syna, co lubi kopać jak pies. 

Przyglądam się Matyldzie. Patrzę na jej lekko 

rozchylone, zgrabne, opalone uda i czuję przypływ 

pożądania. Całe szczęście, że wciąż jestem hetero. 

Choć w tych okolicznościach, to raczej jestem lesbijką. 

W każdym razie nadal lubię cipki. Ta myśl mnie uspokaja. 

Zamykam oczy i daję się ukołysać szumowi morza. Utulić. 

Dzisiaj nic się już nie wydarzy. Odpływam... 

16 lipca 

Nad ranem pojawiły się znowu. Obezwładniły mnie, 

przytłoczyły, zgniotły i wycisnęły jak mokrą szmatę. Sny. 

Koszmarne, zatykające dech w piersiach, przenikające 

w głąb najbardziej ukrytych zakątków podświadomości. 

I ten znajomy strach. Strach o kogoś, o coś, o najbliższą 

osobę, o największy skarb. Ten sen wraca do mnie co jakiś 

czas, zazwyczaj wtedy, gdy trwam w pozornym ukojeniu, 

gdy jestem na granicy poukładania swojego życia. Wtedy 

uderza ze zdwojoną siłą. A ja głównie uciekam. Biegnę, 

a raczej próbuję biec, bo przebieram nogami stojąc 

w miejscu. Wydłużam kroki, próbuję skakać, pomagam 

sobie rękoma, opadam na czworaki, zaczynam się 

poruszać jak przestraszone zwierzę. Jestem pumą 

na łańcuchu, lwicą w klatce, jaskółką z połamanymi 

skrzydłami. Posuwam się po milimetrze, a goniący jest 

tuż, tuż… W tym momencie zazwyczaj się budzę. Tak też 

było dziś rano. Mimo panicznego strachu, spoconego ciała 

i walącego serca, chciałam go dośnić. Chciałam zatrzymać 

ten obraz, aby w końcu dowiedzieć się co dalej. Znów się 

nie udało. Znów się nie dowiedziałam, komu tak zależy na 

7

schwytaniu mnie, kto lub co czyha na moje życie, zdrowie, 

duszę. 

Budzę się jak zwykle przed budzikiem. Hałas dzwonka 

zawsze mnie stresował. Jest 7.00 rano, ciepło, choć 

jeszcze rześko, ale już daje się odczuć, że będzie upał. 

Otwieram oczy, dochodzę do siebie. Wspomnienie sennej 

gonitwy powoli się zaciera. Pierwsza myśl: ciągle jestem 

kobietą. Jestem kobietą. Powtarzam to sobie jeszcze raz 

– jestem kobietą! Z krwi i kości, ze wszystkimi atrybutami 

i przypadłościami. Jestem kobietą atrakcyjną, zadbaną 

i bardzo kobiecą. Jestem kobietą; niewiastą, dziewczyną, 

apetyczną babeczką, bardzo świadomą swojej urody 

i mocy. Otacza mnie jakaś tajemnicza aura, czuję, że wiem 

jak korzystać z tego, czym mnie natura w swojej niezwykłej 

łaskawości obdarowała. To wspaniałe wrażenie. Mam tę 

moc, a ona mnie wypełnia pod tymi wszystkimi drogimi 

szmatkami, które odkryłam w hotelowej szafie. Jest 

dobrze. Wątpliwości mijają, teraz myślę tylko o tym, że 

czuję się bardzo seksowna. I dziękuję losowi (?) za to, 

że podarował mi taką piękną powłokę. No bo przecież, 

równie dobrze, mogłam obudzić się w ciele kobiety 

nieatrakcyjnej, z suchymi włosami, złuszczoną skórą 

i nieogolonymi nogami. Uśmiecham się do własnych 

myśli. Po koszmarach nocnych nie ma śladu. 

Idę na tę plażę, ale inaczej. Nie tylko dlatego, że podczas 

transformacji straciłam dobrych parę kilogramów. Idę tak 

jakoś podnioślej, idę z miłością, jakby sama czynność 

stawiania nóg na przemian, była pewnego rodzaju misją. 

Tak, jakby to moje chodzenie służyło wyższym celom. 

To takie bujanio - kołysanie. Ni to sunięcie z gracją, ni 

to taniec. Muszę przyznać, że podoba mi się ta na pozór 

prozaiczna czynność. To znaczy prozaiczna to ona była, 

gdy byłam facetem. Teraz nabrała pewnej magii. Bawi 

mnie ta sytuacja, zaczynam aranżować stopy na piasku, 

delikatnie obciągam palce, delektując się perfekcyjnym 

pedikiurem, biodra nieznacznie się bujają, okrągleją jakby, 

ramiona i ręce współgrają. Szyja się wyciąga, podbródek 

wędruje lekko do góry. Cała jestem gracją, czuję się 

jak motyl. Jestem lekka i zwiewna. Przyjemna, morska 

bryza, bawi się moimi pachnącymi włosami, dodatkowo 

potęgując tę zwiewność. Uśmiecham się. Po raz pierwszy, 

z pełną świadomością odczuwam, że podoba mi się 

bycie kobietą. I to z całkiem zaskakujących względów, 

a nie dlatego, że mam nieograniczony dostęp do cycków 

(jak ja nienawidzę tego słowa!), czy tego, co poniżej 

(czemu nagle mam opory z oczywistym nazewnictwem?). 

Mam nadzieję, że nie pójdzie mi to w jakąś pruderyjną 

skrajność. Nie nadążam za własnym mózgiem, nie mam 

pojęcia cóż on mi tam pod czaszką (i miękkimi, jasnymi 

włosami), płata. Myśl o seksie z mężczyzną nie jest już 

wcale obrzydliwa, przyjemna jest nawet, mam ochotę 

przeciągnąć dłońmi po ciele, od piersi po rozkołysane 

biodra. Nie robię tego jednak, ale odczuwam zmysłową 

przyjemność na samą myśl. Jestem sensualna, myślę 

o jedwabnym kimono pieszczącym moje opalone ciało. Już 

samo słowo “sensualizm” ma w sobie coś sensualnego. 

Brzmi jak pieszczota, jest rozkwitającą różą, aksamitem 

czekoladowego musu na podniebieniu. To słowo - 

muśnięcie, budzące niedosyt przy samym wymawianiu. 

Skrzydło ważki, morska bryza i obłok. Dżizas, jeszcze 

zacznę pisać wiersze! 

Zastanawia mnie, czemu czuję się w tej nowej sytuacji 

zupełnie normalnie. Skąd u mnie taka znajomość świata 

kobiecego? Przecież jeszcze wczoraj przeszkadzały mi 

długie włosy, nogi mi się plątały, uwięzione w szpilkach, 

pójście do toalety było czynnością pełną zaskakujących 

zagadek i pułapek. A oto teraz, mój świat diametralnie się 

zmienił, nagle wszystko stało się jasne, jakbym posiadła 

jakąś tajemnicę, którą do tej pory ukrywano przede mną, 

a która była w zasięgu moich wymanikiurowanych dłoni. 

Déjà vu? Axis Mundi? Czuję, że to już kiedyś przerabiałam. 

Może to światy równolegle, efekt Mandeli, czy zderzenia 

kwantowego? Czy to oznacza, że jestem nieśmiertelna? 

Czy jestem częścią multiwersum, zawieszoną w plastycznej 

czasoprzestrzeni? Czy jest mnie więcej? Mniekobiet, 

mnie-mężczyzn, czy nawet mnie-drzew? Może 

te niezliczone, alternatywne wszechświaty zamieszkane 

są przez niezliczone kopie mnie samej? Może właśnie tu 

i teraz jestem najlepszym przykładem na to, że siostrzany 

wszechświat, trzecia strona kartki, czai się tuż obok? Ale 

dość tych dywagacji. Nie mam zamiaru zaprzątać sobie 

głowy w tym momencie. Wracam do „sprawy”, muszę się 

skupić na obserwacji mojej podopiecznej. Idę pewnie, 

wiem gdzie ją znaleźć – od kilku dni rozkłada koc w jednym 

miejscu, trochę na uboczu, trochę z dala od plażowiczów, 

ale nie na tyle, aby być zupełnie odosobnioną. 

Już ją widzę. Widzę tę jej bezczelnie, bezpretensjonalnie 

młodą, świeżą i zgrabną sylwetkę. Ciało, na widok którego 

mężczyznom przyspiesza puls, a kobiety ogarnia podziw 

i zazdrość. Ja nie jestem wyjątkiem. Po raz kolejny 

stwierdzam, że jest idealna. Idealne jest w niej wszystko 

– jędrne ciało, płaski brzuch, krągłe pośladki (bez grama 

cellulitu), nie za duży biust, jasne, błyszczące włosy, 

proporcjonalna twarz. Nie jest klasyczną pięknością, nie 

ma w niej nijakości modelek z magazynów. Rysy twarzy 

ma nieco za ostre, co potęgują dodatkowo czarne, 

mocno zarysowane brwi. Usta trochę za wąskie, jak 

na obowiązującą obecnie modę „rybich ryjków”. Moim 

zdaniem są piękne. Wszystko w niej „gra i hula”, nie ma 

się do czego przyczepić. I to mnie doprowadza do szału. 

Szybko zwalczam jednak ten napad zazdrości, przywołuję 

się do porządku i ze stoickim spokojem zajmuję swój 

kawałek piasku, z którego to punktu widzę doskonale 

moją jasnowłosą obserwowaną, widzę morze, budkę 

z piwem i lodami i główną ścieżkę wzdłuż wydm. Mam 

8

oko na całokształt. Rozkładam ręcznik, zdejmuję tunikę, 

poprawiam stanik, związuję włosy. Smarując ciało kremem 

z filtrem, stale obserwuję Matyldę. 

Pojawia się ratownik z wczoraj. Wyrasta znikąd, jakby 

się gdzieś czaił w pobliżu. Czekał na mnie? Wciąż zabójczo 

przystojny i wciąż niezwykle apetyczny. Patrzy na mnie 

i nie jest to patrzenie obojętne. Ale miłe też nie jest. 

Raczej obłe. Wwierca się we mnie swoim jaszczurczym 

wzrokiem. Choć odwróciłam głowę, to czuję intensywność 

tego patrzenia. Bo to nie jest tylko niewinne omiatanie. 

Czuję, że mnie rozbiera i dotyka. I wcale nie jest to 

przyjemne. Jest w tym patrzeniu jakiś element dziwności. 

To moje odczucie jest irracjonalne, kompletnie nie umiem 

tego wytłumaczyć. Ale czuję, że coś jest nie tak. Kobieca 

intuicja. No nie wierzę! Ja naprawdę tego doświadczam! To 

o to ten cały rejwach! To to jest ta tajna broń, ta pierwotna, 

zwierzęca, niezdefiniowana, irracjonalna umiejętność 

towarzysząca kobietom na każdym kroku. Zaczynam 

mu się na nowo przyglądać. Jeszcze raz prześlizguję 

wzrokiem po tym nienagannym ciele młodego, zdrowego, 

atrakcyjnego samca. A ten się dalej gapi, aż skóra 

cierpnie, włoski stają dęba na całym ciele, nawet sutki 

mi twardnieją. Ale nie przyjemnie, walecznie raczej. Jak 

dwa miecze gotowe zaatakować. Czuję niepokój, a to już 

jest konkretny znak. Choć wszystko mi w środku wrze jak 

w kotle, to staram się zachować spokój i trzeźwe myślenie. 

A może za bardzo kombinuję? Może to wszystko 

tylko mi się wydaje? To chyba stres. Spięta jestem za 

bardzo, muszę się trochę rozluźnić. A czemu nie z nim? 

Jeszcze raz rzucam okiem na to opalone, silne, pięknie 

wyrzeźbione męskie ciało. I robi mi się tak jakoś błogo. 

I miło, bo to przecież mnie wybrał, to na mnie zwrócił 

uwagę, gdy wokół tyle pięknych, chętnych i młodszych. 

Mniamuśny jest. A ja wolna. Nie miałabym nic przeciwko 

bliższemu poznaniu. Choćby tylko kawa albo kino. Daj 

Boże, żeby był w miarę inteligentny, bo nie zniosłabym 

kretyna. Choćby średnio inteligentny, nie musi specjalnie 

błyszczeć erudycją, ani się wymądrzać. Wszystko, czego 

chcę, to miła, niezobowiązująca rozmowa. Może być nawet 

o niczym. Byle w miarę interesująca. A potem zobaczymy. 

Chyba ściągnęłam go wzrokiem. Idzie w moją stronę. 

Idzie sprężyście i pewnie. Bardzo pięknie idzie, choć 

ciut przesadnie, jakby grał w teledysku. Uśmiecham się 

do siebie. Egoistycznie i z satysfakcją. Siada na piasku 

obok mnie, podpierając się ręką. Na przedramieniu 

ma wytatuowaną niebieską kotwicę. To chyba symbol 

marynarzy? Może Ratownik wcześniej pływał na statkach 

handlowych albo pasażerskich. To może być bardzo 

interesujący człowiek. 

-A pani tak tu sama? 

No i stało się. Powietrze uleciało, nadzieje zwiędły, kolory 

wyblakły, dzień poszarzał. Kretyn, niestety... Idiotyczne 

pytanie idioty. Przecież widać. Jego atrakcyjność w mgnieniu 

oka przyblakła. Zbladła. Przeminęła z wiatrem. 

Spłynęła rynsztokiem. Szkoda... Rozczarowanie do potęgi 

entej. Właściwie nie chodziło o samo pytanie, ale o wyraz 

jego twarzy. I oczy zdechłej ryby. Nie! 

- Tak piękna laseczka nie powinna być sama - Ratownik 

nie gasi uśmiechu na ustach. - Niedługo kończę, to może 

kawka? Albo lodzik? 

Ten lodzik! O Jezu. Serio? I znowu czuję na sobie 

oblepiający wzrok jaszczurki. Mam wrażenie, że za chwilę 

z impetem wyrzuci w moją stronę, zwinięty w rurkę język 

pokryty lepkim śluzem, na który mnie złapie, a potem bez 

mrugnięcia okiem, pożre mlaskając. Brr! 

-To miłe z pana strony, ale niestety mam plany na dziś. 

Jestem już umówiona. Zresztą jutro i pojutrze także. Do 

końca turnusu. 

Mówię to trochę zbyt wyniośle, za szybko, ale nie 

umiem się zmusić do woalowania i grania sympatycznej. 

Jestem rozczarowana, zła na siebie, wstyd mi za głupie 

myśli i w ogóle szkoda mi czasu. Jak gdyby nigdy nic, 

przekręcam się leniwie. Ratownik rzuca jeszcze jedno 

gadzie spojrzenie, omiatające moje nogi i odchodzi. 

Matylda leży na brzuchu, stanik ma rozpięty, plecy 

rozpalone do czerwoności. Jakby rozbić jej na tych 

plecach jajko, to by się niewątpliwie ścięło. Przechodzi mi 

przez głowę myśl, że po takim opalaniu, za dziesięć lat, 

to piękne ciało będzie przypominać suszoną śliweczkę. 

Uśmiecham się wewnętrznie, pojawia się delikatny 

przebłysk satysfakcji, ale szybko przywołuję się do 

porządku. Nachodzą mnie refleksje. Jak to się stało, że 

w tak krótkim czasie zdołałam posiąść większość kobiecych 

tajemnic? Świetnie poruszam się w tym, tak nowym dla 

mnie, świecie, czuję go intuicyjnie, nie musiałam się jakoś 

specjalnie spinać i uczyć obsługi. Nie potrzebowałam 

żadnych instrukcji, wszystko odbyło się naturalną drogą, 

bez zbytnich wstrząsów i przyszło dość łatwo. To duży 

bonus, bo miałam obawy, że w nowej sytuacji będę się 

musiała uczyć życia na nowo. Ale z jednym wciąż nie mogę 

sobie poradzić: sprawy fizjologiczne. Głupie siku urasta 

bardzo często do rangi poważnego problemu. Facet, jak go 

przyciśnie, to przystaje, znajduje w miarę odludne miejsce 

(albo i niezbyt odludne), a potem po prostu to robi. A kobieta 

potrzebuje czystego kibelka, chusteczki, bieżącej wody, 

mydła, itp. No i właśnie teraz mam ten problem. Jak już 

mówiłam, do plażowej toy-toyki nie wejdę, a na samą myśl 

o załatwianiu się w morzu dostaję dreszczy. Wyobrażam 

sobie te dzikie tłumy, które pluskają się przy brzegu, setki, 

tysiące kobiet, mężczyzn i dzieci, wchodzących do wody 

głównie po to, żeby uprawiać urynację turystyczną, ludzkie 

chmary taplające się gromadnie w tej ciepłej, wspólnej 

zupce – brrrr! No więc pozostaje mi lasek za wydmami. 

Muszę się przygotować: zabrać ze sobą torebkę, przykryć 

9

ęcznikiem ciuchy i kosmetyki, wziąć chusteczki. Pęcherz 

aż boli. Czemu zawsze czekam do ostatniej chwili? Tak, 

jakbym miała nadzieję, że mi się odechce. Jeszcze tylko 

wsuwam stopy w klapki i szybkim krokiem oddalam się 

w stronę lasku. 

Mocne uderzenie powala mnie na ziemię. Nie rozumiem, 

co się dzieje. Gramolę się oszołomiona na kolana, zaplątuję 

w pasek od torebki, chcę odwrócić głowę, żeby zobaczyć 

skąd ten cios. Policzek pulsuje, włosy przykleiły się do 

spoconej twarzy, odgarniam je i… dostaję kolejny raz. Tym 

razem w okolice skroni. Lewe oko zaraz mi eksploduje. 

Nie widzę, kto mnie zaatakował. Jest z tyłu, za moimi 

plecami. Ramieniem ściska mi szyję. Duszę się. Na karku 

czuję gorący, przyspieszony oddech o zapachu kiszonych 

ogórków. Drugą ręką chwyta mnie za udo. Wdziera się 

pod tunikę, wędruje wyżej. Nie widzę napastnika, widzę 

tylko drzewo i krzaki przed sobą. Zielone. Beztroskie. Czy 

to będzie ostatni obraz w moim życiu? Kątem oka widzę 

tatuaż na przedramieniu mężczyzny. Niebieska kotwica. 

Chcę krzyczeć, ale nie mogę już wydobyć głosu, nie mogę 

zawołać pomocy, brakuje mi powietrza… 

Teraz 

Wybudzono nas na dzień przed końcem misji. 

17 lipca w prawdziwym świecie, w tym świecie, 

Matylda Krzemieńska zniknęła. Mięliśmy dowiedzieć się, 

co się z nią stało, kto ją uprowadził. Jestem zaskoczony. 

Przypływ testosteronu czuję, jak kopnięcie w jądra. Aż 

się kulę. Policjant uśmiecha się ze zrozumieniem. Jego 

oczy mówią: „Wiem co czujesz, stary”. Otwiera usta, ale 

nie mówi o moich jądrach. Omiata wzrokiem wszystkich 

wybudzanych, którzy są równie oszołomieni jak ja. Jego 

głos jest donośny i mocny: 

- Misja skończona. Matylda Krzemieńska lat 23 została 

odnaleziona martwa w lasku, pięćset metrów od plaży. 

Została zgwałcona i uduszona. Mamy już podejrzanego, 

który przyznał się do winy... 

- Ratownik! – mówię odruchowo. 

Policjant zamilkł na dłuższą chwilę, a potem wymienił 

wymownym spojrzeniem z kolegą. 

- Szczegóły sprawy muszą na razie zostać utajnione – 

w jego głosie słyszę wahanie. - Dla dobra śledztwa. 

- Miał tatuaż na przedramieniu? - dopytuję. - Niebieską 

kotwicę? 

Policjant kuli się, jakby tym razem to on dostał 

kopniaka w jądra. Nie wszyscy wierzą w „Śpiących” i w 

nowe metody śledcze. Ten chyba nie wierzy i właśnie 

przeżywa dysonans poznawczy. Wiem, że trafiłem celnie. 

Wiem nawet, gdzie było ciało, ale nie mówię mu o tym. 

Nie ma sensu. Sprawa zamknięta. Koniec. Rozumiem, 

dlaczego morderca zaatakował mnie, a nie Matyldę. 

Nieoznaczoność Haisenberga. Badanie wpływa na obiekt 

badany. W prawdziwym świecie mnie nie było. Upatrzył 

sobie Matyldę i to z nią poszedł do lasku. Może pozytywnie 

zareagowała na jego podryw, a może tylko poszła siku? 

W każdym razie zaatakował ją, a potem przysypał zwłoki 

piaskiem. Poszło mu gorzej niż ze mną, bo zrobił to dzień 

później. Czekał jak sęp. Krążył wokół niej. Możliwe, że 

szesnastego lipca ofiara skorzystała jednak z Toy-Toya. 

Albo ktoś go wypłoszył z lasku. Ale czekał cierpliwie 

i w końcu ją dopadł. Siedemnastego lipca. Nieważne, 

dlaczego to zrobił. Pewnie podnieca go cierpienie kobiet. 

Zwykły świr, socjopata, czubek, sadysta. Udusił niewinną 

dziewczynę. Matyldę. Mnie. Skurwiel. 

Wychodzimy z sali gęsiego. Jeszcze senni, bo 

chemikalia wciąż krążą w naszych żyłach, snujemy się 

trochę jak zombie. Przepuszczam ją w drzwiach i nasze 

spojrzenia się spotykają. Oczy w nieokreślonym kolorze. 

I ta twarz! Przecież to… Przecież to ja! To kobiece ja, 

oczywiście. Widzę to w jej oczach. Ona też zrozumiała. 

Ja śniłem jej sen, a ona mój. Tak się robi zamianę płci. 

Zamienia się śpiących krzyżowo. Ludzie z tyłu nas 

odpychają i zaczynają przechodzić między nami. A my 

wciąż patrzymy na siebie z niedowierzaniem. Wiem, co 

ona teraz czuje, bo przecież znam jej ciało. Lekki ucisk w 

dole brzucha, a może nawet mrowienie między nogami. 

Takie pulsujące, ciepłe. Ona pewnie domyśla się mojej 

reakcji. Nadwrażliwości jąder, jakby je delikatnie głaskała 

jej dłoń i podniecenia rodzącego się gdzieś w okolicy 

prostaty. Zaczerwieniła się, zdając sobie sprawę z tego 

samego co ja. Zastanawiam się, co powiedzieć, ale 

moje myśli są coraz bardziej rozbiegane. Jakoś trzeba 

zagadać zakłopotanie powstałe z powodu intymnej więzi, 

jaka się między nami nawiązała. Z powodu wzajemnej 

świadomości fizjologii naszych ciał. A czasu jest mało. 

Może trzy sekundy, może pięć? Kiedy sekundy miną, ona 

odwróci się i wyjdzie przez te drzwi. Prawdopodobnie 

ma męża, dzieci albo chociaż kochanka i kota. Chce i jednocześnie 

nie chce ze mną rozmawiać. To też o niej 

wiem. A gdyby tak zrobić coś głupiego? Dać krok do 

przodu i pocałować ją? Pierwszy i, być może, ostatni raz? 

Dotknąć jej warg ustami? Poczuć jej oddech? Nie. Od 

razu rezygnuję. Odrzucam tę niedorzeczną myśl. Byłoby 

bardzo niezręcznie. Wszyscy już wyszli. Zostaliśmy tylko 

my, dwóch policjantów i laborantka, która nas wybudzała, 

wstrzykując coś w nasze żyły. Jakieś świństwo. Podobne 

do tego, które nam wstrzyknęli, żebyśmy zasnęli. Wiem, 

że musimy wyjść. Jeden z policjantów znacząco chrząka, 

dając nam do zrozumienia, żebyśmy poszli sobie 

w cholerę. Wtedy czuję jej dłoń w swojej. Wychodzimy 

razem przez szklane drzwi. Nic nie mówimy. Nie musimy. 

10

fot. Sylwia Łakoma 

IRENKA 

Anna Gratkowska 

Jutro nie wstanę z łóżka. 

Zostawię swój krzyż w szafie, niech zjedzą go mole. 

Przez lata krzyż zrobił się ciężki i nieforemny, a ja stary 

i niedołężny. Bóg milczy, chociaż wiem, co to znaczy: 

Przymykam oko na twoje grzechy. Możesz grzeszyć, 

tylko pamiętaj o bliźnich. 

Najbardziej żal mi Irenki. Zawsze jej żałowałem, 

bo życie traktowało ją w sposób, w jaki wiejski głupek 

zwykł traktować swojego psa. Najpierw mąż zapił się na 

śmierć. Potem syn zginął na motorze. Biedna kobieta! 

Tyle musiała wycierpieć przez głupich mężczyzn! Żeby 

jeszcze los jej jakoś zrekompensował te tragedie! A gdzie 

tam! Irenka była schorowana, a ludzie we wsi nazywali 

ją czarownicą. 

- Wiesz jak o tobie mówią? - zapytałem ją kiedyś, 

gdy siedzieliśmy przed gankiem, gapiąc się w niebo 

upstrzone gwiazdami, aż od blasku bolały nas oczy. 

- Wiem. 

- Dlaczego? 

- Bo kiedy się złoszczę, to zamiast krzyczeć, wyginam 

gałęzie drzewa. 

Nie drążyłem czy to prawda. Przed domem Irenki rosło 

drzewo, którego członki wykręcały się we wszystkie strony, 

jakby cierpiało na reumatyzm. Emocjonalne bonsai. 

Przyjąłem, że chodziło jej o te gałęzie. Takiego dziwadła 

nie mogła stworzyć matka Natura, na pewno nie tu, nie 

w tej wsi, tak bardzo zajęczym łajnem śmierdzącej. 

Poza tym fakt, że Irena nigdy nie skarżyła się na 

swój parszywy los, nie świadczył, że nie była na niego 

wkurzona. 

Po cichu liczyłem, że prędzej czy później ułoży sobie 

życie u boku mojego brata. Janusz to skończony kretyn, 

ale bez nałogów, kredytu i matrymonialnych zobowiązań. 

Kawaler znaczy się. Co z tego, że młodszy od Irenki 

o dziesięć lat? Ona mu trochę pomatkuje, on będzie jej 

przynosił bukiety stokrotek, jakoś się dogadają. Dzieci 

z tego nie będzie, ale tak zwany związek - czemu nie? 

Nikt nie musi wiedzieć, że ogień namiętności nawet 

nie zapłonął, że od razu zaczęło się od przyjaźni i porozumienie 

dusz jest ważniejsze niż uniesienia miłosne 

i tym podobne bzdety. 

Uznałem jednak, że sami się nie zejdą i zdecydowałem, 

że muszę ich ze sobą zeswatać. Zaaranżowałem 

więc spotkanie i przez dwie godziny wcale dyskretnie 

obserwowałem reakcje potencjalnych kochanków. 

Irena siedziała sztywna, jakby połknęła kij od szczotki. 

Przez ten cały czas wydusiła z siebie może ze trzy zdania. 

11

Wszystkie były pojedynczo złożone, a jedno składało się 

z dwóch wyrazów: Nie wiem. 

Za to Januszowi usta się nie zamykały. Gdybym 

niespodziewanie powiedział, że JFK zginął w wyniku 

spisku, to mógłby o tym opowiadać tak długo, aż 

dalibyśmy wiarę, że widział zabójstwo prezydenta na 

własne oczy. 

Później zapytałem Irenę, co sądzi na temat Janusza. 

W odpowiedzi popatrzyła wzrokiem, jakim nigdy 

wcześniej ani nigdy później nie zechciała mnie 

obdarzyć: pełnym politowania, zniecierpliwienia, złości i 

rozbawienia. Typowo kobieca mieszanka. 

- Jest ode mnie niższy - powiedziała w końcu. 

- Zgadza się. 

- I młodszy. 

- Tak. 

- Kobiety szybciej się starzeją. 

- No cóż… 

- Poza tym dużo mówi. Znacznie więcej niż ja. 

- Zaręczam jednak, że potrafi też milczeć. 

- Myślisz, że byłby ze mną szczęśliwy? 

- A Ty? Byłabyś z Januszem szczęśliwa? 

Nie odpowiedziała. Durne pytanie, pomyślałem 

wtedy. Co szczęście znaczy dla Ireny? Po tym wszystkim 

przez co przeszła? Wystarczy jej pragnienie, 

aby nie wyginać drzew, nie wyginać palców, nie wyginać 

ust w grymasie smutku, ale patrzeć w niebo 

i ze spokojem rozmyślać o życiu. 

Po tamtej rozmowie zauważyłem, że dwie gałęzie 

ze wspomnianego drzewa zaczęły rosnąć pod dziwnym 

kątem. A Bóg mi świadkiem, że wcześniej były proste 

jak filozofia Janusza. Postanowiłem dać nam wszystkim 

szansę. Odłożyłem swój plan na kolejny miesiąc. 

- Ona jest wpatrzona w ciebie jak w obrazek - Janusz był 

bardziej bezpośredni i od razu mi wyjaśnił, dlaczego się 

nie zejdą. 

- To dlatego, że być może obrazek jest brzydki… albo 

ma jakąś skazę… rysę na szkle… - tłumaczyłem bratu, 

dość nieudolnie, zresztą. 

Janusz był niemądry, jednak nie do tego stopnia, jak 

bym chciał, aby czasami był. 

- Och braciszku, to miła kobieta, ale co z tego, skoro 

niezainteresowana, czy ty uważasz, że to się da poukładać, 

no dosłownie jak cegły, że da się nas ułożyć 

jak cegły, jedna obok drugiej, dopasowane, równiutkie, 

że będzie z tego coś więcej, że może nawet d o m? 

- wyrzucał z siebie kolejne zdania, coraz bardziej 

nakręcony, jak katarynka z wiejskiego jarmarku. 

12 

W końcu trzasnął drzwiami i wyszedł. Po chwili do moich 

uszu dotarły pierwsze dźwięki “Toccaty i fugi d-moll”. 

Janusz był organistą i swoje uczucia opisywał za pomocą 

organowej muzyki. Grał długo i namiętnie, dopóki 

proboszcz nie wyciągnął go z kościoła upominając, że 

następnym razem wydali go z parafii. 

Mój plan sypał się jak dom zbudowany z niedopasowanych 

cegieł. 

Nie mogłem pozwolić, by Irena cierpiała po moim 

odejściu. Musiałem ją do siebie zniechęcić. 

- Nigdy nie chciałem m ieć żony - wypaliłem więc któregoś 

razu, gdy siedzieliśmy we dwoje na ganku, a sąsiadki 

podglądały nas spod falujących firanek. 

- Dlaczego? 

- Mam paskudny charakter. Raz w życiu kupiłem sobie 

psa i on ode mnie uciekł. Nie, nie to, że się zgubił. On 

uciekł. Nie wytrzymał. Żona też nie wytrzymałaby ze 

mną długo. Jestem o tym przekonany. 

-Szkoda. 

- Dlaczego? - zapytałem po chwili, choć wiedziałem, 

że to może zwiastować kłopoty: Irena zacznie mówić 

o sprawach nader osobistych, a ja nie zdołam jej dać 

wystarczająco dobrej odpowiedzi. 

- Bo może nie byłbyś wtedy taki zgorzkniały. 

- O nie, n ie jestem zgorzkniały! - głośno zaprotestowałem 

- jestem nudny i przewrażliwiony, ale nie zgorzkniały! 

- Przy mądrej żonie miałbyś więcej powodów do radości. 

- A przy głupiej? 

- Mógłbyś bezkarnie narzekać. 

Prawie się wtedy obraziłem na Irenę. Kpiła ze mnie. 

Po raz pierwszy od dawna widziałem jak się śmiała. Nie 

mogłem oprzeć się wrażeniu, że tamtej nocy razem z nią 

śmiały się ze mnie wszystkie bezpańskie koty, wszystkie 

ćmy krążące wokół lampy i dzikie kaczki taplające się 

w błocie. Niewykluczone, że ja sam dołączyłbym do tego 

rozbawionego towarzystwa, ale jak już mówiłem - byłem 

przewrażliwiony i na każdą nieprzychylną uwagę na swój 

temat reagowałem jak dziecko. Wytarłem rękawem łzę, 

potem smarka, Irena ostentacyjnie przewróciła oczami 

i tak rozstaliśmy się tej nocy - bez słowa wyjaśnienia, jak 

dwójka gówniarzy przyłapana na kłamstwie. 

Następnego dnia postanowiłem napisać do niej 

list. Chciałem wyjaśnić, co zamierzam i jakie są tego 

przyczyny, oraz że zawsze, niezależnie od miejsca do 

którego trafię, będę się nią opiekował. W przeciwieństwie 

do męża i syna, nie zostawię jej na pastwę losu. 

Droga Ireno! - zacząłem - Los jest taki niesprawiedliwy! 

Wszystko co najlepsze zdarza się w tak krótkim 

czasie! Czy najpiękniejsza miłość nie trwa zaledwie

chwilę? Nie mogę znieść myśli, że to, co szykuje nam 

przyszłość, będzie wtórne do tego co już było, że 

czas niczym mnie nie zaskoczy i przez to pogrążę się 

w marazmie. Nie chcę czekać. Nie mam na co czekać. 

Żyję, chociaż równie dobrze mógłbym już odejść. I beze 

mnie ta planeta jest skazana na zagładę. Liczę więc, że 

zrozumiesz... 

Janusz wszedł do pokoju, w chwili, gdy zastanawiałem 

się nad pełnym emocji zakończeniem. 

Nim zdążyłem zaprotestować, przeczytał całość. 

- Idiota - mruknął w końcu przez ramię i zniknął. Jego 

komentarz, nader kąśliwy zresztą, utwierdził mnie 

w przekonaniu, że bardzo brakuje mu kobiety. Mój brat 

był nieczułym kretynem i tylko Irenka mogła go odczarować. 

Irena z kolei nie zamierzała udawać, że nic nie wie na 

temat moich epistolarnych wypocin. 

- Ja też uważam, że wszystko, co najlepsze mam już 

za sobą - powiedziała następnego dnia, między drugą 

a trzecią pestką czereśni. 

W milczeniu skinąłem głową. Byłem ciekaw co jeszcze 

powie, choć zarazem bałem się tego jak dziecko. 

- Ale wszystko, co najgorsze też już mam za sobą. Nic 

nie jest w stanie mnie złamać, co nie znaczy, że obce jest 

mi cierpienie. Po prostu wypłakałam wszystkie swoje łzy, 

moje oczy są suche i nawet gdybym chciała, nic z nich 

nie poleci. Rozumiesz co mam na myśli? - zerknęła na 

mnie w taki sposób, że aż ciarki przeszły mi po plecach. 

Skinąłem głową, choć jak Boga kocham, nic z tego nie 

rozumiałem. 

Wywnioskowałem jednak, że muszę odłożyć swój 

plan na później, muszę dalej mierzyć się z życiem i żyć - 

choćby nie wiem jak nudno i ciężko mi było. 

Tyle tylko, że wtedy Irena mnie zaskoczyła. 

- Jestem chora - powiedziała, wpatrując się w Wielki 

Wóz, jakby chciała do niego wskoczyć i odjechać. 

- Tak, wiem, masz reumatyzm i nadciśnienie, i jeszcze… 

- Moja pierś. Moja pierś jest chora - przerwała dziwnie 

zmienionym głosem - Nie wiem, czy z tego wyjdę. 

- Jak to? 

- Lekarze nie są dobrej myśli. 

- A Ty? 

- A ja nie mam siły z nimi polemizować. 

Byłem przerażony. Irena planowała ot tak, po prostu 

umrzeć? A Janusz? A my? Wkrótce pojechała do szpitala, 

a ja zostałem sam jak palec. Każdej kolejnej nocy 

wszystkie bezpańskie koty darły się tak, jakby ktoś 

zamierzał wyrywać im serca. Janusz grał wyłącznie 

“Sonatę księżycową”. Proboszcz udawał, że nie 

słyszy. Chciałem odwiedzić Irenę w szpitalu, zawieźć 

pomarańcze i biuletyn gospodyń wiejskich, ale kategorycznie 

mi zabroniła. 

- Nie przyjeżdżaj. Czekaj. Jeśli będziesz czekał, to wrócę. 

Zrobiłem tak, jak chciała. Nie pojechałem. Obiecywałem 

za to rzeczy niestworzone. Że już nigdy nie 

będę na nikogo narzekał. Albo że będę dokarmiać koty, 

zamiast straszyć je śpiewaniem “Traviaty”. Byłem gotów 

targować się “życie za życie”, co w moim przypadku 

oznaczałoby całkowitą rezygnację z planu. Bóg musiał 

mieć ze mnie niezły ubaw. Po miesiącu Irena wróciła. 

Łysa, wychudzona, blada jak topielica. Znów siedzieliśmy 

u niej na ganku, gapiliśmy się w gwiazdy 

i jedliśmy robaczywe czereśnie. Drzewo przed domem 

Ireny uschło, ale ona żyła. 

- I co teraz? - zapytałem w końcu, bo trwanie w niepewności 

doprowadzało mnie do szaleństwa. 

- Nie wyjdę za Janusza, jeśli o to pytasz. 

- A za mnie? Za mnie wyjdziesz? - wyrzuciłem rozdygotany, 

bojąc się, że cokolwiek odpowie, ja i tak rozpłaczę 

się jak gówniarz. 

Irena wzruszyła ramionami. 

- Nie wiem. Zastanowię się jeszcze - splunęła czereśnią 

w krzaki, aż wyskoczył z nich czarny kot i zniknął w ciemności 

nocy. 

Przytuliłem ją do siebie i pocałowałem w czoło. 

Zafalowały firanki u sąsiadki, a ja mógłbym przysiąc, 

że Janusz zaczął grać Mendelsona. Co z tego, że była 

północ, w dodatku czwartek? Mogliśmy choćby i teraz 

iść do proboszcza, poprosić o błogosławieństwo, on 

wiedział, że ani ja, ani Janusz nie byliśmy zupełnie 

normalni. 

Na koniec spadła gwiazda. Przecięła niebo i według 

moich wyliczeń wylądowała w ogródku Ireny. Pewnie to 

była awaria silnika. A może coś zupełnie innego? 

- Bóg właśnie puścił mi oczko - Irena lekko się 

uśmiechnęła. 

Skinąłem w milczeniu głową. Bóg puszczał nam 

oczka… Byłem gotów spalić list i zapomnieć o głupstwach, 

które wypisywałem. Nie myślałem o przyszłości. 

Nie myślałem o niczym, bo wystarczyło mi siedzenie 

na ganku, głaskanie kota i planowanie, co zasadzimy 

w miejscu powyginanego drzewa. 

Sięgnąłem ręką do torby i wyciągnąłem garść czereśni. 

Tamtej nocy smakowały jak nigdy. 

13

KONKURS 

ROZTRZYGNIĘCIE 

ROZSTRZYGNIĘCIE KONKURSU NA DRABBLE 

Tym razem ciało redakcyjne nie mogło dojść do konsensusu. Choć jest jednym ciałem to ma 

kilka głów i one - te głowy - się nie mogły zdecydować, którą z wyróżnionych prac opublikować. 

Prezentujemy zatem wszystkie wyróżnione prace, i sami będziecie mogli wybrać najlepszą. 

Dodatkowo, poza konkursem, publikujemy piękny tekst Kasi Jamróz, żeby pokazać, jak wiele emocji 

można zmieścić zaledwie w czterdziestu słowach. 

**** 

Zgubiłam drogę do ciebie 

musiała mi wypaść z kieszeni 

razem z pomiętą kartką 

z numerem telefonu. 

Nie wiem nawet czy był twój. 

Nie wiem czy droga była moja. 

Może włożyłam nie swój płaszcz. 

Wszystko przez deszcz 

który spadł tak nagle 

nie na nas… 

Katarzyna Jamróz 

Chyba o kawie 

Rano budzisz się kobietą, tego jesteś pewna. Wbijasz wzrok w drewniany sufit przekonana, że to właśnie 

z niego pochodzi ciepło. Dłonią sprawdzasz, czy ściana w dalszym ciągu stoi, czy jeden ruch ręką jej nie 

zburzy. Z ulgą stwierdzasz, że jest solidna i można na niej polegać albo polec (do wyboru). Potem zwracasz 

się do świata z nadzieją, że jeszcze nie dzisiaj odwróci się od ciebie. Parzysz kawę, chwytasz pierwszy łyk 

jak pierwszy oddech tuż po narodzinach. Zabielona łagodzi ściśnięty strachem żołądek. Niech zawsze żyje 

kawa, ta pierwsza, po której wszystkie myśli ulegają przedawnieniu. I teraz możesz iść żyć :) :) 

Anna Swoińska 

14

Dylematy mrówek 

Biegnie z patyczkiem po ścieżce zapachu, do mrowiska. Nie wie po co. Była kiedyś na końcu łąki, gdzie ta 

styka się z lasem, ale nawet o tym nie wiedziała, zapatrzona w swój patyczek, listek, larwę. Nie biegnie bo 

chce, biegnie, bo w środku coś do biegu ją zmusza. Właśnie tak, po ścieżce zapachu, do mrowiska. Nie zna 

przeznaczenia dla tego patyczka, dla listka ani dla larwy. Nie zna też celu swego istnienia. Zna cel swego 

biegu. Do mrowiska. 

Łatwo się z niej śmiać, patrząc z góry. A teraz pomyśl czym jest dla niej nieskończoność... czym jest dla 

ciebie... 

Bartek Lewandowski 

Przyszła z kubkiem kawy w dłoniach 

Przyszła z kubkiem kawy w dłoniach. Usiadła na schodach z widokiem na ludzi. Zaciągała się jej aromatem 

jak papierosem. Lubiła myśleć o swoim nałogu jak o pewnego rodzaju medytacji. Kawa parowała tworząc 

mgłę. Codzienność biegła zamyślona, trochę zaspana. Niespodziewanie zrobiło się głośno, to młodość 

roześmiana wtargnęła w sam środek poranka, zaszyfrowana w gestach i słowach. Uśmiechnęła się do 

dziewczyny po drugiej stronie ulicy… odstawiła kubek i odeszła, najpóźniej jak się dało, wciąż młoda. Ludzie 

mówili: jakie to niewłaściwe, umierać na schodach z uśmiechem na ustach i rozwianym włosem. A ona już 

z wiatrem tańczyła wesołego Twista. 

Małgośka Majkowska 

Biuro 

O piętnastej zadzwonił telefon. Urzędnik podniósł słuchawkę: 

-Dzień dobry, tu Biuro Straconych Szans. W czym mogę pomóc? 

- Dzień dobry… rzuciła mnie dziewczyna … 

-... rozumiem… 

-... popełniłem straszny błąd. Ale chciałbym go naprawić… proszę o pomoc… 

Urzędnik ciężko westchnął. 

- Niestety, to niemożliwe. 

- Dlaczego? 

- My tylko spisujemy stracone szanse. Analizujemy każdą sytuację, a pod koniec roku wysyłamy klientowi 

wykaz błędów, aby mógł on wyciągnąć wnioski na przyszłość.. Nic więcej. 

- Aha… - mężczyzna zawahał się… - czyli nie tutaj…? Czyli ja…? - nie dokończył. W końcu odłożył słuchawkę. 

W biurze zapanowała cisza. 

Urzędnik zapisał coś w notatniku. Uśmiechnął się z satysfakcją. 

Tym razem poszło naprawdę szybko. 

Anna Gratkowska 

Oszukana 

Stoję na progu oparta o framugę drzwi. W półmroku, na wprost mnie, siedzę ja. Opieram łokcie o stylową 

toaletkę. Wyciągam szyję do lustra, starannie wklepując w gładką skórę podkład. Wprawnym ruchem 

pokrywam powieki grafitowym cieniem. Mocno pociągam czarną kredką wzdłuż dolnej linii rzęs, lśniących 

od sadzy tuszu. Czerwień szminki erotycznie przylega do ust. Rozczesuję długie, czarne włosy, starannie 

wybieram butelkę orientalnych perfum. Patrzę, jak patrzę w lustro, wspominając ostatni sen. Stałam w nim 

na progu i patrzyłam, jak siedząca przede mną ja znika pod warstwą makijażu. Patrzę w swoje oczy, moje 

usta kształtują słowa: 

- jestem gotowa. Idę cię (o)szukać. 

Aleksandra Malarz 

15

Tak niedawno, 

czyli o zapomnianej erze czytania 

Piotr Jastrzębski 

Była epoka lodowcowa, polodowcowa, stara era, 

nowa era, analfabetyzm, powszechne czytelnictwo 

i wtórny analfabetyzm. Wyobraźmy sobie, że siedzi 

grupa ludzi przy stoliku w kawiarni, a każdy z nosem 

w książce zamiast smartfonie. Nieprawdopodobne, ale 

jeszcze niedawno świat niemalże tak właśnie wyglądał. 

Książkę odkładało się podczas rozmowy tylko dlatego, 

że trudno było się skupić na jednoczesnym czytaniu 

i konwersacji, gdyby było to możliwe, wcale nie dziwiłoby 

nas, iż turyści w Wenecji płynąc gondolą, zamiast 

podziwiać okolice, przeglądają Facebooka. Gdyby 

dało się jednocześnie czytać książkę i zachwycać się 

architekturą, takie obrazki nie byłyby kuriozalne. Tylko 

zamiast papierowych książek, zastąpiły je ebooki. 

Ebooki to jeszcze pół biedy, świat zdominowały 

plotkarskie portale, gdzie ludzie czytają same tytuły 

i na ich podstawie wyrabiają sobie opinię, mimo, że treść 

jest zupełnie inna, a gdy przejrzą już nowinki ze świta 

celebrytów, przechodzą do Facebooka lub na Instagram. 

Wtedy podnoszą wzrok na otoczenie, by wybrać 

najlepsze miejsce na selfi. 

Czyli epoka selfi. Przed nią była epoka meblościanek. 

Mieszkania w blokach były do siebie bliźniaczo podobne. 

Taki sam rozkład, podobne wspomniane meblościanki, 

różnica polegała tylko na serii książek znajdujących 

się na półkach. U jednych były same „Tygrysy”, „BKD” 

(Bitwy, Kampanie Dowódcy), czyli historia w pigułce, do 

tego kryminały z kluczykiem lub jamnikiem, ale nade 

wszystko na głównym miejscu, koniecznie za szybą 

czterotomowa encyklopedia PWN. No i „Historia Polski” 

w niezliczonej ilości odcinków. W niektórych mieszkaniach 

jednak wybór był znacznie szerszy, a ilość książek 

przewyższała swą liczbą te, które są obecnie w ostatnich 

gminnych bibliotekach publicznych. Te mieszkania były 

rajem dla moli książkowych. Ich właściciele gromadzili 

je latami, a zdobycie każdej pozycji miało swoją historię. 

Pewnie dlatego większość właścicieli decydowało 

się na ich podpisywanie. Pożyczanie książek było 

pewnym rytuałem, pretekstem by wpaść na herbatę, 

a przy okazji pogadać o sąsiadach i książce. Doskonale 

bowiem można było połączyć plotki z literaturą popularnonaukową, 

kryminałem, albo romansem. Ale nawet 

tam, gdzie były tylko serie z kluczykiem, czy same 

„Tygryski”, trudno w to uwierzyć, właściciele naprawdę je 

- czytali. Wiem, wiem że głupio to brzmi, lecz przeciętny 

człowiek PRL miał tak szeroką wiedzę ogólną, że był 

w stanie rozmawiać niemalże na każdy temat, nie robiąc 

zbyt wielkich błędów merytorycznych. 

16

Pomysłem na ten tekst były zapomniane książki sprzed 

1990 roku. Czyli te wydane w PRL, gdzie przebijały się 

perełki, a i literatura niższych lotów też miała swoich 

zwolenników. Potem przyszedł czas Harlequinow, 

a następnie rewolucyjny wynalazek zwany Internetem, 

zabił nawet i te krótkie romanse. 

Wróćmy jednak do mody na czytanie. Było coś 

takiego. Ludzie wzajemnie się odwiedzali i wymieniali 

informacjami co jest obecnie na topie. Tak poznałem 

Cortazara czy Márqueza. Była wówczas moda na 

literaturę iberoamerykańską i ktoś, kto nie znał „Gry 

w klasy” czy „Stu lat samotności” był mało atrakcyjny 

towarzysko. Podstawą dobrego tekstu jest klimat. Jeśli 

wywoła jakieś emocje, typu nostalgia, radość, smutek, 

złość, przygnębienie, to już dobrze, jeśli śmiech to 

bardzo dobrze, ale jeśli potrafi zabrać nas ze sobą 

w głąb treści, postawi przy opisywanych postaciach, 

to idealnie. Wakacje z młodości pamiętam jedynie 

w migawkach. Mając piętnaście lat, nie było specjalnie 

istotne gdzie wyjeżdżam. Wystarczyło bajoro, w miarę 

czyste, kawałek plaży i kiosk gdzie mogłem kupić „Świat 

Młodych”, a potem już inne gazety. Nie było łatwo, bo 

nie wszędzie docierały, ale jeśli akurat miejscowy kiosk 

miał je w swojej rozpisce, natychmiast zakładałem 

teczkę. Tak, kiedyś zakładało się teczki, gdzie pani 

kioskarka odkładała zamówione gazety. Potem było 

„Razem” i oczywiście „Ekspres reporterów”. Ostatnia 

pozycja była rzadkością ze względu na cykl edycyjny. 

W popularnych tygodnikach drukowano książki w odcinkach, 

a treść i poziom reportaży biły na głowę te 

drukowane współcześnie., choćby Kąkolewski. Mimo 

obłożenia prasą, gdzie zarówno felietony, jak i reportaże, 

jak już wspomniałem, były wciągające i pasjonujące 

podobnie jak współczesne filmy, to i tak zawsze leżała 

obok książka. Książka nie byle jaka, specjalnie dobrana 

do okoliczności. Tak więc zimą w Bieszczadach czytałem 

„Całą jaskrawość” Stachury i „Następnego do raju” 

Hłaski, wracając do miasta sięgałem po Witkacego, 

jednak wyczuwałem fałsz przedwojennej bohemy. 

Udawaną sztuczną egzaltację. Jedyna książka z tamtych 

czasów, która w jakimś stopniu to obnażyła to 

„Ostatnia cyganeria” - autora nie pamiętam. W jesienne 

wieczory czytałem, w zasadzie czytam do tej pory, 

«Łuny w Bieszczadach» Jana Gerharda. Wydawałoby 

się idiotyczne, po co czytać książkę, którą znam już na 

pamięć? A nawet książki, ponieważ jest więcej pozycji, 

do których wracam przynajmniej raz w roku, ale o tym 

później. Tak naprawdę nie wiem, jest jedno zdanie, fraza, 

myśl, która sama w sobie, wyrwana z kontekstu nie ma 

takiej siły rażenia, jak podczas czytania książki, czyli 

wejścia w klimat, by się zatracić i z biernego czytelnika 

stać się czynnym uczestnikiem. Jak Alicja w Krainie 

Czarów otwierając książkę, przechodzę do innego świata 

i biada temu, kto mnie stamtąd wywoła. Zwłaszcza jeśli 

będzie to „Zły” Leopolda Tyrmanda, bo zawsze tam 

jestem, gotowy na zagrożenia i pełen adrenaliny. Mogę 

wiec zareagować impulsywnie zanim zorientuję się, że 

już nie jestem pod kioskiem Juliusza Kolodenta, czekając 

na oprychów, którym z tramwajarzem mamy obić mordy, 

a w swoim mieszkaniu i ktoś chce mi powiedzieć, że ma 

nową aplikację na smartfona. Jak można przeszkodzić 

mi w czekaniu na morderców Kuby Wirusa, młodego 

dziennikarza? Nie jestem fanem kryminałów jako takich, 

ale wymieniony wyżej „Zły” jest książką, która łączy wiele 

gatunków, a największą jej zaletą jest to, że zawsze 

zaczynając ją czytać, ubieram się odpowiednio do pogody 

i zabieram ze sobą pałkę albo inne narzędzie - oczywiście 

w wyobraźni. Najgorzej gdy trafiam na fragment o tym jak 

dwóch kumpli rozpija ćwiartkę goudy w bramie. Głupio się 

czuję jako trzeci niepijący. Podobnie czytając Gerharda 

zakładam buty, które nadają się w góry, a przy „Całej 

jaskrawości” zaopatruję się w pa-pierosy i herbatę. To 

rodzaj świadomej schizofrenii, którą również świadomie 

karmię. Tak kiedyś działały książki. Mocne prawda? 

Chyba żadna gra tak mocno nie działa na wyobraźnię. 

Opisałem jedynie ułamek swoich ulubionych książek 

sprzed lat. Mimo, że było ich znacznie więcej, to wbrew 

pozorom, nie zabierały mi czasu i nie czytałem kosztem 

gry w piłkę, wędrówek po górach czy dłuższych wyjazdów. 

Otwierając książki, otwierałem drzwi, w które wchodziłem. 

Wielokrotnie trafiały się takie, sprawiające, że nie mogłem 

pogodzić się z tym, iż mają koniec. Chciałoby się by trwały, 

a świat w nich zawarty czekał aż wrócę z rzeczywistości. 

Okres PRL był szary tylko dla tych, którzy nie potrafili go 

sobie ubarwić literaturą. Dwa kanały w telewizji nie kusiły 

by obejrzeć film, to też pewien plus. Teraz napiszę coś, 

w co chyba nikt młody mi nie uwierzy. Podczas lekcji, 

zajęć czy odrabianiu pracy domowej, by wszyscy byli 

przekonani, że się uczę, wkładałem czytaną książkę 

w okładkę podręcznika do przedmiotu, który akurat 

miałem. Tak kiedyś było, pewnie te czasy nie wrócą, ale 

przyznam szczerze, że pisząc ten tekst przeniosłem się 

na chwilę w czasie gdzieś do połowy lat osiemdziesiątych. 

Życzę młodemu pokoleniu, by choćby otarło się o tamte 

wrażenia, których teraz próżno szukać i trudno 

odtworzyć. Już nie będę wspominał czytania z latarką 

pod kołdrą czy w namiocie, bo pora uruchomić wehikuł 

czasu i wrócić, by wysłać ten tekst. 

Aha, jeszcze taka konkluzja: większość z książek, tych 

najbardziej porywających, nie miałby dzisiaj szans 

zaistnieć na rynku wydawniczym. Szkoda, i naprawdę 

jest mi żal współczesnego pokolenia. My przynajmniej 

mamy wspomnienia. 

Piotr Jastrzębski – felietonista, autor książki pt. „Z dna” 

17

LITERACKO 

nad morzem 

Robert Knapik 

O ironio losu, spotkać się w nadmorskim kurorcie 

i rozmawiać o literaturze, marzenie, w obliczu całego 

mnóstwa spotkań, rozmaitych propozycji spędzenia 

czasu w doborowym towarzystwie, morze nie jest takie 

samotne, plaże nie są odludne, wręcz przeciwnie, pełne 

miłośników słowa pisanego i pochłaniaczy kultury. 

Emocji i ekscytacji literackich mogliśmy doświadczyć 

w dniach od 15 do 18 sierpnia w Sopocie. 

Przechadzając się „monciakiem” zastanawiam się, 

co rzeczywiście przyciąga ludzi do Sopotu, podejrzewam, 

że to nie tylko literatura, w epoce wiecznego pośpiechu, 

nieodłącznych telefonów, życia w blasku i poklasku. 

Jest tutaj unikalny klimat, światowy gwar, różne języki, 

zapach gofrów i smażonych ryb, przeczucie, że z Sopotu 

otwierają się bramy ku niecodziennej przecież, magicznej 

rzeczywistości literatury. Miasto w czasie festiwalu tętni 

życiem, we dnie i w nocy, zakochane pary przesiadujące 

w kawiarniach, grajkowie, panie sprzedające kwiaty, 

uliczni performerzy, artyści prezentujący swoje pasje. 

Wśród ogromu kulturalnych przedsięwzięć, nie da się nie 

zauważyć atrakcji festiwalowych, już na samym dworcu 

witają nas zwisające dekoracje informujące o trwającym 

w Sopocie święcie literatury. 

Tegoroczna edycja festiwalu wzorem poprzednich 

poświęcona jest konkretnej strefie geograficzno-językowej, 

tym razem padło na literaturę brytyjską i w związku 

z tym w przeróżnych sopockich włościach można było 

spotkać się z uznanymi i nagradzanymi pisarzami, 

którzy piszą w języku angielskim, reprezentują Wielką 

Brytanię, oddają kulturę i mentalność tego regionu. 

Popularnym brytyjskim twórcom poświęcony był cykl 

rozmów „Londyn calling”, w ramach, którego można było 

poznać między innymi Katie Green, Sarah Perry czy 

Sarah Hall. Literackim dyskusjom towarzyszyło spore 

18

zainteresowanie, uczestnicy 

spotkań zadawali pytania, 

dzielili się swoimi odczuciami 

dotyczącymi prezentowanych 

książek. 

Na festiwalu szczególnie 

reprezentowane były kobiety, 

cytując też hasło Literackiego 

Sopotu, „sufrażystki, pisarki, 

aktywistki”, mogliśmy uświadomić 

sobie, jak dużo zawdzięczamy 

dokonaniom kobiet, 

ich niezwykle znaczący 

wkład w kulturę, literaturę, 

politykę, równouprawnienie, 

świadomość społeczną. 

Podążając tym tropem, organizatorzy przygotowali 

dla uczestników cykl rozmów „Kobiety piszą przyszłość”, 

spotkania z Reni Eddo-Lodgge i jej twórczością 

z literatury faktu, Ntailan Lolkoki piszącej o przemocy 

wobec kobiet oraz brytyjską korespondentką z Chin Lijlą 

Zhang. 

Oprócz dyskusji z konkretnymi pisarzami, Literacki 

Sopot jest również bogaty w debaty panelowe, tematy 

literackie „Wokół Frankensteina Mary Shelley” czy żywo 

dotyczące współczesności „Obywatelstwo w epoce 

brexitu i swobodnego przepływu osób i towarów”. Wielka 

uczta intelektualna, nie tylko dla miłośników literatury 

i kultury brytyjskiej, ale również wszystkich chętnych 

i ciekawych świata. Oczywiście ciekawi świata są również 

polscy autorzy, których na festiwalowych spotkaniach nie 

mogło zabraknąć. Gościła w Sopocie Małgorzata Rejmer, 

opowiadając o reportażu „Błoto słodsze niż miód. Głosy 

komunistycznej Albanii”. W czasie dyskusji pojawiła się 

refleksja nad współczesną Albanią, trudem transformacji, 

zmian społecznych, które ciągle można zaobserwować 

w tym niewielkim kraju. Na plaży przepytywał swych gości 

Michał Nogaś, między innymi Łukasza Orbisowskiego na 

temat świeżej powieści „Kult” czy pisarkę Barbarę Klicką, 

mowa była o „Zdroju”, debiucie powieściowym autorki. 

Zaskakuje mnie każdego roku rozmach wydarzeń, 

o które pieczołowicie zadbali organizatorzy, i o dziwo, 

nieustannie pozostaję w tej fascynacji. Spotkania 

z autorami w wielu lokalizacjach na terenie Sopotu. 

Uczestnictwo w tym pięknym 

przedsięwzięciu przekonuje 

mnie, że kultura to splot różnych 

inspiracji, pomysłów i tradycji. 

Dlatego literatura koresponduje 

tutaj z innymi dziedzinami twórczych 

działań, wskutek czego 

na festiwalu znajdą coś dla 

siebie miłośnicy filmu (klasyka 

brytyjskiej kinematografii z prelekcjami 

Mateusza Wernera). 

Literacki Sopot ma też odsłonę 

muzyczną, a to dzięki IV 

Nieformalnemu Festiwalowi Piosenki 

Aktorskiej. Czytanie performatywne 

„Egzemplarza” Caryl 

Churchill w reżyserii Małgorzaty 

19

Brajner to z kolei ukłon w stronę teatru. 

Dla dzieci swe wrota otwiera Sopocka 

Szkoła Magii, warsztaty ilustratorskie, 

do tego jeszcze warsztaty kreatywnego 

pisania, które prowadził Jan Carson. 

Nie sposób wszystkiego wymienić, trzeba 

po prostu przyjechać nad morze 

i poczuć prawdziwy kulturalny ferment. 

Tym bardziej, że Sopot pojawił 

się nawet w jednym z opowiadań 

popularnej pisarki Zadie Smith, i jak tu 

nie wierzyć w siłę literatury. 

Urokliwy nadmorski klimat i wątpliwości, 

w czym tkwi siła festiwali 

literackich, które przecież w okresie 

letnim proponują gościom niezliczoną ilość atrakcji. 

Niektórzy określają to zjawisko mianem turystyki 

kulturalnej, można miło spędzić czas, pozwiedzać, a przy 

okazji spotkać się z uznanymi twórcami oraz „doświadczać” 

kultury na żywo. Pojawia się jednak uzasadniona obawa o 

to, że kultura, literatura, całe spektrum ludzkich dokonań 

w tym zakresie zostanie pomniejszone, potraktowane 

przedmiotowo, uznane jako towar, wycenione i podane 

na tacy przypadkowemu turyście, który być może 

przejdzie obojętnie, bo przyznać trzeba, że spore grono 

osób przyjechało do Sopotu aktywnie wypocząć, a na 

literackie dysputy reagują mimowolnie machnięciem 

ręki czy ironicznym uśmieszkiem. Czyżby literatura i 

czytelnictwo stawało się po trochę czymś elitarnym, 

niedostępnym, wyjątkowym, tylko dla wybranych? To 

niestety dość pesymistyczna prognoza, mając też na 

uwadze, że statystycznie mniej niż 40 procent Polaków 

czyta w ciągu roku przynajmniej jedną książkę. A cała 

reszta być może podaje w wątpliwość wszelkie próby 

i zamierzenia, aby ten stan rzeczy zmienić. Nie chcę być 

zbyt krytyczny, ale chyba jest to swego rodzaju pozytywny 

snobizm, promocja literatury, przy okazji też metoda 

na przyciągnięcie do miasta co bardziej wybrednych 

plażowiczów. Jaką wagę mają w tym wszystkim gadżety 

(torby, smycze, ulotki, wszelkiego rodzaju przypinki), 

nadmorska aura, czy to rzeczywiste pragnienie poznania 

literatury, możliwość zajrzenia do „kuchni” pisarzy, innych 

tajemniczych zakamarków? Niebagatelne znaczenie ma 

tu ekonomiczna strona przedsięwzięcia, wydarzenie tego 

rodzaju nie odbyłoby się bez wsparcia sponsorów, nie 

łudźmy się, tak ogromną ilość gości trzeba przenocować 

oraz zapewnić im godny pobyt w czasie festiwalu. Nie 

wystarczą jedynie humanistyczne pobudki, szlachetne 

idee, chociaż to właściwie od nich wszystko się zaczyna. 

Gra jest jednak warta świeczki, a nóż wśród balonów, 

bursztynowych naszyjników i cukrowej waty ktoś sięgnie 

po książkę, po raz pierwszy od dłuższego czasu, pójdzie 

do biblioteki, włączy się do rozmowy o ważnych dla 

świata sprawach, odnajdzie w literaturze samego siebie, 

spokój i wyciszenie. Literatura pozwala przeżyć w tych 

trudnych, zabieganych czasach. 

Kolejna edycja festiwalu Literacki Sopot odbędzie 

w dniach 20 -23 sierpnia 2020 roku. 

20

PATRONAT 

Feralne 

dziedzictwo, 

o „Pokurczu” 

Krystyny Śmigielskiej 

A gdy się zejdą, raz i drugi, 

kobieta po przejściach, mężczyzna 

z przeszłością, 

bardzo się męczą, męczą przez czas 

długi, 

co zrobić, co zrobić z tą miłością 

(sł. Agnieszka Osiecka) 

Krystyna Śmigielska, „Pokurcz”, seria „Ukryte Światy”, powieść dla dorosłych, 

opublikowana pod patronatem medialnym m.in. Post Scriptum, Wydawnictwo 

Bibliotekarium, Bydgoszcz 2019. 

Jedna z tych historii, które podsłuchało się 

gdzieś na dworcu albo z okna przy poobiednich 

rozmówkach. Swojska opowieść, bliskie losy, no 

i niepowtarzalny urok nadmorskiego kurortu, to wszystko 

znajdziemy w powieści „Pokurcz” Krystyny Śmigielskiej, 

Jest to trzynasta z rzędu publikacja, powieść autorki, 

która z równym entuzjazmem pisze dla dorosłych jak 

i dla dzieci. 

Miłym zaskoczeniem był dla mnie sam tytuł. 

Z określeniem „pokurcz” już się spotkałem, natomiast 

nie uświadamiałem sobie tak naprawdę znaczenia tego 

słowa. Termin określa osobę brzydką, niezdarną, pokrakę. 

W powieści dostajemy taki właśnie portret niedojdy, nie 

jestem tylko pewien, czy jest on aż tak jednoznaczny, 

czy czasem nie wymyka się sztywnej kategoryzacji. 

Bohater powieści, Kacper Rawicz od samego początku 

budzi we mnie niepokój, te jego piwne oczy, długie 

włosy, broda, oraz to, że wzbudza zainteresowanie 

kobiet jest w pewnym stopniu wskaźnikiem dla dalszych 

wydarzeń. To on ,tajemniczy gość w nadmorskim 

kurorcie, pracuje jako kelner, poznaje tam Olgę, córkę 

właściciela, w której się zakochuje, z początku bez 

wzajemności, z czasem lody topnieją, chociaż czujemy, 

że z tą wzajemnością jest coś nie tak. Kochankowie 

przyrzekają sobie seks bez zobowiązań, relacje typu 

sexfriends bez wikłania się w tzw. miłość romantyczną. 

Olga ma przewagę, to ona gra pierwsze skrzypce, 

jest dla Rawicza wybawieniem w całym kłamstwie, 

w którym na dobre utkwił, ale czy w tej relacji Rawicz się 

odnajdzie? Śmiem w to wątpić. Młody mężczyzna razi 

swoją postawą, nie potrafię zrozumieć jego poczynań, 

miłość jest silniejsza od niego. Maska pozwala 

Rawiczowi zachować pozory bezpieczeństwa, dzięki 

uczuciu wyzwala się w nim jednak jakaś autentyczność, 

szkoda, że to tylko chwilowa przemiana. Ta sytuacja 

nie jest dla niego specjalnie wygodna. Taka giętkość, 

elastyczność, mógłbym rzec nawet - swego rodzaju 

oportunizm, nie jestem do końca przekonany, co tak 

naprawdę rządzi tytułowym „pokurczem”, poczucie 

bezsilności, zagubienia, próba odnalezienia prawdy, być 

może jednak wyrachowanie i zimna kalkulacja. Kacper 

Rawicz to człowiek zagadka. 

21

Niezwykle istotnym składnikiem powieści są trudne, 

„rwane”, poszarpane relacje, w dużej mierze nieprzepracowane 

traumy z dzieciństwa i odziedziczona po 

przodkach bezsilność, przekonanie o własnej niemocy. 

Postacią, która stanowi niejako osnowę dla wydarzeń 

opisanych w powieści, nadając im jednocześnie logiczny 

ciąg, jest Maciej Zamber, bohater tragiczny, którego 

samobójcza śmierć generuje całą serię dramatycznych 

wypadków. Nad całą rodziną Zambrów wisi nieokreślone 

bliżej piętno, z którego pozostali członkowie chcieliby 

się uwolnić, ale od feralnego dziedzictwa nie sposób 

uciec. Można przekroczyć granice kontynentów, można 

zdobyć wykształcenie, spróbować wyjść naprzeciw 

oczekiwaniom, wyrwać się z monotonii, ale piętno 

pozostanie. Jest jak wypalony znak na skórze i jak 

trucizna dla umysłu. 

Pętla samobójcy to coś więcej niż kawałek sznura, 

to krzyk z ciemności, przeczucie, że nie ma nadziei, to 

ustawiczny lęk i wizja nieuchronnej katastrofy. Wszyscy 

wtajemniczeni w to mrożące krew w żyłach wydarzenie 

są też uczestnikami, zabierają ze sobą coś z tej śmierci. 

Dlatego też losy Włodka Zambra są tak trudne i pełne 

wewnętrznego rozdarcia. Powoli wychodzi on z niewoli 

świadomości, zostawia za sobą gorzką przeszłość, 

by całkiem wyzbyć się siebie, pozwolić sobie na 

oczyszczenie ze złych emocji. Wdowa po Macieju, 

Alicja Zamber jest właśnie w takiej malignie, poczuciu 

skończoności i chyba z demonów przeszłości nigdy się 

nie uwolni. Alicja jest kobietą o luźnych obyczajach, 

zmienia partnerów życiowych jak rękawiczki, można 

by to tłumaczyć pragnieniem bliskości, poszukiwaniem 

otuchy po tragicznych chwilach. Alicja Zamber jest swego 

rodzaju symbolem powolnego obumierania, przekonania, 

że nie ma nic dobrego na tym świecie. Odejścia i powroty 

jej kochanków uwidaczniają niedostatki emocjonalne, 

samotność, życie na odludziu, bagaż doświadczeń, 

wieczną stratę. To strata, której nic nie zdoła zatrzeć. 

Włodek, czerpiący złe wzorce z zachowań matki nie jest 

w stanie stworzyć szczęśliwego związku. Podobnie też 

Kacper w objęciach Olgi jest tylko igraszką, zabawką, 

którą można dowolnie sterować. Ten miłosny witraż, 

ułuda, stwarzają pozorne poczucie bezpieczeństwa, 

dla którego Kacper zrobiłby wszystko, pytanie tylko, czy 

warto, być może Olga to kobieta, której najważniejszymi 

przymiotami są wyrachowanie, interesowność i chęć 

władzy. Zaślepienie mija, chwilowa fascynacja czy 

prawdziwe uczucie, trudno o szczerą odpowiedź, 

szczególnie teraz, kiedy blask i nieustanne afiszowanie się 

własnym ego wyznaczają rytm codziennych znajomości. 

Samobójcza ofiara Macieja Zambra przyniosła cierpienie 

wszystkim jego bliskim, coś pękło, szczęście na dłuższą 

metę nie jest tam możliwe do spełnienia, zresztą nie 

jest chyba w ogóle obecne, to raczej zapomnienie przy 

kolejnym alkoholowym odurzeniu. Warto wspomnieć 

jeszcze o postaci starego Zambra, to swoista baza dla 

całej historii o „pokurczu”, jego natchnienie poetyckie, 

wizje, jakieś przeczucie śmierci, życiowe „zawieszenie”, 

ale też czarna wyrocznia, to bardzo cenne dla wymowy 

całej powieści. 

Przemawia do mnie, przeszywa dreszczami, ale 

też wywołuje jakieś uczucie niepokoju, usilna walka, 

przekomarzanie się ze śmiercią, która jest obok, czai się, 

nie daje wytchnienia. Kacper Rawicz jest nieustannie 

podczas takiego wewnętrznego rozchwiania, wyjściem 

z trudności jest dla niego śmierć, rozrysowuje to przecież 

w swoim „labiryncie”. To bardzo niebezpieczna gra, 

Rawicz nie potrafi uwolnić się z dręczących go więzów. 

Przeszłość pozostawiła mu przeczucie o własnym 

znikomym losie, w którym cokolwiek by się działo, i tak nie 

zmieni niczego, dalej pozostanie właśnie „pokurczem”. 

Jest to przykład osoby, która przepracowuje traumy 

z dzieciństwa. DDA albo DDD to skróty oznaczające 

dorosłych dzieci alkoholików lub dorosłych dzieci z rodzin 

dysfunkcyjnych. No właśnie, skąd to określenie 

„dorosłe dzieci” Żyjąc w poczuciu ciągłego lęku, braku 

poczucia bezpieczeństwa, dorośli ludzie opuszczając 

rodzinne domy, nie są w stanie stworzyć harmonijnych 

relacji z innymi, mając po części przekonanie, że ktoś 

chce ich oszukać, zniszczyć, mierzą się z przekleństwem 

przeszłości, jest to swego rodzaju projekcja 

niedobrych wzorców, które zachowali od nie umiejących 

stworzyć dobrych relacji rodziców. Życie takich osób 

przypomina taniec na topniejącej tafli lodu, towarzyszy 

im nieustanny stan alarmu, przeczucie o nieuchronnej 

katastrofie Próby samobójcze, często niestety udane 

to wynik zupełnego wycieńczenia, stania na straży 

zbyt długo, osobom z syndromem DDA nikt nie 

wyłączył przycisku „czuwania”, lawina śnieżna w końcu 

spada, organizm odmawia posłuszeństwa, jest 

za późno. Dlatego też tak ważne jest, aby osoby z lękiem, 

stanem beznadziei wyrwać ze środowiska, które 

przepełnione jest frustracją i gniewem. W obliczu 

mediów społecznościowych, kontaktu, który umożliwia 

pomoc w nagłych sytuacjach, jest możliwość, aby 

zadziałać, zagreagować na trudności, dlaczego więc tak 

dużo dramatów, historii, które nie znajdują szczęśliwego 

rozwiązania, to z samotności wśród ludzi, największej 

gangreny naszych czasów. 

Być może nieco trąci myszką, ale też zachęca do 

dyskusji, obraz pięknego uczucia, w gruncie rzeczy 

22

jednak mit romantycznej miłości, który w postaciach 

resztkowych ostał się do naszych czasów. Na początku 

seks bez zobowiązań, erotyka, bezpieczna oaza, 

w której Kacper chciałby się schować, odizolować od 

reszty świata. Ułuda, wszystko na tym świecie niestety jest 

pozorne, Olga ze swą trywialna gierką zaczyna irytować, 

chociaż Kacper zrobiłby dla niej wszystko. Odzywa się 

gorzka przeszłość, która przestrzega przed nadmiernym 

zaufaniem, drugi człowiek potrafi przecież skrzywdzić, 

zadać następny cios. Ile ciosów, ile straconych marzeń, 

a ile prawdy kłującej w oczy, nie pozostaje nic innego jak 

tylko zajrzeć do „Pokurcza” Krystyny Śmigielskiej. 

Robert Knapik 

INNI LUDZIE 

MAJĄ GORSZE RZECZY 

Gdzie jest klucz, szukam go, mam już pewność, 

po chwili zostają ledwo opary. Skąd taki wybór, 

chyba zostałem zaczarowany, „Masłoska 

jest BOSKA”, „słuch absolutny”, „demaskatorka 

współczesności”, „wizjonerka”. Tam gdzie świat kiczu 

i pozorów zaczyna przypominać tragifarsę, od razu 

intuicja podpowiada mi, że maczała w tym palce 

Dorota Masłowska, laureatka między innymi Paszportu 

„Polityki” czy Nagrody Literackiej Nike. Każdy nowy 

literacki przysmak od mistrzyni kuchennych melanży 

wyczekiwany jest przez wielu czytelników. Jest tak 

zresztą i tym razem, „Innych ludzi” wydano w zeszłym 

roku, nieustająco jednak powracają w różnorakich 

dyskusjach, mówi się o tej niebagatelnej literaturze, 

nowomowie, języku potocznym, ekspresji, ale też 

swoistym połączeniu różnych gatunków literackich, 

możliwości ujęcia współczesności w ramach dzieła 

literackiego. 

Dorota Masłowska, „Inni ludzie”, Wydawnictwo Literackie, 

Kraków 2018. 

Zaskakuje szata graficzna, którą dla książki 

przygotował Maciej Chorąży. Podobnie rzecz się ma 

przy „Jak przejąć kontrolę nad światem nie wychodząc 

z domu”, zbiorze felietonów Masłowskiej, który ukazał 

się w Wydawnictwie Literackim. Każda z tych pozycji 

ma ustalony kształt, literacki zapis dopełnia warstwa 

ilustratorska, nie są to jednakże ilustracje mające jakiś 

szczególny wymiar estetyczny, kwestia smaku jest 

dość luźno potraktowana. Obrazy, kolaże, ale też forma 

wydania umożliwiają pełniejszą interpretację, dają do 

myślenia, ale też sprawiają, że kontakt z książką jest 

23

czymś niezwykłym, niepowtarzalnym, jedynym w swoim 

rodzaju. „Inni ludzie” to książka przypominająca swoim 

wyglądem album muzyczny, w dodatku zafoliowany. 

Na okładce widoczne jest pęknięcie, to metafora 

niespełnionego, wyjątkowego losu artysty, przynajmniej 

wynika to w pewien sposób z odczytania „Innych ludzi” 

jako opowieści, piosenki o trudnym losie człowieka 

w mieście, który próbuje poradzić sobie z piętnem 

samotności wśród ludzi. Sam utwór jest w swej istocie 

nowatorski, z czym może się kojarzyć, być może to 

piosenka, tak zresztą widzi to sama Masłowska, to 

hiphopowa nawijka, gdzie slang, mowa potoczna miesza 

się z bluzgami, językiem nienawiści oraz „plastikiem” 

trawiącym ludzkie relacje. Po trosze jest to też prawie, 

że gotowy tekst dramatyczny, gotowy do przedstawienia 

na deskach teatru, sceny dialogowe rozpisane na 

konkretne głosy. Dlatego też adaptacją „Innych ludzi” 

dość szybko zajęły się instytucje teatralne, spektakl 

„Inni ludzie” w reżyserii Grzegorza Jarzyny miał swoją 

premierę w Teatrze Rozmaitości. To właśnie dla Teatru 

Rozmaitości tłumaczył na angielski na potrzeby sztuki 

teatralnej „Innych ludzi” Marek Kaźmierski. Książka 

Masłowskiej wywarła na nim niebagatelne wrażenie, 

szczególnie w warstwie językowej, natomiast nie była 

jakimś wielkim zaskoczeniem, mając między innymi 

na uwadze to, że Kaźmierski jest czytelnikiem, który 

wykładał między innymi na Uniwersytecie w Cambridge. 

Na co słusznie zwrócił uwagę tłumacz „Innych ludzi”, 

Masłowska napisała tę książkę raczej nie po to, 

aby zachwycić krytyków, jak wielu sądzi, ale w celu 

zwrócenia się do osób, które nie mają w nawyku czytać 

literatury na co dzień, posługując się też językiem 

zwyczajnych ludzi („ordinary folks”).Niezwykłą szansą 

dla Marka Kaźmierskiego była możliwość tłumaczenia 

„Innych ludzi” na potrzeby spektaklu Grzegorza Jarzyny, 

Kaźmierski uwielbia bowiem pracować nad rymami 

w poszczególnych wersach, tak jak w oryginalnej polskiej 

wersji językowej 1 . 

Za co można cenić albo na odwrót nie cierpieć 

twórczości Doroty Masłowskiej? Nie ma w tym pisaniu 

patyczkowania się z czytelnikiem, świat, który zostaje 

przedstawiony na łamach „Innych ludzi” to nie kraina 

z baśni, a szare blokowiska wielkich miast, rzeczywistość 

pełna uprzedzeń, wyzwisk, poniżenia i pogardy. 

To świat przedmiotów, w którym ludzi traktuje się 

z lekceważeniem. Zaintrygowało mnie nieco nazwanie 

tej smutnej opowieści „Panem Tadeuszem XXI wieku”, 

jest rzeczywiście coś ujmującego w takim podejściu, 

sugestywny obraz współczesnej Polski. Kamil Janik 

mieszka razem z matką i młodszą siostrą Sandrą, marzy 

o karierze muzyka, pragnie nagrać płytę, no i chyba te 

kolejne zwrotki miejskiej piosenki można traktować jako 

jego słowa, taką gorzko-śmieszną piosenkę o Polsce. 

Nikt go nie rozumie, w jego rodzinie nadużywano 

alkoholu, ojciec zginął tragicznie, matka natomiast 

spowodowała, że Kamil w życiu dorosłym ma wiele 

uprzedzeń do kobiet. Znamienny jest kompletny brak 

komunikacji, ludzie wymieniają komunikaty, ale ze sobą 

nie rozmawiają, czyżby to nasz język współczesności? 

„Lepiej powiedz, co z pracą”. „Kurwa, mama. 

Mówiłem, że lipa”. 

„Bo, co?” Bo się pytasz. „Gówno tam nagrasz, ty 

i twoja płyta”. 

Zdarta płyta. Jak zwykle skrzydła mu obcina. Wyszedł. 

Zawołał windę… (s.31) 

Rodzice nie potrafią rozmawiać z dziećmi, zamiast 

poświęcić im więcej czasu, zalewają potokiem krytyki 

i upokorzenia. Jak to zresztą u Masłowskiej, ton wypowiedzi 

jest nieco prześmiewczy, chociaż w gruncie 

rzeczy to sprawa bardzo poważna i należy ten temat 

nagłaśniać jak najczęściej. Dziecko od najmłodszych 

lat skonfrontowane jest z powszechnym systemem 

oceniania: oceniają nauczyciele, rodzice, rodzina, 

znajomi, często też sama ocena wynika z nie do końca 

jasnych pobudek i należy uświadamiać młodych ludzi, 

aby wszelkich form oceny czy krytyki nie brano wprost 

do siebie. 

Cała klasa się śmieje, włącznie z panią, 

on w ostatniej ławce, z downem i Cyganem, co 

śmierdzi zbutwiałym praniem, 

córka nauczycielki, córka kierowniczki stołówki – 

szóstka, szóstka z kwiatkiem, 

a Janik Kamil? jedynka z minusem, jedyna z brudnymi 

uszami i starą kanapką, 

z samą musztardą, wstań i przyjdź z matką (s.21). 

Polski system oświaty jest wadliwy, są tak zwani 

bardziej uprzywilejowani, uczniom z niedostatkami 

pomaga się, niestety tylko w teorii, praktyka jest już 

bardziej bolesna, przylepia się etykietki, „bez potencjału”, 

„mierny”, „próżniak”. Dzieci potrzebują więcej uwagi, ale 

też wzorców do naśladowania od innych, lepiej radzących 

sobie w szkole. Zamiast tego mamy podział na „lepszych” 

i „gorszych”. Mało mówi się o różnorodności, odstępstwa 

od reguły traktowane są z góry jako wypaczenie. 

Wyzywanie, przemoc wśród dzieci bierze się właśnie 

stąd, że nie są one w pełni uwrażliwione na potrzeby 

innych, odmienny wygląd, zachowanie wywołuje lęk, 

1. Tłumaczenie własne z języka angielskiego. 

24

skutkuje to oczywiście odruchem obronnym, w ten 

sposób rodzi się niszcząca społeczeństwo nienawiść 

pogarda dla tych, którzy nie wbijają się w szkolny rygor. 

Raczej z przymrużeniem oka pojawia się tu nawiązanie 

do programów typu „Trudne sprawy” czy „Ukryta 

prawda”, „polski bigos” w sosie własnym można by 

powiedzieć. Rzeczywistość pełna uprzedzeń, plotek, 

przemocy i nienawiści, wzajemnego oskarżania, nieraz 

wprowadza jednak efekt komiczny, w „Innych ludziach” 

jest to taka przyśpiewka, swego rodzaju kiepski film 

klasy B., ludzie się nie słuchają, krzyczą, ciągłe awantury 

i wyzwiska niczym z wiejskiego folwarku wypełniają 

skrzętnie każdy dzień. 

Trudne sprawy, sprawy trudne, sprawy ciężkie, 

z chujem nie wygrasz, jak na jakąś się uweźmie, 

wiesz, że jeszcze niezła kaszana może z tego będzie, 

a poradzić nic nie możesz. To naprawdę trudne 

sprawy (s.22). 

Do stanu wiecznego napięcia, zupełnej egzaltacji 

należy dopisać jeszcze wspomniany wcześniej brak 

komunikacji, na pewno absurd ludzkich odruchów oraz 

naturalnie pojawiający się wówczas komizm. 

Ale słuchała, co mówi i śmiała się z jego żartów 

(BOCHOŃ: Ha, ha, ha!”). 

MACIEJ: „Kobiety są głupie, Murzyni są czarni. 

Pedały to pedały”, BOCHOŃ: „Ha, ha, ha!”). 

Na to Iwona nie wpadnie. Że dla kogoś może być 

ciekawy, być obiektem fascynacji (s.96). 

Pozorność, komunikacja pozbawiona sensu, maski, 

poczucie, że życie to gotowy szablon, „airmaxy” na każdą 

okazję, zamiast autentyzmu coraz większa sztuczność. 

Maciej jest już w drugim związku z Iwoną, Klaudia 

Bochoń to jego kochanka. Właściwie nie ma tu uczuć, 

relacje są nastawione na praktycyzm. Ludzi nie łączy 

uczucie i wspólna troska, a raty kredytu. Iwona chętnie 

rozwiodłaby się z Maciejem, ale żal jej mieszkania, „to 

mój projekt”. Przekonanie, że „naprawdę dobrze jeszcze 

może, dzieciak, być”, które płynie z reklamowych haseł, 

daje jakieś fałszywe poczucie nadziei. Ludzie otaczają 

się przedmiotami, miłość do materii wypełnia im całe 

życie. To przestawienie jest na pewno łatwiejsze, miłość 

do ludzi czasem bywa niewdzięczna. Świat przytłacza, 

chwilowy blask, krótkotrwałe szczęście z posiadania 

kończy się, plastikowe postacie wymieniają się 

zwrotami niczym z wyuczonej jednoaktówki. Bilboardy, 

prawdopodobnie część jakiejś kampanii społecznej, 

wpędzają nas w przekonanie, że tak właściwie, nic złego 

się nie dzieje, zmowa milczenia, ot takie sobie rodzinne 

wojenki. 

POKAWAŁKOWANY BOBAS Z BILBOARDU: „Moi 

rodzice też kiedyś żarli się jak psy. Moja Mama też 

żarła xanax jak kartofle, popijała winem, ale teraz jest 

całkiem znośnie” (s.102). 

Aktualny stan rzeczy jest utrzymywany w rodzinach, 

ale w gruncie rzeczy w ogóle między ludźmi nie ma 

rozmów, są wzajemne utarczki, przeciąganie liny na swoją 

stronę, później zostaje poczucie winy, straumatyzowane 

społeczeństwo, frustracje, brzemię, dojrzewający ropień 

pełen uprzedzeń i wrogości. Zachowania mające na celu 

ukryć bezradność, zwątpienie i rozpacz to po prostu 

teatr masek, kurtuazja, nic nieznacząca wyuczona 

grzeczność - przykładem jest Maciej, który naciąga swój 

uśmiech parapogodny. Wielokrotnie w trakcie całego 

utworu pojawiają się określenia typu „żal mu jej”, albo 

„Kurwa, to przykre”. I wcale nie chodzi tutaj o żal, to 

zwykła maska, emocje nie mają tu znaczenia. Iwona wie, 

że Maciej nie kocha Klaudii Bochoń, zapewne to tylko 

chwilowy skok w bok, natomiast Leonka, syna Iwony 

Maciej też nie kocha, nie wiadomo czy kogokolwiek 

kocha. W spotkaniu z córką Leną z poprzedniego 

związku dochodzi do uszczypliwości i wzajemnego 

obrażania, ojciec obraża córkę, w odwecie to samo 

robi Lena, współczesne życie to nieustanny poligon 

bojowy, krzywdę, pogardę, poniżanie traktuje się jako 

zwykłą nieuprzejmość. Wartości nie istnieją, w zamian 

za to szablony, lajki, ustawiczne poczucie winy, że być 

może nie sprosta się czyimś oczekiwaniom, spadnie się 

w rankingu popularności, tak czy siak, pozostaje kamienna 

twarz. Syndrom chińskiego domu, gdzie przedmioty 

zabrały szczęście, a ludzie w pogoni za pieniądzem nie 

zauważyli nawet, że kruchy świat zaczyna się rozpadać. 

Przekonuje się o tym Iwona: 

Ale sama pani widzi, my niby mamy lepiej w tej Polsce, 

a też są ludzie nieszczęśliwi. I nic im nie pomogą tu 

pieniądze czy niepieniądze (s.130). 

Podskórny ropień niestety nie chce pęknąć, tężeje 

można by powiedzieć atmosfera wrogości, winni wszystkiemu 

są cudzoziemcy, Ukraińcy zabierają Polakom 

pracę, oddychają „naszym” powietrzem. Winne są też 

kobiety, nie są dość miłe, czyhają tylko na to, by usidlić 

mężczyzn, a potem wydawać ich pieniądze. Z łatwością 

identyfikuje się homoseksualność z brakiem moralności, 

zupełną rozpustą czy prymitywizmem, pojawia się 

przekaz jak gdyby to geje i lesbijki okupowały Warszawę, 

25

niewytłumaczalna analogia z Powstaniem Warszawskim. 

Myli się porządki, homoseksualizm łączy się na 

przykład z chwilowym odruchem, czymś niezrozumiałym, 

z gruntu przynoszącym zło i zepsucie. 

Moralny rozkład, poczucie pustki, bezużyteczności 

to z pewnością jedna z idei przewodnich „Innych 

ludzi”, zaryzykowałbym nawet, że wiodącą. Świadczy 

o tym szata graficzna: strony książki wypełnione są 

przedmiotami, śmieciami, drobiazgami, wprost ujmując, 

jest to obraz relacji między ludźmi, oparty na tzw. 

jednorazowości, marności. Nie szanuje się ludzi, traktuje 

się ich przedmiotowo, ale nie szanuje się również 

przedmiotów, wzorem jest symbolicznie ukazana 

choinka. Z jednej strony ozdoba świąteczna, mile się 

kojarząca, dająca niepowtarzalny nastrój, z drugiej jednak 

część wystroju, ewidentnie oddaje szablon, pewien 

schemat, święta to po prostu obrazek, gotowy zestaw 

zachowań i zwyczajów, coraz mniej w tym wszystkim 

realności i prawdziwych uczuć. Tak samo jak choinkę, 

tak i życie traktujemy jednorazowo, bez udziału, bez 

zaangażowania emocjonalnego. Przygotowania, kupowanie 

prezentów, fizyczny aspekt świąt wypełnia całą 

pustkę, natomiast okres świętowania przypomina 

raczej festiwal obżarstwa, moralne gnicie i nadaje temu 

wszystkiemu formę przetrwalnikową, tzn., pojawiają się 

lęki czy aby ktoś nie wypadnie z roli, nie zburzy nastroju 

świątecznego jarmarku. Ostatecznie wszystko trafia do 

kosza. 

MATKA: „W Oszołomie są po milionie!”. Sandra: „Po 

sto”, KAMIL: „To nawet za więcej. Albo się Sandra w 

klasie zapyta, czy ktoś odkupić nie chce”. 

SANDRA: „Ej, weź się, ja się nie będę pytać.” 

KAMIL: „Będziesz!”, 

SANDRA: „Ty chyba pojebany jesteś”. 

KAMIL: „To ja sam sprzedam i całą kasę sam dla 

siebie”. 

MATKA: A dla mnie?”, KAMIL: „I dla matki weznę”. 

Taki był plan generalnie, ale tak jak postawiłem ją 

w łazience, tak bez wody, to zaraz obschła i na 

śmietnik matka zwiozła… (s.39). 

Igły z choinki nieprzypadkowo zapełniają kolejne 

stronice książki, to próba uświadomienia tego, jaka 

pustka towarzyszy dzisiejszym świątecznym obrzędom, 

jak bardzo atmosfera wspólnoty przemieniła się w zupełne 

obumieranie, gnicie, świat bez uczuć. Kontrolę 

nad ludźmi przejęły gotowe wzorce, modele zachowań, 

utarte pozy i maski, zastawy stołowe, diety pudełkowe, 

sztuczne piersi, piękne samochody, wyretuszowane 

w photoshopie zdjęcia profilowe na Facebooku. Tak 

samo jednorazowo potraktowana została choinka, 

kupiona nadmiarowo, później obeschła, wyrzucona na 

śmietnik. Jednorazowo traktuje się też ludzi. To bardzo 

istotne przesłanie ekologiczne, bowiem podobnie jest 

z żywnością, którą kupuje się bez umiaru, a po świętach 

wyrzuca nie zważając nawet na to, że wiele osób 

potrzebujących chętnie skorzystałoby z takiej pomocy. 

Może niektórzy zrozumieją fałsz w powiedzeniu: 

„Zastaw się, a postaw się”. Okres świąteczny to nie 

żadne szczęście, a koszmar dla wielu osób trudny do 

zniesienia. Święta stały się przekleństwem. 

Tak właściwie, kim są inni ludzie, skąd ta inność, brak 

zrozumienia i wspólnoty? 

Dziś każdy kumpel na Wyspach zapierdala i udaje 

szczęście, w mieszkaniach inni ludzie mieszkają, 

a przez ściany cienkie dobrze słychać, jak więź 

międzyludzka pęka. Się rozpada, śnieg zaczyna 

padać i coś tam, coś tam… (s. 82). 

Określenie „inni ludzie” pada w utworze przynajmniej 

kilka razy, zawsze towarzyszy temu pewna tajemniczość, 

nie do końca wiadomo czy to o nas ta piosenka, czy 

to o nas ta melodia. I chyba w takich momentach 

przynajmniej na chwilę znika gdzieś ironia, cały maskowy 

festyn, przychodzi rozpacz, zagubienie i jakaś 

beznadzieja. Chyba nie o to wszystkim chodziło, mimo to 

czarna diagnoza bardzo boli. Jesteśmy dla siebie obcy, 

życie mija na lansowaniu, przeganianiu się w trendach, 

markach, nowościach. Utwór można by odczytać jako 

taki wielki przekaz reklamowy z drwiną w tle. Zamiast 

uczuć jest obsesja ciałem, tak jak w przypadku relacji 

Kamila i Anety. Zachwyt nad jednorazowym plastikiem, 

być może pora się przebudzić. Warto dodać, że adaptację 

na podstawie utworu przygotowuje znane studio 

Warner Bros. I chociaż brak „Innych ludzi” Doroty 

Masłowskiej w finałowej siódemce Literackiej Nagrody 

Nike, to z pewnością długo jeszcze będziemy wracać do 

tej miejskiej samotni, w końcu Inni Ludzie to My. 

Robert Knapik 

26

MAŁGORZATA WARDA 

Moim przesłaniem jest, by ludzie częściej patrzyli wokół siebie 

i dostrzegali osoby, które potrzebują pomocy. 

Która z pasji jest najbliższa Twojemu sercu? 

Co Cię motywuje, a co wycisza? 

Malarstwo i rzeźba dają mi radość, ale tylko 

pisząc, wiem, że robię coś ważnego. Oczywiście 

uwielbiam układać kolory na płótnie, brudzić dłonie 

gliną albo odgadywać człowieka, rysując jego 

portret. Książki zabierają mnie jednak w bardziej 

niezwykłą podróż: mogę być każdą z postaci, którą 

tworzę, więc żyję wieloma historiami, wypowiadam 

się w najważniejszych dla mnie kwestiach 

i to mnie pochłania, sprawia, że czuję się spełniona. 

Kiedy patrzę na Twoje zdjęcia, widzę pogodzoną 

ze sobą, szczęśliwą, romantyczną optymistkę. 

Zgadzasz się z tym? 

Do optymistki, w dodatku romantycznej jest 

mi daleko (śmiech). W powieściach poruszam 

trudne, emocjonalnie tematy, takie jak: porwania 

dzieci, zaginięcia bliskich, przemoc domowa czy 

skomplikowana miłość pomiędzy ojcem i córką. 

Pracując nad takimi historiami, robię głęboki 

research: wyszukuję osób, które mają podobne 

doświadczenia do bohaterów mojej książki, pracuję 

z policją, z psychologami. Kiedy rozmawia się ze 

zgwałconymi kobietami albo z chłopakiem, który 

mieszkał w domu, gdzie panowała przemoc, 

trudno o optymizm. Praca z policją też otwiera 

mi oczy na statystyki zbrodni i zaginięć w Polsce. 

27

Aby zachować równowagę staram się dostrzegać 

więc rzeczy piękne, skupiam się na nich i dużo się 

śmieję. 

Prowadzisz kursy twórczego pisania dla 

początkujących. Czy łatwo pokierować uczestnikiem, 

aby nauczył się operować słowem? 

Pochodzę z rodziny nauczycieli, więc pewnie mam 

to we krwi. Moja mama uczyła języka łacińskiego, 

a tata był wychowawcą młodzieży trudnej. Nauczanie 

kreatywnego pisania jest dla mnie przyjemnością, 

uwielbiam rozpalać wyobraźnię kursantów, dzielić 

się z nimi moją wiedzą, wywracać im teksty do góry 

nogami i wskazywać łatwiejsze ścieżki. Kiedy moje 

porady doprowadzają do tego, że powstaje dobra 

książka czy opowiadanie, autentycznie się tym 

cieszę. 

Przyznam, że z uwagą śledzę Twoją stronę 

autorską na Facebooku i miło mi widzieć, że w 

bibliotekach prowadzisz warsztaty twórczego 

pisania. Jak na Twoje działania reaguje 

młodzież? 

Młodzież jest fantastyczna. W pracy z nimi mam 

już doświadczenie, ponieważ dawniej uczyłam 

sztuki w gimnazjum i liceum. Już wtedy udawało 

mi się zarazić ich chęcią tworzenia i na naszych 

zajęciach powstawały bardzo twórcze prace. 

Na warsztaty przychodzą gotowi do działania, 

z otwartymi umysłami. Często nie są jednak 

przekonani do swoich pomysłów albo wstydzą się 

o nich rozmawiać w grupie. Pracuję wtedy nad 

tym, by uświadomić im, że nie ma czegoś takiego, 

jak „pomysły złe”, wszystkie mogą być dobre, 

jeśli dobrze je opracujemy. Miło jest patrzeć, jak 

nieśmiałe osoby przełamują się, otwierają, a pod 

koniec zajęć błyszczą im oczy, bo stworzyły coś 

naprawdę fajnego. 

Czy lubisz spotkania autorskie i Targi Książki, 

gdzie masz bezpośredni kontakt z Czytelnikiem? 

Uwielbiam! Spotkania z czytelnikami dają mi 

energię do tworzenia, i pomagają uwierzyć, 

że idę właściwą drogą. Miałam w przeszłości 

kilka momentów, kiedy zastanawiałam się, czy 

to, co robię, ma sens, i to właśnie Czytelnicy 

pomogli mi podjąć słuszne decyzje. Na Targach, 

wiadomo, jest mniej czasu na rozmowę z każdym, 

ale i tak nawiązałam przy nich przyjaźnie 

z Czytelnikami, które trwają do dzisiaj. 

Co Cię uszczęśliwia? Czym jest dla Ciebie 

szczęście? 

Szczęście to moja rodzina, która – dzięki Bogu – 

wciąż jest w komplecie. Szczęściem są podróże, 

które staram się realizować pomimo napiętych 

terminów. I moje książki, kocham je pisać, więc 

sprawia mi wielką radość, gdy słyszę, że czytelnicy 

na nie czekają. 

Czy masz swoje motto życiowe, którym się 

kierujesz? 

Będzie brzmiało banalnie: rób swoje! 

Co próbujesz przekazać Czytelnikom? Jakie 

przesłanie mogą odnaleźć w Twoich książkach? 

Każda powieść to inny temat i oddzielny świat. 

Zdecydowanie pragnę wypowiadać się w imieniu 

skrzywdzonych dzieci, ludzi doświadczonych przez 

los, albo wykluczonych. Moim przesłaniem jest, by 

ludzie częściej patrzyli wokół siebie i dostrzegali 

osoby, które potrzebują pomocy. Nie chcę jednak, 

by moje powieści czytało się trudniej, więc ubieram 

je w formę powieści obyczajowej albo thrillera. 

W jakich sytuacjach „dopada” Cię natchnienie? 

Skąd czerpiesz pomysły? 

Pomysły czerpię z pierwszych stron gazet albo 

podsuwają mi je spotkane osoby. Zdarzyło się 

przy powieści Ta, którą znam, że historia zrodziła 

się ze spotkania kobiety, która została zgwałcona 

i wówczas nie zdecydowała się o tym mówić, a po 

latach okazało się, że nikt już nie chce jej słuchać. 

Powieść Dziewczyna z gór, tak ciepło przyjęta 

przez Czytelników, że obecnie piszę jej drugą 

część, opowiada o porwanym dziecku i zrodziła się 

w mojej głowie dawno temu, kiedy obejrzałam 

wywiad z Nataschą Kampusch, dziewczynką 

przez wiele lat przetrzymywaną przez porywacza. 

Jeśli temat mnie porwie, nie mam problemów ze 

złapaniem natchnienia. 

Czy masz swoje ulubione miejsce do pisania 

i czy towarzyszą Ci jakieś przyzwyczajenia np.: 

filiżanka herbaty, muzyka w tle, czy jest Ci to 

absolutnie obojętne? 

28

Zdarzyło mi się, że sceny akcji w powieści 

młodzieżowej 5 sekund do Io tworzyłam przy 

głośnej muzyce. Zdecydowanie jednak wolę 

ciszę. Absolutną. Żadnego radia, żadnych rozmów 

w tle i… litości, moi drodzy sąsiedzi, 

ale żadnego wiercenia w ścianach też mi nie 

potrzeba! (śmiech). Filiżanka kawy jest niezbędna. 

Do tego laptop, ulubione biurko i… 

Uwielbiasz sporty zimowe, prawda? Świetnie 

jeździsz na nartach. Czy poza nimi jakieś inne 

dyscypliny Cię interesują? 

Oj, w tym roku pierwszy raz spróbowałam 

narciarstwa z moją przyjaciółką pisarką, Mariolą 

Zaczyńską i to było świetne przeżycie! 

Jednocześnie już wiem na pewno, że narciarstwo 

mnie nie „kręci”. Czym innym jest dla mnie 

zdobywanie szczytów w górach – to prawdziwa 

przyjemność. Niedawno byłam z mężem pod masywem 

Olimpu w Grecji i przyznam, że to właśnie 

szczyt Olimpu, na który wówczas nie byliśmy 

przygotowani, by wejść, teraz krąży mi po głowie, 

zamiast uroczych greckich plaż. 

O czym marzy Małgorzata Warda? 

Zdradź, proszę, co dla Czytelników przygotowujesz? 

Może jakąś książkę świąteczną lub 

opowiadanie? 

Pod koniec października ukaże się moja najnowsza 

powieść dla dzieci, Sylwia i Planeta Trzech 

Słońc, którą pisałam przy współpracy z moją jedenastoletnią 

córeczką. To ważna dla mnie rzecz 

i bardzo na nią czekam, szczególnie, że powieść 

porusza trudny temat. W grudniu natomiast mam 

nadzieję skończyć drugi tom Dziewczyny z gór 

i posłać ją w świat. Natomiast w najbliższym 

czasie ukaże się bajka dla dzieci, mojego 

autorstwa, ilustrowana przez zdolną ilustratorkę, 

Asię Grudnik – napisanie jej zamówił Urząd Miasta 

Gdyni, a historia dotyczy pięknego pomnika, 

stojącego na placu Kaszubskim. 

Ślicznie dziękuję za rozmowę i poświęcony 

czas. Życzę, Małgosiu dalszych sukcesów w realizacji 

wszystkich pasji. 

Z pisarką Małgorzatą Wardą rozmawiała Ewelina 

Kwiatkowska - Tabaczyńska prowadząca bloga Zaczytana 

Ewelka 

Żebym miała święty spokój. Od wielu spraw, które 

niepotrzebnie zaprzątają mi głowę. 

Czy planujesz trasy autorskie? Jest szansa, że 

odwiedzisz Łódź, w której mieszkam? 

Na trasie w Łodzi byłam w zeszłym roku i bardzo 

miło wspominam tamte spotkania. W tym roku 

będę wędrować na Podlasie i po województwie 

Pomorskim, mam też w planach Kutno i Braniewo. 

Spotkań ciągle przybywa więc zapowiada się fajny 

rok. 

Gdybyś miała możliwość zdecydować o wyborze 

swojej książki do ekranizacji, którą byś wybrała 

i dlaczego? 

Bardzo chciałabym zobaczyć na ekranie Dziewczynę 

z gór i Miasto z lodu – to powieści, które w opinii 

wielu osób, wyglądają jak gotowy scenariusz. Moim 

marzeniem byłaby też ekranizacja 5 sekund do Io, 

ale nie wiem, czy w Polsce dysponujemy technologią 

i pieniędzmi na tak duże przedsięwzięcie. 

29

Maciej 

Siembieda 

Oto nasz POST SCRIPTUMowy gość: dziennikarz 

i publicysta parający się reportażem, śledztwami 

historycznymi i powieściami powstającymi na ich 

kanwie. Nagrodzony trzykrotnie laurami Stowarzyszenia 

Dziennikarzy Polskich, ponad dwudziestokrotnie za 

reportaż oraz główną nagrodą I edycji niezależnego plebiscytu 

na polską Książkę Roku Brakująca Litera 2017, 

słowem – bezmiernie zanurzony w słowie, pisarz Maciej 

Siembieda. 

Z uwagi na niniejszą prezentację, nie mogę nie zacząć 

naszej rozmowy od pytania, które nasuwa się samo: jacy 

ludzie i które książki Pana ukształtowały wpływając na 

wybór niełatwej, dziennikarsko – pisarskiej drogi? Czy 

od najmłodszych lat zamierzał Pan nią kroczyć? 

Pomysł na pisanie powieści po południu życia miałem 

od bardzo dawna. Przez ponad dwadzieścia lat pracy 

reporterskiej trafiłem na wiele zagadek i tajemnic, które 

miały się w tych powieściach przydać lub wręcz stać 

się ich tematem. Niektóre opisałem w reportażach, inne 

udokumentowałem lub zaznaczyłem w notesie. Te lokaty 

procentowały przez lata i teraz z nich korzystam zamieniając 

historie napisane przez życie w kapitał fabularny. 

Chciałbym konsekwentnie pisać o rzeczach bardzo interesujących 

i bardzo nieznanych, najchętniej takich, które 

udało mi się odkryć. 

Co do drogowskazów pisania to było ich sporo. Zaczynałem 

pisać reportaże zahipnotyzowany Krzysztofem 

Kąkolewskim, potem przyszła Hanna Krall, jeszcze później 

Ryszard Kapuściński. W literaturze pięknej najwyżej 

cenię Hrabala i Marqueza, w beletrystyce Folletta i Pereza-Reverte. 

Z fascynacji książkowych najchętniej pamiętam 

świeże lektury, czyli Poświatę Chabona i Maga 

Fowlesa (przeczytane po raz któryś, bo lubię wracać do 

książek). 

30 

W mediach społecznościowych jakiś czas temu pojawiło 

się zdjęcie przedstawiające odręczny zapis fragmentu 

powieści nad którą Pan pracuje. W dobie komputerów 

to dość nietypowe. Czy to znaczy, że stara szkoła 

pisania najlepiej się sprawdza? 

Pisanie na papierze to nie rycie w kamieniu. Można 

skreślać, robić odnośniki i notatki – bez konieczności 

uruchamiania jakichś elektronicznych zakładek czy budowania 

pudełek na słowa. Bardzo lubię i bardzo cenię 

pisanie na brudno, bo bez niego nie ma pisania na czysto. 

Komputer służy mi do przepisywania i utrwalania 

tekstu, choć parę razy zjadł spore kawałki bez ostrzeżenia 

i bez przyczyny. Poza tym pomaga mi prowadzić 

research w Internecie i zerkać do mojej ulubionej lektury: 

Słownika synonimów. Tylko w tym zakresie zapraszam 

go do pisania. 

Czy mógłby Pan zdradzić reportażysty przepis na 

sukces? Reporterskie pióro bowiem w Pana przypadku 

wpływa znacząco na fabułę pisanych powieści… 

Pióro w reportażu ma znaczenie, ale drugorzędne. 

Najważniejsze jest zbieranie materiału. Instynkt ciekawości, 

szacunek do ludzi i umiejętność rozmowy z nimi, 

pokora wobec prawdy, anielska cierpliwość i mrówcza 

praca przy dokumentowaniu. Można mieć talent Kapuścińskiego, 

ale bez dobrze zebranego materiału na nic 

się on nie przyda.

Określa się Pana polskim Danem Brownem z czym 

jednak polemizowałabym, ponieważ w moim odczuciu 

bliżej Panu, jakkolwiek przewrotnie to zabrzmi – do Carli 

Montero, która nakreśliła Szmaragdową tablicę. Zna Pan 

tę książkę? Na jej kartach odnalazłam kilka podobieństw 

do 444, bowiem hiszpańska pisarka zgłębia sekrety zaginionego 

Astrologa - obrazu Giorgioni’ego, skrywającego 

intrygującą zagadkę, tak samo jak Pan odkrywa tajemnice 

dzieła mistrza Jana… Skąd u pisarzy owa fascynacja 

malarstwem? Nie są to przecież sztuki pokrewne. Czy 

występowanie analogii w literaturze współczesnej jest 

częstym zjawiskiem? 

Niestety nie znam Szmaragdowej tablicy ale z apetytem 

ją przeczytam. Motyw obrazu, kodu ukrytego przez 

malarza, tajemnicy i przesłania jest popularny na tyle, że 

mógłby stać się tematem dobrego doktoratu z literatury. 

„Mój” Matejko nie wynikał z jakichkolwiek fascynacji, bo 

na malarstwie znam się umiarkowanie, a bodaj nawet 

wcale. Odbieram je z beztroską szczerością: podoba mi 

się lub nie. Na Chrzest Warneńczyka trafiłem przypadkiem, 

podobnie jak na inne fascynujące historie, które 

miałem szczęście zamienić w osobiste przygody. 

Wiele lat poświęcił Pan Chrztowi Warneńczyka pędzla 

Jana Matejki. Wiedzy na jego temat przydał niedawno 

wyemitowany dokument pod tytułem Obraz, w którym 

Pan zajmująco dzielił się z widzami posiadanymi informacjami 

wykorzystanymi w pracy nad Czwórkami. Popuśćmy 

więc wodze fantazji zakładając, że ma Pan możliwość 

spotkania z malarzem. O co by Pan go zapytał? 

Mogłem się na to zgodzić i napisać, że palił cygaretki, 

ale w czasach reporterskich wpojono mi zasadę 

Jak ci własna matka powie kocham cię – sprawdź to. 

Zacząłem szperać. Najpierw dotarłem do informacji, że 

cygaretki były używką dla bogatych. Palili je, ale żeby 

nie poparzyć palców, wyrzucali dość duże niedopałki na 

ulicę. Biedniejsi je zbierali, odkrajali brzytwą nadpaloną 

część, a resztę tytoniu siekali i zawijali w bibułki. I tak się 

zaczęła zabawa, która zabiła więcej ludzi niż niejedna 

wojna. Kiedy Matejko malował Chrzest w 1881 w Krakowie 

działała już fabryka papierosów. 

Z niniejszym powieściowym debiutem zapoznałam 

się w związku z niezależnym plebiscytem na polską 

Książkę Roku Brakująca Litera 2017, w którym Pan, ku 

mojej ogromnej uciesze, zdobył główną nagrodę. Jak 

z perspektywy czasu wspomina Pan moment wręczenia 

statuetki? 

Byłem wzruszony i szczęśliwy. Nagrody smakują 

naprawdę dopiero wtedy, gdy są niespodziewane. Nie 

rozumiem zjawiska kolekcjonowania nagród, zabiegania 

o nie, urządzania konkursów, w których z góry wiadomo 

kto wygra. Wszelka chciwość sukcesu mnie odpycha, bo 

jest bezrozumna. Im bardziej się za czymś goni, tym bardziej 

to coś ucieka. 

Kadr filmu Obraz autorstwa Dagmary Spolniak, który 

powstał na kanwie powieści 444 wyemitowany 

w TVP Historia 

Trzy lata temu zapytałbym Jana Matejkę czy palił papierosy, 

bo pisząc „czwórki” miałem z tym kłopot. Gdzieś 

trafiłem na informację, że malarz miał palce zażółcone 

od tytoniu, ale jeden z ekspertów, którzy czytali książkę 

na etapie redakcji uparł się, że Matejko nie mógł palić 

papierosów, bo ich jeszcze nie było. To od czego miał 

zażółcone palce? – pytam. No właśnie – ekspert na to 

– od cygaretek. Skręcanych z liści tytoniu, bez bibułek. 

W usta Jakuba Kani włożył Pan słowa: Historię tworzą 

nie jej uczestnicy, ale ci, którzy ją piszą. Czy należałoby 

więc traktować przemycanie historii między wersy 

powieściowe jako misję? 

Za duże słowo. Po prostu mam olbrzymi sentyment 

do historii, Dlatego zapraszam ją do książek. Poza tym 

jest mądra i ma wiele ciekawego do powiedzenia. 

Kontynuację powieści 444 stanowi Miejsce i imię, 

gdzie były już prokurator, Jakub Kania poznaje świat holenderskich 

szlifierzy diamentów więzionych podczas II 

wojny w obozie pracy na Górze świętej Anny. To bolesny 

temat, z którym zapewne trudno było się mierzyć… 

To również, identycznie jak 444, pamiątka czasów reporterskich. 

Temat oczywiście bolesny – jak cała wojna 

31

i zagłada, ale niesłychanie frapujący. O wojnie i obozach 

napisano setki tysięcy, może nawet miliony stron. Dlatego 

natrafienie na nieznaną odsłonę tamtych czasów 

w postaci historii z Góry św. Anny było jak odnalezienie 

skarbu. Gdybym miał do wyboru znaleźć tę historię lub 

opisany w niej brylant, bez wahania wybrałbym pierwszą 

opcję. 

Mógłby Pan uchylić rąbka tajemnicy, zdradzając, co 

czeka Jakuba Kanię w trzecim tomie pod tytułem Wotum, 

który ukaże się, jeśli wierzyć zapowiedzi, w 2020 

roku? 

Przykro mi, ale naprawdę nie mogę. 

Czas oczekiwania umilił Pan odbiorcom publikując 

w tym roku Gambit, opowieść skrywającą pod płaszczem 

szachowego manewru arcyciekawe losy pokolenia, 

które przemija. Czy mógłby się Pan pokusić o sportretowanie 

go? Czego pokolenie ludzi takich jak ja, czyli 

30+ mogłoby się od niego nauczyć? 

Nie wiem czy to możliwe ze względów cywilizacyjnych. 

Pokolenie dzisiejszych trzydziestoparolatków podlega warunkom 

życia, których nigdy nie zrozumieliby tamci ludzie 

i odwrotnie. Trudno wyobrazić sobie współczesnego 

młodego człowieka, który znalazłby się w okupowanej 

Warszawie i pewnie najpierw zauważyłby brak wi-fi. Jakby 

się zachował bez systemu wygód, uproszczeń, wyręczeń, 

wzorów i ułatwień, które go definiują? Wiemy? 

Nie wiemy. Równie trudno byłoby przenieść w nasze realia 

jego rówieśnika z tamtych czasów. To nie dwa inne 

światy, to dwa inne kosmosy. Poza nimi istnieją wartości 

ponadczasowe: przyzwoitość, uczciwość, patriotyzm, 

honor. I nie marnowanie żadnej okazji aby uczynić coś 

dobrego. To są poręcze, których trzeba się trzymać 

w każdych czasach. 

Pańskie książki można przyswoić sobie także w formie 

audio dzięki uprzejmości Panów: Marcina Perchucia 

i Mariusza Bonaszewskiego. Zapytam więc nieco przewrotnie: 

czy słuchanie to także czytanie, i czy Pańskim 

zdaniem podyktowane jest ono pędem życia i wygodą 

człowieka, który dzięki temu nie musi podejmować się 

trudu samodzielnej lektury? 

Audiobooki są suplementami czasu. Idealnymi 

wtedy, gdy nie możemy czytać, chociażby w czasie 

kilkugodzinnego prowadzenia samochodu. Poza 

tym to interpretacja tekstu w wykonaniu świetnych 

aktorów to też komplement dla pisarza. Nie zapomnę 

jak się cieszyłem, gdy pan Marcin Perchuć 

w prywatnych wiadomościach uznał „czwórki” i Miejsce 

i imię za książki, które dobrze się czyta. To w jego ocenie 

to komplement i certyfikat. 

Jak postrzega Pan kondycję współczesnej literatury? 

Czy autorzy tworzą w pogoni za trendami i pieniądzem, 

czy przyświeca im poczucie głębszej wartości słowa pisanego? 

Zacząłem działalność pisarską prawie trzy lata temu 

z naiwnym przekonaniem, że to przemiłe środowisko 

ujmujących ludzi, którzy tworzą literaturę, wydają ją 

i rozmawiają o niej uśmiechając się do siebie. No cóż… 

Pogląd szybko uległ weryfikacji. Często mówi się, że 

w Polsce więcej osób pisze niż czyta, a to psuje wydawców. 

Z drugiej strony trzeba ich zrozumieć. Ich działalność 

to biznes. Promują to co się sprzedaje i takie są 

twarde prawa rynku. Nie da się prowadzić działalności 

gospodarczej dla przyjemności, a zwłaszcza cudzej 

przyjemności. 

Tworzy Pan powieści oparte na prawdziwych wydarzeniach, 

ale czy byłby Pan w stanie odnaleźć się również 

w innym gatunku – jeśli tak, to w jakim, a jeśli nie, 

to dlaczego? 

Chyba jestem za stary na eksperymenty. Poza tym 

warto robić swoje, coś, do czego przyzwyczaja się Czytelnika. 

Po co namawiać ludzi, żeby poszli na pizzę do 

chińskiej restauracji? Dla oryginalności i zwrócenia na 

siebie uwagi? Nie, nie sądzę abym zmienił gatunek. To 

sięganie lewą ręką do prawej kieszeni. 

Otrzymując propozycję napisania książki na cztery 

ręce przyjąłby ją Pan? Jeśli tak, to z kim najchętniej podjąłby 

się tego wyzwania? 

Istnieje kilka polskich nazwisk, które niezwykle cenię, 

odnosząc się do ich warsztatu z olbrzymią pokorą 

i podziwem. Oczywiście fajnie byłoby się znaleźć w ich 

pobliżu na okładce, choć byłoby to świecenie światłem 

odbitym. O wiele większą trudność sprawiłoby pisanie 

w duecie. Bo niby jak? Ty pierwszy rozdział, ja drugi? 

Albo poprawianie w nieskończoność zdań tej drugiej 

osoby, które mi nie leżą, bo nie są w moim stylu? Brrr… 

Strach pomyśleć. Z euforyczną radością przeżyłbym burzę 

mózgów ze znakomitą autorką lub autorem, zabawę 

w konstruowanie planu, scen, bohaterów, pomysłów. 

O, to tak. Ale pisanie na cztery ręce chyba nie. 

Czy poza literaturą ma Pan jakieś pasje, którym 

z przyjemnością się oddaje, kiedy nie czyta i nie pisze? 

Tak. Spanie. 

POST SCRIPTUM, czyli w ostatnim słowie do Czytelników 

magazynu chciałbym powiedzieć jeszcze… 

W audycjach radiowych można pozdrawiać. Jeśli u Was 

też to pozdrawiam – o ile jest to jakaś nagroda za przeczytanie 

tej rozmowy. 

Bardzo za nią dziękuję jak również za poświęcony 

czas. 

Z Maciejem Siembiedą rozmawiała Iwona Niezgoda 

– inicjatorka niezależnego plebiscytu na polską Książkę Roku 

Brakująca Litera prowadząca bloga Góralka Czyta 

32

POLECANE 

MARCIN KURCBUCH 

Kochani, dziś w kąciku poetyckim błyszczy Marcin Kurcbuch. Poznałam go w 2018 roku, na spotkaniu poetyckim 

w Krakowie – była to promocja antologii, w której miał swój udział. Podczas wieczorku wysłuchałam wierszy 

lepszych i słabszych, ale to właśnie poezja Marcina wyprostowała mi plecy, poruszyła i zaostrzyła zmysły. Było 

to niewątpliwie coś innego, coś dobrego. Pogratulowałam mu po spotkaniu, mówiąc, że był gwiazdą wieczoru i zakupiłam 

jego ostatni tomik „Nasilenie wiosenne”. Uważam, że były to dobrze wydane pieniądze. 

Marcin Kurcbuch, pomimo młodego wieku ma już własny język poetycki, świetne wyczucie słowa, którym 

sprawnie operuje, potrafi się nim bawić i doskonale zna jego potęgę. Ślizga się, zahacza, przeskakuje, 

płynie, po to, by robić nieoczywiste zwroty. Jego wiersze dotykają różnorodnej problematyki, 

a cechują je między innymi: lekkość, dojrzałość i empatia. Lubi przyłożyć, nie boi się kontrowersji, ale - choć często 

bywa soczyście, a nawet siarczyście, to nigdy nie jest niesmacznie. 

Twórca w swoich wierszach zaciska i puszcza, żongluje, goni króliczka, po to, by go za chwilę wypuścić do lasu. I o to 

chodzi. Właśnie tego szukam w poezji i tego oczekuję od poetów, a i od szeroko rozumianych artystów. Niby obecnie 

w poezji nie ma mód, nie obowiązują żadne ramy czy trendy, ale (niestety) i tak przytłaczająca większość pisze tak 

samo, albo przynajmniej bardzo podobnie – ogólny brak zadziwienia, niedosyt wstrząsów. Rzadko zdarza się sytuacja 

nagłego olśnienia, oniemienia czy zaskoczenia. A tu, taka sytuacja, (moim zdaniem), właśnie ma miejsce. 

Polecam poezję Marcina, bo choć młody, to pisze dojrzale, przemyślanie i z polotem. I niewątpliwie wciąż się rozwija, 

więc jest potencjał i jest na co czekać. Czekam na więcej. 

Renata Cygan 

Marcin Kurcbuch - poeta, z wykształcenia filolog polski, urodzony w Łodzi 3.12.1990 roku. 

Napisał i wydał cztery tomiki: Oczyszczenia, Przyglądam się, Operację niebo oraz Nasilenie wiosenne. 

Miłośnik psychologii i jej praktycznych zastosowań w życiu. Prowadzi swój profil na Instagramie, 

ponadto będąc pasjonatem fotografii. 

kiedy się uśmiechasz 

kiedy się uśmiechasz 

słońce zaokrągla się we mnie 

kiedy się uśmiecham 

drzewo w tobie szybciej kwitnie 

podziel się uśmiechem 

obdziel miasto wieś przystanek biuro 

niech autobus też nie jeździ głodny 

34

operacja niebo 

zerwij dach 

niech zapachnie górą 

to jedyna nadzieja 

dla stłoczonych zmysłów 

dla problemów bez rozwiązań 

zerwij ze mnie dach 

chmury mogą być strychem 

a komety dachówkami 

to dopiero początek 

kosmosu wielkiej budowli 

którą zamierzam wznieść 

przebiję atmosferę 

stratuję stratosferę 

czubkiem marzeń wyjrzę 

poza słońce 

zerwij ze mnie dach 

by gwiazdy mogły swobodnie 

wpadać 

historia nieocenzurowana 

Adam kusił Ewę 

przecież wiadomo 

penisem dojrzewającymi w słońcu jądrami 

ona jabłkami 

którym nie po drodze było do koszyka. 

owoce w ustach dopiero 

rozbrzmiewają melodie 

gdy do ucha wpadną. 

kusi i kołysze się ich raj 

kołysze się Adam na łonie Ewy 

kołysze się Ewa na piersi Adama 

kołysze się ich raj 

ziemia też nerwowo się kołysze. 

obce mandarynki z czasem zawitają 

do ogrodu inny wąż podąży 

oplatając sny nektarem. 

jest kuszenie w pewnym momencie 

lędźwie i strzały. z kuszy 

prosto w serce. 

35

universe 

nazywam się niebo 

mam wszystko co trzeba 

to ja jestem księżyc i słońce 

Natalia Przybysz 

mam słowo tak pojemne by zmieściło wszystkie planety 

w oczach tyle przestrzeni by dostrzec każde uczucie 

i roztańczony pył gwiezdny co zostaje po człowieku 

mam głowę bez granic przepływa przez nią droga mleczna 

wszczepiłem sobie słońce i kocham nim wszystkich 

najbardziej ziemian. to nic że miłość spala 

bo za sześć miliardów lat odetchnę chłodem 

stanę się surowym bogiem 

żądnym krwi przy narodzinach gwiazdy 

nic nie będzie piękne ale to nie szkodzi 

przecież was estetów pióra miłośników filmu koneserów sztuki 

dawno już nie będzie 

wrażliwość i chlorofeel 

Bo trawnik zdeptany, jak cześć lub uczucie, 

jak krew pozostawi chlorofil na bucie. 

Jeremi Przybora, Nie deptać trawników 

jeśli chcesz poznać tajemnicę trawnika 

wsłuchaj się w popołudniowy wiatr 

lub w poranną mrówkę. zajrzyj źdźbłem 

w swoim oku głębiej niech zakłuje w płucach 

ta modlitwa o drobinę wrażliwości 

i symetrię między polem a tym co dziś jeszcze 

nazywamy człowiekiem. 

niech popłynie w tobie krew zielona 

a poczujesz miętę do każdego. pocałujesz krzewinki 

biedne staruszki ledwo stojące o własnych siłach 

dodasz im miłości. na kolanach będziesz 

płakać i podlewać trawnik 

gdy zrozumiesz wszechświat jaki w sobie kryje. 

obyś się zachwycał małym skrawkiem ziemi 

niepozornym rajem który wyrósł tuż przed tobą. 

teraz powstań 

idź i odtąd nie depcz więcej.

alkohole 

alko hole 

gdy wpadasz w 

a po drugiej stronie 

wyrwa w kosmosie lub 

nie ma drugiej strony 

jest tylko wyprute tło 

i napruty 

człowiek 

wrześniowe. artyterroryzm 

czasem muszę rzucić liryczną kurwą 

to lepsze niż rzucanie granatem lepsze niż 

wrześniowe zamachy 

wolę zamachnąć się na jakiś wiersz 

urżnąć mu co trzeba i gdzie trzeba 

targnąć się na kilka metafor 

zrobić spustoszenie w krajobrazie literackim 

czasem mam ochotę niszczyć światy 

wtedy sięgam po środki ostateczne 

ostatecznie stylistyczne 

stylistycznie ostateczne 

głowy wieżowce ludzi 

lista produktów zakazanych 

nie wiem co znowu jesz że ci opada powieka 

że znowu masz problemy z zasypianiem 

że uskarżasz się na rozdrażnienie 

że świeże powietrze powoduje u ciebie duszności 

że krwawisz w te dni bez umiaru 

że masz raka piersi 

za mało magnezu w organizmie 

za mało suplementów śmierci na półce 

wciąż musisz wzmacniać się pamiętaj o tym 

nie wiem i nie chcę wiedzieć jakie świństwo 

kupujesz w tych osiedlowych sklepikach 

w bardziej ekskluzywnych dyskontach 

na zdrowym poziomie utrzymujesz niewolnictwo 

gdyby zbadać wszystko co sprzedają 

pewnie okazałoby się że tylko książki nadają się 

do spożycia i może prezerwatywy 

tak więc kształć się i zakładaj gumki 

bo inaczej twoje dzieci też będą zjadać 

na śniadanie apokalipsę 

37

dlaczego. głodny wiersz 

dlaczego poezja karmi się 

głodnymi wierszami a ludzi karmią 

słowa bez liter. czy to taka nasza słowiańska karma 

by pokarmu szukać w spiżarniach opuszczonych 

do których nie dochodzi światło. ani mysz ich nie kąsa. 

od lat tak rzadko jemy na ciepło. zachowujemy się 

jak inteligenci mówimy jak oni i chcemy rozbić 

zamrożony schab z kością. 

siedzimy na kamieniach rozprawiamy o szczęśliwym życiu Sokratesa 

o zadumie Marka Aureliusza o prawie boskim u Sofoklesa. 

czerpiemy przyjemność z rozsypanego koszyka malin 

i cierpienia poetów na emigracji 

tego nauczamy i do takiego życia prowadzimy 

do życia na śmierć. 

polityka 

to nie jest tak że nie mam własnych poglądów 

staram się po prostu słuchać i wyciągać wnioski 

w chwili gdy akurat nie trzęsie się ziemia 

wychodzę na ulicę korzystam z wolnego powietrza 

i ptaków przesuwanych na przezroczystych żyłkach 

do tych trzech sekund opóźnienia można się nawet przyzwyczaić 

do sztuczności już jednak nie 

rozmawiam ze sobą i odważnie 

wycofuję poprzednie poglądy 

mając pewność że między nami 

nie padło żadne ważne słowo 

nigdy nie wyjawiłem w rozmowie w co wierzę 

i za co nie jestem gotów oddać życia 

nie jestem gotów oddać czegoś za nic 

razi mnie śmierć milionów która nie zmienia 

bo nigdy nie istniała i nie będzie istnieć taka zmienna 

a znak równości to fantazjomat rysowany na globusie 

kolorowymi kredkami 

razi mnie oburzenie na ten dyspatriotyzm 

dyshonor w literaturze dysproporcje w doborze barw 

i brak wartości edukacyjnych 

bo (czyż) człowiek nie rodzi się po to by umrzeć 

38

depresja. kilka uwag o męskości 

statystyki są przerażające 

facetom trzydzieści pięć plus wiotczeje i kurczy się. 

wiotczeje słońce nad horyzontem 

kurczy się pasja do życia. 

depresja męska przychodzi na czarno 

suka kostucha odbiera zainteresowania 

jak zła opiekunka słodycze dziecku 

od cukierków robią się dziury w zębach. 

to jest problem gdy młodemu facetowi opada 

poziom zachwytu nad światem. może nigdy nie był 

dostatecznie dobrze ukrwiony przez poezję i inne 

podniety. 

depresja męska to dziwka nosi małą czarną torebkę 

i płytę chodnikową wewnątrz. 

niejednego pod sobą miała 

wyczołgiwali się na sterydach i w strzępach. 

przykre gdy taki młody gość nie dochodzi 

do wniosku że przed nim wiele 

wyzwań wiele zwycięstw. widzi szare niebo chmury 

nie przywodzą na myśl żadnych kształtów. 

radziłbym mu jedno. weź do ręki 

swoje życie. spuść 

z łańcucha wolność. sapiąc ze spełnieniem krzycz 

życie jest piękne.

NOWOŚCI WYDAWNICZE 

CZĘŚĆ 

UROJONA 

Paweł Biliński 

Wydawnictwo: Fundacja Duży Format 

Projekt okładki: Daria K Kompf 

Obraz na okładce: Andrzej Biliński 

Paweł Biliński - laureat Połowu Poetyckiego (2016), 

dwukrotny finalista Konkursu Fundacji Duży 

Format na tomik wierszy (2017 i 2019). Laureat 

kilku innych ogólnopolskich konkursów poetyckich. 

Wielokrotnie wyróżniany i nagradzany w turniejach 

jednego wiersza. 

Na przestrzeni lat jego wiersze były publikowane w sieci i drukiem w antologiach. 

Administrator i jeden z redaktorów - założycieli portalu poetyckiego poemax.pl. 

Zawodowo związany z branżą nowoczesnych technologii. Warszawiak z pochodzenia i zamiłowania, obecnie 

zamieszkuje w sąsiedztwie lasów i pól w podwarszawskiej gminie Piaseczno. 

przemarzanie 

najokrutniejszy miesiąc to jednak grudzień 

jeśli wierzyć słowom piosenki i korzeniom drzew 

kurczowo wczepionym w martwe trzewia ogrodu 

w grudniu miłość jest prawie monochromatyczna 

tak mówi widok za oknem i twoje chłodne oczy 

gdy padają pytania o początek i koniec 

zwłaszcza o koniec 

40 

a przecież mamy jeszcze w sobie ciepłe miejsca 

więc podejdź przyłóż rękę i spróbujmy uwierzyć 

że można zostać tak jeszcze przez chwilę 

zanim przysypie nas zima 

przykryje ziemia

twoje miasto 

lubię zwiedzać twoje miasto 

godzinami niespiesznie poznawać 

łagodne linie rozwidlonych ulic 

błądzić po gładkich placach 

wzgórzach i wilgotnych zaułkach 

w twoim mieście mam ulubione miejsca 

dobrze mi znane dzielnice 

których długie sine arterie 

w godzinach wieczornego szczytu 

tętnią od słów i płytkich oddechów 

o tej porze twoje miasto 

jest pełne drżenia i krzyku 

głęboko w ciemnych korytarzach 

szybka jazda pociągami metra 

trwa aż do świtu przebudzenia 

rozprysku światła na końcu tunelu 

credo 

wierzę w błogość oka wciąż mogącego 

w twoim ciele widzieć ślady nieba i ziemi 

rzeczy niewidzialne czynić widzialnymi 

wiedząc że co już było może zdarzyć się znów 

bo ty byłaś pierwsza i ty będziesz ostatnia 

dla ciebie są przedświty i wycieki światła 

w nasze noce zdyszane pozbawione snów 

jak światłość ze światłości wyłaniaj się z mroku 

zamieszkaj w moich ustach dotykaj do boku 

odbieraj uwielbienie mów mi przez proroków 

dziel ze mną chwile które pozostały 

spróbujmy ocalić resztki naszej wiary 

w ciała dopieszczenie 

śniętych obcowanie 

grzechów powtórzenie 

żywot 

wieczny zamęt 

zgrzeszyłem 

wiem, zgrzeszyłem 

treścią 

strofą 

przecinkiem 

i rymowaniem 

moja wina, ale niestety 

nie żałuję 

ciekawe, jak wygląda 

piekło poetów 

41

Juliusz Wątroba 

Juliusz Wątroba ur. w 1954 w Rudzicy, na Śląsku Cieszyńskim. Ukończył Politechnikę 

Łódzką. Poeta, prozaik, satyryk, kabareciarz… Debiut liryczny w RADARZE 

(1977), satyryczny w SZPILKACH (1977), książkowy w WYDAWNICTWIE ŚLĄSK 

(Chwila przemienienia – Katowice 1983.) Opublikował 48 książek (wiersze lityczne 

i satyryczne, fraszki, felietony, opowiadania, reportaże, aforyzmy). Autor musicali, 

spektakli, programów kabaretowych, tekstów pieśni i piosenek, felietonów… 

Setki jego wierszy ukazało się w pismach literackich, kulturalnych, satyrycznych 

i w edycjach zbiorowych. Laureat około stu konkursów literackich. W latach 1989 

– 2004 współpracował z Polskim Radiem, gdzie jego utwory interpretowali najwybitniejsi 

autorzy. Członek kabaretu TON, założyciel i autor kabaretu FANaberie… 

Za twórczość literacką otrzymał wiele nagród i wyróżnień, m. in. medal Zasłużony 

Kulturze Gloria Artis (2016). Członek ZLP, ZAiKS-u, SAP-u. 

Wydawca: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej. Okładki i ilustracje: Marek Mosor Widget. 

Dręczące pytanie 

Jeśli wszyscy są od Boga, 

skąd dokoła tylu pogan? 

Beztalencie 

Że był marnym aktorzyną 

w polityce grywał jeno. 

Dieta cud 

O, ty mój biedny świecie, 

bądź na bezkrwawej diecie. 

Nieprzemakalny 

Po impregnacjach prawdoodpornych 

kandydat do wyborów zdolny. 

44 

Zagubiony 

W pięknych kobietach 

zatracam się stale, 

a potem nie wiem 

jak mam się odnaleźć. 

Grzeszne szczęście 

Z propozycji niemoralnych 

mamy przyrost naturalny. 

Wymarzony prezent 

Święty Mikołaj to będzie świętym, 

gdy spłacić zdoła me alimenty. 

Niewierny opad 

Grad 

zdrad. 

Marzenie nabożnej Bożeny 

W niebo ruszę z wikariuszem, 

bo z proboszczem tylko poszczę. 

Balonik 

Śmiał się do rozpuku 

póki się nie ukłuł. 

Władza idealna 

Czy doczekam takiej władzy, 

co się sama w areszt wsadzi??? 

Ambitny plan 

Przeciwników zaorać 

po wygranych wyborach. 

Populista 

Kiedy w tłumie 

szczekać umie. 

Na szczęście 

Żadna dyktatura 

nie powstrzyma pióra. 

To jasne 

Świetlanej przyszłości 

mrokiem nie wymościsz 

W samą porę 

Pan Bóg będzie sponsorem, 

gdy się w niebo wybiorę…

BŁĄD W SZTUCE 

Mariusz S. Kusion 

Drugi plan 

zbudowano już zegarek z meteorytu 

chronologia koroduje w bezimienne dni 

po niewidzialnym deszczu 

trzeba zdrapywać kałuże 

po samą motywację 

ostre krople drążą konstrukcję nośną 

życiodajna wilgoć pochłania elektronikę 

aż fabuła się rozpuści zgęstnieją materie 

baterie trzeba ładować – tak mawiają 

ci co traktują siebie dość przedmiotowo 

wyd. FONT, Poznań 2019, 

red. Łucja Dudzińska, ilustracje Renata Cygan 

Mariusz S. Kusion – publicysta, poeta, 

animator kultury, działacz organizacji 

pozarządowych. Jego wiersze były 

publikowane w pismach literackich, antologiach, 

wydawnictwach pokonkursowych, 

na poetyckich pocztówkach oraz prezentowane 

na wystawach w wielu polskich 

miastach. Były także tłumaczone 

na język angielski i włoski oraz prezentowane 

na wystawach. Zainteresowany 

fenomenem syntezy sztuk, w swojej 

poezji inspiruje się mocno muzyką 

i malarstwem. Swoje wiersze o tańcu 

określa jako choreopoezja. Pisze teksty 

piosenek, a dla higieny psychicznej 

również artykuły naukowe. Nagradzany 

w konkursach poetyckich, prozatorskich 

i recenzenckich, także o zasięgu międzynarodowym. 

Zainteresowania dzieli między 

literaturę, fotografię, międzynarodowe stosunki 

polityczne oraz poznawanie ludzi 

i (zwłaszcza współczesnej) historii. 

Moje dwumiasto 

urodziłem się w mieście przechodnim 

nawet Chopin wyjechał tędy za granicę 

Zegadłowicz urodził się tutaj w drodze 

gdy rodzice wracali po sekretnym ślubie 

zawsze była tu rzeka i jakaś granica 

nawet pierwsza linia kolejowa w Polsce 

gdy Polski nie było na mapie 

może dlatego emigruję z siebie 

Niezbędnik 

bankowe love story skończyło się nagle 

wraz z drobną czcionką w kolejnym aneksie 

kupiłem instrukcję montażu rzeczywistości 

jak mebli z Ikei (aby żyło się lepiej) 

łatwiej je sprowadzić niż cud gospodarczy 

do państwa nadopiekuńczego 

gdzie złote żyły prowadzą donikąd 

orientalne bogactwa wylewają się 

z serialu w najlepszym czasie antenowym 

można spotkać siebie prawie na żywo 

dzięki tanim lotom do światów równoległych 

umysł powoli przeżuwa i przeżywa od nowa 

każde słowa które nie padły choć powinny 

podczas publicznej debaty o nowelizacji 

w prawie pracy dla zbędnych inteligentów 

43

RECENZJA 

Danse poeticus 

Recenzja tomu poetyckiego Mariusza S. Kusiona 

pt. Błąd w sztuce. 

Agnieszka Sroczyńska 

Mariusz S. Kusion w swoim drugim tomie Błąd 

w sztuce wkręca nas w niezłe tango epoki 

antropocenu. A zaczyna… mocnym obuchem w głowę 

(szczególnie w głowę pisarza), przywołując słowa 

osoby prowadzącej spotkanie autorskie: “Jesteśmy 

dinozaurami”. Czyli w najbardziej pozytywnej interpretacji 

– pisarze (w tym poeci) są gatunkiem 

wymierającym. Następnie stawia gorzką tezę, że: 

„sztuka/ dawno temu przedawkowała nadzieję” i pozostał 

nam pop show 24 h na dobę, co gorsza z aktywnym 

naszym udziałem. Rządzą nim prawa rynku. 

Przykazanie pierwsze na drodze do odniesienia sukcesu 

(również literackiego) brzmi – „sprzedaj siebie”. 

„nie od dziś znamy podstawy przedsiębiorczości/ 

personalny coach wiedzie online przez barykady/ 

prorok lajfstajlu radzi na blogu – nie pracuj długo/ tylko 

wydajnie łap balans lans hajs hejt fejm show” (XYZ). 

Poeta, zanurzony po uszy (po przepisy) w tym 

świecie „sprzedaj-kup”, wyciąga ironię jak ostatnią broń 

w walce o treści. Wylewa się ona z tych wierszy obficie 

i pozostawia posmak goryczy. „Kwaśniejemy”, czytając 

znajome treści: „demony piszą pamiętniki w wysokich 

nakładach” (kwaśnEgo); „rapperzy mamroczą przez 

diamentowe zęby/ na temat zasiłku i ojczyzny w szarej 

strefie” (Korespondencje); „tańczymy/ społecznościowo 

w tańcach indywidualnych” (XYZ). 

Poeta zaprzęga do wyrażenia swoich – niemainstreamowych 

myśli – rymy. Ale nie stosuje ich regularnie, 

tylko podrzuca je to tu, to tam, oddając nimi klimat 

top-życia „szybko, łatwo i przyjemnie”. Styl narracji 

– ironiczno-rymowany – jest dla mnie najbardziej 

wyrazistą cechą tego tomu. Tyle, że nie chce mi się ani 

śmiać, ani tańczyć z autorem, bo ten taniec coraz bardziej 

kojarzy się z danse macabre. Szczególnie po takich 

frazach jak te: „umrzemy jak tarocista po festynie disco/ 

zanim stworzymy dzieło na umowę zlecenie” (XYZ); 

„nie zabijam czasu, zrobił to sam” (Skrót myślowy). 

Za to chętnie usiadłabym z poetą gdzieś w ciszy, 

z dala od medialno-miejskich szumów (czasem bombardowań), 

które opisuje, i porozmawiała z nim. 

I chyba właśnie tego ode mnie, jako czytelniczki, 

oczekuje. Zaprasza bardziej do dialogu niż do tańca 

(indywidualnego czy zbiorowego), kiedy stawia czytelnikowi 

pytania: „za co przehandlujesz ostatnią 

niedzielę/ z którą twarzą umówisz się na dziewiątą” 

(Stopklatka). W innym miejscu pyta bardziej ogólnie: 

„czy ktoś jeszcze (p)oszukuje treści”? (Nadrealizm). 

Czasem zwraca się wprost z gotową radą: „przytul 

kicz poluzuj wąskie horyzonty/ zawsze dostajemy coś 

kosztem czegoś” (Nadrealizm). 

Punktem zwrotnym w tym „tańcu szaleńców” 

staje się dla poety ona – „skomplikowana i bliska jak 

Bliski Wschód” (XYZ). Wiersze poświęcone kobiecie 

są jedynymi, w których poeta pozwala sobie na trochę 

subtelnego liryzmu, ale nie rezygnuje do końca z poprzedniego, 

lekkiego tonu: „bądź moim natchnieniem/ 

spisem treści dobrych wieści/ zachętą obłędną puentą 

czasem/ dokonanym nad ranem cichym/ przekonaniem 

ramię w ramię” (XYZ). Wiersz kończy się piękną puentą: 

„pokaż mi/ swój labirynt”. Poeta przypomina nam, że 

w świecie wszechobecnych kamer, podsłuchów, satelit, 

które znajdą nas wszędzie, istnieją jeszcze miejsca 

dla nich niewidoczne – głęboko w nas. Tylko miłość, 

bliskość otwiera do nich drzwi. 

„piszę w tobie nowe narracje/ znaczenia umykają 

z dreszczem/ po krzywiznach i liniach papilarnych” 

(Przeciwległe kontury). 

44

WIERSZE NADESŁANE 

PRZECIEŻ JESTEM 

przyfrunęłaś w moje życie 

i zmieniłaś świat mój cały 

gdy zbudziłem się o świcie 

twoje oczy spoglądały 

przyfrunęłaś lotem ptaka 

rozjaśniona gwiezdnym pyłem 

tak spokojna ufna taka 

przecież jestem 

przecież byłem 

gwiezdny pył wciąż jeszcze świeci 

światłem srebrnym i wesołym 

wokół rozbawione dzieci 

wokół ptaki wokół pszczoły 

i ten spokój w sercu w duszy 

wyrażany każdym gestem 

nic ufności tej nie skruszy 



nie obawiaj się jesieni 

że coś zniszczy że coś zmieni 

nie obawiaj się agonii 

zaciśniętych mocno dłoni 

wspólne modły odczynimy 

przed starością i obłędem 

nie obawiaj się złej zimy 


przecież będę 

--- 

Tadeusz Knyziak “Coobus” (CHWILE) 

GDY PADA 

Za oknem ziąb 

a komórka 

prawie parzy 

rozmawiamy 

tylko o deszczu 

że pada i mokro 

a wiatr chłodny 

nas w słowach 

nie ma 

i nagle mówisz 

„ubierz się ciepło” 

i czuję jak rośnie 

odporność 

na wszystkie 

odległości świata 

Wanda „Dusia” Stańczak, 

z tomiku „Biała koszula” 

45

*** 

wiesz jak się całuje i ja wiem 

chyba to robiłam w życiu najlepiej 

choć wydawało mi się że więcej piszę 

tony papieru ze szlaczkami liter 

coraz bardziej dalekich 

rozbiegających się jak mrówki 

z rozgrzebanego mrowiska 

ktoś włożył do niego kij żeby 

przepłoszyć słowa a może to ja 

lepsze są żywe pocałunki 

usta i tak się kiedyś zamkną 

nie tylko nie wpuszczą ciebie 

ale ani jednego słowa 

które przywoływałam 

żeby opisać miłość 

bo przecież o nią chodzi 

kiedy siedzę naprzeciw i czekam 

aż ktoś zdmuchnie kartkę 

i zniknie cały świat oprócz nas 

przecież po coś z tych pocałunków 

zeszliśmy na ziemię 

Barbara Gruszka-Zych 

TYMCZASEM 

Nie znając innych alternatyw 

Nie wierząc w lepsze możliwości 

Żyjemy w biegu i na raty 

Nie rozumiejąc za czym pościg 

Dni popręgami wiążą myśli 

Gdy gniew zbyt częstym bywa gościem 

Bo trzeba wygrać każdy wyścig 

Podobno żyć jest wtedy prościej 

Lecz w karuzeli ważkich zdarzeń 

Jak mucha w sieci gubiąc wątki 

Zmieniamy prostą na wiraże 

Myśląc – za późno na początki.. 

Tymczasem w prawie grawitacji 

I eugenicznej woli wielkich 

Jest zaprzeczenie wyższej racji 

I wciąż zapada błędny werdykt 

Czas jest wartością drugorzędną 

Jakbyśmy mieli go w nadmiarze 

A przecież nie jest wszystko jedno 

Z jaką nadzieją lgniesz do marzeń 

Danuta Zasada „D@Nuta” (Szwecja) 

46

FESTIWAL 

POEZJI SŁOWIAŃSKIEJ 

CZECHOWICE-DZIEDZICE 2019 

Renata Cygan 

Wrzesień i październik były bogate w wydarzenia 

poetyckie. Wśród nich - trzy wyjątkowe 

festiwale poezji, w których miałam przyjemność 

uczestniczyć. Pierwszy, to festiwal w 

Londynie, pod nazwą „Słowiańska Brosza”, 

organizowany już od 7 lat, przez Grupę Artystyczną 

KaMPe, którą założył i kieruje Aleksy 

Wróbel. Drugi, wyjątkowy i niezwykle egzotyczny, 

międzynarodowy festiwal poezji odbył 

się w Indiach. Teraz tylko króciutka wzmianka, 

bo tak wyjątkowe wydarzenie zasługuje na oddzielną, 

rzetelną relację, która ukaże się w następnym 

numerze Post Scriptum. A dziś parę 

słów, na świeżo, z głową pełną wrażeń, o Festiwalu 

Poezji Słowiańskiej w Czechowicach- 

-Dziedzicach. Była to już piąta edycja. Aura 

nam sprzyjała, w pięknych okolicznościach kolorowej, 

jesiennej przyrody mogliśmy poczuć 

się jeszcze bardziej poetycko i melancholijnie. 

Festiwale poezji słowiańskiej na Podbeskidziu 

zawdzięczamy Ryszardowi Grajkowi - poecie, 

prezesowi SAP-u (oddz. Bielsko-Biała), wspaniałemu 

koledze, znakomitemu organizatorowi. 

Dał tego dowód po raz kolejny w tym roku. Program 

był bogaty, zjechali zacni goście z kraju 

i zagranicy. Zaszczycił nas swoją obecnością 

znany krakowski poeta Józef Baran, którego 

zachwyciła niezwykle rodzinna atmosfera festiwalu, 

a nas zachwyciła jego obecność. Z 

Bułgarii przyleciał Ganu Ganev (poeta, artysta, 

właściciel bajkowej galerii w Belozem, niedaleko 

Płowdiwu) i Teresa Moszczyńska-Lazarowa 

(tłumaczka). Z Ukrainy dojechali Mykoła 

Martyniuk – poeta, prozaik, dziennikarz, krytyk 

literacki oraz profesor Dmytro Chystiak, 

który czarował śpiewną interpretacją swoich 

wierszy. Mnie przypominało to mantrowe recytacje 

Josifa Brodskiego (którego nota bene 

uwielbiam). Z Anglii dofrunęli Błażej Szuman 

i Dorota Gorczynska-Bacik – poetka, aktorka, 

malarka i animatorka kultury polskiej w UK, 

z Włoch – Joanna Kalinowska, a z Polski cała 

plejada pięknych, utalentowanych, cudownych 

poetów i poetek, nie sposób ich wszystkich tutaj 

wymienić. 

Festiwal trwał trzy dni. Było intensywnie, było 

gęsto od interesujących spotkań, było ciekawie. 

W trzech szkołach w Czechowicach-Dziedzicach 

i w Bielsku-Białej uczniowie reagowali 

na poezję zaskakująco pozytywnie. Dla 

takich chwil warto pisać i pokazuje, że poeci 

i poezja wciąż podejmują dialog ze światem. 

Młodzież (zachęcona przez nas w poprzednich 

latach) nabrała odwagi do pisania wierszy, 

ujarzmiania własnych emocji, do wyjścia 

z ukrycia, do pokonania własnych barier. To 

niezwykłe uczucie, gdy można się przekonać, 

że to nasze poezjowanie służy także innym, 

szczytnym celom. I tutaj pojawia się refleksja: 

nawet dla jednej osoby warto pisać. 

Zwieńczeniem festiwalu, przysłowiową wisienką 

na torcie, była możliwość zaprezentowania 

47

własnej twórczości w legendarnej i magicznej 

Piwnicy pod Baranami. Trudno słowami 

opisać wyjątkowość tego miejsca. Wciąż 

czuje się ducha wspaniałych piwnicznych 

artystów, z Piotrem Skrzyneckim na czele. 

Mówi się, że poeta poecie wilkiem, że jest to 

środowisko hermetyczne, napuszone i nadmuchane, 

że dwóch poetów nie może iść 

tą samą stroną ulicy. Wisława Szymborska 

w odczycie noblowskim napisała: „Dzisiejszy 

poeta jest sceptyczny i podejrzliwy 

nawet, a może przede wszystkim, wobec 

samego siebie”. My na tych spotkaniach 

udowadniamy, że wcale tak nie musi być. 

Że poeci mogą się ze sobą przyjaźnić, 

a nawet pracować przy wspólnych projektach, 

że nie są chmurni i nadęci, umieją się 

śmiać i czerpać radość z bycia razem. 

I tego właśnie, na koniec, życzę wszystkim 

środowiskom literackim. 

48

16

Himalaje... najwyższe dosłownie i w przenośni 

wyzwanie dla wielu ludzi. Szczyty marzeń, 

szczyty wzruszeń, szczyty zuchwałości. Dla tych, którym 

się udało je zdobyć - również szczyty szczęścia 

i satysfakcji. 

Moja fascynacja górami zaczęła się, podobnie jak 

większość innych, we wczesnym dzieciństwie, gdy 

tylko posiadłam umiejętność czytania. Wychowywał 

mnie Tata, który był dla mnie największym autorytetem 

i guru w wielu dziedzinach, z artystyczną oczywiście 

na czele, jako że sam był artystą. On kształtował moją 

wrażliwość na piękno i naturę, ale także uczył pokory 

wobec losu i umiejętności psychicznego radzenia sobie 

w trudnych sytuacjach. Z domu wyniosłam przekonanie, 

że niezależnie od sytuacji dam sobie radę. Zapewne 

wielką zasługą Taty w rozpalaniu mojej wyobraźni 

było podsuwanie mi odpowiednich książek, nie tylko 

artystycznych, ale i przyrodniczych czy historycznych. 

W domu sporo było też książek podarowanych przez 

zaprzyjaźnionych autorów - żeglarzy, podróżników, alpinistów. 

Były wśród nich takie pozycje jak Ludzie przed 

ścianą, Śniegi pokutujące i Każdemu według marzeń 

Andrzeja Wilczkowskiego - inżyniera mechanika, wykładowcy 

PŁ, wynalazcy, taternika i alpinisty (między 

innymi kierownika wypraw w góry Etiopii i w Hindukusz) 

i współtwórcy Studenckiego Teatru Satyry Pstrąg, 

z którym związani byli też moi rodzice. Pamiętam rozmowy 

o wyprawach Wilczkowskiego oraz innych 

znajomych z Łódzkiego Klubu Wysokogórskiego. 

Dodam, że rodzice sami też byli ludźmi o sportowym 

zacięciu, co siłą rzeczy przechodzi z pokolenia na 

pokolenie. Suma opowieści, przeczytanych książek 

i obejrzanych filmów, w tym reportaży Jerzego Surdela 

i Szymona Wdowiaka dała fajny konglomerat 

zainteresowań. Był nawet taki moment, że pod wpływem 

tych reportaży zapragnęłam zostać operatorem wypraw 

- dość irracjonalne wówczas marzenie. Tata, który sam 

zaczynał karierę jako operator, dość szybko mnie od tego 

pomysłu odwiódł. W tamtych czasach byłaby to długa 

i całkiem niepewna droga do celu, szczególnie trudna dla 

kobiety. Poddałam się. 

Dla człowieka z nizin kontakt z górami jest zwykle 

sporadyczny, więc nie było żadnej naturalnej pokusy, by 

po nich chodzić, ani się wskrabywać. Jeśli jeździliśmy 

w góry, to raczej zimą na narty. Jednak kiedyś zdarzyło 

się, że Tata wysłał mnie na zimowisko w rejon Jury 

Krakowsko - Częstochowskiej. Tam „poczułam zew”. 

Dziecięca wyobraźnia, jak wiadomo, podpowiada 

czasami głupie pomysły. 

Pewnego razu wraz z trzema koleżankami oddaliłyśmy 

się niepostrzeżenie od grupy chcąc spenetrować 

grotę w ścianie skalnej. Powiązałyśmy ze sobą cztery 

robione na drutach szaliki (modne były wtedy takie 

dłuuuuugie), i użyłyśmy takiego zestawu jako liny 

zabezpieczającej. Cud, że nikomu nic się nie stało. Ja na 

dodatek chwilę później obsunęłam się na małym piargu 

i rozpędziłam się na tyle niebezpiecznie, że oczami 

wyobraźni ujrzałam swój marny koniec w kamiennej 

szczelinie. I tym razem szaliki się przydały. To zdarzenie 

było dla mnie tak emocjonujące, że utkwiło w pamięci na 

długo jako ostrzeżenie. Przez wiele lat góry oglądałam 

przez cudzy obiektyw, albo z tras narciarskich. Na 

chodzenie po górach właściwie nie było czasu, bo latem 

zwykle się żeglowało. Naczytałam, się, naoglądałam, 

ale nie miałam wystarczającej determinacji, by góry 

zdobywać. W końcu przyszedł czas i na nie, jednak 

w wysokich górach raczej już wspinać się nie będę. 

Nie mam takiego imperatywu i odstrasza mnie konieczność 

bardzo dobrego przygotowania, a także wiele 

niedogodności, choćby zimno. Natomiast niższe partie 

są na pewno nadal w zasięgu możliwości i chęci. 

Właśnie wróciliśmy z mężem z Dolomitów, gdzie jest 

sporo górskich tras o różnym stopniu trudności. Mamy 

też następne plany. Prawdopodobnie Ladakh. 

Wracając do Himalajów... 

Rokrocznie kilkaset osób próbuje swoich sił w najwyższych 

górach świata. 

Dotychczas na 14 najwyższych szczytów (10 z nich 

znajduje się w Himalajach), wdrapało się w przybliżeniu 

25 tys. osób, z czego tylko na Mount Everest - 5 tys. 

Od pierwszego udanego wejścia w 1953 roku góra ta 

pochłonęła jednak około 300 ofiar. Góra gór przyciąga 

coraz więcej śmiałków, a w tej grupie jest niestety sporo 

osób, które nie znają tak naprawdę granicy swoich 

możliwości. Inne szczyty również są celem wspinaczy 

i także ich zdobywanie dla wielu skończyło się tragicznie. 

Trudno ocenić, gdzie jest granica rozsądku, jeśli agencja 

zapewnia, że oferuje wszystko, co będzie potrzebne, aby 

zdobyć szczyt - tragarzy, jedzenie, tlen, pomoc medyczną 

itd. Oczywiście nawet najlepszym zdarzają się tragiczne 

wypadki, ale ich liczba szybko rośnie wśród osób słabo 

przygotowanych. Co odważniejsi wstają zza biurka i po 

uiszczeniu stosownej kwoty ustawiają się w kolejce do 

wejścia. Takich to praktycznie wnoszą na szczyt (jeśli 

jakimś cudem organizm wytrzyma), ale się nazywa, że 

był. Góry są bezlitosne, należy im się najwyższy respekt. 

Ciężko jest wyobrazić sobie wspinaczkę w tak trudnych 

47

warunkach siedząc w ciepłym domu. Żaden film, ani tym 

bardziej zdjęcia nie oddadzą do końca potęgi gór, ani 

warunków tam panujących. Tego trzeba doświadczyć 

osobiście. Jeśli jest to pasja rozwijana latami, to zapewne 

przechodzi się przez kolejne stopnie wtajemniczenia 

i jest się przygotowanym do zmierzenia się z najwyższymi 

górami, ale jeśli nie... to najlepszą metodą zbliżenia 

się do nich jest wybór wariantu „szczebel niżej”, czyli 

trekkingu. 

Najbardziej popularną trasą jest przejście do bazy 

pod Everestem. Obecnie pokonują ją już tłumy turystów, 

choć biorąc pod uwagę specyfikę himalajskiego klimatu 

(najlepszymi porami trekkingowymi są miesiące kwiecień 

i październik), to i tak jest to ułamek procenta ludzkości. 

Jest to trasa stosunkowo prosta, nie wymagająca 

niczego więcej poza dobrą kondycją fizyczną, a jedyną 

prawdziwą przeszkodą zdrowotną staje się tu wysokość. 

Choroba z nią związana zwykle objawia się powyżej

3,5 tys. metrów, ale niektórym może dokuczać nawet już 

powyżej 2 tys., co w praktyce oznacza, że od początku, 

albowiem lotnisko w Lukli znajduje się na wys. 2 860m. 

Należy tu dodać, że samo lotnisko już w pewnym 

stopniu weryfikuje odwagę delikwenta, jako że jest ono 

na I miejscu w rankingu najbardziej niebezpiecznych 

lotnisk świata z powodu usytuowania pomiędzy górami 

i, co jest z tym także związane, krótkiego pasa startowego 

(zaledwie 400 m, nachylonego pod kątem 12 stopni). 

Jest w tym trochę przesady moim zdaniem, bo przy złych 

warunkach pogodowych samoloty po prostu nie latają. 

Cóż wtedy? Są trzy opcje. Jedna to przeczekać, ale 

nikt nie zagwarantuje, że się załapiesz na jakiś lot, bo 

wszystkie są zwykle w całości wykupione, a ty trafiasz 

na koniec kolejki. Druga -helikopterem, które choć próg 

pogodowy mają nieco wyższy, to i cenę zdecydowanie 

też, a trzecia - pokonać trasę lądem, co zajmuje ok. 4 dni 

- częściowo jeepami, ale spory fragment jednak pieszo. 

Jeśli już dotarliśmy do naszego punktu wyjścia, czyli 

początku kilku tras trekkingowych możemy pozbierać 

ostatnie praktyczne rady od powracających i chętnie 

dzielących się wrażeniami turystów. Naładowani dobrymi 

emocjami wyruszamy na trasę i już po 2 dniach stajemy 

oko w oko z jedną z najpiękniejszych gór świata - Ama 

Dablam, co w tłumaczeniu z sanskrytu oznacza klejnotnaszyjnik 

matki, w domyśle matki gór. Od tego momentu 

idziemy wśród ośnieżonych gór, których urok i potęga... 

no właśnie... chciałoby się powiedzieć, że zapierają 

dech, ale za to jest odpowiedzialne coraz bardziej wraz 

z wysokością rozrzedzone powietrze. Trasa do Base 

Camp w obie strony zajmuje średnio 14 dni, w tym 2 dni 

aklimatyzacyjne. Jeśli nie chcemy wracać tą samą 

drogą, możemy zrobić pętlę wokół doliny Solo Khumbu 

wybierając na przykład trasę przez trzy przełęcze to 

jest Kongma La (5535m), Cho La (5420m) i Renjo La 

(4790m), ponoć najbardziej spektakularną na świecie, 

ale i dość trudną. Może nie technicznie, raczej chodzi 

o wytrzymałość. Kto wszedł na Zawrat - może być spokojny. 

Na tę trasę należy przeznaczyć trzy tygodnie, ale 

będą to niewątpliwie jedne z najpiękniejszych tygodni 

w życiu. Trasę można pokonać w obydwu kierunkach. 

Pamiętajmy jednak, że wejście to dopiero połowa sukcesu, 

bo zejście bywa równie trudne. Dodatkowo może nas 

zaskoczyć „własne życie” gór, a dokładniej lodowców. 

Chcąc przejść przez lodowiec może nas zdziwić powstanie 

nowego jeziorka, które uniemożliwi dalszy marsz 

wybraną trasą i będziemy musieli nadłożyć drogi, by 

je okrążyć. Zdarzyło nam się to po zejściu z przełęczy 

Kongma La, gdy trawersowaliśmy lodowiec Khumbu. 

Wioska Lobuche wydawała się już na wyciągnięcie ręki. 

Poszliśmy skrótem, ale w rezultacie napotkania wody 

i konieczności powrotu na właściwy szlak dotarliśmy 

53

dużo później, niż planowaliśmy. Są też miejsca, w których 

trzeba szczególnie uważać, bowiem roztapiający 

się w ciągu dnia lód przestaje być spoiwem dla kamieni 

i mogą one się przesuwać lub spadać. Tak jest na 

przykład na przełęczy Cho La, gdzie powinno się być 

w miarę wcześnie z tego właśnie powodu. Mała 

dygresja a propos wejść i zejść: nawet jeśli mamy do 

pokonania w ciągu dnia niewielką różnicę wysokości, 

to zanim dotrzemy z punktu A do B, de facto zrobimy 

2-3 razy tyle, choć przewodnik powiedział, że będzie 

almost flat. No i oczywiście kiedy nam się wydaje, że już 

docieramy na upragniony szczyt wzniesienia, za chwilę 

pokazują się za nim następne, często jeszcze wyższe. 

W niższych partiach gór musimy jeszcze uwzględnić 

częste postoje wymuszane 

przez kawalkady mułów i jaków. 

Spotkanie z takim obładowanym 

zwierzęciem może 

być bardzo bolesne, dlatego 

lepiej zejść im z drogi. Zasadą 

jest, że puszczamy je „po 

zewnętrznej”, aby nie zostać 

strąconym. Bezwzględne 

pierwszeństwo należy im 

się także na niezliczonych 

wąskich wiszących mostach. 

Przyciśnięcie do poręczy 

grozi na przykład pogruchotaniem 

żeber. Trzeba 

sobie przy tym uświadomić 

skalę tego transportu. Wszystko, 

co jest potrzebne 

do życia w górach, poza 

54

niewielkimi plonami, jest wnoszone przez tragarzy 

i zwierzęta, ewentualnie przywożone helikopterem, 

co jest niestety bardzo drogie. Do tego dochodzi ca-ły 

ekwipunek wszystkich wypraw. Ponadto paliwo i zaopatrzenie 

dla coraz większej ilości turystów. TONY! Te 

3 tygodnie wiążą się z jeszcze jednym wyzwaniem, dla 

niektórych całkiem poważnym. Jest to brak toalet na 

trasie i kiepskie zaopatrzenie w bieżącą wodę, o ciepłej 

nawet nie wspominając. Wody wokół w zasadzie pod 

dostatkiem, jest jednak pewien szkopuł - zamarza. Bywa, 

że w schroniskach zwanych z angielska lodżami, nawet 

woda stojąca w beczkach wewnątrz pomieszczenia 

zamarza. Pewnego dnia rano sięgnęłam do plecaka 

po bidon z piciem...pragnienia jednak nie zaspokoiłam. 

Spojrzałam w okno, a na szybach od wewnątrz piękne 

mroźne witraże. Należy przy okazji docenić hart ducha 

mieszkających tu Sherpów, żyjących w niezwykle trudnych 

warunkach, a mimo to miłych i uśmiechniętych. To 

jednak jest temat na odrębną opowieść. Zatem, wracając 

do higieny, często ogranicza się ona do mokrych 

chusteczek. No to teraz wyobraźcie sobie spanie w namiocie 

i siusianie przy -40°C, a często i wichurze, albo 

śnieżycy. Prysznic jest odległym marzeniem, a samo 

zaśnięcie w takich warunkach stanowi wyczyn. 

Naprawdę podziwiam wszystkich, którzy idą jeszcze 

wyżej, niezależnie od tego, czy z miłości do gór 

i niepohamowanego imperatywu zdobycia szczytu, 

czy z nieświadomości i chęci sprawdzenia się. W tym 

momencie mogę jedynie zaprosić do obejrzenia paru 

zdjęć, które mogą rozbudzić wyobraźnię, ale, jak wcześniej 

wspomniałam, nigdy nie oddadzą one wrażeń 

z osobistego kontaktu z tymi przepięknymi górami. 

Fotografie wykorzystane w reportażu wykonała Joanna Nordyńska 

18

„Nie biorę za to kasy” 

- rozmowa z Renatą Słomkowską, 

managerką zespołów rockowych 

Renata Słomkowska urodzona w latach siedemdziesiątych (w drugiej 

połowie) we Włocławku, gdzie też obecnie mieszka i pracuje. Na co dzień jest 

pedagogiem, psychologiem i logopedą. Muzyka towarzyszy jej od dzieciństwa - 

w domu zawsze jakaś rozbrzmiewała. Jako mała dziewczynka rozpoczęła naukę 

gry na pianinie i dość długo w tym trwała. Potem przyszła kolej na flet, a po nim 

bas. Prócz muzyki zgłębia szeroko rozumiany rozwój duchowy. 

RENATA SŁOMKOWSKA 

57

Jak się zostaje menagerem zespołów rockowych? 

Hmm … zapewne trzeba być znanym z obrotności 

i gadulstwa (śmiech). U mnie przebiegało 

to trochę inaczej. W październiku 2017 roku 

zobaczyłam ogłoszenie, że pewien chłopak 

– Dawid, szuka basisty, aby stworzyć zespół. 

Akurat miałam „na stanie” jednego basowego, 

więc odezwałam się. Szybko, bo tego samego 

dnia, przyjechali we trzech: Dawid wokal, 

Przemo - gitara i Kamil perka. No i się zaczęło 

(śmiech). Przemaglowałąm ich w jaki sposób 

chcą ten zespół tworzyć, co chcą grać, skąd 

teksty itd. Oni chcieli tylko grać. Więc ja 

zajęłam się tworzeniem - od nazwy zespołu, 

poprzez logo, repertuar, no i oczywiście teksty. 

Przychodzi mi to, bo od zawsze pisałam wiersze. 

Tak powstał Now We. Oczywiście jestem zołzą 

(śmiech) i mocno zagoniłam panów do roboty. 

Po miesiącu zagraliśmy pierwszy koncert i to 

z sukcesem. Potem w ciągu następnych miesięcy 

dochodziło do wymiany składu, ponieważ 

chłopaki mieli swoje życie, które kolidowało 

z bardzo częstymi próbami. Skład całkowicie 

się zmienił. Drugi zespół powstał na prośbę 

znajomego. Chciał śpiewać Niemena. Jednak 

wśród naszych włocławskich młodych muzyków 

to nie te klimaty. Powstał za to Heaven Rock, 

zespół coverowy, gdzie gramy dobre kawałki 

rockowe typu Lady Punk, Wanda i Banda, 

Perfrct, Oddział Zamknięty, Bajm i Manaam, 

który równie szybko wypuściłam na rynek. 

W obu zespołach grają młodzi ludzie, a mają 

takie przyłożenie, że ludziom dech zapiera 

(śmiech). Po drodze miałam jeszcze kilka 

propozycji bycia menagerem znanych już 

zespołów w Polsce, ale to nie jest to, na czym 

chcę się skupić. Cieszy mnie pomaganie 

młodym, utalentowanym, którzy potrzebują tej 

pomocy. Niestety, jeśli nie mają osoby, która 

wypchnie ich w świat - większość będzie grała 

w garażu. 

Czy z tego da się wyżyć? 

A z czego w Polsce da się godnie żyć? Nie, 

myślę, że nie da się. Menager bierze 20-30% 

z zarobku, z koncertu. Pomijając disco polo, 

zobacz po ile chodzą bilety znanych 

zespołów, takich jak Kobranocka, Sztywny Pal 

Azji, Proletaryat i inne - przecież to na nich 

wzrastaliśmy. W Polsce nie ceni się artystów. 

Ludzie myślą, że to bogaci, nieodpowiedzialni 

ludzie, a niestety realia są dość brutalne. Taki 

miłośnik rocka niechętnie chce zapłacić 50 zł 

za bilet, ale już disco polo bierze nawet i 200 zł. 

A ja? Nie, nie jest to dla mnie forma zarobkowa. 

Nie biorę za to kasy, dla mnie ważna jest 

satysfakcja, że ci młodzi ludzie mają szansę 

zaistnieć. Oni często protestują, a ja się wtedy 

śmieję, że jak będą gwiazdami zarabiającymi 

dużooo, to wtedy ich podliczę (śmiech). 

Moja stajnia? 

Jest jak rodzina. Oba zespoły przyjaźnią 

się ze sobą i spędzają dużo czasu. Jak już 

wspomniałam na początku Now We to zespół, 

który gra autorskiego rocka. Jak to się odbywa? 

Chłopaki przyjeżdżają, rozstawiają instrumenty, 

oczywiście u mnie w domu, i zaczynają grać. 

Jeden zapoda jakiś rif, drugi podłapuje potem 

dołączają kolejni i powstaje muzyka. A ja 

piszę teksty. Nieraz podkładamy tekst, który 

jest gotowy pod muzykę, a nieraz - jak to 

w przypadku barowej dziewczyny, czy 

grzecznych chłopców i niegrzecznych dziewczynek 

- słyszę muzę, rify i zapala mi się 

lampka. Biorę papier, ołówek i piszę na biegu, 

w trakcie, kiedy oni grają. Inaczej jest z Heaven 

Rock. Tam gramy covery rockowe. Zespół nie 

wymaga aż takiej inicjatywy z mojej strony, 

choć lubią, gdy jestem z nimi (śmiech). 

Na to, że mogę dobrze spełniać się w roli 

menagera, wpływa to, iż znam się z wieloma 

już obytymi muzykami i zespołami, a przy tym 

58

mam zdolności komunikacyjne i jak to na kobietę 

przystało - gdzie wypchną mnie drzwiami, tam 

wejdę przez dziurkę od klucza. 

Ekscesy muzyków? 

Oj to temat rzeka, a jednocześnie bardzo 

kontrowersyjny. Mogłabym przytoczyć setki ekscesów 

różnych zespołów. Ale wbrew opiniom, 

z wiekiem wszyscy dorośleją i większość 

tych niegrzecznych chłopców dorasta i po 

koncertach grzecznie wraca do rodzin. Jak 

się odnajduję? Wcale. Nie bawi mnie to. Może 

już nie ten wiek, może wysoka świadomość... 

I inna kultura. Mam duży szacunek do siebie 

i nie przebywam w takim towarzystwie. 

Jestem oczywiście tolerancyjna i jeśli ktoś 

ma potrzebę takiego spędzania czasu po 

koncertach - rozumiem, ale ja nie muszę 

w tym uczestniczyć. U nas to się odbywa inaczej. 

Od początku dbam o to, aby moi podopieczni 

wiedzieli, że do tworzenia i świętowania 

sukcesu nie potrzebne są używki w nadmiarze. 

Próby zawsze są bezalkoholowe - to warunek 

konieczny i bezdyskusyjny, zresztą oni sami 

wiedzą, jak się kończy koncert pod wpływem. 

Często ich zabieram na różne koncerty innych 

zespołów i tych, gdzie muzycy wychodzą na

scenę pod mniejszym lub większym wpływem. 

To widać i słychać. Moi muzycy są dalecy od tego 

i wierzę, że te lekcje zachowają na przyszłość. 

Inaczej sprawa się ma po koncertach. Tak, 

świętujemy, ale delikatnie - oczywiście ci pełnoletni. 

Robimy wtedy after party u mnie lub 

zostajemy w swoim gronie tam, gdzie gramy. 

Małe piwko i omawiamy koncert, co było dobre, 

co zawalone. Na bieżąco, pod wpływem emocji. 

Ha! Sprostowanie – oni piją piwko, ja wodę, bo 

zwykle prowadzę busa (śmiech). 

Moje marzenie? 

Hmm, zawodowe, oczywiście dotyczy zespołów. 

Chcę, aby byli rozpoznawalni, aby 

osiągnęli sukces, ale też, by przy tym nie zgubili 

zdrowego rozsądku. A prywatnie ...To ciężkie 

pytanie. Moje życie prywatne od jakiegoś 

czasu nie istnieje. Smutne to, ale takie są realia 

- 24h na dobę jestem na łączach, sprawy 

z zespołami, załatwianie koncertów, nagrywanie 

płyt itp. Kontakty z innymi ludźmi z branży, 

gdzie zazwyczaj to mężczyźni, jak wiesz, nie 

ułatwiają życia prywatnego. Tak - marzę o stabilizacji 

i spokojnej przystani. Dlatego też nie 

podejmuję się innego zespołu. Moje „dzieci” są 

już na etapie samodzielności i wkrótce będę 

mogła ich opuścić. Znaleźć swoją przystań. 

Hahaha! Zdradzić coś pikantnego, mówisz? 

Ależ nie ma takich rzeczy. Jestem zimna jak 

lód i twarda jak skała. A tak poważnie, nie 

pozwalam sobie na pikanterię. Jeśli ktoś z racji 

tego, że jestem kobietą nie traktuje mnie 

poważnie i stosuje jakieś umizgi, szybko sprowadzam 

go na ziemię. Widzisz, nie jestem 

zabawna. Ale jest anegdotka, która krąży po 

sieci, a którą często przytaczam. Jak ktoś 

pyta, co robi taki menager zespołu, to zawsze 

odpowiadam: załatwi koncert, zbiera kasę 

i ucieka z dziewczyną frontmena (śmiech). 

Oczywiście wielu nie rozumie, bo owa 

anegdota tyczy się menegerów płci męskiej. 

Talent? 

Talent mają nieliczni. Wielu młodych muzyków 

jest zafascynowanych życiem gwiazd, 

które pokazują w sieci i TV. Nie znają realiów. 

Biorą instrument, uczą się grać, tworzą zespoły 

i myślą, że im też się uda. No i niektórym się 

udaje. Czemu? Właśnie tu chodzi o znajomości, 

zarówno po stronie ich samych, jak i menagera. 

Tak powstają zespoły jednego sezonu. Nagłe 

buuum, a potem cisza w eterze. Ja wolę powoli, 

krok po kroku a do celu długotrwałego. Jestem 

świadoma, że przed moimi muzykami jeszcze 

sporo zgrania, ćwiczenia i obycia. 

Jak wygląda mój dzień? 

To zazwyczaj praca zawodowa, a po niej 

jest „maneger”. Choć często się zdarzało, 

że musiałam załatwiać coś na biegu, maile, 

telefony. Ale nie jest źle, wbrew pozorom mam 

dużo czasu też dla siebie. Jestem dobrze 

zorganizowana. Moi synowie na tym nie 

cierpią - chyba. Sprawy muzyczne załatwiam 

między innymi czynnościami. Wymaga to 

oczywiście stałego kontaktu z telefonem 

lub laptopem, ale da się wszystko pogodzić, 

trzeba tylko chcieć. Najwięcej czasu 

zajmują próby i pisanie tekstów. Tu już muszę 

być na wyłączność. Ciężko jest też w sezonie 

z jakimikolwiek wyjazdami prywatnymi. Akurat 

ten sezon był obfity, miałam oddech 

raptem jeden weekend. Jednak przede mną 

perspektywa długiego wypoczynku. A co potem? 

Czas pokaże. 

Dziękuję za rozmowę. 

Z Renatą Słomkowsk rozmawiał Jarosław Prusiński. 

60

Robiłam wiele, 

żeby nie zostać artystką 

– wywiad z Mają Borowicz 

Maja Borowicz jest malarką, grafikiem, artystką. 

Maluje obrazy techniką olejną wpisujące się w nurt 

surrealizmu, na granicy realizmu magicznego i realizmu 

emocjonalnego. Wszystkie dzieła powstają z połączenia 

wyobraźni, talentu i tradycyjnego rzemiosła malarskiego. 

Widzowie oprócz doskonałego kunsztu dostrzegają w jej 

pracach głęboki mistycyzm i emocjonalność odnosząc 

wrażenie, że ich dusze zostają zabrane w wędrówkę 

w czasie i przestrzeni, gdzie mogą przeżywać historię 

bohaterów ukazanych na obrazach artystki. 

Na swoim koncie ma wiele wystaw indywidualnych 

I zbiorowych w Polsce i zagranicą. Jest laureatką licznych 

międzynarodowych konkursów artystycznych, 

między innymi Art Revolution Tajpej 2014 na Tajwanie 

oraz Spectrum Miami 2018, USA. 

Przyznam, że bardzo zależało mi na tym, żebyś 

zagościła na naszych łamach. Noszę w sobie obrazy, 

które staram się malować słowami. Niektóre z Twoich 

dzieł są tym, co jest w mojej głowie, w moim sercu. 

Ty te obrazy jakimś cudem odnalazłaś i wydobyłaś. 

Przyjmij wyrazy mojego absolutnego podziwu dla 

talentu i wra-żliwości, którymi obdarzyła Cię Natura. 

Bardzo dziękuję za zaproszenie i uznanie. Z tym, 

że ja wcale nie uważam, że mam jakiś szczególny 

talent. Bo czym tak naprawdę jest talent? Ty już kiedyś 

o tym pisałeś, ja uważam bardzo podobnie. To wektor, 

składający się z drobnych cech, jak cierpliwość, sposób 

myślenia, zdolności manualne, no i może ta wrażliwość, 

o której wspomniałeś. Ja tę wrażliwość u siebie często 

62

porównuję do fal tsunami. Takie fale przychodzą, suną 

powoli przez morza i oceany, nabierają wysokości 

i prędkości, a docierając do lądu niszczą wszystko na 

swojej drodze. Nie ma takiej zapory, zbudowanej przez 

człowieka, która zatrzymałaby tsunami… i ja też jej nie 

mam. Ta wrażliwość, może być darem lub przekleństwem. 

Zatem tymi cechami obdarzyła mnie Natura, ale tak 

naprawdę to nieprzychylność środowiska sprawiła, 

że całość objawiła się w taki sposób. I wcale mnie nie 

dziwi, że to, co maluję, to obrazy, które również Ty nosisz 

w sobie. Ponieważ los rzucił nas w podobne kulturowo 

i historycznie miejsce. Nie raz obcowałam z twórczością 

artystów z różnych rejonów świata i doszłam do 

wniosku, iż twórcy z naszego kręgu kulturowego są 

obdarzeni wyjątkową w skali światowej wrażliwością, 

umiejętnością kreowania symboli, tworzenia, wymyślania, 

opowiadania nieprzeciętnych treści. Jedyny kłopot jaki 

mamy, to to, że z tymi niezwykłymi przekazami, nie 

wpisujemy się w ogólnie panujący nurt światowy. Wobec 

tego, mówię: “trudno, inaczej nie potrafię, co poradzić na 

to, że cały świat się myli…” Był taki człowiek, nazywał się 

Kopernik. Jego przykład pokazuje, że czasem cały świat 

się myli, a jedna osoba może mieć rację. 

Z tym Kopernikiem, to bym nie przesadzał. Już 

starożytni Grecy, a nawet wcześniejsze cywilizacje 

wiedziały to, co Kopernik ogłosił tysiące lat później. 

Epikur w listach do Herodota (w IV wieku przed naszą 

erą) wyraził pogląd o nieskończoności wszechświata. 

Dla astronoma z Torunia kończył się on na Układzie 

Słonecznym. Ale z pewnością Mikołaj Kopernik 

miał odwagę iść pod prąd głównego, obowiązującego 

wówczas nurtu. 

Dostałaś tak wiele międzynarodowych nagród, że 

trudno je wszystkie wymienić. Która z nich jest dla 

Ciebie najważniejsza? 

To prawda, trochę się uzbierało. Najważniejsza jest 

ta, dzięki której odbiorcy w ogóle mogli zapoznać się 

z moim malarstwem. To był Art Revolution Taipei, Tajwan, 

2014 rok. Pierwszy raz, gdy pokazałam publicznie to, co 

maluję i ku mojemu zdziwieniu okazało się, że to właśnie 

się ludziom podoba. Do tego czasu żyłam w przekonaniu, 

że to, co tworzę, to nic wielkiego, że przecież każdy 

może sobie coś takiego wymyślić i namalować. Poza 

tym ten moment był specyficzny, bo wywrócił moje 

życie o 180 stopni. Wcześniej wiele robiłam, by nie 

zostać artystą, a wydarzenia i ludzie, którzy mnie 

otaczali utwierdzali mnie w tym, że bycie artystką to 

nie jest dobra droga. Bo artyści są dziwni, bo sobie nie 

radzą w życiu, bo najważniejsze to mieć stałą pracę 

i założyć rodzinę! Zmarnowałam na to piękniejszą połowę 

swojego życia i nic mi z tego nie wyszło. Z perspektywy 

czasu mogę przyznać, że to postępowanie było wbrew 

Naturze. Widząc główne ulice wielomilionowego Taipei 

udekorowane flagami z moim obrazem, plakaty, bilbordy, 

osoby wzruszające się nad moimi obrazami i czekające 

w kolejce po autograf, musiałam przyznać, że jednak 

jestem artystką. Ten zwrot w moim życiu dał mi poczucie 

wolności. Przestałam próbować wpasowywać się w cokolwiek, 

zaczęłam otwarcie zadawać trudne pytania 

i negować rzeczy narzucane przez kogokolwiek. Ponad 

to na Tajwanie miałam przyjemność poznać trochę 

kulturę Tajwańczyków. Okazała się ona tak wysoka, że 

wbiła mnie w osłupienie. Wzbudziło to mój ogromny 

podziw. Było jak powiew świeżej bryzy znad oceanu – 

zrozumiałam, że moja dotychczasowa wiedza o świecie 

jest niczym. Od tej pory zaczęłam poznawać zupełnie 

inne osoby, niż przez całe moje dotychczasowe życie. 

Poczułam się jak słodkowodna ryba, którą właśnie 

wyjęto ze słonego oceanu i wpuszczono do mazurskiego 

jeziora. 

Na swojej stronie pisałaś, że Natura nie tylko 

obdarzyła Cię dobrymi rzeczami. Jak to zwykle z Naturą 

bywa, okazała się wredna. Powiesz coś o swojej 

chorobie? 

Czy Natura jest wredna? Raczej nie użyłabym 

tego sformułowania, to ludzie potrafią być wredni, nie 

Natura. Natura jest… przypadkowa, ale czysta w swoich 

intencjach. Natura próbuje różnych form i kombinacji, 

by przetrwać. Jeśli mielibyśmy rozmawiać o chorobach 

i moim życiu, to musielibyśmy poświęcić na to raczej całą 

książkę. Nie będę zatem rozwodzić się nad wszystkimi 

diagnozami, jakie usłyszałam i wpływem, jakie one miały 

na moje życie. Choć miały podstawowe i ogromne. 

Ale jedną z najważniejszych rzeczy, jakie dostałam od 

Natury, to wrodzona nietolerancja na gluten. Ponieważ 

jednak urodziłam się w mrocznych czasach zacofania, 

nikt nie potrafił tego zdiagnozować. Więc życie poznawałam 

od szpitali, przychodni, sanatoriów, bólu 

i nieustających kłopotów ze zdrowiem. Jeśli dorzucimy 

do tego okres socjalizmu i przemian po 89 roku, czyli 

niedouczonych lekarzy, którym i tak pensja się należy, 

szpitali i sanatoriów przypominających bardziej zakład 

poprawczy niż instytucje ratujące życie dzieci - mamy 

gotowy scenariusz na dobry dramat filmowy. Gdyby nie 

fakt, że to chodziło o moje życie, może nawet chętnie 

bym ten film obejrzała. Czasem się śmieję, że jestem kolejnym 

ogniwem ewolucji między człowiekiem a czymś, 

co jest przyszłością człowieka. Mój organizm traktuje 

gluten jak arszenik, jak truciznę nawet w śladowych 

ilościach. Mało kto wie, że aktualnie gluten (czyli cząstki 

mąki pszennej) jest dodawany prawie do wszystkiego 

jako “ulepszacz”, np.: do serów, galaretek, soków, wędlin, 

63

przypraw, itp. Wobec czego zmuszona jestem odrzucać 

niemal wszystkie produkty, które można znaleźć na 

półkach w supermarketach, więc na pewno nie dam się 

wykończyć firmom produkującym żywność. 

W dzisiejszych czasach, dobie niby dostępu do 

wszelkich dobrodziejstw, takie restrykcyjne ograniczenia 

uczą pokory. Odkryłam, że jem po to by przeżyć, a nie żyję 

po to by jeść. Odkryłam też, że nie ma czegoś 

takiego, jak równość i sprawiedliwość. Odkryłam również, 

że jedyną słuszną i najlepszą drogą jest branie 

odpowiedzialności za siebie i swoje czyny. Moje potrzeby 

są tak niecodzienne i indywidualne, że nie ma takiego 

programu socjalnego, którym ktokolwiek byłby w stanie 

mnie przekupić. Z tego jestem dumna. Wiem też, że to 

ludzie (a nie Natura) i systemy przez nich stworzone 

zafundowali mi ogrom przykrych doświadczeń oraz 

napiętnowali mnie dziwnymi etykietami, które ciężko 

zliczyć. Większość życia spędziłam na terapiach, 

ucząc się patrzeć na świat oczami otaczających mnie 

ludzi. Tę lekcję też odrobiłam, niejednokrotnie zyskując 

zachwyt nad moją osobą (osobowiścią), jakobym była 

najnormalniejszą osobą na świecie, z którą chce się 

przebywać i przyjaźnić! Zawsze mnie to bardzo bawi, 

ponieważ osobiście nie znam osoby z większym bagażem 

doświadczeń w dziedzinie zdrowia psychicznego niż ja 

sama. 

Rozmawialiśmy jakiś czas temu o tym, że Twoja 

droga do profesjonalnego malowania nie była usłana 

różami. Starałaś się o jakieś granty z Ministerstwa 

Kultury? 

Moja droga do profesjonalnego malowania zaczęła 

się dosyć wcześnie, gdy nie zostałam przyjęta do liceum 

plastycznego. Wtedy zrozumiałam, że bycie artystką, 

to coś więcej niż talent. To sztuka spełniania pewnych 

ról społecznych, umiejętność wpisywania się w pewne 

ramy. Zrozumiałam też, że nie wpiszę się w te ramy, 

a tym samym zrozumiałam, że nie będę nigdy artystką. 

Potem już robiłam wszystko, by nią nie zostać. No 

i prawie mi się udało. Gdyby nie to, że pewnego dnia w 

2014 roku odbiorcy pokochali moje obrazy. I tu jest jedna 

z rzeczy, których nigdy nie zrozumiem w społeczeństwie 

- dużo osób daje mi wsparcie, chcą oglądać moje obrazy, 

chcą żebym malowała. Ale z drugiej strony - stworzyliśmy 

system społeczeństwa, w którym odrzuca się takie 

jednostki jak ja. Odrzuca się je za nasze ciężko 

zarobione podatki, czyli sami sponsorujemy to, że ludzie 

są odrzucani, segregowani i spisywani na straty. To jest 

dla mnie niezrozumiałe, to się po prostu nie składa. Tak. 

Wiele razy poszukiwałam wsparcia w systemie dla moich 

artystycznych działań. Szczególnie przy wygranych 

konkursach, czy w kontakcie z innymi artystami i or- 

64

ganizacjami. Zarówno na poziomie lokalnym, jak i na 

najwyższym (mam na myśli Urząd Prezydenta II RP). 

Niezależnie od zdobytych wyróżnień, wystaw i jakości, 

którą tworzę, nigdy nie otrzymałam wsparcia od 

żadnej państwowej instytucji dedykowanej działaniom 

artystycznym, a było tego co najmniej kilkanaście prób. 

To nauczyło mnie, że jedyną wartością jest wsparcie 

od osób i inicjatyw indywidualnych. Na przykład mam 

zaprzyjaźnioną Fundację Twoje Dziedzictwo, która 

zajmuje się unikatową Kulturą Polską i która mnie 

wspiera w miarę możliwości. Mam też rosnące grono 

kolekcjonerów, właścicieli galerii oraz odbiorców, którzy 

również okazują mi ogromne wsparcie. W ten sposób 

zrozumiałam, że ważniejsi są indywidualni ludzie niż 

instytucje, które zmuszani jesteśmy sponsorować w podatkach. 

I życzyłbym sobie, by w przyszłości pieniądze, 

za które sponsorujemy owe instytucje, zostawały 

w naszych kieszeniach. Wierzę w mądrość i wolność 

ludzi. Wierzę, że odbiorcy sami wiedzą, co im się podoba, 

co chcą czytać i oglądać i nie potrzebują do tego żadnych 

odgórnych instytucji, które wskażą im, czym mają się 

zachwycać, a czym nie. 

Zanim usiądę do pisania układam sobie w głowie 

sceny. Właściwie one same do mnie przychodzą, a ja 

staram się je tylko zapamiętać, potem opisać. A jak 

to jest u Ciebie? 

Myślę, że jest podobnie tylko ja nie muszę ich 

opisywać. Jest taka teoria, na temat tego, jak każdy 

z nas widzi świat. Niektórzy ludzie “widzą” go za pomocą 

słów, inni obrazów, a jeszcze inni jako ciąg zdarzeń, 

czy według tego, co usłyszą, itp. Ja każdą rzecz widzę 

za pomocą obrazu, np. jak czuję złość, to w głowie 

wyświetla mi się obraz, jak widzę jakiś napis, np.: „koń”, 

to od razu w głowie wkleja mi się zdjęcie konia - bez 

tego obrazu samo słowo nic nie znaczy. Więc mam 

w głowie same obrazy, umysł wypełniony zdjęciami 

i ilustracjami na wszystko. Tak jak mówisz, one same 

przychodzą. Tyle tylko, że już nie muszę ich opisywać. 

Muszę je za to wydobyć na światło dzienne, malując… 

i tu jest zderzenie z rzeczywistością, bo ciągle uważam, 

że moje umiejętności manualne są zbyt niedoskonałe, by 

oddać to, co mam w głowie. Zdaje mi się, że Ty również 

tak pisałeś o swojej twórczości. Z pokorą przyjmuję to 

i wciąż się uczę, jak malować lepiej. 

65

Poza tradycyjnym malarstwem olejnym próbujesz 

też innych technik. Co to jest Giclee? 

Giclee nie jest jakąś szczególną techniką. W skrócie 

polega na powielaniu za pomocą farb pigmentowych 

danego obrazu na płótnie przy użyciu odpowiedniego 

plotera. Przeważnie artyści stosują tę metodę do uzyskiwania 

limitowanych serii odbitek swoich obrazów. Ale 

tym przede wszystkim zajmują się wyspecjalizowane 

drukarnie. 

To co mnie zajmowało i zajmuje wśród wszystkich 

technik tradycyjnych, to najbardziej ukochane przeze 

mnie szkice ołówkiem lub tuszem, tłuste pastele i malarstwo 

akrylowe aerografem, pozwalające na uzyskanie 

idealnych przejść tonalnych. Natomiast miałam w życiu 

przyjemność pracy przy filmach animowanych i fabularnych. 

Tam to dopiero jest przestrzeń na nowe 

techniki! By pracować przy filmach musiałam nauczyć 

się posługiwać wyspecjalizowanymi narzędziami takimi 

jak: tablet graficzny wacom oraz skomplikowanymi 

programami służącymi do rysowania, modelowania, 

generowania efektów specjalnych, składania i ożywiania 

rysunków w formie nagrań, itp. Świat filmowy i to, co 

tam się tworzy na potrzeby zachwycenia widza, to 

dopiero przygoda! Ale, by w niej uczestniczyć trzeba 

mieć ogromną wyobraźnię, widzieć obrazy zanim one 

powstaną na ekranie, mieć wyrobioną rękę i oko oraz 

posługiwać się tak wyspecjalizowanymi programami, 

o których istnieniu wiedzą tylko osoby z branży. To 

dopiero nazywam innymi technikami. 

Są malarze, którzy w celu szokowania malują 

własną krwią albo odchodami. Co Maja Borowicz 

mogłaby zrobić, żeby zaszokować? Czy w ogóle 

warto iść tą drogą? Sztuka w zasadzie powinna 

szokować, ale czy za wszelką cenę? 

Nie zgodzę się z Tobą, że sztuka powinna szokować. 

Dużo nad tym myślałam (zresztą zawsze nad wszystkim 

długo myślę, analizuję i uważam, że to jest jedyny 

słuszny sposób postępowania) i doszłam do wniosku, że 

rolą sztuki nie jest szokowanie. Rolą sztuki jest mówienie 

o rzeczach ważnych i istotnych, uczyć, sprawić, by 

odbiorca zatrzymał się na chwilę i zastanowił. Rolą 

sztuki jest poruszyć najczulsze struny uczuć odbiorcy 

tak, by zapamiętał to, co przeczytał lub obejrzał, 

najlepiej do końca życia. W czasach, w których żyjemy 

ludziom wydaje się, że zapamiętamy to, co nas szokuje.

I zewsząd, kto tylko może, stara się nas szokować: 

reklamy, nagłówki gazet, tak zwani celebryci. Zatem 

szokowanie jest już tylko starym, wytartym schematem, 

do którego większość ludzi się już przyzwyczaiła. Ale 

świat idzie do przodu, według mnie trzeba czegoś więcej, 

by poruszyć ludzkie serca i umysły. 

Co do “malowania” własną krwią czy odchodami, 

to nie jest nic nadzwyczajnego. Od tysięcy lat ludzie 

to robią, od czasów prehistorycznych nasza planeta 

jest przepełniona krwią, rozlewaną w ten czy w inny 

sposób, podobnie jak naszymi odchodami. I jakoś nasi 

mądrzy przodkowie nie musieli nazywać tego sztuką. Na 

drodze do swojej twórczości spotkałam kilka osób, które 

zwróciły mi uwagę na pewne rzeczy. Jedną z nich jest 

taka prawda: „Nigdy nie twórz rzeczy, którą może zrobić 

ktoś inny, nie twórz rzeczy, które już dawno były”. I tym 

się kieruję, ponieważ widzę, że to ma wartość - po co 

mam malować własną krwią, skoro może to zrobić każdy 

i to już było nawet robione tysiące lat temu? 

Przykładów tego typu na całym świecie jest pełno. 

Staram się trzymać z boku i zawsze zadawać sobie 

pytanie: “Po co ktoś robi to, co robi?“ Jeśli autor może 

opowiedzieć o swojej sztuce tyle, że “chce szokować”, to 

nie jest to żadna odpowiedź, bo takiej mogę oczekiwać 

od reżysera taniej reklamy, ale nie od twórcy, który 

aspiruje do tego by jego nazwisko było wymawiane 

w jednej linijce z Michałem Aniołem czy Leonardo da 

Vinci. 

Zatem staram się nie szokować, nie być dostawcą 

taniej rozrywki. Moje myśli i moje życie jest dla mnie 

za cenne na takie banały. Staram się stworzyć za to 

bezpieczną przestrzeń dla siebie i odbiorców, w której 

będziemy mogli przeżywać i odkrywać podstawowe, ale 

i najważniejsze wartości w naszych życiach. 

Są pomysły, którym nie pozwalam wyjść na światło 

dzienne, np. druga część opowieści o Sumerach, 

która pokazywałaby bardziej szczegółowo ich 

podejście do erotyki. Czy Ty nosisz w głowie jakiś 

obraz, którego nie masz odwagi namalować? 

Tak, noszę w sobie obrazy, których nie namalowałam 

i nie wiem, czy kiedykolwiek je namaluję. Ale nie jest to 

kwestia odwagi, tylko tego, że nie znalazłam jeszcze 

najlepszej formuły na przekazanie tego. Na przykład: 

mam w sobie obrazy przedstawiające trudne uczucia 

frustracji, złości lub gniewu. Ale te obrazy oceniam jako 

banalne. Nie znalazłam jeszcze sposobu na finezyjne, 

piękne, mądre, nieoczywiste przedstawienie tych uczuć. 

Więc daleka jestem od ich malowania. To dotyczy naszej 

rozmowy powyżej – nie sztuka nabazgrać coś krwią na 

czerwono, bo czujemy się rozdrażnieni w danej chwili. 

Sztuka - ubrać to w taką formę, by mimo niepokoju 

odbiorcy nie mogli oderwać wzroku od tego obrazu. By 

patrząc na niego mogli przeżywać te trudne uczucia 

w bezpieczny sposób. By nie pobudzał ich do przykrych 

67

czynów, ale żeby zobaczyli, że nie tylko oni przeżywają 

trudne uczucia, że każdy ma do tego prawo i że tu mają na 

to bezpieczną przestrzeń, przyzwolenie, by przeżyć je w 

piękny sposób nie czyniąc nikomu krzywdy, nie szokując 

i nie obrażając. Myślę, że to bardzo trudne wyzwanie, bo 

w dzisiejszych czasach nie ma przyzwolenia na bunt, na 

złość, na agresję. A to są też normalne, ludzkie uczucia, 

które potrzebują przestrzeni na swoją ekspresję. 

Pogubiliśmy się gdzieś w tym, że trzeba wszystko 

tolerować tak bardzo, że wstydzimy się przyznawać do 

trudnych uczuć z obawy, że kogoś obrazimy i zostaniemy 

napiętnowani społecznie. Stworzyć piękną przystań dla 

takich uczuć i emocji odbiorcy to mega wyzwanie dla 

mnie, któremu nie wiem, czy podołam. Natomiast swoją 

drogą uważam, że erotyka to nie jest nic niezwykłego, nic 

czego ludzie nie znają i czego należałoby się obawiać, 

wręcz przeciwnie. Piękna erotyka to sztuka. I być może 

sztuką jest zatrzymać się na tej cienkiej granicy między 

erotyką a zwykłym seksem, i tu zgodzę się, że może to 

stanowić nie lada wyzwanie dla twórcy. 

Kim jest Maja Borowicz prywatnie? Wybacz, ale 

Czytelnicy zabiliby mnie, gdybym o to nie spytał. 

Jaki jest Twój ideał partnera? Poza głównym 

wymaganiem, żeby nie pękał. 

Ha! Doskonałe pytanie, na które próbuje odpowiedzieć 

od jakiś…30 lat. Myślę, że moja prywatność ma 

znaczenie o tyle, o ile wpływa na moje malarstwo. 

Czyli bardzo duże. Nie byłoby obrazów, gdyby nie 

moje prywatne doświadczenia. Na co dzień staram się 

być zwykłym człowiekiem, któremu jednak nie udaje 

się spełniać ról społecznych. Przez większość życia 

próbowałam być normalna, jakoś się wpasować w różne 

grupy, instytucje, mieć pracę na etat, przyjaciół, dom, 

rodzinę itp. Ale ta droga zawsze doprowadzała mnie 

do rozpaczy i na stan załamania. Długo nie mogłam 

zrozumieć, czemu tak bardzo się staram i tak bardzo mi 

nie wychodzi. I pewnego dnia, tuż po wygraniu konkursu 

na Tajwanie, pomyślałam, że może po prostu nie jestem 

normalna i dlatego mi nie wychodzi. Tak po prostu. Gdy 

dopuściłam takie myśli, dziwnym zbiegiem okoliczności 

poznałam mojego męża, który jest niewątpliwie artystą 

(o zgrozo!) i wyjątkową osobą będącą w stanie mnie 

zrozumieć jak nikt inny. On też jest moim ideałem 

i najlepszym przyjacielem. Nie wymaga, bym była matką, 

kucharką, sprzątaczką, piękną, bogatą ani normalną. 

A ilekroć tego potrzebuję, cierpliwie tłumaczy mi mnóstwo 

niezrozumiałych dla mnie zachowań. Nie miałam nigdy 

wymagań, by nie pękał i jako człowiek doświadczony nosi 

w sobie blizny z całego życia, podobnie jak bohaterowie 

moich obrazów. 

Jak długo malujesz jeden obraz? Czy to zależy 

od weny, czy po prostu masz to we krwi i nawet 

rozbudzona w środku nocy potrafisz namalować 

takie cudeńka, jak choćby te zamieszczone obok? 

Słyszałem, że klienci długo czekają na Twoje obrazy. 

68 

“Wena to nagłe uczucie inspiracji i ochoty do 

zrobienia czegoś” - podążając za tą definicją, to u mnie 

jest inaczej. Owszem, jako dziecko, ciągle miałam 

ochotę coś narysować. I to faktycznie przychodziło 

nagle, malowałam i rysowałam wszystko, różnymi 

technikami: ludzi, zwierzęta, martwe natury, kwiaty, 

architekturę, itp. Najgorzej było na lekcjach w szkole, 

bo rysowanie kompletnie wyłączało mnie ze świata 

zewnętrznego, zawsze i wszędzie. Nie umiałam 

nad tym zapanować. Jednak w miarę upływu czasu, 

zaczęłam wartościować, budować hierarchię rzeczy 

ważnych i mniej ważnych. Nauczyłam się analizować, 

świadomie wybierać, decydować i brać za te decyzje 

odpowiedzialność. To z kolei pozwoliło mi wypracować 

pewien system polegający na weryfikowaniu tego, co 

warto namalować. 

Noszę w wyobraźni obrazy, którym się przyglądam 

i analizuję ich emocje i przesłanie. Poddaję je surowej 

ocenie, czy są one na tyle wartościowe, by pokazać je 

światu? Jeśli odpowiedź brzmi: “tak”, to ze spokojem 

przyjmuję wtedy swoją rolę rzemieślnika, który mozolnie 

dzień po dniu wydobywa na światło dzienne dany obraz

z umysłu artysty. I jako rzemieślnik muszę spać w nocy, 

by móc pracować w ciągu dnia. Jeden obraz maluję od 

4 do 8 tygodni, zależy od wielkości obrazu, tematyki, itp. 

Trudno znajduje się kompromis między rzemieślnikiem 

a artystą, który wciąż jest spragniony ujrzeć doskonałość, 

pomimo braku doskonałych narzędzi do pracy. 

A gdybyś dostała zamówienie np. z Watykanu, namalowałabyś 

obraz religijny? Michał Anioł nie byłby 

znany, gdyby nie poszedł w sztukę sakralną. Za to 

wielu wybitnych artystów zostało zapomnianych, bo 

chcieli być wierni tylko sobie. Jaki jest Twój stosunek 

do zawierania kompromisu pomiędzy sztuką, a 

sponsoringiem? Two-rzyłabyś dla przypodobania 

się władzy, tak jak to robił np. Majakowski? 

Ha, ha! Z pewnych źródeł już dowiedziałam się, 

że maluję obrazy religijne. Co oczywiście trochę mnie 

zszokowało, ponieważ nigdy nie było to moją intencją. Ale 

pokornie przyjmuję interpretację odbiorców. Natomiast 

rozumiem, że nie chodzi tu akurat o religię, ale w ogóle 

o malowanie na zlecenie. Generalnie staram się tego 

nie robić. Zwykle, jeśli pozwolę, by umysł sam generował 

wizje tego, co chcę namalować, to takie obrazy łatwiej 

i szybciej się maluje. Ale znajduję czas i przestrzeń 

na pewien kompromis, na który i druga strona musi 

się zgadzać. Choć w zasadzie określenie kompromis 

tu nie pasuje, ponieważ wtenczas obie strony muszą 

z czegoś zrezygnować i obie trochę tracą i obie wychodzą 

z tego niezadowolone. Tu nie ma na to miejsca. Dlatego 

nazwałabym to raczej pewnymi granicami. Określam na 

co mogę się zgodzić w granicach mojego malarstwa, 

a osoba zamawiająca zgadza się na to lub nie. To są 

czyste i jasne zasady. Granice nie wymagają rezygnacji 

z czegokolwiek. 

A czy tworzyłabym dla przypodobania się władzy? 

(śmiech) Dla mnie liczą się jedynie poszczególni ludzie: 

marszandzi, kolekcjonerzy, prywatne inicjatywy, jak 

wspomniana fundacja, którzy zamieniają swój czas 

i pracę na mój obraz, czym dają mi przestrzeń do życia 

oraz wszyscy ci, którzy chcą powiesić moje prace na 

ścianie albo przyjść do galerii, żeby je zobaczyć. Ci ludzie 

zasługują na mój szacunek i na każde uderzenie 

pędzla na moim obrazie. Ale nawet im nie umiem się 

przypodobać. Tworzę w harmonii z własną duszą. To, że 

czasem udaje mi się podbić ich serca, to tylko bonus od 

losu. 

Chyba częściej niż czasem, Maju. Dziękuję za rozmowę. 

Dziękuję również. 

Z Mają Borowicz rozmawiał Jarosław Prusiński 

Wybrane wystawy i wyróżnienia: 

12.2018 – Wystawa i wyróżnienie The best of the Show Expo Spectrum Miami, USA; 

05.2018 - Wystawa zbiorowa, Muzeum im. J. Malczewskiego w Radomiu, Polska; 

04.2018 - I miejsce w międzynarodowym konkursie Artavita, USA; 

12.2017 - Wystawa zbiorowa, Parlament Europejski, Bruksela, Belgia; 

12.2017 - Palm Art Award 2017 - Certificate of Exellence, Niemcy; 

09.2017 - „Ostatnie iskry nadziei” - I miejsce w kategorii Futurism, „Policzony czas” - I miejsce w kategorii Surrealism, 

American Art Award, „Czułość przeznaczenia” - II miejsce w kategorii Male, American Art Award, Hollywood, USA; 

07.2017 - „Policzony czas” - III miejsce w międzynarodowym konkursie artystycznym „Femininity”,Toronto, Kanada; 

09.2016 - Wystawa indywidualna, Festiwal Fantastyki Twierdza w Giżycku, Polska; 

06.2016 - Wystawa indywidualna, Międzynarodowy Festiwal Fantastyki w Nidzicy, Polska; 

05.2016 - “Kuźnia” - I miejsce w międzynarodowym konkursie artystycznym „All scapes”, Toronto, Kanada; 

04.2016 - Wystawa zborowa na międzynarodowym „Expo Art New York”, USA; 

10.2015 - Wyróżnienie, międzynarodowy konkurs “Mind, Spirit & Emotion II”, USA; 

05.2015 - Wystawa zborowa na międzynarodowym „Expo Art Revolution Taipei”, Taiwan; 

04.2014 - I miejsce i wystawa zbiorowa na międzynarodowym konkursie artystycznym Art. Revolution Taipei, Taiwan; 

69

DAREK MARSZAŁEK 

Być artystą znaczy być sobą, 

być kreatorem własnego życia. 

Darek Marszałek - grafik komputerowy, artysta malarz, 

poeta, performer. Która z tych ról jest Ci najbliższa 

i dlaczego? 

Grafika komputerowa (autorskie obrazy cyfrowe oraz 

współpraca z agencjami fotograficzno-reklamowymi) jest 

na tę chwilę moim podstawowym źródłem utrzymania. 

atomiast ukochana forma ekspresji artystycznej, to malarstwo 

- życiowe powołanie. 

Obecnie nie rozgraniczam już życia na tak zwaną codzienność 

i sztukę. Dla mnie wszystko stanowi integralną 

całość i mogę powiedzieć o sobie, że „uprawiam” sztukę 

życia. Ktoś kiedyś pięknie powiedział: “Myślę, że wszystko 

w życiu jest sztuką”. To, co robisz, jak się ubierasz, 

sposób w jaki mówisz, piszesz, pijesz herbatę i jak kochasz. 

Jak dekorujesz swój dom, czym się otaczasz i jak 

odczuwasz wszystko. Życie jest Sztuką. 

A co znaczy być artystą? To znaczy być sobą, być 

kreatorem własnego życia. 

Twórczość – czym jest dla Ciebie? Co 

dla Ciebie znaczy „być artystą”? 

Co jest inspiracją w Twoim procesie twórczym? 

Duchowe doznania, emocjonalne wzruszenia 

czy przyziemna doczesność? 

70

Inspirację stanowi dla mnie nieograniczona wyobraźnia 

oraz życie jako takie, wraz z tym wszystkim, co przynosi 

w każdej chwili. W poetycki sposób ująłem to kiedyś tak: 

„Dotykaj gwiazd, stąpając po ziemi. Niech twoje myśli, 

jak kolorowe motyle, piją magiczną rosę z kwiatów codzienności”. 

Jeśli powyższe brzmi zbyt ogólnikowo, to powiem, 

że największą inspirację stanowią dla mnie ludzie, 

którzy pojawiają się w mojej przestrzeni: znajomi, przyjaciele, 

rodzina, artyści, szamani, jogini. A jeszcze konkretniej: 

Martyna - miłość mojego życia, Salvador Dali, Alex 

Grey oraz Bob Marley. 

dzień. Materiał zrealizowaliśmy w intrygujących zakamarkach 

i na ulicach głównych Bielska- Białej, a początkowe 

i ostatnie sekwencje, to widoki na Lipową - malowniczą 

miejscowość koło Żywca, gdzie wychowywałem się 

do jedenastego roku życia. Szerzej o samym projekcie 

oraz kwestiach przesłania i DMT (dimetylotryptaminy) 

napisałem w artykule: 

http://www.taraka.pl/dmtwalker_bohater_tysiacu_ 

twarzy, do lektury którego serdecznie zapraszam. 

Jakie jest Twoje artystyczne marzenie? 

Poruszyła mnie Twoja akcja artystyczna DMT WALK- 

ER. Obejrzałam film z zapisem tego projektu. Jest 

niezwykle poruszający i dramatyczny. Ty, jako żywy 

obraz pełen barwnej obfitości, spacerujący wśród zabieganych, 

szarych ludzi zajętych swoim przyziemnym 

życiem. Poruszający kontrast! 

DMT WALKER to projekt multimedialny, alchemiczny 

tygiel łączący elementy malarstwa, performance, sztuki 

ciała, szamańskiego rytuału, fotografii, wideo oraz muzyki. 

To swoisty autoportret - opowieść o pasji życia, miłości 

do sztuki i miejsc bliskich mojemu sercu. Kiedy przygotowywałem 

się do realizacji projektu, pewni znajomi zaproponowali 

mi abym udał się gdzieś daleko na Wschód, 

znalazł tak zwane Miejsca Mocy i tam nakręcił wideo. 

Dla mnie Miejsce Mocy to miejsce, gdzie żyję na co 

Artystyczne marzenia, to jednocześnie konkretne plany 

na najbliższe lata: wideo-projekt AURATUS (taniec, 

bodypainting i muzyka), wystawa malarstwa w ENTHE- 

ON - Sanktuarium Sztuki Wizyjnej - które Alex Grey (www. 

alexgrey.com) wznosi na terenie swojej posiadłości pod 

Nowym Jorkiem oraz cykl wizyjnych obrazów WIELKIE 

ARKANA & PODRÓŻ BOHATERA (moja własna wersja 

22 pierwszych kart Tarota). 

Dziękuję Ci bardzo za rozmowę i życzę nieustannego 

wzrostu artystycznego. Dla naszych Czytelników, którzy 

zechcą zapoznać się z twórczością Darka, podajemy 

adres strony na której można obejrzeć film z akcji DMT 

WALKERS www.valcari-art.com 

rozmawiała Agnieszka Biardzka

EWA ĆWIKŁA

Ewa Ćwikła 

Z pochodzenia Polka, lecz od wczesnych lat 80-tych mieszkająca i pracująca w Holandii. Jej pierwsze 

doświadczenia z fotografią sięgają nastoletnich lat, kiedy mieszkała w Polsce. Znaleziony w domu 

stary aparat fotograficzny Zenith, gdy miała 15 lat, pozwolił na eksperymentowanie podczas pozalekcyjnego, 

licealnego kursu fotograficznego. W ten sposób powoli, ale zdecydowanie rozwinęła się jej 

wizja fotografii. 

Kiedy Ewa miała 22 lat wyprowadziła się z Polski do Holandii, gdzie rozpoczęła pracę w sklepie fotograficznym 

w Schagen. W roku 1985 podjęła decyzję przypłaconą trzema bezsennymi nocami, aby 

kupić sklep i studio fotograficzne od lokalnego fotografa. Podczas kolejnych lat, Ewa doskonaliła 

warsztat, stając się nadzwyczajnym fotografem. W 2014 roku zakończyła działalność handlową i skupiła 

się wyłącznie na pracy w studiu i fotografii. Ewa Ćwikła skupia się przede wszystkim na pracy 

twórczej. Pracy w jej unikalnym stylu, kreując własną, niepowtarzalną atmosferę. 

Witaj Ewo, niedawno poznałam Twoją twórczość. 

Urzekł mnie klimat Twoich fotografii i zapragnęłam 

przybliżyć go naszym Czytelnikom. Na początku 

opowiedz nam proszę: skąd wzięła się Twoja miłość 

do fotografii? I kiedy rozpoczęłaś swoją przygodę 

z fotografią artystyczną? 

W 2014 roku postanowilam zrezygnować z komercji, 

zerwać ze sprzedawaniem aparatów fotograficznych. 

Zwolniłam personel, zamknęłam sklep i powiedziałam 

sobie: „robię tylko fotografie dla siebie”. Teraz 90% 

tego, co tworzę jest dla mnie, a tylko 10% to zlecenia 

dla klientów. I sprawia mi to ogromną przyjemność. Nie 

wyobrażam sobie pracy bez ludzi, codziennie muszę 

mieć z nimi kontakt. Chciałabym non-stop być w studiu 

z drugim człowiekiem, to dla mnie taka uczta! Takie święto! 

Bardzo lubię to robić. Mam mnóstwo niedokończonych 

pomysłów. Teraz czytam biografię Leonarda da Vinci, on 

też miał 20 projektów rozpoczętych naraz. 

Czemu portret jest głównym tematem Twoich 

prac? Co Cię inspiruje, ciało czy dusza? 

Jak widzę modela, to inspiruje mnie jego wygląd, 

aparycja. A kiedy zaczynam robić zdjęcia, to zajmuję się 

bardziej duszą. Nigdy nie było tak, że zrobiłam do końca 

to, co miałam zaplanowane. Chyba, że model przychodzi 

drugi raz, to już wtedy czuję jego energię. 

U mnie wszystko odbywa się na poziomie czucia, a nie 

tylko widzenia. Bardzo jest to ciężkie czasami, bo modele 

przychodzą w różnych stanach psychicznych, a ja to 

wyczuwam. Przez to, że jest taki kontakt między mną 

a modelem, wydaje mi się, że moje portrety mają duszę. 

Bo ta dusza jest obecna wtedy, gdy te zdjęcia robię. Tak 

więc ostatecznie inspiruję się duszą. 

Twoje fotografie są jak obrazy XVII-wiecznych mistrzów 

holenderskiego malarstwa: Vermeera i Rembrandta. 

Czy wybór takiej stylistyki ma jakiś związek 

z tym, że mieszkasz i tworzysz w Holandii? 

Zajmuję się fotografią od 25 lat, ale dopiero kiedy 

odkryłam światło Rembrandta i Vermeera zaczęłam się 

czuć „u siebie”. Gdy patrzę na swoje fotografie z przeszłości, 

z perspektywy czasu widzę, że to była fotografia 

komercyjna. Cieszę się, że moim klientom podobały się 

moje prace i byli nimi zachwyceni, ale dopiero teraz, 

kiedy przestałam zarabiać na fotografii, przyjmując 

klientów, tworząc fotografie światłem Rembrandta i Vermeera 

czuję się spełniona. Kiedy spojrzę na modela 

w moim studio, widzę każdy fragment światła, wszystkie 

szczegóły. I to jest dla mnie niezwykle piękne. Fakt, że 

mieszkam w Holandii ma może tylko takie znaczenie, 

że szybciej zetknęłam się z malarstwem holenderskich 

mistrzów. Ale marzę też o tym, żeby robić fotografie 

w stylistyce Jana Matejki. Bardzo bym chciała to zrealizować. 

Ostatnio otrzymałam książkę od Pani Zofii 

Weiss o malarstwie jej dziadka Wojciecha Weissa. 

On malował takie piękne obrazy! Jak tylko nadgonię 

zaległości w obróbce zdjęć, to biorę się właśnie za 

malarstwo Wojciecha Weissa. No więc nie wiem czy to, 

że mieszkam w Holandii ma wpływ na moja sztukę. Nie 

wiem, co by było, gdybym mieszkała w Polsce. 

76

Jak długo mieszkasz w Holandii? Jak to się stało, 

że właśnie tam się osiedliłaś? Czy atmosfera tego 

kraju sprzyja twórczości artystycznej? 

W Holandii mieszkam już ponad 33 lata....długo. 

Wyjechałam z kraju w poszukiwaniu lepszego życia. 

Gdyby mi ktoś kazał zrobić to jeszcze raz, to bym tego 

nie zrobiła, bo było bardzo ciężko. Jestem w Holandii 

bardzo szczęśliwa, uwielbiam ten naród. Czuję się tu 

bardzo wolna i mam mnóstwo przyjaciół. Chociaż, gdy 

jestem w Polsce, to też dobrze się czuję. Myślę, że to, co 

człowiek dookoła siebie tworzy, robi niezależnie od kraju. 

Na pewno Holandia pozwoliła mi być bardziej wolną 

i swobodną. Holendrzy są niezwykle bezpośredni, ja też 

jestem bezpośrednia. Taka zawsze byłam w Polsce, co 

niestety nie było mile widziane. A tu jest to tak normalne, 

że ja się czuję jak ryba w wodzie. Mówię to, co myślę, 

zwracając oczywiście uwagę na to, żeby nikogo nie

zranić i nie być niegrzeczną. Czy atmosfera tego kraju 

sprzyja twórczości artystycznej? Nie wiem. Myślę, że to 

nie ma znaczenia. Wydaje mi się, że w Polsce mieszka 

więcej wspaniałych fotografów i artystów niż w Holandii. 

Może tu jest łatwiejszy dostęp do pewnych rzeczy, może 

Holendrzy mają więcej pieniędzy na płatne pokazy i wy- 

stawy czy zamawianie dużych odbitek. W Polsce nie 

każdego na to stać. Ale czasami myślę, że gdybym 

była w Polsce, to osiagnęłabym więcej. Myślę, że to nie 

ma znaczenia, gdzie się mieszka i gdzie tworzy. Moim 

zdaniem oczywiście. 

81

Czy często robisz wystawy swoich prac? 

Dopiero od tego roku zaczęłam pokazywać swoje prace 

na wystawach, bo uważałam, że nie mam takich prac, 

które mogłabym pokazać.Tak więc wystawy to świeży 

temat. Wystawiałam swoje prace: w Paryżu, w Londynie, 

w Polsce - oczywiście w Krakowie w galerii Zofii Weiss, 

a teraz w Szczyrku, w galerii Bator Art. Jestem w trakcie 

rozmów z galeriami: w Warszawie, Berlinie i Hamburgu. 

Zaczyna się coś w tej materii dziać. Bardzo bym chciała 

wystawić swoje prace w Nowym Yorku. 

Jesteś mistrzynią w swojej dziedzinie, czy w związku 

z tym prowadzisz czasem warsztaty dla fotografów? 

Za słowa, że jestem mistrzynią w swojej dziedzinie 

chciałam Ci serdecznie podziękować, bo sama tego nie 

czuję. Zawsze uważałam, że jeszcze muszę dużo się 

nauczyć. Tak jak każdy artysta mam dni, gdy wydaje mi 

się, że wszystko potrafię i jestem super, a innym razem, 

że nic nie potrafię i w ogóle, co za nędza . Ale słyszę od 

swoich znajomych artystów fotografów, że też tak mają, 

więc … zdrowa jestem w sposobie myślenia o swojej

pracy (śmiech). To co umiem, przekazuję na warsztatach. 

Warsztaty lubię robić 1 na 1, dlatego że mam wtedy 

bardzo fajny kontakt z taką osobą. Wyjątek robię tylko 

raz w roku, gdy jadę do Złodziejewa, to miejscowość 

koło Bydgoszczy. Jest tam piękny pałac, który prowadzi 

Marcelina Oczkowska. To miejsce eteryczne, w którym ja 

też kiedyś byłam na warsztatach i pozostał mi sentyment 

do tego miejsca. W Złodziejewie jestem raz do roku. 

Tym razem będę 4-6 maja przyszłego roku. Można się 

jeszcze zgłaszać na warsztaty. 

Gdybym chciała kupić jedną z Twoich prac, gdzie 

mogłabym ją nabyć? 

Moje prace można kupić bezpośrednio u mnie. Mam 

też agentów w Polsce i Holandii, których skieruję do 

zainteresowanych i oni załatwią wszystko, co niezbędne. 

Prace można też kupić w galerii TON w Holandii. 

W Polsce nie ma jeszcze galerii, która zajmowałaby się 

sprzedażą moich prac, ale jesteśmy w trakcie rozmów 

i być może wkrótce to się zmieni. 

Dziękuję Ci Ewo serdecznie za rozmowę i poświęcony 

czas. Życzę sukcesów artystycznych i spełnienia 

marzeń. 

z Ewą Ćwikłą rozmawiała Agnieszka Biardzka

Koniec czy początek? 

Śmiertelność z perspektywy wybranych 

realizacji sztuki współczesnej - wybór 

subiektywny 

z cyklu O SZTUCE 

Katarzyna Saniewska 

- Patrz, jakie te muchy mają piękne kolory! - wykrzyknął 

z zachwytem, mój pięcioipółletni syn, dopadłszy rozparcelowanego 

na chodniku gołębiego truchła, które w upale 

aż kipiało od wezbranego w nim „mikro życia”, przykryte 

ruchliwą kołdrą metalicznie połyskujących much. 

Ta niespodziewana refleksja estetyczna nieco mnie 

zaskoczyła głównie z racji tego, że większość ludzi, 

automatycznie, odbiera wszelkie kwestie związane 

z «materialnie» postrzeganą śmiertelnością, jako raczej 

odstręczające niż piękne. Ponadto, zaczęłam zastanawiać 

się, z czysto biologicznego punktu widzenia, 

nad tak zwanym „końcem i początkiem”. Nad momentem, 

gdy kres jednego organizmu staje się wręcz 

miodowym okresem dla miliardów innych, które będą się 

w jego wykreślonym z rejestru żywych ciele, w swoich 

rytmach i cyklach, mnożyć i budować swoje mikroświaty. 

Spojrzenie człowieka, uzbrojonego dodatkowo 

w okular estetyzacji, nie wychwyci w tym raczej nic 

pięknego. Zwłaszcza, jeżeli uruchomimy prócz zmysłu 

wzroku, również zmysł węchu. Poza tym, stajemy 

przed pytaniem, rozważanym przez najtęższe umysły, 

z perspektywy filozoficznej, ale i etycznej: gdzie właściwie 

przebiega granica między tym, co ożywione, 

a nieożywione? W którym punkcie możemy wyznaczyć 

cezurę pomiędzy tym, co piękne i obrzydliwe? Myślę, 

że wybrane wizje człowieka śmiertelnego w sztuce, 

mogą, jeżeli nie dać odpowiedzi, to przynajmniej wyrwać 

z automatycznego przyporządkowywania śmierci, trupa 

i rozkładu, wyłącznie do kategorii „obrzydliwości”... 

i zaryzykuję stwierdzenie: dać trupowi nowe życie. 

Według jednego z wariantów mitologii, śmierć to 

moment odwrotny niż wykluwanie się. Nie pęka żadna 

skorupa, aby życie mogło wydobyć się na zewnątrz. 

To raczej moment implozji, zapadania się w sobie, 

powrotu do wnętrza, do głębi. Akt mający w sobie coś 

z wężowej wylinki, kiedy to zewnętrzna skorupa, 

czyli ciało pozostaje niczym pusta wydmuszka, która 

niebawem ulegnie destrukcji. Śmierć to dziwny twór, 

zrodzony przez węża Uroborosa, który połykając własny 

ogon, zamyka czas, niczym ósemka zakreślająca 

nieskończoność. 

Jak mówi pewna z legend melanezyjskich, był w historii 

ludzkości taki czas, kiedy nie znano śmierci. 

Ludzie zamiast starzeć się i umierać, niczym węże 

zrzucali swoją zniszczoną przez czas skórę i powracali 

do młodzieńczego wyglądu i formy. Zdarzyło się jednak 

raz, że matka wracając do domu po takiej transformacji, 

nie chciała przestraszyć dziecka, które mogłoby jej nie 

rozpoznać w nowej postaci. Przed wejściem do domu 

włożyła zatem z powrotem swoją starą skórę. Podobno, 

od tej właśnie pory, ludzie zaczęli starzeć się i umierać. 

Według mitologii babilońskiej jednak, umieramy dlatego, 

że wąż kradnie nam ziele nieśmiertelności 1 . Wężem 

pożerającym to ziele jest czas. 

W większości znanych mitologii śmierć i narodziny 

przenikają się w swoich znaczeniach. Są momentami 

granicznymi, bramami prowadzącymi z jednej na drugą 

stronę życia. Według freudowskiej psychoanalizy, 

pierwotny lęk przed śmiercią wywodzi się z tego samego 

źródła, co lęk przed opuszczeniem bezpiecznego łona 

1. W. Kopaliński, Słownik symboli, Wydawnictwo Wiedza powszechna, 1990. 

85

matki. Tam trwamy w błogiej nieświadomości a przez 

śmierć wracamy do tego stanu. Łączenie symboliki 

porodu z symboliką śmierci ma też swoje źródło w tym, 

że śmierć często wyobrażana jest jako kobieta. Tym 

samym trup staje się jej dzieckiem, a zatem Ziemia, 

mająca przyporządkowane wszystkie atrybuty żeńskości: 

płodna, dająca życie i zarazem chowająca z powrotem 

do swojego wnętrza ciała swych dzieci, również 

pokazuje podwójną symbolikę śmierci i porodu. Stąd 

prawdopodobnie rozpowszechniony w wielu kulturach 

zwyczaj grzebania zwłok w pozycji płodowej 2 . 

Chciałabym w tym miejscu odwołać się do twórczości 

niemieckiej artystki Claudii Böhme, fotograficzki 

operującej symboliką śmierci rozumianej, jako owoc 

związków Erosa i Thanatosa. Zwłaszcza jej praca 

zatytułowana „Leibesfrucht”, ukazująca niemowlę mające 

zamiast buzi trupią czaszkę, przywołuje symbolikę 

wręcz średniowieczną i ukazuje bezpośrednią łączność 

pomiędzy symboliką narodzin i śmierci. Co więcej, 

odnaleźć można w pracach artystki wątek ostatecznej 

ekstazy. Symbolika ekstazy i agonii spaja się w jedno, 

szczególnie mocno w pracy zatytułowanej „Gib mir deinen 

Hönig”, ukazującej postać kobiecą, upozowaną niczym 

zwłoki złożone na marach, z trupią czaszką ułożoną na 

wzgórku łonowym, zdającą się być źródłem wiecznej 

rozkoszy. Nie na darmo zatem orgazm porównywany 

jest ze śmiercią, skoro w obydwu przypadkach przestaje 

istnieć orbita czasu. Ta estetyka rodem z filmu „Zimny 

pocałunek” 3 najbardziej symbolicznie oddziałuje w pracy 

pod tytułem «Milch und Hönig”, ukazującej kruka, symbol 

śmierci, chcącego skosztować mleka z piersi kobiecej. 

Kruk jest karmiony przez śmierć - tu jako symbol, 

w naturze jako padlinożerca. 

Taki eschatologiczny deser to również praca Aliny 

Szapocznikow, zatytułowana „Deser III” (1971) w dość 

surrealistycznej manierze ukazująca paterę wypełnioną 

poukładanymi na niej, niczym ciastka, obciętymi, 

kobiecymi piersiami. Jedne mają żywą, zdrową barwę, 

inne przywołują na myśl chorobę i rozkład. Nasze oczy 

mogą skosztować śmierci. Trudno oprzeć się wrażeniu, że 

podziwiając twórczość Aliny Szapocznikow uprawiamy 

rodzaj wzrokowego kanibalizmu. Przekraczamy tym 

samym barierę tego, co dozwolone. Artystka bezustannie 

żongluje pojęciami takimi, jak cielesność, erotyzm, 

zjadanie, choroba, śmiertelność, kanibalizm. Kanibalizm 

zaś, to jedna z tych form posługiwania się ciałem, która 

budzi jakiś pierwotny lęk i wstręt. To coś gorszego od 

samej śmierci. W swojej książce zatytułowanej „Praktyki 

cielesne”, Jacek Maria Kurczewski uznaje kanibalizm 

za przeciwieństwo porodu 4 . Kanibalizm jest bowiem 

wchłanianiem w siebie drugiego człowieka, czynienia 

go częścią siebie, jednak w akcie unicestwienia, nie zaś 

kreacji. 

W wypadku prac Szapocznikow kanibalizm ma 

znaczenie podwójne. Artystka chorując na raka, tworzy 

niejako swój nowotwór, karmi go własnym ciałem i sama 

jest przez niego pożerana. Tym samym personifikując i 

portretując swojego raka, daje widzom do skonsumowania 

kawałki swojego ciała. Zaklina w ten sposób swoją 

chorobę ukazując ją w serii prac „Nowotwory”. Jak 

pisze Susan Sontag: „Choroba jest nocną półkulą życia, 

naszym bardziej uciążliwym obywatelstwem. Od dnia 

narodzin każdy z nas posiada jakby dwa paszporty, 

przynależy zarówno do świata zdrowych, jak do świata 

chorych. I choć wszyscy wolimy przyznawać się tylko 

do pierwszego z tych światów, prędzej czy później, 

chociażby na krótko, musimy uznać nasz związek 

z tym drugim” 5 . Szczególnie dojmujące wrażenie 

robi praca pod tytułem „Krużlowa”(1971), będąca 

wstrząsającym przykładem nadawania przez artystkę 

tożsamości guzom nowotworowym. Ukazuje ona na poły 

abstrakcyjne, obłe formy, budujące kształt symbolizujący 

tkankę nowotworową. W każdej z tych form - guzów 

zatopiona jest twarz Pięknej Madonny z Krużlowej. W 

żywicy, z której wykonana jest praca, zanurzone zostały 

również skrawki gazy opatrunkowej, które nabierają tu 

wręcz symboliki całunu. Wszystko poprzerastane jest 

formami piersi, które zdają się skapywać niczym łzy, 

płacząc same po sobie. Szapocznikow przełamując 

tabu choroby, częstuje widzów niesamowitymi obrazami, 

spajającymi w jakiś przedziwnie afirmujący 

życie sposób: wszystko to, co w ciele ludzkim piękne i 

straszne, śmiertelne i nieśmiertelne. Jej twórczość od 

samego początku wiązała się z ukazywaniem kruchości 

bytu. Było to częściowo zdeterminowane przez biografię 

artystki, która dzieciństwo i wczesną młodość spędziła 

najpierw w hitlerowskich gettach w Pabianicach i Łodzi, 

następnie w hitlerowskich obozach koncentracyjnych 

w Auschwitz, Bergen - Belsen i Teresinie. Takie prace, jak 

„Ekshumowany” (1955), czy powstający niedługo przed 

śmiercią artystki „Zielnik” (1972 -73) są w pewien sposób 

autobiograficzne. Opowiadają o różnych obrazach, jakimi 

2. L.V. Thomas, Trup, przeł. J. Kocjan, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź, 1991. 

3. Zimny pocałunek, reż. L. Stopkiewich, Kanada, 1997. 

4. J.M. Kurczewski, Praktyki cielesne, Trio, Warszawa, 2006. 

5. S. Sontag, Choroba, jako metafora. Aids i jego metafory, przeł. J. Anders, Warszawa, 1999, s.7. 

86

nasiąkała jej pamięć i stanowią dowód niesamowitego 

wyczulenia na kwestie pomiędzy jeszcze-bytem a... 

już-nie-bytem. Iza Kowalczyk widzi w pracach Aliny 

Szapocznikow oswajanie abjectu (rozumianego w sensie 

pojęcia, zaproponowanego przez Julię Kristevę) 6 . Abject 

to coś, co jest odrzucająco wstrętne i odpychające. 

Lata 50-te w twórczości Szapocznikow to ukazywanie 

ciała i uświadamianie sobie siebie w nim. To okres 

odlewów i odwzorowań przy użyciu żywic syntetycznych. 

Natomiast lata 60-te i 70-te to czas znikania i zapadania 

się w sobie. Widać to w zanikaniu form ciała w masie 

użytego poliuretanu. Takie prace, jak seria „Fetysze” 

(1972), czy gigantyczne nałożone na siebie odlewy 

brzuchów, niczym zawieszone w przestrzeni uśmiechy 

Buddy („Grand Ventres,” 1968), bądź multiplikacje ust 

(„Autoportret dwukrotny”, 1967) to bezustanna afirmacja 

życia ukazanego w nieuchronnie powiększającym 

się cieniu śmierci. Afirmacja ciała w wykonaniu Szapocznikow 

przywodzi na myśl jakiś przewrotny kult 

religijny, ma w sobie wręcz pierwiastek magiczny. 

Artystka tworzy rodzaj relikwiarzy w kształcie swojego, 

skazanego na pewną zagładę, ciała. To zakochanie się 

w swoim ciele przywodzi na myśl mit o Narcyzie, który 

ujrzał swoje odbicie w nurtach Styksu. Jacek Waltoś 

pisze tak: „Trudno jest nie kojarzyć jej wyobraźni 

z procederami barokowymi XVII wieku. Przypominają 

się dewocjonalne rzeźby-lalki, przykłady rozpadu 

ciała i marności ziemskiego piękna. Przypominają się 

wota: srebrne i złote serca, nogi, ręce. Przypomina się 

kult relikwii” 7 .Co więcej, przypomina się kult świętych 

umierających męczeńską śmiercią. Śmiercią, która znów 

przedziwnie stawała się symbolem życia, gwarantowała 

bowiem życie wieczne. Warto zauważyć, że cechą 

wspólną wszystkich hagiografii jest przecież zaczynanie 

ich od końca... to znaczy od końca ziemskiego żywota. 

Koniec jest jednocześnie początkiem. Odlewy piersi Aliny 

Szapocznikow to nic innego, jak ukazane na tacy 

obcięte piersi świętej Agaty, stanowiące atrybuty jej 

męczeństwa. 

Pozostając przy temacie relikwii, chciałabym nawiązać 

do serii fotografii autorstwa Andresa Serrano, 

zatytułowanej „Kostnice”. Zdjęcia wykonane zostały 

w amerykańskich kostnicach i przedstawiają wykadrowane 

fragmenty martwych ciał ludzkich. Patrząc nie można 

odnieść wrażenie kontynuowania tematyki związanej 

z relikwiami, z tym, że przeniesionej w czasy 

współczesności, gdzie zamiast katowskiego topora, na 

czyjąś głowę spada grad policyjnych kul. Wyjątkowość 

ciał pokazanych przez Serrano definiowana jest nie 

przez samą śmierć, lecz przez jej rodzaj. Tak samo, jak 

w wypadku świętych, którzy określani są w ikonografii 

poprzez atrybuty męczeństwa. 

W odwiedzonej przez Serrano kostnicy widzimy: 

spuchnięty fragment ciała topielca, o skórze pokrytej 

wybroczynami; oglądamy stopę z okropnym, wykonanym 

skalpelem, nacięciem, która przypomina ranę sondowaną 

paluchem niewiernego Tomasza, należącą do osoby 

otrutej strychniną; patrzymy na pokryty zwęgloną skórą 

łokieć osoby, która zginęła w pożarze. W taki sam sposób 

spoglądając na średniowieczne ołtarze szafowe widzimy: 

Świętego Wawrzyńca upieczonego na ruszcie, Świętą 

Apolonię trzymającą w obcęgach swoje wyrwane zęby 

czy Świętego Bartłomieja trzymającego własną skórę, 

z której go obdarto. Wśród fotografii Serrano jedno zdjęcie 

zwłaszcza wryło mi się w pamięć. Chodzi o fotografię 

twarzy, zastrzelonej przez policję Jane Doe 8 , której głowa 

wygląda niczym fragment strzaskanego posągu 

z brązu. Śmierć i plamy opadowe nie odebrały jej urody, 

a raczej - paradoksalnie, przydały pewnej szlachetności. 

Chciałabym w tym momencie zastanowić się nad 

dualizmem reakcji wywoływanych przez ludzkie szczątki, 

czy wydzieliny. Z jednej strony potrafią budzić niesłychane 

kontrowersje natury estetycznej, a z drugiej szacunek, czy 

wręcz uwielbienie. Można zaryzykować sformułowanie 

tezy, że skoro życie ludzkie jest świętością, to żadne 

ludzkie części, czy płyny nie powinny budzić odrazy. 

Kultura popularna uczyniła z ciała przedmiot kultu, 

wręcz relikwię. Kultura popularna pasożytuje na ciele, 

rozmnaża się i przeobraża dzięki temu, że zamieszkuje 

w ciele, niczym larwa i w najlepsze żywi się ciałem. 

Warto w tym kontekście wspomnieć o pracy Joanny 

Rajkowskiej z serii „Satysfakcja gwarantowana” (2000). 

Możemy tam doszukać się nawiązań do rytualnego 

kanibalizmu w odniesieniu do kanibalizm kulturowego. 

Rajkowska pokazuje zamknięte, w kojarzących się 

z masową produkcją spożywczą opakowaniach, opatrzonych 

etykietami, ze szczegółową informacją o składzie, 

ludzkie (swoje) płyny ustrojowe. 

Wracając jednak do tematu męczeństwa, można 

zaryzykować stwierdzenie, że ono samo i łączące się 

z nim skupienie na maksymalizacji doznań dręczonego 

i patrzącego, miało w sobie jakiś perwersyjny, wręcz 

6. Magazyn Artmix, dostęp: www.obieg.pl 

7. Cyt. za: A. Krzysztofiak, Alina Szapocznikow i deformacja ciała, Aorta Magazine. 

8. Warto wspomnieć, że kobiece nazwisko Jane Doe, bądź jego męski odpowiednik John Doe to w amerykańskiej terminologii policyjnej i sądowej synonim polskiego 

NN, bądź w mniej kryminalnym kontekście, Jana Kowalskiego. 

87

orgiastyczny pierwiastek. Wyczuwamy 

bliskość Erosa i Thanathosa, 

obecnych 

na miejscu kaźni. Jak 

pisze Morawski, mamy 

w tym momencie do czynienia 

z przekroczeniem dwóch rodzajów 

tabu: śmierci i seksualności. 

Obydwa zawieszane 

są tylko w trakcie ofiary albo 

w trakcie orgii. Mieszając się 

ze sobą sprawiają, że ofiara 

staje się orgią 9 . Każdy akt 

okrucieństwa jest w istocie 

głęboko erotyczny, jego 

opis zaś i epatowanie 

okrucieństwem są na wskroś 

pornograficzne. Powracamy zatem 

do motywu połączenia 

agonii i ekstazy. Takie myśli 

przywołuje praca Aliny Szapocznikow 

zatytułowana «Wielki 

Nowotwór I”(1969). Bryła guza 

ma twarz artystki, wykrzywionej 

w grymasie, trudno powiedzieć 

bólu, czy rozkoszy. 

Czy istnieje zatem coś 

takiego jak piękno śmierci? 

Czy też odseparowanie od 

bezpośredniego kontaktu ze 

śmiercią, z umierającym, (wynikające 

z całkowitego zmedykalizowania 

całego procesu i wyrugowania go ze sfery 

domowej) w kulturze ponowoczesnej, zaszło już tak daleko, 

że jesteśmy w stanie widzieć, jedynie... trupa. Trupa w 

znaczeniu, jakie opisuje Louis Vincent Thomas, czyli w 

postaci ochłapu materii toczonej przez skomplikowane 

procesy rozkładu. Trupa w po-staci dalekiej od wzniosłości, 

a bliższej raczej kategoriom obrzydliwości i zagrożenia. 

Jak pisze Kundera: „Śmierć ma dwie postaci: Po 

pierwsze oznacza niebyt. Po drugie zaś oznacza 

przerażający, materialny byt trupa (...) Jeszcze przed 

chwilą bronił człowieka wstyd, świętość nagości 

i życia prywatnego, a potem wystarczy sekunda 

i oto po śmierci ciało wydane zostaje na łaskę kogokolwiek. 

Mogą je obnażać, oglądać jego wnętrzności, zatykać 

z obrzydzenia nos przed jego smrodem, wrzucać do 

lodówki, albo i do ognia” 10 . 

Z przyjęciem do wiadomości faktu bycia śmiertelnymi 

oraz tak materialnie nietrwałymi, ludzie zanurzeni w kulturze 

współczesnej mają pewien problem. Co 

zastanawiające, nie mieli go artyści osiemnastowieczni, 

czy dziewiętnastowieczni, o czym świadczyć 

może notatka sporządzona ręką francuskiego 

rzeźbiarza Jean-Marie Bonasieux: „(...) dzielę się 

z doktorem Terasse obiektami, za które płacimy po 3-4 

franki. On bierze tułów, ja zaś członki” 11 . 

9. P. Morawski, Corona Martyrii, Corona Vitae, Punkt po punkcie. Koniec. Zeszyt siódmy, Stowarzyszenie pisarzy polskich, Wydawnictwo Słowo/Obraz/Teryrytoria, 

Gdańsk, 2006, s.20. 

10. M. Kundera, Księga śmiechu i zapomnienia, przeł. P. Godlewski, A. Jagodziński, Warszawa 1983, cyt.za: W. Kuligowski, P. Zwierzchowski, Śmierć jako norma, 

śmierć jako skandal, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2004, s.11. 

11. Cyt.za: A. Pingeot (red.), La sculpture francaise au XIX siecle, Paris, q986 (katalog wystawy), s.29, [w:] A. Pieńkos, Okropności sztuki, Wydawnictwo Słowo/ 

Obraz, Terytoria, Gdańsk, 2006, s.129. 

88

Podobnym przykładem może być Theodore Gericault, 

który w swojej pracowni układał prawdziwie martwe 

natury, złożone z odciętych ludzkich kończyn, czego 

dowodem jest obraz zatytułowany po prostu „Odcięte 

kończyny” (Montepelier, Musee Fabre). Natomiast przygotowując 

szkice do swojego sztandarowego dzieła 

„Tratwa meduzy”, wynajął specjalne pomieszczenie na 

tyłach szpitala, w którym nie zważając na trupi odór, 

niestrudzenie szkicował studia zwłok 12 . 

W dzisiejszej dobie umieranie staje się czymś 

wysoce nieprzyzwoitym, wstydliwym i kłopotliwym. Chociaż 

obecnie śmierci uporczywie nakłada się czapkę 

niewidkę, a zwłoki oddala z pola widzenia, oddając 

je w ręce wyspecjalizowanych fachowców, trudno o- 

przeć się wrażeniu, że takie traktowanie umierania 

i martwego ciała, w pewien sposób godzi w nas samych. 

Śmiertelność traktowana jest jako frontalny atak na ludzką 

wszechmoc 13 . Co więcej, odbiera się śmierci prawo do 

jej właściwego imienia, tak jakby wypowiedzenie na głos 

słowa „Śmierć”, mogło ją przywołać, niczym złego ducha. 

Śmiertelność jest na wszelkie sposoby eufemizowana. 

Dzieli się ją na drobne puzzle chorób, które można 

zwalczyć, czy zmian, które można skorygować. 

Śmierć jako moment ostateczny, wykraczający 

poza nasze pojmowanie i możliwość interwencji, jest 

nieustannie odsuwana z pola naszej świadomości 

i wymazywana z publicznego dyskursu. Zapominamy 

o tym, o czym mówi praca Katarzyny Kozyry „Święto 

wiosny”. Jest ona ilustracją faktu, że śmierć wszystko 

i wszystkich sprowadza ostatecznie do wspólnego 

mianownika. Instalacja „Święto wiosny” stanowi 

przedziwną parafrazę baletu Igora Strawińskiego, o tym 

samym tytule. Rytuał przywołania wiosny, czyli budzenia 

świata do życia, zostaje tutaj przemieniony w Danse 

Macabre, odtańczony przez zasuszone ciała starców. 

marionetkowy. W pracy Kozyry symbolika śmierci, 

jako źródła życia i ofiary, jako odrodzenia, zostaje pokazana 

niczym w gabinecie krzywych luster. Artystka 

w swojej instalacji wideo ukazuje wyschnięte ciała, 

uchwycone w konwulsyjnych, agonalnych pozach, fotografowane 

na leżąco, na gładkich tłach. Dodatkowo, 

niczym nieubłagana dłoń czasu, zabiera ciałom płeć, 

zamienia przynależne jej atrybuty. Pokazuje to, co czyni 

starość, odcinając dobroczynny dopływ hormonów, 

sprawiając że ciała kobiet i mężczyzn stają się do siebie 

podobne... można rzec - powoli tracą atrybuty dorosłości 

postrzeganej przez pryzmat cech płciowych. 

Jak daleko jesteśmy od traktowania śmierci, jako 

jedynego zjawiska, co do wystąpienia którego możemy 

mieć stuprocentową pewność, dowodzi fakt, że 

w latach 70-tych XX wieku, w szkołach amerykańskich 

koniecznością okazało się wprowadzenie zajęć o nazwie» 

Starość i umieranie» 14 . 

Rozluźnienie więzów rodzinnych, brak kontaktu 

z osobami starszymi, brak możliwości obserwacji naturalnej 

przemiany pokoleń, spowodowały, że zupełnie 

niezrozumiały stał się eufemizm : „to pass away”. Nie 

mówiąc już o tym, że czasownik „to die” w zasadzie 

w ogóle nie funkcjonował, słownie niedotykalny, niczym 

imię demona. Nasuwa się tutaj pytanie, czy owo 

wyparcie śmierci ze świadomości nie jest kolejnym 

krokiem stawiania się człowieka ponad naturą? Czy nie 

jest również postawieniem się człowieka ponad stwórcą? 

W zadziwiający sposób zmieniła się kategoryzacja 

śmierci we współczesnej kulturze. Umieranie stało się 

czymś niewygodnym i kłopotliwym. Żałoba natomiast, 

niczym więcej niż krępującym otoczenie epatowaniem 

prywatnymi odczuciami. Wszystko to w proteście przeciwko 

publicznemu uświadamianiu kruchości ludzkiego 

życia. 

Strawiński tworząc „Święto wiosny”, inspirował się 

prasłowiańskim rytuałem, podczas którego starszyzna 

wioski wybierała młodą dziewczynę, polecając jej 

poświęcić życie po to, by mogło się odrodzić życie 

przyrody. Innymi słowy, aby rytuał mógł się wypełnić, 

dziewczyna miała tańczyć do upadłego, do utraty 

zmysłów i sił. Wacław Niżyński w swojej pracy nad 

tym baletem kładł nacisk na to, by uwidocznić wysiłek 

i znużenie, ostateczne wyczerpanie tym tańcem tak, 

aby prawie słychać było jęk pracujących mięśni. Taniec 

staje się więc finalnie sztywny, konwulsyjny, wręcz 

Chciałabym w tym miejscu odnieść się do twórczości 

Konrada Kuzyszyna, a szczególnie do przejmującego 

cyklu fotograficznego, zatytułowanego „Kondycja ludzka” 

(1983-85). W pracach tych przemyślenia dotyczące 

przemijania i kruchości życia zilustrowane zostały za 

pomocą obrazów utrwalonych w Collegium Anatomicum 

łódzkiej Akademii Medycznej. Kuzyszyn prezentuje 

„portrety” ludzkie w różnym stopniu wypreparowania 

skłaniając do zastanowienia się nad tym, kim jest człowiek 

w obliczu śmierci, i co dzieje się, gdy ta już nastąpi. 

Skłania do refleksji nad tym, czym staje się człowiek, czy 

12. A. Pieńkos, op. cit. 

13. Z. Bauman, Śmierć i nieśmiertelność o wielości strategii życia, rozdz.4, Nowoczesność czyli dekonstruowanie śmiertelności, PWN, Warszawa, 199 

14 E. Kuryluk, Podróż do granic sztuki, rozdz. Studiować śmierć, Warszawa, 2005, s.92. 

89

aczej już tylko ciało ludzkie, w rękach nauki. Którędy 

przebiega granica między tym, co święte, a tym, co 

obrzydliwe? Jak to się dzieje, że relikwiarz w kształcie 

głowy świętego (prawdopodobnie zawierający szczątki 

tejże głowy), nie przejmuje nas dreszczem obrzydzenia, 

podczas gdy głowa anonimowego męczennika nauki, 

zanurzona w formalinie, niezmiernie nas zniesmacza? 

Kiedyś śmierć, podobnie jak narodziny, celebrowano 

i uważano za niezwykle doniosły moment w trwaniu 

każdej jednostki - początek i koniec pewnego etapu. Były 

to chwile, gdy najzwyklejszy człowiek zyskiwał absolutną 

uwagę otoczenia. Umieranie, odchodzenie w wieczny 

sen odbywało się we własnym łóżku, w otoczeniu osób, 

z którymi konający chciał się pożegnać, bądź wydać im 

ostatnie dyspozycje. Obecnie umierający, umieszczony 

w szpitalnym łóżku, staje się petentem, który musi 

podporządkować się procedurom administracyjnym. 

Jak twierdzi Elisabeth Köbler-Ross, wyizolowanie i samotność 

są dodatkowymi źródłami cierpienia dla 

umierających 15 . Co więcej - proceduralne podejście 

do choroby i umierania odziera je z aury wyjątkowości 

i jednostkowości. Odbiera to śmierci rangę ostatecznej 

przemiany w życiu człowieka. Wpisuje go za to w obraz 

niczym z fabryki Forda, gdzie pracowano metoda 

taśmową. W szpitalu również istnieje pewna taśmowość 

postępowania. Umierający przeszkadza i wybija z rytmu, 

zatem powinien dokonać żywota w miarę dyskretnie. 

Także żałoba powinna być w miarę nienachalna. Jak 

pisze Tomasz Sahaj: „Dziś widok kobiet w czerni kojarzy 

się bardziej z islamskim fundamentalizmem niż ze 

śmiercią, czy żałobą” 16 . Trudno również zaprzeczyć 17 

słowom Aries, który stwierdza:”(...) teraz łzy żałoby 

upodobniono do wydzielin chorego. Jedne i drugie są 

obrzydliwe”. 

Zagadnienia te porusza Grzegorz Klaman w swojej 

pracy zatytułowanej „Emblematy”. Wieloelementowa 

instalacja składa się z podświetlonych gablot-relikwiarzy 

prezentujących fragmenty ludzkiej anatomii: 

między innymi mózg, czy jelita. Cała wystawa była 

eksponowa-na w częściowo działającym a częściowo 

zdesakralizowanym kościele, przy czym wiele prac 

znalazło się w nawie głównej. To, co proponuje Klaman, to 

całkowicie obca czasom współczesnym kontemplacyjna 

poetyka śmierci. Na tyle obca, że tego typu sztuka, 

musi czasem stawać się spiskiem. Aby możliwa była 

zagraniczna ekspozycja wszystkich elementów wystawy 

związana z artystą, Aneta Szyra, bardzo ceniona 

polska kuratorka sztuki, musiała we własnej torebce 

przemycać niektóre eksponaty. 

W charakterze podsumowania moich rozważań, 

chciałabym zaproponować refleksję nad pracą „Widziałam 

własną śmierć» Zuzanny Janin. Artystka przeprowadza 

eksperyment artystyczny na własnym życiu, aranżując 

fotografie ukazujące rozmaite okoliczności, w jakich 

mógłby nastąpić jej zgon. Widzimy zatem Janin - 

samobójczynię, z podciętymi żyłami, leżącą w wannie. 

Oglądamy Janin - martwą - narkomankę, zwiniętą gdzieś 

na dworcowym korytarzu. Możemy przeczytać nekrologi, 

które faktycznie ukazały się 5 kwietnia 2003 roku w „Gazecie 

Wyborczej”, zamieszczone przez jej krewnych 

oraz pewną galerię niezależną. Dowiadujemy się z nich, 

że artystka „odeszła”, a pogrzeb odbędzie się 7 kwietnia 

2003 roku na Warszawskich Powązkach. Przede wszystkim 

jednak, możemy obejrzeć film z jej pogrzebu, 

w której to uroczystości Zuzanna Janin wzięła udział, 

jednak nie jako główna bohaterka, ale postronny widz. 

Praca Zuzanny Janin to opowiadanie o doświadczeniu 

niemożliwego. Dokumentacja doświadczenia własnej 

nieobecności. Pokazanie momentu nieodwracalnego 

zamknięcia się, przynależnych nam ram czasowych, tu 

i teraz. 

Prawdopodobnie tylko sztuka daje możliwość spojrzenia 

na własny pogrzeb. Jak to wygląda już z innej 

perspektywy, tej realnej, dowiemy się...”w swoim czasie”. 

Teraz należałoby zapytać: Co jest po drugiej stronie? 

Chciałabym, aby moje rozważania poświęcone wizjom 

człowieka w sztuce zakończyły się próbą przedstawienia 

kilku wizji ukazujących figurę, która stoi na pograniczu 

świata ludzkiego i boskiego, będąc jednocześnie jednym 

z uniwersalnych wzorców kobiecości. Czy jest nim 

naprawdę? Postaram się odpowiedzieć na to pytanie 

w następnym numerze Post Scriptum. 

15. E. Kübler -Ross, Rozmowy o śmierci i umieraniu, przeł. .J. Doleżał - Nowicka, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa, 1979, s.43-105. 

16. T. Sahaj, Człowiek istota śmiertelna. Filozofia. religia. Medycyna. Sport, rozdz, Wiek XX i XXI. Perypetie współczesnego człowieka ze śmiercią, 

Poznań, 2004, s.201. 

17. P. Aries, Człowiek i śmierć, przeł. E. Bąkowska, Warszawa, s.569. 

90

POST SCRIPTUM - PAZDZ 2019

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?