E-wydanie Wojsko i Technika Historia 3/2020

www.zbiam.pl 

Norwegia 1940 

3/2020 

Maj-Czerwiec 

cena 18,99 zł (VAT 8%) 

INDEX 407739 

ISSN 2450-2480 

W NUMERZE: 

Druga bitwa o Caen: 

lipiec 1944 r. 

To, co w literaturze tematu 

zwykle przedstawia się jako serię 

nieudanych prób zdobycia Caen 

podczas walk w Normandii latem 

1944 r., w rzeczywistości było ryzykowną 

rozgrywką z elitą wojsk 

pancernych III Rzeszy… 

Czołgi TK: początki 

służby w linii 

Podkreślono szybkość poruszania 

się, opancerzenie oraz niewielkie 

wymiary, które w znaczny sposób 

zmniejszały wrażliwość na ogień 

przeciwnika. Istotna była też 

wielka siła ognia ułatwiająca uzyskanie 

zaskoczenia… 

ISSN 2450-2480 Index 407739

1 

To, co w literaturze tematu zwykle 

przedstawia się jako serię nieudanych 

prób zdobycia Caen podczas 

walk w Normandii latem 1944 r., 

w rzeczywistości było ryzykowną 

rozgrywką z elitą wojsk pancernych 

III Rzeszy… 

Podkreślono szybkość poruszania 

się, opancerzenie oraz niewielkie 

wymiary, które w znaczny sposób 

zmniejszały wrażliwość na ogień 

przeciwnika. Istotna była też 

wielka siła ognia ułatwiająca 

uzyskanie zaskoczenia… 

Vol. VI, nr 3 (29) 

Maj-Czerwiec 2020; Nr 3 

www.zbiam.pl 

Norwegia 1940 


Maj-Czerwiec 

cena 18,99 zł (VAT 8%) 

INDEX 407739 

ISSN 2450-2480 


W NUMERZE: 

Druga bitwa o Caen: 

lipiec 1944 r. 

Czołgi TK: początki 

służby w linii 

ISSN 2450-2480 Index 407739 

Na okładce: uniwersalny karabin maszynowy Maschinegewehr 34 

kal. 7,92 mm. Rys. Arkadiusz Wróbel 

INDEX 407739 

ISSN 2450-2480 

Nakład: 14,5 tys. egz. 

Redaktor naczelny 

Jerzy Gruszczyński 

jerzy.gruszczynski@zbiam.pl 

Redakcja techniczna 

Dorota Berdychowska 

dorota.berdychowska@zbiam.pl 

Korekta 

Stanisław Kutnik 

Współpracownicy 

Władimir Bieszanow, Michał Fiszer, 

Tomasz Grotnik, Andrzej Kiński, 

Leszek Molendowski, Marek J. Murawski, 

Tymoteusz Pawłowski, Tomasz Szlagor 

Wydawca 

Zespół Badań i Analiz Militarnych Sp. z o.o. 

Ul. Anieli Krzywoń 2/155 

01-391 Warszawa 

office@zbiam.pl 

Biuro 

Ul. Bagatela 10/19 

00-585 Warszawa 

Dział reklamy i marketingu 

Andrzej Ulanowski 

andrzej.ulanowski@zbiam.pl 

Dystrybucja i prenumerata 


Reklamacje 


Prenumerata 

realizowana przez Ruch S.A: 

Zamówienia na prenumeratę w wersji 

papierowej i na e-wydania można składać 

bezpośrednio na stronie 

www.prenumerata.ruch.com.pl 

Ewentualne pytania prosimy kierować 

na adres e-mail: prenumerata@ruch.com.pl 

lub kontaktując się z Telefonicznym 

Biurem Obsługi Klienta pod numerem: 

801 800 803 lub 22 717 59 59 

– czynne w godzinach 7.00–18.00. 

Koszt połączenia wg taryfy operatora. 

Copyright by ZBiAM 2020 

All Rights Reserved. 

Wszelkie prawa zastrzeżone 

Przedruk, kopiowanie oraz powielanie na inne 

rodzaje mediów bez pisemnej zgody Wydawcy 

jest zabronione. Materiałów niezamówionych, 

nie zwracamy. Redakcja zastrzega sobie prawo 

dokonywania skrótów w tekstach, zmian tytułów 

i doboru ilustracji w materiałach niezamówionych. 

Opinie zawarte w artykułach są wyłącznie 

opiniami sygnowanych autorów. Redakcja nie ponosi 

odpowiedzialności za treść zamieszczonych 

ogłoszeń i reklam. Więcej informacji znajdziesz 

na naszej nowej stronie: 

www.zbiam.pl 

spis treści 

BITWY I KAMPANIE 

Tomasz Szlagor 

Druga bitwa o Caen: lipiec 1944 r. 4 

MONOGRAFIA LOTNICZA 

Jacek i Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński 

Supermarine Spitfire. Legendarny myśliwiec RAF (2) 19 



Niemiecki atak na Danię i Norwegię, 1940 r. (2) 36 


Marek J. Murawski 

Junkers Ju 87: na teatrze śródziemnomorskim 

i froncie wschodnim (5) 48 

MONOGRAFIA MORSKA 

Wojciech Holicki 

Schnellbooty w walce: 1939-1945 (2) 62 

BROŃ PANCERNA 

Jędrzej Korbal 

Początki służby czołgów rozpoznawczych TK (1) 74 

HISTORIA 

Tymoteusz Pawłowski 

Ostatni rok dwudziestolecia międzywojennego? 88 

www.facebook.com/wojskoitechnikahistoria 

3

Tomasz Szlagor 

4 

Druga bitwa o Caen: lipiec 1944 r. 

Po prawie miesiącu walk 

w Normandii, Caen wciąż 

stanowiło punkt ciężkości 

działań obu stron. Niemcy, 

broniąc aliantom dostępu 

na równiny na południowy 

wschód od miasta, zgromadzili 

w tym sektorze frontu 

gros dywizji pancernych. 

Ostatniego dnia czerwca 1944 r. gen. 

Montgomery, dowódca 21. Grupy 

Armii, zakończył operację „Epsom”. 

Wbijając klin w linię niemieckiej obrony 

na zachód od Caen, wciągnął do walki oba 

korpusy pancerne SS. Po wschodniej stronie 

klina przeciwnikiem Brytyjczyków był 

I. SS-Pz.Korps Obergruppenführera Dietricha, 

w tym czasie złożony z wykrwawionej, 

ale wciąż bitnej 12. SS-Pz.Div. „Hitlerjugend” 

oraz pułku grenadierów pancernych (SS-Pz. 

Gren.Rgt 1), który stanowił awangardę zmierzającej 

na front pod Caen 1. SS-Pz.Div. „Leibstandarte”. 

Od południa i zachodu brytyjskie 

natarcie powstrzymywał II. SS-Pz.Korps 

Gruppenführera Bittricha, złożony z 9. SS-Pz. 

Div. „Hohenstaufen” i 10. SS-Pz.Div. „Frundsberg”, 

do którego dołączono Kampfgruppe 

Weidinger – dwa wzmocnione bataliony grenadierów 

z 2. SS-Pz.Div. „Das Reich”. Teraz siły 

te próbowały odbić utracony teren. 

Taki rozwój sytuacji był po myśli Montgomery’ego. 

Jego plan kampanii w Normandii 

od początku zakładał wiązanie walką pancernych 

odwodów Rommla pod Caen, dopóki 

Amerykanie nie będą gotowi wyprowadzić 

natarcia ze swojego sektora, położonego dalej 

na zachód, by szerokim łukiem zajść przeciwnika 

od tyłu. Było to jednak przysłowiowe 

igranie z ogniem, ponieważ Niemcy nie ograniczali 

się do statycznej obrony. Montgomery 

polecił brytyjsko-kanadyjskiej 2. Armii 

kontynuować działania w celu zdobycia Caen 

i wywierania maksymalnej presji, by zatrzymać 

siły nieprzyjaciela. Jednocześnie musiała uważać, 

by nasza wschodnia flanka pozostała stabilna. 

Nieprzyjaciel miał teraz w sektorze Caen 

bardzo duże siły i mógł ich użyć do zmasowanego 

kontrataku. Z tego względu było niezwykle 

ważnym dla całościowego planu działań, 

by 2. Armia jakimś potknięciem nie wytrąciła 

nas z równowagi. 

To, co w literaturze tematu zwykle przedstawia 

się jako serię nieudanych prób zdobycia 

Caen, w rzeczywistości było ryzykowną 

rozgrywką z elitą wojsk pancernych III Rzeszy. 

Lt.Gen. Dempsey, dowódca 2. Armii, był 

krytykowany za pochopny odwrót ze strategicznie 

położonego wzgórza 112 i wycofanie 

czołgów na północny brzeg rzeki Odon. Wydarzenia 

z 1 lipca pokazały jednak, jak realne 

było ryzyko, że Niemcy silnym kontratakiem 

zniszczą przyczółek za Odonem uchwycony 

w wyniku operacji „Epsom”. O świcie 9. SS-Pz. 

Div. „Hohenstaufen” i Kampfgruppe Weidinger 

zaatakowały na północnym brzegu 

rzeki, próbując odbić Rauray. Walki trwały 

cały dzień. Opór stawiła 49th „West Riding” 

Inf. Div., znana jako „Polar Bears”, w nawiązaniu 

do niedźwiedzia polarnego w godle 

jednostki. Ostatecznie niemieckie natarcie 

załamało się w ogniu artylerii. W południe 

Obersturmbannführer Otto Meyer, dowódca 

SS-Pz.Rgt. 9 (pułku pancernego dywizji „Hohenstaufen”), 

swój meldunek sytuacyjny dla 

sztabu zakończył cytatem z Dantego: Porzućcie 

wszelką nadzieję, którzy tu wchodzicie. 

Brytyjski kontratak przywrócił poprzedni 

przebieg linii frontu. Churchille Crocodile 

miotaczami ognia wypłaszały kryjących się 

w żywopłotach grenadierów, których następnie 

wybijała towarzysząca czołgom piechota. 

Wkrótce po bitwie niejaki Lord Hau-Hau, 

który w niemieckim radiu prowadził anglojęzyczne 

audycje propagandowe, nazwał 

49th Inf. Div. „rzeźnikami” i ogłosił, że od tej 

pory wzięci do niewoli żołnierze z naszywką 

polarnego niedźwiedzia będą od razu 

rozstrzeliwani. Niemcy dotrzymali słowa. 

Oficer i dwóch żołnierzy z 1st/Tyneside Scottish 

(1. batalionu pułku Tyneside Scottish), 

którzy kilka dni później zaginęli podczas 

patrolu, bez wątpienia padli ofiarą egzekucji. 

Ich ciała odnaleziono w podziemiach 

Château Juvigny. 

W czasie, gdy trwała bitwa o Rauray, 

10. SS-Pz.Div. „Frundsberg” wznowiła natarcie 

na przyczółek na południowym brzegu 

Odonu. Niemcy na krótko zajęli wioskę Baron, 

ale także tu zostali odrzuceni kontratakiem 

i wycofali się za wzgórze 112, masakrowani 

po drodze ogniem artylerii. Brytyjskie 

patrole meldowały, że na północnym stoku 

leży ok. 300-400 martwych esesmanów. 

Tego dnia ciężkie straty poniosły obie strony 

(w 1st/Tyneside Scottish ubyło 132 żołnierzy), 

ale dla Niemców były one szczególnie 

dotkliwe. Kampfgruppe Weidinger po stracie 

642 żołnierzy, w tym 108 zabitych, została 

wycofana z walk o Caen i odesłana 

do swojej macierzystej dywizji („Das Reich”). 

Jeden z pułków dywizji „Hohenstaufen” (SS- 

-Pz.Gren.Rgt. 20) tylko 1 lipca uszczuplił 

się o 328 grenadierów, w tym 51 zabitych. 

Cała dywizja od momentu wejścia do walki 

29 czerwca do wieczora 2 lipca odnotowała 

stratę aż 1145 żołnierzy oraz sześciu Panter, 

16 PzKpfw IV i 10 StuG-ów. 

Taka była cena niemieckich „sukcesów 

obronnych”. Niemcy nie mieli już złudzeń, 

kto wygrywa w tej bitwie na wyniszczenie. 

Von Schweppenburg, dowódca Panzergruppe 

West, domagał się, by dywizje pancerne 

wycofać poza zasięg artylerii okrętowej.


10 

Brytyjskie Shermany i 6-funtowa armata ppanc. z 1st/KOSB w centrum Caen; 10 lipca 1944 r. 

Granat spadł za blisko i szkop znowu oberwał. 

Sierżant Smith nie ucierpiał. 

Szturm zaczął się załamywać na linii, 

biegnącej grzbietem wzgórza, drogi Évrecy 

– Caen. Wspomniany wcześniej Maj. Majendie 

relacjonował: Utknęliśmy niecałe 300 m 

od szczytu. W kompaniach strzeleckich, które 

normalnie miały po około 100 żołnierzy, zostało 

ich po 20-30. Niektóre plutony, które powinny 

liczyć po 36 ludzi, miały ich po czterech, pięciu. 

Niemcy ruszyli z potężnym kontratakiem, 

siłami batalionu grenadierów (I./SS-Pz.Gren. 

Rgt. 21) w transporterach opancerzonych, 

czołgów PzKpfw IV i StuG-ów jednego z batalionów 

(II./SS-Pz.Rgt. 10) pułku pancernego 

„Frundsberg” i dwóch kompanii Tygrysów 

(2. i 3./s.SS-Pz.Abt. 102). Zniszczyli większość 

Churchillów i odbili grzbiet wzgórza. 

W tym czasie doszło do ostrej wymiany 

zdań między Dempseyem a Brig. Carverem, 

dowódcą 4th Armd Bde. Ten drugi oświadczył, 

że nie wyśle załóg swoich Shermanów 

w kierunku Orne, niemal na pewną śmierć, 

dopóki piechota nie opanuje szczytu wzgórza. 

Sytuację raz za razem ratowała artyleria. 

Tamtego dnia (10 lipca) jeden z wezwanych 

na pomoc pułków przez równo kwadrans 

prowadził ogień ze swoich 24 haubicoarmat 

kal. 87,6 mm (25-funtowych). W tym czasie 

każdy działon wystrzelił 75 pocisków, w tempie 

jeden co 12 s – łącznie 1800 w 15 minut! 

Właśnie artyleria w zgodnej ocenie Niemców 

była najgroźniejszą bronią Brytyjczyków. 

Nie tylko ze względu na siłę ognia, chociaż 

ta była olbrzymia (pierwszego dnia operacji 

„Jupiter” niemiecka artyleria wystrzeliła 

4500 pocisków; brytyjska 80 000), ale celność 

i szybkość reakcji. 

Brigadeführer Stadler, dowódca 9. SS-Pz. 

Div. „Hohenstaufen”, zeznał po wojnie, że jego 

grenadierzy nabawili się psychozy „pelengacyjnej” 

(niem. Peilpsychose). Byli przekonani, 

że przeciwnik kieruje ostrzał na ich pozycje 

z pomocą radionamierników, dlatego przeganiali 

każdego, kto w ich pobliżu próbował 

używać radiostacji. Ponadto artyleria stawiała 

zasłonę dymną przed nacierającą piechotą, 

by utrudnić Niemcom celowanie. Stadler 

zeznał: Czasem dym był tak gęsty, że większość 

żołnierzy zaczynała wymiotować. Byli przekonani, 

że nieprzyjaciel używa gazów bojowych. 

Przeprowadziliśmy natychmiastowe śledztwo, 

które nie potwierdziło tych doniesień. Duże 

zadymienie, pomijając fizyczny dyskomfort, 

bardzo ograniczało widoczność. To wyczerpywało 

psychicznie moich żołnierzy. Nie widzieli, 

co się dzieje przed ich pozycjami, przez 

co robili się nerwowi. 

Równie aktywne były moździerze kal. 4,2 cala 

(106,7 mm) z dywizyjnego batalionu „ciężkiego” 

(8th/Middlesex). Szeregowy Eric Codling 

zapisał w swoim dzienniku: Trupy nieprzyjacielskich 

żołnierzy leżą tam, gdzie padły, niektóre 

w rzece [Odon] – tej, z której czerpiemy 

wodę. Po czterech tygodniach twardych sucharów, 

pojawił się biały chleb, pierwszy od czterech 

lat. Strzelamy cały dzień. Lufy moździerzy 

są tak rozgrzane, że robimy na nich tosty z tego 

smakowitego, białego pieczywa. Huk wystrzałów 

jest ogłuszający. Po jakimś czasie bębenki 

w uszach mamy tak obite, że zataczamy się, 

jak pijani. Musimy demontować lufy moździerzy 

i turlać je w bujnej trawie, żeby ostygły, 

ponieważ płomienie wydobywające się z nich 

po każdym strzale grożą wybuchem następnego 

wsuwanego do lufy pocisku. 

Wieczorem gen. Thomas skierował do walki 

o wzgórze 112 ostatni odwód – 5th/Cornwalls 

(5. batalion pułku Duke of Cornwall’s 

Sherman z 29th Armd Bde – brygady pancernej ze składu 11th Armd Div.; 11 lipca 1944 r. 

Light Infantry) z 214th Inf. Bde. Docierając 

na szczyt, batalion momentalnie sprowokował 

kontratak grenadierów (I./SS-Pz.Gren. 

Rgt. 21) i kompanii Tygrysów (2./s.SS-Pz.Abt. 

102). Kornwalijczycy trzymali je na dystans 

ogniem armat ppanc. – ośmiu 6-funtowych 

i czterech 17-funtowych. Sierżant Reg Romain 

z plutonu ppanc. wspominał: W nocy 

na szczycie wzgórza słyszeliśmy huk czołgowych 

silników, chrzęst gąsienic i wykrzykiwane 

rozkazy. O świcie zobaczyliśmy, że niemieckie 

czołgi krążyły w miejscu, gdzie okopali się nasi 

piechurzy. Pogrzebały ich żywcem. 

Wraz z nastaniem dnia (11 lipca) Niemcy 

wzmogli ostrzał artylerii, w którym zginął 

Lt.Col. James, dowódca 5th/Cornwalls. Jednocześnie 

na odsiecz okopanym na szczycie 

piechurom przybył szwadron Shermanów 

z Royal Scots Greys (jednego z pułków 

4th Armd Bde). W samą porę, gdyż teraz 

to Bittrich sięgnął po swój odwód. Batalion 

grenadierów (I./SS-Pz.Gren.Rgt. 19) z dywizji 

„Hohenstaufen”, wsparty kompanią Tygrysów 

(3./s.SS-Pz.Abt. 102), uderzył na wzgórze 

od południowego zachodu. Jednocześnie 

batalion grenadierów (III./SS-Pz.Gren.Rgt. 22) 

z dywizji „Frundsberg” i kompania Tygrysów 

(2./s.SS-Pz.Abt. 102) zaatakowały od południowego 

wschodu. Pod ich naporem 

5th/Cornwalls i szwadron A z pułku Royal 

Scots Greys (który do tego czasu stracił pięć 

Shermanów) wycofały się w dół północnego 

stoku. Także Niemcy przezornie cofnęli 

większość sił na „swoją” (południową) stronę 

wzgórza. Kiedy jednak po południu 5th/Cornwalls 

przegrupował się i uderzył jeszcze raz, 

ponownie został zepchnięty kontratakiem 

grenadierów (z SS-Pz.Gren.Rgt. 20) i StuG-ów 

z dywizji „Hohenstaufen”, wspartych sześcioma 

Tygrysami (z 1./s.SS-Pz.Abt. 102). 

Brytyjczycy podjęli jeszcze jedną próbę 

odbicia wzgórza 112, tym razem z zaskoczenia, 

bez przygotowania artyleryjskiego. 

Kapral Doug Proctor z 4th/Somersets (jednego 

z batalionów 43rd Inf. Div.), relacjonował: 

Wieczorem 11 lipca powstał desperacki plan. 

Po tym, jak Cornwalls nie dali rady za dnia, siłami 

całego batalionu, teraz do nocnego ataku



Supermarine Spitfire 

Legendarny myśliwiec RAF 

2 

Kiedy 5 marca 1936 r. oblatano 

prototyp oznaczony 

K5054, kiedy nie było jeszcze 

nazwy Spitfire i kiedy konstruktora 

Reginalda Mitchella 

zaczął pomału zabijać 

rak jelita, już było wiadomo, 

że pojawia się samolot z olbrzymim 

potencjałem. Jednak 

tego, co się stało później, 

tego że ten samolot będzie 

latał całą II wojnę światową 

nie tracąc wiele ze swojej 

wartości, tego nie spodziewał 

się nikt. 

Drugi lot prototypu nie został wykonany 

od razu. Wymieniono śmigło o stałym 

skoku na takie zoptymalizowane 

do dużej prędkości, zainstalowano pokrywy 

wnęk podwozia, a samo podwozie odblokowano. 

Samolot ustawiono na podnośnikach 

i przetestowano mechanizm chowania kół. 

Prototyp oraz pierwsze 174 seryjne Spitfire 

I miały podwozie chowane hydraulicznie, 

z ręczną pompą podającą ciśnienie do chowania 

i wypuszczenia podwozia. Od 175 egzemplarza 

zastąpiono ją pompą napędzaną 

przez silnik, dającą ciśnienie maksymalne 

68 atm (1000 PSI). Wprowadzono też awaryjne 

wypuszczenie podwozia z butli napełnionej 

dwutlenkiem węgla znajdującej się w kabinie, 

na prawej burcie. Specjalna dźwignia 

opisana „emergency only” powodowała 

jednorazowe przedziurawienie specjalnie 

zaklejonego zaworu butli i wypuszczenie 

podwozia sprężonym dwutlenkiem węgla, 

Współcześnie zachowany egzemplarz Spitfire XVIE w locie. Samolot należy do Battle of Britain 

Memorial Flight, nosząc oznaczenie 74. Dywizjonu RAF. 

bez możliwości schowania podwozia po wypuszczeniu 

awaryjnym. 

Początkowo konstruktorzy wprowadzili 

jedynie świetlną sygnalizację wypuszczenia 

i zablokowania się podwozia, ale na prośbę 

pilotów dodano też mechaniczną sygnalizację, 

tzw. żołnierzyki na skrzydłach (wysuwane 

małe pręciki ponad powierzchnię skrzydła). 

Na wszystkich Spitfire instalacja hydrauliczna 

służyła wyłącznie do chowania i wypuszczania 

podwozia. Klapy, hamulce kół, przeładowanie 

uzbrojenia strzeleckiego, a na późniejszych 

wersjach także przełączanie sprężarki na wyższy 

bieg było realizowane instalacją pneumatyczną. 

Na silniku zainstalowano kompresor, 

który podawał ciśnienie sprężonego powietrza, 

21 atm (300 PSI). Do klap, uzbrojenia 

i sprężarki było ono redukowane specjalnym 

zaworem do wartości 15 atm (220 PSI), 

a do hamulców kół – do 6 atm (90 PSI). Skręcanie 

samolotem na ziemi było realizowane 

przez różnicowe działanie hamulców, tzn. 

wciśnięcie pedału steru kierunku w lewo 

do końca i naciśnięcie hamulca powodowało 

hamowanie tylko lewego koła. 

Wracając do podwozia, na K5054 stosowano 

płozę tylną, którą na seryjnym Spitfire 

I zastąpiono kółkiem. Natomiast klapy 

krokodylowe na prototypie były wychylane 

na kąt 57 o , tylko do lądowania. Start na Spitfire 

(wszystkie wersje) był realizowany bez 

Pierwsza wersja, Spitfire IA była uzbrojona w osiem karabinów maszynowych Browning kal. 7,7 mm 

z zapasem amunicji 300 naboi na km i była napędzana silnikiem Merlin II lub III o mocy 1030 KM. 

klap. Ponieważ samolot miał wyjątkowo czystą 

linię aerodynamiczną i dość dużą doskonałość 

(stosunek współczynnika siły nośnej 

do współczynnika oporu), to K5054 podchodził 

do lądowania ze stosunkowo płaskim 

kątem, bo przy bardziej stromym zniżaniu, 

samolot rozpędzał się. Po wyrównaniu miał 

tendencję do „niesienia” się, z małą utratą 

prędkości, nawet z silnikiem zdławionym 

do biegu jałowego. Dlatego zalecono zwiększenie 

wychylenia klap do 87 o na samolotach 

19

Michał i Jacek Fiszer, Jerzy Gruszczyński 

2 

Niemiecki atak 

na Danię i Norwegię, 1940 r. 

36 

9 kwietnia 1940 r. Niemcy wysadzili wojska i zajęli praktycznie 

wszystkie główne miasta Norwegii. Zaskoczenie było kompletne 

i wydawało się, że operacja przebiega zgodnie z planem. Nie 

wszystko poszło jednak tak, jak to zakładano. Przede wszystkim, 

Norwegowie nie poddali się, ich wojska wycofały się z miast 

i zaczęły organizować obronę na głównych szlakach komunikacyjnych. 

Niemiecka Kriegsmarine również poniosła znaczne 

straty, dalsze wsparcie wojsk ze strony okrętów stanęło pod 

znakiem zapytania. W działaniach w Norwegii doszło do pewnego 

przesilenia. 

Już pierwszego dnia inwazji Niemcy 

stracili dwa krążowniki, ciężki Blücher 

zatopiony pod Oslo trafiony torpedami 

z brzegowej wyrzutni oraz lekki Karlsruhe, 

trafiony torpedami przez okręt podwodny 

HMS Truant niedaleko od Kristiansand w południowej 

Norwegii. Następnego dnia Niemcy 

stracili trzeci krążownik, lekki Königsberg, 

zbombardowany przez samoloty Skua brytyjskiego 

lotnictwa pokładowego, a także 

torpedowiec Albatros w walce z norweską artylerią 

nadbrzeżną. Znaczące straty poniesiono 

też wśród statków transportowych (tylko 

w dniach 9-11 kwietnia zatopiono Aachen, 

Pod Narwikiem flota brytyjska zniszczyła 10 niemieckich niszczycieli w dwóch bitwach, 10 i 13 kwietnia 

1940 r. Spowodowało to panikę Adolfa Hitlera który obawiał się, że bez zaopatrzenia drogą morską 

niemieckie wojska w Narwiku nie utrzymają się. 

Altona, Amasis, Antares, August Leonhardt, 

Bockenheim, Friedenau, Frielinghaus, Hein 

Hoyer, Ionia, Main, Martha Heindrik Fisser, 

Muansa, Neuenfels, Planet, Rauenfels, Roda, 

Sao Paulo, Seattle i Wigbert) oraz zbiornikowców 

(w dniach 9-15 kwietnia zatopiono 

Kattegat, Moonsund, Jan Wellem i Skagerrak). 

Dalsze straty przyniosły dwie bitwy morskie 

pod Narwikiem, 10 i 13 kwietnia, kiedy 

to Niemcy stracili 10 niszczycieli (Z22 Anton 

Schmitt, Z11 Bernd von Arnim, Z17 Diether 

von Roeder, Z12 Erich Giese, Z13 Erich Koellner, 

Z2 Georg Thiele, Z18 Hans Lüdemann, 

Z19 Hermann Künne, Z21 Wilhelm Heidkamp 

i Z9 Wolfgang Zenker) oraz okręt podwodny 

U-64. Jednym słowem, Niemcy stracili panowanie 

na morzu. 

Kryzys wokół Narwiku 

Drugi atak brytyjskiej floty na Narwik spowodował, 

że Hitler wpadł w panikę. Obawiał 

się, że Narwiku nie da się zaopatrywać 

wobec brytyjskiego, ciężko wywalczonego, 

panowania na morzu. W pierwszym odruchu 

rozkazał bronić Narwiku za wszelką 

cenę, ale już 14 kwietnia zasugerował dowódcy 

Wojsk Lądowych, gen. płk. Walterowi 

von Brauchitschowi, by gen. mjr Eduard Dietl 

wraz ze swoją 3. Dywizją Piechoty Górskiej 

(DPG) wycofał się na południe lub nawet 

do Szwecji, gdzie jego jednostka miała być 

internowana. Niemieccy dowódcy sprzeciwili 

się temu i jak się okazało, mieli rację. 

Sytuacja w Narwiku wcale nie była tak beznadziejna, 

jak się to na początku wydawało. 

Przynajmniej na razie. 

W dniach 12 i 13 kwietnia gen. piechoty 

Nikolaus von Falkenhorst, dowodzący 

XXI Grupą Armijną (samodzielnym

Brytyjskie terytorialne brygady piechoty nie dysponowały ani moździerzami, ani działami polowymi, 

przeciwpancernymi i przeciwlotniczymi. Nasycenie bronią maszynową, środkami transportu 

i łączności również było stosunkowo niewielkie. 

się 1/4 th Battalion, King’s Own Yorkshire Light 

Infantry, a za nim, w pewnej odległości szedł 

1/4 th Battalion, Royal Lincolnshire Regiment. 

Trzeci z batalionów stanowił straż tylną. 

Ogólnie kolumna brygady była mocno rozciągnięta, 

na przestrzeni blisko 80 km. 

19 kwietnia zaczęli lądować Francuzi, którzy 

wysadzili na ląd ok. 4000 własnych żołnierzy 

oraz znaczną część zapasów, które zostały 

ułożone w wielki stos na nabrzeżu. Podobnie 

poustawiano pojazdy francuskiego oddziału, 

przy czym chwilowo dotarła tylko niewielka 

część z nich, reszta miała dotrzeć statkiem. 

Jednak statek Ville d’Alger okazał się być zbyt 

duży, by wejść do Namsos. Żołnierzy i część 

zapasów przeładowano na niszczyciele, które 

wysadziły ich w Namsos, wraz z gen. dyw. 

Sylvestre-Gérard Audet, dowódcą francuskiego 

korpusu ekspedycyjnego – Corps Expéditionnaire 

Français en Scandinavie. Cały transport 

francuskiego oddziału oraz jego działa 

przeciwlotnicze, przeciwpancerne i artyleria 

górska, amunicja do nich i inne zaopatrzenie 

z konieczności wróciły na pokładzie Ville 

d’Alger do Scapa Flow. W ten sposób francuska 

5 e Demi-Brigade Chasseurs Alpins, doskonale 

wyszkolona jednostka, została pozbawiona 

organicznych elementów wsparcia 

ogniowego, logistyki i środków transportu. 

Z tego powodu Francuzi odmówili podjęcia 

manewru w kierunku Trondheim. 

Cały ten bałagan miał się na aliantach 

srogo zemścić. 20 kwietnia Namsos stało 

się celem silnego nalotu niemieckich bombowców 

He 111. Cała drewniana zabudowa 

okolic portu oraz centrum Namsos stanęła 

w płomieniach, port został doszczętnie 

zniszczony. Oczywiście, w większości spłonęły 

też zgromadzone w porcie zapasy, 

jeszcze bardziej osłabiając wojska alianckie. 

Zabito kilku oficerów sztabu francuskiej 

półbrygady, wielu innych odniosło rany, 

ranny został też gen. dyw. Sylvestre-Gérard 

Audet. Na razie strzelcy alpejscy tkwili 

w okolicach Namsos. 

21 kwietnia czołówka brytyjskich wojsk 

dotarła do Verdalsøra 90 km od Trondheim. 

Ale Niemcy nie zamierzali na nich biernie 

czekać. Niemieckie dowództwo wiedziało 

o każdym ruchu aliantów z rozpoznania lotniczego. 

Niemal w tym samym czasie, kiedy 

alianci wysadzali dwie brygady w Trondheim, 

Niemcy zdołali w znaczący sposób wzmocnić 

swój garnizon, który do tego momentu 

tworzył jedynie 138. Pułk Piechoty Górskiej 

z 3. DPG oraz 1. Dywizjon z 112. Pułku Artylerii 

Górskiej, 1. Kompanię z 38. Batalionu 

Saperów, personel z 1. Dywizjonu 611. Pułku 

Artylerii Przeciwlotniczej Luftwaffe i personel 

Kriegsmarine, który obsadził zdobyte norweskie 

działa artylerii nadbrzeżnej. Wspomniane 

wzmocnienie to dwa kolejne pułki piechoty, 

159. z 69. DP oraz 359. z 181. DP wraz 

z dowódcą 181. DP, gen. mjr. Kurtem Woytaschem 

i częścią jego sztabu. Teraz niemieckie 

siły były znacznie silniejsze. 

Gen. mjr Woytasch nakazał załadowanie 

dwóch kompanii piechoty górskiej 

na niszczyciel i przerzucił te kompanie 

do Kjerknesvågen, w północnej odnodze 

Trondheimsfjorden, skąd niemieccy żołnierze 

mieli do pokonania 15 km po wąskiej 

drodze wzdłuż wybrzeża, by dotrzeć do drogi 

prowadzącej z Namsos do Trondheim, 

a którą poruszali się żołnierze brytyjscy. 

Drugi desant, w postaci kompanii piechoty, 


przerzucono ścigaczami do miejscowości 

Verdalsøra, tworząc niespodziewaną tu pozycję 

blokującą, uniemożliwiając dalszy ruch 

piechurom 1/4 th Battalion, King’s Own Yorkshire 

Light Infantry. Wspomniana pozycja 

blokująca została szybko wzmocniona drugą 

kompanią piechoty, która została dosłana 

z Trondheim, wraz z baterią artylerii górskiej. 

Brytyjczycy nie byli się w stanie posunąć 

ani kroku dalej. 

Niezależnie od tego, niemieckie bombowce 

He 111 zaatakowały Steinkjer, gdzie znajdowało 

się dowództwo brygady i czołówka 

batalionu 1/4 th Battalion, Royal Lincolnshire 

Regiment. Nalot zmienił wieś rybacką w stos 

ruin i płonących budynków, ale najgorsze 

było to, że zniszczył most drogowy i uszkodził 

kolejowy. Wojsko mogło się na piechotę 

wycofać przez Steinkjer (uszkodzonym 

mostem kolejowym), ale pojazdy nie były 

w stanie przejechać. Ale na tym nie koniec. 

Piechurzy górscy doszli do miejscowości Vistavegen 

ok. 7 km na zachód od Steinkjer 

i siedli okrakiem na drodze, tworząc doskonałą 

pozycję blokującą. Cały odcięty teraz 

batalion 1/4 th Battalion, King’s Own Yorkshire 

Light Infantry musiał się teraz wycofać bez 

jakiegokolwiek sprzętu, którego nie dało się 

unieść na rękach. Dobrze, że choć na pieszo 

brytyjskim żołnierzom udało się obejść 

niemieckie pozycje przez wieś Henning, położoną 

ok. 8 km na wschód od Vistavegen. 

Batalion był ledwo zdolny do walki, bowiem 

rezerwiści nie zawahali się pozbyć wszystkiego, 

co było dla nich zbyt ciężkie. Nad ranem 

22 kwietnia, 1/4 th Battalion, King’s Own 

Yorkshire Light Infantry, dotarł za plecy siostrzanego 

1/4 th Battalion, Royal Lincolnshire 

Regiment, który teraz trzymał pierwszą linię 

obrony od Vistavegen w stronę Steinkjer. 

22 kwietnia Niemcy zadowoleni z sukcesu, 

podjęli zdecydowane działania przeciwko 

Brytyjczykom w Vistavegen. Do piechurów 

górskich dołączyli teraz piechurzy 

z Verdalsøra z baterią artylerii i zaczęli oni 

ostrzeliwać pozycje Brytyjczyków. Do ostrzału 

dołączyły się niemieckie niszczyciele, które 

Messerschmitt Bf 110D ze składu ZG 76 w bazie Sola w Norwegii. To jedyne myśliwce użyte w kampanii 

norweskiej, ale i tak okazały się być zbędne wobec braku lotnictwa alianckiego. 

43


Marek J. Murawski 

5 

Junkers Ju 87: 

na teatrze śródziemnomorskim 

i froncie wschodnim 

48 

31 stycznia 1941 r. w Afryce 

Północnej pojawiły się pierwsze 

jednostki niemieckiej 

Luftwaffe, które miały zapewnić 

wsparcie wojskom 

włoskim, ponoszącym ciężkie 

straty w walkach z Brytyjczykami. 

Oprócz niszczycieli 

Messerschmitt Bf 110 należących 

do III./ZG 26, na lotniskach 

Castel Benito, Sirte 

i Arco Philenorum wylądowały 

również bombowce nurkujące 

ze składu St.G 3. 

W 

warunkach walk powietrznych na Zachodnioeuropejskim 

Teatrze Działań 

Wojennych te typy samolotów 

nie stanowiłyby większego zagrożenia dla 

Brytyjczyków. Również używane przez RAF 

w Północnej Afryce myśliwce Hurricane były 

w stanie skutecznie zwalczać, zarówno mało 

zwrotne niszczyciele Bf 110 D, jak również 

powolne bombowce nurkujące Ju 87 B/R. 

Udowodniły to kilka miesięcy wcześniej podczas 

bitwy o Anglię. Pojawienie się samolotów 

niemieckich w Afryce zbiegło się jednak 

z koniecznością przebazowania większości 

jednostek myśliwskich RAF z Afryki do Grecji. 

Nieliczne jednostki, których zadaniem było zapewnienie 

osłony własnym oddziałom w Afryce 

Północnej, nie były w związku z tym w stanie 

wykonać tego zadania. 

W pierwszej dekadzie lutego 1941 r. 

w Afryce znalazły się także samoloty należące 

do I./St.G 1 i II./St.G 2. Pierwsze akcje bombowców 

nurkujących okazały się sporym zaskoczeniem 

dla Brytyjczyków, którzy ponieśli 

spore straty w ludziach i sprzęcie. Jednostki 

bombowców nurkujących poniosły pierwszą 

stratę dopiero 14 lutego 1941 r., gdy Ju 87 

należący do I./St.G 1, który pilotował Ofw. 

Renker, zestrzelony został przez artylerię 

przeciwlotniczą nad El Agheila. Niemiecki 

pilot zginął w szczątkach maszyny, radiooperator 

dostał się do niewoli. 

Do pierwszej poważnej bitwy powietrznej 

z udziałem dwunastu Ju 87 należących 

do I./St.G 1 doszło 18 lutego 1941 r., podczas 

bombardowania angielskich pozycji 

pod Marsa el Brega. Formacja niemiecka 

zaatakowana została przez Hurricane 

z 3. dywizjonu RAAF. Australijczycy zgłosili 

zestrzelenie ośmiu bombowców Luftwaffe, 

rzeczywiste straty Niemców ograniczyły się 

do jednego samolotu, który rozbił się pod 

Agedabia. Załoga samolotu, Fw. Hans Drolshagen 

i Uffz. Wolfgang Schäfer, zginęła. Drugi 

Stukas odniósł poważne uszkodzenia, ale 

zdołał bezpiecznie wylądować w Castel Benito. 

Jego radiooperator, Fw. Erich Morgenstern, 

został ranny. 

Następnego dnia chrzest bojowy nad 

Afryką odbyły załogi II./St.G 2. Dziewięć samolotów 

dywizjonu bombardowało brytyjską 

kolumnę zaopatrzeniową przejeżdżającą 

przez niewielką osadę w pobliżu 

Agedabii, gdy zostało zaatakowanych przez 

trzy Hurricane z 3. dywizjonu RAAF. Jeden 

z bombowców trafionych przez australijskie 

myśliwce zapalił się i musiał przymusowo 

wylądować za niemiecką linią frontu. Ranna 

załoga, Uffz. Kurt Steuber i Uffz. Walter 

Nentwig z 5./St.G 2, została uratowana przez 

żołnierzy Wehrmachtu. Chwilę potem Hurricane 

zostały odpędzone przez interweniujące 

Bf 110 z III./ZG 26, które zdołały zestrzelić 

jednego napastnika. 

Spory sukces odniosły samoloty należące 

do II./St.G 2 w dniu 22 lutego 1941 r., 

gdy w porcie Benghazi zatopiły brytyjski 

monitor HMS Terror. Dwa dni później piloci 

tej samej jednostki zatopili, wchodzący 

w skład eskorty jednego z konwojów, 

niszczyciel HMS Dainty. 

Z końcem marca Rommel rozpoczął 

pierwsze działania ofensywne, które z powietrza 

aktywnie wspierane były przez nieliczne 

jednostki Luftwaffe znajdujące się w Północnej 

Afryce. Pierwsze straty podczas ofensywy 

II./St.G 2 poniósł 3 kwietnia 1941 r., gdy osiem 

Ju 87 osłanianych przez dwa roje Bf 110 z III./ 

ZG 26, wracało z nalotu na pozycje wojsk 

brytyjskich pod Derna i zaatakowane zostało 

przez 11 australijskich Hurricane. Wprawdzie 

Australijczycy zgłosili zestrzelenie czterech 

bombowców, to rzeczywiste straty wyniosły 

dwa. Samolot z 5./St.G 2 rozbił się w odległości 

około 32 km od Sollum, pilot samolotu, 

Uffz. Christian Apmann został ranny, natomiast 

radiooperator, Uffz. Peter Ott, poniósł 

śmierć. Drugi z zestrzelonych Stukasów, należący 

do 6./St.G 2 wylądował przymusowo 

na północny wchód od Agedabii, jego radiooperator, 

Uffz. Erwin Dürr odniósł rany. 

Następnego dnia, 4 marca, brytyjskie myśliwce 

napotkały dziewięć Ju 87 z 6./St.G 2 

pozbawionych osłony myśliwskiej. W odległości 

około 95 km na wschód od Benghazi 

zestrzelony został samolot dowódcy 

niemieckiej eskadry. Zginęli zarówno Oblt. 

Peter Riedinger, jak również jego radiooperator, 

Gefr. Heinz Wilke. Dwa inne Stukasy 

odniosły uszkodzenia zdołały jednak awaryjnie 

wylądować na macierzystym lotnisku.

Wojciech Holicki 

62 

2 

Schnellbooty w walce: 1939-1945 

Ścigacze torpedowe 

Kriegsmarine wykorzystywane 

były w działaniach 

bojowych od pierwszego 

do ostatniego dnia II wojny 

światowej w Europie. Poniżej, 

ze względu na to, że trwały 

one najdłużej, dokładniej 

przedstawiony zostanie ich 

udział w walkach na wodach 

Morza Północnego i kanału 

La Manche, a skrótowo 

potraktowane będą operacje 

na Bałtyku, Morzu Czarnym 

i Morzu Śródziemnym oraz 

w Arktyce. 

1 

września 1939 r. Kriegsmarine miała 

18 ścigaczy torpedowych w dwóch flotyllach 

(Schnellboot-Flottille, dalej S-Fl.). 

Do działań przeciwko flocie polskiej skierowana 

została z Kilonii 1. S-Fl. (S 9, S 11, S 12, 

S 18 oraz S 20 do 23 z okrętem-bazą Tsingtau), 

bazująca od końca sierpnia w Piławie; jej 

zadaniem było prowadzenie razem z niszczycielami 

blokady między tym portem a Rozewiem. 

Wobec zniszczenia polskich okrętów 

w porcie Hel przez bombowce Luftwaffe 

szybko stała się zbędna i po tygodniu wróciła 

do Kilonii, skąd dołączyła do 2. S-Fl. na Helgolandzie. 

4 (17?) września, podczas patrolu 

przy dużej fali, uległa złamaniu stępka S 17. 

Dowlókł się on do bazy, ale jego remont 

uznano za bezcelowy. 18 września wszedł 

do służby S 24, a w ostatnich dwóch miesiącach 

roku wcielone zostały do Kriegsmarine 

kolejno S 30, S 25 i S 31. 

Po zimie wykorzystanej głównie na szkolenie, 

S-Booty zostały ujęte w planie inwazji 

na Danię i Norwegię (operacja „Weserübung”), 

z przydziałem do zespołów 

mających opanować Bergen (1. S-Fl., 5 jednostek) 

i Kristiansand (2. S-Fl., 7 jednostek, 

w tym S 32 i S 33, które rozpoczęły służbę 

w marcu 1940 r.). Po gładkim wykonaniu 

swoich zadań w początkowej fazie działań, 

18 kwietnia S 21 i S 23 zatopiły pod Bergen 

jedną z trzech wystrzelonych torped leciwy 

(w służbie od 1901 r.), słabo uzbrojony norweski 

torpedowiec Sæl. Tydzień później piątka 

S-Bootów 1. S-Fl. została ostrzelana z brzegu 

z broni maszynowej, wśród 12 rannych 

było dwóch dowódców. Wieczorem 9 maja, 

w trakcie osłaniania stawiaczy min, dla przechwycenia 

których Brytyjczycy wysłali zespół 

okrętów, odizolowany od reszty flotylli z powodu 

mgły S 31 natrafił na również samotny 

niszczyciel Kelly 1 . Jedna z wystrzelonych 

torped była celna i poważnie uszkodziła 

ten okręt. Niedługo po tym, jak został wzięty 

na hol przez niszczyciel Bulldog, z mgły 

wyskoczył usłyszany krótko wcześniej przez 

Brytyjczyków S 33, który po otarciu się 

o Bulldoga wpadł na Kelly’ego, rozbijając 

sobie dziób. Uszkodzony S-Boot dowlókł się 

10 maja do bazy na wstecznym biegu. Niemcy 

błędnie uznali, że Kelly zatonął i 16 maja 

dowodzący S 31 por. Hermann Opdenhoff 

został odznaczony Krzyżem Rycerskim 

Krzyża Żelaznego jako pierwszy członek 

załogi Schnellboota 2 . 

10 maja ruszył blitzkrieg na zachodzie 

Europy i 9 dni potem w bazie na Borkum 

(Wyspy Wschodniofryzyjskie) zebrano grupę 

ścigaczy, 4 z 1. S-Fl i 5 z 2. S-Fl. Sukcesy 

Trzy z najstarszych Schnellbootów Kriegsmarine. Tylko S 11, jako jednostka 1. Flotylli, wziął udział 

w kampanii polskiej 1939 r., a S 9 był jednym z okrętów, które w kwietniu 1940 r. opanowały norweskie 

porty Kristiansand i Arendal. Wszystkie były później jednostkami pomocniczymi, po wojnie 

służyły we flotach Norwegii (S 9 jako Blink, do 1950 r.) i Danii (S 10, jako Brand i Tranen, do 1963 r.) 

oraz ZSRR (S 11, TK-1002, do 1949 r.).

74 

Dotychczasowe publikacje oraz dyskusja na temat polskich 

czołgów typu TK skupiały się na pracach realizowanych przez 

Dowództwo Broni Pancernych i podległe mu Biuro Badań Technicznych 

mających w większości charakter czysto doświadczalny. 

Tematyka innych opracowań koncentrowała się z kolei wokół 

zastosowania bojowego czołgów rozpoznawczych w kampanii 

polskiej 1939 r. Nadal natomiast przytoczyć można wiele informacji 

dotyczących pokojowej służby czołgów typu TK w Wojsku 

Polskim, szczególnie w okresie ich największej prosperity, 

tj. w pierwszej połowie lat trzydziestych. Organizowane corocznie 

duże ćwiczenia i manewry wojskowe skupiały dziesiątki czołgów 

rozpoznawczych pozwalając na udoskonalenie taktyki ich 

działania oraz wprowadzanie ulepszeń konstrukcyjnych. Pierwsze 

ćwiczenia międzybrygadowe, na których stanęły naprzeciwko 

siebie zupełnie nowe TK-3 oraz zakupione wcześniej Carden- 

-Loyd Mk VI odbyły się na przełomie sierpnia i września 1931 r. 

Jest koniec pierwszej połowy 1931 r., 

kiedy szef Sztabu Głównego powołuje 

do pracy specjalny zespół z zadaniem 

ustalenia typu sprzętu pancernego, który 

powinien znaleźć się w posiadaniu polskiej 

broni pancernej. Drugim z zadań stawianym 

przed komisją jest wstępnie ustalenie czy 

i w jakiej formie mogą odbyć się zakupy pożądanego 

przez WP uzbrojenia. Komisja tworzy 

dokument, w którym wyszczególnia się 

dwa podstawowe kryteria przyjęte dla oceny 

sprzętu. Pierwsze to całość zdolności taktycznych, 

takich jak ruchliwość i charakterystyki 

terenowe. Drugie zaś opiera się na analizie 

ściśle technicznych parametrów pojazdu 

bojowego (typ napędu, moc silnika, wytrzymałość 

układów na zużycie i konsumpcja 

paliwa).Warto pamiętać, że w owym czasie 

1 

Początki służby 

Jędrzej Korbal 

czołgów rozpoznawczych TK 

najpoważniejszym konkurentem czołgów 

w wyścigu o pancerną dominację, były produkowane 

w wielu odmianach samochody 

pancerne. Ich podstawowe zadanie to towarzyszenie 

i wspieranie ogniem wojsk szybkich, 

za które nadal uchodziła konna i słabo 

wyposażona w nowoczesną broń kawaleria. 

Rolę powolnych czołgów upatrywano raczej 

we wsparciu mozolnie walczącej o każdą 

piędź ziemi piechoty, potrzebującej lepiej 

opancerzonego i ciężej uzbrojonego sprzętu. 

Swoistej rewolucji w tym prostym podziale 

dokonał czołg szybkobieżny, który łączył 

w sobie zarówno prędkość i zwrotność, jak 

i siłę pancerza z adekwatnym uzbrojeniem. 

Przenikanie się dotychczasowych pojęć spowodowało, 

że również polscy kawalerzyści 

zaczęli żywiej interesować się czołgiem, jako 

Cenne ujęcie wozów Carden-Loydów wykonane w trakcie postoju plutonu biorącego udział w ćwiczeniach 

międzybrygadowych z udziałem broni pancernej; lato 1931 r. Fot. K. Drozdowski

BROŃ PANCERNA 

Kolejny dzień to skromny tylko zakres 

funkcjonowania C-L w obrębie pozorowanych 

walk przy zaangażowaniu wozów TK 

w pracę zgrupowania motorowego mjr. 

Wani. Dwa wsparte przez tankietki przeciwnatarcia 

uzyskują powodzenie, a ogień ckm 

umieszczonych na gąsienicowych pojazdach 

uniemożliwia „czerwonym” wycofanie 

części sił na kolejną linię oporu. 4 września 

kontynuowane są działania zaczepne i opóźniające, 

pod koniec dnia „czerwoni” znaleźli 

się w korzystnej sytuacji przeciwdziałając 

natarciu odwodów 6. SBK. W trudnych warunkach 

terenowych, po polach położonych 

na stromym zboczu posuwało się bowiem 

natarcie czołgów TK. Wozy „niebieskich” nie 

tylko z trudnością radziły sobie w pokonywaniu 

zaoranego gruntu, ale również grzęzły 

u samej podstawy wyjściowej położonej 

na bagnistym obszarze. Dlatego też maszyny 

wchodziły do walki częściami i nie mogły się 

przyjąć optymalnego szyku bojowego. 

Po kilkudniowej przerwie, w dniach 

9-10 września wozy biorą udział w ćwiczeniach 

prowadzonych przez Inspektora Armii 

gen. Juliusza Rómmla. Realizacja zadań stawianych 

przez czołgami rozpoznawczymi nie 

różniła się wyraźnie od sytuacji opisywanych 

wcześniej, stąd ponowny ich szczegółowy 

opis nie jest konieczny. Dość powiedzieć, 

że utrzymano tendencję do przydzielania 

pułkom kawalerii 1-2 plutonów czołgów, 

a w całości występowały one dość rzadko. 

Nagłe wypady na ogół kończyły się zaskoczeniem 

przeciwnika i dezorganizacją jego 

obrony. Wyjątek stanowiły tutaj sytuacje, 

w których dochodziło do bezpośredniego 

spotkania i starcia pomiędzy wozami C-L i TK, 

których skutek był trudny do przewidzenia 

(wydaje się, że z przysłowiową tarczą wracali 

jednak częściej pancerniacy prowadzący 

wozy TK). Swoją skuteczność, jako broń przeciwpancerna, 

wykazały baterie 6. i 13. dak, 

które celnym ogniem kilkakrotnie udaremniały 

dalsze postępy pancerniaków. Oba 

wspomniane dywizjony potwierdzą jeszcze 

niejednokrotnie swoją skuteczność w strzelaniach 

przeciwpancernych prowadzonych 

do końca lat trzydziestych (więcej na ten temat: 

„Pancernym w szczeliny”, WiT Historia, 

numer specjalny 3/2018). 

Uwzględniając opisane ćwiczenia z czołgami 

TK uwagę zwraca fakt, że w 1931 r. 

wozy tego typu regularnie wykorzystywano 

do uczestnictwa w natarciach, często w roli 

bezpośredniego wsparcia atakujących pieszo 

ułanów, np. na przeciwnika umocnionego 

na wzgórzach. W trakcie ćwiczeń z przełomu 

sierpnia i września udział pierwszej 

partii wyprodukowanych tankietek nawet 

we frontalnych atakach na przygotowanego 

nieprzyjaciela lub niewielkie miejscowości 

nie był rzadkością. Kalkulowane przez rozjemców 

straty własne były niskie, choć wydaje 

się, że w kolejnych latach pogląd na temat 

przydatności czołgów rodziny TK do szturmu 

wyraźnie zrewidowano. Wydany w 1934 r. 

regulamin sprawę zaangażowania maszyn 

do natarć opisywał już w sposób wyraźnie 

ostrożniejszy. Poza taktyczno-doktrynalną 

sferą ćwiczeń z sierpnia, pokazały one również, 

że czołgi TK, choć sprawniejsze w terenie 

niż angielskie pierwowzory, są narażone 

na liczne awarie i unieruchomienia. Obszary 

podmokłe, grząskie czy nawet rozmokłe 

drogi stanowiły dla przyszłych czołgów TK-3 

poważną barierę, którą należało uwzględniać 

przy planowaniu manewrów w ściśle 

kawaleryjskim stylu. 

Pierwsze oceny 

Główna część raportu opisująca przebieg 

ćwiczeń ma charakter ogólny, a rola czołgów 

pomimo wielokrotne podkreślania ich zalet, 

jest tam przedstawiona skrótowo. Najistotniejszą 

częścią przygotowanych przez 6. SBK 

jak i przedstawiciela III Oddziału Sztabu 

Nowe czołgi, to nowe wyzwania. Na początku lat trzydziestych pracowano nad nowocześniejszym 

wzorem malowania maskującego jednak opracowane warianty odrzucono już w 1935 r. 

jako nieskuteczne. Fot. Muzeum Wojska w Białymstoku 

Głównego (mjr dypl. Zbigniew Osostowicz 

sporządził tzw. Aneks B) dokumentów są natomiast 

odpowiedzi na pytania postawione 

przez DepKaw. w specjalnie przygotowanym 

formularzu. Dotyczyły one zarówno taktycznych 

spostrzeżeń odnośnie zastosowania 

omawianych wozów w kawalerii jak i problemów 

technicznych. 

1. Czy wozy bojowe TK były zdolne 

do towarzyszenia kawalerii w różnych 

warunkach terenowych i taktycznych 

i w jakim stopniu? 

Odpowiedź: „Wozy bojowe TK są zdolne 

do towarzyszenia kawalerii we wszystkich 

warunkach terenowych i taktycznych w jakich 

działa normalnie kawaleria. Celem dalszego 

i wszechstronnego zbadania przydatności 

i wartości wozów bojowych TK jako broni towarzyszącej 

kawalerii, należałoby: 

- sprawdzić wytrzymałość wozów, przebywając 

odpowiednio duże ilości kilometrów, 

- przeprowadzić ćwiczenia zimowe analogiczne 

do letnich dla stwierdzenia możliwości 

użycia sprzętu w warunkach pory zimowej, 

- w czasie koncentracji w 1932 roku, przeprowadzić 

ćwiczenia z w.j. piechoty, dla ustalenia 

warunków działania w.j. kawalerii posiadających 

wozy bojowe TK przeciwko piechocie,” 

Czołgi posuwały się wraz z kawalerią bez 

opóźnień po szosach jak i w terenie. Reprezentant 

Oddziału III podkreślał, że największą 

trudność sprawiały „oślizgłe łąki” napotykane 

w urozmaiconym terenie w rejonie Chodorów-Rohatyn. 

Oczekiwano również kontynuacji 

prac w terenie o dużym zapiaszczeniu 

oraz w warunkach śnieżnej zimy. 

2. Jak długo w czasie i przestrzeni w ciągu 

dnia mogły czołgi TK towarzyszyć pododdziałom 

kawalerii w pracujących w różnych 

warunkach terenowych i taktycznych? 

Odpowiedź: „Odbyte ćwiczenia wykazały 

zasadniczo w normalnych warunkach terenowych 

i taktycznych wozy bojowe mogą 

towarzyszyć kawalerii bez szczególnego wysiłku 

w ciągu całego czasu na całej przestrzeni 

jej działań, we wszystkich fazach. Natomiast 

mając na względzie: 

- konieczność wypoczynku załogi i silników, 

- konieczność konserwacji sprzętu i jego 

ewentualnych napraw, 

- konieczność uzupełnienia amunicji oraz 

materiałów pędnych i smarów, należy dla zachowania 

długotrwałej gotowości bojowej 

wozów bojowych przyjąć za zasadę nie angażowanie 

ich do poważniejszej akcji częściej niż 

dwa razy dziennie.” 

Oficer oddziału operacyjnego w swoim 

dodatkowym raporcie przypominał, że biorące 

udział w doświadczeniu żelazne wozy 

TK posiadały zbiorniki paliwa o pojemności 

68 l, co pozwalało im na pokonanie nawet 

180 km dziennie. Czas utracony na naprawy 

i usunięcie usterek miał być rekompensowany 

wyższymi przeciętnymi prędkościami 

marszowymi sięgającymi 30 km/godz. Istotny 

dla długotrwałości i wydajności pracy 

czynnik zmęczenia załóg pojazdów uznano 

za zbliżony do zmęczenia kawalerzystów. 

3. Jaka była liczba przymusowych 

postojów w ciągu dnia wywołanych 

79

88 

Ostatni rok 

dwudziestolecia międzywojennego? 

Anachronizm to błąd polegający 

na niedopasowaniu 

przedmiotów, osób, czy nazw 

do opisywanych czasów. 

Oczywistym anachronizmem 

jest czołg typu Tygrys w filmie 

o kampanii polskiej 1939 r. 

Mniej oczywistym – używanie 

określenia „dwudziestolecie 

międzywojenne” dla wydarzeń 

sprzed II wojny światowej. 

Decyzje podjęte pod koniec września 

1938 r. na konferencji monachijskiej 

zakończyły pewien etap w historii Europy. 

Było oczywiste, że Niemcy stały się równoprawnym 

partnerem innych mocarstw europejskich, 

a duża część ustaleń pokojowych 

kończących Wielką Wojnę została zanegowana. 

Przyszłość miała dać odpowiedź, czy 

utrzyma się cały system wersalski – nie w odniesieniu 

do Niemiec, ale do całej Europy. 

III Rzesza zjednoczyła w swoich granicach 

niemal wszystkich Niemców i znacznie 

powiększyła swoje terytorium. Sukces nie 

był jednak całkowity: nie osiągnięto granic 

z 1914 roku, a u sąsiadów pozostały całkiem 

liczne mniejszości. Liczone w setkach tysięcy 

grupy mieszkały we Francji, w Polsce, we Włoszech 

oraz w Protektoracie Czech i Moraw. 

Nieco mniejsze – w Danii, Belgii, państwach 

bałtyckich, a także innych krajach. Rozwiązaniem 

mogło być albo „powiększenie niemieckiej 

przestrzeni życiowej” – czyli podboje, 

albo „powrót do ojczyzny”, czyli – mniej lub 

Tymoteusz Pawłowski 

bardziej dobrowolna – wymiana ludności. Jak 

się zdaje niemieckie władze państwowe skłaniały 

się raczej ku tej drugiej możliwości. 

Niemiecki sukces zaniepokoił pozostałe 

państwa europejskie, szczególnie Francję, 

Polskę i Wielką Brytanię. III Rzesza mogła zagrozić 

francuskiemu systemowi bezpieczeństwa 

opartemu na sojuszach, mogła zagrozić 

zachodnim granicom Rzeczypospolitej, 

a także naruszyć europejską równowagę 

w czasie, gdy Londyn martwił się o sytuację 

na Dalekim Wschodzie: w Indiach i Chinach. 

Także rządy innych państw poczuły się zaniepokojone 

– a raczej: utraciły bezpieczny 

komfort – byli to zarówno sojusznicy Francji 

(chociażby Rumunia i Jugosławia), jak i jej 

oponenci (m.in. Włochy, Węgry). 

Najprawdopodobniej dałoby się uniknąć 

wojny, gdyby Adolf Hitler wybrał politykę 

obłaskawienia swoich sąsiadów zaniepokojonych 

nadmiernym wzrostem potęgi III Rzeszy. 

Można byłoby ją nazwać – w opozycji 

do „appeasementu” – Beschwichtigungspolitik. 

Francja i Wielka Brytania nie były aż tak zainteresowane 

ani obroną status quo – o wojnie 

prewencyjnej nie wspominając – żeby 

Premier Wielkiej Brytanii, Neville Chamberlain, przemawia na lotnisku Heston, po powrocie z konferencji 

w Monachium. Wbrew legendzie zdawał sobie sprawę, że porozumienie nie oznacza „pokoju 

na miarę czasów”.

E-wydanie Wojsko i Technika Historia 3/2020

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?