Na iSoqosoqo ni Veivukei ni Marama e Nauvoo

Luvequ
Yalewa
ena Noqu Matanitu
NA ITUKUTUKU KEI
NA CAKACAKA NI
ISOQOSOQO NI VEIVUKEI

Na ivola oqo e nei:
Raica au sa kaya vakaidina vei iko, ko ira kecega sa vakabauta na noqu
ivakavuvuli, era sa yaco me luvequ ena noqu matanitu.
Vunau kei na Veiyalayalati 25:1

Luvequ Yalewa
ena Noqu Matanitu
NA ITUKUTUKU KEI NA CAKACAKA
NI ISOQOSOQO NI VEIVUKEI
Tabaka na
Na Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai
Salt Lake City, Utah

INAKI NI
ISOQOSOQO
NI VEIVUKEI
Vakalevutaki ni vakabauta
kei na bula savasava yadua
Vaqaqacotaka na
matavuvale kei na vuvale
Vakasaqarai ira ka
vukei ira era leqa tu

© 2011 mai na Intellectual Reserve, Inc.
Dodonu kece e taqomaki.
Tabaki e Amerika
Printed in the United States of America
Vakadonui me Vakavalagi: 10/11
Vakadonui me vakadewa: 10/11
iVakadewa ni Daughters in My Kingdom:
The History and Work of Relief Society
Fijian
06500 858

ITUKUTUKU
Lewena
TAUMADA iTukutuku mai na Mataveiliutaki Taumada .............................................................. ix
IKAU NI
ITUKUTUKU “E Dua na Ka Matalia” .............................................................................................. xi
WASE 1 iSoqosoqo ni Veivukei: Na Vakalesui Mai ni Dua na iVakarau Makawa .................. 1
WASE 2 “E Dua na Ka Vinaka Cake”: Na iSoqosoqo ni Veivukei ni Marama e Nauvoo ....... 11
WASE 3 “Kukuva Toka na Veiyalayalati”: Lako Yani, Biuvanua, ka Tawavanua ................... 31
WASE 4 “E Dua na iVakarau Raraba ka Rabailevu ni Veiqaravi” .......................................... 45
WASE 5 “Sa Sega ni Mudu na Loloma” ................................................................................ 69
WASE 6 E Dua na iWirini ni Veitacini Marama e Vuravura Raraba ...................................... 91
WASE 7 “Na Lotu Savasava”: Vakatawa ka Veiqaravi ena Siko Vuvale .............................. 115
WASE 8 Veivakalougatataki ni Matabete Vei Keda Kece:
iSema Sega ni Cavuka Rawa kei na Matabete ...................................................... 141
WASE 9 “iVakatawa ni Vuvale”: Vakadeitaka, Susuga, ka Taqomaka na Matavuvale ........163
Na Matavuvale: iVakaro ki Vuravura Raraba.......................................................... 186
WASE 10 “Bula ki na Nomu Dodonu” ................................................................................... 189
Veika Bibi ena iTukutuku ni iSoqosoqo ni Veivukei .................................................................... 204
iVakamacala ...................................................................................................................................208
iTuvatuva ni iTaba.......................................................................................................................... 216
iTuvatuva Vakamatanivola ............................................................................................................223

ITUKUTUKU TAUMADA
Na iTukutuku mai na
Mataveiliutaki Taumada
Kemuni na Marama:
Ni raici ena vakavinavinaka na veivakalougatataki ni iSoqosoqo ni Vei-
vukei ena nodra bula na lewe ni Lotu, keitou sa veidusimaki kina ena kena
vakarautaki na Luvequ Yalewa ena Noqu Matanitu: Na iTukutuku kei na Cakacaka
ni iSoqosoqo ni Veivukei. Keitou masuta me na yaco me veivakalougatataki
vei kemuni vakakina vei ira o ni na tara na nodra bula na ivola oqo.
Keitou vakaraitaka na neitou iloloma kei na neitou qoroi kemuni ka keitou
kila ni sai kemuni na luvena yalewa lomani na Tamada Vakalomalagi
ka nona tisaipeli yalodina na Turaga ko Jisu Karisito. O ni tiki ni dua na
veitacini marama e vuravura raraba. Ko ni dusimaki mai na nomuni ibole,
“Sa Sega ni Mudu na Loloma,” o ni veivuke ena kena vaqaqacotaki na
veimatavuvale ka tarai cake na matanitu ni Kalou e vuravura.
Keitou vakayaloqaqataki kemuni mo ni vulica na ivola oqo ka laiva na kena
dina tawayalani kei na kena ivakaraitaki veivakauqeti me tara na nomuni bula.
Keitou vakadinadinataka ni sa vakalesuya mai na Turaga na taucoko
ni kosipeli mai vua na Parofita ko Josefa Simici ka ni sa dua na tiki bibi
ni veivakalesui mai oqori na iSoqosoqo ni Veivukei. Sa dua na nodra iyau
talei na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei. Keitou masuta me na dua na
ivurevure uasivi ni kena maroroi na iyau oqori na ivola oqo.
Na Mataveiliutaki Taumada
ix

IKAU
“E Dua na Ka Matalia”
Era sa dau veiqaravi na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei nikua vakatisaipeli yalodina i Jisu Karisito me vakataki Meri
kei Marica ena Veiyalayalati Vou.
Ena imatai ni soqoni ni iSoqosoqo ni Veivukei,
e kaya kina o Sisita Emma Smith, “Eda sa
vakarau vakayacora e dua na cakacaka veivakurabuitaki.”
1 E dina o koya. Na itukutuku ni
iSoqosoqo ni Veivukei e vakasinaiti ena kedra
ivakaraitaki na marama wale ga ka ra cakava
rawa na veika matalia ena nodra cakacakataka
na nodra vakabauta na Tamada Vakalomalagi
kei Jisu Karisito. A tauyavutaki na iSoqosoqo
ni Veivukei me vukea na nodra vakarautaki na
luvena yalewa na Kalou ki na veivakalougatataki
ni bula tawamudu. Na inaki ni iSoqosoqo ni
xi

xii
Veivukei me vakalevutaka na vakabauta kei na
buladodonu yadua, vaqaqacotaka na matavuvale
kei na vuvale, ka vakarautaki na veivuke
ena nodra vakasaqarai ka vukei o ira era vakaleqai
tu. Era vakataucokotaka na marama na inaki
eso oqo ena nodra vakasaqara, ciqoma ka cakacakataka
na ivakatakila era ciqoma me baleta na
nodra veikacivi kei na nodra bula yadua.
Na ivola oqo e sega ni itukutuku ni veigauna,
e sega tale ga ni gadrevi me vakarautaki
kina na veika kece sa rawati ena iSoqosoqo ni
Veivukei. Ia, e vakarautaki kina e dua na rai
vakaitukutuku makawa ni veiqaravi raraba ena
iSoqosoqo ni Veivukei. E vakavuvulitaki kina
mai na itukutuku makawa, na veika e sotavi
vakatamata yadua, na ivolanikalou, kei na
nodra vosa na parofita ni gauna oqo kei ira na
veiliutaki ena iSoqosoqo ni Veivukei na nodra
itavi kei na madigi eso e soli vei ira na marama
Yalododonu Edaidai ena nona ituvatuva ni
marau na Tamada Vakalomalagi.
Na Cava me da Vulica Kina na
iTukutuku kei na Cakacaka
ni iSoqosoqo ni Veivukei?
E kaya o Peresitedi Spencer W. Kimball, na
ikatinikarua ni Peresitedi ni Lotu, “Eda kila ni
o ira na marama era dau vakavinavinaka ena
vuku ni veigauna sa oti era na kauwaitaka
me ra tara cake na buladodonu ena veisiga ni
mataka.” 2 Na vulici ni ivola oqo ena vukea me
vakalevutaki cake na nodra vakavinavinakataka
na marama na veigauna sa oti kei na nodra kila
na nodra iyau vakayalo.
Na itukutuku ni iSoqosoqo ni Veivukei e vakavuvulitaka
vei keda na kedra ivakatakilakila
vakalou kei na kedra yaga tawayalani na luvena
yalewa na Kalou. E kedra italanoa vakasinaiti
Ena vukei ira na marama me ra vulica na nodra itavi ena
matanitu ni Kalou na nodra dau vuli yadua.

vakayalo na marama qaqa, yalodina vakainaki
ka sega ni dau kilai levu na nodra veiqaravi. Ni
vulici na itukutuku oqo, era na raica na Yalododonu
Edaidai ni kilai ira na Luvena yalewa na
Tamada Vakalomalagi, ni lomani ira, ka nuitaki
ira ena veiitavi tabu eso, ka dau tuberi ira ena
nodra qarava na itavi eso oqori. Ena nodra sasaga,
era sa duavata kina na marama ena Lotu
kei ira na turaga ka ra taura tu na matabete me
ra tara cake na matanitu ni Kalou e vuravura ka
vaqaqacotaka na veivuvale e Saioni.
Vulici Yadua ni Luvequ
Yalewa ena Noqu Matanitu
Na yaga ni ivola oqo e sega ni kune ena
veitikinisiga kei na veitukutuku e vakarautaki
kina ia ena inaki, na ivakavuvuli, kei na
ivakarau e vakavuvulitaka. Ni ra vulica ka vulica
tale na lewe yadua ni iSoqosoqo ni Veivukei na
ivola oqo, era na raica ni iyau ni iSoqosoqo ni
Veivukei e sega ni baleti ira walega na marama
era a bula e liu; e baleti ira talega na marama e
vuravura raraba nikua ka ra cakava ka rokova
tiko na nodra veiyalayalati. Na kila ka oqori ena
vukei ira na marama me ra kunea na veivakauqeti
mai na veigauna sa sivi ka kune vakacegu
ni qarava na veisiga ni mataka.
Na ivakavuvuli, italanoa, kei na ivakaraitaki
ena ivola oqo e rawa ni tuberi ira na marama
me ra vakotora na veika bibi kei na ivalavala eso
ena nodra bula ka na vukei ira me vakalevutaki
na nodra vakabauta kei na buladodonu yadua,
vaqaqacotaka na matavuvale kei na veivuvale,
ka vakasaqarai ira ka vukei ira era vakaleqai tu.
E kaya vaqo o Sisita Belle S. Spafford, na
ikaciwa ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo
ni Veivukei: “Na marama yadua nikua, au
vakabauta, ni na vinaka vua me dikeva na
veika e dau taleitaka, kalasitaka na itaviqaravi
e vakaitavitaki koya kina, qai taura na ikalawa
me vakarawarawataka na nona bula, vakaliuca
na veika e dodonu me liu, ka vakabibitaka na
vanua ena levu kina na kena isau ka levu na
vosota e gadrevi kina, ka vakuwai koya mai na
kena e sega na betena.” 3
Ni ra vuli na marama mai na itukutuku ni
iSoqosoqo ni Veivukei, era na rawa ni raica na
ivakaraitaki, ivakamacala, kei na ivakavuvuli
eso ka vakaibalebale vakalevu vei ira. Ni ra
vakauqeti mai na veika era raica oqori kei na
nodra ivakavuvuli na parofita ni gauna makawa
kei ira ena gauna oqo, sa rawa me ra
vakasaqara, ciqoma, ka cakacakataka na nodra
ivakatakila yadua. E rawa ni ra tuberi ena
nodra segata me ra yaco me vaka na tamata e
vinakata na Turaga me ra vakakina ka kitaka na
veika e vinakata o Koya me ra cakava.
E rawa ni ra vakayaloqaqataki na marama
ena vosa nei Alama: “Raica na ka lailai ka beci
sa tubu mai kina na ka levu.” 4 Na veika lalai
ka beci era qarava rawa ena vukei ira me ra
xiii

xiv
Ni ra dau veitalanoataka na marama na itukutuku kei na
cakacaka ni iSoqosoqo ni Veivukei ena rawa kina vei ira
me ra veivakatataki cake.
raica na sala e vakaukauwataki ira tiko kina ka
tubera tiko na nodra bula na Turaga.
Vulica Vata kei ira Eso na
iTukutuku kei na Cakacaka
ni iSoqosoqo ni Veivukei
Na ivola oqo e dua na ivurevure ni vuli bibi
me vukei ira na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei ena nodra vuli vata ena Veisigatabu
kei na so tale na siga ena loma ni macawa.
Me ra kunea na idusidusi raraba me baleta na
veivakavulici ena soqoni ni iSoqosoqo ni Veivukei
me ra na gole na veiliutaki ni iSoqosoqo
ni Veivukei ki na ivoladusidusi e vakayagataki
tiko ena gauna oqo ka vakakina ki na LDS .org.
Me ra raica na itukutuku e baleta vakatabakidua
na vakayagataki ni ivola oqo ena soqoni ni
iSoqosoqo ni Veivukei, e rawa me ra gole ki na
LDS .org ka raica eso tale na idusidusi veivuke e
tabaka na Lotu.
Na veivakauqeti ni ivola oqo e nakiti me
ulabaleta yani na veisoqoni ni iSoqosoqo ni
Veivukei. E rawa vei ira na veimatavuvale me ra
vulica ka veivosakitaka vata na ivakaraitaki kei
na ivakavuvuli eso ena ivola. E rawa ni ra wasea
na ivola oqo kei ira na nodra itokani o ira na
marama ena iSoqosoqo ni Veivukei. E rawa ni
ra vakayagataka na lewe ni Lotu ena veitabayabaki
kece sara na ivola me idusidusi ni lesoni,
na vosa, kei na veimatabose.
Vakavinavinaka
O ira era vakarautaka na kena tabaki na ivola
oqo era vakaraitaka na nodra vakavinavinaka
vei Lucile C. Tate kei na vugona o Elaine R.
Harris, ka rau a kacivi ka vakatikori ena 1996
me rau biuta vata e dua na itukutuku sega ni
tabaki ni iSoqosoqo ni Veivukei. A maroroi na
nodrau cakacaka me ivurevure ena itukutuku
maroroi ni Lotu. Na nodrau sasaga me rau vakaivolataka
na nodra bula na veiperesitedi raraba
ni iSoqosoqo ni Veivukei kei na veisoqoni
lelevu ni iSoqosoqo ni Veivukei sa vakayavutaki
kina na ivola oqo.

E vagolei talega na vakavinavinaka vei ira
oqo: Susan W. Tanner, ka vakatikori ena 2009
me vola na imatai ni itukutuku taucoko oqo
ni iSoqosoqo ni Veivukei me baleta na Lotu
raraba, ka vakayagataka na nodrau cakacaka o
Sisita Tate kei Sisita Harris me kena yavu; o ira
na edita, kei na daudroini, ka ra toboka rawa
na yalo ni ivola oqo ena gauna sa na oti kina
ka ra qai cakacaka vagumatua me rawati; o ira
na dauvolaivola tale eso, o ira na cau, dauniitukutuku
makawa, ka ra kilai ena kena laurai na
nodra cakacaka sa tabaki tu ena idusidusi ena
mua ni ivola oqo.
Me kena iotioti, ena sega ni rawa ni volai na
itukutuku oqo ke a sega na nodra vakabauta,
yalodina, kei na veiqaravi na marama ena iSoqosoqo
ni Veivukei ena veitabagauna taucoko
ni Lotu.
xv

WASE 1
iSoqosoqo
ni Veivukei
Na Vakalesui Mai ni
Dua na iVakarau Makawa
E dina beka ni rogorogo vou na
yacana, na isoqosoqo e se tekivutaki ena
gauna makawa sara. E tukuna vei keda na
noda parofita ka a vakamatei ena vuku ni nona
vakabauta ni isoqosoqo vata ga oqo a dau
tu ena lotu ni gauna makawa.
Eliza R. Snow

WASE 1
iSoqosoqo ni Veivukei
Na Vakalesui Mai ni
Dua na iVakarau Makawa
Ena gauna taucoko ni nona veiqaravi ena
bula oqo, sa dau vakaraitaka na iVakabula na
nona lomani ira ka kauwaitaki ira na marama.
E kaya o Elder James E. Talmage ena Kuoramu
ni iApositolo Le Tinikarua, “Na jabeni cecere
duadua e vuravura me baleti ira na marama kei
na bula vakamarama sai Jisu na Karisito.” 1
E vakavulici ira na marama vakailawalawa
lelevu, vakatamata yadua, e tolo ni sala kei na
baravi, ena ikeliwai kei na nodra veivale, na
iVakabula. E vakaraitaka vei ira na loloma kei
na yalovinaka ka vakabulai ira kei ira na nodra
lewe ni matavuvale. Ena vuqa na italanoa va-
kaibalebale, e tukuna me baleti ira na marama
era vakaitavi ena nodra itavi ga ni veisiga. E
vakaraitaka na nona kila vakavinaka tu na itovo
ni bula ni marama ka rawata mai na nodra
ivakarau ni bula e veisiga na veilesoni cecere
vakosipeli. E vosoti ira. E tagi vata kei ira. E
yalololoma vei ira ena nodra itutuº vakaluvena
yalewa, marama radinivale, dauqaravi vuvale,
tina, ka yada. E dau taleitaki ira ka vakamaramataki
ira.
Ni sotava sara tu mada ga na mosi vakaiyanaqa
ena kauveilatai, e vakaraitaka na iVakabula
na nona kauwaitaka na Tinana, ka kena
irairai ena gauna ko ya ni sa yada ka gadreva e
dua me vakatawai koya. 2 Na imatai ni tamata
e rairai kina ko Koya ni oti na Nona Tucaketale
e dua na marama. 3
Tisaipeli Yalewa ena
Veiyalayalati Vou
E lailai na ka e kilai rawa me baleta na
isoqosoqo ni marama ena Veiyalayalati Vou,
ia na ivakadinadina e tukuna ni ra a vakaitavi
sara vakabibi na marama ena gauna ni nona
veiqaravi vakalotu na iVakabula. Na Veiyalayalati
Vou e okati kina na kedra itukutuku na marama,
o koya e cavuti na yacana kei koya e sega, ka ra
cakacakataka na nodra vakabauti Jisu Karisito,
vulica ka bulataka na Nona ivakavuvuli, ka vakadinadinataka
na nona cakacaka, cakamana, kei
na nona bula vakaturaga. Era qai yaco na marama
oqo me ra tisaipeli ivakaraitaki vinaka ka
ra ivakadinadina bibi ni cakacaka ni veivakabulai.
3

4
Era a lako na marama vata kei Jisu kei iratou
na Nona iApositolo Le Tinikarua. Era solia na
nodra iyau me vukea na Nona veiqaravi. Ni oti
na Nona mate kei na Nona Tucaketale, era sa
yaco tiko ga me tisaipeli yalodina na marama.
Era sota ka masu vata kei ira na iApositolo.
Era solia na nodra veivale me nodra vanua ni
vakasoqoni vata na lewe ni Lotu. Era vakaitavi
ena yalodina ena cakacaka ni vakabula yalo,
vakayago ka vakayalo talega.
Erau ivakaraitaki ni tisaipeli yalewa ena
Veiyalayalati Vou o Marica kei na tacina o Meri.
Ena Luke 10 e koto kina na itukutuku kei
“A sa kauti [Jisu] ki na nona vale e dua na yalewa na
yacana ko Marica.” Sa dua na tacina na yacana ko Meri
“sa tiko talega ena yavai Jisu, ka rogoca na nona vosa”
(Luke 10:38 39).
Marica ena nona dolava na nona vale vei Jisu.
E qarava na Turaga ena nona sotava na Nona
gagadre vakayago, a dabe ko Meri e yavana na
iVakavuvuli ka tiloma na Nona ivunau.
Ena dua na itabagauna ka dau namaki
walega kina vei ira na marama na veiqaravi ni
veika vakayago, e vakavuvulitaka na iVakabula
vei rau ko Marica kei Meri ni rawa vei ira
na marama me ra vakaitavi talega ena veika
vakayalo ni Nona cakacaka. E sureti rau me rau
Nona tisaipeli ka vakaivotavota ena veivakabulai,
“na ivotavota uasivi cake” ka na sega ni kau
tani vei rau. 4
Sa yaco me rau vakaitavi vakalevu o Meri
kei Marica ena nona veiqaravi ena bula oqo na
Turaga. E muri ena Veiyalayalati Vou, eda wilika
kina na nona ivakadinadina qaqa o Marica me
baleta na nona vakalou na iVakabula. Ena dua
na veitalanoa vata kei Jisu, a kaya kina o koya,
“Au sa vakadinata ni sa Karisito koi kemuni, na
Luve ni Kalou, ko koya sa dodonu me lako mai
ki vuravura.” 5
E vuqa tale na tisaipeli yalewa era a lako
vata kei Jisu kei iratou na Le Tinikarua, era vuli
vakayalo mai Vua ka qaravi Koya vakayago. E
vola ko Luke:
“Sa oti sa qai lako voli e muri ko koya [Jisu]
ena veikoro kecega kei na veikoro lalai kecega,
ka vunau, ka tukuna na itukutuku vinaka ni
matanitu ni Kalou: kei ira vata kaya na lewe
tinikarua,

Ena gauna taucoko ni nona veiqaravi ena bula oqo, sa dau vakaraitaka
na iVakabula na nona lomani ira ka kauwaitaki ira na marama.
“Kei na yalewa eso, sa vakabulai oti mai na yalo ca eso
ka curumi ira kei na malumalumu, ko Meri sa vakatokai
na yalewa ni Makitala, sa lako tani oti vua e vitu na tevoro,
“Kei Joana na wati Kusa na matanivanua nei Eroti,
kei Susana, ka lewevuqa tale, era sa qaravi koya ena
nodra iyau.” 6
E kena irairai ni ra a vakarautaka na marama oqo
eso na veivuke vakailavo vei Jisu kei iratou na Nona
iApositolo, kei na veiqaravi eso me vaka na vakasaqa.
Me ikuri ni nodra ciqoma na nona veiqaravi vakalotu
o Jisu—na itukutuku vinaka ni Nona kosipeli kei na
“Na tarai cake ni
ivalavala ni bula
Vakarisito e cakacaka
kaukauwa ka sega kina
na wele—e sega ni
baleti ira na daucakacaka
vagauna se o ira era
sega ni rawa ni dau
vakaukauwataki ira
e veigauna.”
Spencer W. Kimball
Ensign, Nove. 1978, 105
5

6
veivakalougatataki ni Nona kaukauwa veiva-
kabulai—era qaravi Koya na marama oqo ena
nodra solia na nodra iyau kei na yalodra dina.
A vola ko Paula me baleti ira na marama era
a veiqaravi vei ira na Yalododonu ena vuku ni
nodra itutu vaka-Lotu kei na nodra dui vaka-
tulewa ga vakataki ira. Na nona ivakamacala
me baleta e dua na yada buladodonu e tukuna
na ivakarau ni nodra bula e vuqa na marama
ena Lotu taumada: “Me rogo ena vuku ni
ivalavala vinaka; kevaka sa qaravi ira na gone
kevaka sa dau vakacegui ira na vulagi, kevaka
sa vuya na yavadra era sa lotu, kevaka sa vukei
ira era sa vakararawataki, kevaka sa gumatua
ni dau cakava na cakacaka vinaka kecega.” 7 A
vola talega o Paula na nodra veivakauqeti na
kena marama matua ka kila ka vakalevu cake.
A vakasalataki Taito me vakauqeti ira na kena
marama me ra veiqaravi ka vakavulici ira na
marama gone me baleta na nodra itavi tawamudu
vakamarama radinivale ka tina, “me ra
vakavulici ira na marama gone me ra rakorako,
me ra dau lomani ira na watidra, me ra lomana
na luvedra.” 8
Na ivola ni Cakacaka e oka kina e dua na
tukutuku ni dua na marama ka a bulataka na
ivakarau ni ivalavala dodonu a vakamacalataka
o Paula. O Tapaica ka dau vakatokai talega me
o Tokasa, a vakaitikotiko voli mai Jopa, ka dau
cakaisulu kina me baleti ira na marama era
vakaleqai tu.
“A sa tiko mai Jopa e dua sa lotu ko Tapaica
na yacana, a kena ibalebale ko Tokasa: sa dauoga
sara na yalewa oqo ena cakacaka vinaka,
kei na cakacaka loloma sa kitaka tiko.
“A sa yaco ena gauna ko ya sa tauvimate ko
koya ka ciba. . . .
“Ia ni sa veivolekati ko Jopa kei Lita, ka ra
sa rogoca ko ira sa lotu ni sa tiko kina ko Pita,
era sa tala e lewe rua na tamata vei koya, me
masuta me lako vakatotolo sara mai vei ira.
“Sa qai ia ko Pita ka lako vata kei rau. Ia ni
sa tadu ko koya, . . . a sa tu voleka vua ko ira
Ko Tapaica “sa dau oga ena cakacaka vinaka kei na
cakacaka loloma” (Cakacaka 9:36).

na yada kecega era sa tagi, ka vakatakila na
icurucuru eso kei na isulu ka cula ko Tokasa, ni
sa bula vata kei ira.
“A sa vakatalai ira kece yani ko Pita, ka teki-
duru ka masu; ka sa vuki vaka ki na yago ka
kaya, Tapaica tu cake. A sa cereka na matana:
ia ni sa kunei Pita, sa qai duri cake ko koya.” 9
E tukuni ena Veiyalayalati Vou eso tale na
marama yalodina. Ko Pirisila kei na watina o
Akuila, erau sega ni kauwaitaka na nodrau bula
ena vukudra na iApositolo ka solia na nodrau
vale me ia kina na soqoni ni Lotu. 10 E vola kina
o Paula, “Sa loloma vakalevu yani vei kemudou
o Akuila kei Pirisila ena Turaga, kei ira na
isoqosoqo lewe ni lotu ena nodrau vale.” 11
E dua na marama na yacana ko Meri “sa
daucakacaka vakalevu” ena vukudra na iApositolo.
12 E dua na marama na yacana ko Litia
a papitaiso kei ira na lewe ni nona vale ka qai
veiqaravi ena vukudra era a vakavulici koya. 13
E dua na marama na yacana ko Fipi e kena
irairai ni a vakaitutu ni veiqaravi ena nona ivavakoso.
E kaya o Paula, “Ia kau sa tataunaki Fipi
yani vei kemudou o koya na wekada, o koya sa
dauqarava na isoqosoqo lewe ni lotu . . . mo dou
vakacegui koya kina ena vuku ni Turaga, me
vaka sa kilikili kei ira era sa lotu, ka mo dou vukei
koya ena cakacaka kecega dou na yaga kina
vua: ni sa dau vukei ira na lewevuqa ko koya.” 14
Na mataqali veiqaravi a solia o Fipi kei ira tale
eso na marama cecere ena Veiyalayalati Vou sa
tomani tiko nikua mai vei ira na lewe ni iSoqosoqo
ni Veivukei—o ira na veiliutaki, dausiko
vuvale, tina, kei na so tale—ka ra dauveiqaravi,
se dauveivukei, vei ira e vuqa.
Tisaipeli Yalewa Edaidai
O ira na marama ena Lotu makawa era
marama dokai ka vakaturaga, gadrevi ka yaga
vakalevu. Era veiqaravi vei ira na tani, era tubu
cake ena nodra savasava yadua, ka ra vakaitavi
ena cakacaka cecere ni vakabula yalo.
Na ivakarau eso oqo sa vakalesui mai ena
gauna oqo ena kena tauyavu na iSoqosoqo ni
Veivukei. A kaya kina na Parofita o Josefa Simici,
“A sega mada ni taucoko sara na tauyavu ni Lotu
me yacova na gauna era sa qai tauyavu kina na
marama.” 15 A tokaruataka na ivakavuvuli oqo
o Sisita Eliza R. Snow, na ikarua ni peresitedi
raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei. E kaya kina: “E
dina beka ni rogorogo vou na yacana, na isoqosoqo
e se tekivutaki ena gauna makawa sara. E
tukuna vei keda na noda parofita ka a vakamatei
ena vuku ni nona vakabauta ni isoqosoqo vata
ga qo a dau tu ena lotu ni gauna makawa.” 16
Era sa vakadinadinataka na veiparofita tale
eso ni gauna oqo, sega ni oka kina o Josefa
Simici, ni kena tauyavu na iSoqosoqo ni Veivukei
e dua na tiki vakauqeti ni Veivakalesui
Mai, ka ra kacivi kina na marama ena Lotu ki
na veitutu vakalotu me ra veiqaravi vakataki ira
ka vakalougatataka na Lotu raraba. E kaya o
7

8
Peresitedi Joseph F. Smith, na ikaono ni Peresi-
tedi ni Lotu, “Na isoqosoqo oqo e ibulibuli va-
kalou, vakadonui vakalou, tauyavu vakalou, ka
tabaki vakalou mai vua na Kalou me qarava na
nodra vakabulai na yalo ni yalewa kei na yalo
ni tagane.” 17 E kaya vaqo o Peresitedi Lorenzo
Snow, na ikalima ni Peresitedi ni Lotu, vei ira
e dua na ilawalawa marama ena iSoqosoqo
ni Veivukei: “Ko ni sa dau tu ga e yasadra na
Matabete, ka vakarau tu mo ni vaqaqacotaka
na ligadra ka qarava na nomuni itavi ni veivuke
ena kena tosoi ki liu na matanitu ni Kalou; ia
me vaka ni ko ni sa vakaitavi ena cakacaka
oqori, ko ni na vakaivotavota talega vakakina
ena kena qaqa kei na bula vakacerecerei kei na
lagilagi ka na solia na Turaga vei ira na Luvena
yalodina.” 18
Ni ra vakaitavi na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei, era sa veiqaravi tiko vakatisaipeli
yalodina i Jisu Karisito ena cakacaka ni
veivakabulai. Me vakataki ira na marama ena
Lotu makawa, era cakacaka tikivi ira na tagane
ena matabete me vakalevutaki na vakabauta
kei na buladodonu ni tamata yadua, vaqaqacotaka
na matavuvale kei na vuvale, ka vakasaqarai
ira ka vukei ira era vakaleqai tu. E
vakavuvulitaka o Sisita Julie B. Beck, na
ikatinikalima ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo
ni Veivukei: “Ena iSoqosoqo ni Veivukei eda
vakatovotovotaka kina na bula vakatisaipeli i
Karisito. Eda vulica na veika e vinakata o Koya
me da vulica, ka da cakava na veika e vinakata
o Koya me da cakava, ka da yaco me vaka na ka
e vinakata o Koya me da vaka.” 19

WASE 2
“E Dua na Ka
Vinaka Cake”
Na iSoqosoqo ni Veivukei
ni Marama e Nauvoo
Au sa solia oqo na ki vei kemuni ena
yaca ni Kalou, ka na reki na isoqosoqo oqo
ka na tekivu me drodro sobu mai ena gauna oqo
na kila ka kei na vuku—oqo na itekivu ni
veisiga vinaka ki na isoqosoqo oqo.
Josefa Simici

WASE 2
“E Dua na Ka Vinaka Cake”
Na iSoqosoqo ni Veivukei ni Marama e Nauvoo
Ena vulaitubutubu ni 1842, era a cakacaka
vagumatua na Yalododonu Edaidai mai Nauvoo
e Illinois, me ra tara e dua na valetabu ena nodra
siti. A vakayaloqaqataki ira na tamata kece na
Parofita o Josefa Simici me ra veivuke. Era cakava
na tagane na cakacaka ni tara valetabu, ka ra
vakasaqara na marama na veisala eso me ra cau
kina. E nanuma lesu kina o Sarah M. Kimball:
Era vakila na Yalododonu na gagadre vakatotolo me tara
na Valetabu e Nauvoo.
“E rauta ni tolu na fiti na cecere ni bai ni
Valetabu e Nauvoo. Era a kerea vagumatua na
Peresitedi ni Lotu kei ira eso tale na veivuke me
tosoi na cakacaka.
“Ena dua na siga ni keirau veitalanoa tiko kei
Miss [Margaret] Cook . . . me baleta e dua na
kerekere se qai yaco walega mai ka kerei kina na
kakana, isulu, iyaya ni moce kei na iyaya tale eso
me baleti ira na tamata cakacaka kei na nodra
matavuvale, qai kaya ni na taleitaka me cau ena
talitali kevaka e rawa na kena iyaya. Au kaya vua
ni na noqu itavi na kena iyaya, ka vakatura de so
talega e tautavata kei keirau na nodra vakasama.
Keirau qai [veitalanoataka] me tauyavu e dua na
isoqosoqo ni culacula. Na kena inaki me veivuke
ena kena tara na valetabu.
“Ena veisureti era a sota mai kina ki na neitou
[vale] e rauta ni dua na daseni na marama
ena Lotulevu ka tarava.” 1
Ena itabagauna ko ya, e dau matau vei
ira na marama me ra tauyavutaka na nodra
isoqosoqo, ka vakavuqa, kei na kena yavu ni
vakavulewa kei na kena lawa lalai—na kena
lawa me cicivaki kina na isoqosoqo. Era sa
mani duavata na marama era a sota ena vale
13

14
nei Sarah Kimball me ra tauyavutaka e dua na
yavu ni vakavulewa kei na kena lawa lalai, a
mani bolea o Eliza R. Snow me vola. Era qai
kerei Josefa Simici na marama me dikeva ka
solia kina na nona nanuma. Ni wilika oti na
parofita, e kaya ni oqo na kena uasivi duadua
e qai bau raica. ‘Ia,’ e kaya o koya, ‘e sega ni o
koya oqo na ka o ni vinakata. Tukuna vei ira na
marama sa ciqoma na Turaga na nodra vakacacabo,
ka sa vakarautaka tu o Koya e dua na
ka vinaka cake mai na yavu ni vakavulewa buli.
Au mani sureti ira kece kina me ra sota vata
kei au kei iratou e vica na turaga . . . ena yakavi
ni Lotulevu ka tarava, au na cokonaki ira kina
na marama ena ruku ni matabete ena ivakarau
ni matabete.’” 2
Tauyavutaki na iSoqosoqo
ni Veivukei
Ena Lotulevu ka tarava, ena ika 17 ni Maji,
1842, era soqoni vata kina e ruasagavulu na
marama ena itabavale e cake ni dua na vale,
ka dau vakatokai tu ena vuqa na gauna me
“the red brick store,” ka tiko kina e dua na
valenivolavola nei Josefa Simici kei na dua na
nona bisinisi me bula tiko kina na nona matavuvale.
Era sota tiko ena ruku ni vakatulewa
nei Josefa Simici kei rau na lewe ni Kuoramu
ni Le Tinikarua, o rau o Elder John Taylor kei
Elder Willard Richards. 3
A tauyavutaki ira na Parofita o Josefa Simici
ena dua na ivakarau vakauqeti ka vakadonui
vakalou ka sega ni muria na kena ivakarau
Emma Smith
iMatai ni Peresitedi Raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei
“Au gadreva na Yalo ni Kalou me kilai au ka ciqomi au, me
rawa kina niu vakamalumalumutaka na veika kecega ni
itovo se na veika au buli vata kaya mai ka na sega ni yaga
ki na noqu bula vakacerecerei ena vuravura tawamudu. Au
gadreva e dua na vakasama vuavuai vinaka, ka bulabula,
me rawa niu kila kina na inaki ni Kalou, ni vakatakilai
mai vei ira na nona italai ka kakua ni vakatitiqataka.”
iVola vei Josefa Simici, 1844, Valenivola ni iTukutuku Makawa
ni Lotu

Ena 17 ni Maji, 1842, sa yaco kina o Emma Smith me imatai ni
peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei.
sa takalevu tu ena gauna oya vei ira na veisoqosoqo ni
marama.
Ni tekivu na soqoni, e tukuna o koya vei ira na ma-
rama me ra veivakayaloqaqataki vei ira na turaga “me ra
dau caka vinaka ena nodra raica na veika era vinakata
na dravudravua—me ra vakasaqara na cakacaka ni loloma
cecere, ia ena nodra qaravi ira tiko—me ra veivuke
ena nodra vakadodonutaka na nodra bula ka vaqaqacotaka
na ivalavala dodonu ena isoqosoqo ni marama.” 4
A digitaki na wati Josefa Simici o Emma me peresitedi
ni isoqosoqo vou oqo. A qai vakayaloqaqataki watina na
Parofita me digitaka na daunivakasala, me rau vakatulewataka
vata kei koya ena isoqosoqo oqo, ena nodra qaravi
na dravudravua—vukei na nodra gagadre, ka sotavi
na veika tale eso ni isoqosoqo oqo.” A qai digitaki rau o
“A tauyavutaki na
iSoqosoqo ni Veivukei
ena yalo ni veivakauqeti,
ka sa dau tuberi tiko mai
na yalo oqori [me tekivu
mai na gauna koya], ka
sa vakadabera ki yalodra
na veimarama vivinaka
e sega ni wiliki rawa na
gagadre oya ni buladodonu
ka dau taleitaka
na Turaga.”
Joseph Fielding Smith
Mekesini ni iSoqosoqo ni
Veivukei, Tise. 1970, 883
15

16
Sarah M. Cleveland kei Elizabeth Ann Whitney
o Sisita Smith me rau nona daunivakasala. A
qai vakatikori rau na daunivakasala o Elder
Taylor ena veitabaki ni liga me rau veiqaravi
ena nodrau itutu ena mataveiliutaki. 5
Ni toso tiko na soqoni oqori, a kaya o Josefa
Simici ni nona kacivi na watina sa vakayacori
kina e dua na parofisai a vakatakilai vua rauta
ni 12 na yabaki sa oti, ka vosa kina na Turaga
vei watina ni o koya na “marama digitaki,
kau sa lesi iko” ka tukuna vua ni na “lesi mai
na ligai [Josefa Simici] me veivakavulici ka
veivakauqeti vei ira na lewe ni lotu, io me vaka
sa vukei iko kina na Yalo Tabu.” 6 A wilika o
Josefa Simici vei ira era tiko kina na ivakatakila
kece oqo, ka sa wase 25 tu ni Vunau kei na
Veiyalayalati. 7
Ena ivakatakila, a tukuna kina vei Emma na
Turaga na veigalala eso ena nona, me vaka ni
na daunivolavola vei watina ka dau biuta vata
na serenilotu me baleti ira na Yalododonu. A
vakasalataki Emma talega na Turaga me dau
rogoca na ivakasala eso ni qaqarauni, me dau
yalodina ka ivalavala dodonu, me kakua ni
dau vosakudrukudru, me dau vosavinaka vua
na watina ka dau vukei koya, me dau veivakavulici
mai na ivolanikalou ka veivakauqeti
ki na Lotu, me dau volavola ka vuli, me dau
“biuta vakatikitiki na veika ni vuravura oqo,
ka segata na veika e vinaka cake,” mo dau
maroroya na veiyalayalati, mo yalomalua
ka qarauna na dokadoka ka dau muria na
ivunau. 8
Ena itinitini ni ivakatakila, e qai kaya na
Turaga ni veika sa tukuna vei Emma e sega
ni baleti koya ga ia na Noqu “ivakaro oqo vei
ira na tamata kecega.” 9 Ena nona dodonu
vakaparofita, a talemuria kina na tikina oqo o
Josefa Simici, ka vakabibitaka ni ivakasala kei
na ivakasala ni qaqarauni ena ivakatakila oqo
sa baleti ira kece na lewe ni isoqosoqo tauyavu
vou oqo. E kaya o koya “ni sega ni o [Emma]
walega, ia eso tale e rawa ni ra rawata na veivakalougatataki
vata.” 10 Na ivakatakila oqo sa soli
kina na ivakavuvuli me ra vakayavutaki kina na
marama Yalododonu Edaidai.
Ni oti eso na veivosaki, era sa mani nanuma
na marama me ra vakatokai ira me ra iSoqosoqo
ni Veivukei ni Marama e Nauvoo. Qai
kaya kina o Emma Smith: “Eda sa na vakarau
vakayacora e dua na cakacaka veivakurabuitaki.
. . . Eda na sotava na veigauna duatani ka bibi
cake tikoga na itavi.” 11
Ni sa cava na soqoni, a wasea o Elder John
Taylor na nona vakasama. E kaya ni “reki na
yalona” ni raica “na nodra
kalawa mai na tamata dokai
duadua ena cakacaka oqo, ka
nanumi ni na vakayagataki
kina na ivalavala dodonu
John Taylor kecega ka vakainaki kina na
yalo dauveinanumi ni marama.” E reki talega o

koya ni “raica na kena sa tauyavu na isoqosoqo
oqo me vaka na lawa mai lomalagi—me vaka
na ivakatakila a soli e liu vei Mrs. [Emma]
Smith ka lesi ki na veikacivi bibi oqo—ka
laurai ni sa toso tiko ki liu na veika kecega ena
kena ivakarau lagilagi oqo.” Na nona masu me
“me na tiko ga ena isoqosoqo oqo na veivakalougatataki
ni Kalou kei na vakacegu mai
lomalagi mai na gauna koya ka lako yani.” Qai
vakavoqataka e dua na matasere na itukutuku
nei Elder Taylor ena nodra lagata na “Me da
marau ena siga ni vakabulai” ni bera na masu
ni suka. 12
A solia mai na Turaga na “idola ni [Nona] matanitu”
mai vei Pita, Jemesa kei Joni ki vei Josefa Simici (raica na
V&V 27:13).
Veivakadonui, iVakarau, kei na
Veivakalougatataki ni Matabete
Ena dua na soqoni ni iSoqosoqo ni Veivukei
ena ono na macawa ka tarava, a vakavuvulitaki
ira tiko na marama ena dua na gauna balavu na
Parofita o Josefa Simici qai kaya: “Na isoqosoqo
oqo me na ciqoma na ivakaro ena ivakarau
sa virikotora tu na Kalou—mai vei ira era sa
lesi me ra veiliutaki— au sa solia oqo na ki vei
kemuni ena yaca ni Kalou, ka na reki na isoqosoqo
oqo ka na tekivu me drodro sobu mai ena
gauna oqo na kila ka kei na vuku—oqo na itekivu
ni veisiga vinaka ki na isoqosoqo oqo.” 13
Ni parofita ni Turaga, e tu vei Josefa Simici na
idola taucoko ni dodonu ni matabete e vuravura.
O koya gona, ena nona tauyavutaka na
iSoqosoqo ni Veivukei me cici ena ruku ni nona
veidusimaki, sa dolava kina na madigi eso me ra
vakaitavi kina na marama ena Lotu ena veiitavi
bibi ni cakacaka ena matanitu ni Turaga. Era
sa veiqaravi oqo ena ruku ni veivakadonui ni
matabete ka yalataki kina na veivakalougatataki
e sivia na kena era sa ciqoma oti. Ena yacovi ira
mai na veivakalougatataki oqori me vaka na nodra
yalodina kei na gugumatua. Ena drodrovi ira
yani na kila ka kei na vuku ena nodra ciqoma
na taucoko ni veivakalougatataki ni matabete
ena valetabu. Era na ciqoma na veicakacaka
vakalotu ka cakava na veiyalayalati tabu ka na
vukei ira me ra vakarautaki ira kei na nodra
matavuvale me baleta na bula tawamudu. (Me
17

18
so tale na itukutuku ni iSoqosoqo ni Veivukei
kei na matabete, raica na wase 8.)
Na Nanamaki Taumada me
baleta na iSoqosoqo ni Veivukei
A tubu vakatotolo sara Na iSoqosoqo ni
Veivukei ni Marama e Nauvoo, me sivia yani na
1,100 ena Okosita ni 1842. Taumada, era sega
ni dau lewena kecega na isoqosoqo na marama
lewe ni Lotu. Me ra kerekere na marama me
ra lewena, e yavutaki na nodra ciqomi mai na
nodra ivakarau vinaka kei na ivalavala dodonu.
E kaya o Josefa Simici, “E dodonu me dua na
isoqosoqo digitaki, me ra vakatikitikitaki mai na
Liutaka na soqoni ni iSoqosoqo ni Veivukei o Emma Smith.
veika ca ni vuravura, digitaki, ivalavala dodonu,
ka savasava.” 14
Era maqusa na marama e Nauvoo me ra
lewena na iSoqosoqo ni Veivukei. Era sa nanamaki
me ra soli veivuke vakayago ka vakayalo
ena dua na ivakarau tauyavutaki vakamatau ka
vakadonui. Era raica talega na madigi sega ni
vakatauvatani rawa me da vakavulici mai vua
e dua na parofita me da vakarautaki kina ki na
kila ka vakayalo cecere cake kei na veivakalougatataki
ni valetabu. Era taleitaka na nodra vakaduavatataki
kei ira na ganedra ena matabete
ena veinaki cecere oqo.
Ni sa tu vei ira na marama na galala oqo, sa
nodra itavi me ra bula kina. E kaya vei ira o Josefa
Simici: “O ni sa toka kina oqo ena dua na
itutu ka rawa kina mo ni cakacakataka na yalo
ni loloma sa teivaka koto na Kalou e lomaseremuni.
Kevaka o ni bula ki na veivakavuvuli
oqo, sa dua na ka cecere ka lagilagi!” 15 Me vaka
e tukuna o Peresitedi Boyd K. Packer ena Kuoramu
ni iApositolo Le Tinikarua ena vica vata
na yabaki e muri, “Sa nona itavi e dua na marama
me kauta mai ki na nona bula na ivalavala
dodonu e dau vakamareqeti ena iSoqosoqo ni
Veivukei me vaka ga ni nona itavi na tagane me
taracake ena nona bula na ivakarau ni bula era
dau vakamareqeta na matabete.” 16
Na iSoqosoqo ni Veivukei e sega ni dua wale
ga na ilawalawa marama era vinakata tiko me
ra dau caka vinaka e vuravura. E duatani o

Dusimaki ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei na Parofita o Josefa Simici.
koya. E “dua na ka vinaka cake” o koya, baleta
ni a tauyavu ena veivakadonui ni matabete.
Sa dua na ikalawa gadrevi ki na kena tevuki
e vuravura na cakacaka ni Kalou na kena
tauyavutaki. E vakarautaki ira na marama ena
Lotu me ra ciqoma na veicakacaka vakalotu
kei na veiyalayalati, ka vukei ira ena nodra itavi
vakamatavuvale.
iVakaro nei Josefa Simici
Ena imatai ni nodra soqoni na iSoqosoqo
ni Veivukei ni Marama e Nauvoo, a lesi kina o
Sisita Eliza R. Snow me sekeriteri ni iSoqosoqo.
Ena nona itutu oqori, sa dau vola vakavinaka ka
vakamatailalai kina na itukutuku, ka vakatokai
me itukutuku ni bose, ena veisoqoni yadua ni
iSoqosoqo ni Veivukei e tiko kina. E tukuna o
Josefa Simici vei ira na marama ni itukutuku ni
bose oqori ena yaco me “yavunivakavulewa ka
lawa” ni isoqosoqo. 17
Ena vuqa na veisoqoni ni iSoqosoqo ni Veivukei,
era sa dau solia nodra gauna na marama
me ra vakaroti kina. Era vakalougatataki na
marama ni ra a vakavulici mai vua na Parofita
o Josefa Simici ena ono na nodra soqoni. Ni
veivakavulici, era vakila na kena sovaraki mai
vakalevu na Yalotabu. Ni cava e dua vei ira na
soqoni oqori, e vola o Sisita Snow, “A sovaraki
mai ena dua na kena ivakarau kaukauwa na
19

20
Yalo ni Turaga, ka ra na sega sara ni guilecava o
ira era a tiko ena gauna taleitaki oya.” 18
Ena itukutuku kece ni bose e vola o Sisita
Snow, e veivakauqeti vakalevu duadua na nona
itukutuku me baleta na nona ivunau na Parofita.
Na nona ivakavuvuli na parofita ena veigauna
vaqori e dusimaki kina na nodra cakacaka
na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei kei ira na
veiliutaki ni matabete era veiqaravi vata kei ira.
Na veivakavuvuli oqori sa vakauqeta tikoga na
cakacaka ni Lotu nikua.
E vakavuvulitaka o Josefa Simici na veivakavuvuli
ka vukei ira na marama ena iSoqosoqo
ni Veivukei me ra “vukei na dravudravua” ka
“vakabulai na yalo”—na ivakavuvuli ka yavutaki
kina na tarai cake ni isoqosoqo. 19 Ni tara
cake ena yavu oqo, sa tudei ka levu cake kina
na veivakauqeti ni iSoqosoqo ni Veivukei. Me
tekivu mai na veisoqoni taumada ni iSoqosoqo
ni Veivukei, era sa dau vakayagataka na
marama na ivakavuvuli ni Parofita ena nodra
sasaga me ra vakalevutaka cake na vakabauta
kei na buladodonu ni tamata yadua, vaqaqacotaki
ni matavuvale kei na vuvale, ka vakasaqarai
ira ka vukei ira era vakaleqai tu.
Vakalevutaki na Vakabauta kei na Bula
Savasava Yadua
E vakavulici ira na marama o Josefa Simici ni
sa nodra itavi bibi me ra segata na nodra dui
vakabulai. E kaya kina, “Eda na bula walega
“Ia au sa vakaroti kemudou mo dou vakavulici ira na luvemudou
me ra kila na rarama kei na dina” (V&V 93:40).
ena noda qarava na noda Kalou—na tamata
kece me dui cakava ena vukuna—e sega ni dua
e rawa ni cakava ena vukuna e dua tale.” 20 E
vakavulici ira me ra tamata buladodonu, me ra
yaco me tamata savasava, ka ra vakavakarau ki
na cakacaka vakalotu ni valetabu kei na veiyalayalati.
E vakauqeti ira me ra veisaututaki kei
na Turaga, kei ira era wavoliti ira tu, ka vakakina
vei ira vakataki ira: “Kemuni na marama . . . ,
kevaka e tu ena kemuni maliwa na veiqati? Au
na sega ni ciqoma—sa dodonu mo ni veivutuni
ka rawata na loloma ni Kalou.” 21 “Sega ni ivalu,
sega ni mauwe, sega ni veisaqasaqa, ia na yalomalua,
na loloma, na savasava, oqo na veika me
na vakalevulevui keda.” 22

Ena dua na soqoni ni iSoqosoqo ni Veivukei, a vosa kina
na Parofita o Josefa Simici me baleta na wase 12 ni 1 Korinica,
ka vakabibitaka kina ni marama yadua, ni qarava vakavinaka
na nona itavi, sa ka bibi sara ki na Lotu raraba. A
solia kina o koya na “idusidusi me baleta na veitutu duidui
[ena Lotu], kei na kena dodonu me veiqaravi na tamata
yadua ena ilesilesi sa lesi kina; ka ra vakatawana e vica na
itutu era lesi kina.” E veivakasalataki talega me baleta na
mataqali rai “e dau nanumi kina ni ra lolovira na veitutu
e ra ena Lotu ka vuvutaka na nodra itutu eso tale.” Oqo,
e kaya o koya, “na lialia ni yalo ni tamata, me guta e dua
na tamata e dua tale na itutu mai na kena e veilesi kina na
Kalou.” 23 Ena veivakavuvuli vakaoqori, sa vukei ira kina na
marama me ra “caka dodonu ena mata ni Turaga.” 24
“Kevaka me da lako yani ena mata ni Kalou,” e kaya o
Josefa Simici vei ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei,
“me da savasava sara mada ga o keda.” 25
Vaqaqacotaka na Matavuvale kei na Vuvale.
E dina ni ra a vakaitavi na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei taumada ena nodra veitikotiko ka vakarau me ra
qaravi ira na wekadra, era sega vakadua ni guilecava na
nodra itavi ki na nodra matavuvale kei na vuvale. Era dinata
na nodra isolisoli era sucu kaya mai vakatina ka dauveisusu.
Era dinata talega na ivakatakila e solia na Turaga
mai vei Josefa Simici me baleta na itavi ni matavuvale:
“Ia sa nomu ilesilesi mo qarava na noqu tamata . . .
na watimu, ia mo qaravi koya ena yalomalumalumu ka
tauca vua na vosa ni veivakacegui.” 26
“Raica ko ira na itubutubu mai Saioni, se ena dua na
iteki sa tauyavutaki tu, me ra vakavulici ira na luvedra ena
“E sinai tu ena veika
yalataki na vunilagi ni
iSoqosoqo ni Veivukei.
Ni tubu tiko na Lotu,
sa na vakarabailevutaki
cake na kena yaga, ka na
kaukauwa cake na kena
igu ni vinaka mai na
veigauna sa oti. Kevaka
era na duavata kece na
marama ena kena tokoni
na isoqosoqo, ena rawati
na veicakacaka qaqa ka
na veivakalougatataki
tikoga ki na Lotu.”
Lorenzo Snow
Deseret Evening News,
9 ni Julai, 1901, 1
21

22
ivakavuvuli dina ni ra sa yabaki walu; io na ivaka-
vuvuli ni veivutuni, na vakabauti Jisu Karisito na
Luve ni Kalou Bula, na papitaiso kei na isolisoli
ni Yalo Tabu e na veitabaki ni liga; ia kevaka e
sega, era na cudruvi kina.
“Raica oqo na ivakaro vei ira na lewei Saioni,
se ena dua ga na nona iteki sa tauyavutaki tu.
“Ia me ra papitaiso na luvedra ni ra sa yabaki
walu me bokoci kina na nodra ivalavala ca, ia
era na vakalougatataki ena veitabaki ni liga.
“Ia me ra vakavulici ira talega na luvedra me ra
dau masu ka caka dodonu ena mata ni Turaga.” 27
“Ia au sa vakaroti kemudou mo dou vakavulici
ira na luvemudou me ra kila na rarama kei
na dina. . . .
“. . . Vakavulici ira vinaka na nona lewe ni
vuvale. . . .
Tobu ni veipapitaisotaki ena Valetabu na Helsinki Finland
“Raica na ka au sa vakarota vua e dua sa
baleta na tamata kecega. . . .
“. . . Me vakavulici ira vakavinaka na nona[ vuvale
]me ra gugumatua ka dau masu tiko ga.” 28
Na itukutuku tomiki mai na itukutuku ni soqoni
ni iSoqosoqo ni Veivukei ni Marama e Nauvoo
e vakaraitaka ni ra a sega sara ni guilecava
o Josefa Simici kei ira na marama na ivakavuvuli
eso mai na ivakatakila oqo. Na nodra vosa kei
na nodra ivalavala e tukuna ni sa ka bibi sara
ena nodra vakasama na nodra vuvale kei na
nodra vuvale na tani. Me vaka oqo, e vakavuvulitaka
o Emma Smith “ni sa kena gauna me
ra vakatawai ira kina na luvedra yalewa o ira na
tina ka vakauqeti ira me ra muria tiko ga na sala
ni ivalavala dodonu.” 29 A vakaraitaka na Parofita
o Josefa Simici na nona leqataka tiko na isema
vakaveiwatini. E vakasalataki ira na marama:
“Me vakavulici ena isoqosoqo oqo na iwalewale
ni veimaliwai vei ira na watimuni, mo ni itovo
malua ka taleitaki. Ni bikai tu e dua na tagane
ena lomaleqa—ni veilecayaki, kevaka e rawa
ni kidavaki ena matadredredre, sega ni veiba—
kevaka e rawa me sotava na vosa malua, ena vakamalumutaka
na yalona ka loma vinaka kina.
Ni sa rarawa mai na vakasama, ena gadreva na
vosa vakayalovinaka. . . . Ni o lako ki vale kakua
ni cavuta e dua na vosa ni cudru ia me vakaisala
na nomu cakacaka ena yalovinaka, ena loloma
cecere kei na loloma dina.” 30 Ena veisoqoni
tale eso, a solia kina na Parofita na mataqali

Vakavakarau ni
Curu ena Valetabu
Vakabauta na Tamada Vakalomalagi,
Jisu Karisito, kei na Yalo Tabu.
Susuga cake e dua na ivakadinadina
ni Veisorovaki nei Jisu Karisito kei na
kosipeli vakalesui mai.
Tokona ka muria na parofita bula.
Me ganiti iko na ivolatara ni valetabu
ena nomu bula savasava, rokova na Vosa
ni Vuku, saumi ikatini vakadodonu, ka
bulataka na ivakavuvuli ni Lotu.
Solia na nomu gauna, taledi, kei na
nomu iyau mo veivuke ena kena tarai
cake na matanitu ni Kalou.
Vakaitavi ena volai ni kawa ni matavuvale.
Mo vakavulici rawarawa ka dau
vakarokoroko.
Dau vakaisulu ka rairai rakorako.
ivakasala vata oqo vei ira na tagane, ka kaya ni
sa nona itavi na tagane me “lomana, vakamareqeta,
ka susuga na watina” ka dau “kauwaitaka
ena yalomalua na yalona.” 31
Ni ra veitalanoataka na marama ena
iSoqosoqo ni Veivukei na sala eso me ra vukei
ira kina na tamata ena nodra veitikotiko, dau
vakatabakidua na nodra rai ki na matavuvale
kei na vuvale. Na itukutuku ni nodra veisoqoni
e dau sinai ena ivakamacala eso me vakaoqo:
“a soli itukutuku o Mrs. Hawkes me baleta na
matavuvale na Drury—eratou se tauvimate
tikoga ka gadreva na noda masu—ke sega tale
ni dua na ka.” 32 “O Sisita Joshua Smith . . . a
laki sikovi Sisita McEwen kei Sisita Modley.
Raica ni ratou leqa sara tu ga vakaca. Eratou
gadreva me ratou vukei tiko e veisiga.” 33 “O
P. M. Wheeler . . . e vakatura ki na yalololoma ni
isoqosoqo oqo me baleti Sisita Francis Lew Law,
e tauvimate tu ka sega na nona vuvale, e dua
na yada sa qase sara ka vakaleqai sara tu vakaca
ena gauna oqo ena bula vakailavo.” 34 “E tukuna
mai o Sisita Peck me baleti Mr. Guyes kei na
nona matavuvale eratou tauvimate ka leqa
sara tu vakaca. Vukei iratou. . . . Tukuna o Mrs.
Kimball ni ratou tauvimate tu na matavuvale
nei dua na Mr. Charleston, ituvaki ca sara koto
na watina ka gadreva sara vakatotolo e dua na
nasi. Kaya ni sa vukei iratou.” 35
Na nodra sasaga cokovata na Yalododonu me
ra tara e dua na valetabu e Nauvoo a vakavurei
mai na nodra lomana na nodra veimatavuvale.
Sa vakavuvulitaka vei ira na na Parofita o Josefa
ni rawa ni ra papitaisotaki ena vukudra na nodra
lewe ni matavuvale era sa mate. A vakatarai
me ra qarava na veicakacaka vakalotu oqori ena
taudaku ni valetabu ena dua na gauna, ia sa
vakaroti ira na Turaga:
“Dou tara kina na noqu vale, raica ena mai
tiko kina ko Koya sa Cecere Sara.
23

24
“Raica sa sega tale na vanua e kune e vuravura
me na mai tiko kina ka vakalesuya vei kemudou
na veika sa yali tu oqo vei kemudou, ia a kauta
tani ga ko Koya; io na ilesilesi kece vakabete.
“Raica sa sega tu e vuravura na tobu ni papitaiso
me baleta na nodra papitaisotaki na lewe
ni lotu ena vukudra na sa mate—
“Raica sa rawa walega ni vakayacori na cakacaka
tabu oqo ena noqu vale.” 36
Era vinakata talega me ra tara na valetabu
me rawa ni ra ciqoma kina na veiyalayalati vou
ka tawayalani ni vakamau, me rawa ni ra vauci
kina me tawamudu na nodra veimatavuvale. 37
Era kunea vakalevu na lewe ni Lotu e Nauvoo
na vakacegu ena veipapitaisotaki me baleti ira
na mate kei na yalayala ni matavuvale tawamudu.
E dua vei ira na lewenilotu oqori e dua
na marama na yacana o Sally Randall. Ni mate
na luvena gonetagane yabaki 14, a vakauta na
itukutuku ni rarawa vei ira na lewe ni matavuvale.
Ni oti ga vakalailai, a kila rawa na veika me
baleta na papitaiso me baleti ira na mate. A baci
volavola tale vei ira na wekana, ia ena gauna
oqo ena vakacegu kei na veivakadeitaki vou:
“Sa papitaiso o tamai [Joji] ena vukuna ia
sa dua na ka lagilagi na noda vakabauta ka ciqoma
na taucoko ni kosipeli me vaka sa vunautaki
tu oqo ka rawa ni papitaisotaki me baleti
ira kece na itokani era sa mate ka vakabulai
ira ena kena yawa ki muri eda rawa ni kilai ira
rawa. Au vinakati kemudou mo dou vola mai
na imatai ni yacadra na wekadatou kece era sa
mate me yacovi ira sara yani na tukada kei na
buda. Au vinakata meu cakava na veika au rawata
meu vakabulai ira na noqu itokani. . . .Au
namaka ni dou na nanuma ni ivunau matalia
oqo ia dou na raica ni ka dina.”
E vakadinadinataka o Sally vei tinana, ka sa
mate talega e dua na luvena, “Isa, nau, kevaka
me daru na marautaka e dua na nodaru tikina
ena imatai ni tucake tale, me daru na tauri rau
tale na luvedaru me vaka ga na nodaru a laki
vakadavori rau ena nodrau ibulubulu.” 38
Veivuke Ena Noda Vakasaqarai Ira ka Vukei
Ira Era Vakaleqai Tu
Me tekivu mai na tauyavu ni Lotu ena 1830,
era sa dau kunea na marama ni Yalododonu
Edaidai na veisala sega ni wili rawa me ra veiqaravi
kina. Era dau dinata na nona vosa na iVakabula:
“Ni kemuni a cakava vua e dua sa lailai vei
ira na wekaqu oqo, ni a cakava vei au.” 39
Ni liutaka na Parofita o Josefa Simici na sasaga
me tara e dua na valetabu e Kirtland mai
Ohio, era raica na marama e vuqa na leqa vei
ira na dautaravale kei na nodra veimatavuvale.
Me vaka e nanuma lesu o Sarah M. Kimball,
“Era caka bata na marama ka vakauta yani ena
yalomamarau vei ira na liganicakacaka ena
valetabu ka ra qai kana ena nodra dui teveli ka
sega na bata.” 40 Era raica talega na marama ni
gadrevi me caka na kapeti kei na ilatilati me

aleta na valetabu. E nanuma lesu o Polly Angell
na vosa nei Josefa Simici ni raica na nodra
cakacaka tiko. E kaya vaqo: “Era dau liu ka bibi
duadua na marama ena veicakacaka vinaka kecega.
A liu o Meri [na yalewa ni Makitala] ena
tucaketale; ia o kemuni na marama oqo o ni sa
liu ena cakacaka ena loma ni valetabu.” 41
Ni sa tauyavu na iSoqosoqo ni Veivukei ena
ruku ni veivakadonui ni matabete, sa qai cecere
cake kina na sasaga ni nodra vukei na tarā tiko
na Valetabu e Nauvoo. Ena dua na soqoni ni
iSoqosoqo ni Veivukei, era vakanamata vakadua
na marama ena veisala rawarawa eso e rawa ni
ra qaravi ira kina na tagane era sa cakacaka sara
tiko vagumatua ena valetabu. “Era vakaraitaka
yadudua na marama na nodra nanuma,” ka ra
vakaraitaka na nodra duavata “ena gagadre me
ra veivuke ena kena toso na tara ni valetabu ka
vukei na inaki kei Saioni.” E tukuni ena kena
itukutuku e vuqa na nodra cau na iSoqosoqo ni
Veivukei:
“E kaya o Sis. Jones ni sa tu vakarau me lako
voli ka veivosakitaka mai na iyaya, kevaka e
vakakina—sa lomasoli me tiko e nona vale e
dua me cakacaka ena valetabu.
“E kaya o Mrs.Durfee kevaka eratou vinakata
na veiliutaki ni isoqosoqo, sa tu vakarau me
lako wavoki ena dua na qiqidreti ena ose ka
Erau liutaka o Emma kei Josefa Simici na sasaga ni nodra vukei na viakana, sega nodra vale, kei na tauvimate.
25

26
kumuna mai na vauvau kei na veika tale eso
me baleta na kena tosoi na cakacaka.
“E vakatura o Mrs. Smith me ra cau mai na
watidra na dauveivoli ena iyaya eso me rawa ni
ra vakacakacakataki kina eso tale.
“E kaya o Miss Wheeler ni sa tu vakarau me
solia e dua na iwase ni nona gauna cava ga, se
nona gauna kece—
“O Mrs. Granger sa tu vakarau me cakava e
dua ga na ka e rawa, talitali, culacula, se qarauni
ira na tauvimate, na ka ga e rawa ni veivuke kina.
“E kaya o Miss Ells ni sa tu vakarau me lako
yani ka veivosakitaka na kena soli mai na cau
kei na so tale na ka.
“E kaya o Mrs. Angell ni sa tu vakarau me
bono isuwai kevaka e gadrevi ni sega ni rawa
mai na isulu vou.
“E vakatura o Mrs. Smith me kau vauvau
mai ka soli vei ira na kena marama me ra tali
sitokini me nodra na dautaravale ena vulaibatabata
ka lako mai.
“Sa lomasoli o Sis. Stringham me cula isulu
ni tagane ka cakacaka ena valetabu.
“Sa vakatura o Sis. Felshaw me na solia eso
na sovu. . . .
“E vakatura o Sis. Stanley me dau solia e 50
na karamu na valasi [flax], kei na dua na lita na
sucu e veisiga.
“Ena caka isulu o Miss Beman.
“E vakatura o Sis. Smith me na kau masilini
kei na ka tale eso mai vei ira na dauveivoli ka ra
sega ni lewe ni Lotu, ka ra noda itokani. . . .
“Sa lomasoli o Sis. Geen me solia na waniculacula
e cakava ga o koya.” 42
E drodro mai yalodra na marama oqo na
gagadre cecere me ra vakaitavi ena cakacaka
vinaka. Era kitaka vakakina ena vauvau kei na
qiqidreti, sovu kei na culacula, kakana kei na
Josefa Simici
iMatai ni Peresitedi ni Lotu
“Na iSoqosoqo ni Veivukei e sega walega me
vukei ira na dravudravua, ia me vakabula yalo.”
Relief Society Minute Book, 9 ni June, 1842,
Valenivola ni iTukutuku ni Lotu, 63

isulu, gauna kei na taledi. Mai na nodra isoqosoqo
vou, era a cakacaka na marama ena Lotu
me vaka na yalololoma era a buli vata mai me
ra tara cake na Lotu ni Turaga.
E vakauqeti ira na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei na Parofita o Josefa Simici ena nodra
sasaga me ra vaqaqacotaki ira era vakaleqai tu.
Ena dua na soqoni ni iSoqosoqo ni Veivukei, ni
oti na nona vakavulici ira mai na 1 ni Korinica
12 (raica na tabana e 18), sa tekivu me wilika
na ivunau nei Paula me baleta na loloma cecere
ena 1 Korinica 13. Ni vosa me baleta na iwase
oqo, e kaya kina: “Kakua ni qiqo nomu rai ena
vuku ni nona ivalavala dodonu na wekamu.
. . . Mo vakarabailevutaka na yalomu vei ira na
tani kevaka mo vakataki Jisu. . . . Ni levu cake
na nomu yalosavasava kei na ivalavala dodonu,
ni tubu cake na nomu vinaka, me rabailevu
na yalomu—me kovuti ira yani na tani—sa
dodonu mo vosota vakadede ka ciqoma na
caka cala ni kawatamata. Sa ka talei dina na
yalo ni tamata!” 43
Ena dua tale na soqoni ni iSoqosoqo ni Veivukei,
a vakavuvulitaka kina o koya: “E sega
ni dua na ka yaga vakalevu cake me vukea na
nodra biuta tani na tamata na ivalavala ca me
vaka na nomu taura na ligadra ka vakatawai
ira vakavinaka. Ni ra vakaraitaka vei au na
tamata na ivakaraitaki lailai duadua ni yalovinaka
kei na loloma, sa dua na ka na kena
vakauqeta vakaukauwa na noqu vakasama,
Valetabu e Toronto Ontario
ia na kena veibasai e dau vakavotuya mai na
yalo ca ka vakabutobutotaka na vakasama ni
tamata.” 44
Era taura na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei na veiqaravi ni yalololoma me yavu ni
ivakavuvuli ni nondra isoqosoqo. Ni ra sota na
iSoqosoqo ni Veivukei ni Marama e Nauvoo,
era dau tukuna na marama yadua na veika e
baleti ira na tamata era vakaleqai tu. A ciqoma
e dua na dauniyau na cau, ka veisoliyaki yani
na cau oqori me ra vukei kina na vakaleqai tu.
Na cau e oka kina na ilavo, na iyaya, na taledi,
kei na gauna. Era solia na marama na isulu
kei na iyaya ni moce. Era solia na valasi [flax],
vauvau, kei na wa ni talitali ka rawa ni caka me
27

28
isulu. Era solia talega na kakana: apolo, varasa,
valawa, suka, madrai, kei na bata.
Sa ivakaraitaki cecere sara ni veiqaravi ena
yalololoma o Sisita Emma Smith, me vaka ni
Peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei. E dolava na
nona vale vei ira na viakana, sega ni vakavale,
kei na tauvimate. Na “The Homestead,” me
vaka e dau vakatokai kina ena so na gauna na
nodratou vale tolonikau na Smith, e tiko kina
e dua na rumu ni soqoni ka rua na rumu ni
moce. Ena gauna a tauyavu kina na iSoqosoqo
ni Veivukei, a tiko ena loma ni vale e 11 na tamata
ka sega ni ratou wili kina o Emma, Josefa,
kei na 4 na luvedrau.
O ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei
taumada era dau qaravi ira era vakaleqai tu ka
ra dau qaravi talega ena so na gauna. Me vakaoqo,
a curu ki na iSoqosoqo ni Veivukei o Ellen
Douglas ni oti ga vakalailai na nodratou yaco
mai ki Nauvoo vakamatavuvale ena Maji ni
1842. Ni oti e tolu na vula a mate na watina, o
George. Eratou a cakacaka vata vakamatavuvale
me rawa kina na veika ni bula, ia a dredre vei
iratou ni sega na turaga watina ka tamadratou.
A vakaitavi tikoga ena cakacaka ni iSoqosoqo
ni Veivukei o Ellen ena nona veivuke vei ira
era rarawa, tauvimate, kei na dravudravua. Ena
Epereli ni 1844, eratou a tauvimate o koya kei
na vica na luvena ka ratou gadreva kina na veivuke.
A vola e dua na ivola vei iratou na nona
matavuvale mai Igiladi ka vakamacalataka kina
na nodra vukei koya na iSoqosoqo ni Veivukei
ni lako me sikovi Ann na nona itokani:
“Ni sa tekivu meu bula cake mai au lako sobu
ki na siti ka laki sikovi Ann ena vanua e tiko
kina, au tiko mai kina me rua na bogi. . . . Era
vinakata na marama ena vanua e tiko kina o
Ann meu kerea ki na iSoqosoqo ni Veivukei ni
Marama eso na isulu me baleti au kei na noqu
matavuvale. Au sega ni vinakata meu cakava, qai
kaya o koya niu gadreva me caka e dua na ka ni
sa rui balavu na noqu davo tu kevaka au sega
ni cakava ena cakava o koya ena vukuqu.” A
mani qai vakadonuya o Sisita Douglas me kere
veivuke. “Keitou lako vua e dua na marama,”
e tomana ko koya, “ka taroga vei au ko koya se
cava au vinakata vakalevu duadua. Au tukuna
niu gadreva . . . e vuqa na ka. Niu tauvimate tu
sa kabasu na nodra isulu na luvequ baleta niu
sega ni rawa ni botana, mani tukuna o koya ni
na tovolea vakaukauwa ena vukuqu. A lako mai
ni oti e vica na siga o Ann ka ratou kauta mai na
qiqidreti ena ose ka kauta mai vei au e dua na
iloloma au se bera vakadua ni bau taura.” 45
“Me da na Dabe Vata
Kina mai Lomalagi”
E vakamacalataka o Elder John A. Widtsoe
ena Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua na
cakacaka e vakayavutaki kina na iSoqosoqo ni
Veivukei: “Veivukei ena dravudravua, veivukei

ena tauvimate; veivukei ena vakatitiqa; veivukei
ena lecaika—veivukei ena veika kece e vakataotaka
na marau kei na toso ni marama. Sa dua
na isolisoli levu!” 46
O ira na marama Yalododonu Edaidai, era
tudei tu ena vakabauta kei na ivakadinadina,
sa soli dina vei ira na “nodra itavi na agilosi.” 47
E vakavuvulitaka o Elder M. Russell Ballard
ena Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua: “Na
marama kece ena Lotu oqo sa veiyalayalati oti
kei na Turaga sa dua na nona itavi vakalou me
veivuke ena vakabula yalo, me liutaki ira na
marama e vuravura, me vaqaqacotaka na veivuvale
e Saioni, ka tara na matanitu ni Kalou.” 48
Ni rau lewa vata o Sarah M. Kimball kei Margaret
Cook me rau tekivuna e dua na isoqosoqo
ni culacula, erau vinakata me rau veivuke
ena kena vakarautaki e dua na valetabu vei
ira na tamata. Ena nodra veivakauqeti kei na
veituberi e dua na parofita kei na veiliutaki ni
matabete, sa yaco rawa kina vei rau kei ira na
tacidrau marama me ra vakarautaki ira eso na
tamata ki na valetabu.
E toso tiko nikua na cakacaka oqo. Ni ra
dusimaki ena ivakavuvuli e vakavuvulitaka o
Josefa Simici, era sa dau cakacaka vata na
marama ena iSoqosoqo ni Veivukei me ra
vakarautaki na marama kei na nodra matavuvale
ki na nona veivakalougatataki cecere duadua na
Kalou. Era muria ena yalomarau na nona
ivakasala na tinai Josefa Simici, o Lucy Mack
Smith: “Me da veivakamareqeti, me da veivakatawai,
veivakacegui ka rawata na veidusimaki,
me da na dabe vata kina mai lomalagi.” 49
29

WASE 3
“Kukuva Toka
na Veiyalayalati”
Lako Yani, Biuvanua,
ka Tawavanua
Era sega vakadua ni guilecava na marama na
isoqosoqo, ka sega talega vakakina na yalayala
e vakayacora vei ira o Peresitedi Josefa Simici. . . .
Era sa dau tu vakarau tu e veigauna ena ligadra kei
na yalodra dauloloma me ra qarava na cakacaka ni
loloma kei na loloma cecere, ka lewevuqa era gadreva
tu na veicakacaka yalovinaka vakaoqori ni oqori na
veigauna dredre, ka levu kina na veika rarawa,
lailai na ka e tu kei na bula dredre.
Emmeline B. Wells

WASE 3
“Kukuva Toka na Veiyalayalati”
Lako Yani, Biuvanua, ka Tawavanua
Ena ika 27 ni June, 1844, era a kaba kina
e dua na ilawalawa dauvakacaca e dua na
valeniveivesu lailai e Carthage mai Illinois,
na vanua a vesu tiko kina vakatawadodonu
o Josefa Simici kei na tuakana o Hyrum vata
kei rau o Elder John Taylor kei Elder Willard
Richards. Ni ra biuta mai kea na ilawalawa oqo,
rau sa mate toka o Josefa kei Hyrum ka mavoa
o Elder Taylor.
Na nodrau vakamatei ena vuku ni nodrau
vakabauta o Josefa kei Hyrum Smith a sega ni
muduka na nodra vakabauta kei na yalodina na
Yalododonu. E sega talega ni ivakatakilakila ni
sa na oti e kea na nodra vakacacani na lewe ni
Lotu. Me vaka ni sa toso tikoga na veivakaca-
cani, sa mani veivakasalataki kina na iliuliu vou
ni Lotu, o Peresitedi Brigham Young, me ra sa
biuti Nauvoo e Illinois na Yalododonu ki na dua
na nodra itikotiko vou, na vanua era nuitaka
me ra na sokalou kina ena vakacegu. E vuqa
era muri Peresitedi Young, ka tekivu na nodra
lako yani ena Feperueri ni 1846.
Ni roro mai na veigauna dredre oqo, sa
mani muduki na kena tauyavutaki tiko na
iSoqosoqo ni Veivukei. Ia, na nodra gagadre na
marama me vukei na bula dredre, vaqaqacotaki
na matavuvale, ka me ra yalodina tiko ga
ka bula savasava, a caucaudre ka serau tikoga.
Era muria na ivakaro a solia na Turaga vua na
imatai ni nodra peresitedi ena iSoqosoqo ni
Veivukei: “Mo nanuma tiko na veiyalayalati ko
sa cakava.” 1
Lako Yani: Tokoni
ena Veiyalayalati
O ira na marama lewe taumada ni iSoqo-
soqo ni Veivukei, era a vakataki ira na tamata i
Amoni ena gauna e liu, “sa dokai sara na nodra
yalodina vua na Kalou” ka sa “tudei sara na
nodra vakabauti Karisito.” 2 Era vakavulici mai
vua na Parofita o Josefa Simici, ka ra vakalougatataki
ena nodra sa tauyavutaki ena veivakadonui
ni matabete. Ia oqo era gadreva na
veivakalougatataki ni valetabu.
E sivia ni 5,000 na Yalododonu era osota yani
na Valetabu e Nauvoo ni oti na kena vakatabui
me rawa ni ra ciqoma na cakacaka vakalotu ni
edaumeni kei na veivauci ni bera ni ra gole yani
ena ilakolako ki na dua na vunilagi tawamacala.
33

34
Era lako mai ki na valetabu ena siga taucoko
ka yacova yani na bogi levu. E vola o Peresitedi
Brigham Young ni ra sa nanamaki vakalevu me
ra taura na nodra cakacaka vakalotu “Au sa
soli au vakatabakidua ki na cakacaka ni Turaga
ena Valetabu ena bogi kei na siga, ka sega ni
sivia na va na auwa na gauna ni moce balavu
duadua ena dua na siga, kau dau lako ga ki
vale vakadua e veimacawa.” 3
Na igu, kaukauwa, kei na veivakalougatataki
ni veiyalayalati ni valetabu ena tokoni ira tu
na Yalododonu Edaidai ena nodra ilakolako,
ena nodra na sotava na batabata, na katakata,
viakana, tauvimate, vakacala ka, kei na mate.
Era a vaqaqacotaki ka vakaukauwataki—vakarautaki
vakayalo me ra biuti Nauvoo ena nodra
ilakolako dredre ki na lekutu.
Me vakataki ira e vuqa na marama ena
iSoqosoqo ni Veivukei, a vakayaloqaqataki
Sarah Rich na veivakalougatataki ni valetabu
ena nona sotava na bolebole ni lako yani. Ni
vakarau me biubiu mai Nauvoo, a ciqoma e dua
na ilesilesi mai vei Brigham Young me cakacaka
ena valetabu. A qai kaya e muri o koya:
“E vuqa na veivakalougatataki keimami sa
ciqoma ena vale ni Turaga, ka
sa vakavuna na neimami reki
kei na vakacegu ena maliwa
ni neimami rarawa ka rawa
kina ni keimami vakabauta
Sarah Rich na Kalou, ka kila ni na tuberi
keimami ko Koya ka tokoni keimami ena
ilakolako tawakilai sa tu e matai keimami.
Kevaka me a sega na vakabauta kei na kila ka
ka soli vei keimami ena valetabu oya ena
veivakauqeti kei na veivuke ni Yalo ni Turaga, na
neimami ilakolako ena vaka ni dua e rika yani
ki na vanua butobuto. Me tekivu yani . . . ni
vulaibatabata tu ena dela ni keimami ituvaki
dravudravua, ena vaka ni da lako yani ki na
gusui mate. Ia keimami vakabauta na Tamai
Keimami mai Lomalagi, ia keimami vakararavi
Vua ni keimami nanuma ni sai keimami na
Nona tamata digitaki ka keimami sa ciqoma na
Nona kosipeli, sa sega kina na rarawa, keimami
nanuma me keimami reki ni sa yaco mai na
neimami siga ni veisereki.” 4
Me vaka e vakaibalebaletaka o Sisita Rich, na
lako yani e sega ni “rika yani ki na butobuto”
vei ira na marama yalodina ena Yalododonu
Edaidai. Era a tokoni mai na nodra veiyalayalati.
Me vakataki ira na luvei Isireli ena gauna e liu,
era a muria e dua na parofita ki na lekutu ena
nodra vakanuinui me ra sereki. A kacivaka o
Peresitedi Brigham Young na itukutuku oqo vei
ira na Yalododonu me vakarautaki ira ki na lako
yani: “Oqo na noda veiyalayalati—ni da na
lako voli ena nona cakacaka vakalotu kece sara
na Turaga.” 5 Era lako yani ki na loma ni lekutu
na Yalododonu Edaidai ka ra vauci tu ena veiyalayalati
vua na Kalou, na nodra matavuvale, kei
ira era lako vata kaya.

E sivia ni 5,000 na Yalododonu era ciqoma na veivakalougatataki ni
Valetabu mai Nauvoo e Illinois, ni bera ni ra lako ena ilakolako ki
na Bucabuca e Salt Lake.
Biuvanua: Vakabauta, Loloma Cecere,
kei na Veitokoni ni Duavata
Ni bera ni ra biuti Nauvoo, era qai vola na itukutuku
oqo e dua na ilawalawa Yalododonu Edaidai ena lalaga
ni vale ni soqoni ni nodra valetabu: “Sa raica na Turaga
na neimami solibula: muri keimami mai.” 6 Na veimalanivosa
oqori e umana vata na nodra yalodina kei na
sasaga cokovata. Era lako na Yalododonu ena ilakolako
ena yalo ni solibula, sorosorovaki, kei na vakabauta na
Kalou. Era sega ni lako vakatamata yadua ia me vaka na
“Keba kei Isireli,” e dua na mataitikotiko ka wasewasei ki
na veilawalawa lalai, vakatokai me kabani, me baleta na
veitokoni ni duavata.
“Ena veitabayabaki kece
e vuravura ni sa kaciva
se vakarota e dua na
tamata se dua na
matatamata na Kalou
me cakava e dua na
cakacaka, sa yaco me
ra rawata ena nodra
yalodina kei na vosota
vakadede, kei na
vakabauti Koya.”
Wilford Woodruff
Deseret News: Semi-Weekly,
26 ni Julai, 1881, 1
35

36
Ni ra lako yani na Yalododonu ki na Bucabuca ni Salt Lake, era veivuke vakataki ira na marama me ra qarava na nodra
dui matavuvale.
Ena dua na ivakatakila a soli vei Brigham
Young “sa vakaoqo na ivakaro kei na loma ni
Turaga ena vuku ni Keba ni Isireli, ena nona
ilakolako ki na Ra,” sa vakaroti ira na painia
na Turaga me ra “wasei vakatautauvata ki na
veiwasewase yadua, me vaka na ka era dui tau-
kena, ia me ra kau talega ko ira na vakaloloma,
na yada, na luveniyali, kei ira na nodra vuvale
na a lako ki na ivalu.” 7
E vakavuqa ena gauna ni biuvanua, ena dau
tu sara e ra na ivakatautauvata ni tagane ki
na yalewa kei na gone. Ena vulaitubutubu ni
1847, ni oti na nodra a vakaruru toka e vuqa na
Yalododonu ena vulaibatabata ena dua na vanua
era vakatoka ko Winter Quarters, e rauta ni
520 na tagane, kei na 35 na marama kei na 42
na gone, era curu ki na Mormon Battalion me
rogoci kina na kaci ni laki veiqaravi ki na mataivalu
ni Amerika. E rauta tale ni 143 na tagane,
3 na marama, kei na 2 na gone era a sa toso
sara tiko ena kabani painia, ka vakarautaka na
sala vei ira na kena vo. A nanuma lesu e dua
na marama ka yacana o Presendia Kimball: “Sa
vo tu ga mai e vica na tagane me ratou tea na
kakana sorenikau kei na kakana draudrau, ka
taqomaki ira na marama kei na gone. . . . Era sa

iu tu mai vakaoqori na qase, na wamalai, o ira
na marama kei na gonelalai.” 8
Era vakalougatataki na Yalododonu ena kau-
kauwa ni matabete ena veitabaki ni liga mai vei
ira na turaga ka tu vei ira na matabete. Era tokoni
talega mai na nodra vakabauta na Kalou, loloma
cecere, nodra igu, kei na masu na marama.
Ni sa veitauvi vakalevu sara na matetaka, era
veiqaravi na marama vakavuniwai kei na nasi
vei ira na nodra matavuvale kei ira vakataki
ira, me vaka era a vakayacora mai Nauvoo. E
nanuma lesu kina o Drusilla Dorris Hendricks,
“E sega ni dua na qiqidreti ena keba taucoko
me sega ni dua na tauvimate e tu kina, [ia]
keimami colata voli ena yalovosota nei Jope.” 9
Sa tu sara e cake na levu ni mate, vakauasivi vei
ira na gonedramidrami. 10
A vakasucuma o Eliza Partridge Lyman e dua
na gonetagane ena ika 14 ni Julai, 1846, ena dua
na qiqidreti. Me vakataki ira e vuqa na gonedramidrami
vei ira na painia, a sega ni mani bula
na gonetagane lailai. A vakamacalataka o Eliza
na veika a sotava ena dua na ivolaniveisiga:
14 ni Julai, 1846: “Sa rui logaloga ca vakalevu
vua e dua na marama tauvimate na vanua au
toka kina. Na katakata ni siga e cila curuma na
qiqidreti ena siga taucoko kei na cagi batabata
ena bogi, sa rui sivia na veisau oqori me da
logavinaka kina.”
15 ni Okotova, 1846: “Keitou sa taura na
neitou vale tolonikau nikua. Na imatai ni vale
me qai curu kina na luvequ. Au vakavinavinaka
vakalevu ena galala meu dabe ena yasa ni dua
na matadravu buka ka sega ni rawa ni liwava na
cagi ki na veiyasana kecega, ka rawa vei au meu
vakatakata e dua na yasaqu ka sega ni cevata
mai na yasana kadua. E sega na buturara ni neitou
vale kei na vuqa tale na iyaya ni lomanivale
ia e taqomaki keitou mai na cagi na lalaga ka
sega na delavuvu co kei na qele mai na uca.”
6 ni Tiseba, 1846: “Sa tauvimate na luvequ
ka torosobu tikoga na kena ituvaki. E tagitagi
tikoga ena siga taucoko kau sega ni kila se cava
e vakaleqai koya tiko.”
E vuqa na marama Yalododonu Edaidai era vakasucu
gone ena nodra ilakolako ki na Bucabuca ni Salt Lake.
37

38
12 ni Tiseba, 1846: “Sa mate na luvequ kau
sa lolosi vakalevu ena nona sa yali. Keitou sa
Eliza Partridge
Lyman
cakava na veika kece keitou
kila na cakava ena vukuna, ia
e sega ni dua na kena yaga;
sa lutu sobu tikoga na nona
bula me tekivu mai na gauna
a tauvimate kina. Keirau dau
yadravi koya e veibogi kei na taciqu o Caroline
ka tovolea me keirau vakabulai koya me kakua
ni mate, ni keirau sega ni rawa ni laivi koya
me biuti keirau, ia sa sega ga na neirau
kaukauwa. . . .
“Era se tu na itokani au dau lomana. Kevaka
a sega ke sa rairai vinaka meu vakamoce ki na
vuravura oqo, ni sa rui sinai tu ena veika vakamosiyalo
kei na rarawa. Ia au vakabauta ni dua
na kaukauwa e vakatawai keda voli ka vakadodonutaka
tiko na veika kecega.” 11
Me vaka e tukuna o Eliza, ni a tokoni ena
nodra veitokani na marama dau veikauwaitaki.
E muri a qai solia na veitokani vata oqori kei na
yalololoma, ena nona vukei ira eso na marama
ka ra sotava voli na yaluma vata oqori. Ena 1 ni
June, 1847, a vola kina: “Sisita Elvira Holmes’
ka mate na luvena. Ciqoma e dua na veisureti
. . . meu lako ka tiko vata kei koya ena dua na
siga, au a ciqoma. Keirau lai sikova vata na
ibulubulu kei luvena.” 12
Ena veituvaki ni bula dredre vakaoqori, era
vakararavi na marama ena kaukauwa ni nodra
veiyalayalati. A qai nanuma lesu e muri o Bathsheba
W. Smith, na ikava ni peresitedi raraba
ni iSoqosoqo ni Veivukei na veika a sotavi oqori:
Bathsheba W. Smith
iKava ni Peresitedi Raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei
“Ena gauna au rogoca kina na kosipeli au kila ni dina; ena
imatai ni gauna au wilika kina na iVola i Momani, au kila
ni veivakauqeti kina na Kalou; ena imatai ni gauna au
raici Josefa Simici kina au kila ni keirau veiraici mata tu
kei na dua na parofita ni Kalou bula, kau sega vakadua ni
vakatitiqataka na nona dodonu.”
Nona iVolaniveisiga e dua na goneyalewa, Okot. 1901, 440

O ira na marama “era sa dau tu vakarau e ligadra kei na yalodra dauloloma me ra vakaitavi ena cakacaka ni loloma”
(Emmeline B. Wells).
“Au na sega ni tovolea meu vakamacalataka
na ivakarau ni neimami lakova na cava ni
ucacevata, kei na uca; na kena caka na gauni-
sala, tara na wavu, ka viri na ibilibili; na nodra
toso tu na neimami manumanu vakaloloma me
vica na siga ka ra kana sara tu vakalalai; ka sega
talega na ivakarau keimami sotava tu kina na
veika rarawa mai na dravudravua, na tauvi-
mate, kei na mate. Keimami vakacegui . . . ena
neimami qarava na neimami soqoni raraba ena
sautu, keimami masu ka lagata vata na sere kei
Saioni, ka reki ni keimami sa biuti ira tu yani
vakayawa ko ira era dau vakacacani keimami.
Keimami qai vakacegui vakalevu tale ena
neimami raica ni vakavotui na kaukauwa ni
Kalou ena veitabaki ni ligadra na italatala qase,
me ra vakabulai kina na tauvimate, ka ra lako
na gera. A tiko vata kei keimami na Turaga ka
vakavotui mai e veisiga na nona kaukauwa.” 13
Era kunea talega na marama na kaukauwa
vakayalo ena nodra dui loloma kei na yalololoma.
Ena loma ni ilakolako taucoko, ni ra
sotava na veivakatovolei ni tauvimate kei na
mate, era veimasulaki vakataki ira ena vakabauta
ka veivakacegui. “E drodro na loloma ni
Kalou mai na yalo ki na yalo,” e vola ko Helen
Mar Whitney, “me yacova ni sa sega na nona
kaukauwa na vunica me curu maliwai au kei na
39

40
Ena 1856, era kumuni isulu tali na marama ena
iSoqosoqo ni Veivukei me baleti ira na painia ena
qiqidreti e liga ka ra sotava tu mai na veika rarawa.
Turaga, kei na nona gasauvidi ni ca, ena so na
gauna sa kau laivi na kedra gaga.” 14
Ni ra nanuma na ivakaro vakauqeti mai vua
na Parofita o Josefa Simici, era raivotutaka na
marama painia yalodina oqo na nodra kaukauwa
kei na nodra rawata me ra veiqaravi.
Era veivuke ena kena tauyavu na vale kei na
itikotiko. Mai na cakacaka ni vakabauta kei na
loloma cecere, era vakabula kina na yalo. E basika
na revurevu veivakasavasavataki ni nodra
solibula vei ira ka vakakina vei ira era ciqoma
na nodra vakacacabo.
Ni sega mada ga ni vakayacori tiko na nodra
veisoqoni na iSoqosoqo ni Veivukei, era a muria
na marama painia na ivakavuvuli vakaparofita
ka rokova tiko na nodra veiyalayalati ni valetabu,
ia ni ra vakayacora vakakina era sa cau
kina ki na dua na iwase matalia ni itukutuku ni
Lotu kei na Ra kei Amerika. E vola kina e dua
na daunitukutuku makawa sega ni Yalododonu
Edaidai: “Niu sega ni ciqoma na nodra vakabauta
e sega ni kena ibalebale niu vakabekataka
na nodra dau yalodina kei na yaloqaqa ena nodra
veiqaravi. Vakauasivi o ira na nodra marama.
Era vakasakiti na nodra marama.” 15
Tawavanua: “Tu Vakarau . . .
me Vakaitavi ena Cakacaka ni
Loloma kei na Loloma Cecere”
Ni ra tadu yani ki na Bucabuca ni Salt Lake
na imatai ni kabani ni painia, era tei kakana ka
tara ivakaruru me baleti ira. Era sotava talega na
nodra gagadre na tani. E vakasalataki ira na Yalododonu
o Peresitedi Brigham Young me ra vukei
ira era vakaleqai tu vakayalo ka vakayago talega.
Na nona ivakasala e vaka na veivakauqeti nei
Amuleki ena iVola i Momani vei ira na Soramu
dravudravua: “Dou qai sega ni vukei ira na dravudravua,
vakasulumi ira sa luvaiwale, ka sega
ni vukei ira sa tauvimate ka rarawa tu, ka wasea
na veika sa tu vei kemudou vei ira sa dravudravua,
au sa kaya vakaidina vei kemudou, kevaka
dou sa sega ni kitaka na veika oqo, sa tawayaga
na nomudou masu, ia dou sa vakataki ira ga na
dauveivakaisini, ni ra sa cakitaka na ka dina.” 16

E vakamacalataka o Sisita Emmeline B. Wells,
ka qai veiqaravi e muri vaka ikalima ni peresi-
tedi raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei, na nodra
yalovinaka kei na veiqaravi na marama: “Ni
ra biuti Nauvoo na Yalododonu kei na loma ni
nodra ilakolako, sa yaga me muduki tu mada na
nodra dau soqoni na iSoqosoqo ni Veivukei, Era
sega vakadua ni guilecava na marama na isoqosoqo,
ka sega vakakina na yalayala e vakayacora
vei ira o Peresitedi Josefa Simici, ia era tomana
tikoga na nodra cakacaka vinaka ena veivanua
kei na veigauna e basika kina e dua na madigi
Era tomana na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei na
veiqaravi ka veivakayaloqaqataki vakataki ira ni ra yaco
yani ki na Bucabuca ni Salt Lake.
era sa dau tu vakarau ena ligadra kei na yalodra
dauloloma me ra qarava na cakacaka ni loloma
kei na loloma cecere, ka lewevuqa era gadreva
tu na veicakacaka yalovinaka vakaoqori ni
oqori na veigauna dredre, ka levu kina na veika
rarawa, lailai na ka e tu kei na bula dredre.” 17
Ena 1854, a kidava o Matilda Dudley ni tu
e vuqa na leqa vei ira na kai Idia ni Amerika
e kea. Taumada a muria na veika e votu mai
nona vakasama e muri a qai dusimaki koya o
Peresitedi Brigham Young, a tauyavutaki ira na
marama ena veidusimaki nei bisopi me cula
isulu me baleti ira na marama kei na gone
itaukei ni vanua. A basika talega ena veitikotiko
tale eso na mataqali ilawalawa vakaoqo ni ra sa
muria na marama Yalododonu Edaidai na yalo
ni loloma e votu mai ka veiqaravi me sotavi
kina na nodra gagadre o ira era tu wavoliti ira.
A tomani tiko na ivakarau oqori ni ra sa tadu
yani ki na Bucabuca ni Salt Lake na Yalododonu
Edaidai. Era kacivi ira na tamata o ira na veiliutaki
ni Lotu me ra laki tawavanua ki na mua
ni veiwasewase, ka robota yani na veivanua
ena vualiku kei na ceva kei Salt Lake City. Era
nanuma na marama na iyau kei na ivakavuvuli
ka vakayavutaki kina na iSoqosoqo ni Veivukei
ni Marama e Nauvoo, ka ra tauyavu e vuqa na
ilawalawa ena veitikotiko oqori me ra qaravi
kina na tani ka vukei ira na dravudravua.
Me kena ivakaraitaki a liutaka o Lucy Meserve
Smith, e dua na ilawalawa marama ni
41

42
Yalododonu Edaidai e Provo mai Utah. Era a ro-
goca o koya kei ira na vo ni marama na kaci me
ra laki vukei na Yalododonu Edaidai era sa yaco
yani ki Utah. Ena koniferedi raraba ni Okotova
1856, a kacivaka kina o Peresitedi Brigham Young
ni ra sa mai tao tu na painia ena qiqidreti ena
vica na drau na maile mai kea. E kaya kina vaqo:
“Na nomu vakabauta, nomu lotu, kei na lotu o
kacivaka tiko, ena sega ni vakabula e dua na yalo
vei kemuni ena matanitu selesitieli ni noda Ka-
lou, vakavo kevaka o ni cakava na ivakavuvuli au
sa vakavuvulitaka yani oqo vei kemuni. Ni lako
yani ka kauti ira mai na tamata era sa tu oqo ena
bucabuca, ka qarava vakavinaka sara na veika
eda vakatoka me ka vakayago, se itavi vakayago,
de na qai tawayaga na nomu vakabauta.” 18
A vola o Sisita Smith ena kena itukutuku ni
oti na nona veivakauqeti o Peresitedi Young, era
sa maqusa na tiko e kea me vakarautaki na ka
ni veivuke vei ira na tacidra kei na ganedra. Era
“luvata na marama na nodra likueloma [na liku
e loma lelevu ka takalevu tu ena isulusulu ni
gauna ko ya ka dau veivakatakatari talega], na
sitokini kei na veika kece e rawa ni ra solia, e
kea ena Valecavu, ka binia yani ki loma ni qiqi-
dreti ena ose me vakau yani vei ira na Yalododonu
e ulunivanua.”
Era tomana na kena sokumuni na iyaya ni
moce kei na isulu me baleti ira na Yalododonu
era na yaco yani ena veiqiqidreti lalai ka vica
wale na veika era taukena. E vola kina o Sisita
Simici: “Keimami cakava na veika kece keimami
rawata, ena nodra veivuke na turaga kei
na marama vivinaka, me ra vakacegui kina na
vakaleqai tu ena nodra lako mai ena qiqidreti
e liga ena mua ni vulaimago. . . . Me vaka ni
leqa tu vakailavo ena gauna oya na neimami
isoqosoqo, e sega soti ni levu na ka e rawa ni
keimami cakava, ia a voleka ni ratou sega ni
kauta rawa na va na bisopi na iyaya keimami
a kumuna ena imatai ni gauna keimami sota
kina. Keimami sega ni muduka na neimami
cakacaka me yacova ni ra sa vakacegui kece.” E
kaya o Sisita Smith ni gauna era yacoyaco mai
kina na kabani ni qiqidreti e liga, a vakavodoki
ena dua na vale ena loma ni tauni na “iyaya me
baleti ira.” E tomana ko koya: “Au sega vakadua
ni bau kunea na vakacegu levu cake kei na,
e rawa niu kaya, marau ena dua na cakacaka
au cakava ena noqu bula, me basika kina na
yalo au vakila tiko oqo. Meu lako ga ki na dua
na sitoa ka tukuna na ka au vinakata; kevaka e
isulu, ena vakarautaki ga yani ka sega ni saumi.
[Keimami] butu ucacevata wavoki tiko me
yacova ni sa dua na fute na suasua ni neimami
isulu ena kena kumuni tiko na iyaya.” 19
“Na Cava e Tarava Mai me ra
Cakava na Liga sa Vakarau Tu?”
Era vakaraitaka na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei na ibalebale ni loloma cecere, na

“loloma savasava i Karisito,” 20 ena nodra solia
na nodra liku e loma kei na kote tali me ra
maroroi kina mai na batabata na Yalododonu
waloloi tu ena viakana ka ra se bera ni sotavi
ira vakadua. Era kune marau ena veiqaravi oqo.
Ni ra sa cakava na veika kece sara era rawata
me ra vukei ira kina na painia ena qiqidreti e
liga, era tomana na nodra vukei ira tale eso. E
vakaraitaka na ivakarau ni yalodra na malanivosa
nei Lucy Meserve Smith: “Na cava ena
tarava mai me ra cakava na liga sa vakarau
tu?” 21 Na taro oqo sa ivakaraitaki uasivi ni
nodra yalovinaka na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei—ena gauna ko ya ka vakakina oqo.
43

WASE 4
“E Dua na
iVakarau Raraba
ka Rabailevu
ni Veiqaravi”
Kevaka e dua vei ira na goneyalewa
kei na tina e Isireli era vakila ni vakaiyalayala
walega na vanua era tu kina oqo, era sa na kunea
oqo na madigi e veirauti kei na kaukauwa kece kei
na galala ni caka vinaka era sa vakalougatataki
mai kina. . . . sa wirica o Peresitedi Young
na idola ni dua na vuravura rabailevu
cake ni cakacaka kei na ogaoga.
Eliza R. Snow

WASE 4
“E Dua na iVakarau Raraba
ka Rabailevu ni Veiqaravi”
Ena 26 ni Tiseba, 1866, era a sota kina na
Mataveiliutaki Taumada kei na Kuoramu ni
iApositolo Le Tinikarua ena veiliutaki nei
Peresitedi Brigham Young. Ni vakarau cava na
nodra soqoni, a vakaraitaka o Peresitedi Young,
na ikarua ni Peresitedi ni Lotu na nona gagadre
me tauyavutaki tale na iSoqosoqo ni Veivukei
ena Lotu raraba. 1
Ena yabaki ka tarava, a vakila o Peresitedi
Young ni gadrevi vakalevu me ra vukei na bisopi
ena nodra itavi me ra vakasaqarai ka vukei
o ira era vakaleqai tu. Ena nona vakatekivuna
e dua na sasaga me tauyavutaki tale kina
na iSoqosoqo ni Veivukei ena veitabanalevu
yadua, a wasea na ivakasala vata oqo kei ira
na bisopi: “Me ra tauyavutaka na marama ena
iSoqosoqo ni Veivukei ni Marama ena veitabanalevu.
E vuqa tu na marama vakataledi ena
keda maliwa, ka da gadreva na nodra veivuke
ena tikina oqo. Eso beka era na nanuma ni oqo
e dua na ka walega, ia e sega; o ni na kunea
ni o ira sara ga na marama na itakele ni toso
oqo. Solia vei ira na ivakasala yalomatua kei na
kila e tu vei kemuni, vakauqet ira, tuberi ira ka
dusimaki ira ena yalomatua kei na maqosa, era
na vukei ira na dravudravua ka rawata na sala
me ra vukei kina ka na vakatinitaki na kena
totolo mai vei Bisopi.” 2
Era na baci tauyavutaki tale kina na marama
ena veivakadonui ni matabete ka, me vaka a
tukuna na Parofita o Josefa Simici, “era biu
kina ena dua na itutu ka na rawa kina ni ra
veiqaravi me vaka na yalo ni loloma sa tea tu
Tarai cake ni Valetabu e Salt Lake, 1877
47

48
e yalodra na Kalou.” 3 Era na vaqaqacotaka na
nodra matavuvale kei ira tale eso era vaka-
leqai tu vakayago ka vakayalo talega. Mai na
veiqaravi oqo, ena levu cake kina na nodra
vakabauta kei na buladodonu. E vakavuvulitaka
o Sisita Eliza R. Snow ni iSoqosoqo ni Veivukei
ena “vakasavasavataki ira ka laveti ira cake na
[marama], ka uasivi cake ni na vaqaqacotaka
na nodra vakabauta na Kosipeli, ia ni yaco
vakakina, era na vakaitavi ena nodra vakabulai
na lewevuqa.” 4
Dua na iSoqosoqo ni Veivukei
ena Veitabanalevu
A kacivi Sisita Snow o Peresitedi Young me
veiqaravi ena Lotu ena nona lako yani ki na
veiyasana kecega, ka vukei ira na bisopi me tauyavutaki
na Veisoqosoqo ni Veivukei. E kaya kina
o koya, “E vakaroti ira na bisopi o Peresitedi
Young me tauyavutaki na iSoqosoqo ni Veivukei
ni Marama ena nodra dui Tabanalevu, ka . . .
tokaruataka na kerekere, ka vakatetei yani ena
veitikotiko kecega, ka ra sureti kina na marama
Eliza–R. Snow
iKarua ni Peresitedi Raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei
“Keimami dau taleitaka me keimami vakavinavinakataki
ia kevaka e sega ni yaco mai na vakavinavinaka keimami
nanuma ni dodonu me yaco mai, ena dua beka na kena
leqa? Keimami kila ni sa biuta tu vei keimami na Turaga na
veiitavi cecere, ka sega ni dua na vakanananu se gagadre
sa tea tu ki yaloi keimami na Turaga ena buladodonu me na
sega ni vakavotukana, ia na vinaka cecere duadua e rawa
ni da cakava vei keda oya me da vakasavasavataki keda
ka vakabulabulataki keda ena veika kecega e vinaka ka
vakaturaga me da rawata kina na veiitavi oqori.”
Relief Society Minute Book, 1868–79, Lehi Ward, Alpine Stake,
27 ni Okot, 1869, Valenivola ni iTukutuku ni Lotu, 27; vakavoui
na icegu kei na sipeli

iMawi ki na imatau: Elizabeth Ann Whitney, Emmeline B. Wells,
kei Eliza R. Snow
me ra curu ki na veisoqosoqo, sega walega me baleta na
nodra vukei na dravudravua, ia me baleta na kena rawati
na veicakacaka vinaka ka vakaturaga kecega.” 5
Me vaka ni sekeriteri ni imatai ni iSoqosoqo ni Veivukei
ni Marama e Nauvoo mai Illinois, sa dau vola toka
o Sisita Snow na itukutuku matailalali ni veisoqoni, oka
kina na ivakaro mai vei Josefa Simici (raica na wase 2).
Ena ilakolako mai Nauvoo ki na Bucabuca ni Salt Lake,
sa dau taqomaka vakavinaka na nona ivola ni bose. E
kila o koya na kena bibi na veika sa vakavuvulitaki vei
ira na marama ena veisoqoni oya. E kila na ivakarau me
cokonaki kina na isoqosoqo, ka nanuma toka na ivakavuvuli
e tauyavutaki kina. E kila o koya ni isoqosoqo e
“Oqo na ka eda gadreva
me da teivaka ki yalodra
na marama—me ra yaga
ena nodra iyalava ka kua
ni yalolailai ena vuku ni
veika dredre e basika mai,
ia vakabauta na Kalou
ka raici Koya, kei na
nona veivakalougatataki
vakasakiti, au yalataka
vei iko ni na sovaraki
yani vei iko.”
Lorenzo Snow
Young Woman’s Journal,
Sepi. 1895, 578
49

50
Dusimaki ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei o Sisita Eliza R. Snow.
dua na tiki bibi ni Lotu i Jisu Karisito ni Yalodo-
donu Edaidai. “E sega ni dua na ka walega,” e
vakamacalataka o koya, “me da mai sota vata
ena dua na isoqosoqo vakaoqo. Na isoqosoqo
oqo e okati ki na isoqosoqo ni Lotu i Karisito,
ena veitabagauna kecega ni sa taucoko tu.” 6 Ni
lako mai na dua na tabanalevu ki na dua tale, e
veivakavulici vakavica mai na itukutuku ni bose.
Vakarabailevutaka
Nodra Rai kei na Nodra
Veivakauqeti na Marama
Me ikuri ni nona kerei Sisita Snow me
cakacaka vata kei ira na veiliutaki ni matabete
ena veitabanalevu yadua, a vakarabailevutaka
o Peresitedi Young na nona lesilesi. E kaya kina
o koya, “Au vinakati iko mo dusimaki ira na
marama.” 7 E dina ni na sega ni vakatikori me
ikarua ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni
Veivukei me yacova na 1880, a soli vua na itavi
vata ga a solia na Turaga vei Sisita Emma Smith:
“mo veivakavulici ka veivakauqeti vei ira na
lewe ni lotu, io me vaka sa vukei iko kina na
Yalo Tabu.” 8
E veivakasalataki talega o Peresitedi Young
kei ira na marama ena Lotu. E cokovata na
nona veivakauqeti kei na nona ivakavuvuli
o Sisita Snow me vakarabailevutaki kina na
nodra rai na marama me baleta na nodra

kaukauwa ni vinaka ena nodra veimatavuvale,
ena Lotu, ka vakakina e vuravura. E kaya kina o
Sisita Snow:
“Kevaka e dua vei ira na goneyalewa kei na
tina e Isireli era vakila ni vakaiyalayala walega
na vanua era tu kina oqo, era sa na kunea oqo
na madigi e veirauti kei na kaukauwa kece kei
na galala ni caka vinaka era sa vakalougatataki
mai kina. . . . sa wirica o Peresitedi Young
na idola ni dua na vuravura rabailevu cake ni
cakacaka kei na ogaoga.” 9
Na railesuvi ni so na ivakavuvuli kei na
sasaga ka vakamacalataki kina na iSoqosoqo ni
Veivukei ena iwase e muri ni 1800 e vakaraitaka
na ivakarau e vakalevutaka kina na raivotu kei
na nodra veivakauqeti dodonu na marama na
kena tauyavutaki tale na iSoqosoqo ni Veivukei.
Loloma Cecere
Ni dinati na ivakarau erau a tauyavutaka
o Josefa kei Emma Simici, sa tomani tiko na
kena vakayavutaki ena loloma cecere na veika
kecega, vakayago ka vakayalo, era cakava na
marama ena iSoqosoqo ni Veivukei. E vakavuvulitaka
o Peresitedi Young:
“Na veika kece oqo e okati ena noda lotu.
Na veicakacaka vinaka kece kei na cakacaka,
na veika kece e vakayago, kei na veika kece e
vakayalo, na veika mai lomalagi, kei na veika
e rukui vuravura era sa baleta walega na noda
lotu. . . . Kevaka eda vakayacora na veika oqo, ka
taleitaka me dau caka dodonu tikoga, ena [vakadeitaki]
na yavada ka sega ni yavalati rawa me
vaka na ruku ni veidelana tawamudu oqo. Me
da kakua ni gadreva e dua na ka [vakavo] ga ena
ivakavuvuli dodonu, ia kevaka eda vinakata dina,
me da qai veivosakitaka kei ira na tani, ena noda
yalovinaka kei na noda sinai ena loloma kei na
loloma cecere ena vukudra kecega.” 10
Vukitani mai na Veivakauqeti ni Vuravura
E dau vakavuvulitaki iratou na luvena yalewa
mai nodratou vale o Peresitedi Brigham Young
me ratou “biuta laivi na veika kecega e ca ka
sega na betena, ka vakavinakataka cake na
veika kecega e vinaka ka totoka.” 11 Me biu laivi
e kena ibalebale me vakawabokotaki e dua na
ka. Ni vakasalataki iratou na luvena yalewa o
Peresitedi Young me ratou kauta laivi, e tukuna
tiko o koya me ratou vuki tani mai na itovo
vakavuravura, tawayaga, ka tawakilikili kei na
isulusulu. E vunautaka raraba talega o koya ki
na Lotu me da biuta laivi ka veisau.
Ni vakasalataki ira na Yalododonu me ra biuta
laivi na sala ni vuravura, e vakawasoma ni dau
vakayagataka o Peresitedi Young na ivakaraitaki
mai na noda bula e veisiga. E veivakayaloqaqataki
ena bula manini kei na cakacaka vakaukauwa.
E dua na kena ivakaraitaki, e vakasalataki
ira na marama o koya me ra veisautaka na ivakarau
ni nodra kana kei na nodra qaravi vale. Ia
na biuta laivi e levu cake na kena ibalebale mai
51

52
na noda vakarawarawataka cake ga na noda
ivakarau ni bula; e kena ibalebale na veisau ni
yalo. Me ra vakatikitikitaki ira na marama mai
na vo ni vuravura—me yaco vakaidina me ra
Yalododonu, na nona tamata na Turaga. E kaya
o Sisita Eliza R. Snow: “Na cava soti au vinakata
meu biuta laivi? Na noqu lecaika kei na veika
kece e sega ni vu mai vua na Kalou.” 12
iVakatakila Yadua
E muria o Sisita Snow na nodra ivakasala
na veiliutaki ni matabete, ka yalataka vei ira
na tacina ena iSoqosoqo ni Veivukei ni ra na
Ni ra masumasu yadua ka vakakina kei na nodra matavuvale
na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei, e rawa ni
ra tuberi ena veivakauqeti.
vakalougatataki ke ra vakayacora vakakina. E
vakavuvulitaka talega o koya ni rawa ni ra na
vakauqeti na marama yadua me tuberi ira ena
nodra dui bula, nodra matavuvale, kei na nodra
itavi ena Lotu. E kaya kina: “Tukuna vei ira na
marama me ra lako yani ka qarava na nodra
itavi ena yalomalumalumu kei na yalodina ka
na tiko vata kei ira na Yalo ni Kalou ka ra na vakalougatataki
ena nodra cakacaka. Me ra segata
na vuku ka sega na kaukauwa ka ra na rawata
na kaukauwa kece e tu vei ira kei na vuku me
ra vakayagataka.” 13
Na nona veidusimaki vakauqeti a vukei ira na
marama ena iSoqosoqo ni Veivukei me ra sotava
na nodra veivakatovolei ni nodra gauna. E vakavuvulitaka
o koya kevaka era dau vakasaqara
tikoga na veituberi kei na vakacegu mai na Yalo
Tabu, era na sotava na sautu ena loma sara mada
ga ni nodra vakatovolei. E kaya o koya ni Yalo
Tabu ena “vakamamautaka ka vakasinaita na
gagadre kecega ni yalo ni tamata, ka vakatawana
na veivanua kecega e lala tu. Niu vakasinaiti tu
ena Yalo oya,” e tomana, “e vakacegu na yaloqu,
ka rawa niu kaya ena yalo ni kusa vinaka, ni ra
na sega sara ni vakalatilati e mataqu na veika
sega na betena ni gauna oqo. Ia meu laiva mada
vakalailai na yalo kei na kaukauwa ni Kosipeli,
ka vakaivotavota ena yalo ni vuravura, ena kena
ivakarau lailai duadua, ena yaco na leqa, e dua
na ka sa cala. Au sa vakatovolei, ia na cava ena
vakacegui au? E sega ni rawa ni o solia vei au na

vakacegu ena vakamamautaka na vakasama tawamate
rawa, ia na kena ga e lako mai na Mataniwai mai cake. Ka
sega beka ni noda galala me da bula me rawa kina ni na
drodro tikoga mai ki yaloda?” 14
Taqomaka na iValavala ni Vakamau Vakalevu
Ena veisiga taumada ni Lotu, a vakatakilai vei Josefa
Simici na vakamau vakalevu. 15 E dina ni a dredre tau-
mada vei ira e vuqa me ra ciqoma, ia o ira na Yalododonu
yalodina era kila ni o Josefa Simici na parofita ni Kalou.
Era muria na loma ni Turaga me vaka e vakatakilai vua na
nona parofita. Era veiyalayalati kei na Kalou ka ra qaqa
ka yalodina ena kena rokovi tiko na veiyalayalati oqori.
Ni tauyavutaki tale na iSoqosoqo ni Veivukei ena mua
ni 1860 vakacaca, se tiki tiko ga ni nodra bula na lewe
ni Lotu na vakawati vakalevu. Ia, e vuqa na tamata mai
Amerika era vakabauta ni o ira na marama era bulataka
tiko na lawa ni vakawati vakalevu era sa vakalolovirataki
ka vakalolomataki. A qai yaco ena duidui ni vakasama
oqo ena vukudra na Yalododonu Edaidai kei na nodra
vakabauta, me virikotori na lawa mai na matanitu levu
me sa vakatabui na vakamau vakalevu.
Era a soqoni vata kina e dua na ilawalawa marama Yalododonu
Edaidai ena Siti o Salt Lake ena Janueri 1870
me baleta na lawa oqo. Ena kedra maliwa na daunitukutuku
mai na veiniusipepa e Amerika raraba, era vakaraitaka
na marama oqo na nodra tokoni ira na parofita bula
kei na ivalavala eso ena Lotu. Era taqomaki ira kei ira na
watidra ka ra tutaka na nodra vakabauta kei na nodra
veiyalayalati. E kaya kina o Sisita Eliza R. Snow: “A kena
gauna oya[me] keimami duri cake ena dokai ni neimami
“Vakasaqara na iVolanikalou—vakasaqara
na
ivakatakila eda dau
tabaka, ka kerea na
Tamamu mai Lomalagi,
ena yaca ni Luvena ko
Jisu Karisito, me vakaraitaka
vei iko na dina, ia
kevaka o cakava vakakina
ka vakatabakidua na
nomu rai me vakalagilagi
kina ko Koya, sega
na lomalomarua, ena
sauma vei iko ko Koya
ena kaukauwa ni Nona
Yalo Tabu. O ni na kila
ena vukumuni ka sega
ena vukuna e dua tale.
O ni sa na sega kina ni
vakararavi tale vua e
dua me baleta na Nona
kilai na Kalou.”
Josefa Simici
iTukutuku ni Lotu, 1: 282
53

54
ilesilesi ka vosa me baleti keimami. . . . E sega
ni kilai keimami na vuravura, ia na dina kei
na dodonu ena vukudra na ganei keimami kei
keimami sa dodonu kina me keimami vosa. . . .
Keimami sega ni uasivi cake mai vei ira na marama
ni vuravura, ka keimami sega ni vinakata
talega me vakakina na keimami irairai.” 16
E dua na marama Yalododonu Edaidai a
vakaraitaka na nodra nanuma e vuqa tale ena
nona kaya: “E sega ni dua tale na vanua ena
vuravura rabailevu oqo era sobuti kina vakalevu
cake na marama ena yalovinaka kei na
Dua nodra soqoni na tina kei na luvedra yalewa ni Yalododonu Edaidai, 1893
veikauwaitaki, ka taqomaki vakamatau sara na
nodra dodonu me vakataki Utah. Keimami tu
oqo me vakaraitaka na neimami veilomani, ka
vakaraitaka ki vuravura na neimami yalodina
vua na Kalou na Tamai Keimami mai Lomalagi,
ka vakaraitaka na neimami lomasoli me
keimami muria na veika e lavaki ena Kosipeli,
ka dua na ka e gadrevi kina na lawa ni Vakamau
Vakaselesitieli ka keimami sa yalataka me
keimami rokova, vakavuvulitaka, ka bulataka,
me na solia vei keimami na Kalou na kena kaukauwa
me keimami vakayacora vakakina.” 17

Era kaya na daunitukutuku ni veiniusipepa ni
oqo e dua na “soqoni vakasakiti.” 18 E vola vaqo
e dua na daunitukutuku, “Ena vakasama se ena
vosa ka dau tukuni kina ni ra marama lolovira
na marama ni Momani; era tautauvata vinaka
sara . . . kei ira na marama mai Natuicake.” 19
Ena vica na vula ka tarava, era a vakaitavi e
vuqa sara na marama ena veisoqoni vakakoya
ena yasayasa taucoko ko ya.
Ena 1890, a ciqoma kina o Peresitedi Wilford
Woodruff, na ikava ni Peresitedi ni Lotu e dua
na ivakatakila ka vakavuna na kena muduki
na vakamau vakalevu ena Lotu. A vola kina na
ivakatakila oqo ena dua na itukutuku ka vakatokai
na Manifesto. Me baleta na kena volai
na Manifesto, e kaya kina: “Sa vakaroti au na
Kalou ni lomalagi meu vakayacora na ka au sa
vakayacora; ia ni yaco mai na auwa au vakaroti
kina meu vakayacora na veika oqo, a matata
vinaka vei au. Au lako vua na Turaga, kau vola
na veika e tukuna vei au na Turaga meu vola.” 20
Me vaka ni ra sa ciqoma na tamata na ivakasala
vakaparofita me ra vakamau vakalevu
ka ra sa cakava ka rokova na kena veiyalayalati,
sa yaco me dredre tale vei ira e lewe vuqa na
ivakatakila vou oqo, ia o ira na Yalododonu
Edaidai yalodina era sa baci vakatulewa tale me
ra muria na parofita. Ena siga era rogoca kina
na lewe ni Lotu raraba na ivakaro ka vakadonuya,
a kaya vaqo o Sisita Zina D. H. Young, ka
a veiqaravi tiko vakaikatolu ni peresitedi raraba
“Dou tugana ki lomamudou na vosa i Karisito”
(2 Nifai 32:3).
ni iSoqosoqo ni Veivukei ena gauna ko ya, “Ni-
kua a vakatovolei kina na yalodra kecega ia era
rai vua na Kalou ka vakadonuya.” 21
O ira na marama ena Lotu era a ciqoma na
vakamau vakalevu ena ivakatakila, ia e muri era
qai ciqoma tale na iVakaro ena ivakatakila sa
dodonu me ra vakacaucautaki ka vakavinavinakataki.
Era a talairawarawa vakavinaka sara ki
na nodra veiyalayalati kei na nona ivakasala na
parofita bula. Nikua era sa vakarokorokotaki tu
na marama mai vei ira na nodra kawa yalodina.
O Helen Mar Whitney, ka a bulataka na lawa
ni vakamau vakalevu, a vola vakaoqo, “Eda
na wilika beka na kedra itukutuku o ira era a
vakamatei ena nodra vakabauta kei ira na dau
55

56
rawavanua qaqa, kei ira e vuqa na tagane kei na
yalewa vinaka, ia na kena e baleti ira na marama
vakaturaga kei na luvedra yalewa matavinaka
e Saioni, ka a rawa vei ira ena nodra vakabauta
na nona yalayala na Kalou ni Isireli me ra
vakadruka kina na nodra gagadre vakataki ira
ka talairawarawa ki na Nona lawa cecere cake,
ka vukei ira na Nona italai me tauyavutaka e
vuravura, . . . Au vakabauta ni ra maroroya tu
na agilosi e dua na itukutuku ni nodra cakacaka
ka na qai laurai ena ivolatukutuku ni veigauna
tawamudu, ka volai ena matanivola koula.” 22
Vakamatatatataki ni Vakabauta
O Sisita Eliza R. Snow e dua na kenadau ena
volaivola kei na vosa e matanalevu. E vuqa era
kilai koya me “yalewa dauserekali kei Saioni”
ena vuku ni nona maqosa ena vosa Vakavalagi. 23
E kila ka, matau, yalodina, sega ni dau guce, sega
ni yavalati vakarawarawa, yalomatua, ka maqosa,
ka dau muria na veivakauqeti ni Yalotabu ni
veivuke tiko ena kena tarai cake na matanitu ni
Turaga. E dau wasea ena veigauna eso na nona
kila ka kei na nona ivakadinadina, ka vakaya-
loqaqataki ira na marama Yalododonu Edaidai
me ra dau vakayacora vakakina ena soqoni ni
iSoqosoqo ni Veivukei—ka sega ni dau vakararavi
vei ira na tani me ra dau vakavulici ira tikoga.
Eso na marama era dau lomalomarua ka
sega ni vakarau me ra vosa e matanalevu. E veivakasalataki
kina vaqo o Sisita Snow vei ira na
marama oqori: “Kakua ni laiva me tukuna na
ka kecega na nomu peresitedi. . . . E sega beka
ni sa vakalougatataki iko na Kalou ena isolisoli
Brigham Young
iKarua ni Peresitedi ni Lotu
“Sa cecere sara na vinaka era cakava na marama ena
iSoqosoqo ni Veivukei ni Marama. E rawa beka ni o
tukuna na levu ni vinaka e rawa ni ra cakava na tina
kei na luvedra yalewa e Isireli? Sega, ena sega sara ga
ni rawa. Ia na vinaka era na cakava ena muri ira yani
ki na veigauna tawamudu.”
Deseret News Weekly, 16 ni June, 1869, 228

ni vosa? . . . Kevaka o sa vakalougatataki tu ena
Yalo ni Kalou, veitalia na rawarawa ni nomu
vakasama, ena veivakatataki cake vei ira era
rogoci iko.” 24
E kaya o Emily S. Richards ni a vukei koya o
Sisita Snow ena vosa e matanalevu: “na imatai
ni gauna e kerei au kina meu vosa ena dua na
soqoni, a sega ni rawa, qai kaya o koya, ‘Veitalia,
ia ni o kerei tale ena dua na gauna mo vosa, tovolea
me dua na ka mo tukuna,’ a vakakina.” 25
Qai tomana tiko o Sisita Richards na nona
maqosa ni vosa e matanalevu, ena 1889 a vosa
o koya ena soqoni ni National Woman Suffrage
Association mai Washington, D. C.
A vakamacalataki Sisita Richards e dua na
daunitukutuku ni “sautaninini vakalailai e matadra
na lewelevu, ia a vakamalua, tauri koya
vinaka, ka rokovi, ka savasava ka talei me vaka
e dua na agilosi. . . . E sega ni vosa walega ia
na yalo malumu ka sala vata mai kei na vosa ka
kauta yani na loloma qaqa ki na yalo kecega.” 26
Nikua o ira na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei era sa muria tiko na ivakarau era sa mai
vakadavora koto o Sisita Snow, Sisita Richards,
kei ira tale eso na lewe taumada ni iSoqosoqo ni
Veivukei. Era vakasaqara vagumatua na kila ka
vakosipeli ka ra qai wasea na kila ka oqori vata
kei ira tale eso. Ena nodra vakayacora oqori era
sa muria tiko kina na nodra ivakasala na parofita
ni gauna oqo. E kaya kina o Peresitedi Spencer W.
Kimball, na ikatinikarua ni Peresitedi ni Lotu:
“Au vakabibitaka kina . . . na nodra gadreva
na marama yadua me ra vulica na ivolanikalou.
Eda vinakata na noda veivale me vakalougata-
taki tu mai vei ira na marama daunivolanika-
lou—se o vakawati se sega, gone se qase, dawai
se tiko ena dua na matavuvale.
Se cava ga na kemu ituvaki, ni ko sa kila
Spencer W. Kimball
Yaco
Mo Bula
Rawati Iko
Vulica mo dau taleitaka na cakacaka ka
levea na vakawelewele.
Mo rawata na yalo ni bula rawati iko.
Ciqoma me nomu itavi vakataki iko na
igu vakayalo.
Ciqoma me nomu itavi vakataki iko na
veika ni tiko bulabula, na vuli, na cakacaka,
ilavo, kakana kei na veika gadrevi
eso me baleta na bula.
Masuta na vakabauta kei na yaloqaqa me
sotavi kina na bolebole e dau yaco mai.
Vaqaqacotaki ira era gadreva tu na
veivuke.
vakavinaka cake tikoga na
veika dina ni ivolanikalou,
ena yaco me na mana vei iko
na ikarua ni vunau cecere, mo
lomana na wekamu me
vakataki iko. Mo kenadau ena
57

58
ivolanikalou— ka mo kakua ni beca kina e dua,
ia mo laveti ira cake kina! Sa dina sara, o cei e
gadreva cake vakalevu me ‘vakaiyau’ ena dina
ni kosipeli (ni ra na gadreva ena gauna dredre)
mai vei ira na marama kei na tina era maqusa
ena veisusu kei na veivakavulici?”
E vakadinadinataka o Peresitedi Kimball ni ra
na yaco na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei
me ra dau veivakauqeti ena veika vinaka vei
ira na “marama vinaka e vuravura” ena nodra
“vakaraitaka na buladodonu kei na maqosa ena
nodra bula.” 27
Era caka silika tiko na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei, rauta na 1890
O Sisita Snow, Peresitedi Kimball, kei ira
tale e vuqa na iliuliu ni Lotu era sa wasea
na vakasama me baleta na veivakauqeti ni
iSoqosoqo ni Veivukei ena veika vinaka. Ni ra
vakamatatataka na marama na nodra vakabauta
ena vosa kei na ivalavala, ena rawa ni
ra veivaqaqacotaki vakataki ira ena nodra
vakabauta na Tamada Vakalomalagi kei Jisu
Karisito. E rawa ni ra veivukevukei me ra
rawata na veivakalougatataki kece sa vakarautaki
tu ena nona ituvatuva ni marau na
Tamada Vakalomalagi.

Bula Rawati Koya Vakayago
Era soqoni yani na Yalododonu Edaidai ena Bucabuca
ni Salt Lake ni oti na nodra vakacacani kei na nodra
vakasaurarataki vakavica vata mai na nodra veivale kei
na veitikotiko. Ia oqo ni ra sa biuvanua vakayawa sara
ki na dua na vanua dravuisiga, sa vinakata o Peresitedi
Brigham Young me ra seraka mai ena nodra tauyavutaka
na nodra veivale tudei. E vinakata me ra taqomaki mai
na veivakacacani vakayago, ka vinakata talega me ra taqomaki
ira vinaka mai na veivakauqeti ni vuravura ka na
rawa ni vakamavoataka na nodra vakabauta kei na nodra
ivakadinadina. E vinakata o koya me ra tu vakataki ira
mai na veivakauqeti vakavuravura, vakayago ka vakayalo.
Na kena ibalebale oqo ni ra gadreva na Yalododonu
me ra vulica na maqosa eso ka na rawa kina vei ira me
ra sotava na nodra gagadre kece sara. Ena sasaga oqori,
sa tu kina na nona veivakabauti o Peresitedi Young ena
nodra rawa ka, taledi, yalodina, kei na nodra lomasoli
na marama. Sa vakananuma tiko kina vei ira na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei me ra qarava vinaka na
nodra itavi mai vale vei ira na watidra kei na luvedra. 28
E vakavuvulitaka talega o koya na itavi tale eso ni bula
rawati koya vakayago, ka tukuni toka e ra eso vei ira. E
dina ni sa duidui e vuqa na itavi vakayago nikua, e dei
toka ga na ivakavuvuli me baleta na veiitavi oqori: Era
sa vakasalataki na Yalododonu Edaidai me ra cakava na
veika kece sara era rawata me rawa kina na veika ni bula
vakayago me baleti ira kei na nodra matavuvale.
Culacula. E vakasalataki ira na marama o Peresitedi
Young me ra cula na nodra isulu kei na isulu ni nodra
matavuvale. E kaya, “Au kaya vei ira na ganequ me ra
“Ena kaukauwa ni Kalou
bula e rawa kina, ka da
na bula vakataki keda ka
da na yaco kina me da ka
bula tu vakataki keda
duadua ena ruku ni
vuravura vakaselesitieli.”
Harold B. Lee
Church News, 12 ni Fepe,
1944, 8
59

60
E dua na olo ni iSoqosoqo ni Veivukei, ena itabavale e
cake ni dua na sitoa ni kakana ena Siti o Salt Lake e
Utah, 1892
. . . cakava na kena mataqali e vinaka vei ira, ka
cakava na nomu isulu mo marautaka ka me
kua ni yaco kina e dua na nanuma mai tuba.” 29
E tukuna o Sisita Eliza R. Snow ni vakayalo-
qaqataki ira na marama me ra cakava na kena
“mataqali ka na yaco me—ganiti ira na marama
yalomatua, savasava ka vuku era tu, me vaka ni
da tu dina kina, ena ului vuravura.” 30
Silika. A tauyavutaka o Peresitedi Young na
iSoqosoqo ni Silika ni Desereti (Deseret Silk
Association), vata kei Zina D. H. Young me
kena peresitedi. Era susuga na ilawalawa oqo
na manumanu ni silika, ka vakania ena drau ni
mulomulo. Dau vakasisilataka o Sisita Young na
manumanu oya ka dau moce kina vakaca ena
bogi, ia a talairawarawa ena nona vakaluvenitaki
ira ka susugi ira ena kena vale ka vakavulici
ira na kena vo me ra cakava vakakina. Ena
nona veidusimaki, era a susu manumanu tiko
kina ni silika na iSoqosoqo ni Silika ni Desereti
(Deseret Silk Association) me sivia ni 20 na
yabaki. E dina ni sega ni rawa ilavo na nodra
cakacaka, a rawa ni ra cakava eso na nodra
silika vinaka sara.
Witi. A vakasalataki ira na marama o Peresitedi
Young me ra, “Vulica mo ni bula vakataki
kemuni; maroroya na kakana sorenikau kei
na falawa, ka maroroya tu me baleta na gauna
ni sega.” 31 A lesi o Emmeline B. Wells, ka qai
yaco e muri me ikalima ni peresitedi raraba ni
iSoqosoqo ni Veivukei, me cicivaka na komiti ni
witi ena iwasewase e loma.
Ena sasaga oqo, era a vakauqeti na marama
ena nodra gagadre vakatina me ra taqomaka
na nodra matavuvale mai na viakana. E kaya o
Sisita Wells: “O cei tale beka ena vakila vakatitobu
cake na veika oqo me vaka e dua na tina?
Vakasamataka mada se na vakaevei mo rogoca
na nomu ka lailai ni tagica na madrai.” 32
Era dau sota ena veigauna eso na peresitedi
ni iSoqosoqo ni Veivukei ni tabanalevu me ra
veitalanoataka na sala eso me rawa ka maroroi
kina na kakana sorenikau. Na ivakaraitaki ni

nona lomasoli o Sarah Howard, e dua na pe-
resitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei ni tabanalevu
ena Siti o Salt Lake, sa vakaraitaka na ivakarau
ni yalodra e vuqa na marama ena gauna oya.
E kaya kina o koya: “Au nanuma ni oqo e dua
na gauna e solia mai vei keda na Turaga, ka
da na tovolea me da duavata kina. Ena noqu
yasana au na tovolea meu cakava na veika kece
sara au rawata, kau vakabauta ni na dolava
na Turaga e dua na sala me da rawata kina na
kakana sorenikau, e dina ga ni sa viavia oti toka
na kena gauna.” 33 Sa toka rawa ena vakasama
nei Sarah M. Kimball, ka a veiqaravi talega
O ira na taurivola ni nasi ena Valenibula ni YDE, kalasi
ni 1911
vakaperesitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei ni dua
na tabanalevu, e dua na ituvatuva ni mama-
roroi ena nona gole mai ki na dua na soqoni.
Ena imatai ni yabaki ni sasaga oya, era a tara
na iSoqosoqo ni Veivukei ni nona tabanalevu e
dua na vanua ni maroroi kakana sorenikau ka
sega ni rawa ni kama, ka rawa ni maroroi kina
e 1,000 na ivakarau witi.
A veivakayaloqaqataki o Peresitedi John Taylor
ena Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua vei ira
na tagane mai Kaysville e Utah, me ra veivuke
vei ira na marama ena sasaga oqo. E tukuna me
baleta e dua na marama ka nanuma ni sa rui
dau “vakasabusabu ka sega ni qaqarauni” na
watina ena vuku ni nodratou ilavo vakamatavu-
vale. Ena veimacawa e dau ciqimaka e dua na
iwase ni nodratou ilavovakarau vakamatavuvale
ena loma ni iVolatabu. “Ena vica na yabaki ki
muri a yaco mai na leqa ni bula vakailavo, sa
lomaleqa kina o vunituraga. A raica votu o
vunimarama na veisau ena irairai kei watina qai
kerei koya me tukuna na vu ni nona lomaleqa.
E kaya ni sa roro mai na gauna me saumi kina
e dua na bili, ka sa leqataka tiko ni na sega ni
rawa ni sauma. A tovolea me vakayaloqaqataki
koya ena nona tukuna vua me vakabauta na
Kalou, ka dusia vua na iVola talei makawa, ka
tukuna vua me wilika, me rawa ni kunea kina
na vakacegu. A solia vua na iVolatabu, ni sa te-
kivu me cega na veidrauna sa tekivu me lulutu
mai na [ilavo].” A qai tinia o Peresitedi Taylor ka
61

62
vaka, “Ena yaco mai na gauna eda na gadreva
kina na witi era maroroya tiko na noda marama
oqo; me da kakua ni yalodei sara ena vuku ni
keda ituvaki, ka cakava na veika eda rawata me
da veivuke kina vei ira.” 34
E tukuna o Sisita Emmeline B. Wells vei ira
na marama ni nodra gugumatua ena sasaga
oqo ena yaco me “vakabulai ira vakayago na
tamata oqo ena gauna ni leqa vakasauri.” 35 A
yaco oqo ena 1898 kei na 1899, ena kena a vei-
tauri tu na nodra witi na iSoqosoqo ni Veivukei
ena dua na dausiga ca sara ena ceva kei Utah.
Na nodra gumatua na marama me maroroi
na witi a rawa kina vei ira na marama Yalodo-
donu Edaidai me ra veiqaravi vei ira na tamata
ena taudaku ni nodra veimatavuvale kei ira na
nodra itokani Yalododonu. E vakauta na Lotu
na nodra witi na iSoqosoqo ni Veivukei vei ira
na Idia ni Amerika e Utah; vei ira na bula mai
na dua na uneune vakarerevaki kei na kama
mai San Francisco e California, ena 1906; kei ira
na tamata mai Jaina era a vakaleqai tu ena dua
na lauqa ena 1907. 36 Era a vakani talega e udolu
ena iMatai ni iValu Levu mai na witi, ena nodra
Zina D. H. Young
iKatolu ni Peresitedi Raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei
“Au reki niu laiva na noqu ivakadinadina vei ira na luvei
Saioni yalewa, me vaqaqacotaki na nodra vakabauta, me
rawa ni toso tiko ga na cakacaka vinaka. Vakasaqara e dua
na ivakadinadina, me vaka na nomuni vakasaqara e dua
na daimani ka vunitaki tu. Kevaka e dua e tukuna vei iko
kevaka o na kelikeli tikoga ena dua na vanua o na kunea
e dua na daimani ka na sega ni kilai rawa na kena isau, o
nanuma beka ni o na maumautaka na gauna se na igu, se
na veika e vakayagataki me rawa mai kina na iyautalei oya?
. . . Kevaka o na kelia ena boto ni yalomu o na kunea kina,
ena veivuke ni Yalo ni Turaga, na mataniciva isau levu, na
ivakadinadina me baleta na dina ni cakacaka oqo.”
Young Woman’s Journal, Epe. 1893, 319

volitaka na iSoqosoqo ni Veivukei e 200,000 na
ivakarau witi ki na matanitu o Amerika. 37 Na
isolisoli oqo ni mamaroroi kei na veiqaravi a
veivuke ena kena tauyavu e dua na ivakarau
me baleta na sasaga ni Lotu ena gauna oqo me
soli na veivuke raraba e vuravura raraba, ena
veivanua kece era vakaleqai tu kina na tamata.
Qaravi ni bula kei na vulici ni veiqaravi va-
kavuniwai. Ena Sepiteba ni 1873, a tukuna kina
o Sisita Eliza R. Snow ni vinakata o Peresitedi
Brigham Young e “levu na marama me ra vuli
vakavinaka, ka qai rawata e dua na koroi ni
veiqaravi Vakavuniwai.” 38
O Sisita Zina D. H. Young e dua na ivakaraitaki
ni dua na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei ka a veiqaravi vakavinaka sara ena
tabana ni veiqaravi vakavuniwai. A tukuni vua
ena nona veivakalougatataki vakapeteriaki ni tu
vua na isolisoli ni veivakabulai, ka vakarautaki
koya me vakayagataka na isolisoli oqo ena nona
vuli opusiteriki—na vuli vuniwai me baleta na
vakasucu gone. A veivuke o koya ena nodra vakasucumi
e vuqa sara na gone ena Bucabuca ni
Salt Lake. Ena nona veiqaravi, a tokona na nona
isolisoli na nona vuli me dau veisusu vakayago,
veivakabulai vakayalo, ka vakaceguya na
loma. A tukuna kina vaqo o Sisita Emmeline B.
Wells me baleti koya: “Ena tawayalani beka na
veigauna eso e kunei kina ni veiqaravi tiko vei
ira na tauvimate, ni vaka me vakauqeti mai na
dua na kaukauwa e cecere cake mai na nona . . .
ni sa sega na yaloqaqa kei na vakabauta vei ira
era tu wavolita na idavodavo ni tauvimate. Ena
veigauna vakaoqori e vaka na agilosi ni loloma
cecere o koya ena kena ivalavala dina sara.” 39
Na veiqaravi kece sara e vakayacora o Sisita
Young ni vakararavi tiko ena nona isolisoli vakayalo
kei na nona vuli vakavo, sa kila vakavinaka
tiko ni na sega ni rawa ni sotava kece sara
na nodra gagadre ni veiqaravi vakavuniwai na
lewenivanua e Utah sa tubu tiko na kedra iwiliwili.
A vakayaloqaqataki ira na vo ni marama
Na Woman's Exponent, e dua na niusipepa me baleti ira
na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei, a tabaki mai na
1872 ki na 1914.
63

64
Yalododonu Edaidai me ra muria na ivakasala
nei Peresitedi Young me ra vuli ena veiqaravi
vakavuniwai.
E kaya kina o Sisita Snow: “E tiko beka eke,
ena gauna oqo, e dua na marama gugumatua,
ka kila na kena yaga, ena vukui Saioni, me cakava
na vuli oqo? Era tiko eso era gadreva me
ra nasi, o ira oqori ena vinaka me ra vulica na
Veiqaravi vakavuniwai. . . . kevaka era sega ni
sotava rawa na kena isau, e tu vei keda na veika
me rawa kina.” 40
Era a laki vulica na veiqaravi vakavuniwai
ena tokalau kei Amerika eso na marama ena
vuku ni veivakayaloqaqataki oqori. Era lesu mai
ki Utah ni ra sa vuniwai tu ka veivakavulici ena
kalasi ni vunikalou kei na nasi ni vale. A vola o
Emma Andersen Liljenquist, ka tiko ena veikalasi
oqori mai Utah, eso na veika a sotava:
“Au taleitaka vakalevu [na vuli], niu vakatikori
oti mai vua na iApositolo o John Henry
Smith kei na vica tale, au a lesu tale ki vale meu
cakava na noqu cakacaka, ni ratou sa yalataka
vei au na iApositolo ni kevaka au bula dodonu
au na dau kila vinaka na veika meu cakava
kevaka e yaco mai na dredre. . . .
“Sa vakayacori na yalayala oya ena kena
taucoko. Ena vuqa na gauna ni sa davo bibi
e dua na noqu tauvimate, au dau kerea na
Tamaqu mai Lomalagi me vukei au, ia ena
veigauna kece oqori e dau veivuke mai. E dua
na marama se qai vakasucuma ga e dua na
gone ka basika kina na emoriti (hemorrhage). E
kacivi vuniwai na watina, ia e sega ni kila ni sa
rui bibi sara. Au . . . kerea na Turaga me vukei
keitou. Sa mai oti yani na emoriti kau cakava
vua na veika e dodonu me caka. Ni yaco mai na
vuniwai, e qai kaya ni dredre me vakabauta na
veika a yaco, ia e kaya niu sa cakava na veika
sara ga ena cakava o koya. . . .
“. . . Au sa kauta [mai ki vuravura] e sivia ni
dua na udolu na gone. Au vakavinavinaka tale
vua na Tamada Vakalomalagi ena Nona veivuke
kei na kaukauwa e solia mai na Turaga, kevaka
a sega au na sega beka ni rawa ni qaravi ira
na taciqu ena neimami itikotiko. E dua na ka
veilauti duadua me baleta na vakasucu oya ni
imatai ga ni ka e kauwaitaka na tina, na gone,
ka sega ni o koya.” 41
Ena 1882 a tauyavutaka kina na iSoqosoqo
ni Veivukei na Valenibula ni Desereti, “era
dau qaravi kina na nona tamata na Turaga era
tauvimate ka ra qaravi ena cakacaka vakalotu
ni Lotu [veivakalougatataki ni matabete] ka vakakina
na nodra veiqaravi na kenadau.” 42 A cici
tiko na valenibula me sivia vakalailai e tini na
yabaki me yacova ni sa sivia na ilavo e cicivaki
tiko kina na ilavo e dau cauraki mai ka ni sa tu
talega na valenibula tale eso.
Nodra Dodonu ni Digidigi na Marama
Ena Feperueri ni 1870 a solia kina na matanitu
ni yasana o Utah na dodonu me ra digidigi

“Au na toso ki liu. . . . Na ‘ivakadinadina kei Jisu’ ena . . .
dusimaka na noqu rai” (Eliza R. Snow).
na marama ena veidigidigi ni matanitu. Ena
gauna ko ya, na yasana duadua ga o Wyoming
ena vanua o Amerika e soli tiko kina vei ira na
marama na dodonu oqo. E muri a qai bokoca
na matanitu levu na galala oqo me tiki ni kedra
itotogi na Yalododonu Edaidai ka ra bulataka
tiko na lawa ni vakawati vakalevu. Ia era sega
ni galu na marama ni Yalododonu Edaidai ka
ra madila toka me baleta na nodra dodonu. E
vuqa vei ira na marama era segata na nodra
dodonu, se na dodonu ni digidigi. Na nodra
rawata me ra madila vakalevu cake ena vosa sa
ka ni veivakalougatataki vei ira ena nodra gadreva
me ra vakaraitaka tiko ni ra marama qaqa,
buladokai, ka vakaturaga. Ena nodra sasaga,
era a rawata tale kina na nodra dodonu me ra
digidigi ena gauna sa vakadonui kina me dua
na yasana kei Amerika o Utah. Era a rawata
talega na nodra veidokai na veisoqosoqo tale
eso ni marama e veiyasai vuravura.
iVolatabaki
Ena ruku ni veiliutaki nei Sisita Eliza R. Snow,
era a tokona na iSoqosoqo ni Veivukei e dua na
niusipepa ka yacana na Woman’s Exponent. A
volai na niusipepa oqo me baleti ira na marama
ni Yalododonu Edaidai me vukei ira ena nodra
vulica na nodra cakacaka, nodra bula, kei na nodra
itukutuku. A kena edita o Sisita Emmeline B.
Wells ena vuqa na kena tabaki. A vola vaqo ena
nona dairi, “Au gadreva meu cakava na veika
kece ena noqu kaukauwa meu vukea na kena
laveti cake na kedra ituvaki na noqu tamata,
vakauasivi o ira na marama.” 43 A qai vola e muri,
“Au a gadreva mai vu ni yaloqu meu cakava
na veika oqori ka na tosoi ira na marama ena
cakacaka vakayago kei na yalo ka vakakina na
cakacaka vakavuli ka qarava na kena tosoi ki liu
na cakacaka ni Kalou e vuravura.” 44
65

66
Ni oti e 42 na yabaki na kena tabaki tiko, sa
mani mai muduki na Woman’s Exponent ena
1914. Ena yabaki ka tarava, sa tekivu me tabaka
na iSoqosoqo ni Veivukei na Relief Society
Magazine, ka okati kina na lesoni vakamacawa
ena soqoni ni iSoqosoqo ni Veivukei. E dua
na ivurevure ni vuli bibi vei ira na marama na
mekesini. Era dau vakamareqeta na marama
na nodra, era vuli ka veivakavulici mai kina.
Ena 1971, sa cokoti vata kina ki na dua ga na
mekesini na Relief Society Magazine kei na so
tale na mekesini me baleti ira na lewe ni Lotu
qase ka vakatokai na Ensign. Me tekivu mai na
gauna oya, sa dau vakarautaki ena Ensign na
itukutuku me ra dusimaki ka vakauqeti kina na
marama ena iSoqosoqo ni Veivukei.
Ena loma ni 1800 vakacaca sa tekivu tabaka
kina na Lotu na mekesini ena veivosa tale eso
ka sega ni vosa vakavalagi. E vuqa vei ira na
mekesini oqori era a taba ena nodra veidusimaki
na peresitedi ni tabana ni kaulotu. Ena
1967 era sa cokovata kina ki na dua ga na mekesini
ka tautauvata tikoga na kena ituvatuva
kei na lewena, sa vakadewataki ki na vuqa na
vosa. Na mekesini raraba oqo—sa vakatokai
ena gauna oqo me Liaona—sa dau vakarautaka
e veigauna na itukutuku me ra vukei kina na
marama me ra bulataka na kosipeli.
Me tekivu mai na 1987, sa dau tabaki na
itukutuku ni siko vuvale ena Liaona kei na
Ensign. Sa dau veisoliyaki talega na itukutuku
ni siko vuvale me vaka ni dua ga na ivolatabaki
vakataki koya ena veivanua se vou kina na Lotu
ka vakaiyalayala toka ga na lewena.
Vakarautaki na Gonelalai kei na
Goneyalewa ki na Veiqaravi ena
Matanitu ni Kalou
Ena mua ni 1800 vakacaca, era tauyavutaka
kina na veiliutaki ni matabete kei na iSoqosoqo
ni Veivukei na sasaga me vakatorocaketaki
kina na nodra bula na gone kei na goneyalewa.
Ni ra cakava na veika e gadreva o Peresitedi
Brigham Young me veisau ka biu laivi (raica na
tabana e 45), era tauyavutaka na veiliutaki ni
iSoqosoqo ni Veivukei na Tabacakacaka ni Goneyalewa
ena Nodra iSoqosoqo Cokovata na
Qase kei na Gone ena Veitokani ni Bulaveisau
(Young Ladies Department of their Senior and
Junior Cooperative Retrenchment Association)
kei na Nodra Veitokani ni Bulaveisau na Qase
(Senior Retrenchment Association) ena 1870.
Oqo e basika kina na isoqosoqo ni Goneyalewa
nikua. A tauyavu na Lalai me baleti ira na
gonelalai ena 1878. Taumada, era a liutaka na
veiliutaki ni iSoqosoqo ni Veivukei ena nodra
veidusimaki na veiliutaki ni matabete na nodra
cakacaka na veisoqosoqo oqo. Ena 1880 a
kaciva kina o Peresitedi John Taylor, na ikatolu
ni Peresitedi ni Lotu e dua na mataveiliutaki
raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei, e dua na mataveiliutaki
raraba ni Goneyalewa, kei na dua na

mataveiliutaki raraba ni Lalai, me vakaduidui-
taki kina na isoqosoqo e tolu oqo.
Me tekivu mai na gauna oya, era sa dau vei-
liutaki ka veiqaravi tu mai kina ena isoqosoqo
ni Goneyalewa kei na Lalai na marama ena
iSoqosoqo ni Veivukei. Era sa veivaqaqacotaki
talega vei ira na itabatamata era tubu cake tiko
mai ena nodra veiqaravi ena isoqosoqo tale eso
me vaka na Wilivola ni Sigatabu kei na semineri
kei na yavulotu.
Toso ki Liu
Na tauyavutaki tale ni iSoqosoqo ni Veivukei
sa basika kina na veiitavi cecere cake kei na madigi
cecere cake vei ira na marama Yalododonu
Edaidai. E kaya kina vaqo o Eliza R. Snow:
“O ni sega beka ni raica ni sa toso cake tiko
na noda iyalava? Ena rabailevu cake tikoga na
noda iyalava ni cakacaka, e sega ni dodonu me
dua na marama e Saioni me tagicaka ni sa rui
rabailailai na nona iyalava.
“Me vakalougatataki kemuni na taciqu na
Kalou, ka vakayaloqaqataki kemuni, mo ni
vakararamataki ka mo ni kila ni sega tale ni
dua na ka o ni taleitaka ia na tiko vinaka ga
kei Saioni. Me imatai ni nomuni cakacaka me
qaravi vakavinaka na itavi mai vale. Ia kevaka
o ni dauveiqaravi yalomatua, o ni na raica na
gauna me caka kina na itavi ni bula veimaliwai,
ni oqo na noda itavi me vaka ni da goneyalewa
ka tina e Saioni. Ena nomu segata mo cakava
na itavi kecega o na raica ni na levu cake na
nomu rawa ka, o na kurabui ena veika e rawa
ni o cakava.” 45
Na nona ivakaraitaki o Sisita Snow ni
vakabauta kei na vakanuinui e rawa ni noda
idusidusi o keda kece na Yalododonu Edaidai.
“Au na toso ki liu,” e kaya o koya. “Au na
matadredre ni cudru mai na cava, kau na vodo
yani ena doudou kei na yaloqaqa ena wasawasa
voravora ni bula . . . kei na ‘ivakadinadina
kei Jisu’ ena waqaca na cina ka na dusia na
noqu raica na veisalatu ni tawamate rawa.” 46
67

WASE 5
“Sa Sega ni
Mudu na Loloma”
Sa dau vosota vakadede na loloma,
sa yalovinaka, ka sega ni dau vuvu, ka sega ni
dau vakalevulevui koya, sa sega ni qara na ka me
nona ga, sa sega ni dau cudru rawarawa, sa sega ni
vakanananu ca, sa sega ni dau rekitaka na ca
ia sa rekitaka ga na ka dina, sa colata na
ka kecega, vakabauta na ka kecega,
vakanuinuitaka na ka kecega,
ka vosota na ka kecega.
Moronai 7:45

WASE 5
“Sa Sega ni Mudu na Loloma”
Ni kacivi o Sisita Emme-
line B. Wells ena 1910 me
ikalima ni peresitedi raraba
ni iSoqosoqo ni Veivukei, sa
vakarau tu ki na itavi. Ni a
vakaitavi ena laki tawavanua
ki na Bucabuca ni Salt Lake, sa
dau cakacaka kina vakaveivolekati
kei ira na marama ka ra
taukena tu na ivakadinadina tudei ni kosipeli
i Jisu Karisito ka ra kila na yavu ivakavuvuli ni
iSoqosoqo ni Veivukei. Sa veiqaravi oti vakasekeriteri
vei rau e rua na peresitedi raraba ni
iSoqosoqo ni Veivukei, o Zina D. H. Young kei
Bathsheba W. Smith, mai na 1888 ki na 1910.
Ena nodratou ivakadinadina ni a tauyavutaki
na iSoqosoqo ni Veivukei ena ivakatakila,
eratou sa yalataka kina o Sisita Wells kei rau na
nona daunivakasala, o Clarissa S. Williams kei
Julina L. Smith, me ratou maroroya na ivakavuvuli
ka vakayavutaki kina na isoqosoqo. Ena
Okotova ni 1913 eratou kaya kina:
“Keitou sa vakadeitaka ni neitou inaki me
keitou maroroya vakavinaka na yaca taumada
kei na kena yalo kei na inaki ni isoqosoqo
cecere oqo, ka taura matua na ivakavuvuli
vakauqeti ni Parofita o Josefa Simici ena nona
vakatakila na ituvatuva me ra
vakadeitaki kina na marama
mai na veikacivi ni matabete
me ra wasewasei kina ki na
veisoqosoqo veiganiti ena inaki
me ra qaravi kina na tauvimate,
vukei o ira na vakaleqai
tu, vakacegui o ira na qase, ra
vakasalataki o ira na lecaika, ka
ra qaravi na luveniyali.” 1
Ena vica na vula yani ki liu, na vakasama oqo
ni kena inaki a vakavuna me ratou tauyavutaka
o Sisita Wells kei rau na nona daunivakasala e
dua na ibole ka na yaco me dau ivakananumi
tiko e veigauna ni yavu ivakavuvuli ni isoqosoqo
kei na kena ivuvu vakauqeti. Eratou a
digitaka kina na itukutuku vakaivolanikalou:
“Sa sega ni mudu na loloma.” 2 Na tolu na
malanivosa oqo e koto kina na ivakaro sa solia
na Parofita o Josefa Simici vei ira na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei: me ra “vukei na
dravudravua” ka “vakabulai na yalo.” 3
Ena veigauna e liu, era sa dau vakatovotovotaka
na loloma cecere vei ira era tiko veivolekati
na marama painia. Ena gauna oqo era sa
tauyavutaki ira na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei me ra vakatetea tiko na loloma cecere,
71

72
“na loloma savasava i Karisito,” 4 vei ira talega
na wekada e vuravura raraba.
Eratou a tauyavutaka o Sisita Wells kei rau
na nona daunivakasala na ibole oqo ena dua
na gauna ni bula vakacegu kei na sautu. Eratou
sega ni kila ni na vakatovolei na ibole oqori ena
veika ena qai yaco ena veiyabaki mai muri.
Bula Sautu ena Gauna ni
Veivaluvaluti
A kacabote na ivalu mai Iurope ena 1914.
Ena gauna qai mudu kina na ivalu ena Noveba
ni 1918, era sa curu yani ena veilecalecavi oqori
e vuqa na veimatanitu, ka qai mai kilai mei
iMatai ni iValu Levu. Ena gauna oqori, ni a rawa
me vakatanitaki na yalo ni loloma dau namaki
vei ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei
ena rarawa kei na sega ni veivosoti, eratou qai
kacivaka o Emmeline B. Wells kei rau na nona
daunivakasala e dua na itukutuku vei ira kece
na marama ena Lotu:
“Veiqaravi ena yalo ni loloma kei na vosota vei
ira na watimuni kei na luvemuni; vakatawai ira
na lalai; kakua ni vakatara me curumi ira na yalo
ni sega ni dau veivosoti se veicati me baleta e dua
na matanitu se dua na matatamata; me ra kakua
ni tara na dakai; kakua ni vakatara me nodra ka
ni qito na ivalu me kakua talega ni nodra ka ni
veilasamaki na nodra vakatotomuria na mate
ena ivalu; tea ki yalodra na yalodina ki na vanua
kei na kuila, ia vukei ira me ra vakila ni ra sotia
ni Kauveilatai kevaka me ra na tauri iyaragi me
baleta na kena taqomaki na bula galala, ni vanua
Emmeline B. Wells
iKalima ni Peresitedi Raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei
“Sa [noqu] gagadre levu duadua me ra kila na noda
goneyalewa nikua na nodra cakacaka na lewenilotu
taumada, ni sega tu vei ira na iyaya sa tu nikua, era
vakacegui ira na rarawa kei na yaluma, sikovi ira na
yada kei na luveniyali, ka ra vakataki ira na agilosi
dauveiqaravi.”
Vakatatabu ni iSoqosoqo ni Veivukei, Me 1914, 3

Era vakarautaka tiko na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei na isulu
ni gone me baleti ira na veimatavuvale era vakaleqai tu
kei na vuvale me ra kakua ni kitaka vakakina ena cudru
kei na yaloca. . . . Vakavuvulitaka na veika kecega ni noqu
matanitu ka vukei ira vagumatua cake na vakaleqai tu.” 5
Ena nona vakauta na itukutuku oqo, a vakauqeti ira
na marama o Sisita Wells me ra vakaraitaka na loloma
cecere , me vaka ga a vakavuvulitaka na Parofita o Josefa
Simici ena sivia na 70 na yabaki sa oti. E vakauqeti ira
me ra dau yalovosota ena vukudra na nodra daulomani
ka dau yalovinaka ena vukudra na wekadra—oka kina o
ira na meca—ka veiqaravi ena vukudra era vakaleqai tu.
Era muria na ivakasala oqo na marama ena iSoqosoqo
ni Veivukei. Era segata me ra ciqoma ka wasea vata na
loloma savasava i Karisito, ka ra kila ni na sega ni laivi
ira. 6 Ena tokoni ira tiko na loloma oqo ena gauna ni
veivaluvaluti kei na gauna ni sautu.
“Na noda rai me baleta
na vuravura ni kawatamata,
vakararaba, e
dodonu me tautauvata
me vaka e vakatakila vei
ira ko Jisu. E segata o
Koya me cakacakataka
na nodra tiko vinaka, ka
dodonu me tautauvata
na noda ibole kei na
Nona—‘sa veivinakati
rawa ko ira e vuravura,
sa lomani ko ira na
tamata.’”
John Taylor
Nodra iVakavuvuli na
Peresitedi ni Lotu: John
Taylor (2001), 27; vosa tiko
ena Luke 2:14
73

74
Ena iMatai ni iValu Levu, era duavata kina
mai vu ni yalodra na iSoqosoqo ni Veivukei
e Amerika kei na veisoqosoqo eso me vaka
na Matabose ni Veitaqomaki ena Matanitu
(National Council of Defense) kei na Kauveilatai
Damudamu ni Amerika. Era vakaitavi
na marama ena caka ni kakana kei na kena
maroroi, na kumuni ilavo, na tiko savasava,
cakacaka ni welefea me baleti ira na gone, kei
na veiqaravi tale eso. E mana ka ra gugumatua
ena nodra vakadauavatataki ira ena veisasaga
vakaitikotiko oqo. Ia, e vakananuma vei ira na
nodra parofita me ra kakua sara ni guilecava na
itekitekivu vakalou ni iSoqosoqo ni Veivukei.
E kaya o Peresitedi Joseph F. Smith, na
ikaono ni Peresitedi ni Lotu, ni veisoqosoqo
vakavuravura “e cakava na
tagane, se cakava na yalewa,”
ia na iSoqosoqo ni Veivukei “e
cakava na Kalou, vakadonui
vakalou, cicivaki vakalou,
Joseph F. Smith tabaki vakalou mai vua na
Kalou me qarava na nodra vakabulai na yalo ni
marama kei na tagane.” E sega ni vinakata o
Koya “me raica na gauna era na muria kina na
noda iSoqosoqo ni Veivukei, se ra veimaliwai ka
vakayalia na kedra ivakatakilakila ena nodra
waki ira vata kei na veisoqosoqo era cakava na
marama ka ra sa babasika tiko mai. . . . Oqo e
baleti kemuni,” e tukuna vei ira na marama ena
iSoqosoqo ni Veivukei, “me ra liutaka na
vuravura ka liutaki ira vakauasivi cake na
marama e vuravura, ena veika kecega e
rogorogo vinaka, veika kecega e va-Kalou, ena
veika kecega e veilaveti ka veivakasavasavataki
vei ira na luve ni tamata. O kemuni na uluna,
ka sega ni buina.” 7 E wasea o Sisita Emmeline
B. Wells na rai oqo. A tubera na iSoqosoqo
ni Veivukei ena nodra duavata kei na veimataisoqosoqo
tale eso, ia a veivuke talega o koya
ena kena taqomaki na inaki bibi kei na ituvaki
vakalou ni isoqosoqo.
Me ikuri ni nodra cakacaka vata kei na
veimataisoqosoqo, era cakava na marama ena
iSoqosoqo ni Veivukei eso na ka vakataki ira ka
vakakina kei na nodra tabanalevu me vakarautaki
kina na veika vinaka eso ka rawa ilavo
me baleti ira era vakaleqai tu. Eso na marama
era culā ka volitaka na ivinivo, eparoni, isulu ni
gone, isulutali, isala kei na ibutubutu tali. Eso
era susuga ka volitaka na bulumakau kei na sipi.
E qai kila e dua na marama mai Tooele e
Utah, ni sa laki veivakacegui sara vakalevu ena
dua na matavuvale mai Peritania ena gauna
ni ivalu na lacadrau a cula. A cula na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei oqo na lacadrau oya
ena 1906, ciqira kina e dua na ivola, ka vakauta
ki San Francisco e California, me vukei ira na
vakaleqai ena dua na uneune rerevaki. Ena tinikadua
na yabaki i muri, a soli na lacadrau oqo
vei iratou na Kauveilatai Damudamu ka vakau
yani ki Peritania. Ni raica na kai Peritania na

ivola, a vakauta e dua na nona ivola ni vakavi-
navinaka ka kaya ni sa mai “yaga sara vakalevu
na lacadrau, me vaka ni sa mai yali ena ivalu na
turaga watiqu.” Ni sa biu tu mai kei na walu na
gone ka sega ni rawa na cakacaka, e vakadinadinataka
na yada oqo, “Sai koya sara ga na ka
au rawa ni cakava keitou bula tiko kina.” 8
Era voladia e vuqa na marama ni Peritania me
ra culacula ka talitali me baleti ira na sotia, ia e
sega na ilavo me voli kina na iyaya era gadreva.
Era a cau ena lomasoli na iSoqosoqo ni Veivukei
e Amerika kei Kenada ki na dua na umailavo ni
leqa tubukoso me ra veivuke. Era vakau ilavo ki
O ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei mai Kidderminster e Igiladi
na veitabana e Peritania me rawa kina ni ra volia
na isulu na marama ni Peritania me caka kina
na iubi ni loga, waqa ni lokoloko, kei na isulu.
Ni volitaka na iSoqosoqo ni Veivukei na vo ni
witi e tu vua ki na matanitu o Amerika ena 1918
(raica na wase 4), e dikeva rawa o Sisita Wells,
“Ena veiyabaki kece oqo a sega soti ni gadrevi
vakalevu na kakana sorenikau a maroroi tu ena
kena inaki, ia ena vuku ni o loaloa ka solegi
vuravura tu ena gauna oqo, eda rawa ni raica na
yalomatua vakaparofita nei Peresitedi Young ena
nona kerei ira na marama me ra maroroi kakana
sorenikau me baleta e dua na gauna ni leqa.” 9
75

76
Na volitaki ni witi e sega walega ni ra vaka-
cegui kina na tamata era viakana tu. A vakatura
o Sisita Clarissa S. Williams e dua vei rau na
daunivakasala nei Sisita Wells ena mataveiliutaki,
me maroroya na iSoqosoqo ni Veivukei na
ilavo mai na veivoli oya ena dua na akaude ka
me qai vakayagataki na kena tubu me vakailavotaki
kina na sasaga me vakatorocaketaki
kina na ituvaki ni bula vei ira na marama kei na
gone. E muri, ni veiqaravi vakaikaono ni peresitedi
raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei o Sisita
Williams, a qai liutaka na kena vakayagataki na
ilavo oqori ena inaki oqori.
Vaqaqacotaki ni Tamata
Yadua kei na Matavuvale
Ena mua ni iMatai ni iValu Levu, era sa
vakaleqai tu e vuqa na veimatavuvale kei na
tamata yadua—vakailavo, vakayago, e lomadra,
ka vakayalo. Me sotavi na veigagadre oqori, era
tauyavutaka kina na iSoqosoqo ni Veivukei na
Tabacakacaka ni Veiqaravi Raraba ena iSoqosoqo
ni Veivukei (Relief Society Social Service
Department) ena 1919, ena veitokoni taucoko
nei Peresitedi Heber J. Grant, na ikavitu ni
Peresitedi ni Lotu. A veiqaravi vakadairekita
ni tabacakacaka o Sisita Amy Brown Lyman,
Era marautaka tiko na ivakatagi o ira na nasi kei na gonelalai ena Valenibula ni YDE e Salt Lake City, Utah, 1934

o koya a qai ikawalu ni peresitedi raraba ni
iSoqosoqo ni Veivukei. Mai na Tabacakacaka ni
Veiqaravi Raraba, era duavata kina na iSoqosoqo
ni Veivukei kei na veitabanalevu kei na
iteki ena veisasaga me vaka na nodra vukei na
marama kei na goneyalewa era vakaleqai tu
me ra kune cakacaka ka ra biu na gone me ra
vakubeci. Ia na kena inaki bibi duadua, me ra
tuberi kina na veimatavuvale. E kaya o Sisita
Lyman ni Tabacakacaka ni Veiqaravi Raraba
ena iSoqosoqo ni Veivukei e sega ni “tabana
ni veivukei” ia na “tabacakacaka ni veiqaravi,”
ka vakabibitaka “na vulici ni ituvaki ni
veimatavuvale, na tuvalaki ni cakacaka kei na
ilavovakarau, na tuvalaki ni veivukei vei ira
na matavuvale ni YDE, kei na nodra tuberi na
liganicakacaka.” 10
Ni vakasamataki tiko na takete oqo, eratou
vakarautaka na Tabacakacaka ni Bula Vakaveimaliwai
e dua na parokaramu ni veituberi me
ono na macawa ena welefea ni matavuvale. Era
taura na kalasi oqo na liganicakacaka mai na
iteki ka ra lesu yani ki na nodra tabanalevu kei
na itikotiko ka vakavuvulitaka. E sivia ni 4,000
na marama era a tuberi kina.
Me tekivu ena 1902, eratou a cicivaka kina
na mataveiliutaki raraba ni iSoqosoqo ni
Veivukei e dua na parokaramu ni nodra tuberi
na nasi. Ena 1920, sa rabailevu sara na nodra
tuberi na nasi cakacaka saumi, eratou sa mani
tauyavutaka kina na iSoqosoqo ni Veivukei
O Joseph W. Booth kei ira na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei mai Armenia ena iteki ni 1920 vakacaca
e dua na parokaramu ni veituberi me baleti
ira na ivukevuke ni nasi. Na vuli yabaki dua
oqo, ka tekivu ena Valenibula ni YDE ena Siti
o Salt Lake e Utah, a sega ni saumi na kena
icurucuru. Ia, e gadrevi ga vei ira na kena gonevuli
me ra na solia e 30 na siga ni veiqaravi
vakanasi sega ni saumi ena nodra veitikotiko.
Ni oti e 4 na yabaki, ka ra tuberi kina e 46 na
ivukevuke ni nasi, sa muduka na iSoqosoqo ni
Veivukei na parokaramu ka tokia na nodra veitokoni
ki na vuli ni veiqaravai vakanasi e vale
ni Kauveilatai Damudamu. Me vaka ga ena
veiparokaramu tale eso, era vakayagataka na
77

78
iSoqosoqo ni Veivukei na parokaramu oqo me
sotavi kina e dua na mataqali leqa vakayago
ena gauna ko ya ka qai solia yani ki na dua tale
na tabana.
Era veivakauqeti na veiliutaki ni iSoqosoqo
ni Veivukei vei ira na marama me ra tomana na
nodra veiqaravi vei ira vakataki ira ena veisala
eso ni loloma cecere, me vaka era dau vakayacora
ena veisiga taumada mai Nauvoo. Era veiqaravi
na marama ena vukudra na tauvimate,
culacula ena vukudra era gadreva tu na isulu,
ka soli veivuke ena veisala tale eso vei ira era
leqa tu. Me vaka oqo, ena 1921 eratou a biuta
kina na nodratou itikotiko eso na Yalododonu
Edaidai ka ra vakaitikotiko mai Turkey. A vukei
ira ena nodra toki ki Aleppo e Siria o Joseph W.
Booth, na peresitedi ni Tabana ni Kaulotu na
Palestine-Syrian, ka tauyavutaka kina e dua
na tabana ka ra lewena na kena iSoqosoqo ni
Veivukei e rauta ni 30 na marama. E vuqa vei
ira na marama oqo era sa rui dravudravua sara
vakalevu, ia era nanuma ni nodra galala ka nodra
itavi me vaka ni ra marama ena iSoqosoqo
ni Veivukei me ra qaravi ira era kalouca vakalevu
cake mai vei ira. Era sa mani soqoni vata
kina ka cula isulu mai na isulu e 100 na iyate na
kena levu a volia vei ira o Peresitedi Booth. Era
vakarautaka e dua na kakana me baleti ira na
ise ni valu era kana tu vaka ca.
Ena Epereli ni 1921, a sosomitaki Sisita
Emmeline B. Wells kina vakaperesitedi raraba
ni iSoqosoqo ni Veivukei o Sisita Clarissa S.
Louise Y. Robison
iKavitu ni Peresitedi Raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei
“Kevaka eda cakava tu ga vakaveimama na noda
cakacaka eda na sega ni marau, kevaka eda cakava ena
vakasama ni oqo na noda itavi eda na sega ni reki, ia
kevaka eda nanuma ni o keda na taba ni vaini oqo, ka ni
nanuma na Tamada Vakalomalagi ni sa kilikili kei keda
me da lewena e dua na tabana oqori, ka ni rawa ni da
tosoya na cakacaka ni sa tu me caka, eda na reki.”
Relief Society Magazine, Nove. 1933, 649

Williams. Me vaka ni sa veiqaravi oti vata kei Sisita
Wells ena mataveiliutaki, sa vakarau tu kina me sotava
na bolebole ena yaco mai. A kilai tu o koya ena maqosa
ni nona dau tuvatuva kei na nona dau lomani ira ka
vakaitokanitaki ira na tamata kecega.
A kauwaitaka vakalevu o Sisita Williams na nodra
mate tiko vakayauyau na tina kei ira na gonelalai. A kauwaitaka
tale tiko ga na lailai ni madigi me baleti ira na
vakaleqai tu vakayago kei na ivakatagedegede lolovira ni
nodra bula eso na marama. Ena ruku ni nona veiliutaki
yalomatua, era a tomana kina na iSoqosoqo ni Veivukei
na nodra sasaga me ra valuta na veileqa oqori. Ena 1924,
ena veitokoni kei na veivakayaloqaqataki mai vei ira na
veiliutaki ni matatebe raraba, kei ira ena nodra veivanua
kei Sisita Williams, eratou a tauyavutaka kina na iSoqosoqo
ni Veivukei ena iTeki na Cottonwood e dua na
valenibula ni vakasucu. A yaco na valenibula oqori me
dua vei ira na veivalenibula ni Lotu.
A raica o Sisita Williams na kena gadrevi vakalevu
me vakatorocaketaki na ituvaki ni bula, na madigi, kei
na dua na ivakatagedegede vinaka ni bula me baleti ira
kece eda veitaratara kaya.” E kaya kina, “Na mataqali
cakacaka vakaoqo ni veivakatorocaketaki raraba ena
gadrevi kina na vakavakarau vakavinaka, na veituberi,
na cakacaka ni veivakavulici, kei na veiqaravi sara ga.” 11
Na veisasaga oqori a veivuke ena kena sotavi na gagadre
ni gauna oqo, ka soli kina vei ira na bisopi e dua na ivakarau
me vakarautaki kina na veivuke me baleti ira na
veimatavuvale era vakaleqai tu. Era vakarautaka talega
na Lotu me sotava na veika dredre ena yaco mai ena
vica na yabaki mai muri.
“Eda . . . cikevaka,
matua ena veigauna vei
ira na tamata, na kena
gadrevi vakabibi sara
na bula dodonu; na
levei ni vakayagataki
ilavo vakasivia; na
vakabulabulataki ni
itovo ni bula manini,
lewa vakamatau, kei na
cakacaka vagumatua;
kei na noda bula tiko ga
ena loma ni veika eda
rawata; ka biu vakatikitiki
e dua na ka, se vakacava
ga na kena lailai me
baleta na veigauna
dredre ena yaco mai.”
Mataveiliutaki Taumada
(Heber J. Grant,
Anthony W. Ivins,
J. Reuben Clark Jr.)
Deseret News, 2 ni Sepi,
1933, iwasewase ni Lotu, 7;
vakatautauvatataki na icegu
79

80
Era maroroi kakana tiko na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei mai California me baleta na parokaramu ni
welefea ena nodra iteki, rauta na 1940
Vakabulabulataki ni
Bula Rawati Koya
Era a cakacaka na iSoqosoqo ni Veivukei me
ra vakatorocaketaka na ivakatagedegede ni
bula vei ira na marama kei na veimatavuvale
ni oti e sivia ni tini na yabaki mai na iMatai ni
iValu Levu, era vakanamata ena ituvaki ni bula,
na cakacaka, kei na vuli. Era tomana talega na
iSoqosoqo ni Veivukei na nodra vakayaloqaqataka
tiko na bula dodonu kei na ivalavala
ni loloma cecere ni tamata yadua. Oti, qai
dokoulu na vuravura ena dua na leqa levu ni
bula vakailavo ena mua ni 1929 ka lailai sara na
kena ivakatakilakila taumada.
A baci vaqaqacotaka tale na tamata yadua
kei na matavuvale ena gauna ni leqa tubukoso
na veitovo ni bula talei e vakavuvulitaki ka
vulici ena iSoqosoqo ni Veivukei. Era kunea na
marama na igu ena nodra vakabauta na Tamada
Vakalomalagi kei Jisu Karisito, ena nodra
goleva na kila ni bula rawati koya, ka cakacaka
me ra vakaraitaka na loloma cecere e yalodra.
Ni tu na ivakavuvuli oqori me dusimaki ira, a
rawa me ra qaravi ira vakataki ira kei na nodra
matavuvale ena gauna vata era tarai ira tiko
yani kina na tani.
Ena 1928, a kacivi Sisita Louise Y. Robison
kina o Peresitedi Heber J. Grant me veiqaravi
vakaikavitu ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo
ni Veivukei. E sega ni ka vou vei Sisita Robison
na dredre ni bula vakailavo. A tubu cake o koya
ena dua na vale tolonikau vakaloloma mai
Scipio e Utah, na vanua e vulica kina na teitei,
tei senikau, culacula, cakacaka vagumatua, bula
ni lailai tu na ka, ka dau mamarau.
Ni se vo e vitu na yabaki me qai kacivi Sisita
Robison me peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni
veivukei, a vakatikori koya taumada o Peresitedi
Grant me ikarua ni daunivakasala ena
mataveiliutaki raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei.
A vakila tu o koya na nona malumalumu, me
vaka e nanuma lesu na luvena yalewa:
“Ni lako o Nana ki na valenivolavola nei
Peresitedi Grant me laki vakatikori, e vakila
deivaki ni cala beka na itukutuku e soli vua me
baleta na nona kila ka, e mani tukuna vua ni na
marautaka me cakava na nona vinaka duadua

ena cava ga e kerea vua me cakava, ia e vinakata
mada ga me kila ni a yala koso ga na nona vuli,
ka lailai sara na nona ilavo kei
na nona itutu ena bula raraba,
ka leqataka de sega vua na
ivakaraitaki era namaka na
marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei me ra raica vua e
dua na iliuliu. A tinia ena nona kaya ‘O au e dua
ga na marama yalomalumalumu!’ e sauma vaqo
o Peresitedi Grant, ‘I Sisita Louizy, e 85% ni
marama ena noda Lotu era marama yalomalumalumu.
Keitou kacivi iko mo nodra iliuliu.’” 12
Heber J. Grant
Ni vakayaloqaqataki mai na vosa nei Peresitedi
Grant, e wasea o Sisita Robison na nona
isolisoli ka veiqaravi e yalona taucoko, taumada
vakadaunivakasala qai muri vakaperesitedi. E
yalomatua, yalololoma, ka daucakacaka. Na
lailai ni nona vuli kei na iyau vakavuravura a
rawa kina vua me kila na nodra leqa ka vukei
ira era tu ena ituvaki ni bula vata oya. Na nona
ivakasala vei ira na dauqaravi vale kei ira na
tina e rawarawa ka kilai vinaka. E kila o koya
na dredre ni noda bula ena dua na ilavo lailai,
ia e kila talega na bibi ni nona veivakauqeti e
dua na tina e vale. O koya sa vakayaloqaqataki
ira kina na tina me ra cakava na veika kece era
rawata me ra tiko e vale kei ira na gone ka me
kua ni ra biu tu ka laki cakacaka.
A tauyavutaka na matanitu o Amerika e
vuqa na parokaramu ni veivukei me tovolei
me vukici kina na ua ni bula dredre vakailavo.
Ena dua na gauna, a cakacaka vata kina kei
na veitabana vakaitikotiko na Tabacakacaka ni
Veiqaravi Raraba ena iSoqosoqo ni Veivukei me
ra qaravi na veimatavuvale era vakaleqai tu, ia
sa tubu cake na levu ni leqa ka sega ni qarava
rawa na tabacakacaka oqo. A raica e dua na
liganicakacaka ena tabacakacaka na tubu ni kisi
me qarava mai na 78 na matavuvale ena 1929
ki na sivia na 700 ena 1934. 13
A vakavinavinakataka na Lotu na nodra
sasaga na veitabana ni matanitu. E kaya o Sisita
Robison ni sa cakava tiko na matanitu o Amerika
“e dua na ka vakasakiti” ena nodra vukei
na tamata era vakaleqai tu. Ia, a mani duavata
kei ira na veiliutaki ni matabete ena kena tukuni
ni ra gadreva na lewe ni Lotu me ra tomana
Dua na nodra soqoni na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei mai Del Rio, Texas, rauta na 1950
81

82
tikoga na ivakarau ni bula vinaka ni bula rawati
koya. E kaya kina: “Sa ciwasagavulu katolu
na yabaki na nona kaya tiko na iSoqosoqo ni
Veivukei me da vukei ira na noda era vakaleqai
tu. Au vakataroga de da sa rui vakararavi tiko
vakalevu ena gauna oqo ki na matanitu.” 14
Ena Epereli ni 1936, a tekivuna kina na
Mataveiliutaki Taumada e dua na parokaramu
ni welefea ena Lotu raraba. Oqo a biu kina na
Lotu ena dua na itutu vinaka me vukei ira na lewenilotu
era vakaleqai tu. Ena koniferedi raraba
ni Okotova 1936, a vakamacalataka kina o Peresitedi
Heber J. Grant na inaki ni parokaramu.
“Na noda inaki taumada,” e kaya o koya,
“me da vakaduria, ena kena levu ga e rawa, e
dua na ivakarau me na vakawabokotaki kina
na cudru ni vakawelewele, ka bokoci laivi na ca
ni ilavo soli wale ka tauyavutaki tale ena kedra
maliwa na noda na tu vakataki koya, gugumatua,
bula manini ka dokai koya vakataki koya.
Na inaki ni Lotu me vukei ira na tamata me
ra vukei ira vakataki ira. Me vakatikori tale me
ivakavuvuli liu ena nodra bula na noda lewe ni
Lotu na cakacaka.” 15
Ena vica na yabaki ka tarava, a vakavoqataka
kina na ivakavuvuli oqo o Peresitedi Thomas S.
Monson, na ikatinikaono ni Peresitedi ni Lotu.
“Nanuma tiko,” e kaya o koya, “Na veivuke ni
Lotu e kena inaki me ra vukei kina na tamata me
ra vukei ira vakataki ira. Na nodra vakacokotaki
Clarissa S. Williams
iKaono ni Peresitedi Raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei
“Mai na noda isoqosoqo sa vunautaki kina na kosipeli, era
sa qaravi na vakaleqai, era vakacegui na tauvimate, era
vakayalovinakataki na bikai, sa dau basika tikoga mai vei
ira na liganicakacaka ena iSoqosoqo ni Veivukei. . . . Na
ka cecere duadua ena vuravura oqo na loloma. Kevaka eda
tugana tikoga ki yaloda, ka tukuna vei ira era tu wavoliti
keda, eda na vakalougatataki ka da na iyaya ni nodra
vakalougatataki o ira eda dau veimaliwai kaya.”
Relief Society Magazine, June 1922, 312

na lewenilotu sa nodra itavi na tamata yadua
kei na matavuvale, ka veivuke kina na kuoramu
ni matabete kei na iSoqosoqo ni Veivukei. Eda
segata tiko me da vakatorocaketaka na bula
vakataki keda ka sega ni bula vakararavi. E segata
na bisopi me tara na bula dodonu, dokai keda,
kei na tudei ni ivakarau ni bula ena tamata yadua
e vukei, ka na rawa kina na bula rawati koya.” 16
E dua na ivakavuvuli veidusimaki ni parokaramu
ni welefea sai koya me ra cakacaka vata
na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei kei ira
na turaga ena matabete. A veivuke o Peresitedi
Harold B. Lee, na ikatinikadua ni Peresitedi ni
Lotu ena tauyavu ni parokaramu ni welefea ni
veiqaravi voli vakaperesitedi ni iteki. E kaya kina:
“Na inaki bibi duadua me rawati [ena parokaramu
ni welefea ni Lotu] sai koya me tarai
cake na yalo ni cakacaka vata kei na duavata
ena Lotu raraba. . . .
“Me vaka ni ra cicivaki tiko na iSoqosoqo ni
Veivukei ena veitabanalevu ena veitokoni ni
Veikuoramu ni Matabete kei na Matabisopi, sa
tiko beka kina e dua na parokaramu ni welefea
ena tabanalevu oqori.” 17
A bibi vakalevu cake kina na nona itavi na
peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei, e kaya
o Bisopi Joseph L. Wirthlin, a Bisopi Vakatulewa
tiko kina ni Lotu ena gauna ko ya: “Ena
ivakarau ni noqu vakasama, e dua ga e rawa
ni lako ki na dua na vale, dikeva na veika e
gadrevi kina, ka vakarautaka vei iratou na veika
me ganiti iratou. Na tamata oqori sai koya
eda rawa ni kaciva ka vakatoka me manidia
ni matavuvale, na peresitedi ni iSoqosoqo ni
Veivukei. . . . Ni dui tu sara mada ga na nodra
matavuvale na marama vakasakiti oqori, era sa
lakova oti na veika e baleta na bula vakatina kei
na vakatulewataki ni matavuvale.” 18
Era a conaki tu vakavinaka na iSoqosoqo ni
Veivukei me ra vakaitavitaki vakalevu cake ena
sasaga ni welefea ena tabanalevu. Ena nodra
vakatulewa na bisopi, era fikataka na veika
e gadrevi ena matavuvale ka vakarautaka na
vuanikau kei na draunikau vakamamacataki
ka maroroi, na isulu, kei na iyaya ni moce me
vaka e gadrevi. Ena dua na gauna, era a kerei
na marama era dau tawaitavayataki vuanaikau
me ra solia e dua mai na veiyatini na tavaya ki
na parokaramu ni welefea. E nanuma lesu o
Sisita Belle S. Spafford, na ikaciwa ni peresitedi
raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei na nona kumuna
vata na vuanikau era lutu ena kaukauwa
ni cagi, ka maroroya ena tavaya, ka qai solia vei
ira na marama era vakaleqai tu. Ena madigi ni
veiqaravi oqori, a yaco me taleitaka vakalevu
cake kina na inaki ni iSoqosoqo ni Veivukei.
O ira na veiliutaki ni iSoqosoqo ni Veivukei
era sa tiki bibi sara ni ivakarau ni welefea ena
Lotu. Ena ivakatagedegede raraba, na iteki, kei
na tabanalevu, era na vakaitavi ena matabose
ni welefea, ka ra veivakauqeti ena vakatulewa
e tau ka ra raica na kena sasagataki. A yaga
83

84
me caka na vakataulewa oqo ni sa tubu cake
na ivakarau ni welefea ena Lotu me vaka na
iteitei, vanua ni buli iyaya, sitoa ni lotu, kei na
veitabana tale eso ni iyauqaqa. A semati talega
ki na Veiqaravi Raraba kei na Welefea ni Lotu
na Tabacakacaka ni Veiqaravi Raraba ena iSoqosoqo
ni Veivukei ena 1969.
Vaqaqacotaki na iVau
ni Loloma Cecere
A robota tu e dua na iwase levu kei vuravura
mai na 1939 ki na 1945 na iKarua ni iValu Levu.
A tara e levu sara na parokaramu ni Lotu na
veilecavi qaqa e vuravura raraba oqo. Ena Maji ni
1940, a sota kina kei ira na peresitedi ni veimataisoqosoqo
o Peresitedi J. Reuben Clark Jr., na
iMatai ni Daunivakasala nei Peresitedi Heber J.
Grant, me dikevi tale mada na veiparokaramu
kei na itaviqaravi kece. Era tuvalaka kina e va na
sasaga taumada ni veitabana yadua ena Lotu:
“me yalani na ‘icolacola sa levu cake tikoga’ vei
ira na lewenilotu ena kena qaravi na itaviqaravi
ni lotu, me vakalailaitaki na nodra icolacola na
bisopi, me musuki sobu na veiparokaramu e dau
gadrevi kina na veivalenilotu lelevu ka isau levu,
ka me toka ga na Lotu ena loma ni ilavo e rawa
mai.” Era sa kerei kina na iSoqosoqo ni Veivukei
kei na isoqosoqo tale eso me ra “vakalailaitaka,
vakaduavatataka, musuka laivi, vakarawarawataka,
ka veimoiyaka na nodra cakacaka me ra
dauavata kina kei na Mataveiliutaki [Taumada]
ena kena rawati na sasaga sa tukuni e cake.” 19
Taqomaki na Matavuvale
Na nodra inaki taumada na veiliutaki ni Lotu
ena kena vakarawarawataki na nodra parokaramu
me taqomaki kina na matavuvale. Era sa
kauwaitaka tiko vakalevu na veiliutaki ni matabete
kei na veimataisoqosoqo ni sa tatasereka
tiko na vuvale kei na matavuvale na iKarua
ni iValu Levu. Ni ra sa laki valu na tagane, me
ra sa na qarava na marama na matavuvale ka
sega kina na nodra veivuke na watidra kei na
luvedra tagane qase cake. Era sa veivakayaloqaqataki
kina na veiliutaki ni Lotu vei ira na tina
ka ra tiko e vale na luvedra me ra vaqara na
veisala eso, kevaka e rawa, me ra vakarautaka
na veika me ra bula kina na gone ka kakua
ni cakacaka kina e taudaku ni nodra vale ena
gauna taucoko.
Cakacaka Vata kei na Veisoqosoqo Vakaitikotiko
kei na Tagane ena Matabete
Me vaka ena veivalu levu sa oti yani, era sa
dau rogoca na lewe ni iSoqosoqo ni Veivukei e
Amerika na kaci ni voladia me tokoni kina na
sasaga ni veisoqosoqo yaga tale eso. Ena 1942,
e sivia na 10,000 na marama ena iSoqosoqo
ni Veivukei era vakacavara na matavuli eso ni
Kauveilatai Damudamu me baleta na veiqaravi
vakanasi e vale, na veivuke taumada, kei

Gertrude Zippro, e loma, kei na tacina kei na luvena
na kakana bulabula. A cicivaka talega na Lotu na kena
valuti na vakatavako kei na gunu yaqona ni valagi me
taqomaki kina na nodra bula na Yalododonu Edaidai era
veiqaravi tiko ena mataivalu. Mai na nodra tokona na
veiparokaramu oqo kei na nodra veiqaravi ena yalololoma
kei na loloma cecere, era rawata kina na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei na bulabula vinaka kei na
vakanuinui donu.
Oqo e dua na gauna ni cakacaka vata vakalevu vei ira
na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei, ena veitikotiko
ka vakakina vata kei ira na veiliutaki ni matabete. E kaya
kina o Sisita Amy Brown Lyman, ka a veiqaravi vakaikawalu
ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei ena
dua na iwase levu ni iKarua ni iValu Levu:
“Na noda marau tawamudu
ena tautauvata
kei na ivakarau eda soli
keda kina ena nodra
vukei na tani.”
George Albert Smith
Ena Conference Report,
Okot. 1936, 71
85

86
“Au vakabauta ni dua vei ira na ka au dau
taleitaka vakalevu duadua . . . oya na veitokoni
era dau ciqoma na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei mai vei ira na matabete—mai vei ira
na Vakaitutu Raraba ni Lotu ka vakatalega kina
mai vei ira na matabete ena noda veivanua,
vakabibi mai vei ira na bisopi ni veitabanalevu.
“Era sa dau solia na Vakaitutu Raraba vei ira
na marama veiliutaki ni Momani ena veimataisoqosoqo
sega walega na veimadigi digitaki
ena loma ni Lotu, ia era sa vakayaloqaqataki ira
talega ena nodra cakacaka vata kei na veitabana
ni veiqaravi raraba.” 20
E dua na ivakaraitaki ni duavata oqo sai koya
na nodra mai vakatikori na gonevuli ni Idia,
ka tekivu ena 1947 ena veitokoni nei Elder Spencer
W. Kimball, ka se lewe kina ni Kuoramu
ni iApositolo Le Tinikarua. Ena parokaramu
oqori, era sureti kina na itabagone ni Idia mai
na veitikotiko lalai me ra mai tiko vata kei ira
na veimatavuvale Yalododonu Edaidai ena veivanua
e rawarawa kina na vuli kei na veivanua
talega sa tauyavu vinaka tu kina na Lotu. Na
veiparokaramu oqori era vakayaloqaqataki kina
na itabagone oqo me ra vakarabailevutaka na
nodra kila, ka vulici talega kina me ciqomi na
duidui ni itovo ni bula.
Era veivuke na veiliutaki ena iSoqosoqo ni
Veivukei vakauasivi vei Sisita Belle S. Spafford,
na ikaciwa ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni
Veivukei ena ruku ni veiliutaki nei Elder Kimball
ena kena cicivaki na parokaramu. E vuqa na
marama era veiqaravi vakadodonu vei ira na
itabagone ena nodra susugi ira me vaka ga ni
ra luvedra dina. A tomani tiko na parokaramu
oqo me yacova na 1996. A qai dikeva e muri
o Peresitedi Boyd K. Packer ena Kuoramu ni
iApositolo Le Tinikarua: “Sa rawata vakavinaka
Amy Brown Lyman
iKawalu ni Peresitedi Raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei
“Era sega ni kila vakavinaka sara na lewe taumada ni
isoqosoqo . . . na ituvaki cecere ena yaco kina na nodra
iSoqosoqo lomani.”
Relief Society Magazine, Maji 1944, 139

“Ia sa vu mai vei Karisito na loloma sa uasivi sara”
(Moronai 7:47).
na kena inaki na parokaramu ni veivakatikori
vei ira na gonevuli ni Idia, ka sa mai muduki.
Ni sa yaco qori. . . . Eda sa biuta sobu na
ikabakabaka ni sa oti na tara vale.” 21
“Na Loloma Savasava i
Karisito”: Loloma Cecere
ni Cakacakataki
Era sotava na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei mai Iurope na veivakacacani levu ena
iKarua ni iValu Levu. Era vakaraitaka talega
na yaloqaqa e dodonu me vakacaucautaki
ena nodra veiqaravi vei ira vakataki ira e dina
ni ra sotava tu na ituvaki ni bula vakaloloma.
Era yalodina tikoga ka vakararavi ki na nodra
ivakadinadina kei na Veisorovaki i Jisu Karisito.
E veivakauqeti dina na nodra bula kei na nodra
ivakadinadina mai na gauna oya.
Ni oti na ivalu, a vola vaqo o Maria Speidel,
ka a veiqaravi vakaperesitedi ni iSoqosoqo ni
Veivukei ena Tikina na Germany Stuttgart:
“Sa bau gauna dredre dina na lima na
yabaki sa sivi oqo sa yaco me keimami vakayalomalumalumutaki
kina. Sa yaco me duru
ni neimami kaukauwa na neimami vakararavi
vua na Turaga kei na neimami ivakadinadina
ni Nona Lotu. Sa maroroi keimami tiko ena
Nona loloma cecere, e dina ni levu tu na veika
rarawa keimami sotava, sa solia vei keimami
o Koya e dua na ivakarau ni Nona kaukauwa.
Eso vei keimami sa yali vakadua na iyau kece
vakavuravura, na veika vakayago keimami dau
vakamareqeta, ni keimami kaya ni vinaka cake
me da lako vata kei na Kalou ena butobuto mai
na noda sega ni lako vata kaya ena rarama,’
keimami kila na veika keimami tukuna tiko. . . .
“. . . Ena marau keimami lagata tiko na sere
kei Saioni ka vakabauta na Turaga. Sa vakavinakataka
o Koya na ka kecega.” 22
A lako vata kei na Kalou o Gertrude Zippro,
e dua tale na peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei
ni tikina ena vuqa na bogi butobuto me lomani
ira ka qaravi ira na tacina. A vakaitikotiko
mai Oladi ena gauna e liutaki tu kina vakaivalu
87

88
na matanitu oya. Me vaka ni ra dau tarovi ira
ka vakadikevi ira na dauveilakoyaki na sotia, sa
dau kauta voli e dua na kena ivakatakilakila me
rawa kina ni sikova na iSoqosoqo ni Veivukei
ena veitabana ena tikina.
E kaya na luvei Sisita Zippro tagane o John ni
sa “yaco me rerevaki sara na lako voli ena bogi
ni toso tiko na veiliutaki vakaivalu ena lima na
yabaki.” Ni nanuma na nona yalodina na tinana,
e kaya kina, “E rawa beka ni o vakasamataka
na nona dau vorata na tinaqu na ituvaki
oya ka dau vodo baisikeli yani vakavuqa ena
bogi, me sikova e dua tale na tabana?” E nanuma
lesu o koya: “Veitalia na veika e vakila se
na ituvaki e sotava, ena qarava ga na nona itavi.
Sa dua na marama ka iliuliu cecere o koya! Au
sega ni vakabekataka ena gauna oqo ni a digitaki
koya sara ga mai na Turaga me Peresitedi ni
iSoqosoqo ni Veivukei ena gauna ko ya.”
E dikeva o Sisita Zippro, “E rairai ni a vakararavi
sara ga vakatabakidua vua na Turaga me
rawa kina ni lako yani ena veigauna ena ituvaki
oya, ka sega tu ni kila na leqa e rawa ni sotava.” 23
Mai Denmark, e vinaka cake sara na nodra
ituvaki ni bula na Yalododonu mai na vuqa na
veimatanitu. E tu vei ira na kakana, era dau wasea
kina vei ira na wekadra era sega soti tu ni
kalougata. E kaya vaqo o Eva M. Gregersen, na
peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei ena Tabana
ni Kaulotu na Danish: “Keimami sa taura me
neimami itavi ena gauna ni valu me keimami
dau vukei ira era waloloi tu ena viakana mai
Norway na neimami vanua veitacini. Keimami
dau cakacaka vata kei na valenivolavola ni kaulotu
ena kena soli na ilavo me baleta na inaki
oqo ia ena veivula sa dau kau na isole kakana
vivinaka vei ira na ganei keimami kei na taci
kemami mai Norway, ka ra sega ni dau vakamacalataka
rawa na nodra vakavinavinaka.” 24
O Peresitedi Hugh B. Brown e dua na ivakadinadina
taumada ni loloma cecere vakaoqori.
A veiqaravi vakaperesitedi ni tabana ni Kaulotu
na British mai na 1937 ki na 1939, vakakodineita
ni nodra isoqosoqo ni sotia na Yalododonu
Edaidai e Iurope mai na 1939 ki na 1945, ka
peresitedi tale ni Tabana ni Kaulotu na British
mai na 1945 ki na 1946. E muri a qai veiqaravi
ena Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua kei na
Mataveiliutaki Taumada. A tukunika me baleta
na veiqaravi a raica vei ira na marama ena iSoqosoqo
ni Veivukei ena iKarua ni iValu Levu:
“E drau na marama ni iSoqosoqo ni Veivukei
ena vanua ni ivalu ka tadravi tu na nodra bula
ena veika rerevaki, na veivakatovolei kei na
bula dredre, ka rawa ni vakatautauvatataki kei
na kena era sotava na noda tagane ena buca ni
ivalu. Era toso tiko ga na marama yaloqaqa oqori
ena veivanua dredre vakaca sara ni bula. . . .
“Me da tekiduru vata kei ira na marama oqo
ena masu ka rogoca na nodra vakavinavinaka
vua na Kalou ena veivakalougatataki lalai, na
maroroi tiko ni nodra bula kei na nodra bula na

nodra daulomani, kei na veika lalai e soli me ra
bula kina kei na nodra veivale sega ni vakatubaleka
sa dau veivakauqeti ka veivakavulici
vua e vuqa vei keimami ka sivia vakalevu sara
na veika e tu eke na veika e tu vei keimami, ia
keimami dau vosakudrukudru ni sega e vica na
veika talei ni bula.” 25
O Hedwig Biereichel, e dua na marama
ena Tokalau kei Jamani, e dau vakarautaka na
kakana me baleti ira na kaivesu ni ivalu ni Rusia
ka ra waloloi tu, e dina ni a rawa me ratou bala
ki valeniveivesu se lauvana o koya kei na nona
matavuvale ena ivalavala ni loloma cecere oya. 26
Ena vica na yabaki i muri, a vakatarogi me baleta
na veika a sotava, ka vakakina e vica vata tale
era a sotava na veivakatovolei vata vaqori ena
iKarua ni iValu Levu. Ni cava na veivakatarogi
yadua, ena taroga o koya e veivakatarogi tiko,
“O maroroya rawa tiko vakacava e dua na ivakadinadina
ena gauna ni veivakatovolei vaqori?”
E qai umana vata o koya e veivakatarogi na isau
kece ni taro oqori a ciqoma: “Au a sega ni maroroya
tiko e dua na ivakadinadina ena veigauna
oqori—a maroroi au tiko na ivakadinadina.” 27
Ni mai cava na iKarua ni iValu Levu ena
1945, era sotava na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei e vuqa na veika rarawa kei na veivakuwai.
Ena loma ni veika kece oqori, era ia
tikoga na veiqaravi vei ira vakataki ira, vaqaqacotaki
ni matavuvale, ka vakatataki cake na
ivakadinadina.
Me vaka ni dua na ivakadinadina bula ni veika
rarawa kei na veiqaravi sega ni nanumi koya
ga, e kaya kina o Sisita Amy Brown Lyman:
“Na [noqu] ivakadinadina sa noqu ikelekele
ka noqu ivakadei, na noqu ivakavakacegu
ena gauna ni reki kei na marau, na noqu
ivakalogavinaka ena gauna ni yaluma kei na
yalolailai. . . .
“Au vakavinavinaka ena vuku ni veimadigi
eso e soli vei au meu veiqaravi kina . . . ena
iSoqosoqo ni Veivukei na vanua au sa cakacaka
kina ena mamarau kei na vakacegu kei ira na
udolu vakaudolu na lewena ena noqu gauna ni
bula vaqase. Au dau veisiko ena nodra veivale,
moce ena nodra imocemoce, ka kana ena nodra
teveli, kau sa vulica mai kina na totoka ni nodra
ivakarau ni bula, na nodra sega ni dau nanumi
ira ga, na yalodra dauveiciqomi, na nodra yalodina,
kei na nodra solibula. Au sega ni vakamacalataka
rawa na noqu rokova na veitacini
vakamarama cecere oqo ni veiqaravi.” 28
Ena veigauna ni vakatovolei kei na veilecayaki,
era sa muria na veitacini marama ena
iSoqosoqo ni Veivukei e vuravura raraba na
ivakasala nei Momani me ra “kabita na loloma,
ni sa uasivi sara.” Era sa vakaraitaka ni ra sa
kila deivaki sara “ni na mudu mai na ka kecega
. . . ia sa vu mai vei Karisito na loloma sa uasivi
sara, ka sa ia tikoga ka sega ni mudu.” 29 Era sa
dau dinata tiko ga na nodra ibole ena veigauna
kecega: “Sa sega ni mudu na loloma.”
89

WASE 6
E Dua na iWirini
ni Veitacini Marama
e Vuravura Raraba
Na iwirini cecere ni veitacini marama
oqo ena itataqomaki vei kemuni yadua kei na
nomuni matavuvale. Ena vakatautauvatataki beka
na iSoqosoqo ni Veivukei kei na dua na ivakaruru—
na vanua ni veimaroroi kei na veitaqomaki—na
idrodro ni veigauna makawa. O na taqomaki
vinaka e lomana. Ena vakavolivolita na
marama yadua me vaka e dua
na bai veitaqomaki.
Boyd K. Packer

WASE 6
E Dua na iWirini ni Veitacini
Marama e Vuravura Raraba
Ni sota vata kei ira na marama ena iSoqo-
soqo ni Veivukei mai Nauvoo, e vakavuvulitaka
na Parofita o Josefa Simici me ikuri ni nodra
veiqaravi vakayago, me ra vaqaqacotaki ira ta-
lega na tamata vakayalo (raica na wase 2). Ni ra
yavutaki ena ivakavuvuli oqo, era sa kunea na
marama ena iSoqosoqo ni Veivukei na loloma
kei na veitaqomaki mai na cava ni bula na no-
dra veiqaravi vata. Era sa veiwasei vei ira vaka-
taki ira ena kosipeli i Jisu Karisito ka vakakina
vei ira era tu wavoliti ira. Sa yaco me ivakaruru
mai vuravura na iSoqosoqo ni Veivukei—e dua
na ivakavakacegu—ka rarama ki vuravura—e
dua na vanua ni veivakauqeti.
Ena dua na soqoni ni iSoqosoqo ni Veivukei
mai Ogden e Utah, a vakacaucautaka kina
vakalevu sara o Sisita Eliza R. Snow, na ikarua
ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei na
nodra sasaga na marama me ra veivaqaqacotaki
vakataki ira ena veika vakayago kei na veika
vakayalo. A tukuna vei ira ni dina ga ni sega
ni volaitukutukutaka tu na Lotu na cau yadua
era vakayacora me ra vukei kina na vakaleqai
tu, e volaitukutukutaka tu vakavinaka sara na
Turaga na nodra cakacaka ni veivakabulai:
Era na kunea na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei na
loloma ka ra taqomaki mai na cava ni bula ena nodra
veiqaravi vata.
“Au kila vinaka tu ni levu sara na cau e sega
ni volaitukutukutaki. E kaya o Peresitedi Josefa
Simici ni a tauyavutaki na isoqosoqo oqo me
vakabulai kina na yalo. Na cava era sa cakava na
marama me ra lesu tale mai kina o ira era sa lako
sese tu?—me vakatakata na yalodra o ira era sa
batabata mai ena kosipeli?—E maroroi tu e dua
tale na ivola me baleta na nomuni vakabauta, na
93

94
nomuni yalovinaka, na nomuni cakacaka vinaka,
kei na vosa. E dua tale na ivolatukutuku sa ma-
roroi tu. E sega ni dua na ka e yali.” 1
E dua tale na ivolatukutuku vakalomalagi
sa maroroi tu me baleta na nodra cakacaka na
marama ena iSoqosoqo ni Veivukei ena nodra
dolele yani vei ira sa batabata mai na yalodra
ka ra gadreva na vakabauta, na yalovinaka, na
cakacaka vinaka, kei na vosa vinaka.
Veitacini Marama e
Vuravura Raraba
Ena loma ni 1900 vakacaca, ni sotava tu na
vuravura na revurevu ni veivaluvaluti kei na
veileqa sega ni namaki, sa rabailevu tikoga na
cakacaka ni iSoqosoqo ni Veivukei. Ni dina
tiko ena inaki ni isoqosoqo—vakalevutaki cake
na vakabauta kei na buladodonu ni tamata
yadua, vaqaqacotaki ni matavuvale kei na
vuvale, ka vakasaqarai ka ra vukei o ira era
vakaleqai tu—a vakarautaka na iSoqosoqo ni
Veivukei e dua na ivakaruru vei ira na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei ka veivakauqeti ena
veika vinaka. Ena 1947 eratou vakavuvulitaka
kina na mataveiliutaki raraba ni iSoqosoqo ni
Veivukei (o Sisita Belle S. Spafford, Marianne
Sharp, kei Gertrude Garff), “Na noda na itavi ni
veivakabulai ka gadrevi kina e dua na uto levu,
na tatara ni yalovinaka, na yalo tudei.” 2
Ena gauna oya, eso na matanitu era sa vakaduria
na vakatatabu vakapolitiki ka ra biuta sara
ga eso na bai. Na vakatatabu eso oqori kei na bai,
ka ra kilai tu ena yacadra me vaka na iLati Kaukamea
kei na Bai kei Berilini, a kena inaki me
ra vakatabui kina eso na tamata ka ra vakuwai
eso tale. Na kena veibasai, o ira na marama ena
iSoqosoqo ni Veivukei era tara na bai vakayalo
ka kedra inaki me veitaqomaki ka veitokoni.
Era lako vata mai ena dua na iwirini ni veitacini
marama ka sureti eso tale me ra oka vata kei ira.
Ena veimatanitu sara mada ga ka tu kina na
iyalayala vakapolitiki kei na lawa ka vakatabui
kina na vakaitavi raraba ena lotu, era vakila na
lewe ni iSoqosoqo ni Veivukei na kedra isema
vei ira na marama e veiyasai vuravura. Era dinata
tikoga na nodra ivakadinadina ni kosipeli vakalesui
mai kei na inaki ni iSoqosoqo ni Veivukei.
Ena 1980, erau a sikova kina e dua na iSoqosoqo
ni Veivukei mai Czechoslovakia (sa kilai tu
ena gauna oqo me Czech Republic kei Slovakia)
o Peresitedi Boyd K. Packer ena Kuoramu
ni iApositolo Le Tinikarua kei na watina o
Donna. A qai nanuma lesu o koya e muri:
“A sega ni rawarawa na kena sagai na visa,
ka keirau qarauna sara vakavinaka me keirau
kua ni vakaleqa na nodra taqomaki vinaka kei
na nodra tiko vinaka na noda lewenilotu, ka ra
sotava mai na veika dredre vakalevu sara ena
nodra tovolea tiko mai ena vica vata na itabatamata
me ra vakabula tiko na nodra vakabauta
ena ituvaki ni bula ka sega ni vakamacalataki
rawa na levu ni veisaqasaqa e sotavi kina.

Era soqoni vata mai na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei ena dua
na iwirini vakaveitacini ni marama.
“Na soqoni guilecavi dredre duadua a vakayacori ena
dua na rumu e cake. E dumu tu na ilatilati. Ena bogi sara
mada ga, o ira na mai tiko ena bose era dui lakolako mai,
e dua mai na dua na yasana ka dua mai na dua tale, me
kakua kina ni kilai.
“Eratou tiko rawa e 12 na marama. Keimami lagata na
serenilotu kei Saioni mai na ivolanisere—qaqana ga ka
sega na kena ivakatagi—tabaki ena sivia na 50 na yabaki
sa oti. [E dua na lesoni] a vakavulici ena vakarokoroko mai
na draunipepa ni dua na ivolavakarau caka ga e liga. . . .
“Au tukuna vei iratou na marama oya ni ratou okati ki
na isoqosoqo levu duadua ka sega talega ni vakataratutu
ni isoqosoqo cecere duadua ni marama e vuravura.
Au cavuta na nona vosa na Parofita o Josefa Simici ena
gauna era tauyavutaka kina kei ira na turaga Veitacini na
iSoqosoqo ni Veivukei. . . .
“O ni sa digitaki mo
ni marama digitaki ni
Kalou ena noda gauna,
mo ni biuta laivi na
veika sega na betena, na
kakase, na dau nanumi
koya ga, na veika sega
ni dodonu, kei na veika
kecega e sega ni vakalou.
Kila na nomuni dodonu
vakalou ko ni sucu kaya
mai ni ko ni luvena
yalewa na Tamada
Vakalomalagi.”
Howard W. Hunter
Ensign, Nove. 1992, 97
95

96
“A tiko kina na Yalotabu. A tagi e matanalevu
na marama totoka ka a veiliutaki ena yaloma-
lua kei na vakarokoroko.
“Au tukuna vei iratou niu na lesu mai au
sa lesi tu meu vosa ena dua na koniferedi
ni iSoqosoqo ni Veivukei; e rawa beka niu
tukuna e dua na itukutuku mai vei iratou? E
vica vata vei iratou era sa volavola; na iva-
karaitaki yadua, o iratou kece, e tu vei ira na
yalo ni solisoli—ka sega ni kerea e dua na ka.
Au na sega ni guilecava vakadua na ka e vola
e dua na marama: ‘E dua na iwirini lailai ni
marama era vakauta yani na yalodra kei na
nodra vakanananu vei ira kece na marama ka
vakatakekere vua na Turaga me vukei keitou
me keitou toso ki liu.’
“Na malanivosa oqori, iwirini ni marama,
e vakauqeti au. Au rawa ni raici ira ni ra tu
wavoki ena dua na iwirini ka yacova yani na tautuba
ni rumu oya ka wavokita na vuravura.” 3
Ni nanuma lesu na soqoni oya, e kaya kina
o Peresitedi Packer, “Au a tu vakalailai ena
iwirini oya ka vakila na tatuki ni vakabauta
kei na yaloqaqa kei na loloma ka lako mai ena
yasana ruarua.” 4
Na mataqali vakabauta kei na yaloqaqa kei
na loloma vakaoqori era dau kumuni vata me
tarai cake kina na nodra iyau na marama ena
iSoqosoqo ni Veivukei ena veivanua kecega. E
vakayaloqaqataki ira na marama ena iSoqosoqo
ni Veivukei o Peresitedi Henry B. Eyring, e dua
na daunivakasala ena Mataveiliutaki Taumada
Belle S. Spafford
iKaciwa ni Peresitedi Raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei
“Ena veiyabaki, sa dau tudei na iSoqosoqo ni Veivukei
ena kena inaki me vaka ga na tudei ni dina. Na inaki
eratou a nanuma e vica na marama mai Nauvoo ni ka
bibi e se bibi tikoga vei ira na marama e vuravura raraba.
Oqori na cakacaka mana ni iSoqosoqo ni Veivukei. Au sa
cakacaka ena iSoqosoqo ni Veivukei ena vuqa na yabaki,
kau sa qai tekivu raica tiko mai na kena cecere.”
Ensign, June 1974, 15

“Se vanua cava ga e lako kina e dua na matavuvale,
ena waraki ira tu mai e dua na matavuvale ena Lotu”
(Boyd K. Packer).
me ra wasea na iyau oqo. “O na veisolitaka
tiko yani na iyau oqo ena nomu vukei ira tale
eso me ra ciqoma na isolisoli ni loloma cecere
e yalodra,” e kaya o koya. “Sa na qai rawa kina
me ra solia yani vei ira tale eso. E volai tu na
itukutuku ni iSoqosoqo ni Veivukei ena veimalanivosa
kei na matanifika, ia na iyau e soli mai
na yalo ki na yalo.” 5 Oqori e yaco ena iwirini ni
veitacini marama ena iSoqosoqo ni Veivukei.
E Dua na iVakaruru
Me tekivu mai na veisiga taumada ni iSo-
qosoqo ni Veivukei, era dau vakarautaka na
marama e dua na ivakaruru—e dua na vanua
ni veivakabulai, loloma, yalovinaka, veikauwaitaki,
kei na veiyaloni. E Nauvoo, era dau
kunea na marama na ivakaruru ena iSoqosoqo
ni Veivukei ena nodra vakararavi ki na nodra
dui vakabauta kei na maqosa kei na nodra
veiwaseitaka na kakana kei na isulu. E tomani
tiko oqo ena nodra kosova na bucabuca kei na
nodra tauyavutaki ira ena yasayasa vaka-Utah.
Oqo, ni sa tubu na Lotu e vuravura raraba, era
sa dau kunea tikoga na marama na ivakaruru
ena iSoqosoqo ni Veivukei.
E kaya o Peresitedi Boyd K. Packer: “Na
iwirini levu ni marama oqo ena itataqomaki vei
kemuni yadua kei na nomuni matavuvale. E
rawa ni vakatauvatani na iSoqosoqo ni Veivukei
kei na dua na vanua ni vakaruru—na vanua me
da maroroi ka taqomaki kina—na idrodro ni
veigauna makawa. O na taqomaki vinaka kina.
E virikovuta na marama yadua me vaka e dua
na bai veitaqomaki.” 6
Ena 1999, eratou a toki o Bobbie Sandberg
e dua na marama radinivale gone ka tina kei
na nona matavuvale mai Amerika ki Taiwan. E
dina ni na tiko voli ga mai kea me ono na vula
ni rau veivakavulici kina kei na watina ena dua
na kalasi ni vosa Vakavalagi, era a virikovuti
koya na tacina marama ni Taiwan ena veivakauqeti
veitaqomaki ni iSoqosoqo ni Veivukei.
A vakavotukana na veitaqomaki oqori
ni kurea na matanitu oya e dua na uneune
97

98
rerevaki ka volekata sara ga na nodratou itikotiko
na Sandberg na utona. Era kakasurasura
na veivale e yasa ruarua ni koronivuli eratou
vakaitikotiko kina. Ni oti ga e vica na auwa mai
na imatai ni sakure levu, sa basika ki nodratou
matavuvale na nona peresitedi ni iSoqosoqo ni
Veivukei o Sisita Sandberg me vaka e dua na
agilosi dauloloma cecere me dikeva na veika
eratou gadreva ka vukei iratou. Baleta ni sa
vakarusai tu e vuqa na gaunisala kei na veivale
ka sa vakacacani na sala kece ni veitaratara, e
vakayagataka na peresitedi dau veikauwaitaki
oqo na sala duadua ga ni veilakoyaki e raica
rawa. A vodoka na nona basikeli ena maliwa
ni icaca ni veivale me yacova ni sa sikovi ira e
vuqa na marama ena tabanalevu.
Ena loma ni bula yavavala vakayago, a toka
o Sisita Sandberg ena veitaqomaki vinaka ni
iSoqosoqo ni Veivukei. A kauwaitaka na nona
peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei na nodra
taqomaki vinaka kei na nodra gagadre na marama
yadua ena nona tabanalevu.
E vuqa na Yalododonu Edaidai e veiyasai
vuravura era rawa ni vakadinadinataka na dina
ni itukutuku oqo mai vei Peresitedi Packer,
me vakataki Sisita Sandberg: “Sa dua dina
na vakacegu levu me da kila ni veitalia ga na
vanua e [gole kina e dua na matavuvale], sa
na waraki ratou tu mai e dua na matavuvale
ena Lotu. Mai na siga ga eratou yaco yani kina,
ena okati o koya ki na dua na kuoramu ni
Relief Society Building, Salt Lake City, Utah, 1956
matabete ka okati na marama ki na iSoqosoqo
ni Veivukei.” 7
E Dua na Vanua ni Veivakauqeti
A kacivi me ikaciwa ni peresitedi raraba ni
iSoqosoqo ni Veivukei o Sisita Belle S. Spafford
ena Epereli ni 1945, ka vakatikori o Peresitedi
George Albert Smith me ikawalu ni Peresitedi
ni Lotu ni oti e ono na macawa. A vakayaloqa-
qataki Sisita Spafford kei ira kece na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei o Peresitedi Smith
me ra vakarautaka na veitokoni vakayago vei
ira na tamata era se vakaleqai tikoga mai na
revurevu ni iKarua ni iValu Levu. E kerei ira
talega me vakilai na nodra veivakauqeti vei ira
na marama kece e vuravura raraba. E kaya kina,
“Ni wirica na Parofita o Josefa Simici na idola
ni nodra vagalalataki na marama, sa wirici kina
me baleta na vuravura taucoko.” 8

Na Vale ni iSoqosoqo ni Veivukei,
na Vale ni Veivakauqeti
Ena Okotova ni 1945, sa kacivaki na itu-
vatuva me tara e dua na vale ni iSoqosoqo
ni Veivukei. 9 Ena Okotova ni 1947, eratou a
vakadonuya kina na Mataveiliutaki Taumada
e dua na ituvatuva a vakatura o Sisita Belle S.
Spafford: era a kerei kina na lewe yadua ni
iSoqosoqo ni Veivukei, ka kena iwiliwili ena
gauna oya e 100,000, me ra solia e lima na dola
ki na sasaga oqo. Era vakauta yani na nodra
cau na marama mai na veiyasai vuravura. Eso
era vakauta mai na cakacaka ni liga mai na
nodra veivanua me ukutaki kina na loma ni
vale. Ena dua na yabaki era sa kumuna rawa
na marama e $554,016.
E kaya kina o Sisita Spafford: “Sa dua na
iwase levu ni ilavo e rawa oqo, ia e sega ni ilavo
walega. E rawa eke e vuqa sara na veika talei
vakayalo—na veika talei ka cecere sara na kena
isau—na vakavinavinakataki ni itutu dokai e
nodra na marama ena ituvatuva ni kosipeli; na
ivakadinadina ni kena vakalou na cakacaka ni
isoqosoqo; kei na vakavinavinaka me baleta na
madigi e soli vei ira na marama ena Lotu me ra
veiqaravi . . . ; na yalodina vei ira na veiliutaki;
na yalodina ka sega kina na nanumi koya ga
ki na dua na inaki cecere. Sa iyaloyalo ni veika
cecere ka ukutaki tu kina na isoqosoqo.” 10
Na vale ka toka ena vua-i-cake ni Valetabu e
Salt Lake, a vakatabui ena ika 3 ni Okotova, 1956.
Ena nona masu ni vakatatabu, a tukuna kina o
Peresitedi David O. McKay, na ikaciwa ni Peresitedi
ni Lotu, na veivakauqeti ni vuravura taucoko
ena basika mai na vale oqo: “Me mana vakalevu
cake kina na nodra veiqaravi vei ira na vakaleqai
tu kei ira era kune rarawa ena Lotu kei ira e Vuravura,
sa tarā kina na iSoqosoqo ni Veivukei ena
nodra veivuke na lewe ni Lotu raraba na itikotiko
totoka oqo ni iSoqosoqo ni Veivukei.” 11
Me tekivu mai na 1984 sa vakavaletaki talega
tiko ga kina ena vale oqo na valenivolavola ni
Sisita Belle S. Spafford, imawi, ena dua na soqoni ni
Matabose Raraba ni Marama
99

100
mataveiliutaki raraba ni Goneyalewa kei na
mataveiliutaki raraba ni Lalai.
Veivakauqeti Vei Ira ena Matavakabauta Tani
A vulica o Sisita Spafford e dua na lesoni
cecere mai vei Peresitedi George Albert Smith
me baleta na kena wasei na veika talei me
baleta na Lotu vei ira na marama ni vura-
vura. Ni qai oti wale toka na nona tokoni me
peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei, “a
yaco mai e dua na ivola mai na Matabose
ni Marama ena Matanitu (National Council
of Women), ka tukuni mai kina na nodra
bose vakayabaki me vakayacori mai Niu Ioka
(New York).
“Sa dau tiko ena veisoqoni vakaoqo o Sisita
Spafford e liu, ia mai na veika sa dau sotava oti
e liu, eratou a vakasamataka sara kina vakavi-
naka kei rau na nona daunivakasala ena vica na
macawa na veisureti oqori.
“Eratou sa mani lewa vata kina me ratou vakatura
vua na Peresitedi ni Lotu me sa muduka
na iSoqosoqo ni Veivukei na nona lewena na
veimatabose oqori. Eratou vakarautaka e dua
na itukutuku ni vakatutu, ka vola na vuna kece
sara me vakayacori kina.
“Ena sautanini kei na veilecayaki, a biuta kina
o Sisita Spafford na tikinipepa ena teveli nei
Peresitedi George Albert Smith, ka kaya, ‘Eratou
gadreva na Mataveiliutaki ni iSoqosoqo ni Veivukei
me ratou vakatura ki na Matabose Raraba
me muduka na nona lewena tiko na Matabose
ni Matanitu kei na Matabose Raraba ni Marama,
na vuna sa tuvai koto ena pepa oqo.’
“A wilika sara vakavinaka o Peresitedi Smith
na pepa. E sega beka ni ratou sa lewena tiko
ena sivia na veimama ni senijiuri? e taroga.
“E vakamacalataka o Sisita Spafford na kena
isau levu na lako ki Niu Ioka, na gauna e taura,
ka vakamacalataka na veivakacacani eratou dau
sotava ena so na gauna. E vakatura o koya me
ra sa vakasuka baleta ni sega ni dua na ka eda
rawata mai na veimatabose oqo.’
Marama ena iSoqosoqo ni Veivukei kei ira na daukaulotu
tudei mai San Antonio e Texas, rauta na 1950

“A vakala ki muri na nona idabedabe na parofita vuku
qase oqo ka raici koya ena mata tarotaro. Dou sa via
vakasuka baleta ni sega ni dua na ka dou rawata mai
kina?’ e taroga.
“‘Oqori na neitou nanuma,’ e sauma yani.
“‘Tukuna mada vei au, ‘e kaya yani, ‘na cava dou sa
cakava tiko kina?
“‘I Sisita Spafford,’ e tomana yani, ‘o vakidacalataki au
sara. O dau vakasamataka tu beka ga na veika o rawa
ni rawata mai kina? O sega beka ni dau vakasamataka
talega na veika e rawa ni o solia?’
“E vakasuka vua na pepa oya ka dodoka yani na ligana.
Ena domo kaukauwa vakarauta e kaya yani, ‘Tomana
tiko na nomuni lewena na veimatabose oqori ka cakava
me ra vakila na nomuni veivakauqeti.’” 12
A cakava dina me ra vakila na nona veivakauqeti. A
vakaitavi ena Matabose ni Marama ena Matanitu kei
na Matabose Raraba ni Marama ka taura na veitutu ni
veiliutaki ena veisoqosoqo oqori ena vuqa na yabaki.
A tutaka vakaukauwa na ivakavuvuli ni kosipeli i Jisu
Karisito kei na inaki eso ni iSoqosoqo ni Veivukei.
Ena veigauna kece e dau lako kina o Sisita Spafford
ki na Matabose Raraba ni Marama (MRM), e dau lesi
ki na iwasewase ni “welefea ni bula raraba kei na bula
savasava.” E nanuma lesu o koya:
“Ena dua na gauna au sa kudruvaka na noqu lako tale
ki na iwasewase ni welefea ni bula raraba kei na bula savasava,
ena gauna ko ya keirau sa veiyaloni vinaka sara
tiko kina kei na peresitedi ni MRM. . . . Au mani kaya,
‘Au sa dau lako ga ena veigauna ki na iwasewase oqo, ka
sa dragali mai au sa vinakata kina me veisau mada.’ Qai
“Ni da vakadinadinataki
keda ena noda bula
kilikili, ni da sasaga tiko
ena vakabauta ka sega ni
dua na lomalomarua me
qaravi vakavinaka na
itavi eda lesi kina, ni da
vakasaqara na Nona
veivakauqeti o koya sa
cecere sara ena kena
qaravi na noda itavi,
eda na rawata na
cakacaka mana.”
Thomas S. Monson
Ena Conference Report,
Epe. 1988, 52; se Ensign,
Me 1988, 43.
101

102
kaya o koya, ‘Io, o gadreva dina na veisau, kau
na raica me soli vei iko.’
“Oti qai lesu tale mai ka kaya, Keitou sega ni
rawa ni vakadonuya na nomu kerekere baleta o
iratou sara ga na nomu matabose eratou kerea
tiko mo tiko ga ena welefea raraba kei na bula
savasava.’ Qai kaya o koya, ‘O na taleitaka
beka mo kila na vuna. E kaya na peresitedi mai
nomu vanua ni o dau tutaka ga na nanuma ni
nomu Lotu ena veika vakaoqo ia era kila o ira
na nanuma ni Lotu Momani ka ra nanuma ni
vinaka mo tiko ga eke.’” 13
Era kila na marama ena isoqosoqo oqo ni
nodra itokani o Belle Spafford ena dau tutaka
ga na ivakavuvuli ni Lotu, ka ra gadreva na
mataqali yalomatua kei na igu vakaoqori. Ena
1954 a digitaki o koya me nodra iliuliu na
matataki Amerika mai ki na Matabose Raraba
ni Marama mai Helsinki e Finland. Ni liutaka
e dua na tayabe levu ena idola ni koniferedi, a
lesu tale na nona vakanananu:
“Niu raici ira yani na vakarorogo o ira na
tamata mai na veimatanitu . . . , au qai nanuma
mai vakasauri na nodra vosa na iliuliu painia
ena (iSoqosoqo ni Veivukei] . . . ‘ni ra tucake tu
me vakataki keimami e liu vei ira na marama
e vuravura,’ . . . ‘me baleta na nodra dodonu
na marama e Saioni kei na nodra dodonu na
marama ni veimatanitu kecega.’ . . . Au kila ni
a soli vei ira na noda marama iliuliu taumada
ena rai vakalou me ra kila na vanua ena yaco
kina na iSoqosoqo ni Veivukei. . . . Au sa
vakadeitaka kina ni sa yaco mai na gauna me
vakilai kina e vuravura raraba na nodra veivakauqeti
na marama.” 14
Ena 1987 eratou a veivakasalataki kina na
Mataveiliutaki Taumada vei ira na iSoqosoqo ni
Veivukei me ra sa vakasuka mai na Matabose ni
Marama ena Matanitu kei na Matabose Raraba
ni Marama. Sa yaco mai na gauna vei iratou na
mataveiliutaki raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei
me ratou vagolea vakalevu cake na nodratou
igu ki na nodratou isoqosoqo ni vuravura
raraba sa tubu sara tiko vakatotolo, mai na
kena vagolei tiko ki na inaki eso vakamatanitu
se inaki ni vuravura raraba. Ia ni sa tubu tiko na
Lotu, era sa tomana tiko na marama Yalododonu
Edaidai me vakilai na nodra veivakauqeti
e vuravura taucoko—ena nodra veitikotiko,
veikoronivuli, kei na veisoqosoqo yaga tale eso
ena noda veivanua. Era sa muria tiko na ivakarau
erau sa virikotora tu o Peresitedi Smith
kei Sisita Spafford, ena nodrau vakasamataka
na veika e rawa ni rau solia, ka sega ni veika e
rawa ni rau rawata.
Susugi ka Vakavulici O Ira na Vakadikeva
Tiko kei ira na Curuvou Mai
Ena tubu tiko ni Lotu e vuravura, sa yaco na
iSoqosoqo ni Veivukei me vanua ni veivakauqeti
vei ira na vakadikeva tiko kei ira na curuvou mai.
Na veivakauqeti oqo e oka kina na kena soli vei

Me vakataki ira na iApositolo Makawa ni iVakabula, e rawa talega ni ra iyaya ni cakacaka ena ligana na Kalou o ira na
marama ena iSoqosoqo ni Veivukei.
ira na lewenilotu vou na madigi me ra veiqaravi
ka veiliutaki. A tukuni tinana o Sisita Silvia H.
Allred e dua na daunivakasala ena mataveiliu-
taki raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei, o Hilda
Hilda Alvarenga
Alvarenga, ka veiqaravi voli
vakaperesitedi ni iSoqosoqo
ni Veivukei e San Salvador,
El Salvador:
“O tinaqu e se qai curu vou
mai ki na Lotu ena gauna
e kacivi kina me peresitedi ni iSoqosoqo ni
Veivukei ena neitou tabana lailai e San Salva-
dor. E tukuna vua na peresitedi ni tabana ni
sega vua na kila, sega tu ni vakarau, ka sega ni
ganiti koya. Sa yabaki 30 vakacaca tiko, ka lailai
sara na nona vuli, ka vagolei vakatabakidua ga
na nona bula vua na watina kei na vitu na luve-
drau. Ia a kacivi koya ga na peresitedi ni tabana.
“Au raica na nona sotava na tinaqu na ka e
gadrevi vua. Ni veiqaravi tiko, a vulica na maqosa
103

104
eso ni veiliutaki ka vakatorocaketaka na isoli-
soli vovou eso me vaka na veivakavulici, vosa e
matana levu, kei na tuvai ka cicivaki ni soqoni,
itaviqaravi, kei na cakacaka vakaveiqaravi. A
vakauqeti ira na marama ena tabana. A qaravi
ira ka vakavulici ira me ra dau veiqaravi vei ira
vakataki ira. Era lomani koya ka dokai koya na
marama. A vukei ira eso tale na marama me
ra raica, vakayagataka, ka vakatorocaketaka na
isolisoli kei na taledi, a vukei ira ko koya me ra
tara cake na matanitu kei na veimatavuvale qaqa
ka vakayalo. A yalodina tikoga ki na veiyalayalati
ni valetabu a vakayacora. Ena gauna e takali yani
kina, erau sa veisaututaki oti kei Koya a buli koya.
“Qai volavola mai vua e dua na marama ka
a veiqaravi vata kaya vakadaunivakasala ena
iSoqosoqo ni Veivukei ena vica na yabaki ki muri:
‘Na tinamu a vakavulica vei au na ivakarau meu
yacova kina na vanua au sa tu kina nikua. Au
vulica mai vua na loloma cecere, na yalovinaka,
na dina, kei na itavi ni noda veikacivi. O koya
na noqu idusidusi ka noqu ivakaraitaki. Au sa
yabaki 80 oqo, ia au se yalodina tikoga vua na
iVakabula kei na Nona kosipeli. Au sa kaulotu oti,
ka sa vakalougatataki au vakalevu na Turaga.’” 15
Na peresitedi yalodina ni iSoqosoqo ni Veivukei
oqo a veivuke ena kena vaqaqacotaki na
nodra ivakadinadina na marama era sa lewena
rawa tu na tabana. A susuga cake talega na
nodra vakabauta na marama era a vakadikeva
tiko na Lotu kei ira era se qai papitaiso walega
ka vakadeitaki. A liutaka o koya na sasaga me
Elaine L. Jack
iKatinikarua ni Peresitedi Raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei
“Eda tiki ni dua na ka e taucoko ka cecere. Eda veinuitaki
vakataki keda me taucoko kina na isema vakaveitacini.
Ni da dolele yani me da taura na ligadra na tacida, eda
sa dolele yani ki na veimatanitu. Eda sa vauci ena noda
tovolea me da kila na veika e vinakata na Turaga me
tukuna vei keda. E duidui na noda ivosavosa, ia eda dua
na matavuvale ka rawa ni duavata na yaloda.”
Ensign, Me 1992, 91

vanua ni veikidavaki ka veivakatataki cake na
iSoqosoqo ni Veivukei.
Vakauqeti Ira na Tani ena Wasei ni Kosipeli
Sega ni dede mai na nodrau veisiko o
Peresitedi kei Sisita Packer vei ira ena iwirini
lailai ni marama oya mai Czechoslovakia, a
vakayarayarataki kina ki na iwirini oqori e dua
na goneyalewa ka a vaqara voli e dua na iva-
karuru vakayalo, na loloma, kei na ibalebale
ni nona bula. Na yacana ko Olga Kovářová,
ena gauna koya a vuli vuniwai voli kina ena
dua na univesiti ena siti o Brno. E vakavulici
vei ira na gonevuli ena univesiti oqo ni sega
na Kalou. E nanuma o Olga ni lala tu na
nodra bula na gonevuli kei ira kecega era tu
wavoliti koya. E gadreva o koya e dua na bula
vakayalo titobu cake, ka vakila na gagadre
vata oqori vei ira na nona itokani kei ira era
vuli vata.
Ena gauna ni tiko nei Olga ena univesiti,
erau a sota kina kei Otakar Vojkuvka, e dua na
turaga yabaki 75 Yalododonu Edaidai. A qai
nanuma lesu e muri: “E rairai yabaki 75 vei au
ia na yalona se qai voleka beka ni tinikawalu ka
sinai tu ena reki. Oqori e ka matalia sara mai
Czechoslovakia donumaka na gauna oqori ni
sega ni veivakabauti. . . . Au raica rawa ni sega
walega ni vuli vakavinaka ia e kila na ivakarau
ni bula mamarau.” E tarogi koya kei na nona
matavuvale me baleta na ibalebale ni bula, ka
ratou qai vakaveikilaitaki koya vei ira eso tale
na lewe ni Lotu. E vinakata me kila se ratou
kunea vakacava na marau ka ratou wilika mai
vei na veika e baleta na Kalou. Eratou solia vua
e dua na iVola i Momani, ka tekivu sara me
wilika ena yalo vakanuinui.
Sa saumaki o Olga ki na kosipeli vakalesui
mai, ka nanuma me sa papitaiso. Me sa na
laki papitaiso ena loma ni veikau ena bogi me
kakua kina ni laurai levu ni caka tiko e dua na
itaviqaravi vakalotu. E kalouca, ni ra a tiko voli
e loma ni veikau e vuqa na dauqoli ena bogi
me caka kina na papitaiso. Ia ni ratou wawa
E rawa ni veisautaka na vuravura me vinaka cake na
veiqaravi.
105

106
voli ka qai yaco mai na gauna me cabori kina
na masu, era sa dui lako yani na dauqoli.
A tarogi Olga e dua na lewe ni Lotu ka a tiko
ena papitaiso, “O kila beka na vuna era a tiko
voli kina e yasa ni wai e vuqa na dauqoli ni-
kua?” Oti qai kaya, “O nanumi Jisu, ena nona
lako voli ena bati ni wai mai Kaleli, a kaya vei
Saimoni Pita kei Adriu, ka rau a biu lawa tiko
ki waitui, ‘Muri au mai, au na qisi kemudrau
mo drau gonedau ni tamata.’” E vakila o Olga
ni “kena ibalebale ni sega ni dede sa dodonu
me yaco o koya me iyaya ena liga ni Kalou ena
nodra kau mai na itabagone ki na Lotu.”
A vakayacora sara ga o Olga na veika oqori.
A vakauqeti ira e vuqa era vaqara tiko na dina
kei na marau. Me vaka ni sega ni vakatarai
ena nodra vanua na kaulotu ki na veivale,
eratou a cicivaka e dua na kalasi o koya kei
iratou na matavuvale na Vojkůvka ka ratou
vakatoka me “Koronivuli ni Yalomatua.” Ena
veigauna oqori, erau vakavuvulitaka kina na
ivakavuvuli ni bula savasava kei na itovo ni
bula dodonu me vukei ira na tamata me ra
kunea na veika vakayalo kei na reki ena nodra
bula. Era vakila e vuqa na nodratou gonevuli
na veivakauqeti ni Yalotabu, ka dau tadola na
madigi eso ni veitalanoa kei ira na vica era
digitaki me baleti Tamada Vakalomalagi kei na
kosipeli i Jisu Karisito. 16
E muri, ni veiqaravi tiko vakaikatinikadua
ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei o
Sisita Barbara W. Winder, a donumaki koya na
madigi me lako ki Czechoslovakia kei na turaga
watina o Richard W. Winder, ka a veiqaravi mai
kea vakadaukaulotu cauravou ena veiyabaki
yani i liu. Ni rau curuma yani e dua na itikotiko
ka na vakayacori kina e dua na soqoni, a kidavaki
rau mai e dua na goneyalewa waribariba
ka kaya, “Drau bula vinaka! Na yacaqu o Olga,
o au na peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei.”
Erau raica o Baraca kei Sisita Winder na serau
ni kena irairai kei na Yalo ni Turaga e tu vua. Ni
peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei ena nona
tabana lailai, sa dau veivakauqeti ena veika
vinaka o Olga Kovářová ena dua na vuravura
ni veisaqasaqa vakapolitiki kei na vakacacani
ni veimatalotu, ka dau veivuke ena vakarautaki
ni ivakaruru vei ira era curu mai ki na Lotu ka
yaco me ra lewe ni iSoqosoqo ni Veivukei. A
veivuke ena kena vakabulai na yalodra eso ena
nona kauti ira mai vei Karisito.
Na italanoa ni nona saumaki mai kei na
nona cakacaka ni kaulotu o Sisita Kovářová sai
koya na kena vakataucokotaki e dua na tiki ni
nona parofisai o Peresitedi Spencer W. Kimball,
na ikatinikarua ni Peresitedi ni Lotu: “E vuqa
na tubu lelevu ena yaco mai ki na Lotu ena
iotioti ni gauna, ena yaco mai baleta ni vuqa
na marama vinaka ni vuravura (ka dau tu e
lomadra vakavuqa na vakanananu e loma ni
bula vakayalo) era na vakayarayarataki mai ki
na Lotu vakalewelevu. Ena yaco oqo ni ra sa

Sa vukei ira na marama me ra vakavinakataka cake na kedra
ituvaki, vulica na kosipeli, ka vakavulici ira na luvedra, na nodra
rawa ni wilivola.
vakaraitaka tiko ena nodra bula na marama na bulado-
donu kei na madila vakavosa ka vakakina ni sa rairai
tiko ni ra duatani—ena veisala mamarau eso—mai vei
ira na marama ni vuravura.” 17
Vakauqeti Ira na Tani ena Veiqaravi
Ena 1992, era a marautaka kina na marama e vuravura
raraba na ika 150 ni yabaki ni iSoqosoqo ni Veivukei ena
nodra vakaitavi ena veicakacaka vakaveiqaravi ena nodra
veitikotiko. Ena sasaga oqori, ka cicivaki ena ruku ni nodra
vakatulewa na veiliutaki raraba kei na veiliutaki e veivanua
“O ni lewena na isoqosoqo
cecere duadua ni marama
e vuravura taucoko, e
dua na isoqosoqo ka tiki
bibi ni matanitu ni Kalou
e vuravura, e tauyavu ka
cicivaki me vukei ira
na lewena yalodina
me ra rawata na bula
tawamudu ena nona
matanitu na Tamada.”
Joseph Fielding Smith
Relief Society Magazine,
Tise. 1970, 883
107

108
Lagasere tiko ena Valecavu mai Salt Lake e dua na matasere ni iSoqosoqo ni Veivukei, 1956
ni matabete, era sa wasea kina na marama na
veivakauqeti ni iSoqosoqo ni Veivukei e vuravura
raraba. E kaya o Sisita Elaine L. Jack, ka a veiqaravi
tiko vakaikatinikarua ni peresitedi raraba ni
iSoqosoqo ni Veivukei ena gauna oya:
“Keimami kerei ira na noda veitabanilotu
yadua me ra raica na veika e gadrevi ena nodra
veitikotiko ka ra vakatulewataka se veiqaravi
cava ena gadrevi vakalevu duadua. E rawa beka
ni o raitayaloyalotaka na ka ena yaco ki vuravura
mai na veika oqori?
“E dua vei ira na noda peresitedi ni iSoqosoqo
ni Veivukei a lako ki na matabose ni koro
ena dua na siti mai California ka kaya, ‘Na cava
soti o nanuma ni gadrevi ena itikotiko oqo e
rawa ni keimami cakava?’ Qai kaya na turaga
oya, ‘O kaya tiko ni 20,000 na ilawalawa ena
vuravura oqo era na cakava tiko na ka vata
oqo?’ E kaya o koya io. Qai kaya [e dua na lewe
ni matabose ni koro], ‘O ni na veisautaka na
vuravura.’ Au vakabauta ni keimami a cakava
vakakina . . . ka vinaka cake kina. Oqori e dua

vei ira na ka a veivakaduavatataki. Ia e dua na
ka na levu ni veimataqali veiqaravi. . . . Era caka
ibe lalai [na marama] mai Sauca Aferika me
baleti ira na qase ena veivale ni veiqaravi. . . .
Era tei senikau wavokita na valenikaloko mai
Samoa. Ka ra cakava e vuqa tale na ka me vaka
nodra ivakaruru na sega ni vakavale se soli na
ivola me baleti ira na gone se boro ni nodra
vale na tina sega ni vakawati, na veika vaqori.
Keimami vakila ni cakacaka vakaveiqaravi sa
dua na ka cecere e vuravura raraba, vei ira na
marama ka vakakina ena itikotiko.” 18
Vakauqeti Ira na Tani ena Wilivola kei
na Volavola
Ni ra tauyavutaka na marama ena iSoqo-
soqo ni Veivukei na cakacaka vakaveiqaravi ena
veitikotiko, eratou vakanamata o Sisita Jack kei
rau na nona daunivakasala ena dua na sasaga
ni veiqaravi e vuravura raraba: me ra vukei na
marama me ra vulica na wilivola. “Keimami
nanuma ni dodonu me ra rawa ni wilivola na
marama kece e vuravura, ni lewevuqa e sega tu
ni rawa,” e kaya o koya. “E rawa beka ni o ni vakasamataka—kevaka
era sega ni kila na wilivola,
era na vakavulici ira vakacava na luvedra, era na
vakavinakataka cake vakacava na kedra ituvaki,
e rawa vakacava ni ra vulica na kosipeli? Keimami
sa nanuma kina ni sega tale ni dua na ka
ena yaga vakalevu cake me vaka na kena tutaki
na sasaga ni vuli wilivola. . . . Ia na neimami
inaki talega me vakayaloqaqataki na vuli ena
bula taucoko me baleti ira yadua na marama.” 19
A sotava ena dua na gauna o Peresitedi
Thomas S. Monson, na ikatinikaono ni
Peresitedi ni Lotu, e dua na
marama mai Monroe e
Louisiana, ka sa vakalougatataki
ena veiqaravi oqo ni
iSoqosoqo ni Veivukei ka
Thomas S. Monson wasea yani na veivakalougatataki
oqo vei ira tale eso. A lako yani vua ena
dua na rara ni waqavuka ka kaya: “I Peresitedi
Monson, ni bera niu curuma na Lotu ka yaco
me lewena na iSoqosoqo ni Veivukei, au a sega
“Na loloma cecere dina sai koya na loloma e cakacakataki.
Na loloma cecere e gadrevi ena veivanua kecega”
(Thomas S. Monson).
109

110
tu ni rawa ni wilivola. Au sega ni rawa ni
volavola. E sega ni dua ena noqu matavuvale e
rawa.” E tukuna vei Peresitedi Monson ni ra sa
vakavulici koya na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei me wilivola ia ena gauna oqo sa vukei
ira tale eso me ra vulica na wilivola. Ni oti na
nodrau veitalanoa, a vakasamataka o Peresitedi
Monson “na marau vakaivua ena vakila ena
nona cereka na nona iVolatabu ka wilika ena
imatai ni gauna na vosa ni Turaga. . . . Ena siga
ko ya mai Monroe e Louisiana,” e kaya o koya,
“Au ciqoma kina na veivakadeitaki ni Yalotabu
Ena vakilai na loloma cecere ena veisureti “Lako mai—mai dabe ike.”
me baleta na nomuni inaki vakacerecerei ni
kena vakavinakataki cake na wilivola vei ira na
tacimuni marama.” 20
Vakauqeti Ira ka Vaqaqacotaki Ira na
Marama ena Veitabanalevu kei na Tabana
Ni ra sa veivakauqeti tiko na marama ena
iSoqosoqo ni Veivukei ena nodra veitikotiko
ka vakakina e vuravura raraba, era sega ni gui-
lecava me ra veivaqaqacotaki vakataki ira ena
nodra dui tabanalevu kei na tabana. A kunea
o Sisita Julie B. Beck, ka a qai veiqaravi e muri

vakaikatinikalima ni peresitedi raraba ni iSoqo-
soqo ni Veivukei na bula vakaveitacini marama,
na ivakaruru, kei na veivakauqeti ena iSoqo-
soqo ni Veivukei ni se marama dauqaravi vale
ka tina gone ka lecaika. E nanuma lesu kina:
“Sa dodonu me tauyavutaki, vakadodonu-
taki, ka tosoi na iSoqosoqo ni Veivukei me
vaqaqacotaka na matavuvale ka vukea me
ra vanua ni ivakaruru dokai mai vuravura
na noda veitikotiko. Au vulica rawa oqo ena
vuqa na yabaki sa oti niu qai vakawati wale.
Erau tukuna na noqu itubutubu, ka rau a tiko
volekati keitou ga, ni rau sa vakarau toki ki na
dua tale na yasai vuravura. Au dau vakararavi
voli ga ena nona ivakaraitaki veivakadeitaki,
yalomatua, ka veivakayaloqaqataki na tinaqu.
Sa vakarau oqo me yali tu ena dua na gauna
balavu sara. Oqo ni se bera na imeli, misini
ni vakau itukutukuvolai, selevoni, kei na
itaba ni initaneti, ka berabera na vakaumeli.
Ena dua na siga ni bera ni lako, keirau dabe
ka veitagicaki tiko au qai tarogi koya, ‘O cei
ena qai tinaqu?’ A vakasama sara vakavinaka,
ena veivuke ni Yalotabu kei na kaukauwa ni
ivakatakila dau yaco mai vei ira na marama
vakaoqori, e kaya kina vei au, ‘Kevaka au sa
sega tale ni lesu mai, kevaka o sa sega tale ni
raici au, kevaka au sa sega ni vakavulica rawa
tale vei iko e dua na ka, semati iko ki na iSoqosoqo
ni Veivukei. Ena tinamu na iSoqosoqo
ni Veivukei.’
“E kila o nau ni kevaka au na tauvimate, era
na qaravi au na marama, niu vakaluveni, era na
vukei au. Ia na nona vakanuinui levu duadua
na tinaqu me ra na noqu iliuliu qaqa vakayalo
na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei. Sa tekivu
mai na gauna ko ya na noqu vuli vakalevu
sara mai vei ira na marama dokai ka tudei ena
vakabauta.” 21
E Dua na iWirini Rabailevu
Tikoga ni Marama
Na imatai ni gauna me tukuna raraba kina o
Peresitedi Boyd K. Packer na veika a sotava vata
kei ira na marama ena
iSoqosoqo ni Veivukei mai
Czechoslovakia, a vosa tiko
ena soqoni raraba ni iSoqosoqo
ni Veivukei ena 1980. E
kaya kina o koya, “Au toboka
rawa kina ena gauna ko ya na raivotu me
baleta e dua na iwirini cecere ni marama.” 22
Ena 1998 a wasea tale kina na veika a sotava
oya, ena gauna oqo ena nona vosa tiko ki na
Lotu taucoko ena dua na koniferedi raraba. A
dikeva kina o koya vaqo, “Na iSoqosoqo ni
Veivukei sa sega ni dua walega na iwirini ena
gauna oqo; sa vaka e dua na isulu sa tevu
kosova na veivanua ni vuravura.” 23
Boyd K. Packer
O ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei
era tiki ni dua na isoqosoqo vakauqeti vakalou
ka tauyavutaka na Parofita o Josefa Simici ena
111

112
veivakadonui ni matabete. Ni ra vakaitavi na
marama ena iSoqosoqo ni Veivukei ka yalataki
ira kina, era na dau vakarautaka tikoga na iva-
karuru kei na isema ni veitacini yalewa ka ra na
dau veivakauqeti kina ena vinaka. A yalataka o
Peresitedi Packer na veivakalougatataki cecere
vei ira na marama era veiqaravi ena inaki oqo:
“Ena vakayacori taucoko na nomuni gagadre,
ena gauna oqo, kei na veigauna tawamudu;
ena bokoci tani na vakawelewele kece sara; ena
vakadodonutaki na vakasabusabu kece sara. Na
veika kece oqori e rawa ni yaco mai vei iko, ka
na yaco totolo mai, ni o ni sa soli kemuni ena
yalodina ki na iSoqosoqo ni Veivukei.
“Na veiqaravi ena iSoqosoqo ni Veivukei
ena vakalevulevuya ka vakasavasavataka na
marama yadua. Na nomu lewena na iSoqosoqo
ni Veivukei ena tudei tu. Ni o yalataki iko ki na
iSoqosoqo ni Veivukei ka tauyavutaka ka cicivaka
ka vakaitavi kina, o sa tokona tiko na inaki
ka na vakalougatataki kina na marama yadua
era na curuma yani na kena veivakauqeti.” 24
Vaqaqacotaki na Veitacini
Marama ena Vakaraitaki
ni Loloma Cecere
Ena dua na nona vosa vei ira na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei, a wasea o Peresitedi
Thomas S. Monson eso na vakasama me baleta
na sala e rawa ni vaqaqacotaki kina na isema
vakaveitacini marama ena iSoqosoqo ni Veivukei:
“Au nanuma ni loloma cecere—se ‘na loloma
savasava i Karisito’—na veibasai ni veivakacacani
kei na veivakalewai. Ni da tukuna na
loloma cecere, e sega ni tiko ena noqu vakasama
ena gauna oqo na nodra vukei o ira era sotava
tiko na leqa ena noda solia na veika e tu vei
keda. Oqori, sa dina sara, e dodonu ka veiganiti.
Ena bogi nikua, au vakasamataka tiko na loloma
cecere ka dau vakaraitaki koya ena gauna eda
dau veiciqomi kina vei ira tale eso ka da vosota
na nodra ivalavala, na loloma cecere e dauveivosoti,
na loloma cecere e dau vosota vakadede.
“Au vakasamataka tiko na loloma ka dau
vakavuna na noda dau kauwai, yalololoma, ka
vakila na loloma cecere, sega walega ena gauna
ni tauvimate kei na vakararawataki kei na
yaluma ia ena gauna talega era malumalumu se
caka cala kina na tani.
“Sa gadrevi talega vakalevu na loloma cecere
ka ra kauwaitaki kina o ira era sega tu ni dau
kauwaitaki, na inuinui vei ira era yalolailai, na
veivuke vei ira era vakararawataki. Na loloma
cecere dina sai koya na loloma e cakacakataki. E
gadrevi na loloma cecere ena veivanua kecega.
“E gadrevi na loloma cecere ka sega ni dau
lomavinaka ena nona rogoca se me tukuna
wavoki na itukutuku ni veika ca era sotava na
tani, me caka walega kevaka ena vinaka vua e
sotava na kalouca. . . .
“Na loloma cecere sai koya na noda vosoti
koya e vakawalena na noda veivakabauti. Sai

koya na noda vorata na yalo e dau vakacudrui
vakatotolo. Sai koya na noda ciqoma na malu-
malumu kei na guce. Sai koya na noda ciqomi
ira na tamata ena kedra ituvaki dina. Sai koya
na noda raibaleta na irairai e taudaku ka raica
na ivakarau ni bula ka na sega ni kataremoremo
mai ni toso na gauna. Sai koya na noda
vorata na yalo ni veivakaduiduitaki.
“Na loloma cecere, sai koya na loloma savasava
i Karisito, e vakavotukanataki ena nodra
lakova e vica na drau na maile na goneyalewa
mai na dua na nodra tabanalevu na sega ni vakawati
me ra tiko ena nona veibulu na tinana e
dua na tacidra ena iSoqosoqo ni Veivukei. E dau
vakaraitaki na loloma cecere ena nodra lesu mai
e veivula, kei na veiyabaki na dauveisiko vua na
marama sega ni kauwai, ka daulelewa. E dau
vakadinadinataki ena nona nanumi ka dau mai
kau ki na veisoqoni ni tabanalevu kei na itaviqaravi
ni iSoqosoqo ni Veivukei e dua na marama
yada. Ena vakilai ena gauna e sureti mai kina na
marama ka dabe duadua voli ena iSoqosoqo ni
Veivukei, ‘Lako mai—mai dabe ike.’
“O ni dui daramaka tu na isulu ni loloma cecere
ena vica na drau na kena sala lalai. E sega
ni dua vei keda e taucoko vua na vinaka ni bula.
Me tu vei keda na loloma savasava i Karisito
ena vukudra eda lakova vata tiko na ilakolako
ni bula oqo, ka me kua na veidusi kei na veivakalewai.
Me da kila ni da sa dui solia tiko na
noda igu yadua me da sotava kina na bolebole
e yacovi keda mai, ia me da solia nanoda dui
igu me da veivuke.
“Sa vakamacalataki na loloma cecere ni ‘ivakarau
cecere, vakaturaga ka kaukauwa duadua
ni loloma,’ na ‘loloma savasava i Karisito . . . ;
ia ko koya sa laurai vua ena iotioti ni gauna,
ena vinaka[ vua].’
“‘Sa sega ni mudu na loloma.’ Me liutaki
kemuni ena veika kece sara o ni cakava na
ibole makawa ni iSoqosoqo ni Veivukei, na
dina ni veigauna kecega oqo. Me curuma na
yalomuni ka vakaimawe tu ena nomuni
vakanananu kei na nomuni ivalavala.” 25
113

WASE 7
“Na Lotu Savasava”
Vakatawa ka Veiqaravi
ena Siko Vuvale
Eda vakavolivoliti mai vei ira
era gadreva tu na noda kauwai, na
noda veivakayaloqaqataki, noda veitokoni,
noda veivakacegui, noda yalovinaka. . . . O keda
na ligana na Turaga ena vuravura oqo, na
noda ilesilesi me da veiqaravi ka laveti
ira cake na Luvena. Sa vakanuinui
tu o Koya vei keda yadua.
Thomas S. Monson

WASE 7
“Na Lotu Savasava”
Vakatawa ka Veiqaravi
ena Siko Vuvale
Ni tiko voli e vuravura ko Jisu, a vakaraitaka
vei keda na ivakarau e dodonu me da bula
kina. “A vakatakilakilataka na gaunaisala ka
liutaka na ilakolako,” E vola vakaoqo o Sisita
Eliza R. Snow. 1 E vakaraitaka vei keda ko Koya
na ivakarau ni veiqaravi—na ivakarau me da
veivakatawani ka veivaqaqacotaki kina. Na
Nona veiqaravi vakalotu e baleta na tamata ya-
dua, yadua ena dua na gauna. E vakavuvulitaka
o Koya ni dodonu me da biuta tu na ciwasagavulu
kaciwa ka vakabula na dua sa lakosese
voli. 2 A vakabulai ira ka vakavulici ira na tamata
yadua, e tiko vata kei ira yadua na lewevuqa ka
2,500 na kedra iwiliwili, ka rawa kina vei ira yadua
me ra dui ciqoma e dua na ivakadinadina
me baleta na Nona vakalou. 3
A kacivi ira na Nona tisaipeli na iVakabula
me ra cakacaka vata kei Koya ena Nona veiqaravi
vakalotu, ka solia vei ira na madigi me
ra veiqaravi ena vukudra na tani ka yaco me
vakataki Koya vakalevu cake. Ena iSoqosoqo
ni Veivukei, sa tu na madigi vei ira na marama
yadua me ra vakatawani ira ka vaqaqacotaki ira,
yadua na marama ena dua na gauna, ena siko
vuvale. E kaya kina o Sisita Julie B. Beck, na ikatinikalima
ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni
Veivukei, “Baleta ni da muria na ivakaraitaki kei
na ivakavuvuli nei Jisu Karisito, eda sa kauwaitaka
kina vakalevu na ilesilesi tabu oqo me da
lomana, kila, veiqaravi, veiciqomi, veivakavulici,
ka veiqaravi vakalotu ena Vukuna.” 4
Ena Nona ivakaraitaki, e vakavulica kina vei keda na
iVakabula na ivakarau me da veivakatawai ka veivaqaqacotaki
kina.
117

118
Na iTekivu ni Siko Vuvale:
Vakasokumuni ni iSolisoli ka
Tauyavutaki na Veiqaravi
Ena 1843, ni sa tubu cake na iwiliwili ni lewe-
nivanua mai Nauvoo e Illinois, era sa wasewasei
na Yalododonu Edaidai ena loma ni siti ki na va
na tabanalevu. Ena dua na soqoni ka vakayacori
ena ika 28 ni Julai ena yabaki oya, era a lesia kina
na veiliutaki ni iSoqosoqo ni Veivukei e dua na
komiti ni veisiko ka ratou lewena e va na marama
ena veitabanalevu yadua. Na nodratou itavi
kilai levu duadua na komiti ni veisiko oya me
ratou dikeva na leqa ka sokumuna na isolisoli.
Era okati ena veika e soli mai na ilavo, kakana,
kei na isulu. Ena veimacawa yadua, era
dau solia na komiti ni veisiko na isolisoli era sa
kumuna rawa vua na dauniyau ni iSoqosoqo ni
Veivukei. E dau vakayagataka na iSoqosoqo ni
Veivukei na isolisoli oqori me veivuke kina vei
ira era vakaleqai tu.
Ena kena vakataucokotaki na itavi oqori, e
vakaraitaka kina e dua na marama na nona
vakabauta ni “noda vakabulai ena vakatau ena
noda dau soli ka vei ira na dravudravua.” E
vakaraitaka e dua tale na marama na nona duavata,
ka kaya: “Sa dau vakadeitaka vakavuqa na
Turaga. Ni sa ka ni marau Vua na noda ivalavala
ni loloma cecere.” 5
A tomani tiko na ivalavala oqori me yacova
yani na ikaruasagavulu ni senijiuri. Era dau
lako na marama era lesi me ra laki veisiko ka
kauta voli na basikete, ka ra ciqoma na iyaya
eso me vaka na masese, raisi, ivakatubu, kei
na tavaya vuanikau. E vuqa na isolisoli era dau
vakayagataki me sotavi kina na gagadre ena
noda veivanua, ia eso era vakayagataki me ra
sotavi kina na gagadre ena veivanua ka vica na
drau na maile na kena yawa. Me vakaoqo, ni
oti na iKarua ni iValu Levu, era a soqoni vata na
marama mai Amerika, era wasewasea, botabotani,
ka vakatawana e sivia ni 500,000 na isulu
ka vakau yani ki Iurope.
Me ikuri ni nodra kumuna na isolisoli, era
dau dikeva talega mai na komiti ni veisiko na
leqa e tu ena veivale era sikova. Era tukuna na
veika era dikeva rawa vei ira na veiliutaki ni
iSoqosoqo ni Veivukei, o ira era qai vakavuna
na sasaga ni veivuke.
E tukuna o Peresitedi Joseph F. Smith, na
ikaono ni Peresitedi ni Lotu, e dua na gauna
ka raici ira kina na marama ena iSoqosoqo
ni Veivukei ena nodra vakaraitaka na nodra
loloma Vakarisito sega ni dau nanumi koya ga
vei iratou e dua na matavuvale:
“A noqu na galala ena dua na gauna lekaleka
sa oti meu sikova e dua na itikotiko ena dua
na iTeki kei Saioni tu vakayawa ka basika tiko
kina ena gauna oya e vuqa sara na tauvimate, e
dina ni sa oti e vica na siga na neitou lako tiko
ka keitou yaco yani ki na koro ni sa bogi sara
toka, keitou a kerei me keitou lako vata kei na
peresitedi me keitou sikovi ira eso na tauvimate.

Era kumuna na komiti ni veisiko na isolisoli me vukea na gagadre
ena nodra veivanua.
Keitou a kunea e dua na marama vakaloloma ni davo
koto ena idavodavo ni tauvimate, ka sa bibi sara toka na
kena ituvaki. E dabe toka ena yasa ni nona idavodavo
na watina vakaloloma sa voleka sara toka me rawai ena
vuku ni kena mate bibi na watina ka tinadra e vica na
gonelalai era dabe vakavolivoliti rau. Sa rairai vakaloloma
sara na ituvaki ni matavuvale oqo.
“Sega ni dede sa curu mai e dua na marama irairai
vakametereni, ka tubera voli e dua na basikete ka tu
kina na kakana bulabula kei na so na ivakalomavinaka
me ratou vakayagataka na matavuvale kune rarawa tu
“Me da veilomani
vakataki keda, ka laivi
ira na kaukauwa me ra
qaravi ira vakavinaka
na malumalumu me ra
kaukauwa mai, ia ko ira
na rai me ra tuberi ira
na mataboko me yacova
ni ra sa rawa ni raica
vakataki ira na sala.”
Brigham Young
Nodra iVakavuvuli na
Peresitedi ni Lotu: Brigham
Young (1997), 329
119

120
oqo. Ni keitou vakataroga keitou qai kila ni sa
vakasalataki mai na iSoqosoqo ni Veivukei ena
tabanalevu me vakatawa ka qarava na marama
tauvimate oqo ena bogi koya. Sa vakarau tu
yani me vakatawani iratou na gonelalai, me raica
ni ratou sa vakasilimi vakavinaka ka vakani
ka vakamoceri; me samaka na vale ka cakava na
ka kecega me logaloga vinaka kina na marama
tauvimate oya kei na nona matavuvale. E tukuni
talega vei keitou ni dua tale na marama vinaka
ena vakasalataki me mai sosomitaki koya ena
siga ka tarava; ka vakatiko oya, ena veisiga
yadua, eratou qaravi tiko kina na matavuvale
vakaloloma ka kune rarawa tu oqo ena veikauwaitaki
ni yalovinaka mai vei ira na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei me yacova na gauna
sa na vakacegui kina na marama tauvimate ka
kune rarawa tu oqo ena bula vinaka.
“Qai tukuni talega vei keitou ni sa rui tauyavutaki
vinaka na iSoqosoqo ni Veivukei oqo
ka vakaivakarau, o koya era sa kauwaitaki ka
qaravi tiko kina na tauvimate kece sara ena
itikotiko oya ena ivakarau vata oqo ni veikauwaitaki
kei na veiqaravi. E se bera vakadua niu
bau raica na kena matanataki na ivakavakayagataki
kei na totoka ni isoqosoqo vakasakiti
oqo me vaka na kena ivakaraitaki keitou raica
oqo, kau qai vakasamataka sa dua na ka uasivi
na nona vakauqeta na Parofita o Josefa Simici
na Turaga me tauyavutaka e dua na isoqosoqo
vakaoqo ena Lotu.” 6
Na Veisiko e Dua na
Veiqaravi Vakayalo
Era dau qarava na dausiko vuvale na gagadre
vakayago ni tamata yadua kei na matavuvale, ia
e dua talega na nodra inaki cecere cake. E vakavuvulitaka
o Sisita Eliza R. Snow, na ikarua ni
peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei: “Au
raica na itutu vakaqasenivuli me dua na itutu cecere
ka savasava. Au nuitaka ni raica na marama
ni baleta ga na vakatakekere ena vukudra na
dravudravua. O vinakata mo vakasinaiti ena Yalo
ni Kalou, ena yalomatua, ena yalomalua, ena
loloma, kevaka sa mani sega na ka me ra solia
me ra kakua ni vuturitaka na nomu lako yani.”
E nuitaka o Sisita Snow ni ra na raica na
marama “e dua na duidui ena nodra vale” ni oti
e dua na veisiko. 7 E vakasalataki ira na dausiko
vuvale o koya me ra vakarautaki ira vakayalo
ni bera ni ra laki siko vuvale me rawa kina ni ra
vakadeitaka ka sotava na gagadre vakayalo ka
vakakina na kena vakayago: “Sa dodonu vua e
dua na qasenivuli . . . me tu vua vakalevu na Yalo
ni Turaga, me kila na mataqali yalo ena sotava
ena nona curu yani ki na dua na loma ni vale. . . .
Vakatakekere vua na Kalou kei na Yalo Tabu mo
rawata na [Yalotabu] me rawa kina vei iko mo
sotava na yalo e tiko ena loma ni vale oya . . . ka
mo gadreva mo cavuta na vosa ni sautu kei na
vakacegu, ia kevaka o raica ni dua na marama e
batabata, kauti koya ki yalomu me vaka e dua na
gonelailai ki lomaseremu ka vakatakatai koya.” 8

A wasea o Sarah M. Kimball, ka a veiqaravi
vakaperesitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei ena
mua ni 1860 vakacaca, na
mataqali ivakasala vata oqo
vei ira na marama ena nona
tabanalevu: “Sa nona itavi e
dua na qasenivuli me sikovi
ira na marama [e lesi vua]
vakavula, me vakataroga kina na vuavuai vinaka
kei na nodra bulamarau na lewenilotu. Sa nodra
itavi me ra cavuta na vosa ni yalomatua, ni
vakacegu kei na sautu.” 9 Era dau vakabibitaka
na veiliutaki ni iSoqosoqo ni Veivukei ni o ira na
dau siko vuvale me ra “kakua ni vakumuna ga
mai na isolisoli ia me ra vakavulica ka veivakauqeti
ena ivakavuvuli ni kosipeli.” 10 Sarah M. Kimball
Ena 1916, era
sa kerei kina na dausiko vuvale me ra dau
veitalanoataka e dua na iulutaga vakosipeli e
veimacawa ka vakarautaki na veiqaravi vakayago.
Ena 1923, eratou sa tekivutaka kina na
mataveiliutaki raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei
na itukutuku vakavula e tautauvata me ra wasea
na dausiko vuvale kece sara.
“Na Sucutale ni Siko
Vuvale”— “E Dua na Madigi
Totoka vei ira na Marama”
Ena 1944, ni oti e walu na yabaki mai na
kena tekivu vakayagataki na ituvatuva ni
welefea ena Lotu (raica na wase 5), sa tekivu
Era dau segata voli ga na dausiko vuvale me ra sotava
na nodra gagadre vakayalo kei na gagadre vakayago o
ira era dau sikova.
vakataroga o Sisita Amy Brown Lyman, na
ikawalu ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni
Veivukei, na nodra itavi tudei na iSoqosoqo ni
Veivukei me ra kumuna mai na isolisoli. Ni oti
na nodratou dikeva na leqa, eratou sa mani
vakatura o koya kei rau na nona daunivakasala
vei iratou na Matabisopi Vakatulewa me ra
“vakatulewa na Vakaitutu Raraba ni Lotu ka me
sa kua na iSoqosoqo ni Veivukei, me baleta na
kena kumuni na ilavo.”
A kauta cake na vakatutu oqo vei iratou na
Mataveiliutaki Taumada na Bisopi Vakatulewa o
LeGrand Richards. E muri a qai tukuna ni ratou
nanuma na Mataveiliutaki Taumada kei na
Matabisopi ni “sa kilikili me ratou sa muduka
121

122
na iSoqosoqo ni Veivukei na nodratou dau
kumuna tiko na isolisoli ni loloma mai vei ira
na dausiko vuvale.” 11
A wasea o Sisita Belle S. Spafford, ka a veiqa-
ravi voli vakaikarua ni daunivakasala vei Sisita
Lyman ena gauna oya, na nona nanuma me
baleta na veisau oqo ena siko vuvale:
“Eratou sa tukuna na Veitacini iLiuliu, ‘Me ra
sa kakua tale ni kumuna na ilavo ni loloma na
dausiko vuvale mai na iSoqosoqo ni Veivukei.
Mo ni yaco me isoqosoqo ni veiqaravi, ka sega
ni isoqosoqo ni kumuni ilavo.’
Era lako voli na dausiko vuvale mai lomai Aferika me ra
sikovi ira na tacidra
“. . . Au se nanuma vinaka toka na noqu dabe
ena dua na siga vata kei iratou na mataveiliutaki
ni iSoqosoqo ni Veivukei kei na sekeriteri kei
na rua se tolu vei iratou na lewe ni matabose,
ena nona kaya cake e dua na marama, ‘Eratou
sa qiria na lali ni mate ni siko vuvale. Kevaka
era sa sega ni lako me ra kumuna vata mai me
baleti ira na dravudravua, o cei ena via lako mai
na dua na katuba ki na dua tale me veisiko walega?’
. . . Au vosa cake ka kaya, ‘Au sega ni vakabauta
ni lali ni mate. Au vakabauta ni oqo na
sucu vou tale ni siko vuvale. Kau vakabauta ni o
ira na marama sega ni wiliki rawa ka ra sa bese
tu oqo ni siko vuvale era na marautaka me ra
lako ena gauna oqo vakaitokani ka dauveisiko
me ra dikeva na ituvaki ni vuvale ka gadrevi
kina na veivuke ka sega ni vaka na vakadidike
mai na tabana ni veiqaravi raraba; ka ra na sega
ni nanuma voli kina me vaka ni ra kere ilavo
voli. Era na kila ni ra laki tara na yalo ni vuvale.
Ka na dua na madigi totoka vei ira na marama
era gadreva. . . . Au sega sara ga ni vakabauta
vakalailai ni oqo na lali ni mate ni siko vuvale.’
“A sega ni vakakina. Mai na gauna ko ya ka
lako yani sa tekivu me seraka mai na parokaramu
ka ra kerea na marama era se bera ni dau
veiqaravi e liu me ra dausiko vuvale.” 12
A qai veiqaravi e muri vakaikaciwa ni peresitedi
raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei o Sista Spafford.
A raica rawa o koya na ivakaraitaki vinaka
e sega ni wili rawa e rawa ni kauta mai na siko

O Sisita Geraldine Bangerter, imawi e ra, kei ira na
marama mai Brazil era a veivuke ena kena tauyavutaki
na iSoqosoqo ni Veivukei ena nodra vanua
vuvale ki na nodra bula na marama ena iSoqo-
soqo ni Veivukei. A vakadinadinataka vaqo:
“Eso na cakacaka uasivi sara era dau ca-
kava na noda dausiko vuvale kei ira na noda
peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei, baleta ni
ra dau lako yani ena yalo ni nodra veikacivi ka
ra matataka na iSoqosoqo ni Veivukei. . . . Era
tina o ira, ka tu vei ira na kila ka vakatamata
me baleti ira na marama tale eso kei na nodra
rarawa. Me da kakua ni vakaqiqotaka na noda
rai ni veiqaravi raraba me baleti ira walega na
viakana tu kei ira na dravudravua. A tukuna vei
keda na iVakabula me da dau nanumi ira era
dravudravua vakayalo, se sega? Era sega beka
ni dau tauvimate na vutuniyau, me vakataki ira
na dravudravua; ka sega beka ni dau dredre na
nodra kunea e dua na nasi? . . . Oqori na veika
e dodonu me ra cakava tiko na iSoqosoqo ni
Veivukei. Au rawa ni tukuna vei kemuni e vica
vata na italanoa me baleta na nodra qarava na
dausiko vuvale na veicakacaka vakaivola ena
kena vukei na leqa ena veivuvale, ena vuku ga
ni nodra veikacivi.” 13
E Dua na Ka Dokai, dua na
iTavi, ka dua na Yalayala:
Wasea na Vakasama ni
Siko Vuvale ki Vuravura
Peresitedi Henry B. Eyring, e dua na daunivakasala
ena Mataveiliutaki Taumada, e vakadinadinataka
ni siko vuvale e tiki ni nona ituvatuva
na Turaga me baleta na tamata e vuravura raraba:
“Na ivakarau duadua ga e rawa ni vakayacori
kina na veimaroroi kei na veivakacegui ena
dua na lotu vakaitamera ena dua na vuravura
duidui oya mai vei ira na italai yadua ka ra tu
volekati ira na tamata era vakaleqai tu. A sa raica
rawa tu yani na Turaga oqori ena itekitekivu
ni iSoqosoqo ni Veivukei.
“A vakatikora e dua na kena ivakarau. Erau
ciqoma e rua na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei
na ilesilesi me rau sikova e dua tale me
vaka ni nona veikacivi na Turaga. A dina oqori
mai na ivakatekivu. . . .
123

124
“Era sa dau vakabauti tikoga na lewe ni iSo-
qosoqo ni Veivukei mai vei ira na ivakatawa ni
sipi ena matabete ena nodra veivanua. Sa tu e
dua na peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei me ra
vakararavi kina na bisopi kei na peresitedi yadua
ni tabana. Era tu na dausiko vuvale, ka ra kila tu
na nodra veivakatovolei kei na nodra gagadre
na marama yadua. Ena rawa vua, mai vei ira, me
kila na yalodra na tamata yadua kei na veimatavuvale.
E rawa vua me sotava na gagadre eso
ka vukea na bisopi ena nona ilesilesi me susuga
cake na tamata yadua kei na veimatavuvale.” 14
Me vaka e dikeva rawa o Peresitedi Eyring, na
siko vuvale sa veiganiti vakavinaka sara ki na
tubu ni Lotu e vuravura raraba. Mai na ivakarau
oqo ni vakatawa, sa tu kina vei ira yadua na marama
Yalododonu Edaidai na madigi me rawa
kina ni iyaya ni cakacaka ena ligana na Turaga.
Era sa dau cakacaka vagumatua sara na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei me ra tauyavutaka
na siko vuvale e vuravura raraba. Me kena
ivakaraitaki, ni se gone na Lotu mai Brazil, e
vuqa na tabana e sega tu na kena iSoqosoqo ni
Veivukei se me ra kila na ivakarau me ra tauyavutaka
kina. Baleta ni se bera sara ni matau vei
ira na veiliutaki ena vanua ko ya na iSoqosoqo
ni Veivukei, sa mani kacivi Geraldine Bangerter
kina na watina o William Grant Bangerter, na
peresitedi ni daukaulotu ena gauna ko ya me
peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei ena tabana
ni kaulotu. A sega sara ga ni matau vua na
vanua oya, sega ni rawa ni vosataka sara vakavinaka
na kena vosa, ka se qai vakasucuma walega
na ikavitu ni luvedrau. Ia, sa mani tekivu
cakacaka vata kei rau na daunivakasala kei na
dua na sekeriteri. Ena nodra veivuke na daukaulotu
yalewa, era vakadewataka na vosa, era sa
mani lewa kina na marama oqo “ni imatai ni ka
era gadreva me ra cakava me ra vakavulici ira
na marama ena ivakarau me ra veisikovi kina
vakataki ira ka kila na veika era gadreva. Era sa
mani kaya kina, ‘Eda na vakavulica vei ira me
baleta na siko vuvale.’ . . .
“Era sa mani lewa me ra sa na tekivu ena dua
na tabana lailai [mai] São Paulo ena vanua ni
caka bisinisi ena koro levu koya, ka levu ga vei
ira na lewena era dravudravua. Era vakauta na
mataveiliutaki na itukutuku vei iratou na lewe
vica na marama ena tabana oya, ka kaya, ‘Ni
yalovinaka ka sotavi keitou ena bogi oqo ena
gauna oqo ena vale keitou redetaka tiko.’”
Erau “draiva kosova e dua na siti ka tinikarua
na milioni na lewena” o Sisita Bangerter kei na
dua na nona daunivakasala. “Erau basika yani
ki na dua na tabana, ka ratou toka kina e vitu
na marama yalomalumalumu.”
Ni oti na kena tekivu na nodratou soqoni na
marama ena dua na sere kei na dua na masu,
a tucake e dua vei rau na nona daunivakasala
o Sisita Bangerter me veivakavulci me baleta
na siko vuvale. “A taura toka e dua na pepa
lailai; a sautaninini vakalevu ka laki sakure

kina na pepa. E tucake ka wilika na itukutuku. E taura
e lima na miniti.
“A dabe sobu o koya, ka ratou vuki kece vei [Sisita
Bangerter], qai kaya mai, ‘Au sega ni kila na vosa vaka-
Potukali.’ Ia eratou vinakati koya me vakavulici iratou. E
sega ni dua e tiko ena rumu oya e kila na vosa Vakava-
lagi. A tucake ka tukuna na vosa vaka-Potukali ga e kila
tu. E va ga na iyatuvosa ena dua na parakaravu:
“‘Eu sei que Deus vive.’ Au kila ni bula na Kalou.
“‘Eu sei que Jesus é o Cristo.’ Au kila ni Karisito ko Jisu.
“‘Eu sei que esta é a igreja verdadeira.’ Au kila ni oqo
na lotu dina.
“‘Em nome de Jesus Cristo, amém. Ena yaca i Jisu
Karisito, emeni.
“Oqori na imatai ni soqoni ni iSoqosoqo ni Veivukei
ka vakayacori ena tabana oya—e dua na vosa lima na
miniti ena siko vuvale mai vua e dua na marama ka se
Ena nodra vakayacora na veiqaravi ni yalololoma, era sa muria kina
na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei na ivakaraitaki nei Jisu Karisito.
“O cei ena nona
vakanananu, e rawa
ni vakasamataka na
ivalavala sega ni wiliki
rawa ni loloma cecere sa
vakayacori oti, na kakana
sa biu ena dela ni teveli
lala, na vakabauta sa
susugi cake ena veiauwa
babalavu ni tauvimate,
na mavoa sa vadreti, na
mosi sa vakamamadataki
cake mai na liga loloma
kei na vosa malumu
ni veivakadeitaki, na
veivakacegui sa soli yani
ena gauna ni mate kei na
galili e dau muria mai?”
Gordon B. Hinckley
Ensign, Maji 1992, 4
125

126
E rawa ni ra veivaqaqacotaki ka veivakatataki cake vakataki
ira na dausiko vuvale kei ira era veiqaravi ena vukudra.
bera ni bau dua na nona dausiko vuvale, bau
raica e dua na dau siko vuvale, se a sa bau siko
vuvale oti ena dua na gauna, [qai tarava] e dua
na ivakadinadina ni kosipeli.
“. . . Mai na ilawalawa lailai oya kei na so tale
vakataki ira sa basika kina e dua na isoqosoqo
vakasakiti, bulabula, ka sinai ena vakabauta ni
marama ena vanua o Brazil. E levu na nodra
taledi, era vuli vinaka, kila ka, ka ra iliuliu uasivi,
ia era na sega beka ni vakakoya ke sega na kosipeli
i Jisu Karisito kei na nodra vakabauta.” 15
Sa yaco na siko vuvale me dua na iwalewale
me ra cakacakataka kina na marama Yalododonu
Edaidai e vuravura raraba na loloma,
na veivakamareqeti, kei na veiqaravi—me ra
“vakayagataka kina na yalo ni loloma sa teivaka
koto na Kalou e lomaseremuni,” me vaka e
vakavuvulitaka o Josefa Simici. 16
Era rogoca na dausiko vuvale yalodina na
nodra kaci na parofita ni gauna oqo me ia na
veiqaravi Vakarisito. E vakavuvulitaka o Peresitedi
Spencer W. Kimball, na ikatinikarua ni
Peresitedi ni Lotu: “E raici keda tiko na Kalou,
ka dau vakatawai keda voli. Ia e dau sotava na
noda leqa mai vua e dua tale na tamata. O koya,
sa bibi kina me da dau veiqaravi vakataki keda
ena matanitu.” 17 E kaya o Peresitedi Thomas S.
Monson, na ikatinikaono ni Peresitedi ni Lotu:
“Era vakavolivoliti keda tu o ira era gadreva tu
na noda kauwai, na noda veivakayaloqaqataki,
na noda veitokoni, na noda veivakacegui,
na noda yalovinaka. . . . O keda na ligana na
Turaga ena vuravura oqo, ka noda ilesilesi me
da veiqaravi ka laveti ira cake na Luvena. Sa
vakanuinui tu vei keda yadua o koya.” 18
Na Siko Vuvale Nikua:
Na Sasaga Tikoga ni
Muri Jisu Karisito
E tomani tikoga ena nodra bula na marama
ena veivanua kecega na italanoa ni siko vuvale,
ni ra vakataucokotaka na Marama Yalododonu
Edaidai na nodra veiyalayalati me ra muri
Jisu Karisito. E kaya kina o Peresitedi Dieter F.

Taro Era
Rawa ni Taroga na
Dausiko Vuvale
Na veimataqali taro vakaoqo e rawa ni
vakabasikata na madigi eso vei ira na dausiko
vuvale me ra solia na vakacegu, wasea
na ivakavuvuli vakosipeli e salavata, ka
vakarautaka na veiqaravi e vakaibalebale.
Na lomaleqa se kauwai cava soti e tu
vei iko?
Na taro cava soti e tu vei iko me baleta
na kosipeli kei na Lotu?
E rawa ni o vakatara me keirau vukei
iko ena ?
Ni o taroga na taro vaqo, e dodonu me
ra solia na dausiko vuvale na sala e rawa
ni veivuke kina, me vaka na veimei ena
dua na gauna lekaleka, veivuke ena
dua na cakacaka ni vale, se veivuke ena
kena qaravi e dua na ilesilesi. E sega soti
ni veivuke vakavinaka me da kaya, “Qiri
mai kevaka o gadreva e dua na ka.”
Uchtdorf, e dua na daunivakasala ena Mata-
veiliutaki Taumada: “O ni dau vakayacora na
veiqaravi ni yalololoma na marama vakasakiti
oqo vei ira na tani ena inaki eso ka sega kina
na gagadre ni veika me nomuni ga. Ena veika
oqori ko ni sa vakatotomuria kina na iVakabula,
o Koya, e dina ga ni tui, e sega ni vaqara
na itutu, ka sega talega ni kauwaitaka ko Koya
se ra raici Koya kina na tamata se sega. E sega
talega ni vinakata me veisisivi vata kei ira tale
eso. E dau vagolei tu ga na nona vakanananu
ena nodra vukei na tani. E veivakavulici, veivakabulai,
veivosaki [vata], ka vakarorogo vei ira
na tani. E kila o Koya ni bula cecere e sega ni
yaga kina na ivakatakilakila e taudaku ni bula
sautu se na itutu. E veivakavulici ka bulataka na
ivunau oqo o Koya: ‘O koya sa cecere duadua
vei kemudou me nomudou dauveiqaravi ga.’” 19
Ena loma ni veiyabaki, era sa vulica tiko na
marama ni gadrevi ena siko vuvale na lomasoli,
yalodina, kei na solibula. Era sa vulica ni
ra gadreva na Yalotabu me veidusimaki ena
nodra veisiko. Era sa raica na kaukauwa e dau
yaco mai ena nodra vakavuvulitaka na dina ka
wasea na nodra ivakadinadina, soli veivuke
vakayago ena loloma, kei na nodra lomasoli me
ra tagi vata, vakacegui ira, ka veivuke ena kena
colati na nodra icolacola na tacidra.
Lomasoli, Yalodina, kei na Solibula
E vakabibitaka o Peresitedi Kimball ni ra
gadreva na dausiko vuvale na lomasoli kei
na yalodina. E kaya kina: “Na nomuni itavi e
tautauvata ena vuqa sara na sala kei na nodra na
dauveituberi ni matavuvale, sai koya vakalekaleka
sara me ‘dau vakaraici ira na lewenilotu’—
me kakua ni ruasagavulu walega na miniti ena
dua na vula ia me veigauna— ‘dausikovi ira ka
vakauqeti ira tikoga’—sega ni dua ga na tukituki
e katuba, ia me da tiko vata kei ira, ka laveti ira
127

128
cake, ka vaqaqacotaki ira, ka vakaukauwataki ira,
ka viribaiti ira—’me vunauci ira me ra kakua ni
ivalavala ca, . . . kakua ni veicudruvi, . . . kakua ni
lasu, veikaseti vuni.’” 20 A raica na lomasoli vaqori
o Peresitedi Kimball vei watina o Camilla, ka
kaya kina na veika oqo me baleta na nona sasaga
vakadausiko vuvale: “Au sa tovolea meu kakua
ni tabonaka na gagadre ni kena vakayagataki na
veimalanivosa rogo vinaka se ivalavala vinaka.” 21
Na siko vuvale e dua na ilesilesi ka na ia
tikoga; e na sega ni rawa ni vakacavari sara
vakadua. E vakavuqa ni dau namaki vei ira na
dausiko vuvale me ra dau solibula ka ulabaleta
na yalolailai. E dau yaco dina oqo vakauasivi ni
sega ni vua na sasaga, me vaka na italanoa kei
Cathie Humphrey:
Ni ra wasea na dina ka cavuta na nodra ivakadinadina
na dausiko vuvale, era na vukei ira kina na tani me ra
muria na iVakabula.
“Ena imatai ni gauna au kacivi kina meu
dausiko vuvale, a lesi vei au e dua na gone-
yalewa ka sega vakadua ni dau mai lotu. . . .
Ena veivula au dau lako yani ena yalodina
ka tukituki ena nona katuba. Dau dolava na
katuba mai loma ia ena sogo tu ga na katuba
lawalawa. . . . ena sega ni tukuna e dua na ka.
Ena tucake tu ga. Au dau mata mamarau yani
ka kaya, ‘Bula, O au o Cathie, na nomu dausiko
vuvale.’ Ia me vaka ni sega ni dau tukuna
e dua na ka, au na kaya yani, ‘Io, na nodaru
lesoni nikua na . . .’ ka tovolea vakalailai meu
kaya e dua na ka e veilaveti ka rogo talei. Ni sa
oti na ka au tukuna, dau kaya ga mai, ‘Vinaka,’
ka sogota na katuba.
“Au sega ni dau taleitaka na lako kina. . . . Ia
au lako ga baleta niu vinakata meu talairawarawa.
Ni oti rauta ni vitu se walu na vula ena
kena yaco tiko qo, a qiri au mai na bisopi.
“‘I Cathie,’ e kaya mai, ‘na goneyalewa o dau
sikova tiko sa vakasucuma e dua na gone, ia
sa mate tale ni oti ga e vica na siga. Erau na
vakayacora kei watina e dua na lotu e yasa ni
bulubulu, e kerei au meu taroga yani ke rawa
ni o mai tiko talega kina. E kaya o koya ni o
iko duadua ga na nona itokani.’ Au lako ki na
ibulubulu. Keitou tiko ena yasa ni bulubulu na
goneyalewa, na watina, na bisopi, kei au. E sega
tale ni dua.
“Au dau raici koya ga vakadua ena dua na
vula. Au a sega ni kila rawa mai na katuba

lawalawa ni bukete tiko, ia sa vakalougatataki
keirau ruarua na noqu veisiko malumalumu ka
nuitaki oya.” 22
Vakasaqara na Veituberi Vakayalo
Ena veigauna, era dau vakasaqara ka ciqoma
na veituberi vakayalo o ira na dausiko vuvale.
A tukuna e dua na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei mai Brazil na gauna a ciqoma kina na
veivuke ni Turaga:
“E sega na sala meu tarai ira kina na marama
ena talevoni. E sega tu na neitou talevoni. Au
mani tekiduru kina ena masu meu kila na ma-
rama ena gadrevi au ena macawa ko ya. E sega
vakadua ni rawa ni cala. [Taura mada qo], e tiko
e dua na goneyalewa lomani ena neitou taba-
nalevu ka sega tu na isulu ni luvena se qai sucu
vou. Au sega ni kila na gauna ena vakasucu
kina ia au kila ga ni sa voleka. Au soqona vata
e dua na ilawalawa marama ka keitou cula eso
na isulu me baleta na luvena lailai. Keitou sega
ni vinakata me kauta mai vale na luvena ka olo
tu mai ena niusipepa. Keitou sega ni rawa ni
veiqiriti au sa mani masuta kina me tukuni vei
au na gauna meu lako kina ki valenibula kei na
ioloolo isulu oqo. Niu yaco yani ki valenibula
se qai vakasucuma wale sara toka ga na luvena
kau solia vua na isulu mai vei ira na tacina ena
iSoqosoqo ni Veivukei.” 23
Me vaka ni duidui tu na kedra ituvaki na
marama yadua, era gadreva na dausiko vuvale
E rawa ni ra dusimaki mai vua na Yalo Tabu o ira na
dausiko vuvale ni ra masuta na veivuke.
na veidusimaki yadua ni Yalo Tabu me rawa ni
ra kila kina na sala vinaka duadua me ra vukea
kina na marama yadua. A rawata o Florence
Chukwurah mai Nigeria na veidusimaki va-
kaoqo ena gauna a “lesi kina me sikova e dua
na marama ka sotava tiko na dredre ena nona
bula vakawati kei na nona vuvale, e rau mani
sota ena makete me rau veivosaki. Ni vakaro-
goca ka vakadikeva na veika dredre e sotava
tiko na marama oqo, a kerea na watina o Sisita
Chukwurah me soli vua e dua na veivakalouga-
tataki ni matabete me rawa ni kila na ivakarau
me vukea kina na marama lomaleqa oqo. Ni
oti na veivakalougatataki a vakauqeti me
129

130
veitalanoa vata kei na marama oqo me baleta
na bibi ni ikatini. ‘A tukuna vei au ena luluvu
ni sega ni dau sauma na nona ikatini baleta ni
sega ni veirauti na ilavo e rawata tiko,’ qai nanuma
o Sisita Chukwurah. ‘Au mani vakatura
me keirau veitalanoataka mada na Malakai
3:10 ia me keirau mai sota ena noqu vale me
rawa ni keirau vakacegu ka veivosaki taurua ga.
A vakadonuya o koya. Ni oti na neirau veivosaki
au vakayaloqaqataki koya me cakacakataka
na nona vakabauta ka sauma na nona ikatini
me ono mada ga na vula. Au wasea vua na
noqu ivakadinadina ena Yalotabu.’
“. . . Ni oti e vica na vula mai na soqoni
oqo, sa veisau sara vakalevu na kena ituvaki
na marama oqo. A ciqoma na luvena yalewa
e dua na sikolasivi me laki vakaotia na nona
vuli torocake, a cakacaka vata kei bisopi na
Mary Ellen Smoot
iKatinikatolu ni Peresitedi Raraba ni iSoqosoqo ni
Veivukei
“Eda veigadrevi vakataki keda. Eda gadreva na
dausiko vuvale . . . ka dau kauwaitaki ira vakaidina
sara era dau sikova ka ra kila na bibi ni nodra
veikacivi ena nodra segata me ra yacova yani na dua.”
Ensign, Fepe. 2002, 47
watina me rawa ni bulabula mai vakalotu
ka ciqoma e dua na veikacivi, erau cakacaka
vata na veiwatini me vakavinakataki cake na
nodrau bula vakailavo kei na kedrau isema,
ka laki yaco sara me rau veivakauqeti vei ira
tale eso.” 24
Vakavuvulitaka na Dina ka Wasea na
iVakadinadina
E vakavuvulitaka o Peresitedi Kimball ni ra
wasea na kosipeli kei na nodra ivakadinadina o
ira na dausiko vuvale, e rawa ni ra vukei ira na
tacidra me ra muria na iVakabula:
“Sa dua na ka na kena lagilagi na nodrau curuma
yani e dua na vuvale e rua na marama. . . .
“Ena noqu rai e sega ni rawa na veivakasaurarataki
ena parokaramu oqo. E ka ni veivakayaloqaqataki
kei na loloma. E veivakurabuitaki

Era vakatovotovotaka na “lotu savasava” o ira na dausiko vuvale
yalodina (Jemesa 1:27).
na levu ni tamata eda rawa ni veisautaka ena loloma ka
vakauqeta ena loloma. Me da ‘veivakasalataki, veivakavulici,
veituberi ka veivunauci, io me rau vunauci . . . me
ra lako vua na Karisito’ (V&V 20:59), me vaka e tukuna
na Turaga ena nona ivakatakila. . . .
“Me da kakua ni sa yalovakacegu ga ena veisiko, ena
noda veivakaitokanitaki; oqori, e dina sara, e tu na kena
gauna. . . . Na veitokani, sa dina sara, e ka bibi, ia o cei e
vinaka cake na noda vakaitokanitaka e dua se na noda
vakavulica vua e dua na ivakavuvuli tawamudu ni bula
kei na veivakabulai? . . .
“Na nomu ivakadinadina sa dua na sala daumaka. . . .
E sega ni gadrevi vei iko e veigauna mo wasea ena kena
ivalavala dokai; e vuqa tu na kena iwalewale. . . .
“[O keda me da] vakani
ira na viakana, vakasulumi
ira na luvaiwale,
qaravi ira na yada, me
vakamamacataka na wai
ni matana na luveniyali,
vakacegui ira era rarawa,
ena lotu oqo, se ena dua
tale na lotu cava ga se o
ira e sega na nodra lotu,
ena vanua cava ga eda
raici ira kina.”
Josefa Simici
Nodra iVakavuvuli na
Peresitedi ni Lotu: Josefa
Simici (2007), 426
131

132
Ena siko vuvale era na kila kina na marama ena
iSoqosoqo ni Veivukei ni tu na nodra itokani era
kauwaitaki ira tiko.
“. . . Na dausiko vuvale . . . sa dodonu me gu-
matua ena igu, kei na raiyawa, kei na maqosa—
kei na ivakadinadina.” 25
A vakaraitaka e dua na tina gone na nona
vakavinavinaka ena vukudra na dausiko vuvale
era a vukei koya me lesu mai ka bulataka tale
na kosipeli:
“Au vakavinavinaka ki na siga oqo ena
vukudrau na noqu dausiko vuvale ena nodrau
lomani au ka sega ni vakalewai au. Erau vaka-
vuna meu nanuma niu sa ka bibi sara ka dua
na noqu tikina ena Lotu.
“Erau dau lako mai ki vale, keitou dau dabe
ka veivosaki . . . , ka rau dau biuta koto vei au e
veivula e dua na itukutuku.
“Ia ni rau dau lako mai e veivula, sa vakavuna
na noqu nanuma niu sa rui bibi dina ka rau sa
rui kauwaitaki au vakalevu, ka rau lomani au ka
taleitaki au.
“Ena nodrau dau veisiko kei na nodrau dau
mai raici keitou, au sa mani nanuma kina ni sa
kena gauna meu sa lesu tale ki lotu. Au vaka-
bauta niu a sega ni kila na sala meu lesu mai
kina, ia ena nodrau dau lako mai ka dolele mai
vei au, erau sa vakarautaka kina e dua na sala e
rawa niu lesu mai kina.
“E dodonu me da kila ni lomani keda na Tu-
raga veitalia se o cei o keda, ka rau vukei au na
noqu dausiko vuvale meu kila ni dina oqo.
“Keirau sa vauci oti ena Valetabu kei na tu-
raga watiqu.” 26
Na siko vuvale e dua na sala me kau yani kina
na kosipeli i Jisu Karisito ki na nodra bula na
marama kei na nodra matavuvale. E kaya kina
o Sisita Mary Ellen Smoot, na ikatinikatolu ni
peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei: “Na
noqu gagadre meu vakatakekere vei ira na tacida
me ra kakua soti ni leqataka na qiri ena talevoni
se na veisiko vakavulatolu se vakavula, se kevaka
sa rauta beka oya, ka vakanamata vakalevu cake
ena kena susugi cake na yalo malumalumu. Na
noda itavi me da raica ni na caucaudre tikoga na
yameyame ni buka ni kosipeli. Na noda ilesilesi
me da raica na sipi lakosese ka vukei ira me ra
vakila na nona loloma na noda iVakabula.” 27
E vakavuvulitaka vaqo o Peresitedi Kimball:

“E vuqa na marama era bula tiko ena isulu-
taga na isulutaga vakayalo. E dodonu me nodra
na veicurucuru babalavu totoka, na icurucuru
balavu vakayalo. . . . Sa nomuni galala mo ni
lako ki na veivale ka veisautaka na isulutaga ki
na icurucuru babalavu. . . .
“. . . O ni vakarau laki vakabula yalo, ia ko cei
e rawa ni tukuna ni vuqa na tamata vivinaka
era bulabula tu oqo ena Lotu nikua baleta ni ko
ni a lako yani ki na nodra veivale ka veisautaka
na ivakarau ni nodra rai, na raivotu vou. O ni
a dreta laivi na ilati. O ni vakarabailevutaka na
nodra vunilagi. . . .
“Raica, o ni sega ni vakabulai ira walega na
marama oqo, de rairai na watidra talega kei na
nodra vuvale.” 28
Mo Veivuke Vakayago ena Loloma
Na loloma cecere na ivurevure ni veiqaravi
vakayago kei na veivakatawai mai vei ira
na dausiko vuvale. E vakavuqa ni dau tu na
nona leqa vakayago e dua na marama kei na
nona matavuvale ka dredre ni ratou sotava ga
vakataki iratou. Ena yaco beka oqo ni sucu e
dua na gonelailai se ni yaco mai na tauvimate
se na mate vua e dua na lewe ni matavuvale.
Ena siko vuvale, era na kunea kina na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei na reki ena nodra veiqaravi vakataki ira.
133

134
Me vakataki ira na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei taumada mai Nauvoo ka vakakina ena
sala ki na ra vaka ki na Bucabuca ni Salt Lake, e
vakavuqa ni ra dau imatai ni liga ni veivuke o ira
na dausiko vuvale ena gauna oqo. E kaya o Sisita
Silvia H. Allred, e dua na daunivakasala ena
mataveiliutaki raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei:
“Au qoroqoro niu vakadinadinataka na ivalavala
sega ni wiliki rawa ni loloma cecere ka
dau vakayacori e veisiga mai vei ira na dausiko
vuvale e vuravura raraba, ka ra dau guilecavi
ira ena nodra qarava na nodra leqa na marama
yadua kei na nodra matavuvale. Au kaya kina
vei ira na dausiko vuvale yalodina oqo, ‘Ena
veivalavala lalai ni loloma cecere oqori, o ni sa
“Ko ni sa qaravi Koya tiko na nomuni Kalou, ena nomuni
qaravi ira tiko na wekamuni” (Mosaia 2:17).
muria kina na iVakabula ka ko ni sa iyaya kina ni
cakacaka ena Ligana ena nomuni vukea, kauwa-
itaka, laveta, vakaceguya, vakarorogo, vakauqeta,
vakamareqeta, vakavulica ka vaqaqacotaka na
marama eso o ni qarava.’Meu wasea mada e
[rua] na ivakaraitaki lalai ni veiqaravi vakaoqori.
“E tauvi Rosa tiko na mate ni suka dau
veivakamalumalumutaki kei na mataqali mate
tale eso. A curu ki na Lotu ena vica na yabaki
sa oti. O koya e dua na tina sega ni vakawati
kei na luvena tagane yabaki tinivakacaca. Ena
veigauna eso e dau curu ki valenibula me vica
na siga. Erau sega walega ni dau kauti koya ki
valenibula na nona dausiko vuvale yaloyalo
vinaka, ia erau dau sikovi koya ka dau qaravi
koya e valenibula ena gauna vata erau vakatawana
tiko kina na luvena tagane e vale vakakina
e koronivuli. Erau qaravi koya na nona
dausiko vuvale me vaka ni rau nona itokani ka
nona matavuvale.
“Ni oti na imatai ni vica nona veisiko vua e
dua na marama, qai kila o Kathy ni sega tiko ni
kila na marama oqo na wilivola ia e vinakata
me vuli. A lomasoli o Kathy me vukei koya,
e dina ga ni kila tu ni na taura na gauna, na
vosota, ka me vakayacori tikoga.” 29
Erau vakaraitaka na dausiko vuvale nei Sisita
Fife na nodrau loloma ena cakacaka vakayago
ka sega ni rawa ni cakava vakataki koya. Ka
ratou vaqaqacotaki vata vakavakasama ka vakayalo
ena nodratou dui veiqaravi vakataki iratou.

Tagi vata Kei Ira Era Tagi, Veivakacegui, ka
Veivuke ena Kena Colati na iColacola
E vakavuvulitaka o Sisita Elaine L. Jack, na
ikatinikarua ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo
ni Veivukei: “Ena siko vuvale eda dui dolele vei
keda vakataki keda. E tukuna na liga na veika
e sega ni rawa ni tukuna na domo. E dua na
imoko e tukuna e vuqa na ka. E vakaduavatataki
keda na noda dredre vata. E vakabulabulataka
na yaloda e dua na gauna ni veiwasei. Eda sega
ni rawa ni colata tiko e veigauna na nona icolacola
e dua e vakaleqai tiko, ia e rawa ni da laveti
koya cake me rawa ni colata kina vakavinaka.” 30
A vakavinavinaka e dua na marama ka se qai
mate wale na watina ena vukudra na dausiko
vuvale ka ra a tagi vata kei koya ka vakacegui
koya. A vola kina vaqo: “Au a gadreva vakalevu
sara e dua me rawa niu dolele yani kina;
e dua ka rawa ni rogoci au. . . . Erau a rogoci
au. Erau vakacegui au. Erau tagi vata kei au. Ka
rau mokoti au . . . [ka] vukei au mai na yaluma
titobu kei na rarawa ena vica na vula taumada ni
galili.” 31
E dua tale na marama e umana vata na nona
vakanananu ena nona ciqoma na loloma cecere
dina mai vua e dua na dausiko vuvale: “Au kila
niu sega walega ni dua na iwiliwili vakaivola me
sikova o koya. Au kila ni kauwaitaki au.” 32
Na iVakarau
Era Lomana,
Vakatawana, ka Vaqaqacotaka
kina e Dua na Marama
na Dausiko Vuvale
Masulaki koya kei na nona matavuvale
e veisiga.
Vakasaqara na veivakauqeti mo kilai
koya kei na nona matavuvale.
Sikovi koya wasoma mo kila tiko na
kena ituvaki ka mo vakacegui koya ka
vaqaqacotaki koya.
Dau veitaratara tiko e veigauna ena
veisiko, talevoni, ivola, imeli, vakau
itukutukuvolai, kei na ivalavala
rawarawa eso ni yalovinaka.
Kidavaki koya ena soqoni ni Lotu.
Vukei koya ni yaco na leqa tubukoso,
na tauvimate, kei na gagadre
vakatotolotaki eso.
Vakavulica vua na kosipeli mai na ivolanikalou
kei na itukutuku ni siko vuvale.
Vakauqeti koya ena nomu ivakaraitaki
vinaka.
Tukuna vua e dua na iliuliu ni iSoqosoqo
ni Veivukei me baleta na nodra veiqaravi
kei na nona tiko vinaka vakayalo ka
vakayago talega na marama oqo.
135

136
Na Siko Vuvale ena
Vakalougatataki Kina
o Dausiko Vuvale
Ni ra qaravi ira eso tale na marama vakadau-
siko vuvale, era na vakalougatataki talega o ira.
E vakavuvulitaka o Sisita Barbara W. Winder, na
ikatinikadua ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo
ni Veivukei: “Sa ka bibi sara me tiko na nodra
dausiko vuvale na marama yadua—me vakavu-
rea vua na vakasama ni gadrevi o koya, ni dua e
lomani koya ka dau vakasamataki koya tu. Ia e
tautauvata ga na kena bibi ni na rawa kina vua
na dausiko vuvale me tubu cake ena loloma
cecere. Ena noda lesi ira na noda marama me
ra dausiko vuvale, eda sa solia tiko vei ira na
madigi me ra tara cake na loloma savasava i
Karisito, ka rawa ni yaco me veivakalougatataki
cecere duadua ena nodra bula.” 33
E tukuna e dua na marama na veivakalougata-
taki a sovaraki vua ena nona qaravi ira na tacina:
“Ni oti vakalailai na neirau vakamau, keirau a
toki kei watiqu ki New Jersey. Ni se qai imatai
tiko ni nona yabaki ni vuli vuniwai, e dau tu
yadua me qai lesu mai vale na watiqu ni se bera
na 11:30 ena bogi. . . . Se bera ni levu na noqu
itokani. A dredre ka galili vakalevu sara vei au
na toki oqo.
“A kerei au na bisopi ni noqu tabanalevu vou
meu liutaka e dua na parokaramu me baleti ira
na lewenilotu vosa vaka-Sipeni ena neitou tabanalevu.
Kena ibalebale oqo na vakavakadewa
ena soqoni ni sakaramede, vakavulici ni kalasi
ni uto ni kosipeli, kei na raici ni iSoqosoqo ni
Veivukei. Me kakua ni wili kina o ira e nodra
vosa dina na vosa vaka-Sipeni, o au duadua ga
na marama au madila ena vosa vaka-Sipeni.
“Me ikuri ni noqu itavi, a solia vei au na
peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei e dua na
ituvatuva ni veisiko ka tiko kina na yacadra e 12
na marama era vakaitikotiko ena dua na nodra
yasa ni koro na kai Sipeni e tauni. Au na kaya
niu a sega ni taleitaka sara na noqu ilesilesi vou.
Au a osooso tiko ena noqu ilesilesi tale eso, kau
sega ni kila se meu na dolele yani vakacava. . . .
Ia au a lokuca eso na siko vuvale, ka sega walega
ni bera au sa mai dabe toka ena nodratou
rumu ni gade na Dumez.
“‘O iko beka na noqu dausiko vuvale?’ a
taroga mai o Sisita Dumez ni curu yani ki na
rumu. ‘Bula vinaka mai. Sa sega tu ni dua na
noqu dausiko vuvale ena rua na yabaki.’ A
vakarorogo vakavinaka sara ki na itukutuku,
keirau veitalanoa, ka vakavinavinakataki au
vakavica ena noqu lako yani.
“Ni bera niu biuta mai a kacivi iratou mai na
luvena e lewe lima me ratou lagata na ‘Au Luve
ni Kalou’ vaka-Sipeni. A mokoti au ka boboka
na ligaqu. . . .
“A vinaka cake mai na veika au a namaka tiko
na imatai ni wavoki oya. Ena veivula ka tarava,
ni ra kidavaki au ena yalovinaka ki na nodra
veivale na marama, sa tekivu meu nanamaki

ki na noqu veisiko. Ia au a sega ni vakarautaki
au ki na italanoa ni leqa kei na veika dredre au
a rogoca ena gauna au sa tekivu kilai ira kina
na tamata rairai vinaka oqo. Au mani nanuma
meu bau tovolea meu vakalogavinakataka na
bula vei ira na marama oqo kei na nodra dui
matavuvale, e vuqa vei ira era sotava tu na
dredre ni bula vakailavo. Sa tekivu meu kau disi
kakana vavi yani ena noqu veisiko. Au veikau
ena gadi vakamatavuvale. Au draivataki ira ki
na iloku ni raici vei vuniwai ka vakakina ki na
sitoa ni kakana.
“Sa totolo sara na noqu guilecava na noqu
galili niu veiqaravi tiko vei ira na tani. O ira na
marama au a nanuma taumada ni ra duatani
sara mai vei au sa tekivu me ra noqu itokani
lomani. Era dau yalodina, ka ra itokani tudei
ka dau vakavinavinakataka na veika lalai sara
mada ga au dau cakava ena vukudra. Era dau
tovolea me ra kila na veika au gadreva: Au dau
taura na qiri kei na isolisoli mai boto ni yalodra
e veigauna. E dua na marama e talia e dua na
iubi lailai ni noqu teveli. E dua tale e bulia e
dua na serekali me baleta na noqu siganisucu.
“Ia, ni oti e vica na vula ena noqu ilesilesi, au
rarawataka na noqu sega ni rawata meu vakavinakataka
cake se vakalogavinakataka na bula
vei ira na noqu itokani. . . .
“Ena dua na bogi au a yalolailai. Au tekiduru
ka masu, ka kerea vua na Turaga me vakaraitaka
vei au na sala meu goleva. Au vakauqeti ni
vinakata na Turaga meu vukei ira na marama
oqo me ra bula rawati ira ka veiqaravi vakataki
ira. Au vakadinata niu a vakataroga se na tiko
beka vei ira na tamata era colata tu na icolacola
bibi na igu e gadrevi me ra veilaveti kina
vakataki ira, ia au kila niu gadreva meu muria
na veivakauqeti.
“Au tekivu ena noqu veisautaka na parokaramu
ni siko vuvale ena iSoqosoqo ni Veivukei
ni vosa vaka-Sipeni. E dua vei ira na noqu
itokani yalodina, o Sisita Moreira, a bolea me
sikova duadua e ono na marama. Na imatai ni
noqu vakasama meu vakasuka, ‘e sega ni rawa
ni o lakova na sala qori ni sega na motoka. Sa
rui yawa me taubaletaki!’ Ia au qai nanuma na
noqu a vakauqeti meu laivi ira me ra dui veiqaravi
vakataki ira. Au mani biuta na yacadratou
onoono na marama ena nona lisi ni veisiko vou
o Sisita Moreira.
“Ni lesu mai ena nona ilakolako balavu ni
siko vuvale, a qiriti au mai o Sisita Moreira, ni
vakasinaiti tu ena Yalotabu. . . . e momosi na
yavana, ia sa vakamamadataka na Turaga na
nona icolacola kei na yalona.
“Ni oti e vica tale na veisiko, sa vakayagataki
iratou e ono tale na marama o Sisita Moreira
me ratou lakova vata kei koya na sala oya. . . .
“Ena gauna au tekivu vaqaqara kina, au
kunea na veimataqali sala kecega meu vukei ira
kina na marama oqo me ra vukei ira vakataki
ira ka veivukei. . . .
137

138
“Ena gauna sara ga sa tekivu meu raica kina
ni sa basika cake mai ena kedra maliwa na
lewenilotu ena neitou tabanalevu na tubu
vakayalo, au sa ciqoma na notisi ni keirau sa
na toki kei na watiqu. . . . au sega mada ga ni
via vakasamataka na noqu sa na biuti ira na
noqu itokani lomani. Au gadreva meu veiqaravi
tikoga vata kei ira—keimami sa veiwaseitaka e
vuqa sara na ka. Ia au sa raica na kena sa yavala
tiko vakaukauwa ena nodra bula na inaki ni
kosipeli, ka ra sa veirairaici tiko vakataki ira. O
au, kau a lako meu laki cakacaka ena veiwere,
au sa lesu mai ka sinai ena ivau sila.” 34
A vakavuvulitaka o Peresitedi Lorenzo Snow,
na ikalima ni Peresitedi ni Lotu me ra ivakaraitaki
na marama ena iSoqosoqo
ni Veivukei ni lotu savasava. E
kaya kina o koya: “E kaya na
iApositolo o Jemesa ni ‘lotu
savasava ka sega ni cala e mata
ni Kalou ko Tamada sa
vakaoqo: Me sa dau raici ira na luveniyali kei ira
na yada, ni ra sa rarawa, me sa qarauni koya
talega me kakua ni tauvi koya na duka ni ka
vakavuravura. Au rawa ni vakadinadinataka ni
sega tale ni dua na ilawalawa marama savasava
cake ka dau rerevaka na Kalou me vakataki ira
era tu ena iSoqosoqo ni Veivukei.” 35
Lorenzo Snow
Era sa dau vakatawa ka veivaqaqacotaki
vakataki ira na marama savasava ka dau rerevaka
na Kalou ena iSoqosoqo ni Veivukei mai na kena
itekivu mai Nauvoo me yacova mai na siga oqo,
ena siko vuvale ni loloma ka veivakauqeti. Oqo e
dua na veiqaravi e dau wasei yadua, mai na dua
na yalo ki na dua tale.

WASE 8
Veivakalougatataki
ni Matabete
Vei Keda Kece
Na iSema Sega ni Cavuka
Rawa ki na Matabete
E tu vei ira na marama ena Lotu
oqo na igu kei na kaukauwa levu. E tu
kina na veiliutaki kei na idusidusi, e dua na
yalo ni tu vakataki koya, ia era kune vakacegu
tu ni ra tiki ni ka oqo, na matanitu ni Turaga,
kei na nodra cakacaka vata tiko kei na
matabete me tosoi ki liu.
Gordon B. Hinckley

WASE 8
Veivakalougatataki ni
Matabete Vei Keda Kece
Na iSema Sega ni Cavuka
Rawa ki na Matabete
Sa vakalesui tale mai ki vuravura ena kena
taucoko na matabete ni Kalou mai vua na Pa-
rofita o Josefa Simici. Na matabete sai koya na
kaukauwa tawamudu ni Kalou ka vakalougata-
taki, sereki, ka vakacerecerei ira kina na Luvena
ko Koya, me rawati kina na “tucake tale mai na
mate kei na bula tawamudu ni tamata.” 1
Era na tabaki ki na veitutu ni matabete na
luvena tagane bula kilikili na Tamada Vakalomalagi
ka lesi vei ira na itavi kei na ilesilesi
duidui eso. Sa vakadonui vei ira me ra cakacaka
ena vuku ni Yacana me ra vakatawai ira na Luvena
ka vukei ira me ra ciqoma na veicakacaka
vakalotu ka cakava ka rokova na kena veiyalayalati.
Era na vakalougatataki vakatautauvata o
ira kece na luvena tagane kei na luvena yalewa
na Tamada Vakalomalagi ni ra vakayagataka na
kaukauwa ni matabete.
Ena dua na nona vosa ni koniferedi raraba,
e vakavuvulitaka kina vaqo o Elder Dallin H.
Oaks ena Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua:
“Ena so na gauna eda dau tukuna ni o ira era
taura tu na matabete me ‘o ira na matabete,’
me da kakua sara ni guilecava ni matabete
era sega ni taukena se muloni tu e yagodra
o ira era taura tu. E tauri ena vuku ni dua na
veivakabauti bibi me na vakayagataki vakatautauvata
me yaga vei ira na tagane, yalewa, kei
ira na gone.” 2 A qai cavuta o Elder Oaks na
vosa nei Elder John A. Widtsoe, ka a veiqaravi
talega vakalewe ni Kuoramu ni Tinikarua: “E
sega ni levu cake na nodra na tagane mai vei
ira na yalewa ena veivakalougatataki e vu mai
na matabete kei na kena tauri tu.” 3
“Vakaivotavota Taucoko
ena Veivakalougatataki
Vakayalo ni Matabete”
E vuqa na marama ni Yalododonu Edaidai
era sa wasea na nodra ivakadinadina ena
veivakalougatataki ni matabete ki na nodra
bula. E vakaraitaka o Sisita Elaine L. Jack, na
ikatinikarua ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo
143

144
ni Veivukei, na nodra nanuma na marama tale
eso ena iSoqosoqo ni Veivukei. “Au taukena
e dua na ivakadinadina tudei me baleta na
kaukauwa ni matabete ena nodra bula na
lewenilotu kece sara,” e kaya kina o koya. “E
tukuni vei keda ena Vunau kei na Veiyalayalati
. . . ni tu ena Matabete i Melikiseteki ‘na lewa
ni veivakalougatataki kei na cakacaka vakayalo
ena Lotu’ (V&V 107:18). Au kila ni oqo na
nona kaukauwa kei na veivakadonui na Kalou
e vuravura me vakalougatataka na noda bula
ka vukei keda me da semata vata na veika
eda sotava tiko oqo e vuravura ki na veigauna
tawamudu. Ni da ciqoma na veivakalougatataki
ni matabete, eda sa tatara tiko ki na nona
kaukauwa kei na loloma soli wale na Kalou.” E
tomana o Sisita Jack:
“Sa ka bibi kina vei au na nodra tauyavutaki
na marama ena veivakadonui ni matabete. Eda
tokona na matabete ka tokoni mai na kena kaukauwa.
Oi keimami na marama ena Lotu . . .
keimami vakamareqeta na neimami madigi me
keimami vakaivotavota ena taucoko ni veivakalougatataki
vakayalo ni matabete.
“Ena rawa vei keda yadua me da dusimaki ka
vakalougatataki ena noda itosotoso tawamudu
ena noda ciqoma na veivakalougatataki oqo.
Na veicakacaka vakalotu, veiyalayalati, veivauci,
kei na isolisoli ni Yalo Tabu era yaga ki na noda
bula vakacerecerei. Ka vuqa talega na veivakalougatataki
ni matabete ni tamata yadua. Na
veivakalougatataki ni matabete ena dusimaki
keda, ena laveta cake na ivakarau ni noda rai;
ena vakayaloqaqataki keda ka vakauqeti keda,
ena vakauqeta me da yalodina. Eda rawa ni
vakaivotavota kece ena veivakalougatataki
vakayalo oqo.” 4
A vakavoqataka o Sisita Sheri L. Dew na
ivakavuvuli oqo: “Kemuni na marama, eso era
na tovolea me ra vakayarayarataki iko baleta ni
o sega ni tabaki ki na matabete, o sa lawakitaki.
Era cala o ira oqori, ka ra sega ni kila na
kosipeli i Jisu Karisito. Na veivakalougatataki ni
matabete e vakarautaki tu me baleti ira na tagane
kei na yalewa buladodonu. Eda na ciqoma
kece na Yalo Tabu, rawata na ivakatakila yadua,
ka ciqoma na edaumeni ena valetabu, eda na
curu mai kina ka ‘vakaiyaragi’ tu ena kaukauwa.
Na kaukauwa ni matabete e veivakabulai, veitaqomaki,
ka vakaukauwataka na veika dodonu
kecega me vorata na kaukauwa ni butobuto.
Na ka bibi duadua, ni rau na ciqoma ga na
taucoko ni matabete ka lewe tu ni cakacaka
vakalotu cecere duadua ena vale ni Turaga na
tagane kei na yalewa erau sa duavata.” 5
Cakacaka Vakalotu, Veiyalayalati,
kei na Veivakalougatataki
Ni tauyavutaka o Josefa Simici na iSoqosoqo
ni Veivukei mai Nauvoo e Illinois, ena vulaitubutubu
ni 1842, era lewena na marama ka
ra sa vakalougatataki oti ena so na cakacaka

Ni ra veiyalayalati ka rokova tiko na marama Yalododonu Edaidai,
ena vaqaqacotaki ira na Turaga me ra veiqaravi ena Nona matanitu.
vakalotu ni matabete kei na veiyalayalati. Era sa papi-
taiso oti me baleta na vakabokoci ni ivalavala ca. Era sa
ciqoma na iSolisoli ni Yalo Tabu, sa soli kina vei ira na
dodonu ki na veitokani ni Yalotabu ka vakakina me ra
rawa ni tuberi ena ivakatakila yadua. Era sa vakaivota-
vota ena sakaramede me ivakananumi kei Jisu Karisito
kei na nodra veiyalayalati. Era sa rawata na isolisoli ni
Yalotabu. Eso era sa ciqoma na nodra veivakalougatataki
vakapeteriaki, ka ra kila kina na nodra dui isolisoli yadua
kei na veika era rawa ni rawata kei na nodra lewena na
yavusa i Isireli. Sa vakabulai ira na Turaga, vakacegui
ira, ka dusimaki ira me vaka na nodra gagadre, nodra
vakabauta, kei na Lomana.
“Ni o curu ki na valetabu
ka vakaitavi ena veicaka-
caka vakalotu e baleta na
Vale ni Turaga, ena yaco
mai vei iko na veivakalo-
ugatataki eso. . . . O ni
na ciqoma na idola ni
nona kilai na Kalou.
(Raica V&V 84:19–20.)
O na vulica na ivakarau
mo vakataki Koya kina.
Io ena vakatakilai mai vei
iko. (Raica V&V 84:20.)
Ezra Taft Benson
Ensign, Okosi. 1985, 10
145

146
O Sisita Elizabeth Ann Whitney, ka a tiko
ena imatai ni Soqoni ni iSoqosoqo ni Veivukei,
a vulica me baleta na kosipeli
vakalesui mai ena 12 na
yabaki yani e liu, ena 1830. A
qai kaya e muri, “ena gauna
au rogoca kina na Kosipeli
ena nodra vunautaka na
iTalatala,” “Au sa kila sara ni oqo na domona
na iVakatawa Vinaka.” “A papitaiso ena gauna
vata ga,” ka papitaiso ena vica na siga ki muri
na watina, o Newel K. Whitney. 6 Elizabeth Ann
Whitney
Ni vakananuma
lesu na veika oqo, a tukuna na veivakalougatataki
a ciqoma mai na cakacaka vakalotu
ni matabete ni papitaiso kei na veivakadeitaki:
“Kevaka e dua na ivakavuvuli e solia vei au
na igu, kau sa vulica mai kina meu bulataka
vakaidina sara e dua na bula ni gugumatua, e
vaka vei au ni rawa niu nuitaka meu wasea
na reki kei na igu oqo vei ira tale eso; meu
tukuna vei ira na ibalebale ni Kosipeli vei au
ena veigauna sa oti kei na gauna oqo, me
tekivu mai na gauna au ciqoma kina ka vulica
meu bulataka na kena lawa. Na ivakatakila
vovou mai vua na Yalotabu e veisiga yadua, na
kena cereki na veika tawakilai ka ra a butobuto,
titobu, sega ni vakamacalataki ka sega
ni vakasamataki rawa; e dua na vakabauta
tudei ena dua na kaukauwa vakalou, ena dina
tawavakaiyalayala ka vu mai vua na Kalou na
Tamada.” 7
E masuta o Amanda Smith na veivuke me qarava kina
na luvena tagane.
iSolisoli ni Yalotabu
Ena ika 28 ni Epereli, 1842, a vosa o Josefa
Simici ena dua na nodra soqoni na iSoqosoqo
ni Veivukei ni Marama e Nauvoo. E dua na
tiki ni ivunau oqo a yavutaki ena nona ivakavuvuli
na iApositolo o Paula ena 1 Korinica
12–13 me baleta na isolisoli ni Yalotabu. A
vakabibitaka kina o Josefa Simici ni “ivakatakilakila
eso oqo, me vaka na nodra vakabulai
na tauvimate, nodra vakasevi na tevoro kei
na so tale e dodonu me dau muri ira kece era
vakabauta.” 8

Ni ra sa ciqoma oti na marama Yalododonu rau sa oka vata kei ira na mate o Warren kei na
Edaidai na isolisoli ni Yalo Tabu, e rawa ni ra luvedrau tagane o Sardius. Sa mavoa sara tu
vakasaqara ka vakalougatataki ena veisolisoli vakaca o Alma e dua tale na luvedrau tagane.
vakayalo me vaka “na vosataka na vosa tani eso, Sa kau laivi na dibina mai na gasau ni dakai. A
na parofisai, na ivakatakila, na raivotu, na vei- qai tukuna e muri o Amanda na ivakatakila a
vakabulai, na vakadewataki ni vosa kei na veika ciqoma me vakabulai kina na luvena Tagane:
vakaoqori.” “Au tu e kea, ena gauna kece oqori, na bogi
rarawataki, kei ira na noqu mate kei na mavoa,
ka sega tale ia na Kalou duadua na neimami
vuniwai ka dauveivukei.
“Au tagi ka vaka, Isa Tamaqu mai Lomalagi,
na cava beka meu cakava? O ni raica tu mai
na luvequ gonetagane vakaloloma oqo ka kila
na noqu lecaika. Isa Tamaqu mai Lomalagi ni
dusimaki au ena ka me caka!
“Oti ga oya au qai dusimaki me vaka e dua na
domo e vosa tiko mai vei au.”
A dusimaki o Amanda me cakava e dua na
wainimate, se wainimate ni savasava, mai na
9 Ena itukutuku taucoko ni Lotu,
era sa dau ciqoma na marama Yalododonu
Edaidai na isolisoli ni Yalotabu ka vakayagataka
me ra vakalougatataka kina na nodra matavuvale
kei ira tale eso.
A tiko o Amanda Barnes Smith ena ika 28 ni
Epereli ni 1842, ena nona vakavuvulitaka vei ira
na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei o Josefa
Simici me baleta na isolisoli ni Yalotabu. A kila
o Amanda na dina ni nona ivakavuvuli, ni sa
vakalougatataki tu ena isolisoli ni ivakatakila
rauta ni va na yabaki yani ki liu ena dua na
gauna a gadreva kina na veivuke ni Turaga me
vakabula na luvena tagane.
Ena mua ni Okotova ni 1838, era lako tiko
ena ilakolako ki Far West e Missouri o Amanda
kei na watina o Warren, vata kei ira na luvedrau
kei ira tale eso na lewe ni Lotu. Era a laki tao
ena dua na iqaqi me vakavinakataki na nodra
qiqidreti ena ose. Ni ra tiko voli e kea era qai
kabai ira na Yalododonu Edaidai era cakacaka
tiko ena iqaqi e dua na ilawalawa dauvakacaca,
ka ra vakamatea kina e 17 na tagane kei
na gonetagane ka vakamavoataka e 15. A lesu
mai o Amanda ena nona vuni voli, ka raica ni Valetabu e Nauvoo Illinois
147

148
O ira na liganicakacaka vakalotu ni valetabu ena ikabakaba ni Valetabu e Salt Lake, 1917
dravusa ni nodratou matadravu me sava kina
na mavoa. Oti qai dusimaki me cakava e dua
na ibulu ni mavoa mai na isulu kei na draunikau
weliwelia. Ena siga ka tarava a raica eso na
dranikau ka sova ki na mavoa me vakamalumutaka
na mosi nei Alama.
“‘I Alama, na luvequ,’ Au kaya, ‘o vakabauta
ni vakabula na dibimu na Turaga?’
“‘Io, tinaqu.’
“‘Io, e rawa ni cakava e keri e dua na ka na
Turaga me sosomitaka na dibimu, o vakabauta
li ni rawa vua, Alama?’
“‘O nanuma ni rawa vua na Turaga, tinaqu?’
e taroga na gone, ena rawarawa ni nona
vakasama.
“‘Io, na luvequ,’ Au sauma, ‘sa vakaraitaka
kece vei au ko koya ena dua na raivotu.’
“Au sa qai vukici koya vakatoboicu, ka kaya:
‘Davo tu vaqori ka kakua ni yavala, ena qai
cakava na Turaga e dua tale na dibimu.’
“A qai davo tu vakatoboicu o Alama me
lima na macawa, me yacova ni sa bula vinaka
sara—sa tubu mai me sosomitaka na isema
kei na sokete sa yali e dua na sui malumu

awa ni veitosoyaki, . . . e dua na ka qoroi vei ira na
vuniwai.
“Ena siga sa lako tale kina au a laki taki wai mai tuba,
au qai rogoca na nodra kaila na gone. Au cici lesu mai
ena domobula, au curu yani, ka raici Alama ni sa tucake
ka meke wavoki, ka ra kaila na gone ena kurabui
kei na reki.” 10
Ena isolisoli vakayalo ni ivakatakila, a vakavulica kina
na Turaga vei Sisita Smith na ivakarau me qarava kina
na luvena tagane. Me vakataki Elizabeth Ann Whitney
kei ira tale eso e sega ni wiliki rawa, a rawata na “reki
kei na igu” kei na “ivakatakila vovou ni Yalotabu” 11 ena
vuku ni nona yalodina.
Veivakalougatataki ni Valetabu
E dua na nona inaki na Turaga ena kena tauyavutaki na
iSoqosoqo ni Veivukei sai koya me ra vakarautaki kina na
Luvena yalewa me baleta na veivakalougatataki cecere
cake ni matabete ka kunei ena cakacaka vakalotu kei
na veiyalayalati ni valetabu. Era a nanamaki na marama
taumada mai Nauvoo ena kena vakacavari na valetabu,
ni ra kila, me vaka sa yalataka na Parofita o Josefa Simici
vei Mercy Fielding Thompson, ni na kauti “ira tani mai na
butobuto ki na rarama vakasakiti” na edaumeni.” 12
A vakatakila na Turaga na veika oqo vei ira na Yalododonu
Edaidai mai Kirtland e Ohio mai vua na Parofita
o Josefa Simici: “Au sa vakaroti kemudou mo dou tara e
dua na vale, io na vale au sa lewa me ra vakalougatataki
kina ena kaukauwa mai lomalagi ko ira au sa digitaka.” 13
Sa yalataka ko Koya ni na “vakalougatataki ira ena veika
e vuqa” na Yalododonu yalodina,” 14 ka tukuna ni na
“Na vanua ga e vuravura
e rawa ni da rawata kina
na taucoko ni veivakalougatataki
ni matabete
oya ena loma ni valetabu.
Oqori duadua ga na
vanua, mai na veicakacaka
vakalotu savasava,
eda na rawa ni ciqoma
kina na veika me na
rawa kina vei keda na
bula vakacerecerei ena
matanitu selesitieli.”
Harold B. Lee
Stand Ye in Holy Places
(1974), 117
149

150
iSulu Tabu
Era a kerei ira na marama
yalodina mai Nauvoo me ra cula isulu
tabu me vakayagataki ena cakacaka
vakalotu ni valetabu. A yaco me dau
nodra itavi tu na iSoqosoqo ni Veivukei
ena vuqa na veiyabaki. Nikua, e se
dua tikoga na nodra itavi taumada
na marama me baleta na isulu ni
valetabu kei na qameni ni valetabu.
Era vakavuvulitaka na kena rokovi
kei na qaqarauni e dodonu me soli
ki na isulu oqori. Era vakavuvulitaka
talega na ivakarau rakorako ni kena
daramaki na qameni. E rawa ni sauma
na taro me baleta na kena vakayagataki
kei na qarauni ni isulu tabu na
peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei ena
veitabanalevu se tabana yadua, ena
nodra raica na ivoladusidusi ni Lotu.
Na kena dau dokai na isulu tabu sa
ivakaraitaki ni kena vakarokorokotaki na
veivakalougatataki ni valetabu.
“nodra vale ni vakavinavinaka na lewe ni lotu,
me ra tuberi kina ko ira sa kacivi ki na cakacaka
ni kaulotu, kei ira sa kacivi ki na veicakacaka
tale eso, io me ra tuberi kina me ra kila vinaka
sara na nodra itavi; io na nodra ilesilesi kei na
kena cakacaka, kei na ivakavuvuli kece sa baleta
na matanitu ni Kalou e vuravura” na valetabu. 15
A vakaroti ira tale na Yalododonu mai Nauvoo
na Turaga, me ra tara e dua na valetabu,
ka kaya ni na vakalesuya mai na “taucoko ni
matabete” ka “vakatakila na [Nona] cakacaka
vakalotu” mai kea. 16
Era a veivukei vakataki ira na marama ena
iSoqosoqo ni Veivukei me ra vakavakarau
ki na veicakacaka vakalotu oqo kei na kena
veiyalayalati e sala vata kaya. Era cau ki na tara
ni valetabu, era vuli mai vua na Parofita ka
vakakina mai vei ira vakataki ira ena veisoqoni
ni iSoqosoqo ni Veivukei, era veiqaravi vei ira
vakataki ira ena yalo ni loloma cecere, ka ra
segata me ra bula savasava vakalevu cake.
Ni sa voleka ni oti na tara valetabu, era a
kacivi e 36 na marama me ra liganicakacaka
vakalotu ni valetabu. A nanuma lesu kina vaqo
o Elizabeth Ann Whitney, e dua vei ira na
imatai ni liganicakacaka vakalotu oqori: “Au a
soli au, na noqu gauna kei na noqu vakasama
ki na veiqaravi vakalotu oya. Au dau cakacaka e
veisiga ena valetabu ka sega ni cegu me yacova
ni sa sogo.” 17
Ena veicakacaka vakalotu ni matabete cecere
era ciqoma na Yalododonu ena Valetabu e
Nauvoo, sa “vakatakilai mai kina na kaukauwa
ni Kalou.” 18 Ni ra sa rokova tiko na Yalododonu
na nodra veiyalayalati, sa vaqaqacotaki ira ka
tokoni ira na kaukauwa oqo ena nodra veivakatovolei
ena veisiga kei na veiyabaki sa tu mai
liu (raica na wase 3).

Ena Lotu ena gauna nikua, era sa ia tikoga
na veiqaravi ena valetabu na yalewa kei na
tagane yalodina e vuravura
taucoko ka ra kunea na igu
ena veivakalougatataki ka
rawa ni rawati duadua ga ena
cakacaka vakalotu ni
valetabu. Me vaka e tukuna o
Peresitedi Joseph Fielding Smith, na ikatini ni
Peresitedi ni Lotu, “Sa tu vei ira na marama ena
Lotu oqo na galala me ra ciqoma na bula
vakacerecerei ena matanitu ni Kalou ka rawata
na veivakadonui kei na kaukauwa me vaka ni
ra ranadi ka marama bete.” 19
Joseph Fielding
Smith
E duavata na kedrau isema ni veiyalayalati o Atama kei Ivi.
Matabete ena Vuvale
Na iSoqosoqo ni Veivukei e vukei ira na
marama me ra vaqaqacotaka na vuvale kei
na matavuvale, sa vukei tiko kina me rawati
e dua na inaki bibi ni matabete. “sa vakalesui
mai na dodonu ni Matabete,” e kaya o Elder
Russell M. Nelson ena Kuoramu ni iApositolo
Le Tinikarua, “me rawa ni vauci kina me tawamudu
na matavuvuale.” 20 E vakavuvulitaka o
Elder Richard G. Scott, ena Kuoramu talega ni
iApositolo Le Tinikarua: “Na matavuvale kei
na vuvale erau yavu ni bula dodonu. Na matabete
na kaukauwa, kei na laini e veisolitaki
mai kina na matabete, na sala e vakarautaka
151

152
na Turaga me tokoni kina na matavuvale.” 21
E veivuke ena cakacaka oqo na iSoqosoqo ni
Veivukei ena nodra vukei na marama kei na
nodra matavuvale me ra bulataka na kosipeli
ena dua na kena ivakarau me rawa ni ra ci-
qoma kina na veivakalougatataki ni matabete
sa yalataki tu.
Tagane kei na Watina
E kaya vaqo o Elder Dallin H. Oaks ena
Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua: “Na
ulumatua ka ivakamacala cecere duadua ni
bula vakayalewa kei na bula vakatagane e koto
ena veiyalayalati vou ka tawamudu ni nodrau
vakamau e dua na tagane kei na yalewa. Na
isema duadua ni veiwekani oqo ena yacova
yani na bula vakacerecerei. Me vaka e vakavuvulitaka
na iApositolo o Paula, ‘Ia sa sega ni tu
duadua ga na tagane ka me tu tani na yalewa,
se tu duadua ga na yalewa me tu tani na tagane,
ena Turaga.’” 22 Na ivolanikalou makawa
e vakadeitaka oqo ena itukutuku ni vakamau
ena loma ni veiyalayalati vei iratou o Eparaama
kei Serai, Aisake kei Repeka, kei Jekope kei
Rejieli. Na cakacaka vakalotu ni veiyalayalati
e vauci rau vata na tagane kei na watina, vei
ira na luvedrau, ka vakakina vua na Tamadrau
Vakalomalagi. “Oqori,” e tomana o Elder Oaks,
“na inaki era duavata kina . . . na veikuoramu
ni matabete kei . . . na iSoqosoqo ni Veivukei
me ra vakaduavatataki kina na tagane kei na
yalewa ena isema tabu vakaveiwatini kei na
Barbara B. Smith
iKatini ni Peresitedi Raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei
“Ena ivakasala vakamatabete ka tomani tikoga kei ira
na veiliutaki ni iSoqosoqo ni Veivukei ka kacivi ira na
Turaga ena veivakauqeti, sa koto vei ira na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei e dua na ivurevure vakalou
ni veidusimaki me baleta na cakacaka e nodra me
ra cakava, ka vakarautaka na iSoqosoqo na sala me
qaravi kina na cakacaka oya.”
Ensign, Maji 1983, 23

Na iSoqosoqo ni Veivukei ena tokoni ira na marama ena
nodra susugi ira na luvedra.
matavuvale ka na basika yani ki na bula ta-
wamudu, ‘ka cecere duadua ena nona isolisoli
kece na Kalou.’” 23
Ni rau sa vakalougatataki e dua na veiwa-
tini ena madigi me rau yaco me itubutubu,
erau na wasea vata e dua na itavi bibi me rau
vukei ira na luvedrau me ra kila ka ciqoma na
cakacaka vakalotu ni matabete kei na veiya-
layalati. 24 Oi rau na noda itubutubu taumada,
o Atama kei Ivi, erau sa biuta toka e dua na
ivakaraitaki ni dua na isema ni veivakabauti
kei na duavata ena nodrau vakavulici ira na
luvedrau. E vakavuvulitaka o Elder Bruce R.
McConkie ena Kuoramu ni iApositolo Le
Tinikarua:
“E sega ni o Atama duadua ga, a vakaitavi
ena veika oqo. . . .
“A vakaitavi kina vakavinaka o Ivi. A rogoca
na veika kece e tukuna o Atama. A tukuna me
baleta na ‘noda ivalavala ca,’ me baleta ‘na
reki ni noda sa sereki,’ me baleta na ‘kawa’ e
dodonu me rau na vakacadrava, ka vakakina
baleta na ‘bula tawamudu’ ka na sega ni rawa
ni yaco ga mai vua e dua vei rau, ia sa dau
maroroi tu ga me baleta e dua na tagane kei na
dua na yalewa rau sa duavata.
“Erau a masu ruarua o koya kei Atama; erau
vakalougatataka ruarua na yaca ni Turaga; erau
vakavulici ira vata na luvedrau; erau ciqoma
vata na ivakatakila ka vakaroti rau ruarua na
Turaga me rau sokalou ka qaravi Koya ena yacai
Jisu Karisito me tawamudu.” 25
Era sa veivakayaloqaqataki tiko na parofita
kei na iapositolo ni gauna oqo vei ira na
tagane vakawati kei na watidra me ra muria na
ivakarau oqo ena nodra veivale: “Ena ituvatuva
vakalou, me ra dabe ka vakatulewa na tama
ena nodra matavuvale ena loloma kei na buladodonu
ka sa nodra itavi me ra vakarautaka
na veika ni bula kei na veitaqomaki me baleta
na nodra matavuvale. Sa nodra itavi taumada
na tina me ra susugi ira cake na luvedra. Ena
itavi tabu oqo, sa nodrau icolacola na tama kei
na tina me rau dau veivukei vakataki rau ni rau
veitokani ka duabau. Ena yaga me so beka na
veisau ni yaco na leqa ni bula vakayago se na
153

154
mate. Sa dodonu me ra veitokoni na lewe ni
matavuvale voleka kevaka e gadrevi.” 26
Era dau muria na Yalododonu Edaidai e
vuravura raraba na ivakasala oqo ena veisala
rawarawa ka qaqa. Era dau sokumuni ira na
luvedra o ira na veiwatini me ra masu ka wilika
na ivolanikalou. Ena vuqa na veivale, era dau
vakarautaka na itubutubu e dua na vanua—e
dua beka na vata rawarawa ga—me maroroi
kina na ivolanikalou kei na ivurevure eso ni
Lotu. Era vakavuvulitaka na kosipeli mai na
nodra vosa kei na nodra ivakaraitaki. Era vukei
ira na luvedra me ra vakarautaki ira me ra
ciqoma na veivakalougatataki ni valetabu, laki
kaulotu tudei, tauyavutaka na nodra dui vuvale,
ka veiqaravi tiko ga ena Lotu. Me vakataki
Atama kei Ivi, era wasea na itavi ni veivakavulici,
ni masu, ni veiqaravi, kei na sokalou vua
na Turaga.
Ena so na gauna, ena galili beka e dua na
tagane se yalewa vakawati ena itavi oqo baleta
ni se bera ni veiyalayalati na watina se sa lako
tani mai na veiyalayalati sa vakayacori oti. Ena
veigauna sara mada ga vakaoqori, mo ni kakua
ni dau yalo galili na lewe ni matavuvale yalodina.
Era sa vakalougatataki ka vaqaqacotaki
mai na cakacaka vakalotu ni matabete era sa
ciqoma kei na veiyalayalati era sa vakarokorokotaka
tiko. E rawa talega ni ra kerea na nodra
veitokoni na lewe ni matavuale kei ira eso tale
na Yalododonu Edaidai.
Marama Sega ni Vakawati kei na Matabete
E vuqa na Yalododonu Edaidai era se sega sara
mada ga ni bau vakawati. Eso tale era tu duadua
ga ni sa mate na watidra, veibiu, se veisere. Me
vakataki ira kecega na lewe ni Lotu, era na
vakalougatataki na lewenilotu oqo ni ra yalodina
tikoga ki na nodra veiyalayalati ka cakava na
veika kece era rawata me ra vakasaqara kina na
vakasama cecere ni laki bula ena dua na matavuvale
tawamudu. E rawa ni ra marautaka na
veivakalougatataki, na igu, kei na veivakauqeti
ni matabete ena nodra bula kei na nodra vuvale
mai na cakacaka vakalotu era sa ciqoma kei na
veiyalayalati era sa vakarokorokotaka tiko.
E tukuna o Elder Dallin H. Oaks na yalodina
nei tinana, ka a yada ni se gone toka ga. Ni sa
vauci oti vei watina ena valetabu, a sega ni bau
raici koya ni sega ni vakawati; ia me susugi iratou
duadua cake na luvena e le tolu. E nanuma
lesu vaqo o Elder Oaks:
“A mate o tamaqu niu yabaki vitu tiko. Au qase
duadua vei keitou na tolu na gone ka a saga
dredre na tinai keitou me susugi keitou cake.
Ena gauna au tabaki kina meu dikoni, e tukuna
na nona marautaka me tiko e dua na matabete e
vale. Ia e liutaka tikoga na matavuvale o Tinaqu,
oka kina na nona lewa o koya me masu ni keitou
dau tekiduru vata e veimataka. . . .
“Ena gauna e mate kina na tamaqu, a vakatulewa
na tinaqu ena neitou matavuvale. E sega
tu na nona itutu vakamatabete, ia ni itubutubu

ga sa bula tiko ena nona vakawati sa yaco o koya me
vakaitutu vakatulewa ena nona matavuvale. Ena gauna
vata oqori, sa dau vakarokorokotaka sara o koya na dodonu
ni matabete e tu vua na bisopi kei ira na veiliutaki
tale eso ni Lotu. E vakatulewa o koya ena nona matavuvale,
ka ra vakatulewa o ira ena Lotu. . . .
“E sega vakadua ni bau lomalomarua na tina yada yalodina
ka susugi keitou cake me baleta na tawamudu ni
matavuvale. E dau rokova tu ga na nona itutu na tamai
keitou sa mate. A vakayacora o koya me vakilai na kena
iserau e vale. E dau tukuna me baleta na tawamudu ni
nodrau vakamau ena valetabu. A dau vakananuma lesu
wasoma vei keitou na veika ena vinakata o ta me keitou
cakava me rawa kina ni keitou kila na nona yalayala na
“Me vakadeitaki e yalodra na marama yadua” na yalo ni ra lewena
na iSoqosoqo ni Veivukei” (Boyd K. Packer).
“Sa noqu masu me na
tete yani ena Lotu raraba,
me na nodra ivakarau ni
bula na Mataveiliutaki
ni iTeki kei na Matabose
e Cake, Matabisopi,
[Dauveituberi Vakavuvale],
ka vakauasivi ki
na veikuoramu kei na
mataisoqosoqo ena Lotu,
me rawa kina ni ra
duavata kece, me cavuti
na vosa ni iVakabula, me
vaka ni rau sa duabau
kei Tamana.”
David O. McKay
Ena Conference Report, Epe.
1937, 121–22; me laurai na
Joni 17:21
155

156
iVakabula ni rawa ni keitou matavuvale me
tawamudu.” 27
A tukuna e dua tale na tagane na nona
vakatulewa e vale na tinana: “Ni vakarau tiko
meu lako ki kaulotu, a biuti keitou kei na Lotu
na tamai keitou. Ena vuku ni ka oqo, sa dredre
kina vei au meu biuta na neitou vale me rua
na yabaki, ia au lako ga. Ia niu qarava tiko na
Turaga ena dua na vanua vakayawa, au rogoca
na nona igu na tinaqu e vale. E gadreva ka marautaka
na veikauwaitaki bibi e dau ciqoma mai
vei ira na tagane ka ra taura tu na matabete—
na tamana kei ira na ganena, na nodratou
dauveituberi vakavuvale, eso tale na tagane ena
tabanalevu. Ia, na nona kaukauwa levu duadua
e drodro mai vua na Turaga sara ga vakataki
Koya. E sega ni dau waraka me yaco mai na
veisiko me rawa ni qai tiko kina ena nona vale
na veivakalougatataki ni matabete, ia ni ra lesu
na vulagi, e sega ni lesu vata kei ira na veivakalougatataki
oqori. Baleta ni dau yalodina ki na
veiyalayalati a vakayacora ena wai ni veipapitaisotaki
kei na valetabu, sa dau tu ga kina ena
nona bula na veivakalougatataki ni matabete. A
solia vua na Turaga na veivakauqeti kei na igu
ka sivia sara na nona kaukauwa, ka susugi ira
cake kina na gone era sa dau maroroya tu ena
gauna oqo na veiyalayalati vata ga a vakabulai
koya voli.” 28
Era kila na marama oqo ni ra a ciqoma na
ikuri ni igu kei na veivuke mai na veiyalayalati
era a cakava ka dau vakarokorokotaka.
Barbara W. Winder
iKatinikadua ni Peresitedi Raraba ni iSoqosoqo ni
Veivukei
“Au vinakata ka gadreva vakakina, me da duavata,
me da duavata kei na matabete, veiqaravi ka tara
cake na matanitu ni Kalou eke nikua ka vakateteta
yani na marau ni kosipeli vei ira era gadreva
vakalevu tu. Oqo na Nona matanitu. E dua na
noda itavi levu me da wasea.”
Ena Conference Report, Epe. 1984, 79; se Ensign,
Me 1984, 59.

Veiqaravi ena Lotu
O ira kece era vakaitutu ena Lotu i Jisu Ka-
risito ni Yalododonu Edaidai era veiqaravi ena
nodra veidusimaki kei na nodra veivakadonui o
ira era taura tu na idola ni matabete, me vaka na
bisopi kei na peresitedi ni iteki. Ena iSoqosoqo
ni Veivukei, na ivalavala oqo a tauyavutaki ena
imatai ni soqoni ni iSoqosoqo ni Veivukei. Me
vaka na nona veidusimaki na Parofita o Josefa
Simici, a vakotora o Elder John Taylor ena Kuoramu
ni iApositolo le Tinikarua na ligana ena
uludratou o Sisita Emma Smith kei rau na nona
daunivakasala o Sisita Sarah M. Cleveland kei
Sisita Elizabeth Ann Whitney, yadua ena dua na
gauna. A vakalougatataki iratou me ratou tuberi
ena nodratou veiqaravi. Me tekivu mai na gauna
oya, era sa veiqaravi voli kina o ira na marama
era veiqaravi ena veikacivi eso ni iSoqosoqo
ni Veivukei, kei na veikacivi tale eso ena Lotu,
vakakina o ira na dausiko vuvale ena nodra veivakadonui
o ira era taura tu na idola ni matabete.
E kaya o Peresitedi Boyd K. Packer, Peresitedi
ni Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua:
“Na iSoqosoqo ni Veivukei e cakacaka ena
ruku ni nodra veidusimaki na Matabete i
Melikiseteki, ni ‘ilesilesi kei na itavi kece tale
eso vakalotu, era sa okati kecega ki na itutu ni
matabete oqo.’ . . .
“O iratou na Veitacini iLiuliu eratou kila ni
ratou lewena e dua na kuoramu ena matabete.
E sa rui lewelevu na marama era nanuma, ni
Era dau cakacaka vata na tagane kei na yalewa ena Lotu
ena yalo ni duavata.
iSoqosoqo ni Veivukei e dua ga na kalasi me
ra lakova. Na vakanananu vata ga oqori ni da
lewena na iSoqosoqo ni Veivukei ka sega ni dua
ga na kalasi me lakovi sa dodonu me vakoti tu
e yalodra na marama kecega.” 29
O ira na veikuoramu ni matabete era coko-
naki kina na tagane ki na dua na mataveitacini
me ra dau veiqaravi, me ra vulica ka vakayacora
na nodra itavi, ka me ra vulica na ivunau ni kosipeli.
Na iSoqosoqo ni Veivukei e qarava na itavi
vata oqo me baleti ira na marama ena Lotu. Na
marama kece ena Lotu era okati ki na iSoqosoqo
ni Veivukei, kevaka sara mada e tu na nodra
itavi ka na dredre kina vei ira me ra dau tiko ena
veisoqoni kece sara ni iSoqosoqo ni Veivukei. Era
157

158
na dau vakatawani ka vakavulici ena mataveita-
cini marama ni iSoqosoqo ni Veivukei.
Duavata: “Me da Cakacaka Vata Kece”
Me ra veivaqaqacotaki ka veivakaukauwataki
ka cakacaka vata ena duavata na tagane kei na
yalewa ena Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu
Edaidai. E kaya vaqo na Turaga, “Mo dou dua-
vata sara; kevaka dou sa sega ni duavata dou sa
sega ni noqu.” 30
E vakavuvulitaka na Parofita o Josefa Simici,
“Me da cakacaka vata kecega, ke sega ena sega
ni caka rawa e dua na ka.” 31 ka biuta koto e dua
na ivakaraitaki ena noda cakacaka vata kei ira
na tani. Sa dau vakamareqeta ena nona bula
taucoko o Sisita Eliza R. Snow na ivakaraitaki
oqo. A wasea vei ira na veiliutaki ni Lotu ena
gauna a tauyavutaki tale kina mai Utah na
iSoqosoqo ni Veivukei. E vakavuvulitaka o koya
ni dodonu me tu vei ira na bisopi na “mataqali
veiwekani vakaoqo” kei ira na iSoqosoqo ni
Veivukei ena tabanalevu me vakataki Josefa
Simici vata kei ira na iSoqosoqo ni Veivukei mai
Nauvoo. E vakavuvulitaka talega ni “isoqosoqo
yadua . . . ena sega ni rawa ni bula ke sega na
nona ivakasala na bisopi.” 32
A nanuma o Sisita Bathsheba W. Smith na
ivakavuvuli kei na ivakaraitaki nei Josefa Simici
ena gauna a veiqaravi kina vaka ikava ni peresitedi
raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei. A vakaroti
ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei me
“O ira na marama ena Lotu oqo era qaqaco vinaka ka
levu na nodra kaukauwa” (Gordon B. Hinckley).
ra cakacaka ena yalovata kei ira na veiliutaki ni
matabete. E kaya kina vaqo: “Eda gadreva ena
yalomalumalumu me da vakalevulevuya na veikacivi
e solia mai vei keda na Turaga, ia me rawa
ni da vakayacora vakadodonu, eda na gadreva
na nodra vakabauta kei na nodra veitokoni na
Mataveiliutaki Taumada ni Lotu, o ira na iApositolo,
peresitedi ni iTeki kei ira na Bisopi, o ira eda
dau gadreva tikoga me da tokona, kei ira eda
gadreva me da cakacaka vata ena yalovata.” 33
Na ivakarau oqo sa lako sivita mai e vicasagavulu
na yabaki. E kaya vaqo o Peresitedi
Henry B. Eyring, e dua na daunivakasala ena

Mataveiliutaki Taumada, “E dua na tiki talei ni
nodra iyau na iSoqosoqo ni Veivukei e vaka-
dinadinataki ena ivakarau era dau vakaraitaka
kina na matabete na nodra rokova ka ciqoma
mai vei ira na iSoqosoqo ni Veivukei.” 34
Ni tekivutaka o Sisita Barbara W. Winder na
nona veiqaravi vakaikatinikadua ni peresitedi
raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei, a kerei koya o
Peresitedi Gordon B. Hinckley, ka a veiqaravi
voli vakadaunivakasala ena Mataveiliutaki
Taumada me vakaduavatataki ira na marama
era veiqaravi tiko ena iSoqosoqo ni Veivukei, na
Goneyalewa, kei na Lalai ena ruku ni matabete.
E kila kina o Sisita Winder ni duavata “e sega
walega ni nodra cakacaka vata na marama, ia
eda sa itokani vakabisinisi kei ira na tagane ena
matabete. Eda veitokani ena cakacaka.” 35
E tukuna o Sisita Winder ni oti ga vakalailai
na nona kacivi me veiqaravi vakaperesitedi
raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei, a kerea o Elder
Dallin H. Oaks me rau sota. A kerei me vaka-
rautaka e dua na itukutuku me baleta na Lotu
ena dua na ka bibi, ka vakila ni dodonu me ro-
goci kina na nodra vakasama na iliuliu marama
ena Lotu. A vakaraitaka na nona doka kei na
vakavinavinaka ena nona kila ka, vakasama, kei
na veivakauqeti o Sisita Winder ena nona kerea
ka vakayagataka na nona veivuke.
A qai vakavuvulitaka e muri o Sisita Win-
der ni ra gadreva na tagane kei na marama
ena Lotu me ra dau veivukei vakataki ira ena
cakacaka. “Au vulica ni gauna o sureti kina ki
na dua na soqoni,” qai vakamacalataka, “o sega
ni sureti mo mai tukuna kina na leqa kece o
sotava tiko, ia o sureti mo kauta mai na iwali
eso ni leqa. Oti mo ni qai veitalanoataka na
veivakasama eso ka raica na cava me caka. Era
na namaka ka gadreva na veitacini ena matabete
na noda rai na marama ena Lotu. Eda na
gadreva me da vakavakarau ka vukei ira.” 36
E vakadinadinataki na vakaduavatataki ni
inaki ena veimatabose eso ena Lotu. Ni ra
veirogorogoci na tagane kei na marama ena
veimatabose oqori, vakasaqara na yalotabu, ka
cakacaka ena duavata, era na ciqoma na veivakauqeti
me ra kila na ivakarau me ra sotava
kina na nodra gagadre na tamata yadua kei na
veimatavuvale. E kaya na Turaga, “Na tikina
sa soqoni vata kina e lewe rua se lewe tolu ka
kerea e dua na ka ena yacaqu, au na tiko kina
ena kedratou maliwa.” 37
A vakaraitaka o Peresitedi Thomas S. Monson,
na ikatinikaono ni Peresitedi ni Lotu, e dua
na ivakaraitaki ni veika e rawa ni yaco ni ra sa
cakacaka vata na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei
kei na veitacini ni matabete ena veiqaravi
vua na Turaga:
“Ena ika 24 ni Okosita, [1992,] a samuta kina
na baravi kei Florida ena ceva kei Miami na
Cava o Adriu. E sivia na ruanadrau na maile
ena dua na auwa na kaukauwa ni batinicagi. . . .
a vakarusai e Walusagavulu kavitu na udolu na
159

160
itikotiko, sa mai sega toka kina na nodra vale e
150,000. . . .
“Era cokonaki ira vakatotolo na veiliutaki ni
matabete kei na iSoqosoqo ni Veivukei me kilai
na levu ni mavoa kei na vakacaca ka ra veivuke
ena sasaga ni sasamaki. E tolu na ilawalawa
lelevu ni lewenilotu voladia, ka tiko na kedra
iwiliwili ena sivia na lima na udolu, era cakacaka
vakaveivolekati ena veitikotiko sa vakacacani
tu, era veivuke ena kena vakavinakataki e
tolu na udolu na itikotiko, dua na valenilotu ni
Jiu, dua na valenilotu ni Penitiko, kei na rua na
koronivuli.” 38
“Veitauriliga kei Ira na Matabete”:
iVakasala Vakauqeti mai vei Ira na
Parofita ni Gauna Oqo
Era sa tukuna na parofita ni gauna oqo na
veivakalougatataki ena yaco mai ki na Lotu ka
vakakina ena veimatavuvale ni ra cakacaka vata
na veitacini ena matabete yalodina kei ira na
marama yalodina ena iSoqosoqo ni Veivukei.
E kaya vaqo o Peresitedi Spencer W. Kimball,
na ikatinikarua ni Peresitedi ni Lotu, “E
tiko e dua na kaukauwa ena isoqosoqo oqo
[ni iSoqosoqo ni Veivukei] ka se bera tiko ni
vakayagataki sara vakavinaka me vaqaqacotaka
na veivuvale kei Saioni ka tara na Matanitu
ni Kalou—ena sega tikoga me yacova ni ra sa
toboka rawa na rai ni iSoqosoqo ni Veivukei o
ira na marama kei na matabete.” 39
E vakalekalekataka o Peresitedi Joseph
Fielding Smith na isema e tiko ena maliwa ni
iSoqosoqo ni Veivukei kei na veikuoramu ni
matabete:
“O ira [na marama] e tu ga na nodra soqoni,
me vaka ena iSoqosoqo ni Veivukei, sa soli kina
vei ira na kaukauwa kei na veivakadonui me ra
cakava e vuqa sara na ka. . . .
“Ena nona vuku na Turaga sa kacivi ira kina na
marama me ra ivukevuke vei ira na Matabete.
Ena vuku ni nodra dau loloma, na malumalumu
ni yalodra, kei na yalovinaka, sa raici ira kina na
Turaga ka solia vei ira na itavi kei na ilesilesi me
ra dauveiqaravi vei ira era vakaleqai kei ira era
kune rarawa. Sa dusia o Koya na sala me ra muria,
ka solia vei ira na isoqosoqo cecere oqo ena
tu kina vei ira na dodonu me ra veiqaravi ena
ruku ni nodra veidusimaki na bisopi ni veitabanalevu
ka vakakina ena duavata kei ira na bisopi
ni veitabanalevu, ena kena qarauni na nodra
tiko vinaka vakayalo ka vakayago na tamata.” 40
A wasea na veika oqo o Peresitedi Gordon B.
Hinckley vei ira na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei ena gauna e veiaqaravi voli kina vakaikatinikalima
ni Peresitedi ni Lotu:
“Meu tukuna mada vei kemuni na marama
ni o sega ni tu ena ikarua ni itutu ena nona
ituvatuva na Tamada me baleta na nodra marau
tawamudu kei na nodra tiko vinaka na Luvena.
O ni sa tikina dina ka yaga vakalevu na ituvatuva
oya.

“Kevaka e sega o kemuni ena sega ni vakavo-
tukana na ituvatuva. Kevaka e sega o kemuni
ena veilecayaki na ituvatuva. . . .
“O kemuni yadua o ni luvena yalewa na
Kalou, o ni sa vakalougatataki ena nomuni
sucu mai ena lewa vakalou. E sega ni dua ena
veiqatitaka kei kemuni na itutu oqori. . . .
“. . . E tu na igu kei na kaukauwa levu vei
ira na marama ena Lotu oqo. E tu kina na
veiliutaki kei na veidusimaki, e dua na yalo ni
tu vakataki koya, ia na vakacegu cecere ni da
tiki ni veika oqo, na matanitu ni Turaga, kei na
noda veitauriliga vata kei ira na matabete me
baleta na kena tosoi ki liu.” 41
161

WASE 9
“iVakatawa
ni Vuvale”
Vakadeitaka, Susuga, ka
Taqomaka na Matavuvale
Mo dua na marama bula dodonu
ena iotioti ni gauna oqo ena vuravura oqo, ni
bera na ikarua ni nona lako mai na noda iVakabula,
sa dua na ilesilesi vakaturaga.. . . Sa biu koto eke ko
koya me vakavutuniyautaka, me taqomaka, ka
yadrava na vuvale—sai koya na isoqosoqo
taumada ka vakaturaga duadua
ni kawatamata.
Spencer W. Kimball

WASE 9
“iVakatawa ni Vuvale”
Vakadeitaka, Susuga,
ka Taqomaka na Matavuvale
Ena ika 23 ni Sepiteba, 1995, a tucake kina
e matadra na marama ena Lotu o Peresitedi
Gordon B. Hinckley, na katinikalima ni Peresitedi
ni Lotu ena dua na soqoni raraba ni iSoqosoqo ni
Veivukei. E vakaraitaka na nona vakavinavinaka
me baleta na nodra yalodina kei na gugumatua
na marama Yalododonu Edaidai—gone kei na
qase, vakawati kei na sega ni vakawati, vakaluveni
se sega. Ni vakadinadinataka na veika dredre
era sotava tiko, a veivakayaloqaqataki, veivakasalataki,
ka solia na ivakasala ni qaqarauni me vukei
ira ena nodra qarava vakavinaka na nodra itavi ka
kune marau ena nodra bula, e kaya kina:
“Ni sa rui levu na veika lasu ka vaka na irairai
ni dina, ni sa rui levu na lawaki ena noda dui
ivakatagedegde kei na veika
eda vakabibitaka, ni sa rui
levu na veivakayarayarataki
kei na veivakauqeti ki na
ivalavala ca ni vuravura,
Gordon B. Hinckley keimami sa nanuma kina me
keimami vakasalataki kemuni ka vakasalataki
kemuni tale. Me ikuri ni veika oqori keitou sa
solia kina oqo na Mataveiliutaki Taumada kei
na Matabose ni iApositolo Le Tinikarua e dua
na ivakaro ki na Lotu ka vakakina ki vuravura
me ivakaro ka vakadeitaki kina na ivakatagedegede,
na ivunau, kei na ivalavala ni bula e
semati ki na matavuvale ka ra sa dau taleva
wasoma tiko vei keda o ira na parofita, daurairai
ka dauvakatakila ni lotu oqo ena kena
veitabagauna kece sara.” 1 A qai wilika “Na
Matavuvale: Ai Vakaro ki Vuravura.” Oqo na
imatai ni gauna a wiliki raraba kina na ivakaro.
Ena ivakaro, eratou tukuna kina na Mataveiliutaki
Taumada kei na Kuoramu ni iApositolo
Le Tinikarua ni “bula mamarau ena matavuvale
ena rawa kevaka e yavutaki ena ivakavuvuli
nei Jisu Karisito.” Eratou “sa vunautaka kina
vakabibi ni lewa va-Kalou na nodrau vakawati
na tagane kei na yalewa ka itakele ni nona
ituvatuva na Dauveibuli me baleta na nodra
icavacava tawamudu na Luvena.” Eratou vakananuma
vei ira na veiwatini na nodra “itavi bibi
me ra dau veilomani ka veikauwaitaki vakataki
ira ka vakakina vei ira na luvedra.” 2
165

166
Me vaka e vakabibitaki ena iulutaga ni ivakaro,
a tabaki me “iVakaro ki Vuravura Raraba”
—me vakananumi kina vei ira na tamata kecega,
oka kina o ira na iliuliu ni veimatanitu, me
baleta na bibi tawamudu ni matavuvale. Ni oti e
walu na vula mai na gauna e vakaraitaki kina na
ivakaro, a vosa o Peresitedi Hinckley ena dua na
nodra koniferedi na daunitukutuku mai Tokyo
e Japani. A kaya kina o koya: “Na cava e qai soli
mai kina ena gauna oqo na ivakaro ni matavuvale?
Baleta ni sa bololaki tiko na matavuvale.
Sa kakaseresere tiko mai na veimatavuvale e
vuravura raraba. Na vanua me tekivu kina na
noda vakavinakataka na bula vakatamata na
vuvale. Era dau cakava kina vakauasivi cake na
gone, na veika era vakavulici kina. Eda tovolea
tiko me da vakavinakataka cake na vuravura
ena noda vaqaqacotaka na matavuvale.” 3
E vakaraitaki ena nodra ivakadinadina na
iSoqosoqo ni Veivukei me ikuri ni kena sa
ivakaro ki vuravura raraba, sa vakaibalebale na
veimalanivosa vakaivunau oqo me baleta na
matavuvale kei na tamata yadua ena Lotu. Sa
tara na yalodra na marama ena veitagede kece
sara ni bula na ivakavuvuli ena ivakaro oqo.
A tiko ena Valecavu e Salt Lake o Sisita
Barbara Thompson, ka a qai kacivi e muri me
daunivakasala ena mataveiliutaki raraba ni
iSoqosoqo ni Veivukei, ena gauna e wilika kina
e kea o Peresitedi Hinckley na ivakaro. “Oqo e
dua na soqoni cecere,” e nanuma lesu o koya.
“Au vakila na bibi ni itukutuku oya. Au qai
vakasamataka, ‘Oqo e dua na idusidusi cecere
Barbara Thompson
vei ira na itubutubu. Sa dua
talega na nodra itavi cecere na
itubutubu.’ Au nanuma
vakalailai ni sega ni baleti au
sara me vaka niu sega tu ni
vakawati ka sega na luvequ.
Ia e totolo talega na noqu lai vakasamataka
mai, ‘Ia sa baleti au talega. Au lewe ni dua na
matavuvale. O au e dua na goneyalewa, e dua
na tacidra, e dua na nei, e dua na tavale, e dua
na vugona, ka makubuna. E tu talega na noqu
itavi—kei na veivakalougatataki—baleta niu
lewe ni dua na matavuvale. Kevaka sara mada
ga o au duadua ga na lewe ni noqu matavuvale
au se bula tiko, au lewena talega na matavuvale
ni Kalou, ka tiko na noqu itavi meu veivuke ena
kena vaqaqacotaki na veimatavuvale tale eso.’” 4
A tiko talega ena Valecavu o Sisita Bonnie D.
Parkin, o koya a qai veiqaravi e muri vakaikatinikava
ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni
Veivukei, ena gauna a wilika kina na ivakaro o
Peresitedi Hinckley. A nanuma lesu o koya: “A
vakanomodi na ivavakoso ia e tiko talega na
yalo nanamaki, na vakasama ni ‘io —keimami
gadreva na veivuke ena neimami matavuvale!’
Au nanuma lesu niu a vakila ni sa dodonu vakavinaka.
A drodrova sobu na baluqu na wainimata.
Niu raici ira na marama era dabe volekati
au, e vaka ni ra vakila tale tikoga na veika vata

“O ira na tina sai ira na uto kei na yalo ni dua na matavuvale”
(James E. Faust).
oya. Sa levu dina na ka e tiko ena ivakaro sa sega kina ni
rawa niu waraka me dua na noqu ilavelave meu vulica. E
vakadeitaki ena ivakaro na rokovi ni bula vakamarama. Ia
ni da vakasamataka ni a soli taumada vei ira na marama
ena Lotu ena soqoni raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei.” 5
Na cava beka eratou digitaka kina na Mataveiliutaki
Taumada me ratou kacivaka na ivakaro ni matavuvale
ena dua na soqoni ni iSoqosoqo ni Veivukei? Ni wilika
oti o Peresitedi Hinckley, a vakarautaka e dua na isau ni
taro oya. “Oi kemuni na ivakatawa ni vuvale,” e tukuna
vei ira na marama. “Oi kemuni o ni vakasucumi ira mai
na gone. Sai kemuni o ni susugi ira cake ka tauyavutaka
e lomadra na nodra itovo ni bula. E sega tale ni dua na
cakacaka me voleka duadua ki na vakalou me vaka na
“Eda sa kerei ira na
itubutubu me ra solia
na nodra igu kaukauwa
duadua ena nodra
vakavulici ka susugi
cake na luvedra ena
ivakavuvuli ni kosipeli
ka na vakavolekataki ira
tikoga ki na Lotu. Na
vuvale e yavu ni dua na
buladodonu, ka sega ni
dua tale na kila ka e
rawa ni vakaisosomitaka
se rawata na kena itavi
ena kena tosoi ki liu na
itavi lesi va-Kalou oqo.”
Mataveiliutaki Taumada
(Gordon B. Hinckley,
Thomas S. Monson,
James E. Faust)
Ensign, June 1999, 80
167

168
nodra susugi ka tuberi cake na luvena tagane
kei na luvena yalewa na Kalou.” 6
E vakuria ena ivakamacala oqo o Peresitedi
James E. Faust, na ikarua ni daunivakasala: “Me
vaka ni o ni uto ka yalo ni dua na matavuvale na
tina, sa kilikili kina me wiliki [na ivakaro] taumada
ena soqoni raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei.” 7
E Dua na “Vakadeitaki
Tale ni iVakatagedegede,
iVunau, kei na iValavala”
Era sega ni ka vou ena 1995 na ivakavuvuli
ena ivakaro ni matavuvale. Me vaka e tukuna o
Era a rawata na luvedra tagane na Onitai Nifai Liai na
vakabauta cecere mai na nodra ivakavuvuli na tinadra
(raica na Alama 56:47).
Peresitedi Hinckley, era sa “vakadeitaki tale ni
ivakatagedegede, ivunau, kei na ivalavala.” 8 Era
sa “itakele ni nona ituvatuva na Dauniveibuli”
ni se bera mada ga ni bulia na vuravura. 9
E vaqo na nona ivakavuvuli o Sisita Julie B.
Beck, na ikatinikalima ni peresitedi raraba ni
iSoqosoqo ni Veivukei: “Ena Lotu i Jisu Karisito
ni Yalododonu Edaidai, e tiko e dua na rai vaka-
ivolatabu me baleta na matavuvale ka yavutaki
ena Veibuli, na Lutu, kei na Veisorovaki. Na Buli
ni vuravura sa vakarautaki kina e dua na vanua
me ra mai bula kina na veimatavuvale. . . . Na
Lutu sa vakarautaki kina e dua na sala me tubu
kina na matavuvale. . . . Na Veisorovaki sa rawa
kina me vauci vata tawamudu na matavuvale.” 10
Era sa dau dinata na yalewa kei na tagane
yalodina na rai vakaivolatabu oqo ni matavuvale
ka muria na ivakatagedegede, na ivunau,
kei na ivalavala eso oqo ena veigauna kece e tu
kina e vuravura na kosipeli. “Na tinada lagilagi
o Ivi” kei na “Tamada o Atama” erau nodra iliuliu
na luvedrau, ka vakavulica vei ira “na reki
ni noda sereki, kei na bula tawamudu e solia
na Kalou vei ira kece era talairawarawa.” 11 Erau
vakadeitaka o Repeka kei Aisake me kakua ni
yali mai na nodrau matavuvale na veiyalayalati
kei na veivakalougatataki ni matabete. 12 A rawa
vua e dua na yada ena koro ko Sarifaci me
qarava tiko na luvena tagane ena vuku ni nona
vakabauta me talairawarawa vua na parofita
o Ilaija. 13 Era vala vakaukauwa e ruanaudolu

kaono na sotia me ra taqomaka na nodra mata-
vuvale, ena nodra vakabauta na nodra yalayala
na tinadra ni na “vakabulai ira dina ko Koya.” 14
Ni se cauravou ko Jisu Karisito “sa sinai ena
vuku, a sa tu vei koya na loloma ni Kalou,” sa
susugi cake ena loloma kei na kauwai ni Tinana,
o Meri, kei na watina o Josefa. 15
A tubucake na nodra kila ka na lewenilotu
taumada me baleta na bibi ni matavuvale ni
sa vakalesui mai na kosipeli. 16 Era vulica na
Yalododonu ni, ena kaukauwa ni matabete, era
na ciqoma kina na veicakacaka vakalotu ni
valetabu kei na veiyalayalati ka na vauca vata
na nodra veimatavuvale me tawamudu. Na
yalayala oqori e vaqaqacotaki ira na Yalododonu
Edaidai ena kena qaravi na nodra itavi vakalu-
vena tagane ka luvena yalewa na Kalou.
Era dau veivakayaloqaqataki o ira na vei-
liutaki taumada ni iSoqosoqo ni Veivukei vei
ira na marama me ra vakayacora me itakele ni
nodra bula na matavuvale. A sega ni dua na
luvei Sisita Eliza R. Snow, na ikarua ni peresi-
tedi raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei. Ia, a kila
na bibi ni nona veivakauqeti e dua na tina. A
vakasalataki ira kina na marama ena iSoqosoqo
ni Veivukei, “Me imatai ni cakacaka mo qarava
mada sai koya na nomu itavi mai vale.” 17 E
vakavulici ira na marama o Sisita Zina D. H.
Young, na ikatolu ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo
ni Veivukei me ra “cakava me dau dreta
na mata ni tamata na vuvale, me dau tiko kina
O Repeka, eke vata kei na tamata nei Eparaama, e kila
na bibi ni vakamau ena loma ni veiyalayalati (raica na
iVakatekivu 24:1–28).
na yalo ni loloma, sautu, kei na duavata, ka me
dau tikotiko ga kina na loloma cecere ka sega
ni dau vakasamataka e dua na ka ca.” 18
A vakotora o Mary Fielding Smith e dua na
ivakaraitaki ni dua na tina qaqa ka dauloloma. A
nanuma lesu kina na luvena tagane o Joseph F.
Smith, ka a yaco me ikaono ni Peresitedi ni Lotu:
“Au rawa ni nanuma lesu na tinaqu ena veigauna
mai Nauvoo. Au nanuma lesu na noqu raici
koya kei ira na luvena ena nodra vodo yani ki na
dua na boto rabaraba kei na veika e rawa ni kauta
yani mai nodratou vale ni sa tekivu me bololaki
na siti o Nauvoo mai vei ira na dauvakacaca.
169

170
Au nanuma na veika dredre a sotava na Lotu
mai kea ka vakakina ena gaunisala ki Winter
Quarters, ena uciwai na Missouri, kei na nona
dau masulaki koya kei na nona matavuvale ena
ilakolako oca oya. . . . Au rawa ni nanuma na
ka ni veivakatovolei keitou sotava ena neimami
tovolea me keimami lako vata yani na Keba kei
Isireli, neimami yaco mai ki na bucabuca oqo
ni veiulunivanua ka sega tu na manumanu e
veirauti me dreta na neimami qiqi; ka sega vei
keimami na iyau me voli kina na manumanu e
veiganiti, e vauci ira vata na nona bulumakua kei
na luveni bulumakau, ka vesuka vata e rua na
qiqi, ka tekivu me keitou lako mai ki Utah ena
ituvaki ca ka vakaloloma oya, qai kaya kina na
tinaqu — ‘Ena dolava na Turaga na sala;’ ia na
ivakarau ena dolava kina o Koya na sala e sega
ni dua e kila, au se gonetagane lailai kina ena
gauna oya, kau draivataki ira na manumanu ka
qarava na noqu itavi ni cakacaka. Au nanuma
na noqu donumaka yani na nona masu vuni
vua na Kalou me rawa ni qarava kina vakavi-
naka na nona itavi. O sega beka ni nanuma ni
veika oqori ena vakaimawe tu ena vakasama? O
nanuma beka ni rawa niu guilecava na ivaka-
raitaki nei tinaqu? Sega; na nona vakabauta kei
na nona ivakaraitaki ena serau tiko ga ena noqu
vakanananu. Na cava beka na noqu nanuma!
Na icegu kece au ceguva, na nanuma kece ni
lomaqu e talave cake vua na Kalou ena vakavi-
navinaka Vua ni dua na Yalododonu na tinaqu,
ni a dua o koya na marama ni Kalou, savasava
Bonnie D. Parkin
iKatinikava ni Peresitedi Raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei
“Kevaka e rawa niu cakava e dua na ka kivei ira na itubutubu
kei na veiliutaki ni Lotu oqo, sai koya me ra vakila na loloma
ni Turaga ena nodra bula ena veisiga yadua ena nodra
qaravi ira tiko na Luvena na Tamada Vakalomalagi. . . . Au
sureti kemuni ena veika kece o ni cakava, mo ni daramaka
na waqawaqa ni loloma cecere, mo ni kovuta na nomuni
matavuvale ena loloma savasava i Karisito.”
Ensign, June 2006, 93, 97

ka yalodina, e vinaka cake vua na mate mai na
nona vakawalena na veivakabauti sa nuitaki vua;
ni vinaka cake vua me sotava na bula dravudravua
kei na yaluma ena lekutu ena nona tauri
iratou vata toka na nona matavuvale mai na
nona tu ga mai Papiloni. Oqori na yalo a dau
curumi koya kei iratou na luvena.” 19
iColacola Vakayago kei
na iTavi Tawamudu
Me sala vata kei na ivakavuvuli tawayalani
me baleta na ituvaki tabu ni vuvale kei na
matavuvale, ena veivuke na veikuoramu ni
Matabete i Melikiseteki vei ira na tagane me
ra qarava vakavinaka na nodra itavi vakagonetagane,
tacidra, tagane vakawati, ka tama. Ena
veivuke na iSoqosoqo ni Veivukei vei ira na
yalewa me ra qarava vakavinaka na nodra itavi
vakagoneyalewa, tacidra, yalewa vakawati, ka
tina. Era dau veitokoni vakataki ira na marama
ena nodra sasaga me vaqaqacotaki na matavuvale,
vulici na maqosa eso me na vakavinakataki
kina na nodra vuvale, me vanua e rawa ni
tiko kina na Yalotabu na nodra veivale.
Susugi ni Veimatavuvale
O Sisita Zina D. H. Young e dua na tina dauloloma
ka dauveisusu, e vakavulica vei ira na
marama ena iSoqosoqo ni Veivukei na ivakavuvuli
eso ka dau dusimaka na nona sasaga mai
vale. A vakasalataka kina: “Kevaka e tiko eke e
dua na tina ka sega ni dau veivakavulici ka veidusimaki
vakadodonu vei ira na luvena, . . . au
vakatakekere vei kemuni mo ni kitaka vakakina.
Kacivi ira wavoki na luvemu . . . ka masu vata
kei ira. . . . Vakasalataki ira na gone me ra qarauna
na veika ca e tu vakavolivoliti ira . . . me ra
kakua kina ni yaco me ra rawai mai na veika ca
oqori, ia me ra tubu cake ena savasava ena mata
ni Turaga.” 20 E vakavuvulitaka talega o koya: “Ni
gumatuataka na itavi kecega ni bula, me vaka ni
o tina ka radinivale. . . . Me da qarauna me da
vosa vakayalomatua e matadra na luveda, kakua
Na iSoqosoqo ni Veivukei e vukei ira na tina ena nodra
itavi tabu.
171

172
E rawa vei ira na tina kei ira na buinigone me ra vukei ira na luvedra yalewa kei na makubudra yalewa me ra dauveisusu.
ni dau vaqara na cala, . . . ka vakabulabulataka
na veitovo ni bula cecere cake ena noda bula,
oqori ena laveta cake, tauvulona ka vakasava-
savataka na yalo. . . . E dodonu me da vosota na
kena dredre cava ga me da vakavuvulitaka vei
ira na gone e Saioni me ra dau dina, ivalavala
dodonu, buladodonu ka yaco ena kena gauna ki
na noda itavi; vakatalega kina me da dau gugumatua
ka vakatabuya na Siga ni Vakacecegu. . . .
Me kakua ni cavuta o Na e dua na malanivosa
me vakacacani kina o Ta e matadra na gone, ni
ra dau vakadidike vakamalua o ira. Kaburaka na
sorenikau vinaka ena nodra vakasama gone ka
savasava, ka dau vakayagataka vakalevu cake
na ivakavuvuli mai na lawa, oqori eda na binia
cake kina vei keda na iyau mai lomalagi.” 21
Ni veiqaravi vakaikava ni peresitedi raraba
ni iSoqosoqo ni Veivukei o Sisita Bathsheba W.
Smith, a raica o koya na gagadre me vaqaqacotaki
na veimatavuvale, sa mani tauyavutaka
kina na nodra lesoni ni vuli na tina me baleti
ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei. E
oka ena lesoni na ivakasala ni vakamau, na
veiqaravi ni bera na vakasucu, kei na susu gone.
Na veilesoni oqo e tokona na ivakavuvuli nei
Peresitedi Joseph F. Smith me baleta na nodra

vukei mai na iSoqosoqo ni Veivukei na marama me
baleta na nodra itavi e vale:
“Ni basika na lecaika se ni sega na kila ka me baleta na
matavuvale, itavi ni matavuvale, me baleta na icolacola
e dodonu me tiko kei na kena e tu ena kedra maliwa na
veiwatini kei na kedra maliwa na itubutubu kei ira na
gone, e keri sa tu se tu voleka kina na isoqosoqo oqo, ia
mai na isolisoli kei na veivakauqeti ka nona na isoqosoqo
oqori era sa vakarau tu kina me ra veivakaroti ena idusidusi
ki na veitavi bibi oqo. Kevaka e dua na tina gone, ka
se bera ni tu vua na kila ka e dodonu me tu vua me rawa
ni susugi ira ka qaravi ira kina na luvena, se me vakarairai
vinakataka me taleitaki kina na nona vale ki vua vakakina
vua na watina, sa tu na isoqosoqo oqo, ena so na tikina,
me solia na idusidusi vua na tina gone oqori, ka vukei
koya me cakava na nona itavi ka cakava vakavinaka. Kei
na veivanua kece e sega kina na kila me baleta na nodra
qaravi na gone ena kakana tei, bulabula ka veiganiti, se
ni gadrevi me soli na veidusimaki vakayalo kei na kakana
vakayalo vei ira na gone, sa tu ena isoqosoqo cecere na
iSoqosoqo ni Veivukei ni Marama ni Lotu i Jisu Karisito
ni Yalododonu Edaidai kei na isoqosoqo ni tina kei na
luvedra yalewa mai Saioni, o ira era sa vakaiyaragi tu me
ra solia na veidusimaki oqori.” 22
Na kena rawati na veisusu e sega ni nodra ga na marama
era vakaluveni. E dikeva kina o Sisita Sheri L. Dew:
“Ena vuku ni so na inaki e kila ga na Turaga, sa gadrevi
kina vei ira eso na marama me ra waraka na gauna me ra
qai vakaluveni kina. Na wawa oqori e sega ni dau rawarawa
vei ira na marama buladodonu. Ia na nona gauna
na Turaga me baleti keda yadua ena sega ni kauta laivi na
“Ena veigauna . . . e dau
veirawai ka kaukauwa
duadua kina vei au na
veitemaki, na imatai ni
vakasama e dau votu
mai yaloqu oqo:
Nanuma na loloma i
tinamu. Nanuma na
nona a sasagataka
vakaukauwa na nomu
tiko vinaka. Nanuma na
nona a lomasoli me solia
na nona bula mo vinaka
kina. Nanuma na veika
a vakavulica vei iko ena
nomu gauna ni gone.
. . . Sa yaco kina me
veitaqomaki na noqu
nanuma oqo me baleta
na tinaqu, e dua na ilati
vei au kei na veitemaki.”
Joseph F. Smith
Nodra iVakavuvuli na
Peresitedi ni Lotu: Joseph F.
Smith (1998), 35.
173

174
Sa tu na nodra itavi tabu na tina kei na tama me ra
vakavulici ira ka susugi ira cake na luvedra.
noda gagadre ni veisusu kei na loloma. Eso vei
keda, sa dodonu me ra segata eso na sala me ra
tina kina. Ka tu wavoliti keda o ira era gadreva
tu me ra lomani ka liutaki.” 23
Sa nodra madigi na marama ena Lotu na
veisusu na gauna era ciqoma kina na veikacivi
me ra veiliutaki ka veivakavulici ka vakakina na
gauna era veiqaravi kina vakadausiko vuvale.
Eso na marama era solia na loloma vakatina
kei na veivakauqeti vei ira na gone era a sega
ni vakasucuma mai. Era sa dau tu kina ena laini
e liu ni veisasaga vakaoqo na marama sega ni
vakawati, ka vakalougatataka na nodra bula
na gone era gadreva tu na nodra veivakauqeti
na marama buladodonu. Ena so na gauna na
veisusu oqori sa dau ia tu me vica vata na siga,
macawa, ka vakayabaki. Mai na veiqaravi sega
ni nanumi koya kei na vakabauta yadua, era sa
dau veivueti kina na marama vei ira e vuqa na
gone mai na veika rerevaki ni lomada, ni yaloda,
ka vakakina ni yagoda.
Caka na Vuvale me iTakele ni Bulaqaqaco
Me tekivu mai na veisiga taumada ni iSoqosoqo
ni Veivukei e Nauvoo mai Illinois, era
soqoni yani na marama me ra vulica na nodra
itavi ni yalololoma kei na itavi e veisiga. Era
vakatovotovotaka na maqosa eso me vukei ira
ena nodra vakalevutaka na vakabauta kei na
buladodonu ni tamata yadua, vaqaqacotaka na
nodra matavuvale ka cakava na nodra vuvale
me itakele ni bula qaqaco vakayalo, ka vukei
ira era vakaleqai tu. Era vakayagataka na ivakavuvuli
ni bula manini kei na bula rawati koya
vakayalo ka vakayago talega. Era sa tubucake
talega ena bula vakaveitacini marama kei na
duavata ena nodra sa veivakavulici vakataki
ira ka veiqaravi vata. Na veituberi oqo era sa
vakalougatataki kina na marama ena veituvaki
kece sara ni bula. E tukuna o Sisita Bonnie D.
Parkin na ivakarau a vaqaqacotaki koya kina na
veisoqoni oqo:
“Ni da lewe ni iSoqosoqo ni Veivukei ena Lotu
i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai, sa noda veivakalougatataki
ka noda itavi me da susuga ka
tokona na matavuvale. Na tamata kece e lewe ni

dua na matavuvale, ia na veimatavuvale yadua
ena gadrevi me vaqaqacotaki ka taqomaki.
“Na veivuke cecere duadua e soli vei au ena
noqu yaco me dua na dauqaravi vuvale a yaco
taumada mai vei tinaqu kei buqu qai tarava mai
vei ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei
ena veitabanalevu duidui keitou a vakaitikotiko
kina. Au vulica na maqosa eso; Au raica
ni vakatakarakarataki na reki e yaco mai ena
kena tarai e dua na vuvale era na gadreva eso
tale me ra tiko kina. . . . Kemuni na veiliutaki
ni iSoqosoqo ni Veivukei, raica me na vaqaqacotaka
na nodra matavuvale kece na nomuni
marama na itaviqaravi o ni tuva.” 24
E vakananuma vei ira na marama o Sisita
Barbara W. Winder, na ikatinikadua ni peresitedi
raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei me baleta na
veivakalougatataki vakayalo ena yaco mai ena
nodra maroroya na savasava kei na ivakarau ena
nodra veivale: “E tiko e dua na taledi ni dauqaravi
vale. Me baleti keda kei na noda matavuvale,
sa ka bibi me tiko e dua na noda ivakaruru—me
dua na ivakaruru mai vuravura na vanua me da
logavinaka kina ka vanua, kevaka era na lako
mai kina eso tale, era na logavinaka talega.” 25
O ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei
era sa ivakaraitaki tiko ki vei ira vakataki ira
vakatamata yadua ka vakakina vakaisoqosoqo,
ena sasaga ni kena vaqaqacotaki na itikotiko
kei na matavuvale. E wasea o Sisita Belle S.
Spafford, na ikaciwa ni peresitedi raraba ni
iSoqosoqo ni Veivukei na nona ivakadinadina
me baleta na itekitekivu vakalou ni iSoqosoqo
ni Veivukei kei na kena itavi ena nodra vukei na
marama me ra qarava vakavinaka na nodra itavi
vakayalewa vakawati ka tina. “Au vakabauta ni
dua na kena veivakauqeti vinaka e vale,” e kaya
o koya. “Kevaka e dua e vinaka na tinana sa na
vinaka talega na nona itikotiko, ia kevaka e dua
na tinana vinaka ena iSoqosoqo ni Veivukei, sa
na vakadeitaki vua na yalomatua kei na veivakauqeti
vinaka ena loma ni nona vale.” 26
Na marama kece era wasea na itavi ni veisusu,
se itavi “vakatina.” E vakavuvulitaka o Elder
M. Russell Ballard ena Kuoramu ni iApositolo
Le Tinikarua: “Kemuni na marama, o keimami,
na ganemuni, keimami sega ni rawa ni cakava
na nomuni ilesilesi vakalou mo ni mai cakava ni
se bera ni tauyavu na vuravura. E rawa beka ni
keimami tovolea, ia keimami na sega ni rawa ni
namaka me keimami sosomitaka na isolisoli e
nomuni duadua ga. E sega tale ni dua na ka ena
vuravura oqo e ka vakatamata yadua, veivakamareqeti,
se veisautaka na bula me vaka na
nona veivakauqeti e dua na marama buladodonu.
. . . O ira kece na marama e tu vei ira na
taledi kei na dodonu me ra tina.” 27
Na vosa bula vakatina e vakamacalataka na
itavi tawamudu ni yalewa; e vakamacalataka na
nodra bula vakadauveisusu. Na veisusu e dua
na vosa vutuniyau. Na kena ibalebale me veituberi,
me veivakavulici, me veivakatorocaketaki,
175

176
me vakauqeta na tubu, me veivakamamautaki
se veivakani. Sa soli vei ira na yalewa na galala
cecere ka itavi oqo ni veisusu ena kena ibale-
bale kece sara oqo, ka sa nona itavi na iSoqo-
soqo ni Veivukei me vakavulici ira ka tokoni ira
na yalewa ena nodra itavi ka ra tabaki mai kina
vakalou bibi oqo vakatina ka dauveisusu. 28
E vakavuvulitaka o Sisita Julie B. Beck me
baleta na itavi vakadauniveisusu: “Mo susuga e
kena ibalebale mo vakabulabulataka, qarauna,
ka vakatubura. O koya, sa dodonu kina vei ira
na tina me ra tara cake e dua na draki ni tubu
vakayalo kei na tubu vakayago ena nodra veivale.
E dua tale na vosa ni veisusu sai koya na qaravi
vale. Na qaravi vale e oka kina na vakasaqa,
sava isulu kei na iyaya ni kana, ka maroroya na
ivakarau ni vale. Na vuvale sai koya na vanua
e levu duadua kina na nodra kaukauwa kei na
veivakauqeti na yalewa; o koya sa dodonu kina
me ra dauqaravi vale uasivi duadua e vuravura na
marama Yalododonu Edaidai. Na noda cakacaka
tikivi ira na gone ena qaravi vale ena tarai kina na
madigi eso me vakavuvulitaki ka vakaraitaki kina
na itovo vinaka eso e dodonu me ra vakamuria
Julie B. Beck
iKatinikalima ni Peresitedi Raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei
“Na noda rawata me da vakaivotavota kina, ciqoma, ka
cakacakataka na ivakatakila yadua sai koya na maqosa
cecekia duadua e rawa ni da rawata ena bula oqo. . . . E
gadrevi e dua na sasaga kaukauwa me tababokoci kina na
veika dau veivagolei tani, ia ni tiko na yalo ni ivakatakila
ena rawa kina ni da lakosivita na meca ka toso tikoga ena
vakabauta ena veigauna dredre kei na itavi yaga ni veisiga.
. . . Ni da sa cakava na noda vinaka duadua, eda se sotava
tiko beka ga na rarawa, ia eda na sega ni rarawataki keda.
Eda rawa ni vakadeitaka ni sa marau na Turaga ena gauna
eda vakila kina ni sa cakacaka tiko vei keda na Yalotabu.”
Ena Conference Report, Epe. 2010, 9; se Ensign, Me 2010, 11–12

na gone. Era kila ka vakalevu na tina dauveisusu,
ia na vuli kece era rawata na yalewa ena sega na
betena vei ira kevaka e sega vei ira na maqosa
me ra qarava kina e dua na vale ka na tarai cake
kina na draki ni tubu vakayalo. . . . Na veisusu e
gadrevi kina na ituvatuva vakayalomatua, na vosota,
na loloma, kei na cakacaka. Na noda vukea
na tubu mai na veisusu sai koya na itavi qaqa ka
veivakauqeti e soli vua e dua na marama.” 29
Taqomaka na Matavuvale kei na Bula
Vakatina
Me ikuri ni kena vaqaqacotaki na vuvale mai
loma, sa vakarautaka na iSoqosoqo ni Veivukei
na veitaqomaki sega ni soreva me vorata na veika
e dau bololaka na matavuvale mai taudaku.
E kaya kina o Peresitedi Howard W. Hunter, na
ikatinikava ni Peresitedi ni Lotu:
“E vaka vei au ni gadrevi vakalevu me ra
vakauqeti na yalewa ena Lotu me ra tu vata ka
tutaki ira na Veitacini iLiuliu ena kena vorati na
ua ni ivalavala ca ka vakavolivoliti keda tu ka
vakakina ena kena tosoi ki liu na cakacaka ni
noda iVakabula. . . .
“. . . O koya keimami sa kerei kemuni kina
vagumatua mo ni veiqaravi ena nomuni veivakauqeti
kaukauwa ni vinaka ena kena vaqaqacotaki
na matavuvale, na noda lotu, kei na noda
veitikotiko.” 30
Era sa dau vakadiloya na veiliutaki ni
iSoqosoqo ni Veivukei na veisasaga eso me
E rawa vei ira na marama gone ena iSoqosoqo ni
Veivukei me ra vulica na maqosa ni qaravi vuvale mai
vei ira na marama qase cake.
vakamalumalumutaki kina na matavuvale
ka vakalolovirataka na itavi tabu ni yalewa
vakawati ka tina. E vakabibitaka o Sisita Amy
Brown Lyman, na ikawalu ni peresitedi raraba
ni iSoqosoqo ni Veivukei na kena gadrevi vei ira
na tina me ra dau tiko vata kei ira na luvedra. A
veiqaravi voli vakaperesitedi o koya ena iKarua
ni iValu Levu, ena gauna era veivakayaloqaqataki
tiko kina na veiliutaki vakamatanitu
kei na veikorokoro vei ira na yalewa me ra
cakacaka ena taudaku ni nodra veivale me ra
tokona kina na bula vakailavo ni nodra vanua
ni ra lako tu ki vala na watidra. Eso na marama
era na gadreva me ra cakacaka ena taudaku ni
177

178
nodra matavuvale me ra rawata na veika me
bula kina na nodra matavuvale. E dina ni vaka-
dinadinataka tu o Sisita Lyman na veika dredre
oqori, a vakayaloqaqataki ira ga na yalewa me
ra cakava na veika kece era rawata me ra tiko
kina mai vale ka vakavulici ira na luvedra.
Na itukutuku nei Sisita Lyman e tautauvata
kei na nodratou ivakavuvuli na Mataveiliutaki
Taumada, ka ratou vakananuma kina vei ira na
lewe ni Lotu me baleta na “yalayala tabu” ni
bula vakatina. 31 Eratou tukuna kina o Peresitedi
Heber J. Grant, na ikavitu ni Peresitedi ni Lotu,
kei rau na nona daunivakasala, o Peresitedi
J. Reuben Clark Jr. kei David O. McKay:
“Na bula vakatina e voleka sara ki na bula
vakalou. Sai koya na veiqaravi cecere ka savasava
duadua e rawa ni cakava na tamata. E biuti
koya e rokova na kena veikacivi kei na kena veiqaravi
me taravi ira yani na agilosi. Vei kemuni
na tina e Isireli keimami kaya me vakalougatataki
kemuni ka taqomaki kemuni na Kalou, ka
solia vei kemuni na igu kei na yaloqaqa, na vakabauta
kei na kila ka, na loloma savasava kei
na yalodina ki na itavi, ka na rawa kina vei iko
mo qarava ki na kena ivakatagedegede cecere
duadua na veikacivi tabu e nomu. Vei kemuni
na tina kei kemuni o ni na tina ena dua na gauna
mai muri keimami kaya: Ni bula savasava,
vakasavasavataki iko tikoga, bula dodonu, me
ra na kaya kina na nomu kawa ki na iotioti ni
tabatamata ni ko sa vakalougatataki.” 32
Ena veitabagauna ni oti na iKarua ni iValu
Levu, a tubu cake vakalevu sara na ca me
baleta na matavuvale kei na vuvale. Ena gauna
e vakatikori Sisita Barbara B. Smith kina o
Peresitedi Spencer W. Kimball, na ikatinikarua
ni Peresitedi ni Lotu me ikatini ni peresitedi
raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei, a vakila o
Sisita Smith “e dua na veivakauqeti matata me
baleta na itavi . . . me taqomaki na vuvale kei
na itutu ni yalewa ena iwirini tabu ni matavuvale.”
33 Ena gauna taucoko ni nona veiliutaki,
a taqomaka kina o koya na veidina vakatakilai
mai me baleta na nodra itavi vakalou na yalewa
kei na veivakalougatataki ni matavuvale tawamudu.
Ni ra dikeva vagumatua na veika bibi
ni bula vakatamata ena nodra gauna, eratou
kunea kina kei rau na nona daunivakasala kei
ira na veiliutaki ni matabete, ni veivakasama
era kauta mai e lewevuqa ena sega ni taqomaki
kina na nodra galala na marama ena nodra
itavi vakayalewa vakawati kei na tina ka na
vakamalumalumutaka na veimatavuvale.
A umana e dua na dauvolaitukutuku ni
niusipepa na itukutuku tokaruataki nei Sisita
Smith: “‘Vakamatara na ulumuni, kemuni na
yalewa vakawati, kemuni na tina, kemuni na
dauqaravi vale. O ni vakasucuma mai na bula
ka vakavutuniyautaka. Kakua ni volitaka na
kaukauwa rabailevu oqori ki na veiukuuku sega
ni tudei ka tawayaga. Vakamareqeta, vakalevulevuya,
ka vakacerecerea. O ni tu ena dua na

“Na nodrau vakamau na tagane kei na yalewa e lewa va-Kalou”
(Mataveiliutaki Taumada kei na Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua).
itutu qaqa.’ Oqori na nona itukutuku na nodra iliuliu na
marama ni Momani, o Barbara B. Smith.” 34
Sa tubu cake na kena bololaki na savasava ni bula va-
katina kei na matavuvale me tekivu mai na gauna ni ma-
taveiliutaki nei Sisita Smith. Ia ena nodra vakabauta na
Kalou kei na nodra kila na kena bibi tawamudu na nodra
itavi, era dau tomana tiko na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei ena veitabayabaki na nodra tutaka ka taqomaka
na dina e dau vaqaqacotaka na vuvale kei na matavuvale.
Era taqomaka na savasava ni matavuvale ena vuqa na
“Kemuni na Tina e
Saioni, na nomuni itavi
e solia mai na Kalou
sa bibi vakalevu sara
ki na nomuni bula
vakacerecerei kei na
nodra vakabulai kei na
bula vakacerecerei na
nomu matavuvale. E
vinakata vakalevu cake
e dua na gone na tinana
mai na veika kecega e
rawa ni voli ena ilavo.
Na nomu solia na nomu
gauna mo tiko kina kei
ira na luvemu sai koya
na isolisoli cecere
duadua.”
Ezra Taft Benson
The Teachings of Ezra Taft
Benson (1988), 515
179

180
itavi: ni ra tina ka buinigone, goneyalewa ka
tacidra, ni ra nei, ni ra qasenivuli ka veiliutaki
ena Lotu. Ena gauna e vaqaqacotaka kina na
nona vakabauta e dua na gone e dua na yalewa,
sa cau tiko ki na qaqaco ni dua na matavuvale—
ena gauna oqo kei na gauna mai muri.
Parofita ni Gauna Oqo
iVakavuvuli me Baleta
na Matavuvale
Erau taroga e dua na tama kei na tina vei ira
na luvedrau na veika era taleitaka me baleta
e dua na koniferedi raraba se qai oti. Qai
kaya na luvedrau goneyalewa yabaki 16: “Au
taleitaka dina! Au taleitaka ni rogoca na nodra
E rawa vei ira na marama buladodonu me ra cakava na
nodra itikotiko me ivakaruru e rawa ni tiko kina na Yalotabu.
vakadeitaka na parofita kei na iliuliu vakauqeti
ka kila ka na bula vakatina.” E lomana mai
loma sara, e dau vinakata tu ga na goneyalewa
oqo me tina, ia e dau leqataka tiko ni bula
vakatina e sega ni dau taleitaki ka dau vosa
vakacacani mai vei ira e vuqa na tamata e vuravura.
E logavinaka ena nona rogoca na nodra
veivakadeitaki na parofita kei na iApositolo ena
vinaka ni ka e dau taleitaka. 35 Sa dau duavata tu
ga e veigauna na nodra ivakavuvuli na parofita
ni gauna oqo kei na cakacaka ni iSoqosoqo ni
Veivukei ni kena vaqaqacotaki na matavuvale.
E dau vakavuvulitaka wasoma o Peresitedi
David O. McKay, na ikaciwa ni Peresitedi ni
Lotu “ni sega ni dua na rawa ka ena vakaisosomitaka
rawa na druka e vale.” 36
E veivakasalataki talega vakakina o Peresitedi
Harold B. Lee, na ikatinikadua ni Peresitedi ni
Lotu, “Na cakacaka bibi duadua ni Turaga e rawa
ni o cakava ena caka ena loma ni nomu vale.” 37
Ni leqataka na kena sa toso tikoga na bololaki
ni matavuvale, A parofisai ka veivakasalataki
kina vaqo o Peresitedi Spencer W. Kimball:
“E vuqa na vakatatabu ni bula vakatamata ka
dau veivuke ena gauna e liu me vakaukauwataka
ka tokona na matavuvale era sa waicala
ka seyavu tiko yani. Ena yaco mai na gauna me
na rawa walega vei ira e bulabula ka titobu na
nodra vakabauta na matavuvale me ra maroroya
na nodra matavuvale ena maliwa ni ca sa
wavoliti keda tu.

O ira na marama buladodonu era na tubera cake na
luvedra ena rarama ni kosipeli.
“. . . Era tu o ira era na vakamacalataka vaka-
sabalia na matavuvale ka ra na tukuna ni sega
ni dua na ka. . . .
“Oi keda mai vei ira kece na tamata . . . me da
kakua ni coriti ena vakasama ni matavuvale sa
dua na yavu e semati ki na dua na igacagaca ni
veivakatorocaketaki ni isoqosoqo vakatamata
ka sa vakayacori tiko. Sa tu na galala me da
vorata na veivakasama oqori ka vakacala tiko
na inaki ni matavuvale ka vakamatatataka na
ivakaraitaki ni dui caka nona ga. Eda sa kila ni
sa ka tawamudu na matavuvale. Eda kila talega
ni cala e dua na ka ena matavuvale, ena laki ca
na veigacagaca ni bula raraba ni tamata.” 38
Era sa dau wasea na parofita ni gauna oqo na
vosa ni vakanuinui me baleti ira na itubutubu
ka ra sa lako tani mai na sala ni kosipeli na luvedra
ka sala vata kei na ivakasala ni qaqarauni
tonotonomata oqo. E kaya o Peresitedi James E.
Faust: “Vei kemuni na itubutubu yalorarawa
oqo o ni buladodonu, gugumatua, ka daumasu
ena nomuni vakavulici ira na luvemuni talaidredre,
keimami kaya vei kemuni, sa vakatawai
ira tiko na iVakatawa Vinaka. E kila tu na Kalou
na nomuni yaluma. E tu na inuinui.” 39
E vakaraitaka o Peresitedi Gordon B. Hinckley
na nona nuidei ni na rawa vei ira na marama
Yalododonu Edaidai, ni ra vaqaqacotaki
tu mai na nodra veitokani ena iSoqosoqo ni
Veivukei, me ra vukea na nodra matavuvale me
vorata na kena bololaki na vuvale. E vakabibitaka
ni rawa vei ira na marama ena iSoqosoqo
ni Veivukei me ra duavata ena kena taqomaki
na matavuvale:
“Sa rui ka bibi cecere me ra tudei ka kaukauwa
tiko ka sega ni yavalati rawa o ira na
yalewa ena loma ni Lotu me baleta na veika
sa dodonu ka dina ena ituvatuva ni Turaga. Au
vakabauta dei ni sega tale ni dua na isoqosoqo
ena dua na vanua me tautauvata kei na iSoqosoqo
ni Veivukei ni Lotu oqo. . . . Kevaka era na
duavata ka vosa ena dua na domo, ena sega ni
vakasamataki rawa na nodra igu.
181

182
“Keimami sa kacivi kemuni na yalewa ena
loma ni Lotu mo ni tutaka vata na buladodonu.
E dodonu me ra na tekivu sara ga mai na loma
ni nodra vuvale. Sa rawa me ra vakavulica ena
loma ni nodra kalasi. Sa rawa me ra kaburaka
yani ki na nodra itikotiko raraba.”
“Me ra nodra qasenivuli ka nodra ivakatawa
na luvedra yalewa. Me ra vakavulici na gone-
yalewa oqori ena Lalai kei na veikalasi ni Go-
neyalewa me baleta na veika talei ni Lotu i Jisu
Karisito ni Yalododonu Edaidai. Ni o vakabula e
dua na goneyalewa, o sa vakabula tiko na veita-
batamata. Ena tubu cake ko koya ena igu kei na
buladodonu. Ena vakamau o koya ena vale ni
Turaga. Ena vakavulici ira na luvena ena sala ni
dina. Era na lako ena nona sala ka na vakavulici
ira vakakina na luvedra. Era na tu na buinigone
vakasakiti me ra veivakayaloqaqataki.” 40
“iRairai kei Lomalagi”
A tarogi Peresitedi Spencer W. Kimball e
dua na tagane, “O sa bau lesu mai lomalagi?”
Me isau ni taro oya, e kaya kina o Peresitedi
Kimball ni a vakaraitaki vua ko lomalagi ena
siga sara ga oya ena nona vauci rau e dua na
“Mo marama buladodonu ena iotioti ni gauna ni vuravura oqo . . . sa dua na ilesilesi vakaturaga” (Spencer W. Kimball).

veiwatini, e dua vei rau e iotioti vei iratou e 8
na veitacini me ciqoma na cakacaka vakalotu
tabu oqo. “Era tu e kea na yalo savasava,” e
kaya o Peresitedi Kimball. “E tu e kea ko loma-
lagi.” E tukuna e dua na gauna a vakaraitaki
kina vua ko lomalagi ena nona itikotiko e dua
na peresitedi ni iteki. E lailai toka ga na vale, ia
era lewelevu na matavuvale. Era cakacaka vata
na gone me vakarautaki na teveli, ka cabora e
dua na gone na masu mai vu ni yalona ni bera
na vakayakavi. E kaya o Peresitedi Kimball
ni sa vakaraitaki vua ko lomalagi ena nona
veitalanoa kei na dua na veiwatini ka a sega ni
rawa ni rau vakaluveni ia erau “vakasinaita na
nodrau vuvale” ena 18 na gone luveniyali. A
wasea na veigauna tale eso a vakaraitaki kina
vua na lomalagi ena nodra bula na Yalododonu
Edaidai ka ra a vakaraitaka na nodra
ivakadinadina ena nodra vosa kei na nodra
ivalavala. E vakavuvulitaka o Peresitedi Kimball
ni “Lomalagi e dua na vanua, ia e dua talega na
ituvaki; sai koya na itikotiko kei na matavuvale.
Sai koya na veiciqomi kei na yalovinaka. Sai
koya na veirogorogoci kei na veiqaravi e sega
ni nanumi koya ga. Sai koya na bula malua
ena ivakarau matua; na solibula yadua, na
veiqaravi dina, kei na veikauwaitaki e taucoko
ena vukudra na tani. Sai koya na bulataka na
ivakaro ni Kalou ka sega ni vakalecalecataka se
veivakaisini. Sai koya mo guilecavi iko. E baleti
keda ga na veika kece oqo. Eda gadreva ga me
da vakadinadinataka ni da kunea ka rekitaka.
Io, taciqu lomani, sa vuqa na gauna e vakaraitaki
kina vei au ko lomalagi.” 41
E vuravura raraba, era sa dau voleka cake ki
lomalagi na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei
kei na nodra matavuvale ena ivakarau era
bulataka kina na nodra bula.
E dua na marama mai Amerika a qarava voli
na tinana sa voleka tu ni mate me 3 na yabaki.
Ni se bera ni oti e dua na yabaki, a tauva na luvena
yalewa e dua na mate tawakilai. A qarava
tu na luvena yalewa na marama yalodina oqo e
veisiga ena loma ni 10 na yabaki me yacova ni
qai mai leqa na goneyalewa ni sa yabaki 17.
E dua na marama sega ni vakawati mai Toga
e dua na nona vale lailai toka ga ka susugi ira
cake kina e vica na gone. Na nona gagadre
levu duadua sai koya me ra qarava na Turaga
na luvena tagane kei na luvena yalewa ka
vakatorocaketaka na nodra bula. Ni vakamuria
na ituvatuva oqori, a vukei ira na luvena me ra
tauyavutaka na ivakarau vakosipeli ena nodra
bula. Ena ruku ni nona veiliutaki, era a rawa ka
vakavinaka ena vuli. Era dau masu, vuli ivolanikalou,
cakacaka, ka sokalou vata.
E dua na marama mai Amerika e 8 na luvena
era se bera ni yabaki 14. Na veisiga yadua ena
sotava kina na bolebole vakayago, vakasama,
vakayalo, ivakarau ni rai, kei na lomana, ia sa
dau qarava o koya na veika e dodonu. Sa dau
tokona na watina ena nona veiqaravi ena Lotu
183

184
kei na nona sasaga me qarava na matavuvale.
Erau dau masulaka vata na luvedrau yadua ka
vakananuma na veisala me ra vukei yadua kina
me ra toso ena nodra itavi yadua kei na nodra
takete. Ena nona vuvale, na levu ni vakasaqa, va-
katulewa, vakasama, kei na masu sa vakaitamera
vua na marama oqo. Me kena ikuri, sa ciqoma
o koya na itavi ni siko vuvale ka qaravi ira na
marama ena nona tabanalevu era gadreva me
ra laveti. Sa dau masulaki ira, lomaleqataki ira,
sikovi ira, ka talevi ira vakavica ena dua na vula.
E dua na matavuvale yalodina mai Mexico
eratou vakaitikotiko ena dua na siti osooso
ena dua na vale ka tu ena daku ni dua na bai
levu ka vakamatamata kaukamea. Ena loma ni
lalaga , e droinitaka kina o tinadratou e dua na
iteitei totoka, kei na veivunikau, na senikau, kei
na dua na mataniwai. Ena loma ni vale eratou
maroroya kina na matavuvale na ivola ena kena
vata ka vakarautaki na vanua me ratou soqoni,
vuli, ka qito vata kina.
E dua na marama mai Ghana e dau qarava
na nodratou iteitei vakamatavuvale. E teivaka
na iero ena daku ni bai. E loma e susu me
kina ena kedra bai. E maroroya talega na vua
ni pami (palm) ka dau vakasaqara me rawa
kina na waiwai ni pami qai dau laki volitaki
ena makete. Na veika kece ena loma ni nona
vale e vakaraitaka na nona lomana na nona
matavuvale. E dau rekitaka, samaka, ka taviraka
na nona lomanibai. Ena ruku ni dua na
vunimaqo, e toka kina e dua na idabedabe caka
ga e vale ka ratou dau dabe kina ena gauna ni
lotu vakamatavuvale kei na veisoqoni tale eso
vakamatavuvale.
E dua na marama sega ni vakawati ka vakaleqai
tu na ituvaki ni yagona e vakaitikotiko
ena ika 80 ni itabavale ena dua na vale cecere
mai Hong Kong. E tiko duadua ga ka lewe ni
Lotu duadua ga o koya ena nona matavuvale,
ia a tauyavutaka o koya e dua na vuvale ka
ivakaruru me rawa ni ra vakila kina o koya kei
ira na nona vulagi na veivakauqeti ni Yalotabu.
E maroroya koto ena dua na vata lailai na nona
ivolanikalou, na nona ivolavakarau, kei na nona
ivolanisere. E dau vakasaqarai ira na tubuna ka
lako ki na valetabu me cakava kina na nodra
cakacaka vakalotu ena vukudra.
E dua na marama mai Idia a veivuke ena
kena tauyavutaki e dua na tabanilotu ena nona
siti. E peresitedi ni tabana na watina, ka peresitedi
ni iSoqosoqo ni Veivukei o koya vei ira
e dua na ilawalawa lewenilotu rauta ni 20 na
lewenilotu. Erau susuga e tolu na goneyalewa
yalodina, ka ratou taqomaki mai na ivakavuvuli
ni kosipeli ena nodratou vale savasava.
E dua na tina mai Brazil e vakaitikotiko ena
dua na vale caka mai na vatu damudamu ena
dua na lomanibai qeledamu ka vakavolivoliti
ena dua na bai vatu damudamu. E rogo mai na
ivakatagi ni sere ni Lalai, e robota na lalaga na
iyaloyalo ni valetabu, na parofita ni Kalou, kei na

iVakabula ka koti mai na Liaona. Erau solibula
kei na watina me rau vauci vata ena valetabu me
rawa ni ra sucu mai kina ena loma ni veiyalaya-
lati na luvedrau. Na nona masu e veigauna sai
koya me vukei koya na Turaga ka solia vua na igu
kei na veivakauqeti e rauta me susugi ira cake
kina na luvena ena rarama, dina, kei na kaukauwa
ni kosipeli me rawa kina vei ira me ra cakava
ka rokova tiko na veiyalayalati erau a solibula
kina o koya kei na watina me rau solia vei ira.
O ira na marama oqo, ka ra matataki ira e
vuqa tale, era sa, me vaka e tukuna o Peresitedi
Gordon B. Hinckley, “ivakatawa ni vuvale.” 42 Sa
kilikili kaya kei ira na vosa e cavuta o Peresitedi
Spencer W. Kimball:
“Mo marama buladodonu sa dua na ka lagilagi
ena itabayabaki kecega. Mo dua na marama
bula dodonu ena iotioti ni gauna oqo ena vuravura
oqo, ni bera na ikarua ni nona lako mai na
noda iVakabula, sa dua na ilesilesi vakaturaga.
Na nodra igu na marama buladodonu nikua e
rawa ni vakatinitaki ena gauna ni bula sautu. A
biu mai ke o koya me veivuke ena kena vakavutuniyautaki,
taqomaki, ka yadravi na vuvale—na
isoqosoqo taumada ka vakaturaga duadua ni
bula vakatamata. Era na kasura beka ka soreva
yani na veisoqosoqo tale eso ni bula vakatamata,
ia e rawa ni veivuke na marama buladodonu me
vakabula na vuvale, sai koya beka na ivakaruru
duadua ga era kila eso na tamata ena maliwa ni
cava kei na bula dredre.” 43
“Mo Vaqaqacotaki ki na
Bolebole ni Siga Oqo”
Ena bogi vakairogorogo ko ya a wilika kina
o Peresitedi Hinckley na ivakaro me baleta na
matavuvale, a tinia na nona vosa ena dua na
veivakalougatataki vei ira na marama ena Lotu:
“Me vakalougatataki kemuni na ganequ
lomani na Turaga. . . . Mo ni vaqaqacotaki ki na
bolebole ni siga oqo. Mo ni vakalougatataki ena
vuku e sivia cake na nomuni ena nomuni sotava
tiko na veileqa eso o ni dau sotava. Me saumi
na nomuni masu kei na nomuni vakatakekere
ena veivakalougatataki ki ulumuni kei na uludra
na nomuni daulomani. Keimami laivi kemuni
ena neimami loloma kei na veivakalougatataki,
me vakasinaiti na nomuni bula ena sautu kei na
marau. E rawa ni vakakina. E vuqa vei kemuni e
rawa ni vakadinadinataka ni vakakina. Me
vakalougatataki kemuni na Turaga ena gauna
oqo kei na veiyabaki sa bera mai, sa noqu masu
malumalumu.” 44
185

186
Na Matavuvale
iVakaro iVuravura Raraba
Na Mataveiliutaki kei na Matabose ni iApositolo
Le Tinikarua ni Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai.
Oi keitou na Mataveiliutaki Taumada kei na
Matabose ni iApositolo Le Tinikarua ni Lotu i
Jisu Karisito ni Yalododonu Edaidai, keitou vunautaka
tiko ni sa qisia na Kalou me vakawati
na tagane kei na yalewa, me vaka ni suitu tiko
ni nona yavu ni bula oqo na Dauniveibuli na
tiko vakamatavuvale, me da cokonaki kina ena
noda ilakolako ki na bula tawamudu na luvena
vakayadua.
Oi keda yadudua sara na tamata—na tagane
kei na yalewa—eda a buli me ucuya na Kalou.
Oi keda yadudua eda luvena yalewa se tagane
lomani vakayalo na noda itubutubu vakalomalagi,
ka tu na keda dui ituvaki kei na icavacava
vakalou. Na noda yalewa se tagane sa dua na
tiki bibi ni keda ituvaki kei na keda inaki ena
bula taumada, bula oqo kei na tawamudu.
Ena gauna ni bula mai liu, era a kila ka dau
qarava na Kalou me vaka ni Tamadra Tawamudu
o ira na luvena vakayalo tagane kei na yalewa
ka ciqoma Nona yavu ka yaco kina vei ira na
Luvena me nodra e dua na yago vakalewe ka ra
bulataka na bula oqo ena nodra vakacokotaki
me ra taucoko ka kila deivaki kina na nodra icavacava
vakalou ena bula tawamudu. Ena vakatara
vei keda na ituvatuva vakalou ni bula marau
me da laki tomana tale na noda veiwekani vakamatavuvale
ena tai kadua ni ibulubulu. Ena qai
rawa kina vua na tamata yadua me suka lesu ki
na iserau ni Kalou ka ra duavata tawamudu tale
na veimatavuvale ena veicakacaka tabu vakalotu
kei na veiyalayalati ena veivaletabu vakalou.
Na isevu ni ivunau a solia na Kalou vei
Atama kei Ivi sa baleta na nodrau rawa ni rawata
na bula vakaitubutubu ena bula vakawati.
Keitou vakadeitaka tale, ni se tudei tikoga na
ivunau ni Kalou, me da vakatubukawa, ka vakatawai
vuravura. Keitou vunautaka talega kina
ni sa vakarota na Kalou, me rau qai vakayagataka
walega na isolisoli vakalou oqori me rau
vakatubukawa, o tagane kei yalewa ni rau sa
vakamautaki vakalawa vakaveiwatini.
Keitou vakaraitaka eke ni sa lewa vakalou na
ivakarau ni vakatubukawa. Keitou vakadeitaka
na vakalou ni bula, kei na kena bibi ena yavu
tawamudu ni Kalou.

Oi rau na veiwatini tagane kei na yalewa sa
nodrau itavi bibi me rau veilomani ka dauveikaroni
vakairau ka vakakina vei ira na luvedrau.
“Raica na gone era sa nona isolisoli na [Turaga]”
(Same 127:3). Sa nodrau itavi vakalou
na itubutubu me rau susugi ira na luvedrau ena
loloma kei na buladodonu, ka vakarautaka na
veika ni bula vakayago kei na vakayalo, ka me
ra tuberi talega me ra dau veilomani ka veivukei
vakaiira, muria na ivakaro ni Kalou, ka dau
muria na lawa ni vanua cava ga era bula kina.
Era na tarogi ena mata ni Kalou na turaga kei
na marama vakawati—tama kei na tina—ena
vuku ni itavi o ni sa vakacolati kina oqo.
Na matavuvale e sa lesi mai vua na Kalou.
Na nodrau vakawati na tagane kei yalewa
sa yaga ki na Nona ituvatuva tawamudu. Sa
dodonu me ra cadra mai vuravura na gone ena
loma ni ivau ni vakamau, ka me ra mai susugi
mai vua e dua na tama kei na dua na tina ka
rau daudoka ena yalodrau dina taucoko na
yalayala ni vakamau. Ena qai kune na marau
ena bula vakamatavuvale ni sa yavutaki ena
ivakavuvuli ni Turaga o Jisu Karisito. Ni sa yavu
ka ivakadei ni bula vakawati kei na matavuvale
e tudei na ivakavuvuli ni vakabauta, masumasu,
veivutuni, veivosovosoti, veidokai, veilomani,
yalololoma, cakacaka, kei na golevi ni itavi qaravi
vivinaka. “Sa lewa vakalou, me ra veiliutaki
ena yalololoma na tama ena nodra dui matavuvale,
ena loloma kei na ivalavala dodonu ka
sa nodra itavi talega na kena vakarautaki na
veika me ra bula ka ra taqomaki kina na nodra
matavuvale”(Ensign, Nove. 1995, 102).Sa nodra
itavi taumada na tina me ra susugi ira cake. Ena
vuku ni itavi vakalou oqo, era sa vakacolati kina
na tama kei na tina me ra veivukei vakatautauvata.
Ena rawa ga ni ra qai moici na veiitavi
yadudua oqo ena nona vakamavoataki, mate se
na yaco ni veileqa tale eso vua e dua. Mera qai
dau veivukei o ira na wekadra.
Keitou vunautaka kina ni o ira na dau beca
na ivakarau ni tiko savasava, vakatotogani watidra
se luvedra, ka sega ni dau vakayacora na
nodra itavi vakamatavuvale, ni ra na saumi taro
kina vua na Kalou ena dua na siga. Me keitou
vakadeitaka tale, ni na lutuka na tamata vakayadua,
vakaitikotiko, se vakavanua na isamu
ni dawa ni kena voroki na matavuvale, ka na
sotavi kina na veileqa bibi era sa vunautaka tu
na parofita mai liu, kei ira tale ga nikua.
Keitou KEREI kemuni kina na noda iliuliu
vakavanua, kei kemuni na vakailesilesi vakamatanitu
e veivanua kece sara, mo ni tokona
na kena vakavulici na yavu bibi eso oqo, ena
vakaqaqacotaki ni matavuvale, me yavu bula
ni noda kawatamata.
A wiliki na ivakaro oqo me lewe ni nona itukutuku
o Peresitedi Gordon B. Hinckley ena Soqoni Raraba
ni iSoqosoqo ni Veivukei, ka vakayacori ena 23 ni
Sepiteba 1995, e Salt Lake City, Utah.
187

WASE 10
“Bula ki na
Nomu Dodonu”
O ni sa koto kina oqo ena dua na
itutu mo ni rawa kina ni veiqaravi me vaka
na yalo ni loloma sa teivaka tu e lomamuni na Kalou.
Kevaka o ni bula mo ni sotava na ivakavuvuli oqo sa
cecere dina ka lagilagi!—kevaka o ni bula ki na
nomuni dodonu, ena sega ni rawa ni ra tarovi
na agilosi ena nodra mai tokani kemuni. . . .
Kevaka o ni savasava, e sega ni dua na
ka ena vakalatilati rawa.
Josefa Simici

WASE 10
“Bula ki na Nomu Dodonu”
Ena dua na nodra soqoni taumada na iSo-
qosoqo ni Veivukei ni Marama e Nauvoo, a va-
kauqeti ira kina na marama o Josefa Simici me
ra “bula ki na [nodra] dodonu.” 1 Ni kena yavu
na veivakayaloqaqataki oqori, era sa vakavulici
na marama ena Lotu i Jisu Karisito ni Yalododonu
Edaidai me ra bula ki na nodra icavacava
vakalou ena nodra vakataucokotaka na inaki
ni Kalou ena vukudra. Ni sa yaco me ra kila se
o cei dina o ira—na luvena yalewa na Kalou,
Sa vakalougatataki ira na luvena yalewa na Kalou ena
kaukauwa levu me ra dauloloma ka dauveisusu.
kei na kaukauwa era sucu vata mai me ra dau
loloma ka dauveisusu—era sa yacova kina na
kedra icavacava vakamarama savasava. Ni tu e
yalodra na loloma cecere, era sa vakataucokotaka
kina na inaki ni iSoqosoqo ni Veivukei: me
vakalevutaki cake na vakabauta kei na buladodonu
yadua, vaqaqacotaki na matavuvale kei
na vuvale, ka vakasaqarai ira ka vukei ira era
vakaleqai tu.
Ni tauyavutaki me dua na tiki bibi ni Veivakalesui
mai, sa dau vukei ira na marama Yalododonu
Edaidai na iSoqosoqo ni Veivukei me ra
bula ki na nodra dodonu. Mai na isoqosoqo
oqo, era sa ciqoma kina na marama e dua na
raivotu kei na veivakadeitaki ni kedra ivakatakilakila
ni ra luvena yalewa na Kalou. Era sa
ciqoma talega na madigi ni veiqaravi kei na
idusidusi kei na veivakadonui era gadreva me
ra vakataucokotaka kina na itavi eso oqori.
Luvena yalewa na Kalou
E vakavuvulitaka o Josefa Simici vei ira na
marama ena iSoqosoqo ni Veivukei na kedra
ituvaki vakamarama ni ra luvena yalewa na Kalou,
ka vukei ira me ra kila ni lomani ira na Kalou
ka tu na inaki cecere me ra vakataucokotaka.
191

192
E yaga sara vakalevu na nodra itavi na marama
ena Lotu ena nona ituvatuva ni veivakabulai na
Tamada Vakalomalagi—e tautauvata na kena
bibi kei na nodra itavi na tagane e tu vei ira na
matabete. Na Turaga sa vakalougatataki ira na
yalewa ena gagadre era sucu vata mai me ra
veiqaravi ka veivakalougatataki vei ira na tani,
ka sa nuitaki ira ena dua na itavi tabu me ra
vakayagataka na nodra isolisoli me ra veivuke
ena nodra vakabulai na Luvena.
Ena so na gauna era dau guilecava na yalewa
na nodra itutu vakamarama ka ra soli ira ki na
veivagolei tani kei na veitemaki ni vuravura.
Ena nodratou leqataka tiko na ivalavala oqori,
eratou vakila kina o Sisita Mary Ellen Smoot,
na ikatinikatolu ni peresitedi raraba ni iSoqosoqo
ni Veivukei, kei rau na nona daunivakasala
o Sisita Virginia U. Jensen kei Sheri L.
Dew, me ra vukei na yalewa ena Lotu me ra
nanuma tiko na kedra ivakatakilakila. Ena dua
na soqoni raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei, era
vakaraitaka kina na kena ibalebale na luvena
yalewa na Kalou:
“Oi keimami na luvena yalewa lomani vakayalo
na Kalou, ka vakaibalebale, vakainaki, ka
muadonu tu na neimami bula. Ni keimami dua
na veitacini marama e vuravura raraba, keimami
duavata ena neimami yalodina vei Jisu Karisito,
na neimami iVakabula ka iVakaraitaki. O keimami
na marama vakabauta, ivalavala dodonu,
raiyawa, ka dauloloma cecere ka keimami:
“Vakalevutaka cake na neimami ivakadinadina
me baleti Jisu Karisito ena masu kei na
vuli ivolanikalou.
“Vakasaqara na igu vakayalo ena neimami
muria na veivakauqeti ni Yalo Tabu.
“Yalataki keimami ki na vaqaqacotaki ni bula
vakawati, na matavuvale, kei na vuvale.
“Kunea na bula dokai vakamarama ena bula
vakatina ka kune marau ena bula vakayalewa.
“Kune marau ena veiqaravi kei na caka vinaka.
“Taleitaka na bula kei na vuli.
“Tutaka na dina kei na buladodonu.
“Tokona na matebete ni veivakadonui ni
Kalou e vuravura.
“Reki ena veivakalougatataki ni valetabu, kila
na noda icavacava vakalou, ka segata na bula
vakacerecerei.” 2
Era sa vakananuma tale tiko ga vei ira na
marama o ira na veiliutaki ni matabete me baleta
na kedra ituvaki vakalou kei na nodra itavi
tabu. E kaya kina o Elder M. Russell Ballard ena
Kuoramu ni iApositolo Le Tinikarua: “Keimami
vakabauta ka vakanuinui ena nomuni vinaka
kei na nomuni igu, na nomuni dau taleitaka
na ivalavala dodonu kei na yalodoudou, na
nomuni yalovinaka kei na yaloqaqa, na nomuni
igu kei na nomuni dau cariba lesu mai. Keimami
vakabauta na nomuni itavi vakayalewa
ni Kalou. . . . Keimami vakabauta ni na sega ni
rawata na Lotu na veika e dodonu me rawata
kevaka e sega na nomuni vakabauta kei na

Ni ra sotava na yalewa na kedra icavacava vakaluvena yalewa na
Kalou, era sa vakarautaki ira tiko ki na veivakalougatataki ni bula
tawamudu.
yalodina, na itovo o ni sucu kaya mai ena kena vakali-
uci na nodra gagadre na tani mai na nomuni o kemuni,
kei na nomuni igu vakayalo kei na nomuni tudei. Ka
keimami vakabauta ni nona ituvatuva na Kalou sai koya
mo ni yaco mo ni ranadi ka ciqoma na veivakalougatataki
cecere duadua e rawa ni rawata e dua na marama
ena gauna oqo se na gauna tawamudu.” 3
Ni ra bula na marama ki na nodra dodonu kei na
nodra icavacava ni ra luvena yalewa na Kalou, era sa
vakarautaki ira kina ki na veivakalougatataki ni bula
“Sa dau cavuti tiko na
noqu vosa niu a tukuna,
‘Cakava na kena vinaka
duadua o rawata.’
Ia au vinakata meu
vakabibitaka me kena
vinaka duadua sara.
Sa rui vakalevu na noda
sa lomavinaka tu ena
veicakacaka e vakarauta
tu ga na kena vinaka.
E rawa ni vinaka cake
sara vakalevu na veika
eda rawata.”
Gordon B. Hinckley
Soqoni ni Vuli Veiliutaki e
Vuravura Raraba, 10 ni Janu,
2004, 2
193

194
tawamudu. Oqo na na vanua lagilagi sa vaka-
rautaka tu na Kalou me baleti ira na Luvena
yalewa yalodina.
Na Loloma Cecere Dina, na
iSolisoli mai na Yalo ki na Yalo
E vakavuvulitaka na Parofita o Josefa Simici,
“O ira na marama era sucu vata mai kei na yalo
ni loloma cecere.” Ena tauyavu ni iSoqosoqo
ni Veivukei a tukuna kina vei ira na marama,
“O ni sa koto kina oqo ena dua na itutu mo
ni rawa kina ni veiqaravi me vaka na yalo ni
loloma sa teivaka tu e lomamuni na Kalou.” 4
Me seraka mai yalodra na loloma cecere dina,
sa dodonu me ra wakia vata na marama na yalololoma
sa tu rawa e lomadra kei na vakabauti
Jisu Karisito kei na Nona Veisorovaki. E vakamacalataka
o Peresitedi Henry B. Eyring, e dua
na daunivakasala ena Mataveiliutaki Taumada,
ni loloma cecere dina sai koya na nodra isolisoli
na iSoqosoqo ni Veivukei:
“Au na tukuna vei kemuni . . . me baleta na
isolisoli cecere era sa solia mai vei kemuni
o ira era sa liu vei kemuni ena iSoqosoqo ni
Veivukei. Na tikina . . . e vaka ni bibi duadua
ka na ia tikoga oya ni loloma cecere e koto ena
uto ni isoqosoqo ka dodonu me lako mai ki
yaloda, me tiki sara ga ni noda bula, na lewena
yadua. Na ibalebale ni loloma cecere vei ira, e
sivia sara na yalo ni veiqaravi wale. Na loloma
cecere e vu mai na vakabauta na Turaga o Jisu
Karisito ni sa cakacaka ena yalodra na lewena
na revurevu ni Nona Veisorovaki. . . .
“Na isoqosoqo oqo era lewena na marama ka
basika mai na nodra yalo ni loloma cecere ena
kena sa veisautaki na yalodra
ni sa ganiti ira ka ra dau
rokova na veiyalayalati e soli
duadua ga ena nona Lotu
dina na Turaga. Na yalo ni
nodra loloma cecere e lako
mai Vua ena Nona Veisorovaki. E dusimaki mai
na Nona ivakaraitaki na nodra ivalavala ni
loloma cecere—ka vu mai na nodra vakavinavinaka
ena Nona isolisoli tawavakaiyalayala ni
loloma veivueti—kei na nona Yalo Tabu, sa tala
mai ko Koya me sala vata kei ira na Nona italai
ena nodra cakacaka ni loloma veivueti.” 5
Henry B. Eyring
Na isolisoli oqo ni loloma cecere e tekivu vei
ira na marama mai Nauvoo, ka ra a vakaitavi
ena veicakacaka tuvalaki ni loloma cecere ka ciqoma
na veiyalayalati ni valetabu. A laki tomani
e Winter Quarters kei na lakolako dredre ki na
Bucabuca ni Salt Lake. A tokoni ira voli na yalewa
Yalododonu Edaidai ena nodra tawavanua
ena veitikotiko eso, nodra vosota na veivakacacani
vakapolitiki kei na ivalu levu, kei na nodra
yalonuinui tikoga ena gauna ni leqa vakailavo.
Sa vakauqeta na loloma yalovinaka e vale kei
na veisasaga ni veivuke e vuravura raraba. Sa
vakauqeti ira na marama ena iSoqosoqo ni

Veivukei ena nodra veiqaravi voli ena veivale-
nibula kei na nodra veivuke ena veivakubeci,
maroroi witi, veivuke raraba vakatamata, kei na
welefea. Sa dau vakauqeti ira tikoga na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei nikua ni ra vakasoqoni
vata me ra veivakavulici ka veiqaravi vei
ira vakataki ira ka vakakina ena nodra veivaqaqacotaki
ka veivakatawani yadua ena dua na
gauna, na loloma savasava i Karisito.
Sa yaco me ra tiki ni isolisoli oqo ni loloma
na yalewa Yalododonu Edaidai yadua ka sa
nodra itavi ka nodra galala me ra wasea na
isolisoli oqori vei ira tale eso.
E vakaraitaki ena itukutuku ni dua na matavuvale
na kena a veisolitaki mai vei tina vua
na luvena yalewa ena veitabatamata na iyau ni
iSoqosoqo ni Veivukei. Na goneyalewa yadua
era sa taura na ibole ni iSoqosoqo ni Veivukei,
“Sa sega ni mudu na loloma.”
A tekivu na isolisoli vei Elizabeth Haven
Barlow, ka a curu ki na Lotu ena 1837. A yaco
me lewena o Elizabeth na iSoqosoqo ni Veivukei
ni Marama e Nauvoo ena ika 28 ni Epereli, 1842,
ka rogoca na nona vakavulica voli na Parofita o
Josefa Simici na yavu ivakavuvuli ni iSoqosoqo.
Na veivakavuvuli oqo a tokoni koya voli ena dua
“E volai tu na itukutuku ni iSoqosoqo ni Veivukei ena veimalanivosa kei na matanifika, ia na iyau e soli mai na yalo ki
na yalo” (Henry B. Eyring).
195

196
na bula ka oka kina na nodra veivakacacani na
ilawalawa dauvakacaca, buketetaka voli e dua na
gone ena ilakolako ki na Bucabuca ni Salt Lake,
ka qarava tiko e dua na matavuvale gone ni lako
tu ena kaulotu na watina. A veiqaravi vakapere-
sitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei mai Bountiful e
Utah, mai na 1857 ki na 1888, tolu na yabaki mai
na gauna qai mate kina ni yabaki 81 voli.
Qai tomani na italanoa vua na luvena yalewa
o Pamela Barlow Thompson. Rau a kacivi o Pa-
mela kei na watina me rau tawavanua e Panaca
mai Nevada, a yaco me peresitedi ni iSoqosoqo
ni Veivukei mai kea. A vakavulica vei ira na
marama na maqosa eso ni qaravi vuvale, oka
kina na ivakarau ni kena vakayagataki e dua
Sa dau vakauqeti ira tikoga na marama ena iSoqosoqo
ni Veivukei na loloma savasava i Karisito ena nodra
veivakavulici ka veiqaravi vakataki ira.
na misini vakasakiti: na misini ni culacula. Ni
ratou vakaitikotiko voli mai Nevada, a vakamatei
kina na watina. Eratou qai toki kina na nona
matavuvale levu ki Bountiful e Utah, na vanua
a laki kacivi tale kina me veiqaravi ena dua na
mataveiliutaki ni iSoqosoqo ni Veivukei.
A vakadewa na isolisoli oqo o Pamela vua
na luvena yalewa o Theresa Thompson Call. Ni
oti ga na nona vakamau o Theresa, erau sa toki
sara kei watina ki Mexico. Ena dua na iwase
levu ni nona bula, a veiqaravi voli kina ena dua
ga na gauna vakaperesitedi ni iSoqosoqo ni
Veivukei ka daunivakasala ena mataveiliutakli
ni Lalai. A dau kilai vinaka o koya ena nona veiqaravi
ni yalololoma, ena nona dau kau kakana
vei ira na vakaleqai tu. Sa dau nona ivakarau
me dau kauta na keke vei ira na nona itokani
qase ena nodra siganisucu. Ena dua na gauna
vakaoqori, a guilecava na nona siganisucu e
dua na nona itokani me yacova ni sa gauna ni
vakayakavi. Ni sa dinata tu na ivakavuvuli ni
sa “sega ni mudu na loloma,” a waqaca tale na
sitovu ka ulia e dua na keke. Ni yaco yani ki
katuba ena bogilevu ko ya, a sorova na tagi na
marama oqo ka kaya, “Au waraki iko tiko ena
bogi taucoko nikua, ka sa vakarau sara toka ga
meu nanuma ni o sa guilecavi au.”
E dau taleitaka talega na iSoqosoqo ni
Veivukei na luvena yalewa o Athelia Call Sears.
Sa dau kusa me vakaotiva na nona yayani ena
veimataka ni Tusiti me rawa ni tiko kina ena

soqoni ni iSoqosoqo ni Veivukei ena kena yakavi.
Ni yabaki 70 vakacaca, a kacivi me veiqaravi
vakaperesitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei ena dua
na tabanalevu. Ena gauna oya a dau gadrevi me
da kumuni ilavo me baleta na iyaya kei na itaviqaravi,
a liutaki ira na marama ena iSoqosoqo
ni Veivukei me kumuni na ilavo me voli kina na
iyaya ni valenikuro ni valenilotu, kei na $1,000
tale na dola me vakayagataka na bisopi me baleta
na veika tale eso e gadrevi ena tabanalevu.
A kacivi o Athelia Sears Tanner na luvei Sisita
Sears yalewa, ni se tina gone, me peresitedi ni
iSoqosoqo ni Veivukei ni dua na tabanalevu. E
vuqa na nona veiqaravi ni yalololoma sai koya
me dau qaravi ira ka kauta na kedra na tinani
gone vou. E dua e tu vua na taledi vakaqasenivuli
kei na ivakadinadina tudei kei Jisu Karisito,
a susugi ira cake na luvena e lewe 13 ka qaravi
ira talega na tani ka vakabula yalo ena veitaba
ni veiqaravi eso ena iSoqosoqo ni Veivukei ena
nona bula taucoko.
Sa tomani tiko ena matavuvale oqo na isolisoli
ni loloma cecere. O ira kece na luvei Sisita
Tanner yalewa era sa veiqaravi ena yalodina ena
iSoqosoqo ni Veivukei, kei ira na makubuna
yalewa era sa muria na ivakaraitaki nei tinadra. 6
Na veiqaravi ena loloma cecere sa noda isolisoli
vakayalo na lewe kece sara ni iSoqosoqo ni
Veivukei. Me vaka e vakamacalataka o Peresitedi
Eyring: “O sa vakadewataka tiko yani na
iyau ena nomu vukei ira tale eso me ra ciqoma
E rawa ni ra wasea na tina na iyau ni iSoqosoqo ni
Veivukei vei ira na luvedra yalewa.
na isolisoli ni loloma cecere e yalodra. Ena qai
rawa vei ira me ra vakadewataka yani vei ira
tale eso. Na itukutuku ni iSoqosoqo ni Veivukei
e volai tu ena vosa kei na iwiliwili, ia na iyau e
vakadewataki mai na yalo ki na yalo.” 7
“Noqu Gauna ni Veiqaravi”
Ni oti na nona raica lesu e vuqa na ivaka-
raitaki ni tamata cecere na nodra vakabauta, e
kaya na iApositolo o Paula, “Ni sa vakavolivoliti
keda talega e lewe vuqa e vaka na o era sa vakaraici
keda, me da biuta laivi tu na ka bibi kece
kei na ivalavala ca eda sa tao rawarawa kina, ka
me da ciciva tikoga na cere sa tu e matada, ka
me da vakaraici Jisu o koya sa vakatekivuna
ena sauma talega na noda vakabauta.” 8
197

198
Era sa vakavolivoliti tu na yalewa ena Lotu
mai vei ira e lewevuqa na ivakadinadina, oka
kina na “Tinada lagilagi o Ivi” kei na “vuqa na
luvena yalewa yalodina era sa bula ena veita-
bayabaki ka dau sokalou vua na Kalou dina ka
bula.” 9 O ira na luvena yalodina na Kalou era
bula ki na nodra dodonu ena nodra muria na
we ni yavadra na ivakadinadina oqo, ka biuta
vakatikitiki na leqa kei na veitemaki ka dau
vakataotaki ira ka ciciva na cere sa vakarautaka
e matadra na Turaga.
Na veitabatamata kece era tu kina na yalewa
vakaturaga, dauloloma cecere, yalodina ka
savasava. E dina ni na vica wale vei ira na marama
oqo ena volai na yacadra ena itukutuku, e
kilai ira vakavinaka tu na Tamadra Vakalomalagi.
Ia oqo, me vaka e tukuna o Eliza R. Snow, sai
koya na ka e bibi duadua: “E vuqa vei ira na
marama e sega ni kilai ena taudaku ni nodra
itikotiko na nodra cakacaka ka rairai sega
talega ni dau taleitaki kina, ia na cava na kena
duidui? Kevaka sa ciqoma na Kalou na nomu
cakacaka, se vakacava na kena rawarawa na
nomu itavi, kevaka sa qaravi ena yalodina, mo
kakua sara ni yalolailai kina.” 10
Na italanoa oqo e dua vei ira na ivakaraitaki
sega ni wili rawa ni nodra veivakauqeti na
marama yalodina ena iSoqosoqo ni Veivukei.
Ena italanoa oqo, e vica na yalewa era tara na
nona bula e dua na goneyalewa na yacana o
Lynne. Ni dau raica voli o Lynne na nodra dau
veiqaravi na marama oqo, sa mani nanuma
kina me na dau vakayacora vakakina ni sa
yacova yani na iSoqosoqo ni Veivukei.
Ni tiko na yabaki nei Lynne ena mua ni tinivakacaca,
erau a kila kei tinana ni a mavoa vakaca
sara na tamana vakube ena dua na siti vakayawa
toka. Erau a vodo waqavuka yani vakatotolo
me rau laki sikovi koya, ia a mate ni bera ni rau
yacovi koya yani. A qai tukuna e muri o Lynne
na veika a yaco ena nodrau lesu mai ki vale:
“Ni keirau siro sobu mai kei tinaqu ena
ikabakaba ni waqavuka ena oca kei na mosi ni
yalo, erau lako yani e dua na tagane kei na dua
na yalewa ka rau duri tu yani ena ikelekele ni
waqavuka ka mokoti keirau. Oqori oi rau na
peresitedi ni tabana kei na peresitedi ni iSoqosoqo
ni Veivukei. . . .
“A veilecayaki vakalevu na veisiga oqori ena
neirau segata vakaukauwa me keirau ciqoma ni
sa mate na [tamaqu vakacabecabe]. . . . Ia e dau
toka voli ga e kea e dua na marama, dau wawa
voli ga—me tauri itukutuku, me dolava na katuba,
me taura na ligai keirau ni keirau qiri vei
ira na neirau matavuvale kei ira na itokani. Era
a tu me ra veivuke ena neirau vakasosolo, me
ra cakava na veika kece e dodonu me caka.
“Ena loma ni gauna kece oqori, sa tekivu me
cadra cake mai vei au e dua na yalo ni vakavinavinaka
kau sega ni vakasamataka rawa na
sala e rawa niu sauma lesu kina vei ira na marama
daulomani oqori. Au tovolea vakaukauwa

meu vakasamataka e dua na sala, ia sa guce na vaka-
sama ni sa levu na oca.”
Ena vica vata na yabaki e muri, ni sa vakawati o Lynne
ka tolu na luvena, a kacivi me veiqaravi ena dua na ma-
taveiliutaki ni iSoqosoqo ni Veivukei. Ena so na gauna
e dau vakataroga kevaka e rawa ni sotava na gagadre
kece ni nona veikacivi. Ia a qai nanuma na veiqaravi a
vakayacori vua ena gauna e mate kina na tamana va-
kacabecabe. “Oqo,” e vakasamataka, “na noqu gauna.”
A wasea na veika oqo:
“Sa mate na luvena yalewa yabaki tinikava e dua na
marama ena tabanalevu. A kerei au o tinana meu volia
“Ena vuku ni gauna oqo” (Esiteri 4:14)
“Au vakabauta ni da
vakatulewataka e yaloda
ni da na rawata e dua na
cakacaka mai na veiva-
kalougatataki, vakakina,
kei na veivakalougatataki
ni Kalou na Tamada
Vakalomalagi, ena solia
na Kalou na kaukauwa
me rawati kina na
cakacaka oya; ia ni da sa
soreva, ni da sa yalolailai,
ni da raica na dela ni
ulunivanua ka kaya ni
sa sega ni rawa kabati
me yaco ki delana, ni
da se bera mada ga ni
tovolea ena sega ga ni
rawa.”
Heber J. Grant
Nodra iVakavuvuli na
Peresitedi ni Lotu: Heber J.
Grant (2002), 37
199

200
e dua na ivinivo balavu totoka me daramaki
ena yagona na luvena ni vakarau me laki bulu.
A rawa niu cakava—kau raica ni dua na ka
vakaciriloloma. Sa noqu gauna ni veiqaravi, me
vaka ni ra a qaravi au na [marama tale eso].
“A gunuva vakasivia e dua na kena marama
ena tabanalevu na mena wainimate ka koto
kina e na dua na ituvaki ca sara me tolu na siga.
Keirau a raici koya kei na daunivakasala tale
kadua ni se bula tiko ena nona vale ka vakasavasavataki
koya ni bera ni yaco mai na lori
ni valenibula. Keirau qai tiko mai me masia na
nona vale—lalaga kei na vuloa—ena wainimate
ni sasamaki. Na noqu gauna tale.
“E dua na tina gone ena tabanalevu, e dua
na noqu itokani, a yali vakasauri na luvena e
duabau ga, e dua na goneyalewa totoka yabaki
tolu, ena dua na mate ka a kauta na nona bula
ni ra se sega mada ga ni kila na vuniwai na bibi
ni kena mate. Keirau a lako ki na nodratou vale
kei na daunivakasala tale kadua ena gauna vata
ga keirau rogoca kina na mate nei Robin lailai.
Ena veitabatamata vou yadua, e rawa ni ra kaya na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei, “Sa neimami gauna ni veiqaravi oqo.”

Ni keirau volekata yani na katuba lawalawa ena
varada, keirau rogoca na tamana (ka se bera ni
lewe ni Lotu) ni vosa tagitagi tiko vei tinana ka
tu sara vakayawa. Ni rai cake, e raici keirau ka,
ni se tagi tikoga, a vosa ena talevoni: ‘Ena sega
ni dua na leqa, Na. Era sa tu oqo na yalewa ni
Momani.’ Baci noqu gauna tale.”
A qai tukuna e muri o Lynne ni ra dau tarogi
koya na tamata ena nona nanuma me baleta
na iSoqosoqo ni Veivukei, e dau tukuna vei ira
na veika a sotava ena ciqomi kei na soli ni veiqaravi.
E kaya o koya: “Oqori na noqu nanuma
me baleta na iSoqosoqo ni Veivukei vakatitobu
sara e yaloqu. Kei na vuna.” 11
E tautauvata na veika era nanuma na yalewa
ena iSoqosoqo ni Veivukei e vuravura raraba,
“vakatitobu sara e yalodra.” Me vakataki Lynne,
sa yaga vakalevu vei ira na veiqaravi mai na iSoqosoqo
ni Veivukei, ka ra kila ni sa nodra gauna
oqo me ra veiqaravi ena loloma cecere kei na
vakabauta. Era solia na veiqaravi oqo ena veitutu
duidui—ni ra goneyalewa, yalewa vakawati, tina,
tacidra, nei, dusiko vuvale, veiliutaki ni iSoqosoqo
ni Veivukei, tiko veivolekati, ka itokani. Eso
na nodra veiqaravi e dau yaco ena nodra lako
ena ilesilesi mai vei ira na veiliutaki ena Lotu,
ka so na nodra veiqaravi e dau yaco ena nodra
rogoca na veivakauqeti malumu ni Yalo Tabu. Ni
ra raica ni ra sa “vakavolivoliti talega [vei ira] e
lewevuqa e vaka na o,” era sa vakarau kina me
ra “ciciva ena vosota na cere sa tu e matadra.”
“Liutaka na Vuravura . . .
ena Veika Kecega e Yaga
me Vakacaucautaki”
O Peresitedi Joseph F. Smith, na ikaono ni
Peresitedi ni Lotu, e vakauqeti ira na marama
Yalododonu Edaidai me ra “liutaka na vuravura
ia me ra liutaki ira vakauasivi cake na marama
e vuravura, ena veika kecega e yaga me
vakacaucautaki, na veika kecega e va-Kalou, na
veika kecega e veilaveti kei na ka e veivakasavasavataki.”
E kaya o koya, “O ni sa kacivi mai
na domona na Parofita ni Kalou mo ni cakava,
mo ni kena iveta sara e cake, mo ni cecere
ka vinaka duadua, mo ni savasava duadua ka
yalodina duadua ki na dodonu.” 12
Ena itabagauna taucoko ni itukutuku ni Lotu
vakalesuimai ni Turaga, era sa bulataka tiko na
tisaipeli yalewa nei Karisito na ivakatagedegede
oqo. Me vakataki Esiteri, era sa dau yalodina
ka yaloqaqa tu ena gauna ni veibolebole
dredre. Sa vakainaki na nodra bula, me vaka
a vakayacora o Esiteri ena gauna e tarogi koya
kina na tavalena ko Moatekai, “Ko cei e kila de
ko sa yaco beka mo ranadi ena vuku ni gauna
oqo?” 13 Me vakataki Niemaia ena Veiyalayalati
Makawa, era sega ni vagolei tani mai na nodra
itavi tabu. Ni ra tovolea na meca nei Niemaia
me ra temaki koya tani mai na nona itavi me
tara tale na bai kei Jerusalemi, a sauma vaqo o
koya, “Au sa kitaka tiko e dua na cakacaka levu,
au sa dredre kina ni lako sobu: me mudu me
201

202
icavai na cakacaka niu sa biuta ka lako sobu vei
kemudrau?” 14 Era temaki koya tikoga na nona
meca, ia a kaukauwa ka tudei tiko ga ena nona
cakacaka bibi. Sa dau tovolea na vuravura me
vakayarayarataki ira na marama me ra biuta
tu na nodra itavi e solia na Kalou, ia era sega
ni dau “lako sobu” na marama yalodina ena
iSoqosoqo ni Veivukei.
Na ivakaro me ra liu ena veika kecega e yaga
me vakacaucautaki, va-Kalou, veilaveti, ka
veivakasavasavataki e dredre toka. Sa dau vaka
tu ga kina. Ia era sega ni tu duadua na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei ena nodra ciqoma
na ivakaro oqo. Era tiki ni dua na isoqosoqo
cecere, ka tauyavutaki ena veivakadonui ni ma-
tabete qai vaqaqacotaki ena ivakavuvuli kei na
nodra veivakaroti na parofita. O ira na luvena
yalewa daulomani na Kalou ka tu na nodra
itavi tabu. Era nona tamata ni veiyalayalati na
Lami, “era sa vakaiyaragi ena yalododonu kei
na lagilagi ni nona kaukauwa na Kalou.” 15
Ni ra duavata kei ira tale eso na Yalododonu
yalodina ka vuli mai na nodra ivakaraitaki o ira
era sa liu yani, e rawa ni ra qaqa ena veibole-
bole ni bula oqo. E rawa ni ra veivuke me tarai
na matanitu ni Kalou e vuravura raraba kei na
loma ni nodra vuvale. E rawa ni ra kaya, “Sa
neimami gauna oqo—neimami gauna ni veiqa-
ravi ka vola e dua na iwase vou ena veidrauni-
pepa ni itukutuku ni iSoqosoqo ni Veivukei.” Ni
vakadeitaki vei ira na nona loloma na Tamada
Vakalomalagi kei na ivakadinadina me baleta
na kaukauwa ni Veisorovaki i Jisu Karisito, era
tubu sivita kina na veivakasama kei na sasaga
wale ka ra tiki ni “dua na ka matalia.” 16
E dei tu na yalayala ni Turaga ni ra muria na
marama na ivakasala a solia vua na imatai ni
peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei: “Au sa kaya
vakaidina vei iko, ko ira kecega sa vakabauta na
noqu ivakavuvuli, era sa yaco me luvequ ena
noqu matanitu. . . . Mo kakua ni domona na
iyau vakavuravura, ia mo vakasaqara na iyau e
uasivi sara. . . . Mo nanuma tiko na veiyalayalati
ko sa cakava.” 17 Ni tukuna na Parofita o Josefa
Simici vei ira na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei
“me ra bula ki na nodra dodonu,” e wakia
vata na ivakasala oqori kei na dua na yalayala:
“ena sega ni rawa ni ra tarovi na agilosi ena nodra
mai tokani kemuni. . . . Kevaka o ni savasava,
e sega ni dua na ka ena vakalatilati rawa.” 18

204
6 ni Epereli, 1830
Sa tauyavu na Lotu.
1830
Ciqoma o Josefa Simici
e dua na ivakatakila me
baleta na watina o Emma
(raica na V&V 25).
17 ni Maji, 1842
Tauyavu na iSoqosoqo ni Veivukei
ni Marama e Nauvoo; Digitaki o
Emma Smith me peresitedi.
1843
Ratou veilesi o Emma
Smith kei rau na nona
daunivakasala vei ira
na komiti ni veisiko
ena veitabanalevu e
Nauvoo mai Illinois.
27 ni June, 1844
Rau vakamatei na Parofita o
Josefa Simici kei na tuakana
o Hyrum ena valeniveivesu
mai Carthage.
VEIKA BIBI ENA
iTukutuku ni iSoqosoqo ni Veivukei
Feperueri 1846
Era sa tekivu biuti Nauvoo na
Yalododonu.
1846
Vakatabui na
Valetabu e
Nauvoo.
Julai 1847
Ra yacova yani na Bucabuca ni
Salt Lake na imatai ni
kabani ni painia.
1867
Vakaroti ira na bisopi o
Brigham Young me ra
tauyavutaka tale
na iSoqosoqo ni
Veivukei ena
veitabanalevu yadua.
1870
Sa tauyavu me baleti ira na
goneyalewa na Tabacakacaka
ni Goneyalewa ena Nodra
iSoqosoqo Cokovata na Qase
kei na Gone ena Veitokani ni
Bula Veisaui.
1872
Tokona na iSoqosoqo ni Veivukei
na tabaki ni Woman’s Exponent.
1873
Era vakayaloqaqataki na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei me ra
vuli ena veiqaravi ni bula.
1876
Tauyavutaki na iSoqosoqo ni
Silika ni Desereti (Deseret Silk
Association), ka kena peresitedi o
Zina D. H. Young.

1878
Tauyavu na isoqosoqo ni Lalai me
baleti ira na gone.
1882
Tauyavutaka na iSoqosoqo ni
Veivukei na Valenibula ni Desereti.
1890
Ciqoma o Wilford Woodruff
e dua na ivakatakila ka
yaco kina na kena muduki
na vakawati vakalevu.
1893
Vakatabui na Valetabu e
Salt Lake Temple.
1913
“Sa sega ni mudu
na loloma” yaco me
ibole ni iSoqosoqo
ni Veivukei.
1915
Tekivu tabaka na iSoqosoqo ni
Veivukei na Relief Society Magazine.
1916
Tekivu me ra
veivosakitaka na
dausiko vuvale
kei ira na marama
yadua e dua na
itukutuku ni kosipeli
e veivula
1918
Volitaka na iSoqosoqo
ni Veivukei ki na
matanitu o Amerika
e 200,000 na
ivakarau witi.
1921
Tauyavutaka na iSoqosoqo
ni Veivukei e dua na
valenibula ni vakasucu.
1936
Tauyavutaka na Mataveiliutaki
Taumada na parokaramu ni
welefea ni Lotu.
1944
Mudu nodra dau kumuna na dausiko
vuvale na cau ka ra vakanamata
ga ena veiqaravi vakalotu vei
ira na marama era dau sikova.
1954
Liutaka o Belle S. Spafford na
ilawalawa mai Amerika ki na
Matabose Raraba ni Marama.
1956
Vakatabui mai Salt Lake City na Vale
ni iSoqosoqo ni Veivukei.
205

206
1969
Sa vakacurumi ki na tabana ni
Veiqaravi Raraba kei na Welefea ni
Lotu na Tabacakacaka ni Veiqaravi
Raraba ena iSoqosoqo ni Veivukei
1971
Sa muduki na Relief Society Magazine
ka vakaisosomitaki ena Ensign.
1978
Vakatabui mai Nauvoo na iVakananumi
ki na iTeitei iVakananumi
ni Marama.
16 ni Sepiteba, 1978
Vakayacori na imatai ni soqoni ni
iSoqosoqo ni Veivukei.
1987
Okati ki na mekesini raraba e dua
na itukutuku vakavula ni veisiko (sa
Liahona ena gauna oqo kei na Ensign.
1992
Era marautaka na marama na
ika 150 ni yabaki ni iSoqosoqo ni
Veivukei ena nodra vakaitavi ena
veicakacaka vakaveiqaravi ena
nodra dui itikotiko.
23 ni Sepiteba, 1995
Wilika o Peresitedi Gordon B.
Hinckley “Na Matavuvale:
Ai Vakaro ki Vuravura
Raraba” ena dua
na soqoni raraba ni
iSoqosoqo ni Veivukei.
1997
Sa tekivu me ra vuli vata mai na
dua na lewenivuli ena sigatabu
na iSoqosoqo ni Veivukei,
ilawalawa ni bete levu, kei na
kuoramu ni italatala qase.
2004
Ra vakaitavi na peresitedi raraba ni
iSoqosoqo ni Veivukei, Goneyalewa,
kei na Lalai ena imatai ni soqoni ni
vuli veiliutaki e vuravura raraba me
baleta na mataisoqosoqo.
2009
Yacova na 6 na milioni na iwiliwili
ni lewe ni iSoqosoqo ni Veivukei.
O ira na marama ena soqoni
raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei
2011
Marautaka na Lotu na ika 75 ni
yabaki ni parokaramu ni welefea.

Peresitedi: Emma Hale Smith, 1842–44. iMatai
ni Daunivakasala: Sarah Marietta Kingsley
Cleveland, 1842–44. iKarua ni Daunivakasala:
Elizabeth Ann Smith Whitney, 1842–44.
Peresitedi: Eliza Roxcy Snow, 1880–87. iMatai ni
Daunivakasala: Zina Diantha Huntington Young,
1880–88. iKarua ni Daunivakasala: Elizabeth
Ann Smith Whitney, 1880–82.
Peresitedi: Zina Diantha Huntington Young,
1888–1901. iMatai ni Daunivakasala: Jane Snyder
Richards, 1888–1901. iKarua ni Daunivakasala:
Bathsheba Wilson Smith, 1888–1901.
Peresitedi: Bathsheba Wilson Smith, 1901–10.
iMatai ni Daunivakasala: Annie Taylor Hyde,
1901–9. iKarua ni Daunivakasala: Ida Smoot
Dusenberry, 1901–10.
Peresitedi: Emmeline Woodward B. Wells,
1910–21. iMatai ni Daunivakasala:
Clarissa Smith Williams, 1910–21. iKarua ni
Daunivakasala: Julina Lambson Smith, 1910–21.
Peresitedi: Clarissa Smith Williams, 1921–28.
iMatai ni Daunivakasala: Jennie Brimhall Knight,
1921–28. iKarua ni Daunivakasala: Louise Yates
Robison, 1921–28.
Peresitedi: Louise Yates Robison, 1928–39. iMatai
ni Daunivakasala: Amy Brown Lyman, 1928–39.
iKarua ni Daunivakasala: Julia Alleman Child,
1928–35; Kate Montgomery Barker, 1935–39.
Peresitedi: Amy Brown Lyman, 1940–45. iMatai
ni Daunivakasala: Marcia Knowlton Howells,
1940–45. iKarua ni Daunivakasala: Donna
Durrant Sorensen, 1940–42; Belle Smith Spafford,
1942–45.
Mataveiliutaki
Raraba ni iSoqosoqo ni
Veivukei
Peresitedi: Belle Smith Spafford, 1945–74.
iMatai ni Daunivakasala: Marianne Clark Sharp,
1945–74. iKarua ni Daunivakasala: Gertrude
Ryberg Garff, 1945–47; Velma Nebeker Simonsen,
1947–56; Helen Woodruff Anderson, 1957–58;
Louise Wallace Madsen, 1958–74.
Peresitedi: Barbara Bradshaw Smith, 1974–84.
iMatai ni Daunivakasala: Janath Russell Cannon,
1974–78; Marian Richards Boyer, 1978–84. iKarua
ni Daunivakasala: Marian Richards Boyer,
1974–78; Shirley Wilkes Thomas, 1978–83; Ann
Stoddard Reese, 1983–84.
Peresitedi: Barbara Woodhead Winder, 1984–90.
iMatai ni Daunivakasala: Joy Frewin Evans,
1984–90. iKarua ni Daunivakasala: Joanne
Bushman Doxey, 1984–90.
Peresitedi: Elaine Low Jack, 1990–97. iMatai
ni Daunivakasala: Chieko Nishimura Okazaki,
1990–97. iKarua ni Daunivakasala: Aileen Hales
Clyde, 1990–97.
Peresitedi: Mary Ellen Wood Smoot, 1997–2002.
iMatai ni Daunivakasala: Virginia Urry Jensen,
1997–2002. iKarua ni Daunivakasala: Sheri L.
Dew, 1997–2002.
Peresitedi: Bonnie Dansie Parkin, 2002–7. iMatai
ni Daunivakasala: Kathleen Hurst Hughes,
2002–7. iKarua ni Daunivakasala: Anne Clark
Pingree, 2002–7.
Peresitedi: Julie Bangerter Beck, tekivu ena 2007.
iMatai ni Daunivakasala: Silvia Henriquez
Allred, tekivu ena 2007. iKarua ni Daunivakasala:
Barbara Thompson, tekivu ena 2007.
207

208
iKau
1. Emma Smith, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
17 ni Maji, 1842, Valenivola ni
iTukutuku ni Lotu, 12.
2. Spencer W. Kimball, “Privileges
and Responsibilities of Sisters,”
Ensign, Nove. 1978, 104.
3. Belle S. Spafford, A Woman’s
Reach (1974), 23.
4. Alama 37:6.
Wase 1
1. James E. Talmage, Jesus the Christ,
ikatolu ni itabataba (1916), 475.
2. Raica na Joni 19:25–27.
3. Raica na Joni 20:1–18.
4. Raica na Luke 10:38–42.
5. Raica na Joni 11:20–27.
6. Luke 8:1–3.
7. 1 Timoci 5:10.
8. Taito 2:4.
9. Cakacaka 9:36–40.
10. Raica na Roma 16:3–5.
11. 1 Korinica 16:19; vakuri ena vosa
kala.
12. Roma 16:6.
13. Raica na Cakacaka 16:14–15.
14. Roma 16:1–2; vakuri ena vosa
kala.
15. Joseph Smith, cavuti ena
Sarah M. Kimball, “Autobiography,”
Woman’s Exponent,
1 ni Sepi, 1883, 51; raica talega
Nodra iVakavuvuli na Peresitedi ni
Lotu: Josefa Simici (2007), 451.
iVakamacala
16. Eliza R. Snow, “Female Relief
Society,” Deseret News, 22 ni
Epe., 1868, 1; vakatautauvatataki
na icegu.
17. Nodra iVakavuvuli na Peresitedi ni
Lotu: Joseph F. Smith (1998), 184.
18. Lorenzo Snow, ena “Prest. Snow
to Relief Societies,” Deseret
Evening News, 9 ni Julai, 1901, 1.
19. Julie B. Beck, “Na Veika Era Uasivi
Kina na Marama Yalododonu
Edaidai: Tudei ka Dredre ni Yavalati,”
Liaona, Nove. 2007, 109.
Wase 2
1. Sarah M. Kimball, ena iVolatukutuku
ni iSoqosoqo ni Veivukei
mai na iMatai ni kena Tauyavu
ki na Koniferedi, 5 ni Epereli,
1892, Book II, Valenivola ni
iTukutuku ni Lotu, 29; vakatautauvatataki
na matanivola kei
matanivolalevu.
2. Sarah M. Kimball, “Autobiography,”
Woman’s Exponent,
1 ni Sepi., 1883, 51.
3. Raica na Relief Society Minute
Book, Nauvoo, Illinois, 17 ni
Maji, 1842, 6–7; eratou a tiko ena
soqoni e ruasagavulu na marama,
kei iratou e vitu eratou a sega
ni tiko eratou qai ciqomi ki na
isoqosoqo me tiki ni soqoni oya.
4. Josefa Simici ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois, 17
ni Maji, 1842, Valenivola ni iTukutuku
ni Lotu, 7; sa vakatautauvatataki
na matanivola, icegu, kei na
matanivolalevu me vaka e gadrevi
ena itukutuku kece sara e tomiki
mai na ivolatukutuku ni bose oqo.
5. Raica na Relief Society Minute
Book, Nauvoo, Illinois, 17 ni
Maji, 1842, 8–9.
6. Vunau kei na Veiyalayalati 25:3, 7.
7. Raica na Josefa Simici, ena Relief
Society Minute Book, Nauvoo,
Illinois, 17 ni Maji, 1842, 8.
8. Raica na Vunau kei na Veiyalayalati
25:2, 5–8, 10–11, 13–15.
9. Vunau kei na Veiyalayalati 25:16.
10. Josefa Simici ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
17 ni Maji, 1842, 8.
11. Emma Smith, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
17 ni Maji, 1842, 12.
12. Raica na Relief Society Minute
Book, Nauvoo, Illinois, 17 ni
Maji, 1842, 14.
13. Josefa Simici ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
28 ni Epe., 1842, 40.
14. Josefa Simici, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
30 ni Maji, 1842, 22.
15. Josefa Simici, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
28 ni Epe., 1842, 38.
16. Boyd K. Packer, ena Conference
Report, Okot. 1978, 9–10; se
Ensign, Nove. 1978, 8.
17. Raica na Josefa Simici, ena Relief
Society Minute Book, Nauvoo,
Illinois, 17 ni Maji, 1842, 8.
18. Eliza R. Snow, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
28 ni Epe., 1842, 41.
19. Raica na Josefa Simici, ena Relief
Society Minute Book, Nauvoo,
Illinois, 9 ni June, 1842, 63.

20. Josefa Simici, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
9 ni June, 1842, 63.
21. Josefa Simici, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
9 ni June, 1842, 63.
22. Josefa Simici, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
28 ni Epe., 1842, 38.
23. Josefa Simici, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
28 ni Epe, 1842, 35.
24. Vunau kei na Veiyalayalati 20:69.
25. Josefa Simici, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
28 ni Epe, 1842, 38.
26. Vunau kei na Veiyalayalati 25:5.
27. Vunau kei na Veiyalayalati
68:25–28.
28. Vunau kei na Veiyalayalati 93: 40,
44, 49–50.
29. Emma Smith, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
9 ni Maji, 1844, 123.
30. Josefa Simici, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
28 ni Epe, 1842, 40.
31. Nodra iVakavuvuli na Peresitedi ni
Lotu: Josefa Simici (2007), 482.
32. Ena Relief Society Minute Book,
Nauvoo, Illinois, 14 ni Epe, 1842,
28.
33. Ena Relief Society Minute Book,
Nauvoo, Illinois, 5 ni Okosi.,1843,
103.
34. Ena Relief Society Minute Book,
Nauvoo, Illinois, 13 ni Okosi.,
1843, 107.
35. Ena Relief Society Minute Book,
Nauvoo, Illinois, Soqoni ni
iSoqosoqo ni Veivukei ni Marama
ni Third Ward, sega na tikinisiga,
112.
36. Vunau kei na Veiyalayalati
124:27–30.
37. Raica na Vunau kei na Veiyalayalati
131–32.
38. Sally Randall, ena Kenneth W.
Godfrey, Women’s Voices: An Untold
History of the Latter-day Saints
(1982), 138–39.
39. Maciu 25:40.
40. “R. S. Reports,” Woman’s Exponent,
1 ni Sepi., 1876, 50.
41. Cavuta o Josefa Simici ena
Edward W. Tullidge, The Women
of Mormondom (1877), 76.
42. Ena Relief Society Minute Book,
Nauvoo, Illinois, 16 ni June, 1843,
91–92.
43. Josefa Simici, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
28 ni Epereli, 1842, 39.
44. Josefa Simici, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
9 ni June, 1842, 62.
45. Ellen Douglas, ivola, 14 ni Epe.
1844, taipataka, Valenivola ni
iTukutuku ni Lotu.
46. John A. Widtsoe, Evidences and
Reconciliations, tuva.G. Homer
Durham, 3 volimu ena 1 (1960),
308.
47. Emily Woodmansee, “Marama e
Saioni,” Sere ni Lotu, naba 192.
48. M. Russell Ballard, “Women of
Righteousness,” Ensign, Epe.
2002, 70.
49. Lucy Mack Smith, ena Relief
Society Minute Book, Nauvoo,
Illinois, 24 ni Maji, 1842, 18–19.
Wase 3
1. Vunau kei na Veiyalayalati 25:13.
2. Alama 27:27.
3. Brigham Young, ena History of the
Church, 7:567.
4. Sarah DeArmon Pea Rich, “Kena
itukutuku, 1885–93,” Valenivola
ni iTukutuku ni Lotu, 66; vakatautauvatataki
na sipeli, icegu,
kei na matanivola levu; cavuta o
Richard G. Scott, ena Conference
Report, Epe. 2009, 42; se Ensign,
Me 2009, 44–45.
5. Vunau kei na Veiyalayalati 136:4.
6. Ena Charles Lanman, A Summer
in the Wilderness (1847), 32.
7. Vunau kei na Veiyalayalati 136:1, 8.
8. Presendia Lathrop Kimball,
“A Venerable Woman,” Woman’s
Exponent, 1 ni June, 1883, 2.
9. Drusilla Dorris Hendricks, “Historical
Sketch of James Hendricks
and Drusilla Dorris Hendricks,”
ena Henry Hendricks Genealogy,
biuta vata o Marguerite Allen
(1963), 28.
10. Raica na Jill Mulvay Derr, Janath
Russell Cannon, kei Maureen
Ursenbach Beecher, Women
of Covenant: The Story of Relief
Society (1992), 67.
11. iVolaniveisiga nei Eliza Partridge
Lyman, 14 ni Julai–12 ni Tise,
1846, Valenivola ni iTukutuku ni
Lotu, 32–35.
12. iVolaniveisiga nei Eliza Partridge
Lyman, 38.
13. iTukutuku kei Bathsheba W.
Smith, taipataka, Valenivola ni
iTukutuku ni Lotu, 13; vakatautauvatataki
na icegu, sipeli, kei na
matanivola.
14. Helen Mar Whitney, “Scenes and
Incidents at Winter Quarters,”
Woman’s Exponent, 1 ni Tise.,
1885, 98.
15. Wallace Stegner, The Gathering
of Zion: The Story of the Mormon
Trail (1981), 13.
16. Alama 34:28.
17. Emmeline B. Wells, “After the
Days of Nauvoo,” ena Record
of the Relief Society from First
Organization to Conference, 5
ni Epe., 1892, iVola II, Valenivola
ni iTukutuku ni Lotu, 234–35;
vakatautauvatataki na sipeli kei
na matanivola levu.
209

210
18. Brigham Young, “Remarks,” Deseret
News, 15 ni Okot., 1856, 252.
19. Lucy Meserve Smith, “Historical
Sketches of My Great Grandfathers,”
itukutukuvolai, Vakasokumuni
Vakatabakidua, Valenivola
na Marriott, University of Utah,
53–54; vakatautauvatataki na sipeli,
matanivola levu, kei na icegu.
20. Moronai 7:47.
21. Lucy Meserve Smith, “Historical
Sketches of My Great Grandfathers,”
54.
Wase 4
1. Raica na Journal of Wilford
Woodruff. 26 ni Tise, 1866, Valenivola
ni iTukutuku ni Lotu.
2. Brigham Young, “Remarks,”
Deseret Evening News, 14 ni
Tise,1867, 2; raica talega na Nodra
iVakavuvuli na Peresitedi ni Lotu:
Brigham Young (1997), 131.
3. Josefa Simici, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
28 ni Epe, 1842, Valenivola ni
iTukutuku ni Lotu, 38; vakatautauvatataki
na sipeli.
4. Eliza R. Snow, “Female Relief
Society,” Deseret News, 22 ni Epe,
1868, 81.
5. Eliza R. Snow, “Female Relief
Society,” 81.
6. Eliza R. Snow, ena Relief Society
Minutes, Third Ward, Salt Lake
Stake, 23 ni Sepi, 1868, Valenivola
ni iTukutuku ni Lotu, 17.
7. Brigham Young, cavuti ena
The Personal Writings of Eliza
Roxcy Snow, tabaka o Maureen
Ursenbach Beecher (1995), 35.
8. Vunau kei na Veiyalayalati 25:7.
9. Eliza R. Snow, “iSoqosoqo ni
Veivukei ni Marama,” 81.
10. Brigham Young, “Remarks,” Deseret
News Weekly, 13 ni Me, 1868,
3; vakatautauvatataki na icegu.
11. Ena Susa Young Gates, History of
the Young Ladies’ Mutual Improvement
Association (1911), 9–10.
12. Eliza R. Snow, ena Senior and
Junior Cooperative Retrenchment
Association Minutes, 20 ni Fepe,
1875, taipataka, Valenivola ni
iTukutuku ni Lotu; vakatautauvatataki
na icegu.
13. iVola mai vei Eliza R. Snow ki vei
Mary Elizabeth Lightner, 27 ni
Me, 1869, Valenivola ni iTukutuku
ni Lotu.
14. Eliza R. Snow, “An Address by
Miss Eliza R. Snow,” Millennial
Star, 13 ni Janu, 1874, 18.
15. Raica na Vunau kei na Veiyalayalati
132.
16. Eliza R. Snow, ena Relief Society
Minutes, Fifteenth Ward, Salt
Lake Stake, 6 ni Janu, 1870,
Valenivola ni iTukutuku ni Lotu,
140; Vakatautauvatataki na icegu
kei na matanivola levu.
17. Ena “Great Indignation Meeting,”
Millennial Star, 22 ni Fepe,
1870, 115.
18. “The Mormon Question,” New
York Times, 8 ni Fepe, 1870, 1.
19. “Mormon Women in Council,”
New York Herald, 23 ni Janu, 1870;
cavuti ena Deseret News, 16 ni
Fepe, 1870, 23.
20. Wilford Woodruff, “Remarks,”
Deseret Weekly, 14 ni Nove,1891,
660.
21. Dairi nei Zina D. H. Young, 6 ni
Okot.,1890, Valenivola ni iTukutuku
ni Lotu; vakatautauvatataki
na sipeli.
22. Helen Mar Whitney, A Woman’s
View: Helen Mar Whitney’s Reminiscences
of Early Church History,
tabaka o Richard N. Holzapfel
kei Jeni B. Holzapfel (1997), 140.
23. Raica na Andrew Jenson, Latterday
Saint Biographical Encyclopedia,
4 vols. (1901–36), 1:695.
24. Eliza R. Snow, ena Tenth Ward
Relief Society Minutes, 22 ni Janu,
1874, Valenivola ni iTukutuku ni
Lotu, 24; vakatautauvatataki na
icegu kei na matanivola levu.
25. Emily S. Richards, ena “General
Conference Relief Society,”
Woman’s Exponent, Tise. 1901, 54.
26. Ena “Emily S. Richards,” Brigham
Young University Bulletin: Dedicatory
Services for Naming and
Dedication of Twelve Buildings,
7 ni Me, 1957, 21.
27. Spencer W. Kimball, “The Role
of Righteous Women,” Ensign,
Nove. 1979, 102.
28. Raica na Nodra iVakavuvuli
na Peresitedi ni Lotu: Brigham
Young 167–68.
29. Brigham Young, “Remarks,” Deseret
News Weekly, 13 ni Me, 1868, 3.
30. Eliza R. Snow, “Female Relief
Society,” 81.
31. Brigham Young, “Remarks,”
Deseret News Weekly, 13 ni Me,
1868, 3.
32. Emmeline B. Wells, “Be Wise and
Hearken to Counsel,” Woman’s
Exponent, 1 ni Nove,1876, 84;
vakatautauvatataki na icegu.
33. Sarah Howard, ena “General
Meeting of Central and Ward
Committees,” Woman’s Exponent,
1 ni Tise,1876, 99.
34. John Taylor, “Discourse by Prest.
John Taylor,” Deseret News, 9 ni
Epe, 1879, 147.
35. Emmeline B. Wells, “Sisters Be
in Earnest,” Woman’s Exponent,
15 ni Okot, 1876, 76.
36. Raica na Jill Mulvay Derr, Janath
Russell Cannon, kei Maureen
Ursenbach Beecher, Women
of Covenant: The Story of Relief
Society (1992), 165–66.
37. Raica na“Church Wheat to Be
Turned Over to Government,”
Deseret Evening News, 20 ni Me,
1918, 1.

38. Eliza R. Snow, “An Address,”
Woman’s Exponent, 15 ni Sepi,
1873, 63.
39. Emmeline B. Wells, “Zina D. H.
Young—A Character Sketch,”
Improvement Era, Nove. 1901, 45.
40. Eliza R. Snow, “An Address by
Miss Eliza R. Snow,” 20; vakatautauvatataki
na icegu.
41. Emma Andersen Liljenquist, ena
Our Pioneer Heritage, biuta vata.
Kate B. Carter (1963), 6:445–46.
42. “Deseret Hospital,” Woman’s
Exponent, 1 ni Okos., 1882, 36.
43. Dairi nei Emmeline B. Wells, 4 ni
Janu,1878, Harold B. Lee Library
Special Collections, Brigham
Young University; vakatautauvatataki
na icegu.
44. Dairi nei Emmeline B. Wells, 1 ni
Okos., 1895.
45. Eliza R. Snow, “An Address by
Miss Eliza R. Snow,” 21.
46. Eliza R. Snow, Poems: Religious,
Historical, and Political (1856),
148–49.
Wase 5
1. Emmeline B. Wells, Clarissa S.
Williams, kei Julina L. Smith,
“Resolutions of Relief Society,”
Woman’s Exponent, Nove. 1913, 79.
2. 1 Korinica 13:8; Moronai 7:46;
raica talega na General Board Minutes,
1842–2007, 3 ni Julai, 1913,
Valenivola ni iTukutuku ni Lotu.
3. Josefa Simici, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
9 ni June, 1842, Valenivola ni
iTukutuku ni Lotu, 63.
4. Moronai 7:47.
5. Emmeline B. Wells, Clarissa S.
Williams, kei Julina L. Smith,
“Epistle to the Relief Society
Concerning These War Times,”
Relief Society Magazine, Julai 1917,
364.
6. Raica na Moronai 7:46–47.
7. Joseph F. Smith, ena Minutes of
the General Board of Relief Society,
17 ni Maji, 1914, Valenivola ni
iTukutuku ni Lotu, 54–55.
8. Ena “Notes from the Field,” Relief
Society Magazine, Sepi. 1917,
512.
9. Emmeline B. Wells, “The Grain
Question,” Relief Society Bulletin,
Sepi. 1914, 1–2.
10. Amy Brown Lyman, “Social
Service Work in the Relief Society,
1917–1928,” taipataka, Valenivola
ni iTukutuku ni Lotu, 2.
11. Clarissa S. Williams, ena “Relief
Society Gives Hard Job to General
Head,” Deseret News, 23 ni
Sepi, 1925, wase 2, tabana 1.
12. Gladys Robison Winter, ena
The Life and Family of Louise Yates
Robison, biuta vata o Gladys
Robison Winter, Valenivola ni
iTukutuku ni Lotu.
13. Raica na Evelyn Hodges Lewis,
veivakatarogi o Loretta Hefner,
Sepi. 1979, vola, Valenivola ni
iTukutuku ni Lotu.
14. Louise Y. Robison, “Officers’
Meeting,” Relief Society Magazine,
Me 1935, 272.
15. Heber J. Grant, ena Conference
Report, Okot. 1936, 3.
16. Thomas S. Monson, “Guiding
Principles of Personal and Family
Welfare,” Ensign, Sepi. 1986, 5.
17. Harold B. Lee, “Place of the
Relief Society in the Church
Security Plan,” Relief Society
Mag azine, Maji 1937, 143; vakatautauvatataki
na icegu.
18. Joseph L. Wirthlin, “Relief
Society—An Aid to the Bishops,”
Relief Society Magazine, June
1941, 417.
19. “Memo of Suggestions,” 1–6,
Church Union Board Executive
Committee Minutes, Valenivola
ni iTukutuku ni Lotu.
20. Amy Brown Lyman, ena Mayola
R. Miltonberger, Fifty Years
of Relief Society Social Services
(1987), 2; vakatautauvatataki na
matanivola levu.
21. Boyd K. Packer, itukutuku sega ni
tabaki.
22. Maria Speidel, ena “Notes from
the Field,” Relief Society Magazine,
Fepe. 1946, 123.
23. John Zippro, “Life Story of
John Zippro,” itukutuku sega
ni tabaki, cavuti ena Jill Mulvay
Derr, Janath Russell Cannon, kei
Maureen Ursenbach Beecher,
Women of Covenant: The Story of
Relief Society (1992), 301–2.
24. Eva M. Gregerson, ena “Notes
from the Field,” Relief Society
Magazine, Fepe. 1946, 118.
25. Hugh B. Brown, ena “Notes
from the Field,” Relief Society
Magazine, Okot. 1944, 591–92.
26. Raica na Hedwig Biereichel, ena
Roger P. Minert, In Harm’s Way:
East German Saints in World War
II (2009), 209.
27. Raica na Jennifer A. Heckmann,
ena Nathan N. Waite, “Steadfast
German Saints,” BYU Magazine,
Vulaibatabata 2010, 57.
28. Amy Brown Lyman, In Retrospect
(1945), 160–61.
29. Moronai 7:46–47.
Wase 6
1. Eliza R. Snow, ena Weber Stake
Relief Society Minutes, 30 ni
Okot, 1877, Valenivola ni iTukutuku
ni Lotu, 27–28.
2. Belle S. Spafford, Marianne
Sharp, kei Gertrude Garff, “The
New Year,” Relief Society Mag azine,
Janu. 1947, 3.
3. Boyd K. Packer, ena Conference
Report, Epe. 1998, 94–95; se
Ensign, Me 1998, 72.
211

212
4. Boyd K. Packer, “The Circle of
Sisters,” Ensign, Nove. 1980, 109.
5. Henry B. Eyring, “Na iYaunibula
Tudei ni iSoqosoqo ni Veivukei,”
Liaona, Nove. 2009, 124–25.
6. Boyd K. Packer, “The Circle of
Sisters,” 110.
7. Boyd K. Packer, ena Conference
Report, Epe. 1998, 97; se Ensign,
Me 1998, 74.
8. George Albert Smith, “Address to
Members of Relief Society,” Relief
Society Magazine, Tise. 1945, 717.
9. Raica na Belle S. Spafford, “A
Relief Society Building to Be
Erected,” Relief Society Magazine,
Tise. 1945, 751–53.
10. Belle S. Spafford, “Joy in Full
Measure,” Relief Society Magazine,
Nove. 1948, 725.
11. David O. McKay, “Dedicatory
Prayer of the Relief Society
Building,” Relief Society Magazine,
Tise. 1956, 789.
12. Boyd K. Packer, ena Conference
Report, Okot. 1978, 10; se Ensign,
Nove. 1978, 8–9.
13. Belle S. Spafford, veivakatarogi
mai vei Jill Mulvay [Derr], 20
ni Janu, 1976, ilavelavevolai se
katoni, Valenivola ni iTukutuku ni
Lotu, 127.
14. Belle S. Spafford, A Woman’s
Reach (1974), 98; moici na kena
parakaravu.
15. Silvia H. Allred, “Na Marama
Yadua e Gadreva na iSoqosoqo
ni Veivukei,” Liaona, Nove. 2009,
115–16.
16. Raica na Olga Kovářová
Campora, “Fruits of Faithfulness:
The Saints of Czechoslovakia,”
ena Women Steadfast in Christ
(1992), 141–46.
17. Spencer W. Kimball, “The Role
of Righteous Women,” Ensign,
Nove. 1979, 103–4.
18. Elaine L. Jack, veivakatarogi
mai vei Julie B. Beck, 10 ni Fepe,
2009, ilavelavevolai se katoni,
Valenivola ni iTukutuku ni Lotu;
vakatautauvatataki na icegu.
19. Elaine L. Jack, veivakatarogi mai
vei Julie B. Beck, 10 ni Fepe, 2009;
vakatautauvatataki na matanivola
levu se na icegu.
20. Thomas S. Monson, “Na Qaqa e
Tiko ena iSoqosoqo ni Veivukei,”
Liaona, Nove. 1997, 95.
21. Julie B. Beck, “Vakayacori na
iNaki ni iSoqosoqo ni Veivukei,”
Liaona, Nove. 2008, 110.
22. Boyd K. Packer, “Na iWirini ni
Marama,” 109.
23. Boyd K. Packer, ena Conference
Report, Epe. 1998, 95; se Ensign,
Me 1998, 72.
24. Boyd K. Packer, “Na iWirini ni
Marama,” 110.
25. Thomas S. Monson, “Sa Sega
ni Mudu na Loloma,” Ensign,
Nove. 2010, 124–25; raica talega
na Bible Dictionary, “Charity”;
Moronai 7:46–47.
Wase 7
1. Eliza R. Snow, “Dokai na Vuku
kei na Loloma,” Serenilotu, naba
101.
2. Raica na Luke 15:3–7.
3. Raica na 3 Nifai 11:13–17;
17:5–25.
4. Julie B. Beck, “iSoqosoqo ni Veivukei:
E Dua na Cakacaka Tabu,”
Liaona, Nove. 2009, 111.
5. Relief Society Minute Book,
Nauvoo, Illinois, 28 ni Julai, 1843,
Valenivola ni iTukutuku ni Lotu,
101.
6. Joseph F. Smith, “Address of
Pres ident Joseph F. Smith,”
Woman’s Exponent, Me 1903, 93;
raica talega na Nodra iVakavuvuli
na Peresitedi ni Lotu: Joseph F.
Smith (1998), 186–87.
7. Eliza R. Snow, ena Relief Society
Minutes, Sixth Ward, Salt Lake
Stake, 16 ni Okosi., 1868, Valenivola
ni iTukutuku ni Lotu, 16;
vakatautauvatataki na sipeli kei
na matanivola levu.
8. Eliza R. Snow, ena Mt. Pleasant
North Ward Relief Society Minutes,
7 ni Okosi, 1880, Valenivola
ni iTukutuku ni Lotu, 56; vakatautauvatataki
na matanivola levu.
9. Sarah M. Kimball, ena 15th
Ward Relief Society Minutes,
1868–1873, Valenivola ni iTukutuku
ni Lotu; vakatautauvatataki
na icegu.
10. Jane Richards, ena “R. S. Reports,”
Woman’s Exponent, Sepi.
1907, 24.
11. Minutes of General Board of
Relief Society, 19 ni Epe, 1944,
Valenivola ni iTukutuku ni Lotu,
39–40.
12. Belle S. Spafford, veivakatarogi
Jill Mulvay [Derr], 1 ni Tise, 1975,
ilavelavevolai se katoni, Valenivola
ni iTukutuku ni Lotu.
13. Belle S. Spafford, vakatarogi mai
vei Jill Mulvay [Derr], 8 ni Tise,
1975, ilavelavevolai se katoni,
Valenivola ni iTukutuku ni Lotu.
14. Henry B. Eyring, “Na iYaunibula
Tudei ni iSoqosoqo ni Veivukei,”
Liaona, Nove. 2009, 123.
15. Julie B. Beck, “‘Strengthen Thy
Stakes’: Strong and Immovable
in Faith,” ena Awake, Arise, and
Come unto Christ: Talks from the
2008 BYU Women’s Conference
(Deseret Book, 2009), 86–87;
sa veisau na vakavakadewa
vaka-Potukali.
16. Joseph Smith, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
28 ni Epe, 1842, 38.
17. Spencer W. Kimball, “Small Acts
of Service,” Ensign, Tise. 1974, 5.
18. Thomas S. Monson, ena Conference
Report, Okot. 2009, 84; se
Ensign, Nove. 2009, 86.

19. Dieter F. Uchtdorf, “Na Marau,
na Nomu iVotavota,” Liaona,
Nove. 2008, 120.
20. Spencer W. Kimball, “A Vision of
Visiting Teaching,” Ensign, June
1978, 24; raica talega na Vunau
kei na Veiyalayalati 20:53–54.
21. Camilla Kimball, ena Caroline
Eyring Miner kei Edward L.
Kimball, Camilla: A Biography of
Camilla Eyring Kimball (1980), 175.
22. Cathie Humphrey, ena “Strong
Hands and Loving Hearts,”
Ensign, Tise. 2004, 36–37.
23. Cavuta o Mary Ellen Smoot, ena
veivakatarogi mai vei Julie B.
Beck, 20 ni Me, 2009, ilavelavevolai
se katoni, Valenivola ni
iTukutuku ni Lotu.
24. “Liga Kaukauwa kei na Yalo
Loloma,” 39.
25. Spencer W. Kimball, ”A Vision of
Visiting Teaching,” 24–25.
26. Ena Virginia U. Jensen, “Ripples,”
Ensign, Nove. 2000, 94.
27. Mary Ellen Smoot, ena Conference
Report, Okot. 1997, 13–14;
se Ensign, Nove. 1997, 12.
28. Spencer W. Kimball, “A Vision of
Visiting Teaching,” 26.
29. Silvia H. Allred, “Sa Sega ni
Mudu na Loloma,” Ensign, Nove.
2011, 115–16.
30. Elaine L. Jack, ena Jaclyn W.
Sorensen, “Visiting Teaching—
Giv ing Selfless Service in a Loving
Sisterhood,” Church News, 7
ni Maji, 1992, 5.
31. Vivien D. Olson, “The Visiting
Tea cher Who Made a Difference,”
Church News, 15 ni Me, 1982, 2.
32. Hope Kanell Vernon, “The
Visiting Teacher Who Made a
Difference,” Church News, 12 ni
June, 1982, 2.
33. Barbara W. Winder, “Striving
Together: A Conversation with
the Relief Society General
Presiden cy,” Ensign, Maji 1985, 12.
34. Robyn Romney Evans, “In the Vineyard,”
Ensign, Maji 2004, 21–23.
35. Lorenzo Snow, ena “Prest. Snow
to Relief Societies,” Deseret
Evening News, 9 ni Julai, 1901, 1;
cavuti na Jemesa 1:27.
Wase 8
1. Mosese 1:39.
2. Dallin H. Oaks, ena Conference
Report, Epe. 1992, 51; se Ensign,
Me 1992, 36.
3. John A. Widtsoe, Priesthood and
Church Government (1939), 83.
4. Elaine L. Jack, ena Conference
Report, Okot. 1996, 105; se
Ensign, Nove. 1996, 76–77.
5. Sheri L. Dew, ena Conference
Report, Okot. 2001, 13; se Ensign,
Nove. 2001, 13; cavuti Vunau kei
na Veiyalayalati 109:22.
6. Elizabeth Ann Whitney, “A Leaf
from an Autobiography,” Woman’s
Exponent, 1 ni Sepi, 1878, 51.
7. Elizabeth Ann Whitney, “A Leaf
from an Autobiography,” Woman’s
Exponent, 1 ni Okosi, 1878, 33.
8. Joseph Smith, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
28 ni Epe, 1842, Valenivola ni
iTukutuku ni Lotu, 36.
9. Yavu ni Vakabauta 1:7.
10. Amanda Barnes Smith, ena
Edward W. Tullidge, The Women
of Mormondom (1877), 124, 128;
raica talega Our Heritage: A Brief
History of The Church of Jesus
Christ of Latter-day Saints (1996),
47–48; na itaukei ni iqaqi e dua na
turaga na yacana o Jacob Hawn.
11. Elizabeth Ann Whitney, “A Leaf
from an Autobiography,” Woman’s
Exponent, 1 ni Okosi, 1878, 33.
12. Joseph Smith, cavuta o Mercy
Fielding Thompson, ena“Recollections
of the Prophet Joseph
Smith,” Juvenile Instructor, 1 ni
Julai, 1892, 400.
13. Vunau kei na Veiyalayalati 95:8.
14. Vunau kei na Veiyalayalati 97:28.
15. Vunau kei na Veiyalayalati
97:13–14.
16. Vunau kei na Veiyalayalati 124:28,
40.
17. Elizabeth Ann Whitney, “A Leaf
from an Autobiography,” Woman’s
Exponent, 15 ni Fepe, 1879, 191.
18. Raica na Vunau kei na Veiyalayalati
84:19–22.
19. Joseph Fielding Smith, “Relief
Society—an Aid to the Priesthood,”
Relief Society Magazine,
Janu. 1959, 5–6.
20. Russell M. Nelson, ena Conference
Report, Epe. 2006, 38; se
Ensign, Me 2006, 37.
21. Richard G. Scott, “The Doctrinal
Foundation of the Auxiliaries,”
Soqoni ni Vuli Veiliutaki e Vuravura
Raraba, 10 ni Janu, 2004, 5.
22. Dallin H. Oaks, ena Conference
Report, Epe. 1992, 51; se Ensign,
Me 1992, 37; cavuti 1 Korinica
11:11.
23. Dallin H. Oaks, ena Conference
Report, Epe. 1992, 51; se Ensign,
Me 1992, 37; cavuti Vunau kei na
Veiyalayalati 14:7.
24. Raica na Vunau kei na Veiyalayalati
68:25–28.
25. Bruce R. McConkie, ena Conference
Report, Sydney Australia
Area Conference 1976, 34; cavuti
na Mosese 5:11.
26. “Na Matavuvale: Ai Vakaro ki
Vuravura Raraba,” tabana 167
ena ivola oqo.
27. Dallin H. Oaks, ena Conference
Report, Okot. 2005, 24, 26, 28; se
Ensign, Nove. 2005, 24, 26–27.
28. iTukutuku sega ni tabaki; sega ni
tukuni na yacana e vola.
29. Boyd K. Packer, ena Confer ence
Report, Epe. 1998, 95–96; se
Ensign, Me 1998, 72–73; cavuti
Vunau kei na Veiyalayalati
213

214
107:5kei Joseph Smith, ena
Sarah M. Kimball, “Autobiography,”
Woman’s Exponent,
1 ni Sepi, 1883, 51.
30. Vunau kei na Veiyalayalati 38:27.
31. Joseph Smith, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
30 ni Maji, 1842, 22.
32. Eliza R. Snow, ena Relief Society
Minutes, Eleventh Ward, Salt
Lake Stake, 3 ni Maji, 1869,
Valenivola ni iTukutuku ni Lotu.
33. Bathsheba W. Smith, “Official
Announcement,” Woman’s Exponent,
1 ni Janu., 1902, 68.
34. Henry B. Eyring, “Na iYaunibula
Tudei ni iSoqosoqo ni Veivukei,”
Liaona, Nove. 2009, 123.
35. Barbara W. Winder, vakatarogi
mai vei Susan W. Tanner, 3 ni
Janu., 2011, ilavelavevolai se
katoni, Valenivola ni iTukutuku
ni Lotu, 1.
36. Barbara W. Winder, vakatarogi
mai vei Susan W. Tanner, 3 ni
Janu, 2011, 1.
37. Vunau kei na Veiyalayalati 6:32
38. Thomas S. Monson, ena Conference
Report, Okot. 1992, 68; se
Ensign, Nove. 1992, 48–49.
39. Spencer W. Kimball, “Relief Society—Its
Promise and Potential,”
Ensign, Maji 1976, 4.
40. Joseph Fielding Smith, “Relief
Society—an Aid to the Priesthood,”
5.
41. Gordon B. Hinckley, ena Conference
Report, Okot. 1996, 90–91;
se Ensign, Nove. 1996, 67–68.
Wase 9
1. Gordon B. Hinckley, “Stand
Strong against the Wiles of the
World,” Ensign, Nove. 1995, 100.
2. “Na Matavuvale: Ai Vakaro ki Vuravura
Raraba,” tabana e 166–67
ena ivola oqo.
3. Gordon B. Hinckley, cavuti ena
“Inspirational Thoughts,” Ensign,
Okosi. 1997, 5.
4. Barbara Thompson, “I Will
Strengthen Thee; I Will Help
Thee,” Ensign, Nove. 2007, 117.
5. Bonnie D. Parkin, “Parents Have
a Sacred Duty,” Ensign, June
2006, 93.
6. Gordon B. Hinckley, “Stand
Strong against the Wiles of the
World,” 101.
7. James E. Faust, “The Grand Key-
Words for the Relief Society,”
Ensign, Nove. 1996, 94; vakatautauvatataki
na matanivola levu.
8. Gordon B. Hinckley, “Stand
Strong against the Wiles of the
World,” 100.
9. “Na Matavuvale: Ai Vakaro ki
Vuravura Raraba,” tabana 166
ena ivola oqo.
10. Julie B. Beck, “Teaching the Doctrine
of the Family,” Ensign, Maji
2011, 12.
11. Raica na Vunau kei na Veiyalayalati
138:38–39; Mosese 5:10–12.
12. Raica na Ai Vakatekivu 27–28;
raica talega na Julie B. Beck,
“Teaching the Doctrine of the
Family,” 16.
13. Raica na 1 Tui 17:8–24.
14. Raica na Alama 56:47–48.
15. Raica na Luke 2:40–52.
16. Raica na Vunau kei na Veiyalayalati
68:25–28; 93:36–48; 131:1–3.
17. Eliza R. Snow, “An Address,”
Woman’s Exponent, 15 ni Sepi,
1873, 63.
18. Zina D. H. Young, ena “First
General Conference of the Relief
Society,” Woman’s Exponent, 15 ni
Epe, 1889, 172.
19. Joseph F. Smith, ena Deseret
Weekly, 9 ni Janu., 1892, 71; raica
talega Nodra iVakavuvuli na
Peresitedi ni Lotu: Joseph F. Smith
(1998), 31–32.
20. Zina D. H. Young, ena “Relief Society
Jubilee,” Woman’s Exponent,
1 ni Epe, 1892, 140.
21. Zina D. H. Young, ena “First
General Conference of the Relief
Society,” 172.
22. Joseph F. Smith, ena Minutes
of Relief Society General Board,
17 ni Maji, 1914, 50–51; me vaka
e cavuti ena Nodra iVakavuvuli na
Peresitedi ni Lotu: Joseph F. Smith
(1998), 186.
23. Sheri L. Dew, “Are We Not All
Mothers?” Ensign, Nove. 2001, 97.
24. Bonnie D. Parkin, “Parents Have
a Sacred Duty,” 97.
25. Barbara W. Winder, ena “Enriching
and Protecting the Home,”
Ensign, Maji 1986, 20.
26. Belle S. Spafford, vakatarogi mai
vei Jill Mulvay [Derr], 8 ni Maji,
1976, ilavelavevolai se katoni,
Valenivola ni iTukutuku ni Lotu,
238.
27. M. Russell Ballard, ena Conference
Report, Epe. 2010, 17; se
Ensign, Me 2010, 18.
28. Raica na Sheri L. Dew, “Are We
Not All Mothers?” 96–98.
29. Julie B. Beck, ena Conference
Report, Okot. 2007, 81; se Ensign,
Nove. 2007, 76–77.
30. Howard W. Hunter, “To the
Women of the Church,” Ensign,
Nove. 1992, 96.
31. iTukutuku mai na Mataveiliutaki
Taumada, ena Conference
Report, Okot. 1942, 12; wilika o
J. Reuben Clark Jr.
32. iTukutuku mai na Mataveiliutaki
Taumada, ena Conference
Report, Okot. 1942, 12–13; wilika
o J. Reuben Clark Jr.
33. Barbara B. Smith, A Fruitful
Season (1988), 55.
34. George W. Cornell, “Homemakers
Get a Boost,” Fresno
[California] Bee, 5 ni Epe., 1978,

C-5; cavuti ena Jill Mulvay Derr,
Janath Russell Cannon, kei
Maureen Ursenbach Beecher,
Women of Covenant: The Story
of Relief Society (1992), 361.
35. Raica na Susan W. Tanner,
“Strengthening Future Mothers,”
Ensign, June 2005, 20.
36. David O. McKay cavuti J. E.
McCulloch, Home: The Savior of
Civilization (1924), 42; ena Conference
Report, Epe. 1935, 116.
37. Harold B. Lee, “Be Loyal to the
Royal within You,” ena Speeches
of the Year: BYU Devotional and
Ten-Stake Fireside Addresses 1973
(1974), 91; raica talega na Nodra
iVakavuvuli na Peresitedi ni Lotu:
Harold B. Lee (2000), 134.
38. Spencer W. Kimball, ena Conference
Report, Okot. 1980, 3–4; se
Ensign, Nove. 1980, 4.
39. James E. Faust, ena Conference
Report, Epe. 2003, 70; se Ensign,
Me 2003, 68.
40. Gordon B. Hinckley, “Tudei ka
Sega ni Yavalati Rawa,” Soqoni ni
Vuli Veiliutaki e Vuravura Raraba,
10 ni Janu, 2004, 20.
41. Raica na Spencer W. Kimball, ena
Conference Report, Okot. 1971,
152–56;se Ensign, Tise. 1971,
36–39.
42. Gordon B. Hinckley, “Stand
Strong against the Wiles of the
World,” 101.
43. Spencer W. Kimball, “Privileges
and Responsibilities of Sisters,”
Ensign, Nove. 1978, 103.
44. Gordon B. Hinckley, “Stand
Strong against the Wiles of the
World,” 101.
Wase 10
1. Joseph Smith, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
28 ni Epe, 1842, Valenivola ni
iTukutuku ni Lotu, 38; sa vakatautauvatataki
na sipeli, icegu,
kei na matanivola levu me vaka
e gadrevi ena veitikina cavuti
kece mai na ivola ni itukutuku
ni soqoni oqo.
2. Mary Ellen Smoot, “Rejoice,
Daughters of Zion,” Ensign,
Nove. 1999, 92–93.
3. M. Russell Ballard, “Women of
Righteousness,” Ensign, Epe.
2002, 69.
4. Josefa Simici, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
28 ni Epe, 1842, 38.
5. Henry B. Eyring, “Na iYaunibula
Tudei ni iSoqosoqo ni Veivukei,”
Liaona, Nove. 2009, 121–25.
6. Raica na Athelia T. Woolley, vata
kei na Athelia S. Tanner, “Our
Five-Generation Love Affair with
Relief Society,” Ensign, June 1978,
37–39.
7. Henry B. Eyring, “The Enduring
Legacy of Relief Society,” 124–25.
8. Iperiu 12: 1–2.
9. Vunau kei na Veiyalayalati 138:39.
10. Eliza R. Snow, “Speech by E. R.
Snow,” Woman’s Exponent, 1 ni
Me, 1891, 167; vakatautauvatataki
na matanivola levu.
11. Raica na Lynne Christy, “Now
It’s My Turn,” Ensign, Maji 1992,
25–27.
12. Joseph F. Smith, ena Minutes
of the General Board of Relief
Society, 17 ni Maji, 1914, Valenivola
ni iTukutuku ni Lotu, 54–55.
13. Esiteri 4:14.
14. Niemaia 6:3.
15. 1Nifai 14:14.
16. Emma Smith, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
17 ni Maji, 1842, 12.
17. Vunau kei na Veiyalayalati 25:1,
10, 13.
18. Josefa Simici, ena Relief Society
Minute Book, Nauvoo, Illinois,
28 ni Epe, 1842, 38–39.
215

216
Tabana e ii Karisito ena iCurucuru Damudamu, mai vei
Minerva K. Teichert. © IRI. iLoloma ni Valeniyaya
Makawa ni iTukutuku ni Lotu.
iKau
Tabana e xi Vakavulici Meri tiko kei Marica na Karisito,
mai vei Anton Dorph. © Hope Gallery.
Wase 1
Tabana e 1
e
b
a. Na ilavo lalai me vaka e tukuni ena
Marika 12:41–44.
b. O Meri kei na Karisito sa Vakaturi Cake
Tale, mai vei Harry Anderson. © IRI.
c. iCulakau, e dua na nodra iyaya ni talitali
na marama. iLoloma nei Carma de Jong
Anderson.
a
iTuvatuva ni iTaba
c
d
f
d. iSulu me vakaraitaka na mataqali isulu e
dau daramaki ena gauna ni Veiyalayalati Vou.
iLoloma nei Carma de Jong Anderson.
e. Senikau na Kalokalo kei Peceliema,
itaukei ki na Vanua Tabu.
f. Buli tale e dua na cina waiwai tautauvata
kei na kena e dau vakayagataki ena gauna i
Karisito. Bulia o Andrew Watson.
Tabana e 4 Kena matailalai na Rogoca o Meri na Nona
Vosa, mai vei Walter Rane. © 2001 IRI.
Tabana e 5 Kena matailalai na Wainibula, mai vei Simon
Dewey. © Simon Dewey.
Tabana e 6 Culacula o Tapaica, mai vei Jeremy Winborg.
© Jeremy Winborg.
Wase 2
Tabana e 11
g
a
a. Sabolo ni nodra icula veilatai na painia.
Lolomataka na Valeniyaya Makawa ni iTukutuku
ni Lotu.
b
c d
h
e f

. Kena matailalai na Josefa Simici, mai vei
Kenneth Corbett. © Kenneth Corbett.
c. Na ilavelave volai ni iVola ni iVakaro kei
na iVakatakila ni 1830 vakacaca, ka tu kina
na ivolatukutuku ni ivakatakila ka a soli mai
vua na Parofita o Josefa Simici. E vuqa na
ivakatakila oqori sa tu ena gauna oqo ena
Vunau kei na Veiyalayalati.
d. Kena matailalai na Emma Hale Smith, mai
vei Lee Greene Richards. © 1941 IRI.
e. Nauvoo, Illinois, 1859, mai vei John
Schroder. © IRI.
f. Waqana iloloma ni Valeniyaya Makawa ni
iTukutuku ni Lotu.
g. Na ibulukau kei na qaniliga iloloma ni
Nodra iSoqosoqo Raraba na Luvedra Yalewa
na Painia mai Utah.
h. Nodra iculaliga, waniculacula, kei na ikoti
na painia lolomataka na Valeniyaya Makawa
ni iTukutuku ni Lotu.
Tabana e 12 Josefa Simici ena Valetabu mai Nauvoo, mai vei
Gary Smith. © Gary Smith.
Tabana e 13 Kena matailalai na Emma Hale Smith, mai
vei Lee Greene Richards. © 1941 IRI.
Tabana e 14 Tauyavu ni iSoqosoqo ni Veivukei, mai vei
Nadine B. Barton. © 1985 IRI.
Tabana e 15 iYaloyalo kei John Taylor. Lolomataka na Valenivola
ni iTukutuku ni Lotu.
Tabana e 16 Vakalesui mai ni Matabete i Melikiseteki, mai
vei Walter Rane. © IRI.
Tabana e 17 Emma Smith, mai vei Robert Barrett. © 1991
Robert Barrett.
Tabana e 18 Kena matailalai na Come Let Us Rejoice, mai
vei Walter Rane. Lolomataka na Valeniyaya
Makawa ni iTukutuku ni Lotu.
Tabana e 23 Emma, na Marama Digitaki ni Veivakalesui
Mai, 1839, mai vei Theodore S. Gorka.
© 1996 IRI.
Tabana e 26 Josefa Simici, mai vei Kenneth Corbett.
© Kenneth Corbett.
Wase 3
Tabana e 31
a
a. Nodra matakau na painia iloloma ni
Nodra iSoqosoqo Raraba na Luvedra Yalewa
na Painia mai Utah.
b. Lili seko, e dua na ivakatakilakila ni
iSoqosoqo ni Veivukei. Era dau kania na lili
seko na tawavanua taumada ena veigauna
ni walokai.
c. Nodra lacadrau na painia iloloma ni
Valeniyaya Makawa ni iTukutuku ni Lotu.
d. iVolanisere Vakaaisiladi iloloma ni Nodra
iSoqosoqo Raraba na Luvedra Yalewa na
Painia mai Utah.
e. Valetabu e Nauvoo, mai vei Jon
McNaughton. © Jon McNaughton.
f. Waqana iloloma ni Valeniyaya Makawa ni
iTukutuku ni Lotu.
Tabana e 32 Kena matailalai na Valetabu e Nauvoo Illinois,
mai vei M. Richard Goodwin. © Rivermills
Fine Art.
Tabana e 35 Wai kamica, mai vei Harold Hopkinson.
© Harold Hopkinson.
Tabana e 36 iTaba kei Eliza Partridge Lyman. iLoloma ni
Valenivola ni iTukutuku ni Lotu.
Madonna ni Veibuca, mai vei Robert Barrett.
© 1987 Robert Barrett.
b
d
c
e f
217

218
Tabana e 38 Kena matailalai na Bathsheba W. Smith, mai
vei Lee Greene Richards. © IRI. iLoloma ni
Valeniyaya Makawa ni iTukutuku ni Lotu.
Tabana e 38 Wash Day on the Plains, mai vei Minerva K.
Teichert. 1938. iLoloma ni Brigham Young
University Museum of Art. Dodonu kece e
taqomaki. Kakua ni lavetaki.
Tabana e 39 Kena matailalai na Elizabeth H. Jackson:
Pioneer Mother, mai vei Megan Rieker.
Tabana e 40 Kena matailalai na Pioneer Garden, mai vei
VaLoy Eaton. © VaLoy Eaton. iLoloma ni
Zions Bank. Kakua ni lavetaki.
Wase 4
Tabana e 45
a
d
a. iUbi iloloma ni International Society
Daughters of Utah Pioneers.
b. Kedra itaba na lewe ni dua na kalasi tauri
ivola ena Koronivuli ni Vuli Nasi ni iSoqosoqo
ni Veivukei. Lolomataka na iSoqosoqo Raraba
na Luvedra Yalewa na Painia mai Utah.
f
e
b
c
g
c. Waqana iLoloma ni Nodra iSoqosoqo Raraba
na Luvedra Yalewa na Painia mai Utah.
d. Tabaki tale ni iTukutuku Vakau ena 1852
iVola i Momani vaka-Jamani.
e. Relief Society Minute Book, Nauvoo mai
Illinois, itukutuku vakau. iLoloma ni Valeniyaya
Makawa ni iTukutuku ni Lotu (Raica na
tabana e 46.)
f. Witi, e dua na ivakatakilakila ni iSoqosoqo
ni Veivukei. (Raica na tabana e 52–54.)
g. Peni vakaiqi iloloma ni Nodra iSoqosoqo
Raraba na Luvedra Yalewa na Painia mai Utah.
Tabana e 47 Kena imatailalai na Eliza R. Snow. iLoloma ni
Valeniyaya Makawa ni iTukutuku ni Lotu.
Tabana e 48 Vakasalataki ira na Marama ena iSoqosoqo
ni Veivukei o Eliza Snow mai vei Michael T.
Malm. © Michael T. Malm.
Tabana e 50 Kena matailalai na masu, mai vei Walter
Rane. © Walter Rane.
Tabana e 52 Kena matailalai na Vuli ena Siga ni Vakacecegu,
mai vei Sheri Lynn Boyer Doty. © IRI
iLoloma nei Sheri Lynn Boyer Doty.
Tabana e 54 Spencer W. Kimball, mai vei Judith A. Mehr.
© IRI.
Brigham Young, mai vei John Willard
Clawson.
Tabana e 57 Kena matailalai na Zina Diantha Huntington
Young. iLoloma ni Valeniyaya Makawa ni
iTukutuku ni Lotu.
Tabana e 62 Kena matailalai na Vueti ni Lami ka Yali, mai
vei Minerva K. Teichert.

Wase 5
Tabana e 69
a
i
e f
c
b
g
a. iTukuktuku ena dua na posikadi me baleta
na Beaver West Ward Relief Society Hall, 1909.
iLoloma ni Valenivola ni iTukutuku ni Lotu.
b. iVola mai na matabose raraba ni
Soqosoqo ni Veivukei ka ra veisoliyaka na
dauveisiko, ka kerei tiko kina nai sulu me
vakau vei ira na yalododonu mai Iurope ena
i Karua ni iValu Levu. iLoloma ni Valenivola
ni iTukutuku ni Lotu.
c. iTaba kei Karisito, mai vei Heinrich
Hofmann. iLoloma ni C. Harrison Conroy
Co., Inc.
d. iTaba iloloma ni Valenivola ni iTukutuku
ni Lotu.
e. iVakatakilakila ni iSoqosoqo ni Veivukei
ena dua na sitivikiti ni rawa ka ka solia na
matabose raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei.
iLoloma ni Valenivola ni iTukutuku ni Lotu.
f. Pini ni Kauveilatai Damudamu iloloma ni
Valeniyaya Makawa ni iTukutuku ni Lotu.
g. iVakaraitaki ni dodonu kece e taqomaki
ni White trillium Gerald A. DeBoer, 2010.
Vakayagataka ni vakalaisenitaki mai na
Shutterstock.com.
d
h
h. Baosi ni koini mai vei Harriet Barney
Young. iLoloma ni Nodra iSoqosoqo Raraba
na Luvedra Yalewa na Painia mai Utah.
i. Vulaqeti lacadrau damudamu iloloma nei
Carma de Jong Anderson.
Tabana e 70 Kena matailalai na Emmeline B. Wells, mai
vei Lee Greene Richards. iLoloma ni Valeniyaya
Makawa ni iTukutuku ni Lotu
Tabana e 72 Kena matailalai na Joseph F. Smith, mai vei
Albert E. Salzbrenner.
Tabana e 74 Kena matailalai na Louise Y. Robison, mai vei
John Willard Clawson. iLoloma ni Valeniyaya
Makawa ni iTukutuku ni Lotu
Tabana e 78 Kena matailalai na Heber J. Grant, mai vei
C. J. Fox. © IRI
Tabana e 74 Kena matailalai na Clarissa S. Williams, mai
vei Lee Greene Richards. © 1924 IRI. iLoloma
ni Valeniyaya Makawa ni iTukutuku ni
Lotu.
Tabana e 82 Kena matailalai na Amy Brown Lyman, mai
vei Lee Greene Richards. iLoloma ni Valeniyaya
Makawa ni iTukutuku ni Lotu.
Tabana e 86 Kena matailalai na Vakabula na Mataboko o
Karisito, mai vei Del Parson. © 1983 IRI.
Wase 6
Tabana e 91
a
c
b
d
219

220
a. iTaba mai vei Jeffrey D. Allred kei Mike
Terry. © Deseret News.
b. Culai vaka cakacakaniliga na ivakatakilakila
ni iSoqosoqo ni Veivukei.
c. iTaba ni dua na yalewa ka taura tu e dua
na kato ni kumuni ka ni Deseret Industries,
1940 vakacaca iLoloma ni Valenivola ni
iTukutuku ni Lotu.
d. Nodra isulutali na painia iloloma mai na
Valeniyaya Makawa ni iTukutuku ni Lotu.
(Raica na malanivosa nei Peresitedi Boyd K.
Packer ena tabana e 99.)
Tabana e 92 iWirini ni marama, mai vei David Dibble.
© David Dibble.
Tabana e 95 Kena matailalai na Belle S. Spafford, mai vei
Alvin Gittins. iLoloma ni Valeniyaya Makawa
ni iTukutuku ni Lotu.
Tabana e 96 Kacivi Pita kei Adriu na Karisito, mai vei
Harry Anderson. © IRI.
Tabana e 103 iTaba mai vei Elaine L. Jack © Busath.com.
Tabana e 104 iTaba © Jason Swensen.
Wase 7
Tabana e 115
f
a
b
c
d e
a. Drotini ni veitokani era cakava e dua na
ilawalawa yalewa me ivakatakarakara ni
nodra veitokani. iLoloma ni Nodra iSoqosoqo
Raraba na Luvedra Yalewa na Painia mai Utah.
b. iVolatukutuku ni siko vuvale iloloma mai
na Valeniyaya Makawa ni iTukutuku ni Lotu.
c. iTaba ni basikete © Joey Celis/Flickr/
Getty Images.
d. Kadi ni itukutuku lolomataka na Nodra
iSoqosoqo Raraba na Luvedra Yalewa na
Painia mai Utah. E vaqo na ka e volai kina
“E Noqu iTo na Turaga.”
e. Veleti kei na itaki lolomataki na Nodra
iSoqosoqo Raraba na Luvedra Yalewa na
Painia mai Utah.
f. Koini ni Amerika mai na itekivu ni 1900
vakacaca, ivakaraitaki ni cau era dau soqona
na dausiko vuvale. iLoloma ni Carma
de Jong Anderson.
Tabana e 116 Vakamatailalai ni Yadudua, mai vei Walter
Rane. iLoloma ni Valeniyaya Makawa ni iTukutuku
ni Lotu
Tabana e 117 Yalewa Painia, mai vei Julie Rogers. © Julie
Rogers.
Tabana e 119 Kena matailalai na Nodra Veivakayarayarataki
na Marama Yalododonu, mai vei Julie Rogers.
© 2009 Julie Rogers.
Tabana e 121 Kena matailalai na Siko Vuvale, mai vei
Shannon Gygi Christensen. © 2006
Shannon Christensen.
Tabana e 122 Droini mai vei Keith Larson. © 1992 Keith
Larson.
Tabana e 126 Kena matailalai na Lorenzo Snow, mai vei
Lewis A. Ramsey. Valeniyaya Makawa ni iTukutuku
ni Lotu

Wase 8
Tabana e 141
a
b
a. Na ioro e cakava o Sarah Jane Casts
Evans ena silika a rawata mai na manumanu
ni silika. iLoloma ni Nodra iSoqosoqo Raraba
na Luvedra Yalewa na Painia mai Utah.
b. Tarai tiko ni Valetabu e Kirtland, mai vei
Walter Rane, © IRI.
c. Vatutaliva e vakayagataki ena kena tara
tale na Valetabu e Nauvoo Illinois.
Tabana e 142 Kena matailalai na Au na Sega Sara, mai vei
Julie Rogers. © Julie Rogers.
Tabana e 143 Kena matailalai na Joseph Fielding Smith, mai
vei Shauna Cook Clinger. © 1983 IRI
Tabana e 151 Rau Vakavulici Ira na Luvedrau o Atama kei
Ivi, mai vei Del Parson. © 1978 IRI.
Tabana e 151 Kena matailalai na Barbara B. Smith, mai vei
Cloy Kent. © IRI.
Tabana e 152 iTaba mai vei Barbara W. Winder © Busath
Photography.
c
Wase 9
Tabana e 163
a b
a. iYaloyalo kei Abbie H. Wells iloloma ni
Valenivola ni iTukutuku ni Lotu.
b. Lokiti iloloma ni Nodra iSoqosoqo Raraba
na Luvedra Yalewa na Painia mai Utah.
c. iVakadewa vaka-Samoa ni “Na Matavuvale:
Ai Vakaro ki Vuravura Raraba.”
d. iTutuvi volavola barasitaki, cula, rokataki,
ka talia o Eliza R. Snow ni se goneyalewa.
iLoloma ni Nodra iSoqosoqo Raraba na
Luvedra Yalewa na Painia mai Utah.
Tabana e 164 Ni Moce, Na Noqu Cauravou Yaloqaqa, mai
vei Del Parson. © Del Parson.
Tabana e 168 O Repeka mai na Tobu Wai, mai vei Michael
Deas. © 1995 IRI.
Tabana e 169 iTaba kei Bonnie D. Parkin © Busath.com.
Tabana e 170 iTaba kei Julie B. Beck © Busath.com.
c
d
221

222
Wase 10
Tabana e 189
d
a. Senikau kei na De ni Bafalo, mai vei
Gary L. Kapp. iLoloma ni Valeniyaya Makawa
ni iTukutuku ni Lotu.
b. Kedra itaba na yalewa e tautuba ni Valetabu
e Mesa Arizona, 1920, mai vei George
Edward Anderson. iLoloma ni Valenivola ni
iTukutuku ni Lotu.
c. Pini ni iSoqosoqo ni Veivukei.
d. Lacadrau cakava o Cristina Franco, caka
me baleti iratou na mataveiliutaki raraba ni
Lalai.
e. Tabana mai na Relief Society Minute
Book, Nauvoo, Illinois, 17 ni Maji, 1842.
iLoloma ni Valenivola ni iTukutuku ni Lotu.
(Raica na tabana e 42.)
Tabana e 190 Vuki na Yalo ki na Matavuvale, mai vei Anne
Marie Oborn. © 1997 Anne Marie Oborn.
Tabana e 175 iTaba © 2000 Steve Bunderson.
a
Tabana e 200 Kena matailalai na Queen Esther, mai vei
Minerva K. Teichert. © William kei Betty
Stokes.
b
e
c
Veika Bibi ena iTukutuku ni
iSoqosoqo ni Veivukei
Tabana e 204 Kena matailalai na Emma Hale Smith, mai
vei Lee Greene Richards. © 1941 IRI.
Kena matailalai na Tauyavu ni iSoqosoqo ni Veivukei,
mai vei Nadine B. Barton. © 1985 IRI.
Kena matailalai na Marama Painia, mai vei
Julie Rogers. © Julie Rogers.
Kena matailalai na Nodrau vakamatei o Joseph
kei Hyrum, mai vei Gary Smith. © 1984 IRI.
Na iLesu ni Sala na Parley, mai vei Glen S.
Hopkinson. © Glen S. Hopkinson.
iTaba kei Brigham Young mai vei C. R.
Savage.iLoloma ni Valenivola ni iTukutuku
ni Lotu.
Kena matailalai na Tauyavu ni iSoqosoqo ni
Bula Veisau mai vei Brigham Young, 1869, mai
vei Dale Kilbourn. © IRI.
Kena matailalai na Zina Diantha Huntington
Young. iLoloma ni Valeniyaya Makawa ni
iTukutuku ni Lotu.
Tabana e 204 Kena matailalai na Na iMatai ni Soqoni ni
iSoqosoqo ni Lalai, mai vei Lynn Fausett kei
Gordon Cope. © IRI.
iTaba ni Valetabu e Salt Lake. iLoloma ni
Valenivola ni iTukutuku ni Lotu.
iTaba ni tikite ni kena vakatabui na Valetabu
e Salt Lake. iLoloma ni Valenivola ni iTukutuku
ni Lotu.
Tabana e 206 Kedra itaba na yalewa era veiqaravi tiko
© Jason Swensen.

A
Agilosi, nodra itokani na marama
yalodina ena iSoqosoqo ni Veivukei,
189
Aisake kei Repeka, vakadeitaka ni na
sega ni yali na veiyalayalati, 150
Allred, Silvia H., ena siko vuvale, 134;
tukuna na veiqaravi nei tinana,
103–104.
Alvarenga, Hilda, susugi ira cake
na marama ena nona peresitedi
voli ni iSoqosoqo ni Veivukei ena
tabana, 103–104
Atama kei Ivi: vakavulica vata na
luvedrau, 151, 153; veiyalayalati
isema ni, 151
B
Ballard, M. Russell: ena nodra igu na
marama kei na kedra icavacava
vakalou, 176; ena nodra isolisoli
era sucu kaya mai na marama
vakadauveisusu, 175; ena nodra
veiyalayalati na marama me ra tara
na matanitu ni Kalou, 29
Beck, Julie B.: ena ciqomi kei na cakacakataki
ni ivakatakila yadua, 168;
ena nodra muria na ivakaraitaki
nei Jisu Karisito na dausiko vuvale,
114; ena nona rawata na igu mai
na iSoqosoqo ni Veivukei ni se
tina gone, 111; ena rai ni Lotu me
baleta na matavuvale, 168; ena
veisusu kei na qaravi vale, 176; ena
yavalati ni iSoqosoqo ni Veivukei
me vaqaqacotaka na matavuvale,
111–112; ni ra tisaipeli i Karisito
na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei, 8
iTuvatuva Vakamatanivola
Benson, Ezra Taft: ena kena vakatakilai
mai na valetabu na kaukauwa vakalou,
145; ena nodra dau tiko vata
kei na luvedra o ira na tina, 179
Biereichel, Hedwig, ni dua na ivakaraitaki
ni yaloqaqa kei na vakabauta, 89
Brown, Hugh B., ena ivakaraitaki ni
loloma cecere ena iKarua ni iValu
Levu, 88
Bula rawati koya: kena ivakaraitaki,
vei ira na marama ena iSoqosoqo
ni Veivukei ena mua ni 1800
vakacaca, 51–58; tarai cake, 51;
vakabulabulataki, ena gauna ni
Leqa Levu Vakailavo, 70–72
Bula veisau: ibalebale ni, 45; vunautaka
o Brigham Young kei Eliza R.
Snow, 45
C c
Caka, silika, 52
Cakacaka vakalotu, kena veivakalougatataki,
15, 128–29. Raica talega
Matabete; Veiyalayalati
cakacaka vata kei ira na marama ni
Brazil o Bangerter, Geraldine me tauyavu
na siko vuvale mai Brazil, 123
Call, Theresa Thompson, vakadewa na
isolisoli ni iSoqosoqo ni Veivukei ki
na nona matavuvale, 196
Chukwurah, Florence, ciqoma na
veivakauqeti ni dausiko vuvale
voli, 115–16
Clark, J. Reuben Jr., sota kei ira na
veiliutaki ni Lotu me veivosakitaka
na kena vakarawarawataki na
parokaramu kei na itaviqaravi, 74
Cleveland, Sarah M., vakatikori me
dua na lewe ni imatai ni mataveiliutaki
ni iSoqosoqo ni Veivukei, 13
Cook, Margaret, kei na itekitekivu ni
iSoqosoqo ni Veivukei, 11, 25
Culacula, 51–52
D
Dew, Sheri L.: ena veivakalougatataki
ni matabete ka vakarautaki tu vei
ira kece na lewe ni Lotu yalodina,
128; vei ira na yalewa sega ni
vakaluveni ka vakasaqara voli na
sala me veisusu kina, 154
Digidigi, kena dodonu, 57
Douglas, Ellen, solia ka ciqoma na
loloma cecere ena gauna ni leqa,
24–25
Duavata, vei ira na tagane kei na
yalewa ena Lotu, 15, 73, 138–43
Dudley, Matilda, tauyavutaki ira na
yalewa me ra vukei na Idia ni
Amerika era leqa tu, 36
E
Ensign mekasini, 58
Esiteri, e dua na ivakaraitaki ni vakabauta
kei na yaloqaqa, 180
Eyring, Henry B.: ena loloma cecere
kei na Veisorovaki i Jisu Karisito,
173–74; ena veirokorokovi vei ira
na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei
kei na veiliutaki ni matabete,
140; ena wasei ni loloma cecere,
na iyau ni iSoqosoqo ni Veivukei,
85–86, 173–74, 176; ena ivakarau
vakauqeti ni siko vuvale, 110
223

224
F
Faust, James E.: ena veivakacegui vei
ira na nodra itubutubu na gone
lakosese, 160; ena vuna a vakaraitaki
kina ena soqoni raraba ni
iSoqosoqo ni Veivukei na ivakaro
ni matavuvale, 149
Fife, Veara, ciqoma ka veiqaravi kei ira
na nona dausiko vuvale, 118
Fipi, ni dua na italai ni Lotu ena gauna
ni Veiyalayalati Vou, 6
G
Grant, Heber J.: ena inaki taumada
ni parokaramu ni welefea, 72; ena
lakosivita na veivakayalolailaitaki,
179; kei na daunivakasala, ena
bula vakatina ni voleka sara ki
na bula vakalou, 157–58; kei na
daunivakasala, ena ivakavuvuli ni
bula rawati koya, 71; tokona na
kena tauyavutaki na Tabacakacaka
ni Veiqaravi Raraba ena iSoqosoqo
ni Veivukei, 67; vakadeitaki Louise
Y. Robison ni kacivi koya oti me
veiqaravi ena mataveiliutaki raraba
ni iSoqosoqo ni Veivukei, 71
Gregersen, Eva M., ena nodra veivuke
na Yalododonu mai Denmark vei
ira na kai Norway ena iKarua ni
iValu Levu, 77–78
H
Hendricks, Drusilla Dorris, ena
tauvimate vei ira na painia ni
Yalododonu Edaidai, 32
Hinckley, Gordon B.: ena gadrevi ni
ivakaro ni matavuvale, 148; ena
noda cakava na kena vinaka duadua
eda rawata, 173; ena nodra igu
na marama ena nodra cakacaka
vata kei ira na turaga ena matabete,
125; ena nodra kaukauwa
cecere na marama kei na nodra
itutu yaga ena nona ituvatuva na
Tamada Vakalomalagi, 142–43;
ena nodra tudei ka sega ni yavalati
rawa na yalewa ena buladodonu,
160; ena veiqaravi eda solia, 113;
kei rau na daunivakasala, ena
vuvale ni yavu ni dua na bula
dodonu, 149; ni ra ivakatawa ni
vuvale na yalewa, 148–49, 165; solia
e dua na veivakalougatataki vei
ira na yalewa ena Lotu, 165; wilika
na ivakaro ni matavuvale ena dua
na soqoni raraba ni iSoqosoqo ni
Veivukei, 147–49
Humphrey, Cathie, vulica na nona veivakauqeti
vakadausiko vuvale, 114
Hunter, Howard W.: ena dodonu
vakalou o ni sucu kaya mai ni ko
ni luvena yalewa na Kalou, 85; ena
vaqaqacotaki ni matavuvale, 157
i I
iBole ni iSoqosoqo ni Veivukei: era
muria na marama ena gauna ni
veivakatovolei, 63–79; tauyavutaki,
63. Raica talega Loloma Cecere
iKarua ni iValu Levu, 858
iMatai ni iValu Levu, bula sautu ni
yaco tiko na, 64–67
iSolisoli ni Yalotabu, ciqoma na yalewa,
130–31
iSolisoli vakayalo. Raica iSolisoli ni
Yalotabu
iSoqosoqo ni Lalai, 58
iSoqosoqo ni Veivukei: caka ni dua na
ka matalia, xi; e dua na tiki yaga
sara ni Veivakalesui mai, 1, 7, 171;
imatai ni soqoni ni, 12–14; inaki
ni, xi, xiii, 7, 16–25, 84, 155, 171;
itekitekivu ni, 11, 171; kena iliuliu,
veiqaravi ena ruku ni veidusimaki
ni matabete, 138; kena itauyavu
vakalou, 7, 65–66, 171; kena
soqoni, vakavuvulitaki ni itavi ni
loloma cecere, cakacakataki, vakamatavuvale,
155; kena veiqaravi ni
veivakabulai, 84; kena veivakauqeti,
vei ira na marama ena
tabanalevu kei na tabana, 96–98;
muduki tu mada vakawawa, 29; ni
dua na ivakaruru ka dua na vanua
ni veivakauqeti, 81, 83, 84; nodra
nanamaki na marama taumada
me ra lewena, 15; tauyavutaki ena
veivakadonui ni, kei na ivakarau
ni matabete, 12, 14–15, 99, 138;
tauyavutaki tale, 41; vakaraitaka na
lotu savasava, 123; vakatauvatani
kei na kuoramu ni matabete, 138,
152; vakavulica na itavi vakamatavuvale,
152
iSulu, tabu, 134
iSulu tabu, 134
iTalanoa: A ciqoma o Julie B. Beck, ni
se dua na tina gone, na veitokoni
mai na iSoqosoqo ni Veivukei,
96–98; a yaco me lomani ira na
vuqa na marama e dau sikova e
dua na dausiko vuvale, 120–23;
Cakacaka vata kei ira na marama
mai Brazil o Geraldine Bangerter
me tauyavutaki na siko vuvale mai
Brazil, 111–12; Ciqoma ka solia o
Eliza Partridge Lyman na vakacegu
ena nodra mate na luvena, 32–33;
Ciqoma na veivakauqeti o Emma
Andersen Liljenquist ni nasi voli,
55–56; Ciqoma o Amanda Barnes
Smith na isolisoli ni parofisai me
qarava na luvena tagane, 130–31;
Dau veisusu vei ira na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei ni
nona tabana o Hilda Alvarenga,
91–92; e kerea na nona dausiko
vuvale e dua na marama sega ni
dau veiciqomi me vukei koya,
114; era cakacaka vata na yalewa
kei na tagane ni oti e dua na
cagilaba, 141–42; Era ciqoma na
Yalododonu na veivakalougatataki
ni Valetabu ni bera ni ra biuti
Nauvoo, 29–30; era solia na yalewa
na nodra liku katakata e loma ni
ra rogoca na nodra kune rarawa
tu na painia ena qiqidreti, 36–37;
Era taqomaka na marama ena
iSoqosoqo ni Veivukei na vakamau
vakalevu, 46–49; era tukuna na
marama na nodra marautaka na
siko vuvale, 119–20; Erau sikova

e dua na iSoqosoqo ni Veivukei
mai Czechoslovakia o Boyd K.
kei Donna Packer, 84–85; erau
vakauqeti e rua na marama me rau
kila na ivakarau me rau vukei ira
kina era vakaleqai tu, 114–16; erau
veiqaravi na dausiko vuvale vua e
dua na marama e kune rarawa tiko
ka qai vukei rau tale mai o koya,
118; Era veiqaravi na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei me
ivakananumi ni ika 150 ni yabaki
ni isoqosoqo, 95–96; Era veiqaravi
na marama ni Armenia ena dela ni
nodra dravudravua, 69; Era vola tu
na Yalododonu e dua na itukutuku
ena dua na lalaga ni valetabu e
Nauvoo, 30; Era wasea na Yalododonu
mai Denmark na kedra
kakana vei ira na Yalododonu mai
Norway, 78; e vaqaqacotaki e dua
na marama sega ni vakawati ena
veiyalayalati a vakayacora, 137–38;
e wasea e dua na matavuvale na
isolisoli ni iSoqosoqo ni Veivukei
ena veitabatamata, 174–176; itekitekivu
ni iSoqosoqo ni Veivukei,
11–12; ivakaraitaki ni kena bulataki
na kosipeli ena nodra veivale na
Yalododonu Edaidai, 162–65;
Kauta o Theresa Thompson Call e
dua na keke vua na nona itokani
e marautaka tiko nona siganisucu,
175–76; kila e dua na marama ni
laki vukea e dua mai na dua tale
na vanua na lacadrau a cakava, 66;
Kunea o Sally Randall na vakacegu
ena nodra papitaisotaki na mate,
20–21; Liutaka o tinai Dallin H.
Oaks na nona matavuvale ni oti
na mate nei watina, 137; Liutaki
ira ka susugi ira na luvena o Mary
Fielding Smith, 151–52; Liutaki
ira na marama tale eso o Lucy
Meserve Smith ena veivuke vei
ira na painia ena qiqidreti e liga,
36–37; Liutaki ira na marama tale
eso o Matilda Dudley ena nodra
qaravi na Idia ni Amerika era leqa
tu, 36; Muria o Belle S. Spafford na
ivakasala nei George Albert Smith
me vakilai na nona veivakauqeti,
88–91; Raica o Joseph F. Smith
ni ra veiqaravi tiko na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei ena
dua na matavuvale e vakaleqai tu,
106–7; Saumaki mai ki na kosipeli
o Olga Kovářová ka veiqaravi
ena matanitu, 92–95; Saumaki o
Elizabeth Ann Whitney ki na kosipeli
vakalesui mai, 128–29; Sega
ni vinakata o Niemaia me biuta na
nona cakacaka ni kena tarai cake
tale o Jerusalemi, 180–81; Solia ka
ciqoma o Ellen Douglas na loloma
cecere ena gauna ni leqa, 24–25;
Soli kakana vei ira na kaivesu
vakaivalu ni Rusia o Hedwig
Biereichel, 78–79; Sotava o Thomas
S. Monson e dua na marama ka sa
yaga vua na sasaga ni vuli wilivola
ni iSoqosoqo ni Veivukei, 96; Sureti
Marica kei Meri o Jisu Karisito me
rau Nona tisaipeli, 3–4; Tauyavutaka
o Josefa Simici na nodra
iSoqosoqo ni Veivukei na Marama
mai Nauvoo, 12–13; Tubu na
yalodei i Emily S. Richards mai na
vosa e matanalevu, 49–50; Tukuna
o Spencer W. Kimball na gauna a
raici lomalagi kina, 162; vakaraitaka
e dua na goneyalewa na nona
vakavinavinaka me baleta na nona
ivakavuvuli na parofita ena bula
vakatina, 159; Vakaraitaka o Esiteri
na vakabauta kei na yaloqaqa me
vakabulai ira na nona tamata, 180;
Veiqaravi vakaperesitedi ni iSoqosoqo
ni Veivukei o Gertrude Zippro
dina ga ni tu na veivakatovolei kei
na veika rerevaki, 76–77; Veivakadeitaki
o Heber J. Grant vei Louise
Y. Robison ena nona kacivi me veiqaravi
ena dua na mataveiliutaki
raraba ni iSoqosoqo ni Veivukei,
71; Veivosaki vata kei Barbara W.
Winder o Dallin H. Oaks ena veika
bibi eso me baleti ira na marama
ena Lotu, 141; vukei ira na tacina
e dua na peresitedi ni iSoqosoqo
ni Veivukei ni oti e dua na uneune,
86–87; yalona e dua na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei me sa
nona gauna ni veiqaravi, 177–78
iTikotiko: ivakaraitaki ni buladodonu
ena, 162–65; ni iusutu ni veivaqaqacotaki,
155–57. Raica talega
Matavuvale
iTubutubu. Raica Matavuvale
iVakadinadina: igu e rawa mai na,
78–79; kena wasei, ena iSoqosoqo
ni Veivukei, 49–51
iVakaro, 47–48
iVakatakila, yadua, nodra rawata na
marama yadua me ra ciqoma,
45–46, 158
iValu, Bula sautu ni yaco tiko, 64–67
Ivi: kei Atama, rau vakavulici ira vata
na luvedrau, 135, 150; kei Atama,
veiyalayalati isema ni, 135; kei ira
na luvena yalewa yalodina, era
qarava vata na Kalou, 177
iVola tabaki, 57–58
J
Jack, Elaine L.: ena bula vakaveitacini
marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei, 94; ena kena vakatorocaketaki
na wilivola, 96; ena noda
dolele yani ena siko vuvale, 119;
ena veiqaravi e vakayacori me marautaki
kina na ika 150 ni yabaki ni
iSoqosoqo ni Veivukei, 95–96; ena
veivakalougatataki ni matabete,
127–28
Jisu Karisito: itekitekivu ka itinitini
ni noda vakabauta, 177; kena
ivakadinadina, dusimaka noda rai,
59; kena ivakavuvuli, basika ki na
bulamarau ena matavuvale, 147,
167; loloma kei na veikauwaitaki,
me baleti ira na marama, 3; muria
na ivakaraitaki nei, 105, 112; Nodra
yalodina vua na marama ena
iSoqosoqo ni Veivukei, 172; nona
veiqaravi vakalotu ena bula oqo,
3–4; sureti Marica kei Meri me rau
Nona tisaipeli, 3–4; susugi cake
ni se gone mai vei rau ko Meri kei
Josefa, 150; vukei ira tale eso me
ra muria, 95, 116–17; vukei ira tale
225

226
eso me ra vakila na loloma ni, 117.
Raica talega Loloma Cecere; Na
Veisorovaki i Jisu Karisito; Tisaipeli;
Vakabauta
K
Kalou na Tamada. Raica Tamada
Vakalomalagi
Ka vakavuravura, biuta laivi, 45
Kimball, Camilla, ena nona sasaga
vakadausiko vuvale, 113–14
Kimball, Presendia, ena lailai ni tagane
me ra veivuke ena veikabani ni
painia ni Yalododonu Edaidai, 31
Kimball, Sarah M.: ena siko vuvale,
108; kei na itekitekivu ni iSoqosoqo
ni Veivukei, 11, 25; kei na
sasaga ni maroroi witi, 53
Kimball, Spencer W.: ena dua na sala
ni vakabula yalo na siko vuvale,
117; ena ilesilesi vakaturaga mo
dua na yalewa buladodonu ena
veisiga e muri, 145, 165; ena kaukauwa
me tu kina na iSoqosoqo ni
Veivukei, 142; ena kena vorati na
veivakayarayarataki ka dau vakamalumalumutaka
na matavuvale,
160; ena laurai ni lomalagi ena
nodra bula na Yalododonu Edaidai
buladodonu, 162; ena nodra
veivakayarayarataki kaukauwa ni
buladodonu, e ivakaraitaki matata
ni marama ena iSoqosoqo ni Veivukei,
50–51, 95; ena nodra vukei
ira na tani na dausiko vuvale me ra
muria na iVakabula, 116; ena nodra
vulica na ivolanikalou na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei, 50; ena
nona sotava na Kalou na noda
leqa mai vei ira eso tale na tamata,
112; ena tubu ni Lotu baleta na
veivakauqeti ni nodra ivakaraitaki
na marama, 95; ena vakabulabulataki
ni ivakarau ni bula Vakarisito,
5; ena vukudra na marama era dau
vakavinavinakataka na veigauna sa
oti, xii; veidutaitaki na siko vuvale
kei na veituberi vakavuvale, 113
Kovářová, Olga, nona saumaki mai kei
na veiqaravi, 92–95
Kuoramu ni matabete, veidutaitaki kei
na iSoqosoqo ni Veivukei, 138, 152
L
Lee, Harold B.: ena nodra duavata
na veiliutaki ni matabete kei na
veiliutaki ni iSoqosoqo ni Veivukei,
73; ena yaco me bula rawati koya,
53; ni cakacaka bibi duadua e caka
mai vale, 160; ni valetabu na vanua
duadua ga e vuravura eda na
ciqoma kina na taucoko ni veivakalougatataki
ni matabete, 133
Liljenquist, Emma Andersen, ena
vulici ni qaravi bula, 55–56
Loloma Cecere: e marautaka na
Turaga, 106; ena ibole ni iSoqosoqo
ni Veivukei, 63, 174; ena
siko vuvale, 116–20; ena vuvale,
19, 151; ivakaraitaki mai vei rau
o Emma kei Josefa Simici, 24;
kei na Veisorovaki i Jisu Karisito,
173–74; kena ivakamacala, mai
vei Thomas S. Monson, 99–101;
kena ivakaraitaki, ena gauna ni
veivakatovolei, 67–70, 74–79; kena
ivakaraitaki, vei ira na Yalododonu
Edaidai taumada, 21–25, 30–37; ni
dua na kaukauwa veitokoni ena
veivaluvaluti kei na gauna ni sautu,
64–65; ni dua na yavu ivakavuvuli
ni iSoqosoqo ni Veivukei, 45, 63,
70, 171; ni isolisoli ni iSoqosoqo ni
Veivukei, 86, 172–76; vakaraitaki
ena veiqaravi, 176–78; vakavulici
mai vei Josefa Simici, 23;
vaqaqacotaka na veitacini marama,
99–101; Vuli o Silvia Allred, mai vei
tinana, 92. Raica talega Vukei ira
era vakaleqai tu
Luvena yalewa na Kalou: dodonu
vakalou era sucu vata mai, 85, 143;
kedra yaga tawavakaiyalayala, xii;
kena bibi me ra nanuma tiko na
marama ni ra, 171–72, 181; kila
ka dau qarava na Kalou ena bula
taumada, 166; vakalougatataki ena
kaukauwa ni matabete, 127
Lyman, Amy Brown: ena cecere ni
iSoqosoqo ni Veivukei, 78; ena
kaukauwa ni ivakadinadina, 79;
ena nodra duavata na veiliutaki ni
iSoqosoqo ni Veivukei kei na veiliutaki
ni matabete, 75; ena veika e
sotava ni veiqaravi voli vakailiuliu
ena iSoqosoqo ni Veivukei, 79; kei
na veisau ena ivakarau taumada
ni siko vuvale, 108–9; vakabibitaka
na kena gadrevi me ra tiko e vale
na tina, 157; vaka dairekita ni
Tabacakacaka ni Veiqaravi Raraba
ena iSoqosoqo ni Veivukei, 67
Lyman, Elizabeth Partridge, ena kena
ciqomi kei na soli ni veivakacegui
ni ra mate na gone, 32–33
M m
Madigi, bula ki na, 169, 171
Marama, sega ni vakawati: era vakalougatataki
ni ra rokova na nodra
veiyalayalati, 136–38; vakatulewa
ena nodra vuvale, 137–38
Marica kei Meri, ni rau tisaipeli i Jisu
Karisito, xi, 3–4
Matabete: iSoqosoqo ni Veivukei
tauyavu ena veivakadonui ni, 12,
14–15, 99, 138; na veivakalougatataki
ni, baleti ira na yalewa yalodina,
15, 127–33; na yavu ni dua na
bula dodonu, 134; vakalougatataka
vakatautauvata na tagane kei na
yalewa, 127–28; vauca vata na
matavuvale me tawamudu, 134
matabose ni Lotu, 141
Mataivalu ni Momani, 31
Matavuvale: ivakaraitaki ni buladodonu
ena, 150, 162–65; ivakaro ki
vuravura ena, 166–67; ivakatakila
ena, 18–20; ivakavuvuli ena,
149–51, 159–61; kei na matabete,
134–38; na yavu ni dua na bula
dodonu, 134, 149; Nodra itavi na
dausiko vuvale ni iSoqosoqo ni

Veivukei ena, 152–59; sasaga nei
Josefa Simici kei ira na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei taumada,
18–21; vakarautaki ni veika
ni bula vakayago, 51; veitaqomaki,
157–59; veivaqaqacotaki, mai na
cakacaka vakalotu ni valetabu,
20–21; veivaqaqacotaki, me vaka
ni yavu ivakavuvuli ni iSoqosoqo
ni Veivukei, xi, xiii, 7, 17, 18–21,
29, 41, 67–70, 75, 79, 84, 86–87,
96–97, 117–18, 134, 152–59, 171,
172; veivaqaqacotaki, ni dua na
inaki cecere ni matabete, 134, 152;
veiyalayalati isema ni, vei rau na
veiwatini, 134–36
Matavuvale, na: Ai Vakaro ki Vuravura
Raraba: vakadidike me baleta,
147–49; vakaotia na kena itukutuku,
166–67
McConkie, Bruce R., ena isema ni
veiyalayalati vei rau o Atama kei
Ivi, 135
McKay, David O.: cabora na masu ni
kena vakatabui na Vale ni iSoqosoqo
ni Veivukei, 88; ena duavata
ena Lotu, 139; ni sega ni dua na
qaqa me na sosomitaka rawa na
druka e vale, 160
mekasini na Liaona, 58
Mekasini ni iSoqosoqo ni Veivukei, 57–58
Monson, Thomas S.: ena inaki ni
parokaramu ni welefea, 72–73;
ena ivakaraitaki ni loloma cecere,
99–101; ena nodra cakacaka na
yalewa kei na tagane ena gauna
ni Cagilaba o Adriu, 141–42; ena
rawati ni cakamana ena vakabauta,
91; ena sasaga ni iSoqosoqo ni
Veivukei ni vuli wilivola, 96; ena
veiqaravi vakaliga ni Turaga e
vuravura, 103, 112
N
Nauvoo: lako tani mai kina, 29–30;
tara mai kina na valetabu, 11;
Tauyavutaki kina na iSoqosoqo ni
Veivukei, 12; veiqaravi e vakayacori
kina, 21–25
Nelson, Russell M., ena vauci vata
ni matavuvale ena kaukauwa ni
matabete, 134
Niemaia, e dua na ivakaraitaki ni vakabauta
kei na yaloqaqa, 180–81
Nodra dodonu ni digidigi na yalewa, 57
O
Oaks, Dallin H.: ena bibi ni vakamau
kei na isema vakamatavuvale, 134;
ena veiliutaki nei tinana ni sa mate
na tamana, 137; ena veivakalougatataki
ni matabete era vakatautauvatataki
na yalewa kei na tagane,
127; veivosaki kei Barbara W.
Winder ena veika eso baleti ira na
yalewa ena Lotu, 141
P
Packer, Boyd K.: ena nodra taqomaki
na veitacini marama ena
iSoqosoqo ni Veivukei, 81, 86;
ena nodra taura na marama na
ivalavala dodonu ni iSoqosoqo ni
Veivukei, 16; ena parokaramu ni
nodra vakatikori na gonevuli Idia,
76; ena veivakalougatataki e yaco
mai vei ira na marama yalodina
ena iSoqosoqo ni Veivukei, 99;
ena veivakauqeti ni matavuvale
ni tabanalevu se tabana, 87; ena
yalo ni da lewena na iSoqosoqo
ni Veivukei, 138; kei na watina,
sotavi ira na iwirini ni marama mai
Czechoslovakia, 84–85, 98–99
Painia: ituvaki ni bula ni, 30–35;
kukuva toka na veiyalayalati ena
nodra biuti Nauvoo, 29–30; veiqaravi
vei ira, 32–37
Parkin, Bonnie D.: ena ivakaro ni matavuvale,
148; ena rawati ni igu ena
soqoni ni iSoqosoqo ni Veivukei,
155–56; ena tarai cake ni loloma
cecere e vale, 152
Parokaramu ni nodra vakatikori na
gonevuli Idia, 75–76
Parokaramu ni Welefea: kacivaki mai
na Mataveiliutaki Taumada, 72;
kena takete, 72–73; nona itavi
kina na peresitedi ni iSoqosoqo ni
Veivukei, 73; veitokoni kina, 73
Q
Qaravi ni bula kei na wainimate: parokaramu
ni nodra tuberi na nasi kei
ira na ivukevuke ni nasi, 68; vakauqeti
na marama me ra vuli, 54–55
Qaravi vale: kei na veisusu, 157; kena
maqosa, 156
R
Randall, Sally, kune vakacegu ena papitaiso
ena vukudra na mate, 20–21
Repeka kei Aisake, vakadeitaka me
kua ni yali na veiyalayalati, 150
Rich, Sarah, nodra vakalougatataki
na Yalododonu ena nodra biuti
Nauvoo, 30
Richards, Emily S., yalodei cake ni
vosa e matanalevu, 49–50
Richards, Willard: lakova na imatai ni
soqoni ni iSoqosoqo ni Veivukei,
12; tiko ena nodrau vakamatei o
Josefa kei Hyrum Smith, 29
Robison, Louise Y.: ena kunei ni
marau ena qaravi Kalou, 70; ena
vakavinavinakataki ni veiqaravi
e vakayacora na matanitu, 72;
itukutuku taumada nei, 70–71;
vakadeitaki mai vei Heber J. Grant
ni oti na nona kacivi me veiqaravi
ena mataveiliutaki raraba ni iSoqosoqo
ni Veivukei, 71
227

228
S
Sandberg, Bobbie, vukei mai vei peresitedi
ni iSoqosoqo ni Veivukei ni
oti e dua na uneune, 86–87
Scott, Richard G.: ena matabete me
tokona na matavuvale, 134; ena
vuvale na yavu ni dua na bula
dodonu, 134
Sears, Athelia Call, vakadewa ki na
nona matavuvale na isolisoli ni
iSoqosoqo ni Veivukei, 176
Siko Vuvale: gadrevi na kena yalayala,
113–14; itekitekivu ni, 105–6;
ivakaraitaki ni vakavinavinaka me
baleta, 116–17, 119–20; ka sotava
na leqa vakayago ena loloma,
117–18; ka vakabula yalo, 117; ka
vukei ira eso tale me ra muri Jisu
Karisito, 116–17; ka vukei ira eso
tale me ra vakila na nona loloma
o Jisu Karisito, 117; ni ka ni veivakalougatataki
vei ira na dausiko
vuvale, 120–23; ni veiqaravi vakayalo,
108, 116–17; taro me tarogi
kina, 115; vakasaqara na veituberi
vakayalo kina, 114–16; vakatutu
me mana kina, 123; veisau ki na
kena iwalewale taumada, 108–10;
veivakavulici ka vakadinadina kina,
116–17
Simici, Josefa: dusimaki ira na marama
ena inaki ni iSoqosoqo ni Veivukei,
16–25; ena duavata ena Lotu, 139;
ena iSoqosoqo ni Veivukei na kena
vakalesui mai e dua na ivakarau
makawa, 1, 7; ena iSoqosoqo ni
Veivukei ni dua na isoqosoqo
digitaki, 15; ena ivakatakila ena
V&V 25, 14; ena kaukauwa ni yalovinaka,
23; ena kena tu vei ira na
marama na yalo ni loloma cecere,
172; ena nodra bula ki na nodra
dodonu na marama ena iSoqosoqo
ni Veivukei, 169, 171; ena nodra
ciqoma na yalewa na isolisoli ni
Yalotabu, 130; ena nodra itavi na
mataveiliutaki ni iSoqosoqo ni
Veivukei, 13; ena nodra liu ka cecere
duadua na marama ena caka
vinaka, 21–22; ena nodra rawata
na marama ena iSoqosoqo ni Veivukei
me ra cakacaka me vaka na
nodra yalo ni loloma, 16, 41, 112,
173; ena nodra veitokani vei ira na
marama ena iSoqosoqo ni Veivukei
na agilosi, 181; ena nodra vukei
ira na dravudravua ka vakabula na
yalo na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei, 17, 24, 63, 83; ena nodra
vukei o ira era leqa tu, 22–23, 119;
ena tauyavutaki ni iSoqosoqo ni
Veivukei, 9, 12–15; ena vakasaqaqara
ena ivolanikalou, 47; ena
veivakalougatataki ni valetabu,
131–32; ivakatakila ni, ena itavi ni
matavuvale, 18–20; kena idusidusi,
vakauqeti ira na marama painia
taumada, 34; liutaka na sasaga ni
kena tara na Valetabu e Kirtland,
21; ni dua na ka vinaka cake na
iSoqosoqo ni Veivukei, 12; nona
vakamatei ena vuku ni nona vakabauta,
29; vakalesui na matabete
mai vei, 127; vakayaloqaqataki ira
na Yalododonu me ra veivuke ena
kena tara na Valetabu e Nauvoo, 11
Smith, Amanda Barnes, rawata na
isolisoli ni parofisai me qarava kina
na luvena, 130–31
Smith, Barbara B.: ena nodra muria na
marama ena iSoqosoqo ni Veivukei
na nodra ivakasala na matabete
ka ra ciqoma na veivakauqeti, 136;
ena taqomaki ni matavuvale kei na
bula vakatina, 158–59
Smith, Bathsheba W.: ena kena rawati
na ivakadinadina ni kosipeli
vakalesui mai, 34; ena nodra duavata
na yalewa kei na tagane ena
Lotu, 140; ena nodra vakatovolei
kei na vakalougatataki na painia
ni Yalododonu Edaidai, 33–34;
tauyavutaka na nodra lesoni ni vuli
na tina, 153
Smith, Emma: digitaki me imatai ni
peresitedi ni iSoqosoqo ni Veivukei,
12–13; dua na ivakaraitaki ni
veiqaravi ena loloma cecere, 24;
ena nodra cakava na iSoqosoqo ni
Veivukei e dua na ka matalia, xi,
14; ena nona gagadre me tuberi
ena ivakatakila, 12; ena tina ni
vakavulica na luvena yalewa, 19;
ivakatakila ni, 13–14
Smith, George Albert: ena marau
mai na veiqaravi, 77; ena wirica
o Josefa Simici na idola ni nodra
vagalalataki na marama, 87; vakasalataki
Belle S. Spafford me kitaka
me vakilai na nona veivakauqeti,
88–91
Smith, Hyrum, nona vakamatei ena
nona vakabauta, 29
Smith, Joseph F.: ena ituvaki vakalou
ni iSoqosoqo ni Veivukei, 7, 65–66;
ena liutaki vuravura na iSoqosoqo
ni Veivukei ena veika dau vakacaucautaki,
65–66, 179–80; ena
nona ivakaraitaki o tinana, 151–52;
ena nona raici ira na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei ni ra
qarava tiko e dua na matavuvale e
vakaleqai tu, 106–7; ena nona veivakauqeti
ni veitaqomaki o tinana,
155; ena vakavuvulitaki ni itavi
vakamatavuvale ena iSoqosoqo ni
Veivukei, 153–54
Smith, Joseph Fielding: ena isema ni
veiwekani ni iSoqosoqo ni Veivukei
kei na kuoramu ni matabete, 142;
ena kena tauyavu mai na ivakatakila
na iSoqosoqo ni Veivukei, 13;
ena nodra ciqoma na marama na
veivakalougatataki ni matabete,
133; ena nodra vukei na lewenilotu
yalodina me ra rawata na bula
tawamudu mai na iSoqosoqo ni
Veivukei, 97
Smith, Lucy Mack, ena veitacini
vakamarama ena iSoqosoqo ni
Veivukei, 25
Smith, Lucy Meserve: ena lomasoli me
ia tikoga na veiqaravi ena vukudra
eso tale, 37; ena veiqaravi ena
vukudra na Yalododonu era a yaco
taumada mai ki na Bucabuca ni
Salt Lake, 36–37
Smith, Mary Fielding, ivakaraitaki
vakatina, 151–52

Smoot, Mary Ellen: ena kena gadrevi
na dausiko vuvale yalodina, 118;
ena nodra veivuke na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei me ra
vakila eso tale na nona loloma na
iVakabula, 117; kei rau na daunivakasala,
ena ibalebale ni luvena
yalewa na Kalou, 172
Snow, Eliza R.: ena bula veisau, 45;
ena igu e rawa mai na ivakadinadina
kei Jisu, 59; ena ivakatakila
yadua, 45, 46; ena ivolatukutuku
vakalomalagi ni veiqaravi e
vakayacori, 83; ena kena tosocake
tikoga na ivakarau ni veiqaravi
ena iSoqosoqo ni Veivukei, 58;
ena muri ni ivakaraitaki nei Jisu
Karisito, 105; ena nodra buladokai
na yalewa ena iSoqosoqo ni
Veivukei, 47; ena nodra duavata
na yalewa kei na tagane ena
Lotu, 139–40; ena nodra rawata
na marama na vulici ni veiqaravi
vakavuniwai, 54, 55; ena nodra
tauyavutaka na marama na ivakarau
ni isulusulu, 51–52; ena nodra
vakaraitaka na marama ena iSoqosoqo
ni Veivukei na nodra nanuma,
49; ena nodra veivakauqeti cecere
na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei, 39, 44; ena nodra veivakauqeti
na dausiko vuvale, 108;
ena okati ni iSoqosoqo ni Veivukei
ki na kena tauyavu na Lotu, 43;
ena veiqaravi ka sega ni vinakata
me kilai raraba, 42, 177; ena veivakauqeti
ni Yalotabu ena soqoni ni
iSoqosoqo ni Veivukei, 16; ena veivakauqeti
veivakasavasavataki ka
veilaveti ni iSoqosoqo ni Veivukei,
42; ena vuvale me ka bibi duadua,
151; kacivi me dusimaki ira na
marama, 44; kacivi me ikarua ni
peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni
Veivukei, 44; kacivi me imatai ni
sekeriteri ni iSoqosoqo ni Veivukei,
16; kacivi me vukei ira na bisopi
me ra tauyavutaka na iSoqosoqo ni
Veivukei ena nodra tabanalevu, 42;
maroroya na iTukutuku ni soqoni
mai Nauvoo, 42; ni kena vakalesui
mai e dua na ivakarau makawa
na iSoqosoqo ni Veivukei, 1, 7;
veivakavulici mai na iTukutuku ni
soqoni mai Nauvoo, 43; vola na
veilawa lalai ena nodra isoqosoqo
ni culacula na yalewa, 11; vola tiko
na itukutuku ni veisoqoni taumada
ni iSoqosoqo ni Veivukei, 16–17
Snow, Lorenzo: ena kaukauwa ni
vinaka ena iSoqosoqo ni Veivukei,
19; ena nodra vakaraitaka na
marama ena iSoqosoqo ni Veivukei
na lotu savasava, 123; Ena nodra
wasea na marama ena iSoqosoqo
ni Veivukei na icocovi ena matanitu
ni Kalou, 7; ena vakabauta tikoga
na Kalou ka sega ni yalolailai, 43
Spafford, Belle S.: ena inaki tudei ni
iSoqosoqo ni Veivukei, 86; ena
nodra veivakayarayarataki na
dausiko vuvale, 109–10; ena nona
veivakayarayarataki e dua na tina
vinaka ena iSoqosoqo ni Veivukei,
156; ena vale ni iSoqosoqo ni
Veivukei, 88; ena veika me vakaliuci,
xiii; ena veisau ki na ivakarau
taumada ni siko vuvale, 109; kei
rau na daunivakasala, ena ilesilesi
ni veivakabulai ni iSoqosoqo ni
Veivukei, 84; kumuni vuanikau me
veisoliyaka, 73; muria na ivakasala
nei George Albert Smith me vakilai
na nona veivakauqeti, 88–91
Speidel, Maria, ena vakabauta tikoga
na Turaga ena gauna ni vakatovolei,
76
Stegner, Wallace, ena yalewa taumada
ni iSoqosoqo ni Veivukei, 34–35
T
Tabacakacaka ni Veiqaravi Raraba:
cakacaka vata kei na matanitu o
Amerika, 72; ni tabacakacaka ni
veiqaravi ka sega ni tabana ni veivuke,
67–68; semati ki na Welefea
ni Lotu kei na Veiqaravi Raraba,
74; soli na veituberi ena welefea ni
matavuvale, 68
Talmage, James E., ena nona loloma
kei na kauwai na iVakabula me
baleti ira na yalewa, 3
Tamada Vakalomalagi: bula tawamudu
vata kei, 97; cakacaka vakalotu ni
veivauci e vauca na matavuvale
ki na, 134; ituvatuva ni, me baleta
noda vakabulai kei na marau,
xii, 51, 143, 166, 171; kilai ira na
Luvena yalewa, xii, 177; loloma ni,
181; masu vei, 47, 55–56, 130–31;
vukei keda me rawati na veika
cecere, 179. Raica talega Luvena
yalewa na Kalou; Vakabauta
Tanner, Athelia Sears, vakadewa na
isolisoli ni iSoqosoqo ni Veivukei ki
na nona matavuvale, 176
Tapaica, e dua na ivakaraitaki ni
yalewa ivalavala dodonu ena
Veiyalayalati Vou, 5–6
Tauyavu ni isoqosoqo ni Goneyalewa, 58
Taylor, John: a tiko ena nodrau vakamatei
o Josefa kei Hyrum Smith
ena vuku ni nodrau vakabauta,
29; ena kena vakatorocaketaki na
nodra welefea e so tale, 65; ena
maroroi ni witi, 53–54; ena reki ni
sa tauyavu na iSoqosoqo ni Veivukei,
14; kacivi ira na peresitedi
raraba ni Goneyalewa kei na Lalai,
58; vakaitavi ena imatai ni soqoni
ni iSoqosoqo ni Veivukei, 12–14
Thompson, Barbara B., ena ivakaro ni
matavuvale, 148
Thompson, Pamela Barlow, vakadewa
na isolisoli ni iSoqosoqo ni Veivukei
ki na nona matavuvale, 176
Tina, bulavakatina: era vakayaloqaqataki
na yalewa me ra tiko ga e
vale, 75; nodra itavi vakayalo na,
75; nodra veivakayarayarataki
vei ira na cauravou yaloqaqa ena
iVola i Momani, 150; tiki ni kedra
ituvaki tawamudu na yalewa, 156;
veitaqomaki, 157–59. Raica talega
Matavuvale
Tisaipeli: vei ira na yalewa ena Veiyalayalati
Vou, xi, 3–6; vei ira na yalewa
nikua, xi, 7, 105, 180
229

230
U
Uchtdorf, Dieter F., ena nodra muria
na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei na nona ivakaraitaki na
iVakabula, 112
V v
Vakabauta: kei na yaloqaqa me sotavi
na bolebole, 51; tubucake tiko,
me vaka ni yavu ivakavuvuli ni
iSoqosoqo ni Veivukei, xi, xiii, 7,
17–18, 84, 155, 171; vei Tamada
Vakalomalagi kei Jisu Karisito, xi, 3,
17–18, 29–32, 51, 70, 159, 173–74
vakadewa na isolisoli ni iSoqosoqo ni
Veivukei ki na nona matavuvale o
Barlow, Elizabeth Haven, 195
Vakaitavi vakaitikotiko, mai vei ira na
marama ena iSoqosoqo ni Veivukei,
65, 75–76
Vakamau vakalevu: taqomaki mai vei
ira na yalewa taumada ni Yalododonu
Edaidai, 46–49; Vakadonuya
na matanitu o Amerika na lawa me
saqati kina na, 46
Vakayagataki ni ivola oqo, xii–xiv
Valenibula ni Desereti, 56
Valenibula ni vakasucu, 69
Vale ni iSoqosoqo ni Veivukei, 88
Valetabu: Era vakalougatataki kina
mai lagi na Yalododonu, 132; era
veivuke na marama taumada ena
iSoqosoqo ni Veivukei ena nodra
vakarautaki na kena tamata ni,
25; kena cakacaka vakalotu, vaqaqacotaka
na matavuvale, 20–21;
liganicakacaka vakalotu ena, 133;
ni ra vanua ni vakavinavinaka,
veidusimaki, kei na vuli, 132; nodra
vakalougatataki kina na marama
yalodina, 133; vakatakilai mai
kina na kaukauwa vakalou, 129;
vakavakarau me curu kina, 21, 133;
Vukei ira na marama na iSoqosoqo
ni Veivukei me ra curuma, 133
Valetabu e Nauvoo: itukutuku e volai
ena kena lalaga, ena gauna era
biuti Nauvoo kina na Yalododonu,
30; udolu vakaudolu na Yalododonu
era ciqoma kina na nodra
edaumeni ka ra vauci kina, 29;
vukei ira era tara, 11
Veiqaravi. Raica Loloma Cecere; Siko
vuvale; Vukei ira era leqa tu
Veisau. Raica Bula veisau
Veisorovaki i Jisu Karisito: dua na tiki
bibi ni loloma cecere, 194–95; ivakadinadina
ni, vukei keda me da
vakavakarau ni curu ki na valetabu,
42; kunea na igu ena, 84; rawa kina
ni vauci tawamudu na matavuvale,
168; vukei keda me da tubu sivita
na veivakanananu kei na sasaga
walega, 202
Veisusu, kei na qaravi vale, 157
Veisusu vakatina: e dua na nodra
itavi na yalewa kece sara, 156; era
vaqara na kena madigi na marama
sega ni vakaluveni, 154–55
Veitacini marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei, 79, 83–101, 139, 155, 172
Veiyalayalati: igu ena, 15, 128–29, 137–
38; kei na kaukauwa ni matabete,
127; maroroi, mai vei Repeka kei
Aisake, 150; me ra muri Jisu Karisito,
vakataucokotaki ena siko vuvale,
112; Na iSoqosoqo ni Veivukei e vukei
ira na marama me ra vakayacora,
16–17, 131, 133; na marama yadua
sa vakayacora, sa nona ilesilesi me
vakabula na yalo, 25; o ira na marama
ena iSoqosoqo ni Veivukei vaka
tamata ni veiyalayalati, 181; tokoni
ira na painia ni Yalododonu Edaidai
ena ilakolako, 29–30, 33–34
Veiyalayalati Vou, yalewa ena, 3–6
Vosa e matanalevu, 49–51
Vukei ira era leqa tu, ni yavu ivakavuvuli
ni iSoqosoqo ni Veivukei, xi,
xiii, 7, 17, 21–25, 84, 155, 171. Raica
talega Loloma Cecere; Siko vuvale
Vulici ni ivola oqo, xii–xiv
Vuli ivolanikalou, 50, 172
W
Wainimate kei na qaravi ni bula, era
vakauqeti na marama me ra vulica,
54–55
Wells, Emmeline B.: ena maroroi witi,
52–53, 54, 66; ena nodra dinata
tikoga na marama na inaki ni
iSoqosoqo ni Veivukei, 27, 35–36;
ena nodra vukei na yalewa me ra
tubu vakayalo ka vakavuli, 57; ena
veiqaravi nei Zina D. H. Young ena
buturara ni veiqaravi vakauniwai,
55; ena vuli mai na nodra
ivakaraitaki na yalewa e liu, 64;
kei rau na daunivakasala, ena bula
sautu ena gauna ni ivalu, 64; kei
rau na daunivakasala, ena dinati ni
yavu ivakavuvuli ni iSoqosoqo ni
Veivukei, 63; nona vakarautaki, me
peresitedi raraba ni iSoqosoqo ni
Veivukei, 63; tauyavutaka kei rau
na nona daunivakasala na ibole
ni iSoqosoqo ni Veivukei, 63; vaka
edita niWoman’s Exponent, 57
Whitney, Elizabeth Ann: ena nona
saumaki mai, 128–29; ena nona
veiqaravi vakaliganicakacaka ni
valetabu, 133; vakatikori vakalewe
ni imatai ni mataveiliutaki ni
iSoqosoqo ni Veivukei, 13
Whitney, Helen Mar: ena loloma ni
Kalou vei ira na painia taumada ni
Yalododonu Edaidai, 34; ena nodra
talairawarawa eso na marama ki
na lawa ni vakamau vakalevu, 49
Widtsoe, John A., ena veivuke mai na
iSoqosoqo ni Veivukei, 25
Williams, Clarissa S.: ena kena
vakatorocaketaki na nodra bula
na veimatavuvale era vakaleqai tu,
69–70; ena nodra cakacaka ena loloma
na iSoqosoqo ni Veivukei, 74;
nona leqataka, na ituvaki ni nodra
bula na yalewa kei na gone, 66–67,
69–70; vakavakarau me veiqaravi
vakaperesitedi raraba ni iSoqosoqo
ni Veivukei, 69
Winder, Barbara W.: ena maqosa ni
qaravi vale, 156; ena nodra duavata
na yalewa kei na tagane ena Lotu,

140–41; ena nodra vakaitavi na
marama ena soqoni ni matabose ni
Lotu, 141; ena veivakalougatataki
ni siko vuvale vei ira na dausiko
vuvale, 120; sikova kei na watina e
dua na iSoqosoqo ni Veivukei mai
Czechoslovakia, 94–95
Winter Quarters, 31
Wirthlin, Joseph L., ena nona cakacaka
vakawelefea e dua na peresitedi ni
iSoqosoqo ni Veivukei, 73
Witi: Emmeline B. Wells ena mamaroroi,
52–53, 54, 66; nodra sasaga
na marama me ra mamaroroi,
53; Nona ivakasala o John Taylor
vei ira na turaga me baleta na,
53–54; Vakauqeti ira na marama
o Brigham Young me ra teitei ka
tatamusuki, 52; vakayagataki
me ra vukei kina e lewevuqa, 54;
volitaki ki na matanitu o Amerika,
54, 66–67
Woman’s Exponent, 57
Woodruff, Wilford: ena nodra rawata
na tamata na veika e kacivi ira kina
na Kalou me ra cakava, 31; ena
volai ni iVakaro, 47–48
Y
Yalewa: ena Veiyalayalati Vou, 3–6; itavi
vakalou kei na vanua era rawa ni
yacova, 171–72; luvena yalewa na
Kalou, 171; nodra veivakauqeti dodonu
na Yalododonu Edaidai, 90;
Nona loloma kei na veikauwaitaki
o Jisu Karisito, 3
Yalo Tabu: isolisoli ni, 128; ivakatakila
yadua mai na, 128; muria na kena
veivakauqeti, ena siko vuvale, 112–
13, 114–16; noda veitokani vata
kaya e veigauna, 128; veituberi kei
na veivakacegui mai na, 46
Young, Brigham: dau cakacaka
vakabalavu e veisiga ena Valetabu
e Nauvoo me vukei ira na Yalododonu
me ra ciqoma na veicakacaka
vakalotu, 29; dusimaki ira na
marama me ra tauyavutaka e dua
na isoqosoqo cokovata ni caka
silika, 52; ena ivakaro ni Turaga ki
na Keba i Isireli, 30–31; ena loloma
cecere, 45; ena nodra kerea na
bisopi na veivuke ni iSoqosoqo
ni Veivukei, 41; ena nodra rawata
na marama ena iSoqosoqo ni
Veivukei na nodra itavi, 50; ena
nodra rawata na marama na vuli
ena veiqaravi vakavuniwai, 54; ena
nodra tauyavutaka na marama
na ivakarau ni isulusulu, 51; ena
veiqaravi ni yalololoma, 107; ena
veiyalayalati me da lako ena veicakacaka
vakalotu kece ni Turaga, 30;
ena vuki tani mai na veivakayarayarataki
nei vuravura, 45; kacivi
Eliza R. Snow me dusimaki ira na
marama, 44; kacivi Eliza R. Snow
me veivuke ena tauyavutaki tale ni
iSoqosoqo ni Veivukei, 42; kacivi
ira na Yalododonu me ra vukei na
painia ena qiqidreti ka ra sa tao
tu, 36; vakaroti ira na marama me
ra maroroi witi, 52; vakasalataki
ira na Yalododonu me ra biuti
Nauvoo, 29; vakasalataki ira na
Yalododonu me ra tamusuka na
itovo ca ka veisau, 45; vakasalataki
ira na Yalododonu me ra vukei ira
era vakaleqai tu, 35, 36; vakatekivuna
na sasaga me tauyavutaki
tale na iSoqosoqo ni Veivukei, 41;
veivakabauti, vei ira na yalewa ena
Lotu, 51
Young, Zina D. H.: ena bibi ni ivakadinadina,
56; ena caka ni vuvale
me vanua ni veika totoka, 151;
ena itavi vakatina, 152–53; ena
nodra rai na Yalododonu me baleta
na iVakaro, 48; me peresitedi ni
iSoqosoqo ni Silika ni Desereti,
52; nona veiqaravi, ena buturara ni
veiqaravi vakavuniwai, 54–55
Z
Zippro, Gertrude, ivakaraitaki ni
veiqaravi yalodina ni iSoqosoqo ni
Veivukei, 76–77
231