ՆՈՐՔ 2018-III
2018-3
2018-3
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
I SSN 1829-2 232<br />
9 77182 92 2300 0<br />
18003<br />
3 / <strong>2018</strong><br />
i
ii
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԳՐՈՂՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ<br />
ԳՐԱԿԱՆ-ԳԵՂԱՐՎԵՍՏԱԿԱՆ,<br />
ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ-ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՀԱՆԴԵՍ<br />
ՀՐԱՏԱՐԱԿՎՈՒՄ Է 1933 ԹՎԱԿԱՆԻՑ<br />
“NORQ” MAGAZINE OF WRITERS UNION OF ARMENIA is being published since 1933<br />
ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ<br />
Շարունակելի… . ................................................................... 3<br />
Արձակ<br />
Հրաչ Բեգլարյան<br />
Փետրափոխում (վեպ) .......................................................... 6<br />
Թեոֆանա Վարդանյան<br />
Եթե ես այսքան... (էսսե) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52<br />
Մենք ու շները (էսսե) ........................................................... 63<br />
Դավիթ Սամվելյան<br />
Կարմիր սարի հեքիաթը (պատմվածք) ........................................ 70<br />
Պոեզիա<br />
Մարգարետ Ասլանյան<br />
Բանաստեղծական շարք............................................................. 82<br />
Դրամատուրգիա<br />
Արշակ Սեմիրջյան<br />
Նկարված ընտանիք (պիես) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88<br />
Թարգմանություն<br />
Գոլի Թարաղի<br />
Սպասավորները (պատմվածք)<br />
Պարսկերենից թարգմանեց Նունե Հովհաննիսյանը ................................... 128<br />
Գրականագիտություն<br />
Սուսաննա Հովհաննիսյան<br />
Հովհաննես Թումանյան - Էդվարդ Անտինյան «Հազարան բըլբուլ» .......... 150<br />
1
Շապիկին՝ Մեյնարդ Դիքսոն.<br />
«Լեռնաբնակները Կարմիր բլուրի մոտ», 1935թ. (ֆրագմենտ)<br />
Համարի ներսում օգտագործվել են.<br />
Վլադիմիր Գրիգորյանի «Ճամփորդը ավանակի վրա», 2011թ.<br />
Ջաո Մին Վուի «Կինը», 2007թ. աշխատանքները<br />
Գլխավոր խմբագիր և տնօրեն` Լիլիթ Հովսեփյան<br />
ԽՄԲԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՍՑԵՆ՝ 375019, Բաղրամյանի պող., 3<br />
ՀԵՌԱԽՈՍ` +374 (011) 211933<br />
ԷԼ. ՓՈՍՏ` norqamsagir@gmail.com<br />
ՎԿԱՅԱԳԻՐ՝ 44<br />
ԴԱՍԻՉ՝ 77823<br />
ՏՊԱՔԱՆԱԿ՝ 500<br />
«Նորք հանդես» ՍՊԸ, <strong>2018</strong><br />
2
ՇԱՐՈՒՆԱԿԵԼԻ…<br />
Փոխվում է տարին։ Օրացույցայինը,<br />
որն իրականում արդեն փոխվել է՝ մեր<br />
գիտակցության մեջ, դեռ գարնանը, երբ<br />
ազատությունը մեզ աչքով արեց՝ ընդամենը<br />
աչքով արեց, բայց՝ բոլորիս, իսկ դա<br />
նշանակում է, որ օրացույցը մարդուն<br />
պարտադրվող ճշմարտություններից<br />
ամենավիճելիներից է։<br />
Ինձ համար ձմեռը մեկնարկում է հունիսի<br />
22-ին, ամառը՝ դեկտեմբերի 22-ին, որովհետև մանկուց պատկերացրել եմ, թե<br />
ինչպես է Արեգակը հունիսի այդ օրից սկսած՝ կամաց-կամաց գլորվում քնելու, դեկտեմբերինից՝<br />
կամաց-կամաց կոպերն իրարից պոկում։ Բայց արի ու տես, որ շատերը<br />
ոչ թե արևադարձն են համարում լուսանալու կամ մթնելու մեկնարկ, այլ գիշերահավասարը․<br />
մարտի 21-ը և սեպտեմբերի 23-ը։<br />
Կան մարդիկ, որոնց կյանքի սկիզբը, ընթացքն ու միշտ անսպասելի ավարտը<br />
պայմանավորված է Կենդանակերպի կանխագուշակումներով։ Նրանք հետևում են<br />
տիեզերքի մանրամասն խորհուրդներին ու երջանիկ են, երբ յուրաքանչյուր իրադարձություն<br />
իր բացատրությունն է ստանում։ Կան նաև, որ քարանում են, երբ սեփական<br />
ձեռքով կամ իշխող հասարակարգի պատվերով հստակ գծագրված ապագան<br />
հանկարծ ընկնում-լղոզվում է, տարածվում, առվակների է բաժանվում ու հոսում<br />
է տարբեր ուղղություններով։ Կան կրոնապաշտներ, որոնք մտքի թռիչքի հանդեպ<br />
սարսափից պատրաստ են հավատաքննության հանձնել մի ամբողջ ազգ`<br />
միայն թե ոչինչ չփոխվի։<br />
Մարդկությունը միշտ է վախեցել փոփոխություններից, որովհետև դրանք խոստանում<br />
են, բայց ոչ բոլորին են ազատություն բերում։<br />
Փոխվում է տարին։ Օրացույցայինը, որն իրականում ազատություն է բերելու<br />
միայն նրանց, ով հասկացել է․ փոփոխությունները ո՛չ լավն են լինում, ո՛չ էլ վատը,<br />
պարզապես՝ այլ կյանք են խոստանում։<br />
3
<strong>ՆՈՐՔ</strong>-ի այս համարի հեղինակներն անկաշկանդ են ու ազատ` փոփոխու<br />
թյունների հանդեպ իրենց վերաբերմունքով․ Հրաչ Բեգլարյան, Դավիթ Սամվելյան,<br />
Թեոֆանա Վարդանյան, Մարգարետ Ասլանյան, Արշակ Սեմիրջյան, Գոլի Թարաղի,<br />
Սուսաննա Հովհաննիսյան<br />
4
ԱՐՁԱԿ<br />
ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
Արձակագիր<br />
ՓԵՏՐԱՓՈԽՈՒՄ<br />
ԱՄՍԱԳՐԱՅԻՆ ՏԱՐԲԵՐԱԿ<br />
Տարվա մեջ երկու անգամ Սևանա լճի<br />
ջրերը փոփոխվում են: Մակերեսի ջրերը<br />
իջնում են ներքև, իսկ հատակինը<br />
բարձրանում են մակերես: Այդ երևույթը<br />
գիտնականները կոչում են<br />
«Փետրափոխում»: Այսպես է նաև<br />
մարդկային հասարակության մեջ.<br />
ժամանակ առ ժամանակ տեղի են ունենում<br />
համակարգային խոր փոփոխություններ,<br />
որոնց նպատակն է այն մաքրել<br />
նստվածքներից ու զարգացմանը<br />
խանգարող երևույթներից:<br />
«Երեկ՝ դեպքից միայն յոթ ամիս անց, վերջապես սկսվեց Գագիկ Սարգսի<br />
Գևորգյանի դատավարությունը: Հիշեցնենք, որ մեղադրյալը հանրապետության<br />
նախագահի մերձավոր շրջապատից է՝ նախագահական հանգստյան<br />
տան տնօրենը: Նրան և նրա հովանավոր, նախագահի անվտանգության<br />
6
ծառայության պետ Համլետ Խաչիկյանին մեղադրում են Տաճատ Եսայանի<br />
սպանության մեջ: Բայց եթե Գագիկ Գևորգյանի նկատմամբ դատական գործ<br />
են հարուցել, ապա Համլետ Խաչիկյանը դեռևս ազատության մեջ է և շարունակում<br />
է զբաղեցնել իր պաշտոնը: Մենք քաղաքակիրթ ազգ ենք, առաջնորդվում<br />
ենք եվրոպական չափանիշներով: Թեև Համլետ Խաչիկյանին պաշտոնական<br />
մեղադրանք չի ներկայացված, սակայն վստահելի աղբյուրները<br />
հաղորդում են, որ նրա դրդմամբ է Գագիկ Գևորգյանը բարոյական, նյութական<br />
ու ֆիզիկական ճնշում գործադրել Տաճատ Եսայանի վրա: Մի մարդու,<br />
որի հետ ինքը մտերիմ է եղել դեռևս խորհրդային տարիներից: Վերջին ժամանակներս<br />
նրանց հարաբերությունները սրվել էին ինչ-որ ձկնորսարանի,<br />
թե` ձկնաբուծարանի համար (չար լեզուներն ասում են՝ շահույթը բաժանել<br />
չեն կարողացել):<br />
«Ատյանի»-ի ընթերցողներին հայտնենք, որ նախկին կուսշրջկոմի քարտուղար<br />
Տաճատ Եսայանն իր կյանքի վերջին շրջանում զբաղվում էր ձկնաբուծությամբ:<br />
Իրազեկ մարդիկ պնդում են, թե Գագիկ Գևորգյանը և Համլետ<br />
Խաչիկյանը ցանկացել են իրենց հովանավորության տակ վերցնել Տաճատ<br />
Եսայանին, նրա բիզնեսն ու եկամուտները, սակայն վերջինս չի համաձայնվել:<br />
Արդյունքում…<br />
Շեշտենք նաև, որ այս հարցը և տվյալ դատավարությունն այժմ դուրս<br />
են եկել իրավական ու բարոյական հարթությունից ու մտել են քաղաքական<br />
հարթություն, թեև ավելի շատ առնչվում են մարդու իրավունքների բնագավառին:<br />
Հենց դա է պատճառը, որ սույն դատավարության արդար ընթացքով<br />
շահագրգռված է ոչ միայն Հայաստանի հանրապետության Մարդու իրավունքների<br />
պաշտպանը, այլև Եվրամիության օմբուդսմենը: Մարդու իրավունքների<br />
պաշտպանության եվրոպական գրասենյակի ներկայացուցիչը<br />
մեր թղթակցին հայտնեց, որ դատավարության արդար ընթացքը սկզբունքային<br />
նշանակություն ունի Հայաստանում ժողովրդավարության հաղթանակի<br />
համար, և որ իրենք ուշի-ուշով հետևելու են դրա ընթացքին»:<br />
«Ատյան» թերթի 2015 թ. մարտի 24-ի հոդվածից<br />
***<br />
Գարնան գլխվա պաղը եկել, լցվել էր ներս, և դատարանի չտաքացվող դահլիճն<br />
ավելի էր ցրտել: Ամբաստանյալի, տուժողի հարազատներն այնքան էին ներսուդուրս<br />
արել, որ դահլիճում եղած մի բուռ տաքությունն էլ փախել էր ու գարնան օդի մեջ<br />
անհետ կորել: Չեղածի հաշիվ մի անձրութ տաքությունն ի՞նչ էր, որ սառսռան ու<br />
ցրտահար երկնքի գութը շարժեր, ամպերը ցրեր և արևի երեսը բանար: Երկու կողմերի<br />
հարազատները դուրս ու ներս էին անում, քով տալով, չնկատելու դնելով<br />
7
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
անցնում միմյանց կողքից ու սպասում էին, թե դատավորը երբ կգա, ամբաստանյալին<br />
երբ կբերեն և երբ կսկսվի դատական նիստը:<br />
-Այ մարդ, ախր 21-րդ դարն է, մի քիչ մարդ եղեք, առանց էն էլ խեղճ մարդուն<br />
անտեղի տեղը դատում են,- միջանցքից անցնող աշխատակցուհուն մոտեցավ<br />
վաթսունին մոտ, մազ-մորուքի մեջ կորած մարդը:<br />
Չգիտեր՝ ում դիմեր, ձեռքը դատարանի քարտուղարուհին էր ընկել ու սրտի մեջ<br />
կուտակվածը նրան էր ասում: Աղջիկը սովոր էր՝ բանի տեղ չդրեց, մտավ զուգարան,<br />
ծորակի տակ մի մատով լվաց սուրճի բաժակները և դուրս գալով հերթապահ մի<br />
նախադասությամբ փորձեց հանգստացնել մարդուն.<br />
-Ուր որ է դատավորը կգա, նիստը կսկսվի:<br />
Մարդը կարծեց՝ ծանոթ է գտել, կարող է ազդել դեպքերի ընթացքի վրա ու էլի իր<br />
«հայտնագործած» պատճառաբանությունը կրկնեց.<br />
-Ախր 21-րդ դարն է, անմեղ մարդուն ինչու՞ են դատում:<br />
Քարտուղարուհին մեկ ցանկացավ մարդու բերանը փակել, թե՝ դատվածներից<br />
ո՞ր մեկն է ինքն իրեն մեղավոր ճանաչել, բայց հարկ չհամարեց պատասխանել:<br />
Չուզեց ասել, թե մեղքն ու մեղավորությունը մարդու մեջ դեռևս Ադամի ժամանակներից<br />
են մուտք գործել, և աշխարհի ոչ մի դատավոր չի կարող մարդուն արդար<br />
ու անաչառ դատել: Չասաց, քանի որ ինքն ընդամենը քարտուղարուհի էր, այդքան<br />
բարդ բաներից գլուխ չէր հանում: Ինքը սուրճ եփել գիտեր, սուրճի բաժակները<br />
մի մատով լվանալ: Առաջ դատական նիստի արձանագրությունները մեքենագրում<br />
էր, իսկ հիմա, երբ դատարանը համակարգիչ է ստացել ու ինքը դասընթացների է<br />
գնացել, էլի մի մատով տառետառ դրանք մուտքագրում է համակարգչի մեջ, իսկ<br />
ազատ ժամերին խաղում է: Համակարգչի մեջ ի՞նչն է շատ՝ խաղը:<br />
Իսկ մարդը, որ ամբաստանյալի հորեղբայրն էր, իր բան ու գործը թողած՝ եկել<br />
էր դատական նիստին մասնակցելու: Պտտվում ու պտտվում էր միջանցքում, գըլխարկը<br />
հանում ու դնում էր, չէր հասկանում, թե իր եղբոր տղա Գագոն ինչպե՞ս<br />
կարող էր մարդ սպանել: Սպանել, էն էլ ու՞մ՝ նախկին շրջկոմի քարտուղար Տաճատ<br />
Մինայիչին:<br />
-Չէ, Գագոն մարդուն հաց տվող, մարդու հետ կիսած հացը չմոռացող է,- բարձրաձայն,<br />
ավելի շատ սեփական տարակուսանքը փարատելու համար ասում էր նա<br />
և մարդ էր փնտրում սիրտը դատարկելու, կիսվելու համար: Փնտրում ու չէր գըտնում:<br />
Գագոյի տղաները ժամանակ ու սիրտ չունեին նրան լսելու: Նրանք արդեն մի<br />
քանի ամիս ձեռ ու ոտ ընկած ծանոթ էին փնտրել, կարգին փաստաբան վարձել,<br />
փող թափել դատավորի սիրտը կակղացնելու համար և դատարկ խոսակցության<br />
ժամանակ ու գլուխ չունեին:<br />
Հորեղբոր հառաչանքները լսելու զահլա չունեին նաև մյուսները, և մարդը շվարմոլոր<br />
քայլում էր դատարանի նեղ ու սառը միջանցքում ու անընդհատ կրկնում էր<br />
իր ու ուրիշների համար.<br />
-Գագոն Մինայիչին շատ բանով է պարտական, Գագոն ջուր խմած աղբյուրի մեջ<br />
չէր թքի, Գագոն ուրիշ մարդ է, Գագոն…<br />
8
Նրան թվում էր, թե իր բարձրաձայն արտահայտած արդարացումները կհասնեն<br />
ինչ-որ մեկին: Ո՞ւմ: Ասենք դատարանի աշխատակիցներին, դատավորին, Մինայիչի<br />
հարազատներին և Գագոյին անպայման օգուտ կտան: Չէր զգում, որ զահլա է տանում,<br />
Գագոյի տղաներն էլ հազիվ են զսպում իրենց, որ չկոպտեն:<br />
Նշանակված ժամանակից մի ժամ ուշ, վերջապես, եկավ դատավորը: Նրա շքեղ<br />
մեքենան, որ չգիտես ինչու Գագոյի հորեղբորը դիակառք հիշեցրեց, փնչոցով կանգ<br />
առավ շենքի հենց աստիճանների մոտ: Դուռը բացվեց և մեքենայից նախ դատավորի<br />
փայլեցրած կոշիկներով, կոշկաքուղի մի ծայրը հանգույց արած, մյուսը սպիտակ,<br />
սև զոլավոր գուլպայի ճտքի մեջ դրած ոտքը դուրս եկավ: Ոտքը օդի միջից<br />
ասես շոշափելով, ապա չուզենալով իջավ թաց ասֆալտի վրա, հետո նոր նրան<br />
հետևեց ոտքի տերը:<br />
Մի քիչ ավելի ուշ ամբաստանյալին բերեցին: Հորեղբայրը ցանկացավ մոտենալ,<br />
հարց ու բարով անել, բայց ոստիկանները չթողեցին: Ընդհանուր հրմշտոցի մեջ ծերունին<br />
կպավ պատին, ինչ-որ մեկը կոպտորեն կպավ փորին և աճուկի մոտ մրմռաց<br />
ճողվածքը: Ցավից քրտնեց, մի կերպ հավաքեց իրեն ու փորձեց իր իմացածի ձևով<br />
օգնել եղբոր տղային.<br />
-Ասա անմեղ մարդուն ինչի՞ եք դատում, Գագոյի հացին աղ չի՞ քցած…<br />
Դա ասես մարդկանց համբերության բաժակի մեջ ընկած վերջին կաթիլն էր կամ<br />
բենզինի վրա գցած առաջին կայծը: Բոլորն իրար խառնվեցին ու դահլիճի սառը օդի<br />
մեջ տարածվեց Տաճատ Մինայիչի կնոջ ճիչը.<br />
-Արևդ թաղեմ, Գագո՜, բա Տաճատն էդ մա՞րդն էր, որ գլուխը կերար: Քեզ քի՞չ<br />
լավություն էր արել… Ախր նրա սեղանի փշրանքներով ես մարդ դարձել…<br />
9
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
-Ես մարդ ծնվե՛լ եմ,- նրա ճիչին ի պատասխան հոխորտաց ամբաստանյալը,- ես<br />
քո մարդու վրա ձեռ չեմ կեղտոտել:<br />
Հետո մեղադրյալի ու տուժողի հարազատներն իրար խոռնվեցին, տուրուդմբոց<br />
սկսվեց, և եթե ոստիկանությունը չմիջամտեր, ծեծկռտուքի հետևանքները քննելու<br />
համար նոր դատական գործ պիտի հարուցվեր:<br />
Հետո դահլիճը ոտքի կանգնեց, դատավորը մի քանի հանդիմանական խոսք<br />
ասաց ներկաներին և մուրճը սալին զարկելով նիստը բացեց:<br />
Դատախազն սկսեց երկար ու բարակ կարդալ այն մեղադրանքների շարանը,<br />
որոնք ներկայացվում էին ամբաստանյալ Գագիկ Գևորգյանին:<br />
-Հայտնի է, որ տուժող Տաճատ Եսայանը լավ էր լողում: Այդ մասին իր ցուցմունքներում<br />
վկայում է նաև ամբաստանյալը: Այստեղից հարց է ծագում` նա ինչպե՞ս<br />
կարող էր խեղդվել Ձկնագետի նման մի մատ խորություն ունեցող ջրում:<br />
Բոլորն էին սպասում դատախազի այս հարցին, բոլորին էր անհանգստացնում<br />
այս հարցը: Տաճատ Մինայիչն ու Ձկնագետը…<br />
***<br />
«Տաճատ Մինայիչը լավ էր լողում… Նա որքան լավ էր լողում ջրում, նույնքան<br />
վարժ ու վարպետ էր քաղաքական խաղերի մեջ: Ոչ ոք նրա պես ցանց<br />
հյուսել չգիտեր և ոչ ոք այդքան համբերությամբ սպասել չգիտեր իր զոհին:<br />
Այո, Տաճատ Եսայանը լավ լողորդ էր»:<br />
Գագիկ Գևորգյանի ցուցմունքից<br />
Էն ժամանակ, որ Տաճատ Մինայիչը լողալ գիտեր, էդ ժամանակ Գագոն ու՞ր էր:<br />
Էն ժամանակ, երբ նա իր ինքնության վրա դեռևս «Մինայիչ» հաստատականը<br />
չուներ և պարզապես Տաճատ էր, Գագոն պորտը բաց տղեկ էր: Գնում, կանգնում<br />
էր լճի ափին, զարմացած նայում ջրի վրա կայծկլտացող արևին, ճայերի թռիչքին ու<br />
նրանց զարմանալի ձկնորսությանն էր հետևում, իսկ երբ լիճը՝ քամու պոռթկումն<br />
առած, հարձակվում էր ափերի վրա, սարսափահար տուն էր փախչում ու պատըսպարվում<br />
էր տատի փեշի տակ։ Աչքերի մեջ վախ էր լինում, և այդ վախը փարատելու<br />
համար գոռում էր.<br />
-Ադե, փախի՜, ծովն էկավ…<br />
Ծովը… Ծովը փորձում էր ելնել իր թասից, զայրույթն ու ցավը փռել աշխարհի<br />
վրա, բայց ափերը զսպում էին: Առնում էին նրա ցավը, ցասումը մեղմացնում,<br />
վիշտը խեղդում էին, և ջրերը նորից խաղաղվում էին:<br />
Այդ ժամանակ Գագոն դեռևս ո՛չ Տաճատին էր ճանաչում, ո՛չ էլ լճի ջրերին:<br />
Իսկ Տաճատի բրոնզե մարմինն ընտրել էր լիճը: Ջրերը գիտեին նրան, լճի վրա<br />
10
խաղացող զեփյուռներն ու քամիները՝ նույնպես: Նրա լողը շատերին էր գրավում:<br />
Ասենք լճափին ապրող ո՞ր մի տղան լողալ չգիտեր: Բոլորն էլ գիտեին, պարզապես<br />
Տաճատի լողն էր ուրիշ: Ոչ ոք նրան ընդօրինակել չէր կարողանում, ոչ ոք նրա թափն<br />
ու ճկունությունը չուներ: Եվ քանի որ ընդօրինակել չէին կարողանում՝ կամ սիրում<br />
էին, կամ՝ նախանձում: Եթե նա ափամերձ գյուղի աղջիկների սիրո ու երազանքի<br />
առարկան էր, ապա տղաները նախանձով էին նայում նրա թուխ ու սլացիկ մարմնին,<br />
երկար ու ճկուն մատներին, ձիգ ու մկանուտ թևերին: Նույն ջուրն էր, նույն քամին,<br />
նույն արևը, նույն օդը, բայց դրանք ուրիշ կերպ էին ազդում Տաճատի մարմնի ու<br />
հոգու վրա: Նրա լողը, ճիշտ է, մեկ-մեկ խրտնեցնում էր ձկներին, բայց անխաթար<br />
էր պահում նրանց երազները: Դա այն ժամանակ էր, երբ Սևանա լիճը դեռևս<br />
ձկնազուրկ չէր եղել, երբ դեռևս դարանակալ ցանցերը ձկներից շատ չէին և ձկների<br />
վտառները երազանք ունեին: Այդ երազանքի ամպերը լճից բարձրանում, խտանում<br />
էին շրջակա սարերի վրա: Դրանք ուրիշների համար անտես-անտեսանելի էին, իսկ<br />
Տաճատի համար՝ սովոր ու ընտել: Եվ այն օրերին, երբ լիճը խաղաղ, արև հագած<br />
հուրհրում էր երկնքի բիլ աչքի ներքո, Տաճատն իրեն հանձնում էր ջրերին: Խաղում<br />
էր նրանց հետ, լողում ինքնամոռաց: Մի անգամ նույնիսկ այնպես պատահեց, որ լողաց՝<br />
հոսանքին տրված, հետո երբ ուշքի եկավ, տեսավ, որ հասել է դիմացի ափին:<br />
Եղածը մի բան չէր, կարող էր հետ լողալ, բայց հակառակի պես եղանակը փոխվեց,<br />
քամին իրար խառնեց ալիքները և նրանք, սիրուց հևացող սրտերի նման կորցրեցին<br />
իրենց ռիթմը: Ուշաթափվեցին ու սթափվեցին միմյանց գրկում, հետո կատաղած<br />
ցուլերի պես սկսեցին ճակատ ճակատի տալ… Այդպիսի ժամանակ ոչ ոք, նույնիսկ<br />
Տաճատի խենթ համարձակությունն ունեցողը, լիճ մտնել չէր կարող:<br />
Եվ գյուղում լուր տարածվեց, թե Տաճատը խեղդվել է: Մարդիկ ի՞նչ իմանային:<br />
Հիմիկվա նման ձեռախոս չկար, որ ցանկացած մեկի գրպանում ծլվլար ու աշխարհի<br />
լավ ու վատ լուրերը բերեր, լցներ գլխին: Եկել, տեսել էին․ շորերը կան, տերը՝ չէ,<br />
սկսել էին փնտրել: Փնտրել ու չէին գտել, փնտրել ու չէին իմացել, որ Տաճատն<br />
արդեն մյուս ափին կանգնած, մերկ ու մրսած՝ նայում է լճի զայրույթին: Լիճը երկու<br />
օր կատաղած էր մնացել, երկու օր Տաճատի ընկերներն ու հարազատները ցուրտը,<br />
անձրևն ու քամին բանի տեղ չդնելով, փնտրել էին նրա մարմինը ու չէին իմացել, որ<br />
նա, ճարը կտրած, ամոթը մի կողմ դրել, դիմացի գյուղում պատմել էր գլխին եկածը,<br />
շոր էր ճարել ու լճափով, քայլելով, եկել էր գյուղ:<br />
Հասել էր այն ժամանակ, երբ բոլորը փնտրելուց հուսահատված էին եղել ու սգո<br />
սուփրան փռած, արաղը կենտրոնում դրած` ուզեցել էին օղորմաթաս խմել: Տեսել<br />
էին դեպի իրենց եկող Տաճատին, զարմացել, ուրախացել էին և արդեն քրքջալով,<br />
բաժակներն իրար խփելով «ողորմի» էին ասել: Մայրը նրա գտնվելու լուրն առնելով<br />
նախ չէր հավատացել նրա ողջ լինելուն, ծնկները տրորելով շարունակել էր ողբալ,<br />
իսկ երբ տեսել էր դեպի իրեն եկող որդուն, անեծք էր կապել.<br />
-Արևդ մեռնի, Տաճա՜տ, որ չմեռար…<br />
Անիծել էր, քանզի գիտեր՝ մոր անեծքն օրհնության նման է զավակի համար,<br />
անիծել էր, որ ուրիշների աչքը չզարկի տղային ու չաշկըռցնի, անիծել էր, որովհետև<br />
իր ներսում դեռևս կորստի ցավն ու գտնելու ուրախությունը գրկախառնված էին։<br />
11
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
-Հազար եմ ասել՝ էդ արնաջուրը մի՛ մտի,- ճչացել էր մայրը,- ուրիշի տղերքը ձուկ<br />
են բռնում, խեղդվում են՝ էլի մի կերպ հասկացանք, բա դու ինչի՞…<br />
Մարդիկ լսում ու չլսելու էին տալիս մոր շշկլած, երկու օրվա եռացող վերքի վրա<br />
միանգամից սառը ջուր լցնելուց առաջացած խոսքը, իսկ Տաճատը փաթաթվել էր<br />
մորը, երեխայի պես գուրգուրելով ականջին շշնջում.<br />
-Սուս, սու՜ս, ողջ եմ, չեմ մեռել, ես ջրի մեջ մեռնող չեմ…<br />
Մայրը որդու գրկի մեջ ուշքի էր եկել ու հեծկլտացել էր ինքնամոռաց:<br />
…Հետո Տաճատի կյանքում կարծես թե ուրիշ կարևոր բան չէր եղել: Դպրոցում<br />
գերազանցիկ չէր՝ սովորում էր, բայց ինքն իրեն չէր կոտորում, աշխատել էր այնքան,<br />
որքան որ գյուղի սովորական, անհայր պատանին է աշխատում: Սիրահարվել էր<br />
մտքում: Նախ իրենց դասարանի Մարոյին էր սիրել մտքի մեջ, հետո օրը յոթն անգամ<br />
սիրահարվել էր իրենց սպիտակ մարմինը Սևանի ջրին հանձնած ռուս շեկ աղջիկներին:<br />
Սիրահարվել էր, աչքերով հազար անգամ լափել նրանց մարմնաձևերը,<br />
բայց ոչ մի անգամ ռիսկ չէր արել մոտենալ: Ամաչում էր, հետո էլ՝ լեզուն չգիտեր:<br />
Մոտենար՝ ի՞նչ ասեր: Հո իրենց հարևան Արմոյի պես չէ՞ր անելու։ Արմոս իբր իր<br />
արևով ժամադրել էր ռուս աղջկան: Ցույց էր տվել ժամացույցն ու ասել.<br />
-Սեմ չաս, յա ստոլբա, տի ստոլբա…<br />
Արմոն ռուս աղջկան հեռագրասյան մոտ հանդիպել էր, թե չէ՝ ոչ ոք չգիտեր, բայց<br />
նրա ռուսերենն ու ժամադրությունը մի մատ մեղր էր դարձել, ընկել գյուղի բերանը:<br />
Այնքան էին ծիծաղել ու ձեռ առել, որ նույնիսկ ռուսերենի ուսուցիչ Արտաշես Պարգևիչը<br />
գյուղամիջում, տարիների սովորությամբ, ոլորել էր նրա արդեն հասուն ականջըն<br />
ու տվել էր վզակոթին.<br />
-Բա որ ասում էի՝ սովորի՜ր…<br />
Չէ, Տաճատը Արմո չէր: Տաճատը գիտեր որտեղ ինչ խոսել, ինչպես խոսել, ու գիտեր<br />
իր խոսքից օգուտ քաղելու ձևը: Դա գիտեր, բայց չգիտեր, որ մարդուն մարդամեջ<br />
հանելու համար՝ պատմության դասատու Մարկոսյանի ասածի պես, տանող<br />
հրթիռ է պետք կամ «բախտի ղուշ»: Տաճատն էդ մասին չէր էլ մտածում: Ավարտել<br />
էր դպրոցը, աշխատանքի անցել խորհտնտեսությունում: Իր կյանքից ո՛չ գոհ էր, ո՛չ<br />
դժգոհ: Սպասում էր… Ավելի շատ՝ ոչ թե լավ ու գեղեցիկ կյանքի, այլ գարնան գալուն:<br />
Նրա տեսած կյանքը քսան տարվա ընթացք ուներ: Բանակ էր գնացել, բայց զորամասն<br />
աշխարհից կտրված անտառի խորքում էր: Տաճատը զորամասի տղաներից<br />
բացի ուրիշ մարդու հետ չէր շփվել: Բանակից եկել էր ու կարծես կյանքից ուրիշ ակընկալիք<br />
չուներ: Սպասում էր՝ ձմեռն անցնի, գարուն գա, ինքը նորից տրվի լճի փայանքին:<br />
Մի լավ լողա, կարոտն առնի նրա փափուկ, աղջկա ձեռքի պես ողնաշարի<br />
մեջ հազար երազ արթնացնող շոյանքից: Եվ չգիտեր, որ իր կյանքի վերելքն ազդարարողը<br />
ակումբի պատին կուսկազմակերպության քարտուղար Բադալյանի ձեռագըրով<br />
գրած ժողովի հայտարարությունը պիտի լինի: Չէր ուզում ժողով գնալ, բայց<br />
ո՞նց բացակայեր՝ ինքը կոմերիտական էր, գյուղատնտեսի օգնական: Գնաց և նույնիսկ<br />
ելույթ ունեցավ: Ինքն էլ չիմացավ՝ ինչու, վեր կացավ, մոտեցավ ամբիոնին ու սկսեց<br />
քննադատել իրենց աշխատանքը: Խոսեց մարդկանց ոչ սրտացավ վերաբերմունքի,<br />
գործերի սխալ ու ծուռ ընթացքի մասին: Եվ քանի որ, ժամանակի սովորույթին հա-<br />
12
կառակ, առանց թղթի էր խոսում, ճիշտն ու իրականն էր ասում, սրտի ցավով ու<br />
մտահոգությամբ էր ասում՝ ծափահարեցին: Տաճատը տեսավ, որ շրջանից մարդ<br />
կա, բայց թե ով էր՝ չիմացավ:<br />
Անցավ ժողովը և ամեն ինչ մոռացվեց: Չմոռացվեր՝ ի՞նչ լիներ: Ո՞նց կլիներ, որ<br />
մարդիկ ամեն մի ժողով հիշեին կամ յուրաքանչյուր ժողովի որոշումները կատարեին:<br />
Չէր լինի: Մարդիկ պիտի ապրեին և ոչ թե ժողով անեին… Միայն թե այդ ժողովից<br />
մի քանի օր անց խորհտնտեսության տնօրենը աչքերը Տաճատի վրա ոլորելով<br />
նետեց.<br />
-Մեծ-մեծ բրդում ես,- ասաց,- շուտով վար ու ցանքը կսկսվի, քեզ էլ կտեսնենք…<br />
Տաճատն իսկի աչքն էլ չթարթեց: Շուտով գարուն էր գալու, իսկ գարնան գալը<br />
նա սրտով էր զգում: Սիրտը հաճելիորեն ճխլվում էր ու իրենից անկախ ինչ-որ ուրախություն<br />
էր պարուրում հոգին:<br />
Գարնան գալն առաջինը լիճն էր զգում: Սկզբում կարծես թե չուզելով, հետո<br />
միանգամից հանում էր սառցե շապիկը․ բեկորները ճաքճքում, կամաց-կամաց հալվում<br />
էին ջրի մեջ, հետո չգիտես որտեղից եկած տարատեսակ թռչունները զարմանալի<br />
ձայներ հանելով թռչում էին գյուղի վրայով կամ հանգստանալու համար իջնում<br />
էին ջրափին: Հետո հարավ քամու հետ չվում, հեռանում էր ձմռան վերջին պատառը,<br />
և սավանաչափ ձյուն էր մնում Գոմշասարի գագաթի մոտ, ձորի խոռոչում: Հենց<br />
դա էլ վար ու ցանքն սկսելու նշան էր: Այդպես եղել էր միշտ, գյուղի հիմնադրվելու<br />
օրվանից ու այդպես էլ շարունակվելու էր էլի բազում տարիներ:<br />
Տաճատը չգիտեր, որ այդ տարվա վարի առաջին օրը նշանավոր է լինելու իր համար<br />
և ինքն այդ օրը չի մոռանալու իր ամբողջ կյանքում: Իմանար՝ գուցե թե առանձնահատուկ<br />
վերաբերմունք ունենար այդ առավոտվա նկատմամբ, բայց չգիտեր, դրա<br />
համար էլ սովորականի նման վեր էր կացել անկողնուց, երեսին մի երկու բուռ ջուր<br />
էր զարկել, կերել էր մոր մատուցած երկու թերխաշ ձուն ու աշխատանքի գնացել:<br />
…Տրակտորը վարում, ուլունք-ուլունք շարում էր ակոսները: Թաց հողը պալանպալան<br />
գոլորշի էր արձակում: Գոմշասարից փախած հովը գալիս, առնում էր հողից<br />
ելած գոլորշին ու տանում, պահում էր՝ ինչ-որ ժամանակ ամպ սարքելու համար:<br />
Ամպ սարքեր, հողից ելած բույրերը խառներ լճից գոլորշիացած ջրերին, հետո դրանք<br />
էլի հողին վերադարձներ: Հողից առածը հողին տար, որ անձրևն ու հողը իրար<br />
չօտարանային:<br />
Օդի մեջ գարնան հոտն էր, հողի հոտը, արտի եզրին ծաղկած նորածին ձնծաղիկների<br />
անզգալի հոտը, նաև տրակտորի ծխահոտը, մազութահոտն ու աղմուկի հոտը:<br />
Այդ բոլորը խառնվում, դառնում էին նոր վարած արտի հոտ, որ Տաճատի ռունգների<br />
ու սրտի մեջ սիրահարվածության խուտուտ էր առաջացնում: Այդպես նրա հետ պատահել<br />
էր մեկ էլ այն ժամանակ, երբ սիրահարված էր եղել Մարոյին…<br />
Տրակտորը վարեց մինչև կեսօր: Ցորեկհաց կերան, հետո Մնեն առանց խոսելու<br />
ելավ, գնաց դեպի տրակտորը:<br />
-Մնացակա՜ն,- ձայն տվեց Տաճատը:<br />
-Հա՜,- կիսաթեք դեպի նա դարձավ Մնեն:<br />
13
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
-Իսկ ի՞նչ կլինի, եթե էս ցելն էլ վարենք:<br />
-Ցե՞լը,- տնքաց Մնեն, ասես տրակտորի փոխարեն «լուծ քաշողն» ինքն էր լինելու:<br />
-Հա՛, բրիգադիրին կասեմ՝ հաշվի կառնի:<br />
-Լա՛վ,- փափկեց տրակտորիստը,- մենակ թե առաջ ընկիր, ճիշտ գիծը ցույց տուր,<br />
թե չէ տեղն ախր շատ է թեք:<br />
Ու այդպես ինքն առաջ ընկած գնում էր, իսկ տրակտորը գալիս էր հետևից: Ասես<br />
ընտել, տարաշխարհիկ մի կենդանի լիներ, որ հետևից գալիս է ձեռքը լիզելու…<br />
Հազիվ էին երկու ակոս վարել, երբ արտի եզրին կանգնեց շրջկոմի քարտուղարի<br />
«Վիլիս» մեքենան: Շրջկոմի քարտուղարն իջավ, ձեռքերը թիկունքին դրած նայեց<br />
տրակտորին, նայեց նրա առաջն ընկած, ցելը վարել տվող երիտասարդ գյուղատընտեսին<br />
և սպասեց, թե երբ կմոտենան իրեն: Բայց նրանք իրենց գործին էին ու մեքենայի<br />
մոտենալը չէին նկատել: Քարտուղարը ոտ-ոտ բարձրացավ մինչև հերկի ծիրը:<br />
-Էս ի՞նչ եք անում,- առանց բարև-բարլուսի մրթմրթաց քթի տակ:<br />
-Ասինք՝ մի քիչ արտը ավելացնենք,- հանցանքի մեջ բռնվողի նման արդարացավ<br />
Տաճատը,- եթե ամեն արտ մի քիչ ավելացնենք խոպան հողի հաշվին…<br />
-․․․էլ խոտհարք չեք ունենա,- նրա խոսքն ընդհատեց քարտուղարը:<br />
-Մեր գյուղում ինչն է շատ՝ խոտհարքը,- վրա բերեց Տաճատն ու նայեց քարտուղարին,<br />
որը շրջվեց, նստեց «Վիլիս»-ն ու շարժվելուց առաջ քար նետելու պես շպրտեց.<br />
-Վաղը ժամը 11-ին շրջկոմ կգաս:<br />
Տաճատը շշմեց մնաց: Շրջկոմ ինչի՞ են կանչում: Պատժելու համա՞ր: Բայց ախր<br />
ինքն ի՞նչ վատ բան է արել: Խոպան է վարել: Խորհրդային երկիրը Ղազախստանում<br />
հազարավոր հեկտարներ խոպան հողեր է յուրացնում:<br />
…Տարիներ անց միայն, երբ քեֆը լավ ու սիրտը բաց էր լինում, Տաճատ Մինայիչը<br />
պատմում էր.<br />
-Հենց էդ օրն էլ բախտի թռչունը պտտվեց, եկավ, նստեց ուսիս…<br />
Բայց այն ժամանակ Տաճատը «բախտի թռչունին» դեռ չէր տեսել․ քարտուղարի<br />
գնալուց հետո մի հոգնություն պատեց մարմինը, ծնկները կթոտվեցին, գլուխը պտըտվեց:<br />
Այնքան էր հուսահատվել, որ նույնիսկ չպատասխանեց Մնեի դիտողությանը․<br />
-Ասա քո ինչի՞ն էր պետք խոպան վարելը:<br />
Եկավ տուն։ Կյանքում առաջին անգամ հրաժարվեց մոր դրած հացից, և կյանքում<br />
առաջին անգամ անքնությունը անծանոթ բվի նման եկավ, նստեց աչքերին:<br />
***<br />
«Կուսակցության շրջկոմի բյուրոյի որոշմամբ 1965 թվականին աշխա-<br />
տանքի եմ անցել կոմերիտմիության շրջանային կազմակերպությունում որ-<br />
պես երկրորդ քարտուղար»:<br />
Տաճատ Մինասի Եսայանի ինքնակենսագրությունից<br />
14
Առավոտ վաղ, առաջին իսկ ավտոբուսով գնաց շրջկենտրոն: Ժամանակ մեռցնելու<br />
համար նախ ավտոկայանում կանգնեց պատին փակցված շախմատի մեծ դաշտի<br />
առաջ: Տիգրան Պետրոսյանը խաղում էր Բոտվիննիկի հետ: Ամեն հայի համար Տիգրան<br />
Պետրոսյանի արած քայլը կարևոր էր: Հետևեց դիրքին, փորձեց ինչ-որ բան<br />
հասկանալ, սրա-նրա դատողությունը լսեց շախմատի հայ հանճարի խաղի մասին,<br />
նայեց ժամացույցին ու տեսավ, որ ընդամենը ութն անց կես է և դեռ շատ ժամանակ<br />
ունի մեռցնելու, բայց թողեց շախմատասերներին ու քայլեց շրջկոմի շենքի ուղղությամբ՝<br />
մտքի մեջ տալ-առնելով իր հետ կատարվելիքը: Սիրտը ճմլվում էր այնպես,<br />
ասես աշխարհի ամենամեծ հանցագործը լիներ:<br />
Շենքին չհասած կանգ առավ, փորձեց հավաքել իրեն. «Լավ, ի՞նչ պիտի անեն,-<br />
սկսեց խոսել ինքն իր հետ,- նկատողություն կտան, իսկ ամենաշատը գործից կազատեն:<br />
Կազատեն, թող ազատեն, եղածն ի՞նչ է՝ 90 ռուբլի աշխատավարձ և առավոտից<br />
մինչև գիշեր աշխատանք: Օգուտը գրեթե զրո, վրադ եկող խոսակցությունները՝<br />
շատ…»:- Մտածեց, ձեռքը թափ տվեց ու որոշեց բանի տեղ չդնել: Եթե աշխատանքից<br />
ազատեն… Չէր ուզում մտածել Ռուսաստան գնալու մասին: Փոքր տարիքից միշտ<br />
Ռուսաստան աշխատելու գնալը մեջը ցավ, չկամություն ու մի բութ անզգայություն<br />
էր առաջացնում: Բանակային ծառայությունն այնտեղ էր անցկացրել, տեսել էր Ռուսաստանի<br />
անծայրայիր հարթությունները, բայց հակակրանքը ոչ թե բանակի շրջանից<br />
էր, այլ մանկությունից: Գնացել էր հայրը Ռուսաստանում աշխատելու և փող,<br />
ու շոր, հարստություն ու լավ կյանք բերելու փոխարեն իրեն էին բերել: Հիմա հասկանում<br />
է, որ նույն բանը նրան այստեղ էլ՝ Հայաստանում կարող էր պատահել: Ի՞նչ<br />
էր եղել: Սղոցարանում աշխատելու ժամանակ կոտրվել էր մեծ սղոցի ատամն ու<br />
թռել, մտել էր հոր որովայնը: Ինքը փոքր տղա էր և հոր թաղումը հազիվ է հիշում:<br />
Պարզապես նախ տատը, հետո մայրն այնքան էին անիծել Ռուսաստանը, որ նրա<br />
մեջ արմատավորվել, նստել էր բացասական վերաբերմունքը: Դրա համար էլ մտքի<br />
մեջ տալիս-առնում էր ու չէր համարձակվում ինքն իրեն համոզել, թե եթե աշխատանքից<br />
ազատեն՝ Ռուսաստան կգնա:<br />
Մտքերի ու խառնվածության մեջ գլխի չընկավ՝ շրջկոմի բյուրոյի նիստը ժամանակի՞ն<br />
սկսվեց, թե՞ ուշացավ: Այնպես էր հիասթափված ամեն ինչից, այնքան համոզված<br />
էր, որ իրեն պատժելու են, որ երբ ներս կանչեցին, ականջները թշշում էին:<br />
Երկար սեղանի գլխին քարտուղարն էր, սեղանի շուրջը՝ իրենց արածի, ասածի<br />
հարգն իմացող, խստադեմ ու խոժոռ մարդիկ: Սկսեցին հարցեր տալ, պահանջեցին,<br />
որ ինքնակենսագրությունը պատմի: Չէին ասում՝ 20 տարեկանն ի՞նչ կենսագըրություն<br />
պիտի ունենա: Ծնվել, դպրոց է գնացել, հետո՝ բանակ, հետո… հիմա<br />
աշխատում է:<br />
-Կոմերիտական չե՞ս,- հարց տվեց մեկը:<br />
-Այո, կոմերիտական եմ, գյուղի խորհրդային տնտեսություն կոմերիտական<br />
կազմակերպության քարտուղարը:<br />
Հետո գյուղից, հողից, գյուղտնտեսությունից հարցեր տվեցին: Ոչ ոք չէր խոսում<br />
նրա երեկվա արածի մասին: Տաճատը տարակուսած, նաև զայրացած էր: Քիչ էր<br />
մնում գոռար.<br />
15
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
-Գործից ազատելու եք՝ ազատեք, էլ ի՜նչ եք ծռմռվում…<br />
Բայց իրեն զսպեց, քանի որ մեջը նստած կարգապահությունն ավելի ուժեղ էր:<br />
Նրան դուրս հրավիրեցին, և սպասասրահի նստարանին նստած սկսեց սպասել,<br />
առանց հասկանալու, թե իրենից ինչ են ուզում և ինչ պիտի անի ինքը: Նա այդ ժամանակ<br />
դեռևս չգիտեր, որ բախտի թռչունը պտտվում է իր վրա, մեկ ուսին է նստում,<br />
մեկ քիթն է կտցահարում, մեկ խուտուտ է տալիս ականջը և ուր որ է նստելու է գլխին…<br />
…Երբ շրջկոմի բյուրոն հաստատեց Տաճատ Մինասի Եսայանին շրջանային կոմերիտական<br />
կազմակերպության երկրորդ քարտուղար նշանակելու մասին որոշումը,<br />
հաջորդ օրը նա կոմերիտմիության շրջկոմ եկավ աշխատանքային արտահագուստը<br />
հագին: Կոստյում չուներ, խելքը գլխին հագնելիք չուներ, ոչինչ չուներ…<br />
Նա դեռ չգիտեր, թե բախտի թռչունն ինչ զորություն ունի, չէր հասկանում, թե<br />
իրեն որքան կարճ ժամանակ է պետք հավուր պատշաճի հագ ու կապ ունենալու,<br />
պաշտոնին համարժեք շարժուձև, խոսակցական համապատասխան հնչերանգ<br />
ձեռք բերելու համար: Թռչունը նրան սովորեցրեց՝ ինչպես խոսել ու վարվել մարդկանց<br />
հետ, ինչ հայացքով նայել նրանց, որ իմանան, թե դիմացինն ով է: Հետո,<br />
երբ ծառայողական սանդուղքով վերև էր բարձրանում, ականջին հասնում էր<br />
տրակտորիստ Մնեի թնկթնկոցը, որ մեկ-մեկ հոխորտանքի նման էր հնչում.<br />
-Ես չլինեի՝ Տաճատն էդպես էլ գյուղում կփտեր, ի՛մ շնորհիվ առաջ գնաց:<br />
Քմծիծաղում էր Տաճատը, որ արդեն Տաճատ Մինայիչ էր դարձել, «պադավատ»<br />
ուներ, հեռակա կարգով ավարտել էր գյուղատնտեսության ինստիտուտն ու կուսակցական<br />
դպրոցի դասընթացները, շրջկենտրոնում չորս սենյականոց բնակարան ուներ<br />
և ուր որ է գրոհելու էր շրջկոմի առաջին քարտուղարի աթոռը: Եվ երբ հերթական<br />
անգամ քծնանքը բերեց, ականջին հասցրեց Մնեի ասածը, նրան շրջկոմ կանչել տվեց:<br />
Նախ սպասեցրեց առանձնասենյակի դռների մոտ, հետո ներս կանչեց:<br />
-Նստիր,- ասաց,- նստիր:<br />
Մնեն աչքով աչք չուներ տան պահարանում կախված դսնավուր կոստյումը:<br />
Առել, կախել էր, բայց հագնելու ո՛չ ժամանակ կար, ո՛չ առիթ: Կոստյումով տրակտոր<br />
չես մտնի: Կամ թաղում պիտի լինի, կամ հարսանիք: Թաղման ժամանակ նոր<br />
կոստյումին ո՞վ է ուշք դարձնում, իսկ հարսանիքից հետո կինը մի կերպ մաքրում<br />
է դոշին թափածն ու փնթփնթում… Այսօր Մնեն նորից հագել է էդ կոստյումը և դրա<br />
մեջ իրեն վստահ չի զգում, վստահ չի զգում շրջկոմի երկրորդ քարտուղարի առանձնասենյակում:<br />
Մի տեսակ ամեն ինչ օտարոտի ու զգաստացնող է, պատասխան պահանջող:<br />
Եթե նույնիսկ ոչ մի հանցանք գործած չլինես, միևնույն է, պարտավոր ես<br />
պատասխան տալ:<br />
-Նստի՛ր,- մի տեսակ դավադիր ու խորամանկ ժպիտով ասում է առանձնասենյակի<br />
տերը, որ իրենց գյուղացի, իրեն ճանաչ Տաճատն է, բայց ուրիշ է: Օտար է,<br />
մի քիչ վախեցնող ու զարզանդ բերող տեսք ունի: «Բա կվախեցնի, բա ի՞նչ կանի,-<br />
անկախ իրենից մտածեց Մնեն,- թիկունքում Բրեժնևի նկարն է, կողքին՝ Լենինի արձանը»:<br />
Հետո նստել-չնստելու երկընտրանքի մեջ մտքում կայծակեց. «Ախր դրանք<br />
ասում են, թե իմ նման աշխատավորի համար են եկել»: Բայց սեփական հարցին<br />
16
պատասխանելու ժամանակ չուներ ու մի կերպ տեղավորվեց աթոռի ծայրին:<br />
-Ո՞նց ես,- հին օրերի նման ժպտալ փորձեց Մինայիչը:<br />
-Եսի՞մ,- ուզեց իրեն հավաքել ու անկախ կեպարանք առնել Մնեն:<br />
-Ասում են ինձ մարդ դարձնողը դու ես եղել, հա՞,- հարցն ուղիղ դրեց Տաճատ<br />
Մինայիչը:<br />
-Ո՞վ ասավ,- խուսափեց Մնեն:<br />
-Մարդի՛կ են ասում,- ժպիտը չէր իջնում Մինայչի երեսից:<br />
-Մարդիկ ի՞նչ գիտեն,- էլի խոսքը կտուրը գցեց Մնեն:<br />
-Քեզնից են լսել:<br />
-Վա՜յ, քոռանամ, թե ես էտենց բան եմ ասել, աչքս դուրս գա, թե… Էրեխեքի արև…<br />
-Էրեխեքին հանգիստ թող, Մնե,- տնքաց Մինայիչը,- էրեխեքին հանգիստ թող:<br />
Համ էլ եթե ասել ես՝ լավ ես արել, ես քեզնից շատ բան եմ սովորել:<br />
Չուզեց ասել, որ Մնեից սովորած ամենագլխավոր բանը սարում սուփրի ներքևի<br />
կողմում նստելն է եղել: Սուփրի վերևում նստածին բան չի հասնում, ախր: Եթե եփած<br />
հավկիթ է՝ գլորվում է ներքև, եթե խաշած կարտոֆիլ է՝ նորից, ամեն ինչ ավելի հեշտ<br />
ներքև է սահում, քան վերև է բարձրանում: Հիմա Մինայիչն իր կյանքում ջանում է<br />
ամեն ինչ իր օգտին աշխատեցնել, ու Մնեի տված էդ դասը շատ օգտակար է: Ամեն<br />
ինչ անես՝ օգտվելու համար: Պետության գործն իր հերթին, սեփականն՝ իր: Եթե<br />
գործի մեջ շահ չեղավ, գործն առաջ չի գնա: Ամեն ինչ իր տեղն ունի, ամեն բան:<br />
Մնեն էն ժամանակ էլ, ու հիմի էլ չգիտեր, որ իր տված դասը Տաճատը կենցաղային<br />
մակարդակից վեր է բարձրացրել ու հասցրել է պետական մակարդակի: Ասենք էդ<br />
գործում Տաճատը հո մենակ չէ՞ր: Ղեկավարության մեծ մասն այդպես էր մտածում:<br />
Ո՞վ գիտե, գուցե նրանք Մնեից ավելի խելոք ու առավել ճարպիկ դաստիարակներ<br />
էին ունեցել…<br />
Հիմա նայում է Մնեի դեմքին ու ժպտում, հասկանալով, որ շրջկոմ գալու առթիվ<br />
առավոտյան մի կերպ վեր է առել արդեն մի ամիս աճած մորուքը: Ճակատը, ականջները,<br />
վիզը սև-սև են, իսկ այտերը՝ սպիտակ: Տաճատ Մինայիչը նաև այդ մտքերն է<br />
թաքցնում ու էլի ժպտում է Մնեին.<br />
-Դե որ դու ես ինձ մարդ դարձրել, ասա տեսնեմ՝ ինչի՞ կարիք ունես:<br />
-Հը՞,- աչքերը ճպճպացնում է Մնեն,- հը՞,- ականջներին չի հավատում:- Ինչի<br />
կարի՞ք…,- տնքում է հուսահատ: Ախր էդ հարցը ոչ թե իրեն, այլ կնոջը պիտի տար:<br />
Կինը հնարամիտ է ու շատ արագ կշարի բազում ու բազմաթիվ բաներ, դրանց մեջ<br />
ամենագլխավորը կգտնի, իսկ Մնե՞ն…<br />
Թե վարածը մարդատար ավտոմեքենա լիներ, կխնդրեր, որ դուրս գրեին ու<br />
հատկացնեին իրեն, բայց ախր դուրս գրած տրակտորն ինչի՞ն է պետք: Գյուղի գրեթե<br />
բոլոր դաշտերը հանրային տնտեսությանն են, իսկ իր տնամերձն ընդամենը մի թաշկինակի<br />
չափ է: Էդ արտը հո տրակտորով չի՞ վարելու: Գուցե թե առողջարանի<br />
ուղեգի՞ր ուզի… Բայց առողջարանի ուղեգիրն ի՞նչ է որ… Հո ամեն անգամ նման<br />
առաջարկ չե՞ն անի:<br />
-Հը՞,- նորից նրան նայեց Տաճատը:<br />
17
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
-Տրակտորը լրիվ հնացել, քաշից ընկել է,- ճարահատ տնքաց Մնեն, ուզեց ասել՝<br />
էն քո ժամանակվանն է, բայց միտքը փոխեց ու պռոշը կախ՝ նայեց քարտուղարին:<br />
-Եղավ,- ասաց Տաճատը, որ մի վայրկյանում էլի Տաճատ Մինայիչ դարձավ,- հենց<br />
տրակտոր ստանանք, առաջինը քոնն է:- Սրանով հասկացրեց, որ խոսակցությունն<br />
ավարտված է:<br />
Ճիշտ է, Մնեն հետո ափսոսում էր, որ նոր ամուսնացած տղայի համար շրջկենտրոնում<br />
բնակարան չի ուզել, կահույք չի ուզել, բայց դրանից հետո որտեղ կանգնումնստում<br />
էր, ասում էր, թե Մինայիչը մարդու հետ կտրած հացը չի մոռանում և որ<br />
իրեն հարգում է: Նրա բերանում «հարգել»-ը հնչում էր «արգել»:<br />
-Գիտե՞ս Մինայիչն ինքա՞ն է արգում ինձ,- ասում էր Մնեն, մանավանդ, երբ մի երկու<br />
բաժակ քցած էր լինում ու աշխարհը աչքին «Ծովի դուրանի» պես հարթ էր թվում:<br />
…Այն, ինչ Մնեն չգիտեր, գիտեր Մինայիչը: Աշխարհը շարժողը փողն է: Առանց<br />
փողի այս աշխարհում չկա ոչինչ: Ո՞ւմ է պետք դատարկ հարգանքը, առանց փողի<br />
պատիվն ի՞նչ պատիվ է: Այս ամենը նա շատ արագ էր հասկացել: Հասկացել էր այն<br />
պահից, երբ բանվորական արտահագուստը հանել ու շրջկոոպի պահեստապետի<br />
նվիրած կոստյումն էր հագել: Այդ մասին Մնեն չգիտեր և պետք էլ չէր, որ իմանար:<br />
Սակայն բաներ կային, որոնք չգիտեր Մինայիչը… Նա գիտեր շրջանում տեղի ունեցող<br />
ամեն բան, բայց չգիտեր, թե իր ենթականերն ինչ են պատմում իր մասին:<br />
Դա արդեն այն ժամանակ էր, երբ Մինայիչն արդեն շրջկոմի առաջին քարտուղար<br />
էր դարձել: Գալիս է, ուրեմն, գործկոմի նախագահն ու զեկուցում.<br />
-Տաճատ Մինայիչ, մեր շրջանին տասը հատ «Նիվա» են հատկացրել:<br />
Ուրախանում է Մինայիչս․<br />
-Լավ էլ արել են,- ժպտում է,- ամեն մեկի վրա իր գնից բացի երկու հազար ռուբլի<br />
«վերխ» կդնես, մեկն էլ քշել կտաս, մեր դռանը կկանգնեցնես:<br />
18
Գործկոմի նախագահը կարկամում, մնում է, չի իմանում ինչ ասի, հետո մի կերպ<br />
կմկմում է, թե.<br />
-Տաճատ Մինայիչ, ախր մեր ստացածը «Նիվա» մակնիշի կոմբայն է: Էդ կոմբայնը<br />
Ձեր դռանը կանգնի, որ ի՞նչ…<br />
…Եղել էր այս պատմությունը, թե չէ, ոչ ոք հաստատ ասել չի կարող: Եթե եղել<br />
էր, գործկոմի նախագահն ինչու՞ էր այդքան բացբերան: Չէ՞ որ ինքն էլ իր հաշիվն<br />
ուներ, իսկ եթե… Ախր առանց կրակի ծուխ չի լինում: Ու ծուխը ելնում, Մինայիչի<br />
աչքից աննկատ տարածվում էր նրա անվան շուրջը, պալան-պալան ժողովրդի վրա<br />
էր նստում և ամեն ինչ այդ իրական, թե՞ երևութական ծխից սևանում, դառնում էր<br />
ձյութի գույնի:<br />
***<br />
«Տաճատ Մինայիչին առաջին անգամ անձամբ տեսել ու հետը խոսել եմ<br />
1978 թվականին: Ես այդ ժամանակ մեր գյուղի խանութի գործակատարն<br />
ու վարիչն էի: Մինայիչը գյուղ էր եկել, մտավ խանութ: Այդ օրն ինձ համար<br />
ճակատագրական եղավ ու ինձ ազատեցին գործից»:<br />
Գագիկ Գևորգյանի նախաքննական ցուցմունքից<br />
Աշնան օրը թեքվել էր իրիկնամուտ: Մառախուղը Արեգունի լեռներից իջել, գյուղի<br />
վրա նամ ցանելով գնացել էր լճի մեջ մեռնելու: Բայց լիճն իր գոլորշիներն էր արձակել,<br />
և մեգը թանձրացել էր կաթի պես: Կիրակի օրվա առաջին մասը տղամարդիկ<br />
տանն էին անցկացրել: Թավալվել էին անկողնում. այդ օրը կարիք չկար քնից շուտ<br />
ելնելու, շրջկենտրոն մեկնող ավտոբուսին հասնելու, ինչ է թե գործից չուշանան:<br />
Փորձել էին քնել, բայց տան գաղջությունը, երեխաների պորտաբաց վայնասունը,<br />
կանանց փնթփնթան դժգոհությունը նրանց հանել էր անկողնուց: Մի կերպ կուլ էին<br />
տվել դառը սուրճը, հետո հագնվել, դուրս էին եկել ու կեսօրին մոտ հավաքվել էին<br />
գյուղամիջում:<br />
Խոսել էին դեսից-դենից, սրան-նրան ձեռ առել, հետո քայլերը տարել էին սովորական<br />
ընթացքով: Եկել, հավաքվել էին Գագոյի խանութի մոտ: Գագոն շողոմ ու<br />
անուշ ժպիտով, քաղցր-մաղցր խոսքով նրանցից յուրաքանչյուրին կանչում էր, որ<br />
դատարկեր քսակը, գլխին որևէ անպետք ապրանք կամ ինչ-որ մեկի նկուղում շշալըցված<br />
օղի կապեր: Խմացներ այնպես, որ խմողը արաղի կալոշահամը չզգար, և Գագոյի<br />
մոտ խմած արաղը քիմքին տասնհինգ տարվա հնության կոնյակի համ տար:<br />
-Գագո, արաղը լա՞վն է,- հերթապահ հարց էր տալիս ամեն օղի առնող, հաստատ<br />
իմանալով, որ լսելու է նրա հավաստիացումը.<br />
-Վա՜յ, արևս մեռնի, թե սուտ ասեմ… Դու էլ հո ուրիշ չե՞ս ինձ համար…<br />
19
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
Բոլորին էր նույնը ասում, բայց այնպիսի տոնով էր ասում, որ չհավատալ չէր լինում:<br />
Կամ, ասենք, խանութից մի բան առնել էին ուզում ու հարցնում էին՝ ի՞նչ արժի:<br />
-Քեզ համար՝ էսքան…<br />
Ոչ ոք չէր հարցնում, թե ուրիշների համա՞ր ինչ արժե: Չէին ասում, քանի որ աշխատավարձը<br />
լավ-վատ բավարարում էր, աշխատանք կար, և գիտեին, որ հաջորդ<br />
ամսի 1-ին ու 15-ին նորից են փող ստանալու:<br />
«Վա՜յ, ինձ թաղես, թե սուտ ասեմ»-ը Գագոյի երդման ամենահաճախ օգտագործվող<br />
բանաձևն էր: Իսկ երբ իր ասածի մեջ գոնե մի քիչ ճշմարտություն էր լինում<br />
կամ ապրանք առնողը շատ էր դեմուդարձ լինում, Գագոն գործի էր դնում իր ամենաազդեցիկ<br />
զենքը.<br />
-Քո արև, իմ տղա Արտակի արև,- ասում էր ձեռքը կրծքին դնելով:<br />
Գյուղում ո՞վ տեղյակ չէր, որ Գագոն իր հինգ աղջկանից հետո յոթը սուրբ էր<br />
ընկել տղա ունենալու համար, ու եթե նրա արևով է երդվում, ուրեմն…<br />
…Այդ երեկո ոչ ոք չգիտեր, որ Գագոյի գլխին փորձանք է գալու: Տղերքով հավաքվել,<br />
սովորականի նման փող էին դրել ու խանութի պահեստում խմում էին:<br />
Գագոն ինքնաշեն սեղանին օղի էր դրել, երշիկ ու հաց, ու տղերքը աշնան ցուրտ ու<br />
մառախլապատ կիրակին կարճելու համար խմում էին: Ի՞նչ աներ Գագոն, տղերքին<br />
մերժե՞ր: Էդ հանկարծաստեղծ ճաշարանից Գագոյին մի էրկու կոպեկ փող էր մնում,<br />
տղերքին՝ սպանած ժամանակ: Մեկ-մեկ պատահում էր, որ շատ էին խմում ու համը<br />
հանում էին, բայց Գագոն էդքան հեղինակություն և ուժ ուներ, որ կարողանար<br />
նրանց սանձել:<br />
Իսկ այդ երեկո… Ճանապարհի վրայի խանութ էր, ով ասես ելումուտ էր անում,<br />
ով ասես գալիս առևտուր էր անում: Գյուղամիջի խանութի առջևով մեքենաներն<br />
անցնում, գնում էին Դիլիջան ու Վանաձոր, Թբիլիսի ու Բաքու… Գագոյի ի՞նչ պետքն<br />
էր մեքենաների ցուցանակ-երթագրերին նայելը: Նա այն ժամանակ էր աշխուժանում-ուրախանում,<br />
երբ որևէ մեծ ավտոբուս կանգ էր առնում խանութի դիմաց և<br />
ուղևորները լցվում էին ներս: Ճիշտ է, խանութը պետական էր, բայց ավել գնով ծախած<br />
ապրանքի համար հո պետությանը հաշիվ չի՞ տալու: Տվածը շատ-շատ շըրջկոոպի<br />
նախագահի «նալոգն» էր: Տալիս էր «նալոգը», նաև անպատեհ ժամանակ<br />
ստուգման եկած մարդկանց բերանն էր «մի բան» գցում ու ձեռի հետ իր գործն<br />
անում: Հարկ եղած դեպքում դժգոհում էր, թե ստուգողներից աչք չի բացում, որ<br />
աշխատած կոպեկը նրանց է տալիս:<br />
-Այ ախպեր, ուրիշի ճակատին գրած է, մերը՝ խզբզած,- դժգոհում էր հարկի-անհարկի,<br />
բայց իր անելիքը գիտեր:<br />
Ու էդ իրիկուն, սովորականի նման իր աշխատանքին էր, երբ երկու հոգի ներս<br />
մտան: Հաստատ գիտեր՝ իրենց գյուղում չեն ապրում, փորձն ու աչքաչափն ասում<br />
էին՝ պաշտոնյա են:<br />
Մտան, նայեցին, ծխախոտ առան… Գագոն կոպեկ-կոպեկ հաշվեց, մանրը վերադարձրեց<br />
պարտաճանաչ ու քաղաքավարի, բայց որ փորձանքը գալիս է, չի հարցընում՝<br />
ո՞վ ես…<br />
20
Հետո իմացավ, որ ծախված գործ էր, գյուղից ինչ-որ մեկը բողոքել էր, թե գյուղի<br />
խանութի պահեստը ալկաշների մակաղատեղի է դարձել: Մինայիչն էլ, որ գործով<br />
գյուղ էր եկել, որոշել էր ստուգել:<br />
Ինչ որ է… Տղերքին պահեստից հանեցին, ահագին աղմուկ-աղաղակ եղավ: Հաջորդ<br />
օրը շրջկոոպի նախագահը նկատողություն ստացավ, իսկ Գագոն աշխատանքից<br />
ազատվեց:<br />
…Գագոն վատությունը մոռացող չէր, թե ատամը կտրեր՝ Մինայիչի կոկորդը<br />
կծամեր, բայց Մինայիչը շրջկոմի քարտուղար էր, Գագոն՝ հասարակ գործակատար,<br />
և մնում էր խնդրելը: Ինչքան չլինի՝ համագյուղացիներ էին: Մարդ մեջ գցեց, կաշառք<br />
խոստացավ, բայց Մինայիչի «չէ»-ն «հա»-ի չփոխվեց:<br />
-Կաշառակեր շանորդի,- մրթմրթաց Գագոն, մի ամիս անգործ մնաց, հետո որպես<br />
պահակ շխատանքի անցավ ափի հանգստյան տներից մեկում:<br />
-Ա՜խ,- տնքում էր գիշեր-ցերեկ,- մենակ ձեռքս ընկներ: Ձեռքս ընկներ՝ արմատուրան<br />
գլխին կիջնեի:<br />
Ամրանի պատմությունն իրենից բացի ոչ ոք չգիտեր: Գագոն ոչ ոքի չէր պատմում:<br />
Պատմելուց ի՞նչ օգուտ, տղամարդն իրենը պիտի անի ու լեզուն ատամների հետևը<br />
պահի: Մանավանդ, որ էդ դեպքը նրա հետ շատ շուտ էր կատարվել՝ բանակում:<br />
Խորհրդային պետությունը հաշվի չէր առել, որ Գագոն իրենց գյուղից դուրս չի<br />
եկել, ինքը նվազ-նիհար է ու լեզու չգիտի: Նրան վերցրել, տարել էին Հեռավոր Արևելք՝<br />
Վլադիվոստոկ: Տարել ու անտառի մեջ, ինչ-որ շինարարության վրա աշխատանքի<br />
էին լծել: Կարծես աշխարհում ուրիշ մարդ չկար, կարծես անպայման Գագոն պիտի<br />
գնար էդքան հեռու ու աշխատեր: Իսկ հրամանատարը կյանքն ուտում էր: Ամեն<br />
առիթով ճնշում ու ճնշում էր: Մյուսները թափով էին, ճարպիկ, լեզու գիտեին, մենակ<br />
չէին: Մեջների խեղճը Գագոն էր: Ու երբ մի անգամ ընդդիմանալ փորձեց, լեյտենանտն<br />
այնպես ծեծեց, որ երեք օր ցավում էին թոքերը, ու այլևս ապրել չէր ցանկանում:<br />
Բայց լեյտենանտ Իվանչուկը չգիտեր, որ Գագոն կատվի պես միշտ թաթերի<br />
վրա է կանգնում ու նրան հաղթելն էդքան էլ հեշտ չէ: Մի անգամ, երբ աշխատանքային<br />
օրն արդեն ավարտվելու վրա էր, Գագոն ամրանի կտորը ձեռքին թաքնվեց<br />
սյան հետևում: Լեյտենանտը շվշվացնելով գալիս էր: Շուրջը ոչ ոք չկար: Մնացած<br />
զինվորները հավաքվել, թուղթ էին խաղում: Ու Գագոն ամրանի կտորը շպրտեց: Էն<br />
տեսավ, որ Իվանչուկը կռացավ ու գլուխը բռնեց: Ինքն աննկատ հեռացավ: Հետո<br />
լեյտենանտին հոսպիտալ տարան. գլուխ-երես իրար էին խառնվել ու երկու ամիս<br />
խելքի չէր գալիս: Երբ հիվանդանոցից դուրս գրեցին, էլ հետ չեկավ, չիմացան, թե<br />
ուր են տարել:<br />
Գագոն տակ մնացողը չէր, բայց Մինայիչին ոչինչ անել չէր կարող ու սսկվեց:<br />
Մարդն ինքը պիտի իր համար հարմարություն ստեղծի: Եթե պետք ես, քեզ<br />
համար էդ հարմարություններն ուրիշներն են ստեղծում, իսկ եթե չէ՝ դու պիտի քեզ<br />
տիրություն անես, ու Գագոն պահականոցում պայմաններ ստեղծեց իր համար:<br />
Ձուկ որսալու ցանց ճարեց, ռետինե նավակ: Հո միամիտ չէ՞ր, որ սիգ որսար:<br />
Խորհրդային տարիներին անհատ մարդը Սևանա լճին մոտ գալու, ձուկ որսալու<br />
21
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
իրավունք չուներ: Պատիժը խիստ էր: Այլ խնդիր է, որ պետական որսից իրենց բաժինն<br />
ունեին բազմաթիվ պետ- ու պետիկները: Գագոն պետ չէր: Նրան հանել էին<br />
խանութի տաք ու փողոտ գործից և ինքը հիմա սովորական պահակ էր: Դրա<br />
համար էլ որոշեց խելքով գործ անել: Թե ուրիշները պետական որսից էին թռցնում<br />
ճայի պես կամ գիշերով մտնում էին լիճ ու ցանց էին դնում, փախչում տեսուչներից<br />
կամ կաշառում, մի կերպ ձուկ էին հանում, հետո վախվխելով մի կերպ ծախում,<br />
ապա Գագոն իր գործը գիտեր: Նրա որսացածն իշխան էր: Քիչ էր, բայց թանկ: Հարկ<br />
չկար ճամփաներին կանգնել ծախելու համար: Նրա հաճախորդները ափամերձ<br />
ռեստորաններն էին: Գալիս էին, փողը տալիս, տանում: Գիտեր՝ երբ է իշխանի<br />
վտառը մոտենում ափին, գիտեր՝ ինչ կեր է սիրում խալավոր ձուկը, և ինչպես անի,<br />
որ խաղալով գա, ընկնի իր ցանցը:<br />
Հենց էդ ժամանակ էլ վաստակեց «Միամիտ» մականունը: Այնքան էր խորամանկել,<br />
այնքան էր խաբել սրան-նրան, որ քսանհինգ տարեկանում մարդիկ «Միամիտ»<br />
մականունն էին տվել նրան: Եվ այդ մականունն արդարացնելու համար նա հաճախ<br />
ստիպված էր լինում հեռատես ու խորամանկ լինել՝ առաջին հայացքից միամիտ,<br />
բայց հեռուն գնացող քայլեր անել:<br />
Խորհրդային եիրկիրը հաշվի չէր առնում, որ Գագոն բնածին ձկնորս է ու նրան<br />
ասում էր. «Ձուկ մի՛ որսա, բնությանը վնաս ես տալիս, Աստծո առաջ մեղք ես գործում:<br />
Ախր ձուկը Նրա արարածն է և ջրի մեջ ապրելու, բազմանալու իր իրվունքն<br />
ունի»: Այդպես ասում էին պետերը, բայց երբ «Կարմիր գրքում» գրված իշխանը<br />
որսում, եփում, դնում էր սեղանին, այնպես էին հարձակվում վրան, որ վախից սեղանի<br />
ոտքերն էին դողում: «Թե որ չեք ուզում բնությանը վնաս տալ, թե Աստծո առաջ<br />
մեղք գործել չեք ցանկանում, մի՛ կերեք»,- ուզում էր ասել ամեն անգամ, բայց բնածին<br />
հեռատեսությունն ու հյուրասիրությունը միշտ խանգարում էին, և նա ժպտում<br />
էր: Հենց լռել կարողանալու, ճիշտ ու շնորհքով հյուրասիրելու ընդունակությունն<br />
էլ նրան դարձրեց շրջանի շատ ղեկավարների աչքի լույսը, իսկ պահականոցն՝ այն<br />
տեղը, ուր կարելի էր լավ ժամանակ անցկացնել ու մարդկանց աչքից աննկատ մնալ:<br />
Գագոն առաջվա միամիտ-պարզասիրտը չէր այլևս: Բնատուր ճարպկությանը<br />
նաև փորձ էր գումարվում: Հիմա գիտեր, որ աշխարհում ամեն ինչ շաղկապված է<br />
իրար: Ծաղիկն ստեղծված է մեղվի համար, մեղուն, եթե հիմար ու դյուրահավատ<br />
եղավ՝ սարդի, սարդը… ձուկը… մարդը… Աշխարհում ոչ մեկն իր գլխու չէ, ոչ ոք մենակ<br />
չէ աշխարհում, ամեն կենդանի, բույս, մարդ, իր գործն ու անելիքն ունի, գիտակցում<br />
է այդ, թե ոչ՝ այնքան էլ կարևոր չէ: Ու էդ շղթայի մի օղակն էլ ինքն է՝ պահակ,<br />
ձկնորս Գագոն: Կա, որպեսզի ձուկ որսա, եփի, դնի սեղանին և ուտողը նրա եփած<br />
ձկան համից չկշտանա: Ո՞վ կլինի ուտողը՝ շրջկոմի քարտուղար Տաճատ Մինա՞յիչը, թե՞<br />
ալկաշ Փայլակը, կարևոր չէ: Ով մի անգամ փորձում էր Գագոյի եփած ձուկը, այլևս չէր<br />
մոռանում դրա համը: Գագոն ինքն էլ չգիտեր, թե ինչու է իր եփածն այդքան համեղ:<br />
…Երբ Տաճատ Մինայիչն առաջին անգամ հանգստյան տուն այցելեց, Գագոյին<br />
տեսնելով զարմացավ: Գագոն, որ նրա սև քսանչորսի առաջ բարձրացրեց ուղեփակոցի<br />
գերանը, չտեսավ նրա զարմանքը: Ո՛չ Մինայիչը բան ասաց, ո՛չ Գագոն:<br />
22
Գագոն կարծեց, թե Մինայիչն իրեն մոռացել է, իսկ Մինայիչը մտածեց, թե շրջկոմի<br />
քարտուղարին վայել չէ հանգստյան տան պահակի հետ գլուխ դնել: Զանցանք է<br />
կատարել, պատիժն ստացել է: Հո չի՞ կարելի անընդհատ հետապնդել նրան, մանավանդ,<br />
որ համագյուղացիներ են, իսկ եթե հավատա այն ժամանակ նրա համար<br />
բարեխոսողներին, նաև՝ հեռու բարեկամ:<br />
Բանի տեղ չդրեց, բայց հետո իմացավ, որ ձուկ որսացողն ու եփողը Գագոն է<br />
եղել: Եվ Գագոն ինքն էլ չիմացավ, թե ինչպես պետերը և հատկապես շրջկոմի առաջին<br />
քարտուղար Տաճատ Մինայիչը, հանգստյան գոտու շքեղ ռեստորանները թողած,<br />
սկսեցին իր մոտ գալ:<br />
Քարտուղարը գալիս էր տարվա մեջ մի քանի անգամ: Գալիս էր մենակ կամ<br />
ամենաշատը՝ երկու հոգու ընկերակցությամբ: Գագոն մի փոքրիկ սենյակ ուներ,<br />
անշուք, բայց միշտ մաքուր սպասք, տնական օղի: Թե քարտուղարը հանգստյան<br />
տան տնօրենին հյուրընկալվեր, նա գլխի վրա պար կգար, սեղանին հազար բարիք<br />
կթափեր, բայց Եսայանը Գագոյի մոտ էր գալիս: Երբ հետը աղջիկ էր լինում, նախապես<br />
զգուշացնում էր: Իրիկնամուտին, հետաքրքրասեր աչքերից հեռու, նստում<br />
էր կանաչ ուռենու տակ, գրկում սիրուն աղջկա մեջքն ու հայացքը հառում էր լճի<br />
կապույտին: Վայելում էր Գագոյի եփած խալավոր իշխանն ու Արցախից բերել տված<br />
թթի օղին, ջահել ու սիրուն կանանց փայփայանքն էր վայելում: Իսկ երբ արաղը<br />
փափկացնում էր ներսը, դառնում էր Գագոյին, իբր կատակով մատ էր թափ տալիս<br />
վրան ու զգուշացնում.<br />
-Տես, հա՜, համը չհանես, իշխանը «Կարմիր գրքում» է գրանցված:<br />
-Ի՜նչ եք ասում, ընկեր Եսայան,- կտրատվում էր Գագոն,- ես միայն Ձեզ համար<br />
եմ որսում մեկ-երկու հատ:<br />
Ո՛չ ինքն էր հավատում իր ասածին, ո՛չ Տաճատ Մինայիչը, բայց տարիների սովորությամբ<br />
երդվում էր.<br />
-Ինձ թաղեք, թե սուտ ասեմ…<br />
Քարտուղարը որքան էլ որ խմում ու թուլանում էր, երբեք չափը չէր կորցնում, և<br />
ոչ մի անգամ չէր բացվում ուրիշների առաջ: Միայն մի անգամ տնքաց հուսահատ.<br />
-Ես ու իշխանը իրար նման ենք, Գագիկ: Նա էլ է խալերով, ես էլ: Տե՛ս,- ասաց ու<br />
առաջ մեկնեց թևերը: Դրանք խալավոր ու պիսակավոր էին և իրոք նման էին ջրից<br />
նոր հանած, թպրտացող իշխանների:<br />
Գուցե այս անգամ վերևից շատ էին նեղել նրան կամ սրտի ինչ-որ անկյունում<br />
մրմռացող ցավ ուներ, Գագոն չիմացավ: Մանավանդ, որ չէր սիրում ավելորդ հարցեր<br />
տալ:<br />
***<br />
«Տաճատ Եսայանի ընտանիքը համերաշխ չէր: Չգիտեմ՝ պատճառն ի՞նքն<br />
էր, թե՞ կինը, բայց համերաշխ չէին: Հաճախ եմ տեսել, թե նրա կինը՝ Հայաստանն<br />
23
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
ինչպես է լաց լինում: Նա ոչ ոքի մոտ բացվելու սովորություն չուներ: Իրեն<br />
մարդկանցից հեռու, սառն ու գոռոզ էր պահում: Ինչքան չլինի՝ քարտուղարի<br />
կին էր, բայց ոչ միյան ես, այլ բոլոր հարևանուհիներն էլ գիտեին, որ նա<br />
երջանիկ չէ: Գիտեինք, որ ամուսինը ման է գալիս, բայց դա նրա միակ ցավը<br />
չէր: Հետո հասկացանք, որ նրա համար ցավ են որդիները: Լիության մեջ<br />
էին մեծացել, շրջապատում ոչ ոք ոչինչ չէր մերժել նրանց ու… Մի խոսքով<br />
պաշտոնյայի երես առած տղաներ էին: Ասենք, եթե նրանց մեր ժամանակների<br />
պաշտոնյաների տղաների հետ համեմատենք, սուրբ էին: Հիմիկվաններն<br />
ու՜ր, նրանք՝ ո՜ւր: Թե տեսնեին, անպայման բարև պիտի տային, ձեռքիդ<br />
ծանր բան լիներ՝ կօգնեին: Նրանք հիմիկվանների նման ուրիշներին վնաս<br />
չէին տալիս: Նրանք իրենց էին վնասում: Առանց աշխատանքի էին մեծացել,<br />
ամեն ինչ հեշտ էին ստացել, տեսել էին, թե ինչպես հավն ու միսը արկղերով<br />
են բերում իրենց տուն, ծխախոտը՝ փաթեթներով, միրգը՝ ցանցերով… Էլ ո՞րն<br />
ասեմ: Տեսել էին փոքրուց ու երբ հորը պաշտոնից հանեցին, սկսեցին իրար<br />
ուտել: Առաջ էլ մի բան չէին, բայց հիմի՝ ավելի շատ: Օր չկար, որ Կամոն ու<br />
Սամոն իրար չծեծեին, օր չկար, որ մայրն առանց արցունքի անցկացներ…<br />
Իսկ երբ ընտանիքում հաշտություն չկա, սատանան եղածն էլ տանում,<br />
կորցնում է…»:<br />
Հարևանուհի, վկա Նինա Կարապետյանի նախաքննական ցուցմունքից<br />
Շատերը՝ այդ թվում և կինը, կարծում էին, թե Տաճատ Մինայիչն իր քարտուղարուհի<br />
Հասմիկի հետ է, բայց նրանք չգիտեին Մինայիչի սկզբունքը․ աշխատանքի<br />
վայրում սիրած չպահել: Պետք չէ աշխատավայրում ոտք ու ձեռքը կապող ունենալ:<br />
Մարդը, մանավանդ պետը, պետք է անկախ լինի: Եթե շրջկոմի քարտուղարի սիրուհին<br />
սեփական քարտուղարուհին լինի, ուրեմն նա սիրուհու կամակատարը կըդառնա,<br />
իսկ Մինայիչը կամակատար դառնալ չի ցանկանում: Մինայիչն իր բնույթով<br />
առյուծ է՝ տիրական, հրամայող, ու պետք չէ, որ նկարած առյուծ դառնա:<br />
Մինայչը սիրում է ուրիշի դասերը հաշվի առնել: Իսկ էդ դասը նրան տարիներ<br />
առաջ Կենտկոմի ֆինանսական բաժնի վարիչը` ծեր ու բարի Թորգոմ Սամսոնիչը<br />
տվեց: Ինքը դեռ երիտասարդ էր՝ շրջանային գործադիր կոմիտեի նախագահ: Ասենք<br />
ցա՞ծր պաշտոն էր, չէ, ասենք ինքը վա՞տ էր աշխատում, էլի չէ, բայց երիտասարդ էր<br />
ու շատ բաներ չգիտեր: Նստած էին «Աղթամար» ռեստորանի բաց պատշգամբում<br />
ու անշտապ ընթրում էին:<br />
«Աղթամար» կոնյակ էին խմում ու զրուցում: Ասենք ավելի շատ Սամսոնիչն էր<br />
խոսում, քան ինքը: Լավ էր պատմում Թորգոմ Սամսոնիչը, տնավարի, ամեն ինչին<br />
մի քիչ հումոր ու փիլիսոփայություն խառնելով: Երբ ընթրիքը վերջացրին, ինքն<br />
ակնարկով հասկացրեց․ աղջիկ կուզի՞ արդյոք:<br />
-Հը՛մ,- տնքաց Սամսոնիչը,- չէ՜,- ասաց ու ընկավ մտքերի մեջ: Հետո սթափվեց<br />
24
ու կպավ Տաճատի թևին: Երբ ուզում էր, որ զրուցակիցն իրեն ավելի ուշադիր լսի,<br />
մատի ծայրով թեթև կպնում էր թևին.<br />
-Մի բան պատմեմ՝ լսիր,- ու առանց Մինայիչի համաձայնությանը սպասելու սկսեց։-<br />
Քո տարիքին կլինեի՝ կուսակցության կենտկոմի վերահսկողության բաժնում էի աշխատում:<br />
Քարտուղարուհուս հետ կապվեցի: Ասեմ կինս լավը չէ՞ր, շանտղություն<br />
արած կլինեմ: Շա՜տ լավն էր, ասեմ նրան չէի՞ սիրում, շա՜տ էի սիրում: Մտածեցի՝<br />
ավել պատառը փոր չի ծակի… բայց ծակեց: Կնոջիցս բաժանվեցի, ամուսնացա<br />
քարտուղարուհուս հետ: Հետո՞… Մի տարի անց, երբ արդեն երեխա կար, հասկացա,<br />
որ սխալ եմ արել՝ ոսկին ինչ-որ դեղին, փայլուն բանի հետ եմ փոխել: Նորից<br />
բաժանվեցի: Բարոյական անկայուն նկարագիր ունենալու պատճառաբանությամբ<br />
անձնական քարտիս մեջ գրանցված նկատողություն վաստակեցի: Մի խոսքով,<br />
պաշտոնս կորցրի… Ու հասակացա, որ հիմնարկում սիրուհի պահելը սխալ է: Ես<br />
սիրուհի պահելուն դեմ չեմ, էլ ի՞նչ պետ, որ ցրվելու, հանգստանալու համար «ձախ»<br />
չգնա, բայց խելքով պիտի անի ամեն ինչ, խելքով… Ինձնից քեզ խորհուրդ՝ էդ հարցում<br />
զգույշ եղիր: Թող քարտուղարուհիդ սիրուն լինի: Տղամարդու համար լավ է,<br />
երբ ամեն անգամ գեղեցիկ կին է տեսնում: Կնոջ գեղեցկությունից սիրտդ փափկում<br />
է, փառավորվում, օրդ արագ է անցնում, բայց հենց քարտուղարուհուդ ուզում ես<br />
սեփականել՝ նա ճանկերը խրում է աթոռիդ մեջ ու քեզ հետ միասին դարձնում իր<br />
սեփականությունը:<br />
Սամսոնիչ, Սամսոնիչ… Մեկ էլ խորհուրդ էր տալիս ամեն կերպ պահպանել<br />
տղամարդու ինքնուրույնությունը:<br />
-Փող աշխատող տղա ես, գիտեմ,- ասում էր,- համ լավ աշխատավարձ ունես,<br />
համ էլ… Աշխատածդ փողը տուն տար, կնոջդ տուր: Ամոթ է, որ տղամարդն իր ընտանիքին<br />
չբավարարի և ուրիշ կնոջ կերակրի: Տունդ լիացրու, բայց փողն ամբողջությամբ<br />
կնոջդ մի տուր: Քեզ համար մի քիչ փող պահիր: Ինչի՞: Պարզ չէ՞: Ասենք ինձ<br />
նման մեկն էկավ: Ուզես-չուզես պատիվ պիտի տաս, չէ՞: Ի՞նչ պիտի անես: Պիտի<br />
գնաս, կնոջդ ասես. «Երեկվա տվածս հազարից 200-ը ե՞տ տուր»։ Չեղավ, դա տղամարդու<br />
գործ չէ: Հենց կնոջիցդ փող ուզես, հետո պիտի բացատրես, թե ինչու, ում<br />
համար․․․ Իսկ թե կնոջիցդ փող չուզես, ուզես ուրիշից, նորից պիտի բացատրություն<br />
տաս: Իսկ եթե կերուխումիդ հաշիվն ուրիշները փակեն, հո միշտ նրանց լավության<br />
տակ մնալ չե՞ս կարող: Մի բան էլ դու պիտի անես, չէ՞: Էս աշխարհում ձրի բան<br />
չկա, իմացիր: Հաճախ մի սեղանով, մի փոր հացով այնպես են կապում ոտ ու ձեռդ,<br />
որ գերությունից ավելի վատ վիճակի մեջ ես ընկնում: Էդ էլ վայել չէ տղամարդուն:<br />
Ուրեմն քեզ համար պահած փող ունեցիր:<br />
Հիմա Սամսոնիչը չկա, բայց նրա խորհուրդները Տաճատ Մինայիչը կատարում է<br />
սրբորեն: Առանց աղջկա չի մնում, բայց դրա մասին քչերը գիտեն ու էդ քչերից մեկը<br />
Գագոն է: Մինայիչը երկար ժամանակ մեկի հետ կապված չի մնում: Ամենաշատը մի<br />
տարի, երկու, հետո… Նրա կյանքի ամենասիրուն ժամանակը սեպտեմբեր ամիսն<br />
է: Բայց սեպտեմբեր ամսվա մասին նույնիսկ Գագոն չգիտի: Արդեն տաս տարի է, որ<br />
Տաճատ Մինայիչը սեպտեմբերիին վերցնում է հերթական արձակուրդն ու՝ Ղրի՜մ,<br />
25
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
ու՞ր ես, գալիս եմ: Թավշյա սեզոն է Ղրիմում: Հովեկների նախիրը եկել, հանգստի<br />
անվան տակ իրեն տանջել, գնացել է: Ո՞նց է տանջել: Էդ տանջողները չգիտեն, իսկ<br />
Մինայիչը գիտե: Գալիս են, հյուրանոցի համար հերթ են կանգնում, ճաշարանի համար<br />
հերթ են կանգնում, օդանավակայանում՝ տոմս առնելու համար հերթ են կանգնում,<br />
հետո անսովոր մարմինները մի քանի օրում արևի տակ խորովում են ու իրենց<br />
թվում է, թե հանգստացել են: Իսկ Մինայիչը գալիս է, երբ Սև ծովի ափը գրեթե դատարկվել<br />
է, մնացել է իսկական հանգստի գինն ու արժեքն իմացող մարդկանց: Արևն<br />
ամառվա պես չի այրում, բայց տաք է: Ջուրը՝ գոլ, ավազը տաք` Ելենայի հայացքի<br />
նման: Տաճատ Մինայիչն ամեն տարի իր արձակուրդն անց է կացնում Ղրիմում,<br />
Ելենա Սոլոմոնովնայի հետ: Ելենան Մոսկվայում Կենտկոմի բաժնի վարիչ է, բայց<br />
Տաճատի համար նրա պաշտոնը կարևոր չէ: Կարևորը նրա սերն է, նրա ծով աչքերի<br />
քնքուշ շոյանքը: Տաս տարի առաջ էր, որ ծանոթացան: Իրար հետ հրաշալի ժամանակ<br />
անցկացրին… Իր կյանքի դժվար ու տխուր պահերին Մինայիչը միշտ իրենց<br />
առաջին ծանոթությունն է հիշում և նույնիսկ հիմա, այսքան տարի անց, սրտի մեջ<br />
մի տաք հոսանք է զգում:<br />
Ուրեմն, Մինայիչը, Սևանի ափին մեծացած, նրա որձ ջրին սովոր մարդ՝ Սև ծովում<br />
իրեն ձկնից մի քիչ պակաս էր զգում: Լողում էր ժամերով: Կտրում էր ջուրը,<br />
գնում առաջ, ծովի խորքերում մեջքի վրա պառկում, հանգստանում էր, հետո նույն<br />
անշտապ հանդարտությամբ ետ էր գալիս ու բրոնզե մարմինը հանձնում ավազի<br />
գուրգուրանքին: Ի՞նչ իմանար, թե Ելենան արդեն չորս օր է, որ հետևում է իրեն,<br />
նայում, հմայվում է իր լողով, երիտասարդ և ուժեղ մկանների խաղով:<br />
Եվ հաջորդ օրը, երբ իր սովորական ճամփան էր անցնում ջրի մեջ, կողքին լողացող<br />
մի աղջկա տեսավ: Մի քիչ անց աղջիկը կարծես հոգնեց: Տաճատը տեսավ, բայց<br />
չտեսնելու տվեց՝ ի՞նչ իմանաս ով է, ի՞նչ գործ ունի անծանոթ կնոջ հետ… Քիչ անց<br />
տեսավ, որ աղջիկը խեղդվում է: Փրկեց նրան, ափ հանեց, ավազի վրա ուշքի բերեց<br />
ու չիմացավ, որ նա իր համար էր լողում և շատ էր ուզում, որ Տաճատն իրեն փրկի:<br />
Հետո… Արձակուրդի օրերն այնքան արագ անցան, որ չհասցրեցին բան հասկանալ:<br />
Որոշեցին հաջորդ տարվա սեպտեմբերին էլի իրար հետ արձակուրդ վերցնել<br />
ու հանգստանալ Ղրիմում: Եվ արդեն տաս տարի է, որ ամեն սեպտեմբերին Տաճատ<br />
Մինայիչն իր հերթական մեղրամիսն է ապրում Ղրիմում: Դա տարվա ամենաքաղցր<br />
և անմշուշ ժամանակն է լինում: Լուռ պայմանավորվածությամբ, պարտք ու պահանջ<br />
չունենալով, նրանք աշխատում են ոչ թե վերցնել իրարից, այլ տալ, միմյանց<br />
նվիրվել անմնացորդ:<br />
***<br />
Ծովից վերադառնալուց հետո Մինայիչն անմնացորդ նվիրվում էր աշխատան-<br />
քին և ասես մոռանում էր Ելենային: Մի տեսակ մշուշը գալիս, ծածկում էր նրա<br />
խարտյաշ պատկերը, կճատ քիթն էր մոռացվում, կարծես մոռացվում էր նաև նրա<br />
26
մանկական, մի քիչ խռովկան շուրթերի տաք համբույրը:<br />
Առաջին երկու շաբաթը Մինայիչն ամեն օր զանգահարում էր նրան: Հետո՝ երկու<br />
օրը մեկ, ապա՝ շաբաթը մեկ… Ելենան գիտեր, որ Տաճատն էլ իր նման սպասում<br />
է սեպտեմբերին: Եվ հոգսաշատ ու երկար տարին ձգվում էր սեպտեմբերից մինչև<br />
սեպտեմբեր: Շրջկոմի քարտուղարի աշխատանքը ծանր է, զբաղվածությունը՝ շատ,<br />
և օրվա մեջ թեկուզ մեկ անգամ Ելենային հիշելը փափկացնում, տանելի էր դարձընում<br />
գորշ ու անձուկ առօրյան: Որքան բարձր է աթոռդ, նրան ուղղված ցանկալի<br />
հայացքներն այնքան շատ են: Հեռվից նայողը աթոռի ու պաշտոնի պատասխանատվությունը<br />
չի տեսնում, նրա տված առավելություններն է տեսնում: Ուրեմն հաճախ<br />
ստիպված ես լինում ճիպոտով հարվածել այն տակիցդ խլող-ցանկացող ձեռքերին:<br />
Երբեմն էլ ստիպված ես քաղցր-մեղցր ժպտալ ավելի վերև կանգնած մեկին,<br />
պատիվ տալ: Ով-ով, բայց Մինայիչն այդ բանը լավ գիտեր: Գիտեր, որ Հայաստանում<br />
դողում են Մոսկվայից եկած նույնիսկ թեթևագույն քաշային կարգի պետիկի առջև:<br />
Իսկ ինքն այնքան արագ էր ընկերանում ամեն տեսակի պաշտոնյաների հետ, որ<br />
բոլորը զարմանում էին: Ախր նրանք չգիտեին Սևանա լճի հրաշք ուժն ու Տաճատ<br />
Մինայիչի բնատուր խելքի չափը: Չգիտեին նաև, որ վերևներից եկած պետերը կուշտ<br />
էին լինում ռեստորաններից, և որքան էլ ջանաս, Երևանի կամ Սևանի ռեստորանն<br />
իր սպասարկման մարկարդակով հասնել չի կարողանա Մոսկվային:<br />
Տաճատ Մինայիչը նաև դրա հնարը գիտեր: Նրանց տանում էր Գագոյի «օբյեկտը»:<br />
Գագոն, որ արդեն հանգստյան տան տնօրենն էր, հյուրերին ընդունում էր նախկին<br />
պահականոցում: Իր իմացած ձևով իշխան ու սիգ էր եփում, Ղարաբաղի կամ Իջեվանի<br />
թթի օղի էր լցնում բաժակները և երկու ժամում Մոսկվայից եկած նույնիսկ<br />
ամենախիստ պետին վերածում էր փափուկ ու ընկերական, Մինայիչի ամեն պարզած<br />
թղթի տակ ստորագրող Իվանի:<br />
Իսկ մի անգամ… Այդ անգամվա պաշտոնյայի հետ կատարվածն այնքան ծիծաղելի<br />
էր, որ մինչև հիմա հիշում է են թե՛ Գագոն, թե՛ Մինայիչը:<br />
Մոսկվայից եկած պետը ճաշակել էր խալավոր իշխանը, իրար էր խառնել կոնյակն<br />
ու թթի օղին, հետո ինքն էր ցանկացել ձուկ որսալ: Ճարահատված Գագոն նավակը<br />
վարել էր դեպի ծովի բացերը, կարթ ու որդ էր տվել նրան ու սպասել էր համբերությամբ:<br />
Իսկ երբ տեսել էր, որ պետի արևի երես չտեսած մարմինը խանձվում է<br />
Սևանի արևի տակ, համոզել էր.<br />
-Գուցե պետք չէ՞, հը՞, Իվան Մատվեյիչ:<br />
Իսկ նա, քեֆը տաք, պաշտոնական դիրքն էր ցուցադրել՝ առանց հասկանալու,<br />
որ իշխան ձուկը պաշտոնյա չի ճանաչում և տարվա այդ եղանակին, լճի այդ մասում<br />
չի լինում, որքան էլ որ ջանաս:<br />
-Ասում են՝ սեփական ձեռքով բռնած իշխանն ավելի համով է լինում: Իշխանն<br />
ի՞նչ է, որ Իվան Մատվեյիչին չենթարկվի,- նորից հոխորտացել էր Մատվեյիչն, ու<br />
Տաճատ Մինայիչը Գագոյի ականջին շշնջացել էր.<br />
-Մի հնար գտիր՝ էս հարբած շանորդուն ջրից հանենք: Արևահար կլինի, կվառվի,<br />
էլի մենք ենք կրակն ընկնելու:<br />
27
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
Գագոն պետին համոզել էր, թե լճի էդ մասում իշխան չի լինում, նավակն ափ<br />
էր վարել, հետո մի հնարով, նրա աչքից հեռու, պահականոցից հանել էր նախորդ<br />
օրը սառնարանից հանած, փափկելու դրած մի քանիսը, ջուրն էր մտել: Մինայիչն<br />
զբաղեցրել էր պետին, իսկ Գագոն լողացել էր դեպի նավակը և ցանցի մեջ դրած<br />
ձկներից մեկն ամրացրել էր նրա կարթին: Ուրախացած մոսկվացին մի երկու իշխան<br />
էր «բռնել», լուսանկարվել էր դրանք բռնած, հետո ափսոսացել էր Սևանը, խնայել<br />
նրա ձկան պաշարներն ու այլևս ուրիշ իշխան որսալ չէր ցանկացել: Գագոն մոսկվացու<br />
«բռնած» իշխանները եփել էր լճի ջրով, նորից կերցրել-խմացրել էր նրան,<br />
իսկ հաջորդ օրը Տաճատ Մինայիչը, բանի տեղ չդնելով նախորդ օրվա արևայրուքի<br />
մրմուռից առաջացած թնկթնկոցը, սպիրտով շփել էր պետի մարմինը և ճանապարհել<br />
Երևան: Ճանապարհից առաջ հետը երկու շիշ ընտիր կոնյակ էր դրել ու<br />
Ելենայի հեռախոսի համարը տալով պատվիրել էր դրանցից մեկը նրան հանձնել:<br />
Իվան Մատվեյիչը գնացել, Երևանում գովել էր Տաճատ Մինայիչին, նրա մարդկանց,<br />
Սևանում իր կատարած «ձկնորսության» մասին էր պատմել և Հայաստան<br />
աշխարհն իրոք դրախտավայր համարելով՝ թողել, հեռացել էր:<br />
Մինայիչին հարգողների աչքում ավելի էր բարձրացել նրա հեղինակությունը,<br />
իսկ ատողներն ավելի էին ատել ու նախանձել:<br />
…Տարիներ անց Մինայիչը երանությամբ էր հիշում այդ ժամանակները, գիտեր,<br />
սակայն, որ դրանք անհնար է ետ բերելը, անհնար է ժամանակների հետ խաղալը:<br />
Ժամանակը հո ծառայողական սանդուղքի վրա քեզնից ներքև կանգնած պաշտոնյա<br />
չէ՞, որ գոռաս վրան: Ժամանակը հո նույն սանդուղքի վրա քեզնից վերև կանգնած<br />
մեկը չէ՞, որ պատիվ տաս, պետք եղած ժամանակ բերանը մի բան գցես ու<br />
գործդ հաջողացնես: Լինում էին պահեր, երբ Տաճատ Մինայիչն ափսոփում էր այս<br />
28
կամ այն բանի համար, ափսոսում էր, որ իշխանություն ունեցած ժամանակ ավելի<br />
շատ չի վերցրել, ավելի շատ չի կուտակել, այս կամ այն մարդուն խիստ չի պատժել:<br />
Բայց դա հետո էր՝ երբ ժամանակները խառնվել էին, ինքն անպաշտոն էր մնացել<br />
և օրվա մեծ մասը պարապ-սարապ ձանձրանում էր: Սովոր էր, որ օրը լցված լինի,<br />
սովոր էր, որ մարդիկ պտտվեն շուրջը, իրենից բան խնդրեն, վախենան կամ ցույց<br />
տան, թե վախենում են: Իսկ պաշտոնից հանելուց հետո կյանքի երանգները միանգամից<br />
փոխվել էին: Կամ առաջ էլ ամեն ինչ այդպես էր եղել ու ինքը չէր իմացել, կամ<br />
չգիտեր, որ ամեն ինչ այդքան արագ ու հապշտապ է լինելու, չգիտեր նաև, որ հանկարծ,<br />
ասես միանգամից, մնալու է մենակ, անշրջապատ ու անթիկունք… Առաջ<br />
ինչպե՜ս էին պտտվում շուրջը, ինչպես էին կախվում իր մի հատիկ բառից, հայացքից,<br />
մի ժպիտից, իսկ ինքը միամտաբար կարծում էր, թե միշտ ուժեղ, առողջ ու պինդ է<br />
լինելու, միշտ էլ լինելու են շուրջը պտտվող մարդիկ, և հատկապես՝ Գագոն: Գագոն,<br />
որ կարծես իր սեփականությունը լիներ:<br />
***<br />
-Չգիտես ինչու, Տաճատ Եսայանին թվում էր, թե ես իր սեփականությունն եմ:<br />
Ինձ հետ վարվում էր սրտի ուզածի պես: Որ ճիշտն ասեմ՝ դրանում նաև ես եմ մեղավոր:<br />
Երիտասարդ օրերիս ուրախանում էի, որ նրա նման պաշտոնյա մարդն<br />
ուշադրություն է դարձնում ինձ վրա, գալիս, ինձ մոտ է անցկացնում իր ժամանցը,<br />
բայց հետո հոգնեցի: Վիրավորվում էի նրա արարքներից, սիրտս ելնում էր, բայց<br />
տարիների սովորությամբ ինձ զսպում էի: Ինչո՞ւ։ Չգիտեմ։ Եթե ասեմ՝ մեծ օգուտ<br />
կամ շահ ունեի Մինայիչի բարեկամությունից, չէ: Ես որտեղ էլ աշխատեի, իմ ընտանիքը<br />
պահել կկարողանայի: Համ էլ մի ընտանիք պահելու համար չարժե մի կյանք<br />
փչացնել, մանավանդ, որ ընտանիքդ առանձնապես շքեղ չի էլ ապրում… Մինայիչն<br />
ինձ հետ վարվում էր տնավարի: Դա հասկանալի է, բայց, չգիտես ինչու, մտածում<br />
էր, թե ես սեփական ոչինչ չպիտի ունենամ. սեփական կարծիք, սեփական շրջապատ,<br />
սեփական խելք… Ասենք միայն Մինայիչը չէ, որ այդպես էր կարծում: Հայրս, օրինակ,<br />
մտածում էր, թե իր կյանքի ուղին ամենախելացին է եղել ու ես պարտավոր<br />
եմ ճշտորեն կրկնօրինակել իրեն. գնալ ռազմաճակատ, ոտք կորցնել, վերադառնալ<br />
գյուղ ու մի ամբողջ կյանք միամտաբար իրեն հրամցվող գաղափարին հավատալով՝<br />
հացին կակա ասել:<br />
Մինայիչն ուտող-խմող մարդ էր, խոսք չունեմ, բայց չգիտես ինչու մտածում էր,<br />
թե ես պարտք եմ իրեն: Իսկ ես պարտք չէի ու չեմ: Ո՛չ նրան, ո՛չ ուրիշ մեկին: Ես իմ<br />
կյանքի ճանապարհն ունեմ, իմ պատկերացումն այս կամ այն հարցի մասին: Հետո<br />
ի՞նչ, որ նրա հետ չէի կիսվում, նրան չէի ասում իմ մտածածը, բայց ես իմ խելքով<br />
էի ապրում: Ճիշտ է, նա էր ինձ հանգստյան տան տնօրեն դարձրել, բայց ճիշտ է<br />
նաև, որ դա ի՛նձ համար չէր արել, այլ՝ ի՛ր: Արել էր, որ ավելի հանգիստ, առավել<br />
անկաշկանդ ու լիարժեք վայելեր Սևանի բարիքները:<br />
29
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
Երիտասարդ տարիքում էլի ոչինչ, դիմանում էի, բայց երբ Մինայիչն ուզում էր,<br />
որ ես իր պաշտոնից ազատվելուց հետո էլ մնամ իր հավատարիմ ու հլու ծառան,<br />
էլ համբերել չկարողացա: Ախր էդ մարդը մոռացել էր, որ ուլը կողովի տակ չի մնում՝<br />
ինչ-որ ժամանակ, այո, համակերպվում է կողովի բանտին, բայց ուզի, թե չէ, մեծանում<br />
է ու կողովը դեն է շպրտում: Մինայիչը մտածում էր, որ եթե ինքը պաշտոնից<br />
ազատվել ու անգործ է մնացել, ուրեմն ես էլ պիտի իր բախտը կիսեմ: Նրա կարծիքով<br />
ես էլ պիտի անգործ մնայի, գայի, նրա շուրջբոլորը պտտվեի ու հետը նարդի<br />
խաղայի: Նա կարծես չէր հասկանում, որ չնայած մեր մտերմությանը, մենք ընկերներ<br />
չենք: Սա մեկ։ Երկրորդը՝ ինքը ոչ պաշտոնի եղած ժամանակն էր ինձ պահում,<br />
ոչ էլ պաշտոնից ազատվելուց հետո: Դա մարդկային առումով։ Իսկ առհասարակ մեր<br />
հարաբերությունների վատանալու պատճառը սերունդների հակասությունն էր:<br />
-Կոնկրետ ի՞նչ նկատի ունեք սերունդների հակասություն ասելով,- նրա խոսքն<br />
ընդհատեց մեղադրողը:<br />
-Կոնկրե՞տ,- տնքաց Գագիկը,- նախ հայացքների տարբերությունը: Ես ամեն<br />
ինչին արագ հարմարվում եմ, շատ արագ կարողանում եմ ինձ համար պայմաններ<br />
ստեղծել: Նույնը չէր կարելի ասել նրա մասին: Մինայիչին թվում էր, թե ես պարտավոր<br />
եմ իրեն պահել, իմ ունեցածից բաժին հանել, տվածս ետ չպահանջել: Ասենք<br />
ով չգիտի, որ նրա նմանների կարծիքով ողջ աշխարհը պարտք է իրենց: Իսկ ես,<br />
կրկնում եմ, ոչ ոքի պարտք չե՛մ: Բացի այդ, նրանց սերունդը գրքի ու թղթի սերունդ<br />
էր, մերը՝ գործի: Նրանք սիրում են գեղեցիկ ճառեր, ճռճռան որոշումներ, խոսքեր,<br />
որոնց մեծ մասն այդպես էլ գործ չի դառնում: Իսկ մենք սիրում ենք ձուկը գլխից<br />
բռնել, մենք նրանց ժամանակ դա գաղտնի էինք անում, վախվխելով, իսկ հետո,<br />
երբ ձեռքներս ազատվեցին… Այս դատական գործի մեջ տեղի-անտեղի, պատեհանպատեհ<br />
առիթներով շոշափվում է Համլետ Խաչիկյանի անունը: Գրում են թերթերը,<br />
հեռուստաալիքները չեն լռում, բայց ոչ ոք չգիտի, թե նա իր հարստությունն<br />
ինչ դժվարությամբ է կուտակել: Գրողներն ու խոսողները չգիտեն, իսկ ես գիտեմ:<br />
Ես էլ մինչև ամառնավերջի այդ երեկոն կարծում էի, թե ունեցվածքը իրեն-իրեն<br />
ելել, լցվել է Համլետի գլխին: Բայց այդ օրը հակառակի մեջ համոզվեցի: Այդ օրը<br />
Համլետը նայում էր Սևանի ջրերին ու պատմում էր իր կյանքի պատմությունը, որ<br />
սկսվել է ծխախոտի գործարանում աշխատելուց: Այդ ժամանակ նա գործարանից<br />
գուլպաների մեջ, գրպաններում, ուրիշ բազմաթիվ անհավանական տեղերում հատիկով<br />
ծխախոտ է պահել, դուրս է հանել գործարանից ու հատիկով վաճառել: Հետո…<br />
հետո եկել, բռնել են, չեն թողել: Մարդն ի՞նչ աներ, գործարար ջիղ ուներ, ցանկանում<br />
էլ լավ ապրել, լավ մեքենա էր ուզում ունենալ, լավ բնակարան, լավ հագուկապ,<br />
լավ կերուխում: Իսկ խորհրդային երկիրն ասում էր՝ չէ, պիտի բավարարվես քո աշխատավարձով,<br />
խորհրդային երկրի տված աշխատավարձը չի կարող քիչ լինել․․․<br />
«Մի անգամ գնացի Կուբան,- պատմում էր Համլետը,- տեսա՝ արևածաղկի սերմը<br />
շատ էժան է: Իսկ ի՞նչ կլինի, եթե տանեմ Հայաստան։ Տանեմ, վաճառեմ, ահագին<br />
շահույթ կբերի: Հազար դժվարություն կրելով բերեցի, հասցրեցի Հայաստան, փորձեցի<br />
վաճառել: Ես կիլոգրամով կտայի մարդկանց, մարդիկ բաժակ-բաժակ կվաճա-<br />
30
ռեին: Բայց նոր էի մի մեքենայի կեսը վաճառել, երբ կանգնեցին գլխիս… Ապրանքը<br />
բռնագրավեցին, ինձ կալանավորեցին, ամբողջ ունեցվածքս թափեցի, որ բանտից<br />
ազատվեմ: Ինձ մինչև հիմա էլ հետաքրքրում է մի հարց. էդ արևածաղիկն ի՞նչ<br />
արեցին: Ասենք գիտեմ՝ կերան: Իմ ձեռքից առան, իրենք շահույթ ստացան, իրենք<br />
կերան: Հո չթափեցի՞ն… Մի կերպ խելքի եկա: Բայց աշխատավարձս ինձ ձեռ առնելիք<br />
էր թվում, ուզում էի մի գործ կպցնել ու կոշիկի գաղտնի արտադրամաս դրեցի:<br />
Ասենք խորհրդային երկրում ո՞վ էր բացահայտ աշխատում, որ գաղտնի եմ ասում:<br />
Լավ կոշկակարներ բերեցի, կարգին հումք ճարեցի ու սկսեցի կոշիկ կարել: Մի մասը<br />
Հայաստանում վաճառեցի, բայց դա քիչ թվաց, որոշեցի դուրս գալ միութենական<br />
շուկա: Ապրանքը բերեցի, բարձեցի վագոններն ու Ռուսաստան տարա: Ախր տարօրինակ<br />
երկիր էր. պետական գործարաններում կարած կոշիկը ոչ ոք չէր հագնում,<br />
իսկ մեզ նման տղաներին արգելում էին գործ անել: Հասա Սիբիր, մտածելով, թե<br />
այնտեղ հսկողությունը թույլ կլինի, իսկ «ձախ» ապրանք իրացնելը՝ հեշտ, բայց այնտեղ<br />
էլ ձերբակալեցին: Գործ հարուցեցին, համարյա մի տարի բանտերում մնացի,<br />
ես ասեմ մեկ, դու ասա՝ խորհրդային մեկուկես միլիոն ռուբլի թափեցի՝ ողջ աշխատածս,<br />
մի կերպ նորից ազատվեցի: Եկա, ոչինչ չկար, նույնիսկ աշխատանք չունեի:<br />
Ի՞նչ անեի: Պատմեմ՝ կհիշես, նոր տարվա օրերին նույնիսկ լիմոնադ ճարել չէր լինում:<br />
Պետությունը չէր արտադրում, մեզ էլ չէր թողնում, որ արտադրենք: Պարտքովբանով<br />
լիմոնադի արտադրամաս ստեղծեցի մեր նկուղում: Սկզբում կնոջս հետ էինք<br />
աշխատում, հետո գործս հաջող գնաց, սկսեցի աշխատողներ վարձել: Հո վատ բան<br />
չէի՞ անում՝ մարդկանց աշխատանք էի տալիս, բարիք էի ստեղծում: Որ ճիշտն ասեմ՝<br />
պետական պաշտոնյաներին էլ չէի նեղացնում: Արդեն սովորել էի՝ մարդկանց բերանները<br />
մի բան էի գցում ու իմ գործն անում: Անում էի, բայց սրտիս մեջ ահ ու դող կար:<br />
Հասկանու՞մ ես, Գագիկ»։<br />
Ես լրիվ հասկանում էի նրան: Եթե մի երկրում թույլ չտվեցին գործարար մարդիկ<br />
գործ անեն, այդ երկիրը կկործանվի: Ու կործանվեց: Համլետի վիճակում էի ես ու ինձ<br />
նման շատ ու շատ մարդիկ: Իսկ Մինայիչը դեմ էր դրան: Ասում էր՝ սոցիալիստական<br />
հասարակության ընդերքում կապիտալիզմ եք աճեցնում: Ի՜նչ էլ ճռճռան բառեր են:<br />
Սոցիալիստակա՜ն, ընդե՜րք: Քանդում եք, ասում էր, կարծես ամենագլխավոր քանդողը<br />
ես էի: Ընդամենը ինքս ինձ համար պայմաններ էի ստեղծել։<br />
-Ի՞նչ պայմաններ,- դարձյալ միջամտեց դատավորը:<br />
-Ի՞նչ պայմաններ,- կրկնեց Գագոն,- աշխատելո՛ւ, գոյատևելո՛ւ պայմաններ: Եթե<br />
Մինայիչը թոշակառու է, ես դեռևս երիտասարդ եմ: Նրա ժամանակն անցել է, իմը<br />
նոր է գալիս: Դա էլ Մինայիչի սրտով չէր․ «Կապիտալիզմ եք կառուցում,- հաճախ<br />
փնչացնում էր դժգոհ, կարծես կապիտալիզմի ճարտարապետը ես էի:- Մինայիչ, մի՛<br />
մոռացիր, որ կապիտալիզմի ճարտարապետը Կարլ Մարքսն է եղել,- մի օր կես-կատակ<br />
ասացի ես, ու նա վիրավորվեց, կարծես վատ բան ասած լինեի և էն էլ՝ ոչ թե Մարքսի,<br />
այլ իր հարազատ հոր մասին․․․ Ասեմ նաև, որ ես շատ էի ուզում հեռանալ նրանից:<br />
Նա իր համար, ես՝ իմ: Հո մենք Սիամի երկվորյակներ չե՞նք, որ առանց մեկս մյուսի<br />
ապրել չկարողանանք: Ուզում էի, բայց չէր ստացվում, ասես մի անտեսանելի ձեռք<br />
նրան անընդհատ բերում, կանգնեցնում էր ճանապարհիս վրա:<br />
31
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
-Պարոն դատավոր, քանի որ մեղադրյալը գործի վերաբերյալ ոչ մի էական լրացում<br />
չի անում, ուստի առաջարկում եմ քննությունը չձգձգելու համար դադարեցնել նրա<br />
փիլիսոփայական զեղումը և ուշադրություն դարձնել այն հանգամանքին, որ նա<br />
ընկերն ու մտերիմն է տուժողի վրա բազմիցս ճնշում գործադրած Համլետ Խաչիկյանի,-<br />
միջամտեց տուժողի շահերի պաշտպանը:<br />
Դատավորը զայրացավ: Հասկանում էր, որ այդ դիտողությունը պաշտպանը միտումնավոր<br />
է անում, որպեսզի իրեն դնի Բռի Համոյի հարվածի տակ: Գիտի, բայց<br />
անում է, հասկանում է, բայց ստիպում է, որ մերկ ձեռքերով շիկացած ածուխ բռնի:<br />
Մի տեսակ դառը ջուր լցվեց դատավորի կոկորդը, բերանն էլ դառնացավ, սիրտը<br />
խառնեց, բայց հավաքեց իրեն, մուրճը խփեց սալին ու աշխատելով ձայնի դողը զըսպել,<br />
ասաց.<br />
-Դատական գործընթացի մասնակիցներին հայտնի է, որ Տաճատ Եսայանի<br />
սպանության մեջ մեղադրվում է Գագիկ Մինասյանը: Ինչ վերաբերվում է նրա ու Համլետ<br />
Խաչիկյանի մտերմությանը, ապա օրենքը ոչ ոքի չի արգելում որևէ մեկի հետ<br />
ընկեր կամ մտերիմ լինել: Բացի այդ, մեղադրական գործի մեջ չկա մի փաստ, որով<br />
հնարավոր լինի մեղադրել Համլետ Խաչիկյանին, ուստի պարոն փաստաբանից պահանջում<br />
եմ իր դիտողություններն ու առաջարկություններն անել դատական գործի<br />
շրջանակներում:<br />
Դատավորի այս դիտողությունից հետո դատական նիստը ասես կաթվածահար<br />
եղավ: Գագոն միանգամից թուլացավ, կորցրեց հետաքրքրությունը շուրջը կատարվողի<br />
նկատմամբ ու լռեց: Մեկ ուզում էր պատմել իր ու Համոյի հարաբերությունների<br />
մասին, իրենց ծանոթության առաջին օրվա մասին, մեկ էլ հասկանում<br />
էր, որ ուզածը երեխայություն է: Բաներ կան, որոնց մասին լռում են, լռում են ընդմիշտ:<br />
Գագոն մի վայրկյան առաջ թուլացած լեզվի կապերը ձգեց ու լռեց: Ու մինչ դատավորը<br />
նիստն ավարտված կհայտարարեր, Գագոն կախվեց հիշողության թելից:<br />
…Կայարանի ձայները այնքան զիլ, խառնիխուռն ու բազմազան էին, որ ամառային<br />
գիշերվա լուսինը խլանում էր դրանցից: Առաջին անգամ, մի երկվայրկյան կորցրել<br />
էր հավասարակշռությունը: Քիչ էր մնացել ծիրից դուրս գա, շրխկոցով զարկվի երկրին,<br />
բայց հետո կամաց-կամաց վարժվել էր այդ ձայներին, հարմարվել ու հիմա անտարբեր<br />
ու սառը նայում էր ներքև: Գագոն այդ մասին չգիտեր, Գագոն առաջին անգամ<br />
էր հայտնվել կայարանի բեռնման հրապարակում ու ամեն ինչից անհանգստանում<br />
էր: Չգիտես ինչու կառամատույցում վառվող միակ լամպը նմանեցնում էր աներոջ<br />
միակ աչքին: Աչքը փայլում էր զարմանալի փայլով: Մատները քրքրում էին ափսեի<br />
մեջ դրած կողակի գլուխը, իսկ աչքը չէր նայում, թե մատներն ինչ են անում: Աչքը՝<br />
կլոր ու փայլուն, հառել էր Գագոյի դեմքին՝ ճակատի վրա ինչ-որ կետի: Թվում էր՝<br />
աչքը ծակում, անցնում է ուղեղով ու քննում, թե փեսայի գլխի մեջ ինչ մտքեր են<br />
առկայծում: Գագոյին այդ զգացողությունը չէր լքում ու իրեն վատ էր զգում: Լցնում<br />
էր բաժակները, կամաց-կամաց օգտվում մոր գցած սեղանից, աշխատում էր ինչ-որ<br />
ձևով ազատվել աներոջ կենտ աչքի անթարթ նայվածքից ու չէր կարողանում: «Թե<br />
էդ մի աչքը ինչի՞ չհանեցին»,- մտածեց ու անմիջապես սթափվեց, կարծես աները<br />
32
միտքը կարդաց: Լսել էր, որ նրա աչքը հանել են տարիներ առաջ, իր գողական<br />
շրջապատում, նրա արած ինչ-որ սխալի՞, թե՞ գրազի պատճառով:<br />
Աները սակայն ուրիշ բան ասաց.<br />
-Քո հանգստյան տան մեջ ի՞նչ կա, որ կպել-մնացել ես դրան: Տարվա ինը ամիսը<br />
դատարկ ու անմարդ է, հո սատանեքի պահակ չե՞ս,- ձեռ առավ իրավարի:<br />
-Ի՞նչ անեմ,- թառանչեց Գագոն,- ո՞վ լավ աշխատանք տվեց, որ չուզեցի:<br />
-Սովետի երկրում լավ աշխատանք ունենալու համար ճարպիկ պիտի լինես,<br />
ախպերս, ոչ մեկը ոչ մեկին հենց այնպես փող չի տալիս… Գործ դզող է պետք,<br />
ճարպկություն, մեշկ… Աները «մեջք» չէր ասում, «մեշկ» էր ասում ու դրանից Գագոյի<br />
ծիծաղը գալիս էր, բայց իրեն զսպում էր: Ինչքան չլինի՝ կնոջ հայրն է, տարվա մեջ<br />
մի անգամ իրենց տուն է եկել: Բացի այդ, նրանից մի տեսակ զարզանդ էր գալիս, ու<br />
Գագոն էլի ծիծաղը զսպեց: Իսկ աները շարունակում էր.<br />
-Հա՛, բա՞, մեշկ ա պետք…<br />
-Ես էդ էլ չունեմ,- խեղճացավ Գագոն: Մտածեց, թե Մինայիչն ի՞նչ պակաս «մեշկ»<br />
է, բայց ձայն չհանեց ու թողեց, որ աներն իր ասելիքն ավարտի:<br />
-Թե ուզես, կարգին տղերքի հետ կծանոթացնեմ, մի օրում հազարներ կաշխատես:<br />
-Չէ, հա՜,- ծոր տվեց Գագոն:<br />
«Մարդ է, ով գիտե՝ պարծենում է,- մտածեց,- եկել է փեսայի տուն, ուզում է ինչոր<br />
բանով օգնել ու խոսում է,- չէ, հա՜»,- նորից կրկնեց:<br />
-Հա՛, հա՜,- նրա տոնն ընդօրինակեց աները,- մենակ թե չպիտի վախենաս, քեզ<br />
հանձնարարած գործը պիտի տղամարդավարի անես: Էնպիսի տղերքի շրջապատ<br />
մտցնեմ, որ իսկական տղամարդ դառնաս: Բայց իմացիր, հա՜, եթե ծախես, թե պինդ<br />
չլինես ու ընկնես, քեզ առաջին խփողը ես եմ լինելու…<br />
Գագոն կարգին չհասկացավ աներոջ ասածը: Մտածեց, թե մի երկու բաժակ խմել<br />
է ու կատարը տաք՝ դուրս է տալիս: Չասաց. թե առաջին խփողը դու պիտի լինես,<br />
էլ ինչի՞ ես տանում, թող հանգիստ ապրեմ ինձ համար: Չասաց, ու հիմա կանգնած<br />
է կեսգիշերային Երևանի երկաթուղային կայարանի ծայրին ընկած կառամատույցում:<br />
Խառնիխուռն ձայները գալիս, հասնում են այստեղ և ասես բամբակի մեջ՝ խըլանում<br />
են, ու աշխարհը դառնում է ձայնատ: Բարձողներն արագ ու քրտնմխած աշխատում<br />
են, մեքենաներն ասես ձայն չունեն ու ոչ ոք չի խոսում: Բարձում ու բարձում<br />
են: Գագոն գիտի, թե ինչ է: Իրեն բարձողների ղեկավար են նշանակել: Բարձելը<br />
բարձում են, բայց Գագոն, գործ չարած, մեկ քրտնում է, մեկ սառչում: Գիտի՝ բարձածը<br />
ծխախոտ է: Բերել են ծխախոտի գործարանից ու բարձում են վագոնները:<br />
Պետական ապրանքը «ձախ» ճանապարհով դուրս են հանել ու բարձում են՝ խորհըրդային<br />
երկրի խորքերն ուղարկելու համար: Գողացված ապրանք է, բայց գողը<br />
գործարանի տնօրենը, կայարանի ղեկավարությունը, ոստիկանությունը և էլի Աստված<br />
գիտի, թե ովքեր են: Ընդհատակյա շղթան աշխատում է Երևանից մինչև<br />
Մոսկվա, Լենինգրադ ու Վլադիվոստոկ… Ամեն ոք իր տեղն ունի այդ շղթայում:<br />
Աները Գագոյին ծանոթի միջոցով կցել է այդ շղթային, և նա հասկանում է, որ եթե<br />
շղթային վտանգ սպառնա, առաջին հարվածն ի՛նքն է ստանալու: Այստեղ գալուց<br />
33
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
առաջ աները մի անգամ էլ խոսեց հետը: Ամեն անգամվա խաղաղ, կիսաժպտուն<br />
դեմքը չէր նրանը․<br />
-Գագո տղա, թե բռնվես, քարի պես լուռ պիտի մնաս: Էդ ժամանակ, եթե նույնիսկ<br />
բանտում լինես, քեզ օգնության կհասնեն, ընտանիքդ չի խեղճանա, իսկ եթե բերանբացություն<br />
անես, ի՛նձ ես հարվածի տակ դնում: Մենակ ինձ չէ, մյուսների՛ն էլ, ու<br />
դրա համար քեզ ներում չի լինի: Հենց բռնվես, իմացիր, ես քեզ հետ գործ չունեմ: Ու<br />
չնայած իմ աղջկա ամուսինն ու իմ թոռների հայրն ես, բերանբացությանդ համար<br />
առաջինը ե՛ս կհարվածեմ քեզ: Լավ իմացիր, մեր օրերում փող աշխատելը ո՛չ խաղ<br />
ու պար է, ո՛չ գյադայություն: Փող աշխատելը տղամարդու գործ է:<br />
Գագոն տեսնում էր, թե խոսքի ընթացքում ինչպես է րոպե առ րոպե դաժանանում<br />
աներոջ դեմքը: Խոսակցությունից հետո ցանկացավ հրաժարվել, բայց հետո մի<br />
տեսակ ամաչեց, մտածեց՝ պիտի կարծի, թե վախենում է, մանավանդ, որ սեփական<br />
մեքենայով նրա հետևից էր եկել Համլետը: Համլետին հենց այդ օրը առաջին<br />
անգամ տեսավ Գագոն: Եկել էր սեփական, այն ժամանակների համար շքեղ ու զարդարուն<br />
«06»-ով: Նայես ու բերանդ բաց մնա: Առաջին հայացքից համակրելի մի<br />
տղա էր, ծխախոտը միշտ բերանի անկյունից կախ:<br />
-Ա՛ռ, ծխի,- «Ախթամարի» տուփը Գագոյին մեկնեց ծանոթությունից հետո:<br />
Գագոն չհասցրեց ասել, որ չի ծխում, Համլետը վրա բերեց.<br />
-Սա քո իմացածից չի, այ ախպեր, սա մաքուր «Ախթամար» է, սա խանութից<br />
առած չէ:<br />
Հետո իմացավ, որ Համոն «ապրանքը» գործարանից մինչև կայարան հասցնելու<br />
համար է պատասխանատու, ինքը՝ բարձելու:<br />
Մինչև բարձումն ավարտեցին, առավոտվա ժամը վեցը դարձավ: Երևանի շոգ<br />
գիշերվա մեջ հազար անգամ դողաց, քրտնեց ու սառեց Գագոն: Մի կերպ հասավ<br />
աներոջ տուն, քնեց մի երկու ժամ, հետո վեր կացավ ու…<br />
-Ո՞ւր,- քմծիծաղեց աները:<br />
-Տու՛ն,- ասաց զայրացած:<br />
-Ո՞նց թե…<br />
-Ըտե՛նց,- նետեց,- ես չեմ ուզում մի երկու կոպեկի համար գլուխս կրակի տամ :<br />
Ասաց ու գնաց: Հաջորդ օրը Համլետն ու աները հայտնվեցին հանգստյան տանը:<br />
-Ինչի՞,- կարճ հարցրեց Համլետը:<br />
-Իմ բանը չէ,- տնքաց,- ձեռ քաշեք:<br />
Երկար ժամանակ լուռ էին, հետո Համլետը մի հատ հասցրեց աներոջը.<br />
-Որ գիտեիր՝ իր բանը չէ, ինչի՞ բերեցիր:<br />
-Սպասիր, մի՛ խփիր,- նրա ձեռքը բռնեց Գագոն:<br />
-Թո՛ղ, դու ո՞վ եղար, որ Բռի Համոյի բիլակը բռնես,- կատաղեց Համոն:<br />
-Ե՞ս։ Գագոն,- ժպտաց Գագոն ու ինչքան ուժ ուներ՝ սեղմեց Համոյի բազուկը:<br />
Վերջինս աշխատում էր թևն ազատել Գագոյի ձեռքից ու չէր կարողանում: Մոտ<br />
կես րոպե շարունակվում էր լուռ դիմակայությունը: Համոն զգաց, որ ուժով բանի<br />
չի հասնի, թուլացրեց դիմադրությունը:- Գագո՛ն,- կրկնեց Գագոն ու շարունակեց,-<br />
34
Գագոն ո՛չ կայարան է գնացել, ո՛չ բան է տեսել, ո՛չ էլ մարդ է ճանաչում:<br />
-Եթե հանկարծ…<br />
-Եթե հանկարծ իմանաք, որ Գագոն բերանբացություն է արել,- լեզուն բերանից<br />
քաշեք,- Համոյին ընդհատեց Գագոն:<br />
Հետո սեղան նստեցին, Գագոն հյուրասիրությամբ այնպես կակղացրեց Բռի<br />
Համոյին, որ նրա «06»-ն՝ աներոջն առած, սլացավ Երևան և այնքան լավ բաներ<br />
պատմեց Գագոյի մասին, որ շղթայի մեջ եղածները զարմացան… Զարմացան ու<br />
լռեցին, մանավանդ, որ Գագոյի գոյությունն իրենց որևէ վտանգ բերել չէր կարող:<br />
Հետո շատ անգամ հանդիպեց Համոյին: Միասին սեղան նստեցին, քեֆ արեցին,<br />
ճամփա գնացին, բայց Գագոն ո՛չ մի անգամ, ո՛չ մի ձևով այդ գիշերը չհիշեցրեց:<br />
Չհիշեցրեց, չնայած նրան, որ ինքը ոչ մի անգամ չմոռացավ այդ գիշերը:<br />
***<br />
«Ոչ ոք Մինայիչի առողջությունից չուներ: Նա կյանքում հիվանդացած<br />
չկար: Իսկ ձմռանը…»:<br />
Գագիկ Գևորգյանի ցուցմունքից<br />
Տաճատ Մինայիչը նաև ձմռանն էր լինում Գագոյի հյուրը: Ձմռանը, երբ լիճը սառչում<br />
էր և նրա հրապույրները խիստ ու անմատչելի էին դառնում, Եսայանը այցելում<br />
էր Գագոյին: Գալիս էր շքախմբով, հետը գործարանից հատուկ իրեն ուղարկած<br />
բաց կոնյակ էր բերում, այլազան բարիքներ, որոնք խորհրդային հասարակ մարդկանց<br />
անհասանելի էին: Գալիս էր շաբաթ կամ կիրակի օրերը։ Ու մինչ Գագոն և<br />
մյուսները, իրար խառնված, սեղանի պատրաստություն էին տեսնում, Մինայիչը լճի<br />
սառույցը ծակում, մտնում էր ջուրը: Բուքը ոռնում էր՝ լճի սառած դեմքի վրա պար<br />
բռնած, իսկ ջուրը տաք էր: Շրջկոմի բաժնի վարիչներն ու հրահանգիչները տաք<br />
հագնված՝ սարսռում էին: Նայում էին քարտուղարին ու հասկանում, որ նա ուրիշ<br />
է՝ չնայած իրենցից ավելի տարիքով է, բայց և՛ ֆիզիկապես է ավելի ուժեղ, և՛ ավելի<br />
լայն շրջապատ ունի, և՛ մոսկվաներում՝ ծանոթներ ու ընկերներ… Իսկ Մինայիչը<br />
սառցաջրե լոգանք էր ընդունում, հետո դուրս էր գալիս, ցամքոցով չորացնում<br />
կարմրած մարմինն ու սառած երակները բացելու համար զոռ էր տալիս կոնյակին:<br />
Ենթակաները պտտվում էին շուրջը, նրա քաջությունն ու տղամարդկությունը գովում,<br />
իրենք էլ էին ուզում Սևանի սառը համբույրը ճաշակել, բայց մրսում էին,<br />
սրթսրթալով իրենց ներս էին գցում և վախվխելով մոտ-մոտ էին անում քարտուղարի<br />
սեղանին:<br />
Եվ երբ հագնված, սանրված, քարտուղարի սովորական հագուստի ու պատյանի<br />
մեջ մտած Մինայիչը բազմում էր սեղանի գլխին, շրջապատի մարդիկ արդեն փորձում<br />
35
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
էին նրա աչքը մտնել` խունջիկ-մունջիկ բաժակաճառ ասելով, նրա բաժակին երգելով:<br />
Գիտեր, որ եղածների մեծ մասը պնակալեզ է, իրենից ինչ-որ շահ ունի, կամ<br />
պարզապես մեծարում է որպես քարտուղարի: Հասկանում էր, սակայն դուրը գալիս<br />
էր, հաճելի էր այդպես, և կոնյակի, խորովածի, ձկան ու խնջույքի ընդարմության<br />
մեջ՝ լավ էր: Լավ էր, քանի որ հանգստանում էր, ուղեղը մի քիչ ազատվում էր գործից<br />
և ընտանիքի հոգսից էր ազատվում․․․ Տղաներն էին հոգս դառնում: Մեծացել,<br />
սովորել, ավարտել էին, ամեն մեկին մի գործի էր նշանակել: Սամվելը հիվանդանոցում<br />
բժիշկ էր: Աշխատել էր երկու տարի ու հայրը նրան վիրաբուժական բաժանմունքի<br />
վարիչ էր նշանակել։ Թող վիրաբույժ չլինի, թող վիրաբույժներին ղեկավարի:<br />
Վիրահատությունները թող ուրիշներն անեն, ստացած փողը կիսեն իր հետ: Խորհըրդային<br />
բժշկությունն անվճար է… Այո, թղթի վրա, իսկ իրականում այս աշխարհում<br />
անվճար ոչինչ չկա: Թող ուրեմն ուրիշներն աշխատեն, իսկ իր տղան պիտի<br />
հրամայի: Այդպես մտածեց, սակայն իր քարտուղար տեղով չգիտեր, որ կարգադրելհրամայելու<br />
համար էլ է խելք հարկավոր: Իսկ Սամոն, դու մի ասա, այդքան խելք<br />
էլ չունի: Այնքան անխելք է եղել, որ վիրաբույժի խալաթը հագել, մտել է վիրահատարան,<br />
թե ապենդիցիտ եմ հեռացնում: Բայց երբ կտրվածք է արել ու որովայնը<br />
բացել է, որդանման ելունդը չի գտել, չի իմացել որտեղ է, և սահմռկած, սարսափած<br />
կանգնել, մնացել է: Հետո, երբ հասկացել է, որ դա փող ծախսել չէ, որ հեշտությամբ<br />
անի, օգնության է կանչել ուրիշներին: Շարքային մի վիրաբույժ եկել, արագ կտրել է<br />
կույր աղիքի ելունը, սեղմակով բռնած տարել-բերել է բաժանմունքի վարիչի աչքերի<br />
առաջ և լպիրշորեն ծիծաղելով ձգել.<br />
-Բա՞, ընկեր Եսայան, թթու է թան չէ, ամեն մարդու բան չէ…<br />
Հիվանդը փրկվել, չի իմացել իրեն վիրահատողն ով է եղել ու վերջում շնորհակալություն<br />
է հայտնել` փողը Սամվելի գրպանը սահեցնելով: Իսկ նա անհասկացող<br />
անգետի նման փողն առել ու իրեն այդ նեղ տեղից հանած բժշկի հետ չի կիսել: Որդու<br />
անհաջողության լուրը մեկից տաս դառնալով տարածվել է, մինչև որ եկել, ընկել<br />
է հոր ականջը:<br />
Լուրից գազազած Մինայիչը մտածել էր, թե դա չուզողների սարքած գործն է, իր<br />
մոտ էր կանչել հիվանդանոցի գլխավոր բժշկին.<br />
-Էս ինչե՞ր են կատարվում քեզ մոտ,- մռլտացել էր դժգոհ:<br />
Գլխավորը չիմացավ, թե խոսքն ինչի մասին է ու զարմացած նայեց քարտուղարին,<br />
իսկ նա ավելի պարզեցրեց.<br />
-Էս ինչե՞ր եք տարածում էդ էրեխի մասին:<br />
-Խոսքը բժիշկ Եսայանի՞ մասին է,- ճշտեց գլխավորը:<br />
-Հա՛:<br />
-Ինչե՞ր ենք տարածել,- ժամանակ շահեց գլխավոր բժիշկը:<br />
-Իբր վիրահատել չի կարողացել…<br />
Բժիշկը լռեց, փորձեց բառեր գտնել, այնպես ընտրել, որ քարտուղարն ավելի<br />
չվիրավորվի, չզայրանա, ինքն էլ չդառնա քավության նոխազ:<br />
-Եղել է, Տաճատ Մինայիչ,- տնքաց,- տղան անհաջողության է հանդիպել և ինձ<br />
36
կանչելու փոխարեն էն մեծաբերան Բալայանի օգնությանն է դիմել:<br />
-Ուրեմն եղե՞լ է,- գլուխը կախեց Տաճատ Մինայիչը:<br />
Մինչ այժմ կարծում էր`բամբասանք է։ Թուլություն իջավ վրան, հիասթափության<br />
դառը մաղձը կանգնեց կոկորդին և ցած չէր իջնում:<br />
-Ուզու՞մ եք, Բալայանի ազատման հրամանը տամ,- հաճկատարությամբ նրան<br />
դիմեց բժիշկը:<br />
-Չէ,- գլուխը շարժեց քարտուղարը,- չէ, պետք չէ: Դա վիճակն ավելի կվատացնի:<br />
Ուղղակի, երբ նորից կփորձի վիրահատարան մտնել, մենակ չթողնես:<br />
Բժիշկը գնաց, օրը շարունակվեց իր հոգսերով, իսկ Տաճատ Մինայիչի բերանի<br />
դառնությունը չէր անցնում: Եթե որդիներն իրենից թեկուզև մի կաթիլ արյուն ժառանգած<br />
լինեին, ուրեմն այդքան անհաջողակ ու այդքան թշվառ չպիտի լինեին: Չպիտի,<br />
բայց արի ու տե՛ս…<br />
Իսկ Կամոյի ցավը փուշ չէ սրտի մեջ, սեպ է, որ խրվել ու դուրս չի գալիս: Բա չե՞ս<br />
ասի` իր տղան թմրամոլ է: Իր`Տաճատ Մինայիչի որդին ու թմրամոլ:<br />
***<br />
Դահլիճի ցուրտը չէր թողնում, որ մարդիկ թմրեին: Դատական նիստը շարունակվում<br />
էր: Բոլորը նստած էին փաթաթված ու կծկված: Դատավորն իր սեղանամբիոնի<br />
տակ, ոտքերի մոտ, բոլորից աննկատ սալօջախ էր միացրել, բայց մի փոքրիկ<br />
սալօջախն ի՞նչ էր, որ դահլիճի սառնությունը ցրեր: Հորեղբայրը նստել էր վերջին<br />
շարքում: Սկզբում գլուխը բարձր բռնած` ցանկանում էր լսել ու մի բան հասկանալ<br />
կատարվածից: Չլսելը, դահլիճում կատարվողին մասնակից չլինելը նրան դասալքության,<br />
դավաճանության պես մի բան էր թվում: Գագոն իր մեծ եղբոր տղան<br />
էր և իրենից ընդամենը յոթ տարով էր փոքր: Նույն տան մեջ էին մեծացել: Գագոն<br />
ու ինքը… Ինքը մեծ ու Գագոն փոքր եղբոր պես են եղել: Սկզբում շալակած էր ման<br />
ածում Գագոյին, հետո, երբ դպրոցահասակ դարձավ, նրան հետը դպրոց էր տանում:<br />
Ձմռան ցրտին նրա պայուսակն ինքն էր վերցնում, առաջ էր ընկնում, ձյան<br />
մեջ ճանապարհ էր բացում, որ Գագոն հետևից գա: Հետո, մեծացան ու Գագոն<br />
ավելի ճարպիկ գտնվեց, քան ինքը, բայց Բաբկենը չմոռացավ, որ Գագոն իր փոքր<br />
եղբայրն է և ինքն իր կարեցածի չափով միշտ պիտի օգնի նրան: Հիմա էլ եկել էր<br />
նիստին և փորձում էր ինչ-որ բանով անպայման օգտակար լինել:<br />
Նստել էր վերջին շարքում, գլուխը բարձր էր բռնել ու ճգնում էր հասկանալ, թե<br />
դատախազն ու դատավորն ինչ են ասում: Հրմշտոցի մեջ դուրս էր եկել ճողվածքն<br />
ու ցավում էր: Սառը դահլիճում ոտքերը մրսեցրել էր, ճողվածքի մրմուռն անտանելի<br />
էր դարձել: Երբ դեռ նոր էր պատռվել փորը, մարդիկ խորհուրդ տվեցին վիրահատվել,<br />
բայց ականջի հետև գցեց: Հետո արդեն ժամանակները խառնվեցին,<br />
խնայդրամարկղ դրած փողը հող դարձավ ու… չկա: Որտեղի՞ց լինի: Խորհրդային<br />
կարգերի քանդվելուց հետո, ով ինչ կարողացավ` վերցրեց, սեփականաշնորհեց:<br />
37
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
Ի՞նքն ինչ սեփականացներ, իր բահն ու քլու՞նգը: Բահ ու քլունգ կար, կարգին աշխատանք<br />
չկար: Ու սպասում էր լավ ժամանակների: Սպասում էր մինչև անցման<br />
շրջանն անցներ, հետո հուսով սպասում էր, թե գործարանի սեփականատեր դառած<br />
բիրդան աղաները մի օր խելքի կգան, հիմա էլ սպասում է, որ համաշխարհային<br />
տնտեսական ճգնաժամն անցնի: Եվ այսպես ահա քսան տարի: «Չկա»-ն ու «չունեվորություն»-ը<br />
ինքը հասկանում է, բայց ցավը դա չի հասկանում: Իսկ ցավը<br />
կհանգստանար, եթե Բաբկենը տուն գնար, ոտքերը տաք ջրի մեջ դներ, հետո մեջքի<br />
վրա պառկեր ու դուրս եկածը խաղացնելով տեղը գցեր, բայց տուն գնալու ժամանակ<br />
չէ: Այստեղ` դատարանում իր եղբոր որդու` Գագոյի գործն է լսվում: Թե եղբայրը<br />
ողջ լիներ`էլի ոչինչ: Եղբայրն արդեն երկու տարի է, որ մեռել է: Ուրեմն ինքը հոր<br />
նման է Գագոյի համար: Ինչ անենք, թե Գագոն արդեն հիսունն անց է: Հիսուն<br />
տարեկանին հայր պետք չէ՞: Հայր բոլորին է պետք: Մարդը, եթե նույնիսկ հարյուր<br />
տարեկան էլ դառնա, ծնողի կարիք է զգում: Թող Գագոն տեսնի, որ ինքն էստեղ է:<br />
Ճիշտ է, փող խաղացնել չի կարող և ծանոթ էլ չունի, բայց ինքն էլ ի՛ր չափով է հայր:<br />
Այդպես ձգված նստելուց հոգնեց, մրսեց ու կամաց-կամաց գլուխը քաշեց ուսերի<br />
մեջ, գլխարկը դրեց, և աշխատեց այնպիսի դիրք գրավել, որ ճողվածքի մրմուռը<br />
մեղմանա: Հետո թմրեց և ականջին հասած հատ ու կտոր բառերն սկսեցին սահելանցնել<br />
կողքով: Դատախազը անհետաքրքիր ու միատոն էր կարդում մեղադրականը,<br />
և մարդու վրա թմրություն էր իջնում: Չզգաց, թե ինչպես աչքը կպավ: Մի<br />
կարճ պահի մեջ երազ տեսավ. իբր իրենք`ինքն ու Գագոն Ձկնագետի ակունքում<br />
են: Այնտեղ, ուր ձկնկիթն իշխան է դառնում, ապրում է սառն ու մաքուր ջրերի մեջ,<br />
մինչև որ լողակներն ամրանում են, ու ջրի հոսանքն ի վար գալիս է դեպի լիճ: Բայց<br />
իշխանի մանրաձկան փոխարեն ջրի մեջ խլրտացող գորտի շերեփուկներ էին:<br />
-Էսքան շերեփուկն ինչի՞դ է հարկավոր,- զարմացած հարց էր տալիս ինքը:<br />
-Բա չգիտե՞ս…,- հորեղբոր միամտության վրա ծիծաղում էր Գագոն,- կծախենք,<br />
փող կսարքենք: Չգիտե՞ս` հիմա ճգնաժամ է, մարդիկ շերեփուկի կարիք ունեն:<br />
-Չե՜ն ուտի,- թերահավատորեն ծոր էր տալիս ինքը:<br />
-Կկակղեն՝ կուտեն,- հավատացնում էր Գագոն,- ժողովուրդն էն տեսակ բան է,<br />
որ ոնց սովորեցնես`էնպես կգնա:<br />
Հետո հայտնվեց եղբայրը: Գիտեր, որ մեռած է, զարմանում էր, որ եկել է:<br />
-Էս ինչի՞ ես եկել,- հարցնում էր կիսավախեցած-կիսազարմացած:<br />
-Ինչի՞,- դժգոհ փնչացնում էր նա,- եկել եմ, որ էս էշ ներկողին խելքի բերեմ: Ախր<br />
ո՞վ է տեսել, որ մարդկանց ձկան փոխարեն խաբելով շերեփուկ ու գորտ կերցնեն:<br />
Եղբայրը Գագոյին էր «էշ ներկող» ասում: Հին կոմունիստ էր, պատերազմի մասնակից,<br />
հավատում էր Մարքսի ու Լենինի ասածներին և որդու ոլոր-մոլոր ընթացքը<br />
չէր խրախուսում:<br />
-Դու էշ ներկող ես,- ասում էր,- ծեր, հալից ընկած էշին ներկում, սարքում ես ջահել,<br />
մի տարեկան քուռակ և սաղացնում ես միամիտ ու խեղճ մարդկանց վրա:<br />
Իսկ Գագոն մանկությունից իմացել էր, որ կյանքը դաժան բան է: Եթե դու չխաբես,<br />
քեզ կխաբեն: Եթե թույլ տաս, որ մի անգամ գլխիդ բամփեն, բռունցքը կսովորի գըլ-<br />
38
խիդ: Գլուխդ էլ՝ բռունցքին: Ամեն մարդ աշխարհում մի կտոր հաց պիտի ուտի, բայց<br />
էդ հացը ձեռք բերելն էդքան հեշտ ու հանգիստ չէ: Թե ուշքդ կորցրիր, թե միտքդ<br />
շեղեցիր, հացդ հարամ կանեն, ձեռիցդ կառնեն, հացի փոխարեն ձեռդ աթար կտան<br />
ու չես իմանա, թե ոնց եղավ: Գագոյի ուսուցիչը կյանքն էր եղել, և նա գիտեր, որ<br />
աշխարհում ոչ մի բան ձրի չի լինում: Մարդ կա`նայում է ունևորներին ու երանի<br />
տալիս: Չի մտածում, որ հարստություն կուտակելը դժվար է, իսկ պահպանելն<br />
ավելի դժվար է: Գագոն գիտեր էդ օրենքը, լավ յուրացրել ու վարժվել էր նրա ամեն<br />
մի տառի ու բառի ընթերցանության մեջ, բայց էդ օրենքից ոչինչ չէր հասկանում<br />
հայրը և չէր էլ ուզում ենթարկվել դրան: Գրքերի ճշմարտությունները հալած յուղի<br />
տեղ ընդունած՝ ամեն անգամ գալիս, կանգնում էր Գագոյի ճամփին: Ոտքի մեկը<br />
թողել էր պատերազմի դաշտում ու եկել էր, որ իրենց կիսավեր գյուղում կոմունիզմ<br />
կառուցի: Խորհտնտեսության ղեկավարությունը բերքի մի մասը ծախում, մյուս<br />
մասը պահեստ էր լցնում, ինքը պահակ էր, տեսնում ու չէր հավատում: Ջայլամի<br />
պես գլուխն ավազի մեջ պահած՝ սրտի մաքրությունը հանում, փռում էր գյուղի, դիզանոցի,<br />
դաշտից նոր բերած ցորենի կույտի վրա ու չէր հավատում, որ իր դրած<br />
նշանը խախտվել է: Գիտեր`խախտվել է ղեկավարության ձեռքով, բայց հավատը չէր<br />
գալիս: Ապրում էր հաշմանդամի թոշակով, պահակության աննշան կոպեկներով ու<br />
աչքերը լճին հառած սպասում էր արդարության ու կոմունիզմի գալուն: Երբեք մի<br />
կարգին կերուխում չէր արել, կնոջն ու երեխաներին մի անգամ նոր շոր չէր առել,<br />
բայց անընդհատ կռվում էր Գագոյի հետ: Նրա համար Գագոն ձկնագող էր ու<br />
հանցագործ: Սպառնում էր սեփական տղային դատի տալ: Ամեն օր` առավոտնից<br />
իրիկուն նրա մեջ կռիվ էին տալիս հայրական զգացմունքն ու կոմունիստական գաղափարը,<br />
օրինապահությունն ու հարազատ զավակին չար ուժերից պահպանելու<br />
ձգտումը: Գագոն հոր հետ համաձայն չէր: Գիտեր, թե աշխարհում ինչ է կատարվում,<br />
ամեն օր տեսնում էր, թե մարդիկ ինչպես են կշեռքի նժարն իրենց կողմը<br />
թեքում, ինչպես են ստում, գաղափարախոսությամբ ձեռնածություն անում, կոմունիստ<br />
են դառնում` պաշտոն, փող, դիրք ու պատիվ ձեռք բերելու համար: Հոր<br />
ասածն ուրիշ էր, կյանքինը`ուրիշ:<br />
-Քո ասածները գրքերի մեջ են գրված,- ասում էր խնդմնմդալով,- մարդիկ հեշտ<br />
են ապրում, մարդիկ միշտ չէ, որ իրենց խոսքին հավատարիմ են մնում: Մի բան<br />
ասում են, մի այլ բան անում: Դու կյանքից հեռու ես, դու կյանքին տալիս ես, ուրիշները<br />
վերցնում են: Դու էս երկրին շատ բան ես տվել`մի ամբողջ ոտք, ու հերիք է: Ես<br />
չեմ ցանկանում տալ: Մի տանից խորհրդային երկրին մի ամբողջ կյանք ու վրան էլ՝<br />
մի առողջ ոտք տալը բոլ ու բոլ է:<br />
Հայրը զայրանում, ափերից դուրս էր գալիս ու, թեև Գագոն էլ արդեն երկու երեխայի<br />
հայր էր, ձեռնափայտը շպրտում էր նրա կողմ: Գագոն խույս էր տալիս, սպասում,<br />
հետո գնում էր, ձեռնափայտը բերում տալիս էր հորը.<br />
-Առ, խփիր, բայց մի զայրանա: Դու քո կյանքն ունես, ես`իմը: Ես ամեն օր տեսնում<br />
եմ, թե Մարքսի ու Լենինի անունը տալով կոմունիստներն ինչ են անում: Հասկացի՛ր,<br />
Լենինը մնացել է դամբարանում ու գրքերի մեջ: Դու չես տեսել ու չգիտես, թե ինչ<br />
39
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
ուժ ունի փողը: Դու երբեք գրպանիդ մեջ երեք ռուբլուց ավելի չես ունեցել: Ամբողջ<br />
մի ամիս տանջում ես էդ երեքանոցը, առիթի դեպքում ձեռքդ գրպանդ ես տանում,<br />
տրորում, ճմրթում, բայց չես ծախսում: Ամսվա վերջում էդ թուղթը գրպանիդ մեջ<br />
սմքում, մաշվում է ու ծախսված չլինելու ցավից լրիվ կորցնում է արժեքը: Դու<br />
չգիտես, որ փողը ոչ թե խնայելու համար է ստեղծված, այլ ծախսելու: Ուրիշներն<br />
իրենց պատերազմ գնալը դրոշ սարքած աշխարհի քթի տակ թափահարում ու օգուտ<br />
են քաղում, իսկ դու…<br />
-Ինձ հետ գործ չունես,- ամեն անգամ կիսախռով նետում էր հայրը, ցանկանում<br />
էր ձեռնափայտը որդու գլխին իջեցնել, բայց սիրտը մրմռում էր նրա համար:<br />
Իսկ Գագոն գիտեր`փողի ուժը ցանկացած օրենքից ու արդարամտությունից մեծ<br />
է: Փող ունես, ուրեմն հարգանք ունես, փող ունես, ուրեմն քո առջև բաց են բոլոր<br />
դռները: Բայց փողը և՛ ծախսել պիտի իմանաս, և՛ խնայել ու պահել, քանի որ այն քո<br />
ձեռքից խլել ցանկացողները շա՜տ-շատ են:<br />
Եվ տարիների հետ հայրն ու Գագոն կամաց-կամաց հեռանում էին իրարից: Իրար<br />
սիրում էին, ցավում էին իրար համար, բայց ամեն մեկն իր ճիշտն ուներ և ամեն<br />
մեկին թվում էր, թե մյուսն է սխալ մտածում, սխալ խոսում, սխալ ապրում: Հիմա<br />
հայրն ու Գագոն առանձին գոյություններ էին: Առաջ, հավիտենության մեջ, ինչ-որ<br />
ժամանակ մի են եղել, իսկ հիմա առանձին են, ամեն մեկն իր համար: Հայրը չգիտեր,<br />
թե Տաճատ Մինայիչն ու մյուսներն ինչպիսի ախորժակով են ուտում խալավոր<br />
իշխանը, նա չէր տեսել, թե Երևանից ու Մոսկվայից եկած մեծամեծ պաշտոնյաներն<br />
ինչպես են իշխանը ոչնչացնում, որ հետո գնան ու նորանոր խիստ որոշումներ ընդունեն՝<br />
լճի պաշարները պահպանելու մասին:<br />
Հայրն այդ մասին չգիտեր, նա հավատում էր հեռուստացույցին: Կուսակցական<br />
դռնփակ ժողովի էր գնում և տուն գալով մտահոգվում էր խորհրդային երկրի ցավերով,<br />
առանց իմանալու, որ կյանքի ու հեռուստացույցի ճշմարտությունները տարբեր են:<br />
Հորեղբայր Բաբկենը գիտեր հոր ու որդու հակասության մասին, բայց երկուսին<br />
էլ սիրում էր: Չէր խառնվում նրանց վեճին. իր ի՞նչ գործն էր մսի ու եղունգի արանքը<br />
մտնելը… Մանավանդ, որ Գագոյի մեծ շրջապատ ունենալը եթե օգուտ էլ չտար,<br />
վնաս չէր տա: Ճիշտ է, սեփական ընտանիքն ինքն էր պահում, երբեք Գագոյի կամ<br />
ուրիշ որևէ մեկի հույսին չէր, բայց դե հույսն, այնուամենայնիվ, լավ բան է: Լավ է,<br />
երբ գիտես, որ թիկունք ունես, հարկ եղած դեպքում քեզ օգնության հասնող ունես:<br />
Հարազատդ որքան էլ որ միսդ ծամի, ոսկորդ հո չի՞ շպրտի:<br />
Հիմա հորեղբայրը նստել էր դատարանի դահլիճի վերջին շարքում, գլուխն ուսերի<br />
մեջ քաշել, ճողվածքի ցավն ատամի տակ առած՝ ցույց էր տալիս իբր լսում է: Երբ<br />
քնի առաջին ալիքն անցել էր, կամաց-կամաց զարթնելով դիրքը չէր փոխում`իբր<br />
հենց սկզբից էլ, աչքերը փակ, լսում էր: Չէր էլ մտածում, որ նիստին իր ներկա<br />
գտնվել-չգտնվելը ոչ մի օգուտ կամ վնաս գործին չի բերելու: Այդպես էլ աչքերը փակ<br />
լսեց դատավորի հայտարարությունը.<br />
-Դատական նիստը հետաձգվում է մինչև երկուշաբթի:<br />
Չիմացավ հետաձգելու պատճառը, բայց զգուշությամբ վեր կացավ տեղից: Զգաց`<br />
40
ճողվածքը գնաց տեղը: Բախտն այնքանով էր բերել, որ առավոտնից բան չէր կերել<br />
և աղիքները դատարկ էին: Խառնվեց ժողովրդին, ուզեց մոտենալ Գագոյին, հույս<br />
տալ, ինչ-որ լավ բան ասել, բայց տեսավ, որ տղաները հոր հետ ինչ-որ բանի մասին<br />
են խոսում: Չուզեց մեջ ընկնել, մանավանդ, որ գրպանը դատարկ ու ծակ էր:<br />
Նայեց հեռվից, փորձեց եղբոր որդու հայացքը որսալ, ժպտալ, ինչ-որ լավ բան<br />
ասել, բայց Գագոն շատ էր մտահոգ ու զբաղված: Գնաց դեպի դուռն ու բարձրաձայն<br />
կանչեց.<br />
-Ջանիդ մատաղ, Գագո, ախր դու ուրիշի հավին «քշա» ասող չես, սրանք քեզնից<br />
ի՞նչ են ուզում:<br />
Գագոն մի պահ խոսակցությունից շեղվեց, հետո դիմեց փոքր տղային.<br />
-Սաքո, ասեք թող ձայնը կտրի, կրակի վրա յուղ լցնելու կարիք չկա:<br />
Երբ Գագոյին տարան, հարազատներից ամեն մեկը գնաց իր գործին:<br />
Հորեղբայրը կանգնել մնացել էր Արտակի սև ջիպի կողքին: Մտածում էր․ Գագոյենց<br />
տուն կգնա, կասեն-կխոսեն, մի բան կորոշեն, մի կտոր հաց կուտեն: Բայց<br />
Գագոյի տղաները նստեցին մեքենան ու ասես հորեղբորը չէին ճանաչում՝ դուռը<br />
շրխկացրին քթի տակ: Հետո, երբ շարժվում էին, Արտակը բացեց մեքենայի պատուհանն<br />
ու դարձավ Բաբկենին.<br />
-Հոպար, դու դատին էլ մի՛ գա, էլի:<br />
-Ինչի՞, արևիդ մատաղ,- առաջ գնաց Բաբկենը։<br />
-Տարիքով մարդ ես, գործ-մործ կունենաս գյուղում:<br />
Բաբկենը նեղացավ․<br />
-Էդ ի՞նչ գործ պիտի ունենամ, որ իմ Գագոյից թանկ լինի ինձ համար:<br />
-Եսի՞մ:<br />
-Ես պիտի գամ․․․ Գագոն իրեն մենակ չպիտի զգա:<br />
-Կամաց,- հոնքերը խոժոռեց Արտակը,- կամաց, ուրիշները կլսեն:<br />
-Ես ի՞նչ եմ ասում, որ լսեն,- զարմացավ Բաբկենը:<br />
-Գալիս, տակից-գլխից խոսում ես,- չդիմացավ ու չորեց մյուսը՝ Սաքոն:<br />
«Ափսոս, եղբորս անունն է վրադ»,- մտածեց Բաբկենը, բայց ժպտաց․<br />
-Ինչի՞, ես անխելք մա՞րդ եմ, որ տակից-գլխից խոսեմ:<br />
-Բա քո արածն արա՞ծ էր: Առանց մտածելու խոսեցիր, մարդիկ իրար հասան:<br />
Լավ էր, շուտ կանխեցին, թե չէ…<br />
-․․․թե չէ՝ ի՞նչ: Իրենց երևակայում են: Կարծում են՝ Գագոն անտեր է: Իրենք քարտուղարի<br />
տղա են եղել, իսկ Գագոն պատի ծակի՞ց է ելել,- աշխատում էր Գագոյի<br />
տղաներից ստացած վիրավորվածությունը թաքցնել ու չէր կարողանում:<br />
-Մի խոսքով,- նրա խոսքը կտրեց Արտակը,- հիմա գնա տուն, գյուղ գնացող վերջին<br />
ավտոբուսն ուր որ է կշարժվի: Գնա, հանգստացիր, ինչ պետք է`մենք կանենք:<br />
Փայլուն մեքենան տեղից պոկվեց ու հեռացավ: Բաբկեն հորեղբայրը շվարած<br />
նայեց հետևից ու առաջին միտքն այն էր, որ խնդրի՝ մինչև ավտոկայան տանեն,<br />
հետո հասկացավ` իրեն վիրավորել են: Սիրտը ծակեց, դառը մի գունդ բարձրացավ<br />
ու փղձուկ դարձավ․<br />
41
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
-Աղքատ մարդու օրը կտրվի: Ինչ էլ անես, կասեն էն՝ չէ՛: Թե փող ունենայի…,-<br />
տնքաց ինքն իրեն, հետո հիշեց խնայդրամարկղում հող դարձած քսանհինգ հազար<br />
ռուբլին։- Փող փոխող, վիզդ տակդ մնա՛ր․․․ Բա Բաբկենն էդ մա՞րդն էր, որ նրա<br />
խոսածն ավելորդ համարեին կամ ճամփի մեջտեղը թողնեին հեռանային: Ինչի՞,՝ ես<br />
մուրացկա՞ն եմ, թե՞ անպատիվ մարդ։ էն ժամանակ, որ ես փող ունեի, դուք կամ<br />
ձեր հերն ու՞ր էիք:<br />
Քի՞չ էր, որ խնայդրամարկղից հանել, բերել, տվել է.<br />
-Ա՛ռ, Գագո ջան:<br />
***<br />
Բաբկենը չգիտեր, որ Գագոն մի անգամ էլ իրենից պարտքով փող է վերցրել։ Տաճատ<br />
Մինայիչի համար: Բաբկենն ի՞նչ իմանար: Ինքն իր աշխատանքին էր: Առավոտ<br />
վաղ գնում էր գործարան, բայց գործարանում ոչ թե վարպետի գործ էր անում,<br />
այլ սևագործ բանվորություն: Եթե փոս կար փորելու, Բաբկենը պատրաստ էր, գործարանի<br />
այգին մշակողի կարի՞ք ուներ, Բաբկենը ողջ մնար: Աշխատում էր` գլուխը<br />
կախ, և լավ էլ վճարում էին: Ամեն ամսագլխին աշխատավարձի մի մասը խնայդրամարկղ<br />
էր դնում, թե «Էրեխի տեր ենք»…, իսկ եթե Գագոն կամ մի ուրիշն իրեն մարդատեղ<br />
էր դնում ու պարտքով փող էր ուզում` չէր մերժում:<br />
Գագոն Բաբկենին չասաց, որ Տաճատ Մինայիչին փող է պետք: Էդ ժամանակ<br />
արդեն Մինայիչին հանել էին պաշտոնից: Մի փոքրիկ գործ էին տվել, թե յոլա գնա:<br />
Մինայիչն անիմաստ էր համարել վիճելն ու կռվելը, պատվից ցածր էր համարել<br />
խնդրելը, բայց տարիների սովորությամբ և՛ ընտանիքն էր շարունակել ծախսել, և՛<br />
ինքը: Եվ Մինայիչս սկսել էր պարտքեր վերցնել: Այդ անգամ դիմել էր Գագոյին,<br />
Գագոն ասել էր` չկա, Մինայիչն ասել էր.<br />
-Մի ճար արա, շտապ Մոսկվա եմ թռչելու:<br />
Գագոն մտածել էր` գնում է վերևներում գործերը դզի, գա, բայց սխալվել էր:<br />
Նախօրեին Մինայիչին զանգահարել էր Ելենան: Զարմանալի ու չտեսնված բան`<br />
ուղիղ տուն էր զանգահարել: Տաճատը զարմացել էր, բայց աշխատել էր ցույց չտալ:<br />
Առաջին պահ ձայնը չէր ճանաչել: Ելենայի զրնգուն, կենսախինդ ձայնից բան չէր մնացել:<br />
-Տաչատ, բարև,- ասել էր Ելենան:<br />
-Բարև ձեզ, Ելենա Սոլոմոնովնա,- ընտանիքով կաշկանդված ասել էր Մինայիչը:<br />
-Տաչատ,- նա միշտ այդպես էր դիմում Մինայիչին,- Տաչատ, վատ եմ:<br />
Մինայիչի սիրտը ծակել էր: Վատ բան էր գուշակել ու ծակել էր, տագնապով<br />
թպրտացել:<br />
-Ի՞նչ է պատահել:<br />
-Հիվանդ եմ, Տաչատ,- ասել էր, մի քիչ սպասել էր գծի այն կողմում, հետո միանգամից<br />
ասել էր մտքինը,- վատ հիվանդությունից է: Ինձ չեն ասում, բայց ես գիտեմ:<br />
Լռությունը թանձրացել էր Մինայիչի բնակարանի միջանցքում, խտացել, դար-<br />
42
ձել էր նրա կոկորդը բռնող ոսկրոտ ձեռք: Հեռախոսագծի այն կողմում լսվում էր<br />
Ելենայի ծանր շնչառությունը:<br />
-Տաչատ, ես այս աշխարհից չեմ կարող գնալ առանց քեզ հրաժեշտ տալու:<br />
Ի՞նչ էր պատասխանել Մինայիչը, ինչպե՞ս էր ասել, որ կինն ու մյուսները գլխի<br />
չընկնեն, Գագոն չգիտեր, բայց Մինայիչը որոշել էր փող ճարել ու գնալ Ելենային տեսնելու:<br />
Իր կյանքի վերջին քսան տարում առաջին անգամ փողի կարիքը խեղդել էր<br />
նրան: Առաջին անգամ դիմել էր ծանոթ-բարեկամներին փողի խնդրանքով, մերժում<br />
էր ստացել և հույսը մնացել էր Գագոն:<br />
-Չկա, Մինայիչ,- տնքացել էր Գագոն,- գիտես, երկրում ամեն ինչ իրար է խառնվել,<br />
մարդկությունն ու շնորհքը վերացել են: Ժողովուրդը արդարություն գտնելու համար<br />
փողոցներն է լցվել ու հանրահավաք է անում… Փող չկա:<br />
-Մի բան արա, օդ ու ջրի պես պետք է:<br />
Եվ Գագոն Բաբկեն հոպարից երկու հազար ռուբլին վերցրել, տվել էր Մինայիչին:<br />
Հավատացե՞լ էր Մինայիչը, որ Գագոն պարտք է վերցրել, թե՞ ոչ, բայց տոմսն առել,<br />
թռել էր Մոսկվա:<br />
Մինայիչը ոչ մի անգամ Ելենայի տանը չէր եղել և տեղը չգիտեր: Գտավ դըժվարությամբ:<br />
Նախ շենքի մոտից զանգահարեց, հետո տուն գնաց: Ավելի լավ էր`<br />
չգնար ու Ելենային այդ վիճակում չտեսներ: Բայց եթե չգնար, ամբողջ կյանքում<br />
իրեն մեղադրելու էր դավաճանության համար: Այսինքն չգնալը կնշանակեր ավելի<br />
շատ ինքն իրեն դավաճանել և ոչ թե Ելենային: Եթե չգնար, կյանքի մնացած բոլոր<br />
43
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
օրերին ինքն իրեն կմեղադրեր, բայց իր հիշողության մեջ կինը կմնար գեղեցիկ, երիտասարդ,<br />
խելացի ու առինքնող: Իսկ հիմա այն հրաշք էակի փոխարեն իր դիմաց<br />
ծերացած, հիվանդությունից դեղնած, խուզած մազերով մի էակ էր, որ իրեն առաջվա<br />
նման «Տաչատ» էր կոչում:<br />
Պարզվեց`հիվանդությունն սկսվել է երկու ամիս առաջ: Որքան Մինայիչը հասկացավ`<br />
դրա պատճառը վախն է եղել:<br />
-Ուրեմն օգոստոսի 19-նն էր,- դողացող ձայնով պատմում էր Ելենան,- առավոտյան<br />
սովորականի նման միացրի հեռուստացույցը և մազերս բիզ-բիզ կանգնեցին:<br />
Պարզվեց Կենտկոմի քարտուղար Գորբաչովին մեկուսացրել են Ղրիմի կառավարական<br />
հանգստյան տանը, իշխանությունն իր ձեռքն է վերցրել Արտակարգ հանձնաժողովը:<br />
Լսեցի, բայց աշխատանքի գնացի: Իսկ հետո, հաջորդ օրը, երբ ժողովուրդը<br />
փողոց ելավ, շրջապատեցին Կենտկոմի շենքն ու մեզ` աշխատողներիս շարքի միջով<br />
անց կացրին: Չէ, վրաներս ձեռք չբարձրացրին, չխփեցին, բայց ծաղրանքը,<br />
վիրավորանքներն ինչ ասես արժեին: Թվում էր մենք դավաճանել ենք երկրին ու ժողովրդին,<br />
բայց ով-ով` գոնե դու լավ գիտես, որ մենք մեր կյանքում արել ենք այն, ինչ<br />
կարողացել ենք: Իսկ երբ անցնում էի ժողովրդի բացած միջանցքով, ինձ դավաճան,<br />
մեղավոր ու սրիկա էի զգում: Հավաքվածներից ամեն մեկը մի բան ասում էր, անվանարկում<br />
ու վիրավորում: Հասկանում եմ մարդկանց. յուրաքանչյուրն իր վիրավորվածությունն<br />
ուներ իշխանություններից, յուրաքանչյուրն իր չստացված կյանքի<br />
համար քավության նոխազ էր փնտրում, բայց նրանց թիկունքում կանգնած ղեկավարնե՞րն<br />
ինչու էին այդպես վարվում: Չէ՞ որ մի ժամանակ նրանք էլ մեզ հետ<br />
բարիկադի նույն կողմում էին: Չէ՞ որ ես և ինձ նման շատերը, դպրոցից սկսած հավատարիմ<br />
ենք եղել գաղափարին, գոնե մենք կարծել ենք, որ աշխատում ենք ժողովըրդի<br />
համար: Եթե դավաճանում էին` նրանք էին, ովքեր այսօր էլ ժողովրդավարության<br />
անունից են հանդես գալիս: Ես այդ ժամանակ զգացի, որ այլևս ապրել չեմ ուզում:<br />
Ինձ համար աշխարհում միանգամից ամեն ինչ դարձավ ցավալի ու անհետաքրքիր…<br />
Ես գաղափարին ծառայելու համար նույնիսկ ընտանիք չկազմեցի…<br />
Եկել էր տուն, պառկել ու այլևս վեր կենալ չէր կարողացել: Հետո, երբ բժշկի էր<br />
գնացել, հետազոտել ու պարզել էին, որ չարորակ ուռուցք կա լյարդում:<br />
-Ես հունիսին էի հետազոտվել, ամեն ինչ մաքուր էր,- Տաճատի ձեռքը բռնած<br />
ասում էր Ելենա Սոլոմոնովնան,- ով ինչ ասի` չեմ հավատա: Ես գիտեմ, որ ամեն ինչ<br />
օգոստոսի 20-ի այդ չարաբաստիկ կեսօրին եղավ:<br />
Հետո սեղան նստեցին: Տանը Ելենայի եղբոր աղջիկն էր: Աշխատում էր չխանգարել<br />
նրանց զրույցը: Իսկ երբ սեղան նստեցին, Ելենան ժպտաց. նախկին օրերի<br />
չարաճճի ժպիտն էր, որի համար խենթանում էր Տաճատը:<br />
-Տաչատ Մինայիչ,- ժպտաց,- Հայաստանից ես եկել ու կոնյակ չե՞ս բերել:<br />
Տարել էր, բայց եղբոր աղջիկն ասել էր` չի կարելի: Ինքն էլ գիտեր, որ չի կարելի<br />
ու ձայն չէր հանել:<br />
-Հը՞,- միտքը կուլ տվել ու ասելիք էր փնտրել Տաճատ Մինայիչը:<br />
-Հը՞,- նրան ձեռ էր առել Ելենան:<br />
44
-Բերել եմ, բայց ախր…<br />
-Ախր քեզ չի կարելի,- էլ չէր համբերել եղբոր աղջիկը:<br />
-Ի՞նձ,- ժպտացել էր Ելենան,- ինձ այսօր ամեն ինչ կարելի է:<br />
-Ո՞նց,- զարմացել էին:<br />
-Ասեմ` իմացեք: Դուք ինձ խաբում եք, իսկ ես գիտեմ, որ լյարդի չարորակ ուռուցք<br />
ունեմ: Ցիռոզ չէ, ուռուցք է: Գիտեմ նաև, որ իմ ապրելուն մի քիչ ժամանակ է մնացել:<br />
Հիմա արդեն միևնույնն է, Տանյա, Տաճատը կողքիս է: Ես ուզում եմ վերջին անգամ<br />
բաժակ խփել նրա հետ, զրուցել, մի կում կոնյակ խմել հին օրերի պես… Շա՞տ է<br />
ուզածս, Տանյա: Ասենք մի քանի ժամ ավել ապրեցի, հետո՞…<br />
Տանյան արցունքն աչքերին փորձեց հագցնել Ելենայի շորերը:<br />
-Տաչատ, դուրս գնա,- պահանջեց կինը,- ես չեմ ուզում, որ դու ինձ հիվանդ ու<br />
խեղճացած տեսնես: Ես միշտ հմայիչ ու գեղեցիկ եմ եղել քեզ համար, ուզում եմ, որ<br />
քո հիշողության մեջ այդպիսին մնամ նաև… Իսկ դու լաց մի լինի աղջիկս, շորերս<br />
հագցրու… Բաց լուսամուտը, սենյակն օդափոխիր, թող դեղերի ու հիվանդության<br />
հոտերը մաքրվեն: Հոգնել եմ այդ հոտերից:<br />
Տաճատ Մինայիչը, նույնիսկ Ելենայի մահից տարիներ անց զարմանում էր նրա<br />
քաջության վրա: Մարդն ինչպե՞ս կարող է այդքան սառնասրտորեն դիմավորել<br />
մահը, մարդն ինչպե՞ս կարող է չսարսռալ մահվան սառը մոտիկությունից: Ելենան<br />
չէ՞ր վախենում, թե՞ իրեն քաջ էր պահում, Տաճատը չգիտեր: Չէր հասկանում նրան:<br />
Նախկին կենսախինդ կնոջ փոխարեն հիմա սմքած, իր մեջ ամեն ինչ հաշված ու<br />
կշռած մեկն էր նստած, որ մահվան մոտենալը զգալով չէր չարացել, բայց նաև բարի<br />
չէր դարձել: Համակերպվել էր մահվան մտքին ու ցանկանում էր այս կյանքի հետ իր<br />
վերջին հաշիվները փակել:<br />
-Մի սառի՛ր, Տաչատ, բաց կոնյակը, բաժակները լցրու,- հրամայեց Ելենան,- թող<br />
ձեռքերդ չդողան: Ես այս կյանքում ազնիվ եմ ապրել: Ծառայել եմ այն գաղափարին,<br />
որին հավատացել եմ: Հիմա մարդիկ ելել են փողոց ու փորձում են ապացուցել, որ<br />
այդ գաղափարը սխալ է եղել: Չգիտեմ, չգիտեմ… Ես հավատում եմ այն երազանքին,<br />
որը փայփայել եմ այսքան տարի: Ախր յոթանասուն տարի փորձեցին իրականացնել:<br />
Ինձ նման քանի՜ նվիրյալներ գլուխները դրեցին մարդկանց բարօրության համար:<br />
Ստացվե՞ց… Չէ, Տաչատ, չստացվեց: Բայց ախր… Ասենք հիմա նոր դար է բացվում`<br />
21-ը: Մեր սերունդը միամտորեն հավատում էր, թե այդ ժամանակ մարդիկ կոմունիզմի<br />
դարաշրջանում կապրեն: Չեղավ, ինչ-որ բան սխալ էր: Ես իմ ապրածից,<br />
արած-չարածից դժգոհ չեմ: Աշխատել եմ անել այն, ինչ ճիշտ եմ համարել: Գիտեմ,<br />
մահս մոտ է և չեմ վախենում: Ասեմ` Աստծուն հավատու՞մ եմ, չէ: Չեմ հավատում:<br />
Ինձ համար ինչ կա`այստեղ է, այս կյանքում, իսկ այդ կյանքը հասել է վերջակետին:<br />
Իմացի՛ր Տաչատ, եթե որևէ մեկին իսկապես սիրել եմ, դու ես եղել, եթե իմ կյանքում<br />
քաղցր ու լավ օրեր եմ ունեցել`էլի քեզ հետ է եղել: Տարվա մեջ մի ամիս… Չէ, ասենք<br />
մի ամիս չէ, քսանչորս օր…<br />
-Ելենա, բավական է, կհոգնես,- նրա ձեռքը բռնեց Մինայիչը:<br />
-Չէ, չեմ հոգնել, թող խոսեմ: Դու երբևէ տեսե՞լ ես, որ ես այսքան խոսեմ: Չե՜ս<br />
45
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
տեսել… Հիմա թող խոսեմ: Չգիտեմ` կնոջդ ու զավակներիդ ինչ ես ասել, որ եկել ես,<br />
աշխատանքի տեղն ի՞նչ ես ասել: Եթե կինդ իմացել է մեր կապի մասին, ո՞վ գիտե,<br />
մտածել է, թե քեզ իրենից խլել եմ: Չե՜մ խլել, տարվա մեջ միայն մի ամսվա չափ ես<br />
իմը եղել… Կնոջդ ասա, թող էլ չխանդի:<br />
-Կինս մինչև հիմա չգիտի քո գոյության մասին: Իսկ աշխատանքը…,- ուզում էր<br />
ասել` ես արդեն մի քանի ամիս է, որ շրջկոմի քարտուղար չեմ, բայց լեզուն կծեց,<br />
ի՜նչ պետք էր, որ Ելենան մի վատ բան էլ իմանար: Հարկավոր չէր, մանավանդ, որ<br />
նա կարծես թե ուշադրություն չդարձրեց իր կիսատ թողած մտքին ու բաժակը<br />
խփեց իր բաժակին.<br />
-Ավելի լավ, հիմա խմում եմ քո կենացը, Տաչատ Մինայիչ, ողջ մնաս:<br />
Ելենան կոնյակը խմեց դանդաղ, ասես նրա ամեն կաթիլից բավականություն<br />
ստանալով, հետո ստիպեց, որ Տաճատը հաց ուտի:<br />
-Կեր, գիտեմ, քաղցած կլինես:<br />
Տաճատը փորձեց ուտել, բայց պատառները քերում էին կոկորդը, ներսը պատառպատառ<br />
անելով իջնում էին և գնդվում ստամոքսի մեջ: Զգացողությունը ծանր էր`<br />
ասես հացի փոխարեն պատառ-պատառ ցավ լիներ կուլ տվածը…<br />
Հետո Ելենա Սոլոմոնովնան նստեց բազկաթոռին: Տաճատը ծածկոց գցեց վրան<br />
ու նստեց կողքին:<br />
-Չէ, մի նստիր, Տանյան քեզ համար անկողին է բացել մյուս սենյակում: Գնա, պառկիր:<br />
-Ո՞նց զարմացավ Տաճատը:<br />
-Հա՛, ես շատ լավ եմ զգում այսպես: Ամեն ինչ լավ է ու ոչ մի տեղս չի ցավում:<br />
…Առավոտյան նրան մեռած գտան: Հանգել էր բազկաթոռի մեջ նստած, խաղաղ<br />
ժպիտը դեմքին, հանգիտ ու առանց տանջանքի:<br />
Թաղմանը շատ մարդ չկար: Մի քանի հին ընկերներ էին, որոնց մեծ մասին Տաճատ<br />
Մինայիչը չէր ճանաչում: Հողը դնելուց առաջ մարտական ճառեր արտասանեցին:<br />
«Աննկուն բոլշևիկ, ամբողջությամբ կուսակցությանն ու Մարքսիզմ-լենինիզմի<br />
գաղափարներին նվիրված ընկեր»… Ուրիշ շատ բաներ էլ ասացին, սակայն Մինայիչին<br />
այդ ամենը չէր հետաքրքրում: Նա կանգնել էր նոր գոյացած հողաթմբի մոտ և հիշում<br />
էր անցած տավա սեպտեմբերը, որ վերջինն էր իրենց պայծառ ու լուսավոր<br />
աշունների մեջ:<br />
Անցած տարվա Ելենան կարծես ինքն էր ու ինքը չէր: Չարաճճիություն էր անում,<br />
իրեն պահում էր ոչ թե հասուն կնոջ, այլ աղջնակի նման: Այդ տարվա իրենց գիշերային<br />
զբոսանքները չի մոռանա. քայլում էին երկուսով, ձեռք-ձեռքի տված, քայլում<br />
էին երկար: Քիչ էին խոսում: Ի՞նչ խոսեին` իրար պատմելու բան չունեին, գաղտնիք`<br />
նույնպես: Եվ ահա այդ գիշերներից մեկում, երբ ծովափով քայլել ու հեռացել էին<br />
քաղաքից, հանկարծ թփերի միջից նրանց դեմ ելավ մեկը.<br />
-Կանգնե՛ք,- գոռաց ահազդու ձայնով:<br />
Հասկացան, որ քեֆը լավ է, հասկացան, որ իրենց մենակ է տեսել ու…<br />
-Ի՞նչ ես ուզում,- հանգիստ հարցրեց Մինայիչը:<br />
-Փողե՛րդ:<br />
46
-Իսկ եթե չտա՞մ:<br />
-Եթե չտաս` աղիքներդ կթափեմ,- լուսնի լույսի տակ շողաց դանակի շեղբը:<br />
-Սպասիր,- թևից քաշեց Ելենան,- սա քո շրջկոմը չէ, որ աչքերդ ոլորես ու ամեն<br />
մեկը մի ծակ մտնի, սպասիր:<br />
Տաճատի մեջ, սակայն, գլուխ էր բարձրացրել տղամարդու ըմբոստ «ես»-ը և թևը<br />
կնոջ ձեռքից ազատելով առաջ գնաց.<br />
-Փորձի՛ր, եթե այդքան վստահ ես:<br />
Հետո հիշում է դանակավոր մարդու հարձակումը: Ելենայի ճիչը և այն, որ մարդը<br />
հայտնվել էր առափնյա ավազին: Ինչպե՞ս էր արել, չի հիշում, երևի երիտասարդ<br />
օրերի կոփվածքն իրենն արել էր:<br />
-Թող ձեռքը, թևը տեղից հանեցիր,- նրան մոտեցավ կինը:<br />
-Հա՞,- քմծիծաղեց Տաճատ Մինայիչն ու բաց թողեց ոլորած թևը:<br />
Զգալով, որ ճնշումը թուլացել է, մարդը վեր թռավ տեղից ու փախավ` դանակը<br />
հակառակորդի ձեռքում թողած:<br />
-Սպասիր, ու՞ր ես փախչում,- նրա հետևից գոռաց Տաճատը,- սպասի՜ր, միլի՜ցիա:-<br />
Արածը դերասանություն էր: Դիմամբ էր գոռում, որ մարդը փախչեր:<br />
-Հո քեզ չվնասե՞ց,- երբ արդեն ետ էին դառնում, քնքշացավ Ելենան:<br />
-Չէ, հա՜,- կտրիճ ձևացավ Տաճատը, չնայած, որ աջ թևը մի քիչ ցավում էր:<br />
Այդ գիշեր քայլեցին էլի, իսկ հետո Ելենան իրենց ծանոթության առաջին օրվա<br />
պես քնքուշ ու սիրող էր…<br />
«Մարդուց ոչինչ չի մնում այս աշխարհում,- տրտում մտածում էր Մոսկվայից ետ<br />
գալու ողջ ճանապարհին,- եղած-չեղածը մի փոս է, էն էլ բոլորի համար հավասար<br />
չէ: Մեկին փափուկ ու չոր հող է բաժին ընկնում, մյուսին` քարքարոտ կամ խոնավ»…<br />
***<br />
«1991թ. օգոստոսին Մոսկվայում տիրող իրավիճակի, կամ ինձ անհայտ<br />
մի այլ պատճառով Մինայիչը ոչինչ անել չէր կարողացել: Բոլոր ծանոթները<br />
գործից ազատվա՞ծ էին եղել, թե՞ ինչ` գործերը կարգի բերել չէր կարողացել:<br />
Ասենք, եթե նույնիսկ Մոսկվայից որևէ մեկը Հայաստան զանգահարած լիներ<br />
էլ, բան չէր փոխվի: Ջրերն այնպես էին պղտորվել, որ… Հայաստանն անկախու<br />
թյան, ԽՍՀՄ ղեկավարությանը չենթարկվելու ճանապարհ էր բռնել: ՀՀՇ-ի<br />
հակակոմունիստական քարոզչությունը, պարբերաբար կրկնվող ցույցերը,<br />
հանրահավաքներն ու գործադուլներն այնպես էին վարկաբեկել կոմունիստ<br />
ներին, որ ժողովրդի մեջ ծովացել էր ատելությունը կուսակցության ու նրա<br />
անդամների նկատմամբ: Այդ պայմաններում Մինայիչը մի՞թե հաջողություն<br />
կարող էր ունենալ, ախր մոտ քսան տարի շրջկոմի քարտուղար էր աշխատել»:<br />
Գագիկ Գևորգյանի դատարանում տված ցուցմունքից<br />
47
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
Ավազակի հարձակման հաջորդ առավոտյան Ելենան քաղցր ժպտալով հանդիմանեց.<br />
-Քո գիշերվա արածը տղայություն էր:<br />
-Հա՞,- զարմացավ Տաճատը,- իսկ ի՞նչ կուզենայիր, որ անեի: Նրան կուսակցական<br />
տո՞մսս ցույց տայի, շրջկոմի առաջին քարտուղարի վկայակա՞նս, թե՞ պլենումի<br />
անդամության քո մանդատը: Գուցե թե գրավոր նկատողությո՞ւն տայի անձնական<br />
քարտում գրանցելով:<br />
Կինն զգաց նրա ձայնի միջի պողպատը և լռեց: Լռեց, քանզի գիտեր, որ մի քանի<br />
օր անց բաժանվելու են, գիտեր, որ Տաճատը որքան էլ սիրի, իրեն ենթարկվողը չէ…<br />
Գիտեր նաև, որ Տաճատը իր բնույթով առաջնորդ է: Գիտի` ինչ է անում և ինչպես,<br />
և վստահ էր, որ չի նվնվա երբեք․․․<br />
․․․Մոսկվայից վերադառնալուց հետո տանեցիներին մի նախադասությամբ պատասխանեց.<br />
-Մոսկվայում շունը տիրոջը չի ճանաչում:<br />
Չասաց, թե ինչու էր գնացել, չպատմեց, թե Մոսկվայում որքան խեղճ, ծեծված<br />
ու անտեր է զգացել իրեն: Եթե ժամանակներն ուրիշ լինեին, եթե ժամանակները<br />
խառնված չլինեին և հիվանդ չլիներ Ելենան, ով գիտե, գուցե թե իր հպարտությունը<br />
մի կողմ դներ, նրա ծանոթներին մեջ գցեր… Կուզենար, որ մի որոշ ժամանակով էլ<br />
նույն իշխանությունն ունենար: Երբ մարդուն պաշտոնից հանում են, շատ բաներ<br />
է իմանում, որ առաջ չգիտեր, ճանաչում է մարդկանց և հասկանում, որ նրանք ոչ<br />
թե իր շուրջն են պտտվել, այլ աթոռի, ոչ թե իրեն են պատիվ տվել, այլ աթոռին…<br />
Կուզենար թեկուզ մի կարճ ժամանակով պաշտոնը ետ ստանալ, թեկուզ մի քանիսին<br />
պատժելու համար:<br />
Հասկանում էր, որ աշխարհում ոչինչ ու ոչ ոք հավերժական չէ, հասկանում էր, որ<br />
մի օր իր տակից էլ են քաշելու աթոռը, բայց այդպես և այդ կարգի չէր պատկերացնում:<br />
Այդ օրվա բյուրոյից հետո իր կողերը երկար ժամանակ ցավում էին: Ցավում էին<br />
այնպես, ասես իրեն իսկապես գետնին գցած ու ոտքերով ծեծած լինեին: Ով գիտե,<br />
գուցե շա՞տ էր ձգվել ու լարվել, մարդկանցից շատ անսպասելի խոսքեր էր լսել:<br />
Զարմանալին այն էր, որ այսքան տարվա աշխատանքի մեջ միայն թերին, վատն<br />
ու ծուռը տեսան և գոնե ձևի համար շնորհակալություն չասացին: Չասացին` Ձեր<br />
խորհուրդները մեզ դեռ պետք են, Դուք փորձառու մարդ եք, Դուք…, Ձեզ…, Ձեր…<br />
Գիտեր` ոչ մի նոր պաշտոնյա հնից խորհուրդ չի հարցնում: Ամեն ոք իր խելքն<br />
ունի և ամեն մեկին թվում է, թե ինքն ամենախելացին է: Բայց ախր ձև կա, չէ՞: Մարդուն,<br />
ով էլ որ լինի նա, չի կարելի այդպես ոչնչացնել, այդքան ստորացնել: Հասկանում<br />
էր, եկածը նոր սերունդ է, ուրեմն նաև նոր մտածողություն, ամեն ինչին հասնելու<br />
իր ճանապարհն ունի, բայց նա իր կյանքում նման դատաստան չէր տեսել:<br />
Միայն նիստի վերջում հասկացավ, որ նրանցից յուրաքանչյուրին առաջ մղողը<br />
վիրավորանքը, չհասկացված ու չգնահատված լինելն է: Ոմանք ինչ-որ ժամանակ<br />
ցանկացել են կուսակցության մեջ ընդունվել, ինքը մերժել է: Ինչու՞ է մերժել: Ի՞նչ<br />
իմանա: Հենց միայն նրա համար, որ չէր կարող ամեն մի ցանկացողին այո ասել:<br />
Կուսակցութայն մեջ մտավ, հետո պաշտոնի պիտի ձգտի, ավելի լավ վարձատրվող<br />
48
աշխատանք պիտի ուզի… Ոմանք ժամանակին պաշտոն են ցանկացել ստանալ<br />
ու մերժվել են, մյուսները հույս ունեն հիմա իրեն տապալելով պաշտոն ստանալ…<br />
Այդ ամենը հասկանալի էր, իրականացման ձևն էր անհասկանալի: Ինքը ընկել էր<br />
և բոլոր կողմերից հարձակվել էին վրան: Հարվածում էին` ով ոնց կարող էր: Թե<br />
հիմնական հարվածողները նպատակ ու խնդիր ունեին, նստածներից շատերը<br />
քննադատում ու իրեն ոչնչացնում էին հանուն համերաշխության, մյուսներից ետ<br />
չմնալու համար:<br />
Նրա համար պաշտոնանկությունն անսպասելի էր: Թե մի քիչ ժամանակ ունենար,<br />
գուցե թե ինչ-որ բան ձեռնարկեր: Հեչ բան որ չլիներ, մի քանի հոգուց մեծմեծ<br />
նվերներ ու փողեր կվերցներ… Նրան թվացել էր, թե պաշտոնը միշտ կլինի որպես<br />
կթու կով և ինքը մշտապես կօգտվի: Առածի առյուծի բաժինը միշտ էլ տուն էր<br />
տարել, իսկ տանեցիք… Ջրի բերածը ջուրն էլ տարել էր ու հիմա, պաշտոնազուրկ<br />
լինելուց հետո, Մինայիչը անփող էր, հետևաբար նաև` անշրջապատ, անօգնական:<br />
Չէր հասկանում` ո՞նց կարելի է երկու հարյուր ռուբլի ռոճիկով մի ամբողջ ամիս<br />
յոլա գնալ:<br />
Երկար ժամանակ Գագոյի մոտ չէր գնացել: Տանից դուրս գալու ո՛չ երես ուներ,<br />
ո՛չ հավես: Մի իրիկուն Գագոն ինքը եկավ: Նստեց, զրուցեցին դեսից-դենից:<br />
-Հո քեզ վնաս չե՞ն տվել,- հետաքրքրվեց Մինայիչը:<br />
-Չէ, առայժմ չէ,- խուսափուկ պատասխանեց Գագոն: Չասաց, որ արդեն լեզու է<br />
գտել նոր իշխանությունների հետ: Օգտագործել է Համլետի հետ ունեցած վաղեմի<br />
կապն ու ինչ առաջ անում էր Մինայիչի համար, հիմա, մի քիչ ուրիշ ձևով, անում է<br />
նրանց համար: Չասաց, թե խոսք կա, որ իրեն կառավարական հանգստյան տան<br />
տնօրեն նշանակեն: Ասենք «խոսք կան»-ն ո՞րն էր, փողը տվել, դասավորել է ու օրօրի<br />
հրամանի է սպասում:<br />
Թե Գագոյին հարցնես` Մինայիչից դժգոհ է: Բա ի՞նչ, էդքան տարի հավատարմորեն<br />
ծառայեց, բայց Մինայիչի մտքով չանցավ էդ հասարակ հանգստյան տան տնօրենի<br />
պաշտոնից հանել, մի կարգին պաշտոնի նշանակել: Հիմա, Մինայիչից հետո, կարճ<br />
ժամանակում Գագոն գործերը դասավորել է ու…<br />
Գագոն նույնիսկ սեղանից հրաժարվեց: Մի գավաթ սուրճ խմեց, իսկ գնալուց<br />
առաջ կմկմաց.<br />
-Մինայիչ, էն բանը…, կներես…<br />
Տաճատ Մինայիչն անմիջապես զգաց, որ նրա խոսքի միջից հարգանքի մեծ<br />
մասը պակասել է: Առաջ Գագոն իրեն երբեք «Մինայիչ» ասած չկար: Ինքը նրա<br />
համար միշտ «Տաճատ Մինայիչ» էր կամ «ընկեր Եսայան»: Բացի այդ, Գագոն ոչ մի<br />
անգամ նրան «դու»-վ չէր դիմել, բայց հիմա… Հասկացավ, որ աթոռն իր հետ առել,<br />
տարել է նաև իրեն մատուցվող հարգանքի այդ մասը: Չնկատելու տվեց, բանի տեղ<br />
չդրեց, թավ հոնքերի տակից նայեց Գագոյին: «Գագոն էլ է ծերացել»,- գլխի մեջ<br />
կայծակեց միտքը անպատեհ ժամին հայտնված հյուրի նման: Գագոն հայացքը կախեց,<br />
քառածալ թաշկինակը հանեց ծոցագրպանից, ճակատի քրտինքը սրբեց, հետո<br />
նորից խնամքով տեղավորեց իր տեղում ու շարունակեց.<br />
49
ԱՐՁԱԿ ՀՐԱՉ ԲԵԳԼԱՐՅԱՆ<br />
-Հիշու՞մ ես, որ Մոսկվա գնալուց առաջ երկու հազար…<br />
-Հա՛, հիշում եմ,- նրան ընդհատեց Մինայիչը,- հիմա չկա, լինի` կտամ:<br />
-Ախր, գիտես, որ ես չունեի, մեր Բաբկենից եմ վերցրել: Երեկ Բաբկենը եկել,<br />
ուզում էր: Ասում էր` փողն օրեցօր արժեզրկվում է, ասում էր` մի էրկու կտոր ոսկի<br />
առնեմ էրեխեքի համար, ախր հասունացել են, ամուսնանալ կա, բան կա, ախր…<br />
Գագոն Մինայիչին չէր ասում, որ ինքը Բաբկենի փողը վաղուց է տվել: Հիմա նոր<br />
պաշտոնի համար եղած փողի մի մասը չի տվել ու դրա համար է պետք: Բացի այդ,<br />
հո չէ՞ր ասի, թե դու հիմա քարտուղար չես, այլ մի փոքր հիմնարկի ղեկավար ու ես<br />
քեզ համար պետական բանկ չեմ: Առաջ լիներ` էլի հա, մի կերպ տազ կանեի, հիմա`<br />
ինչու՞, հիմա` ո՞նց…<br />
-Հա՛,- ձայնը կարծրացրեց Տաճատ Մինայիչը,- էս էրկու օրը մի տեղից ճարեմ`<br />
կտամ, հիմա չկա:<br />
-Լա՜վ,- տնքաց Գագոն ու վեր կացավ` հարցական ակնարկը Մինայիչի աչքերին<br />
հառած, այսինքն` ե՞րբ գամ, այսինքն` ինձ շատ պետք է: Գնաց, բայց Տաճատ<br />
Մինայիչը ողջ գիշեր չքնեց:<br />
-Քեզ ի՞նչ եղավ,- գիշերվա կեսին սիրտ առավ ու հարցրեց կինը:<br />
-Զահրումար եղավ,- մրթմրթաց դժգոհ,- էդքան բերում էի, մի քիչ ետ գցեիր բերաններից,<br />
պահեիր էս սև օրվա համար: Ամեն մեկդ ծախսում էիք ձեզ համար ու չէիք<br />
մտածում` բա հետո՞: Հիմա էդ «հետո»-ն եկել, չոքել է դռանն ու ոչ մեկիդ պետքը չէ:<br />
Կինը չխոսեց: «Քիչ ծախսեիր սիրուհիներիդ վրա»,- մտածեց, բայց տարիներով<br />
ձեռք բերած դիվանագիտությունն ստիպեց ուրիշ ձևով ասել.<br />
-Քի՞չ ես լավություն արել, սրա-նրա վրա քի՞չ ես ծախսել, թող հիմա…<br />
-Թո՛ղ…- պառկած տեղից ելավ, նստեց Մինայիչը,- ում վրա որ ծախսել եմ, արժանի է<br />
եղել, թե չէ, ոչ մեկին հայտնի չէ: Ես տուն բերած, քեզ տվածի մասին եմ ասում:<br />
-Ես էդ փողը ծախսե՞լ եմ,- չքմեղ ձևացավ կինը: Նրա այդ չքմեղությունից Մինայիչի<br />
սիրտը խառնում էր, ներվերը լարվում և ապրելու հավեսը կորչում էր:<br />
-Գիտեմ` դու շուկա չես գնացել, նաև քեզ համար բան չես առել, բայց էդ փողը<br />
տղաներիդ ու աղջկադ միջոցով, հարսներիդ ու փեսայիդ ձեռքով կատվի պոչի տակ<br />
է մտել ու հիմա չկա: Երկու հազար ռուբլին ի՞նչ գումար է, որ ես չունեմ պարտքս<br />
վերադարձնելու համար:<br />
Մինայիչը չլսեց կնոջ նոր արդարացումը, ելավ, շորերը հագավ ու տանից դուրս<br />
եկավ: Ցայգալույսի երկինքը մաքուր ու պարզ էր և լուսինը` կողքին աստղ, ժպտում<br />
էր Մինայիչի հոգսին անտարբեր: Քայլեց քաղաքի ծանոթ ու անծանոթ փողոցներով:<br />
Ասենք եղած-չեղածը մի փողոց էր, որ ձգվում էր քաղաքի ողջ երկայնքով: Ինքը չի<br />
հիշում, թե մեկ էլ երբ է ոտքով անցել այդ փողոցով: Քանի պաշտոն ուներ՝ տանից<br />
մինչև շրջկոմ երկու հարյուր մետրը «պադավատով» էր գնում: Իսկ հիմա ամաչում<br />
է, որ դուրս գա ու փողոցով քայլի: Մարդիկ հազար ու մի բան կմտածեն: Մարդիկ,<br />
մարդիկ… Հաճախ նրանց կարծիքը, նրանց մտածածը նրանց ասածը մեզ համար<br />
ավելի կարևոր է, քան իրականությունը, քան սեփական կարծիքը: Հաճախ այս կամ<br />
այն քայլն ենք անում, որովհետև մարդիկ այդպես են ասում, մարդիկ մեր մասին<br />
50
այդպես են մտածում: Կամ որևէ բան անում ենք միայն նրա համար, որ մարդիկ մեզ<br />
գովեն, չքննադատեն: Եվ դա անում ենք այնպիսի նախանձախնդրությամբ, կարծես<br />
ապրում ենք ուրիշների և ոչ թե մեզ համար:<br />
Քայլում էր փողոցով: Ահա շուկան: Ժամանակին ինքը հատուկ միջոցներ ձեռք<br />
առավ, նախագիծ հաստատել տվեց և այս նոր շուկան կառուցել տվեց: Բայց կառուցելուց<br />
հետո ընդամենը մեկ անգամ է եղել այնտեղ` բացման օրը: Հիմա, ասում են,<br />
շուկան առել է նորահարուստներից մեկը: Լա՞վ է դա, թե՞ վատ, Տաճատ Մինայիչը<br />
դեռևս չի կողմնորոշվում: Մի կողմից գուցե թե լավ է` սրտացավ կլինեն, իրենց<br />
ունեցվածքը պաշտպանել ու ընդարձակել կուզենան: Մյուս կողմից էլ` ու՞մ հաշվին:<br />
Ասենք մի քանի հոգու փորը կշտացավ, ժողովրդի փորը հո չի՞ կշտանա: Մարդն<br />
ինչքա՞ն պիտի հարստանա, որքա՞ն պիտի ունենա, որքա՞ն պիտի շատացնի իր<br />
ունեցածը, որ շուրջը նայի ու հարևանների մասին մտածի: Չի՛ մտածի, հաստատ<br />
չի մտածի: Նախ մարդ արարածի աչքը չի կշտանա, երկրորդն էլ՝ ունևոր մարդուն<br />
միշտ թվում է, թե բոլորն էլ ունեն: Կուշտ մարդը ուրիշի սոված լինելը չի ըմբռնի, չի<br />
հասկանա…<br />
Ահա քաղաքի գլխավոր փողոցում կառուցած առաջին բազմաբնակարան շենքը:<br />
Որքան էր ուրախացել շահագործման օրը: Հետո այդ իրիկուն քաղխորհրդի նախագահի<br />
հետ մի շիշ օղի, լավաշ ու պանիր վերցրին, ելան քաղաքի դիմացի լանջը:<br />
-Այսպես հանգիստ է,- ասաց ինքը,- ականջներս խաղաղ մի բաժակ բան կխմենք,<br />
հաց ու պանիր կուտենք:<br />
Նստել էին երկուսով: Մեքենան ներքևում սպասում էր: Մի-մի բաժակ խմեցին,<br />
հաց ու պանիր կերան և իրիկնամուտի մեջ շողացող քաղաքի լույսերին էին նայում:<br />
Աղջամուղջի մեջ երևում էին վերամբարձ կռունկների կմախքները: Եթե<br />
նույնիսկ չերևային էլ, ինքը մտովի, առանց տեսնելու կարող էր հաշվել, թե քանի<br />
շինհրապարակ կա քաղաքում, քանի շենք է կառուցվում: Հիմա քաղաքի առաջին<br />
բազմաբնակարան շենքի առաջին հարկի գրեթե բոլոր բնակարանները խանութի<br />
են վերածվել: Առևտուր, առուծախ, հիմա ամեն տեղ այդ է: Կապիտալիզմն իր հոլովույթի<br />
մեջ է առել ամենքին: Ինչ հասարակարգ ուզում է լինի, հիմա Մինայիչի համար<br />
մեկ է, մենակ թե մարդիկ մարդավարի ապրեն:<br />
շարունակելի...<br />
51
ԱՐՁԱԿ<br />
ԹԵՈՖԱՆԱ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ<br />
Արձակագիր<br />
ԵԹԵ ԵՍ ԱՅՍՔԱՆ...<br />
«Եթե ես այսքան ցրված չլինեի, պետք է, որ լավ հիշեի այդ օրը, տեսածս, զգացածս,<br />
մանրամասները, անգամ չեմ հիշում՝ 2010-ի դեկտեմբերին էր, թե արդեն հաջորդ<br />
տարվա սկզբին, բայց հնարավոր է՝ երբ սկսեմ… (պատրաստվում էի գրել «մտքերս<br />
թղթին հանձնել», սակայն տեսնում եմ, որ դիմացս ո՛չ թուղթ կա, ո՛չ գրիչ. համակարգչի<br />
սև ստեղնաշարն է մանր ու մեծ «բարձիկներով», մի քմահաճ «մկնիկ» և<br />
այս լայն, որակյալ էկրանը)...<br />
Կարելի է մտքերը համակարգչին հանձնել (բառացիորեն այդպես էլ կա՛), միայն<br />
թե նորաթուխ արտահայտությունը կունենա՞ արդյոք ներքին այն հանդիսավորությունը<br />
կամ քողարկված ծիսականությունը, որ ժամանակի հետ ներծծել է թղթին<br />
հանձնելը։<br />
Թղթին հանձնել՝ խոսքը, իղձը, ակնկալիքը, թաքունը, երախտիքը, օրհնանքը,<br />
անեծքը, գաղտնիքը, արգելանքը, երազանքը, ու դարձյալ՝ իղձերը, խոսքերը, մտքերը…<br />
Ժամանակի հետ սովորել էինք այդ ամենն ու դեռ ավելին թղթին հանձնել, թղթին<br />
պահ տալ, իսկ մինչ այդ էլ՝ ջրի՛ն հանձնել, քամո՛ւն, կրակի՛ն պահ տալ, և դա անել՝<br />
գույնով, ծեսով, հագուկապով, կանոնավոր շարժուձևով, և դա անել նախանձահույզ<br />
նվիրումով, մի աներկբա վստահումով, ընծայումով, զենումով, իրականացման<br />
սպասումով…<br />
52
«Համակարգչի՜ն հանձնել» գուցե մի օր էլ սա՞ մեծարվի, քողապատվի, անգամ՝<br />
գերբնավորվի ու գաղտնա-խորհրդա-պատվի, բավական է միայն, որ ուշադրության<br />
և ունկնդրության կիզակետում տեղակայվի, հավուր պատշաճի վերաբերմունքի<br />
արժանանա։<br />
Այս ինչքան բարդ-բարդ բառեր ասվեցին, հատկապես՝ այդ դժվար ընթեռնելի<br />
գաղտնախորհրդապատվելը. բավական է՝ մի քիչ ավելի մղում կամ ինքնամոռաց<br />
ոգևորություն, և այդ բայն արտասանելիս լեզուդ կարող է հոդախախտ լինի։<br />
«Արտասանելիս լեզուն հոդախախտ լինել»-ն անկասկած պատկերավոր<br />
արտահայտություն է, տպավորություն գործող, նոր մտքեր ծնող, բայց պետք է<br />
ասեմ, որ այն նոր չէ ու իմը չէ, սըր Էլիոթինն է, և նա բոլորովին այլ համատեքստում<br />
է օգտագործում1 1 ։ Բրիտանահպատակ նոբելյանակիրը հայտնի է բառերից ու բառիմաստներից<br />
իր չվախենալու արվեստով, նրա «Մոխրոց Չորեքշաբթի»-ի 2 առաջին<br />
չորս տողի այլասացությունն արդեն բավական է, որ…<br />
Այո՛, իսկապես բավական է, որովհետև մինչ մի մտքից մյուսին եմ անցնում, աննկատորեն<br />
հեռանում, շեղվում իմ հիմնական նյութից (և այնքան էլ ճիշտ չէ, որ ես<br />
չեմ վախենում լեզուս հոդախախտ անելուց), այդ ընթացքում դադարի բաց արած<br />
ճեղքն անընդհատ մեծանում է, իսկ սկսված ու կիսատ մնացած նախադասությունը<br />
(որն ի դեպ տեքստի առաջինն է, անդրանիկը), լուծում չստացած դոմինանտ սեպտակորդի<br />
նման, զարմացած, շունչը պահած սպասում է՝ ինչո՞ւ չի ավարտվում, ու նրա<br />
համար լրիվ միևնույն է, թե ինչ կերպ է դա արվելու՝<br />
գրչագրվելո՛ւ,<br />
փորագրվելո՛ւ,<br />
ստեղնաշարվելո՛ւ,<br />
հպագրվելո՛ւ,<br />
սեպագրվելո՛ւ,<br />
պատկերագրվելո՛ւ,<br />
ավազագրվելո՛ւ,<br />
խազագրվելո՛ւ,<br />
թեկուզև՝ձայնագրվելո՛ւ,<br />
խածատվելո՛ւ,<br />
մորզեի ազդակներով կողք-կողքի շարվելո՛ւ,<br />
գույներով կամ չափերով համադրվելո՛ւ,<br />
վերջապես՝ բանավոր թե գրավոր է դա կատարվելո՛ւ։<br />
Ուստի՝…<br />
1 Հմմտ.՝ «…որպեսզի ստիպի լեզվին, անհրաժեշտության դեպքում այն հոդախախտելով, արտահայտելու<br />
ուզած իմաստը»։ Թ.Ս. Էլիոթ, «Քերթվածներ»։ Նախաբան։ Հեղ. հրատ., Երևան, 2003 թ., էջ 5<br />
2 Թ.Ս. Էլիոթ, «Մոխրոց Չորեքշաբթի» պոեմը գրվել է 1920 թ.։<br />
53
ԱՐՁԱԿ ԹԵՈՖԱՆԱ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ<br />
***<br />
(շարունակութուն)<br />
«Ուստի՝…հնարավոր է, որ երբ սկսեմ գրի առնել այն քիչը, որը դեռ կա հիշողությանս<br />
համեմատաբար հասանելի, արտաքին շերտերում, մոռացված մանրամասները<br />
(կարևորն ու անկարևորը թև-թևի տված) ավելի խորքային, հիմնական<br />
պահեստարաններից ի հայտ գալու ցանկություն դրսևորեն, բարեհաճեն վերհիշվել։<br />
Դրանք ինձ պետք են, այդ կարևորներն ու ոչ այնքաններն ինձ համար խիստ<br />
կարևոր են հիմա։<br />
Որտեղի՞ց գիտեմ 3 , որ դրանք կան՝ մշտատև ներբեռնվող, ծանրաբեռնվելուց<br />
չկախվող, պարունակածն անհետ չջնջող 4 անձև ու անիմանալի ընդգրկուններում,<br />
որտեղի՞ց գիտեմ, որ այն, ինչն ուզում եմ հիշել, ինչը ջանում եմ հիշել՝ ա՛յն, իր<br />
ժամանա՛կը, իրեն նախորդողնե՛րն ու իրեն հաջորդողնե՛րը, և շատ ուրիշերը կան<br />
այնտե՛ղ, եթե ես մոռացել եմ։ Դեպի սեփական ներսս շրջված՝ նայում եմ, փորձում<br />
եմ տեսնել։ Բայց չկա, չի երևում, չեմ տեսնում, չեմ գտնում… Այդ դեպքում որտեղի՞ց<br />
գիտեմ, ի՞նչն է հուշում մոռացվածի մասին։ Հուշն ի՞նքը… Նա լուռումունջ նստած<br />
չէ՞ իր բաժին կեցարանում։ Նա ստիպում է ճի՞գ անել, ե՞տ նայել, անհանգի՞ստ<br />
լինել։ Փորփրե՛լ, փնտրե՛լ, վերհիշե՛լ, հենց իրե՞ն հիշել։ Այդ ինչպե՞ս... Եթե ես չեմ հի-<br />
3 Հմմտ․՝ Օգոստինոս Երանելի, «Խոստովանություններ» , գլխ․ 10 և 11 (մասնավորապես՝ ժամանակի,<br />
մտածողության, հիշողության մասին)։ Անկյունաքար, 2008թ․<br />
4 Մուտքագրել, ներբեռնել, կախել, ջնջել և թեք տառերով գրված մի շարք բառեր համակարգչային եզրույթներ և<br />
համակարգչային խոսակցական արտահայտություններ են։<br />
54
շում, ինչպե՞ս կարող է այդ չհիշվածը հուշել ինքն իր մասին։ Թեև «մոռանալ» բառը<br />
ենթադրելի դարձնում է, որ եղել է այդ ինչ-որ բանը, որ մոռացվել է. չեղածն ինչպե՞ս<br />
կմոռանաս։<br />
Բայց գուցե է՛լ ավելի կարևոր է պարզել, թե ցանկություն ունե՞ս, արդյո՞ք պատրաստ<br />
ես հիշել։ Հաճախ մոռանում, ինքներս կամավոր խեղդում ենք հուշը, եղածը,<br />
իմացածը. ամաչու՜մ ենք... բարկանո՛ւմ ենք... վախենո՛ւմ ենք, պաշտպանվում ենք…<br />
քամահրում, անտեսում, արհամարհելով՝ անկարևոր ենք համարում նրան։ Մենք<br />
փակում ենք այն դուռը (գիտակցաբար թե ենթագիտակցորեն), որի հետևում<br />
եղածն անհանգստություն է, տհաճություն է, դառն է, երբեմն՝ ապտակ է մեր իսկ<br />
ձեռքով մեզ հասցված, որովհետև քանի դեռ հիշում ենք, պարբերաբար զգում ենք<br />
շիկացումը այտի...<br />
Ոչ միայն վատը, լավը մոռանում ենք նույն արագությամբ, երբեմն՝ չհասկանալով,<br />
երբեմն՝ անփությունից, երբեմն էլ՝ անկրթությունից կամ այդպես էլ չհասունանալով,<br />
իսկ հիշելու կարողություն, ինձ մեկ-մեկ թվում է, որ անգամ բույսերին է տրված։<br />
Որտեղի՞ց գիտեմ, որ կան… Վստահ եմ՝ չեն կորել, չեն վերացել, ուղղակի մի<br />
տեղում են, որը չեմ գտնում միտք անունը կրող կարծրապնակի 5<br />
բարդ ու բազմանիստ ծալքերից մեկի<br />
մշտապես լրացվող դաշտերից մեկի<br />
իրարից զատված գալարներից մեկի<br />
կողք-կողքի շարված նիստերից մեկի<br />
մանր ու աննշմար խորշերից մեկի<br />
առբերիչ ու արտատար 6 նյարդաթելերից մեկի<br />
պահ առ պահ լրացվող ոստայններից մեկի<br />
դրդող կամ արգելակող ընթացքներից մեկի<br />
ակնթարթորեն կարճ ու շատ ավելի կարճ հատվածներից մեկի<br />
թեև փոքրագույն, սակայն ինքնուրույն մասնիկներից մեկի<br />
կամավոր կամ դրդումով գրգիռ առնող ելուստներից մեկի<br />
ա՛ջ, ձա՛խ կամ այլ անկյուններ գրավող բրգաձև, իլիկաձև աստղաձև, այլաձև<br />
բյուր-բյուրավոր բջիջներից մեկի<br />
անոսր, մանրագույն հյուլեներից մեկի<br />
մեր չիմացած, չպատկերացրած պահեստարաններից մեկի<br />
խորունկ, աննկատ տեղերից մեկում։<br />
Ձեռքով անշոշափ, աչքին անհասու անիմանալի նիշքերում 7 պահ մտած մոռացվածներս<br />
գտնելու լավագույն միջոցը՝ եղածը, դեռևս մնացածն անշտապ շարադրելն<br />
է, ինչն էլ հիմա կփորձեմ անել։<br />
5 Կարծրապնակ–hard disc (հմկրգչ. եզրույթ (անգլ.)։<br />
6 Ողնուղեղի և միջանկյալ ուղեղի միջև գտնվող բոլոր բաժինները կազմում են ուղեղի բունը, որով անցնում են<br />
առբերիչ (կենտրոնաձիգ, զգացող) և արտատար (կենտրոնախույս, շարժիչ) նյարդաթելերը:<br />
7 Նիշք –file (հմկրգչ. եզրույթ) (անգլ.)։<br />
55
ԱՐՁԱԿ ԹԵՈՖԱՆԱ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ<br />
***<br />
Մի բան հաստատ է, որ ցուրտ էր, սաստիկ ցուրտ… Ձմեռային մի այնպիսի<br />
առավոտ էր, երբ օդի յուրաքանչյուր ումպ ներս առնելիս՝ ակամա գիտակցում ես,<br />
որ շնչելը նույնպես հատուկ գործողություն է, կարող է և ցավոտ լինել։<br />
Ահա, այդ ցուրտը՝ սառնաշիթ քամին բերանն առած, ո՛ր կողմն ասես չէր սուրացել,<br />
սառնաճաք քիթն ո՛ւր ասես չէր խցկել, աչքի տեսածը՝ անկուշտ ժլատի պես<br />
ամենը ժողովել, պահել էր անութի տակի սառցակարկատ փռոցի մեջ, փորձառու<br />
տանտիկնոջ ջանադրությամբ բարուրել, ձեռքն ընկած եղիամով, հենց նոր հունցած<br />
ձնագնդերով, սառցե լեզուներով ու պաղ լուլաներով ճեղք ու բացերը գոցել, կոկել,<br />
դեռ վրան էլ վեցանկյուն սկավառակից 8 կնիք էր խփել։<br />
Նա պարբերաբար լայնաբաց տարածում էր իր փռոցը, դաղող կասկածով<br />
ակաղձուն հայացքն այս ու այն կողմ նետելով՝ դրա տակից ուշի-ուշով հետևում<br />
էր. «Չլինի թե՝ մի տեղից տաքություն սողոսկի, կամ լինի մեկը, որ ըստ արժանվույն<br />
ջանքերս չգնահատի»։ Ցուրտն իր իսկ ազդեցությունից այլևս ինքնամոռաց, գործի<br />
էր դրել՝ ո՜վ գիտե երբվանից ու ինչպես ձեռք գցած՝ տարվա մեկ քառորդին աշխարհը<br />
սառեցնելու մի զորեղ առանձնաշնորհ, և ակնհայտ էր, որ այդ զգլխիչ բավականությունից<br />
իրեն զրկելու ցանկությունը դույզն-ինչ չէր նշմարվելու։<br />
Պետք է խոստովանել՝ նպատակին հասել էր. բոլորն ու ամեն ինչ՝ բանական<br />
էակներն ու անբան արարածները, անգամ անշունչ առարկաները, ներառյալ՝ ձյան<br />
տակ կքած տանիքները և հուսահատորեն կախ ընկած սառցակոլոլ հոսանքաձողերը,<br />
բոլորն ու ամեն ինչ անվերապահորեն ընդունել էին սառնագործի եռանդն<br />
ու կարողությունը, բոլորն ու ամեն ինչ համակերպվել էին այն մտքի հետ, որ դեռ<br />
երկար են «վայելելու» Նորին Ցրտության Բարձր ներկայությունը։<br />
Եղանակային իրողության (և ոչ միայն դրա) դեմ անզոր երթուղային ավտոբուսի<br />
մեջ եմ, սպասում եմ…<br />
Կիրակի առավոտ է. վերադառնում եմ հայրական տանից։ Հորս քառասունքը չի<br />
լրացել, ու ինչպես կարգն է, մենք ամեն շաբաթ օր գալիս ենք, որ շիրիմն այցելենք,<br />
ծաղիկներ դնենք, խունկ ծխացնենք, հարգանք մատուցենք, մորս հետ լինենք, միասին<br />
լինենք, խոսենք կամ չխոսենք (կարևոր բաների մասին ավելի հաճախ սիրում<br />
ենք չխոսել)։ Այս շաբաթ դարձյալ եկել էի...<br />
Սպասում եմ (մյուսների պես), որ վարորդը, շարժիչը գործարկի, անիվները<br />
պտտվեն, մեքենան ընթացք առնի, արագություն հավաքի, առաջ սլանա, որ կարողանամ<br />
վերադառնալ տուն, որ մեր տնից վերադառնամ մեր տուն։ Կրկնություն է,<br />
բայց այդպես է. մեր տնից --> մեր տուն՝ հավասարապես հոգեհարազատ երկու<br />
«տարածք», որոնց մեջ կիսված եմ եղել (հավանաբար՝ և եմ) տարիներ ի վեր։ Ներանձնական<br />
մի հակամարտություն է սա, որը ոչ մի կերպ չի ուզում իրեն սպառել<br />
(կամ ես չեմ թողնում, որ սպառվի). գալիս եմ մի տեղը՝ մյուսին արդեն կարոտած,<br />
8 Ձյան փաթիլները կամ սառույցի բյուրեղներն ավելի հաճախ հանդիպում են աստղաձև վեցանկյան կամ<br />
վեցանկյուն սկավառակների տեսքով։<br />
56
հեռանում՝ անջատումից խռովված, ու հաճախ գալու ցանկությունն ավելի սուր եմ<br />
զգում, քան դրանցից մեկում գտնվելունը…<br />
Կիրակի առավոտ է։<br />
Վերադառնում եմ հայրական տնից։<br />
Տխուր եմ... Բնական է, որ տխուր եմ։ Սիրում եմ, երբ կողքիս ծանոթ մարդ չի՛<br />
լինում, խոսելու առիթ չի՛ լինում։ Հորս մասին եմ մտածում։ Այստեղ նստածներից<br />
ամեն մեկը լուռ, գուցե, ինքն էլ իր հոր մասին է մտածում, նրա ապրած կյանքի, տեսածի,<br />
զգացածի, արածի ու չարածի, նրա՝ վերջին օրերի չարչարումի, խորհրդավոր<br />
հանգչումի, դրան նախորդողի ու հաջորդողների մասին։ Մտածում եմ հորս մասին<br />
իմ իմացածի ու ավելի շատ՝ չիմացածի, շատ բաներ իմ ու մեր նայելու ու հաճախ<br />
չտեսնելու, կարևորները բաց թողնելու, շռայլորեն մսխելու, ապա մուրալու մասին<br />
եմ մտածում (բնական կաշին ներկակայուն է 9 )։ Մտածում եմ այս տարվա մասին՝<br />
դժվար, ձգվող, չվերջացող, վերջեր ու սկիզբներ իրար դիմաց բերող, ինչ-որ բաներ<br />
կապող, շատերը՝ կտրող, ունայնության փոսին 10 դրանք պահ տվող տարվա մասին<br />
եմ մտածում։ Ինքս ինձ ճանաչելուց առանձնապես ոգևորություն չապրելով, ո՛չ<br />
ուրախ, ո՛չ էլ սիրտ ջերմացնող այս մտածումներով ծանրացած, ծուղակն ընկածի<br />
նման սպասում եմ…<br />
***<br />
Մեքենան տեղից շարժվեց, վերջապե՛ս, արդեն ընթացքի մեջ է։<br />
Պատկերներն անընդհատ փոփոխվում են։<br />
Պատկերները փոփոխվում են, բայց ոչինչ չի փոխվում։<br />
Արդեն ժամը ինն է (ըստ օրենքի՝ լրիվ առավոտ), սակայն երկինքը փակ է, ու<br />
ամեն ինչ այնքան դժգույն է, որ թվում է՝ լուսաբացը սկսել է իր ամենօրյա վաղորդյան<br />
վարժանքը, ո՞ւ... Թմրած աշակերտի նման պապանձվել-մնացել է. մոռացե՜լ է, թե<br />
հետո ինչ պետք է աներ։<br />
Ես նույնպես չգիտեմ ինչ անեմ. ինչ անեմ հիմա, ինչ անեմ հետո, ինչ անեմ ինձ<br />
հետ, այս ամենի հետ, լրացնելուն սպասող պակասներիս հետ, սանձակոտոր վարգող,<br />
թռչող ու չբռնվող ժամանակիս հետ 11 , ձեռքերս դաղող դրա սանձերի հետ։ Նկատել<br />
եմ՝ տարիքի հետ պակասների վրա ավելի եմ կենտրոնանում, քան լրացրածներով<br />
գոհանում։ Վախենում եմ, որ...<br />
«Մի փոքր համբերությո՛ւն. պատկերների հետ այս ժամը կանցնի, քաղաք կհասնես<br />
և...»- Եվ, չգիտես ինչու, հույս ունեմ, որ այնտեղ՝ այդ քաղաքում, ավելի սրտաբաց<br />
դիմավորում է լինելու (գոնե թե՝ եղանակային)։<br />
9 Հմմտ.՝ժող. ասացվածքի հետ. «Կարմիր կովը կաշին չի փոխի»։<br />
10 Արտահայտություն Լ. Շանթի «Հին աստվածներ» դրամայից։<br />
11 «Ինչպես ձիերը երկնային, դուրս վազելով արևմտյան երկրներից,<br />
Սանձակոտոր վարգում են ու անցնում արևելյան ճանապարհով -<br />
Այդպես գարուններն ու աշունները սլանում են սրընթաց ու վրիպական»։ Ժուան Ցզի<br />
«Հին Արևելքի Պոեզիա», ԵՊՀ, 1982թ., էջ 448։<br />
57
ԱՐՁԱԿ ԹԵՈՖԱՆԱ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ<br />
Որովհետև... հո՞ւյս ունեմ…<br />
Սեփական մտքերում ճամփորդելու կարոտած բարիքը հնարավոր էր դարձել անծանոթ<br />
մարդկանցով լի այս փակ, ընթացող տարածքում, ուր իրադրությունն է պայմաններ<br />
թելադրողը. ստիպված ես չշեղվել, չցրվել, ստիպված ես ինքդ քեզ հետ լինել։<br />
Մի բան, ինչից խուսափում եմ՝ խուրձով անպետք պետքականներ անընդհատ ինձ<br />
համար հորինելով։<br />
***<br />
Ընթացքից դիտողի համար ապակուց այն կողմի համատարած ճերմակությունը<br />
հանդարտորեն պտտվող մի հսկա սկուտեղ է։ Դրա եզրերին արծաթով դաջված<br />
մանրազարդեր են մայթեզրի ժանեկակար մացառները, կոկած փոքր ու մեծ ձընաթմբերը,<br />
դեպի խորք ձգվող արտերի ալրոտած ակոսները, մեկումեջ նշմարվող<br />
անցորդները, երբեմն ուրվագծվող շինությունները, հենասյունների շարասյուններն<br />
ու հատկապես՝ դեռևս անկոխ մայթերից սկիզբ առնող չնշմարվող հեռաստանները։<br />
Այդ բոլորը լռելյայն հերթափոխում են միմյանց, գալիս-անցնում, ասես կրկնվում են՝<br />
քթի տակ ձմեռոտ մեղեդի մրմնջալով.<br />
«Որովհետև հույս ունեմ…<br />
Որովհետև հույս (չ)ունեմ…»<br />
58
Լուռ մեղեդին մերթ բարձրանում, մերթ իջնում է, մերթ կտրտվում, մերթ կորչում է,<br />
ապա նորից կապում է իրար։ Այն շատ է իջնում, երբ ի վար է ձգվում մեր ուղին. կտրտվում<br />
կամ կորչում է, երբ աշխատում են մեքենայի շչակները կամ ինչ-որ ուրիշ ձայն է լսվում<br />
ներսում կամ դրսից. կրկին կապվում է, երբ ամեն ինչն իր շունչը պահում է.<br />
«Որովհետև…<br />
Որովհետև հույս չունեմ կրկին վերադառնալ...»<br />
Օդում առկա մշուշը չափելիության սահմանները լրիվ աղոտել է, պղտոր երկինքն<br />
եկել տարրալուծվել է նույնքան անպարզ հորիզոնի մեջ, սա, իր հերթին, միախառնվել<br />
է ավելի ներքևում եղած անորոշին ու մնացածին՝ ժամանակն ու տեղը ներառյալ։<br />
Այն, ինչ տեսանելի է, նույնքան ենթադրելի է, ինչը որ մոտ է, միաժամանակ հեռու<br />
է։ Ամենը, ինչ կա, հետևանք է ավելի շատ նախկինում տեսածի, հիշողության մեջ<br />
մնացածի, քան այս պահին տեսանելիի։ Եվ ահա՛, դրանց մոտավոր կենտրոնում<br />
թվում է՝ մի կետ կա, մի հենման կետ, գուցե՝ առանցք, ինչի շուրջ կատարվում են<br />
տարածված սկուտեղի անշտապ պտույտները։<br />
Մեքենայի անիվները գլորվում են, լուսամուտից դուրս՝ պատկերները հաջորդում են,<br />
և այդ պտույտներով ամբողջանում են բացօթյա երգահանդեսի ծոր տվող տակտերը.<br />
«Որովհետև ես հույս չունեմ կրկին վերադառնալ<br />
Որովհետև ես հույս չունեմ<br />
Որովհետև ես հույս չունեմ դառնալ՝<br />
Երանի տալով մեկի հմտությանն ու մյուսի խելքին»։ 12<br />
Թվացակա՞ն է այս ամենը... Արդյո՞ք։ Ուզում եմ հավատալ, որ հարթությունը<br />
պտտվում է, որ համրաձայն մեղեդին հնչում է, որ բոլորովին այլ տեղում գրված այս<br />
տողերն այս պահին լուռ, սակայն ներկա են…, որ առանցք կա, հավանաբար կա (ես<br />
այդ բոլորի ականատեսն եմ հենց հիմա)։<br />
***<br />
Անհավանական է, (գուցե և տարօրինակ՝ այդ մասին մտածելը), բայց հենց հիմա,<br />
տաք օդից գոլացած ինչ-որ մի ճահճուտում՝ կարմիր ոտքերը քշտած, կարմիր կտուցները<br />
կափկափելով գորտերի ու օձերի որսով են տարված այն արագիլները, որոնք մեկերկու<br />
ամսից թևերը տարածելու և ուղղություն են վերցնելու դեպի այս սառնամած<br />
դաշտերը։ Ճերմակաթևերը, ավետաբերները, խորհրդապատվածները… Ինչպե՜ս<br />
ենք սիրում մենք նրանց։<br />
12 Հատված Թ.Ս. Էլիոթի «Մոխրոց Չորեքշաբթի» պոեմի առաջին չորս տողերն են։ «Քերթվածքներ», թարգ.՝ Ս.<br />
Մկրտչյանի, Երևան 2003 թ., էջ 87։<br />
59
ԱՐՁԱԿ ԹԵՈՖԱՆԱ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ<br />
Սովորաբար չեն ուշանում, ոչ էլ ժամանակից շուտ են տեղ հասնում. ժամանակի<br />
հարցում ճշտակատար են արագիլները։ Բայց ինչպե՞ս են որոշում, որ եկել է ժամանակը,<br />
ի՞նչն է ստիպում, որ կերառատ հեռուները թողնեն ու երկինք բարձրանան,<br />
և ի՞նչ են մտածում նրանք այդ երկար թռիչքի ընթացքում։ Ունե՞ն արդյոք հուշեր,<br />
կարոտներ, ունե՞ն սպասումներ, թե՞ միայն ներկայի թափահարումներով են ուղղորդվում.<br />
տարի առ տարի այնտեղից գալիս են այստեղ, որ կեր ունենան, բույն<br />
ունենան, ձագուկ ունենան, որ հաջորդ չուերին, երկինքներում, իրենց կողքին թևածողներ<br />
ունենան…Մենք նման ենք հավատարիմներին 13 , միայն թե մեր ճամփորդությունը<br />
մեկ անգամ է լինում։ Ամեն գարուն նրանք բծախնդրորեն սկսում են<br />
գծել այն շրջանը, ինչը մենք անում ենք մեկ անգամ՝ ընդամենը ա՛յս անգամը, հաճախ՝<br />
միակը չենք հասցնում վերջին հասցնել…<br />
Երկար չենք սպասելու. չենք էլ նկատի՝ ինչպես կանցնեն Մեծագործը, Հյուսիսինը,<br />
Մրրկաքամին, Ավազաքամին, Կատաղին, Սառը, Վատ եղանակի քամին,<br />
ու երբ գա Տաքը 14 ձյունը դեռ լրիվ չհալված, նրանք տեղ կհասնեն։ Այդ ժամանակ<br />
է, որ այս վայրերին նայելիս՝ ուրիշ ճերմակներ կփնտրենք, նրանց կփնտրենք։ Ու մի<br />
օր էլ, դաշտերի մեջ կամ երկնքում մատնացույց անելով, ժպիտը դեմքներիս՝ իրար<br />
լուր կտանք. «Տեսա՞ր՝ արագիլը...Արդեն եկե՜լ են»։<br />
***<br />
Լուսամուտից այն կողմի մեներանգ համապատկերում, որի բացակա արագիլները<br />
շեղել էին ուշադրությունս, մի թեթև շող ծիկրակեց՝ զարմանքի անհասկանալի<br />
կայծ փոխանցելով ինձ։ Հետո նորից տեսա մեկը, ապա՝ մյո՛ւսը, երրո՛րդը, չորրո՛րդը…<br />
Դրանք լցվեցին, շատացան… Արդեն լույսի ցոլքեր են առկայծում աներկյուղ քնած<br />
դաշտերի, ձնով քողարկված աղբակույտերի, հատուկենտ հանդիպող կառույցների<br />
միջից, նորի՛ց լույսի ցոլքեր են փայլում հեռացող մերկաճյուղ ծառաբների, որթատունկերից<br />
ձերբազատ խաչուկների, համաքայլ հեռացող հոսանքասյուների, արագորեն<br />
իրար հաջորդող երկաթգծի գերանների արանքներից։ Նորի՛ց, նորի՛ց, նորի՛ց…<br />
Հարթության պտույտներին համընթաց՝ ավելի ու ավելի շատ, ավելի հաճախ։<br />
Կարճ միջոցին բնությունը վերափոխվել է, երկինքը բացվել է, արևն է փայլում,<br />
և այն տեղում, ուր քիչ առաջ անարդյունք առանցք էի որոնում կամ հենման մի կետ,<br />
ասես առաջին անգամ երևում է Լեռը՝ արևի հետ հավասար շողարձակելիս։ Այս<br />
պատկերն է դաջված մնացել հիշողությանս մեջ։<br />
Նրա ձյունառատ լանջերից թափանցող լույսը ճառագում է ավելի ուժգին, քան<br />
եթե աշխարհի ողջ մարգարիտն ու սադափը մի տեղ կուտակեին, ու մինչև օրս<br />
գտնված ու դեռ չգտնված ադամանդն ու շափյուղը՝ ամբողջը վրան շաղ տային, ու<br />
այն լուսավորեին բոլո՛ր կողմերից, բոլո՛ր կողմերից։<br />
13 Ճերմակաթև, հավատարիմ…– մասնագիտական գրականության մեջ արագիլներին տրվող բնորոշումներից են։<br />
14 Հմմտ. «Գիլգամեշ» էպոսի 5-րդ պնակիտի հետ։ «Հին Արևելքի պոեզիան», ԵՊՀ 1982թ.,էջ 125։<br />
60
Հեռուն, Անհասը 15 իր զույգ գագաթով, դրանց վրայի ձյունով, սառույցով, դրանց<br />
տակի վիհով, քարով ու փայտով 16 , ողջ իրենով եկել լցրել է տարածությունը։ Լցրել,<br />
մեծացել, այնքան է մոտեցել, որ ստորոտն արդեն հպվում է մայրուղու ասֆալտին։<br />
Ես հիմա ոչ միայն տեսնում, ես զգում եմ այդ ներկայությունը՝ հզոր, հարազատ, ասես<br />
շնչավոր ներկայությունը. սա անբացատրելի զգացում է։ Հիացած եմ։<br />
Ուղեղումս եղած բոլոր մտքերը վերացել են, ցնդել, մեն մի տող է եկել ու գրավել<br />
բոլորի տեղը, ու որը կրկնում եմ անընդհատ.<br />
«Դու բոլորովին գեղեցիկ ես..., և ոչ մի արատ չկա քո մեջ»։ 17<br />
***<br />
Իհարկե, սարն իր տեղում էր, և մատնաչափ անգամ չէր տեղաշարժվել, բայց<br />
լույսերի մեջ էր, շողշողուն, հարազատ։ Նրանից ուրախություն էր ճառագում…<br />
Հոգեհանգիստի կարգն արվեստանոցում կատարվեց։ Սրահի պատերին, վերից<br />
վար, իր կտավներն էին՝ այս պահի պես լուսավոր, այս բնության պես մաքուր, առինքնող…<br />
Դեկտեմբերյան մռայլ երեկո էր։ Ընդունված, սովորական կարգով արարողությունը<br />
կընթանար, եթե ընտրված վայրի հանգամանքը չփոխեր շատ բան։ Տարբեր<br />
տարիքի մարդիկ՝ արվեստի ու արվեստից հեռու, եկել էին հարգելու, հրաժեշտ տալու…<br />
Բավական էր, որ ներս մտնողների հայացքները հանդիպեին ամեն կողմից իրենց<br />
դիմավորող յուղաներկ բնանկարներին ու դիմանկարներին, ու նրանք կերպարանափոխվում,<br />
ասես թմբիրից էին արթնանում. Հետաքրքրությունը հաղթում էր<br />
իրադրությանը, զսպվածությունը դառնում էր զարմանք, լրջությունը՝ տպավորվածություն։<br />
Գույնը, պատկերն անակնկալի էին բերել, մարդկանց դեմքերը լուսավորվել<br />
էին, զարդարվել խաղաղ ժպիտով, արժանապատիվ հանդարտությամբ։ Նրանք<br />
հայացքով նկարից նկար էին անցնում, անկախ իրենց կամքից այս ու այն կողմ<br />
շրջվում, վերադառնում արդեն դիտածներին․ «Այգն», «Ծայգն», «Մթացյալն»,<br />
«Զորացյալն»… 18<br />
Ասես, վաղուց կարոտածն էին տեսել, մի բան, որի մասին գիտեին, բայց մոռացել<br />
են՝ այն, որ ունեցել, բայց հետո կորցրել էին, իսկ հիմա գտել են, և արդեն էական չէր,<br />
թե որտեղ ու երբ է դա կատարվում։<br />
Արդեն ուշ էր, ուշ գիշեր էր, երբ մարդիկ սկսեցին հեռանալ։ Դրսում սառը<br />
քամի էր, և ցուրտն էր տեր-տիրականը։ Նա դարձյալ անզուսպ փողփողում էր իր<br />
առանձնաշնորհը, ավելի ու ավելի սաստկանում, դաղում, ցավեցնում։ Ակնհայտ էր,<br />
15 Ե. Չարենց, «Ես իմ անուշ Հայաստանի» բանաստեղծության վերջին տողում՝<br />
«Ինչպես անհաս փառքի ճամփա՝ ես իմ Մասիս սարն եմ սիրում»։<br />
16 «Եօթներորդ ամսի քսանեօթին տապանը նստեց Արարատ լերան վրայ»։<br />
Գիրք Ծննդոց 8։4։<br />
17 «Դու բոլորովին գեղեցիկ ես, ո՜վ իմ սիրելի, եւ ոչ մի արատ չկայ քո մէջ»։<br />
Երգ-Երգոց 4։7:<br />
18 Նկարիչ Սարգիս Վարդանյանի (1923-2010 թթ.) գեղանկարների անվանումներն են, որոնք<br />
համապատասխանում են Հայկական Տոմարի օրվա ժամերի անուններին։<br />
61
ԱՐՁԱԿ ԹԵՈՖԱՆԱ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ<br />
որ նրա սանձարձակությանը բոլորովին դեմ չէին ո՛չ պարզկա գիշերը, ո՛չ սառցադեմ<br />
լուսինը, ո՛չ ասեղնափունջ աստղերը։ Ցուրտ էր, այդ օրը նույնպես շատ ցուրտ էր,<br />
սակայն դրան ուշադրություն դարձնողների թիվը գոնե թե այս մի վայրում նվազել<br />
էր, աննկատ էր մնացել արվեստանոցից դուրս եկողների համար։ Նրանց ներսում<br />
հիմա տաք էր, սրտերը ջերմ էին, նրանք հիմա հիշելու նյութ ունեին, մտորելու առիթ<br />
ունեին, նրանք հիմա իրենք իրենց հետ լինելու բախտավորությունն ունեին։<br />
Երթուղայինը քաղաք մտավ...<br />
-Որքա՞ն է անցել...<br />
-Հավանաբար մեկ ժամից էլ պակաս։<br />
-Ընդամե՞նը...<br />
Այդ «մեկ ժամից էլ պակաս»-ում հասցրել էի ազատվել այն ծանր բեռից, որ<br />
առավոտյան թվում էր, թե երկաթի պես գամված է մնալու ինձ մշտապես 19 ։<br />
Ազատվել էի․ հանգիստ էի, հաշտ էի իմ ու մնացածի, բոլորի հետ։ Ձեռք բերածս<br />
խաղաղության համար պարտական էի հորս բարեկամին (կարծում եմ ամեն ոք<br />
ազատ է իրեն բարեկամներ ընտրելու հարցում)։ Պիտի արձանագրեմ, որ այսօր մեծ<br />
մաքրության օր էր մտքիս կացարաններից մեկում։ Ճիշտ է՝ ընդամենը մեկում։ Եթե<br />
իմանայիք, թե որքա՜ն անելիք դեռ կա։<br />
Հ.Գ. Հիշեցի՝ հունվարը կես էր լինում, արդեն անցել էր Նոր տարվա թոհուբոհը։<br />
(Երևան, Կիև, Դիլիջան, Քոբուլեթի, Երևան...)<br />
18.08.2011 – 29.08.18<br />
19 Հմմտ.՝ «որոնք նստած էին խաւարում ու մահուան ստուերների մէջ՝<br />
գամուած աղքատութեանն ինչպէս երկաթին»։<br />
Դաւթի Սաղմոսների Գիրք 106։10։<br />
62
ՄԵՆՔ ՈՒ ՇՆԵՐԸ<br />
Օգոստոսի 26-ն է, Շորժայի Նկարիչների հանգստյան տանն ենք, առավոտյան<br />
նախաճաշ ենք անում.<br />
-Իսկ եթե կատաղած շներ պատահեն, ի՞նչ եք անելու…- Հարց, որը գրեթե կախված<br />
մնաց օդի մեջ, և միայն դժգոհ ու զարմացած հայացքներ եղան դրան ի պատասխան։<br />
Մենք՝ այդ հայացքներն արտահայտողներս, դուրս եկանք հանգստյան տան<br />
երկաթաճաղ դարպասներից, թեքվեցինք դեպի աջ և ուղղություն վերցրինք արդեն<br />
բոլորիս զբոսանքի հիմնական վայրը դարձած բլրի կողմը. խոսքը Արտանիշ հըրվանդանի<br />
ամենամոտ բարձունքի մասին է, որը Մեծ Սևանի ու Փոքր Սևանի հատման<br />
սահմանագծին է։ Դա մի բարձունք է, որտեղից, կարծես ափիդ մեջ, մեջքմեջքի<br />
տված, երևում են լճի երկու ծոցերը՝ յուրաքանչյուրն իր՝ բոլորովին տարբեր<br />
եղանակային պայմաններով. մեկում ջուրը կարող է տաք լինի, մյուսում՝ սառնոտ,<br />
մեկում՝ լրիվ հանդարտ կանգնած, մյուսում՝ մեծ-մեծ ալիքներով (իհարկե, Սևանի<br />
չափանիշներով մեծ), մեկի հատակն ու ափը խոշոր գլաքարերից են, մյուսում մանր,<br />
փափուկ ավազ է, մեկը՝ միշտ մարդաշատ, մյուսը՝ նույնչափ ամայի։<br />
Ահա, այդ բարձունքից շատ լավ երևում են Գեղամա ծովն ու նրա թիկունքին<br />
շարասյուն կազմած Արեգունի լեռնաշղթայի գագաթները։ Վաղ առավոտները ցանկության<br />
դեպքում կարելի է հետևել այդ լեռները շղթայող ձորակների ու ծործորակների<br />
միջով «դեսանտ» իջնող ամպերի ծավալած գործողություններին։ Ամբողջովին ճերմակ<br />
ամպ-վաշտերը վերևից փորսուղ տալով գաղտագողի սահում, հասնում են<br />
ներքև՝ լեռների ստորոտները, նույն թեթևությամբ կտրում-անցնում են ընդամենը<br />
երկու մեքենայի համար նախատեսված երկկողմանի երթևեկությամբ մայրուղին,<br />
ապա նաև՝ մայթից մինչև ծովն ընկած տարածքի տները, ծառութփերը, մեծ ու<br />
փոքր կիսավեր կառույցները (շատերը սովետից մնացած), ընթացքում ամեն ինչ մի<br />
պահ մշուշի մեջ քողարկելով՝ գնում մերձենում են Սևանի ջրերին։ Այսինքն նրանց<br />
ճանապարհին հանդիպած ցանկացած բան, ներառյալ՝ մարդիկ, մի քանի վայրկյան<br />
ամբողջովին հայտնվում են ամպերի մեջ։<br />
Ջրին մերձենալն ինձ համար ամենահուզական պահն է։ Ամպերը խումբ-խումբ<br />
մոտենում են, մի-մի օդեղեն համբույր թողնում լճի հայելուն. մի տեսակ զգուշավոր<br />
ու միևնույն ժամանակ երազկոտ բան կա այդ պահի նրանց վարքի մեջ. ապա<br />
անշտապ բարձրանում են վեր, դարսվում իրար վրա՝ անհրաժեշտ խոնավությունը<br />
խտացնելու, որ հետո որոշեն՝ այսօր վերածվում են հերթական հորդառատ անձրևի՞,<br />
մի փոքր երկա՞ր են հով անում, թե՞ ուղղություն են վերցնում դեպի դիմացի ափը՝<br />
63
ԱՐՁԱԿ ԹԵՈՖԱՆԱ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ<br />
որ գնան-նստեն Նորատուս հրվանդանի գլխին։ Անհոգ մանուկների նման են՝ ինչ<br />
կուզեն, այն էլ կանեն։<br />
Բնապաշտական նկարագրությունն այստեղ պետք է ընդհատեմ, վերադառնամ<br />
պատմությանս, ա՛յն պատմությանը, որի համար իբրև սկիզբ կարող ենք ընդունել<br />
այն պահը, երբ առավոտյան նախաճաշին որոշեցինք սովորականից երկար, այսինքն՝<br />
ավելի հեռու զբոսանքի գնալ։ Եվ այդ ժամանակ էր, որ X-ը, լսելով մեր երթուղու<br />
մասին, անհանգստացավ ու արտասանեց վերևում մեջ բերած հարցը. «Իսկ եթե<br />
կատաղած շներ լինե՞ն… ի՞նչ եք անելու։ Այդքան հեռու գուցե պետք չէ՞ մենակ գնալ»։<br />
Նման մոտեցումը լուռ բողոքի ալիք բարձրացրեց, հետո դա վերագրվեց վերջինիս՝<br />
մերձավորների համար չափից ավելի հոգ տանելու, անհանգստանալու մշտական<br />
մղումին։ Դժգոհողներ եղան՝ առողջ ապրելակերպի, գեղեցիկի, վերջապես՝ իրավունքների,<br />
ազատության ճնշման փորձ դիտվեց դա։ Հարցը մեկ անգամ էլ բլրի գագաթին<br />
հպանցիկ շոշափվեց, ուր բոլորս միասին բարձրացել ու վայելում էինք մե՛ր ծովը,<br />
մե՛ր ծիծեռնակները, մե՛ր պայծառ առավոտը, մե՛ր հորիզոնը... Ու մենք գնացինք։<br />
Ի՞նչ էինք որոշել անել։ Ուզում էինք քայլելով գնալ, հասնել հյուսիս-արևելքում<br />
գծագրվող բարձր, անսովոր բաց գունավորում ունեցող ժայռախմբին, մի վայր, որը<br />
մեր կարծիքով Սևանը բոլորող ամենագեղեցիկ անկյուններից է։ Փղոսկրի գույն<br />
ունեցող այդ քարաժայռերը ջրի կապույտի հետ խիստ ներդաշնակ են այստեղից<br />
երևում, դրանց վրա արտացոլվում են երկնակամարի բոլոր շարժերը՝ լուսաբացի<br />
վարդագույնը, մթամածի թխպոտ պողպատը, մայրամուտին արևի շողերի ոսկին<br />
ու լույսի խաղերը։ Այդ զարմանալի փոփոխումներին հետևում ենք օրվա տարբեր<br />
ժամերին. մեր էկոլոգիական հեռուստացույցի նախընտրած սերիալներից մեկն է<br />
դա, որն իր բարձր վարկանիշով ընդհուպ մոտենում է գլխավոր ֆավորիտ, կայուն<br />
ժամանակացույցով՝ միայն երեկոները հեռարձակող «Մայրամուտ» վավերագրական<br />
ֆիլմաշարին։<br />
***<br />
Ինքնավստահ, սպորտային քայլքով առաջ ենք ընթանում դեպի մեր նպատակակետը՝<br />
մե՛կ դեպի վեր՝ բլուրներով, մե՛կ՝ հարթ դաշտերով, մե՛կ՝ ապարածածկ<br />
սանդղավանդներով, որ պարուրված են ուրցի ու օշինդրի բուրմունքով, քայլում ենք՝<br />
տպավորված ամեն ինչով։ Առանց շտապելու վայելում ենք օդը, երկինքը, խոտը, թռչունների<br />
սլացքը, կարմրագլուխ մորեխների ցատկը (որոնք այս ամառ չափազանց շատ<br />
են), առավոտյան ցողով ծածկված սիզախոտը...Իսկական ակտիվ հանգիստը սա՛ է։<br />
Որոշ ժամանակ քայլելուց հետո հասանք մեքենայի համար բացված համեմատաբար<br />
բանուկ մի ճանապարհի. քայլելն ավելի հեշտացավ։ Մի քիչ էլ գնացինք,<br />
հանդիպեցինք խնամքով ցանկապատած մի տարածքի։ Փոքր չէր, հայացքիդ հետ<br />
երկար շարունակվում էր մետաղալար հյուսածո պատը։ Դրանից ներս (քանի որ<br />
թափանցում էր, թեև պատ էր) խորքում, լճի ափեզրով ձգվում էր փարթամ սոճի-<br />
64
ների մի պուրակ։ Իհարկե, ափսոս, որ բնության գեղեցիկ կտորը վանդակել էին, ու<br />
մենք հնարավորություն չունեինք մոտենալու, փշատերև ծառերի խեժաբույր, առողջարար<br />
օդը շնչելու, ջրին մոտ լինելու...<br />
Բայց և լա՛վ էր, որ ավելի շատ չէինք մոտեցել, և լա՛վ էր, որ դիմացներս ամուր<br />
մետաղե պատ էր, քանի որ փշատերև ծառերի հաստ ու բարակ բների արանքներից<br />
անսպասելի դուրս պրծան երկու մեծագլուխ շուն (հավանաբար այն ցեղից էին, որ<br />
«հայկական գամփռ» են անվանում)՝ բավականաչափ անհյուրընկալ, եթե չասեմ՝<br />
ագրեսիվ վարքով արարածներ։ Ու թեև մենք բանուկ ճանապարհին էինք, իսկ<br />
իրենք՝ ճաղերից այն կողմ, այդ չորքոտանիների հանկարծակի հայտնվելն ու դրանց<br />
բարձր հաչոցները թեթևակի վախի և մի փոքր էլ դրան խառնված հիասթափության<br />
տհաճ ալիք մեր միջով անցկացրեցին։<br />
«Շառից հեռու» ժողովրդական իմաստությանն անսալով՝ շտապ հեռացանք<br />
ցանկապատից, հարմարավետ ճանապարհից, մտանք հարևանությամբ գտնվող<br />
արտը։ Այդքանը բավարար եղավ, որ կատաղած գազանները հանդարտվեն։ Ճիշտ<br />
է, մի քիչ էլ հաչոցներ արձակեցին, այս անգամ ավելի թույլ ջանադրությամբ, ապա,<br />
քթի տակ գռմռալով, ետ դարձան իրենց կերակրամանին։<br />
Արտը, չնայած օգոստոսի վերջն էր, ծաղկառատ էր, տեղ-տեղ էլ ցորենի հասկեր<br />
կային։ Անշուշտ, ճիշտ կլիներ հակառակը. ցանքսն առատ լիներ, լավ բերք տար,<br />
բայց այնքա՜ն սիրուն էր այսպես։ Չորս բոլորը նայելով քայլում ենք, ու քիչ անց<br />
ետևում թողած խնամքով բարձրացրած ցանկապատի հետ մոռացանք և՛ տհաճ<br />
զգացողությունը, և՛ հայկական գամփռներին. նորից վայելում ենք՝ ասես հենց մեզ<br />
պարգև տրված լուսավոր առավոտը։<br />
***<br />
Արտը վերջացավ. դիմացը հաջորդ բլուրն է։ Դրա վրա բարձրացանք. հիմա ավելի<br />
պարզորոշ են երևում մեր սիրելի ժայռերը։ Տեղանքը, որ ավելի բարձր գոտում է,<br />
է՛լ ավելի կանաչ է, ծաղիկները՝ է՛լ ավելի գունեղ... Հիշողությունը շատ դեպքերում<br />
առարկայական է, այս ծաղիկներից ամեն մեկն իր հետ մի-մի կտոր է բերում՝<br />
հեռվից, շատ հեռվից. բարի հիշողություններին միշտ հանդարտություն ու ժպիտ<br />
է ուղեկցում, իսկ մարդը, գեղեցիկ բաներ տեսնելիս, դժվար թե վատ բաներ հիշի…<br />
Մոռացել եմ նշել, որ մենք երեքով ենք, երեք կինարմատ՝ մեծ քույրս, դուստրս և ես։<br />
Ամեն մեկս այդ վառվռուն ծաղիկներից մի-մի փունջ հավաքած՝ շարունակում ենք<br />
առաջ քայլել։<br />
-Ի՜նչ լավ դանդուռ է,- խոսեց մեջներիս տանտիկինը։- Չմոռանա՛նք, հետդարձին<br />
մի քիչ քաղենք, տանենք՝ ճաշին համեղ աղցան կունենանք»։ Ա՛յ այսպես։<br />
Մի փոքր էլ առաջ գնացինք։ Ձախից՝ բավականին մոտ,արդեն շատ ավելի մոտ<br />
ուրվագծվում է բաղձալի նպատակակետը։ Աջից՝ ծովի ափեզրով մեկ ուրիշ սոճուտ<br />
է սկիզբ առնում։ Դրանից մեզ բաժանում են չիչխանի խիտ մացառները. ամեն ինչ<br />
վայրի է, կուսական, չիչխանի թփերը փոշոտ ու փշոտ են։<br />
65
ԱՐՁԱԿ ԹԵՈՖԱՆԱ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ<br />
Չեմ հիշում, թե ինչի մասին էինք զրուցում, երբ քույրս մի պահ կանգ առավ։<br />
Նա խոսքը կտրեց, կենտրոնացած վերև նայեց, ասես, ինչ-որ բան էր փորձում լսել։<br />
Մենք, հարգելով նրա ավագությունը, լռություն պահեցինք, փորձեցինք նույնպես<br />
մեր լսողությունը լարել, սակայն ոչ մի տարօրինակ ձայն չկար, միայն մի ուրու էր<br />
չգիտես որտեղից հայտնվել մեր գլխավերևում, պտտվում էր երկնքում և ընդհատումներով<br />
սուր կռինչներ արձակում․ տարօրինակ զգացողություն է, երբ թեկուզ չնչին<br />
տագնապը սողոսկում է ներսդ։ Ուշադիր լսելուց հետո քույրս համոզվեց, որ անհանգստանալու<br />
առիթ չկա, և շարունակեց առաջնորդել մեր փոքրիկ խմբին...<br />
…Երկու բառ առաջնորդության մասին։ Միշտ սիրել եմ արշավների գնալ, սիրել<br />
եմ քայլելու ընթացքը՝ դրանում եղած անհոգությունը վայելելով, սիրել եմ ոչ թե որոշակի<br />
նպատակակետ հասնելը, այլ հենց ընթացքը (ինչպես որ ժամանակին շատ<br />
ավելի սիրում էի երգչախմբի փորձերին մասնակցելը, քան համերգասրահում ելույթները)։<br />
Բայց չգիտեմ ինչու՝ թե՞ «վատ» քայլող էի, թե՞ շատ էի չորս կողմ նայում,<br />
շեղվում, միշտ խմբի վերջում էի հայտնվում։ Այդ պատճառով հաճախ դադարներից<br />
հետո, մինչև ես տեղ էի հասնում, մյուսներն արդեն հանգիստն առած վեր էին<br />
կենում, որ շարունակեն ճանապարհը։ Ես միանում էի նրանց, բայց արդեն հոգնած<br />
էի, անհոգությունն էլ կորչում, հեռանում էր…<br />
Մեր ալբինոս ժայռախումբն արդեն բոլորովին մոտ է. դիմացը բաց տարածություն<br />
է, և մենք կարողանում ենք պարզորոշ տեսնել ստորոտից իրար վրա բարձրացող<br />
հսկա ժայռաբեկորները։ Որոշակիանում են դրանց բաց երանգները, հասկացվում<br />
է ընդհանուր մակատեսքը, տեղ-տեղ երևում են ճեղքերից, ծերպերից դուրս եկող<br />
քարաքոսներն ու մասուրի, գիհու գաճաճ թփերը, և եթե մի փոքր էլ առաջ քայլեինք,<br />
ապա կկարողանայինք տեսնել այդ ամենի արտացոլանքը լճի՛...<br />
***<br />
Ա՛յս պահից սկսած բոլոր պատկերները, բառերը, դեպքերն աղավաղվում են<br />
գլխիս մեջ, ամեն ինչ խառնվում է իրար, վերածվում մի խեղդող փոշեգնդի. ա՛յս<br />
պահից այլևս ոչինչ չեմ կարող որոշակի առանձնացնել։ Եվ պատճառը դարձյալ<br />
շներն են․ այս անգամ տաս-տասներկու ոչ պակաս ամրակազմ արարածներ, որ<br />
չգիտես, թե որտեղից են հայտնվել, բարձր հաչոցներ են արձակում ու իրար հրմշտելով<br />
առաջ են գալիս։ Եվ ահավորն այն է, որ սա ոչ թե ցանկապատի հետևից ենք<br />
տեսնում կամ հեռու մի տեղում, սա անմիջապես մեր դիմաց է, հաչոցներն ուղղված<br />
են մեզ, նրանց թիրախը մենք ենք։<br />
Ձեռքներիս ո՛չ փայտ կա, ոչ քար, պաշտպանվելու ոչ մի միջոց չունենք (ծաղկեփընջո՞վ<br />
պիտի սուր ժանիքներից պաշտպանվեինք), ոչ էլ որևէ մեկը կա մոտերքում,<br />
ում օգնությանը դիմենք։ Ի՞նչ անենք։ Միակ բանը, որին կարող ենք ապավինել՝<br />
սեփական ոտքերն են. շուռ եկանք ու սկսեցինք փախչել։ Վազել։ Վազել՝ հասկանալով,<br />
որ սա կարող է շատ վատ ավարտվել, սա կարող է ճակատագրական լինել։<br />
66
Վազել՝ մեկը մեկիս, կողքինիս, ու նախ զավակիս համար տագնապած, վազել՝ նրան<br />
մեր արանքն առած, վազել՝ անօգուտ ու անիմաստ «օգնե՜ք, օգնեցե՜ք» բղավելով։<br />
Մենք վազում ենք, նրանք՝ կրնկակոխ մեր հետևից։ Մեր ու նրանց միջև եղած հեռավորությունը<br />
գնալով կրճատվում է։ Սա անտանելի է։<br />
Քրոջս ցուցումով բանուկ ճանապարհից թեքվում, կտրուկ նետվում ենք մացառների<br />
մեջ, շարունակում վազել՝ հևալով, խուճապահար, անտեսելով խիտ-խիտ ճյուղերը,<br />
փշերի ծակծկոցները, անհարմար կոշիկները, մեր ֆիզիկական հնարավորությունները։<br />
Վազում ենք որքան հնարավոր է արագ՝ շուտ-շուտ ետ նայելով, իրար հետևելով,<br />
իրար օգնելով, ու անդադար կրկնելով՝ «շուտ արե՛ք, շտապե՛ք, արա՛գ վազեք»։<br />
Հիմա մենք վազում ենք մացառներով քողարկված, մեզ հետապնդողները՝ բաց<br />
ճանապարհով։ Նրանք մեզ չեն տեսնում, բայց լսում ենք նրանց հաչոցները, լսում ենք<br />
նրանց ոտքերի արագ շարժվելը. շա՛տ մոտ են։ Դրությունն անտանելի է, շունչներս<br />
կտրվում է։ Չիչխանի ճյուղերն ու փշերը, օգտվելով մեր անկարողությունից, անարգել<br />
ճանկռում, ցավեցնում ու խանգարում են։ Սայթաքում ենք, իրար օգնում բարձրացնալ,<br />
շարունակում ենք վազել։ Այս ամենն ասես իրականություն չլինի՝ միայն<br />
վատ երազում կարելի է պատկերացնել նման մղձավանջ։<br />
Ակնհայտ էր, որ մեզ հետապնդող շներն ինչ-որ մեկի տարածքի պահապաններն<br />
են, ինչ-որ մեկի սեփականության պահակները։ Բայց ոչ ոք չկա, այդ ինչ-որ մեկը<br />
չկա, որ իր հավատարիմներին զսպի, որ իր կատաղածներին հետ կանչի։ Թեև,<br />
գուցե, վայրի շների քաղցած ոհմակ է․․․ Վախը, որ շաղախված էր զայրույթի, փոշու,<br />
անկարողության հետ, նաև բացահայտումներ է բերում իր հետ։ Հասկանում ենք,<br />
որ այս պահին ինչ-որ մեկին մեղադրելը չի կարող մեր վիճակը թեթևացնել։ Բարկանում<br />
ենք ոչ թե ինչ-որ մեկի, ինչ-որ բանի, այլ մե՛ր վրա, մե՛ր կարճատեսության ու<br />
կարճամտության վրա. ո՞ւր ենք եկել, ինչո՞ւ ենք այստեղ հասել, ի՜նչ ժայռ, ի՜նչ<br />
չքնաղ մայրամուտ, ի՜նչ սիրելի Սևան…<br />
-Վազե՛ք, շո՛ւտ արեք, մոտ են...- Շնչակտուր անցնում ենք ևս մի հարյուր մետր,<br />
այստեղ հաչոցները փոքր-ինչ սկսում են թուլանալ, սակայն նրանք դեռ շարունակում<br />
են մեզ հետապնդել։<br />
Մենք գրեթե նույն արագությամբ անցնում ենք մացառները, արտը, ծաղիկները՝<br />
նույնպես։ Ոտքի տակ տրորվում են դանդուռի ու երեքնուկի փարթամ թփերը, դեղին<br />
խատուտիկները…<br />
Անցանք կանոնավոր ցանկապատը, բանուկ ճանապարհը, վերջապես եկանք,<br />
հասանք մեր «ծանոթ» բլրի ստորոտին և միայն այստեղ, ասես հարազատ տուն<br />
հասած լինելով՝ մի քիչ էլ վեր բարձրացանք ապահովության համար ու հոգնատանջ,<br />
շնչասպառ փլվեցինք կես չոր, կես դալար սիզախոտերի վրա։ Այստե՛ղ, միայն<br />
ա՛յս պահին համարձակություն առանք խորը, լիաթոք շունչ քաշելու։<br />
Իսկ շնե՞րը։ Նրանք առույգ, համախմբված, շարվել էին հեռվում, մի թմբի վրա՝<br />
ուղիղ մեր դիմաց, հավանաբար դա համարելով իրենց տարածքի սահմանագիծը։<br />
Այնտեղից մի առ ժամանակ մեր ուղղությամբ նորից հաչոցներ արձակեցին, տեղում<br />
հետ ու առաջ գնացին-եկան, մի քիչ էլ պոչերը թափ տվեցին, ապա բավարարված<br />
67
ԱՐՁԱԿ ԹԵՈՖԱՆԱ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ<br />
շրջվեցին, հանդարտ, նույնիսկ կասեի՝ անտարբեր հեռացան։ Ո՞ւմ պետքն էր, որ<br />
օրը ցերեկով հարձակվել էին երեք հոգու վրա, որ կարող է հոշոտեին երեք մարդու։<br />
Մենք, ի տարբերություն հեռացող շների, ո՛չ գոհ էինք, ո՛չ բավարարված, ո՛չ<br />
անվնաս։ Նաև տխուր էինք, խորապես ազդված՝ կատարվածից, մեզանից, իրականությունից,<br />
ու միակ սփոփանքն այն էր, որ խնայվել էինք։ Դարձյալ հիշեցինք X-ի<br />
մարգարեական խոսքերը. «Իսկ եթե շներ հանդիպե՞ն»։ Որոշ ժամանակ մնացինք<br />
բլրի լանջին, գրեթե լուռ. ոտքից գլուխ փոշի էինք, քերծվածքներով, վերքերով, բայց<br />
որքա՜ն երախտապարտ էինք չիչխանի մացառներին։<br />
***<br />
Երբ շունչներս բավականաչափ տեղն եկավ, ոտքերի դողը թուլացավ, իջանք<br />
ջրի ափը՝ Մեծ Սևանի կողմից։ Այդտեղ մի անկյունային հատված կա, որտեղ ավազը<br />
խիստ մանր է ու սև, ջուրը՝ տաք, տեղը՝ համեմատաբար ամայի։ Ահա, այդտեղ մեզանից<br />
ամեն մեկն իր մտքերով տարված, իր ձևով փորձեց մաքրվել, հանդարտվել,<br />
ազատագրվել կատարվածից։ Ես բնազդորեն շորերս հանեցի ու մտա ջուրը. մաքուր,<br />
քաղցրահամ Սևանն այդ պահին ամենացանկալին էր։ Լողացի, մնացի ջրի<br />
մեջ, ինձ զգում էի ինչպես այն երկու-երեք տարեկան երեխան, ով տարիներ, շատ<br />
տարիներ առաջ սիրում էր ջուրն ամեն ինչից ավելի և բոլորովին չէր զգում իր<br />
մերկությունը, չէր մտածում դրա մասին, որովհետև մանուկ էր, մաքուր էր, ու ջուրն<br />
իր տարերքն էր։ Լողացի, մնացի ջրի մեջ, երկար մնացի, լողացի, խաղաղվեցի...<br />
Երբ վերադարձանք, մեր դառնահամ արկածի մասին ոչինչ չպատմեցինք՝ դեռ<br />
ի վիճակի չէինք։ Այն ժամանակ ու մինչև հիմա ամաչում եմ խոսել առավոտյան այդ<br />
զբոսանքի, շների հետ չնախատեսած հանդիպման մասին։ Դրա փոխարեն նորանոր<br />
տեղեկություններ եմ հավաքում Գեղամա գեղեցկուհու մասին։<br />
Ընդհանուր տեղեկություններ. Սևանն աշխարհի բարձր-լեռնային ամենամեծ<br />
լճերից մեկն է, գտնվում է ծովի մակարդակից 1900 մ․ բարձրության վրա, Արտանիշի<br />
և Նորատուսի հրվանդանների միջև ձգվող ստորջրյա պատնեշով՝ Շորժայի թմբով,<br />
բաժանվում է Մեծ Սևանի և Փոքր Սևանի։ Լճի ջուրը գոյանում է շրջակա լեռներից<br />
թափվող 28 գետերից ու տարեկան տեղումներից։ Սևանից սկիզբ է առնում միայն<br />
Հրազդան գետը։ Արևափայլքի տևողությունը Սևանի հայելու վրա տարեկան<br />
2700 ժամ է, լճի առավելագույն խորությունը Փոքր Սևանում է՝ 83 մ․։ Մեր օրերում<br />
հայաստանյան արհեստական լճերի մեծ մասը կառուցում են Սևանի նմանությամբ<br />
(երևակայության պակա՞ս է, թե՞ այլ խնդիր կա, չգիտեմ)։<br />
Պատմական ակնարկ. Մեծ Սևանի ջրային ավազանը գոյություն է ունեցել երկրաբանական<br />
վաղ ժամանակներից։ Միջին չորրորդականում (հին քարե դարի միջին<br />
շրջան) լիճը չորացել է, նրա հատակով հոսել է Պալեոհրազդանը։ Գետի հունի մնացորդները<br />
հայտնաբերվել են լճի հատակին։ Փոքր Սևանն ավելի երիտասարդ գոյացություն<br />
է, այն առաջացել է հրաբխային արտավիժումների և Պալեոհրազդանի հով-<br />
68
տում լավային պատվարի գոյացման հետևանքով։ Տարբեր ժամանակներում եղել<br />
են Սևանի մակարդակի կտրուկ տատանումներ։ Մասնավորապես, մ.թ.ա. երեք<br />
հազարականներին տեկտոնական շարժումներից Սևանի մակարդակը իջել է՝ 15-18 մ։<br />
(Շատ կուզենայի իմանալ, թե այդ հսկայական ջրային զանգվածն այն ժամանակ<br />
ո՞ւր է գնացել)։ Լիճն իր նախնական մակարդակին վերադարձել է մ.թ.ա. հինգերորդ<br />
դարում, այսինքն, դրա համար պետք է եղել շուրջ 2500 տարի։<br />
Ակնարկ նոր շրջանի. 1949-ին, երբ անցել էր ևս երկու հազար հինգ հարյուր<br />
տարի, Հրազդանի ակունքի մոտ, 100 մ․ խորության վրա ստորգետնյա հիդրոէլեկտրակայան<br />
է կառուցվել՝ իր ժամանակի համար ֆանտաստիկ մի կառույց, ու<br />
նորից սկսվել է ջրի մակարդակի կտրուկ իջեցում։ Բայց այս անգամ ոչ թե բնության<br />
տնօրինությամբ, այլ մարդու, ով որոշել է դա ստանձնել ու մի շատ էլ գլուխ չի ցավեցրել․<br />
Մեծ Սևանը՝ վարելահող, Փոքր Սևանը՝ ջրի ամբար։ Տարօրինակ զուգադիպությամբ<br />
ջրի մակարդակի իջեցման սահմանագիծը դարձյալ հասել է 5-18 մ․։<br />
Հիմա հետհաշվարկն է աշխատում, և հույս ունեմ, որ լճի բնականոն մակարդակի<br />
վերականգնման համար նորից 2500 տարի չի պահանջվի։<br />
***<br />
…Օրերս, արդեն տարիներ անց, առիթ պատահեց ևս մեկ անգամ տեսնելու այն<br />
ալբինոս ժայռախումբը։ Այս անգամ է՛լ ավելի հեռվից՝ դիմացի ափի Նորատուսին<br />
առընթեր ավտոճանապարհից։ Նորից պայծառ, հրաշալի եղանակ էր, երկինքը ջինջ<br />
կապույտ էր, ջուրը ջինջ կապույտ էր։ Մեքենայի ընթացքից վայելում էի Սևանը, մաքուր<br />
օդը, բնությունը… Դիմացս հեռվում երևաց նա։ Քամահրական մի ժպիտ նետեց<br />
այն ափից այս ափ՝ փղոսկրագույն ատամնաշարն ի ցույց դնելով։ Գեղեցիկ էր,<br />
ներդաշնակ էր ծովի հետ, երկնքի հետ.<br />
«Տեսա՞ր, որ չես կարող։ Երբե՛ք։ Ես անհասանելի եմ…Իմացի՛ր։ Դու միշտ անզոր<br />
ու պարտված ես մնալու. տեղդ ճանաչի՛ր»։<br />
Ուղիղ նայում էր աչքերիս մեջ։ Այդպես շարունակվեց, մինչև որ մեր մեքենան<br />
թեքվեց դեպի ձախ։<br />
2011-<strong>2018</strong><br />
69
ԱՐՁԱԿ<br />
ԴԱՎԻԹ ՍԱՄՎԵԼՅԱՆ<br />
Արձակագիր<br />
ԿԱՐՄԻՐ ՍԱՐԻ ՀԵՔԻԱԹԸ<br />
Ու մի հեքիաթ դանդաղ, լուռ հալվում է տապից,<br />
հոսում փոշոտ փողոցներով,<br />
անիվների տակով,<br />
թավալգլոր տալով,<br />
զուր մաշվելով կյանքի բանուկ խաչմերուկում…<br />
1.<br />
Արևամուտին` Կարմիր սարի լանջերին՝ հորիզոնի շառագունած սահմանագծին<br />
զուգահեռ, քառատրոփ ու սև մի շողք էր սլանում. Մոցոն էր։<br />
Երկնքի հեռվում կուտակած մոխրագույն ու բազմաշերտ ամպերը, փայլատակող<br />
կայծակները հետ չէին պահել նրան որոշումից. որոտ չկար, հետևից ձայն տվող<br />
ու գոռացող չկար, սլացող կամ վազող չկար, ուրեմն չէր սխալվել, հաջողել էր:<br />
Փախել էր. վերջապես ծննդավայրը լքելու համար ուժ էր գտել ներսում. վաղուց<br />
արդեն պահող ոչինչ չուներ այդ կողմերում, բայց համարձակությունը մինչև հիմա<br />
չէր հերիքել։ Որքան էլ սովոր էր երամակի հետ ազատության մեջ արածելուն, հարազատություն<br />
չէր զգում փարախում: Կերը տեղն էր, բայց ամեն գիշեր աչքի առաջ<br />
էին գալիս տիրոջ՝ Ջիվանի ուրախ ու թախծոտ աչքերն ու կաթի շիշը, որ փոքր<br />
70
տարիքում զգուշությամբ խցկում էր բերանը: Ծնվելուց մի շաբաթ չանցած մայրը<br />
սատկել էր, հոր մասին էլ մինչ օրս էդպես էլ բան չէր կարողացել իմանալ` չնայած<br />
շատ էր ուզում հանդիպել: Տարատեսակ ու քննող հարցերին միշտ ու ամեն տարիքում<br />
նույն պատասխանն էր լսել, ասում էին. «Մի հարուստի ձի է եղել, ի՞նչիդ է<br />
պետք տեսնես դրան: Մարդու կողմից վարժեցրած, մեր սարերի օդը չշնչած ու խոտը<br />
չկերածի մեկն է եղել, ասա թե մերդ ինչի խաբվեց դրան. երևի տեսքն էր հավանել՝<br />
սիրուն, սև բաշ ուներ...»...<br />
Չկար նաև Ջիվանը. սպասումն ու հիշողությունները խեղդում էին արդեն, երբեմն<br />
ուժից ու արածելու ցանկությունից զրկում:<br />
Մարդկանց խոսակցություններից հասկացել էր, որ Ջիվանը հեռու տեղ է գնացել:<br />
Երբ Ջիվանի որդին հարցնում էր տատին, թե հայրն ուր է, տատը հեքիաթասացի<br />
պես էր պատասխան տալիս. «Տղե՜ս, հերդ գնացել է Կարմիր սարի հետև, յոթ սար<br />
անցել է, ծովեր կտրել-անցել է, որ քեզ համար սիրուն-սիրուն շորեր ու խաղալիքներ<br />
բերի: Կգա, բալես, դու հանգիստ քնիր, հերդ ուժեղ մարդ է, այ կտեսնես, հենց<br />
մեծանաս, կգա, մորդ էլ կողքին նստեցրած, կարմիր բաշով ձիուն հեծնած կգա»...<br />
«Կարմիր սարի հետև, յոթ սար էն կողմ, ի՞նչ հեռավորություն է որ, բա հո զուր<br />
չէր Արփիի հետ էդքան պարապածս. մկաններս ձիգ են, շունչս տեղն է, այ ծովի<br />
հարցը... լա՜վ, մի կերպ կլուծեմ: Ջիվանը միշտ հպարտանում էր, որ ծովը ծնկներից<br />
է դառնում, երբ հեծնում է ինձ: Ծովը ծնկներից...<br />
Գոնե մի անգամ ծով տեսած լինեի...»:<br />
Վարգի թափից սմբակները չէին հասցնում խրվել Կարմիր սարի թեկուզ անմշակ,<br />
բայց փափուկ սևահողի մեջ. սլացքը թռիչքի էր նմանվում. փոքր տարիքում Ջիվանից<br />
հաճախ էր լսել պեգասների մասին պատմություններ. մեծացավ, բայց այդպես<br />
էլ թևերը չաճեցին։ Ամեն անգամ, երբ Ջիվանը թամբում էր իրեն, փորձում էր այնքան<br />
արագ սլանալ, որ երկրի մակերևույթից կտրվի, որ տիրոջ երազանքն ի կատար ածի:<br />
Մի անգամ գիշերով Ջիվանը մտավ գոմ ու սկսեց բաշը շոյել. զգացել էր, որ իր քունն<br />
էլ չի տանում։ Գլուխը մոտեցրեց ականջին ու շշնջաց. «Մոցո ջան, օրըմ էրգսով ամբերից<br />
վեր կթռնանք, ըստեղ մենք ավելի մոդ ինք երգնքին, քան որևէ մեգն ըս էրգրում, ըստեղ<br />
անգամ Ասծու շնչառություն կլսվի, կերտանք Ասծուն բարև կիդանք ու հեդ գիկանք։<br />
Մոցո ջան, ցավդ տանիմ, ես քըզի թևեր իդամ, մենագ, թե ուզենաս թռնալ»:<br />
Արևն ու քառատրոփ շողքն աստիճանաբար անցան Կարմիր սարի հետևը: Յոթ<br />
սար էն կողմ, ծովերից անդին հերթական արևածագ էր: Յոթ սար էն կողմ արդեն այսօր<br />
էր, իսկ Կարմիր սարի շուրջբոլորը մարդիկ արդեն մտածում էին վաղվա մասին:<br />
Երկու տեսակ «վաղը» կա. մեկը, որ ուզում ես օր առաջ գա, մյուսն էլ՝ երբեք: Իսկ<br />
վաղը, վաղը չէ մյուս օրն էլ, ուզես-չուզես, գալու են ու անցնեն:<br />
Մտքերդ կարողանո՞ւմ ես հավաքել ու մտածել վաղվա մասին, սիրո՞ւմ ես, ուզո՞ւմ<br />
ես վաղն էլ սիրել, վաղը չէ մյուս օրն էլ, ուրեմն ներկադ ծամիր դանդաղ, պատառպատառ՝<br />
զգալով համն ու բույրը, ինչու ոչ` համբույրն էլ, ու մարսիր, փաթաթվիր,<br />
էնպես սեղմիր քեզ, որ այսօրդ գնալ չկարողանա ու վաղվա գալու համար տեղ<br />
չազատի: Աչքերդ լայն բաց, խորը շնչիր, շունչդ պահիր ու կոպերդ արագ փակիր՝<br />
71
ԱՐՁԱԿ ԴԱՎԻԹ ՍԱՄՎԵԼՅԱՆ<br />
ներսումդ փայփայելով ներկադ, թե չէ վաղը, որ արթնացար, արտաշնչելու ես, հազար<br />
անգամ արագ, հևիհև շնչելու ես՝ նորից մտածելով վաղվա մասին ու երազելով<br />
հիշելու անցած օրդ:<br />
Մոցոն որոշեց շունչ քաշել: Շտապում էր, բայց սիրտն էլ չափից արագ էր աշխատում:<br />
Սկսեց դանդաղ քայլել: Համատարած լռության մեջ միայն իր ծանր, բայց<br />
զգուշավոր շնչառությունն էր լսվում: Էնպիսի թանձր մութ էր, որ անգամ ռունգերից<br />
դուրս եկող տաք գոլորշին չէր երևում: Քայլում էր ու մտածում ծովերն անցնելու<br />
հնար գտնելու մասին:<br />
Վաղվա օրը, ուզած-չուզած, եկավ նաև Կարմիր սարի տակի գյուղում: Արևելքի<br />
անհայտ ու անանուն սարերի հետևից արևը ծագեց սովորականի պես, սովորական<br />
ժամին, բայց գյուղում անսովոր առավոտ էր, գրեթե բոլոր մեծ ու փոքր տներից<br />
աղմուկ-աղաղակ էր դուրս գալիս, անեծք ու լաց: Մեծ ու փոքր, տղամարդ ու կին դուրս<br />
էին վազում գոմերից ու փարախներից. գիշերվա մի անորոշ ժամի շնագայլերի մի խումբ<br />
իջել էր գյուղ, հոշոտել, արնաքամ վիրավորել գյուղի խոշոր եղջերավորներին:<br />
2.<br />
Գյուղից քչերը նախապես գիտեին Ջիվանի մեկնելու մասին. միայն նրանք, որոնք<br />
գյուղից քաղաք էին տեղափոխվել մշտական բնակության համար: Հենց նրանք էլ<br />
հովանավորելու էին Ջիվանի ուղևորությունն ու անհրաժեշտ բոլոր ծախսերը: Քաղաքում<br />
տեղավորվածները չէին մոռանում, ավելին` չէին ուրանում իրենց ծննդավայրը,<br />
բարեկամներին, հարևաններին: Բայց նաև նրանց պես չէ, որ գնում էին արտագնա<br />
աշխատանքի կամ էլ «ռուսաստաններում» բիզնես հիմնում ու մեղքերի թողության<br />
համար եկեղեցի հիմնում, իրենց կողմից խաբված մարդկանց թվով մոմ վառում՝<br />
հայրենի գյուղի հանդեպ պարտքը համարելով կատարած:<br />
Գիշերով` շատ ուշ ժամի, երբ միայն ծղրիդներն ուժ ունեին ձայն հանելու, իսկ<br />
մարդիկ վերջին լարած ուժերով իրենց նետել էին անկողին, գյուղի տներից միայն<br />
մեկի մուտքն էր լուսավորված: Շեմին կանգնած Ամալ տատը, ինչպես նրան դիմում<br />
էին գյուղացիները, թաշկինակը սեղմել էր բռի մեջ ու շրթունքներն էր կրծում՝ ոտքը<br />
տմբտմբացնելով բետոնե հատակին: Շեմը լուսավոր էր, իսկ Ամալի սիրտը սև ու<br />
մութ. որդուն էր ճանապարհում: Անհանգստությունը, դեռ չսկսված, բայց սպասվող<br />
կարոտն ու սրտի մորմոքը հանգիստ չէին տալիս նրան այն օրվանից, երբ իմացավ<br />
որդու նպատակների մասին: Փորձել էր ընդդիմանալ, չէր ստացվել, փորձել էր համոզել:<br />
Ջիվանն անհողդողդ էր: Որոշել էր, պիտի գնար:<br />
Քիչ այն կողմ՝ վաղամեռիկ հոր տնկած ընկուզենու տակ, Ջիվանն էր, նրա մտերիմ<br />
ընկերը՝ Սպարտակն ու քաղաքից հատուկ այդ ուշ ժամին գյուղ եկած Ալիկը, ով էլ<br />
հենց հանձն էր առել Ջիվանի մեկնելու ծախսերի ու հարցերի լուծումը:<br />
-Ջիվա´ն, մեջքդ կտրի էդ ծառից ու գնա մորդ հրաժեշտ տուր: Մեծ մարդ ես,<br />
ուժ գտիր ներսումդ ու արագացրու, խեղճ կինն էլ թող գնա քնելու, քանի օր է աչք<br />
չի կպցրել,- գործնական ու վճռական տոնով լռությունը ցրեց Ալիկը:<br />
-Ալիկ, ախպոր պես, վերքիս վրա աղ մի լցրու: Գնում եմ, բա կարո՞ղ ա էստեղ<br />
72
կանգնած մնամ ողջ գիշեր: Դու մեքենան խոդի տուր, թող տաքանա, մինչև ես մամայի<br />
հետ մի երկու բառ խոսեմ ու հասնեմ ձեզ:<br />
Արտաքուստ սառը թվացող Ջիվանի ներսը տակնուվրա էր լինում: Պիտի ստեր,<br />
պիտի հորինած սուտն այնքան արհեստավարժ ու համոզիչ, հերթական, բայց վճռորոշ<br />
անգամ մոր ականջների մեջ կաթեցներ, որ որևէ կասկած չառաջանար նրա մոտ,<br />
թե չէ...<br />
Փորձում էր չմտածել չստացվելու մասին:<br />
Մեջքն ուղղեց ու շարժվեց դեպի Ամալը.<br />
-Այ, մա, այ քու ցավն տանիմ, օդանավակայան գալն մտքիցդ հանե, արի ստեղ,<br />
քզի պինդ գրգիմ ու տղեքով էրտանք։<br />
-Ջիվան, այ բալա, հո՞ եզդու հարսնիք չենք էգե, օր տղամարդկանցով առանձին<br />
պդի էղնիք։<br />
-Մամ, լավ էլի, դու գնա քու թոռան կողքին պառգի, էրեխա է, հանգարձ գիշերով<br />
կզարտնի, հըբը իմա՞լ կեղնի կողկին չեղնիս։ Մենք կերտանք, քըզի էլ խաբար կհասծուն,<br />
օր ամեն ինչ կարգին է անցե։ Կերտամ, օր հեդ իկամ, մամ, լրիվիս համար<br />
կերտամ, գհասկնա՞ս։ Էրտամ փող աշխադիմ, փող հավկիմ, Անահիդին էլ կբերիմ։<br />
Կերտամ, կբերիմ, ամեն ինչ կվերականգնիմ։<br />
-Տղե՜ս, ես քու ցավն տանիմ,- Ամալ տատն այլևս բառ չասաց, Ջիվանի վզովն<br />
ընկավ, ուժեղ սեղմվեց նրան ու ճակատը համբուրեց: Աչքերը չոր պահեց. ոչ էն է՝<br />
կյանքում այնքան արցունք էր թափել, որ այլևս արտասվելու ուժ չուներ, ոչ էլ ուզում<br />
էր, որ Ջիվանը հուզվի: Մայրական աչքը տեսել էր, նկատել նրա աչքերի միջի վախն<br />
ու հուզմունքը, բայց զսպեց ինքն իրեն:<br />
-Կսպասիս, մամ, ինչ էլ էղնի, գիկամ: Մամ, իմալ էլ էղնի հեդ գիկամ,- հեռանալիս<br />
մի ակնթարթ կանգ առավ ու թաց աչքերը մթում թաքցնելով, կոկորդը քերող արցունքը<br />
զսպելով արագ վրա բերեց Ջիվանն ու հեռացավ:<br />
Կարմիր սարի տակի գյուղում բոլորը դեռ քնած էին, աքաղաղի կանչին դեռ<br />
կես ժամից ավել կար, արթուն էր միայն Ամալ տատը, որ թոռանը գրկել ու աչքերն<br />
առաստաղին հառած աղոթում էր Ջիվանի համար, իսկ օդանավակայանում արցունքները<br />
զսպել չի լինում, անգամ տղամարդիկ են արտասվում՝ ոչ էն է՝ հեռացողի համար,<br />
ոչ էն է՝ իրենց, որ զրկվում են հեռացողի ներկայությունից:<br />
Օդանավի պատուհանից դուրս նայող Ջիվանի հայացքը մի պահ սառեց. իրենց<br />
գյուղն էր ու Կարմիր սարը: Կարոտած շունչ քաշեց ու ձեռքն աչքերին տարավ.<br />
վախենում էր, թե վերջին անգամ է տեսնում գյուղն ու սարը, վերջին անգամ ու այն<br />
էլ երկնքից...<br />
3.<br />
Բոլոր հեքիաթներն սկսվում են հենց այսպես. «Լինում է, չի լինում», «Կար, չկար»,<br />
ասես հավատիդ հույսին են թողնում հետագայում պատմվելիքը` հասկացնելով.<br />
«Ուզում ես հավատա, չես ուզում, մի հավատա, քո խնդիրն է, միևնույն է, ես պատմելու<br />
եմ այն, ինչ ուզեմ, իմ ձեռքում է գրիչը, մտքերն ու հերոսներն իմն են, բայց<br />
73
ԱՐՁԱԿ ԴԱՎԻԹ ՍԱՄՎԵԼՅԱՆ<br />
վերջում պարտադիր հաղթելու է բարին»: Կարմիր սարի հեքիաթը չսկսվեց «Լինում<br />
է, չի լինում»-ով, որովհետև եղել են, միանշանակ եղել են Մոցոն ու Ջիվանը, ապրել<br />
են, ժպտացել, տխրել, խրխնջացել, քրտնել, հիասթափվել, կերել են՝ մեկը խոտ ու<br />
գարի, մյուսը՝ մոր ու կնոջ պատրաստած ապուրներն ու երբեմն անհամ, հաճախ<br />
կրկնվող կերակուրները:<br />
Սա մի հերթական պատմություն է, որի գլխավոր թեման, անպայման, սերը, դրա<br />
հետևանքներն ու սովորական մարդկային կյանքը պետք է դառնային: Այսքանով,<br />
փաստորեն, հենց սկզբում չարդարացան նրանց սպասումները, ով տրամադրվել<br />
էր հրաշքների հանդիպել կամ էլ հարրիփոթերային սյուժե տեսնել պատմվածքի մեջ:<br />
Սա պատմություն է...<br />
Ընդհանրապես սխալ է հենց սկզբում նշել այն, ինչի մասին գրվում է, բայց դե<br />
ինչ արած, հիմա մարդիկ սովոր են միայն վերնագրերն ու դրանից ներքև գրվող մի<br />
քանի տողը կարդալ ու անցնել առաջ` հաջորդ նյութին:<br />
Սա պատմություն է, որի մասին խոսվել է, որը պատմվել է շատերի կողմից, անցել<br />
բերնեբերան, հուզել շատերին, բայց դուք հաստատ չեք լսել, որովհետև ինքներդ<br />
ձեզ կորցրել եք առօրյա թոհուբոհի մեջ, կարդում եք միայն այն լուրերն ու<br />
պատմությունները, որոնք հրամցվում են ձեզ անկախ ձեր կամքից, թերթում եք ու<br />
առաջ անցնում ասես հաշվիչի հաշվեքարերը մատով շրջեք այնպես, ինչպես որ ձեր<br />
ցանկություններն են իրար փոխարինում օրվա մեջ առնվազն երեք անգամ, իսկ ես<br />
հիմա երեք անգամ կկրկնեմ այս բառերը.<br />
-Վա´յ քեզ, վա˜յ քեզ, վա˜յ քեզ:<br />
Գիտեմ, շատ քրիստոնեաբարո հնչեց նրանց համար, ովքեր գոնե մի անգամ<br />
մասնակցել են կրոնական այդ արարողությանը, որի պայմաններից է ծնկաչոք լինելը,<br />
որովհետև եթե պատրաստ չես գոնե ծունկդ ծալել գործածդ մեղքերի պատճառով,<br />
ապա ինչպե՞ս պետք է ներողություն խնդրելու ուժ գտնես ներսումդ: Անգամ<br />
անկրոնի համար այս բացականչությունն առաջացնում է զարմանք, ամոթ<br />
ու հետաքրքրություն իր իսկ արածի հանդեպ: Այնպես որ, հիմա ես ներողություն<br />
եմ հայցում համբերություն չարաշահելու համար և ասում, որ սա պատմություն է,<br />
որի մեջ լինելու են Մոցոն ու Ջիվանը, ես, դու և շատերը, սա պատմություն է այն<br />
մասին, թե ինչպես չի կարելի հեքիաթ գրել, որովհետև հեքիաթը գտնել է պետք<br />
հենց կյանքում:<br />
4.<br />
Սա իմ քաղաքի հեքիաթը չէ: Ի տարբերություն մեր կարդացած ու դեռևս չկարդացած<br />
հեքիաթների, քաղաքի հեքիաթն ավարտ չունի, թեկուզ բարի է, բայց` ավարտից<br />
զուրկ. գոնե ինքս էդպես եմ ուզում, չեմ ուզում իմ քաղաքում հյուսվող հեքիաթներն<br />
ավարտվեն: Քաղաքի հեքիաթներն ստեղծվում են գինետներում, սրճարաններում,<br />
բակերում ու զբոսայգիներում: Հետո անցնում են սարերով, տարածվում` մինչև<br />
երկրի սահմաններն ու դառնում բամբասանք: Գյուղերում ստեղծվող հեքիաթներն<br />
ավարտվում են քաղաքում: Միայն սարերն են, որ ոչ մի տեղ չեն գնում, գրկում<br />
74
են քաղաքն ու գյուղը կամ էլ իրենց գիրկն ընդունում դրանց: Սարերը միշտ իրենց<br />
տեղում են, Կարմիր սարը՝ նույնպես․ ամեն երեկո շոյում է արևի՝ քաղաքի թոհուբոհից<br />
հոգնած, դժգոհություններից կշտացած գլուխը, փարվում նրան ու իր ծոցն<br />
ընդունում: Մարդիկ սիրում են մայրամուտով հիանալ, սիրում են ուրիշների սիրով<br />
հմայվել կամ փնովել. լեռան ու արևի սիրախաղի ժամին շատերի աչքերն են կլորվում<br />
հիացմունքից` երանավետ հայացքի մեջ ամբողջացնելով իրենց ունեցած կամ<br />
դեռ չունեցած սերերը: Արևն ու սարն ամոթից շառագունում են, կարմիր վարագույր<br />
քաշում դիմացներն ու շարունակում իրար սիրել՝ մադկանց ընչաքաղց հայացքներից<br />
հեռու: Հենց էդպես էլ ծագել է մեր հեքիաթի սարի անվանումը:<br />
Ջիվանի հետ ծանոթացել էի քաղաքում, տարիներ առաջ, երբ դեռ ուսանող էի:<br />
Նրա քույրն էր եկել քաղաք` ուսումը շարունակելու: Նույն կուրսից էինք: Ջիվանն էլ,<br />
որպես թասիբով սարեցի, գալիս-գնում էր, գալիս-կանգնում էր համալսարանի դըռների<br />
առաջ, որ քրոջ խաթրին դիպչող չլինի, որ քրոջ գլխից մազ չպակասի: Հենց<br />
Արփին՝ Ջիվանի քույրն առիթ դարձավ, որ նա ծանոթանա իր ապագա կնոջ հետ:<br />
Ծանոթացավ, իրեն կին սարքեց, ու սկսվեցին խնդիրները: Գյուղացները, Ջիվանենցից<br />
թաքուն, իրար մեջ փսփսում էին, որ նոր հարսն օր ու արև չի տալիս սկեսրոջը:<br />
Դժվարությունները բազմապատկվել էին Ջիվանի որդու ծնվելուց հետո. արդեն «ոտքը<br />
պնդեցրած» հարսը ոչ միայն իշխող դիրք էր փորձում ունենալ տան մեջ, այլև սկսել<br />
էր բողոքել անհեթեթ բաներից, անգամ պատերի գույնից, որն, ըստ նրա, իր դեպրեսիայի<br />
պատճառն էր:<br />
75
ԱՐՁԱԿ ԴԱՎԻԹ ՍԱՄՎԵԼՅԱՆ<br />
-Ես պիտի լավագույնն ապահովեմ իմ երեխայի համար, հասկանո՞ւմ ես, իսկ<br />
դու, որպես հայր, արժանի չես նրան: Ի՞նչ ես անում դու, ի՞նչ ապագա ես ստեղծում<br />
էս չոլերում: Պետք է էս գյուղից գնանք, էստեղ ապագա չկա՝ տղաս նորմալ դպրոցում<br />
պիտի սովորի, ոչ մի բանից պետք է չզրկվի,- վեճերից մեկի ժամանակ ասել<br />
էր Ջիվանի կին Անահիտը:<br />
-Ան, ամեն ինչ լավ է լինելու, ուղղակի համբերություն է պետք, միանգամից ոչինչ<br />
չի լինում, ընթացքում փող հետ կգցենք: Ես մեղավոր չեմ, որ գյուղում եմ ծնվել ու<br />
մեծացել. էստեղ ամեն ինչ սեզոնից ու եղանակից է կախված, մեկ էլ` Աստծո բարեհաճությունից:<br />
Լավ կլինի, խոստանում եմ:<br />
-Ես քեզ վաղուց արդեն չեմ վստահում, անիմաստ է ամեն ինչ...<br />
Շաբաթը մեկ առնվազն մի վեճ լինում էր: Վեճերից մեկից հետո Անահիտը հավաքել<br />
էր բոլոր փաստաթղթերը, օժիտից այն ամենն ինչ հնարավոր էր վերցնել, որդու<br />
ձեռքը բռնել էր ու հեռացել:<br />
-Լսիր, հո դու հիմա՞ր չես, ոնց թե չպետք է կապ ունենամ որդուս հետ, հո երեխաս<br />
անհեր չի՞ մեծանալու:<br />
-Անհոգ եղիր, ես նրա համար հա՛մ մայր կլինեմ, հա՛մ էլ՝ հայր:<br />
-Երբ մեծանա, հարցնի. «Այ մեր, հերս ո՞ւր ա», ի՞նչ պատասխան ես տալու:<br />
-Մի բարի հեքիաթ կհորինեմ քո մասին ու վերջում կասեմ, որ մահացել ես. ամբողջ<br />
կյանքում կհպարտանա քեզնով...<br />
Առաջին անգամ հետ բերել ստացվեց. Ջիվանի մայրը, հայրը, հավաքվել-գնացել<br />
էին Անահիտենց տուն: Երկրորդ անգամ հենց իրենք հետ բերել չուզեցին, թոռանը<br />
վերցրին ու վերադարձան տուն: Լուրեր էին պտտվում, որ Անահիտը սիրեկան ունի<br />
քաղաքում՝ չնայած դրան հիմա սիրեկան չեն ասում, ասում են․ «ընկեր ունի»:<br />
Վերջին խոսակցությունը Ջիվանի ու Անահիտի միջև հենց քաղաքում էր. քաղաքի<br />
սրճարաններից մեկում՝ նրանց առաջին հանդիպման վայրում: Անահիտը<br />
հպարտ կեցվածք էր ընդունել՝ թիկունքն ապահով էր համարում, Ջիվանն էլ<br />
չհանդուրժեց դա.<br />
-Դուք ընտրում եք նրանց, որոնք ձեզ, ձեր կարծիքով, «պահելու» են, ընտրում<br />
եք տարբերակներից ամենահարմարը:<br />
-Իսկ եթե այլ տարբերակ չկա՞, եթե կյանքն է դրան տանու՞մ:<br />
-Տարբերակ միշտ էլ կա, ուզածդ ի՞նչ է:<br />
-Ուզում եմ երջանիկ լինել: Ցանկանում եմ․..<br />
-Սո´ւս, կամա´ց, մի՛ գոռա: Ախր քո նմաններին անգամ խոսելու իրավունք պիտի<br />
չտան, էլ ուր մնաց` ընտրելու: Դուք մենակ ուզում եք: Իսկ ձեր ուզածն ավելի գեղագիտորեն,<br />
իբրև թե առավել վեհ ներկայացնելու համար ասում եք. «Ցանկանում եմ»:<br />
Ուզում եք, հասնում եք ձեր ուզածին, շատ արագ կշտանում ու նորից եք ուզում:<br />
-Իսկ դու մի որոշիր, թե ով ինչ պետք է անի:<br />
-Հիմա դու փորձում ես ամեն գնով արդարացնել որոշումդ: Բայց եթե ներսումդ<br />
կռիվ չլիներ, հանդիպման առաջարկս անպատասխան կթողնեիր:<br />
-Իմաստ չկար մնալ ձեր քոսոտ տանը:<br />
76
-Շա՜տ համարձակ մտքեր ես ասում:<br />
-Ես միշտ էլ համարձակ եմ եղել: Պիտի գլուխս կախե՞ի, ամաչե՞ի, համեստ<br />
ձևանա՞յի:<br />
-Ահա՜, ճիշտ է, ավելի լավ է համարձակվես հեռանալ, քան համեստ ձևանաս ու<br />
ներսից քայքայես ամեն ինչ: Արդարացում ես ուզո՞ւմ լսել, ասեմ. Դու մտածում ես,<br />
որ արդեն տեղ ունես՝ քնելու, տեղ ունես, ուր քեզ կկերակրեն, մի փոր հաց կտան, ու<br />
դու քեզ կկոչես Ապահովված, չէ՛՝ էդպես քեզ կկոչես մտքումդ, բայց ուրիշների մոտ<br />
քեզ կանվանես Երջանիկ:<br />
-Ավելի լավ է՝ գնամ, քեզ հետ որևէ բան քննարկելն անիմաստ է։<br />
-Ավելի լավ է՝ գնա, մնալուցդ օգուտ չկա...<br />
Անահիտը մի քանի քայլ անելուց հետո չդիմացավ, շրջվեց ու մահապատժից<br />
առաջ ընձեռնված խոսքի հնարավորություն ունեցողի պես արագ վրա բերեց.<br />
-Մեկ է, ես սիրում եմ նրան,- և արագացրեց քայլերը:<br />
«Դու ի՞նչ գիտես՝ սիրելն ինչ է, դու մենակ ցանկանալ գիտես»,- ձեռքերը գրպաններում<br />
դրած, մտքում հանգիստ ու անձայն պատասխանեց Ջիվանը, մի քանի վայրկյան<br />
կանգնած մնաց տեղում ու հեռացավ:<br />
Նրանք այլևս չտեսնվեցին, չնայած Ջիվանն ուզում էր ընտանիքը վերականգներ,<br />
երբեմն կարոտն էր խեղդում, բայց նաև հասկանում էր, որ նման քայլի գնալու<br />
համար նախ պատրաստ չէ, հետո էլ բազում մարդկանց ու արժեքների վրայով պիտի<br />
անցներ: Դժվար էր թքածը լիզելը, հատկապես` ուրիշի թքածը...<br />
Դատարկությունը լցնելու և ներքին լռությունը խախտելու համար Ջիվանը որոշեց<br />
մի նոր զբաղմունք գտնել. որոշեց ձիաբուծությամբ զբաղվել, մանավանդ, որ Կարմիր<br />
սարի լանջերի ալպիական մարգագետիններն այդ հնարավորությունը տալիս<br />
էին: Քաղաքի ընկերներից մեկը՝ Ալիկը նրան նվիրեց առաջին ձին՝ սևաթույր, արաբական<br />
մտրուկը:<br />
-Ալիկ, քեզ պասպորտով Ալեքսանդր են ասում, չէ՞:<br />
-Հա, Ջիվան ջան, ինչի՞ ես հարցնում:<br />
-Դե ուրեմն նվիրածդ ձիուն էլ Բուցեֆալ անունը կտամ՝ Ալեքսանդրի ձի Բուցեֆալը<br />
սև բաշ ու սև աչքեր ուներ, երկար, քամու տակ խաղացող պոչ. սազում է,<br />
վե՛րջ, Ալիկ, որոշված է,- հաստատակամ հայացքով մոտեցավ ձիուն, գլուխը շոյեց<br />
ու ճակատը համբուրեց Ջիվանը:<br />
-Ջիվան, ի՞նչ Ալեքսանդր, ի՞նչ Բուցեֆալ։ Սա ո՛չ սմբակների վրա մատներ ունի,<br />
ո՛չ էլ գլուխն է ցլի գլխի նման։ Սովորական ձի է։ Թե ինձ լսես, Մոցո անունը կտաս․<br />
պարզ, մեր սարերին սազական։<br />
Դրանից հետո Ջիվանը հաճախ էր լեռներում «կորում». ժամանակի ընթացքում<br />
ձիերի քանակն ավելացավ, բայց Մոցոյի հանդեպ սերն ու հոգատարությունը դրանից<br />
չպակասեց: Երբեմն ժամերով մեկնվում էր բուսնած թարմ կանաչի վրա, փակում<br />
աչքերն ու փորձում երազել։ Դիմացը տարբեր պատկերներ էին հայտնվում, ապա<br />
չքվում, հետո նորից հայտնվում. կինն էր՝ նախկին կինը, դրվագներ նրա հետ<br />
վեճերից, պատկերացնում էր իրեն երկրից դուրս, անորոշ մի տեղ ապրելուց, ուր<br />
77
ԱՐՁԱԿ ԴԱՎԻԹ ՍԱՄՎԵԼՅԱՆ<br />
Անահիտը երջանիկ էր, իսկ ինքը՝ դատարկ ու զրկված հիշողություններից: Այդպես<br />
շարունակվում էր մինչ այն պահը, երբ լսելի էր դառնում Մոցոյի սմբակների դոփյունը:<br />
Աչքերը բացում էր, դիմավորում ձիուն, ապա արագ թամբում ու սկսում<br />
սլանալ Կարմիր սարի լանջերով մինչև մայրամուտ: Տունդարձի ճանապարհին իջնում<br />
էր ձիուց ու կողքով քայլում:<br />
Վերջին շրջանում, գրեթե միշտ, մտահոգ ու մտածկոտ տեսք ուներ. օրեցօր դեմքի<br />
սփրթնածությունն ու մարմնի թուլությունն ավելի տեսանելի էին դառնում: Եղան<br />
ուշաթափության դեպքեր, բայց տնից հեռու՝ սարերում: Լավ է, որ այդ կողմերով<br />
անցնող հովիվները ժամանակին նկատել էին ու օգնության հասել: Մի անգամ էլ<br />
Մոցոն մոտեցել էր ու տիրոջը պառկած տեսել. խրխնջացել էր, դնչով բզել, բայց Ջիվանն<br />
անգամ աչքերը չէր բացել։ Միամիտը կարծել էր, թե տերը շատ խորը քուն էր<br />
մտնել, հողը սմբակներով այնքան էր փորել, որ կարողանա մտնել Ջիվանի տակ,<br />
ծնկները ծալել էր, մեջքին առել նրան ու հասցրել տուն: Երբ արդեն Ջիվանն ուշքի էր<br />
եկել, տանեցիներին փորձել էր համոզել, որ ուղղակի արևահարվել էր:<br />
5.<br />
Չգիտեմ՝ կռահեցիր, թե ոչ, բայց այս պատմության մեջ Ալիկը հենց ինքս եմ։ Որ<br />
երկար-բարակ չմտածես, թե ինչ կապ ունեմ այս պատմության հետ, ասեմ, որ ծնվել<br />
եմ Կարմիր սարի տակի գյուղում, բայց հենց ծնվելուցս հետո ամբողջ ընտանիքով<br />
տեղափոխվել ենք քաղաք՝ սարի հետևի քաղաքը։ Ծնվելուս պահին գյուղում ոչ մի<br />
տղամարդ չկար, բոլորը գնացել էին «Արարատի» խաղը նայելու, իսկ ծնունդս նշելիս<br />
հավաքվել էին գյուղի տղամարդիկ միայն: Թե ինչ դժվարությունների են հանդիպել<br />
մերոնք քաղաք տեղափոխվելուց հետո, ես տեղյակ չեմ. մերոնք լավագույնն էին<br />
ապահովում ինձ համար: Այդպես շարունակվեց մինչև համալսարանն ավարտելս:<br />
Ավարտելուց հետո շատ նոր բաներ սկսվեցին, շատ ավարտներ եղան կյանքումս,<br />
բայց մի բան աներեր էր: Որքան էլ ցանկացա պոկել ու շպրտել, թողել անցյալում,<br />
չէր ստացվում՝ կարոտն Արփիի հանդեպ ուղեկցում էր ինձ ամեն օր, ամենուր: Ասում<br />
են՝ փոքր է մեր քաղաքը, փորձիր գտնել, հանդիպել հենց այն մեկին, որ պետք է քեզ<br />
հենց այդ պահին, ում կարոտում ես հենց այն փողոցում, որի մայթերով աչքերդ չորս<br />
կողմ արած քայլելուց՝ մեքենաների արտանետած շմոլ գազից առավել կարոտն է<br />
խեղդում։<br />
Չկա…<br />
Չկա, գրողը տանի. մեկնե՞լ է երկրից, տնից դուրս չի՞ գալիս, քաղաքից դուրս<br />
կամ քաղաքի թաքուն տեղերո՞ւմ է. չգիտես, բայց փնտրում ես, ավելի ճիշտ, ինքդ<br />
չես փնտրում. սիրտդ, ճանապարհի բոլոր հոծ գծերը կտրելով, չթույլատրված տեղերով<br />
անցնում է, որ հանդիպի, բայց չկա… Ու քաղաքն սկսում է ճնշել. բոլոր լուսացույցները<br />
կարմիրի տակ են մնում, բոլոր խանութների ու սրճարանների դռները՝ «ՓԱԿ Է»<br />
ցուցանակի, փողոցները դատարկվում են անցորդներից. դու մենակ ես։<br />
Ու հենց այդ պահին մեկը ծառս է լինում դիմացդ ու փաթաթվում՝ դեմքիդ գոռալով.<br />
«Բարև, ախպերս, ո՞նց ես»…<br />
78
էն մեկն, ում մասին վաղուց չէիր մտածել ու չէիր սպասում տեսնել։ Ու սկսում ես<br />
հուսադրել քեզ, որ քաղաքը, մեր քաղաքը փոքր է, ոնց էլ լինի, էսօր չլինի, թեկուզ<br />
հենց վաղը, բայց մեկ է, հանդիպելու ես նրան, ում համար մնացել ես քաղաքում։ Ու<br />
սիրում ես քաղաքը, շնչում, խեղդվում, ամեն երեկո մահանում ու ամեն առավոտ<br />
վերածնվում հանուն նրա, նրա պատճառով։<br />
Իսկ նա…<br />
Նա ուղղակի քո քաղաքում չի ապրում։<br />
Հենց այդ կարոտն էլ ստիպեց, որ գնամ գյուղ ու վերականգնեմ խզված կապն<br />
անցյալիս ու Արփիի հետ: Գյուղում էի, որ իմացա Ջիվանի հիվանդության մասին<br />
ու որոշեցի օգնել՝ ինչով կարող էի, որքան որ կապերս ու հնարավորություններս<br />
կներեին: Լեյկեմիա՝ բժիշկների ախտորոշումն էր․ ասել էին․ «Սպասեք, տեսնենք ինչ<br />
պրոգրես կամ հետընթաց է լինում, նոր կորոշենք բուժման ընթացքը»: Իսկ սպասումը...<br />
Միշտ ասում են. «Սպասեք, լավ է լինելու»` չհասկանալով, որ սպասումը<br />
մարդկանց զրկում է ապագայից. յուրաքանչյուր սպասում ենթադրում է դադար,<br />
միջանկյալ, չկողմնորոշված վիճակ ու վակուում: Բայց ասում են. «Սպասեք, այ<br />
կտեսնեք, լավ է լինելու» և ամեն անգամ ասվող այս ծեծված նախադասությունից<br />
հետո մի կյանք կանգ է առնում հենց կյանքի մեջտեղում:<br />
Ու մարդիկ ստիպված հեռանում են:<br />
Ախր ինչի՞ մնալ, եթե ինչ-որ տեղ գնալիս հետդ տանելու ես միայն հիշողություններ:<br />
Հեռվում ամեն ինչ փոքրանում ու հետզհետե վերանում է, ոչնչանում, մեծանում<br />
է միայն կարոտը, այն էլ` միայն հիշողությունների հանդեպ, որն էլ կոչվում է անցյալ,<br />
անցյալ կատարյալ, բայց միայն ժամանակային առումով. թե չէ ոչ ես, ոչ դու, ոչ մյուսները<br />
կատարյալ չենք, բայց ահագին բան ունենք իրագործելու, կատարելու կյանքում,<br />
կատարելագործվելու:<br />
Իսկ մեր պատկերացումները կատարյալ են, ցանկությունները, հույս ունենք, որ<br />
կկատարվեն...<br />
Ստիպված ես լինում վիճակդ նույնացնել մի կնոջ հետ, որն ամեն գիշեր անտրամադիր,<br />
հոգնած մարմնով մտնում է անկողին ու խոստանում. «Սպասիր, ամեն ինչ լավ<br />
է լինելու» ու ծերացնում քեզ այդ սպասման անօդ ու ժամանակից դուրս մնացած<br />
տարածության մեջ: Սկսում ես դատարկությունդ լցնել մենախոսությամբ, բողոքով,<br />
պայքարով, երբեմն էլ անհանդուրժողականությամբ և սպասումից հոգնած ասում.<br />
«Սպասիր, միգուցե վերադառնամ» ու խեղդամահ անում նրան հենց նույն անկողնում<br />
ու նույն սպասումով:<br />
Ջիվանը մեկնեց Գերմանիա` բուժման ու այլևս չվերադարձավ գյուղ՝ խոստացել<br />
էր, բայց չվերադարձավ: Մի քանի տարուց նրա մոտ տեղափոխվեցին մայրն ու որդին,<br />
ինքն էլ ամուսնացավ իրեն խնամող բուժքրոջ հետ: Իսկ Արփին տեղափոխվեց<br />
քաղաք՝ ինձ հետ, իմ մոտ:<br />
Կարծես բոլորը հասան իրենց մուրազին, ինչպես հեքիաթներում, և ժամանակն<br />
է, որ հեքիաթն ավարտվի, բայց ժամանակները հիմա փոխվել են՝ չես հասցնում մի<br />
բան սկսել կամ ավարտին մի կարգին շունչ քաշել, երբ քեզ հրում են նոր պատմությունների<br />
մեջ ընկնելու, նոր պատմություններ ստեղծելու:<br />
79
ԱՐՁԱԿ ԴԱՎԻԹ ՍԱՄՎԵԼՅԱՆ<br />
6.<br />
Փողոցում երկու հոգի սիրուց էին խոսում․<br />
Մի երիտասարդ, փողոցի մի ծայրում, ձենը գլուխը գցած, սեր էր քարոզում, թե<br />
բա. «Սիրեք Աստծուն, Աստված սեր է», իսկ մարդիկ, իրար սիրելով, իրար սիրահետելով,<br />
անցնում էին նրա կողքով ու մատները վեր տնկում՝ խենթի տեղ դնելով։<br />
Մի զառամյալ ծերուկ էլ սեր էր մուրում փողոցի մյուս ծայրում. «Աստծու սիրուն,<br />
մի բանով օգնեք, տո Մարդ Աստուծո, անտարբեր մի՛ անցիր», իսկ մարդիկ խղճահարության<br />
ակնթարթ էին ապրում ու պետությանը մտքում հայհոյելով՝ անցնում կամ<br />
էլ կողքով քայլողին ասում էին. «Հերթական ցնցոտիավոր բիզնես անողն է» ու<br />
արագացնում էին քայլերը։<br />
Մոցոն, աջն ու ձախն ուսումնասիրելով, պտտում էր անծանոթ քաղաքի փողոցներով:<br />
Ամեն ինչ օտար էր, այս ընթացքում ինչ լեզու ասես լսել էր, փորձել էր հարազատ<br />
հնչյուններ գտնել, որսալ օդում, բայց ապարդյուն:<br />
Ձիերը քաղաքում չեն ապրում, ձիերի համար քաղաքում, լավագույն դեպքում,<br />
դեկորատիվ ու քարշակի աշխատանք է լինում նախատեսված, այն էլ միայն քչերի՝<br />
տեսքով ու դիմացկունությամբ ուժեղների համար: Մոցոն մի կերպ խույս էր տվել<br />
ճանապարհին հանդիպած շրջիկ կրկեսներից ու հասել իր համար հերթական անծանոթ<br />
քաղաքը:<br />
Օրը մոտենում էր ավարտին, օտար քաղաքի վրա կախված երկինքն աստիճանաբար<br />
մթնում էր: Արևին փոխարինելու էին գալիս լապտերներից արձակվող աղոտ<br />
լույսերը, իսկ Մոցոն արդեն որերորդ ամիսն էր, ինչ մայրամուտ չէր տեսել. այս կողմերում<br />
սարեր չկային՝ որ կողմ բարձրացնում էր գլուխը, շենքեր էին՝ բազմագույն, բայց<br />
սառը: Հույսը չէր կորցրել. ամեն ինչ կորցրել էր, անգամ նալերն էին պոկվել սմբակներից<br />
ու կորել, բայց հույսն ամուր էր պահում սրտում: Կեսգիշերին մոտ, Մոցոն,<br />
գլուխը կախ գցած, ոտքերը մի կերպ քարշ տալով, հասավ քաղաքի կենտրոն: Ուժերը<br />
լքում էին. ուզում էր աղոթել, բայց ո՞ւմ, ո՞վ էր լսելու նրան: Լսել էր, որ մարդիկ<br />
Աստծուն են աղոթում, բայց դա մարդկանց Աստվածն էր, ինքն իր Աստծուն թողել<br />
էր լեռներում․․․<br />
80
ՊՈԵԶԻԱ<br />
ՄԱՐԳԱՐԵՏ ԱՍԼԱՆՅԱՆ<br />
Բանաստեղծ, թարգմանիչ<br />
ԱՇԽԱՐՀԻ ՈՉ ՄԻ<br />
ԱՆԿՅՈՒՆՈՒՄ ԱՅԼԵՎՍ ՉԻ<br />
ԱՊՐՈՒՄ ԻՄ ՍԻՐՏԸ<br />
1<br />
Անդուռ:<br />
Անմարմին:<br />
Անշոշափ:<br />
Օրերը` հիվանդացած կարոտի<br />
հրաժեշտի նամակներն են գրպանումս:<br />
Հողմաղացներում արտասվող քամին<br />
վերապրում է ամայության սերմնացանը:<br />
Շուտով աշուն է:<br />
Դատարկության աղի ջրերում<br />
անվրդով քնած են հիշողության հրեշները:<br />
Համակերպումի նավակներով<br />
հեռանում են ժայռացած թախիծները:<br />
Ինձ գողանում է լռությունը ցորենի:<br />
82
Միայնության սրինգը տանում է<br />
այրումներով հրդեհված երկնքի:<br />
Քաղաքի կնճիռներից կախվել է<br />
տխրությունը մոխրագույն շենքերի,<br />
փշրվել է ափսեն լուսնի:<br />
Մի օր կարթնանաս լացից ծղրիդների,<br />
ձեռքերիդ ճաք տված հպումներից<br />
կզգաս հեռվում սառչող արյունս անբառ,<br />
փողոցն արծաթած մենության ձյունը<br />
քեզ կհասցնի՝ աշխարհում չտեղավորված<br />
առավոտներիս մեղեդիները:<br />
Դռներում:<br />
Մարմիններում:<br />
Շոշափումներում՝<br />
օրերդ արյունող կարոտի<br />
խոստովանության նամակներ կդառնան,<br />
որոնք խնամքով կտեղավորես<br />
ծոցագրպանում հին վերարկուիդ՝<br />
խեղդվելով այն ճշմարտությունից,<br />
որ աշխարհի ոչ մի հասցեում<br />
այլևս չի ապրում իմ սիրտը...<br />
***<br />
2<br />
Եղեգները սոսափում են:<br />
Թեյիս բաժակում խառնում եմ<br />
նոյեմբերի դարչինը:<br />
Գիշերների շեղբը թիկունքիս,<br />
աստղերի արտասուքների եղյամը<br />
թերթիկներին լուսնածաղկի,<br />
մեռնող արևի ուրվացոլքերով<br />
տխուր հեռացող երամի հետքը՝<br />
ամենը հող է՝ կոկորդում հիշողության,<br />
ամենը սպի է այտին երկնքի.<br />
կարող էիր լինել:<br />
Ես հիմա քայլում եմ տափաստանով՝<br />
աշխարհի բոլոր դանակները սրտումս,<br />
ես պարում եմ անկումներում մոլորակների,<br />
83
ՊՈԵԶԻԱ ՄԱՐԳԱՐԵՏ ԱՍԼԱՆՅԱՆ<br />
խելագարի պես ծիծաղում հաշտությունը,<br />
անփութորեն հազում կրակներ.<br />
հիշո՞ւմ ես՝ ինչպես երկրաշարժվեց<br />
հավատի առավոտը,<br />
հիշո՞ւմ ես՝ ինչպես էր հեռանում սերը՝<br />
մայրամուտին փոշեամպ դարձած...<br />
***<br />
3<br />
Գնում եմ:<br />
Չգաս:<br />
Չկանչես:<br />
Ինչ տվել եմ՝<br />
մի վերադարձրու:<br />
Ինչ չեմ տվել՝<br />
քեզ պետք չէր:<br />
Աշխարհում<br />
մի օր<br />
ավարտվում են<br />
հեքիաթները,<br />
ու ոսկե ձկնիկները<br />
մեռնում են<br />
դառը<br />
արտասուքներից<br />
ծովի,<br />
ու վերքերը աղ են դառնում,<br />
ու ափ են շպրտվում երազանքները,<br />
թպրտում են մի քանի վայրկյան,<br />
շնչահեղձ են լինում ավազներին դեղին:<br />
Չկանչես:<br />
Չգաս:<br />
Գնում եմ:<br />
Ինչ տվել ես՝<br />
վերադարձրել եմ:<br />
ինչ չես տվել՝<br />
պետք էր ինձ:<br />
Աշխարհը<br />
84
մի օր<br />
դառնում է<br />
կոկորդում մեռնող<br />
սև կարապների<br />
համբարձվող երամ,<br />
ու հոգեվարքում են կիրակիները,<br />
ու բորբոսնում են հավատները<br />
փլվող պատերին սպասումի,<br />
ցավը դառնում է քար,<br />
որ շպրտում ես<br />
ապակիներին երկնքի<br />
և երբեք չես լսում<br />
լռության լացն Աստծո,<br />
և սովորում ես լինել արժանի...<br />
***<br />
4<br />
Հյուսվածքներում խտացող մենության երկաթից<br />
ես կառուցեցի իմ փոքրիկ տունը:<br />
Աշունը արտասվում էր շեմին՝<br />
երակներին անծայրածիր տառապանքների<br />
դեղնամորմոք անտառը,<br />
աչքերում՝ հուսահատության անապատներ:<br />
Հետո ես մոռացա, թե ինչ է Բառը:<br />
Փողոցներում մարդիկ<br />
տարօրինակ հայացքներ էին նետում<br />
փշերին մատներիս,<br />
նայում էի ձեռքերիս<br />
ու չէի հիշում՝ ում եմ գրկել,<br />
անշտապ խեղդվում էի<br />
ներքին արյունահոսությունից կարոտի<br />
ու հաշվում երկնքից ընկնող աստղերը,<br />
ու սպասում վերադարձին Աստծո...<br />
Մի գիշեր անզուսպ մռնչում էին ժայռերը:<br />
Արթնացա սուր ծակոցից սրտի:<br />
Հիշեցի՝ եղել ես...<br />
85
ՊՈԵԶԻԱ ՄԱՐԳԱՐԵՏ ԱՍԼԱՆՅԱՆ<br />
***<br />
5<br />
Դրաման ավարտված է։<br />
Հիշողության ձկներն արտասվել են ծովը,<br />
սարսափի թռչունները տարել են երկինք<br />
լռության կարմիր արցունքները։<br />
Ոչ մի երազանք չկատարվեց։<br />
Ձմեռը ցուրտ էր։ Ճակատագիրը՝ անտանելի ժլատ։<br />
Դու անզորությունից ճանկռեցիր երկինքը,<br />
ես՝ գտա սիրտս հուսահատության քաղցկեղում փուլ եկած։<br />
Ասացին՝ հիվանդացել ես ամենածանր լռություններով,<br />
ասացին՝ հայացքդ վերք է.<br />
երբ ես ժպտացի՝ չորս մեխ գլորվեց աչքերիցս,<br />
երբ ես ժպտացի՝ հատակն արձագանքեց կոտրվող ապակիների լացը.<br />
մենության ձեռնափայտին հենված կույր հպարտություններից ոչ մեկով<br />
ես չեմ հավատում մեր միջև ավերված քաղաքների անդարձությանը<br />
և վերադարձներին՝ չտեղավորվող ոչ մի կոշիկում...<br />
86
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ<br />
ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
Բանաստեղծ, դրամատուրգ<br />
ՆԿԱՐՎԱԾ ԸՆՏԱՆԻՔ<br />
ՆԱԽԱԲԱՆ<br />
2015-ն էր, երբ ծանոթացա Ռուբեն Հովսեփյանի հետ: Բանաստեղծություններիցս<br />
մի քանիսը կարդաց, մեղմ ժպտաց ու ասաց, որ կտպագրի «Նորք» հանդեսում:<br />
Վարպետը կատարեց խոստումը: Ծանոթացավ նաև պիեսներիս և նույն ժպիտով<br />
ասաց, որ դրանց պետք է շունչ տալ (ավա՜ղ, չհասցրեց): Նույն թվականին ընդունելության<br />
հայտ էի ներկայացրել ԵԹԿՊԻ գրական ստեղծագործության բաժին, որի հանձնաժողովի<br />
նախագահն էր Վարպետը: Երբ ինձ տեսավ, քմծիծաղ տվեց և կանչեց<br />
լսարանից դուրս: Հիասթափված ուզում էի հեռանալ, երբ ձայն տվեց: Կանգնեցի...<br />
Ասաց, որ այս բաժնում սովորելս անիմաստ է, քանի որ արդեն տպագրվել եմ<br />
«Նորք»-ում, և նա չի կարող ինձ գրել սովորեցնել: Նրա մերժումը ինձ տարավ դեպի<br />
թատերագիտություն: Վարպետին հայտնեցի իմ շնորհակալությունը և ասացի, որ<br />
իրեն պարտք եմ՝ իմ առաջ գրականության մեծ ճանապարհը բացելու համար: Նույն<br />
մեղմ ժպիտով ժպտաց և ասաց, որ օրերից մի օր, եթե իհարկե կկարողանամ, կվերադարձնեմ<br />
պարտքը: Դուրս եկա լսարանից ու դուռը փակեցի: Այն փակվելն էր, որ փակվեց՝<br />
դեպի իրեն տանող ճանապարհը: Վարպետին էլ չտեսա... Տարիներ անց փորձում<br />
եմ գոնե այս կերպ վերադարձնել պարտքս՝ Վարպետնին տանելով իմ դրամատուրգիա:<br />
Արշակ Սեմիրջյան<br />
88
ՆԿԱՐՎԱԾ ԸՆՏԱՆԻՔ<br />
Ռուբեն Հովսեփյանի հիշատակին<br />
ԴՐԱՄԱ 2 ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅԱՄԲ<br />
Գործող անձիք՝<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – կոմպոզիտոր<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Արտավազդի կինը<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Արտավազդի աղջիկը<br />
ԱՄԱԼՅԱ – խոհարարուհի<br />
ՌՈՒԶԱՆ – դիզայներ<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Արտավազդի ընկերը, հոգեբան<br />
ԱՌԱՋԻՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆ<br />
Արտավազդի բնակարանը: Բեմը ձևավորված է տոնական՝ փուչիկներով, գունավոր<br />
ժապավեններով: Աջ կողմում գտնվում է դաշնամուր, մյուս կողմում՝ բազմոց,<br />
որի վրա Ամալյայի պայուսակն է: Դաշնամուրի կողքին դրված է նաև երաժշտական<br />
կենտրոն: Բազմոցի ետևում պատուհանն է: Աջ ու ձախ կողմերում սենյակներ տանող<br />
դռներ են, խոհանոցի դուռը ձախ կողմում է: Բեմում Միքայելն է: Մի փոքր<br />
անհանգիստ: Գլխին՝ մանկական զվարճալի գլխարկ: Միքայելը շարունակում է ձևավորել<br />
բնակարանը: Հետո խոհանոցից բերում է շամպայնի բաժակներ և դնում<br />
սեղանին, որի վրա արդեն սպասք է շարված:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Հուսով եմ, նրան դուր կգա անակնկալը… Պետք է նաև շամպայնը<br />
բերել: (Գնում է խոհանոց և վերադառնում շամպայնի շշով): Ամեն ինչ պիտի սկսել<br />
նոր ու մաքուր էջից… Քիչ հետո նա կվերադառնա նոր և իրական կյանք… Ստեղծագործական<br />
լիարժեք աշխարհ… Վերջապես բոլոր տանջանքները մնացին անցյալում:<br />
Վե՜րջ… Վե՜րջ… Նրան պետք է դիմավորեմ երջանիկ հայացքով: Տիկին Ամալյա՜,<br />
ամեն ինչ պատրա՞ստ է…<br />
Խոհանոցից դուրս է գալիս Ամալյան՝ խոհարարուհու հագուստով:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Պարոն Միքայել, դուք անհանգստանալու առիթ չունեք… Ես համոզված<br />
եմ, որ ձեր թանկագին հյուրին իմ պատրաստած ուտեստները շատ դուր կգան:<br />
89
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նա իմ հյուրը չէ… Նա իմ հարազատն է… Նույնիսկ հարազատից էլ<br />
ավելի…Նա ինձ համար՝ եղբայր է:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ներեցեք: Ես չգիտեի…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ներողություն մի խնդրեք: Ամեն ինչ հիանալի է:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Այնպիսի տպավորություն ունեմ, որ այս տունը երկար ժամանակ<br />
կնոջ ներկայություն չի զգացել:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ինչի՞ց եզրակացրիք, տիկին Ամալյա…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Խոհանոցից կարելի էր հասկանալ:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ես հաճախ եմ լինում այստեղ և մաքրությամբ ինքս եմ զբաղվում:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ուղղակի կնոջ ներկայությունը ցանկացած պարագայում զգալի է:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ոչ բոլոր կանայք են՝ կին… Կին ասվածը հարաբերական է… Ոչ բոլորին<br />
կարելի է կին կոչել՝ հավատարիմ, նվիրված… Ներեցեք, անսպասելի բորբոքմանս<br />
համար: Թեմայից դուրս խոսեցի:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Կանայք էլ իրենց պատկերացումներն ունեն տղամարդկանց մասին…<br />
Տղամարդիկ ինձ համար վաղուց մեռած են, չկան… Նրանք ինձ համար ոչ մի նշանակություն<br />
չունեն և իմ կյանքում չեն կարող հայտնվել ո՛չ դժբախտ, ո՛չ էլ երջանիկ<br />
պահերին… Նրանք բոլորն ինձ ներկայանում են մեկ դեմքով, մեկ անվամբ… Գուցե<br />
ես էլ թեմայից դուրս խոսեցի, բայց կյանքը նրանով է հետաքրքիր, որ երկխոսությունները<br />
դառնում են աբսուրդ, իրար չմիացող, բայց ներքնապես կապակցված… Այս<br />
մասին ինչ-որ տեղ լսել եմ ու անգիր արել:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ես չգիտեմ, թե որտեղից է գալիս ձեր այդ տրամադրվածությունը,<br />
բայց հավատացեք՝ պետք չէ բոլորին ինչ-որ մեկով չափել:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ինչպես հասկացա, դուք էլ եք տրամադրված կանանց դեմ...<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ինչպես հասկացաք:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Գիտեք, ա՛յ օրինակ մեր ռեստորանի տնօրենը, որտեղ ես հիմա աշխատում<br />
եմ՝ տղամարդ է: Նա որպես մարդ ուղղակի անզուգական է: Իմ կարծիքով,<br />
նրա նմանը աշխարհի երեսին չկա: Սակայն դարձյալ «Բայց»-ը գալիս ու հառնում<br />
է դիմացս:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Տեսնում եք, ուրեմն կա ինչ որ մեկը, ով կարողանում է փոխել ձեր<br />
հայացքները… Ուրեմն, առանց «բայցեր»-ի, առանց ժխտումների…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Սակայն որպես տղամարդու նրան կարելի է պարզապես վառել:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ա՜խ, Աստվա՜ծ իմ…Դուք անուղղելի եք: Եթե այսպես գնա, մենք մի<br />
ամբողջ օր շարունակ կքննադատենք կանանց և տղամարդկանց: Անվերջ կդատապարտենք<br />
ու կպաշտպանենք և չենք հասնի վերջին… Այսօր մենք բոլորովին այլ<br />
նպատակի համար ենք այստեղ:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Այո՜…Այո՜… Ես ուրիշ առիթով եմ եկել…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ես ձեզ հիմա կօգնեմ…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ո՜չ…Մի անհանգստացեք: Դուք ավելի լավ է գնացեք և հագեք ձեր նոր<br />
կոստյումը: Հիշո՞ւմ եք՝ ասացիք, որ այն գնել եք հատուկ նրան դիմավորելու համար:<br />
Որպեսզի ձեր եղբայրը, ինչպես դուք եք նրան ասում, ձեզ տեսնի անթերի:<br />
90
ՄԻՔԱՅԵԼ – Բոլորովին մոռացել էի… Ամբողջ ուշադրությունս տան գեղեցիկ<br />
ձևավորումը և ձեր պատրաստած համեղ ուտեստները գրավեցին: (Մտնում է ձախ<br />
կողմի սենյակ: Ամալյան խոհանոցից բերում է ափսեներով խորտիկներ, աղցաններ<br />
և դնում սեղանին):<br />
ԱՄԱԼՅԱ (ձայնելով) – Պարոն Միքայե՜լ, իսկ ձեր եղբոր ամենասիրելի ուտելիքը<br />
ո՞րն է:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ (ներսից) – Նա սիրում է ամեն ինչ, միայն թե համեղ լինի: Բնավորությամբ<br />
համեստ է, նրան գոհացնելը շա՜տ հեշտ է… Դուք կարող եք չանհանգստանալ:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Սա իմ առաջին անգամը չէ… Ես համոզված եմ, որ կգրանցեմ հերթական<br />
հաղթանակս խոհարարության ասպարեզում: Թող մեծամտություն չթվա, բայց<br />
անգամ ամենախստապահանջներն իմ հյուրասիրությունից հետո փոխում են իրենց<br />
վերաբերմունքը… (Բռնում է գլուխը և նստում սեղանի մոտ: Նկատվում են հոգեկան<br />
խանգարման թույլ նշաններ: Պայուսակից հանում է դեղի հաբ և կուլ տալիս): Աստվա՜ծ<br />
իմ: Նորի՞ց…Միայն թե չկրկնվի: Միայն թե նորից իր ներկայությունը հաստատել չտա…<br />
Ես շա՜տ եմ տանջվել… Այլևս չե՜մ ուզում հայտնվել այնտեղ, չեմ ուզո՜ւմ…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Շուտով նա այստեղ կլինի: Ես անգամ վայրկյաններն եմ հաշվում:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ինչքա՜ն եք սպասել նրան: Ինչքա՜ն եք կարոտել… (Ինքն իրեն): Աստվա՜ծ<br />
իմ, լավ է… Անցնում է ցավը… (Միքայելը դուրս է գալիս սենյակից՝ նորաձև<br />
կոստյումը հագին: Ամալյան հիացած նայում է նրան):<br />
91
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ի՞նչ կարծիքի եք, տիկին Ամալյա…Հուսով եմ ընտրությունս համահունչ<br />
է օրվան:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Դուք պարզապես ցնցող տեսք ունեք… Կարծես պատրաստվում եք<br />
կառավարական հանդիպման:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Կառավարական չէ, բայց չի էլ զիջում…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Պարզապես հիացած եմ ձեր մարդկային տեսակով:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Դուք ստիպում եք ինձ ամաչել…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ամաչելու ոչինչ չկա… Ձեզ կարելի է նախանձել: Դուք յուրահատուկ<br />
մարդ եք: Այն տեսականերից, ովքեր չեն դավաճանում: Ովքեր երես չեն թեքում, անկախ<br />
ամեն ինչից…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Պետք է օգնության ձեռք մեկնել նրան, ով դրա կարիքն ունի:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ձեր եղբայրը պարզապես երջանիկ է… Շա՜տ երջանիկ: Ճիշտ է, ես<br />
նրան չեմ ճանաչում, սակայն արդեն սկսում եմ նախանձել…Իհարկե, բարի նախանձով:<br />
Ասում են, նախանձի բարին չի լինում, սակայն հավատացեք, որ սա այդ դեպքերից<br />
է:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Եվս մեկ անգամ զգացված եմ նման շռայլ խոսքերից…<br />
ԱՄԱԼՅԱ (ցույց տալով սեղանը) – Ի՞նչ կարծիքի եք… Փորձել եմ հնարավորինս<br />
ամեն բան անել, որպեսզի կարողանամ գոհացնել ձեզ:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ամեն ինչ հիանալի է… Սա ամենաքիչն է, որ կարող ենք անել նրա<br />
համար: Կարծես թե ժամանակին հասցրինք… Հուսով եմ Ռուզանն ավարտած կլինի:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ռուզանի համար կարող եք հանգիստ լինել: Նրան լավ ճանաչում եմ՝<br />
իր գործի մասնագետն է:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ (ձայնելով) – Ռուզա՜ն, դուք ավարտե՞լ եք… Համարյա թե ժամանակ<br />
չի մնացել: (Խոսելով ինքն իր հետ): Ի՞նչ է կատարվում հետս… Կարծես երեխա<br />
լինեմ, անընդհատ հուզվում եմ, շփոթվում… Մի՞թե այսքան անհամբեր եմ դարձել:<br />
(Աջ կողմի սենյակից դուրս է գալիս Ռուզանը՝ ձեռքին մկրատ և տարբեր գույների<br />
ժապավեններ):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Պարոն Միքայել, նրա սենյակը ձևավորված է հենց այնպես, ինչպես<br />
ցանկանում էիք տեսնել: Ձեր տեսքն ուղղակի շշմեցնող է:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Շնորհակալ եմ:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Տիկին Ամալյա, դուք էլ հերթական անգամ ապացուցում եք, որ խոհանոցում<br />
պարզապես փայլում եք:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Աղջիկս, նույնը կարող եմ ասել նաև քո մասին: Քո աշխատանքում<br />
դու էլ ես հիասքանչ:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Տիկին Ամալյա, օրիորդ Ռուզան, կարծես թե ամեն ինչ պատրաստ<br />
է… Փոխադարձ գովեստներն էլ շատ տեղին են, բայց պետք է շտապել: Տորթն էլ<br />
կբերենք վերջում… Հուսով եմ, որ նա կգնահատի ամեն ինչ: Տեսնելով այս ամենը՝<br />
հոգու տոն կապրի: (Խորհրդավոր): Կարո՞ղ եմ ձեզ մի բան խնդրել…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Իհարկե…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Ինչ որ ցանկանաք, պարոն Միքայել…(Պարագաները դնում է բազմոցին):<br />
92
(Միքայելը գնում է և աջ կողմի սենյակից բերում երկու մանկական զվարճալի<br />
գլխարկ, տալիս է նրանց):<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Պարզապես խնդրում եմ: Կարո՞ղ եք սա դնել, որպեսզի անակնկալը<br />
լինի ստացված…Ուզում եմ տարիների ցավը մի քանի րոպեով մոռացնել տա իրեն:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Դուք ուզում եք ասել, որ արտառոց ինչ-որ բա՞ն պիտի անենք…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Չգիտեմ, արտառոց է, թե՝ ոչ, բայց, եթե, իհարկե... դեմ չեք լինի<br />
նրան դիմավորել ինձ հետ միասին…<br />
ԱՄԱԼՅԱ և ՌՈՒԶԱՆ – Ձեզ հետ միասի՞ն:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ - Դուք նրան չեք ճանաչում, նա էլ ձեզ չի ճանաչում, բայց ես ուզում<br />
եմ, որ նա այստեղ շատ մարդ տեսնի: Տեսնի ժպտացող դեմքեր: Մտածի, որ իրեն<br />
սպասում են: Որ իր վերադարձի համար ուրախ են: Իսկ այս գլխարկներն էլ…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Դիմակահանդե՞ս ենք սարքում…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նման մի բան:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Իսկ եթե դուրը չգա՞ մեր ներկայությունը: Չէ՞ որ մենք օտար ենք:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Շատ ժամանակ օտարներն ավելի հարազատ են:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Ճիշտ է ասում տիկին Ամալյան… Մենք չգիտենք, թե նրան ինչ է դուր գալիս:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ես համոզված եմ, որ նա կհիանա այսպիսի ընդունելությամբ: Դուք<br />
չեք պատկերացնում, թե որտեղից է գալիս, թե տարիներ շարունակ ի՜նչ մռայլի մեջ<br />
է ապրել: Հիմա ցնծություն և ուրախություն է հարկավոր:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Եթե այդպես վստահ եք, պարոն Միքայել, ինձ թվում է, որ արժե տեսնել<br />
և ուրախ տրամադրությամբ դիմավորել մի մարդու, ում համար այսքան պատրաստվել<br />
ենք: (Դնում է զվարճալի գլխարկը): Տիկին Ամալյա, հուսով եմ դուք էլ դեմ<br />
չեք լինի: Եթե խաղում ենք, ապա խաղանք ներշնչանքով ու ոգևորությամբ:<br />
ԱՄԱԼՅԱ (մեկուսի) - Ո՞վ կպատկերացներ, որ ես պիտի այստեղ հայտնվեի ու<br />
դառնայի ծաղրածու՝ դիմավորելու համար մեկին, ում չեմ ճանաչում: Ով չկա իմ<br />
կյանքում… Բայց…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ինչու՞ եք հապաղում…<br />
ԱՄԱԼՅԱ (գլխարկը դնելով) – Այս պատմությունը սկսում է ինձ տարօրինակ թվալ:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Տարօրինակ ոչինչ չկա… Պատահական դժբախտությունը տարօրինակ<br />
չի կարելի համարել: (Նայում է պատուհանից):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Գալի՞ս է…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Դեռ ոչ, բայց ես համոզված եմ, որ շուտով այստեղ կլինի: Ես չէի կարող<br />
վերադարձի ճանապարհին նրան ընկերակցել, այլապես այս անակնկալ ընդունելությունը<br />
չէր ստացվի: Հավանաբար նա մտածում է, որ իր հարազատ վերջին<br />
մարդն էլ է երես թեքել իրենից:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Բայց դուք կարող էիք նրան օդանավակայանում դիմավորել, իսկ ես<br />
և Ռուզանը անակնկալն այստեղ կնախապատրաստեինք:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Չարժեր նրան մենակ թողնել օդանավակայանում:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նա օդանավակայանից չի գալիս…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ինչպե՞ս թե… Դուք չասացի՞ք, որ նա տարիներ շարունակ տանը չի եղել:<br />
93
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Զարմանալու ոչինչ չկա: Հավանաբար, գյուղում է անցկացրել:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Դուք ինձ ճիշտ չհասկացաք:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Եթե անկեղծ ասեմ, իրոք որ չեմ հասկանում:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Պարոն Միքայել, դուք հանելուկներով եք խոսում:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ինձ ճիշտ կհասկանաք, հուսով եմ… Նստեք, խնդրում եմ… (Ամալյան<br />
և Ռուզանը զարմացած նստում են): Սկզբում մի փոքր վախեցա ասել ճշմարտությունը,<br />
մտածեցի որ կարող եք ուրիշ կերպ ընկալել: Բայց հասկանում եմ, որ այլևս<br />
իմաստ չունի այն թաքցնել… Խոստացեք, որ կհասկանաք: Ինչ էլ որ ասեմ՝ դա է<br />
միակ ճշմարտությունը:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Դուք մեզ արդեն վախեցնում եք:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Վախենալ պետք չէ…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Ինձ թվում է, որ ցանկալի է լսել դառը ճշմարտությունը, քան քաղցր սուտը:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Շնորհակալ եմ, որ սկսում եք ինձ հասկանալ: Նա 8 տարի տանը չի<br />
եղել…8 տարվա բաժանումից հետո իր դատարկ տունը նորից իրեն է սպասում:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Իսկ որտե՞ղ էր այսքան ժամանակ…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ցավալի է, բայց փաստ…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Դարձյա՞լ հանելուկ:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Դուք ուզում եք ասել, որ նա, որ նա… ասենք, այսքան ժամանակ<br />
հիվանդանոցո՞ւմ է եղել:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ո՜չ… Ո՜չ…<br />
ԱՄԱԼՅԱ և ՌՈՒԶԱՆ – Իսկ որտե՞ղ...<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ - Բանտում…<br />
ԱՄԱԼՅԱ և ՌՈՒԶԱՆ – Բանտո՞ւմ…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Այո… Նրան դատապարտել էին 8 տարի ազատազրկման: (Ամալ յան<br />
և Ռուզանը հանում են մանկական խնջույքի գլխարկները):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Աստվա՜ծ իմ… Նորից գլխացավս… (Բռնում է գլուխը):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Տե՜ր Աստված… (Ամալյային): Սպասեք, հիմա ջուր կբերեմ: (Գնում է<br />
խոհանոց: Ամալյան Միքայելին նայում է այնպես, ինչպես նայում են թշնամուն: Միքայելը<br />
փորձում է հայացքը փախցնել, քանի որ չգիտի ինչ ասի):<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Գուցե պետք չէր ասել… Ես չգիտեի, որ «բանտ» բառը պիտի այդքան<br />
անհանգստացներ ձեզ… Մեզանից յուրաքանչյուրի կենսագրության մեջ ինչ-որ բան<br />
կա, որը...<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Մի՛ խոսեք, պարոն Միքայել… Չե՛մ ուզում լսել… (Բռնում է գլուխը):<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ինչի՞ց է ձեր գլխացավը…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Դա ձեր գործը չէ՛:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ներեցեք… Լավ դեղեր են պետք:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ոչինչ էլ պետք չէ՛… Արդեն ցավն անցնում է:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ես ծանոթ բժիշկներ ունեմ: Կդիմեմ նրանց, կօգնեն: Ամեն ինչ լավ կլինի:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ես ձեր օգնության կարիքը չունե՜մ:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ինչպես թե չունեք, երբ տեսնում եմ, որ ձեզ վատ եք զգում: (Գալիս<br />
է Ռուզանը, ջրի բաժակը տալիս է Ամալյային):<br />
94
ՌՈՒԶԱՆ – Խնդրեմ, վերցրեք… (Ամալյան ջուրը խմում է և հոգոց հանում): Հիմա<br />
ինչպե՞ս եք:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Կարծես թե նորմալ, աղջիկս: (Չարությամբ նայում է Միքայելին): Փաստորեն,<br />
մենք հանցագործի տա՞նն եք…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նա հանցագործ չէ՛…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Իսկ ո՞վ է…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Հրաշալի մի մարդ: (Հանում է զվարճալի գլխարկը):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Հրաշալի մարդկանց 8 տարվա ազատազրկման չեն դատապարտում:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Այո, նրան դատապարտել են: Բայց նա հանցագործ չէ…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Տիկին Ամալյա, եթե չեմ սխալվում՝ 8 և ավելի տարի տալիս են<br />
մարդասպանության համար…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ի՞նչ իմանամ, Ռուզան… Գուցե և մարդասպանության… Համենայն<br />
դեպս, նման ժամկետն արդեն խոսում է ծանր հանցագործության մասին: (Միքայելին):<br />
Եվ չի բացառվում, որ մեր թանկագին հյուրի հաջորդ զոհերը մենք լինենք:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Խնդրո՜ւմ եմ՝ մինչև վերջ լսեք…(Ուզում է մոտենալ Ամալյային):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Չհամարձակվե՛ք ինձ մոտենալ…<br />
(Ռուզանը կանգնում է Ամալյայի դիմաց: Միքայելին)<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Խնդրում եմ, պետք չէ:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Միայն չփորձեք ձեր ընկերոջը… օ՜յ ներեցեք, ձեր եղբորը արդարացնել:<br />
Մենք հեքիաթներին չենք հավատում:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Իսկ եթե հանցագործ չէ, ինչպես դուք եք պնդում, ի՞նչն է պատճառը,<br />
որ դատապարտել են…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ճիշտ է, նա մարդ է սպանել, բայց հավատացեք, որ մարդասպան չէ:<br />
ՌՈՒԶԱՆ - Փաստորեն մարդասպա՞ն է…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Մարդասպա՜ն...<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ոչ այդքան...<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Դուք մեզ ծաղրո՞ւմ եք, պարոն Միքայել…<br />
ՌՈՒԶԱՆ (Ամալյային) – Ես վախենում եմ նրանից: (Միքայելին): Ներեցեք, բայց<br />
ես պետք է հեռանամ, քանի դեռ չի եկել: Տիկին Ամալյա, դուք գալի՞ս եք, թե՞ մնում…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Այսքանից հետո պիտի խելագար լինես, որ մնաս և գույնզգույն<br />
տրամադրությամբ դիմավորես ինչ-որ մի հանցագործի: (Նորից բռնում է գլուխը):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Հանգստացեք, խնդրում եմ… Սպասեք, հիմա պայուսակս վերցնեմ<br />
ու գամ:<br />
(Մտնում է սենյակ: Ամալյան հանում է խոհարարուհու սպիտակ խալաթը և ծալած<br />
կախում թևից):<br />
ԱՄԱԼՅԱ (Միքայելին) – Շատ հետաքրքիր էր մտածված հանցագործի ընդունելությունը:<br />
(Գալիս է Ռուզանը՝ պայուսակը ուսին: Ամալյան բազմոցից վերցնում է իր<br />
պայուսակը և ուզում են հեռանալ:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Խնդրում եմ, գոնե մեկ րոպե լսեք: (Փակում է նրանց ճանապարհը):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Չհամարձակվե՛ք կանգնել մեր ճանապարհին:<br />
95
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Ավելի մի բարդացրեք իրավիճակը:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Մենք արդեն կատարել ենք մեր առաքելությունը:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Այնպես որ այստեղ մնալու իմաստն այլևս չենք տեսնում:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Իմաստը տրամաբանական է… Հասկացեք, վերջապես… Ես չեմ ցանկանում<br />
նրան մենակ դիմավորել… Ուզում եմ, որպեսզի դուք էլ մնաք: Ես նրան<br />
կբացատրեմ, թե դուք ովքեր եք, և նա իրեն շոյված կղգա, երբ հասկանա, որ դուք<br />
իմանալով, թե նա որտեղից է վերադարնում, համաձայնել եք մնալ, նրա համար<br />
այսքան գեղեցիկ ընդունելություն եք կազմակերպել․․․ Նա դրա կարիքը շատ ունի: Ի<br />
վերջո, կճանաչեք նրան, կհասկանաք, որ ձեր պատկերացրած մարդասպանը չէ…<br />
Սովորական, շատ սովորական մարդ է:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Երբեք չէի մտածի, որ սովորական մարդասպանը կարող է շոյվել<br />
այսպիսի բաներից:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նա սովորական մարդասպան չէ…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Իսկ ո՞րն է յուրահատուկ մարդասպանի էությունը…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նա դարձել է մարդասպան հանգամանքներից ելնելով: Անկախ իր<br />
կամքից… Խնդրո՜ւմ եմ, նստեք… Ես ձեզ ամեն ինչ կպատմեմ:<br />
(Ամալյան և Ռուզանը նստում են բազմոցին):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Միայն մի քիչ արագ… Մենք այդքան ժամանակ չունենք:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ամեն ինչ կատարվեց միանգամից… Ճիշտ է, փաստացի նա դարձավ<br />
մարդասպան: Նրա կյանքը փոխեց այդ անիծյալ ավտովթարը:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ավտովթա՞ր… (Սարսափած բռնում է գլուխը):<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Այո՜… այո՜… Ես և նա ռեստորանում՝ լավ խմած վիճակում, ուրախանում<br />
էինք և սպասում նրա համար այդ երջանիկ վայրկյանին…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ինչի՞ն…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Իր կնոջ զանգին:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Նա ամուսնացա՞ծ է…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ամուսնացած էր:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Նա սպանել է իր կնո՞ջը…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ո՜չ…Ո՜չ… Այդ կի՛նը սպանեց նրան… Այդ ժամանակ ծննդատանն էր:<br />
Նրանք սպասում էին իրենց երկրորդ դստեր ծնվելուն: Երբ ռեստորանում կենացներն<br />
ավելի էին քաղցրանում, նրա կինը զանգեց և ասաց, որ երեխան ծնվել է…<br />
Օ՜, դուք չէիք էլ կարող պատկերացնել նրա երջանկությունը, երբ լսեց այդ լուրը…<br />
Գլուխը կորցրած, գոռում էր ռեստորանով մեկ ու արտասվում… Հետո իրեն պարզապես<br />
խեղդեց գինու մեջ: Այդ երջանկությունը տևեց այնքան, մինչև չեղավ երկրորդ՝<br />
չարաբաստիկ զանգը:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Նրա կի՞նն էր մահացել…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Տե՜ր Աստված, ահավոր է լսել այս ամենը:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ոչ…Կինը չէր մահացել, այլ նոր ծնված աղջիկը՝ սրտի անբավարվածությունից:<br />
Լսելով այդ նորությունը, նա ուղղակի դարձավ անկառավարելի: Այդ<br />
պահը հնարավոր չէ նկարագրել՝ միայն տեսնել էր պետք… Խելագարի նման դուրս<br />
96
վազեց, իսկ ես ետևից, որովհետև նրան այդ վիճակում մենակ թողնել հնարավոր չէր:<br />
Նա նստեց ղեկին… Ամեն կերպ փորձում էի խանգարել նրան, բայց զուր: Ստիպված<br />
ես էլ նստեցի մեքենան: Կարծես հոգեկանը խանգարված մեկն էր դարձել… Նրան<br />
չէի ճանաչում: Հանգիստ ու հավասարկշռված մարդուց ոչինչ չէր մնացել: Մեքենան<br />
այնպես էր վարում, ասես գնում էինք ուղիղ դժոխք: Եվ հենց նույն պահին էլ տեղի<br />
ունեցավ այդ անիծյալ ավտովթարը… Նա վրաերթի ենթարկեց երիտասարդ ամուսինների,<br />
ովքեր փողոցն անցնում էին թույլատրելի սահմանով՝ նրա համար նշանակություն<br />
չուներ թույլատրելի սահմանը․․․Տղան տեղում մահացավ, իսկ աղջկա կյանքն<br />
Աստծո օրհնությամբ հաջողվեց փրկել: (Սրբում է արցունքները: Ամալյան ցնցվածությունը<br />
դեռ չանցած փակում է ականջները):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Հանգստացեք, խնդրում եմ…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ներեցեք, չկարողացա զսպել արցունքներս…<br />
ԱՄԱԼՅԱ (ականջները բացելով) – Տե՜ր Աստված, ի՜նչ սարսափելի տեսարան…<br />
Ի՜նչ ցնցող տեսարան… Մեքենայի անիվների տակ ընկած տղամարդ… Արնաշաղախ,<br />
առանց գիտակցության, բաց աչքերով, որոնք այլևս չէին շարժվելու…Նրանից<br />
քիչ հեռու՝ երիտասարդ կինը… Շտապ օգնության մեքենանե՜ր… Ոստիկաննե՜ր…<br />
Ահավո՜ր է… Սարսափելի՜ է…<br />
(Միքայելը և Ռուզանը շունչները պահած նայում ու լսում են Ամալյային: Ամալյան<br />
պայուսակից նորից հանում է դեղի հաբն ու կուլ տալիս):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Տիկին Ամալյա, ձեզ ի՞նչ պատահեց… Հանգստացեք, խնդրում եմ…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ինձ մոտ ամեն ինչ նորմալ է: (Միքայելին) Ես շատ լավ հասկանում եմ,<br />
թե ինչ է զգացել ձեր եղբայրը այս տարիների ընթացքում: Անիծյալ լինի ավտովթար<br />
ասվածը…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Պարոն Միքայել, իսկ ինչո՞ւ էիք պատրաստվում նրան մենակ դիմավորել:<br />
Որտե՞ղ են նրա կինն ու ավագ դուստրը…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Նրանք նո՞ւյնպես մահացել են…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Կարելի է և այդպես ասել:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ոչինչ չեմ հասկանում:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Ձեր պատասխանից կարելի է ենթադրել, որ չեն մահացել: Իսկ եթե<br />
այդպես է, ապա որտե՞ղ են…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Իսկապես որտե՞ղ են… Չէ՞ որ դուք ասացիք, որ այս տունը 8 տարի<br />
դատարկ է եղել: Միայն դուք եք ժամանակ առ ժամանակ եկել և հետևել:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նրա կինը հիվանդանոցից դուրս գալով՝ իմացավ պատահարի մասին<br />
և առանց հապաղելու եկավ այստեղ, հավաքեց իրերը, վերցրեց իր 10 տարեկան<br />
դստերն ու հեռացավ անդարձ:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Առանց որևէ բա՞ն ասելու…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Միայն ասաց, որ մտադիր չէ ապրել մարդասպան ամուսնու կողքին:<br />
Այն գնալն էր որ գնաց:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Աստվա՜ծ իմ, ինչ սարսափելի է… Հիմա հասկանում եմ, թե նա ինչու<br />
է ձեզ իր եղբայրը համարում:<br />
97
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նա ընտանիք չունի…Ընտանիք ասվածը մի ակնթարթում դարձավ<br />
երազանք:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Ընտանիքը սուրբ բան է… Այն պետք է պահել ցանկացած գնով:<br />
Ընտանիք չունենալու ցավից դրդված` ես պատրաստ եմ դիմավորել նրան: Հուսով եմ<br />
տիկին Ամալյան էլ՝ նույնպես: Մենք այնպես կանենք, որ ձեր պատրաստած այս<br />
գեղեցիկ անակնկալը ծառայի իր նպատակին: (Ամալյային): Չէ՞, տիկին Ամալյա…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Այո…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Ծնողներս ամուսնալուծված են… Ես խաբում եմ ինքս ինձ և փորձում<br />
եմ երջանիկ ձևանալ շրջապատում:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ցավալի՜ է, Ռուզան… Շա՜տ ցավալի:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Սակայն չեմ ուզում իմ կյանքի տխուր պատմությամբ փչացնել ձեր<br />
եղբոր այս գեղեցիկ ընդունելությունը… Ներեցեք ինձ…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Իսկ ամենացավալին այն էր, որ նա բանտում ցանկանում էր ինքնասպան<br />
լինել: Փառք Աստծո դա նրան չհաջողվեց: Սկզբում ապրում էր միայն կնոջը և<br />
աղջկան՝ Էվելինային և Արևիկին տեսնելու հույսով, սակայն տարիներն այդ հույսը<br />
մարեցին: Նա պատրաստվում է վերադառնալ տուն և իր մնացած կյանքն այս դատարկ<br />
պատերի մեջ անցկացնել:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Իսկ եթե նրան դուր չգա՞ այս գունավոր ընդունելությունը…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Չեմ կարծում: (Միացնում է դաշնամուրային ստեղծագործություն):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Աստվա՜ծ իմ… Ի՜նչ հրաշք երաժշտություն է:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Կարծես կախարդական մեղեդի լինի:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նա այս ստեղծագործություններով կարողացել է հիացնել ամբողջ<br />
աշխարհին:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ո՞վ…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Արտավազդը:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Արտավազդն ո՞վ է…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նա, ում պատրաստվում ենք դիմավորել:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ա՜խ… Անունը Արտավա՞զդ է:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Բայց նա ի՞նչ կապ ունի այս երաժշտության հետ…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Սա մեկն է նրա հազարավոր մեղեդիներից: Նա այս և ուրիշ շատ<br />
ստեղծագործությունների հեղինակ է… Արտավազդը կոմպոզիտոր է: Այժմ մենք<br />
սպասում ենք նրան:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Չեմ հավատում ականջներիս:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Այս ամենը կարծես երազ լինի, ոչ թե իրականություն:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Տեսնո՞ւմ եք, թե ի՜նչ է կյանքը… Այս հրաշք արվեստագետը ակամայից<br />
դարձել է մարդասպան: Փաստն այդ է, իսկ շատ ժամանակ փաստերը ցավոտ են:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Նա մարդասպան չէ՛… Ճիշտ է, ես երբեք չեմ ների այդպիսիններին,<br />
սակայն ձեր պատմածից հետո հասկացա, որ նա չի կարող համապատասխանել<br />
իմ ատելությանը: Ոչ-ոք իրավունք չունի նրան դատապարտել: Հավատացեք, որ ես<br />
չգիտեի, թե ուր եմ գալիս և ում համար, բայց այստեղից չեմ հեռանա մինչև նրան<br />
չտեսնեմ:<br />
98
ՌՈՒԶԱՆ – Պետք չէ նախապես մարդուն չարախոսել և անիմաստ եզրակացություններ<br />
անել նրա հասցեին:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Շնորհակալ եմ, որ հասկացաք… Ես համոզված էի, որ ձեր հայացքները<br />
կփոխվեն, երբ իմանաք իրականությունը: Իսկ ճանաչելուց հետո դուք անգամ չեք էլ<br />
հավատա, որ նա այդպիսի կյանք է ունեցել: (Գնում է դեպի պատուհանը և նայում:<br />
Շնչակտուր ետ է գալիս): Տե՜ր Աստված, գալիս է… Արագացրե՜ք, խնդրում եմ…<br />
(Դնում է զվարճալի գլխարկը: Ամալյան և Ռուզանը նույնպես դնում են զվարճալի<br />
գլխարկները: Վերցնում են պայուսակները և խոհարարուհու խալաթը: Տանում են<br />
սենյակ ու ետ գալիս):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ի՞նչ պետք է անենք, պարոն Միքայել…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Տորթը սառնարանո՞ւմ է…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Իհարկե…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Դե, ուրեմն՝ բոլորս դեպի խոհանոց… Ուզում եմ նա մեզ այստեղ<br />
չտեսնի: Թող մտնի տուն և տեսնի այն, ինչին որ սպասում էր… (Անջատում է դաշնամուրային<br />
երաժշտությունը և լույսը):<br />
Միքայելը, Ամալյան և Ռուզանը մտնում են խոհանոց: Բեմը կիսախավար է:<br />
Ներս է մտնում Արտավազդը՝ հնամաշ շորերով և ճամպրուկով։ Անխնամ վիճակում<br />
է, գլխիկոր: Ճամպրուկը դնում է դռան մոտ և հոգոց հանում:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Նորից նույնը… Հետաքրքիր է, թե որտե՞ղ է ավելի վատ: Բանտո՞ւմ,<br />
թե՞ տանը: Անտեղ գոնե մենակ չէի: Ինչպես անիմաստ 8 տարիս անցավ, մնացած<br />
կյանքս էլ կանցնի այս պատերի մեջ: Եկել եմ, վերադարձել եմ… Ու չգիտեմ, պե՞տք<br />
էր վերադառնալ, պե՞տք էր նորից այստեղ գալ․․․ Սա էլ ինձ համար մի նոր բանտ է<br />
դառնալու․․․ Որովհետև ոչ ոք ինձ այստեղ չի սպասելու, որովհետև այս դուռը միայն<br />
ես պիտի բացեմ ու փակեմ… Գուցե պետք էր մի ուրիշ տեղ գնալ, անգամ մի ուրիշ<br />
երկիր, որ ջնջվեր, անէանար ամեն ինչ, ու հիշողությունները նորից չտանջեին…<br />
Գիտեմ, հիմա ավելի դժվար է լինելու, որովհետև ամեն րոպե ու ժամ ես պիտի<br />
բախվեմ իրականությանը… (Մոտենալով դաշնամուրին): Բարև, դաշնամուր… Իմ<br />
հին ու միակ հավատարիմ ընկեր… Գիտեմ, կարոտել ես ինձ, միայն դու ես կարոտել,<br />
այստեղ ես, որպեսզի ինձ հետ լինես, իմ կողքին… Ինչքա՜ն երջանիկ պահեր ենք<br />
ունեցել միասին… (Նստում է դաշնամուրի մոտ և սկսում նվագել: Միքայելը կամաց<br />
դուրս է գալիս խոհանոցից՝ տորթը ձեռքին: Սենյակի լույսը վառում է:<br />
Արտավազդը զարմացած շրջվում է: Ներս են մտնում Ամալյան և Ռուզանը՝ փուչիկներով:<br />
Ծափահարում են: Արտավազդը քարացած նայում է նրանց: Միքայելը<br />
տորթը դնում է սեղանին և փաթաթվում Արտավազդին:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Բարի վերադարձ, եղբա՜յր…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Միքայել, դո՞ւ ես… (Փաթաթվում է Միքայելին):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Պարոն Արտավազդ, շնորհավո՜ր…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Շնորհավորում ենք…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Շնորհակալ եմ… Բայց դուք…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նրանք քո հյուրերն են, Արտավազդ: Այս ամենը, ինչ որ տեսնում ես,<br />
նրանց ձեռքի աշխատանքն է… Անակնկալ ընդունելությունը՝ նույնպես:<br />
99
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ես հյուրեր չեմ հրավիրել… Ինչո՞ւ են եկել…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ե՛ս եմ հրավիրել նրանց… Փորձեցի գոնե այս կերպ նոր կյանքդ<br />
գունավորել:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Կյանքս իր գույնը վաղուց է կորցրել և հաստատ այս անծանոթների<br />
ներկայությունը չի՛, որ կարող է նորից գունավորել այն:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Կարո՞ղ ես քեզ մի քիչ քաղաքակիրթ պահել: Չէ՞ որ նրանք այստեղ<br />
են՝ իմ խնդրանքով:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Այս գույնզգույն ընդունելության ներքո ես ինձ ծաղրածու եմ զգում:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ծաղրածուն ամենաերջանիկն է, որովհետև ծիծաղում է արցունքի<br />
միջից:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Միքայել, դու մի՞թե չես հասկանում, որ այս մարդիկ եկել են ծիծաղելու<br />
ինձ վրա… Այս տարիների ընթացքում ինձ ծաղրելու առիթը ոչ ոք չի կորցրել:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Դուք մեզ ճիշտ չեք հասկացել:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Մենք համաձայնեցինք մնալ, որպեսզի կարողանաք ձեր տրամադրությունը<br />
բարձրացնել: Չէ՞ որ կյանքն առջևում է: Ամեն ինչ վերջացած չէ: Պետք է<br />
շարունակել պայքարել և ապրել… Հասկանում եմ, թե ինչ եք զգում այս պահին:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Մենք նաև հիանում ենք ձեր ստեղծագործական աշխարհով: Մենք<br />
ծանոթ ենք ձեր երաժշտությանը և ծանոթ լինելով նաև ձեր կյանքի դժբախտությանը՝<br />
փորձում ենք ոգևորել ձեզ: Կյանքում պատահում է ամեն ինչ, բայց այդ ամեն<br />
ինչը չի կարող ստիպել, որպեսզի կյանքը համարեք վերջացած:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Գիտեք, առաջին անգամ ամուսնուս հետ հանդիպել եմ սրճարանում՝<br />
ձեր երաժշտության ներքո:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ուրեմն գնացե՛ք ձեր ամուսնու մոտ և ինձ հանգիստ թողեք:<br />
Չարժե ինձ պես մեկի համար ձեզ զրկել ամուսնու կողքին լինելու հաճույքից:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Կգնայի, եթե կարողանայի…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Տիկին Ամալյա, հանգստացեք:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Արտավազդ, ինչպե՞ս ես խոսում… Խելագարվե՞լ ես:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ներեցեք, ես չգիտեի...<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Հանգստացիր, Արտավազդ… Քեզ ի՞նչ պատահեց:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Սպասեք, ես հիմա ջուր կբերեմ: (Գնում է խոհանոց):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Իսկ միգուցե նրան պառկեցնենք բազմոցի՞ն:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ես հիվանդ չե՛մ…<br />
(Գալիս է Ռուզանը՝ ջուրը բերելով):<br />
ՌՈՒԶԱՆ (Արտավազդին) – Խնդրեմ, վերցրեք… (Արտավազդը խմում է ջուրը և<br />
Ռուզանը բաժակը դնում է սեղանին):<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Արտավազդ… Եղբայր… առաջարկում եմ նշել վերադարձդ… Բոլորին<br />
հրավիրում եմ սեղանի շուրջ:<br />
(Արտավազդը մի պահ նայում է Ամալյային և Ռուզանին: Վերջիններս էլ՝ Արտավազդին:<br />
Միքայելը անորոշ կանգնած է, կարծես չգիտի ինչ ասի):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Հիանալի գաղափար է: Իսկ ես կկտրեմ տորթը:<br />
100
ՌՈՒԶԱՆ – Ես ձեզ կօգնեմ խոհանոցում: (Ամալյան և Ռուզանը տորթը վերցնում<br />
են և անցնում խոհանոց: Միքայելը նստում է բազմոցին՝ Արտավազդի կողքին):<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Դու արժանի ես այսպիսի ընդունելության:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ներիր, բայց ես պետք է այցելեմ ծնողներիս գերեզման: Դա միակ<br />
վայրն է, որտեղ ես կարող եմ հանգստանալ: Այս տարիների ընթացքում նրանք են<br />
ինձ ուժ տվել ապրելու:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Իհարկե, հասկանում եմ, թե ինչ ես զգում այս պահին… Ես կարող<br />
եմ քեզ հետ գալ…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ոչ… Շնորհակալ եմ: Ուզում եմ այնտեղ մենակ լինել: (Վեր է կենում:<br />
Միքայելը նույնպես կանգնում է: Արտավազդը քայլում է դեպի դուռը: Հետո շրջվում<br />
է, նայում Միքայելին):<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Շուտ կվերադառնաս, եղբայր…<br />
(Արտավազդը կարծես քարացած, այնուամենայնիվ գլխով դրական շարժում է<br />
անում և դուրս գնում: Բեմում մնում է միայն Միքայելը՝ անորոշ կանգնած: Հետո<br />
նստում է բազմոցին և տեսնելով դռան մոտ գտնվող Արտավազդի ճամպրուկը՝ մեղմ<br />
ժպտում է: Ներս է մտնում Ամալյան):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Պարոն Արտավա՜զդ… (Տեսնելով միայնակ Միքայելին): Նա ո՞ւր գնաց:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Գնաց այնտեղ, ուր պետք էր գնալ…<br />
ՄԹՆԵՑՈՒՄ<br />
(Կիսամութի մեջ կանգնած են Միքայելն ու Արտավազդը):<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ինձ թվաց՝ դուրդ չեկավ այն ամենը, ինչ կազմակերպել էի քեզ ուրախացնելու<br />
համար:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ես եկա իմ մենակության հետ ապրելու:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Մենակության հետ չեն ապրում… Մենակության հետ հոգեբուժարան<br />
են գնում:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ինձ համար հոգեբուժարանը փրկություն կլիներ: Հիմա ես նման<br />
եմ ափ դուրս գցած ձկան, որը շնչահեղձ է լինում, որի օդը չի հերիքում… Ու այս ամենն<br />
ինձ համար ընդամենը թատրոն էր: Վարագույրը փակվեց, ու ես մնացի դատարկ<br />
դահլիճում՝ մթության մեջ…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Թող թատրոն լինի, բայց ես չեմ ուզում, որ ապրես ինքդ քեզ դատապարտած,<br />
կախաղան հանած:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Քեզ ամեն ինչ հեշտ է թվում, որովհետև դո՛ւ չես ապրել մղձավանջը,<br />
դո՛ւ չես 8 տարի շարունակ մեղքի գիտակցումը պահել սրտիդ մեջ: Մինչև<br />
տուն հասնելը ես ուզում էի ստվեր դառնալ, որ մարդիկ ինձ չտեսնեին, չճանաչեին,<br />
որ հանկարծ իմ դեմ չելնեին այն անմեղ զոհի հարազատները, նրա կինը… Այս թատրոնը<br />
լավն էր, գույնզգույն էր, բայց սրանից զատ կա կյանքը՝ գրաֆիկական խստությամբ,<br />
սևով ու սպիտակով… Ես շնչահեղձ կլինեմ սևի ու սպիտակի մեջ…<br />
101
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Դու պետք է փոխես քո պատկերացումները: Պիտի փոխես ինքդ քեզ…<br />
8 տարի է անցել, Արտավազդ… 8 տարի դու խաչվածի կյանքով ես ապրել: Բանտում էլ<br />
կորուստներդ շատ են եղել: Դրա համար պիտի ուժ գտնես քո մեջ, պիտի ամուր լինես…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Տերտերի բառեր ես ասում, Միքայել… Վաղուց սին քարոզներին ու<br />
հորդորներին չեմ հավատում… Վաղո՜ւց… Գիշերներն ուրվականներ էին գալիս ինձ<br />
հյուր, բռնում էին ձեռքերիցս ու քաշում… Նրանք ինձ նստեցնում էին էլեկտրական<br />
աթոռի վրա և պարտադրում էին վերջին խոսք ասել… Ես այդ վերջին խոսքն ասում<br />
էի հաճույքով, որովհետև ուզում էի մեռնե՜լ, հեռանա՜լ… Ցերեկները գնում էի բանտի<br />
ճաշարան, կանգնում պատուհանի մոտ… Այնտեղից երևում էր փոքրիկ քաղաքը…<br />
Ես նայում էի այդ քաղաքին, տներին, շարժվող ավտոմեքենաներին, ու ավելի էր իմ<br />
մեջ խտանում դատապարտվածության զգացումը… Ամեն ինչ շարժվում էր, իսկ ես<br />
կանգնած էի նույն տեղում և անփութորեն հետևում էի օրացույցի փոխվող օրերին,<br />
որոնք ոչինչ չէին փոխում, միայն կրճատում էին դեպի տուն բերող ճանապարհը:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ուրեմն, դու միշտ մտածել ես տուն բերող ճանապարհի մասին:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Մտածել եմ ու ամբողջ հոգով ցանկացել եմ, որ այն չլինի, որ գիշերը<br />
հայտնվող ուրվականներն առմիշտ ինձ տանեին հեռո՜ւ… հեռո՜ւ…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Շուտ ես անձնատուր եղել: Շուտ ես կամեցել փակել հաշիվներդ<br />
կյանքի հետ:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Իսկ ի՞նչ պիտի անեի… Ինչո՞ւ մտածեի վերադարձի մասին, երբ<br />
այստեղ ամեն ինչ այլ էր, երբ քանդվել էր ընտանիքս, երբ միակ աղջիկս հեռու է<br />
ինձանից, երբ ընտանիք բառն արդեն օտար է, թշնամացած…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Էվելինան, այո, դաժան ու անարդար գտնվեց քո հանդեպ, բայց…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ի՞նչ բայց… Խոսի՛ր, էլի արդարացրո՛ւ, էլի նրան հալածված առաքյալ<br />
ու սրբուհի ներկայացրու: Ասա, որ նա մեղավոր չէր, որ նրան պետք էր ապրել,<br />
մեծացնել աղջկան…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Եվ կասեմ…Բայց ո՛չ արդարացնելով և ո՛չ էլ սրբուհու լուսապսակ դնելով:<br />
Նա ծանր օրեր ունեցավ: Նա ինքն անորոշության մեջ էր… Դու բանտում էիր, կտրված<br />
աշխարհից, իսկ նա այստեղ էր, մարդկանց մեջ, ովքեր խղճահարությամբ էին<br />
նայում նրան: Ովքեր խորհուրդ էին տալիս ապրել նոր կյանքով՝ հանուն երեխայի:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Բայց այդ երեխան հայր ուներ, որը մեռած չէր, որն ընդամենը<br />
8 տարով հայտնվել էր բանտում: Այդ մարդուն կնոջ ու երեխայի ջերմությունն էր<br />
պետք, նրանց ներկայությունն էր պետք, որպեսզի չխեղդվեր, որպեսզի հավատար,<br />
որ ամեն մի գիշեր ունի լուսաբաց: Իսկ նա… Թող ամպագոռգոռ չհնչի, բայց դեկաբրիստուհիները<br />
քայլեցին իրենց ամուսինների հետ, սիբիրներ հասան… Ինչու՞<br />
միայն նրանք: Գաղութում շատ էին այն բանտարկյալները, որոնց կանայք ու երեխաներն<br />
այցելության էին գալիս, նամակներ էին գրում, զանգում էին…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ամեն մեկն ի՛ր ձևով է պատկերացնում կյանքը: Ամեն մեկն ապրում<br />
է ի՛ր նման:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Համաձայն եմ, ճիշտ ես… Գուցե անառարկելիորեն ճիշտ: Իսկ դու,<br />
որպես ընկեր, մի անգամ փորձեցի՞ր խոսել նրա հետ, բացատրել, հասկացնել:<br />
102
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ես մի քանի անգամ փորձել եմ զրուցել, բացատրել, համոզել… Բայց<br />
ավելին անել չեմ կարողացել… Նա իրենն է պնդել: Հերթական անգամ, երբ գնացի նրա<br />
հետ խոսելու՝ մոր տանը, ուր տեղափոխվել էր հիվանդանոցից դուրս գալուց հետո…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ի՞նչ խոսեցիր…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ոչինչ… Նա այլևս այնտեղ չէր:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ինչպե՞ս թե…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Նա երեխայի հետ գնացել էր երկրից: Ավելի ճիշտ՝ փախել էր:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Փախե՞լ էր… Ինչի՞ց…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Խայտառակությունից... Ինչպես նրա մայրը նկարագրեց:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Կարելի է ենթադրել, որ իմ դատապարտմանը նա սպասել էր,<br />
որպեսզի հայտնվեր իր պատկերացրած ազատության մեջ:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Արտավազդ, մի շտապիր դաժան եզրակացություններ անել:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ես 8 տարի մտածել եմ այդ մասին… Չեմ շտապում:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Գուցե դեռ ամեն ինչ կորած չէ… Գուցե հանդիպեք, և ամեն ինչ փոխվի:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ոչինչ էլ չի փոխվի: (Գնում է դեպի դուռը, վերցնում ճամպրուկը,<br />
բերում դնում է բազմոցին: Բացում է, այնտեղից հանում է կյանքի օրագիրը: Նստում<br />
է բազմոցին: Ցույց տալով օրագիրը): Ա՛յ՝ սա է իմ անփոփոխ կյանքը, Միքայել...<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Սա ի՞նչ է...<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Դաժան ու անգույն կյանքիս օրագիրը: Իմ միակ ընկերն այդ դժոխքի<br />
մեջ: Ամեն օրը, րոպեն ու վայրկյանը ես կիսել եմ նրա հետ: Խոսել ու պատմել եմ<br />
ապրումներիս մասին: (Օրագիրը դնում է բազմոցին):<br />
103
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Կյանքը շարունակվում է: Այժմ դու նոր կյանքով պիտի ապրես, նոր<br />
գույներով ու պայքարի նոր տեսակով:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ես հիմա միայն աղջկաս եմ ուզում տեսնել, գրկել ու համբուրել<br />
նրան: Նայել աչքերի մեջ ու ասել, որ իր հայրն եմ, իր հարազատն եմ, որ օրուգիշեր<br />
երազել եմ իր հետ հանդիպման մասին: Բայց որտե՞ղ է նա: Նրան ինչպե՞ս գտնեմ:<br />
Աշխարհի ո՞ր ծայրում: (Արտավազդը մոտենում է դաշնամուրին: Մատները սահեցնում<br />
ստեղների վրայով: Ինչ-որ մեղեդի է նվագում): Միքայել, իսկ դու չե՞ս ամուսնացել…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Եթե ամուսնանայի, առաջինը դու կիմանայիր…<br />
(Բեմը լուսավորվում է):<br />
(Խոհանոցից գալիս են Ամալյան և Ռուզանը՝ տորթի ափսեներով):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Պարոն Արտավազդ, ես համոզված եմ, որ իմ պատրաստած տորթից<br />
չեք հրաժարվի: (Ափսեն դնում է սեղանին):<br />
ՌՈՒԶԱՆ (Արտավազդին) – Մաեստրո՜… (Ափսեն դնում է սեղանին):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Պետք չէ ինձ Մաեստրո ասել:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Մի մոռացեք ով եք եղել: Մենք միշտ հիացել ենք ձեզնով՝ չճանաչելով ձեզ:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Եվ այս հիացմունքի պահն արժե շամպայնով նշել:<br />
(Միքայելը Արտավազդին տանում է սեղանի մոտ: Տպավորությունն այնպիսին է,<br />
որ Արտավազդը չի ցանկանում մոտենալ սեղանին, սակայն քաղաքավարությունից<br />
ելնելով չի հրաժարվում սեղան նստել: Միքայելը բացում է շամպայնը: Ամալյան և<br />
Ռուզանը ծափահարում են: Լցնում է բաժակները):<br />
ԱՄԱԼՅԱ և ՌՈՒԶԱՆ – Ձեր կենա՜ցը…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Կենա՜ցդ, Արտավազդ… Բարի վերադարձ: (Խմում են):<br />
(Զանգում է Միքայելի բջջային հեռախոսը):<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ներեցեք… Ալո՜… Այո, պարոն Բալայան: Կարող եք չանհանգստանալ:<br />
Ես քիչ հետո ձեզ մոտ կլինեմ: (Անջատում է): Ներողություն եմ խնդրում… Հաճախորդներիցս<br />
մեկն էր: Ես պետք է հեռանամ: (Ամալյային և Ռուզանին): Իսկ ձեզանից<br />
հոգաչափ շնորհակալ եմ: Համոզված եմ, որ կյանքում կմնանք լավ ընկերներ: Պետք<br />
է գնամ և ավարտին հասցնեմ հոգեբանական կուրսը: (Արտավազդին): Եղբայր, ես<br />
շատ չեմ ուշանա:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Շնորհակալ եմ…<br />
(Միքայելը մեղմ ժպտում է և դուրս գնում):<br />
Բեմում մի պահ քար լռություն է: Արտավազդը, Ամալյան և Ռուզանը նայում են<br />
իրար: Ամալյան աթոռը մի քիչ հեռու է տանում՝ հնարավորինս աննկատ: Տպավորությունը<br />
շարունակվում է, որ նա վախենում է հանցագործից, այս անգամ ավելի շատ,<br />
քանի որ Միքայելը հեռացել է:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Սուրճ կխմե՞ք…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ոչ… շնորհակալ եմ:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Իսկ ես չէի հրաժարվի, միայն դառը: Բայց նախ պետք է սեղանը հավաքել:<br />
(Ուզում է կանգնել):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Մի անհանգստացեք: Իս ինքս: (Սկսում է սեղանը հավաքել):<br />
104
(Արտավազդը է նստում բազմոցին):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Գիտեք, երբեմն կյանքը մատուցում է այնպիսի անակնկալներ, որ<br />
երբեք չես սպասի:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Իհարկե, ակամայից հայտնվում ես այնտեղ, որտեղ չպետք է լինես…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ներեցեք, բայց այս պարագայում ես մեղադրում եմ ձեր կնոջը և<br />
աղջկան: Նրանք չպետք է այդպես վարվեին ձեզ հետ: Այս ամենը ապացուցում է, որ<br />
նրանք ձեզ չեն սիրել:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Երևի ճիշտ եք ասում, սակայն աղջիկս կապ չունի այս ամենի հետ:<br />
Նրան հաստատ իր մայրն է հեղափոխել ու պատմել ամենասարսափելին, ինչը իրականությանը<br />
չի համապատասխանում… Այն ժամանակ դուստր 10 տարեկան էր:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Բայց արդեն մեծ է և կարող է ինքնուրույն որոշումներ կայացնել:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Այո, 18 տարեկան է աղջիկս… Բայց ո՞ւր է…(Սրբում է արցունքները):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Ձեզ ի՞նչ պատահեց…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ռուզան, ավելի լավ է թող արտասվի: Կթեթևանա:<br />
(Ռուզանն անցնում է խոհանոց):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ես քաջ գիտակցում եմ, որ ապագայում էլ ինձ սպասվում է այս<br />
նույն մենակությունը, ինչի միջով որ անցա 8 տարի շարունակ:<br />
(Գալիս է Ռուզանը՝ բերելով Ամալյայի սուրճը և դնում է սեղանին):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Տիկին Ամալյա, ձեր սուրճը պատրաստ է… (Ամալյան վերցնում է սուրճը):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Շնորհակալ եմ, սիրելիս:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Պարոն Արտավազդ, դուք վստա՞հ եք, որ ձեզ ոչինչ պետք չէ:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Շնորհակալ եմ… Դուք օտար լինելով արեցիք առավելագույնը,<br />
ինչի մի փոքրիկ մասը չկարողացան նվիրել մտերիմներս:<br />
(Ամալյայի բջջայինը զանգում է):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ալո՜… Բարև, մայրիկ: Այո՜… Այո՜… պատվիրատուի տանն եմ… Համարյա<br />
վերջացրել եմ… Խնդրում եմ, չմոռանաս բժշկի նշանակած դեղերը խմել: Մի<br />
անհանգստացիր, ինձ մոտ ամեն ինչ նորմալ է… Շուտով տանը կլինեմ… (Անջատում<br />
է բջջայինը: Շարունակում է սուրճը խմել):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Մաեստրո՜…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ասացի ինձ այդպես չանվանե՛ք… (Ամալյան Ռուզանին հայացքով<br />
հասկացնում է դեմ չգնալ):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Պարոն Արտավազդ, իսկ ձեր ծնողներն ինչո՞ւ երես թեքեցին ձեզանից…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ես համոզված էի, որ նրանք այդպիսի բան չէին անի:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ինչպե՞ս թե… ինչո՞ւ եք անցյալով խոսում…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ծնողներս մահացան, երբ 2 տարեկան էի: Իսկ ամենացավալին<br />
այն է, որ նրանք մահացան ավտովթարից: «Ավտովթար» ասվածը դարձել է կյանքիս<br />
ուղեկիցը… Երազում էի և միևնույն ժամանակ վախենում տեսնել այն կնոջը, ում դըժբախտացրի:<br />
Ճիշտ է ինձ ներել հնարավոր չէ, բայց կցանկանայի վախս հաղթահարելով<br />
նայել նրա աչքերի մեջ ու աղերսել, որ ների ինձ․․․ եթե իհարկե կարող է: Բայց ինչպե՞ս<br />
գտնեմ նրան… Ո՞ւր է նրան կյանքը տարել… Աստվա՜ծ իմ…Ներեցեք, բայց ես ուզում եմ<br />
մենակ մնալ…<br />
105
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
ԱՄԱԼՅԱ (կարծես սպասում էր այդ խոսքերին) – Շա՜տ լավ… Բայց ես համոզված<br />
եմ, որ սա մեր վերջին հանդիպումը չէ: Երևի այս պատահական օրով սկիզբ դրվեց<br />
մեր ընկերությանը: Ես էլ պետք է մայրիկիս տեսնեմ: (Կանգնում է):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ոչ մի խնդիր… Հասկանում եմ, որ դուք ունեք ձեր կյանքը: Ռուզան,<br />
շնորհակալ եմ նաև ձեզ: Ճիշտ է, վախենում եմ մենակությունից, բայց և այնպես չեմ<br />
կարող չընդունել ճակատագիրս: Կյանքս անիմաստ է... (Գլուխն առնելով ձեռքերի<br />
մեջ): Ես չեմ ուզում ապրել…<br />
(Ամալյան ուզում է հեռանալ, բայց վերջին բառերը լսելով մի պահ կանգնում է:<br />
Խղճահարությամբ նայում է Արտավազդին: Ռուզանն ու Ամալյան նայում են իրար: Ռուզանը<br />
հայացքով կանչում է Ամալյային: Ամալյան մոտենում է նրան և նստում սեղանի<br />
մոտ: Արտավազդը հայացքը բարձրացնում է և նրանց նորից տեսնում նստած):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Սպասեք, ես հիմա կգամ… (Մտնում է սենյակ):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Տիկին Ամալյա, ձեր մայրը կարո՞ղ է մի քիչ էլ սպասել…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ինչի՞ն սպասել…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Ձեր տուն վերադառնալուն:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Նա իմ վերադարձին շա՜տ է սպասել...<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Հուսով եմ, կհասկանա ձեր կողմից կատարած այդ արժեքավոր քայլը:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ռուզան, աղջիկս, չեմ հասկանում, թե ինչի մասին ես խոսում:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Կմնա՞ք ինձ հետ այստեղ մինչև պարոն Միքայելի վերադարնալը:<br />
Խնդրում եմ, այդպես վախեցած մի արձագանքեք: Նա մարդկային ջերմության կարիք<br />
ունի: Ի՞նչ է, չնկատեցի՞ք: Ես նրա խոսքերից հասկացա, որ մենակ մնալով կարող<br />
է ինքնասպան լինել: Նրան հարկավոր է ետ պահել իր որոշումից:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Մենակ մնալ մեկի հետ, ով բանտից նո՞ր է վերադարձել… Չէ՞ որ պարոն<br />
Միքայելը տանը չէ… Մենք այս մարդուն չենք ճանաչում ու չգիտենք, թե ինչի է<br />
ընդունակ անկախ նրա լավ ու մարդկային կիրթ տեսակից… Այս տարիների ընթացքում<br />
նրա արժեքային համակարգը հաստատ փոխված կլինի:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Բայց չէ՞ որ մենք կարող ենք մարդկային կյանք փրկել:<br />
(Սենյակից գալիս է Արտավազդը՝ ձեռքին 2 ձայնասկավառակ, մեկնում է նրանց):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Խնդրում եմ, սա վերցրեք որպես շնորհակալություն:<br />
(Ամալյան վերցնում է ձայնասկավառակը և մտնում է սենյակ: Սենյակից հայտնվում<br />
է պայուսակն ու խոհարարուհու խալաթը ձեռքին և արագ դուրս գալիս: Ռուզանը<br />
նայելով դռանը՝ հուսահատ նստում է: Հետո արագ մտնում է սենյակ:<br />
Բեմում Արտավազդն է: Արտավազդը նստում է բազմոցին: Ներս է մտնում Ռուզանը՝<br />
պայուսակն ուսին):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Պարոն Արտավա՜զդ… Ներեցեք, բայց ես էլ… (Այդ պահին ետ է գալիս՝<br />
Ամալյան):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ (Ռուզանին) – Ինչ որ բա՞ն էիք ուզում ասել…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Այո… մենք դեռ կմնանք…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ինձ խղճալ պետք չէ՛… Կարող եք հե՛նց հիմա հեռանալ:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Դուք մեզ ճիշտ չեք հասկանում:<br />
106
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Այլևս ո՛չ մի խոսք… Կյանքում ատել եմ խղճահարությունը: Ես չեմ<br />
սիրում ողորմություն մուրալ… Հեռացե՛ք իմ տնից:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ներեցեք, բայց մենք հիմա չենք կարող հեռանալ…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ես ուզում եմ մենա՜կ մնալ…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Բայց չէ՞ որ մենք ձեր հյուրերն ենք, իսկ հյուրերի հետ այդպես չեն<br />
վարվում:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Դուք հյուր չեք… Հյուրերին հրավիրում են: Իսկ ես ձեզ չեմ հրավիրել:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Դո՛ւք չեք հրավիրել, պարոն Միքայե՛լն է հրավիրել:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Այո՛, հրավիրել է, որպեսզի գաք և խղճաք ինձ: Փորձեք օգնել, ինչպես<br />
օգնում են կործանված մեկին… Ես անկոչ հյուրեր չեմ ընդունում:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Մեզ հաճելի է լինել անկոչ հյուրի կարգավիճակում:<br />
ՄԹՆԵՑՈՒՄ<br />
Բեմը լուսավորվում է: Երեկո է: Ամալյան արդուկում է Արտավազդի հագուստը:<br />
Ռուզանը սեղանն է հավաքում: Արտավազդի ճամպրուկը դրված է բազմոցին՝ բացված<br />
վիճակում: Ամալյան Արտավազդի վերնաշապիկներից մեկը կախում է կախիչից<br />
և դնում բազմոցին, իսկ կոստյումը կախում է աթոռին):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Պարոն Արտավազդը քնա՞ծ է…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Հավանաբար… Չարժե նրան խանգարել:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ (ներսից) – Դուք ինձ չեք խանգարում, ես քնած չեմ… Հիմա կգամ:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Հուսով եմ, այս անգամ սուրճից չեք հրաժարվի:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Շնորհակալ կլինեմ, աղջիկս… Միայն խնդրում եմ՝ դառը:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ինձ նույնպես:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Շատ լավ… Պետք է նրա համար առանձնահատուկ սուրճ եփել:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Իսկ ես նրա համար յուրահատուկ բաղադրատոմսով էլի ուտելիք եմ<br />
պատրաստել… Սառնարանում է: Այդ բաղադրատոմսով մեր ռեստորանը դիմավորում<br />
է միայն բարձրաստիճան պաշտոնյաներին: Իսկ այսօրվա մեր բարձրաստիճան<br />
պաշտոնյան՝ պարոն Արտավազդն է:<br />
(Ռուզանը մտնում է խոհանոց: Ամալյան մյուս վերնաշապիկն էլ է կախում կախիչից:<br />
Հետո ճամպրուկից հանում է ևս մի քանի հագուստ և գցում հատակին): Սրանք<br />
պետք է լվանալ… (Ներս է մտնում Ռուզանը, ձեռքին սկուտեղ սուրճի 3 բաժակներով):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Սուրճը պատրաստ է…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Պարոն Արտավազդ, համեցեք…<br />
(Ներս է մտնում Արտավազդը՝ գեղեցիկ հագնված: Մազերը հարդարելով և վերնաշապիկի<br />
կոճակներն ամրացնելով: Ամալյան ու Ռուզանը հիացած նայում են):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ինչ որ բան ա՞յն չէ…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Դուք պարզապես անզուգական եք:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Իսկական Մաեստրո՜…<br />
107
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Պետք չէ չափազանցնել:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ձեզ մնում է միայն այս կոստյումը հագնել… Խնդրում եմ, թույլ տվեք<br />
օգնել: (Ամալյան կոստյումը աթոռի վրայից վերցնում է և օդում պահում, որ Արտավազդը<br />
հագնի: Արտավազդը հագնում է: Ներս է մտնում Միքայելը և զարմանքից<br />
քարացած, կարծես աչքերին չհավատալով, մնում է տեղում կանգնած):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Համեցեք, սեղանի մոտ…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Իսկ ես ձեզ համար հատուկ ուտեստ եմ պատրաստել: (Գնում է խոհանոց):<br />
(Արտավազդն ու Ռուզանը նստում են սեղանի շուրջ և սուրճ են խմում: Ամալյան<br />
խոհանոցից բերում է սպասք և սկսում է սեղանը ձևավորել):<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Կարծես իսկական ընտանիք լինեք:<br />
(Բոլորի հայացքները շրջվում է դեպի Միքայելը: Ժպտում են Միքայելին տեսնելով):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ընտանիք, որը ես կորցրի…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ընտանիք, որի կորստով կյանքս կործանվեց…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Ընտանիք, որտեղ ծնողական սեր չգտա…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Եղբայր, ներս արի… Չէ՞ որ դու էլ ես այս ընտանիքից:<br />
(Միքայելը գալիս է նստում սեղանի շուրջ):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Սպասեք, ես հիմա սենյակը կհավաքեմ… (Արտավազդի արդուկած և<br />
հատակին գցած հագուստները տանում է սենյակ, ճամպրուկը մնում է բազմոցին):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ես հիմա կգամ… (Արագ դուրս է գնում):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Պարոն Արտավա՜զդ…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Այդ ո՞ւր եք գնում…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Մի անհանգստացեք… Ես նրան լավ եմ ճանաչում:<br />
(Ամալյան շարունակում դատարկել ճամպրուկը):<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ (Ռուզանին) – Ես պարզապես աչքերիս չհավատացի, երբ ներս մտա:<br />
Երբեք չէի սպասի այս ժամին ձեզ այստեղ տեսնել:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Մենք չէինք կարող նրան մենակ թողնել, քանի դուք բացակայում էիք:<br />
(Ամալյան նկատում է բազմոցին դրած կյանքի օրագիրը և սկսում թերթել: Միքայելն<br />
ու Ռուզանը շրջվում են դեպիԱմալյան: Ամալյան գլուխն առնում է ձեռքերի մեջ:<br />
Ներս է մտնում Արտավազդը՝ երկու գեղեցիկ ծաղկեփնջով):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Տիկին Ամալյա՜… (Ամալյան բարձրացնում է գլուխը, քարացած ու<br />
արցունքախառն նայում է Արտավազդին: Միքայելն ու Ռուզանը նայում են մե՛կ Ամալյային,<br />
մե՛կ Արտավազդին: Արտավազդը մոտենում է Ամալյային: Ամալյան վախեցած<br />
ետ է նստում: Արտավազդը ծաղեփնջերից մեկը տալիս է Ամալյային:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Սա ձեզ… (Համբուրում է նրա այտը):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Շնորհակալ եմ: (Ծաղկեփունջը դնում է բազմոցին):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ձեզ ինչ որ բա՞ն է պատահել…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ոչ… ամեն ինչ կարգին է:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Տիկին Ամալյա, ամեն ինչ նորմա՞լ է:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Այո… իհարկե… Պարզապես շա՜տ «երջանիկ» եմ:<br />
(Արտավազդը մյուս ծաղկեփունջը տալիս է Ռուզանին):<br />
108
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Սա քեզ, աղջիկս:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Շնորհակալ եմ:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Սուրճը սառեց:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Միայն ձեզանից հետո… Համեցեք:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ձեզ հետ միասին սեղա՞ն նստեմ…<br />
(Արտավազդը, Միքայելը և Ռուզանը անորոշ նայում են իրար):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Չէ՞ որ դուք ասացիք, որ սուրճը սառում է: (Ձեռքը մեկնում է Ամալյային):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Չմոտենա՛ք ինձ… Ես ինքս: (Քարացած քայլերով գնում նստում է սեղանի<br />
շուրջ):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Իսկ ես ծաղիկները կդնեմ ծաղկամանի մեջ: (Բազմոցի վրայից վերցնում<br />
է նաև Ամալյայի ծաղկեփունջը, դնում ծաղկամանի մեջ, հետո՝ սեղանին):<br />
Սեղանի շուրջը անորոշ վիճակ է: Բոլորը նայում են մեկը մյուսին: Ամալյան խելագարի<br />
նման վեր է թռնում: Ճամպրուկը տանում է սենյակ: Կյանքի օրագիրը մնում<br />
է բազմոցի վրա: Ուզում է արագ դուրս գալ: Նկատում է օրագիրը: Կանգ է առնում:<br />
Վերցնում այն ու մեկնում Արտավազդին):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Սա ձերն է… խնդրեմ… Լավ կպահեք:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Եթե ցանկանում եք հեռանալ, ես կարող եմ ձեզ ուղեկցել: Ինչպես<br />
տեսնում եմ՝ ձեզ վատ եք զգում… Այսպես փողոց դուրս գալը վտանգավոր է:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Մի անհագստացեք, ես հաստատ ինքնասպան չեմ լինի:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Շատ շնորհակալ եմ, որ եղաք իմ հաճելի հյուրը:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ես չեմ սիրում լինել անկոչ հյուրի կարգավիճակում:<br />
ՎԵՐՋ ԱՌԱՋԻՆ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅԱՆ<br />
ԵՐԿՐՈՐԴ ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆ<br />
Որոշ ժամանակ անց։ Արտավազդի բնակարանը: Կահավորանքը նույնն է: Սեղանին<br />
օգտագործված ափսեներն ու բաժակներն են, շամպայնի դատարկ շիշը:<br />
Տպավորությունն այնպիսին է, թե ժամեր առաջ այստեղ հիանալի խնջույք է տեղի<br />
ունեցել: Բեմով մեկ քայլում է Ամալյան՝ հեռախոսն ականջին:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Մայրիկ, ներիր, որ ուշանում եմ… Հետո կպատմեմ ամեն ինչ: Պարզապես<br />
չստացվեց ոչ մի կերպ գործերս հետաձգել: Հասկացիր, խնդրում եմ: Այո՜…<br />
այո՜… անհետաձգելի գործեր էին… Ինձանից ինչ-որ տղամարդու կյանք էր կախված:<br />
Նրա երջանկությունը, ապրելու ցանկությունը… Ես համոզված եմ, որ դու իմ<br />
փոխարեն կանեիր նույնը: Չէ՞ որ դու ինձ միշտ խրատել ես օգնել ծայրահեղ վիճակում<br />
հայտնված մարդկանց: Դու գիտես, որ ես միշտ հետևում եմ քո խորհուրդներին:<br />
Շնորհակալ եմ քեզ այն ամենի համար, ինչ սովորեցրել ես… Ես քեզ հետո ամեն<br />
ինչ կպատմեմ․․․ Ես նույնիսկ երազում չէի կարող պատկերացնել, որ օրերից մի օր<br />
կանցնեմ այս ամենի միջով: Մի զարմացիր… Այո՜… այո՜… Քո Ամալյան է… Ես շատ<br />
109
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
լավ հիշում եմ, թե ինչ էի ասում տղամարդկանց մասին… Խնդրում եմ՝ չմոռանաս<br />
դեղերդ ժամանակին խմել…(Անջատում էհեռախոսը): Աստվա՜ծ իմ, այս ի՞նչ եմ անում:<br />
Կա՛մ ես եմ խելագար, կա՛մ նոր եմ հասկանում, որ խելագարվում եմ… (Դարձյալ<br />
նկատվում են հոգեկան խանգարման թույլ նշաններ: Գլուխն առնում ձեռքերի մեջ):<br />
(Ներս է մտնում Արտավազդը՝ նույն հագուստով):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Տիկին Ամալյա, դուք ձեզ վա՞տ եք զգում…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ո՜չ… Սուրճ կխմե՞ք: Ես դեռ հիշում եմ, որ դուք սուրճը դառն եք խմում:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Շնորհակալ եմ: Ես լսեցի զրույցը ձեր մայրիկի հետ և ասեմ՝ ինձ<br />
մեղավոր եմ զգում, որ ձեզ չթողեցի այդ վիճակում միայնակ հեռանալ:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Այսօր ինձ համար բավականին ծանր և անակնկալներով լի օր էր:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Բայց ես ձեզ կարող էի ուղեկցել, սակայն դուք համառեցիք:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Կարող եք չանհանգստանալ…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Դուք հրաժարվեցիք նաև, որ Միքայելը և Ռուզանը ձեզ ուղեկցեին:<br />
Այդ էր պատճառը, որ դուռը փակեցի և չթողեցի հեռանաք: Ես չէի կարող թույլ տալ<br />
վտանգել ձեր կյանքը:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Իմ կյանքն այդքան թա՞նկ է ձեզ համար…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Իհարկե…Չէ՞ որ դուք յուրահատուկ կին եք… Ես մեղավոր եմ ձեր<br />
առաջ՝ այս պատմության պատճառով:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Բայց․․․ չէ՞ որ դուք ասացիք, որ այդ ամենն արել եք իմ անվտանգության<br />
մասին մտածելով:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Այժմ դուք ազատ եք և ոչ մի պարտավորություն չունեք իմ հանդեպ:<br />
Ո՞վ եմ ես, մի սովորական հանցագործ:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Դուք հանցագործ չե՛ք…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Փորձում եք մխիթարե՞լ…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ոչ… Պարզապես չեմ ուզում մեղադրեք ինքներդ ձեզ:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Չեմ կարող չխոստովանել, որ վերջին 8 տարիների ընթացքում<br />
այս օրն իմ ամենալավ օրն էր:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Շնորհակալ եմ:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Խնդրում եմ, գնացեք, որպեսզի ձեր մայրիկին շատ չսպասեցնեք:<br />
Ձեր մայրը մեղավոր չէ, որ ինձ եք հանդիպել: Հուսով եմ, հիմա դեմ չեք լինի, որ ձեզ<br />
ուղեկցեմ: Խնդրեմ, տիկին Ամալյա…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ես չեմ ուզում հեռանալ…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ինչե՞ր եք խոսում․․․ Չէ՞ որ ձեր մայրը ձեզ է սպասում:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Մայրս կհասկանա ինձ… Կամ գուցե չհասկանա:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Հավատացեք, որ ես ինձ լավ եմ զգում, իմ մասին անհանգստանալու<br />
կարիք այլևս չկա: (Ամալյան նորից գլուխն առնում է ձեռքերի մեջ: Արտավազդը<br />
փաթաթվում է Ամալյային: Մի պահ թվում է, թե Ամալյան ցանկանում է ազատվել<br />
Արտավազդի գրկից, բայց մնում է անշարժ): Հանգստացեք, խնդրում եմ: (Ռուզանը<br />
դուրս է գալիս սենյակից և տեսնում նրանց փաթաթված: Դեմքին երջանիկ ժպիտ<br />
է երևում: Ուզում է նորից ետ մտնել սենյակ, բայց Արտավազդը նկատում է նրան):<br />
110
ՌՈՒԶԱՆ – Կարելի՞ է…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ներեցեք ինձ… (Շտապ մտնում է իր սենյակ):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ներս արի, Ռուզան:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Տիկին Ամալյա, ինչպես զգում եմ՝ ամեն ինչ լուսավոր է:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Այդ լուսավորությունն առաջին հայացքից է թվում:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Ամենակարևորն այն է, որ լարված իրավիճակից ոչինչ չի մնացել:<br />
Կարծես իմ առաջ ուրիշ տիկին Ամալյա կանգնած լինի:<br />
(Արտավազդը դուրս է գալիս սենյակից):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ներեցեք, որ խանգարում եմ… Խնդրում եմ՝ ինձ սպասեք… Ես<br />
հիմա կվերադառնամ…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Բայց ո՞ւր եք գնում…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Շատ չեմ ուշանա: (Դուրս է գնում):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Ես մոռացա նրան հարցնել, թե ո՞րն էր իր ամենասիրելի ճաշատեսակը,<br />
որպեսզի վերադարձին հասցնեինք ընթրիքը պատրաստել:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Մի անհանգստացիր աղջիկս, այս կարճ ժամանակում ես հասցրի<br />
հասկանալ նաև դա: (Ամալյան և Ռուզանը մտնում են խոհանոց):<br />
Բեմը դատարկ է: Ներս են մտնում Էվելինան՝ պայուսակն ուսին, և Արևիկը:<br />
Էվելինան հագնված է բարձրաճաշակ: Լայնեզր գլխարկով է: Ե՛վ արտաքնապես,<br />
և՛ խոսելաձևով բավականին քաղքենի է: Արևիկը սովորական, ժամանակակից հագուստով<br />
է, սակայն ամեն բան անում է, որպեսզի նմանվի Էվելինային:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Վերջապես այստեղ ենք… Եվ ինչպես միշտ, անփութորեն դուռը<br />
բաց է թողել:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Մայրիկ, բայց քո նկարագրածին չի համապատասխանում այս ամենը:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ամեն ինչ փոխվել է… Առաջվանից ոչինչ չի մնացել:<br />
ԱՄԱԼՅԱ (ներսից) – Ռուզա՜ն… բաժակները մաքրիր, աղջիկս:<br />
ՌՈՒԶԱՆ (ներսից) – Տիկին Ամալյա, ես համոզված եմ, որ մենք հերթական անգամ<br />
կգոհացնենք նրան… Նաև շնորհակալ եմ, որ մնացիք և ձեր ներկայությամբ<br />
բարձրացրիք Մաեստրոյի տրամադրությունը:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ (հեգնանքով) – Ոչ միայն տրամադրությունը:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Բայց դու ասացիր, որ տանը մենակ է լինելու…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Փաստորեն, մեր հանճարն այս տեղը դարձրել է... Դե, իհա՜րկե… Նա<br />
երբեք բարոյականությամբ չի փայլել:<br />
(Ուրախ տրամադրությամբ, բաժակները ձեռքին, ներս է մտնում Ռուզանը: Տեսնելով<br />
Էվելինային և Արևիկին զարմացած կանգնում է):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Բարև ձեզ… (Բաժակները դնում է սեղանին):<br />
(Էվելինան և Արևիկը արհամարհական լռում են: Ռուզանը մնում է անորոշ կանգնած:<br />
Ներսից նորից լսվում է Ամալյայի ձայնը):<br />
ԱՄԱԼՅԱ (ներսից) – Աղջի՜կս, աղցաններն արդեն պատրաստ են…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Գալի՜ս եմ… (Էվելինային և Արևիկին): Ներեցեք, ինչո՞վ կարող եմ օգնել:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Կարող եք օգնել նրան, ով դրա կարիքն ավելի շատ ունի: Չնայած<br />
ինչպես տեսնում եմ՝ արդեն օգնում եք:<br />
111
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ռու-զա՜ն, քեզ ի՞նչ է պատահել… (Ներս է մտնում՝ ափսեները ձեռքին: Տեսնելով<br />
Էվելինային և Արևիկին ուշադիր նայում է նրանց, հետո՝ Ռուզանին): Բարև ձեզ…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ասենք թե՝ բարև:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ինչ-որ մեկի՞ն եք փնտրում… (Ափսեները դնում է սեղանին):<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Չէ՛: Պարզապես կորցրածի հետքերով ենք եկել:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Իսկ դուք ովքե՞ր եք…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ես էլ կուզենայի դա իմանալ…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Դուք պարոն Արտավազդի հյուրե՞րն եք…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Արդեն սկսում ենք իրար հասկանալ:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ներեցեք, բայց դուք չներկայացաք:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Իմ ով լինելն այնքան էլ կարևոր չէ… Կարևորն այն է, թե ովքե՞ր եք դո՛ւք:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Մենք է՛լ ենք նրա հյուրերը:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ա՜խ, հյուրերը… Ինչպիսի՜ զուգադիպություն:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Մենք է՛լ ենք նրա հյուրերը:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ավելին ասեմ… Հոգեհարազա՜տ հյուրերը:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Նա սիրելի ու սպասված հյուրերի կարիքն հիմա ավելի շատ ունի:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Նրա համար հիմա ծանր շրջան է, և հուսով ենք, որ ձեր հաճելի ներկայությունը<br />
նրան մոռացնել կտա իր ցավալի անցյալը:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Նստեք խնդրեմ… (Էվելինան և Արևիկը նստում են): Ի՞նչ կցանկանաք:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Շնորհակալություն, մեզ ոչինչ պետք չէ: Մենք այստեղ չենք եկել<br />
հյուրասիրվելու:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Նա ասաց, որ շատ չի ուշանա… Շուտով այստեղ կլինի:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Մենք մեր թանկագին ժամանակից կտրամադրենք ինչքան պետք է:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Տիկին Ամալյա, ինքս սեղանը կարգի կբերեմ: Դուք մնացեք հյուրերի մոտ:<br />
(Ամալյան նստում է: Ռուզանը սկսում է բաժակներն ու ափսեները դասավորել:<br />
Գնում է խոհանոց և բերում աղցաններ, դնում է սեղանին):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ես համոզված եմ, որ նա շատ կուրախանա, երբ հասկանա, որ իր<br />
սիրելի մարդիկ իր կողքին են:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Չնայած, մենք նրան նոր ենք ճանաչում, սակայն այս կարճ ժամանակում<br />
նա այնքան հարազատ է դարձել մեզ, կարծես ամբողջ կյանքում մտերիմ<br />
ենք եղել:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ա՜խ,այդպե՞ս…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ընդամենը մի քանի ժամ է, ինչ ճանաչում ենք նրան:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Եվ այդ ժամերն էլ բավական էին:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Իհարկե՜…Չէ որ նա շա՜տ գրավիչ տղամարդ է: Ոչ մի կին չի կարողանում<br />
անտարբեր անցնել նրա կողքով:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Դուք մեզ ճիշտ չհասկացաք:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Չարժե մարդկային արժեքները շփոթել ուրիշ բաների հետ:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Այս տան մթնոլորտն ինչ ճնշում է… Ես չեմ ուզում մնալ էստեղ… Ես<br />
գնում եմ…<br />
112
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ո՛չ մի տեղ էլ չես գնա… Դու բոլոր իրավունքներն ունես այստեղ մնալու:<br />
Այս օրը նրա համար պիտի լինի անակնկալ: Ես ուզում եմ դիտել այս թատերական<br />
ներկայացումը․ թե այդ ի՞նչ հրաշքով մի քանի ժամվա ծանոթ անհայտները<br />
դարձել են այսքան մտերիմ և իրենց այս տան տիրուհին են զգում:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Պետք չէ՛ մեզ վիրավորել:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Այսպիսի անպատկառ ներխուժումից հետո դեռ վիրավորվում է՞լ եք…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Չափը մի՛ անցեք, տիկին: Եթե ձեզ հաճելի չէ մեր ներկայությունը՝<br />
մենք կարող ենք գնալ: Չէ՞ որ անկախ ամեն ինչից դուք նրան մտերիմ եք, իսկ մենք՝<br />
որքան էլ սրտացավ լինենք, միևնույնն է՝ օտար ենք:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Իսկ ինչո՞ւ են օտարներն, ինչպես դուք եք ասում, իրենց այսպես<br />
ազատ պահում ուրիշի տանը…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Երևի նա իր ազատման առաջին օրը հաճելի ընկերակցության<br />
կարիք է զգացել:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Չփորձե՛ք մեզ վիրավորել…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Վիրավորանքներ հնչում են նրանց հասցեին, ովքեր արժանանում<br />
են դրանց:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Պետք չէ մարդու չճանաչելով չարախոսել նրա հասցեին: Տիկին Ամալյա,<br />
պարզապես հնարավոր չէ այստեղ մնալ: Միայն ափսոսում եմ, որ պարոն Արտավազդին<br />
չեմ կարող հրաժեշտ տալ: (Գնում է սենակ):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ռուզան, սպասի՜ր: Ես էլ եմ գալիս: (Գնում է սենյակ):<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Անամոթաբար փախչում են:<br />
(Ներս է մտնում Արտավազդը՝ ձեռքին շամպայնի շիշ):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Տիկին Ամալյա՜, Ռուզա՜ն… (Տեսնում է Էվելինային և Արևիկին:<br />
Էվելինան նենգ կեցվածքով կանգնում է: Արտավազդի դեմքի ուրախ արտահայտությունը<br />
միանգամից փոխվում է): Դո՞ւ… (Շամպայնի շիշը դնում է սեղանին):<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Բարև, Արտավազդ… Ինչպե՞ս ես, կանանց ետևից վազող կենդանի…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Քեզանից լավ, անշնորհակալ կատու:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Անասնական բնազդով միայն դու ես օժտված:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Եվ ո՞վ է խոսում մարդկային արժեքների անունից:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Հիանալի՜ ես կազմակերպել ազատմանդ առաջին օրն այս անբարոյականների<br />
ընկերակցությամբ:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ձա՛յնդ… Այդ երբվանի՞ց ես սկսել բարոյախրատական ճառեր ասել:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Միշտ էլ ասել եմ, պարզապես դու էիր խուլ եղել, որ չես լսել: Դու<br />
լսում էիր միայն քո նոտաների հնչողությունը… Ես բարի մտադրությամբ էի ոտք<br />
դրել իմ տուն, բայց, ինչպես տեսնում եմ, դու չես դադարում այլանդակություններդ:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ափսոս, որ ժամանակը քեզ համար կանգ է առել… Ուշացել ես…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ես երկար էի սպասում այս օրվան, որպեսզի քեզ անակնկալ մատուցեի:<br />
Կյանքիդ ամենամեծ անակնկալը: Իսկ դու այստեղ ինչո՞վ ես զբաղված: Դե,<br />
իհա՜րկե… Քեզ համար մեկ էր, թե այսքան ժամանակ ոնց ենք ապրել… Մեռած ենք<br />
եղել, թե չէ: Դու որոշել էիր քեզ տղամարդ զգալ՝ այս ցածրակարգ կանանց առաջ:<br />
113
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Բավակա՜ն է…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ (Արևիկին) – Նայի՛ր նրան… Տես՝ մեր սուրբ Մաե՜ստրոն է… Նրան լա՜վ<br />
նայիր, որ հետո ինձ չմեղադրես:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ (Արևիկին) – Սիրելի՜ս…(Ուզում է փաթաթվել):<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Չմոտենա՛ս նրան, նա միայն իմն է:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Այս ո՜նց ես մեծացել:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Մայրս է մեծացրել…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Աստված գիտի, թե ինչպես…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Չափավորի՛ր խոսքերդ, մարդուկ… Ես համոզված էի, որ աղջիկս կտեսներ<br />
օրինավոր հոր մի կերպար, բայց դու շարունակում ես անակնկալներ մատուցել:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ի՜նչ ցավալի է, որ ես այսքան տարի ապրելով քեզ հետ, քեզ չեմ<br />
ճանաչել, Էվելինա:<br />
(Ամալյան և Ռուզանը դուրս են գալիս սենյակից՝ պայուսակները ձեռքներին):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Էվելինա՞…Պարոն Արտավազդ...<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Այո, նա է:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Իհարկե, ես եմ: Փաստորեն լավ տեղեկացված եք իմ կյանքից, մի<br />
քանի ժամվա ծանոթնե՛ր: Այդ նույն կինն եմ… Իսկ դուք օտարներ եք այստեղ:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Չհամարձակվե՛ս… Այդ դո՛ւ ես այստեղ օտար:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ինչպե՞ս չեք ամաչում… Ինչպե՞ս կարող եք կոչվել կին:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Իսկ դո՞ւ, Արևիկ… Ինչո՞ւ ես հետևել մայրիկիդ անարժեք արժեքներին:<br />
Հայրդ աշխարհի լավագույն հայրերից է: Ես կերազեի նրա նման հայր ունենալ:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Լսի՛ր, աղջնակ: Դու այդ ո՞վ եղար, որ փորձում ես մեզ խորհուրդներ տալ:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Պարոն Արտավազդ, ներեցեք, բայց մենք չենք ցանկանում ձեզ խանգարել:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Սպասե՛ք… Այդ ո՞ւր եք գնում:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Չենք ուզում այս տիկնոջ հերթական վիրավորանքներին ներկա լինել:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Խնդրում եմ, մի րոպե սպասեք…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Չէ՜… չէ՜…Ո՞ւր եք գնում… Եկել եք, մի քանի օր էլ մնացեք: Չէ՞ որ ձեզ<br />
նման կանանց մեծ պահանջարկ կա:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ասացի՝ ձայն կտրի՛ր: Չփորձես վիրավորել առանց ճանաչելու:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Նրանք արդեն իրենց ճանաչել տվել են:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ (Ամալյային և Ռուզանին) – Խնդրում եմ, սենյակում սպասեք:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ախր մենք արդեն ավելորդ ենք:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Խնդրո՜ւմ եմ…(Ամալյան և Ռուզանը մտնում են սենյակ):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ինչո՞ւ ես եկել։ Այսքանից հետո… Չէ՞ որ դուք կյանքիս նպատակն էիք:<br />
Ապրելուս միակ ցանկությունը: Ինչպե՞ս կարողացար ինձ զրկել աղջկանիցս…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ավելի լավ է բացատրես, թե էս ի՞նչ կրկեսային ներկայացում է այստեղ՝<br />
ինչ որ անծանոթների մասնակցությամբ… Որտեղի՞ց ես գտել դրանց… Բանտի<br />
ճանապարհի՞ն…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Այդ կրկեսային ներկայացման հիմքում երջանկություն է, որից դու<br />
շատ հեռու ես: Այդ ներկայացման գլխավոր հերոսուհին դու էիր, սակայն դու հրաժարվեցիր<br />
քո դերից:<br />
114
ԷՎԵԼԻՆԱ – Իսկ ո՞րն էր քո ուզածը… Որ իմանալով, թե ով ես, մնայի կողքի՞դ…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Իսկ ո՞վ էի… Երջանիկ ու սիրող ամուսին, հոգատար հայր:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Դու մոռանում ես գլխավորի մասին… Դու մարդասպա՛ն ես… Մարդասպա՛ն,<br />
հասկանո՞ւմ ես… Նշանակություն չունի, որ այդ ամենը դիտվել է, որպես<br />
պատահականություն: Մեղավորը միայն դու ես: Չէ՞ որ ղեկին նստելիս՝ հարբած<br />
ես եղել: Մարդիկ նայում էին ինձ, շուռ տալիս իրենց դեմքերը՝ չուզենալով տեսնել<br />
մեկին, որի ամուսինը մարդկային կյանք էր կործանել: Մարդիկ ինձանից փախչում<br />
էին, որովհետև ամուսինս բանտում էր՝ հանցագործների հետ:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Չփորձե՛ս այլևս ոչ մի խոսք ասել, եթե չես ուզում ինձ համբերությունից<br />
հանել: Դու ի՜նչ գիտես մարդկային արժեքներն ինչ են… Այն ժամանակ, երբ<br />
ապահովված էիր ամեն ինչով, քեզ համար կատարելիություն էի: Բոլորը քեզ նախանձով<br />
էին նայում՝ գիտակցելով, որ դո՛ւ ես իմ երջանկությունը: Շատ կանայք երազում<br />
էին քո տեղում լինել: Միջոցառումնե՜ր, համերգնե՜ր, բարձրակարգ հանդիպումնե՜ր:<br />
Բոլոր վայրերում ներկայանում էիր ինքնագոհ, իմանալով թե քեզ ինչ<br />
ընդունելություն է սպասում։ Դու պարզապես սովոր էիր այդպիսի շքեղության, իսկ<br />
երբ կյանքն ինձ իջեցրեց, այն ժամանակ ո՞ւր էր իմ սիրելի կինը, ով եկեղեցում<br />
երդվել էր հավատարմությամբ: Աղջիկս այսպիսին չէր փոքր ժամանակ: Այդ դո՛ւ<br />
ես նրան այսպիսին դարձրել՝ քեզ նման քմահաճ ու քաղքենի: (Էվելինան ուզում է<br />
ապտակել Արտավազդին: Արտավազդը բռնում է նրա ձեռքը): Չփորձե՛ս…Այլապես<br />
ես պատասխանատու չեմ արաքներիս համար:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Չհամարձակվե՛ս մայրիկիս վրա ձայն բարձրացնել…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Աղջիկս, քո մայրը կորցրել է իր հանդեպ հարգանքն այն ժամանակ,<br />
երբ կորցրեց մարդկային արժեքները:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Վերջապես կբացատրե՞ս այդ երկու օտարների ներկայության<br />
իմաստը… Եվ դեռ անամոթաբար ուզում էին փախչ…Ի՞նչ անուն կտաս դրան…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ընտանիք… Թեկուզ նկարված, բայց՝ ընտանիք… Այդ երկու օտարներն<br />
ինձ նորից կյանք վերադարձրին: Ես գրեթե հասել էի ինքնասպանության<br />
աստիճանի: Ես չեմ հասկանում այստեղ քո հայտնվելու իմաստը: Այս տան պատերը<br />
արդեն մոռացել են քեզ:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ես անարդար էի համարում աղջկաս հորից զրկելը: Վերջիվերջո նա<br />
պիտի ճանաչեր իր հորը: Բայց ա՛յս պայմաններում ճանաչեց:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Լսի՛ր, բարձրաշխարհիկ տիկին… Դու նրան արդե՛ն զրկել էիր<br />
հորից, որովհետև առանց հայր է մեծացել:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Իսկ որտե՞ղ էիր դու իր մանկության տարիներին… Ես նրան չէի կարող<br />
բանտ բերել: Չլինի՞ ուզում էիր ասել, որ այսքան տարի պիտի մեկուսարանիդ<br />
կողքի սենյակում ապրեինք, որպեսզի աղջիկս հոր պակաս չունենար․․․ Ոչ էլ կարող<br />
էի աղջկաս բանտի ճանապարհին մեծացնել: Դու միայն ինձ ես մեղադրում,<br />
մոռանալով սեփական մեղքդ: Միայն մի քանի անգամ լպրծուն ընկերդ էր, իր սովորության<br />
համաձայն, գալիս ու փորձում հարթել իրավիճակը… Փորձում էր համոզել,<br />
որ ներեմ քեզ ու հասկանամ իրավիճակի լրջությունը: Բայց ի՞նչը պիտի<br />
115
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
հասկանայի… Հասկանայի, որ խայտառակված եմ ամբողջ աշխարհով մե՞կ… Դա՞<br />
պիտի հասկանայի… Մեղադրելով ինձ, դու առաջինը քեզ մեղադրիր, որ քեզ համար<br />
մեկ է եղել, թե ինչպես ենք ապրել, ինչ պայմաններում… Քեզանից թեկուզ նամակ<br />
չեմ ստացել:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Իսկ նամակն ո՞ւմ պետք է գրեի... Քե՞զ... Երբ գիտեի, որ իմ անունն անգամ<br />
լսել չես ուզում: Երբ նենգաբար երես թեքեցիր ինձանից՝ իմ կյանքի խավարի մեջ:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Իմ կյանքն էլ գույներով չի փայլել: Երիտասարդ կին էի, ուշադրության<br />
ու սիրո կարիք էի զգում: Անտեսված ու արհամարված էի բոլորի կողմից…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Դրա համա՞ր փախար երկրից:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ես, պարզապես, գնացի, որովհետև չկարողացա դիմանալ այդ խայտառակությանը:<br />
Այստեղ ինձ համար դարձել էր դժոխք: Եվ այդ դժոխքից ազատեցի<br />
նաև աղջկաս:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ոչ բոլոր կանայք են՝ ՊԵՆԵԼՈՊԵ:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Դեռ լեգենդներին հավատո՞ւմ ես:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Դուք կարող էիք ապրել այս տանը: Սա նաև ձեր տունն է: Ես ձեզ<br />
փողոցում չէի թողել:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Շնորհակալություն, որ ինձ հիշեցնում ես իմ տան մասին:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Այդ ժամանակ, այդ նույն հասարուկությունը՝ կնոջդ տեսակն<br />
ավելի կհարգեր:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Իսկ եթե կարծում ես, թե այս տարիներն ինձ համար անհոգ են անցել,<br />
ապա չարաչար սխալվում ես: Ես միայնակ եմ մեծացրել Արևիկին: Ի՜նչ աշխատանք<br />
ասես որ չեմ արել, որպեսզի մեծացնեմ վիզը ծուռ մնացած աղջկաս, որին<br />
բոլորը ծաղրում էին՝ թե՛ փողոցում, թե՛ դպրոցում: Աղջիկս ինքը որոշեց հրաժարվել<br />
հորից, որի պատճառով դարձել էր ծաղրի առարկա:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Այդ դո՛ւ ես հեղափոխել նրան քո սովորության համաձայն:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Դու ինքդ արդեն քեզ ցուցադրեցիր՝այդ լրբերի ներկությամբ տղամարդ<br />
ձևանալով:<br />
(Արտավազդն ուզում է մոտենալ Էվելինային: Արևիկը փակում է ճանապարհը):<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Չհամարձակվե՛ս…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Դու կարող էիր ինձ հույս տալ ապրելու: Քեզ նման հազարավոր<br />
կանայք են երեխաների հետ գալիս բանտ: Եվ ի՞նչ էր լինում… Քո ասած բանտի<br />
ճանապարհի՞ն էին մեծանում: Ո՛չ… Ուղղակի նրանք փորձել էին հաղթահարել կյանքում<br />
իրենց բաժին հասած դժվարությունը: Դու ինչո՞վ էիր առավել այդ կանացից:<br />
Ոչնչո՛վ… Այդ կանայք ավելի բարձր դիրքում էին, քան դու:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Քո կարծիքով ես չէի՞ կարող ամուսնանալ և կյանքս բարելավել: Հաստատ<br />
կարող էի,դա ինձ համար դժվարություն չէր ներկայացնում: Սակայն ոչինչ<br />
չարեցի, որպեսզի աղջկաս կրկնակի ցավ չտամ:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Մայրիկ, բավական է արդարանաս… Վե՛ր կաց, մենք հենց հիմա<br />
գնում ենք… Չե՞ս տեսնում, որ մենք նրան հետաքրքիր չենք: Նա հետաքրքրության<br />
այլ մոդել ունի:<br />
116
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Արևի՜կ...<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Մենք ո՛չ մի տեղ էլ չենք գնա… Այս տունը նաև քո՛ տունն է… Ես թույլ<br />
չեմ տա, որ օտարները վայելեն այն:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Էվելինա, կարո՞ղ ես լռել և զզվանքս ավելի չավելացնել քո հանդեպ:<br />
Քո կենցաղային հարցերը հիմա ինձ ամենաքիչն են հետաքրքրում:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Ինձ ոչինչ պետք չէ…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Շատ լավ էլ պետք է… Ինչը օրենքով մեզ է պատկանում, ուրեմն մերն է:<br />
Եթե ոչ աղջիկս, ապա ես ինքս կպաշտպանեմ և՛ նրա, և՛ իմ իրավունքները: (Պայուսակից<br />
հանում է բջջային հեռախոսը: Նենգաբար նայում է Արտավազդին և անցնում<br />
է խոհանոց): (Արևիկը անորոշությունից նստում է բազմոցին: Արտավազդը<br />
անթարթ նայում է Արևիկին: Ուզում է խոսել, որպեսզի այդ սպանիչ լռությունն<br />
անհետանա, սակայն չի կարողանում բառեր գտնել: Արտավազդը նույնպես նստում է<br />
բազմոցին՝ Արևիկի կողքին: Փորձում է ձեռքը առաջ բերել և շոյել Արևիկի մազերը,<br />
սակայն գործողության կեսից ետ է կանգնում: Շատ պարզ զգացվում է, որ չի համարձակվում<br />
ինչ-որ քայլ անել, հասկանալով, որ կշարունակի Արևիկի արհամարհական<br />
117
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
վերաբերմունքին արժանանալ: Արևիկը հայացքն ուղղում է դեպի Արտավազդը:<br />
Արտավազդը հոգու ողջ լիությամբ, սակայն՝ մեղմ ժպտում է և համարձակություն<br />
ձեռք բերած՝ բռնում է Արևիկի ձեռքը: Արևիկը՝ քարացած ու անզգայացած վիճակում,<br />
ոչ մի բացասական շարժում չի անում: Արտավազդը մոտենում է դաշնամուրին,<br />
բացում կափարիչը, սկսում է նվագել մի գեղեցիկ դաշնամուրային ստեղծագործություն:<br />
Արևիկը հիացական հայացքով դաշնամուրի կողքն է կանգնում: Քիչ<br />
հետ Արտավազդը դադարում է նվագելը և ոտքի կանգնում):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ես չէի պատկերացնում մեր հանդիպումը, աղջիկս: Մտածում էի,<br />
որ քեզ կորցրել եմ, որ դու չես հիշի ինձ…<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Ես քեզ իսկապես սկսել էի մոռանալ… 8 տարին գուցե շատ չէ, սակայն<br />
առավոտից իրիկուն իմ ականջին ասվել է, որ մոռանամ քեզ, չհիշեմ…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Իսկ ես իմ բոլոր օրերի մեջ քեզ հետ էի, ես օրերն էի հաշվում քեզ<br />
մոտենալու համար… Դու մեղավոր չես, գիտեմ, որ շատ բան մոռացել ես, որ խամրել<br />
եմ քո հիշողությունների մեջ…<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Երբ իմացա, որ պետք է գանք քեզ մոտ, վախենում էի, որ չեմ կարողանա<br />
կողմնորոշվել: Չեմ կարողանա ճիշտ գնահատել իրավիճակը: Բայց երբ մտար<br />
սենյակ, ինձ համար ամեն ինչ փոխվեց: Ամեն ինչ այլ ընթացք ստացավ:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Էվելինան ուզում էր ինձ տեսնե՞լ…<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Ինչպես ասեմ… Ե՛վ հա…և՛ չէ…Օտարության մեջ մեզ համար շատ դժվար<br />
էր: Նա մտածում էր, որ այս 8 տարիները ջնջած կլինեն խայտառակության հետքերը:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Այսինքն, ուզում եք վերադառնա՞լ այս տուն:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Ոչ թե վերադառնալ, այլ ուզում էր խոսել քեզ հետ, որպեսզի վաճառես<br />
բնակարանը, գնես երկուսը՝ քեզ և մեզ համար… Մենք տատիկի տանը չենք կարող<br />
երկար ապրել: Որովհետև տատիկի մահից հետո մորաքույրս դարձավ այդ տան<br />
սեփականատերը:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Էվելինայի մայրը մահացե՞լ է:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Այո, մահացավ: Իսկ մորաքույրս նրա մահվան մեջ մայրիկին մեղադրեց,<br />
ասելով, որ տատիկը չկարողացավ դիմանալ այն հարվածին, որ մայրս հեռացավ<br />
երկրից և ապրեց իրենից հեռու: Ինչպես հասկանում ես, մենք այդ տանն այլևս<br />
տեղ չունենք:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Պարզ է: Պարզ է… Մայրիկդ լիակատար իրավունք ունի այս բնակարանից<br />
մաս պահանջելու, որովհետև նա ապրել է այստեղ, որովհետև սա մեր համատեղ<br />
բնակարանն է: Օրինական է, օրինական է նրա պահանջը… Բայց ես այս<br />
պահին դեռ չեմ կարող վաճառել: Ես պիտի մի քիչ ուշքի գամ: 8 տարի շարունակ ես<br />
ապրել եմ այլ իրականության մեջ, այլ պայմաններում: Պետք է կարողանամ փոխել<br />
իմ իրականությունը: Դրանից հետո կզբաղվեմ տան վաճառքով:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Մի նեղացիր մայրիկից… Գուցե նա էլ ճիշտ է վարվում…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ես չեմ նեղանում մայրիկիցդ: Ես նեղանում եմ ճակատագրից, որ<br />
փշրեց, ավերեց ամեն ինչ, որ խլեց ինձանից իմ երջանկությունը: Ես ակամա մեղավոր<br />
դարձա, ես դարձա ճակատագրի կալանավոր: Ու հիմա ճակատագրի դեմ ուզում<br />
118
եմ կռվել՝ ապրելով: Այն կանայք, ովքեր այստեղ են, ժամեր առաջ՝ անծանոթներ էին,<br />
բայց նրանք ինձ ուժ տվեցին՝ կռվելու, պայքարելու, հասկանալու, որ ամեն ինչ<br />
վերջացած չէ:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Շատ բան չեմ իմացել, շատ բան չեմ գիտակցել: Ինչ-որ կույր ատելություն<br />
է սերմանվել իմ մեջ: Ես հասկացել ու չեմ հասկացել մայրիկին: Նա չարացել է:<br />
Նա դարձել է ուրիշ մեկը… Ես ուզում եմ, որ դու էլ հասկանաս նրան:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ես ուզում եմ հասկանալ ու չեմ հասկանում: Դու դեռ փոքր ես,<br />
շատ փոքր: Ես չեմ ուզում քեզ ներքաշել մի իրականության մեջ, որը քոնը չէ: Գուցե<br />
գա մի օր, որ ես էլ հասկանամ Էվելինային, իսկ հիմա չեմ հասկանում, ներիր: Ես<br />
միայն երջանիկ եմ, որ դու արդեն իմ կողքին ես, ինձ հետ ես: Դու ինձ պարգևեցիր<br />
ապրելու երջանկությունը, դու իմ միջից հանեցիր չարությունը… (Հաստատակամ):<br />
Գիտես, հենց նոր մտածեցի, որ բնակարանը վաճառելու կարիք չկա:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Դու ուզում ես մեզ փողոցո՞ւմ թողնել… Հնարավոր չէ միհարկի տակ<br />
ապրել մորաքրոջս հետ: Նա անընդհատ հիշեցնում է, որ տունն իրենն է: Իսկ մենք<br />
անտուն ենք՝ թափառականի կարգավիճակում:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Այդպես չխոսե՛ս: Ոչ ոք իրավունք չունի քեզ վերից նայելու: Ես<br />
բնակարանը չեմ վաճառի: Այն նաև Էվելինայինն է...Նաև քոնն է… Ես մի քանի օրից<br />
կհեռանամ այս բնակարանից: Վերադարձեք և ապրեք այստեղ:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Իսկ դո՞ւ:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Իմ մասին մի մտածիր:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Չէ՛, հայրիկ… Դու շա՜տ ես տանջվել, շա՜տ ես տառապել: Քեզ պետք<br />
է հիմա խաղաղ կյանք: Քեզ պետք են լավ պայմաններ:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Դու ինձ հայրի՞կ ասացիր…Իմ Արև՜… (Մոտենում է դաշնամուրին<br />
և ինչ-որ մեղեդի նվագում):<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Ես չեմ ուզում այստեղ ապրել առանց քեզ:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Այդ դեպքում ի՞նչ ես առաջարկում, աղջիկս...<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Ընդունիր մայրիկին: Փորձեք հասկանալ իրար, որպեսզի ես ապրեմ<br />
լիարժեք ընտանիքում: (Արտավազդը հարվածում է դաշնամուրի ստեղներին):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ուրեմն ես կանեմ այնպես, ինչպես մայրդ էր ցանկացել: Ես<br />
կվաճառեմ բնակարանը:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Փաստորեն մայրիկը ճիշտ էր, որ այդ երկու անծանոթ կանայք, այսինքն<br />
քո սիրուհիները, քեզ համար ավելի թանկ են, քան մենք…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Իսկ դու հավատացիր այն ամենին, ինչպես մա՞յրդ պատկերացրեց:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Բայց քո որոշումն ուրիշ բացատրություն չունի:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Այս կյանքում ամեն բան էլ ունի իր բացատրությունը: Բանտից<br />
դուրս գալուց իմ առաջին երազանքն էր քեզ գտնելը, քեզ նայելն ու խոսելը քեզ հետ:<br />
Տեսնո՞ւմ ես՝ կյանքը երբեմն հաճելի անակնկալներ էլ է մատուցում․ այժմ դու ինձ<br />
հետ ես, այս տանը: Սա քո տունն է… (Գրկում է և ամուր սեղմում է կրծքին Արևիկին):<br />
Իսկ այդ երկու կանայք պատահական են եկել: Այսինքն, ընկերս՝ Միքայելն է նրանց<br />
հրավիրել: Ես քեզ նրա հետ էլ կծանոթացնեմ, և նա ուրախությունից պարզապես<br />
119
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
կխելագարվի: Նա այդ կանանց հրավիրել է այստեղ, որպեսզի կազմակերպեն ինձ<br />
համար ընդունելություն: ՏիկինԱմալյան խոհարարուհի է, իսկ Ռուզանը՝ դիզայներ:<br />
Ես հիմա քեզ նրանց հետ կծանոթացնեմ: Նրանք ուղղակի հրաշալի մարդիկ են:<br />
ԱՐԵՎԻԿ –Պետք չէ: Չեմ ուզում նրանց հերթական զրպարտությունները լսել:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ուզում եմ, որ նրանք ճանաչեն իմ իսկական Արևին: Տիկին<br />
Ամալյա՜… Ռուզա՜ն…<br />
(Սենյակից՝ պայուսակները ձեռքներին, դուրս են գալիս Ամալյան ու Ռուզանը):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ներեցեք, պարոն Արտավազդ…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Ձեր կինը գնա՞ց…<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Չէ… Մայրս խոհանոցում է:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Առաջ եկեք, խնդրում եմ… (Ամալյան և Ռուզանը մոտենում են):<br />
Տեսնո՞ւմ եք այս գեղեցկուհուն: Այսքան ժամանակ նրան տեսնելու և գրկելու հույսով<br />
եմ ապրել: Նրան մեկ անգամ գրկելը արդեն մոռացնել տվեց այն դաժան տարիները:<br />
Ծանոթացեք, խնդրում եմ…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ես Ամալյան եմ, աղջիկս:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Արևիկ…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Իսկ ես՝ Ռուզանն եմ:<br />
(Խոհանոցից ներս է մտնում Էվելինան):<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Շա՜տ հաճելի է…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ինչպիսի՜ քաղաքակրթություն: Հորդ սիրուհիների՞ն ես ողջունում:<br />
120
ԱՐԵՎԻԿ – Մայրիկ, լռի՛ր խնդրում եմ… Օտար մարդիկ ավելի են գնահատում<br />
հորս ու նույնիսկ նախանձում են ինձ… Ինչը դու ինձ թույլ չէիր տալիս հասկանալու:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ (Ամալյային և Ռուզանին) – Դո՛ւրս եկեք այս տնից…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Լռի՛ր, Էվելինա… Միակ մարդն ով այս պահին ոչինչ չունի անելու<br />
այստեղ՝ դո՛ւ ես:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Հայրիկ, խնդրում եմ, պետք չէ…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Պարոն Արտավազդ, ներեցեք, բայց պետք չէ վիճակն ավելի բարդացնել:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Խնդրում եմ, մի գնացեք… Այդ դուք չէ, որ պետք է հեռանաք:<br />
ՌՈՒԶԱՆ (Էվելինային) – Տիկին, պարզապես փորձեք հարգել:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Խորհուրդներ տվողիս նայե՜ք… (Արևիկին): Մենք հենց հիմա հեռանում<br />
ենք այստեղից: Իսկ օրինական հարցերն արդեն ընթացքի մեջ են:Ես թույլ չեմ<br />
տա, որ ուրիշները վայելեն այն ինչը մերն է: Արևիկ, արագացրո՛ւ…<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Մայրիկ, ես դեռ ուզում եմ մնալ այստեղ:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ինչպե՞ս ես համարձակվում հակառակվել ինձ:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Դու ես ստիպում…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ձեր աղջկա աչքերը բացվում են:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Դուք իրավունք չունեք ղեկավարելու ոչ մեկի կյանքը:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ես հարգանք եմ պահանջում:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Հարգանքը պետք է վաստակել:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Արևիկ, վե՛ր կաց…<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Չե՛մ գալիս… Թո՜ղ…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ - Դավաճա՛ն…<br />
(Էվելինան ապտակում է Արևիկին: Արևիկն ընկնում է բազմոցին: Ներս է<br />
մտնում Միքայելը: Տեսնելով այդ իրավիճակը մնում է տեղում կանգնած: Ամալյան<br />
և Ռուզանը գնում են դեպի Արևիկը և նստում կողքին, իսկ Արտավազդը քաշում է<br />
Էվելինայի թևից):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ (Էվելինային) – Քեզ կարգի հրավիրի՛ր:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Ինչպե՞ս չեք ամաչում:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ստրկատիրական ժամանակները վաղուց անցել են:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ի՞նչ է կատարվում այստեղ… (Բոլորը պտտվում են դեպի Միքայելը):<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Բարև, Միքայել... Ինչպե՞ս ես, հավատարիմ շնիկ…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Մինչև այս պահը, շատ լավ էի: Ես զարմանում եմ քեզ այստեղ տեսնելով:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ի տարբերություն քեզ, ես՝ իմ տանն եմ:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Քեզ կարելի է միայն խղճալ:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Փաստորեն շան հոտառությունդ դեռ չե՞ս կորցրել…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Քեզ հետ խոսելն անիմաստ է… Ավելին... դու արժանի չես դրան:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Արևիկ, հիմա ինչպե՞ս ես աղջիկս:<br />
ԱՐԵՎԻԿ (ցույց տալով Արտավազդին և Էվելինային) – Ինչպես տեսնում եք:<br />
(Միքայելը լսելով Արևիկ անունը ժպիտով նայում է Արտավազդին):<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Արտավա՜զդ…<br />
121
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Այո… նա է:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ (մոտենալով Արևիկին) – Աչքերիս չեմ կարող հավատալ:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Հրաշքներ միշտ էլ լինում են:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Նա ի՛մ աղջիկն է… Նրան ե՛ս եմ մեծացրել: Պատրաստի աղջիկ բոլորն<br />
էլ կցանկանան ունենալ…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Գոնե այսքանից հետո չլիցքավորված զենքերդ վայր դիր:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ (Արևիկին) - Թույլ տուր քեզ գրկել, աղջիկս:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Նա Միքայելն է: Ի՞նչ է, չե՞ս հիշում նրան… Իմ եղբայրն է:<br />
(Միքայելը փաթաթվում Արևիկին):<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Շնորհակալ եմ քեզ, որ հայրիկիդ կյանքը իմաստավորեցիր: Այժմ<br />
նա կապրի ուրախ ու երջանիկ:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Պարոն Արտավազդ, ուրախ ու երջանիկ ապրեք:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Խնդրում եմ, մի գնացեք: Դուք այն կինն էիք, ով փորձեց մարդկային<br />
կյանք փրկել: Ոչ բոլորը կարող էին ձեզ պես վարվել բանտից նոր եկած, անծանոթ<br />
տղամարդու հետ: Այսքան տարի ապրելով Էվելինայի կողքին չկարողացա նրան լավ<br />
ճանաչել… (Նայելով Էվելինային): Նրան ճանաչում եմ հիմա: Ձեր մեջ կարողացա<br />
տեսնել այն կնոջը, որն անկախ ամեն ինչից ընդունակ չէ դավաճանության: Ես ձեզ<br />
համար հանցագործ ու անծանոթ մեկն էի, սակայն դուք այնպես էիք վերաբերվում<br />
ինձ, կարծես ամբողջ կյանքում ճանաչել ենք իրար:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Դուք ինձ համար անծանոթ չեք… (Բոլորը զարմացած նայում են<br />
Ամալյային): Խնդրում եմ, այդպես մի զարմացեք: Կյանքում շատերն են իրար ծանոթ,<br />
սակայն հանգամանքների բերումով՝ չեն հանդիպում:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ես ցանկանում եմ մնացած կյանքս ձեզ հետ անցկացնել: Մնացեք<br />
ինձ հետ…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ի՞նչ…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ (չլսելով Էվելինային) – Ինձ երկրորդ անգամ կյանք տված կինն արժանի<br />
է ապրել իմ երկրորդ կյանքում:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ապրել ձե՞զ հետ... Այս ամենի համար պարզապես պետք խելագար լինել:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Բայց ինչո՞ւ… Չէ՞ որ ձեր շնորհիվ եմ ես ապրում:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Տիկին Ամալյա, երջանիկ եղեք նրա հետ: Դուք և նա արժանի եք:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ես հավատում էի, որ այս պահը գալու է: Իմ ներքին ձայնն ինձ չխաբեց:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ (Արտավազդին) – Դու այդ ի՞նչ իրավունքով ես սիրուհուդ, այն էլ իմ<br />
ներկայությամբ, սիրո առաջարկություն անում…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Դու մոռանում ես ժամանակի մասին:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Հայրիկ, ո՞նց կարող ես…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Իսկ մայրդ ինչպե՞ս կարողացավ, Արևիկ…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ես թույլ չե՛մ տա ստորացնել ինձ…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Դու ինքդ քեզ արդեն ստորացրել ես:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ներեցեք, Պարոն Արտավազդ, բայց ես չեմ կարող ընդունել ձեր<br />
առաջարկությունը:<br />
122
ԷՎԵԼԻՆԱ – Իհարկե չես կարող, անամո՛թ:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Չափավորի՛ր խոսքերդ… Դու իրավունք չունես ոչ մեկին վիրավորելու:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Մայրիկ, խնդրում եմ հանգստացիր…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Լռի՛ր, դավաճանի մեկը: Դու մեկ րոպեում ուրացար մորդ ինչ որ<br />
անբարոյականի համար… Ի՛նձ, ով քեզ մեծացրել է տանջանքի գնով: Նվաստացուցիչ<br />
աշխատանքներ անելով, որ դու ոչ մի բանի կարիք չունենաս: Ինչից, որ քեզ<br />
զրկել էր հայրդ, ե՛ս եմ քեզ տվել… Իսկ դու մոռացար ինձ ու անցար հորդ կողմը:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Ինչե՞ր ես խոսում… Դու իմ սիրելի մայրն ես… (Մոտենում է Էվելինային):<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Չմոտենա՛ս ինձ:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Վերջացրու՛, Էվելինա:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Իհարկե՜… Ես ճիշտ էի հասկացել… Քո շա՜տ սիրելի տիկին Ամալյան<br />
փորձել էր քեզ մխիթարել այս ընթացքում և 8 տարվա ցավն ու տառապանքդ հասցրել<br />
է մոռացնել տալ անկողնում:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Չհամարձակվե՜ս…<br />
(Արտավազդը ապտակում է Էվելինային: Էվելինան ընկնում է բազմոցին: Արեվիկը<br />
գնում է և ուզում է գրկել մորը):<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Մայրի՜կ…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Չփորձե՛ս ինձ մոտենալ… Գնա ու մխիթարիր նոր մայրիկիդ…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Ինչպիսի անամոթությո՜ւն…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Աղջիկս, արի ինձ մոտ: (Գրկում է Արևիկին):<br />
(Ամալյայի մոտ նկատվում են հոգեկան խանգարման նշաններ):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ես ինձ վա՜տ եմ զգում: (Բռնում է գլուխը):<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Տիկին Ամալյա, ձեզ ի՞նչ պատահեց:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Տե՜ր Աստված… ձեզ ի՞նչ եղավ:<br />
ԱՄԱԼՅԱ (Ռուզանին) – Աղջի՜կս, խնդրում եմ, պայուսակիս միջից դեղերս տուր:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Դուք հիվա՞նդ եք:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Իհարկե, հիվա՜նդ է...Չի՞ երևում...<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ասացի, բերանդ փակի՛ր…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Խնդրեմ, տիկին Ամալյա…<br />
(Ամալյան վերցնում է պայուսակը, բացում է և խմում դեղի հաբը):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ես ուզում եմ հեռանալ: (Փորձ է անում գնալու):<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Սպասեք, խնդրո՜ւմ եմ…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Դուք չեք կարող այս վիճակում հեռանալ: Թույլ տվեք գոնե ձեզ օգնել:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Մի անհանգստացեք, ինձ Ռուզանը կուղեկցի:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Իհարկե:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Երևում է, որ նա դերասանուհի է… Հայ բեմը շա՜տ բան է կորցրել:<br />
Սիրում եք, որ տղամարդիկ շան պես վազեն ձեր ետևից:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Դո՛ւրս իմ տնից…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ինձ դուրս հանելու փոխարեն դուրս շպրտիր այս երկու անծանոթներին:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Այլևս ո՛չ մի խոսք…<br />
123
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Հայրիկ, խնդրում եմ, պետք չէ… Վերջիվերջո մայրս է:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ես այլևս մայրդ չե՜մ… (Ցույց տալով Ամալյային): Մայրդ այս պոռնի՜կն է:<br />
(Ամալյան գլխապտույտ է ունենում է: Ռուզանը նրան նստեցնում է աթոռին ու<br />
նստում կողքը):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ (թափահարելով Էվելինային) – Լռի՛ր…<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Ինչպե՞ս չեք ամաչում…<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Մայրիկ, ամոթ է…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Քո մայրն իր ամոթը վաղուց է կորցրել… (Ամալյային): Հանգստացեք,<br />
խնդրում եմ, չարժե ուշադրություն դարձնել այս խելագարի խոսքերին:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Արտավազդ, ես քեզ թույլ չեմ տա ինձ ստորացնել այս անարժանների<br />
առաջ… Դու դեռ պատասխան պիտի տաս արածներիդ համար:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ազատի՛ր տունը…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Դու չպետք է դուրս գայիր բանտից…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Դուք ոչ մի իրավունք չունեք նրան դատապարտելու:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Դու այդ ո՞վ եղար, որ իմ տան մեջ որոշումներ ես կայացնում, փսլնքո՛տ:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Ես հիմա ոստիկանություն կկանչեմ:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ո՛չ, Ռուզան… Պետք չէ:<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Ռուզան, խնդրում եմ, մի մոռացիր՝ նա իմ մայրն է…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ասացի, որ դու այլևս մայր չունե՛ս…<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Հայրիկ, մենք հիմա գնում ենք, ես հետո կգամ: Ուղղակի մայրիկի<br />
վիճակն անկառավարելի է:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Բաց թո՜ղ… Ես ո՛չ մի տեղ էլ չեմ գնա… Ես իմ տանն եմ և մյուսների<br />
նման անամոթաբար չեմ մտնում ուրիշների տուն…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Որտե՞ղ ես թողել ամոթդ, Էվելինա…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Բանտի ճանապարին…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Ինչպիսի՜ խայտառակություն:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ (Արտավազդին) – Ավելի լավ կլիներ՝ մեռնեիր բանտում:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Դուք հենց հիմա կհեռանա՛ք այստեղից:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Քեզ արդեն այս տան տիրուհի՞ն ես զգում…<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Մայրիկ, ինչե՞ր ես խոսում… Ամո՜թ է:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ (նայելով Ամալյային և Ռուզանին) – Նրանցի՞ց պիտի ամաչեմ…<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Աստվա՜ծ իմ... Մայրիկ, ես քեզ այսպիսին չէի պատկերացնում:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Իսկ ես շատ լավ գիտեմ նրանց նմաններին: Նրանք հարմար պահ են<br />
ման գալիս, որ գողանան այն, ինչը իրենցը չէ:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Արդեն անտանելի է ներկայությունդ: Հենց հիմա դո՛ւրս արի այստեղից…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Ողորմելի՜…<br />
(Այդ պահին Արտավազդը բռնում է սիրտը և նստում բազմոցին):<br />
ԱՐԵՎԻԿ – Հայրի՜կ…<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Արտավա՜զդ…<br />
(Ռուզանը և Ամալյան՝ գլուխները բռնած վազում են դեպի Արտավազդը):<br />
124
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Լա՜վ եմ… լա՜վ եմ… Ինձ ոչինչ էլ չի պատահել:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Հայ բեմն առանց քե՛զ էլ մեծ արտիստ է կորցրել:<br />
ՄԻՔԱՅԵԼ – Կարո՞ղ ես վերջապես լռել…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Դու՝ ձա՛յնդ, հավատարիմ շո՛ւն… Արտավազդ, դու մահվան ես արժանի…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Դուք նրան մեկ անգամ արդեն սպանել եք… Այդ ի՞նչ իրավունքով եք<br />
նորից նրան մահ ցանկանում…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Դատավոր կնոջ իրավունքով:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Դուք վատ դատավոր եք:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Դու չէ, որ պետք է որոշես կարգավիճակս:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Եթե այսքանից հետո ես փորձել եմ հասկանալ, առավել ևս՝ ներել նրան,<br />
դուք այդ ո՞վ դարձաք, որ ձեզ թույլ եք տալիս նորից դատելու: Այդ ե՛ս իրավունք<br />
ունեի նրա մահը ցանկանալու:<br />
(Բոլորը զարմացած նայում են Ամալյային):<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ինչի՞ համար…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ինձ դժբախտացնելու:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Բայց չէ՞ որ դուք ինձ երջանկացրիք:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Այո, երջանկացրի նրան, ով իմ կյանքում դժբախտության հետք թողեց:<br />
Ես երկար տարիներ անցկացրել եմ հոգեբուժարանում և միայն վերջերս եմ<br />
հրաժեշտ տվել այդ սոսկալի պատերին:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ և ՄԻՔԱՅԵԼ – Հոգեբուժարանո՞ւմ:<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Համոզվեցի՞ք... Իսկական խելագարը նա է: Իսկ դուք կարծում եք,<br />
թե ես եմ գժվել:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Չէր մնացել ապրելու ոչ մի ցանկություն: Ինձ թվում էր, որ այդպես էլ<br />
հոգեբուժարանում կմեռնեմ: Սակայն, ինչպես տեսնում եք, շարունակում եմ ապրել․․․<br />
Պարոն Արտավազդ, հիշո՞ւմ եք, երբ ասացիք, որ երազում եք տեսնել այն կնոջը, ում<br />
կյանքը դժբախտացրիք: Որ ցանկանում եք գոնե մեկ վայրկյան նայել նրա աչքերի<br />
մեջ: (Նկատվում են հոգեկան ավելի արտահայտիչ շեղումներ): Նայե՜ք… նայե՜ք…<br />
Մի՞թե չեք հիշում: Ա՜խ, չնայած ինչե՞ր եմ խոսում… Ինչպե՞ս կարող եք հիշել… Չէ՞<br />
որ ես էլ ձեզ չճանաչեցի: Ձեր կյանքի օրագիրն ինձ հիշեցրեց ձեր մասին: Այդ ե՜ս<br />
եմ… Ե՜ս եմ… Եթե ես ձեզ չճանաչեի՝ կցանկանայի ձեր մահը: Ու միշտ ցանկացել եմ<br />
ձեր մահը՝ մինչև այն պահը, երբ ոտք դրեցի այս տուն: Ես ձեզ ներեցի՜: (Ցույց տալով<br />
Էվելինային): Եվ այս կինը իրավունք չունի ասելու այն, ինչը որ պետք է չգրված<br />
օրենքով ե՛ս ասեի:<br />
ՌՈՒԶԱՆ – Տիկին Ամալյա, դուք ձեզ լա՞վ եք զգում…<br />
ԷՎԵԼԻՆԱ – Չի՞ երևում, որ նա նորից հոգեբուժարանի կարիք ունի: Նա դեռ չի<br />
բուժվել: Եվ դեռ հարցը է՝ կբուժվի՞, թե՞ չէ:<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Ասեք ինչ ուզում եք… Եթե այսքանից հետո ես դեռ ապրում եմ, ապա<br />
ձեր չնչին վիրավորանքները չեն կարող ցավեցնել ինձ: 8 տարի առաջ, մարտի 16-ը․․․<br />
Հիշո՞ւմ եք…<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Իհարկե, հիշում եմ…<br />
125
ԴՐԱՄԱՏՈՒՐԳԻԱ ԱՐՇԱԿ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Հիշո՞ւմ եք՝ այն երիտասարդ ամուսիններին, ովքեր փողոցն անցնում<br />
էին թույլատրելի սահմանով: Կատարվեց վրաերթն ու տղան տեղում մահացավ,<br />
իսկ աղջկա կյանքը, Աստծո օրհնությամբ, հաջողվեց փրկել:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Ես այդ օրը երբեք չեմ մոռանա…<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Հիշո՞ւմ եք այն աղջկան, ով ավելի լավ է մեռներ, քան տեսներ այդ ամենը:<br />
ԱՐՏԱՎԱԶԴ – Հիշո՜ւմ եմ... Հիշո՜ւմ եմ...<br />
(Բոլորը շնչները պահած կարծես սպասում են պատասխանի: Միքայելը ապշահար<br />
նստած է: Ռուզանը չգիտի ինչ անի: Էվելինան՝ նենգ հայացքն աչքերում, բայց<br />
և զարմացած, սպասում է, իսկ Արևիկը մոլորված նայում է բոլորին):<br />
ԱՄԱԼՅԱ – Այդ աղջիկը՝ ես էի…<br />
ՎԵՐՋ<br />
126
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ<br />
ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ<br />
Արձակագիր<br />
ՍՊԱՍԱՎՈՐՆԵՐԸ<br />
Երբ հեղափոխությունը սկսվեց, մեր բոլոր աշխատողները թողեցին ու գնացին,<br />
նույնիսկ Հասան աղան, որ քառասուն տարուց ավելի մեր տան խոհարարն էր, նրա<br />
կինը` Զահրա խանումը, որը բազմաթիվ անգամ երդվել էր, թե մեզ իր աչքի լույսից<br />
շատ է սիրում, այգեպան Մորթազան, որ նամազի ժամանակ աղոթում էր մեր գերդաստանի<br />
ու հորս համար, նանե Քարաջին, որ մեր տանն էր ծերացել ու մեր ընտանիքի<br />
անդամն էր համարվում:<br />
Ծեր խոհարարը հեռացավ` իր հետ տանելով մեր կյանքից ու հիշողություններից<br />
մի էջ` կապված ընծայաբերության, ուրբաթ օրերի հյուրընկալության և այլ տոնական<br />
երեկույթների հետ: Նրա գնալու հետ մեր տնից անհետացան նաև ուրախություն<br />
բերող հոտերը, որ հավանաբար մառանից, հյութերով լի սափորներից ու թթվի<br />
կճուճներից էին տարածվում, կաթսաների ու ամանների համաչափ չխկչխկոցը,<br />
տնական կերակուրների կախարդական համն ու խոհանոցի դրախտային խաղաղությունը:<br />
Նրա ու նանե Քարաջիի հեռանալը, շահի փախուստը, քեռիներիս<br />
հապշտապ գաղթը դեպի հեռավոր երկիր, հարևանի տան բռնագրավումը, Շամս<br />
ալ Մոլուք խանումի պատահական նահատակությունը Փամենար փողոցում փակեցին<br />
կայունության ու հավերժի դուռը: Այդ ամենը նման էր տոնի ավարտի, որից<br />
հետո սկսելու էր անհայտ, անորոշ նորը: Դեպքերի ու իրադարձությունների տրամաբանությունը<br />
չէինք հասկանում: Եվ ինչպես քոչվոր ցեղերի հարձակման ժամա-<br />
128
նակ է լինում` կողոպտվեցին հին սովորությունները, մեր հիշողությունների առասպելական<br />
մնացորդները, պատմությունը: Երբ պատառոտված կտորը մի ուրիշ կտորի<br />
կողքին ես դնում, որքան էլ զգուշորեն կարես, դրանից միայն կարկատան է ստացվում:<br />
Հասան աղան լուռ անհետացավ` առանց հրաժեշտի, պատճառի ու պատրվակի:<br />
Ենթադրեցինք` հիվանդացել է, ճամփորդության է մեկնել, կամ էլ, Աստված մի<br />
արասցե, հեղափոխության ժամանակ գլխին մի փորձանք է բերել ու մահացել:<br />
Մտքներովս չէր անցնում, որ ինքնակամ է հեռացել: Հասանի տղաները թաղային<br />
կոմիտեի աշխատակիցներ էին և մեզ սպառնալիքներ էին ուղարկում: Անճար,<br />
ամաչկոտ Զահրա խանումը լուր էր տարածել, թե մեզնից դժգոհ է:<br />
Չէինք ուզում հավատալ: Որոշեցինք խոսել Հասանի հետ: Ոտքի ելանք (ես ու<br />
մայրս), գնացինք նրանց տուն: Դուռը չբացեցին: Մեկը վարագույրի հետևից ծիկրակեց:<br />
Արձագանք չեղավ: Ամոթահար, նվաստացած վերադարձանք: Փողոցում հանդիպեցինք<br />
այգեպան Մորթազային, երեսը շրջեց, անցավ առանց բարևելու:<br />
Սառը, լուռ տան մեջ մնացինք մենակ: Երբ էլեկտրականություն չէր լինում, հավաքվում<br />
էինք լամպի շուրջը: Եթե մեկը դռանն էր մոտենում, վախից շունչներս պահում<br />
էինք: Ընտանիքի ավելի երիտասարդ անդամները որոշել էին Եվրոպա մեկնել:<br />
Չգիտեինք` ծերերի հետ ինչպես վարվենք: Ո՛չ կարող էինք նրանց Եվրոպա տանել,<br />
129
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ<br />
ո՛չ էլ առանց խնամքի մենակ թողնել: Կիսաշունչ ու անդամալույծ տատիկները մեռնելու<br />
ցանկություն չունեին: Նրանցից տարիքով համեմատաբար փոքրերը` մեր<br />
ծնողները, սարսափում էին տեղափոխվելուց, փոփոխություններից և վախենում էին<br />
մենակ մնալուց, պատերազմից, հեղափոխությունից: Հորեղբայրս դասալիք գնդապետ<br />
էր: Շավքաթ Ազամ խանումը քուն ու դադար կորցրել էր, վախենում էր<br />
կողոպտիչներից ու սովից: Հորաքույր Մալաքն անդադար աֆղան սպասավորների<br />
մասին էր խոսում: Համոզված էր` նրանցից մեկը կկտրի իր գլուխը: Դողացող ձեռքը<br />
կզակի վրայով տրտմագին սահեցնում էր ու հառաչում՝ ասես զգալով դանակի սայրը<br />
իր գեր մարմնի մեջ: Քեռիս ավելի խելացի գտնվեց, նախ երկու գամփռ գնեց (որոնք<br />
հենց նույն օրը կծեցին մոր ու կնոջ ոտքերը), տան դռների ու պատուհանների վրա<br />
ազդանշանային, տեսագրող սարքեր տեղադրեց, պահակ վարձեց, որ պաշտպանի<br />
իրեն ու տունը:<br />
Մորս ամենաշատը ցավ էր պատճառել Հասան աղայի անհավատարմությունը:<br />
Անունը չէր արտաբերում, բայց նրան չէր էլ մոռանում: Նոր ծառայող ընդունելու<br />
մեր պնդումներն ավելի շատ նրա խոցված ինքնասիրությունն ու հպարտությունը<br />
շոյելու համար էին: Նմանատիպ իրավիճակում ինչպե՞ս կարելի էր վստահել, տուն<br />
բերել օտարին:<br />
Երկրից մեկնելու մտադրություն ունեի: Պատերազմի սկիզբն էր: Մորս համար<br />
խնամող պիտի գտնեի: Հյուսն Մոմեդ աղան ազնիվ ու համեստ մարդ էր: Քսան տարի<br />
էր ճանաչում էինք: Կարելի էր նրան վստահել: Մնացածներից տարբերվում էր: Եկել<br />
էր, որ դռան կողպեքները մի երեք-չորս հատով ավելացնի: Ամեն ինչ մի կողմ դնելով`<br />
անկեղծացա: Ասացի` մորս համար ազնիվ ու հուսալի սպասուհի եմ փնտրում, և<br />
իր հանդեպ եղբորս` Մոհանդեսի համակրանքն ու վստահությունն է իրեն դիմելու<br />
պատճառը: Համոզված էի` կասի` ոչ, կամ կեղծ սիրալիրությամբ կհրաժարվի: Բայց<br />
անսպասելիորեն առաջարկս բոլորովին այլ կերպ ընդունեց: Ձեռքի սղոցը գետնին<br />
դրեց, գլուխը բարձրացրեց, ասաց. «Աչքի՛ս վրա: Մենք կերել ենք Ձեր տան հացը,<br />
պարոն Մոհանդեսը գլխիս վրա տեղ ունի»: Դժվար էր հավատալ: Շատերն էին<br />
խոստացել, հետո մոռացել իրենց խոստման մասին: Անվստահ նայեցի նրան: Նորից<br />
հարցրի. «Ձեզ նման վստահելի մեկի՞ն եք դիմելու»: Պատասխանեց. «Դուք կարծում<br />
եք` ամեն մարդու տիկնոջ մոտ ծառայությա՞ն կբերեմ: Այս օրերին մարդ նույնիսկ<br />
իր ստվերից է վախենում: Աստված վկա, ես ամոթից գետինն եմ մտնում Հասանի<br />
հեռանալու պատճառով, չեմ կարողանում Մոհանդես աղայի աչքերի մեջ նայել:<br />
Զարմանալի ժամանակներ են, շունը տիրոջը չի ճանաչում: Բայց մենք կերել ենք<br />
ձեր տան հացը, Մեծ տիկնոջ արած լավություններն էլ չենք մոռացել: Մայրս ամեն<br />
օր աղոթում է պարոնի համար, եթե իմանա` Մեծ տիկինը կարիք ունի` ինքը կգա<br />
սպասավորություն անելու»: Մտածեցի` հաճոյախոսում է: Անհամբեր էի, երկարբարակ<br />
զրուցելու տրամադրություն չունեի: Վարպետ Մոմեդը խելացի մարդ էր, կարդաց<br />
մտքերս: Ասաց. «Հենց հիմա կգնամ մորաքրոջս տուն, նրա թույլտվությամբ<br />
աղջկան կվերցնեմ, կբերեմ Մեծ տիկնոջ ձեռքը համբուրելու»: Ավելի լավ չէր կարող<br />
լինել: Վերջապես գտա փնտրածս: Նշանակություն չուներ` խոհարարություն, դերձա-<br />
130
կություն, տան գործերն անել գիտի՞, թե՞` ոչ, կարևորն այն էր, որ վարպետ Մոմեդի<br />
մորաքրոջ աղջիկն էր: Մայրս մենակ չէր մնա, և կյանքը քիչ թե շատ հունի մեջ<br />
կընկներ: Ասաց` նա երբևէ չի աշխատել, տնից էլ հազվադեպ է դուրս եկել: Ամաչկոտ,<br />
բարեպաշտ, փակբերան, ազնիվ աղջիկ է: Հենց մեր ուզածն է:<br />
Վախենում էի` մորաքույրը չի համաձայնի: Ակնարկեցի` պարգևավճարի մասին<br />
չեմ մոռանա: Ի նշան մերժումի` շարժեց ձեռքերն ու գլուխը: Ամոթով մնացի: Մոմեդը<br />
գնաց մորաքրոջ աղջկա հետևից, ես էլ աճապարեցի մորս մոտ` ուրախալի լուրը<br />
նրան հայտնելու: Ավելի լավ ու ավելի դյուրին չէր կարող լինել:<br />
Հասան աղային այդպես էլ չտեսանք, բայց նրա կնոջ ու տղաների կերպարանքները<br />
մինչև օրս աչքիս առաջ են: Կանգնել էին միջանցքում` դռան մոտ: Զահրա<br />
խանումը կուչ էր եկել տղաների թիկունքում, գլուխը կախ էր, դեմքի կեսը ծածկել<br />
էր սև գլխաշորով: Տղաները շփոթված էին, քննարկում էին, չէին որոշել` ինչ են ուզում:<br />
Նրանց պարագլուխը Հասանի փեսան էր, որին գրեթե չէինք ճանաչում: Գումար էին<br />
ուզում, տան կեսը, այգուց ինչ-որ հատված: Բարբաջում էին, նրանց պահանջը ո՛չ<br />
հիմք ուներ, ո՛չ տրամաբանություն: Մայրս զայրացած էր, նրա ամեն դիտողության<br />
ու խիստ հայացքի հետ սփրթնում էին: Բայց նրանց համար մի բան պարզ էր`<br />
մենք այլևս նույն դիրքն ու հնարավորությունները չունեինք: Եվ այդ հանգամանքն<br />
էր պատճառը, որ ամաչկոտ Զահրա խանումը լեզու էր առել: Տղաների հետևում<br />
կանգնած` նա երկարացրեց վիզը և ճղճղաց. «Բա հեղափոխությունն ինչի՞ համար<br />
էր»: Նրա ասածի մեջ ճշմարտություն կար, և այդ անորոշ կերպարանքով<br />
համր ճշմարտությունը մեզ համար էլ էր հասկանալի: Առանց ձգձգելու եղբայրս<br />
միանգամից հարցրեց. «Ինչքա՞ն եք ուզում»: Տղաները համրացան, Զահրա խանումը<br />
կծեց չադրայի ծայրը, կկոցեց աչքերը: Երիտասարդ փեսան պատահական<br />
մի թիվ կրակեց, իրենց կարծիքով մեծ, մեր սպասածից` ցածր: Փողը տվեցինք ու<br />
ազատվեցինք նրանց ներկայությունից:<br />
Նոր սպասավորներ գտնելն ու վարպետ Մոմեդի տված խոստումը բալասան էր<br />
մեր վերքերին: Մայրիկն ասաց. «Ի հեճուկս Հասանի` այդ աղջկան ավելի բարձր<br />
կվարձատրեմ, վերևի հարկում մի լավ սենյակ կտամ, հետո էլ մի լավ փեսացու կըգտնեմ<br />
նրա համար…»: Ցանկանում էր շարունակել` ընդհատեցի: Ճիշտ կլիներ`<br />
պարգևների ու ընծաների համար այլ ժամանակ ընտրեր: Մայրիկը հուզված էր,<br />
ինքն իրեն խոսում էր. «Դա էլ ծեր տխմարի երախտագիտությունն էր: Անպատկառ<br />
անամոթը, երբ այս շեմից ոտքը ներս դրեց, դեռ բանակում էլ չէր ծառայել: Թոնիրը<br />
գցեիր, վրայից շորահոտ չէր գա: Արաքից տկլոր եկավ, ուղարկեցի սովորելու,<br />
գնաց, հորեղբոր գնջոտ ու թոքախտավոր աղջկան էլ հետևը գցած` վերադարձավ:<br />
Ինչքան փող ծախսեցի դրան բուժելու համար, երեխաների ուսման վարձն էլ էի ես<br />
տալիս: Աղջկան իմ օժիտից ճոխ օժիտ տվեցի: Այդքանից հետո եկել, հարցնում է`<br />
բա հեղափոխությունն ինչի՞ համար էր»:<br />
Մի ժամ չանցած վարպետ Մոմեդը եկավ մորաքրոջ աղջկա հետ: Երիտասարդ,<br />
կայտառ, լիքոտ, բայց դուրեկան աղջիկ էր: Գունավոր գլխաշորով էր, ոտքերին<br />
գուլպա չկար: Վարպետ Մոմեդը նկատեց, որ աղջկա մերկ ոտքերին եմ նայում:<br />
131
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ<br />
Ասաց. «Ներեցե՛ք այս թափթփվածության համար: Իմ մեղավորությունն է: Հապշտապ<br />
դուրս եկանք, մորաքույրս էլ տանը չէր: Ցանկանում էր սև չադրա ու գուլպաներ<br />
հագնել, չթողեցի, ասացի` ուշ կլինի, վեր կաց, գնանք»: Մայրիկն ասաց. «Մենք օտար<br />
հո չե՞նք: Բայց լավ կլիներ` մոր թույլտվությամբ լիներ»: Մոմեդը պատասխանեց.<br />
«Զեյնաբի իրական մայրն այսուհետ Դուք եք, խոնարհվում ենք Ձեր մեծության<br />
առաջ»: Զեյնաբը գլուխը բարձրացրեց, շփոթված ու անվստահ նայեց մայրիկին,<br />
մեղմ ժպտաց ու կրկին գլուխը կախեց: Մայրիկն ավելացրեց. «Որքան հիշում եմ,<br />
մորաքույրդ պատվարժան տիկին է, Մոհանդեսն էլ է հավանում նրան»: Վստահ<br />
էի` մայրս երբևէ չէր հանդիպել Մոմեդի մորաքրոջը, բայց ուրախությունն ու ոգեվորությունն<br />
այնքան մեծ էր, որ հավատում էր իր հորինած ստին և ցանկանում էր<br />
իր ուզածի նման պատկերացնել այդ կնոջը:<br />
Նստեցինք պատշգամբում: Մայրիկն սկսեց մտերմիկ զրուցել: Հետաքրքրվեց<br />
Մոմեդի կնոջ, երեխաների որպիսիությամբ, գովաբանեց նրանց, թեև նրանց էլ<br />
ընդհանրապես չէր ճանաչում: Լեզվի տակ մի բան կար, բայց չէր արտահայտում,<br />
սիրում էր բառերը ծամծմել: Խոսեց դեսից, դենից, թանկությունից ու ջրի սակավությունից,<br />
հովհարային անջատումներից, Մոհանդեսի վատ ինքնազգացողությունից,<br />
քեռու մեքենայի գողանալուց ու Հասանի հեռանալուց: Մի խոսքով, խոսակցությունը<br />
երկարում էր, և զրույցի վերջը չէր երևում: Միջամտեցի: Մոմեդին խնդրեցի պատմել<br />
Զեյնաբի մասին: Մայրիկն ասաց. «Նստի՛ր, աղջի՛կ ջան, կհոգնես: Համարիր` սա քո<br />
տունն է, ես էլ` քո մայրը»: Հետո վեր կացավ, զամբյուղից երեք խնձոր, երկու վարունգ<br />
վերցրեց, դրեց ափսեի մեջ, մոտեցրեց Մոմեդին:<br />
Զեյնաբը, որը խոսակցության ամբողջ ընթացքում գլխահակ կանգնած էր, մայրիկի<br />
պնդմամբ նստեց: Մոմեդը սկսեց պատմել. «Զեյնաբը երբևէ չի աշխատել, բայց փակբերան,<br />
համեստ աղջիկ է: Մորաքույրս էլ ավանդապաշտ, աստվածավախ կին է,<br />
Զեյնաբին չորս պատերի մեջ է պահել, մեծացրել»: Մայրիկը միջամտեց` ճիշտը դա է,<br />
և գորովանքով նայեց աղջկան: Զեյնաբը խոնարհեց գլուխը, ծիծաղեց: Նրա ծիծաղն<br />
անտեղի էր, երեխայավարի: Ակներև էր` անփորձ էր, միամիտ, ճակատագրի թացն<br />
ու չորը չէր ճաշակել: Մոմեդը շարունակեց. «Ճիշտը որ ասեմ, այս խեղճ երեխայի<br />
ծնողներն ավտովթարի ժամանակ մահացել են, երբ նա ընդամենը երկու ամսական<br />
էր: Ինքը մեքենայի պատուհանից դուրս է թռել և Աստծո ողորմությամբ ողջ մնացել:<br />
Մորաքույրս, ինչպես ասացի, աստվածապաշտ, առաքինի կին է: Աչքի լույսի նման<br />
փայփայել, մեծացրել է նրան ու անչափ սիրում է»:<br />
Մայրիկը հոգոց հանեց, խղճահարությամբ նայելով Զեյնաբին` ասաց. «Ինքս հոգ<br />
կտանեմ նրան, կամուսնացնեմ: Այգու վերջնամասում մի սենյակ ունենք, եթե կուզի,<br />
թող ամուսնու հետ այնտեղ էլ ապրի: Ամուսինն էլ կարող է Մոհանդեսի գրասենյակում<br />
աշխատել: Եթե երեխաներ ունենան, ու նրանք էլ ընդունակ լինեն, նրանց ուսման<br />
վարձն էլ կվճարենք, կուղարկենք արտասահման ուսումը շարունակելու»:<br />
Պայմանավորվածությունը կայացավ: Մոմեդը շտապում էր, վեր կացավ: Գնալուց<br />
առաջ երկու բան խնդրեց: Առաջին` Զեյնաբը տնից պիտի դուրս չգար, հանգստյան<br />
օրերին ինքը կամ մորաքույրը կգային աղջկա հետևից: Երկրորդ` Զեյնաբին չէր կա-<br />
132
րելի հեռախոսից օգտվել կամ հեռախոսազանգերին պատասխանել: Մայրիկը վըստահեցրեց.<br />
«Իհարկե՛, դրանք անհրաժեշտ պայմաններ են: Երիտասարդ, գեղեցիկ<br />
օրիորդ է, մեզ վստահված երեխա»:<br />
Զեյնաբն իր կապոցը դրեց խոհանոցի անկյունում, չադրան հանեց: Մի հայացք<br />
նետեց չորսբոլորը, ասաց. «Հենց այստեղից էլ կսկսեմ»,- և, որևէ մեկի հետ զրույցի<br />
բռնվելու փոխարեն, ավելը ձեռքն առավ: Բացեց խոհանոցի պատուհանը, աթոռները<br />
շարեց սեղանին, սկսեց ավլել: Ասացի. «Խնդրե՛մ, սա էլ քո երազած սպասուհին»:<br />
Մայրիկը հրճվագին պատասխանեց՝ իսկական ադամանդ է, և հիշելով վարպետ<br />
Մոմեդի զգուշացումները` Զեյնաբին առաջարկեց նախ կեսօրվա աղոթքն անել:<br />
Զեյնաբը տարված էր գործով, քրտինքը ծորում էր վրայից, նուրբ զգեստը կպել էր<br />
մարմնին: Սպիտակ մաշկ ուներ, երիտասարդ, պիրկ մարմին: Մորս խոսքին ականջ<br />
չարեց: Ծիծաղելով ասաց. «Գործն ավելի կարևոր է»: Նրա պատասխանը գոհացրեց<br />
մայրիկին: Ասացի. «Հիմա ճաշելու ժամանակն է: Նախ մի բան կեր, հետո մաքրություն<br />
կանես»: Չհամոզվեց: Խոհանոցի կահ-կարասին այս ու այն կողմ էր տանում`<br />
ամբողջ մարմնով հրելով դրանք. դուռ, պատ, պահարան ու սառնարան… Մայրիկն<br />
ասաց. «Էստեղ են ասել` մաքրասեր ու խելացի: Իրական մաքրություն անելը իրերի<br />
հետևի կողմը մաքրելն է, ոչ թե էդ փնթի Զահրայի նման, ձեռքը մի թեթև սահեցնում<br />
էր կահույքի վրայով, գլխառադ անում: Դատարկագլուխ ամուսինն էլ մի գլուխ ծամում<br />
էր ու քնում, ամսվա էս գլխից էն գլուխն էլ հիվանդ էր: Ինչ լավ եղավ` գնացին:<br />
Գրողի ծոցը գնան ուտող-ուրացողները»:<br />
Զեյնաբի զգեստը շատ կարճ էր, խորը բացվածքով: Պետք էր նրա համար գլխաշոր<br />
ու գուլպաներ գնել: Մայրիկը խնդրեց, որ օտար մարդկանց ու հյուրերին գլխաշորով<br />
ներկայանա: Զեյնաբը մեզ նայեց, քրքջաց: Քրքջոցն անհարիր էր նրա ամաչկոտ<br />
ու ազնիվ դեմքին: Ճաշել էինք ուզում, բայց ստիպված եղանք սպասել, մինչ<br />
նա ավլել-թափելը կավարտեր: Մայրս ասաց. «Կարևորը ծակուծուկերը մաքրելն<br />
է: Պա՛հ-պա՛հ, ամեն ինչ փայլում է: Աստված այս աղջկան երկնքից է ուղարկել,<br />
իսկական հրեշտակ է: Հոգ կտանեմ նրան, կամուսնացնեմ: Այգու վերջնամասի<br />
սենյակը կտամ նրանց: Մոհանդեսին կասեմ երեխաներին կուղարկի Ամերիկա:<br />
Շատ հնարավոր է` փեսացուն այգեգործ կամ վարորդ լինի: Այգու ու ծաղկանոցի<br />
խնամքը նրան կհանձնեմ: Անպատկառ, անկուշտ Մորթազա խանը բողոքելով գնաց:<br />
Այդ նեխածների նման հարյուրին էս աղջկա մի մազի հետ չեմ փոխի»: Զեյնաբը<br />
ոգևորվեց: Ուրախության հետ հուզմունքն էլ ավելացավ: Մայրիկն ասաց. «Վախենում<br />
եմ` խաբվի: Ջահել, միամիտ աղջիկ է: Հարևանները կմոլորեցնեն, հորաքույր<br />
Մալաքը տեսավ թե չէ` մեր երգը երգված է, կգրավի, իրենով կանի: Որևէ մեկին<br />
պետք չէ ասել, այս օրերին լավ սպասավոր գտնելը դժվար գործ է: Նրան չպիտի<br />
շատ գովաբանենք: Երանի մնա»:<br />
Դուռն էին թակում: Վարպետ Մոմեդն էր: Անհանգստացանք: Ասացի. «Զեյնա՛բ<br />
խանում, հաստատ քո հետևից է եկել»: Պատասխանեց. «Շատ բան է արել, հո տունտունիկ<br />
չի»: Հետո ձեռքերը դրեց գոտկատեղին և հայացքը հառելով դռանը` կանգնեց:<br />
Մայրիկն ինձ նայեց: Նրա շվարած հայացքը խառնաշփոթ առաջացրեց գլխումս:<br />
133
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ<br />
Զեյնաբի ձայնի մեջ կոպիտ ու համարձակ հնչերանգ կար, որը չէր համադրվում նրա<br />
գեղջկական պարզ ու ամաչկոտ ժպիտին:<br />
Վարպետ Մոմեդը սղոցն էր մոռացել: Առաջարկեցինք ճաշել մեզ հետ: Չհամաձայնեց:<br />
Շտապում էր: Հեռանալուց առաջ Զեյանբին մի կողմ քաշեց, ինչ-որ բան<br />
էր փսփսում նրա ականջին: Զեյնաբը գլուխը կախել էր, բայց անհոգ ու քմահաճ<br />
երեխայի նման մի ոտքից մյուսի վրա էր հենվում, քորում էր մարմնի այս կամ այն<br />
հատվածը, անհամբերությամբ շուրջը նայում: Մայրիկն ասաց. «Ինչքան շատ նրան<br />
խրատեն, այնքան լավ»:<br />
Վարպետ Մոմեդը գնաց: Զեյնաբն առանց որևէ մեկի կարծիքը հաշվի առնելու`<br />
ընկավ դռների ու պատուհանների վրա: Կարծես գործը նրա վզին էին փաթաթել: Նա<br />
բավական ուժեղ էր, ծանր իրերը հանգիստ հետ ու առաջ էր անում: Մայրիկն ասաց.<br />
«Աղջի՛կ ջան, այս ծաղկամանը հին, թանկարժեք իր է, մի՛ բարձրացրու, կընկնի,<br />
կջարդվի»: Հետո գոռաց. «Այդ ամանեղենը պետք չէ տեղափոխել: Բյուրեղյա ջահի<br />
հետ էլ գործ չունես»: Հնար չկար, երկու ոտքը մի կոշիկի մեջ էր դրել ու իր էշն էր<br />
առաջ քշում: Նրա ճաշը մի կողմ դրեցինք, հանձնվեցինք, ինչ ուզում է` թող անի:<br />
Թեպետ մայրիկը սիրում էր, որ բոլորն իրեն ենթարկվեն և հատկապես սպասավորները,<br />
բայց հոգու խորքում գոհ էր և գնորդի աչքերով ուսումնասիրում էր նրան:<br />
Ամեն ինչ շողում էր: Տունն անծանոթ փայլով էր ողողվել, անսպասելի փայլ, որ մնացած<br />
իրերի հետ չէր համադրվում ու անցողիկ, անհավատալի էր թվում:<br />
Ժամը երկուսն էր, երբ Զեյնաբը գործն ավարտեց: Ախորժակ չուներ: Ափսեն մի<br />
կողմ հրեց: Մի շիշ ջուրը մինչև վերջին կաթիլը գլուխը քաշեց, դեմքը ցողեց սառը<br />
ջրով, թրջեց պարանոցն ու մազերը, փռվեց սենյակի հատակին` գորգի վրա, և<br />
աչքերը փակեց: Խորը քուն էր մտել: Քրտինքը հոսում էր նրա մաշկի բոլոր ծակոտիներից:<br />
Առողջ ու պիրկ մարմնից կենդանուն բնորոշ գոլորշի էր բարձրանում: Կարճ<br />
փեշը փորի տակ էր հավաքվել, ծաղկավոր վարտիքը երևում էր: Շնչում էր խորը`<br />
մերթընդմերթ քթի տակ ինչ-որ բան մրթմրթալով: Քնած ժամանակ ավելի երիտասարդ<br />
էր երևում` վարդագույն այտերով, փակ կոպերով: Անհայտ մի բան կար նրա<br />
էության մեջ, որ ժամանակ առ ժամանակ դրսևորվում էր խորամանկ հայացքով,<br />
լպիրշ ծիծաղով, և այդ ամենը նրա պարզամտության ֆոնին կասկածելի ու անհասկանալի<br />
էր թվում:<br />
Երեկոյան հեռախոսը զանգեց: Վարպետ Մոմեդի մորաքույրն էր: Որոշ ժամանակ<br />
զրուցեց մայրիկի հետ, հետո Զեյնաբի հետ էլ խոսեց: Ննջասենյակի հեռախոսի<br />
լսափողը վերցրած` հետևում էի նրանց խոսակցությանը: Մորաքույրը կշռադատված<br />
ու շատ հանգիստ էր խոսում: Երևում էր` կրթված ու խելացի կին է: Ասաց`<br />
գրասենյակային աշխատող է, միշտ էլ մեծ հարգանք է տածել մեր ընտանիքի, հատկապես<br />
հորս հանդեպ, և մեծ պատիվ է մորս հետ ծանոթանալը: Ավելացրեց` Մոհանդեսը`<br />
եղբայրս, մեր ժամանակի ամենահարգված մարդկանցից է, բոլորն են խոսում<br />
նրա շնորհքի ու արժանիքների մասին: Մի խոսքով, Զեյնաբի բախտն ուղղակի<br />
բերել էր: Վերջում հիշեցրեց` Զեյնաբը տասնյակ երկրպագուներ ունի, որոնք հավանաբար<br />
կփորձեն կապվել նրա հետ, կջանան գրավել աղջկա սիրտը, որի իրավունքը,<br />
134
իհարկե, չունեն: Մայրիկը խոստացավ, վստահեցրեց, որ ինքն անձամբ Զեյնաբի<br />
համար հարմար փեսացու կգտնի, նրա երեխաներին ուսումի կտա ու նմանատիպ<br />
խոսքերով մորաքրոջը հանգստացրեց, մենք էլ է՛լ ավելի համոզվեցինք, որ մշտական<br />
ու լավ սպասուհի է մեզ բաժին հասել: Ինքս ինձ ասացի` կարող եմ մեկնել, մայրիկը<br />
մտածեց, որ վերջապես գլուխը հանգիստ բարձին կդնի, եղբայրս էլ, երբ իմանա,<br />
խորը շունչ կքաշի, չնայած առկա դժվարություններին` Աստծուն փառք կտա ու հաղթական<br />
կժպտա:<br />
Խաղաղվել էինք արդեն, երբ հորաքույր Մալաքը ներս ընկավ: Զեյնաբին տեսավ,<br />
և աչքերը կլորացան: Հարցրեց. «Սա որտեղի՞ց է հայտնվել»: Մայրիկն անմիջապես<br />
վրա հասավ, ասաց. «Մոմեդի ծանոթն է: Որևէ գործի պիտանի չէ, առանձնապես<br />
վստահել էլ չարժե»: Վերջին խոսքերը բավական էին, որ հորաքույր Մալաքը դողէրոցքի<br />
մեջ ընկներ: Հարցրեց. «Աֆղան չի, չէ՞»: Մայրիկն ուսերը թոթվեց, գլուխը<br />
կասկածանքով շարժեց, շուրթերը ձգեց: Հորաքույրը տեղից թռավ: Ձեռքն ակամայից<br />
տարավ դեպի գեր կզակը, ասաց. «Գժվե՞լ եք, եթե աֆղան է, ուրեմն հենց այս<br />
գիշեր ձեր վերջը կտան: Ինչպե՞ս եք համարձակվել նման բան անել: Որտեղի՞ց եք<br />
սրան բռնել, տուն բերել»: Մայրիկը ճիշտ տարբերակ չէր ընտրել: Փորձեցի հանգըստացնել<br />
հորաքրոջը: Խաղաղվեց, բայց չհամոզվեց: Ժամանակ առ ժամանակ կասկածանքով<br />
Զեյնաբին էր նայում: Ասաց. «Մենակ կմեռնեմ, ինքս կմաքրեմ իմ տունը,<br />
բայց օտարի տուն չեմ բերի: Նախանցյալ գիշեր լցվել էին ծեր ամուսինների տուն,<br />
երկուսի գլուխն էլ թռցրել: Թերթում էր գրված: Ասում են` աֆղանների ձեռքի գործն<br />
է: Մի կին էլ` Խավարի անունով, խոհանոցում ճաշ եփելիս է եղել, մեկը հետևից մոտեցել,<br />
փակել է բերանը, մյուսն էլ փայտով խփել է գլխին: Երեխաների ձեռքերն ու<br />
ոտքերը կապել են, հավի նման խեղդել»:<br />
Զեյնաբը բերեց թեյամանը: Մայրիկը հրճվագին ու գորովանքով նրան նայեց,<br />
ասաց. «Զեյնաբն իսկական տան աղջիկ է, ես շատ գոհ եմ նրանից»:<br />
Զեյնաբը դատարկ բաժակները շարեց սկուտեղի վրա, տարավ սրբիչով մաքրելու:<br />
Վերադարձավ, թռուցիկ հայացք նետեց մայրիկի վրա, հեռանալուց առաջ մեղմ<br />
ժպտալով ասաց. «Վերջը լավ լինի»: Կարծեցի` սխալ եմ լսել: Մայրիկը բռնազբոսիկ<br />
ժպտաց: Ասես մի անիմաստ լուր այս ականջից մտել էր, այն ականջից դուրս եկել:<br />
Սակայն հորաքրոջ տրամադրության վրա խիստ ազդեց: Աչքերը կլորացան, բերանը<br />
բաց մնաց: Ասաց. «Ա՜խ, լսեցի՞ք, վերջը լավ լինի, սրան նայեք»: Մայրիկը<br />
շվարել էր, բայց չէր ցանկանում վատ բան մտածել: Ասաց. «Լուն փիղ եք սարքում,<br />
մի բան էր ասաց, էլի: Անկիրթ աղջիկ է, խոսքի տակուգլուխ չգիտի, պարզապես<br />
ցանկացավ բարեկիրթ երևալ: Հավանաբար, ուզում էր ասել` վերջը սկզբից լավ է<br />
լինելու»: Հորաքույրն անհանգիստ էր, ավելի շատ եղբորս համար էր մտահոգված:<br />
Ասաց. «Իսկ եթե մատնության դիմի՞»: Մայրիկը բարկացած կուլ տվեց թեյն ու<br />
պատասխանեց. «Մենք ոչ մի հանցանք չենք գործել, ինչի՞ց պիտի վախենանք:<br />
Թաքցնելու ոչինչ էլ չունենք»: Հորաքույրը վեր կացավ, լայն գլխաշորը քաշեց մինչև<br />
աչքերը, ասաց. «Ինքներդ ձեզ պիտի թաքցնեք: Միայն այն, որ առողջ ու ապահով<br />
այստեղ նստած եք, արդեն հանցանք է ոմանց համար: Իմ ու ձեր մեղքն այն է, որ<br />
135
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ<br />
մեր գլուխը դեռ մեր ուսերին է: Ի՞նչ կարող է լինել դրանից էլ ավելի վատ»:<br />
Հորաքույրը գնաց: Ես ու մայրիկն աչքի էինք անցկացնում օրվա թերթերը: Մի<br />
քիչ անհանգիստ էինք: Հորաքրոջս խոսքերը երկուսիս վրա էլ ազդել էին: Մայրիկն<br />
անսպասելի վեր թռավ տեղից, անորոշ կանգնեց: Տարակուսանքի մեջ էր, չէր կարողանում<br />
հստակ որոշում կայացնել: Ինձ նայեց: Ուզում էր ինչ-որ բան ասել, սակայն<br />
փոշմանեց: Զեյնաբը գործ էր անում, հետո եկավ իմ կողքին` պատշգամբի<br />
բազրիքի վրա նստեց: Գլուխը ձգեց, ուշադիր զննեց լրագրի նկարները, ասաց.<br />
-Սրանց սպանե՞լ են:<br />
Մայրիկը հարցրեց.<br />
-Ասա՛, տեսնեմ, երեկոյան աղոթքն արե՞լ ես: Վարպետ Մոմեդը մի քանի անգամ<br />
զգուշացրեց:<br />
Զեյնաբը մեծ ցանկություն ուներ զրույցի բռնվելու հետս: Մատը դրեց թերթին, ասաց.<br />
-Այստեղ ի՞նչ է գրված:<br />
Այդ պահին հեռախոսը զանգեց: Նա թռավ բազրիքից, ասաց.<br />
-Հաստատ ինձ են ուզում,- չհասած նախասրահի դռանը, մայրիկն առաջը կտրեց.<br />
-Համբերի՛ր, աղջի՛կ ջան, թույլ տուր պատասխանեմ:<br />
Վերցրեց լսափողը, ինչքան ալո-ալո ասաց, պատասխանող չեղավ: Զեյնաբը<br />
վրա տվեց.<br />
-Ասացի չէ՞` ինձ են ուզում:<br />
Մայրիկը նյարդայնացավ.<br />
-Քեզ չի թույլատրվում հեռախոսազանգերին պատասխանել: Մորաքույրդ է այդպես<br />
պահանջել: Հասկացա՞ր:<br />
«Հասկացար»-ը այնքան տիրական ասաց, որ նույնիսկ ես կարկամեցի: Զեյնաբի<br />
երեսից գույնը թռավ: Կծկվեց, գլուխը կախեց: Ասաց. «Գնամ, ծաղիկները ջրեմ»: Ապա<br />
երեխայի նման աշխուժացավ, ձեռքը դրեց ուսիս, հարցրեց. «Այստեղ ի՞նչ է գրված:<br />
Սրանք մահացե՞լ են: Հաստատ մաքսանենգ են եղել»: Հետո առանց պատասխանի<br />
սպասելու իջավ աստիճաններով, վերցրեց ջրի խողովակը, հողաթափերը հանեց,<br />
ջրի շիթը պահեց ոտնաթաթերի վրա: Նա մի ողջ պուրակի թարմություն ուներ, նրա<br />
երիտասարդությունն ակացիայի բույրի նման ալիքվեց բակում: Թվում էր` շատ երջանիկ<br />
է, կարելի էր ներել նրան` անմիտ խոսքերի ու երեխայական պահվածքի համար:<br />
Մայրիկը նորից մեղմ ու քնքուշ դարձավ, մոռանալով հորաքրոջ ասածները:<br />
Հանդուրժողականության ու բարության լույսն իջավ դեմքին: Սիրալիրությամբ մի<br />
խնձոր մաքրեց, կեսն առաջս դրեց: Հարևանի սպասավորն իրենց տան կտուրում<br />
կանգնած` մեր բակին էր նայում: Մայրիկն ասաց.<br />
-Մի տես, էդ լակոտն ինչպես է նայում էս խեղճ աղջկան,- հետո շրջվելով դեպի<br />
նա` գոռաց,- տղա՛ ջան, ինչի՞ ես կանգնել ու աչքերդ էդպես չռել, ամո՛թ է, չգիտե՞ս,<br />
որ ուրիշի տան ելումուտը չի կարելի հսկել: Ներքև իջի՛ր, թե չէ զանգ կտամ կոմիտե,<br />
կգան, հարցերդ կլուծեն:<br />
Հարևանի սպասավորը ծիծաղեց, ուսերը թոթվելով պատասխանեց.<br />
-Մեղավորը դուք եք, որ բաց գլխով նստել եք բակում: Եթե ամոթ ունենայիք, նախ<br />
ինքներդ կծածկվեիք:<br />
136
-Մենք մեր տան մեջ ազատ շնչելու իրավունք չունե՞նք,- քրթմնջաց մայրիկը,<br />
վերցրեց թեյի բաժակն ու գնաց` ասելով,- Զեյնա՛բ, հենց հիմա ներս արի, սրանից<br />
հետո առանց գլխաշորի դուրս չգաս:<br />
Վիճելու տրամադրություն չունեի, վերցրի գիրքն ու օրաթերթը, հետևեցի մայրիկին:<br />
Զեյնաբն էլ եկավ, ծալապատիկ նստեց կողքիս` գետնին: Նախ քթի տակ ինչ-որ<br />
բան փնթփնթաց, հետո ասաց.<br />
-Ուզում եմ խոսել:<br />
Անուշադրության մատնելով` շարունակեցի կարդալ: Կրկնեց.<br />
-Գիտեմ` չպիտի խոսեմ, բայց շատ եմ ցանկանում խոսել:<br />
Մայրիկն արձագանքեց.<br />
-Լավ, խոսի՛ր, ի՞նչ ես ուզում ասել:<br />
-Վախենում եմ` Մոմեդ աղան գլուխս կտրի,- ասաց Զեյնաբը:<br />
-Ավելի լավ է, վեր կաց, աղոթքդ արա: Վատ բաների մասին մի՛ մտածիր: Մոմեդը<br />
նույնիսկ մի մրջյուն չի տրորի, ուր մնաց` գլուխ կտրի:<br />
Զեյնաբը լռեց, մտքերի մեջ ընկավ: Երևում էր` անհանգիստ է: Մայրիկը նրա<br />
տրամադրությունը չուներ, լրագիր էր թերթում: Հեռախոսը նորից զանգեց, բայց<br />
անմիջապես զանգն ընդհատվեց: Զեյնաբը ծիծաղեց: Ափերով ծածկեց երեսը, որոշ<br />
ժամանակ այդպես մնաց: Նայեցի նրան: Աստիճանաբար սրտումս կասկած ծնվեց:<br />
Նրա գործողությունները տարօրինակ էին: Զգաց` իրեն եմ նայում, ափը հեռացրեց<br />
երեսից: Հարցրեց.<br />
-Խանու՛մ ջան, ի՞նչ ես կարդում:<br />
Գիրքը պահեցի աչքերի առաջ, հարցրի.<br />
-Գոնե մի քանի տարվա կրթություն ունես, չէ՞:<br />
-Աղջի՛կս, եթե ուզում ես, քեզ կուղարկեմ երեկոյան դպրոց: Մոմեդն ասաց` մինչև<br />
վեցերորդ ես գնացել,- միջամտեց մայրիկը:<br />
-Ուզում եմ մի բան հարցնել. դուք կրթված, խելացի մարդիկ եք: Ասացե՛ք, խնդրեմ,<br />
ինչպե՞ս է լինում, որ երկու հասուն մարդիկ ավտովթարից մահանում են, իսկ մի ծծկեր<br />
երեխա պատուհանից դուրս ընկնելով` կենդանի է մնում,- ասաց Զեյնաբը:<br />
Մայրիկն ինձ նայեց: Ներքին ձայնս հուշում էր` նորություն ենք իմանալու: Մորս<br />
դեմքը կնճռոտվեց: Աչքերում տարակուսանք հայտնվեց, ներքևի շուրթը ձգվեց, երկու<br />
խոր գիծ առաջացավ բերանի անկյուններում: Զեյնաբը շարունակեց.<br />
-Շատ միամիտ եք: Եթե Մոմեդը գլխի ընկնի, որ բերանս բացել եմ, կաշիս կքերթի:<br />
Պարզապես դուք շատ բարի եք, և սիրտս չի տանում խաբել ձեզ:<br />
Դուռը թակեցին: Հավաքարար Ալին էր: Իր ճաշի ամանն էր բերել և աշխատավարձն<br />
էր ուզում: Երբ մենակ մնացինք, ասացի.<br />
-Հիմարություններ դուրս մի՛ տուր, Մեծ տիկինն անհանգստանում է:<br />
-Ղուրանը վկա` ճիշտ եմ ասում: Այն կինը, որ իբր Մոմեդի մորաքույրն է, նույնպես<br />
ստում է: Ես բնավ իմ հարազատներին չեմ ճանաչում, ինձ փողոցից են գտել:<br />
Մայրիկը վերադարձել էր և լսեց վերջին նախադասությունը: Գունատվեց, ասաց.<br />
-Գիտե՞ս, եթե ստես, քեզ աղոթքն էլ չի փրկի:<br />
137
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ<br />
Զեյնաբը ծիծաղեց, պարզ էր` մեզ մատների վրա խաղացնում էր:<br />
-Սիրելի՛ս, իսկ ով ասաց, որ ես աղոթում եմ: Մորաքույրս էլ երբևէ աղոթք չի արել:<br />
Էդ հարբեցողն էլ հավատ ու Աստված չունի:<br />
Մայրիկի համբերությունը սպառվեց, գոռաց.<br />
-Հենց հիմա կզանգեմ մորաքրոջդ և ամեն ինչ կպատմեմ:<br />
Զեյնաբն ուսերը թոթվեց, քմահաճ երեխայի տոնով պատասխանեց.<br />
-Ասե՛ք, թող գա տանի ու նորից ինձ սրա-նրա գիրկը գցի:<br />
Չգիտեինք` ինչ ասենք: Այն պարզ երջանկությունը, որ հեշտությամբ ձեռք էինք<br />
բերել, փոշու ամպ դարձած` հեռանում էր: Կարկամած, շվարած միմյանց էինք նայում:<br />
Զեյնաբն ուշքի եկավ, հասկացավ` վտանգավոր գործ էր սկսել, սիրտը դող<br />
ընկավ, բայց միաժամանակ հաճույք էր ստանում իր համարձակությունից:<br />
-Չպիտի խոսեի: Բայց, ախր, դուք շատ բարի եք: Հիմա դուրս կանեք ինձ, գիտեմ,-<br />
ասաց, և արցունքները հոսեցին, հեղձուկը խեղդեց կոկորդը:<br />
Հեռախոսը նորից զանգեց: Այս անգամ ես վերցրի լսափողը: Անծանոթ կին էր,<br />
Զեյնաբին էր ուզում: Հարցրի` ով է: Պատասխանեց, որ նրա մայրն է և նոր է Ղազվինից<br />
եկել: Ասացի.<br />
-Տիկի՛ն, այս աղջկա մայրն ավտովթարից մահացել է:<br />
-Աղջիկս հոգեկան խնդիրներ ունի: Նրա խոսքերը լուրջ մի՛ ընդունեք: Հիմա կգամ<br />
և նրան կտանեմ,- պատասխանեց անծանոթ կինը:<br />
Մայրիկը, որ մոտեցել էր հեռախոսին և լսում էր մեր խոսակցությունը, ասաց.<br />
-Ովքե՞ր են սրանք, ի՞նչ են ուզում մեզնից: Մեր հեռախոսահամարն ինչպե՞ս են<br />
իմացել:<br />
-Ինձ փնտրում են, նրանք բոլորն էլ գողեր ու ավազակներ են,- մեջ ընկավ Զեյնաբը:<br />
Եթե հորաքույր Մալաքը լսեր, վախից կաթվածահար կլիներ: Թեև մայրիկն էլ էր<br />
սփրթնել, ես էլ գիտակցում էի, որ փորձանքի մեջ ենք: Հարցրի.<br />
-Դու հասկանու՞մ ես` ինչ ես խոսում: Քսան տարի է ճանաչում ենք վարպետ Մոմեդին:<br />
Ամբողջ ընթացքում Զեյնաբը նայում էր ինձ: Կարծես մայրիկից վախենում էր:<br />
Վախենում էր ինքն իրենից, այն դժբախտությունից, որ գլխին էր թափվելու: Աղերսագին<br />
աչքերը հառել էր երեսիս, հայացքով օգնություն էր խնդրում: Փորձում էր լռել,<br />
բայց բառերը պտույտ էին տալիս բերանում, ակամայից դուրս թռչում:<br />
Մայրիկն իրեն կորցրել էր, հուսահատ այս ու այն կողմ էր գնում: Ասաց.<br />
-Ասում էի, չէ՞, պետք չէ որևէ մեկին բերել, ոչ մեկին պետք չէ վստահել: Ի՞նչ<br />
իմանանք` Մոմեդն ինչ գործի է: Գալիս, այստեղ հյուսնություն է անում, գնում, հետո<br />
մենք նրա հետ չենք լինում, որ իմանանք` ինչ է անում: Ու՞մ մտքով կանցներ` Հասանը<br />
տասնհինգ տարի հետո կթողնի ու կգնա: Տեսա՞ր` կինն իրեն ինչպես պահեց: Կանգնեց<br />
առաջս, ձեռքերը դրեց գոտկատեղին, գոռաց` բա հեղափոխությունն ինչի՞<br />
համար էր:<br />
Տհաճ իրավիճակի մեջ էինք հայտնվել: Զեյնաբին խնդրեցի, որ անկեղծ պատմի`<br />
ինչն ինչոց է: Գնացինք խոհանոց: Մայրիկի աչքն ընկավ մաքրությունից շողացող<br />
դուռ-լուսամուտին, տրամադրությունը փոխվեց: Ասաց.<br />
138
-Աղջի՛կ ջան, եղիր անկեղծ: Ես թույլ չեմ տա որևէ մեկը քեզ նեղացնի, միայն թե<br />
ճիշտը պատմիր:<br />
-Ղուրանը վկա, ճիշտ եմ ասում,- պատասխանեց Զեյնաբը,- մանկատանն եմ մեծացել:<br />
Հետո մի ունևոր մարդ ու կին` պարոն Մոհանդեսն ու Շամս Ախթարը, ինձ<br />
իրենց տուն տարան: Երեք տարի առաջ տիկինը մահացավ, ամուսինն էլ Ամերիկա<br />
գնաց: Ես էլ ամուսնացա, բայց հետո պարզվեց` ամուսինս, նրա մայրը, եղբայրները<br />
թմրամոլներ են: Ուզում էին ինձ էլ կապել թմրանյութին, չհամաձայնեցի: Փախա,<br />
գնացի կոմիտե, մատնեցի նրանց: Ոստիկանները եկան, բոլորին ձերբակալեցին:<br />
Որոշ ժամանակ բանտում մնացին, մի օր էլ ամուսնուս ու նրա երկու եղբայրների<br />
լուսանկարները թերթում տեսա. մահապատժի էին ենթարկել: Ուրախացա: Այն կինը,<br />
ոչ քիչ առաջ զանգել էր, ամուսնուս ընկերուհին էր. եկավ, ինձ տարավ իր տուն:<br />
Պարոն Մոմեդն էլ էր այնտեղ: Նա էլ ուրիշ աղջիկների էր բերել: Երեկոյան մի տղամարդ<br />
եկավ մոտս, կռվեցի հետը, ծաղկամանը գլխին խփեցի, վազեցի բակ, գոռգոռացի,<br />
օգնություն կանչեցի: Մոմեդը եկավ հետևիցս, ասաց` եթե լռեմ, ինձ համար<br />
ուրիշ աշխատանք կգտնի: Վախենում էր, որ կոմիտե կգնամ և կմատնեմ իրենց:<br />
Ինձ վերցրեց, բերեց այստեղ: Հիմա դուք ինձ կվռնդեք, գիտեմ:<br />
Տարակուսանքի մեջ էինք, արդյո՞ք ճիշտ էր ասում: Գուցե: Նայեցի նրան, թվաց`<br />
ստում է: Ջանում էի կարդալ նրա մտքերը, գլուխ հանել նրա խաղերից: Մորս քաշեցի<br />
մի կողմ, ականջի տակ շշնջացի. «Եթե պարզվի` ճիշտ է ասում, պիտի պաշտպանենք<br />
նրան: Մենք կարող ենք փոխել նրա կյանքը»: «Գժվե՞լ ես, չլսեցի՞ր ինչեր էր<br />
պատմում: Ամուսնուն մահվան դուռն է ուղարկել, բա որ նրա թմրամոլ ընկերները<br />
գան սրա հետևի՞ց, մեզ էլ իր հետ կդժբախտացնի: Կամ էլ, մեկ էլ տեսար, մի օր վեր<br />
կացավ, կոմիտե գնաց, զրպարտեց մեզ, էդ ժամանակ ի՞նչ ենք անելու: Թե ես ինչո՞ւ<br />
հավատացի Մոմեդին, երբեք էլ նրան չեմ հավանել: Հիմա, երբ ծանրութեթև եմ<br />
անում, հասկանում եմ, որ լավ էլ գողի նման է, հնարավոր է` հենց էդ ավազակների<br />
խմբից: Հասանն անխելք էր, ամբարտավան, բայց նրա մի մազը սրանք չարժեն:<br />
Տասնհինգ տարի մի տանիքի տակ ապրեցինք, մեր ունեցած-չունեցածը նրա քթի<br />
տակ, բայց անգամ մի ասեղ չկորավ: Հիմա կզանգեմ, թող Մոմեդը գա, սրան տանի»:<br />
Հերթն իմն էր, ասացի.<br />
-Այդպես չի կարելի: Նախ պետք է պարզել` ճի՞շտ է ասում, թե` չէ: Եթե ճիշտ է,<br />
նշանակում է` էս խեղճին երկու ձեռքով գայլերի երախն ենք գցում:<br />
Մայրիկը շատ վախեցած էր.<br />
-Եթե ավազակների հետ պայմանավորված լինի՞, ի՞նչ ենք անելու:<br />
Փորձեցի մորս հանգստացնել, ծիծաղեցի.<br />
-Սիրելի՛ս, ի՞նչ ավազակ, դու էլ հո հորաքույր Մալաքը չես:<br />
Զեյնաբը քնել էր, արթնանալուց հետո գնացել էր բաղնիք` լողանալու: Մայրիկը<br />
հանկարծ ուշքի եկավ, զսպանակի պես թռավ տեղից:<br />
-Գինու արկղերը բակի խորքում են, բաղնիքի դռան հետևում, եթե տեսած լինի,<br />
ի՞նչ ենք անելու:<br />
Գինին ընկերներիցս մեկինն էր: Բերել էր մեր տուն` պահելու: Մայրիկը շարունակեց.<br />
139
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ<br />
-Այլևս չենք կարող նրան ասել` աչքիդ վերևը ունք կա, կգնա կոմիտե: Դարձել<br />
ենք նրա գերին: Խնդրեմ` սա էլ սպասուհին:<br />
-Ավելի լավ է ռիսկի չդիմենք: Հենց այս գիշեր գինին կտեղափոխեմ:<br />
-Դրանք տա՛ր, թափի՛ր մի ամայի վայրում, թող գրողի ծոցը գնան: Ասում էի․ մի<br />
համաձայնիր:<br />
Զեյնաբը մեկ ինքն իրեն էր խոսում, մեկ` մեզ հետ, վախեցած էր: Ասաց.<br />
-Շամս Ախթարի տանը լավ էր, բայց երբ տիկինը մահացավ, պարոն Մոհանդեսը<br />
խելագարվեց: Գիշերները լացում էր, իրեն պատեպատ էր խփում, հետո էլ ինձ<br />
կպավ, կանոնավոր ծեծում էր:<br />
Սոված էր, վեր կացավ, մի կարմիր խնձոր վերցրեց: Երեկոյան հրավիրված էինք<br />
պարոն «Ք»-ի տուն: Հուզված էինք, ինչքան շատ էինք մտածում, այնքան ավելի էինք<br />
անհանգստանում: Պիտի որոշեինք, բայց նախընտրում էինք չծանրաբեռնել մեզ<br />
ընտրություն կատարելու ծանր պարտականությամբ ու բարյացակամությամբ էինք<br />
լցվում նրա նկատմամբ: Մայրիկն ասաց` հիմա ի՞նչ անենք և անմիջապես սիրառատ<br />
ու զգացմունքային դարձավ:<br />
-Խե՛ղճ աղջիկ, գայլերի բերանն է ընկել: Մենք կարող ենք փրկել նրան, պահել<br />
մեզ մոտ, նրան կամուսնացնեմ…<br />
Նախ պետք է արկղերի հարցը լուծեինք, անկախ նրանից՝ Զեյնաբը մնալու էր,<br />
թե` գնալու: Ուրիշ վտանգավոր բան տանը չունեինք: Խաղաքարտերն ու նարդին<br />
տվել էինք ուրիշներին, ինչքան հին, բազմազան նկարներ կային, պատռել էինք,<br />
նույնիսկ տեսաերիզ ու ձայներիզ չունեինք: Այնքան էինք վախենում ոստիկանների<br />
անակնկալ այցից, որ տունն ամբողջությամբ սրբել-մաքրել էինք: Մայրիկը հեռախոսին<br />
մոտենալիս էլ էր գլխաշորը գլխին քաշում, սենյակների պատուհանները գոց<br />
էին, վարագույրները` քաշված: Երեկոյան շուտ էինք պառկում, տան լույսերը շատ<br />
հաճախ մարում էինք: Գնալ-գալու տրամադրություն չունեինք, Հասանի գնալուց ու<br />
Մորթազայի բողոքից հետո մայրիկի տրամադրությունն էլ ավելի էր փչացել: Անհաշտ<br />
էր աշխարհի ու ժամանակի հետ: Մի երկու անգամ մեզ հետ արտասահման<br />
էր եկել: Մտքին կար` ունեցած-չունեցածը վաճառի և աշխարհի մյուս ծայրին, մի<br />
խաղաղ անկյունում, հաստատվի: Բայց դա էլ դյուրին գործ չէր: Դժվար էր աստանդական<br />
դառնալ, դռնեդուռ ընկնել, այս տարիքում օտար փողոցներում անիմաստ<br />
շրջել, անծանոթ լեզվով հաղորդակցվելու ճիգեր անել կամ նստել փոքր պատուհանի<br />
առաջ և Եվրոպայի չավարտվող անձրևին նայել: Թեհրանը, թեկուզև աֆղանների<br />
հարձակումներով, ոստիկանների հանկարծակի գրոհով, ապրանքների գնաճով, Հասանի<br />
թողնել-գնալով, պատերազմով, ռմբակոծություններով ու անապահովությամբ,<br />
միևնույնն է, հայրենիք էր: Կապված էիր յուրաքանչյուր ակնթարթին, յուրաքանչյուր<br />
դեպքին, նույնիսկ ցավն ու նեղությունն իմաստ ունեին, վիշտն ու թախիծը հնարավոր<br />
էր կիսել, հազվադեպ հանդիպող երջանիկ պահերը բոլորինն էին, մահը դեռ իր<br />
արարողակարգն ուներ, և կյանքը, որքան էլ քաոսային էր, ժամանակ առ ժամանակ<br />
ծանոթ կերպարանք էր առնում: Կյանքը հայրենիքում սպասումով ու հույսով էր<br />
լի, պանդխտության մեջ այն հիշողություններին ապավինել էր, ճամփորդություն`<br />
140
դեպի անցյալ: Այդքանը: Ժամերը սահում էին, և ամեն ժամի հետ մեր մտքերն ու<br />
զգացողությունները փոխվում էին: Մայրիկը կռիվ էր տալիս իր հակասական ցանկությունների<br />
դեմ. դժվար բեռ կար նրա ուսերին: Այդ աղջկան աջակցելու միտքը<br />
տարակուսանքի մեջ էր գցել նրան, չօգնելուց էլ էր վախենում: Փորձում էր չմտածել,<br />
ուզում էր մեկ ուրիշն իրեն ազատի Զեյնաբի պատճառած գլխացավանքից: Ասաց.<br />
-Նկատեցի՞ր` ինչպիսի անհոգությամբ էր խոսում ամուսնու մահապատժի մասին:<br />
Ուրախ էլ էր: Սիրտս կանգնեց: Մենք նրանց չենք ճանաչում, բայց երբ լուսանըկարները<br />
թերթում տեսնում ենք, կարդում, որ մահապատժի են ենթարկվել, վատ<br />
ենք զգում: Նման բաներն ասես այս աղջկա համար սովորական երևույթ են, մեկ էլ<br />
տեսար մեզ հետ էլ այդպես վարվեց:<br />
Անտարակույս, պետք էր ազատվել Զեյնաբից, բայց ինչպե՞ս: Վարպետ Մոմեդին<br />
ի՞նչ պատասխան էինք տալու: Զեյնաբը հետևում էր իրավիճակին, ասաց.<br />
-Գիտեմ` իմ ներկայությունը ձեզ հաճելի չէ: Չպիտի խոսեի, բայց լեզվիս վրա չկարողացա:<br />
Մեղքն իմն է, հիմարինս: Եթե ինձ քշեք, ուրեմն, հերն անիծած, մորաքրոջս ու<br />
Մոմեդի մոտ չեմ գնա: Հազիվ եմ նրանցից ազատվել: Ես գիտեմ ուր կգնամ:<br />
Մայրիկը հարցրեց` ու՞ր:<br />
-Շամս Ախթարենց տուն:<br />
-Բա ասու՞մ էիր` կինը մահացել է, ամուսինն էլ մեկնել է Եվրոպա:<br />
Զեյնաբը պատրաստ էր պատասխանելու, այդքան էլ հեշտ չէր նրան ծուղակը գցել:<br />
-Պարոնի մայրը ողջ է, ինձ էլ սիրում է: Լսել եմ` վերջերս պարոն Մոհանդեսն էլ<br />
է վերադարձել:<br />
Վստահ էի` ստում էր: Նրա ձայնի մեջ դատարկություն ու պաղություն կար:<br />
Բայց մայրիկը ոգևորվեց, հանգիստ շունչ քաշեց: Ասաց.<br />
-Հա, աղջի՛կս, հենց այդպես էլ արա: Նրանք քեզ մի քանի տարի պահել են ու<br />
մնացածից ավելի լավն են: Գնա՛ նրանց տուն, ես էլ կխոսեմ Մոմեդի հետ, եթե փորձի<br />
քիթը խոթել կյանքիդ մեջ, աշխատավարձը բուռը կդնեմ, կվռնդեմ, մի Մոմեդ<br />
կսարքեմ, մի հատ էլ մորաքույր կողքը կդնեմ:<br />
-Դուք այդ կնոջը չեք ճանաչում: Մի քանի ամիս առաջ հարևաններից մեկի հետ<br />
գժտվել էր, գնաց, նրան զրպարտեց, կոմիտեից եկան, էդ հարևանի կնոջը տարան:<br />
Մայրիկը գունատվեց: Փոշմանեց, որ մորաքրոջը վատաբանել է:<br />
-Լա՛վ, լա՛վ, ես էդ կնոջ հետ գործ չունեմ: Ինչ ուզում է թող անի: Դո՛ւ, աղջի՛կս,<br />
գնա՛ Շամս Ախթարենց տուն: Էլ երկար-բարակ մի՛ մտածիր:<br />
Դժվար էր նման որոշման հանգելը, բայց զգացմունքների գերին չդառնալը, Զեյնաբից<br />
ու նրա դժբախտություններից ազատվելն անհրաժեշտություն էր: Գուցե<br />
հարմար առիթ էր ինչ-որ բան ձեռնարկելու, մեր բարությամբ որևէ մեկին օգնելու<br />
համար, բայց վերջին ժամանակներս մեր գլխով անցածը մեզ ավելի զգուշավոր ու<br />
եսասեր էր դարձրել:<br />
Հյուր էինք գնալու: Որոշեցինք Զեյնաբին էլ մեզ հետ տանել: Այդկերպ նրան չորս<br />
աչքով կհսկեինք, մինչև լույսը կբացվեր և կազատվեինք նրանից: Մայրիկը Զեյնաբին<br />
հագցրեց իր զգեստներից մեկը` երկար փեշով, փակ օձիքով: Նայելով իր տեսքին`<br />
141
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ<br />
Զեյնաբն սկսեց հռհռալ: Երեխայի էր նման, կանգնել էր հայելու առաջ և կոտրատվում<br />
էր: Ասաց.<br />
-Դարձա մորաքույրս, այն վատ կանանց եմ նմանվել:<br />
Մայրիկը խոժոռվեց:<br />
-Դարձար առաքինի աղջիկ: Թե չէ` ի՞նչ էր հագածդ: Ամոթ է:<br />
Մինչ Զեյնաբն զբաղված էր, զգուշորեն զանգահարեցի ընկերներիցս մեկին: Պայմանավորվեցինք.<br />
տան բանալին թողնելու էի, որպեսզի նա գա, այդ զզվելի շշերը<br />
տանի, մի հեռու տեղում թափի:<br />
Գիտեինք, որ օտար մարդ տեսնելով՝ պարոն «Ք»-ն կբարկանա, բայց ուրիշ<br />
ճար չունեինք: Կարող էինք մերժել հրավերը, բայց սրտներս նեղված էր և շփման<br />
կարիք ունեինք: Բացի այդ ես մեկնելու էի, և հյուրասիրությունն ինձ համար էր կազմակերպված:<br />
Մայրիկին առաջարկեցի Զեյնաբի հետ տանը մնա, բայց նա ահաբեկված<br />
ճչաց և չհամաձայնեց: Որոշեցինք միասին գնալ:<br />
Պարոն «Ք»-ն հենց այնպես դուռը որևէ մեկի առջև չէր բացում: Բարեկամների<br />
ու մտերիմների հետ հատուկ պայմանավորվածություն ուներ, երկարատև ու<br />
ընդհատ զանգերով նշան էին անում: Շներին իրենից առաջ էր ուղարկում, եթե<br />
չադրայով կին էին տեսնում, հարձակվում էին, և նրանց առաջն առնել չէր լինում:<br />
Երբ թակեցինք դուռը, առաջինը դռան վրայի լույսը վառվեց: Մատս դրեցի զանգի<br />
կոճակին, լսվեց ներսում պտտվող զանգի ձայնը, ապա` շների հաչոցը: Խոսափողից<br />
հարցրին` ո՞վ է: Հետո դռան հետևից մի ձայն կրկին հարցրեց մեր անունները,<br />
գաղտնաբառը: Որոշ ժամանակ անց ներս մտնելու թույլտվություն ստացանք: Շների<br />
142
հարձակումից խուսափելու համար հանեցինք գլխաշորերը: Զեյնաբն իր գլխաշորը<br />
թևի տակ դրեց: Պարոն «Ք»-ն տարակուսանքով զննեց նրան, հետո անհանգստացած,<br />
բացատրություն պահանջողի հայացքով նայեց մայրիկին: Ես առաջ ընկա:<br />
Պարոն «Ք»-ին ծածուկ տեղեկացրի` աղջիկն անծանոթ չէ, մեր նոր սպասուհին<br />
է և քանի որ նրան այնքան էլ չենք վստահում, տանը մենակ թողնել չէինք կարող:<br />
Ավելացրի նաև, որ վաղը նրան ազատ ենք արձակելու: Իմ խոսքերը ոչ միայն անհանգստացրին<br />
պարոն «Ք»-ին, այլև այնքան վախեցրին, որ գալուցս փոշման մնացի:<br />
Այդ օրն առավոտյան տասնվեց հոգու մահապատժի էին ենթարկել, և ահն ու սարսափը<br />
համակել էին բոլորին: Պարոն «Ք»-ն խնդրեց այգում սպասենք, մինչև խորհըրդակցի<br />
կնոջ ու հյուրերի հետ: Զեյնաբի գալը գլխացավանք էր բոլորի համար: Մենք<br />
հարազատներ էինք, մի ընտանիքի նման: Համապատասխանում էինք հասարակական<br />
դիրքով, մեր ցավերը նույնն էին, ցանկությունները` նույնպես: Անծանոթի<br />
հայտնությունը բոլորին տարակուսանքի ու մտատանջության մեջ էր գցել: Տիկին<br />
«Ք»-ն` շղարշե գլխաշորով, մոտեցավ մորս, հարցրեց, թե ինչպե՞ս ենք օտարին<br />
վստահել: Ափսոսում էինք մեր արարքի համար, բայց արդեն ուշ էր: Զեյնաբը, ընդհակառակը,<br />
ուրախ էր, հրճվագին, լայն բացած աչքերով ուսումնասիրում էր ներկաներին:<br />
Նրա համար դռան մոտ` բոլորից հեռու, առանձին աթոռ դրեցին: Տիկին «Ք»-ն<br />
մրգով ու քաղցրեղենով լի ափսե դրեց աթոռի մոտ` գորգի վրա: Իսրայելական<br />
ռադիոալիքը որսալու ժամն էր: Քեռին ռադիոյի սիրահար էր, արտասահմանյան<br />
բոլոր հաղորդումների ժամերը գիտեր: Պարոն «Ք»-ն տրտմագին նայելով Զեյնաբին`<br />
քեռուն նշան արեց, որ ռադիոն չմիացնի: Հորաքույր Մալաքը հետաքրքրվում<br />
էր, թե Զեյնաբն ամսական որքան աշխատավարձ է ստանում: Դա մայրիկին դուր<br />
չեկավ: Նա գովեց արած աշխատանքը, ասաց, որ Զեյնաբը փողով չի աշխատում,<br />
նրան հոգ տանել է պետք, և ինքը հրաժարվում է Զեյնաբից միայն այն պատճառով,<br />
որ շուտով պատրաստվում է լքել երկիրը: Հորաքրոջը հրճվանք էր պատճառում ձրի<br />
սպասուհի ունենալու միտքը, բայց զգուշանում էր անծանոթին իր տուն տանելուց:<br />
Հավաքույթն ամեն անգամվա նման չէր: Պարոն «Ք»-ն, որ մասնագիտացած էր<br />
գռեհիկ կատակներ անելու մեջ, լռում էր: Հորաքույր Մալաքը, որ սիրում էր քննարկել<br />
տարբեր լուրեր ու նորություններ, նույնպես չէր խոսում: Քեռին անջատել էր<br />
ռադիոընդունիչը և նյարդային էր: Ասել-խոսել, ծիծաղել սիրող երիտասարդները<br />
սուսուփուս նստած էին: Ամենավատը Թուբա խանումի ամուսնու վիճակն էր: Նրա<br />
գործը իշխանություններին, երկիրն ու ժամանակը հայհոյելն էր: Եթե չէր քննադատում<br />
ու փնովում, պայթում էր: Հենց ուզեց խոսել, պարոն «Ք»-ն առաջն առավ,<br />
ականջի տակ ինչ-որ բան փսփսաց` Զեյնաբին ցույց տալով: Զեյնաբը վեր կացավ,<br />
գնաց լոգասենյակ: Հենց դուռը փակեց` բոլորը հարձակվեցին մեզ վրա` հարցախեղդ<br />
անելով: Մայրիկն ասաց. «Սիրելիներ՛ս, վարպետ Մոմեդի դուստրն է, նրան բոլորդ էլ<br />
ճանաչում եք, օտար հո չի՞»:<br />
Նման պարզաբանումը պարոն «Ք»-ին չգոհացրեց, բայց մնացածը հանգստացան:<br />
Քեռին արագ միացրեց ռադիոն: Մայրիկը հուզումնառատ պատմությունների սիրահար<br />
էր, սիրում էր իր վախն ու հուզմունքը ուրիշների հետ կիսել: Չհամբերեց և<br />
143
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ<br />
ավելացրեց. «Չնայած, Աստված գիտի, թե Մոմեդն ինչով է զբաղվում: Այս աղջկա<br />
ասելով, սուտ թե ճիշտ, չգիտեմ, կապված է թմրամոլների բանդայի հետ: Զեյնաբն<br />
էլ մատնել է ամուսնուն, մահապատժի են ենթարկել»:<br />
Հորաքույրը ճչաց, ձեռքը դեպի կզակը տարավ: Շնչահեղձ ասաց.<br />
-Աֆղան է, այդպես էլ գիտեի: Ես գնում եմ,- հետո նայելով մայրիկին, ավելացրեց,-<br />
դրան էլ ուզում էիր իմ տուն ուղարկել, գուցե ցանկանում ես` ինձ է՞լ վերացնի: Այլևս<br />
անհնար է որևէ մեկին վստահել, նույնիսկ հարազատ-բարեկամի:<br />
Մայրիկը զարմանքով ու շվարած սրան-նրան էր նայում: Պարոն «Ք»-ն վրդովված<br />
էր, ասաց.<br />
-Շատ վտանգավոր գործ եք բռնել: Մոհանդեսը նոր է բանտից ազատվել: Հասկանու՞մ<br />
եք, թե ինչ է նշանակում թմրամոլների բանդա: Այսօր միայն ափիոնի անունը<br />
տալը բավական է, որ գլուխդ թռցնեն:<br />
-Չպիտի բերեինք այս աղջկան, վեր կաց, գնում ենք,- ասաց մայրիկը:<br />
Ոչ ոք դեմ չէր մեր գնալուն: Զեյնաբն իրեն լավ էր զգում, երեխաների հետ հեռուստացույց<br />
էր դիտում, ծիծաղում էր: Հավատս չէր գալիս, որ նրանից կարելի է վտանգ<br />
սպասել: Ուզում էի պաշտպանել Զեյնաբին, ուզում էի ինքս ինձ հավատացնել, որ<br />
անմեղ է, ցանկանում էի հակառակվել ընդհանուրին: Բայց չստացվեց, դա իմ ցանկությունների<br />
սահմանից դուրս էր: Վերադարձանք տուն: Զեյնաբն ուրախ էր: Գնալու<br />
մասին չէր խոսում: Տեղ չհասած` փռվեց անկողնուն, անմիջապես քնեց: Առաջին<br />
հարկի նախասրահում, հատակին նրա համար ներքնակ էինք փռել: Գիշերն անհանգիստ<br />
անցավ: Մայրիկն ամեն ձայնի հետ վեր էր թռչում: Վաղ առավոտյան հեռախոսը<br />
զանգեց: Մորաքույրն էր, ցանկանում էր Զեյնաբի հետ զրուցել: Մայրիկը սառն<br />
ու պաշտոնական խոսեց: Ասաց` մենք որոշել ենք Եվրոպա մեկնել, Զեյնաբին պահել չենք<br />
կարող: Մորաքույրը ենթադրաբար տեղեկացված էր ինչ-որ բաներից, պատասխանեց.<br />
-Ամոթով մնացի ձեր առաջ: Պիտի ճշմարտությունն ասեի: Այդ աղջկա խելքը<br />
տեղը չէ: Նրա հայրը տարիներ առաջ է մահացել, մայրն էլ, որ իմ կրտսեր քույրն է,<br />
Ղազվինում է ապրում, հոգեկան խնդիրներ ունի: Էդ երեխային ես եմ մեծացրել:<br />
Տարօրինակությունները մորից է ժառանգել: Անընդհատ հիմար-հիմար դուրս է տալիս:<br />
Մայրը երեկ եկել է Թեհրան, մեր տանն է: Համառում է, Զեյնաբին տեսնել է ուզում: Սև<br />
գա վրաս, անհարմար դրության մեջ դրեցի ձեզ: Հենց հիմա կգամ, նրան կտանեմ:<br />
-Թույլ տվեք աղջկա հետ խոսել: Տեսնեմ` նա ի՞նչ է ասում,- պատասխանեց մայրիկը<br />
և լսափողը դրեց: Մորաքրոջ խոսքերը տրամաբանական էին, համոզիչ: «Ակամայից<br />
Մոմեդի առաջ վատամարդ եղանք: Քսան տարի է մեզ համար աշխատում է:<br />
Միշտ էլ խելոք, լսող և ազնիվ է եղել: Այս աղջիկն է սուտ խոսում, մենք էլ այնքան<br />
արտասովոր, օտար բաներ ենք տեսել վերջին շրջանում, որ գժվել ենք, գլուխներս<br />
կորցրել»,- ասաց մայրիկը:<br />
Զեյնաբը դռան հետևից ականջ էր դրել, ներս մտավ, ասաց.<br />
-Ես չեմ սպասի, մինչև Մոմեդն ու իր բանդան գան իմ հետևից, ես ինքս կգնամ:<br />
Հարցրի` ու՞ր է գնում, Մոհանդես աղայի մո՞տ:<br />
-Ի՞նչ Մոհանդես,- ասաց և վշտագին ինձ նայեց:<br />
144
Ուզում էր ինչ-որ բան ասել, բայց իրեն զսպեց, մոտեցավ պատուհանին: Մի պահ<br />
կանգնեց, ապա սթափվելով` հագավ կոշիկները: Գլխաշորը գլխին գցեց ու մինչ մենք<br />
մտածելու ժամանակ կունենայինք` շրխկացրեց դուռն ու գնաց: Մայրիկն ասաց.<br />
-Ա՜խ, հողը գլխիս, Մոմեդին ի՞նչ պատասխան եմ տալու: Նրան մեզ էր վստահել:<br />
Որոշ ժամանակ մտատանջվեցինք, բայց հետո հանգիստ շունչ քաշեցինք: Հոգու<br />
խորքում ուրախ էինք, որ այդ պատմությունը վերջապես ավարտվեց: Մնացածը<br />
մեզ չէր վերաբերում: Մայրիկն ասաց.<br />
-Կարմիր կովը կաշին չի փոխում: Ես ուզում էի բարի գործ արած լինել, չեղավ:<br />
Տեսա՞ր, թե ինչպես գլուխը տնկեց ու գնաց: Ավելի լավ: Սպասուհիով թե առանց<br />
նրա` միևնույն է:<br />
Մի փոքր մտահոգ էինք, որ մենակ ենք մնացել, մտածում էինք նաև Զեյնաբի<br />
մասին: Բայց ժամեր անց վերադարձանք մեր գործերին, մոռացանք նրան: Հորաքույրը<br />
զանգ տվեց, պարոն «Ք»-ի տանը տեղի ունեցածից բարկացած ու նեղացած<br />
էր: Մենք էլ մեր հերթին պարոն «Ք»-ին լուր ուղարկեցինք, որ ամեն ինչ լավ է, անհանգըստանալու<br />
կարիք չկա: Ճաշում էինք, երբ հնչեց դռան զանգը: Մայրիկն ասաց.<br />
-Վարպետ Մոմեդն է, դեմքդ խոժոռիր, եթե հարցնի Զեյնաբը որտեղ է, կասես՝<br />
մենք չգիտենք:<br />
Նման խաղերի տրամադրություն չունեի, ամաչում էի, որևէ բան ձևացնել չէի<br />
կարող: Տհաճությամբ դուռը բացեցի և քարացա. Զեյնաբն էր` սևամորուս, խոժոռադեմ<br />
մի երիտասարդի հետ մոտոցիկլետի վրա նստած: Ինձ տեսնելուն պես մոտոցիկլետի<br />
վրայից ուրախացած թռավ, բարևեց, շեմին կանգնեց: Տղամարդը գլուխը<br />
կախել էր: Սթափվեցի` առանց գլխաշորի էի, հետ քաշվեցի, դռան հետևից ասացի․<br />
հիմա կգամ: Շտապով ինձ տուն գցեցի, շապիկ հագա, գլխաշորս կապեցի: Մայրիկն<br />
աղոթք անելու սև գլխաշորը ձեռքին` հետևիցս վազում էր ու խոսում. «Վերադարձե՞լ<br />
է, ինչ-որ մեկի հե՞տ: Կոմիտե՞ է գնացել: Աստված գիտի` գլխներիս ինչ է բերելու»: Հետո<br />
առաջ անցավ ինձնից: Երիտասարդը հարգալից ողջունեց, ասաց. «Հարգարժա՛ն<br />
տիկին, այս աղջիկն իմ հեռավոր ազգականուհին է: Նրա հայրն իմ հանգուցյալ հոր<br />
մտերիմ ընկերներից էր, վաղուց ենք ճանաչում իրար»: Մայրիկն ընդհատեց. «Հազար<br />
տեսակ պատմություններ ենք լսել արդեն: Նա ասում էր` ծնողներ չունի, հիմա<br />
ինչպե՞ս պատահեց, որ միանգամից այսքան շատ ազգական ու բարեկամներ<br />
հայտնվեցին»: Երիտասարդը գրպանից հանեց աշխատանքային վկայականը, ցույց<br />
տվեց մայրիկին: «Ես սրբապատկերների խանութում եմ աշխատում, խնդրեմ, սա<br />
էլ վկայականս: Զեյնաբը եղբորս հարսնացուն է: Կռվի ժամանակ ականը պայթել է,<br />
բեկորը հարվածել է եղբորս գոտկատեղին, հաշմանդամ է դարձել: Խնդրում եմ թույլ<br />
տաք աղջկան որոշ ժամանակ ձեր տանը մնա, մինչև եղբայրս կորոշի իր անելիքը,<br />
նրան փողոցում թողնելը ճիշտ չէ»: Զեյնաբը մոտեցավ, ականջիս տակ փսփսաց.<br />
«Սուտ է ասում, նա կոմիտեում է աշխատում»:<br />
Անելանելի վիճակում էինք․ եթե իսկապես կոմիտեի աշխատակից էր, համաձայնելուց<br />
բացի ուրիշ ճար չունեինք: Գնալուց առաջ երիտասարդն ասաց, որ մենք ենք պատասխանատու<br />
Զեյնաբի համար, և Աստված չանի, եթե նրա գլխից մի մազ պակասի:<br />
145
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ<br />
Վերադարձանք սկզբին: Ամեն ինչ սկսվեց նորից: Զեյնաբն ուրախ էր` տիրոջը<br />
գտած շան նման: Չադրան հանեց, կախվեց վզիցս, համբուրեց այտերս: Հետո վազեց,<br />
վերցրեց ավելը և սկսեց տունը մաքրել: Մայրիկը չէր կարողանում թաքցնել իր<br />
գոհությունը, երբ Զեյնաբը մաքրություն էր անում: Ասաց. «Կրակի կտոր է: Շատ լավ<br />
գործ է անում: Երանի, խելառ չլիներ: Գնացել, կոմիտեում բողոքել է, հիմա ստիպված<br />
ենք նրան պահել»:<br />
Հորաքույր Մալաքը մեր տանն էր ճաշելու: Ի՞նչ էինք ասելու նրան, չգիտեինք:<br />
Եթե կոմիտեի անուն լսեր, կուշաթափվեր: Պարոն «Ք»-ն էլ կխզեր կապերը մեզ հետ:<br />
Որոշեցինք զանգել հորաքրոջը, մի պատրվակ հորինելով միասին ճաշելը հետաձգել:<br />
Զեյնաբը քթի տակ երգելով գործ էր անում և ծիծաղում էր ինքն իրեն: Երբ վերջացրեց,<br />
ցանկություն հայտնեց լողանալու: Հիշեցինք գինիների մասին: Ես աստիճանները<br />
չորս-չորս թռչելով ներքև վազեցի` պարզելու, արդյո՞ք գինին այնտեղ է, թե՞ տարել<br />
են: Արկղերն իրենց տեղում էին: Վերադարձա: Զեյնաբին ասացի` հետո կլողանաս:<br />
Մայրիկին աչք-ունքով հասկացրի, որ հսկի նրան, մինչև գինու շշերը տեղափոխեմ<br />
ավտոտնակ: Մայրիկն ասաց. «Սիրելի՛ս, էդ աղբը դատարկիր արտաքնոցում, շշերն<br />
էլ մի ամայի տեղ տար, թափիր»:<br />
Իմ ապրանքը չէր, բայց այլևս պահել չէի կարող: Մինչ Զեյնաբը ճաշում էր, թափեցի<br />
գինին, դատարկ շշերը լցրեցի պարկերի մեջ, տեղավորեցի մեքենայի բեռնախցիկում,<br />
տարա քաղաքի արևմտյան թաղամասը: Ընկերներիցս երկուսն այնտեղ<br />
կիսակառույց շինություն ունեին, ամայի, ապահով թաղամաս էր: Սպասեցի` շուրջս<br />
խաղաղվեց, պարկը նետեցի մի պատի տակ, շտապ վերադարձա: Զեյնաբն արդեն<br />
ճաշել էր, նախկինի նման փռվել էր հատակին ու խռմփացնում էր: Դեմքը շողում էր:<br />
Երևում էր` կուշտ էր, հանգիստ, բախտավոր: Խղճացի նրան: Կռիվ էի տալիս ինքս<br />
ինձ հետ: Ամեն անգամ, երբ ստում էր կամ մի նոր պատմություն հորինում, ավելի<br />
էր գեղեցկանում: Շուրթերը կարմրում էին, աչքերը փայլում էին, բերանը կիսաբաց<br />
էր մնում: Գուցեև ճիշտ էր ասում, և սուտը մերկացնող այդ ճշմարտությունը, որը<br />
բացում էր գաղտնիքի վարագույրը, վախ էր ծնում նրա հոգում, և այդ երկյուղն էր,<br />
որ կրկնապատկում էր նրա գեղեցկությունը:<br />
Դուռը թակում էին: Մոմեդն էր: Ներս մտավ: Վշտացած էր, ամոթահար: Գլուխը<br />
կախ էր, ձայնը փորից դուրս չէր գալիս: Նույն Մոմեդն էր` ազնիվ, պատկառելի ու<br />
վստահելի: Մի կերպար էինք հորինել նրա անունով` կոպիտ, ահարկու: Հիմա, երբ<br />
նայում էինք նրան անցյալի աչքերով, տեսնում էինք, որ Զեյնաբն է խաբեբան: Նա<br />
խելագար էր, հոգեկան հիվանդ: Պատմություններ էր հորինում, մեզ էլ ներքաշում<br />
այդ պատմությունների մեջ:<br />
Մայրիկը հարգալից բարևեց Մոմեդին, առաջարկեց նստել, թեյ հյուրասիրեց: Զեյնաբին<br />
ասացի, որ պետք է Մոմեդի հետ գնա: Նա երկու ձեռքերով կախվեց թևերիցս,<br />
արցունքները հոսեցին աչքերից: «Երդվում եմ Ղուրանով: Աստծո անունով եմ երդվում,<br />
այս մարդը Շեմրից էլ վատն է, հարյուր աղջկա է դժբախտացրել: Հավատացե՛ք,<br />
եթե ուզում եք, այս երեկո կարող ենք գնալ մորաքրոջ տուն, նրանք այնտեղ են: Եթե<br />
ինձ ուղարկեք, Աստծո և կոմիտեի առաջ պատասխան եք տալու»:<br />
146
Ես ու մայրիկը փսփսոցով էինք խոսում: Զեյնաբն աչքը չէր կտրում մեզնից:<br />
Նյարդայնացած էր, յուրաքանչյուր ակնթարթ նոր կերպարանք էր առնում: Ջրի վրա<br />
ընկած թղթի կտորի էր նման, ամեն ալիքի հետ մռայլվում ու լուսավորվում էր: Չէր<br />
կարողանում կողմնորոշվել ժամանակի ու տարածության մեջ, պտույտ էր տալիս<br />
խառնաշփոթ իրադարձությունների, ճշմարտության ու կեղծիքի արանքում: Խղճում<br />
էի նրան: Ձգվում էի դեպի նա, բայց անմիջապես էլ փախչում նրանից: Խորհրդավոր<br />
ու առեղծվածային մի բան կար նրա էության մեջ, որ դյութում ու ահաբեկում էր<br />
միաժամանակ: Խավարով պատված անծանոթ տեղանքի էր նման` լի սպասումով,<br />
անակնկալներով ու անորոշությամբ: Նրան ինչ-որ սահմաններում հնարավոր չէր<br />
տեղավորել: Մղձավանջի պես էր` անկանոն, ցրված, տրամաբանությունից դուրս<br />
արարքներով, զուրկ ընդունելի «պիտի»-ներից:<br />
Կրկին վիրավորվածի, չքմեղի կերպարանք առավ: Ինձանից օգնություն էր ակնկալում:<br />
Արտասվակալած աչքերով, ներողություն հայցողի մեղմ ձայնով ասաց. «Լոգարանում՝<br />
ցնցուղի տակ կանգնած, Աստծու հետ էի զրուցում: Աղոթք չեմ անում, ճիշտ<br />
է, բայց Բարձրյալի հետ հաճախ եմ խոսում: Երբ Մոմեդն ինձ բերեց այստեղ, մտածեցի<br />
դրախտ եմ ընկել: Մեծ տիկինը հրեշտակի էր նման, դուք` նույնպես: Արտասվեցի<br />
ցնցուղի տակ կանգնած, Աստծուն ասացի` սրանք լավ մարդիկ են, պիտի<br />
ճշմարտությունը նրանց ասեմ: Մոմեդն ինձ ասել էր` եթե բերանս բացեմ, Մեծ տիկինն<br />
ինձ դուրս կանի: Չգիտեմ ինչու խոսեցի, բայց ստել չէի կարող»:<br />
Վստահ էի` ճշմարտությունն էր ասում, եթե նույնիսկ խաբում էլ էր, սիրտս ուզում<br />
էր հավատալ նրա ստերին: Մայրիկն ասաց. «Այս աղջիկը խելառ է, խելքը տեղը չէ:<br />
Չգիտի` ով է, որտեղից է, ինչ գործի է»:<br />
Գուցե, բայց մե՞նք ովքեր ենք: Մենք, որ արմատներ ու ակունքներ ունենք,<br />
ամրագրված ծննդյան տարեթվեր ու ամսաթվեր: Մեր մահվան օրն էլ կարձանագրվի:<br />
Մենք հայտնի մարդիկ ենք` հարգարժան, իմաստուն մտքերով ու սահմանափակ<br />
հնարավորություններով, ըմբռնելի աշխարհայացքով ու փոքր ցանկություններով<br />
և մեծ վախերով: Մենք ովքե՞ր ենք:<br />
Մոմեդին ասացի. «Զեյնաբը մեզ մոտ կմնա, նրան ոչ մեկին էլ չենք տա»: Մայրիկը<br />
շվարած ինձ նայեց: Ցանկացավ առարկել, թույլ չտվեցի: Կրկնեցի խոսքերս, ուրախությունից<br />
սիրտս ուժգին տրոփեց: Մոմեդը թեյը գլուխը քաշեց, վեր կացավ, հաջողություն<br />
մաղթեց ու հեռացավ:<br />
Հենց դուռը փակվեց, Զեյնաբն ուրախության ճիչ արձակեց, սկսեց քրքջալ: Նրա<br />
քրքիջը վերջ չուներ: Չէի հասկանում` ծիծաղում է ուրախությունի՞ց, թե՞ մեզ հիմարացնելու<br />
համար: Կարևոր չէր: Ես իմ գործն արել էի և ուրախ էի դրա համար: Ուզում<br />
էի նստել, ականջ դնել նրա պատմություններին: Ես էլ հազար տեսակ չպատմված<br />
պատմություններ ունեի ներսումս բանտարկված: Գուցե մայրիկի ցանկություններն<br />
իրականությո՞ւն դառնան: Ամուսնացնենք նրան, ամուսինը Մոհանդեսի մոտ կաշխատի,<br />
երեխաները կմեծանան, կգնան Եվրոպա և… և… և…<br />
Լուռումունջ ճաշեցինք: Յուրաքանչյուրն իր մտքերի մեջ էր, յուրաքանչյուրի հոգում<br />
նոր մտքեր ու թաքուն ցանկություններ էին խմորվում: Ոչ մեկն իրեն նման չէր:<br />
147
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԳՈԼԻ ԹԱՐԱՂԻ<br />
Ժամը չորսն էր` Զեյնաբն արթնացավ: Թախծոտ էր: Ասաց` վատ երազ եմ տեսել,<br />
ու լռեց:<br />
Մայրամուտին հեռախոսը զանգեց: Սրբապատկերների խանութի աշխատողն<br />
էր: Ուզում էր Զեյնաբի հետ խոսել: Մայրիկը քնից վեր թռածի նման մի կերպ սթափվեց<br />
ու խուճապահար ինձ նայեց: Դրսից աղմուկ-աղաղակ լսվեց, հետո` տագնապի<br />
ազդանշաններ ու ցաքուցրիվ կրակոցներ: Սիրտս ահ ընկավ: Փորձեցի չկորցնել<br />
ինքնատիրապետումս: Մայրիկը քաշեց վարագույրները, նախասրահի դուռը կողպեց:<br />
Կասկածամտությամբ նայեց Զեյնաբին, խոժոռվեց:<br />
Զեյնաբը վերցրեց լսափողը, լուռ լսեց: Սփրթնեց: Դառնություն ու պայքարողի<br />
անզոր ճիգեր հայտնվեցին դեմքին: Խայտացող աչքերը սառն ու անկենդան դարձան:<br />
Ասես հասուն կին լիներ, որի նուրբ մաշկի տակ հազարավոր ծանր փորձություններ<br />
ու դժվարություններ էին բնակություն հաստատել: Լսափողը փոխանցեց<br />
մայրիկին, ասաց` պիտի գնամ, ու գնաց կապոցը վերցնելու:<br />
Սրբապատկերների խանութի վաճառողը մայրիկին բացատրեց.<br />
-Եղբայրս որոշել է ամուսնանալ Զեյնաբի հետ, քանի որ մայրս հավատացյալ կին<br />
է, ցանկանում է Զեյնաբին որոշ ժամանակ իր մոտ պահել: Աստծո հաջողությամբ<br />
ձեզ էլ հարսանիքին կհրավիրենք:<br />
Մայրիկն ասաց.<br />
-Պա՛հ-պա՛հ, շնորհավոր: Ի վերջո, բոլոր ջահելներն էլ պիտի ամուսնանան:<br />
-Ի ուրախություն ձեզ,- պատասխանեց Զեյնաբը և շալը գլխին քաշեց:<br />
Ասացի.<br />
-Լսի՛ր, անպայման չէ, որ գնաս: Մի՛ վախեցիր: Մեր տանը մնա, մինչև Մոհանդեսը<br />
գա, ասեմ` կոմիտեի պետի հետ խոսի:<br />
-Ի՞նչ կոմիտե,- պատասխանեց ու ճամփա ընկավ:<br />
Հարցրի.<br />
-Էս վաճառողի ու ամուսնության մասին պատմությունները ճի՞շտ են, թե քո<br />
հերթական պատմություններից են:<br />
Ծիծաղեց: Նրա ծիծաղը դառն էր, դժբախտ: Ասաց.<br />
-Ի՞նչ տարբերություն, դժբախտ մարդը ուր էլ գնա, դժբախտ է:<br />
Հասել էր դռան մոտ, շրջվեց, ինձ նայելով ասաց.<br />
-Կեսօրին երազ տեսա. իբր դրախտում էի: Հետո մեկը մազերիցս քաշեց, ասաց․<br />
գնա՛, քո տեղն այստեղ չէ, դու դժոխքի ապրանք ես: Երբ արթնացա, հասկացա`<br />
պիտի գնամ:<br />
Ուզում էի կանգնեցնել նրան, ուզում էի մեկ անգամ էլ սրտիս լսել` խոհերիս ու<br />
իղձերիս, ստերիս համար: Բայց քարացել էի, համարձակությունս չէր հերիքում:<br />
Հեռանալուց առաջ Զեյնաբը թռուցիկ հայացք նետեց վրաս: Արցունքները հոսեցին<br />
աչքերից, դեմքը շրջեց, գնաց: Մայրիկը հարցրեց.<br />
-Քո կարծիքով ճի՞շտ էր ասում:<br />
148
ԳՐԱԿԱՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ<br />
ՍՈՒՍԱՆՆԱ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ<br />
Բանասիրական գիտությունների<br />
դոկտոր<br />
Թումանյանի ծննդյան 150-ամյակին<br />
ընդառաջ<br />
«ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ<br />
- ԷԴՎԱՐԴ ԱՆՏԻՆՅԱՆ.<br />
«ՀԱԶԱՐԱՆ ԲԸԼԲՈՒԼ»<br />
Թումանյանը հայ պոեզիայի «Հազարան բլբուլն» է։<br />
Վիկտոր Կոչևսկի<br />
Յուրաքանչյուր արվեստագետի կյանքում միշտ լինում է մի գործ, որն առանձնահատուկ<br />
կարևորություն է ունենում նրա համար, որի մեջ նա տեսնում է իր գեղագիտական<br />
ընկալումների ամենախոր մարմնավորումը։ Հովհաննես Թումանյանի<br />
համար այդ գործը «Հազարան բլբուլն» է, որը շուրջ երեք տասնամյակ եղել է բանաստեղծի<br />
գեղարվեստական մտորումների առանցքը, իսկ կյանքի վերջին օրերին՝<br />
պոեմն ավարտի չհասցնելու ամենամեծ ափսոսանքը.<br />
«Կացեք մի սարքվեմ, նստեմ, պարապեմ, «Հազարան բլբուլս» գրեմ, տեսեք, թե<br />
ինչ է լինելու։ Ինչ «Անուշ», ինչ բան - էնպես մի բան եմ տալու, որ մեր նկարիչները,<br />
երաժիշտները գնան ու գնան, ինչքան նյութ ուզենան՝ թող առնեն»,- ասել է Թումանյանը։<br />
150
Հեքիաթը գրողի ուշադրության կենտրոնում հայտնվել է դեռևս նրա ստեղծագործական<br />
կյանքի արշալույսին։ Առաջին անգամ բանաստեղծը «Հազարան բլբուլը»<br />
գրի է առել 1895թ. գարնանը՝ Ջալալօղլուց Դսեղ ճանապարհին, երբ գիշերել է Վարդաբլուրում։<br />
Մի ծեր գյուղացու պատմած հեքիաթներից պոետին ամենից շատ դուր է<br />
եկել «Հազարան բլբուլը»։ Այդ օրվանից Թումանյանը ուր եղել է, միշտ ձգտել է լսել ու<br />
գրի առնել նոր ու նոր տարբերակներ։ Երկրորդ տարբերակը նույնպես Լոռում է լսել՝<br />
Ս.Գրիգորի վանքի մոտերքում՝ Ձաղիձորի գոմահանդում մի պարսիկից, լսել է ու<br />
գրի առել նաև Քարինջ գյուղի ջրաղացպանից, Թիֆլիսի բաղնիքի աշխատողներից,<br />
նաև 1901թ., երբ բնաստեղծը Ախալքալաք էր գնացել Փարվանա լիճը և Թմկաբերդի<br />
ավերակները տեսնելու նպատակով։ Թմկաբերդի ճանապարհին՝ կառքի մեջ, նա<br />
ոգևորված արտասանում էր ոչ միայն «Թմկաբերդի առումից», այլև «Հազարան<br />
բլբուլից» հատվածներ։ Ամբողջ կյանքում, ուր որ եղել է պոետը, միշտ հետաքրքրվել<br />
է «Հազարան բլբուլով», ձգտել է ծանոթանալ հնարավոր բոլոր տարբերակներին։<br />
Անի գնալու ժանապարհին երկու օր կանգ է առել Ավետիք Իսահակյանի տանը և<br />
ջրաղացպանից ու գյուղացիներից գրի առնելով հեքիաթներ ու ժողովրդական երգեր,<br />
դարձյալ հարցուփորձ է արել «Հազարան բլբուլի» մասին։<br />
Թումանյանը կյանքի ողջ ընթացքում երբեք առիթը բաց չէր թողնում «Հազարան<br />
բլբուլի» տարբերակները գրի առնելու. պատերազմի տարիներն այս իմաստով նույնպես<br />
բացառություն չէին։ 1914թ. Արևմտյան Հայաստանի Զետկան գյուղում նա գրի<br />
151
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ 150-ԱՄՅԱԿԻՆ ԸՆԴԱՌԱՋ<br />
է առնում «Հազարան բլբուլի» երկու տարբերակ՝ լսելով երկու հեքիաթասաց գյուղացիների։<br />
Մշտապես լինելով պատմական դեպքերի հորձանուտում՝ նա երբեք չէր<br />
մոռանում արվեստագետի, բանագետի ու բանահավաքի, ազգագրագետի, մշակութային<br />
գործչի իր հետաքրքրությունները։ Եվ ահա նրա օրագրում, վիճակագրական<br />
տվյալների, հայերի ու քրդերի ապրելակերպի, կենցաղի, զենքերի, ողջ ու նահատակված<br />
մարդկանց ճակատագրերի, պատմական անցյալի և այլ խնդիրների մասին<br />
գրառումների կողքին հայտնվում են «Հազարան բլբուլ» հեքիաթի երկու տարբերակ,<br />
որոնցից մեկը պատմել էր 42-ամյա Սերոբ Մարգարյանը, մյուսը՝ 36 տարեկան Ավետիս<br />
Կարապետյանը. վերջինիս պատմածն ուներ «Սինամ թագավորի հեքիաթը»<br />
վերնագիրը։ Երկուսն էլ հեքիաթը լսել էին Կարսում։ Հայոց վշտի ծովում անգամ<br />
գրողը կարողանում էր համադրել հայի ապագայի ու ներկայի համար պայքարող<br />
մարտիկին, ազգի նահապետին, արվեստագետին, հետազոտողին ու գիտնականին,<br />
պատմաբանին ու բանահավաքին։ Օրեր անց, երբ Թումանյանը նորից Զետկանում<br />
էր, նա իր աչքով տեսավ առանց բացառության բոլոր զետկանցիներին, այդ թվում<br />
նաև ասացողներին, խոշտանգված ու Եղեռնի զոհ դարձած։ Գյուղի բնակիչներից<br />
չէր փրկվել ոչ ոք, և եթե Թումանյանը մի քանի օր առաջ դուրս եկած չլիներ այդ<br />
գյուղից, ինքն էլ կդառնար օրերով անթաղ մնացած այդ զոհերից մեկը։ Միայն պատահականությունն<br />
ու նախախնամությունը փրկեցին բանաստեղծի կյանքը, իսկ<br />
նա այդ ամենը տեսնելուց հետո չկարողացավ կենտրոնանալ «Հազարան բլբուլի»<br />
մշակման վրա և երբեմն էլ, հուսահատ պահերին, դիակների, արյան ու ավերակների<br />
աշխարհում, խորհեց, թե գուցե մարդը գազանից մարդ չի դառնա, որքան էլ<br />
արվեստի ուժը վիթխարի լինի։<br />
Այսպես բանաստեղծը հավաքել էր «Հազարան բլբուլի» մոտ 60 տարբերակ,<br />
որոնցից 15-ը անձամբ էր գրի առել։ Իսկ գրել սկսել է 1898թ., երբ ավարտեց «Երգչի<br />
վիշտը» հատվածը։ Թումանյանը սովորություն ուներ իր ստեղծագործությունները,<br />
դեռ մինչև լույս աշխարհ գալը, ընթերցել մտերիմների, գրական ընկերների և<br />
նույնիսկ իր զավակների համար, ստեղծագործելու ընթացքում ստուգել իր հղացման,<br />
դեռևս անավարտ երկի ազդեցությունը շրջապատի վրա և շարունակել արվեստում<br />
իր որոնումները՝ ընթերցողի կարծիքի հաշվառմամբ։ Այսպես «Հազարան բլբուլը»<br />
առաջին անգամ քննարկման առարկա դարձավ «Վերնատանը» և հմայեց բոլոր<br />
վերնականներին՝ ասել է թե մեր դասական դարձող մեծերին։ Թումանյանի համոզմամբ<br />
Դերենիկ Դեմիրճյանի «Կյանքի տեսիլը», Շանթի «Հին աստվածները» ազդեցություններ<br />
են «Հազարան բլբուլից»։<br />
«Հազարան բլբուլը» ի սկզբանե բանաստեղծին հետաքրքրել է որպես մի ստեղծագործություն,<br />
որը պատասխանում է մարդկության կյանքում արվեստի նշանակության<br />
ու դերի հարցերին։ Դստեր վկայությամբ «Թեև… միշտ ոգևորված խոսում էր<br />
«Հազարան բլբուլից», բայց քիչ էր պարապում, մեկ-մեկ։ Երբ տրամադրությունը<br />
լավ էր լինում, հանում էր «Հազարան բլբուլի» պորտֆելը, հատվածներ էր կարդում,<br />
իսկ չգրված տեղերը ոգևորված պատմում։ Թվում էր, թե գրված է արդեն, այնքան<br />
ուժեղ էր տպավորությունը»։<br />
152
Հովհաննես Թումանյանը շատ բարձր էր գնահատում «Հազարան բլբուլի հայկական<br />
ժողովրդական տարբերակը։ Համեմատելով արևմտյան «Կապույտ թռչունի»<br />
հետ՝ նա գերադասում է արևելյանը, որը գրողի կարծիքով, «խոշոր առավելություն<br />
ունի՝ սանձարձակ ֆանտազիա, էկզոտիկ բնավորություն, խորություն, նրբություն.<br />
Շատ քչերն ունեն էս տեսակ բան։ Կատարյալ հեքիաթ է։ Միայն հունական միֆոլոգիան<br />
թերևս ունի էս հարստությունը»։<br />
Վերջին անգամ «Հազարան բլբուլով» պոետը լրջորեն զբաղվել է 1914թ. Ցագվեր<br />
ամառանոցում։ Դստեր՝ Նվարդի վկայությամբ, հայրը թեև թույլ էր ու հոգնած, բայց<br />
«Հազարան բլբուլն» էր գրում երգախառն, պատանիների համար։ Սակայն հերթական<br />
անգամ պատերազմն ու քաղաքական հանգամանքները, համազգային մեծ<br />
ողբերգությունը խանգարեցին։ Թումանյանը մտադիր էր հեքիաթը գրել որպես<br />
դրամատիկական պոեմ, սակայն ինչպես խոստովանում է՝ «ժամանակը չի. Դրա համար<br />
ուրիշ օրեր են հարկավոր, ուրիշ տրամադրություն՝ հանգիստ կյանք ու<br />
հարմարություն, որ ինձ չխանգարեն… էդ հիմա անհնար է»։ Դստեր վկայությամբ<br />
Առաջին աշխարհամարտը սկսելու օրվանից հայրն այլևս չի զբաղվել այդ հեքիաթով,<br />
սակայն իր բոլոր ընկեր-բարեկամների հետ արվեստի մասին գրեթե յուրաքանչյուր<br />
զրույցի պահին հիշատակում էր «Հազարան բլբուլը», ոգևորվում և մշտապես ապրում<br />
պոեմն ավարտելու երազանքով. 1919թ. օգոստոսի 14-ին ասել է. «Մեկ էս պոեմը,<br />
մեկ էլ մի քանի դրամա ունեմ սկսած, եթե գրեմ, գոհ կլինեմ. «Հազարան բլբուլը»<br />
գեղարվեստի աշխարհն է - էն կախարդական աշխարհն է, ուր քեզ կտանի ոգևորությունը։<br />
Ոգևորությունն էստեղ հրեղեն ձին է՝ Պեգասը։ Ոգևորությունը խենթ<br />
է ու սանձարձակ։ Շատ նուրբ պետք է լինել, կոպտությունը նա չի տանի։ Բայց<br />
153
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ 150-ԱՄՅԱԿԻՆ ԸՆԴԱՌԱՋ<br />
ոգևորությունը սահման չի ճանաչում՝ նա կտանի, կգնա… զգույշ պիտի լինել, ոսկի<br />
սանձով պիտի պահել - այսինքն՝ չափի զգացումով, որ ամենակարևորն է կախարդական<br />
աշխարհ մտնելուց հետո»։<br />
1919թ. մարտի 16-ին պոետն ասել է. «Չափը կյանքում և ամեն բանում կարեվորագույնն<br />
է։ Չափը՝ ոսկե սանձը, մարդը երբեք ձեռից բաց չպետք է թողնի»:<br />
Թումանյանը չէր թաքցնում այն բոլոր խորհրդանիշ ընդհանրացումները, որոնք<br />
պատրաստվում էր արտահայտել հեքիաթի հերոսների, կենդանիների, նույնիսկ<br />
իրերի ու առարկաների ներկայացմամբ: «Հազարան բլբուլում» պատկերավոր եմ<br />
տվել՝ հրեղեն ձին՝ ոսկե սանձով։ Էդ ոսկե սանձը հենց էն չափն է, չափի զգացումը…»<br />
«Հազարան բլբուլի» մասին Թումանյանը խոսում էր ամեն անգամ, երբ զրույցի<br />
թեման արվեստն էր ու նրա դերը, և ամեն անգամ պոետը փորձում էր մեկնաբանել<br />
նաև իր խոհերը, որոնք արտահայտել ու արտահայտելու էր հեքիաթ-պոեմի մեջ։<br />
Բնականաբար մեծ էր ցավն ու ափսոսանքը իր ստեղծագործական ամենանվիրական<br />
ծրագիրն անկատար թողնելու համար. «Ինչքան քար եմ ժողովել, ամեն<br />
տեսակի ու գույնի անգին քարեր՝ գոհար, զմրուխտ, լալ, անվերջ… Ասես մի գեղեցիկ<br />
պալատ պիտի կառուցեմ»։<br />
1922թ. նոյեմբերին՝ կյանքի մայրամուտին, ասում էր. «Խանգարեցին, չթողեցին<br />
մարդ իր գործով կենա… Ի՞նչ եմ գրել մինչև հիմա, մի քանի տող բան, էն էլ ձեռաց,<br />
ոտի վրա, ի միջի այլոց և կամ հիվանդ ժամանակ… Ափսոս, իմ «Հազարան բըլբուլը».<br />
Ինձ չորս ամիս է հարկավոր, չորս ամիս հանգիստ թողնեն, չխանգարեն, և<br />
իմ «Հազարան բլբուլը» կգրեմ»։ 1923թ. հունվարի 13-ին կրկնում է. «Ախ, երանի<br />
154
«Հազարան բըլբուլս» գրած լինեի… ինչ լավ կլիներ…»։<br />
Թումանյանի այդ նվիրական երազի մասին գիտեին ոչ միայն մտերիմներն ու<br />
հարազատները, այլև բոլորը... Նույնիսկ Չարենցի՝ մահամերձ պոետին ուղղված<br />
1923թ. հունվարի 1-ի հայտնի նամակում հիշատակվում է «Հազարան բլբուլը».<br />
«Սիրելի Թումանյան, ես խորապես հավատում եմ, որ Դուք կառողջանաք, կկազդուրվեք<br />
և կնվիրեք մեզ Ձեր «Հազարան բլբուլը», որի մասին լսել եմ և մանկությունից<br />
և սրտատրոփ սպասում եմ կատարմանը»։<br />
Նույնիսկ հիվանդանոցում զրույցներն այդ մասին չէին դադարում։ 1923թ. հունվարի<br />
21-ին, երբ բժիշկ Սաղյանը հարցնում է, թե ինչու «Հազարան բլբուլը» չավարտեց,<br />
Թումանյանը՝ հիշելով, թե ինչպես 1898թ. լսել էր, որ Շուլավերում Չոբանանց Վարդանը<br />
«Հազարան բլբուլի» տարբերակներ գիտի ու շտապել նրա մոտ ու տեղում<br />
իմացել, որ նախորդ օրը մահացել է, պատասխանում է․ «Վախում եմ ես էլ Չոբանանց<br />
Վարդանի օրն ընկնեմ, էնքան քաշ տվի, որ էլ չըգրեմ»։ Իսկ մահից մի ամիս առաջ<br />
քաղցկեղով հիվանդ բանաստեղծն ասում է. «Երանի թե «Հազարան բըլբուլս» գոնե<br />
որպես հեքիաթ գրած լինեի, ինչ լավ կլիներ։ Ախ, մի վեր կենամ… հիմա, որ լավացա,<br />
էլ ոչ ոք չի պոկի ինձ իմ գրասեղանից։ Գարունքի հետ «Հազարան բլբուլը», աչքերս<br />
բացվեն, ինչեր եմ թափելու, ինչեր եմ թափելու՝ հեքիաթների, լեգենդների հեղեղ»։<br />
Այնուամենայնիվ պոեմն անավարտ մնաց։ Թումանյանի «Հազարան բլբուլի»<br />
մի քանի հատվածներ էլ, մասնավորապես, սկիզբը, կորան ցարական ոստիկանատանը,<br />
երբ 1911թ. հունվարին բանաստեղծին ձերբակալեցին «Հորիզոնի» խմբագրատանը,<br />
իսկ նրա բնակարանում, 4 ժամ խուզարկելուց և ապօրինի զենքի պահեստ<br />
չգտնելուց հետո, ոստիկանատուն տարան ձեռագրերի 12 պարկ, որոնց մեջ էին նաև<br />
«Հազարան բլբուլի» ձեռագրերը։ Բանտարկությունը տևեց մեկ օր, արդյունքում անհետ<br />
կորան Թումանյանի 2 պարկ ձեռագրերը։<br />
«Հազարան բլբուլը» անավարտ էր, բայց բանաստեղծը միշտ իր երեխաներին<br />
օրինակ էր բերում հեքիաթի հերոս Արեգին, ով իր կամքի ուժով անասելի դժվարություններ<br />
հաղթահարեց՝ գազանին մարդ դարձնելու համար, կարդում էր պոեմից<br />
հատվածներ։ Սակայն տարիներն անցնում էին, իսկ «Հազարան բլբուլն» այդպես<br />
էլ չէր գրվում։ 1916թ. մայիսի 19-ին բանաստեղծն ասում է. «Կյանքս էլ «Հազարան<br />
բլբուլն» է դառնալու… չի գրվելու, չի լինելու… Ամենալավ բաները հավաքեցի, ամենալավ<br />
ճանապարհներն ընտրեցի ու ամենալայն ծրագրերը կազմեցի և ոչինչ չեղավ,<br />
ոչինչ… Բոլոր ծրագրերս խորտակվեցին, հոգիս տակնուվրա եղավ, խանգարվեց…»։<br />
Հիրավի, մեր ժողովրդի համար աննախադեպ ողբերգական ժամանակից, կյանքից<br />
ու շրջապատից ստացած կենսական ազդակները թույլ չտվեցին ավարտել, ամբողջացնել<br />
«Հազարան բլբուլը», որն անկատար մնաց, ինչպես Կոմիտասի «Անուշը»,<br />
ինչպես բազմաթիվ հայ արվեստագետների հազարավոր ստեղծագործական ծրագրեր<br />
ու նվիրական երազներ։ Թումանյանն իր 50-ամյակի օրերին երիտասարդ գրողների<br />
երեկույթին պատմել է, թե ինչպես մի օր Աղայանը կանչել է իրեն և հանձնել<br />
155
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ 150-ԱՄՅԱԿԻՆ ԸՆԴԱՌԱՋ<br />
իր մտահղացած, բայց չգրված երկերի ցուցակը՝ ասելով թե ինքը ժամանակ չի<br />
ունենա գրելու-մշակելու և թող նա շարունակի իր գործը. «Այ սիրելի Ղազարոս, պատասխանեցի,<br />
էդպիսի մի ցուցակ էլ ես ունեմ, թերևս դրանից էլ երկար, բա ո՞ՙնց<br />
անեմ։ Ղազարը լռեց»․․․<br />
Ահա այդ ցուցակից է, որ բանաստեղծ Էդվարդ Անտինյանը ընտրեց Թումանյանի<br />
անավարտ մնացած գործերից ամենասիրելին, ամենանվիրականը։ Եվ վիթխարի<br />
համարձակություն էր պետք նրա անավարտ հեքիաթին ձեռք մեկնելու համար։<br />
Լոռեցի Էդվարդ Անտինյանը հայ գրականության մեջ առաջինն էր, որ գնաց այդ համարձակ<br />
քայլին։<br />
***<br />
Համաշխարհային արվեստի և մշակույթի պատմության մեջ հազվադեպ են, սակայն<br />
պատահում են արվեստագետներ, որոնք փորձում են իրականություն դարձնել<br />
իրենց մեծ նախորդների անկատար մնացած ստեղծագործական ծրագրերն ու երազները։<br />
Այդպես Վալերի Բրյուսովն է 1914-1916թթ. շարունակել Պուշկինի «Եգիպտական<br />
գիշերները», Էդգար Հովհաննիսյանը՝ Արամ Խաչատրյանի «Դիմակահանդես»<br />
բալետը։ Ֆիրդուսին նույնիսկ իր «Շահ-Նամեի» մեջ ներառել է հազարավոր բեյթեր<br />
(երկտող ոտանավորներ), որոնք գրվել էին նրան նախորդող Դաղիղի կողմից, ով<br />
մահացել էր երիտասարդ տարիքում և չէր հասցրել ավարտել իր աշխատանքը։<br />
Նոր սերունդը ներառում է դասական դարձած նախորդների անավարտ թողած<br />
արվեստի գործերը և ավարտում դրանք՝ դրսևորելով նյութի նկատմամբ իր մտահը<br />
ղացումը, գեղագիտական իր ընկալումը։ Եվ հաճախ հաջողվում է նոր խոսքն արվեստում<br />
ներհյուսել նախորդի ասելիքին։<br />
Էդվարդ Անտինյանը, ունենալով Թումանյանի պաշտամունք, առանձնահատուկ<br />
սիրով ու ակնածանքով է մոտեցել բանաստեղծի յուրաքանչյուր բառին ու արտահայտությանը։<br />
Թումանյանի տուն- թանգարանում, դպրոցականների մի միջոցառման<br />
ժամանակ, լրագրողների «Ի՞նչ է տվել քեզ Թումանյանը» ընդհանուր հարցին<br />
Անտինյանը պատասխանել է․ «Ամեն ինչ», ապա խոսքը մեկնել․ «Հայրս հյուլեն է<br />
տվել, Մայրս սրտի տակ ինն ամիս պահել-լույս աշխարհ է բերել, մնացածը տվել է<br />
Թումանյանը»: Անտինյանի պատկերավոր արտահայտությամբ «Ամեն բանաստեղծ<br />
մի Սար է՝ իր աղբյուրներով, իր ծառ ու ծաղկով, իր սարվորներով. Թումանյանը<br />
ամենասառնորակ ու անուշահամ աղբյուրներ, ամենաբուրումնավետ ու երփներանգ<br />
ծաղիկներ, ամենաշատ սարվորներ ունեցող Սարն է. բարձր է, որովհետև բարձր<br />
է նրա գրականությունը, գեղեցիկ է, որովհետև գեղեցիկի լուծույթից է շինած նրա<br />
թանաքը: Գեղեցիկ է Նա ինքը: Մեր Արարատն է Թումանյանը»։<br />
Եվ իրոք, Ամենայն հայոց բանաստեղծի սարը ամենաշատ սարվորներն ու ծաղիկներն<br />
ունի, որոնցից յուրաքանչյուրն իր գույներն ու բույրերն ունի։ Եվ նա՝ մեր<br />
օրերի բանաստեղծը դառնում է այդ սարվորն ու փորձում է իրականություն դարձնել<br />
ամենամեծ սարի ամենանվիրական երազանքներից մեկը։<br />
156
Էդվարդ Անտինյանը հանգամանորեն ուսումնասիրել է պոեմի՝ բանաստեղծի թողած<br />
բոլոր սևագրությունները, օգտագործել է յուրաքանչյուր տողն ու բառը՝ գրեթե<br />
առանց միջամտությունների՝ վստահ, որ այդ սևագրություններն անգամ գրականգեղարվեստական<br />
մեծ արժեք են։ Իր առջև դրված խնդրին հեղինակը մոտեցել է<br />
ամենայն պատասխանատվությամբ։ Դեռևս իր պոեմի ստեղծագործական հղացման<br />
ընթացքում ոչ միայն ուսումնասիրել է այն ամենը, ինչ թումանյանագիտության<br />
մեջ արդեն ասվել էր Ամենայն հայոց բանաստեղծի «Հազարան բլբուլի» մասին,<br />
այլև խորհրդակցել է ժամանակի լավագույն թումանյանագետի՝ ակադեմիկոս Էդվարդ<br />
Ջրբաշյանի հետ, և, շարունակելով Թումանյանին, ստեղծել իր պոեմը՝ անվանի<br />
գրականագետի ու քննադատի խորհուրդների հաշվի առնելով։ Իսկ որտեղ<br />
ներդաշնակ են քննադատն ու գրողը, այնտեղ շահում է արվեստի գործը։ Բանաստեղծի<br />
համար ուղենիշ են եղել Ջրբաշյանի հավաստիացումներն այն մասին, որ<br />
«Թումանյանի «Հազարան բլբուլի» չիրագործված մտահղացումը հայ գրականության<br />
ամենամեծ կորուստներից մեկը դարձավ»։ Եվ Անտինյանը որոշել է, որ Ամենայն<br />
Հայոցի «ազնվագույն մտահղացումը» չպետք է վերջակետվի։ Այսպես էր խորհում<br />
արձակագիր Ալբերտ Հովհաննիսյանը՝ ժամանակին ողջունելով Անտինյանի<br />
«հոգենպաստ ձեռնարկումը»՝ այն համարելով հոգևոր սովի, նաիրյան արմատներից<br />
օտարվելու վտանգի դեմ մի պատվար, մեր համազգային Այգի-Հայրենիքին անհրաժեշտ<br />
Հազարան Հավքի, մեր կյանքի հույսի ու լույսի սպասման երգ։ Նրա համոզմամբ<br />
Թումանյանի պոեմը «պիտի նորովի գույնով ու խոսքի շքեղությամբ հառներ<br />
Մեծավորի հոգեխորանից ու դառնար ամենաերևելի ընծայագիրը իր ժողովրդին ու<br />
համայն մարդկությանը»։<br />
Կարծում եմ, որ անողոք ու ամենաանաչառ քննադատը՝ ժամանակը, երբ որոշի<br />
ապրող ու մեռնող գործերը, Թումանյան-Անտինյան «Հազարան բլբուլը» կապրի, քանի<br />
որ արվեստի ուժի որոնումները կշարունակվեն բոլոր ժամանակներում, և նրանց<br />
երկուսի այս գեղեցիկ հեքիաթը հոգեբանական ու գեղարվեստական նոր խորասուզումների<br />
ու վերլուծությունների առիթ կտա։ Անտինյանի գեղագիտական զգացողությանը,<br />
ներքին վերահսկողությանը գումարվել է արտաքին վերահսկողությունը<br />
և նրա գործը դրանից միայն շահել է։<br />
Էդվարդ Անտինյանը պահպանել է հեքիաթում և՛ թումանյանական պատումի<br />
ձևը՝ հեքիաթի չափածո երգախառն ներկայացումը հեքիաթ-պոեմի ժանրում, և՛<br />
Թումանյանի նախանշած հավերժական խորհրդանիշները, թեև ավելացրել է նաև<br />
դրանց թիվը։ Այգին մնացել է բանաստեղծի զգացմունքների աշխարհը, ծերը՝ անհուն,<br />
անես, որին ամենքն են նայում, իսկ ինքը՝ ոչ մեկի, որը «սկիզբ ու վերջն է»՝<br />
ժամանակն է։ Ապարանքը, ուր հասնելու համար Արեգը բազում դառնություններ<br />
ու դժվարություններ է հաղթահարում՝ գեղավեստի աշխարհն է։ Իսկ ժամանակը<br />
սովորեցնում է այդ աշխարհին հասնելու համար կյանքի ցավերին նշանակություն<br />
չտալ, մաքառել։ Սինամ թագավորի հեքիաթում՝ վշտերի աշխարհում, սրտագետ<br />
Արեգը մտածում է «սիրտը սերին ինչ արավ, սերը սրտին ինչ արավ»։ Սակայն<br />
վշտերի աշխարհից դուրս գալու ելքը դարձյալ Հազարան բլբուլն է, գեղարվեստի<br />
վիթխարի ուժը։<br />
157
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ 150-ԱՄՅԱԿԻՆ ԸՆԴԱՌԱՋ<br />
Էդվարդ Անտինյանի պոեմում ցուցադրվում է արվեստի հզոր ազդեցությունը մարդու<br />
վրա և այն, որ բարոյական աշխարհում գիտությունն անկարող է, որովհետև,<br />
ինչպես Թումանյանը կասեր, ցավեր կան, որոնց դեմ գիտությունը թույլ է, գեղարվեստը՝<br />
կարող։ Հենց սա է, որ հղացվել ու անավարտ էր մնացել մեծ գրողի<br />
պոեմում։ Հենց սա է ուղղորդել Անտինյանին, ով ոչ միայն շարունակել է Ամենայն<br />
Հայոցին, այլև առաջադրել երջանկության իր բանաձևը, իր զգացմունքների աշխարհում<br />
կառուցել է իր ապարանքը, որտեղ գեղարվեստի հզոր ուժին գումարվում է<br />
արդարության զգացումը, սերն ու անաղարտ բնությունը, որտեղ հերոսների երջանիկ<br />
ժպիտիների ներքո առկայծում է թումանյանական լույսը։<br />
Այս ամենի միասնությունն է խոստանում գոյությունը՝ այն հեքիաթային, հավերժական<br />
անթառամ այգու, ուր բոլոր ժամանակներում ձգտել ու ձգտելու են ամենքը։<br />
Այդ է վկայում պոեմի Անտինյանի «Անթառամ այգու» ավարտը.<br />
Էսօր էլ դեռ արդար Արեգն ու իր Լուսե տիրուհին<br />
Կրկընում են հազարավոր տարիների հին ուղին։<br />
Ջերմացնում են ու լիացնում իրենց լուսե ժպիտով.<br />
Չեն հարցնում մարդ-կենդանի, ծառ ու ծաղիկ, ցամաք-ծով։<br />
Ազնիվ Հավքն էլ, ոգեշնչված նրանց լույսով կենսատու,<br />
Էն օրվանից մինչև օրըս երգ է ասում իր Այգում։<br />
Ում հասու է նրա երգը, ինքն իրենից վերանում՝<br />
Էն անթառամ այգում է նա ու երբեք չի ծերանում։<br />
Այստեղ հեղինակն ընդգծում է նաև Սայաթ Նովայի բանաձևած ճշմարտությունը.<br />
«Նաքազ մարթն քիզ չի տեսնի, դուն նըրա պա՛սն իս քամանչա՛», ասել է<br />
թե ճշմարիտ արվեստը հասու չէ ամենքին, շատերի համար «պաս» է և նրանց<br />
«չի սպառնում» անթառամ այգին ու հավերժ երիտասարդությունը։ Առհասարակ<br />
«Հազարան բլբուլը» հույսի ու լույսի խորհրդանիշ դիտելը ելակետային է եղել հեղինակի<br />
համար։<br />
Էդվարդ Անտինյանի պոեմը առաջին հրատարակությունից առաջ և հետո անցել<br />
է փորձագիտական լուրջ քննություն և ընդունվել է ինչպես մասնագետների, այնպես<br />
էլ ընթերցողների լայն շրջանակի կողմից՝ սպառվելով մինչև վերջին օրինակը։<br />
Գրականագետ Տորք Դալալյանի գնահատականով պոեմը ամբողջացել է «պատշաճ<br />
մակարդակով», պահպանվել են թումանյանական մտահղացումները և պոեմի<br />
հիմնական կառուցվածքը, ոճը և ժողովրդական կոլորիտը։ Լյուդվիգ Դուրյանը վըստահեցնում<br />
է. «Բանաստեղծը կարողացել է ամբողջական դարձնել Մեծ Լոռեցու կիսատ<br />
թողած գործը»։ Իսկ շարքային ընթերցողը՝ մանկավարժ Ջուլիետա Ասատրյանը<br />
Թումանյան-Անտինյան պոեմում հայտնաբերում է իր համար հեքիաթային աշխարհ<br />
մտնող մի բանալի՝ «հրաշագործ մի ուժ, որ կոչվում է Արդարություն, Ճշմարտություն,<br />
երջանկաբեր ուժ, որն անպայման գալու է, և մարդն իր արվեստով ու արհեստով,<br />
158
իր իմացությամբ ու գիտակցությամբ իշխելու է Նորին մեծություն աշխարհին»։ Ճարտարապետ<br />
Վաչագան Թադևոսյանն էլ՝ պոեմի ընթերցումից հետո, իրեն զգալով<br />
«սարսափելի ուրախ ու տխուր, վեհի ու նողկալիի, փոքրի ու անսահմանի, լույս ու<br />
ստվերի անսահման տիեզերքում», «Հազարան բլբուլից» ստացած իր հրճվանքը<br />
Անտինյանին արտահայտում է չափածոյով.<br />
Նորից առա արմատիս համը. նորից հայացա.<br />
Թումանյանին ավելի սիրեցի, նրանով գտա քեզ…<br />
Իր «Երկու խոսքում» հեղինակը հարց է տալիս. ունեցե՞լ է արդյոք իրավունք իր<br />
անունը դնել Ամենայն հայոց բանաստեղծի անվան կողքին։ Այո, ունեցել է՝ մանավանդ<br />
որ անչափելիի հետ չափվելու նպատակ չի ունեցել։ Նա իր արվեստով փորձել<br />
է այս կամ այն կերպ իրականություն դարձնել մեծ բանաստեղծի ամենանվիրական<br />
երազանքներից մեկը, և դա նրան հաջողվել է։ Թումանյանը երբեք չէր դժգոհի, որ<br />
իր միտքն ու զգացմունքները փորձել են թարգմանել մեր օրերում, շարունակել խոր<br />
ակնածանքով ու գեղարվեստական բարձր ճաշակով, ապրել ու ապրեցնել գեղարվեստի<br />
դերի մասին իր խոհերն ու զգացմունքները, և այդ ամենով ստեղծել ինքնուրույն<br />
ու մնայուն գեղարվեստական մի երկ՝ ամեն հասակի ընթերցողի համար։<br />
159
Հանդեսը տպագրվում է<br />
ՀՀ Մշակույթի նախարարության աջակցությամբ<br />
Համարի տպագրությանը նպաստել է Համազգային հայ<br />
կրթական և մշակութային միությունը<br />
Տեղեկատվական աջակցությունը`<br />
All-Armenia.com<br />
«Նորք հանդես» ՍՊԸ, <strong>2018</strong><br />
160
Change language