ՆՈՐՔ 2018-II

I SSN 1829-2 232 

9 77182 92 2300 0 

18002 

2 / 2018 

i

ii

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԳՐՈՂՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ 

ԳՐԱԿԱՆ-ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱԿԱՆ, 

ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ-ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՀԱՆԴԵՍ 

ՀՐԱՏԱՐԱԿՎՈՒՄ Է 1933 ԹՎԱԿԱՆԻՑ 

“NORK” MAGAZINE OF WRITERS UNION OF ARMENIA is being published since 1933 

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ 

Շարունակելի… . ................................................................... 3 

Արձակ 

Արմինե Բոյաջյան 

Նկարում եմ նապաստակ (location - ծառի տակ) (պատմվածք) ............... 6 

Դավիթ Սամվելյան 

C2H6O (էսսե) ................................................................... 18 

Աչքերդ փակիր ու մինչև տասը հաշվիր (էսսե) ................................ 20 

Դիանա Խաչատրյան 

Գետի աղջիկը (պատմվածք) ................................................... 22 

Ծիրանանոց (պատմվածք) .................................................... 27 

Կարմիր Բլուրը (պատմվածք) ................................................. 29 

Տիգրան Գրիգորյան 

Գիտափորձ 291․ «Տաճարի» գաղտնիքը (պատմվածք)........................ 32 

Արտաշես Շահբազյան 

Դինոզավրը (պատմվածք) ..................................................... 43 

Ալեքսանդր Թոփչյան 

Վրիպում (վիպակ) . ............................................................ 60 

Նորայր Ադալյան 

Երազի իրականությունը (պատմվածք) .........................................95 

1

Թարգմանություն 

Գոլի Թարաղի 

Տանձենի (վիպակ) 

Պարսկերենից թարգմանեց Նունե Հովհաննիսյանը. .................................. 102 

Ժան Ժնե 

Սպասուհիները (պիես) 

Ֆրանսերենից թարգմանեց Գրիգոր Ջանիկյանը ...................................... 123 

Շապիկին՝ Էմի Ստյուարտ. 

«Ընթերցանություն Բրայանթ այգում», 2017թ. 

Համարի ներսում օգտագործվել է 

Գարի Մելհերսի «Պատուհանի մոտ ընթերցող կինը» 1905թ. աշխատանքի ֆրագմենտը. 

Գլխավոր խմբագիր և տնօրեն` Լիլիթ Հովսեփյան 

ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՍՑԵՆ՝ 375019, Բաղրամյանի պող., 3 

ՀԵՌԱԽՈՍ` +374 (011) 211933 

ԷԼ. ՓՈՍՏ` norqamsagir@gmail.com 

ՎԿԱՅԱԳԻՐ՝ 44 

ԴԱՍԻՉ՝ 77823 

ՏՊԱՔԱՆԱԿ՝ 500 

«Նորք հանդես» ՍՊԸ, 2018 

2

ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼԻ… 

Քանի՞ գիրք կարելի է կարդալ կյանքի 

ընթացքում, եթե, ենթադրենք, ապրելու 

ես 80 տարի։ Այսօր աշխարհում՝ 

իսկ աշխարհն ավելի շատ սիրում է հաշվել, 

քան կարդալ, կա 129864890․․․ մինչև 

այսքանը գրեցի, հավանաբար դարձավ 

129864891․․․ 92․․․ 93․․․ գիրք, իսկ մեկ տարում 

հնարավոր չէ գերազանցել 70-ը։ 

Գիտնականներն ասում են, որ ընթերցանությունից 

ամենաշատ հաճույք ստացողները մանուկներն ու ծերերն են, 

հատկապես՝ ամռանը։ Չէ, ոչ թե որովհետև մանկությունը և ծերությունը մարդու 

կյանքի ամենապարապ ժամանակաշրջաններն են, այլ պարզապես․․․ մանուկներն 

ու ծերերը չեն շոգում։ 

Տարիներ առաջ, գործով, մի գյուղ էի գնացել՝ Հայաստանի հարավում էր, ուր 

ծառերը միայն բակերում են աճում․ մեկ բակ՝ երկու ծառ, և եթե ամեն օր չջրես՝ 

տեղնուտեղը խռովում, ճյուղով անում, հեռանում են։ 

Ամառ էր, տոթն՝ անտանելի, փոշի բարձրացնելն անգամ ճնճղուկների համար 

էր դյուրին՝ տեղից տեղ թռչկոտելիս։ Գյուղի կանայք վաղ առավոտյան հասցնում 

էին լվացք անել, ավլել, եփել, ամուսինների հետ կռվել-բարիշել, որպեսզի հետո՝ 

մինչև ուշ գիշեր, հանգիստ խղճով նստեն ծառի տակ ու հևալով բամբասեն։ Տղամարդիկ 

վաղ առավոտյան հասցնում էին նախաճաշել-ճաշել-ընթրել, գործի գնալգալ, 

կանանց հետ կռվել-բարիշել, որպեսզի հետո՝ մինչև ուշ գիշեր, հանգիստ 

խղճով հավաքվեն ծառի տակ ու կիսաքնած նարդի խաղան։ Եվ բոլորը հանգիստ 

էին իրենց երեխաների համար, որովհետև գյուղում մի Կալենդար պապ կար՝ հա, 

անունը Կալենդար էր, երևի ծնողները մի բան գիտեին՝ նստած էր միշտ նույն ծառի 

տակ ու բարձրաձայն գիրք կարդում։ Շուրջը խաղում, զվարճանում, իրար ու պապին 

ջրում, մողես ու լորտու բռնում, կռվում-բարիշում էին գյուղի բոլոր երեխաները։ 

Երբ Կալենդար պապը մի գիրքը վերջացնում էր ընթերցել՝ գրքից հարցեր էր տալիս 

երեխաներին, ու նրանք պատասխանում էին։ Հետո միասին հաց էին ուտում ու 

որոշում, թե որ գիրքն է հաջորդը լինելու։ Բերում էին տալիս պապին, նա սկսում էր 

կարդալ։ Մինչև ուշ գիշեր, մինչև կանայք ու տղամարդիկ՝ շոգից բթացած, գալիս 

ջոկում էին իրենցին ու տանում քնելու։ 

3

Գյուղացիները պնդում էին, որ Կալենդար պապը հավերժ է, քանի որ դեռ նրանց 

պապերի պապերին է հիշում և մանրամասներ գիտի բոլոր հարևանների տոհմա- 

ծառերի մասին։ Համոզված եմ, որ այդպես էլ կա։ 

ՆՈՐՔ-ի այս համարում միայն արձակ գործեր են, միայն գեղարվեստական, 

որովհետև շոգից միայն հետաքրքիր պատմություններ լսելով կարող ես չբթանալ, 

մանավանդ, որ բոլորը, ի վերջո, սիրո մասին են․ 

Ռուբեն Հովսեփյանի մրցանակի հաղթող` Արմինե Բոյաջյան, Ալեքսանդր Թոփչյան, 

Նորայր Ադալյան, Դիանա Խաչատրյան, Դավիթ Սամվելյան, Արտաշես Շահբազյան, 

Տիգրան Գրիգորյան, Գոլի Թարաղի և Ժան Ժնե։ 

Լիլիթ Հովսեփյան 

4

ԱՐՁԱԿ 

ԱՐՄԻՆԵ ԲՈՅԱՋՅԱՆ 

Արձակագիր, դրամատուրգ 

Ռուբեն Հովսեփյանի անվան 

մրցանակի հաղթող 

ՆԿԱՐՈՒՄ ԵՄ ՆԱՊԱՍՏԱԿ 

(LOCATION - ԾԱՌԻ ՏԱԿ) 

1. «ՌՈՒԲԵ´Ն ՈՐԴՈՒԴ ԿՏԵՍՆԵ´Ս» 

Մեր բակում մի տղա կար` Ռուբեն անունով: Լավն էր Ռուբենը, չգիտեմ` խղճում 

էինք նրան, թե՞ սիրում, բայց լավն էր: Տասնմեկ տարեկան էր, ապրում էր կողքի 

շենքի առաջին հարկում, պապու հետ: Պապու անունը Սմբատ էր, բայց ամբողջ 

թաղը Ռուբենի լեզվով նրան պապ էր ասում: Երբ ես ծնվել էի, նա արդեն պապ էր: 

Ռուբենն ինքն էր խանութ գնում, ինքն էր մաքրում-հավաքում տները, արդուկում 

իրենց վերնաշապիկները: Լվացք փռելուց ամաչում էր. լվանում էր, հարևանուհին 

գալիս, կախ էր տալիս պարանից: Ամենալավ տան տնտեսուհուց համով պահածո էր 

սարքում, դեռ մեզ էլ բաժին էր հանում իր սարքածից: Կարճ ասած` ամեն բան ինքն 

էր անում, անգամ ինքն էր կտրում իր մազերը: Մի երկար, նեղլիկ, խամրած հայելի 

ունեին պատշգամբում, կանգնում էր էդ հայելու դիմաց, վերցնում սովորական մըկրատ-սանրն 

ու սկսու˜մ… Բայց էս գործում չէր փայլում: Ամեն մազ կտրելուց հետո 

սեղմում էր մեր դռան զանգի կոճակը: Դուռը բացում էինք, հայրս, գլխին նայելով, 

հասկանում էր, որ դզմզելու գործ ունի: Հայրս վարսավիր չէր, ընդհակառակը` տեխ- 

6

նիկական գիտությունների մասնագետ, բայց ձեռքից շատ բան էր գալիս: Ռուբենը 

խոնարհ բարևում, ներս էր մտնում: Մայրս մանր-մանր հացի սեղան էր գցում, Ռուբենն 

ամաչում էր, մեզնից մեկը հետը սեղան էր նստում, համոզելով, հումոր անելով հասնում 

էինք նրան, որ մի բան վերցնում էր: Ուտում էր չափավոր, նույնիսկ` չափից քիչ: Քիչ 

ուտում, քիչ խոսում էր: Հետո հայրս ուղղում էր մազերն ու ամեն անգամ ասում` 

-Ռուբե´ն, գիտես չէ՞` ի˜նչ խորը անուն ունես դու: 

Ժպտում էր, թշերը կարմրում էին հասած խնձորի պես: Հայրս շարունակում էր. 

-«Ռուբեն» նշանակում է «որդուդ կտեսնես»: Եբրայերեն է: Եբրայերենը հրեաների 

լեզուն է: Հրեաների մասին լսե՞լ ես, չէ՞… 

Գլխով դրական նշան էր անում Ռուբենն ու էլի ժպտում: 

-Ապրե´ս: Էնպես, որ` քո նման լավ տղերք պիտի ունենաս, Ռուբե´ն ջան: 

Ասում էր հայրս ու աչքերը լցնում: Ուժեղ մարդ էր հայրս, դրա համար էլ ամեն 

չնչին բանից աչքերը լցվում էին: Սիրում էր մանուկների հետ զրուցել մեծերի պես, 

երբեք լսողին չէր թերագնահատում` անկախ տարիքից: Միշտ հեռու էր ավելորդ 

բառերից, ավելորդ ժեստերից, բառը կարևոր էր, բառի հետ խաղ չէր անում, բառն 

անտեղի չէր գործածում, ստորակետի ժամանակ շնչում էր, բազմակետի ժամանակ` 

երկինք նայում, վերջակետի ժամանակ` ձեռքն ամուր «խփում» սեղանին: Ժպտալուց 

ժպտում էր, բարկանալուց` բարկանում: Մեկ-մեկ էլ զարմանում էր` 

-Արա˜, դե ժպիտով ջղայնանալը ո՞րն ա: Էրեխու վրա պիտի չբարկանաս, բայց 

եթե բարկանում ես, կարգին դեմքով բարկացիր, որ զգա սխալը, որ բարկանալդ 

իրեն փոխի, ոչ թե` քեզ հանգստացնի: 

Մի օր էլ հայրս աշխատանքից տուն գալիս բակում լսել էր մի քանի երեխու զրույց: 

Մեկն ասել էր` «երազում եմ օդաչու դառնալ», մեկը`«…ոստիկան», Ռուբենն էլ ասել 

էր` «երազում եմ կանաչ գնդակ ունենալ»: Հայրս հետ էր դարձել, գնացել «ներքևի» 

խանութ, մի կանաչ գնդակ առել ու եկել: Մինչև հասել էր բակ, էրեխեքը ցրված էին 

եղել: Եկավ տուն` կանաչ գնդակը ձեռքին: Զարմացանք` չորս երեխա ենք, մի գնդակով 

ինչու՞ է տուն եկել: Նա նայեց եղբորս ու ասաց. 

-Տղե´ս, էս գնդակը տա´ր, տո´ւր Ռուբենին ու արի´, բակում էր մոռացել: 

Եղբայրս տարավ գնդակն ու հետ եկավ: Հաջորդ առավոտ պապն եկավ մեր 

տուն, հայրս արդեն դուրս էր գալիս. աշխատանքի պիտի գնար: 

-Անդրեյ ջան, շնորհակալ եմ: Ռուբենս ամբողջ գիշեր ուրախությունից չի քնել: 

-Ես էլ,- ժպտաց հայրս, պապու ուսին թփթփացրեց ու գնաց: 

Պապն աչքերը լցրեց ու դուրս եկավ: Ես միջանցքում գիշերազգեստով կանգնած 

էի: Մտքումս մի հարց էր վեր ու վար անում` «էս մեծ մարդիկ ինչու՞ են էսքան լաց 

լինում առանց պատճառի»: 

-Ռուբե´ն, որ մեծանաս, ի՞նչ պիտի դառնաս: 

-Բժիշկ, որ պապիկիս շաքարը բուժեմ ու նոր շորեր առնեմ նրա համար,- հազիվ 

խոսեց Ռուբենը: 

Հայրս լռեց: Իսկական տղա էր, արո´ւ: Մազերը կտրեց, գրպանը զոռով մի երկու 

կոնֆետ խցկեց ու ճանապարհեց: 

7

ԱՐՁԱԿ ԱՐՄԻՆԵ ԲՈՅԱՋՅԱՆ 

-Պա´պ, որ շաբաթ օրը Թումո գնանք, Ռուբենին էլ տանենք, էլի՜,- ասաց Արսենը, 

ու մեր երեկոյան տաք զրույցը հանկարծակի շեղվեց: 

-Անպայման, բա ո՞նց: Բա առանց Ռուբենի ո՞ւր ենք գնում,- վրա բերեց հայրս ու 

հոգու մեջ ուրախացավ, որ հաջողվել է իր տվածի մեջ: 

Հորս քթից թռած էր Արսենը: Չնայած, ասում են` չորսս էլ: 

Լավն էր Ռուբենը: Չգիտեմ` սիրում, թե՞ խղճում էինք նրան: Բակում մի օրենք էր 

գործում, չգրված օրենք` ոչ ոք Ռուբենի հետ չէր վիճում, անգամ` եթե նա սխալ լիներ, 

թեև էդպես քիչ էր պատահում կամ հեչ չէր պատահում: Նրան ամեն ինչ կարելի էր, 

ու դրանից Ռուբենն ավելի ամաչկոտ էր դառնում: Սիրում էր առանձնանալ, բայց 

ո՞վ էր նրան բակում մենակ թողնողը: Հենց տեսնում էինք` մի հարմար անկյուն է 

մտել ու ձեռքի կարճլիկ փայտով հողի վրա պատկերներ է հորինում, պարան-ռեզին 

թողնում էինք, գնում, կպչուն կենդանու պես էնքան հարցախեղդ էինք անում, մինչև 

զզվում, միանում էր մեզ: Էն թվերին, երբ դպրոցում հումանիտար օգնություն էին 

տալիս` ամեն մեկիս մի գավաթ տաք կաթ ու երկու անհամ պեչենի, ամեն երկար 

դասամիջոցի Ռուբենը` մեծի պես, իր բաժին երկու պեչենին ձեռքին, գալիս էր տարրական 

մասնաշենք, տալիս ինձ, թուշս քաշում ու գնում: Էդպես էին անում նաև 

ավագ ու միջնեկ եղբայրներս, էդպես էին անում իմ դասարանի բոլոր տղաները` 

առանց բացառութան: Գիտեին, որ էդ պեչենու համար խելքս իմս չի: Հայրս արգելել 

էր ուտել անհայտ ծագման էդ խմորե չոր զիբիլները, բայց դա էն հազվագյուտ դեպքն 

էր, որ ջայլամի պես էի պահում ինձ: Մեր դասարանում ոչ ոք իր կաթը չէր խմում. 

մերոնցից մեկի տանը փոքր կար, հետն ապակե տարա էր բերում, կաթը լցնում 

էինք, տանում էր տուն: 

Ռուբենը դպրոցում լավ էր սովորում, պապն օրագիրն ու տետրերը թևի տակ 

ման էր գալիս ու անընդհատ կրկնում. 

-Իմ բալի առաջին բառը «պապի»-ն ա եղել, է՜: 

Որ տեսնեի˜ք, թե կավից ինչե˜ր էր սարքում: Մեր բակում գարաժներ կային: Էդ 

գարաժների հետևում իր համար տեղ էր արել, կավը ջրով հունցում ու էդ երկար 

մատներով սկսում էր «խաղը»: Էդ խաղից ձուկ ու խաչ էր ստանում: Ամենքիս տանն 

էլ կար Ռուբենի սարքած թե´ ձուկը, թե´ խաչը: Էնքա˜ն սիրուն մատներ ուներ` նուրբ, 

համաչափ: Մեկ-մեկ գնում էինք, շարվում շուրջն ու ժամերով լու˜ռ հետևում նրան: 

Հոգնում էինք, նստում էինք մոտակա քարուքռին: Ռուբենը կավով աշխատելիս խոսել 

չէր սիրում, նա առհասարակ խոսել չէր սիրում: Լինում էր, որ մեզ էլ էր տալիս ու 

սովորեցնում` ձեռքի մեջ ոնց պտտել կավանյութը: Մեր «խաղից» ամեն ինչ դուրս 

էր գալիս, բացի խելքը գլխին պատկերից: 

-Որ սարքելուց կենտրոնանաք, կստացվի: 

Հինգ-վեց տարի էր մեր ու Ռուբենի տարիքային տարբերությունը, բայց Ռուբենն 

ասես մեծ մարդ լիներ. քիչ էր ժպտում, բայց որ ժպտում էր, թշերը դառնում էին միմի 

հասուն խնձոր: 

Մեծացանք, բոլորս իրար հետ, մի ընտանիքի պես մեծացանք: Տասնմեկտասներկու 

տարեկան կլինեի, երբ բակում մի լուր պտտվեց` «լենինգրադյան փո- 

8

ղոցի վրա ավտովթար է եղել, ասում են` ջահել է, ասում են` էս բակից է»: Բակի տղամարդիկ, 

որ հանգիստ նստած «մեր» ուռենու տակ նարդի էին շրխկացնում, խառնվեցին 

իրար ու իրար հերթ չտալով վազեցին դեպի լենինգրադյան փողոց: Չէի´ն սխալվել, 

ջահե´լ էր, մեր բակի´ց էր, Ռուբե´նն էր: Մեր համեստ, մեր ամաչկոտ, մեր լավ Ռուբենը: 

Պապը մի բուռ դառավ, կծկվեց, լեզուն չորացավ` ոչ խոսում էր, ոչ` մարդամեջ 

դուրս գալիս: Պապն ավելի էր պապ դարձել: 

Ռուբենից օրագրերը մնացին: Հայրս օրերով չէր քնում: Երբ աչքս բացում էի, 

պատշգամբի լույսը վառվում էր: 

-Պապ, քնա՞ծ չես: Հո՞ ստամոքսդ չի ցավում: 

-Չէ, սև շունիկ, տեղ չունեմ ցավող, ուղղակի քունս չի տանում: Ինչի՞ ես արթնացել, 

բան ես ուզո՞ւմ: 

-Չէ´: Ռուբենի համար չես քնո՞ւմ: 

-Երևի´: 

Ես էլ չէի կարողանում քնել, սենյակումս ամեն ինչ խնձորի էր նմանվել` կարմրին 

տվող հասուն խնձորների: Հաստա´տ հայրս մտածում էր, որ իր անունի պես չեղավ 

Ռուբենի կյանքը: Որդի չտեսա´վ: Նրա առումով հրեաները ծայրահեղ սխալվել էին: 

Շա˜տ բան չտեսավ: Երևի երազանքներից մենակ էն կանաչ գնդակը տեսավ: Չհասցրե´ց: 

Մեր բակի մեծ մարդիկ լաց էին լինում, ու ես էլ չէի զարմանում, որովհետև իմ 

աչքերն էլ լցվել, ծովացել էին: Բարձս Ռուբենով էր ողողվել, սենյակիցս խնձորի հոտ 

էր գալիս: 

9


Ռուբենը ծնված օրից իր ծնողներին չէր տեսել: Հայրը լքել էր մորը, երբ նա դեռ 

հղի էր եղել, մայրն էլ երեխային ունեցել, թողել էր հիվանդանոցում ու ծլկել: Ամբողջ 

թաղն ասում է` ամուսնու ընկերոջ հետ: Բայց` ով գիտի… Պապը գնացել էր, Ռուբենին 

ուղիղ իր տուն բերել: Հարևաններն օգնել, մեծացրել էին: Դրա համար էլ բոլորը 

սիրում էին նրան` մեծից փոքր: Պապն իր կյանքը, ունեցած-չունեցածը հենց տուն 

բերելու օրը նրան էր կտակել: Ամեն պատեհ-անպատեհ առիթի ասում էր. 

-Ապրի´ Ռուբենի մոր արևը. որ չգնար, Ռուբենս հիմի իմ տղեն չէր, Ռուբենս էն 

բուժքույր Լաուրի տղեն էր: 

Ռուբենի մայրն իր աղջիկն էր: Հայր էր, բերանն անեծք տալ չէր կարող: Ասեմ, որ 

բակում շատերն էին օրհնում Ռուբենի մորը, որ գնաց ու նրան մեզ թողեց: Բուժքույր 

Լաուրը Ռուբենի տատն էր, մոր նախկին ամուսնու մայրը: Էս ամուսնությունը հենց 

գլխից Լաուրի սրտով չէր: Չէր ուզում ու վե´րջ: Ասում էր` մայրը հիվանդ է եղել, չեմ 

ուզում, գենի դեմն ո՞վ կառնի: Բայց տղան` Ռուբենի հայրը, սիրում էր, ասում են` 

գժի պես էր սիրում: Մի օր էլ սրճարանից Ռեբեկային ուղիղ տուն տարավ ու պահեց: 

Լաուրի ներսի մանր բզեզներն սկսեցին շարժվել: 

-Եկավ, իմ խաղաղ տունը հարամեց,- ամեն իր հետ նստող-վեր կացողին բողոքում 

էր աղվեսախոսը: Ամեն իրիկուն վեճ, կռիվ` 

-Սփռոցն էս դարակում պիտի դնեիր, սրբիչներն` էն… Դե, տեսե՞լ ես, որ իմանաս: 

-Դժվա՞ր ա` էս ճաշի հետ մի սովորական աղցան սարքելը, սառնարանդ ծփում ա: 

Ու էսպես շարունակ: Կենցաղը, որ խուժում է սիրո մեջ, թող ու փախի˜: Էդպես 

էլ արեց Ռուբենի հայրը: Մի օր թողեց ու փախավ: Սկզբից գնաց, որ մի քանի ամիս 

անց գա, Ռեբեկային էլ տանի: Դե, սկզբից բոլորն էլ գնում են, որ գան: Ռուբենն էդպես 

էլ չտեսավ ո´չ հորը, որ գնաց, ո´չ մորը, որ թողեց: Տասը տարի շարունակ, ամեն 

մարտի իննին նա դպրոց չէր գնում, որովհետև չէր գրում մոր մասին հանձնարարված 

իր բաժին շարադրությունը: 

Առավոտ էր: Հագնվեցի ու վազեցի դպրոց: Փոքր եղբայրս առանց ինձ տնից դուրս 

չէր գալիս, տնից դուրս չէր գալիս նաև առանց հաց ուտելու: Կես ժամից ավել 

սպասում էի, թե երբ պիտի նախաճաշն ավարտի, որ դուրս գանք: Դպրոցը հենց 

մեր շենքի կողքին էր, զանգի ձայնն արդեն լսել էինք, մեզ հազիվ գցեցինք դռնից 

ներս: Մեր դպրոցում օրենքն այլ էր` մեկ րոպե ուշացար, ներս չէիր կարող մտնել: 

Երեկոյան, երբ մեր սենյակում հավաքված էինք ու, երևի, մեր հորինած «փուչիկփուչիկ» 

խաղն էինք խաղում, Արսենն էլի հանկարծակի ասաց` 

-Ի˜նչ վատ էր, չէ՞, որ էսօր առանց Ռուբենի դպրոց գնացինք: 

Ես լռեցի: Ինձ մեղավոր զգացի ու սսկվեցի: Շտապելուց չէի հասկացել, որ Ռուբենը 

պիտի լիներ, բայց` չկար: Պառկեցի քնելու, վերմակս գլխիս քաշեցի ու մրմնջացի` 

-Ներիր, Ռո´ւբ, շտապու˜մ էի… 

Մոլորակն արագ է պտտվում: Մոլորակը եսասեր է: 

Իսկ «փուչիկ-փուչիկ» խաղն ընդամենն էս էր` ծալպատակ նստում էինք պահարանի 

մեծ հայելու դիմաց ու հերթով ծամոնով փուչիկ անում: Հաղթում էր նա, ում 

փուչիկն ավելի մեծ էր լինում: Էս խաղի մեջ իմ փուչիկներն ամենափոքրն էին, բայց 

10

միշտ հերթը ես էի խախտում: Երեքով բարկանում էին ու… հատ-հատ մոտենում, 

համբուրում էին այտերս: 

-Ռու˜բ, փնտրելու եմ քեզ: Ամեն բակ մտնելիս փնտրելո˜ւ եմ քեզ: 

-Հիմա հաստատ գիտեմ` չեմ խղճում, սիրո˜ւմ եմ… Մենակ ափսոսում եմ, որ 

որդուդ չտեսա˜ր… 

2. «ՔԱՐԻ ՏԱԿ ՔՆԱԾ ԵՆ ՕՁԵՐՍ...» 

Իմ պեչենիներն ամեն օր պակասում էին ուղիղ երկուսով: 

Մի դուռ բաց մնաց: 

-Այն դուռը, որ Ես բացում եմ, ոչ ոք չի կարող փակել, և այն դուռը, որ Ես կփակեմ, 

ոչ ոք չի կարող բանալ… 

Առաջին անգամ ես բախվեցի այս ճշմարտության հետ: Ամբողջ բակով, մեծ ու 

փոքրով անկարող եղանք էդ դուռը փակելու: Ապակե մի բան կոտրվեց մեր տաք բակում, 

փշուրները հավաքել չեղավ: Մեր հեքիաթը կապվեց: 

-Պապ, ասա´, ինձ բաղեր չեն տանում: 

-Բաղերում ի՞նչ ես կորցրել: 

-Օձ եմ ուզում բռնել: 

-Օ՞ձ: 

-Չէ˜, լորտո´ւ: Լորտուն չի կծում, պա´պ: 

-Ինչի՞ էրեխուն բաղեր չեք տանում: 

-Պապ, տղերքով ենք գնում, իրան ո՞նց տանենք,- ճմրթեց դեմքն ավագ եղբայրս. 

նա դեմք ճմրթելուց լավ էր: 

-Չեղա˜վ, սև շունիկ, տղերքի հետ քեզ ո՞նց տանեն: 

Արտակն ու Արսենն ուրախ-ուրախ վազեցին դեպի դուռը: 

-Էդ ո՞ւր,- լսվեց հորս ձայնը: 

-Բաղեր,- կմկմաց միջնեկը: Նա ազնվությունից միշտ կմկմում էր: 

-Չեղա´վ, դուք տղերքի հետ չեք գնա, բա ձեր քո՞ւյրը: 

Դեմքս պսպղաց, արտասուքս հետ գնաց. դրոշակն իմն էր` ինչպես միշտ: Աչքիս 

տակով տնտղում էի նրանց դժգոհ դեմքերը, ծիծաղս հազիվ էի զսպում. ամեն մեկը 

ոնց որ մի թթված լիմոն: Ամբողջ ճանապարհին փնթփնթացին: 

-Եթե շարունակեք հետս մունաթով խոսել, պապային կասեմ: 

Վե´րջ: Ես ասացի իմ կախարդական նախադասությունն, ու ամեն ինչ իր տեղն ընկավ: 

Բաղերից հետ եկանք, հետներս էլ չորս-հինգ լորտու` չորս-հինգն էլ վզիս փաթաթած: 

Բակում ո՞վ չէր սիրում բաղեր իջնել. բոլորիս օձ բռնելու տեղն էր: Լենինգրադյան 

փողոցը մի կերպ անցնում էինք (լայն էր, մեքենաներն էլ` շատ), տրամվայի գծերն 

անցնում էինք ու… Հիմա էնքան շենք ու տուն են սարքել, բաղերից բան չի մնացել: 

Մի քիչ շատ փող ունեցողներն իրենցով են արել էդ տարածքն ու անուն դրել` «Նոյ» 

թաղամաս: Մեր գրականության ուսուցչուհին պատմում էր, որ էդ բաղերը ձգվել 

էին մինչև Քանաքեռ ու եղել էին Խաչատուր Աբովյանի կա´մ պապու, կա´մ հոր անձնական 

այգին, լավ չեմ հիշում: 

11


Հասա տուն, ամեն մեկին մի տարայի մեջ տեղավորեցի ու հերթով շարեցի լոգարանում: 

Երեկոյան մի մեծ ժողով էր. մայրս, ալրաթաթախ կանգնած հյուրասենյակի 

կենտրոնում, բողոքի ակցիա էր սկսել. 

-Առավոտյան ես էդ օձերին չտեսնե´մ: Վախենում եմ: 

Վերջին բառը փոխեց հորս որոշումը, ես դա նկատեցի: Հայրս նայեց ինձ, ժպտաց: 

Վերցրեցինք օձերին` իրենց «բնակարաններով» ու իջանք բակ: Մեր բակում մի մեծ 

քար կար: Հանրահայտ էր քարն այդ: Կողքի բակերից մարդիկ պայմանավորվելիս 

ասում էին` «կլինեմ քարի մոտ»: Հայրս բարձրացրեց քարը, օձերին հերթով շարեց: 

-Թո´ղ քնեն: 

-Պապ, բա ի՞նչ են ուտելու: 

-Առավոտյան կկերակրե´նք: Մաման եթե չվախենար, մենք օձերին էս քարի տակ 

չէինք պահի, հասկացա՞ր: 

-Ըհը´: 

Ես հենց սկզբից էլ հասկացել էի: 

Շատ մարդ է վախենում օձից: Իսկ ինձ համար նրանից սիրուն կենդանի չկա´: 

Ու ամենից շատ օձը գրավիչ է նրանով, որ ոտքեր չունի, բայց բոլորից սիրուն է 

շարժվում: Օձը միշտ էլ գրավիչ է եղել: Դա ժամանակին նույնիսկ սատանան ֆայմեց, 

երբ կերպավորվեց ու շշնջաց առաջին կնոջ ականջին: Պարզվում է` հե´չ անխելք 

չէ. հասկացել էր, որ կարևոր բաներ փոխելու համար հարկ կա´ շշնջալ կնոջ 

ականջին, ու, որ կինն անպայման կգայթակղվի անոտ սողունի գալարքով: Իմ օձերը 

սովորական օձեր չէին. ես ամբողջ գիշեր նրանցից ամեն մեկի համար անուն հորինեցի` 

իսկական անուն, որ կարող էր ունենալ ցանկացած մարդ: Երկար մտածելուց 

հետո որոշեցի անուններն ընտրել տեսածս ֆիլմերից: Առավոտյան դարձյալ արթնացա 

շատ վաղ: Վերցրեցի թուղթ ու գրիչ, առանձին-առանձին, վայելչությամբ, չակերտների 

մեջ գրեցի օձերիս անուններն ու գնացի ուղիղ ծնողներիս ննջարան: Ամեն առավոտ 

ես վաղ արթնանում էի, որպեսզի չորսիցս հենց ե´ս հասցնեմ առաջինը մտնել հորս 

վերմակի տակ, քանի դեռ նա անկողնում է: Հարմար տեղավորվեցի ու թաքուն ցույց 

տվեցի ձեռքումս արդեն քրտնած, թրջված թղթերի կույտը: Հայրս ինձ իր բոլոր բջիջներով 

էր զգում` միանգամից գլխի ընկավ, թե ովքեր են Ջեքը, Սեմը, Նինան ու Լավաշը: 

-Բա չենք կերակրելո՞ւ: 

-Անպայմա´ն: Գնում ենք… 

Ամեն օր, օրվա մեջ հարյուր ու հազար անգամ հայրս այնպես էր անում, որ աչքերս 

ժպտան: Ինձ թվում էր` նա ապրում է, որ ես ժպտամ: 

Երեկո էր: Պատշգամբում նստած մածնաբրդոշ էինք ուտում` ծիտիկներով 

եզրագրված կապույտ խոր պնակների մեջ: Մեր տանը մածնի ժամ կար, երգի ժամ, 

գիրք կարդալու ու խաղի ժամ: Նստում էի հորս մեջքին ու… էնքան էի քշում, մինչև 

հոգնելս: Ես էլ հո հոգնել չունե˜մ: Ու մեկ էլ ծալպատակ էինք լինում խալու վրա, 

հանկարծ հեռվից, Քարաթափի թաղից աղմուկ-աղաղակ էր գալիս, խումբ-խումբ 

տղերք էին վազուվազ անում, ակոսաջուրն առնում դույլերի մեջ ու շաղ տալիս 

իրար վրա, ում դույլն էլ դատարկվում էր, քարերն առած ընկնում էին իրար հետևից 

12

էնքան, մինչև նեղ ու վեր ձգվող փողոցն ավարտվեր: Հասնում էին փողոցի տուտը, 

նայում իրար երեսի, քարերը դեն շպրտում ու հռհռալով ցած իջնում… Էն Մեյդանն 

էր, էն Սուրբ Գևորգ եկեղեցին, խաչ հանող դեդիները` քիշմիշ շալերն ուսներին, թև 

թևի ընկած, բուռնութին մանր ծաղկավոր ժակետի գրպաններում պահ տված, մըրմընջալով, 

բամբասանք անելով… էն էլ Շեյթան-Բազարը, դերձակ, բեղավոր բոյբուսաթով 

Պողոսովը, որ այծեմազ ժիլետ էր կարում` սև, սպիտակ ու չալպուտուր, 

հետն էլ գլուխ գովում` «շուն սովետի համար չե´մ աշխատել ու մինչև մեռնելս էլ չե´մ 

աշխատելու»… էն էլ պստիկ աղախնատունը` կաթնագույն վարագույրներով ու կաթի 

անուշ-մեղուշ հոտով… Ու ծովանում էր թամամ աշխարհը, լցվում մեր տուն, լուսամուտների 

ապակիները զրնգում էին, մեր ձենն օղակվում, գնում էր հեռուները… 

Միամիտ երեխա էի. կարծում էի, թե ձենս գնում-հասնում է մինչև հենց Քարաթափ, 

կարծում էի` երգափունջը ձեռքիս ուր որ է կտեսնեմ նրան, էն պատկերը ղալամով 

քաշածին, ում դիդարի պես ո´չ հայրս էր տեսել, ո´չ ես, ո´չ էլ երևի որևէ մեկը… 

Ձենս հասնում էր քարի տակ քնած օձերիս` իմ Ջեքին, Սեմին, Նինային ու Լավաշին: 

Նրանք, անխո˜ս, հեռվից հեռու ճանաչում էին իմ ձայնը: Բոլորն ասում են` կապիկն 

ամենախելացի կենդանին է: Ես վստահ եմ` օձն է բոլորից խելացին: Դանդալոշ կապկի 

խելքը ո՞րն է… Պարզապես բնազդն ուժեղ է, իր բողազը լցնելու համար օրերից 

մի օր երկու արկղ է դրել իրար վրա ու հասել առաստաղից կախված բանաններին: 

Պոդումայե˜շ… Գիտնականներին էլ էդպիսի անհեթեթ պատմություն է պետք, վերցնեն, 

ճոռոմ բառահյուսք անեն ու գյուտի տեղ մարդկանց վրա սաղացնեն: Էս խեղճ ու 

կրակ մարդն էլ` հողից շինված բան` ո˜վ, ի˜նչ ասում է, հավատում է: 

13


Երեկոն խաղաղվեց: Մենք մեր քնելու ժամը գիտեինք. էկրանից անհետանում 

էին խոզուկը, նապաստակն ու Նոնա մորաքույրը, բռնում էինք ննջարան տանող 

ճանապարհը: Պատուհանից դուրս նայեցի` անլույս էր, մութն էլ` շատ ու թանձր: 

Օձերս խաղաղ քնած էին քարի տակ: 

3. «ԵՐԿՈՒ ԿՅԱՆՔ» 

Էնպես եղավ, որ ես երկու կյանք ունեցա, երկուսն էլ երկրի վրա, երկուսն էլ նույն 

անունով, նույն աչք-ունքով, պարզապես` մեկը քեզ հետ, մեկն` առանց քեզ: 

Ծնվեցի Երևանում, երբ աշունն արդեն ձմեռ էր դառնում: Չեմ նկարագրի այդ 

տարվա աշունը. միանգամից միտս են գալիս դպրոցական շարադրություններս, 

երբ տասը տարի շարունակ ձմռան գալուն պես ձմռան մասին էինք գրում, աշնան 

գալուն պես` աշնան… Առաջին դասարանում էի, երբ մայրենի լեզվի դասի ժամանակ 

ուսուցչուհիս, ում գանգրահեր գլուխը մինչև հիմա աչքիս առաջ է, հանձնարարեց 

գրել շարադրություն գարնան մասին: Ես գրիչս վերցրեցի ու գրեցի իմ կյանքի առաջին 

հանգավոր քառատողը` 

Ահա եկավ ժիր գարուն 

Եվ համերգը վտակի, 

Երգով, ծաղկով, սիրով լի 

Ջերմ գարունն է մեր սրտում: 

Ոչ մի բան երբեք անգիր չեմ հիշում, բացի էս քառատողից: Պարզվում է` հիշողությունն 

էլ խարակտեր ունի. գիտի` երբ, ինչ հիշի: Առաջին անգամ էր, երբ տողը 

կերպավորվեց իմ մտքում, առաջին, բայց` ոչ վերջին անգամ քանդեցի կաղապարը: 

Երևի ամենահաջողված բաները մենք գործում ենք ենթագիտակցաբար, ներսից, 

անհայտ մղումով` կտցահարելով ուրիշ լուսոլորտ: Երևի դրանք միակներն ու եզակիներն 

են, որ գործում ենք առանց գիտակցության կարգավորման: Պնդերես էր ադամը` 

«ուտեմ, հա ուտեմ»… շատերը կասեն` եվան, բայց ես կպնդեմ` ադամը, որովհետև 

նրան էր ասված` «չուտե´ս»: 

Ու անիծյալ այդ մեղանչումից հետո հենց նրան էլ Աստված կանչեց` 

-Որտե՞ղ ես, ադա´մ… 

Ադամը երկրորդ սխալը թույլ տվեց` թաքնվեց, հետո` երրորդը` մատնացույց արեց 

կնոջն ու` «այն կինը, որ Դու ես ինձ տվել, նա համոզեց ինձ»: Շեշտը Դու-ի վրա էր: 

Ամենազորը ջենթլմեն է խիստ: Նրա հարցն ընդամենը սա էր` 

-Որտե՞ղ ես, ադա´մ: 

Քեզ տրված տեղ կա´ր, չմնացիր: Հարցը հնչում է դեռ, երկրորդ ադամն եկավ, 

բայց առաջինը տակը լցրած, վատ դաստիարակ ունեցող մանկապարտեզի սանի 

պես շարունակում է թաքնվել: Երկրորդն եկավ` ձեռքին անանուն քաղաքի կտավը, 

որ վրձնած էր ոսկով: Տեսնող է եղել` քաղաքի պարսպի հիմերը թանկարժեք քարերից 

են, տասներկու հսկա դարպասներ ունի քաղաքը` մարգարտից, հրապարակը 

14

թափանցիկ ապակու պես մաքուր ոսկուց է: Արև չկա´: Արևն ի´նքն է, կտավը վըրձնո´ղը: 

Հիմա կարդում ես ու մտածում` սո˜ւտ է… Ասում եմ` տեսնող է եղել, Պատմոս 

կղզում էն մենակ աղոթողն է տեսել ու պատմել բոլորին: Հիացմունքից խոսքը 

բերանում չի թրջվել ու լեզուն շաղ է տվել դես ու դեն: Ով էլ էդ մետառեալը տեսներ, 

կպատմեր: Ասում են` քաղաքը չթաքնվողների համար է. գիշեր չկա, որտե՞ղ 

թաքնվես: Ձեռքիդ տերևը դեն պիտի նետես ու մորեմերկ մտնես` այնպես, ինչպես 

մերկ էիր, երբ դեռ տերևը չէիր առել: Այս կտավը քո եդեմի գծագրով է, ադա´մ, 

բայց դու դեռ թաքնվում ես, որովհետև դեռ չես սովորել շնչել ու արտաշնչել ենթագիտակցաբար: 

Չշեղվե´մ: Այսպիսի տեսք ուներ իմ առաջին հանգավոր քառատողը: Թեև, սուտ 

չլինելու համար, ասեմ` սրանից առաջ գրելու փորձ ունեցել էի: Երկու տարեկան էի, 

մոտեցա մորս ու թե` 

-Գիտես` ես բանաստեղծություն եմ գրել, ուզու՞մ ես լսել: 

Մայրս ցնդելու չափ ուրախ դեմքով ժպտաց, հասկացա, որ ուզում է. 

-Շունը նստած է պատուհանագոգին: 

Սպասում էր հաջորդ տողին, բայց իմ բանաստեղծությունն հենց այստեղ էլ 

վերջացավ. նովել էր` անսպասելի ավարտով: Տան մեջ պտտվեցի, պտտվեցի, էլի 

եկա մորս մոտ. 

-Հիմա ուրիշ բանաստեղծություն եմ գրել, ուզու՞մ ես լսել: 

-Ուզո´ւմ եմ,- ժպտաց մայրս: 

-Կատուն նստած է պատուհանագոգին: 

Մայրս էնքան գովեստի խոսքեր շռայլեց, որ ես մինչև երեկո աշխարհի բոլոր 

ինձ հայտնի կենդանիներին նստեցրեցի պատուհանագոգին: Իսկ իրականում ես 

այդ օրը սովորել էի երկու կարևոր բառ` իրենց ճիշտ նշանակությամբ` «բանաստեղծություն» 

ու «պատուհանագոգ»: 

Տանը չորս երեխա էինք` Արտակը, Արսենը, ես ու Արմենը: Արտակի անունը 

հայրս էր կնքել, Արսենի´նն էլ, ի´մն էլ, Արմենի´նն էլ: Հայրս անուն դնելու հետ սեր 

ուներ, ես էլ` ի դեպ: Երբ Արտակը ծնվել էր, մորական տատս զանգել էր հորս ու թե` 

-Ես անուն եմ մտածել: 

-Ի՞նչ անուն: 

-Արկադի: 

-Լավ,- ասել էր հայրս ու գնացել Արտակ կնքել: Հետևությունների մասին լռեմ: 

Հայ ընտանիք ու… զոքանչ: Մի տեսակ դրոշակակիր-լիդերի պես էր. սիրում էր բաց 

խաղալ ու չէր սիրում, երբ իր գործառույթի մեջ մարդ էր խառնվում: Ամեն ինչից 

շատ ատում էր կոմպրոմիսների գնալը. հա-ն հա էր, ոչ-ը` ոչ: Նրա որոշումները երբեք 

չէին բեկվում: Չեմ հիշում մի դեպք, որ կարելի լիներ նրան համոզել` անկախ 

դեպքի մեծությունից-փոքրությունից: Բայց միշտ իր որոշումների մեջ առաջին 

տեղում մարդն էր: 

Արսենի անունը հորս ընկերոջ անունն էր: Ամեն տեսնելուց գոչում էր` 

-Ադա´շ,- ու գրպանից «լյուքս» շոկոլադ հանում: Արսենը երբեք մենակ ոչինչ չէր 

15


ուտում: Շոկոլադի մեծ մասն իմն էր, էն մնացածը բաժանում էի երեք մասի, «հյուրասիրում»: 

Իմ ախպերբաժնի կանոնն էր: Ու էդպես գրեթե ամեն օր: Դե, իմ ու Արմենի 

անուններն էլ պարզ են` հայ ու հայուհի: 

Էնպես եղավ, որ երկու կյանք ունեցա, երկուսն էլ նույն հողի վրա, նույն կամակոր 

բնավորությամբ, պարզապես մեկը քեզ հետ, մեկն` առանց քեզ: Երկու գնացք 

եղավ, երկու ճանապարհ, որ իրար կողքով ընթացան, բայց էդպես էլ չհատվեցին, 

որովհետև էդ երկու գնացքներն իրարից տարբերվեցին քեզնով: Էնպես եղավ, որ 

մի վայրկյանում դատարկվեց ամեն ինչ, ամլամիտ էի, մի ակնթարթի մեջ մեծացա, 

մե˜ծ աղջիկ դարձա: 

4. ՑԱՎՆ ԷՈՒԹՅՈՒՆՍ ԳԼԽԻՎԱՅՐ ՇՐՋԵՑ: 

Էլի աշուն էր, դեռ ձմռանն էնքան էլ մոտ չէինք, բայց աշուն էր ու ցուրտ: Սառը 

քամի կար: Մի երկու տեղ նույնիսկ քամին տանիքներ էր քշել, ծառեր արմատախիլ 

արել: Քաղաքս գզգզված, ասես շան բերանից դուրս պրծած` հոգնած նստե˜լ էր` 

ոտքերն անփույթ աջուձախ չռած: Տանը չէի եղել նախորդ գիշեր: Հորեղբորս տանն 

էի մնացել: Առավոտյան զանգ եկավ, բոլորը խառնվեցին ու, հայացքները մեզնից 

թաքցնելով, հերթով տնից դուրս եկան: Հա´մ հասկացանք, հա´մ չուզեցինք հասկանալ: 

Ամբողջ օրն անհանգիստ էի: Մի տգեղ թիթեռ ինչ-որ բան էր խզբզում սրտիս 

վրա: Քամու ձենն էլ մի կողմից էր մտել ականջս, դուրս չէր գալիս` ծովափին կռթնած 

մի մեծ խխունջի պես, որ ափ է նետվում առանց հրավերի: Երեկո էր արդեն, երբ 

հասա բակ, հավաքված մարդկանց տեսա ու մնացի կանգնած. ոչ առաջ էի գնում, 

ոչ` հետ: Մեխվել էի տեղում: Երկինքն իջավ, կախվեց ու անկանոն պտտվում էր 

գլխիս վերևում, երկինքն իմ նոր ես-ն էր ծնում, Նա առաջին անգամ ծնում էր ոչ թե 

իր, այլ` ի´մ ցավով: 

Բակում հավաքված մարդիկ մեկ առ մեկ ուղեղիս մեջ էին խրվում` մեծ, կոպիտ, 

երկաթե մեխերի նման: Ամենից շատ այդ պահին երազում էի լինել մեդուզա, որ գլուխ 

չունենայի, որ մեխեր չլինեին տնկված, որ չլսեի, չտեսնեի, չհավասարակշռվեի, որ 

լինեի տափակ, տձև պարկի պես, որ ամեն ինչ զգայի շոշափելով միայն: Բայց 

աչքերս ու տեսածս հուշում էին, որ հե´չ էլ մեդուզա չեմ, որ կարծր ցավ ունեմ արդեն, 

որ կանգնած եմ բակում, որտեղ հավաքված է շատ մարդ, որտեղ մարդիկ տխուր 

դեմքերով են, որովհետև կարծր ցավ ունեն: Սրսունք կար. ես կորցրեցի քեզ, իմ կյանքի 

ամենամեծ սե´ր, կորցրեցի էն ծառը, ով ինձ շունչ էր տալիս ու սնում ճյուղերս, 

որ դալար մնամ: Էդ բակում առաջին անգամ կանգնած էի առանց քեզ, ու սրսունքն 

ուժգնանում էր, ալիքի պես հողից բարձրանում մինչև կոկորդս: Նորից երազեցի 

մեդուզա լինել` զգալ փոթորկի մոտենալն ու նախապես թաքնվել ծովի ընդերքում: 

Աշխարհի ամենամենակ մարդն էի այդ ժամին, ով կանգնած էր հողմ ու մրրիկի 

դեմ` կրծքով, գլխով… Երկնքում հանդիպելու հեռավոր հույսը չէր փարատում և չէ´ր 

կարող. դու ինձ երկրի վրա էիր պե´տք, երկիրն էր ինձ համար դատարկ, լո˜ղ-լո˜ղ: 

Անգլուխ էր երկիրը` մեդուզայի պես, տափակ ու տձև մի պարկ էր, եսասեր մեշոկ, 

մի «ճիտին պարտք», որ ծակ էր ու չէր լցվում, խորն ու բաց մի երախ, որ անկուշտ 

16

էր, անհագ, որ սիրում էր մարդու ոսկոր: Աշխարհի ամենամենակ մարդն էի ու թվում 

էր` հիմա պիտի ատեի բոլորին ու ամեն ինչ, բայց թարսի պես սիրում էի բոլորին ու 

ամեն ինչ: Իսկական սեր էր դա, որովհետև պատճառ չուներ, կար` լինելու համար 

ու սիրուն էր, որովհետև կար: Երևի պիտի նողկանք զգայի, ձեռքս սեղանով տայի, 

ինձ պատեպատ զարկեի, երևի պիտի ծնկեի, չոքերս գետնին քսեի, բայց կանգուն 

էի. ոչ առաջ էի գնում, ոչ` հետ: Ժամացույցս չէր աշխատում` ոտքերիս պես, որ պիտի 

բերեին ինձ քեզ մոտ, ու իմ կյանքում առաջին անգամ քեզ անշունչ պիտի գտնեի: 

Հետո անձրև էր, քամի, մրրիկ: Քաղաքն ալիքվում էր, ալիքվում էին օդում սև ժապավեններն 

ու ինձ պատմում քո մասին: Անձրևը սառն էր, մանր: Տատս ասում 

էր` «մանր անձրևը երկար կգա»: Չէ´ր սխալվում: Վերջ չունե´ր: Ու ծիծաղ էր ելնում 

ինձնից` անբնական, անզուսպ… Մարմինս մոլորվել, կորցրել էր ճիշտ արձագանքը, 

որովհետև դու նոր օթևան էիր գտել քեզ համար: Աչքերումս դեռ դաջված են 

արցունքներդ, որ հեղվում էին ընդամենը մեկ գիշեր առաջ: Գնալդ դժվար էր հե´նց 

քեզ համար. հասկանում էիր, որ թողնում ես: Թողնում ես ունեցա˜ծդ, թողնում ես 

քոնո˜նց, թողնում ես ի´նձ: 

Վերև չբարձրացա: Ես բակում էի կորցրել քեզ ու էդ նեղ տուփի մեջ պարփակված 

գտնել չուզեցի: 

Չէ˜, մի´ խղճացեք: Ես մի կյանք եմ ապրել նրա հետ, որ մինչև հիմա հերիքում է 

ինձ ու դեռ շա˜տ կհերիքի: 

Էնպես եղավ, որ երկու կյանք ունեցա, երկուսն էլ երկրի վրա, երկուսն էլ նույն 

անունով, նույն աչք-ունքով, պարզապես` մեկը քեզ հետ, մեկն` առանց քեզ: 

էնպես եղավ, որ մինչև քսան տարեկան դառնալս Աստծո փոխարեն ես քեզ էի 

հավատում, պա´պ: 

17

ԱՐՁԱԿ 

ԴԱՎԻԹ ՍԱՄՎԵԼՅԱՆ 

Արձակագիր 

C2H6O 

Կարոտ կոչվող հնգատառ այս տանջանքի շղթաները ոլորում են կոկորդս այնքան 

ուժգին, որ աչքերիս առաջ խավարում է: Չնայած երբ դու չկաս, ցանկություն էլ 

չկա որևիցէ բան տեսնելու, քանի որ չեն լուսավորվում պատկերներս ներդաշնակող 

Քեզանով... 

Երևի ավելի հեշտ կլիներ, եթե լինեի հեռվում կամ լինեիր հեռվում, երբ տասնյակ 

կիլոմետրեր բաժանեին մեզ: 

Չնայած վստահ չեմ դյուրության վրա... 

Հույսներս դրել ենք բախտի վրա, բայց արի ու տես, որ բախտն էլ չի բերում քեզ 

ինձ մոտ, ոչ էլ ինձ է մոտիկ թողնում: 

Կարոտիս Հատուկ Գոյական, բոլոր ստորոգյալներն ու պարագաները ածանցում 

եմ քեզ... 

Ու թե բախտդ բերի իմանաս, թե որն է քո բախտը, այնժամ միայն կհասկանաս, 

որ ոչ մի բախտ էլ չկա, այլ արածդ կամ չարածդ սրտիդ ու խելքիդ որոշման արդյունքն 

է միայն. ոնց էլ անես, միևնույն է, մի քանի ժամ հետո կամ կյանքիդ վերջում 

զղջալու պատճառներ ունենալու ես: 

Միայն թե բախտդ բերի ու զղջալու ժամանակ ունենաս... 

Բայց ոչ լոկ խոսքերով, ընկճված, հուզականության ազդեցության տակ բառերի 

կույտով արտահայտած զղջում, որտեղ միշտ ենթակա ու մեծատառով ասվում է՝ 

«Ների՜ր» և փորձ արվում փրկել իրավիճակը, խաբել: 

Բայց արի ու տես, որ ստի բախտը երբեմն բերում է... 

18

Կուլ տուր, թուքդ կուլ տուր ու ինքդ քեզ հայհոյիր երևակայությանդ մեջ ծնված 

ամենաանտրամաբանական խոսքերով, և միայն այն պատճառով, որ խաբվել ես... 

Երբեմն խաբված ապրելը բախտավորություն է, խաբված լինելու գիտակցումն էլ՝ 

դժբախտություն, իսկ ես հարբել եմ, արբել եմ քեզանով. չգիտեմ՝ դժբախտ եմ, թե բախտավոր, 

բայց մի անանուն հիվանդությամբ եմ տառապում. հիվանդ եմ քեզանով: 

Հիմարության ու թուլության հասցնող անտեսանելի ձեռքդ՝ հայացքիդ լուռ ուղեկցությամբ 

թափանցում է մաշկիս տակ ու քերծում երակներս, նյարդերիս վրայով 

դանդաղ, ծանր շարժվում է դեպի կոկորդ, սեղմում այն, որ աչքերս ցավից կարմրեն, 

որ հիվանդությանս համար ստիպված անուն փնտրեմ: 

Հարբել եմ, թունդ արբել եմ քեզանով։ Իսկ դո՞ւ՝ դու իմ չցնդող սպիրտն ես, միախառնվում 

ես մարմնիս, սակայն չես օքսիդանում, շարունակում ես մնալ, ազդել 

ամիսներով, կաթիլ առ կաթիլ, քայքայել անգամ ամենաանպիտան օրգաններս: 

Անիրավունք, առանց հարցնելու, կամքիս հակառակ ու դաժանորեն ոչնչացնում ես 

ներկաս, իսկ մինչևների ու հետոների արանքում ընկածը լցնում ես դատարկությամբ 

ու լռությամբ: 

Եթե բախտդ բերի, կհասկանաս, որ մեկ-մեկ ժամանակն էլ է հարբում և խառնում 

անցյալն ու ապագան, որի արանքում էլ քնում է ներկան: 

Քնել եմ ուզում: Չձանձրացնող, երազաշատ, հարատևության մեջ թափառող 

քուն եմ ուզում. երազներս եմ հետ ուզում, անհեթեթ երազանքներս ու առողջ երևակայությունս՝ 

գոնե այդպես բուժվեմ քեզանից, գոնե այդպես չզգամ գլխապտույտս... 

Միայն թե բախտս բերի ու փոշիանամ, աստիճանաբար տարրալուծվեմ կեղտոտ 

օդում ճախրող մասնիկների հետ, սրբվեմ գետնի երեսից, թափառեմ անշունչ 

տարածություններում ու անէանամ: 

19

ԱՐՁԱԿ ԴԱՎԻԹ ՍԱՄՎԵԼՅԱՆ 

ԱՉՔԵՐԴ ՓԱԿԻՐ ՈՒ ՄԻՆՉԵՎ ՏԱՍԸ 

ՀԱՇՎԻՐ 

Ամենագեղեցիկ աչքերը նրանն են, ով քեզ նայում է սիրով։ Ու կապ չունի՝ սև են 

դրանք, կապույտ, ուռած, կիսափակ, թե կանաչ կամ հոգնած։ 

Բայց դու աչքերդ փակիր, դրանք անգամ փակված են գեղեցիկ: 

Մատներս նրբորեն կհոսեն մարմնովդ ու ամուր կշղթայվեն մեջքիդ: Երբ գրկում 

եմ քեզ, ձեռքերիս միջի դատարկ տարածությունը լցվում է ջերմությամբ: 

Բայց հիմա մատներս սառում են ու կարմրում, ասես ամոթից, որ արդեն մոռացել 

են մակերևույթդ: Զրո ամբողջ հինգ, թե զրո ամբողջ երեք միլիմետր, արդեն չեմ 

հիշում՝ վաղուց եղունգներս չեն խրվել մաշկիդ մեջ: 

Շուրթերս չորացել են, բայց՝ ցրտից: 

Քո կողմերում ցրտել է, ցրտահարվել ու չորացել է ամեն ինչ. խոնավ ցուրտ, որ 

թափանցում է մաշկիս տակ ու չափում ոսկորներիս հաստությունը: 

Ուղեղս պայթում է քեզանից դատարկված տարածություններում տիրող բարձր 

ճնշումից, անունդ եմ գոռում մտքումս: 

Քայլեր, քայլեր... 

Դանդաղ ու եթերային, եթերից դուրս, իրականության մակերևույթից մի ոտնաչափ 

բարձր: 

Մոտ վազիր, աչքերդ փակիր ու մինչև տասը հաշվիր. կհայտնվեմ քո փողոցում: 

Մայթերին դեռևս կանգուն բոլոր ծառերի վրա կփորագրեմ, բոլոր գարշահոտ ու 

կիսամութ անցումների պատերին նախօրոք պատրաստած շաբլոնով կներկագրեմ 

անունդ: Քաղաքում վխտացող գովազդային վահանակներից մի քանիսը՝ էն քանիսը, 

որ քո տան խաչմերուկում են տեղադրված, հավելավճարով կփոխարինեմ քո 

դիմագծերի լայնաֆորմատ պատկերով, փողոցովդ անցնող հոսանքի գծերը սյունից 

սյուն կկապեմ ու մեկումեջ պայթած փուչիկներով կզարդարեմ, վարձով տրվող բնակարանների 

հայտարարությունների վրա կսոսնձեմ ձեռքիս բոլոր թղթերը, որոնց 

վրա 18 համարի տառաչափով ու Arial Armenian տառատեսակով գրված է անունդ 

ու դրանից առաջ էլ այն մասին, որ սիրում եմ և՛ քեզ, և՛ անունդ: 

Բայց դու վաղուց արդեն դուրս չես գալիս: Անգամ զանգերիս չես պատասխանում: 

Աչքերդ փակիր, մինչև տասը հաշվիր ու բարձրացրու լսափողը. ես տասնհինգ 

վայրկյան կպահեմ զանգը: 

Պատուհանիդ քար կնետեմ, անգամ անվանդ տառերը սվվոցով կսուլեմ, բայց 

դիմացի մայթից, թաքուն: Կբարձրանամ աստիճաններով վեր՝ երկուական աստիճան 

ցատկոտելով, որ ժամանակը կիսով չափ կրճատեմ, ամբողջ ուժով ներքև կհրեմ 

դռանդ բռնակն` այն հույսով, որ, հնարավոր է, առաջվա պես բաց կլինի, մատս կդնեմ 

20

զանգի կոճակին, գլուխս կհենեմ դռանն ու քսան վայրկյանով կմոռանամ, որ զանգիդ 

ծվծվոցը բռնաբարվող թռչունների երամի ճվճվոցի է վերածվում, հետո ոտքով 

կհարվածեմ վաղուց արդեն լաքից զրկված դռանդ մակերեսին: Ապարդյուն։ Արդեն 

հուսախաբ ու քննությունից կտրված դիմորդի պես կնստեմ աստիճաններին, մի 

հատ՝ ոչ ավել, ոչ պակաս՝ հենց մի հատ ծխախոտ կծխեմ, կհանգցնեմ աղբատար 

խողովակի կիսաբաց կափարիչի վրա ու կհեռանամ: 

Ներքևի հարկում ձեր մուտքի լեզվանի կանանցից մեկից իմացա, որ արդեն 

էդտեղ չես ապրում: 

Մատներս դանդաղ սահում են ներքև. ափերիս միջի դատարկ տարածությունը 

լցվում է սառնությամբ, երբ փորձում եմ գրկել քեզ․․․ հուշերում... 

Աչքերդ փակիր ու մինչև տասը հաշվիր. հինգ վայրկյանից արդեն ես էլ հեռու կլինեմ... 

21

ԱՐՁԱԿ 

ԴԻԱՆԱ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ 


ԳԵՏԻ ԱՂՋԻԿԸ 

Գլխումս նորից անծանոթ կարոտի հուշը եկել՝ թպրտում էր: Անձրևի թողած խոնավությունը 

ասֆալտների վրայով վազել էր ու նյարդերիս մեջ ներարկվել: Ամեն ինչ 

վաղուց էի հաշվարկել, դասավորել այնպես, ինչպես ինձ էր հարմար, ճիշտ այնպես, 

ինչպես սենյակիս իրերը՝ ամեն մեկն իր տեղում: Ես դեռ չէի կարողացել հասկանալ, 

որ իրականում կյանքը դասավորված սենյակ չէ, ուր ամենաանշան իրն անգամ պարտավոր 

է համապատասխան տեղում գտնվել: 

-Ընդամենը պետք է մի երեք միավորով ձգել պատմությունը,- կարծրացած ու 

մաղձոտ հայացքով կրկնեց հայրս: 

Չգիտեմ էլ, թե որերորդ անգամ էր նույն նախադասությունը կրկնում երեկոյան 

ընթրիքի ժամանակ: Ինքս էլ հասկանում էի, որ այդ երեք միավորը չպարտադրված 

անհրաժեշտություն էր իրավաբանականի համար, իսկ ես այնտեղ ընդունվել շատ 

էի ուզում, ու երևի հորս՝ հաշվիչ մեքենայի հատիկների վրա մաշված ու խունացած 

երազանքները բոլորովին կապ չունեին ներսումս եփվող ցանկությունների հետ: 

Մոլագարի տենդով կպած էի դասագրքերին, մնացել էր երեք ամիս ընդունելության 

քննություններին ու դեռ ավարտականի նախապատրաստություններին էլ պետք էր 

ժամանակ հատկացնել, իսկ ժամանակը չէր հաշվարկում մեր ծրագրերը՝ միայն անխընա 

վազել գիտեր․ մեկ էլ կտեսնես հասնում է վերջին այնպիսի արագությամբ, 

որ չես հասցնում կողմնորոշվել, թե ինչքան է կազմում կյանքի իրականություն ասվածի 

չափաբաժինը: 

22

Ուզում էի դուրս պրծնել ներսից՝ վերջերս սկսել էի մի տեսակ անհասկանալի 

վախ զգալ ինձ շրջապատող վերահաս լռություններից, դրանցից մտքերս ճարպոտվում 

էին: Իջել էի մեր թաղի փոքրիկ զբոսայգին, դրսի ամբոխի աղմուկը ականջներիս 

համար անուշ երաժշտություն էր: Քայլում էի կիսաչոր ու կիսաթաց հողի վրայով, 

հասա մինչև այգու ծայրը ու մի պահ կանգ առա․ սկիզբ առնող ճանապարհից 

դուրս, ուղիղ իմ դիմաց, անշարժ կանգնած աղջկա գլուխը, ավելի ճիշտ, գլխարկը 

շատ ծանոթ թվաց, հիշեցի՝ ախր զուգահեռ դասարաններում էինք սովորել: Նույն 

անտարբերությամբ ու, երևի, մի փոքր էլ արհամարանքով կանցնեի, այնպես, ինչպես 

հազար անգամ եմ անցել, եթե սովորականից տարբերվող նրա հայացքը չստիպեր 

ինձ անշարժանալ այս անգամ: Ի՞նչն էր այդքան հետաքրքրել ակնապիշ նայող 

մեկին, ով դպրոցում գերեզմանային անտարբերություն էր ցուցաբերում բացարձակապես 

ամենի ու ամենքի հանդեպ: Հետաքրքրությունը սողոսկել էր ներսս, ոտքս 

կախ գցեցի, աչքերս ուղղեցի դեպի այն կողմ, ուր հայացքն էր անշարժ գամվել: 

Դիմացի մայթին շուն էր ընկած, ավելի ճիշտ՝ շան դիակ, կարծում եմ, մեքենան էր 

հարվածել: Սպիտակ շան բերանից դանդաղ ծորող բալագույն արյունը մակարդվում 

էր հողում, սև ցեխով կեղտոտված սպիտակ թաթերը մերթընդմերթ դողում էին, 

ցնցվում, իսկ կիսախուփ աչքերում մոլորվել էր երկնքի մի մոխրագույն պատառ: 

Բազմաթիվ վազող դեմքերից միայն այս երկնագույն հայացքն էր անթարթ լողում 

արյան, ցեխի ու սպիտակ թաթերի վրայով, վերուվար անում անտանելի համառությամբ: 

Չէի սխալվել՝ նա իրոք տարօրինակ է մի քիչ: Տպավորություն էր ստեղծվում, 

որ ցանկանում է ինչ-որ աննշան ելևէջ որսալ, մի բան բացահայտել, երևի ամեն ինչ 

կախված էր ճիշտ ակնթարթը որսալուց՝ եթե կորցներ պահը, ապա բաց կթողներ 

չգտնված հավերժության դռան բանալին: 

Սառը ստվերը շրջապատել էր անկողինս, արդեն քանի գիշեր անկոչ հյուրս էր 

դարձել: Տեղիցս վեր թռա մի անծանոթ սարսափով, ստվերը արդեն հասել էր ներսս: 

Ինձ թվաց՝ ձեռքերս ցեխոտ են, թե՞ բալագույն: Չգիտեմ՝ խելագարվո՞ւմ էի, թե՞ իրոք 

սենյակումս շրջում էին կես մոխրագույն, կես երկնագույն աչքերը: Բաժակի սառը 

ջուրը լցրեցի գլխիս, ջուրը լվաց տարավ աչքերումս հավաքված քրտինքը, անծանոթ 

սարսափը, եթե ամեն ինչ այսպես շարունակվեր, ապա մինչև ընդունելություն 

սթափ դատելու կարողությունս հաստատ կկորցնեի: Հանգստանալ էր պետք: 

Նոր բացվող գարնան օդը փոքր-ինչ կազդուրել էր ուղեղս, չնայած ժամանակ 

առ ժամանակ մի անորոշ միտք, պաղ հոսանքի նման, սողոսկում էր գլխիս մեջ: Դասարանի 

երեխաներով որոշել էինք մեր ավանդական դարձած խնջույքի օրը՝ հարազատ 

քաղաքի գետի ափին: Երբ դեռ միջին դասարաններում էինք սովորում, փախչում 

էինք դպրոցից, գալիս աջ ափը ու ականջ դնում գետի պատմած հեքիաթներին, կամ 

էլ մենք էինք պատմում մեր իմացած հեքիաթները նրա մասին: Ժամանակների 

փոփոխվելուն զուգընթաց փոխվել էր նաև մեր հավաքների բնույթը, ու այս տարվանը 

յուրահատուկ էր, տարբերվող մյուսներից, վերջինն էր, բոլոր վերջերի նման 

փառավոր էինք ուզում դարձնել, մենք մեր պատանեկության մնաս բարովն էինք 

կազմակերպում, չգիտեինք, թե կյանքը յուրաքանչյուրիս համար ինչ վերջ ուներ 

23

ԱՐՁԱԿ ԴԻԱՆԱ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ 

նախապատրաստած: Դեռ կեսօրին մի քանի հոգով եկել էինք գետաբերանը. ես 

որոշել էի, որ ամեն ինչ կատարյալ պիտի լինի, չէի էլ հասկանում, թե որքան ձանձրալի 

կարող է լինել կատարելություն կոչվածը իրականում: Ինչքա՜ն հեշտ կլիներ մարդկային 

կյանքը, եթե այն աշխատեր երբեք չխափանվող ու ճշգրիտ մեխանիզմի նման, 

բայց ափսոս՝ մեր կյանքի համակարգերից միայն մեկն է կատարյալ ծրագրով գործում, 

այն երբեք չի խափանվում ու հաճախ երկար սպասեցնել չի տալիս: 

Վերջացրել էինք մեր գործերն ու ետ էինք դառնում արդեն, երբ այս անգամ էլ 

դիմացի ափի տեսարանը ինձ շեղեց ճանապարհիցս: Սկսեցի քայլել հոսանքին հակառակ, 

մինչև հասա գետի այն հատվածը, որտեղ երկու ափերը ամենամոտ հեռավորության 

վրա էին իրարից: Ինձ ծանոթ գլուխը տեսա՝ գլխին գլխարկ չկար, 

այնպիսի դիրքով էինք, որ կողքից շատ պարզ տեսնում էի նրան, տեսնում, բայց 

հասկանալը….. չէի հասկանում․ ինչի՞ն էր այդքան երկար նայում։ Հետո նկատեցի 

ձեռքի երկար, թելի պես բարակ փայտը, դրանով մերթընդմերթ տարօրինակ շարժումներ 

էր անում հողի վրա։ Տարօրինակ էր թվում ամեն ինչ: 

Հետաքրքրությունը դաղում էր ուղեղս, ես որոշել էի հասկանալ արարքների 

իմաստը, ուզում էի վերջապես պարզել՝ ի՞նչն է գիտակցված բանականության ծնունդը 

և ի՞նչը՝ ոչ: Ոտքս շարունակ կախ էի գցում, հասկացել էի՝ նրա վարքագիծը դեռ 

նախորդ անգամից էր սկսել միտքս հաճախակի զբաղեցնել: Աչքս հանկարծ ընկավ 

մազերին՝ հասած ցորենի հասկեր էին, ու քամին խաղ էր անում այդ հասած ու խանձված 

փնջի հետ, սկսեցի ավելի ուշադիր նայել, ինձ թվաց առաջին անգամ էի տեսնում 

նրան, նրա ծաղկած ծիրանենու ճերմակություն ունեցող դեմքը: 

Առօրյա գործերիս խառնաշփոթում ամեն կերպ ճնշել ու ճզմել էի ուզում մի բան, 

որը տապակում էր արյունս, վերջին քանի օրը տարօրինակ մեղքի զգացողություն 

էր ներսումս արթնացել, չնայած, որ երբեք չեմ մեղանչել` գոնե ես այդպես էի հիշում, 

գուցե հիշողություններիս մի մասը կորցրել էի: Ուղղակի մարդ արարածը ինքնապաշտպանական 

հետաքրքիր մեխանիզմ ունի. բավական է ցանկանաս մի բան մոռանալ 

ու՝ վերջ, իսկ եթե հանկարծ օրերից մի օր որոշես հիշել մի դեպք, որը ուղարկել ես 

այն հեռու, անծանոթ վայրը, ինքդ քեզ հետո դժվարությամբ կկարողանաս համոզել, 

որ դա դու ես եղել, այն մյուսը՝ մոլորված մի մասնիկդ, որ քեզնից բաժանված ու 

նետված է եղել սեփական կյանքիդ կրկնվող միջանցքները: Բայց դե, առանց հիշողության 

կորստի էլ կյանքի թողած ամբողջ գարշահոտությունը անտանելի կլիներ տեղ 

հասցնել: Այդպես է, կյանքիդ երկու գույները միշտ ճիշտ չափաբաժնով պետք է խառնես, 

որ սպեղանին ակամա չդառնա մահացու թույն մարմնիդ համար: 

Մեր հավաքույթի ժամը մոտենում էր: Մեքենայի շարժիչը անջատեցի, ընկերներով 

քայլեցինք ներքև՝ դեպի գետի ափը, երեխաները համարյա հավաքվել էին: Դիտմամբ 

ընկերներիցս մի փոքր հետ մնացի, չգիտեմ ինչու, միայն զգում էի, որ աներևույթ 

մի ձեռք անխնա դեպի հակառակ ափն է հրում: Չնայած, որ այն կողմում ինչ-որ 

մեկին հանդիպելու միտքը կատարյալ խելագարության էր, այնուամենայնիվ ճամփի 

կեսից ետ չդարձա: Հասա այն նույն վայրը, կանգ առա ու սկսեցի հողի վրա փնտրել 

մի բան, որի իսկական էությունը ինքս էլ չէի հասկանում. ի՞նչ պետք է փնտրածս 

24

լիներ: Զարմացած ու լուռ ինձ էի դիտում կողքից, չէի կարողանում վերջիվերջո հասկանալ, 

թե որ մեկս է ավելի իրական, որ մեկս ավելի խելագար: Բարկացած շրջըվեցի 

ու տեղնուտեղը սառելս մեկ եղավ, դեմ հանդիման կանգնած էի նրան, ով իմ 

ներսում ահա քանի օր է մեծ հարցական էր դրել: Մի քանի րոպե անշարժ ինձ նայեց, 

հետո անցավ այնպիսի անտարբերությամբ, որ մի պահ ես ինձ ուրվական 

թվացի: Քայլելով հասավ համարյա եզրին, լուռ նստեց խոտածածկ հողաթմբի վրա 

ու սկսեց նայել դեպի ցած: Ես չէի էլ նկատել, որ այստեղից շատ պարզ երևում է 

մեր վառած խարույկը, զվարճացող ամբոխը, ամբողջ կյանքն իր խայտաբղետ լույսերի 

ու գույների ներքո: Վերլուծում էի ուղեղիս աշխատելու ձևը՝ միգուցե պատրանքի 

մեջ եմ հիմա, հիվանդ մտքերից հյուսված պատկերներն են հյուր եկել ամենահարմար 

պահին: Հանդարտ քայլերով նրան մոտեցա, օտարի հայացքով նստել ու 

ներկայացում էր նայում: 

-Ներքև իջի՛ր, միացիր նրանց,- իմ բերանով, բայց խորթ ձայնով ասացի ես: 

-Չէ, դրա կարիքը ամենևին էլ չկա, ինձ այս կողմում էլ բավական լավ է, բացի 

այդ չեմ էլ հասկանում՝ ո՞րն է իմաստը, մի՞թե չեք հոգնում, ախր ամեն անգամ նույն 

բանն է կրկնվում։ Հետո չեմ կարծում, որ այնտեղ իջնելով կկարողանամ տեսնել այն 

ամենը, ինչ երևում է այստեղից: 

Այնպիսի միատոն ձայնով ու հանգստությամբ էր արտաբերում յուրաքանչյուր 

բառը, որ մարմինս սկսեց սառնություն զգալ: Ներքին սուր պահանջ առաջացավ 

բացել նրան, հանել մտասույզ վիճակից, չնայած, որ կարող էի ինքս այնպիսի խոր 

լաբիրինթոսում հայտնվել, որտեղից մի օր դուրս գալու համար հարյուրամյակներ 

25


կպահանջվեին թերևս: Խիզախեցի: Անհաստատ քայլերով մոտեցա, տեղավորվեցի 

կողքի հողաթմբին, առանց կանաչի էր, խոնավ հողի հոտը ջերմ բարևեց: Նա ճիշտ 

էր ասում, այնքան հետաքրքիր էր իմ առջև բացվող տեսարանը, կախարդական 

աշխարհն էր ներքևում. փոքրիկ քաղաքի խայտաբղետ լույսերը, գետի ջրերում հալվող 

տարօրինակ լուսինն ու աստղերը, բոցավառվող կրակը, ծանոթներիս անծանոթ 

ու անկանոն ստվերները: Կարծես օտար մի գրքից հեքիաթ էի կարդում, հեքիաթ, 

որը միայն մի անգամ ես կարողանում կարդալ, իսկ հետո, ողջ գիտակցական կյանքիդ 

ընթացքում փորձում ես այն հասկանալ, հասնել ամենախորքերը, ձեռքդ գցել 

իրականին, միայն մի անգամ, ու այն էլ չես կարող գիտենալ՝ նա չի՞ ճողոպրի մատներիդ 

արանքից, չի՞ լքի, չի՞ թողնի քեզ մենակ, որբացած այս աշխարհում: 

-Շնորհակալ եմ, քո շնորհիվ այս կողմում էլ եղա,- արտաբերեցի ես երազի մեջ: 

-Իսկ ես երբեք այն կողմում չեմ եղել, երևի այդպես էլ երբեք չեմ հասցնի լինել: 

-Մեծ բան չես կորցրել, ոչ մի նոր բան չկա, ամեն ինչ իր նույն ձևի մեջ է: Չնայած 

կարող ենք հենց հիմա միասին, երկուսով իջնել: Կուզե՞ս։ 

Պատասխանը լռությունը եղավ, այնպես էլ ուժգին ու բարձրաձայն էր այդ պատասխանը, 

որ մի վայրկյանում ամբողջ էությունս տարրալուծվեց անծանոթ հոսանքներում: 

Ես նրա ձայնը լսելու պահանջն էի զգում, լսողությունս մի փոքր հանգստանալ 

էր ուզում: Ես պետք է հասկանայի մարդու նրա տեսակը: 

-Չե՞ս վախենում գետի մոտ մենակ մնալուց, այն էլ այս ժամին: Նրա պատմությունը 

հաստատ լսած կլինես, դեռ մեր պապերի ժամանակներից է պատմվում: Իսկ եթե 

հանկարծ նրա ջրերը հսկող հոգին՝ գետի ուրվականը հայտնվի, չե՞ս վախենում: 

Կտրուկ շրջվեց, ծիծաղելով պատասխանեց, որ վախենալու ոչինչ չկա, մենք բոլորս 

էլ մի օր ուրվականներ ենք դառնալու, կամ գուցե հենց հիմա էլ ինչ-որ մեկի 

համար պարզապես ապրող ուրվականներ ենք ու չենք էլ գիտակցում դա: 

Փոքր քաղաքը թառել էր մեծ գետի աջ ափին, որտեղ սպիտակ շուշաններ էին 

ծաղկում: Նախնիներց հասած պատմության համաձայն շատ տարիներ առաջ գետի 

ափը բնակեցված չի եղել մարդկանցով, մոտիկ լեռան լանջին միայն մի փոքրիկ 

բնակավայր կար՝ ուրախ բնակիչներով: Իսկ մեր քաղաքի ստեղծման պատմությունը 

տխուր է. ասում են, թե մի գիշեր աղջիկ է սարից իջել ու նետել իրեն արագավազ 

ջրերի գիրկը: Նրան շատ են փնտրել ու այդպես էլ չեն գտել, հետո իջել են ներքև 

ու հմայվել գետափին բացված սպիտակ ծաղիկներով: Մինչև հիմա էլ պատմում են 

ու հավատում, որ մշուշոտ գիշերներին, երբ լուսնի լույսը սովորականից ավելի պայծառ 

է ու սառը, մաքուր հոգիները կարողանում են տեսնել ու լսել կորած աղջկան: 

Կամաց-կամաց շատերն են գայթակղվել անբացատրելին մեկնելու փնտրտուքներով, 

իրար գլխի են հավաքվել, բազմացել ու հիմնել քաղաքը, նույնիսկ հիմա վերջ 

չեն գտնում շշուկներն այն մասին, թե սա կամ նա տեսել է գետի աղջկան: 

Մեր զրույցը ոչ մի կերպ առաջ չէր գնում, իսկ լռությունն աննկատ նստել էր 

ծնկներիս ու իր իմացած պատմությունն էր ուզում անել: Ընդունելության քննություններից 

հարցրեցի ու նորից փակուղիում հայտնվեցի՝ նա ոչ մի տեղ չէր պատրաստվում 

ընդունվել: Զարմացա` մի՞թե ոչ մի նպատակ չուներ այս կյանքում: 

26

-Ճանապարհորդության եմ պատրաստվում, հետաքրքիր է, չէ՞: Իսկ դու ինչո՞ւ 

ես որոշել անպայման իրավաբան դառնալ: 

-Ճանապարհորդությո՞ւն,- զարմացած կրկնեցի,- նախանձում եմ քեզ: 

-Հավատա, նախանձելու ոչինչ չկա, դու էլ, ինչպես մնացած բոլորը, պատրաստվելու 

և անցնելու ես այդ ճանապարհը, ժամանակը` ահա միակ տարբերությունը, 

բայց հարցիս պատասխանը այդպես էլ չտվեցիր: 

-Օրենքները և կարգերը պահպանել է պետք: 

-Դրանք հենց խախտելու համար են ստեղծված, դեռ չե՞ս հասցրել նկատել, որ 

կյանքում ոչ մի բան օրինաչափ չէ, ու մեզ պարզապես դատապարտել են ապրելու, 

ապրելու կյանքի մեր բաժինը՝ սա միակ օրինաչափությունն է, որ ես գիտեմ, իսկ 

քո ասած օրենքները դարձել են ձև՝ առանց բովանդակության, այնպես որ շատ մի 

տանջվիր, որ փոշմանելու շատ առիթներ էլ չունենաս: 

Ես կամաց-կամաց զգացի իմ լուծվելը տխրության գրկում ու այդպես էլ այդ գիշեր 

չիջա դիմացի ափ, մասնակիցը չդարձա ուրախ ամբոխի խրախճանքներին: 

Իրավաբան նույնպես չդարձա, որովհետև ես սիրում էի պահել օրենքներն ու կարգերը: 

Իմ այդքան սպասած ավարտականը ուրիշ գույներ ունեցավ, այդ օրը իմ երկընքի 

աչքերով աղջիկը գնաց երկրի արգանդը, թողնելով ինձ մեն-մենակ այն անհասցե 

շշուկների հետ, որ կյանքի անհունից հասնում էին հոգուս ականջներին: 

ԾԻՐԱՆԱՆՈՑ 

Դրսում բարակ անձրև էր մաղում: Մենությունը ձայն չուներ, լռությունը նրա միակ 

ձևն էր, միակ անունը, անձրևն ու ձայնը լցվում էին քանդված փոսերն ու լցնում 

սենյակիս մենությունը: Կուզեի անձրևը սենյակումս մաղեր, մաքրությունից փայլող 

հատակը մի քիչ կեղտոտվեր, պատերը սառեին ու հիմքից սկսեին ցնցվել: Կուզեի 

ոտաբոբիկ մտնել ցեխաջրով լցված բները, անձրևաջուրը կլցվեր աչքերիս ու ականջներիս 

մեջ, մարմինս կսառեր, կկապտեր, բայց կշնչեր ու կզգար, կյանքի զարկերակը 

կշարժվեր իմ մեջ: Սպիտակ փեշիս ծայրերը կլցվեին ոտքերիս տակ ճմռվող սև, մածուծիկ 

կյանքով, թաց ու կեղտոտ կտորը կձուլվեր մաշկիս հետ, կդառնային մեկ, ես 

ամեն մի բջիջովս կզգայի կյանքը: 

Դեռ ամենափոքր տարիքից զզվում էի այն ամենից, ինչը չափազանց ճիշտ էր։ 

Կատարելությունը ձանձրալի է, հոգնեցնող, կատարելություն չկա: Հիմա պառկած 

եմ հիվանդանոցի իմ մահճակալին՝ ականջիս մեջ դրսի անկատար կատարելության 

նոտաներն են, ես վերլուծում եմ մաշված իմ տարիները, բորբոսի հոտ է փչում: Ես 

երևի կմեռնեմ, ձեռքերիս կաշին, որը կապույտ անցքերով ցանց է հիշեցնում, դա է 

ասում, հակառակվում է բժշկի, ծնողներիս, ողջ աշխարհի բոցավառվող հավատին: 

27


Իմ մի մասը միշտ իմացել է, որ չեմ ավարտելու համալսարանը, չեմ տանջելու մարմինս 

օտարի դաժանությամբ, մինչ կգտնեմ հարմար զգեստը քսանամյակի երեկոյիս 

պատրաստվելու համար, ինձ մեր դռան չաղլիկ ու բամբասկոտ հարևանը այդպես 

էլ չի հասցնի ասել, որ հիմա արդեն ժամանակն է պսակվելու: Ես երբեք չեմ լինի այս 

կյանքի հերթական օրինակելի ավարտականը: Բայց չեմ իմացել, թե ինչու և ինչպես 

դա կլինի: 

Ծիրան շատ էի սիրում, իսկ մեր ազգի մեջ այդ միրգը արգելված ցանկություն 

էր, մեր ծիրանից ոչ թե արևի, այլ արյան հոտ էր փչում: Պատմում են, թե մեր տոհմի 

պառավներից մեկը շատ չար սիրտ է ունեցել: Եղել է այնպես, որ մի օր հարևանի 

աղջիկը ծառի տակ թափված անպետք ու լխկած ծիրանները հավաքել է ու կերել: 

Պառավը բացել է բերանը ու կյանքի գարշանքը դուրս է թափվել նրա սմքած շուրթերից, 

լցվել է այգին ու հարևանի աղջկա սիրտը: Ասում են աքլորականչի հետ թաղում 

հարայ է ընկել, կտուրից կախված աղջկա պարող մարմին են իջեցրել ու ողբացող 

մայրը անեծք է թափել, անիծել է, որ անմեղ արյան վրեժը մեր ազգի սերմից 

դուրս գա, մեր մայրերն էլ սգան անմեղ մեռնող իրենց դուստրերի չորացած տարիները: 

Մեր մեծ պապը նույն երեկո մորթել է ծիրանի այգին, իսկ լուսադեմին մորթված 

ծառերի բներից արյուն է հոսել, արյունը ջրել է այգին։ Այդ դեպքից հետո այգու 

նորատունկ ծառերի ծիրանը, երբ հասել ու քաղցրությունից ճյուղին ճաքել է, այդ 

ճաքից քաղցր հյութի փոխարեն լեղի արյուն է ժայթքել ու ընկել անցնող-դարձողների 

դեմքին: Ես ծիրան շատ էի սիրում ու մեր այգում ոչ մի հատ ծիրանենի չկար: 

Սենյակումս շատ տաք էր, բայց մարմինս ցրտից սրթսրթում էր ու մրսում, ցրտահարվել 

էի երևի, սպիտակ վերմակից սառնության ու արյան հոտ էր փչում: Ես հոգնել 

էի թաց անկողնու մեջ անշարժ պառկելուց, իջել ու կանգնել էի մաքուր սենյակիս 

միակ հայելու դեմ. հայելիներն էլ մեկ լրիվ դատարկ էին, մեկ էլ հայտնվում էին 

տարբեր դեմքերով նույն աղջիկները, ես ինձ ուզում էի գտնել նրանց ծանոթ դեմքերի 

մեջ, հետո նորից դատարկ էր, ու ստվերները պարում էին այդ լքված հայելիներում, 

նույն պահին հոգիս անջատվել էր հիվանդ մարմնիցս, թողել էր ինձ լրիվ մենակ, 

նա գնացել էր կորած այգում զբոսնելու ու այգուց ինձ համար նվեր էր հետը բերել՝ 

մի բուռ հող՝ արյունով շաղախված, այդ խյուսից ոչ արյան ու ոչ էլ հողի հոտ էր եկել, 

դրանից եկել էր այն հոտը, որը զգում ես, երբ նորածին երեխայի մաշկը կպնում է 

դեմքիդ: Վերմակս մեկ օձ էր դառնում ու մեկ պարան, փաթաթվում էր վզիս, ոտքերիս, 

ես խեղդվում էի, իսկ իմ գրկում ինձնից դեռ չծնված իմ երեխան էր, ես ագահորեն 

նրա հոտն էի խմում, ես խմում էի այն բոլոր երեխաների հոտը, որ այդպես 

էլ չծնվեցին: 

Բայց նրա դեմքը հայելու մեջ հիշեցնում էր ջրազուրկ կաշվով պառավի, ով 

զզվելի լեզվով անընդհատ լպստում էր շուրթերը, իսկ ես արդեն լողում էի անսահման 

հանգստության մեջ, ես երջանիկ էի, որովհետև ինձնով էր, որ ամեն ինչ կավարտվեր, 

անեծքները յոթ պորտ կարող են ձգվել, իսկ ես վերջինն էի: 

28

ԿԱՐՄԻՐ ԲԼՈՒՐԸ 

Ես վաղուց գիտեի վիշապի և Կարմիր բլուրի հեքիաթը, այդ հեքիաթը իմ քրքրված 

հիշողությունների հետ համերաշխ ապրում էր, ես չէի կարողանում նրան բաց թողնել, 

որովհետև այն ամենը, ինչ կապված էր մորս հետ՝ որքան էլ հոգիս ցավին վարժեցնող 

ամենօրյա սրբազան ծիսակարգ հիշեցներ, դարձել էր ապագաս սպանող 

կախվածություն: Արդեն երեք տարի մեր փոքրիկ խոհանոցից մորս թխած գաթայի 

հոտը չէր գալիս, ու ես չէի կարողանում հրճվել՝ նայելով խորիզի մեջ լողացող չամիչներին, 

որոնք ինձ միշտ ջրով լցված փոքրիկ փուչիկներ էին հիշեցնում, որովհետև 

երեք տարի առաջ, երբ սպիտակ մեքենան եկավ և մայրիկիս տարավ, ես այլևս 

նրան չտեսա, ավելի ճիշտ նա, ում տեսա օրեր հետո՝ մոխրագույն դեմքով, կապտած 

շրթունքներով և ինձ համար անհասկանալի սառը ձեռքերով մեկն էր, իսկ մայրիկի 

ձեռքերը միշտ այնքան տաք էին, որ երբ հպվում էին ինձ, ջերմացնում էին ամբողջ 

էությունս այնպես, ինչպես գարնանային արևի առաջին շողիկը քարերի վրա 

նիրհող կատվին։ Բայց այդ օրը նրա ձեռքերը մեկընդմիշտ սառեցրեցին թե՛ սիրտս 

և թե՛ հոգիս: Իսկ երբ վառեցին նրա նկարի երկու կողմերում դրած մոմերը, ես հասկացա, 

որ ինչպես մայրիկի ձեռքերն էին դադարել խորհրդանշել իմ կյանքի ջերմությունը, 

այնպես էլ զույգ մոմերի դողացող լույսը էլ երբեք չի հիշեցնի ինձ Սուրբ 

Ծննդյան սեղանը: 

Հորս սիրում էի մի սիրով, որ հունցած էր մի քիչ ատելությունից ու մի քիչ էլ 

խղճահարությունից: Այնքա՜ն էի սիրում նրան, երբ խոհանոցում նստած իր կյանքի 

պես դառը սուրճի բաժակը ձեռքին՝ որբացած ու արնակալած հայացքով նայում էր 

դիմացի շենքի ճաքճքած ապակիներով պատուհաններին, մինչ ուռած ու դողացող 

մատների արանքում մխում էր ճմռթված ու դեղնած ծխախոտի գլանակը՝ նա սև 

սուրճի ու դեղնած գլանակի արանքում իր որբացած էությունն էր փորձում գտնել: 

Ու նույնքան էլ ատում էի, երբ տուն էր մտնում աչքերի այն հայացքով, որ նորին 

մեծություն օղու ստեղծագործությունն էր․ օրորվելով կգար, ցեխոտված կոշիկներով 

կնկներ դարչնագույն բազմոցի ծայրին, ու ես չէի իմանա քնած է, թե արթուն: Այդ 

պահերին նա ինձ համար ամենաանտելի մարդն էր մեր կորուսյալ երկրագնդի վրա: 

Այնպես էի խղճում նրան, երբ ողջ գիշեր կրկնում էր միևնույն բանը, թե շատ է հոգնել 

և ուզում է տուն գնալ: «Տուն եմ ուզու՜մ, տու՜ն» կրկնում էր մեկը, ով այդ պահին 

պառկած էր սեփական տան մաշված բազմոցին: Ես կտայի աշխարհի բոլոր ջըրով 

լցված գույնզգույն փուչիկները, միայն թե հայրիկը էլ չհոգներ, գոնե մի քիչ 

հանգստանար և վերջապես հասկանար, որ տանն է, իր տանը, և չունի ուրիշ տուն, 

ուր շարունակ ձգտում էր նրա հարբած ու որբացած հոգին: Ես մաքրում էի նրա 

կոշիկների վրայի ցեխը՝ սև կոշիկները մաքրությունից այնպես էին փայլում, որ ծակծկում 

էին աչքերս, ծակծկում էին նաև միտքս, որովհետև սկսել էի գիտակցել, որ 

ձեռքիս խոնավ լաթի կտորը երբեք ընդունակ չի լինի մաքրել նրա հոգին դանդաղ 

29


այլանդակող կեղտը: Անկախ նրանից, թե քանի հավատքի առագաստ էի այրել 

անձրևախում խավար գիշերներում, միևնույն է իմ սրտի մութ փողոցներով շարունակում 

էր թափառել արտաքսված ուրվական հիշեցնող այն փոքրիկ տղան, ով դեռ 

հավատում էր կյանքի հեքիաթին: Ես ու նա, իմ երկու անհաշտ եսերը իրենց էին 

փորձում գտնել վառվող զույգ մոմերի թույլ ու դողացող լույսի միջանցքում՝ նա երևի 

Կարմիր բլրի վիշապին էր դեռ սպասում. մորիցս մնացած ամենաքաղցր հուշը, 

քաղցր, ինչպես նրա պատրաստած չամչից փուչիկներով գաթան: Մայրիկը միշտ 

պնդում էր, որ տեսել է իր հայրական տան կտուրից լեռների մեջ բացվող բրոնզագույն 

քարերով արահետը, որը տանում էր դեպի Կարմիր բլուր՝ արծաթե թևերով 

վիշապի մոտ: Մայրիկն իր հեքիաթը միշտ սկսում էր վաղուց մոռացված աստվածներով, 

թե ինչպես են այդ աստվածները իրենցից մեկին տապալում երկիր, բայց 

ընկնելով կարմիր գույնի քարերից ու փոշուց բաղկացած սարի վրա՝ գահընկեց աստվածը 

վերածվում է վիշապի: Այդ օրվանից բլուրն ու վիշապը անբաժան են իրարից: 

Հեքիաթի վերջում մայրս միշտ կրկնում էր, որ եթե գտնվեն մարդիկ, ովքեր կկարողանան 

հասնել Կարմիր բլուր և հայտնաբերել ներսում վիշապի ապաստանը՝ Ղաչաղների 

բույնը, ապա կերպարանափոխված աստվածը նրանց բոլոր երազանքները 

կիրականացնի, անգամ կբուժի աչքին անտես հիվանդությունները: 

Հաստատ որոշել էի՝ գտնելու եմ վիշապի ապաստարանը, հիմա վստահ էի, որ 

նա գոյություն ունի, մայրիկը հավատում էր իր պատմած հեքիաթին ու խնդրում, 

որ ես երբեք չմոռանամ ու միշտ հիշեմ, որ վիշապը կա, գոյություն ունի, հեքիաթ 

չի: Իմ փնտրածը գտնելու համար ես պիտի հասնեի մորս հայրական տունը՝ չորս 

կողմից սարերով շրջապատված փոքրիկ ավանը` հենց այդ լեռներում էր Կարմիր 

բլուրը: Ես հիշում էի, որ այն յոթ լեռնակատարների մեջ է գտնվում: Քայլում էի կանաչ 

դաշտի ու խոր ձորի մեջտեղում ընկած ճանապարհով, ու ձորը ձգում էր ինձ, 

որովհետև սպիտակ էր, ու այդ սպիտակը ինձ հեքիաթ էր պատմում, այդ սպիտակը 

ամպերն էին՝ գուցե մի ուրիշ կործանված աստված էլ դանակով երկնքից փոքրիկ 

պատառներ էր փրթել ու լցրել ձորի մեջ: Կարող էր լինել, կյանքում ամեն ինչ էլ կարող 

է լինել, չէ՞ որ ամենաշատը լինում է հենց այն, ինչը մենք երբեք չենք տեսնում, 

ու երևի մայրս այս մի հեքիաթը պարզապես չի իմացել, թե չէ անպայման ինձ կպատմեր 

ու հետո խոսք կառներ, որ միշտ հավատամ: 

Իրիկնամուտին յոթը սարերին էի հասել ու հասկանում էի, որ դադարել եմ որևէ 

բան հասկանալ, որովհետև ամբողջ ընթացքում արևը խանձել էր մտքերս, ես զգում 

էի, որ ընդունակ եմ միայն զգալ, զգալ կարմիրը, որ մոտենում էր, ընդառաջ էր գալիս 

ինձ, կարմիրը հեղեղել էր սիրտս, թափվում էր աչքերիս բիբերից: Հեռվում թևաբախյուն 

էր, այդ բախյունը արծաթահունչ մաքրություն ուներ, հետո զգացի երկինքը, 

որն առանց հատակ էր…. 

Երևի այդ առանց հատակ երկինքը հենց Ղաչաղների բույն կոչվածն էր, այնտեղից 

պիտի բուժվեին աչքին անտես հիվանդությունները ու իրականանային իմ որբացած 

երազները, ես հասկացա, որ զգում եմ նրա ողջ ուժը, մոգությունը, լույսը ու 

անցյալի հմայքն իմ ուժասպառ երակների մեջ ու հանկարծ արթնացա՝ հորս ցեխոտ 

30

կոշիկները գլխիս վերևում: Նա ինձ էր նայում վախեցած, խեղճացած ու օգնություն 

աղերսողի հայացքով: Խղճացի, մի քանի ժամ շարունակ զառանցել էի, վախեցել էր, 

որովհետև չէր հասկացել արտաբերած խոսքերի իմաստը, մտածել էր՝ հիվանդացել 

եմ: Ես հավատում էի այն ամենին, ինչը իրականության մեջ երբեք չէի տեսնի, իսկ 

նա՝ իր օղու թափանցիկ բաժակներին: Բայց ճանապարհս իզուր չանցա, ճշմարտացի 

էր հավատքս, որովհետև հայրիկին էլ երբեք չտեսա թափանցիկ օղու հայացքով, 

նա գտավ իր տունը ու կարողացավ հանգստանալ: 

31

ԱՐՁԱԿ 

ՏԻԳՐԱՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ 


ԳԻՏԱՓՈՐՁ 291․ 

«ՏԱՃԱՐԻ» ԳԱՂՏՆԻՔԸ 

Իբրև նախաբան մեր տարերային մտքերի հոսքին պիտի գրեմ, որ հաջողեցինք 

վերջապես, տարիներ ի վեր գործադրած ջանքերից հետո, ստեղծել մի եղբայրություն, 

երբ մեր ամենամոտ բարեկամները հավաքվեցին զարմանալի մի դիպվածով։ 

Բոլորիս հոգնեցրել է պոստմոդեռնիզմի մուսան, և աշխարհով ընկած փնտրում 

ենք իմաստության հին ասպետներին, որոնք մի ժամանակ թափառում էին արեվելքի 

քաղաքներում: Մենք ակադեմիկոսներ չենք և ոչ էլ պրոֆեսորներ, այլ ավագ 

վարպետներ, որ ոտքով անցնում են այս երկիրը հյուսիսից հարավ։ 

Բարկ ամառվա կեսին մտանք Սուլեմայի լեռնանցքը և հայտնվեցինք բարձրադիր 

ալպիական լեռնալանջերին: Այս ճանապարհներն անշուշտ հայտնի էին մարդկանց։ 

Մենք ուխտի էինք եկել արևելքի մեծագույն հոգևոր կենտրոններից մեկը՝ 

Աստվածածնի տաճար։ Ուխտավոր վարպետներին ապշեցրել էր երկհարկ ու հոյակապ 

քանդակներով զարդարված կառույցը, որն իր լիրիկական ճարտարապետությամբ 

և առեղծվածներով գերում էր իմաստուններին։ Առհասարակ այս փոքրիկ 

հողակտորի վրա հսկայական քանակությամբ սրբարաններ կան, որ ոչ միայն հոգևոր 

առումով են կենդանի պահել մարդու ստեղծագործ միտքը, այլ վերածվել են ինչոր 

«misteria»-ի: Կարո՞ղ եք պատկերացնել մարդկանց, որոնք չլինելով աշխարհիկ 

անձ, երբեմն դուրս գտնվելով հասարակությունից, ոգեկան ահռելի ճիգով փորձել 

են կառուցել «ՏԱՃԱՐԻ» երևութական մարմինը։ 

32

-Եվ ո՞ւմ տիրույթներն էին սրանք,- հարցրեց ինձ մեծ վարպետ Ալբերտը։ 

-Արևելքից Կովկաս թափանցած իշխանների, որոնք իրենց քաջագործությունների 

համար տոհմական կալվածքներ ստացան Իբերիայի արքաներից` Օրբեթի 

ամրոցը։ Հետո Օրբելյանները գժտվեցին թագավորական ընտանիքի հետ, հրաժարվելով 

նրանց գերագահությունից, և առաջնորդելով սեփական զորքը, տեղափոխվեցին 

հարավ։ 

-Իսկ այստեղ ուրիշ իշխաններ չկայի՞ն։ 

-Կային, անշուշտ,՝ Խաղաբակյանները։ Նրանք ևս անվանի տոհմ էին, իմաստուն, 

ուսյալ, նույնիսկ հասցրեցին համալսարան հիմնել, որն արևելքում հայտնի էր որպես 

«երկրորդ Աթենք պանծալի»։ 

-Կոնստանդնուպոլսից, Ալեքսանդրիայից հետո ի՞նչ պիտի սովորեցնեին այս 

ծերպերում թաքնցված վանականները․․․ 

-Գիտելի՛ք, Ալբերտ, գաղտնի՛ գիտելիք։ 

Նայի՛ր Տաճարին և կտեսնես համեստ ճարտարապետական չափերի մեջ հզոր 

մի գաղափար, փիլիսոփայական ընկալում, յուրաքանչյուր քայլափոխին խորհըրդաբանությամբ 

հագեցած հորինվածքներ և բարձր արվեստ։ Իր ժամանակներում 

այս մեկուսի համալիրը ողջ արևելաքրիստոնեական աշխարհի եզակի ճարտարապետական 

հորինվածքներից էր, քանի որ ստեղծվել էր պատմական հախուռն 

մի շրջանում, որպես թաքնագիտության ու խորհուրդների «բառարան»՝ մինչ մեծ 

վարպետի կողմից Տաճարի կառուցելն իր մեջ ներառելով ժամանակն ընդգրկող 

մտավոր փառահեղ նվաճումները։ Տե՛ս, այս լեռնագագաթները, որ ավելի քան 200 

օր ծածկված են մնում թավ մառախուղով, երբեք չեն բացում իրենց գլուխները, և 

անկարելի է տեսնել այն բուժիչ առվակները, որ հորդում են սառցադաշտերից։ Ասում 

են, այս կողմերում քարանձավների մեջ կառուցված թաքստոցներ կան, և իշխանների 

ողջ հարստությունը՝ քառասուն ուղտաբեռ ոսկի ու մետաքս, թաքցրել են թաթարներից 

ու կորցրել խորշերում։ Դրանցից մեկում ես, իհարկե, եղել եմ այնտեղ 

ոսկի չկար, բայց գիշերելու համար հարմար էր և նայում էր ուղիղ ամրոցին մի 1000 

ոտնաչափ բարձրությունից։ 

Հինգ մագիստրոսներ, որոնք ծագում էին մեծ իմաստասերների տոհմից, անցնելով 

փորձի ու մտածողության երեք աստիճանները, օծվել էին իբրև մեծ վարպետներ 

և թափառում էին աշխարհում, փնտրելով գաղտնի գիտելքներ, մոռացված այն ժամանակներից 

ի վեր, երբ մարդկանց կենդանի մտածողությանը փոխարինելու եկավ 

արհեստական իմացությունը, առանց կենսափորձի և ոգեկան ապրումների ինքնակառավարվող 

մեխանիզմների դարաշրջանը։ 

Չոր փայտը վառվում էր հաճելի բույր արձակելով անձավում, համքարության 

բոլոր անդամները նստած էին կրակի կողքին, խմբվել էին համաձայն գիտակցության 

կենտրոնացման օրենքի. գծագրել էին աստղային հորինվածքը, որը խորհրդանշում 

է մարդուն, իսկ կենտրոնում կրակն էր։ Մնալով անշարժ, իրար հոջորդելով, ասես 

մոռացված մի խաղ խաղային, Վարպետները զրուցում էին՝ շարունակելով միմյանց 

միտքը։ Նրանք պիտի հասնեին իմացությունների բացարձակ ներդաշնակության։ 

33

ԱՐՁԱԿ ՏԻԳՐԱՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ 

Նրանց գիտելիքների զուգադրումից էր ծնունդ առնելու Տաճարի տեսիլքը, որը պիտի 

կառուցվեր ջրերից ազատված նոր հողերի վրա։ 

-Զարմանալի է, բայց միջնադարի մտածողությունը ենթարկվում է ընդհանուր 

օրինաչափությունների, և դա տարածվում էր Կորդոբայից մինչև Նովգորոդ, Բրիտանական 

կղզիներից մինչև Պարսկաստան։- Բարձրաձայն մտորում էր եղբայր Յանուշը։- 

Հեգելը պնդում էր, որ համաշխարհային արվեստը զարգացման երեք փուլ 

է անցել. արխայիկ, դասական և ռոմանտիկական։ Թերևս, հենց այս երեք հաջորդական 

ցիկլերի ընթացքում են վերջնականապես ձևավորվել տաճարի միստիկական, 

հոգեբանական և փիլիսոփայական հասկացությունները։ Միջնադարում տաճարն՝ 

իբրև հավերժական կեցության խորհրդանիշ, ներառում է մարդու մտավոր ընկալման 

բոլոր ոլորտները՝ դառնալով իդեալական աշխարհի հոգևոր մարմնավորում։ 

Միջնադարյան մարդը ապրում էր հստակ սահմաններում: Աստվածաբանական հայեցակարգերը 

նախասահմանում էին նրա կյանքն ու գործունեությունը, և մարդը 

վերապրում էր քրիստոնեական ուսմունքի իդեոլոգիան՝ դրախտում հայտնվելու 

երազանքով։ Համընդհանուր գաղափարի գերակայող ազդեցությամբ ստեղծվել էր 

մի դաշտ, որի տարբեր ոլորտներում ներգրավված անհատները կերտում էին միասնական 

գաղափարական կառույցը՝ տաճարը։ 

-Դե հա, ճիշտ եք, բայց տեսե՛ք, դուք մի երկրում եք, որն առաջինն ընդունեց սիրո 

կրոնը։ Սակայն քարոզիչներն իրենց հետ բերեցին գաղտնիքներ, որոնք վեր էին սովորական, 

բանական արարածների ընդունակություններից։ Հայտնվեցին այն եզակի 

գլուխները, որոնք սկսեցին մշակել ու տեղայնացնել այս գիտելքները, միախառնելով 

դրանք, իրենց ունեցածն ու սեփական փորձը։ Այսպիսով, հայերի տաճարաշինության 

ավանդույթն՝ իբրև հայտնագործություն, իր վերջնական հատակագծման 

մշակվածությամբ ամբողջացնում էր հենց կոսմոլոգիական ընկալումը։ Միջնադարյան 

մարդն ուղենիշ դարձնելով քրիստոնեական վարդապետությունը սեփական 

մարմինն ընկալում էր որպես միկրոտիեզերք և անավարտ տաճար, որը շարունակ 

ապաշխարհության և տառապանքի ճանապարհով պիտի կատարելագործվեր և 

մեղքերը թոթափելով արժանանար երկնային արքայության։ Քրիստոսը օրենքի ուսուցիչների 

հետ զրույցում ասում է նրանց. «Քանդե՛ք տաճարը, և ես այն երեք օրում 

կկառուցեմ»։ Կրոնական վարդապետությունները և ծեսերը ավելի մեծ դեր են կատարում 

հատակագծի համաչափության և դասավորությունների մեջ, քան արվեստն 

ու ճաշակը։ Այնուամենայնիվ, պատմական աղբյուրների քննությունը թույլ է տալիս 

դատել, որ հատակագծման մեթոդների ակունքները պատկանում են առավել հին՝ 

դիցապատմական, նախաքրիստոնեական ժամանակներին։ Սովորաբար կրոնադոգմատիկ 

սահմանումները և մտահղացումները սնվում են ավելի վաղ մշակված 

էմպիրիկ հայեցումներից և վերջնական կերպ ստանալով՝ ձևավորվում է «կանոնը»։ 

Այն իբրև քարացած ինտելեկտուալ արդյունք հասանելի էր դառնում միայն ընտրյալ 

և հոգևոր դասին։ 

-Եղբայրներ, արևելաքրիստոնեական մշակույթը, որքան էլ անուղղակի կապի 

մեջ լինի Եվրոպայի հետ, այնուամենայնիվ, տարբերվում է իր միֆական մտածո- 

34

ղությամբ, նրա համար աշխարհարարումը որոնումների մշտական ցիկլի մի անբաժան 

մաս է, նման այն ճամփորդության, որը կատարում էր Գիլգամեշը։- Կրակի 

ցայտող շիթերի միջից հնչում էր բժշկագետ Ռոնինի ձայնը։- Որպես ակնառու օրինակ 

վերցնենք վաղ միջնադարյան ճարտարապետությունը՝ կատարյալն արվեստներից: 

Այս շրջանում բոլոր բարդ կոնստրուկցիաները՝ տաճարները նախագծել և 

ղեկավարել են բարձրաստիճան կղերականները, օգտագործելով հունահռոմեական 

կառուցողական արվեստի գիտական փորձն ու նվաճումները և կատարելության 

են հասցրել տաճարի կառույցի կոնցեպտը, օրինակ, հրեշտակների տաճարը՝ Զվարթնոցը։ 

Հայ եկեղեցին իր հաստատմամբ ամենևին չմերժեց ու չոչնչացրեց անցյալի 

ահռելի գիտելիքային հենքը, դրա հիմքի վրա ստեղծվեց գրային համակարգ, ծավալվեց 

թարգամանչաց շարժում և կայացավ ոսկեդարը, իսկ արդեն միջնադարի մեծ 

նվաճումներից էին համալսարանները, որոնք նպաստում էին գիտելիքի վերարտադըրմանն 

ու մտքի զարգացմանը։ 

-Այո՜, հայրս մի ընկեր ուներ, որ ծանոթանալով այդ թարգմանական տեքստին 

այն անվանեց «թարգմանությունների թագուհի»։- Աչքը կրակի լույսերից կկոցելով 

կիսաձայն ասաց Կոստանը։ 

Մտավոր զարթոնքին զուգընթաց հայ իրականության մաս դարձան արիստոտելականությունը, 

նորպլատոնականությունը և մի շարք այլ փիլիսոփայական 

ուղղություններ, որոնց կողմից ընդգծված հայեցումները փիլիսոփայության, բնագիտության, 

գեղագիտության և իրավագիտության բնագավառներում հարազատ 

արձագանք ստացան մեզանում։ Քրիստոնյա աշխարհից մեկուսացված, անխառն 

դավանական աշխարհայացք ունեցող Հայ եկեղեցու միասնական արմատական 

մոտեցումը հստակ էր, ու հոգևոր հայրերը չէին հանդուրժում զարտուղի աստվածաշնչյան 

մեկնաբանումները։ Զարմանալի չէ, որ նրանք, ովքեր փոքր-ինչ կասկած 

կամ անհամաձայնություն էին հայտնում, դիտվում էին իբրև հերձվածներ։ 

-Այո, այդ պատճառով հազարավոր պավլիկյան աղանդավորներ լքեցին երկիրը 

հասնելով մինչև Եվրոպա։ Հասարակական հուզումների պատճառը, անօրինություններն 

էին, եկեղեցու և պետության սերտաճումը, որ կաթվածի հասցրեց երկիրը։- 

Գլուխը թափահարելով մտմտում էր Ալբերտը։ 

-Բայց հենց այս փոթորկումների և ցնցումներ մեջ ծնվեց մի հանճարեղ բան, որն իր 

արժեքով հավասարվեց Ավետարանիչների մտքին, արտածելով սերը տառապանքի 

մեջ՝ Նարեկացու «Ողբը»։- Առարկեց Կոստանը։- Նարեկացին խոսքային տարերքի 

մեջ թափանցեց ու անուղղակի տվեց լոգոսի բանալին, առաջիններից էր, որ տաճարը 

կառուցեց բառերի միջոցով։ Նա մի ներբողով սահմանեց տաճարի հրաշագեղ պատկերումը, 

կառուցելով այն Թեոդոքոսի՝ Տիրամոր մարմնաձևությամբ։ Եկեղեցի կառույցը 

ի սկզբանե կրում է մարմնաձևության տիպ: Դրանով է մեկնաբանվում այն, 

որ եկեղեցին միջնադարում ընդհանրացվում է կույսի, հարսի և կնոջ հետ։ Որոշ 

ժամանակ առաջ, Լաուրենցիանա գրադարանում, աչքովս մի ձեռագիր ընկավ, 

որտեղ Վիտրուվիոսն էլ էր տաճարի կառուցման հիմքում դրել մարդու անատոմիական 

կառուցվածքը։ Հապա տե՛ս․ 

35


Ծավալվել են աչքերը ծով 

Առավոտվա ծովի վրա ծիծաղախիտ, 

Ինչպես երկու փայլակնաձև արեգակներ. 

Շողն է նման լուսացնցուղ այգաբացի: 

Թափվում էին այտերից վառ 

Դափնեվարդի ու նռնենու ծաղկաթերթեր. 

Գեղաշիտակ իրանից սիրան էր կարկաչում 

Հուզավարար կենսատու սեր: 

Կամար կապած թևերը գիրգ՝ 

Երգում էր նա ախորժալուր ու գեղգեղուն, 

Ելևէջներն հյուսում իրար. 

Շարժվում հանդարտ ու ճեմում էր թիկնեթեկին: 

Բերանն երկթերթ, շրթունքներից վարդն էր կաթում. 

Լեզվի տավիղն էր քաղցր երգում հուզումնահորդ. 

Շողում էին նույն կենսավառ 

Սիրով չքնաղ ու գինեթույր 

Ծամերն իրենց գիսակներով խոպոպավոր: 

Այդ վարսերը համերամ զա՜րդ , համորեն զա՜րդ, 

Ոլորք առած եռահյուսակ՝ 

Բոլորվել են այտերի շուրջ. 

Լուսափայլ է ծովը, կարմիր վարդով լցված, 

Դաստակներն են մանուշակի ծիրանի փունջ: 

Բուրում էր նա կնդրուկի պես 

Աստվածային հրով լցված մի բուրվառի. 

Ձայնն էր մեղուշ, քաղցրանվագ: 

Զարդարված էր պատմուճանով գեղեցկատես, 

Որ բեհեզի կապույտ, որդան ու ծիրանի 

Գույներով էր ոսկեշողում. 

Գոտին կամար, արծաթափայլ, 

Ոսկետտուն ու նրբակերտ՝ 

Պաճուճված էր ակնեղենով շափյուղայի: 

Երբ շարժվում էր մարգարտափայլ գեղեցկությամբ, 

Քայլերի հետ շողն էր կաթում իր ոտքերից: 

Քեզ պսակող Թագավորին 

Ու նորածին այն Փրկչին փա՜ռք 

Հավիտյանս հավիտենից. ամեն: 

-Կոստան, Վաղ միջնադարի փիլիսոփա Դավիթ Անհաղթն իր «Սահմանք իմաստասիրութեան» 

երկում նշում է, որ ճանաչումը սկսվում է նյութական գոյերի, իրերի 

ճանաչումից և անցնելով աննյութ ձևերի ըմբռնման աստիճանով, ավարտվում է 

բացարձակապես աննյութ գոյի՝ Աստծո ճանաչումով։ 

36

-Թու՛յլ տուր լրացնեմ,- ասաց Յանուշը։- Մարդու հոգին օժտված է երկու տեսակ 

ընդունակություններով՝ ճանաչողական և կենդանական: Եվ գիտեք, բնական է, որ 

Անհաղթը միակ մտածողը չէր: Ոսկեդարի ականավոր գիտնականների փաղանգում 

իր պատվավոր տեղը գրավեց աստղագետ, մաթեմատիկոս, բնագետ և աստվածաբան 

Անանիա Շիրակացին, ով բնական գիտությունների և աստվածաբանությանը 

զուգահեռ դիտարկումների հիման վրա փիլիսոփայական նոր դիսցիպլին 

հեղինակեց ու «Բնափիլիսոփայություն» անվանեց։ Նա խորը քննության առավ հունական 

միջավայրում սկզբնավորված տիեզերքի կառուցվածքի մասին գիտական 

մոտեցումները և հանգեց արեգակնակենտրոն տիեզերքի հիմնարար հայեցմանը։ 

-Ի դեպ, Յանուշ, նա գնացել էր երկրի հեռավոր նահանգներից մեկում գտնվող 

Թիլ վանքը և համոզում էր հայրերին, որ իրեն գաղտնի գիտելիքներին հաղորդակից 

դարձնեն՝ տիեզերագիտության մեջ հմտանալու համար։ 

-Եվ ուրեմն,- շարունակեց ընդհատված միտքը Ռոնինը,- 12-14-րդ դարերի հայ 

փիլիսոփաները սնվելով գոյաբանական հայացքներում արիստոտելականության 

դրսևորումներից, համոզված էին, որ ոչ միայն հավատով, այլև բանականությամբ՝ 

«բնական քննությամբ» կարելի է ապացուցել Աստծո գոյությունը: Այդ կապակցությամբ 

նրանք վկայակոչում էին անտիկ փիլիսոփաներին, մասնավորապես, Պլատոնին 

և Արիստոտելին, ովքեր «հաւատք ոչ ունեին, բայց բանական քննութեամբ 

կացուցին թէ է՛ Աստուած»: 

37


Ի հայտ են գալիս բազմաթիվ արձագանքներ, որոնք ոչ միայն արտահայտվում 

են փիլիսոփայության կամ աստվածաբանության, այլև կառուցողական և գեղեցիկ 

արվեստների մեջ։ Պատմական որոշ շրջաններում, երբ աստվածաբանական սկըզբունքներին 

տրվում են մեծ նշանակություն ունեցող նոր մեկնաբանություններ, այդ 

հասկացությունները համապատասխանաբար թելադրող են դառնում ճարտարապետական 

նոր կամ ավանդաբար ծանոթ, բայց գործածությունից դուրս եկած ձեվերին, 

որոնք որպես տվյալ մշակույթին հատուկ ձևաստեղծման պահանջ, կարող 

են հասնել համընդհանուր նշանակության։ Խաչաձև կենտրոնագմբեթ եկեղեցու 

կոնստրուկցիոն գաղափարը մեկ անձի կամ ճարտարապետական դպրոցի հղացում 

չէ, այլ դարերի ընթացքում կուտակված տիզերագիտական և վախճանաբանական 

գիտելիքների նյութական մարմնավորում։ 

-Հաստատապե՛ս,- նայելով հեռուն շարունակեց միտքը եղբայր Ալբերտը,- 

«Եկեղեցի-տաճար» կառույցի հիմքում ակնհայտ է պլատոնական տիեզերքի սահմանման 

արձագանքը՝ իբրև վեցաթև խորհանարդ՝ դետերմինատիվ, որ կառույցի ճիշտ 

կենտրոնն է: Նրան հավասարադիր անկյունային մույթերն են, որ խորհրդանշում են 

աշխարհի չորս կողմերը։ Սրանք ամբողջացվում են խաչաձև հորինվածքի հետ, որ 

մեր ենթադրությամբ նոր աշխարհի մարդու աղերսն է խաչի նոր գյուտին։ Կառույցն 

ամբողջացնում է գմբեթը, որ մարմին է հաղորդում հոգու տաճարին՝ փակելով նրա 

գլուխը վեղարով։ Շեղակի թեք կտրվածքով նեղ պատուհանները, օրվա որոշակի 

38

ժամերին, թույլ են տալիս, որ լույսը շեշտակի թափանցի կառույցի ներսը: Ֆիքսված 

պահին այն հայտնվում է ճիշտ խորանի առաջ, որպես Սուրբ Հոգու էջք։ 

-Միջնադարյան մարդու ընկալմամբ երկնային ուժի հետ հաղորդակցվելու համար 

հնարավորությունները սահմանափակ էին։ Եթե փորձենք վերարտադրել այս շրջանի 

անհատի գիտակցությունը, ապա մոտավոր պիտի ստացվի հետևյալ պատկերը. 

ծիսական արարողությունը (ժամերգություն, պատարագ) խիստ կարևոր էր հավատավորի 

համար, այստեղ ծեսերը հիշատակության բնույթ են ունեցել, քանզի Նորավանքը 

պարփակ, անջատ սրբավայր էր։ Հայկական ճարտարապետության մեջ 

եղած երկհարկ կառույցների հարկաբաժինների կապակցումը կատարվում էր ժամանակավոր 

փայտե սանդուղքների միջոցով, որոնք ծեսերի ավարտից հետո հանվում 

էին, և վերին հարկը դառնում էր մեկուսացված ու անմատչելի։ Երկրորդ հարկերի 

մուտքի մոտ պատրաստվում էր կարճ հարթակ և մի քանի սանդուղք, որոնք 

վերևից կցված էին լինում կառույցին։ Սա եզակի լուծում է և գալիս է ապացուցելու 

այն տեսակետը, որ վանքի տարածք ոչ մի օտարական մուտք չուներ և որ այն արգելված 

վայր էր՝ հասու միայն իշխանական ընտանիքին ու երեցներին: 

-Զարմանալի է,- իր արծվային հայացքով Կոստանը նայում էր քարանձավի կամարից 

դուրս բացվող հեռուներին,- որ լուսավոր կամարները փոխարինում են փակող 

թմբուկին։ Ենթադրաբար, այս շինության ճակատային մասում աստիճաններ 

կառուցելու այսպիսի մտահղացումը կրում է փոխակերպված գաղափարաբանու- 

39


թյուն: Սրանից բխում է մեր դիտարկումն առ այն, որ եթե երկրորդ հարկն անձեռնամըխելի 

էր, և դրանից առաջ համանման կառույցներում գործածվում էին շարժական 

սանդուղքներ, ապա ինչո՞ւ Մոմիկն այստեղ կառուցեց քարե ստատիկ կցակառույց։ 

Անտիկ և միջին դարերում սանդուղքի սիմվոլիկ գործածության օրինակների հանդիպում 

ենք նաև գրավոր այլ աղբյուրներում: 

-Սվետենիոսը կեսարներին նվիրված իր աշխատության մեջ, Տիբերիոս կայսեր 

(14-37թ.) մասին գրելիս, հիշատակում է նրա անօրինակ դաժանությունը՝ վկայաբերելով 

չարչարանաց աստիճանները (gemonia)։ Այս տանջամիջոցը բաժին էր հասնում 

այն հանցագործներին, ովքեր վիճարկում էին կայսերական հրամանը կամ 

համարձակվում չենթարկվել։ Աստիճանը իջնում էր խոր մի անդունդ, որտեղ դատապարտյալներին 

կտտանքներով մեռցնում էին։ Սա աստիճանի գործածության առանձնակի 

օրինակ է Հռոմում, որ նույնիսկ հատուկ անվանում է ստացել։ Հայ եկեղեցու 

պատմության մեջ «աստիճանի» նմանատիպ գործածության օրինակ է նաև Լուսավորչին 

Խոր Վիրապում փակելու զրույցը։ Այստեղ ևս սանդուղքն օգտագործվել է 

իբրև չարչարանաց ճանապարհի խորհրդանիշ։ Մանրանկարչության մեջ ևս կան 

օրինակներ, որտեղ պատկերված է սանդուղքը: Խաչից իջեցման տեսարաններում 

սանդուղքը որպես պատկերագրական մոտիվ, հանդիպում է գեղարվեստական 

գրեթե բոլոր դպրոցներում և հիմնականում տերունական շարքերում։ Օրինակները 

բազմաթիվ են խաչքարային արվեստում և հանդիպում են առավել վաղ, արխայիկ 

շրջանում: Գաղափարայնորեն ձևավորված լինելով բազմաթիվ մշակույթների կողմից, 

զարգացած միջնադարում «Աստիճան» հասկացությունը ստանում է կանոնիկ 

պատկեր, գրական և խորհրդաբանական ատրիբուտի կարգավիճակ: Քրիստոնեական 

վարդապետության համատեքստում տեսնում ենք որոշակի սիմվոլի գործածության 

նախադեպ։ Իմ կարծիքով, քրիստոնեության տարածմամբ պայամանավորված, 

ինչպես խաչը փոխեց իր նախնական գաղափարը՝ պատժագործիքից վերածվելով 

փրկչական խորհրդանիշի, այնպես էլ սանդուղքի գաղափարը փոխակերպվեց՝ 

թողնելով իր պատժիչ գործառնական իմաստը և միջնադարում հանդես եկավ 

իբրև երկնային արքայություն տանող ուղի։ Մեզանում Աստիճանները դառնում 

են դեպի երկնային թագավորություն տանող հաստատուն ճանապարհ, որը մարդը 

հաղթահարում է դժվարությանբ՝ դեպի աղոթասրահի մուտքը հասնելով։ Աստիճանը 

հանդես է գալիս անձի մեղքերը թոթափելու և ինքնամաքրվելու միջոց. վերին հարկում՝ 

օդերևույթ տարածության մեջ, սուրբ հոգուն հաղորդակից դառնալու համար։- 

Միտքը շարունակեց Ռոնինը։ 

-Հասուն միջնադարում կառուցված այս տաճարում առաձնապես հատուկ խորհըրդաբանությամբ 

և բարդ լուծումներով մշակում ունեն զարդերն ու պատկերաքանդակները։ 

«Զարդ» հասկացությունը հանդես է գալիս որպես հաստատուն և 

բնական գիտությունների սինթեզ, ինչպիսիք են. էթնիկակական հոգեբանությունը, 

կրոնական աշխարհայացքը, էսթետիկան, հերմենևվտիկան, աստղագիտությունը, 

երկրաչափությունը, թվաբանությունը, բուսաբանությունը, կենդանաբանությունը։ 

-Այո՜,- նոթատետրը փորփրելով քթի տակ մեկնաբանեց Յանուշը,- Ի բնե բառի 

40

արմատական կերպը արտահայտում է «կանոն» իմաստը, որտեղից և բխում է այն 

եզրակացությունը, թե սա հենց խտացված տեղեկույթ է։ «Բառգիրք հայկազեան 

լեզուի» աշխատության մեջ հանդիպում է հետևայալ մեկնաբանումը․ «Իսկ մինչ 

ասին զարդ երկնից՝ իմանին արեգակն, եւ լուսին, եւ աստեղք»։ 

Քարին ագուցված զարդը ճարտարապետության «պոետիկան» է: Իբրև գեղարվեստական 

արտահայտչամիջոց այն սյուժետային զարգացում չունի: Անհատականացված 

կերպային մշակումները կապված են վարպետի ստեղծագործ մտքին։ 

«Զարդ» գաղափարի ողջ առանցքը կազմում է ծածկագրված տեղեկատվությունը։ 

Պայմանական փորձ կատարենք և ժամանակակից բանական անհատի հայացքով 

զուգահեռենք «Եկեղեցի-տաճար» և «Զարդ» իմաստասիրական հասկացությունները, 

համեմատենք դրանց ներդաշնակ զուգակցումը և գտնենք հիշյալ հասկացությունների 

հակադիր էությունը, որոնց մասին արդեն խոսել ենք։ Եկեղեցին՝ իր 

կառուցվածքային ներքին և արտաքին բնույթով, արտածվում է իբրև տիեզերքի 

դետերմինատիվ։ Ինչպես տիեզերքն է ենթարկվում ֆիզիկայի և մեխանիկայի հաստատուն 

օրենքներին (մեկնաբանենք այն որպես ավադույթային և կանոնիկ ինստիտուտի 

սիմվոլը կրոնում), այնպես էլ եկեղեցին է ենթարկվում որոշակի նախասահմանումների՝ 

անկախ կամային դրսևորումներից, այն է․ կրոնական դոգմաներ, 

բազմաբնույթ ծեսեր և ռիտուալներ, իսկ Զարդը, սիմվոլը արտահայտում է մարդու 

բյուրեղացված մտածողությունը: Նրա որոշակի տեղեկատվական բազան կուտակված 

գիտելիքի արգասիքն է կյանքի գոյության ձևերի և դրանց էությունների մասին։ 

-Ի հակադրում տիեզերքին մարդն ունի դատողական մտածողություն։- Ձեռքը 

ծնոտի տակ դրած միտքը շարունակեց Ալբերտը։- Տիեզերքի և տիեզերական մար- 

41


մինների վարքագիծը կանխորոշված է միլիարդավոր տարիների համար: Մարդն 

այս հասկացությունների առանցքում նորհայտ երևույթ է: Նա ի զորու է որոշում 

կայացնել։ Եվ գլխավոր հակադրումն այս երկու երևույթների մեջ գերակայող կոնֆլիկտն 

է։ Տիեզերական տարածության մեջ կոնֆլիկտի բացակայությունը պայմանավորված 

է օրենքների և կանխորոշված գոյության առկայությամբ։ Քրիստոնեական 

վարդապետության ողջ «դրաման» անվերջանալի կոնֆլիկտների շարք է, այն ավետարանված 

է, սրբաբանված ու ներթափանցված. բովանդակ ու ստեղծագործ միջնադարյան 

արվեստ։ 

Հետևաբար թույլ տվեք այս փաստերից բխեցնել հետևյալ դիտարկումը. քրիստոնեական 

ուսմունքն ի բնե լինելով անտրոպոմորֆ և ադապտացվելով էթնիկ հանրության 

մտածողության ձևերին, անցնելով պատմական, քաղաքական փուլերը, ստանում 

է իրավական-ինստիտուցիոնալ բնույթ, այն իր սկզբնական ձևից՝ բանավոր 

քարոզից, պարզ, ըմբռնելի, մասսայական բնույթից և հասանելի էությունից վեր 

է ածվում ֆունդամենտալ և փակ, հաճախ նաև գերինտելեկտուալ անհատների սոցիալական 

խմբի, որոնք սույն ուսմունքից բխող արվեստի համար մշակում են «ձևի 

պահանջը», ու եթե ուշադրություն դարձնենք արվեստի պարբերացման փուլերին, 

ապա ակնհայտ է դառնում, որ մեր իրականության մեջ քրիստոնեության տարածման 

սկզբից մինչև հասուն միջնադար, արվեստը և ճարտարապետությունը հատկապես, 

ընդգծում են տաճարի և մարդու խորը փիլիսոփայական տարաբաժանումը։ 

-Շուտով լուսաբաց է, եղբայրներ,- միտքն ընդհատելով ասաց Կոստանը,- կրակը 

մարմրում է, և տասնմեկերորդ գիշերն է, որ դադարել ենք քնել։ 

Մեր եղբայրները տառապում էին անքնությունից և անշարժության դատապարտված 

միմյանց փոխանցում էին միտքը՝ զարգացնելով այն բխեցման սկզբունքով, 

փորձում էին իմաստուն մոգերի նման գտնել հրաշագեղ տաճարի կառուցման միստերիան։ 

Եվ լուսաբացից առաջ, երբ թանձր լույսն իր ողբերգական միացումն էր 

ապրում խավարի հետ, ու մարդիկ գտնվում էին գիտակցության թափանցելի ոլորտների 

սահմանաբաժանին՝ կենտրոնացման և մտավոր ճիգերի գերլարման արդյունքում, 

լուսաբացի արևի կարմիր վահանի վրա հայտնվեց տաճարի փառահեղ տեսիլքը։ 

Սիգաճեմ ու բարեձև սյուներին կքած արծիվները կտցելով ոսկե շյուշերից 

դարձան վեհ խոյականներ, նրանց լայնարձակ թևերը կամարներ կապեցին ու քարացան 

ոսկու ամպհովանու տակ։ Հրեշտակները մարգարտե դրասանգներ ու ակնակուռ 

գոտիներ կապեցին սյուների գագաթներին և արևի ճառագայթներից շղթաներ 

կռեցին բևեռապինդ դարպասների համար։ Երկնային քահանայապետության 

բոլոր դասերը օթյակներ գրավեցին ու բազմելով կապույտ բեհեզի գահերին, սկսեցին 

ցնծալ, բարեհունչ շեփորներ արձակելով։ Վիների ու փանդիռների նվագով, ջրի 

գալարներից շնչացան ողորմած արքաները և թիկնելով կիտրոնաթույր թավշի օթոցներին, 

սկեցին գոռալ որոտաձայն. «Փա՜ռք երկնավորին»։ 

42

ԱՐՏԱՇԵՍ ՇԱՀԲԱԶՅԱՆ 


ԴԻՆՈԶԱՎՐԸ 

2016 թվականի մայիսի 13-ին Գաբրիել Գաբոյանը հասկացավ, որ մահկանացու 

է: Մինչ այդ նրան թվացել էր, թե մահն այլ մարդկանց համար է: Այլ կերպ ասած՝ 

Գաբրիել Գաբոյանի համար մարդկությունը բաղկացած էր մեռնողներից ու թաղողներից, 

և ինքն, իհարկե, առաջինների թվում չէր: Ամեն անգամ, երբ հայտնում էին ոմն 

մեկի կյանքից հեռանալու մասին, Գաբրիելին համակում էր այն զգացողությունը, 

որ այդպես էլ պետք է լիներ, այդ մարդու ճակատին կարծես վաղուց դրոշմված էր 

դատապարտվածության կնիքը: Ինչպես տատի դեպքում, ում ետևից, կիսախավար 

սենյակներով տնքտնքալով ու ոտքերը քստքստացնելով, քայլում էր մահվան ստվերը: 

Գաբրիել Գաբոյանի մահկանացու լինելը բացահայտվեց անակնկալ, և կարելի 

է ասել՝ չնախատեսված կերպով: 

Մոտ վեց ամիս էր, որ փորի շրջանում, պորտից ներքև, մզմզացող ցավ էր զգում 

և հաճախ վքնում էր: 

Նա այդ ամենի վրա ուշադրություն չէր դարձնում՝ կատարվածը համարելով դեռևս 

նախորդ տարվա նոյեմբերին շոգեբաղնիքում անհաջող սայթաքելու և փորով լողավազանի 

աստիճաններին զարնվելու հետևանք: Ուժեղ ցավ զգաց այդ պահին, որն, 

իհարկե, անցավ քնել-արթնանալուց հետո, և որոշ ժամանակ տեղի ունեցածի մասին 

հիշեցնում էին միայն մարմնի վրայով ձգվող քերծվածքների գորշավուն զոլերը: 

Երկու-երեք շաբաթ անց, սակայն, անսովոր խլրտոց զգաց սեփական ընդերքում, 

ինչը փաստորեն առաջին ահազանգն էր այն երևույթի, որը զարգանալով դարձավ 

ինչ հիմա կար: 

43

ԱՐՁԱԿ ԱՐՏԱՇԵՍ ՇԱՀԲԱԶՅԱՆ 

Այնպես չէ, թե 2016 թվականի մայիսի 13-ը թեթև օր էր, բայց առավոտյան գործատեղին 

մոտենալիս, վարորդին հրահանգեց թեքել մեքենայի ղեկը և ուղղություն վերցնել 

դեպի մոտակա հիվանդանոց: Այդ պահին մտքով անցավ, թե ինչ-որ դեղահաբերով 

հնարավոր կլինի տհաճ զգացողությունները վերացնել, այլապես ինքն այս 

քաղաքի վերջին անճարը չէր, որ չկարողանար բուժզննություն անցնել հանրապետության 

ճանաչված բժիշկների մոտ: Ճակատագրի կամոք հանդիպումը տեղի էր 

ունենալու թոշակի տարիքի սահմանագիծը հատած, նիհար, թափանցիկ մաշկով, 

հոգնած ժպիտը դեմքին մեկի հետ: Ծերացող բժիշկը սկզբում փափուկ մատներով 

շոշափեց այցելուի փորատակը, հետո ռենտգեն ապարատով նկարեց մարմնի հետաքըրքրություն 

ներկայացնող հատվածը, որոշ ժամանակից ներս կանչեց Գաբրիելին 

և անժպիտ դեմքով ասաց, թե անհրաժեշտ է առանց ուշացնելու մասնագիտական 

հետազոտություն անցնել: 

-Լո՞ւրջ բան կարող է լինել,- հարցրեց Գաբրիելը: 

-Չի՛ բացառվում,- պատասխանեց բժիշկը: 

-Էն ամենալո՞ւրջ բանից,- հարցրեց Գաբրիելը: 

-Չի՛ բացառվում,- չոր կրկնեց բժիշկը: 

Գաբրիել Գաբոյանն այնքան հիմար չէր, որ բժշկի կիսացածության ետևում չորսար 

իրական միտքը: Քրտինքը, մեռնող խոտերի վրա նստող պաղշաղի պես, ծածկեց 

ճակատը, հոսեց թևերի տակից և մեջքի ակոսով օձի պես սողաց գոտկատեղից ներքև: 

Հիվանդանոցի երկար միջանցքով Գաբրիելը քայլում էր ասես օդի միջով, բախվելով 

դեմ-հանդիման եկող մարդկանց, ոչինչ չնկատելով շուրջը: Այ քեզ անակնկալ: 

Նրան թվաց, թե սպիտակ խալաթավոր արարածը սև գերանդիով իր կյանքը բաժանեց 

երկու մասի՝ մինչ նրան հանդիպելը և դրանից հետո: 

Եվ ինչո՞ւ դիմեց բժշկի, լավ չէ՞ր լինի սեփական ճակատագրին անտեղյակ ապրեր 

Աստծո կողմից նախանշված ժամանակը: Մի՞թե այդ պահից կյանքը վերածվելու էր 

մահամերձ մղձավանջի, և մի՞թե այլևս ամեն ինչ կորցնում էր իմաստը: 

Հիվանդանոցի բակում արևային օրն ասես շունչը պահել էր, և նրա հետ անշարժացել 

էր ամեն բան: Գաբրիելն այլ մոլորակում հայտնվածի օտարոտի հայացքով 

շուրջբոլորն էր զննում, երբ հանկարծակի տաք անձրև տեղաց: Ասես պայմանավորվածությամբ, 

ինչ-որ տեղից, պուրակ ներխուժեց քամին և ալեբախումների հորձանքի 

մեջ առավ ուռենիների կանաչ սաղարթները: Գաբրիելն անորսալի խորհուրդ 

զգաց այս ամենի մեջ, բայց զգացմունքներին տրվելու ժամանակը չէր: Դեռ երբեք 

ու ոչ մի իրավիճակում Գաբրիել Գաբոյանը չէր կորցրել ողջամտությունն ու որոշում 

կայացնելու սթափությունը: Նստելով ճեմուղիների խորքում, թխկենու սաղարթով 

պատսպարված նստարանին, նա միացրեց հեռախոսը և տհաճությամբ նկատեց, 

որ աշխատակազմի ղեկավարը մի քանի անգամ փորձել է խոսել հետը: 

Գաբրիելը զանգահարեց Նոդար Ավակումովին՝ համարելով, որ այդ պահին լավագույն 

խորհրդատուն հենց նա կարող է լինել: Տոհմիկ թբիլիսցի Նոդար Ավակումովը 

տասնհինգ տարի առաջ, երեք դստրերի ապագայի մտահոգությամբ, կանգնելով 

բնակավայրը փոխելու ընտրության առաջ, Երևանը գերադասել էր Մոսկվայից: 

44

Ծանոթության ութ տարիների ընթացքում Նոդարը դարձել էր իսկական ընտանեկան 

բժիշկ: Հեղինակավոր անոթաբանի երաշխավորությամբ Գաբրիելը, նրա ընտանիքի 

անդամները և անգամ մտերիմները առողջական խնդիրներով այցելում էին 

հանրապետության լավագույն մասնագետներին: Այս դեպքում էլ Նոդարը սիրահոժար 

տվեց անհրաժեշտ բժշկի հասցեն, ինչպես և զանգահարեց վերջինիս ու կազմակերպեց 

հանդիպումը: Այդ պահին նա նրբանկատորեն լռեց մեծ աղջկա հետ կապված 

խնդրանքի մասին, բայց Գաբրիելը հաստատ որոշեց, որ եթե մեռնելու էլ լինի, 

մոտ օրերս պարտավոր է լուծել Երևանի որևէ համալսարանում Նոդարի դստերը 

դասախոսական աշխատանքի տեղավորելու հարցը: Նոդարին երախտապարտ 

պետք է լիներ թեկուզ այն բանի համար, որ նման դժվար պահին փորձեց հույս 

տալ՝ հավաստիացնելով, թե առայժմ խուճապի մատնվելու կարիք չկա: Հանրապետության 

լավագույն մասնագետը, ով, ձայնից դատելով, Գաբրիելի ավարա 

որդուց շատ մեծ չէր լինելու, համաձայնեց ընդունել նրան աշխատանքային օրվա 

ավարտից հետո, որպեսզի համենայնդեպս որևէ ծանոթ չտեսներ Գաբրիելին բժշկի 

դռան շեմին: 

Աշխատավայրում, ոչ ոքի հետ չշփվելով, հասավ ընդունարան, այստեղ սակայն, 

քիչ մնաց Սաթիկը թռներ գիրկը, այն էլ իրեն սպասող տեղակալի ներկայությամբ: 

Իսկ տեղակալի հետ խոսակցությունը հետաձգելուց հետո, երբ առանձնասենյակում 

երկուսով մնացին, իսկապես էլ կախվեց վզից: Գաբրիելը ճիգ արեց չկորցնելու 

ինքնատիրապետումը՝ ասելով, թե անհետաձգելի գործեր են ի հայտ եկել: 

Այդուհանդերձ, ստիպված եղավ լսել համատեղության կարգով ինքն իր համար 

աշխատակազմի ղեկավարի պաշտոն հորինած գործավարուհու զեկույցը օրվա 

զանգերի, վարկային նոր գիծ բացելու դիմումին բանկի տված համաձայնության 

և էլի մի քանի առօրյա խնդիրների մասին: Իհարկե, Գաբրիելը կռահում էր, որ 

սատանայից յոթ օր շուտ ծնված կինը փորացավ ունի՝ օրվա առաջին կեսին ծամոնի 

պես կպչելու համար: Վերջապես օձիքն ազատեց, խոստանալով, որ կզբաղվի 

Սաթիկի՝ դպրոցի տնօրեն կաշառակեր մորաքրոջ կալանավորումը կանխելու հարցով 

մինչև գործը կփակվեր կամ դատավարությունը կավարտվեր: Գործավարուհին լըքեց 

սենյակը, բայց Գաբրիելի հորդացած արյունը դեռ երկար ժամանակ չէր խաղաղվում: 

Իսկ ո՞վ էր մեղավորը: Իհարկե, ոչ ոք, իրենից բացի: Չէ՞ որ իր պատվիրաններից 

մեկը թելադրում էր, որ հաճույքն ու գործը չի կարելի համատեղել, նախ և առաջ 

հենց տեղի իմաստով: Դրա բացասական հետևանքներն ակնհայտ էին: Հատկապես, 

որ Սաթիկը առանձնապես ճիգ էլ չէր թափում շրջապատից թաքցնելու շեֆի հետ 

կապը: Եվ կամաց-կամաց ընդունարանը, աշխատանքի ու հանգստի սենյակները 

«շեֆի» աչքին վերածվում էին իր ու Սաթիկի «ընտանիքի» ոչ պաշտոնական 

բնակարանի: Միայն լվացքի պարանն ու օրորոցն էին պակասում: 

Իրավիճակից խելամիտ ելքն այլ աշխատանքի տեղավորելով Սաթիկին իրենից 

հեռացնելը կլիներ: Նաև՝ ականջներն այլևս չէին բռնաբարվի կամակոր կնոջ «Գաբ- 

Գաբ» վանկարկումներից... կարծես շան էր մոտ կանչում: Եթե մտերիմների համար 

45


անգամ ինքը Գաբո էր, իսկ գործավարուհի-աշխատակազմի-ղեկավարի համար՝ Գաբ, 

ուրեմն, սա ևս ապացույց էր, որ տանուլ տալու չափ նահանջել է սկզբունքներից: Այո, 

հասունացել էր Սաթիկից բաժանվելու պահը, թեև այլևս որևէ բան նախաձեռնելն 

իմաստ չուներ, կյանքը կարծես մեկ «շախով» լուծում էր բոլոր հարցերը: 

Գաբրիելը Սաթիկին կարգադրեց հանդիպումներն ու հեռախոսային խոսակցությունները 

հետաձգել, պատճառաբանելով, որ առանձնասենյակում փակված աշխատելու 

է: Սովորաբար աշխատանքային օրը սահում էր աննկատ, իսկ այս դեպքում, 

բժշկին այցելելության սպասումով, հավերժություն էր թվալու: Ակնհայտ էր, որ որևէ 

գործով չէր կարողանա զբաղվել: 

Նա պիջակը կախիչին գցելուց հետո նստեց աշխատասեղանի առջև և աչքին 

ընկավ 15 տարվա վաղեմության ընտանեկան լուսանկարը: Այստեղ երեխաները 

փոքր էին, գեղեցիկ ու անմեղ, ինչպես բոլորը՝ երեխա ժամանակ: Այն օրերին կինը 

փարթամ մազեր ուներ և ձիգ մարմին: Գաբրիելը կարող էր ամեն ինչի բացատրությունը 

գտնել, բացի նրանից, թե կնոջ հասակը տարիների ընթացքում ինչպես կարճացավ: 

Նա բացեց գրասեղանի գզրոցը, խունացած օրագրից հանեց մոր փոքրիկ 

լուսանկարը և երկար նայում էր: Երբ հենեց գլուխը բազկաթոռին, աչքն ընկավ 

աջ պատի անկյունում դրված սեյֆին: Հարկավոր էր այնտեղ եղած կարևոր բաները 

տեղափոխել, իսկ մնացածը ոչնչացնել: Զգաց, թե ինչպես սիրտը կատվի ձագ դարձած 

կուչ եկավ: Գլուխը ձախ շուռ տվեց, հայացքը սահեց երկար գրապահարանի բաց 

դարակների վրայով: Տոնավաճառի ցուցափեղկ հիշեցնող պահարանի դարակներում 

շարված էին զանազան օրենսգրքեր, բառարաններ, տարբեր հուշանվերներ, 

կատաղած ձիու կեսմետրանոց արձանը, Չինաստանի պատմության հաստափոր 

ու ոսկեզօծ երկհատորյակը, նամականիշերի ալբոմը, ծովաստղի կմախքը, սև փայտից 

աֆրիկյան դիմակներ, Մշո Սուրբ Մարինե եկեղեցու հողածածկ հատակից հանված 

դրվագազարդ խաչքարի բեկորը և ոսկու ձվաձև հանքաքարը: Գաբրիելը նայեց 

դիմացի և աջ կողմի պատերին փակցված նկարներին: Դիմացի պատի նկարը, 

որը կոչվում էր «Երկիր մոլորակը տիեզերանավի աչքերով», գնել էր բարեգործական 

ցուցահանդեսում, իսկ աջ պատի նկարը, որը տարիներ առաջ նվիրել էին բարեհաճության 

արժանանալու նկատառումներով, վերնագրված էր. «Անքուն գիշերվա 

երազներ»: Երկրորդ նկարի հարևանությամբ, պատից ոչ հեռու, պոչ-պոչի սեղաններ 

էին շարված ու դրանց կողքին՝ աթոռներ: Այդ սեղանների շուրջ Գաբրիելը ժողովներ 

ու խորհրդակցություններ էր անցկացնում ենթակաների հետ: Երկար սենյակի 

առաստաղից կախված էին մետաղակուռ և շղթայազարդ երկու հսկա ջահեր, որոնք 

հիմնարկի աշխատակազմի նվերն էին՝ վերջին վերանորոգումից հետո: Ամեն անգամ, 

երբ հայացքն ընկնում էր ջահերի կողմը, Գաբրիելը մտածում էր, թե դրանցից 

մեկը մի օր գլխին է ընկնելու տակից անցնելու պահին կամ երբ մարմնի ընդարմությունը 

թոթափելու համար ընկղմված կլինի բազկաթոռի մեջ: Նա մեկ անգամ ևս 

պտտեց օտարոտի հայացքը սենյակով մեկ ու զարմացավ. «Այս ամենի հետ ես 

ի՞նչ կապ ունեմ»: Անտարբեր նայեց օրացույցի թերթիկին արված նշումներին, մոր 

նկարը կրկին թաքցրեց գզրոցում և ելավ տեղից: Փափուկ գորգի վրայով քայլեց 

46

դեպի հանգստի սենյակ, ուզեց լոգանք ընդունել, բայց այդ գործը ավելի ուշ պահի 

թողնելով՝ բավարարվեց լվացվելով: Սիրտը կրկին ճմլվեց՝ հիշեց, որ պատրաստվում 

էր սենյակի բազմոցը փոխել: Զսպանակները թուլացել էին իր ծանրության տակ: 

Իհարկե, Սաթիկն էլ էր լցվել վերջին ժամանակներս: 

Այլ պարագաներում սեղանի շուրջ, ընկերների հետ կսպաներ ժամանակը, բայց 

հետազոտությունից առաջ չէր կարելի: Մյուս կողմից` ոչ բերանը բան դնելու ախորժակ 

ուներ և ոչ էլ որևէ մեկին տեսնելու ցանկություն: Այո, այսպիսի ցնցում չէր եղել 

իր կյանքում: Դառն օրեր շատ էին եղել, բայց այսպիսի ցնցում ապրել էր թերևս 

միայն հոր մահից հետո: 

Ոչ իհարկե այն պատճառով, որ հոր նկատմամբ ունեցել էր այն նույն զգացումները, 

ինչ ամեն երեխա ունենում է սեփական ծնողի հանդեպ, այլ որովհետև դա 

ամենաանսպասելի իրադարձությունն էր փխրուն պատանու կյանքում: 

Հետո շատ էր մտածել հոր մասին: Նա անարդար եղավ կնոջ և միակ զավակի 

նկատմամբ: Եսասեր էր հայրը: Նրա կյանքը պատկանում էր ընկերական շրջապատին, 

իսկ մնացած ամեն ինչ, այդ թվում ընտանիքը, երկրորդական էին: Հայրը ողջ 

կյանքում վերահսկողական մարմիններում էր աշխատել, ձեռքը լավ փող էր եկել և 

նույն թեթևությամբ քամուն էր տվել այդ փողը: Գաբրիելը հիշում էր մոր սպասումի 

երկար գիշերները, ծնողների շարունակական վեճերը, հոր հիվանդությունը և անժամանակ 

մահը լյարդի ցեռոզից: 

Հոր մահից հետո երիտասարդ ուսուցչուհու ուսերին ծանրացավ որդու և սկեսրոջ 

հոգսը: Գաբրիելը վաղ տարիքից նետվեց կյանքի պղտոր հորձանուտը, մոր 

բեռը թեթևացնելու նպատակով: Արդար չեղավ հայրն իրենց հանդեպ, և Գաբրիելը 

տեսնում էր, թե ինչպես են հետագա ժամանակների բոլոր դառնությունները աներևույթ 

թելերով ձգվում դեպի հայրը: 

Հեռախոսի զանգը ետ բերեց նրան յոթ սարից այն կողմ դեգերող մտքերից: Առօրյա 

գործածության հեռախոսն անջատել էր և ուրեմն զանգահարողը մերձավոր էր: 

Երկրորդ հեռախոսն էլ պետք է անջատած լիներ, բայց արդեն ուշ էր. 

-Գաբո, տեղում չե՞ս, ինչո՞ւ մյուս հեռախոսներով չես պատասխանում, նույնիսկ 

քարտուղարուհիդ չգիտի ինչով ես զբաղված,- լսվեց կնոջ սովորական բարձր ձայնը, 

բայց «քարտուղարուհուդ» հետ կապված խոսքի խորքում Գաբոն որոշակի 

ակնարկ զգաց: 

-Կարգադրել եմ, որ չանհանգստացնեն, աշխատում եմ,- չոր պատասխանեց 

Գաբրիելը: 

-Հո բան չի՞ պատահել: 

-Անհետաձգելի գործեր ունեմ, կարևոր բաներ պիտի ճշտվեն,- կրկնեց միտքը, 

հուսալով, թե կինը հետևություններ կանի ու հանգիստ կթողնի: 

Կնոջ ականջի կողքով անցան ամուսնու խոսքերը` ինչպես միշտ նրա համար 

կարևորը սեփական ասելիքն էր․ 

-Զանգեցի՞ր Նարիմանյանին: Գաբո, ազատի՛ր ինձ էս հարկայինի ձեռքից: Հիմա 

47


էլ անցյալ տարվա հաշվետվություններն են ուզում: Ես չգիտեմ սրանց հետ ոնց վարվեմ, 

ուրիշները երկիրը տորթի տեղ կտրում կուլ են տալիս, սրանք չորս օր է կպել 

են հասարակ մարզաժամանցային կենտրոնին, պոկ չեն գալիս: Էսօր էլ, գիտես, ընկերուհիներիս 

հաճախելու օրն է, հետները բան-ման էին բերել՝ ընդմիջում անելու համար: 

Կարո՞ղ ես պատկերացնել, մի քաչալ լիլիպուտը կա՝ տոպրակներն էր հոտոտում: 

Քիչ էր մնում կոնյակի շիշը տայի պսպղացող գլխին… Գաբո, չեմ հասկանում, 

չե՞ս ուզում միջամտել: Քեզ դո՞ւր է գալիս իմ էս լարված վիճակը: 

Բոլորը եսասեր են, յուրաքանչյուրի համար աշխարհն իր շուրջն է պտտվում, 

մտածեց Գաբրիելը. 

-Մարգո, ասացի շաբաթվա սկզբից դրանց հիմնարկը կաթվածահար վիճակում 

է, պետի հանելուն են սպասում… 

-Չեմ կարծում, թե պետին հանելու պատճառով Նարիմանյանի ախորժակը փակված 

կլինի, մի խոսքով, չե՛ս ուզում՝ մի՛ զանգիր, թող էս անտերը փակեն, իմ ձեռքերին 

էլ շղթաներ հագցնեն, տանեն բանտ: 

Մարգոն շրխկացրեց լսափողը: 

Գաբրիելը պոկվեց բազմոցից ու նյարդային քայլեց նեղ սենյակում: Լիքը բաժակ 

վիսկի լցրեց սառնարանից, ապա հիշելով հետազոտվելու մասին, բաժակը սեղանիկին 

դրեց ու մեկնվեց բազմոցին. «Որ ընկնես, մեռնես էլ՝ պետքները չի լինի»: 

48

Հիմնարկի տակով դղրդոցով անցավ մետրոյի գնացքը: Այդ ժամին մետրոյով հավանաբար 

երթևեկում էին ուսանողները, ուշ բացվող տոնավաճառների առևտրականները, 

անգործ մարդիկ և հատուկ նպատակով տանից դուրս եկած թոշակառուները, 

մետրոյի կանգառների շուրջ բնակվող տնային տնտեսուհիները, շրջաններից 

որոշակի գործերով մայրաքաղաք եկածները, ժամանցի ամսագրեր առաջարկողները, 

մուրացկաններն ու մանրավաճառ պատանիները, այլ գործերը մոռացած 

սիրահարները, անճար դասախոսներն ու ազատ արվեստագետները, տարբեր 

հանձնարարություններով աշխատավայրից դուրս եկած աշխատակիցներն ու ցրիչները, 

գիշերային աշխատանքներից ու հերթափոխերից վերադարձողները և ուրիշները: 

Բոլոր այս մարդկանց միավորում է այն, որ նրանք գնում են կյանքի ետևից, 

կյանքը նրանց համար անվերջանալի է, և ապրելն է ամենամեծ նպատակը: 

Գաբրիելը զանգեց վարորդին. 

-Աշոտ, մեքենայի մեջ փող կա, թե՞ գաս տամ: 

-Երկուշաբթի օրն էս փող թողել, շե՛ֆ: 

-Հիշո՞ւմ էս, անցյալ տարի, հին-նոր տարվա օրը, հարկայինի Նարիմանյանի 

ծնունդը նշեցինք «Օջախում», հետո գնացինք Նորքի իր տունն ու մինչև առավոտ 

բիլիարդ էինք խաղում: Տան տեղը հիշո՞ւմ ես: 

-Հին Նորքում ուրիշի տանը չենք եղել, շեֆ: 

-Լավ, ուրեմն, առնում ես երկու շիշ «Նաիրի» կոնյակ ու խանութի ամենաթանկ 

շոկոլադ-մոկոլադի զամբյուղը, տեղավորում ես իրար հետ, վերցնում ես ծննդյան 

շնորհավորական բացիկ, Նարիմանյանի ազգանունը վրան լրացնում ու տանում 

ես իրենց տուն: Միայն թե բացիկը այնպես տեղավորի, որ քո հեռանալուց հետո 

նկատեն: 

-Շեֆ, այսօր է՞լ է Նարիմանյանի ծննդյան օրը,- զարմացավ Աշոտը: 

-Ա՛յ տղա, չեմ ասել սկզբից մտածիր, հետո խոսիր: Հիմա շարունակությունը լսիր: 

Մտնում ես ֆրանսիական օծանելիքների խանութ, առնում ես ամենաթանկ օծանելիքը, 

բայց էն փախչող աչքերով կնոջը կզգուշացնես. «Շեֆն ասաց կեղծը չտաս, 

լուրջ տեղ ենք տանելու»: Բրաբիոնից կառնես ամենաճոխ ծաղկազամբյուղն ու 

օծանելիքի հետ կառանձնացնես Նարիմանյանի կնոջ համար: 

-Շեֆ, կարող է՞ Նարիմանյանի կնոջ ծնունդն է, ես սխալ հասկացա: 

-Արա՛, նորից ապուշ-ապուշ դուրս ե՞ս տալիս: Քեզ ասում եմ բացիկը կլրացնես 

Նարիմանյանի անունով, կասես Գաբոյանը անհետաձգելի գործով քաղաքից դուրս 

է եկել, բայց հետո կզանգի: Հասկացա՞ր ինչ ասացի: 

-Լրիվ հասկացա ընկեր… պարոն Գաբոյան: 

-Դե թռիր, չմոռանաս՝ ով հարցնի, կասես Գաբոյանը քաղաքից հեռացել է անհայտ 

ուղղությամբ: 

Գաբրիելը սեղմեց խաղի կոճակը և անմիջապես էլ հեռախոսն անջատեց ու 

նետեց մի կողմ: Այնպիսի տպավորություն էր, թե հեռախոսը զնգաց բազմոցին բախ- 

վելուց, այնինչ դարձյալ կինն էր զանգում: 

49


-Մարգո՛, արդեն աշխատում եմ Նարիմանյանի ուղղությամբ,- մինչ կինը կհասցըներ 

հարց տալ, պատասխանեց Գաբրիելը: 

-Հա՞, դե լավ,- այնպիսի տոնով արձագանքեց Մարգոն, կարծես ամուսինը պիտի 

շնորհակալություն հայտներ: Ու շարունակեց,- Գաբո՛, աչքդ լույս, աղջիկդ նոր 

սյուրպրիզ է պատրաստել: 

-Ի՞նչ սյուրպրիզ,- հարցրեց Գաբրիելը՝ հիշելով չորս տարի առաջվա դեպքը: 

-Գաբո, քեզ ոչինչ չի՞ ասել: 

-Մարգո, մի՛ ծամիր, ասա ինչ է պատահել: Աղջի՛, հո հղի՞ չի: 

- Ինչո՞ւ պիտի հղի լինի, ումի՞ց է հղի: 

-Ես ինչ գիտեմ ումից է հղի, գլխավերևներում մոմ չեմ պահել: 

-Բա ինչո՞ւ որոշեցիր, որ կարող է հղի լինել: 

-Դու չասացի՞ր՝ հղի է, Մարգո: 

-Մեղա՛ քեզ Հիսուս Քրիստոս, ես հղիության մասին բառ ասե՞լ եմ: 

-Դե շուտ ասա ինչ է եղել, ինչքան փորձանք կա այսօր պիտի գա գլխիս: 

-Գաբո՛, Թամարն առավոտյան ասաց, թե որոշել է Լոնդոնում ապրել: Իրենց միջազգային 

կազմակերպությունը խոստանում է տեղափոխվելու դեպքում գործով ապահովել: 

-Հա, բա ի՜նչ, տատերը Վինձորյան դքսությունում են ծնվել, Երևանը նրա մասշտաբների 

համար ի՞նչ է, անցած անգամ գոնե Ռիգան էր: Դրա ատամի տակ անպայման 

մի ուրիշ բան կա: 

-Ասում է՝ ուրիշ ոչինչ չկա: 

50

-Դե որ չկա, թող նախորդ անգամվա պես փաստի առաջ կանգնեցնի: Ասե՞մ ինչու 

չի կանգնեցնում: Լոնդոնը Լոնդոն, բայց հո փողոցում չի՞ գիշերելու, գոնե մի թեթև 

տուն բա պապան չառնի՞ Վեսթմինսթերյան աբայության կողմերը, որ հա՛մ Թեմզան 

երևա, հա՛մ էլ ցերեկվա ժամը տասներկուսին Բիգ Բենը քնից արթնացնի: 

-Գաբո, էլի՞ սկսեցիր, չեմ ասե՞լ անցած բաները մի հիշեցրու, ջղերս ցնցվում են: 

-Աղջի՛, դուք էս երկրից ալերգիա ունե՞ք: Էդ ի՞նչ կա Լոնդոնում, որ դուստրդ այստեղ 

չունի: Այսինքն, սրանք շատ բան չպիտի տեսնեն, թե չէ հայի ցեցն արթնանում 

է,- չէր հանգստանում Գաբրիելը: 

-Գաբո՛,- ամուսնուց ուժեղ գոռաց կինը,- եթե շարունակելու ես՝ հեռախոսը կանջատեմ 

ու բարի կլինես տանն էլ ինձ հետ չառնչվես: 

Գաբրիելը լռեց, բայց դեռ երկար լսվում էր նրա ծանր շնչառությունը: 

-Հոգնել եմ այս կյանքից,- քիչ հետո ասաց Մարգոն,- Աստված ո՞ր մեղքիս համար 

է պատժում, չգիտեմ: Ամեն ինչ աչքիս անիմաստ է դարձել… 

Մարգոն էլ լռեց և գուցե սպասում էր, թե ամուսինը կմխիթարի: Բայց Գաբոն նման 

ցանկություն բոլորովին չուներ, կանացի այդ ձևերից կուշտ էր մինչեւ կոկորդը: 

-Գաբո՞,- քիչ անց, այնուամենայնիվ, խոսեց Մարգոն,- կիսատ մի բան ասացիր, 

չհասկացա՝ փորձանքի մասին էիր խոսում, այսօր ի՞նչ է պատահել: 

-Քո հարկայինի հետ գործերը նկատի ունեի, հետո տրամադրությունս առավոտից 

տեղը չէ: 

Այնպես էր ստացվում, որ կարծես այս անգամ Գաբոն էր կնոջ կարեկցանքն 

ակնկալում: 

-Լա՛վ,- ասաց Մարգոն ու անջատեց հեռախոսը: 

Կեցցե՛ս, Մարգո: 

Գաբրիելը ելավ տեղից ու միացրեց ռադիոն, բայց մի քանի վայրկյանից երաժշտությունն 

ավարտվեց և սկսվեց քաղաքական լուրերի թողարկումը: Նա անջատեց 

ռադիոն, կրկին մեկնվեց բազմոցին: Քիչ անց ձեռքը տարավ հեռակառավարման 

վահանակին ու հեռուստացույցը միացրեց «Կենդանիների մոլորակ» ալիքի վրա: 

Այստեղ էլ էգ առյուծները քսմսվում էին իրենց ձագերին սպանած նոր առաջնորդին, 

որպեսզի հիմա էլ նրանից ձագեր ունենային: 

-Զզվեցի ձեր քաղաքականությունից,- փնչացրեց Գաբրիելը և շրջվեց պատի կողմը: 

Զզվելը զզվել, բայց երեք տարի առաջ լրջորեն մտադրվել էր պատգամավոր դառնալ: 

Իհարկե, դա իրեն բոլորովին պետք չէր և ոչ էլ ժամանակ ուներ դահլիճներում 

անգործ հետույք մաշելու համար: Նրան քաղաքական տանիք էր հարկավոր, որպեսզի 

այնպիսի մի գործ սկսի, որի համեմատ երկրի ամենամեծ բիզնեսները քրջի շուկայի 

չարչիություն թվային: Պարսկաստանում գործընկեր էր գտել, ում միջոցով 

միջազգային ասպարեզ էր դուրս գալու, բայց այս ամենը դեռ գլխի մեջ խմորվող 

ծրագիր ու երազանք էր, երբ` շըրը՛խկ՝ թերթերից մեկը գրեց. «Հայտնի գործարար 

Գաբրիել Գաբոյանի դուստրը նախորդ աշնանը տանից կլորիկ գումար թռցնելով 

համակուրսեցու հետ փախել էր Հայաստանից: Սիրահարների մեղրամիսը տևել էր 

51


տասնմեկ օր: Նորաթուխ ամուսնուն Ռիգայի հյուրանոցում առանց գումարի թողնելով 

Գաբոյանի ժառանգը հիասթափված վերադարձել էր Երևան»: 

Քանի դեռ ուրիշ բաների մասին չէին գրել, նույն օրը Գաբոյանը էլեկտրոնային 

լրատվամիջոցում հարցազրույց կազմակերպեց, որտեղ ասաց, թե ինքը ոտքովգլխով 

բիզնեսի մեջ խրված գործարար է և չի ունեցել, չունի ու դժվար թե երբևէ 

ցանկություն ունենա մտնելու քաղաքական դաշտ: 

Գաբրիելը չզգաց ինչպես քնեց առյուծների կրքոտ մռնչյունների ներքո: 

Դժվար է ասել, թե ինչքան էր քնել, երբ արթնացրեցին հեռախոսի համառ զնգոցները: 

Այս անգամ զանգահարողը որդին էր: 

-Պա՛պ, մի բան եմ ուզում ասել: 

-Զանգել ես, որ բան ասես՝ միանգամից ասա: 

-Պա՛պ, փող է պետք: 

-Մայրդ փող չէ՞ր թողել առավոտյան: 

-Ավելի շատ է պետք: 

-Մայրդ իմ տվածից շատ է թողնում, ուղիղ ասա՝ շա՞տ է պետք, թե՞ շատ-շատ է պետք: 

-Դե ո՞նց ասեմ․․․ 

-Նորից խրվել ես: Կազինոյի՞ գործով ես, թե՞ հիմա էլ անցել ես Վիվառոյին: 

-Ոչ մեկը, ոչ մյուսը: 

-Տղա՛ ջան, դու՝ էլի՞․․․ Ա՛յ տղա, դու ինձ տղամարդու խոսք չտվեցի՞ր, որ էդ թույնի 

հետ այլևս գործ չես ունենա: Ախր ես ամեն կեղտի մեջ թաթախվել եմ, որ դու իմ 

տեսածը չտեսնես, որ մաքուր ապրես: Քո տարեկիցներն արդեն կարիերա են 

անում, դու ինչո՞ւ չես ուզում հաճույք զգալ աշխատանքից, կայացած մարդկանց 

հետ շփվելուց, աղջիկների հետ ընկերությունից, կիրթ մարդկանց հետ թատրոն ու 

կինո գնալուց… 

-Հոգաչափ շնորհակալ եմ խորհուրդներիդ համար,- խոսքը կտրեց տղան ու 

անջատեց հեռախոսը: Գաբրիելը անակնկալի եկավ, ճակատը տաքացավ, ասելիքը 

հոդաբաշխ բառերի չէր վերածվում: Ետ զանգեց, բայց կապն անջատված էր, 

ուզեց հեռախոսը տալ պատին, սակայն մեջը կարևոր համարներ էին գրանցված, 

մինչև դրանք վերականգներ՝ դժվարությունների էր բախվելու: Դեպի պատը նետեց 

վիսկիով լի բաժակը: Բաժակը փշրվեց, պատի դեղին հարթության վրա ցփնված 

հեղուկից պատկեր առաջացավ, որը շատ նման էր աշխատասենյակում կախված 

«Երկիր մոլորակը տիեզերանավի աչքերով» կտավին: 

Վերջի վերջո անջատեց նաև երկրորդ հեռախոսը: 

Հազվագյուտ առիթների դեպքում էր Գաբրիելը օրվա մեջ երկրորդ անգամ 

սափրվում: Նա դանդաղ սափրվեց, երկար կանգնեց ցնցուղի տակ, ներքնաշորերից 

մինչև կոստյումն ու փողկապը փոխվեց, սեյֆում եղած գումարն ու ամենակարևոր 

թղթերը տեղավորեց խավաքարտե արկղիկի մեջ և փաթեթը ձեռքին հեռացավ 

աշխատավայրից: 

Մի փոքր շուտ էր տեղ հասել, բայց բժիշկը նույնպես շուտ էր ավարտել ընդունելությունը: 

52

Կլորերես երիտասարդը սկզբում կավճաջուր խմեցրեց, ստիպեց Գաբրիելին 

նույն օրվա մեջ երկրորդ անգամ կանգնել ռենտգեն ապարատի առաջ, ստացված 

պատկերը տնտղեց լույսի տակ, ժպտաց և դահիճի սառնասրտությամբ ասաց. 

-Այնուամենայնիվ, ձեր թոշակառու բժիշկը մտահոգության հիմքեր ունեցել է: 

Գաբրիելը ուժ գործադրեց, որպեսզի վախը չհաղթեր արժանապատվությանը: 

Երիտասարդ բժիշկը որսաց նրա հոգեվիճակի փոփոխությունը և պարկեշտորեն 

կարճ կապեց ասելիքը. 

-Ձեզ համար հասկանալի լեզվով ասած՝ հաստ աղիի վրա մեկ սանտիմետրանոց 

սևացած հատված կա: Իսկապես էլ՝ խորանալով կարող էր չարորակ գոյացության 

վերածվել: Բարեբախտաբար ժամանակին եք դիմել: Ոչ բարդ վիրահատությամբ 

անպիտան դարձած հատվածը կհեռացվի և վերջ՝ վայելե՛ք կյանքը: 

-Կլինիկա եմ հիմնելու, ձեզ նշանակելու եմ գլխավոր բժիշկ,- հրաժեշտ տալուց 

ասաց Գաբրիելը: 

Ասաց միանգամայն անկեղծորեն, սակայն կեսծիծաղ, որպեսզի եթե հանկարծ 

նոր ծնված գաղափարը ինչ-ինչ պատճառով չիրագործվեր, խաբած չլիներ մի լավ 

մարդու: Լավ մարդկանց խաբել չի կարելի, խաբել կարելի է սրիկաներին: 

Բժիշկը ճիշտ ընկալեց լսածը՝ կես կատակ, կես լուրջ: 

Զարմանալի զգացողությամբ լքեց բժշկական կենտրոնի շենքը: Ի՜նչ բերկրանք 

պիտի համակի մահացող մարդուն, ում հանկարծ հայտնում են փրկության ավետիսը: 

Ուրախությունն էր ալիքվելու երակներում, այնինչ նրա ներսում բութ թմբիր էր 

ու դատարկություն: Ինչ-որ տրտմություն էր պարուրել Գաբրիելին և տրամադրում 

էր հակասական խոհերի: Իրականում ի՞նչ էր փոխվել այս ընթացքում: Պարզվել 

էր ընդամենը, որ մեռնելու է ոչ թե մոտակա ժամանակներում, այլ ավելի ուշ: Եթե 

այնուամենայնիվ մեռնելու է, ապա ինչի՞ համար են այս ողջ քաշքշուկն ու իրարանցումը: 

Ինչի՞ համար է մարաթոնյան այս վազքը սկյուռի թմբուկի մեջ: Ո՞ւմ դեմ 

է այս կռիվը: Արժե՞ արդյոք կյանքը մսխել հանուն մանր ու մեծ հաշիվների, ծափ 

տալ չսիրած բաներին ու դերասանություն անել օտար խաղերի մեջ: Վազել ինչ-ինչ գայթակղությունների 

ետևից և շատ կարևոր բաներ կորցնել այդ ժահրոտ ճանապարհին… 

Վարորդը զեկուցում էր Նարիմանյանի տուն այցելության մանրամասները: 

-Քշի՛ր Հրազդանի ձոր,- կտրվելով մտքերից հրահանգեց Գաբոյանը:- Աշո՛տ, 

հետիս փաթեթը կտանես տուն, կտաս կնոջս՝ թող դնի իմ սենյակում: Ուրիշ ոչ 

մեկի չտաս: Մեքենայում եմ թողնում նաև հեռախոսները, դրանք էլ տանը կթողնես 

կասես. «շտապելուց մոռացավ շեֆը»: Կասես. «Վարոյանի մեքենայով գնացին Ապարան՝ 

սպանդանոցի շինարարության վիճակը տեսնելու»: 

-Հասկացա, շե՛ֆ: 

-Դե քշիր Հրազդանի ձոր: 

-Շեֆ, բա՞որ հանկարծ տիկին Մարգարիտան զանգահարի Վարոյանի ձեռքի հեռախոսին: 

-Ինչո՞ւ պիտի զանգահարի: 

53


-Դե, ասենք, ձեզ բան ունենա ասելու: 

-Նա Վարոյանի հեռախոսի համարը որտեղի՞ց ունենա, որ զանգահարի: 

-Դե, ասենք, կարող է, չէ՞, ունենալ: 

-Ինչո՞ւ պիտի իմ կինն ունենա Վարոյանի հեռախոսի համարը: 

-Չգիտեմ, մտածեցի, որ կարող է ունենալ: 

-Սպասիր, Աշոտ, էդ ի՞նչ ես ատամիդ տակ ծամծմում: Բան ես ուզում ասել՝ պարզ 

ասա: Մարգոն, ասում ես, Վարոյանի հեռախոսահամարն ունի, հա՞: Չհասկացա, 

էդ Մարգոն Վարոյանի հետ է կապված, հա՞, արա՛: Ուզում ես ասել, բայց ուղիղ չես 

ասում, հա՞, այսինքն, որ ինքս գլխի ընկնեմ, իբրև թե քեզանից դուրս չի եկել, հա՞: 

Վարորդը շատ իրավիճակներում էր տեսել Գաբոյանին, այդ առավոտյան էլ տրամադրությունը 

տեղը չէր, բայց այսքան զայրացած ու գրգռված նա դեռ չէր եղել: 

-Շե՛ֆ, ես դա չէի ուզում ասել, շե՛ֆ… 

-Սո՛ւս մնա, գլուխդ կջարդե՛մ: Ուրեմն, կինս կապված է մեկի հետ, ում առջև՝ մոտիկ 

մարդ համարելով, տանս դուռը բացե՞լ եմ: Թիկունքից են հարվածո՞ւմ: Մարգո՛ւշ, 

թիկունքից ես խփո՞ւմ, հա՞: Անունս, պատիվս փալասի պես գետին եք նետել՝ վրան 

տրտինգ եք տալի՞ս, հա՞: Այսինքն, ես դարձել եմ էս քաղաքի ամենաչնչին մարդը: Էս 

քաղաքը խնդալու է ինձ վրա, կամ երևի արդեն են ծիծաղում ետևիցս: Արդեն վրաս 

ծիծաղում ե՞ն, արա՛: 

Գաբոյանն այնպես էր գոռում, որ ղեկը դողում էր վարորդի ձեռքում: 

-Շե՜ֆ ջան, ես էլի չհասկացա, թե ինչ դուրս տվի… 

-Ձե՛նդ: Դու էլ ես ուրեմն ինձ թիկունքից խփում, իսկ ես քեզ իմ հավատարիմը, 

իմ աջ ձեռքն եմ համարել… 

-Շե՛ֆ… 

-Ձե՛նդ: Կատուն ո՞ւմ հետ է կապվում: 

-Ընտանիքի: 

-Շո՞ւնն ում հետ է կապվում: 

-Ընտանիքից մեկի՝ իր տիրոջ: 

-Բա դու ինչո՞ւ որոշեցիր ինձ ծախել ու ծառայել Մարգոյին: Ես չե՞մ քո տերը, ես 

չե՞մ քո ընտանիքը պահողը: Ես քեզ հետ ընկերություն եմ արել, արա՛: Ի՞նչ հարց 

ունեիր, որ միացար դավադրությանը: Սպանե՛լ կտամ: 

Գաբոյանը լռեց մի պահ, փոթորիկը կարծես սկսեց նահանջել, որ նոր թափով 

գրոհի: 

-Գույնդ մի գցիր, արա՛, քե՛զ չէ, Վարոյանին եմ խփել տալու: Իսկ Մարգոյին ես իմ 

ձեռքով կգնդակահարեմ: 

Գաբոյանը նորից ընկավ մտքերի մեջ․ «Չէ՜, հո հիմար չեմ՝ գնդակահարեմ, հետո, 

վերջին թշվառի պես, փտեմ բանտում: Խեղճ կինս դժբախտ պատահարից կզոհվի»: 

Այս անգամ Գաբոյանը երկար լռեց, իսկ վարորդը անգամ նրա կողմը չէր նայում: 

Հետո նա խոսում էր քթի տակ, ասես, ինքն իր հետ. «Ախր, ես էլ էի մտածում, 

թե, տեսնես, էս Մարգոյի մտքով չի՞ անցնում ինձ դավաճանել: Տրամաբանական 

կլիներ, որ անցներ: Արդար չէր լինի, բայց տրամաբանական կլիներ»: 

54

Գաբոյանը հայացքը շուռ տվեց վարորդի կողմը. 

-Մարգոն՝ Մարգո է, հասկացանք, բայց դո՞ւ ինչու պետք է դավաճանեիր: 

Վարորդը ծպտուն չհանեց, որպեսզի շեֆը կրկին չբորբոքվի: 

-Է՜, Աշոտ, դու կարծում ես շեֆն ամենակարող է, ցանկացած հարված շեֆի 

համար նույնն է, թե կայծակը խփի Քեոփսի բուրգին: Այնինչ, շեֆից ոչ թե վախենում 

են, այլ հանդուրժում են նրան: Հանդուրժում են, քանի դեռ երգչախմբի հետ է երգում, 

չի փորձում հոսանքին հակառակ լողալ: Եթե ուզում ես իմանալ, Գաբոյանը 

քեզ պես տղերքով է Գաբոյան: Գաբոյանը ամեն օր ինքահաստատվում է շնորհիվ 

իր տան, մեքենաների, հագած շորի, փողի, դուխի, արարքների և, իհարկե, թիկունքին 

կանգնած հավատարիմ յուրայինների… չնայած սա էլ է հարաբերական: Իրականությունն 

այն է, որ իմ ժամանակն անցավ: Կարող է պատահել, որ մի տասը տարի 

դեռ ինձ կյանքի տեր զգամ, բայց սա արդեն կյանք է կլինիկական մահվան 

վիճակում: Իմ գլխավոր թշնամին ժամանակն է, ժամանակը ինձ ոչնչացնում է, ոնց 

որ դինոզավրերին ոչնչացրեց: 

Գաբոյանը երկար լռեց, օգտվելով դադարից վարորդը ձայն տվեց. 

-Շե՛ֆ, ո՞ր ռեստորանի մոտ պահեմ: 

-Ռեստորան չեմ գնում, Աշոտ: 

-Բա ո՞ւր ես գնում, շե՛ֆ,- զարմացավ Աշոտը: 

-Գնում եմ մանկությունս փնտրելու: 

Աշոտը լուռ, հարցական նայեց Գաբոյանին: 

-Ես էլ եմ երեխա եղել, բա՞: Մի ծառաշատ հատվածում գարնանը հրաշք ձնծաղիկներ 

էին աճում: Տեղը միայն ընկերներով գիտեինք: Քաղում էինք, ուրիշները 

վաճառում էին, իսկ ես մորս էի նվիրում: Երանի վերադառնային այն օրերը` ես այս 

անգամ ուրիշ ճանապարհով կգնայի․․․ Դիմացի խողովակների մոտ պահի՛ր,- անսպասելի 

հրամայեց Գաբոյանը։- Տանը կասես. Մելսի մեքենայով գնացել է Եղեգնաձոր՝ 

հիդրոէլեկտրակայանի տեղը որոշելու: 

Գաբոյանը մեքենայի գրպանում ակնոցն էր փնտրում, Աշոտը դիմեց նրան. 

-Շեֆ, կներես, էսօր մեծ էշություն արեցի… 

-Մի խեղճացիր, կռված տղա էս՝ մի նվաստացիր: Կստուգեմ, ես ամեն ինչ ստուգում 

եմ: Վեցերորդ վարչության Ռոմիկին մի քանի անգամ կեսգիշերին տարել, հարբած 

վիճակում բեռնաթափել էս տան առաջ, հիշո՞ւմ ես դրա տան տեղը: 

-Դավիթաշենի կամրջից անմիջապես հետո, նորակառույց բարձրահարկի ետևի 

շենքում է ապրում, շեֆ: 

-Ապրե՛ս, վաղը հիշեցրու, բան եմ ասելու: 

Գաբրիելը ետ ու առաջ էր անում անտառաշերտի եզրով, բայց դեպի վեր տանող 

հին արահետը վաղուց կորել էր նոր աճած թփերի ու ծառերի մեջ: Անտառաշերտը 

կարծես թե նույնն էր, բայց հին արահետները չկային: «Ո՞նց կարող է պատահել, 

որ չգտնեմ իմ մանկության արահետները»,- մտմտում էր Գաբրիելն ու շփոթված 

պտտվում խողովակների շուրջը: Երեկոյի մթնշաղից առաջ բացատն անսովոր 

55


աղմուկով էր լցվում: Ամառային այս պահին ծառերի սաղարթները ճոճվում էին ամեն 

կողմից վերադարձող ճնճղուկների ծանրությունից: Կարծես ըստ պայմանավորվածության 

հավաքվում էին թռչունները և բազմաձայն աղմուկի մեջ կիսվում օրվա 

տպավորություններով, յուրաքանչյուրը զեկուցում էր գլխով անցածի մասին: Պահը 

տևում էր տասնհինգ-քսան րոպե, որից հետո ճնճղուկները մեկեն սսկվում էին: 

Իջնող խավարի հետ մարում էին բազմատեսակ ձայները և ընդգծվում էր լռության 

միջով հոսող գետի միօրինակ խշշոցը: Գաբրիելն այդ ժամանակ ցանկանում 

էր, որ տարիները շուտ անցնեն ու ինքը շատ բաների հասնի, իսկ մյուս կողմից 

թաքուն վախը ներսից շշնջում էր, թե կկարոտի մանկությանը: 

Գաբրիելը մոլորված ետ ու առաջ էր անում վեր ելնելու ճիշտ վայրը փնտրելով, 

միաժամանակ հայացք էր գցում փողոցի աջ կողմի ռեստորանի ուղղությամբ՝ 

զգուշանալով որևէ ծանոթի կողմից ճանաչվելուց: Ամառային բացօթյա սրահները 

գործում էին արդեն, դիմացը նստած մի կին ծանոթ թվաց: Մի՞ թե Կարինեն է: Կինը 

մենակ էր, ամենայն հավանականությամբ հետի տղամարդը ժամանակավորապես 

բացակայում էր: Կինը սուրճի բաժակը ցած դրեց, գլուխը բարձրացրեց և Գաբրիելը 

համոզվեց, որ Կարինեն է: Հետաքրքրությունը ավելի մեծացավ. երբ մարդուն 

ճանաչում ես, հարցերը շատանում են: Նույնիսկ խանդ հիշեցնող ինչ-որ բան խառնըվեց 

սրտի տրոփյունին: Սեղանին ոչ ոք չէր մոտենում, միայն քիչ անց անցուդարձ 

անող մատուցողը կանգ առավ Կարինեի կողքին ու նրանք մի քանի վայրկյան 

զրուցեցին հին ծանոթների պես: Սա ուրիշ բան էր նշանակում: Էլի մի հայացք նետելով 

ձնծաղիկների թավուտը թաքցրած անտառաշերտի մշուշոտ բարձունքին 

Գաբրիելն անցավ փողոցը և մոտեցավ Կարինեի սեղանին․ 

-Թույլ կտա՞ք նստել ձեր կողքին: 

Կարինեն մի պահ կարծես չէր հավատում աչքերին, հետո ծանոթ զրնգուն ձայնով 

հարցրեց. 

-Գաբո՞։ Որտեղից հայտնվեցիր, սև ակնոցդ ի՞նչ է նշանակում՝ հո փախուստի 

մեջ չե՞ս: 

-Սև ակնոցը նրա համար է, որ ոչ ինձ ճանաչեն, ոչ էլ ես ճանաչեմ որևէ մեկին... 

իհարկե` բացի քեզանից: 

Պարզվեց, որ Կարինեն համատեղության կարգով ստանձնել էր այդ ռեստորանի 

հաշվապահի գործը և ամսվա մեջ մի քանի անգամ լինում էր այստեղ: Գաբրիելն 

իրեն հատուկ գործնականությամբ պատվերներ տվեց մատուցողին, որքան էլ որ 

Կարինեն փորձում էր հակառակվել: 

-Կարինե, ես քեզ գործ կտամ, թո՛ղ այդ վազվզոցը,- ասաց Գաբրիելը: 

-Չէ՛,- պատասխանեց Կարինեն,- քեզ մոտիկ լինելը վտանգավոր է: 

-Ինձ չե՞ս վստահում: 

-Նաև ի՛նձ չեմ վստահում, մարած մոխիրը նորից խառնելու ցանկություն չկա, 

ես իմ միայնության հետ հազիվ հաշտվել եմ: 

Ռեստորանում «Նաիրի» կոնյակ չունեին: Գաբրիելի վրա-վրա խմած երկու բաժակ 

«Վասպուրականը» սկսել էր ազդել: 

56

-Կարինե, եթե այս անգամ ընտանիքից, փողից ու մնացած ամեն բանից հրաժարվեմ, 

գամ մոտդ, կընդունե՞ս: 

-Տնաշե՛ն, առանց քեզ զարդարող բաների ինչո՞ւ ընդունեմ: 

-Ախր, սիրել ենք իրար: 

-Դպրոցական տարիներին: 

-Ո՛չ միայն: 

-Մնացածը երազում է պատահել: 

-Վիրավորել եմ քեզ, Կարինե, խաբել եմ…- ձայնը ցածրացրեց Գաբրիելը: 

-Եթե անկեղծ խոստովանեմ՝ չես խաբել: Խաբած կլինեիր, եթե բան խոստանայիր։ 

Բայց դու ոչինչ չխոստացար: Ավելի անկեղծ ասած, դու այն ժամանակ հայտնվեցիր, 

երբ ես առանց հենարանի կարող էի կոտրվել: Այնքան թույլ էի, որ չկարողացա 

մերժել, թեև պարզ էր, որ մի օր կշեռքը ծանրություն է անելու ընտանիքիդ կողմը: 

Երկուսն էլ մտքերի մեջ ընկան: Գաբրիելի արագ դատարկվող բաժակներին Կարինեն 

պատասխանում էր փոքրիկ ումպերով: Նրա աչքերի տակ գծագրվել էր բնորոշ 

կարմիրը, իսկ աչքերում կայծկլտում էր ջահել օրերի կրակը: 

-Կարինե, ինչքա՞ն շարունակվեց մեր ոչ պլատոնական սերը: 

-Կլոր վեց ամիսը լրանալուն պես անհետացար: 

-Ինձ մոտ ամեն ինչ միշտ կլորացված է եղել: 

-Դպրոցում էլ հաշվելուց լավ էիր: Գաբո, կարգին դասի չէիր նստում, ո՞նց էիր 

հասցնում: 

-Դասերը հեշտ էի յուրացնում, բայց մորս պիտի օգնեի… 

Կարինեն ու Գաբոն տարվեցին դպրոցական հուշերով, որովհետև դրանց մեջ 

նաև ուրիշ դերակատարներ կային: Կարինեն քիչ խմեց ու քիչ կերավ, իսկ Գաբոն 

մեկ շիշ «Վասպուրականը» դատարկեց գրեթե միայնակ: Երբ արդեն մթնած ձորը 

լցվել էր երաժշտության աղմուկով, իսկ նրանք մոտենում էին պատվիրված տաքսի 

մեքենային՝ Գաբոն թեթև ճոճվում էր: 

Կարինեն նստեց մեքենայի ետևի նստարանին, իսկ Գաբրիելը տեղավորվեց վարորդի 

կողքին: 

-Ա՛յ տղա, ինչո՞ւ է մեքենայից բենզինի հոտ գալիս,- դժգոհեց Գաբրիելը: Վարորդը 

կարծես տրամադրված չէր արձագանքելու, բայց Գաբրիելը շարունակեց․ 

-Շեֆդ կոկված դուրս է գալիս տանից, կարծես թանգարանում ցուցանմուշ է աշխատում, 

իսկ սա իր արժանապատվության հետ կապ չունի՞, իր փնթի բիզնեսն իր 

մասին չի՞ վկայում: 

Այս անգամ երիտասարդ վարորդը կարծես հարկադրված էր պատասխանել. 

-Իմ ի՞նչ գործն է, ես ոչնչից տեղյակ չեմ: 

-Յա՞,- զարմացած ձևացավ Գաբրիելը,- երևի տեղյակ էլ չես, թե նազիր-վեզիրներից 

վերև շեֆդ ով է, հա՞: «ԲեՌն» տաքսի ծառայության մեքենա չի՞ սա: «ԲեՌնը» 

Բենիկն ու Ռուզանը չե՞ն: «Բե՛Ռն»: Մարդ էլ կնոջ անունը միացնի հոր անվան հետ: 

Խաղաղվեց Գաբրիելի ձայնը, բայց միտքը շարունակում էր գլորվել նույն ճանապարհով․ 

57


-Բենիկ Սամսոնիչը հազվագյուտ տաղանդ էր: Ամեն մայիսի մեկին կրծքին փակցնում 

էր սոցիալիստական աշխատանքի հերոսի շքանշանն ու ավազակախմբի 

գլուխն անցած քայլում էր Լենինի հրապարակով: Կնքահայրերին հավասարվելով 

դեպի ամբիոն ձեռքով էր անում, հասկացնելով, իբր «շնորհակալ եմ, դուք լավ լինեք՝ 

ես լավ կլինեմ, ես լավ լինեմ՝ դուք էլ լավ կլինեք»: «Նաիրիտ» գիտարտադրական 

միավորման երիտասարդ զոդող ընկեր Բենոն բախտ էր ունեցել անձամբ ձեռքով 

բարևելու ՍՍՀՄ կենտկոմի գերագույն քարտուղար Նիկիտա Խրուշչովին՝ Երևան 

այցի ժամանակ: Բարևել էր, ու բախտը բացվել էր: Այս նշանավոր դեպքից շատ 

չանցած առաջատար բանվորին նստեցրին գործարանի արհմիության նախագահի 

տեղակալի աթոռին: Այստեղից էլ, շատ չանցած, կուսակցական կոմիտե տարան: 

Որոշ ժամանակից Բենիկ Սամսոնիչը պիտի առաջադրվեր Գերագույն սովետի պատգամավոր, 

բայց վերջին պահին կանխեցին, որովհետև պարզվեց ՀՍՍՀ Գերագույն 

սովետում բաց էր մնացել առաջավոր կթվորուհու տեղը: Վերևները, այնուամենայնիվ, 

չուզեցին նեղացնել իրենց աճեցրած կադրին, և շատ չանցած Բենիկ Սամսոնիչս 

դարձավ հանրապետություն քարածուխ ու փայտանյութ ներկրող պատասխանատու 

գործի ղեկավարը: Այստեղ էր, որ Սամսոնիչը փայլեց իր ողջ հմայքով ու 

թաքնված ընդունակություններով: Այդ լճացած ոսկե տարիներին Բենիկ Սամսոնիչի 

կերած փայտանյութն ու քարածուխը եթե հաշվենք վագոններով` գնացքի երկարությունը 

Մասիս կայարանից կհասնի մինչեւ Բեռն… Հզոր էր սովետը, բայց հսկա 

եզի պես տապալվեց համատարած հոշոտումից: Սովետը գնաց՝ թալանը մնաց: 

Բենիկի միակ արու զավակը, որ երևի կարծում էր, թե իր սիրուն շորերն ու մեքենաները 

ամառանոցի ծառերին են աճում, վատ ժառանգություն չստացավ երկրի 

քանդվելու նախօրյակին… Իսկ դու քեզ դրել ես միամիտի տեղ, ուզում ես ինձ խաբել,- 

նորից երիտասարդ վարորդի կողմը շուռ եկավ Գաբրիելը: Կոնյակը շարունակում 

էր եռալ երակներում, և նա կրկին սկսեց գորգոռալ:- Ինձ ֆռռացնելն էդքան հեշտ չի, 

արա՛, ես էս քաղաքի վեր ու դիրը հիմքից գիտեմ, ես էս քաղաքի շնչառությունն եմ 

զգում, էս իմ սեփական քաղաքն է, հասկացա՞ր: 

Կարինեն հիշեցրեց իր ներկայության մասին. 

-Ես տեղ հասա, խանութի դիմաց կանգնեցրե՛ք մեքենան: 

Գաբրիելը մի թույլ ճիգ էլ արեց Կարինեից հրավերք ստանալու, բայց դարձյալ 

մերժվեց: 

-Չե՛ս փոխվել, Գաբո,- ասաց Կարինեն: 

-Հա, Կարինե ջան, շնորհակալ եմ, դու էլ մնացել ես նույն կենսուրախ աղջիկը: 

-Չէ՛,- ասաց Կարինեն,- ինձ լավ չհասկացար, ուզում եմ ասել` մեկ անգամ փոխվելուց 

հետո ետ չես փոխվել: 

-Փաստորեն, ես ոչ ոքու պետք չեմ,- քթի տակ մռմռաց Գաբրիելը, երբ վարորդի 

հետ մեքենայում մնացել էին երկուսով: 

Վարորդը սպասում էր, իսկ Գաբրիելը ամփոփվել էր իր մեջ: 

-Հիմա՞ ուր գնանք,- ի վերջո հարցրեց վարորդը: 

-Ջհանդա՛մը,- պատասխանեց Գաբրիելը, քիչ մտածեց ու որոշեց,- չէ՛, քշիր Ջըր- 

58

վեժի գերեզմանատուն, հանգստի քարից յոթ շարք վերև, այնտեղից դեպի աջ հատվածը՝ 

Գաբոյան Արշակի քարի մոտ: Չէ՛,- դարձյալ մտափոխվեց Գաբրիելը,- Արշակի 

քարն անցիր ու կանգնիր Գաբոյան Թամարի քարի մոտ: 

Լռեց, հետո էլի քթի տակ մռմռաց. 

-Ի՜նչ տաք էին ձեռքերդ… 

Վարորդը մեքենան պոկեց տեղից, որոշեց, համենայնդեպս, մոտենալ քաղաքի 

կենտրոնին: 

Հարբած ուղևորը գլուխը կախել էր կրծքին և դժվար էր գուշակել՝ արթո՞ւն է, 

թե՞ քնած: 

-Երեխաներ ունե՞ս,- առանց գլուխը բարձրացնելու հարցրեց Գաբրիելը: 

-Երկու աղջիկ,- պատասխանեց վարորդը: 

-Կնոջդ սիրո՞ւմ ես,- շարունակվում էր հարցուփորձը: 

-Սիրում եմ, բա ի՞նչ եմ անում,- հաստատեց վարորդը: 

-Ասա հորս արև,- պնդեց Գաբրիելը: 

-Մինչև ամուսնանալը սիրահարված էինք, փախցրել եմ,- ավելացրեց երիտասարդը: 

-Վերցրու էս փողը, կնոջդ համար ծաղիկ կառնես,- ասաց Գաբրիելն ու գրպանից 

մի բուռ թղթադրամներ հանելով լցրեց վարորդի ծնկներին,- անպայման ծաղիկ 

կառնե՛ս, ստուգելու եմ: 

Գաբրիելը կրկին հակեց գլուխը, իսկ քիչ անց կրծքից պոկվեց միալար խռմփոցը: 

Վարորդը ձայն տվեց, բայց Գաբրիելը չէր արթնանում: Վարորդը մեքենան վարում էր 

քաղաքի մարդաշատ փողոցներով, հետո մտնում էր դատարկ նրբանցքներ, կանգ 

էր առնում աղմկոտ խաչմերուկներում և զվարճավայրերի մոտ, որտեղից բարձր 

երաժշտություն էր լսվում, մխրճվում էր գունեղ լույսերի խրձերի մեջ, բայց միևնույն 

է՝ ուղևորը չէր արթնանում: Նա կարծես չէր ցանկանում արթնանալ, աղմուկի կամ 

մեքենայի կտրուկ շարժումների ժամանակ խոժոռում էր դեմքը, երեխայի պես կըծկում 

շրթունքները, սակայն աչքերը չէր բացում: Մեքենան ընթանում էր դատարկ 

փողոցներով, հասնում էր ծայրամասեր թեքվող խաչմերուկներին ու նորից ետ շըրջվում, 

պտույտներ էր տալիս քաղաքի կենտրոնում, վեր ու վար էր անում պուրակներով 

ու հրապարակներով, և թվում էր, թե այս ընթացքը երբեք չի ավարտվելու: 

59

ԱՐՁԱԿ 

ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԹՈՓՉՅԱՆ 

Արձակագիր, թարգմանիչ, 

գրաքննադատ 

ՎՐԻՊՈՒՄ 

Ատրճանակի փողը սևեռուն նայում էր ինձ: Եթե կրակեց, իսկ կրակոց պիտի լինի 

անպայման, գնդակը կմտնի աչքս, ձախ աչքս, եթե ոչ աչքս, ապա դեմքիս որևէ 

հատված, իսկ դա ստույգ մահ է: 

Ասում են, թե նման դեպքերում, սպանվողի աչքերի առջևով, մի քանի ակնթարթում, 

անցնում է ողջ կյանքը: Չգիտեմ, թե դա որքանով է ճիշտ (մեռնողներից ոչ մեկը, 

որքան գիտեմ, առայժմ հետ չի եկել ու պատմել այդ մասին), բայց իսկապես մի քանի 

ակնթարթում, ամենայն մանրամասնությամբ, ես հիշեցի ոչ թե ապրածս բոլոր 

օրերը, այլ կյանքիս վերջին տասնյոթ տարին ու ինն ամիսը… 

Այնուհանդերձ, նա ձգանը սեղմեց, բայց ինձ գնդակ չդիպավ, հետևաբար, ես 

չսպանվեցի, ես ողջ եմ հիմա, բայց ինձ թվաց, թե վաղուց, օրեր շարունակ ե՛ս եմ 

սպանել նրան… Գուցե սխալվում եմ, բայց կատարվածը այլ կերպ չեմ կարող բացատրել: 

Քիչ թե շատ խղճմիտ և պատասխանատվություն ունեցող մարդը որևէ 

անբարեկարգություն տեսնելիս, անմիջապես մեղավորության զգացում է ապրում: 

Նրան թվում է, թե ժամանակին կարող էր դա կանխել: Մինչդեռ սա ոչ թե անբարեկարգություն 

էր, այլ ահավոր, սահմռկեցնող մի բան, և այնքա՜ն անսպասելի, որ 

նույնիսկ չհասցրի զարմանալ… 

Առաջին օրվան նախորդել են ուրիշ, բազմաթիվ օրեր: Իսկական առաջինը 

թերևս այն օրն էր, երբ նա մտավ լսարան: Մտավ ու նայեց ինձ: Նա իսկապես նայեց: 

Աչքերիս մեջ: Եվ նույնիսկ ժպտաց: Ինձ թվաց, թե հիմա կմոտենա ու կհամբուրի… 

60

Բայց նա ընդհանուր մի հայացք գցեց լսարանին, շարունակ ժպտալով բարևեց, տեղավորվեց 

սեղանի մոտ և միանգամից դիմեց մեզ. 

-Ինչո՞ւ որոշեցիք լրագրող դառնալ: 

Տարբեր բացատրություններ լսվեցին: Մեկն ասաց, որ սիրում է ճամփորդել, իսկ 

լրագրողները շարունակ աշխարհի տարբեր ծայրերում են լինում: Մեկն էլ ասաց, 

թե որոշել է մարզական մեկնաբան դառնալ և հատկապես ֆուտբոլի մասին գրել, 

մի երրորդն էլ խոստովանեց, թե նպատակ ունի այնպիսի թերթ տպագրել, որ բոլորը 

կարդան, ոմանք էլ չկարողացան հստակ բացատրել, թե ինչու են ընտրել այդ 

մասնագիտությունը… Եվ հանկարծ նա դիմեց ինձ. 

-Իսկ դուք, օրիորդ, կարո՞ղ եք ասել` ինչո՞ւ հատկապես լրագրող: 

-Որպեսզի հարցազրույցներ անեմ հետաքրքիր մարդկանց հետ: 

Պատասխանս, հավանաբար, դուր եկավ նրան, քանի որ ժպտաց և ասաց. 

-Լավ գաղափար է, բայց իմացեք` հարցազրույցը բարդ ժանր է, պետք է լեզուներ 

իմանաք, գիտելիքներ ձեռք բերեք, կարողանաք մարդ ճանաչել, գաղտնիքների մեջ 

թափանցեք և ուրիշ շատ ու շատ բաներ: 

-Կաշխատեմ և անպայման կհասնեմ իմ նպատակին… Եվ դուք կօգնեք ինձ: 

Նա շռայլ ժպիտ պարգևեց ինձ ու լսարանին դիմելով ասաց. 

-Ուզում եմ, որ բոլորդ այսպես պատվախնդիր լինեք: 

Իմ նպատակը միանգամից նրա ուշադրությունը գրավելն էր, և ես հասա դրան: 

Ամեն անգամ լսարանից դուրս ինձ հանդիպելիս ժպտում էր և հարցնում. «Ինչպե՞ս 

են գործերը, դեռ հարցազրույց չե՞ք արել… Եթե իմ օգնությունը պետք լինի, խնդրեմ, 

առանց վարանելու կարող եք դիմել»: Ես հասկանում էի, որ կատակում է, բայց որոշեցի 

կատակը լրջացնել: 

Ես մոլի թատերասեր եմ, ոչ մի նոր ներկայացում բաց չեմ թողնում, իսկ հավանածներս 

նայում եմ մի քանի անգամ: Բնականաբար իմ սիրած դերասաններն 

ունեմ, որոնցից հատկապես մեկն ինձ համար պաշտամունքի առարկա է: Ոչ, նա 

տղամարդ չէ, կին է, ավելի ճիշտ`աստվածուհի: Նա ոչ միայն գեղեցիկ է, ոչ միայն 

կանացի և անսահման տաղանդավոր, այլև խելացի, բազմակողմանի զարգացած… 

Մի խոսքով, կին, որպիսին կուզեի ինքս լինել… Միշտ երազել եմ նրա հետ ծանոթանալ 

և խոսել, բայց առիթ չի եղել… Մի երկու անգամ, ներկայացումից հետո, գնացել եմ 

դերասանական մուտքի մոտ, սպասել, որպեսզի նրան տեսնեմ բեմից դուրս, կյանքում: 

Բայց պարզվել է, որ ես միակը չեմ այդտեղ, ուրիշներն էլ կային` ինձ նման աղջիկներ, 

նաև տղամարդիկ, և դերասանուհին դուրս էր գալիս, հպանցիկ նայում մեզ, 

նստում իրեն սպասող մեքենան ու հեռանում: Մի անգամ նույնիսկ նամակ գրեցի նըրան 

և ստիպված թողեցի թատրոնի դրամարկղում, որովհետև ինձ չորելով հրաժարվեցին 

նրա հասցեն և հեռախոսը տալ: Վստահ չեմ նույնիսկ, թե նամակս 

հանձնել են… 

Այս անգամ ես արդեն բոլոր հիմքերն ունեի դերասանուհուն հանդիպելու, զրուցելու 

և ոչ միայն… 

Ներկայացումից հետո ես մյուս երկրպագուների հետ հնազանդ չսպասեցի դրսում, 

61

ԱՐՁԱԿ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ԹՈՓՉՅԱՆ 

այլ համարձակ բարձրացա վերև, մտա նրա դիմահարդարման սենյակը, ներկայացա 

և ասացի, որ պատվեր ունեմ հարցազրույց անելու իր հետ: Նա հաճելի ժպիտով 

նայեց ինձ, մազերս շոյեց, հետո հարցրեց. 

-Քանի՞ տարեկան ես, աղջիկ ջան, որ արդեն հարցազրույցներ ես անում: 

-Ես տասնյոթ տարեկան եմ, բայց դա ոչ մի նշանակություն չունի, քանի որ ձեր 

բոլոր դերերը դիտել եմ` կինոյում և թատրոնում, ձեր մասին գրված բոլոր հոդվածները 

մամուլից կտրել պահել եմ… անգիր եմ արել… 

Եվ սկսեցի թվարկել, թե ով ինչ է գրել նրա մասին, երբ և որտեղ… Նա հմայված 

նայում էր ինձ: Ի վերջո, ասաց. 

-Համոզեցիր: Դու կարող ես նույնիսկ գիրք գրել իմ մասին: Այլևս մերժելու իրավունք 

չունեմ: Խնդրեմ, վաղն արի մեր տուն: 

Ես յոթերորդ երկնքում էի: 

Հարցազրույցը շատ հետաքրքիր ստացվեց: Տպագրվեց միաժամանակ երկու 

թերթում: Դերասանուհին անչափ գոհ էր: Գոհ էր նաև իմ սիրելի դասախոսը, որը 

մինչև նյութը թերթին հանձնելը կարդաց և ընդամենը մեկ-երկու ոճական ուղղումներ 

արեց: Եվ այդպես, նրա օրհնությամբ, ես սկսեցի հարցազրույցներ անել մյուս 

դերասանների, հետո` արվեստագետների, գրողների հետ: Եվ ամեն անգամ խմբագրություն 

տանելուց առաջ, տալիս էի նրան, որ կարդա և ասի. «Հրաշալի է, ավելացնելու 

բան չունեմ»: 

Առանց նրա ես այլևս չէի կարող ապրել: Ինձ համար քիչ էր միայն լսարանում 

և միջանցքում նրան տեսնելն ու լսելը: Ինձ ավելին էր պետք: Եվ գուցե ես այդքան 

հարցազրույցներ չանեի, եթե չլիներ նրան երես առ երես տեսնելու, նրա հետ խոսելու, 

նրան լսելու սաստիկ պահանջը: Իսկ նա ընդամենը խրախուսում էր իմ աշխատասիրությունը, 

երբեմն-երբեմն օգտակար խորհուրդներ տալիս, և ոչ ավելին: 

Անշուշտ, նա հասկանում էր ամեն ինչ, բայց ոչ մի անգամ չխախտեց ուսանողդասախոս 

հարաբերության հստակ սահմանը և միշտ տարածություն պահեց: 

Հենց դա էր ինձ սպանում` նրա սթափ, չափավորված պահվածքը: Իսկական մանկավարժ 

էր: Մինչդեռ քսանյոթ տարեկան էր ու դեռևս չամուսնացած, և ինչպես 

իմացա՝ կողքին էլ ոչ ոք չկար: 

Սակայն ես ստիպված չեղա երկար սպասել: Արցախյան շարժումն էր սկսվել: 

Արվեստը մղվեց երկրորդ պլան: Մամուլն ամբողջովին լցված էր քաղաքական լուրերով 

ու վերլուծական հոդվածներով: Այդ օրերին էր, որ Ծաղկաձորում լրագրողների 

եռօրյա հավաք կազմակերպվեց, և, չգիտեմ ինչու, հրավիրեցին նաև ինձ: Դա, 

իհարկե, բացառիկ պատիվ էր, և ես սիրով ընդունեցի հրավերը: Մեզ տեղավորել 

էին հանգստի տներից մեկում, յուրաքանչյուրիս առանձին սենյակ հատկացրեցին: 

Երբ իրերս էի դասավորում, միջանցքից ծանոթ ձայն լսեցի: Դուռը բացեցի, և ո՜վ 

զարմանք… Չգիտեմ պատահական էր ստացվել, թե ոչ, բայց իմ անմիջական հարեվանը 

Նա էր՝ իմ սիրելի դասախոսը… Եվ ես, տասնյոթամյա անփորձ աղջիկս, հասկացա, 

որ բախտն ինձ բացառիկ պարգև է շնորհել ու որ այս երեք օրում պիտի իմ 

ճակատագիրը վճռվի: 

62

Առաջին օրը որևէ քննարկում, որևէ լուրջ բան չեղավ: Երեկոյան կողմ հավաքվեցինք 

ընթրիքի սեղանի շուրջ, ավելի շատ խմեցինք, քան կերանք: Մի քանիսը, 

ահել ու ջահել, փորձում էին ինձ սիրահետել, բայց, չնայած ես էլ գինով էի, բոլորին 

զուսպ ու քաղաքավարի մերժեցի: Իմ ընտրությունն արդեն արված էր, ուստի սպասում 

էի հարմար ժամի: Ակնդետ հետևում էի Նրա յուրաքանչյուր շարժումին, և ուրախությամբ 

փաստեցի, որ կողքին ոչ մի կին չկա… Դա ինձ արիություն հաղորդեց: 

Ժամն արդեն ուշ էր: Ես աննկատ հեռացա սեղանից, բարձրացա սենյակս և անհամբեր 

սպասում էի Նրա գալուն: Կես ժամ հետո լսեցի, թե ինչպես հարևան դուռը 

բացվեց և Նա ներս մտավ: Ամենայն հավանականությամբ, մենակ էր: Համոզվելու 

համար ականջս հպեցի պատին: Երկրորդ անձի ներկայությունը հաստատող որևէ 

ձայն չլսեցի: Ես մրցակից չունեի Նրա կողքին: Նա իսկապես մենակ էր: 

Այլևս չհապաղեցի: Զգուշորեն բացեցի դուռս, նայեցի աջ ու ձախ: Միջանցքում 

ոչ ոք չկար, բոլորն արդեն քուն էին մտել: Թակեցի Նրա դուռը: Ստիպված չեղա երկար 

սպասել: Տարօրինակ էր, բայց դեմքին զարմանք չտեսա: Ինձ հրավիրեց ներս, 

առաջարկեց նստել և հարցրեց. 

-Ինչպե՞ս ես: 

Հարցն ինձ անհեթեթ թվաց: Եթե ասեր. «Ի՞նչ կա, ինչո՞ւ ես եկել…», ապա մի բան 

կհորինեի, բայց հիմա չգիտեի ինչ պատասխանեմ: 

-Վատ եմ,- ինձնից անկախ ասացի ես: 

Եվ այլևս չսպասելով հաջորդ հարցին, մոտեցա և ամուր գրկեցի Նրան: Անդրադարձն 

առավել քան կրքոտ էր: Ասես ամբողջ կյանքում այս պահն էր երազել: Մենք 

բուռն գիշեր անցկացրինք: Նա եղավ իմ առաջին տղամարդը: Առավոտյան ինձ քնից 

հանեց և խնդրեց, որ հնարավորին չափ շուտ իջնեմ նախաճաշելու, որպեսզի կասկածներ 

չհարուցեմ, իսկ ինքը եկավ բավական ուշ և նույնիսկ չնայեց իմ կողմը: 

Երեք գիշեր Ծախկաձորում սիրո խրախճանքներում անցան, իսկ Երևան վերադառնալուց 

հետո հանդիպում էինք տարբեր վայրերում: Մի օր նա ինձ հարցրեց. 

-Ի՞նչ է լինելու սրա վերջը: 

-Չգիտեմ: Ես արդեն ամեն ինչ ստացա Աստծուց, ավելին ինձ պետք չէ: 

-Դու պարզապես սքանչելի ես,- ծիծաղեց նա:- Բայց իմացիր, որ աշխարհում 

ամեն ինչ ունի սկիզբ, զարգացում և ավարտ: Մենք ընդամենը սկսել ենք, իսկ ի՞նչ 

պիտի անենք հետո: Դու ինչպե՞ս ես պատկերացնում: 

-Չգիտեմ, ինձ մի հարցրու,- կրկնեցի ես:- Ինչպես կուզես, այնպես էլ կանենք: 

Դեպքերն իրենք եկան ասելու, թե ինչ անենք: Արդեն մեկ ամիս էր անցել մեր 

առաջին գիշերվանից, երբ հաստատվեց, որ հղի եմ: Լուրը նրան անչափ ուրախացրեց, 

և այս անգամ ես հարցրի. 

-Ի՞նչ ենք անելու: 

-Դա ի՞նչ հարց է, պիտի ամուսնանանք: Երեխան պետք է օրինական հայր ունենա: 

Հաջորդ օրն իսկ նա ինձ տարավ ԶԱԳՍ: Բայց մեզ հրաժարվեցին գրանցել, ասացին, 

որ մեկ ամիս էլ սպասենք, նոր գանք՝ երբ իմ տասնութը լրանա: Մենք չվհատվեցինք: 

Նույն օրը երեկոյան ընկերներով հավաքվեցինք և հարսանիք արեցինք: 

63


Լուրը տարածվեց քաղաքով մեկ: 

Ամուսինս նշանավոր լրագրող էր, և հայտնի էր իր շիտակ ու ազնիվ կեցվածքով, 

ուստի որքան բարեկամներ ուներ, գրեթե նույնքան էլ չարակամներ: Հենց դրանցից 

մեկն էր, որ դեղին մամուլում գարշելի մի նյութ տպագրեց` մեղադրելով նրան 

անչափահասներ այլասերելու մեջ: Մեր ծնողներն էլ այդտեղից լուրն առան, և մենք 

ընկանք խաչաձև կրակի տակ: Նրանք չգիտեին, որ հղի եմ: Այսինքն, ոչ ոք չգիտեր, 

բայց արդեն ստիպված էինք ասել: Մայրս ինձ չէր դատապարտում, բայց գոհ էլ չէր: 

«Գոնե ուսումդ վերջացնեիր, նոր մտածեիր երեխա ունենալու մասին,- ասաց և կըտրուկ 

հայտարարեց,- Ամուսնացիր, բայց ինձ վրա հույս չդնես, ես հոգնել եմ երեխա 

պահելուց»: Գուցե իրավունք ուներ այդպես ասելու, քանի որ քրոջս, հետո եղբորս 

երեխաներին էր պահել… «Թող սկեսուրդ պահի, մինչև ուսումդ կվերջացնես»: Իսկ 

սկեսրայրս ոչինչ չէր ուզում լսել: Նա կտրուկ պահանջ էր դրել. «Ո՛չ մի ամուսնություն, 

իսկ երեխային ինչ կուզի թող անի…»: Նա նույնիսկ ցանկություն չուներ ինձ տեսնելու, 

ասես, բորոտ էի, հանցագործ, հրեշ… 

Դաժանորեն ինձ հասկացրին, թե ինչպես մաքուր սիրո հրճվանքը մի ակնթարթում 

կարող է փոխվել տառապանքի, գուցե և ողբերգության… Արհեստական վիժումի 

մասին մտածել անգամ չէի ուզում, որոշել էի, որ այդ երեխան անպայման 

պիտի լույս աշխարհ գա և երջանկացնի բոլորիս, քանի որ պտուղ է իսկական սիրո: 

Այդ օրերին զգացի, թե որքա՜ն մենակ եմ ես: Ճիշտ է, ամուսինս կողքիս էր, և շարունակ 

կրկնում էր, որ իր որոշումը վերջնական է, որ մենք ցմահ պիտի միասին 

լինենք՝ մեր սպասվող երեխայի և հաջորդ երեխաների հետ: Ես հավատում էի նրան, 

բայց ուզում էի նաև, որ կողքիս լիներ հարազատ մեկը, ում որ սիրտս կբացեի, իսկ 

նա ինձ ուժ կտար, թիկունքիս կկանգներ: Ընկերուհիներս ասես խուսափում էին ինձնից, 

մեծ քույրս տարօրինակ էր պահում իրեն, շարունակ զբաղված էր, ժամանակ 

չուներ հետս խոսելու, մորս մասին էլ չեմ ասում… 

Մենք մերժված էինք բոլորի կողմից ու մեն մենակ: Բայց, հավանաբար, ճիշտ է, 

որ չկա չարիք առանց բարիքի: Իմ բարիքն այն եղավ, որ այս դեպքերն ինձ հասունացրին 

բառացիորեն մի քանի շաբաթում, և ես` վարդագույն երազանքներով լըցված 

միամիտս, սկսեցի տեսնել, թե «արդարամիտ ու բարոյապաշտ» մեր հասարակությունն 

ինչպես է հանդուրժում, նույնիսկ թաքնված նախանձով նայում նրանց, 

ովքեր բարձր դիրքի են հասել զազրելի ճանապարհներով, բայց անզիջում մի խստությամբ 

բոյկոտում է` իր կարծիքով ինչ-ինչ նորմերից դուրս հայտնված սերը: 

Հայրական տնից տեղափոխվեցի ամուսնուս մոտ` նրա երկսենյականոց բնակարանը, 

որը մեզ համար ապաստան դարձավ։ Մենք ասես անմարդաբնակ կղզում 

ապրեինք: Ոչ միայն որովհետև աշխատում էինք հնարավորին չափ քիչ դուրս գալ 

տնից, իսկ դուրս գալիս էլ՝ հնարավորին չափ շուտ վերադառնալ, այլև որովհետև 

ապրում էինք ամբոխի ներքո մենության մեջ: Այո՛, ամբոխ, որն ամեն կերպ իր անբարյացակամությունն 

էր ընդգծում մեր հանդեպ: 

Սակայն ես չէի հուսահատվում, ընդհակառակը, ավելի էի լցվում վճռականությամբ: 

Այդ օրերին ես և ամուսինս ահագին աշխատանք արեցինք: Նա ավելի հաճախակի 

64

էր հանդես գալիս մամուլում: Խառնակ օրեր էին սկսվել երկրով մեկ, մամուլը դարձել 

էր ժողովրդի փաստացի առաջնորդը: Նա այն մի քանի լրագրողներից էր, ում խոսքին 

հավատում էր ժողովուրդը: Նա խիզախ էր, արդարամիտ: Եվ հատկապես՝ անարծաթասեր: 

Տարբեր ուժեր և կուսակցություններ փորձում էին նրան իրենց կողմը 

քաշել, ոսկի սարեր էին խոստանում, բայց բոլորին միևնույն պատասխանն էր 

տալիս. «Ես արդեն իմ կուսակցությունն ունեմ` իմ ժողովուրդն է, և ես միայն նրան 

եմ ծառայում»: 

Տեսնելով, որ նրան անհնար է, այսպես ասած, հավաքագրել, մեղրածոր առաջարկները 

փոխարինեցին բացահայտ սպառնալիքներով, որ հնչում էին ոչ միայն 

անանուն հեռախոսահամարներից, այլև որոշ հոդվածներում: 

Ես արդեն հղիության ութերորդ ամսին էի և ազատվել էի դասերից, բայց երբեմն 

ստիպված էի լինում տնից դուրս գալ: Հիշում եմ այդ օրը, երբ մի մեքենա 

կանգնեց մայթի եզրին և իր ծառայությունն առաջարկեց: Տաքսիներն այդ օրերին 

հազվադեպ էին պատահում, և շատ հաճախ մասնավոր մեքենաներ էինք նստում: 

Նման դեպքերում, երբ մենակ էի լինում, որպես կանոն, տհաճ անակնկալները բացառելու 

համար տեղավորվում էի ետևի նստատեղին: Այս անգամ էլ նույնը արեցի, 

սակայն նստելուն պես մի տեսակ նեղվեցի այն բանից, որ մտավորականի արտաքին 

ունեցող, միջին տարիքի այս տղամարդուն չեմ վստահել: Մինչև տեղ հասնելը խոսեցինք 

դեսից-դենից, իսկ երբ պատրաստվում էի վճարել, նա հրաժարվեց դրամից 

և երկիմաստ ժպիտը դեմքին ասաց. «Աղջիկ ջան, բա չես վախենո՞ւմ, որ զավակդ 

անհեր մեծանա… Ամուսնուդ ասա` իրան մի քիչ խելոք պահի…»: Ասաց ու հեռացավ, 

իսկ ես՝ դաժան խոսքերից ցնցված, չհասցրի նույնիսկ մեքենայի համարն նայել: 

Ամուսինս բացակայում էր: Գնացել էր Արցախ հերթական ռեպորտաժը պատրաստելու՝ 

դա նրա երրորդ թե չորրորդ այցելությունն էր: Այնտեղ արդեն պատերազմական 

գործողություններ էին ծավալվել: Գալիս էր, մի քանի օր մնում, հետո 

նորից գնում: Եվ ամեն անգամ ես սկսում էի անհանգստանալ նրա համար: Ինչ ասես 

անցնում էր մտքովս: Իսկ հիմա, այդ անսիրտ մարդու սպառնալիքից մտահոգված 

արդեն ամենասոսկալին էի պատկերացնում: Տանը մենակ նստել, անզորությունից 

լալիս էի: Չկար մեկը, որի հետ խոսեի, թեթևացնեի սիրտս: 

Ստիպված մորս զանգեցի, բայց, հավանաբար, իզուր… Սկզբում նա ինձ ուշադիր 

լսեց, այնուհետև հոգատար ձայնով հորդորեց, որ ամեն մի «ապուշության» բանի 

տեղ չդնեմ, բայց հետո, փաստորեն, ինքը կրկնեց «ապուշությունը», ասելով, թե 

«ճիշտ ա, էդ մարդը հղի կնոջը նման բան չպիտի ասեր, բայց դե․․ քո ամուսինն էլ 

ժամանակ գտա՞վ դրանց քննադատելու, չգիտի՞, ինչ ա, որ փողն էլ, ուժն էլ դրանց 

ձեռքին ա, ոնց կուզեն, ինչ կուզեն կանեն… Աշխարհն էսպես եկել ա, էսպես էլ պիտի 

գնա, ինքը հո չի՞ փոխելու…»: 

Մայրս փաստորեն արդարացրեց ոչ միայն անծանոթ տղամարդու դաժան խոսքերը, 

այլև երկրում ծայր առած ալան-թալանը: Եվ դա կատարվում էր հայրենասիրական 

ճառերի ներքո, երբ փողոցում մնացած մարդկանց համար ուղարկվող 

անվճար օգնությունը պատկառելի գներով վաճառվում էր այդ նույն անօթևաններին, 

65


երբ տասնամյակների ընթացքում կուտակված երկրի հարստությունը դուրս էր հանվում 

և ջրի գնով վաճառվում օտարներին… Ամուսինս չէր կարող հանդուրժել այդ 

ստորությունը, գրում, մերկացնում էր մեղավորներին, սակայն կատարվում էր ավելի 

զազրելին` հալածանք, բարոյական տեռոր էր սկսվում այն հատուկենտ համարձակների 

նկատմամբ, ովքեր բացահայտում էին խայտառակ ճշմարտությունը: 

Երկու օր անց վերադարձավ՝ անլվա, չածիլված, անոթի, բայց խանդավառ: «Այնտեղ 

ազատություն է կերտվում»,- ասաց առանց պաթոսի, որպես մի ճշմարտություն, 

որն իր համար սովորական էր: Ես նրան չպատմեցի այն տհաճ միջադեպի և մորս 

հետ ունեցած խոսակցության մասին: Իմաստ չուներ: Նախ` նա արդեն ուրիշ, վերին 

ոլորտներում էր, դրանից զատ, ես իմ մեջ հաղթահարել էի տագնապը և որոշել 

էի այսուհետ սառնասիրտ անտարբերությամբ ընդունել հնարավոր տհաճությունները, 

որպեսզի սարսափ չփոխանցեմ մեր ընտանիքի երրորդ անդամին, որի 

հայտնությանն, իմ հաշվարկով, մնացել էր մոտ երկու շաբաթ: 

Թվում էր, թե այս օրերին պիտի կողքիցս չհեռանար, բայց նրա ուշքն ու միտքն 

Արցախն էր: Ստիպված պայման դրեցի, որ մինչև ծննդաբերելս և դրանից էլ մի որոշ 

ժամանակ հետո պիտի մնա Երևանում և կողքիցս չհեռանա: Իր բառերը վերադարձրի 

իրեն. «Այստեղ էլ ազատություն է ծնվելու»: Նա ժպտաց, համաձայնեց, նույնիսկ 

ոգևորվեց այդ գաղափարով, որ պիտի ամեն ինչ մի կողմ դնի ու մտածի միայն 

սպասվող երեխայի և նրա մոր մասին: 

Հաջորդ առավոտ կանուխ մի համառ ու տևական զանգ եղավ: Ինձ թվաց, որ 

դրսից է: Ամուսինս մտահոգ էր երևում: Նրա հարցերից կռահեցի, որ խոսակցությունը 

դարձյալ Արցախի շուրջն է: Ոտքի վրա մի կտոր բան կերավ և տնից դուրս 

գալուց առաջ ասաց, որ գնամ մորս մոտ, քանի որ ինքն ուշ երեկոյան կվերջացնի 

գործերը: 

...Ես ստիպված եղա այդ գիշերն անցկացնել մորս մոտ, որովհետև նա չեկավ մեքենայով 

ինձ տուն տանելու, ինչպես պայմանավորվել էինք, մեր հեռախոսն էլ լուռ 

էր: Չգիտեի անգամ ուր զանգեմ, ում հարցնեմ: Ամբողջ գիշեր չկարողացա քնել: 

Սոսկալի մտահոգ էի։ 

Կեսգիշերն անց էր: Տան լռության մեջ ձայներ լսեցի: Մայրս էր, և չնայած կողքի 

սենյակում շշուկով էր խոսում, այնուամենայնիվ, բառեր էին հասնում ականջիս: 

Զգույշ մոտեցա նրա ննջարանին և ականջս հպեցի դռանը: «...բա դա անելու բա՞ն ա, 

ջահել աղջիկ ա, անփորձ, ուր որ ա պիտի ծննդաբերի, ամուսինը գլուխն առնում` 

չգիտես ուր ա գնում... Նա հիմա ոչ մի վայրկյան կողքից չպիտի հեռանար... Չի էլ 

զանգում, որ իմանանք, թե որտեղ ա...»: «Դե, երևի, վիճակը շատ լուրջ ա, որ չի կարողացել 

մերժել... Հավանաբար, նորից Ղարաբաղ ա գնացել... Դու քնի, վաղը լույսով 

ամեն ինչ պարզ կդառնա...»,- պատասխանեց հայրս: 

Գործը վաղվան չհասավ: 

Ծնողներս ստիպված էին շտապ օգնություն կանչել... Անգիտակից վիճակում ընկած 

եմ եղել միջանցքում... Ծննդատուն են հասցրել... նորածնի հետ: Բարեբախտաբար, 

նրա վիճակը լավ էր: Ես դրանում համոզվեցի, երբ միայն հաջորդ օրը հնարա- 

66

վորություն ունեցա նրան տեսնելու: Մինչ այդ ուժասպառ, նույնիսկ ուրախանալու 

անկարող տարածված եմ եղել մահճակալին: 

Արու զավակ էր, խոշոր, չորս ու կես կիլո: Ահավոր մի լաց էր դրել, բայց իմ գրկում 

հայտնվելուն պես լացը կտրեց և զարմացած, արդեն իմաստալից աչքերով նայում 

էր ինձ: «Ճանաչեց մորը»,- ասաց մանկաբարձուհին: 

Ուրախությունս, սակայն, ամբողջական չէր: 

Պարզվեց, որ կերակրել չեմ կարող: Գիտակցության կորստից և դրան նախորդած 

ծանր ապրումներից կաթս կտրվել էր, ուստի ուրիշ կին էր նրան կերակրում, և 

ուրախությամբ նշում էին, որ «երեխան լավ ախորժակ ունի»: 

Արդեն երրորդ օրն էր ծննդատանն էի, իսկ ամուսինս չկար: Ծնողներս ասացին, որ 

չի զանգել, և ընդհանրապես ոչ մի լուր չկա: Ընկերներն էլ չգիտեին, թե նա ում հետ և 

ուր է գնացել: Գիտեին, որ Արցախում է, բայց հայտնի չէր, թե որոշակիորեն որտեղ է: 

Սիրտս նորից սկսեց վատ բաներ գուշակել, մանավանդ երբ հաջորդ առավոտից 

բուժքույրերը մի տեսակ ընդգծված հոգատարությամբ էին խոսում հետս և, ասես, 

պատրաստ էին ուզածս քմահաճույքը բավարարել: Կեսօրից հետո հայրս զանգեց 

և ասաց, որ լավ լուրեր ունի ինձ համար, որ ամուսինս վաղն անպայման կլինի 

Երևանում: Մի տեսակ շինծու խանդավառություն կար ձայնի մեջ, որն ավելի խորացրեց 

իմ տագնապը: Ասես ուզում էր ինձ համոզել մի բանում, որի գոյությանը 

խիստ կասկածում էի: Եվ նա զգում էր դա, ավելի ու ավելի էր խրվում իր անմեղ ստի 

խորշերը: Ես լիովին հասկանում էի, որ հայրս նրբանկատորեն, իր կարողացածի 

չափով, ինձ նախապատրաստում է վատթարին: Բայց արդեն պատրաստ էի: 

Ես խոսում էի գլխավոր բժշկի աշխատասենյակից՝ բացառիկ շնորհ, որը, չգիտես 

ինչու, արտոնվել էր ինձ: Ես ընդհատեցի նրան, ասելով, թե հոգնած եմ, քնել 

եմ ուզում, և դուրս եկա սենյակից: Այդ պահին ընդամենը մի ցանկություն ունեի՝ 

հեռանալ բոլորից, առանձնանալ, մեր ամուսնության առաջին օրերի պես ամփոփվել 

իմ մենության մեջ և մենակ հաղթահարել այն ծանր հարվածը, որն սպասվում 

էր ինձ` եթե ոչ մոտակա ժամերին, ապա առաջիկա օրերին: 

Բայց երեխան էր կողքիս, մեր զավակը, որն, ասես, շտապեց ժամանել նրա բացակայությունը 

լցնելու համար: 

Ամուսնուս այլևս չտեսա: 

Ծննդատանը եղած օրերին նրան բերել էին և հանդիսավոր թաղել, գրեթե որպես 

Արցախյան ազատամարտի հերոս: 

Երբ արդեն դուրս էի գրվում, ամուսնուս ծնողները՝ հորս ու մորս հետ բանակցելուց 

հետո, նորածնի հետ ինձ ուղղակի տարան իրենց մոտ և արգելեցին, որ թեկուզ 

մեկ ժամով գնամ ամուսնուս, մե՛ր բնակարանը: Հավանաբար, վախենում էին, որ 

նրա բացակայությունն այնտեղ ավելի սաստկորեն կզգացվի, և հետևանքներն էլ 

կարող են լինել չափազանց ծանր: Այնտեղ մնացած իմ «սեփականությունն» էլ` մի 

քանի ձեռք շոր ու սպիտակեղենը, մանր-մունր իրերը, ձեռագրերը, գրքերը և այլն, 

67


սկեսրայրս մի ճամպրուկի մեջ հավաքելով բերեց ու հանձնեց ինձ: Վե՛րջ: Այլևս ոչ 

մի անելիք չունեի այնտեղ: Բնակարանն էլ որոշ ժամանակ անց վարձով տվեցի, որպեսզի 

կանոնավորապես եկող գումար ունենամ և ամուսնուս ծնողների մոտ ես և 

երեխաս չապրենք որպես ձրիակերներ: 

Ես իսպառ տրվեցի մեր զավակին: Նրանից բացի ուրիշ ոչ մի զբաղում չունեի: 

Դասերի չէի գնում, մոռացել էի իմ հարցազրույցները, մոռացել էի նաև ինքս ինձ: Աշխարհում 

գոյություն ուներ միայն իմ զավակը: Նրան կոչեցինք ամուսնուս անունով՝ 

դա ոչ միայն նրա ծնողների, այլև իմ ցանկությունն էր: 

Սկզբնական շրջանում ինձ հետ չափազանց հոգատար էին ու նրբանկատ: Սկեսուրս 

հավասար կիսում էր երեխայի հետ կապված բոլոր դժվարությունները: Խընդիրներ 

առաջացան մեկ տարի հետո, երբ ցանկություն հայտնեցի շարունակել 

ուսումս: «Սպասիր, գոնե երեխան չորս-հինգ տարեկան դառնա»,- առարկեց սկեսուրս: 

«Ուշ կլինի,- պատասխանեցի:- Արդեն սկսում եմ մոռանալ սովորածս, պիտի մասնագիտություն 

ունենա՞մ, թե՞ ոչ... Երեխային հետո ինչպե՞ս եմ պահելու»: «Ուրեմն, 

ամբողջ օրը դո՞ւրսը պիտի լինես...»: 

Ահա թե ինչն էր մտահոգում նրան. «Դո՜ւրսը»: Որ ես, երեխա պահելուն զուգահեռ, 

հանկարծ ուրիշ կյանք չունենամ, որ մշտապես նրանց հսկողության տակ լինեմ: 

Ճորտի նման: «Նախ ոչ թե ամբողջ օրը,- ասացի,- այլ օրվա առաջին կեսը, և հետո, 

եթե ձեզ դժվար կլինի այդ ընթացքում երեխային պահել, մորս տուն կգնամ, նա 

սիրով պատրաստ է ինձ օգնել, որպեսզի ուսումս ավարտեմ և դիպլոմ ստանամ»: 

Մորս հետ չէի խոսել այդ մասին և համոզված չէի, թե նա կհամաձայնի ինձ օգնել, 

սակայն իմ սուտը զորավոր ազդեցություն ունեցավ, և նրանք ստիպված զիջեցին, 

քանի որ առանց թոռան չէին պատկերացնում իրենց հետագա կյանքը: 

Տարօրինակ էր, բայց ամուսնուս ծնողները շատ կցկտուր էին խոսում նրա զոհվելու 

հանգամանքների մասին: Մյուսներն իրենց զոհված հարազատներին դյուցազնական 

լուսապսակով էին ներկայացնում, ինչը հասկանալի էր ու ներելի, մինչդեռ 

մեր դեպքում նրանք, չգիտես ինչու, դառնում էին սակավախոս, և ասես անգամ 

ինձնից` օրինական կնոջից, ջանում էին ինչ-ինչ բան թաքցնել: Ես գիտեի ընդամենը, 

որ նա զոհվել է վիրավոր զինվորին փրկելիս, բայց մի շարք կարևոր մանրամասներ 

պիտի իմանայի ականատեսից: 

Ամուսինս հեռուստալրագրողների փոքրիկ խմբի հետ հասել էր մինչև առաջնագիծ: 

Գաղափարը նրանն է եղել. նկարահանել և աշխարհով մեկ ցույց տալ իսկական 

մարտը: Ծանր օրեր էին, դժվար էր անհրաժեշտ տեխնիկա ձեռք բերել, նկարահանող 

խումբ կազմել, և երբ՝ իմ ծննդաբերությունից օրեր առաջ, անսպասելի հայտնել 

են, որ ամեն ինչ պատրաստ է, նա չի կարողացել հրաժարվել իր իսկ գաղափարից 

և որոշել է, ինձնից գաղտնի, ընդամենը երկու օրով մեկնել Արցախ... Երկու օր, որ 

դարձան հավերժություն: 

Նրա հետ ռազմաճակատ մեկնած օպերատորն ինձ ասաց, որ նկարահանել են, 

68

թե ինչպես է իր կյանքի գնով փրկում վիրավոր զինվորին, որ այդ տեսարանը մի քանի 

անգամ ցուցադրվել է հեռուստատեսությամբ և ցնցող տպավորություն է թողել: 

Բազմաթիվ հրապարակումներ էին եղել նաև մամուլում... Մի ամբողջ հերոսապատում: 

Այդ ամենը վրիպել էր իմ ուշադրությունից, քանի որ գիշեր-ցերեկ զբաղված 

էի նորածնով, սկեսրայրս էլ, խնայելով ինձ, աշխատել էր հեռու պահել այդ կարգի 

բոլոր լուրերից: Գուցե իրավացի էր... 

Երկար ժամանակ պետք չեղավ, որ մտնեմ հունի մեջ: Ինձ, իսկապես, համակել էր 

ուսման ծարավը: Ես ոչ միայն կարողացա հաջողությամբ հանձնել հարգելի պատճառներով 

բաց թողած քննությունները, այլև վերստին լծվել ստեղծագործական աշխատանքին: 

«Խտացված ժամանակ» հասկացությունը ենթադրում է, որ մարդը՝ հանգամանքների 

բերումով, մի քանի ամսում, երբեմն մի քանի շաբաթում, ասես, ապրում է մի 

ամբողջ տասնամյակ և ձեռք է բերում կյանքի հարուստ փորձ, նույնիսկ երևույթները 

խորությամբ ընկալելու կարողություն: Այդպես պատանի զինվորն է հասունանում 

պատերազմում կամ երիտասարդ հեղափոխականն աքսորում: Ճիշտ այդպես ինձ 

իմաստնացրել էր ամուսնուս ողբերգական կորուստը և դրան հաջորդած դժվարին 

ծննդաբերությունը: Ես այլևս երեկվա անփորձ ու միամիտ աղջնակը չէի, ես արդեն 

ուրիշ կերպ էի նայում աշխարհին, և այդ հայացքի խորությունն ու լրջությունն արտահայտվում 

էր իմ հոդվածներում և հարցազրույցներում: Ես արդեն փնտրված 

հեղինակ էի գրեթե բոլոր խմբագրություններում, ինձ նույնիսկ առաջարկում էին 

հեռուստահաղորդում վարել: 

Ես փոխվել էի նաև որպես կին: Ավելի ճիշտ՝ կին էի դարձել: Կին, որը գիտի իր 

արժեքը, կին, որին ուշադրություն են դարձնում, հետամտում, հաճոյախոսում, ցանկանում... 

Դա իր հերթին թելադրում էր կյանքի ուրիշ ոճ, ուրիշ պահելակերպ հասարակության 

մեջ: Ես սկսեցի լրջորեն հետևել իմ արտաքինին, իմ կեցվածքին, անգամ 

քայլելու և խոսելու ձևին: Ես այլևս նախկին պատանուհին չէի, որին շատ բաներ 

կարող էր ներվել: Հիմա իմ ամեն մի քայլը քննարկումների առարկա էր դառնում, 

ուստի ես պետք է զգոն լինեի ոչ միայն դրսում այլև... տանը: 

Ինչպես միշտ խնդիրներն այստեղ էին ծագում: 

Իմ անվան, իմ գործունեության հետ կապված բանավոր զրույցները, չափազանցված, 

ստերով համեմված, հասնում էին նաև ամուսնուս ծնողների ականջին: Օր 

չկար, որ «սրտացավ» մեկը չզանգեր և չթունավորեր նրանց ուղեղը: 

Փոխվել էր նաև իմ օրվա ռեժիմը: Եթե առաջին ամիսներին, դասերն ավարտվելուն 

պես շտապում էի տուն վերադառնալ, ապա հիմա, երբ ստիպված էի այցելել 

խմբագրություններ, գործի բերումով հանդիպել զանազան մարդկանց, վերադարձս 

հաճախ ձգվում էր մինչև երեկո: Հատկապես սկեսուրս ծուռ աչքով էր նայում այդ 

«ուշացումներին», բայց ստիպված էին հանդուրժել, քանի որ, փաստորեն, ես դարձել 

էի ընտանիքի կերակրողը: Նրանց խղճուկ թոշակը հազիվ մի քանի օր բավականացներ, 

մինչդեռ բնակարանիս վարձակալության կլորիկ գումարին ես ավելացնում 

էի իմ հոնորարները և ամուսնուս համար տրվող թոշակը: 

Այնուհանդերձ, կար երկու պատճառ, որ ստիպում էին ինձ դժվարին վճիռ ընդունել: 

69


Առաջինը օրեցօր անկառավարելի դարձող իմ երեխան էր: Նա, ըստ էության, երկու, 

կատարալապես իրար հակասող, մեկը մյուսին ժխտող դաստիարակություն էր 

ստանում` իմը և ամուսնուս ծնողներինը: Բավական էր որ ես մի բան արգելեի, 

որպեսզի, տեղնուտեղը, դա թույլատրվեր նրանց կողմից: Այսպիսով, անգիտակից 

երեխայի մեջ, հետևողականորեն, սերմանվում էին հոռի սովորույթներ: Դա ոչ թե 

դաստիարակություն էր, այլ հակադաստիարակություն: Նրանք հասուն, կյանքի փորձ 

ունեցող մարդիկ էին և պիտի որ լավ հասկանային, որ անդառնալիորեն փչացնում 

են երեխային, սակայն անում էին լիովին գիտակցված, իմ ջգրու, այսպես ասած, 

«ինձ տեղը դնելու» համար: 

Այդ տարիներին էր, հավանաբար, որ նրա գլխում հիմնավորապես ձևավորվեց 

չար, դաժան, ամեն մի «լավ» բանից զրկող մոր կերպարը, որը տարիների հետ ավելի 

մռայլ գույներով ներկվեց և փաստորեն դարձավ թշնամու մարմնավորում, իսկ 

տատիկն ու պապիկն, անշուշտ, հրեշտակներ էին, որոնց մոտ կարելի էր ամեն անգամ 

«ապաստան» գտնել «անգութ» մայրիկից: 

Այդպես չէր կարող շարունակվել: Ես պետք է փրկեի իմ երեխային, քանի դեռ 

վերջնականապես չէր փչացել: 

Ծանր խոսակցություն ունեցա նրանց հետ: Ի պատասխան լսեցի. «Մեր տղին 

տարար ու կորցրիր, հիմա էլ մեր թոռանն ես տանում»: Ինչին պատասխանեցի. 

70

«Ձեր տղան նաև իմ ամուսինն էր, և ոչ միայն մենք կորցրինք, այլև ամբողջ երկիրը, 

իսկ ձեր թոռանը, այսինքն` իմ որդուն, տանում եմ, որ չկորցնեմ»: 

Բայց ես շուտով պիտի համոզվեի, որ ջանում եմ փրկել մեկին, որին արդեն 

կորցրել եմ, և գուցե անվերադարձ: 

Օրինակ` հինգ տարեկան այդ տղան տեղով հակառակություն էր: Անում էր միշտ 

իմ ասածի հակառակը: Եվ որպես կանոն՝ ի վնաս իրեն, քանի որ մայրը չի կարող 

սխալ խորհուրդ տալ իր զավակին: Որոշեցի դեմ առնել նրա բութ համառությանը 

և ճիշտն անել տալու համար սկսեցի սխալը պահանջել: Ասենք, ցուրտ եղանակին 

խորհուրդ էի տալիս գլխարկ չդնել, ասելով, թե չի մրսի: Նա զարմացած նայում էր 

ինձ՝ շփոթված, հասկանալով, որ ես պետք է հակառակն ասեի, և ի վերջո գլխարկը 

դնում էր: Սակայն դա երկար չտևեց, քանի որ նրա նպատակն էր ինձ չենթարկվելը, 

ամեն ինչով ինձ հակառակվելը, իսկ ավելի պարզ` իմ կյանքը թունավորելը: Իսկական 

պատերազմ էր, նյարդերի պատերազմ: Ես նրա համար այլևս նախաճաշ չէի 

պատրաստում, որովհետև ինչ տայի, պիտի պոզուպոչ կպցներ, անգամ եթե իր սիրած 

բաներն էին` աղի է, հում է, շատ է եփվել, անհամ է... Ճաշում էի մենակ` նրան 

խոհանոցից վռնդելուց հետո, քանի որ սեղանի մոտ պիտի անպայման մի այլանդակություն 

աներ... «պատահմամբ» գավաթն էր շրջում, աղն էր թափում սեղանին, 

չգիտես ինչու ձեռքից շարունակ ինչ-որ բան էր ընկնում հատակին... 

Այսքանն էլ կարծես քիչ էր, բողոքեց իր սիրասուն տատիկպապիկին, թե իրեն 

«սոված եմ պահում», և առավել զազրելի էր, որ նրանք հավատացին. «Եթե չես կարող 

էդ էրեխին պահել, բեր մենք կպահենք»: Տարա: Մեծագո՜ւյն սիրով: Մեկ շաբաթ 

չանցած զանգեցին և պահանջեցին` անվերապահորե՛ն. «Արի քու լակոտին տար, 

կարգին էրեխա էր, էս ի՞նչ ես արել...»: 

Իմաստ ունե՞ր ասել՝ դո՛ւք եք արել... Միևնույն է, չէին ընդունի: 

Փրկությունը եկավ անսպասելի: 

Պարզվեց, որ նա մի շարք ձիրքեր ունի: Հինգ տարեկանից գրել-կարդալ սովորեց, 

և իրար ետևից մանկական գրքեր էր կլանում: Միաժամանակ սկսեց նկարել, սկըզբում 

ծառ ու թռչուն, իսկ ավելի ուշ իր կարդացած հեքիաթների մոտիվներով գեղեցիկ 

նկարազարդումներ էր անում: Ամուսնուս ընկերներից մեկը` ճանաչված նկարիչ, 

ասաց, որ «այս տղան մեծ ապագա ունի», առաջարկեց, որ ժամանակ առ ժամանակ 

տանեմ իր արվեստանոց, որպեսզի օգտակար խորհուրդներ տա: 

Ես, որ առանձնապես հավատացյալ չեմ, անսալով մորս խորհուրդին, մկրտեցի 

նրան և մոմ վառեցի Տիրամոր պատկերի առջև` զավակիս փրկելու համար: 

Ճիշտ են ասում, որ երեխան մկրտությունից հետո իսպառ փոխվում է դեպի լավը, 

քանի որ Աստծո լույսն է իջնում վրան: Էջմիածին գնալուց հետո նա մոլեգնորեն 

տրվեց իր սիրած զբաղմունքներին: Գիրքը պարզապես ձեռքից խլում էի, որպեսզի 

ուրիշ բաներով էլ զբաղվեր: Տասը տարեկանում հասցրեց կարդալ ամբողջ Ժյուլ 

Վեռնը և անցնել Դյումային ու Դիկենսին: Փոխվել էր նաև նրա բնավորությունը, 

71


դարձել էր լսող, երբեմն նույնիսկ հնազանդ, մի խոսքով, նախկինի հակապատկերը: 

Դա նշանակում էր, որ ես հնարավորություն էի ստանում մտածելու իմ անձնական 

կյանքի մասին: Եթե նախկինում պիտի մշտապես կողքին լինեի և աչքս վրան պահեի, 

ապա հիմա, չնայած դարձյալ կողքին էի, բայց նա ապրում էր մի տեսակ մեկուսացված, 

սեփական կյանքով: Այնպես էր կլանվում ընթերցանությամբ կամ իր դասերով, 

որ ես հանգիստ կարող էի նրան մի քանի ժամ տանը մենակ թողնել, դուրս 

գալ և զբաղվել իմ գործերով: 

Այո, գործերը... Բայց դա չէր կարևորը։ Ես, վերջապես, զգացի, որ կին եմ, երիտասարդ, 

գեղեցիկ, սիրո ծարավով... Անհնար է պատկերացնել, բայց վերջին տարիների 

ընթացքում ես ապրել էի միանձնուհու կյանքով, ասես մոռացել էի, որ մարմին 

ունեմ, ի դեպ, բարեկազմ, նույնիսկ ցանկահարույց, բայց ի՞նչ օգուտ, որ իմ զավակը 

փաստորեն վետո էր դրել իմ լիբիդոյին, ես կասեի նույնիսկ գիտակցաբար, 

ավելի ճիշտ` ենթագիտակցաբար: 

Այդ ընթացքում քանի՜-քանիսն էին իրենց սիրտն առաջարկել ինձ, և ոչ միայն 

սիրտը: Նրանցից մեկը, որ խենթի պես սիրահարվել էր, հայտարարեց նույնիսկ, թե 

զավակիս գոյությունը բնավ չի խանգարում, ավելին` պատրաստ է հարազատ հոր 

պես խնամել նրան: Բայց ընդամենը մեկ անգամ գալով մեր տուն և արժանանալով 

որդուս «ջերմ ընդունելությանը», ընդմիշտ մոռացավ ոչ միայն իր խոստումները, 

այլև ինձ: 

Այժմ, երբ որդիս ինքնամոռաց խորասուզվել էր ընթերցանության և նկարչության 

մեջ, ես ընտրության լայն հնարավորություն ունեցա, և հենց դա էլ դժվարացնում 

էր իմ գործը: Ի վերջո, ստացվեց այնպես, որ ոչ թե ես ընտրեցի, այլ ինձ ընտրեց 

ամենահամառը, և գուցե ամենահրապուրիչ տղամարդը: Կլիներ մոտ երեսուն տարեկան, 

բայց կյանքի փորձ ունեցող, խելացի, իր գործի մեջ ձեռնհաս և հատկապես 

ունևոր տղամարդ էր: 

Նրա առաջին քայլը եղավ այն, որ ինձ և տղայիս իր շքեղ մեքենայով տարավ 

գազանանոց, իսկ հետո հրավիրեց ռեստորան: Մի քանի օր անց եկավ մեր տուն: 

Հետը բերել էր ծաղկեփունջ` ինձ համար, և Լուվրի ալբոմը` տղայիս համար: Վերջինիս 

ուրախությունն անսահման էր: 

Սիրահարը ճիշտ ռազմավարություն էր ընտրել, ու թվում էր, թե հասել է իր 

նպատակին` մորը նվաճելու համար նախ նվաճել որդուն: Եվ կարծես ամեն ինչ լավ 

էր գնում, որդիս զրուցում էր նրա հետ իր կարդացած գրքերի մասին, նրա խորհուրդներն 

ուշադիր լսում, և նրանց մեջ, ասես, մի համախոհություն էր ստեղծվում: Մի 

խոսքով, երջանիկ ընտանիքի ուրվանկարը գնալով ավելի ու ավելի էր հստակվում: 

Սակայն որդուս մեջ ննջած սատանան նորից պիտի գլուխ ցցեր: 

Հերթական հանդիպումներից մեկն էր մեր տանը: Համեղ ընթրիք էի պատրաստել, 

կերանք, զրուցեցինք: Արդեն ուշ ժամ էր: Սովորականի պես տղայիս պառկեցրի 

հարևան սենյակում, իսկ մենք երկուսս, գրեթե շշուկով, շարունակեցինք մեր զրույցը: 

Խմիչքը, սենյակի կիսախավարը, բնակարանի խորհրդավոր լռությունը մի տեսակ 

ցանկահարույց մթնոլորտ ստեղծեց, և մենք, մեր ծանոթության ընթացքում 

72

առաջին անգամ համբուրվեցինք: Դա կրքոտ, խելագար համբույր էր, որ կարող էր 

և պիտի իր բնական զարգացումն ունենար, սակայն... Սենյակի դուռը շրխկոցով 

բացվեց: Շեմին կանգնած էր որդիս` այլայլված դեմքով, կիսամերկ: Նրա ձեռքերը 

դողում էին, մարմինը ցնցվում էր, բերանը բացել` ուզում էր խոսել, բայց ոչ մի ձայն 

դուրս չէր գալիս: Հետո տեղից պոկվեց, խոյացավ հյուրի վրա, և սկսեց բռունցքի 

հարվածներ ու փողոցային հայհոյանքներ տեղալ: 

Ես քարացել էի սոսկումից, անսպասելիությունից, ամոթից փակել էի երեսս... 

Ուրեմն, նա քնած չէր, այլ դռան ետևից լրտեսում էր մորը... Ավելի՛ն, համոզված էր, որ 

իրավունք ունի տնօրինելու իմ ճակատագիրը: Իսկ մեր հյուրը, նրա հնարավոր հայրացուն, 

դառը ժպիտը դեմքին, ի վերջո, մի կողմ հրեց տղայիս և գլուխն օրորելով ասաց. 

-Ափսո՜ս, ես քո մասին ավելի լավ կարծիք ունեի: 

Հետո դարձավ ինձ. 

-Դուք դեռ երկար եք հանդուրժելու այս հրեշին... Իսկ ես... ես չեմ ուզում: 

Ասաց և հեռացավ առանց հրաժեշտ տալու: Դա նշանակում էր, որ մենք այլևս 

չենք հանդիպելու: 

Որդիս քաշվեց իր սենյակ, և այս անգամ հավանաբար խոր քուն մտավ, իսկ ես 

անքուն գիշեր անցկացրի: Արցունքները խեղդում էին ինձ, ես լուռ լալիս էի: Ի՞նչ 

մեղք էի գործել Աստծո դեմ, որ այսպես դաժանորեն պատժվում էի... Մի՞թե մաքուր 

սերը հանցանք է, և մի՞թե այս հրեշը այդ մաքուր սիրո պտուղը չէ... Հապա ի՞նչն է 

պատճառը, ինչո՞ւ պիտի իմ կյանքը մշտական մի տառապանք դառնա: 

Մի նոր պատերազմ սկսվեց մեր միջև, և նախաձեռնողն այս անգամ ես էի: 

Առավոտյան այլևս չարթնացրի նրան, տնով մեկ թափթփված շորերը չհավաքեցի, 

հայտնի չէ, թե սենյակի որ անկյունում ընկած պայուսակը չբերեցի և չդրեցի 

մուտքի դռան մոտ, չհետևեցի, որ իր սիրած նախաճաշը ժամանակին պատրաստվի 

և մատուցվի խոհանոցի սեղանին... Նա այլևս գոյություն չուներ ինձ համար, նա 

օտար էր, ավելին` թշնամի, որի ներկայությունն առայժմ հանդուրժում էի իմ տան 

մեջ, սպասելով, թե ինչ հետևություններ է անելու իմ բռնած անսպասելի ընթացքից: 

Ես անկողնուց դուրս չեկա և վերմակի տակից հետևում էի նրա անիմաստ 

գործողություններին: Նա հուսահատ դեսուդեն էր ընկել բնակարանում: Շփացած 

լակոտ, որն իր կարճատև կյանքում` տասնմեկ տարվա ընթացքում, ոչ մի անգամ իր 

ձեռքով նախաճաշ չէր պատրաստել: Ի վերջո, նա զգալի ուշացումով դուրս եկավ տնից: 

Հաջորդող օրերի ընթացքում մենք ոչ մի բառ չփոխանակեցինք: Ես նրանով բացարձակապես 

չէի զբաղվում, չէի հետաքրքրվում, թե ինչ է ուտում, ինչ է հագնում, 

ուր է գնում, ինչ է անում ընդհանրապես... Նա լքված շան պես հայացքը հառում էր 

աչքերիս` սպասելով, թե ինչ պիտի ասեմ, բայց ես լուռ էի, նրա հետ խոսելու ոչ մի 

ցանկություն չունեի: Հարազատության նշույլն անգամ չէր մնացել մեջս, ո՛չ մի գութ, 

ո՛չ մի կարեկցանք, ո՛չ մի մտահոգություն նրա հանդեպ, և մանավանդ ո՛չ մի խոսք: 

Մի քանի օր էր անցել այդ ահավոր միջադեպից, և այդ ընթացքում ես նրան մեկ 

բառով անգամ չէի դիմել: Նա չկար, գոյություն չուներ, տանը ես մենակ էի, և վե՛րջ: 

Ես հասկանում էի, որ ծանր փորձության եմ ենթարկում տասնմեկամյա երեխային, 

73


բայց ուրիշ ելք չունեի: Բառերով անկարող էի նրան բացատրել, թե ինչպիսի հրեշավոր 

արարք է թույլ տվել: Նրան միայն տառապանքը կհասկացներ, եթե ունակ է տառա- 

պելու, և տա՛ Աստված, որ սա լիներ նրա կյանքի առաջին և վերջին տառապանքը: 

Իմ բոյկոտը տևեց մոտ տաս օր: Այդ ընթացքում նա դարձավ կատարյալ բոմժ` 

անլվա, անխնամ, փնթի հագնված, մշտապես անոթի, հայացքը վայրենացած: Զանգ 

եղավ դպրոցից՝ ուսուցչուհին հարկ էր համարել ինձ զգուշացնել, որ սկսել է հաճախակի 

ուշանալ դասերից և նույնիսկ բացակայել: Օրագիրը նայեցի թաքուն: Հասցրել 

էր արդեն ցածր գնահատականներ ստանալ: Մի խոսքով, ձեռից գնում էր: Ժամանակն 

էր արդեն, որ այս անկումի դեմն առնեի, և չէի հապաղի դա անելու, բայց 

միաժամանակ հասկանում էի, որ այսպիսի ճակատագրական պահին տղամարդու 

խոսք է պետք: Այնուհանդերձ, որոշեցի դաստիարակչական մի զրույց սկսել: 

Խոսեցի մոտ կես ժամ, առանց հանդիմանելու, ջանալով բացատրել նրան տարրական 

ճշմարտություններ, մասնավորապես ընդգծելով, որ ես ազատ կին եմ, որ 

անձնական կյանքի իրավունք ունեմ, և որ այդ իրավունքի կիրառումը բնավ չի անարգում 

իմ հանգուցյալ ամուսնու՝ նրա հոր պայծառ հիշատակը: Եվ, ամենակարևորը, 

որ այսուհետ չհամարձակվի խառնվել իմ անձնական գործերին: 

Նա գլուխը կախ լսում էր: Լուռ էր: Ոչ մի անգամ չընդհատեց: Հավանաբար, իր 

արածի գիտակցումն ուներ: Բայց ինձ թվաց նաև, որ իմ խոսքերը գայլի ավետարան 

են նրա համար... Այսինքն` խոսի՛ր, խոսի՛ր, միևնույն է, ես իմ անելիքը գիտեմ: Ինչ որ 

է, ասելիքս պիտի ասեի, իսկ թե ճիշտ հետևություններ էր անում է, թե ոչ, կերևար 

հետագայում: 

Հետագայում, սակայն, առանձնապես բան չերևաց, քանի որ տանը կատարյալ 

անորոշություն հաստատվեց: Օրվա ընթացքում հազիվ մի քանի բառ էինք փոխանակում` 

ամենաանհրաժեշտը: Մեր տունը ոչ մի հյուր չէր գալիս, ես էլ առանձնապես հրավերներ 

չէի ընդունում, քանի որ սիրտ չունեի, բացի այդ սկսել էի ապրել զգուշավորությամբ, 

գրեթե վախվորած, որ հանկարծ նորից սատանա չհրահրեմ որդուս մեջ: 

Դա կյանք չէր, այլ յուրատեսակ մի աքսոր ազատության մեջ, կաֆկայական վիճակ, 

երբ ամեն քայլին մեղավորության տաժանելի զգացումն է ճնշում, և գրեթե 

օրնիբուն ահուդողով սպասում ես վերահաս պատժի` դեռևս չգործված մեղքի համար, 

իսկ պատիժն ուշանում է, ու հետո ես հասկանում, որ ամենասոսկալի պատիժն 

այդ անվերջանալի սպասումն էր` տանջալից դողէրոցքի մեջ: 

Հենց այս իրավիճակն էլ ինձ դրդեց ապրել գաղտնի կյանքով, ավելին` գնալ մեղքին 

ընդառաջ: 

Ինձ սիրահետողները մի շրջան անհետացել էին` մտածելով, թե ես արդեն ընտրել 

եմ իմ կյանքի ընկերոջը: Սակայն կարճ ժամանակ հետո նրանք նորից հայտնվեցին 

իմ տեսադաշտում: Բացի այդ, ես էի նրանց ուշադրության արժանացնում: Եվ ես 

սկսեցի ապրել բուռն կյանքով` քանի որ չէի կարող նոր ընտանիք կազմել, քանի որ 

արբունքի շրջան մտնող հարազատ որդիս, հայտնի չէ ֆրեյդյան ինչ բարդույթներից 

74

գլուխը կորցրած, չէր ուզում իմ կողքին սեփական հորից զատ ուրիշ տղամարդ 

հանդուրժել: Իսկ ես ջահել էի, գեղեցիկ, սիրո պահանջ ունեի, և բացառվում էր, որ 

երկար ու ձիգ տարիներ սպասեի մինչև որդիս հասունանա ու խելքի գա, ինչը շատ 

հավանական չէր: 

Ուստի որոշեցի, առանց ժամանակ կորցնելու, կյանքից հաճույք ստանալ: Տղամարդ 

ընտրելու իմ չափանիշներն հետևյալն էին. անպայման երիտասարդ, գրավիչ, 

առաջադեմ հայացքների տեր և ցանկալի է` ունևոր: Ոչ միշտ էի կարողանում այս 

ամենը համատեղել մեկ անձի մեջ, այնպես որ, երբեմն ստիպված էի լինում աչք 

փակել որոշ բաների վրա: 

Իմ առաջին սիրեկանը քառասնամյա, ամուսնալուծված տղամարդ էր: Կնոջը թողել 

էր երկու երեխայի հետ շքեղ բնակարանի մեջ, իսկ ինքը համեստ, բայց կոկիկ 

մի երկսենյանականոց էր գնել քաղաքի կենտրոնում: Շարունակ բողոքում էր, որ 

կողակցի գարշելի բնավորության պատճառով իր ընտանեկան կյանքը չստացվեց, 

միաժամանակ հասկացնելով ինձ, որ իր հետ նոր ընտանիք կազմելու հույսեր չփայփայեմ: 

Բայց չէր թաքցնում, որ հմայիչ, խելացի և արդիական մտածողությամբ 

օժտված կնոջ ընկերակցության մշտական պահանջ ունի: Սիրում էր խմել, մի ամբողջ 

շիշ կարող էր մենակ դատարկել, հետո պարուրվում էր ահավոր մի թախծով և 

ափսոսանք հայտնում, որ ջահել տարիներին ինձ չի հանդիպել... Մի անգամ նույնիսկ 

արտասվեց իմ գրկում: Կանացի հագուստի երկու խանութ ուներ քաղաքում, և ինձ 

ոտքից գլուխ հագցրեց ամառվա ու ձմեռվա մոդայիկ զգեստներով: Նրանից որպես 

հուշ մնացին հեքիաթային տասն օրը, որ միասին վայելեցինք Կրետե կղզում: 

Չորս ամիս ժամանակ անցկացրի իմ առաջին սիրեկանի հետ: Ավելին կմնայի, 

նա առատաձեռն էր, բարի, զգայուն, բայց արդեն տաղտկալի էր դառնում: Բացի 

այդ, հորիզոնում հայտնվեց մեկ այլ տղամարդ` ավելի հետաքրքիր, ավելի հարուստ 

և, ինչպես պարզվեց հետագայում, ավելի լուրջ մտադրություններով: Սակայն մեկ 

անգամ հանդիպելով տղայիս, այդ ցանկությունը բարձրաձայնելով և տեսնելով նրա 

դեմքի կատաղի արտահայտությունը, հրաժարվեց այդ մտքից և առաջարկեց ապրել 

առայժմ համատեղ որպես բարեկամներ, մինչև որ իմ Կերբերոսը խելքի գա: 

Տղաս, իհարկե, խելքի չեկավ, բայց մեկ տարի երկու ամիս ինձ հետ փառահեղ 

ժամանակ անցկացնելուց հետո խելքի եկավ իմ երկրորդ սիրեկանը՝ նա ամուսնացավ 

հայոց քաղաքական «էլիտայի» մի բիրդանաղա նորահարուստի աղջկա հետ: 

Հարսնացուի օժիտն, ասում էին, մի քանի միլիոն է: Իսկ պայմաններից մեկն էր, որ 

նա պիտի ընդմիշտ խզեր կապերն ինձ հետ: 

Երրորդ սիրեկանս բացառիկ մի երևույթ էր: Դեռևս խորհրդային տարիներին, 

ընտանիքի հետ, գրին քարտով գնացել էր Միացյալ Նահանգներ, այնտեղից Ֆրանսիա, 

ամուսնացել ինչ-որ ֆրանսուհու հետ, բաժանվել և հիմա անհասկանալի ու 

խորհրդավոր երթուդարձ էր անում Փարիզի ու Երևանի միջև: Թափանցել էր բարձր 

ոլորտներ, իբրև թե խոշոր բիզնես էր անում, բայց այդպես էլ չհասկացա, թե ինչ է 

առնում, ինչ է ծախում... Այսինքն, չէի էլ ուզում իմանալ, կարևորը, որ նրա ձեռքին 

մշտապես դոլարի կույտեր կային, ուզած պահին գրպանից կարող էր միանգամից 

75


մի տասը հազար «կանաչ» հանել: Մի խոսքով, մութ անձնավորություն էր, կատարյալ 

արկածախնդիր: Բայց դա ինձ չէր մտահոգում, քանի որ նրա հետ շատ հաճելի 

ժամանակ էի անցկացնում: Մի երկու անգամ ինձ նույնիսկ Փարիզ տարավ և շքեղ 

նվերներ արեց: Գալիս էր անսպասելի, մի քանի օրով, խելագար վազքի մեջ ընկնում, 

խենթ գիշերներ անցկացնում ինձ հետ, հետո անհետանում, հետո նորից գալիս, 

հետո նորից անհետանում, և այսպես շարունակ: Մի օր էլ անհետացավ և 

այլևս չերևաց: Լուրեր հասան ականջիս, որ չափազանց բարձրադիր և չափազանց 

փողատեր անձնավորություններից հսկայական գումարներ է վերցրել իբր Եվրոպայում 

շահավետ գործ սկսելու համար, և չքացել: 

Չհասցրեցի տխրել, քանի որ կարճ ժամանակում հաջորդեց չորրորդը և զուգահեռաբար 

հինգերորդը, որոնց հաջորդեցին վեցերորդը, յոթերորդը և ութերորդը... 

Եվ այսպես շարունակ: Արևմտահայերեն ասված, ես արդեն դարձել էի պերճաղիճ, 

իսկ արևելահայերեն` բարձրաշխարհիկ պոռնիկ: Հրաշալի գիտակցում էի այս հանգամանքը, 

բայց այլևս ետդարձի հնարավորություն չկար... Այսինքն` ցանկություն 

էլ չունեի: Այս կյանքն իմ սրտով էր` հետաքրքիր, հագեցած, հարուստ բոլոր առումներով: 

Ես ապահովված էի ամեն ինչով, ոչ մի բանի մասին չէի մտածում, իմ կարողություններն 

իմ պահանջներից շատուշատ առաջ էին անցել: Ես ապրում էի նորակառույց, 

ընդարձակ մի բնակարանում, նախկինն էլ նորից վարձով էի տվել: Հինգ 

տարում երեք մեքենա փոխեցի` մեկը մյուսից շքեղ: Հագուստներիս և զարդերիս 

մասին էլ չեմ ասում: Մի խոսքով, ես արդեն հաշտվել էի այս իրողության հետ և ինձ 

բնավ չէր մտահոգում, թե ինչով եմ վճարում այդ կյանքի համար: Սակայն երկու 

իրադարձություն պիտի գային արմատապես փոխելու ամեն ինչ: 

Արդեն ասել էի, որ առանձնապես հավատացյալ չեմ, բայց, երբեմն-երբեմն, Երևանում 

կամ այլուր, մտնում էի եկեղեցի մոմ վառելու, մտովի աղոթք ասելու: Հերթական 

մոմավառություններից մեկի ժամանակ, երբ ինքնամփոփ, գլուխս կախ, վերացել 

էի իրականությունից, կողքիս մի ձայն հնչեց. 

-Հոգիդ խռովված է, զավակս, և ես լավ գիտեմ, թե ինչու, բայց մի վհատվիր, քանզի 

եթե Աստծո դուռն ես եկել, նշանակում է հավատում ես փրկությանը... 

Ես բարձրացրի գլուխս ու մի երիտասարդ, բարձրահասակ հոգևորական տեսա: 

Նա հաղթանդամ էր, ասես սքեմ հագած գլադիատոր լիներ, իսկ թափանցող աչքերը 

փայլում էին երկու հրաշեկ ածուխների պես: 

-Մենք ծանո՞թ ենք,- միամիտ հարցրի ես: 

-Պարտադիր չէ անձամբ ծանոթ լինել` տեսնելու համար, թե ինչպես է տվայտում 

մեղսաբեռն հոգին, բայց ապավինիր ինձ և հավատա, և դու անպայման դարձի կգաս: 

Ես ապավինեցի և բռնեցի ապաշխարության դարուփոս ուղին: «Բազում մեղքերիցս» 

թոթափվելու համար ես մեղսագործում էի Աստծո սպասավորի հետ, և ամեն 

անգամ նա մեղմաբար հանգստացնում էր իմ խիղճը` ասելով, որ մեր հանդիպումներն 

իմ ընդարձակ անկողնում մեղսաքավիչ են և աստվածահաճո, որ դրանք արվում 

են վերին հրահանգով, հանուն իմ հոգու փրկության և ոչ թե ճղճիմ վայելքներ 

կորզելու նպատակով: «Միայն այսպես կարող է մաքրվել քո ուծացած հոգին»,- 

76

ասում էր նա և «մաքրում» բավական հմտորեն: Կարելի էր ենթադրել, որ արդեն 

բազմաթիվ մեղավոր հոգիներ է այս կերպ ճշմարիտ ուղու վրա դրել: 

Աներևակայելի է, բայց ես իրոք մաքրվեցի, և այն աստիճան, որ, չնայած իմ շենշող 

երիտասարդությանը, տղամարդու մարմնական պահանջ այլևս չունեի, իսկ անհայտությունից 

եկած իմ հոգևոր Մենտորն ինձ ճշմարիտ ուղու վրա հաստատապես 

դնելով, գնաց նորից դեպի անհայտություն, հավանաբար ինձ նման մոլորյալ մեկ 

այլ հոգի ու մարմին փրկելու: 

Եվ ես նոր լույսի ներքո նայեցի իմ որդուն: 

Ասել չի լինի, թե անցած հինգ-վեց տարիների ընթացքում կատարելապես անուշադիր 

եմ եղել նրա հանդեպ: Ոչ: Ես հետևում էի թե՛ նրա ուսմանը, թե՛ սնվելուն, 

հագնվելուն, թե՛ առողջությանը, թե՛ հանգստին... Մի խոսքով, կարելի է ասել, որ նա 

մշտապես ոչ միայն իմ ուշադրության կենտրոնում էր, այլև հսկողության տակ: Ես 

հետևում էի նաև նրա դաստիարակությանը, ջանք չէի խնայում, բայց կարողացա՞ 

արդյոք նրան հարկ եղածի պես դաստիարակել: Հավանաբար, ոչ: Քանի որ ճիշտ 

խոսքը պիտի ուղեկցվի ճիշտ օրինակով: 

Նա փակ ականջով լսում էր իմ խոսքը, բաց աչքով տեսնում իմ ապրած կյանքը, 

և չնայած ինձ հետ գրեթե հավասար կիսում էր այդ քաղցր կյանքի մի շարք 

առավելությունները, բայց շատ լավ հասկանում էր, թե ինչպես եմ դա վաստակում: 

Օրինակ` սիրեկաններիցս մեկի հետ մի ամբողջ շաբաթ անցկացրինք Պալմա դե 

77


Մալյորկայի շքեղ հյուրանոցներից մեկում: Նա էլ էր եկել, իր առանձին սենյակն 

ուներ մեր ընդհանուր համարում, և տեսնում էր, թե ինչպես, ամեն երեկո, սիրեկանիս 

հետ պառկում եմ երկտեղանոց ընդարձակ մահճակալին, և, իհարկե, շատ լավ 

հասկանում էր, թե այդտեղ, քնելուց զատ, նաև ինչով ենք զբաղվում: Բայց չընդվզե՜ց, 

տեսարաններ չսարքե՜ց, հանդուրժե՜ց լուռումունջ: 

Ինձ վրդովեցնում էր նրա կեղծ բարոյականությունը, նա համաձայն էր, փաստորեն, 

որ իրար ետևից տղամարդ փոխեմ, բայց չուզեց, որ մաքուր սիրով նոր ընտանիք 

հիմնեմ մի կարգին մարդու հետ: Դա ինձ կատաղեցնում էր, և չնայած կարող 

էի և պիտի չափավորեի իմ հանդիպումները, բայց շարունակում էի այդ մեղսալից 

կյանքը ոչ միայն իներցիայով, այլև ի հեճուկս նրա: Դա իմ վրեժխնդրությունն էր, 

չնայած հրաշալի հասկանում էի, որ արածս ահավոր բան է: Իսկ չանել չէի կարող: 

Նա իր տարիքից ավելի մեծ էր երևում թե՛ խելքով, թե մարմնով: Շարունակում 

էր ագահորեն կլանել գրքերը, արդեն ազատ խոսում էր ռուսերեն և անգլերեն, 

սկսել էր ֆրանսերեն սովորել: Ահա ինչու ես հանգիստ էի նրա ապագայի համար, 

վստահ, որ ընթերցված բազմաթիվ գրքերը և ուսման ծարավը նրա ամենալավ դաստիարակները 

կլինեն: 

Բայց մի հանգամանք, հավանաբար, ես լրջորեն հաշվի չէի առել: Նա անցումային 

շրջանում էր, երբ պատանին սկսում է զգալ, որ ինքը տղամարդ է դառնում, երբ 

առնական հատկություններ ձեռք բերող մարմինն անըմբռնելի և տանջալից տենչանքներ 

է արթնացնում: 

Առաջին բանը, որ մտահոգեց ինձ հենց դա էր. ինչպե՞ս է հաղթահարելու այդ 

շրջանն իմ որդին: Անհանգստությունս անտեղի չէր: Նա իրոք առաջ էր անցել ժամանակից: 

Անձնագրով մոտ տասնյոթ էր, բայց տեսքով քսաներեք-քսանչորս: Այսինքըն, 

նրան չճանաչողը պիտի ասեր, որ պատանությունից բարեհաջող երտասարդություն 

անցած հասուն մի տղա է: Սակայն մայրական սիրտը հուշում էր, որ այդպես 

հասունացել է ոչ միայն իր բնածին հատկություններով, այլև... 

Մոտալուտ դեպքերը պիտի հաստատեին, որ ես ճիշտ եմ: 

Երիտասարդ նկարիչների ցուցահանդես էր: Մասնակցում էր նաև իմ տղան, ոչ 

ավել ոչ պակաս տասներկու յուղաներկ աշխատանքներով, որոնցից վեցը nue էին, 

կանացի մերկ մարմիններ` տարբեր դիրքերում նկարված: 

Տարիքով նա ամենափոքրն էր մասնակիցների մեջ, մյուսները քսան-քսանհինգ 

տարեկան էին: Նրանք էլ էին կանացի մերկ մարմիններ նկարել, բայց մի տեսակ 

անհամարձակ, իսկապես աշակերտական, մինչդեռ տղայիս կտավների վրա կանայք 

էին՝ միս ու արյունով, և ոչ թե ուսանողների համար մերկացած բնորդուհիներ: 

Նրանց գրգռիչ մարմինները հեշտանք էին արձակում, ասես սիրո խրախճանքի 

հանդուգն հրավեր լիներ: Կնոջն այդպես պատկերել կարող էր ոչ միայն գեղանկարչի 

վարպետ ձեռքը, այլև սեռական հարուստ փորձ ունեցող տղամարդը: 

-Ինչպե՞ս է կարողացել այդ տարիքում կանացի մարմինն այսպես տեսնել ու 

պատկերել,- հարցրի ես ամուսնուս ընկերոջը` ճանաչված նկարչին, որ օգտակար 

խորհուրդներով օգնում էր տղայիս: 

78

-Վան Դեյկն էլ տասնվեց տարեկանում կարողանում էր այսպես նկարել, և դեռ 

ավելի լավ,- պատասխանեց նա, իմ կարծիքով` խուսափողաբար: 

Ճշմարիտ պատասխանը պիտի առաջիկա օրերը բերեին, և այն կրքահարույց 

բնորդուհուն, որին տեսել էի կտավների վրա, պիտի տեսնեի կյանքում և ոչ այլուր, 

քան իմ բնակարանում: 

Ցուցահանդեսին հաջորդող օրերից մեկն էր, առավոտից զբաղված էի գործերով 

և բավական ուշ վերադարձա տուն: Դուռը բացելուն պես անմիջապես խորթության 

մի մթնոլորտ զգացի: Բնակարանում մեղքի, թմրախոտի և ալկոհոլի բույր էր տարածվել: 

Հյուրասենյակի դուռը բացվեց և միջանցքում հայտնվեց իգական սեռի մի 

արարած` մոտ 25-26 տարեկան: Անմիջապես ճանաչեցի նրան. տղայիս բնորդուհին 

էր: Կտավների վրա նա ավելի գրավիչ էր, նույնիսկ կրքահարույց-ռոմանտիկ, 

մինչդեռ կյանքում... 

Այս էգը բառացիորեն տշված մարմին ուներ, վրայից գռեհկություն էր թափվում, 

ոտաբոբիկ էր, մորեմերկ, եթե չհաշվենք ուսերին գցած տղայիս վերնաշապիկը: Նա 

հեգնական ժպիտը դեմքին վերից վար չափեց ինձ և հարցրեց. 

-Արա, է՞ս ով ա... Կարո՞ղ ա մերդ ա... Հա էլի, քեզ շատ նման ա... 

Հյուրասրահից ևս երկու արարած դուրս եկան: Նրանցից մեկն իմ որդին էր: 

Մյուսը` ընկերն էր, որին ծանոթացա ցուցահանդեսում: Նրանց հապաղած շարժումները 

և դատարկ աչքերն ասում էին, որ ոչ միայն լակել են, այլև «ուռել», իսկ մազախռիվ 

գլուխները վկայում էին, որ երկուսով «մշակում» էին այս լրբին, եթե, իհարկե, 

սրա նման մի երկրորդը չկար հյուրասրահում: 

Վճռականորեն մտա այնտեղ: Մի փնթի սեղան էր բացված, որի կենտրոնում 

տնկված էր օղու լիտրանոց շիշը` գրեթե դատարկ: Այո, տասնյոթամյա տղաս արդեն 

օղի էր խմում արվեստագետ ընկերների հետ: Այդ կապակցությամբ իմ լուրջ 

մտահոգությունն էի հայտնել նրա վարպետ-ուսուցչին: Նա ինձ հանգստացրեց ասելով, 

թե դա արտիստական ավանդույթ է, մի երկու բաժակը չի փչացնի նրան, թե 

«մենք էլ էինք խմում մեր ջահելության օրերին...», և այլն: Բայց այսպիսի հանդե՜ս... 

Աչքերիս առջև մթնեց: Կատաղությունից դողում էի: Դանակն առա սեղանից և 

խռպոտած ձայնով գոռացի. 

-Հեռացե՛ք այստեղից, հենց հիմա: 

Տղաս, լկտի ժպիտը դեմքին, նայեց ինձ ու ասաց. 

-Ճիշտ կըլներ, որ հենց դու հեռանայիր, մենք քեզ չենք խանգարում, դու ես մեզ 

խանգարում: 

Դա ապտակ չէր: Դա մահացու հարված էր, որին դիմացա չգիտեմ ինչ մի հրաշքով: 

Հետո, ուշքի գալով, քայլեցի դեպի դուռը: 

-Հաստատ գնո՞ւմ ես...,- լսեցի թիկունքիցս: 

Տղաս էր: Նրա ձայնում այլևս հեգնանք չկար, ավելի շուտ` զարմանք: 

-Այո, գնում եմ,- պատասխանեցի ես:- Բայց մի մտահոգվիր, քիչ հետո կվերադառնամ, 

ի դեպ, ոստիկանի հետ, կարծում եմ նա այստեղ ահագին անելիք կունենա... 

թմրախոտի գործով: 

79


Վերջին երկու բառերն ուշքի բերեցին նրանց, հատկապես ընկերոջը, որը լրբին 

դիմելով ասաց. 

-Շուտ արա, հագնվի, գնում ենք: 

Տղաս, կիսամերկ, շփոթված կանգնել էր միջանցքում, չգիտեր` միանա՞լ նրանց, 

թե՞ մնալ տանը: 

-Գնա՛,- ասացի նրան:- Դու էլ հեռացիր: 

Նա մի պահ վարանեց, հետո հայտարարեց վճռական. 

-Սա իմ տունն ա, ես ուրիշ տեղ չեմ ուզում գնալ: 

Ես չհամառեցի, մտածելով, որ ավելի լավ է մնա տանը, քան այդ դուրս պրծածների 

հետ հայտնի չէ, որ կասկածելի վայրերում թրև գա: 

Մեր միջև նորից լռության տասնօրյակ հաստատվեց: Այդ ընթացքում երկու անգամ 

տուն վերադարձավ սոսկալի հարբած: Ոտքի վրա հազիվ էր կանգնում, վրայից 

ոչ միայն խմիչքի, այլև օտար մարմնի, ավելի ճիշտ կնոջ հոտ էր գալիս` խառնված 

նրա քրտինքին: Ամեն ինչ վկայում էր այն մասին, որ ընկել է վատ միջավայր և 

պարզապես ձեռից գնում է: 

Պետք էր անհապաղ վերջ դնել սրան, բայց ինչպե՞ս: Ազդելու որևէ միջոց չունեի, 

չասած որ վաղուց այլևս ազդեցություն էլ չունեի: Ինչպես ես էի ժամանակին, նրա 

ջգրու, բացահայտ լրբություն անում, այժմ նույնը անում էր նա իմ ջգրու: Իմ ամեն 

մի ուղղիչ խոսքը կհնչեր ոչ միայն որպես տաղտկալի քարոզ, այլև վատթա՛րը, 

կդրդեր նրան ճիշտ հակառակն անել: 

Երկու կրակ միաժամանակ նրան այրում էին ներսից` աստվածայինը և դիվականը, 

արարչագործը և կործանարարը, սպիտակը և սևը... Եվ անմնացորդ մոլեգնությամբ 

ու հավասարապես նա տրվում էր երկուսին: Նրան արդեն համարում 

էին տաղանդ, հմուտ ձեռք ուներ, հրաշալի դիմանկարներ էր անում, նույնիսկ պատվերով 

աշխատում և դրամ վաստակում: Բայցև դարձել էր խմիչքի և թմրախոտի 

գերի: Ես չգիտեի ինչ անել, ինչպես փրկել նրան: Չկար մեկը, որն օգներ ինձ, ես նորից 

մենակ էի և կատարելապես անզոր: Մինչդեռ համոզվելու էի, որ սա ընդամենը 

սկիզբն էր մեղքի դերբուկ ճանապարհին: Հարբեցողությանը և թմրամոլությանը 

պիտի ավելանար խաղամոլությունը: 

Այն նողկալի օրգիայից երկու շաբաթ անց ընկերներիցս մեկը զանգեց և ասաց, որ 

տղայիս տեսել է կազինոյում` մի աղջկա և մի տղայի հետ: Առանց նկարագրության 

էլ կռահեցի, թե ովքեր են մյուս երկուսը: Իր սեռական կյանքը միանգամից սկսել է 

խառնասեքսով: Այդ փողոցային լիրբն էլ միաժամանակ մուսայի և սատանայի 

մարմնավորում է. ոչ միայն ոգեշնչում է նրա արվեստը, այլև խթանում մարմինը: 

Ես որոշեցի, որ պիտի անպայման խախտեմ այն օրվանից ի վեր մեր տանը հաստատված 

այս հանցավոր լռությունը: Համոզված էի, որ հանցանշան ունեմ ձեռքիս` 

նրա այցելությունը կազինո, ուստի պիտի անհապաղ բացատրություն պահանջեմ: 

-Կուզեի իմանալ` ի՞նչ փողերով ես գնում կազինո: 

-Իմ փողերով,- հանգիստ պատասխանեց նա:- Երկու նկար եմ ծախել, յուրաքանչյուրի 

համար ստացա հինգ հարյուր դոլար: 

80

-Հուսամ այդ դոլարները չկորցրիր կազինոյում: 

-Ընդհակառակը, կրկնապատկեցի,- հպարտությամբ պատասխանեց նա և գըրպանից 

մի կույտ կանաչ թղթադրամ հանելով անփութորեն շաղ տվեց սեղանին: 

-Ուրախ եմ, որ տասնյոթ տարեկանում կարող ես արդեն քո արդար աշխատանքով 

այդքան փող վաստակել, բայց տխուր եմ... դժգոհ... զայրացած, որ այդ 

փողը օգտակար բաների վրա ծախսելու փոխարեն, տանում ես կազինո... 

-Իսկ ի՞նչ կա որ, իրավունք չունե՞մ ընկերներիս հետ զվարճանալու: 

-Իրավունք ունես, բայց ուրիշ տեղ գնայիք... Դու հասկանո՞ւմ ես ինչ ես արել. քո 

արդար քրտինքին ավելացրել ես անարդարը: 

-Հեչ էլ անարդար չի, շատ էլ արդար ա,- ընդվզեց նա: 

-Դու կարող էիր կորցնել այդ գումարը: 

-Է թող կորեր... 

Նրա պատասխանն ինձ ապշեցրեց: Նա ասաց բնական, առանց ձևեր թափելու, 

առանց դերասանություն անելու: Այդպես կարող էր խոսել կյանք տեսած ֆաթալիստ 

խաղամոլը, բայց ոչ կյանքում առաջին քայլերն անող պատանին: 

Արտաքինով նա, իհարկե, արդեն պատանի չէր: Բարձրահասակ էր, թիկնեղ և 

հանգիստ քսան-քսաներկու տարեկան կտայիր: Բայց ինձ համար հայտնություն էր, 

որ կարող է այդպես իմիջիայլոց, հասուն մարդու պես խոսել դրամական խնդիրների 

մասին, երբ նրա տարեկիցները դեռ փող էին խնդրում իրենց ծնողներից մանրմունր 

ծախսերի համար: Ես հաշվի էի առնում, անշուշտ, որ նա արդեն կին է ճանաչել, 

գուցեև կանայք (իսկ դա պատանուն միանգամից տղամարդ է դարձնում), բայց 

ինձ համար հաճելի էր տեսնել, որ նա հասունացել է ոչ միայն մարմնով, այլև մտքով: 

Այս ամենին գումարվում էր կարևոր մի բան. տասնյոթ տարեկան տղան դրամ 

էր շահում արդար աշխատանքով, իր վրձնով: Հենց դա էր, որ այդպիսի ինքնավստահություն 

էր հաղորդում նրան և իրավունք տալիս անվրդով, իմիջիայլոց հայտարարելու. 

«Է, թող կորեր...»: Ասես խոսքը մի չնչին գումարի մասին է: Դա նշանակում 

էր նաև, որ վստահ է իր ուժերին, կասկած չունի, որ կորցրածը կարող է կարճ ժամանակում 

վերականգնել: 

Ես հպարտ էի և ուրախ իմ տղայի համար, բայցև անհանգիստ: Ոչ միայն, որ 

խաղամոլ էր դարձել և խրոխտանում էր, թե կորցրածը կարող է հանգիստ ետ բերել, 

այլ որ անփորձ, դեռևս կյանքի դասերը չսերտած մտնում էր վտանգավոր մի 

աշխարհ` Դրամի տիրույթները: Նա չգիտեր, պատկերացնել անգամ չէր կարող, թե 

ինչպիսի որոգայթներ կան այդտեղ, թե ինչ փորձություններ են սպասվում նրան: 

Եվ, ավա՜ղ, պիտի պարզվեր, որ իմ մտահոգությունն անհիմն չէ: 

Նրա «քաջագործությունների» լուրերն ուղղակի կամ անուղղակի հասնում էին 

ինձ: Ինչ-որ ընկերներ էր ձեռք բերել, անորոշ մի շրջապատ, տարիքով իրենից մեծ 

տղաներ, որոնց հետ հաճախում էր ռեստորան, գիշերային ակումբներ և, իհարկե, 

կազինո: Մի երկու անգամ, առանց նախազգուշացնելու ժամանեցին, նստեցին 

հյուրասրահում մինչև ուշ գիշեր, խմեցին, աղմկեցին: 

81


Նրանց խոսակցությունից երևում էր, որ արվեստից հեռու մարդիկ են: Հիացմունքով 

խոսում էին մեր ընդարձակ բնակարանի մասին, շնորհավորում նրան, 

ասես ինքն էր տանտերը, ասես իր արդար վաստակած փողերով էր առել: 

Առանձնապես աչքի էր ընկնում նրա «ընկերներից» մեկը` մոտ երեսուն տարեկան, 

բարձրահասակ մի տղամարդ, որ դեմքին մշտապես հեգնական-լկտի ժպիտ 

ուներ: Մի անգամ նույնիսկ մոտեցավ ինձ և հետաքրքրվեց, թե որքան եմ վճարել 

«այս շքեղ բնակարանի» համար: «Ուզում եք գնե՞լ»,- հարցրի ես: «Ոչ,- պատասխանեց 

նա:- Պարզապես ուզում էի շնորհավորել»: «Եթե ասեմ, որ կոպեկներ եմ վճարել, 

դարձյա՞լ կշնորհավորեք»: «Միշտ կշնորհավորեմ` անկախ ձեր վճարած գումարից, 

որովհետև հրաշալի բնակարան է»: 

Իմ նոր կացարանը շատերի նախանձն էր շարժում: Նախ, իսկապես լավն էր, 

հետո բոլորը գիտեին, որ ես փաստորեն ոչինչ չեմ վճարել: Հատկապես այս հանգամանքն 

էր, որ հանգիստ չէր տալիս շատերին: Բայց ես թքած էի ունեցել, թե ինչ 

կխոսեն: Այս անգամ, սակայն, մեջս հեռավոր մի տագնապ մտավ: Նրա լկտի, երկիմաստ 

ժպիտն ինձ դուր չեկավ: Չգիտեմ ինչու: 

Ի՞նչ ընդհանուր բան կարող էր ունենալ երեսնամյա, անորոշ զբաղմունքի տեր 

տղամարդը տասնյոթ տարեկան պատանու հետ, և ինչո՞ւ են այդքան հաճախ հանդիպում: 

Տղաս, հասկանալի է, լավ էր զգում, որ իրենից մեծերն ընդունել են իրենց 

շրջանակ, որ հաշվի են նստում իր հետ որպես հավասարը հավասարի: Անշուշտ, 

դա շոյում էր նրա ինքնասիրությունը: Բայց մեծե՞րը, ընդհանուր ի՞նչ ունեն նրա 

հետ, վերջապես, ի՞նչ է նրանց մտքինը: 

Իմաստ չուներ նրա հետ խոսել, հարցնել թե ովքեր են այդ «ընկերները», ինչով 

են զբաղված, որտեղ է անցկացնում իր օրը... Լավագույն դեպքում, արհամարհական 

ժպիտով կնայեր ինձ ու կասեր. հանգիստ կաց, ամեն ինչ լավ կլինի: Իսկ եթե 

համառեի, ապա, ամենայն հավանականությամբ կպատասխաներ նույն կերպ, ինչ 

մեկ ամիս առաջ. «Ես քեզ հարցնո՞ւմ եմ` ում հետ ես հանդիպում գիշերները»: 

Ինչպես ինձ թվաց, նա առանձնահատուկ դաժանությամբ ընդգծեց «գիշերներ» 

բառը, ասես ցանկություն ուներ առավել ուժգնությամբ ինձ խոցել, ասես վրեժ էր 

լուծում ինձնից: 

Նա այլևս իմ տղան չէր: Եթե տասնյոթ չէ, այլ քսանյոթ տարեկան լիներ, դարձյալ 

իրավունք չպիտի ունենար ինձ այդպես պատասխանելու: Բայց նա արդեն ինձ նայում 

էր ոչ թե որպես հարազատի (թեկուզ ինչ-ինչ հարցերում դժգոհ լինելով ինձնից), 

այլ որպես ախոյանի, եթե ոչ թշնամու, որը խանգարում է նրան ապրել լիարժեք 

կյանքով, այնպես, ինչպես ինքը կուզեր, ինչպես ինքն էր պատկերացնում: 

Եվ հանկարծ «ընկերներն» անհետացան: Շաբաթվա մեջ առնվազն երկու-երեք 

անգամ աղմկոտ խմբով գալիս էին և նստում մինչև ուշ գիշեր: Սակայն չգիտեմ 

ինչու և ինչպես նրանց ոտը կտրվեց: Արդեն քանի օր էր տղաս մենակ, մռայլ վերադառնում 

էր տուն և փակվում իր սենյակում: Այդ օրերին ոչ մի անգամ ինձ հետ սեղան 

չնստեց, չնայած հրավիրում էի նրան, հորդորում, աղաչում, որ մի բան ուտի: 

Այլևս չէր նկարում, չէր կարդում, պարզապես օրնիբուն երաժշտություն էր լսում: 

82

Ճգնակեցության վեցերորդ, թե յոթերորդ օրն էր, երբ երեկոյան կողմ ինչ-որ մեկի 

հետ ձեռքի հեռախոսով խոսելուց հետո մոտեցավ ինձ և հարյուր դոլար խնդրեց: 

-Ամենաուշը վաղն առավոտյան կվերադարձնեմ,- ասաց: 

-Պետք չէ,- ասացի ես:- Նվիրում եմ: Հուսամ, լավ գործի համար ես ուզում: 

Նա չպատասխանեց, նույնիսկ շնորհակալություն չհայտնեց: Փողը դրեց գրպանը 

և հեռացավ: 

Սպասեցի նրան ամբողջ գիշեր: Չկար: Առանձնապես անհանգիստ չէի: Պատահել 

էր, որ գիշերներ է անցկացրել ընկերների հետ: Բայց նման դեպքերում զանգում 

զգուշացնում էր, որ կուշանա: Այս անգամ ոչ մի զանգ չեղավ, և ես չքնեցի: Գիշերը 

լույսը բացվելուն հետ վերածվեց ժամ առ ժամ ահագնացող տագնապի: 

Արդեն ժամը ինն էր, հիմնարկներն սկսել էին իրենց աշխատանքը, բայց ես 

չգիտեի ում զանգել, ինչ հարցնել, ինչպես... Երկար մտածելուց հետո որոշեցի դիմել 

լրագրող ընկերներիցս մեկին, որը սերտ կապեր ուներ ոստիկանության հետ: Շատ 

չանցած հնչեց նրա զանգը. տղաս գտնվում էր նախնական կալանքի մեջ, երեկ ուշ 

երեկոյան, քաղաքի գիշերային հաստատություններից մեկում, լուրջ կռիվ է ունեցել 

ընկերներից մեկի հետ, շշով խփել է գլխին, բարեբախտաբար, վերջինիս վիճակը 

ծանր չէ, չնայած հիվանդանոցում է, թե երբ կազատվի և ինչ է լինելու ընդհանրապես, 

պարզ կդառնա կեսօրից հետո: «Իսկ ի՞նչ ընթացք կարող է ունենալ այս պատմությունը»,- 

հարցրի ես: «Ամեն ինչ կախված է նրանից, թե ինչ որոշում կընդունի տուժածը: 

Եթե բողոքեց՝ գործը կբարդանա»: Ընկերս խոստացավ խոսել մի երկու հոգու 

հետ, իսկ ինձ խորհուրդ տվեց դեսուդեն չզանգել, «չբզբզել», համբերել մինչև երեկո: 

Երեկոյան տղաս հայտնվեց` զգեստը պատառոտված, աչքի տակը կապտուկ, ձեռքը 

վիրակապված: Մտավ և առանց բացատրություն տալու մի թուղթ դրեց առջևս: 

-Ո՞վ է,- հարցրի ես շվարած: 

83


-Քննիչը: 

-Հետո՞... ի՞նչ պիտի անեմ: 

-Պիտի զանգես... հանդիպես... ուզում է քեզ տեսնել,- ասաց նա հայացքը շրջելով: 

-Ինչո՞ւ է ուզում ինձ տեսնել... Չասա՞ց քեզ... 

-Չես հասկանո՞ւմ, թե ինչու... Ինձ համար է, պիտի գնաս ինձ փրկես, թե չէ գործը 

դատարան կհասնի: 

-Բայց ինչպե՞ս փրկեմ... փողո՞վ, թե՞... 

-Ո՛չ,- կատաղած գոռաց նա:- Ի՞նչ ես ձևեր թափում: Չգիտե՞ս, թե ինչ պիտի անես: 

Էդքան մարդկանց հետ... Քեզ ի՞նչ կըլնի որ՝ մի անգամ էլ ինձ համար հանդիպի... 

-Իսկ դու գալո՞ւ ես հետս,- միամիտ տխմարությամբ հարցրի ես: 

Նա ոչնչացնող հեգնանքով նայեց ինձ և ատամների արանքից ասաց. 

-Հետդ գամ ի՞նչ անեմ, մոմ բռնե՞մ ընդեղ: 

Ասաց ու դուրս եկավ սենյակից: Իսկ ես նստել էի ապշած, կարկամած, ասես 

շշով ոչ թե ընկերոջ, այլ իմ գլխին էր խփել: 

Քննիչն ինձ հետ խոսեց չոր բարեկրթությամբ` ասելով, որ «այս հանդիպումը 

շատ կարևոր է տղայի ճակատագրի համար»: Իհարկե պիտի այդպես ասեր, հո չէ՞ր 

ասելու, թե... 

Ժամադրությունը նշանակվեց քաղաքամերձ ռեստորաններից մեկում: Մի երկու 

անգամ եղել էի այդտեղ և շշմել ներքին հարդարման շքեղությունից: Ավելի ազատ 

շարժվելու համար որոշեցի իմ մեքենան չհանել: Տաքսիստը, որին խնդրեցի ինձ տանել 

այդտեղ, պերճախոս հայացքով ոտից գլուխ չափեց ինձ և միանգամից հայտնեց 

սակագինը` կլորիկ մի գումար նման չնչին ծառայության համար: Համաձայնեցի, 

քանի որ սիրտ չկար սակարկելու: 

Ինչպես երևում էր, ռեստորանում ինձ սպասում էին. ներս մտնելուս պես մոտեցավ 

մի երիտասարդ և ամենայն բարեկրթությամբ խնդրեց, որ հետևեմ իրեն: 

Բարձրացանք երկրորդ հարկ, որտեղ մի երկար միջանցք կար` աջից ու ձախից 

առանձին խցերով: Ես հնազանդ ու համակերպված հետևում էի նրան, ինչպես 

սպանդանոց տարվող մսացուն, այն տարբերությամբ, որ ես ոչ թե բնազդով, այլ 

կյանքիս հարուստ փորձով պատկերացնում էի, թե ինձ ինչ է սպասվում այնտեղ: 

«Էդքան մարդկանց հետ...»: Իմ հարազատ որդին ինձ նույնացրեց փողոցում 

կանգնածների հետ, որոնք փաստորեն ընտրության հնարավորություն չունեն և 

բնազդազգաց անասունների պես պիտի լուռումունջ մտնեն վճարովի կրքի դանակի 

տակ, մինչդեռ «էդքան մարդկանց» ես ինքս եմ ընտրել, մերժելով շատերին և 

մանավանդ, ի մեծ տարբերություն այդ թշվառ հարճերի, ես կավատի հերթական 

զոհերից մեկը չեմ եղել: Բայց իմ տղան արդյոք հասկանո՞ւմ էր այդքանը: 

Քայլեցինք մինչև ձախ կողմի վերջին դուռը: Երիտասարդը զգուշորեն դուռը թակեց: 

Ներսից լսվեց ինձ արդեն ծանոթ ձայնը, որ հնչեց միևնույն չոր, անզգացմունք 

քաղաքավարությամբ. «Մտե՛ք, խնդրեմ»: 

84

Մտա միայն ես, դուռն իմ ետևից փակվեց, և հայտնվեցի իմ անակոնդայի առջև, 

որն ահա, քիչ անց պիտի ողջ-ողջ կուլ տա իր երախի մոտ հայտնված ճագարին: 

Դա ընդարձակ մի սենյակ էր` շքեղորեն կահավորված: Ես տեսա նաև մի դուռ, որն 

առայժմ փակ էր և, հավանաբար, այնտեղ էր տեղի ունենալու զոհի կլանման ծեսը: 

Իսկ վիշապը կլիներ քառասուն տարեկան, աննկարագիր, ոչինչ չասող, որևէ 

բանով աչքի չընկնող դեմքով, որն, ասես, իր անձը, իր բնատուր նկարագիրը զրոյացրել, 

նույնիսկ ջնջել ու դրել էր օրենքի ետևը, այսինքն, ես չեմ, որ խոսում եմ, այլ 

«գրված զակոնը», որը չոբան Չատիին Սիբիր ղրկեց... 

Այսինքն, դա շա՜տ առաջ էր, իսկ հիմա մուգ գորշավուն կոստյում հագած, լայն 

հանգույցով պողպատագույն փողկապ գցած վիզը, թափանցող, շաղափի պես ներսըդ 

մտնող հայացքով անձնավորությունը միևնույն չեզոք, անհասցե քաղաքավարությամբ, 

գրեթե անշարժ շրթունքներով արտաբերեց. 

-Բարև ձեզ: Նստեք, խնդրեմ: 

Եվ համոզվելով, որ պահանջված գործողությունն անթերի կատարված է, շարունակեց. 

-Կուզե՞իք մի բան խմել... 

Նրա առջև գարեջրի դատարկ գավաթն էր, աղի նուշով լի փոքրիկ մի ափսե և 

մի բաժակ սուրճ: «Խմել» ասելով նա, հավանաբար, նկատի ուներ սուրճ, հյութ կամ 

գուցե նույնիսկ գարեջուր, բայց ես միանգամից արտաբերեցի հրամայելու պես. 

-Այո, կուզեի` օղի: 

-Օղի՞, իսկապե՞ս: 

-Այո, օղի, հուսամ, դժվար չէ: 

Դեմքի արտահայտությունն արդեն փոխվել էր, նույնիսկ զարմանք էր արտահայտում, 

իսկ աչքերն այլևս ծակող չէին: 

-Չէ, ի՜նչ եք ասում, դժվար չէ: Իսկ հետը կուզեի՞ք մի բան ուտել: 

-Ո՛չ: Միայն օղի, հարյուր գրամ, և մի երկու հատ թթու վարունգ: 

Պատվերն անմիջապես կատարվեց: Սառը օղին միանգամից քաշեցի գլուխս, և 

տեղնուտեղը հաճելի մի թեթևություն զգացի, ասես թքած ունենաի աշխարհի վրա: 

Իսկ դիմացինս աչքերը պլշած նայում էր ինձ: 

-Կներեք հարցիս համար, դուք սովորաբար օղի՞ եք գործածում: 

Ինչպիսի՜ մեղմաբանություն՝ նա ասաց «գործածում», այլ ոչ թե «խմում» կամ 

թե, ի՞նչ իմանամ` «լակում»: 

-Այո,- համարձակություն առած պատասխանեցի ես:- Միայն օղի: 

Ես ստում էի: Օղի հազարից մեկ եմ խմում, և խմելուն պես, ասես այլևս մարմնիս 

տերը չեմ: Ահա ինչու հատկապես այսօր որոշեցի այս հարյուր գրամը միանգամից 

կուլ տալ: 

-Գիտեք ինչ, ձեր գործն է` ինչ կխմեք և որքան, և երբ... Բայց, ինչպես ասեմ, չափազանց 

լուրջ խնդիր կա, որ կուզեի ձեզ հետ քննարկել սթափ գլխով... Իսկ հետո, 

ինչո՞ւ ոչ, կարող ենք նաև միասին խմել... 

Ես արդեն հարբած էի: Նույնիսկ ծխախոտ վառեցի, նրա ծխախոտը` առանց 

հարցնելու, և մի լպիրշ քրքիջ արձակեցի. 

85


-Հիմա այդպե՞ս է կոչվում` քննարկե՜լ... Ցանկություն չունեմ, ես քննարկումների 

համար չեմ եկել... Եկեք միանգամից անցնենք գործի, իսկ հետո դուք մենակ կըքննարկեք 

որքան ձեր սիրտը կուզի... 

Աներևակայելի էր, բայց նրա դեմքին ես ափսոսանք, նույնիսկ ցավ կարդացի: 

Նա, հավանաբար, ցնցված էր: Լուռ նայում էր ինձ: Հետո գլուխն օրորեց և արտաբերեց 

դժվարությամբ. 

-Տիկին, աղաչում եմ, մի խորտակեք իմ մեջ այն ազնիվ զգացմունքները, որն 

արթնացրել եք այսքա՜ն տարիների ընթացքում: Ես ձեզ գիտեմ վաղուց, այն օրվանից, 

ինչ հայտնվեցիք համալսարանում, և եթե չեմ մոտեցել ձեզ, ապա լոկ այն պատճառով, 

որ դուք արդեն ընտրել էիք ձեր կյանքի ընկերոջը, մի մարդու, որի հանդեպ 

ես անսահման պատկառանք ունեի... 

Նա լռեց մի պահ և շարունակեց ծխախոտ վառելուց հետո: 

-Ես տարիներ շարունակ հետևել եմ ձեզ, գիտեմ ամեն ինչ ձեր մասին, և գիտեմ, 

որ անկախ ամեն ինչից, դժվարությամբ, ձեր հոգին մաքուր եք պահել... Ասեմ նաև, 

որ շատ երկար եմ սպասել այս հանդիպմանը, որի մասին երազել անգամ չէի կարող, 

բայց ահա... 

-Շատ լավ,- ընդհատեցի ես:- Դուք վերջապես հանդիպեցիք ինձ... Տղայիս հերոսության 

շնորհիվ... Էլ ինչո՞ւ եք հապաղում, օգտվեք առիթից... Չէ՞ որ ես որոգայթի մեջ 

եմ և կարող եմ այնտեղից դուրս գալ միայն հիմա, այստեղ... 

Խոսքս կիսատ թողնելով ցույց տվեցի մեղքի խուց տանող փակ դուռը: 

Մի դառը ժպիտ երևաց նրա դեմքին: 

-Ես ձեզ դրա համար չեմ կանչել, և չնայած այնտեղ մտնելու ձեր պատրաստակամությանը,- 

ասաց նա` միևնույն դուռը ցույց տալով,- ես չեմ օգտվելու առիթից: 

Սկզբունքորե՛ն: Որովհետև, եթե հիմա ձեզ առաջնորդեմ այդ սենյակ, կտիրանամ 

ընդամենը ձեր մարմնին և կկորցնեմ ձեզ ընդմիշտ, մինչդեռ ես կուզեի նախևառաջ 

նվաճել ձեր սիրտը, ազնվորեն, և ընդմիշտ տիրանալ ձեր հոգուն... 

Խմիչքի ազդեցությունն, ասես միանգամից չքվեր: Որքա՜ն սխալ եմ հասկացել 

այս մարդուն: Օ՜, մեղավորը տղաս էր, որ սեփական մորը լպիրշ ակնարկներ անելով, 

իր կաշին փրկելու համար, ուղարկում էր ստրկական առևտրի: Եվ դիմացինս, 

ասես կարդալով իմ մտքերը, շարունակեց. 

-Հասկացեք, ես առևտուր չեմ անում: Ես ձեզ կանչել եմ ընդամենը հայտնելու, 

որ ձեր տղայի վիճակը գնալով լրջանում է: Ոչ միայն, որ նա ընկել է հանցագործ 

մի միջավայր և գնալով ավելի ու ավելի է խրվում զանազան մեղքերի մեջ, այլև որ 

տուժածը, այդ կրկնահանցագործը, որի գլխին շշով խփել է ձեր տղան, դատական 

բժշկի եզրակացությունը ձեռքին, սպառնում է դիմել դատարան... 

-Իսկ դուք տեղյա՞կ եք, թե ինչպես է տեղի ունեցել դա,- ընդհատեցի ես նրան: 

-Իրողությունը հետևյալն է. ռեստորանում վեճ է ծագել ձեր որդու և այդ արարածի 

միջև: Ձեր տղան հայհոյել է նրան, իսկ վերջինս հարվածել է դեմքին և պատռել 

զգեստը: Ավելին` անվանել է նրան «բոզի վաստակ», ինչին, ի պատասխան ձեր 

տղան շշով հարվածել է գլխին: 

86

-Իսկ վեճի պատճառն ի՞նչ էր: 

-Թղթախաղի պարտքը` հսկայական գումար, հարյուր հազար դոլար: Այդ օրը պիտի 

վճարվեր գումարի կեսը, իսկ մյուս կեսը մեկ շաբաթ հետո: Բնականաբար ձեր տղան 

այդպիսի գումար չուներ, խնդրել է հետաձգել, սակայն մերժում ստանալով հայհոյել է: 

-Ասացիք հարյուր հազա՞ր... Ես ճի՞շտ լսեցի: 

-Այո, դուք ճիշտ լսեցիք։ Հարյուր հազար: Նման դեպքերում սկսնակ և միամիտ 

խաղացողների հանդեպ, ինչպիսին ձեր տղան է, հստակորեն մշակված տեխնիկա 

է կիրառվում. սկզբում նա շահում է, ճիշտ է` ոչ մեծ գումարներ, բայց դա բավական է, 

որպեսզի ոգևորվի և կորցնի զգոնությունը: Հետո միանգամից շահածը կորցնում 

է: Դա ճիշտ այն պահն է, երբ պետք է խաղը լքել կամ ծայրաստիճան զգույշ լինել... 

Բայց ի՜նչ զգուշության մասին կարող է խոսք լինել տասնյոթ տարեկան անփորձ 

երեխայի համար... Նա համոզված է, որ պիտի նորից շարունակի շահել, ինչպես 

քիչ առաջ, ուստի խիզախորեն գրոհում է, մեկ շահում է, մեկ կորցնում... Ավելի շատ 

կորցնում, քան շահում... Իսկ այդ ընթացքում, խաղագումարը գնալով խոշորանում 

է, նահանջելու մասին խոսք լինել չի կարող, նա արդեն խաղում է պարտքով, որը 

գնալով ավելանում է... Եվ հանկարծ պարտք տվողն ասում է` ստոպ, այլևս չեմ կարող 

քեզ վարկավորել... Մեր միամիտն արդեն մի պատկառելի գումար է վերցրել, 

նա կորցրել է իրականության զգացումը, նա չի հասկանում, որ երկու ոտքով ընկել 

է թակարդը և մտածում է միայն ռեվանշի մասին... Նա սկսում է խնդրել, աղաչել, 

երդումներ տալ... Այդ ժամանակ վարկավորողը «մեծահոգաբար» զիջում է, և քիչ 

անց պարտքը կրկնապատկվում, եռապատկվում է... 

Իմ զրուցակիցը մի պահ դադար տվեց և անսպասելի հարցրեց. 

-Դուք գիտեի՞ք, որ ձեր տղան խաղամոլ է դարձել: 

Ես պատմեցի իմ զգուշացնող խորհուրդների և նրա ինքնավստահ ու հոխորտացող 

պատասխանի մասին: 

-Պիտի կապեիք և չթողնեիք նրան տնից դուրս գալ: 

-Ավելի շուտ նա ինձ կկապեր և չէր թողնի տնից դուրս գալ, և հավանաբար պիտի 

շնորհակալ լինեմ, որ մինչև հիմա չի արել: 

Զրուցակցիս հայացքը միանգամից փոխվեց: Նրա շաղափող աչքերը նորից թափանցեցին 

ներսս: 

-Եթե ձեր ասածը չափազանցություն չէ, չի բացառվում, որ դա կարող է առաջիկայում 

տեղի ունենալ: 

Ես ցանկացա նյութը փոխել. 

-Այդ մասին դեռ կխոսենք, ես հիմա կուզեի, որ ինձ բացատրեք, թե ինչ է սպառնում 

որդուս: 

-Ութ տարվա բանտարկություն, ահա թե ինչ է սպառնում նրան: 

-Եվ ի՞նչ...,- հազիվ կարողացա արտաբերել ես: 

-Եվ այն, որ եթե քայլեր չձեռնարկվեն, ապա կարող է այդ սպառնալիքն իրականություն 

դառնալ: Բայց, լավ իմանալով այդ սրիկային, ենթադրում եմ, որ նա բնավ 

շահագրգռված չէ ձեր տղային ութ տարով ուղարկել բանտ: Ամենայն հավանակա- 

87


նությամբ նա պիտի աշխատի առավելագույնն ստանալ այս իրավիճակից` կորզել 

ոչ միայն թղթախաղի պարտքը, այլև մի բան էլ ավելին: Այլ կերպ ասած, նա կդիմի 

շանտաժի. տվեք ինձ երկու, գուցեև երեք հարյուր հազար, և ես չեմ դիմի դատարան, 

հետևաբար մենք երկուսս պարտք ու պահանջ չենք ունենա իրար հանդեպ: 

-Երեք հարյուր հազա՞ր... Ինչպե՞ս պիտի վճարեմ այդ գումարը... Որտեղի՞ց պիտի 

գտնեմ... 

-Բնավ պետք չէ, որ վճարեք: Անհոգ եղեք, գործը դրան չի հասնի: 

-Չեմ հասկանում: Ասացիք երկու տարբերակ կա, երկուսն էլ մեզ համար վտանգավոր: 

-Կրկնում եմ. գործը դրան չի հասնի: Եթե դատի տվեց, շատ հնարավոր է ինքը 

բանտ գնա: 

-Ինչպե՞ս,- զարմացած հարցրի ես: 

-Այդպես: Նա պիտի ապացուցի, որ ինքը տուժած կողմն է: Սրահի տեսախցիկն 

այդ օրը զարմանալի զուգադիպությամբ անջատված էր, իսկ ռեստորանի մատուցողը 

և սեղանի շուրջ նստած երկու անձինք գրավոր վկայում են, որ ձեր տղայի` 

շշով կատարված հարվածը ինքնապաշտպանություն է եղել, քանի որ այդ կրկնահանցագործը 

դանակը ձեռքին հարձակվել է: 

-Բայց քիչ առաջ ձեր ներկայացրած առաջին տարբերակը ճիշտ հակառակն էր 

ասում: 

-Իրավացի եք: Քիչ առաջվա իմ պատմածն իրողությունն էր, այսինքն` այնպես, 

ինչպես տեղի է ունեցել իրականում: Իսկ գրավոր վկայություններն ասում են, որ 

ձեր տղան այնտեղ նստած էր որպես մի անմեղ գառնուկ, իսկ դիմացինը շարունակ 

սեռական բնույթի հայհոյանքներ էր տալիս, վերջում էլ դանակը ձեռքին հարձակվեց, 

իսկ անմեղ գառնուկին ոչինչ չէր մնում անել, քան ձեռքի տակ հայտնված առարկայով 

դիմել ինքնապաշտպանական գործողության: 

-Բայց ինչպե՞ս պատահեց, որ այդ երեք հոգին իրենց խղճի դեմ գնացին և փաստորեն 

սուտ վկայություն տվեցին: 

-Ես ձեզ մանրամասները չեմ պատմի, քանի որ ստիպված կլինեմ մեր աշխատանքի 

գաղտնիքները բացահայտել: Կասեմ միայն, որ այդ անձինք մի քանի անգամ 

արդեն, շատ ավելի ծանրակշիռ հանգամանքներում, գնացել են իրենց խղճի դեմ և 

լուրջ վնաս պատճառել հասարակությանը, թող մի անգամ էլ գնան անկարևոր մի 

հարցում, և օգնեն մոլորված, միամիտ պատանուն: 

-Ստացվում է, որ արդար գործ անելու համար օրենք ենք խախտում: 

-Գիտեք ինչ, Չարի դեմ պայքարելիս երբեմն ստիպված ես օգտվել նրա զինանոցից: 

-Իսկ տուժածը գիտի՞ այդ վկայությունների մասին: 

-Ոչ: Դրանք ես գաղտնի եմ պահում և կկցեմ գործին այն ժամանակ, երբ նա 

դիմի դատարան: 

-Բայց ասացիք` հազիվ թե դատարան դիմի, այլ կգերադասի շանտաժը: 

-Ավելի վատ իր համար: Եթե այդպիսի հիմարություն անի, ապա կդատվի նաև 

շանտաժի համար: 

-Այսինքն, իմ տղային ոչ մի վտանգ չի սպառնում: 

88

-Ո՛չ մի վտանգ: 

-Եվ որքան հասկացա՝ բացառապես ձեր ջանքերի շնորհիվ: 

-Որովհետև ես թույլ չէի տա, որ իմ երիտասարդության կուռքի, հերոսաբար զոհված 

մեր ազնվագույն մտավորականի զավակը հայտնվեր բանտում և այնտեղից 

դուրս գար արդեն վերջնականորեն ձևավորված հանցագործ: Ճիշտ է, նա հիմա 

հրեշտակ չէ, բայց պատանի է, դեռ հնարավոր է նրան ճիշտ ուղու վրա դնել: 

-Կուզեի մի հարց տալ ձեզ: 

-Տվե՛ք: Չնայած կռահում եմ, թե ինչ եք հարցնելու: 

-Միայն իմ ամուսնու լուսավոր հիշատա՞կն էր, որ ձեզ դրդեց... 

-Նաև ձեր գոյությունը, ձեր ներկայությունն այստեղ,- ընդհատելով իմ խոսքն 

ասաց նա:- Բայց ես գիտակցաբար չխոսեցի այդ մասին, որ հանկարծ չստացվեր, թե 

առևտուր եմ անում... Որպեսզի իսպառ բացառեմ նման բոլոր ենթադրությունները: 

Եվ ավելացնեմ, դուք ինձ ոչինչ պարտք չեք: Պարտականը ես էի, և հիմա անում եմ, 

հետագայում էլ կանեմ ամեն ինչ, որպեսզի հատուցեմ իմ պարտքը: 

-Չէի կարող պատկերացնել, թե այսպիսի մարդիկ կան ձեր համակարգում: 

-Շատ չեն, բայց կան... Հա, չմոռանամ ասել, այս հանդիպման մասին՝ ոչ մեկին 

ոչ մի խոսք, մանավանդ ձեր տղային: Թող կարծի, թե վտանգը դեռ առջևում է, դա 

գուցե նրան ստիպի ավելի շրջահայաց լինել և հատկապես հեռու մնալ այդ հանցագործից: 

Իսկ դուք հիմա, այս միջադեպից հետո, իրավունք ունեք վերջապես խիստ 

լինելու նրա հետ... Իմ համարն ունեք, անմիջապես զանգեք ինձ, եթե որևէ արտակարգ 

բան լինի: 

-Հը, ո՞նց անցավ,- լսեցի ես տուն մտնելուն պես: 

-Անցավ էլի, ո՞նց պիտի անցներ... Ինչ է, ուզում ես բոլոր մանրամասնե՞րը պատմեմ: 

-Մանրամասներն ինձ չեն հետաքրքրում, պարզ ա ամեն ինչ... Դու ինձ ասա` կարողացա՞ր 

ընենց անել, որ գործը կարճվի: 

Չգիտեմ, թե ինչ հրաշքով հաջողացրի ինձ զսպել, որ մի շառաչուն ապտակ 

չհասցնեմ այս լկտիացած, անասնացած ռեխին, որն իմ զավակինն էր: Որտեղի՞ց, 

ինչո՞ւ, ինչպե՞ս նա դարձավ այսպիսին... Անգամ նրա լեզուն, խոսելու կերպն էր աղավաղվել: 

Նա, որ լուրջ գրքեր էր կլանում իրար ետևից, որ արդեն ազատ խոսում էր 

երեք լեզվով... Բայց գերադասում էր մոր հետ երկխոսել գյադաների լեզվով... Բայց 

ես հիմա պետք է հետևեի քննիչի խորհուրդներին և ուրիշ կերպ պահեի ինձ: 

-Դա այդքան հեշտ գործ չի, որ միանգամից, մի հանդիպումով կարճվի... Դու 

մոռացա՞ր, թե ինչ ես արել... Քեզ ութ տարվա բանտարկություն է հասնում, եթե այդ 

մարդը դատարան դիմի... 

-Իմ արածն ի՞նչ ա, որ ութ տարի նստեմ: Հրեն մարդ են սպանում օրը ցերեկով 

ու ազատ ման գալի... Ուրեմն, պետք ա էլի հանդիպես, երևի պտի կանչես ըստե, 

հյուրասիրես... Ինձ ասա երբ ես կանչելու, ես տնից դուրս կգամ, որ ավելի ազատ 

ըլնես, որ չխանգարեմ ձեզ... 

89


Ինչպե՞ս կարող էր երեխան, պատանին այսպես շուտ և այսպես հիմնովին 

փչանալ... Նրա հոգին արդեն որդնոտած է... Քննիչն ասում է, թե բանտից դուրս կգա 

որպես վերջնականորեն ձևավորված հանցագործ, բայց նա արդեն հանցագործ է... 

Նա արդեն դառնում է իմ կավատը, ո՛չ ավել ո՛չ պակաս... Տե՛ր Աստված, այս ինչե՜ր 

են անցնում մտքովս, բայց սա է իրողությունը... Եվ ես հիմա, գերմարդկային ճիգեր 

գործադրելով պիտի զսպեմ ինձ... Հանուն այս ճիվաղի... Նա համոզված է, որ ես 

այսօր պառկել եմ քննիչի հետ, և եթե պատմեմ` բառ առ բառ, թե ինչպես է անցել 

մեր հանդիպումը, չի հավատա... Ո՞վ նրան այսպես փչացրեց` հասարակությո՞ւնը, 

ժամանա՞կը, ե՞ս, թե՞ դիվական մեկ այլ ուժ, որ առանց մեր գիտության, աննկատ 

սողոսկեց նրա մեջ և պարարտ հող գտավ այնտեղ... Քննիչը շա՜տ լավատեսն է` 

«Ճիշտ ուղու վրա դնել»... Նա, որ տասնյակներով հանցագործներ է տեսել, չի պատկերացնում, 

թե սա ինչ արարած է... Բայց հանուն այս լակոտի պիտի զսպեմ ինձ, 

մինչև գործը վերջնականապես փակվի և հանգիստ շունչ քաշենք, իսկ առայժմ... 

-Երախդ փակի՛ր,- ահավոր մի ձայնով գոռացի ես:- Եվ մի խառնվիր իմ գործերին... 

-Բայց դա նախևառաջ իմ գործն ա... որ ուզում ես իմանաս, սաղ քու մեղքով ա 

եղել... Քեզ «բոզ» ասին... Չնայած, որ ճիշտ ըլնենք, երևի սխալ չէին... 

Ես չզգացի, թե սեղանի վրայից ինչպես վերցրի ջրով ու ծաղիկներով լի բյուրեղապակյա 

ծաղկամանը և շպրտեցի նրա ուղղությամբ: Բարեբախտաբար վրիպեցի, 

և ծաղկամանը պատին զարնվելով փշուր-փշուր եղավ: Նա սարսափած նայեց ինձ 

և լուռումունջ քաշվեց իր սենյակ: Իսկ ես, ասես ծանր հիվանդ, մտա անկողին, և չէի 

կարողանում զսպել արցունքներս: 

Մեռելային լռություն հաստատվեց բնակարանում, չհաշված ձեռքի և միջանցքում 

դրված հեռախոսներից մերթ ընդ մերթ հնչող զանգերը, որոնց սիրտ չկար պատասխանելու: 

Իսկ տղաս, ինչպես երևում էր, աշխույժ բանակցություններ էր վարում 

իր ձեռքի հեռախոսով: Մեր սենյակներն ընդարձակ բնակարանի տարբեր ծայրերում 

են, սակայն ականջիս հասնում էին առանձին բառեր և նախադասություններ: 

Ես, սովորաբար, ականջ չեմ դրել նրա խոսակցություններին, բայց հիմա, անսալով 

քննիչի խորհուրդներին` լինել խիստ, ինչպես և, տվյալ կացության համար օգտակար 

հետաքրքրասիրությունից մղված, որոշեցի մոտենալ դռանը և ականջ դնել: 

Եվ, կարծում եմ, հասա ճիշտ ժամանակին: Ինչպես հասկացա, խոսքը գնում էր իր 

նկարները վաճառելու մասին` բոլորը, եղած-չեղածը, արվեստանոցում գտնվող յուրաքանչյուր 

գործ` «թոմարի»... յուղաներկ, պաստել, ջրաներկ, մատիտ, ածուխ... 

բոլորը, միանգամից: «Ապե, հատը հինգհարուրից պակաս չեմ տա... Ձեռ ես առե՞, 

արա, հատը հազար-հազարհինգով էի ծախում, բայց հըմի վռազ փող ա պետք... 

Պտի էսօր մինչև քշերվա տասներկուսը պարտքս տամ... Հետաձգել չի ըլնի, ամոթ 

ա, թասիբի հարց ա... Հանգիստ կաց, դու քու փայը կունենաս... Էղավ, սպասում եմ, 

մի ուշացրու...»: 

Կես ժամ չանցած դռան զանգը հնչեց, և երկու հոգի մտան: Չհասցրեցի դրանց 

կերպարանքները տեսնել, տղաս նրանց անմիջապես առաջնորդեց իր սենյակ, որը 

միաժամանակ նրա արվեստանոցն էր: Շտապեցի մոտենալ դռանը և ականջ դնել: 

90

Սկզբում առանձնապես զրույց չէր ծավալվում: Ինչպես երևում էր, եկվորներն 

«ապրանքն» էին տնտղում: Հետո նրանցից մեկն ասաց. «Լավ, պարզ ա, էս սաղ 

էղածը վերցնում եմ, հատին հարուր դոլար»: «Ո՞նց թե հարուր,- լսվեց տղայիս աղիողորմ 

ձայնը:- Ո՞նց թե հարուր... Ես հազար հինգով եմ ծախում... Դաժե էրկուսով 

եմ ծախե...»: «Դու գիտես՝ թե համաձայն ես, փողը մոտս ա, հենց հըմի կտամ... քու 

խաթեր տաս դոլար էլ կավելացնեմ` հատը հարուր տաս... Համաձայն ե՞ս...»: 

Տղայիս պատասխանը չլսեցի: Այսինքն, չէի կարող լսել, քանի որ չպատասխանեց: 

Հաստատվեց մի լռություն, որը տևեց, հավանաբար, մեկ-երկու րոպե: Ականջս 

դռանը հպած, անհամբեր սպասում էի տղայիս «ոչ»-ին, վստահ, որ հիմա, այս 

վճռական պահին, արվեստագետը նրա մեջ պիտի հաղթի սատանային: Բայց դա 

տեղի չունեցավ, և ես հստակ լսեցի, թե նա ինչպես անձնատուր եղավ. «Լավ, 

համաձայն եմ...»: 

Ես ստիպված էի վերջ դնել այս կողոպուտին: Դուռն աղմուկով բացեցի և պահանջեցի, 

որ այդ ավազակներն անհապաղ հեռանան իմ տնից: Դրանցից մեկը, 

ավագը, վերից վար չափեց ինձ և դիմեց որդուս. 

-Էս ո՞նց հասկանանք: Ուրիշ կլիենտ ես կանչե, որ գինըդ թանգացնե՞ս: 

Տղաս փորձեց ինձ բռնությամբ դուրս հանել սենյակից, բայց ես չենթարկվեցի և 

նորից պահանջեցի, որ հեռանան, սպառնալով, որ այս խաբեբայությունը կարող է 

վատ վերջանալ նրանց համար: 

Եթե նրանց մտադրությունն, իսկապես, մաքուր լիներ, ամենայն հավանականությամբ, 

այդպես արագ չէին զիջի, գուցե մնային և պատիվ պահանջեին: Բայց գողության 

մեջ բռնվածների պես, գլուխները կախ, շտապեցին կատարել իմ պահանջը: 

Նրանց գնալուց հետո տղաս խայտառակ մի տեսարան սարքեց: Մեկ լալիս էր, 

մեկ գոռում, մեկ աղաչում, որ նրանց հետ բերեմ... Սկսեց բողոքել, թե ես թունավորում 

եմ իր կյանքը, թե երջանիկ կլիներ առանց ինձ: Հետո մտավ իր սենյակ, ինչոր 

մարդկանց զանգեց, հագուստը փոխեց և մոտեցավ դռանը, որ դուրս գա: Ես 

փակեցի նրա ճանապարհը: Բայց նա կոպտորեն ինձ հրեց ու գցեց հատակին, և 

առանց նայելու, թե ես ինչ վիճակում եմ, դուրս եկավ տնից: 

Հազիվ կարողացա հատակից բարձրանալ: Ցավում էր ոչ այնքան մարմինս, որքան 

հոգիս: Նյարդային մի դող անխնա ցնցում էր ինձ: Ամենասոսկալին էի պատկերացնում: 

Ամեն ինչ պարզ էր. այդ սրիկա կրկնահանցագործը որոշել է շանտաժի 

դիմել: Իսկ տղաս, ասես վիրավոր մի գազան, պատրաստ է գնալ ամենախելահեղ 

քայլերին, միայն թե դուրս պրծնի ծուղակից: 

Պետք էր անհապաղ զանգել քննիչին: Սակայն չհաջողվեց նրա հետ կապվել, քանի 

որ գտնվում էր «ռադիոծածկույթից դուրս»: Ինձ մնում էր համբերատար սպասել դեպքերի 

հետագա ընթացքին և աղոթել, որ Աստված բարեհաճ լինի որդուս հանդեպ: 

Կեսգիշերն անց էր արդեն: Ժամանակ սպանելու համար նստել էի հեռուստացույցի 

առջև` ոչ մի կերպ չկարողանալով կենտրոնանալ իրարահաջորդ պատկերների 

վրա: 

Էկրանից հնչող երաժշտության ներքո լսեցի, թե ինչպես տուն մտավ և դուռը 

91


զգուշորեն փակեց: Այդպես էր անում միշտ, երբ ուշ ժամին էր վերադառնում, երբ 

ես քնած էի, և աշխատում էր աղմուկ չանել: Բայց հյուրասրահի լույսը վառած էր, 

հեռուստացույցի ձայնը կար, կիսաբաց դռան արանքից կարող էր ինձ տեսնել... 

Հավանաբար արդեն սովորույթ է դարձել` անաղմուկ փակել դուռը, անկախ այն բանից, 

թե որ ժամին ես մտնում... Լավ սովորույթ է... Գոնե այդպես ինձ հարգի... 

Չհասցրեցի նկատել կատարվածը․․․ Նա մտել էր սենյակ, կանգնել ինձնից երկու 

մետր հեռավորության վրա... 

Ատրճանակի փողը սևեռուն նայում էր ինձ: Եթե կրակեց, իսկ կրակոց պիտի լինի 

անպայման, գնդակը կմտնի աչքս, ձախ աչքս, եթե ոչ աչքս, ապա` դեմքիս որևէ 

հատվածը, իսկ դա ստույգ մահ է: 

Ասում են, թե նման դեպքերում, սպանվողի աչքերի առջևով, մի քանի ակնթարթում, 

անցնում է ողջ կյանքը: Չգիտեմ, թե դա որքանով է ճիշտ (մեռնողներից ոչ 

մեկը, որքան գիտեմ, առայժմ հետ չի եկել ու պատմել այդ մասին), բայց, իսկապես 

մի քանի ակնթարթում, ամենայն մանրամասնությամբ, ես հիշեցի ոչ թե ապրածս 

բոլոր օրերը, այլ կյանքիս վերջին տասնյոթ տարին ու ինն ամիսը… 

Այնուհանդերձ, նա ձգանը սեղմեց, լսվեց տարօրինակ մի ձայն, ասես շամպայն 

բացեին... Մի՞ թե դա է կրակոցի ձայնը... Բայց ինձ գնդակ չդիպավ, ավելի շուտ անցավ 

կողքովս, գրեթե քսվելով երեսիս... հետևաբար, ես չսպանվեցի, ես ողջ եմ հիմա… 

Առայժմ... Նա կարող է նորից կրակել... Այս անգամ հաստատ չի վրիպի... 

Ես փակել եմ աչքերս` պատրաստ վերջին հրաժեշտին, բայց տարօրինակ կրակոցի 

փոխարեն լսում եմ ուրիշ մի աղմուկ... 

Նախ մի առարկա ընկավ հատակին, իսկ հետո, հավանաբար, մի մարմին... 

Բացում եմ աչքերս և, իսկապես, մի մարմին տեսնում հատակին տարածված, 

իսկ կողքին մի ատրճանակ` խլացուցիչով... 

Տարօրինակ հանգուցալուծում. հիմա ես պիտի հայտնված լինեի հատակին, բայց 

իմ փոխարեն այս անծանոթն է ընկած բերանքսիվայր... 

Ո՞վ է սա, ինչպես հայտնվեց այստեղ... 

Ամենասոսկալին է անցնում մտքովս... Տղայիս... և խլել բանալին... Բայց ի՞նչ պատահեց 

սրան, ինչո՞ւ հայտնվեց հատակին... Նա կարող է ուշքի գալ և այս անգամ 

ավարտին հասցնել իր սև գործը... Եվ որպեսզի դա չկարողանա անել, շտապում եմ 

վերցնել նրա կողքին ընկած ատրճանակն ու թաքցնել բազմոցին դրված բարձի 

տակ, քանի որ չգիտեմ դրանից օգտվել... Այսինքն, եթե գիտենայի, դարձյալ ձեռքս 

չէր գնա... 

Բայց ո՞վ է սա... Ի՞նչ եղավ սրան... Նրա ամեն ինչն անծանոթ է ինձ... Հագուստը, 

տարօրինակ լայնեզր գլխարկը, որ ամերիկյան կովբոյներն են դնում, նրա առատ, 

շիկակարմիր մազերը... կաշվե բաճկոնը... և հատկապես տաք եղանակին անհարիր 

ձեռնոցները... Ինչ-որ անբնական բան կա այս ամենի մեջ... 

Նա անշարժ է... 

Բնազդաբար մոտենում եմ, շրջում... Գլխարկն ընկնում է` հետը տանելով շիկակարմիր 

կեղծամը... Հանում եմ մուգ ակնոցը, կպցրած բեղմորուքը... 

92

Աչքերիս չեմ հավատում... 

Հատակին տարածվածը տղաս է... 

Ժամանակ չունեմ ստուգելու` շնչո՞ւմ է, թե՞ ոչ... Անմիջապես բերում եմ անուշադրի 

լուծույթը և մոտեցնում քթին... Բացում է աչքերը... 

Հայացքը սկզբում անորոշ է... Հետո ճանաչում է ինձ և հարցնում. 

-Էս որտե՞ղ եմ... 

Չգիտեմ` շտապ օգնություն կանչե՞մ, թե՞ զանգեմ քննիչին... Ո՞րն է ճիշտը... Հավանաբար 

վերջի՛նը: 

Չնայած ուշ ժամին զանգում եմ առանց երկմտելու: Այս անգամ, բարեբախտաբար, 

«ռադիոծածկույթից դուրս չէ»: 

Երկու բառով ներկայացնում եմ տեղի ունեցածը: 

-Շտապ օգնություն պետք չէ զանգել: Գալիս եմ հենց հիմա: Ես հեռու չեմ: 

Իսկապես, քառորդ ժամ չանցած նա արդեն իմ տանն էր: Զննում էր որդուս, զարկերակն 

էր ստուգում և կրկնում. 

-Շտապ օգնություն պետք չէ զանգել: Ցնցում է, կանցնի: Մարմինը չի վնասվել, 

հոգին է արթնացել... Ամեն ինչ լավ կլինի: 

Այն գնդակը, որ պիտի ինձ սպաներ, դիպավ պատին և մի սև անցք բացեց: Այժմ 

այդ անցքը ոչ միայն գաջի և ներկի թանձր շերտի տակ է, այլև ծածկված է մի քանի 

անգամ մեծացրած լուսանկարով, որը պատկերում է ինձ և ամուսնուս` երջանիկ, 

ժպիտը դեմքներիս, ապագային վստահորեն նայող հայացքով: 

Այդ լուսանկարի մասին ես մոռացել էի: Տղաս հանեց մեջտեղ, գտավ նեգատիվը, 

տարավ ընկերոջ մոտ, մեծացրեց, դրեց շրջանակի մեջ, ապակու տակ և կախեց 

հենց այդտեղ, ասես դրանով ուզում էր իսպառ ջնջել այդ սոսկալի օրվա միակ 

վկայությունը: Ավելին, ասես, վերջակետ էր դնում իր ահավոր անցյալին և նոր 

կյանք սկսում: 

...Այդ չարաբաստիկ օրը քննիչը ժամանելուն պես նախ ատրճանակը վերցրեց: 

Սպանության այս գործիքը ոչ միայն իմ, այլև տղայիս փրկությունը դարձավ: Պարզվեց, 

որ այդ զենքից, անցած մեկ ամսվա ընթացքում, երկու սպանություն էր գործվել, 

որոնք մնացել էին չբացահայտված: Իսկ նույն օրը երեկոյան հայտնվել էր իմ տղայի 

ձեռքին հետևյալ կերպ․ մինչև գիշերվա ժամը տասներկուսը տղաս պետք է հանձներ 

թղթախաղի պարտքը: Ամբողջությամբ: Նկարների վաճառքն, ինչպես գիտենք, 

ոչինչ չտվեց: Իսկ եթե նույնիսկ տար, ապա հազիվ պահանջված գումարի քառորդը 

հավաքեր: Հանդիպել են երկուսով, կրկնահանցագործի տանը: Տղաս պատմել է 

նրան, թե ինչու չհաջողվեց գումարը բերել: Վերջինս, որ արդեն քաջատեղյակ էր 

մայր ու որդի լարված հարաբերություններին, հայտարարել է. «Ստացվում ա, որ 

քու ամենամեծ դուշմանը մերըտ ա... Ես քու տեղը ըլնեի կխփեի ըտենց մորը...» 

Տղաս սկզբում հրաժարվել է այդ գաղափարից, բայց լսելով, որ այդ կերպ կկարողանա 

ոչ միայն պարտքը տալ, այլև հասնել այն բանին, որ ռեստորանի կռվում 

93


տուժածը գործը դատարան չտա, համաձայնել է: Ուստի հետևյալ պլանն է մշակվել: 

Տղաս ծպտված, ուշ ժամին, որպեսզի ոչ ոք չտեսնի, մտնում է տուն, սպանում 

«դուշման» մորը, մի քանի զարդ գողանում, այնուհետև վերադառնում կրկնահանցագործի 

մոտ: Այստեղ նրա երեսը «զարդարում» են կապտուկներով, պատառոտում 

շորերը և տանում գցում «թոխմախի» գերեզմանոց, որտեղ նա «ուշաթափված» 

սպասում է լույսը բացվելուն, իսկ ուշքի գալուց հետո ներկայանում է մոտակա ոստիկանության 

բաժանքունք և պատմում, թե ինչպես անծանոթ մարդիկ ծեծել են, դրամապանակն 

ու բանալիները խլել, այնուհետև ուշաթափված վիճակում տարել գցել 

են գերեզմանոցը... Այս հեքիաթը պատմելուց հետո, պիտի խնդրեր նաև, որ իրեն 

շուտափույթ հասցնեն տուն, որովհետև չարագործներն, ամենայն հավանականությամբ, 

գիտեն, թե ինքը որտեղ է ապրում, ուստի մտադիր են մուտք գործել այնտեղ 

և կողոպտել... Հնարավոր է, նույնիսկ, որ մորը վնասեն... 

Ոստիկանությունը ծեծվածի հետ գալիս է դեպքի վայր, հայտնաբերում մոր դիակը 

և կողոպտված բնակարանը: Տղան, որ գրանցված է այդ բնակարանում, ինքնաբերաբար 

դառնում է դրա սեփականատերը, «վաճառում» այն կրկնահանցագործին, 

և այդ կերպ ոչ միայն պարտքը մարում, այլև գնում լռելու իրավունքը: Հիշեցի, երբ 

նա տղայիս ընկերների հետ հյուր էր եկել, ինչպիսի նախանձով էր զննում մեր բնակարանը: 

Ուրեմն, այդ ժամանակվանից էր մտադրվել տիրանալ քաղցր պատառին: 

Բայց որդուս հոգու համար մղվող Չարի և Բարու պայքարում հաղթեց վերջինը, 

Չարի վերջն էլ այս անգամ ծանոթ հեքիաթի ավարտն ունեցավ: 

Այս ամենն ինձ պատմեց քննիչը, դեպքից մի քանի օր հետո: Գործի բերումով, և 

ոչ միայն, նա գրեթե ամեն օր մեր տանն էր: Եվ ես նկատեցի, որ նրա ներկայությունը 

ոչ միայն օգտակար է տղայիս բարոյական առողջացման, այլև հաճելի ինձ համար: 

Զարմանալի կերպարանափոխություն էր ապրում տղաս: Ժամերով փակվում 

էր իր սենյակում, կարդում և նկարում: Ոչ մեկին չէր զանգում և չեր պատասխանում 

զանգերին: Ասես հեռավոր երկրից եկած օտարական էր, որն այստեղ ոչ մի ծանոթ 

ու հարազատ չունի և նոր-նոր պիտի յուրացնի անհայտ միջավայրը: 

Գրեթե չէինք խոսում իրար հետ: Հազվագյուտ բառեր էին արտասանվում` ծայրահեղ 

անհրաժեշտությամբ մղված: Օրվա ընթացքում երբեմն որսում էի նրա հայացքը, 

որ զննում էր ինձ, ասես մի մարդու, որին առաջին անգամ է տեսնում: 

Քննիչն ասաց, որ նոր մարդ է ծնվում նրա մեջ, և պետք չէ արագացնել այդ 

ծնունդը: Թող ամեն ինչ իր բնականոն հունով ընթանա: Նրանք երկուսով երբեմն 

փակվում էին սենյակում և ժամերով զրուցում: Ինչի մասին էին խոսում, չգիտեմ, 

բայց ես տեսա, թե տղաս ինչպիսի հարգանքով է նայում նրան և ուշադիր լսում նրա 

խորհուրդները: Ես հասկացա, որ նա հիմա ուզում է ունենալ այն, ինչից զրկված է 

եղել ծննդյան օրվանից, թեկուզ օտար արյունով, բայց հարազատ մեկը, որն ամեն 

ինչով կարող է փոխարինել հորը: Եվ ես լիովին համաձայն էի, քանի որ ինքս էլ տասնյոթ 

տարի հարազատ հոգու պահանջ եմ ունեցել, և կատարյալ հիմարություն կլիներ 

կորցնել այս առիթը, երբ Աստված ինքն էր ուղարկել նրան: 

94

ՆՈՐԱՅՐ ԱԴԱԼՅԱՆ 

Արձակագիր, գրականագետ 

ԵՐԱԶԻ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ 

Նա երազ էր տեսնում արթուն ժամանակ՝ աշակերտներին բնագիտություն դասավանդելիս, 

երբ սրճարանում միայնակ կամ ընկերների հետ ըմպում էր կիսաքաղցր 

սուրճը, աղմկոտ փողոցում, երթուղային ավտոբուսում, թատրոնում ու խանութում, 

երբ ամեն օր հուզմունքով նայում էր գրականության ուսուցչուհուն և ցանկանում 

նրան ամուսնության առաջարկություն անել։ Վաղուց ի վեր Ֆերդո Շիրինյանը 

գոյատևում էր երազի ցանկապատված պարտեզում և չէր հիշում երբ է պատկանել 

բոլորին հատուկ կյանքի տարածությանն ու ժամանակին։ Արդեն չէր էլ գիտակցում 

իրեն բնորոշ կենսակերպը՝ կարծելով երազը հենց կյանքն է որ կա, ինքը լիարժեք 

ապրում է միակ ու անփոխարինելի բնության մեջ։ Ոչ ոք այսպես չգիտեր նրան, 

որովհետև նա անտեսանելի ներսում էր, ոչ շատերի նման դրսի մարդ, որին կարելի 

է աչքով էլ չափակշռել ու ճշգրիտ անուն տալ։ Սիրում էր դրամատիկական ներկայացումներ 

դիտել՝ հանդիսասրահի վերջին կարգի ձախակողմյան ծայրի բազկաթոռին 

նստած։ Բայց թատրոնը շենքերից աստիճանաբար եկավ ու հիմնավորվեց 

նրա հոգում, այժմ ինքն էր թատրոն։ Հին թատրոնից միայն մի տարօրինակ խոսք 

մնաց, որ պատկանում էր այս պատմվածքի հեղինակի պիեսի բեմադրությանը. 

«Արևը ծագում է արևմուտքից և մայր է մտնում արևելքում»։ Նրա համար դա այնքան 

բնական էր ու օրինաչափ։ Երբ քաղաքը մութ էր ու քնած, նրա երազը հիացմունքով 

դիտում էր արևագալն արևմուտքից, ոսկեշղարշ ամպերը, և վայելում թռչունների 

անուշ երգասացությունը։ «Բարի լույս, Արփի»։ 

95

ԱՐՁԱԿ ՆՈՐԱՅՐ ԱԴԱԼՅԱՆ 

Նա իր անվան պես եթերային աղջիկ էր, լուսաշող կերպարանքով, ժպտերես, 

կարծես վաղորդայն շաղոտ խոտ ու ծաղիկները համբուրող զեփյուռ լիներ։ Ահել թե 

ջահել ուսուցիչները սիրահարված էին նրան ավելի, քան իրենց գիտություններին, 

նույնիսկ արդեն ամուսնացած աշակերտներն անտարբեր չէին նրա նկատմամբ, և 

դասի ժամանակ Արփիին գրկելու վայելքն էին պատկերացնում, բայց ընկեր Ֆերդո 

Շիրինյանը, իր երազային սիրուց կուրացած, դա չգիտեր։ 

Ուսուցիչների մեջ Արփին ամենաերիտասարդն էր, մի քսանհինգ տարեկան, համալսարանը 

գերազանցությամբ ավարտելուց հետո եկավ դպրոց և շուտով հմայեց 

բոլորին, աշակերտների ծնողներն էլ էին սիրում նրան, որոնցից մեկն ասաց. «Տղաս 

մեծ լիներ՝ քեզ հարս բերեի»։ Արփիին դուր էր գալիս այդ վերաբերմունքը, սակայն 

իբրև բարոյական ու օրինապահ դաստիարակ՝ ցույց չէր տալիս ինչպես է իր կանացի 

սիրտը անկանոն նվագում։ Այդուամենայնիվ, գիտակցաբար թե ենթագիտակցորեն, 

սկսեց ավելի ազատ ու մոդայիկ հագնվել՝ ցուցադրելով մարմնի բարեմասնությունները։ 

Տնօրեն Արտակ Գրիգորյանը նրան կանչեց իր առանձնասենյակ, որի 

պատին նշանավոր մանկավարժի լուսանկարն էր, և ասաց. 

-Սիրելիս, ոտքերդ գեղեցիկ են, բայց փեշդ երկարացրու, մենք դպրոց ենք չար 

ու աչքաբաց աշակերտներով,- նայեց լուսանկարին,- հարգելի Մակարենկոն քեզ 

նայելիս ի՞նչ կմտածի... 

Այդ երեկո ալեզարդ տնօրենն Արփիին հրավիրեց ռեստորան և գինովցավ, շոյեց 

նրա ազդրերն ու կիսաբաց կուրծքը և շուրթերը համբուրեց։ 

Արփին ենթարկվեց տնօրենի դիտողությանը, որ նրան հայր էր գալիս, ընդառաջ 

գնաց նաև Մակարենկոյի մանկավարժական հայացքներին և հաջորդ իսկ շաբաթ 

ամբողջովին մտավ ավանդական հագուստ-կապուստի մեջ։ 

96

-Չհասկացա, քո կարծիքով մենք հետամնա՞ց դպրոց ենք,- դժգոհեց տնօրենը։- 

Ուսուցչուհին դասարանում պետք է հետաքրքիր և գրավիչ լինի։ Կյանքն ու դպրոցը 

զարգանում են, ոնց որ եզդի լինես, ուրիշ շոր հագիր, էլ Մակարենկոյի, իմ և նախարար 

Արման Փոշոտյանի աչքին այդպես չերևաս։ 

-Մորս շրջազգեստն է,- արդարացավ Արփին։ 

-Մորդ ասա այդ շորն այլևս չհագնի, ես իմ հոր կոստյումո՞վ եմ աշխատանքի 

գալիս, չե՞ս տեսնում` եվրոպական է։ 

Արփին մորը չփոխանցեց տնօրենի կարգադրությունը, մի քանի օր էլ եկավ նույն 

զգեստով և ի վերջո ընտրեց ոսկե միջինը՝ ավանդականի ու արդիական ոճի միջև 

գտնվող մի հագուստ։ Տնօրենն իբրև պաշտոնյա գոհ եղավ, որպես մարդ՝ դժգոհ, 

որ այլևս չի տեսնելու Արփիի մարմնական գեղեցկությունները, հակառակ մեծ ցանկության 

համարձակություն էլ չուներ նրան մերկացնելու, վախենալով, որ նախարարությունը 

իրեն կմեղադրի պաշտոնական դիրքի չարաշահման մեջ։ Արփիի գրեթե 

փակ հագուստը բնավ չթուլացրեց համընդհանուր ցանկասեր հետաքրքրությունը 

նրա նկատմամբ, որովհետև այն, ինչ չի երևում, բայց զգացվում է, ավելի է երևում 

ծածկույթի տակ։ 

Ֆերդո Շիրինյանը սափրվում էր ու հայելու մեջ տեսնում ոչ թե իր, Այլ Արփիի 

նրբահյուս դեմքը, փաղաքշում, շուրթերն էլ համբուրեց ու զգաց վարդագույն շըրթներկի 

քաղցր համը։ «Ամուսնացիր ինձ հետ»։ Սանրվածքով կարծես ոսկեծամ Անահիտ 

աստվածուհին լիներ։ Մի տարբերություն կար երազի ու իրականության միջև՝ 

երազն ավելի հրապուրիչ էր և ճշմարիտ։ 

-Մեկ ու մեջ կարճ ու բաց հագնվիր,- մի օր ասաց տնօրենը,- ընկեր Մակարենկոն 

ու տիկին Կրուպսկայան ինձ կհասկանան։ 

-Բայց եթե չհասկանա՞ն,- կասկածեց Արփին։ 

-Կհասկացնեմ։ 

-Իսկ նախարա՞րը... 

-Նրան ինձ թող,- ասաց տնօրենը,- նա էլ տղամարդ է ու կուսակցական։ 

-Ես կուսակցական չեմ։ 

-Դու գեղեցկուհիների կուսակցությունից ես։ 

Այդ օրն Արփին պատմում էր հերթական դասը. 

-Ուրեմն, երեխաներ, ժամանակին սև կատուն ճոն էր, այսինքն՝ մորթե ու կաշվե 

գլխարկ կարող, շունն էլ գլխին գդակ չուներ և գնաց կատվի մոտ։ Ասաց՝ բարև, 

ուստա փիսո, ջանիդ մեռնեմ, վերցրու էս մորթին ու ինձ համար մի գդակ կարիր 

գլխիս հարմար։ Դերձակ կատուն նրան ասաց՝ աչքիս վրա, քեռի քուչի, ուրբաթ օրը 

համեցիր տար։ Հետո շատ հետաքրքիր զարգացում եղավ, երեխաներ,- շարունակեց 

Արփին,- ուրբաթ օրը քեռի քուչին ուստա կատվի շեմքում կանգնեց։ Ուստեն 

եկավ քուրքը հագին ու բղավեց շան վրա, ցուրտը տարա՞վ, վա՜հ, տնաշեն, հեշտ 

բան հո չի՞, դեռ նոր եմ ցրցան տվել, թե որ կարեմ։ (Դասարանը ծիծաղեց)։ Հաջորդ 

ուրբաթ ևս գլխարկը չկար։ Եվ այդպես՝ շատ ուրբաթներ։ Շունն ու կատուն թունդ 

կռվեցին. էլ գող փիսո՜, էլ քաչալ շո՜ւն... Էլի շաբաթ անցավ, ամիս ու տարի, բայց 

97


կատուն այդպես էլ գլխարկը չկարեց։ Նրանք հավերժորեն թշնամացան։ Այս հիանալի 

պատմությունը մեզ սովորեցնում է ազնիվ լինել,- եզրակացրեց Արփին։- Ո՞վ է 

խաբեբա ու անազնիվ... 

-Սև կատուն,- միաբերան պատասխանեցին երեխաները։ 

Արփին ժպտաց, մի պահ տխուր լռեց և ինքն իրեն շշնջաց. 

-Մարդը։ 

Դասամիջոցին տղաներից մեկը մոտեցավ Արփիին և կարկամեց. 

-Ջանիդ մեռնեմ, ընկեր Արփի ջան,- և շփոթված փախավ։ 

Արփին ավելի շփոթված նայեց նրա ետևից ու տեսավ, որ նա արդեն երեխա չէ։ 

Նրա անունը Արթուր էր, բայց Շեկո էին կանչում, քանի որ ուներ խիտ-շեկ մազեր, 

աչքերն էլ՝ կապույտ, ինչպես հին հայկական դիցարանի Վահագն աստվածը։ 

Ամառային շոգ ու երկար արձակուրդին Արտակ Գրիգորյանը կարոտում էր Արփիին 

և կնոջից գաղտնի հաճախ հուզված դիտում ուսուցչուհու լուսանկարը, որ 

թաքցրել էր դասագրքերից մեկի մեջ։ Մի օր կինը նրան բռնեց այդ գործի վրա. 

-Էս ծիտն ո՞վ է... 

Կնոջ հարցից չարացած՝ տնօրենն ասաց. 

-Նադեժդա Կոնստանտինովնա Կրուպսկայան,- որ հանճարեղ ճշմարտություն էր։ 

-Ի՞նչ գործ ունի մեր տանը... 

-Ինձ սովորեցնում է դպրոց ղեկավարել։ 

Կինը հավատաց ու չհավատաց ամուսնուն, առավ լուսանկարն ու պատառոտեց։ 

Այնուհետև տնօրենն Արփիին կարոտում էր տանջալից կարոտանքով, նայում էր 

ծերացող կնոջն ու նրան էր տեսնում։ Համացանցով նա մի գրություն ուղարկեց նախարարին. 

«Մեծարգո պարոն Փոշոտյան, այսքան երկար արձակուրդը վնասում է 

ուսումնական ընթացքին, ուսուցիչներն ու աշակերտները շոգից բթանում են, առաջարկում 

եմ արձակուրդը առնվազն կիսով չափ կրճատել»։ Նախարարը Հավայան 

կղզիներից մեկի օվկիանոսային ջրերում լոգանք էր ընդունում, կոփում մարմինը 

և այդ գրությունը ոչ այն ժամանակ, ոչ էլ հետագայում չկարդաց։ Կարևոր առաջարկությունը 

մնաց ձայն բարբառո յանապատի, խորապես վիրավորելով տնօրենի մարդկային 

ու մասնագիտական արժանապատվությունը։ Բայց նա ավելի թշնամացավ 

սեփական կնոջը, քան նախարարին, որի հանդեպ շարունակեց ջերմագին հարգանք 

տածել, նրան կոչելով «իմ նախարար», յուրաքանչյուր Ամանոր շնորհավորական 

թանկարժեք նվերով այցելություն անելով նրան։ 

Ֆերդոն ուսուցչուհու լուսանկարը չուներ և կարճ թե երկար արձակուրդների 

ժամանակ չէր կարոտում Արփիին, որովհետև նա միշտ ու ամեն պահ իր հետ էր՝ 

սրտում և արթուն երազների մեջ։ Հակառակ դժբախտ տնօրենի, կարելի է ասել՝ 

Ֆերդոյի չափ երջանիկ մարդ աշխարհում չկար։ Մինչև անգամ նա իրենից էլ երջանիկ 

էր։ Թեև բնագետ, նա չգիտեր, որ մութ և անիմանալի են բնության շատ շարժումներ, 

հավերժական գաղտնիք, ինչպես օվկիանոսի անհասանելի հատակն ու 

մարդկային խորհրդավոր իմունային համակարգը։ Երջանիկ էր նաև այդ չիմացությամբ, 

քանզի որքան շատ բան ես ճանաչում, այնքան դժբախտ ես։ 

98

Շեկոն քաղաքի ֆուտբոլի պատանեկան հավաքականի կենտրոնական հարձակվողն 

էր, դպրոցի փառքն ու պատիվը։ Ուսուցիչները նրան առանց քննելու լավ ու 

գերազանց գնահատականներ էին նշանակում։ Աղջիկները գժվում էին նրա համար 

և ձգտում նրան ընկերանալ։ Արփին բաց չէր թողնում Շեկոյի մասնակցությամբ 

որևէ խաղ, նա ամենաանհանգիստ ու հուզված հանդիսատեսն էր ստադիոնում։ 

Ամեն անգամ երբ Շեկոն հակառակորդ թիմի պաշտպաններին ճարպկորեն խաբս 

տալով, անկասելի գնդակ էր ուղղում դեպի դարպասը, Արփին հրճվալից ճչում էր՝ 

«գո՜լ», բավականությունն այնքան մեծ էր ու զգացմունքային, որ նրան թվում էր Շեկոն 

իրեն է գոլ արել։ 

Դպրոցում ասես ռումբ պայթեց և արձագանք գտավ ամբողջ քաղաքում և համացանցում։ 

Անհավատալի էր, բայց փաստից առավել փաստ. Շեկոն և Արփին 

ամուսնացել են, Շեկոն եկել է Արփիենց տուն իբրև տնփեսա։ 

-Ճի՞շտ է, մանկապիղծ,- պաշտոնապես մռայլվեց տնօրենը։ 

-Շատ ճիշտ է,- ասաց Արփին։- Ազատվելու դիմում գրե՞մ։ 

Նախարար Փոշոտյանը տնօրեն Արտակ Գրիգորյանին արեց վերջին նախազգուշացման 

խիստ նկատողություն, կարծես ոչ թե Շեկոն էր տնփեսա գնացել Արփիի 

մոտ, այլ Արտակը՝ հարազատ կնոջն անխղճորեն մատնելով անտերության։ 

Արփին դպրոցից վերջնականապես գնաց, իսկ Շեկոյին հեռացրին ինչպես դըպրոցից, 

այնպես էլ ֆուտբոլից, որ նա վատ օրինակ չդառնա մատաղ սերնդի համար։ 

Բայց ժամանակը պղտոր էր, կյանքն՝ ավելի, և որոշ դպրոցներում, սիրահարվածության 

հողի վրա, թաքուն թե բացահայտ, նույնպես եղան նմանատիպ մերձեցումներ, 

նույնիսկ երեխաներ ծնվեցին, բոլորն էլ գեղեցիկ ու առողջ, և Փոշոտյանի նախարարական 

պաշտոնը մազից ճոճվեց։ 

Զագսավար Մանեն նրանց ամուսնությունը չգրանցեց նույնիսկ կաշառքով, պատճառ 

բռնելով Շեկոյի անչափահասությունը։ 

-Աշխարհում շատ տարածված է, քաղաքացիական ամուսնությամբ ապրեք, ինչպես 

ե՛ս,- ասաց նա։- Շնորհավորում եմ, մի բարձի ծերանաք,- և վերցրեց իրեն 

պարզված ֆրանսիական օծանելիքի ճաշակով փաթեթավորված սրվակը, որը Արփիին 

տնօրեն Արտակ Գրիգորյանն էր նվիրել։ 

Արփիի բախտը բերեց՝ աշխատանք գտավ թանկ ու էլիտար սրճարանում, ուր 

շատերն այցելում էին նրա համեստ ու քաղաքավարի ժպիտին արժանանալու։ Այստեղ 

որքան էլ հետաքրքիր էր՝ Արփին դպրոցը չմոռացավ, հիշում էր ուսուցիչներին ու 

աշակերտներին և կարոտում, նույնիսկ տնօրենը դարձավ նրան թանկ ու հարազատ։ 

Շեկոն հոգատար ամուսին էր, սիրում էր նաև զոքանչ մայրիկին, սակայն, արդեն 

չափահաս, հանցագործ շրջապատ ընկավ և բանկ կողոպտելու մեղադրանքով դատապարտվեց 

հինգ տարվա ազատազրկման։ 

Ամերիկյան Ալկատրաս բանտից, որ Խաղաղ օվկիանոսի առափնյա փոքրիկ կըղզիներից 

մեկում է՝ Սան Ֆրանցիսկոյի դիմաց, աշխարհահռչակ հանցագործ ու ցմահ 

բանտարկյալ Ալ Կաապոնեին պողպատե անխոցելի պահարանով տեղափոխեցին 

հայաստանյան բանտ, որ միջազգայնորեն ավելի կատարյալի ու անհաղթահարելիի 

99


հռչակ ուներ։ Եթե Ալկատրասից կարելի էր լողալով հասնել Սան Ֆրանցիսկո և ազատություն 

վայելել, ապա օձն իր պորտով, հավքն իր թևով ի վիճակի չէին այստեղից 

դուրս պրծնելու։ 

Շեկոն ու Ալ Կապոնեն մտերմացան։ Կապոնեն, որ արդեն մի քիչ հայերեն էր սովորել, 

ասում էր. 

-Շեկո, իմ տղա, դու մեծ ապագա ունես։ 

Մի օր Արփին առավ Շեկոյի մահվան լուրը՝ նրան դաժանորեն սպանել էին։ Դա 

Ալ Կապոնեի ձեռքի գործը չէր, այլ մի խումբ բանտարկյալների, որոնք նախանձում 

էին Շեկոյի ապագային և չարանում-թունոտվում։ 

Սև զգեստն ու մշտապես տխրամած ժպիտը շատ էին սազում Արփիին, այժմ 

նա ավելի հմայիչ էր, քան երբևիցե։ Եթե դպրոցի տնօրենը նրան տեսներ այդ տեսքով, 

չեք հավատա, պատրաստ կլիներ իր ամբողջ կենսագրությունը փոխելու նրա 

մեկ համբույրի ու գրկախառնության հետ։ Երբ նա խոր ծերության տարիքում մահանում 

էր, վերջին շնչում կակազեց. «Ա՜խ, Արփի, ա՜խ...»։ Նրա մահճակալի մոտ 

գտնվող կինը, այդ լսելով, ասաց. 

-Քեզ տեղն է, բոզարած։ 

Շատ թե քիչ ժամանակ հետո մի օր Ֆերդո Շիրինյանը պատահաբար հայտնվեց 

այն սրճարանում, որտեղ աշխատում էր Արփին։ Նա ուրախ փարվեց Ֆերդոյին և 

կարոտալից համբուրեց։ 

-Ամուսնացիր ինձ հետ,- ասաց Ֆերդոն ոչ թե երազում, այլ իրականության մեջ։ 

-Ես ամուսին ունեմ, ընկեր Ֆերդո, Շեկոն է, սիրում եմ նրան։ 

-Լսել եմ մահացել է։ 

-Ինչքան կյանք ունենամ, Շեկոն ինձ հետ կլինի։ 

Պատմվածքի բեմական տարածքում այնուհետև ոչինչ տեղի չունեցավ ու վարագույրը 

դանդաղ փակվեց։ Մի որոնեք գործող անձանց կյանքի բովում, օրինակ՝ 

խորապես կսխալվեք, եթե նախարար Փոշոտյանին նույնացնեք երբեմնի նախարար 

Աշոտյանի հետ, նրանք թվաբանական անհամատեղելի նշաններ են։ Ըստ էության և 

հականե-հանվանե՝ ոչ ոք ոչ մեկին նման չէ։ Այստեղ բացի Մակարենկոյից ու Նադեժդա 

Կրուպսկայայից, մնացածը պայմանական դեմքեր են, որոնց հաջողությամբ թե 

անհաջող խաղում են դերասանները։ Ոչ մի դերասան չհամաձայնեց Կատու խաղալ՝ 

իր արժանապատվությունից ցածր համարելով։ Այս դեպքում ևս մեր կատուն կյանքում 

սև չէ, այլ վագրենավոր։ Ավելին իմացեք, ազնիվ խոսք, այս դրամատուրգիական 

պատմվածքը իրականում գրված էլ չէ և, բնականաբար, չեք կարող որևէ տեղ 

կարդալ ու դիտել։ 

100

ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ 

ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ 


Գոլի Թարաղին ծնվել է 1939թ. Թեհրանում՝ մտավորականի ընտանիքում: Բարձրագույն 

կրթություն ստացել է ԱՄՆ-ում, ուսումը շարունակել է Թեհրանի համալսարանում՝ 

ստանալով փիլիսոփայության մագիստրոսի կոչում: Թեև իսլամական 

հեղափոխությունից հետո Թարաղին ապրում ու ստեղծագործում է Ֆրանսիայում 

և հաճախ ստիպված է լինում տարիներով սպասելու հրատարակության, նույնիսկ 

վերահրատարակության համար թույլտվության, այնուամենայնիվ, գրքերը սկըզբունքորեն 

գրում է միայն պարսկերեն և տպագրում միայն Իրանում: Նրա ստեղծագործությունները 

հայրենի երկրի, մանկության տարիների և օտարության մեջ ապրող 

մարդու մոլորվածության մասին են: Հարցազրույցներից մեկում Թարաղին նշում է. 

«Ես չեմ պատկանում այն գրողների թվին, որոնք իրենց ստեղծագործությունները 

հորինում են` ապավինելով երևակայության ուժին: Ես պետք է զգամ պատմվածքի 

յուրաքանչյուր գործողություն, եթե նույնիսկ դա մի սովորական հանդիպում է»: 

102

ՏԱՆՁԵՆԻ 

Դեմավենդի այգու բոլոր ծառերը բերք են տվել, բացի տանձենուց, տանձի պարծենկոտ 

ու նազկտան ծառից, և այդ խայտառակ իրողության մասին լուրը համառ 

ու ծեր այգեպանն ամեն առավոտ՝ ծառերը ջրելիս, մորմոքով ու բարկությամբ ինձ է 

հասցնում: Աչքերս չբացած՝ սենյակիս պատուհանի հետևում կանգնած ինձ է սպասում 

և չի հասկանում, որ հիմար բույսերի տխուր ճակատագիրն ու անասնակերի, 

մարգի, խոտի լավ ու վատ լինելը կապ չունի ինձ հետ (ինձ՝ գրողիս ու փիլիսոփայիս), 

ու չի նկատել, որ իմ ուշքն ու միտքն այլ տեղ է, մի տեղ՝ առօրեական ողորմելի անցուդարձից 

ու երկրային մանր-մունր իրադարձություններից անդին: 

-Աղա՜ ջան: 

Բանի տեղ չեմ դնում: Ինքս ինձ ասում եմ՝ այս տարի վերջապես պետք է ավարտեմ 

այդ անիծյալ գիրքը: Պե՛տք է: Եվ ջանք եմ գործադրում, որ այդ «պետք»-ի չորս 

ցիրուցան բառերը կողք կողքի դնեմ և դրանց իմաստը ճիշտ ընկալեմ: Պետք է 

սկսեմ գրել: Վե՛րջ: Ոչ մի խոչընդոտ ու պատրվակ չկա: Այս հեռու-հեռավոր այգում 

ո՛չ մարդ կա, որ շատախոսությամբ, վեճով ու հարցեր տալով ժամանակս վատնի, 

ո՛չ գնալ-գալ, ո՛չ քեֆ-ուրախություն և տուրուդմբոց, ո՛չ կին ու երեխա. ոչինչ, բացի 

լիուլի ժամանակից, բարկ արևից, լռությունից, խաղաղությունից, կանաչ դաշտերից 

ու լուրթ երկնքից (բոլոր նպաստավոր պայմանները երևակայության, խորհըրդածության, 

արարումի, ստեղծագործելու համար), ամեն ինչ, բացի նեղություն պատճառող 

այդ այգեպանից, որի հետ հենց հիմա պետք է հարցերս պարզեմ և նրան հասկացնեմ, 

որ հարգելի տերը (նախկին տերը) կենսական ու կարևոր գործ անելու համար 

է եկել այս անտեր մնացած տեղը, և իր հավերժական երկը գրելը արժեք ու նշանակություն 

ունի իր, իր ընտանիքի, իր երկրի, շատ հնարավոր է նաև աշխարհի համար: 

-Աղա՛ ջան, էդ տանձենու հարցով մի բան եմ ուզում ասել: 

Նստում եմ սեղանի առաջ: 

-Աղաաաաա՜ ջան: 

Տոթ է: Սեղանը խարխուլ է և լխկլխկում է: Նշանակություն չունի: Նպատակը 

գրելն է, և արվեստի երկի արարումը կարող է ի կատար ածվել գետնին, ծառի կատարին, 

բերանքսիվայր, մեջքի վրա, մի ոտքին կանգած, գլուխկոնծի տալով. ցանկացած 

տեղ, ցանկացած իրավիճակում: Ճշմարիտ երկի մասին եմ ասում, որ ներաշխարհի, 

սրտի խորքից է գալիս, հոգու կենտրոնից: 

Սպիտակ թղթերը (երկու մեծ տրցակ՝ յուրաքանչյուրում հինգ հարյուր թերթ) և 

գրենական մյուս պիտույքները դնում եմ գրամեքենայի կողքին: Մատիտներ, գրիչներ, 

ռետիններ, սրիչներ, ծխախոտատուփ, կրակայրիչ (չպիտի մոռանամ որևէ բան: 

Վեր կենալը, գնալը, այսինչն ու այնինչը բերելը վնասում են գործին ու մտքերիս 

103

ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ 

շարունակականությանը): Մի շիշ ջուր. բոլորը շարում եմ սեղանին: Պատրաստ եմ: 

Երբ սկսեմ գրել, էլ վեր չեմ կենա: Մի շնչով հիսուն էջ կգրեմ: Երկար նախադասություններ, 

կապակցված, բարեհնչուն, ջրվեժի նման հոսուն, սահուն, ամուր, շքեղ: 

Ինչի՞ մասին: Լավ հարց է, բայց պատասխան չունի: Ոչնչի մասին: Ինչպե՞ս ասեմ: 

Ծեր այգեպանը կցկտուր բարևով ու զգուշավոր ժպիտով թակում է լուսամուտի 

ապակին: Գլուխը կախ է: Ամաչում է: Ձեռքերն է շփում: Հետաքրքրասեր աչքերը 

սահեցնում է սենյակի միջով: Տեսնում է՝ տերն անտարբեր, առանց մի կաթիլ ձիրքի, 

եռանդի ու հուզումի, ամեն տեսակ խորհրդածությունից ու երևակայությունից, նույնիսկ 

գիտակցությունից զուրկ հայացքով նստել է պատի դիմաց և անքթիթ նայում 

է անորոշ կետի: Ասում է. 

-Ներողությո՛ւն: Լա՞վ եք: Հազա՛ր ներողություն: Եթե հնարավոր է, նայեք տանձի 

ծառը: 

Հաշվարկում եմ՝ եթե ժամը մի էջ գրեմ ու օրական տասը ժամ աշխատեմ, կլինի 

օրական տասը էջ: Շաբաթը՝ յոթանասուն էջ: Մի ամիս ամռան վերջին, երեք ամիս 

աշնանը, եթե մարդավարի աշխատեմ, ձմեռնամուտին մոտավորապես հազար էջ 

գրած կլինեմ, և երկու ոսկեկազմ հատորը պատրաստ է: Ամեն հատորը երկու կիլոգրամ: 

Եթե մինչև եկող տարի աշխատեմ, հազար էջ էլ կգրեմ: Պիտի գտնեմ նոր 

ասելիք: Ասելիք, որին հավատում եմ: Այն ժամանակների նման, այն օրերի նման, 

երբ ցանկանում էի աշխարհը փոխել: Քաղաքս, փողոցս, ինքս ինձ փոխել: 

-Աղ… ջա…,- քթի տակ, կցկտուր, ահով ու ամոթով: 

Չէ՛: Մինչև այս այգեպանին չպատասխանեմ, հանգիստ չեմ ունենա: Ինչպե՞ս 

կարելի է մեծ բաների մասին մտածել մեկի ներկայությամբ, ով խանգարում է: Նըստածս 

տեղից բարձր ասում եմ. 

-Հայրի՛կ ջան: Հա՛: Մեծարգո՛ մաշդ Հասան: 

Հազում է: Ասում է. 

-Մաշդ Հոսեյն: Ձեր ծառան: 

-Մեծարգո՛ մաշդ Հոսեյն (մաշդ Աքբար, մաշդ Ալի, մաշդ Ղոլամ, ով որ ես), գրողի 

ծոցը գնան տանձի ծառն էլ, մնացած թուփ ու խոտն էլ (նեղություն պատճառող 

բոլոր ծեր այգեպաններն էլ),- և զայրացած ու հայհոյելով հանգցնում եմ ծխախոտի 

մնացուկը: Բարկացել եմ, և բարկությունը հետաձգում է գործս: Ո՞ր գործը: Գրելը: 

Շնչելու, նայելու, ցանկանալու նման: Լինելու նման: Հենց այսքան պարզ: Անհրաժեշտ, 

բնական, հնարավոր գործողություն: Աշխատանք, որ եռում է կամ եռում են ներսումս: 

Մի տեսակ կենսական պահանջ է, մի տեսակ փափագ, հիվանդություն, մոլուցք: 

-Աղա՛ ջան: 

Աղա՛ ջան ու զահրումա՛ր: 

Աշխատանք, որ հեշտ էր ինձ համար, և հիմա, միանգամից, առանց ակնհայտ 

պատճառի, առանց ընդունելի, հիմնավոր պատճառի վերափոխվեց տառապալի 

հոգեբզկտումի, ձեռք ու ոտքի ապարդյուն թափահարումի, խոր լողավազանում անվարժ 

չլմփոցների, մեխված նույն կետում՝ երազում վազելու նման: Գրել չեմ կարողանում: 

Դառը խոստովանություն: Սա է իրականությունը, և չեմ ուզում գրել: Ավելի 

104

դառը խոստովանություն: Եթե նույնիսկ գրել ուզենամ, եթե, չգիտեմ ինչի մասին 

գրել: Բառերս սպառվել են, քափկիրս դեմ է առել կաթսայի տակին: Օրերս անցնում 

են կայծակի ու քամու պես: Շուտով վաթսուն տարեկան կդառնամ: Զառիվայրի 

սկիզբը: Դեռ ոչ մի տեղ չեմ հասել: Դեռ մնայուն ոչինչ չեմ արել: Ինձ պիտի ստիպեմ 

ապավինել գայթակղիչ գաղափարին, մեծ հույսին, խոստմանը՝ թեկուզև սուտ: Սաներս 

հարցնում են. «Հարգելի՛ ուսուցիչ, ի՞նչ պետք է անեք»: Ասում եմ. «Սպասե՛ք: 

Ժամանակ տվեք, մինչև նոր գիրքս ավարտեմ: Իմ վերջին խոսքը, քաղաքական, 

փիլիսոփայական իմ իմացական խոսքն այդ գրքում է գրված: Համբերե՛ք»: Սաներս 

ժամանակ ու տրամադրություն չունեն: Միապաղաղ զրույցներ լսել չեն ուզում և 

զգում են՝ մեծ մոլորության ամպով են պարուրված: Նոր խոսք են ուզում, ճիշտ, իրավ 

խոսք՝ զուրկ գունագեղ տերմիններից ու վերացական դրույթներից: Իսկ ես որտեղի՞ց 

և ինչպե՞ս գտնեմ նման անիրական խոսքեր: Այդպիսի ստեղծագործ, կուսական 

միտք: Թերթում եմ անցյալիս էջերը: Տասնյակ գրքեր, հարյուրավոր քաղաքական, 

սոցիալական, փիլիսոփայական հոդվածներ եմ գրել: Մի կյանք խոսել եմ, խոսել 

եմ գաղափարներիցս՝ սուտ կամ ճշմարիտ՝ անկեղծությամբ ու պարզությամբ (պարզ՝ 

հիմարության աստիճանի), պաշտպանել եմ՝ զեկուցում զեկուցման հետևից՝ գուցեև 

շատ: Եղել եմ բեմում, բանավեճերում, գրական օրաթերթերի էջերում, ռադիոներում, 

մասնակցել եմ սեմինարների, և խոսելն ու գրելը եղել են գիտակցական կյանքիս 

հիմնական մասը, իսկ հիմա՞: Ինչպե՞ս մեկնեմ, բացատրեմ այս լռությունն ու մոռացությունը: 

Այս խաղաղ միապաղաղությունն ու մշտական տկարությունը, այս ծանր 

ալարկոտությունն ու տաղտկալի անտարբերությունը, լռության ու մեկուսացման 

հանդեպ ձգտումը որտեղի՞ց եկավ և ինչպե՞ս մրուրի պես նստեց հոգուս մեջ: Մարմնական 

խլվլոցները, սիրահարական տրոփյունները, մարդասիրական մեծ իղձերը, 

քաղաքական նկրտումները, խոստումները, համոզմունքները, մշակութային, գիտական, 

հասարակական կարիերան, խաբուսիկ ենթադրությունները՝ իմ և ուրիշների 

մասին, ինքնադրսևորման ցանկությունն ու գոյությունը փաստելու ձգտումը ներխուժել 

են ուղեղիս ու սրտիս մեջ, և մտքիցս թռել է իրադարձությունների պատվավոր 

սյունակում ներկայություն գրանցելը։ Մի սառն ու համր հոգի է ներթափանցել 

մեջս և ինձ հեռացրել առօրյա անցուդարձից: Գուցե ծերությունն է, նաև՝ շունչ առնելու, 

դադարի կարիքը: Գուցե հոգնածությունն է և արևամուտը: Գուցե հուսահատությունը: 

Ձայն է լսվում: Մանրախիճերի վրա քայլելու ձայն: Նայում եմ: Այգին՝ կիսաբաց 

փոքր պատուհանից այն կողմ, լի է խլվլոցով, շարժով, խանդավառությամբ: Լի է 

ձայներով, թրթիռով, լի բույսերի շրշյունով: Հերն անիծած կեռասենին՝ կարմիր, կանաչ, 

դալար, հավերժական նազուտուզով, լեփ-լեցուն երիտասարդական պարծենկոտությամբ 

(հատկապես երիտասարդական), ամբարտավանի պես ճյուղերը փռած 

կանգնել է դիմացս և անհասկանալիորեն բարկացնում է ինձ: Ինքնագոհ հիմա՛ր ծառ: 

Զայրանում եմ: Նախա՞նձ: Գուցե: Ծիծաղելի է: Գիտեմ: Համենայն դեպս, նրա խորամանկ 

նազանքի ու շքեղաշուք բողբոջների մեջ կա ինչ-որ ճնշող բան, որն ինձ 

շնչահեղձ է անում: 

-Աղա՜ ջան: 

105


Արդեն հարյուրերորդ անգամ: 

Ծեր այգեպանն այս անգամ սպիտակամորուս գյուղապետին էլ է հետը բերել: 

Կանգնել են պատուհանի տակ ու քչփչում են: Բանի տեղ չեմ դնում: Ճմռթում եմ մի 

թուղթ, նետում հատակին: Մեկ այլ թուղթ եմ վերցնում: Սկսում եմ գրել: Ձևական 

ընթերցում: Խորասուզում մտքերի մեջ: Գրիչը՝ ձեռքին: Կիսաճոճուն ձեռքը՝ օդում: 

Մյուս ձեռքն անշարժ, մի մատը՝ բերանի անկյունում, այտին, քունքին: Գրում եմ: Անկապ 

նախադասություններ: Գծում եմ: 

Ուշք ու միտքս ծերունիների կողմն է: Ի՞նչ են ուզում ինձնից: Քունս տանում է: 

Հորանջում եմ: Քաղցած եմ: 

Ո՞վ է ինձ դատապարտել գրելու: 

Դատապարտել պարտավորվելո՞ւ: 

Դատապարտել խոսելո՞ւ, շատ խոսելու՝ բարձր, ավելի բարձր, քան մյուսները: 

Գյուղապետը միջամտում է: Հազ: Քրթմնջոց: Հավանաբար հայհոյանք՝ քթի տակ: 

Առաջանում է: Կիսաբաց պատուհանի փեղկն ավելի է բացում: Աչքի պոչով հետևում 

եմ նրան: Ծիկրակում է և մի աչքով, մանրիկ ու հետաքրքրասեր աչքով նայում է 

ինձ. ինձ, որ տարված եմ գրելով ու գծեր քաշելով: Թակում է լուսամուտի ապակին: 

Այգեպանի ականջին ինչ-որ բան է շշնջում (չլինի՞ տերը խուլ է) և բղավոցով իր 

բարևն ինձ հղում: Չէ՛: Թակարդն եմ ընկել: Բաց չեն թողնի: Թափահարում եմ գլուխս, 

գրիչը սեղանին նետում այնպիսի զայրույթով ու բարձր փնչոցով, որ ծխախոտի մոխիրը 

ցրվում է շուրջս: Երանի հնարավոր լիներ ձերբազատվել «մեկը լինելու» անբուժելի 

հիվանդությունից և կարճ ժամանակով աչքի չզարնել: Կամ կարիք չլիներ ներկայանալու, 

արձագանքելու, բազմապատկվելու, հրապարակվելու. ինքս ինձ հրապարակելու: 

Մոտենում եմ պատուհանին: Երկինքը՝ այս սենյակից այն կողմ, այս գաջե հաստ 

պատերի հետևում, իմ կարճ մտքերից ու սահմանափակ գլխից անդին, ընդարձակ 

ու լուսավոր է և ունի պարզ գույն՝ առանց անհամաչափ բծերի կամ անհարթ գծերի, 

անկշռելի, ապահով, լուռ: Ասես հորիզոնի նուրբ գծից այն կողմ մի այլ կյանք է ծփում, 

և անհայտ հյուլեներ են թրթռում, տարածվում: Գոնե ես այդպես եմ կարծում, ես՝ 

փակված այս չորս պատերի ներսում, անկարող գրելու, համապատասխան բառը 

գտնելու, կառչելու հաստատուն նպատակին, բացարձակ համոզմունքին կամ, առնըվազն՝ 

սիրուն, սիրահարվածությանը, երազանքներին: 

Ծերուկներն սպասում են: Նրանց խոսքն ու գործը պարզ են և իրական: Տանձենին 

բերք չի տվել, և դա կապված է հողի, ջրի հետ, ու չի առնչվում բանաստեղծությանը, 

փիլիսոփայությանը, խորհրդավոր անտեսանելի աշխարհին: 

-Գո՞րծ ունեք: 

-Սև գա մեր գլխին: Խանգարեցինք: Ուզում էինք բարևել: Լա՞վ եք: 

-Իսկ մայրի՞կը: 

-Հա՛: 

-Ձեզ խանգարելու նպատակը տեղյակ պահելն էր, որ… 

Ամփոփում եմ նրանց խոսքը. «Սրիկա տանձենին» առանց նախազգուշացնելու, 

առանց պատճառի այս տարի բերք չի տվել, և հարգարժան մաշդ Հոսեյնը տանձի 

106

ծառի այդ անվայելուչ արարքն ու ամոթալի լռությունն ընդունում է որպես աններելի 

վիրավորանք՝ իր ճերմակ մազերի ու այգու բույսերի հանդեպ: Ի՞նչ է պատահել, 

որտե՞ղ է թերացել: Չի հասկանում, և «չհասկանալը» տանջում է նրան: Գիտի բույսերի 

պարզ ու բացորոշ տրամաբանությունը և ծանոթ է նրանց նազուտուզին, 

խռովքին ու նեղացկոտությանը: Այնպիսի բան չկա, որ էդ սուտ ծառի համար արած 

չլինի: Ջրել է, երդվում է, ու աչքերից արցունքներ են գլորվում, ավելորդ ճյուղերն է 

էտել, մոլախոտերը, փուշը, ծեղն ու հողը փոցխել է, պարարտանյութ է տվել, մարդկային 

ամենալավ պարարտանյութը՝ խոսել է հետը, խրատել, ջան ու ղուրբան արել, 

թե՝ ծառադ եմ, հպատակդ եմ, ենթակադ եմ. ինչ մտքով անցել է: Գգվել է, գուրգուրել 

է: Նույնիսկ չնկատելու է տվել, ստից ծիծաղել: Որոշ ժամանակ բանի տեղ չի դրել, 

հանգիստ է թողել, թե գուցե խելքը գլուխը գա. չի եկել: Ծեր այգեպանը հունից դուրս է 

եկել, հայհոյել է պապերին ու ապուպապերին, ոտքով խփել անպիտան, թույլ բնին, 

թքել անամոթ երեսին, և մնացել է ապարդյուն հուսալ` գլխի կընկնի՝ բանն ինչումն 

է, ինչ պիտի անի, ու հարց է տվել ինքն իրեն, փորձառու գյուղապետին, ինձ, ով ոչ 

միայն հողի տերն է, այլև գիտնական ու մտավորական մարդ, որը պիտի տեղյակ 

լինի գիտական ու աշխարհիկ իրադարձությունների բոլոր ինչուներից ու ինչպեսներից»: 

Ասում եմ. 

-Հայրի՛կ ջան, գնա՛, վաղը կգաս: 

Պատասխանում է. 

-Այգու ճակատագիրը ձեր ձեռքում է: Վճիռը դուք պետք է կայացնեք: 

107


-Վճի՞ռ: 

Գյուղապետը բացատրում է: 

-Կան արարողություններ, որոնց դուք պետք է մասնակցեք: 


-Ուրեմն թող մնա հետո. եկող շաբաթ: 

Լռում են: Դժգոհ են: Չեն հասկանում, թե այգու հարգարժան տերն ինչու է այդքան 

անտարբեր ու սառնասիրտ: Այդքան ճլորած (և անեռանդ): Այգեպանն ասում է. 

-Մյուս ծառերն էլ կսովորեն: Բույսերն իրար աչք են տալիս,- հետո, կարծես շահելու 

համար իմ սիրտը, իմ քար սիրտը, հայրական ժպիտով ու մտերմիկ տոնով 

ավելացնում է,- մի՞տդ է՝ ինչքան ուշադիր էիք, ինչքան էիք սիրում էդ ծառը (չեմ հիշում), 

քանի՜ անգամ եք ինձ ասել, որ առանց էդ ծառի Դեմավենդի այգին շուք ու 

լույս չունի (այդ անհեթեթությունները ե՞ս եմ ասել), և ողորմածիկ հայրդ, Աստված 

հոգին լուսավորի, շատ անգամ է ինձ պարգևատրել (բացարձակ սուտ), էն վերջին 

ամռանը, հիշո՞ւմ եք, հենց այդ տանձենու տակ էր, որ ինձ ասացիք… 

Գյուղապետը ծիծաղում է: Սպիտակ ատամնաշարը շարժվում է բերանի մեջ: 

Ասում է. 

-Միշտ մտածում էիք ծառերի մասին: Լավ հիշում եմ: Մի օր էշը վերցրեց ու Ձեզ 

հասցրեց ջրանցք: 

Փոքր ժամանակվա այգին, մանկության Դեմավենդը՝ աղավաղված, գունատ, երեվակայական 

պատկերի նման կամաց-կամաց սպրդում է փոշոտ ու պղտոր հիշողությանս 

խորքից: Կանաչ ծառերի հետևում մի լղար տղա է կանգնած, իսկ նրա 

մոտ՝ վանդակավոր ծածկոցի վրա, մի ջահել աղջիկ նստած գիրք է կարդում: 

-Մենք համոզված ենք՝ տանձի ծառին խրատ տալ է պետք: 

Տղեկն ակնապիշ նայում է ջահել աղջկան: Ականջներիս մեջ արձագանքում է 

նրա սիրահարված սրտի տրոփյունը: Կոպերիս տակ ստվերներն ու դեմքերը՝ իրար 

հաջորդող կադրերի նման, գտնում են իրար: Կիսածանոթ, կիսատ-պռատ դեմքերը 

սահում են աչքերիս առջևով: 

Իմ լռությունն ու քնաթաթախ հայացքը այգեպանն ընդունում է որպես գոհության 

նշան: Մի քանի քայլ առաջ է գալիս: Շփում է ձեռքերը: Կռանում է ու հավաքում 

հատակին ընկած երկու-երեք թղթի պատառը: Դնում է պատի տակ կանգնած սեղանին: 

Տիրոջ գրվածքները կարևոր են: Շատ կարևոր են: 

Վերջին ամա՞ռ: 

Մնացած խոսքերը չեմ լսում: Մի աներևույթ ձեռք մատնազարկում է սրտիս մութ 

անկյուններին: Գլխիս մեջ պտույտ են տալիս աղավաղված, խառնիխուռն հիշողությունները: 

Այդ վերջին ամառվանից հեռու եմ հազարավոր փարսախներ: Մի հավերժություն: 

Ինչ-որ մեկը վազում է աչքերիս առջև: Մեկը երգ է մրմնջում ականջիս 

տակ: Վաղեմի երազի մնացուկները՝ պատառոտված, ցիրուցան, հայտնվում են կոպերիս 

արանքում: Վերջին ամառ: Այդ «վերջին»-ը պատկանում է նախկին կյանքին 

և մատնացույց է անում մի այլ ժամանակ, հիշողությունից թռած ժամանակ: Բացակա, 

անցած. պեղված ամանեղենի կտորտանքի նման հատիկ-հատիկ իրար կողք 

108

են դրվում և աչքերիս առջևով սահում են աղճատված դեմքերը՝ գունավոր, սևսպիտակ, 

հողոտ: Տեսնում եմ մարդկանց, որոնք նստել են պատշգամբում՝ գետնին՝ 

սփռոցի շուրջը: Դեմքերը փոշեկոլոլ են ու աղոտ: Բերաններն անձայն բացուխուփ 

են լինում: Մի գլուխ է խոնարհվել: Մի ձեռք հացի կտորը թաթախում է մածունի թասի 

մեջ: Այգու ու մարդկանց վրա մի թանձր մշուշ է իջել: Մոռացության մշուշ: Միայն 

մի դեմք է, որ կենդանի, պարզ, շոշափելի հպվում է այտիս: Նայում է ինձ: Մթության 

վերջից՝ հեռավոր բավիղների խորքից, դանդաղ առաջանում է և ինձնից երկու քայլ 

առաջ աներեր կանգնում: Սիրտս ցավում է օտար կարոտից: Մի քաղցր ձայն երգ է 

մրմնջում ականջիս տակ: 

Գյուղապետը խոսում է ինձ հետ: Նայում եմ նրան, հայացքս անտարբեր անցնում է 

նրա դեմքի ուրվագծերով և կանգ առնում ձեռքերին, հետո կրկին վերադառնում է 

դեմքին. մի ակնթարթ անվստահ ու տարակուսած սահում է նրա աչքերի վրայով, 

ապա զարմացած, նույնիսկ հրճվագին, քարանում: 

-Հիշո՞ւմ եք այն տարի… 

-Չէ՛, ո՞ր տարին: 

-Վերջին տարին էր: Բարձրացել էիք ընկույզի ծառը: Թաքնվել էիք: Ինչքան ձայն 

տվեցինք, չպատասխանեցիք: 

Աստված վկա, չարաճճի տղա էիք: 

Ինչու: Հիշում եմ: Մի լավ ապտակ ստացա հորիցս: 

-Քիչ էր մնում ինձ ծառից գցեիք: Հա՜, վեր էիք բարձրանում: Ոտքիս տակ ճյուղը 

կոտրվեց… 

Ես ճանաչում եմ այդ սպիտակամորուս գյուղապետին: Հիշեցի: Այն ժամանակ 

գյուղապետ չէր: Տեսքն էլ այդպիսին չէր: Տարիները փոխել են նրան (ի՞նձ էլ): Սմքվել 

էր, կծկվել, և նրա գեղջկական պատկառելի տեսքից ու վայրի մարմնից բան չէր 

մնացել: Փոքր ժամանակ նրանից վախենում էի: Աչքն ու ունքը, մորուքն ու վերնաշապիկը 

սև էին, նրա խռպոտ ու սարսափազդու ձայնից անապատի շներն սկսում 

էին հաչել: Դեմավենդի այգու այգեպանն էր ու գյուղի բոլոր ծառերի բացարձակ տերը: 

Տարիները նրան վերածել են ճերմակ արարածի, բամբակե էակի՝ փքված, արծաթագույն 

մորուքով, գզգզված, փուչ մազերով՝ ձյան շեղջի նման: Դեղին լույսով պարուրված 

ապակե գնդի նմանվող անգույն ու ջրոտ աչքը, որ ծածկել է երեսի կեսը, 

լի է աղճատված հայացքներով ու պատկերներով, հնամյա լուսաստվերներով, և 

թափանցիկ խորքում ծփում են անցյալի հուշերի բազմերանգ մնացուկները: Նրա 

խոնավ կոպերը բացվում են քնկոտ ճնշումով, և բարակ ճեղքի պատառիկում ես 

կրկին տեսնում եմ այն հեռուները, ծանոթ օրերն ու մանկությանս լուսավոր ամառները՝ 

թռած, փախած՝ ինչպես անավարտ, կրկնվող երազ: Սպիտակամորուս գյուղապետի 

շաղակրատանքն ու տևական հայացքը ուժեղ շնչով փչելու նման մաքրում 

են հոգուս կեղտն ու փոշին, և Դեմավենդի այգու ձայները, գիշերային հավքերը, 

գյուղացիների անխոս ժխորը, բարձր խոտերի քնաբեր շրշյունը, ուռենուն նստած 

բվի միալար բվվոցը` խառնված այգու մեծ ջրավազանի մեջ թափվող առվի սրտահաճո 

գլգլոցին և այն միակի՝ սիրելի էակի քաղցր խնմնդոցներին, պտույտ են տալիս 

109


գլխիս մեջ ու ականջներումս: Մանկությանս Դեմավենդը՝ ճերմակ սարով ու ոսկե 

հասկերով, ավելի գրավիչ, քան այդ ժամանակի ալարկոտ, տաք անկողինը, ինձ իր 

գիրկն է կանչում, և հրապուրանքի րոպեներն ու սիրո, առաջին սիրո խռովահույզ 

հուշերը հազարամյա նինջից արթնացած ուրվականների նման զգոն ու պատրաստակամ 

կանգնում են շարվեշարան և դոփում ոտքերն իմ հարգարժան, պատկառելի, 

պայմանական մարմնում, խոնջացած, ծերացած մարմնում: 

Տասներկու տարեկան եմ, և տասներկու հազար անգամ հարյուր աստիճան, 

պուճուր հոգուս ու սրտիս կարողությունից ու տարողությունից դուրս սիրահարված 

եմ: Խենթ եմ, երազ եմ, երանություն եմ: Անէացած, շփոթված, շվարած: Ես ես չեմ: 

Չկա եսը (ի՜նչ լավ է), իմ սովորական եսը: Անիմաստ ծիծաղում եմ՝ այն ջլատ, թեթևսոլիկ, 

երանավետ ծիծաղներից է, որ մեծ մարդկանց ցնցում է, և առանց պատճառի 

քմահաճ եմ, անտրամադիր ու վշտալլուկ: Դարձել եմ գեշ, երկար, լողլող: Դեմքս 

պզուկոտել է, մազերս՝ աներես մոլախոտերից էլ վատ, ցցվել են գլխիս տարբեր կողմերից: 

Փոխվել է նաև ձայնս՝ բամբ է ու սարսռալի: Այնուամենայնիվ, լղարության, 

անքնության, ախորժակի բացակայության, տագնապի, անհասկանալի դողէրոցքի, 

անծանոթ տրտմությունների, ինչպես և սարսափով՝ միանգամից աճած ոտքերիս 

(երկար մատներ), և թունդ քրտնող (արբունքի բույրով) մարմնիս հայտնության, խըռովահույզ 

զգացմունքների ու մտքերի անսահմանության, խառնիխուռն հույզերի անչափելիության 

և հազար ու մի այլ զարհումարով հանդերձ՝ երջանիկների երջանիկն եմ: 

110

Երկու կարևոր որոշում եմ կայացրել. ուզում եմ գրող դառնալ, գուցեև՝ պոետ: 

Մյուսը, որ երդվել եմ հավատարիմ մնալ «Մ»-ի հանդեպ մեծ ու հավերժական սիրուն. 

քանի դեռ ողջ եմ, մինչև վերջին օրը, վերջին րոպեն, նույնիսկ մահից հետո, 

այն աշխարհում՝ եդեմում, գեհենում, ուր էլ որ լինեմ: Երանի շուտ մեծանամ: Երանի 

ժամանակն այդքան չձգվի: Այդքան չդանդաղի ու չֆսֆսա (ի՜նչ հիմար եմ եղել), 

ու շուտ դառնամ քսան տարեկան կամ երեսուն, կամ քառասուն՝ հեղինակավոր ու 

նշանավոր տղամարդու տարիք, որ «Մ»-ն հարգանքով ու ակնածանքով նայի ինձ, 

բանաստեղծություններս կարդա և սրտաբուխ խոսքերս լուրջ ընդունի: 

Գյուղապետը բացում է սենյակի դուռը, և ես լուսնոտի նման հետևում եմ նրան: 

Ծերուկներն արագ-արագ խոսում են: Ինձ ցույց են տալիս մրգատու ծառերը: 

-Հարգարժան հայրդ հատուկ վերաբերմունք ուներ թթենու նկատմամբ… 

-Մայրդ արքայանարինջ չէր սիրում: Կարգադրել էին ծառը կտրենք: 

-Անցած ձմեռ շատ ցուրտ արեց: Չէինք սպասում: Ջրավազանի պատերը ճաքճըքեցին: 

Դուք Եվրոպայում էիք: 

Ուռենու տակ նստելու համար մեծ ու մաքուր սալաքար կա: Նստում եմ: Ծերունիները 

կանգնած են մնում: Սպասում են: Իրենց խելագար տիրոջ պահվածքից 

գլուխ չեն հանում: 

Գյուղապետն ասում է. 

-Մի անգամ ծառի ծերից ընկար: Գլուխդ էս քարին խփեցիր, ջարդեցիր: 

Ծերունիները ժամանակի երկու սուրհանդակների նման եկել են անցյալի աշխարհից 

և «Մ»-ից պատգամ են բերել: 

Ինչպե՞ս եղավ, որ մոռացա նրան: Ինչպե՞ս անցավ կես դարը, և ես չհիշեցի, որ 

«Մ»-ն շարունակում է սպասել ինձ: 

Նստած էինք հենց այս քարին: Ասես հենց երեկ էր, հենց մի ժամ առաջ: 

«Մ»-ն ինձնից հինգ տարով մեծ է և իրենից ինչ-որ բան է ներկայացնում: Մեծերին 

խառնված նստում, վեր է կենում, և նրա հիմար մայրը կրթված մարդկանց հետ քըննարկում 

է նրա ամուսնության հարցը. ես գիտեմ, համոզված եմ, երդվում եմ, որ «Մ»-ն 

ոչ մեկի կինը չի դառնա: Անհնար է: Եվ գիտեմ, որ ոչ մի խելքը գլխին տղամարդ չի 

ուզենա նրան կնության առնել, քանի որ լղար է, սև, անբարյացակամ, ինքնագոհ 

ու գիժ: Քանի որ ինձ պես է մտածում և ինձ պես բանաստեղծ է, արվեստագետ, 

մտավորական: Քանի որ տղաների նման է, համառ, չար տղեկների նման: Ունի 

կարճ, գանգուր մազեր, բարակ վիզ, հարթ կուրծք, ոսկրոտ ոտքեր, սև ու խոշոր 

չարաճճի աչքեր, բաց բերան ու ճերմակ ատամներ, փոքր ձեռքեր ու մանկական 

մատներ (սիրահարված եմ նրան): Այդ օրիորդը կամ կամակոր տղեկը ձեռքն ու 

երեսն է զոռով լվանում, ուր մնաց շպարվի կամ պչրվի: Երկար տաբատ, սպիտակ 

քաթանե կոշիկներ է հագնում, և ես նրան նայելուց չեմ կշտանում: Աչքերս միայն 

նրան են տեսնում, երազներս լի են նրա հետ երևակայական ակնթարթներով: Ամեն 

անգամ, երբ նրա համար մի բան եմ բերում (մեկնված ծածկոցի վրա՝ ծառերի տակ 

գիրք է կարդում), ձեռքս անցկացնում եմ նրա գլխի վրայով, մատներիս ծայրով 

111


հպվում եմ նրա մազերի ծայրին, և այդ սրտահաճո երկյուղով լի շփումը՝ միայն մի 

վայրկյան, դեմքս դարձնում է կարմիր, ճերմակ, բոսորագույն (ինչը «Մ»-ն տեսնում 

է) և փորիս մեջ աղմկալի գռգռոց է գցում (ինչը «Մ»-ն լսում է), իսկ նա սևեռուն ինձ 

է նայում՝ խորամանկ ժպիտով ու տանջող հայացքով՝ լի հեգնանքով, ծաղրով ու 

կշտամբանքով: 

Ծերունիները շարունակում են սպասել: Հայացքները հառել են բերանիս: Պիտի 

ինչ-որ բան ասեմ: Պիտի հայտարարություն անեմ: Ինչ էլ լինի, ես եմ այս այգու տերն 

ու տիրակալը: 

-Հա՛: Տանձի ծառը: Պետք է ամոթանք տալ նրան: Լա՛վ: Տվե՛ք: 

Գյուղապետն ասում է. 

-Առաջին խոսքը դուք պետք է շշնջաք ծառի ականջին: 

Ջանում եմ պահպանել հավասարակշռությունս ու սառնասրտությունս: Ուզում 

եմ մենակ մնալ: Ուզում եմ «Մ»-ի ու անցյալի մասին խորհել: Բռնազբոսիկ ժպիտով 

նրանց բացատրում եմ, որ փախել եմ քաղաքի աղմուկից ու մարդկանց շաղակրատանքից: 

Եկել եմ այստեղ, որ աշխատեմ, և իմ մասնագիտությունը, եթե տեղյակ 

չեն, գրող լինելն է. գրել, գիրք, գրիչ. հասկանո՞ւմ եք: 

Չեն հասկանում, սակայն հարգալից ու համեստորեն լռում են: Լռություն, որ մեկ 

րոպեից ավելի չի տևում, և դարձյալ երկուսով միասին կրկնում են. 

-Չի կարելի էդ ծառն էդպես թողնել: 


-Հայրի՛կ ջան, կարգ ու կանոնով մա՛րդ, թող էդ անպիտան ծառը քոքահան 

անեն, էս վեճն ու կռիվն էլ պրծնի: 

-Էդ ծառը վիրավորվել է: Նեղացել է: Դժգոհ է: 

Մտքիս մեջ ասում եմ՝ քաք է կերել, և շտապ-շտապ նայում եմ ձեռքիս ժամացույցին 

(որի սլաքները կանգ են առել տասն անց երեսունհինգի վրա): Լարում եմ, 

ականջս հպում ժամացույցին, և այդ գործողությունով ցանկանում եմ հասկացնել 

այդ երկու անձանց, ու ավելի շատ ինձ, որ ժամանակը գնում է, որ այն չի սպասում, 

որ կյանքը հենց հիմա էլ անցնում է իմ կողքով, որ իրադարձություններից, մտահղացումներից, 

պատեհ պահերից ես հետ եմ ընկել, և ծեր կրիայի նման քարշ եմ գալիս 

պատմության եզրագծին: 

Կեսօրվա ազանի ձայնն եմ լսում: Հենց այդպես է ժամանակն անցնում: Այդպես է, 

որ հինգ տարի (ավելի ստույգ՝ վեց տարի, երկու ամիս) է անցել, դեռևս չեմ ավարտել 

գրքի մեկ գլուխը: Եթե մի քառասուն էջ էլ գրել եմ, եղել է ինքս ինձ ստիպելով, կրկնելով 

անցյալի բառերը՝ գողացված իմ կամ ուրիշների աշխատություններից: 

Աշխատանք, աշխատանք, աշխատանք: Ժամանակը ոսկի է, և մահը դարանակալել 

է թիկունքում: Յուրաքանչյուր շունչ ու արտաշունչ հավասար է ժամանակի 

մի ցատկի, գրքիս մի էջի: Վատ տրամադրություն ունեմ և գիտեմ՝ մի փորձանք եմ 

բերելու այդ երկաթե անամոթ մեքենայի գլխին, որը չի օգնում ինձ գրել: Դրա մեջ 

դրված յուրաքանչյուր թուղթ սպիտակ ու դատարկ է մնում: Եթե մի տող էլ գրում 

եմ, զուր է: Անիմաստ: Թերահավատությունից ու ցուցամոլությունից է դրդված: 

112

Որոշում եմ մատիտով գրել: Գուցե թղթի հետ ձեռքերիս շփումը մատնազարկ դառնա 

քարացած սրտիս ու սառած գլխիս համար: Իսկ եթե որոշ ժամանակ լո՞ւռ մնամ: 

Եթե չգրե՞մ: Եթե ամեն ինչ թողնե՞մ ու թիկունք դարձնեմ աշխարհին ու ժամանակին 

և ոչինչ չանե՞մ: Ո՞վ է ստիպում, ո՞ւմ եմ պարտք: Առաջին հերթին ինքս ինձ, ինձ՝ 

այդ ցիրուցան բազում ես-ին, որ չի կարողանում աչք կտրել գունավոր, փայլուն, 

պսպղուն պատկերից, որն ունի ներկայանալու, փթթելու, խոսելու մոլուցք և իրեն ցուցադրելու, 

դրսևորելու կարիք: Պարտք եմ մյուսներին, ովքեր ինձնից ձեռք չեն քաշում, և 

անհամբերությամբ սպասում են իմ նոր ստեղծագործությանը: Հարցնում են. 

-Ե՞րբ եք վերջացնելու: 

-Շուտով: 

-Վերնագիրն ի՞նչ է: 

-Չգիտեմ: 

-Ինչի՞ մասին է: 

Լռում եմ, և այդ փիլիսոփայական լռությունն ավելացնում է գործիս արժեքը: 

-Ինչո՞ւ եք այսքան տարի ձգձգում: 

Ուզում եմ ճիշտն ասել, բայց չեմ համարձակվում: Ինչպե՞ս խոստովանեմ, որ այս 

տարիների բոլոր խոսքերը, խոստումները, սպառնալիքները (էշ, մի՛ սատկիր, գարուն 

կգա), պահանջներն ու փուչ կեցվածքը, հասարակական, փիլիսոփայական, 

գրական ճիգերիս արդյունքը ոչինչ են եղել, ոչինչ: Որ այլևս ո՛չ ասելու բան ունեմ, 

ո՛չ էլ լսելու ցանկություն: Ցավ կամ ափսոսանք էլ չեմ զգում: Եթե միայն ինձնով 

մնա, ուրախ կլինեմ: Բայց ուրիշները չեն թողնում՝ գոհանամ, և ձեռք չեն քաշում: 

Ինձնից հայտնագործություն, շարժում, խոստում են ակնկալում, և իրենց դատողությունների 

քանոնով դաղում են ոտքերս, երբեմն նաև գլուխս: Պիտի մնամ այնպիսին, 

ինչպիսին կամ. սկզբունքային ու պարտաճանաչ, աննկուն ուժով ու խելքով՝ 

դարձնելու աշխարհն ավելի լավը ու մարդկանց ավելի վսեմ, իրականացնելու Ուտոպիայի 

արարումը, պատմական որոշումների ի կատար ածումը, բարոյականության, 

բարձր արժեքների ամրապնդումը, իրավունքի, արդարության, բացորոշության, վերելքի 

հաստատումը և, վերջում, անկումը: Ասում եմ. 

-Սիրելի՛ ընկերներ, հաաաանգիստ թողե՛ք: Ես՝ ոտքից գլուխ ողորմելիս, ով էլ որ 

եղել եմ (կոչեք, ինչ անունով ուզում եք՝ գրող, փիլիսոփա, մարտիկ, իմաստուն), իմ 

խոսքն ասել եմ: Գրել եմ տասնյակ գրքեր, հարյուրավոր հոդվածներ: Ուժիցս ու խելքիցս 

վեր գործեր եմ արել: Կյանքիս մեծ մասը մսխել եմ քննարկումներում ու զրույցներում 

(երբեմն սիրաբանական), տեղական և արտասահմանյան շրջանակներում 

ներկայությանս, հավաքույթներին մասնակցությանս համար, երկրի ու աշխարհի 

իրադարձություններում, ռադիոներում, հեռուստատեսություններում, օրաթերթերում, 

համագումարներում, կոնֆերանսներում, հյուրասիրություններին, և այսօր, 

երբ մազերս ճերմակել են, փորս տռզել է, և անունս շատերի բերանում է, ու պետք է 

բարձունքում լինեմ, ընդհակառակը՝ ոչ մի զգացողություն չունեմ, և հին տաշտակն 

է դարձյալ առջևս: Ինչ էլ որ ասել եմ, դրան էլ չեմ հավատում, բոլոր սկզբունքներս 

փտել են անարմատ, փուչ բույսերի նման: Գուցե ներսս է հիվանդ, գուցե ախտն 

113


ինձնից է տարածվում: Գուցե հազարամյակի վերջին և դարասկզբին խավա՞ր է: 

Գուցե: Բայց ես դա ինչպե՞ս ասեմ սաներիս: Այդ երիտասարդ, ազնիվ հոգիներին, 

որոնք սիրով ու նվիրումով են հետևում ճշմարիտ ու ազատ խոսքին և անմեղ 

հրճվանքով թերթում հաստափոր գրքերը: Հարցնում են. «Հարգելի՛ պրոֆեսոր, 

արևմտամտամոլությո՞ւնն է վատ, թե՞ արևելամոլությունը, խելամտությո՞ւնը, թե՞ 

խավարամտությունը, արքայապաշտությո՞ւնը, թե՞ լուսնապաշտությունը»: Ասում 

են. «Դուք Ձեր առաջին գրքում խոսում եք սիրո, հավերժական սիրո և զգացմունքի, 

երևակայության, արվեստի մաքրության մասին: Մյուս գրքերում տարիներ շարունակ 

կարևորում էիք տնտեսության հիմքը, պատմական արդարությունը, մարդու 

ազատությունը, բանվորների ու աշխատավորների իրավունքները: Հետո լռեցիք: 

Ասացին, որ նյարդային հիվանդությամբ եք տառապում: Նույնիսկ լուր տարածվեց, 

թե Ձեզ բռնել են, և այլ բաներ: Համենայն դեպս պատահածի պատճառով մտքեր ու 

տեսակետներ փոխեցիք: Կրկին հայտնվեցիք, և մենք հասկացանք, որ Դուք ուղղվել 

եք դեպի իմացությունն ու արևածագը, և բացահայտվել է ձեր ասելիքում առկա 

խրթին տեսակը (քաքի մեջ կորած տեսակ)»: Ասում են. «Պարո՛ն (բարկացած են 

ու տխուր), կամ դուք չգիտեք ինչ եք ուզում, և ձեր ու աշխարհի նկատմամբ ձեր 

պարտականությունը պարզ չէ, կամ մեզ ձեռ եք առնում»: Եվ ես տրտմագին ու գըլխիկոր, 

բայց փիլիսոփայական կեցվածքով ցույց եմ տալիս վերջին գիրքը, որը գրում 

եմ (գիրք, որը գիտեմ՝ երբեք չեմ գրելու, ավարտեմ) ու երկակի, իմաստավոր լռությամբ 

տեղն եմ դնում խնդրի մանրամասնությունները: 

Վերադառնում եմ սենյակ: Փակում եմ դուռն ու պատուհանը: Մտնում եմ լոգասենյակ, 

ջրով շփում գլուխս ու դեմքս: Երեսիս մազերն աճել են, աչքերիս տակ 

այտուցներ են: Հայելու մեջ տարիքն առած մարդու սփրթնած պատկեր է, որը 

հեռավոր նմանություն ունի ինձ հետ, և խճճված հիշողությանս խորքում՝ անավարտ 

ու ավարտուն գրքերի հետևում, բառերի ու մարդկանց բազմության մեջ, 

ցիրուցան հիշողությունների ու իրադարձությունների արանքում, տեսնում եմ տասներկուամյա 

տղայի, որը նստել է բարձուղեշ ծառի կատարին և ակնապիշ նայում է 

լույսի պեծկլտան ցոլքերին: Մեծերի խրատներից ու խորհուրդներից հեռու մնալու, 

«Մ»-ից փախչելու իմ թաքստոցն այգու ամենաբարձր ծառի կատարին է: Ոչ մեկի 

ձեռքն ինձ չի հասնում: Այդ բարձունքից հետևում եմ ընտանիքիս հասակավոր ու 

պատկառազդու անդամներին, և հոգիս ընդվզում է: Ես ու այն աղջիկը, որին ընտրել 

եմ, ուրիշ կտավից ենք: Փո՞ղ: Փո՛ւհ: Երբե՛ք: Մենք արվեստագետներ ենք, ես ու 

«Մ»-ն ուրիշ ծրագրեր ունենք մեր կյանքի ու ապագայի համար: «Մ»-ն օրեկան մի 

գիրք է կարդում: Ծխում է (ինձ էլ է ծխախոտ տալիս), ես գրածներս կարդում եմ 

թռչունների, երկնային էակների, երևակայական մարդկանց համար և խոսում եմ 

ինքս ինձ հետ: «Մ»-ի անունը գրել եմ ափերիս մեջ, ձեռքերս սահեցնում եմ դեմքիս, 

շուրթերիս, մարմնիս վրայով, և սիրտս թրթռում է ահից ու բավականությունից՝ 

ցավ տվող հաճույքի նման, ինչպես չորացած վերքը քչփորելը կամ փչացած, շարժվող 

ատամը սեղմելն է: Հետո խայտառակվելու վախից լեզվով մաքրում եմ նրա անունը, 

և կոկորդովս իջնող դառնահամն ու թթվահամը պտտեցնում են գլուխս: Մայրս 

114

«Մ»-ին չի սիրում և պարսավանքով ու հրամայական տոնով լի սկզբունքայությամբ 

ասում է ինձ. «Գործ չունենաս այդ աղջկա հետ», և լավն ու վատը տարբերակող, 

բարոյախրատական դրույթներով լեցուն հայացքով աչքի պոչով նայում է «Մ»-ին: 

Գիտեմ՝ գերդաստանի կրթված ու շրջահայաց անդամները չեն սիրում իմ նազենի 

«Մ»-ին, քանի որ կոխկռտել է հավերժական սովորույթներն ու ընդունելի բարքերը, 

և նրա ասելիքն ու անելիքը տարբերվում են մնացածի ասածներից ու արածներից: 

Ուզում է գնալ Եվրոպա և դառնալ դերասանուհի: Ուզում է ազատ լինել և ինձ ասում 

է, որ երբեք, երբեք, երբեք չի ամուսնանալու: Գիտի՝ երազում եմ բանաստեղծ կամ 

արձակագիր դառնալ, և գլխի է ընկել, որ սիրահարված եմ իրեն: Իր գրքերը տալիս 

է, որ կարդամ: Թշերս քնքշորեն քաշքշում է (ինչն ինձ համար հազար հայհոյանքից 

ավելի վատ է), ժամանակ առ ժամանակ, երբ ինձ երկու հազար հրաման ու հանձնարարություն 

է տալիս, և ես բոլորը կատարում եմ հլու մանկլավիկի նման, ճանկում 

և քաշում է մազերս (երջանկությունից կեսմարդ եմ դառնում), մատով ուժեղ և ցավեցնող 

հարված է տալիս քթիս ծայրին (արջի ծառայություն), հետո, երբ ինձ շատ է 

խղճում, կոճկում է վերնաշապիկիս կոճակն ու ձեռքի երեսով շոյում այտս: 

Հետկեսօրին բոլորը քնում են, նույնիսկ «Մ»-ն: Բոլորը, բացի ինձնից: Գյուղի 

մարդիկ էլ են քնում, և յուրօրինակ, դյութիչ լռությունն իջնում է այգու վրա: Ծառերն 

արթուն են, և ես լսում եմ նրանց ծածուկ շնչառության հևքը: Աննշմարելի 

սողուններն էլ են արթուն և շուռումուռ են գալիս խոտերի արանքում: Տոթ ամառ է, 

և հետմիջօրեի արևը թափանցում է մինչև ոսկորներիդ ծուծքը: «Մ»-ն քնած է ընդհանուր 

սենյակում, ճաշասրահում՝ ծաղկավոր ներքնակի վրա՝ փորին պառկած, 

երեսը դեպի պատը: Բարձը սահել է գլխի տակից: Վրան գցել է սպիտակ սավան, 

որը հավաքվել, ճմռթվել է մարմնի տակ: Ոտքերը մերկ են (ողջ օրը կոշիկները ձեռքին 

քայլում է այգու վերջնամասի առվի միջով), և մի թաց տերև է սրունքին կպել: 

Քնաթաթախ ու ջղային ձեռքով մերթընդմերթ դեմքից քշում է համառ ճանճին կամ 

երեխայական ցասկոտությամբ քորում պարանոցին նստած մոծակի հետքը: Մի քանի 

մետր տարածություն կա նրա ու գերդաստանի քնկոտ պառավներից մեկի միջև, 

որը ննջում է սենյակի մյուս անկյունում: Այդ ազատ տարածքում իմ պառկելու դեմ 

ոչ ոք չի բողոքի: Մեծերը կից սենյակում են քնած՝ իրար մոտ, շարք-շարք պառկած: 

Սենյակի դուռը բաց է: Ոտքերի ծայրով, անձայն ներս եմ մտնում: Կանգ եմ առնում: 

«Մ»-ն շնչում է խոր ու կանոնավոր: Առաջ եմ սողոսկում: Պառկում եմ փորի վրա, 

«Մ»-ից հեռու, գորգին, առանց ներքնակի, բարձի, ծածկոցի: Չեմ շարժվում: Ինչ-որ 

մեկը քայլում է միջանցքում: Ծիկրակում է: Քնած եմ ձևանում: «Մ»-ն շրջվում է: 

Երեսը դեպի ինձ է: Բռնում է բարձի ծայրը, քաշում գլխի տակ: Ճանճ է նստել ճակատին: 

Մեկն էլ կրունկի վրա է խլվլում: Քշում է: Շոգում է: Շուրթերի վերևը քրտնած 

է, բերանը կիսաբաց է, ու երևում են նրա տարօրինակ, սպիտակ ատամները: Ունի 

երկար թարթիչներ ու բարակ հոնքեր՝ երկու շագանակագույն մահիկներ փակ աչքերի 

երկայնքով: Քնկոտ պառավը խոսում է ինքն իր հետ: Նստում է, ապշահար է: 

Շրջում է գլուխը և ինձ ու «Մ»-ին նայում: Աչքերը բաց են, բայց հայացքը դատարկ: 

Գլուխը կրկին դնում է բարձին, և լսվում է նրա խռմփոցը: Կամաց, երկյուղով ու 

115


անվճռականությամբ դեպի «Մ»-ն եմ մեկնում ձեռքս, խռովահույզ ու դողացող ձեռքըս, 

որը երբեք էլ նրան չի հասնում, մեր միջև մեկ մետր տարածություն կա, հավերժական 

տարածություն, և ձեռքս այդպես էլ մնում է՝ անընդունակ շարժվելու, 

անսահման ցանկությանը, անհասանելի ու հարատև բաղձանքին, անիրականանալի 

խոստումին հասնելու: «Մ»-ն շարժվում և թիկունքն ինձ է անում: Եթե արթնանա 

ու տեսնի, որ իր կողքին՝ թեկուզ և մի քանի մետր հեռու, քնած եմ, կզայրանա, 

տրամադրությունը կընկնի: Ամեն անգամ, երբ տզի նման կպչում ու հետևում 

եմ նրան, բշտում է կողս ու բղավում վրաս: Վեր եմ կենում: Դուրս եմ գալիս նախասրահ: 

Նստում եմ աստիճաններին: Նախասրահի խորքում, թախտին, խախուտ 

հովացուցիչի ղռղռոցի տակ, քնած է Խաքսար աղան, և լսվում է նրա խռխռոցը: «Մ»-ի 

քաթանե կոշիկները աստիճանների վրա են, կապիչներով սպիտակ կոշիկները` ցեխի 

ու հողի մեջ կորած: Արբունքին հասած տղեկի երանավետ հանդգնությամբ ձեռքըս 

դանդաղորեն մտցնում եմ կոշիկի մեջ. տաք է, խոնավ ու կպչուն և նրա մարմնի 

յուրահատուկ բույրն է տարածում: Անծանոթ զգացողությունն ու թուլացնող սարսուռը 

սպրդում են ափիս մեջ, ապա կամաց-կամաց տարածվում ողջ մարմնովս: Ասես լողում 

եմ գոլ, խաղաղ ջրում, և փակվում են անցյալի նիրհից ծանրացած կոպերս: 

Ամռան վերջն էր, երբ «Մ»-ն իրեն հատուկ անհասկանալի պահվածքով հեռացավ 

առանց հրաժեշտի ու իր հետ տարավ ծածուկ հուշերի, պարզունակ բանաստեղծությունների 

իմ նոթատետրը և այլևս չվերադարձրեց: Դեմավենդը միանգամից 

փոխակերպվեց պաղ ու դատարկ վայրի, և ես՝ հիվանդ երեխայի նման, ի վիճակի 

և ի զորու չէի խաղալու հասակակից տղաների հետ: Այգու խորքում մեն-մենակ 

թրև էի գալիս ու փորագրում «Մ»-ի անունը ծառերի բներին: Տեսնում եմ ինձ` նստել 

եմ մեծ ծառի կատարին, և ինչքան էլ չկանչեն՝ չեմ պատասխանում: Սիրում եմ 

մեծերի անհանգստանալը: Այգեպան Շեքրալլահը` այն սպիտակամորուս ծերունին, 

որ այսօր դարձել է գյուղի հարգարժան գյուղապետը և պատուհանի մոտ կանգնած 

ինձ է նայում, միակ մարդն է, որ գիտի իմ թաքստոցի տեղը: Քաղցր խոսքերով համոզում 

է, որ իջնեմ: Բանի տեղ չեմ դնում: Բղավում է և սպառնում: Անօգուտ է: Քանի 

որ լեզուս կապ է ընկել վախից, որ հայրս կքաշի ականջս ու կբարկանա՝ ավելի եմ 

թաքնվում ճյուղերի արանքում: Այգեպան Շեքրալլահը խոստանում է․ եթե իջնեմ, 

գյուղի ամենակատաղի ավանակին կբերի, ինձ կտա, ու ես էշ-էշ հավատում եմ: 

Հենց ոտքս գետնին է դիպչում, հասկանում եմ, որ գլխիս մեծ պոզեր են դրել, և այդ 

պոզերը ճակատագրի վշտագին ստվերի նման հետապնդում են ինձ հետագայում: 

Ամբողջ գիշեր «Մ»-ին եմ տեսնում երազում. կցկտուր, խառը երազ է, ուժասպառ 

եմ: Կարծում էի մոռացել եմ նրան, և գլխի չէի ընկնում, թե ինչքան մոտ է` աչքերիս 

խորքում, հոգուս մեջ, քնած է դեռևս սիրահարված կոպերիս տակ: Դեմավենդը լեփլեցուն 

է նրա աներևույթ ներկայությամբ, կայտառ սրտի տրոփյունով ու անդադրում 

մարմնի շրշյունով, լեփ-լեցուն քաթանե կոշիկների ու թանաքոտ մատների բույրով: 

Կանգնել էր ջրանցքի եզրին և հետաքրքրասեր ու զարմացած հայացքով նայում 

էր փոքր սարդին, որ թրթռուն թելերով նուրբ ոստայն էր հյուսում: Ուզում էի 

116

ոտքս վրան դնել, երբ գոռաց: Հրեց: Ինձ համար մի սև, տգեղ սարդ էր` փուչումուչ 

թելերով: Ասաց. «Էշի՛ մեկը, քո՞ռ ես, չե՞ս տեսնում»: Պատասխանեցի. «Ես պոետ 

եմ»,- և ընդունեցի հատուկ կեցվածք. մանկական կեցվածք: Ծաղրեց ինձ: Բռնեց 

քիթս ու ոլորեց: Ուժեղ ոլորեց: Չարացած էր: Երբ բարկանում էր, խիղճը կորցնում 

էր: Ասաց. «Այս սարդն ավելի պոետ է, քան դու: Տե՛ս` ինչ ցանց է հյուսել` անձայն, 

առանց գռմռոցների: Պոետ, որի նկարը, կարծում եմ, թերթերում չկա: Հասկանո՞ւմ 

ես»: Չէ՛, չեմ հասկանում: Ցանկանում եմ` բանաստեղծություններս տպագրվեն, 

նկարս էլ թերթերում լինի: Ուզում եմ հայտնի ու ճանաչված դառնալ, մարդիկ էլ 

ասեն` սա այսինչն է, և դրվատեն: 

Այգաբաց է: Մոտենում եմ պատուհանին: Տարիներ ի վեր չեմ նկատել արևածագն 

ու արևամուտը: Երկինքը ջինջ է, առանց մի կտոր ամպի: Օդը բուրում է մանկությանս 

օրերի հոտով, անփորձ թեթևությամբ լի շնչառության բույրով: 

-Աղա՛ ջան: 

-Վա՜յ: 

-Բարև՛: 

-Հա՛: 

-Դո՛ւրս եկեք: Համեցե՛ք այգի: 

Եկել են տանձի ծառը կտրելու: Այդ ծիծաղելի արարողությանը մասնակցելուց 

բացի այլ հնար չունեմ: Գոնե ինձ հանգիստ կթողնեն ու այլևս չեն տանջի: Դուրս 

եմ գալիս: Գյուղապետն էլ է ժամանել: Երեք-չորս ուրիշ մարդ էլ է եկել: Բռնում ենք 

տանձի անպտուղ ծառի շուրջը: Զզվեցնո՛ղ, անպատկա՛ռ ծառ: Ուրախ եմ, որ կտրելու 

են, և ես ազատվելու եմ այդ փորձանքից: Այգեպանը կացինը ձեռքին պատրաստ 

կանգնած է: Խոսում է ծառի հետ: Ստորացնում է ու վիրավորում: Ոտքով հարվածում է 

անպիտան բնին: Ցույց է տալիս կացինը: Մյուսներն էլ են անիծում ու հայհոյում: 

Միասին, դեմքով դեպի ծառը, ինչ-որ բաներ են մրմնջում. լավ չեմ լսում, բայց ենթադրում 

եմ` ափսոսանք ու զարմանք են արտահայտում ծառի կամակորության ու 

անխելքության համար: Այգեպանն ուզում է իմ կարծիքն իմանալ: Ի՞նչ կարծիք: 


-Կտրե՛ք ու հոգին ազատե՛ք: 

Իմ հոգին էլ ազատեք և ինձնից ձեռք քաշեք: Երեք օր վատնել եմ իմ թանկ ու 

հազվագյուտ ժամանակը, և գործս առաջ չի գնացել: Մի տող էլ չեմ գրել: 

Գյուղապետը շվարած ու զարմացած ինձ է նայում: Տերը ոչ միայն խուլ է, այլև 

կույր ու անամոթ: 

Այգեպանը կացնի շեղբը քսում է ծառի բնին: Ձգձգում է: Իմ ու ծառի հոգին դուրս է 

գալիս: Ծառը գլխատելու արարողությունը տանջանքներով է ուղեկցվում: Այգեպանը 

բարձրացնում է կացինը: Ասում է` հէյ, ծա՛ռ, դու այգու կանոններին դեմ ես գնացել և 

արժանի ես մահվան, ու կացինը պտտեցնում է ծառի վրայով: Արդեն ուզում է խփել 

ու կտրել տանձենու բունը, երբ գյուղապետը բռնում է նրա դաստակը: Մյուսները 

միասին փառաբանություններ են հղում: 

Միջամտում է գյուղապետը: Զրուցում է ծառի հետ: Բարեխոսում է: Գրավ է դնում 

117


մորուքը: Ծառի անունից այգուն, այգեպանին, ինձ խոսք է տալիս, որ այս ծառը սատանայի 

ձիուց կիջնի և ի հատուցում իր վատ վարքի` եկող տարի խոշոր տանձեր 

կտա մեզ ու այգու ծառ ու ծաղկին, հետո նորից փառաբանում են, միաժամանակ 

էլ բարեխոսում, ծառին խիստ ամոթահար, փոշմանած ու ճնշված թողնում և աղմուկով, 

ծիծաղով, ուրախ հեռանում: 

Մնում ենք ես ու տանձի գլխահակ ծառը. երկուսս էլ շվարած ու մտասույզ: 

Նրան հարցնում եմ, թե` հարգելի՛ ծառ, հարազա՛տս, ինչի՞ համար է ձևեր թափելդ 

ու լռելդ: Հիվա՞նդ ես: Եթե առողջ ես, ապա ինչո՞ւ բերք չես տալիս: Եթե վերջին ես 

հասել ու ծեր ես, ինչո՞ւ են տերևներդ կանաչ, բունդ առողջ: Ո՞ւմ ես խաբում, քե՞զ, 

թե՞ այդ դժբախտ, ծեր այգեպանին: 

Վերադառնում եմ սենյակ: Հեռախոսը զանգում է: Չեմ պատասխանում: Ով էլ որ 

լինի, կուզենա իմանալ` քանի էջ եմ գրել, ինչքան եմ աշխատել, սուրբ ուղեղումս 

ինչպիսի նոր մտահղացումներ ու անապակ մտքեր են ծագել: 

Մի թուղթ եմ դնում գրամեքենայի մեջ: Գրում եմ: Ռացիոնալիզմ և իռացիոնալիզմ: 

Արևմտամետություն, թե՞ արևելամետություն: Թուղթը հանում եմ: Ճմռթում եմ: 

Գցում եմ հատակին: Նույն բառերն են: Տրամադրություն չունեմ: Ցանկանում եմ «Մ» 

-ին նամակ գրել. այն նամակներից մեկը, որ որոշել էի գրել: Ձմեռ է, և «Մ»-ն ու մայրը 

մեզ տեսության են եկել: Առատ ձյուն է տեղացել, և «Մ»-ն կաշվե սապոգներ է հագել: 

Քթի ծայրը ցրտից կարմրել է, և տարօրինակ ճերմակ ատամները նույն փայլն ունեն: 

Կարդացել է հուշատետրս, սիրո խոստովանությունները ևս: Հիվանդ եմ: Պառկած 

եմ, և լղար մարմնումս պտույտ են տzալիս ամոթը, բարկությունն ու ջերմությունը: 

Մեծերը մեզ մենակ են թողնում: «Մ»-ն նայում է ինձ և ծիծաղում: Փակում եմ աչքերս: 

Մտքովս չի անցնում, որ վերջին անգամ եմ նրան տեսնում: Ափերս այրվում են, 

և ինձ թվում է` նրա անունը դաջված է ողջ մարմնիս վրա: Ասում է, որ մեկնում է 

Եվրոպա: Ուրեմն ամռանն այստեղ չի լինի: Չպիտի լացեմ: Երբեք: Սեղմում եմ ատամներս: 

Հեղձուկը խեղդում է կոկորդս: Ականջներս զնգում են: Քրտինքի մեջ կորել եմ: 

Լացը բերանիս մեջ է, քթիս մեջ, կոպերիս տակ, թարթիչներիս արանքում: Վերմակը 

քաշում եմ գլխիս: Ջերմում եմ, և թվում է` ամեն ինչ` Դեմավենդի այգին ու «Մ»-ին, 

երազում եմ տեսել: Կոպերիս տակ պտույտ է տալիս մի մեծ զառանցանք, և նրանում 

ներկա են անցած ամառվա բոլոր օրերը: Տաք ու անուշաբույր մի շունչ հպվում է 

երեսիս: «Մ»-ի դեմքն իմ դեմքի մոտ է` վերմակից այն կողմ: Լեզուն դիպչում է քթիս 

ծայրին, և հետո, ինչպես միշտ, յուրատեսակ ընկերության կարգի համաձայն և ի 

նշան սիրո (սերը` ըստ իմ ենթադրության)` քթիս ծայրն առնում է երկու մատների 

արանքը, կամաց սեղմում և նախքան գնալն ու ընդմիշտ անհետանալը համբուրում է 

աչքերս, խոնավ, տենդոտ, լացող աչքերս, ու ես հասկանում եմ, որ աչքը համբուրելը 

հեռավորություն է բերում, և սիրտս նեղվում է: Լսվում է դռան փակվելու ձայնը, 

շտապող ոտնաձայները` յուրօրինակ փախուստի նման: Զառանցանքը, քունը, ջերմությունը 

հսկա ալիքի պես կուլ են տալիս ինձ, և աչքերիս առաջ հայտնվում է սև, 

ալեկոծ, ահարկու ծովը: Թափահարում եմ ձեռք ու ոտքս: Ջրի տակ եմ. մութ ջրերի, 

ծեր, տաք ջրերի: Գուցե մեռել եմ: Գուցե գետնի տակ եմ` Դեմավենդի այգուց, արևից, 

երկնքից անդին: Զգում եմ` ծվեն-ծվեն եմ եղել, և մարմնիս անդամները լողում են 

118

իրարից առանձին: Միայն քթիս ծայրն է պահպանել իր իրական գոյությունը և «Մ»-ի 

մատների հպման մասին հիշողությունը: 

Նրա նամակները գալիս են երկրագնդի մյուս ծայրերից: Թողել է արվեստագիտությունը: 

Պատմություն ու գրականություն է ուսումնասիրում: Մեր տարիքը մոտեցել 

է իրար: Ես քսաներկու տարեկան եմ: Կարելի է շատ խոսել: Կամ նրա մասին 

մտածել: Որոշել էինք` գնալու եմ նրա մոտ. չստացվեց: Որոշեցինք` ինքը կգա, կըգընանք 

Դեմավենդ. չեկավ: Կարևոր չէր: Կարելի էր սպասել, և ես ինձ վրա վստահ էի: 

Անիմաստ վստահություն: 

Թղթերը դեռևս ճերմակ են: Ինչի՞ մասին գրեմ: Սիրո՞, որ ավարտվել է, քաղաքական 

դեմագոգ նկրտումների՞, ընկերների՞, քայքայված կուսակցությա՞ն, թե՞ գլխովս 

անցած ստերի ու կեղծիքի մասին: Վերցնում եմ գրածս առաջին գիրքը, կարոտով 

ու հիացմունքով թերթում: Սիրային բանաստեղծությունների ժողովածու է` նվիրված 

«Մ»-ին: Հիշում եմ ինձ` լղար, բայց համակրելի, փարթամ մազերով (ե՞րբ սկսվեց 

ճաղատությունը), աղավնու կրծքավանդակով (կանոնավոր մարզվում եմ), ձիգ որովայնով 

(դուրս ցցված փո՞ր, կարծում եմ` տղաների ծնվելուց հետո էր, կամ գինարբուքների 

ու կերուխումների շրջանից հետո): Գիրքս գրախանութների ցուցափեղկերին 

է: Ամեն օր այցելում եմ գրատներ և խոշոր, կանաչ տառերով անունս կարդալուց 

սիրտս տրոփում է, հպարտության զգացումից կոպերս փակվում են: Դեռևս 

սիրահարված եմ, և այդ սերը, այդ ջերմն ու տենդը նոր թափ են առել, և սիրո անիվն 

է՛լ ավելի արագ է պտտվում: Հավերժական «Մ», կորած «Մ». հայտնվել է ավելի մեծ 

կաղապարում` վերափոխված աշխատավոր, սև բեղերով ընկերոջ: Նոր ընկերների, 

քաղաքականությամբ զբաղվող ընկերների հետևից եմ վազում, նրանց հավասար, 

ի խորոց սրտի, անհողդողդ հավատով հնչեցնում եմ կարգախոսներ, գոչում, կուսակցության 

հիմնը երգում, Լենինի ու Մարքսի նկարները փակցնում սենյակիս պատին, 

և սիրտս զարկում է նույն ուժգնությամբ ու լարվածությամբ: «Մ»-ի նամակները 

մնում են անպատասխան: Կարևոր չէ: «Մ»-ն կուսակցությունից, ընկեր Ստալինից, 

այլ բաժակակից ընկերներից պակաս կարևոր է: «Մ»-ի քաթանե կոշիկներից է՛լ 

ավելի հրապուրիչ կուսակցությունն ինձ իրենով է արել: Թվում է` իրական տանն 

ու հայրենիքում եմ: Ինչ լսում, հավատում եմ: Ինչ հրամայում են, կատարում եմ: 

Ուր ուղարկում են, գնում եմ: Ճանապարհորդում եմ` հյուսիսից հարավ, արևելքից 

արևմուտք: Թերթեր եմ բաժանում: Բանվորների ու գյուղացիների առաջ ելույթ եմ 

ունենում: Դասախոսություն դասախոսության հետևից: Լավ վիճակում չեմ: Անփող 

եմ, սոված, հիվանդ: Գիտեմ` ինձ հետևում են: Բոլորին են հետևում: Ինձ տեղեկացնում 

են` հետքս գտել են: Բանի տեղ չեմ դնում: Սիրահարված եմ: Հմայված եմ ու գերված: 

Կյանքիս լավագույն տարիներն են: Այսօր ծիծաղում եմ հիմարությանս վրա, բայց 

այն ժամանակ սիրտս ու հոգիս քաղաքական համոզմունքներով էին տոգորված, 

կյանքը ողջ թափով ու ավյունով հոսում էր երակներումս, և գրելը դյուրին էր: Գիրք 

գրքի հետևից: Հոդված հոդվածի հետևից: Բառ, բառ, բառ, խոսք, արտահայտություն, 

նախադասություն: Պայքարի կենտրոնում էի, փառքի ու հաղթանակի գագաթին, 

արանքում ստեղծագործելու ու ճակատագրի, որն իմ բռան մեջ էր: 

119


Հետո՞: 

Հետո չկա: Հետոն այն հին պոզերն էին, որ գլխիս էին դրել: Չգիտեի` ում և ինչին 

էի ապավինում: Ճոճվում էի երկնքի ու երկրի արանքում, և ոտքիս տակ դատարկ 

էր: Եթե պատասխանեի «Մ»-ի նամակներին, կփոխվեր ամեն ինչ. առնվազն 

ճակատագիրս: Ցանկանում էի անել բոլոր գործերս և պատեհ պահին նրա մոտ գնալ: 

Ցանկանում էի նախ աշխարհը փոխել, գրքերս գրել, անուն ձեռք բերել, հաղթել, 

ապա լիքը ձեռքերով «Մ»-ի մոտ գնալ: Չէի հասկանում, որ սերը չի սպասում, և թիկունք 

է անում նրանց, ովքեր հաշվենկատ են, վախկոտ ու փառասեր: 

Բանտում էի, երբ առա ավտովթարի ու «Մ»-ի մահվան մասին լուրը: Հեղափոխության 

երկրորդ տարին էր: 

Սաներս հարցնում են. 

-Եվ դուք հավատո՞ւմ եք այդ հեղափոխությանը: 

-Այո՛: 

-Ճի՞շտ է, որ հրաժարական եք տվել: Ապաստա՞ն եք փնտրել: Հոդվա՞ծ եք գրել: 

Հայտարարությո՞ւն եք արել: 

-Այո՛: 

-Ձեր վերջին գիրքն ինչի՞ մասին է: 

Մենք անլուսամուտ փոքր խցում չորս հոգով էինք` իրար կպած: Ասում էին, որ 

մեզ չորսիս էլ մահապատժի են ենթարկելու: Վերին գյուղի գյուղացիները (այդ նույն 

մաշդ Հոսեյնն ու սիրելի մաշդ Շաքրալլահն էլ էին ինձ կասկածել: Ուզում եք հավատացեք, 

ուզում եք` ոչ) բողոքել էին իմ դեմ: Գործս բաղկացած էր մի հաստափոր 

թղթապանակից: Այն երեքին մահապատժի ենթարկեցին: Նրանցից մեկը «Մ»-ին 

ճանաչում էր: Բարեկամներ էին: «Մ»-ի մահվան բոթը լսեցի նրանից, նրանից, ով 

նույնպես գնացող էր: 

Պատուհանը փակում եմ: Հավաքում եմ իրերս: Վաղն առավոտյան կվերադառնամ: 

Թղթերս մի կողմ եմ դնում: Գրամեքենան ծածկում եմ: Ինչ-որ բան եմ ուտում: 

Պառկում եմ մինչև երեկո: Այգեպանից ու գյուղապետից լուր չկա: Մտնում եմ այգի: 

Իրիկնամուտ է, լուսավոր ու պայծառ իրիկուն: Վերևում փայլում է լուսինը: Ողկույզները, 

նորահաս ողկույզները լուսնկա երկնքի լույսի ներքո ապշեցուցիչ փայլ ունեն: 

Հյութալի կարմիր կեռասներն աչքով են անում: Խնձորենին սովորականից կայտառ 

է. բերքի առատությունից ու խոշոր պտուղների ծանրությունից ճյուղերը ճկվել են, 

քիչ է մնում ջարդվեն: Որ կողմ նայում եմ՝ բազմերանգ ծառ է, որ արքայադստեր 

նման հայելին ձեռքին զննում է իրեն և տալիս հավերժական հարցը. «Հայելի՛, ասա՛, 

ո՞վ է աշխարհի ամենասիրուն կինը: Ամենագեղեցիկը, ամենալավը, ամենամեծը, 

ամենաարվեստասերը, ամենաունևորը, ամենազորեղը»: Այգին համակված է տրոփյունով, 

շշնջյունով, փսփսոցով, լեփ-լեցուն ինքնագոհ կյանքի աղմուկով: Իրենց 

բերքառատ ճյուղերն ինձ ու աշխարհին են պարզել հաղթանակած, երջանիկ ծառերը, 

բոլորը, բացի տանձենուց, որ դատարկ ձեռքով ու փուչ մարմնով կանգնել է 

այդ իրարանցման, աճի, արգասավորության կենտրոնում և սրա-նրա պարսավանքին 

ականջ չի անում: Նրան եմ նայում այս անգամ զննող, հետաքրքրասեր հայաց- 

120

քով: Նման է անկյունում նստած խոնարհ ու համբերատար ծերունու: Լուռ կանգնել է 

այս գայթակղիչ իրարանցման` պչրանքի ու պերճության կենտրոնում, տնտղումի, 

առաջարկի, ապրանքի շուկայում, և իր պարզ ներկայությունն այնքան անկարիք է, 

որքան անանուն մարդը: Այգեպան Շաքրալլահն ամեն ամառ մի զամբյուղ լիքը 

հատընտիր տանձ էր մեզ բերում և հաճույքով ու հպարտությամբ հետևում ծամող 

բերանների ճպճպոցին, իսկ հիմա այգու ընտրյալը, ոսկեթև սիրամարգը փակել է 

թևերն ու պոչը, գլուխը մտցրել թևի տակ, և ուրիշների կշտամբանքին ու վիրավորանքներին 

անտարբեր` լռում է: Ձեռքս քնքշորեն սահեցնում եմ նրա կենսալի 

ու խոնավ մարմնի վրայով, վաղեմի ճաքերն ու թաց մամուռը պատել են մաշկը: 

Այս ծառի ուշքը տեղն է, և արձագանքում է հպմանը իմ խոնջացած ու դողդոջուն 

մատների, թանաքոտ մատների` ծխախոտի ծխից դեղնած, բազմաթիվ գրիչների 

ճնշումից կոպտացած ու կոշտացած: Այս տանձենին թաքուն խոսք ունի և փսփսում 

է ինքն իր մեջ, ու ես զգում եմ կյանքը նրա ներսում: Թերևս հենց այս ծառից էր մայրս 

կապում լվացքի պարանը, նրա տերևների հաճելի ստվերում էր «Մ»-ն վանդակավոր 

ծածկոցը փռում ու գիրք կարդում: Այս ծառի վեհաշուք բնի վրա էր քույրս 

գրպանի սուր դանակով խոցված սրտեր նկարել, ես «Մ»-ի անունն էի փորագրել, 

եղբայրս հիշատակի խոսքերի մի տող էր գրել: Կարծում եմ` հորաքույրս հենց այս 

ծառի ճյուղից էր միջատապաշտպան շղարշի ծայրը կապում, հայրս նրա հարևանությամբ 

աղոթք էր անում, չարաճճի փոքրիկներն իրենց փայտե նետերով նրա բնին 

էին նշան բռնում, ես բոբիկ, զգուշորեն բարձրանում էի ճյուղերով և կատարից` այդ 

փառավոր բարձունքից, աշխարհին ու «Մ»-ին էի նայում: Այս ծառն ինձ ճանաչում է 

և հիշում մանկությանս բոլոր օրերը: Ձեռքերով համարձակորեն գրկում եմ նրա բունը: 

Բուրում է իրեն հատուկ հոտով, նրա մարմնի բույրում խառնված են հարուստ փորձը, 

անուշահոտ ակնթարթները, սերերը, հին ցավերը: Բուրմունքն է վաղորդյան 

անձրևների, թափառական քամիների, չարաճճի թռչունների, հոտը բոլոր այն մարդկանց, 

որոնք ողջ օրը պառկում էին նրա ստվերում, գումարած մի ուրիշը` աշխարհի 

ողջ հոտերից ամենաուրույնը, նուրբն ու դյութիչը` «Մ»-ի քաթանե կոշիկների հոտը: 

Նստում եմ: Թիկունքս հենում եմ կանաչ ընկերոջս` այդ ծեր բժշկին: Մեկնում եմ 

ոտքերս, հանում կոշիկներս: Նոր եմ հասկանում` ինչքան հոգնած եմ և ինչ երկար 

ճանապարհ եմ կտրել` ընկնելով-բարձրանալով, ատամներով ու ճանկերով պայքարելով, 

հևասպառ, աճապարանքով, մյուսներից առաջ ընկնելով: «Մ»-ն պտտվում 

է չորսբոլորս, նրա քաղցր ծիծաղի ձայնը գալիս է այս ու այն կողմից: Շուրջս հայտնըվում 

են մարդիկ` աղոտ, առանց դեմքի հստակ ուրվագծերի: Ձուլվում են իրար: 

Դառնում մեկը: Հետո իրարից զատվում են ու փոշու նման ցրիվ գալիս օդում, 

պտտվում այգու կիսամութի մեջ: «Մ»-ն ինձ է նայում: Բանջարանոցում ենք: Անձրևում 

է: Վազում ենք: «Մ»-ի շապիկը թրջվել, կպել է մարմնին, կարծես հենց այս ծառի 

ճյուղն էր, որից «Մ»-ն կախեց իր թաց հագուստը: Գուցե: Քառասուն տարի է անցել 

այդ օրից, սիրո առաջին բաբախյունից, երկարուձիգ, իրադարձություններով ու 

վայրիվերումներով լի քառասուն տարի, քառասուն տարի` աշխատանք, աշխատանք, 

աշխատանք, քառասուն տարի` խոսք, խոսք, խոսք, բանավեճ, լոզունգ, 

121


բանաստեղծություն, վարկած վարկածի, դատավճիռ դատավճռի հետևից, քառասուն 

տարի` սպասելիք, տենդ, արարում, շարունակ կազմ-պատրաստ բեմում, 

ետնաբեմում, ժողովներին, հավաքույթներին, առօրեական իրադարձություններում, 

ամենօրյա իրականության մեջ, Էսրաֆիլի շեփորի ու դհոլի ձայնում, սպասելիս` 

անդրադարձված, սփռված: 

Տանձենին կանգնել է իմ թիկունքում և տոկուն ճյուղերով հայրաբար հովանոց 

է կապել գլխավերևս: Ծեր այգեպանն ասում է, որ այս ծառը դարձյալ բերք կտա: 

Գուցե, երբ պահը գա, ճիշտ ժամանակը գա: Այժմ բերանը փակ է: Ասես աշխարհի 

հայացքի ներքո նստել և ինքն իրեն ժամանակ է տվել աշխարհն ուսումնասիրելու: 

Մեկնվում եմ գետնին: Ինչպիսի՜ հաճույք: Մի ծանր բեռ է ընկել ուսերիցս: Շնչում 

եմ: Նայում եմ: Երկինքն աստղալի է: Հայացքս մխրճվում է արծաթափայլ լուսնի 

ամենահեռավոր խորշերի մեջ, և սահմանափակ ուղեղս ճգնում է վերծանել իմաստն 

անեզրության` Ծիր Կաթինի անծայրածիրության, տիեզերքի անսահմանության, 

սկիզբ ու վերջ չունեցող գոյության ու ժամանակի շարունակականության: 

«Սիրելի՛ պրոֆեսոր, ընդունեք շնորհավորանքս ու ցավակցությունս: Ձեր վերջին 

գիրքը գլուխգործոց է: Ճի՞շտ է, որ Նոբելյան մրցանակի եք առաջադրվել: Ձեր 

լուսանկարներն արտասահմանյան ամսագրերում են: Հայրենիքը հպարտանում է 

ձեզնով: Ինչի՞ վրա եք ծախսելու դրամական պարգևը: Ճի՞շտ է, որ ձեր տղան նահատակվել 

է, իսկ ձեր դուստրը հոգեբուժարանում է: Ի՞նչն է Ձեզ համար խթան հանդիսանում: 

Ինչպե՞ս եղավ, որ դուրս եկաք «Թուդե»-ի կազմից: Արդյոք դեռ հավատո՞ւմ 

եք Աստծո գոյությանը: Ո՞րն է Ձեր հաջողության գաղտնիքը»: 

Լսվում է երկար խոտերի խշշոցը: «Մ»-ն լողում է աստղերի արանքում: Մի հավք է 

դայլայլում: Քնած եմ ու արթուն: Հին ցավը, որ գիշերուզօր սրտումս էր, աղջամուղջի 

մեգի պես քիչ-քիչ սպրդում է կրծքիցս ու անհետանում: Պարզ ու առողջ զգացողությունը 

համակում է մարմինս, և տանձենու անդորրն ու հանդարտությունն իմ 

մեջ էլ են թափանցում: Բավական է մեկ գիշերը, հանգստավետության մեկ ժամը, 

լինելու ու տեսնելու` տենդից, վախից, տագնապից հեռու, կանոնից, գրքից, աստիճանից, 

չափ ու քանակից զերծ ժամանակահատվածը: 

«Մ»-ն շուռումուռ է գալիս ներսումս: Ճանկռում է ինձ: Շոյում է ու հեռանում: Երկինքն 

այնքան ամբողջական է ու վճիտ, այնքան միատարր ու թեթև, որ մատներիս 

ծայրերից ու ոտնաթաթերիցս կաթիլ-կաթիլ դուրս է գալիս խոնջանքը, վաղնջական, 

ժառանգական խոնջանքը: Երջանիկ եմ: Լավ եմ: Ուրախ, զվարթ եմ: Որտե՞ղ 

եմ: Ոչ մի տեղ: Կեսգիշե՞ր է, թե՞ ցայգ: Չգիտեմ: Ասես նստել եմ մի փուչ դադարում` 

երկու աղմկոտ րոպեների միջև, անցյալի անսահմանության ու վաղվա անվերջության 

արանքում: Իրերից ու մարմիններից, ծառից, թփից, այգուց ու այգեպանից, 

անցավոր մարդկանցից ու նրանց աղմուկից, փայլից, շողքից ու շչակներից, խոսքերից 

ու բարձրախոսներից, ինձնից` գիտնական, մտավորական, արվեստագետ 

ես-իցս հայացքս հեռացել է և գամվել մի փոքրիկ տղայի, որ նստել է աշխարհի 

ամենաբարձր ծառի կատարին ու զարմացած նայում է տոկուն սարդին, որ առանց 

հարայ-հրոցի, հանգիստ ու խաղաղ ոստայն է հյուսում: 

122

ԺԱՆ ԺՆԵ 

Դրամատուրգ, պոետ 

ՍՊԱՍՈՒՀԻՆԵՐԸ 

ՆԱԽԱԲԱՆԸ՝ ԺԱՆ-ՊՈԼ ՍԱՐՏՐԻ 

(Հատված էսսեից) 

Լինելու ու թվալու, երևակայականի ու իրականի տեղապտույտի ամենայուրօրինակ 

իրավիճակները Ժան Ժնեի այս թատերախաղն է մեզ մատուցում: 

Երկու սպասուհիներ միաժամանակ սիրում ու ատում են իրենց տանտիրուհուն: 

Նրանք անանուն նամակներով զրպարտել են վերջինիս սիրեկանին: Իմանալով, 

որ սիրեկանին, փաստերի բացակայության պատճառով, ազատ են արձակելու, ու 

կեղծիքը բացահայտվելու է, սպասուհիները փորձում են վերացնել իրենց Տիրուհուն, 

ձախողվում են, ուզում են միմյանց վերացնել... 

Մինչև այս պահը մենք ոչ մի այնպիսի բան չենք տեսել, որին ծանոթ չլինենք: 

Խոսքը ձևով՝ նյութի և նյութով՝ ձևի փոխադարձ իրագործման մասին է: Բայց, 

ահա՛, ի հայտ է գալիս առաջին տեղապտույտը: Մենք գիտենք, որ Ժնեի թեմաները 

խորապես արվամոլական են: Գիտենք նաև, որ ո՛չ կանայք, ո՛չ էլ կանանց հոգեբանությունը 

նրան չեն հետաքրքրում: Եվ եթե նա հանձն է առնում մեզ սպասուհիներ, 

տանտիրուհի, կանացի ատելություններ ներկայացնել, նշանակում է հանրային ցուցադրման 

անհրաժեշտությունն ստիպում է քողարկել իր մտքերը: Բայց մենք դեռևս 

գտնվում ենք իրագործման առաջին աստիճանին: Այս կեղծ կանայք, որոնք կեղծ 

տղամարդիկ են, այս կին-տղամարդիկ, որոնք տղամարդ-կին են, խորհրդանշական 

123

ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԺԱՆ ԺՆԵ 

կանացիությամբ տղամարդկայնության նման հարաշարժ վիճարկմամբ, դառնում 

են ակնհայտ կեղծարարներ: Նման երերուն հիմքի վրա հայտնվում են եզակի կերպավորումներ՝ 

Սոլանժն ու Կլերը: Մենք տեսնելու ենք, որ նրանք նույնպես կեղծված են: 

Լինելով բարի՝ Տիրուհին կարող է միայն Բարություն կամենալ: Նա բարյացակամ է 

սպասուհիների նկատմամբ, նրանց զգեստներ է ընծայում, նրանց սիրում է, բայց 

պաղ սիրով: Այդպես երբեմն-երբեմն հարուստ, բարեկիրթ, երջանիկ անձիք «բարյացակամ» 

են եղել Ժնեի նկատմամբ, ուզել են նրան պարտավորեցնել: Ավա՜ղ ուշ 

է եղել, նա մեղադրել է նրանց հանուն Բարի կամքի սիրելու համար՝ ի հեճուկս իր 

չարակամության ու ոչ թե հանուն չարակամության: Միայն չարակամը կարող է սիրել 

մի ուրիշ չարակամի՝ հանուն Չարի: Ասենք, չարակամները չեն էլ սիրում: 

Սպասուհիները սիրում են Տիրուհուն: Ժնեի լեզվով սա նշանակում է, որ երկուսն 

էլ կուզեին Տիրուհի դառնալ, այլ կերպ ասած՝ հարմարվել այն հասարակական միջավայրին, 

որի դիրտը, մրուրն են: Նրանք ատում են Տիրուհուն, թարգմանեք՝ Ժնեն 

ատում է այն Հասարակությունը, որն իրեն վանել, վերացնել է ուզել: 

«Սպասուհիները» թատերախաղը առեղծվածայնության ծածկաթիվ է: Ինչպես 

հենց իր՝ Ժնեի երևակայության: Սպասուհիները երկուսն են, քանի որ Ժնեն երկակի 

է՝ ինքն է ու մյուսը: Այսինքն երկու սպասուհիներից յուրաքանչյուրը միայն մեկ՝ 

մյուսը լինելու, այնպես, ինչպես այն մյուսի համար հենց ինքը` մյուսը լինելու պարտականություն 

ունի: Փոխանակ երկվության տեսիլը անընդհատ հետամտի գիտակցականության 

միասնականությանը, ճիշտ հակառակը, միասնականության 

տեսիլն է հետամտում սպասուհիների երկվությանը: Երկուսից յուրաքանչյուրը 

մյուսի մեջ իրենից դուրս տեսնում է իրեն, յուրաքանչյուրը մյուսին վկայում է ինքը 

լինելու անհնարինությունը: Այս նոր տեղապտույտի շարժիչը Սոլանժի և Կլերի 

կատարյալ միջփոխանակելիությունն է, որի շնորհիվ, երբ նայում ենք Սոլանժին, 

Կլերն այլ տեղում է թվում, Կլերին նայելիս՝ Սոլանժը: Անշուշտ, այս միջփոխանակելիությունը 

չի բացառում որոշ տարբերություններ՝ կարծես Սոլանժն ավելի կոպիտ 

է, կարծես ձգտում է «գերիշխել» Կլերին: Թերևս Ժնեն նրան է ընտրել ոճրագործի 

հանդուգն դրսերևույթն ու ներքին երկչոտությունը մարմնավորելու համար, իսկ 

Կլերին մեղմ ու նենգ է ներկայացրել: Իրականում՝ Սոլանժը իր ոճիրները չի գործում, 

չի կարողանում սպանել ո՛չ Տիրուհուն, ո՛չ հարազատ քրոջը: Կլերն էլ, իհարկե, իր 

հերթին ձախողում է ոճիրն ու իրենց արկածախնդրությունը հասցնելով ընդհուպ 

անելանելի իրավիճակի, հանձնվում է մահվան: 

Որտե՞ղ է, սակայն, ծառայողական այս զույգի ճշմարտությունը: Երբ մենք նրանց 

տեսնում ենք Տիրուհու ներկայությամբ, Սոլանժն ու Կլերը մեզ ճշմարտացի չեն թվում. 

կեղծ է նրանց հնազանդությունը, կեղծ է հոգատարությունը, կեղծ է հարգանքը, 

կեղծ՝ երախտագիտությունը: Նրանց վարքն անբողջովին խաբկանք է: Մենք հակված 

ենք հավատալու, որ նման կեղծիքը իրենց տանտիրուհու հետ ձևավորված շինծու 

հարաբերությունների հետևանք է: Երբ սպասուհիները երկուսով մնան, կվերագըտնեն 

իրենց իրական դեմքերը: Բայց, հենց մենակ են մնում, սկսում են խաղալ: 

Կլերը Տիրուհի է խաղում, Սոլանժը՝ Կլեր: Ու մենք անհամբեր սպասում ենք Տիրու- 

124

հուն, որ վար առնի սպասուհիների դիմակներն ու վերադարձնի իրենց իրական՝ 

ծառայողական վիճակին: Այսինքն՝ նրանց ճշմարտությունը միշտ այլուր է: Տերերի 

ներկայությամբ ծառայողի ճշմարտությունը կեղծ ծառայող լինելն է, այն մարդուն 

դիմակավորելը, որը ծպտված է ծառայողական պատրաստակամությամբ: Չնայած 

Տերերի բացակայության դեպքում էլ մարդն ավելի չի բացահայտվում, որովհետև 

ծառայողի ճշմարտությունը, երբ մենակ է, տանտեր լինել խաղալն է։ 

Ուրեմն, երկու սպասուհիներից յուրաքանչյուրը, հերթով, Տիրուհի է խաղում: Երբ 

վարագույրը բարձրանում է, մենք Կլերին նստած ենք տեսնում Տիրուհու հարդասեղանի 

առջև. նա փորձում է կրկնել Տիրուհու շարժումները, խոսել նրա պես: Ըստ 

Ժնեի՝ դա առանձնահատուկ գայթակղություն է, քիչ անց մենք կտեսնենք, որ ստորադասը 

նմանակելով իր վերադասի շարժուձևը, դավաճանաբար իր էության մեջ է ներառնում, 

նրանով համակվում: Դա բնավ զարմանալի չէ, որովհետև Տիրուհին ինքն 

էլ կեղծ Տիրուհի է: 

Այդպես Սոլանժը խաղում է սպասուհու դերը: Բայց նա, եթե Սոլանժ մնար, իրականությանը 

շատ կմոտենար, հնարավոր չէր լինի պարզել՝ հանձն առնո՞ւմ է իր 

սպասավորությունը, թե՞ իրապես, ինքնաբերաբար ծառայողական պարտականություններն 

է կատարում: Որպեսզի սեփական կամքով սպասուհու փոխակերպվի, 

Սոլանժը Կլեր լինել է խաղում: Նա չի կարող Սոլանժ սպասուհի լինել ցանկանալ, 

որովհետև Սոլանժն է: Ուրեմն պիտի ուզի երևակայական Կլեր լինել, որպեսզի ձեռք 

բերի այդ Կլերի հիմնական հատկանիշներից մեկը, որը սպասուհի լինելն է: Այստեղ 

դրվածական փոքրիկ տեղապտույտ է առաջանում՝ դերասանը խաղում է մի սպասուհու 

դեր, որը սպասուհու դեր է խաղում: Ամենասուտ դրսերևույթը ամենաճըշմարիտը 

լինելուն է հավակնում: Որովհետև դերասանի ճշմարտությունն ու Սոլանժի 

երևակայությունը սպասուհի լինել խաղալն է: Այստեղից հետևում է, որ «իսկական» 

լինելու համար, դերասանը պետք է «սուտ» խաղա: Իրոք, Սոլանժը, որը մասնագիտությամբ 

դերասան չէ, վատ է խաղում սպասուհու իր դերը: Դրանով դերասանն այնքան 

է հեռանում իր դերասանի իրականությունից, որ ըստ էության ավելի է մոտենում: 

125


Այսպիսով, կեղծիքի թատերախաղը քողարկում է ձախողման ընթացքը՝ այն 

երկրորդական աստիճանի երևակայական է: Կլերն ու Սոլանժը նույնիսկ հանցագործության 

տեսարանը չեն խաղում՝ ձևացնում են, որ խաղում են: Նրանք դա 

անում են սոսկ իրենց հեղինակողին նմանակելու համար: Մենք տեսանք, որ Ժնեն 

երևակայական հանցագործությունը նախընտրում է իրականից, որովհետև, առաջին 

դեպքում չարի կամքը մնալով հանդերձ անփոփոխ, անէության սերը հասցնում է 

անզորության ինքնավերացման: Ըստ էության Սոլանժն ու Կլերը լիովին կգոհանան 

ոճրի դրսերևույթով: Դրսերևույթի մեջ նրանք ամենից շատ սիրում են անէության 

առկայությունը, որ մնալու է իրենց: Սակայն, հավելյալ խաբեությամբ, թե՛ մեկը, 

թե՛ մյուսը ձևացնելու են, թե վշտացած են մինչև վերջ չհասնելու համար: Ի՞նչ էր, 

սակայն, տեղի ունենալու այդ «վերջում»... 

Մենք դարձյալ հայտնվում ենք տեղապտույտում, քանի որ զգացումները համատեղվում 

են ու ճշմարտացի են՝ ճշմարտացի է, որ Կլերն ատում է Տիրուհուն, 

ճշմարտացի է, որ նա իր հերթին ատում է Սոլանժին: Նորից սուտը ճիշտ է, իսկ ճիշտը 

կարող է միայն ստի միջոցով արտահայտվել: 

Նման անսովոր խաբկանքը, դրսերևույթի անհեթեթ խճճումը, տեղապտույտի 

շարունակականությունը, որն անընդհատ ճշմարիտից կեղծիքին, կեղծիքից ճըշմարիտին 

է ուղղորդվում, կա՛րճ՝ դիվային շարժիչը, Ժնեն, սկզբում մեզնից խնամքով 

թաքցնում է: 

«Սպասուհիներում» հիասթափության առեղծվածային պահը, երբ բարձրագույն 

պատրանքները փլուզվում են խաղաթղթե տնակի նման, միանգամայն արժանի է 

զուտ Խաբկանքի պահ կոչվելու: Որովհետև, երբ սահարական օդատեսիլը չքանում է, 

ի հայտ է բերում իսկական քարերը: Սակայն, թատերախաղում, երբ խաբուսիկ 

դրսերևույթները հօդս են ցնդում, փոխարենը ասպարեզ են հանում այլ դրսերևույթներ 

(կեղծ Տիրուհին դառնում է Կլեր՝ կեղծ սպասուհի, կեղծ կին, իսկ կեղծ Կլերը՝ 

Սոլանժ, կեղծ աղախին): Այդ պահին հանդիսատեսը նախ և առաջ անէության դիվային 

կռահազգացում է ունենում: Լինելը վերածվում է չլինելու, բայց հանկարծակի 

չլինելն էլ լինել է դառնում: Այն պահին, երբ լույսերը թրթռում են, երբ միակամությունը 

անցում է կատարում լինելուց չլինելու, ահա՛ այդ կայուն ու երերուն պահը 

մեզ պատկերացում է տալիս Ժնեի հոգեվիճակի մասին, երբ նա երազում է: Դա Չարի 

պահն է: Մի ակնթարթում Ժնեն գոհանում է՝ պահպանում է անխառն դրսերևույթը, 

որի լինելիությունն անգամ դրսերևույթ է, այսինքն՝ մերթընդմերթ դրսերևույթ է թվում 

ու չի զիջում ոչինչ լինելիությանը, ընդ որում ի վերջո ինքն է իրեն վերադրսևորում՝ մի 

բան, որը, ինչպես գիտենք, Չարի երկու հակասական պարտադրանքներից մեկն է: 

Ու լինելիությունը անընդհատ ինքնահաստատվելով որպես բացարձակ իրականություն 

դառնում է անցողիկ: Թարգմանե՛ք Չարի լեզվով՝ Բարին սոսկ պատրանք 

է, Չարը Անէություն է, որն ինքնավերարտադրվում է Բարու ավերակների վրա: 

126

ՍՊԱՍՈՒՀԻՆԵՐԸ 

ՄԵԿ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅԱՄԲ ԹԱՏԵՐԱԽԱՂ 

ԳՈՐԾՈՂ ԱՆՁԻՆՔ` 

ԿԼԵՐ 

ՍՈԼԱՆԺ 

ՏԻՐՈՒՀԻ 

Տիրուհու ննջասենյակը: Լուի 15-ի ոճի կահույք: Խորքում՝ բաց պատուհան, որտեղից 

երևում է դիմացի շենքի ճակատամասը: Աջ կողմում՝ մահճակալ: Ձախ կողմում՝ 

դուռ ու հեշտադարան: Ամենուր ծաղիկներ են: Երեկո է: Սոլանժի դերակատարուհին 

ծառայողական սև կիսազգեստով է: Աթոռին կա մի ուրիշ սև կիսազգեստ, 

սև հյուսկեն գուլպա, մի զույգ սև, հարթ կրունկով կոշիկ: 

ԿԼԵՐ (ոտքի է, ներքնազգեստով, մեջքով շրջված հարդասեղանին: Նրա շարժումները՝ 

պարզված ձեռքն ու ձայներանգը ծայրահեղ հուսահատություն են արտահայտում) 

- Օ՜ֆ, այս ձեռնոցները: Անընդհատ այս ձեռնոցները: Քանի անգամ եմ 

ասել, որ խոհանոցում թողնես: Սրանցով ես, հաստատ, ուզում գայթակղել կաթնավաճառին: 

Ո՛չ, ո՛չ, մի ստիր, անիմաստ է: Տար, լվացարանակոնքի վրա կախիր: Ե՞րբ 

պիտի հասկանաս, որ այս սենյակում ամեն ինչը մաքուր պիտի լինի: Ամե՛ն, ամե՛ն 

ինչը: Այն, ինչ խոհանոցից է հայտնվում՝ կեղտոտ է: Գնա՛: Տա՛ր այս գարշանքները: 

Վե՛րջ տուր: 

Այս ամբողջ մենախոսության ընթացքում Սոլանժը խաղում է մի զույգ ձգախեժե 

ձեռնոցով, հագնելով ու մատները նմանեցնելով մերթ ծաղկեփնջի, մերթ՝ հովհարի: 

ԿԼԵՐ - Անմեղ գառ մի ձևանա, գործդ արա: Ու քեզ մի կոտորի՝ ժամանակ 

ունենք: Գնա՛: 

Սոլանժը, անսպասելի, հնազանդվում է, մատների ծայրերով ձգախեժե ձեռնոցները 

բռնած, դուրս է գնում: Կլերը նստում է հարդասեղանի առաջ: Նա հոտոտում 

է ծաղիկները, շոյում է հարդարանքի իրերը, սանրում է մազերը, շպարում դեմքը: 

ԿԼԵՐ - Պատրաստե՛ք հագուստս: Շո՛ւտ արեք, ժամանակ չկա: Որտե՞ղ եք: (Շըրջվում 

է): Կլե՜ր, Կլե՜ր: 

Մտնում է Սոլանժը: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ներեցեք, Տիրուհի, ես Ձեզ համար լորենու (արտաբերում է՝ «լոլենու») 

թեյ էի պատրաստում: 

ԿԼԵՐ - Բերե՛ք իրերս: Ճերմակ, փայլերով շրջազգեստս, հովհարս, զմրուխտներս: 

ՍՈԼԱՆԺ - Բոլո՞ր ակնեղենները, Տիրուհի: 

ԿԼԵՐ - Բոլո՛րը: Ես ինքս կընտրեմ: (Ակնհայտ երկերեսանիությամբ): Բնականաբար՝ 

նաև լաքե կոշիկներս, որոնց վրա Դուք վաղուց աչք եք դրել... 

127


Սոլանժը պահարանից մի քանի տուփ է վերցնում, բացում, պարունակությունը 

շարում է մահճակալի վրա: 

...հավանաբար ձեր հարսանիքին հագնելու համար: Խոստովանե՛ք, որ նա Ձեզ 

գայթակղել է, Դուք հղի եք: Խոստովանե՛ք: 

Սոլանժը պպզում է գորգին, թքոտելով սրբում է լաքե կոշիկները: 

․․․Ես Ձեզ ասել եմ, Կլեր, վե՛րջ տվեք թքոտելուն: Թող թուքը Ձեր ներսում կուտակվի, 

աղջի՛կս, Ձեր ներսում շատանա, որպեսզի մոլորված անցորդն այնտեղ 

խեղդվի: Իրոք, ի՜նչ զզվելին եք, սիրունիկս: Ավելի ցած հակվեք, կոշիկներիս նայեք: 

(Մեկնում է ոտքը, որ Սոլանժն իրեն տեսնի): Կարծում եք ինձ հաճելի՞ է հիշելը, որ իմ 

ոտքը պատած է Ձեր թքի լորձունքով: Ձեր ներքին ճահճուտի գարշահոտությամբ: 

ՍՈԼԱՆԺ (ծնկի եկած, նվաստացած) - Ես ուզում եմ, որ Տիրուհիս գեղեցիկ լինի: 

ԿԼԵՐ (դիմահարդարվում է հայելու մեջ նայելով): - Դուք ինձ ատում եք, չէ՞: Դուք 

ինձ ճնշում եք Ձեր հաճոյակատարությամբ, Ձեր խոնարհ հնազանդությամբ, Ձեր 

թրաշուշաններով ու հափրուկներով: (Վեր է կենում, փոքր-ինչ մեղմ շարունակում): 

Այսքան մի՛ ծանրաբեռնեք ննջասենյակը, այսքան շատ ծաղիկ մի՛ լցրեք: Դա ինձ 

սպանում է: (Նորից է հայացքը հառում հայելուն): Ես կլինե՛մ գեղեցիկ: Այնպիսին, 

ինչպիսին Դուք երբեք չեք լինի: Ձեր այդ մարմնով ու դեմքով Դուք չեք կարող Մարիոյին 

գայթակղել: Այդ ջահել, ծիծաղելի կաթնավաճառը Ձեզ արհամարհում է և 

եթե երեխամայր էլ դարձնի… 

ՍՈԼԱՆԺ - Ո՛չ, Տիրուհի, ես երբեք… 

ԿԼԵՐ - Լռե՛ք, ապուշ, հագուստս: 

ՍՈԼԱՆԺ (փնտրում է պահարանում, մի քանի շրջազգեստ առանձնացնում) - 

Կարմիրը: Տիրուհին կարմիր շրջազգեստը կհագնի: 

ԿԼԵՐ - Ես ասացի սպիտակը՝ փայլերովը: 

ՍՈԼԱՆԺ (կոշտ) - Այս երեկո Տիկինը թավշե բոսորագույն շրջազգեստով կլինի: 

ԿԼԵՐ (միամտորեն) - Հա՞: Ինչո՞ւ: 

ՍՈԼԱՆԺ (սառը) - Ես երբեք չեմ մոռանում Տիրուհու կուրծքը՝ այս թավշե ծալազարդերի 

ներքո, երբ Տիրուհին հառաչում ու Պարոնին պատմում էր իմ նվիրվածության 

մասին: Սև հանդերձանքն ավելի կվայելեր Ձեր այրիությանը: 

ԿԼԵՐ - Ի՞նչ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Բացատրե՞մ: 

ԿԼԵՐ - Հասկացա՛, հասկացա՛… Հիանալի՜է: Սպառնա ինձ: Վիրավորի՛ր Տիրուհուդ: 

Սոլա՛նժ, հաստատ դու նկատի ունես Պարոնի դժբախտությունը: Հիմա՛ր: Հիմա 

այդ մասին հիշելու ժամանակը չէ, բայց քո ակնարկից ես համապատասխան 

եզրակացության կհանգեմ: Ժպտո՞ւմ ես: Չե՞ս հավատում: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ժամանակը չէ լույս աշխարհ հանել… 

ԿԼԵՐ - Խայտառակությո՞ւնս։ Իմ խայտառակությո՜ւնը: Լույս աշխարհ հանել՝ 

ի՜նչ ահավոր արտահայտություն է: 

ՍՈԼԱՆԺ - Տիրուհի՛… 

ԿԼԵՐ - Հասկանում եմ, թե ինչ ես ասել ուզում: Ես արդեն լսում եմ քո մեղադրա- 

128

կան փնթփնթոցները, հենց սկզբից դու ինձ սկսեցիր վիրավորել ու առիթ ես որոնում, 

որ դեմքիս թքես: 

ՍՈԼԱՆԺ (աղաչական) - Տիրուհի՛, Տիրուհի՜,բանը դեռ դրան չի հասել, եթե Պարոնը... 

ԿԼԵՐ - Համարձակվիր միայն ասել, որ Պարոնը իմ պատճառով է բանտում 

հայտնվել: Դե՛, համարձակվիր... Դու յուրօրինակ ազատախոսություն ունես, խոսի՛ր: 

Բայց ես իմ ծաղիկներով քողարկվում, տականց եմ գործում, դու իմ դեմ ոչինչ 

չես կարող անել: 

ՍՈԼԱՆԺ - Իմ ամենաանմեղ բառը Ձեզ սպառնալիք է թվում: Թող Տիրուհին չըմոռանա, 

որ ես սոսկ սպասուհի եմ: 

ԿԼԵՐ - Կարծում ես Պարոնին ոստիկանությանը հանձնելու, նրան մատնելու 

համար պիտի քո ողորմածությո՞ւնը հայցեմ: Ես կարող էի վատթարագույնն անել: 

Կամ՝ լավագույնը: Ուրեմն քեզ թվում է ես չե՞մ տառապել: Կլե՛ր, ես ստիպել եմ, լսո՞ւմ 

ես, ստիպե՛լ եմ, որ իմ ձեռքը դանդաղ, անհողդողդ, անսխալ ու առանց ջնջումների 

շարադրի այդ նամակը, որը պետք է իմ սիրեկանին տաժանակրության դատապարտեր: 

Իսկ դու փոխանակ ինձ սրտապնդելու, մարտահրավե՞ր ես նետում: Դու խոսում 

ես այրիության մասին, մինչդեռ Պարոնը չի մահացել, Կլե՛ր: Նրան տաժանավայրից 

տաժանավայր փոխադրելով, թերևս մինչև Գայանա հասցնեն, և ես, նրա 

սիրուհին, վշտից խելագարված, հետևից կգնամ, ուղեկցուհի կդառնամ: Ես կկիսեմ 

նրա ճակատագիրը: Դու խոսում ես այրիության մասին: Կլեր, դու հավանաբար 

չգիտես, որ ճերմակը՝ թագուհիների սգազգեստի գույնն է: Ու դու չես ուզում ինձ ճերմակ 

հագուստս տալ: 

ՍՈԼԱՆԺ (սառը) - Տիկինը կարմիրը կհագնի՛: 

ԿԼԵՐ (համակերպված) - Լավ: (Խիստ): Տվե՛ք հագուստը: Օ՜,որքան միայնակ եմ 

ես ու ոչ մի կարեկից չունեմ: Աչքերիցդ երևում է, թե որքան ես ինձ ատում: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ես Ձեզ սիրում եմ: 

ԿԼԵՐ - Հաստատ՝ ինչպես Տիրուհուն են սիրում: Դու ինձ սիրում ես ու հարգում, 

բայց նվիրատվության՝ քո բաժին կտակին ես սպասում… 

ՍՈԼԱՆԺ - Ես անկարելին կանեմ… 

ԿԼԵՐ (հեգնանքով) - Գիտեմ: Ինձ ողջ-ողջ խարույկը կնետես: (Սոլանժը օգնում է, 

որ Կլերը հագնի շրջազգեստը): Պրկուկն ամրացրե՛ք: Այդքան մի՛ սեղմեք: Մի՛ փորձեք 

ինձ խեղդել: (Սոլանժը ծնկի է գալիս Կլերի ոտքերի առաջ, ուղղում շրջազգեստի 

փոթերը): Աշխատեք ինձ չդիպչել: Հեռու կանգնեք: Ձեզնից գիշատիչ գազանի հոտ 

է գալիս: Որտե՞ղ են գիշերները Ձեզ այցելում սենեկապանները, ո՞ր գարշելի խցից 

եք բերում այդ ահավոր հոտերը: Ձեր խո՜ւցը: Սպասուհիների ննջարանը: Այո՛, այո՛, 

ձեղնահարկը: (Սեթևեթանքով): Ես հիշողությամբ եմ խոսում ձեղնահարկերի հոտի 

մասին, Կլե՛ր: Այնտեղ... (Ցույց է տալիս սենյակի մի անկյունը), այնտեղ երկաթե երկու 

մահճակալներ կան, որոնք բաժանված են գիշերային սեղանիկով, այնտեղ սոճենու 

մի հեշտադարան կա՝ վրան Տիրամոր փոքրիկ սրբարանը: Ճիշտ եմ հիշում, չէ՞: 

ՍՈԼԱՆԺ - Մենք շատ դժբախտ ենք: Լացս գալիս է: 

ԿԼԵՐ - Ուրեմն ճիշտ եմ հիշում: Չխոսենք գաջե Տիրամոր նկատմամբ տածած 

129


ջերմեռանդության, երկրպագությունների, առավել ևս թղթե ծսղիկների մասին... 

(ծիծաղում է): Թղթե ծաղիկներ: Եվ օրհնված տոսախի ճյուղ (ցույց է տալիս ննջասենյակի 

ծաղիկները): Նայիր իմ պատվին ծաղկած այս փնջերին: Ես ավելի գեղեցիկ 

Տիրամայր եմ, Կլեր: 

ՍՈԼԱՆԺ - Լռե՛ք... 

ԿԼԵՐ - Այնտեղ է նաև մոգական ձեղնալուսամուտը, որտեղից կիսամերկ կաթնավաճառը 

նետվում է Ձեր մահճակալը: 

ՍՈԼԱՆԺ - Տիրուհին սխալվում է, Տիրուհին... 

ԿԼԵՐ - Ձեր ձեռքերը: Ձեր ձեռքերն են սխալվում, քի՞չ եմ զգուշացրել: Ձեր ձեռքերից 

լվացարանակոնքի հոտ է գալիս: 

ՍՈԼԱՆԺ - Անկում... 

ԿԼԵՐ - Ի՞նչ: 

ՍՈԼԱՆԺ (շտկելով հագուստի փոթերը) - Անկում։ Ես հարթում եմ Ձեր սիրո անկման 

հետևանքները: 

ԿԼԵՐ - Կորե՛ք աչքիցս, անառակ: 

Սոլանժի քունքին հարվածում է Լուի 15-ի կրունկով: Պպզած Սոլանժը երերում, 

հետ է քաշվում: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ե՜ս, ինչառա՞կ: 

ԿԼԵՐ - Ասացի՝ անառակ: Եթե պիտի սկսեք թնկթնկալ, գնացեք Ձեր ձեղնահարկում 

լաց եղեք: Իմ ննջասենյակում ես միայն վեհանձնության արցունքներ եմ ուզում 

տեսնել: Իմ քղանցքները մի օր կթրջվեն արցունքներով, բայց նվիրական արցունքներով: 

Փեշս ուղղիր, փեշբաց: 

ՍՈԼԱՆԺ - Տիրուհին չափն անց է կացնում: 

ԿԼԵՐ - Իր բուրավետ ձեռքերով սատանան է չափն անց կացնում: Նա ինձ բարձրացնում 

է, ես գետնից կտրվում եմ, թռչում... (կրունկով խփում է հատակին)... ու 

մնում եմ տեղում: Վզնոցս: Շո՛ւտ արա, ժամանակ չկա: Եթե հագուստս շատ երկար 

է, անգլիական քորոցով ծայրերը կարճացրու: 

Սոլանժը վեր է կենում, որ զարդատուփում վզնոց ընտրի, բայց Կլերը առաջ է 

ընկնում, խլում է զարդը: Նրա մատները պատահաբար քսվում են Սոլանժի մատներին: 

Նա ահաբեկված հետ է քաշվում: 

Ձեր մատներն իմինից հեռու պահեք: Ձեր հպումը զզվելի է: Շտապե՛ք: 

ՍՈԼԱՆԺ - Մի՛ չափազանցրեք: Ձեր աչքերը փայլատակում են: Դուք ափերից 

դուրս եք գալիս: 

ԿԼԵՐ - Ի՞նչ ասացիք: 

ՍՈԼԱՆԺ - Սահմաններից, ափերից, Տիրուհի՛: Հարկավոր է չափը պահպանել: 

ԿԼԵՐ - Այդ ի՜նչ լեզվով ես խոսում, աղջիկս: Դու ինձնից վրեժ ե՞ս լուծում, Կլե՛ր: 

Երևի զգում ես, որ մոտենում է դերիցդ դուրս գալու պահը... 

ՍՈԼԱՆԺ - Տիրուհին ինձ հիանալի է հասկանում: Տիրուհին գլխի է ընկնում: 

ԿԼԵՐ - Դու զգում ես, որ մոտենում է պահը, երբ այլևս իմ սպասուհին չես լինելու: 

Ու վրեժ ես լուծելու: Դու նախապատրաստվո՞ւմ ես: Սրո՞ւմ ես եղունգներդ: Ատելու- 

130

թյունդ բորբոքվո՞ւմ է: Կլե՛ր, քեզ մի մոռացիր: Կլե՛ր, ինձ լսո՞ւմ ես: Բայց, Կլեր, դու 

ինձ չես լսում: 

ՍՈԼԱՆԺ (ցրված) - Ես Ձեզ լսում եմ: 

ԿԼԵՐ - Սպասուհիները իմ՝ միայն իմ շնորհիվ գոյություն ունեն: Իմ հրահանգների 

ու շարժումների շնորհիվ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ես Ձեզ լսում եմ: 

ԿԼԵՐ (բղավում է) - Դու իմ շնորհիվ գոյություն ունես ու ինձ արհամարհում ես: 

Դու չես կարող երևակայել, Կլե՛ր, թե որքան ծանր է Տիրուհի լինելը, ձեր ծամածռությունների 

պատճառը դառնալը: Շատ քիչ բան էր ինձ հարկավոր, որ դու այլևս 

գոյություն չունենայիր: Բայց ես բարի եմ, ես գեղեցիկ եմ ու քեզ արհամարհում եմ: 

Սիրուհու հուսահատությունն ինձ ավելի է գեղեցկացնում: 

ՍՈԼԱՆԺ (արհամարհանքով) - Ձեր սիրեկա՜նը... 

ԿԼԵՐ - Իմ դժբախտ սիրեկանն, աղջիկս, դեռևս ինձ վեհանձնություն է հաղորդում: 

Ես ավելի եմ վեհանում, որ քեզ նսեմացնեմ ու նյարդայնացնեմ: Ոգեկոչի՛ր քո 

բոլոր խարդավանքները: Ժամանա՛կն է: 

ՍՈԼԱՆԺ (սառը) - Բավակա՛ն է: Շտապե՛ք: Պատրա՞ստ եք: 

ԿԼԵՐ - Իսկ դո՞ւ: 

ՍՈԼԱՆԺ (նախ՝ մեղմորեն) - Ես պատրաստ եմ, տհաճության թիրախ լինելուց 

հոգնել եմ: Ես էլ եմ Ձեզ ատում... 

ԿԼԵՐ - Հանգի՛ստ, փոքրիկս, հանգիստ... 

Հանգստացնելու համար մեղմորեն թփթփացնում է Սոլանժի ուսը: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ես Ձեզ ատում, Ձեզ արհամարհում եմ: Դուք ինձ այլևս չեք ահաբեկում: 

Ոգեկոչե՛ք Ձեր սիրեկանի հիշատակը, որ Ձեզ պաշտպանի: Ես Ձեզ ատում 

եմ, ատում եմ անուշաբույր հևքով լի Ձեր կուրծքը: Ձեր փղոսկրե... կուրծքը: Ձեր 

ոսկե... ազդրերը: Ձեր սաթե... ոտքերը (թքում է կարմիր շրջազգեստի վրա): Ես Ձեզ 

ատում եմ: 

ԿԼԵՐ (շնչահեղձ) - Օ՜, օ՜, բայց... 

ՍՈԼԱՆԺ (վրա տալով) - Այո՛, տիկին, իմ գեղեցկուհի տիկին: Դուք կարծում էիք 

մինչև վերջ Ձեզ ամեն ինչ թո՞ւյլ էր տրվելու: Դուք կարծում էիք երկնքի գեղեցկությունը 

յուրացնելուց ինձ զրկելո՞ւ էիք: Ունենալու էիք Ձեր օծանելիքները, դիմափոշիները, 

մատներկերը, մետաքսը, թավիշը, ժանյակն ու ինձ զրկելո՞ւ էիք: Ինձնից 

խլելո՞ւ էիք կաթնավաճառին: Խոստովանեցե՛ք: Խոստովանեցե՛ք կաթնավաճառի 

մասին: Նրա երիտասարդությունը, թարմությունը Ձեզ խելքահան են անում, չէ՞: 

Խոստովանեցե՛ք կաթնավաճառի մասին: Խոստովանեցե՛ք, որ Սոլանժը Ձեզ խանգարում 

է: 

ԿԼԵՐ (խելակորույս) - Կլե՜ր, Կլե՜ր: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ի՞նչ: 

ԿԼԵՐ (մրմնջում է) - Կլեր, Սոլանժ, Կլեր: 

ՍՈԼԱՆԺ - Այո՛, այո՛, Կլեր, Կլերը Ձեզ խանգարում է: Կլերն այստեղ է ու ավելի 

շենշող է, քան երբևէ ։ Նա շողարձակում է: 

131


Ապտակում է Կլերին: 

ԿԼԵՐ - Օ՜, օ՜, Կլեր...Դուք...օ՜: 

ՍՈԼԱՆԺ - Տիրուհին կարծում էր, թե պաշտպանված է ծաղիկների պատնեշով, 

փրկված է բացառիկ ճակատագրով, զոհողությամբ: Հաշվի չառնելով սպասուհիների 

ընդվզումը: Ահա՛, ընդվզումը բորբոքվում է, Տիրուհի: Այն ուժասպառ կլինի, 

բայց կբացահայտի Ձեր արկածախնդրությունը: Այդ Պարոնը մի խղճուկ գող էր, 

իսկ Դուք... 

ԿԼԵՐ - Ես քեզ արգելում եմ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Արգելել՝ ի՞նձ: Ծիծաղելի է: Տիրուհին է արգելակված: Նրա դեմքը աղավաղված 

է: Հայելի ուզո՞ւմ եք: 

Ձեռքի հայելին մեկնում է Կլերին: 

ԿԼԵՐ (նայում է՝ ինքն իրենով զմայլված) - Հայելում ես ավելի գեղեցիկ եմ, 

վտանգն ինձ լուսապսակում է, Կլե՛ր, իսկ դու սևակնում ես... 

ՍՈԼԱՆԺ - ... դժոխային խավարն է պարուրում քեզ: Գիտեմ, ինձ հայտնի է այդ 

ճամարտակությունը: Ես Ձեր դեմքին կարդում եմ իմ պատասխանն ու որոշում եմ 

մինչև վերջ գնալ: Երկու սպասուհիները՝ անսակարկ ծառայակիցներն այստեղ են: 

Նրանց նսեմացնելու համար ավելի գեղեցկացեք: Մենք Ձեզնից չենք վախենում: 

Մենք պատսպարված, պաշտպանված ենք մեր բույրերով, մեր հմայքով, Ձեր նկատմամբ 

տածած ատելությամբ: Մենք ձևավորվում ենք, Տիրուհի: Մի՛ ծիծաղեք, օ՜, միայն 

թե մի ծիծաղեք իմ ճոռոմաբանության վրա: 

ԿԼԵՐ - Կորե՛ք աչքիցս: 

ՍՈԼԱՆԺ - Հեռանում եմ, Ձեզ ծառայելու համար, Տիրուհի՝ վերադառնում եմ խոհանոց, 

որտեղ իմ ձեռնոցներն են ու ատամներիս հոտը: Ինչպես նաև լվացարանակոնքի 

համր խշխշոցը: Դուք ծաղիկներ ունեք, ես՝ լվացարանակոնք: Ես սպասուհի 

եմ: Բայց Դուք չեք կարող ինձ արատավորել, չեք էլ կարող հեշտ ու հանգիստ դրախտ 

գնալ: Ես իմ ատելությունը դռանը չեմ թողնի, դրախտում էլ Ձեզ կհետապնդեմ: 

Ծիծաղեք, փոքր-ինչ ծիծաղեք ու արագ, շատ արագ աղոթեք: Սիրելիս, Դուք վերջին 

եք հասել: (Խփում է Կլերի ձեռքերին, որոնցով պաշտպանում էր կոկորդը): 

Ձեր թաթերն իջեցրե՛ք, բացե՛ք Ձեր վտիտ վիզը: Դե՜, դե՜, մի՛ դողդողացեք, մի՛ 

փշաքաղվեք, ես ամեն ինչ արագ ու անձայն կանեմ: Այո՛, ես կվերադառնամ խոհանոց, 

բայց մինչ այդ կավարտեմ իմ գործը: 

Թվում է, թե նա պատրաստվում է խեղդամահ անել Կլերին: Անսպասելի զարթուցիչը 

զնգում է: Սոլանժը հետ է քաշվում: Երկու դերակատարուհիները մոտենում, 

սեղմվում, հուզված լսում են: 

Արդե՞ն: 

ԿԼԵՐ - Շտապե՛նք, Տիրուհին հիմա կգա: (Ուզում է հանել շրջազգեստը): Օգնի՛ր: 

Ամեն ինչ ավարտվեց, դու չհասցրիր մինչև վերջ գնալ: 

ՍՈԼԱՆԺ (օգնում է, տխուր ձայնով) - Ամեն անգամ՝ նույնը: Քո պատճառով: Չես 

կարողանում արագ պատրաստվել: Ես չեմ հասցնում քո վերջը տալ: 

ԿԼԵՐ - Նախապատրաստությունը մեզնից շատ ժամանակ է խլում: Տե՛ս, որ... 

132

ՍՈԼԱՆԺ (հանում է Կլերի շրջազգեստը) - Պատուհանից նայիր: 

ԿԼԵՐ - ...Տե՛ս, որ ժամանակը դարձյալ չհերիքեց: Ես այնպիսի ժամի վրա էի լարել 

սլաքները, որ ամեն ինչ հասցնենք: 

Փլվում է բազկաթոռին: 

ՍՈԼԱՆԺ - Հեղձուկ երեկո է, օրը հեղձուցիչ էր: 

ԿԼԵՐ - Այո՛: 

ՍՈԼԱՆԺ - Դա՛ է մեզ սպանում, Կլեր: 

ԿԼԵՐ - Այո՛: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ժամանակն է: 

ԿԼԵՐ - Այո՛: (Ճմլկոտվելով վեր է կենում): Գնամ թուրմ պատրաստեմ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Պատուհանից նայի՛ր: 

ԿԼԵՐ - Դեռ ժամանակ կա: 

Սրբում է դեմքի շպարը: 

ՍՈԼԱՆԺ - Դու դեռ զմայլվում ես քեզնով... Կլեր... փոքրիկս... 

ԿԼԵՐ - Հոգնած եմ: 

ՍՈԼԱՆԺ (խիստ) - Պատուհանից նայիր: Քո անճարակության պատճառով տունը 

չենք հասցնելու հավաքել: Ես դեռ պիտի Տիրուհու հագուստը կարգի բերեմ: (Նայում 

է քրոջը): Ի՞նչ եղավ քեզ: Կարո՞ղ ես հիմա գոնե ինքդ քեզ նմանվել: Վերստացիր քո 

դեմքի գույնը: Դե՛, դե՛, Կլեր, իմ քույրը դարձիր: 

ԿԼԵՐ - Ես ուժասպառ եմ, լույսն ինձ թմրեցնում է, դու վստա՞հ ես, որ դիմացի 

ապրողները... 

ՍՈԼԱՆԺ - Մեզ ի՜նչ, դու ուզում էիր, որ ամեն ինչ... խավարո՞ւմ անենք: Փակի՛ր 

աչքերղ, փակիր, Կլեր: Հանգստացի՛ր: 

ԿԼԵՐ (հագնում է իր սև, սովորական շրջազգեստը) - Չէ՛, ես հենց այնպես եմ 

ասում, որ հոգնած եմ: Ինձ խղճալու առիթ մի՛ փնտրիր: Մի՛ ձգտիր ինձ իշխել: 

Հագնում է իր սև, հյուսկեն գուլպաները, սև, հարթ կրունկով կոշիկները: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ուզում եմ, որ հանգստանաս: Դու հենց հանգստանալիս ես ինձ օգնում: 

ԿԼԵՐ - Հասկանում եմ քեզ, մի՛ բացատրիր: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ո՛չ, պետք է բացատրեմ: Առաջինը դու սկսեցիր, ընդ որում կաթնավաճառի 

մասին քո ակնարկներով: Կարծում ես գլխի չընկա՞: Եթե Մարիոն... 

ԿԼԵՐ - Մարիոն՝ ի՞նչ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Եթե Մարիոն երեկոյան ինձ կոպտի, քեզ հետ ավելի վատ կվարվի: 

Բայց դու շատ երջանիկ էիր, որ կարողացար... 

ԿԼԵՐ (թոթվում է ուսերը) - Ավելի ճիշտ կանես, ստուգես՝ ամեն ինչ կարգի՞ն է: 

Տե՛ս, գրասեղանի բանալին որտեղ է: (Տեղն է դնում): Իսկ մեխակների ու վարդերի 

վրա, ինչպես ասում էր Պարոնը, հնարավոր չէ որ... 

ՍՈԼԱՆԺ (հախուռն) - Դու շատ երջանի՞կ էիր, որ հենց նոր կարողացար քո վիրավորանքներն 

իրար խառնել ու... 

ԿԼԵՐ - ...միաժամանակ սպասուհիներից սրա կամ նրա մազը գտնել: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ու մեր կյանքի թաքուն մանրամասները պարզել ...-ի հետ: 

133


Աննա Բոնայուտոն (Սոլանժ) և Մանուելա Մանդրաչիան (Կլեր) «Սպասուհիները» 

ներկայացման մեջ: Բիոնդո թատրոն, Պալերմո 

ԿԼԵՐ (հեգնական) - Ինչի՞, ինչի՞ հետ: Այդ «ինչի» անո՛ւնն ասա: Իրերն իրենց 

անունով կոչիր: Մեր արարողակա՞րգը նկատի ունես: Ասենք մենք այստեղ վիճաբանելու 

ժամանակ չունենք: Նա՛, նա՛, նա հիմա ներս կմտնի: Բայց Սոլանժ, այս անգամ 

մեր ձեռքից պիտի չպրծնի: Ես քեզ նախանձում եմ, որ նրա դեմքը տեսել ես 

սիրեկանի ձերբակալման լուրն ստանալիս: Գոնե մի անգամ ես լավ գործ եմ արել: 

Ընդունո՞ւմ ես: Առանց ինձ, առանց իմ մատնագրի, դու այդ ներկայացումը չէիր 

տեսնի. սիրեկանը ձեռնաշղթաներով, Տիրուհին՝ արցունքներով: Նա կարող էր մեռնել, 

այս առավոտ չէր կարողանում ոտքերի վրա կանգնել: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ավելի լավ: Թող շունչը փչի: Ու վերջապես ես ժառանգության տիրանամ: 

Երբեք այլևս ոտք չդնեմ այդ նողկալի ձեղնահարկը, ապուշ խոհարարուհու 

ու սենեկապանի հետ: 

ԿԼԵՐ - Ես սիրում էի մեր ձեղնահարկը: 

ՍՈԼԱՆԺ - Մի գթաշարժվիր: Դու ինձ հակադրվելու համար էիր սիրում: Գիտեիր, 

որ ես ատում եմ: Ես մեր ձեղնահարկը տեսնում եմ այնպիսին, ինչպիսին կա իրականում՝ 

անհրապույր ու անբովանդակ: Ամայացած՝ ինչպես ասում է Տիրուհին: 

Բայց ի՜նչ կարող ենք անել՝ մենք էլ ենք ամայացել: 

134

ԿԼԵՐ - Օ՜ֆ, էլի մի սկսիր: Ավելի լավ է պատուհանից նայիր: Ես ոչինչ չեմ տեսնում, 

գիշերը շատ է մութ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ուզում եմ խոսել, ուզում եմ պարպվել: Ես սիրում էի ձեղնահարկը, 

որովհետև նրա աղքատիկությունը սահմանափակում էր իմ շարժումները՝ վարագույր 

չկար, որ բարձրացնեի, գորգ չկար, որ լմեի, կահույքը չկար, որ հայացքով 

կամ փոշու շորով շոյեի: Նույնիսկ հայելի, պատշգամբ չկար: Ոչինչ մեզ չէր ստիպում 

հեզասահ շարժումներ անել: 

Կլերը հեզասահ շարժում է անում: 

Հանգստացի՛ր, դու բանտում քեզ թագուհի՝ Մարի-Անտուանետ կձևացնես, գիշերները 

որքան ուզես, կճեմես... 

ԿԼԵՐ - Դու գժվել ես: Ես գիշերները չեմ ճեմում: 

ՍՈԼԱՆԺ (հեգնական) - Օ՜, օրիորդը երբեք չի ճեմել, ո՛չ վարագույրով, ո՛չ էլ ժանյակե 

ծածկոցով փաթաթված՝ այնպես չէ՞: Ու չի նայել հայելուն, գիշերվա ժամը 2-ին 

չի ելել պատշգամբ, չի ողջունել պատուհանի տակով անցնող ամբոխին: Երբե՛ք, 

այնպես չէ՞, երբե՛ք: 

ԿԼԵՐ - Բայց, Սոլանժ... 

ՍՈԼԱՆԺ - Գիշերը շատ մութ է Տիրուհուն լրտեսելու համար: Պատշգամբում դու 

քեզ անտեսանելի էիր կարծում: Ինչի՞ տեղ ես ինձ դրել: Մի՛ փորձիր ինձ հավատացնել, 

որ գիշերաշրջիկ ես: Հիմա գոնե՝ ճշմարտությունը կարո՞ղ ես խոստովանել: 

ԿԼԵՐ - Սոլանժ, դու բղավում ես, խնդրում եմ ցածր խոսիր: Տիրուհին կարող է 

անակնկալ ներս մտնել... 

Փութով մոտենում է պատուհանին, բարձրացնում է վարագույրը: 

ՍՈԼԱՆԺ - Թո՛ղ վարագույրները, ես վերջացրի: Չեմ սիրում, երբ այդ տեսակ ես 

բարձրացնում: Իջեցրո՛ւ: Ձերբակալման առավոտը, ոստիկաններին սպասելիս, Պարոնն 

այդպես արեց: 

ԿԼԵՐ - Ամենաանշան շարժումը քեզ ոճրագործի է թվում, որն ուզում է փախչել 

ներքին աստիճաններով: Դու սկսում ես վախենալ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ծաղրի՛ր, որ ինձ բարկացնես: Շարունակի՛ր, շարունակի՛ր: Ոչ ոք ինձ 

չի սիրում: Ոչ ոք մեզ չի սիրում: 

ԿԼԵՐ - Նա՛, նա մեզ սիրում է: Նա բարի է: Տիրուհին բարի է: Տիրուհին մեզ 

պաշտում է: 

ՍՈԼԱՆԺ - Նա մեզ սիրում է, ինչպես իր բազկաթոռները, ավելին ասեմ՝ ինչպես 

իր արտաքնոցի հախճապակե վարդը, բիդեն: Մե՛նք՝ մենք էլ չենք կարողանում մեզ 

սիրել: Աղտեղությունը... 

ԿԼԵՐ (կլանչոց է կեղծում) - Վա՜խկ: 

ՍՈԼԱՆԺ - ... Աղտեղություն չի սիրում: Եվ դու կարծում ես, որ ես կորոշեմ շարունակե՞լ 

այս խաղը, երեկոյան էլի իմ մետաղե մահճակա՞լը կվերադառնամ: Այս 

խաղը թերևս մենք մինչև իսկ կարողանանք շարունակել, բայց, եթե ես չգտնեմ 

ինձ Կլեր անվանող մեկին, ում վրա կարելի լինի թքել, իմ թուքն ինձ կխեղդի: Իմ 

լորձունքներն իմ մարգարիտներն են: 

135


ԿԼԵՐ (վեր է կենում ու լաց լինում) - Խնդրում եմ՝ կամաց խոսիր: Խոսի՛ր, բայց 

Տիրուհու... բարության մասին խոսի՛ր: Նա, որ ադամանդին ադամդ է ասում: 

ՍՈԼԱՆԺ - Նրա բարությո՜ւնը, ադամանդին ադամդ ասե՜լը: Նրա համար հեշտ 

է բարի, ժպտադեմ, քնքուշ լինելը: Մանավանդ, եթե հարուստ ես ու գեղեցիկ: Բայց 

բարի լինես, երբ սպասուհի՞ ես: Մենք բավարարվում ենք սենյակներն հարդարելիս 

կամ ափսեները լվանալիս մեզ ցուցադրելով: Մենք փետրավելը հովհարի պես ենք 

գործածում, փոշու լաթով ենք վայելչագեղ շարժումներ անում: Կամ գիշերը, ինչպես 

դու, մեզ թույլ ենք տալիս Տիրուհու սենյակներում պատմական շրջապտույտի ելնելու 

ճոխությունը: 

ԿԼԵՐ - Սոլա՜նժ, նորի՞ց, ի՞նչ ես ուզում: Կարծում ես քո մեղադրանքները մեզ 

հանդարտեցնելո՞ւ են: Քո մասին կարող եմ ավելի ցնցող բաներ պատմել: 

ՍՈԼԱՆԺ - Դո՞ւ (երկար լռություն), դո՞ւ: 

ԿԼԵՐ - Իհարկե՛: Եթե ուզեմ: Որովհետև վերջիվերջո... 

ՍՈԼԱՆԺ - Վերջիվերջո՞ՙ, ի վերջո ի՞նչ ես ակնարկում: Այդ մարդու մասին դու 

սկսեցիր խոսել: Կլե՛ր, ես քեզ ատում եմ: 

ԿԼԵՐ - Ես էլ քեզ: Բայց ես սպառնալու համար կաթնավաճառի պատմությունը 

չէի հիշեցնի: 

ՍՈԼԱՆԺ - Մեր երկուսից ո՞վ է ում սպառնում, հը՞: Տատանվո՞ւմ ես: 

ԿԼԵՐ - Նախ փորձիր, հետո առաջինը կրակիր: Հիմա էլ նահանջում ես, Սոլա՛նժ: 

Դու չես հանդգնում ինձ ամենածանր հանցանքի՝ ոստիկանատուն գրած մատնագրերի 

համար մեղադրել: Ամբողջ ձեղնահարկը լցված էր իմ ձեռագրերի սևագրություններով՝ 

ամեն տեղ թղթեր էին, թղթեր: Ես հորինեցի ամենաահավոր պատմությունները 

և լավագույններից դո՛ւ օգտվեցիր: Երեկ երեկոյան, երբ ճերմակ շրջազգեստով 

Տիրուհի էիր խաղում, ցնծում էիր, ցնծում, արդեն պատկերացնում էիր, թե ինչպես 

ես թաքուն բարձրանում կալանավորների... 

ՍՈԼԱՆԺ (ուսուցողական հնչերանգով) - «Լամարտինիեր» նավը (տրոհում է 

ամեն վանկը): 

ԿԼԵՐ - Դու ուղեկցում էիր Պարոնին՝ սիրեկանիդ... Դու փախչում էիր Ֆրանսիայից, 

նրա հետ ուղևորվում էիր Չարքերի կղզի կամ Գայանա: Ի՜նչ գեղեցիկ երազ: 

Դու քեզ բարձրաշխարհիկ պոռնկուհի, Հետերա դառնալու ճոխությանը տրվեցիր, 

որովհետև ես անստորագիր նամակներ ուղարկելու հանդգնությունն ունեցա: Դու 

երջանիկ էիր քո ինքնազոհողությամբ, քեզ դուր էր գալիս մեղսագործի խաչը կրելը, 

նրա դեմքը սրբելը, սատարելը, որպեսզի վիճակը փոքր-ինչ թեթևանա՝ հսկիչներին 

տրվելը: 

ՍՈԼԱՆԺ - Բայց քիչ առաջ դու էիր խոսում նրա հետևից գնալու մասին: 

ԿԼԵՐ - Չեմ ժխտում, ես շարունակեցի այն պատմությունը, որը դու կիսատ թողեցիր: 

Բայց քեզնից պակաս մղումով: Դեռևս ձեղնահարկում, երբ նամակներն էինք 

գրում, դու արդեն ճոճվում էիր երևակայության ծովում: 

ՍՈԼԱՆԺ - Դու քե՛զ չէիր տեսնում: 

ԿԼԵՐ - Ո՜նց չէ: Ես նայում եմ քո դեմքին և տեսնում եմ ավերները, որ մեր զոհն 

136

ապրում է: Պարոնն այժմ ճաղերի ետևում է: Կարող ենք ուրախանալ: Առնվազն 

կձերբազատվենք նրա ծաղրուծանակից: Այժմ դու հեշտությամբ կերևակայես, թե 

ինչպես ես փարվում նրա կրծքին, լավ կպատկերացնես իրանն ու ոտքերը, կհետևես 

քայլվածքին: Դու վաղուց ես ճոճվում երևակայության ծովում, արդեն տրվում ես 

նրան: Նույնիսկ մեզ կորցնելու գնով... 

ՍՈԼԱՆԺ - Ի՞նչ: 

ԿԼԵՐ - Կրկնեմ՝ կորցնելու գնով: Իմ՝ ոստիկանություն ուղարկվելիք մատնագրերը 

շարադրելու համար ինձ անհրաժեշտ էին փաստեր, ամիս-ամսաթվեր: Ի՞նչ էի ես 

անում, հը՞: Հիշի՛ր: Սիրելիս, քո շիկնանքը խոսուն է: Դու ամաչում ես: Բայց չէ՞ որ 

դու ներկա էիր: Ես քո ներկայությամբ քրքրեցի Տիկնոջ թղթերն ու գտա կարևոր 

թղթակցությունը... 

Լռություն: 

ՍՈԼԱՆԺ - Հետո՞: 

ԿԼԵՐ - Բայց դու ինձ արդեն նյարդայնացնում ես: Ի՞նչ՝ հետո: Հետո դու ուզեցիր 

պահպանել Պարոնի նամակները: Դեռ երեկ երեկոյան ձեղնահարկում մնացել էր 

Պարոնի՝ Տիրուհուն ուղղված բացիկը: Ես այն գտա: 

ՍՈԼԱՆԺ (հարձակողական) - Ուրեմն դու քրքրո՞ւմ ես իմ իրերը: 

ԿԼԵՐ - Դա իմ պարտականությունն է: 

ՍՈԼԱՆԺ - Հիմա իմ՝ քո կասկածամտության վրա զարմանալու հերթն է... 

ԿԼԵՐ - Ես շրջահայացեմ, կասկածամիտ չեմ: Երբ ես ամեն ինչ կորցնելու հանդըգնությամբ, 

որպեսզի հորինվելիք պատմությունը ճշգրիտ փաստերով հիմնավորված 

լինի, ծնկեցի գորգին ու ամբողջ ուժով ձգտեցի բացել գրասեղանի փականը, 

դու արբեցած քո հանցագործ, ոճրագործ, աքսորված սիրեկանի հեռանկարով, ինձ 

մենակ թողեցիր: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ես հայելի էի դրել՝ այնպես, որ դուռը երևա: Ես հսկում էի: 

ԿԼԵՐ - Ճիշտ չէ: Ես ամեն ինչ տեսնում ու արդեն երկար ժամանակ է քեզ հետևում 

եմ: Քո բնական զգուշավորությամբ դու մնացել էիր աշխատասենյակի դռան 

մոտ ու պատրաստ էիր Տիրուհու հայտնվելուն պես խոհանոց նետվել: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ստում ես, Կլե՛ր, ես միջանցքն էի հսկում... 

ԿԼԵՐ - Սխալ է, Տիրուհին քիչ մնաց ինձ բռներ գործի պահին: Դու, ուշադրություն 

չդարձնելով այն բանի վրա, որ թղթերը թերթատելիս մատներս դողում են, 

մտքով ճանապարհորդում էիր՝ ծովեր էիր անցնում, Էկվադորը կտրում... 

ՍՈԼԱՆԺ (հեգնական) - Իսկ դո՞ւ: Դու ձևացնում ես, թե ոչինչ չգիտես քո հետաքրքրությունների 

մասին: Կլեր, համարձակություն ունեցիր ու խոստովանիր իբր 

դու երբեք տաժանապարտի չես երազել: Խոսքը հենց ա՛յս տաժանապարտի մասին 

է: Համարձակություն ունեցիր ու խոստովանիր, որ ըստ էության՝ ի՜նչ գեղեցիկ բառ 

է, ըստ էության, դու նրան չես մատնել քո թաքուն արկածախնդրության համար: 

ԿԼԵՐ - Ես դա գիտեմ և նույնիսկ ավելին գիտեմ: Ես չափազանց հեռատես եմ: 

Բայց այդ պատմությունը դո՛ւ ես հորինել: Ապա՝ շրջվիր: Օ՜, եթե դու քեզ տեսնեիր, 

Սոլանժ: Ջունգլիների կուսական անտառի արևը դեռ լուսավորում է քո կիսադեմը: 

137


Դու նախապատրաստում ես սիրեկանիդ փախուստը: (Ջղագրգիռ ծիծաղում է): Ինչպե՜ս 

ես լարվում: Բայց, հավատա՛, ես քեզ այլ պատճառով եմ ատում: Դու դա գիտես: 

ՍՈԼԱՆԺ (ձայնն իջեցնելով) - Ես քեզնից չեմ վախենում: Ես չեմ կասկածում, որ դու 

համակված ես ատելությամբ, խարդավանքով, բայց զգույշ եղիր՝ ես ավելի մեծ եմ: 

ԿԼԵՐ - Ի՞նչ ես ուզում դրանով ասել: Եթե ավելի մեծ ես, ուրեմն ավելի զորե՞ղ 

ես: Դու ինձ դրդում ես խոսել այդ մարդու մասին, որպեսզի շեղես ուշադրությունս: 

Չի ստացվի: Կարծում ես գլխի չէի՞ ընկել, թե ինչ էիր որոշել: Դու ուզում էիր սպանել 

Տիրուհուն: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ինձ մեղադրո՞ւմ ես: 

ԿԼԵՐ - Մի՛ ժխտիր: Ես քեզ տեսել եմ: (Երկար լռություն): Ու՝ վախեցել: Վախեցել, 

Սոլանժ: Մեր արարողությունների ժամանակ ես պահպանում եմ վիզս: Տիրուհու 

միջոցով դու ի՛նձ ես վերացնել ուզում, ի՛մ կյանքն ես վտանգում: 

Երկար լռություն: Սոլանժը թոթվում է ուսերը: 

ՍՈԼԱՆԺ (վճռական) - Այո՛, փորձել եմ: Ես ուզում էի քեզ փրկել: Այլևս չէի կարողանում: 

Ես կատաղում էի, երբ տեսնում էի, թե ինչպես ես շնչահեղձ լինում, կարմրում, 

կանաչում, անէանում այդ կնոջ դառնությունում ու քաղցրությունում: Իրավացի ես, 

դրա համար ինձ մեղադրել կարող ես: Ես քեզ շատ էի սիրում: Դու առաջինը ինձ 

կմատնեիր, եթե ես նրան սպանեի: Քո միջոցով ես ոստիկանության ճանկը կընկնեի: 

ԿԼԵՐ (բռնում է նրա դաստակը) - Սոլանժ... 

ՍՈԼԱՆԺ (հետ է քաշվում) - Խոսքն ի՛մ մասին է: 

ԿԼԵՐ - Սոլանժ, փոքրիկ քույրիկս, ես սխալ եմ, նա ուր որ է ներս կմտնի: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ես ոչ մեկին չեմ սպանել: Ինձ հասկանում ես, չէ՞, վախեցել եմ: 

Հնարավոր ամեն ինչ արեցի, բայց նա քնած տեղը շուռ եկավ: Նա հանգիստ էր 

շնչում, սավանը բարձրանում-իջնում էր: Անկողնում Տիրուհին էր: 

ԿԼԵՐ - Լռի՛ր: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ո՛չ հիմա: Դու ամեն ինչ ուզում էիր իմանալ: Համբերի՛ր, ես քեզ ուրիշ 

բաներ էլ ունեմ ասելու: Դու պետք է իմանաս, թե ինչպիսին է քո քույրը, ինչից է 

պատրաստված: Վերջապես՝ ի՞նչ է իրենից ներկայացնում սպասուհին. ես ուզում էի 

խեղդամահ անել նրան... 

ԿԼԵՐ - Երկնքից վախեցիր, երկնքի՛ց: Մտածի՛ր, թե ինչ կլինի հետդ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ինչ ուզում է թող լինի, բավական է, ինչքան չոքեցի խոստովանախըցում: 

Եկեղեցում ես կուզեի ունենալ վանամայրերի կարմիր թավիշն ու ապաշխարհողների 

թանկարժեք քարերը, այդ դեպքում իմ տեսքն անհամեմատ ազնվաշուք 

կլիներ: Տե՛ս, տե՛ս միայն, թե որքան լավ, որքան գեղեցիկ է նա տառապում: Վիշտը 

նրան այլափոխել է: Իմանալով հանդերձ, որ սիրեկանը գող է, նա գլուխ էր դնում 

ոստիկանների հետ, չարախնդում էր: Այժմ նա նույնքան հիացնում է բացարձակ 

լքված իր դերում, մանավանդ, որ երկու կողմից նրան թևանցուկ սատարում են 

ուշադիր, վշտակից սպասուհիները: Դու Տիրուհուն տեսե՞լ ես՝ նրա վիշտը պարուրված 

է գոհարեղենի փայլատակումով, շրջազգեստների կերպասով, ջահերի լույսով: 

Կլե՛ր, իմ ոճրի գեղեցկությունը հատուցելու էր տառապանքիս խեղճությունը: Հետո 

ես ամեն ինչ հրդեհելու էի: 

138

ԿԼԵՐ - Հանգստացի՛ր, Սոլանժ: Հրդեհը կարող էր և չբռնկվել։ Ու քեզ կբռնեին: 

Դու գիտես, թե հրձիգներին ինչ պատիժ է սպասում: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ամեն ինչ էլ գիտեմ: Իմ աչքն ու ականջը բանալու անցքին էր: Ես 

մյուս ծառայողներից շատ էի մարաղ մտնում: Ես ամեն ինչ գիտեմ: Հրձի՜գ: Հրաշալի 

պատվանուն է: 

ԿԼԵՐ - Լռի՛ր: Դու ինձ խեղդում ես: Ես շնչահեղձ եմ լինում: (Ուզում է փոքր-ինչ 

բացել պատուհանը): Օ՜ֆ, գոնե այստեղից թարմ օդ փչի: 

ՍՈԼԱՆԺ (տագնապով) - Ի՞նչ ես ուզում անել: 

ԿԼԵՐ - Բացե՛լ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Դո՞ւ էլ։ Ես էլ եմ երկար ժամանակ շնչահեղձ լինում: Երկար ժամանակ 

է ուզում եմ ամբողջ աշխարհի աչքի առաջ խաղալ իմ խաղը, տանիքներից բղավել 

իմ ճշմարտությունը, Տիրուհու տեսքով փողոց իջնել... 

ԿԼԵՐ - Լռի՛ր, ես ուզում էի ասել... 

ՍՈԼԱՆԺ - Իրավացի ես, բայց դեռ շատ շուտ է, պատուհանը հանգիստ թո՛ղ, 

նախասենյակի ու խոհանոցի դուռը բաց արա (Կլերը երկուսն էլ բացում է): Գնա, 

տե՛ս, ջուրը եռո՞ւմ է: 

ԿԼԵՐ - Մենա՞կ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ուրեմն սպասիր մինչև գա: Նա իր հետ կբերի իր պահապան աստղը, 

ակնեղենը, արցունքները, ժպիտները, հառաչանքները, քնքշանքը: 

Հեռախոսի զանգ: Քույրերը ականջ են դնում: 

ԿԼԵՐ (հեռախոսով) - Պարո՞ն: Դո՞ւք եք, Պարոն... Կլերն է, Պարոն... (Սոլանժը 

ուզում է վերցնել ընկալուչը, Կլերը թույլ չի տալիս): Լա՛վ, ես կհայտնեմ Տիրուհուն, 

երբ իմանա, որ Պարոնին ազատ են արձակել, շատ կուրախանա... Լա՛վ, Պարոն, 

կնշեմ: Պարոնը սպասում է Տիկնոջը «Բիլբոկեում»: Լավ... Բարի երեկո, Պարոն: 

Ուզում է կախել ընկալուչը, բայց ձեռքը դողում է, ընկալուչը դնում է սեղանին: 

ՍՈԼԱՆԺ - Թողե՞լ են: 

ԿԼԵՐ - Դատավորը պայմանական է ազատ արձակել: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ուրեմն... ուրեմն ամեն ինչ կորած է: 

ԿԼԵՐ (չոր) - Ինչպես տեսնում ես: 

ՍՈԼԱՆԺ - Դատավորները շատ վատ են արել, որ ազատ են արձակել: Նրանք 

թքում են արդարադատության վրա: Փաստորեն, մեզ վիրավորում են: Եթե Պարոնն 

ազատության մեջ է, կուզենա իրողությունը պարզել, մեղավորին գտնելու համար 

ամբողջ տունը տակնուվրա կանի: Հետաքրքիր է՝ դու զգո՞ւմ ես իրավիճակի լըրջությունը: 

ԿԼԵՐ - Ես ամեն վտանգ հաշվի առնելով՝ հանդգնել, ինչ կարողացել, արել եմ: 

ՍՈԼԱՆԺ (դառը) - Դու լավ ես աշխատել: Ընդունիր իմ գովեստները: Քո մատնագրերը, 

նամակները հիանալի են իրենց գործն արել: Եթե քո ձեռագիրը ճանաչեն, 

կատարյալ կլինի: Ինչո՞ւ է նա նախ գնում «Բիլբոկե», տուն չի գալիս: Կարո՞ղ ես 

բացատրել: 

ԿԼԵՐ - Եթե դու այդքան ճարպիկ ես, պիտի կարողանայիր Տիրուհու հետ գործդ 

139


Աննա Բոնայուտոն (Սոլանժ), Մանուելա Մանդրաչիան (Կլեր) և Վանեսա Գրավինան 

(Տիրուհի) «Սպասուհիները» ներկայացման մեջ: Բիոնդո թատրոն, Պալերմո 

հաջողությամբ ավարտել: Բայց դու վախեցար: Ննջասենյակը օծանելիք էր բուրում, 

մահճակալը տաք էր: Տիրուհին էր պառկածը: Մեզ մնում է շարունակել, խաղը վերսկսել: 

ՍՈԼԱՆԺ - Վտանգավոր խաղ է, ես վստահ եմ, որ հետքեր ենք թողել: Քո՛ մեղքով: 

Ամեն անգամ էլ թողնում ենք: Ես տեսնում եմ բազում հետքեր, որ երբեք չեմ 

կարող ջնջել: Իսկ նա, նա շրջում է այդ ամենի մեջ ու ընտելանում: Նույնիսկ վերծանում 

է: Դնում է իր վարդագույն տոտիկները մեր հետքերին ու մեկը մյուսի հետևից 

բացահայտում: Քո՛մեղքով: Տիրուհին ձեռ է առնում մեզ: Շուտով նա ամեն ինչ 

կիմանա: Բավական է զանգը հնչեցնի, և մենք վազում ենք ծառայելու: Նա կիմանա, 

որ մենք հագել ենք իր զգեստները, կապկել շարժումները, մեր սեթևեթանքներով 

փորձել ենք գայթակղել սիրեկանին: Ամեն ինչը վկայելու է, Կլեր, ամեն ինչը մեղադրելու 

է մեզ: Քո ուսերի հետքերով վարագույրներ, իմ դեմքը արտացոլող հայելիներ։ 

Մեր խենթություններին վարժված լույսն ամեն ինչ խոստովանելու է: Քո՛ անճարակության 

պատճառով ամեն ինչ կորած է: 

ԿԼԵՐ - Ամեն ինչ կորած է, որովհետև դու ուժ չունեցար, որպեսզի... 

ՍՈԼԱՆԺ - Որպեսզի ի՞նչ... 

ԿԼԵՐ - ... Նրան սպանես: 

140

ՍՈԼԱՆԺ - Ես դեռ կարող եմ անհրաժեշտ ուժը գտնել: 

ԿԼԵՐ - Որտեղի՞ց, որտեղի՞ց: Դու ինձնից ոչնչով լավը չես, ծառերի սաղարթներից 

վեր չես ձգտում: Մի շրջիկ կաթնավաճառ կարող է քեզ խելքահան անել: 

ՍՈԼԱՆԺ - Նշանակում է՝ դու չես տեսել Տիրուհու դեմքը, Կլե՛ր: Հանկարծ նրան 

այդքան մոտ լինելով ու քնած տեսնելով, ես ուժաթափ եղա: Մինչ նրա պարանոցին 

հասնելը հարկավոր էր ետ գցել վերմակը, որը նրա կրծքին վերուվար էր անում։ 

ԿԼԵՐ (հեգնանքով) - Ու վերմակը գոլ էր, գիշերը խավար... Այդպիսի բաները 

ցերեկն են անում: Դու նման դաժան քայլի անընդունակ ես: Ես, ես, թերևս, կարողանամ: 

Դու գիտես, որ ամեն ինչի էլ ընդունակ եմ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Գարդենալ: 

ԿԼԵՐ - Այո՛, հանգիստ խոսենք: Ես ուժեղ եմ: Դու միշտ ձգտել ես իշխել ինձ… 

ՍՈԼԱՆԺ - Բայց, Կլեր... 

ԿԼԵՐ (հանգիստ) - Ներողություն, գիտեմ, թե ինչ եմ ասում: Ես Կլերն եմ: Ամեն 

ինչի պատրաստ: Արդեն հոգնել եմ, հոգնել եմ սարդոստայն, անձրևանոցի պատյան, 

առանց Աստծո ու ընտանիքի շահամետ հավատացյալ լինելուց: Ինձ հոգնեցրել 

է խորանի փոխարեն սալօջախի առջև հակվելը: Ես քմահաճ եմ ու նեխած՝ 

նույնիսկ քո աչքերում: 

ՍՈԼԱՆԺ (գրկում է Կլերի ուսը) - Կլեր... մենք լարված ենք: Տիրուհին չի վերադառնում: 

Ես էլ այլևս չեմ դիմանում, ես էլ տանել չեմ կարողանում մեր նմանությունը, 

իմ ձեռքերը, սև գուլպաները, մազերը: Փոքրիկ քույրիկս, ես քեզ ոչ մի բանի 

համար չեմ մեղադրում: Քո զբոսանքները քեզ կսփոփեն... 

ԿԼԵՐ (նյարդային) - Ա՜հ, թո՛ղ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ես ուզում էի քեզ օգնել, մխիթարել, բայց տեսնում եմ, որ տհաճություն 

եմ պատճառում: Դու ինձնից զզվում ես: Ես դա գիտեմ, որովհետև դու էլ ես ինձ 

տհաճ: Ստրկության մեջ միմյանց սիրելն անհնար է։ 

ԿԼԵՐ - Ավելին, քան սիրել: Բայց ես հոգնել եմ այս ահավոր հայելուց, որը գարշահոտության 

պես է դեմքս արտացոլում: Դու իմ գարշահոտությունն ես: Թող այդպես 

լինի՝ ես պատրաստ եմ: Ես իմ թագուպսակը կունենամ, կկարողանամ ճեմել 

այս սենյակներում: 

ՍՈԼԱՆԺ - Այնուամենայնիվ այդ չնչին բանի համար չենք կարող նրան սպանել: 

ԿԼԵՐ - Իրո՞ք: Դա չնչի՞ն բան է: Ինչո՞ւ՝, ասա՛, խնդրեմ: Ուրիշ ի՞նչ պատրվակ 

է պետք: Որտե՞ղ, ե՞րբ կարող ենք ավելի լավը գտնել: Այդքանը բավական չէ՞: Այս 

երեկո Տիրուհին կնկատի մեր շփոթվածությունը: Քրքջալով, ծիծաղելով ու լաց լինելով, 

խոր հառաչելով: Ո՛չ, ես կունենամ իմ թագուպսակը, ես կլինեմ այն թունավորողը, 

որը դու չկարողացար լինել: Քեզ իշխելու ի՛մ հերթն է... 

ՍՈԼԱՆԺ - Բայց ո՛չ մի դեպքում... 

ԿԼԵՐ (Տիրուհուն նմանակելով՝ չարացած թվարկում է) - Ի՛նձ տուր սրբիչը, տո՛ւր 

լվացքի սեղմիչները, սո՛խ մաքրիր, ստեպղին քերի՛ր, հախճասալե՛րը լվա: Վե՛րջ: 

Վե՛րջ, վե՛րջ: Հա՜, մոռացա՝ ծորակը կփակես: Ա՛յ հիմա վերջ: Ես կարող էի ամբողջ 

աշխարհը կառավարել: 

141


ՍՈԼԱՆԺ - Փոքրիկ քույրի՜կս: 

ԿԼԵՐ - Դու ինձ կօգնես: 

ՍՈԼԱՆԺ - Դու չգիտես նույնիսկ, թե երբ, ինչ պիտի անես: Կլե՜ր, ամեն ինչ միաժամանակ 

շատ ավելի պարզ է ու բարդ: 

ԿԼԵՐ - Ինձ կսատարի կաթնավաճառի պինդ բազուկը, որը երբեք չի թուլանա: 

Ձախ ձեռքով նրա ուսին կհենվեմ: Դու էլ ինձ կօգնես: Եվ եթե հարկ լինի ավելի հեռու 

գնալ, Սոլանժ, եթե ես ստիպված լինեմ տաժանավայր ընկնել, դու ինձ կուղեկցես, 

հետս նավ կբարձրանաս: Սոլա՛նժ, մենք երկուսով՝ հանցագործ ու սրբուհի, հավերժական 

զույգ կլինենք: Մենք կփրկվենք, Սոլանժ, երդվում եմ՝ կփրկվե՛նք: 

Հուզված՝ ընկնում է Տիրուհու մահճակալին: 

ՍՈԼԱՆԺ - Հանգստացի՛ր, արի քեզ վերև տանեմ: Գուցե քնես: 

ԿԼԵՐ – Թո՛ղ ինձ: Լույսը հանգցրո՛ւ: Այնպես արա, որ մութ լինի, խնդրո՜ւմ եմ: 

Սոլանժը մարում է լույսը: 

ՍՈԼԱՆԺ - Հանգստացի՛ր, հանգստացի՛ր, քույրիկս (կռանում, Կլերի կոշիկները 

հանում է, ոտքերը համբուրում): Հանդարտվիր, սիրելիս: (Փաղաքշում է): Ոտքերդ 

հարմար դիր: Փակի՛ր աչքերդ: 

ԿԼԵՐ (հառաչում է) - Ամաչում եմ, Սոլանժ: 

ՍՈԼԱՆԺ (շատ մեղմ) - Մի՛ խոսիր: Թող իմ գործն անեմ՝ քեզ քնեցնեմ: Հենց ննջես, 

քեզ ձեղնահարկ կբարձրացնեմ: Կհանվեցնեմ ու կպառկեցնեմ քո երկաթե մահճակալին: 

Ննջի՛ր, ես կողքիդ եմ: 

ԿԼԵՐ - Ամաչում եմ, Սոլանժ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Սո՜ւս, թո՛ղ քեզ պատմություն պատմեմ: 

ԿԼԵՐ (աղերսանքով) - Սոլա՞նժ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ի՞նչ է, հրեշտակս: 

ԿԼԵՐ - Սոլանժ, լսի՛ր: 

ՍՈԼԱՆԺ - Քնի՛ր: 

Երկար լռություն: 

ԿԼԵՐ - Դու գեղեցիկ մազեր ունես: Ի՜նչ գեղեցիկ են քո մազերը: Նրանը... 

ՍՈԼԱՆԺ - Նրա մասին այլևս մի՛ խոսիր: 

ԿԼԵՐ - Նրանը կեղծամ է: (Երկար լռություն ): Հիշո՞ւմ ես, երկուսով էինք: Ծառի 

տակ: Ոտքներս՝ արևին: Սոլա՞նժ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Քնի՛ր: Ես կողքիդ եմ: Ես քո մեծ քույրն եմ: 

Լռություն: Քիչ անց Կլերը վեր է կենում: 

ԿԼԵՐ - Ո՛չ, ո՛չ, պետք չէ թուլանալ: Միացրո՛ւ լույսը: Միացրո՛ւ: Պահը շատ գեղեցիկ 

է: (Սոլանժը միացնում է): Վե՛ր կենամ: Մի բան ուտենք: Ի՞նչ կա խոհանոցում: 

Ի՞նչ: Ուտել պետք է: Ուժեղ լինելու համար: Գնա՛նք, ինձ խորհուրդ կտաս: Ուրեմն՝ 

գարդենա՞լ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Այո՛, գարդենալ... 

ԿԼԵՐ - Գարդենա՜լ: Ինչո՞ւ այլայլվեցիր: Պետք է ուրախ լինել ու երգել: Երգե՛նք: 

Երգի՛ր, ինչպես կերգեիր, եթե բակերում ու դեսպանատներում մուրացկանություն 

142

անեիր: Պետք է ծիծաղել: (Ծիծաղում են բարձր): Հակառակ դեպքում ողբը մեզ 

կստիպի պատուհանից դուրս թռչել: Փակի՛ր լուսամուտը: (Սոլանժը, ծիծաղելով, փակում 

է պատուհանը): Մարդասպանությունը... աննկարագրելի բան է: Երգե՛նք: Մենք 

նրան անտառ կտանենք ու եղևնիների տակ, լուսնի լույսով, կանդամահատենք: 

Մենք կերգե՛նք: Մենք նրան կթաղենք ծաղկաթմբի տակ, որը երեկոյան փոքրիկ 

ցնցուղով կջրենք: 

Հնչում է հարկաբաժնի մուտքի դռան զանգը: 

ՍՈԼԱՆԺ - Նա՛ է, հիմա ներս կմտնի: (Գրկում է քրոջը): Կլե՛ր, դու վստա՞հ ես, որ 

կդիմանաս: 

ԿԼԵՐ - Քանի՞սն է հարկավոր: 

ՍՈԼԱՆԺ - Տաս հատ դիր: Իր թուրմի մեջ: Գարդենալի տասը հաբ: Բայց դու չես 

համարձակվի: 

ԿԼԵՐ (ազատվում է քրոջ գրկից, հարդարում է անկողինը: Սոլանժը մի պահ 

հետևում է նրան) - Մոտս մի սրվակ կա: Տասը հատ: 

ՍՈԼԱՆԺ (շատ արագ) - Իննը հերիք չի անի: Ավելի շատից նա կփսխի: Տասը: 

Թուրմը թունդ արա: Հասկացար, չէ՞: 

ԿԼԵՐ (շշնջոցով) - Այո՛: 

ՍՈԼԱՆԺ (ուզում է դուրս գալ, միտքը փոխում է: Բնական ձայնով) - Շատ քաղցր: 

Դուրս է գալիս ձախ կողմով: Կլերը շարունակում է կարգի բերել սենյակն ու իր 

հերթին դուրս է գալիս աջ կողմով: Մի քանի րոպե անցնում է: Հետնաբեմում նյարդային 

ծիծաղ է պոռթկում: Սոլանժի ուղեկցությամբ, մուշտակով, ծիծաղելով մըտնում 

է Տիրուհին: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Ավելի՛ ու ավելի՛: Թրաշուշանների կարմրագույնը գարշելի է, պատկառուկներն 

էլ բանի պետք չեն: Այս խելագարուհիները երևի լույսը չբացված են 

շուկա վազում, որ էժանները գնեն: Ինչպիսի՜ հոգածություն անարժան Տիրուհու հանդեպ, 

սիրելի Սոլանժ, ու ինչպիսի վարդեր նրա համար այն ժամանակ, երբ Պարոնին 

հանցագործի տեղ են դնում: Որովհետև... քեզ ու քրոջդ, Սոլա՛նժ, մի անգամ ևս 

կփաստեմ, թե որքան եմ վստահում: Որովհետև այլևս ոչ մի հույս չունեմ: Այս անգամ 

Պարոնին վերջնականապես կալանավորեցին: 

Սոլանժը հանում է Տիրուհու մուշտակը: 

Նա կալանավոր է, Սոլանժ՝ կա-լա-նա-վոր: Ընդ որում դժոխային պայմաններում: 

Ի՞նչ կասես դրան: Ինչպես տեսնում ես՝ Տիրուհիդ խառնվել է ամենակեղտոտ 

ու անհեթեթ մի պատմության: Պարոնը քնում է փսիաթի վրա, իսկ դուք իմ առջև 

զոհասեղան եք կանգնեցնում: 

ՍՈԼԱՆԺ - Տիրուհին պետք չէ այդքան վշտանա՝ այսօրվանները Հեղափոխության 

ժամանակի բանտերը չեն: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Բանտախցերի խոնավ փսիաթներն այլևս գոյություն չունեն, ես գիտեմ: 

Սակայն դա չի խանգարում, որ իմ երևակայությունն ամենածանր կտտանքները 

պատկերացնի Պարոնի համար: Բանտերը լեցուն են վտանգավոր հանցագործներով, 

ու Պարոնը, որ համակ նրբավարություն է, պիտի ապրի նրանց հետ: Ամոթից 

143


մեռնում եմ: Այն պահին, երբ նա փորձում է բացատրել, թե որն է իր հանցանքը, ես, 

հուսահատ հոգով, ճեմում եմ ծաղկանոցում, հանգչում տաղավարում: Քիչ է ասել, 

որ ընկճված եմ... 

ՍՈԼԱՆԺ - Ձեր ձեռքերը սառն են: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - ...Քիչ է ասել, որ ընկճված եմ: Ամեն անգամ, որ տուն դառնամ, սիրտս 

պիտի այսպես արագ բաբախի, ու մի գեղեցիկ օր ձեր ծաղիկների տակ փլվեմ, մեռնեմ: 

Փաստորեն դուք իմ շիրիմն եք նախապատրաստում, որովհետև արդեն քանի 

օր է ննջասենյակս սգո ծաղիկներով եք լցնում: Ես շատ մրսեցի, բայց դժգոհելու 

հանդգնությունը չունեցա: Ամբողջ երեկո քարշ եմ եկել միջանցքներում, տեսել եմ 

սառած մարդկանց, մարմարե դեմքեր, մոմե գլուխներ, ու ի վերջո կարողացել եմ 

տեսնել Պարոնին: Օ՜, այո՛, շատ հեռվից: Մատների ծայրով նշան արեցի: Մի կերպ: 

Ինքս ինձ մեղավոր էի զգում: Մինչև երկու զինվոր-ոստիկանների ուղեկցությամբ 

անհետացավ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Զինվոր-ոստիկանների՞: Տիկինը վստա՞հ է: Հավանաբար, հսկիչներ 

են եղել: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Դու այնպիսի բաներ գիտես, որ ես տեղյակ էլ չեմ: Հսկիչ լինեին, 

թե զինվոր-ոստիկան՝ տարան Պարոնին: Հենց նոր մի դատավորի կնոջ մոտից եմ 

գալիս: Կլե՜ր: 

ՍՈԼԱՆԺ - Նա Ձեզ համար լորենու թուրմ է պատրաստում, Տիրուհի: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Ասա, թող շտապի: Ների՛ր, իմ փոքրիկ Սոլանժ, ներիր ինձ: Ես ամաչում 

եմ լորենու թուրմ ուզել, երբ Պարոնը մենակ է՝ առանց ուտելիքի, ծխախոտի, 

առանց որևէ մի բանի: Մարդիկ լավ չգիտեն, թե ինչ է բանտը: Նրանք երևակայության 

պակաս ունեն, ես՝ ավելցուկ: 

Իմ զգացմունքայնության պատճառով ես շատ եմ տանջվում: Ահավո՛ր: Կլերն ու 

դու բախտավոր եք, որ աշխարհում ոչ ոք չունեք: Ձեր ցածր մակարդակը ձեզ հեռու 

է պահում նման դժբախտություններից: 

ՍՈԼԱՆԺ - Շատ շուտով կպարզվի, որ Պարոնն անմեղ է: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Նա անմեղ է, անմե՜ղ: Բայց, անմեղ լինի, թե մեղավոր՝ ես նրան երբեք 

չեմ լքի: Ահա՛, թե ինչից ես զգում սերդ մի ուրիշի նկատմամբ: Պարոնը մեղավոր 

չէ, բայց եթե անգամ լիներ, ես նրա մեղսակիցը կդառնայի: Ես նրա հետևից մինչև 

Գայանա, Սիբիր կգնայի: Ես գիտեմ, որ արդարությունն ի վերջո կվերականգնվի, 

առնվազն այս անհեթեթ պատմությունը կվկայի, թե որքան եմ նրան կապված: Միաժամանակ 

դիպվածը, որ մեզ բաժանելու էր կոչված, ավելի մերձեցրեց, ինձ գրեթե 

երջանկացրեց: Ահավոր երջանկությամբ: Պարոնը մեղավոր չէ, բայց եթե անգամ լիներ, 

ինչպիսի՜ ուրախությամբ կհամաձայնվեի կրել նրա խաչը: Ես նրան փուլ առ 

փուլ, բանտից բանտ, ընդհուպ տաժանավայր կհետևեի: Եթե պետք լիներ՝ ոտքով: 

Ընդհուպ տաժանավայր, այո՛, ընդհուպ տաժանավայր, Սոլա՛նժ: 

Ծխել եմ ուզում, գլանակ տուր: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ձեզ թույլ չէին տա: Ոճրագործների կանայք, քույրերը, անգամ մայրերը 

չեն կարող նրանց հետևից գնալ: 

144

ՏԻՐՈԻՀԻ - Ոճրագո՜րծ: Այդ ի՞նչ ես ասում, աղջի՛կս: Որտե՞ղ ես այդպիսի բառեր 

լսել: Ե՞րբ ես սովորել: Դատապարտվածն այլևս ոճրագործ չէ: Ես կհաղթահարեմ 

բոլոր արգելքները՝ Սոլա՛նժ, կտեսնես, հնարավորին չափ համարձակ ու խորամանկ 

կդառնամ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Տիրուհին հանդուգն է: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Դու դեռ ինձ չես ճանաչում: Մինչև այժմ, քո քույրն ու դու տեսել եք 

հոգածությամբ ու քնքշանքով պարուրված մի կնոջ, որը զբաղված է եղել բուսաջրերով 

ու ժանյակներով: Մինչդեռ երկար ժամանակ է, որ ես իմ մոլություններից հրաժարվել 

եմ: Ես ուժեղ եմ՝ պայքարի պատրաստ: Չնայած Պարոնին կառափնարան 

չի սպառնում՝ ճիշտ է, որ դա էլ եմ պատկերացնում: Ես նման ծայրահեղության 

կարիք ունեմ, որպեսզի ավելի արագ գործեմ: Այդ արագությունն ինձ անհրաժեշտ 

է՝ ավելի լավ տեսնելու համար, թե ինչ է կատարվում իրականում: Դրա շնորհիվ 

թերևս կարողանամ հաղթահարել տագնապի այս վիճակը, որն ինձ համակել է վաղ 

առավոտից: Շնորհիվ որի ես թերևս կարողանամ գլխի ընկնել, թե այդ դիվային 

ոստիկանությունը ինչպե՞ս է իմ տանը խորհրդավոր լրտուներ տեղակայել: 

ՍՈԼԱՆԺ - Պետք չէ գլուխը կորցնել: Ես տեսել եմ, թե Էքս-ան-Պրովանսի դատարանում 

ավելի ծանր մեղադրանքներն ինչպես են արդարացրել: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Ավելի ծանր մեղադրանքնե՞րը: Դու ի՞նչ գիտես Պարոնի մեղադրանքի 

մասին: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ե՞ս: Ոչինչ: Ձեր ասածով եմ դատում, Տիրուհի: Ինձ թվում է խոսքը 

աննշան դեպքի մասին է... 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Անհեթեթություններ ես բարբաջում: Որտեղի՞ց ես իմացել մեղադրանքների 

արդարացման մասին: Դու դատարանո՞ւմ ես լինում: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ես տեղեկատվություններ եմ կարդում: Ես Ձեզ ասում եմ մեկի մասին, 

ով ավելի վատ բան էր արել: Բայց վերջի վերջո... 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Պարոնի դեպքը ոչ մեկինի հետ չի կարելի համեմատել: Նրան մեղադրում 

են անհեթեթ գողությունների համար: Բավարարվա՞ծ ես: Գողությունների՛: 

Անհեթե՛թ: Անհեթեթ, ինչպես մատնագրերը, որոնց պատճառով նրան ձերբակալեցին: 

ՍՈԼԱՆԺ - Տիրուհին պետք է հանգստանա: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Հոգնած չեմ: Բավական է ինձ իբրև տկարի վերաբերվեք: Այսօրվանից 

ես այլևս այն Տիրուհին չեմ, որը թույլատրում էր իրեն խորհուրդներ տալ, ծուլությունը 

խրախուսել: Պետք չէ ինձ գթալ: Ձեր նվնվոցներն արդեն անտանելի են: Նման 

վերաբերմունքը նյարդայնացնում է: Ճնշո՛ւմ: Խեղդո՛ւմ: Ա՛յն վերաբերմունքը, որ տարիներ 

ի վեր ամենևին անկեղծ չդարձավ: Այս ծաղիկներն էլ ոչ թե ամուսնության 

ուրախությունը, հակառակն են խորհրդանշում: Նույնիսկ բուխարին չեք վառել, որ 

տաքանամ: Ի՞նչ ես կարծում՝ նրա խցում ջեռուցում կլինի՞: 

ՍՈԼԱՆԺ - Չի՛ լինի, Տիրուհի: Եվ եթե Դուք ուզում եք ասել, որ մենք այնքան էլ 

համեստ չենք... 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Ես նման բան չեմ ուզել ասել: 

ՍՈԼԱՆԺ - Կցանկանայի՞ք տեսնել այսօրվա ծախսերի հաշվեցույցը: 

145


Ռուտ Գրիֆինի բեմադրած «Սպասուհիները» Դենիս և Շերիլ Վուդս թատրոնում, 

Ֆրեսնո, 2014 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Իրոք որ անզգա ես: Հավատում ես, որ հիմա թվերի գլո՞ւխ ունեմ: 

Հենց որովհետև, Սոլանժ, դու նրբանկատ չես վերաբերվում ինձ, նշանակում է՝ արհամարհում 

ես: Ես ինչպե՞ս թվերի, հաշվեգրքույկների, կերակրացանկերի, տարբեր 

ծառայությունների մասին մտածեմ, երբ ուզում եմ իմ վշտի հետ մենակ մնալ: Քանի 

այստեղ ես, գուցե մատակարարների՞ն էլ կանչես: 

ՍՈԼԱՆԺ - Մենք հասկանում ենք Տիրուհու վիշտը: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Դա չի նշանակում, իհարկե, որ ես ուզում եմ իմ բնակարանում սգո 

մթնոլորտ ստեղծել, բայց, համենայն դեպս... 

ՍՈԼԱՆԺ (ուղղելով մուշտակի կրկնօձիքը) - Աստառը քանդվել է: Վաղը մուշտակագործի 

մոտ կտանեմ: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Եթե ուզում ես: Չնայած կարիքն ամենևին չկա: Էլ չեմ էլ զուգվելու: 

Առանց այդ էլ ծերացել եմ: Այնպես չէ՞, Սոլանժ. ես ծեր կին եմ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Նորից սև մտքերն են Ձեզ պաշարում: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Մի՛ զարմանա՝ հիմա ինձ միայն սև մտքեր են զբաղեցնում: Ինչպե՞ս 

կարող եմ ես արդուզարդի, մուշտակների մասին մտածել, երբ Պարոնը բանտում է: 

Եթե իմ բնակարանը ձեզ տխուր է թվում... 

146

ՍՈԼԱՆԺ - Օ՜, ո՛չ, Տիրուհի... 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Ես ձեզ հետ համաձայն եմ, դուք ոչ մի պատճառ չունեք իմ դժբախտությունը 

կիսելու: 

ՍՈԼԱՆԺ - Մենք մեր Տիրուհուն երբեք չենք լքի: Այն ամենից հետո, որ Դուք արել 

եք մեզ համար... 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Հասկանում եմ, Սոլանժ: Այստեղ դուք ձեզ վա՞տ եք զգում: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ի՜նչ եք ասում, Տիրուհի: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Դուք երկուսդ էլ համարյա իմ աղջիկներն եք: Առանց ձեզ իմ կյանքն 

ավելի տխուր կդառնա: Մենք միասին գյուղ կգնանք: Դուք պարտեզի ծաղիկներ 

կունենաք: Բայց խաղալ չեք սիրում: Ջահել եք, բայց երբեք չեք ծիծաղում: Գյուղում 

ավելի հանգիստ կլինեք: Ես ձեզ կփայփայեմ: Վերջում ձեզ կթողնեմ այն ամենն, 

ինչ ունեմ: Առանց այն էլ ինչի՞ պակասություն ունեք: Հենց միայն իմ հին հագուստները 

բավական են, որ իշխանուհու պես հագնվեք: Իսկ իմ զգեստները...(մոտենում 

է զգեստապահարանին, զննում զգեստները): Ո՞ւմ է մնալու այս ամենը: Ես հրաժարվում 

եմ իմ վայելչությունից: 

Լորենու թուրմը ձեռքին մտնում է Կլերը: 

ԿԼԵՐ - Թուրմը պատրաստ է: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Մնաք բարով պարահանդեսներ, երեկույթներ, ներկայացումներ: Այս 

ամենը դուք եք ժառանգելու: 

ՍՈԼԱՆԺ (չոր) - Տիրուհին պետք է պահի հարդարանքի պարագաները: 

ՏԻՐՈԻՀԻ (սարսռալով) - Ինչո՞ւ: 

ԿԼԵՐ (հանդարտ) - Տիրուհին պետք է նույնիսկ ավելի գեղեցիկ զգեստներ պատվիրի: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Ես ինչպես կարող եմ դերձակուհիների մոտ վազվզել: Հենց նոր բացատրում 

էի քրոջդ՝ ինձ միայն սև շրջազգեստ է պետք տեսակցարան գնալու համար: 

Դրանից բացի... 

ԿԼԵՐ - Տիրուհին ավելի պերճատեսք կլինի: Վիշտը մինչև իսկ կնպաստի դրան: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Այդպե՞ս ես կարծում: Երևի իրավացի ես: Ես կշարունակեմ հագնվել 

Պարոնի համար: Թերևս Պարոնի աքսորի պատրվակով սգազգեստ կարեմ: Ես այն 

ավելի շուքով կկրեմ, քան եթե նրա սգո արարողությունը լիներ: Ես կունենամ նոր ու 

շատ գեղեցիկ զարդարանքներ: Դուք էլ, իմ հին զգեստները հագնելով, օգնած կլինեք 

ինձ: Ո՜վ գիտե, դրանք ձեզ տալով թերևս Պարոնի նկատմամբ գթասրտություն հարուցեմ: 

ԿԼԵՐ - Բայց, Տիրուհի... 

ՍՈԼԱՆԺ - Թուրմը պատրաստ է: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Սեղանին դիր: Քիչ հետո կխմեմ: Այսուհետ իմ հագուստները դուք 

կհագնեք: Բոլորը ձեզ եմ տալիս: 

ԿԼԵՐ - Մենք երբեք չենք կարողանա Ձեզ փոխարինել: Եթե միայն Տիրուհին իմանար, 

թե ի՜նչ հոգածությամբ ենք վերաբերվում հագուստներին: Ձեր զգեստապահարանը 

մեզ համար Սուրբ Տիրամոր մատուռն է: Երբ մենք այն բացում ենք... 

ՍՈԼԱՆԺ (չոր) - Թուրմը սառելու է: 

ԿԼԵՐ - Մենք միայն տոն օրերին ենք բացում զգեստապահարանի երկու փեղ- 

147


կերը ու հազիվ ենք մեզ թույլ տալիս հագուստներին նայել, քանի որ դրա իրավունքը չունենք: 

Տիրուհու զգեստապահարանը, հիմնական հագուստադարանը, սրբություն է: 

ՍՈԼԱՆԺ - Դուք շատախոսում ու հոգնեցնում եք Տիրուհուն: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Վերջացրինք: (Շոյում է կարմիր թավշե շրջազգեստը): Իմ գեղեցիկ 

«Հմայչությունը»: Ամենագեղեցիկը: Խ՜եղճ գեղեցիկ: Լանվեն էր ձևել ինձ համար: 

Հատուկ: Վերցրո՛ւ, ես այն քեզ եմ տալիս: Նվիրում եմ, Կլե՛ր: 

Հանձնում է Կլերին, զգեստապահարանում էլի ինչ-որ բան է որոնում: 

ԿԼԵՐ - Իրո՞ք: Տիրուհին իսկապե՞ս ինձ է նվիրում: 

ՏԻՐՈԻՀԻ (մեղմորեն ժպտալով) - Իհարկե՛: Չէ՞ որ խոստացա: 

ՍՈԼԱՆԺ - Տիկինը շատ բարի է: (Կլերին): Շնորհակալություն հայտնեք Տիրուհուն: 

Որքան ժամանակ է հիանում էիք այդ զգեստով: 

ԿԼԵՐ - Ես երբեք չեմ համարձակվի հագնել: Այնքա՜ն գեղեցիկ է: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Կարող ես վերաձևել: Քղանցքների թավշից կարելի է կտրել, թևքեր 

կարել: Այդպես ավելի տաք կլինի: Որքան գիտեմ, դուք տաք հագուստ եք սիրում: 

Քե՞զ, Սոլանժ, քե՞զ ինչ տամ: Լավ, քեզ նվիրում եմ... աղվեսի մորթուց մուշտակը: 

Զգեստապահարանից հանում, փռում է կենտրոնում դրված բազկաթոռին: 

ԿԼԵՐ - Օ՜, Ձեր տոնական մուշտակը: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Ինչո՞ւ տոնական: 

ՍՈԼԱՆԺ - Կլերն ուզում է ասել, որ Դուք այն հագնում էիք բացառիկ առիթներով: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Բնա՛վ: Ինչ որ է: Բախտավոր եք, որ այսպիսի հագուստ եք ստանում: 

Ես, եթե կարիք ունենամ, նորը կգնեմ: Բայց կպատվիրեմ ավելի շքեղները, որպեսզի 

Պարոնի սուգը պատշաճ մակարդակ ունենա: 

ԿԼԵՐ - Տիրուհին գեղեցիկ է: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Ո՛չ, ո՛չ, շնորհակալ մի եղեք: Շրջապատին երջանկացնելը շատ հաճելի 

է: Ե՞րբ չեմ ուզել բարիք անել: Ո՞վ կարող է այնքան չար լինի, որ ինձ պատժի: 

Ինչո՞ւ համար պատժի: Ես կարծում էի, որ այս կյանքում հուսալիորեն պաշտպանված 

եմ, պաշտպանված եմ ձեր նվիրվածությամբ: Պարոնի՛ նվիրվածությամբ: Այս 

համերաշխ միասնականությունը չկարողացավ հուսահատության դեմ բավական 

բարձր պատնեշ դառնալ: Ես հուսահատ եմ: Նամակնե՜րը: Նամակները, որոնց մասին 

միայն ես գիտեի: Սոլա՜նժ: 

ՍՈԼԱՆԺ (գլխով է անում քրոջը) - Այո՛, Տիրուհի: 

ՏԻՐՈԻՀԻ (նկատում է) - Ի՞նչ, դու Կլերին գլո՞ւխ ես տալիս: Շատ տարօրինակ 

է: Ես ձեզ այդ աստիճանի կատակասեր չէի կարծում: 

ԿԼԵՐ - Թուրմը, Տիրուհի՛: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Սոլա՛նժ, ես քեզ կանչեցի, որ հարցնեմ... այսինքն քո կարծիքն իմանամ՝ 

ո՞վ է խախտել գրասեղանի փականը: Ո՞վ կարող է ուղարկած լիներ այս նամակները: 

Բնականաբար՝ գաղափար չունեք: Դուք էլ ինձ պես, իմ չափ ապշած եք: 

Բայց ամեն ինչ կպարզվի, փոքրիկներս: Պարոնը կբացահայտի իրողությունը: Ես 

ուզում եմ, որ ձեռագիրը փորձաքննվի ու իմացվի, թե ով է նման զրպարտություն 

հղացել: Լսափողը... Ո՞վ և ինչո՞ւ է կողքի դրել լսափողը: Զա՞նգ է եղել: 

148

Լռություն: 

ԿԼԵՐ - Ես եմ դրել: Երբ պարոնը... 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Պարո՞նը: Ո՞ր պարոնը: (Կլերը լռում է): Խոսե՛ք: 

ՍՈԼԱՆԺ - Երբ պարոնը զանգահարեց... 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Բանտի՞ց: Պարոնը բանտի՞ց զանգահարեց: 

ԿԼԵՐ - Մենք ուզում էինք անակնկալ անել, Տիրուհի՛: 

ՍՈԼԱՆԺ - Պարոնին պայմանական ազատ են արձակել: 

ԿԼԵՐ - Նա Տիրուհուն սպասում է «Բիլբոկեում»: 

ՍՈԼԱՆԺ - Օ՜, եթե Տիրուհին իմանար: 

ԿԼԵՐ - Տիրուհին մեզ երբեք չի ների: 

ՏԻՐՈԻՀԻ (վեր կենալով) - Ու դուք ինձ ոչի՜նչ չէ՞իք ասում: Մեքենա՛: Սոլանժ, 

շո՛ւտ, շո՛ւտ՝ մեքենա: Շտապի՛ր: Վազի՛ր, տեսնեմ: (Սոլանժին սենյակից դուրս է հրում): 

Մուշտա՛կս: Ավելի՛ արագ: Դուք խելագարվե՞լ եք: Կամ՝ ես եմ խելագարվում: (Հագնում 

է մուշտակը: Դիմում է Կլերին): Ե՞րբ հեռաձայնեց: 

ԿԼԵՐ (ահաբեկված) - Տիրուհու վերադարձից հինգ րոպե առաջ: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Պետք է ինձ ասած լինեիք: Թուրմն էլ սառեց: Չեմ կարող մինչև Սոլանժի 

վերադարձն սպասել: Ու Պարոնն ի՞նչ ասաց: 

ԿԼԵՐ - Ինչ հենց նոր հայտնեցի: Նա շատ հանգիստ էր: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Նա միշտ հանգիստ է: Նույնիսկ եթե մահվան դատապարտվեր՝ անհողդողդ 

կմնար: Բնավորություն է: Հետո՞: 

ԿԼԵՐ - Ասաց, որ դատավորն ազատ է արձակել: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Արդարադատության ատյանից հնարավո՞ր է կեսգիշերին դուրս գալ: 

Դատավորներն աշխատո՞ւմ են այդ ժամին: 

ԿԼԵՐ - Երբեմն շատ ավելի երկար: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Շատ ավելի երկա՞ր: Դո՞ւ որտեղից գիտես: 

ԿԼԵՐ - Տեղյակ եմ, որովհետև «Դեդեկտիվ» պարբերականն եմ կարդում: 

ՏԻՐՈԻՀԻ (զարմացած) - Օ՜, այո՞, ի՜նչ հետաքրքիր է: Դու, իսկապես, տարօրինակ 

աղջիկ ես, Կլեր: (Նայում է ձեռքի ժամացույցին): Սոլանժը կարող էր ավելի 

շտապել: (Երկար լռություն): Չմոռանաս մուշտակիս աստառը կարել տալ: 

ԿԼԵՐ - Հենց վաղը կտանեմ մուշտակագործի մոտ: 

Երկար լռություն: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Իսկ հաշիվնե՞րը: Նկատի ունեմ օրվա հաշվեցույցը: Դեռ ժամանակ 

ունեմ: Բե՛ր, տեսնեմ: 

ԿԼԵՐ - Դրանով Սոլանժն է զբաղվում: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Ճիշտ է, իրոք որ գլուխս կորցրել եմ: Ոչինչ, վաղը կնայեմ: (Հայացքը 

հառում է Կլերին): Մո՛տ արի: Ավելի մոտ: Ա՜յ քեզ բան...շպարվել է: (Ծիծաղում է): 

Կլե՛ր, դու շպարվում ե՞ս: 

ԿԼԵՐ (սաստիկ ամաչելով) - Տիրուհի... 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Ինձ չխաբե՛ս: Այսինքն՝ իրավացի ես, ապրի՛ր, աղջիկս, ծիծաղի՛ր: 

Ո՞ւմ համար ես շպարվել: Խոստովանի՛ր: 

149


ԿԼԵՐ - Թեթև դիմափոշի եմ դրել: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Դա դիմափոշի չի, շպար է, «Վարդափոշի» անվանմամբ հայտնի 

քսուք, որն այլևս ինքս չեմ օգտագործում: Դու իրավունք ունես, դեռ ջահել ես աղջիկս, 

գեղեցկացի՛ր: Կարգավորի՛ր կյանքդ: (Կլերի մազերի մեջ ծաղիկ է մտցնում: 

Նայում է ձեռքի ժամացույցին): Ո՞ւր կորավ Սոլանժը, արդեն կեսգիշեր է, չկա: 

ԿԼԵՐ - Վարձակառքեր այս ժամին հազվադեպ են պատահում: Գտնելու համար 

երևի մինչև կայանատեղի է հասել: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Կարծո՞ւմ ես: Ժամանակի զգացողությունը կորցրել եմ: Երջանկությո՛ւնն 

է ինձ խենթացրել: Պարոնն ասել է, որ ազատ է արձակվել՝ այն էլ այսպիսի ժամի: 

ԿԼԵՐ - Լավ կլինի նստեք, Տիրուհի՛: Ես հիմա թուրմը կտաքացնեմ: 

Ուզում է դուրս գալ: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Պետք չի, ծարավ չեմ: Գիշերը փրփրագինի կխմենք: Տուն չենք վերադառնա: 

ԿԼԵՐ - Բայց փոքր-ինչ լորենու թուրմը... 

ՏԻՐՈԻՀԻ (ծիծաղելով) - Ես առանց այն էլ չափից ավելի ջղագրգիռ եմ: 

ԿԼԵՐ - Հենց դրա համար եմ ասում: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Ուրեմն, Սոլանժն ու դու մեզ չսպասեք: Անմիջապես կբարձրանաք 

վերև, կքնեք: (Անսպասելի նկատում է զարթուցիչը): Զարթուցիչը... Ինչպե՞ս է այստեղ 

հայտնվել, ո՞վ է բերել: 

ԿԼԵՐ (սաստիկ նեղված) - Զարթուցի՞չը․․․ խոհանոցինն է: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Սա՞: Երբեք չեմ տեսել: 

ԿԼԵՐ (վերցնում է զարթուցիչը) - Սպասքապահարանի վրա էր: Միշտ էլ այնտեղ 

է եղել: 

ՏԻՐՈԻՀԻ (ժպտալով) - Իրավ որ՝ ես քիչ եմ խոհանոց մտնում: Դուք եք այնտեղ 

միշտ լինում, այն ձեր տարածքն է, ձեր տիրապետությունը: Դրա համար եմ հարցնում՝ 

ինչո՞ւ եք ննջասենյակ բերել: 

ԿԼԵՐ - Սոլանժն է սենյակը հարդարելիս բերել: Պատի ժամացույցին չի վստահում: 

ՏԻՐՈԻՀԻ (ժպտալով) - Սոլանժը համակ ճշտապահություն է: Իմ ծառայողները 

ամենահավատարիմներն են: 

ԿԼԵՐ - Մենք պաշտում ենք մեր Տիրուհուն: 

ՏԻՐՈԻՀԻ (մոտենալով պատուհանին) - Իրավունք ունեք: Ի՜նչ ասես չեմ արել 

ձեզ համար: 

Դուրս է գնում: 

ԿԼԵՐ (մենակ, դառնությամբ) - Տիրուհին մեզ հագցրել է իշխանուհիների պես, 

Տիրուհին հոգ է տարել Սոլանժին կամ Կլերին, որովհետև մեզ միշտ շփոթել է: 

Տիրուհին մեզ պարուրել է իր բարությամբ: Տիրուհին թույլ է տվել, որ քույրս ու ես 

միասին ապրենք: Շատ մանր-մունր իրեր, որ այլևս չի օգտագործել, նվիրել է մեզ: 

Նա նույնիսկ հանդուրժում է, որ կիրակի օրերին պատարագի գնանք և ծնրադրման 

աթոռակի վրա կողք-կողքի աղոթենք: 

ՏԻՐՈԻՀՈԻ ՁԱՅՆԸ (հետնաբեմից) - Լսի՛ր, լսի՛ր: 

150

ԿԼԵՐ - Նա ընդունում է մեր առաջարկած սուրբ ջուրը, երբեմն, ձեռնոցի մատի 

ծայրով մեզ էլ է ցողում: 

ՏԻՐՈԻՀՈԻ ՁԱՅՆԸ (հետնաբեմից) - Վարձակառքը: Գալիս է: Ի՞նչ: Ի՞նչ ես ասում: 

ԿԼԵՐ (շատ բարձր) - Թվարկում եմ Տիրուհու բարությունները: 

ՏԻՐՈԻՀԻ (ժպտալով վերադառնում է) - Ինչպիսի՜պատիվ, Ինչպիսի՜պատիվ... 

ու անուշադրություն: (Ձեռքը սահեցնում է կահույքի վրայով): Վարդերն այստեղ կըդնեք, 

բայց կահույքը չսրբեք: 

ԿԼԵՐ - Տիրուհին գոհ չէ՞ ծառայությունից: 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Ես շատ երջանիկ եմ, Կլեր: Ես գնում եմ: 

ԿԼԵՐ - Եթե անգամ պաղ է, Տիրուհին թուրմից մի քանի կում կանի՞: 

ՏԻՐՈԻՀԻ (ծիծաղելով հակվում է նրա կողմը) - Դու ուզում ես ինձ սպանել քո 

թուրմով, ծաղիկներով, խորհուրդներով: Այս երեկո... 

ԿԼԵՐ (աղաչական) - Գոնե մի քիչ... 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Այս երեկո ես փրփրագինի եմ խմելու: (Ուղղվում է դեպի թուրմի մատուցարանը: 

Կլերը դանդաղ մոտենում է թուրմին): Լորենու թուրմ: Տոնական սկահակով: 

Ի՞նչ կապակցությամբ: 

ԿԼԵՐ - Տիրուհի... 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Հավաքե՛ք այս ծաղիկները: Տարե՛ք ձեր մոտ: Ու հանգստացեք: (Շըրջվում 

է, որ իբր դուրս գա): Պարոնն ազատ է, Կլեր: Պարոնն ազատ է, ու շուտով ես 

կտեսնեմ նրան: 

ԿԼԵՐ - Տիրուհի՛... 

ՏԻՐՈԻՀԻ - Տիրուհին ուշանում է: Հեռացրե՛ք այդ ծաղիկները (դուռը չրխկոցով 

փակվում է ետևից): 

ԿԼԵՐ (մենակ մնալով) - Որովհետև Տիրուհին բարի է: Տիրուհին գեղեցիկ է: 

Տիրուհին մեղմ է: Բայց մենք ապերախտ չենք, ամեն գիշեր, ձեղնահարկում, ինչպես 

Տիրուհին պատվիրել է, մենք աղոթում ենք նրա համար: Մենք նրա ներկայությամբ 

մեր ձայնը չենք բարձրացնում, անգամ իրար հետ չենք համարձակվում «դու»-ով 

խոսել: Այդպես՝ նա մեզ սպանում է իր մեղմությամբ: Իր բարությամբ Տիրուհին մեզ 

թունավորում է: Որովհետև նա բարի է: Տիրուհին գեղեցիկ է: Տիրուհին մեղմ է: Նա 

ամեն կիրակի մեզ թույլ է տալիս լողանալ իր լողարանում: Երբեմն շաքարհատ է 

հյուրասիրում, մեզ ողողում է թոշնած ծաղիկներով: Տիրուհին մեզ համար թուրմ է 

պատրաստում, պատմում է Պարոնի մասին, հուզում է մեզ: Որովհետև Տիրուհին 

բարի է: Տիրուհին գեղեցիկ է: Տիրուհին մեղմ է: 

ՍՈԼԱՆԺ (ներս մտնելով) - Չխմե՞ց: Դե՛, իհարկե: Այդպես էլ պիտի լիներ: Լա՜վ 

գործ արեցիր: 

ԿԼԵՐ - Կուզեի դու իմ տեղը լինեիր: 

ՍՈԼԱՆԺ - Կարող ես ծիծաղել ինձ վրա: Տիրուհին թռավ: Տիրուհին թռավ մեր 

ձեռքից, Կլեր: Ինչպե՞ս թույլ տվեցիր, որ գնա: Քիչ անց կհանդիպի Պարոնին ու ամեն 

ինչ կհասկանա: Մենք կորած ենք: 

ԿԼԵՐ - Ե՞ս ինչով եմ մեղավոր: Ես լորենու թուրմի մեջ գարդենալ լցրեցի, բայց 

նա չուզեց խմել: Ոչինչ չէի կարող անել... 

151


ՍՈԼԱՆԺ - Ինչպես միշտ: 

ԿԼԵՐ - ...որովհետև լեզուդ քոր էր գալիս, շտապում էիր շուտ հայտնել Պարոնի 

ազատ արձակման լուրը: 

ՍՈԼԱՆԺ - Առաջինը քո լեզուն սկսեց: 

ԿԼԵՐ - Իսկ քոնն ավարտեց: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ես ինչ կարողացա, արեցի: Աշխատեցի ինձ զսպել... Հերի՛ք է, ամբողջ 

մեղքն իմ վրա մի բարդիր: Ջանք չխնայեցի, որ ամեն ինչ բարեհաջող ավարտվի: 

Որպեսզի նախապատրաստվելու ժամանակ ունենաս, հնարավորին չափ դանդաղ 

իջա աստիճաններով, անցա ոչ բանուկ փողոցներով, բայց անընդհատ վարձակառքեր 

հանդիպեցի: Էլ չէի կարող խույս տալ: Ինձ թվում է, առանց ինձ հաշիվ տալու, 

թե ինչ եմ անում, մեկը կանգնեցրի: Մինչ ես ժամանակ էի շահում, դու այստեղ կորցնում 

էիր: Մի խոսքով՝ ձեռքիցդ բաց թողեցիր Տիրուհուն: Մեզ մնում է փախչել: 

Հավաքենք մեր իրերն ու...ծլկենք... 

ԿԼԵՐ - Ամեն խորամանկություն զուր անցավ: Մենք անիծված ենք: 

ՍՈԼԱՆԺ - Անիծվա՜ծ ենք: Հիմարություններդ մի սկսիր: 

ԿԼԵՐ - Դու հասկանո՛ւմ ես ինչ եմ ուզում ասել: Դու շատ լավ հասկանում ես, որ 

իրերն էլ են մեզ մատնում: 

ՍՈԼԱՆԺ - Իրերը մեզ հետ ի՞նչ գործ ունեն: 

ԿԼԵՐ - Հենց դրա՛նք գործ ունեն: Դրանք մեզ դավաճանում են: Ըստ երևույթին 

մենք չափազանց մեծ մեղք ենք գործում, որ նման անողոքությամբ են մեզ մատնում: 

Ես տեսնում էի, թե ինչպես են ուզում ամեն ինչ հայտնել Տիրուհուն: Հեռախոսի 

պատմությունից հետո մեր շուրթերը մեզ դավեցին: Դու հո չէիր տեսնում, թե ինչպես 

է Տիրուհին մեկը մյուսի հետևից հայտնություններ անում, իսկ ես տեսնում էի, որ նա 

վստահաբար մոտենում է բացահայտմանը: Իհարկե, ոչինչ չկռահեց, բայց մոտ էր։ 

ՍՈԼԱՆԺ - Ու թողեցիր, որ գնա: 

ԿԼԵՐ - Իմ ներկայությամբ, Սոլանժ, ի՛մ ներկայությամբ նա տեսավ խոհանոցի 

ժամացույցը, որ մենք մոռացել էինք տեղը դնել, զարդասեղանի վրա թափված դիմափոշին, 

այտերիցս վատ սրբված շպարը, իմացավ մեր «Դեդեկտիվ» կարդալու մասին: 

Նա մեզ ավելի ու ավելի էր մերկացնում, ու ես ստիպված էի մենակ ընդունել 

բոլոր հարվածները, տեսնել մեր կործանումը: 

ՍՈԼԱՆԺ - Փախչել է պետք: Հավաքենք մեր ունեցած-չունեցածը, Կլեր, շո՛ւտ, 

որքան հնարավոր է շուտ... գնացք... կամ նավ... նստենք: 

ԿԼԵՐ - Բայց ո՞ւր գնանք: Ո՞ւմ մոտ գնանք: Ես մի ճամպրուկ տանելու ուժ էլ 

չունեմ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Գնա՛նք: Ուր ուզում է լինի: Ինչով ուզում է լինի: 

ԿԼԵՐ - Ախր ո՞ւր կարող ենք գնալ: Ի՞նչ կարող ենք անել ապրելու համար: Մենք 

աղքատ ենք: 

ՍՈԼԱՆԺ (նայելով շուրջը) - Կլե՛ր, կվերցնենք... այո՛, կտանենք.. 

ԿԼԵՐ - Դրա՞մ: Ես ինձ թույլ չեմ տա: Մենք գող չենք, ոստիկանները շատ շուտ 

մեզ կգտնեն: Հենց փողը մեզ կմատնի: Այն պահից ի վեր, որ ես տեսա, թե ինչպես 

152

են իրերը իրար հետևից մեզ մերկացնում, նրանցից վախեցա, Սոլանժ: Ամենաչնչին 

սխալը մեզ կկործանի: 

ՍՈԼԱՆԺ - Գրողի ծոցը՝ ամեն ինչ թող գնա գրողի ծոցը, միայն թե փախչելու 

միջոց գտնենք: 

ԿԼԵՐ - Կորավ ամեն ինչ... Ուշ է արդեն: 

ՍՈԼԱՆԺ - Դու հո չե՞ս կարծում, որ մենք այս տագնապալի վիճակում պիտի 

մնանք: Վաղը երկուսն էլ կվերադառնան, կիմանան, թե ով է ուղարկել մատնագրերը: 

Ամեն ինչ կիմանան, ամե՛ն ինչ: Դու չտեսար, թե Տիրուհին ինչպես էր շողարձակում, 

աստիճաններից իջնում, հաղթանակած քայլում: Նրա երջանկությունը դաժան է, 

նրա ուրախությունը մեր տխրությունն է, շրջազգեստը՝ մեր ամոթի կարմիրը: Իսկ 

մուշտա՞կը... ասենք մուշտակն ինքը հագավ: 

ԿԼԵՐ - Ես այնպես հոգնած եմ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ճի՛շտ դժգոհելու ժամանակն է: Ձեր զգացմունքայնությունն ամենաանպատեհ 

պահին է ի հայտ գալիս: 

ԿԼԵՐ - Շատ եմ հոգնած: 

ՍՈԼԱՆԺ - Պարզ է՝ եթե Տիրուհին անմեղ է, սպասուհիներն են մեղավոր: Տիրուհու 

համար շատ հեշտ է անմեղ լինելը: Սակայն, եթե ես ստանձնած լինեի ձեր 

դատապարտությունը, հավատացնում եմ՝ մինչև վերջ կհասցնեի: 

ԿԼԵՐ - Բայց, Սոլանժ... 

ՍՈԼԱՆԺ - Մինչև վե՛րջ: Եթե Դուք համարձակվեիք մերժել խմելու իմ առաջարկած 

թուրմը, սեղմելով Ձեր ծնոտը կբացեի, թունավորված հեղուկը կուլ տալ կըստիպեի: 

Ինչպե՜ս կհանդգնեիք մեռնելուց հրաժարվել։ Ես Ձեզ ծնկաչոք կաղերսեի, 

ձեռքերս վեր պարզելով, Ձեր փեշը կհամբուրեի: 

ԿԼԵՐ - Այնքան էլ հեշտ չէր մինչև այդ վերջին հասնելը: 

ՍՈԼԱՆԺ - Կարծո՞ւմ եք: Ես կկարողանայի Ձեր ապրելն անհնարին դարձնել: Ես 

Ձեզ այնպիսի վիճակի կհասցնեի, որ Դուք ինքներդ մոտենայիք, թույն աղերսեիք, 

ու ես թերևս մերժեի: Ամեն դեպքում Ձեր կյանքն անտանելի կդարռնար: 

ԿԼԵՐ - Կլեր կամ Սոլանժ, դուք ինձ նյարդայնացնում եք, ես ձեզ շփոթում եմ, 

Կլեր կամ Սոլանժ, դուք ինձ նյարդայնացնում ու կատաղության եք հասցնում: Մեր 

բոլոր դժբախտությունների համար ես ձեզ եմ մեղադրում: 

ՍՈԼԱՆԺ - Համարձակվեք նույնը կրկնել: 

Հանդիսականների առջև նա իր սև կիսազգեստի վրայից հագնում է ճերմակ 

հագուստը: 

ԿԼԵՐ - Ես ձեզ մեղադրում եմ ամենաահավոր ոճրագործության մեջ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Դուք խելագար եք: Կամ՝ հարբած: Որովհետև ոճրագործություն տեղի 

չի ունեցել: Կլե՛ր, ես քեզ արգելում եմ մեզ որոշակի հանցանքի համար մեղադրելը: 

ԿԼԵՐ - Ուրեմն մենք այն կհորինենք, որովհետև... Դուք ուզում եք ինձ վիրավորել: 

Մի՛ քաշվեք՝ թքեք դեմքիս, ցեխ, աղտեղություն շպրտեք: 

ՍՈԼԱՆԺ (շրջվելով, տեսնելով Կլերին Տիրուհու շրջազգեստով) - Դուք գեղեցիկ եք: 

ԿԼԵՐ - Նախնական ձևականությունները թողնենք: Երկար ժամանակ է արդեն 

153


որ Դուք անիմաստ եք դարձրել ստերն ու կասկածները, որոնք փոխակերպության 

են հասնում: Շտապի՛ր, շտապի՛ր, ես այլևս չեմ կարող ամոթն ու նվաստացումը տանել: 

Թող աշխարհը մեզ լսի, ժպտա, ուսերը թոթվի, խելագար ու նախանձ համարի, 

Կլեր, ես հաճույքից դողում ու սարսռում եմ, ուրախությունից ուզում եմ խրխնջալ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Դուք գեղեցի՛կ եք: 

ԿԼԵՐ - Վիրավորանքներն սկսվում են: 

ՍՈԼԱՆԺ - Դուք գեղեցի՛կ եք: 

ԿԼԵՐ - Թողնե՛նք, թողնե՛նք նախերգությունը: Վիրավորանքներին անցի՛ր: 

ՍՈԼԱՆԺ - Դուք ինձ շլացնում եք: Ես երբեք չեմ համարձակվի: 

ԿԼԵՐ - Վիրավորանքնե՛ր, ասացի: Հույս չունենանք, որ այս հագուստը նորից ինձ 

հագցնելով, կստիպեք իմ գեղեցկության մասին ձոն երգեր լսել: Ինձ ատելությա՛մբ 

ողողեցեք: Վիրավորանքներո՛վ: Թուքո՛վ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Օգնեցե՛ք ինձ: 

ԿԼԵՐ - Ես ատո՛ւմ եմ տնային ծառայողներին: Ատում եմ այդ զզվելի ու զազրելի 

տեսակը: Տնային ծառայողները մարդկությանը չեն պատկանում: Նրանք 

արտաթորանք են, որ հոսում, ողողում են մեր սենյակները, միջանցքները, մեր իսկ 

բերաններով լցվում են մեր մեջ, մեզ աղտեղում են: Ես ուզում եմ Ձեզ փսխել: 

(Սոլանժը պատուհանին մոտենալու շարժում է անում): Տե՛ղդ մնա: 

ՍՈԼԱՆԺ - Գնամ, վերև բարձրանամ... 

ԿԼԵՐ (շարունակում է տնային ծառայողների մասին խոսել) - Ես գիտեմ, իհարկե, 

որ նրանք անհրաժեշտ են, ինչպես գերեզմանափորերը, աղբահաններն ու ոստիկանները: 

Դա չի խանգարում, որ նրանք բոլորն էլ նողկանք հարուցեն: 

ՍՈԼԱՆԺ - Շարունակե՛ք, շարունակե՛ք: 

ԿԼԵՐ - Ձեր խոժոռ ու խղճահարույց քիթմռութը, փոթընկած արմունկները, դարն 

ապրած կրծկալները, մեր հնոտիքը հագած մարմինները՝ դուք մեզ այլակերպող 

հայելիներն եք, մեր արտազեղումը, ամոթը, թափթփուկը: 

ՍՈԼԱՆԺ - Շարունակե՛ք, շարունակե՛ք: 

ԿԼԵՐ - Էլ չեմ կարող, շո՛ւտ արա, խնդրում եմ: Դուք... դուք... Աստված իմ, ես դատարկվել 

եմ, այլևս բառեր չեն գտնում: Վիրավորանքներն սպառվեցին: Կլե՛ր, Դուք 

ինձ պարպում եք: 

ՍՈԼԱՆԺ - Թույլ տվեք դուրս գամ, խոսենք մարդկանց ներկայությամբ: Թող նրանք 

պատուհաններից նայեն, որ մեզ տեսնեն: Նրանք պե՛տք է, որ մեզ լսեն: 

Նա բացում է պատուհանը, բայց Կլերը հետ է քաշում: 

ԿԼԵՐ - Դիմացից մեզ կտեսնեն: 

ՍՈԼԱՆԺ (արդեն պատշգամբում է) - Հույս ունեմ: Ի՜նչ լավ եղանակ է: Հովն ինձ 

բորբոքում է: 

ԿԼԵՐ - Սոլա՜նժ, Սոլա՜նժ, հետ արի, մոտս մնա: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ես իմ աստիճանին հասել եմ: Տիրուհին ուներ իր տատրակի երգը, 

սիրեկանները, կաթնավաճառը: 

ԿԼԵՐ - Սոլա՜նժ... 

154

ՍՈԼԱՆԺ - Լռի՛ր: Իր առավոտվա կաթնավաճառը, այգաբացի պատգամաբերը, 

զմայլելի զանգահարը, գունատ ու առինքնող տիրակալը... վե՛րջ: Բոլորն իրենց տեղերո՛ւմ՝ 

սկսվում է պարահանդեսը: 

ԿԼԵՐ - Այդ ի՞նչ ես անում: 

ՍՈԼԱՆԺ (հանդիսավոր) - Ընդհատում եմ այս ամենը: Ծնկի՛: 

ԿԼԵՐ - Շատ հեռու ես գնում: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ծնկի՛: Ես արդեն գիտեմ, թե ինչի եմ կոչված: 

ԿԼԵՐ - Դուք ինձ սպանում եք: 

ՍՈԼԱՆԺ (վրա է քշում) - Հույս ունեմ: Իմ անհուսությունն ինձ սանձարձակ է դարձնում: 

Ես ամեն ինչի ընդունակ եմ: Օ՜, այո՛, մենք անիծված էինք: 

ԿԼԵՐ - Լռի՛ր: 

ՍՈԼԱՆԺ - Համենայն դեպս բանը ոճրագործության չի հասնի: 

ԿԼԵՐ - Սոլա՛նժ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Մի՛ շարժվեք: Թող Տիրուհին ինձ լսի: Դուք թույլ տվեցիք, որ նա խույս 

տա: Դո՛ւք: Օ՜, ինչ վատ է, որ ես չեմ կարող նրա երեսին շպրտել իմ ողջ ատելությունը, 

նկարագրել մեր խաբեությունները: Դու այնքան երկչոտ, հիմար գտնվեցիր, որ նրան 

թույլ տվեցիր փախչել: Այս պահին նա փրփրագինի է վայելում: Մի՛ շարժվեք: 

Չշարժվե՛ք: Մահը մոտերքում է ու մեզ հետևում է: 

ԿԼԵՐ - Թույլ տուր գնամ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Չշարժվե՛ք: Տիրուհի, Ձեզ հետ ես թերևս գտնեմ այն պարզ միջոցն 

ու համարձակությունը, որոնցով քրոջս ազատություն շնորհեմ, իսկ ինձ մահվան 

հասցնեմ: 

ԿԼԵՐ - Ի՞նչ ես ուզում անել: Այս ամենը մեզ ո՞ւր է տանում: 

ՍՈԼԱՆԺ (հնչում է հրամանի պես) - Խնդրում եմ, Կլե՛ր, պատասխանի՛ր: 

ԿԼԵՐ - Սոլա՛նժ, բավական է, այլևս չեմ կարող: Թո՛ղ ինձ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Սիրելիս, ուրեմն ես մենա՛կ, մենա՛կ կշարունակեմ: Մի՛ շարժվեք: 

Դուք այնպիսի հիանալի միջոց ունեիք, որ անհնար էր Տիրուհու փախուստը: (Վրա է 

քշում Կլերին): Հիմա արդեն ես եմ ուզում նման վախկոտ աղջկա վերջը տալ: 

ԿԼԵՐ - Սոլա՛նժ, Սոլա՛նժ, օգնությո՜ւն: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ոռնացե՛ք, եթե ուզում եք: Ձեր վերջին ճիչն արձակեք, Տիրուհի՛: 

(Հրում է Կլերին, որը կծկվել է անկյունում): Վերջապե՜ս, Տիրուհին մահացած, մեկնված 

է լինոլեումի վրա... Նրան խեղդել են խոհանոցային ձեռնոցներով: Տիրուհին կարող 

է նստած մնալ, ինձ կոչել օրիորդ Սոլանժ: Հենց այդպե՛ս: Շնորհիվ այն բանի, ինչ 

ես արեցի: Այսուհետ Պարոնն ու Տիրուհին ինձ կկոչեն օրիորդ Սոլանժ Լեմերսիե... 

Տիրուհին պետք է հանած լիներ սև հագուստը, ծիծաղելի է: (Նմանակում է Տիրուհու 

ձայնը): Ի՜նչ արած, ստիպված եմ պահել իմ սպասուհու սուգը: Գերեզմանոցից դուրս 

գալիս թաղի բոլոր տնային ծառայողներն իմ առջևից էին անցնում՝ կարծես նա իմ 

ընտանիքի անդամը լիներ: Ինձ այնքան հաճախ է թվացել, որ նա իմ ընտանիքի 

անդամն է: Հանգուցյալն ավարտին հասցրեց իր ծաղրախաղը՝ օ՜, Տիրուհի... Ես Տիրուհուն 

հավասար եմ ու գլուխս բարձր եմ քայլում... (Ծիծաղում է): Ո՛չ, պարոն քննիչ, 

155


156

ո՛չ... Դուք իմ աշխատանքի, մեր ընդհանուր աշխատանքի մասին ոչինչ չեք իմանա: 

Եվ ոչ էլ սպանությանը մեր մասնակցության մասին... Շրջազգեստնե՞րը: Տիրուհին 

կարող է դրանք իրեն պահել: Քույրս ու ես մեր հագուստներն ունեինք, որ գիշերները, 

թաքուն էինք հագնում: Այժմ ես իմ շրջազգեստն ունեմ ու Ձեզ հավասար եմ: Իմ 

հանդերձանքը, ինչպես ոճրագործ կանանցը, կարմիր է: Պարոնի ծիծա՞ղը բերեցի: 

Ստիպեցի նրան ժպտա՞լ: Նա ինձ խելագա՞ր է կարծում: Կարծում է սպասուհիները 

պետք է այնքան զուսպ լինեն, որ Տիրուհուն վերապահված շարժումները չկրկնեն: 

Իսկապե՞ս Պարոնն ինձ ներում է: Նա համակ բարություն է: Ուզում է ինձ հավասարվել 

մեծահոգությամբ: Մինչդեռ ես հաղթեցի ամենասանձարձակին՝ Տիրուհին նկատեց 

իմ միայնությունը: Վերջապե՜ս: Հիմա ես միայնակ եմ: Սոսկալի է: Ես կարող էի ձեզ 

հետ չարությամբ խոսել, բայց նաև բարի լինել... Տիրուհին կթոթափի իր վախը: 

Ու շատ արագ: Իր ծաղիկներով, օծանելիքներով, շրջազգեստներով: Այս ճերմակ 

զգեստով, որ հագել էիք Օպերայի պարահանդեսի երեկոյին: Այս ճերմակ զգեստով, 

որ ես միշտ արգելում էի հագնել: Ինչպես նաև պճնազարդերով, սիրեկաններով: Ե՞ս, 

ես միայն քույր ունեմ: Այո՛, ես համարձակվում եմ այդ մասին խոսել: Համարձակվում 

եմ, Տիրուհի՛: Ես կարող եմ ամեն ինչ էլ ինձ թույլ տալ: Ո՞վ, ո՞վ կարող է ինձ լռեցնել: 

Ո՞վ կարող է հանդգնել ինձ ասել՝ «աղջիկս»: Ես ծառայել եմ: Ունեցել եմ ծառայության 

համար անհրաժեշտ շարժուձևը: Ես ժպտացել եմ Տիրուհուն, կռացել եմ, որ հարդարեմ 

անկողինը, կռացել եմ, որ լվանամ հախճաղյուսները, կռացել եմ, որ բանջարեղենը 

մաքրեմ, որ ականջ դնեմ, թե ինչ է կատարվում դռան հետևում, որ աչքս 

դիտանցքին հպեմ: Բայց հիմա ուղիղ եմ կանգնած։ Ու՝ հաստատուն: Ես մարդ եմ 

խեղդել: Ես օրիորդ Սոլանժն եմ, խեղդամահ եմ արել քրոջս: Լռե՞մ: Տիկինն իրոք 

նրբանկատ է: Բայց ես խղճում եմ Տիրուհուն: Խղճում եմ նրան ճերմակության, 

թավշե մաշկի, փոքրիկ ականջների, դաստակների համար... Այո, ես սեփ-սև արտառոցություն 

եմ, ինքս իմ դատաստանն ունեմ: Ես պատկանում եմ ոստիկանությանը, 

չէ՞, Կլեր: Կլերն, իրոք, շա՛տ, շա՛տ էր սիրում Տիրուհուն... Ո՛չ, պարոն քննիչ, ես նրանց 

ներկայությամբ ոչինչ չեմ բացատրելու... Այս ամենը միայն մեզ է վերաբերվում... 

Այս գիշերը, փոքրիկս՝ մեր երկուսինն է: (Նա գլանակ է վառում և ծխում է անվարժ, 

ծխից հազում է): Ո՛չ Դուք, ո՛չ ուրիշ որևէ մեկը ոչինչ չի իմանա, բացի նրանից, որ այս 

անգամ Սոլանժը մինչև վերջ է գնացել: Դուք կտեսնեք նրան կարմիր շրջազգեստով: 

Հիմա դուրս կգա: 

Սոլանժը ուղղվում է դեպի պատուհանը, բացում ու բարձրանում է պատշգամբ: 

Մենախոսում է՝ մեջքով դեպի հանդիսատեսը, դեմքով դեպի գիշերվա մութը: Մեղմ 

սյուքը շարժում է վարագույրները: 

Ահա՛, դուրս եկավ: Իջնում է կենտրոնական աստիճաններով: Ոստիկանությունն 

ուղեկցում է նրան: Պատշգամբ ելե՛ք, որպեսզի տեսնեք, թե ինչպես է քայլում սևազգեստ 

ապաշխարողների միջև: Ցերեկ է: Նրա ձեռքին ինը գրվանքայանոց ճրագ 

կա: Դահիճը մոտիկից հետևում է նրան, ականջին սիրո խոսքեր շշնջում: Կլեր, 

դահիճն ի՛նձ է ուղեկցում: Ի՛նձ: (Ծիծաղում է): Նրան թափորով հետևում են թաղի 

բոլոր սպասուհիները, տնային ծառայողները, ովքեր Կլերին վերջին հանգրվան են 

157


ուղեկցել: (Դուրս է նայում): Նրանք սգեպսակներ, դրոշակներ, պաստառներ են 

տանում, մահազանգեր հնչեցնում: Հանդիսավոր հուղարկավորություն է: Գեղեցիկ 

է, չէ՞: Նախ քայլում են ծառայապետները՝ առանց մետաքսե դարձօձիքի ֆրակով: 

Տանում են իրենց սգեպսակը: Նրանց հաջորդում են ուղեկցորդ սպասավորները, 

կարճ վարտիքով ու ճերմակ գուլպաներով սպասյակները: Նրանք էլ իրենց սգեպսակն 

են տանում: Այնուհետև անցնում են սպասարկուները, մեր զգեստների գույնի հագնված 

աղախինները, այնուհետև՝ բարապանները և, վերջապես՝ երկնքի պատվիրակները: 

Առաջնորդում եմ ե՛ս: Դահիճն ինձ հանգստացնում է: Ինձ ծափողջունում են: 

Ես գունատ եմ ու մեռնելու եմ: (Սենյակ է վերադառնում): Որքա՜ն ծաղիկ կար: 

Գեղեցիկ թաղում էին կազմակերպել, չէ՞: Կլե՜ր: (Ցնցվում է հեկեկոցներից, փլվում 

բազկաթոռում... վեր է կենում): Զո՛ւր է, Տիրուհի, ես ենթարկվում եմ ոստիկանությանը:Միայն 

ոստիկաններն են ինձ հասկանում, քանի որ նրանք էլ են պատկանում 

մերժվածների դասին: 

Մի պահ, հենվելով խոհանոցի դռան շրջանակին, Կլերը, ով տեսանելի է միայն 

հանդիսատեսին, լսում է քրոջը: 

Այժմ մենք օրիորդ Սոլանժ Լեմերսիեն ենք: Նույն ինքը՝ Լեմերսիեն: Լեմերսիե՜ն: 

Նշանավոր ոճրագործուհին: (Ուժասպառ): Կլե՛ր, մենք կորած ենք: 

ԿԼԵՐ (վշտոտ, Տիրուհու ձայնով) - Փակե՛ք պատուհանն ու քաշե՛ք վարագույրները: 

Այդպե՛ս: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ուշ է, բոլորը քնած են: Չշարունակենք: 

ԿԼԵՐ (ձեռքով լռության նշան է անում) - Կլե՛ր, լցրեք իմ թուրմը: 

ՍՈԼԱՆԺ - Բայց... 

ԿԼԵՐ - Ասում եմ՝ իմ թուրմը: 

ՍՈԼԱՆԺ - Հոգնածությունից մեռնում ենք: Վե՛րջ տանք: 

Նստում է բազկաթոռին: 

ԿԼԵՐ - Ո՛չ, ո՛չ, սիրելիս, ուզում եք էժա՞ն պրծնեք: Շատ հեշտ կլիներ քամու հետ 

դավ նյութել, գիշերը դավադրակից դարձնել: 

ՍՈԼԱՆԺ - Բայց... 

ԿԼԵՐ - Մի՛ վիճիր: Այս վերջին վայրկյաններին ես եմ կարգադրում: Սոլանժ, դու 

քո մեջ կպահես ինձ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Ո՛չ, հազար անգամ ո՛չ: Դու խելագար ես: Մենք կփախչենք: Շո՛ւտ, Կլեր, 

չհապաղենք, բնակարանը թունավորված է: 

ԿԼԵՐ - Մնա՛: 

ՍՈԼԱՆԺ - Կլե՛ր, չե՞ս տեսնում, թե որքան թույլ եմ, գունատ: 

ԿԼԵՐ - Դու վախկոտ ես: Լսի՛ր ինձ: Մենք այլևս նահանջելու տեղ չունենք, Սոլանժ, 

մինչև վերջ պիտի գնանք: Դու մենակ ես ստանձնելու մեր երկուսի գոյությունը: Քեզ 

շատ ուժ է հարկավոր: Տաժանավայրում ոչ ոք չի իմանա, որ ես թաքուն ուղեկցում 

եմ քեզ: Հատկապես երբ քեզ կդատապարտեն, չմոռանա՛ս, որ ինձ կրում ես քո մեջ: 

Սրտացավությամբ: Մենք կլինենք գեղեցիկ, ազատ և ուրախ: Սոլա՛նժ, մենք այլևս 

կորցնելու ոչ մի վայրկյան չունենք: Ինձ հետ միասին կրկնի՛ր... 

158

ՍՈԼԱՆԺ - Խոսի՛ր, բայց ցածր: 

ԿԼԵՐ (ինքնաբերաբար) - Տիրուհին պետք է խմի իր թուրմը: 

ՍՈԼԱՆԺ (կոպիտ) - Ո՛չ, ես չեմ ուզում: 

ԿԼԵՐ (բռնում է արմունկները) - Անառա՛կ, կրկնի՛ր. Տիրուհին պետք է խմի իր թուրմը: 

ՍՈԼԱՆԺ - Տիրուհին պետք է խմի իր թուրմը... 

ԿԼԵՐ - Որովհետև պետք է քնի... 

ՍՈԼԱՆԺ - Որովհետև պետք է քնի... 

ԿԼԵՐ - Իսկ ես նրան կհսկեմ: 

ՍՈԼԱՆԺ - Իսկ ես նրան կհսկեմ: 

ԿԼԵՐ (մեկնվում է Տիրուհու մահճակալին) - Կրկնի՛ր, մի՛ ընդհատիր ինձ: Դու ինձ 

ենթարկվո՞ւմ ես: (Սոլանժը գլխով հաստատական շարժում է անում): Ես կրկնում 

եմ՝ իմ թուրմը: 

ՍՈԼԱՆԺ (վարանումով) - Բայց... 

ԿԼԵՐ - Ես ասացի՝ իմ թուրմը: 

ՍՈԼԱՆԺ - Բայց, Տիրուհի... 

ԿԼԵՐ - Լա՛վ, շարունակիր: 

ՍՈԼԱՆԺ - Բայց, Տիրուհի, սառել է։ 

ԿԼԵՐ - Միևնույն է կխմեմ: Տո՛ւր: (Սոլանժը մոտեցնում է մատուցարանը): Դու 

ամենաշքեղ, ամենաթանկարժեք սկահակի մեջ ես լցրել: 

Վերցնում է բաժակն ու խմում։ Սոլանժը, դեմքով դեպի հանդիսատեսը, խաչում 

է ձեռքերը ձեռնաշղթա հագցրածի պես, անշարժանում: 

ՎԱՐԱԳՈՒՅՐ 

159

Հանդեսը տպագրվում է 

ՀՀ Մշակույթի նախարարության աջակցությամբ 

Համարի տպագրությանը նպաստել է Համազգային հայ 

կրթական և մշակութային միությունը 

Տեղեկատվական աջակցությունը` 

All-Armenia.com 

«Նորք հանդես» ՍՊԸ, 2018 

160

ՆՈՐՔ 2018-II

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?