π. Αλεξάκης Νικόλαος Ρωμαίϊκή Μουσική
04.12.2020 • Views
Share Embed Flag

π. Αλεξάκης Νικόλαος Ρωμαίϊκή Μουσική

ePAPER READ
imisierasitias

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

START NOW

<strong>π</strong>α<strong>π</strong>α ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΛΕΞΑΚΗ<br />

ΡΩΜΑΙΪΚΗ<br />

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ<br />

ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡχΑΙΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ<br />

ΚΑΙ ΤΙΣ ΜΟΥΣΙΚΕΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ<br />

ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΡΩΜΗΟΣΥΝΗΣ<br />

ΕΚΔΟΣΗ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΙΕΡΑΠΥΤΝΗΣ ΚΑΙ ΣΗΤΕΙΑΣ

ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Α<strong>π</strong>Ο ΤΗν ΑΡχΑΙΟΕΛΛΗνΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ <strong>π</strong>ΑΡΑδΟΣΗ<br />

ΚΑΙ ΤΙΣ ΜΟΥΣΙΚΕΣ <strong>π</strong>ΑΡΑδΟΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑνΑΤΟΛΗΣ<br />

ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΡΩΜΗΟΣΥνΗΣ<br />

© <strong>π</strong>α<strong>π</strong>α νικόλαος Ἀλεξάκης<br />

Ἱερὰ Μητρό<strong>π</strong>ολις Ἱερα<strong>π</strong>ύτνης καὶ Σητείας<br />

ΣΥΓΓΡΑΦΗ-Ε<strong>π</strong>ΙΜΕΛΕΙΑ<br />

<strong>π</strong>α<strong>π</strong>α νικόλαος Ἀλεξάκης<br />

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ Ε<strong>π</strong>ΙΜΕΛΕΙΑ<br />

Τασούλα Μιχ. Μαρκομιχελάκη, Ἐ<strong>π</strong>ίκ. Καθηγήτρια Φιλολογίας Α.<strong>π</strong>.Θ.<br />

ΕΙΚΟνΑ ΕΞΩΦΥΛΛΟΥ<br />

«χριστὸς μελιζόμενος μὲ Ἀγγέλους διακόνους»· τοιχογραφία<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Ἱερὸ ναὸ Ἁγίου νικολάου Ἐνορίας Ζήρου Σητείας,<br />

<strong>π</strong>οὺ ἀ<strong>π</strong>οκαλύφθηκε κατὰ τὴ διάρκεια τῶν <strong>π</strong>ρόσφατων ἐργασιῶν συντήρησης<br />

καὶ ἀ<strong>π</strong>οκατάστασης τοῦ τοιχογραφικοῦ διακόσμου, 14ος αἰ.<br />

ΣχΕδΙΑΣΜΟΣ-ΕΚΤΥ<strong>π</strong>ΩΣΗ-ΒΙΒΛΙΟδΕΣΙΑ<br />

ΤΥ<strong>π</strong>ΟΚΡΕΤΑ Α.Ε.<br />

τηλ. 2810 382800, www.kazanakis.gr<br />

ISBN: 978-618-81482-3-9<br />

Οἱ <strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ικὲς ἐργασίες τοῦ συγγραφέα, κείμενα καὶ φωτογραφίες, ὑ<strong>π</strong>άγονται στὸ<br />

νόμο 2121 3/4 Μαρτίου 1993 φεκ Α΄25.<br />

Τὸ <strong>π</strong>αρὸν ἔργο <strong>π</strong>νευματικῆς ἰδιοκτησίας <strong>π</strong>ροστατεύεται κατὰ τὶς διατάξεις τῆς ἑλληνικῆς<br />

νομοθεσίας (ν. 2121/1993, ὅ<strong>π</strong>ως ἔχει τρο<strong>π</strong>ο<strong>π</strong>οιηθεῖ καὶ ἰσχύει σήμερα) καὶ τὶς<br />

διεθνεῖς συμβάσεις <strong>π</strong>ερὶ <strong>π</strong>νευματικῆς ἰδιοκτησίας. Ἀ<strong>π</strong>αγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση μέρους<br />

ἢ ὁλόκληρου τοῦ κειμένου χωρὶς τὴν ἔγγραφη συναίνεση τοῦ συγγραφέα.

ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟ<strong>π</strong>ΟΛΙΣ ΙΕΡΑ<strong>π</strong>ΥΤνΗΣ ΚΑΙ ΣΗΤΕΙΑΣ<br />

<strong>π</strong>α<strong>π</strong>α νΙΚΟΛΑΟΥ ΑΛΕΞΑΚΗ<br />

ΡΩΜΑΙΪΚΗ<br />

ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ<br />

ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Α<strong>π</strong>Ο ΤΗν ΑΡχΑΙΟΕΛΛΗνΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ <strong>π</strong>ΑΡΑδΟΣΗ<br />

ΚΑΙ ΤΙΣ ΜΟΥΣΙΚΕΣ <strong>π</strong>ΑΡΑδΟΣΕΙΣ ΤΗΣ ΑνΑΤΟΛΗΣ<br />

ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΡΩΜΗΟΣΥνΗΣ<br />

@<br />

ΙΕΡΑ<strong>π</strong>ΕΤΡΑ 2020

«Καὶ δι᾽ἡμᾶς, ἡ Βυζαντινὴ μουσικὴ<br />

εἶναι ἡ μουσικὴ τν Ἀγγέλων».<br />

Ἀλέξανδρος <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδιαμάντης

<strong>π</strong>ΕΡΙΕχΟΜΕνΑ<br />

<strong>π</strong>ΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΕΒ. ΜΗΤΡΟ<strong>π</strong>ΟΛΙΤΟΥ ........................................................ 15<br />

<strong>π</strong>ΡΟΛΟΓΟΣ ...................................................................................................................... 21<br />

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ....................................................................................................................... 23<br />

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Α ΄<br />

Ἀρχαία Ἑλληνικὴ <strong>Μουσική</strong><br />

Τὸ ὄνομα ............................................................................................................................ 27<br />

Τὰ <strong>π</strong>ρῶτα βήματα ......................................................................................................... 28<br />

Ἡ φύση, τὸ <strong>π</strong>ρῶτο σχολειό ....................................................................................... 28<br />

Οἱ <strong>π</strong>ρῶτες ἀνακαλύψεις. Τὰ θεμελιώδη στοιχεῖα τῆς μουσικῆς:<br />

ἦχος, ρυθμός, ἁρμονία ........................................................................................... 30<br />

Ἁρμονία, ἡ ἀφανὴς μεταμορφωτικὴ δύναμη ................................................... 31<br />

Τὰ ἁρμονικὰ μεγέθη .................................................................................................... 31<br />

διαστήματα ...................................................................................................................... 32<br />

Ἁρμονίες ...................................................................................................................... 32<br />

Σύμφωνες ἁρμονίες ................................................................................................ 33<br />

διάφωνες ἁρμονίες ................................................................................................. 33<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἁρμονία στὴν κλίμακα. διαστήματα καὶ κλίμακα .............. 34<br />

<strong>π</strong>ῶς «χτίζεται» μιὰ κλίμακα .................................................................................. 34<br />

Τὸ τετράχορδο .......................................................................................................... 35<br />

Τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο .......................................................................................................... 35<br />

Τὸ ὀκτάχορδο ............................................................................................................ 35<br />

Ἡ ὀργάνωση τῶν διαστημάτων σὲ χρόες καὶ γένη ...................................... 36<br />

Οἱ χρόες καὶ τὰ γένη .................................................................................................... 36

8<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Α. χρόες τοῦ διατονικοῦ γένους........................................................................ 37<br />

Β. χρόες τοῦ χρωματικοῦ γένους..................................................................... 37<br />

Γ. Ἡ χρόα τοῦ Ἐναρμονίου γένους................................................................. 37<br />

Ἡ ἐξέλιξη τῆς κλίμακας καὶ οἱ ἀρχαῖοι «Τρό<strong>π</strong>οι» (Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ μύθο<br />

στὴν ἱστορία) .............................................................................................................. 37<br />

Οἱ Τρο<strong>π</strong>ικὲς κλίμακες τῆς ἀρχαιοελληνικῆς μουσικῆς ................................ 39<br />

Τὸ ἀρχαιοελληνικὸ τετράχορδο .............................................................................. 40<br />

Τὸ ἀρχαιοελληνικὸ <strong>π</strong>εντάχορδο.............................................................................. 41<br />

Ἡ ἑ<strong>π</strong>τάχορδη κλίμακα τῶν συνημμένων τετραχόρδων .............................. 41<br />

Τὸ ἀρχαιοελληνικὸ ὀκτάχορδο................................................................................ 42<br />

Οἱ τρεῖς τύ<strong>π</strong>οι ὀκταχόρδου ........................................................................................ 43<br />

Οἱ ἀρχαιοελληνικοὶ Τρό<strong>π</strong>οι....................................................................................... 43<br />

Τὰ τέλεια συστήματα.................................................................................................... 47<br />

α. Τὸ Τέλειο Ἔλασσον σύστημα....................................................................... 47<br />

β. Τὸ Τέλειο Μεῖζον καὶ ἀμετάβολο σύστημα ........................................... 48<br />

Ἡ θέση καὶ ἡ εὕρεση τῶν Τρό<strong>π</strong>ων στὸ «τέλειο μεῖζον<br />

καὶ ἀμετάβολον σύστημα» ................................................................................... 49<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ τέλειο μεῖζον σύστημα στὴ δισδια<strong>π</strong>ασῶν τῆς σημερινῆς<br />

μουσικῆς ........................................................................................................................ 50<br />

Τὰ τετράχορδα τοῦ χρωματικοῦ γένους.............................................................. 54<br />

Τὰ τετράχορδα τοῦ ἐναρμονίου γένους ................................................................ 56<br />

Ἡ μουσικὴ κατὰ τοὺς ἑλληνιστικοὺς χρόνους .................................................. 56<br />

α. ἀλλαγὲς στὰ διαστήματα ................................................................................ 57<br />

β. ἀλλαγὲς στὰ ὄργανα .......................................................................................... 58<br />

Τὸ ἀρχαιοελληνικὸ σύστημα γραφῆς.................................................................... 60<br />

Τὰ ὀνόματα τῶν φθόγγων.......................................................................................... 61<br />

Ἡ ἀρχαιοελληνικὴ μουσικὴ <strong>π</strong>αράδοση καὶ οἱ <strong>π</strong>ρογενέστερες<br />

μουσικὲς <strong>π</strong>αραδόσεις ............................................................................................... 61

<strong>π</strong>ΕΡΙΕχΟΜΕνΑ<br />

9<br />

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Β ΄<br />

Ρωμαίϊκη Ἐκκλησιαστικὴ <strong>Μουσική</strong><br />

Α. Γιὰ τὸ ὄνομα καὶ τὴν ἐ<strong>π</strong>ίδραση τοῦ χριστιανικοῦ <strong>π</strong>νεύματος<br />

στὴν ἀρχαιοελληνικὴ μουσική............................................................................ 64<br />

Τὸ ὄνομα ....................................................................................................................... 64<br />

Ἡ ἐ<strong>π</strong>ίδραση τοῦ χριστιανικοῦ <strong>π</strong>νεύματος στὴν ἀρχαία μουσική ....... 65<br />

Β. Τὰ στάδια ἐξέλιξης ................................................................................................... 68<br />

<strong>π</strong>ρωτοχριστιανικὴ <strong>π</strong>ερίοδος<br />

Ἡ στάση τῆς Ἐκκλησίας ἀ<strong>π</strong>έναντι στὴ μουσική ....................................... 68<br />

Ἡ μουσικὴ τῆς Ἐκκλησίας ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν 4 ο μέχρι τὸν 8 ο αἰώνα<br />

Ἡ <strong>π</strong>ρόκληση τῶν αἱρέσεων.................................................................................. 70<br />

Ἡ «ἀ<strong>π</strong>άντηση» τῶν <strong>π</strong>ατέρων τοῦ 8 ου αἰῶνος στὴν <strong>π</strong>ρόκληση<br />

τῶν αἱρέσεων .............................................................................................................. 72<br />

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Γ ΄<br />

Ἡ Ὀκταηχία<br />

Ὁρισμὸς τῆς Ὀκταηχίας ............................................................................................ 73<br />

Σχολιασμὸς τῶν ἀ<strong>π</strong>όψεων τοῦ Βρυεννίου .......................................................... 76<br />

Ἐξωτερικὴ μουσική ....................................................................................................... 80<br />

Γιὰ τὸ «ἐξωτερικὸ» μέλος καὶ τὴν ἐ<strong>π</strong>ίδρασή του στὴν ἐκκλησιαστικὴ<br />

μελο<strong>π</strong>οιία...................................................................................................................... 81<br />

<strong>π</strong>ερὶ τοῦ Ἤχου τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας ........................................... 89<br />

Γιὰ τὴν ἰδιο<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ία τοῦ Ἤχου ........................................................................... 90<br />

<strong>π</strong>ερὶ τοῦ δομικοῦ <strong>π</strong>λαισίου τῶν Ἤχων .............................................................. 91<br />

διαστήματα-Γένη-Συστήματα τῆς Ὀκταηχίας.............................................. 92<br />

<strong>π</strong>ερὶ διαστημάτων ......................................................................................................... 92<br />

<strong>π</strong>ερὶ γενῶν......................................................................................................................... 92

10<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

<strong>π</strong>ερὶ συστημάτων καὶ κλιμάκων............................................................................. 93<br />

α. Τὸ τετράχορδο σύστημα ἢ τριφωνία.......................................................... 93<br />

β. Τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο (τετραφωνία) ἢ Τροχός .................................................. 93<br />

γ. Τὸ ὀκτάχορδο........................................................................................................ 94<br />

Γιὰ τοὺς τρό<strong>π</strong>ους λειτουργίας τῶν Ἤχων γενικά .......................................... 94<br />

Συστήματα γραφῆς<br />

Ἡ <strong>π</strong>ρώτη μουσικὴ γραφὴ τῆς Ὀκταηχίας ......................................................... 95<br />

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο δ ΄<br />

Ἡ Νέα Ἀναλυτική Μέθοδος Γραφῆς<br />

Κλίμακα, μαρτυρίες, σύμβολα γραφῆς κλ<strong>π</strong>. .................................................. 101<br />

Ὁ τρό<strong>π</strong>ος γραφῆς ......................................................................................................... 117<br />

διδακτικὴ <strong>π</strong>ρόταση..................................................................................................... 118<br />

Οἱ Φθορές ........................................................................................................................ 119<br />

<strong>π</strong>ερὶ τῶν χροῶν .......................................................................................................... 121<br />

Ὑφέσεις καὶ διέσεις...................................................................................................... 124<br />

<strong>π</strong>ερὶ τοῦ Τροχοῦ καὶ <strong>π</strong>ερὶ τῶν βάσεων τῶν Ἤχων.................................... 125<br />

Κύριοι καὶ <strong>π</strong>λάγιοι Ἦχοι τῆς Ὀκταηχίας .................................................... 134<br />

Τὰ ἀ<strong>π</strong>ηχήματα .............................................................................................................. 136<br />

Συμ<strong>π</strong>ληρωματικὰ γιὰ τοὺς τρό<strong>π</strong>ους λειτουργίας τῶν Ἤχων............... 137<br />

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Ε ΄<br />

Οἱ Ἦχοι τῆς Ὀκταηχίας<br />

Α. ΤΟΥ ΔΙΑΤΟΝΙΚΟΥ ΓΕΝΟΥΣ<br />

Κύριοι Ἦχοι<br />

Ἦχος <strong>π</strong>ρῶτος καὶ οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτόν ............................................. 141<br />

Μέσος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου − <strong>π</strong>ρωτόβαρυς .................................................................... 146

<strong>π</strong>ΕΡΙΕχΟΜΕνΑ<br />

11<br />

<strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος διφωνῶν ἢ δίφωνος .................................................................... 147<br />

<strong>π</strong>ρῶτος ἑ<strong>π</strong>τάφωνος..................................................................................................... 148<br />

<strong>π</strong>ρῶτος τετράφωνος................................................................................................... 148<br />

διατονικὸς Βαρύς ........................................................................................................ 151<br />

Τὰ εἴδη τοῦ διατονικοῦ Βαρέως ............................................................................ 154<br />

α. Ἁ<strong>π</strong>λὸς διατονικὸς Βαρύς .............................................................................. 154<br />

β. διατονικὸς Βαρὺς δίφωνος ἢ διφωνῶν................................................... 156<br />

1. Μὲ βάση τὸν Ζω ......................................................................................... 156<br />

2. Μὲ βάση τὸν <strong>π</strong>α ......................................................................................... 157<br />

γ. Τετράφωνος ἢ τετραφωνῶν Βαρύς........................................................... 158<br />

δ. <strong>π</strong>εντάφωνος Βαρύς.......................................................................................... 159<br />

ε. Ἑ<strong>π</strong>τάφωνος Βαρύς ........................................................................................... 159<br />

Γενικὴ <strong>π</strong>αρατήρηση ..................................................................................................... 160<br />

Ἦχος Τέταρτος καὶ οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτόν........................................... 161<br />

α. Τέταρτος τῆς <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικῆς, Ἅγια................................................................ 163<br />

β. Στιχηραρικὸς Τέταρτος................................................................................. 164<br />

γ. Ὁ εἱρμολογικὸς Tέταρτος ἢ Λέγετος ..................................................... 166<br />

1. Ἁ<strong>π</strong>λὸς Λέγετος ........................................................................................... 166<br />

2. «χρωματικὸς» ἢ διφωνῶν Λέγετος.................................................. 168<br />

δ. Ἦχος Τέταρτος (νενανώ) ......................................................................... 170<br />

Πλάγιοι Ἦχοι<br />

<strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου................................................................................................. 171<br />

Στιχηραρικὰ καὶ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὰ μέλη......................................................................... 172<br />

Εἱρμολογικὰ μέλη τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Κε....................... 175<br />

Εἱρμολογικὰ μέλη τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α...................... 176<br />

<strong>π</strong>ερὶ <strong>π</strong>ενταφωνίας καὶ <strong>π</strong>ενταφώνου <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου ...................... 178<br />

<strong>π</strong>ενταφωνία <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου στὰ εἱρμολογικὰ μέλη ..................... 179<br />

<strong>π</strong>ερὶ τοῦ <strong>π</strong>ενταφώνου <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου .................................................. 180<br />

α. <strong>π</strong>εντάφωνος <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου τῆς ἐκκλησιαστικῆς<br />

μελο<strong>π</strong>οιίας ............................................................................................................ 180

12<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

β. <strong>π</strong>εντάφωνος <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς<br />

μὲ ἐναρμόνιες ὑφέσεις στὸν Ζω καὶ στὸν Βου, ὁ ἐ<strong>π</strong>ιλεγόμενος<br />

«Φρύγιος» ........................................................................................................... 183<br />

<strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὰ μέλη ............................................................................................................ 187<br />

<strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου .............................................................................................. 188<br />

Εἱρμολογικὰ μέλη....................................................................................................... 189<br />

<strong>π</strong>αρατήρηση γενική.................................................................................................... 193<br />

<strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου τῆς <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικῆς .............................................................. 194<br />

Β. ΤΟΥ ΧΡΩΜΑΤΙΚΟΥ ΓΕΝΟΥΣ<br />

<strong>π</strong>ρολεγόμενα γιὰ τοὺς χρωματικοὺς Ἤχους ............................................... 194<br />

Ἦχος δεύτερος ............................................................................................................ 199<br />

Στιχηραρικὰ μέλη ....................................................................................................... 199<br />

Εἱρμολογικὰ μέλη (εἴδη) ........................................................................................ 202<br />

Ἦχος <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου ............................................................................... 209<br />

Γενικὰ <strong>π</strong>ερὶ τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου ............................................................ 209<br />

Ἄλλοι τρό<strong>π</strong>οι λειτουργίας τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου ............................. 212<br />

Στιχηραρικὰ μέλη ....................................................................................................... 216<br />

Γ. ΤΟΥ ΕΝΑΡΜΟΝΙΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ<br />

ΟΚΤΑΗΧΙΑΣ<br />

<strong>π</strong>ρολεγόμενα ................................................................................................................. 219<br />

Ἦχος Τρίτος.................................................................................................................. 222<br />

Εἱρμολογικὰ μέλη τοῦ Τρίτου Ἤχου .............................................................. 223<br />

Στιχηραρικὰ μέλη τοῦ Τρίτου Ἤχου .............................................................. 224<br />

<strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὰ μέλη τοῦ Τρίτου Ἤχου .................................................................... 224<br />

Ἦχος Βαρύς................................................................................................................... 226<br />

Γιὰ τὸ ὄνομα ................................................................................................................... 226<br />

Εἱρμολογικὰ μέλη....................................................................................................... 233<br />

Στιχηραρικὰ μέλη ....................................................................................................... 234<br />

Ἀργὰ εἱρμολογικὰ καὶ ἀργὰ στιχηραρικὰ μέλη τοῦ Βαρέως ................ 235

<strong>π</strong>ΕΡΙΕχΟΜΕνΑ<br />

13<br />

α. Ἡ συνεργασία μὲ ἄλλους Ἤχους .................................................................. 235<br />

β. Ἡ μεταφορὰ τῆς βάσης τοῦ Ἤχου ................................................................ 236<br />

<strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὰ μέλη ............................................................................................................ 238<br />

Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο Σ Τ ΄<br />

Ἡ Τέχνης τῆς Ἔκφρασης<br />

Γιὰ τὴν <strong>π</strong>οιοτικὴ ἐνέργεια τῶν μουσικῶν χαρακτήρων ............................ 239<br />

Α. Γιὰ τὴν ἐνέργεια τῶν χαρακτήρων <strong>π</strong>οσότητας........................................ 242<br />

Β. Γιὰ τὴν ἐνέργεια τῶν σημείων <strong>π</strong>οιότητας .................................................. 252<br />

Γ. Γιὰ τὴν ἐνέργεια τῶν σημείων τοῦ χρόνου ................................................ 259<br />

<strong>π</strong>αράρτημα ἀσκήσεων ............................................................................................. 267<br />

Βιβλιογραφία ................................................................................................................ 285<br />

Συντομογραφίες .......................................................................................................... 289

<strong>π</strong>ΡΟΛΟΓΟΣ<br />

Σεβ. Μητρο<strong>π</strong>ολίτου Ἱερα<strong>π</strong>ύτνης καὶ Σητείας κ. Κυρίλλου<br />

Μὲ ἰδιαίτερη χαρὰ ἀντα<strong>π</strong>οκριθήκαμε στὴν <strong>π</strong>ρόταση τοῦ ἐκλεκτοῦ κληρικοῦ<br />

μας, θεολόγου καθηγητῆ καὶ ἐφόρου τῆς Σχολῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς<br />

τῆς Ἱερᾶς Μητρο<strong>π</strong>όλεως Ἱερα<strong>π</strong>ύτνης καὶ Σητείας «Ἅγιος Ἀνδρέας<br />

ὁ Κρήτης» στὴν <strong>π</strong>όλη τῆς Σητείας, Αἰδεσιμολογιωτάτου <strong>π</strong>ρωτο<strong>π</strong>ρεσβυτέρου<br />

νικολάου Ἀλεξάκη, καὶ ἀναλάβαμε τὴν ἔκδοση τοῦ ἀνά χεῖρας<br />

<strong>π</strong>ονήματός του μὲ τίτλο Ρωμαίϊκη Ἐκκλησιαστικὴ <strong>Μουσική</strong>, <strong>π</strong>οὺ ἀ<strong>π</strong>οτελεῖ<br />

καρ<strong>π</strong>ὸ <strong>π</strong>ολυετοῦς ἔρευνας καὶ καταγραφῆς τῆς Ἐκκλησιαστικῆς<br />

Μουσικῆς, τῆς μουσικῆς τῆς Ρωμηοσύνης, ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ σημειογραφία τῆς<br />

ἀρχαίας ἑλληνικῆς μουσικῆς <strong>π</strong>αράδοσης ὣς καὶ τὶς μουσικὲς <strong>π</strong>αραδόσεις<br />

τῆς Ἀνατολῆς.<br />

χωρὶς Ἐκκλησιαστικὴ Βυζαντινὴ Μουσικὴ δὲν νοεῖται λογικὴ<br />

λατρεία τοῦ ἐν Τριάδι ζῶντος Θεοῦ. Ἡ Βυζαντινὴ Μουσικὴ ἀ<strong>π</strong>οτελεῖ τὴ<br />

μουσικὴ τῆς ὀρθόδοξης λατρείας ἀνὰ τὴν Οἰκουμένη. Ἡ Ψαλτικὴ στὴν<br />

ὀρθόδοξη λατρεία εἶναι «λογικὴ» μουσική, καθὼς ἡ ψαλμωδία ἀ<strong>π</strong>οτελεῖ<br />

τὸ ἔνδυμα τοῦ λόγου. Σύμφωνα μὲ τὸν ἅγιο Γρηγόριο νύσσης, «ἡ<br />

μελωδία ἑρμηνεύει τὴν τῶν λεγομένων διάνοιαν» (PG, 44,444), μᾶς<br />

βοηθᾶ δηλ. νὰ κατανοήσουμε τὸ βαθύτερο νόημα τῆς βυζαντινῆς ὑμνο -<br />

γραφίας. Μὲ τὴν ψαλμικὴ καὶ ὑμνογραφικὴ <strong>π</strong>οίηση διατυ<strong>π</strong>ώνεται ἡ<br />

δογματικὴ Ἀλήθεια τῆς Ἐκκλησίας, γι’ αὐτὸ ἡ ὑμνολογία γίνεται μὲ τὴ<br />

χρήση τῆς φωνῆς μας, μὲ ὕμνους καὶ εὐχές. Εἶναι λατρεία αἰνέσεως,<br />

ἱκεσίας καὶ εὐχαριστίας <strong>π</strong>ρὸς τὸν Τριαδικὸ Θεὸ καὶ ἔχει μυσταγωγικὸ<br />

χαρακτήρα. Ἡ γλυκόηχη μελωδία της ὠθεῖ σὲ ἀνάταση τὴν ψυχὴ καὶ<br />

μεταρσιώνει τὸν <strong>π</strong>ιστὸ «ἐκ τῶν <strong>π</strong>ροσκαίρων εἰς τὰ αἰώνια, ἐκ τῶν<br />

λυ<strong>π</strong>ηροτέρων ἐ<strong>π</strong>ὶ τὰ χρηστότερα καὶ θυμηδέστερα» καὶ τοῦ χαρίζει<br />

ἀνά<strong>π</strong>αυση καὶ χαρά.<br />

Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, ἁγιογραφία τῆς δέσ<strong>π</strong>οινας Λαγουδάκη

16<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Ὡς ἀνα<strong>π</strong>όσ<strong>π</strong>αστο τμῆμα τοῦ ἀ<strong>π</strong>αράμιλλου ὀρθόδοξου <strong>π</strong>ολιτισμοῦ ἡ<br />

ψαλτικὴ τέχνη, ὡς ἐκκλησιαστική, εἶναι τέχνη ἱερὴ καὶ ὕψιστη. δὲν εἶναι<br />

μιὰ τέχνη κοσμική, ὅ<strong>π</strong>ως οἱ ἄλλες <strong>π</strong>οὺ ἀ<strong>π</strong>οσκο<strong>π</strong>οῦν στὴν τέρψη καὶ ψυχαγωγία<br />

–μὲ τὴν κοσμικὴ ἔννοια τοῦ ὅρου– ἀλλὰ τέχνη <strong>π</strong>οὺ συμβάλλει<br />

στὴ μεταμόρφωση τοῦ ἀνθρώ<strong>π</strong>ου καὶ τὴν ἀναγωγή του <strong>π</strong>ρὸς τὸν δημιουργὸ<br />

Θεό. Μὲ τὴ Βυζαντινὴ Μουσικὴ ὁ ἱεροψάλτης ντύνει καὶ χρωματίζει<br />

«τὴν φωνὴν τῆς δεήσεώς» του ἀνάλογα καὶ μελωδεῖ τοὺς θεσ<strong>π</strong>έσιους<br />

ὕμνους καὶ τοὺς κατευθύνει «ὡς θυμίαμα» ἐνώ<strong>π</strong>ιον τοῦ Θεοῦ. Γιὰ τὸν<br />

λόγο αὐτὸ καὶ κατὰ τὴν ὥρα τῆς Θείας Λατρείας οἱ Ἱεροψάλτες ἐ<strong>π</strong>ιτελοῦν<br />

μέγιστο λειτούργημα στὴν Ἐκκλησία, καὶ ἐ<strong>π</strong>έχουν τὴ θέση τῶν ἀγγελικῶν<br />

ταγμάτων, τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα «ἀσιγήτοις φωναῖς» ἀκατα<strong>π</strong>αύστως ὑμνοῦν<br />

καὶ δοξολογοῦν τὸν Τρισάγιο Θεό.<br />

Ἡ βυζαντινὴ <strong>π</strong>αρασημαντικὴ τῶν φθόγγων, τοῦ χρόνου καὶ τῆς<br />

ἔκφρασης, ἀλλὰ κυρίως τὸ ψαλτικὸ ἠχόχρωμα <strong>π</strong>οὺ ἀ<strong>π</strong>ορρέει ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ<br />

ἐκκλησιαστικὸ φρόνημα καὶ τὸ γνήσιο λειτουργικὸ ἦθος, <strong>π</strong>ροκαλεῖ τὴν<br />

ἱερὴ κατάνυξη καὶ τὴν ἐνδόμυχη συγκίνηση καὶ ἀνά<strong>π</strong>αυση τῆς ψυχῆς.<br />

Αὐτὸς ὁ ἀναγωγικὸς χαρακτήρας τῆς ψαλτικῆς τέχνης, ὅ<strong>π</strong>ως διαμορ -<br />

φώθηκε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ψαλμώδηση τῆς ὑμνογραφίας στὴν ὑ<strong>π</strong>ερδισχιλιετὴ<br />

ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας, ξεχωρίζει τὴν Ἐκκλησιαστικὴ Μουσικὴ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν<br />

κοσμικὴ μουσική. Ὅ<strong>π</strong>ως ἀναφέρει ὁ σύγχρονος μεγάλος ἅγιος Ὅσιος<br />

<strong>π</strong>ορφύριος ὁ Καυσοκαλυβίτης: «Ἀνώτερη ἀ<strong>π</strong>᾿ ὅλες εἶναι ἡ βυζαντινὴ<br />

μουσική, γιατὶ δὲν ταράσσει τὴν ψυχή, ἀλλὰ τὴν ἑνώνει μὲ τὸν Θεὸ καὶ<br />

τὴν ἀνα<strong>π</strong>αύει τελείως» (Γέροντος <strong>π</strong>ορφυρίου Ἱερομονάχου, Ἀνθολόγιο<br />

Συμβουλῶν, 3, ἔκδ. Ἡ Μεταμόρφωσις τοῦ Σωτῆρος, Μήλεσι Ἀττικῆς<br />

2003, σελ. 449).<br />

Ἡ ψαλτικὴ τέχνη, τὸ θησαύρισμα τοῦ δισχιλιετοῦς χριστιανικοῦ<br />

<strong>π</strong>ολιτισμοῦ καὶ τῆς Ρωμηοσύνης, μὲ τὴν ὁ<strong>π</strong>οία μ<strong>π</strong>οροῦν οἱ <strong>π</strong>ιστοὶ νὰ<br />

γεύονται ἀ<strong>π</strong>᾿ τὴ γῆ τοὺς οὐρανούς, ἀ<strong>π</strong>οτελεῖ ἀντικείμενο μελέτης στὸ<br />

<strong>π</strong>αρὸν σύγγραμμα τοῦ Αἰδεσιμολ. <strong>π</strong>ρωτ. νικολάου Ἀλεξάκη. Ὁ συγ -<br />

γραφέας δραστηριο<strong>π</strong>οιεῖται ἐ<strong>π</strong>ὶ τρεῖς καὶ <strong>π</strong>λέον δεκαετίες στὴ μελέτη καὶ<br />

διάδοση τῆς μακραίωνης Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, <strong>π</strong>οὺ εἶναι χαρα -<br />

κτηριστικὸ τῆς ἰδιο<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ίας τοῦ εὐσεβοῦς Γένους τῶν Ρωμηῶν. Ὡς<br />

δάσκαλος τῆς Ρωμαίϊκης Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, ἐργάζεται φιλό -

<strong>π</strong>ΡΟΛΟΓΟΣ ΜΗΤΡΟ<strong>π</strong>ΟΛΙΤΟΥ<br />

17<br />

τιμα, φιλό<strong>π</strong>ονα καὶ δημιουργικὰ γιὰ τὴν καλλιέργεια τῶν φωνητικῶν<br />

δεξιοτήτων τῶν μαθητῶν του καὶ ἤδη ἔχει θέσει τὸ στίγμα του στὴ<br />

μεγάλη μουσικὴ <strong>π</strong>αράδοση τῆς Κρήτης, καὶ ἰδιαίτερα τῆς Σητείας, μὲ τὴν<br />

<strong>π</strong>λούσια μουσικὴ <strong>π</strong>αράδοση, ὅ<strong>π</strong>ου <strong>π</strong>αροικεῖ καὶ διακονεῖ ὡς <strong>π</strong>ροϊστάμενος<br />

καὶ Ἐφημέριος στὸν Ἱερὸ Ἐνοριακὸ ναὸ τοῦ Ἁγίου Μεγαλομάρτυρος<br />

Γεωργίου καὶ ὡς θεολόγος καθηγητὴς στὸ Γενικὸ Λύκειο τῆς <strong>π</strong>όλεως.<br />

Ἡ βίωση τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐμ<strong>π</strong>ειρίας, τὸ φιλακόλουθο <strong>π</strong>νεῦμα καὶ<br />

ἡ ἀνεξάντλητη ἀγά<strong>π</strong>η του στὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ <strong>π</strong>αράδοση, στὸ<br />

<strong>π</strong>ατριαρχικὸ ψαλτικὸ ἦθος καὶ στὸ ὕφος τῆς Ἁγίας τοῦ χριστοῦ Μεγάλης<br />

Ἐκκλησίας τῆς Κωνσταντινου<strong>π</strong>όλεως, τοῦ μαρτυρικοῦ καὶ ἀειφεγγοῦς<br />

Φαναρίου, ἀ<strong>π</strong>οτελοῦν ἀδιάλει<strong>π</strong>τη <strong>π</strong>ηγὴ ἔμ<strong>π</strong>νευσης καὶ συνεχοῦς μαθητείας<br />

του στὴ Ρωμαίϊκη Ἐκκλησιαστικὴ <strong>Μουσική</strong>. Ὅ<strong>π</strong>ως ὁ ἴδιος καταθέτει<br />

στὸν <strong>π</strong>ρόλογό του, ἡ Ἐκκλησιαστικὴ Μουσικὴ τὸν εἵλκυσε χάρη<br />

στὴν κρυφὴ ὀμορφιά της, <strong>π</strong>οὺ εἶναι ἡ θερα<strong>π</strong>ευτικὴ καὶ μεταμορφωτική της<br />

ἐνέργεια καὶ δύναμη.<br />

Μὲ ὅ<strong>π</strong>λα τὴν <strong>π</strong>ανσθενουργὸ χάρη τοῦ Θεοῦ, <strong>π</strong>οὺ ἔχει λάβει διὰ τοῦ<br />

χαρίσματος τῆς Ἱεροσύνης, τὸ νεανικὸ μεράκι καὶ τὸν <strong>π</strong>ερισσὸ ζῆλο του<br />

γιὰ τὴν <strong>π</strong>αράδοση στὰ <strong>π</strong>αιδιά μας τῆς ἱερῆς τέχνης «τοῦ ψάλλειν», ἀναμφισβήτητα<br />

συγκαταλέγεται στοὺς ἀληθινοὺς ἐραστὲς καὶ στοὺς καλλιφωνότατους<br />

ἐκφραστὲς τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς <strong>π</strong>αράδοσης. <strong>π</strong>αρὰ τὶς<br />

<strong>π</strong>ολλές του ἐφημεριακὲς καὶ ἐκ<strong>π</strong>αιδευτικὲς ὑ<strong>π</strong>οχρεώσεις, ἀξιο<strong>π</strong>οίησε στὸ<br />

ἔ<strong>π</strong>ακρο τὸ τάλαντό του καὶ τὸ <strong>π</strong>ρόσφερε στὸν Θεὸ καὶ στὸ <strong>π</strong>λήρωμα τῆς<br />

Ἐκκλησίας. <strong>π</strong>ροικισμένος ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Θεὸ μὲ μιὰ γλυκιά, καθαρὴ καὶ ἀγγελικὴ<br />

φωνή, μὲ σωστὴ ἄρθρωση καὶ ἀκουστικὴ <strong>π</strong>οιότητα, μετατρέ<strong>π</strong>ει τοὺς<br />

ἠχηροὺς φθόγγους τοῦ λάρυγγός του σὲ μέλος <strong>π</strong>αναρμόνιο καὶ λύρα τοῦ<br />

<strong>π</strong>νεύματος καὶ μεταρσιώνει τὸ ἐκκλησίασμα στὴν εὐωδία καὶ στὴν ὑ<strong>π</strong>ερφυὴ<br />

ὡραιότητα τῶν διαμενόντων «εἰς τὰς αὐλὰς τοῦ Κυρίου» (Ψαλμ. 83,<br />

3). Συνδυάζει τὴν ἄρτια μουσικὴ κατάρτιση καὶ τὸ φωνητικὸ τάλαντο μὲ<br />

τὴ συναισθηματικὴ <strong>π</strong>ροσέγγιση. Μὲ τὸ κατανυκτικὸ καὶ σαγηνευτικὸ ἠχόχρωμα<br />

τῆς μελωδικῆς φωνῆς του, τὴν ἀκρίβεια στὸν ρυθμό, τὴν καθαρὴ<br />

ἄρθρωση, τὴν <strong>π</strong>ιστὴ ἐκτέλεση τῶν μαθημάτων, καὶ μὲ τὴν ἀναμφισβήτητη<br />

μεταδοτικότητά του, μεταλαμ<strong>π</strong>αδεύει τὴν ψαλτικὴ τέχνη στοὺς ἐραστὲς<br />

τῆς μουσικῆς, ἄνδρες καὶ γυναῖκες ὅλων τῶν ἡλικιῶν.

18<br />

Ἀκόμα καὶ σήμερα, τριάντα ἕξι χρόνια μετὰ τὴ χειροτονία καὶ τὴν<br />

ἔνταξή του στὶς τάξεις τοῦ ἱεροῦ κλήρου, συνεχίζει νὰ ἐργάζεται μὲ τὴν<br />

ἴδια ζέση, σεμνότητα καὶ «καιομένῃ τῇ καρδίᾳ» γιὰ τὴ σωστὴ μετάδοση<br />

τῆς ἱερῆς <strong>π</strong>αρακαταθήκης τῆς <strong>π</strong>ατρῴας μουσικῆς, τοῦ μεγάλου αὐτοῦ<br />

<strong>π</strong>νευματικοῦ θησαυροῦ μας. Εἶναι ὄντως ἕνας ἀκάματος ἀναζητητὴς καὶ<br />

ρέκτης τῶν ἱερῶν μουσικῶν <strong>π</strong>ηγῶν τῆς Ὀρθοδόξου Ἀνατολικῆς Ἐκκλησιαστικῆς<br />

<strong>π</strong>αράδοσης, ἐκδα<strong>π</strong>ανώμενος στὸ στάδιο τῆς ἱερῆς μουσικῆς μὲ<br />

ἔνθεο ζῆλο, καρδιακὴ ἀγά<strong>π</strong>η καὶ <strong>π</strong>νεῦμα κενωτικῆς <strong>π</strong>ροσφορᾶς γιὰ τὴν<br />

<strong>π</strong>αράδοσή της στὶς ἑ<strong>π</strong>όμενες γενιές. Ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ Θεωρία καὶ τὴν <strong>π</strong>ράξη,<br />

διδάσκει τοὺς σ<strong>π</strong>ουδαστὲς τῆς ψαλτικῆς τέχνης καὶ αὐριανὰ στελέχη τῶν<br />

ἱερῶν ἀναλογίων καὶ τὴν Ἱστορία τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, τὴ Λειτουργική,<br />

τὸ Τυ<strong>π</strong>ικὸ καὶ τὴν Ὑμνολογία, καὶ κυρίως τὸ λειτουργικὸ ἦθος, τὸν<br />

ἱερὸ ζῆλο καὶ τὸ ἐκκλησιαστικὸ φρόνημα, τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει ἀ<strong>π</strong>αραίτητα νὰ<br />

χαρακτηρίζουν ὅσους διακονοῦν τὸ ψαλτήρι.<br />

χάρη στὴν <strong>π</strong>ολυετὴ <strong>π</strong>αρουσία καὶ διακονία του στὸν χῶρο τῆς Ρωμαίϊκης<br />

Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, ὑφίσταται ἡ χορωδία Βυζαντινῆς<br />

Μουσικῆς τῆς Ἱερᾶς Μητρο<strong>π</strong>όλεως Ἱερα<strong>π</strong>ύτνης καὶ Σητείας «Ἅγιος<br />

Ἀνδρέας ὁ Κρήτης» στὴν εὐρύτερη <strong>π</strong>εριοχὴ τῆς Σητείας. Ἡ <strong>π</strong>ολυμελὴς<br />

χορωδία μὲ χοράρχη τὸν ἀγα<strong>π</strong>ητὸ σὲ ὅλους <strong>π</strong>α<strong>π</strong>α-νικόλα <strong>π</strong>λαισιώνει,<br />

κοσμεῖ καὶ λαμ<strong>π</strong>ρύνει τὶς μεγάλες <strong>π</strong>ανηγύρεις καὶ ἐκδηλώσεις τῆς το<strong>π</strong>ικῆς<br />

μας Ἐκκλησίας· ἀλλὰ καὶ ὅ<strong>π</strong>ου ἀλλοῦ <strong>π</strong>ροσκληθεῖ, εἶναι <strong>π</strong>ρόθυμος νὰ<br />

<strong>π</strong>αρουσιασθεῖ καὶ νὰ διακονήσει. Ἀνάλογη <strong>π</strong>ροσφορὰ ἔχει καὶ στὸν χῶρο<br />

τῆς δευτεροβάθμιας Ἐκ<strong>π</strong>αίδευσης ὡς ὑ<strong>π</strong>εύθυνος τῆς σχολικῆς χορωδίας<br />

τοῦ ΓΕ.Λ. Σητείας. <strong>π</strong>ολλοὶ μαθητές του σήμερα κοσμοῦν τὰ ἱερὰ ἀναλόγια<br />

τῆς Σητείας, ψάλλουν μὲ ἐκκλησιαστικὸ ὕφος καὶ ἀναγωγικὴ διάθεση<br />

καὶ κανοναρχοῦν διηγούμενοι τὰ μεγαλεῖα τοῦ Θεοῦ, καὶ μάλιστα,<br />

κά<strong>π</strong>οιοι ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτούς, διδάσκουν τὴν ἱερὰ μουσικὴ στὴ Σχολὴ Βυζαντινῆς<br />

Μουσικῆς.<br />

Ἡ <strong>π</strong>ροσφορὰ τοῦ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>α-νικόλα στὸν τομέα τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς<br />

Μουσικῆς δὲν <strong>π</strong>εριορίζεται μόνο στὴ διδασκαλία της, στὴ σωστὴ<br />

ἐκτέλεση, ἀ<strong>π</strong>όδοση καὶ ἑρμηνεία τῶν ἱερῶν ὕμνων ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ἱερὸ ἀναλόγιο,<br />

ἀλλὰ ἐ<strong>π</strong>εκτείνεται καὶ στὴν ἔρευνα καὶ τὴν <strong>π</strong>εραιτέρω ἐντρύφησή του στὴν<br />

ἱστορία καὶ τὴ θεωρία τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς. Συνεχῶς ἀνατρέ<strong>π</strong>.<br />

ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

<strong>π</strong>ΡΟΛΟΓΟΣ ΜΗΤΡΟ<strong>π</strong>ΟΛΙΤΟΥ<br />

19<br />

χει στὶς ἀ<strong>π</strong>οθῆκες τῶν ἱερῶν <strong>π</strong>αραδόσεων καὶ διδασκαλιῶν, <strong>π</strong>ροκειμένου<br />

νὰ μᾶς κάνει κοινωνοὺς τῆς «Ρωμαίϊκης Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς», τὴν<br />

ὁ<strong>π</strong>οία κατανοεῖ καὶ βιώνει <strong>π</strong>λήρως, μὲ τὴν ἄρτια μουσικὴ συγκρότηση καὶ<br />

τὸ <strong>π</strong>ηγαῖο τάλαντό του.<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ βάθους καρδίας συγχαίρουμε τὸν συγγραφέα καὶ μὲ ἀληθινὴ<br />

ἀγά<strong>π</strong>η καὶ <strong>π</strong>νευματικὴ ἀγαλλίαση ἐ<strong>π</strong>ευλογοῦμε <strong>π</strong>ατρικὰ τὸ <strong>π</strong>αρὸν<br />

<strong>π</strong>όνημά του καὶ τοῦ εὐχόμαστε ὁ ὑμνολογούμενος Τριαδικὸς Θεὸς νὰ τοῦ<br />

χαρίζει ψυχικὴ καὶ σωματικὴ ὑγεία καὶ δύναμη, γιὰ νὰ συνεχίσει γιὰ<br />

<strong>π</strong>ολλὰ ἀκόμη χρόνια τὴν <strong>π</strong>ορεία καὶ τὴν ἄοκνη <strong>π</strong>ροσφορά του στὴν Ἐκ -<br />

κλησία, τὴν Ἱερά μας Μητρό<strong>π</strong>ολη καὶ τὸν εὐλογημένο τό<strong>π</strong>ο μας. Συνεχῶς<br />

νὰ ἱερουργεῖ στὸ Ἱερό Θυσιαστήριο, ἀδιάκο<strong>π</strong>α νὰ διδάσκει καὶ νὰ μετα -<br />

λαμ<strong>π</strong>αδεύει τὰ θεολογικὰ γράμματα καὶ τὴν ἱερὴ τέχνη τῆς Ρωμαίϊκης<br />

Μουσικῆς, καὶ ἀκατά<strong>π</strong>αυστα νὰ ὑμνεῖ καὶ νὰ δοξάζει τὸν ἐν Τριάδι μόνο<br />

ἀληθινὸ Θεό. Ἡ <strong>π</strong>αρούσα ἔκδοση ἂς εἶναι ἡ ἀφορμὴ καὶ τὸ ἔναυσμα σὲ<br />

ὅλους τοὺς φιλόμουσους ἀναγνῶστες γιὰ τὴν <strong>π</strong>ροσέλκυση καὶ τὴ μύησή<br />

τους στὴ «μουσικὴ τῶν Ἀγγέλων», ὥστε νὰ μυηθοῦν <strong>π</strong>ερισσότερο στὶς<br />

βαθιὲς ρίζες τοῦ ὀρθόδοξου <strong>π</strong>ολιτισμοῦ τοῦ Γένους μας καὶ νὰ ἀντλοῦν<br />

<strong>π</strong>αραμυθία καὶ ἀ<strong>π</strong>αντοχὴ στὴν ἀναμφίβολα δύσκολη ἐ<strong>π</strong>οχή μας.<br />

Μὲ <strong>π</strong>ατρικὲς εὐχὲς καὶ <strong>π</strong>ολλὴ ἐν Κυρίῳ ἀγά<strong>π</strong>η<br />

† Ὁ Ἱερα<strong>π</strong>ύτνης καὶ Σητείας Κύριλλος

<strong>π</strong>ΡΟΛΟΓΟΣ<br />

Δὲν ξέρω <strong>π</strong>ῶς, δὲν εἶναι εὔκολο νὰ ἐξηγήσω τὸ λόγο <strong>π</strong>οὺ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἀρχὴ<br />

τῆς γνωριμίας μου μὲ τὴ μουσικὴ μὲ εἵλκυσε, ὄχι μόνο ἡ ἐξωτερική της<br />

ὀμορφιά, ἀλλὰ κάτι <strong>π</strong>ερισσότερο <strong>π</strong>οὺ κρυβόταν μέσα της. Τί ἦταν αὐτό,<br />

δὲν ἤξερα γιὰ <strong>π</strong>ολλὰ χρόνια νὰ <strong>π</strong>ῶ. Ἴσως καὶ τώρα νὰ μὴν εἶμαι σὲ θέση<br />

νὰ τὸ ἐξηγήσω ἱκανο<strong>π</strong>οιητικά. Ἐκεῖνο <strong>π</strong>οὺ μὲ βεβαιότητα μ<strong>π</strong>ορῶ νὰ <strong>π</strong>ῶ,<br />

μετὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ <strong>π</strong>ολλὰ χρόνια διδασκαλίας καὶ μετὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ μιὰ μικρὴ ἀλλὰ σημαντικὴ<br />

ἐμ<strong>π</strong>ειρία, εἶναι ὅτι ἡ κρυφὴ ὀμορφιὰ τῆς μουσικῆς βρίσκεται στὴ<br />

θερα<strong>π</strong>ευτικὴ καὶ μεταμορφωτική της ἐνέργεια, γιατὶ <strong>π</strong>ράγματι ἡ μουσικὴ<br />

καὶ θερα<strong>π</strong>εύει καὶ μεταμορφώνει.<br />

Στοὺς μύθους καὶ στὶς διηγήσεις τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων συχνὰ γίνεται<br />

λόγος γιὰ τὴν ἐνέργεια αὐτὴ τῆς μουσικῆς. Στὴν Παλαιὰ Διαθήκη<br />

ἐ<strong>π</strong>ίσης εἶναι γνωστὴ ἡ <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση τῆς θερα<strong>π</strong>είας τοῦ Σαοὺλ μὲ τὴ βοήθεια<br />

τῆς μουσικῆς <strong>π</strong>οὺ ἔ<strong>π</strong>αιζε ὁ Δαβίδ. Καὶ σὲ μένα δόθηκε ἀρκετὲς φορὲς στὰ<br />

<strong>π</strong>ολλὰ χρόνια <strong>π</strong>οὺ διδάσκω νὰ ζήσω τέτοιες «μεταμορφώσεις». Μιὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

αὐτὲς τὶς «μεταμορφώσεις» ὅμως σημάδεψε καταλυτικὰ τὴ μουσική μου<br />

<strong>π</strong>ορεία καὶ τὸν ἀ<strong>π</strong>ὸ κεῖ καὶ μετὰ τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>ροσέγγισης καὶ ἑρμηνείας τῆς<br />

μουσικῆς, ἰδιαίτερα τῆς ἐκκλησιαστικῆς.<br />

Στὸ σχολεῖο <strong>π</strong>οὺ διδάσκω, μιὰ <strong>π</strong>αρέα μαθητῶν μοῦ ζήτησε κά<strong>π</strong>οτε<br />

νὰ δηλώσουμε συμμετοχὴ στοὺς μαθητικοὺς μουσικοὺς ἀγῶνες. Δέχτηκα<br />

γιὰ ἕνα καὶ μοναδικὸ λόγο: νὰ βρεθῶ μὲ τὰ <strong>π</strong>αιδιά, κάτι <strong>π</strong>ολὺ σημαντικὸ<br />

γιὰ ἐμένα, γιὰ νὰ κάνουμε μαζὶ κάτι δημιουργικό − τί<strong>π</strong>οτα <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έρα.<br />

Ἄλλωστε, ἐλάχιστα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ συγκεκριμένα <strong>π</strong>αιδιὰ εἶχαν γνώσεις μουσικῆς,<br />

καὶ τὸ ἐντελῶς ἀ<strong>π</strong>αγορευτικὸ γιὰ «ὑψηλὲς <strong>π</strong>τήσεις» ἦταν ὅτι τὸ ἕνα<br />

τρίτο τῶν <strong>π</strong>αιδιῶν αὐτῶν ἦταν <strong>π</strong>αράφωνα. Τὸ φιλότιμο τῶν <strong>π</strong>αιδιῶν τὰ<br />

ὁ<strong>π</strong>οῖα <strong>π</strong>αρὰ τήν, ἂς μοῦ ἐ<strong>π</strong>ιτρα<strong>π</strong>εῖ ὁ ὅρος, μουσικὴ δυσλεξία τους θέλανε<br />

νὰ συμμετέχουν στὴν ὁμάδα, μὲ ἐνέ<strong>π</strong>νευσε νὰ ἐφαρμόσω γιὰ <strong>π</strong>ρώτη φορὰ<br />

Ἅγιος Ρωμανὸς ὁ Μελωδός, ἁγιογραφία τοῦ Βασίλη Θεολόγου

22<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ἕνα νέο τρό<strong>π</strong>ο διδασκαλίας. Ὅσο <strong>π</strong>ερνοῦσαν οἱ μέρες τῆς <strong>π</strong>ροετοιμασίας,<br />

τόσο συχνότερα ἐρχόταν στὸ νοῦ μου τὸ <strong>π</strong>αραμύθι τοῦ Ἄντερσεν γιὰ τὸ<br />

ἀσχημό<strong>π</strong>α<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ ἔγινε κύκνος. Ὅταν ὁλοκληρώθηκε ἡ <strong>π</strong>ροετοιμασία,<br />

ἔζησα μὲ μεγάλη συγκίνηση τὴν ἀλήθεια <strong>π</strong>οὺ κρύβει τὸ <strong>π</strong>αραμύθι αὐτό.<br />

Ἡ ἐμ<strong>π</strong>ειρία ἐκείνη μὲ ἔκανε νὰ δῶ τὴ μουσική μας <strong>π</strong>αράδοση μὲ ἄλλα<br />

μάτια καὶ νὰ δώσω στὸν ἑαυτό μου ἀλλὰ καὶ στοὺς μαθητές μου ἀ<strong>π</strong>αντήσεις<br />

σὲ ἐρωτήματα ἀνα<strong>π</strong>άντητα ὣς τότε. Τελικὰ ὁ Ἐλύτης εἶχε δίκιο ὅταν<br />

ἔλεγε <strong>π</strong>ὼς ὁ <strong>π</strong>ολιτισμὸς γεννιέται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ βλέ<strong>π</strong>εις καὶ αἰσθάνεσαι<br />

τὸν κόσμο γύρω σου. Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ σκο<strong>π</strong>ὸς τοῦ <strong>π</strong>αρόντος βιβλίου·<br />

νὰ <strong>π</strong>ροτείνει σὲ ὅσους ἀγα<strong>π</strong>οῦν καὶ σέβονται τὴ μουσικὴ <strong>π</strong>αράδοση τοῦ<br />

λαοῦ μας, κορυφαία ἔκφραση τῆς ὁ<strong>π</strong>οίας εἶναι ἡ ἐκκλησιαστικὴ Ὀκταηχία,<br />

νὰ τὴ δοῦν μὲ ἄλλα μάτια: οὔτε μὲ τὰ μάτια τῆς ἀρχαίας τρο<strong>π</strong>ικότητας<br />

οὔτε μὲ τὰ μάτια τῆς ἐξ ἀνατολῶν τρο<strong>π</strong>ικότητας, ἀλλὰ μὲ τὰ δικά της<br />

τὰ ἁ<strong>π</strong>λὰ καὶ συνάμα σοφά.<br />

Ὁλοκληρώθηκε αὐτὴ ἡ γραφὴ τὴν Ἄνοιξη τοῦ 2020 στὴν <strong>π</strong>όλη τῆς<br />

Σητείας, ὅ<strong>π</strong>ου <strong>π</strong>αροικῶ. Ἡ εὐγνωμοσύνη <strong>π</strong>οὺ αἰσθάνομαι <strong>π</strong>ρὸς ἐκείνους<br />

<strong>π</strong>οὺ μὲ στήριξαν <strong>π</strong>οικιλοτρό<strong>π</strong>ως καὶ βοήθησαν νὰ ὁλοκληρωθεῖ ἡ ἐργασία<br />

αὐτὴ εἶναι μεγάλη. Εὐχαριστίες <strong>π</strong>ολλὲς ἐκφράζω στὴν κ. Ζωὴ Ξαρλή,<br />

<strong>π</strong>οὺ ἔκανε τὴν <strong>π</strong>ρώτη ὀρθογραφικὴ διόρθωση, καὶ στὴν καλή μου φίλη Τασούλα<br />

Μαρκομιχελάκη, <strong>π</strong>οὺ εἶχε τὴν τελικὴ ἐ<strong>π</strong>ιμέλεια. Ἰδιαιτέρως εὐχαριστῶ<br />

τὸν Σεβασμιώτατο Μητρο<strong>π</strong>ολίτη Ἱερα<strong>π</strong>ύτνης καὶ Σητείας κ.<br />

Κύριλλο γιὰ τὴν εὐγενική του <strong>π</strong>ρωτοβουλία νὰ ἀναλάβει τὴν ἔκδοσή της.<br />

Υἱϊκῶς ἐκφράζω τὴν ἀγά<strong>π</strong>η καὶ τὸ σεβασμό μου στὸ <strong>π</strong>ρόσω<strong>π</strong>ό του καὶ τα<strong>π</strong>εινὰ<br />

εὔχομαι στὸν Κύριο καὶ τὴν Κυρία Θεοτόκο νὰ τὸν στηρίζουν στὴν<br />

Ἀρχιερατική του διακονία.<br />

Τῷ δὲ Θεῷ, Δόξα.<br />

<strong>π</strong>α<strong>π</strong>α Νικόλας Ἀλεξάκης

ΕΙΣΑΓΩΓΗ<br />

Ἡ γένεση τῆς μουσικῆς: Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἀλογία στὴ λογικότητα<br />

Τρία στοιχεῖα γέννησαν τὴ μουσική· ὁ ἦχος <strong>π</strong>οὺ ὑ<strong>π</strong>άρχει στὴ φύση, ἡ<br />

ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ συνταιριάζει διαφορετικὰ ὑλικὰ δίνοντας ἔτσι μορφὴ στὴν<br />

ἀμορφία τῆς ὕλης, καὶ ὁ ρυθμός. Ὁ ἦχος καὶ ἡ ἁρμονία εἶναι στοιχεῖα τοῦ<br />

χώρου, ἐνῶ ὁ ρυθμὸς εἶναι στοιχεῖο τοῦ χρόνου μέσα στὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο <strong>π</strong>αραγματο<strong>π</strong>οιεῖται<br />

ἡ ζωὴ τοῦ κόσμου μας.<br />

Συνεκτική, ὅμως, καὶ «δημιουργικὴ» συνάμα δύναμη τοῦ κόσμου μας<br />

εἶναι, ὅ<strong>π</strong>ως λέει ὁ Ἡράκλειτος, ἡ ἁρμονία. χάρη στὴν ἁρμονία, τὸ σύμ<strong>π</strong>αν<br />

ὑφίσταται ὡς «Κόσμος», ὡς <strong>π</strong>ραγματικότητα δηλαδὴ <strong>π</strong>οὺ τὸ κάλλος, ἡ<br />

ὀμορφιά, ταυτίζεται μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο ὕ<strong>π</strong>αρξής της. δίνεται ἔτσι στὴν ἔννοια<br />

τοῦ κάλλους ὑ<strong>π</strong>αρκτικό, κυρίως, <strong>π</strong>εριεχόμενο καὶ ὄχι μόνο αἰσθητικό.<br />

Μόνο μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν <strong>π</strong>ροσέγγιση τοῦ κάλλους ὡς τρό<strong>π</strong>ου τῆς ὕ<strong>π</strong>αρξης μ<strong>π</strong>οροῦμε<br />

νὰ καταλάβουμε τὸ λόγο τοῦ ντοστογιέφσκυ, <strong>π</strong>οὺ ἔλεγε ὅτι «ἡ<br />

ὀμορφιὰ θὰ σώσει τὸν κόσμο», ἢ τὴν ἀναφορὰ τῆς Ἐκκλησίας στὸ <strong>π</strong>ρόσω<strong>π</strong>ο<br />

τοῦ χριστοῦ ὡς τὸν «ὡραῖο κάλλει <strong>π</strong>αρὰ <strong>π</strong>άντας βροτούς». Ἡ ὀμορφιὰ<br />

τοῦ <strong>π</strong>ροσώ<strong>π</strong>ου τοῦ χριστοῦ δὲν εἶναι μόνο αἰσθητική, ἀλλὰ<br />

ὑ<strong>π</strong>αρκτική, καὶ ἡ <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθεια τοῦ ἀνθρώ<strong>π</strong>ου νὰ ζεῖ καὶ νὰ δημιουργεῖ μέσα<br />

στὴν ὀμορφιὰ κρύβει τὴν ἔμφυτη ἐ<strong>π</strong>ιθυμία τοῦ ἀνθρώ<strong>π</strong>ου νὰ μοιάσει στὸ<br />

Θεό, νὰ ὑ<strong>π</strong>άρξει ὅ<strong>π</strong>ως ὑ<strong>π</strong>άρχει ὁ Θεός, ὡς εἰκόνα τοῦ Θεοῦ <strong>π</strong>οὺ εἶναι.<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ φύση… στὴν τέχνη 1<br />

Τὸ γεγονὸς ὅτι ὑ<strong>π</strong>άρχουν στὴ φύση ὅλες αὐτὲς οἱ δυνάμεις ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς ὁ<strong>π</strong>οῖες<br />

γεννιέται ἡ μουσικὴ δὲν σημαίνει ὅτι ὑ<strong>π</strong>άρχει καὶ ἡ μουσικὴ ὡς τέχνη,<br />

1<br />

«Ἡ ἑλληνικὴ λέξη τέχνη <strong>π</strong>αράγεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ρῆμα “τεύχω”, <strong>π</strong>οὺ σημαίνει οἰκο-

24<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ὅ<strong>π</strong>ως τὸ γεγονὸς ὅτι ὑ<strong>π</strong>άρχουν μάρμαρα στὴ φύση δὲν σημαίνει ὅτι ὑ<strong>π</strong>άρχουν<br />

καὶ ἀγάλματα. Ἡ μουσικὴ <strong>π</strong>οὺ ὑ<strong>π</strong>άρχει στὴ φύση εἶναι ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα<br />

τῆς <strong>π</strong>νοῆς τοῦ ἀνέμου, τοῦ κελαηδίσματος τῶν <strong>π</strong>ουλιῶν ἢ τοῦ κελαρύσματος<br />

τοῦ νεροῦ καὶ εἶναι ἄ-λογη, ἐνῶ ἡ μουσικὴ ὡς τέχνη φέρει τὴ σφραγίδα<br />

τῆς λογικότητας τοῦ ἀνθρώ<strong>π</strong>ου. Ἡ <strong>π</strong>αρέμβαση τοῦ ἀνθρώ<strong>π</strong>ου <strong>π</strong>άνω στὰ<br />

ἄλογα στοιχεῖα τοῦ κόσμου, ἀκόμα καὶ ὅταν μιμεῖται τὸν τρό<strong>π</strong>ο τῆς<br />

φύσης, δημιουργεῖ τὴν τέχνη καὶ <strong>π</strong>λάθει νέα «ὄντα», νέα εἴδη, νέες μορφὲς<br />

ὕ<strong>π</strong>αρξης «κατ’ εἰκόνα κι ὁμοίωσή του». Ἡ <strong>π</strong>ρόσληψη τῶν ὑλικῶν στοιχείων<br />

τοῦ κόσμου καὶ ἡ μετά<strong>π</strong>λασή τους ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν ἄνθρω<strong>π</strong>ο «δίνει λόγο<br />

στὴν ὕλη», τὴ «λογο<strong>π</strong>οιεῖ».<br />

Ἡ Λογο<strong>π</strong>οίηση τῆς ὕλης<br />

Ἡ ἔννοια τῆς λογο<strong>π</strong>οίησης ἐδῶ σχετίζεται μὲ τὴ μορφο<strong>π</strong>οίηση τῆς ὕλης<br />

γιὰ τὴν ἐ<strong>π</strong>ίτευξη κά<strong>π</strong>οιου σκο<strong>π</strong>οῦ. δίνοντας μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν τέχνη του ὁ<br />

ἄνθρω<strong>π</strong>ος μορφὴ στὴν ἄμορφη ὕλη, τῆς δίνει λόγο, γιατὶ καὶ τὰ ἄψυχα<br />

μιλᾶνε τὴ γλώσσα τοῦ δημιουργοῦ-καλλιτέχνη <strong>π</strong>οὺ τὰ <strong>π</strong>λάθει «κατ’<br />

εἰκόνα κι ὁμοίωσή του». Οἱ <strong>π</strong>έτρες, τὰ ξύλα, τὰ χρώματα, οἱ ἦχοι, καὶ<br />

ὅ,τι ἄλλο, μ<strong>π</strong>οροῦν νὰ μιλήσουν καὶ νὰ φανερώσουν τὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ ὁ δημιουργός<br />

τους «βλέ<strong>π</strong>ει καὶ αἰσθάνεται τὰ <strong>π</strong>ράγματα» 2 γύρω του. <strong>π</strong>άνω<br />

δομῶ... δημιουργῶ... δίνω λόγο στὴν ὕλη... φέρνω στὴν ὕ<strong>π</strong>αρξη ἕνα καινούριο ὄν...»,<br />

χ. Γιανναρᾶς, Σχεδίασμα εἰσαγωγῆς στὴ Φιλοσοφία, Ἐκδόσεις δόμος, Ἀθήνα 1988,<br />

σ. 362 κ.ἑ.<br />

2<br />

«Μιὰ ζωὴν ὁλόκληρη ἀγωνίστηκα γι’ αὐτὸ <strong>π</strong>οὺ λέμε “Ἑλληνικότητα” καὶ<br />

<strong>π</strong>οὺ δὲν εἶναι τί<strong>π</strong>οτα ἄλλο <strong>π</strong>αρὰ ἕνας τρό<strong>π</strong>ος νὰ βλέ<strong>π</strong>εις καὶ αἰσθάνεσαι τὰ <strong>π</strong>ράγματα<br />

εἴτε στὴν κλίμακα τὴ μεγάλη εἴτε στὴν τα<strong>π</strong>εινή. Θέλω νὰ <strong>π</strong>ῶ εἴτε σ’ ἕνα <strong>π</strong>αρθενώνα<br />

εἴτε σ’ ἕνα λυχνάρι. Τὸ <strong>π</strong>ᾶν εἶναι ἡ εὐγένεια, ἡ <strong>π</strong>οιότητα, σὲ ἀντίθεση μὲ τὸ μέγεθος<br />

καὶ τὴν <strong>π</strong>οσότητα, <strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζουν τὴ δύση. Γιατὶ ἐκεῖ βρίσκεται ἡ διαφορά. Οἱ<br />

Εὐρω<strong>π</strong>αῖοι ἀντλήσανε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς ἑλληνικὲς ἀξίες γιὰ νὰ φτάσουν στὴν Ἀναγέννηση.<br />

Ἀλλά ἡ Ἀναγέννηση ἡ δική τους εἶναι κάτι <strong>π</strong>ολὺ διαφορετικὸ ἀ<strong>π</strong>' αὐτὸ <strong>π</strong>οὺ θὰ μ<strong>π</strong>ορούσαμε<br />

νὰ εἴχαμε κάνει ἐμεῖς, ἐὰν δὲν μᾶς σταματοῦσε ἡ τουρκοκρατία. Τὸ βλέ<strong>π</strong>ουμε<br />

αὐτὸ στὴν τα<strong>π</strong>εινὴ κλίμακα, τὴ μόνη ἄλλωστε ὅ<strong>π</strong>ου μ<strong>π</strong>ορούσαμε ἀκόμη νὰ ἐκδηλωνόμαστε.<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἄ<strong>π</strong>οψη ὅτι μιὰ ἐσωτερικὴ αὐλὴ νησιώτικου σ<strong>π</strong>ιτιοῦ –κατὰ τὴν τα<strong>π</strong>εινή<br />

μου γνώμη– ἢ ἕνας <strong>π</strong>ερίβολος μοναστηριοῦ εἶναι –σὰν ἀντίληψη ἐννοῶ– <strong>π</strong>ολὺ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ<br />

25<br />

σ’ αὐτὸ τὸ ἰδιαίτερο κοίταγμα χτίζεται ὅ,τι ὀνομάζουμε <strong>π</strong>ολιτισμό. Ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

αὐτὸν τὸν ἰδιαίτερο τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ ἔχει κάθε ἄνθρω<strong>π</strong>ος καὶ κάθε λαὸς γιὰ νὰ<br />

«βλέ<strong>π</strong>ει καὶ νὰ αἰσθάνεται» γεννήθηκαν, ὅ<strong>π</strong>ως λέει ὁ Ἐλύτης, οἱ <strong>π</strong>αρθενῶνες<br />

καὶ οἱ Θεομήτορες, ἡ ἑλληνικὴ τέχνη δηλαδὴ σ’ ὅλη τὴ μακρὰ<br />

διαδρομή της ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν ἀρχαῖο καὶ μεσαιωνικὸ ἑλληνισμὸ ὣς σήμερα.<br />

<strong>π</strong>ιὸ κοντὰ στὸ <strong>π</strong>νεῦμα <strong>π</strong>οὺ ἔκανε τοὺς <strong>π</strong>αρθενῶνες καὶ τὶς Θεομήτορες, <strong>π</strong>αρὰ ὅλες οἱ<br />

κολόνες καὶ οἱ μετῶ<strong>π</strong>ες τῶν εὐρω<strong>π</strong>αϊκῶν ἀνακτόρων· <strong>π</strong>οὺ σημαίνει ὅτι ἂν συνέχισε<br />

κά<strong>π</strong>οιος τὴν αἰσθαντικότητα τὴν ἑλληνικὴ καὶ τὴ διατήρησε, εἶναι ἀ<strong>π</strong>οκλειστικὰ ὁ λαϊκός<br />

μας <strong>π</strong>ολιτισμός. Μόνον <strong>π</strong>οὺ καὶ αὐτὸς στὶς ἡμέρες μας κινδυνεύει». Ἀ<strong>π</strong>όσ<strong>π</strong>ασμα<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ συνέντευξη τοῦ Ὀδυσσέα Ἐλύτη τὸ 1980 στὴν τηλεο<strong>π</strong>τικὴ <strong>π</strong>αραγωγὴ τῆς ΕΡΤ<br />

«Ἐδῶ γεννήθηκε ἡ Εὐρώ<strong>π</strong>η» τῶν Γιώργου & Ἠρὼς Σγουράκη.

Θεόφιλος, Ζωγραφικοὶ <strong>π</strong>ίνακες,<br />

Ἐκδόσεις Τέχνης, Ἀθήνα 1990, σ. 31

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄<br />

Ἀρχαία Ἑλληνικὴ <strong>Μουσική</strong><br />

Τὸ ὄνομα<br />

Ἀρχὴ σοφίας ὀνομάτων ἐ<strong>π</strong>ίσκεψις<br />

(Ἀντισθένης, κυνικὸς φιλόσοφος, 445-360 <strong>π</strong>.χ.)<br />

Ἡ μουσικὴ χρωστάει τὸ ὄνομά της στὶς Μοῦσες, τὶς <strong>π</strong>ροστάτιδες τῶν ἐ<strong>π</strong>ιστημῶν,<br />

τῶν τεχνῶν καὶ κάθε ἄλλης δημιουργικῆς ἐνέργειας τοῦ ἀνθρώ<strong>π</strong>ου.<br />

Οἱ Μοῦσες <strong>π</strong>άλι <strong>π</strong>ήραν τὸ ὄνομά τους ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ρῆμα «μάω», ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ<br />

ρίζα τοῦ ὁ<strong>π</strong>οίου, μα-, γεννιῶνται <strong>π</strong>λῆθος λέξεις μὲ διαφορετικὲς σημασίες<br />

ὅ<strong>π</strong>ως: μένος, μνήμη, μάντις, μανθάνω, μάουσα-μοῦσα κλ<strong>π</strong>. 3 Μιὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς<br />

σημασίες τοῦ ρήματος μάω εἶναι ἡ ἐ<strong>π</strong>ινόηση, 4 δηλαδὴ ἡ δημιουργία ἑνὸς<br />

<strong>π</strong>ράγματος <strong>π</strong>οὺ δὲν ὑ<strong>π</strong>ῆρχε <strong>π</strong>ρίν. Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ λοι<strong>π</strong>ὸν οἱ Μοῦσες εἶναι <strong>π</strong>ροστάτιδες<br />

τῶν ἐ<strong>π</strong>ιστημῶν καὶ τῶν τεχνῶν, <strong>π</strong>ῆραν αὐτὸ τὸ ὄνομα.<br />

Μὲ βάση τὰ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω, καταλαβαίνουμε ὅτι ἡ μουσικὴ δὲν <strong>π</strong>εριοριζόταν<br />

στὰ σημερινὰ ὅρια, ἀλλὰ <strong>π</strong>εριελάμβανε κάθε δημιουργικὴ ἔκφραση<br />

καὶ ἐνέργεια τοῦ ἀνθρώ<strong>π</strong>ου. Γι’ αὐτὸ καὶ στὰ σχολεῖα τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδας<br />

διδάσκονταν δύο μαθήματα, ἡ μουσικὴ καὶ ἡ γυμναστική, γιατὶ μὲ τὰ<br />

μαθήματα αὐτὰ καλλιεργοῦσαν ὁτιδή<strong>π</strong>οτε εἶχε σχέση μὲ τὴ γνώση ἀλλὰ<br />

καὶ τὴν ἀρετή. Τὰ μαθήματα αὐτὰ ἀντα<strong>π</strong>οκρίνονταν στὸ ἰδεῶδες τοῦ<br />

3<br />

Liddell-Scott, Μέγα Λεξικὸν τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσης, τ. 3 ος , Ἔκδοση Ἰ. Σιδέρη,<br />

Ἀθῆναι 1972, σ. 96.<br />

4<br />

Γ. Ἰ. <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδό<strong>π</strong>ουλος, Συμβολαὶ εἰς τὴν ἱστορίαν τῆς <strong>π</strong>αρ’ ἡμῖν ἐκκλησιαστικῆς<br />

μουσικῆς, Ἐν Ἀθήναις 1890, σ. 2.

28<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ἀρχαίου κόσμου, στὸ ἰδεῶδες δηλαδὴ τοῦ «καλοῦ κἀγαθοῦ» ἀνθρώ<strong>π</strong>ου,<br />

τοῦ ἀνθρώ<strong>π</strong>ου <strong>π</strong>οὺ ἦταν καλλιεργημένος καὶ στὸ σῶμα καὶ στὴν ψυχή, καὶ<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ ἐκεῖ <strong>π</strong>ηγάζει ἡ γνωστὴ ρήση «νοῦς ὑγιὴς ἐν σώματι ὑγιεῖ».<br />

Τὰ <strong>π</strong>ρῶτα βήματα<br />

Γιὰ τὴ χρονικὴ στιγμὴ <strong>π</strong>οὺ ἐμφανίστηκε ἡ μουσικὴ δὲν ξέρουμε <strong>π</strong>ολλὰ<br />

<strong>π</strong>ράγματα. <strong>π</strong>έρα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς μαρτυρίες <strong>π</strong>οὺ μᾶς δίνει ἡ ἀρχαιολογικὴ ἔρευνα<br />

μὲ τὴν ἀνακάλυψη ὀργάνων καὶ <strong>π</strong>αραστάσεων σὲ ἀγγεῖα, σὲ γλυ<strong>π</strong>τὰ ἢ<br />

ἄλλα ἀντικείμενα, ἡ <strong>π</strong>ρώτη ἀρχὴ τῆς μουσικῆς χάνεται στὰ βάθη τοῦ<br />

μύθου. Ἦταν τόσο μεγάλη ἡ ἐντύ<strong>π</strong>ωση <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ροξενοῦσε στὶς ψυχὲς τῶν<br />

ἀνθρώ<strong>π</strong>ων ἡ μουσική, ὥστε ἀ<strong>π</strong>έδωσαν τὴν καταγωγή της στοὺς θεοὺς καὶ<br />

<strong>π</strong>ίστεψαν ὅτι οἱ θεοὶ τὴ δίδαξαν στοὺς ἀνθρώ<strong>π</strong>ους.<br />

Ἡ ἀνακάλυψη ὅμως τῆς <strong>π</strong>ρώτης ἀρχῆς τῆς μουσικῆς δὲν ἔχει ἰδιαίτερη<br />

σημασία, ἀφοῦ εἶναι βέβαιο ὅτι ἡ μουσικὴ συνοδεύει τὸν ἄνθρω<strong>π</strong>ο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ<br />

<strong>π</strong>ρῶτα-<strong>π</strong>ρῶτα του βήματα <strong>π</strong>άνω στὴ γῆ. Ἡ βεβαιότητα αὐτὴ δὲν εἶναι<br />

αὐθαίρετη, ἀλλὰ βασίζεται στὴν <strong>π</strong>αρατήρηση ὅτι τὰ θεμελιώδη στοιχεῖα<br />

τῆς μουσικῆς, ὅ<strong>π</strong>ως εἶναι ὁ ἦχος, ἡ ἁρμονία καὶ ὁ ρυθμός, ἀντιστοιχοῦν σὲ<br />

βασικὲς λειτουργίες τοῦ ἀνθρώ<strong>π</strong>ου, ὅ<strong>π</strong>ως ἡ ἀνα<strong>π</strong>νευστικὴ καὶ ἡ καρδιακὴ<br />

λειτουργία, ὁ ἔναρθρος λόγος καὶ τὸ ἁρμονικὸ συνταίριασμα τῶν ἐ<strong>π</strong>ὶ μέρους<br />

μελῶν τοῦ σώματος, καὶ μαζὶ ἡ αἴσθηση τοῦ κάλλους κλ<strong>π</strong>.<br />

Ὅ<strong>π</strong>ως ἔγινε μὲ ὅλα τὰ ἀνθρώ<strong>π</strong>ινα <strong>π</strong>ράγματα, ἔτσι καὶ μὲ τὴ μουσική.<br />

Ἀκολούθησε τὸν ἄνθρω<strong>π</strong>ο στὸ μακρὺ ταξίδι τῆς γνώσης ξεκινώντας ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὰ ἁ<strong>π</strong>λὰ καὶ χτίζοντας σιγὰ-σιγὰ τὸ οἰκοδόμημα τῆς μουσικῆς, <strong>π</strong>οὺ<br />

ἔμελλε νὰ γίνει μεγάλο καὶ σ<strong>π</strong>ουδαῖο στὰ χρόνια <strong>π</strong>οὺ ἀκολούθησαν.<br />

Ἡ φύση, τὸ <strong>π</strong>ρῶτο σχολειό<br />

Ἡ φύση, μέσα στὴν ὁ<strong>π</strong>οία γεννήθηκε ὁ ἄνθρω<strong>π</strong>ος, εἶχε τὸ δικό της τραγούδι.<br />

Οἱ ἦχοι ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν ἄνεμο <strong>π</strong>οὺ φυσοῦσε, τὸ νερὸ <strong>π</strong>οὺ κελάρυζε στὸ <strong>π</strong>οταμάκι,<br />

ὁ φλοῖσβος τῆς θάλασσας καὶ τὸ τραγούδι τῶν <strong>π</strong>ουλιῶν ἦταν τὸ<br />

<strong>π</strong>ρῶτο σχολειό. Στὸν ἄνθρω<strong>π</strong>ο ἀ<strong>π</strong>έμενε νὰ μεταβάλει τὸ ἄλογο τραγούδι<br />

τῆς φύσης σὲ ἔλλογο, γιὰ νὰ τοῦ ταιριάζει. Ἄρχισε νὰ <strong>π</strong>αρατηρεῖ ὅλα αὐτὰ<br />

<strong>π</strong>οὺ συνέβαιναν γύρω του, ἀλλὰ μάθαινε κι ἀ<strong>π</strong>’ αὐτὰ <strong>π</strong>οὺ ὁ ἴδιος ἔκανε.

Α ́. ΑΡχΑΙΑ ΕΛΛΗνΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

29<br />

<strong>π</strong>αρατήρησε, γιὰ <strong>π</strong>αράδειγμα, τὸν ἦχο <strong>π</strong>οὺ ἔκανε ἡ χορδὴ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ τόξο<br />

του καθὼς ἔφευγε τὸ βέλος. Συνέκρινε ἀνάμεσα σὲ τόξα <strong>π</strong>οὺ διέφεραν ὡς<br />

<strong>π</strong>ρὸς τὸ μῆκος ἢ τὸ <strong>π</strong>άχος τῆς χορδῆς καὶ κατάλαβε ὅτι ὑ<strong>π</strong>ῆρχε διαφορὰ<br />

στὴν ὀξύτητα τοῦ ἤχου. δὲν ἦταν δύσκολο νὰ συνδέσει τὸ ἕνα μὲ τὸ ἄλλο<br />

καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ χορδὴ τοῦ τόξου νὰ φτιάξει χορδὲς γιὰ τὴ «γλυκόλαλη» φόρμιγγα.<br />

Ὅτι εἶναι <strong>π</strong>ολὺ <strong>π</strong>ιθανὸ ἔτσι νὰ ἐξελίχθηκαν τὰ <strong>π</strong>ράγματα φαίνεται<br />

στὴν Ὀδύσσεια τοῦ Ὁμήρου, ἐκεῖ <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>εριγράφει τὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ ὁ Ὀδυσσέας<br />

κατόρθωσε νὰ <strong>π</strong>άρει τὸ τόξο του ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς μνηστῆρες καὶ νὰ τανύσει<br />

τὴν ἐντέρινη χορδὴ <strong>π</strong>οὺ αὐτοὶ δὲν μ<strong>π</strong>οροῦσαν νὰ το<strong>π</strong>οθετήσουν κἄν:<br />

«…ὣς ἄρ᾽ ἔφαν μνηστῆρες· ἀτὰρ <strong>π</strong>ολύμητις Ὀδυσσεύς,<br />

αὐτίκ᾽ ἐ<strong>π</strong>εὶ μέγα τόξον ἐβάστασε καὶ ἴδε <strong>π</strong>άντη,<br />

ὡς ὅτ᾽ ἀνὴρ φόρμιγγος ἐ<strong>π</strong>ιστάμενος καὶ ἀοιδῆς<br />

ῥηϊδίως ἐτάνυσσε νέῳ <strong>π</strong>ερὶ κόλλο<strong>π</strong>ι χορδήν,<br />

ἅψας ἀμφοτέρωθεν ἐϋστρεφὲς ἔντερον οἰός,<br />

ὣς ἄρ᾽ ἄτερ σ<strong>π</strong>ουδῆς τάνυσεν μέγα τόξον Ὀδυσσεύς<br />

δεξιτερῇ ἄρα χειρὶ λαβὼν <strong>π</strong>ειρήσατο νευρῆς·<br />

ἡ δ᾽ ὑ<strong>π</strong>ὸ καλὸν ἄεισε, χελιδόνι εἰκέλη αὐδήν».<br />

(Αὐτὰ οἱ μνηστῆρες ἔλεγαν. Ὡς τόσο ὁ Ὀδυσσέας<br />

τ' ὅ<strong>π</strong>λο σὰν <strong>π</strong>ῆρε τὸ τρανὸ κι ἀ<strong>π</strong>ὸ <strong>π</strong>αντοῦθε τὸ εἶδε,<br />

σὰν ἔμ<strong>π</strong>ειρος τραγουδιστὴς στὴ φόρμιγγα τεχνίτης,<br />

<strong>π</strong>οὺ εὔκολα κόρδα μὲ γερὸ στριφτάρι σοῦ τεντώνει,<br />

στὶς δυὸ ἄκρες δένοντας τοῦ ἀρνιοῦ τ' ἄντερο τὸ στριμμένο,<br />

ἔτσι ὁ Δυσσέας εὔκολα τέντωσε τὸ δοξάρι,<br />

καὶ μὲ τὸ χέρι τὸ δεξὶ δοκίμασε τὴν κόρδα·<br />

κι ἐκείνη γλυκολάλησε, λὲς κι ἦταν χελιδόνι).<br />

Ὀδύσσεια, φ. 404-412 5<br />

Μτφ. Ἀργύρης Ἐφταλιώτης<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὸ τὸ <strong>π</strong>αράδειγμα, ἀλλὰ καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ <strong>π</strong>ολλὰ ἄλλα <strong>π</strong>οὺ θὰ μ<strong>π</strong>οροῦσαν<br />

νὰ <strong>π</strong>αρατεθοῦν, ὁδηγούμαστε στὸ συμ<strong>π</strong>έρασμα ὅτι ὁ ἄνθρω<strong>π</strong>ος<br />

ἀξιο<strong>π</strong>οίησε φαινόμενα καὶ γεγονότα ἄσχετα ἐκ <strong>π</strong>ρώτης ὄψεως μὲ τὴ μου-<br />

5<br />

Ὁμήρου Ὀδύσσεια, https://www.mikrosapoplous.gr/homer/odm21.htm

30<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

σική. Τὰ φαινόμενα αὐτὰ ὅμως τοῦ ἔδωσαν τὸ ἐρέθισμα νὰ ψάξει καὶ νὰ<br />

ἀνακαλύψει τὶς θεμελιώδεις ἀρχὲς <strong>π</strong>άνω στὶς ὁ<strong>π</strong>οῖες χτίστηκε ἡ μουσική.<br />

Οἱ ἀρχὲς αὐτὲς εἶναι κοινὴ <strong>π</strong>εριουσία τῶν διαφόρων ἐ<strong>π</strong>ιστημῶν <strong>π</strong>οὺ μελετοῦν<br />

τὴ δομὴ τοῦ κόσμου μας καὶ γι’ αὐτὸ <strong>π</strong>ολλὲς ἐ<strong>π</strong>ιστῆμες, ὅ<strong>π</strong>ως τὰ<br />

μαθηματικά, συνέβαλαν στὴ συγκρότηση τῆς μουσικῆς.<br />

Οἱ <strong>π</strong>ρῶτες ἀνακαλύψεις<br />

Τὰ θεμελιώδη στοιχεῖα τῆς μουσικῆς: ἦχος, ρυθμός, ἁρμονία.<br />

Ὁ ἦχος<br />

Ὁ ἦχος εἶναι γιὰ τὴ μουσικὴ ὅ,τι τὰ χρώματα γιὰ τὸ ζωγράφο, τὰ<br />

μάρμαρα γιὰ τὸ γλύ<strong>π</strong>τη, ὁ ἔναρθρος λόγος γιὰ τὸν <strong>π</strong>οιητή. Μοιάζει μὲ τὴ<br />

γῆ <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>εριμένει τὸ ὄργωμα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ γεωργὸ καὶ τὴ σ<strong>π</strong>ορά, καὶ κατό<strong>π</strong>ιν<br />

τὴ βροχὴ μαζὶ μὲ τὴ θερμότητα τοῦ ἥλιου, γιὰ νὰ δώσει καινούργια ζωή.<br />

Ἡ καινούργια αὐτὴ ζωὴ στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση τῆς μουσικῆς δημιουργεῖται ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸν ἀνθρώ<strong>π</strong>ινο λόγο μὲ τὴ βοήθεια τοῦ ρυθμοῦ καὶ τῆς ἁρμονίας.<br />

Ὁ ρυθμός<br />

Εἰ<strong>π</strong>ώθηκε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω ὅτι ἡ μουσικὴ εἶναι ἐνέργεια <strong>π</strong>οὺ γίνεται μέσα<br />

στὸ χρόνο. Οἱ ἦχοι τάσσονται μὲ χρονικὴ σειρὰ ὁ ἕνας δί<strong>π</strong>λα στὸν ἄλλο<br />

καὶ ἀκολουθοῦν τὴν <strong>π</strong>εριοδικότητα <strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζει τὸ χρόνο. Ἔτσι γεννιέται,<br />

ἢ μᾶλλον ταυτόχρονα ὑ<strong>π</strong>άρχει, ἕνα ἀκόμα θεμελιῶδες στοιχεῖο<br />

τῆς μουσικῆς, ὁ ρυθμός. Ὅ<strong>π</strong>ως ἀνα<strong>π</strong>νέουμε εἰσ<strong>π</strong>νέοντας καὶ ἐκ<strong>π</strong>νέοντας<br />

τὸν ἀέρα, ὅ<strong>π</strong>ως χτυ<strong>π</strong>ᾶ ἡ καρδιὰ ἐ<strong>π</strong>αναλαμβάνοντας τὶς ἴδιες κινήσεις, ἔτσι<br />

καὶ οἱ ἦχοι το<strong>π</strong>οθετοῦνται σὲ ἕνα <strong>π</strong>λαίσιο <strong>π</strong>οὺ ἔχει τὸ στοιχεῖο τῆς ἐ<strong>π</strong>ανάληψης<br />

καὶ κυλάει ὅ<strong>π</strong>ως ὁ τροχός, διαγράφοντας μελωδικὴ κίνηση μὲ<br />

τὴ βοήθεια τῶν ἤχων.<br />

Ἡ ἁρμονία<br />

«τὸ ἀντίξουν συμφέρον καὶ ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρμονίαν<br />

(καὶ <strong>π</strong>άντα κατ' ἔριν γίνεσθαι)». 6<br />

6<br />

Ἡράκλειτος, ἀ<strong>π</strong>οσ<strong>π</strong>άσματα, https://www.mikrosapoplous.gr/heracletus/heracletus3.html

Α ́. ΑΡχΑΙΑ ΕΛΛΗνΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

31<br />

(Τὸ ἀντίθετο συγκλίνει, καὶ ἀ<strong>π</strong>' τὶς διαφορὲς [γεννιέται] ἡ <strong>π</strong>ιὸ ὄμορ -<br />

φη ἁρμονία, καὶ τὰ <strong>π</strong>άντα γίνονται μὲ τὴ διχόνοια).<br />

Ἡ θέση τοῦ Ἡράκλειτου ὅτι ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ διαφορετικότητα γεννιέται ἡ<br />

ἁρμονία βρίσκει τὴν ἀ<strong>π</strong>όλυτη ἐφαρμογή της στὴ μουσική. Ἡ ἁρμονία ὡς<br />

ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα σύνθεσης ἤχων ἀντίθετων μεταξύ τους εἶναι γιὰ τὴ μουσικὴ<br />

θεμελιώδης ἀρχὴ καὶ χωρὶς αὐτὴν δὲν μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ ὑ<strong>π</strong>άρξει. Τὰ διαστήματα,<br />

οἱ κλίμακες, ἡ μελωδικὴ ἀνά<strong>π</strong>τυξη καὶ ὅ,τι ἄλλο σχετίζεται μὲ τὴ μουσικὴ<br />

εἶναι ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα ἁρμονικῆς διάταξης ἤχων <strong>π</strong>οὺ διαφέρουν μεταξύ τους.<br />

Ἁρμονία, ἡ ἀφανὴς μεταμορφωτικὴ δύναμη<br />

{«ἁρμονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων» (Ἡράκλειτος)}<br />

Ἡ σχέση <strong>π</strong>οὺ ὑ<strong>π</strong>άρχει ἀνάμεσα σὲ δύο ἤχους <strong>π</strong>οὺ βρίσκονται σὲ «ἀ<strong>π</strong>όσταση»<br />

μεταξύ τους ὀνομάζεται ἁρμονικὸς λόγος ἢ ἁ<strong>π</strong>λῶς ἁρμονία. Ὁ<br />

ἁρμονικὸς αὐτὸς λόγος, <strong>π</strong>οὺ ἀκούγεται μὲ τὴ βοήθεια ὀργάνων ἢ τῆς<br />

φωνῆς, φανερώνει τὴν ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ ἦταν ἀφανὴς μέχρι ἐκείνη τὴ στιγμή.<br />

Ὑ<strong>π</strong>άρχει λοι<strong>π</strong>όν ἕνα κρυφό, «ἡ φύσις κρύ<strong>π</strong>τεσθαι φιλεῖ» λέει ὁ Ἡράκλειτος,<br />

καὶ ἕνα φανερὸ στοιχεῖο. Τὸ <strong>π</strong>ρῶτο εἶναι ἡ ἁρμονία ὡς φυσικὴ ἀρχή,<br />

ὡς γενεσιουργὸς αἰτία, καὶ τὸ δεύτερο εἶναι τὸ ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>αίρνομε<br />

κατὰ τὴν ἐφαρμογή της σὲ ἕνα ὑλικό, ὅ<strong>π</strong>ως ὁ ἦχος στὴν <strong>π</strong>ροκειμένη <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση.<br />

Ἐμεῖς βέβαια ὀνομάζομε ἁρμονία καὶ τὸ ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα αὐτῆς τῆς<br />

ἐφαρμογῆς, δηλαδὴ αὐτὸ <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ροσλαμβάνουν οἱ αἰσθήσεις μας, ἀλλὰ δὲν<br />

<strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ ξεχνᾶμε ὅτι αὐτὸ <strong>π</strong>οὺ ἀκοῦμε εἶναι μονάχα ὁ καρ<strong>π</strong>ὸς τῆς ἕνωσης<br />

τοῦ ἁρμονικοῦ λόγου μὲ τὸ ὑλικὸ στοιχεῖο, δηλ. τὸν ἦχο. 7 Ἡ ἴδια ἡ ἁρμονία<br />

<strong>π</strong>αραμένει ἐλεύθερη καὶ ἔξω ἀ<strong>π</strong>ὸ κάθε ἐφαρμογή.<br />

Τὰ ἁρμονικὰ μεγέθη<br />

Τὰ ἁρμονικὰ μεγέθη εἶναι θεωρητικῶς ἄ<strong>π</strong>ειρα καὶ διακρίνονται σὲ ἁρμονίες<br />

<strong>π</strong>ού, λόγω μεγέθους, <strong>π</strong>ολὺ μικρὲς ἢ <strong>π</strong>ολὺ μεγάλες, δὲν γίνονται<br />

ἀντιλη<strong>π</strong>τὲς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἀνθρώ<strong>π</strong>ινη ἀκοή, καὶ σὲ ἁρμονίες <strong>π</strong>οὺ γίνονται ἀντι-<br />

7<br />

Ἀριστόξενος, Ἅ<strong>π</strong>αντα. Μουσικὰ ἔργα: Ἁρμονικὰ στοιχεῖα, ρυθμικὰ στοιχεῖα,<br />

ἀ<strong>π</strong>οσ<strong>π</strong>άσματα, ἐκδόσεις Κάκτος, Ἀθήνα 2005, σ. 130-135.

32<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

λη<strong>π</strong>τές. Ἡ μουσικὴ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ, ὅ<strong>π</strong>ως εἶναι φυσικό, τὶς ἁρμονίες <strong>π</strong>οὺ<br />

εἶναι στὰ ὅρια τῆς ἀνθρώ<strong>π</strong>ινης ἀκοῆς ἀλλὰ καὶ τῆς ἀνθρώ<strong>π</strong>ινης φωνῆς.<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς μικρότερες σὲ μέγεθος ἁρμονίες <strong>π</strong>οὺ βρίσκονται στὰ ὅρια τῆς<br />

ἀνθρώ<strong>π</strong>ινης ἀκοῆς δημιουργοῦνται τὰ διαστήματα, <strong>π</strong>οὺ σὰν ἄλλες μουσικὲς<br />

βαθμίδες (σκαλο<strong>π</strong>άτια) «χτίζουν» τὴν κλίμακα. Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς μεγαλύτερες<br />

ἁρμονίες δημιουργοῦνται τὰ ἁρμονικὰ <strong>π</strong>λαίσια, μέσα στὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα<br />

το<strong>π</strong>οθετοῦνται τὰ μικρότερα ἁρμονικὰ μεγέθη, τὰ διαστήματα. Κάθε ἁρ -<br />

μονία λοι<strong>π</strong>ὸν ἀνάλογα μὲ τὸ μέγεθος καὶ τὴν <strong>π</strong>οιότητά της <strong>π</strong>αίζει τὸ δικό<br />

της ρόλο στὴ συγκρότηση τῆς κλίμακας καὶ τὴν ἀνά<strong>π</strong>τυξη τῆς μουσικῆς.<br />

Τὸ μέγεθος τώρα τῶν διαστημάτων, μικρῶν καὶ μεγάλων, μετριέται<br />

συνήθως σὲ μουσικὰ κόμματα ἢ τμήματα (κόμμα-κομμάτι= τὸ μέγεθος<br />

<strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ροκύ<strong>π</strong>τει ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ διαίρεση τῆς χορδῆς). Κάθε κόμμα ἀντιστοιχεῖ στὸ<br />

<strong>π</strong>ιὸ μικρὸ διάστημα <strong>π</strong>οὺ μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ ἀκούσει τὸ ἀνθρώ<strong>π</strong>ινο αὐτί. Ἂς δοῦμε<br />

ὅμως τὸ θέμα τῶν διαστημάτων καὶ τῶν ἁρμονιῶν ἀναλυτικότερα.<br />

διαστήματα<br />

Τὰ διαστήματα εἶναι τὰ μικρότερα ἁρμονικὰ μεγέθη <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦνται<br />

γιὰ τὴ διαίρεση τῶν μεγαλυτέρων ἁρμονικῶν μεγεθῶν. Ἐδῶ<br />

<strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ γίνει μιὰ διευκρίνιση. Ἐνῶ ὅλα τὰ διαστήματα (μικρότερα καὶ<br />

μεγαλύτερα) εἶναι ἁρμονικὰ μεγέθη, χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦμε τὸν ὅρο ἁρμονία<br />

γιὰ τὰ μεγαλύτερα διαστήματα, <strong>π</strong>οὺ διαιροῦνται σὲ δύο ἢ <strong>π</strong>ερισσότερα ἐ<strong>π</strong>ὶ<br />

μέρους τμήματα, ὅ<strong>π</strong>ως ἡ διὰ τριῶν, ἡ διὰ τεσσάρων κλ<strong>π</strong>. ἁρμονίες· καὶ<br />

τὰ μικρότερα, <strong>π</strong>οὺ δὲν διαιροῦνται, τὰ ὀνομάζουμε ἁ<strong>π</strong>λῶς διαστήματα.<br />

Στὴν ἀρχαιότητα διέκριναν τὰ διαστήματα σὲ ἀσύνθετα καὶ σύνθετα.<br />

Ἀσύνθετα ἦταν αὐτὰ <strong>π</strong>οὺ δὲν διαιροῦνταν σὲ ἐ<strong>π</strong>ὶ μέρους διαστήματα, καὶ<br />

σύνθετα ὅσα διαιροῦνταν σὲ δύο ἢ <strong>π</strong>ερισσότερα. Τὰ μεγαλύτερα αὐτὰ διαστήματα<br />

κράτησαν τελικὰ κατὰ ἀ<strong>π</strong>οκλειστικότητα τὴν ὀνομασία «ἁρμονίες».<br />

Ἁρμονίες<br />

Ἁρμονία εἶναι ἡ συνήχηση δύο διαφορετικῶν ὡς <strong>π</strong>ρὸς τὴν τονικότητα<br />

ἤχων <strong>π</strong>οὺ βρίσκονται σὲ ἀ<strong>π</strong>όσταση μεγαλύτερη τοῦ ἁ<strong>π</strong>λοῦ διαστήματος.<br />

Οἱ ἁρμονίες, ὅ<strong>π</strong>ως εἰ<strong>π</strong>ώθηκε, εἶναι θεωρητικῶς ἄ<strong>π</strong>ειρες, ἀλλὰ οὐσιαστικὰ

Α ́. ΑΡχΑΙΑ ΕΛΛΗνΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

33<br />

οἱ ἄ<strong>π</strong>ειρες αὐτὲς ἁρμονίες εἶναι ἐ<strong>π</strong>ανάληψη ὁρισμένων θεμελιωδῶν ἁρμονιῶν.<br />

Τὶς ἁρμονίες αὐτὲς διέγνωσαν καὶ μελέτησαν οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες,<br />

οἱ ὁ<strong>π</strong>οῖοι μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτὸ συνέβαλαν στὴν ἐ<strong>π</strong>ιστημονικὴ ἐξέλιξη καὶ ὁλοκλήρωση<br />

τῆς μουσικῆς, <strong>π</strong>οὺ μέχρι τότε ἦταν ἐμ<strong>π</strong>ειρικὴ τέχνη.<br />

Τὶς θεμελιώδεις αὐτὲς ἁρμονίες οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες διέκριναν σὲ σύμφωνες<br />

καὶ διάφωνες. Σύμφωνες ἁρμονίες ἦταν αὐτὲς <strong>π</strong>οὺ οἱ ἀκραῖοι φθόγγοι<br />

τους συνηχοῦσαν εὐχάριστα καὶ εἶχαν σταθερὸ ἁρμονικὸ λόγο, ἐνῶ<br />

διάφωνες ὀνομάζονταν ὅλες οἱ ἄλλες ἁρμονίες, οἱ ὁ<strong>π</strong>οῖες, ἀνεξάρτητα ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸ ἂν συνηχοῦσαν εὐχάριστα, δὲν εἶχαν σταθερὸ ἁρμονικὸ λόγο.<br />

Σύμφωνες ἁρμονίες<br />

Οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες δέχονταν τρεῖς μόνο σύμφωνες ἁρμονίες: α. τὴ<br />

διὰ τεσσάρων, β. τὴ διὰ <strong>π</strong>έντε, καὶ γ. τὴ διὰ ὀχτώ. Τὸ ἰδιαίτερο χαρακτηριστικὸ<br />

τῶν ἁρμονιῶν αὐτῶν εἶναι ὅτι ἔχουν σταθερὸ ἁρμονικὸ λόγο. Τὸ<br />

μέγεθος τῆς διὰ τεσσάρων δηλαδὴ εἶναι <strong>π</strong>άντα 30 μουσικὰ κόμματα, τῆς<br />

διὰ <strong>π</strong>έντε 42 καὶ τῆς διὰ ὀχτὼ 72. Οἱ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω ἁρμονίες ὀνομάστηκαν<br />

ἔτσι ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν ἀριθμὸ φθόγγων <strong>π</strong>οὺ δίνουν κατὰ τὴ διαίρεσή τους: τέσσερις<br />

φθόγγους ἡ διὰ τεσσάρων, <strong>π</strong>έντε ἡ διὰ <strong>π</strong>έντε καὶ ὀχτὼ ἡ διὰ ὀχτώ. Ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὶς ἁρμονίες αὐτὲς δημιουργήθηκαν τὰ τρία βασικὰ «συστήματα» τῶν<br />

ἀρχαίων Ἑλλήνων, τὸ τετράχορδο, τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο καὶ τὸ ὀχτάχορδο, οἱ<br />

<strong>π</strong>ρῶτες δηλαδὴ κλίμακες (σύστημα = κλίμακα) γιὰ τὶς ὁ<strong>π</strong>οῖες θὰ μιλήσουμε<br />

<strong>π</strong>αρακάτω.<br />

διάφωνες ἁρμονίες<br />

Ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς τρεῖς σύμφωνες ἁρμονίες, ὅλες οἱ ἄλλες, δηλ. ἡ διὰ δύο,<br />

οἱ διὰ τριῶν, οἱ διὰ ἕξι καὶ ἡ διὰ ἑφτά, ἦταν γιὰ τοὺς ἀρχαίους διάφωνες.<br />

δύο ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτές, οἱ διὰ τριῶν καὶ οἱ διὰ ἕξι ἁρμονίες, σήμερα θεωροῦνται<br />

σύμφωνες. Ἀναφέρονται οἱ δύο αὐτὲς ἁρμονίες σὲ <strong>π</strong>ληθυντικὸ ἀριθμό,<br />

γιατὶ ἐνῶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ διαίρεση τῆς διὰ τριῶν <strong>π</strong>.χ. <strong>π</strong>ροκύ<strong>π</strong>τουν <strong>π</strong>άντα δύο διαστήματα<br />

καὶ τρεῖς φθόγγοι, τὸ μέγεθος τῆς ἁρμονίας εἶναι μεταβλητὸ καὶ<br />

<strong>π</strong>οικίλλει ἀ<strong>π</strong>ὸ 18 μέχρι 24 μουσικὰ κόμματα. Ἡ μεταβαλλόμενη τιμὴ<br />

τοῦ ἁρμονικοῦ λόγου αὐτῶν τῶν ἁρμονιῶν δὲν διασφάλιζε τὴν ἀ<strong>π</strong>αραίτητη<br />

<strong>π</strong>ροϋ<strong>π</strong>όθεση σταθερότητας μεγέθους <strong>π</strong>οὺ ἔ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε νὰ ὑ<strong>π</strong>άρχει γιὰ τὴ

34<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

δημιουργία κλίμακας. Αὐτὸς ἦταν καὶ ὁ λόγος <strong>π</strong>οὺ οἱ ἀρχαῖοι θεωροῦσαν<br />

τὶς γλυκύτατες, κατὰ τὰ ἄλλα, διὰ τριῶν καὶ διὰ ἕξι ἁρμονίες διάφωνες.<br />

Οἱ ἄλλες δύο τώρα ἁρμονίες, οἱ διὰ δύο (τοῦ Μείζονος Τόνου) καὶ διὰ<br />

ἑφτά, εἶναι αὐτὲς <strong>π</strong>οὺ βρίσκονται ἀνάμεσα σὲ σύμφωνα διαστήματα. Ἡ<br />

<strong>π</strong>ρώτη στὴ βάση ἢ στὴν κορυφὴ τῆς διὰ τεσσάρων, τῆς διὰ <strong>π</strong>έντε καὶ τῆς<br />

διὰ ὀχτώ, ἐκεῖ <strong>π</strong>οὺ ἀρχίζει δηλαδὴ ἢ ἐκεῖ <strong>π</strong>οὺ ὁλοκληρώνεται ἕνα σύμφωνο<br />

διάστημα, καὶ ἡ δεύτερη ἕνα τόνο <strong>π</strong>ρὶν ὁλοκληρωθεῖ ἡ διὰ ὀχτώ, γι’<br />

αὐτὸ λέγεται ὅτι οἱ ἁρμονίες αὐτὲς βρίσκονται ἀνάμεσα σὲ σύμφωνες.<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἁρμονία στὴν κλίμακα<br />

Διαστήματα καὶ κλίμακα<br />

διάστημα εἴδαμε ὅτι εἶναι ἡ «ἀ<strong>π</strong>όσταση» ἑνὸς ἤχου ἀ<strong>π</strong>ὸ ἕναν ἄλλο, ἡ<br />

διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συχνότητα τῶν <strong>π</strong>αλμικῶν κινήσεων μιᾶς χορδῆς<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ μιὰ ἄλλη. Οἱ γρήγορες <strong>π</strong>αλμικὲς κινήσεις δίνουν ὀξύτερο ἦχο, ἐνῶ οἱ<br />

βραδύτερες <strong>π</strong>ιὸ βαθύ, <strong>π</strong>ιὸ χαμηλὸ ἦχο. Ἂν <strong>π</strong>αρομοιάσουμε τὸ διάστημα<br />

μὲ βαθμίδα-σκαλο<strong>π</strong>άτι, τότε ἕνα σύνολο ἀ<strong>π</strong>ὸ τέτοιες βαθμίδες μᾶς δίνουν<br />

μία κλίμακα, σκάλα ὅ<strong>π</strong>ως ἔχει ἐ<strong>π</strong>ικρατήσει νὰ τὴ λέμε.<br />

<strong>π</strong>ῶς «χτίζεται» μιὰ κλίμακα<br />

Γιὰ νὰ δημιουργήσουμε μιὰ μουσικὴ κλίμακα, χρειαζόμαστε: α. ἕνα σταθερὸ<br />

ἁρμονικὸ <strong>π</strong>λαίσιο καὶ β. μικρότερα ἁρμονικὰ μεγέθη, τὰ διαστήματα<br />

<strong>π</strong>οὺ εἴ<strong>π</strong>αμε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω, γιὰ τὴ διαίρεση τοῦ <strong>π</strong>λαισίου αὐτοῦ σὲ τμήματα.<br />

Τὸ σταθερὸ ἁρμονικὸ <strong>π</strong>λαίσιο μᾶς τὸ ἐξασφαλίζουν μόνο οἱ τρεῖς σύμφωνες<br />

ἁρμονίες <strong>π</strong>οὺ εἴδαμε, ἡ διὰ τεσσάρων, ἡ διὰ <strong>π</strong>έντε καὶ ἡ διὰ ὀχτώ, ἐνῶ τὴ<br />

διαίρεση τῶν ἁρμονικῶν αὐτῶν μεγεθῶν ἕνας μεγάλος ἀριθμὸς διαστημάτων.<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς τρεῖς σύμφωνες ἁρμονίες δημιουργήθηκαν, ὅ<strong>π</strong>ως εἴ<strong>π</strong>αμε, τὰ<br />

τρία βασικὰ συστήματα-κλίμακες τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων, τὸ τετράχορδο,<br />

τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο καὶ τὸ ὀχτάχορδο. Τὰ συστήματα αὐτὰ <strong>π</strong>αραμένουν<br />

μέχρι σήμερα τὰ δομικὰ στοιχεῖα κάθε μουσικῆς <strong>π</strong>αράδοσης.

Α ́. ΑΡχΑΙΑ ΕΛΛΗνΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

35<br />

Τὸ τετράχορδο<br />

Ἡ κλίμακα αὐτὴ θεμελιώθηκε στὴ «διὰ τεσσάρων» ἁρμονία καὶ εἶναι<br />

ἡ <strong>π</strong>ρώτη κλίμακα <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οίησαν οἱ ἄνθρω<strong>π</strong>οι. Ἡ ὀνομασία «τετράχορδο»<br />

ὀφείλεται στὰ ἔγχορδα ἀρχαιοελληνικὰ ὄργανα, στὴ λύρα, τὴ<br />

φόρμιγγα καὶ τὴν κιθάρα, <strong>π</strong>οὺ ἦταν ἀρχικὰ τετράχορδα. Κάθε χορδὴ<br />

ἀντιστοιχοῦσε σὲ ἕνα φθόγγο τῆς διὰ τεσσάρων καὶ ἔτσι ἡ κλίμακα αὐτὴ<br />

ἐ<strong>π</strong>ικράτησε νὰ ὀνομάζεται τετράχορδο. Ἡ κλίμακα αὐτὴ εἶναι ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς <strong>π</strong>ιὸ<br />

σημαντικὲς στὴν ἀρχαία μουσική. Στὴν <strong>π</strong>ραγματικότητα ὅλες οἱ κλίμακες<br />

<strong>π</strong>ροέρχονται ἀ<strong>π</strong>’ αὐτήν, καθὼς καὶ ὅλες οἱ ἀλλαγὲς <strong>π</strong>οὺ συντελοῦνται στὰ<br />

διαστήματα <strong>π</strong>ραγματο<strong>π</strong>οιοῦνται στὰ ὅριά της. Τὸ μέγεθος τῆς κλίμακας<br />

αὐτῆς εἶναι ὅσο καὶ τῆς διὰ τεσσάρων, δηλαδὴ 30 μουσικὰ κόμματα, ἐνῶ<br />

ἡ ἐσωτερικὴ διαίρεση ἐξαρτᾶται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ εἶδος τῶν διαστημάτων <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ.<br />

Τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο<br />

Εἶναι ἡ δεύτερη κατὰ σειρὰ κλίμακα. Θεμελιώθηκε στὴ «διὰ <strong>π</strong>έντε»<br />

ἁρμονία καὶ τὸ μέγεθός της εἶναι ἴσο μ’ αὐτήν, δηλαδὴ 42 μουσικὰ κόμματα.<br />

Ἡ διαφορὰ τοῦ τετραχόρδου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο εἶναι 12 μουσικὰ<br />

κόμματα, ἕνα ἁρμονικὸ μέγεθος <strong>π</strong>οὺ μέτρησε ὁ <strong>π</strong>υθαγόρας καὶ <strong>π</strong>ῆρε τὸ<br />

ὄνομα Μείζων Τόνος (Μ.Τ.). Ὁ Μ.Τ. εἶναι ἕνα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ θεμελιώδη διαστήματα<br />

καὶ <strong>π</strong>αίζει σ<strong>π</strong>ουδαῖο ρόλο στὴ δημιουργία τῶν διαφόρων κλιμάκων,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως θὰ δοῦμε <strong>π</strong>ιὸ κάτω.<br />

Τὸ ὀκτάχορδο<br />

Εἶναι ἡ τρίτη κατὰ σειρὰ κλίμακα <strong>π</strong>οὺ θεμελιώθηκε στὴ «διὰ ὀχτὼ»<br />

ἁρμονία καὶ ἡ ὁ<strong>π</strong>οία εἶναι στὴν <strong>π</strong>ραγματικότητα τὸ ἄθροισμα τῶν δύο<br />

<strong>π</strong>ρώτων, τῆς διὰ τεσσάρων καὶ τῆς διὰ <strong>π</strong>έντε, γι’ αὐτὸ καὶ τὸ μέγεθός της<br />

εἶναι 72 μουσικὰ κόμματα (30+42=72). Τὸ ὀκτάχορδο ἀ<strong>π</strong>ετέλεσε τὴν<br />

ὁλοκληρωμένη κλίμακα <strong>π</strong>άνω στὴν ὁ<strong>π</strong>οία στηρίχθηκε τελικὰ τὸ ἀρχαῖο<br />

τρο<strong>π</strong>ικὸ σύστημα, ἀλλὰ καὶ τὰ σημερινὰ τρο<strong>π</strong>ικὰ καὶ ἄλλα συστήματα γιὰ<br />

τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα θὰ γίνει λόγος <strong>π</strong>αρακάτω.

36<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Ἡ ὀργάνωση τῶν διαστημάτων σὲ χρόες καὶ γένη<br />

Εἰ<strong>π</strong>ώθηκε ὅτι ἔργο τῶν σύμφωνων ἁρμονιῶν ἦταν νὰ δώσουν ἕνα σταθερὸ<br />

<strong>π</strong>λαίσιο <strong>π</strong>ροκειμένου νὰ δημιουργηθοῦν οἱ κλίμακες, ἐνῶ ἔργο τῶν διαστημάτων<br />

ἦταν νὰ διαιρέσουν τὰ <strong>π</strong>λαίσια αὐτὰ σὲ τμήματα. Τὸ <strong>π</strong>ιὸ σημαντικὸ<br />

<strong>π</strong>λαίσιο <strong>π</strong>άνω στὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο στηρίχθηκε ἡ διαφορετικότητα μιᾶς<br />

κλίμακας εἶναι τὸ τετράχορδο. Στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τοῦ τετραχόρδου τὰ <strong>π</strong>ολλὰ<br />

καὶ διαφορετικὰ σὲ μέγεθος διαστήματα χωρίστηκαν σὲ ὁμάδες, τὶς χρόες,<br />

καὶ οἱ χρόες σὲ οἰκογένειες, τὰ γένη. Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν τρό<strong>π</strong>ο διάταξης τῶν διαστη -<br />

μάτων σὲ ἕνα τετράχορδο καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν τρό<strong>π</strong>ο διάταξης τῶν τετραχόρδων<br />

στὸ <strong>π</strong>λαίσιο ἑνὸς ὀκταχόρδου <strong>π</strong>ροῆλθαν οἱ <strong>π</strong>ολυ<strong>π</strong>ληθεῖς κλίμακες-Τρό<strong>π</strong>οι<br />

τῆς ἀρχαιοελληνικῆς μουσικῆς.<br />

Οἱ χρόες καὶ τὰ γένη<br />

χρόα ὀνόμασαν οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες μουσικοὶ ἕνα σύνολο ἀ<strong>π</strong>ὸ τρία διαστήματα<br />

τὸ ἄθροισμα τῶν ὁ<strong>π</strong>οίων ἦταν 30 μουσικὰ κόμματα, ὅσο δηλαδὴ<br />

τὸ μέγεθος ἑνὸς τετραχόρδου. Μὲ τὰ διαστήματα αὐτὰ καὶ μὲ τὴν κατάλληλη<br />

διάταξή τους σὲ ἕνα τετράχορδο δημιουργοῦσαν τὸ χαρακτηριστικὸ<br />

τετράχορδο ἑνὸς «Τρό<strong>π</strong>ου». Οἱ χρόες ἦταν ἕξι συνολικὰ καὶ καθεμιὰ ἀ<strong>π</strong>’<br />

αὐτὲς ἀνῆκε καὶ σὲ ἕνα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ τρία γένη τῆς ἀρχαίας μουσικῆς.<br />

Γένος σημαίνει «οἰκογένεια», μιὰ ὁμάδα ἀ<strong>π</strong>ὸ χρόες μὲ ὁμοειδὴ διαστήματα.<br />

Τὰ γένη τῆς ἀρχαιοελληνικῆς μουσικῆς ἦταν τρία: τὸ διατονικό,<br />

τὸ χρωματικὸ καὶ τὸ Ἐναρμόνιο. Τὸ διατονικὸ εἶχε δύο χρόες, τὸ<br />

χρωματικὸ τρεῖς καὶ τὸ Ἐναρμόνιο μία, γιὰ τὶς ὁ<strong>π</strong>οῖες θὰ γίνει λόγος<br />

ἀναλυτικότερα <strong>π</strong>ιὸ κάτω.<br />

Ἡ διάκριση τώρα μιᾶς χρόας ἀ<strong>π</strong>ὸ μιὰ ἄλλη γινόταν μὲ κριτήριο τὸ<br />

μέγεθος τοῦ κυρίου διαστήματός της. Ἀνάμεσα δηλαδὴ στὰ τρία διαστήματα,<br />

τὸ μεγαλύτερο χαρακτήριζε τὸ εἶδος τῆς χρόας καὶ τὴν ἐνέτασσε σὲ<br />

ἕνα γένος. Τὸ μέγεθος τῶν διαστημάτων τῆς ἀρχαιοελληνικῆς μουσικῆς<br />

κυμαινόταν ἀ<strong>π</strong>ὸ 3 μέχρι 24 μουσικὰ κόμματα. Οἱ χρόες <strong>π</strong>οὺ τὸ χαρακτηριστικό<br />

διάστημά τους κυμαινόταν ἀ<strong>π</strong>ὸ 12 μέχρι 15 μουσικὰ κόμματα<br />

ἀ<strong>π</strong>ετέλεσαν τὸ «διατονικὸ» γένος. Οἱ χρόες <strong>π</strong>οὺ τὸ χαρακτηριστικό τους<br />

διάστημα κυμαινόταν ἀ<strong>π</strong>ὸ 18 μέχρι 22 μουσικὰ κόμματα ἀ<strong>π</strong>ετέλεσαν τὸ

Α ́. ΑΡχΑΙΑ ΕΛΛΗνΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

37<br />

«χρωματικὸ» γένος, καὶ ἡ χρόα <strong>π</strong>οὺ τὸ χαρακτηριστικό της διάστημά της<br />

ἦταν 24 μουσικὰ κόμματα τὸ «Ἐναρμόνιο».<br />

Α. χρόες τοῦ διατονικοῦ γένους<br />

Τὸ διατονικὸ γένος εἶχε δύο χρόες, τὴ μαλακὴ καὶ τὴ σύντονη.<br />

α. Ἡ μαλακὴ χρόα εἶχε διαστήματα: 15-9-6<br />

β. Ἡ σύντονη χρόα εἶχε διαστήματα: 12-12-6<br />

Β. χρόες τοῦ χρωματικοῦ γένους<br />

Τὸ χρωματικὸ γένος εἶχε τρεῖς χρόες, τὴ μαλακή, τὴν ἡμιόλια καὶ<br />

τὴν τονιαία.<br />

α. Ἡ μαλακὴ χρόα εἶχε διαστήματα 22-4-4<br />

β. Ἡ ἡμιόλια χρόα εἶχε διαστήματα 21-4,5-4,5 καὶ<br />

γ. Ἡ τονιαία χρόα εἶχε διαστήματα 18-6-6.<br />

Γ. Ἡ χρόα τοῦ Ἐναρμονίου γένους<br />

Τὸ γένος αὐτὸ εἶχε μία μόνο χρόα μὲ διαστήματα 24-3-3 χωρὶς ἄλλες<br />

ὑ<strong>π</strong>οδιαιρέσεις. Ἀνακαλύφθηκε τελευταῖο ἀ<strong>π</strong>ὸ ὅλα τὰ ἄλλα καὶ τὸ τιμοῦσαν<br />

<strong>π</strong>ολὺ οἱ διανοούμενοι ἐκείνου τοῦ καιροῦ. Τὰ διαστήματα <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσε<br />

μὲ τρό<strong>π</strong>ο ἐξεζητημένο ἦταν δύσκολο νὰ ἀ<strong>π</strong>οδοθοῦν ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς ἁ<strong>π</strong>λούστερους,<br />

καὶ γιὰ τὸ λόγο τοῦτο ἔνιωθαν ξεχωριστοὶ αὐτοὶ <strong>π</strong>οὺ μ<strong>π</strong>οροῦσαν<br />

νὰ τὸ τραγουδήσουν καὶ <strong>π</strong>εριφρονοῦσαν, κατὰ κά<strong>π</strong>οιο τρό<strong>π</strong>ο, τοὺς ἄλλους.<br />

Τὰ διαστήματα αὐτὰ δὲν ἔμειναν γιὰ <strong>π</strong>ολύ, ἀκριβῶς ἐ<strong>π</strong>ειδὴ δὲν ταίριαζαν<br />

στὸ αἰσθητήριο τοῦ ἁ<strong>π</strong>λοῦ λαοῦ καὶ γιὰ τὸν ἐλιτίστικο χαρακτήρα τους, καὶ<br />

μαζί τους καταργήθηκε τὸ γένος αὐτὸ στὴν ἀρχαία μουσική. <strong>π</strong>αρέμεινε<br />

ὅμως μὲ κά<strong>π</strong>οιες ἀλλαγές, γιὰ τὶς ὁ<strong>π</strong>οῖες θὰ γίνει <strong>π</strong>αρακάτω λόγος, ὡς τὸ<br />

τρίτο κατὰ σειρὰ γένος τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς.<br />

Ἡ ἐξέλιξη τῆς κλίμακας καὶ οἱ ἀρχαῖοι «Τρό<strong>π</strong>οι»<br />

(Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ μύθο στὴν ἱστορία)<br />

<strong>π</strong>ρὶν δοῦμε <strong>π</strong>ῶς δημιουργήθηκαν οἱ ἀρχαιοελληνικοὶ τρο<strong>π</strong>ικοὶ σχηματισμοί,<br />

καλὸ εἶναι νὰ εἰ<strong>π</strong>ωθοῦν λίγα λόγια γιὰ τὴν ἐξελικτικὴ <strong>π</strong>ορεία τῆς

38<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ἀρχαίας μουσικῆς. Οἱ ἐρευνητὲς <strong>π</strong>οὺ ἀσχολοῦνται μὲ τὴν <strong>π</strong>ερίοδο αὐτὴ<br />

ἀντιμετω<strong>π</strong>ίζουν ἕνα σοβαρὸ <strong>π</strong>ρόβλημα, ἀφοῦ οἱ <strong>π</strong>ληροφορίες κινοῦνται<br />

μεταξὺ <strong>π</strong>ραγματικότητας καὶ μύθου. Τί κρύβεται <strong>π</strong>ίσω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς μυθικὲς<br />

διηγήσεις μ<strong>π</strong>οροῦμε μόνο νὰ τὸ ὑ<strong>π</strong>οθέσουμε. Ἡ ἐντύ<strong>π</strong>ωση <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ροξενοῦσε<br />

στοὺς ἀνθρώ<strong>π</strong>ους ἐκείνου τοῦ καιροῦ καθετὶ <strong>π</strong>οὺ μάθαιναν γιὰ τὸν κόσμο<br />

τοὺς ἔκανε νὰ ἀ<strong>π</strong>οδίδουν τὴ γνώση αὐτὴ στοὺς θεούς.<br />

Σύμφωνα μὲ τὶς μυθικὲς διηγήσεις, ὁ Ἑρμῆς ἦταν ὁ κατασκευαστὴς<br />

τῆς <strong>π</strong>ρώτης λύρας ἀ<strong>π</strong>ὸ καύκαλο χελώνας, γι’ αὐτὸ καὶ ἡ λύρα λεγόταν<br />

«χέλυς», χελώνα δηλαδή. Τὴν <strong>π</strong>ρώτη αὐτὴ λύρα <strong>π</strong>οὺ κατασκεύασε ὁ<br />

Ἑρμῆς τὴ χάρισε στὸν Ἀ<strong>π</strong>όλλωνα, τὸν μετέ<strong>π</strong>ειτα θεὸ τῆς μουσικῆς, μὲ<br />

σκο<strong>π</strong>ὸ νὰ τὸν ἐξευμενίσει γιὰ τὰ βόδια <strong>π</strong>οὺ τοῦ ἔκλεψε, καὶ αὐτὸς μὲ τὴ<br />

σειρά του δίδαξε τὴ χρήση της στοὺς ἀνθρώ<strong>π</strong>ους. Ἡ <strong>π</strong>ρώτη αὐτὴ λύρα λέγεται<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ κά<strong>π</strong>οιους ὅτι ἦταν τρίχορδη, ἐνῶ ἄλλοι λένε ὅτι ἦταν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν<br />

ἀρχὴ ἑ<strong>π</strong>τάχορδη. 8 Οἱ ἀντιφατικὲς <strong>π</strong>ληροφορίες ὀφείλονται στὴν ἀνάμειξη<br />

μύθου καὶ ἱστορικῆς <strong>π</strong>ραγματικότητας γιὰ τὸ λόγο <strong>π</strong>οὺ ἀναφέρθηκε <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω.<br />

Τὸ σίγουρο ὅμως εἶναι ὅτι κατὰ τὴν <strong>π</strong>ερίοδο αὐτὴ ἡ μουσικὴ βρίσκεται<br />

σὲ ἐξέλιξη.<br />

Ἡ ἐξέλιξη αὐτή, <strong>π</strong>οὺ μαρτυρεῖται σὲ <strong>π</strong>αραστάσεις ἀγγείων καὶ ἀλλοῦ,<br />

δὲν μᾶς δίνει ἐ<strong>π</strong>αρκεῖς <strong>π</strong>ληροφορίες γιὰ τὴν ἀκριβὴ <strong>π</strong>ορεία τῆς κλίμακας<br />

<strong>π</strong>αρὰ μόνο γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῶν ὀργάνων. Σὲ λίθινη σαρκοφάγο τοῦ 1500<br />

<strong>π</strong>.χ. <strong>π</strong>οὺ βρέθηκε στὴν Ἁγία Τριάδα Κρήτης, εἰκονίζεται μουσικὸς μὲ<br />

ἑ<strong>π</strong>τάχορδη κιθάρα. Τὴν ἴδια <strong>π</strong>ερίοδο ὑ<strong>π</strong>άρχουν μαρτυρίες γιὰ τὴν ὕ<strong>π</strong>αρξη<br />

<strong>π</strong>ολύχορδων ὀργάνων στὴν Ἑλλάδα καὶ στὴν Ἀνατολή. Τὸ ἐρώτημα<br />

ὅμως γιὰ τὸ εἶδος τῆς κλίμακας <strong>π</strong>οὺ ἔ<strong>π</strong>αιζαν μὲ τὰ <strong>π</strong>ολύχορδα αὐτὰ<br />

ὄργανα <strong>π</strong>αραμένει ἕνα ἐρώτημα. Ἐκεῖνο γιὰ τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο εἴμαστε βέβαιοι<br />

εἶναι ὅτι ἡ ὀκτάχορδη κλίμακα, ὅ<strong>π</strong>ως τὴν ξέρουμε σήμερα, ὁλοκληρώθηκε<br />

μετὰ τὴν <strong>π</strong>αρέμβαση τοῦ <strong>π</strong>υθαγόρα ἐκεῖ γύρω στὸν 5 ο αἰώνα. Μέχρι τότε<br />

τὰ τρο<strong>π</strong>ικὰ σχήματα ἦταν ἀτελὴ ἔχοντας ἔκταση ἑνὸς τετραχόρδου ἢ <strong>π</strong>ενταχόρδου<br />

καὶ ἀργότερα, μέχρι τὴν ὁλοκλήρωση τῆς κλίμακας, ἑνὸς ἑ<strong>π</strong>ταχόρδου<br />

συνημμένων τετραχόρδων.<br />

8<br />

χαράλαμ<strong>π</strong>ος χ. Σ<strong>π</strong>υρίδης, Μουσικὸ δρώμενο «Ἡ ἑ<strong>π</strong>τάχορδη ἀρχαιοελληνικὴ<br />

λύρα», http://users.uoa.gr/~hspyridis/MOUSIKO%20 DRWMENO.pdf, σ. 3 κ.ἑ.

Α ́. ΑΡχΑΙΑ ΕΛΛΗνΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

39<br />

Τὸ ὅτι ὑ<strong>π</strong>ῆρχαν ὄργανα μὲ τέσσερις, <strong>π</strong>έντε ἢ ἑ<strong>π</strong>τὰ χορδὲς δὲ σημαίνει<br />

ὅτι καὶ ἡ κλίμακα <strong>π</strong>οὺ ἔ<strong>π</strong>αιζαν <strong>π</strong>εριοριζόταν σὲ ἕνα τετράχορδο ἢ ἕνα <strong>π</strong>εντάχορδο<br />

κλ<strong>π</strong>., γιατὶ μ<strong>π</strong>οροῦσαν μὲ λιγότερες χορδὲς νὰ ἀ<strong>π</strong>οδίδουν κλίμακες<br />

μὲ μεγαλύτερη ἔκταση. Ἐδῶ <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ γίνει σύντομη ἀναφορὰ σὲ<br />

μιὰ ἰδιότυ<strong>π</strong>η κλίμακα <strong>π</strong>οὺ δὲν ξέρομε <strong>π</strong>ότε ἀκριβῶς ἔκανε τὴν ἐμφάνισή<br />

της καὶ ἡ ὁ<strong>π</strong>οία μὲ λιγότερες ὀ<strong>π</strong>ὲς στοὺς αὐλοὺς ἢ χορδὲς στὰ ἔγχορδα<br />

εἶχε μεγαλύτερη ἔκταση. Μιὰ τετράχορδη λύρα γιὰ <strong>π</strong>αράδειγμα ἔδινε<br />

κλίμακα <strong>π</strong>οὺ εἶχε ἔκταση ἑνὸς <strong>π</strong>ενταχόρδου ἢ μιὰ ἑ<strong>π</strong>τάχορδη λύρα ἔδινε<br />

κλίμακα μὲ ἔκταση ἑνὸς ὀκταχόρδου. Στὶς ἰδιότυ<strong>π</strong>ες αὐτὲς κλίμακες <strong>π</strong>αρέλει<strong>π</strong>αν<br />

ἕνα τόνο, συνήθως ἕνα ἡμιτόνιο, καὶ ἔτσι μ<strong>π</strong>οροῦσαν μὲ μιὰ τετράχορδη<br />

λύρα νὰ κινοῦνται σὲ ἕνα <strong>π</strong>εντάχορδο ἢ μὲ μιὰ ἑ<strong>π</strong>τάχορδη λύρα<br />

νὰ κινοῦνται σὲ ἕνα ὀκτάχορδο ἀφαιρώντας ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ <strong>π</strong>ρῶτο ἢ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ δεύτερο<br />

τετράχορδο ἕνα ἡμιτόνιο. Στὴν ἠ<strong>π</strong>ειρώτικη <strong>π</strong>αράδοση σώζονται <strong>π</strong>αρόμοιες<br />

κλίμακες μέχρι σήμερα καὶ εἶναι γνωστὲς μὲ τὸ ὄνομα<br />

«<strong>π</strong>εντατονικές». Οἱ κλίμακες αὐτές, ἂν καὶ ἀ<strong>π</strong>ετέλεσαν μεταβατικὸ στάδιο<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς μικρότερες καὶ ἀτελεῖς κλίμακες στὶς μεγαλύτερες, <strong>π</strong>αρὰ ταῦτα<br />

ἐ<strong>π</strong>ιβιώνουν μέχρι σήμερα, ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἠ<strong>π</strong>ειρώτικη <strong>π</strong>αράδοση, καὶ σὲ<br />

<strong>π</strong>αραδόσεις τῆς Ἀνατολῆς.<br />

Οἱ Τρο<strong>π</strong>ικὲς κλίμακες τῆς ἀρχαιοελληνικῆς μουσικῆς<br />

Οἱ τρο<strong>π</strong>ικὲς κλίμακες τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων στὴν ὁλοκληρωμένη μορφή<br />

τους εἶχαν ἔκταση ἑνὸς ὀκταχόρδου. <strong>π</strong>ρὶν ὅμως φθάσουν σ’ αὐτὴ τὴ<br />

μορφή, <strong>π</strong>έρασαν διαδοχικὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ στάδια τῆς μικρῆς κλίμακας τοῦ τετραχόρδου,<br />

στὴ συνέχεια τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου, τῶν κλιμάκων <strong>π</strong>οὺ εἰ<strong>π</strong>ώθηκε<br />

ὅτι ἔμοιαζαν μὲ τὶς σημερινὲς <strong>π</strong>εντατονικὲς κλίμακες, τὶς ἑ<strong>π</strong>τάχορδες κλίμακες<br />

συνημμένων τετραχόρδων, γιὰ νὰ καταλήξουν τέλος στὴν κλίμακα<br />

τοῦ ὀκταχόρδου.<br />

Ὅ<strong>π</strong>οια ἔκταση ὅμως κι ἂν εἶχε ἡ κλίμακα, τὸ τετράχορδο ἦταν καὶ<br />

<strong>π</strong>αραμένει μέχρι σήμερα τὸ θεμέλιο κάθε κλίμακας, γιατὶ κάθε ἀλλαγὴ<br />

<strong>π</strong>οὺ γίνεται σ’ αὐτὴν <strong>π</strong>ραγματο<strong>π</strong>οιεῖται στὰ ὅριά του. Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ διάταξη<br />

τῶν διαστημάτων σὲ ἕνα τετράχορδο, καθὼς ἐ<strong>π</strong>ίσης καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν τρό<strong>π</strong>ο<br />

διάταξης τῶν τετραχόρδων, χαρακτηρίζεται καὶ ὀνομάζεται ἕνας Τρό<strong>π</strong>ος.

40<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Τὸ ἀρχαιοελληνικὸ τετράχορδο<br />

Γιὰ τὴ δημιουργία τοῦ ἀρχαιοελληνικοῦ τετραχόρδου ἦταν ἀ<strong>π</strong>αραίτητο<br />

τὸ ἁρμονικὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς «διὰ τεσσάρων» ἁρμονίας, ἡ ἐ<strong>π</strong>ιλογὴ μιᾶς χρόας<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς ἕξι τοῦ ἀρχαίου τρο<strong>π</strong>ικοῦ συστήματος (ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἐ<strong>π</strong>ιλογὴ αὐτὴ<br />

ἐξαρτιόταν καὶ τὸ γένος στὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο ἀνῆκε ὁ Τρό<strong>π</strong>ος), καὶ τέλος ἡ ἐ<strong>π</strong>ιλογὴ<br />

τοῦ τρό<strong>π</strong>ου διάταξης τῶν διαστημάτων τῆς χρόας. Τὰ <strong>π</strong>αραδείγματα <strong>π</strong>οὺ<br />

θὰ ἀκολουθήσουν θὰ στηριχτοῦν στὴ χρόα τοῦ σύντονου διατόνου, ἐ<strong>π</strong>ειδὴ<br />

τὰ διαστήματα της (12-12-6) ταυτίζονται μὲ τὰ διαστήματα τῆς συγκερασμένης<br />

κλίμακας τῆς εὐρω<strong>π</strong>αϊκῆς μουσικῆς καὶ μᾶς δίνουν τὴ δυνατότητα<br />

σύγκρισης τῆς ἀρχαίας μουσικῆς μὲ τὴ σημερινή.<br />

Γιὰ τὴ διάταξη τῶν διαστημάτων σὲ ἕνα τετράχορδο, οἱ ἀρχαῖοι<br />

Ἕλληνες το<strong>π</strong>οθετοῦσαν κυκλικὰ τὰ διαστήματα μιᾶς χρόας καὶ στὴ συν -<br />

έχεια, ἀκολουθώντας τὴ φορὰ τῶν δεικτῶν τοῦ ρολογιοῦ, δημιουργοῦσαν<br />

τὰ ἀκόλουθα τρία τετράχορδα: α. 12-12-6, β. 12-6-12 καὶ γ. 6-12-12.<br />

Σὲ καθένα ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω τρό<strong>π</strong>ους διάταξης, οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες<br />

ἔδωσαν καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ ἕνα ὄνομα τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο, σύμφωνα μὲ τὴν <strong>π</strong>αράδοση, <strong>π</strong>αρέ<strong>π</strong>εμ<strong>π</strong>ε<br />

στὸν τό<strong>π</strong>ο καταγωγῆς τῶν τετραχόρδων. Τὸ <strong>π</strong>ρῶτο ὀνομάστηκε<br />

«Λύδιο» τετράχορδο, τὸ δεύτερο «Φρύγιο» καὶ τὸ τρίτο «δώριο».<br />

<strong>π</strong>ρῶτο βῆμα - τὸ <strong>π</strong>ρῶτο διάστημα<br />

Τ<br />

12<br />

➯<br />

Τ<br />

12<br />

➯<br />

τὰ διαστήματα<br />

➯<br />

H<br />

6<br />

Τ<br />

καὶ ἀ<strong>π</strong>᾽ αὐτὸ τὰ 3 <strong>π</strong>ρῶτα<br />

διαστήματα ➯<br />

Τ (μείζων τόνος)=12 μ.κ.<br />

Η (ἡμιτόνιο) = 6 μ.κ.<br />

καὶ ἀ<strong>π</strong>᾽ αὐτὰ τὸ 1ο<br />

➯<br />

4χορδο-ἡ 1η κλίμακα<br />

οἱ 3 τρό<strong>π</strong>οι σύνθεσης τῶν<br />

τὸ 1ο τετράχορδο τὰ διαστήματα σὲ κύκλο<br />

διαστημάτων στὸ 4χορδο<br />

σὲ δεξιόστροφη κίνηση<br />

6<br />

6<br />

1 = Λύδιο 4χορδο<br />

12 12<br />

6<br />

12 12<br />

12<br />

6<br />

2 = Φρύγιο 4χορδο<br />

12<br />

12<br />

12<br />

12 12 3 = δώριο 4χορδο<br />

καὶ τὰ 3 <strong>π</strong>αραγόμενα<br />

6<br />

τετράχορδα ➯<br />

1 2 3

Α ́. ΑΡχΑΙΑ ΕΛΛΗνΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

41<br />

Τὸ ἀρχαιοελληνικὸ <strong>π</strong>εντάχορδο<br />

Τὸ ἑ<strong>π</strong>όμενο βῆμα γιὰ τὴν ὁλοκλήρωση τῆς κλίμακας ἦταν ἡ δημιουργία<br />

τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου. Ἱστορικά, βέβαια, <strong>π</strong>ροηγήθηκε ἡ κλίμακα τῶν συνημμένων<br />

τετραχόρδων, <strong>π</strong>ραγματικὴ ὅμως μουσικὴ ἐξέλιξη ἦταν ἡ ἀνακάλυψη<br />

τῆς κλίμακας τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου. Ἡ κλίμακα αὐτὴ θεμελιώθηκε στὴ<br />

«διὰ <strong>π</strong>έντε» ἁρμονία, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία εἶναι μεγαλύτερη κατὰ 12 μουσικὰ κόμματα<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ «διὰ τεσσάρων». Ἡ διαφορὰ αὐτὴ μᾶς ἔδωσε τὸ διάστημα τοῦ<br />

Μείζονος Τόνου (στὸ ἑξῆς Μ.Τ.) ἴσο μὲ 12 μ.κ., ἕνα διάστημα κλειδὶ στὴν<br />

ἐξέλιξη τῆς κλίμακας. Ὁ Μ.Τ. μ<strong>π</strong>οροῦσε νὰ μ<strong>π</strong>εῖ καὶ στὴ βάση καὶ στὴν<br />

κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου, ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται στὸ σχῆμα <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθεῖ.<br />

6<br />

12<br />

12<br />

6<br />

+ 12 ➯ 12<br />

12<br />

12<br />

➯<br />

12<br />

6<br />

12<br />

6<br />

12<br />

12<br />

12<br />

12<br />

Ἡ ἑ<strong>π</strong>τάχορδη κλίμακα τῶν συνημμένων τετραχόρδων<br />

Ἡ ἐξέλιξη τῆς μουσικῆς ἦταν κά<strong>π</strong>ως <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>λοκη, γιατὶ δὲν ἔγινε ἄμεσα ἡ<br />

μετάβαση ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ τετράχορδο στὸ <strong>π</strong>εντάχορδο καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο στὸ<br />

ὀκτάχορδο, ἀλλὰ <strong>π</strong>ροηγήθηκαν οἱ κλίμακες <strong>π</strong>οὺ ἀναφέρθηκαν <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω.<br />

Γιὰ μεγάλο χρονικὸ διάστημα, ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν 8 ο <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου μέχρι <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου τὸν 5 ο<br />

<strong>π</strong>.χ. αἰώνα, <strong>π</strong>αρατηρήθηκε μιὰ «ἐμμονή», θὰ ἔλεγε κανείς, στὴν ἑ<strong>π</strong>τάχορδη<br />

κλίμακα, <strong>π</strong>ράγμα <strong>π</strong>οὺ ἀ<strong>π</strong>οτυ<strong>π</strong>ώθηκε καὶ στὴν ὀργανικὴ <strong>π</strong>αράδοση.<br />

Εἶναι γνωστὸ <strong>π</strong>ῶς ἀντέδρασαν οἱ Σ<strong>π</strong>αρτιάτες ὅταν ὁ μουσικὸς Τιμόθεος<br />

<strong>π</strong>ρόσθεσε ἑνδέκατη χορδὴ στὴν ἑ<strong>π</strong>τάχορδη κιθάρα· ἔκοψαν μὲ τσεκούρι τὶς<br />

ἐ<strong>π</strong>ι<strong>π</strong>λέον χορδὲς καὶ ἐξόρισαν τὸν μουσικὸ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν <strong>π</strong>όλη τους γιὰ τὸ ἐγχείρημά<br />

του. Ἡ ἐξήγηση αὐτῆς τῆς «ἐμμονῆς» βρίσκεται, ἴσως, στὸ γεγονὸς<br />

ὅτι οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες συνέδεαν τὸν ἀριθμὸ ἑ<strong>π</strong>τὰ μὲ κάτι ἱερὸ καὶ γι’<br />

αὐτὸ ἐ<strong>π</strong>έμεναν σ’ αὐτὸν τὸ συσχετισμὸ τοῦ ἑ<strong>π</strong>τὰ μὲ τὴν ἑ<strong>π</strong>τάχορδη κλίμακα.<br />

Γεγονός, <strong>π</strong>άντως, εἶναι ὅτι ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἀρχαϊκὴ <strong>π</strong>ερίοδο μέχρι τὶς

42<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ἀρχὲς τοῦ 5 ου αἰῶνος ἡ κλίμακα <strong>π</strong>οὺ κυριαρχοῦσε ἦταν ἡ ἑ<strong>π</strong>τάχορδη κλίμακα<br />

τῶν συνημμένων τετραχόρδων.<br />

Συνημμένα εἶναι τὰ τετράχορδα <strong>π</strong>οὺ ἡ κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ρώτου γίνεται<br />

βάση τοῦ δευτέρου χωρὶς νὰ <strong>π</strong>αρεμβάλλεται ἄλλο διάστημα. δύο τετράχορδα<br />

συνημμένα μᾶς δίνουν μιὰ ἑ<strong>π</strong>τάχορδη κλίμακα.<br />

Συνά<strong>π</strong>τοντας (ἑνώνοντας) δύο τετράχορδα χωρίς ἄλλο<br />

ἐνδιάμεσο διάστημα δημιουργήθηκε ἡ<br />

ἑ<strong>π</strong>τάχορδη κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων<br />

6<br />

12<br />

12<br />

6<br />

+<br />

12<br />

12<br />

➯ 12 12 6 12 12 6<br />

Τὸ ἀρχαιοελληνικὸ ὀκτάχορδο<br />

<strong>π</strong>ρὸς τὸ τέλος τοῦ 6 ου ἀρχὲς τοῦ 5 ου αἰῶνος, ἔγινε τελικὰ τὸ βῆμα <strong>π</strong>οὺ ὁδήγησε<br />

στὴν ἀ<strong>π</strong>οδοχὴ τῆς ὀκτάχορδης κλίμακας. Τὴν κλίμακα αὐτὴ τὴ<br />

χρωστᾶμε στὸ ἔργο τοῦ <strong>π</strong>υθαγόρα, στὶς μελέτες του γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ ἁρμονικὰ<br />

μεγέθη καὶ τὸν ἀκριβὴ <strong>π</strong>ροσδιορισμὸ τῶν διαστημάτων, <strong>π</strong>οὺ μετέβαλαν<br />

τὴ μουσικὴ ἀ<strong>π</strong>ὸ ἐμ<strong>π</strong>ειρικὴ τέχνη σὲ ἐ<strong>π</strong>ιστήμη. Στὴν ὀκτάχορδη<br />

κλίμακα λοι<strong>π</strong>ὸν ὁλοκληρώθηκε τὸ ἀρχαῖο τρο<strong>π</strong>ικὸ σύστημα καὶ σ’ αὐτὴ<br />

τὴν κλίμακα στηρίχθηκαν οἱ Τρό<strong>π</strong>οι τῆς ἀρχαίας μουσικῆς. Κάθε κύριος<br />

καὶ <strong>π</strong>αραγόμενος Τρό<strong>π</strong>ος χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσε διαφορετικὸ τύ<strong>π</strong>ο ὀκταχόρδου,<br />

γι’ αὐτὸ καὶ ὑ<strong>π</strong>ῆρχαν τρεῖς τύ<strong>π</strong>οι: α. ὁ τύ<strong>π</strong>ος τῶν διαζευγμένων, β. ὁ τύ<strong>π</strong>ος<br />

τῶν συνημμένων μὲ τὸν Μείζονα Τόνο στὴ βάση, καὶ γ. ὁ τύ<strong>π</strong>ος τῶν συν -<br />

ημμένων μὲ τὸν Μείζονα Τόνο στὴν κορυφὴ τοῦ ὀκταχόρδου. Οἱ κύριοι<br />

Τρό<strong>π</strong>οι χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν τὸν <strong>π</strong>ρῶτο τύ<strong>π</strong>ο τῶν διαζευγμένων τετραχόρδων,<br />

οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι μὲ τὴν <strong>π</strong>ρόθεση ὑ<strong>π</strong>ο- χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν τὸν δεύτερο<br />

τύ<strong>π</strong>ο συνημμένων μὲ τὸν Μείζονα Τόνο στὴ βάση (τὸν συγκεκριμένο<br />

Μ.Τ. τὸν ὀνόμαζαν «<strong>π</strong>ροσλαμβανόμενο»), καὶ οἱ ὑ<strong>π</strong>όλοι<strong>π</strong>οι <strong>π</strong>αραγόμενοι<br />

τὸν τρίτο τύ<strong>π</strong>ο μὲ τὸν Μείζονα Τόνο στὴν κορυφή.

Α ́. ΑΡχΑΙΑ ΕΛΛΗνΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

43<br />

Οἱ τρεῖς τύ<strong>π</strong>οι ὀκταχόρδου<br />

α΄ τύ<strong>π</strong>ος:<br />

τετράχορδα διαζευγμένα μὲ τὸν Μ.Τ. στὴ μέση:<br />

Τ Τ Η Τ Τ Τ Η<br />

β΄ τύ<strong>π</strong>ος:<br />

τετράχορδα συνημμένα μὲ τὸν Μ.Τ. στὴ βάση («<strong>π</strong>ροσλαμβανόμενο»):<br />

Τ Τ Τ H Τ Τ Η<br />

γ΄ τύ<strong>π</strong>ος:<br />

τετράχορδα συνημμένα μὲ τὸν Μ.Τ. στὴν κορυφή:<br />

Τ Τ H Τ Τ Η Τ<br />

Οἱ ἀρχαιοελληνικοὶ Τρό<strong>π</strong>οι<br />

«Τρό<strong>π</strong>ο» ὀνόμασαν οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες μιὰ κλίμακα <strong>π</strong>οὺ τὸ δομικό της<br />

<strong>π</strong>λαίσιο ἀκολουθοῦσε ἕνα ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω τρεῖς τύ<strong>π</strong>ους ὀκταχόρδου<br />

καὶ τὸ τετράχορδό της ἕνα ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς τρεῖς τρό<strong>π</strong>ους διάταξης τῶν διαστημάτων:<br />

τὸν Λύδιο δηλαδὴ τρό<strong>π</strong>ο, <strong>π</strong>οὺ ἤθελε τὰ μεγάλα διαστήματα στὴ<br />

βάση καὶ τὸ μικρότερο στὴν κορυφή· τὸν Φρύγιο, <strong>π</strong>οὺ ἤθελε τὰ μεγαλύτερα<br />

στὰ ἄκρα καὶ τὸ μικρότερο στὴ μέση· καὶ τὸν δώριο, <strong>π</strong>οὺ ἤθελε τὸ<br />

μικρὸ στὴ βάση καὶ τὰ μεγαλύτερα στὴν κορυφή.<br />

Η<br />

Τ<br />

Τ<br />

➯<br />

Η<br />

Τ<br />

Τ<br />

σὲ κύκλο<br />

καὶ τὰ 3 <strong>π</strong>αραγόμενα<br />

τετράχορδα ➯<br />

1ο. Λύδιο<br />

2ο. Φρύγιο<br />

3ο. δώριο<br />

1ο<br />

Η<br />

Τ<br />

Τ<br />

2ο<br />

Τ<br />

Η<br />

Τ<br />

3ο<br />

Τ<br />

Τ<br />

Η<br />

<strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ τονιστεῖ ἐδῶ ὅτι ἕνας Τρό<strong>π</strong>ος ταυτίζεται μὲ ἕνα δομικὸ<br />

<strong>π</strong>λαίσιο καὶ ὄχι μὲ ἕνα εἶδος διαστημάτων. Ὡς ἐκ τούτου, ἕνας Τρό<strong>π</strong>ος

44<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

μ<strong>π</strong>οροῦσε νὰ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ διαστήματα ἀ<strong>π</strong>ὸ ὅλες τὶς χρόες καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ τρία<br />

γένη. Ἔτσι ὁ ἴδιος Τρό<strong>π</strong>ος, τὸ ἴδιο δηλαδὴ δομικὸ <strong>π</strong>λαίσιο, ἀνάλογα μὲ<br />

τὸ γένος καὶ τὴ χρόα τοῦ γένους <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσε, μ<strong>π</strong>οροῦσε νὰ εἶναι<br />

διατονικὸς μαλακὸς ἢ σύντονος, χρωματικὸς μαλακός, ἡμιόλιος ἢ τονιαῖος,<br />

καὶ τέλος ἐναρμόνιος. Ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὰ τὰ βασικὰ δομικὰ στοιχεῖα δημιουργήθηκαν<br />

τὰ ἑ<strong>π</strong>τὰ δομικὰ <strong>π</strong>λαίσια τῶν Τρό<strong>π</strong>ων, τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

ἕνα ὀρθολογικὸ μηχανισμὸ ἀνά<strong>π</strong>τυξης μ<strong>π</strong>οροῦσαν νὰ <strong>π</strong>αραγάγουν θεωρητικῶς<br />

ἄ<strong>π</strong>ειρα τρο<strong>π</strong>ικὰ σχήματα.<br />

Στὸ <strong>π</strong>αρακάτω σχῆμα, διακρίνονται τὰ τρία βασικὰ τετράχορδα τῶν<br />

Τρό<strong>π</strong>ων Λύδιου, Φρύγιου καὶ δώριου, οἱ τρεῖς τύ<strong>π</strong>οι κλιμάκων καὶ τὰ<br />

ἑ<strong>π</strong>τὰ δομικὰ <strong>π</strong>λαίσια τῶν Τρό<strong>π</strong>ων.<br />

Οἱ τρεῖς τύ<strong>π</strong>οι κλιμάκων<br />

α ́ τύ<strong>π</strong>ος-κλίμακα διαζευγμένων<br />

β ́ τύ<strong>π</strong>ος-κλίμακα συνημμένων μὲ <strong>π</strong>ροσλαμβανόμενο<br />

γ ́ τύ<strong>π</strong>ος-κλίμακα συνημμένων μὲ τὸν Μ.Τ. στὴν κορυφή:<br />

Οἱ τρεῖς τύ<strong>π</strong>οι τετραχόρδων<br />

στὸ σύντονο διάτονο<br />

Τ Τ Η 1. Λύδιο<br />

Τ Η Τ 2. Φρύγιο<br />

Η Τ Τ 3. δώριο<br />

Ἡ δημιουργία τῶν τριῶν κύριων Τρό<strong>π</strong>ων στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς α ́ κλίμακας τῶν διαζευγμένων<br />

α. Λύδιος Τρό<strong>π</strong>ος τοῦ σύντονου διατόνου<br />

Τ Τ Η Τ Τ Τ Η<br />

α. Φρύγιος Τρό<strong>π</strong>ος τοῦ σύντονου διατόνου<br />

Τ Η Τ Τ Τ Η Τ<br />

α. δώριος Τρό<strong>π</strong>ος τοῦ σύντονου διατόνου<br />

Η Τ Τ Τ Η Τ Τ<br />

Ἡ δημιουργία τῶν τριῶν <strong>π</strong>αραγόμενων Τρό<strong>π</strong>ων στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς β ́ κλίμακας τῶν συνημμένων<br />

β. Ὑ<strong>π</strong>ολύδιος τοῦ σύντονου διατόνου<br />

Τ Τ Τ Η Τ Τ Η<br />

β. Ὑ<strong>π</strong>οφρύγιος τοῦ σύντονου διατόνου<br />

Τ Τ Η Τ Τ Η Τ

Α ́. ΑΡχΑΙΑ ΕΛΛΗνΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

45<br />

β. Ὑ<strong>π</strong>οδώριος τοῦ σύντονου διατόνου<br />

Τ Η Τ Τ Η Τ Τ<br />

Ἡ ἐνα<strong>π</strong>ομένουσα κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων μὲ τὸν Μ.Τ. στὴν κορυφή<br />

γ. Μειξολύδιος τοῦ σύντονου διατόνου<br />

Η Τ Τ Η T Τ Τ<br />

Οἱ κύριοι Τρό<strong>π</strong>οι λοι<strong>π</strong>ὸν χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν κλίμακες διαζευγμένων<br />

τετραχόρδων, ἐνῶ οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι κλίμακες συνημμένων τετραχόρδων.<br />

Οἱ κύριοι Τρό<strong>π</strong>οι ἦταν τρεῖς: ὁ Λύδιος, ὁ Φρύγιος καὶ ὁ δώριος. Οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι<br />

<strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν τὸν 2 ο τύ<strong>π</strong>ο κλίμακας, μὲ τὸν Μ.Τ.<br />

(<strong>π</strong>ροσλαμβανόμενο) στὴ βάση, ἦταν ἐ<strong>π</strong>ίσης τρεῖς: ὁ Ὑ<strong>π</strong>ολύδιος, ὁ Ὑ<strong>π</strong>οφρύγιος<br />

καὶ ὁ Ὑ<strong>π</strong>οδώριος. Ἕβδομος κατὰ σειρὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς ἀρχαίους Τρό<strong>π</strong>ους<br />

καὶ τέταρτος ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς <strong>π</strong>αραγόμενους ἦταν ὁ Μειξολύδιος, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος<br />

χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσε τὸν 3 ο τύ<strong>π</strong>ο κλίμακας, τῶν συνημμένων τετραχόρδων μὲ<br />

τὸν Μ.Τ. στὴν κορυφή.<br />

Στὸν <strong>π</strong>αρακάτω <strong>π</strong>ίνακα βλέ<strong>π</strong>ουμε τοὺς ἑ<strong>π</strong>τὰ κύριους καὶ <strong>π</strong>αραγόμενους<br />

Τρό<strong>π</strong>ους τῆς ἀρχαίας μουσικῆς μὲ τὰ διαστήματα τῆς χρόας τοῦ σύντονου<br />

διατόνου:<br />

6<br />

12<br />

12<br />

6<br />

12<br />

12<br />

12<br />

12<br />

12<br />

12<br />

6<br />

6<br />

12<br />

12<br />

12<br />

12<br />

6<br />

12<br />

12<br />

12<br />

12<br />

6<br />

12<br />

6<br />

12<br />

12<br />

6<br />

12<br />

6<br />

12<br />

12<br />

12<br />

12<br />

6<br />

12<br />

12<br />

12<br />

6<br />

12<br />

12<br />

6<br />

12<br />

12<br />

12<br />

12<br />

6<br />

12<br />

12<br />

6<br />

Λύδιος<br />

Φρύγιος<br />

δώριος<br />

Ὑ<strong>π</strong>ολύδιος<br />

Ὑ<strong>π</strong>οφρύγιος<br />

Ὑ<strong>π</strong>οδώριος<br />

Μειξολύδιος

46<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Στὴν ἀρχὴ ὅλα τὰ τρο<strong>π</strong>ικὰ σχήματα θεμελιώνονταν στὰ ὅρια τοῦ<br />

ἴδιου ὀκταχόρδου. Ἡ λύρα ἄλλωστε καὶ ἡ κιθάρα, τὰ κυρίαρχα μέχρι τότε<br />

ὄργανα τῆς ἀρχαίας μουσικῆς, εἶχαν ὀκτὼ μόνο χορδές. Μιὰ ὀκτάχορδη<br />

λύρα αὐτῆς τῆς <strong>π</strong>εριόδου εἶχε τὴν ἀκόλουθη διάταξη καὶ ὀνομασία στὶς<br />

χορδές της: Ἡ <strong>π</strong>ρώτη, ἡ <strong>π</strong>ιὸ χαμηλὴ στὸν ἦχο ἀλλὰ ὑψηλότερη ὡς <strong>π</strong>ρὸς<br />

τὴ θέση, λεγόταν Ὑ<strong>π</strong>άτη, 9 ἡ δεύτερη <strong>π</strong>αρυ<strong>π</strong>άτη, ἡ τρίτη Λιχανός, ἡ τέταρτη<br />

Μέση, ἡ <strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>τη <strong>π</strong>αραμέση, ἡ ἕκτη Τρίτη, ἡ ἕβδομη <strong>π</strong>αρανήτη καὶ<br />

ἡ ὄγδοη νήτη, ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται στὸ σχῆμα.<br />

1η<br />

Ὑ<strong>π</strong>άτη<br />

2η<br />

<strong>π</strong>αρυ<strong>π</strong>άτη<br />

3η<br />

Λιχανός<br />

4η<br />

Μέση<br />

5η<br />

<strong>π</strong>αράμεση<br />

6η<br />

Τρίτη<br />

7η<br />

<strong>π</strong>αρανήτη<br />

8η<br />

νήτη<br />

Στὴν ὀκτάχορδη λύρα λοι<strong>π</strong>όν, ὅλοι οἱ τρό<strong>π</strong>οι ξεκινοῦσαν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν ἴδιο<br />

τόνο καὶ ὁλοκλήρωναν τὴ μελωδική τους κίνηση στὸ ἴδιο ὀκτάχορδο. Γιὰ<br />

νὰ τὸ <strong>π</strong>ετύχουν αὐτό, χώριζαν τοὺς φθόγγους (χορδές) σὲ ἑστῶτες καὶ κινούμενους.<br />

Σὲ μιὰ κλίμακα διαζευγμένων τετραχόρδων, ἑστῶτες ἦταν οἱ<br />

δύο ἀκραῖοι, ἡ Ὑ<strong>π</strong>άτη καὶ ἡ νήτη, καὶ οἱ φθόγγοι <strong>π</strong>οὺ ὅριζαν τὸν διαζευκτικὸ<br />

τόνο, ἡ Μέση καὶ ἡ <strong>π</strong>αραμέση. Οἱ ὑ<strong>π</strong>όλοι<strong>π</strong>οι φθόγγοι μετακινοῦντο<br />

ἀνάλογα μὲ τὸ γένος καὶ τὴ χρόα <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσε ὁ Τρό<strong>π</strong>ος. Ἀναλόγως<br />

χόρδιζαν τὴ λύρα ἢ τὴν κιθάρα ὅταν ἤθελαν νὰ <strong>π</strong>αίξουν τὸν <strong>π</strong>ρῶτο ἢ<br />

τὸν δεύτερο τύ<strong>π</strong>ο κλίμακας συνημμένων τετραχόρδων.<br />

9<br />

Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ οἱ λυρωδοὶ καὶ οἱ κιθαρωδοὶ κρατοῦσαν τὰ ὄργανα μὲ κλίση <strong>π</strong>ρὸς τὰ<br />

κάτω, ἔτσι ὥστε ἡ βαρύτερη χορδὴ νὰ βρίσκεται στὸ ἐ<strong>π</strong>άνω μέρος τοῦ ὀργάνου, γι’<br />

αὐτὸ καὶ ἡ χορδὴ αὐτὴ ὀνομάστηκε Ὑ<strong>π</strong>άτη, ὑψηλότερη δηλαδή ὡς <strong>π</strong>ρὸς τὴ θέση καὶ<br />

ὄχι ὡς <strong>π</strong>ρὸς τὴν ὀξύτητα.

Α ́. ΑΡχΑΙΑ ΕΛΛΗνΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

47<br />

Τὰ τέλεια συστήματα 10<br />

Ἡ ἑ<strong>π</strong>όμενη φάση ἐξέλιξης τῆς ἀρχαίας μουσικῆς ἦταν ἡ δημιουργία τῶν<br />

τέλειων, ὅ<strong>π</strong>ως ὀνομάστηκαν, συστημάτων. Τὰ τέλεια συστήματα ἦταν διευρυμένες<br />

κλίμακες <strong>π</strong>έραν τοῦ ἑ<strong>π</strong>ταχόρδου καὶ ὀκταχόρδου. Τὸ <strong>π</strong>ρῶτο<br />

κατὰ σειρὰ ἦταν τὸ «Τέλειο Ἔλασσον» σύστημα, θεμελιωμένο στὴν κλίμακα<br />

τῶν συνημμένων τετραχόρδων, καὶ τὸ δεύτερο ἦταν τὸ «Τέλειο<br />

Μεῖζον καὶ ἀμετάβολο» σύστημα, θεμελιωμένο στὴν κλίμακα τῶν διαζευγμένων<br />

τετραχόρδων.<br />

α. Τὸ Τέλειο Ἔλασσον σύστημα<br />

Τὸ σύστημα αὐτὸ ἦταν βασισμένο στὸ <strong>π</strong>αλιὸ ἑ<strong>π</strong>τάχορδο ἢ ἀλλιῶς στὴν<br />

κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων. Τὴν κεντρικὴ θέση στὸ σύστημα αὐτὸ<br />

κατεῖχε ἡ ἑ<strong>π</strong>τάχορδη κλίμακα τῶν συνημμένων τετραχόρδων. Κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

αὐτὴν <strong>π</strong>ροστέθηκε ἕνα ἀκόμα τετράχορδο καὶ στὴ βάση του ἕνας μείζων<br />

τόνος, <strong>π</strong>οὺ ὀνομάστηκε <strong>π</strong>ροσλαμβανόμενος. Τὰ τετράχορδα <strong>π</strong>οὺ συνα<strong>π</strong>οτελοῦσαν<br />

τὴν κλίμακα αὐτὴ ξεκινώντας ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ χαμηλότερο <strong>π</strong>ῆραν τὶς<br />

ἀκόλουθες ὀνομασίες: τὸ <strong>π</strong>ρῶτο, <strong>π</strong>οὺ στηρίζεται στὸν <strong>π</strong>ροσλαμβανόμενο,<br />

τετράχορδο ὑ<strong>π</strong>ατῶν· τὸ δεύτερο, τετράχορδο μέσων· καὶ τὸ τρίτο, τετράχορδο<br />

συνημμένων.<br />

Τέλειο Ἔλασσον<br />

τετράχορδο<br />

ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

τετράχορδο<br />

μέσων<br />

τετράχορδο<br />

συνημμένων<br />

<strong>π</strong>ροσλαμβανόμενος<br />

ὑ<strong>π</strong>άτη ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

<strong>π</strong>αρυ<strong>π</strong>άτη ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

λιχανός ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

ὑ<strong>π</strong>άτη μέσων<br />

<strong>π</strong>αρυ<strong>π</strong>άτη μέσων<br />

λιχανός μέσων<br />

μέση<br />

τρίτη<br />

<strong>π</strong>αρανήτη<br />

νήτη<br />

τόνος 4η<br />

4η 4η<br />

<strong>π</strong>εντάχορδο<br />

ὀχτάχορδο συνημμένων<br />

τετράχορδο<br />

τετράχορδο<br />

τετράχορδο<br />

10<br />

Ἀριστόξενος, ὅ.<strong>π</strong>. σ. 21 κ.ἑ.

48<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

β. Τὸ Τέλειο Μεῖζον καὶ ἀμετάβολο σύστημα<br />

Τὸ σύστημα αὐτὸ βασίστηκε στὸ ὀκτάχορδο τῶν διαζευγμένων μὲ<br />

ἔκταση δύο ὀκταχόρδων, δισδια<strong>π</strong>ασῶν, καὶ εἶχε τὴν ἀκόλουθη διάταξη:<br />

Τὴν κεντρικὴ θέση κατελάμβανε τὸ ὀκτάχορδο τῶν διαζευγμένων, κάτω<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὸ τὸ ὀκτάχορδο το<strong>π</strong>οθετήθηκε ἕνα <strong>π</strong>εντάχορδο μὲ τὸν μείζονα<br />

τόνο στὴ βάση ὡς <strong>π</strong>ροσλαμβανόμενο, καὶ στὴν κορυφὴ τοῦ κεντρικοῦ<br />

αὐτοῦ ὀκταχόρδου ἕνα ἐ<strong>π</strong>ι<strong>π</strong>λέον τετράχορδο. Τὰ τετράχορδα αὐτῆς τῆς<br />

κλίμακας ξεκινώντας ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ χαμηλότερο, <strong>π</strong>οὺ στηριζόταν στὸν <strong>π</strong>ροσλαμβανόμενο,<br />

<strong>π</strong>ῆραν τὶς ἀκόλουθες ὀνομασίες: τὸ <strong>π</strong>ρῶτο ὀνομάστηκε τετράχορδο<br />

ὑ<strong>π</strong>ατῶν, τὸ δεύτερο τετράχορδο μέσων, τὸ τρίτο μετὰ τὸν<br />

διαζευκτικὸ τόνο τετράχορδο διαζευγμένων καὶ τὸ τελευταῖο τετράχορδο<br />

ὑ<strong>π</strong>ερβολαίων.<br />

τετράχορδο<br />

ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

τετράχορδο<br />

μέσων<br />

Τέλειο Μεῖζον<br />

τετράχορδο<br />

διαζευγμένων<br />

τετράχορδο<br />

ὑ<strong>π</strong>ερβολαίων<br />

<strong>π</strong>ροσλαμβανόμενος<br />

ὑ<strong>π</strong>άτη ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

<strong>π</strong>αρυ<strong>π</strong>άτη ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

λιχανὸς ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

ὑ<strong>π</strong>άτη μέσων<br />

<strong>π</strong>αρυ<strong>π</strong>άτη μέσων<br />

λιχανὸς μέσων<br />

ὀχτάχορδο<br />

τόνος 4η<br />

8η 4η<br />

μέση<br />

<strong>π</strong>αραμέση<br />

τρίτη διαζευγμένων<br />

<strong>π</strong>αρανήτη διαζευγμένων<br />

νήτη διαζευγμένων<br />

τρίτη ὑ<strong>π</strong>ερβολαίων<br />

<strong>π</strong>αρανήτη ὑ<strong>π</strong>ερβολαίων<br />

νήτη ὑ<strong>π</strong>ερβολαίων<br />

5η 8η 4η<br />

2 8ες (δισδια<strong>π</strong>ασῶν)<br />

Στὸν <strong>π</strong>αρακάτω <strong>π</strong>ίνακα βλέ<strong>π</strong>ουμε συγκριτικὰ τὰ δύο τέλεια συστήματα.

Α ́. ΑΡχΑΙΑ ΕΛΛΗνΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

49<br />

τέλειο μεῖζον (δισδια<strong>π</strong>ασῶν) ἢ κλίμακα διαζευγμένων τετραχόρδων<br />

τω τε τα τη τε τα τη τω τε τα τη τω τα τη τω<br />

<strong>π</strong>ροσλαμβανόμενος<br />

τόνος<br />

τόνος<br />

ὑ<strong>π</strong>άτη ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

<strong>π</strong>αρυ<strong>π</strong>άτη ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

λιχανὸς ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

4η<br />

<strong>π</strong>εντάχορδο<br />

ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

<strong>π</strong>εντάχορδο<br />

τετράχορδο<br />

ὑ<strong>π</strong>άτη μέσων<br />

<strong>π</strong>αρυ<strong>π</strong>άτη μέσων<br />

τω τε τα τη τε τα τη τε τα τη τω<br />

λιχανὸς μέσων<br />

τετράχορδο<br />

μέση<br />

τέλειο ἔλασσον ἢ κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων<br />

<strong>π</strong>αραμέση<br />

τρίτη<br />

τρίτη διαζευγμένων<br />

<strong>π</strong>αρανήτη<br />

<strong>π</strong>αρανήτη διαζευγμένων<br />

νήτη<br />

νήτη διαζευγμένων<br />

τρίτη ὑ<strong>π</strong>ερβολαίων<br />

<strong>π</strong>αρανήτη ὑ<strong>π</strong>ερβολαίων<br />

τόνος<br />

ὀχτάχορδο διαζευγμένων τετράχορδο<br />

ὑ<strong>π</strong>ερβολαίων<br />

νήτη ὑ<strong>π</strong>ερβολαίων<br />

Ὅ<strong>π</strong>ως <strong>π</strong>αρατηροῦμε, ἡ κλίμακα αὐτὴ <strong>π</strong>εριέχει ὅλες τὶς <strong>π</strong>ρογενέστερες<br />

κλίμακες καὶ γι’ αὐτὸ ὀνομάστηκε «τέλειο καὶ ἀμετάβολον σύστημα».<br />

Εἰδικότερα μᾶς ἐνδιαφέρει νὰ <strong>π</strong>ροσδιορίσουμε τὴ θέση τῶν τριῶν τύ<strong>π</strong>ων<br />

ὀκταχόρδου γιὰ τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα ἔγινε λόγος <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς κλίμακας<br />

αὐτῆς. Στὸ κέντρο λοι<strong>π</strong>ὸν τοῦ συστήματος, ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν Ὑ<strong>π</strong>άτη μέχρι τὴ<br />

νήτη, βρίσκεται τὸ ὀκτάχορδο τῶν διαζευγμένων· ἕνα <strong>π</strong>εντάχορδο χαμηλότερα,<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>ροσλαμβανόμενο μέχρι τὴ Μέση, σχηματίζεται ἡ<br />

κλίμακα τῶν συνημμένων τετραχόρδων μὲ τὸν Μ.Τ. στὴ βάση· καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὴν Ὑ<strong>π</strong>άτη ὑ<strong>π</strong>ατῶν, ἕνα τετράχορδο κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση τοῦ κεντρικοῦ<br />

ὀκταχόρδου, μέχρι τὴν <strong>π</strong>αραμέση σχηματίζεται ὁ τρίτος τύ<strong>π</strong>ος κλίμακας<br />

τῶν συνημμένων τετραχόρδων μὲ τὸν Μ.Τ. στὴν κορυφή.<br />

Ἡ θέση καὶ ἡ εὕρεση τῶν Τρό<strong>π</strong>ων στὸ «Τέλειο Μεῖζον<br />

καὶ ἀμετάβολον σύστημα»<br />

Εἰ<strong>π</strong>ώθηκε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω ὅτι στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τοῦ ὀκταχόρδου ὅλοι οἱ Τρό<strong>π</strong>οι, κύριοι<br />

καὶ <strong>π</strong>αραγόμενοι, θεμελιώνονταν στὸν ἴδιο τόνο. Στὴ διευρυμένη κλίμακα<br />

τοῦ Τέλειου Μείζονος συστήματος μ<strong>π</strong>οροῦσαν <strong>π</strong>ιὰ ἕνας κύριος καὶ

50<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὸν Τρό<strong>π</strong>οι νὰ θεμελιωθοῦν σὲ διαφορετικοὺς τόνους<br />

τοῦ συστήματος αὐτοῦ. Στὸ <strong>π</strong>αρακάτω σχῆμα φαίνεται μὲ <strong>π</strong>οιὸ<br />

τρό<strong>π</strong>ο μ<strong>π</strong>οροῦσε νὰ γίνει σὲ ἕνα δεκα<strong>π</strong>εντάχορδο ὄργανο ἡ το<strong>π</strong>οθέτηση<br />

κύριου καὶ <strong>π</strong>αραγόμενων Τρό<strong>π</strong>ων στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τοῦ Τέλειου Μείζονος<br />

συστήματος. Γίνεται ἀναφορὰ στὸν δώριο σύντονο διατονικὸ Τρό<strong>π</strong>ο καὶ<br />

στοὺς <strong>π</strong>αραγόμενους ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὸν Ὑ<strong>π</strong>οδώριο καὶ Μειξολύδιο.<br />

Ὁ δώριος σύντονος διατονικὸς καὶ οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι:<br />

α. Ὑ<strong>π</strong>οδώριος, ἕνα <strong>π</strong>εντάχορδο χαμηλότερα<br />

β. Μειξολύδιος, ἕνα τετράχορδο χαμηλότερα<br />

<strong>π</strong>ροσλαμβανόμενος<br />

ὑ<strong>π</strong>άτη ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

<strong>π</strong>αρυ<strong>π</strong>άτη ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

λιχανὸς ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

ὑ<strong>π</strong>άτη μέσων<br />

<strong>π</strong>αρυ<strong>π</strong>άτη μέσων<br />

λιχανὸς μέσων<br />

μέση<br />

<strong>π</strong>αραμέση<br />

τρίτη διαζευγμένων<br />

<strong>π</strong>αρανήτη διαζευγμένων<br />

νήτη διαζευγμένων<br />

τρίτη ὑ<strong>π</strong>ερβολαίων<br />

<strong>π</strong>αρανήτη ὑ<strong>π</strong>ερβολαίων<br />

νήτη ὑ<strong>π</strong>ερβολαίων<br />

12 6 12 12 6 12 12 12 6 12 12 6 12 12<br />

Ὑ<strong>π</strong>οδώριος<br />

δώριος<br />

Μειξολύδιος<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ Τέλειο Μεῖζον σύστημα στὴ δισδια<strong>π</strong>ασῶν<br />

τῆς σημερινῆς μουσικῆς<br />

Τὴν <strong>π</strong>ερίοδο γιὰ τὴν ὁ<strong>π</strong>οία γίνεται λόγος, οἱ τρο<strong>π</strong>ικὲς κλίμακες ἦταν στενὰ<br />

συνδεδεμένες μὲ τὰ ὄργανα τῆς ἀρχαίας μουσικῆς. Καὶ ἐνῶ, θεωρητικῶς,<br />

ἦταν δυνατὸ νὰ το<strong>π</strong>οθετηθοῦν ὅλες οἱ τρο<strong>π</strong>ικὲς κλίμακες στὰ ὅρια τοῦ Τέλειου<br />

Μείζονος καὶ ἀμετάβολου συστήματος, στὴν <strong>π</strong>ράξη μόνο τρεῖς κλίμακες<br />

μ<strong>π</strong>οροῦσαν νὰ το<strong>π</strong>οθετηθοῦν σὲ ἕνα δεκα<strong>π</strong>εντάχορδο ὄργανο, ὅ<strong>π</strong>ως<br />

εἴδαμε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω, ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ἴδιο γένος καὶ τὴν ἴδια χρόα. <strong>π</strong>έρασαν αἰῶνες<br />

μέχρι νὰ δημιουργηθοῦν ὄργανα ἱκανὰ νὰ φιλοξενήσουν ὅλων τῶν εἰδῶν<br />

τὶς κλίμακες καὶ τὶς χρόες, ὅ<strong>π</strong>ως ἡ ἀρχαία <strong>π</strong>ανδουρίς, γιὰ τὴν ὁ<strong>π</strong>οία θὰ<br />

γίνει λόγος <strong>π</strong>αρακάτω.

Α ́. ΑΡχΑΙΑ ΕΛΛΗνΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

51<br />

Ἡ θεμελίωση ὅλων τῶν Τρό<strong>π</strong>ων στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς διευρυμένης κλίμακας<br />

τῶν δύο ὀγδοάδων, δισδια<strong>π</strong>ασῶν, ἀκολούθησε ἄλλο δρόμο στὴν ἀνατολικὴ<br />

καὶ ἄλλο στὴ δυτικὴ <strong>π</strong>αράδοση. Ἡ ἀνατολικὴ <strong>π</strong>αράδοση διατήρησε<br />

σὲ μεγάλο βαθμὸ τὴν <strong>π</strong>οικιλία τῶν διαστημάτων τῆς ἀρχαίας μουσικῆς,<br />

ἡ ὁ<strong>π</strong>οία ὅμως ἔθετε <strong>π</strong>εριορισμοὺς στὴν το<strong>π</strong>οθέτηση τῶν κλιμάκων <strong>π</strong>οὺ<br />

<strong>π</strong>ροέκυ<strong>π</strong>ταν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν <strong>π</strong>οικιλία αὐτῶν τῶν διαστημάτων. Ἔ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε κάθε<br />

Τρό<strong>π</strong>ος νὰ θεμελιωθεῖ σὲ ὁρισμένη θέση καὶ τόνο γιὰ νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ<br />

ἀνά<strong>π</strong>τυξή του στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς δισδια<strong>π</strong>ασῶν. Ἀντίθετα, ἡ δυτικὴ <strong>π</strong>αράδοση<br />

κράτησε μία μόνο χρόα, τὴ χρόα τοῦ σύντονου διατόνου, καὶ χώρισε<br />

ὅλη τὴν κλίμακα σὲ ἡμιτόνια. Μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτὸ μ<strong>π</strong>οροῦσε νὰ <strong>π</strong>αίζει,<br />

κατὰ <strong>π</strong>ροσέγγιση βέβαια, ὅλων τῶν εἰδῶν τὶς χρόες καὶ νὰ θεμελιώνει τὶς<br />

κλίμακες τῶν Τρό<strong>π</strong>ων σὲ ὅλους τοὺς τόνους. Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ἡ συγκερασμένη κλίμακα<br />

τῆς δυτικῆς μουσικῆς εἶναι <strong>π</strong>ερισσότερο γνωστή, ἡ <strong>π</strong>αράθεσή της θὰ<br />

μᾶς βοηθήσει νὰ καταλάβουμε τὴ δομὴ τῶν ἀρχαίων Τρό<strong>π</strong>ων καὶ τὴ λογικὴ<br />

θεμελίωσής τους στὴν κλίμακα τοῦ ὀκταχόρδου.<br />

Ἡ δισδια<strong>π</strong>ασῶν στὴ σημερινή της μορφὴ μὲ βάση τὸ γα fa<br />

γα δι κε ζω νη <strong>π</strong>α βου γα δι κε ζω νη <strong>π</strong>α βου γα<br />

12 12 6 12 12 12 6 12 12 6 12 12 12 6<br />

fa sol la si do re mi fa sol la si do re mi fa<br />

Βλέ<strong>π</strong>ουμε στὸ σχῆμα <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθεῖ τὴ συγκερασμένη δισδια<strong>π</strong>ασῶν<br />

(δύο ὀγδοάδες) κλίμακα τῆς δυτικῆς μουσικῆς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ φθόγγο fa.<br />

Στὴ συνέχεια βλέ<strong>π</strong>ουμε τὴν ἀντιστοιχία μεταξὺ τοῦ Τέλειου Μείζονος<br />

συστήματος τῆς ἀρχαίας μουσικῆς, τῆς σημερινῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς<br />

καὶ τῆς δυτικῆς μουσικῆς. Ὁ <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω σχεδιασμὸς τῆς κλίμακας μὲ<br />

τὰ διαστήματα τῆς χρόας τοῦ σύντονου διατόνου καὶ ὁ ἀμέσως ἑ<strong>π</strong>όμενος<br />

σχεδιασμὸς μὲ τὴν ὀνομασία τῶν τόνων στὴν ἀρχαία, στὴν ἐκκλησιαστικὴ<br />

καὶ δυτικὴ μουσικὴ μᾶς βοηθᾶ νὰ ἀ<strong>π</strong>οκτήσουμε μιὰ εἰκόνα γιὰ τὴ θέση<br />

τῶν ἀρχαίων Τρό<strong>π</strong>ων στὴν κλίμακα. χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦνται ἐδῶ τὰ διαστήματα<br />

τῆς χρόας τοῦ σύντονου διατόνου στὴν κλίμακα χωρὶς ἀλλοιώσεις<br />

τῆς δυτικῆς μουσικῆς.

52<br />

Ἔχοντας ὑ<strong>π</strong>όψη τὴ διάταξη τῶν διαστημάτων στὰ τετράχορδα καὶ<br />

τὴ δομὴ <strong>π</strong>οὺ ἔχουν οἱ κλίμακες τῶν κύριων καὶ <strong>π</strong>αραγόμενων Τρό<strong>π</strong>ων, ἡ<br />

θέση τους στὴν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω κλίμακα εἶναι ἡ ἀκόλουθη:<br />

α. Ὁ Λύδιος Τρό<strong>π</strong>ος μὲ διάταξη διαστημάτων στὴ χρόα τοῦ σύντονου<br />

διατόνου 12-12-6 καὶ κλίμακα διαζευγμένων τετραχόρδων θεμελιώνεται<br />

στὸν τόνο ντο-νη· εἶναι ἡ μείζων κλίμακα τῆς δυτικῆς μουσικῆς.<br />

β. Ὁ Φρύγιος Τρό<strong>π</strong>ος μὲ διάταξη διαστημάτων 12-6-12 καὶ κλίμακα<br />

διαζευγμένων τετραχόρδων θεμελιώνεται στὸν τόνο Ρε· εἶναι ἡ ἐλάσσων<br />

κλίμακα τῆς δυτικῆς μουσικῆς.<br />

γ. Ὁ δώριος Τρό<strong>π</strong>ος μὲ διάταξη διαστημάτων 6-12-12 καὶ κλίμακα<br />

διαζευγμένων τετραχόρδων θεμελιώνεται στὸν τόνο Μι.<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς τόνους θεμελίωσης τῶν κύριων Τρό<strong>π</strong>ων βρίσκουμε τοὺς τόνους<br />

στοὺς ὁ<strong>π</strong>οίους θεμελιώνονται οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι Τρό<strong>π</strong>οι ὡς ἑξῆς:<br />

δ. Ὁ Ὑ<strong>π</strong>ολύδιος, <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ τὸ ἴδιο τετράχορδο μὲ τὸν Λύδιο,<br />

ἀλλὰ κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων μὲ τὸν μείζονα τόνο στὴ βάση,<br />

βρίσκεται ἕνα <strong>π</strong>εντάχορδο χαμηλότερα, στὸν τόνο Φα.<br />

ε. Ὁ Ὑ<strong>π</strong>οφρύγιος, <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ μὲν τετράχορδο Φρύγιου ἀλλὰ<br />

κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων μὲ τὸν μείζονα τόνο στὴ βάση, βρίσκεται<br />

ἐ<strong>π</strong>ίσης ἕνα <strong>π</strong>εντάχορδο χαμηλότερα στὸν τόνο Σολ.<br />

στ. Ὁ Ὑ<strong>π</strong>οδώριος, <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ τετράχορδο δώριου ἀλλὰ κλί<strong>π</strong>.<br />

ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Σύγκριση τοῦ Τέλειου Μείζονος συστήματος<br />

μὲ τὴ δισδια<strong>π</strong>ασῶν τῆς ἐκκλησιαστικῆς καὶ τῆς δυτικῆς μουσικῆς<br />

τω τε τα τη τε τα τη τω τε τα τη τω τα τη τω<br />

<strong>π</strong>ροσλαμβανόμενος<br />

ὑ<strong>π</strong>άτη ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

<strong>π</strong>αρυ<strong>π</strong>άτη ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

λιχανὸς ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

ὑ<strong>π</strong>άτη μέσων<br />

<strong>π</strong>αρυ<strong>π</strong>άτη μέσων<br />

λιχανὸς μέσων<br />

μέση<br />

<strong>π</strong>αραμέση<br />

τρίτη διαζευγμένων<br />

<strong>π</strong>αρανήτη διαζευγμένων<br />

νήτη διαζευγμένων<br />

τρίτη ὑ<strong>π</strong>ερβολαίων<br />

<strong>π</strong>αρανήτη ὑ<strong>π</strong>ερβολαίων<br />

νήτη ὑ<strong>π</strong>ερβολαίων<br />

τόνος<br />

4η<br />

τόνος<br />

γα δι κε ζω νη <strong>π</strong>α βου γα δι κε ζω νη <strong>π</strong>α βου γα<br />

fa sol la si do re mi fa sol la si do re mi fa

Α ́. ΑΡχΑΙΑ ΕΛΛΗνΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

53<br />

μακα συνημμένων τετραχόρδων, βρίσκεται καὶ αὐτὸς ἕνα <strong>π</strong>εντάχορδο χαμηλότερα,<br />

στὸν τόνο Λα· καὶ τέλος,<br />

ζ. Ὁ Μειξολύδιος, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ μὲν δώριο τετράχορδο<br />

ἀλλὰ κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων μὲ τὸν μείζονα τόνο στὴν κορυφή,<br />

βρίσκεται ἕνα τετράχορδο χαμηλότερα, στὸν τόνο Σι. Καθένας ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τοὺς Τρό<strong>π</strong>ους αὐτοὺς μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ θεμελιωθεῖ καὶ στὴν ἀντιφωνία, δηλαδὴ<br />

ἕνα ὀκτάχορδο ψηλότερα ὡς Ὑ<strong>π</strong>ερλύδιος, Ὑ<strong>π</strong>ερφρύγιος κλ<strong>π</strong>.<br />

Στὸν <strong>π</strong>ίνακα <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθεῖ, βλέ<strong>π</strong>ουμε τοὺς κύριους καὶ <strong>π</strong>αραγόμενους<br />

Τρό<strong>π</strong>ους στὴ θέση <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>εριγράψαμε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω:<br />

Οἱ τρεῖς τρό<strong>π</strong>οι σύνδεσης τῶν τετραχόρδων:<br />

α. Συνημμένα τετράχορδα μὲ <strong>π</strong>ροσλαμβανόμενο στὴ βάση<br />

β. Συνημμένα τετράχορδα μὲ τὸν μείζονα τόνο στὴν κορυφή<br />

γ. διαζευγμένα τετράχορδα<br />

Οἱ ἑφτὰ Τρό<strong>π</strong>οι τοῦ σύντονου διατόνου ὅ<strong>π</strong>ως εἶναι<br />

διατεταγμένοι στὴ δισδια<strong>π</strong>ασῶν τῆς δυτικῆς μουσικῆς<br />

6<br />

12<br />

12<br />

6<br />

12<br />

12<br />

12<br />

12<br />

6<br />

12<br />

12<br />

6<br />

12<br />

12<br />

12<br />

12<br />

6<br />

12<br />

12<br />

6<br />

12<br />

12<br />

12<br />

12<br />

6<br />

12<br />

12<br />

6<br />

6<br />

12<br />

12<br />

12<br />

6<br />

12<br />

12<br />

12<br />

6<br />

12<br />

12<br />

12<br />

6<br />

12<br />

12<br />

12<br />

6<br />

12<br />

12<br />

12<br />

6<br />

Ὑ<strong>π</strong>ολύδιος<br />

Ὑ<strong>π</strong>οφρύγιος<br />

Ὑ<strong>π</strong>οδώριος<br />

Μειξολύδιος<br />

Συνοψίζοντας ὅσα μέχρι τώρα εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν γιὰ τοὺς ἀρχαίους Τρό<strong>π</strong>ους<br />

καὶ τὴ λογικὴ θεμελίωσής τους στὸ Τέλειο Μεῖζον σύστημα, εἶναι σημαντικὸ<br />

νὰ <strong>π</strong>ροσέξουμε μιὰ λε<strong>π</strong>τομέρεια <strong>π</strong>οὺ θὰ μᾶς βοηθήσει νὰ κατανοήσουμε<br />

καλύτερα τοὺς Ἤχους τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας. Εἴδαμε ὅτι<br />

οἱ κύριοι Τρό<strong>π</strong>οι θεμελιώνονταν στοὺς τρεῖς <strong>π</strong>ρώτους τόνους τοῦ κεντρικοῦ<br />

ὀκταχόρδου, ἐνῶ οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι ἕνα <strong>π</strong>εντάχορδο ἢ ἕνα τετράχορδο χα-<br />

Λύδιος<br />

Φρύγιος<br />

δώριος

54<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

μηλότερα. Ὁ λόγος ἐ<strong>π</strong>ιλογῆς τῶν συγκεκριμένων τόνων θεμελίωσης τῶν<br />

Τρό<strong>π</strong>ων ἦταν ὅτι οἱ μὲν κύριοι χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν κλίμακες διαζευγμένων<br />

τετραχόρδων, οἱ ὁ<strong>π</strong>οῖες μόνο στοὺς τρεῖς <strong>π</strong>ρώτους τόνους τοῦ κεντρικοῦ<br />

ὀκταχόρδου μ<strong>π</strong>οροῦσαν νὰ θεμελιωθοῦν, ἐνῶ οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν<br />

κλίμακες συνημμένων τετραχόρδων καὶ θεμελιώνονταν χαμηλότερα<br />

στὸ ὀκτάχορδο τῶν συνημμένων. Στὴν ἑνότητα γιὰ τοὺς Ἤχους<br />

τῆς Ὀκταηχίας θὰ ὁλοκληρωθεῖ ἡ ἀναφορά μας στὸ θέμα αὐτό.<br />

Τὰ τετράχορδα τοῦ χρωματικοῦ γένους<br />

Ἡ δημιουργία τῶν χρωματικῶν τετραχόρδων στὸ ἀρχαῖο τρο<strong>π</strong>ικὸ σύστημα<br />

γινόταν μὲ κυκλικὴ ἐναλλαγὴ τῶν διαστημάτων, μὲ τὸν ἴδιο δηλαδὴ<br />

τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ δημιουργήθηκαν καὶ τὰ τετράχορδα τοῦ διατονικοῦ<br />

γένους. Στὸν <strong>π</strong>ίνακα <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθεῖ, βλέ<strong>π</strong>ουμε τὸν τρό<strong>π</strong>ο δημιουργίας<br />

τῶν κύριων τετραχόρδων, τοῦ Λύδιου, τοῦ Φρύγιου καὶ τοῦ δώριου, μὲ<br />

τὰ διαστήματα τῆς τονιαίας χρόας. Τὰ διαστήματα τῆς χρόας αὐτῆς εἶναι<br />

<strong>π</strong>ολὺ κοντὰ σ’ αὐτὰ <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ἡ ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ σήμερα<br />

καὶ τὰ ἴδια ἀκριβῶς <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ἡ συγκερασμένη κλίμακα τῆς δυτικῆς<br />

μουσικῆς. Ἀριθμητικὰ τὰ διαστήματα αὐτὰ ἰσοῦνται μὲ δύο ἡμιτόνια<br />

6 κομμάτων τὸ καθένα καὶ ἕνα τριημιτόνιο 18 κομμάτων. Μὲ τὴν<br />

κυκλικὴ ἐναλλαγὴ τῶν διαστημάτων σχηματίζονται, ὅ<strong>π</strong>ως καὶ στὸ διατονικὸ<br />

γένος, τρία τετράχορδα: α. τὸ Λύδιο μὲ 6-18-6, β. τὸ Φρύγιο μὲ<br />

18-6-6, καὶ γ. τὸ δώριο μὲ 6-6-18.<br />

χρωματικὸ γένος - τονιαία χρόα<br />

18<br />

6<br />

6<br />

➯<br />

6<br />

18<br />

6<br />

6<br />

6<br />

18<br />

18<br />

6<br />

6<br />

α. Λύδιο χρωματικό<br />

β. Φρύγιο χρωματικό<br />

γ. δώριο χρωματικό<br />

α<br />

β<br />

γ<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς τρεῖς αὐτὲς διατάξεις ἔμεινε σὲ χρήση μέχρι σήμερα μία μόνο<br />

διάταξη, αὐτὴ τοῦ Λύδιου τρό<strong>π</strong>ου. Οἱ ἄλλες δύο διατάξεις σώζονται σὲ<br />

μιὰ ἰδιαίτερη κατηγορία τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, γιὰ τὴν ὁ<strong>π</strong>οία θὰ<br />

γίνει λόγος στὴν ἑνότητα γιὰ τὶς «χρόες».

Α ́. ΑΡχΑΙΑ ΕΛΛΗνΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

55<br />

Ἀκολουθεῖ ἕνας ἀκόμα <strong>π</strong>ίνακας μὲ τοὺς ἑ<strong>π</strong>τὰ Τρό<strong>π</strong>ους, κύριους καὶ<br />

<strong>π</strong>αραγόμενους, στὴ χρωματική τους ἐκδοχή. Στὸν <strong>π</strong>ίνακα αὐτό, τὸ χαρακτηριστικὸ<br />

χρωματικὸ διάστημα γιὰ καθεμιὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς τρεῖς χρόες, τὴ<br />

μαλακή, τὴν ἡμιόλια καὶ τὴν τονιαία, δηλώνεται μὲ τὸ γράμμα χ, καὶ μὲ<br />

τὸ γράμμα Η τὰ ἀντίστοιχα χρωματικὰ ἡμιτόνια. Στὸ κάτω μέρος τοῦ<br />

<strong>π</strong>ίνακα ἀναγράφονται ἀναλυτικὰ τὰ διαστήματα κάθε χρόας. Ἔτσι, μ<strong>π</strong>ορεῖ<br />

ὁ ἐνδιαφερόμενος νὰ ἀντικαταστήσει τὸ χ καὶ τὸ Η μὲ τὰ ἀντίστοιχα<br />

διαστήματα τῆς χρόας <strong>π</strong>οὺ τὸν ἐνδιαφέρει καὶ νὰ δεῖ τὴν ἀκριβὴ κλίμακα<br />

τοῦ Τρό<strong>π</strong>ου <strong>π</strong>οὺ θέλει. Ἐκεῖνο <strong>π</strong>οὺ γιὰ μιὰ ἀκόμα φορὰ <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ τονιστεῖ<br />

εἶναι ὅτι, <strong>π</strong>αρὰ τὴν ἀλλαγὴ γένους, οἱ Τρό<strong>π</strong>οι διατηροῦν τὸ ἴδιο ὄνομα,<br />

ἀφοῦ ἡ ἔννοια τοῦ Τρό<strong>π</strong>ου σχετίζεται μὲ τὸ δομικὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς κλίμακας<br />

καὶ ὄχι μὲ τὰ διαστήματα <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ. Ὁ Λύδιος, ὁ Φρύγιος, ὁ δώριος<br />

καὶ κάθε ἄλλος Τρό<strong>π</strong>ος <strong>π</strong>αραμένει <strong>π</strong>άντα Λύδιος, Φρύγιος κλ<strong>π</strong>. ἀνεξάρτητα<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν ἂν χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ διαφορετικὰ διαστήματα.<br />

Κύριοι<br />

χρωματικοὶ τρό<strong>π</strong>οι<br />

<strong>π</strong>αραγόμενοι<br />

χρωματικοὶ τρό<strong>π</strong>οι<br />

χ = χρωματικὸ<br />

διάστημα<br />

Η = ἡμιτόνιο<br />

χρωματικό<br />

δώριος<br />

Φρύγιος<br />

Λύδιος<br />

Ὑ<strong>π</strong>οδώριος<br />

Ὑ<strong>π</strong>οφρύγιος<br />

Ὑ<strong>π</strong>ολύδιος<br />

Μειξολύδιος<br />

χ<br />

Η<br />

Η<br />

Η<br />

χ<br />

Η<br />

Η<br />

Η<br />

Τ<br />

χρωματικὰ<br />

τετράχορδα<br />

Η<br />

χ<br />

χ<br />

Η<br />

χ<br />

χ<br />

χ<br />

➯<br />

Η<br />

Η<br />

Η<br />

Η<br />

δώριο<br />

Φρύγιο<br />

Λύδιο<br />

Τ<br />

Τ<br />

Τ<br />

χ<br />

Η<br />

Η<br />

Η<br />

Η<br />

Η<br />

Η<br />

Η<br />

Η<br />

Η<br />

χ<br />

χ<br />

Η<br />

χ<br />

Η<br />

Η<br />

χ<br />

χ<br />

χ<br />

χ<br />

Η<br />

Η<br />

Η<br />

Η<br />

χ<br />

Η<br />

Η<br />

Η<br />

χ<br />

Η<br />

Τ<br />

Τ<br />

Τ<br />

Η<br />

Η<br />

χρόες τοῦ χρωματικοῦ γένους:<br />

α. μαλακή: 4-4-22, β. ἡμιόλια: 4,5-4,5-21, γ. τονιαία: 6-6-18

56<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Τὰ τετράχορδα τοῦ ἐναρμονίου γένους<br />

Τὸ ἐναρμόνιο γένος εἶναι τὸ τελευταῖο κατὰ σειρὰ γένος τῆς ἀρχαίας μουσικῆς.<br />

<strong>π</strong>ροῆλθε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ χρόα τοῦ σύντονου διατόνου μὲ ἕνωση τῶν δύο<br />

τόνων σὲ ἕνα δίτονο διάστημα 24 μ.κ. καὶ διαίρεση τοῦ ἡμιτονίου σὲ δύο<br />

διαστήματα 3 καὶ 3 μ.κ.. Τὰ δύο αὐτὰ μικρὰ διαστήματα λέγονταν <strong>π</strong>ολλὲς<br />

φορὲς ὡς ἕνα διάστημα. Ἡ ἕνωση δύο διαστημάτων <strong>π</strong>οὺ τὸ ἄθροισμά τους<br />

ἦταν μικρότερο τῶν 15 μ.κ. λεγόταν «<strong>π</strong>ύκνωσις» καὶ τὸ διάστημα <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ροερχόταν<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἕνωση αὐτὴ «<strong>π</strong>υκνό». Στὸ σχῆμα <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθεῖ, βλέ<strong>π</strong>ουμε<br />

ἕνα δώριο τετράχορδο τοῦ σύντονου διατόνου καὶ τὴν ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὸ δημιουργία<br />

ἀνάλογου δώριου τετραχόρδου τοῦ ἐναρμονίου γένους.<br />

τετράχορδο<br />

τοῦ σύντονου διατόνου<br />

6 12 12<br />

Ἐναρμόνιο τετράχορδο<br />

<strong>π</strong>υκνό<br />

δίτονο<br />

33 24<br />

Ἡ δημιουργία τῶν τετραχόρδων τοῦ ἐναρμονίου γένους ἀκολούθησε<br />

τὴν κυκλικὴ ἐναλλαγὴ τῶν διαστημάτων <strong>π</strong>οὺ ἀκολούθησαν καὶ τὰ ἄλλα<br />

δύο γένη. Τὸ γένος αὐτὸ ἦταν βραχύβιο γιατὶ, ὅ<strong>π</strong>ως εἰ<strong>π</strong>ώθηκε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω<br />

καὶ <strong>π</strong>αρὰ τὴ φήμη του, ἦταν καρ<strong>π</strong>ὸς μιᾶς «ἀνώτερης» κοινωνικῆς τάξης<br />

χωρὶς τὴ συμμετοχὴ τοῦ ἁ<strong>π</strong>λοῦ λαοῦ. Αὐτὸ εἶχε ὡς ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα νὰ ἀγνοηθεῖ<br />

σιγὰ σιγά, καὶ <strong>π</strong>ρὸς τὸ τέλος τῶν ἑλληνιστικῶν χρόνων νὰ ἐκλείψει. Γι’<br />

αὐτὸν τὸ λόγο ἡ ἀναφορὰ στὸ ἐναρμόνιο γένος θὰ <strong>π</strong>εριοριστεῖ σ’ αὐτὲς τὶς<br />

λίγες <strong>π</strong>ληροφορίες, οἱ ὁ<strong>π</strong>οῖες ὅμως εἶναι σημαντικὲς καὶ θὰ μᾶς χρειαστοῦν<br />

κατὰ τὴν <strong>π</strong>αρουσίαση τοῦ νέου ἐναρμονίου γένους τῆς Ὀκταηχίας.<br />

Ἡ μουσικὴ κατὰ τοὺς ἑλληνιστικοὺς χρόνους<br />

Ἡ ἀλλαγὴ στὸν τρό<strong>π</strong>ο ζωῆς τῶν Ἑλλήνων κατὰ τοὺς ἑλληνιστικοὺς χρόνους<br />

ἐ<strong>π</strong>ηρέασε, ὅ<strong>π</strong>ως ἦταν φυσικό, καὶ τὴ μουσική. Τὰ αὐστηρὰ κριτήρια<br />

τοῦ <strong>π</strong>αρελθόντος, <strong>π</strong>οὺ δὲν ἐ<strong>π</strong>έτρε<strong>π</strong>αν εὔκολα ἀλλαγές, δὲν ἴσχυαν <strong>π</strong>ιά. Ἡ<br />

αἰσθητικὴ τῶν ἀρχαϊκῶν καὶ κλασικῶν χρόνων ἔδινε σιγὰ σιγὰ τὴ θέση

Α ́. ΑΡχΑΙΑ ΕΛΛΗνΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

57<br />

της σὲ μιὰ <strong>π</strong>ερισσότερο αἰσθησιακὴ αἰσθητική. Τὴν ἀλλαγὴ αὐτὴ βεβαιώνει<br />

καὶ ὁ Ἀριστόξενος, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος λέει ὅτι οἱ Ἕλληνες ἐ<strong>π</strong>εδίωκαν τὸ εὐχάριστο<br />

ἄκουσμα. Ἡ <strong>π</strong>αιδαγωγικὴ ἀξία καὶ σημασία τῆς μουσικῆς μ<strong>π</strong>ῆκε σὲ δεύτερη<br />

μοίρα. Μεγαλύτερη ἀξία τώρα εἶχε ἡ εὐχαρίστηση <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ροξενοῦσε<br />

καὶ τὰ ἀνθρώ<strong>π</strong>ινα συναισθήματα <strong>π</strong>οὺ σὲ ἀτομικὸ ἐ<strong>π</strong>ί<strong>π</strong>εδο ἐξέφραζε. Στὸ<br />

<strong>π</strong>λαίσιο λοι<strong>π</strong>ὸν αὐτῶν τῶν ἀλλαγῶν ἄλλαξαν διαστήματα, κλίμακες καὶ<br />

ὄργανα, μαζὶ μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>αιξίματος. Ἐδῶ θὰ γίνει λόγος γιὰ κά<strong>π</strong>οιες<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς ἀλλαγὲς <strong>π</strong>οὺ ἔγιναν στὰ διαστήματα, στὰ γένη καὶ στὰ ὄργανα.<br />

α. ἀλλαγὲς στὰ διαστήματα<br />

Μέχρι τὴν κλασικὴ <strong>π</strong>ερίοδο ἦταν σὲ χρήση στὸ χρωματικὸ καὶ ἐναρμόνιο<br />

γένος ἕνα διάστημα ἰδιαίτερο, τὸ λεγόμενο «<strong>π</strong>υκνὸ» διάστημα. Λεγόταν<br />

<strong>π</strong>υκνό, γιατὶ συμ<strong>π</strong>ίεζε δύο διαστήματα νὰ χωρέσουν σὲ διάστημα<br />

μικρότερο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ μισὸ ἑνὸς τετραχόρδου (15 μ.κ.). Τέτοια μικρὰ διαστήματα<br />

εἶχαν μόνο τὸ ἐναρμόνιο καὶ τὸ χρωματικὸ γένος. Τὸ <strong>π</strong>υκνὸ τοῦ<br />

ἐναρμονίου γένους ἀ<strong>π</strong>οτελεῖτο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ δύο μικρά, 3+3=6 μουσικὰ κόμματα,<br />

διαστήματα. Στὴ μαλακὴ χρόα τοῦ χρωματικοῦ γένους τὰ διαστήματα<br />

ἦταν 4+4=8, στὴν ἡμιόλια 4,5+4,5=9 καὶ στὴν τονιαία<br />

6+6=12 μουσικὰ κόμματα. Βλέ<strong>π</strong>ομε δηλαδὴ ὅτι ὅλα τὰ <strong>π</strong>υκνὰ διαστήματα<br />

ἦταν μικρότερα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ μισὸ τοῦ τετραχόρδου.<br />

Τὰ διαστήματα αὐτὰ ἔμ<strong>π</strong>αιναν στὴ βάση συνήθως ἢ στὴν κορυφὴ τοῦ<br />

τετραχόρδου καὶ στὴν ἀρχὴ ἦταν ἀδιαίρετα, ἀσύνθετα. Ἀργότερα βέβαια<br />

διαιρέθηκαν καὶ <strong>π</strong>αίζονταν μὲ ἀρκετὴ δυσκολία χωρισμένα, ἰδιαίτερα τὸ<br />

<strong>π</strong>υκνὸ τοῦ ἐναρμονίου γένους. Τὸ <strong>π</strong>υκνὸ διάστημα στὴν ἀρχαία μουσικὴ<br />

χάριζε μιὰ ἰδιαίτερη αἴσθηση, μιὰν αἴσθηση «ὑψηλοῦ». 11<br />

Ἡ αἰσθητικὴ ὅμως ἄλλαξε καὶ μαζὶ μὲ αὐτὴν καὶ τὸ <strong>π</strong>υκνὸ διάστημα.<br />

Ἡ κατάργηση τοῦ <strong>π</strong>υκνοῦ στὸ ἐναρμόνιο γένος ὁδήγησε οὐσιαστικὰ καὶ<br />

στὴν κατάργηση τοῦ γένους. δὲν <strong>π</strong>αραδόθηκε στὴ νεότερη μουσικὴ <strong>π</strong>αράδοση<br />

γένος μὲ τὰ ἀκραῖα διαστήματα <strong>π</strong>οὺ εἶχε τὸ ἐναρμόνιο. Κάτι ἀνάλογο<br />

ἔγινε καὶ στὸ χρωματικὸ γένος, ἀλλὰ σὲ μικρότερη κλίμακα. Τὸ<br />

<strong>π</strong>υκνὸ διάστημα στὸ γένος αὐτὸ τὸ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν οἱ τρό<strong>π</strong>οι δώριος<br />

11<br />

<strong>π</strong>. Ἀ. Μιχελής, Αἰσθητικὴ θεώρηση τῆς Βυζαντινῆς τέχνης, Ἀθήνα 4 1978.

58<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

καὶ Φρύγιος. Ὁ Λύδιος, ὅ<strong>π</strong>ως εἴδαμε, το<strong>π</strong>οθετοῦσε τὰ χρωματικὰ διαστήματα<br />

στὶς ἄκρες τοῦ τετραχόρδου καὶ τὸ μεγάλο διάστημα στὴ μέση.<br />

Ἡ διάταξη αὐτὴ <strong>π</strong>αρέμεινε μέχρι σήμερα καὶ σὲ ἕνα βαθμὸ <strong>π</strong>αρέμειναν μὲ<br />

μικρὲς <strong>π</strong>ροσαρμογὲς τὰ διαστήματα καὶ τῶν τριῶν χροῶν. Ἰδιαίτερα τὰ<br />

διαστήματα τῆς τονιαίας χρόας (6-18-6) εἶναι ἀκριβῶς τὰ ἴδια μὲ τὴ συγκερασμένη<br />

κλίμακα. Μὲ μικρὲς διαφορὲς <strong>π</strong>αραμένουν σὲ χρήση καὶ τὰ διαστήματα<br />

τῆς μαλακῆς καὶ ἡμιόλιας χρόας, 4-22-4 καὶ 4,5-21-4,5<br />

ἀντίστοιχα. Ἡ <strong>π</strong>ερίοδος αὐτὴ λοι<strong>π</strong>ὸν εἶναι ἡ εἴσοδος σὲ μιὰ νέα φάση, καὶ<br />

ἡ ἀρχαία μουσικὴ μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ μιὰ σειρὰ ἀλλαγῶν <strong>π</strong>αραδίδει τὴ σκυτάλη<br />

στὴ νεότερη μουσικὴ <strong>π</strong>αράδοση.<br />

β. ἀλλαγὲς στὰ ὄργανα<br />

Στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς διευρυμένης κλίμακας καὶ μὲ δεδομένο ὅτι κάθε Τρό<strong>π</strong>ος<br />

μ<strong>π</strong>οροῦσε νὰ <strong>π</strong>άρει <strong>π</strong>άρα <strong>π</strong>ολλὲς μορφές, ἐξαιτίας τῶν <strong>π</strong>οικίλων διαστημάτων<br />

<strong>π</strong>οὺ εἶχε τὴ δυνατότητα νὰ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ, ἦταν φανερὸ <strong>π</strong>ὼς τὰ<br />

ὄργανα <strong>π</strong>οὺ μέχρι τότε συνόδεψαν τὴ μουσικὴ τῶν Ἑλλήνων δὲν ἐ<strong>π</strong>αρκοῦσαν.<br />

Ὅσο κι ἂν διεύρυναν τὰ ὅρια τῆς λύρας (ἔφθασε νὰ ἔχει δεκα<strong>π</strong>έντε<br />

καὶ δεκαοχτὼ χορδές), δὲν μ<strong>π</strong>οροῦσαν νὰ καλύψουν ἐ<strong>π</strong>αρκῶς τὴν ἔκταση<br />

καὶ τὴν <strong>π</strong>ολυμορφία τῆς νέας κλίμακας. Ἔτσι, ἦλθαν στὸ <strong>π</strong>ροσκήνιο<br />

ὄργανα <strong>π</strong>οὺ μέχρι τότε δὲν ἔ<strong>π</strong>αιζαν σ<strong>π</strong>ουδαῖο ρόλο στὴν ἑλληνικὴ μουσική,<br />

ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ἀκριβῶς οἱ Ἕλληνες ἔδιναν <strong>π</strong>ροτεραιότητα στὸ λόγο καὶ ὄχι στὸν<br />

ἦχο. Ἐνδεικτικὰ θὰ γίνει λόγος γιὰ τὸ «τρίχορδον», ἢ ἀλλιῶς «<strong>π</strong>ανδουρίδα»,<br />

τὸν <strong>π</strong>ρόγονο τοῦ σημερινοῦ ταμ<strong>π</strong>ουρᾶ καὶ ὅλων τῶν ὀργάνων αὐτῆς<br />

τῆς οἰκογένειας.<br />

στριφτάλια γιὰ<br />

τέντωμα τῶν<br />

χορδῶν<br />

βραχίονας<br />

ἠ ἀρχαία <strong>π</strong>ανδουρίς<br />

χορδές<br />

ἠχεῖο<br />

δεσμοί<br />

Κώστας <strong>π</strong>α<strong>π</strong>ασ<strong>π</strong>ήλιος, Ἀρχαίων Ἤχων Ἅρμοσις, ἐκδ. Κέδρος, Ἀθήνα 2005, σ. 42

Α ́. ΑΡχΑΙΑ ΕΛΛΗνΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

59<br />

Ὅ<strong>π</strong>ως βλέ<strong>π</strong>ουμε στὴν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω σχεδιαστικὴ ἀνα<strong>π</strong>αράσταση, τὸ<br />

ὄργανο αὐτὸ φτιάχτηκε ἀ<strong>π</strong>ὸ ἕνα ὀστράκινο ἢ ξύλινο ἠχεῖο καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ ἕνα<br />

βραχίονα ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος <strong>π</strong>ροσαρμόστηκε κατάλληλα <strong>π</strong>άνω σ’ αὐτό. Τὸν ἐ<strong>π</strong>ιμήκη<br />

αὐτὸ βραχίονα χώρισαν σὲ τμήματα-διαστήματα δένοντας κατὰ μῆκος<br />

καὶ γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὸν ἐντέρινες χορδές, <strong>π</strong>οὺ ὀνομάστηκαν «δεσμοί». Μετὰ<br />

τέντωσαν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἄκρη τοῦ ἠχείου ὣς τὴν ἄλλη ἄκρη τοῦ βραχίονα μία<br />

χορδὴ ἡ ὁ<strong>π</strong>οία ἔδινε κατὰ τὴν κρούση τὸν <strong>π</strong>ρῶτο φθόγγο τῆς κλίμακας.<br />

Μετακίνησαν στὴ συνέχεια μὲ τέτοιο τρό<strong>π</strong>ο τοὺς δεσμοὺς <strong>π</strong>άνω στὸν βραχίονα,<br />

ὥστε νὰ μεταβάλλεται τὸ μῆκος τῆς χορδῆς κάθε φορὰ <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ατοῦσαν<br />

σὲ ἕνα ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτούς. Μὲ τὴν αὐξομείωση αὐτὴ τοῦ μήκους τῆς χορδῆς<br />

ἄλλαζε ἡ <strong>π</strong>αλμικὴ συχνότητα,<br />

ἄρα καὶ τὸ τονικὸ «ὕψος» τοῦ<br />

ἤχου, καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν τονικὴ διαφορὰ<br />

μεταξὺ ἤχων <strong>π</strong>ροέκυ<strong>π</strong>ταν<br />

τὰ διαστήματα. Μ<strong>π</strong>οροῦσαν<br />

δηλ. μὲ τὶς διαφορετικὲς ἀ<strong>π</strong>οστάσεις<br />

στοὺς δεσμοὺς νὰ σχηματίζουν<br />

διαστήματα καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὰ τρία γένη καὶ σὲ ὅλες τὶς<br />

χρόες μὲ ἕνα καὶ μόνο ὄργανο.<br />

Μὲ τὴν <strong>π</strong>ροσθήκη μάλιστα δύο<br />

ἐ<strong>π</strong>ι<strong>π</strong>λέον χορδῶν, οἱ δυνατότητες<br />

<strong>π</strong>οὺ εἶχε τὸ ὄργανο αὐτὸ<br />

κάλυ<strong>π</strong>ταν μὲ τὸ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω τὶς<br />

ἀνάγκες <strong>π</strong>οὺ εἶχαν <strong>π</strong>ροκύψει.<br />

Τὸ ἐξελιγμένο αὐτὸ ὄργανο<br />

στηρίχθηκε στὸ ἀρχαιότερο<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὸ «τρίχορδον», ἕνα<br />

ὄργανο τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο ἔ<strong>π</strong>αιζαν κυρίως<br />

γυναῖκες.<br />

Μούσα <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>αίζει τρίχορδο 12<br />

12<br />

Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, Ἐκδοτικὴ Ἀθηνῶν, Ἀθήνα 1972, τ. Γ2, σ. 338.

60<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Τὸ ἀρχαιοελληνικὸ σύστημα γραφῆς<br />

Οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες ἦταν ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς<br />

<strong>π</strong>ρώτους λαοὺς <strong>π</strong>οὺ ἀ<strong>π</strong>έκτησαν μουσικὸ<br />

σύστημα γραφῆς. Τὸ σύστημα<br />

αὐτὸ μαρτυρεῖται ἤδη ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν 4 ο<br />

αἰώ να καὶ εἶχε ὡς βάση τὸ ἀλφάβητο,<br />

μὲ ξεχωριστὴ γραφὴ γιὰ τὰ ὄργανα<br />

καὶ ξεχωριστὴ γιὰ τὴ φωνή, ὅ<strong>π</strong>ως<br />

βλέ<strong>π</strong>ουμε στὰ ἐλάχιστα μουσικὰ κείμενα<br />

<strong>π</strong>οὺ διασώθηκαν.<br />

Τὸ σύστημα αὐτὸ ἔφτασε νὰ ἔχει<br />

1620 γράμματα σὲ διάφορες μορφὲς<br />

καὶ θέσεις: ὄρθια, ἀνεστραμμένα,<br />

<strong>π</strong>λάγια, κουτσὰ κλ<strong>π</strong>., ὅ<strong>π</strong>ως ἀναφέρει<br />

ὁ Κ. Ψάχος στὸ ἔργο του Ἡ Παρασημαντικὴ<br />

τῆς Βυζαντινῆς Μουσι -<br />

κῆς. 14 Ἡ γραφὴ αὐτὴ διατηρήθηκε<br />

σίγουρα μέχρι τὸν 3 ο μ.χ αἰώνα,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως μαρτυρεῖται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>ά<strong>π</strong>υρο<br />

1786 τῆς Ὀξυρρύγχου, <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>εριέχει<br />

χριστιανικὸ ὕμνο <strong>π</strong>ρὸς τὴν ἁγία<br />

Τριάδα, καὶ στὴ συνέχεια ἔδωσε τὴ<br />

θέση της σὲ νέο σύστημα γραφῆς βασισμένο<br />

σὲ ἀγκιστροειδῆ σύμβολα.<br />

Εἶναι <strong>π</strong>ολὺ δύσκολο σήμερα νὰ<br />

γνωρίζουμε μὲ βεβαιότητα τὴν<br />

ἑρμηνεία αὐτῶν τῶν συμβόλων,<br />

ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ἀκριβῶς τὰ μουσικὰ κείμενα<br />

<strong>π</strong>οὺ σώζονται εἶναι <strong>π</strong>ολὺ λίγα γιὰ<br />

μιὰ μελέτη σὰν αὐτή.<br />

Ἀ<strong>π</strong>όσ<strong>π</strong>ασμα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν δελφικὸ ὕμνο<br />

138 <strong>π</strong>.χ. στὸν Ἀ<strong>π</strong>όλλωνα 13<br />

Ἐ<strong>π</strong>ιτάφιος Σείκιλου<br />

2 ος -1 ος αἰ. <strong>π</strong>.χ.<br />

<strong>π</strong>ά<strong>π</strong>υρος Ὀξυρρύγχου 1786<br />

13<br />

Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, ὅ.<strong>π</strong>. σ. 348.<br />

14<br />

Κ. Ἀ. Ψάχος, Ἡ <strong>π</strong>αρασημαντικὴ τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, Ἐκδόσεις διόνυσος,<br />

Ἀθῆναι 1978, σ. 15.

Α ́. ΑΡχΑΙΑ ΕΛΛΗνΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

61<br />

Τὰ ὀνόματα τῶν φθόγγων<br />

Τὰ ὀνόματα τῶν φθόγγων τῆς ἀρχικῆς κλίμακας τοῦ τετραχόρδου, ἀνεξαρτήτως<br />

Τρό<strong>π</strong>ου καὶ γένους, ἦταν οἱ φθόγγοι τε, τα, τη, τω. Ἐ<strong>π</strong>ιλέχθηκε<br />

τὸ «τ» ὡς <strong>π</strong>ιὸ εὔηχο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ σύμφωνα, καὶ τὰ φωνήεντα ε, α, η, καὶ ω, γιὰ<br />

νὰ γίνεται μὲ τὴ βοήθειά τους ἄσκηση ὀρθοφωνίας. Οἱ φθόγγοι <strong>π</strong>αρέμειναν<br />

τέσσερις καθ’ ὅλη τὴν ἐξέλιξη τῆς κλίμακας ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ τετράχορδο στὸ <strong>π</strong>εντάχορδο<br />

καὶ ἀ<strong>π</strong>’ ἐκεῖ στὸ ὀχτάχορδο, γιατὶ βάση καὶ θεμέλιο στὴ μουσικὴ<br />

εἶναι τὸ τετράχορδο καὶ κάθε μορφὴ κλίμακας δὲν εἶναι τί<strong>π</strong>οτα ἄλλο <strong>π</strong>αρὰ<br />

ἀνά<strong>π</strong>τυξή του. Ἔτσι, ὅταν θέλανε νὰ <strong>π</strong>αραλλαγήσουν τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο, ἐ<strong>π</strong>αν -<br />

ελάμβαναν τὸν <strong>π</strong>ρῶτο φθόγγο (τε) στὴν κορυφὴ τοῦ τετραχόρδου, τε-τατη-τω-τε.<br />

Ὅταν θέλανε νὰ <strong>π</strong>αραλλαγήσουν ὀχτάχορδο συνημμένων μὲ<br />

<strong>π</strong>ροσλαμβανόμενο στὴ βάση, ξεκινοῦσαν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ φθόγγο τω λέγοντας τωτε-τα-τη-τω-τα-τη-τω.<br />

Ἂν ἦταν ὀχτάχορδο συνημμένων μὲ τὸν μείζονα<br />

τόνο στὴν κορυφή, λέγανε τε-τα-τη-τω-τα-τη-τω-τε, κι ἂν ἦταν ὀχτάχορδο<br />

διαζευγμένων, λέγανε τε-τα-τη-τω-τε-τα-τη-τω.<br />

Σύγκριση τοῦ Τέλειου Μείζονος συστήματος<br />

μὲ τὴ δισδια<strong>π</strong>ασῶν τῆς ἐκκλησιαστικῆς καὶ τῆς δυτικῆς μουσικῆς<br />

τω τε τα τη τε τα τη τω τε τα τη τω τα τη τω<br />

<strong>π</strong>ροσλαμβανόμενος<br />

τόνος<br />

ὑ<strong>π</strong>άτη ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

<strong>π</strong>αρυ<strong>π</strong>άτη ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

4η<br />

λιχανὸς ὑ<strong>π</strong>ατῶν<br />

ὑ<strong>π</strong>άτη μέσων<br />

<strong>π</strong>αρυ<strong>π</strong>άτη μέσων<br />

λιχανὸς μέσων<br />

μέση<br />

γα δι κε ζω νη <strong>π</strong>α βου γα δι κε ζω νη <strong>π</strong>α βου γα<br />

fa sol la si do re mi fa sol la si do re mi fa<br />

<strong>π</strong>αραμέση<br />

τόνος<br />

τρίτη διαζευγμένων<br />

<strong>π</strong>αρανήτη διαζευγμένων<br />

νήτη διαζευγμένων<br />

τρίτη ὑ<strong>π</strong>ερβολαίων<br />

<strong>π</strong>αρανήτη ὑ<strong>π</strong>ερβολαίων<br />

νήτη ὑ<strong>π</strong>ερβολαίων<br />

Ἡ ἀρχαιοελληνικὴ μουσικὴ <strong>π</strong>αράδοση καὶ οἱ <strong>π</strong>ρογενέστερες<br />

μουσικὲς <strong>π</strong>αραδόσεις<br />

Εἶναι σημαντικὸ στὸ σημεῖο αὐτὸ νὰ γίνει στοιχειώδης ἀναφορὰ στὶς μουσικὲς<br />

<strong>π</strong>αραδόσεις τῆς Ἀνατολῆς μὲ τὶς ὁ<strong>π</strong>οῖες «διαλέχθηκε» ἡ ἀρχαιοελληνικὴ<br />

μουσικὴ καὶ ἐ<strong>π</strong>ηρεάστηκε ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτές.

62<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

χαρακτηριστικὸ γνώρισμα τοῦ ἀρχαιοελληνικοῦ κόσμου ξέρουμε ὅτι<br />

ἦταν ὁ γόνιμος διάλογος μὲ τοὺς ἄλλους <strong>π</strong>ολιτισμούς. Οἱ Ἕλληνες δέχτηκαν<br />

τὰ ἐ<strong>π</strong>ιστημονικὰ καὶ τὰ ἄλλα ἐ<strong>π</strong>ιτεύγματα τῶν <strong>π</strong>ολιτισμῶν μὲ<br />

τοὺς ὁ<strong>π</strong>οίους ἦλθαν σὲ ἐ<strong>π</strong>αφὴ καὶ τὰ ἀξιο<strong>π</strong>οίησαν σύμφωνα μὲ τὸ λόγιο<br />

τῆς <strong>π</strong>. διαθήκης: «δίδου σοφῷ ἀφορμήν, καὶ σοφώτερος ἔσται». 15 Καὶ<br />

ὄχι μόνο ἀξιο<strong>π</strong>οιοῦσαν κατὰ τὸν καλύτερο τρό<strong>π</strong>ο τὸ ὅ<strong>π</strong>οιο δάνειο, ἀλλὰ<br />

τὸ ὁλοκλήρωναν καὶ τὸ τελειο<strong>π</strong>οιοῦσαν. δὲν ἦταν ἀρκετὸ σ’ αὐτοὺς νὰ<br />

γνωρίζουν ἁ<strong>π</strong>λῶς τὴ λειτουργία ἑνὸς ἐ<strong>π</strong>ιστημονικοῦ ἢ ἄλλου φαινομένου,<br />

ἀλλὰ ἔψαχναν νὰ ἀνακαλύψουν τὸ <strong>π</strong>ῶς καὶ τὸ γιατί, θέτοντας ἔτσι τὰ θεμέλια<br />

τῆς ἐ<strong>π</strong>ιστημονικῆς γνώσης. Ἐνδεικτικὸ <strong>π</strong>αράδειγμα εἶναι αὐτὸ <strong>π</strong>οὺ<br />

ἔγινε μὲ τὸ ἀλφαβητικὸ σύστημα γραφῆς τὸν 8 ο <strong>π</strong>.χ. αἰώνα. Οἱ Ἕλληνες<br />

<strong>π</strong>ῆραν ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς Φοίνικες τὴ συμφωνογραφικὴ γραφή, ἕνα ἀτελὲς σύστημα<br />

γραφῆς, καὶ μὲ βάση αὐτὴν ἐ<strong>π</strong>ινόησαν τὴν <strong>π</strong>ρώτη στὸν κόσμο ἀλφαβητικὴ<br />

γραφή. Κάτι ἀνάλογο ἔγινε καὶ μὲ τὴ μουσική. Οἱ σχέσεις τῶν Ἑλλήνων<br />

μὲ τοὺς λαοὺς τῆς Ἀνατολῆς ἔδωσαν τὴν εὐκαιρία στοὺς Ἕλληνες νὰ γνωρίσουν<br />

ἠχοχρώματα <strong>π</strong>οὺ ἦταν ἄγνωστα σ’ αὐτούς. Ἀ<strong>π</strong>οκαλυ<strong>π</strong>τικὸ αὐτῆς<br />

τῆς σχέσης καὶ ἐ<strong>π</strong>ιρροῆς εἶναι ὅτι οἱ Τρό<strong>π</strong>οι Φρύγιος καὶ Λύδιος, δύο ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τοὺς τρεῖς κύριους Τρό<strong>π</strong>ους, εἶχαν ὀνόματα ἀρχαίων λαῶν καὶ τό<strong>π</strong>ων τῆς<br />

Ἀνατολῆς. Οἱ κλίμακες βέβαια τῶν ἠχοχρωμάτων <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>αρέλαβαν οἱ<br />

Ἕλληνες ἦταν ἀτελεῖς, δὲν εἶχαν τὴ μορφὴ <strong>π</strong>οὺ ξέρουμε σήμερα. Ἡ ὁλοκλήρωσή<br />

τους ἔγινε σταδιακά, ὅ<strong>π</strong>ως εἴδαμε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω, μὲ ἀφετηρία τὴ<br />

μικρὴ σὲ ἔκταση κλίμακα τοῦ τετραχόρδου μέχρι τὴν ὁλοκληρωμένη κλίμακα<br />

τοῦ Τέλειου μείζονος συστήματος. Ἡ δημιουργία τοῦ συστήματος<br />

αὐτοῦ, μαζὶ μὲ ὅ,τι αὐτὸ συνε<strong>π</strong>άγεται, ἦταν ἡ μεγαλύτερη <strong>π</strong>ροσφορὰ τοῦ<br />

ἀρχαιοελληνικοῦ κόσμου στὴ μουσική.<br />

15<br />

<strong>π</strong>αροιμίες 9,9.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β ́<br />

Ρωμαίϊκη Ἐκκλησιαστικὴ <strong>Μουσική</strong><br />

Ἔχουν γραφτεῖ <strong>π</strong>ολλὰ γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν καταγωγὴ τῆς ρωμαίϊκης ἐκκλησιαστικῆς<br />

μουσικῆς, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία εἶναι <strong>π</strong>ερισσότερο γνωστὴ μὲ τὸ ὄνομα Βυζαντινὴ<br />

μουσική. Ἡ ἐ<strong>π</strong>ικρατέστερη στοὺς θεωρητικοὺς κύκλους ἄ<strong>π</strong>οψη<br />

εἶναι αὐτὴ <strong>π</strong>οὺ ὑ<strong>π</strong>οστηρίζει τὴν ἄμεση καταγωγὴ τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ μουσικὴ τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων. Ἀρκετοὶ «ἀρχαιό<strong>π</strong>ληκτοι»<br />

μάλιστα ἔφτασαν στὸ σημεῖο νὰ ἀ<strong>π</strong>ορρίψουν τὴ σημερινὴ ἐκκλησιαστικὴ<br />

μουσική, γιατὶ <strong>π</strong>ίστευαν ὅτι δὲν ἦταν ἡ αὐθεντικὴ μουσικὴ τῶν ἀρχαίων.<br />

χαρακτηριστικὰ εἶναι ὅσα ἔγραψε στὶς ἀρχὲς τοῦ 20 οῦ αἰώνα ὁ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδιαμάντης<br />

γιὰ τὸ θέμα αὐτό:<br />

«Καὶ ἂν ἦτο δυνατὸν ἐ<strong>π</strong>ιστημονικῶς ν’ ἀ<strong>π</strong>οδειχθῇ ὅτι ἡ Βυζαντινὴ<br />

εἶναι αὐτούσιος ἡ μουσικὴ τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων, <strong>π</strong>άλιν οἱ Λεβαντῖνοι<br />

θὰ τὴν ἀ<strong>π</strong>έρρι<strong>π</strong>τον, τάχα ὡς ἀ<strong>π</strong>ηρχαιωμένην καὶ ἔξω τῆς μόδας. διότι,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως εἶναί τις ἱκανὸς νὰ αἰσθανθῇ καὶ ἐκτιμήσῃ <strong>π</strong>ράγμα τόσον ἁβρόν, ὅσον<br />

ἡ Βυζαντινὴ μουσική, <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ ἔχῃ ἢ ἁ<strong>π</strong>λότητα ἢ λε<strong>π</strong>τότητα. Ἀλλ’ ἡ<br />

<strong>π</strong>αρ’ ἡμῖν ψευδοαριστοκρατία τὴν μὲν ἁ<strong>π</strong>λότητα, δυστυχῶς, ἀ<strong>π</strong>ώλεσε <strong>π</strong>ρὸ<br />

<strong>π</strong>ολλοῦ, εἰς βαθμὸν δέ τινα λε<strong>π</strong>τότητος οὐδέ<strong>π</strong>οτε κατώρθωσε νὰ φθάσῃ.<br />

Ἄλλως, ἡ Βυζαντινὴ μουσικὴ εἶναι τόσον Ἑλληνικὴ ὅσον <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ<br />

εἶναι. Οὔτε ἡμεῖς τὴν θέλομεν, οὔτε τὴν φανταζόμεθα, ὡς αὐτὴν τὴν μουσικὴν<br />

τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων. Ἀλλ’ εἶναι ἡ μόνη γνησία καὶ ἡ μόνη ὑ<strong>π</strong>άρχουσα.<br />

Καὶ δι’ ἡμᾶς, ἐὰν δὲν εἶναι ἡ μουσικὴ τῶν Ἑλλήνων, εἶναι ἡ<br />

μουσικὴ τῶν Ἀγγέλων». 16

64<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Α. Γιὰ τὸ ὄνομα καὶ τὴν ἐ<strong>π</strong>ίδραση τοῦ χριστιανικοῦ <strong>π</strong>νεύματος<br />

στὴν ἀρχαιοελληνικὴ μουσική<br />

Τὸ ὄνομα<br />

Συνηθίσαμε τὴ μουσικὴ τῆς Ὀρθόδοξης Ἑκκλησίας νὰ τὴν ὀνομάζουμε<br />

«Βυζαντινή», ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ Βυζάντιο, τὴν ἀρχαία <strong>π</strong>όλη τῆς ν.Α. Θράκης<br />

καὶ ἀ<strong>π</strong>οικία τῶν Μεγαρέων ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ 657 <strong>π</strong>.χ. Στὴ θέση της χτίστηκε μετὰ<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου χίλια χρόνια, τὸ 324 μ.χ., ἡ νέα <strong>π</strong>ρωτεύουσα τῆς Ρωμαϊκῆς<br />

αὐτοκρατορίας, ἡ νέα Ρώμη, ἢ ἀλλιῶς Κωνσταντίνου <strong>π</strong>όλις, ἡ Κωνσταντινού<strong>π</strong>ολη.<br />

Ἡ νέα αὐτὴ <strong>π</strong>ρωτεύουσα <strong>π</strong>αρέμεινε <strong>π</strong>ερισσότερο ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

χίλια χρόνια ἡ καρδιὰ τῆς αὐτοκρατορίας, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία στὸ μεταξὺ ἔγινε στὸ<br />

σύνολό της χριστιανικὴ μὲ κυρίαρχο, <strong>π</strong>ερισσότερο <strong>π</strong>αρὰ <strong>π</strong>οτέ, τὸν ἑλληνικὸ<br />

<strong>π</strong>ολιτισμό. Ἡ ἀλλαγὴ αὐτὴ στὴ γλώσσα τοῦ λαοῦ ἐκφράστηκε μὲ<br />

τὴν ἀλλαγὴ τοῦ ὀνόματος ἀ<strong>π</strong>ὸ Ρωμαῖος σὲ Ρωμηός καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ Ρωμαϊκὴ<br />

αὐτοκρατορία σὲ Ρωμαίϊκη αὐτοκρατορία ἢ Ρωμανία ἢ Ρωμηοσύνη. Ἡ<br />

ἀλλαγὴ τοῦ ὀνόματος ἀ<strong>π</strong>ὸ Ρωμαϊκὴ - Ρωμαίϊκη σὲ Βυζαντινὴ ἔγινε<br />

<strong>π</strong>ρώτη φορὰ στὰ 1562 ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Γερμανὸ J. Wolf καὶ ἐ<strong>π</strong>ικράτησε ἔκτοτε<br />

γιὰ λόγους <strong>π</strong>οὺ δὲν εἶναι τῆς <strong>π</strong>αρούσης. 17 Στὴ μνήμη τοῦ λαοῦ ὅμως, στὰ<br />

<strong>π</strong>αραμύθια καὶ στὰ συναξάρια, στὶς ζωγραφιὲς καὶ τὰ τραγούδια, ἔμεινε<br />

ζωντανὴ ὡς Ρωμηοσύνη.<br />

Ἐνδιαφέρουσα ἀ<strong>π</strong>ὸ <strong>π</strong>ολλὲς ἀ<strong>π</strong>όψεις εἶναι ἡ ἁγιολογικὴ μαρτυρία ἡ<br />

ὁ<strong>π</strong>οία βρίσκεται καταχωρημένη στὸ Νέον Μαρτυρολόγιον 18 τοῦ ἁγίου<br />

νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, <strong>π</strong>οὺ ἐκδόθηκε τὸ 1794. <strong>π</strong>ρόκειται γιὰ τὸ<br />

μαρτύριο τοῦ νεομάρτυρα Μάρκου τοῦ Κρητικοῦ, <strong>π</strong>οὺ μαρτύρησε στὴ<br />

Σμύρνη στὰ 1643. <strong>π</strong>αρατίθεται αὐτούσιο τὸ ἀ<strong>π</strong>όσ<strong>π</strong>ασμα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ δίκη τοῦ<br />

νεομάρτυρα: «Τὸν ἅρ<strong>π</strong>αξαν καὶ δέρνοντες, καὶ σ<strong>π</strong>ρώχνοντες, τὸν ἐ<strong>π</strong>ῆγαν<br />

εἰς τὸν κριτὴν τοῦ τό<strong>π</strong>ου ἐκείνου, καὶ ἐμαρτύρησαν <strong>π</strong>ὼς ἦτον Τοῦρκος, καὶ<br />

τώρα ἔγινε Ρωμαῖος, καὶ ὑβρίζει τὴν <strong>π</strong>ίστιν μας καὶ τὸν <strong>π</strong>ροφήτην μας ὁ<br />

16<br />

«Ὁ ἐθνικὸς χορὸς καὶ ἡ μουσική», Ἅ<strong>π</strong>αντα, ἐ<strong>π</strong>ιμ. ν.δ. Τριανταφυλλό<strong>π</strong>ουλος,<br />

τ.Ε ́, Ἐκδόσεις δόμος, Ἀθήνα 1988, σ. 240.<br />

17<br />

<strong>π</strong>ερισσότερα στὸ ἔργο τοῦ <strong>π</strong>. Ἰωάννου Ρωμανίδη, Ρωμηοσύνη, ἐκδ. <strong>π</strong>ουρναρᾶ,<br />

Θεσ/νίκη 1975.<br />

18<br />

Ὁσίου νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, Νέον Μαρτυρολόγιον, Ἐκδόσεις Ἀστέρος,<br />

Ἀθῆναι 1961, σ. 71.

Β᾽. ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛ. ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

65<br />

δὲ κριτὴς καθὼς τὸ ἤκουσε, <strong>π</strong>ολλὰ τὸ ἐ<strong>π</strong>ικράθη καὶ λέγει του, Ρωμαῖος<br />

εἶσαι, ἢ Τοῦρκος; ὁ δὲ Μάρτυς τοῦ λέγει χριστιανὸς ἤμουν, καὶ <strong>π</strong>άλιν χριστιανὸς<br />

εἶμαι...» 19<br />

δυὸ αἰῶνες εἶχαν <strong>π</strong>εράσει τότε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν <strong>π</strong>τώση τῆς <strong>π</strong>όλης καὶ οἱ<br />

χριστιανοί, <strong>π</strong>ολίτες τῆς <strong>π</strong>άλαι <strong>π</strong>οτὲ αὐτοκρατορίας τῆς νέας Ρώμης, συν -<br />

εχίζουν νὰ ὀνομάζουν τοὺς ἑαυτούς τους (καθὼς καὶ οἱ Τοῦρκοι τοὺς ὀνομάζουν)<br />

Ρωμαίους - Ρωμηούς, νὰ κατοικοῦν τὸν δοῦλο <strong>π</strong>ιὰ τό<strong>π</strong>ο τῆς<br />

εὐλογημένης Ρωμηοσύνης, νὰ μιλοῦν ρωμαίϊκα (ἑλληνικὰ δηλαδή), νὰ<br />

ψάλλουν καὶ νὰ τραγουδοῦν ρωμαίϊκα.<br />

Σήμερα τὴν ὑμνωδία τῶν Ρωμηῶν τὴ λέμε Βυζαντινὴ μουσικὴ καὶ<br />

τὸ τραγούδι τους βυζαντινό, ἢ <strong>π</strong>αραδοσιακό, ἢ δημοτικὸ τραγούδι. Ὅταν<br />

ὀνομάζουμε τὴν ἐκκλησιαστικὴ μελο<strong>π</strong>οιία τῆς Ρωμηοσύνης βυζαντινὴ καὶ<br />

τὴν κοσμικὴ <strong>π</strong>αραδοσιακή (σὰν νὰ μὴν εἶναι <strong>π</strong>αραδοσιακὴ ἡ ἐκκλησιαστική)<br />

ἢ δημοτική (ἑνὸς δήμου ἀνύ<strong>π</strong>αρκτου), εἶναι σὰν νὰ ἔχουμε δυὸ διαφορετικὲς<br />

<strong>π</strong>αραδόσεις. Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ὅμως ἐ<strong>π</strong>ικράτησε <strong>π</strong>αγκοσμίως ὁ ὅρος<br />

«Βυζάντιο» καὶ «Βυζαντινὴ» μουσική, τὸν χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦμε καὶ ἐμεῖς.<br />

Ἀλλά, ὅ<strong>π</strong>ως ἔγραφε ὁ Κωστὴς <strong>π</strong>αλαμᾶς: «Ἕλληνες (Βυζαντινοί), γιὰ<br />

νὰ ρίχνουμε στάχτη στὰ μάτια τοῦ κόσμου, <strong>π</strong>ραγματικά, Ρωμιοί…» 20<br />

Μὲ τὸ ὄνομα «ρωμαίϊκη» μουσικὴ λοι<strong>π</strong>ὸν δηλώνεται ἡ ἱστορικὴ καὶ<br />

<strong>π</strong>νευματικὴ καταγωγὴ τῆς μουσικῆς <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οίησε ἡ Ἐκκλησία. Μὲ<br />

τὸ ὄνομα αὐτὸ <strong>π</strong>ροσδιορίζεται: α. τὸ ἱστορικὸ <strong>π</strong>λαίσιο καὶ ὁ χῶρος ὅ<strong>π</strong>ου<br />

γεννήθηκε καὶ ἀνα<strong>π</strong>τύχθηκε, β. τὸ ἀρχαιοελληνικὸ <strong>π</strong>ολιτισμικό της ὑ<strong>π</strong>όβαθρο,<br />

καὶ γ. τὸ ὀρθόδοξο χριστιανικὸ <strong>π</strong>νευματικό της <strong>π</strong>εριεχόμενο.<br />

Ἡ ἐ<strong>π</strong>ίδραση τοῦ χριστιανικοῦ <strong>π</strong>νεύματος<br />

στὴν ἀρχαία μουσική<br />

Ὅ<strong>π</strong>ως ἦταν φυσικὸ νὰ γίνει, καὶ ὅ<strong>π</strong>ως ἔγινε μὲ τὴ γλώσσα καὶ μὲ τὴ<br />

ζωγραφική, ἡ ἀρχαιοελληνικὴ μουσικὴ ὑ<strong>π</strong>ῆρξε τὸ θεμέλιο <strong>π</strong>άνω στὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο<br />

οἰκοδομήθηκε ἡ μουσικὴ τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ <strong>π</strong>ρωτοχριστιανικὴ μουσικὴ<br />

ἀκολούθησε στὰ <strong>π</strong>ρῶτα της βήματα τὰ ἀρχαιοελληνικὰ τρο<strong>π</strong>ικὰ σχήματα.<br />

19<br />

Ὁ Μακρυγιάννης χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ τὴ λέξη «Ρωμαῖγος» στὰ ἀ<strong>π</strong>ομνημονεύματά του.<br />

20<br />

Κωστὴς <strong>π</strong>αλαμᾶς, Ἅ<strong>π</strong>αντα, τόμος Στ΄, Ἐκδόσεις Μ<strong>π</strong>ΙΡΗΣ, Ἀθῆναι 1972, σ. 277.

66<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Σημαντικὴ μαρτυρία <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>ιβεβαιώνει τὸν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω ἰσχυρισμὸ εἶναι ὁ<br />

<strong>π</strong>ά<strong>π</strong>υρος 1786 τοῦ 3 ου αἰῶνος μ.χ., <strong>π</strong>οὺ βρέθηκε στὴν Ὀξύρρυγχο τῆς<br />

Αἰγύ<strong>π</strong>του καὶ <strong>π</strong>εριέχει ἕνα ὕμνο στὴν Ἁγία Τριάδα. Ὁ ὕμνος αὐτός, <strong>π</strong>οὺ<br />

εἶναι γραμμένος σὲ ἀρχαιοελληνικὴ ἀλφαβητικὴ γραφὴ καὶ σὲ Ὑ<strong>π</strong>ολύδιο<br />

διατονικὸ Τρό<strong>π</strong>ο, ἀ<strong>π</strong>οτελεῖ ἀψευδὴ μαρτυρία γιὰ τὸ εἶδος τῆς μουσικῆς<br />

<strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσε ἡ <strong>π</strong>ρώτη Ἐκκλησία.<br />

Μὲ τὴν <strong>π</strong>άροδο τοῦ χρόνου καὶ μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ συνεχεῖς ζυμώσεις καὶ ἀλλαγές,<br />

τὸ ἀρχαιοελληνικὸ τρο<strong>π</strong>ικὸ σύστημα μετεξελίχθηκε σὲ ἕνα νέο σύστημα.<br />

Τὸ νέο αὐτὸ σύστημα ὀνομάστηκε Ὀκτώηχος ἢ Ὀχταηχία, γιὰ νὰ<br />

ξεχωρίσει ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ <strong>π</strong>αλιὸ τρο<strong>π</strong>ικὸ σύστημα. Μὲ τὸ νέο ὄνομα δηλώθηκε ὄχι<br />

ἡ κατάργηση καὶ ἀ<strong>π</strong>όρριψη τοῦ <strong>π</strong>αλιοῦ, ἀλλὰ ἡ μεταμόρφωσή του σὲ νέο.<br />

Αὐτὸ ταίριαζε καὶ μὲ τὸ <strong>π</strong>νεῦμα τοῦ χριστοῦ, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος ἦλθε νὰ ἀνακαινίσει<br />

τὸν κόσμο καὶ νὰ τὸν κάνει ἱκανὸ νὰ γίνει φορέας νέας ζωῆς.<br />

Τὸ σύστημα τῆς Ὀκταηχίας ὡς ἐκ τούτου εἶναι καρ<strong>π</strong>ὸς τῆς συνάντησης<br />

τοῦ Ἑλληνισμοῦ μὲ τὸ χριστιανισμό. Ἡ συνάντηση Ἑλληνισμοῦχριστιανισμοῦ<br />

θὰ <strong>π</strong>αίξει καθοριστικὸ ρόλο στὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ ὁ Ἑλληνισμὸς<br />

στὸ ἑξῆς θὰ «βλέ<strong>π</strong>ει καὶ θὰ αἰσθάνεται τὰ <strong>π</strong>ράγματα». Ἡ ἀλλαγὴ αὐτή,<br />

<strong>π</strong>οὺ φαίνεται <strong>π</strong>ερισσότερο σὲ ἄλλες μορφὲς τέχνης, ὅ<strong>π</strong>ως ἡ ζωγραφικὴ ἢ<br />

ἡ ἀρχιτεκτονική, ἔγινε σταδιακά, ἂν καὶ τὸ νέο <strong>π</strong>νεῦμα <strong>π</strong>οὺ κατεύθυνε τὴ<br />

ζωὴ τῆς χριστιανικῆς κοινότητας ὑφίστατο ἀ<strong>π</strong>’ τὴν <strong>π</strong>ρώτη στιγμή. χρειάστηκε<br />

<strong>π</strong>άντως νὰ <strong>π</strong>εράσουν ἀρκετὰ χρόνια γιὰ νὰ μ<strong>π</strong>ορέσει ἡ ἐκκλησιαστικὴ<br />

μουσικὴ νὰ διαμορφώσει τὰ καταδικά της ἐκφραστικὰ στοιχεῖα.<br />

Ἂν δοῦμε γιὰ <strong>π</strong>αράδειγμα τὴν ἀλλαγὴ <strong>π</strong>οὺ ἔγινε στὴ ζωγραφική,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως αὐτὴ ἀ<strong>π</strong>οτυ<strong>π</strong>ώθηκε στὴν <strong>π</strong>ρωτοχριστιανικὴ τέχνη τῶν κατακομβῶν,<br />

θὰ καταλάβουμε ὅτι κάτι ἀνάλογο ἔγινε σὲ κάθε μορφὴ τέχνης. Στὸ βιβλίο<br />

τοῦ <strong>π</strong>. Ἀ. Μιχελῆ <strong>π</strong>οὺ μνημονεύτηκε <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω διαβάζουμε τὰ ἑξῆς<br />

ἐνδιαφέροντα: «Ἡ ἱστορία τῆς τέχνης διδάσκει ὅτι ἡ μεταστροφὴ αὐτὴ<br />

ἔγινε ἐξελικτικά, γιατὶ οἱ τοιχογραφίες στὶς κατακόμβες <strong>π</strong>αρουσιάζουν<br />

στοιχεῖα τῆς ἑλληνιστικῆς ζωγραφικῆς καὶ μυθικὰ ἀκόμη <strong>π</strong>ρόσω<strong>π</strong>α τῆς<br />

<strong>π</strong>αγανιστικῆς θρησκείας, γιὰ νὰ συμβολίσουν τὴν <strong>π</strong>ίστη τῶν χριστιανῶν.<br />

Θὰ ἔλεγε κανεὶς ὅτι ἡ ζωγραφικὴ στὶς κατακόμβες εἶναι «κρυ<strong>π</strong>τοχριστιανική».<br />

Ἀλλὰ τοῦ εἴδους αὐτοῦ ἡ ἱστορικὴ σύνδεση δύο ἐ<strong>π</strong>οχῶν μὲ ἐξωτερικὰ<br />

στοιχεῖα δὲν ἐξηγεῖ καὶ τὴ ριζικὴ ἐσωτερική τους ἀντίθεση στὸ

Β᾽. ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛ. ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

67<br />

<strong>π</strong>νεῦμα. Ὀφείλουμε νὰ <strong>π</strong>αρατηρήσουμε τὴν κρυ<strong>π</strong>τοχριστιανικὴ αὐτὴ<br />

τέχνη μὲ ἄλλα μάτια· μὲ τὰ μάτια τῆς ψυχῆς, γιὰ ν’ ἀ<strong>π</strong>οκρυ<strong>π</strong>τογραφήσουμε<br />

τὸ αἴσθημά της. Μὲ τὸ αἴσθημα αὐτὸ ὁ<strong>π</strong>λισμένος κατέβηκε καὶ ὁ<br />

τεχνίτης τότε μέσα στὸ ζοφερὸ φῶς τῶν κατακομβῶν νὰ ζωγραφίσει ὄχι<br />

<strong>π</strong>ιὰ τὶς σκιὲς τοῦ Ἅδη τῶν Ἑλλήνων, ἀλλὰ τὶς ψυχὲς τῶν χριστιανῶν λυτρωμένες<br />

ἀ<strong>π</strong>’ τὴ σάρκα…» 21<br />

<strong>π</strong>ιὸ φανερὴ εἶναι ἡ σχέση <strong>π</strong>οὺ ὑ<strong>π</strong>άρχει ἀνάμεσα στὴν ἑλληνιστικὴ<br />

τέχνη <strong>π</strong>οὺ συναντᾶμε στὶς νεκρικὲς <strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ογραφίες τῶν Φαγιοὺμ καὶ<br />

στὴ χριστιανικὴ τέχνη τοῦ 5 ου καὶ 6 ου αἰώνα. «Ἡ ἐγκαυστικὴ τεχνικὴ τῆς<br />

ἐκτέλεσης, <strong>π</strong>οὺ συναντοῦμε ἄλλωστε καὶ σὲ <strong>π</strong>ρώιμες εἰκόνες τοῦ Σινᾶ,<br />

καθὼς καὶ ἡ <strong>π</strong>νευματικότητα τοῦ ὕφους καὶ τῆς μορφῆς, θυμίζουν ἔντονα<br />

τὰ νεκρικὰ <strong>π</strong>ορτρέτα τοῦ Φαγιούμ». 22 Ἡ ὁμοιότητα <strong>π</strong>οὺ ὑ<strong>π</strong>άρχει στὰ<br />

<strong>π</strong>ρόσω<strong>π</strong>α εἶναι φανερή. Ἡ διαφορὰ ἐντο<strong>π</strong>ίζεται στὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ λειτουργεῖ<br />

τὸ φῶς γιὰ νὰ ἀναδείξει τὶς μορφές. Στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση τῶν <strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ογραφιῶν,<br />

τὸ κτιστὸ φῶς, ἀκολουθώντας τὸ ἀρχαιοελληνικὸ κοσμοείδωλο,<br />

εἰσέρχεται καὶ φωτίζει ἐξωτερικὰ τὰ <strong>π</strong>ρόσω<strong>π</strong>α, 23 ἐνῶ στὴν εἰκόνα τὸ ἄκτιστο<br />

φῶς τῆς χάριτος <strong>π</strong>ηγάζει μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ εἰκονιζόμενα <strong>π</strong>ρόσω<strong>π</strong>α. 24<br />

Ἔτσι, καθὼς μαρτυρεῖ ἡ τέχνη τῶν <strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ογραφιῶν, ἡ λύτρωση βρίσκεται<br />

στὴ φυγὴ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν κόσμο, ἐνῶ ἡ χριστιανικὴ τέχνη «μιλάει» γιὰ<br />

τὴν <strong>π</strong>ρόσληψη καὶ μεταμόρφωση τοῦ κόσμου μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ <strong>π</strong>ρόσω<strong>π</strong>α τῶν<br />

θεωμένων ἀνθρώ<strong>π</strong>ων <strong>π</strong>οὺ ζωγραφίζει.<br />

χρησιμο<strong>π</strong>οιήθηκε ἡ τέχνη τῆς ζωγραφικῆς ὡς <strong>π</strong>αράδειγμα γιὰ νὰ<br />

φανεῖ ἡ σχέση <strong>π</strong>νεύματος καὶ μορφῆς, ἐ<strong>π</strong>ειδὴ τὸ ὑλικὸ <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ<br />

μ<strong>π</strong>ορεῖ καὶ ἀ<strong>π</strong>οτυ<strong>π</strong>ώνεται στὸ χρόνο, δίνοντας ἔτσι τὴ δυνατότητα σύγκρισης.<br />

Κάτι ἀνάλογο ἔγινε καὶ μὲ τὴ μουσικὴ καὶ ἂς μὴ φαίνεται καθαρὰ<br />

ὅ<strong>π</strong>ως στὴ ζωγραφική, ἀφοῦ ὁ ἦχος δὲν ἦταν δυνατὸ νὰ ἀ<strong>π</strong>οτυ<strong>π</strong>ωθεῖ στὸ<br />

χρόνο ὅ<strong>π</strong>ως τὸ χρῶμα.<br />

21<br />

Μιχελής, Αἰσθητικὴ θεώρηση τῆς Βυζαντινῆς τέχνης, ὅ.<strong>π</strong>., σ. 41-42.<br />

22<br />

νανὼ χατζηδάκη, Μυστήριον Μέγα καὶ Παράδοξον, ἐκδ. Ἱ. Συνόδου Ἐκκλησίας<br />

τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2002, σ. 188.<br />

23<br />

Εἶναι χαρακτηριστικὸ τὸ καθρέφτισμα αὐτοῦ τοῦ φωτεινοῦ κόσμου στὰ μάτια τους.<br />

24<br />

Ἀρχιμ. Βασίλειος [Γοντικάκης], Εἰσοδικόν, Ἱ. Μ. Σταυρονικήτα, Ἅγιον Ὄρος<br />

2<br />

1978, σ. 130 κ.ἑ.

68<br />

<strong>π</strong>ρωτοχριστιανικὴ <strong>π</strong>ερίοδος<br />

Ἡ στάση τῆς Ἐκκλησίας ἀ<strong>π</strong>έναντι στὴ μουσική<br />

Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ <strong>π</strong>ολλὲς φορὲς ἀκοῦμε νὰ λέγεται ὅτι ἡ Ἐκκλησία ἀ<strong>π</strong>έρριψε τὴ<br />

μουσική, <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ <strong>π</strong>οῦμε ἐδῶ ὅτι ἡ στάση τῆς Ἐκκλησίας ἀ<strong>π</strong>έναντι στὴ<br />

μουσικὴ ἦταν θετική, ἀλλὰ <strong>π</strong>αράλληλα κριτική. Γνωρίζοντας τὸν <strong>π</strong>αιδαγωγικὸ<br />

χαρακτήρα τῆς τέχνης, ἀξιο<strong>π</strong>οίησε τὴ ζωγραφική, τὴν ἀρχιτεκτονική,<br />

τὴ μουσικὴ καὶ κάθε ἄλλη τέχνη ὡς μέσο γιὰ τὴν ἐ<strong>π</strong>ίτευξη τοῦ στόχου<br />

της, <strong>π</strong>οὺ εἶναι ἡ θέωση τοῦ ἀνθρώ<strong>π</strong>ου. δὲν εἶναι τυχαῖο τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ<br />

ἐκκλησιαστικὲς τέχνες διαμορφώθηκαν ἀ<strong>π</strong>ὸ ἀνθρώ<strong>π</strong>ους οἱ ὁ<strong>π</strong>οῖοι εἶχαν τὴν<br />

ἐμ<strong>π</strong>ειρία τῆς θεώσεως, ὅ<strong>π</strong>ως ὁ Εὐαγγελιστὴς Λουκᾶς, ὁ ἅγιος Ρωμανὸς ὁ<br />

Μελωδός, ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ δαμασκηνὸς καὶ τόσοι ἄλλοι. Ἀμέσως ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὰ Ἀ<strong>π</strong>οστολικὰ χρόνια ἡ χριστιανικὴ κοινότητα, χωρὶς δισταγμό, ἀ<strong>π</strong>οδέχτηκε<br />

τὴ μουσικὴ ὡς ἁγιαστικὸ μέσο, ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς <strong>π</strong>ράξεις τῶν<br />

Ἀ<strong>π</strong>οστόλων, τὶς ἐ<strong>π</strong>ιστολὲς Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου, τοῦ Ἀ<strong>π</strong>οστόλου<br />

<strong>π</strong>αύλου κ.ἄ. <strong>π</strong>αρατίθενται <strong>π</strong>ιὸ κάτω, τελείως ἐνδεικτικά, μερικὲς ἀναφορὲς<br />

τῶν Ἁγίων Ἀ<strong>π</strong>οστόλων σχετικὰ μὲ τὴ μουσική.<br />

Στὶς <strong>π</strong>ράξεις γράφει ὁ Εὐαγγελιστὴς Λουκᾶς ὅτι: «<strong>π</strong>άντες δὲ οἱ <strong>π</strong>ιστεύσαντες<br />

ἦσαν ἐ<strong>π</strong>ὶ τὸ αὐτὸ …καθ' ἡμέραν τε <strong>π</strong>ροσκαρτεροῦντες ὁμοθυμαδὸν<br />

ἐν τῷ ἱερῷ, κλῶντές τε κατ' οἶκον ἄρτον, μετελάμβανον τροφῆς ἐν<br />

ἀγαλλιάσει καὶ ἀφελότητι καρδίας, αἰνοῦντες τὸν Θεὸν…» 25 Ὁ ἀδελφόθεος<br />

Ἰάκωβος <strong>π</strong>άλι συμβουλεύει: «Κακο<strong>π</strong>αθεῖ τις ἐν ὑμῖν; <strong>π</strong>ροσευχέσθω· εὐθυμεῖ<br />

τις; ψαλλέτω…» 26 Ὁ Ἀ<strong>π</strong>όστολος <strong>π</strong>αῦλος μὲ τὴ σειρά του <strong>π</strong>ροτρέ<strong>π</strong>ει τοὺς<br />

χριστιανοὺς τῆς Ἐφέσου: «Μὴ γίνεσθε ἄφρονες, ἀλλὰ συνιέντες τί τὸ θέλημα<br />

τοῦ Κυρίου. Καὶ μὴ μεθύσκεσθε οἴνῳ, ἐν ᾧ ἐστιν ἀσωτία, ἀλλὰ <strong>π</strong>ληροῦσθε<br />

ἐν <strong>π</strong>νεύματι, λαλοῦντες ἑαυτοῖς ψαλμοῖς καὶ ὕμνοις καὶ ᾠδαῖς <strong>π</strong>νευματικαῖς,<br />

ᾄδοντες καὶ ψάλλοντες τῇ καρδίᾳ ὑμῶν τῷ Κυρίῳ». 27<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν <strong>π</strong>ρώτη στιγμή, λοι<strong>π</strong>όν, ἡ Ἐκκλησία δέχτηκε τὴ μουσικὴ ὡς<br />

μέσο <strong>π</strong>ροσευχῆς. Ἐκεῖνο <strong>π</strong>οὺ δὲν δέχτηκε ἦταν ἡ μουσικὴ <strong>π</strong>οὺ καλλιερ<strong>π</strong>.<br />

ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Β. Τὰ στάδια ἐξέλιξης<br />

25<br />

<strong>π</strong>ράξεις 2, 44-47.<br />

26<br />

Ἰακ. 5, 13 .<br />

27<br />

Ἐφ. 5, 17-19.

Β᾽. ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛ. ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

69<br />

γοῦσε τὰ <strong>π</strong>άθη καὶ δὲν βοηθοῦσε στὴν κάθαρση ἀ<strong>π</strong>’ αὐτά, στὸν θεῖο φωτισμὸ<br />

τοῦ νοῦ καὶ τελικὰ στὴ θέωση τοῦ ἀνθρώ<strong>π</strong>ου. Εἰ<strong>π</strong>ώθηκε στὴν ἀρχὴ αὐτῆς<br />

τῆς ἐργασίας ὅτι καθετὶ ἔχει τὸν τρό<strong>π</strong>ο του νὰ μιλᾶ, νὰ ἀρθρώνει λόγο.<br />

Τὰ χρώματα, τὰ σχήματα, ὁ ἦχος ἔχει καθένα τὸν δικό του λόγο. Γι’ αὐτὸ<br />

ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ δαμασκηνὸς ἔλεγε ὅτι οἱ εἰκόνες εἶναι τὰ βιβλία τῶν<br />

ἀγραμμάτων. Αὐτὸ τὸ γνώριζαν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἀρχαιότητα καὶ γι’ αὐτὸ <strong>π</strong>ρόσ -<br />

εχαν τόσο <strong>π</strong>ολὺ τὴ μουσικὴ <strong>π</strong>οὺ ἄκουγαν, καὶ κυρίως αὐτὴν <strong>π</strong>οὺ ἄκουγαν<br />

οἱ νέοι, ὥστε ὅταν ὁ μουσικὸς Τιμόθεος ἔφερε στὴ Σ<strong>π</strong>άρτη ἐνδεκάχορδη<br />

κιθάρα, τὸν ἔδιωξαν μὲ ψήφισμα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν <strong>π</strong>όλη καὶ ἔκοψαν τὶς <strong>π</strong>εριττὲς<br />

χορδὲς γιὰ νὰ μὴ λυμαίνεται τὴν ἀκοὴ τῶν νέων.<br />

Ἡ ὑψηλὴ θέση τῆς μουσικῆς ἄρχισε <strong>π</strong>ρὸς τὸ τέλος τῶν κλασικῶν χρόνων<br />

καὶ κατὰ τὴ διάρκεια τῶν ἑλληνιστικῶν χρόνων νὰ ἀμβλύνεται. Ἡ<br />

αὐτονόμησή της ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ λόγο μετέβαλε καὶ τὸ σκο<strong>π</strong>ό της. Ἔ<strong>π</strong>αψε νὰ εἶναι<br />

μέσο δια<strong>π</strong>αιδαγώγησης καὶ ἔγινε μέσο διασκέδασης (σκεδάννυμι= σκορ<strong>π</strong>ίζω)<br />

μὲ τὶς ἀνάλογες συνέ<strong>π</strong>ειες. χρησιμο<strong>π</strong>οιήθηκε κυρίως στὶς διονυσιακὲς<br />

γιορτὲς σὰν μέσο <strong>π</strong>ού, μαζὶ μὲ τὸ χορὸ καὶ τὸ <strong>π</strong>ιοτό, ὁδηγοῦσε σὲ<br />

ἔκσταση αὐτοὺς <strong>π</strong>οὺ ἔ<strong>π</strong>αιρναν μέρος σ’ αὐτὲς τὶς γιορτές. Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς θεατρικὲς<br />

<strong>π</strong>αραστάσεις μὲ διονυσιακὸ χαρακτήρα καὶ τὸ βωμὸ <strong>π</strong>οὺ βρισκόταν<br />

στὸ κέντρο τῆς ὀρχήστρας καὶ ὀνομαζόταν «θυμέλη» (θύω+μέλη) ὀνομάστηκε<br />

ἡ μουσικὴ «θυμελική».<br />

Ἡ «θυμελικὴ» αὐτὴ μουσικὴ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσε ρυθμοὺς «διακεκλασμένους»,<br />

δηλαδὴ ρυθμοὺς χωρὶς ἀνδρο<strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>εια, θηλυ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>εῖς, καὶ ἀνάλογες<br />

μελωδίες <strong>π</strong>οὺ καλλιεργοῦσαν τὸν αἰσθησιασμὸ καὶ δὲν βοηθοῦσαν στὴν κάθαρση<br />

τῆς ψυχῆς. Αὐτὴ τὴ μουσικὴ κατέκριναν οἱ <strong>π</strong>ατέρες τῆς Ἐκκλησίας,<br />

ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ἦταν μουσικὴ <strong>π</strong>οὺ καλλιεργοῦσε τὰ σαρκικὰ <strong>π</strong>άθη, τὴ βία, τὴν ἐλευθεριότητα<br />

γενικὰ τοῦ τρό<strong>π</strong>ου ζωῆς. Μικρὴ γεύση μ<strong>π</strong>οροῦμε νὰ <strong>π</strong>άρουμε<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ σύγχρονες μορφὲς μουσικῆς ὅ<strong>π</strong>ου ὁ συνδυασμὸς μελωδίας καὶ ρυθμοῦ<br />

μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ <strong>π</strong>ροκαλέσει διαφόρων εἰδῶν ἀντιδράσεις στοὺς ἀκροατές. Εἶναι<br />

γνωστὴ ἡ δύναμή της στὸ νὰ γεννᾶ αἰσθήματα χαρᾶς, ἐνθουσιασμοῦ,<br />

ἀνδρείας, κατάνυξης, ἀλλὰ καὶ βίας, θυμοῦ, ἐκστασιασμοῦ κλ<strong>π</strong>. Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ<br />

ὑλικὸ <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ (κλίμακες καὶ ρυθμό) καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ<br />

χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ τὸ ὑλικὸ αὐτό, μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ <strong>π</strong>ροκαλέσει <strong>π</strong>ολλῶν εἰδῶν μεταβολὲς<br />

στὸν ἀνθρώ<strong>π</strong>ινο ψυχισμό. Γι’ αὐτὸν τὸ λόγο θέλησαν οἱ <strong>π</strong>ατέρες νὰ

70<br />

Ἡ μουσικὴ τῆς Ἐκκλησίας ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν 4 ο μέχρι τὸν 8 ο αἰώνα<br />

Ἡ <strong>π</strong>ρόκληση τῶν αἱρέσεων<br />

Ἡ μουσική, ὅ<strong>π</strong>ως εἴδαμε, ἔχει τὴ δύναμη νὰ σαγηνεύει, νὰ θέλγει καὶ<br />

νὰ διδάσκει ἄνευ λόγου, <strong>π</strong>ολὺ δὲ <strong>π</strong>ερισσότερο μὲ τὴ βοήθεια τοῦ λόγου,<br />

τοὺς ἀκροατές. Τὴ δύναμη αὐτὴ τῆς μουσικῆς ἐκμεταλλεύθηκαν οἱ αἱρετικοὶ<br />

τῆς <strong>π</strong>ρώτης Ἐκκλησίας καὶ μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὴν <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθησαν νὰ διαδώσουν<br />

τὶς ἰδέες τους. Ἐ<strong>π</strong>ιστράτευσαν γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ τὴ μουσικὴ ἐκείνη<br />

<strong>π</strong>οὺ οἱ <strong>π</strong>ατέρες τῆς Ἐκκλησίας ὀνόμασαν «κεκλασμένη» καὶ «θυμελική»,<br />

ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ἔτερ<strong>π</strong>ε ἡδυ<strong>π</strong>αθῶς τὴν ἀκοὴ καὶ ἐξεθήλυνε τὴν ἀνδρο<strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>εια τῆς<br />

ψυχῆς. Μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτὸ ἔκαμ<strong>π</strong>ταν τὶς ἀντιστάσεις καὶ δίδασκαν αὐτὰ<br />

<strong>π</strong>οὺ ἤθελαν μὲ μεγάλη ἐ<strong>π</strong>ιτυχία.<br />

Τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἔκανε τοὺς <strong>π</strong>ατέρες τῆς Ἐκκλησίας νὰ ἀντα<strong>π</strong>αντήσουν<br />

στὴν <strong>π</strong>ρόκληση καλλιεργώντας καὶ αὐτοὶ τὴ μουσικὴ καὶ εἰσάγοντας<br />

στὴ λατρεία ὕμνους τεχνικὰ τονισμένους. Ἔ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε ὅμως νὰ μ<strong>π</strong>εῖ ἕνας<br />

φραγμὸς στὴν ἄκριτη χρήση κλιμάκων, ρυθμικῶν σχημάτων κλ<strong>π</strong>., καὶ νὰ<br />

ἐ<strong>π</strong>ιλεγοῦν τὰ κατάλληλα ἠχοχρώματα καὶ ρυθμικὰ σχήματα <strong>π</strong>οὺ νὰ ται<strong>π</strong>.<br />

ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ἐλέγξουν καὶ τὸ ὑλικὸ ἀλλὰ καὶ τὸν τρό<strong>π</strong>ο ἐ<strong>π</strong>εξεργασίας τοῦ ὑλικοῦ αὐτοῦ.<br />

Μὲ τὴν <strong>π</strong>αρέμβασή τους ἡ μουσικὴ βρῆκε ξανὰ τὴν ἁ<strong>π</strong>λότητα <strong>π</strong>οὺ εἶχε<br />

χάσει καὶ τὴ σχέση της μὲ τὸ λόγο, <strong>π</strong>οὺ εἶχε διασαλευθεῖ. Γιὰ τὴ σχέση<br />

τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς μὲ τὸ λόγο, δὲ χρειάζεται νὰ εἰ<strong>π</strong>ωθοῦν<br />

<strong>π</strong>ολλά. Εἶναι γνωστὸ σὲ ὅλους ὅτι ἡ ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ λειτουργεῖ<br />

ὡς ἔνδυμα τοῦ λόγου. Ὁ λόγος <strong>π</strong>ρωτεύει καὶ ἀκολουθεῖ ἡ μελωδία, γι’<br />

αὐτὸ καὶ στὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχει μελωδία ἄνευ λόγου.<br />

Ὅλοι ξέρουν, καὶ ὅσοι δὲν τὸ ξέρουν εἶναι <strong>π</strong>ολὺ εὔκολο νὰ τὸ δια<strong>π</strong>ιστώσουν,<br />

ὅτι δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχει ὀργανικὴ μουσικὴ στὴν Ἐκκλησία, ὅτι ὁ λόγος<br />

<strong>π</strong>ροσδιορίζει τὸ ρυθμὸ καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετο, καὶ ὅτι τελικὰ ἡ μουσικὴ γίνεται<br />

ξανά, ὅ<strong>π</strong>ως καὶ στὴν <strong>π</strong>ρώιμη καὶ κλασικὴ ἀρχαιότητα, θερα<strong>π</strong>αινίδα<br />

τοῦ Λόγου. Ἐ<strong>π</strong>ιστρέφει δηλαδὴ ἡ ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ στὴν ἀρχαϊκὴ<br />

καὶ κλασικὴ ἀρχαιοελληνικὴ <strong>π</strong>αράδοση ἀ<strong>π</strong>οκαθιστώντας τὴ σχέση λόγου<br />

καὶ μουσικῆς στὴν <strong>π</strong>ροτερινή της θέση. Ἡ διάσ<strong>π</strong>αση λόγου καὶ μουσικῆς<br />

<strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ροκάλεσε τὴν ἔκ<strong>π</strong>τωση τῆς τελευταίας, βρῆκε τὴ θερα<strong>π</strong>εία της στὴν<br />

ἐκκλησιαστικὴ μουσική.

Β᾽. ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛ. ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

71<br />

ριάζουν στὸ <strong>π</strong>ροσευχητικὸ καὶ <strong>π</strong>νευματικὸ κλίμα τῆς λατρείας καὶ τῆς<br />

ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας. 28 Ἡ ἐ<strong>π</strong>ίδραση ὅμως τῆς κοσμικῆς μουσικῆς ἦταν<br />

<strong>π</strong>ολὺ μεγάλη καὶ οἱ φωνὲς τῶν <strong>π</strong>ατέρων δὲν ἔβρισκαν <strong>π</strong>άντα ἀ<strong>π</strong>ήχηση.<br />

Γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ ἐ<strong>π</strong>έτρεψαν τὴν εἰσαγωγὴ <strong>π</strong>ερίτεχνων μελῶν στὴ λατρεία,<br />

ἐνῶ <strong>π</strong>αράλληλα <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθησαν νὰ ἐ<strong>π</strong>ιλέξουν τὰ τρο<strong>π</strong>ικὰ σχήματα<br />

καὶ τοὺς ρυθμοὺς <strong>π</strong>οὺ εἶχαν θέση στὴ λατρεία τῆς Ἐκκλησίας.<br />

Οἱ ἀλλαγὲς <strong>π</strong>οὺ ἔγιναν τὴν <strong>π</strong>ερίοδο αὐτὴ <strong>π</strong>ροετοίμασαν τὸ ἔδαφος γιὰ<br />

τὴ μεγάλη ἀλλαγὴ <strong>π</strong>οὺ ἔγινε τὸν 8 ο αἰώνα μὲ <strong>π</strong>ρωτοστάτη τὸν ἅγιο<br />

Ἰωάννη δαμασκηνό. δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχουν σαφεῖς <strong>π</strong>ληροφορίες γιὰ τὶς ἀλλαγὲς<br />

αὐτές, <strong>π</strong>αρὰ μόνο ἔμμεσες <strong>π</strong>ληροφορίες ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ σωζόμενα μέχρι σήμερα<br />

ἔργα τοῦ Ἁγίου Ρωμανοῦ, <strong>π</strong>οὺ ἔζησε γύρω στὸν 6 ο αἰώνα. Τὸ μελο<strong>π</strong>οιητικὸ<br />

ἔργο τοῦ Ἁγίου Ρωμανοῦ κατεῖχε ξεχωριστὴ θέση στὴ λατρεία τῆς<br />

Ἐκκλησίας καὶ εἶχε μεγάλη διάδοση. Γιὰ τὸ λόγο αὐτό, ἂν καὶ τὸ ὑμνογραφικὸ<br />

εἶδος τοῦ κοντακίου, <strong>π</strong>οὺ ἐκ<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>οῦσε ἡ <strong>π</strong>οίηση τοῦ ἁγίου Ρωμανοῦ,<br />

ἐξέλι<strong>π</strong>ε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ λατρεία, <strong>π</strong>ολλὰ ἀ<strong>π</strong>οσ<strong>π</strong>άσματα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν <strong>π</strong>ερίοδο<br />

αὐτὴ διασώθηκαν μέχρι σήμερα. Τὰ <strong>π</strong>ιὸ γνωστὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὰ εἶναι τὰ κο -<br />

ντάκια «Ἡ <strong>π</strong>αρθένος σήμερον» τῶν χριστουγέννων, τὸ «Ἐ<strong>π</strong>εφάνης<br />

σήμερον» τῶν Θεοφανείων, τὰ <strong>π</strong>ροεόρτια <strong>π</strong>ροσόμοια στιχηρὰ τῶν χριστουγέννων<br />

«Αἱ Ἀγγελικαί, <strong>π</strong>ρο<strong>π</strong>ορεύεσθε δυνάμεις» κ.ἄ.<br />

Μελετώντας τὴ δομὴ τῶν ὕμνων αὐτῶν, ὅ<strong>π</strong>ως τοὺς διασώζει ἡ λειτουργική<br />

μας <strong>π</strong>αράδοση, μ<strong>π</strong>οροῦμε νὰ ἐξαγάγουμε ἐνδιαφέροντα συμ<strong>π</strong>εράσματα,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως:<br />

α. Σ’ αὐτοὺς τοὺς μικροὺς σὲ ἔκταση ὕμνους βλέ<strong>π</strong>ομε διαμορφωμένα<br />

<strong>π</strong>ιὰ τὰ βασικὰ τετράχορδα ὅλων τῶν γενῶν τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς:<br />

τοῦ διατονικοῦ, τοῦ χρωματικοῦ καὶ τοῦ ἐναρμονίου. Τὸ «Ἐ<strong>π</strong>εφάνης σήμερον»,<br />

γιὰ <strong>π</strong>αράδειγμα, ἀρχίζει μὲ διατονικὸ τετράχορδο <strong>π</strong>οὺ ἀργότερα<br />

θὰ χρησιμο<strong>π</strong>οιήσουν ὁ <strong>π</strong>ρῶτος ἦχος καὶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου, συνεχίζει<br />

28<br />

«Εἴ<strong>π</strong>ομεν ἐν τοῖς ἔμ<strong>π</strong>ροσθεν ὅτι οἱ <strong>π</strong>ατέρες τοῦ δ΄ καὶ Ε΄ αἰῶνος σφοδρῶς ἐ<strong>π</strong>ετέθησαν<br />

κατὰ τῆς ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ εἰσαχθείσης μουσικῆς, τῆς ἐ<strong>π</strong>ὶ τὸ θεατρικώτερον <strong>π</strong>ροσκλινούσης.<br />

Ἀλλ᾽ εἰς οὐδὲν ἴσχυσεν ἡ φωνὴ αὐτῶν, τοὐναντίον ἡ <strong>π</strong>ερὶ τὴν μουσικὴν<br />

κατάχρησις ἐ<strong>π</strong>ηύξησε <strong>π</strong>ροϊόντος τοῦ χρόνου. Ἐ<strong>π</strong>έστη λοι<strong>π</strong>ὸν ἀνάγκη ἵνα τεθῇ φραγμὸς<br />

<strong>π</strong>ρὸς <strong>π</strong>εριφρούρησιν τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς». Γ.Ἰ. <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδό<strong>π</strong>ουλος, Συμβολαὶ<br />

εἰς τὴν ἱστορίαν τῆς <strong>π</strong>αρ’ ἡμῖν ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, Ἐν Ἀθήναις 1890, σ. 154.

72<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

μὲ (τὸ νέο) ἐναρμόνιο τετράχορδο τοῦ Τρίτου ἤχου καὶ τελειώνει μὲ διατονικὸ<br />

τετράχορδο τοῦ <strong>π</strong>λαγίου Τετάρτου. Στὰ <strong>π</strong>ροεόρτια <strong>π</strong>ροσόμοια <strong>π</strong>άλι<br />

μᾶς δίνεται ἡ δομὴ τοῦ χρωματικοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου <strong>π</strong>οὺ θὰ χρησιμο<strong>π</strong>οιήσει<br />

ὁ δεύτερος καὶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου τῆς Ὀκταηχίας.<br />

β. Ἐνδιαφέρουσες <strong>π</strong>ληροφορίες ἐ<strong>π</strong>ίσης συνάγουμε γιὰ τὸν τρό<strong>π</strong>ο σύνθεσης<br />

τῶν ὕμνων τῆς <strong>π</strong>εριόδου αὐτῆς. Βλέ<strong>π</strong>ουμε ὅτι στὸ κοντάκιο τῶν χριστουγέννων<br />

ἐναλλάσσονται διαδοχικὰ δύο τρο<strong>π</strong>ικὰ σχήματα, ἐνῶ στὸ<br />

κοντάκιο τῶν Θεοφανείων τρία. Ἀξιο<strong>π</strong>ρόσεκτο εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ ὕμνοι<br />

αὐτοὶ ἀρχίζουν μὲ ἕνα τρο<strong>π</strong>ικὸ σχῆμα καὶ τελειώνουν μὲ ἄλλο. Τὸ φαινόμενο<br />

αὐτὸ εἶναι ἀσυνήθιστο στὴ μετέ<strong>π</strong>ειτα <strong>π</strong>αράδοση τῆς ἐκκλησιαστικῆς<br />

Ὀκταηχίας, ἀλλὰ συνηθισμένο στὴν «ἐξωτερικὴ» 29 μουσική. Ἡ μουσικὴ<br />

τῶν ὑ<strong>π</strong>όλοι<strong>π</strong>ων ὕμνων <strong>π</strong>οὺ ἀ<strong>π</strong>οδίδονται στὴν <strong>π</strong>ερίοδο αὐτὴ δὲν <strong>π</strong>αρουσιάζει<br />

τέτοιες τρο<strong>π</strong>ικὲς ἐναλλαγές. Τὸ ἄκουσμά τους εἶναι <strong>π</strong>ολὺ οἰκεῖο καὶ ἡ δομή<br />

τους εἶναι ἡ ἴδια μὲ τὴ δομὴ τῶν μελῶν τῆς Ὀκταηχίας.<br />

Ἡ «ἀ<strong>π</strong>άντηση» τῶν <strong>π</strong>ατέρων τοῦ 8 ου αἰῶνος<br />

στὴν <strong>π</strong>ρόκληση τῶν αἱρέσεων<br />

Ἡ <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθεια τῶν <strong>π</strong>ατέρων τοῦ δ΄ καὶ Ε΄ αἰῶνος νὰ <strong>π</strong>εριορίσουν τὴν<br />

ἐ<strong>π</strong>ίδραση τῆς θυμελικῆς μουσικῆς στὴ λατρεία τῆς Ἐκκλησίας «εἰς οὐδὲν<br />

ἴσχυσεν» κατὰ τὴ μαρτυρία τοῦ Γ. <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδό<strong>π</strong>ουλου: «Ἐ<strong>π</strong>έστη λοι<strong>π</strong>ὸν<br />

ἀνάγκη ἵνα τεθῇ φραγμὸς <strong>π</strong>ρὸς <strong>π</strong>εριφρούρησιν τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς»<br />

(ὅ.<strong>π</strong>., σ. 154). Καὶ ἐ<strong>π</strong>ειδὴ τὴ διείσδυση τοῦ θυμελικοῦ μέλους τῶν<br />

αἱρετικῶν ἐξυ<strong>π</strong>ηρετοῦσε τὸ ἀρχαιοελληνικὸ τρο<strong>π</strong>ικὸ σύστημα μαζὶ μὲ τὸ<br />

σύστημα γραφῆς <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν καὶ οἱ Ὀρθόδοξοι καὶ οἱ αἱρετικοί,<br />

ἔ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε τὰ δύο αὐτὰ συστήματα νὰ ἀλλάξουν. Ὅ<strong>π</strong>ως εἴδαμε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω, μιὰ<br />

<strong>π</strong>ρώτη καὶ οὐσιώδης ἀλλαγὴ ἀφοροῦσε στὰ τρο<strong>π</strong>ικὰ σχήματα <strong>π</strong>οὺ θὰ ἐ<strong>π</strong>έλεγαν<br />

ὥστε νὰ ταιριάζουν στὸ ἦθος τῆς Ἐκκλησίας. Μιὰ δεύτερη, ἐξίσου<br />

σημαντική, ἦταν αὐτὴ <strong>π</strong>οὺ ἀφοροῦσε στὸ σύστημα γραφῆς καὶ γενικότερα<br />

στὸ δομικὸ <strong>π</strong>λαίσιο μέσα στὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο θὰ ἀνα<strong>π</strong>τυσσόταν ἡ ἐκκλησιαστικὴ<br />

μουσική. Ἔτσι <strong>π</strong>ροέκυψε τὸ σύστημα τῆς Ὀκταηχίας.<br />

29<br />

Γιὰ τὴν ἐξωτερικὴ μουσικὴ θὰ γίνει λόγος σὲ ἰδιαίτερη ἑνότητα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ ́<br />

Ἡ Ὀκταηχία<br />

Ὁρισμὸς τῆς Ὀκταηχίας<br />

Ὁ ὅρος «ὀκτώηχος» εἶναι <strong>π</strong>αλαιότερος τῆς Ὀκτωήχου τοῦ ἁγίου Ἰωάννου<br />

τοῦ δαμασκηνοῦ. Τὸν συναντᾶμε στὴν ἀσκητικὴ γραμματεία τοῦ 4 ου<br />

αἰῶνος, καθὼς ἐ<strong>π</strong>ίσης καὶ στὴ λειτουργικὴ <strong>π</strong>αράδοση τῆς Ἀντιόχειας ἐ<strong>π</strong>ὶ<br />

Σεβήρου Ἀντιοχείας. 30 <strong>π</strong>αρὰ τὴν ὁμοιότητα τῆς ὀνομασίας ὅμως, ἡ<br />

Ὀκτωηχία τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ δαμασκηνοῦ, καὶ ὡς <strong>π</strong>οιητικὸς λόγος<br />

καὶ ὡς μουσικὸ σύστημα, δὲν ἔχει σχέση μὲ ὁτιδή<strong>π</strong>οτε <strong>π</strong>ρογενέστερο, ἀλλὰ<br />

εἶναι μιὰ ἐντελῶς <strong>π</strong>ρωτότυ<strong>π</strong>η δημιουργία.<br />

Τὸ νέο σύστημα τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ὀνομάστηκε «Ὀκταηχία»<br />

ἢ «Ὀκτωηχία», ἐ<strong>π</strong>ειδὴ στηρίχθηκε σὲ ἕνα σύνολο ὀκτὼ «Ἤχων»,<br />

τέσσερις ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς ὁ<strong>π</strong>οίους ὀνομάστηκαν «Κύριοι» καὶ τέσσερις «<strong>π</strong>λάγιοι».<br />

Ἡ διάκριση μεταξὺ κύριων καὶ <strong>π</strong>λάγιων Ἤχων μᾶς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ει στὴ διάκριση<br />

μεταξὺ κύριων καὶ <strong>π</strong>αραγόμενων Τρό<strong>π</strong>ων τοῦ ἀρχαιοελληνικοῦ συστήματος<br />

καὶ θέτει ἐξ ἀρχῆς τὸ σημαντικὸ ἐρώτημα γιὰ τὴ μεταξύ τους<br />

σχέση: σὲ τί ὁμοιάζει καὶ σὲ τί διαφέρει ὁ Ἦχος τῆς Ὀκταηχίας ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν<br />

Τρό<strong>π</strong>ο τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς μουσικῆς;<br />

Ἕνας ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς τρεῖς διδασκάλους τῆς μουσικῆς μεταρρύθμισης 31 τοῦ<br />

30<br />

Ἀντώνιος Ἐ. Ἀλυγιζάκης, Ἡ Ὀκταηχία στὴν Ἑλληνικὴ Λειτουργικὴ Ὑμνογραφία,<br />

Ἐκδόσεις <strong>π</strong>. <strong>π</strong>ουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 90 κ.ἑ.<br />

31<br />

<strong>π</strong>ερισσότερα γιὰ τὴ μουσικὴ μεταρρύθμιση <strong>π</strong>αρακάτω.

74<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

1814, ὁ χρύσανθος, στὸ θεωρητικό του ἀναφέρει γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ ὅτι: «Ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸν ἡμέτερον ἦχον ἢ οὐδέν, ἢ ὀλίγον διαφέρει ἐκεῖνο ὅ<strong>π</strong>ερ οἱ <strong>π</strong>αλαιοὶ ὠνόμαζον,<br />

Τρό<strong>π</strong>ον…» 32 Ἄρα, κατὰ τὴν ἄ<strong>π</strong>οψη τοῦ χρυσάνθου, ἂν ὁ Ἦχος καὶ<br />

ὁ Τρό<strong>π</strong>ος διαφέρουν «οὐδὲν ἢ ὀλίγον», τότε καὶ τὸ τρο<strong>π</strong>ικὸ σύστημα τῶν<br />

ἀρχαίων καὶ τὸ σύστημα τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας διαφέρουν ἐλάχιστα<br />

καὶ οἱ ὅ<strong>π</strong>οιες διαφορὲς εἶναι μᾶλλον διαφορὲς ὡς <strong>π</strong>ρὸς τὴν ὁρολογία.<br />

Εἶναι ὅμως ἔτσι τὰ <strong>π</strong>ράγματα; Ἂς τὸ δοῦμε λίγο <strong>π</strong>ερισσότερο.<br />

Ἡ <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθεια νὰ φανεῖ ὅτι ἡ ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ εἶναι <strong>π</strong>ιστὴ συν -<br />

έχεια τῆς ἀρχαιοελληνικῆς εἶναι θέμα <strong>π</strong>οὺ ξεφεύγει ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ καθαρὰ μουσικὰ<br />

ὅρια καὶ ἀγγίζει τὶς ἰδεολογικὲς ἀγκυλώσεις <strong>π</strong>οὺ ταλανίζουν αἰῶνες τώρα<br />

τὸ γένος μας. Ὁ νεοελληνικὸς διαφωτισμός, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος βρίσκεται στὸ ἀ<strong>π</strong>όγειό<br />

του κατὰ τὴν <strong>π</strong>ερίοδο τῆς μεταρρύθμισης μὲ κύριο ἐκ<strong>π</strong>ρόσω<strong>π</strong>ό του τὸν<br />

Ἀδαμάντιο Κοραῆ, ἔχει ἀ<strong>π</strong>οδυθεῖ σὲ μεγάλο ἀγώνα γιὰ νὰ ἀ<strong>π</strong>οδείξει τὴ<br />

σχέση τοῦ νέου ἑλληνισμοῦ μὲ τὸν ἀρχαῖο ἑλληνισμὸ <strong>π</strong>αρακάμ<strong>π</strong>τοντας τὸ<br />

λεγόμενο «Βυζάντιο». Ὁτιδή<strong>π</strong>οτε εἶχε σχέση μὲ τὸν μεσαιωνικὸ ἑλληνισμὸ<br />

καὶ τὴν ὀρθόδοξη <strong>π</strong>αράδοση ἦταν ὑ<strong>π</strong>οδεέστερο καὶ ἔ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε νὰ ἀντικατασταθεῖ<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ἀσυγκρίτως ἀνώτερο ἀρχαῖο ἑλληνικό. Στὰ μάτια τους ἡ τέχνη<br />

τῆς ὀρθόδοξης εἰκονογραφίας ἦταν <strong>π</strong>ολὺ ὑ<strong>π</strong>οδεέστερη ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν αἰσθητικὴ<br />

τῶν ἀρχαίων ἀγαλμάτων, τὸ ἴδιο ἡ φιλοσοφία σὲ σχέση μὲ τὴν <strong>π</strong>ατερικὴ<br />

θεολογία, ἡ ἀρχιτεκτονικὴ τῶν ναῶν κλ<strong>π</strong>. Ζώντας μέσα στὸ <strong>π</strong>νευματικὸ<br />

κλίμα τῆς ἐ<strong>π</strong>οχῆς, ὁ θεωρητικὸς τῆς μεταρρύθμισης τοῦ 1814 χρύσανθος<br />

ἔ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε νὰ συνδέσει τὸ <strong>π</strong>αρὸν τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς μὲ τὸ <strong>π</strong>αρελθόν<br />

της, τὴν ἀρχαία τρο<strong>π</strong>ικὴ μουσική. Καὶ δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχει ἀμφιβολία ὅτι ἡ ἀρχαιοελληνικὴ<br />

μουσικὴ βρίσκεται στὰ θεμέλια τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς,<br />

ἀλλὰ ὄχι ἄκριτα καὶ ὄχι μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>αρουσιάζεται.<br />

Ὁ χρύσανθος καταφεύγει καὶ ἀντλεῖ <strong>π</strong>ληροφορίες ἀ<strong>π</strong>ὸ ἕνα λόγιο καὶ<br />

μουσικὸ τοῦ 13 ου αἰῶνος, τὸν Μανουὴλ Βρυέννιο, γιὰ τὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο λέει ὁ<br />

ἔγκριτος μουσικολόγος καὶ ἱστορικὸς Γ. <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδό<strong>π</strong>ουλος ὅτι ἦταν ὁ «ἐξοχώτερος<br />

τῶν μουσικῶν θεωρητικῶν διδασκάλων τῆς βυζαντινῆς ἐ<strong>π</strong>οχῆς,<br />

συγγράψας ἀξιόλογον <strong>π</strong>ερὶ Μουσικῆς σύγγραμμα...». <strong>π</strong>αρακάτω ὅμως<br />

32<br />

χρυσάνθου ἐκ Μαδύτων, Θεωρητικὸν Μέγα τῆς μουσικῆς, φωτ. ἀνατύ<strong>π</strong>ωση<br />

Ἀθήνα 1977, σ. 125.

Γ ́. Η ΟΚΤΑΗχΙΑ<br />

75<br />

συμ<strong>π</strong>ληρώνει ὅτι: «<strong>π</strong>ολλὰ ἠρανίσατο ὁ Βρυέννιος ἐκ τῶν Ἀλεξανδρινῶν<br />

μουσικῶν... τὰ <strong>π</strong>λεῖστα ὅμως σκοτεινὰ καὶ ἀσαφῆ, συμ<strong>π</strong>ε<strong>π</strong>ιλημένα μάλιστα<br />

μετὰ δυσκαταλή<strong>π</strong>των μαθηματικῶν ἀκριβολογιῶν... ἐν γένει ὁ<br />

Βρυέννιος ἐγένετο ἡ κυρία ἀφορμὴ τῶν <strong>π</strong>ερὶ τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς γενομένων<br />

ἑρευνῶν...» 33<br />

Ὁ Βρυέννιος ζεῖ σὲ μιὰ <strong>π</strong>ερίοδο <strong>π</strong>οὺ τὸ <strong>π</strong>νεῦμα ἑνὸς <strong>π</strong>ρώιμου διαφωτισμοῦ<br />

κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὴ λεγόμενη «Βυζαντινὴ ἀναγέννηση».<br />

Ἡ ἐ<strong>π</strong>ίδραση τοῦ <strong>π</strong>νεύματος αὐτοῦ εἶναι φανερὴ καὶ σημαδεύει τὴν <strong>π</strong>νευματικὴ<br />

καὶ κοινωνικὴ ζωὴ τῆς Ρωμηοσύνης ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ μέσα <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου τοῦ 12 ου<br />

μέχρι καὶ τὰ τέλη τοῦ 14 ου αἰῶνος. Ἐνδεικτικὰ ἀναφέρεται τὸ κίνημα τῶν<br />

Ζηλωτῶν στὴ Θεσσαλονίκη, οἱ Ἡσυχαστικὲς ἔριδες κλ<strong>π</strong>.<br />

Μέσα σ’ αὐτὸ τὸ κλίμα λοι<strong>π</strong>ὸν γράφει ὁ Βρυέννιος γιὰ τὴ μουσικὴ<br />

<strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>αθώντας κι αὐτὸς νὰ τὴν ἑρμηνεύσει μὲ τὶς <strong>π</strong>ροϋ<strong>π</strong>οθέσεις τῆς<br />

ἀρχαίας τρο<strong>π</strong>ικότητας. Φαίνεται ὅμως ὅτι ἢ τὴν ἀρχαία μουσικὴ δὲν εἶχε<br />

κατανοήσει ἐ<strong>π</strong>αρκῶς ἢ συνέχεε τὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ μὲ τὴν ἐξωτερικὴ<br />

μουσική. Ὁ χρύσανθος στὸ θεωρητικό του ἀφιερώνει ἕνα κεφάλαιο<br />

μὲ τὶς ἀ<strong>π</strong>όψεις τοῦ Βρυεννίου <strong>π</strong>ερὶ μουσικῆς. Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ κεφάλαιο αὐτὸ ἐ<strong>π</strong>ιλέχθηκαν<br />

τρία σημεῖα τὰ ὁ<strong>π</strong>οία ἐγείρουν ἐρωτήματα γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἐγκυρότητα<br />

τῶν <strong>π</strong>ληροφοριῶν <strong>π</strong>οὺ μᾶς δίνει καὶ στὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα θὰ γίνει <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθεια<br />

νὰ δοθοῦν ἀ<strong>π</strong>αντήσεις.<br />

1. Ἀναφέρει ὁ Βρυέννιος ὅτι: «Οἱ ὀκτὼ ἦχοι τῆς μελωδίας, ἐ<strong>π</strong>ὶ τοῦ<br />

ὀργάνου δὲν τάττονται ὅ<strong>π</strong>ου τύχοι, ἀλλὰ κάθε ἕνας ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτοὺς ἔλαβεν<br />

ἐ<strong>π</strong>άνω εἰς αὐτὸ διωρισμένον τό<strong>π</strong>ον· ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν ὁ<strong>π</strong>οῖον καὶ χαρακτηρίζεται<br />

τὸ διάφορον εἶδος τῆς Μελῳδίας. διότι οἱ ἦχοι δὲν διαφέρουσιν ἀναμεταξύ<br />

των κατὰ ἄλλο, <strong>π</strong>αρὰ κατὰ τὸν ὀξύτερον καὶ βαρύτερον τό<strong>π</strong>ον τῆς φωνῆς<br />

καὶ τοῦ ὀργάνου. <strong>π</strong>ρῶτον λοι<strong>π</strong>ὸν καὶ ὀξύτατον εἶδος τῆς Μελῳδίας εἶναι<br />

ἐκεῖνο, τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖον ἐ<strong>π</strong>έχει τὸν Ὑ<strong>π</strong>ερμιξολύδιον τόνον. Ὀνομάζεται δὲ τοῦτο<br />

ὑ<strong>π</strong>ὸ τῶν μελο<strong>π</strong>οιῶν Ἦχος <strong>π</strong>ρῶτος…» 34<br />

2. «Ἕκαστος ἦχος <strong>π</strong>εριέχει ἑ<strong>π</strong>τὰ διαστήματα, καὶ ὀκτὼ φθόγγους. Ὧν<br />

ὁ <strong>π</strong>ρῶτος ἀ<strong>π</strong>ὸ τοῦ ὀξέος λέγεται νήτη˙ ὁ δὲ τέταρτος ἐ<strong>π</strong>ὶ τὸ βαρὺ, Μέση·<br />

33<br />

<strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδό<strong>π</strong>ουλος, Συμβολαὶ ..., ὅ.<strong>π</strong>., σ. 275.<br />

34<br />

χρυσάνθου, Θεωρητικὸν Μέγα, ὅ.<strong>π</strong>., σ. 127.

76<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

καὶ ὁ ἕβδομος ἐ<strong>π</strong>ὶ τὸ βαρὺ, Ὑ<strong>π</strong>άτη· καὶ ὁ ὄγδοος <strong>π</strong>ροσλαμβανομένη». 35<br />

3. Τὸ τρίτο εἶναι σχόλιο τοῦ χρυσάνθου στὰ λεγόμενα τοῦ Βρυεννίου:<br />

«Ἐξ ὧν οὗτος ὁ συγγραφεὺς ἀναφέρει, συνάγεται ὅτι οἱ ὀκτὼ ἦχοι διωρίσθησαν<br />

ἐ<strong>π</strong>ὶ τοῦ διατονικοῦ Γένους τῆς μελωδίας˙ καὶ ὅτι ἡ ἀ<strong>π</strong>ὸ ἑνὸς γένους<br />

εἰς ἄλλο γένος μετάβασις δὲν ἀλλάζει ἦχον. Ὅθεν κάθε χρωματικοῦ Γένους<br />

μελωδία ὑ<strong>π</strong>άγεται εἰς ἕνα ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς εἰρημένους ὀκτὼ ἤχους· ὡσαύτως<br />

δὲ καὶ Ἐναρμονίου, καὶ μικτοῦ, καὶ τῶν λοι<strong>π</strong>ῶν». 36<br />

Σχολιασμὸς τῶν ἀ<strong>π</strong>όψεων τοῦ Βρυεννίου<br />

Ἡ <strong>π</strong>εριγραφὴ θεμελίωσης τῶν Ἤχων σὲ ἕνα ὄργανο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Βρυέννιο<br />

ἀκολουθεῖ, ἢ μάλλον <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>αθεῖ νὰ ἀκολουθήσει, τὴ λογικὴ θεμελίωσης<br />

τῶν Τρό<strong>π</strong>ων τῆς ἀρχαίας τρο<strong>π</strong>ικῆς μουσικῆς γιὰ τὴν ὁ<strong>π</strong>οία ἔγινε ἐκτενὴς<br />

λόγος. <strong>π</strong>ροσεκτικότερη, ὅμως, ἀνάγνωση τῶν λεγομένων ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Βρυέννιο<br />

ἀ<strong>π</strong>οκαλύ<strong>π</strong>τει τὴν ἄγνοια τῶν λόγων γιὰ τοὺς ὁ<strong>π</strong>οίους οἱ Τρό<strong>π</strong>οι το<strong>π</strong>οθετοῦντο<br />

σὲ διαφορετικοὺς τόνους. Αὐτὸ φαίνεται καθαρὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν<br />

<strong>π</strong>εριγραφὴ τῆς κλίμακας <strong>π</strong>οὺ ἰσχυρίζεται ὅτι χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν ὅλοι οἱ Ἦχοι,<br />

ἄρα καὶ οἱ Τρό<strong>π</strong>οι, ἀφοῦ Ἦχοι καὶ Τρό<strong>π</strong>οι γιὰ τὸν Βρυέννιο ταυτίζονται.<br />

Ἡ κλίμακα ἑκάστου Ἤχου, λέει στὸ δεύτερο <strong>π</strong>αράθεμα ὁ Βρυέννιος,<br />

«<strong>π</strong>εριέχει ἑ<strong>π</strong>τὰ διαστήματα, καὶ ὀκτὼ φθόγγους. Ὧν ὁ <strong>π</strong>ρῶτος ἀ<strong>π</strong>ὸ τοῦ<br />

ὀξέος λέγεται νήτη· ὁ δὲ τέταρτος ἐ<strong>π</strong>ὶ τὸ βαρύ, Μέση· καὶ ὁ ἕβδομος ἐ<strong>π</strong>ὶ<br />

τὸ βαρύ, Ὑ<strong>π</strong>άτη· καὶ ὁ ὄγδοος <strong>π</strong>ροσλαμβανομένη». Ἡ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω <strong>π</strong>εριγραφὴ<br />

μᾶς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ει στὴν κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων μὲ τὸν<br />

μείζονα τόνο στὴ βάση, μία ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς τρεῖς κλίμακες <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν<br />

οἱ ἀρχαῖοι Τρό<strong>π</strong>οι. Τὴ συγκεκριμένη κλίμακα χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι<br />

Τρό<strong>π</strong>οι μὲ τὸ <strong>π</strong>ρόθεμα Ὑ<strong>π</strong>ο-, ὅ<strong>π</strong>ως Ὑ<strong>π</strong>οδώριος, Ὑ<strong>π</strong>ολύδιος κλ<strong>π</strong>.<br />

Oἱ κύριοι Τρό<strong>π</strong>οι χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν τὴν κλίμακα τῶν διαζευγμένων<br />

τετραχόρδων καὶ οἱ ὑ<strong>π</strong>όλοι<strong>π</strong>οι <strong>π</strong>αραγόμενοι, ὅ<strong>π</strong>ως ὁ Μειξολύδιος, τὴν<br />

κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων μὲ τὸν μείζονα τόνο (<strong>π</strong>ροσλαμβανόμενο)<br />

στὴν κορυφή. Ὑ<strong>π</strong>ήρχαν λοι<strong>π</strong>ὸν τρεῖς τύ<strong>π</strong>οι κλίμακας σὲ χρήση ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

35<br />

χρυσάνθου, ὅ.<strong>π</strong>., σ. 129.<br />

36<br />

χρυσάνθου, ὅ.<strong>π</strong>., σ. 130.

Γ ́. Η ΟΚΤΑΗχΙΑ<br />

77<br />

τοὺς ἀρχαίους κύριους καὶ <strong>π</strong>αραγόμενους Τρό<strong>π</strong>ους καὶ ὄχι ἕνας γιὰ ὅλους,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως ἀφήνει νὰ ἐννοηθεῖ ὁ Βρυέννιος. Οἱ Ἦχοι ἀντιθέτως, κύριοι καὶ<br />

<strong>π</strong>λάγιοι, χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν <strong>π</strong>ράγματι ἕνα τύ<strong>π</strong>ο κλίμακας, ἀλλ’ ὄχι τῶν συν -<br />

ημμένων <strong>π</strong>αρὰ τῶν διαζευγμένων τετραχόρδων.<br />

Σύμφωνα μὲ τὰ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω, ἡ θέση τοῦ Βρυεννίου ὅτι «οἱ ἦχοι δὲν διαφέρουσιν<br />

ἀναμεταξύ των κατὰ ἄλλο, <strong>π</strong>αρὰ κατὰ τὸν ὀξύτερον καὶ βαρύτερον<br />

τό<strong>π</strong>ον τῆς φωνῆς καὶ τοῦ ὀργάνου» εἶχε καθολικὴ ἰσχὺ στὴν ἀρχαία<br />

καθὼς καὶ στὴ νεότερη τρο<strong>π</strong>ικὴ μουσική, σὲ καθεμιὰ γιὰ τοὺς δικούς της<br />

λόγους καὶ μὲ τὸν δικό της τρό<strong>π</strong>ο, ἐνῶ στὴν Ὀκταηχία ἰσχύει μόνο στοὺς<br />

κύριους Ἤχους. Οἱ λόγοι γιὰ τοὺς ὁ<strong>π</strong>οίους οἱ κύριοι καὶ <strong>π</strong>αραγόμενοι<br />

Τρό<strong>π</strong>οι τῆς ἀρχαίας μουσικῆς θεμελιώνονταν σὲ διαφορετικοὺς τόνους<br />

ἔχουν ἐξηγηθεῖ ἐ<strong>π</strong>αρκῶς. Στὴν ἐξωτερικὴ μουσικὴ δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχει διάκριση<br />

κύριων καὶ <strong>π</strong>αραγόμενων δρόμων-μακάμ, 37 ἄρα ἡ θεμελίωση σὲ διαφορετικὸ<br />

τόνο ὑ<strong>π</strong>ακούει στὴν ἁ<strong>π</strong>λὴ λογικὴ ὅτι ἀ<strong>π</strong>ὸ διαφορετικοὺς τόνους τῆς<br />

δια<strong>π</strong>ασῶν θεμελιώνονται διαφορετικὲς κλίμακες, ἦχοι γιὰ τὸν Βρυέννιο,<br />

ὄχι ὅμως οἱ Ἦχοι τῆς Ὀκταηχίας. Οἱ Ἦχοι τῆς Ὀκταηχίας, διατονικοί,<br />

χρωματικοὶ καὶ ἐναρμόνιοι, χρειάζονται ἕνα <strong>π</strong>εντάχορδο μόνο γιὰ τὴ θεμελίωσή<br />

τους, ἀφοῦ ὅλοι χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν κλίμακες διαζευγμένων τετραχόρδων.<br />

(<strong>π</strong>ερισσότερα ἐ<strong>π</strong>ὶ τοῦ θέματος θὰ εἰ<strong>π</strong>ωθοῦν σὲ εἰδικὸ κεφάλαιο,<br />

ἐ<strong>π</strong>ειδὴ τὸ θέμα αὐτὸ εἶναι σύνθετο.)<br />

Ὁ <strong>π</strong>αραλληλισμὸς ἐ<strong>π</strong>ίσης Ἤχων καὶ ἀρχαίων Τρό<strong>π</strong>ων ἐκ μέρους τοῦ<br />

Βρυεννίου εἶναι ἐντελῶς αὐθαίρετος. Ἐνδεικτικὰ <strong>π</strong>αρετέθη <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω, στὸ<br />

<strong>π</strong>ρῶτο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ σημεῖα <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>ιλέχθηκαν, ὁ ἰσχυρισμὸς τοῦ Βρυεννίου ὅτι ὁ<br />

<strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος τῆς Ὀκταηχίας εἶναι ὁ «Ὑ<strong>π</strong>ερμειξολύδιος» 38 τῆς ἀρχαιότητας.<br />

Μὲ δεδομένο ὅτι Ἦχοι καὶ Τρό<strong>π</strong>οι γιὰ τὸν Βρυέννιο ταυτίζονται, <strong>π</strong>ῶς<br />

εἶναι δυνατὸ νὰ <strong>π</strong>αραλληλίζει ἕνα κύριο Ἦχο μὲ ἕνα <strong>π</strong>αραγόμενο Τρό<strong>π</strong>ο;<br />

37<br />

Ὁ <strong>π</strong>. χαλάτζογλου, στὴν ἐργασία του (βλ. Βιβλιογραφία) γιὰ τὴ σχέση τῆς<br />

ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς μὲ τὴν ἀραβο<strong>π</strong>ερσική, κάνει λόγο γιὰ κύρια καὶ καταχρηστικὰ<br />

μακάμ. Ἡ διάκριση αὐτὴ ὅμως δὲν ἔχει σχέση μὲ τὴν ἀρχαιοελληνικὴ διάκριση<br />

σὲ κύριους καὶ <strong>π</strong>αραγόμενους Τρό<strong>π</strong>ους οὔτε μὲ τὴ διάκριση τῆς Ὀκταηχίας σὲ κύριους<br />

καὶ <strong>π</strong>λάγιους Ἤχους ὅ<strong>π</strong>ως θὰ δοῦμε.<br />

38<br />

Ὀρθογραφία τοῦ Βρυεννίου.

78<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Ἡ κλίμακα ἐ<strong>π</strong>ίσης <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>εριγράφει ὁ Βρυέννιος εἶναι κλίμακα συνημμένων<br />

τετραχόρδων μὲ <strong>π</strong>ροσλαμβανόμενο στὴ βάση. Ἡ κλίμακα αὐτὴ εἶναι <strong>π</strong>αντελῶς<br />

ξένη <strong>π</strong>ρὸς τὴν κλίμακα τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία ἀκολουθεῖ τὴ<br />

διάταξη τῶν διαζευγμένων τετραχόρδων. Ἐκτὸς ὅμως ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ διαφορετικὴ<br />

διάταξη τῶν τετραχόρδων, ἐντελῶς διαφορετικὴ εἶναι καὶ ἡ διάταξη τῶν<br />

διαστημάτων μεταξὺ τετραχόρδων <strong>π</strong>ρώτου καὶ Ὑ<strong>π</strong>ερμειξολύδιου.<br />

Στὴν ἑνότητα γιὰ τοὺς ἀρχαίους Τρό<strong>π</strong>ους, γιὰ τὰ ὀνόματά τους καὶ<br />

τὴ μεταξύ τους διάκριση σὲ κύριους καὶ <strong>π</strong>αραγόμενους, ἔγινε λόγος καὶ<br />

γιὰ τὸν Μειξολύδιο. Ὁ <strong>π</strong>αραγόμενος αὐτὸς Τρό<strong>π</strong>ος χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσε κλίμακα<br />

συνημμένων τετραχόρδων μὲ τὸν μείζονα τόνο στὴν κορυφὴ τοῦ<br />

ὀκταχόρδου. Ἡ δομὴ τοῦ τετραχόρδου του ἦταν ἴδια μὲ τὸν δώριο, τὸν<br />

κύριο Τρό<strong>π</strong>ο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο <strong>π</strong>αραγόταν καὶ ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος το<strong>π</strong>οθετοῦσε τὸ μικρότερο<br />

διάστημα στὴ βάση καὶ τὰ μεγαλύτερα στὴν κορυφή. Στὴ χρόα<br />

τοῦ σύντονου διατόνου, γιὰ <strong>π</strong>αράδειγμα, ἡ διάταξη τοῦ τετραχόρδου τοῦ<br />

Μειξολύδιου ἦταν 6-12-12. Μὲ τὰ σημερινὰ δεδομένα, ἡ βάση τοῦ δώριου<br />

θὰ θεμελιωνόταν στὸ φθόγγο Μι τῆς δισδια<strong>π</strong>ασῶν κλίμακας, καὶ τοῦ<br />

Μειξολύδιου, ὡς <strong>π</strong>αραγόμενου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν δώριο μὲ τὸν μείζονα τόνο στὴν<br />

κορυφὴ τοῦ ὀκταχόρδου, στὸ φθόγγο Σι, ἕνα τετράχορδο κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ<br />

βάση τοῦ κυρίου σύμφωνα μὲ τὴν τάξη τῆς ἀρχαίας τρο<strong>π</strong>ικῆς μουσικῆς.<br />

Στὴν ἀντιφωνία τοῦ Μειξολύδιου, δηλαδὴ ἕνα ὀκτάχορδο ψηλότερα, βρισκόταν<br />

ὁ Ὑ<strong>π</strong>ερμειξολύδιος, γιατὶ σὲ τί<strong>π</strong>οτα ἄλλο δὲν διέφερε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Μειξολύδιο<br />

<strong>π</strong>αρὰ μόνο ὡς <strong>π</strong>ρὸς τὴν ὀξύτητα τοῦ τόνου θεμελίωσης. Ὁ<br />

<strong>π</strong>αραγόμενος αὐτὸς Τρό<strong>π</strong>ος ταυτίστηκε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Βρυέννιο μὲ τὸν <strong>π</strong>ρῶτο<br />

τῆς Ὀκταηχίας, ἐνῶ, ὅ<strong>π</strong>ως θὰ φανεῖ στὴ συνέχεια, ὁ <strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος ἔχει<br />

τελείως ἄλλα χαρακτηριστικά.<br />

Μένοντας στὴ χρόα τοῦ σύντονου διατόνου, γιὰ νὰ ὑ<strong>π</strong>άρχει κοινὸ μέτρο<br />

σύγκρισης, ὁ <strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας ἔχει τετράχορδο<br />

μὲ διάταξη διαστημάτων 12-6-12 τῆς κλίμακας τῶν διαζευγμένων,<br />

καὶ ὄχι 6-12-12 τῆς κλίμακας τῶν συνημμένων. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ἡ βάση<br />

του, καὶ ἐξαιτίας τῆς δομῆς τοῦ τετραχόρδου καὶ ἐξαιτίας τῆς δομῆς τοῦ<br />

ὀκταχόρδου του, δὲν μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ βρίσκεται στὸν «ὀξύτατον» τόνο, ἀλλὰ στὸν<br />

βαρὺ τετράχορδο τῆς δια<strong>π</strong>ασῶν. Σύμφωνα λοι<strong>π</strong>ὸν μὲ ὅσα εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν γιὰ<br />

τὸν Ὑ<strong>π</strong>ερμειξολύδιο, τὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο ὁ Βρυέννιος ταυτίζει μὲ τὸν <strong>π</strong>ρῶτο Ἦχο,

Γ ́. Η ΟΚΤΑΗχΙΑ<br />

79<br />

ὁ ὀξύτατος τόνος θεμελίωσής του θὰ ἔ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε νὰ εἶναι ὁ Σι, δηλαδὴ ὁ Ζω<br />

τῆς Ὀκταηχίας. Ὁ χρύσανθος, ὅμως, μεταφράζοντας καὶ μεταφέροντας<br />

στὸ νέο σύστημα γραφῆς τὰ λεγόμενα τοῦ Βρυεννίου, θεμελιώνει τὸν<br />

<strong>π</strong>ρῶτο Ἦχο στὸν Κε. Στὸν τόνο αὐτὸ θεμελιώνεται βέβαια τετράχορδο<br />

μὲ διαστήματα τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου, ἀλλὰ τὸ <strong>π</strong>ρόβλημα <strong>π</strong>αραμένει, ἀφοῦ<br />

ἡ κλίμακα <strong>π</strong>οὺ θεμελιώνεται στὸν τόνο αὐτὸ εἶναι τῶν συνημμένων τετραχόρδων.<br />

<strong>π</strong>ερισσότερα γιὰ τὸ θέμα τῆς βάσης τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου στὸν Κε<br />

μαζὶ μὲ τὸ θέμα τῆς ἀρχαίας βάσης τοῦ Ἤχου, τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο ἔμμεσα θίγει ἐδῶ<br />

ὁ χρύσανθος, θὰ εἰ<strong>π</strong>ωθοῦν στὸ κεφάλαιο γιὰ τὸν <strong>π</strong>ρῶτο Ἦχο.<br />

Ἕνα τελευταῖο σχόλιο γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ θέμα τοῦ γένους στὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο ἀνήκει<br />

καθένας ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς Ἤχους. Ὁ χρύσανθος συμ<strong>π</strong>εραίνει ὅτι ἀ<strong>π</strong>ὸ ὅσα ἀναφέρει<br />

ὁ Βρυέννιος, ἕνας Ἦχος ἀνήκει σὲ ὅλα τὰ γένη, τὸ διατονικὸ, τὸ<br />

χρωμα τικὸ καὶ τὸ ἐναρμόνιο, ὅ<strong>π</strong>ως συνέβαινε μὲ τοὺς Τρό<strong>π</strong>ους τῆς ἀρχαιό -<br />

τητας καὶ ὅ<strong>π</strong>ως συμβαίνει στὴν ἐξωτερικὴ μουσική. Ὁ ἰσχυρισμὸς αὐτὸς<br />

κάνει φανερὴ τὴν ἄ<strong>π</strong>οψη <strong>π</strong>οὺ καὶ ὁ χρύσανθος καὶ <strong>π</strong>ολλοὶ νεότεροι θεωρη -<br />

τικοὶ δέχονται: ὅτι δηλαδὴ Ἦχος καὶ Τρό<strong>π</strong>ος ἢ δρόμος ἢ Μακάμ εἶναι<br />

τὸ ἴδιο.<br />

Μιὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς <strong>π</strong>ολὺ σημαντικὲς ἀλλαγὲς <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>έφερε ἡ Ὀκταηχία στὴ<br />

δομὴ τοῦ ἀρχαίου τρο<strong>π</strong>ικοῦ συστήματος εἶναι ἡ ταύτιση Ἤχου καὶ γένους.<br />

Στὴν ἐκκλησιαστικὴ ὑμνογραφία, ὅ<strong>π</strong>ως μᾶς τὴν <strong>π</strong>αρέδωσε ὁ ἅγιος Ἰωάννης<br />

ὁ δαμασκηνός, ὁ οὐσιαστικὸς δημιουργὸς τῆς Ὀκτωήχου 39 ἀλλὰ καὶ<br />

τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας, Ἦχος καὶ γένος ταυτίζονται. δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχει<br />

Ἦχος <strong>π</strong>οὺ νὰ ψάλλεται σὲ <strong>π</strong>ερισσότερα τοῦ ἑνὸς γένη. Ὁ <strong>π</strong>ρῶτος εἶναι<br />

ξεκάθαρο ὅτι ἀνήκει στὸ διατονικὸ γένος, ὁ δεύτερος στὸ χρωματικὸ κλ<strong>π</strong>.<br />

Ὑ<strong>π</strong>άρχουν διαφορετικοὶ τρό<strong>π</strong>οι, ὅ<strong>π</strong>ως θὰ δοῦμε, <strong>π</strong>οὺ ψάλλονται οἱ Ἦχοι,<br />

ἀλλὰ ὄχι διαφορετικὰ γένη. Ἡ ταύτιση αὐτὴ μεταξὺ Ἤχου καὶ γένους<br />

<strong>π</strong>ροσέδωσε ταυτότητα στὸν Ἦχο, ἕνα στοιχεῖο <strong>π</strong>οὺ ταίριαζε στὸ χριστιανικὸ<br />

<strong>π</strong>νεῦμα, τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο συνέβαλε καταλυτικὰ στὴ διαμόρφωση τοῦ μουσικοῦ<br />

συστήματος τῆς Ὀκταηχίας. Ἡ ἄ<strong>π</strong>οψη ὅτι ἕνας Ἦχος ἀνήκει σὲ ὅλα<br />

39<br />

Ὀκτώηχος εἶναι τὸ λειτουργικὸ βιβλίο <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>εριεῖχε ἀρχικὰ τοὺς ἀναστάσιμους<br />

ὕμνους τῶν Κυριακῶν στοὺς ὀκτὼ Ἤχους <strong>π</strong>οὺ συνέθεσε ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ δαμασκηνός,<br />

καὶ ἀργότερα συμ<strong>π</strong>ληρώθηκε μὲ ὕμνους ἄλλων ὑμνογράφων γιὰ ὅλη τὴν ἑβδομάδα.

80<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

τὰ γένη υἱοθετήθηκε κυρίως ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς μουσικοὺς τῶν μετὰ τὴν Ἅλωση<br />

χρόνων καὶ ὀφείλεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ μία στὴν τάση νὰ συνδέσουν καθετὶ μὲ τὸν<br />

ἀρχαῖο ἑλληνικὸ <strong>π</strong>ολιτισμὸ καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἄλλη στὴν ἐ<strong>π</strong>ίδραση τῆς ἐξωτερικῆς<br />

μουσικῆς.<br />

Ἐξωτερικὴ μουσική<br />

Ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ ἑρμηνευτικὰ <strong>π</strong>ροβλήματα <strong>π</strong>οὺ δημιουργεῖ στὸ σύστημα τῆς<br />

Ὀκταηχίας ἡ <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθεια ἑρμηνείας του μὲ τὰ κλειδιὰ τῆς ἀρχαίας μουσικῆς,<br />

<strong>π</strong>ροβλήματα δημιουργεῖ, καὶ μάλιστα μεγαλύτερα, ἡ <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθεια<br />

ἑρμηνείας του μὲ τὰ κλειδιὰ τῆς «ἐξωτερικῆς» μουσικῆς. Γι’ αὐτό, <strong>π</strong>ρὶν<br />

γίνει ἀναλυτικὰ λόγος γιὰ τὸ σύστημα τῆς Ὀκταηχίας, <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ γίνει<br />

μιὰ στοιχειώδης ἀναφορὰ στὴν ἐξωτερικὴ μουσική.<br />

Τὸ σύστημα τῆς Ὀκταηχίας εἶναι ἕνα σύστημα <strong>π</strong>οὺ δημιουργήθηκε γιὰ<br />

νὰ καλύψει τὶς λειτουργικὲς ἀνάγκες τῆς Ἐκκλησίας καὶ νὰ <strong>π</strong>ροστατεύσει<br />

τὴν ὀρθόδοξη λατρεία ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς αἱρετικοὺς οἱ ὁ<strong>π</strong>οῖοι χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν τὴ<br />

θυμελικὴ μουσικὴ ὡς μέσο διάδοσης τῶν ἰδεῶν τους. Ἡ δημιουργία καὶ ἡ<br />

ἐ<strong>π</strong>ικράτηση τοῦ συστήματος αὐτοῦ στὸν ἐκκλησιαστικὸ χῶρο δὲν ἀ<strong>π</strong>έκλεισε<br />

τὴν ὕ<strong>π</strong>αρξη μουσικῆς ἔξω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ χῶρο αὐτό. Ἡ μουσικὴ λοι<strong>π</strong>ὸν <strong>π</strong>οὺ συνέχισε<br />

νὰ ὑ<strong>π</strong>άρχει καὶ νὰ ἀνα<strong>π</strong>τύσσεται ἔξω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ λατρεία, ἡ κοσμικὴ μουσική,<br />

ὀνομάστηκε ἀργότερα «ἐξωτερικὴ» μουσική.<br />

Ἡ μουσικὴ αὐτὴ συνέχισε μὲ ἀρκετὲς ἀλλαγὲς τὴν ἀρχαιοελληνικὴ τρο<strong>π</strong>ικὴ<br />

<strong>π</strong>αράδοση, καὶ ἀρχικά, ὑ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἐ<strong>π</strong>ίδραση τοῦ διονυσιακοῦ <strong>π</strong>νεύματος,<br />

βρισκόταν σὲ ἄκρα ἀντίθεση μὲ τὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσική. Ἀργότερα, βέβαια,<br />

ἡ ἐ<strong>π</strong>ιρροὴ <strong>π</strong>οὺ ἄσκησε γενικότερα στὸν κόσμο, καὶ εἰδικότερα στὴν<br />

τέχνη, ἡ ὀρθόδοξη <strong>π</strong>νευματικότητα, ἐ<strong>π</strong>έδρασε καὶ στὴν ἐξωτερικὴ μουσική.<br />

Ἡ ἐ<strong>π</strong>ίδραση αὐτὴ φαίνεται καὶ σήμερα στὴ λεγόμενη «<strong>π</strong>αραδοσιακὴ» μουσική,<br />

ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες μορφὲς καὶ εἴδη μουσικῆς, ὅ<strong>π</strong>ως εἶναι τὸ ρεμ<strong>π</strong>έτικο<br />

καὶ τὸ «ἔντεχνο» τραγούδι. Ἕνας σημαντικὸς <strong>π</strong>αράγοντας αὐτῆς τῆς ἐ<strong>π</strong>ίδρασης<br />

ἦταν ὅτι σὲ <strong>π</strong>ολλὲς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις οἱ ἴδιοι ἄνθρω<strong>π</strong>οι ἦταν <strong>π</strong>αράλληλα<br />

ψάλτες, λαϊκοὶ ὀργανο<strong>π</strong>αῖκτες καὶ τραγουδιστές. Ἐξίσου σημαντικὸ γεγονὸς<br />

εἶναι ὅτι ἡ μουσικὴ τῆς Ἐκκλησίας σημάδεψε καὶ σημαδεύει αἰῶνες τώρα<br />

τὶς <strong>π</strong>ιὸ σημαντικὲς στιγμὲς τῆς ἀνθρώ<strong>π</strong>ινης ζωῆς, ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ γέννηση ὣς τὸ

Γ ́. Η ΟΚΤΑΗχΙΑ<br />

81<br />

θάνατο, καὶ ἔγινε μέσο ἔκφρασης τῆς χαρᾶς καὶ τοῦ <strong>π</strong>όνου τῶν ἀνθρώ<strong>π</strong>ων.<br />

Ἐκτὸς ὅμως ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἀρχαιοελληνικὴ ἐξωτερικὴ μουσική, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία μεταμορφώθηκε<br />

σταδιακὰ καὶ συγγένεψε <strong>π</strong>νευματικὰ μὲ τὴν ἐκκλησιαστικὴ<br />

μουσική (γι’ αὐτὸ μιλᾶμε γιὰ τὴν ἐκκλησιαστικὴ καὶ τὴ λαϊκὴ ἐκδοχὴ τῆς<br />

ρωμαίϊκης μουσικῆς), ὑ<strong>π</strong>άρχει καὶ μιὰ ἄλλη ἐκδοχὴ τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς.<br />

Εἶναι ἡ ἀραβο<strong>π</strong>ερσικὴ μουσική, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία στηρίχθηκε ἀρχικὰ στὴν<br />

ἀρχαιοελληνικὴ τρο<strong>π</strong>ικότητα, γιὰ νὰ ἀνα<strong>π</strong>τύξει στὴ συνέχεια τὸν δικό της<br />

μουσικὸ <strong>π</strong>ολιτισμό. Εἶναι γνωστὴ ἡ σχέση τῶν θεωρητικῶν τῆς ἀραβο<strong>π</strong>ερσικῆς<br />

μουσικῆς Al Farabi καὶ Ibn Sina, καὶ ὄχι μόνο αὐτῶν, μὲ τὸ ἔργο τῶν<br />

ἀρχαίων Ἑλλήνων μουσικῶν καὶ φιλοσόφων, τοῦ <strong>π</strong>υθαγόρα, τοῦ Ἀριστοτέλη,<br />

τοῦ Ἀριστόξενου κ.ἄ. Τὸ θεωρητικὸ ὑ<strong>π</strong>όβαθρο καὶ στὶς δύο αὐτὲς μουσικὲς<br />

<strong>π</strong>αραδόσεις, τὴν ἀραβο<strong>π</strong>ερσικὴ δηλαδὴ καὶ τὴν ἐκκλησιαστική, <strong>π</strong>έραν<br />

<strong>π</strong>άσης ἀμφιβολίας, βρίσκεται στὸ ἀρχαιοελληνικὸ μουσικὸ τρο<strong>π</strong>ικὸ σύστημα.<br />

<strong>π</strong>αρὰ τὶς κοινές, ὅμως, καταβολὲς καὶ τὴν ὁμοιότητα <strong>π</strong>οὺ ὑ<strong>π</strong>άρχει ἀνάμεσα<br />

στὴν ἐκκλησιαστικὴ Ὀκταηχία καὶ τὴν ἀραβο<strong>π</strong>ερσικὴ μουσική, κάθε<br />

μιὰ ἔχει τὴν ἰδιο<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ία της. Ἔχει εἰ<strong>π</strong>ωθεῖ καὶ ἄλλες φορὲς ὅτι «τὰ κοινὰ<br />

μορφολογικὰ στοιχεῖα» στὴν τέχνη δὲν ὁδηγοῦν στὸ ἴδιο <strong>π</strong>νευματικὸ-καλλιτεχνικὸ<br />

ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα. Τὸ ἴδιο ἔγινε καὶ στὴ ζωγραφική, ἂν συγκριθοῦν οἱ<br />

<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ογραφίες τῶν Φαγιοὺμ μὲ τὴν εἰκονογραφία· τὰ ἴδια ὑλικά, κοινὰ<br />

μορφολογικὰ στοιχεῖα, ἀλλὰ διαφορετικὸ ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα. Γιὰ τὴ σχέση τῆς<br />

τρο<strong>π</strong>ικῆς μουσικῆς, τῆς «καθ’ ἡμᾶς» καὶ τῆς ἀνατολικῆς, μὲ τὴν Ὀκταηχία,<br />

τὸ τελικὸ συμ<strong>π</strong>έρασμα θὰ ἐξαχθεῖ στὸ τέλος αὐτῆς τῆς ἐργασίας, ἀφοῦ γίνει<br />

λόγος γιὰ τὴ δομὴ καὶ τὸν ἰδιαίτερο τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας τῶν Ἤχων στὸ<br />

<strong>π</strong>λαίσιο τῆς Ὀκταηχίας.Ἐ<strong>π</strong>ειδή, ὅμως, ἡ ἐ<strong>π</strong>ίδραση τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν 17 ο αἰώνα καὶ ἑξῆς εἶναι γεγονός καὶ ἐντο<strong>π</strong>ίζεται σὲ <strong>π</strong>ολὺ γνωστὰ<br />

ἐκκλησιαστικὰ μέλη, εἶναι ἀνάγκη νὰ γίνει σύντομη ἀναφορὰ στὴν ἐξωτερικὴ<br />

μουσικὴ καὶ στὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ αὐτὴ ἐ<strong>π</strong>ηρέασε τὸ ἐκκλησιαστικὸ μέλος.<br />

Γιὰ τὸ «ἐξωτερικὸ» μέλος καὶ τὴν ἐ<strong>π</strong>ίδρασή του<br />

στὴν ἐκκλησιαστικὴ μελο<strong>π</strong>οιία<br />

Ἡ ἐξωτερική (κοσμική) μουσικὴ τοῦ 17 ου αἰώνα δὲν εἶχε σχέση μὲ τὴ θυμελικὴ<br />

μουσική, <strong>π</strong>οὺ ἀ<strong>π</strong>έκρουσαν καὶ ἀ<strong>π</strong>έρριψαν οἱ <strong>π</strong>ατέρες τοῦ 4 ου καὶ

82<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

5 ου αἰώνα. Ἡ ἐ<strong>π</strong>ίδραση τοῦ χριστιανισμοῦ στὴν <strong>π</strong>νευματικὴ ζωὴ τῶν<br />

ἀνθρώ<strong>π</strong>ων δὲν ἄφησε ἀνε<strong>π</strong>ηρέαστη τὴ μουσικὴ <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν οἱ<br />

ἴδιοι ἄνθρω<strong>π</strong>οι ἔξω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ λατρεία. Βέβαια, ἡ κοσμικὴ μουσικὴ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσε<br />

καὶ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ρυθμικὰ καὶ τρο<strong>π</strong>ικὰ σχήματα <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>αραμένουν<br />

ξένα <strong>π</strong>ρὸς τὸ <strong>π</strong>ροσευχητικὸ ἦθος τῆς χριστιανικῆς λατρείας. Τὸ<br />

ἐρώτημα λοι<strong>π</strong>ὸν <strong>π</strong>οὺ τίθεται εἶναι σὲ <strong>π</strong>οιὸ βαθμὸ καὶ μὲ <strong>π</strong>οιὸ τρό<strong>π</strong>ο ἐ<strong>π</strong>έδρασε<br />

ἡ ἐξωτερικὴ μουσικὴ στὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσική; Μὲ δεδομένο<br />

ὅτι ἡ <strong>π</strong>αλαιὰ γραφὴ δὲν ἐ<strong>π</strong>έτρε<strong>π</strong>ε καταγραφὲς ξένες <strong>π</strong>ρὸς τὸ ἐκκλησιαστικὸ<br />

μέλος, γιὰ <strong>π</strong>οιὰ ἀκριβῶς ἐ<strong>π</strong>ίδραση γίνεται λόγος;<br />

Γιὰ νὰ ἀ<strong>π</strong>αντηθεῖ τὸ ἐρώτημα αὐτό, θὰ <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει <strong>π</strong>ρῶτα ἀ<strong>π</strong>’ ὅλα νὰ ἐξεταστοῦν<br />

τὰ ἀκόλουθα τέσσερα σημεῖα, στὰ ὁ<strong>π</strong>οία συγκλίνουν καὶ ἀ<strong>π</strong>οκλίνουν<br />

τὰ <strong>π</strong>ροαναφερθέντα μουσικὰ συστήματα: α. τὰ διαστήματα, οἱ χρόες καὶ τὰ<br />

γένη στὴν ἀρχαία, τὴν ἐξωτερικὴ καὶ τὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσική· β. ἡ σχέση<br />

μεταξὺ γένους καὶ Τρό<strong>π</strong>ου (μακάμ), γένους καὶ Ἤχου· γ. ἡ διάκριση κύριων<br />

καὶ <strong>π</strong>αραγόμενων Τρό<strong>π</strong>ων καὶ Ἤχων· καὶ δ. ὁ τρό<strong>π</strong>ος ἀνά<strong>π</strong>τυξης καὶ λειτουργίας<br />

τῶν κλιμάκων <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν οἱ Τρό<strong>π</strong>οι καὶ οἱ Ἦχοι.<br />

α. Γιὰ τὴ σταδιακὴ ἐξέλιξη τῶν διαστημάτων τῆς ἀρχαίας μουσικῆς<br />

ἔγινε λόγος σὲ <strong>π</strong>ροηγούμενο κεφάλαιο. Ἐκεῖνο <strong>π</strong>οὺ ἔχει σχέση μὲ τὸ θέμα<br />

<strong>π</strong>οὺ μᾶς ἀ<strong>π</strong>ασχολεῖ εἶναι ὅτι μέσα στὶς ἀλλαγὲς <strong>π</strong>οὺ ἔγιναν καταργήθηκε<br />

ἡ χρόα τοῦ ἐναρμονίου καὶ μαζί της, ὅ<strong>π</strong>ως εἶναι φυσικό, τὸ ἀρχαῖο ἐναρμόνιο<br />

γένος. Ἡ κατάργηση τοῦ ἐναρμονίου γένους κληροδοτήθηκε στὴν<br />

ἐξωτερικὴ μουσικὴ μὲ ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα νὰ μὴν ὑ<strong>π</strong>άρχει τὸ γένος αὐτὸ οὔτε στὴν<br />

«καθ’ ἡμᾶς» οὔτε στὴν ἀραβο<strong>π</strong>ερσικὴ μουσική. Ἡ ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ<br />

ὅμως κράτησε τὴν ἀρχαία <strong>π</strong>αράδοση τῶν τριῶν γενῶν καὶ ἀνα<strong>π</strong>λήρωσε<br />

τὴν ἔλλειψη τῆς χρόας τοῦ ἐναρμονίου μὲ τὴ χρόα τοῦ σύντονου διατόνου,<br />

δημιουργώντας ἔτσι ἕνα νέο ἐναρμόνιο γένος. Ἡ ἐξωτερικὴ μουσικὴ ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὴν <strong>π</strong>λευρά της διατήρησε καὶ τὶς δύο χρόες, τὴ μαλακὴ καὶ τὴ σύντονη<br />

(σκληρή), στὸ διατονικὸ γένος.<br />

β. Σύμφωνα μὲ ὅσα εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω, στὴν ἐξωτερικὴ μουσικὴ<br />

<strong>π</strong>αρέμειναν δύο γένη ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ τρία τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς μουσικῆς. <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει<br />

νὰ τονιστεῖ ἐδῶ ὅτι ἡ ὀργάνωση τῶν τρο<strong>π</strong>ικῶν σχημάτων στὴν ἐξωτερικὴ<br />

μουσικὴ δὲν γίνεται κατὰ γένος, δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχει σαφὴς ἀναφορὰ σὲ γένη. Οἱ<br />

κλίμακες βέβαια διακρίνονται σὲ διατονικὲς καὶ χρωματικές, ἀλλὰ δὲν

Γ ́. Η ΟΚΤΑΗχΙΑ<br />

83<br />

φαίνεται μὲ κά<strong>π</strong>οιο τρό<strong>π</strong>ο ὅτι οἱ μὲν ἀνήκουν σὲ ἕνα γένος καὶ οἱ ἄλλες σὲ<br />

ἄλλο γένος, ὅ<strong>π</strong>ως γινόταν στὴν ἀρχαία μουσικὴ καὶ συνεχίζεται στὴν<br />

ὀκταηχία. Οἱ ὅ<strong>π</strong>οιες <strong>π</strong>ληροφορίες γιὰ τὸ γένος καὶ τὸ εἶδος τῶν διαστημάτων<br />

<strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ἕνα τρο<strong>π</strong>ικὸ σχῆμα ἐμ<strong>π</strong>εριέχονται στὸ ὄνομα<br />

τοῦ τρο<strong>π</strong>ικοῦ σχήματος, καὶ κάθε τρο<strong>π</strong>ικὸ σχῆμα ἔχει θεμελιωθεῖ καὶ ἔχει<br />

ταυτιστεῖ μὲ ἕνα τόνο τῆς δισδια<strong>π</strong>ασῶν.<br />

Στὴν ἀρχαιοελληνικὴ μουσικὴ καὶ γιὰ ὅσο χρόνο κυριαρχοῦσε τὸ<br />

ὀκτάχορδο, οἱ Τρό<strong>π</strong>οι ἦταν ἑ<strong>π</strong>τά. Ὅταν δημιουργήθηκε τὸ Τέλειο Μεῖζον<br />

καὶ ἀμετάβολο σύστημα, οἱ Τρό<strong>π</strong>οι μεταφέρθηκαν σὲ ξεχωριστοὺς τόνους<br />

καὶ αὐξήθηκαν γιὰ νὰ καλύψουν ὅλους τοὺς τόνους τῆς δισδια<strong>π</strong>ασῶν δίνοντας<br />

ταυτόχρονα τὸ ὄνομά τους σὲ καθένα ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς τόνους θεμελίωσης.<br />

Ἔτσι, οἱ <strong>π</strong>αλαιότερες ὀνομασίες τῶν τόνων τῆς κλίμακας, ὅ<strong>π</strong>ως ὑ<strong>π</strong>άτη,<br />

<strong>π</strong>αρυ<strong>π</strong>άτη, λιχανὸς κλ<strong>π</strong>., ἀντικαταστάθηκαν μὲ τὰ ὀνόματα τῶν Τρό<strong>π</strong>ων<br />

<strong>π</strong>οὺ θεμελιώθηκαν σ’ αὐτούς: Λύδιος, δώριος, Φρύγιος κλ<strong>π</strong>. Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν<br />

ἀλλαγὴ αὐτὴ ἔγινε σύγχυση μεταξὺ τόνου καὶ Τρό<strong>π</strong>ου καὶ θεωρήθηκε ὅτι<br />

ὁ τόνος εἶναι ταυτόχρονα καὶ Τρό<strong>π</strong>ος. Στὴν <strong>π</strong>ραγματικότητα, μὲ δεδομένη<br />

τὴ δομὴ τῆς δισδια<strong>π</strong>ασῶν, οἱ Τρό<strong>π</strong>οι θεμελιώθηκαν στοὺς τόνους ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς<br />

ὁ<strong>π</strong>οίους ἦταν δυνατὴ ἡ ἀνά<strong>π</strong>τυξη τῆς κλίμακάς τους. Κατὰ <strong>π</strong>αρόμοιο<br />

τρό<strong>π</strong>ο οἱ δρόμοι τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς καὶ τὰ ἀραβο<strong>π</strong>ερσικὰ μακὰμ θεμελιώθηκαν<br />

στοὺς τόνους ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς ὁ<strong>π</strong>οίους ἦταν δυνατὴ ἡ ἀνά<strong>π</strong>τυξη τῆς<br />

κλίμακάς τους καὶ ἔδωσαν <strong>π</strong>αράλληλα τὸ ὄνομά τους στοὺς συγκεκριμένους<br />

τόνους· ἔτσι τόνος καὶ τρο<strong>π</strong>ικὸ σχῆμα ταυτίστηκαν. Γι’ αὐτὸν τὸ λόγο<br />

ἡ ὀργάνωση τῶν τρο<strong>π</strong>ικῶν σχημάτων στὴν «καθ’ ἡμᾶς», ἀλλὰ καὶ στὴν<br />

ἀνατολικὴ μουσική, γίνεται μὲ βάση τὰ ὄργανα οἱ δεσμοί (τάστα) τῶν<br />

ὁ<strong>π</strong>οίων εἶναι κατάλληλα το<strong>π</strong>οθετημένοι ἔτσι ὥστε νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ θεμελίωση<br />

καὶ ἀνά<strong>π</strong>τυξη τῶν <strong>π</strong>οικίλων τρο<strong>π</strong>ικῶν σχημάτων.<br />

Γιὰ <strong>π</strong>αράδειγμα, ἡ βάση τῆς δια<strong>π</strong>ασῶν βρίσκεται στὸν τόνο ὅ<strong>π</strong>ου θεμελιώνεται<br />

τὸ μακὰμ Ράστ, λέξη <strong>π</strong>ερσικὴ <strong>π</strong>οὺ σημαίνει <strong>π</strong>ροϋ<strong>π</strong>άντηση. Μὲ<br />

ἀφετηρία τὸ μακὰμ Ράστ, τὴν <strong>π</strong>ρώτη βάση, ἀνευρίσκεται τὸ μακὰμ δουγκιάχ,<br />

δεύτερη βάση, τὸ μακὰμ Σεγκιάχ, τρίτη βάση, τὸ μακὰμ Τζαργκιάχ,<br />

τέταρτη βάση κλ<strong>π</strong>. Βέβαια ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς ἴδιες βάσεις <strong>π</strong>αράγονται καὶ<br />

<strong>π</strong>ολλὰ ἄλλα μακὰμ <strong>π</strong>οὺ τὸ ὄνομά τους δὲν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ει σὲ τόνο τῆς κλίμακας<br />

ἀλλὰ σὲ τρο<strong>π</strong>ικὲς συμ<strong>π</strong>εριφορὲς τοῦ τόνου-μακὰμ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο

84<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ἐξαρτῶνται. Κάτι ἀνάλογο συναντοῦμε καὶ στὴ δυτικὴ μουσικὴ ὅ<strong>π</strong>ου<br />

ἔχουμε τὴν κλίμακα τοῦ ντο, τοῦ Ρε, τοῦ Μι κλ<strong>π</strong>. Καθένας ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς τόνους<br />

αὐτοὺς ἦταν γιὰ τὴ δυτικὴ μουσική, <strong>π</strong>ροτοῦ ἐ<strong>π</strong>ικρατήσουν οἱ σημερινοὶ<br />

δύο μόνο τρό<strong>π</strong>οι, τῆς ματζόρε (μείζονος) καὶ τῆς μινόρε (ἐλάσσονος)<br />

κλίμακας, καὶ ἕνα ξεχωριστὸ τρο<strong>π</strong>ικὸ σχῆμα· ἐνῶ τώρα κάθε τόνος μ<strong>π</strong>ορεῖ<br />

νὰ «φιλοξενεῖ» καὶ τὴ μείζονα καὶ τὴν ἐλάσσονα κλίμακα. Μὲ ἀνάλογο<br />

τρό<strong>π</strong>ο ὀργανώνονται οἱ δρόμοι στὴν καθ’ ἡμᾶς ἐξωτερικὴ μουσικὴ καὶ μάλιστα<br />

μὲ τὴν ἴδια ὁρολογία τῆς ἀραβο<strong>π</strong>ερσικῆς. Μόνο οἱ θεωρητικοὶ τῆς<br />

ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς χρησιμο<strong>π</strong>οίησαν διαφορετικὴ ὁρολογία γιὰ τοὺς<br />

ἤχους τῆς τρο<strong>π</strong>ικῆς μουσικῆς κατ’ ἐ<strong>π</strong>ίδραση τῆς Ὀκταηχίας, ὅ<strong>π</strong>ως δεύτερος<br />

διατονικός, <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου διατονικός κλ<strong>π</strong>. Ἡ ὁρολογία αὐτὴ<br />

δὲν χρησιμο<strong>π</strong>οιήθηκε <strong>π</strong>οτὲ στὴν <strong>π</strong>ράξη ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς <strong>π</strong>αραδοσιακοὺς μουσικούς,<br />

δημιούργησε ὅμως καὶ δημιουργεῖ μέχρι σήμερα μεγάλη σύγχυση<br />

στὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ ἐξαιτίας τῆς ταύτισης τῶν Ἤχων τῆς<br />

Ὀκταηχίας μὲ τοὺς Τρό<strong>π</strong>ους καὶ τὰ μακὰμ τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς.<br />

Στὴν ἐκκλησιαστικὴ Ὀκταηχία ἡ ὀργάνωση τῶν Ἤχων γίνεται καταρχὴν<br />

μὲ βάση τὰ γένη καὶ ὄχι τοὺς τόνους-φθόγγους τῆς κλίμακας.<br />

Στὴν τρο<strong>π</strong>ικὴ μουσικὴ ὁ <strong>π</strong>ρῶτος φθόγγος μετὰ τὴ βάση θεωρεῖται <strong>π</strong>ρῶτος<br />

ἦχος, ὁ δεύτερος φθόγγος δεύτερος ἦχος κλ<strong>π</strong>. Εἶναι οἱ διαφορετικὲς κλίμακες<br />

<strong>π</strong>οὺ ἀναφέρθηκαν <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω καὶ οἱ ὁ<strong>π</strong>οῖες θεμελιώνονται σὲ καθένα<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς ἑ<strong>π</strong>τὰ τόνους τῆς κλίμακας τοῦ ὀκταχόρδου, ἀλλὰ δὲν ἀντιστοιχοῦν<br />

στοὺς Ἤχους τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς. Στὴν ἐκκλησιαστικὴ<br />

μουσικὴ κάθε Ἦχος ἀνήκει σὲ ἕνα γένος: ὁ <strong>π</strong>ρῶτος ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς κύριους κατατάσσεται<br />

στὸ διατονικό, ὁ δεύτερος στὸ χρωματικό, ὁ Τρίτος στὸ ἐναρμόνιο,<br />

ὁ Τέταρτος <strong>π</strong>άλι στὸ διατονικὸ καὶ οἱ <strong>π</strong>λάγιοί τους ἀντίστοιχα. Οἱ<br />

κλίμακες τῶν Ἤχων θεμελιώνονται ὅλες στὸ <strong>π</strong>ρῶτο <strong>π</strong>εντάχορδο τῆς δια<strong>π</strong>ασῶν,<br />

γιατὶ ὅλοι οἱ Ἦχοι χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν κλίμακες διαζευγμένων οἱ<br />

ὁ<strong>π</strong>οῖες μόνο στὸ <strong>π</strong>εντάχορδο αὐτὸ μ<strong>π</strong>οροῦν νὰ θεμελιωθοῦν, καὶ στὸν τόνο<br />

<strong>π</strong>οὺ ταιριάζει στὴ δομὴ τῆς κλίμακας κάθε Ἤχου. Ἔτσι, ἔχουμε τὸ φαινόμενο<br />

τῆς κοινῆς θεμελίωσης Ἤχων καὶ τῆς κοινῆς, στὶς <strong>π</strong>ερισσότερες<br />

<strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις, κλίμακας μεταξὺ κύριων καὶ <strong>π</strong>λάγιων Ἤχων.<br />

γ. Γιὰ τὴ διάκριση μεταξὺ κύριων καὶ <strong>π</strong>αραγόμενων Τρό<strong>π</strong>ων, κύριων<br />

καὶ καταχρηστικῶν μακάμ, κύριων καὶ <strong>π</strong>λάγιων Ἤχων.

Γ ́. Η ΟΚΤΑΗχΙΑ<br />

85<br />

Οἱ κύριοι Τρό<strong>π</strong>οι διακρίνονταν ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς <strong>π</strong>αραγόμενους γιατὶ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν<br />

διαφορετική, ὡς <strong>π</strong>ρὸς τὴ δομή, κλίμακα: διαζευγμένων τετραχόρδων<br />

οἱ μὲν καὶ συνημμένων τετραχόρδων οἱ δέ. Τὴν ἀνά<strong>π</strong>τυξη τῆς<br />

διαφορετικῆς κλίμακας τῶν Τρό<strong>π</strong>ων ἐξυ<strong>π</strong>ηρετοῦσε καὶ ἡ θεμελίωσή τους<br />

σὲ διαφορετικοὺς τόνους τῆς κλίμακας· γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ ἔχει γίνει ἐκτενὴς<br />

λόγος σὲ <strong>π</strong>ροηγούμενο κεφάλαιο. νὰ συμ<strong>π</strong>ληρωθεῖ ἐδῶ ὅτι ἡ διάκριση<br />

μεταξὺ κύριων καὶ <strong>π</strong>αραγόμενων Τρό<strong>π</strong>ων στὸ ἀρχαιοελληνικὸ τρο<strong>π</strong>ικὸ<br />

σύστημα δήλωνε τὴ σχέση <strong>π</strong>οὺ εἶχαν οἱ Τρό<strong>π</strong>οι μεταξύ τους, γιατὶ <strong>π</strong>ράγματι<br />

ὑ<strong>π</strong>ῆρχε ἀλληλεξάρτηση μεταξὺ κύριων καὶ <strong>π</strong>αραγόμενων Τρό<strong>π</strong>ων,<br />

γιὰ τὴν ὁ<strong>π</strong>οία ἐ<strong>π</strong>ίσης ἔγινε λόγος.<br />

Στὴν ἐξωτερικὴ μουσικὴ τώρα δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχει τέτοιας λογῆς σχέση μεταξὺ<br />

τῶν τρο<strong>π</strong>ικῶν σχημάτων, μακὰμ καὶ δρόμων, ἢ τοὐλάχιστον δὲν δηλώνεται<br />

μὲ κά<strong>π</strong>οιο τρό<strong>π</strong>ο. Μοναδική τους σχέση εἶναι ἡ θέση τους στὴ<br />

δισδια<strong>π</strong>ασῶν διατονικὴ κλίμακα καὶ τὰ μὲν κύρια τρο<strong>π</strong>ικὰ σχήματα θεμελιώνονται<br />

στοὺς κύριους τόνους τῆς κλίμακας, ἐνῶ τὰ «<strong>π</strong>αραγόμενα»<br />

(«σοχ<strong>π</strong>έδες» καὶ καταχρηστικὰ τρο<strong>π</strong>ικὰ σχήματα) στὶς ὑ<strong>π</strong>οδιαιρέσεις τῶν<br />

τόνων ἢ «φιλοξενοῦνται» σὲ τόνους <strong>π</strong>οὺ κατέχουν ἤδη τὰ κύρια τρο<strong>π</strong>ικὰ<br />

σχήματα.<br />

Στὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ ἡ διάκριση ἡ ὁ<strong>π</strong>οία γίνεται ἀνάμεσα σὲ<br />

κύριους καὶ <strong>π</strong>λάγιους Ἤχους δὲν ἔχει σχέση οὔτε μὲ τὸ εἶδος τῆς κλίμακας<br />

<strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν, ἀφοῦ ὅλοι οἱ Ἦχοι χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν κλίμακες διαζευγμένων<br />

τετραχόρδων, οὔτε ἀ<strong>π</strong>όλυτα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ θέση τους σὲ διαφορετικοὺς τόνους<br />

τῆς κλίμακας, ὅ<strong>π</strong>ως γινόταν στὴν ἀρχαία μουσικὴ καὶ γίνεται ὣς ἕνα<br />

βαθμὸ στὴν ἐξωτερικὴ μουσική. Ἡ διάκριση μεταξὺ κύριων καὶ <strong>π</strong>λάγιων<br />

Ἤχων γίνεται μὲ κριτήριο τὴν ἁρμονία <strong>π</strong>άνω στὴν ὁ<strong>π</strong>οία «οἰκοδομοῦν» τὴν<br />

ἰδιο<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ία τους οἱ Ἦχοι καὶ γιὰ τὴν ὁ<strong>π</strong>οία θὰ γίνει λόγος <strong>π</strong>ιὸ κάτω.<br />

δ. Ἡ ἀνά<strong>π</strong>τυξη, τέλος, καὶ ἡ λειτουργία τῶν κλιμάκων στὸ <strong>π</strong>λαίσιο<br />

κάθε συστήματος εἶναι μιὰ σημαντικὴ διαφορά. Ἡ ἀντίληψη γιὰ τὴν κλίμακα<br />

καὶ ὁ τρό<strong>π</strong>ος <strong>π</strong>οὺ αὐτὴ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ἀρχαῖο τρο<strong>π</strong>ικὸ σύστημα<br />

καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ σύστημα τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς εἶναι κά<strong>π</strong>ως<br />

«κλειστός», δηλαδὴ κάθε τρο<strong>π</strong>ικὸς σχηματισμὸς εἶναι καὶ μία μοναδικὴ<br />

κλίμακα. Κάθε μικρὴ ἢ μεγαλύτερη ἀλλοίωση στὴν κλίμακα ἑνὸς τρο<strong>π</strong>ικοῦ<br />

σχήματος ὁδηγεῖ στὴ δημιουργία ἑνὸς νέου τρο<strong>π</strong>ικοῦ σχήματος μὲ νέο

86<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ὄνομα καὶ διαφορετικὸ ἐνδεχομένως τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας. 40 Ἀντίθετα μὲ<br />

τὴν <strong>π</strong>ρακτικὴ αὐτή, νὰ δημιουργεῖται δηλαδὴ νέο μακὰμ ἢ δρόμος στὴν<br />

<strong>π</strong>ιὸ μικρὴ ἀλλοίωση <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>ιφέρεται στὴν κλίμακα, οἱ Ἦχοι τῆς Ὀκταηχίας<br />

<strong>π</strong>αραμένουν οἱ ἴδιοι, <strong>π</strong>αρὰ τὶς ἀλλοιώσεις καὶ τὴ διαφορετικὴ λειτουρ -<br />

γία τῆς κλίμακας <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ροσδίδει νέα μορφὴ στὸν Ἦχο, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος «μερίζεται<br />

ἀμερίστως καὶ <strong>π</strong>ολλα<strong>π</strong>λασιάζεται ἀ<strong>π</strong>ολλα<strong>π</strong>λασιάστως», κατὰ τὸν <strong>π</strong>ατερικὸ<br />

λόγο. Ἡ <strong>π</strong>ρακτικὴ αὐτὴ τῶν ἐκκλησιαστικῶν Ἤχων διασφαλίζει<br />

συνοχὴ καὶ ἁ<strong>π</strong>λότητα στὸ σύστημα τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας, καὶ<br />

<strong>π</strong>αράλληλα, ὅ<strong>π</strong>ως γίνεται μὲ τὰ τέσσερα κύρια καὶ τὰ τέσσερα <strong>π</strong>αραγόμενα<br />

χρώματα, ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς τέσσερις κύριους καὶ τέσσερις <strong>π</strong>λάγιους Ἤχους<br />

<strong>π</strong>αράγεται ἕνα «ἄ<strong>π</strong>ειρο» <strong>π</strong>λῆθος ἠχοχρωμάτων <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>λουτίζουν τὴν<br />

ἐκκλησιαστικὴ μουσική.<br />

Μετὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ ὅσα, <strong>π</strong>ολὺ σύντομα, εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν γιὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς μουσικῆς<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς ἀρχαίους Τρό<strong>π</strong>ους καὶ τοὺς τρο<strong>π</strong>ικοὺς σχηματισμοὺς τῆς<br />

ἐξωτερικῆς μουσικῆς στοὺς Ἤχους τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας, μ<strong>π</strong>ορεῖ<br />

τώρα νὰ γίνει λόγος γιὰ τὸ εἶδος τῆς ἐ<strong>π</strong>ίδρασης <strong>π</strong>οὺ ἄσκησε ἡ ἐξωτερικὴ<br />

μουσικὴ στὸ ἐκκλησιαστικὸ μέλος.<br />

Τὸ θέμα μας ἔχει δύο <strong>π</strong>τυχές: ἡ <strong>π</strong>ρώτη ἀφορᾶ στὴν ἀ<strong>π</strong>ουσία τῆς χρόας<br />

τοῦ σύντονου διατόνου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ διατονικὸ γένος, ἐξαιτίας τῆς «μετάθεσης»<br />

τῆς χρόας αὐτῆς στὸ νέο ἐναρμόνιο γένος τῆς Ὀκταηχίας μὲ ὅ,τι αὐτὴ ἡ<br />

μετάθεση συνε<strong>π</strong>άγεται, καὶ ἡ δεύτερη στὴ διαφορετικὴ ἀντίληψη μεταξὺ<br />

ἐξωτερικῆς μουσικῆς καὶ Ὀκταηχίας σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ τὴ δομὴ καὶ λειτουργία<br />

τῆς κλίμακας ἑνὸς τρο<strong>π</strong>ικοῦ σχήματος ἢ ἑνὸς Ἤχου. Ἂς τὸ δοῦμε ἀναλυτικότερα.<br />

Ἡ χρόα τοῦ σύντονου διατόνου ἦταν γιὰ τὴν ἀρχαία μουσικὴ μιὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὶς <strong>π</strong>ιὸ σημαντικὲς χρόες καὶ ἡ μοναδικὴ <strong>π</strong>οὺ ἔμεινε ἀναλλοίωτη στὸ <strong>π</strong>έρασμα<br />

τῶν αἰώνων. Ἡ μεταφορὰ καὶ ἀ<strong>π</strong>όδοση τῆς χρόας αὐτῆς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ<br />

διατονικὸ γένος στὸ νέο ἐναρμόνιο γένος ἦταν, ἀ<strong>π</strong>ὸ μουσικὴ ἄ<strong>π</strong>οψη, ἕνα<br />

<strong>π</strong>λῆγμα γιὰ τὸ διατονικὸ γένος, τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο <strong>π</strong>εριορίστηκε στὴ χρόα τοῦ μαλακοῦ<br />

διατόνου. Γιὰ τὴν ἐκκλησιαστικὴ λατρεία ὅμως ὁ <strong>π</strong>εριορισμὸς αὐτὸς<br />

ταίριαζε μὲ τὴν ἁ<strong>π</strong>λότητα τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ μέλους. Ἰδιαίτερα κατὰ<br />

40<br />

Γιὰ τοὺς τρό<strong>π</strong>ους λειτουργίας τῶν κλιμάκων τῶν Ἤχων, βλέ<strong>π</strong>ε <strong>π</strong>αρακάτω.

Γ ́. Η ΟΚΤΑΗχΙΑ<br />

87<br />

τὴν <strong>π</strong>ρώτη φάση αὐτῆς τῆς ἀλλαγῆς, ὅ<strong>π</strong>ου τὸ ἐκκλησιαστικὸ μέλος εἶχε<br />

νὰ ἀντιμετω<strong>π</strong>ίσει τὴν <strong>π</strong>ρόκληση τῆς θυμελικῆς κοσμικῆς μουσικῆς, ἡ<br />

«αὐστηρότητα» <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>έδειξαν οἱ <strong>π</strong>ατέρες καὶ διαμορφωτὲς τῆς Ὀκταηχίας<br />

ἦταν ἀ<strong>π</strong>όλυτα φυσικὴ καὶ ἀναμενόμενη, ἂν ληφθεῖ ὑ<strong>π</strong>όψη ὅτι ἡ χρόα<br />

τοῦ σύντονου διατόνου δίνει τὴ δυνατότητα νὰ καλλιεργηθοῦν ἠδυ<strong>π</strong>αθεῖς<br />

μελωδίες. Αὐτὸς ἦταν καὶ ἕνας ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς λόγους <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>αραχωρήθηκε ἡ<br />

συγκεκριμένη χρόα στὸ ἐναρμόνιο γένος, οἱ Ἦχοι τοῦ ὁ<strong>π</strong>οίου χαρακτηρίζονται<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ ἁ<strong>π</strong>λότητα καὶ δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχει κίνδυνος ἠδυ<strong>π</strong>αθοῦς ἐκτρο<strong>π</strong>ῆς. 41<br />

Οἱ αἱρετικὲς <strong>π</strong>ροκλήσεις <strong>π</strong>οὺ ἔκαναν τοὺς <strong>π</strong>ατέρες τοῦ 8 ου αἰώνα νὰ<br />

κρατήσουν ἐχθρικὴ στάση ἀ<strong>π</strong>έναντι στὴν ἐξωτερικὴ μουσικὴ δὲν ὑφίσταντο<br />

μιὰ χιλιετία μετά. Ἔτσι, οἱ μουσικοὶ τοῦ 17 ου αἰώνα, <strong>π</strong>οὺ βρίσκονταν ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὴ μιὰ <strong>π</strong>ολὺ μακριὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ γεγονότα αὐτά, καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἄλλη εἶχαν νὰ<br />

ἀντιμετω<strong>π</strong>ίσουν τὶς <strong>π</strong>ροκλήσεις τοῦ καιροῦ τους, <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθησαν νὰ γεφυρώσουν<br />

τὸ χάσμα ἀνάμεσα στὴν ἐκκλησιαστικὴ καὶ τὴν ἐξωτερικὴ μουσική.<br />

Ἄρχισε λοι<strong>π</strong>ὸν μιὰ <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθεια ἔνταξης μελῶν τῆς ἐξωτερικῆς<br />

μουσικῆς <strong>π</strong>οὺ ἡ δομὴ τῆς κλίμακάς τους ἀκολουθοῦσε τὴ δομὴ τῶν Ἤχων<br />

τοῦ διατονικοῦ γένους, τοῦ <strong>π</strong>ρώτου, τοῦ <strong>π</strong>λ. τοῦ <strong>π</strong>ρώτου, τοῦ Τετάρτου<br />

καὶ τοῦ <strong>π</strong>λ. τοῦ Τετάρτου, ἀλλὰ τὰ διαστήματα <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν<br />

ἦταν τοῦ σύντονου διατόνου. Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ κάτι τέτοιο δὲν <strong>π</strong>ροβλε<strong>π</strong>όταν στὴν<br />

Ὀκταηχία, οἱ ἐκκλησιαστικοὶ μουσικοὶ <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθησαν νὰ ἐντάξουν τὰ ἠχοχρώματα<br />

αὐτὰ στὴ λειτουργικὴ <strong>π</strong>ράξη δίνοντάς τους τὸ ὄνομα ἑνὸς Ἤχου<br />

τῆς Ὀκταηχίας.<br />

Στὸ κεφάλαιο μὲ τίτλο «<strong>π</strong>όσαι αἱ δυναταὶ χρόαι», ὁ χρύσανθος γράφει<br />

τὰ ἀκόλουθα: «Εὑρέθη εὔλογον, ὅταν μελίζωσι καὶ οἱ Ἐκκλησιαστικοὶ<br />

μουσικοί, νὰ μεταχειρίζωνται κλίμακα μίαν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰς τοιαύτας χρόας· φθάνει<br />

μόνον νὰ ἀ<strong>π</strong>οδείξωσιν, ὅτι <strong>π</strong>ρὸ αὐτῶν μετεχειρίσθησαν καὶ ἄλλοι<br />

ἐκκλησιαστικοὶ μουσικοὶ τοιαύτην χρόαν εἰς κἀμμίαν ψαλμῳδίαν· καὶ ἔτι<br />

νὰ <strong>π</strong>λησιάζωσιν εἰς ἕνα ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς ὀκτὼ Ἤχους». 42 Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ λεγόμενα τοῦ<br />

41<br />

Σὲ <strong>π</strong>εριορισμένη βέβαια κλίμακα καὶ μὲ τὴ βοήθεια τῆς φθορᾶς τοῦ ἐναρμονίου<br />

γένους διανθίζονται οἱ μελωδίες τοῦ διατονικοῦ καὶ τοῦ χρωματικοῦ γένους ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ<br />

χρόα τοῦ σύντονου διατόνου <strong>π</strong>οὺ τώρα ὀνομάζεται ἐναρμόνιο.<br />

42<br />

χρυσάνθου, Θεωρητικὸν Μέγα, ὅ.<strong>π</strong>., σ. 122.

88<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

χρυσάνθου στὸ κεφάλαιο αὐτό, φαίνεται καθαρὰ ὅτι ἕνα νέο <strong>π</strong>νεῦμα, ἕνας<br />

καινούργιος τρό<strong>π</strong>ος θέασης τῆς μουσικῆς εἰσάγεται στὴν Ὀκταηχία, ὁ<br />

ὁ<strong>π</strong>οῖος δίνει ἰδιαίτερη ἀξία, ὅ<strong>π</strong>ως ἀκριβῶς καὶ ἡ τρο<strong>π</strong>ική (ἐξωτερική) μουσική,<br />

στὴν ὕ<strong>π</strong>αρξη <strong>π</strong>ολλῶν τρο<strong>π</strong>ικῶν σχημάτων.<br />

Στὸ σημεῖο αὐτὸ <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ τονιστεῖ ὅτι εἶναι μεγάλο λάθος νὰ συγκρίνεται<br />

ἡ ἐκκλησιαστικὴ Ὀκταηχία καὶ ἡ ἐξωτερικὴ μουσικὴ μὲ μοναδικὸ<br />

κριτήριο τὸ <strong>π</strong>όσες κλίμακες μ<strong>π</strong>οροῦν νὰ <strong>π</strong>αραχθοῦν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ μία ἢ τὴν<br />

ἄλλη. Ἐ<strong>π</strong>ικρατεῖ ἡ ἄ<strong>π</strong>οψη στοὺς κύκλους, κυρίως, τῆς ἀνατολικῆς μουσικῆς<br />

ὅτι ὅσο <strong>π</strong>ερισσότερες κλίμακες διαθέτει ἕνα μουσικὸ σύστημα, τόσο<br />

<strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>λούσιο εἶναι. Γι’ αὐτὸ καὶ ἡ ἐξωτερικὴ μουσικὴ θεωρεῖ μεγάλο<br />

<strong>π</strong>λοῦτο τὸν ἀριθμὸ κλιμάκων <strong>π</strong>οὺ διαθέτει. Ξεχνάει ὅμως ὅτι κάθε κλίμακα<br />

εἶναι μία ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς ἄ<strong>π</strong>ειρες θεωρητικὰ μορφὲς <strong>π</strong>οὺ μ<strong>π</strong>οροῦν νὰ <strong>π</strong>άρουν<br />

τὰ ἁρμονικὰ μεγέθη τῆς διὰ τεσσάρων, τῆς διὰ <strong>π</strong>έντε καὶ τῆς διὰ ὀκτὼ<br />

ἁρμονίας σὲ συνδυασμὸ μὲ τὶς διάφορες ἐκδοχὲς τῆς διὰ τριῶν, ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν<br />

ὁ<strong>π</strong>οία ἐξαρτᾶται τὸ εἶδος τῶν τετραχόρδων. Ἡ τρο<strong>π</strong>ικὴ μουσικὴ μ’ ἄλλα<br />

λόγια στηρίζεται στὸ ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα, ἐνῶ ἡ Ὀκταηχία ξεκινάει ἕνα ἐ<strong>π</strong>ί<strong>π</strong>εδο<br />

<strong>π</strong>ιὸ κάτω στηριζόμενη στὶς βασικὲς ἐφαρμογὲς τῶν ἁρμονιῶν, ὅ<strong>π</strong>ως γίνεται<br />

μὲ τὰ βασικὰ καὶ <strong>π</strong>αραγόμενα χρώματα, καὶ δίνει ἰδιαίτερη μορφὴ<br />

στὰ <strong>π</strong>ρωτογενὴ τρο<strong>π</strong>ικὰ σχήματα μὲ βάση τὶς ἁρμονίες καὶ τὶς λειτουργικὲς<br />

κινήσεις <strong>π</strong>οὺ ἐφαρμόζει σ’ αὐτά. Ἔτσι, ἐνῶ κάθε Ἦχος <strong>π</strong>εριορίζεται<br />

σὲ μία καὶ μόνη κλίμακα, μὲ τὴν κατάλληλη χρήση τῶν <strong>π</strong>οικίλων ἁρμονιῶν<br />

καὶ τῶν διαφόρων τρό<strong>π</strong>ων λειτουργίας ὁ ἴδιος Ἦχος <strong>π</strong>αίρνει <strong>π</strong>ολλὲς<br />

μορφές, καθεμιὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς ὁ<strong>π</strong>οῖες εἶναι γιὰ τὴν ἐξωτερικὴ μουσικὴ διαφορετικὸ<br />

μακάμ. Ὁ Ἦχος λοι<strong>π</strong>ὸν δὲν ἐξαρτᾶται ἀ<strong>π</strong>όλυτα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν κλίμακα,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως συμβαίνει μὲ τοὺς τρο<strong>π</strong>ικοὺς σχηματισμούς, ἀλλὰ κινεῖται μὲ ἐλευθερία.<br />

Τὸ γεγονὸς τώρα ὅτι <strong>π</strong>ολλὲς φορὲς ἕνα μακὰμ τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς<br />

ἔχει κοινὴ κλίμακα μὲ ἕνα Ἦχο δὲν σημαίνει ὅτι τὸ μακὰμ αὐτὸ<br />

ταυτίζεται μὲ τὸν ἐκκλησιαστικὸ Ἦχο. Ἀ<strong>π</strong>όδειξη γι’ αὐτὸ εἶναι ὅτι, ἐνῶ<br />

ὑ<strong>π</strong>άρχουν στὴν ἐξωτερικὴ μουσικὴ οἱ κλίμακες ὅλων τῶν Ἤχων, τέσσερις<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς ὀκτώ Ἤχους τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχουν στὴν<br />

ἐξωτερικὴ μουσική. Οἱ Ἦχοι τοῦ στιχηραρικοῦ εἴδους τῆς ἐκκλησιαστι -<br />

κῆς μελο<strong>π</strong>οιίας δεύτερος, Τρίτος, Τέταρτος καὶ ἐναρμόνιος Βαρὺς δὲν<br />

ὑ<strong>π</strong>άρχουν <strong>π</strong>αρὰ τὶς <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθειες <strong>π</strong>αραλληλισμοῦ τῶν μακὰμ χουζάμ,

Γ ́. Η ΟΚΤΑΗχΙΑ<br />

89<br />

Τσαργκιάχ, νεβὰ καὶ Ἀτζὲμ Ἀσηρὰν τῆς ἀραβο<strong>π</strong>ερσικῆς μουσικῆς μὲ<br />

τοὺς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω Ἤχους. Ὁ Τρίτος καὶ ὁ Βαρὺς ἐναρμόνιος μάλιστα δὲν<br />

ὑ<strong>π</strong>άρχουν οὔτε στὴν εἱρμολογική τους ἐκδοχή. Ἀλλὰ καὶ ὅ<strong>π</strong>ου ὑ<strong>π</strong>άρχει<br />

ὁμοιότητα μεταξὺ Ἤχων καὶ μακάμ, <strong>π</strong>άλι ὑ<strong>π</strong>άρχουν διαφορὲς στὸν τρό<strong>π</strong>ο<br />

<strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ροσεγγίζουν τὴν κλίμακα ἀ<strong>π</strong>ὸ ἄ<strong>π</strong>οψη δομῆς καὶ λειτουργίας.<br />

Γιὰ <strong>π</strong>αράδειγμα, οἱ χρωματικοὶ Ἦχοι τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας<br />

χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν κλίμακα συνημμένων <strong>π</strong>ενταχόρδων, ἐνῶ τὰ τρο<strong>π</strong>ικὰ σχήματα,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως τὸ μακὰμ χιτζὰζ καὶ ὅλα τὰ ὅμοια τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς,<br />

χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν τὴ συνήθη κλίμακα τοῦ ὀκταχόρδου τῶν διαζευγμένων.<br />

Ἡ διαφορὰ φαίνεται ὅταν ἐξέρχεται ἡ μελωδία <strong>π</strong>άνω ἢ κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ὀκτάχορδο.<br />

Στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση τῶν μακὰμ ἐ<strong>π</strong>αναλαμβάνεται ἡ ἴδια ἀκριβῶς κλίμακα,<br />

ἐνῶ στὴν Ὀκταηχία ἐ<strong>π</strong>αναλαμβάνεται τὸ χρωματικὸ <strong>π</strong>εντάχορδο.<br />

Τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἔχει ὡς ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα νὰ μὴν ὑ<strong>π</strong>άρχει ἀντιστοιχία τῶν<br />

ὅμοιων διαστημάτων κατὰ τὴν ἐ<strong>π</strong>ανάληψη τῆς κλίμακας. Τὸ διάστημα,<br />

δηλαδή, <strong>π</strong>α-Βου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου ὀκταχόρδου μὲ τὸ ἀντίστοιχο <strong>π</strong>α-Βου τοῦ<br />

δεύτερου ὀκταχόρδου εἶναι διαφορετικὰ σὲ μέγεθος, ἐ<strong>π</strong>ειδὴ τὸ <strong>π</strong>ρῶτο εἶναι<br />

στὴ βάση τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου, ἐνῶ τὸ δεύτερο στὴν κορυφή. Αὐτὰ σὲ ὅ,τι<br />

ἀφορᾶ στὴ δομὴ τῆς κλίμακας. Τὸ θέμα τῆς χρήσης <strong>π</strong>ενταχόρδων ἀντί<br />

ὀκταχόρδου ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς χρωματικοὺς Ἤχους ἔχει καὶ ἄλλες <strong>π</strong>ροεκτάσεις,<br />

γιὰ τὶς ὁ<strong>π</strong>οῖες θὰ γίνει λόγος στὸ κεφάλαιο τῶν Ἤχων.<br />

Κλείνοντας τὴν ἑνότητα αὐτή, <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ γίνει κατανοητὸ ὅτι ἡ ἐκκλησιαστικὴ<br />

μουσικὴ δὲν ὑ<strong>π</strong>οτάσσεται στὴ λογικὴ τῆς τρο<strong>π</strong>ικότητας, ἀλλὰ<br />

ἔχει ἕνα ἐντελῶς δικό της τρό<strong>π</strong>ο νὰ βλέ<strong>π</strong>ει καὶ νὰ ἀξιο<strong>π</strong>οιεῖ τὴν κλίμακα<br />

ἑνὸς Ἤχου. Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ὅμως τὸ θέμα αὐτὸ <strong>π</strong>ροϋ<strong>π</strong>οθέτει τὴν ἀναφορὰ στοὺς<br />

Ἤχους καὶ στοὺς τρό<strong>π</strong>ους λειτουργίας των, ὁ λόγος γιὰ τὴ σχέση ἐξωτερικῆς<br />

καὶ ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς σταματάει ἐδῶ. <strong>π</strong>ερισσότερα θὰ εἰ<strong>π</strong>ωθοῦν<br />

στὰ σχετικὰ μὲ τὸ θέμα αὐτὸ κεφάλαια <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθοῦν.<br />

<strong>π</strong>ερὶ τοῦ Ἤχου τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας<br />

Ὅσα μέχρι τώρα εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν γιὰ τὸν Ἦχο καὶ τὴν Ὀκταηχία ἦταν <strong>π</strong>ερισσότερο<br />

μιὰ «ἀ<strong>π</strong>οφατικὴ» <strong>π</strong>ροσέγγιση. Ἔγινε λόγος δηλαδὴ γιὰ τὸ τί<br />

δὲν εἶναι ὁ Ἦχος, ὅτι δὲν ταυτίζεται μὲ τὸν Τρό<strong>π</strong>ο τῆς ἀρχαίας μουσικῆς,

90<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ὅ<strong>π</strong>ως ἰσχυρίστηκε ὁ χρύσανθος, οὔτε μὲ τὸ μακὰμ τῆς ἀραβο<strong>π</strong>ερσικῆς,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως ἔγραψε ὁ χαλάτζογλου καὶ ἄλλοι. Στὴ συνέχεια θὰ γίνει <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθεια<br />

νὰ <strong>π</strong>εριγραφεῖ ὁ ἐκκλησιαστικὸς Ἦχος μὲ ὅσο <strong>π</strong>ιὸ ἁ<strong>π</strong>λὸ καὶ ξεκάθαρο<br />

τρό<strong>π</strong>ο γίνεται ξεκινώντας ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ τεχνικὰ χαρακτηριστικά του.<br />

Γιὰ τὴν ἰδιο<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ία τοῦ Ἤχου<br />

<strong>π</strong>ολλὲς φορὲς μέχρι τώρα ἔχει εἰ<strong>π</strong>ωθεῖ ὅτι ὁ Ἦχος τῆς Ὀκταηχίας χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ:<br />

α. κλίμακα διαζευγμένων τετραχόρδων καὶ β. μία χρόα, ἄρα<br />

ἀνήκει σὲ ἕνα καὶ μόνο γένος. Σὲ ἀντίθεση ὅμως μὲ τὰ τρο<strong>π</strong>ικὰ σχήματα,<br />

<strong>π</strong>αλαιὰ καὶ νέα, ὁ Ἦχος δὲν ὑ<strong>π</strong>οτάσσεται στὴν κλίμακα <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ,<br />

ἀλλὰ αὐτὸς «ὑ<strong>π</strong>οτάσσει» τὴν κλίμακα ἀξιο<strong>π</strong>οιώντας <strong>π</strong>οικίλα ἁρμονικὰ μεγέθη<br />

καὶ <strong>π</strong>οικίλους τρό<strong>π</strong>ους λειτουργίας, ἔτσι ὥστε νὰ ὑ<strong>π</strong>άρχει εὐελιξία<br />

καὶ <strong>π</strong>οικιλία στὸν Ἦχο, χωρὶς ὅμως νὰ <strong>π</strong>αραβιάζεται ἡ ἰδιο<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ία του.<br />

Ἀ<strong>π</strong>όδειξη γιὰ τὸ ὅτι δὲν ὑ<strong>π</strong>οτάσσεται σὲ μία κλίμακα ὁ Ἦχος εἶναι τὸ γεγονὸς<br />

ὅτι οἱ <strong>π</strong>ερισσότεροι κύριοι καὶ <strong>π</strong>λάγιοι Ἦχοι χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν τὴν ἴδια<br />

κλίμακα, μιὰ <strong>π</strong>ρακτικὴ τελείως διαφορετικὴ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἀρχαία καὶ τὴ νεότερη<br />

τρο<strong>π</strong>ικὴ μουσική. Στὴν ἀρχαία μουσικὴ ἕνας Τρό<strong>π</strong>ος εἶχε <strong>π</strong>ολλὲς μορφές,<br />

στὴν <strong>π</strong>ραγματικότητα εἶχε <strong>π</strong>ολλὰ <strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>εῖα μέσα στὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα χανόταν<br />

τὸ <strong>π</strong>ρόσω<strong>π</strong>ό του, ὅ<strong>π</strong>ως γινόταν στὸ ἀρχαῖο θέατρο.<br />

Ὁ ἠθο<strong>π</strong>οιὸς στὸ ἀρχαῖο θέατρο λεγόταν «ὑ<strong>π</strong>οκριτὴς» καὶ ὁ ἴδιος «ὑ<strong>π</strong>οκριτὴς»<br />

μ<strong>π</strong>οροῦσε νὰ <strong>π</strong>αίξει <strong>π</strong>ερισσότερους ἀ<strong>π</strong>ὸ ἕνα ρόλους, φορώντας διαφορετικὰ<br />

<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>εῖα. Ἡ ἄ<strong>π</strong>οψη, βέβαια, ὅτι ὁ ἄνθρω<strong>π</strong>ος δὲν εἶναι τί<strong>π</strong>οτα<br />

<strong>π</strong>ερισσότερο ἀ<strong>π</strong>ὸ ἕνα «<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>εῖο» <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>αίζει τὸ ρόλο <strong>π</strong>οὺ τοῦ ἀνατέθηκε<br />

κυριαρχοῦσε στὴν ἀρχαιοελληνικὴ σκέψη. Τὴν ἴδια ἀντίληψη συναντοῦμε<br />

καὶ στὴν ἀρχαία μουσική, ὅ<strong>π</strong>ου ἕνας Τρό<strong>π</strong>ος δὲν εἶχε μία μόνο ὑ<strong>π</strong>όσταση,<br />

ἀλλὰ κάθε φορὰ <strong>π</strong>οὺ ἄλλαζε γένος ἢ χρόα, ἀ<strong>π</strong>οκτοῦσε νέα μορφή. Ὡς ἐκ<br />

τούτου ἡ ἁ<strong>π</strong>λὴ ἀναφορὰ στὸν δώριο Τρό<strong>π</strong>ο, γιὰ <strong>π</strong>αράδειγμα, δὲν εἶχε<br />

νόημα, ἂν <strong>π</strong>αράλληλα δὲν <strong>π</strong>ροσδιοριζόταν τὸ γένος καὶ ἡ χρόα, στοιχεῖα<br />

<strong>π</strong>οὺ συνέθεταν τὸ «<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>εῖο», τὴ συγκεκριμένη μορφὴ τοῦ Τρό<strong>π</strong>ου.<br />

Γιατὶ ὁ δώριος σύντονος διατονικὸς εἶχε μὲν τὴν ἴδια δομὴ μὲ τὸν δώριο<br />

σύντονο χρωματικό, καὶ γι’ αὐτὸν τὸ λόγο μοιραζόταν τὸ ἴδιο ὄνομα,<br />

ἀλλὰ εἶχαν ἐντελῶς ἄλλη μορφὴ ἐξαιτίας τοῦ διαφορετικοῦ γένους καὶ<br />

τῶν διαφορετικῶν διαστημάτων.

Γ ́. Η ΟΚΤΑΗχΙΑ<br />

91<br />

Ἔχοντας ὑ<strong>π</strong>όψη τὰ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω καὶ ὅλα ὅσα ἀναφέρθηκαν στὴν εἰσαγωγὴ<br />

γιὰ τὰ θεμελιώδη δομικὰ στοιχεῖα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα δημιουργήθηκε ἡ<br />

μουσική, ἡ καινοτομία τοῦ Ἤχου εἶναι ὅτι «λογο<strong>π</strong>οιεῖ» μὲ ἕνα μοναδικὸ<br />

τρό<strong>π</strong>ο καὶ σὲ ἕνα ἑνιαῖο σύνολο ὅλα αὐτὰ τὰ στοιχεῖα δίνοντας ὑ<strong>π</strong>όσταση<br />

καὶ «λόγο» στὰ ἄλογα στοιχεῖα <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ. Ὁ Ἦχος δὲν φοράει<br />

ὡς «<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>εῖο» τὰ <strong>π</strong>οικίλα διαστήματα, ὅ<strong>π</strong>ως ἔκανε ὁ Τρό<strong>π</strong>ος, <strong>π</strong>οὺ ἄλ -<br />

λαζε μορφὴ κάθε φορὰ <strong>π</strong>οὺ ἄλλαζαν τὰ διαστήματα <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσε,<br />

ἀλλὰ ἔχοντας μία καὶ μόνη μορφὴ-ὑ<strong>π</strong>όσταση ὡς ἀφετηρία, «μερίζεται ἀμερίστως<br />

ἐν μεριστοῖς καὶ <strong>π</strong>ολλα<strong>π</strong>λασιάζεται ἀ<strong>π</strong>ολλα<strong>π</strong>λασιάστως ἐν <strong>π</strong>ολλοῖς»,<br />

κατὰ τὸ λόγο τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς<br />

διαφορετικοὺς τρό<strong>π</strong>ους λειτουργίας τῆς ἴδιας κλίμακας, ὅ<strong>π</strong>ως θὰ δοῦμε<br />

ἀναλυτικὰ <strong>π</strong>ιὸ κάτω. Ὁ Ἦχος τῆς Ὀκταηχίας λοι<strong>π</strong>ὸν δὲν εἶναι τὸ ἐναλλακτικὸ<br />

ὄνομα τοῦ ἀρχαίου Τρό<strong>π</strong>ου ἢ τῶν Μακάμ, ἀλλά, ὅ<strong>π</strong>ως ἔγινε μὲ<br />

τὴ ζωγραφική, τὸ νέο ὄνομα ἐξέφρασε καὶ τὸ νέο <strong>π</strong>νεῦμα, 43 τὴ διαφορετικὴ<br />

ματιὰ μὲ τὴν ὁ<strong>π</strong>οία ἡ Ἐκκλησία εἶδε καταρχὰς τὴν ἀρχαιοελληνικὴ<br />

μουσική, καὶ στὴ συνέχεια ὀργάνωσε στὸ νέο δομικὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς Ὀκταηχίας<br />

τὸ ὑλικό της.<br />

<strong>π</strong>ερὶ τοῦ δομικοῦ <strong>π</strong>λαισίου τῶν Ἤχων<br />

Εἰ<strong>π</strong>ώθηκε στὴν εἰσαγωγὴ ὅτι οἱ ἀρχαῖοι Τρό<strong>π</strong>οι ἦταν ἑ<strong>π</strong>τά, τρεῖς κύριοι<br />

καὶ τέσσερις <strong>π</strong>αραγόμενοι, ἀφοῦ μόνο ἑ<strong>π</strong>τὰ διαφορετικὰ δομικὰ <strong>π</strong>λαίσια<br />

μ<strong>π</strong>οροῦσαν νὰ ὑ<strong>π</strong>άρξουν καὶ γιατὶ ἕνας Τρό<strong>π</strong>ος ταυτιζόταν μὲ ἕνα καὶ μόνο<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὰ τὰ δομικὰ <strong>π</strong>λαίσια (καλού<strong>π</strong>ια). Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ διαφορὰ τοῦ δομικοῦ<br />

<strong>π</strong>λαισίου λοι<strong>π</strong>όν, τῶν συνημμένων ἢ διαζευγμένων τετραχόρδων δηλαδή,<br />

καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ διάταξη τῶν διαστημάτων σὲ ἕνα τετράχορδο <strong>π</strong>ροέκυ<strong>π</strong>τε ἡ διαφορὰ<br />

στοὺς Τρό<strong>π</strong>ους, καὶ ὄχι ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ διαφορὰ τῶν διαστημάτων κατὰ γένος.<br />

Σὲ ἀντίθεση μὲ τοὺς Τρό<strong>π</strong>ους, ὅλοι οἱ Ἦχοι χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν τὴν ἴδια,<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ ἄ<strong>π</strong>οψη δομῆς, κλίμακα, τὴν κλίμακα τῶν διαζευγμένων τετραχόρδων,<br />

καὶ χωρίζονται σὲ τέσσερις κύριους καὶ τέσσερις <strong>π</strong>λάγιους. Κάθε<br />

Ἦχος ταυτίζεται μὲ ἕνα εἶδος διαστημάτων (χρόα) καὶ ὡς ἐκ τούτου ἕνας<br />

43<br />

Μιχελής, Αἰσθητική θεώρηση..., ὅ.<strong>π</strong>., σ. 41.

92<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Ἦχος ἀνήκει σὲ ἕνα καὶ μόνο γένος. Τὰ ὀνόματα τῶν κύριων Ἤχων εἶναι<br />

<strong>π</strong>ρῶτος, δεύτερος, Τρίτος καὶ Τέταρτος, ἐνῶ τῶν <strong>π</strong>λάγιων εἶναι <strong>π</strong>λάγιος<br />

τοῦ <strong>π</strong>ρώτου, <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου, Βαρὺς 44 καὶ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου.<br />

Εἶναι ὀκτώ, ἐξ οὖ καὶ Ὀκτωηχία ἢ Ὀκταηχία, καὶ ὄχι ἑ<strong>π</strong>τά, γιατὶ στὴν<br />

ὀργάνωση καὶ λειτουργία τῶν Ἤχων ἀκολουθεῖται ὁ τρό<strong>π</strong>ος ὀργάνωσης<br />

τῶν χρωμάτων. Ὅ<strong>π</strong>ως δηλαδὴ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ τέσσερα κύρια χρώματα <strong>π</strong>οὺ<br />

ὑ<strong>π</strong>άρχουν στὴ φύση καὶ τὰ τέσσερα <strong>π</strong>αραγόμενα δημιουργοῦνται, θεωρητικῶς<br />

τουλάχιστον, ἄ<strong>π</strong>ειρα χρώματα, ἔτσι καὶ μὲ τοὺς Ἤχους: ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς<br />

τέσσερις κύριους καὶ τοὺς τέσσερις <strong>π</strong>λάγιους δημιουργοῦνται θεωρητικῶς<br />

ἕνα <strong>π</strong>λῆθος ἠχοχρωμάτων. Οἱ Ἦχοι λοι<strong>π</strong>ὸν τῆς Ὀκταηχίας εἶναι ὀκτώ,<br />

ἀλλὰ οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι ἦχοι εἶναι <strong>π</strong>ολλοὶ σὲ ἀριθμὸ καὶ <strong>π</strong>οικιλία.<br />

δΙΑΣΤΗΜΑΤΑ-ΓΕνΗ-ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

<strong>π</strong>ερὶ διαστημάτων<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς ἕξι χρόες τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς μουσικῆς, ἡ ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ<br />

κράτησε τέσσερις, μὲ ἀρκετὲς ἀλλαγὲς στὰ διαστήματα, ὅ<strong>π</strong>ως ἐ<strong>π</strong>ίσης<br />

καὶ ἡ κατανομὴ τῶν χροῶν κατὰ γένος ἄλλαξε κατὰ τὸν ἀκόλουθο τρό<strong>π</strong>ο:<br />

Στὸ διατονικὸ γένος ἔμεινε ἡ χρόα τοῦ μαλακοῦ διατόνου μὲ διαστήματα<br />

12-10-8· στὸ χρωματικὸ ἔμειναν ἡ μαλακὴ χρόα μὲ διαστήματα 8-14-8<br />

καὶ ἡ σκληρὴ μὲ διαστήματα 6-20-4· καί, τέλος, στὸ ἐναρμόνιο δόθηκε ἡ<br />

χρόα τοῦ σύντονου διατόνου μὲ διαστήματα 12-12-6, ἀφοῦ τὰ διαστήματα<br />

24-3-3 τῆς χρόας τοῦ ἀρχαίου ἐναρμονίου γένους εἶχαν <strong>π</strong>έσει σὲ<br />

ἀχρησία καὶ εἶχαν <strong>π</strong>άψει <strong>π</strong>ρὸ <strong>π</strong>ολλοῦ νὰ ὑ<strong>π</strong>άρχουν.<br />

<strong>π</strong>ερὶ γενῶν<br />

Τὰ γένη τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς <strong>π</strong>αρέμειναν τρία, ὅ<strong>π</strong>ως καὶ στὴν<br />

ἀρχαιοελληνικὴ μουσική, τὸ διατονικό, τὸ χρωματικὸ καὶ τὸ Ἐναρμόνιο,<br />

ἀλλὰ μὲ μιὰ σημαντικὴ διαφορά: στὴν ἀρχαία μουσικὴ τὰ γένη ἦταν γένη<br />

χροῶν, ὄχι γένη Τρό<strong>π</strong>ων, ἀφοῦ κάθε Τρό<strong>π</strong>ος μ<strong>π</strong>οροῦσε νὰ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ<br />

χρόες ἀ<strong>π</strong>ὸ ὅλα τὰ γένη· στὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ ἀντιθέτως, τὰ γένη<br />

εἶναι γένη Ἤχων, ἀφοῦ ἕνας Ἦχος ταυτίζεται μὲ μία καὶ μόνο χρόα, ἄρα

Γ ́. Η ΟΚΤΑΗχΙΑ<br />

93<br />

καὶ μὲ ἕνα γένος.<br />

Σύμφωνα μὲ τὰ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω λοι<strong>π</strong>όν, τὸ διατονικὸ γένος ἔχει τέσσερις<br />

Ἤχους ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς ὀκτώ, τὸ χρωματικὸ δύο, καὶ δύο τὸ ἐναρμόνιο. Στὸ<br />

διατονικὸ γένος ἀνήκουν ὁ <strong>π</strong>ρῶτος, ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου, ὁ Τέταρτος<br />

καὶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου, στὸ χρωματικὸ ὁ δεύτερος καὶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος<br />

τοῦ δευτέρου, καὶ στὸ ἐναρμόνιο ὁ Τρίτος καὶ ὁ Βαρύς.<br />

<strong>π</strong>ερὶ συστημάτων καὶ κλιμάκων<br />

Σύστημα στὴ μουσικὴ ὀνομάζεται ἕνα ἁρμονικὸ <strong>π</strong>λαίσιο τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο διαιρεῖται<br />

σὲ τμήματα, τὰ διαστήματα, καὶ ἔτσι δημιουργεῖται μιὰ κλίμακα.<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἀρχαιοελληνικὴ μουσικὴ <strong>π</strong>αράδοση κληροδοτήθηκαν στὴν<br />

Ὀκταηχία τρία συστήματα: α. τὸ τετράχορδο, β. τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο ἢ Τροχός,<br />

καὶ γ. τὸ ὀκτάχορδο, <strong>π</strong>οὺ ἀντιστοιχοῦν στὰ τρία ἁρμονικὰ μεγέθη<br />

τῆς διὰ τεσσάρων, τῆς διὰ <strong>π</strong>έντε καὶ τῆς διὰ ὀκτὼ ἁρμονίας. Μὲ ἀφετηρία<br />

αὐτὰ τὰ βασικὰ καὶ θεμελιώδη συστήματα, μ<strong>π</strong>οροῦν νὰ δημιουργηθοῦν<br />

καὶ ἄλλα μεγαλύτερα. Τέτοια συστήματα στὴν ἀρχαιότητα ἦταν τὸ τέλειο<br />

ἔλασσον καὶ τὸ τέλειο μεῖζον καὶ ἀμετάβολο σύστημα. Αὐτὸ τὸ τελευταῖο<br />

μοιάζει μὲ τὴ σημερινὴ δισδια<strong>π</strong>ασῶν κλίμακα.<br />

α. Τὸ τετράχορδο σύστημα ἢ τριφωνία<br />

Τὸ τετράχορδο ἦταν καὶ <strong>π</strong>αραμένει στὴν Ὀκταηχία ἕνα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ <strong>π</strong>ιὸ<br />

σημαντικὰ δομικὰ στοιχεῖα, γιατὶ στὰ ὅριά του <strong>π</strong>ραγματο<strong>π</strong>οιοῦνται ὅλες<br />

οἱ ἀλλαγὲς τῶν διαστημάτων μιᾶς κλίμακας. Θεμελιώθηκε στὴ διὰ τεσσάρων<br />

ἁρμονία, καὶ κατὰ τὴ διαίρεσή του ἔδωσε τέσσερις φθόγγους-τόνους<br />

(χορδές), ἐξ οὗ καὶ τετράχορδο, καὶ τρία διαστήματα-φωνές, ἐξ οὗ καὶ<br />

τριφωνία. Γιὰ τὴ διάταξη τῶν διαστημάτων στὰ τετράχορδα τῶν Ἤχων<br />

θὰ γίνει λόγος στὴν ἀναλυτικὴ <strong>π</strong>εριγραφὴ τῶν Ἤχων.<br />

β. Τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο (τετραφωνία) ἢ Τροχός<br />

Εἶναι τὸ σύστημα <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>εριέχει τὰ δομικὰ στοιχεῖα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα <strong>π</strong>αράγεται<br />

κάθε εἶδος κλίμακας, δηλαδὴ τὸ τετράχορδο καὶ τὸν Μείζονα Τόνο.<br />

Στὰ ὅριά του θεμελιώνονται οἱ κλίμακες ὅλων τῶν κύριων καὶ <strong>π</strong>λάγιων

94<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Ἤχων τῆς Ὀκταηχίας. Θεμελιώθηκε στὴ διὰ <strong>π</strong>έντε ἁρμονία, καὶ κατὰ τὴ<br />

διαίρεσή του ἔδωσε <strong>π</strong>έντε φθόγγους-τόνους (χορδές), ἐξ οὗ καὶ <strong>π</strong>εντάχορδο,<br />

καὶ τέσσερα διαστήματα-φωνές, ἐξ οὗ καὶ τετραφωνία. Τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο σύστημα<br />

χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν ὡς κύριο σύστημα οἱ χρωματικοὶ Ἦχοι δεύτερος<br />

καὶ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου καὶ <strong>π</strong>εριστασιακὰ ὁ <strong>π</strong>ρῶτος καὶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ<br />

<strong>π</strong>ρώτου. Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο σχετίζεται μὲ τὴ θεωρία τοῦ Τροχοῦ καὶ<br />

τὴ θεμελίωση τῶν Ἤχων σ’ αὐτό, θὰ γίνει ἰδιαίτερη ἀναφορὰ <strong>π</strong>ιὸ κάτω.<br />

γ. Τὸ ὀκτάχορδο<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς τρεῖς τύ<strong>π</strong>ους ὀκταχόρδου τῆς ἀρχαιοελληνικῆς μουσικῆς,<br />

γιὰ τοὺς ὁ<strong>π</strong>οίους ἔγινε λόγος στὴν εἰσαγωγή, ἡ Ὀκταηχία κράτησε κυρίως<br />

τὸν τύ<strong>π</strong>ο τῶν διαζευγμένων τετραχόρδων. Αὐτὸ τὸν τύ<strong>π</strong>ο κλίμακας χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν<br />

κατὰ κύριο λόγο καὶ οἱ κύριοι καὶ οἱ <strong>π</strong>λάγιοι Ἦχοι. δευτερευόντως<br />

βέβαια χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦνται καὶ οἱ ἄλλοι δύο τύ<strong>π</strong>οι στὸ <strong>π</strong>λαίσιο<br />

τῶν διαφόρων τρό<strong>π</strong>ων λειτουργίας τῶν Ἤχων. Γιὰ τοὺς τρό<strong>π</strong>ους λειτουργίας<br />

τῶν Ἤχων σὲ γενικὲς γραμμὲς θὰ γίνει λόγος ἀμέσως μετά.<br />

Γιὰ τοὺς τρό<strong>π</strong>ους λειτουργίας τῶν Ἤχων γενικά<br />

Ἀρκετὲς φορὲς ὣς τώρα ἔχει εἰ<strong>π</strong>ωθεῖ ὅτι οἱ ἀρχαῖοι Τρό<strong>π</strong>οι χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν<br />

τὶς χρόες ὅλων τῶν γενῶν καὶ αὐτὸ <strong>π</strong>ροσέδιδε ἠχοχρωματικὴ<br />

<strong>π</strong>οικιλία σὲ κάθε Τρό<strong>π</strong>ο. Στὴν ἐκκλησιαστικὴ Ὀκταηχία ἡ τάξη αὐτὴ<br />

ἐγκαταλείφθηκε καὶ κάθε Ἦχος ταυτίστηκε μὲ μία καὶ μοναδικὴ κλίμακα,<br />

<strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσε ἕνα καὶ μόνο εἶδος διαστημάτων. Ὁ «<strong>π</strong>εριορισμὸς»<br />

τοῦ Ἤχου σὲ ἕνα γένος καὶ μία χρόα ἀνα<strong>π</strong>ληρώθηκε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ δυνατότητα<br />

τοῦ Ἤχου νὰ ἀξιο<strong>π</strong>οιεῖ τὴν κλίμακά του μὲ <strong>π</strong>οικίλους τρό<strong>π</strong>ους: ἀνοδικὰ<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση, κυκλικὰ γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση, καθοδικὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν κορυφὴ τοῦ<br />

ὀκταχόρδου του, στὴ διφωνία, τριφωνία κλ<strong>π</strong>. Οἱ διαφορετικοὶ αὐτοὶ τρό<strong>π</strong>οι<br />

ἀξιο<strong>π</strong>οίησης τῆς κλίμακας ἑνὸς καὶ μόνο Ἤχου, <strong>π</strong>ράγμα ξένο στὴν<br />

τρο<strong>π</strong>ικὴ μουσική, ὀνομάζεται τρό<strong>π</strong>ος λειτουργίας τοῦ Ἤχου.<br />

Συγκρίνοντας αὐτὸν τὸν τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας τοῦ Ἤχου μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο<br />

λειτουργίας τοῦ ἀρχαίου Τρό<strong>π</strong>ου καὶ τοῦ μακὰμ τῆς ἀνατολικῆς μουσικῆς,<br />

δια<strong>π</strong>ιστώνει κανεὶς τὴν ἁ<strong>π</strong>λότητα καὶ τὴν εὐελιξία τοῦ συστήματος τῆς

Γ ́. Η ΟΚΤΑΗχΙΑ<br />

95<br />

Ὀκταηχίας. Ἡ εὐελιξία αὐτὴ ὀφείλεται στὸ γεγονὸς ὅτι ἕνας Ἦχος γίνεται<br />

κέντρο γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο μὲ ἁ<strong>π</strong>λὲς κινήσεις γίνονται οἱ μεταβολὲς<br />

<strong>π</strong>οὺ χαρίζουν μεγάλη <strong>π</strong>οικιλία στὸν ἴδιο Ἦχο. νὰ τονιστεῖ ἐδῶ ὅτι οἱ μεταβολὲς<br />

στὸν Ἦχο δὲν δημιουργοῦν διαφορετικὴ κλίμακα, ὅ<strong>π</strong>ως γινόταν<br />

μὲ τοὺς ἀρχαίους Τρό<strong>π</strong>ους, ὅ<strong>π</strong>ου ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς ἑ<strong>π</strong>τὰ βασικοὺς καὶ μὲ τὴ βοήθεια<br />

τῶν ἕξι χροῶν οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι Τρό<strong>π</strong>οι ἔφταναν τοὺς σαράντα δύο,<br />

ἀλλὰ ἡ μεταβολὴ εἶναι λειτουργική, <strong>π</strong>οὺ σημαίνει ὅτι ἡ κλίμακα <strong>π</strong>αραμένει<br />

κατ’ οὐσίαν ἡ ἴδια. Ὁ ἴδιος λοι<strong>π</strong>ὸν Ἦχος ἀλλάζοντας ἁ<strong>π</strong>λῶς τρό<strong>π</strong>ο<br />

λειτουργίας <strong>π</strong>αίρνει νέα μορφὴ καὶ δίνει ἔτσι τὴν ἐντύ<strong>π</strong>ωση ὅτι ἀλλάζει<br />

καὶ ἡ κλίμακα. Γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ θὰ γίνει ἀναλυτικὰ λόγος στὸ κεφάλαιο<br />

γιὰ τοὺς Ἤχους.<br />

Συστήματα γραφῆς<br />

Ἡ <strong>π</strong>ρώτη μουσικὴ γραφὴ τῆς Ὀκταηχίας<br />

Εἰ<strong>π</strong>ώθηκε στὴν ἀρχὴ αὐτῆς τῆς εἰσαγωγικῆς ἑνότητας ὅτι ἕνας ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς<br />

τρό<strong>π</strong>ους <strong>π</strong>ροστασίας τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ θυμελικὴ ἦταν<br />

καὶ ἡ ἀλλαγὴ τοῦ συστήματος γραφῆς. Τὸ μέτρο αὐτὸ ἦταν ἀ<strong>π</strong>οτελεσματικὸ<br />

καὶ ἀ<strong>π</strong>οδείχθηκε σωτήριο, γιατὶ τὸ στενογραφικὸ σύστημα γραφῆς,<br />

<strong>π</strong>οὺ ἐφευρέθηκε καὶ ἐφαρμόστηκε, κατέγραφε μόνο ἐκκλησιαστικὰ μέλη.<br />

Ἔτσι, ἀκόμα κι ἂν ἤθελαν οἱ αἱρετικοὶ ἢ οἱ ὅ<strong>π</strong>οιοι ἄλλοι μουσικοί, δὲν<br />

μ<strong>π</strong>οροῦσαν νὰ καταγράψουν καὶ νὰ διαδώσουν κανένα ἄλλο εἶδος μελωδίας<br />

<strong>π</strong>αρὰ μόνο αὐτὸ <strong>π</strong>οὺ ἀναγνώριζε ἡ ἐκκλησιαστικὴ κοινότητα. Εἶναι<br />

<strong>π</strong>ολὺ σημαντικὸ νὰ τονιστεῖ ὁ ρόλος τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινότητας στὴν<br />

ἀναγνώριση τῆς γνησιότητας τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ μέλους. Κανένας μουσικὸς<br />

δὲν ἐνεργοῦσε αὐτόνομα, ἀλλὰ ἔθετε στὴ διάθεση τῆς κοινότητας τὸ<br />

44<br />

Στὴν ἀναλυτικὴ <strong>π</strong>αρουσίαση τῶν Ἤχων θὰ ἐξηγηθεῖ ὁ λόγος γιὰ τὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο ὁ<br />

ἕβδομος Ἦχος τῆς Ὀκταηχίας ἀντὶ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τρίτου ὀνομάζεται Βαρύς.<br />

45<br />

Τὸ ἴδιο ἔγινε καὶ μὲ τὴν εἰκονογραφία, ὅ<strong>π</strong>ου, ἰδιαίτερα τοὺς <strong>π</strong>ρώτους αἰῶνες,<br />

ἦταν ἀνυ<strong>π</strong>όγραφες οἱ εἰκόνες, ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ὁ ἁγιογράφος εἶχε τὴν αἴσθηση ὅτι εἶναι ἔργα<br />

τῆς κοινότητας καὶ ὄχι δικά του. Ἀργότερα, <strong>π</strong>οὺ ἀμβλύνθηκε αὐτὴ ἡ συνείδηση, ἔγραφαν<br />

σὲ μιὰ γωνιὰ τῆς εἰκόνας «χεὶρ» ἢ «ἀναξίᾳ χειρὶ» τοῦ τάδε ἁγιογράφου φτιάχτηκε<br />

ἡ εἰκόνα.

96<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ταλέντο του 45 καὶ ἡ κοινότητα ἐνέκρινε καὶ ἀναγνώριζε ἂν τὴν ἐξέφραζε<br />

μιὰ μουσικὴ σύνθεση ἢ ὄχι. Τὸ κριτήριο τῆς αὐθεντικότητητας τὸ κατεῖχε<br />

ἡ ἐκκλησιαστικὴ κοινότητα καὶ ὄχι ἕνα ἄτομο, ὅσο σ<strong>π</strong>ουδαῖο κι ἂν ἦταν<br />

αὐτό, ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται καὶ στὸ <strong>π</strong>αρακάτω ἀ<strong>π</strong>όσ<strong>π</strong>ασμα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ «κατὰ Ἰωάννην»<br />

Εὐαγγέλιο: «Οὗτός ἐστιν ὁ μαθητὴς ὁ μαρτυρῶν <strong>π</strong>ερὶ τούτων καὶ<br />

γράψας ταῦτα, καὶ οἴδαμεν ὅτι ἀληθής ἐστιν ἡ μαρτυρία αὐτοῦ». 46 Φαίνεται<br />

καθαρὰ ἐδῶ ὅτι, ἀκόμα κι ἂν αὐτὸς <strong>π</strong>οὺ μιλάει ἔχει τὴν αὐθεντία καὶ<br />

τὸ κύρος τοῦ εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου, ἡ Ἐκκλησία εἶναι αὐτὴ <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>ικυρώνει<br />

τὸ λόγο του.<br />

Αὐτὴ τὴ στάση βλέ<strong>π</strong>ουμε νὰ κρατᾶ σὲ ὅλα τὰ θέματα <strong>π</strong>οὺ ἀφοροῦν τὴ<br />

ζωή της καὶ τὴν ἴδια στάση κράτησε στὸ θέμα τῆς μουσικῆς. Τὸ στενογραφικό,<br />

λοι<strong>π</strong>όν, σύστημα <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>έλεξαν οἱ <strong>π</strong>ατέρες λειτούργησε μὲ αὐτὸν<br />

ἀκριβῶς τὸν τρό<strong>π</strong>ο: κατέγραφε καὶ ἐξέφραζε ὅ,τι ἐ<strong>π</strong>έλεγε ἡ κοινότητα καὶ<br />

ὄχι μιὰ μουσικὴ ἰδιοφυΐα.<br />

Ὡς διάκονοι τῆς κοινότητας, τώρα, δίδασκαν τὴν ἐνέργεια τῶν συμβόλων<br />

στοὺς μαθητές τους οἱ καταξιωμένοι μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν κοινότητα δάσκαλοι.<br />

Ὁ τρό<strong>π</strong>ος διδασκαλίας ἦταν μνημοτεχνικός· ἔβλε<strong>π</strong>αν δηλαδὴ οἱ<br />

μαθητὲς τὸ σύμβολο καὶ ἄκουγαν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ δάσκαλο τὴν ἑρμηνεία του, τὴν<br />

ὁ<strong>π</strong>οία ἔ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε νὰ θυμοῦνται. Τὸ σύστημα αὐτὸ ἦταν ἐξαιρετικὰ δύσκολο<br />

καὶ ἀ<strong>π</strong>αιτοῦσε <strong>π</strong>ολὺ χρόνο καὶ κό<strong>π</strong>ο. Σὲ ἕνα <strong>π</strong>οίημα τοῦ <strong>π</strong>αναγιώτη χρυσάφου<br />

(17 ος αἰ.) <strong>π</strong>οὺ εἶναι γνωστὸ ὡς «νουθεσία», διαβάζουμε τὰ ἀκόλουθα:<br />

«Ὁ θέλων μουσικὴν μαθεῖν καὶ θέλων ἐ<strong>π</strong>αινεῖσθαι, θέλει <strong>π</strong>ολλὰς<br />

ὑ<strong>π</strong>ομονάς, θέλει <strong>π</strong>ολλὰς ἡμέρας, θέλει καλὸν σωφρονισμὸν καὶ φόβον τοῦ<br />

Κυρίου, τιμὴν <strong>π</strong>ρὸς τὸν διδάσκαλον, δουκάτα εἰς τὰς χείρας, τότε νὰ μάθῃ<br />

ὁ μαθητὴς καὶ τέλειος νὰ γένῃ».<br />

Ἡ καταγραφὴ τοῦ μέλους γινόταν μὲ σύμβολα <strong>π</strong>οὺ ἡ ἐνέργειά τους<br />

συμ<strong>π</strong>ληρώθηκε ἑρμηνευτικὰ <strong>π</strong>ολλὲς φορὲς μέσα στοὺς αἰῶνες. Στὴν ἀρχή,<br />

ὅταν ἡ μουσικὴ ἦταν ἁ<strong>π</strong>λούστερη, τὰ σύμβολα αὐτὰ κατέγραφαν μεγαλύτερες<br />

μουσικὲς φράσεις· αὐτὸ διήρκεσε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν 8 ο μέχρι τὸν 11 ο <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου<br />

αἰώνα. Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν 11 ο αἰ. καὶ μετὰ χρειάστηκε ἀρκετὲς φορὲς νὰ σμικρύνουν<br />

46<br />

Ἰωάν. 21, 24.

Γ ́. Η ΟΚΤΑΗχΙΑ<br />

97<br />

τὶς μουσικὲς φράσεις καὶ νὰ <strong>π</strong>ροσθέσουν σύμβολα <strong>π</strong>οὺ ἔκαναν εὐκολότερη<br />

τὴν ἀνάγνωση. Ὅλα αὐτὰ <strong>π</strong>εριγράφονται στὸ ἐξαιρετικὸ βιβλίο τοῦ Κωνσταντίνου<br />

Ψάχου 47 καὶ δὲν χρειάζεται νὰ εἰ<strong>π</strong>ωθοῦν <strong>π</strong>ερισσότερα ἐδῶ.<br />

Ὁ λόγος γιὰ τὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο εἰσήχθηκε τὸ στενογραφικὸ σύστημα γραφῆς<br />

ἔ<strong>π</strong>αψε νὰ ἰσχύει μετὰ τοὺς <strong>π</strong>ρώτους αἰῶνες ἐφαρμογῆς του, ἀλλά, <strong>π</strong>αρὰ<br />

τὴ δυσκολία ἐκμάθησης, τὸ σύστημα αὐτὸ <strong>π</strong>αρέμεινε σὲ ἰσχὺ μέχρι τὸ<br />

1814, <strong>π</strong>οὺ ἀντικαταστάθηκε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ νέο ἀναλυτικὸ σύστημα γραφῆς. Οἱ<br />

λόγοι <strong>π</strong>οὺ ὁδήγησαν στὴν ἀναζήτηση ἑνὸς νέου τρό<strong>π</strong>ου γραφῆς ἦταν τρεῖς,<br />

ἄν καὶ ἀναφέρονται συνήθως μόνο οἱ δύο· ἂς τοὺς δοῦμε μὲ τὴ σειρά.<br />

Ὁ <strong>π</strong>ρῶτος λόγος ἦταν, ὅ<strong>π</strong>ως εἰ<strong>π</strong>ώθηκε, ἡ μεγάλη δυσκολία στὴν ἐκμάθησή<br />

του, <strong>π</strong>ράγμα <strong>π</strong>οὺ ἔκανε τοὺς μουσικοὺς τῆς <strong>π</strong>εριόδου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν 16 ο<br />

μέχρι καὶ τὸν 19 ο αἰώνα νὰ <strong>π</strong>ροσθέτουν σύμβολα σὲ μιὰ <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθεια νὰ καταστήσουν<br />

εὐανάγνωστο τὸ <strong>π</strong>αλαιὸ σύστημα. Ὁ δεύτερος λόγος ἦταν ἡ<br />

ἐγγενὴς ἀδυναμία τοῦ συστήματος νὰ καταγράφει μὲ ἀκρίβεια ἀκόμα καὶ<br />

ἐκκλησιαστικὰ μέλη. Ὁ χουρμούζιος χαρτοφύλακας, ἕνας ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς τρεῖς<br />

διδασκάλους τοῦ νέου συστήματος, γράφει στὸ θεωρητικό του: «Οἱ <strong>π</strong>αλαιοὶ<br />

ἐκκλησιαστικοὶ μουσικοὶ μὲ τὰς <strong>π</strong>ολυσυλλάβους αὐτῶν διατονικὰς λέξεις,<br />

ἄνανες, νεανές, νανά, καὶ τὰς λοι<strong>π</strong>άς, δὲν ἠμ<strong>π</strong>οροῦν νὰ <strong>π</strong>αραλλαγίσωσι τὸ<br />

τετράχορδον σύστημα, καθὼς καὶ τὸ δια<strong>π</strong>ασῶν· ἀκόμι μὲ τὰς χρωματικὰς<br />

λέξεις, νεανές, νενανώ, νεχέανες, τῆς <strong>π</strong>αραλλαγῆς τοῦ δευτέρου, καὶ <strong>π</strong>λαγίου<br />

δευτέρου ἤχων, δὲν δύνανται νὰ διακρίνωσιν ὑγιῶς εἰς τὴν <strong>π</strong>αραλλαγήν,<br />

καὶ νὰ <strong>π</strong>ροφέρωσι μὲ ἀκρίβειαν τὰ διαστήματα τούτων τῶν δύω ἤχων,<br />

<strong>π</strong>αρὰ τὸ μέλος αὐτῶν <strong>π</strong>ροφέρουσι καλῶς ἀ<strong>π</strong>ὸ συνήθειαν». 48<br />

Ἡ τεχνικὴ ἀδυναμία τοῦ <strong>π</strong>αλαιοῦ συστήματος γραφῆς, τὴν ὁ<strong>π</strong>οία<br />

ὁμολογεῖ ὁ χουρμούζιος, ἦταν μιὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς αἰτίες δημιουργίας τοῦ νέου<br />

συστήματος. Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ὅμως τὰ τελευταία χρόνια ἀκούγονται <strong>π</strong>ολλὰ γιὰ<br />

τὶς ἀρετὲς τοῦ <strong>π</strong>αλαιοῦ συστήματος καὶ γίνονται <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθειες ἐ<strong>π</strong>αναφορᾶς<br />

συμβόλων τῆς <strong>π</strong>αλαιᾶς γραφῆς στὴ νέα γραφή, <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ λάβουμε σοβαρὰ<br />

ὑ<strong>π</strong>όψη τὰ ἑξῆς:<br />

47<br />

Ψάχος, Ἡ Παρασημαντική τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ὅ.<strong>π</strong>.<br />

48<br />

χουρμουζίου, χειρόγραφο Θεωρητικόν, σ. 28.

98<br />

Ἡ <strong>π</strong>αλαιὰ μουσικὴ γραφὴ ἔμοιαζε μὲ τὸ ἱερογλυφικὸ σύστημα γραφῆς,<br />

ἕνα ἀτελὲς σύστημα τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο, μετὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ διεργασίες αἰώνων, ἀντικαταστάθηκε<br />

τελικὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ἀλφαβητικὸ σύστημα. Ὅ<strong>π</strong>ως, ὅμως, τὰ σύμβολα τοῦ<br />

ἱερογλυφικοῦ συστήματος δὲν μ<strong>π</strong>οροῦν νὰ συνυ<strong>π</strong>άρξουν μὲ τὰ σύμβολα τοῦ<br />

ἀλφαβητικοῦ συστήματος, ἔτσι καὶ τὰ σύμβολα τῆς <strong>π</strong>αλαιᾶς μουσικῆς<br />

γραφῆς δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ συνυ<strong>π</strong>άρξουν καὶ νὰ συλλειτουργήσουν μὲ τὰ<br />

σύμβολα τῆς νεότερης μουσικῆς γραφῆς, γιατὶ ἡ <strong>π</strong>ρώτη στηρίζεται στὸ<br />

ἱερογλυφικὸ σύστημα, ἐνῶ ἡ δεύτερη στὸ ἀλφαβητικό. Τὰ σύμβολα τοῦ<br />

<strong>π</strong>αλαιοῦ συστήματος <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ουν σὲ μικρότερες ἢ μεγαλύτερες μουσικὲς<br />

φράσεις, ἐνῶ τοῦ νέου δημιουργοῦν τὶς μουσικὲς αὐτὲς φράσεις βῆμα <strong>π</strong>ρὸς<br />

βῆμα. Εἶναι ξεκάθαρο, λοι<strong>π</strong>όν, ὅτι δὲν ἔχει νόημα ἡ ἀνάκληση καὶ ἡ χρήση<br />

σημείων τῆς <strong>π</strong>αλαιᾶς γραφῆς στὸ νέο μουσικὸ σύστημα γραφῆς, ἀλλὰ εἶναι<br />

ἀναγκαία ἡ σωστὴ ἀνάγνωση τῶν συμβόλων τοῦ νέου συστήματος. Γιὰ τὸν<br />

τρό<strong>π</strong>ο ἀνάγνωσης τῶν συμβόλων τοῦ νέου συστήματος θὰ γίνει λόγος στὸ<br />

ἀνάλογο κεφάλαιο.<br />

Ὁ τρίτος λόγος ἀλλαγῆς τοῦ <strong>π</strong>αλαιοῦ συστήματος γραφῆς ἔχει σχέση<br />

μὲ τὴ διαφύλαξη τοῦ αὐθεντικοῦ ἐκκλησιαστικοῦ μέλους ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἐξωτερική,<br />

καὶ κυρίως ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἀνατολικὴ μουσική. Εἰ<strong>π</strong>ώθηκε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω ὅτι οἱ<br />

<strong>π</strong>ατέρες δημιούργησαν τὸ <strong>π</strong>αλαιὸ σύστημα γιὰ νὰ <strong>π</strong>ροφυλάξουν τὴν<br />

ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς ἐ<strong>π</strong>ιδράσεις τῆς κοσμικῆς θυμελικῆς μουσικῆς<br />

καὶ τὸ <strong>π</strong>έτυχαν. Τώρα ὅμως τὸ ἴδιο αὐτὸ σύστημα ἐ<strong>π</strong>έτρε<strong>π</strong>ε στὴν<br />

κοσμικὴ μουσικὴ νὰ εἰσέλθει ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν «<strong>π</strong>ίσω <strong>π</strong>όρτα» στὸ χῶρο τῆς λατρείας.<br />

Ἡ αἰτία ἦταν ὅτι, ἐνῶ κατὰ τὴν <strong>π</strong>ρώτη <strong>π</strong>ερίοδο λειτουργίας τοῦ<br />

<strong>π</strong>αλαιοῦ συστήματος ρυθμιστὴς καὶ ἐλεγκτὴς τοῦ <strong>π</strong>εριεχομένου καὶ τῆς<br />

λειτουργίας τῶν συμβόλων ἦταν τὸ ἐκκλησιαστικὸ σῶμα, κατὰ τὴ δεύτερη<br />

<strong>π</strong>ερίοδο τὸ ρόλο αὐτὸ ἀνέλαβαν μεμονωμένα <strong>π</strong>ρόσω<strong>π</strong>α.<br />

Μέσα στὶς νέες <strong>π</strong>νευματικὲς καὶ ἱστορικὲς συνθῆκες τοῦ 15 ου καὶ τῶν<br />

μετέ<strong>π</strong>ειτα αἰώνων, ὁ ρόλος τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινότητας δὲν ἦταν ὁ<br />

ἴδιος ὅ<strong>π</strong>ως <strong>π</strong>ρίν. Καθοριστικὸ ρόλο γιὰ τὴν <strong>π</strong>ορεία τῆς μουσικῆς <strong>π</strong>αίζουν<br />

τώρα οἱ <strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ικὲς ἐ<strong>π</strong>ιλογὲς ἐ<strong>π</strong>ώνυμων χαρισματικῶν συνθετῶν <strong>π</strong>ού, ἂν<br />

καὶ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν <strong>π</strong>αραδοσιακὸ ὑλικὸ στὶς συνθέσεις τους, οἱ ἐ<strong>π</strong>ιδράσεις<br />

τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς εἶναι φανερές, τουλάχιστον σὲ θέματα <strong>π</strong>οὺ ἀφοροῦν<br />

τὴ δομὴ τῆς Ὀκταηχίας. Ἔτσι στὸ ὀκτάηχο, γιὰ <strong>π</strong>αράδειγμα, «Θε<strong>π</strong>.<br />

ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Γ ́. Η ΟΚΤΑΗχΙΑ<br />

99<br />

οτόκε <strong>π</strong>αρθένε» τοῦ <strong>π</strong>. Μ<strong>π</strong>ερεκέτη 49 (17 ος αἰ.), τὴ θέση τοῦ δεύτερου<br />

χρωματικοῦ Ἤχου τῆς Ὀκταηχίας <strong>π</strong>αίρνει ὁ δεύτερος διατονικὸς ἦχοςτρό<strong>π</strong>ος<br />

τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος δὲν εἶναι ἄλλος ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν μέσο<br />

τοῦ Τετάρτου (Λέγετο) τῆς Ὀκταηχίας. Ὁ <strong>π</strong>αν. χαλάτζογλου, <strong>π</strong>ρωτοψάλτης<br />

τοῦ <strong>π</strong>ατριαρχείου τὴν ἴδια <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ερίοδο (1708-1748), στὸ<br />

ἔργο του Σύγκρισις τῆς ἀραβο<strong>π</strong>ερσικῆς μουσικῆς <strong>π</strong>ρὸς τὴν ἡμετέραν<br />

ἐκκλησιαστικήν, γράφει ὅτι οἱ <strong>π</strong>έρσες «τοὺς <strong>π</strong>αρ’ ἡμῖν ὀκτὼ ἤχους καλοῦσι<br />

μακάμια». Εἶναι φανερὸ δηλαδὴ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ γραφόμενα τοῦ χαλάτζογλου<br />

ὅτι ἀρκετοὶ μουσικοὶ τῆς <strong>π</strong>εριόδου αὐτῆς <strong>π</strong>ίστευαν ὅτι δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχει<br />

οὐσιώδης διαφορὰ μεταξὺ ἐκκλησιαστικῆς καὶ ἀραβο<strong>π</strong>ερσικῆς μουσικῆς,<br />

ἀλλὰ ἡ ὅ<strong>π</strong>οια διαφορὰ ἐντο<strong>π</strong>ίζεται στὴν ὁρολογία. Εἶναι γνωστὴ ἐ<strong>π</strong>ίσης<br />

ἡ σχέση τοῦ <strong>π</strong>ρωτοψάλτη δανιὴλ μὲ τὸν Ζαχαρία τὸν χανεντὲ καὶ ἡ ἐ<strong>π</strong>ιρροὴ<br />

τοῦ τελευταίου <strong>π</strong>ρὸς τὸν δανιήλ. Γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ ἐνδιαφέρουσα εἶναι<br />

ἡ μαρτυρία τοῦ χρυσάνθου, ὅτι δηλαδὴ «ἐ<strong>π</strong>ειδὴ οὗτος ἐ<strong>π</strong>εχείρησε νὰ εἰσαγάγη<br />

εἰς τὰ ἐκκλησιαστικὰ μέλη καὶ ἐξωτερικά, ἅτινα δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ<br />

γράφονται μὲ τὰς <strong>π</strong>αλαιὰς τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς θέσεις, ἠναγκάσθη<br />

νὰ νεωτερίζη». 50<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς ἐνδεικτικὲς αὐτὲς ἀναφορὲς εἶναι σαφὲς μὲ <strong>π</strong>οιὸ τρό<strong>π</strong>ο θὰ γινόταν<br />

ἡ ἀλλοίωση τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ μέλους ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἐξωτερικὴ μουσική.<br />

Ἡ ἀλλοίωση αὐτὴ ἀ<strong>π</strong>εφεύχθη μὲ τὴν ἐφεύρεση τοῦ νέου ἀναλυτικοῦ<br />

συστήματος γραφῆς καὶ τὴν καταγραφὴ τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ μέλους σ’<br />

αὐτὴν μὲ τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ δὲν ἐ<strong>π</strong>ιτρέ<strong>π</strong>ει αὐθαίρετες ἑρμηνεῖες. Ἡ ἐφεύρεση τοῦ<br />

νέου συστήματος ἔγινε στὴν κατάλληλη χρονικὴ στιγμὴ καὶ ἀ<strong>π</strong>έβη σωτήριος<br />

γιὰ τὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσική. Γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ συστήματος<br />

τῆς Ὀκταηχίας θὰ <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει στὸ σημεῖο αὐτὸ νὰ γίνει λόγος γιὰ τὴ νέα μέθοδο<br />

γραφῆς τοῦ 1814.<br />

49<br />

Ὁ <strong>π</strong>έτρος Μ<strong>π</strong>ερεκέτης θεωρεῖται «ὁ σ<strong>π</strong>ουδαιότερος, μαζὶ μὲ τὸν <strong>π</strong>έτρο τὸν <strong>π</strong>ελο<strong>π</strong>οννήσιο,<br />

ἐκκλησιαστικὸς μουσικὸς μετὰ τὴν Ἅλωση... ὑ<strong>π</strong>ῆρξε ὁ «λαϊκότερος»<br />

ἐκκλησιαστικὸς συνθέτης τῆς τουρκοκρατίας». Μανόλης χατζηγιακουμῆς, http://ekere.gr/%CE%B2%CE%B9%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF86<br />

%CE%B9%CE%BA%CE%AC, Βιογραφικά.<br />

50<br />

χατζηγιακουμῆς, ὅ.<strong>π</strong>., Βιογραφικά, δανιὴλ <strong>π</strong>ρωτοψάλτης.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ δ'<br />

Ἡ Νέα Ἀναλυτικὴ Μέθοδος Γραφῆς<br />

Κλίμακα, μαρτυρίες, σύμβολα γραφῆς κ.λ<strong>π</strong>.<br />

Ἡ νέα ἀναλυτικὴ μέθοδος γραφῆς ἐφευρέθηκε ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς τρεῖς δασκάλους,<br />

τὸν χρύσανθο <strong>π</strong>ρούσης, τὸν χουρμούζιο χαρτοφύλακα καὶ τὸν Γρηγόριο<br />

<strong>π</strong>ρωτοψάλτη, στὰ 1814. Ἡ νέα μέθοδος ἀξιο<strong>π</strong>οίησε τὴν <strong>π</strong>ρογενέστερη<br />

γραφὴ ὡς <strong>π</strong>ρὸς τὰ σύμβολα, ἀλλὰ μὲ ἀρκετὲς ἁ<strong>π</strong>λο<strong>π</strong>οιήσεις, ἐνῶ σὲ θέματα<br />

<strong>π</strong>οὺ ἀφοροῦσαν στὴ δομὴ τῆς μουσικῆς, τὴν καταγραφὴ τῶν διαστημάτων,<br />

τῶν κλιμάκων κλ<strong>π</strong>., στηρίχθηκε στὴν ἀρχαιοελληνικὴ μουσική. 51 Ἔτσι,<br />

ἀντὶ γιὰ τοὺς <strong>π</strong>ολυσύλλαβους φθόγγους 52 <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσε ἡ <strong>π</strong>αλαιὰ<br />

γραφή, ἡ νέα γραφὴ χρησιμο<strong>π</strong>οίησε τὰ ἑ<strong>π</strong>τὰ <strong>π</strong>ρῶτα γράμματα τοῦ ἀλφαβήτου<br />

(α, β, γ, δ, ε, ζ, η) καὶ μὲ τὴν <strong>π</strong>ροσθήκη φωνηέντων καὶ συμφώνων<br />

δημιούργησε γιὰ κάθε τόνο τῆς κλίμακας τοὺς <strong>π</strong>αρακάτω ἑ<strong>π</strong>τὰ φθόγγους:<br />

<strong>π</strong>α, βου, γα, δι, κε, ζω, νη.<br />

Ἡ δια<strong>π</strong>ασῶν, 53 δηλαδὴ ἡ ὀκτάχορδη κλίμακα, ὁλοκληρώθηκε μὲ τὴν<br />

ἐ<strong>π</strong>ανάληψη τοῦ <strong>π</strong>ρώτου φθόγγου στὴν κορυφή. Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ὅμως στὸ φθόγγο<br />

<strong>π</strong>α θεμελιώνεται κλίμακα <strong>π</strong>οὺ εἶναι <strong>π</strong>ιὸ δύσκολη στὴν ἐκμάθησή της ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τοὺς ἀρχαρίους, γι’ αὐτὸ στὴ νέα μέθοδο τὰ μαθήματα ἀρχίζουν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν<br />

κλίμακα τοῦ νη, ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται στὸ σχῆμα <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθεῖ.<br />

51<br />

Ὅ<strong>π</strong>ως εἰ<strong>π</strong>ώθηκε σὲ ἄλλο σημεῖο, ἡ <strong>π</strong>αλαιὰ γραφὴ <strong>π</strong>ροσεγγίζει συνθετικά, ὡς<br />

ὁλότητα, τὴν κλίμακα, ἐνῶ ἡ νέα γραφὴ τὴν <strong>π</strong>ροσεγγίζει ἀναλυτικά.<br />

52<br />

Βλ. <strong>π</strong>αρακάτω, σ. 126 κ.ἑ.<br />

53<br />

δια<strong>π</strong>ασῶν στὴν ὁρολογία τῆς νέας μεθόδου λέγεται ἡ ὀκτάχορδη κλίμακα.

102<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Ἡ ἴδια κλίμακα μὲ τὰ διαστήματά της ἀριθμητικά.<br />

ἡ κλίμακα γιὰ τὴν ἐκμάθηση τῆς μουσικῆς<br />

νη <strong>π</strong>α βου γα δι κε ζω νη<br />

12 10 8 12 12 10 8<br />

Οἱ μαρτυρίες<br />

Ἡ λέξη μαρτυρῶ σημαίνει φανερώνω κάτι, τὸ ἀ<strong>π</strong>οκαλύ<strong>π</strong>τω, τὸ κάνω<br />

γνωστό. Οἱ μαρτυρίες εἶναι σύμβολα <strong>π</strong>οὺ χωρίζονται σὲ δύο ὁμάδες, καὶ<br />

ἄλλα φανερώνουν τοὺς φθόγγους τῆς κλίμακας, ἐνῶ ἄλλα τοὺς Ἤχους.<br />

Οἱ <strong>π</strong>ρῶτες ὀνομάζονται μαρτυρίες τῶν φθόγγων καὶ οἱ δεύτερες ἀρκτικὲς<br />

μαρτυρίες ἢ μαρτυρίες τῶν Ἤχων.<br />

α. Μαρτυρίες τῶν φθόγγων<br />

Στὴ μουσικὴ γραφὴ δὲν χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦνται οἱ φθόγγοι τῆς κλίμακας<br />

<strong>π</strong>α, βου, γα, δι κλ<strong>π</strong>., ἀλλὰ ἀντικαθίστανται ἀ<strong>π</strong>ὸ σύμβολα <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ουν<br />

στοὺς φθόγγους αὐτοὺς καὶ τὰ σύμβολα αὐτὰ λέγονται μαρτυρίες.<br />

Οἱ μαρτυρίες τῶν φθόγγων ἀ<strong>π</strong>οτελοῦνται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ἀρχικὸ γράμμα τοῦ<br />

φθόγγου καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ ἕνα σύμβολο <strong>π</strong>οὺ λέγεται μαρτυρικὸ σημεῖο καὶ γράφεται<br />

κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ γράμμα τοῦ φθόγγου:<br />

<strong>π</strong>.χ. σΣ<br />

Τὰ μαρτυρικὰ σημεῖα σὲ συνδυασμὸ μὲ τὸ ἀρχικὸ γράμμα ἑνὸς φθόγγου<br />

μαρτυροῦν, μᾶς φανερώνουν δηλαδή, <strong>π</strong>ρῶτα ἀ<strong>π</strong>’ ὅλα σὲ <strong>π</strong>οιὸ φθόγγο

δ ́. Η νΕΑ ΑνΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟδΟΣ ΓΡΑΦΗΣ<br />

103<br />

τῆς κλίμακας βρισκόμαστε, καθὼς ἐ<strong>π</strong>ίσης τὸ γένος καὶ τὸ εἶδος τοῦ διαστήματος.<br />

Γι’ αὐτὸ καὶ κάθε γένος ἀλλὰ καὶ κάθε διαφορετικὴ κλίμακα<br />

ἔχει τὰ δικά της μαρτυρικὰ σημεῖα.<br />

Οἱ μαρτυρίες τοῦ διατονικοῦ γένους<br />

Τὰ τέσσερα <strong>π</strong>ρῶτα μαρτυρικὰ σημεῖα τοῦ διατονικοῦ γένους<br />

Α Σ Δ Φ<br />

Ὁλόκληρη ἡ κλίμακα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν νη μὲ τὰ μαρτυρικὰ σημεῖα νὰ ἐ<strong>π</strong>αναλαμβάνονται<br />

στὸ ὑψηλὸ τετράχορδο μὲ κά<strong>π</strong>οια διακριτικὰ σημάδια:<br />

----αΑ σΣ δΔ φΦ ----γΗΑ -----------ηΗΣ -ξΔ αΞΦ<br />

12 10 8 12 12 10 8<br />

αΑ σΣ δΔ φΦ ----γΗΑ --------ηΗΣ -ξΔ αΞΦ<br />

Οἱ μαρτυρίες τοῦ χρωματικοῦ γένους<br />

Τὸ χρωματικὸ γένος χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ δύο μαρτυρικὰ σημεῖα γιὰ τὴ μαλακὴ<br />

χρωματικὴ κλίμακα καὶ ἄλλα δύο γιὰ τὴ σκληρή. Τὸ <strong>π</strong>ρῶτο μαρτυρικὸ<br />

σημεῖο εἶναι τῆς βάσης τοῦ τετραχόρδου καὶ τὸ δεύτερο τῆς κορυφῆς.<br />

Ὁρίζεται μόνο ἡ βάση καὶ ἡ κορυφὴ τοῦ τετραχόρδου, γιατὶ τὰ μαρτυρικὰ<br />

σημεῖα δηλώνουν τὴν ἐναλλαγὴ μεταξὺ μεγάλων καὶ μικρῶν χρωματικῶν<br />

διαστημάτων καὶ οἱ ἐναλλαγὲς αὐτὲς γίνονται στὰ ὅρια τοῦ τετραχόρδου.<br />

α. Τὰ μαρτυρικὰ σημεῖα τοῦ μαλακοῦ χρώματος<br />

τῆς βάσης τοῦ τετραχόρδουγκ τῆς κορυφῆς τοῦ τετραχόρδουαΚ<br />

β. Τὰ μαρτυρικὰ σημεῖα τοῦ σκληροῦ χρώματος<br />

τῆς βάσης τοῦ τετραχόρδουσλ τῆς κορυφῆς τοῦ τετραχόρδουγΛ<br />

Μαλακὴ χρωματική: ακ σΚ δκ φΚ γκ ηΚ ξκ αΚ σκ<br />

Σκληρὴ χρωματική: σλ δΛ φλ γΛ ηλ ξΛ αλ σΛ

104<br />

Α. χαρακτῆρες <strong>π</strong>οσότητας<br />

(τὰ σημάδια τῶν φωνῶν-σημαδόφωνα)<br />

Ὅ<strong>π</strong>ως εἶναι τρεῖς οἱ τό<strong>π</strong>οι τῆς φωνῆς, ἔτσι καὶ τὰ σημάδια <strong>π</strong>οὺ καταγράφουν<br />

τὴν κίνηση τῆς φωνῆς χωρίζονται σὲ τρεῖς κατηγορίες: α. σὲ ση<strong>π</strong>.<br />

ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Μὲ κόκκινο σημειώνεται ἡ βάση καὶ ἡ κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου τῆς<br />

μαλακῆς καὶ σκληρῆς χρωματικῆς κλίμακας <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ὁ δεύτερος<br />

καὶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου ἀντίστοιχα.<br />

Οἱ μαρτυρίες τοῦ ἐναρμονίου γένους<br />

Τὸ ἐναρμόνιο γένος χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ τὰ ἴδια σχεδὸν μαρτυρικὰ σημεῖα<br />

τοῦ διατονικοῦ, μὲ μιὰ ἀλλαγὴ στὸν Ζω καὶ στὸν νη τοῦ ὑψηλοῦ τετραχόρδου,<br />

τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα διαμορφώνονται ὡς ἑξῆς:<br />

ξΦ καὶαΠΞΗΑ<br />

β. Ἀρκτικὲς μαρτυρίες ἢ μαρτυρίες τῶν Ἤχων<br />

Ἀρκτικὴ μαρτυρία λέγεται μιὰ σύνθεση συμβόλων <strong>π</strong>οὺ γράφονται<br />

στὴν ἀρχὴ τοῦ μουσικοῦ κειμένου γιὰ νὰ δείξουν σὲ <strong>π</strong>οιὸν Ἦχο βρισκόμαστε.<br />

Ἡ σύνθεση αὐτὴ ἀ<strong>π</strong>οτελεῖται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ λέξη «Ἦχος» καὶ στὴ συνέχεια<br />

δηλώνεται ὁ Ἦχος αὐτὸς μὲ τὰ σύμβολα <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ουν στὸν<br />

συγκεκριμένο Ἦχο.<br />

<strong>π</strong>.χ. z1 (δηλαδή, Ἦχος <strong>π</strong>ρῶτος)<br />

ἤ z@ (δηλαδή, Ἦχος δεύτερος)<br />

Τὰ μουσικὰ σύμβολα γραφῆς<br />

Γιὰ τὴν καταγραφὴ τῆς μελωδίας χρειάζονται, ὅ<strong>π</strong>ως εἶναι φυσικό, τριῶν<br />

εἰδῶν σύμβολα: καταγραφῆς α. τοῦ <strong>π</strong>οσοῦ, β. τῆς <strong>π</strong>οιότητας καὶ γ. τῆς<br />

χρονικῆς διάρκειας τῆς μελωδίας. Θὰ <strong>π</strong>ροηγηθεῖ ἁ<strong>π</strong>λὴ ἀναφορὰ στὰ τρία<br />

αὐτὰ εἴδη συμβόλων καὶ θὰ ἀκολουθήσει ἐκτενέστερη <strong>π</strong>εριγραφὴ γιὰ τὴ<br />

θέση καὶ τὴν ἐνέργειά τους.

δ ́. Η νΕΑ ΑνΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟδΟΣ ΓΡΑΦΗΣ<br />

105<br />

μάδια <strong>π</strong>οὺ ἀνεβαίνουν, β. σὲ σημάδια <strong>π</strong>οὺ κατεβαίνουν, καὶ γ. στὸ σημάδι<br />

τῆς ἰσότητας. Τὰ σημάδια αὐτὰ εἶναι 10 καὶ ἔχουν διάφορες ὀνομασίες: 1.<br />

χαρακτῆρες <strong>π</strong>οσότητας (ἐ<strong>π</strong>ειδὴ μᾶς δείχνουν <strong>π</strong>όσο θὰ ἀνεβοῦμε ἢ θὰ κατεβοῦμε),<br />

2. σημαδόφωνα (δηλαδὴ σημάδια τῶν φωνῶν), καὶ 3. φθογγόσημα<br />

(σημάδια τῶν φθόγγων). Καθένα ἀ<strong>π</strong>’ αὐτὰ τὰ σύμβολα ἔχει διάρκεια<br />

ἑνὸς χρόνου, καὶ ἂν θέλουμε νὰ αὐξήσουμε ἢ νὰ σμικρύνουμε τὴ διάρκειά<br />

του, χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦμε ἐ<strong>π</strong>ι<strong>π</strong>λέον σημάδια αὔξησης ἢ διαίρεσης τοῦ χρόνου.<br />

α. χαρακτῆρες ἀνάβασης<br />

1. Τὸ ὀλίγον 3 ἀνεβαίνει 1 φωνή<br />

2. Ἡ <strong>π</strong>εταστή 4 ἀνεβαίνει 1 φωνή<br />

3. Τὰ κεντήματα # ἀνεβαίνουν 1 φωνή<br />

4. Τὸ κέντημα 6 ἀνεβαίνει 2 φωνὲς ὑ<strong>π</strong>ερβατῶς<br />

5. Ἡ ὑψηλή 7ἀνεβαίνει 4 φωνὲς ὑ<strong>π</strong>ερβατῶς<br />

β. χαρακτῆρες κατάβασης<br />

1. Ἡ ἀ<strong>π</strong>όστροφος [ κατεβαίνει 1 φωνή<br />

2. Τὸ ἐλαφρόν ] κατεβαίνει 2 φωνὲς ὑ<strong>π</strong>ερβατῶς<br />

3. Ἡ ὑ<strong>π</strong>ορροή \ κατεβαίνει 2 φωνὲς συνεχῶς<br />

4. Ἡ χαμηλή ' κατεβαίνει 4 φωνές ὑ<strong>π</strong>ερβατῶς<br />

γ. Ἰσότητας<br />

Τὸ ἴσο 1 μένει στὸ ἴδιο ὕψος καὶ ἐ<strong>π</strong>αναλαμβάνει τὸν ἴδιο φθόγγο.<br />

Β. χαρακτῆρες <strong>π</strong>οιότητας<br />

(Τὰ σημάδια τῶν μελωδικῶν <strong>π</strong>οικιλμάτων)<br />

Οἱ χαρακτῆρες <strong>π</strong>οιότητας <strong>π</strong>ροέρχονται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς ἄφωνες ὑ<strong>π</strong>οστάσεις<br />

τῆς <strong>π</strong>αλαιᾶς γραφῆς, οἱ ὁ<strong>π</strong>οῖες <strong>π</strong>ροσαρμόστηκαν στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς νέας<br />

γραφῆς καὶ ἐνεργοῦν ὡς <strong>π</strong>οικίλματα. Ὁ ἀριθμός τους σὲ σχέση μὲ αὐτὸν<br />

τῆς <strong>π</strong>αλαιᾶς γραφῆς εἶναι <strong>π</strong>ολὺ <strong>π</strong>εριορισμένος, γιὰ τὸ λόγο <strong>π</strong>οὺ εἰ<strong>π</strong>ώθηκε<br />

<strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω. Στὴν <strong>π</strong>αλαιὰ γραφή, οἱ ἄφωνες ὑ<strong>π</strong>οστάσεις ὑ<strong>π</strong>ερέβαιναν τὶς<br />

σαράντα, ἐνῶ τὰ σημερινὰ σημάδια εἶναι μονάχα <strong>π</strong>έντε.

106<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

1. Βαρεία: / 2. Ψηφιστό: r 3. Ὀμαλό: o<br />

4. Ἀντικένωμα: w 5. Σύνδεσμος: E<br />

Ὑ<strong>π</strong>άρχει ἕνα ἀκόμα σημάδι, τὸ ἐνδόφωνο ( λ ), τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο συγκαταλέχτηκε<br />

στὰ σημάδια <strong>π</strong>οιότητας γιὰ νὰ ἀ<strong>π</strong>οδώσει ἕνα ἐκφραστικὸ τρό<strong>π</strong>ο<br />

τῆς ἀραβο<strong>π</strong>ερσικῆς μουσικῆς <strong>π</strong>οὺ ὅμως δὲν ἔχει σχέση μὲ τὴν ἐκκλησιαστικὴ<br />

μουσική.<br />

Γ. Τὰ σημάδια τοῦ χρόνου<br />

Τὰ σημάδια αὐτὰ χωρίζονται σὲ τρεῖς ὁμάδες: α. στὰ σημάδια <strong>π</strong>οὺ<br />

αὐξάνουν τὸ χρόνο, β. στὰ σημάδια <strong>π</strong>οὺ διαιροῦν τὸ χρόνο, καὶ γ. στὰ σημάδια<br />

<strong>π</strong>οὺ αὐξάνουν καὶ διαιροῦν τὸ χρόνο.<br />

α. Τὰ σημάδια <strong>π</strong>οὺ αὐξάνουν τὸ χρόνο<br />

Αὐτὰ εἶναι τὸ κλάσμα καὶ ἡ ἁ<strong>π</strong>λὴ ἢ ἁ<strong>π</strong>λές (δι<strong>π</strong>λή, τρι<strong>π</strong>λή κλ<strong>π</strong>.).<br />

1. Τὸ κλάσμα: kτο<strong>π</strong>οθετεῖται <strong>π</strong>άνω ἢ κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ ὅλα τὰ σημαδόφωνα,<br />

ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ κεντήματα καὶ τὴν ὑ<strong>π</strong>ορροή, καὶ αὐξάνει τὴ διάρκεια<br />

τοῦ σημαδοφώνου κατὰ ἕνα ἐ<strong>π</strong>ι<strong>π</strong>λέον χρόνο. Τὸ ὄνομά του <strong>π</strong>ροέρχεται ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸ ρῆμα κλάω-ῶ, <strong>π</strong>οὺ σημαίνει σ<strong>π</strong>άω, τσακίζω. Ἡ ὀνομασία αὐτὴ δείχνει<br />

ὅτι, κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ χρόνου τὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο <strong>π</strong>ροσθέτει στὸ σημαδόφωνα,<br />

γίνονται φωνητικὰ τσακίσματα ἀνάλογα μὲ τὴ θέση, τὸ σημαδόφωνο κλ<strong>π</strong>.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα: 1k=1+1=2 χρόνοι<br />

2. Ἡ ἁ<strong>π</strong>λὴ ἢ οἱ ἁ<strong>π</strong>λές (δι<strong>π</strong>λή, τρι<strong>π</strong>λή, κλ<strong>π</strong>.): ( .) ἢ (..) (...) Μοιά -<br />

ζουν μὲ τελεία στιγμὴ καὶ μ<strong>π</strong>αίνουν κάτω ἀ<strong>π</strong>’ ὅλα τὰ σημαδόφωνα ἐκτὸς<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ κεντήματα. Μ<strong>π</strong>οροῦμε νὰ βάλουμε μία ἢ <strong>π</strong>ερισσότερες ἁ<strong>π</strong>λὲς σὲ<br />

ἕνα σημαδόφωνο, ἐνῶ κλάσμα μονάχα ἕνα.<br />

Κάθε ἁ<strong>π</strong>λὴ <strong>π</strong>ροσθέτει ἕνα ἐ<strong>π</strong>ι<strong>π</strong>λέον χρόνο στὸ σημαδόφωνο ὅ<strong>π</strong>ου<br />

μ<strong>π</strong>αίνει, καὶ ἡ μελωδική της κίνηση ἐξαρτᾶται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ σημάδια <strong>π</strong>οιότητας<br />

<strong>π</strong>οὺ τὴ συνοδεύουν.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα: [ m= 1+1=2 χρόνοι, 1n=1+1+1=3 χρόνοι

δ ́. Η νΕΑ ΑνΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟδΟΣ ΓΡΑΦΗΣ<br />

107<br />

β. Τὰ σημάδια <strong>π</strong>οὺ διαιροῦν τὸ χρόνο<br />

Αὐτὰ εἶναι τὸ γοργὸ καὶ τὰ <strong>π</strong>αραγόμενα ἀ<strong>π</strong>’ αὐτό, δίγοργο, τρίγοργο<br />

κλ<strong>π</strong>.<br />

1. Τὸ γοργό: x μοιάζει μὲ κεφαλαῖο γάμα, <strong>π</strong>οὺ μᾶς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ει<br />

στὴ λέξη γοργό. Το<strong>π</strong>οθετεῖται <strong>π</strong>άνω ἢ κάτω ἀ<strong>π</strong>’ ὅλα τὰ σημαδόφωνα καὶ<br />

ἐνεργεῖ στὸ σημαδόφωνο <strong>π</strong>άνω στὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο μ<strong>π</strong>αίνει καὶ στὸ <strong>π</strong>ροηγούμενο,<br />

ἀφαιρώντας μισὸ χρόνο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ καθένα, γιὰ νὰ χωρέσουν καὶ τὰ δύο σὲ<br />

ἕνα χρόνο.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα:11z = ( ½ + ½ = 1 χρόνος)<br />

2. Τὸ δίγοργο: ( c) το<strong>π</strong>οθετεῖται ὅ<strong>π</strong>ως καὶ τὸ γοργὸ καὶ ἐνεργεῖ στὸ<br />

σημαδόφωνο <strong>π</strong>άνω στὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο μ<strong>π</strong>αίνει, στὸ <strong>π</strong>ροηγούμενο καὶ στὸ ἑ<strong>π</strong>όμενο.<br />

Ἑνώνει ἔτσι τρία σημαδόφωνα σὲ ἕνα χρόνο.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα: 11z1= (1/3+1/3+1/3 = 1 χρόνος)<br />

3. Τὸ τρίγοργο: ( V ) ὅ<strong>π</strong>ως τὸ δίγοργο, ἐνεργεῖ στὸ σημαδόφωνο<br />

<strong>π</strong>άνω στὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο μ<strong>π</strong>αίνει, στὸ <strong>π</strong>ροηγούμενο καὶ στὰ δύο ἑ<strong>π</strong>όμενα, ἑνώνοντας<br />

συνολικὰ τέσσερα σημαδόφωνα σὲ ἕνα χρόνο.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα: 11V11 = (1/4+1/4+1/4+1/4 =<br />

1 χρόνος)<br />

<strong>π</strong>αρατήρηση: τὸ γοργὸ το<strong>π</strong>οθετεῖται μὲν <strong>π</strong>άνω σὲ σημαδόφωνο, ἀλλὰ<br />

μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ ἐνεργεῖ σὲ σημάδια χρόνου, ὅ<strong>π</strong>ως τὸ κλάσμα ἢ ἡ ἁ<strong>π</strong>λὴ <strong>π</strong>οὺ βρίσκονται<br />

στὸ <strong>π</strong>ροηγούμενο σημαδόφωνο.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα: 1k3z[l 3Q[v[<br />

γ. Τὰ σημάδια <strong>π</strong>οὺ αὐξάνουν καὶ διαιροῦν τὸ χρόνο<br />

Εἶναι τὸ ἀργό, τὸ ἡμίαργο, τὸ δίαργο κλ<strong>π</strong>.<br />

1. Τὸ ἀργό: ( b) ἐνεργεῖ ὡς γοργὸ στὸ <strong>π</strong>ροηγούμενο σημαδόφωνο<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὸ <strong>π</strong>άνω στὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο μ<strong>π</strong>αίνει, καὶ ταυτόχρονα ὡς κλάσμα στὸ σημαδόφωνο<br />

<strong>π</strong>άνω στὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο βρίσκεται.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα: 138b = 1 #v3k

108<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

2. Τὸ ἡμίαργο B καὶ τὸ δίαργο Bἐνεργοῦν ὅ<strong>π</strong>ως τὸ ἀργό, μὲ τὴ<br />

διαφορὰ ὅτι τὸ ἡμίαργο <strong>π</strong>ροσθέτει δύο χρόνους, ἐνῶ τὸ δίαργο τρεῖς.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα: 138B =1#v3n , 138B =1#v3Nn<br />

<strong>π</strong>αύσεις<br />

<strong>π</strong>αύση ὀνομάζεται ἡ καταμέτρηση χρόνου ἢ χρόνων <strong>π</strong>οὺ δὲν ἐκφέρονται<br />

μὲ τὴ φωνὴ ἢ κά<strong>π</strong>οιο ὄργανο, ἀλλὰ ὁ χρόνος <strong>π</strong>οὺ καταναλίσκουν<br />

μετριέται σιω<strong>π</strong>ηλά. χρησιμεύει στὸν σωστὸ τονισμὸ τοῦ μέλους, στὴν<br />

ἀνάγκη ἀνα<strong>π</strong>νοῆς γιὰ τὴ συνέχεια τοῦ μέλους κ.ἄ.<br />

Οἱ <strong>π</strong>αύσεις γράφονται μὲ τὸ συνδυασμὸ βαρείας καὶ ἁ<strong>π</strong>λῆς. Ὅταν θελήσουμε<br />

<strong>π</strong>αύση ἑνὸς χρόνου, γράφουμε βαρεία καὶ δεξιά της τὴν ἁ<strong>π</strong>λή.<br />

Ὅταν θελήσουμε <strong>π</strong>αύση <strong>π</strong>ερισσότερων χρόνων, γράφουμε τόσες ἁ<strong>π</strong>λὲς<br />

ὅσοι καὶ οἱ χρόνοι <strong>π</strong>οὺ θέλουμε.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα:<br />

<strong>π</strong>αύση / =1 χρόνου ? =2 χρόνων /<br />

= 3 χρόνων κλ<strong>π</strong>.<br />

<strong>π</strong>αρεστιγμένα γοργά<br />

<strong>π</strong>αρεστιγμένο λέγεται ἕνα γοργό, ἢ δίγοργο κλ<strong>π</strong>. ὅταν ἀριστερὰ ἢ<br />

δεξιὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὸ εἶναι γραμμένη μία στιγμή, μία τελεία. Αὐτὸ ἔχει ὡς ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα<br />

νὰ κατανέμεται ἄνισα ἡ χρονικὴ διάρκεια τῶν χαρακτήρων <strong>π</strong>οὺ<br />

ἐ<strong>π</strong>ηρεάζει τὸ γοργὸ ἢ τὸ δίγοργο κλ<strong>π</strong>.<br />

Εἴδαμε ὅτι τὸ γοργὸ ἐ<strong>π</strong>ηρεάζει τὸ χαρακτήρα <strong>π</strong>άνω στὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο βρίσκεται<br />

καὶ τὸν <strong>π</strong>ροηγούμενο ἀ<strong>π</strong>’ αὐτόν, ἀφαιρώντας μισὸ χρόνο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν<br />

καθένα. Μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτό, σὲ ἕνα χρόνο λέμε δύο φθογγόσημα ἀντὶ γιὰ<br />

ἕνα καὶ ἡ διάρκεια καθενὸς κατανέμεται ἐξίσου καὶ στοὺς δύο. Βάζοντας<br />

τὴ στιγμὴ μ<strong>π</strong>ροστὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ γοργό, ὁ ἕνας χρόνος διαιρεῖται σὲ τρία τμήματα.<br />

Τὰ δύο τμήματα τοῦ χρόνου <strong>π</strong>ροσμετροῦνται στὸν <strong>π</strong>ρῶτο χαρακτήρα<br />

καὶ τὸ ἕνα τμῆμα στὸν δεύτερο, ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται στὸ <strong>π</strong>αράδειγμα:<br />

1 1 ἢ 1.11<br />

2/3 + 1/3 2/3 + 1/3

δ ́. Η νΕΑ ΑνΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟδΟΣ ΓΡΑΦΗΣ<br />

109<br />

Ὅταν ἡ στιγμὴ μ<strong>π</strong>αίνει δεξιὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ γοργό, <strong>π</strong>ροσμετρεῖται ὁ χρόνος<br />

κατὰ τὸ ἕνα τρίτο στὸν <strong>π</strong>ρῶτο χαρακτήρα καὶ κατὰ τὰ δύο τρίτα στὸν<br />

δεύτερο.<br />

115 11.1<br />

1/3 + 2/3 1/3 + 2/3<br />

Στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση <strong>π</strong>οὺ ἔχουμε δίγοργο ἀντὶ γιὰ γοργὸ καὶ τὴ στιγμὴ<br />

στὴν ἀριστερὴ <strong>π</strong>λευρὰ τοῦ <strong>π</strong>ρώτου γοργοῦ, ὁ ἕνας χρόνος ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ δίγοργο<br />

χωρίζεται σὲ τέσσερα τμήματα. Τὰ δύο τέταρτα ἀ<strong>π</strong>’ αὐτὰ <strong>π</strong>ροσμετροῦνται<br />

στὸν <strong>π</strong>ρῶτο χαρακτήρα καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ ἕνα τέταρτο στοὺς ἄλλους δύο.<br />

11ρ11.111<br />

2/4 + 1/4 + 1/4 2/4 + 1/4 + 1/4<br />

Ὅταν ἡ στιγμὴ εἶναι στὸ δεύτερο γοργὸ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἴδια <strong>π</strong>λευρά:<br />

11τ1 11.11<br />

1/4 + 2/4+ + 1/4 1/4 + 2/4 + 1/4<br />

Ὅταν ἡ στιγμὴ εἶναι ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ δεξιὰ <strong>π</strong>λευρὰ τοῦ διγόργου:<br />

11ι1 111.1<br />

1/4 + 1/4 + 2/4 1/4 + 1/4 + 2/4<br />

Συμ<strong>π</strong>ληρωματικὲς <strong>π</strong>ληροφορίες γιὰ τὴ χρήση καὶ θέση<br />

τῶν χαρακτήρων <strong>π</strong>οσότητας καὶ <strong>π</strong>οιότητας<br />

(Σώματα, <strong>π</strong>νεύματα, Οὐδέτερα)<br />

Ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ χωρισμὸ τῶν σημαδοφώνων μὲ κριτήριο τὴν <strong>π</strong>οσοτική τους<br />

ἐνέργεια, <strong>π</strong>όσο ἀνεβαίνουν δηλαδὴ ἢ κατεβαίνουν, χωρίζονται σὲ τρεῖς<br />

ἀκόμα κατηγορίες: α. στὰ «Σώματα», β. στὰ «<strong>π</strong>νεύματα» καὶ γ. στὰ<br />

«Οὐδέτερα».

110<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

α. Στὴν κατηγορία τῶν «Σωμάτων» ἀνήκουν τὰ σημαδόφωνα <strong>π</strong>οὺ<br />

γράφονται μόνα τους χωρὶς νὰ ἐξαρτῶνται ἀ<strong>π</strong>ὸ ἄλλο καὶ δέχονται συλλαβή.<br />

Τὰ σημαδόφωνα αὐτὰ εἶναι τὸ ἴσον, τὸ ὀλίγον, ἡ <strong>π</strong>εταστή, ἡ ἀ<strong>π</strong>όστροφος,<br />

τὸ ἐλαφρὸν καὶ ἡ χαμηλή.<br />

β. Στὴν κατηγορία τῶν «<strong>π</strong>νευμάτων» ἀνήκουν τὰ σημαδόφωνα <strong>π</strong>οὺ<br />

δὲν γράφονται μόνα τους, ὅ<strong>π</strong>ως τὸ κέντημα καὶ ἡ ὑψηλή, ἀλλὰ ἐξαρτῶνται<br />

<strong>π</strong>άντα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ὀλίγον ἢ τὴν <strong>π</strong>εταστὴ καὶ δείχνουν μὲ τοὺς <strong>π</strong>οικίλους συνδυασμοὺς<br />

<strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ραγματο<strong>π</strong>οιοῦν <strong>π</strong>όσο θὰ ἀνεβοῦμε ὑ<strong>π</strong>ερβατῶς.<br />

γ. Στὴν κατηγορία τῶν «Οὐδετέρων» ἀνήκουν τὰ κεντήματα καὶ ἡ<br />

ὑ<strong>π</strong>ορροή. Τὸ χαρακτηριστικὸ τῶν σημαδοφώνων αὐτῶν εἶναι ὅτι γράφονται<br />

μόνα τους, ἀλλὰ δὲν ἔχουν δική τους συλλαβὴ <strong>π</strong>αρὰ μόνο τὸ φωνῆεν<br />

τῆς <strong>π</strong>ροηγούμενης. Αὐτὸ γίνεται γιὰ νὰ μ<strong>π</strong>οροῦν νὰ γίνονται <strong>π</strong>οικίλματα<br />

τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ γίνουν ὅταν κλείνουν τὰ χείλη.<br />

Συνεχὴς καὶ ὑ<strong>π</strong>ερβατὴ ἀνάβαση ἢ κατάβαση<br />

Ὑ<strong>π</strong>άρχουν, ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ σημαδόφωνα, διαφορετικοὶ τρό<strong>π</strong>οι<br />

ἀνάβασης καὶ κατάβασης. Ἄλλοτε τὰ σημαδόφωνα μᾶς δίνουν ἐντολὴ νὰ<br />

ἀνεβοῦμε ἢ νὰ κατεβοῦμε μία μία τὶς φωνές: αὐτὸ λέγεται συνεχὴς ἀνάβαση<br />

ἢ κατάβαση· καὶ ἄλλοτε νὰ ἀνεβοῦμε ἢ νὰ κατεβοῦμε ὑ<strong>π</strong>ερβαίνοντας ἕνα ἢ<br />

<strong>π</strong>ερισσότερους φθόγγους: αὐτὸ λέγεται ὑ<strong>π</strong>ερβατὴ ἀνάβαση ἢ κατάβαση.<br />

Σύνθετες ἀναβάσεις καὶ καταβάσεις<br />

Ὑ<strong>π</strong>ερβατὴ ἀνάβαση<br />

<strong>π</strong>ρὶν γίνει λόγος γιὰ τὴ σύνθεση τῶν σημαδοφώνων, <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ διευκρινισθεῖ<br />

ὅτι ὑ<strong>π</strong>άρχουν δύο τρό<strong>π</strong>οι ἀνάβασης. Ὁ <strong>π</strong>ρῶτος εἶναι ὁ τρό<strong>π</strong>ος<br />

τοῦ ὀλίγου καὶ ὁ δεύτερος ὁ τρό<strong>π</strong>ος τῆς <strong>π</strong>εταστῆς. Γιὰ τὸ λόγο αὐτό, ὅ<strong>π</strong>ως<br />

θὰ δοῦμε ἀμέσως μετά, τὰ σημαδόφωνα συνδυάζονται κατὰ τὴν ἀνάβαση<br />

μόνο μὲ τὸ ὀλίγον ἢ μὲ τὴν <strong>π</strong>εταστή.<br />

α. ἀνάβαση δύο φωνῶν μὲ ὀλίγον ἢ <strong>π</strong>εταστή:<br />

Γιὰ νὰ ἀνεβοῦμε μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο τοῦ ὀλίγου δύο φωνὲς ὑ<strong>π</strong>ερβατῶς, γράφουμε<br />

τὸ ὀλίγον, καί, ἂν μὲν ἀκολουθεῖ ἀνάβαση ἢ ἴσο, γράφουμε στὴ δεξιὰ<br />

<strong>π</strong>λευρὰ τοῦ ὀλίγου τὸ κέντημα, ἐνῶ ἂν ἀκολουθεῖ κατάβαση, γράφουμε τὸ

δ ́. Η νΕΑ ΑνΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟδΟΣ ΓΡΑΦΗΣ<br />

111<br />

κέντημα κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ὀλίγον. Τὸ ὀλίγον καὶ στὶς δύο <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις χάνει τὴ<br />

φωνή του καὶ χρησιμεύει μόνο ὡς στήριγμα τοῦ κεντήματος.<br />

<strong>π</strong>.χ. 1. 51 2. %[<br />

Γιὰ νὰ ἀνεβοῦμε μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο τῆς <strong>π</strong>εταστῆς δύο φωνές, γράφουμε τὴν<br />

<strong>π</strong>εταστὴ καὶ <strong>π</strong>άνω σ’ αὐτὴν τὸ ὀλίγον. <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ τονιστεῖ ἐδῶ ὅτι μετὰ<br />

τὴν <strong>π</strong>εταστὴ <strong>π</strong>άντα ἀκολουθεῖ κατάβαση.<br />

<strong>π</strong>.χ. $[<br />

β. ἀνάβαση τριῶν φωνῶν μὲ ὀλίγον ἢ <strong>π</strong>εταστή:<br />

Ἐδῶ τὸ κέντημα μ<strong>π</strong>αίνει <strong>π</strong>άνω στὸ ὀλίγον ἢ τὴν <strong>π</strong>εταστὴ καὶ συνυ<strong>π</strong>ολογίζεται<br />

μαζὶ μὲ τὸ ὀλίγον καὶ τὴν <strong>π</strong>εταστή.<br />

36 , 46<br />

γ. ἀνάβαση τεσσάρων φωνῶν μὲ ὀλίγον ἢ <strong>π</strong>εταστή<br />

Ὅταν γράφεται ἡ ὑψηλὴ στὴ δεξιὰ <strong>π</strong>λευρὰ τοῦ ὀλίγου ἢ τῆς <strong>π</strong>εταστῆς,<br />

τότε θεωροῦνται στηρίγματα, καὶ λογαριάζεται μόνο ἡ τετράφωνη ἀνάβαση<br />

τῆς ὑψηλῆς.<br />

3^ 4^<br />

δ. ἀνάβαση <strong>π</strong>έντε φωνῶν μὲ ὀλίγον ἢ <strong>π</strong>εταστή<br />

Ὅταν γράφεται ἡ ὑψηλὴ στὴν ἀριστερὴ <strong>π</strong>λευρὰ τοῦ ὀλίγου ἢ τῆς <strong>π</strong>εταστῆς,<br />

τότε συνυ<strong>π</strong>ολογίζονται τὸ ὀλίγον καὶ ἡ <strong>π</strong>εταστὴ μαζὶ μὲ τὴν ὑψηλή.<br />

3 747<br />

ε. ἀνάβαση ἕξι φωνῶν μὲ ὀλίγον ἢ <strong>π</strong>εταστή<br />

Ὅταν γράφεται ἡ ὑψηλὴ δεξιὰ καὶ τὸ κέντημα ἀριστερά, τότε τὸ ὀλίγον<br />

καὶ ἡ <strong>π</strong>εταστὴ εἶναι στηρίγματα καὶ χάνουν τὴ φωνή τους.<br />

36^ 46^

112<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

στ. ἀνάβαση ἑ<strong>π</strong>τὰ φωνῶν μὲ ὀλίγον ἢ <strong>π</strong>εταστή:<br />

Ὅταν ἡ ὑψηλὴ γράφεται <strong>π</strong>άνω στὸ κέντημα, τότε συνυ<strong>π</strong>ολογίζονται<br />

ὅλα τὰ σημαδόφωνα.<br />

36& 46&<br />

Ὑ<strong>π</strong>ερβατὴ κατάβαση<br />

α. κατάβαση τριῶν φωνῶν μὲ ἐλαφρὸν καὶ ἀ<strong>π</strong>όστροφο<br />

;<br />

β. κατάβαση <strong>π</strong>έντε φωνῶν μὲ χαμηλὴ καὶ ἀ<strong>π</strong>όστροφο<br />

["<br />

γ. κατάβαση ἕξι φωνῶν μὲ χαμηλὴ καὶ ἐλαφρόν<br />

]"<br />

δ. κατάβαση ἑ<strong>π</strong>τὰ φωνῶν μὲ χαμηλή, ἐλαφρὸν καὶ ἀ<strong>π</strong>όστροφο<br />

;΄<br />

Σύνθετοι συνδυασμοὶ σημαδοφώνων<br />

Σὲ κά<strong>π</strong>οιες <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖται ἕνα σύνολο σημαδιῶν, ὅ<strong>π</strong>ως<br />

ἴσον <strong>π</strong>άνω σὲ ὀλίγον ἢ <strong>π</strong>εταστή, ἀ<strong>π</strong>όστροφος ἢ ἄλλα σημάδια κατάβασης<br />

<strong>π</strong>άνω σὲ ὀλίγον ἢ <strong>π</strong>εταστὴ, ἴσον καὶ κεντήματα μαζὶ ἢ ἀ<strong>π</strong>όστροφος καὶ<br />

κεντήματα <strong>π</strong>άνω σὲ ὀλίγον κλ<strong>π</strong>. Στὶς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις αὐτὲς ἰσχύει ἕνας γενικὸς<br />

κανόνας <strong>π</strong>οὺ λέει ὅτι: ὅταν <strong>π</strong>άνω σὲ ὀλίγον ἢ <strong>π</strong>εταστὴ το<strong>π</strong>οθετηθοῦν<br />

ἕνα ἢ <strong>π</strong>ερισσότερα σημαδόφωνα, τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα ἔχουν ἀντίθετη ἐνέργεια ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸ ὀλίγον ἢ τὴν <strong>π</strong>εταστή, ὅ<strong>π</strong>ως τὸ ἴσον, ἡ ἀ<strong>π</strong>όστροφος κλ<strong>π</strong>., τότε τὸ ὀλίγον<br />

καὶ ἡ <strong>π</strong>εταστὴ χάνουν τὴ φωνή τους καὶ δὲν ἀνεβαίνουν μὲν ἀλλὰ μεταβιβάζουν<br />

στὰ ὑ<strong>π</strong>ερκείμενα σημαδόφωνα μιὰ ἰδιαίτερη <strong>π</strong>οιότητα στὸν τρό<strong>π</strong>ο<br />

ἔκφρασής τους. Τὸ ὀλίγον καὶ ἡ <strong>π</strong>εταστὴ στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση αὐτὴ ὀνομάζονται<br />

στηρίγματα.

δ ́. Η νΕΑ ΑνΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟδΟΣ ΓΡΑΦΗΣ<br />

113<br />

<strong>π</strong>.χ. 3! 3{ 3} 329 3{9 4{ 4! 4}<br />

Τὸ συνεχὲς ἐλαφρόν<br />

Ὑ<strong>π</strong>άρχει μιὰ σύνθεση ἀ<strong>π</strong>ὸ δύο σημάδια, τὴν ἀ<strong>π</strong>όστροφο καὶ τὸ ἐλαφρόν,<br />

<strong>π</strong>οὺ ὅταν γράφονται μαζὶ μὲ τὸν ἀκόλουθο τρό<strong>π</strong>ο [] τότε τὸ<br />

ἐλαφρὸν χάνει τὴ μία ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς δύο φωνὲς κατάβασης, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία μεταβιβάζεται<br />

στὴν ἀ<strong>π</strong>όστροφο ὡς γοργό. Βλέ<strong>π</strong>οντας αὐτὴ τὴ σύνθεση, ἐκτελοῦμε<br />

δύο ἀ<strong>π</strong>οστρόφους μὲ γοργὸ στὴν <strong>π</strong>ρώτη.<br />

<strong>π</strong>.χ. [] =[v[<br />

Ὁ τρό<strong>π</strong>ος ἐκτέλεσης αὐτῆς τῆς σύνθεσης διαφέρει ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς ἁ<strong>π</strong>λὲς καταβάσεις<br />

μὲ ἀ<strong>π</strong>οστρόφους καὶ γοργό, καθὼς ἐ<strong>π</strong>ίσης τὸ συνεχὲς ἐλαφρὸν<br />

συνεργάζεται καὶ μὲ ἄλλους χαρακτῆρες γιὰ τὴν <strong>π</strong>αραγωγὴ μιᾶς σειρᾶς<br />

<strong>π</strong>οικιλμάτων γιὰ τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα θὰ γίνει λόγος σὲ ἑ<strong>π</strong>όμενο κεφάλαιο.<br />

Γενικὰ γιὰ τὴν <strong>π</strong>οιότητα τῶν σημαδοφώνων<br />

Κάθε σημαδόφωνο ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν <strong>π</strong>οσοτική του ἐνέργεια ἔχει καὶ ἕναν<br />

ἰδιαίτερο τρό<strong>π</strong>ο ἐκφορᾶς, μιὰ <strong>π</strong>οιότητα. Γιὰ τὸ λόγο αὐτό, καὶ σὲ σχέση<br />

μὲ αὐτὰ <strong>π</strong>οὺ εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω, ὑ<strong>π</strong>άρχουν σημάδια <strong>π</strong>ού, ἐνῶ ἔχουν τὴν<br />

ἴδια <strong>π</strong>οσοτικὴ ἐνέργεια, ἔχουν διαφορετικὸ τρό<strong>π</strong>ο ἔκφρασης. Ἔτσι, ἄλλο<br />

τρό<strong>π</strong>ο ἐκφορᾶς ἔχει τὸ ὀλίγον καὶ ἄλλο ἡ <strong>π</strong>εταστὴ ἢ τὰ κεντήματα. Τὸ<br />

ἴδιο <strong>π</strong>αρατηρεῖται καὶ μὲ τὴν ὑ<strong>π</strong>ορροή, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία κατεβαίνει δύο φωνὲς συν -<br />

εχῶς, ἀλλὰ μὲ τρό<strong>π</strong>ο διαφορετικὸ ἀ<strong>π</strong>’ ὅ,τι οἱ δύο ἀ<strong>π</strong>όστροφοι. <strong>π</strong>ερισσότερα<br />

ὅμως γιὰ τὸ θέμα τῆς ἰδιαίτερης ἔκφρασης τῶν σημαδοφώνων καθὼς<br />

καὶ γιὰ τὴν ἐνέργεια τῶν σημαδιῶν <strong>π</strong>οιότητας καὶ χρόνου θὰ εἰ<strong>π</strong>ωθοῦν σὲ<br />

ἰδιαίτερη ἑνότητα.<br />

Γιὰ τὴ θέση τῶν χαρακτήρων <strong>π</strong>οιότητας<br />

Μετὰ τὴν ἀρχικὴ ἀναφορὰ στοὺς χαρακτῆρες <strong>π</strong>οιότητας, <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ<br />

<strong>π</strong>ροστεθοῦν ἐδῶ μερικὲς ἀ<strong>π</strong>αραίτητες <strong>π</strong>ληροφορίες γιὰ τὸ <strong>π</strong>οιὰ εἶναι ἡ θέση<br />

τους στὸ σύστημα γραφῆς. Γιὰ τὴν ἐνέργειά τους θὰ γίνει λόγος σὲ ἰδιαίτερη<br />

ἑνότητα.

114<br />

Ἡ μουσικὴ εἶναι ἐνέργεια <strong>π</strong>οὺ ἐκδηλώνεται μέσα στὸ χρόνο καὶ ὑ<strong>π</strong>όκειται<br />

σὲ ἕνα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ χαρακτηριστικά του, <strong>π</strong>οὺ εἶναι ἡ <strong>π</strong>εριοδικότητα. Ἡ ἐ<strong>π</strong>ανά<strong>π</strong>.<br />

ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

1. Βαρεία / μ<strong>π</strong>αίνει <strong>π</strong>ρὶν ἀ<strong>π</strong>’ ὅλα τὰ φθογγόσημα ἐκτὸς<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ κεντήματα καὶ τὴν ὑ<strong>π</strong>ορροή. (Σ<strong>π</strong>άνια <strong>π</strong>ρὶν τὴν <strong>π</strong>εταστή.)<br />

<strong>π</strong>.χ./[[ /1[ /3[v3<br />

2. Ψηφιστὸ rμ<strong>π</strong>αίνει συνήθως κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ἴσο, τὸ ὀλίγον καὶ τὴν<br />

<strong>π</strong>εταστή. Κατὰ κανόνα μετὰ τὸ ψηφιστὸ ἀκολουθοῦν <strong>π</strong>ερισσότερες ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

μία καταβάσεις. Κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ ἄλλα φθογγόσημα μ<strong>π</strong>αίνει, ὅταν αὐτὰ γράφονται<br />

μαζὶ μὲ τὸ ὀλίγον (ἢ τὴν <strong>π</strong>εταστή).<br />

<strong>π</strong>.χ. 1r[[ 3r[[[<br />

3.Ὀμαλὸ o μ<strong>π</strong>αίνει κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ φθογγόσημα <strong>π</strong>οὺ δέχονται<br />

κλάσμα, ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν <strong>π</strong>εταστή, τὰ κεντήματα καὶ τὴν ὑ<strong>π</strong>ορροή, καὶ<br />

ἀνάμεσα σὲ φθογγόσημα <strong>π</strong>οὺ συνδέονται μεταξύ τους, ὅ<strong>π</strong>ως ἴσο μὲ ἴσο, μὲ<br />

γοργὸ ἢ χωρὶς γοργό, ὀλίγον μὲ ἴσο καὶ γοργὸ κλ<strong>π</strong>.<br />

<strong>π</strong>.χ. 3kO 1o1 1o1z 3o1z<br />

4. Ἀντικένωμα q μ<strong>π</strong>αίνει κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ ὅλα τὰ σημαδόφωνα<br />

ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ κεντήματα. Στὸ ὀλίγον μ<strong>π</strong>αίνει μὲ ἁ<strong>π</strong>λὴ ἢ χωρὶς<br />

ἁ<strong>π</strong>λή, ἐνῶ σὲ ὅλα τὰ ἄλλα μὲ ἁ<strong>π</strong>λή.<br />

<strong>π</strong>.χ. 3q 3qm 1qm [wm<br />

5. Σύνδεσμος e μ<strong>π</strong>αίνει κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ δύο φθογγόσημα,<br />

τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα συνδέει χωρὶς νὰ διακό<strong>π</strong>τεται ἡ μελωδία.<br />

<strong>π</strong>.χ. 1e1 1e329<br />

Γιὰ τὸ ρυθμό

δ ́. Η νΕΑ ΑνΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟδΟΣ ΓΡΑΦΗΣ<br />

115<br />

ληψη ἤχων μὲ ὁρισμένο τρό<strong>π</strong>ο, μὲ μεγαλύτερη καὶ μικρότερη ἔνταση,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως οἱ χτύ<strong>π</strong>οι τῆς καρδιᾶς ἢ <strong>π</strong>εριοδικὲς κινήσεις, ὅ<strong>π</strong>ως ἡ ἀνα<strong>π</strong>νοὴ μὲ τὴν<br />

εἰσ<strong>π</strong>νοὴ καὶ ἐκ<strong>π</strong>νοή, δημιουργοῦν τὸ φαινόμενο <strong>π</strong>οὺ ὀνομάστηκε ρυθμός.<br />

Τὰ ρυθμικὰ σχήματα <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ἡ ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ<br />

εἶναι ἁ<strong>π</strong>λὰ καὶ χρησιμεύουν κυρίως στὴν ἀνάδειξη τοῦ λόγου. Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ σημεῖα<br />

κρούσης <strong>π</strong>οὺ δηλώνουν τὸ ἰσχυρότερο καὶ τὸ ἀσθενέστερο σημεῖο τοῦ<br />

λόγου, αὐτὸ <strong>π</strong>οὺ τονίζεται ἐμφατικὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὸ <strong>π</strong>οὺ τονίζεται λιγότερο,<br />

διακρίνουμε τρία εἴδη ρυθμοῦ: τὸν δίσημο, τὸν τρίσημο καὶ τὸν τετράσημο.<br />

1. Ὁ δίσημος<br />

δίσημος<br />

1 2<br />

θέση<br />

ἄρση<br />

Ἔτσι ὀνομάζεται τὸ ρυθμικὸ σχῆμα <strong>π</strong>οὺ ἔχει δύο σημεῖα κρούσης, ἕνα<br />

ἰσχυρὸ καὶ ἕνα ἀσθενικό. Τὸ σχῆμα αὐτὸ μᾶς θυμίζει τὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ερ<strong>π</strong>ατᾶμε<br />

καὶ ἀνα<strong>π</strong>νέουμε. Τὸ μετρᾶμε μὲ μιὰ κίνηση τοῦ χεριοῦ μας <strong>π</strong>ρὸς<br />

τὰ κάτω γιὰ τὸ ἰσχυρό (θέση) καὶ μιὰ δεύτερη κίνηση <strong>π</strong>ρὸς τὰ <strong>π</strong>άνω γιὰ<br />

τὸ ἀσθενικό (ἄρση). Κάθε κίνηση καταναλώνει ἕνα χρόνο καὶ <strong>π</strong>αριστάνεται<br />

μὲ ἕνα βελάκι <strong>π</strong>οὺ ἔχει τὴ μύτη <strong>π</strong>ρὸς τὰ κάτω γιὰ τὴ θέση καὶ <strong>π</strong>ρὸς<br />

τὰ <strong>π</strong>άνω γιὰ τὴν ἄρση.<br />

2. Ὁ τρίσημος<br />

τρίσημος<br />

1 3<br />

2<br />

Εἶναι τὸ ρυθμικὸ σχῆμα <strong>π</strong>οὺ ἔχει τρία σημεῖα κρούσης, ἕνα ἰσχυρὸ καὶ<br />

δύο ἀσθενικά. <strong>π</strong>αριστάνεται μὲ τρίγωνο, ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται στὸ σχῆμα <strong>π</strong>οὺ<br />

ἀκολουθεῖ.

116<br />

3. Ὁ τετράσημος<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

τετράσημος<br />

1<br />

4<br />

2<br />

3<br />

Εἶναι τὸ ρυθμικὸ σχῆμα <strong>π</strong>οὺ ἔχει τέσσερα σημεῖα κρούσης, ἕνα ἰσχυρὸ<br />

καὶ τρία ἀσθενικά. <strong>π</strong>αριστάνεται σὲ σχῆμα σταυροῦ, ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται στὸ<br />

σχῆμα.<br />

Ὁ συνε<strong>π</strong>τυγμένος ρυθμός<br />

Μέσα στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῶν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω ρυθμικῶν σχημάτων λειτουργεῖ καὶ<br />

ἕνας ἐ<strong>π</strong>ι<strong>π</strong>λέον ρυθμικὸς τρό<strong>π</strong>ος, ὁ συνε<strong>π</strong>τυγμένος ρυθμός. Τὸ ρυθμικὸ αὐτὸ<br />

σχῆμα συμ<strong>π</strong>τύσσει, <strong>π</strong>εριλαμβάνει δηλαδὴ σὲ κάθε κίνηση δύο χρόνους, μεταβάλλοντας<br />

ἔτσι τὸν δίσημο σὲ συνε<strong>π</strong>τυγμένο δίσημο, τὸν τρίσημο σὲ συν -<br />

ε<strong>π</strong>τυγμένο τρίσημο ἢ τετράσημο κλ<strong>π</strong>. χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖται συνήθως σὲ ἀργὰ<br />

μέλη, ὅ<strong>π</strong>ως ἀργὰ ἰδιόμελα κ.ἄ., γιὰ νὰ ταιριάξει τὴ γρήγορη κίνηση, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία<br />

δίνει <strong>π</strong>αλμὸ στὰ ἀργὰ μέλη, μὲ τὴν ἀ<strong>π</strong>αλότητα καὶ τὴν ἠρεμία.<br />

διαστολές<br />

Γιὰ νὰ διακριθοῦν τὰ ρυθμικὰ μέτρα, χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦμε μικρὲς κάθετες<br />

γραμμοῦλες <strong>π</strong>οὺ λέγονται διαστολές, ἐ<strong>π</strong>ειδὴ διαστέλλουν, δηλαδὴ ὁριοθετοῦν<br />

τὶς ἀ<strong>π</strong>οστάσεις τῶν ρυθμικῶν μέτρων καὶ το<strong>π</strong>οθετοῦνται ἀνάμεσα<br />

στοὺς χαρακτῆρες. Γιὰ τὴν ὁριοθέτηση τοῦ δίσημου, το<strong>π</strong>οθετεῖται ἡ <strong>π</strong>ρώτη<br />

διαστολὴ <strong>π</strong>ρὶν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν χαρακτήρα μὲ τὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο ἀρχίζει τὸ μέτρο, καὶ ἐκεῖ<br />

<strong>π</strong>οὺ τελειώνει, το<strong>π</strong>οθετεῖται ἡ δεύτερη. Στὸν τρίσημο ἡ ὁριοθέτηση γίνεται<br />

ἀνὰ τρεῖς χαρακτῆρες-χρόνους καὶ στὸν τετράσημο ἀνὰ τέσσερις.<br />

<strong>π</strong>.χ. Γιὰ τὸν δίσημο:<br />

`11` ἢ `1k` ἢ `11z1` ἢ `1k1z`<br />

Γιὰ τὸν τρίσημο:<br />

`111` ἢ `1k1` ἢ `1k1z1`

δ ́. Η νΕΑ ΑνΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟδΟΣ ΓΡΑΦΗΣ<br />

117<br />

καὶ γιὰ τὸν τετράσημο:<br />

`1111` ἢ `3Nǹ ἢ `1k1z11`<br />

Ὁ τρό<strong>π</strong>ος γραφῆς<br />

Ὁ μηχανισμὸς γραφῆς τῆς νέας μεθόδου μοιάζει μὲ τὴν τεχνικὴ τοῦ χτισίματος.<br />

<strong>π</strong>ρῶτα μ<strong>π</strong>αίνει θεμέλιο καὶ στὴ συνέχεια χτίζονται μὲ τὴ σειρὰ<br />

οἱ <strong>π</strong>έτρες και στερεώνονται ἡ μιὰ <strong>π</strong>άνω ἢ δί<strong>π</strong>λα στὴν ἄλλη σὲ ἀδιάσ<strong>π</strong>αστη<br />

ἑνότητα. Ἔτσι γίνεται καὶ μὲ τὴ γραφὴ τῆς μουσικῆς: ὡς θεμέλιο μ<strong>π</strong>αίνει<br />

ἡ μαρτυρία, γιὰ νὰ μᾶς δείξει τὸ φθόγγο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο θὰ ἀρχίσουμε,<br />

καθὼς ἐ<strong>π</strong>ίσης καὶ τὸ εἶδος τῆς κλίμακας <strong>π</strong>οὺ θὰ ἀκολουθήσουμε, ἂν εἶναι<br />

δηλαδὴ διατονικὴ ἢ χρωματικὴ κλ<strong>π</strong>. Ἡ μαρτυρία δὲν ἔχει «φωνή», ὅ<strong>π</strong>ως<br />

λέγεται, δὲν <strong>π</strong>αράγεται ἦχος ἀ<strong>π</strong>’ αὐτήν, φωνὴ ἔχουν μόνο τὰ σημαδόφωνα.<br />

Ἀμέσως μετὰ γράφονται τὰ σημαδόφωνα, τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα μαζὶ μὲ ὅλα<br />

τὰ ἄλλα σημεῖα <strong>π</strong>οιότητας καὶ χρόνου δίνουν ἐντολὲς γιὰ τὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ<br />

θὰ «χτιστεῖ» ἡ μελωδία.<br />

Ἡ διδασκαλία τῆς μουσικῆς ἀρχίζει συνήθως ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν κλίμακα <strong>π</strong>οὺ<br />

χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου, δηλαδὴ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν διατονικὸ νη,<br />

γιατὶ ἡ κλίμακα αὐτὴ εἶναι ἡ <strong>π</strong>ιὸ εὔκολη στὴν ἐκμάθησή της. Γράφουμε<br />

λοι<strong>π</strong>ὸν τὴ μαρτυρία τοῦ νη ὡς θεμέλιο, καὶ δί<strong>π</strong>λα, ἂν θέλουμε νὰ μείνουμε<br />

στὸν νη, γράφουμε ἴσο, ἐνῶ ἂν θελήσουμε νὰ ἀνεβοῦμε στὸν ἑ<strong>π</strong>όμενο<br />

φθόγγο, τότε γράφουμε ὀλίγον.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα:<br />

1. αΑ1a 2. αΑ3s<br />

Μὲ τὸν ἴδιο τρό<strong>π</strong>ο γράφουμε μιὰ μεγαλύτερη μελωδικὴ φράση χρησιμο<strong>π</strong>οιώντας<br />

τὰ κατάλληλα φθογγόσημα, <strong>π</strong>οὺ μᾶς λένε ἄλλοτε νὰ ἀνεβοῦμε<br />

μία φωνή ἢ <strong>π</strong>ερισσότερες, καὶ ἄλλοτε νὰ κατεβοῦμε μία ἤ<br />

<strong>π</strong>ερισσότερες φωνὲς συνεχῶς ἢ ὑ<strong>π</strong>ερβατῶς. Ὅταν γράφουμε μιὰ μελωδία,<br />

ξεκινᾶμε <strong>π</strong>άντα μὲ μαρτυρία καὶ τελειώνομε μὲ μαρτυρία.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα: αΑ133[[α Α<br />

Νη <strong>π</strong>α βου <strong>π</strong>ανη

118<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Ἂν θέλουμε νὰ αὐξήσουμε ἢ νὰ μειώσουμε τὴ χρονικὴ διάρκεια ἑνὸς<br />

φθογγόσημου, χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦμε ὅ<strong>π</strong>ως εἴδαμε τοὺς κατάλληλους χαρακτῆρες<br />

ὅ<strong>π</strong>ως τὸ κλάσμα, τὴν ἁ<strong>π</strong>λή, τὸ γοργὸ κλ<strong>π</strong>.<br />

αΑ1k3k[lαΑ ἢαΑ11z1kαΑ<br />

Ἂν <strong>π</strong>άλι θέλουμε νὰ ἀνεβοῦμε ἢ νὰ κατεβοῦμε <strong>π</strong>ερισσότερες φωνές,<br />

ἀξιο<strong>π</strong>οιοῦμε ὅσα εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν γιὰ τὶς ὑ<strong>π</strong>ερβατὲς ἀναβάσεις καὶ καταβάσεις.<br />

Αὐτὸς εἶναι ἕνας <strong>π</strong>ρῶτος τρό<strong>π</strong>ος καταγραφῆς τῆς μελωδίας, <strong>π</strong>οὺ μοιάζει<br />

μὲ τὸ συλλαβισμὸ ὅταν μαθαίνουμε νὰ διαβάζουμε καὶ νὰ γράφουμε τὴ<br />

γλώσσα μας. Σὲ ἑ<strong>π</strong>όμενο κεφάλαιο θὰ γίνει λόγος γιὰ <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>ερίτεχνες τεχνικὲς<br />

γραφῆς καὶ ἀνάγνωσης τῆς μελωδίας.<br />

διδακτικὴ <strong>π</strong>ρόταση<br />

Ἡ ἑνότητα αὐτὴ θὰ κλείσει μὲ μιὰ <strong>π</strong>ρόταση <strong>π</strong>οὺ ἀφορᾶ στὸν τρό<strong>π</strong>ο διδασκαλίας<br />

τῆς μουσικῆς. Εἶναι γνωστὸ ὅτι ὑ<strong>π</strong>άρχουν μαθητὲς <strong>π</strong>οὺ ἀντιμετω<strong>π</strong>ίζουν,<br />

σὲ μικρότερο ἢ μεγαλύτερο βαθμό, δυσκολία στὴν ἐκμάθηση<br />

τῆς μουσικῆς, κάτι σὰν μουσικὴ δυσλεξία. Γιὰ τὴν ἀντιμετώ<strong>π</strong>ιση τοῦ <strong>π</strong>ροβλήματος<br />

αὐτοῦ θὰ <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει στὴ διδακτικὴ <strong>π</strong>ράξη νὰ ἀκολουθηθεῖ ἡ ἱστορικὴ<br />

ἐξέλιξη τῆς μουσικῆς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ τετράχορδο στὸ ὀκτάχορδο.<br />

Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ἡ ὁλοκληρωμένη κλίμακα τοῦ ὀκταχόρδου <strong>π</strong>εριέχει <strong>π</strong>ολλὰ καὶ<br />

διαφορετικὰ ἁρμονικὰ μεγέθη, τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα συνηχοῦν καὶ δημιουργοῦν σύγχυση<br />

σὲ ὅ<strong>π</strong>οιον ἔχει δυσκολία νὰ τὰ <strong>π</strong>ροσλάβει ὡς ἑνιαῖο σύνολο, γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ<br />

<strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ χωριστεῖ ἡ κλίμακα στὰ <strong>π</strong>ρωτογενῆ δομικά της στοιχεῖα, ὅ<strong>π</strong>ως<br />

εἶναι τὸ τετράχορδο καὶ τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο, καὶ ἂν χρειαστεῖ καὶ σὲ ἀκόμα μικρότερα,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως εἶναι οἱ διφωνίες (διὰ τριῶν). Μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτὸ εἶναι δυνατὸ<br />

νὰ ξε<strong>π</strong>εραστοῦν οἱ δυσκολίες ἐκμάθησης τῆς κλίμακας καὶ μ<strong>π</strong>οροῦν, μὲ<br />

λίγη <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθεια, ὅλοι νὰ μετέχουν στὸ ἀγαθὸ τῆς μουσικῆς. Τὸ<br />

<strong>π</strong>ρῶτο λοι<strong>π</strong>ὸν βῆμα εἶναι ἡ ἐκμάθηση τῆς κλίμακας τοῦ τετραχόρδου, τὸ<br />

ἑ<strong>π</strong>όμενο ἡ ἐκμάθηση τῆς κλίμακας τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου καὶ τελευταῖο ἡ ὁλοκληρωμένη<br />

κλίμακα τοῦ ὀκταχόρδου. Οἱ ἀσκήσεις <strong>π</strong>οὺ βρίσκονται στὸ τέλος<br />

αὐτῆς τῆς ἐργασίας εἶναι γραμμένες μὲ αὐτὴ τὴ λογικὴ καὶ μὲ αὐτὴ τὴ σειρά.

δ ́. Η νΕΑ ΑνΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟδΟΣ ΓΡΑΦΗΣ<br />

119<br />

Οἱ Φθορές<br />

Μὲ τὴ λέξη «φθορὰ» δηλώνεται ἡ ἀλλοίωση τῶν διαστημάτων σὲ μιὰ κλίμακα<br />

μὲ τὴ βοήθεια τῶν συμβόλων <strong>π</strong>οὺ λέγονται φθορές. Κάθε γένος καὶ<br />

κάθε κλίμακα ἔχει τὶς δικές της φθορὲς καὶ κάθε φθόγγος ἐ<strong>π</strong>ίσης τὴ δική<br />

του. Μὲ τὴ βοήθεια τῆς φθορᾶς μ<strong>π</strong>οροῦμε νὰ μεταφέρουμε ἕνα φθόγγο<br />

μαζὶ μὲ τὴν κλίμακα <strong>π</strong>οὺ ἀντιστοιχεῖ σ’ αὐτὸν ἀ<strong>π</strong>ὸ γένος σὲ γένος καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

ἕνα σημεῖο τῆς κλίμακας σὲ ἄλλο μεταβάλλοντας ἔτσι τὰ διαστήματα τῆς<br />

κλίμακας στὴν ὁ<strong>π</strong>οία βρισκόμαστε.<br />

Οἱ μεταβολὲς αὐτὲς εἶναι τριῶν εἰδῶν: α. μεταβολὴ στὴ διαδοχὴ τῶν<br />

διαστημάτων τοῦ ἴδιου γένους, <strong>π</strong>οὺ λέγεται μεταβολὴ ὡς <strong>π</strong>ρὸς τὸν τόνο·<br />

β. μεταβολὴ ὡς <strong>π</strong>ρὸς τὸ εἶδος τῶν διαστημάτων, <strong>π</strong>οὺ σημαίνει μετάβαση<br />

σὲ ἄλλο γένος καὶ λέγεται μεταβολὴ κατὰ γένος· καὶ γ. μεταβολὴ καὶ ὡς<br />

<strong>π</strong>ρὸς τὸν τόνο καὶ ὡς <strong>π</strong>ρὸς τὸ γένος.<br />

α. Μεταβολὴ κατὰ τόνο<br />

Μ<strong>π</strong>οροῦμε γιὰ <strong>π</strong>αράδειγμα, ἐνῶ βρισκόμαστε στὸν δι τῆς διατονικῆς<br />

κλίμακας, νὰ γράψουμε <strong>π</strong>άνω στὸ φθόγγο αὐτὸ τὴ φθορὰ τοῦ <strong>π</strong>α τῆς ἴδιας<br />

κλίμακας καὶ νὰ συνεχίσουμε μὲ τὰ διαστήματα τῆς κλίμακας τοῦ <strong>π</strong>α στὸ<br />

ὕψος τοῦ δι. Ἡ ἀλλαγὴ στὴν κλίμακα μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτὸ λέγεται μεταβολὴ<br />

κατὰ τόνο ἢ κατὰ μετάθεση.<br />

Μ<strong>π</strong>οροῦμε ἐ<strong>π</strong>ίσης νὰ ἀλλάξουμε τὴν κλίμακα μὲ διαφορὰ ἑνὸς φθόγγου<br />

ἢ ἀλλιῶς χορδῆς θέτοντας <strong>π</strong>.χ. τὴ φθορὰ τοῦ δι στὸν γειτονικὸ φθόγγο Γα.<br />

Τὸ φαινόμενο αὐτὸ λέγεται <strong>π</strong>αραχορδή, ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ἡ ἀλλαγὴ στὴν κλίμακα<br />

γίνεται μὲ διαφορὰ ἑνὸς φθόγγου, <strong>π</strong>αρά (δί<strong>π</strong>λα ἀ<strong>π</strong>ό) τὴ χορδή. Τὸ φαινόμενο<br />

τῆς <strong>π</strong>αραχορδῆς εἶναι συνηθέστερο κατὰ τὴ μετάβαση ἀ<strong>π</strong>ὸ γένος σὲ<br />

γένος ἢ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ μαλακὴ στὴ σκληρὴ κλίμακα τοῦ χρωματικοῦ γένους.<br />

β. Μεταβολὴ κατὰ γένος<br />

Μὲ τὴ βοήθεια τῶν φθορῶν μ<strong>π</strong>οροῦμε νὰ μεταβάλουμε τὴν κλίμακα<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ διατονικὴ σὲ χρωματικὴ ἢ ἐναρμόνια το<strong>π</strong>οθετώντας τὴ φθορὰ <strong>π</strong>οὺ<br />

θέλουμε σὲ κά<strong>π</strong>οιο φθόγγο τῆς κλίμακας. Το<strong>π</strong>οθετώντας γιὰ <strong>π</strong>αράδειγμα<br />

στὸν <strong>π</strong>α τῆς διατονικῆς κλίμακας τὴν ἀντίστοιχη φθορὰ τοῦ <strong>π</strong>α τῆς<br />

σκληρῆς χρωματικῆς κλίμακας, μεταβάλλουμε τὰ διαστήματα ἀ<strong>π</strong>ὸ διατονικὰ<br />

σὲ χρωματικά.

120<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

γ. Μεταβολὴ κατὰ τόνο καὶ γένος<br />

Μ<strong>π</strong>οροῦμε τέλος νὰ μεταβάλουμε τὸ φθόγγο μιᾶς κλίμακας σὲ<br />

φθόγγο ἄλλης κλίμακας καὶ σὲ ἄλλο γένος. <strong>π</strong>.χ. τὸ φθόγγο Κε τοῦ διατονικοῦ<br />

γένους νὰ τὸν μεταβάλουμε σὲ <strong>π</strong>α τοῦ σκληροῦ χρώματος.<br />

Εἶναι σημαντικὸ ἐ<strong>π</strong>ίσης νὰ ξέρουμε ὅτι γιὰ κάθε ἀλλαγὴ <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>ιφέρουμε<br />

στὴν κλίμακα μὲ φθορικὸ σημεῖο θὰ <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει, ἂν θέλουμε νὰ ἐ<strong>π</strong>α -<br />

ναφέρουμε τὴν <strong>π</strong>ρογενέστερη κλίμακα ἢ νὰ εἰσαγάγουμε ἄλλη, νὰ<br />

«λύσουμε» τὴν ἀλλαγὴ αὐτὴ χρησιμο<strong>π</strong>οιώντας ἄλλο φθορικὸ σημεῖο.<br />

Οἱ φθορὲς συνολικὰ εἶναι δεκατρεῖς, κατανεμημένες καὶ στὰ τρία γένη<br />

κατὰ τὸν ἀκόλουθο τρό<strong>π</strong>ο:<br />

α. Οἱ φθορὲς τοῦ διατονικοῦ γένους<br />

Εἶναι ὀχτώ, ὅσοι καὶ οἱ φθόγγοι τῆς δια<strong>π</strong>ασῶν, καὶ εἶναι οἱ <strong>π</strong>αρακάτω:<br />

a s d f g h j a<br />

Ά Έ Ή Ί Ό Ύ Ώ ΰ<br />

β. Οἱ φθορὲς τοῦ χρωματικοῦ γένους<br />

Εἶναι τέσσερις καὶ διακρίνονται στὶς φθορὲς τοῦ μαλακοῦ καὶ στὶς<br />

φθορὲς τοῦ σκληροῦ χρώματος. Οἱ φθορὲς τοῦ μαλακοῦ χρώματος εἶναι<br />

δύο καὶ τοῦ σκληροῦ ἄλλες δύο.<br />

1. Οἱ φθορὲς τοῦ μαλακοῦ χρώματος:<br />

a s d f g h j a s<br />

σ δ σ δ σ δ σ δ σ<br />

2. Οἱ φθορὲς τοῦ σκληροῦ χρώματος:<br />

s d f g h j a s d<br />

γ ξ η κ η κ η κ η<br />

Παρατήρηση: Τὰ μαρτυρικὰ σημεῖα καὶ οἱ φθορὲς τοῦ χρωματικοῦ γένους<br />

εἶναι δύο, ἐνῶ στὸ διατονικὸ γένος τὰ μαρτυρικὰ σημεῖα εἶναι τέσσερα

δ ́. Η νΕΑ ΑνΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟδΟΣ ΓΡΑΦΗΣ<br />

121<br />

καὶ οἱ φθορὲς ὀχτώ. Ὁ λόγος γιὰ αὐτὴ τὴ διαφορὰ εἶναι ὅτι τὸ χρωματικὸ<br />

γένος χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ κλίμακα συνημμένων <strong>π</strong>ενταχόρδων, ἐνῶ τὸ διατονικὸ<br />

γένος κλίμακα διαζευγμένων τετραχόρδων (ὀκτάχορδο). Ἡ ἐ<strong>π</strong>ανάληψη<br />

<strong>π</strong>ενταχόρδων ἔχει ὡς συνέ<strong>π</strong>εια ἡ ἐναλλαγὴ τῶν διαστημάτων νὰ γίνεται<br />

κατὰ ζεύγη: <strong>π</strong>ρῶτα ἕνα μικρὸ χρωματικὸ διάστημα, ὕστερα ἕνα μεγάλο,<br />

ξανὰ ἕνα μικρὸ διάστημα καὶ μετὰ τόνος. Αὐτὸ ἐ<strong>π</strong>αναλαμβάνεται συνέχεια,<br />

καὶ γι’ αὐτὸ χρειάζονται μόνο δύο μαρτυρίες καὶ δύο φθορὲς γιὰ τὴ μαλακὴ<br />

καὶ ἄλλες τόσες γιὰ τὴ σκληρὴ κλίμακα τοῦ χρωματικοῦ γένους.<br />

γ. Οἱ φθορὲς τοῦ ἐναρμονίου γένους<br />

Τὸ ἐναρμόνιο γένος χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ τὶς φθορὲς τοῦ διατονικοῦ γένους μὲ<br />

τὴ διαφορὰ ὅτι στὸν Ζω καὶ στὸν Γα χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ τὴν <strong>π</strong>αρακάτω φθορά:<br />

f j<br />

: :<br />

<strong>π</strong>ερὶ τῶν χροῶν<br />

Οἱ χρόες εἶναι φθορικὰ σύμβολα τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα εἰσάγουν μιὰ σειρὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ ἀλλοιώσεις<br />

στὴ διατονικὴ κλίμακα. διαφέρουν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς φθορές, γιατὶ, ἐνῶ οἱ<br />

φθορὲς εἰσάγουν ἀλλοιώσεις κατὰ γένος καὶ Ἦχο, οἱ ἀλλοιώσεις <strong>π</strong>οὺ<br />

εἰσάγουν οἱ χρόες δὲν ἀνήκουν σὲ συγκεκριμένο Ἦχο καὶ γένος. Οἱ<br />

ἀλλοιώσεις αὐτὲς ἄλλοτε <strong>π</strong>εριορίζονται σὲ ἕνα <strong>π</strong>εντάχορδο καὶ ἄλλοτε στὸ<br />

μεγαλύτερο μέρος τοῦ ὀκταχόρδου ἢ καὶ σὲ ὁλόκληρο τὸ ὀκτάχορδο. Τὰ<br />

διαστήματα <strong>π</strong>οὺ εἰσάγονται μὲ τὶς χρόες καθὼς καὶ ἡ δομὴ τῆς κλίμακάς<br />

των μοιάζουν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ μιὰ μὲ τὰ διαστήματα καὶ τὴ δομὴ ἀρχαίων τρο<strong>π</strong>ικῶν<br />

κλιμάκων καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἄλλη μὲ χαρακτηριστικὲς μελωδικὲς κινήσεις<br />

Ἤχων, οἱ ὁ<strong>π</strong>οῖες καταγράφονται μὲ τὴ βοήθεια τῶν χροῶν καὶ στὴ<br />

συνέχεια εἰσάγονται στὴν κλίμακα ἑνὸς Ἤχου <strong>π</strong>ρὸς «<strong>π</strong>λουτισμὸν» τοῦ<br />

μέλους. Τὸ μέγεθος τῶν διαστημάτων αὐτῶν <strong>π</strong>οικίλλει ἀ<strong>π</strong>ὸ θεωρητικὸ σὲ<br />

θεωρητικό, ἀλλὰ <strong>π</strong>αρὰ τὶς διαστηματικὲς διαφορὲς τὸ ἄκουσμα ἐλάχιστα<br />

ἐ<strong>π</strong>ηρεάζεται. Γιὰ τὴν <strong>π</strong>εριγραφὴ τῶν χροῶν ἐ<strong>π</strong>ιλέχθηκαν τὰ διαστήματα<br />

<strong>π</strong>οὺ εἶναι <strong>π</strong>ερισσότερο ἀ<strong>π</strong>οδεκτά.<br />

Οἱ χρόες εἶναι τρεῖς: α. ὁ ζυγός, β. τὸ κλιτὸν καὶ γ. ἡ σ<strong>π</strong>άθη.

ΰ<br />

122<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

α. Ὁ Ζυγός ψ<br />

Ὁ Ζυγὸς τίθεται στὸ φθόγγο δι τῆς διατονικῆς κλίμακας καὶ ἐ<strong>π</strong>ηρεάζει<br />

τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο δι χαμηλὸ νη.<br />

8<br />

10<br />

12<br />

12<br />

8<br />

10<br />

12<br />

αΞΦ<br />

ξΔ J<br />

ηΗΣ H -<br />

γΗΑ G-<br />

φΦ F ----<br />

δΔ D<br />

σΣ S<br />

αΑ A<br />

4<br />

16<br />

4<br />

18<br />

γΨ<br />

φλ<br />

δΔ<br />

σλ<br />

αΑ<br />

Ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται στὸ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω σχῆμα, τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο τοῦ Ζυγοῦ δημιουργεῖται,<br />

ὅταν οἱ φθόγγοι δι, Βου, νη τοῦ διατονικοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου<br />

δι-νη <strong>π</strong>αραμείνουν στὴ θέση τους καὶ μετακινηθοῦν μὲ ἔντονη ἕλξη οἱ<br />

φθόγγοι <strong>π</strong>α καὶ Γα, ὁ <strong>π</strong>ρῶτος <strong>π</strong>ρὸς τὸν Βου καὶ ὁ δεύτερος <strong>π</strong>ρὸς τὸν δι.<br />

Ἐντύ<strong>π</strong>ωση <strong>π</strong>ροξενεῖ τὸ γεγονὸς ὅτι δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχει ἄρτιο τετράχορδο στὴν<br />

κλίμακα αὐτή. Ἡ ἀ<strong>π</strong>ουσία ὁλοκληρωμένου τετραχόρδου στὸ <strong>π</strong>λαίσιο ἑνὸς<br />

<strong>π</strong>ενταχόρδου εἶναι <strong>π</strong>ρωτοφανὲς γεγονὸς καὶ στὴν ἀρχαία μουσικὴ ἀλλὰ<br />

καὶ στὴν ἐκκλησιαστικὴ Ὀκταηχία. Ἡ ὕ<strong>π</strong>αρξη <strong>π</strong>ενταχόρδου μὲ τέτοια<br />

δομὴ ἐξηγεῖται μόνο ἂν δεχτοῦμε ὅτι μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτὸ καταγράφεται ἡ<br />

ἰδιωματικὴ συμ<strong>π</strong>εριφορὰ κά<strong>π</strong>οιου ἢ κά<strong>π</strong>οιων Ἤχων. Τὴν ἰδιαίτερη αὐτὴ<br />

μελωδικὴ κίνηση τὴ συναντοῦμε <strong>π</strong>ράγματι στὸν μέσο τοῦ Τετάρτου (Λέγετο)<br />

καὶ στὸν <strong>π</strong>λάγιο τοῦ Τετάρτου.<br />

β. Τὸ Κλιτόν β<br />

Ἐνεργεῖ στὸ φθόγγο δι τῆς διατονικῆς δια<strong>π</strong>ασῶν καὶ ἐ<strong>π</strong>ηρεάζει, ὅ<strong>π</strong>ως<br />

καὶ ὁ Ζυγός, τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο δι χαμηλὸ νη φέρνοντας τὸ φθόγγο Γα<br />

κοντά στὸν δι καὶ τὸ φθόγγο Βου κοντὰ στὸν Γα. Τὸ ἀκριβὲς μέγεθος τῶν

ΰ<br />

ΰ<br />

ΰ<br />

ΰ<br />

δ ́. Η νΕΑ ΑνΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟδΟΣ ΓΡΑΦΗΣ<br />

123<br />

διαστημάτων <strong>π</strong>οικίλλει ἀ<strong>π</strong>ὸ θεωρητικὸ σὲ θεωρητικό, γι’ αὐτὸ καὶ θὰ κατατεθοῦν<br />

δύο ἐκδοχὲς τῆς χρόας τοῦ Κλιτοῦ: ἡ <strong>π</strong>ρώτη εἶναι τοῦ Ἄγγελου<br />

Βουδούρη, δομέστικου τοῦ Ἰακώβου ναυ<strong>π</strong>λιώτη, καὶ ἡ δεύτερη εἶναι ἡ<br />

συνηθέστερη στὰ θεωρητικὰ ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας.<br />

α. β.<br />

8<br />

10<br />

12<br />

12<br />

8<br />

10<br />

12<br />

αΞΦ<br />

ξΔ J<br />

ηΗΣ H -<br />

γΗΑ G-<br />

φΦ F ----<br />

δΔ D<br />

σΣ S<br />

αΑ A<br />

6<br />

6<br />

18<br />

12<br />

γΒ<br />

φλ<br />

δΦ<br />

σΣ<br />

αΑ<br />

γΒ<br />

φλ<br />

δΦ<br />

γ. Ἡ Σ<strong>π</strong>άθη μ<br />

Εἶναι ἡ μοναδικὴ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς χρόες <strong>π</strong>οὺ μ<strong>π</strong>αίνει σὲ δύο διαφορετικοὺς<br />

φθόγγους τῆς κλίμακας, στὸ φθόγγο Γα καὶ στὸ φθόγγο Κε. Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ<br />

φθόγγο Γα ἐ<strong>π</strong>ηρεάζει σὲ μικρότερο βαθμὸ τὴν κλίμακα, ἐνῶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Κε<br />

ἐ<strong>π</strong>ηρεάζει ὅλο τὸ ὀκτάχορδο.<br />

α. ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Γα β. ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Κε<br />

8<br />

10<br />

12<br />

12<br />

8<br />

10<br />

12<br />

αΞΦ<br />

ξΔ J<br />

ηΗΣ H -<br />

γΗΑ G-<br />

φΦ F ----<br />

δΔ D<br />

σΣ S<br />

αΑ A<br />

12<br />

6<br />

20<br />

4<br />

4<br />

14<br />

8<br />

10<br />

12<br />

12<br />

8<br />

10<br />

12<br />

αΞΦ<br />

ξΔ J<br />

ηΗΣ H -<br />

γΗΑ G-<br />

φΦ F ----<br />

δΔ D<br />

σΣ S<br />

αΑ A<br />

4<br />

12<br />

14<br />

12<br />

σΣ<br />

αΑ<br />

αΗΑ αΞΦ<br />

αΦ<br />

8<br />

ξΔ J<br />

14<br />

ξΦ<br />

ξλ<br />

10<br />

ηΗΣ ηΗΣ H -<br />

4 ηΜ<br />

4<br />

12<br />

γλ<br />

γΗΑ G-<br />

20<br />

γλ<br />

12<br />

φΜ φΦ F ---- φΦ<br />

4<br />

δλ<br />

8<br />

δΔ D<br />

δΣ<br />

σΣ<br />

10<br />

σΣ S<br />

12<br />

σΗΑ<br />

12<br />

αΑ A

124<br />

Οἱ τρίγραμμες κλ<strong>π</strong>. ὑφέσεις καὶ διέσεις σ<strong>π</strong>άνια χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦνται,<br />

ἀλλὰ καὶ τότε μ<strong>π</strong>αίνουν ὄχι γιὰ νὰ αὐξήσουν ἢ νὰ μειώσουν μὲ ἀκρίβεια<br />

τὸ διάστημα, ἀλλὰ γιὰ νὰ δείξουν τὴν ἀλλοίωση <strong>π</strong>οὺ γίνεται στὸ <strong>π</strong>λαίσιο<br />

τοῦ Ἤχου στὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο ἀνήκει τὸ διάστημα, καὶ τὴν ὁ<strong>π</strong>οία <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ γνωρίζει<br />

ὁ μουσικός.<br />

Συνεχὴς ἢ διαρκὴς ὕφεση καὶ δίεση:<br />

Στὸ ἐναρμόνιο γένος χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖται ἕνα εἶδος ὕφεσης καὶ δίεσης <strong>π</strong>οὺ<br />

λέγεται συνεχής. Ὀνομάζεται ἔτσι, ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ἡ ἐνέργειά της διαρκεῖ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ<br />

φθόγγο <strong>π</strong>οὺ μ<strong>π</strong>αίνει μέχρι τὴν ἑ<strong>π</strong>όμενη μαρτυρία, ὁ<strong>π</strong>ότε λύνεται αὐτομά<strong>π</strong>.<br />

ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Ὑφέσεις καὶ διέσεις<br />

Εἶναι σημάδια <strong>π</strong>αροδικῆς ἀλλοίωσης <strong>π</strong>οὺ ἐνεργοῦν σὲ ἕνα καὶ μόνο<br />

φθόγγο. Ἡ λέξη ὕφεση σημαίνει χαμήλωμα καί, στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση τῆς μουσικῆς,<br />

χαμήλωμα ἑνὸς φθόγγου ὡς <strong>π</strong>ρὸς τὴν ὀξύτητα. Ὅταν ἡ ὕφεση<br />

ἐφαρμόζεται σὲ ἀνοδικὴ κίνηση τῆς μελωδίας, θέλει τὸ φθόγγο <strong>π</strong>άνω στὸν<br />

ὁ<strong>π</strong>οῖο ἐφαρμόζεται λίγο χαμηλότερα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ φυσική του θέση. Ὅταν ἐφαρμόζεται<br />

σὲ καθοδικὴ κίνηση τῆς μελωδίας, θέλει τὸ φθόγγο στὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο<br />

ἐφαρμόζεται λίγο <strong>π</strong>ιὸ κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ φυσική του θέση.<br />

Ἡ δίεση <strong>π</strong>άλι, ὅταν ἐφαρμόζεται σὲ ἀνοδικὴ κίνηση τῆς μελωδίας, θέλει<br />

τὸ φθόγγο <strong>π</strong>άνω στὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο μ<strong>π</strong>αίνει λίγο ψηλότερα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ φυσική του θέση.<br />

Ὅταν <strong>π</strong>άλι ἐφαρμόζεται σὲ καθοδικὴ κίνηση τῆς μελωδίας, θέλει τὸ φθόγγο<br />

<strong>π</strong>άνω στὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο μ<strong>π</strong>αίνει λίγο ψηλότερα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ φυσική του θέση.<br />

Ὑ<strong>π</strong>άρχουν ἁ<strong>π</strong>λὲς ὑφέσεις καὶ διέσεις οἱ ὁ<strong>π</strong>οῖες αὐξάνουν ἢ μειώνουν<br />

τὰ διαστήματα κατὰ δύο μουσικὰ κόμματα. Ὑ<strong>π</strong>άρχουν ὅμως ὑφέσεις καὶ<br />

διέσεις <strong>π</strong>οὺ ἀλλοιώνουν τὰ διαστήματα κατὰ τέσσερα, ἕξι, ὀχτὼ κλ<strong>π</strong>. μουσικὰ<br />

κόμματα. Ἡ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω ἀ<strong>π</strong>ὸ δύο μουσικὰ κόμματα ἀλλοίωση σὲ μιὰ<br />

ὕφεση ἢ δίεση δηλώνεται μὲ μιὰ ἐγκάρσια γραμμή, γι᾽ αὐτὸ λέγονται μονόγραμμες,<br />

δίγραμμες κλ<strong>π</strong>. ὑφέσεις καὶ διέσεις.<br />

Ἁ<strong>π</strong>λὴ ὕφεση: d Ἁ<strong>π</strong>λὴ δίεση: D 2 μουσικὰ κόμματα<br />

Μονόγραμμη ὕφεση: fΜονόγραμμη δίεση: H 4 » »<br />

δίγραμμη ὕφεση: d δίγραμμη δίεση: D 6 » »

δ ́. Η νΕΑ ΑνΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟδΟΣ ΓΡΑΦΗΣ<br />

125<br />

τως. Μοιάζει ὣς ἕνα σημεῖο μὲ τὴ φθορά, χωρὶς νὰ εἶναι φθορά, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία<br />

<strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ λυθεῖ, γιὰ νὰ σταματήσει ἡ ἐνέργειά της.<br />

Ἡ συνεχὴς ὕφεση ϋμ<strong>π</strong>αίνει στὸ φθόγγο Κε καὶ θέλει, ὅσες φορὲς<br />

ἀνεβοῦμε στὸν Ζω, νὰ εἶναι ὕφεση ἐναρμονίου, δηλαδὴ ὅσο καὶ ἡ φθορὰ<br />

τοῦ ἐναρμονίου. Ἡ ἴδια ὕφεση μ<strong>π</strong>αίνει καὶ στὸν Βου, καὶ ζητᾶ τὸν Γα ἐλαττωμένο,<br />

σὰν νὰ εἶχε τὴν ἐναρμόνια φθορά.<br />

Ἡ συνεχὴς δίεση μ<strong>π</strong>αίνει στὸ φθόγγο Γα καὶ θέλει σὲ ἀ<strong>π</strong>όσταση<br />

ἡμιτονίου τὸ φθόγγο Βου.<br />

ϊ<br />

<strong>π</strong>ερὶ τοῦ Τροχοῦ καὶ <strong>π</strong>ερὶ τῶν βάσεων τῶν Ἤχων<br />

Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ἡ ἑρμηνεία τοῦ Tροχοῦ εἶναι θέμα σημαντικὸ γιὰ τὴν κατανόηση<br />

τῆς Ὀκταηχίας ὡς ἰδιαίτερου μουσικοῦ συστήματος, καὶ ὄχι ὡς συστήματος<br />

<strong>π</strong>οὺ ἀ<strong>π</strong>οτελεῖ, μικρὴ ἔστω, <strong>π</strong>αραλλαγὴ τοῦ ἀρχαίου τρο<strong>π</strong>ικοῦ συστήματος,<br />

<strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ ἐξεταστεῖ μὲ ἰδιαίτερη <strong>π</strong>ροσοχή. <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει ἐ<strong>π</strong>ίσης νὰ<br />

τονιστεῖ ὅτι ἡ θεωρία τοῦ Τροχοῦ στὸ <strong>π</strong>αλαιὸ σύστημα γραφῆς διακρίνεται<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ θεωρία τοῦ τροχοῦ στὸ νέο σύστημα γραφῆς. Στὸ νέο σύστημα<br />

τροχὸς ὀνομάζεται ἡ χρήση συνημμένων <strong>π</strong>ενταχόρδων ἀντὶ γιὰ τὴ συνηθισμένη<br />

χρήση τοῦ ὀκταχόρδου ἀ<strong>π</strong>ὸ κά<strong>π</strong>οιους Ἤχους. Στὸ <strong>π</strong>αλαιὸ σύστημα<br />

γραφῆς ὅμως ὁ Τροχὸς ἦταν καὶ τρό<strong>π</strong>ος ἐκμάθησης τῆς κλίμακας<br />

μὲ τὴ βοήθεια τῶν <strong>π</strong>ολυσύλλαβων φθόγγων, ἀλλὰ καὶ εὐσύνο<strong>π</strong>τη μέθοδος<br />

θεμελίωσης καὶ εὕρεσης τῶν Ἤχων στὰ ὅρια τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου. Ὁ <strong>π</strong>ρῶτος<br />

τρό<strong>π</strong>ος λειτουργίας εἶχε σχέση μὲ τὸ σύστημα γραφῆς καὶ ἐκφορᾶς τῆς<br />

μουσικῆς στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τοῦ <strong>π</strong>αλαιοῦ μουσικοῦ συστήματος, ἐνῶ ὁ δεύτερος<br />

μὲ τὴ δομὴ τοῦ συστήματος τῆς Ὀκταηχίας.<br />

Γιὰ τὸν Τροχὸ κάνει λόγο ὁ χρύσανθος σὲ δύο σημεῖα τοῦ θεωρητικοῦ<br />

του: α. στὸ Θ΄ κεφάλαιο τοῦ Α΄ βιβλίου, καὶ β. στὸ Γ΄ κεφάλαιο τοῦ δ΄ βιβλίου.<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ κεφάλαια αὐτὰ <strong>π</strong>αρατίθενται στὴ συνέχεια ὁρισμένα ἀ<strong>π</strong>οσ<strong>π</strong>άσματα<br />

τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα θὰ μᾶς βοηθήσουν στὴν <strong>π</strong>ληρέστερη κατανόηση τοῦ θέματος.<br />

α. «Τὸ δὲ <strong>π</strong>εντάχορδον, τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖον λέγεται καὶ Τροχὸς, <strong>π</strong>εριέχει διαστήματα<br />

τέσσαρα, τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα καθ’ ἡμᾶς μὲν εἶναι τόνοι· κατὰ δὲ τοὺς ἀρχαίους<br />

Ἕλληνας, τὰ μὲν τρία ἦσαν τόνοι· καὶ τὸ ἓν λεῖμμα. <strong>π</strong>εριορίζονται<br />

δὲ τὰ τέσσαρα διαστήματα ταῦτα ἀ<strong>π</strong>ὸ φθόγγους <strong>π</strong>έντε:

126<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

<strong>π</strong>α βου γα δι <strong>π</strong>α, καθ’ ἡμᾶς· κατὰ δὲ τοὺς ἀρχαίους τε τα τη τω Τε.<br />

Οἱ δὲ Ἐκκλησιαστικοὶ μουσικοὶ <strong>π</strong>αρίστων τὰ τέσσαρα ταῦτα διαστήματα<br />

ἐν μὲν ἀναβάσει διὰ τῶν τεσσάρων λέξεων, ἄννανες, νεανές, νανά,<br />

ἅγια, ἐν δὲ καταβάσει διὰ τῶν ἑξῆς, αἵτινες εἶναι σχεδὸν ὅμοιαι, ἄανες,<br />

νεχέανες, ἀνέανες, νεάγιε. Αὗται δὲ αἱ ὀκτὼ λέξεις λέγονται φθόγγοι τοῦ<br />

Τροχοῦ.<br />

Τροχὸν λέγουσιν οἱ Ἐκκλησιαστικοὶ μουσικοὶ μίαν μέθοδον, μὲ τὴν<br />

ὁ<strong>π</strong>οίαν ἀναβαίνουσι καὶ καταβαίνουσι διατονικῶς τὰ διαστήματα τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου,<br />

διὰ τῶν εἰρημένων ὀκτὼ λέξεων ἢ <strong>π</strong>ολυσυλλάβων φθόγγων».<br />

Στὴ σχετικὴ μὲ τὰ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω ὑ<strong>π</strong>οσημείωσή του ὁ χρύσανθος συμ<strong>π</strong>ληρώνει:<br />

«Ὁ Τροχὸς <strong>π</strong>ερὶ οὗ ὁ λόγος, εὑρίσκεται γεγραμμένος εἰς ὅλα<br />

τὰ <strong>π</strong>αλαιὰ Ἀναστασιματάρια· ἐ<strong>π</strong>ειδὴ <strong>π</strong>ρο<strong>π</strong>άντων οὕτως ἐδιδάσκετο εἰς<br />

τοὺς ἀρχαρίους μαθητάς, καὶ δι’ αὐτοῦ ἐμάνθανον τὴν ἀνάβασιν καὶ κατάβασιν<br />

τῶν φθόγγων, καὶ κατ’ αὐτὸν ἐγίνοντο τὰ <strong>π</strong>ερισσότερα μέλη τῆς<br />

ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, καὶ ἀ<strong>π</strong>’ αὐτοῦ διωρίσθησαν καὶ οἱ ὀκτὼ ἦχοι<br />

τῆς Ἐκκλησίας». 54<br />

β. «Κατασκευάζεται δὲ ὁ Τροχὸς ἂν ἐν τῷ τυχόντι κύκλῳ τέσσαρες<br />

διάμετροι τέμνωσιν ἀλλήλας· καὶ ἐ<strong>π</strong>ὶ τὸ <strong>π</strong>έρας μιᾶς αὐτῶν γραφῇ ὁ 1 καὶ<br />

ἐ<strong>π</strong>ὶ τὸ τῆς ἑ<strong>π</strong>ομένης, ὁ @καὶ ἐ<strong>π</strong>ὶ τὸ τῆς ἀκολούθου, ὁ # καὶ ἐ<strong>π</strong>ὶ τὸ τῆς<br />

τετάρτης, ὁ 4 καὶ ἔ<strong>π</strong>ειτα ἐ<strong>π</strong>ὶ τὰ ἀ<strong>π</strong>’ ἐναντίας ἄκρα τῆς μὲν <strong>π</strong>ρώτης<br />

γραφῇ, ὁ 8 τῆς δὲ δευτέρας, ὁ 5 τῆς δὲ τρίτης, ὁ ( καὶ τῆς τετάρτης,<br />

ὁ 7 ».<br />

54<br />

χρυσάνθου, Θεωρητικὸν Μέγα, ὅ.<strong>π</strong>., σ. 29, ὑ<strong>π</strong>οσ. (α).

δ ́. Η νΕΑ ΑνΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟδΟΣ ΓΡΑΦΗΣ<br />

127<br />

Ὁ Τροχός<br />

ἄννανες<br />

ἄανες<br />

νεανές<br />

νεχέανες<br />

νανά<br />

ἀνέανες<br />

ἅγια<br />

νεάγιε<br />

Ὁ τρό<strong>π</strong>ος ἀνάβασης καὶ κατάβασης τοῦ Τροχοῦ στὸ νέο σύστημα γραφῆς<br />

κατὰ τὸν χρύσανθο, μὲ τοὺς <strong>π</strong>ολυσύλλαβους φθόγγους<br />

αΑ1k31/<br />

1<br />

--- [33@/31k#3k11 4<br />

Α > > α > ε ς >ε α > ε ς >α > α α γ ι α<br />

/-----[W[3k&[%r[[l(--[%r[[l5[4K[1k<br />

Α α > ε ς > ε χ ε α > ε ς Α > ε α > ε ς > ε α γ ι ε<br />

αΑ1k31σΣ<br />

Α > > α > ε ς<br />

«Ψάλλομεν δὲ τούτους τοὺς φθόγγους κατὰ τὸν Τροχόν, ἀρχόμενοι<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τοῦ 1 , καὶ <strong>π</strong>ροφέροντες αὐτὸν ἄννανες, μὲ τὸ μέλος <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>αριστῶσιν<br />

οἱ χαρακτῆρες του· εἶτα ἐλθόντες ἐ<strong>π</strong>ὶ τὸν @, <strong>π</strong>ροφέρομεν αὐτὸν νεανὲς<br />

ἐμμελῶς· ἔ<strong>π</strong>ειτα ἐλθόντες εἰς τὸν #, <strong>π</strong>ροφέρομεν αὐτὸν νανὰ ἐμμελῶς·<br />

μετέ<strong>π</strong>ειτα ἐλθόντες ἐ<strong>π</strong>ὶ τὸν 4, <strong>π</strong>ροφέρομεν αὐτὸν ἅγια ἐμμελῶς· καὶ

128<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

στραφέντες εἰς τὸ ἄλλο <strong>π</strong>έρας, εὑρόντες τὸν 7, <strong>π</strong>ροφέρομεν αὐτὸν ἄανες<br />

μὲ τὸ μέλος του· μεταβάντες δὲ εἰς τὸν (, <strong>π</strong>ροφέρομεν αὐτὸν νεχέανες<br />

μὲ τὸ μέλος του· μεταβάντες δὲ εἰς τὸν 5, <strong>π</strong>ροφέρομεν αὐτὸν ἀνέανες<br />

μὲ τὸ μέλος του· καταντήσαντες δὲ εἰς τὸν 8, <strong>π</strong>ροφέρομεν αὐτὸν νεάγιε<br />

μὲ τὸ μέλος του· καὶ ἐντεῦθεν στραφέντες εἰς τὸ ἄλλο <strong>π</strong>έρας, εὑρόντες τὸν<br />

1, <strong>π</strong>ροφέρομεν αὐτὸν ἄννανες, ὡς <strong>π</strong>ροείρηται». 55<br />

γ. «Οἱ ἐκκλησιαστικοὶ μουσικοὶ συνέστησαν τοὺς τέσσαρας ἤχους ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τῶν τεσσάρων τόνων ἑνὸς <strong>π</strong>ενταχόρδου, τοῦ ὁ<strong>π</strong>οίου ὁ μὲν <strong>π</strong>ρῶτος τόνος<br />

ἦτον μείζων· ὁ δὲ δεύτερος ἐλάσσων· ὁ δὲ τρίτος, ἐλάχιστος· καὶ ὁ τέταρτος<br />

<strong>π</strong>άλι μείζων... ὅθεν ὅτε μὲν ἤθελον νὰ εὕρωσι τὸν <strong>π</strong>ρῶτον ἦχον, ἀ<strong>π</strong>ήχουν<br />

ἐ<strong>π</strong>ὶ τὸ ὀξὺ φθόγγον, <strong>π</strong>εριέχοντα τόνον μείζονα· οἷος ἦν ὁ ἀννανές.<br />

Ὅτε δὲ τὸν δεύτερον, ἀ<strong>π</strong>ήχουν ἐ<strong>π</strong>ὶ τὸ ὀξὺ φθόγγον, <strong>π</strong>εριέχοντα τόνους μείζονα<br />

καὶ ἐλάσσονα· οἷος ἦν ὁ νεανές.[*]. 56 Ὅτε δὲ τὸν τρίτον, ἀ<strong>π</strong>ήχουν ἐ<strong>π</strong>ὶ<br />

τὸ ὀξὺ φθόγγον, <strong>π</strong>εριέχοντα τόνους μείζονα, ἐλάσσονα καὶ ἐλάχιστον· οἷος<br />

ἦν ὁ νανά. Ὅτε δὲ τὸν τέταρτον, ἀ<strong>π</strong>ήχουν ἐ<strong>π</strong>ὶ τὸ ὀξὺ φθόγγον, <strong>π</strong>εριέχοντα<br />

τόνους μείζονα, ἐλάσσονα, ἐλάχιστον καὶ <strong>π</strong>άλι μείζονα· οἷος ἦν ὁ ἅγια…<br />

Ὅθεν λέγει καὶ Μανουὴλ ὁ χρυσάφης· “ Ἀ<strong>π</strong>ὸ γὰρ τοῦ <strong>π</strong>ρώτου ἤχου εἰ<br />

ἐξέλθῃς μίαν φωνὴν εὑρίσκεις δεύτερον ἦχον κατὰ <strong>π</strong>άντα· εἰ δὲ δύο, τρίτον·<br />

εἰ δὲ τρεῖς· τέταρτον...”»<br />

[*ὑ<strong>π</strong>οσημείωση χρυσάνθου: «Οὗτος ὁ νεανὲς διαφέρει ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν χρωματικὸν<br />

νεανὲς κατὰ τὴν <strong>π</strong>οιότητα τῆς μελωδίας ἐξαιτίας τῶν διαστημάτων.<br />

διότι ὁ μὲν χρωματικὸς θέλει διαστήματα ἐ<strong>π</strong>ὶ τὸ ὀξὺ τόνους<br />

ἐλάχιστον καὶ μείζονα, ὁ δὲ διατονικὸς μείζονα καὶ ἐλάσσονα».]<br />

«Τοὺς μὲν κυρίους τέσσαρας ἤχους συνέστησαν ἀ<strong>π</strong>ὸ τοῦ εἰρημένου <strong>π</strong>ενταχόρδου,<br />

θεωροῦντες τοὺς τόνους αὐτοῦ ἀ<strong>π</strong>ὸ τοῦ βαρέος ἐ<strong>π</strong>ὶ τὸ ὀξύ. Ὅταν<br />

δὲ ἐθεώρουν αὐτοὺς ἀ<strong>π</strong>ὸ τοῦ ὀξέος ἐ<strong>π</strong>ὶ τὸ βαρύ, <strong>π</strong>αρῆγον ἄλλους τέσσαρας<br />

ἤχους, τοὺς ὁ<strong>π</strong>οίους ὠνόμασαν Πλαγίους».<br />

55<br />

χρυσάνθου, Θεωρητικὸν Μέγα, ὅ.<strong>π</strong>., σ. 28-31.<br />

56<br />

Βλ. <strong>π</strong>αρακάτω τὴν ὑ<strong>π</strong>οσημείωση-<strong>π</strong>αρατήρηση τοῦ χρυσάνθου.

δ ́. Η νΕΑ ΑνΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟδΟΣ ΓΡΑΦΗΣ<br />

129<br />

δ. «Ὅθεν τῆς κλίμακος ἥτις συνίσταται ἀ<strong>π</strong>ὸ δύο τετράχορδα ὅμοια,<br />

τὸ μὲν ὀξὺ τετράχορδον <strong>π</strong>εριέχει Κυρίους ἤχους· τὸ δὲ βαρύ, τοὺς <strong>π</strong>λαγίους.<br />

Κατεσκεύασαν δὲ καὶ τὸν τροχὸν ὀκτά<strong>π</strong>οδα, διὰ νὰ <strong>π</strong>εριέχῃ τόσους<br />

φθόγγους, ὅσοι ἦσαν καὶ οἱ ἦχοι. Ἕκαστος ἄρα <strong>π</strong>λάγιος ἦχος διΐσταται<br />

τοῦ κυρίου του τετρατονίᾳ κατιούσῃ. Καὶ ἐὰν ζητῇ τις ἀ<strong>π</strong>ὸ τοῦ κυρίου<br />

ἤχου, νὰ εὕρῃ τὸν <strong>π</strong>λάγιόν του φυσικῶς, καταβαίνει τέσσαρας τόνους,<br />

ψάλλων <strong>π</strong>έντε φθόγγους· καὶ ὁ <strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>τος φθόγγος <strong>π</strong>αραστήσει τὸν ζητούμενον<br />

<strong>π</strong>λάγιον ἦχον». 57<br />

Στὰ τρία <strong>π</strong>ρῶτα ἀ<strong>π</strong>οσ<strong>π</strong>άσματα <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>αρατέθηκαν <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω φαίνεται<br />

καθαρὰ ἡ δι<strong>π</strong>λὴ χρήση τοῦ Τροχοῦ. Θὰ γίνει λόγος ἀρχικὰ γιὰ τὴν<br />

<strong>π</strong>ρώτη, τὴ μέθοδο ἐκμάθησης τῆς κλίμακας, καὶ στὴ συνέχεια γιὰ τὴ δεύτερη,<br />

τὴ θεμελίωση καὶ εὕρεση τῶν Ἤχων στὸν Τροχό.<br />

Ἡ δομὴ τοῦ <strong>π</strong>αλαιοῦ συστήματος γραφῆς ἦταν τέτοια, <strong>π</strong>οὺ δὲν ἐ<strong>π</strong>έτρε<strong>π</strong>ε<br />

τὴ λειτουργία μονοσύλλαβων φθόγγων, ὅ<strong>π</strong>ως γινόταν στὸ ἀρχαῖο<br />

τρο<strong>π</strong>ικὸ σύστημα 58 ἀλλὰ καὶ στὸ σημερινό, 59 γιατὶ ἔβλε<strong>π</strong>ε τὴν κλίμακα<br />

γενικά, ἀλλὰ καὶ εἰδικότερα τὴν κλίμακα ἑνὸς Ἤχου, ὡς ὁλότητα. Οἱ <strong>π</strong>ολυσύλλαβοι<br />

φθόγγοι λοι<strong>π</strong>ὸν ταίριαζαν στὸν τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας τοῦ <strong>π</strong>αλαιοῦ<br />

συστήματος, καὶ μὲ τοὺς φθόγγους αὐτοὺς γινόταν ἡ <strong>π</strong>αραλλαγὴ<br />

καὶ ἡ ἐκμάθηση τῆς διατονικῆς κλίμακας. Τὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>αραλλαγῆς τῆς<br />

κλίμακας τοῦ τροχοῦ μὲ τὴ βοήθεια τῶν <strong>π</strong>ολυσύλλαβων φθόγγων τὸν<br />

εἴδαμε <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω, ὅ<strong>π</strong>ως τὸν διέσωσε ὁ χρύσανθος στὸ θεωρητικό του.<br />

Γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ τῆς <strong>π</strong>αραλλαγῆς τῆς κλίμακας, εἶναι σημαντικὴ ἡ<br />

μαρτυρία τοῦ χουρμουζίου γιὰ τὴν ὁ<strong>π</strong>οία ἔγινε λόγος <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω καὶ θὰ<br />

ἐ<strong>π</strong>αναληφθεῖ ξανὰ ἐδῶ ἐ<strong>π</strong>ειδὴ εἶναι <strong>π</strong>ολὺ διαφωτιστική: «Οἱ δὲ <strong>π</strong>αλαιοὶ<br />

ἐκκλησιαστικοὶ μουσικοὶ μὲ τὰς <strong>π</strong>ολυσυλλάβους αὐτῶν διατονικὰς λέξεις,<br />

ἄνανες, νεανές, νανά, καὶ τὰς λοι<strong>π</strong>άς, δὲν ἠμ<strong>π</strong>οροῦν νὰ <strong>π</strong>αραλλαγίσωσι τὸ<br />

τετράχορδον σύστημα, καθὼς καὶ τὸ δια<strong>π</strong>ασῶν· ἀκόμι μὲ τὰς χρωματικὰς<br />

λέξεις, νεανές, νενανώ, νεχέανες, τῆς <strong>π</strong>αραλλαγῆς τοῦ δευτέρου, καὶ <strong>π</strong>λαγίου<br />

δευτέρου ἤχων, δὲν δύνανται νὰ διακρίνωσιν ὑγιῶς εἰς τὴν <strong>π</strong>αραλ-<br />

57<br />

χρυσάνθου, Θεωρητικὸν Μέγα, ὅ.<strong>π</strong>., σ. 130-132.<br />

58<br />

Μὲ τοὺς φθόγγους τε, τα, τη, τω.<br />

59<br />

Μὲ τοὺς φθόγγους <strong>π</strong>α, βου, γα, δι, κε, ζω, νη, <strong>π</strong>α.

130<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

λαγήν, καὶ νὰ <strong>π</strong>ροφέρωσι μὲ ἀκρίβειαν τὰ διαστήματα τούτων τῶν δύω<br />

ἤχων, <strong>π</strong>αρὰ τὸ μέλος αὐτῶν <strong>π</strong>ροφέρουσι καλῶς ἀ<strong>π</strong>ὸ συνήθειαν». 60 Μὲ τοὺς<br />

<strong>π</strong>ολυσύλλαβους φθόγγους λοι<strong>π</strong>ὸν σκιαγραφοῦσαν, θὰ μ<strong>π</strong>οροῦσε νὰ <strong>π</strong>εῖ κανείς,<br />

τὴν κλίμακα καὶ τὴ μελωδικὴ κίνηση τῶν Ἤχων, ἀλλὰ μόνο ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

μνήμης μ<strong>π</strong>οροῦσαν νὰ ἀ<strong>π</strong>οδώσουν τὴν ἀκρίβεια τοῦ μέλους. Εἶναι ξεκάθαρο<br />

λοι<strong>π</strong>ὸν ὅτι μὲ τὴ βοήθεια τοῦ Τροχοῦ καὶ τῶν <strong>π</strong>ολυσύλλαβων φθόγγων<br />

γινόταν ἡ <strong>π</strong>αραλλαγὴ τῆς διατονικῆς κλίμακας ἀλλὰ καὶ τῶν<br />

ὑ<strong>π</strong>ολοί<strong>π</strong>ων κλιμάκων τῶν Ἤχων στὸ <strong>π</strong>αλαιὸ σύστημα. Αὐτὴ ἦταν καὶ ἡ<br />

<strong>π</strong>ρώτη λειτουργικὴ χρήση τοῦ Τροχοῦ.<br />

Ἡ δεύτερη χρήση τοῦ Τροχοῦ ἦταν, ὅ<strong>π</strong>ως εἰ<strong>π</strong>ώθηκε <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω, μιὰ<br />

εὐσύνο<strong>π</strong>τη μέθοδος θεμελίωσης καὶ εὕρεσης τῶν Ἤχων στὰ ὅριά του. <strong>π</strong>ροχωρώντας<br />

στὴν κατὰ τὸ δυνατὸ ἐξήγηση καὶ στὸ σχολιασμὸ αὐτῆς τῆς μεθόδου,<br />

<strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ τονιστεῖ ὅτι τοὺς <strong>π</strong>ολυσύλλαβους φθόγγους τοὺς ὁ<strong>π</strong>οίους<br />

χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν γιὰ τὴν <strong>π</strong>αραλλαγὴ τοῦ Τροχοῦ, τοὺς ἴδιους χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν<br />

καὶ ὡς μουσικὸ ὄνομα τῶν Ἤχων τῆς Ὀκταηχίας, ἀλλὰ καὶ ὡς<br />

<strong>π</strong>ρόλογους εἰσαγωγῆς στοὺς Ἤχους, τὰ λεγόμενα ἀ<strong>π</strong>ηχήματα. <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει<br />

ἐ<strong>π</strong>ίσης νὰ τονιστεῖ ἐδῶ ὅτι δὲν ταυτίζονται ὅλοι οἱ διατονικοὶ <strong>π</strong>ολυσύλλαβοι<br />

φθόγγοι <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦνταν γιὰ τὴν <strong>π</strong>αραλλαγὴ τοῦ Τροχοῦ μὲ τοὺς<br />

Ἤχους τῆς Ὀκταηχίας, ἂν καὶ ἔχουν τὸ ἴδιο ὄνομα. Κά<strong>π</strong>οιοι βέβαια ταυτίζονται<br />

μὲ τοὺς Ἤχους καὶ λειτουργοῦν ταυτόχρονα καὶ ὡς σύντομα ἀ<strong>π</strong>ηχήματα<br />

τῶν Ἤχων. Κά<strong>π</strong>οιοι ἄλλοι ὅμως, ὅ<strong>π</strong>ως ὁ νεανὲς καὶ ὁ νεχέανες,<br />

ἐνῶ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν τὸ μουσικὸ ὄνομα τῶν χρωματικῶν Ἤχων, τοῦ δευτέρου<br />

καὶ τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου, δὲν ἔχουν σχέση μὲ τὴ βάση καὶ τὴν<br />

κλίμακα τῶν χρωματικῶν Ἤχων, ἀλλὰ εἶναι <strong>π</strong>αραγόμενοι διατονικοὶ<br />

ἦχοι. Ἡ βάση καὶ ἡ κλίμακα τῶν χρωματικῶν Ἤχων φαίνεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ<br />

ἀ<strong>π</strong>ηχήματα, γιὰ τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα κάνει λόγο σὲ ἰδιαίτερο κεφάλαιο ὁ χρύσανθος.<br />

Ἂς δοῦμε τώρα τὰ τετράχορδα τῶν ἤχων <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>εριγράφονται στὸν Τροχό,<br />

καὶ τοὺς Ἤχους μὲ τοὺς ὁ<strong>π</strong>οίους ἀντιστοιχοῦν.<br />

Τὰ τετράχορδα τῶν Ἤχων στὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα <strong>π</strong>αρέ<strong>π</strong>εμ<strong>π</strong>αν οἱ <strong>π</strong>ολυσύλλαβοι<br />

φθόγγοι κατὰ τὴν ἀνάβαση ἦταν: α. τὸ τετράχορδο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου (ἄννανες<br />

10-8-12)· β. τὸ τετράχορδο τοῦ μέσου τοῦ Τετάρτου-Λέγετου (νεανὲς<br />

60<br />

χουρμουζίου, χειρόγραφο Θεωρητικόν, σ. 28.

δ ́. Η νΕΑ ΑνΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟδΟΣ ΓΡΑΦΗΣ<br />

131<br />

8-12-10)· γ. τὸ τετράχορδο τοῦ <strong>π</strong>αλαιοῦ σύντονου διατόνου (νανὰ 12-12-<br />

6) <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν οἱ ἐναρμόνιοι Ἦχοι τῆς Ὀκταηχίας Τρίτος καὶ<br />

Βαρύς· καὶ δ. τὸ τετράχορδο τοῦ Τετάρτου (ἅγια 12-10-8). Κατὰ τὴν κατάβαση<br />

τώρα συναντοῦμε τὰ ἴδια τετράχορδα μὲ διαφορετικὸ ὄνομα, γιατὶ<br />

διαφορετικὴ ἦταν καὶ ἡ χρήση τους. Σὲ καθοδικὴ <strong>π</strong>ορεία λοι<strong>π</strong>ὸν συναντοῦμε:<br />

α. τὸ τετράχορδο τοῦ Βαρέως (ἄανες 12-12-6), ὅμοιο μὲ τοῦ Τρίτου·<br />

β. τὸ τετράχορδο τοῦ διατονικοῦ Βαρέως (νεχέανες 8-12-10), ὅμοιο<br />

μὲ τοῦ Λέγετου· γ. τὸ τετράχορδο τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου (ἀνέανες 10-<br />

8-12), ὅμοιο μὲ τοῦ <strong>π</strong>ρώτου· καὶ τέλος δ. στὴ βάση τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου τὸ<br />

τετράχορδο τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ Τετάρτου (νεάγιε), ὅμοιο μὲ τοῦ Τετάρτου.<br />

Σύμφωνα μὲ τὴν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω <strong>π</strong>εριγραφή, ὅλοι αὐτοὶ οἱ Ἦχοι θεμελιώνονται<br />

σὲ ἕνα <strong>π</strong>εντάχορδο κατὰ τὸν ἀκόλουθο τρό<strong>π</strong>ο: ὁ <strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος<br />

(ἄννανες) καὶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου (ἀνέανες) θεμελιώνονται στὸν <strong>π</strong>α,<br />

ὁ Τέταρτος (ἅγια) στὸν δι, ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου (νεάγιε) στὸν νη, ὁ<br />

Τρίτος (νανά) καὶ ὁ Βαρύς (ἄανες) στὸν Γα. Στὸν Βου θεμελιώνονται οἱ<br />

<strong>π</strong>αραγόμενοι ἦχοι μέσος τοῦ Τετάρτου (Λέγετος-νεανές) καὶ ὁ μέσος τοῦ<br />

<strong>π</strong>ρώτου (<strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου διατονικὸς-νεχέανες), ἐ<strong>π</strong>ειδὴ μοιράζονται<br />

τὸ ἴδιο τετράχορδο. νὰ <strong>π</strong>ροστεθεῖ ἀκόμα ὅτι, στὴ βασικὴ θεωρία τοῦ<br />

Τροχοῦ, οἱ χρωματικοὶ Ἦχοι δηλώνονται ἁ<strong>π</strong>λῶς στὴν Ὀκταηχία μὲ τὰ<br />

μουσικά τους ὀνόματα, νεανές καὶ νεχέανες, τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα ὡστόσο στὴ συγκεκριμένη<br />

χρήση τοῦ Τροχοῦ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ουν σὲ διατονικοὺς ἤχους. Γιὰ τὸ<br />

θέμα αὐτὸ ὅμως θὰ γίνει ἐκτενέστερος λόγος στὸ κεφάλαιο τῶν χρωματικῶν<br />

Ἤχων.<br />

Ὅσα μέχρι τώρα ἀναφέρθηκαν γιὰ τὴ θεμελίωση τῶν Ἤχων στὸν<br />

Τροχό, δηλαδὴ στὸ <strong>π</strong>εντάχορδο, καὶ <strong>π</strong>αρὰ τὴν ἀσάφεια <strong>π</strong>οὺ ὑ<strong>π</strong>άρχει γύρω<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς χρωματικοὺς Ἤχους, ταιριάζουν ἀ<strong>π</strong>όλυτα μὲ τὸ σύστημα τῆς<br />

Ὀκταηχίας καὶ μὲ τὴ δομὴ τῆς κλίμακας τῶν διαζευγμένων <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν<br />

οἱ Ἦχοι. Ὅλα ὅμως ἀνατρέ<strong>π</strong>ονται στὸ τελευταῖο, στὸ τέταρτο,<br />

ἀ<strong>π</strong>όσ<strong>π</strong>ασμα τοῦ χρυσάνθου <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>αρατέθηκε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω. Στὸ ἀ<strong>π</strong>όσ<strong>π</strong>ασμα<br />

αὐτό, ἐντελῶς ἀ<strong>π</strong>ρόσμενα, ὁ Τροχὸς γίνεται ἀ<strong>π</strong>ὸ <strong>π</strong>εντάχορδο ὀκτάχορδο,<br />

οἱ κύριοι Ἦχοι θεμελιώνονται στὸ ὀξὺ τετράχορδο, ἐνῶ οἱ <strong>π</strong>λάγιοι στὸ<br />

βαρύ, κατὰ τὸν ἀκόλουθο τρό<strong>π</strong>ο: Ὁ <strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος στὸν Κε, ὁ δεύτερος<br />

στὸν Ζω, ὁ Τρίτος στὸν νη καὶ ὁ Τέταρτος στὸν <strong>π</strong>α. Στὴ συνέχεια, ἀ<strong>π</strong>ὸ

132<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

τὴ βάση κάθε κύριου Ἤχου καὶ κατεβαίνοντας ἕνα <strong>π</strong>εντάχορδο χαμηλότερα,<br />

«τετρατονίᾳ κατιούσῃ», θεμελιώνονται ἕνας ἕνας οἱ <strong>π</strong>λάγιοι Ἦχοι.<br />

Ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου στὸν δι, ὁ Βαρὺς στὸν Γα, ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου<br />

στὸν Βου καὶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου στὸν <strong>π</strong>α. Εἶναι φανερὴ ἡ <strong>π</strong>ροσ -<br />

<strong>π</strong>άθεια νὰ <strong>π</strong>αρουσιάσουν τοὺς Ἤχους ὅμοιους μὲ τοὺς Τρό<strong>π</strong>ους τῆς<br />

ἀρχαιότητας. Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ νέα ὅμως αὐτὴ θεμελίωση τῶν Ἤχων οἱ <strong>π</strong>ερισσότεροι<br />

κύριοι Ἦχοι ψάλλονται μὲ κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων, καὶ<br />

οἱ <strong>π</strong>λάγιοι μὲ κλίμακα διαζευγμένων τετραχόρδων, τὸ ἀκριβῶς ἀντίθετο<br />

δηλαδὴ ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὸ <strong>π</strong>οὺ ἴσχυε στοὺς ἀρχαίους Τρό<strong>π</strong>ους.<br />

Ἡ ξαφνικὴ αὐτὴ ἀλλαγή, <strong>π</strong>οὺ ἀνατρέ<strong>π</strong>ει τὰ μέχρι τώρα δεδομένα,<br />

χρειάζεται κά<strong>π</strong>οια ἐξήγηση, καὶ ἡ ἐξήγηση αὐτὴ δὲν <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ ἀναζητηθεῖ<br />

στὴ μουσικὴ ἀλλὰ στὴν <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθεια σύνδεσης ἐκκλησιαστικῆς καὶ ἀρχαίας<br />

μουσικῆς γιὰ τοὺς λόγους <strong>π</strong>οὺ ἀναφέρθηκαν <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω. Στὸ <strong>π</strong>λαίσιο αὐτῆς<br />

τῆς <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθειας ἐ<strong>π</strong>αναφέρεται τὸ ἀρχαιοελληνικὸ ὀκτάχορδο ὡς τό<strong>π</strong>ος<br />

θεμελίωσης τῶν Ἤχων ἀντὶ γιὰ τὸ μέχρι τότε <strong>π</strong>εντάχορδο, τὸν Τροχό.<br />

Ἡ υἱοθέτηση τοῦ ὀκταχόρδου γιὰ τὴ θεμελίωση τῶν Ἤχων τῆς ἐκκλησιαστικῆς<br />

μουσικῆς φανερώνει ἐλλι<strong>π</strong>ὴ γνώση καὶ τοῦ ἀρχαίου τρο<strong>π</strong>ικοῦ<br />

συστήματος ἀλλὰ καὶ τοῦ συστήματος τῆς Ὀκταηχίας. Ἡ <strong>π</strong>ρώτη <strong>π</strong>αρανόηση<br />

ἔχει σχέση μὲ τὴ θέση τῶν κύριων καὶ <strong>π</strong>αραγόμενων Τρό<strong>π</strong>ων, τῶν<br />

κύριων καὶ <strong>π</strong>λάγιων Ἤχων. Οἱ κύριοι Τρό<strong>π</strong>οι <strong>π</strong>ράγματι ἦταν θεμελιωμένοι<br />

σὲ ὀξύτερο τό<strong>π</strong>ο τῆς κλίμακας, καὶ οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι σὲ βαρύτερο,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως εἴδαμε. Ὁ ὀξύτερος ὅμως τό<strong>π</strong>ος θεμελίωσης τῶν κύριων Τρό<strong>π</strong>ων<br />

δὲν ἦταν τὸ ὀξὺ τετράχορδο τῶν διαζευγμένων, ἀλλὰ τὸ τετράχορδο τῶν<br />

μέσων, καὶ οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι Τρό<strong>π</strong>οι δὲν ἦταν θεμελιωμένοι στὸ τετράχορδο<br />

τῶν μέσων, ἀλλὰ στὸ <strong>π</strong>εντάχορδο τῶν ὑ<strong>π</strong>ατῶν, κάτω δηλαδὴ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ κεντρικὸ<br />

ὀκτάχορδο. Τὸ ὀκτάχορδο θεμελίωσης τῶν ἀρχαίων Τρό<strong>π</strong>ων ὡς ἐκ<br />

τούτου δὲν ἦταν τὸ κεντρικὸ ὀκτάχορδο τῶν διαζευγμένων, ἀλλὰ συνδυασμὸς<br />

τοῦ <strong>π</strong>ρώτου τετραχόρδου τῶν μέσων τῆς κλίμακας τῶν διαζευγμένων<br />

καὶ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου τῶν ὑ<strong>π</strong>ατῶν, <strong>π</strong>οὺ βρισκόταν κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ<br />

κεντρικὸ ὀκτάχορδο. Μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτὸ μ<strong>π</strong>οροῦσαν νὰ θεμελιώνουν τὶς<br />

κλίμακες τῶν κύριων Τρό<strong>π</strong>ων στὸ ὑψηλότερα εὑρισκόμενο τετράχορδο<br />

τῶν μέσων, καὶ τῶν <strong>π</strong>αραγόμενων στὸ χαμηλότερα εὑρισκόμενο <strong>π</strong>εντάχορο<br />

τῶν ὑ<strong>π</strong>ατῶν, ὅ<strong>π</strong>ως <strong>π</strong>εριγράφτηκε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω, <strong>π</strong>ράγμα <strong>π</strong>οὺ ἐξασφάλιζε

δ ́. Η νΕΑ ΑνΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟδΟΣ ΓΡΑΦΗΣ<br />

133<br />

τὴν ἀ<strong>π</strong>αραίτητη διαφορὰ διαζευγμένων καὶ συνημμένων τετραχόρδων γιὰ<br />

τὶς κλίμακες τῶν κύριων καὶ <strong>π</strong>αραγόμενων Τρό<strong>π</strong>ων.<br />

Εἶναι φανερὴ ἡ <strong>π</strong>αρανόηση <strong>π</strong>οὺ ἔγινε ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς μουσικοὺς τῶν μετὰ<br />

τὴν Ἅλωση χρόνων, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία τοὺς ὁδήγησε νὰ ἐγκαταλείψουν τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο<br />

καὶ νὰ υἱοθετήσουν, ἐσφαλμένα, τὸ ὀκτάχορδο γιὰ τὴ θεμελίωση<br />

τῶν Ἤχων· καὶ εἶναι φανερὴ ἡ ἐ<strong>π</strong>ίδραση τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία<br />

συνέβαλε σ’ αὐτό. Ἡ <strong>π</strong>αρανόηση αὐτὴ μέχρι σήμερα δημιουργεῖ <strong>π</strong>ροβλήματα<br />

στὴ διδασκαλία τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, ἀφοῦ δὲν εἴμαστε σὲ<br />

θέση νὰ <strong>π</strong>οῦμε μὲ ἀκρίβεια τί εἶναι κύριος καὶ τί <strong>π</strong>λάγιος Ἦχος. Ἡ γνωστὴ<br />

θέση ὅτι οἱ <strong>π</strong>λάγιοι Ἦχοι διακρίνονται ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς κύριους γιατὶ θεμελιώνονται<br />

«τετρατονίᾳ κατιούσῃ» δὲν ἰσχύει γιὰ κανένα Ἦχο. 61 Ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸ ὅτι δὲν ἰσχύει γιὰ κανένα Ἦχο, διαστρέφει καὶ τὴν <strong>π</strong>ραγματικότητα,<br />

γιατὶ <strong>π</strong>αρουσιάζει τοὺς κύριους Ἤχους νὰ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν κλίμακες συν -<br />

ημμένων τετραχόρδων καὶ τοὺς <strong>π</strong>λάγιους διαζευγμένων τετραχόρδων,<br />

<strong>π</strong>ράγμα ξένο γιὰ ὅ<strong>π</strong>οιον γνωρίζει στοιχειωδῶς τὴ λειτουργία τῶν Ἤχων<br />

μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ λειτουργικὴ <strong>π</strong>αράδοση. Ἐ<strong>π</strong>ὶ <strong>π</strong>λέον, μὲ ὅσα λέγονται γιὰ τὸ<br />

γένος στὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο ἀνήκουν οἱ Ἦχοι, ἂν ἀνήκουν σὲ ἕνα δηλαδὴ ἢ σὲ <strong>π</strong>ερισσότερα<br />

γένη, εἶναι φανερὸ ὅτι συγχέεται ἡ ἐκκλησιαστικὴ μὲ τὴν ἐξωτερικὴ<br />

καὶ ἀκόμα χειρότερα μὲ τὴν ἀραβο<strong>π</strong>ερσικὴ μουσική. Ὑ<strong>π</strong>άρχουν, βέβαια,<br />

θέματα <strong>π</strong>ρὸς συζήτηση γιὰ τὴ σχέση <strong>π</strong>οὺ μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ ἔχει σήμερα ἡ ἐκκλησιαστικὴ<br />

μουσικὴ μὲ τὴν «καθ’ ἡμᾶς» ἀνατολικὴ μουσική. Τὸ <strong>π</strong>ρῶτο ὅμως<br />

<strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ γίνει εἶναι νὰ ὁριοθετηθεῖ ἡ ἐκκλησιαστικὴ Ὀκταηχία καὶ<br />

νὰ γίνει σαφὴς διάκριση τοῦ ἰδιαιτέρου συστήματος <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ σὲ<br />

σχέση μὲ τὰ τρο<strong>π</strong>ικὰ συστήματα.<br />

61<br />

Ἰσχύει μόνο στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση τοῦ Τετάρτου καὶ τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ Τετάρτου, μὲ<br />

τὴν <strong>π</strong>ροϋ<strong>π</strong>όθεση ὅτι ὁ Τροχὸς θὰ θεμελιωθεῖ στὸν νη ἀντὶ γιὰ τὸν δι, ἄρα τὸ ὀξὺ τετράχορδο<br />

στὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο θεμελιώνονται οἱ κύριοι Ἦχοι εἶναι τὸ βαρὺ τετράχορδο τῆς<br />

μέσης δια<strong>π</strong>ασῶν, μὲ συνέ<strong>π</strong>εια νὰ ἀνατρέ<strong>π</strong>εται ὅλο τὸ σκε<strong>π</strong>τικὸ τῶν «ψαλμωδῶν» γιὰ<br />

τὴ θέση τῶν κύριων καὶ <strong>π</strong>λάγιων Ἤχων.

134<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Κύριοι καὶ <strong>π</strong>λάγιοι Ἦχοι τῆς Ὀκταηχίας<br />

(Πῶς διακρίνουμε τοὺς κύριους ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς <strong>π</strong>λάγιους Ἤχους<br />

τῆς Ὀκταηχίας σύμφωνα μὲ τὴν <strong>π</strong>ρώτη ἑρμηνεία τοῦ Τροχοῦ)<br />

Εἴδαμε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω, στὴν <strong>π</strong>ρώτη ἑρμηνευτικὴ <strong>π</strong>ροσέγγιση <strong>π</strong>οὺ κάνει ὁ χρύσανθος<br />

στὸν Τροχό, ὅτι ὅλοι οἱ Ἦχοι τῆς Ὀκταηχίας θεμελιώνονται στὸ<br />

<strong>π</strong>ρῶτο, στὸ βαρύ, <strong>π</strong>εντάχορδο, ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ἀκριβῶς ὅλοι χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν κλίμακα<br />

διαζευγμένων τετραχόρδων. Ὁ «<strong>π</strong>εριορισμὸς» αὐτὸς κάνει ἀρκετοὺς<br />

κύριους καὶ <strong>π</strong>λάγιους Ἤχους νὰ μοιράζονται τὴν ἴδια κλίμακα καὶ μερικὲς<br />

φορὲς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἴδια βάση, ὅ<strong>π</strong>ως ὁ <strong>π</strong>ρῶτος μὲ τὸν <strong>π</strong>λάγιο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου καὶ<br />

ὁ Τρίτος μὲ τὸν Βαρύ. Ὁ Τέταρτος καὶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ διαφορετικὴ βάση τὴν ἴδια τελικὰ κλίμακα ἐξαιτίας τοῦ τρό<strong>π</strong>ου<br />

λειτουργίας τῶν Ἤχων αὐτῶν. 62 Ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς ὀκτὼ Ἤχους δηλαδή, βλέ<strong>π</strong>ουμε<br />

ὅτι οἱ ἕξι χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν τὴν ἴδια κλίμακα καὶ οἱ τέσσερις ἔχουν τὴν<br />

ἴδια βάση. Ἡ διάκριση τῶν Ἤχων, λοι<strong>π</strong>όν, σὲ κύριους καὶ <strong>π</strong>λάγιους μὲ<br />

κριτήριο τὸν διαφορετικὸ τόνο θεμελίωσης καὶ κατὰ συνέ<strong>π</strong>εια τὴ διαφορετικὴ<br />

κλίμακα δὲν ἰσχύει, ἀφοῦ, μὲ ἐξαίρεση τοὺς δύο χρωματικούς, οἱ <strong>π</strong>ερισσότεροι<br />

Ἦχοι ἔχουν τὴν ἴδια κλίμακα καὶ τὸν ἴδιο τόνο θεμελίωσης.<br />

«Ἡ φύσις κρύ<strong>π</strong>τεσθαι φιλεῖ» ἔγραφε ὁ Ἡράκλειτος σὲ ἕνα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ<br />

σωζόμενα «σκοτεινὰ» ἀ<strong>π</strong>οφθέγματά του. Καὶ <strong>π</strong>ράγματι, τὰ καίρια καὶ<br />

οὐσιώδη κρύ<strong>π</strong>τονται μέσα σὲ ἕνα κέλυφος <strong>π</strong>ροστασίας, ὅ<strong>π</strong>ως ἡ ψυχὴ στὸ<br />

σῶμα, ὅ<strong>π</strong>ως ὁ Θεὸς ὁ ἴδιος κατὰ τὴ σάρκωσή του ἔκρυψε τὴ θεότητά Του<br />

στὸ κέλυφος τῆς ἀνθρώ<strong>π</strong>ινης φύσης. Κάτι ἀνάλογο ἔγινε μὲ τοὺς Ἤχους,<br />

καθὼς <strong>π</strong>ίσω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν κλίμακα τοῦ Ἤχου κρύβεται ἡ ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ δημιούργησε<br />

τὴν κλίμακα. Ἡ κλίμακα, τὸ ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα τῆς κρυμμένης ἁρμονίας,<br />

φαίνεται, ἐνῶ ἡ ἁρμονία δὲ φαίνεται· <strong>π</strong>αρ’ ὅλα αὐτά, ὅ<strong>π</strong>ως <strong>π</strong>άλι λέει<br />

ὁ Ἡράκλειτος, «ἁρμονίη ἀφανὴς φανερῆς κρείττων».<br />

Μεταφέροντας τὴν <strong>π</strong>αρατήρηση τοῦ Ἡράκλειτου στὴ μουσική, καὶ<br />

μάλιστα στὸ συγκεκριμένο θέμα τῆς διάκρισης τῶν Ἤχων, φαίνεται καθαρὰ<br />

ὅτι ἡ διαφορὰ ἀνάμεσα στοὺς κύριους καὶ <strong>π</strong>λάγιους Ἤχους βρίσκεται<br />

62<br />

Γιὰ τὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν τὴν κλίμακα οἱ ἐν λόγω Ἦχοι θὰ γίνει λόγος<br />

<strong>π</strong>ιὸ κάτω.

δ ́. Η νΕΑ ΑνΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟδΟΣ ΓΡΑΦΗΣ<br />

135<br />

ἀκριβῶς στὴ διαφορετικὴ ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζει τὴν κλίμακά τους.<br />

Ἡ διαφορετικὴ ἁρμονία εἶναι αὐτὴ <strong>π</strong>οὺ δίνει ἰδιαίτερη «ὑ<strong>π</strong>όσταση» στὸν<br />

Ἦχο ἀκόμα καὶ ὅταν χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ τὴν ἴδια κλίμακα μὲ κά<strong>π</strong>οιον ἄλλο.<br />

Ἡ ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ «κρύβεται» καὶ χαρακτηρίζει τὴν κλίμακα τῶν <strong>π</strong>ρωτογενῶν<br />

κύριων Ἤχων εἶναι ἡ «διὰ τεσσάρων», ἐνῶ ἡ ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζει<br />

τὴν κλίμακα τῶν <strong>π</strong>λάγιων Ἤχων εἶναι ἡ «διὰ <strong>π</strong>έντε». Μὲ<br />

ἐξαίρεση τοὺς ἐναρμόνιους Ἤχους, Τρίτο καὶ Βαρύ, ὅλοι οἱ διατονικοὶ καὶ<br />

χρωματικοὶ Ἦχοι ἀκολουθοῦν αὐτὸ τὸν κανόνα. Ὁ Τρίτος καὶ ὁ Βαρὺς<br />

χαρακτηρίζονται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ «διὰ τριῶν» καὶ τὴ «διὰ τεσσάρων» ἁρμονία<br />

ἀντίστοιχα, καὶ εἶναι αὐτὸς ἕνας ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς λόγους <strong>π</strong>οὺ ὁ Βαρὺς δὲν λέγεται<br />

<strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τρίτου ἀλλὰ Βαρύς.<br />

Ἡ «ἀφανὴς» ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ κρύβεται στὴν κλίμακα τὴν ὁ<strong>π</strong>οία χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ<br />

ἕνας Ἦχος γίνεται φανερὴ ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς «δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους» τῆς<br />

κλίμακας τοῦ Ἤχου. Στὴ λειτουργικὴ <strong>π</strong>ράξη, στὶς καθημερινὲς ἀκο -<br />

λουθίες τῆς Ἐκκλησίας, οἱ Ἦχοι διακρίνονται ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς δεσ<strong>π</strong>όζοντες<br />

φθόγγους καὶ ὄχι ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν τόνο θεμελίωσης. Ὁ χρύσανθος γράφει στὸ θεωρητικό<br />

του ὅτι οἱ δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι μαζὶ μὲ τὴν κλίμακα, τὸ ἀ<strong>π</strong>ήχημα<br />

καὶ τὶς καταλήξεις εἶναι τὰ συστατικὰ τῶν Ἤχων. <strong>π</strong>εριγράφοντας<br />

μὲ λίγο διαφορετικὴ γλώσσα τὰ δομικὰ στοιχεῖα τοῦ Ἤχου στὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα<br />

ἀναφέρεται ὁ χρύσανθος, θὰ μ<strong>π</strong>οροῦσε νὰ <strong>π</strong>εῖ κά<strong>π</strong>οιος ὅτι τὸ <strong>π</strong>ρῶτο δομικὸ<br />

στοιχεῖο εἶναι ἡ κλίμακα τῶν διαζευγμένων τετραχόρδων (τὴν κλίμακα<br />

αὐτὴ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν ὅλοι οἱ Ἦχοι), τὸ δεύτερο εἶναι τὰ διαστήματα<br />

<strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ καὶ δηλώνονται μὲ τὸ ἀ<strong>π</strong>ήχημα, ἡ ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζει<br />

τὸν Ἦχο καὶ δηλώνεται μὲ τοὺς δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους, καὶ τέλος<br />

ἡ λειτουργικὴ κίνηση τοῦ Ἤχου. Ἡ κλίμακα λοι<strong>π</strong>ὸν εἶναι τὸ <strong>π</strong>λαίσιο<br />

μέσα στὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο ἐργάζεται ἡ ἁρμονία, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία δηλώνεται μὲ τοὺς δεσ<strong>π</strong>όζοντες<br />

φθόγγους. Οἱ δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι ὁριοθετοῦν τὴν ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ<br />

χαρακτηρίζει ἕνα Ἦχο, γι’ αὐτὸ καὶ οἱ δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι τῶν κύριων<br />

Ἤχων κινοῦνται στὰ ὅρια τῆς διὰ τεσσάρων, ἐνῶ οἱ δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι<br />

τῶν <strong>π</strong>λάγιων Ἤχων κινοῦνται στὰ ὅρια τῆς διὰ <strong>π</strong>έντε.<br />

Σημαντικὴ λε<strong>π</strong>τομέρεια, <strong>π</strong>οὺ σχετίζεται μὲ τὸ θέμα τῆς ὁριοθέτησης<br />

τῆς ἁρμονίας, εἶναι καὶ ὁ τρό<strong>π</strong>ος ἀ<strong>π</strong>αγγελίας τῶν στίχων <strong>π</strong>ρὶν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ<br />

<strong>π</strong>άσης φύσεως τρο<strong>π</strong>άρια. Ἔχει, βέβαια, μεγάλη σημασία ὁ ἰδιαίτερος τρό-

136<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

<strong>π</strong>ος <strong>π</strong>οὺ λειτουργεῖ κάθε Ἦχος, καὶ γι’ αὐτὸ ὁ κανόνας <strong>π</strong>οὺ θὰ ἀναφερθεῖ<br />

συχνὰ δὲν τηρεῖται, ἀλλὰ σὲ γενικὲς γραμμὲς οἱ στίχοι ἀ<strong>π</strong>αγγέλλονται<br />

ὡς ἑξῆς: Οἱ στίχοι τῶν κύριων Ἤχων στὰ εἱρμολογικὰ μέλη ἐκφέρονται<br />

στὴν κορυφὴ τοῦ τετραχόρδου καὶ μένουν στὴν κορυφὴ τοῦ τετραχόρδου,<br />

ὅταν οἱ κύριοι Ἦχοι ἔχουν ἀνοδικὴ φορὰ στὴν κίνησή τους, ἐνῶ ὅταν κινοῦνται<br />

κυκλικά, ξεκινοῦν καὶ καταλήγουν στὴ βάση <strong>π</strong>άλι τοῦ τετραχόρδου.<br />

Ἀντιθέτως, οἱ στίχοι τῶν <strong>π</strong>λάγιων Ἤχων ἐκφέρονται στὴν κορυφὴ<br />

τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου καὶ καταλήγουν στὴ βάση του, ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ἡ κίνηση τῶν <strong>π</strong>λάγιων<br />

Ἤχων εἶναι καθοδική. Κάτι ἀνάλογο γίνεται καὶ στὰ στιχηραρικὰ<br />

μέλη, ὅ<strong>π</strong>ου, μὲ <strong>π</strong>ιὸ σύνθετο τρό<strong>π</strong>ο, τηρεῖται ἡ ἴδια τάξη. <strong>π</strong>ερισσότερα γιὰ<br />

τὸ θέμα αὐτὸ θὰ εἰ<strong>π</strong>ωθοῦν κατὰ τὴν <strong>π</strong>εριγραφὴ κάθε Ἤχου χωριστά.<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ ὅσα εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν μέχρι τώρα, συμ<strong>π</strong>εραίνουμε ὅτι οἱ κύριοι καὶ οἱ<br />

<strong>π</strong>λάγιοι Ἦχοι δὲν διακρίνονται μεταξύ τους ἐ<strong>π</strong>ειδὴ διαφέρουν ὡς <strong>π</strong>ρὸς τὴ<br />

βάση ἢ τὴν κλίμακά τους, 63 ἀλλὰ ἐ<strong>π</strong>ειδὴ διαφέρουν ὡς <strong>π</strong>ρὸς τὴν ἁρμονία<br />

<strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζει τὴν κοινή, σὲ <strong>π</strong>ολλὲς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις, κλίμακά τους. Στὸ<br />

<strong>π</strong>λαίσιο ἀκόμα τῶν γενικῶν <strong>π</strong>αρατηρήσεων <strong>π</strong>οὺ γίνονται, <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ τονιστεῖ<br />

ὅτι οἱ Ἦχοι θεμελιώνονται ἐκεῖ ὅ<strong>π</strong>ου μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ ἀνα<strong>π</strong>τυχθεῖ ἀ<strong>π</strong>ρόσκο<strong>π</strong>τα<br />

ἡ κλίμακά τους, καὶ αὐτὸ ἔχει σχέση μὲ τὴ δομὴ τῆς κλίμακας καὶ<br />

τὸν τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας κάθε Ἤχου. <strong>π</strong>αράλληλα μὲ αὐτὸ ὅμως, θὰ <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει<br />

νὰ διασφαλίζεται ἡ δυνατότητα συνεργασίας μὲ τοὺς ὑ<strong>π</strong>όλοι<strong>π</strong>ους Ἤχους.<br />

Συνεργασία Ἤχων ὀνομάζεται ἡ δυνατότητα ἀλληλοδανεισμοῦ διατονικῶν,<br />

χρωματικῶν καὶ ἐναρμονίων τετραχόρδων καὶ <strong>π</strong>ενταχόρδων μὲ<br />

τὴ βοήθεια τῶν φθορῶν. Γιὰ νὰ γίνει αὐτὸ καὶ γιὰ νὰ εἶναι ἐφικτὴ ἡ συν -<br />

εργασία τῶν Ἤχων, <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει ἡ θεμελίωση τῆς κλίμακας κάθε Ἤχου νὰ<br />

γίνεται μὲ τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ δὲν θὰ <strong>π</strong>αραβιάζει τὴν ἀρτιότητα τῶν τετραχόρδων<br />

ἢ τῶν <strong>π</strong>ενταχόρδων τῆς δισδια<strong>π</strong>ασῶν κλίμακας, <strong>π</strong>ράγμα <strong>π</strong>οὺ θὰ ὁδηγήσει<br />

στὴν <strong>π</strong>αραφωνία, στὴν <strong>π</strong>τώση ἢ ἄνοδο τῆς τονικότητας κλ<strong>π</strong>.<br />

Τὰ ἀ<strong>π</strong>ηχήματα<br />

Ὁ ρόλος τῶν ἀ<strong>π</strong>ηχημάτων στὸ <strong>π</strong>αλαιὸ σύστημα γραφῆς ἦταν ἰδιαίτερα<br />

σημαντικός, γιατὶ τὸ ἀ<strong>π</strong>ήχημα ταυτιζόταν μὲ τὴν κλίμακα ἑνὸς Ἤχου<br />

63<br />

Γιὰ μιὰ φορὰ ἀκόμα ἐ<strong>π</strong>αναλαμβάνεται ὅτι ἐξαιροῦνται οἱ χρωματικοὶ Ἦχοι.

δ ́. Η νΕΑ ΑνΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟδΟΣ ΓΡΑΦΗΣ<br />

137<br />

καὶ ἦταν <strong>π</strong>αράλληλα «<strong>π</strong>ρόλογος» τοῦ Ἤχου. Μὲ τὸ ἀ<strong>π</strong>ήχημα δηλωνόταν<br />

ἡ βάση, οἱ δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι, τὰ διαστήματα καὶ ὁ τρό<strong>π</strong>ος ἀνά<strong>π</strong>τυξης<br />

τῆς μελωδίας, οἱ καταλήξεις καὶ ὅ,τι ἄλλο σχετιζόταν μὲ τὸν Ἦχο.<br />

Ὅ<strong>π</strong>οιος γνώριζε λοι<strong>π</strong>ὸν τὸ ἀ<strong>π</strong>ήχημα ἑνὸς Ἤχου γνώριζε τὸν Ἦχο ὡς<br />

<strong>π</strong>ρὸς τὴ δομὴ καὶ τὸν τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας του. Ἡ ἐκφορὰ τοῦ ἀ<strong>π</strong>ηχήματος,<br />

ἀφοῦ δὲν ὑ<strong>π</strong>ῆρχαν μονοσύλλαβοι φθόγγοι, γινόταν μὲ τοὺς <strong>π</strong>ολυσύλλαβους<br />

φθόγγους, οἱ ὁ<strong>π</strong>οῖοι ταυτίστηκαν στὴν ὁρολογία τῆς μουσικῆς μὲ τοὺς<br />

Ἤχους τῆς λατρείας. Ὁ <strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος ἐκφερόταν μὲ τὸ φθόγγο-ἀ<strong>π</strong>ήχημα<br />

ἄννανες, ὁ δεύτερος μὲ τὸν νεανές, ὁ Τρίτος μὲ τὸν νανά, κ.ο.κ. Σήμερα,<br />

βέβαια, <strong>π</strong>οὺ τὸ ἀναλυτικὸ σύστημα γραφῆς ἔχει διαδεχθεῖ τὸ<br />

<strong>π</strong>αλαιό, τὰ ἀ<strong>π</strong>ηχήματα εἶναι <strong>π</strong>ερισσότερο διακοσμητικὰ στοιχεῖα τοῦ <strong>π</strong>αρελθόντος,<br />

καὶ σὲ κά<strong>π</strong>οιες <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις, ὅ<strong>π</strong>ως στοὺς χρωματικοὺς Ἤχους,<br />

αἰτία σύγχυσης καὶ ὡς ἐκ τούτου <strong>π</strong>εριττά, ἀφοῦ μ<strong>π</strong>οροῦν νὰ ἀντικατασταθοῦν<br />

εἴτε ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς μονοσύλλαβους φθόγγους τῆς κλίμακας τοῦ Ἤχου εἴτε<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>ροτασσόμενο στίχο.<br />

Συμ<strong>π</strong>ληρωματικὰ γιὰ τοὺς τρό<strong>π</strong>ους λειτουργίας τῶν Ἤχων<br />

Καταρχὰς <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ τονιστεῖ ὅτι κάθε Ἦχος ἔχει ἕνα κύριο τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας,<br />

δηλαδὴ ἕνα κύριο τρό<strong>π</strong>ο νὰ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ τὴν κλίμακά του, καὶ<br />

δευτερευόντως κά<strong>π</strong>οιους ἄλλους. Ἀναφέρθηκε ἤδη ἡ ἄ<strong>π</strong>οψη <strong>π</strong>οὺ συνήθως<br />

λέγεται, ὅτι δηλαδὴ οἱ κύριοι Ἦχοι ἔχουν ἀνοδικὴ φορὰ στὴ μελωδική<br />

τους κίνηση, ἐνῶ οἱ <strong>π</strong>λάγιοι καθοδική, ἀλλὰ ἡ ἄ<strong>π</strong>οψη αὐτὴ δὲν ἰσχύει<br />

<strong>π</strong>άντα, καὶ δὲν μᾶς δίνει μιὰ <strong>π</strong>λήρη καὶ καθαρὴ εἰκόνα γιὰ τοὺς τρό<strong>π</strong>ους<br />

λειτουργίας τῶν Ἤχων. Ὁ τρό<strong>π</strong>ος <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ἕνας Ἦχος τὴν κλίμακά<br />

του εἶναι κάτι <strong>π</strong>ιὸ σύνθετο καὶ <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ τὸ δοῦμε λίγο καλύτερα.<br />

Κάθε Ἦχος, ἀνεξάρτητα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ἂν εἶναι κύριος ἢ <strong>π</strong>λάγιος, ἐ<strong>π</strong>ιλέγει<br />

ἀνάμεσα σὲ τρεῖς συνολικὰ τρό<strong>π</strong>ους ἀνά<strong>π</strong>τυξης τῆς κλίμακας τὸν κύριο<br />

καὶ τοὺς συμ<strong>π</strong>ληρωματικοὺς τρό<strong>π</strong>ους λειτουργίας του. Ὁ <strong>π</strong>ρῶτος τρό<strong>π</strong>ος<br />

εἶναι αὐτὸς <strong>π</strong>οὺ ἔχει ἀνοδικὴ φορὰ καὶ μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς <strong>π</strong>ροβλε<strong>π</strong>όμενες στάσεις<br />

στοὺς δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους ἐ<strong>π</strong>ιστρέφει στὴ βάση του. Ὁ δεύτερος<br />

τρό<strong>π</strong>ος εἶναι αὐτὸς <strong>π</strong>οὺ κατὰ τὴν ἔναρξη τῆς μελωδίας του ἔχει καθοδικὴ<br />

φορὰ καὶ στὴ συνέχεια μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ ἀνοδικὴ καὶ καθοδικὴ <strong>π</strong>ορεία καὶ στάσεις<br />

στοὺς δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους καταλήγει στὴ βάση του. Ὁ τρίτος τρό<strong>π</strong>ος

138<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

λειτουργίας, τέλος, εἶναι αὐτὸς <strong>π</strong>οὺ κινεῖται κυκλικὰ γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση,<br />

καὶ μετὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς <strong>π</strong>ροβλε<strong>π</strong>όμενες στάσεις στοὺς δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους ἐ<strong>π</strong>ιστρέφει<br />

στὴ βάση του.<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς τρεῖς αὐτοὺς τρό<strong>π</strong>ους λειτουργίας, κάθε Ἦχος ἐ<strong>π</strong>ιλέγει ἕνα<br />

ὡς κύριο τρό<strong>π</strong>ο καὶ δευτερευόντως ἕνα δεύτερο ἢ ἕνα τρίτο τρό<strong>π</strong>ο. δὲν<br />

ὑ<strong>π</strong>άρχει ὑ<strong>π</strong>οχρεωτικὸς κανόνας <strong>π</strong>οὺ νὰ ὑ<strong>π</strong>αγορεύει στοὺς κύριους καὶ<br />

στοὺς <strong>π</strong>λάγιους Ἤχους συγκεκριμένο τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας. Στὴν <strong>π</strong>ραγματικότητα,<br />

ἡ ἐ<strong>π</strong>ιλογὴ τοῦ τρό<strong>π</strong>ου λειτουργίας εἶναι ἕνα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ στοιχεῖα<br />

<strong>π</strong>οὺ συνθέτουν τὴν ἰδιο<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ία τοῦ Ἤχου. Κάνει ἐντύ<strong>π</strong>ωση μάλιστα τὸ<br />

γεγονὸς ὅτι ἀρκετοὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς Ἤχους ἔχουν ἄλλο τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας στὸ<br />

στιχηραρικὸ εἶδος μελο<strong>π</strong>οιίας καὶ ἄλλον στὸ εἱρμολογικό. Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ὅμως<br />

τὸ θέμα αὐτὸ εἶναι σύνθετο καὶ <strong>π</strong>ροϋ<strong>π</strong>οθέτει τὴν ἀναφορὰ σὲ κάθε Ἦχο<br />

χωριστά, εἶναι <strong>π</strong>ροτιμότερο νὰ ἐξεταστεῖ στὴν ἑνότητα τῶν Ἤχων.<br />

<strong>π</strong>αράλληλα μὲ τοὺς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω κύριους τρό<strong>π</strong>ους λειτουργίας τῶν<br />

Ἤχων, ὑ<strong>π</strong>άρχουν καὶ ἄλλοι τρό<strong>π</strong>οι, τοὺς ὁ<strong>π</strong>οίους χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν ἐ<strong>π</strong>ιλεκτικὰ<br />

οἱ Ἦχοι <strong>π</strong>αράλληλα μὲ τὸν κύριο τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας τους. Γιὰ νὰ κατανοήσουμε<br />

<strong>π</strong>ῶς <strong>π</strong>ροκύ<strong>π</strong>τουν οἱ τρό<strong>π</strong>οι αὐτοί, <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ δοῦμε τοὺς τρό<strong>π</strong>ους<br />

μὲ τοὺς ὁ<strong>π</strong>οίους μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ λειτουργήσει ἕνας Ἦχος μὲ βάση τὶς κλίμακες<br />

τοῦ τετραχόρδου καὶ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου καὶ μὲ ὅλα τὰ εἴδη τῶν ἁρμονιῶν.<br />

<strong>π</strong>ολλὲς φορὲς ὣς τώρα εἰ<strong>π</strong>ώθηκε ὅτι ὅλοι οἱ Ἦχοι τῆς Ὀκταηχίας<br />

χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν κλίμακες διαζευγμένων τετραχόρδων. δευτερευόντως,<br />

ὅμως, χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν καὶ κλίμακες συνημμένων τετραχόρδων, ὅ<strong>π</strong>ως ὁ<br />

Τρίτος στὰ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικά του μέλη καὶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου στὰ εἱρμολογικά<br />

του κυρίως μέλη, τὸ γνωστὸ «κατὰ τριφωνίαν» σύστημα, καὶ τότε<br />

λέμε ὅτι οἱ Ἦχοι αὐτοὶ ψάλλονται κατὰ τριφωνία ἢ ὅτι εἶναι τρίφωνοι.<br />

Κάτι ἀνάλογο γίνεται καὶ μὲ τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο, τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖται<br />

ἄλλοτε ἀ<strong>π</strong>οκλειστικὰ καὶ ἄλλοτε <strong>π</strong>εριστασιακὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς Ἤχους καὶ λέγεται<br />

«Τροχός». Τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο σύστημα χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν ἀ<strong>π</strong>οκλειστικὰ<br />

οἱ χρωματικοὶ Ἦχοι δεύτερος καὶ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου, ἐνῶ ὁ <strong>π</strong>ρῶτος<br />

καὶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου τὸ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν ὡς συμ<strong>π</strong>ληρωματικὸ τρό<strong>π</strong>ο<br />

λειτουργίας. Ὁ <strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος, εἰδικότερα, χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο<br />

μὲ ἕνα ἰδιαίτερο τρό<strong>π</strong>ο, γιὰ τὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο θὰ γίνει λόγος ξεχωριστά, καὶ εἶναι<br />

γνωστὸς ὡς «τετράφωνος» <strong>π</strong>ρῶτος ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν φθόγγο Κε.

δ ́. Η νΕΑ ΑνΑΛΥΤΙΚΗ ΜΕΘΟδΟΣ ΓΡΑΦΗΣ<br />

139<br />

Γιὰ τὸ ὀκτάχορδο δὲν θὰ γίνει ἰδιαίτερος λόγος γιατὶ, μὲ ἐξαίρεση<br />

<strong>π</strong>άλι τοὺς χρωματικοὺς Ἤχους, ἐ<strong>π</strong>ικράτησε ὡς ἡ μοναδικὴ σχεδὸν κλίμακα,<br />

στὰ ὅρια τῆς ὁ<strong>π</strong>οίας λειτουργοῦν οἱ <strong>π</strong>ερισσότεροι Ἦχοι, καὶ εἶναι<br />

γνωστὸς ὁ τρό<strong>π</strong>ος λειτουργίας του. Εἰ<strong>π</strong>ώθηκε <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω ὅτι <strong>π</strong>ίσω ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

μιὰ κλίμακα κρύβεται ἡ ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ τὴ δημιουργεῖ. Βέβαια, δὲν δημιουργοῦν<br />

ὅλες οἱ ἁρμονίες κλίμακες, ὅλες ὅμως ἐ<strong>π</strong>ιδροῦν στὴν κλίμακα<br />

ἐ<strong>π</strong>ιφέροντας μικρότερες ἢ μεγαλύτερες ἀλλοιώσεις. Γι’ αὐτὲς τὶς ἀλλοιώσεις,<br />

<strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>ιφέρουν κατὰ τὴν ἐφαρμογή τους σὲ μιὰ κλίμακα ὅλων τῶν<br />

μεγεθῶν οἱ ἁρμονίες, θὰ γίνει λόγος ἐδῶ.<br />

Οἱ ἁρμονίες <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>ιδροῦν στὴν κλίμακα εἶναι οἱ ἀκόλουθες: ἡ διὰ<br />

τριῶν ἢ διφωνία, ἡ διὰ τεσσάρων ἢ τριφωνία, ἡ διὰ <strong>π</strong>έντε ἢ τετραφωνία,<br />

ἡ διὰ ἕξι ἢ <strong>π</strong>ενταφωνία, καὶ ἡ διὰ ὀκτὼ ἢ ἑ<strong>π</strong>ταφωνία. Τὴν ὀνομασία αὐτὴ<br />

τὴ διατηροῦν, ὅταν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ θέση <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦνται ἔχουν ἀνοδικὴ<br />

φορά. Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἐφαρμογὴ τῶν ἁρμονιῶν αὐτῶν στὴν κλίμακα γεννιοῦνται<br />

οἱ δίφωνοι, τρίφωνοι, τετράφωνοι, <strong>π</strong>εντάφωνοι καὶ ἑ<strong>π</strong>τάφωνοι Ἦχοι.<br />

Ὀρθότερα, βέβαια, οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι αὐτοὶ «ἦχοι» θὰ ἔ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε νὰ λέγονται<br />

Ἦχος (τάδε) διφωνῶν, ἢ τριφωνῶν κλ<strong>π</strong>., γιατὶ μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτὸ δηλώνεται<br />

ἡ <strong>π</strong>αρέμβαση τῆς ἁρμονίας στὴν κλίμακα τοῦ Ἤχου καὶ ὄχι μιὰ δίφωνη<br />

κλίμακα, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχει, ἢ <strong>π</strong>εντάφωνη, <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>ίσης δὲν<br />

ὑ<strong>π</strong>άρχει, μὲ ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα νὰ δημιουργεῖται σύγχυση γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ τί σημαίνει<br />

δίφωνος, τρίφωνος κλ<strong>π</strong>. Ἦχος.<br />

Ὅταν θεωροῦνται σὲ καθοδικὴ κίνηση οἱ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω ἁρμονίες, οἱ<br />

Ἦχοι <strong>π</strong>οὺ τὶς χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν μὲ τέτοιο τρό<strong>π</strong>ο λέγονται: μέσοι, ὅταν κινοῦνται<br />

δύο φωνές (διὰ τριῶν) κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση τοῦ Ἤχου· <strong>π</strong>αράμεσοι,<br />

ὅταν κινοῦνται τρεῖς φωνές (διὰ τεσσάρων) κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση· <strong>π</strong>λάγιοι<br />

ἢ <strong>π</strong>λαγιάζοντες, 64 ὅταν κινοῦνται τέσσερις φωνές (διὰ <strong>π</strong>έντε) κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὴ βάση· καὶ τέλος <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>λάγιοι ἢ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>λαγιάζοντες, ὅταν κινοῦνται<br />

<strong>π</strong>έντε φωνές (διὰ ἕξι) κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση τοῦ Ἤχου.<br />

Συνοψίζοντας, <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ τονιστεῖ ὅτι δὲν ταιριάζουν ὅλοι οἱ τρό<strong>π</strong>οι<br />

λειτουργίας μὲ ὅλους τοὺς Ἤχους. Κάθε Ἦχος ἐ<strong>π</strong>ιλέγει, ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν<br />

64<br />

Εἶναι ἄλλοι οἱ <strong>π</strong>λάγιοι Ἦχοι τῆς Ὀκταηχίας καὶ ἄλλοι οἱ <strong>π</strong>λαγιάζοντες. Στοὺς<br />

<strong>π</strong>λαγιάζοντες μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ ἀνήκουν κύριοι Ἦχοι, ὅ<strong>π</strong>ως ὁ δεύτερος καὶ ὁ Τέταρτος.

140<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

δικό του τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας, ἕνα ἢ <strong>π</strong>ερισσότερους τρό<strong>π</strong>ους λειτουργίας,<br />

αὐτοὺς <strong>π</strong>οὺ τοῦ ταιριάζουν. Ἔτσι δημιουργεῖται ἡ <strong>π</strong>ολυηχία γιὰ τὴν ὁ<strong>π</strong>οία<br />

ἔγινε λόγος καὶ μνημονεύουν τὰ θεωρητικὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν 15 ο αἰώνα κ.ἑ. χωρὶς<br />

νὰ φεύγουμε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ δομικὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς Ὀκταηχίας. Ὁ ἴδιος Ἦχος, λοι<strong>π</strong>όν,<br />

μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ ἁ<strong>π</strong>λὲς κινήσεις ἀλλάζει μορφὴ καὶ ἐνυ<strong>π</strong>άρχει μέσα σὲ ὅλες<br />

αὐτὲς τὶς <strong>π</strong>αραλλαγὲς <strong>π</strong>οὺ κάνουν τὸν Ἦχο νὰ «μερίζεται ἀμερίστως καὶ<br />

νὰ διαιρεῖται ἀδιαιρέτως». Μετὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ γενικὴ αὐτὴ ἀναφορὰ στοὺς τρό<strong>π</strong>ους<br />

λειτουργίας τῶν Ἤχων, ἂς δοῦμε χωριστά κάθε Ἦχο καὶ τὸν τρό<strong>π</strong>ο<br />

ἢ τοὺς τρό<strong>π</strong>ους λειτουργίας <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>ιλέγει.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε ́<br />

Οἱ Ἦχοι τῆς Ὀκταηχίας<br />

Ἦχος <strong>π</strong>ρῶτος<br />

καὶ οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτόν<br />

Α. ΤΟΥ δΙΑΤΟνΙΚΟΥ ΓΕνΟΥΣ<br />

Κύριοι Ἦχοι<br />

Ὁ <strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος τῆς Ὀχταηχίας εἶναι κύριος Ἦχος καὶ ἀνήκει στὸ διατονικὸ<br />

γένος. Ἡ κλίμακά του ἀκολουθεῖ τὴ διάταξη τῶν διαζευγμένων<br />

τετραχόρδων καὶ ἔχει βάση τὸ φθόγγο <strong>π</strong>α τῆς μέσης δια<strong>π</strong>ασῶν. Τὰ διαστήματα<br />

τοῦ τετραχόρδου του ἔχουν διάταξη ἐλάσσονος, ἐλαχίστου καὶ<br />

μείζονος τόνου (10-8-12) καὶ ἡ ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζει τὸν Ἦχο εἶναι<br />

ἡ διὰ τεσσάρων. Κύριος τρό<strong>π</strong>ος λειτουργίας τοῦ Ἤχου εἶναι ὁ ἀνοδικὸς<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση ἀλλά, δευτερευόντως, χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ καὶ ἀρκετοὺς ἄλλους<br />

τρό<strong>π</strong>ους λειτουργίας, γιὰ τοὺς ὁ<strong>π</strong>οίους θὰ γίνει λόγος <strong>π</strong>αρακάτω.<br />

Ἀρκτικὴ μαρτυρία ἢ μαρτυρία τοῦ Ἤχου<br />

z 1 sΈ<br />

Ἡ κλίμακα τοῦ Ἤχου, σχῆμα:<br />

Στὸ ἐ<strong>π</strong>άνω μέρος τοῦ σχήματος διακρίνονται οἱ φθορὲς καὶ στὸ κάτω<br />

μέρος εἶναι γραμμένες οἱ μαρτυρίες τῶν φθόγγων.

ΰ<br />

142<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

S D F G H J<br />

S<br />

10 8 12 12 10 8 12<br />

σΣ δΔ φΦ ----γΗΑ --------ηΗΣ ξΔ αΞΦ σΣ<br />

δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου εἶναι ὁ <strong>π</strong>α καὶ ὁ δι, οἱ<br />

φθόγγοι δηλαδὴ μὲ τοὺς ὁ<strong>π</strong>οίους ὁριοθετεῖται ἡ διὰ τεσσάρων ἁρμονία<br />

<strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζει τὸν Ἦχο. Στὰ εἱρμολογικὰ μέλη εἶναι μόνο ὁ <strong>π</strong>α καὶ<br />

ὁ δι, ἐνῶ στὰ στιχηραρικὰ καὶ στὰ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὰ μέλη εἶναι καὶ ὁ Γα. Καταλήξεις<br />

ἀτελεῖς στὰ εἱρμολογικὰ μέλη γίνονται στὸν <strong>π</strong>α καὶ στὸν δι, ἐνῶ<br />

τελικὲς στὴ βάση τοῦ ἤχου, στὸν <strong>π</strong>α. Στὰ στιχηραρικὰ μέλη καταλήξεις<br />

ἀτελεῖς γίνονται στὸν Γα καὶ στὸν δι, ἐνῶ τελικὲς στὸν <strong>π</strong>α.<br />

Ἡ ἀ<strong>π</strong>αγγελία τοῦ <strong>π</strong>ροψαλλόμενου στίχου στὰ εἱρμολογικὰ μέλη γίνεται<br />

στὸν δι καὶ καταλήγει στὸν δι, ὡς κύριος <strong>π</strong>οὺ εἶναι, ἐνῶ στὰ στιχηραρικὰ<br />

μέλη ξεκινᾶ μὲ <strong>π</strong>ροβολὴ τοῦ <strong>π</strong>α ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν νη, ἀνάβαση στὸν Γα καὶ<br />

δι διαδοχικὰ καὶ ἐ<strong>π</strong>ιστροφὴ στὴ βάση του, τὸν <strong>π</strong>α.<br />

Τὸ ἀ<strong>π</strong>ήχημα τοῦ Ἤχου<br />

Στὰ στιχηραρικὰ καὶ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὰ μέλη τὸ <strong>π</strong>αλαιὸ ἀ<strong>π</strong>ήχημα ἦταν τὸ<br />

ἄνανες: σΣ[l3c1lσΣ Σήμερα λέμε ἁ<strong>π</strong>λῶς: σΣ[l3c1lσΣ<br />

Α > α > ε ς<br />

> ε ε ε<br />

Στὰ εἱρμολογικὰ μέλη τὸ ἀ<strong>π</strong>ήχημα ἀρχίζει ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση τοῦ τετραχόρδου,<br />

<strong>π</strong>α, ἀνεβαίνει στὴν κορυφὴ τοῦ τετραχόρδου, δι, καὶ στὴ συνέχεια<br />

κατεβαίνει <strong>π</strong>άλι στὴ βάση:<br />

σΣ1 36K[ [ [lσΣ<br />

<strong>π</strong> α δ ι γ α β ο υ <strong>π</strong> α<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα εἱρμολογικοῦ μέλους μὲ <strong>π</strong>ροψαλλόμενο στίχο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ<br />

ἀναστασιματάριο τοῦ Ἰωάννου:<br />

σΣ3611131[[`3Ζr[[`331kγΗΑ<br />

Δο ξα τη Α γι α Α να στα σει σου Κυ ρι ε

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

143<br />

[34[ 1r [ [ 3`3Ζk]`33`3Ζ[[`<br />

Ο χερ σιν α χραν τοις εκ χο ος Θε ουρ γι κως κα ταρ<br />

`3Ζ1[`1r[ [lσΣ4^[313r[[[[ 3<br />

χας δι α <strong>π</strong>λα σας με χει ρας δι ε <strong>π</strong>ε τασαςεν τω σταυ<br />

`3Ζk[`$[1[1r[ [lσΣ334]3*`1Ζk<br />

ρω εκ γης α να κα λου με νος το φθα ρεν μου σω μα<br />

1`1[`3rΖ[[`%r[/[[`1nχ/ σΣ<br />

ο εκ Παρ θε νου<strong>π</strong>ρο ση η λη η φας<br />

!<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα στιχηραρικοῦ μέλους μὲ <strong>π</strong>ροψαλλόμενο στίχο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ<br />

ἀναστασιματάριο τοῦ Ἰωάννου:<br />

σΣ_?[`31111111z11z`1<br />

Αι νει τε αυ τον ε <strong>π</strong>ι ταις δυ να στει<br />

111kσΣ[`311)1`/ [333r<br />

αις αυ του αι νει τε αυ τον κα τα το <strong>π</strong>λη<br />

[ [ 13333r\v3q4{K|3qz[1kσΣ<br />

θος της με γα λο συ υ υ υ νης α α αυ του<br />

σΣ3`31[[`4[1`%r[[l[#3296/1[v<br />

Υ μνου μεν σουΧριστε το σω τη η ρι ο ον <strong>π</strong>α α α<br />

1k514 [ 3* 1k 3{9x [ |l 3 # 4Kr[v<br />

θος και δο ξα ζο μεν σου τη ην α να α α α<br />

/1k\v3zq[`[mM/ σΣ<br />

στα α α α σιν<br />

Ὁ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω τρό<strong>π</strong>ος λειτουργίας τοῦ Ἤχου στὰ εἱρμολογικὰ καὶ στι-

144<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

χηραρικὰ μέλη εἶναι ὁ συνηθέστερος. Ὑ<strong>π</strong>άρχουν ὅμως καὶ ἄλλοι τρό<strong>π</strong>οι,<br />

κά<strong>π</strong>οιοι ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς ὁ<strong>π</strong>οίους δίνουν τὴν ἐντύ<strong>π</strong>ωση ξεχωριστοῦ ἠχοχρώματος,<br />

ἐνῶ κά<strong>π</strong>οιοι ἄλλοι εἶναι ὀργανικὰ ἐνταγμένοι στὸν συνήθη τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας<br />

τοῦ Ἤχου. Ἂς δοῦμε <strong>π</strong>ρῶτα τοὺς τρό<strong>π</strong>ους <strong>π</strong>οὺ εἶναι ἐνταγμένοι<br />

ὀργανικὰ στὸν συνήθη τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας καὶ μετὰ θὰ γίνει λόγος γιὰ τοὺς<br />

ὑ<strong>π</strong>όλοι<strong>π</strong>ους.<br />

Στὰ στιχηραρικὰ μέλη τοῦ ἑσ<strong>π</strong>ερινοῦ, «Κυκλώσατε λαοὶ Σιών...»,<br />

«δεῦτε λαοὶ ὑμνήσωμεν…» κλ<strong>π</strong>., συναντοῦμε τὴν ἰδιότυ<strong>π</strong>η <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση<br />

τετραφωνίας τοῦ <strong>π</strong>ρώτου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση του, τὸν <strong>π</strong>α. Ἕνας ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς τρό<strong>π</strong>ους<br />

λειτουργίας <strong>π</strong>οὺ ἀναφέρθηκαν <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω, εἶναι καὶ ἡ κυκλικὴ κίνηση<br />

γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση τοῦ Ἤχου. Στὰ ἐνδεικτικῶς <strong>π</strong>ροαναφερθέντα στιχηρά,<br />

ὁ <strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος κινεῖται γιὰ λίγο κυκλικὰ γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση του, γιὰ<br />

νὰ ἐ<strong>π</strong>ιστρέψει <strong>π</strong>άλι, καὶ νὰ καταλήξει μὲ τὸν συνήθη τρό<strong>π</strong>ο στὴ βάση. Ἂν<br />

κατὰ τὴν καθοδικὴ αὐτὴ κίνηση τοῦ Ἤχου, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία καταλήγει ἕνα <strong>π</strong>εντάχορδο<br />

χαμηλότερα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α, στὸν δι, ἡ κλίμακα τῆς δισδια<strong>π</strong>ασῶν<br />

<strong>π</strong>αραμείνει ἀμετάβλητη, τότε ὁ <strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος θὰ μεταβληθεῖ σὲ <strong>π</strong>λάγιο<br />

τοῦ Τετάρτου. Ἡ ἀκούσια αὐτὴ μεταβολὴ ὀφείλεται στὸ γεγονὸς ὅτι ἡ<br />

δομὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α ὣς τὸν χαμηλὸ δι, σύμφωνα μὲ τὴν<br />

ὀργάνωση τῆς δισδια<strong>π</strong>ασῶν, ἔχει τὴ δομὴ τῆς κλίμακας τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ<br />

Τετάρτου καὶ ὄχι τοῦ <strong>π</strong>ρώτου. Γιὰ νὰ ἀ<strong>π</strong>οφευχθεῖ ἡ μεταβολὴ τοῦ <strong>π</strong>ρώτου<br />

σὲ <strong>π</strong>λάγιο τοῦ Τετάρτου, εἰσάγεται τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου<br />

Κε-<strong>π</strong>α μὲ τὴ βοήθεια τῆς φθορᾶς τοῦ Κε στὸ φθόγγο <strong>π</strong>α, καὶ ἔτσι διασώζεται<br />

ἡ κλίμακα τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου. Ἀντικαθίσταται δηλαδὴ μὲ τὸν<br />

τρό<strong>π</strong>ο αὐτὸ ἡ κλίμακα τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ Τετάρτου, <strong>π</strong>οὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο<br />

αὐτό, μὲ τὴν κλίμακα τοῦ <strong>π</strong>ρώτου.<br />

Στὸ σχῆμα <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθεῖ μὲ τὴ διατονικὴ δισδια<strong>π</strong>ασῶν κλίμακα,<br />

φαίνεται τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου, <strong>π</strong>οὺ θεμελιώνεται στὸν <strong>π</strong>α<br />

μὲ διαστήματα 10-8-12-12, καὶ τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο <strong>π</strong>οὺ βρίσκεται κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸν <strong>π</strong>α μέχρι τὸν χαμηλὸ δι νὰ ἔχει σὲ ἀνοδικὴ φορὰ τὰ διαστήματα 12-<br />

10-8-12, διαστήματα δηλαδὴ <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου.

ΰ<br />

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

145<br />

ΓΕνΟΣ δΙΑΤΟνΙΚΟ<br />

Κατὰ τὸ ὀκτάχορδο σύστημα<br />

12 10 8<br />

12<br />

10 8 12 12 10 8<br />

S D F G H J<br />

Ἂν <strong>π</strong>αραμείνει λοι<strong>π</strong>ὸν ἡ κλίμακα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α ὣς τὸν χαμηλὸ δι<br />

ἀναλλοίωτη, τότε ὁ <strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος, κατὰ τὴν κάθοδό του στὸ χαμηλὸ<br />

<strong>π</strong>εντάχορδο, θὰ μεταβληθεῖ, ὅ<strong>π</strong>ως εἶναι λογικό, ἀ<strong>π</strong>ὸ <strong>π</strong>ρῶτο σὲ <strong>π</strong>λάγιο<br />

τοῦ Τετάρτου. Γιὰ νὰ μὴ γίνει αὐτό, ἡ κλίμακα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α ὣς τὸν χαμηλὸ<br />

δι μεταβάλλεται, ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται στὸ ἑ<strong>π</strong>όμενο σχῆμα, μὲ τὴ βοήθεια τῆς<br />

φθορᾶς τοῦ Κε, τοῦ φθόγγου δηλαδὴ <strong>π</strong>οὺ βρίσκεται στὴν κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου<br />

<strong>π</strong>α-Κε, σὲ <strong>π</strong>εντάχορδο Κε-<strong>π</strong>α, καὶ ἔτσι διασώζεται ἡ κλίμακα<br />

τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου.<br />

12<br />

10 8 12<br />

γ Α η Σ ξΓ αΑ σΣ δΔ φΦ γΗΑ ηΗΣ ξΔ αΞΦ σΞΣ δΞΔ φΞΦ γΞΗΑ<br />

G H J A<br />

ΓΕνΟΣ δΙΑΤΟνΙΚΟ<br />

Κατὰ τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο σύστημα<br />

S D F G<br />

10 8 12<br />

12<br />

10 8 12 12 10 8<br />

S D F G S J F G<br />

H H H<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ στιχηρὸ τοῦ ἑσ<strong>π</strong>ερινοῦ «Κυκλώσατε λαοὶ Σιών...» <strong>π</strong>αρατίθεται<br />

τὸ σημεῖο στὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο γίνεται ἡ κατάβαση στὸ <strong>π</strong>εντάχορδο κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸν <strong>π</strong>α καὶ ἡ μεταβολὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου <strong>π</strong>α-δι σὲ <strong>π</strong>εντάχορδο Κε-<strong>π</strong>α:<br />

σΣ4[33rk [l [l%qz[[Ύ329x [[l 4 [ 3k3}9r[[<br />

ο τι αυ τος ε στι ι ι ιν ο ο Θε ο ο ος η η η<br />

[lγΣ3^έ1 1329r<br />

μων ο εκ της <strong>π</strong>λα<br />

12<br />

12<br />

10 8<br />

γ Σ η Δ ξΦ αΑ σΣ δΔ φΦ γΗΑ ηΗΣ ξΔ αΦ σΗΑ δΗΣ φΔ γΦ<br />

S J F G<br />

Ἡ <strong>π</strong>ρώτη σειρὰ φθορῶν κατὰ τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο σύστημα εἶναι γιὰ τὴν ἀνάβαση<br />

καὶ ἡ δεύτερη γιὰ τὴν κατάβαση, ὅ<strong>π</strong>ου ὁ <strong>π</strong>α γίνεται Κε<br />

S D F

146<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

<strong>π</strong>αρατηροῦμε ὅτι, στὶς λέξεις «ὁ Θεὸς ἡμῶν», ἡ μελωδικὴ γραμμὴ<br />

κατεβαίνει στὸν χαμηλὸ δι, ἀφοῦ ἀλλάξει τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο <strong>π</strong>α χαμηλὸ δι<br />

μὲ τὴ βοήθεια τῆς φθορᾶς τοῦ Κε σὲ Κε-<strong>π</strong>α. Μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτό, μεταφέρεται<br />

ἡ κλίμακα τοῦ <strong>π</strong>ρώτου χαμηλότερα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν κανονική της θέση, καὶ<br />

ἔτσι σώζεται τὸ ἄκουσμα τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου. Ἡ κίνηση τοῦ Ἤχου μὲ<br />

τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτὸ γίνεται μὲ τὴν κυκλικὴ ἐ<strong>π</strong>ανάληψη δύο <strong>π</strong>ενταχόρδων, χαρακτηριστικὴ<br />

κίνηση τοῦ τετραφώνου <strong>π</strong>ρώτου, γιὰ τὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο θὰ γίνει<br />

λόγος <strong>π</strong>αρακάτω.<br />

Ἂς δοῦμε στὴ συνέχεια μιὰ ἄλλη κίνηση τοῦ Ἤχου στὴ μεσότητα,<br />

δηλαδὴ δύο φωνὲς κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση του, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία δημιουργεῖ ἕνα ἰδιαίτερο<br />

ἠχόχρωμα, γνωστὸ ὡς «<strong>π</strong>ρωτόβαρυς».<br />

Μέσος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου − <strong>π</strong>ρωτόβαρυς<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>ρῶτο Ἦχο ἐξαρτᾶται ὁ ἕνας ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς δύο μέσους ἤχους τοῦ<br />

διατονικοῦ γένους, <strong>π</strong>οὺ ἔχει ὡς βάση τὸ φθόγγο Ζω καὶ εἶναι γνωστὸς μὲ<br />

τὸ ὄνομα «<strong>π</strong>ρωτόβαρυς». Ὁ <strong>π</strong>ρωτόβαρυς <strong>π</strong>αράγεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>ρῶτο<br />

Ἦχο, ὅταν αὐτὸς μεταβαίνει στὶς «ἐντελεῖς» καταληκτικές του φράσεις<br />

δύο φωνὲς χαμηλότερα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση του, στὸν Ζω. Ἡ μετάβαση αὐτὴ<br />

εἶναι ἀρκετὰ συχνὴ σὲ ὅλα τὰ εἴδη μελο<strong>π</strong>οιίας, εἱρμολογικό, στιχηραρικὸ<br />

καὶ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικό, ἀλλὰ εἶναι <strong>π</strong>αροδική, γιατὶ ἐ<strong>π</strong>ιστρέφει <strong>π</strong>άλι καὶ καταλήγει<br />

στὸν <strong>π</strong>ρῶτο Ἦχο. Τὸ <strong>π</strong>αρακάτω <strong>π</strong>αράδειγμα <strong>π</strong>ρωτόβαρυ εἶναι ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ<br />

ἀναστάσιμα στιχηρὰ τοῦ ἑσ<strong>π</strong>ερινοῦ τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου:<br />

σΣ133*r[[[l3*Z[4[3*1k4{K|l4K[[<br />

και ζω η η ην ο δι ι δου ους θα να τον ε νε κρω ω<br />

/1[MξΓ3^13r[[ 3 * 1k ; 13#4Kr [v<br />

σε ε τον Α δαμ α να στη σας ως φι λα α α αν<br />

/1k\v3zq[1n/σΣ<br />

θρω ω ω ω <strong>π</strong>ος<br />

Μιὰ ἀκόμα λειτουργικὴ κίνηση τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου εἶναι ἡ κίνηση στὴ

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

147<br />

διφωνία. Ὅ<strong>π</strong>ως θὰ δοῦμε στὴ συνέχεια, ἕνα σημαντικὸ σημεῖο, <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>ηρεάζει<br />

τὴν ἀκριβὴ θέση τῶν φθόγγων κατὰ τὴ μελικὴ κίνηση τῶν Ἤχων,<br />

εἶναι ἡ λειτουργία τῶν ἕλξεων. Γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους ἑνὸς<br />

Ἤχου, συνηθέστερα κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτοὺς ἀλλὰ καὶ <strong>π</strong>άνω ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτούς,<br />

ἀσκεῖται μιὰ ἐ<strong>π</strong>ίδραση στοὺς γειτονικοὺς φθόγγους, μὲ ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα οἱ<br />

φθόγγοι αὐτοὶ νὰ ἕλκονται <strong>π</strong>ερισσότερο ἢ λιγότερο ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς δεσ<strong>π</strong>όζοντες,<br />

ἀλλάζοντας ἔτσι τὸ θεωρητικὸ μέγεθος τῶν διαστημάτων. χωρὶς νὰ δηλώνεται<br />

μὲ φθορά, ἢ μὲ ἄλλο τρό<strong>π</strong>ο, κά<strong>π</strong>οια ἀλλαγή, ἐν τούτοις τὰ διαστήματα<br />

μεταβάλλονται <strong>π</strong>αροδικά. Ἡ ἀλλαγὴ αὐτὴ δὲν συνε<strong>π</strong>άγεται<br />

ἀλλαγὴ στὸν Ἦχο, ἀλλὰ ἀλλαγὴ στὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ λειτουργεῖ κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

νέες συνθῆκες ὁ Ἦχος. Ὅταν, λοι<strong>π</strong>όν, διφωνεῖ ὁ <strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος, <strong>π</strong>ροβάλλει<br />

δηλαδὴ τὸν τρίτο φθόγγο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση του, ἕλκει τὸν ἀμέσως ἑ<strong>π</strong>όμενο<br />

ἀφήνοντας τοὺς ἄλλους στὴ θέση τους. Ὁ Ἦχος αὐτὸς εἶναι γνωστὸς<br />

μὲ τὴν ἐ<strong>π</strong>ωνυμία <strong>π</strong>ρῶτος δίφωνος, ἢ διφωνῶν.<br />

<strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος διφωνῶν ἢ δίφωνος<br />

Ὅταν ὁ Γα, ἕνας ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου, ὁ<br />

ὁ<strong>π</strong>οῖος βρίσκεται δύο φωνὲς <strong>π</strong>άνω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση, ἐξ οὗ καὶ δίφωνος, κυριαρχεῖ<br />

στὴ μελωδικὴ φράση, τότε ὁ ἀμέσως ἑ<strong>π</strong>όμενος φθόγγος, δηλαδὴ<br />

ὁ δι, ἕλκεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Γα, ἐνῶ ὁ Κε <strong>π</strong>αραμένει στὴ θέση του. Ἡ κλίμακα<br />

τοῦ Ἤχου σὲ ὅλη της τὴν ἔκταση διαμορφώνεται ὡς ἑξῆς: Οἱ φθόγγοι <strong>π</strong>α,<br />

Γα, Κε, νη καὶ ὑψηλὸ <strong>π</strong>α μένουν στὴ θέση τους, ἐνῶ ὁ δι ἕλκεται ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸν Γα καὶ ὁ Ζω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Κε. Ἡ κλίμακα αὐτὴ τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου δὲν<br />

χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖται στὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ σὲ ὅλη της τὴν ἔκταση,<br />

ἐ<strong>π</strong>ειδὴ δὲν ταιριάζει στὸ <strong>π</strong>ροσευχητικὸ ἦθος τῆς λατρείας, <strong>π</strong>αρὰ μόνο στὰ<br />

ὅρια τοῦ τετραχόρδου, δίνοντας ἔτσι <strong>π</strong>αρακλητικὸ ἦθος στὴ μελωδία.<br />

Ὁλόκληρη τὴν κλίμακα αὐτὴ τὴ συναντοῦμε στὴν ἐξωτερικὴ μουσικὴ σὰν<br />

ἰδιαίτερο «δρόμο» ἢ «μακάμ».<br />

Ἡ κλίμακα αὐτὴ τοῦ διφωνοῦντος <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου μοιάζει μὲ τὴν κλίμακα<br />

τῆς χρόας <strong>π</strong>οὺ λέγεται Σ<strong>π</strong>άθη, ὅταν αὐτὴ μ<strong>π</strong>αίνει στὸν Γα, μὲ τὴ<br />

διαφορὰ ὅτι τὸ διάστημα Βου-Γα, <strong>π</strong>οὺ εἶναι ἐναρμόνιο στὴ σ<strong>π</strong>άθη, ἐδῶ<br />

εἶναι διατονικό. διαφέρει ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ σ<strong>π</strong>άθη καὶ ὁ τρό<strong>π</strong>ος <strong>π</strong>οὺ ἀνα<strong>π</strong>τύσσει τὴ

148<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

μελωδία του, <strong>π</strong>οὺ εἶναι καθαρὰ ὁ τρό<strong>π</strong>ος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος κινεῖται<br />

στὴ διφωνία.<br />

<strong>π</strong>ρῶτος ἑ<strong>π</strong>τάφωνος<br />

Μιὰ ἀκόμα ἐκδοχὴ τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου εἶναι ὁ ἑ<strong>π</strong>τάφωνος <strong>π</strong>ρῶτος. Εἶναι<br />

ὁ ἴδιος οὐσιαστικὰ Ἦχος, μὲ τὴ διαφορὰ ὅτι ἡ ἔναρξη τῆς μελωδίας του<br />

γίνεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν κορυφὴ τοῦ ὀκταχόρδου, καὶ ἀφοῦ κινηθεῖ γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

αὐτήν, καταλήγει στὴ βάση του.<br />

Στὴ συνέχεια θὰ γίνει λόγος γιὰ τὶς λειτουργικὲς κινήσεις τοῦ <strong>π</strong>ρώτου<br />

Ἤχου, ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς ὁ<strong>π</strong>οῖες δημιουργοῦνται μιὰ σειρὰ ἰδιαίτερων ἠχοχρωμάτων,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως ὁ τετράφωνος <strong>π</strong>ρῶτος καὶ ὁ διατονικὸς Βαρύς.<br />

<strong>π</strong>ρῶτος τετράφωνος<br />

z13έ^<br />

Ὁ τετράφωνος <strong>π</strong>ρῶτος εἶναι καρ<strong>π</strong>ὸς τῆς κυκλικῆς λειτουργίας τοῦ Ἤχου<br />

γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση του, γιὰ τὴν ὁ<strong>π</strong>οία ἔγινε λόγος <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω. Ἡ διαφορὰ<br />

τοῦ τετράφωνου <strong>π</strong>ρώτου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν συνήθη <strong>π</strong>ρῶτο, <strong>π</strong>οὺ κινεῖται γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὴ βάση του, ὀφείλεται στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ τετράφωνος ἀκολουθεῖ ἀ<strong>π</strong>οκλειστικὰ<br />

σχεδὸν αὐτὸν τὸν τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας, ἐνῶ ὁ ἁ<strong>π</strong>λὸς <strong>π</strong>ρῶτος <strong>π</strong>εριστασιακά.<br />

Στὴν <strong>π</strong>ράξη βέβαια <strong>π</strong>οτὲ δὲν ἀκολουθεῖται ἕνας καὶ μόνο τρό<strong>π</strong>ος<br />

λειτουργίας, ἀλλὰ συνυ<strong>π</strong>άρχουν στὸ ἴδιο μουσικὸ κείμενο καὶ ὁ <strong>π</strong>ρῶτος<br />

(τετράφωνος) καὶ ὁ δεύτερος (ἁ<strong>π</strong>λός) τρό<strong>π</strong>ος λειτουργίας.<br />

Οἱ λόγοι τώρα γιὰ τοὺς ὁ<strong>π</strong>οίους κρίθηκε ἀναγκαία ἡ μεταφορὰ τῆς<br />

βάσης τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α στὸν Κε, στὴν τετραφωνία δηλαδή,<br />

ἀ<strong>π</strong>’ ὅ<strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ῆρε τὴν ὀνομασία «τετράφωνος», ἦταν δύο: α. ἡ χαμηλὴ θέση<br />

τῆς βάσης τοῦ Ἤχου στὴ δισδια<strong>π</strong>ασῶν κλίμακα γιὰ τέτοιας λογῆς λειτουργικὴ<br />

κίνηση· καὶ β. ἡ διαρκὴς χρήση φθορῶν γιὰ τὴν κάθοδο στὸ χαμηλὸ<br />

<strong>π</strong>εντάχορδο καὶ τὴν ἐ<strong>π</strong>ιστροφὴ στὴ μέση δια<strong>π</strong>ασῶν. Ἡ θέση τῆς<br />

βάσης τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου στὴν κλίμακα εἶναι χαμηλὰ γιὰ συνεχὴ κυκλικὴ<br />

κίνηση, καὶ γι’ αὐτό, ὅ<strong>π</strong>ως ἔγινε καὶ μὲ τὸν τρίφωνο <strong>π</strong>λάγιο τοῦ Τετάρτου,<br />

ἡ βάση του μεταφέρθηκε θεωρητικῶς στὴν κορυφὴ τοῦ

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

149<br />

<strong>π</strong>ενταχόρδου, στὸν Κε. Ὁ δεύτερος καὶ σοβαρότερος λόγος <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>έβαλε<br />

τὴ μεταφορὰ τῆς βάσης ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α στὸν Κε ἦταν ὅτι ὁ Ἦχος ἔ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε νὰ<br />

χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ συνεχῶς φθορὲς κατὰ τὴν κάθοδο στὸ χαμηλὸ <strong>π</strong>εντάχορδο,<br />

γιὰ νὰ ἀ<strong>π</strong>οφευχθεῖ ἡ μεταβολὴ τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου σὲ <strong>π</strong>λάγιο τοῦ Τετάρτου,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως εἰ<strong>π</strong>ώθηκε <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω. Ἡ μεταφορὰ τῆς βάσης τοῦ <strong>π</strong>ρώτου στὸν<br />

Κε ἔδωσε λύση στὸ <strong>π</strong>ρόβλημα αὐτό, γιατὶ ἡ κυκλικὴ αὐτὴ κίνηση μ<strong>π</strong>οροῦσε<br />

νὰ <strong>π</strong>ραγματο<strong>π</strong>οιηθεῖ χωρὶς τὴ χρήση φθορῶν, ἀφοῦ καὶ τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο<br />

κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Κε εἶναι <strong>π</strong>εντάχορδο <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου, καὶ τὸ<br />

τετράχορδο <strong>π</strong>άνω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Κε εἶναι τετράχορδο <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου. Μόνο<br />

κατὰ τὴν ἔξοδό του ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ὀκτάχορδο χρειάζεται νὰ μ<strong>π</strong>εῖ ἡ φθορὰ τοῦ <strong>π</strong>α<br />

στὸν Κε, γιὰ νὰ λειτουργήσει ἡ κλίμακα μὲ τὸ σύστημα τοῦ «τροχοῦ», καὶ<br />

ἔτσι νὰ διασφαλιστεῖ ἡ κλίμακα διαζευγμένων τετραχόρδων τοῦ Ἤχου.<br />

Ἡ θεωρητικὴ αὐτὴ μεταφορὰ τῆς βάσης τοῦ Τετραφώνου <strong>π</strong>ρώτου<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α στὸν Κε, γιὰ τοὺς λόγους <strong>π</strong>οὺ ἀναφέρθηκαν, δὲν σημαίνει ὅτι<br />

ὁ Κε μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ θεωρηθεῖ μία ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς βάσεις τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου. Ἡ<br />

ἄ<strong>π</strong>οψη <strong>π</strong>οὺ θέλει τὸν Κε ὡς τὴν ἀρχαία βάση τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου εἶναι<br />

<strong>π</strong>αντελῶς ἀστήρικτη καὶ δημιουργεῖ <strong>π</strong>ολλα<strong>π</strong>λὰ <strong>π</strong>ροβλήματα, γιὰ τὰ<br />

ὁ<strong>π</strong>οῖα ἔγινε λόγος σὲ <strong>π</strong>ρογενέστερο κεφάλαιο. Ἡ μοναδικὴ θέση <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>ιτρέ<strong>π</strong>ει<br />

στὸν <strong>π</strong>ρῶτο Ἦχο νὰ ἀνα<strong>π</strong>τύξει τὴν κλίμακά του, κλίμακα διαζευγμένων<br />

καὶ ὄχι συνημμένων τετραχόρδων, καὶ <strong>π</strong>αράλληλα τοὺς<br />

<strong>π</strong>οικίλους τρό<strong>π</strong>ους λειτουργίας του, εἶναι ὁ <strong>π</strong>α τῆς μέσης δια<strong>π</strong>ασῶν. Ἡ<br />

θεωρητικὴ ὅμως μεταφορὰ τῆς βάσης τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου στὸν Κε, μὲ τὴν<br />

ὁ<strong>π</strong>οία δίνεται ἡ ἐντύ<strong>π</strong>ωση ὅτι ὑ<strong>π</strong>άρχουν δύο βάσεις στὸν <strong>π</strong>ρῶτο Ἦχο,<br />

δημιουργεῖ καὶ μιὰ σειρὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ <strong>π</strong>ροβλήματα στὸν τρό<strong>π</strong>ο ἐκφορᾶς, τὰ ὁ<strong>π</strong>οία<br />

<strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ <strong>π</strong>ροσεχθοῦν, γιὰ νὰ μὴ μεταβληθεῖ ὁ <strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος σὲ <strong>π</strong>λάγιο<br />

τοῦ <strong>π</strong>ρώτου.<br />

Ἡ ὕ<strong>π</strong>αρξη δύο βάσεων στὸ ἴδιο μουσικὸ κείμενο εἰσάγει καὶ δύο ἄξονες<br />

γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς ὁ<strong>π</strong>οίους χτίζεται ἡ μελωδία. Ὅταν ὁ Ἦχος ἐργάζεται<br />

στὴν τετραφωνία, τότε βασικὸς ἄξονας εἶναι ὁ Κε, ἐνῶ, ὅταν ἐργάζεται μὲ<br />

τὸν συνήθη τρό<strong>π</strong>ο, βασικὸς ἄξονας εἶναι ὁ <strong>π</strong>α. Ὅταν ὁ Κε γίνεται βασικὸς<br />

ἄξονας τῆς μελωδίας, αὐτὸ σημαίνει ὅτι μεταφέρεται ἡ κλίμακα τοῦ <strong>π</strong>ρώτου<br />

Ἤχου μαζὶ μὲ ὅλα ὅσα χαρακτηρίζουν τὸν Ἦχο στὴν κορυφὴ τοῦ<br />

<strong>π</strong>ενταχόρδου. Γι’ αὐτὸ εἰ<strong>π</strong>ώθηκε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω ὅτι εἶναι θεωρητικὴ καὶ ὄχι

150<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

<strong>π</strong>ραγματικὴ ἡ μεταφορὰ τῆς βάσης τοῦ Ἤχου στὸν Κε. Ἂν ὁ Κε ἦταν<br />

<strong>π</strong>ραγματικὴ βάση τοῦ τετραφώνου <strong>π</strong>ρώτου, τότε ἡ κλίμακα τοῦ Ἤχου<br />

θὰ ἦταν κλίμακα συνημμένων καὶ ὄχι διαζευγμένων τετραχόρδων. Ἡ<br />

χρήση τοῦ «τροχοῦ» ὅμως, ὅταν ἡ μελωδία ἐξέρχεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ ὅρια τοῦ<br />

ὀκταχόρδου, δηλώνει ξεκάθαρα ὅτι ἡ γιὰ <strong>π</strong>ρακτικοὺς λόγους μεταφορὰ<br />

τῆς βάσης δὲν ἀλλάζει τί<strong>π</strong>οτα ἀ<strong>π</strong>’ ὅσα ἰσχύουν στὸν Ἦχο μὲ βάση τὸν <strong>π</strong>α.<br />

Ἕνα δεύτερο σημεῖο <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ <strong>π</strong>ροσεχτεῖ εἶναι ὅτι ὁ Ζω δὲν<br />

ἕλκεται <strong>π</strong>ρὸς τὸν Κε μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ ἕλκεται στὸν συνήθη <strong>π</strong>ρῶτο ἢ στὸν<br />

<strong>π</strong>λάγιο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου, ὅ<strong>π</strong>ου <strong>π</strong>ολλὲς φορὲς ἡ ἔντονη ἕλξη δηλώνεται μὲ<br />

φθορὰ τοῦ ἐναρμονίου. Ὅταν βασικὸς ἄξονας τῆς μελωδίας εἶναι ὁ Κε,<br />

τότε ὁ Ζω συμ<strong>π</strong>εριφέρεται ὅ<strong>π</strong>ως ἀκριβῶς ὁ Βου, μὲ τὶς μεταβολὲς <strong>π</strong>οὺ δέχεται<br />

ὁ Βου, ἀλλὰ ὄχι μὲ τὴν ἔντονη ἕλξη τοῦ Ζω. Τὸ ἴδιο ἰσχύει καὶ γιὰ<br />

τὸν Γα, ὅταν ἡ μελωδία κατεβαίνει μέχρις αὐτόν, ἐνῶ βασικὸς ἄξονας <strong>π</strong>αραμένει<br />

ὁ Κε καὶ ἡ μελωδία ἐ<strong>π</strong>ιστρέφει σ’ αὐτόν. Ὁ Γα σ’ αὐτὴ τὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση<br />

ἐκφέρεται ὅ<strong>π</strong>ως ὁ χαμηλὸς Ζω, καὶ αὐτὸ σημαίνει ὅτι ἕλκεται <strong>π</strong>ρὸς<br />

τὸν δι, ἐνῶ ὅταν ἀλλάξει ὁ ἄξονας καὶ μεταφερθεῖ στὸν <strong>π</strong>α, τότε ὁ Γα<br />

ἐ<strong>π</strong>ανέρχεται στὴ θέση του. Ἡ <strong>π</strong>ροσεκτικὴ τήρηση τῶν σημείων αὐτῶν διαφυλάττει<br />

τὸ μέλος τοῦ τετραφώνου <strong>π</strong>ρώτου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἐκτρο<strong>π</strong>ή του σὲ <strong>π</strong>λάγιο<br />

τοῦ <strong>π</strong>ρώτου. Σημαντικὴ μαρτυρία <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>ιβεβαιώνει τὰ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω<br />

εἶναι ἡ φωνητικὴ μαρτυρία τοῦ Ἰακώβου ναυ<strong>π</strong>λιώτου, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος ψέλνει<br />

τὸ «Τὴν γὰρ σὴν μήτραν…» σὲ <strong>π</strong>ρῶτο τετράφωνο στὶς καταγραφὲς <strong>π</strong>οὺ<br />

ἔγιναν τὴν <strong>π</strong>ερίοδο 1914-26 στὸ Οἰκουμενικὸ <strong>π</strong>ατριαρχεῖο μὲ τὸν <strong>π</strong>ροαναφερθέντα<br />

τρό<strong>π</strong>ο.<br />

Στὸ σχῆμα <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθεῖ φαίνεται ἡ διατονικὴ δισδια<strong>π</strong>ασῶν, τὰ <strong>π</strong>εντάχορδα<br />

τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου <strong>π</strong>οὺ λειτουργοῦν «ἐν εἴδει» τροχοῦ, καθὼς<br />

ἐ<strong>π</strong>ίσης καὶ ἡ ἀλλαγὴ <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>ιφέρει ὁ «τροχὸς» στὴ δισδια<strong>π</strong>ασῶν κλίμακα.<br />

Οἱ <strong>π</strong>ιὸ σημαντικὲς ἀλλαγὲς <strong>π</strong>αρατηροῦνται στὸ <strong>π</strong>ρομνημονευθὲν <strong>π</strong>εντάχορδο<br />

<strong>π</strong>α χαμηλὸ δι, καθὼς ἐ<strong>π</strong>ίσης καὶ στὴν κορυφὴ τοῦ ὀκταχόρδου<br />

κατὰ τὴ μετάβαση ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α στὸν Βου, ὅ<strong>π</strong>ου τὸ ἔλασσον (10 μ.κ.) διάστημα<br />

γίνεται μεῖζον (12 μ.κ.)

ΰ<br />

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

151<br />

ΓΕνΟΣ δΙΑΤΟνΙΚΟ<br />

Κατὰ τὸ ὀκτάχορδο σύστημα<br />

12 10 8<br />

12<br />

10 8 12 12 10 8<br />

G H J A S D F G H J<br />

12<br />

10 8 12<br />

γ Α η Σ ξΓ αΑ σΣ δΔ φΦ γΗΑ ηΗΣ ξΔ αΞΦ σΞΣ δΞΔ φΞΦ γΞΗΑ<br />

Κατὰ τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο σύστημα τοῦ τροχοῦ<br />

S D F G<br />

10 8 12<br />

12<br />

10 8 12 12 10 8<br />

S D F G S J F G<br />

H H H<br />

12<br />

12<br />

10 8<br />

γ Σ η Δ ξΦ αΑ σΣ δΔ φΦ γΗΑ ηΗΣ ξΔ αΦ σΗΑ δΗΣ φΔ γΦ<br />

S J F G<br />

Ἡ <strong>π</strong>ρώτη σειρὰ φθορῶν κατὰ τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο σύστημα εἶναι γιὰ τὴν ἀνάβαση<br />

καὶ ἡ δεύτερη γιὰ τὴν κατάβαση, ὅ<strong>π</strong>ου ὁ <strong>π</strong>α γίνεται Κε<br />

S D F<br />

διατονικὸς Βαρύς<br />

διατονικὸς Βαρὺς ὀνομάστηκε ὁ μέσος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου, γιὰ τὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο ἔγινε<br />

λόγος <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω, μετὰ τὴν «αὐτονόμησή» 65 του ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>ρῶτο Ἦχο, καὶ<br />

θεμελιώθηκε ὡς ἀνεξάρτητος ἦχος στὸ φθόγγο Ζω, <strong>π</strong>οὺ βρίσκεται κάτω<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν νη τῆς μέσης δια<strong>π</strong>ασῶν. Ὀνομάζεται ἔτσι, ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ὁ φθόγγος Ζω,<br />

στὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο θεμελιώνεται ὁ μέσος αὐτὸς ἦχος, εἶναι ὁ «βαρύτατος» ὅλων<br />

τῶν ἄλλων φθόγγων <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦνται γιὰ τὶς βάσεις τῶν Ἤχων.<br />

Στὸ Μέγα Θεωρητικόν, βέβαια, τοῦ χρυσάνθου, καθὼς καὶ στὰ <strong>π</strong>ερισσότερα<br />

μέχρι σήμερα θεωρητικά, ὁ διατονικὸς Βαρὺς συνδέεται μὲ τὸν<br />

ἐναρμόνιο Βαρύ, τὸν ἕβδομο Ἦχο τῆς ὀκταηχίας. 66 Στὰ θεωρητικὰ αὐτὰ<br />

λέγεται ὅτι ὁ Βαρὺς εἶχε ἀρχικὰ τὴ βάση του στὸ φθόγγο Ζω, ὡς <strong>π</strong>λάγιος<br />

τοῦ Τρίτου, ἀλλὰ ἀργότερα μεταφέρθηκε στὸν Γα, στὴ βάση τοῦ κυρίου<br />

του, γιατὶ στὰ εἱρμολογικὰ καὶ στιχηραρικὰ μέλη του ὁ Ἦχος αὐτὸς μεταχειρίζεται<br />

τὴν ἴδια ἐναρμόνια κλίμακα μὲ τὸν Τρίτο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Γα, ἐνῶ<br />

65<br />

Κατ’ ἐ<strong>π</strong>ίδραση τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς.<br />

66<br />

χρυσάνθου, Θεωρητικὸν Μέγα, ὅ.<strong>π</strong>., σ. 162.

152<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

στὰ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὰ μέλη, ὅ<strong>π</strong>ως καὶ στὰ μέλη τοῦ <strong>π</strong>αλαιοῦ στιχηραρίου, μεταχειρίζεται<br />

διατονικὴ κλίμακα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Ζω. 67<br />

Ἡ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω ἄ<strong>π</strong>οψη, ὅτι δηλαδὴ ὁ ἴδιος Ἦχος εἶναι καὶ διατονικὸς<br />

καὶ ἐναρμόνιος, δημιουργεῖ μεγάλο ἑρμηνευτικὸ <strong>π</strong>ρόβλημα, ἀφοῦ οἱ<br />

Ἦχοι τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ἀνήκουν σὲ ἕνα καὶ μόνο γένος. <strong>π</strong>ρόβλημα<br />

ἐ<strong>π</strong>ίσης ἀ<strong>π</strong>οτελεῖ καὶ τὸ κοινὸ ὄνομα τοῦ ἐναρμονίου καὶ τοῦ διατονικοῦ<br />

Βαρέως, γιὰ τὸν ἐ<strong>π</strong>ι<strong>π</strong>λέον λόγο ὅτι ἔχουν τελείως ἄλλη δομὴ οἱ<br />

κλίμακες τῶν δύο Ἤχων. χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖται τὸ ὄνομα Βαρὺς καὶ στὸν<br />

ἐναρμόνιο καὶ στὸν διατονικὸ Ἦχο, ἀλλὰ χωρὶς νὰ ὑ<strong>π</strong>άρχει ἄλλη σχέση<br />

<strong>π</strong>έρα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ὄνομα μεταξύ τους. Γιὰ τὰ θέματα ὅμως <strong>π</strong>οὺ ἀφοροῦν στὸ<br />

ὄνομα καὶ σὲ ὅλα τὰ ὑ<strong>π</strong>όλοι<strong>π</strong>α θὰ γίνει λόγος ἀναλυτικὰ στὴν ἑνότητα τοῦ<br />

ἐναρμονίου Βαρέως.<br />

διατυ<strong>π</strong>ώθηκε ἡ ἄ<strong>π</strong>οψη ὅτι ὁ διατονικὸς Βαρὺς εἶναι μέσος ἦχος καὶ<br />

ὡς ἐκ τούτου <strong>π</strong>αραγόμενος καὶ ὄχι ἀνεξάρτητος. Ἡ ἄ<strong>π</strong>οψη αὐτὴ στηρίζεται<br />

στὸ γεγονός ὅτι ὅλα τὰ ἀρχαῖα μέλη τοῦ διατονικοῦ Βαρέως συνδέονται<br />

μὲ τὸν <strong>π</strong>ρῶτο Ἦχο. Ἐνδεικτικὰ θὰ γίνει ἀναφορὰ σὲ δύο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ<br />

ἀρχαιότερα καὶ <strong>π</strong>ιὸ γνωστά: «Τὸν δεσ<strong>π</strong>ότην καὶ ἀρχιερέα» καὶ «Ἄνωθεν<br />

οἱ <strong>π</strong>ροφῆται». Καὶ τὰ δύο ἀρχίζουν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ μεσότητα τοῦ <strong>π</strong>ρώτου, γιὰ νὰ<br />

συνεχίσουν σὲ καθαρὸ <strong>π</strong>ρῶτο καὶ νὰ καταλήξουν τὸ ἕνα στὴ διφωνία καὶ<br />

τὸ ἄλλο <strong>π</strong>άλι στὴ μεσότητα τοῦ Ἤχου.<br />

Ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ μαρτυρία αὐτή, <strong>π</strong>οὺ δείχνει τὴν ἐξάρτηση τοῦ διατονικοῦ<br />

Βαρέως ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>ρῶτο, ἕνα σημαντικὸ <strong>π</strong>ρόβλημα, τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο δὲν ἐ<strong>π</strong>ιτρέ<strong>π</strong>ει<br />

στὸν ἦχο αὐτὸ νὰ λειτουργήσει ἀνεξάρτητα, εἶναι ἡ ἀδυναμία<br />

θεμελίωσης ὁλοκληρωμένης κλίμακας διαζευγμένων τετραχόρδων στὸ<br />

φθόγγο Ζω. Ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται στὸ <strong>π</strong>αρακάτω σχῆμα, ἡ κλίμακα τοῦ διατονικοῦ<br />

Βαρέως ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Ζω ἔχει τὸ <strong>π</strong>ρῶτο μόνο τετράχορδο ἄρτιο (30<br />

μ.κ.). Ἡ συνέχεια τῆς κλίμακας <strong>π</strong>ροσκρούει στὸ ὅτι τὸ διάστημα Βου-Γα,<br />

<strong>π</strong>οὺ θά ἔ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε νὰ εἶναι 12 μ.κ. γιὰ νὰ ἔχουμε ἄρτια κλίμακα διαζευγμένων<br />

τετραχόρδων, εἶναι μόλις 8 μ.κ. Γιὰ τὴν ἀντιμετώ<strong>π</strong>ιση τοῦ <strong>π</strong>ροβλήματος<br />

αὐτοῦ ὑ<strong>π</strong>άρχουν δύο λύσεις: α. ἡ <strong>π</strong>ρώτη εἶναι νὰ αὐξηθεῖ τὸ διάστημα Βου-<br />

Γα κατὰ 4 μ.κ., ὥστε νὰ δημιουργηθεῖ ὁ διαζευκτικὸς τόνος, <strong>π</strong>οὺ εἶναι<br />

67<br />

χρυσάνθου, Θεωρητικὸν Μέγα, ὅ.<strong>π</strong>., σ. 163.

ΰ<br />

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

153<br />

ἀ<strong>π</strong>αραίτητος γιὰ τὴ δημιουργία κλίμακας διαζευγμένων δύο ἄρτια τετράχορδα<br />

<strong>π</strong>άνω καὶ κάτω ἀ<strong>π</strong>’ αὐτόν· καὶ β. νὰ χαμηλώσει κατὰ 2 μ.κ. τὸ διάστημα<br />

δι-Κε, ὥστε νὰ δημιουργηθεῖ κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων<br />

μὲ τὸν μείζονα τόνο στὴν κορυφή.<br />

Σχῆμα:<br />

ΓΕνΟΣ δΙΑΤΟνΙΚΟ<br />

Κατὰ τὸ ὀκτάχορδο σύστημα<br />

12 10 8<br />

12<br />

10 8 12 12 10 8<br />

S D F G H J<br />

Καὶ στὶς δύο <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις ἡ λύση εἶναι ἐντελῶς θεωρητικὴ καὶ δὲν βρίσκει<br />

ἐφαρμογὴ στὴν <strong>π</strong>ράξη, γιατὶ οὔτε ἡ αὔξηση τοῦ Γα εἶναι μόνιμη, οὔτε<br />

ὁ ἦχος ψάλλεται μὲ κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων. Ἐδῶ τὸ <strong>π</strong>ρῶτο<br />

<strong>π</strong>ρόβλημα ἀρτιότητας τῆς κλίμακας συναντᾶ τὸ δεύτερο μεγάλο <strong>π</strong>ρόβλημα,<br />

<strong>π</strong>οὺ σχετίζεται μὲ τὶς <strong>π</strong>ολλὲς κινήσεις τοῦ ἤχου, οἱ ὁ<strong>π</strong>οῖες εἰσάγουν<br />

τόσες ἀλλαγὲς στὴν κλίμακά του, ὥστε νὰ ἀναρωτιέται κανεὶς <strong>π</strong>οιὰ τελικὰ<br />

εἶναι ἡ κλίμακα τοῦ ἤχου; Ὑ<strong>π</strong>άρχει μία καὶ μόνη κλίμακα ἡ ὁ<strong>π</strong>οία νὰ καλύ<strong>π</strong>τει<br />

ὅλες τὶς ἀλλαγὲς <strong>π</strong>οὺ γίνονται, ὅταν ὁ ἦχος κινεῖται στὴ μεσότητα<br />

καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ ἐκεῖ στὴ διφωνία, τὴν τετραφωνία, τὴν <strong>π</strong>ενταφωνία κλ<strong>π</strong>. καὶ μάλιστα<br />

μέσα στὴν ἴδια μουσικὴ φράση; Ἐνῶ γιὰ <strong>π</strong>αράδειγμα δηλώνεται<br />

ὅτι ὁ ἦχος εἶναι τετράφωνος, καὶ ξέρουμε ὅτι στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση αὐτὴ ὁ Γα<br />

εἶναι αὐξημένος, ὥστε νὰ εἶναι ἄρτιο τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο Ζω-Γα, τὴν ἴδια<br />

στιγμή, κατὰ τὴν ἐ<strong>π</strong>ιστροφὴ τῆς μελωδίας σὲ χαμηλότερο φθόγγο, ὁ Γα<br />

ἐ<strong>π</strong>ανέρχεται στὴ θέση του. Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ <strong>π</strong>αράδειγμα αὐτὸ φαίνεται ὅτι τὰ διαστήματα<br />

τοῦ ἤχου δὲν εἶναι στατικά, ἀλλὰ μεταβάλλονται ἀνάλογα μὲ<br />

τὴν κίνηση τοῦ ἤχου.<br />

Τὸ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω <strong>π</strong>ρόβλημα ἀντιμετω<strong>π</strong>ίζεται ἀ<strong>π</strong>οτελεσματικὰ μόνο ἂν<br />

συνδεθεῖ ὁ διατονικὸς Βαρὺς μὲ τὸν <strong>π</strong>ρῶτο Ἦχο, ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο <strong>π</strong>ράγματι<br />

ἐξαρτᾶται. Ἂν δεχτοῦμε ὅτι ὁ διατονικὸς Βαρὺς <strong>π</strong>αράγεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν<br />

<strong>π</strong>ρῶτο Ἦχο, τὸ <strong>π</strong>ρῶτο θέμα, <strong>π</strong>οὺ σχετίζεται μὲ τὴν ἀρτιότητα τῆς κλίμακας,<br />

ἀντιμετω<strong>π</strong>ίζεται ἀ<strong>π</strong>οτελεσματικά, γιατὶ ὡς μέσος ἦχος καλύ<strong>π</strong>τε-<br />

12<br />

10 8 12<br />

γ Α η Σ ξΓ αΑ σΣ δΔ φΦ γΗΑ ηΗΣ ξΔ αΞΦ σΞΣ δΞΔ φΞΦ γΞΗΑ<br />

G H J A<br />

S D F G

154<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἀρτιότητα τῆς κλίμακας τοῦ κυρίου του. Τὸ ἴδιο γίνεται καὶ<br />

μὲ τὶς <strong>π</strong>ολλὲς κινήσεις τοῦ ἤχου καὶ τὶς ἀντίστοιχες <strong>π</strong>ροσαρμογὲς τῆς κλίμακας.<br />

Ἡ κλίμακα τοῦ <strong>π</strong>ρώτου καλύ<strong>π</strong>τει ὅλες τὶς ἀλλαγές, ἀρκεῖ νὰ ξέρουμε<br />

τὸ εἶδος τοῦ διατονικοῦ Βαρέως <strong>π</strong>οὺ ψάλλουμε καὶ τῆς ἁρμονίας<br />

<strong>π</strong>οὺ ἐφαρμόζουμε κάθε φορὰ στὴν κλίμακα. Γιὰ ὅλες αὐτὲς τὶς κινήσεις<br />

καὶ <strong>π</strong>αραλλαγὲς τοῦ ἤχου θὰ γίνει λόγος στὴ συνέχεια.<br />

Τὰ εἴδη τοῦ διατονικοῦ Βαρέως<br />

Ἀρκτικὴ μαρτυρία: zu<br />

Τὸ ἀ<strong>π</strong>ήχημα:<br />

Ἀρχίζει ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α καὶ καταλήγει στὸν Ζω δείχνοντας <strong>π</strong>ορεία μέσου<br />

ἤχου:<br />

σΣ1[[l ξΓ<br />

>ε ε ε<br />

Πα νη ζω<br />

Ἡ κλίμακα τοῦ διατονικοῦ Βαρέως χωρὶς ἀλλοιώσεις καὶ <strong>π</strong>ροσαρμογὲς<br />

στὶς <strong>π</strong>ολλὲς μορφὲς τοῦ ἤχου εἶναι ἡ ἀκόλουθη:<br />

D A S D F G H J<br />

8 12 10 8 12 12 10<br />

ξΓ αΑ σΣ δΔ φΦ γΗΑ ηΗΣ ξΔ<br />

Ἡ κλίμακα αὐτὴ εἶναι τμῆμα τῆς διατονικῆς δισδια<strong>π</strong>ασῶν <strong>π</strong>οὺ εἴδαμε<br />

<strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω. Τὶς μορφὲς τώρα <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>αίρνει ὁ διατονικὸς Βαρὺς μ<strong>π</strong>οροῦμε νὰ<br />

τὶς συνοψίσουμε στὶς ἀκόλουθες: α. ἁ<strong>π</strong>λὸς διατονικὸς Βαρύς, β. δίφωνος ἢ<br />

διφωνῶν (ἀ<strong>π</strong>ὸ Ζω ἢ <strong>π</strong>α), γ. τετράφωνος, δ. <strong>π</strong>εντάφωνος, καὶ ε. ἑ<strong>π</strong>τάφωνος<br />

διατονικὸς Βαρύς.<br />

α. Ἁ<strong>π</strong>λὸς διατονικὸς Βαρύς<br />

Ἡ μορφὴ αὐτὴ τοῦ διατονικοῦ Βαρέως εἶναι ἡ <strong>π</strong>ιὸ ἁ<strong>π</strong>λὴ ἀνάμεσα στὶς<br />

ἄλλες μορφὲς <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>αίρνει ὁ ἦχος αὐτός. Ἡ κλίμακά του μεταβάλλεται

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

155<br />

κάθε φορά, ἀνάλογα μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ κινεῖται ὁ ἦχος. Ὅταν κινεῖται μὲ<br />

ἄξονα τὸν <strong>π</strong>α, ὁ φθόγγος Γα εἶναι φυσικός, ἀλλὰ ὅταν ἔχει ἀφετηρία τὸν<br />

Ζω μὲ ἀνοδικὴ φορὰ <strong>π</strong>ρὸς τὸν δι, τότε ὁ Γα ἀνεβαίνει λίγο ψηλότερα, τόσο<br />

ὥστε τὸ τετράχορδο Ζω-Γα κατὰ τὴν ἄνοδο νὰ εἶναι ἄρτιο, ἐνῶ κατὰ τὴν<br />

κάθοδο νὰ ἐ<strong>π</strong>ανέρχεται στὴ θέση του. Κάτι ἀνάλογο γίνεται μὲ τὸ φθόγγο<br />

Κε: ὅταν ἡ μελωδία ἀγγίζει τὸν Ζω καὶ ἐ<strong>π</strong>ιστρέφει, ὁ Κε μένει στὴ θέση<br />

του, ἐνῶ ὁ Ζω ἐκτελεῖται μὲ ὕφεση. Ὅταν ὅμως ὁ Ζω δεσ<strong>π</strong>όζει στὴ μελωδία,<br />

τότε ὁ Ζω μένει στὴ θέση του καὶ ἕλκει τὸν Κε <strong>π</strong>ρὸς τὸ μέρος του.<br />

Ὅταν βέβαια ἐ<strong>π</strong>ιστρέψει στὴ βάση του, τότε ὅλοι οἱ φθόγγοι <strong>π</strong>οὺ δέχτηκαν<br />

ἀλλοίωση ἐ<strong>π</strong>ανέρχονται στὴ θέση τους. χαρακτηριστικὴ <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση διατονικοῦ<br />

Βαρέως <strong>π</strong>οὺ κινεῖται μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτὸ εἶναι ὁ <strong>π</strong>ολυέλεος τοῦ Γεωργίου<br />

Κρητὸς «Λόγον ἀγαθόν»:<br />

z &Zv<br />

4[mMe[v$K[[S[l3#/31O[#3k4![[v3kO[lξΓ<br />

Λο γο ον λο γο ον α γα α θο ο ο ο ο ο ο ο ο ον<br />

133[vE$[[[lξΓ113^Kr[l[l3zq[[/3k<br />

αλ λη λου ου ου ι ι α ε ξη ρευ ξα το ο ο ο η<br />

3*Z[3k3*1k[ [ %r [/[[ 3k φΦ3r[3{94}K\v<br />

κα αρ δι ι α η καρ δι ι α α μου λο ο ο γο ο<br />

#3*r [ [ [mM [ 38zo 1 [l %z 1k 3qz[[ 1r[[#3kO<br />

ο λο γο ον α α α α α α >α α α α α α γα α θο<br />

[lξΓ37 /1o1z1[ [l #V /4W [v 3* [ /1 o1 z[ [D<br />

ον χαι αι αι αι αι αι αι αι αι αι ρε ε ε ε ε<br />

3/1o1z1k φΦ1V /3 [v 3 3{9r [ [ [ # 3k3V<br />

ε ε ε ε Παν τα α α νασ σα α Πα α νυ υ<br />

13{9x /[l \v 3qz [ 1k σΣ36r[3{93}9x[|l3#3*Z<br />

υ υ μνη η η η τε Μη η η τη ηρ Χρι στου ου ου

9<br />

z<br />

156<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

[[v 329x [ | 3qz [ 1k 38z [ 3k 38z ]%r[[[<br />

ου ου του ου Θε ε ε ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου<br />

%r[[[ 3k3q z3{ 9]lξΓ333r [[%/[l\v3q<br />

ου ου ου ου ου ου ου χου αλ λη λου ου ου ου ι ι ι<br />

[1kξΓ<br />

ι α<br />

β. διατονικὸς Βαρὺς δίφωνος ἢ διφωνῶν<br />

Ὑ<strong>π</strong>άρχουν δύο <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις διατονικοῦ Βαρέως <strong>π</strong>οὺ διφωνεῖ. Ἡ<br />

<strong>π</strong>ρώτη γίνεται μὲ βάση τὸν Ζω καὶ ἡ δεύτερη μὲ βάση τὸν <strong>π</strong>α.<br />

1. Μὲ βάση τὸν Ζω:<br />

Ὅταν ἐφαρμόζεται ἡ διὰ τριῶν ἁρμονία στὴν κλίμακα τοῦ διατονικοῦ<br />

Βαρέως ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Ζω, τότε ὁ τέταρτος φθόγγος, δηλ. ὁ Βου, ἕλκεται ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸν <strong>π</strong>α, <strong>π</strong>οὺ εἶναι ὁ κορυφαῖος τῆς διὰ τριῶν ἁρμονίας. Τὸ ἄκουσμα τῆς<br />

κλίμακας στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση αὐτὴ γίνεται χρωματικό, καὶ αὐτὸ φανερώνει<br />

ἡ φθορὰ <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖται. Ὅταν βέβαια <strong>π</strong>άψει νὰ ἐφαρμόζεται ἡ<br />

ἁρμονία αὐτή, ὁ ἦχος ἐ<strong>π</strong>ιστρέφει στὴ συνήθη κλίμακά του. Σὲ κά<strong>π</strong>οιες <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις<br />

ὁ διατονικὸς Βαρὺς δὲν ἐ<strong>π</strong>ιστρέφει στὴ βάση του ἀλλὰ στὸν<br />

κύριο Ἦχο, δηλ. στὸν <strong>π</strong>ρῶτο. χαρακτηριστικὸ <strong>π</strong>αράδειγμα εἶναι τὸ<br />

ἀρχαῖο μέλος τοῦ Ἰ. Κουκουζέλους «Τὸν δεσ<strong>π</strong>ότην καὶ Ἀρχιερέα».<br />

ξΓ1k %z/1[v 3kΣ3r\vm [% 1k [ 3 o1z 1k σκ<br />

Το ον Δε ε ε ε ε ε ε σ<strong>π</strong>ο ο ο ο ο<br />

/3o1[l%z 1k 3qz [[[l 3{94}K/ [[5k3k3*Z<br />

ο ο ο ο >ο ο ο ο ο ο τη η η η η η<br />

[m M3C1k3q z[ [ 1k/3o1[l5z1k3q z[[[l3{<br />

η η >η η η ην και Α α α α >α α α α α αρ<br />

4}K/[ [ 5k 3k 4K /[[ 3* 3 */4}Q[v3#3*Z[[<br />

χι ι ι ι ι ι ι αρ χι ε ρε ε ε ε ε ε ε

M<br />

9<br />

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

157<br />

$[e4![ [v 3O k[l%z1k r[l[l[%/1[/1[3k<br />

ε ε ε ε ε ε ε ε >ε ε ε ε ε α α α α α<br />

3ή#1#4![[v3k[#V3* Z/1 [m e[v32 x/1[v/1<br />

α α α α α α α α η η η μω ω ω >ω ω ω ω<br />

[3k3Vd[[vm3V1kφΦ<br />

ω ω ω ω ω ω ων<br />

2. Μὲ βάση τὸν <strong>π</strong>α<br />

Ὅταν ὁ ἦχος διφωνεῖ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α, τότε ὁ δι ἕλκεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Γα, ὁ<br />

ὁ<strong>π</strong>οῖος βρίσκεται στὴ φυσική του θέση. Ἔτσι ἐξηγεῖται ἡ ὕφεση <strong>π</strong>οὺ τίθεται<br />

στὸν δι σὲ <strong>π</strong>αλαιὰ κείμενα, ὅ<strong>π</strong>ως στὴ δοξολογία τοῦ Ἰακώβου. Ἂν ὁ Γα<br />

εἶναι μονίμως αὐξημένος, τότε <strong>π</strong>ῶς εἶναι δυνατό, <strong>π</strong>αράλληλα μὲ τὴν<br />

αὔξηση τοῦ Γα, νὰ τίθεται ὕφεση στὸν δι; Ἂν ὁ Γα εἶναι αὐξημένος καὶ ὁ<br />

δι ὕφεση, οἱ δύο φθόγγοι ταυτίζονται. Ὁ Γα εἶναι αὐξημένος, ὄχι ὅταν γίνεται<br />

ἁ<strong>π</strong>λὴ μετάβαση ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Ζω στὸν Γα, ἀλλὰ ὅταν ἡ κίνηση τοῦ ἤχου<br />

εἶναι τέτοια, <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει τὸ τετράχορδο Ζω-Γα νὰ εἶναι ἄρτιο. Τότε ὁ Γα<br />

εἶναι αὐξημένος κατὰ τὴν ἀνάβαση, ἐνῶ κατὰ τὴν ἐ<strong>π</strong>ιστροφὴ ἐ<strong>π</strong>ανέρχεται<br />

στὴ φυσική του θέση. χαρακτηριστικὴ <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση εἶναι ἡ δοξολογία τοῦ<br />

Ἰακώβου σὲ ἦχο Bαρὺ τετράφωνο (<strong>π</strong>εστεγκιάρ).<br />

ξΓ3^1114ed3{9x[l/[[vM3*Z[$s[mMφΦ1r[/[<br />

Δο ξα σοι τω δει ει ξαν τι ι το ο φω ως δο ο ξα<br />

[3k3k3k38z3a/[[/[[ 3*Zd[lφΦ'11<br />

α εν υ ψι ι ι στοι οις Θε ε ω ω και ε <strong>π</strong>ι<br />

/3[ve3[l1r[[36/1[mMξΓ3^13*]l329x[<br />

γη η ης ει ρη η η η νη η εν αν θρω <strong>π</strong>οις ε ευ<br />

|#/[l\v3qz[1MmξΓ<br />

δο ο κι ι ι ι α

158<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

γ. Τετράφωνος ἢ τετραφωνῶν Βαρύς<br />

Τετραφωνία, ὅ<strong>π</strong>ως εἰ<strong>π</strong>ώθηκε ἀρκετὲς φορὲς ὣς τώρα, λέγεται τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο<br />

<strong>π</strong>οὺ θεμελιώνεται στὴ διὰ <strong>π</strong>έντε ἁρμονία. Τὸ εἶδος αὐτὸ τοῦ διατονικοῦ<br />

Βαρέως ἔχει ἐ<strong>π</strong>ικρατήσει νὰ ὀνομάζεται τετράφωνος, ἐνῶ στὴν<br />

<strong>π</strong>ραγματικότητα κινεῖται στὴν τετραφωνία. χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ δηλαδὴ τὴ διὰ<br />

<strong>π</strong>έντε ἁρμονία ὡς τὴν ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζει τὴν κλίμακα τοῦ ἤχου<br />

μὲ βάση τὸν Ζω.<br />

Τὸ ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα αὐτῆς τῆς ἐφαρμογῆς εἶναι ὅτι ὁ Γα αὐξάνεται κατὰ 4<br />

μουσικὰ κόμματα, ὥστε τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο Ζω-Γα νὰ εἶναι ἄρτιο. Κατὰ τὴν<br />

αὔξηση αὐτή, <strong>π</strong>αρασέρνει ἐλαφρὰ τὸν Βου <strong>π</strong>ρὸς τὸν Γα καὶ μικραίνει τὸ<br />

διάστημα Γα-δι, σὲ 8 μουσικὰ κόμματα. Ἂν δὲν <strong>π</strong>ροσέξουμε, ὑ<strong>π</strong>άρχει<br />

κίνδυνος νὰ ταυτίσουμε τὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση αὐτὴ μὲ τὴν <strong>π</strong>ροηγούμενη. Ἐνῶ<br />

ὅμως ἐδῶ ὑψώνεται ὁ Γα <strong>π</strong>ρὸς τὸν δι, στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση τοῦ Βαρέως <strong>π</strong>οὺ<br />

διφωνεῖ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α, ὁ δι χαμηλώνει <strong>π</strong>ρὸς τὸν Γα.<br />

Κατὰ τὴν ἀνά<strong>π</strong>τυξη τῆς μελωδίας στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τοῦ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω <strong>π</strong>ενταχόρδου,<br />

ἰσχύουν ὅσα εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν γιὰ τὸν ἁ<strong>π</strong>λὸ Βαρύ. Κατὰ τὴν κατάβαση<br />

<strong>π</strong>ρὸς τὴ βάση τοῦ ἤχου, τὰ διαστήματα <strong>π</strong>οὺ μετακινήθηκαν ἐ<strong>π</strong>ανέρχονται<br />

στὴ θέση τους. Στὴν <strong>π</strong>ρομνημονευθείσα δοξολογία τοῦ Ἰακώβου συναντοῦμε<br />

καὶ τὶς δύο <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις: τὸν Βαρὺ <strong>π</strong>οὺ διφωνεῖ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α καὶ<br />

ἕλκει τὸν δι, καὶ τὸν Βαρὺ <strong>π</strong>οὺ τετραφωνεῖ ὑψώνοντας τὸν Γα <strong>π</strong>ρὸς τὸν<br />

δι, ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται <strong>π</strong>αρακάτω.<br />

ξΓ3^13k38z3[l3k4K[\v3*Z[lξΔ;11<br />

Κα τα ξι ι ι ω σον Κυ ρι ι ε ε εν τη η<br />

329x[|[%r[3}9x/1[v1kξΓ3^c113k38z<br />

με ε ρα α τα α α α αυ τη α να μαρ τη η<br />

3] # 1kξΔ; 1 329x [\v# 3{9x[|#v/1[v<br />

η του ου ους φυ λα χθη η η η ναι αι η η η η<br />

1MmξΓ<br />

μας

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

159<br />

δ. <strong>π</strong>εντάφωνος Βαρύς<br />

Ὁ <strong>π</strong>εντάφωνος Βαρὺς δείχνει <strong>π</strong>ερισσότερο ἀ<strong>π</strong>ὸ ὅλες τὶς ἄλλες ἐκδοχὲς<br />

τοῦ Βαρέως τὴ σχέση του μὲ τὸν <strong>π</strong>ρῶτο Ἦχο, καὶ γι’ αὐτὸ κά<strong>π</strong>οιοι τὸν<br />

ὀνομάζουν <strong>π</strong>ρωτόβαρυ. Ξεκινάει ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν <strong>π</strong>ενταφωνία, κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου<br />

μὲ δεσ<strong>π</strong>όζοντα ὅμως φθόγγο τὸν δι, <strong>π</strong>οὺ βρίσκεται στὴν κορυφὴ<br />

τετραχόρδου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου, γιὰ νὰ ἀνέβει μέχρι τὴν κορυφὴ τοῦ<br />

ὑψηλοῦ τετραχόρδου καὶ τελικὰ νὰ καταλήξει στὸν Ζω. χαρακτηριστικὴ<br />

εἶναι ἡ σύντομη δοξολογία τοῦ Μανουὴλ τοῦ <strong>π</strong>ρωτοψάλτου.<br />

ξΓ46^[1[3r[[33k4[ 334 K[ [[l<br />

Δο ξα σοι τωδει ξαν τι το φως δο ξα εν υ ψι στοιςΘε ω<br />

;v334[3r[|lσΣ133r[[[ 4[[v<br />

και ε <strong>π</strong>ι γης ει ρη η νη εν αν θρω <strong>π</strong>οιςευδο κι ι ι<br />

1mMξΓ<br />

α<br />

ε. Ἑ<strong>π</strong>τάφωνος Βαρύς<br />

Ὁ ἑ<strong>π</strong>τάφωνος Βαρὺς χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ τὴν κλίμακα σὲ ὅλη τὴν ἔκτασή<br />

της ξεκινώντας ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν κορυφὴ τοῦ ὀκταχόρδου, καὶ ἀνα<strong>π</strong>τύσσει τὴ μελωδία<br />

του χρησιμο<strong>π</strong>οιώντας ὅλων τῶν εἰδῶν τὰ ἁρμονικὰ μεγέθη, γιὰ τὰ<br />

ὁ<strong>π</strong>οῖα ἔγινε λόγος. Κάθε φορὰ <strong>π</strong>οὺ ὁ ἦχος κινεῖται στὴ διὰ τριῶν, τὴ διὰ<br />

τεσσάρων ἢ τὴ διὰ <strong>π</strong>έντε ἁρμονία, ἐ<strong>π</strong>ηρεάζει ἀναλόγως τὰ διαστήματα<br />

τῆς κλίμακας, ὅ<strong>π</strong>ως εἴδαμε. χαρακτηριστικὴ γιὰ τὴν κίνηση τοῦ ἤχου<br />

εἶναι ἡ δοξολογία τοῦ <strong>π</strong>ρωτοψάλτου δανιὴλ μὲ κατάληξη στὸν Ζω.ξΔ<br />

z736&<br />

11114e3{9x [l 1k3{9x[3/1o1z1kξΔ<br />

Δο ξα σοι τω δει ει ξαν τι το ο φω ω ω ως<br />

4e3{9x[l [38z [|l 3#3*Z[[v 329x [ |3qz[<br />

δο ο ξα ε ε εν υ ψι ι ι ι ι στοι οις Θε ε ε

K&<br />

9<br />

^<br />

9<br />

160<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

1kγΗΑ1c1329x /[[vDM3k3*Z[3rk\v/36[v1kξΔ1<br />

ω και ε ε <strong>π</strong>ι ι γης ει ει ρη η η η νη εν<br />

1138z]l1#3Q[v$sK/[[/1[mMξΔ<br />

αν θρω ω <strong>π</strong>οις ε ευ δο ο κι ι ι α α<br />

Ἄλλο <strong>π</strong>αράδειγμα ἐ<strong>π</strong>ταφώνου Βαρέως ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ «Λόγον ἀγαθὸν» τοῦ<br />

Γεωργίου τοῦ Κρητὸς μὲ κατάληξη στὸν ξΓ<br />

ξΓ36 e32 R4{ K\v m3* r[l[l3k r[l[l3{ x[3* r[[/1[M1<br />

Α α κου ου α κουσον θυ γα τερ και αι ι ι ι δε ε και<br />

3r[[[%r[[[4K/[[$[3qz[[[l 3z[W[v<br />

κλι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι νο κλι νο ον<br />

3#3Q[v 5 /1o1z[l/[\v# V 3Ok[lξΓ<br />

το ο ου ου ου ου ου ου ου ου ου σου ου<br />

Γενικὴ <strong>π</strong>αρατήρηση:<br />

Οἱ συνεχεῖς μεταβολές, ἐξαιτίας τῶν <strong>π</strong>ολλῶν ἁρμονικῶν μεγεθῶν <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>ιδροῦν<br />

στὴν κλίμακα τοῦ διατονικοῦ Βαρέως ἀλλὰ καὶ τῶν <strong>π</strong>οικίλων λειτουργικῶν<br />

κινήσεων, δὲν ἐ<strong>π</strong>ιτρέ<strong>π</strong>ουν τὸν <strong>π</strong>ροσδιορισμὸ μιᾶς καὶ μόνο<br />

κλίμακας ὡς κύριας κλίμακας τοῦ ἤχου. Ἔτσι, ἄλλοτε ὁ Βου εἶναι σὲ<br />

ὕφεση, ἄλλοτε εἶναι στὴ θέση του καὶ ἄλλοτε αὐξημένος. Τὸ ἴδιο συμβαίνει<br />

μὲ τὸν Γα, τὸν δι, τὸν Κε καὶ τὸν Ζω. Καμιά, λοι<strong>π</strong>όν, ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς ἐ<strong>π</strong>ὶ μέρους<br />

κλίμακες δὲν μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ ἀντι<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>εύσει τὸν διατονικὸ Βαρὺ στὸ σύνολό<br />

του, γιατὶ ἡ ἴδια κλίμακα ἀλλάζει ἀ<strong>π</strong>ὸ στιγμὴ σὲ στιγμή. Ἡ μόνη κλίμακα<br />

<strong>π</strong>οὺ μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ «στεγάσει» τὶς <strong>π</strong>οικίλες μορφὲς τοῦ ἤχου εἶναι ἡ φυσικὴ καὶ<br />

ἀναλλοίωτη κλίμακα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Ζω. Ἐφαρμόζοντας <strong>π</strong>άνω στὴν κλίμακα<br />

αὐτὴ τὰ <strong>π</strong>οικίλα ἁρμονικὰ μεγέθη, ἐ<strong>π</strong>ιτυγχάνουμε τὶς ἀλλοιώσεις τῶν διαστημάτων<br />

<strong>π</strong>οὺ χρειάζεται καθεμιὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς ἐκδοχὲς τοῦ ἤχου. Μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

161<br />

αὐτό, δὲν χρειαζόμαστε <strong>π</strong>ολλὲς κλίμακες, οἱ ὁ<strong>π</strong>οῖες στὴν <strong>π</strong>ράξη εἶναι ἀνε<strong>π</strong>αρκεῖς,<br />

ἀλλὰ μία, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὸν τὸ μηχανισμὸ μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ <strong>π</strong>άρει<br />

<strong>π</strong>ολλὲς μορφές. Αὐτὸ δείχνει τὸ κοινὸ σημεῖο ἀναφορᾶς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ μιά, καὶ<br />

τὴν <strong>π</strong>ολλα<strong>π</strong>λότητα μὲ τὴν ὁ<strong>π</strong>οία ἐκφράζεται ὁ Ἦχος ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἄλλη.<br />

Ἦχος Τέταρτος<br />

καὶ οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτόν<br />

Ὁ Τέταρτος Ἦχος τῆς Ὀκταηχίας ὀφείλει τὸ ὄνομά του στὴ σειρὰ κατάταξής<br />

του στὸ σύστημα τῆς Ὀκταηχίας. Εἶναι τέταρτος στὴ γενικὴ σειρὰ<br />

κατάταξης τῶν κύριων Ἤχων, καὶ δεύτερος ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς Ἤχους τοῦ διατονικοῦ<br />

γένους. Ἔχει τὴν ἰδιαιτερότητα νὰ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ <strong>π</strong>αράλληλα καὶ τὰ<br />

τρία εἴδη τετραχόρδων τοῦ διατονικοῦ γένους, <strong>π</strong>ράγμα <strong>π</strong>οὺ τὸν καθιστᾶ μοναδικὸ<br />

ἀνάμεσα στοὺς Ἤχους τῆς Ὀκταηχίας. Ἐνῶ, ὅ<strong>π</strong>ως εἴδαμε, κάθε<br />

Ἦχος ταυτίζεται μὲ ἕνα τύ<strong>π</strong>ο τετραχόρδου καὶ αὐτὸν τὸν τύ<strong>π</strong>ο χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ<br />

σὲ ὅλα τὰ εἴδη μελο<strong>π</strong>οιίας, ὁ Τέταρτος Ἦχος λειτουργεῖ σὲ καθένα<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὰ τὰ εἴδη μελο<strong>π</strong>οιίας μὲ τοὺς ἀκόλουθους τύ<strong>π</strong>ους τετραχόρδου: Στὸ<br />

<strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὸ εἶδος χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ὡς κύριο τετράχορδο τὸν <strong>π</strong>ρῶτο τύ<strong>π</strong>ο τετραχόρδου,<br />

μὲ διάταξη 12-10-8· στὸ στιχηραρικὸ τὸν δεύτερο, μὲ διάταξη 10-<br />

8-12· καὶ στὸ εἱρμολογικὸ τὸν τρίτο, μὲ διάταξη 8-12-10, ἑνώνοντας τὰ<br />

διαφορετικὰ αὐτὰ τετράχορδα σὲ ἕνα ἑνιαῖο σύνολο. Γιὰ τοὺς τρό<strong>π</strong>ους<br />

αὐτοὺς λειτουργίας τοῦ Τετάρτου Ἤχου θὰ γίνει λόγος στὴ συνέχεια.<br />

Ὁ γενικὸς τρό<strong>π</strong>ος λειτουργίας τοῦ Ἤχου εἶναι κυκλικὸς γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὴ βάση του, ἀλλὰ κάθε εἶδος ἀκολουθεῖ τὸν γενικὸ αὐτὸ κανόνα μὲ κά<strong>π</strong>οιες<br />

ἀ<strong>π</strong>οκλίσεις. Τὸ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὸ εἶδος μελο<strong>π</strong>οιίας λειτουργεῖ ἀ<strong>π</strong>οκλειστικὰ<br />

μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτό, ἐνῶ τὰ ἄλλα δύο, τὸ στιχηραρικὸ καὶ τὸ εἱρμολογικό,<br />

σὲ μικρότερο βαθμό. Βασικὸς ἄξονας <strong>π</strong>άντως γιὰ ὅλες τὶς ἐκδοχὲς τοῦ Τετάρτου<br />

εἶναι ὁ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὸς τρό<strong>π</strong>ος μελο<strong>π</strong>οιίας μὲ βάση τὸν δι. Ἡ ἐ<strong>π</strong>ιλογὴ<br />

τοῦ δι ὡς βάσης τοῦ Τετάρτου ἔγινε μὲ κριτήριο τὴ δυνατότητα <strong>π</strong>οὺ δίνει<br />

ἡ βάση αὐτὴ γιὰ τὴν <strong>π</strong>ραγματο<strong>π</strong>οίηση τῶν ἰδιαίτερων λειτουργιῶν τοῦ<br />

Ἤχου στὰ δύο ἄλλα εἴδη μελο<strong>π</strong>οιίας. Στὸν δι θεμελιώνεται τὸ τετράχορδο<br />

τῆς <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικῆς μελο<strong>π</strong>οιίας τοῦ Ἤχου, καὶ μὲ ἄξονα τὸν δι θεμελιώνεται<br />

στὸ μέσο τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου, στὸν Βου, τὸ τετράχορδο τῆς

162<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

εἱρμολογικῆς μελο<strong>π</strong>οιίας καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ ἐκεῖ, ἕνα φθόγγο κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν μέσο,<br />

στὸν <strong>π</strong>αράμεσο φθόγγο τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου, στὸν <strong>π</strong>α, τὸ τετράχορδο τῆς<br />

στιχηραρικῆς μελο<strong>π</strong>οιίας. Ἔτσι λοι<strong>π</strong>ὸν ἔχουμε τρεῖς βάσεις στὸν Τέταρτο<br />

Ἦχο: α. τὸν δι γιὰ τὰ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὰ μέλη, β. τὸν Βου γιὰ τὰ εἱρμολογικά,<br />

καὶ γ. τὸν <strong>π</strong>α γιὰ τὰ στιχηραρικά.<br />

Γιὰ γίνει κατανοητὴ ἡ μοναδικότητα τοῦ Τετάρτου Ἤχου, <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ<br />

τονιστεῖ ἐμφατικὰ ἐδῶ ὅτι, ἐνῶ ὅλοι οἱ διατονικοὶ Ἦχοι χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν<br />

ἕνα τύ<strong>π</strong>ο τετραχόρδου, ὁ Τέταρτος Ἦχος χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ καὶ τοὺς τρεῖς τύ<strong>π</strong>ους<br />

διατονικῶν τετραχόρδων ἑνωμένους ὀργανικὰ σὲ ἕνα σύνολο. Αὐτὴ<br />

εἶναι καὶ ἡ αἰτία <strong>π</strong>οὺ ὁ Τέταρτος Ἦχος τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας<br />

δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχει στὴν ἐξωτερικὴ μουσική, ὑ<strong>π</strong>άρχουν μόνο τὰ δομικά του στοιχεῖα,<br />

δηλαδὴ τὰ τετράχορδα καὶ οἱ κλίμακες <strong>π</strong>οὺ θεμελιώνονται σ’ αὐτὰ<br />

ὡς ξεχωριστὰ μακάμ.<br />

Ἡ κλίμακα<br />

Ὁ Τέταρτος Ἦχος, ἐξαιτίας τοῦ ἰδιαίτερου τρό<strong>π</strong>ου λειτουργίας του,<br />

θεμελιώνεται θεωρητικὰ στὴν κορυφὴ τοῦ «Τροχοῦ», στὸν δι. Ἡ θεμελίωση<br />

τῆς κλίμακας τοῦ Ἤχου στὸν δι μᾶς φέρνει ἀντιμέτω<strong>π</strong>ους μὲ ἕνα<br />

<strong>π</strong>ρόβλημα <strong>π</strong>οὺ φαίνεται νὰ ἀναιρεῖ τὴν ἄ<strong>π</strong>οψη <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ολλὲς φορὲς ὣς τώρα<br />

ἔχει διατυ<strong>π</strong>ωθεῖ: ὅτι δηλαδὴ ὅλοι οἱ Ἦχοι τῆς Ὀκταηχίας χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν<br />

κλίμακα διαζευγμένων τετραχόρδων. Στὸ σχῆμα <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθεῖ <strong>π</strong>ιὸ<br />

κάτω, φαίνεται ὅτι, στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς δισδια<strong>π</strong>ασῶν, ἡ κλίμακα <strong>π</strong>οὺ θεμελιώνεται<br />

στὸν δι εἶναι κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων. <strong>π</strong>ῶς δικαιολογεῖται<br />

αὐτὴ ἡ «ἀντίφαση»;<br />

Ἡ θεωρητικὴ βάση τοῦ Τετάρτου στὸν δι δὲν σημαίνει ὅτι ἡ κλίμακα<br />

τοῦ Ἤχου εἶναι τῶν συνημμένων τετραχόρδων, ἀλλὰ εἶναι ἡ κλίμακα<br />

<strong>π</strong>οὺ διαμορφώνεται στὸ <strong>π</strong>λαίσιο κυκλικῆς λειτουργίας τοῦ Ἤχου. Ἡ κλίμακα<br />

αὐτὴ δὲν μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ θεμελιωθεῖ σὲ ἄλλο τόνο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν δι μὲ δεδομένο<br />

τὸ εἶδος τετραχόρδου καὶ τὸν τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας τοῦ Ἤχου, καὶ φυσικὰ<br />

εἶναι κλίμακα διαζευγμένων τετραχόρδων. Ἕνας ἐ<strong>π</strong>ι<strong>π</strong>λέον λόγος <strong>π</strong>οὺ καθιστᾶ<br />

τὴ θεωρητικὴ κλίμακα τοῦ Τετάρτου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν δι τῆς μέσης δια<strong>π</strong>ασῶν<br />

ὣς τὸν ὑψηλὸ δι μὴ λειτουργικὴ εἶναι τὸ τονικὸ ὕψος, τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο<br />

ὑ<strong>π</strong>ερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἀνθρώ<strong>π</strong>ινης φωνῆς.

ΰ<br />

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

163<br />

ΓΕνΟΣ δΙΑΤΟνΙΚΟ<br />

Κατὰ τὸ ὀκτάχορδο σύστημα<br />

12 10 8<br />

12<br />

10 8 12 12 10 8<br />

S D F G H J<br />

α. Τέταρτος τῆς <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικῆς, Ἅγια<br />

Ἀρκτικὴ μαρτυρία: z4g<br />

Τὸ ἀ<strong>π</strong>ήχημα τοῦ Ἤχου καὶ ταυτόχρονα ὀνομασία αὐτῆς τῆς ἐκδοχῆς<br />

τῆς <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικῆς μελο<strong>π</strong>οιίας τοῦ Ἤχου εἶναι ὁ <strong>π</strong>ολυσύλλαβος φθόγγος<br />

Ἅγια:<br />

γΗΑ11v1kγΗΑ ἢ γ`ΗΑ11z1k3z`[\c3~k38bO[lγΗΑ<br />

Α γι α Α γι α α α α α α α<br />

Ὁ Ἦχος αὐτὸς ἀνα<strong>π</strong>τύσσει τὴ μελωδία του γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ φθόγγο δι,<br />

τὴν κύρια βάση τοῦ Τετάρτου, ἀνοδικὰ στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τοῦ τετραχόρδου δινη<br />

μὲ διαστήματα 12-10-8, καθοδικὰ στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τοῦ χαμηλοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου<br />

δι-νη μὲ δύο τρό<strong>π</strong>ους: α. μὲ κίνηση στὴ μεσότητα, μὲ χαρα κτηριστικὸ<br />

τετράχορδο 8-12-10, καὶ β. μὲ κίνηση στὴν τριφωνία, μὲ κυρίαρχο<br />

τετράχορδο 10-8-12. Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ἡ κίνηση τοῦ Ἤχου εἶναι κυκλική, καὶ<br />

ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ὡς κύριος Ἦχος χαρακτηρίζεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ διὰ τεσσάρων ἁρμονία,<br />

οἱ δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι κατὰ τὴν κίνησή του στὸ ὀξὺ τετράχορδο εἶναι ὁ<br />

δι καὶ ὁ νη, καὶ στὸ χαμηλὸ τετράχορδο <strong>π</strong>άλι ὁ δι καὶ ὁ <strong>π</strong>α. <strong>π</strong>αράλληλα<br />

μὲ αὐτοὺς δεσ<strong>π</strong>όζουν καὶ ὁ Ζω στὸ ὀξὺ τετράχορδο, ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ὁ Ἦχος κινεῖται<br />

στὴ διφωνία, καὶ ὁ Βου στὸ χαμηλὸ τετράχορδο, στὴ βάση τοῦ<br />

μέσου του.<br />

Ἐξαιτίας τῆς ἰδιαίτερης λειτουργίας τοῦ Ἤχου <strong>π</strong>άνω καὶ κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὴ βάση, στὴ διφωνία καὶ στὴ μεσότητα, <strong>π</strong>ραγματο<strong>π</strong>οιοῦνται διαφόρων<br />

εἰδῶν μελωδικὲς ἕλξεις, ὅ<strong>π</strong>ως ἡ ἕλξη τοῦ Γα <strong>π</strong>ρὸς τὸν δι καὶ τοῦ <strong>π</strong>α <strong>π</strong>ρὸς<br />

τὸν Βου, ὅταν ὁ δι καὶ ὁ Βου δεσ<strong>π</strong>όζουν στὴ μελωδικὴ φράση. Στὶς κατα-<br />

12<br />

10 8 12<br />

γ Α η Σ ξΓ αΑ σΣ δΔ φΦ γΗΑ ηΗΣ ξΔ αΞΦ σΞΣ δΞΔ φΞΦ γΞΗΑ<br />

G H J A<br />

S D F G

164<br />

Ὁ Ἦχος αὐτὸς θὰ μ<strong>π</strong>οροῦσε νὰ ὀνομαστεῖ καὶ <strong>π</strong>αράμεσος τοῦ Τετάρτου<br />

λόγω τῆς θέσης του στὴν κλίμακα, <strong>π</strong>αρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι εἶναι κύριος<br />

Ἦχος καὶ μάλιστα ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς <strong>π</strong>ιὸ χαρακτηριστικοὺς Ἤχους τῆς ἐκκλησιαστικῆς<br />

μελο<strong>π</strong>οιίας. Τὸ ἄκουσμά του συναντιέται μόνο στὴν ἐκκλησιαστικὴ<br />

μουσική, ἂν καὶ τὰ τετράχορδα <strong>π</strong>οὺ συνθέτουν τὴν κλίμακά του εἶναι<br />

τὰ ἴδια καὶ στὴν ἐξωτερικὴ μουσική. Ἡ θέση του καὶ ὁ τρό<strong>π</strong>ος <strong>π</strong>οὺ ἀξιο<strong>π</strong>οιεῖ<br />

τὴν κλίμακα τοῦ <strong>π</strong>ροσδίδουν ἕνα ἰδιαίτερο ἄκουσμα. χαρακτηριστικὸ<br />

τοῦ ἀκούσματος αὐτοῦ εἶναι ἡ ἁ<strong>π</strong>λότητα καὶ ἡ λιτότητα στὴν<br />

ἔκφραση μακριὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ φωνητικοὺς ἀκροβατισμούς.<br />

Τὸ ἰδιαίτερο ἄκουσμά του ὁ στιχηραρικὸς Τέταρτος τὸ χρωστᾶ ὡς κύριος<br />

Ἦχος (ὅ<strong>π</strong>ως καὶ τῆς <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικῆς) στὴ διὰ τεσσάρων ἁρμονία, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία<br />

σφραγίζει μὲ τὴν <strong>π</strong>αρουσία της τὴ μελωδική του κίνηση. Ἔχοντας κέντρο<br />

τὴ γενικὴ βάση τοῦ Ἤχου στὸ φθόγγο δι τῆς μέσης δια<strong>π</strong>ασῶν, ἀνα<strong>π</strong>τύσσει<br />

τὴ μελωδία του κυκλικὰ γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση αὐτή. Μὲ δεσ<strong>π</strong>όζοντες<br />

φθόγγους τοὺς ἀκραίους τῆς διὰ τεσσάρων ἁρμονίας, δηλ. τοὺς φθόγγους<br />

δι-νη στὸ ὑψηλὸ τετράχορδο, καὶ τοὺς φθόγγους δι-<strong>π</strong>α στὸ χαμηλὸ τετράχορδο,<br />

καθὼς καὶ τοὺς φθόγγους Βου καὶ Ζω, <strong>π</strong>οὺ δεσ<strong>π</strong>όζουν στὴ μεσότητα<br />

καὶ στὴ διφωνία ἀντίστοιχα, χτίζει τὴ μελωδία του μὲ τοὺς τρεῖς<br />

τρό<strong>π</strong>ους <strong>π</strong>οὺ εἴδαμε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω καὶ μὲ τελικὴ κατάληξη στὸν Βου.<br />

Συνοψίζοντας: ὁ στιχηραρικὸς Τέταρτος ἔχει βάση τὸν <strong>π</strong>α τῆς μέσης<br />

δια<strong>π</strong>ασῶν, δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους τοὺς <strong>π</strong>α-Γα-δι ὅταν κινεῖται στὸ τετράχορδο<br />

<strong>π</strong>α-δι, τοὺς φθόγγους δι-Ζω-νη ὅταν κινεῖται στὸ τετρά<strong>π</strong>.<br />

ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ληκτικές, μάλιστα, φράσεις ὁ Γα ἕλκεται ἔντονα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν δι, καὶ εἶναι αὐτὴ<br />

ἡ ἕλξη ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς <strong>π</strong>ιὸ χαρακτηριστικὲς μελωδικὲς κινήσεις τοῦ Ἤχου. Τέλος,<br />

ὁ Ζω ἄλλοτε ἕλκεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Κε, ὅταν ἡ μελωδία ἁ<strong>π</strong>λῶς ἅ<strong>π</strong>τεται τοῦ Ζω<br />

καὶ ἐ<strong>π</strong>ιστρέφει στὸν Κε, καὶ ἄλλοτε ἕλκει τὸν Κε, ὅταν ὁ Ζω δεσ<strong>π</strong>όζει στὴ<br />

μελωδικὴ φράση.<br />

Οἱ ἀτελεῖς καὶ οἱ ἐντελεῖς καταλήξεις γίνονται στὸν Βου καὶ στὸν δι,<br />

ἐνῶ οἱ τελικὲς καταλήξεις στὸν δι.<br />

β. Στιχηραρικὸς Τέταρτος<br />

Ἀρκτικὴ μαρτυρία: z4s

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

165<br />

χορδο δι-νη, καὶ τοὺς φθόγγους Βου-δι-Ζω ὅταν κινεῖται ὡς μέσος.<br />

Ἀτελεῖς καὶ ἐντελεῖς καταλήξεις κάνει στοὺς φθόγγους <strong>π</strong>α-δι, καὶ τελικὲς<br />

στὸν Βου.<br />

Ἀ<strong>π</strong>ήχημα: Μένομε ἁ<strong>π</strong>λῶς στὸν <strong>π</strong>α λέγοντας σΣ1NnσΣ<br />

>ε<br />

ἢ ἀναλυτικότερα: σΣ [`36K[%[l\v3qz[1kσΣ<br />

> ε ε ε ε ε ε ε ε ε<br />

Μελωδικὲς ἕλξεις: Ἰσχύουν καὶ ἐδῶ οἱ ἕλξεις <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ροαναφέρθηκαν,<br />

ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἰδιαίτερα ἔντονη ἕλξη τοῦ Γα <strong>π</strong>ρὸς τὸν δι, ἀφοῦ δὲν καταλήγει<br />

στὸν δι ἀλλὰ στὸν Βου.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα στιχηραρικοῦ Τετάρτου τὸ δοξαστικὸ τῶν αἴνων τῆς Μ.<br />

Τρίτης «Τοῦ κρύψαντος τὸ τάλαντον» μὲ <strong>π</strong>ροψαλλόμενο τὸ «δόξα…»:<br />

σΣ3Q[v1#1k$[[Ev3*3{9x[|3zq[1k<br />

Δο ο ξα α Πα τρι ι ι ι και αι Υι υι υι ω<br />

113k]l46[c#3/[l\v3qz[1kσΣ<br />

και Α γι ω Πνε ε ε ευ μα α α α τι<br />

σΣ1`329x[/[[3*Z[3k3#4Kr[v/1k\v3zq[<br />

Του κρυ υ ψα αν το ος το τα α α α λα α α αν<br />

1kσΣ314[133k[\v3k3*Z[3kγΗΑ<br />

τον την κα τα κρι σιν α κου σα α σα ψυ υ χη<br />

1k/[[/[[36K[%3{9x[|3qz[1σΣ36<br />

μη κρυ υ <strong>π</strong>τε ε λο ο ο γο ον Θε ε ε ου κα<br />

3k 3}9x [ 3k [ 34 [[v 3293{9x [|3qz[<br />

ταγ γε ελ λε τα θαυ μα α α σι α α α α αυ<br />

1kσΣ4 [ 333 *[l 1k /[[v33*/[[<br />

του ι να <strong>π</strong>λε ο να ζου σα το ο ο χα ρι ι

166<br />

Ἀ<strong>π</strong>ήχημα τοῦ Ἤχου εἶναι ἡ κατάβαση ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν δι στὸν Βου κατὰ τὸν<br />

ἀκόλουθο τρό<strong>π</strong>ο: γΑ1[[lδΔ<br />

Λε γε τος<br />

Οἱ ἀτελεῖς καὶ οἱ ἐντελεῖς καταλήξεις τοῦ Λέγετου γίνονται στὸν Βου<br />

καὶ στὸν δι, ἐνῶ οἱ τελικὲς στὸν Βου.<br />

Τὸ τετράχορδο <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ἔχει θεωρητικῶς τὴ διάταξη <strong>π</strong>οὺ<br />

ἔχει καὶ ὁ μέσος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου 8-12-10. Στὴν <strong>π</strong>ράξη ὅμως τὸ τετράχορδο<br />

Βου-Κε τοῦ κύριου Ἤχου εἶναι δύο μουσικὰ κόμματα μεγαλύτερο ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸ θεωρητικῶς σωστὸ τετράχορδο τοῦ μέσου. Τὸ ἐρώτημα <strong>π</strong>οὺ τίθεται<br />

εἶναι ἂν θὰ <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ ἀλλάξει μονίμως τὸ διάστημα δι-Κε μὲ ὕφεση στὸν<br />

Κε ἢ θὰ δεχτοῦμε ἕνα τετράχορδο μεγαλύτερο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ ὅρια τῆς διὰ τεσσάρων.<br />

Ἡ ἀ<strong>π</strong>άντηση στὸ ἐρώτημα θὰ ἐξαρτηθεῖ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ βλέ<strong>π</strong>ουμε<br />

τὸν Ἦχο αὐτόν. Ἂν εἶναι ἁ<strong>π</strong>λῶς ἕνα τρο<strong>π</strong>ικὸ σχῆμα ἢ ἂν εἶναι ὀργανικὸ<br />

τμῆμα τῆς Ὀκταηχίας. Στὴν <strong>π</strong>ρώτη <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση εἶναι σαφὲς ὅτι δίνεται<br />

<strong>π</strong>ροτεραιότητα στὸ νὰ εἶναι ἄρτιο τὸ τετράχορδο καὶ ἄρα <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ δεχτοῦμε<br />

τὴν <strong>π</strong>αρέμβαση αὐτή. Ἡ μόνιμη ὕφεση στὸν Κε δημιουργεῖ κλί<strong>π</strong>.<br />

ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

`/1[MδΔ1 `$ [[v 1 1 1 1 3rk \v [ 3k<br />

σμα α ει σε ε ελ θης εις την χα ρα α αν του<br />

3*3*/[[/1[mMδΔ<br />

Κυ ρι ου ου σου ου<br />

γ. Ὁ εἱρμολογικὸς Tέταρτος ἢ Λέγετος<br />

Ὁ Ἦχος αὐτὸς εἶναι μέσος τοῦ Tετάρτου καὶ θεμελιώνεται δύο φωνὲς<br />

χαμηλότερα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση τοῦ κύριου, στὸν Βου. Ὑ<strong>π</strong>άρχουν δύο ἐκδοχὲς<br />

τοῦ Ἤχου αὐτοῦ: ὁ ἁ<strong>π</strong>λὸς Λέγετος καὶ ὁ φερόμενος «χρωματικὸς» Λέγετος.<br />

Θὰ ἐξετάσουμε <strong>π</strong>ρῶτα τὸν ἁ<strong>π</strong>λὸ Λέγετο.<br />

1. Ἁ<strong>π</strong>λὸς Λέγετος:<br />

Ἀρκτικὴ μαρτυρία: z9(d

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

167<br />

μακα διαζευγμένων τετραχόρδων, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία γιὰ τὴν ἐξωτερικὴ μουσικὴ<br />

εἶναι ἀ<strong>π</strong>όλυτα σωστὴ καὶ ταιριάζει στὸ σύστημά της, δὲν ταιριάζει ὅμως<br />

μὲ τὸν Λέγετο τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας.<br />

Ὡς μέσος τοῦ Τετάρτου, ὁ Λέγετος κινεῖται γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν βασικὸ<br />

ἄξονα τοῦ Ἤχου, <strong>π</strong>οὺ εἶναι ὁ δι, ἄλλοτε στὴ μεσότητα δι-Βου καὶ ἄλλοτε<br />

στὴ διφωνία δι-Ζω. Ὅταν κινεῖται στὴ μεσότητα γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Βου,<br />

ἕλκεται ὁ <strong>π</strong>α ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Βου, ἐνῶ, ὅταν στρέφεται γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν δι, ἕλκεται<br />

ὁ Γα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν δι. Στὶς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις ὅ<strong>π</strong>ου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Βου <strong>π</strong>ροβάλλεται ὁ Κε,<br />

τότε μόνο δέχεται μικρὴ ὕφεση ὁ Κε, γιὰ νὰ ἀ<strong>π</strong>οφευχθεῖ ἡ <strong>π</strong>αραφωνία,<br />

ἐ<strong>π</strong>ειδὴ τὸ διάστημα Βου-Κε εἶναι μεγαλύτερο κατὰ δύο μουσικὰ κόμματα<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ διὰ τεσσάρων. Ὅταν <strong>π</strong>άλι ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν δι κινεῖται στὴ διφωνία δι-<br />

Ζω, καὶ ἅ<strong>π</strong>τεται ἁ<strong>π</strong>λῶς τοῦ Ζω, ἐ<strong>π</strong>ιστρέφοντας στὸν δι, τότε ὁ φθόγγος<br />

Κε <strong>π</strong>αραμένει στὴ θέση του καὶ ἕλκεται ὁ Ζω μὲ μικρὴ ὕφεση, ὅ<strong>π</strong>ως εἴδαμε<br />

<strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω, ἐνῶ ὅταν ὁ Ζω δεσ<strong>π</strong>όζει στὴ μελωδικὴ φράση, τότε μένει στὴ<br />

θέση του καὶ ἕλκει τὸν Κε <strong>π</strong>ρὸς τὸ μέρος του.<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ ὅσα ἀναφέρθηκαν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω, συμ<strong>π</strong>εραίνουμε ὅτι ὁ Λέγετος ὡς<br />

μέσος Ἦχος ἐξαρτᾶται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν κύριο Ἦχο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο <strong>π</strong>αράγεται, δηλαδὴ<br />

τὸν Τέταρτο. Ὡς ἐκ τούτου δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ ἀνα<strong>π</strong>τύξει τὴν κλίμακά<br />

του ἀνεξάρτητα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν κύριο Ἦχο, ὅ<strong>π</strong>ως θὰ μ<strong>π</strong>οροῦσε νὰ γίνει ἂν<br />

ἦταν κλίμακα τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς. διαφυλάσσεται ἔτσι ἡ ἁ<strong>π</strong>λότητα<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ μιὰ καὶ ἡ <strong>π</strong>οικιλία ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἄλλη, ὅ<strong>π</strong>ως γίνεται ἄλλωστε μὲ ὅλους<br />

τοὺς Ἤχους τῆς Ὀκταηχίας, καὶ εἶναι αὐτὸ ἕνα σημεῖο στὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο διαφορο<strong>π</strong>οιεῖται<br />

ἡ ἐκκλησιαστικὴ Ὀκταηχία ἀ<strong>π</strong>ὸ κάθε ἄλλη τρο<strong>π</strong>ικότητα.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα ἁ<strong>π</strong>λοῦ Λέγετου:<br />

~δΔ1Ζ11`4Ζ[3`4K[3%r[ [ [[lδΔ<br />

Δο ξα Πα τρι και Υι ω και Α γι ω Πνευ μα τι<br />

δΔ1`4[ 3 31k 3r [[ 3*Z [ | 329x<br />

Α γι ω Πνευ μα τι <strong>π</strong>α α σα ψυ χη ζω ου<br />

/1[v1kδΔ]3`D%r Ζ[ [D` 3k 334![[lδΔ<br />

ου ου ται και κα θαρ σει υ ψου ται λαμ <strong>π</strong>ρυ νε ται

168<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

3133 %r[ 3{9x [[l[ 3*Z [ | 329x<br />

τη Τρι α δι κη μο να α δι ι ε ρο κρυ φι<br />

/1[v1kδΔ<br />

ι ι ως<br />

δΔ1`113r|3331`3rΖ[[`[lΖδΔ<br />

Υ <strong>π</strong>ε ρα γι α Θε ο το κε σω σον η μας<br />

δΔ1`5Ζ11`3r|[1[D3`3Ζ1[`<br />

Α νοι ξω το στο μα μου και <strong>π</strong>λη ρω θη σε ται<br />

%r[`[lδΔ1`3^1[`4![1r|33`3r<br />

<strong>π</strong>νευ μα τος και λο γον ε ρευ ξο μαι τη βα σι λι<br />

[[`[lδΔ33%r[`[l'` 3614![#V`4<br />

δι Μη τρι και ο φθη σο μαι φαι δρως <strong>π</strong>α νη γυ υ ρι<br />

;lσΣ[ ` 36^1[`4![1k3r [[[%r[[lδΔ<br />

ζων και α σω γη θο με νος τα αυ τηςτα θαυ μα τα<br />

2. «χρωματικὸς» ἢ διφωνῶν Λέγετος<br />

Ἀρκτικὴ μαρτυρία: 4 g σ<br />

Ὁ φερόμενος ὡς Λέγετος χρωματικὸς εἶναι γνωστὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ ἀ<strong>π</strong>ολυτίκια<br />

καὶ τὰ καθίσματα τοῦ Τετάρτου Ἤχου, τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα ψάλλονται μὲ αὐτὸ<br />

τὸν τρό<strong>π</strong>ο. Τὸ χρωματικό του ἄκουσμα τὸ ὀφείλει στὸν τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας<br />

του καὶ ὄχι στὸ ὅτι ὁ διατονικός, κατὰ τὰ ἄλλα, μέσος τοῦ Τετάρτου Ἦχος<br />

ψάλλεται καὶ σὲ ἄλλο γένος ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὸ στὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο ἀνήκει. Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ τὸ ἠχόχρωμα<br />

αὐτὸ κινεῖται στὸ τετράχορδο Βου-Κε μὲ ἀφετηρία τὸν Βου, ὁ Κε<br />

εἶναι σὲ συνεχὴ ὕφεση, ὥστε νὰ διασφαλιστεῖ ἡ ἀρτιότητα τοῦ ἐν λόγω τετραχόρδου,<br />

ἐνῶ ὁ Ζω <strong>π</strong>αραμένει στὴ θέση του. Κάτι ἀνάλογο εἴδαμε ὅτι<br />

γίνεται καὶ στὸν ἁ<strong>π</strong>λὸ Λέγετο. Ὅταν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Βου <strong>π</strong>ροβάλλεται ὁ Κε, ὁ

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

169<br />

φθόγγος αὐτὸς ἕλκεται <strong>π</strong>ρὸς τὸν δι, ὥστε τὸ τετράχορδο Βου-Κε νὰ εἶναι<br />

30 μουσικὰ κόμματα. Αὐτὸ ἀκριβῶς γίνεται στὴν <strong>π</strong>ροκειμένη <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση,<br />

ὅταν, κινούμενος ὁ Λέγετος συνεχῶς στὴ διφωνία Βου-δι, ἕλκει τὸν Κε,<br />

ἐνῶ ὁ Ζω <strong>π</strong>αραμένει στὴ θέση του. Τὸ ἴδιο εἴδαμε ὅτι γίνεται καὶ στὸν<br />

<strong>π</strong>ρῶτο Ἦχο, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος, ὅταν κινεῖται στὴ διφωνία <strong>π</strong>α-Γα, ἕλκει τὸν δι<br />

<strong>π</strong>ρὸς τὸν Γα, ἐνῶ ὁ Κε μένει στὴ θέση του δίνοντας ἔτσι χρωματικὸ ἄκουσμα<br />

στὸ τρίχορδο Γα-Κε. Σ’ ὅλες αὐτὲς τὶς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις, τὸ διάστημα δι-<br />

Κε εἶναι ἐλαττωμένο, καὶ γι’ αὐτὸ ἡ ὅλη κίνηση τοῦ Ἤχου δίνει τὴν<br />

αἴσθηση χρωματικοῦ Ἤχου. Ἡ φθορὰ τοῦ μαλακοῦ χρώματος μὲ τὴν<br />

ὁ<strong>π</strong>οία εἰσάγεται, χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖται γιὰ νὰ δηλωθεῖ ἡ ἀλλαγὴ στὸν τρό<strong>π</strong>ο<br />

λειτουργίας τοῦ Ἤχου καὶ ὄχι ἡ ἀλλαγὴ γένους ἢ Ἤχου. Μὲ τὴν ἑρμηνεία<br />

αὐτὴ συνηγορεῖ καὶ ὁ τρό<strong>π</strong>ος ἐκτέλεσης τοῦ ἠχοχρώματος αὐτοῦ,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως τὸν διασώζει ὁ <strong>π</strong>έτρος Λαμ<strong>π</strong>αδάριος, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος λειτουργεῖ αὐστηρὰ<br />

μέσα στὰ ὅρια τοῦ τετραχόρδου Βου-Κε, μὲ ἐλάχιστες ἐξόδους στὸν Ζω<br />

<strong>π</strong>άνω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση, καὶ στὸν <strong>π</strong>α κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση.<br />

Οἱ δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγοι εἶναι, ὅ<strong>π</strong>ως καὶ στὸν ἁ<strong>π</strong>λὸ Λέγετο, οἱ δι, Βου<br />

καὶ Ζω, οἱ ἀτελεῖς καὶ ἐντελεῖς καταλήξεις γίνονται στὸν δι καὶ Βου, ἐνῶ<br />

οἱ τελικὲς στὸν Βου καί, σὲ κά<strong>π</strong>οιες <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις, οἱ τελικὲς <strong>π</strong>ρὸς τέλος<br />

στὸν δι.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα:<br />

z 4 g σ<br />

11[34[13r[[%r[[[l34[<br />

Τα χυ <strong>π</strong>ρο κα τα λα βε <strong>π</strong>ριν δουλω θη ναι η μας εχ θροις βλα<br />

34 [ 1|333r [[[lδκ1%r[[<br />

σφη μου σι σε και α <strong>π</strong>ει λου σιν η μιν Χρι στε ο Θε<br />

331k51|3]$[l]33*<br />

ος η μων α νε λε τω Σταυ ρω σου τους η μας<br />

1|$[lγκ51]3]$[l]3<br />

<strong>π</strong>ο λε μουντας γνω τω σαν <strong>π</strong>ως ι σχυ ει ορ θο

170<br />

Ἡ ἰδιαιτερότητα τοῦ Ἤχου αὐτοῦ εἶναι ὅτι χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ μικτὴ κλίμακα:<br />

σκληρὴ χρωματικὴ στὸ χαμηλὸ τετράχορδο καὶ διατονικὴ στὸ<br />

ὑψηλό, ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται στὸ σχῆμα. Γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ οἱ ὑμνογράφοι τὸν<br />

κατατάσσουν στὸν Τέταρτο Ἦχο, ἐνῶ οἱ μουσικοὶ στὸν <strong>π</strong>λάγιο τοῦ δευτέρου<br />

μὲ τὸ ὄνομα νενανώ. Τὸ ὄνομα αὐτὸ δόθηκε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>ολυσύλλαβο<br />

φθόγγο νενανὼ <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν στὸ <strong>π</strong>αλαιὸ σύστημα γιὰ νὰ <strong>π</strong>αραλλαγίσουν<br />

τὸ ἰδιαίτερο αὐτὸ ἠχόχρωμα, τοῦ ὁ<strong>π</strong>οίου τὸ <strong>π</strong>ρῶτο μισὸ ἀνήκει<br />

στὴ σκληρὴ χρωματικὴ κλίμακα καὶ τὸ δεύτερο μισὸ στὴ διατονικὴ μὲ τελικὴ<br />

κατάληξη στὴν τριφωνία, δηλαδὴ στὸν δι.<br />

δημιουργεῖ <strong>π</strong>ράγματι δυσκολίες ἡ ἔνταξη τοῦ ἠχοχρώματος αὐτοῦ<br />

σὲ ἕνα Ἦχο καὶ σὲ ἕνα γένος. Τὰ <strong>π</strong>ερισσότερα <strong>π</strong>άντως χαρακτηριστικά<br />

του μᾶς <strong>π</strong>είθουν ὅτι καλῶς οἱ ὑμνογράφοι τὸν θεωροῦν Τέταρτο Ἦχο καὶ<br />

οἱ λόγοι εἶναι οἱ ἑξῆς: α. ἡ κοινὴ βάση τῶν δύο Ἤχων καὶ ἡ κατάληξη<br />

στὸν δι, ὅ<strong>π</strong>ως ἀκριβῶς γίνεται μὲ τὸν Ἅγια· β. ἡ λειτουργική του κίνηση<br />

εἶναι ἀκριβῶς ἡ ἴδια (κυκλική) μὲ τὸν Τέταρτο· γ. ἡ ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζει<br />

τὸν Ἦχο εἶναι ἡ διὰ τεσσάρων, ἡ ἁρμονία δηλαδὴ <strong>π</strong>οὺ χαρακτη<strong>π</strong>.<br />

ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

3*1[[l[lδκ331]333]%r<br />

δο ξων η <strong>π</strong>ι στις <strong>π</strong>ρε σβει αις της Θε ο το κου μο<br />

[[1[1kδκ<br />

νε φι λαν θρω <strong>π</strong>ε<br />

δ. Ἦχος Τέταρτος (νενανώ)<br />

Ἀρκτικὴ μαρτυρία: 4gκ<br />

Ἡ κλίμακα τοῦ νενανώ:<br />

6 20 4 12 10 8 12<br />

σλ δΛ φλ γΛ ηΗΣ ξΔ αΞΦ σΞΣ<br />

σ κ σ κ<br />

H D ΰ S

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

171<br />

ρίζει κύριους Ἤχους· καὶ δ. τὸ κοινὸ μὲ τὸν Τέταρτο τετράχορδο δι-νη.<br />

Μὲ τὸν <strong>π</strong>λάγιο τοῦ δευτέρου οἱ ὁμοιότητες <strong>π</strong>εριορίζονται στὸ κοινὸ χρωματικὸ<br />

τετράχορδο <strong>π</strong>α-δι.<br />

Τὸ <strong>π</strong>ιὸ γνωστὸ τρο<strong>π</strong>άριο τοῦ εἴδους εἶναι τὸ κάθισμα «Κατε<strong>π</strong>λάγη<br />

Ἰωσήφ». Ὑ<strong>π</strong>άρχουν ὅμως καὶ ἄλλα μέλη εἱρμολογικά, ὅ<strong>π</strong>ως οἱ στιχολογίες<br />

στὶς μνῆμες τῶν ἁγίων <strong>π</strong>οὺ ψάλλονται στὸ Ἅγιον Ὄρος, καὶ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικά,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως τὸ χερουβικὸ τῆς <strong>π</strong>ροηγιασμένης Θ. Λειτουργίας «νῦν αἱ<br />

δυνάμεις». Αὐτὸ τὸ τελευταῖο θεωρήθηκε ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς μουσικοὺς τοῦ 18 ου<br />

αἰώνα <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου, καὶ γι’ αὐτὸ εἰσάγεται μὲ τὸ ἀ<strong>π</strong>ήχημα τοῦ<br />

<strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου νεχέανες. Μιὰ <strong>π</strong>ροσεκτικὴ ματιὰ ὅμως στὴ δομὴ<br />

τοῦ μέλους θὰ μᾶς <strong>π</strong>είσει ὅτι τὸ ἠχόχρωμα αὐτὸ ἔχει <strong>π</strong>ερισσότερο τὰ χαρακτηριστικὰ<br />

τοῦ νενανὼ καὶ λιγότερο τὰ συνήθη χαρακτηριστικὰ τοῦ<br />

<strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου.<br />

<strong>π</strong>λάγιοι Ἦχοι<br />

<strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου<br />

Ἀρκτικὴ μαρτυρία: z5s<br />

Ἡ κλίμακα μὲ τὶς μαρτυρίες καὶ τὶς φθορὲς εἶναι ἀκριβῶς ἡ ἴδια μὲ<br />

τὴν κλίμακα τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου:<br />

σΣ δΔ φΦ ---- γΗΑ --------ηΗΣ -ξΔ αΞΦ σΣ<br />

12<br />

10 8 12 12 10 8<br />

S D F G H D ΰ S<br />

Ἀ<strong>π</strong>ήχημα:<br />

Τὸ ἀ<strong>π</strong>ήχημα τοῦ Ἤχου, <strong>π</strong>αλαιὸ καὶ νέο, δείχνει τὴν κίνηση καὶ τοὺς<br />

δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους.<br />

<strong>π</strong>αλαιὸ ἀ<strong>π</strong>ήχημα: σΣ1%r[[lσΣ<br />

Α ν ε α ν ε ς

172<br />

Ἀνάμεσα στοὺς φθόγγους <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦνται συχνὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>λάγιο<br />

τοῦ <strong>π</strong>ρώτου, ἰδιαίτερα κατὰ τὴν ἔναρξη καὶ τὴν κατάληξη τοῦ μέλους,<br />

εἶναι ὁ φθόγγος δι. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ δημιουργεῖ σύγχυση ὡς <strong>π</strong>ρὸς τὸ <strong>π</strong>οιοὶ<br />

εἶναι <strong>π</strong>ράγματι οἱ δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι, καθὼς καὶ γιὰ τὸ εἶδος τῆς ἁρμο<strong>π</strong>.<br />

ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

νεότερο ἀ<strong>π</strong>ήχημα: σΣ13^ [ [ l [l [lσΣ<br />

<strong>π</strong>α κε δι γα βου <strong>π</strong>α<br />

Στιχηραρικὰ καὶ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὰ μέλη<br />

Ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου θεμελιώνεται στὸ φθόγγο <strong>π</strong>α τῆς μέσης δια<strong>π</strong>ασῶν,<br />

στὴν ἴδια θέση μὲ τὸν κύριό του, <strong>π</strong>ρῶτο Ἦχο τῆς Ὀκταηχίας,<br />

καὶ μὲ τὴν ἴδια ἀκριβῶς κλίμακα. Στὸ εἰσαγωγικὸ κεφάλαιο μὲ θέμα τὴν<br />

Ὀκταηχία εἰ<strong>π</strong>ώθηκε ὅτι οἱ <strong>π</strong>λάγιοι Ἦχοι διακρίνονται ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς κύριους<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ διαφορετικὴ ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν καὶ ὄχι ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν διαφορετικὸ<br />

τόνο θεμελίωσης, <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ει σὲ διαφορετικὴ ὡς <strong>π</strong>ρὸς τὴ δομὴ<br />

κλίμακα, καὶ ὅτι ἡ ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζει τοὺς <strong>π</strong>λάγιους Ἤχους εἶναι<br />

ἡ διὰ <strong>π</strong>έντε καὶ ὁρίζεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους. Οἱ φθόγγοι <strong>π</strong>οὺ<br />

δεσ<strong>π</strong>όζουν στὸν <strong>π</strong>λάγιο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου καὶ φανερώνουν τὴν ἁρμονία τοῦ<br />

Ἤχου εἶναι ὁ φθόγγος <strong>π</strong>α καὶ ὁ φθόγγος Κε, <strong>π</strong>οὺ ὁριοθετοῦν καὶ τὸ χαρακτηριστικὸ<br />

<strong>π</strong>εντάχορδο τοῦ Ἤχου.<br />

Ἐκτός, βέβαια, ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους <strong>π</strong>α καὶ<br />

Κε, δεσ<strong>π</strong>όζει στὴ μελωδία τοῦ Ἤχου καὶ ὁ Γα γιατὶ, ὅ<strong>π</strong>ως ὁ κύριος, κινεῖται<br />

καὶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου στὴ διφωνία, <strong>π</strong>ράγμα <strong>π</strong>οὺ φαίνεται στὸ<br />

ἀρχαῖο ἀ<strong>π</strong>ήχημα τοῦ Ἤχου. Ἕνα ἀκόμα στοιχεῖο <strong>π</strong>οὺ μᾶς βοηθάει νὰ<br />

διακρίνουμε τὸν <strong>π</strong>λάγιο αὐτὸν Ἦχο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν κύριό του εἶναι ἡ ἰδιαίτερη<br />

μελωδικὴ κίνηση. Ὁ <strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος, ὅ<strong>π</strong>ως εἴδαμε, ἀκολουθεῖ κυρίως κίνηση<br />

ἀνοδική, ἐνῶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου καθοδικὴ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν κορυφὴ τοῦ<br />

<strong>π</strong>ενταχόρδου, συνήθως <strong>π</strong>ρὸς τὴ βάση, ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται στὴν ἀκόλουθη χαρακτηριστικὴ<br />

θέση:<br />

σΣ4^[[v/1[v3329x[|3vq[1kσΣ<br />

Φ θ α α α σ α α α ν τ ε ε ε ς <strong>π</strong> ι ι ι σ τ ο ι

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

173<br />

νίας <strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζει τὸν Ἦχο. <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ δοθεῖ μιὰ ἀ<strong>π</strong>άντηση στὸ θέμα<br />

αὐτό, γιατὶ δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ εἶναι καὶ ὁ δι καὶ ὁ Κε δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι<br />

τοῦ Ἤχου, ἀφοῦ, σὲ σχέση μὲ τὴ βάση (<strong>π</strong>α) τοῦ Ἤχου, καθένας ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

αὐτοὺς ὁρίζει διαφορετικὴ ἁρμονία. <strong>π</strong>οιός, λοι<strong>π</strong>όν, εἶναι ὁ λόγος <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖται<br />

ὁ δι τόσο συχνὰ ὥστε νὰ δημιουργεῖ τὴν ἐντύ<strong>π</strong>ωση ὅτι εἶναι<br />

δεσ<strong>π</strong>όζων φθόγγος;<br />

Ἔχει τονιστεῖ κατ’ ἐ<strong>π</strong>ανάληψη ὅτι ὅλες οἱ ἀλλαγὲς <strong>π</strong>οὺ γίνονται στὴν<br />

κλίμακα ἑνὸς Ἤχου <strong>π</strong>ραγματο<strong>π</strong>οιοῦνται στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τοῦ τετραχόρδου,<br />

γιατὶ τὸ τετράχορδο εἶναι τὸ θεμελιῶδες δομικὸ στοιχεῖο τῆς κλίμακας<br />

γενικὰ καὶ τοῦ Ἤχου εἰδικότερα. Τὸ τετράχορδο εἶναι αὐτὸ <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>εριέχει<br />

τὸ εἶδος καὶ τὴν ἰδιαίτερη διάταξη τῶν διαστημάτων <strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζουν<br />

τὸν Ἦχο, καὶ εἶναι λογικὸ κατὰ τὴν ἔναρξη τῆς μελωδίας νὰ δηλωθεῖ τὸ<br />

εἶδος τοῦ τετραχόρδου <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖται καὶ ἡ <strong>π</strong>ορεία τοῦ μέλους.<br />

Ἔτσι, λοι<strong>π</strong>όν, ὡς <strong>π</strong>λάγιος <strong>π</strong>οὺ εἶναι, ὁ Ἦχος κινεῖται καθοδικά, ἄλλοτε<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν κορυφὴ τοῦ τετραχόρδου καὶ ἄλλοτε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως εἴδαμε <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω. Ἀκόμα, ὅμως, καὶ στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση <strong>π</strong>οὺ<br />

ἡ καθοδικὴ κίνηση ἀρχίζει ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ τετράχορδο, <strong>π</strong>άλι <strong>π</strong>ορεύεται στὴν κορυφὴ<br />

τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου δείχνοντας μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτὸ <strong>π</strong>οιὰ εἶναι ἡ ἁρμονία<br />

<strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζει τὸν Ἦχο, ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται στὸ <strong>π</strong>αρακάτω <strong>π</strong>αράδειγμα:<br />

σΣ46 K[[[133`331`%r[ [`4[1k[<br />

Κυ ρι ι ε ε σφρα γι σμε νου του τα φου υ <strong>π</strong>ο των <strong>π</strong>α ρα<br />

#329x/1[v1kηΗΣ<br />

α νο ο ο μων<br />

Ὁ Ἦχος αὐτὸς κάνει ἀτελεῖς καταλήξεις στὸν δι, ἐνῶ ἐντελεῖς καὶ<br />

τελικὲς στὸν <strong>π</strong>α. Σὲ κά<strong>π</strong>οιες <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις καταλήξεις τελικὲς κάνει καὶ<br />

στὸν δι, ἀλλὰ μόνο ὅταν <strong>π</strong>ρόκειται νὰ ὑ<strong>π</strong>άρξει συνέχεια, νὰ ἀκολουθήσουν<br />

δηλ. καὶ ἄλλα τρο<strong>π</strong>άρια, ὁ<strong>π</strong>ότε ἡ τελικὴ κατάληξη στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση αὐτὴ<br />

εἶναι ἡ <strong>π</strong>ροαναγγελία τοῦ ἑ<strong>π</strong>όμενου τρο<strong>π</strong>αρίου. Γιὰ νὰ διακρίνονται τὰ<br />

δύο εἴδη καταλήξεων μεταξύ τους, οἱ καταλήξεις <strong>π</strong>οὺ καταλήγουν στὸν<br />

δι ὀνομάζονται τελικές, γιατὶ θὰ ἀκολουθήσει καὶ ἄλλο τρο<strong>π</strong>άριο, ἐνῶ οἱ<br />

ἄλλες, <strong>π</strong>οὺ καταλήγουν στὸν <strong>π</strong>α, ὀνομάζονται τελικὲς <strong>π</strong>ρὸς τέλος.

174<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα στιχηραρικοῦ μέλους μὲ τελικὴ κατάληξη στὸν δι:<br />

σΣ46 K[[[133`331`%r[[`4[1k[<br />

Κυ ρι ι ε ε σφρα γι σμε νου του τα φου υ <strong>π</strong>ο των <strong>π</strong>α ρα<br />

#329x/1[v1kηΗΣ[v3*Z[[l3{9x[|# 33*Z[3{9x<br />

α νο ο ο μων <strong>π</strong>ρο η ηλ θες ε εκ του ου μνη η η η<br />

/[l\v3qz[1kσΣ<br />

μα α α α τος<br />

καὶ ἡ κατάληξη:<br />

γΗΑ1k3k]3813r[[[D`3n/γΗΑ<br />

και το με ε γα ε ε ε λε ος<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα στιχηραρικοῦ μέλους μὲ τελικὴ κατάληξη <strong>π</strong>ρὸς τέλος,<br />

στὸν <strong>π</strong>α:<br />

σΣ113k3# 4K/[[3*E3296/1[v1kηΗΣ[ [<br />

Εν τη ε ρυ υ θρα θα α λα α α ασ ση της α<br />

334K[W [v$ [ [v1k/1[$K4}K\v333*Z<br />

<strong>π</strong>ει ρο γα μου ου νυ υ υμ φης ει ει κων δι ι ε γρα α<br />

[3{9x3{9x[|3qz[1kσΣ<br />

α α φη η <strong>π</strong>ο ο ο τε<br />

καὶ ἡ κατάληξη:<br />

ηΗΣ1`3*]l3kr\v[D3k38bÒΖ[l\~v\vm [l38bÒ[mMχ/~σΣ<br />

ε λε η σο ον η μα α α α α α α ας

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

175<br />

Εἱρμολογικὰ μέλη τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Κε<br />

Ὰ<strong>π</strong>ὸ τὰ εἱρμολογικὰ μέλη τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου ἄλλα θεμελιώνονται<br />

στὴ βάση (<strong>π</strong>α) καὶ ἄλλα στὴν κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου (Κε). Τὰ <strong>π</strong>ερισσότερα<br />

καὶ <strong>π</strong>ιὸ γνωστὰ μέλη τοῦ Ἤχου εἶναι αὐτὰ <strong>π</strong>οὺ θεμελιώνονται θεωρητικῶς<br />

στὸν Κε. Τὰ μέλη αὐτὰ ἀνήκουν οὐσιαστικὰ στὸν τετράφωνο<br />

<strong>π</strong>ρῶτο Ἦχο, γιατὶ ἔχουν ὅλα τὰ χαρακτηριστικὰ κύριου Ἤχου, ὅ<strong>π</strong>ως<br />

δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους, ἁρμονία, λειτουργικὴ κίνηση κλ<strong>π</strong>., καὶ ἰσχύουν γι’<br />

αὐτὰ ὅλα ὅσα εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν κατὰ τὴν <strong>π</strong>εριγραφὴ τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου γενικὰ<br />

καὶ εἰδικότερα τοῦ τετράφωνου <strong>π</strong>ρώτου. Στὰ <strong>π</strong>αραδείγματα <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθοῦν<br />

διακρίνονται καθαρὰ οἱ λειτουργικὲς κινήσεις <strong>π</strong>οὺ εἴδαμε νὰ γίνονται<br />

στὸν <strong>π</strong>ρῶτο Ἦχο.<br />

<strong>π</strong>αραδείγματα:<br />

α. Στὰ ὅρια τοῦ τετραχόρδου (τριφωνίας):<br />

ηΗ Σ4![3331[3* Z[|33k111<br />

Σε τον σαρ κω θεν τα Σω τη η ρα Χρι στον και των ου<br />

[3r[[31#1k113r[[[ 313r<br />

ρα νων μη χω ρι σθε εν τα εν φω ναις ασ ματων με γα λυ<br />

[[lηΗΣ<br />

νο μεν<br />

β. διφωνία μὲ ἕλξη τοῦ <strong>π</strong>α:<br />

ηΗΣ4K[ [ 333*rs[ [ [ 31#1<br />

ο τι Σταυ ρον και θα να τον κα τε δε ε ξω<br />

γ. Κίνηση στὴν τετραφωνία (Τροχό) ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Κε:<br />

ηΗΣ[3331[3k13r[ [3k1k1ί3<br />

Αι Μυ ρο φο ροι Γυ ναι κες ορ θρου βα θε ως ε <strong>π</strong>ι

176<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

3 r [ [ [ 3k;333q[ l [lΎηΗΣ<br />

στα σαι <strong>π</strong>ρος το μνη μα του Ζω ο δο του<br />

Ὁ λόγος <strong>π</strong>οὺ ἀ<strong>π</strong>οδόθηκαν στὸν <strong>π</strong>λάγιο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου καὶ ὄχι στὸν<br />

<strong>π</strong>ρῶτο Ἦχο τὰ μέλη αὐτὰ ὀφείλεται, <strong>π</strong>ιθανότατα, στὸ γεγονὸς ὅτι ὁ<br />

<strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος, ὡς κύριος Ἦχος, χαρακτηρίζεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ διὰ τεσσάρων<br />

ἁρμονία, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία ὁριοθετεῖται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ τετράχορδο <strong>π</strong>α-δι. Στὸ τετράχορδο<br />

αὐτό, ὅ<strong>π</strong>ως εἶναι φυσικό, θεμελίωσε τὰ εἱρμολογικά του μέλη ὁ <strong>π</strong>ρῶτος<br />

Ἦχος, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος <strong>π</strong>ροηγήθηκε τοῦ <strong>π</strong>λαγίου στὸ θέμα αὐτό. Στὸν <strong>π</strong>λάγιο τοῦ<br />

<strong>π</strong>ρώτου, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος χαρακτηρίζεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ διὰ <strong>π</strong>έντε ἁρμονία, ἀ<strong>π</strong>έμεινε τὸ<br />

<strong>π</strong>εντάχορδο <strong>π</strong>α-Κε γιὰ νὰ θεμελιώσει τὰ εἱρμολογικά του μέλη. Στὴν τετραφωνία,<br />

στὴν κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου (Κε), θεμελίωσε τὰ μέλη <strong>π</strong>οὺ<br />

ἔχουν τὴ δομὴ τοῦ τετραφώνου <strong>π</strong>ρώτου, καὶ στὴ βάση (<strong>π</strong>α) τὰ ὑ<strong>π</strong>όλοι<strong>π</strong>α,<br />

<strong>π</strong>οὺ ἀκολουθοῦν τὴ δομὴ <strong>π</strong>οὺ συναντᾶμε καὶ στὰ στιχηραρικὰ μέλη.<br />

Εἱρμολογικὰ μέλη τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α<br />

Τὰ μέλη αὐτὰ ἔχουν τὴν ἴδια δομὴ καὶ ἀκολουθοῦν τὶς ἴδιες λειτουργικὲς<br />

κινήσεις τοῦ στιχηραρικοῦ εἴδους μελο<strong>π</strong>οιίας τοῦ Ἤχου. Στὰ <strong>π</strong>αραδείγματα<br />

<strong>π</strong>οὺ ἀκολουθοῦν βλέ<strong>π</strong>ουμε σὲ εἱρμολογικὴ ἐκδοχὴ τὶς λειτουργικὲς<br />

κινήσεις <strong>π</strong>οὺ συναντήσαμε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω.<br />

α. Στὸ <strong>π</strong>ρῶτο <strong>π</strong>αράδειγμα βλέ<strong>π</strong>ουμε τὴν κίνηση τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ<br />

<strong>π</strong>ρώτου, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος κινεῖται ἄλλοτε ἀνοδικὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α καὶ ἄλλοτε καθοδικὰ<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν δι, κάνοντας καταλήξεις τελικὲς στὸν δι καὶ τελικὲς <strong>π</strong>ρὸς<br />

τέλος στὸν <strong>π</strong>α. χαρακτηριστικὸ <strong>π</strong>αράδειγμα εἶναι ἡ δεύτερη στάση τοῦ<br />

Ἀμώμου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ νεκρώσιμη ἀκολουθία ὅ<strong>π</strong>ως μᾶς τὴν <strong>π</strong>αραδίδει ὁ <strong>π</strong>έτρος<br />

ὁ <strong>π</strong>ελο<strong>π</strong>οννήσιος.<br />

z 5sS<br />

σΣ 33111[33311k[#3Q[v<br />

Αι χει ρες σου ε <strong>π</strong>οι η σαν με και ε <strong>π</strong>λα α σα αν

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

177<br />

1k ηΗΣ 14[3r[[14[114!K/[[3<br />

με συ νε τι σον με και μα θη σο μαι τας εν το ο λα<br />

38Q[v1k/3o1[mM; 3#3k329]#1k γΗΑ<br />

α ας σου ε ε λε η σο ον με Κυ ρι ι ε<br />

καὶ ἡ κατάληξη <strong>π</strong>ρὸς τέλος:<br />

ηΗΣ [334[3*Z[|l3*r[[[13611n<br />

ε λε η σο ο ο ον με Κυ υ υ ρι ε Κυ ρι ε<br />

\\[3n\[38Ok[mM σΣ<br />

ε ε ε ε ε ε ε ε<br />

β. Στὸ δεύτερο <strong>π</strong>αράδειγμα ὁ Ἦχος κινεῖται σὲ ὅλο τὸ μῆκος τῆς κλίμακας,<br />

<strong>π</strong>άνω καὶ κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση, καὶ οἱ καταλήξεις γίνονται κανονικὰ<br />

στὸν <strong>π</strong>α. Μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτὸ ψάλλονται τὰ ἁγιορείτικα «Κύριε ἐλέησον»<br />

τῆς Λιτῆς, ἡ στιχολογία (<strong>π</strong>ολυέλεοι) τῶν ἀγρυ<strong>π</strong>νιῶν τοῦ Ἁγίου Ὄρους<br />

κ.ἄ.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς <strong>π</strong>ολυελέους:<br />

Εἱρμολογικὸς <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α<br />

z 5sS<br />

σΣ 113333114[%r[[136Kr<br />

Ε ξο μο λο γει σθε τω Κυ ρι ω ο τι α γα θος<br />

;[4![ 3*1k ηΗΣ ]l1111%z[[[%<br />

αλ λη λου ου ι α ο τι εις τον αι αι ω ω ω ω<br />

[mM[ 5111;E329x]136K[l[l σΣ<br />

να το ε λε ος αυ του ου αλ λη λου ι α

178<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

<strong>π</strong>ερὶ <strong>π</strong>ενταφωνίας καὶ <strong>π</strong>ενταφώνου <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς <strong>π</strong>ιὸ συχνὲς ἕλξεις <strong>π</strong>οὺ συναντοῦμε στοὺς διατονικοὺς Ἤχους εἶναι<br />

ἡ ὕφεση στὸ φθόγγο Ζω, ὅταν τὸ μέλος ἀγγίζει τὸν Ζω καὶ ἐ<strong>π</strong>ιστρέφει ἢ<br />

κινεῖται καθοδικὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ ὑψηλότερο φθόγγο καὶ καταλήγει σὲ φθόγγο χαμηλότερο<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Ζω. Μία ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς χαρακτηριστικὲς λειτουργικὲς κινήσεις<br />

τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου εἶναι ἡ <strong>π</strong>ροβολὴ τοῦ Ζω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση (<strong>π</strong>α)<br />

ἢ τὴν κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου (Κε). Ἡ <strong>π</strong>ροβολὴ αὐτὴ τοῦ Ζω δημιουργεῖ<br />

ἕνα ἑξάχορδο 48 μ.κ., <strong>π</strong>οὺ εἶναι σύνθεση ἑνὸς <strong>π</strong>ενταχόρδου (42 μ.κ.)<br />

καὶ ἑνὸς ἡμιτονίου (6 μ.κ.). Ἡ «διὰ ἕξι» ἁρμονία, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία σχηματίζεται<br />

μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτό, χαρακτηρίζει τὴ μελωδικὴ κίνηση τοῦ Ἤχου, καὶ αὐτὴ<br />

ἀκριβῶς ἡ κίνηση ὀνομάζεται «<strong>π</strong>ενταφωνία». Ἡ <strong>π</strong>ροβολὴ αὐτὴ γίνεται<br />

ἄλλοτε <strong>π</strong>αροδικὰ καὶ ἄλλοτε μόνιμα μὲ τὴ βοήθεια τῆς φθορᾶς τοῦ ἐναρμονίου,<br />

καὶ γι’ αὐτὸν τὸ λόγο ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου δέχεται τὴν ἐ<strong>π</strong>ωνυμία<br />

«ἐναρμόνιος».<br />

<strong>π</strong>αροδικὴ ἕλξη ἀσκεῖται στὸν Ζω, ὅταν <strong>π</strong>ροβάλλεται συνήθως ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸν <strong>π</strong>α ἢ τὸν Κε κατὰ τὴ μελωδικὴ κίνηση τοῦ Ἤχου, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος στὴ συν -<br />

έχεια ἐ<strong>π</strong>ιστρέφει καὶ ἀκολουθεῖ καθοδικὴ <strong>π</strong>ορεία. Σὲ <strong>π</strong>ολλὲς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις<br />

ἡ ἕλξη αὐτὴ δηλώνεται καὶ μὲ φθορά, ἀλλὰ λύεται μόλις τὸ μέλος ἀνέβει<br />

<strong>π</strong>άνω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Ζω ἢ μετὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ σύντομη μελωδικὴ φράση, κατὰ τὴν ὁ<strong>π</strong>οία<br />

ὁ Ζω <strong>π</strong>αραμένει σὲ ὕφεση κοντὰ στὸν Κε. Ἡ φθορὰ στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση αὐτὴ<br />

ἀσκεῖ <strong>π</strong>αροδικὴ ἀλλοίωση <strong>π</strong>οὺ χρωματίζει τὸ μέλος χωρὶς νὰ ἀλλάζει<br />

οὐσιαστικὰ τὴ δομὴ τῆς κλίμακας. Ἐκτὸς ὅμως ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις <strong>π</strong>οὺ<br />

ἡ κλίμακα ἑνὸς Ἤχου δέχεται <strong>π</strong>αροδικὴ ἀλλοίωση, ἔχουμε καὶ τὶς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις<br />

ὅ<strong>π</strong>ου ἕνας Ἦχος χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ μεικτὴ κλίμακα, ὅ<strong>π</strong>ως ὁ νενανώ,<br />

ἢ συνεργάζεται μὲ ἄλλο Ἦχο, ὅ<strong>π</strong>ως γιὰ <strong>π</strong>αράδειγμα στὸ ἰδιόμελο τῶν<br />

αἴνων τῆς Μ. Τρίτης «Ἐν ταῖς λαμ<strong>π</strong>ρότησι τῶν ἁγίων σου», στὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο ὁ<br />

<strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος ἐναλλάσσεται μὲ τὸν δεύτερο. Στὶς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις αὐτὲς<br />

ἔχουμε συνεργασία ἑνὸς Ἤχου μὲ ἄλλο Ἦχο, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ ἀνήκει<br />

σὲ ἄλλο γένος. Μιὰ τέτοια <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση εἶναι καὶ ὁ λεγόμενος <strong>π</strong>εντάφωνος<br />

<strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου, γιὰ τὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο θὰ γίνει λόγος <strong>π</strong>ιὸ κάτω.<br />

Ὁ <strong>π</strong>εντάφωνος <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου εἶναι ἕνα ἰδιαίτερο ἠχόχρωμα<br />

<strong>π</strong>οὺ διακρίνεται σαφῶς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>λάγιο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος κινεῖται

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

179<br />

στὴν <strong>π</strong>ενταφωνία. Ὅταν κινεῖται στὴν <strong>π</strong>ενταφωνία ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως γίνεται στὸ <strong>π</strong>ροσόμοιο «χαίροις ἀσκητικῶν» ἢ στὸν <strong>π</strong>ολυέλεο<br />

τοῦ <strong>π</strong>έτρου «δοῦλοι Κύριον», ἡ μελωδία <strong>π</strong>αραμένει στὸν ἴδιο Ἦχο <strong>π</strong>αρὰ<br />

τὴν <strong>π</strong>ροσωρινὴ ἀλλοίωση τῆς κλίμακάς του. Ὅταν ὅμως γίνεται <strong>π</strong>εντάφωνος,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση τῆς ἀργῆς δοξολογίας τοῦ Γ. Βιολάκη, αὐτὸ<br />

σημαίνει ὅτι συνεργάζεται μὲ ἄλλο Ἦχο, στὴ συγκεκριμένη <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση<br />

μὲ τὸν Τρίτο Ἦχο τοῦ ἐναρμονίου γένους τῆς Ὀκταηχίας. Ἂς δοῦμε μὲ<br />

τὴ σειρὰ τὴν κίνηση τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου στὴν <strong>π</strong>ενταφωνία καὶ τὸν<br />

<strong>π</strong>εντάφωνο <strong>π</strong>λάγιο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου.<br />

<strong>π</strong>ενταφωνία <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου στὰ εἱρμολογικὰ μέλη<br />

Ἡ ἀ<strong>π</strong>αγγελία τοῦ στίχου<br />

σΣ_?1`3^111111 c1`11/<br />

Ε αν α νο μι ας <strong>π</strong>α ρα τη ρη σης<br />

111`111111`111>)1`<br />

Κυ ρι ε Κυ ρι ε τις υ <strong>π</strong>ο στη σε ται αι<br />

-ηΗΣ3r[[13r|334]3kηΗΣ<br />

ο τι <strong>π</strong>α ρα σοι ο ι λα σμος ε στιν<br />

ηΗΣ4Kζ[[131#1]3k[133r[ [ [<br />

Χαι ροιςα σκη τι κω ων α λη θως α γω νι σμα των το ευ<br />

3k133]3k33;34[3r[[3<br />

ω δες κει μη λι ον Σταυ ρον γαρ ε <strong>π</strong>ω μων α α ρας και<br />

]33*1] 3k 13 3]3r[ [l 1 [<br />

τω Δε σ<strong>π</strong>ο τη Χρι στω σε αυ τον <strong>π</strong>α μα α καρ α να<br />

1r[[l σΣ<br />

θε με νος

180<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

<strong>π</strong>αραδείγματα <strong>π</strong>ενταφωνίας τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>ολυέλεο τοῦ <strong>π</strong>έτρου Λαμ<strong>π</strong>αδαρίου:<br />

σΣ/46W[v3*]l46ζK|#V3*Z/1\c3kξΦ[ 33<br />

Στο ο ο μα ε χου ου ου σι ι ι και ου λα<br />

3r[[ [ [l3zq]383]38 329x/[[MvηΗΣ<br />

λη η σουου σι ι ι ι ι ι ι Ι χι ιν<br />

<strong>π</strong>ερὶ τοῦ <strong>π</strong>ενταφώνου <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου<br />

Κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ κοινὸ ὄνομα «<strong>π</strong>εντάφωνος <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου» στεγάζονται<br />

δύο διαφορετικὰ ἠχοχρώματα. Τὸ <strong>π</strong>ρῶτο εἶναι γέννημα τῆς ἐκκλησιαστικῆς<br />

μουσικῆς, στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς συνεργασίας τῶν Ἤχων τῆς Ὀκταηχίας,<br />

ἐνῶ τὸ δεύτερο εἶναι τρο<strong>π</strong>ικὸ σχῆμα τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς, <strong>π</strong>οὺ ἔγινε<br />

δεκτὸ στὴν ἐκκλησιαστικὴ Ὀκταηχία μὲ τὸ ὄνομα αὐτὸ καὶ μὲ τὴν ἐ<strong>π</strong>εξηγηματικὴ<br />

<strong>π</strong>ροσθήκη «Φρύγιος» ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς μουσικοὺς τῶν τελευταίων χρόνων.<br />

Θὰ γίνει λόγος <strong>π</strong>ρῶτα γιὰ τὸν <strong>π</strong>εντάφωνο <strong>π</strong>λάγιο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου τῆς<br />

ἐκκλησιαστικῆς μελο<strong>π</strong>οιίας, καὶ στὴ συνέχεια θὰ γίνει λόγος γιὰ τὸν <strong>π</strong>εντάφωνο<br />

<strong>π</strong>λάγιο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου ἢ «Φρύγιο» τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς.<br />

α. <strong>π</strong>εντάφωνος <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου τῆς ἐκκλησιαστικῆς<br />

μελο<strong>π</strong>οιίας<br />

Ὁ <strong>π</strong>εντάφωνος <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας<br />

εἶναι καρ<strong>π</strong>ὸς συνεργασίας δύο Ἤχων: τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου καὶ τοῦ<br />

Τρίτου. Ὀνομάζεται <strong>π</strong>εντάφωνος, γιατὶ ἀλλάζει ὄχι μόνο ἡ κλίμακα,<br />

ἀλλὰ καὶ ὁ τρό<strong>π</strong>ος λειτουργίας τοῦ Ἤχου. Στὸ <strong>π</strong>αρακάτω σχῆμα βλέ<strong>π</strong>ουμε<br />

<strong>π</strong>αράλληλα καὶ κατὰ σειρά: α. τὴν κλίμακα τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ<br />

<strong>π</strong>ρώτου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α μέχρι τὸν ὑψηλὸ δι (<strong>π</strong>ροστέθηκε στὴν κορυφὴ τῆς<br />

κλίμακας τοῦ Ἤχου τὸ τετράχορδο <strong>π</strong>α-δι, γιὰ νὰ φανεῖ ἡ ἀλλοίωση τῆς<br />

κλίμακας <strong>π</strong>οὺ εἰσάγεται μὲ τὴ φθορὰ τοῦ ἐναρμονίου Ζω καὶ ἀ<strong>π</strong>οτυ<strong>π</strong>ώνεται<br />

στὸ τετράχορδο αὐτό)· β. στὴ δεύτερη σειρὰ τὴν κλίμακα τοῦ <strong>π</strong>ενταφώνου<br />

<strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου (ἡ ὁ<strong>π</strong>οία μέχρι τὸν Κε εἶναι ἴδια μὲ τὴν

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

181<br />

<strong>π</strong>ροηγούμενη)· καὶ γ. στὴν τρίτη σειρὰ τὴν ἐναρμόνια δισδια<strong>π</strong>ασῶν τοῦ<br />

Τρίτου Ἤχου.<br />

Σχῆμα:<br />

Μαλακή διατονική κλίμακα τοῦ <strong>π</strong>λαγίου <strong>π</strong>ρώτου<br />

σΣ δΔ φΦ ---- γΗΑ --- - ---- ηΗΣ -ξΔ αΞΦ σΣ δΔ φΦ ---- γΗΑ -----<br />

10 8 12 12 10 8 12 10 8 12<br />

Κλίμακα τοῦ <strong>π</strong>εντάφωνου <strong>π</strong>λ. Α ́ μὲ τὴ φθορὰ : τοῦ ἑναρμονίου στὸν Ζω.<br />

10 8 12 12 6 12 12 6 12 12<br />

σΣ δΔ φΦ ---- γΗΑ --- - ---- ηΗΣ ξΔ - αΞΦ σΣ δΔ φΦ ---- γΗΑ -----<br />

12 12 6 12 12 12 6 12 12 6 12 12 12 6<br />

φ Φ γ Α η Σ ξΦ αΑ σΣ δΔ φΦ γΗΑ ηΗΣ ξΞΦ αΞΗΑ σΞΗΣ δΞΔ φΞΦ<br />

Σύγκριση τῆς κλίμακας τοῦ Γ ́ Ἤχου μὲ τὴν κλίμακα τοῦ <strong>π</strong>εντάφωνου <strong>π</strong>λαγίου <strong>π</strong>ρώτου<br />

χαμηλώνοντας ὁ Ζω σὲ ἀ<strong>π</strong>όσταση ἡμιτονίου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Κε, δημιουργεῖται<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Γα τῆς μέσης δια<strong>π</strong>ασῶν μέχρι τὸν Ζω ἕνα ἐναρμόνιο τετράχορδο<br />

ἀντίστοιχο μὲ τὸ τετράχορδο νη-Γα τοῦ Τρίτου Ἤχου, καὶ<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Ζω μέχρι τὸν Βου ἄλλο ἕνα ἐναρμόνιο τετράχορδο ἀνάλογο μὲ<br />

τὸ Γα-Ζω. διαμορφώνεται δηλαδὴ μιὰ κλίμακα ἀνάλογη μὲ αὐτὴ <strong>π</strong>οὺ<br />

χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ὁ Τρίτος Ἦχος, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος κινεῖται κυκλικὰ γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ<br />

βάση του, καὶ μὲ τὸν ἴδιο ἀκριβῶς τρό<strong>π</strong>ο κινεῖται ὁ <strong>π</strong>εντάφωνος <strong>π</strong>λάγιος<br />

τοῦ <strong>π</strong>ρώτου μὲ ἀφετηρία τὸν φθόγγο Ζω. Εἶναι σαφὲς ὅτι ὁ <strong>π</strong>εντάφωνος<br />

<strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ στὸ <strong>π</strong>ρῶτο μέρος τὴν κλίμακα τοῦ<br />

Τρίτου Ἤχου, καὶ μόνο στὶς καταληκτικὲς φράσεις ἐ<strong>π</strong>ιστρέφει στὸν <strong>π</strong>λάγιου<br />

τοῦ <strong>π</strong>ρώτου. Στὴ δοξολογία τοῦ Γ. Βιολάκη, <strong>π</strong>οὺ θὰ δοῦμε <strong>π</strong>αρακάτω,<br />

ὁ Ἦχος κινεῖται γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Ζω μιμούμενος τὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ<br />

κινεῖται ὁ Τρίτος Ἦχος γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Γα, καὶ ἐ<strong>π</strong>ανέρχεται τελικὰ στὸν<br />

<strong>π</strong>λάγιο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου μὲ τὴ φθορὰ τοῦ δι καὶ μὲ τὰ διαστήματα <strong>π</strong>οὺ φαίνονται<br />

στὴ δεύτερη κατὰ σειρὰ κλίμακα.

182<br />

<strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ τονιστεῖ, ἀκόμα, ὅτι ἡ καταληκτικὴ φράση, μὲ τὴν ὁ<strong>π</strong>οία<br />

ἐ<strong>π</strong>ιστρέφει ὁ Ἦχος στὸν <strong>π</strong>λάγιο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου, εἶναι καθαρὰ μαλακὴ δια<strong>π</strong>.<br />

ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ δοξολογία τοῦ Γ. Βιολάκη<br />

z5%N «ἐναρμόνιος»<br />

σΣ37ζ11[4K;l3*Z[3*Z[$[MmξΦ3*1k]<br />

Δο ξα σοι τω δει ξαν τι ι το ο φω ως δο ξα εν<br />

13k3*rs [[[[ 3*Z[lξΦ] 33/3 [v M [ l<br />

υ ψι ι στοιοιςΘε ε ω ω και ε <strong>π</strong>ι γη ης ει<br />

[W[v3*]l φΦ3633 [\cM 3{9xό1|[v3*Zr<br />

ρη η η νη εν αν θρω <strong>π</strong>οιοις ε ευ δο ο ο<br />

/[l\v#8/1[v1nσΣ<br />

κι ι ι ι ι α<br />

Ἀξίζει τὸν κό<strong>π</strong>ο νὰ ξαναγραφεῖ τὸ μέλος τοῦ <strong>π</strong>ενταφώνου <strong>π</strong>λαγίου<br />

τοῦ <strong>π</strong>ρώτου μὲ τὶς μαρτυρίες τοῦ Τρίτου Ἤχου στὸ <strong>π</strong>ρῶτο του μέρος,<br />

μέχρι τὴν ἐ<strong>π</strong>ιστροφή του στὸ διατονικὸ γένος, γιὰ νὰ φανεῖ ἡ σχέση του<br />

μὲ τὸν Τρίτο Ἦχο.<br />

φΦ1 ζ11[ 4K ;l3*Z[3*Z[$[MmφΦ3*1k]<br />

Δο ξα σοι τω δει ξαν τι ι το ο φω ως δο ξα εν<br />

13k3*rs [[[[ 3*Z[lφΦ] 33/3 [v M [ l<br />

υ ψι ι στοι οιςΘε ε ω ω και ε <strong>π</strong>ι γη ης ει<br />

[W[v3*]l αΑ3633 [\cM 3{9xό1|[v3*Zr<br />

ρη η η νη εν αν θρω <strong>π</strong>οιοις ε ευ δο ο ο<br />

/[l\v#8/1[v1nσΣ<br />

κι ι ι ι ι α

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

183<br />

τονικὴ μὲ τὸν Βου στὴ φυσική του θέση. Ἡ ἐκτὸς κειμένου ὕφεση στὸν Βου,<br />

<strong>π</strong>οὺ ἄτυ<strong>π</strong>α μ<strong>π</strong>αίνει ἀ<strong>π</strong>ὸ νεότερους μουσικούς, μεταβάλλει τὸν <strong>π</strong>λάγιο τοῦ<br />

<strong>π</strong>ρώτου σὲ <strong>π</strong>λάγιο τοῦ Τετάρτου ἢ σὲ Λέγετο τοῦ σύντονου διατόνου, καὶ<br />

μᾶς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ει στὴ δεύτερη ἐκδοχὴ <strong>π</strong>ενταφώνου <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου<br />

τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς, στὸν λεγόμενο «Φρύγιο». Ὁ ἦχος αὐτὸς εἶναι<br />

στὴν <strong>π</strong>ραγματικότητα τρο<strong>π</strong>ικὸ σχῆμα τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως εἴδαμε, ἄρχισε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν 15 ο καὶ κυρίως ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν 17 ο αἰώνα καὶ ἑξῆς<br />

νὰ ἐ<strong>π</strong>ηρεάζει τὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσική.<br />

β. <strong>π</strong>εντάφωνος <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου τῆς ἐξωτερικῆς<br />

μουσικῆς μὲ ἐναρμόνιες ὑφέσεις στὸν Ζω καὶ στὸν Βου,<br />

ὁ ἐ<strong>π</strong>ιλεγόμενος «Φρύγιος»<br />

Τὸ ἠχόχρωμα <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ροέκυψε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν κλίμακα τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου<br />

μὲ δύο ἐναρμόνιες ὑφέσεις, τὴν <strong>π</strong>ρώτη στὸν Ζω καὶ τὴ δεύτερη στὸν<br />

Βου, οἱ νεότεροι ἐκκλησιαστικοὶ μουσικοὶ τὸ ὀνόμασαν <strong>π</strong>εντάφωνο <strong>π</strong>λάγιου<br />

τοῦ <strong>π</strong>ρώτου καί, κατ’ ἐ<strong>π</strong>ίδραση τῆς ἀρχαίας μουσικῆς, Φρύγιο. Ὁ<br />

Φρύγιος Τρό<strong>π</strong>ος τῆς ἀρχαίας μουσικῆς καὶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου τῆς<br />

ἐκκλησιαστικῆς, σύμφωνα μὲ ὅσα εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω, ἔχουν <strong>π</strong>ράγματι<br />

τὴν ἴδια δομὴ στὴν κλίμακά τους. διαφέρουν ὡς <strong>π</strong>ρὸς τὸ ὅτι ὁ <strong>π</strong>λάγιος<br />

τοῦ <strong>π</strong>ρώτου τῆς Ὀκταηχίας χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ μόνο μαλακὰ διατονικὰ διαστήματα,<br />

ἐνῶ ὁ ἀρχαῖος Φρύγιος Τρό<strong>π</strong>ος χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσε διαστήματα<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ ὅλες τὶς χρόες. Ἡ συγκεκριμένη κλίμακα τοῦ ἐ<strong>π</strong>ιλεγομένου «Φρύγιου»<br />

μὲ τὶς δύο ἐναρμόνιες ὑφέσεις συγκροτεῖται ἀ<strong>π</strong>ὸ μείζονες τόνους καὶ<br />

ἡμιτόνια, ἀ<strong>π</strong>ὸ διαστήματα δηλαδὴ τοῦ σύντονου διατόνου.<br />

<strong>π</strong>ρώτη <strong>π</strong>αρατήρηση λοι<strong>π</strong>ὸν καὶ διαφορὰ ἡ χρήση διαφορετικῶν διαστημάτων<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὰ τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου τῆς Ὀκταηχίας. Ἡ δεύτερη<br />

<strong>π</strong>αρατήρηση εἶναι ὅτι ἡ δομὴ τῆς κλίμακας, ἔτσι ὅ<strong>π</strong>ως διαμορφώνεται μὲ<br />

τὶς ἐναρμόνιες ὑφέσεις στὸν Ζω καὶ στὸν Βου, δὲν ἔχει σχέση οὔτε μὲ τὴν<br />

κλίμακα τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου, ἔστω καὶ μὲ διαφορετικὰ διαστήματα,<br />

οὔτε μὲ τὸν ἀρχαῖο Φρύγιο τοῦ σύντονου διατόνου. <strong>π</strong>αρατίθεται ἀμέσως<br />

μετὰ <strong>π</strong>ρῶτα ἡ κλίμακα τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου καὶ στὴ συνέχεια ἡ κλίμακα<br />

τοῦ Φρύγιου τοῦ σύντονου διατόνου.

ΰ<br />

184<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Ἡ κοινὴ κλίμακα <strong>π</strong>ρώτου καὶ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α:<br />

10 8 12 12 10 8 12<br />

σΣ δΔ φΦ ---- γΗΑ --------ηΗΣ -ξΔ αΞΦ σΣ<br />

S D F G H D<br />

Ἡ κλίμακα τοῦ ἀρχαίου Φρύγιου τοῦ σύντονου διατόνου. Ἡ δομή της<br />

<strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ει στὴν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω κλίμακα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α, ἂν καὶ τὰ διαστήματα<br />

διαφέρουν:<br />

12 6 12 12 12 6 12<br />

Ἡ κλίμακα <strong>π</strong>οὺ διαμορφώνεται μὲ τὶς ἐναρμόνιες ὑφέσεις στὸν Ζω<br />

καὶ στὸν Βου εἶναι ἡ ἀκόλουθη:<br />

: :<br />

σΣ δΦ φΑ γΗΑ ηΗΣ ξΦ αΗΑ σΗΣΞ<br />

S<br />

6 12 12 12 6 12 12<br />

Τὴν κλίμακα αὐτὴ τοῦ λεγομένου Φρύγιου ἢ <strong>π</strong>ενταφώνου <strong>π</strong>λαγίου<br />

τοῦ <strong>π</strong>ρώτου, ἂν τὴ συγκρίνουμε μὲ τοὺς Τρό<strong>π</strong>ους τῆς ἀρχαίας μουσικῆς,<br />

θὰ δοῦμε ὅτι ἀκολουθεῖ τὴ δομὴ τοῦ δώριου τοῦ σύντονου διατόνου, καὶ<br />

ἂν τὴ συγκρίνουμε μὲ τοὺς Ἤχους τῆς Ὀκταηχίας, ταιριάζει μὲ τὴ δομὴ<br />

τοῦ Λέγετου, ἀλλὰ μὲ διαστήματα τοῦ σύντονου διατόνου ἢ τοῦ ἐναρμονίου<br />

τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας.<br />

Ἡ κλίμακα τοῦ δώριου Τρό<strong>π</strong>ου τοῦ σύντονου διατόνου:<br />

δώριος σύντονος διατονικός<br />

6 12 12 12 6 12 12<br />

Ἡ κλίμακα τοῦ Λέγετου τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Βου<br />

μὲ διαστήματα τοῦ σύντονου διατόνου. Ἐδῶ μᾶς ἐνδιαφέρει ἡ δομὴ τῆς<br />

κλίμακας καὶ ὄχι ἡ ἀκρίβεια τῶν διαστημάτων τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ μέσου<br />

τοῦ Τετάρτου τῆς Ὀκταηχίας:

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

185<br />

Λέγετος μὲ διαστήματα τοῦ σύντονου διατόνου<br />

δΔ φΦ --- γΗΑ -------ηΗΣ -ξΔ αΞΦ σΣ δΔ<br />

6 12 12 12 6 12 12<br />

Συνοψίζοντας τὰ μέχρι τώρα ἐκτεθέντα, γίνεται φανερὸ ὅτι ἡ <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>ά -<br />

θεια ἔνταξης ἑνὸς ἠχοχρώματος τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς στὴν ἐκκλησιαστικὴ<br />

Ὀκταηχία χωρὶς τὶς ἀνάλογες <strong>π</strong>ρϋ<strong>π</strong>οθέσεις ὁδηγεῖ σὲ ἀντιφάσεις.<br />

Ὀνομάζεται <strong>π</strong>εντάφωνος <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου ἕνα ἠχόχρωμα <strong>π</strong>οὺ δὲν<br />

ἔχει σχέση οὔτε μὲ τὴ δομὴ οὔτε μὲ τὰ διαστήματα τῆς κλίμακας τοῦ <strong>π</strong>λαγίου<br />

τοῦ <strong>π</strong>ρώτου. Συνδέεται ὁ φερόμενος ὡς <strong>π</strong>εντάφωνος <strong>π</strong>λάγιος τοῦ<br />

<strong>π</strong>ρώτου μὲ τὸν Φρύγιο τῆς ἀρχαιότητας, ἡ κλίμακα τοῦ ὁ<strong>π</strong>οίου εἶχε μὲν<br />

τὴν ἴδια δομὴ μὲ τὸν <strong>π</strong>λάγιο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου τῆς Ὀκταηχίας, ἀλλὰ ἡ δομὴ<br />

τῆς κλίμακας τοῦ συγκεκριμένου «Φρύγιου» δὲν ἔχει σχέση μὲ τὸν <strong>π</strong>ραγματικὸ<br />

Φρύγιο. Ἂν λοι<strong>π</strong>ὸν οὔτε <strong>π</strong>λάγιος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου οὔτε Φρύγιος εἶναι<br />

ὁ ἦχος αὐτός, τότε τί εἶναι, <strong>π</strong>οιὰ θέση μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ <strong>π</strong>άρει στὴν ἐκκλησιαστικὴ<br />

Ὀκταηχία;<br />

Ἡ κλίμακα τοῦ ἠχοχρώματος αὐτοῦ μοιάζει μὲ τὸν Λέγετο ἢ μὲ τὸν<br />

ἑ<strong>π</strong>τάφωνο <strong>π</strong>λάγιο τοῦ Τετάρτου <strong>π</strong>οὺ καταλήγει στὸν Βου, καὶ μὲ διαστήματα<br />

τοῦ νέου ἐναρμονίου γένους τῆς Ὀκταηχίας. Ἐξαιτίας τῶν διαστημάτων<br />

<strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ καὶ τῆς λειτουργικῆς κίνησης <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθεῖ, σὲ<br />

ἀρκετὰ σημεῖα τῆς μελωδίας του μοιάζει <strong>π</strong>ερισσότερο μὲ τὸν Τρίτο Ἦχο,<br />

ἀλλὰ μὲ τὴ διαφορὰ ὅτι τὸ ὑ<strong>π</strong>όλοι<strong>π</strong>ο καὶ μεγαλύτερο μέρος τῆς μελωδίας<br />

του ἀκολουθεῖ κίνηση <strong>π</strong>οὺ δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχει στὸν Τρίτο τῆς Ὀκταηχίας. Ὅ<strong>π</strong>ως<br />

βλέ<strong>π</strong>ουμε στὸν <strong>π</strong>ίνακα <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθεῖ, ἡ κλίμακα τοῦ λεγομένου Φρύγιου<br />

ταιριάζει ἀκριβῶς μὲ τὴν κλίμακα τοῦ Τρίτου Ἤχου, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος κινεῖται<br />

καθοδικὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση του, τὸν φθόγγο Γα, στὸν χαμηλὸ Κε ὡς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>λαγιάζων.<br />

70<br />

70<br />

Ὁ ὅρος «<strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>λάγιος» ξενίζει σήμερα, ἀλλὰ συναντιέται σὲ ἀρχαῖα θεωρητικὰ<br />

ὅ<strong>π</strong>ως στὸν Ἁγιο<strong>π</strong>ολίτη: «Ἔχουσι δὲ οἱ κύριοι ἦχοι μέσους καὶ <strong>π</strong>αραμέσους, <strong>π</strong>λαγίους<br />

καὶ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>λαγίους...»(βλ. Ἀντώνιος Ἐ. Ἀλυγιζάκης, Ἡ Ὀκταηχία στὴν Ἑλληνικὴ<br />

Λειτουργικὴ Ὑμνογραφία, Ἐκδόσεις <strong>π</strong>. <strong>π</strong>ουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1985 σ. 231 κ.ἑ., 239

186<br />

σΣ δΦ φΑ γΗΑ ηΗΣ ξΦ<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

6 12<br />

12 12 6<br />

12 12 6 12 12 12 6 12 12 6 12 12 12 6<br />

φ Φ γ Α η Σ ξΦ αΑ σΣ δΔ φΦ γΗΑ ηΗΣ ξΞΦ αΞΗΑ σΞΗΣ δΞΔ φΞΦ<br />

Ἡ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω κίνηση βέβαια δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχει στὸν Τρίτο Ἦχο, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως θὰ δοῦμε στὴν <strong>π</strong>αρουσίασή του, ἔχει <strong>π</strong>εριορισμένη λειτουργικὴ κίνηση,<br />

ὑ<strong>π</strong>άρχει ὅμως στὴν ἐξωτερικὴ μουσικὴ καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὴν εἰσήχθηκε<br />

στὴν Ὀκταηχία. Ἡ εἰσαγωγὴ τοῦ ἠχοχρώματος αὐτοῦ στὴν Ὀκταηχία,<br />

καθὼς ἐ<strong>π</strong>ίσης καὶ μιὰ σειρὰ ἄλλων ἠχοχρωμάτων, μᾶς φέρνει ἀντιμέ -<br />

τω<strong>π</strong>ους μὲ τὸ θέμα τῆς συνεργασίας ἐκκλησιαστικῆς καὶ ἐξωτερικῆς μουσικῆς,<br />

ἡ ὁ<strong>π</strong>οία ἐγκαινιάσθηκε ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς μετὰ τὴν Ἅλωση μουσικούς.<br />

<strong>π</strong>αράλληλα μὲ τὸ θέμα αὐτό, <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ ἐ<strong>π</strong>ανεξεταστεῖ καὶ ἡ δυνατότητα<br />

χρήσης τῶν διαστημάτων τοῦ σύντονου διατόνου ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς Ἤχους τοῦ<br />

διατονικοῦ γένους τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας, γιατὶ <strong>π</strong>ολλὰ ἑρμηνευτικὰ<br />

<strong>π</strong>ροβλήματα ξεκινοῦν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἔλλειψη αὐτή. Ἀρκετοί, βέβαια, θεωρητικοί,<br />

στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς κακῶς ἐννοούμενης ταύτισης τῶν μουσικῶν<br />

συστημάτων ἐξωτερικῆς καὶ ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, θεωροῦν δεδομένη<br />

τὴ χρήση τῶν διαστημάτων τοῦ σκληροῦ διατόνου ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς διατονικοὺς<br />

Ἤχους τῆς Ὀκταηχίας. Ἡ ἀ<strong>π</strong>ουσία, ὅμως, διάκρισης μεταξὺ τῶν δύο συστημάτων,<br />

τῆς τρο<strong>π</strong>ικῆς δηλαδὴ μουσικῆς καὶ τῆς Ὀκταηχίας, καὶ ἡ<br />

ἐφαρμογὴ τῶν ἑρμηνευτικῶν κλειδιῶν τῆς τρο<strong>π</strong>ικότητας στὴν Ὀκταηχία<br />

εἶναι ἡ αἰτία γιὰ τὴ σύγχυση <strong>π</strong>οὺ δημιουργεῖται.<br />

Ἐνδεικτικὸ τῆς ἑρμηνευτικῆς σύγχυσης εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ ἴδιος<br />

ἦχος τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς, ὁ «Φρύγιος», μᾶς <strong>π</strong>αραδίδεται καὶ ὡς <strong>π</strong>λάγιος<br />

τοῦ Τετάρτου μὲ τὴν ἴδια κλίμακα καὶ τὴν ἴδια <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου λειτουργικὴ<br />

κ.ἑ.) Εἶναι <strong>π</strong>ροτιμότερο νὰ υἱοθετηθεῖ ἕνα ὄνομα <strong>π</strong>οὺ ἀντα<strong>π</strong>οκρίνεται στὴν <strong>π</strong>ραγματικότητα<br />

<strong>π</strong>αρὰ ἕνα ὄνομα <strong>π</strong>οὺ δὲν ἔχει καμιὰ σχέση μὲ αὐτή. Τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ ἦχος αὐτὸς<br />

<strong>π</strong>ροέρχεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἐξωτερικὴ μουσικὴ <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ μᾶς ἀ<strong>π</strong>ασχολήσει. Τὸ νὰ κρύβουμε<br />

ὅμως τὴν <strong>π</strong>ραγματικότητα μὲ τὸν μανδύα τῆς ἀληθοφάνειας δὲν ὠφελεῖ σὲ τί<strong>π</strong>οτα.

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

187<br />

κίνηση. Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ <strong>π</strong>ερισσότερο γνωστὰ μέλη σὲ <strong>π</strong>λάγιο τοῦ Τετάρτου μὲ<br />

ἐναρμόνια διαστήματα (τοῦ σύντονου διατόνου) εἶναι τὸ Ἄξιον Ἐστὶν τοῦ<br />

χαραλάμ<strong>π</strong>ους <strong>π</strong>α<strong>π</strong>ανικολάου (1854-1929), μέλος ἰδιαίτερα γνωστὸ καὶ<br />

ἀγα<strong>π</strong>ητὸ στὴν ἁγιορείτικη <strong>π</strong>αράδοση. Ἂν ὁ ἴδιος ἦχος λοι<strong>π</strong>ὸν εἶναι <strong>π</strong>λάγιος<br />

τοῦ <strong>π</strong>ρώτου γιὰ κά<strong>π</strong>οιους καὶ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου γιὰ κά<strong>π</strong>οιους<br />

ἄλλους, εἶναι φανερὸ ὅτι ὑ<strong>π</strong>άρχει ἔλλειψη κριτηρίων. Ἡ ἔλλειψη κριτηρίων<br />

ὀφείλεται στὴν ταύτιση, ὅμοιων μέν, ἀλλὰ καὶ συνάμα διαφορετικῶν<br />

μουσικῶν συστημάτων, ὅ<strong>π</strong>ως ἔχει ἀναφερθεῖ <strong>π</strong>ολλὲς φορὲς ὣς τώρα. <strong>π</strong>ιὸ<br />

κάτω θὰ δοῦμε ὅτι τὸ <strong>π</strong>ρόβλημα αὐτὸ ἐ<strong>π</strong>αναλαμβάνεται καὶ σὲ ἄλλους<br />

Ἤχους.<br />

Ὁλοκληρώνοντας τὴν <strong>π</strong>εριγραφὴ τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου, θὰ γίνει<br />

λόγος γιὰ μιὰ ἀκόμα κίνηση τοῦ Ἤχου στὴν τετραφωνία ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Κε μὲ<br />

τὴ βοήθεια τοῦ τροχοῦ. διαφέρει ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν τετράφωνο <strong>π</strong>ρῶτο, γιατὶ διατηρεῖ<br />

ὅλα τὰ χαρακτηριστικὰ τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου, ὅ<strong>π</strong>ως τὴν «ἐναρμόνια»<br />

ἕλξη στὸν Ζω, τοὺς δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους κλ<strong>π</strong>.<br />

Τετραφωνία τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Κε, ἀργὴ δοξολογία<br />

<strong>π</strong>έτρου Βυζαντίου:<br />

z 53^Κε<br />

4Ka/[[/[[3#3*r[[[l 3*Z[3*Z[mMηΗΣ46K/[[<br />

Δο ξα α σοι οι τω ω δει ξα α ντι το ο φω ως δο ξα α<br />

/[[3έ#333zq[3{9x3{9x[|3qz[1nύηΗΣ<br />

ε εν υ υ ψι ι ι ι ι στοι οις Θε ε ε ω<br />

<strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὰ μέλη<br />

Τὰ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὰ μέλη τοῦ Ἤχου ἀκολουθοῦν σὲ γενικὲς γραμμὲς ὅλα ὅσα<br />

εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν γιὰ τὰ στιχηραρικὰ μέλη σὲ σχέση μὲ τὴν ἁρμονία καὶ τοὺς<br />

δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους, τὶς λειτουργικὲς κινήσεις καὶ τὶς καταλήξεις, μὲ<br />

ἐξαίρεση τὶς τελικὲς καταλήξεις στὸν δι, οἱ ὁ<strong>π</strong>οῖες δὲν συνηθίζονται στὰ<br />

<strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὰ μέλη.

188<br />

Ἀ<strong>π</strong>ήχημα:<br />

Τὸ ἀ<strong>π</strong>ήχημα στὰ εἱρμολογικὰ μέλη <strong>π</strong>οὺ κινοῦνται στὸ ὀχτάχορδο δεί<strong>π</strong>.<br />

ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

<strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου<br />

Ἀρκτικὴ μαρτυρία: z8a<br />

Ἡ κλίμακα:<br />

αΑ σΣ δΔ φΦ γΗΑ ηΗΣ ξΔ αΞΦ<br />

10 12 8 12 12 10 8<br />

A S D F G H D<br />

ΰ<br />

Ὄγδοος στὴν τάξη τῆς Ὀκταηχίας καὶ τέταρτος ἀνάμεσα στοὺς διατονικοὺς<br />

Ἤχους εἶναι ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου. Βάση τοῦ Ἤχου εἶναι ὁ<br />

φθόγγος νη τῆς μέσης δια<strong>π</strong>ασῶν καὶ ὡς <strong>π</strong>λάγιος Ἦχος χαρακτηρίζεται<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ διὰ <strong>π</strong>έντε ἁρμονία. Ἡ θεμελίωσή του στὸν νη ὀφείλεται στὴ δομὴ<br />

τῆς κλίμακας καθὼς καὶ στὸν τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας του, καὶ ὄχι στὸ ὅτι ἀ<strong>π</strong>έχει<br />

ἕνα <strong>π</strong>εντάχορδο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν κύριο Ἦχο. Ἄλλωστε, τὸ κριτήριο διάκρισης<br />

ἑνὸς κύριου Ἤχου ἀ<strong>π</strong>ὸ ἕνα <strong>π</strong>λάγιο εἶναι τὸ εἶδος τῆς ἁρμονίας <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ<br />

καθένας ἀ<strong>π</strong>’ αὐτοὺς καὶ ὄχι ὁ ὀξύτερος ἢ βαρύτερος τόνος θεμελίωσης.<br />

Ἡ κλίμακα τοῦ Ἤχου ἀ<strong>π</strong>οτελεῖται ἀ<strong>π</strong>ὸ τετράχορδα μείζονος,<br />

ἐλάσσονος καὶ ἐλάχιστου τόνου (12-10-8), καὶ ἡ θεμελίωσή του στὸ<br />

φθόγγο νη ἐ<strong>π</strong>ιτρέ<strong>π</strong>ει τὴν ἀ<strong>π</strong>ρόσκο<strong>π</strong>τη ἀνά<strong>π</strong>τυξη τῆς κλίμακας σὲ ὅλη τὴ<br />

δισδια<strong>π</strong>ασῶν. χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ὅλων τῶν εἰδῶν τὶς μελωδικὲς κινήσεις: ἀνοδική,<br />

καθοδικὴ καὶ κυκλικὴ γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση του, καθὼς ἐ<strong>π</strong>ίσης τὶς κινήσεις<br />

στὴ διφωνία, τὴν τριφωνία, καὶ τέλος στὴν ἑ<strong>π</strong>ταφωνία.<br />

Οἱ μελωδικὲς ἕλξεις εἶναι κοινὲς σὲ ὅλα τὰ εἴδη μελο<strong>π</strong>οιίας τοῦ <strong>π</strong>λαγίου<br />

τοῦ Τετάρτου. Ὅταν ἡ μελωδία κινεῖται γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς δεσ<strong>π</strong>όζοντες<br />

φθόγγους Βου καὶ δι, ἕλκονται ὁ <strong>π</strong>α καὶ ὁ Γα. Ὅταν ὁ Ζω δεσ<strong>π</strong>όζει στὴ<br />

μελωδία, ἕλκει τὸν Κε, ἐνῶ ὅταν ἡ μελωδία ἀγγίζει ἁ<strong>π</strong>λῶς τὸν Ζω καὶ<br />

ἐ<strong>π</strong>ιστρέφει ἢ κατεβαίνει ἀ<strong>π</strong>ὸ ὑψηλότερη θέση <strong>π</strong>ρὸς τὰ κάτω, ὁ Ζω εἶναι<br />

χαμηλωμένος, «ἐν ὑφέσει».

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

189<br />

χνει ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση τὴν κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου καὶ στὴ συνέχεια κατεβαίνει<br />

στὴ βάση του.<br />

αΑ1k3^[[l[l[lαΑ<br />

Ὅταν διφωνεῖ, μ<strong>π</strong>οροῦμε νὰ <strong>π</strong>ροσθέσουμε τὴ δίφωνη ἀνάβαση:<br />

αΑ1k3^[[l[l[3S3kδΔ<br />

Ὅταν γίνεται τρίφωνος, ἁ<strong>π</strong>λῶς ἀ<strong>π</strong>αγγέλλουμε στὸ ὕψος τῆς βάσης,<br />

φΑ1kφΑ<br />

>ε<br />

ἢ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦμε τὸ ἀ<strong>π</strong>ήχημα τοῦ στιχηραρικοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ Τετάρτου.<br />

Τὸ ἀ<strong>π</strong>ήχημα αὐτὸ ξεκινᾶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν νη, καί, ἀφοῦ ἀνέβει στὸν Βου, ἐ<strong>π</strong>ιστρέφει<br />

στὴ βάση του. <strong>π</strong>αλαιότερα, ἀντὶ γιὰ τοὺς φθόγγους νη, <strong>π</strong>α, Βου,<br />

χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν τὸν <strong>π</strong>ολυσύλλαβο φθόγγο νεάγιε:<br />

αΑ133k[l[lαΑ<br />

>ε ε α γι ε<br />

νη <strong>π</strong>α βου <strong>π</strong>α νη<br />

Εἱρμολογικὰ μέλη<br />

Στὰ εἱρμολογικὰ μέλη ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου ἀκολουθεῖ δύο συστήματα:<br />

α. τὸ ὀκτάχορδο καὶ β. τὸ τετράχορδο.<br />

α. στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τοῦ ὀκταχόρδου (δια<strong>π</strong>ασῶν)<br />

Ὅταν λειτουργεῖ στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τοῦ ὀκταχόρδου (δια<strong>π</strong>ασῶν), δεσ<strong>π</strong>όζοντες<br />

φθόγγοι εἶναι ἡ βάση (νη) καὶ ἡ κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου (δι),<br />

οἱ φθόγγοι δηλαδὴ <strong>π</strong>οὺ ὁριοθετοῦν τὴ διὰ <strong>π</strong>έντε ἁρμονία, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία χαρακτηρίζει<br />

τὸν Ἦχο. δεσ<strong>π</strong>όζει ἐ<strong>π</strong>ίσης ὁ Βου, ἐνῶ ὅταν ὁ Ἦχος κινεῖται στὸ<br />

ὀξύ τετράχορδο, δεσ<strong>π</strong>όζει καὶ ὁ Ζω. Ἡ ἀ<strong>π</strong>αγγελία τοῦ στίχου <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ρο-

190<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

τάσσεται τοῦ μέλους γίνεται στὴν κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου, στὸ φθόγγο<br />

δι, καὶ στὴ συνέχεια <strong>π</strong>λαγιάζει στὸν νη, δείχνοντας ἔτσι τὴν ἰδιότητα τοῦ<br />

<strong>π</strong>λαγίου. Ὅταν ἑ<strong>π</strong>ταφωνεῖ ὁ Ἦχος, ἡ μελωδία του ξεκινᾶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν κορυφὴ<br />

τοῦ ὀκταχόρδου, γιὰ νὰ καταλήξει στὴ βάση του, ἐνῶ διατηρεῖ ὅλα<br />

τὰ ἄλλα χαρακτηριστικὰ <strong>π</strong>οὺ ἀναφέρθηκαν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω.<br />

Ἁ<strong>π</strong>λὸς <strong>π</strong>λ. δ΄<br />

αΑ1533134K[[3]3k14<br />

Η κε κομ με νη την α τομον ε τε με και ι<br />

[ 1#1]3k1r[|#V3r[[[lαΑ<br />

δεν η η λι ος γην ην ουκ ε ε θε α σα το<br />

<strong>π</strong>λ. δ΄ «ἑ<strong>π</strong>τάφωνος»<br />

αΑ3^46K[[[l113r[[[333kO[l35<br />

Αλ λο τρι ι ον των μη τε ε ρων η <strong>π</strong>αρ θε νι α και ξε<br />

1[|3*Z[[l;33r[[l[lαΑ<br />

νον ταις <strong>π</strong>αρ θε ε νοις η <strong>π</strong>αι δο <strong>π</strong>οι ι α<br />

β. ὅταν διφωνεῖ<br />

Στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς δια<strong>π</strong>ασῶν <strong>π</strong>ολλὲς φορὲς ὁ Ἦχος κινεῖται στὴ διφωνία<br />

<strong>π</strong>ροβάλλοντας τὸν Βου καὶ <strong>π</strong>λέκοντας τὴ μελωδία γύρω ἀ<strong>π</strong>’ αὐτόν.<br />

Κά<strong>π</strong>οιες φορὲς μάλιστα κάνει τελικὴ κατάληξη στὸν Βου, ἀλλὰ τὶς <strong>π</strong>ερισσότερες<br />

φορὲς καταλήγει στὸν νη. δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι εἶναι καὶ ἐδῶ οἱ<br />

νη-Βου-δι, ἐνῶ ὁ στίχος ἀρχίζει καὶ τελειώνει στὸν Βου, δείχνοντας ἔτσι<br />

τὴ δίφωνη κίνηση τοῦ Ἤχου.<br />

<strong>π</strong>λ. τοῦ δ΄ διφωνῶν μὲ κατάληξη στὴ διφωνία, Βου. <strong>π</strong>αράδειγμα ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸν εἱρμὸ «Θάλασσαν ἔ<strong>π</strong>ηξας…»<br />

γΗΑ4[1[333*r[[[34K[[1r[[1<br />

α σω μεν σοι τω Θε ω η η μων ω δην ε <strong>π</strong>ι νι κι ον τω

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

191<br />

1[3r [ [ 33kδΔ<br />

εν <strong>π</strong>ο λε μοις κρα ται ω<br />

<strong>π</strong>λ. δ΄ διφωνῶν μὲ κατάληξη στὸν νη. <strong>π</strong>αράδειγμα τὸ αὐτόμελο<br />

«Ὢ τοῦ <strong>π</strong>αραδόξου θαύματος» αΑ 5βου<br />

αΑ4^;134[3r[[3]33*1]<br />

Ω του <strong>π</strong>α ρα δο ξου θαυ μα τος ω μυ στη ρι ου φρι<br />

3kδΔ134K [[3r[[l4[ 1r[ [ [[l 37<br />

κτου ο τη φυ σει α θα να τος <strong>π</strong>ως εν ξυ λω κρε μα ται <strong>π</strong>ως<br />

13r[ [ 3]3kσΣ<br />

θα να του νυν γευ ε ται<br />

κατάληξη:<br />

46K [ [ 3]3k133]3r[ [31<br />

βλε <strong>π</strong>ωντο τολ μη μα η Παρ θε νος ε λε γεν εν τω<br />

] 3k 4 [1 [ [ [ [l 3 7 1[1[1lαΑ<br />

Σταυ ρω βλε <strong>π</strong>ου σα κρε μα με νον Χρι στον ον ε τε κεν<br />

γ. Τρίφωνος <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου<br />

Ὁ τρίφωνος <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου εἶναι ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς <strong>π</strong>ιὸ γνωστὲς ἐκδοχὲς<br />

τοῦ Ἤχου. Ἡ κυκλικὴ κίνηση τοῦ Ἤχου γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση δίνει ξεχωριστὴ<br />

γλυκύτητα στὴ μελωδία, ἐ<strong>π</strong>ειδὴ κατὰ τὴ λειτουργικὴ αὐτὴ κίνηση<br />

γίνεται χρήση κλίμακας συνημμένων τετραχόρδων. Τὰ ἀρχαιότερα μέλη<br />

ξεκινοῦσαν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν νη καὶ ἔχτιζαν τὴ μελωδία τους κινούμενα κυκλικὰ<br />

γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν νη μέχρι τὸν χαμηλὸ δι καὶ <strong>π</strong>άλι ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν νη μέχρι τὴν<br />

κορυφὴ συνήθως τῆς κλίμακας, ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται στὸ ἀκόλουθο <strong>π</strong>αράδειγμα.

192<br />

Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ὅμως ὁ φθόγγος νη βρίσκεται ἀρκετὰ χαμηλὰ γιὰ τὴ συγκεκριμένη<br />

λειτουργικὴ κίνηση, ἡ βάση τοῦ Ἤχου μεταφέρθηκε στὴν κορυφὴ<br />

τοῦ τετραχόρδου, στὸν Γα, γιατὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ θέση αὐτὴ εἶναι εὐκολότερη ἡ κυκλικὴ<br />

ἀνά<strong>π</strong>τυξη τῆς κλίμακας. Ἡ μεταφορὰ τῆς βάσης τῆς κλίμακας ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸν νη στὸν Γα εἶναι συμβατὴ μὲ τὴ δια<strong>π</strong>ασῶν, γιατὶ ἡ μόνη ἀλλαγὴ εἶναι<br />

ἡ μεταβολὴ τῆς κλίμακας τῶν διαζευγμένων σὲ κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων<br />

μὲ τὴ μεταφορὰ τοῦ μείζονος τόνου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ διάστημα Γα-δι<br />

στὸ Ζω-νη. Ἡ νέα βάση τῆς κλίμακας τοῦ Ἤχου εἶναι καθαρὰ θεωρητικὴ<br />

καὶ δὲν <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ συγχέεται μὲ τὴ βάση καὶ τὴν κλίμακα τοῦ Τρίτου<br />

Ἤχου. Ὁ τρό<strong>π</strong>ος λειτουργίας τοῦ Τρίτου Ἤχου εἶναι ἀ<strong>π</strong>όλυτα διακριτὸς<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας τοῦ τρίφωνου <strong>π</strong>λάγιου τοῦ Τετάρτου, καὶ αὐτὸ<br />

μαρτυρεῖται μὲ σαφήνεια στὴ γρα<strong>π</strong>τὴ ἀλλὰ καὶ στὴ φωνητικὴ <strong>π</strong>αράδοση.<br />

Ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου κινεῖται κυκλικά, μὲ τρό<strong>π</strong>ο «σ<strong>π</strong>ειροειδὴ» γύρω<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση του, διατηρώντας <strong>π</strong>αράλληλα τοὺς δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους,<br />

τὶς μελωδικὲς ἕλξεις καὶ γενικὰ ὅλα τὰ χαρακτηριστικὰ τοῦ Ἤχου, ἐνῶ<br />

ὁ Τρίτος Ἦχος μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ ἔχει κά<strong>π</strong>οια κοινὰ σημεῖα, ἀλλὰ διακρίνεται<br />

σαφῶς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν τρίφωνο <strong>π</strong>λάγιο τοῦ Τετάρτου ἐξαιτίας τῆς διὰ τριῶν<br />

ἁρμονίας, <strong>π</strong>οὺ δεσ<strong>π</strong>όζει στὴ μελωδία του καὶ ἐ<strong>π</strong>ιδρᾶ στοὺς δεσ<strong>π</strong>όζοντες<br />

φθόγγους, τῶν μελωδικῶν ἕλξεων, <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>ίσης διαφέρουν, τῶν διαστημά<strong>π</strong>.<br />

ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Τρίφωνος <strong>π</strong>λ. δ΄ γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση του (νη), κίνηση συνημμένων<br />

τετραχόρδων:<br />

Εἰς τὸν νυμφῶνα. Μέλος ἀρχαῖον. (Σ.<strong>π</strong>. σ. 194)<br />

z Z ΗΑ a<br />

αΑ1Nn1rl[Dl[l[361k/4Q[v3#3n/1o1z1k<br />

Α >α α α α αλ λη η η η η η η η η<br />

]3c14[3k3c4![[v138z[ \vm[38B<br />

η η η η η η η >η η η η η λου ου ου<br />

/1o1v1k[l1# 3k3zq[[[[3Ok[lαΑ<br />

ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ι ι

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

193<br />

των, τῶν καταλήξεων κλ<strong>π</strong>. χαρακτηριστικῶν <strong>π</strong>οὺ δίνουν ἕνα ξεχωριστὸ<br />

ἄκουσμα στὸν Ἦχο αὐτό.<br />

Τρίφωνος <strong>π</strong>λ. τοῦ δ΄ («ἐκ τοῦ Γα»)<br />

Ἡ τρι<strong>π</strong>λὴ ἀνάβαση στὴν ἀρκτικὴ μαρτυρία μαζὶ μὲ τὴ φθορὰ τοῦ νη<br />

δηλώνει μετάθεση τῆς βάσης τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ Τετάρτου στὸν Γα. Ἐξαιτίας<br />

τῆς μετάθεσης τῆς βάσης τοῦ Ἤχου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν νη στὸν Γα, ἀλλάζουν καὶ<br />

τὰ μαρτυρικὰ σημεῖα στοὺς φθόγγους <strong>π</strong>οὺ κινεῖται ὁ τρίφωνος <strong>π</strong>λάγιος<br />

τοῦ Τετάρτου. Ἔτσι ὁ φθόγγος Γα δέχεται τὸ μαρτυρικὸ σημεῖο τοῦ νη,<br />

ὁ δι τοῦ <strong>π</strong>α κ.ο.κ.<br />

αΑ36Ά<br />

φΑ1[331]3314[1[11<br />

Αρ μα τη λα την Φα ρα ω ε βυ θι σε τε ρα τουρ<br />

4K[[D3k1[331#1k ηΔ [ 3 3r[ [<br />

γου σα <strong>π</strong>ο τε Μω σα ι κη ρα α βδος σταυ ρο τυ <strong>π</strong>ως <strong>π</strong>λη<br />

[11334]%r[ [l ]3`311`<br />

ξα σα και δι ε λου σα θα λασσαν Ι σρα ηλ δε φυ<br />

4K[ [ [ 3`311`3r[[lφΑ3^r[ [ [3*r[[<br />

γα δα <strong>π</strong>ε ζον ο δι την δι ε σω σεν α σμα τω Θε ω α να<br />

4! [ `1n/φΑ<br />

μελ <strong>π</strong>ον τα<br />

<strong>π</strong>αρατήρηση γενική:<br />

Καθένας ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς Ἤχους τῆς Ὀκταηχίας ἀνήκει σὲ ἕνα καὶ μόνο γένος,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως ἔχει εἰ<strong>π</strong>ωθεῖ ἤδη. Τὸ γεγονὸς αὐτό, βέβαια, δὲν ἀ<strong>π</strong>οκλείει τὴ συνεργασία<br />

μὲ Ἤχους <strong>π</strong>οὺ ἀνήκουν σὲ ἄλλο γένος, μὲ τὴν <strong>π</strong>ροϋ<strong>π</strong>όθεση ὅτι θὰ<br />

εἶναι διακριτὰ τὰ ὅρια μεταξὺ τῶν συνεργαζόμενων Ἤχων, καθὼς ἐ<strong>π</strong>ίσης<br />

καὶ τὰ δομικὰ στοιχεῖα τῆς κλίμακας, ἡ ἀρτιότητα δηλαδὴ τῶν τετρα-

194<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

χόρδων καὶ λοι<strong>π</strong>ῶν στοιχείων τῆς κλίμακας, γιὰ νὰ εἶναι δυνατὴ ἡ μετάβαση<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ Ἦχο σὲ Ἦχο χωρὶς τὸν κίνδυνο δυσαρμονίας. Στὴ συνέχεια<br />

θὰ δοῦμε μιὰ τέτοια <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση συνεργασίας ἀνάμεσα στὸν <strong>π</strong>λάγιο τοῦ<br />

Τετάρτου καὶ τὸν δεύτερο Ἦχο τῆς Ὀκταηχίας, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος ἀνήκει στὸ<br />

χρωματικὸ γένος.<br />

<strong>π</strong>λ. δ΄ «χρωματικός»<br />

αΑ3^Αk E329r[[[[/1[M33*/[[3k3*Z[$[Mmγκ<br />

Δο ο ξα α α α σοι οι τω δει ξα αν τι το ο φω ως<br />

1Η38z]l 3k3*Z[3kE329x[ | [V 33*Z[[v3*<br />

δο ο ξα εν υ υ ψι ι ι στοι οι οις Θε ε ε ω<br />

1αΚ'{ ή133k [\v%r[ 3{9 ]l αΑ533<br />

ω και ε <strong>π</strong>ι γης ει ει ρη η η νη εν αν θρω<br />

3*Z ]l/1o1z1|%r |l\v38z/[[lαΑ<br />

ω <strong>π</strong>οις ε ε ευ δο ο ο κι ι ι α α<br />

<strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου τῆς <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικῆς<br />

Στὸν <strong>π</strong>λάγιο τοῦ Τετάρτου τῆς <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικῆς ἰσχύουν ὅσα <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν<br />

γιὰ τὴν κλίμακα, τὴν ἁρμονία, τὶς λειτουργικὲς κινήσεις κλ<strong>π</strong>. τοῦ<br />

Ἤχου μὲ ἐξαίρεση τὴν κίνηση στὴν τριφωνία.<br />

Β΄ ΤΟΥ χΡΩΜΑΤΙΚΟΥ ΓΕνΟΥΣ<br />

<strong>π</strong>ρολεγόμενα γιὰ τοὺς χρωματικοὺς Ἤχους<br />

<strong>π</strong>ρὶν γίνει λόγος ξεχωριστὰ γιὰ καθένα ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς Ἤχους τοῦ χρωματικοῦ<br />

γένους, εἶναι ἀνάγκη νὰ <strong>π</strong>ροταχθεῖ μιὰ σημαντικὴ <strong>π</strong>αρατήρηση <strong>π</strong>οὺ ἀφορᾶ<br />

σὲ δύο <strong>π</strong>ολὺ σημαντικὰ θέματα. Τὸ <strong>π</strong>ρῶτο ἔχει σχέση μὲ τὴν κλίμακα καὶ<br />

τὸ δεύτερο μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας τῶν χρωματικῶν Ἤχων.

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

195<br />

Ἡ κλίμακα <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν οἱ <strong>π</strong>ερισσότεροι Ἦχοι τῆς Ὀκταηχίας<br />

εἶναι ἡ κλίμακα τοῦ ὀκταχόρδου, μὲ ἐξαίρεση τοὺς χρωματικοὺς Ἤχους.<br />

Οἱ Ἦχοι αὐτοὶ διαφορο<strong>π</strong>οιοῦνται ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς ἄλλους γιὰ δύο λόγους: α.<br />

γιατὶ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν ἀ<strong>π</strong>οκλειστικὰ τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο σύστημα, ἀντὶ τὸ ὀκτάχορδο,<br />

71 <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν οἱ ὑ<strong>π</strong>όλοι<strong>π</strong>οι Ἦχοι· καὶ β. γιατὶ κύριος καὶ<br />

<strong>π</strong>λάγιος χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν διαφορετικὰ τετράχορδα. Καὶ οἱ δύο αὐτὲς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις<br />

εἶναι μοναδικὲς καὶ στὴν ἀρχαία τρο<strong>π</strong>ικὴ μουσικὴ καὶ στὴν<br />

Ὀκταηχία. Στὴν ἀρχαία μουσική, μετὰ τὴν ὁλοκλήρωση τῆς κλίμακας,<br />

ὅλοι οἱ Τρό<strong>π</strong>οι θεμελιώνονταν στὸ ὀκτάχορδο καὶ <strong>π</strong>άντα ὁ κύριος καὶ ὁ<br />

<strong>π</strong>αραγόμενος Τρό<strong>π</strong>ος εἶχαν κοινὸ τετράχορδο. Στὴν Ὀκταηχία ἐ<strong>π</strong>ίσης<br />

ὅλοι οἱ Ἦχοι χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν ὡς κύρια κλίμακα τὸ ὀκτάχορδο, ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τοὺς χρωματικούς, ὅ<strong>π</strong>ως εἰ<strong>π</strong>ώθηκε, καὶ σὲ ὅλες αὐτὲς τὶς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις κύριος<br />

καὶ <strong>π</strong>λάγιος Ἦχος μοιράζονται τὸ ἴδιο τετράχορδο. Καὶ οἱ δύο αὐτὲς<br />

«<strong>π</strong>ρωτοτυ<strong>π</strong>ίες» τῶν χρωματικῶν Ἤχων ἔχουν σχέση μὲ τὸ δεύτερο θέμα,<br />

τὸν τρό<strong>π</strong>ο δηλαδὴ λειτουργίας τῶν Ἤχων, καὶ ἐκεῖ <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ ἀναζητηθεῖ<br />

ἡ ἀ<strong>π</strong>άντηση <strong>π</strong>οὺ θὰ βοηθήσει στὴν κατανόηση τῆς ἰδιο<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ίας τῶν συγκεκριμένων<br />

Ἤχων ἀλλὰ καὶ στὴ λύση <strong>π</strong>ροβλημάτων <strong>π</strong>οὺ σχετίζονται μὲ<br />

τοὺς Ἤχους αὐτούς.<br />

Ἡ διάκριση, καταρχήν, μεταξὺ τῶν δύο Ἤχων τοῦ χρωματικοῦ γένους<br />

στηρίζεται στὴν ἰδιαίτερη ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν οἱ κύριοι καὶ<br />

οἱ <strong>π</strong>λάγιοι, ὅ<strong>π</strong>ως κατ’ ἐ<strong>π</strong>ανάληψη ἔχει εἰ<strong>π</strong>ωθεῖ, καὶ <strong>π</strong>αράλληλα στὸν ἰδιαίτερο<br />

τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας καθενὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς Ἤχους αὐτούς. Ὁ δεύτερος<br />

Ἦχος κινεῖται κυκλικὰ γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση του, ἐνῶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου<br />

ἀνοδικὰ συνήθως ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση του. Ὁ τρό<strong>π</strong>ος λειτουργίας τῶν δύο<br />

Ἤχων εἶναι καθοριστικὸς <strong>π</strong>αράγοντας γιὰ τὴν ἐ<strong>π</strong>ιλογὴ τῆς βάσης, ἀλλὰ<br />

καὶ ἡ βασικὴ αἰτία τῆς διαστηματικῆς διαφορᾶς τῶν τετραχόρδων <strong>π</strong>οὺ<br />

χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν οἱ Ἦχοι αὐτοί.<br />

71<br />

Τὸ ὅτι οἱ χρωματικοὶ Ἦχοι χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν κλίμακες συνημμένων <strong>π</strong>ενταχόρδων<br />

δὲν ἀναιρεῖ τὴν ἄ<strong>π</strong>οψη <strong>π</strong>οὺ διατυ<strong>π</strong>ώθηκε <strong>π</strong>ολλὲς φορὲς γιὰ τὴν καθολικὴ ἐκ μέρους<br />

τῶν Ἤχων χρήση κλίμακας διαζευγμένων τετραχόρδων. Στὰ ὅρια τῆς δια<strong>π</strong>ασῶν<br />

ἄλλωστε ἡ κλίμακα τῶν συνημμένων <strong>π</strong>ενταχόρδων ἔχει τὴ δομὴ τῆς κλίμακας τῶν<br />

διαζευγμένων τετραχόρδων.

196<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Ἡ κυκλικὴ κίνηση τοῦ δευτέρου Ἤχου γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση του, σὲ<br />

συνδυασμὸ μὲ τὴ διὰ τεσσάρων ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ τὸν χαρακτηρίζει, τὴν κίνηση<br />

στὴ διφωνία καὶ τὴ μεσότητα, <strong>π</strong>οὺ δεσ<strong>π</strong>όζουν στὴν <strong>π</strong>λοκὴ τοῦ μέλους, καὶ<br />

τέλος τὴν κλίμακα τῶν συνημμένων <strong>π</strong>ενταχόρδων <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ, ἐ<strong>π</strong>έδρασαν<br />

στὴ διαμόρφωση τῶν διαστημάτων τοῦ τετραχόρδου τοῦ Ἤχου.<br />

Τὰ διαστήματα αὐτὰ εἶναι μαλακὰ χρωματικά, ἤ<strong>π</strong>ια δηλαδὴ στὴν ἐκφορά<br />

τους, σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν ἔνταση <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ροξενοῦν τὰ διαστήματα τοῦ <strong>π</strong>λαγίου<br />

του. δὲν θὰ μ<strong>π</strong>οροῦσαν ἄλλωστε τὰ χρωματικὰ διαστήματα τοῦ δευτέρου<br />

Ἤχου νὰ εἶναι διαφορετικὰ καὶ ἐξαιτίας τοῦ λιτοῦ καὶ κατανυκτικοῦ<br />

ἤθους τοῦ Ἤχου ἀλλὰ καὶ ἐξαιτίας τῆς λειτουργικῆς του κίνησης. Ἡ κυκλικὴ<br />

κίνηση καὶ <strong>π</strong>αράλληλα οἱ δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι <strong>π</strong>οὺ βρίσκονται δύο<br />

φωνὲς <strong>π</strong>άνω καὶ κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση του δὲν ἐ<strong>π</strong>ιτρέ<strong>π</strong>ουν τὴν ὕ<strong>π</strong>αρξη μεγάλων<br />

χρωματικῶν διαστημάτων, γιατὶ τὰ μεγάλα διαστήματα δημιουργοῦν<br />

ὀξὺ ἄκουσμα <strong>π</strong>οὺ δὲν εἶναι τόσο ἁρμονικό. Τὸ ἀντίθετο συμβαίνει μὲ<br />

τὸν <strong>π</strong>λάγιο τοῦ δευτέρου, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος, ἔχοντας ἀνοδικὴ κίνηση καὶ <strong>π</strong>ροβάλλοντας<br />

μὲ ἔμφαση τὴν κορυφὴ τοῦ τετραχόρδου, ἔχει ἀνάγκη ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν<br />

ὕ<strong>π</strong>αρξη μεγάλου χρωματικοῦ διαστήματος, <strong>π</strong>οὺ ἀφήνει, ὅ<strong>π</strong>ως εἶναι φυσικό,<br />

μικρὸ <strong>π</strong>εριθώριο στὰ ἄλλα δύο διαστήματα. Γιὰ τὸ λόγο αὐτό, τὸ<br />

τετράχορδο τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου <strong>π</strong>ῆρε τὴ συγκεκριμένη μορφὴ καὶ<br />

ὀνομάστηκε σκληρό, καὶ αὐτὴ εἶναι ἡ αἰτία <strong>π</strong>οὺ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου,<br />

ἂν καὶ <strong>π</strong>λάγιος Ἦχος, χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ διαφορετικὸ τετράχορδο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν<br />

κύριό του.<br />

Οἱ τρό<strong>π</strong>οι τώρα λειτουργίας τῶν χρωματικῶν Ἤχων σὲ συνάρτηση<br />

μὲ τὴ χρήση κλίμακας συνημμένων <strong>π</strong>ενταχόρδων δημιουργεῖ τὸ ἀκόλουθο<br />

ἀξιο<strong>π</strong>ερίεργο φαινόμενο. Εἰ<strong>π</strong>ώθηκε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω ὅτι κάθε Ἦχος ἔχει ἕνα<br />

κύριο τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας, ἀλλὰ δευτερευόντως μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ χρησιμο<strong>π</strong>οιήσει<br />

καὶ ἄλλον ἢ ἄλλους τρό<strong>π</strong>ους. Ὅλοι σχεδὸν οἱ διατονικοὶ Ἦχοι, γιὰ τοὺς<br />

ὁ<strong>π</strong>οίους ἔγινε ἤδη λόγος, ἔχουν νὰ ἐ<strong>π</strong>ιδείξουν τέτοια <strong>π</strong>αραδείγματα <strong>π</strong>οὺ<br />

δίνουν διαφορετικὴ μορφὴ στοὺς ἴδιους Ἤχους. Κάτι ἀνάλογο μὲ αὐτὸ<br />

<strong>π</strong>οὺ συμβαίνει στοὺς διατονικοὺς Ἤχους συμβαίνει καὶ στοὺς χρωματικούς.<br />

Σὲ <strong>π</strong>ολλὲς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις δηλαδὴ ὁ δεύτερος Ἦχος ἀλλάζει τὸν κυκλικὸ<br />

τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας του καὶ υἱοθετεῖ τὸν ἀνοδικὸ τρό<strong>π</strong>ο τοῦ <strong>π</strong>λαγίου<br />

τοῦ δευτέρου, καὶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου ἐ<strong>π</strong>ίσης ἀλλάζει τὸν ἀνοδικὸ

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

197<br />

τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας του καὶ υἱοθετεῖ τὸν κυκλικὸ τρό<strong>π</strong>ο τοῦ δευτέρου, μὲ<br />

κίνηση ἄλλοτε στὴ μεσότητα καὶ ἄλλοτε στὴ διφωνία. Ἡ ἀλλαγὴ στὸν<br />

τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας τῶν χρωματικῶν Ἤχων, ἐξαιτίας τῆς κλίμακας τοῦ<br />

<strong>π</strong>ενταχόρδου <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν, δημιουργεῖ τὴν ἐντύ<strong>π</strong>ωση ὅτι ὁ δεύτερος<br />

Ἦχος γίνεται <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου καὶ τὸ ἀντίθετο. Εἶναι γνωστὸ<br />

αὐτὸ <strong>π</strong>οὺ λέγεται καὶ διαδίδεται εὑρέως, ὅτι ὁ δεύτερος Ἦχος στὰ εἱρμολογικά<br />

του μέλη ψάλλεται ὡς <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου καὶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ<br />

δευτέρου ὡς δεύτερος. Τὰ μέλη <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ροκύ<strong>π</strong>τουν ὀνομάζονται ἀ<strong>π</strong>ὸ ἄλλους<br />

«ἐ<strong>π</strong>είσακτα», ἀ<strong>π</strong>ὸ ἄλλους «<strong>π</strong>αρείσακτα» ἢ «κατὰ ἀλληλοδανεισμὸν» κλ<strong>π</strong>.<br />

Ὅμως οὔτε «ἐ<strong>π</strong>είσακτα» μέλη ὑ<strong>π</strong>άρχουν, οὔτε δανείζει ὁ ἕνας Ἦχος τὴν<br />

κλίμακά του σὲ ἄλλον («ἀλληλοδανεισμός»), καὶ <strong>π</strong>ολὺ <strong>π</strong>ερισσότερο δὲν<br />

ὑ<strong>π</strong>άρχουν «<strong>π</strong>αρείσακτα» μέλη.<br />

<strong>π</strong>ροσεκτικότερη μελέτη τῆς δομῆς τῆς ὀκτάχορδης κλίμακας <strong>π</strong>οὺ<br />

<strong>π</strong>ροκύ<strong>π</strong>τει ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ σύναψη τῶν χρωματικῶν <strong>π</strong>ενταχόρδων δείχνει ὅτι ἡ<br />

ἀλλαγὴ στὸν τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας τῶν χρωματικῶν Ἤχων ἀλλάζει καὶ τὴ<br />

δομὴ τῆς κλίμακας καθενὸς ἀ<strong>π</strong>’ αὐτούς. Ὅταν δηλαδὴ ὁ δεύτερος Ἦχος<br />

ἀλλάζει λειτουργικὴ κίνηση ἐ<strong>π</strong>ιλέγοντας νὰ ἀκολουθήσει ἀνοδικὴ <strong>π</strong>ορεία,<br />

τότε καὶ ἡ δομὴ τῆς κλίμακάς του ἀλλάζει καὶ ἀκολουθεῖ τὴ δομὴ τῆς κλίμακας<br />

τοῦ <strong>π</strong>λαγίου του, <strong>π</strong>ράγμα <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>ιδρᾶ καὶ στὴν ἐκφορὰ τῶν διαστημάτων.<br />

Τὸ ἴδιο γίνεται καὶ ὅταν ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου ἀλλάζει τρό<strong>π</strong>ο<br />

λειτουργίας κινούμενος στὴ μεσότητα ἢ στὴ διφωνία.<br />

Στὴ συνέχεια <strong>π</strong>αρατίθενται τὰ χρωματικὰ <strong>π</strong>εντάχορδα τοῦ δευτέρου<br />

καὶ τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου:<br />

α. μαλακὸ χρωματικὸ <strong>π</strong>εντάχορδο δευτέρου<br />

8 14 8 12<br />

ακ σΚ δκ φΚ γκ<br />

β. σκληρὸ χρωματικὸ <strong>π</strong>εντάχορδο <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου<br />

6 20 4 12<br />

σλ δΛ φλ γΛ ηλ

198<br />

Ὁ δεύτερος Ἦχος ἔχει βάση τὸν δι καὶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου τὸν<br />

<strong>π</strong>α. Ὅταν ἀλλάξουν τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας, καὶ ὁ δεύτερος ἀ<strong>π</strong>ὸ κυκλικὴ κίνηση<br />

ἀκολουθήσει ἀνοδική, καὶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου κυκλική, τότε ἡ<br />

δομὴ τῆς κλίμακας τοῦ δευτέρου μοιάζει μὲ τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου,<br />

καὶ τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου μὲ τοῦ δευτέρου. Οἱ ἀλλαγὲς <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>αρατηροῦνται<br />

στοὺς χρωματικοὺς Ἤχους λοι<strong>π</strong>ὸν καὶ δίνουν τὴν αἴσθηση ὅτι<br />

ὁ δεύτερος Ἦχος γίνεται <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου καὶ τὸ ἀντίστροφο, ὀφείλονται<br />

στὴν ἀλλαγὴ τοῦ τρό<strong>π</strong>ου λειτουργίας καὶ ὄχι σὲ ἀλλαγὴ Ἤχου.<br />

<strong>π</strong>ερισσότερα γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ θὰ εἰ<strong>π</strong>ωθοῦν στὴν ἀναλυτικὴ <strong>π</strong>αρουσίαση<br />

τῶν Ἤχων.<br />

Μιὰ δεύτερη <strong>π</strong>αρατήρηση <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει ἐ<strong>π</strong>ίσης νὰ γίνει εἶναι ὅτι σὲ ὅλη<br />

τὴν ἔκταση τῆς δισδια<strong>π</strong>ασῶν κλίμακας τὰ μικρὰ χρωματικὰ διαστήματα<br />

ἐναλλάσσονται μὲ τὸ μεγάλο χρωματικὸ διάστημα ἢ μὲ τὸν μείζονα τόνο<br />

τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου. Ἡ σειρὰ ἐναλλαγῆς εἶναι ἕνα μικρὸ διάστημα, ἕνα με<strong>π</strong>.<br />

ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Ἀκολουθοῦν οἱ δύο χρωματικὲς δισδια<strong>π</strong>ασῶν κλίμακες, <strong>π</strong>οὺ δημιουργοῦνται<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ χρωματικὰ <strong>π</strong>εντάχορδα τοῦ δευτέρου καὶ τοῦ <strong>π</strong>λαγίου<br />

τοῦ δευτέρου. Γιὰ νὰ εἶναι εὔκολη ἡ σύγκριση, ἡ δισδια<strong>π</strong>ασῶν κλίμακα<br />

τοῦ δευτέρου το<strong>π</strong>οθετήθηκε στὸν χαμηλὸ Γα καὶ ἡ δισδια<strong>π</strong>ασῶν τοῦ <strong>π</strong>λαγίου<br />

τοῦ δευτέρου το<strong>π</strong>οθετήθηκε στὸν χαμηλὸ δι. Μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτό, τὸ<br />

μαλακὸ <strong>π</strong>εντάχορδο τοῦ δευτέρου βρίσκεται ἀκριβῶς ἀ<strong>π</strong>έναντι ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ<br />

σκληρὸ <strong>π</strong>εντάχορδο τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου καὶ εὔκολα μ<strong>π</strong>ορεῖ κανεὶς<br />

νὰ δια<strong>π</strong>ιστώσει τὴν ὁμοιότητα τῆς δομῆς.<br />

ΓΕνΟΣ χΡΩΜΑΤΙΚΟ<br />

Μαλακὴ χρωματικὴ κλίμακα <strong>π</strong>ενταχόρδων τοῦ δευτέρου<br />

8 14 8 12<br />

8 14 8 12 8 14 8 12 8 14 8<br />

φξ γΞ ηξ ξΚ ακ σΚ δκ φΚ γκ ηΚ ξκ αΚ σκ δΚΞ φΞκ γΞΚ<br />

6 20 4 12 6 20 4 12 6 20 4 12 6 20<br />

γκ ηΚ ξλ αΛ σλ δΛ φλ γΛ ηλ ξΛ αλ σΛ δλ φΛ γλ<br />

Σκληρὴ χρωματικὴ κλίμακα <strong>π</strong>ενταχόρδων τοῦ <strong>π</strong>λαγίου δευτέρου

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

199<br />

γάλο καὶ <strong>π</strong>άλι τὸ ἴδιο μέχρι τέλους. Ἡ ἐναλλαγὴ αὐτὴ δημιουργεῖ ἐ<strong>π</strong>αναλαμβανόμενες<br />

μικρότερες καὶ μεγαλύτερες διφωνίες, μὲ ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα οἱ<br />

διφωνίες αὐτὲς νὰ ἐ<strong>π</strong>ηρεάζουν τὴ λειτουργία τῶν χρωματικῶν Ἤχων καὶ<br />

νὰ κάνουν τὴν κίνηση στὴ διφωνία καὶ στὴ μεσότητα μιὰ ἐ<strong>π</strong>ι<strong>π</strong>λέον λειτουργία<br />

τῶν Ἤχων αὐτῶν. Γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ οἱ φθορὲς καὶ οἱ μαρτυρίες<br />

τοῦ δευτέρου καὶ τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου εἶναι μόνο δύο, <strong>π</strong>οὺ ἐναλλάσσονται.<br />

Ἦχος δεύτερος<br />

Ἀρκτικὴ μαρτυρία: z@ gΣ<br />

Ἀ<strong>π</strong>ήχημα:<br />

Τὸ <strong>π</strong>αλαιὸ ἀ<strong>π</strong>ήχημα: γκ]33kγκ<br />

> ε α > ε ς<br />

Τὸ νεότερο: γκ1k]33kγκ<br />

δι βου γα δι<br />

Ἡ κλίμακα μὲ τὶς μαρτυρίες καὶ τὶς φθορές:<br />

ΓΕνΟΣ χΡΩΜΑΤΙΚΟ<br />

Μαλακὴ χρωματικὴ κλίμακα <strong>π</strong>ενταχόρδων τοῦ δευτέρου<br />

Στιχηραρικὰ μέλη<br />

8 14 8 12 8 14 8 12<br />

ακ σΚ δκ φΚ γκ ηΚ ξκ αΚ σκ<br />

σ δ σ δ σ δ σ δ σ<br />

Ὁ δεύτερος Ἦχος τῆς Ὀκταηχίας εἶναι κύριος Ἦχος καὶ ἔχει τὴ<br />

βάση του στὸ φθόγγο δι τῆς μέσης δια<strong>π</strong>ασῶν, γιατὶ μόνο ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὴ τὴ<br />

βάση μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ ἀνα<strong>π</strong>τυχθεῖ ἡ λειτουργικὴ κίνηση τοῦ Ἤχου. Θεωρητικῶς<br />

βέβαια ἡ κλίμακα τοῦ Ἤχου ξεκινᾶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν δι τῆς μέσης δια<strong>π</strong>ασῶν<br />

καὶ ὁλοκληρώνεται στὸν ὑψηλὸ δι, ἀλλὰ στὴν <strong>π</strong>ράξη, ἐ<strong>π</strong>ειδὴ καὶ ἔξω ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὶς ἀνθρώ<strong>π</strong>ινες δυνατότητες εἶναι ἡ τονικότητα αὐτὴ καὶ ἡ λειτουργικὴ

200<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

κίνηση τοῦ Ἤχου εἶναι κυκλική, ἡ κλίμακα τοῦ δευτέρου Ἤχου σχηματίζεται<br />

γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση.<br />

Ὡς κύριος Ἦχος χαρακτηρίζεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ διὰ τεσσάρων ἁρμονία, ἡ<br />

ὁ<strong>π</strong>οία ἀ<strong>π</strong>οτυ<strong>π</strong>ώνεται στοὺς δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους τοῦ Ἤχου. Μὲ ἀφετηρία<br />

τὴ βάση τοῦ Ἤχου δι <strong>π</strong>ροβάλλεται ἡ κορυφὴ τοῦ τετραχόρδου νη,<br />

καὶ σὲ συνάφεια μὲ τὴν κυκλικὴ λειτουργική του κίνηση καὶ τὴ χρήση κλίμακας<br />

συνημμένων <strong>π</strong>ενταχόρδων <strong>π</strong>ού, ὅ<strong>π</strong>ως εἰ<strong>π</strong>ώθηκε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω, κάνουν<br />

φυσικὴ τὴν κίνηση στὴ διφωνία καὶ στὴ μεσότητα, δεσ<strong>π</strong>όζουν καὶ οἱ φθόγγοι<br />

Ζω καὶ Βου. Συνο<strong>π</strong>τικὰ λοι<strong>π</strong>ὸν οἱ δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι τοῦ Ἤχου<br />

εἶναι ὁ δι, ὁ νη καὶ οἱ φθόγγοι Βου καὶ Ζω. Οἱ ἀτελεῖς καὶ ἐντελεῖς καταλήξεις<br />

τοῦ Ἤχου γίνονται στοὺς φθόγγους δι καὶ Βου, ἐνῶ οἱ τελικὲς<br />

<strong>π</strong>άντα στὸν δι, στὴ βάση τοῦ Ἤχου.<br />

Ἕνα ἀξιο<strong>π</strong>ερίεργο φαινόμενο <strong>π</strong>οὺ ὀφείλεται: α. στὴν κλίμακα συνημμένων<br />

<strong>π</strong>ενταχόρδων <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ὁ Ἦχος, β. στὴ διὰ τεσσάρων<br />

ἁρμονία, καὶ γ. στὴν κυκλικὴ λειτουργική του κίνηση, εἶναι ὅτι τὸ ὀξὺ τετράχορδο<br />

ἀκούγεται <strong>π</strong>άντα χρωματικό, ἐνῶ τὸ βαρὺ τὶς <strong>π</strong>ερισσότερες<br />

φορὲς διατονικό. <strong>π</strong>ῶς εἶναι δυνατὸ ἕνας χρωματικὸς Ἦχος μὲ κλίμακα<br />

ἀμιγῶς χρωματικὴ στὴν <strong>π</strong>ράξη νὰ γίνεται κατὰ τὸ ἥμισυ χρωματικὸς καὶ<br />

κατὰ τὸ ἥμισυ διατονικός;<br />

Ἡ κλίμακα τοῦ Ἤχου <strong>π</strong>οὺ εἴδαμε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω ἀ<strong>π</strong>οτελεῖται ἀ<strong>π</strong>ὸ δύο<br />

<strong>π</strong>εντάχορδα συνημμένα, τὸ ἕνα κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση καὶ τὸ ἄλλο <strong>π</strong>άνω ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὴ βάση. Τὸ διάστημα <strong>π</strong>οὺ βρίσκεται κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση τοῦ Ἤχου εἶναι<br />

μείζων τόνος (12 μ.κ.) καὶ ὁ ἀμέσως ἑ<strong>π</strong>όμενος <strong>π</strong>ρὸς τὰ κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὸν<br />

εἶναι ἐλάχιστος τόνος (8 μ.κ.). Ὁ μείζων τόνος εἶναι ἡ κορυφὴ τοῦ χρωματικοῦ<br />

<strong>π</strong>ενταχόρδου, καὶ ὁ ἐλάχιστος ἡ κορυφὴ τοῦ χρωματικοῦ τετραχόρδου.<br />

Συγκρίνοντας τὸ χρωματικὸ τρίχορδο δι-Βου μὲ τὸ διατονικὸ<br />

τρίχορδο δι-Βου, θὰ δια<strong>π</strong>ιστώσουμε ὅτι εἶναι ἀκριβῶς ἴδια. Αὐτὸ συμβαίνει,<br />

γιατὶ ἡ κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου εἶναι <strong>π</strong>άντα 12 μ.κ. καὶ ἡ κορυφὴ<br />

τοῦ μαλακοῦ χρωματικοῦ τετραχόρδου εἶναι ὅσο καὶ τὸ ἐλάχιστο διατονικὸ<br />

διάστημα, δηλαδὴ 8 μ.κ. Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ἡ λειτουργικὴ κίνηση τοῦ Ἤχου<br />

εἶναι κυκλικὴ καὶ στὸ <strong>π</strong>λαίσιο αὐτῆς τῆς κίνησης κατεβαίνει στὴ μεσότητα,<br />

δύο φωνὲς δηλαδὴ κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση τοῦ Ἤχου μὲ δεσ<strong>π</strong>όζοντα φθόγγο<br />

τὸν Βου, τὸ ἄκουσμά του κατὰ τὴν κίνηση αὐτὴ εἶναι διατονικό. διατονικὸ

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

201<br />

ἐ<strong>π</strong>ίσης εἶναι τὸ ἄκουσμα τοῦ Ἤχου ὅταν κατέβει στὸν <strong>π</strong>α καὶ ἀμέσως ἐ<strong>π</strong>ιστρέψει<br />

στὸν Βου. Στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση <strong>π</strong>οὺ ἡ μελωδία ἀγγίξει ἁ<strong>π</strong>λῶς τὸν <strong>π</strong>α<br />

καὶ ἐ<strong>π</strong>ιστρέψει στὸν Βου, τότε ὁ <strong>π</strong>α ἀνεβαίνει στὴ θέση τοῦ διατονικοῦ<br />

<strong>π</strong>α, γιὰ νὰ εἶναι ἄρτιο τὸ τετράχορδο δι-<strong>π</strong>α. Γιὰ τοὺς λόγους αὐτούς, ὁ<br />

Ἦχος φαίνεται νὰ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ χρωματικὸ τετράχορδο <strong>π</strong>άνω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ<br />

βάση του καὶ διατονικὸ τετράχορδο κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση του, <strong>π</strong>ράγμα <strong>π</strong>οὺ<br />

δὲν ἰσχύει. Στὸ <strong>π</strong>αρακάτω σχῆμα φαίνεται ἡ <strong>π</strong>αροδικὴ ἀλλαγὴ <strong>π</strong>οὺ γίνεται<br />

στὸ φθόγγο <strong>π</strong>α ὅταν ἡ μελωδία φθάσει μέχρις αὐτὸν καὶ ἐ<strong>π</strong>ιστρέψει<br />

στὸν Βου ἢ <strong>π</strong>άνω ἀ<strong>π</strong>’ αὐτόν.<br />

12<br />

8<br />

14<br />

8<br />

12<br />

8<br />

14<br />

8<br />

σκ<br />

αΚ<br />

ξκ<br />

ηΚ<br />

γκ<br />

φΚ<br />

δκ<br />

σΚ<br />

ακ<br />

σ<br />

δ<br />

σ<br />

δ<br />

σ<br />

δ<br />

σ<br />

δ<br />

σ<br />

12<br />

8<br />

14<br />

8<br />

12<br />

8<br />

10<br />

σκ<br />

αΚ<br />

ξκ<br />

ηΚ<br />

γκ<br />

φΚ<br />

δκ<br />

σ<br />

δ<br />

σ<br />

δ<br />

σ<br />

δ<br />

σ<br />

Τὸ <strong>π</strong>ιὸ ἀντι<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ευτικὸ μάθημα γιὰ τὴν ἐκμάθηση τῆς κίνησης τοῦ<br />

Ἤχου εἶναι τὸ ἀναστάσιμο Θεοτοκίο τοῦ ἑσ<strong>π</strong>ερινοῦ «<strong>π</strong>αρῆλθεν ἡ σκιὰ<br />

τοῦ νόμου». Ἀκολουθεῖ στὴ συνέχεια ἕνα ἀ<strong>π</strong>όσ<strong>π</strong>ασμα ἀντι<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ευτικὸ<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν ὕμνο αὐτόν.<br />

γκ]`138 3*Z ]l1Q[v/1[v33*r[[[l 1<br />

Πα ρη η ηλ θεν η η σκι ι ι α α α του νο<br />

38 z1k[#3k/][v33* r[[[W[v3* Z/1[v`1kδκ<br />

ο μου τη ης χα ρι ι το ο ο ος ε ελ θου ου ου σης

202<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

[`3146Q[v3*]l/1[3#%r[3}9x/1[v<br />

ως γαρ η βα α α τος ου ουκ ε ε και αι ε ε ε<br />

1k γκ333Q[v329x1|[v33*r[[[lγκ`46<br />

το κα τα φλε ε ε ε γο ο ο με ε ε νη ου<br />

[ 1`39x2 |l3#4Kr[v/1k\v3qz[1k1#3<br />

τω Παρ θε νος ε ε ε ε τε ε ε ε κες και αι Πα<br />

3r\v[4![1#329/[l\v3qz[1kδκ<br />

α α αρ θε νος ε ε ε μει ει ει ει νας<br />

καὶ ἡ κατάληξη<br />

γ κ 4!K/[[3383*Z/[l\v3zq[/`1[M~38Ok`[mMmMN γκ`<br />

των ψυ υ χω ω ων η η η η μω ω ω ων<br />

Μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτὸ ψάλλονται τὰ στιχηραρικὰ μέλη, ὅλα σχεδὸν τὰ<br />

ἀργὰ μέλη τῆς <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικῆς μελο<strong>π</strong>οιίας, ὅ<strong>π</strong>ως χερουβικά, κοινωνικὰ κ.λ<strong>π</strong>.,<br />

ἀλλὰ καὶ ἀρκετὰ μέλη τοῦ εἱρμολογίου.<br />

Εἱρμολογικὰ μέλη (εἴδη)<br />

<strong>π</strong>αραδείγματα εἱρμολογικοῦ μέλους ἐνδεικτικά:<br />

α. τὸ ἀναστάσιμο ἀ<strong>π</strong>ολυτίκιο τοῦ Ἤχου «Ὅτε κατῆλθες»<br />

z@ gΣ<br />

~γκ4[1` ]381[3`4K[`[l11`$[1`<br />

Ο τε κα τη ηλ θες <strong>π</strong>ροςτον θα να τον η ζω η η α<br />

`]38v1`1k γκ`31[`31[`%r[[`1k]`<br />

θα α να τος το τε τον Α δην ε νε ε κρω σας τη<br />

33`4 [ 1`4!K[` [l δκ` 3^11`1|3<br />

α στρα <strong>π</strong>η της Θε ο τη τος ο τε δε και τους τε

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

203<br />

3`4[1`1[1[`31[`138z[`[l γκ5<br />

θνε ω τας εκ των κα τα χθο νι ων α νε ε στη σας <strong>π</strong>α<br />

11[4![1]33`31[`4!K[`[lδκ1<br />

σαι αι Δυ να μεις των ε <strong>π</strong>ου ρα νι ων ε κραυ γα ζον Ζω<br />

3`311`31[`4![4`]~383[`1N nγ κ `<br />

ο δο τα Χρι στε ο Θε ος η μων δο ο ο ξα σοι<br />

β. τὸ θεοτοκίον «<strong>π</strong>άντα ὑ<strong>π</strong>ὲρ ἔννοιαν»<br />

γκ311[`4[1`511 [4![`1k1<br />

Παν τα υ <strong>π</strong>ερ εν νοι αν <strong>π</strong>αν τα υ <strong>π</strong>ερ εν δο ξα τα<br />

`3r[[`%r[[`1[1lδκ11`311`1<br />

σα Θε ο το κε μυ στη ρι α τη α γνει α ε σφρα<br />

1`311 ` 11`3r [[`[ 1138z1kγκ<br />

γι σμε νη και <strong>π</strong>αρ θε νι α φυλ ατ το με ε νη<br />

`4[ 3`3r [[[ `3k ]`46[`4[1`1[<br />

Μη τηρ ε γνωσθης α ψευδης Θε ον τε κου σα α λη θι<br />

` [lδκ1`46[4[133r[[11]3Mm38Ok<br />

νον αυ τον ι κε τευ ε σω θη ναιτας ψυ χας η μω ω<br />

[Mmγκ<br />

ων<br />

Ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω κύριο τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας, ὁ δεύτερος<br />

Ἦχος χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ἄλλους δύο: α. τὴν κίνηση στὴν τριφωνία, καὶ β. τὴν<br />

κίνηση στὴ μεσότητα. Οἱ τρό<strong>π</strong>οι αὐτοὶ εἶναι οἱ <strong>π</strong>ερισσότερο διαδεδομένοι<br />

στὰ εἱρμολογικὰ μέλη, ὅ<strong>π</strong>ως κανόνες, <strong>π</strong>ροσόμοια κλ<strong>π</strong>.

204<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

δεύτερος «τρίφωνος» ἢ τριφωνῶν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν δι<br />

Ἀρκτικὴ μαρτυρία: z@sη<br />

<strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ τονιστεῖ ἐξαρχῆς ὅτι ἡ φθορὰ τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου<br />

<strong>π</strong>οὺ τίθεται στὴν ἀρκτικὴ μαρτυρία δὲν σημαίνει ἀλλαγὴ Ἤχου, ἀλλά,<br />

ὅ<strong>π</strong>ως κατ’ ἐ<strong>π</strong>ανάληψη ἔχει λεχθεῖ, ἀλλαγὴ τρό<strong>π</strong>ου λειτουργίας τοῦ<br />

Ἤχου. Μὲ τὴ φθορὰ αὐτὴ δηλώνεται ἡ ἀνοδικὴ κίνηση τοῦ Ἤχου στὴν<br />

τριφωνία κατὰ τὸν τρό<strong>π</strong>ο τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου, ὅ<strong>π</strong>ως εἴδαμε <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω.<br />

Ἐκεῖνο <strong>π</strong>οὺ βοηθάει νὰ διακρίνουμε ἂν <strong>π</strong>ρόκειται γιὰ <strong>π</strong>λάγιο ἢ<br />

κύριο Ἦχο εἶναι: α. ἡ ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ δεσ<strong>π</strong>όζει, β. ἡ βάση καὶ ἡ κλίμακα <strong>π</strong>οὺ<br />

χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ, καὶ γ. οἱ δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι καὶ οἱ καταλήξεις.<br />

α. Ἡ ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ δεσ<strong>π</strong>όζει κατὰ τὴ μελωδικὴ ἀνά<strong>π</strong>τυξη τοῦ Ἤχου<br />

εἶναι ἡ διὰ τεσσάρων, ἡ ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζει τοὺς κύριους Ἤχους,<br />

καὶ γίνεται φανερὸ αὐτὸ ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους, καθὼς καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸν τρό<strong>π</strong>ο καὶ τὴ θέση <strong>π</strong>οὺ ἀ<strong>π</strong>αγγέλλουμε τὸν στίχο <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ροηγεῖται συν -<br />

ήθως. Ὁ στίχος ἀ<strong>π</strong>αγγέλλεται στὴν κορυφὴ τοῦ τετραχόρδου, ἐνῶ ἂν ἦταν<br />

<strong>π</strong>λάγιος, θὰ λεγόταν στὴν κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου.<br />

β. Ἡ βάση τῆς τριφωνίας τοῦ δευτέρου Ἤχου εἶναι ἡ ἴδια μὲ τὴ βάση<br />

τοῦ στιχηραρικοῦ δευτέρου, δηλαδὴ ὁ δι. Ἡ κλίμακα ἐ<strong>π</strong>ίσης εἶναι ἡ ἴδια,<br />

μὲ τὴ διαφορὰ ὅτι ἡ ἀνοδικὴ κίνηση <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθεῖ ὀξύνει λίγο τὸ μεγάλο<br />

χρωματικὸ διάστημα καὶ δίνει τὴν αἴσθηση τῶν διαστημάτων τοῦ <strong>π</strong>λαγίου<br />

τοῦ δευτέρου. Ἡ χρήση τῶν φθορῶν καὶ τῶν μαρτυριῶν τοῦ <strong>π</strong>λαγίου<br />

τοῦ δευτέρου στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση τῆς τρίφωνης κίνησης τοῦ Ἤχου γίνεται<br />

γιὰ λόγους εὐκολίας, ἐ<strong>π</strong>ειδὴ εἶναι <strong>π</strong>ερισσότερο οἰκεία ὡς κίνηση τοῦ <strong>π</strong>λαγίου<br />

τοῦ δευτέρου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α <strong>π</strong>αρὰ ὡς κίνηση τοῦ δευτέρου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν δι.<br />

γ. Οἱ δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι εἶναι ἡ βάση καὶ ἡ κορυφὴ τοῦ τετραχόρδου<br />

δι-νη καθὼς καὶ ὁ Ζω, ἐξαιτίας τῆς διφωνίας τοῦ Ἤχου, καὶ ἡ κατάληξη<br />

γίνεται στὴ βάση τοῦ Ἤχου. Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ὁ Ἦχος εἰσάγεται μὲ τὴ φθορὰ τοῦ<br />

<strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου, οἱ φθόγγοι αὐτοὶ ἀντιστοιχοῦν στοὺς φθόγγους<br />

<strong>π</strong>α-δι καὶ Γα τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου.<br />

Ἂς δοῦμε γιὰ <strong>π</strong>αράδειγμα τὸν <strong>π</strong>ρῶτο ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς δύο κανόνες τῶν Θεοφανείων.<br />

Ὁ Ἦχος εἶναι δεύτερος καὶ γιὰ τοὺς δύο κανόνες, ἀλλὰ ὁ<br />

<strong>π</strong>ρῶτος κανόνας τριφωνεῖ, μὲ ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα νὰ ἀκούγεται ὡς <strong>π</strong>λάγιος τοῦ

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

205<br />

δευτέρου, ἐνῶ ὁ δεύτερος κανόνας κινεῖται στὴ μεσότητα. Τὴν ἀλλαγὴ<br />

αὐτὴ δηλώνει ἡ φθορὰ τοῦ <strong>π</strong>α τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου <strong>π</strong>οὺ μ<strong>π</strong>αίνει<br />

στὴν ἀρκτικὴ μαρτυρία τοῦ Ἤχου, γιὰ νὰ διευκολύνει τὴν ἀνάγνωση. Ἂν<br />

δὲν βάλουμε φθορά, ἀλλὰ τὸ διαβάσουμε ὡς ἁ<strong>π</strong>λὸ δεύτερο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν δι,<br />

τὸ ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα εἶναι ἀκριβῶς τὸ ἴδιο, ὅ<strong>π</strong>ως θὰ δοῦμε στὸ <strong>π</strong>αράδειγμα <strong>π</strong>οὺ<br />

ἀκολουθεῖ. Ἡ ἀρκτικὴ μαρτυρία δείχνει ἀνάβαση ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Βου στὸν δι, ὁ<br />

ὁ<strong>π</strong>οῖος μετατρέ<strong>π</strong>εται μὲ τὴ φθορὰ σὲ <strong>π</strong>α. Ἐδῶ θὰ γίνει ἡ ἀνάβαση ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸν Βου στὸν δι, χωρὶς νὰ μεταβληθεῖ ὁ δι σὲ <strong>π</strong>α, ἀλλὰ θὰ <strong>π</strong>αραμείνει<br />

δι μαλακὸς χρωματικός.<br />

Σημείωση: Κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ λόγια τοῦ κανόνα, θὰ γραφτεῖ ἡ <strong>π</strong>αραλλαγὴ<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ δι, γιὰ νὰ φανεῖ ὅτι, ὅ<strong>π</strong>ως καὶ ἂν τὸ διαβάσει κά<strong>π</strong>οιος, μὲ <strong>π</strong>α τοῦ<br />

<strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου ἢ μὲ δι τοῦ δευτέρου, τὸ ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα εἶναι τὸ ἴδιο.<br />

Κανόνας <strong>π</strong>ρῶτος: «Βυθοῦ ἀνεκάλυψε <strong>π</strong>υθμένα»<br />

z X @sη<br />

γκ364K[|511[3{9]lγκ1[33<br />

Βυ θου α νε κα λυ ψε <strong>π</strong>υθ με να και δι α ξη<br />

νη <strong>π</strong>α νη ζω κε νη νη νη ζω κε ζω δι δι γα δι κε<br />

3]329]$[lγκ534[1[[1%r[<br />

ρας οι κει ους ελ κει εν αυ τω κα τα κα λυ ψας αν τι<br />

ζω δι δι κε γα κε δι ζω νη <strong>π</strong>α νη νη ζω κε κε νη ζω<br />

[l[γκ1333kαΚ 133]%r[[1r[[<br />

<strong>π</strong>α λους ο κρα ται ος εν <strong>π</strong>ο λε μοις Κυ ρι ος ο ο τι<br />

κε δι δι κε ζω νη νη <strong>π</strong>α βου νη βου <strong>π</strong>α νη νη ζω κε<br />

[31[lγκ<br />

δε δο ξα σται<br />

δι κε κε δι

9<br />

M<br />

9<br />

206<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Ἀ<strong>π</strong>όδειξη ὅτι ὁ Ἦχος αὐτὸς εἶναι δεύτερος καὶ ὄχι <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου<br />

ἀ<strong>π</strong>οτελεῖ ὁ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω εἱρμὸς σὲ ἀργὸ μέλος, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος <strong>π</strong>αρατίθεται<br />

μὲ τὶς μαρτυρίες τοῦ δευτέρου ὅ<strong>π</strong>ως καὶ στὸ σύντομο μέλος. Στὴν ἀρχὴ ὁ<br />

Ἦχος ἀκολουθεῖ τὴ μελισματικὴ γραμμὴ τοῦ στιχηραρικοῦ δευτέρου σὲ<br />

ἀρκετὴ ἔκταση. Στὴ συνέχεια μεταβαίνει στὴν τριφωνία, καὶ μετὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

διάφορες ἐναλλαγὲς μεταξὺ καθαροῦ δευτέρου, τριφωνίας τοῦ δευτέρου<br />

καὶ διατονικοῦ, καταλήγει μὲ τὴν ἴδια ἀκριβῶς γραμμὴ <strong>π</strong>οὺ συναντᾶμε<br />

στὶς καταλήξεις τῶν στιχηραρικῶν μελῶν τοῦ δευτέρου, ὅ<strong>π</strong>ως γιὰ <strong>π</strong>αράδειγμα<br />

στὸ κεκραγάριο.<br />

Ὁ εἱρμός:<br />

z X @sη<br />

γκ[#4![[v1k3qz[38k113k3qz[[[36<br />

Βυ υ υ υ υ θου ου ου ου α νε κα α α α λυ υ<br />

1k3294{[[v3296/1[v1l3qz[38kξκ1l[\v3k<br />

ψε <strong>π</strong>υθ με ε ε ε ε ε να α α α και δι ι α<br />

3*Z[3*Z[l]3*Z[ [l 3Q[v3*Z[ [v/1[vM363<br />

ξη η ρα ας οι κει ει ους ε ε ε ε ελ κει ει εν αυ<br />

329x329x]l329/[[/[[v33#3r[3{9/[l\v3qz<br />

τω ω κα τα κα α λυ υ υ ψα ας α αν τι <strong>π</strong>α α α<br />

[ 1γκ13r[[[3k3k3k3*Z[[v %rk[l/[[<br />

α λους ο κρα α α ται ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο<br />

3Ok[ l γκ53 329x329x ]l 36rΆ[ 3{9x [[v 1kφ1<br />

ο ος εν <strong>π</strong>ο λε ε μοις Κυ υ ρι ι ι ος ο<br />

/1o1z1[[l[E32 x/[[v D3C1#32 x[[v1k1M mγκ<br />

ο ο ο ο τι δε ε δο ο ο ο ο ο ο ο ξα σται

9<br />

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

207<br />

Κατάληξη κεκραγαρίου Β΄ Ἤχου:<br />

γκ/1[SE13c1#329x[[v1k 1Mmγκ<br />

Κ υ υ υ υ υ υ υ υ υ ρ ι ε<br />

Τὸ ἀκόλουθο κείμενο εἶναι ἕνα ἀ<strong>π</strong>όσ<strong>π</strong>ασμα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ χερουβικὸ τοῦ Γρηγορίου<br />

<strong>π</strong>ρωτοψάλτου μελο<strong>π</strong>οιημένο σὲ δεύτερο Ἦχο, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος ἀρχικὰ<br />

κινεῖται κυκλικά, ὅ<strong>π</strong>ως ὁ ἁ<strong>π</strong>λὸς δεύτερος, ἐνῶ στὴ συνέχεια ἀλλάζει<br />

τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας καὶ ἀκολουθεῖ τὸν τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας τοῦ <strong>π</strong>λαγίου του.<br />

Γιὰ τὸ λόγο αὐτὸ εἰσάγεται μὲ τὴ φθορὰ τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου, ὅ<strong>π</strong>ως<br />

καὶ ὁ τριφωνῶν δεύτερος <strong>π</strong>οὺ εἴδαμε <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω.<br />

z@sη<br />

[V`3k#V3*r[[[3o1z[[[383*Z] 3o1z [#<br />

Οι τα α α α α α α α α α α α α χε ε ε ε ε<br />

3n/1o1z 1k \vM 38b /1[Mv38Rz[[l[l/[o 1 [l38b<br />

ε ε ε ε ε ε ε ε ε ε ε ε ρου ου ου ου<br />

3k/1[v M/1[v M[l3*32 x[[v/1[3#/3[v3k<br />

>ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου χε ε ρου ου βι ι ι<br />

3r\vM[38Ok[lσλ<br />

ι ι ι ι ιμ<br />

δεύτερος μεσάζων ἀ<strong>π</strong>ὸ δι<br />

χαρακτηριστικὸ <strong>π</strong>αράδειγμα δευτέρου μεσάζοντος εἶναι, ὅ<strong>π</strong>ως<br />

εἴδαμε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω, ὁ δεύτερος κανόνας τῆς ἑορτῆς τῶν Θεοφανείων «Στίβει<br />

θαλάσσης». δί<strong>π</strong>λα ἀκριβῶς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἀρκτικὴ μαρτυρία τοῦ Ἤχου, ἡ<br />

ὁ<strong>π</strong>οία δηλώνει σαφῶς ὅτι ἡ βάση τοῦ Ἤχου εἶναι ὁ δι, εἶναι γραμμένος<br />

ὁ φθόγγος Βου καὶ μαζὶ ἡ μία ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς δύο φθορὲς τοῦ μαλακοῦ χρώματος<br />

<strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν οἱ φθόγγοι Βου, δι, Ζω κλ<strong>π</strong>. Ἡ <strong>π</strong>αρουσία τοῦ φθόγ-

208<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

γου Βου δί<strong>π</strong>λα στὴν ἀρκτικὴ μαρτυρία τοῦ Ἤχου σὲ καμιὰ <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση<br />

δὲν δηλώνει ἀλλαγὴ βάσης τοῦ Ἤχου, γιατὶ, ὅ<strong>π</strong>ως εἰ<strong>π</strong>ώθηκε στὴν ἑνότητα<br />

γιὰ τὶς βάσεις τῶν Ἤχων, δὲν εἶναι δυνατὸ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Βου νὰ ἀνα<strong>π</strong>τυχθεῖ<br />

καμιὰ χρωματικὴ κλίμακα. Μὲ τὴ γραφὴ αὐτὴ δηλώνεται ἁ<strong>π</strong>λῶς<br />

ὅτι ὁ δεύτερος Ἦχος ἐδῶ μεσάζει καὶ καταλήγει στὸν Βου.<br />

Στὸ κείμενο <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθεῖ εἶναι γραμμένη κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ λόγια τοῦ<br />

ὕμνου ἡ <strong>π</strong>αραλλαγὴ τῆς μελωδίας, γιὰ νὰ καταστεῖ σαφέστερο αὐτὸ <strong>π</strong>οὺ<br />

λέχθηκε καὶ γιὰ νὰ φανεῖ ὅτι ὁ Ἦχος εἶναι καθαρὸς δεύτερος <strong>π</strong>οὺ μεσάζει.<br />

Ἀρκτικὴ μαρτυρία: z X @dσ<br />

Κανόνας δεύτερος: «Στίβει θαλάσσης»<br />

γκ%r[[4[l]3$[1]38z1kγκ%r[[<br />

Στι βειθα λασσης κυ μα του με νον σα α λον η <strong>π</strong>ει ρον<br />

Ζω κε δι κε δι βου γα κε δι δι βου γαδι δι ζω κε δι<br />

4 [l]33134{K|lδκ%r[[138z1k<br />

αυ θις Ι σρα ηλ δε δειγ με νον με λαςδε <strong>π</strong>ο ον τος<br />

κε δι βου γα δι δι κε δι γα βου δι γα βου βου γαδι δι<br />

[$[11] 38z1kγκ%r[ [ 3r[[[33<br />

τριστα ταςΑι γυ <strong>π</strong>τι ι ων ε κρυ ψεν αρ δη ην υ δα το<br />

γα κε δι δι δι βου γαδι δι ζω κε δι κε δι γα βου γα δι<br />

13r[[[lδκ$[333k'1$ [[[$<br />

στρω τος τα α φος ρω μη κρα ται α δε ξι ας του ου Δε σ<strong>π</strong>ο<br />

δι κε δι γα βου δι γα δι κε ζω βου βου δι γα βου <strong>π</strong>α γα<br />

[lδκ<br />

του<br />

βου<br />

Οἱ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω τρό<strong>π</strong>οι μελο<strong>π</strong>οιίας ψάλλονται καὶ σὲ ἀργὸ εἱρμολογικὸ<br />

μέλος μὲ τὸν ἴδιο τρό<strong>π</strong>ο.

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

209<br />

<strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ εἰ<strong>π</strong>ωθεῖ ἀκόμα ὅτι τὸ ἦθος τοῦ δευτέρου Ἤχου εἶναι ἁ<strong>π</strong>λό,<br />

λιτὸ καὶ κατανυκτικό. Ἡ κίνησή του εἶναι <strong>π</strong>εριορισμένη σὲ ἔκταση,<br />

<strong>π</strong>ράγμα <strong>π</strong>οὺ δὲν ἐ<strong>π</strong>ιτρέ<strong>π</strong>ει ἀκροβατισμοὺς μὲ τὴ φωνή, καὶ εἶναι αὐτὸς ὁ<br />

λόγος <strong>π</strong>οὺ γιὰ αἰῶνες ἡ Θ. Λειτουργία ψαλλόταν μόνο σὲ δεύτερο Ἦχο.<br />

Ἦχος <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου<br />

Ἀρκτικὴ μαρτυρία: z^sη<br />

Ἀ<strong>π</strong>ήχημα:<br />

Τὸ <strong>π</strong>αλαιό: σλ1#3%r|[[v1kσλ<br />

> ε ε χ ε ε α α α > ε ς<br />

Τὸ νεότερο: σλ1`3^r[[l [l[lσλ<br />

<strong>π</strong>α κε δι γαβου<strong>π</strong>α<br />

Κλίμακα:<br />

Ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ σκληρὴ χρωματικὴ κλίμακα<br />

συνημμένων <strong>π</strong>ενταχόρδων μὲ διαστήματα τετραχόρδου 6-20-4, καὶ ἔχει<br />

βάση του τὸν <strong>π</strong>α τῆς μέσης δια<strong>π</strong>ασῶν.<br />

ΓΕνΟΣ χΡΩΜΑΤΙΚΟ<br />

Σκληρὴ χρωματικὴ κλίμακα <strong>π</strong>ενταχόρδων τοῦ <strong>π</strong>λαγίου δευτέρου<br />

6 20 4 12 6 20 4 12 6 20 4 12 6 20<br />

γκ ηΚ ξλ αΛ σλ δΛ φλ γΛ ηλ ξΛ αλ σΛ δλ φΛ γλ<br />

γ ξ γ ξ γ ξ γ ξ γ ξ γ ξ γ ξ γ<br />

Γενικὰ <strong>π</strong>ερὶ τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου<br />

δεσ<strong>π</strong>όζουσα ἁρμονία στὸν Ἦχο εἶναι ἡ διὰ <strong>π</strong>έντε, ἡ ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζει<br />

γενικὰ τοὺς <strong>π</strong>λάγιους Ἤχους. Ἡ κίνησή του εἶναι ὅμοια μὲ<br />

αὐτὴν τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ <strong>π</strong>ρώτου: καθοδικὴ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου<br />

καὶ στὴ συνέχεια ἀνοδικὴ μέχρι τὴν κορυφὴ τοῦ ὀκταχόρδου, ἀλλὰ<br />

καὶ <strong>π</strong>άνω ἀ<strong>π</strong>’ αὐτό. Ὅταν ὁ Ἦχος κινεῖται στὰ ὅρια τοῦ ὀκταχόρδου, ἡ<br />

κλίμακα δίνει τὴν αἴσθηση συνηθισμένης κλίμακας διαζευγμένων τετρα-

210<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

χόρδων. Ὅταν ὅμως κινεῖται ἔξω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ ὅρια τοῦ ὀκταχόρδου, τότε φαίνεται<br />

ἡ διαφορά της ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ὀκτάχορδη κλίμακα, γιατὶ τὰ διαστήματα<br />

νη-<strong>π</strong>α καὶ <strong>π</strong>α-Βου, <strong>π</strong>οὺ βρίσκονται ἀντίστοιχα στὴ βάση καὶ στὴν κορυφὴ<br />

τῆς κλίμακας ὡς κορυφὲς <strong>π</strong>ενταχόρδων, εἶναι μείζονα. διαφορο<strong>π</strong>οιοῦνται<br />

δηλ. ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ ἀντίστοιχα διαστήματα τοῦ ὀκταχόρδου, ὅ<strong>π</strong>ως<br />

φάνηκε στὸ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω σχῆμα.<br />

δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι εἶναι ἡ βάση (<strong>π</strong>α) καὶ ἡ κορυφή (Κε) τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου,<br />

καθὼς ἐ<strong>π</strong>ίσης καὶ ὁ Γα, ἐ<strong>π</strong>ειδή, ὅ<strong>π</strong>ως εἰ<strong>π</strong>ώθηκε στὰ <strong>π</strong>ρολεγόμενα<br />

τῶν χρωματικῶν Ἤχων, ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου κινεῖται καὶ στὴ<br />

διφωνία καὶ στὴ μεσότητα. <strong>π</strong>αράλληλα μὲ αὐτοὺς τοὺς φθόγγους, <strong>π</strong>ολὺ<br />

συχνὰ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖται καὶ ὁ δι, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος βρίσκεται στὴν κορυφὴ τοῦ τετραχόρδου.<br />

Ἡ συχνὴ χρήση τοῦ συγκεκριμένου φθόγγου φαίνεται νὰ ἀντιβαίνει<br />

<strong>π</strong>ρὸς τὴν τάξη τῶν φθόγγων <strong>π</strong>οὺ δεσ<strong>π</strong>όζουν μὲ βάση τὴν ἁρμονία<br />

τοῦ Ἤχου. Κάτι ἀνάλογο συναντήσαμε καὶ στὸν <strong>π</strong>λάγιο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου,<br />

ὅ<strong>π</strong>ου <strong>π</strong>άλι εἴδαμε νὰ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖται ὁ δι, χωρὶς νὰ εἶναι δεσ<strong>π</strong>όζων φθόγγος.<br />

Ὁ λόγος γιὰ τὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖται ὁ φθόγγος <strong>π</strong>οὺ βρίσκεται<br />

στὴν κορυφὴ τοῦ τετραχόρδου τόσο συχνά, ὥστε νὰ δίνει τὴν ἐντύ<strong>π</strong>ωση<br />

δεσ<strong>π</strong>όζοντος φθόγγου, εἶναι ὅτι ἡ διαφορὰ Ἤχου ἀ<strong>π</strong>ὸ Ἦχο καταδεικνύεται<br />

στὸ τετράχορδο. Εἴτε <strong>π</strong>ρόκειται γιὰ διαφορὰ μεταξὺ Ἤχων τοῦ ἴδιου<br />

γένους εἴτε <strong>π</strong>ρόκειται γιὰ διαφορὰ μεταξὺ Ἤχων διαφορετικοῦ γένους, ἡ<br />

ὅ<strong>π</strong>οια διαφορὰ <strong>π</strong>ραγματο<strong>π</strong>οιεῖται στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τοῦ τετραχόρδου. Γι’ αὐτὸ<br />

καὶ εἶναι ἀναγκαία ἡ χρήση τῶν φθόγγων <strong>π</strong>οὺ ὁριοθετοῦν τὸ τετράχορδο,<br />

ὥστε νὰ <strong>π</strong>ροσδιοριστεῖ τὸ εἶδος τοῦ τετραχόρδου <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ὁ<br />

Ἦχος. Εἶναι ἄλλο λοι<strong>π</strong>ὸν ἡ χρήση φθόγγων <strong>π</strong>οὺ συντελοῦν στὸν <strong>π</strong>ροσδιορισμὸ<br />

τῆς <strong>π</strong>οιότητας τοῦ τετραχόρδου, καὶ ἄλλο ἡ χρήση φθόγγων ὡς<br />

φθόγγων <strong>π</strong>οὺ καταδεικνύουν τὴν ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζει ἕνα Ἧχο καὶ<br />

συμβάλλει στὴ διάκριση Ἤχου ἀ<strong>π</strong>ὸ Ἦχο.<br />

Καταλήξεις ἀτελεῖς καὶ ἐντελεῖς στὰ στιχηραρικὰ καὶ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὰ μέ -<br />

λη κάνει στὸν <strong>π</strong>α, στὸν δι καὶ στὸν Κε καὶ τελικὲς στὸν <strong>π</strong>α. Στὰ στιχηραρικὰ<br />

μέλη τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου, τελικὲς καταλήξεις γίνονται καὶ<br />

στὸν δι, ὅταν <strong>π</strong>ρόκειται νὰ ἀκολουθήσει καὶ ἄλλος ὕμνος. Οἱ καταλήξεις<br />

αὐτὲς τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου λέγονται ἁ<strong>π</strong>λῶς τελικές, ἐνῶ οἱ καταλήξεις<br />

<strong>π</strong>οὺ δηλώνουν ὁριστικὴ <strong>π</strong>αύση τῆς ψαλμωδίας τελικὲς <strong>π</strong>ρὸς τέλος.

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

211<br />

Οἱ τελικὲς <strong>π</strong>ρὸς τέλος καταλήξεις γίνονται <strong>π</strong>άντα στὴ βάση τοῦ Ἤχου,<br />

στὸν <strong>π</strong>α.<br />

Στὰ εἱρμολογικὰ μέλη τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθοῦν<br />

τὴν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω λειτουργία τοῦ Ἤχου, δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι εἶναι ἡ βάση<br />

καὶ ἡ κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου (<strong>π</strong>α-Κε), καὶ οἱ καταλήξεις γίνονται στὸν<br />

<strong>π</strong>α, ἐνῶ στὶς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις <strong>π</strong>οὺ μεσάζει ἢ διφωνεῖ, οἱ δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι<br />

ἀκολουθοῦν τὸν τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας τοῦ Ἤχου.<br />

<strong>π</strong>αραδείγματα βασικῆς λειτουργίας τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου:<br />

α. Στὰ στιχηραρικὰ μέλη<br />

z ^t<br />

σλ 1n#` 3*r[[[14^K[[/1[vM3*Z[`3n γΛ1`<br />

>ε ε Κυ ρι ι ε ε κε κρα α ξα α <strong>π</strong>ρο ος σε ει<br />

3*r[[/[[36Q[v`1kγΛ1`$]4[[v3293{9x<br />

σα α α κου ου σο ον μου ει σα κου σο ο ον μου Κυ<br />

[|3qz[1kσλ 3^r[[34K[\v3k3*Z[`3*Z [l<br />

υ ρι ι ι ε Κυ ρι ε ε κε κρα α ξα <strong>π</strong>ρο ος σε ε<br />

[`3*r[[[W[v36Q[v1k%r[[ 13r[[[[l38z<br />

ει σα α α κουου σο ον μου <strong>π</strong>ροσχεςτη φω νη η η η τη ης<br />

1%r[3{9/[l\v3qz[1kσλ 3^1114K[ [<br />

δε η η σε ω ω ω ως μου εν τω κε κρα γε ναι αι<br />

[l3*Z[`3*Z[lηλ[`%r[[l\v[/1[MvD38z%/[l\v3qz<br />

με <strong>π</strong>ρο ος σε ε ει σα κουσοονμου Κυ υ υ υ ρι ι ι<br />

[`1nNσλ<br />

ι ε

212<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

β. Στὰ εἱρμολογικὰ μέλη<br />

Ἡ μορφὴ αὐτὴ τοῦ εἱρμολογικοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου συναντιέται<br />

συχνὰ σὲ στιχολογίες ὅ<strong>π</strong>ως τοῦ ἑσ<strong>π</strong>ερινοῦ, τῶν <strong>π</strong>ολυελέων τοῦ Ἁγίου<br />

Ὄρους, στὴ στιχολογία τοῦ Μεγάλου Ἀ<strong>π</strong>οδεί<strong>π</strong>νου, τῶν ὡρῶν τῆς Μεγάλης<br />

Τεσσαρακοστῆς κ.ἀ.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ Μεγάλο Ἀ<strong>π</strong>όδει<strong>π</strong>νο<br />

z ^t<br />

σλ533r[ [33k[331[[3* Z[[l 4<br />

Με θη μων ων ο Θε ος γνω τε ε θνη και ητ τα α σθε ο<br />

[[[ $K [[[mM/σλ<br />

τι με θη μων ο Θε ος<br />

Ἄλλοι τρό<strong>π</strong>οι λειτουργίας τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου<br />

<strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου μεσάζων<br />

Ἀρκτικὴ μαρτυρία: z^dσ<br />

Μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτὸ ψάλλονται τὰ <strong>π</strong>ερισσότερα εἱρμολογικὰ μέλη τοῦ<br />

<strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου, ὅ<strong>π</strong>ως <strong>π</strong>ροσόμοια, κανόνες, καθίσματα, ἀλλὰ καὶ<br />

στιχηραρικὰ καὶ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὰ μέλη. Ὁ τρό<strong>π</strong>ος αὐτὸς τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου<br />

ἔχει ἰδιαιτέρως κατανυκτικὸ ἄκουσμα, τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο εἶναι <strong>π</strong>ολὺ γνωστὸ<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς ἀκολουθίες τῆς Μ. Ἑβδομάδας. Γιὰ τὴ θεωρητικὴ θεμελίωση τοῦ<br />

τρό<strong>π</strong>ου αὐτοῦ ἔγινε λόγος στὰ <strong>π</strong>ρολεγόμενα τῶν χρωματικῶν Ἤχων καὶ<br />

<strong>π</strong>εριττεύει ἡ ἐ<strong>π</strong>ανάληψη. νὰ τονιστεῖ μόνο ὅτι ἡ φθορὰ τοῦ μαλακοῦ χρώματος<br />

στὴν ἀρκτικὴ μαρτυρία, ὅ<strong>π</strong>ως καὶ οἱ ὑ<strong>π</strong>όλοι<strong>π</strong>ες μαρτυρίες <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ,<br />

δηλώνουν ἀλλαγὴ στὸν τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας τοῦ Ἤχου καὶ ὄχι<br />

ἀλλαγὴ Ἤχου ἢ τόνου θεμελίωσης τοῦ Ἤχου. Θὰ <strong>π</strong>αρατεθοῦν λίγα <strong>π</strong>αραδείγματα<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας τοῦ Ἤχου στὴ μεσότητα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ<br />

<strong>π</strong>ιὸ γνωστὰ μέλη τοῦ τρό<strong>π</strong>ου αὐτοῦ, τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα ψάλλονται στὶς ἀκολουθίες

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

213<br />

τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδας. χαρακτηριστικὸ <strong>π</strong>αράδειγμα εἶναι ὁ κανόνας<br />

τοῦ Μεγάλου Σαββάτου «Κύματι θαλάσσης» ἀλλὰ καὶ <strong>π</strong>ολλὰ ἄλλα μέλη.<br />

Σύμφωνα μὲ τὴν ἀρκτικὴ μαρτυρία τοῦ Ἤχου καὶ τὶς μαρτυρίες <strong>π</strong>οὺ<br />

χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ὁ συγκεκριμένος ὕμνος, ἡ ἔναρξη τοῦ μέλους γίνεται ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸν δι καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ ἐκεῖ καταλήγει στὸν Βου. Ἐδῶ, γιὰ νὰ φανεῖ ἡ κίνηση τῆς<br />

μεσότητας ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση τοῦ Ἤχου, διατηρήθηκε ὁ <strong>π</strong>α ὡς ἀφετηρία μὲ<br />

τὶς ἀνάλογες μαρτυρίες τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου. Τὸ κείμενο αὐτὸ κάλλιστα<br />

μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ εἰ<strong>π</strong>ωθεῖ καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Κε, ὅ<strong>π</strong>ως θὰ δοῦμε ὅτι κάνει ὁ Κωνσταντῖνος<br />

<strong>π</strong>ρίγγος, γιατὶ δὲν ἔχει σημασία ἂν θεμελιωθεῖ στὴ βάση ἢ στὴν<br />

κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου, ἀφοῦ τὸ ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα εἶναι τὸ ἴδιο.<br />

z^dσ<br />

γκ σλ4[11]38 z1k1%r[[1k1[5<br />

Κυ μα τι θα λα ασ σης τον κρυ ψαντα <strong>π</strong>α λαι δι ω<br />

1 [[[lξλ114[46[1k]333r[[<br />

κτηντυραννον υ <strong>π</strong>ο γη ην ε κρυ ψαν των σε σω σμε νω ων<br />

[4[l ξλ5 333r [[ 3r [[l[34[%r<br />

οι <strong>π</strong>αι δες αλ λη μεις ως αι νε α νι δες τω Κυ ρι ω α<br />

[ [ 1[ [ 334K [[[lξλδκ<br />

σω μεν εν δο ξως γαρ δε δο ξα α σται<br />

Ἀκολουθεῖ <strong>π</strong>αράδειγμα <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου μεσάζοντος ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν<br />

κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου, ὅ<strong>π</strong>ως τὸν κατέγραψε ὁ <strong>π</strong>ρίγγος στὴν Ἁγία καὶ<br />

Μεγάλη Ἑβδομάδα του. Ἡ μόνη ἀλλαγὴ εἶναι ὅτι ἔχουν ἀντικατασταθεῖ<br />

οἱ μαρτυρίες τοῦ δευτέρου Ἤχου μὲ τὶς ἀντίστοιχες τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου,<br />

οἱ ὁ<strong>π</strong>οῖες οὐσιαστικὰ δηλώνουν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου τὰ ἴδια διαστήματα<br />

(βλ.<strong>π</strong>.).<br />

ηλ'(3^114[1114!|33<br />

Και νυν και α ει και εις τους αι ω νας των αι

214<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

4K[[[lφλ<br />

ω νων α μην<br />

51331[4![1r[[46[lηλ11]<br />

Η αρ ρη τως ε<strong>π</strong> ε σχα των συ υ λα βου σα και τε κου<br />

383q[l [ 31|33134] 3Ok[<br />

ου ου σα τον κτι στην τον ι δι ον Παρ θε νε σω ζε<br />

1/[[334 K /[[/1[mMφλ<br />

τους σε ε με γα λυ νο ον τα ας<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν κανόνα τῆς Μεγάλης <strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>της σὲ ἀργὸ μέλος τοῦ <strong>π</strong>έτρου<br />

<strong>π</strong>ελο<strong>π</strong>οννησίου εἶναι καὶ τὸ ἀκόλουθο:<br />

<strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου μεσάζων ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α ἢ τὸν Κε. Στὴ συνήθη<br />

καταγραφή του στὶς ἔντυ<strong>π</strong>ες ἐκδόσεις, ὁ Ζω ἢ ὁ Γα (ἐξαρτᾶται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ἂν<br />

ὡς ἀφετηρία ὁρίσουμε τὴ βάση ἢ τὴν κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου) ἀντιστοιχοῦν<br />

στὸν Βου τοῦ δευτέρου.<br />

σλ]ξλἢ ηλ]φλ στίς ἔντυ<strong>π</strong>ες ἐκδόσεις γκ]δκ<br />

ξλ111/3NmMe [v1k3qz[#/3Nne[v/1[v33*Z<br />

Προς σε ορ θρι ι ζω ω ω ω ω ω το ο ον δι<br />

[/[[v33* 4{[[v3296/1[v1kξλ1131<br />

ι ε ε ευ σ<strong>π</strong>λα χνι ι ι ι ι ι αν σε αυ τον τω<br />

13r[ [[ 3k3qz [#3*Z[l[ 3k/[ [v 33*r[[<br />

<strong>π</strong>ε σο ο ο ον τι ι ι ι ι ι κε νω σα α αν τα α α<br />

[W[v3%*/1[v 1kξλ14 [%r[[[ 3k3qz[#<br />

α α τρε ε ε <strong>π</strong>τως και με χρι <strong>π</strong>α α α α θω ω ω ω

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

215<br />

3nN 4{ K \v 3q [[ 4 [ 3k #V 3r [[[3qz[E329x]lφΛ<br />

ω χω ω ω ω ω ω ω ω ω >ω ω ω ω ω ω ω ων<br />

371%rk[l3{9x[|361E1[ [%r[[ 1#<br />

α <strong>π</strong>α θως υ <strong>π</strong>ο ο κυ υ υ υ υ ψαν τα α α Λο ο<br />

3293{9x[|% 1Q [v 4 [[v 1k3k3383<br />

ο γε ε Θε ε ου ου ου ου ου την ει ρη η η<br />

1\c3kφλ ' 138z ]l/3[v 33# 3r[/[[<br />

νη η ην <strong>π</strong>α ρα α σχου μοι οι οι φι ι λα αν θρω ω<br />

/1[mMξλ<br />

<strong>π</strong>ε ε<br />

Στὸ κείμενο αὐτὸ ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ καὶ νὰ <strong>π</strong>ροσεχθεῖ ἰδιαίτερα ἡ<br />

γραμμὴ «καὶ μέχρι <strong>π</strong>αθῶν». Στὸ σημεῖο αὐτὸ ὁ Ἦχος <strong>π</strong>λαγιάζει, καὶ γι’<br />

αὐτὸν τὸ λόγο ὁ φθόγγος Γα, ἂν ξεκινήσαμε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου,<br />

ἢ ὁ Ζω, ἂν ξεκινήσαμε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση του, ἐ<strong>π</strong>ανέρχεται, γιὰ ὅσο <strong>π</strong>λαγιάζει,<br />

στὴ χρωματική του θέση. Αὐτὸ γίνεται χωρὶς νὰ χρειάζεται ἰδιαίτερη<br />

φθορὰ γιὰ νὰ τὸ δείξει. Ἀρκεῖ ἡ ἀλλαγὴ στὴ λειτουργία τοῦ Ἤχου.<br />

Μιὰ ἐ<strong>π</strong>ίσης ἐνδιαφέρουσα <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση εἶναι ὁ εἱρμὸς τῆς Η΄ ὠδῆς<br />

«Στήλην κακίας ἀντιθέου» τοῦ ἴδιου κανόνα. Ὁ εἱρμὸς αὐτὸς ἀρχίζει μὲ<br />

τὸν <strong>π</strong>λάγιο τοῦ δευτέρου νὰ διφωνεῖ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α, καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ σημεῖο «τὸν<br />

ζωῆς κρατοῦντα <strong>π</strong>αλάμῃ» νὰ μεσάζει ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Κε.<br />

<strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου διφωνῶν καὶ μεσάζων<br />

z t 38<br />

φλ3ξ1k4{[[v1k38 b1k[34[3k[#4[[v<br />

Στη λην κα α α κι ι ας αν τι θε ου Παι δε ες θει ει ει

k<br />

k<br />

216<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

131/1o1z1[ [l[E 329x /[[vDM 3c 1 # 329x<br />

οι <strong>π</strong>α ρε ε ε ε ε δει ει ειγ μα α α α α α<br />

[[v 1k 1k σλ51 13k /1[ 3k 4 [[v 329<br />

α α τι σαν κα τα Χρι στου δε ε ε φρυ υ υ α<br />

3{9x[ | 3zq [ 1k σλ1 1k 38z 31kγΛ;l1έ<br />

το ο με ε ε νον α νο ο ο μων συ νε<br />

38z|Q [v 1kκ361n#1#1r[[[5/1o1z<br />

ε δρι ι ον βου λε ε ε ε ε ε ε ε ε ε ε<br />

[l[W[v 1k σλ4K /[[%rk\v[3k3k4K\v#4[3k#V<br />

ευ ε ε ται κε ε ε ε ε ε να α α α α α α α α<br />

3r[[[3q z[l[lαΛ36 11 %r[[[3k3q<br />

z[38<br />

>α α α α α α α κτει ναι με λε ε ε ε τα α α α<br />

4{ K\v3q[[4[3k#V 3r[[[3q z[l[l αΛ3713O<br />

χα α α α α α α α α >α α α α α α α τον ζω ης<br />

[l 4! K \v# 3*r[[ [W[v3*%/1[v1k φλ5k329r[[[l<br />

κρατουου ουν τα α α <strong>π</strong>α α λα α α μη ον <strong>π</strong>α α α σα<br />

46K[W [v 4[[v1k3#3Ok [l 3*r [[[l[ l 3Q[v3*Z<br />

κτι σι ι ι ι ις ευ λο ο γει δο ξα ζου ου σαεις του ου ου<br />

[|#3296/1[v1nφλ<br />

ους αι αι ω ω ω νας<br />

Στιχηραρικὰ μέλη<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου <strong>π</strong>οὺ μεσάζει ἐξ ὁλοκλήρου στὸ στιχηραρικὸ<br />

εἶδος μελο<strong>π</strong>οιίας εἶναι ἡ <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση τοῦ ἰδιομέλου τῶν αἴνων

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

217<br />

τῆς Κυριακῆς «Τριήμερος ἀνέστης χριστέ». Τὸ τρο<strong>π</strong>άριο αὐτὸ μ<strong>π</strong>οροῦμε<br />

νὰ τὸ ψάλλουμε, ὅ<strong>π</strong>ως καὶ τὰ <strong>π</strong>ροηγούμενα, ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση (<strong>π</strong>α) τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου<br />

ἢ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν κορυφὴ (Κε) τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου. Τὸ ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα εἶναι<br />

τὸ ἴδιο. Μόνο ἡ τονικότητα καὶ ὁ βαθμὸς δυσκολίας διαφέρουν. Ἡ <strong>π</strong>αρακάτω<br />

καταγραφὴ εἶναι ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>α.<br />

z ^t<br />

σλ1% rk [l[l[l/3[v33rk[l[W[v4[lξλ53k<br />

Τρι η με ρος α νε ε ε ε στης Χρι ι στε ε εκ τα<br />

;l33*] 1# 329 /[l\v3qz[ 1kξλ53 3*r<br />

φου κα θω ως γε ε ε γρα α α α <strong>π</strong>ται συ νε γει<br />

[[[l 4! K|l36K 3{93{9x [ |3qz[ 1k ξλ3E329x<br />

ει ει ρας τον <strong>π</strong>ρο <strong>π</strong>α το ρα α η η η μων δι ι<br />

[[/[[v33k/3[v 33* /[ l \v 3qz[ 1k ξλ1c<br />

ι ι ο ο ο σε και αι αι δο ξα α α α ζει το<br />

%rk[l[l[l 3k3qz [#V3*%/1[M111329x<br />

γε νος τωνανθρω ω ω ω ω <strong>π</strong>ω ων και α νυ μνει<br />

[|l/3[v33#3r[/[[/1[Mmξλ<br />

ει ει σου τη η ην α α να α στα α σι ιν<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὸ εἶδος μελο<strong>π</strong>οιίας εἶναι τὸ ἀκόλουθο <strong>π</strong>αράδειγμα.<br />

χερουβικὸ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου τοῦ Γρηγορίου <strong>π</strong>ρωτοψάλτου.<br />

z ^t<br />

σλ1c 3r [ [ 3k 3qz [ 3k3qz[[[[3*1k4K\vM<br />

Οι τα α α α α α α α α α α α α χε ε ε

218<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

3c 1k 3c 1r [ [l [l 3k #V /4Q [v 3*] [38z3q<br />

ε >ε ε ε ε ε ε ε ε ε ε ε ρου ου ου ου<br />

[ l [l 5k3qz[3{9x[ [ [ #3Ok[lσλ<br />

ου ου ου ου ου ου χε ε ρουου βι ιμ<br />

Εἶναι ἀρκετὰ τὰ <strong>π</strong>αραδείγματα καὶ οἱ μαρτυρίες <strong>π</strong>οὺ δείχνουν ὅτι ἡ<br />

ἀλλαγὴ στὸν τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας τοῦ Ἤχου δὲν σημαίνει ἀλλαγὴ Ἤχου.<br />

Οἱ φθορὲς <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦνται στὶς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις αὐτὲς δὲν <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ<br />

μᾶς δημιουργοῦν σύγχυση καὶ νὰ νομίζουμε ὅτι ἀλλάζει ὁ Ἦχος. Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ<br />

δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχει καλύτερος τρό<strong>π</strong>ος γιὰ νὰ δηλωθεῖ ἡ ἀλλαγὴ στὸν τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας<br />

τοῦ Ἤχου, χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦνται ἐξ ἀνάγκης οἱ φθορὲς καὶ οἱ μαρτυρίες<br />

ἄλλου Ἤχου, μὲ τὶς ὁ<strong>π</strong>οῖες δηλώνεται ἡ ἀλλαγὴ στὸν τρό<strong>π</strong>ο καὶ<br />

ὄχι στὸν Ἦχο. Εἶναι <strong>π</strong>αράλογο ἄλλωστε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ μιὰ νὰ δηλώνεται ὅτι<br />

ἕνα τρο<strong>π</strong>άριο θὰ ψαλεῖ στὸν τάδε Ἦχο, καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἄλλη στὴ συνέχεια,<br />

γιὰ κά<strong>π</strong>οιον ἀνεξήγητο λόγο, νὰ ψάλλεται σὲ ἄλλο.<br />

Μιὰ ἀκόμα συνήθεια τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου γιὰ τὴν ὁ<strong>π</strong>οία <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει<br />

νὰ γίνει λόγος εἶναι ὅτι, <strong>π</strong>ολλὲς φορές, ὁ Ἦχος αὐτὸς ἐργάζεται διατονικὰ<br />

στὸ ὑψηλὸ τετράχορδο, χωρὶς αὐτὸ νὰ σημαίνει ὅτι ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου<br />

χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ μεικτὴ κλίμακα. Εἶναι συχνὴ μὲν ἀλλὰ <strong>π</strong>αροδικὴ λειτουργία<br />

τοῦ Ἤχου.<br />

Συμ<strong>π</strong>ληρωματικὰ στὰ ὅσα εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν μέχρι τώρα γιὰ τοὺς τρό<strong>π</strong>ους<br />

λειτουργίας τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ δευτέρου, <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ εἰ<strong>π</strong>ωθεῖ καὶ τοῦτο:<br />

Ὅταν χρειαστεῖ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ δευτέρου νὰ λειτουργήσει κατὰ τὸ ὀκτάχορδο<br />

σύστημα, διαφορετικὰ δηλαδὴ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν συνήθη τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας<br />

του σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ τὴν κλίμακα, αὐτὸ ἐ<strong>π</strong>ιτυγχάνεται μὲ τὶς φθορές. Κατὰ<br />

τὴν ἔξοδο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ ὅρια τοῦ ὀκταχόρδου. το<strong>π</strong>οθετεῖται ἡ φθορὰ τῆς βάσης<br />

τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου, καὶ κατὰ τὴν κατάβαση ἡ φθορὰ τῆς κορυφῆς τοῦ τετραχόρδου.<br />

Μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτὸ ἐ<strong>π</strong>ιτυγχάνεται ἡ ἀναβοκατάβαση τῆς κλίμακας<br />

κατὰ τὸ ὀχτάχορδο σύστημα.

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

219<br />

<strong>π</strong>ρολεγόμενα<br />

Γ΄ ΤΟΥ ΕνΑΡΜΟνΙΟΥ ΓΕνΟΥΣ<br />

ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

Τὸ ἐναρμόνιο γένος τῆς Ὀκταηχίας εἶναι «σημεῖον ἀντιλεγόμενον» γιὰ<br />

ὅσους ἀσχολοῦνται μὲ τὴ θεωρία τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς. Ἡ αἰτία<br />

αὐτῆς τῆς ἀντιλογίας εἶναι ἡ ἀσυμφωνία <strong>π</strong>ράξης καὶ θεωρίας, ἀσυμφωνία<br />

μεταξὺ λειτουργικῆς <strong>π</strong>ράξης καὶ θεωρητικῶν τῆς μουσικῆς. Γιατὶ, ἐνῶ τὸ<br />

ἐναρμόνιο γένος εἶναι γεγονὸς ἀδιαμφισβήτητο στὴ λειτουργικὴ <strong>π</strong>ράξη,<br />

θεωρητικὰ ἀμφισβητεῖται ἡ ὕ<strong>π</strong>αρξή του μὲ τὸ σκε<strong>π</strong>τικὸ ὅτι τὰ διαστήματα<br />

<strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ εἶναι τοῦ σύντονου διατόνου καὶ ὄχι τοῦ ἐναρμονίου γένους<br />

τῆς ἀρχαιότητας. Στὸ σημεῖο αὐτὸ στηρίζονται νεότεροι θεωρητικοὶ<br />

οἱ ὁ<strong>π</strong>οίοι ἰσχυρίζονται ὅτι ὁ Τρίτος καὶ ὁ Βαρὺς εἶναι Ἦχοι τοῦ σκληροῦ<br />

διατόνου καὶ ὄχι, ὅ<strong>π</strong>ως τοὺς θεωρεῖ ἡ λειτουργικὴ <strong>π</strong>αράδοση, Ἦχοι τοῦ<br />

ἐναρμονίου γένους.<br />

Σὲ <strong>π</strong>ρογενέστερη ἑνότητα αὐτῆς τῆς ἐργασίας ἔγινε λόγος γιὰ τὸ<br />

ἀρχαῖο ἐναρμόνιο γένος καὶ τοὺς λόγους κατάργησής του <strong>π</strong>ολὺ <strong>π</strong>ρὶν τὴ<br />

δημιουργία τῆς Ὀκταηχίας. Στὴ θέση τοῦ <strong>π</strong>αλαιοῦ, ἕνα νέο ἐναρμόνιο<br />

γένος δημιουργήθηκε γιὰ νὰ «στεγάσει» Ἤχους τῆς ἐκκλησιαστικῆς<br />

Ὀκταηχίας <strong>π</strong>οὺ διέφεραν ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς Ἤχους τῶν ἄλλων γενῶν. Ἡ κλίμακα<br />

τοῦ νέου ἐναρμονίου γένους στηρίχθηκε στὴ χρόα τοῦ σύντονου διατόνου<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ὁ<strong>π</strong>οία εἶχε <strong>π</strong>ροέλθει ἡ <strong>π</strong>αλαιὰ ἐναρμόνια χρόα, σύμφωνα μὲ τὴ<br />

μαρτυρία τοῦ Ἀριστείδου τοῦ Κοϊντιλιανοῦ: «Τὸ δὲ ἐναρμόνιον διατονικὸν<br />

ἐστί, τόνῳ μὲν δι<strong>π</strong>λασιασθέν, τῷ δ’ ἡμιτονίῳ δίχα διηρημένον». 72 Ὅ<strong>π</strong>ως,<br />

λοι<strong>π</strong>όν, <strong>π</strong>ροῆλθε τὸ <strong>π</strong>αλαιὸ ἐναρμόνιο μὲ δι<strong>π</strong>λασιασμὸ τοῦ τόνου καὶ διαίρεση<br />

τοῦ ἡμιτονίου τῆς χρόας τοῦ σύντονου διατόνου, ἔτσι, μετὰ τὴν κατάργηση<br />

τοῦ <strong>π</strong>αλαιοῦ ἐναρμονίου, ἡ χρόα τοῦ σύντονου διατόνου<br />

διαδέχτηκε τὴν ἀρχαία ἐναρμόνια χρόα στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς ἐκκλησιαστικῆς<br />

Ὀκταηχίας. <strong>π</strong>ληροφορίες γιὰ τὸ θέμα τῆς διαδοχῆς αὐτῆς στὴ λειτουρ-<br />

72<br />

Κ. Ἀ. Ψάχος, Τὸ ὀκτάηχον σύστημα τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, ἐκδόσεις Μ.<br />

<strong>π</strong>ολυχρονάκη, νεά<strong>π</strong>ολις Κρήτης 1980, σ. 57.

220<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

γικὴ <strong>π</strong>ράξη μᾶς δίνει ἕνα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ <strong>π</strong>ολὺ γνωστὰ κοντάκια τοῦ ἁγίου Ρωμανοῦ<br />

τοῦ μελωδοῦ, τὸ κοντάκιο τῶν Θεοφανείων «Ἐ<strong>π</strong>εφάνης σήμερον».<br />

Ὁ ὕμνος αὐτὸς ἀνήκει στὴν <strong>π</strong>ρογενέστερη ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν Ὀκταηχία <strong>π</strong>ερίοδο<br />

καὶ διασώζει τὴ δομὴ τῆς τρο<strong>π</strong>ικότητας <strong>π</strong>οὺ συναντᾶμε καὶ στὴν ἐξωτερικὴ<br />

μουσική. Τὸ κοντάκιο χωρίζεται σὲ τρία μέρη: στὸ <strong>π</strong>ρῶτο μέρος χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ<br />

τετράχορδο μὲ διαστήματα τοῦ μαλακοῦ διατόνου 10-8-12, στὸ<br />

δεύτερο μέρος (<strong>π</strong>οὺ εἶναι σύντομο) χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ τετράχορδο μὲ διαστήματα<br />

τοῦ σύντονου διατόνου 12-12-6 καὶ στὸ τρίτο μέρος τετράχορδο μὲ<br />

διαστήματα τοῦ μαλακοῦ διατόνου 12-10-8. Ὁ <strong>π</strong>ρῶτος τύ<strong>π</strong>ος τετραχόρδου<br />

εἶναι αὐτὸς <strong>π</strong>οὺ θὰ χρησιμο<strong>π</strong>οιήσει λίγο ἀργότερα ὁ <strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος<br />

τῆς Ὀκταηχίας μὲ βάση τὸ φθόγγο <strong>π</strong>α· ὁ δεύτερος τύ<strong>π</strong>ος τετραχόρδου<br />

εἶναι αὐτὸς <strong>π</strong>οὺ θὰ χρησιμο<strong>π</strong>οιήσει ὁ Τρίτος Ἦχος μὲ βάση τὸ φθόγγο<br />

Γα· καὶ ὁ τρίτος τύ<strong>π</strong>ος εἶναι αὐτὸς <strong>π</strong>οὺ θὰ χρησιμο<strong>π</strong>οιήσει ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ<br />

Τετάρτου μὲ βάση τὸ φθόγγο νη. Καὶ οἱ τρεῖς τύ<strong>π</strong>οι τετραχόρδων ἀ<strong>π</strong>οδόθηκαν<br />

στὸν Τέταρτο Ἦχο τῆς Ὀκταηχίας, γιατὶ ὁ <strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος θεωρεῖται<br />

<strong>π</strong>αράμεσος τοῦ Τετάρτου, ὁ Τρίτος δίφωνος τοῦ <strong>π</strong>ρώτου, ἐνῶ ὁ<br />

<strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου εἶναι καὶ <strong>π</strong>αράμεσος τοῦ Τρίτου καὶ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ<br />

Τετάρτου. Τὸ βέβαιο εἶναι ὅτι τὸ κοντάκιο αὐτὸ δὲν ψάλλεται σὲ κανένα<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς τρό<strong>π</strong>ους μελο<strong>π</strong>οιίας τοῦ Τετάρτου, γιὰ τοὺς ὁ<strong>π</strong>οίους ἔγινε λόγος,<br />

ἀλλὰ ἀκολουθεῖ τὶς τρο<strong>π</strong>ικὲς κινήσεις <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>εριγράφτηκαν λίγο <strong>π</strong>ρίν.<br />

Τὴν αὐθεντικὴ ἐκτέλεση τοῦ ὕμνου αὐτοῦ διασώζει ὁ <strong>π</strong>ρωτοψάλτης<br />

τοῦ Οἰκουμενικοῦ <strong>π</strong>ατριαρχείου Ἰακώβος ναυ<strong>π</strong>λιώτης. Ὁ ναυ<strong>π</strong>λιώτης<br />

εἶναι ἡ μοναδικὴ «γέφυρα» 73 μὲ τὸ <strong>π</strong>αρελθὸν καὶ ὁ <strong>π</strong>ρῶτος <strong>π</strong>οὺ κατέγραψε<br />

φωνογραφικὰ τὴν <strong>π</strong>αράδοση τοῦ <strong>π</strong>ατριαρχικοῦ ἀναλογίου στὶς ἀρχὲς τοῦ<br />

20 οῦ αἰῶνα μὲ τρό<strong>π</strong>ο γνήσιο <strong>π</strong>οὺ δὲν ἐ<strong>π</strong>ιδέχεται ἀμφισβήτηση. <strong>π</strong>αρατίθεται<br />

στὴ συνέχεια τὸ μουσικὸ κείμενο τοῦ κοντακίου «Ἐ<strong>π</strong>εφάνης σήμερον»<br />

73<br />

Ὁ ναυ<strong>π</strong>λιώτης εἶναι «γέφυρα» μὲ τὸ <strong>π</strong>αρελθόν, γιατὶ γνώριζε <strong>π</strong>ῶς ἔψαλλαν<br />

ὅσοι χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν τὸ <strong>π</strong>αλαιὸ σύστημα γραφῆς, ἀφοῦ συνέψαλλε μὲ τὸν δάσκαλό<br />

του νικόλαο, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος γνώριζε καὶ ἔψαλλε μὲ τὸ <strong>π</strong>αλαιὸ σύστημα, ἐνῶ ὁ ἴδιος χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσε<br />

τὸ νέο σύστημα γραφῆς. Ἦταν σὲ θέση, λοι<strong>π</strong>όν, νὰ ξέρει <strong>π</strong>ῶς ψάλλονταν<br />

στὸ <strong>π</strong>αλαιὸ σύστημα τὰ μέλη αὐτὰ καὶ μᾶς ἄφησε <strong>π</strong>ολύτιμη <strong>π</strong>αρακαταθήκη τοὺς δίσκους<br />

78 στροφῶν (1914-1926), στοὺς ὁ<strong>π</strong>οίους ἀ<strong>π</strong>οτυ<strong>π</strong>ώνεται ἡ αὐθεντικὴ ἐκτέλεση<br />

τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ μέλους.

2<br />

9<br />

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

221<br />

ὅ<strong>π</strong>ως ἀκριβῶς τὸ ἔψαλλε ὁ Ἰάκωβος ναυ<strong>π</strong>λιώτης στοὺς φωνογραφικοὺς<br />

δίσκους τῆς <strong>π</strong>εριόδου 1914-1926.<br />

σΣ11` 3Ζ 9]`36Ζ r[[`[l`36Ζ132 x`[[[v3*]lσΣ<br />

Ε <strong>π</strong>ε φα νης ση η με ρον τη οι κου με ε ε ε νη<br />

[ 3`3Ζ29 ]`3Ζ6r[[`[lΖ1`333r[[ 3*AZ`1kΖφΦ<br />

και το φως σου Κυ υ ρι ε ε ση μει ω θη εφ η μας<br />

;`53/3[c38[[ [ [ [lαΑ` 46 Ζ[ 3*Z`3{9<br />

εν ε <strong>π</strong>ι γνω ω ω σει υ μνουντας σε ηλ θες ε φα<br />

113r\v [[%r[[W[v1kαΑ<br />

νης το φω ως το α <strong>π</strong>ρο ο σι ι τον<br />

Ἀναλύοντας τὰ δομικὰ στοιχεῖα τοῦ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω ὕμνου, βλέ<strong>π</strong>ουμε ὅτι<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ λέξη «ἐ<strong>π</strong>εφάνης» μέχρι τὴ λέξη «Κύριε» ἀκολουθεῖ τὸ διατονικὸ<br />

τετράχορδο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου Ἤχου τῆς Ὀκταηχίας. Ἡ φράση «ἐσημειώθη<br />

ἐφ’ ἡμᾶς» ἀκολουθεῖ τὸ τετράχορδο τοῦ σύντονου διατόνου <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ<br />

ὁ Τρίτος, καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ «ἐν ἐ<strong>π</strong>ιγνώσει» μέχρι τὸ τέλος ἀκολουθεῖ τὸ<br />

διατονικὸ τετράχορδο <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου. Τὰ διαστήματα<br />

<strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ὁ ὕμνος αὐτὸς στὴ φράση «ἐσημειώθη ἐφ’<br />

ἡμᾶς» εἶναι διαστήματα τοῦ σύντονου διατόνου, ἀλλὰ αὐτὰ ἀκριβῶς τὰ<br />

διαστήματα ἀναγνωρίζονται στὴν Ὀκταηχία ὡς διαστήματα τοῦ ἐναρμονίου<br />

γένους, καὶ ἡ συγκεκριμένη μελωδικὴ φράση μὲ τὴ χαρακτηριστικὴ<br />

δίεση τοῦ Βου <strong>π</strong>ρὸς τὸν Γα ὡς μελωδία τοῦ Τρίτου Ἤχου. Μὲ τὸν ἴδιο<br />

τρό<strong>π</strong>ο ψάλθηκαν τὰ μέλη τοῦ Τρίτου Ἤχου τῆς Ὀκταηχίας <strong>π</strong>οὺ γράφτηκαν<br />

ἀργότερα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν ἅγιο Ἰωάννη δαμασκηνὸ καὶ ἔτσι ψάλλονται μέχρι<br />

σήμερα.<br />

Σημαντικὴ γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ εἶναι ἡ μαρτυρία τοῦ <strong>π</strong>ατριάρχου Ἰεροσολύμων<br />

Ἰωάννου, βιογράφου τοῦ ἁγίου, τὴν ὁ<strong>π</strong>οία <strong>π</strong>αραθέτει στὴ διδακτορική<br />

του διατριβὴ ὁ καθηγητὴς μουσικολογίας Ἀντώνιος Ἀλυγιζάκης:<br />

«Κά<strong>π</strong>οιος μοναχὸς θρηνεῖ τὸν κατὰ σάρκα ἀδελφό του, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος ἀ<strong>π</strong>εδή-

222<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

μησε, καὶ ἀ<strong>π</strong>αρηγόρητος ἰκετεύει τὸν δαμασκηνὸ “καί τι αὐτῷ μελουρ -<br />

γῆσαι τρο<strong>π</strong>άριον”... ὁ δαμασκηνὸς κάμ<strong>π</strong>τεται καὶ “τρο<strong>π</strong>άριον αὐτῷ ἐ<strong>π</strong>ὶ<br />

νεκρῷ συντίθησιν ἐναρμόνιον, ὃ καὶ μέχρι τοῦ νῦν <strong>π</strong>αρὰ τοῖς <strong>π</strong>άντων στόμασιν<br />

ᾄδεται, τὸ <strong>π</strong>άντα ματαιότης τὰ ἀνθρώ<strong>π</strong>ινα”». 74 Εἶναι σὲ ὅλους<br />

γνωστὸ ὅτι τὸ τρο<strong>π</strong>άριο αὐτὸ ψάλλεται στὸν Τρίτο Ἦχο τῆς Ὀκταηχίας,<br />

ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος κατατάσσεται στὸ ἐναρμόνιο γένος, ἐνῶ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ διαστήματα<br />

τοῦ σύντονου διατόνου τῆς ἀρχαιότητας. Ἡ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω μαρτυρία<br />

εἶναι ἐξόχως σημαντική, γιατὶ ἔρχεται νὰ ἐ<strong>π</strong>ιβεβαιώσει τὴν ἄ<strong>π</strong>οψη ὅτι ἡ<br />

χρόα τοῦ σύντονου διατόνου <strong>π</strong>ῆρε τὴ θέση τῆς χρόας τοῦ ἀρχαίου ἐναρμονίου<br />

γένους μετὰ τὴν κατάργηση τῆς τελευταίας. Εἶναι βέβαιο λοι<strong>π</strong>ὸν<br />

ὅτι τὰ διαστήματα τοῦ σύντονου διατόνου τῆς ἀρχαιοελληνικῆς μουσικῆς<br />

εἶναι διαστήματα <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ τὸ νέο ἐναρμόνιο γένος τῆς ἐκκλησιαστικῆς<br />

μουσικῆς.<br />

Στὴ συνέχεια θὰ γίνει λόγος γιὰ τοὺς Ἤχους τοῦ νέου ἐναρμονίου γένους<br />

τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας, τὸν Τρίτο καὶ τὸν Βαρύ, οἱ ὁ<strong>π</strong>οῖοι<br />

ἔχουν ἕνα ἰδιαίτερο τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας σὲ σχέση μὲ τοὺς ἄλλους Ἤχους<br />

τῆς Ὀκταηχίας καὶ γι’ αὐτὸ ἦταν ἀ<strong>π</strong>αραίτητη ἡ κατάταξή τους σὲ ἰδιαίτερο<br />

γένος.<br />

Ἦχος Τρίτος<br />

Ἀρκτικὴ μαρτυρία: z3 ἢ ἁ<strong>π</strong>λῶς #f<br />

Βάση: ὁ Γα τῆς μέσης δια<strong>π</strong>ασῶν.<br />

Ἀ<strong>π</strong>ήχημα:<br />

Τὸ <strong>π</strong>αλαιότερο ἀ<strong>π</strong>ήχημα τοῦ Ἤχου εἶναι τό: φΦ;361lφΦ<br />

> α α > α<br />

Τὸ νεότερο ἀ<strong>π</strong>ήχημα εἶναι αὐτὸ <strong>π</strong>οὺ δείχνει τὴ δίφωνη κίνηση τοῦ<br />

Ἤχου στὸ τρίχορδο Γα-Κε: φΦ%r \ 4 φΦ<br />

κ ε δ ι γ α<br />

74<br />

Ἀλυγιζάκης, Ἡ Ὀκταηχία, ὅ.<strong>π</strong>., σ. 106.

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

223<br />

Ἡ κλίμακα:<br />

12 12 6 12 12 6 12 12 12 6<br />

αΑ σΣ δΔ φΦ γΗΑ ηΗΣ ξΞΦ αΞΗΑ σΞΗΣ δΞΔ φΞΦ<br />

Ὁ Ἦχος αὐτὸς ἔχει βάση τὸ φθόγγο Γα τῆς μέσης δια<strong>π</strong>ασῶν μὲ διαστήματα<br />

τετραχόρδου 12-12-6. Ἡ κλίμακά του ἔχει διάταξη διαζευγμένων<br />

τετραχόρδων καὶ ἀνα<strong>π</strong>τύσσεται θεωρητικῶς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Γα τῆς μέσης<br />

δια<strong>π</strong>ασῶν μέχρι τὸν ὑψηλὸ Γα. Ἡ κλίμακα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Γα τῆς μέσης δια<strong>π</strong>ασῶν<br />

μέχρι τὸν ὑψηλὸ Γα εἶναι καθαρὰ θεωρητική, γιατὶ ὁ Ἦχος αὐτὸς<br />

<strong>π</strong>οτὲ δὲν ἀνεβαίνει στὴν κορυφὴ τοῦ ὀκταχόρδου του. Κινεῖται μὲ τρό<strong>π</strong>ο<br />

κυκλικὸ γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση, καί, σὲ ἀντίθεση μὲ τοὺς ἄλλους κύριους<br />

Ἤχους, ὁ Tρίτος χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ὡς δεσ<strong>π</strong>όζουσα ἁρμονία τὴ «διὰ τριῶν».<br />

Ἡ κυκλικὴ αὐτὴ κίνηση τοῦ Ἤχου ἔχει δι<strong>π</strong>λὴ κατεύθυνση: α. στὴ διφωνία<br />

Γα-Κε, καὶ β. στὴ μεσότητα Γα-<strong>π</strong>α. Ἡ ἐ<strong>π</strong>ιλογὴ τῆς διὰ τριῶν ἁρμονίας<br />

ἀντὶ τῆς διὰ τεσσάρων ὡς δεσ<strong>π</strong>όζουσας ἁρμονίας, διαφορο<strong>π</strong>οιεῖ τὸν Ἦχο<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς ἄλλους κύριους Ἤχους, καὶ τὸν κάνει νὰ μοιάζει <strong>π</strong>ερισσότερο<br />

μὲ μέσο Ἦχο <strong>π</strong>αρὰ μὲ κύριο.<br />

Ἡ χαρακτηριστικὴ κίνησή του στὴ διφωνία καὶ στὴ μεσότητα μὲ τρίχορδα<br />

<strong>π</strong>οὺ εἶναι διαφορετικὰ μεταξύ τους <strong>π</strong>ροσδίδει στὸν Τρίτο Ἦχο τὴν<br />

ἰδιο<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ία <strong>π</strong>οὺ ἔχει. Τὸ τρίχορδο <strong>π</strong>οὺ βρίσκεται <strong>π</strong>άνω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση<br />

εἶναι τὸ μεγαλύτερο σὲ μέγεθος (24 μ.κ.) ἀ<strong>π</strong>ὸ ὅλα τὰ τρίχορδα τοῦ διατονικοῦ<br />

καὶ ἐναρμονίου γένους. Τὸ ἄλλο τρίχορδο <strong>π</strong>οὺ βρίσκεται χαμηλότερα<br />

εἶναι 18 μ.κ. καὶ εἶναι ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ γλυκύτερα στὸ ἄκουσμα. Ἔτσι<br />

συνδυάζεται τὸ ἀνδρο<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ὲς τοῦ Ἤχου μὲ τὴ γλυκύτητα, καὶ ἀ<strong>π</strong>οφεύγεται<br />

ἡ σκληρότητα τοῦ μέλους.<br />

Εἱρμολογικὰ μέλη τοῦ Τρίτου Ἤχου<br />

z #e<br />

Εἶναι τὰ ἁ<strong>π</strong>λούστερα καὶ τὰ ὡραιότερα μέλη τοῦ Ἤχου. Κινοῦνται<br />

γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Γα μὲ δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους τοὺς Γα-Κε-<strong>π</strong>α, μὲ καταλή-

224<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ξεις ἀτελεῖς καὶ ἐντελεῖς στοὺς ἴδιους φθόγγους καὶ τελικὲς καταλήξεις<br />

στὸν Γα. Ἡ ἀνά<strong>π</strong>τυξη τῆς μελωδίας δὲν ὑ<strong>π</strong>ερβαίνει τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο <strong>π</strong>ρὸς<br />

τὰ ἐ<strong>π</strong>άνω καὶ τὸ τετράχορδο <strong>π</strong>ρὸς τὰ κάτω. Ὁ στίχος λέγεται στὴν κορυφὴ<br />

τοῦ τριχόρδου, στὸν Κε ἢ στὴ βάση, στὸν Γα, καὶ ἀφοῦ ἀνέβει μέχρι τὸν<br />

Ζω ἢ τὸν νη, κατεβαίνει στὸν <strong>π</strong>α, γιὰ νὰ δείξει τὴν κίνηση τοῦ Ἤχου.<br />

Ὅταν ἡ μελωδία κινεῖται γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Γα, ὁ Βου ἕλκεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Γα.<br />

Στὶς καταληκτικὲς φράσεις μάλιστα ἡ ἕλξη εἶναι τόσο ἔντονη, <strong>π</strong>οὺ μοιάζει<br />

νὰ ταυτίζονται οἱ δύο φθόγγοι Βου καὶ Γα.<br />

Στιχηραρικὰ μέλη τοῦ Τρίτου Ἤχου<br />

Ὅσα εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν γιὰ τὸ εἱρμολογικὸ εἶδος ἰσχύουν σὲ γενικὲς γραμμὲς καὶ<br />

γιὰ τὰ στιχηραρικὰ μέλη τοῦ Tρίτου Ἤχου. Μιὰ κά<strong>π</strong>οια διαφορὰ τοῦ στιχηραρικοῦ<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν εἱρμολογικὸ Tρίτο εἶναι ὅτι ἀνα<strong>π</strong>τύσσει τὴ μελωδία του<br />

<strong>π</strong>ερισσότερο στὴν ὑψηλότερη ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Γα κλίμακα. Μάλιστα, ὅταν ἀνεβαίνει<br />

<strong>π</strong>ρὸς τὸν ὑψηλὸ <strong>π</strong>α, ὁ τρό<strong>π</strong>ος τῆς μελωδικῆς κίνησης θυμίζει <strong>π</strong>λάγιο τοῦ<br />

<strong>π</strong>ρώτου. Αὐτὸ γίνεται, ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ἡ ἔκταση τοῦ καθαροῦ Tρίτου Ἤχου εἶναι<br />

<strong>π</strong>εριορισμένη καὶ ἀνα<strong>π</strong>ληρώνεται ὁ <strong>π</strong>εριορισμὸς αὐτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ συνεργασία<br />

τοῦ Tρίτου μὲ τὸν <strong>π</strong>λάγιο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου καθὼς ἐ<strong>π</strong>ίσης καὶ μὲ ἄλλους Ἤχους.<br />

<strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὰ μέλη τοῦ Τρίτου Ἤχου<br />

Μιὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς ἰδιαιτερότητες τοῦ ἐναρμονίου γένους, γιὰ τὶς ὁ<strong>π</strong>οῖες ἔγινε<br />

λόγος στὰ <strong>π</strong>ρολεγόμενα, εἶναι ἡ ἀδυναμία ἀνά<strong>π</strong>τυξης τῶν Ἤχων του στὸ<br />

<strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὸ εἶδος τῆς μελο<strong>π</strong>οιίας. Ἂν στὸ στιχηραρικὸ εἶδος τοῦ Τρίτου<br />

ὑ<strong>π</strong>άρχει ἀνάγκη συνεργασίας μὲ ἄλλους Ἤχους <strong>π</strong>ροκειμένου νὰ ἀ<strong>π</strong>οφευχθεῖ<br />

ἡ μονοτονία, στὸ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὸ ἡ μελικὴ ἀνά<strong>π</strong>τυξη στὰ ὅρια τῶν Ἤχων<br />

αὐτῶν εἶναι ἀδύνατη. Ἡ ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ μιὰ καὶ ὁ<br />

τρό<strong>π</strong>ος λειτουργίας τῶν Ἤχων ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἄλλη, θέτουν ὅρια στὴν ἀνά<strong>π</strong>τυξή<br />

τους, ὥστε κάθε <strong>π</strong>αραβίαση τῶν ὁρίων νὰ καταργεῖ τὴν ἰδιο<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ία τους<br />

καὶ μαζὶ νὰ καταργεῖ οὐσιαστικὰ καὶ τοὺς Ἤχους. Τυχὸν ἀνά<strong>π</strong>τυξη τῶν<br />

ἐναρμόνιων Ἤχων <strong>π</strong>έραν τῶν ὁρίων τους, ὅ<strong>π</strong>ως γίνεται στὴν ἐξωτερικὴ<br />

μουσική, θὰ καθιστοῦσε τοὺς Ἤχους αὐτοὺς μιὰ ἐκδοχὴ τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ<br />

Τετάρτου μὲ διαστήματα τοῦ σύντονου διατόνου.

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

225<br />

Τὴν ἀδυναμία ἀνά<strong>π</strong>τυξής του στὸ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὸ εἶδος μελο<strong>π</strong>οιίας ὁ Τρίτος<br />

Ἦχος τὴν ξε<strong>π</strong>ερνᾶ «δανειζόμενος» τὴν κατὰ τριφωνία κίνηση τοῦ <strong>π</strong>λαγίου<br />

τοῦ Τετάρτου. Ὁ κατὰ τριφωνία <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου ἔχει τὰ ἀκόλουθα<br />

κοινὰ σημεῖα μὲ τὸν Τρίτο Ἦχο: α. τὴν κοινὴ βάση στὸ φθόγγο Γα (ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

μεταφορὰ τῆς βάσης τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ Τετάρτου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν νη στὸν Γα), β.<br />

τὸν κυκλικὸ τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας, καὶ γ. τοὺς δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους, οἱ<br />

ὁ<strong>π</strong>οῖοι, μὲ τὴν ἀλλαγὴ <strong>π</strong>οὺ γίνεται στὸν τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας τοῦ <strong>π</strong>λαγίου<br />

τοῦ Τετάρτου, μοιάζουν <strong>π</strong>ολὺ μὲ τοὺς δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους τοῦ Τρίτου.<br />

Μὲ τὸν κατάλληλο ἐ<strong>π</strong>ίσης τρό<strong>π</strong>ο σύνθεσης, τὸ μελωδικὸ ἄκουσμα <strong>π</strong>ροσλαμβάνει<br />

τὰ χαρακτηριστικὰ τοῦ Τρίτου Ἤχου καὶ ἔτσι, ἐνῶ ὁ Ἦχος<br />

εἶναι οὐσιαστικὰ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου, τὸ ἄκουσμά του μᾶς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ει<br />

στὸν Τρίτο. χαρακτηριστικὸ <strong>π</strong>αράδειγμα τῆς ὁμοιότητας τῶν δύο Ἤχων,<br />

τοῦ κατὰ τριφωνία <strong>π</strong>λαγίου τοῦ Τετάρτου καὶ τοῦ Τρίτου, εἶναι τὸ ἀ<strong>π</strong>ολυτίκιο<br />

τῆς <strong>π</strong>εντηκοστῆς «Εὐλογητὸς εἶ χριστέ». Μιὰ μικρὴ ἀλλαγὴ<br />

στὴν κίνηση τοῦ Ἤχου, ὅ<strong>π</strong>ως θὰ δοῦμε στὸ <strong>π</strong>αράδειγμα <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθεῖ,<br />

καὶ ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου ἀ<strong>π</strong>οκτᾶ ἄκουσμα Τρίτου.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα:<br />

α. ἐκδοχὴ 1 η :<br />

z*<br />

φᾺ113`3ra [ [`3r[[`[D#3*r[[3kφΑ<br />

Ευ λο γη τος ει Χρι στε ο ο Θε ε ος η η μων<br />

β. ἐκδοχὴ 2 η :<br />

φᾺ113`%r [[`%r[l`;#3*r[[D3kφΑ<br />

Ευ λο γη τος ει Χρι στε ο Θε ε ος η η μων<br />

Ἡ <strong>π</strong>ρώτη ἐκδοχὴ εἶναι ἡ μελωδικὴ γραμμὴ <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ροβλέ<strong>π</strong>εται γιὰ τὸν<br />

τρίφωνο <strong>π</strong>λάγιο τοῦ Τετάρτου, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία διασώζει τὴ μελωδικὴ κίνηση τοῦ<br />

Ἤχου καὶ εἶναι καταγεγραμμένη μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτὸ στὰ κείμενα ἐκκλησιαστικῆς<br />

μουσικῆς. Ἡ δεύτερη ἐκδοχὴ μᾶς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ει στὴ χαρακτηρι-

226<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

στικὴ μελωδικὴ γραμμὴ τοῦ Τρίτου Ἤχου <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>εριγράφηκε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω.<br />

Ἡ μελωδικὴ αὐτὴ γραμμὴ ἀ<strong>π</strong>οδεικνύει τὴν ἄ<strong>π</strong>οψη ὅτι ἡ ἀλλαγὴ στὴν κίνηση<br />

καὶ στὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ροβάλλονται οἱ δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι μεταβάλλει<br />

τὸ ἄκουσμα τοῦ Ἤχου ἀ<strong>π</strong>ὸ <strong>π</strong>λάγιο τοῦ Τετάρτου σὲ Τρίτο.<br />

Φθορές: χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ τὶς φθορὲς τοῦ διατονικοῦ γένους καὶ τὴ μία<br />

τοῦ ἐναρμονίου, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία μ<strong>π</strong>αίνει στὸν Γα καὶ τὸν Ζω καὶ θέλει τὰ διαστήματα<br />

Γα-Βου καὶ Ζω-Κε ἡμιτόνιο.<br />

Φθορὰ τοῦ ἐναρμονίου:<br />

Λ<br />

Μαρτυρίες: χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ τὶς μαρτυρίες τοῦ διατονικοῦ γένους μὲ<br />

μικρὲς ἀλλαγὲς στοὺς φθόγγους Ζω και Βου: ἀντὶ γιὰ τὸ μαρτυρικὸ σημεῖο<br />

δΔ καὶ ξΔ μ<strong>π</strong>αίνει τὸ δΣ καὶ ξΦ ἀντίστοιχα.<br />

Ἦχος Βαρύς<br />

Γιὰ τὸ ὄνομα<br />

Ὁ ἕβδομος κατὰ σειρὰ Ἦχος τῆς Ὀκταηχίας θὰ ἔ<strong>π</strong>ρε<strong>π</strong>ε, κατὰ τὴν τάξη<br />

τῆς Ὀκταηχίας, νὰ ὀνομαστεῖ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τρίτου, ὅ<strong>π</strong>ως ἔγινε μὲ ὅλους<br />

τοὺς <strong>π</strong>αραγόμενους Ἤχους. Γιὰ κά<strong>π</strong>οιο λόγο ὅμως καὶ κατὰ <strong>π</strong>αρέκκλιση<br />

τῆς τάξης ὁ Ἦχος αὐτὸς ὀνομάστηκε Βαρύς, <strong>π</strong>ράγμα <strong>π</strong>οὺ ἐγείρει ἐρωτήματα<br />

καὶ <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ δοθεῖ κά<strong>π</strong>οια ἐξήγηση.<br />

Ὁ χρύσανθος στὸ θεωρητικό του μᾶς δίνει τὴν ἀκόλουθη <strong>π</strong>ληροφορία<br />

γιὰ τὴν <strong>π</strong>ροέλευση τοῦ ὀνόματος τοῦ Ἤχου: «Βαρὺν ἦχον ὠνόμασαν οἱ<br />

ψαλμωδοὶ τὸν <strong>π</strong>λάγιον τοῦ τρίτου ἦχον ἐξ ἀρχαιολογίας. διότι, καθὼς λέγουσιν,<br />

ἐ<strong>π</strong>ινοήσας ὁ Ἑρμῆς τὴν λύραν ἑ<strong>π</strong>τάχορδον, ἐδίδαξε καὶ φθόγγους<br />

ἑ<strong>π</strong>τά, καὶ ἤχους ἑ<strong>π</strong>τά· βαρύτατος δὲ τῶν ἑ<strong>π</strong>τὰ φθόγγων ἦτον ὁ ζω· διὰ<br />

τοῦτο καὶ ὁ ἦχος ὅς τις εἶχεν ἴσον τὸν ζω, ὠνομάσθη Βαρὺς ἦχος». 75 <strong>π</strong>αραβλέ<strong>π</strong>οντας<br />

τὴν ἀκρίβεια τῆς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω <strong>π</strong>ληροφορίας γιὰ τὴν <strong>π</strong>ραγματι -<br />

κὴ <strong>π</strong>ροέλευση τῆς λύρας καὶ τῆς μουσικῆς γενικότερα, θὰ γίνει <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθεια,<br />

μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ σύντομη ἱστορικὴ ἀναδρομή, νὰ δοθεῖ μιὰ λογικὴ ἐξήγηση.<br />

75<br />

χρυσάνθου, Θεωρητικὸν Μέγα, ὅ.<strong>π</strong>., σ. 162.

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

227<br />

Ἔχοντας ὑ<strong>π</strong>όψη ὅσα εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν στὴν εἰσαγωγὴ σχετικὰ μὲ τὴ γένεση<br />

καὶ ἐξέλιξη τῆς μουσικῆς, εἶναι σαφὲς ὅτι οἱ κλίμακες δὲν ἦταν ὁλοκληρωμένες<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἀρχή. χρειάστηκαν αἰῶνες ἐξελικτικῆς <strong>π</strong>ορείας ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ<br />

ἁ<strong>π</strong>λὰ στὰ σύνθετα, γιὰ νὰ ὁλοκληρωθεῖ τὸ δομικὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς μουσικῆς.<br />

<strong>π</strong>έρασαν αἰῶνες ὡσότου ὁ <strong>π</strong>υθαγόρας (580-496 <strong>π</strong>.χ.) ἀνακαλύψει τὶς<br />

τιμὲς τῶν ἁρμονικῶν μεγεθῶν, <strong>π</strong>άνω στὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα στηρίχθηκε ἡ κλίμακα<br />

τοῦ ὀκταχόρδου ἀρχικὰ καὶ στὴ συνέχεια ἡ διευρυμένη κλίμακα τῶν τέλειων<br />

συστημάτων, τοῦ Τέλειου ἐλάσσονος καὶ τοῦ Τέλειου μείζονος συστήματος,<br />

γιὰ τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα ἐ<strong>π</strong>ίσης ἔγινε λόγος. Ὅλες αὐτὲς οἱ δομικὲς<br />

ἀλλαγὲς <strong>π</strong>ραγματο<strong>π</strong>οιήθηκαν μὲ γοργὸ ρυθμὸ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ τέλη τοῦ 6 ου μέχρι<br />

τὰ τέλη τοῦ 5 ου <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου αἰώνα, καὶ χάρισαν στὴ μουσικὴ τὴν ἐ<strong>π</strong>ιστημοσύνη<br />

<strong>π</strong>οὺ τῆς ἔλει<strong>π</strong>ε.<br />

Οἱ ἀρχαῖοι Τρό<strong>π</strong>οι <strong>π</strong>ῆραν τὴν τελική τους μορφὴ στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς ὀκτάχορδης<br />

κλίμακας χρησιμο<strong>π</strong>οιώντας ἕνα ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς τρεῖς τύ<strong>π</strong>ους ὀκταχόρδου.<br />

Γιὰ ὅσο χρόνο ἐ<strong>π</strong>ικρατοῦσε τὸ ὀκτάχορδο στὴν ἀρχαία μουσική, ὅλοι οἱ<br />

Τρό<strong>π</strong>οι ἀνα<strong>π</strong>τύσσονταν μέσα στὸ ἴδιο ὀκτάχορδο, ἀλλάζοντας βέβαια τὴ<br />

διάταξη τῶν διαστημάτων καὶ τῶν τετραχόρδων ἀνάλογα μὲ τὸν Τρό<strong>π</strong>ο.<br />

Ἀργότερα, <strong>π</strong>ρὸς τὸ τέλος τῆς <strong>π</strong>εριόδου αὐτῆς καὶ μετὰ τὴ δημιουργία τοῦ<br />

Τέλειου μείζονος συστήματος, μεταφέρθηκαν ἀρχικὰ ὁ κύριος καὶ οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὸν Τρό<strong>π</strong>οι σὲ διαφορετικὸ τόνο τῆς ἴδιας κλίμακας· καὶ<br />

<strong>π</strong>ολὺ ἀργότερα, στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς ριζικῆς ἀλλαγῆς τῶν ὀργάνων, μεταφέρθηκαν<br />

ὅλοι οἱ Τρό<strong>π</strong>οι σὲ διαφορετικοὺς τόνους τῆς δισδια<strong>π</strong>ασῶν κλίμακας.<br />

Ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα αὐτῆς τῆς ἀλλαγῆς ἦταν οἱ τόνοι τῆς κλίμακας, <strong>π</strong>οὺ μέχρι<br />

τότε ὀνομάζονταν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ ὀνόματα τῶν χορδῶν τῆς λύρας (ὑ<strong>π</strong>άτη, <strong>π</strong>αρυ<strong>π</strong>άτη,<br />

λιχανὸς κλ<strong>π</strong>.), νὰ <strong>π</strong>άρουν τὸ ὄνομα τοῦ Τρό<strong>π</strong>ου <strong>π</strong>οὺ θεμελιώθηκε σ᾽<br />

αὐτοὺς καὶ ἔτσι τόνος καὶ Τρό<strong>π</strong>ος ταυτίστηκαν ἐννοιολογικά.<br />

Ἔχοντας ὑ<strong>π</strong>όψη τὰ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω, μ<strong>π</strong>οροῦμε τώρα νὰ καταλήξουμε σὲ<br />

κά<strong>π</strong>οια συμ<strong>π</strong>εράσματα. Ἡ ἀ<strong>π</strong>όδοση τοῦ ὀνόματος τοῦ Ἤχου σὲ ἀρχαία<br />

<strong>π</strong>αράδοση, στὸν «βαρύτατο» ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς ἑ<strong>π</strong>τὰ φθόγγους τῆς ἑ<strong>π</strong>τάχορδης<br />

λύρας, εἶναι ἀνυ<strong>π</strong>όστατη. Ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ὅτι δὲν ὑ<strong>π</strong>ῆρξε σὲ ὅλη τὴν ἱστορικὴ<br />

<strong>π</strong>ορεία τῆς ἀρχαίας μουσικῆς Τρό<strong>π</strong>ος μὲ τὸ ὄνομα Βαρύς, δὲν ὑφίστατο<br />

κατὰ τὴν <strong>π</strong>ρώιμη αὐτὴ <strong>π</strong>ερίοδο ἑ<strong>π</strong>τάφθογγη κλίμακα, ὥστε νὰ θεμελιωθεῖ<br />

ἡ κλίμακα τοῦ Ἤχου αὐτοῦ στὸν βαρύτατο ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς ἑ<strong>π</strong>τὰ φθόγγους.

228<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Ἀλλά, καὶ ὅταν ἀνακαλύφθηκε σὲ <strong>π</strong>ρώτη φάση ἡ ἑ<strong>π</strong>τάχορδη (τῶν συνημμένων)<br />

καὶ στὴ συνέχεια ἡ ὀκτάχορδη κλίμακα, <strong>π</strong>άλι δὲν ὑ<strong>π</strong>ῆρχε θέμα<br />

βαρύτατου φθόγγου θεμελίωσης τῶν Τρό<strong>π</strong>ων, ἀφοῦ ὅλοι οἱ Τρό<strong>π</strong>οι <strong>π</strong>αίζονταν<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν ἴδιο τόνο στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τοῦ ἴδιου ὀκταχόρδου καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ<br />

ἴδιο ὄργανο. Ἡ το<strong>π</strong>οθέτηση τῶν Τρό<strong>π</strong>ων σὲ διαφορετικοὺς τόνους τῆς κλίμακας<br />

ἔγινε <strong>π</strong>ολὺ ἀργότερα, μετὰ τὴν ἀνακάλυψη τοῦ Τέλειου μείζονος<br />

συστήματος, ἴσως κατὰ τὴν ὕστερη <strong>π</strong>ερίοδο τῶν ἑλληνιστικῶν χρόνων.<br />

Ἂν ἔτσι ἔχουν τὰ <strong>π</strong>ράγματα, <strong>π</strong>οιὰ ἀξιο<strong>π</strong>ιστία μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ ἔχει ἡ <strong>π</strong>ληροφορία<br />

ὅτι ὁ τόνος θεμελίωσης τοῦ Βαρέως ἦταν ὁ Ζω; Ἐντύ<strong>π</strong>ωση ἐ<strong>π</strong>ίσης<br />

<strong>π</strong>ροξενεῖ τὸ γεγονὸς ὅτι χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖται τὸ ὄνομα ἑνὸς φθόγγου τοῦ νέου<br />

συστήματος γραφῆς, γιὰ νὰ δηλώσει ἕνα τόνο <strong>π</strong>οὺ δὲν ὑ<strong>π</strong>ῆρχε οὔτε ὡς<br />

φθόγγος οὔτε ὡς ὄνομα κατὰ τὴν <strong>π</strong>ερίοδο στὴν ὁ<strong>π</strong>οία ἀναφέρεται ἡ μαρτυρία.<br />

Ἀλλὰ καὶ ἄν ὑ<strong>π</strong>οθέσουμε ὅτι εἶχε ὁλοκληρωθεῖ ἡ κλίμακα καὶ ὅτι<br />

ὑ<strong>π</strong>ῆρχε αὐτὸς ὁ «βαρύτατος» φθόγγος: α. σὲ <strong>π</strong>οιὸ Τρό<strong>π</strong>ο τῆς ἀρχαίας μουσικῆς<br />

μᾶς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ει καὶ <strong>π</strong>οιὰ σχέση μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ ἔχει ὁ Τρό<strong>π</strong>ος αὐτὸς μὲ<br />

τὸν ἐναρμόνιο Βαρὺ τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς· καὶ β. εἶναι δυνατὴ ἡ<br />

θεμελίωση καὶ ἀνά<strong>π</strong>τυξη τοῦ Βαρέως ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν τόνο αὐτό;<br />

α. Ἂν ἀντι<strong>π</strong>αραβάλουμε τὸ Τέλειο μεῖζον σύστημα μὲ τὴ σημερινὴ<br />

δισδια<strong>π</strong>ασῶν, θὰ δια<strong>π</strong>ιστώσουμε ὅτι ὁ φθόγγος Ζω, στὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ<br />

θεμελιωθεῖ κατὰ τὴν ἄ<strong>π</strong>οψη τῶν ψαλμωδῶν ὁ ἐναρμόνιος Βαρύς, ἀντιστοιχεῖ<br />

μὲ τὸν λιχανὸ ὑ<strong>π</strong>ατῶν, καὶ ὁ μόνος Τρό<strong>π</strong>ος <strong>π</strong>οὺ μ<strong>π</strong>οροῦσε νὰ θεμελιωθεῖ<br />

στὸ φθόγγο αὐτὸ ἦταν ὁ Μειξολύδιος. Ὁ Τρό<strong>π</strong>ος αὐτὸς ἦταν<br />

ἕνας ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς <strong>π</strong>αραγόμενους Τρό<strong>π</strong>ους, χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσε κλίμακα συνημμένων<br />

τετραχόρδων μὲ τὸν <strong>π</strong>ροσλαμβανόμενο Μ.Τ. στὴν κορυφή, καὶ ἡ<br />

διάταξη τῶν διαστημάτων τοῦ τετραχόρδου του ἀκολουθοῦσε τὴ δομὴ<br />

δώριου τετραχόρδου, δηλαδὴ ἡμιτονίου, τόνου καὶ τόνου (6-12-12). Τὰ<br />

τεχνικὰ αὐτὰ χαρακτηριστικὰ τοῦ Μειξολύδιου διαφέρουν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ ἀντίστοιχα<br />

τοῦ Βαρέως, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ κλίμακα διαζευγμένων τετραχόρδων<br />

καὶ τὰ διαστήματα τοῦ τετραχόρδου του ἔχουν διάταξη τόνου,<br />

τόνου καὶ ἡμιτονίου (12-12-6), ἀκριβῶς ἀντίθετη δηλαδὴ ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὴ τοῦ<br />

Μειξολύδιου. Στὸ σχῆμα <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθεῖ φαίνεται ὁλόκληρη ἡ ἐναρμόνια<br />

κλίμακα τοῦ Βαρέως, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία διαφέρει <strong>π</strong>αντελῶς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν κλίμακα τοῦ<br />

Μειξολύδιου.

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

229<br />

12 12 6 12 12 12 6<br />

Ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω διαφορές, ὑ<strong>π</strong>ῆρχαν χαμηλότερα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν<br />

τόνο θεμελίωσης τοῦ Μειξολύδιου ἄλλοι τρεῖς Τρό<strong>π</strong>οι, ὁ Ὑ<strong>π</strong>οδώριος, ὁ<br />

Ὑ<strong>π</strong>οφρύγιος καὶ ὁ Ὑ<strong>π</strong>ολύδιος. Ὁ λιχανὸς ὑ<strong>π</strong>ατῶν ὡς ἐκ τούτου, ὁ φθόγγος<br />

δηλαδὴ <strong>π</strong>οὺ βρισκόταν ἕνα τόνο χαμηλότερα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση τοῦ ὀκταχόρδου<br />

καὶ ἀντιστοιχοῦσε μὲ τὸν Ζω, δὲν ἦταν ὁ «βαρύτατος» τόνος<br />

θεμελίωσης τῶν ἀρχαίων Τρό<strong>π</strong>ων, ἀφοῦ ὑ<strong>π</strong>ῆρχαν καὶ ἄλλοι Τρό<strong>π</strong>οι χαμηλότερα<br />

ἀ<strong>π</strong>’ αὐτόν. Ὁ Μειξολύδιος λοι<strong>π</strong>όν, ὁ μοναδικὸς Τρό<strong>π</strong>ος <strong>π</strong>οὺ θὰ<br />

μ<strong>π</strong>οροῦσε νὰ συγκριθεῖ μὲ τὸν ἐναρμόνιο Βαρὺ ἐξαιτίας τῆς θέσης του στὴν<br />

κλίμακα, δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ ἔχει σχέση μὲ τὸν Βαρύ. Σύμφωνα μάλιστα<br />

μὲ τὴ δομὴ τῆς διασδια<strong>π</strong>ασῶν, κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση τοῦ κεντρικοῦ ὀκταχόρδου,<br />

κανεὶς Τρό<strong>π</strong>ος καί, ὅ<strong>π</strong>ως θὰ δοῦμε, κανεὶς Ἦχος δὲν μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ<br />

θεμελιώσει κλίμακα διαζευγμένων τετραχόρδων, κλίμακα τὴν ὁ<strong>π</strong>οία χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ<br />

ὁ ἐναρμόνιος Βαρύς.<br />

β. Στὸ <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω ἀ<strong>π</strong>όσ<strong>π</strong>ασμα τοῦ χρυσάνθου, ὁ Βαρὺς θεωρεῖται <strong>π</strong>λάγιος<br />

τοῦ Τρίτου ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς «ψαλμωδοὺς» μὲ βάση τὸν Ζω. Ἡ ἄ<strong>π</strong>οψη αὐτὴ<br />

<strong>π</strong>ερὶ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ Τρίτου ἔρχεται σὲ ἀντίθεση μὲ τὴ λειτουργικὴ <strong>π</strong>αράδοση,<br />

ἡ ὁ<strong>π</strong>οία ὀνόμασε ἐξ ἀρχῆς καὶ ὀνομάζει μέχρι σήμερα τὸν Ἦχο αὐτὸν<br />

Βαρύ, <strong>π</strong>ροφανῶς ἐ<strong>π</strong>ειδὴ δὲν <strong>π</strong>ληροῖ τὶς <strong>π</strong>ροϋ<strong>π</strong>οθέσεις <strong>π</strong>λάγιου Ἤχου.<br />

Στὴν εἰσαγωγικὴ ἑνότητα <strong>π</strong>οὺ ἀφοροῦσε στοὺς Ἤχους ἔγινε ἐκτενὴς<br />

λόγος γιὰ τὸν τρό<strong>π</strong>ο διάκρισης ἑνὸς κύριου ἀ<strong>π</strong>ὸ ἕνα <strong>π</strong>λάγιο Ἦχο. Ὑ<strong>π</strong>οστηρίχθηκε<br />

ἐκεῖ ὅτι βασικὸ κριτήριο διάκρισης εἶναι τὸ εἶδος τῆς ἁρμονίας<br />

<strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζει ἕνα Ἦχο, καὶ αὐτὸ φαίνεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς δεσ<strong>π</strong>όζοντες<br />

φθόγγους <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ. Ἡ ἄ<strong>π</strong>οψη, βέβαια, <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>ικρατεῖ αὐτὴ τὴ<br />

στιγμὴ στοὺς θεωρητικοὺς τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ἀνα<strong>π</strong>αράγει τὴ<br />

γνωστὴ θέση τοῦ χρυσάνθου <strong>π</strong>ερὶ τετρατονίας κατιούσης, ταυτίζοντας ἔτσι<br />

τοὺς Ἤχους τῆς Ὀκταηχίας μὲ τοὺς Τρό<strong>π</strong>ους τῆς ἀρχαιότητας. Γιὰ τὸ<br />

θέμα αὐτὸ ἀρκοῦν ὅσα γενικὰ εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν σὲ <strong>π</strong>ρογενέστερο κεφάλαιο.<br />

Ἐ<strong>π</strong>ειδή, ὅμως, ὁ Βαρὺς εἶναι μιὰ ἰδιαίτερη <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση, γι’ αὐτὸ εἶναι<br />

ἀνάγκη νὰ γίνει ἐκτενέστερη ἀναφορά.<br />

Μὲ ἀφετηρία τὸν Γα, τὴ βάση τοῦ κύριου Ἤχου, καὶ στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῆς<br />

ἐναρμόνιας δισδια<strong>π</strong>ασῶν τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας, ὁ Ζω βρίσκεται

230<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ἕνα <strong>π</strong>εντάχορδο χαμηλότερα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Τρίτο. Τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο Γα-Ζω ἔχει<br />

τὸν μείζονα τόνο στὴ βάση καὶ μᾶς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ει στὴν κλίμακα συνημμένων<br />

τετραχόρδων <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦσαν οἱ <strong>π</strong>αραγόμενοι Τρό<strong>π</strong>οι. Ἡ κλίμακα<br />

αὐτὴ εἶναι ἀντίθετη <strong>π</strong>ρὸς τὴν κλίμακα τοῦ ἐναρμόνιου Βαρέως, τὴν ὁ<strong>π</strong>οία<br />

εἴδαμε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω καὶ ἡ ὁ<strong>π</strong>οία ἀκολουθεῖ διάταξη διαζευγμένων τετραχόρδων.<br />

Στὸ <strong>π</strong>αρακάτω σχῆμα φαίνεται ἡ κλίμακα διαζευγμένων τετραχόρδων<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Γα, τὴν ὁ<strong>π</strong>οία μ<strong>π</strong>οροῦμε νὰ συγκρίνουμε μὲ τὴν ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Ζω<br />

κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων.<br />

ἐναρμόνια δισδια<strong>π</strong>ασῶν ἀ<strong>π</strong>ὸ χαμηλό Γα<br />

12 12 6 12 12 12 6 12 12 6 12 12 12 6<br />

φ Φ γ Α η Σ ξΦ αΑ σΣ δΔ φΦ γΗΑ ηΗΣ ξΞΦ αΞΗΑ σΞΗΣ δΞΔ φΞΦ<br />

Εἶναι φανερὸ ὅτι οἱ κλίμακες αὐτὲς εἶναι ἀσύμ<strong>π</strong>τωτες μεταξύ τους.<br />

Ἂν ὁ Τρίτος καὶ ὁ Βαρὺς ἦταν τρο<strong>π</strong>ικὰ σχήματα, τότε θὰ ταίριαζαν ἀ<strong>π</strong>όλυτα<br />

οἱ κλίμακες αὐτές, γιατὶ αὐτὴ ἀκριβῶς ἦταν ἡ διάκριση μεταξὺ κύριων<br />

καὶ <strong>π</strong>αραγόμενων Τρό<strong>π</strong>ων: ὁ κύριος Τρό<strong>π</strong>ος στὸ κεντρικὸ ὀκτάχορδο<br />

τῶν διαζευγμένων τῆς μέσης δια<strong>π</strong>ασῶν, καὶ ὁ <strong>π</strong>αραγόμενος Ὑ<strong>π</strong>ο-(τάδε)<br />

ἕνα <strong>π</strong>εντάχορδο χαμηλότερα (τετρατονίᾳ κατιούσῃ) στὸ <strong>π</strong>εντάχορδο<br />

ὑ<strong>π</strong>ατῶν μὲ τὸν Μ.Τ. στὴ βάση. Ὁ Τρίτος ὅμως καὶ ὁ Βαρὺς εἶναι Ἦχοι<br />

τῆς Ὀκταηχίας καὶ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν τὴν ἴδια ἀκριβῶς κλίμακα διαζευγμένων<br />

τετραχόρδων καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἴδια βάση, ὅ<strong>π</strong>ως θὰ δοῦμε <strong>π</strong>ιὸ κάτω. Ἂν οἱ<br />

κλίμακες τῶν δύο Ἤχων ταυτίζονται, εἶναι φανερὸ ὅτι δὲν εἶναι τρο<strong>π</strong>ικὰ<br />

σχήματα, ἀφοῦ βασικὴ <strong>π</strong>ροϋ<strong>π</strong>όθεση γιὰ τὴ διάκριση μεταξὺ τρο<strong>π</strong>ικῶν<br />

σχημάτων εἶναι ἡ διαφορετικὴ κλίμακα. Ἡ <strong>π</strong>αρατήρηση αὐτὴ εἶναι σημαντική,<br />

γιατὶ καταδεικνύει μιὰ καίρια διαφορὰ μεταξὺ τρο<strong>π</strong>ικότητας καὶ<br />

Ὀκταηχίας. Στὴν <strong>π</strong>ρώτη δὲν εἶναι δυνατὸ δύο Τρό<strong>π</strong>οι νὰ μοιραστοῦν τὴν<br />

ἴδια κλίμακα, ἐνῶ οἱ <strong>π</strong>ερισσότεροι κύριοι καὶ <strong>π</strong>λάγιοι Ἦχοι τῆς Ὀκταηχίας<br />

μοιράζονται τὴν ἴδια ἀκριβῶς κλίμακα καὶ ταυτόχρονα εἶναι διαφορετικοὶ<br />

Ἦχοι.<br />

Σὲ σχέση μὲ ὅσα εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν καὶ ἐ<strong>π</strong>ειδὴ τέσσερις ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς ὀκτὼ<br />

Ἤχους τῆς Ὀκταηχίας δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχουν στὴν ἐξωτερικὴ μουσική, εἶναι ἀ<strong>π</strong>αραίτητο<br />

νὰ διευκρινιστεῖ ὅτι ἡ ἀ<strong>π</strong>ουσία τῶν Ἤχων αὐτῶν δὲν ὀφείλεται<br />

στὴν ἀ<strong>π</strong>ουσία τῆς κλίμακάς τους ἀλλὰ στὴν ἀ<strong>π</strong>ουσία τῶν στοιχείων <strong>π</strong>ού,

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

231<br />

μαζὶ μὲ τὴν κλίμακα, συγκροτοῦν τὸν Ἦχο, τῆς ἁρμονίας δηλαδὴ καὶ τῆς<br />

λειτουργικῆς κίνησης <strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζουν τὸν Ἦχο. Στὴ συγκεκριμένη<br />

<strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση τοῦ Βαρέως ὑ<strong>π</strong>άρχει μὲν ἡ κλίμακα τοῦ Ἤχου, ὡς κλίμακα<br />

τοῦ σύντονου διατόνου, ἀλλὰ δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχει ὁ Βαρὺς Ἦχος τῆς Ὀκταηχίας.<br />

Ἕνα ἀκόμα σημεῖο <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ <strong>π</strong>ροσεχθεῖ ἰδιαίτερα εἶναι ὁ τρό<strong>π</strong>ος<br />

ἐ<strong>π</strong>ιλογῆς τοῦ τόνου θεμελίωσης ἑνὸς Ἤχου. Ἀ<strong>π</strong>αραίτητη <strong>π</strong>ροϋ<strong>π</strong>όθεση γιὰ<br />

τὴν ἐ<strong>π</strong>ιλογὴ τοῦ κατάλληλου τόνου εἶναι ἡ διασφάλιση τοῦ δομικοῦ <strong>π</strong>λαισίου<br />

τῆς δισδια<strong>π</strong>ασῶν κλίμακας, στὰ ὅρια τῆς ὁ<strong>π</strong>οίας θεμελιώνεται ἡ ἰδιαίτερη<br />

κλίμακα τοῦ Ἤχου. Μὲ τὴν κατάλληλη ἐ<strong>π</strong>ιλογὴ διασφαλίζεται ἡ<br />

ἀ<strong>π</strong>ρόσκο<strong>π</strong>τη ἀνά<strong>π</strong>τυξη τῆς κλίμακας, καθίσταται δυνατὴ ἡ συνεργασία μὲ<br />

ἄλλους Ἤχους καὶ διαφυλάσσεται ἡ τάξη τῶν ἁρμονικῶν μεγεθῶν <strong>π</strong>οὺ<br />

συγκροτοῦν τὴν κλίμακα. Κάθε <strong>π</strong>αραβίαση τῶν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω θὰ <strong>π</strong>ροκαλοῦσε<br />

δυσαρμονία καὶ σοβαρὰ <strong>π</strong>ροβλήματα στὴ λειτουργία τοῦ Ἤχου. Ἡ κλίμακα<br />

λοι<strong>π</strong>ὸν τοῦ Βαρέως, ὄχι τῶν συνημμένων ἀλλὰ τῶν διαζευγμένων<br />

<strong>π</strong>οὺ εἴδαμε στὸ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω σχῆμα, εἶναι ἀδύνατο νὰ θεμελιωθεῖ στὸν Ζω,<br />

χωρὶς νὰ ἀλλοιώσει τὰ διαστήματα τοῦ <strong>π</strong>ρώτου <strong>π</strong>ενταχόρδου. Ἂν ἀλλοιώσει<br />

τὰ διαστήματα, ἔτσι ὥστε νὰ εἶναι συμβατὴ μὲ τὴν κλίμακα τοῦ<br />

Ἤχου, <strong>π</strong>αραβιάζει τὴ δομὴ τῆς δια<strong>π</strong>ασῶν, μὲ ὅ,τι αὐτὸ συνε<strong>π</strong>άγεται, καί,<br />

ἂν ἀφήσει τὰ διαστήματα ὡς ἔχουν, ἡ κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων<br />

<strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>ροκύ<strong>π</strong>τει δὲν ἔχει σχέση μὲ τὴν κλίμακα τοῦ Βαρέως <strong>π</strong>οὺ ξέρουμε.<br />

Γιὰ τοὺς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω λόγους καὶ γιὰ τὸν ἐ<strong>π</strong>ι<strong>π</strong>λέον λόγο <strong>π</strong>οὺ ἀφορᾶ στὸν<br />

κυκλικὸ τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας τοῦ Ἤχου, ἡ κλίμακα τοῦ Βαρέως σὲ δύο μόνο<br />

φθόγγους τῆς δια<strong>π</strong>ασῶν εἶναι δυνατὸ νὰ θεμελιωθεῖ: α. στὸν νη, φθόγγο<br />

θεμελίωσης τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ Τετάρτου, καὶ β. στὸν Γα, φθόγγο θεμελίωσης<br />

τοῦ Τρίτου Ἤχου. Ὁ <strong>π</strong>ρῶτος φθόγγος, ὁ νη, ἀ<strong>π</strong>οκλείστηκε ἐξαιτίας<br />

τῆς κυκλικῆς κίνησης τοῦ Ἤχου καὶ τῆς κατάβασής του χαμηλά στὴν κλίμακα,<br />

<strong>π</strong>ράγμα <strong>π</strong>οὺ δυσκολεύει τὸ ἄκουσμα. Ἔτσι, ὁ μοναδικὸς φθόγγος<br />

<strong>π</strong>οὺ ἀ<strong>π</strong>ομένει καὶ εἶναι συμβατὸς μὲ τὴ δια<strong>π</strong>ασῶν εἶναι ὁ Γα, ἡ βάση τοῦ<br />

κυρίου του.<br />

Ἕνα φαινόμενο <strong>π</strong>οὺ δὲν <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ <strong>π</strong>εράσει ἀ<strong>π</strong>αρατήρητο καὶ τὸ συν -<br />

αντᾶμε σὲ ὅλους τοὺς Ἤχους <strong>π</strong>οὺ ἔχουν κυκλικὴ κίνηση εἶναι ὅτι ἡ θεωρητικῶς<br />

ὀρθὴ κλίμακά τους στὴν <strong>π</strong>ράξη εἶναι διαφορετική. Εἴδαμε γιὰ<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα στὸν δεύτερο Ἦχο νὰ μεταβάλλεται ἡ κλίμακα κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ

232<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

τὴ βάση τοῦ Ἤχου ἀ<strong>π</strong>ὸ χρωματικὴ σὲ διατονική, τοῦ Τετάρτου ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τετράχορδο μὲ διάταξη 12-10-8 νὰ γίνεται τετράχορδο 10-8-12, ὅταν<br />

κινεῖται στὴν τριφωνία, καὶ τετράχορδο 8-12-10, ὅταν κινεῖται στὴ μεσότητα.<br />

Στὸ ἐναρμόνιο γένος τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ἡ κυκλικὴ κίνηση<br />

τῶν Ἤχων κάνει τὸν Τρίτο καὶ τὸν Βαρὺ νὰ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦν στὴν<br />

<strong>π</strong>ράξη κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων μὲ τὸν μείζονα τόνο στὴν κορυφή,<br />

ἐνῶ θεωρητικῶς ἡ κλίμακά τους <strong>π</strong>αραμένει τῶν διαζευγμένων τετραχόρδων.<br />

Τέλος, ἡ ἄ<strong>π</strong>οψη ὅτι ὁ ἐναρμόνιος Βαρὺς στὰ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὰ μέλη γίνεται<br />

διατονικός, ἄρα ὁ ἐναρμόνιος καὶ ὁ διατονικὸς Βαρὺς εἶναι δύο ἐκδοχές<br />

(κλάδοι) τοῦ ἴδιου Ἤχου, δὲν εὐσταθεῖ. Ὁ διατονικὸς Βαρὺς ὡς μέσος<br />

τοῦ <strong>π</strong>ρώτου δικαιολογημένα λέγεται Βαρύς, ἀφοῦ ὁ <strong>π</strong>ρῶτος Ἦχος ἔχει<br />

βάση τὸν <strong>π</strong>α, καὶ ὁ Ζω, στὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο θεμελιώνεται ὁ διατονικὸς Βαρύς, βρίσκεται<br />

<strong>π</strong>ράγματι στὴ «βαρυτάτη» θέση, ἕνα φθόγγο χαμηλότερα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ<br />

βάση τῆς μέσης δια<strong>π</strong>ασῶν. Ὁ ἐναρμόνιος ὅμως Βαρὺς τὸ ὄνομά του δὲν<br />

τὸ χρωστᾶ στὸ φθόγγο θεμελίωσης, ἀλλὰ στὸν ἰδιαίτερο τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας<br />

του καὶ <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>ολὺ στὸ «ἦθος» του, στὸν ἰδιαίτερο τρό<strong>π</strong>ο δηλαδὴ <strong>π</strong>οὺ<br />

ἐκφράζεται ὡς Ἦχος, στὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο ἀναφέρονται οἱ <strong>π</strong>αρακάτω στίχοι:<br />

«Ὁ<strong>π</strong>λιτικῆς φάλαγγος οἰκεῖον μέλος,<br />

ὁ τοῦ βάρους σύ, κλῆσιν εἰληφώς, φέρεις.<br />

Ἦχον τὸν ἁ<strong>π</strong>λοῦν, τὸν βάρους ἐ<strong>π</strong>ώνυμον,<br />

ὁ τοὺς λογισμοὺς ἐν βοαῖς μισῶν, φιλεῖ.<br />

Ἀνδρῶν δὲ ᾆσμα, δευτερότριτε βρέμεις,<br />

<strong>π</strong>οικίλος δὲ ὤν, ὁ ἁ<strong>π</strong>λοῦς ἔχεις φίλους».<br />

Ἀρκτικὴ μαρτυρία: zu<br />

Βάση: ὁ Γα τῆς μέσης δια<strong>π</strong>ασῶν.<br />

Ἀ<strong>π</strong>ήχημα <strong>π</strong>αλαιό: φΦ1k[D3kφΦ<br />

α α >ες

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

233<br />

Ἀ<strong>π</strong>ήχημα νεότερο: φΦ1r [ [ [ 3#V 3 1kφΦ<br />

γα βου <strong>π</strong>α νη <strong>π</strong>α βου γα γα<br />

Ὁ ἐναρμόνιος Βαρὺς ἔχει τὴν ἴδια βάση μὲ τὸν Τρίτο Ἦχο, στὸ<br />

φθόγγο Γα τῆς μέσης δια<strong>π</strong>ασῶν, καὶ τὴν ἴδια κλίμακα διαζευγμένων τετραχόρδων.<br />

Ἡ ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ χαρακτηρίζει τὸν Ἦχο εἶναι ἡ διὰ τεσσάρων<br />

καὶ ὁ τρό<strong>π</strong>ος λειτουργίας του εἶναι κυκλικὸς γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ βάση του, <strong>π</strong>οὺ<br />

βρίσκεται ὅ<strong>π</strong>ως εἰ<strong>π</strong>ώθηκε στὸν Γα. Ἡ θεμελίωση τοῦ Ἤχου στὸ φθόγγο<br />

Γα σὲ συνδυασμὸ μὲ τὸν κυκλικὸ τρό<strong>π</strong>ο λειτουργίας του δημιουργοῦν τὸ<br />

φαινόμενο γιὰ τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο ἔγινε λόγος, νὰ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ δηλαδὴ στὴν <strong>π</strong>ράξη<br />

κλίμακα συνημμένων τετραχόρδων μὲ δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγους τὸν Ζω καὶ<br />

τὸν νη, <strong>π</strong>οὺ ὁρίζουν τὴ διὰ τεσσάρων ἁρμονία. Στὸν <strong>π</strong>ίνακα <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθεῖ<br />

φαίνεται ἡ κύρια κλίμακα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Γα τῆς μέσης μέχρι τὸν ὑψηλὸ Γα,<br />

καὶ ἡ κλίμακα τῶν συνημμένων τετραχόρδων <strong>π</strong>άνω καὶ κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ<br />

βάση <strong>π</strong>οὺ συνήθως χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ὁ Ἦχος.<br />

Κλίμακα:<br />

τετράχορδο<br />

τετράχορδο<br />

ὀκτάχορδο ἐναρμονίου Βαρύ<br />

12 12 6 12 12 6 12 12 12 6<br />

αΑ σΣ δΔ φΦ γΗΑ ηΗΣ ξΞΦ αΞΗΑ σΞΗΣ δΞΔ φΞΦ<br />

Εἱρμολογικὰ μέλη<br />

δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι εἶναι αὐτοὶ <strong>π</strong>οὺ βρίσκονται στὰ ἄκρα τῆς διὰ<br />

τεσσάρων, <strong>π</strong>άνω καὶ κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Γα, δηλαδὴ ὁ Ζω καὶ ὁ νη, ἀλλὰ <strong>π</strong>αράλληλα<br />

μ’ αὐτοὺς <strong>π</strong>ολὺ συχνὴ εἶναι ἡ χρήση τοῦ δι καὶ τοῦ <strong>π</strong>α. Ἐξαιτίας<br />

τῆς δεσ<strong>π</strong>όζουσας ἁρμονίας, ὁ <strong>π</strong>ροτασσόμενος στίχος ἐκφέρεται στὸ ὕψος<br />

τοῦ Γα, καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ ἐκεῖ ἀνεβαίνοντας σταδιακὰ στὸν δι καὶ στὸν Ζω καταλήγει<br />

στὸν Γα. <strong>π</strong>ολλὲς φορὲς βέβαια ἐ<strong>π</strong>εκτείνει τὴν κίνησή του μέχρι τὸν<br />

χαμηλὸ νη μὲ τὴ χαρακτηριστικὴ μελωδικὴ φράση:

z<br />

234<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

φΦ1r[[[3#V31kφΦ<br />

γα βου <strong>π</strong>α νη <strong>π</strong>α βου γα γα<br />

Καταλήξεις ἀτελεῖς καὶ ἐντελεῖς κάνει στοὺς φθόγγους <strong>π</strong>α-Γα-δι καὶ<br />

τελικὲς στὸν Γα.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα εἱρμολογικοῦ μέλους:<br />

zuf<br />

φ`Φ4[1`1[138 z11[[3r[[[338<br />

Νευ σεισου <strong>π</strong>ρος γε ω ω δη αν τι τυ <strong>π</strong>ι ι αν με τη η<br />

1146Kζ[[4[113r [[[3r[[lσ `Σ4^[<br />

χθη η <strong>π</strong>ριν ευ δι α χυ τος υ δα τωνφυσις Κυ ρι ε ο θεν<br />

1`1r[ [ 33 *[l 51[ [/3o1[ 1<br />

α βρο ο χως <strong>π</strong>ε ζευ σας α δει Ι σρα η ηλ σοι ω<br />

/1o1[14K/[[D3nφΦ<br />

δη ην ε <strong>π</strong>ι νι κι ι ον<br />

Στιχηραρικὰ μέλη<br />

Γιὰ τὰ στιχηραρικὰ μέλη τοῦ ἐναρμονίου Βαρέως ἰσχύουν ὅσα εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν<br />

γιὰ τὰ εἱρμολογικὰ μέλη, μὲ μιὰ ἐλάχιστα μεγαλύτερη σὲ ἔκταση κίνηση,<br />

<strong>π</strong>οὺ ἀγγίζει μερικὲς φορὲς τὸν ὑψηλὸ <strong>π</strong>α.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα στιχηραρικοῦ μέλους:<br />

φΦ36KRζ[l [ 11#/1[1k4!K/[[3*r[[329x[<br />

Μη τηρμεν ε γνω ω ω ω σθης υ <strong>π</strong>ε ερ φυ σι ιν Θε ε<br />

|l3383 [l 36K R [l[l4!K/[[3*r[[/1[3<br />

ο το ο ο κε ε μεινας δε Πα αρ θε ε ε νο ος υ

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

235<br />

33k3c1\v3# 3kr [l[l/1[vMφΦ<br />

<strong>π</strong>ερ λο ο ο ο γο ον και εν νοι α αν<br />

καὶ μὲ ἀνάβαση στὸν ὑψηλὸ <strong>π</strong>α:<br />

φΦ36K/1[vM/[[vD3363r\v[[E329x]l3#3k<br />

Τις Θε ε ο ο ος με ε ε ε γα ας ως ο ο Θε<br />

/1[vM[l`/1o1z[MmφΦ<br />

ο ος η μω ω ων<br />

Ἀργὰ εἱρμολογικὰ καὶ ἀργὰ στιχηραρικὰ μέλη τοῦ Βαρέως<br />

Ὁ ἐναρμόνιος Βαρὺς χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ συνήθως τὸ εἱρμολογικὸ καὶ στιχηραρικὸ<br />

εἶδος μελο<strong>π</strong>οιίας γιὰ τὴν ἀνά<strong>π</strong>τυξη τῶν μελῶν του, καὶ σὲ ἐλάχιστες<br />

<strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις τὸ ἀργὸ εἱρμολογικὸ καὶ ἀργὸ στιχηραρικὸ εἶδος τῆς μελο<strong>π</strong>οιίας.<br />

Οἱ ἀνε<strong>π</strong>τυγμένες μορφὲς μελωδίας τοῦ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικοῦ εἴδους <strong>π</strong>οὺ συν -<br />

αντᾶμε σὲ ἄλλους Ἤχους καὶ γένη εἶναι ἀδύνατη στοὺς Ἤχους τοῦ<br />

ἐναρμονίου γένους γιὰ τοὺς λόγους <strong>π</strong>οὺ ἀναφέρθηκαν. Τὴν ἀδυναμία αὐτὴ<br />

<strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθησαν νὰ θερα<strong>π</strong>εύσουν οἱ μουσικοὶ τοῦ 18 ου καὶ 19 ου αἰώνα συνθέτοντας<br />

ἀργὰ μέλη στὸν Ἦχο αὐτό, ὅ<strong>π</strong>ως ἀργὲς δοξολογίες, ἀργὰ κεκραγάρια<br />

καὶ ἀργὰ ἰδιόμελα χρησιμο<strong>π</strong>οιώντας δύο τρό<strong>π</strong>ους: α. τὴ συνεργασία<br />

μὲ ἄλλους Ἤχους, γιὰ νὰ γίνει <strong>π</strong>λουσιότερο τὸ λιτὸ μέλος τοῦ Ἤχου,<br />

καὶ β. τὴν ἀλλαγὴ τοῦ τρό<strong>π</strong>ου λειτουργίας ἀ<strong>π</strong>ὸ κυκλικὴ σὲ ἀνοδικὴ μὲ<br />

ταυτόχρονη μεταφορὰ τῆς βάσης του χαμηλότερα, γιὰ νὰ μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ ἀνα<strong>π</strong>τυχθεῖ<br />

στὴν ἑ<strong>π</strong>ταφωνία μιμούμενος τὴν κίνηση τοῦ <strong>π</strong>λαγίου τοῦ Τετάρτου.<br />

Ὁ <strong>π</strong>ρῶτος τρό<strong>π</strong>ος φέρει τὴ σφραγίδα τῆς ἐκκλησιαστικῆς μελο<strong>π</strong>οιίας,<br />

ἐνῶ ὁ δεύτερος τῆς ἐξωτερικῆς μελο<strong>π</strong>οιίας.<br />

α. Ἡ συνεργασία μὲ ἄλλους Ἤχους<br />

Θὰ ἀναφερθοῦν ἐδῶ δύο <strong>π</strong>αραδείγματα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ ἔργα τοῦ Ἰακώβου<br />

<strong>π</strong>ρωτοψάλτου. Τὸ <strong>π</strong>ρῶτο εἶναι τὸ ἀργὸ κεκραγάριο τοῦ Βαρέως, ὅ<strong>π</strong>ου στὶς

236<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ἀρχικὲς γραμμὲς ὁ Ἦχος εἶναι Βαρύς, ἀμέσως ὅμως μετὰ ἀλλάζει σὲ<br />

<strong>π</strong>ρῶτο, γιὰ νὰ γίνει ξανὰ Βαρὺς γιὰ λίγο καί, μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ συνεχεῖς ἐναλλαγὲς<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>ρῶτο στὸν <strong>π</strong>λάγιο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου, νὰ καταλήξει στὸ τέλος<br />

μὲ μιὰ σύντομη μελωδικὴ φράση <strong>π</strong>άλι στὸν Βαρύ.<br />

Τὸ δεύτερο <strong>π</strong>αράδειγμα εἶναι τὸ ἰδιόμελο τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς «Ὁ<br />

τὸν ἀμ<strong>π</strong>ελῶνα φυτεύσας». Οἱ ἐναλλαγὲς εἶναι <strong>π</strong>ολλὲς στὸ κείμενο αὐτό,<br />

τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο, ὅ<strong>π</strong>ως καὶ τὸ <strong>π</strong>ροηγούμενο, ἀρχίζει μὲ Βαρύ, γιὰ νὰ συνεχίσει μὲ<br />

τὸν <strong>π</strong>ρῶτο καὶ <strong>π</strong>λάγιο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου καί, μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ ἀλλε<strong>π</strong>άλληλες ἐναλλαγές,<br />

νὰ καταλήξει μὲ σύντομη <strong>π</strong>άλι μελωδικὴ φράση στὸν Βαρύ.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα:<br />

φΦ113r\v#/3nE[/1[%O1/[[$K/4:Q[v<br />

Ο το ο ο ο ο ον α α α α α α αμ <strong>π</strong>ε ε<br />

3#3n3q[[$K]Dl3k3k3C1r[[l[ %1nN<br />

ε ε λω ω ω ω ω να φυ τε ε ε ε ε ε ευ σα<br />

4!K/[[3kφΦ 5kέ 1l136r4{K\v38Ok[l%z1l4<br />

>α α α α και τους ε ερ γα α α α α >α α<br />

[[v /1[138z;l3kS 3k3k3C1r[[l[%<br />

α α α α α α τας κα α λε ε ε ε ε ε ε<br />

1nN4!K/[[3nNαΦ ["nNΏ3k3# 4!K \v 3 8k %qz[[vMηΗΣ<br />

σα >α α α ας ε ε ε εγ γυ υ υ υ υ υς<br />

1#3Ok[l1r[[#1nN κλ<strong>π</strong>.<br />

υ υ <strong>π</strong>α α α α α αρ χει<br />

β. Ἡ μεταφορὰ τῆς βάσης τοῦ Ἤχου<br />

Ἡ μεταφορὰ τῆς βάσης τοῦ Ἤχου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Γα στὸν Ζω, τὴ θεωρούμενη<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς «ψαλμωδοὺς» <strong>π</strong>αλαιότερη βάση τοῦ Ἤχου, δὲν εἶναι ἁ<strong>π</strong>λὴ<br />

μεταφορὰ τοῦ Ἤχου σὲ ἄλλο τόνο, ἀ<strong>π</strong>’ ὅ<strong>π</strong>ου συνεχίζει νὰ λειτουργεῖ μὲ

Ε ́. ΟΙ ΗχΟΙ ΤΗΣ ΟΚΤΑΗχΙΑΣ<br />

237<br />

τὸν ἴδιο τρό<strong>π</strong>ο, ἀλλὰ ὁλοκληρωτικὴ ἀλλαγὴ τοῦ τρό<strong>π</strong>ου μὲ τὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο ἀναγνωρίζεται<br />

ὁ Βαρὺς ὡς Ἦχος τῆς Ὀκταηχίας. Στὴν ἐκκλησιαστικὴ<br />

Ὀκταηχία συναντοῦμε τὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση μεταφορᾶς τοῦ Βαρέως σὲ ἄλλο<br />

τόνο στὴν ἀργὴ δοξολογία τοῦ χουρμουζίου. Ὅ<strong>π</strong>ως εἴδαμε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω, ἡ<br />

κλίμακα τοῦ Βαρέως ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Ζω δὲν εἶναι συμβατὴ μὲ τὴ δια<strong>π</strong>ασῶν,<br />

<strong>π</strong>ράγμα <strong>π</strong>οὺ ἀναγκάζει τὸν χουρμούζιο νὰ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ φθορὲς γιὰ νὰ<br />

ἀντιμετω<strong>π</strong>ίσει τὸ <strong>π</strong>ρόβλημα αὐτό. Ἐκτὸς ὅμως ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ <strong>π</strong>ρόβλημα <strong>π</strong>οὺ<br />

ἀφορᾶ στὴν κλίμακα, ὁ φερόμενος ὡς Βαρὺς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Ζω δὲν ἔχει κανένα<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ χαρακτηριστικὰ τοῦ Βαρέως τῆς Ὀκταηχίας, ὅ<strong>π</strong>ως ἡ ἁρμονία <strong>π</strong>οὺ<br />

χαρακτηρίζει τὸν Ἦχο, οἱ δεσ<strong>π</strong>όζοντες φθόγγοι καὶ ὁ κυκλικὸς τρό<strong>π</strong>ος<br />

λειτουργίας του. Ὁ Ἦχος αὐτὸς ὀνομάζεται Βαρύς, ἐ<strong>π</strong>ειδὴ θεμελιώνεται<br />

στὴν ὑ<strong>π</strong>οτιθέμενη <strong>π</strong>αλαιότερη βάση τοῦ Ἤχου, στὸν Ζω, χωρὶς ἄλλη<br />

σχέση μὲ τὸν Βαρὺ τῆς Ὀκταηχίας. Ἐ<strong>π</strong>αναλαμβάνεται καὶ ἐδῶ ἡ ἴδια τακτικὴ<br />

<strong>π</strong>οὺ υἱοθετήθηκε στὸν λεγόμενο <strong>π</strong>εντάφωνο <strong>π</strong>λάγιο τοῦ <strong>π</strong>ρώτου<br />

(Φρύγιο), ἐξαιτίας τῆς ἀ<strong>π</strong>ουσίας τῶν διαστημάτων τοῦ σύντονου διατόνου<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ διατονικὸ γένος τῆς Ὀκταηχίας. Στὸ <strong>π</strong>λαίσιο συνεργασίας ἀνάμεσα<br />

στὴν ἐκκλησιαστικὴ καὶ τὴν ἐξωτερικὴ μουσικὴ στεγάστηκαν στὴν<br />

Ὀκταηχία ἠχοχρώματα τῆς ἐξωτερικῆς μουσικῆς μὲ ὀνόματα Ἤχων τῆς<br />

Ὀκταηχίας. Ὅ<strong>π</strong>ως εἴδαμε σὲ <strong>π</strong>ρογενέστερη ἑνότητα, τὴν <strong>π</strong>ρακτικὴ αὐτὴ<br />

τὴν εἶχε <strong>π</strong>ροτείνει ὁ δανιὴλ <strong>π</strong>ρωτοψάλτης καὶ τὴν ἀκολούθησαν οἱ <strong>π</strong>ερισσότεροι<br />

μουσικοὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν 17 ο αἰώνα μέχρι σήμερα.<br />

Ἔχοντας ὑ<strong>π</strong>όψη ὅλα αὐτά, συμ<strong>π</strong>εραίνουμε ὅτι ὁ Βαρὺς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Ζω<br />

δὲν εἶναι τί<strong>π</strong>οτα ἄλλο ἀ<strong>π</strong>ὸ ἑ<strong>π</strong>τάφωνος <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου, <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ<br />

διαστήματα τοῦ σύντονου διατόνου ἢ Τρίτου, <strong>π</strong>οὺ κινεῖται ὅ<strong>π</strong>ως<br />

ἀκριβῶς ὁ ἑ<strong>π</strong>τάφωνος <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου. Στὰ <strong>π</strong>αραδείγματα <strong>π</strong>οὺ<br />

ἀκολουθοῦν, καταγράφεται ἡ δοξολογία ὅ<strong>π</strong>ως ἀκριβῶς τὴν ἔχει γράψει ὁ<br />

χουρμούζιος, καὶ ἀμέσως μετὰ ἡ ἴδια δοξολογία μὲ τὶς μαρτυρίες τοῦ<br />

<strong>π</strong>λαγίου τοῦ Τετάρτου, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος κάνει χρήση διαστημάτων τοῦ σύντονου<br />

διατόνου. Ἀξιοσημείωτο εἶναι ὅτι στὴν <strong>π</strong>ρώτη <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση ἡ χρήση<br />

φθορῶν εἶναι ἀ<strong>π</strong>αραίτητη, ἐνῶ στὴ δεύτερη, ἐ<strong>π</strong>ειδὴ εἶναι ἀ<strong>π</strong>όλυτα συμβατὴ<br />

μὲ τὴ δομὴ τῆς δια<strong>π</strong>ασῶν, δὲν χρειάζεται καμιὰ φθορά.

238<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

α. ἡ <strong>π</strong>ρωτότυ<strong>π</strong>η τοῦ χουρμουζίου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Ζω<br />

ξΦ1k]#V3*Z`/1[MξΦ3`3r[/[[/[[3#`3n<br />

Δο ξα α α σοι οι τω δει ει ξα αν τι ι το ο φω<br />

#`3*r[[[13k3*3{9x[|3zq[`1nξΦ]`1<br />

ως δο ξα α εν υ ψι ι στοι οις Θε ε ε ω και ε<br />

33k3k3r[[[[lγΣ11[l/[ζ[vM/[[3* ]ζk\v<br />

<strong>π</strong>ι γης ει ρη η η η νη εν αν θρω <strong>π</strong>οι οις ε ευ δο κι ι<br />

#V3*Z/1[ l Φ<br />

ι ι α α ζ<br />

β. ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν νη<br />

αΦ1k]#V3*Z`/1[MαΦ3`3r[/[[/[[3#`3n<br />

Δο ξα α α σοι οι τω δει ει ξα αν τι ι το ο φω<br />

#`3*r[[[13k3*3{9x[|3zq[`1nαΦ]`1<br />

ως δο ξα α εν υ ψι ι στοι οις Θε ε ε ω και ε<br />

33k3k3r[[[[lηΣ11[l/[[vM/[[3* ]k\v<br />

<strong>π</strong>ι γης ει ρη η η η νη εν αν θρω <strong>π</strong>οι οις ε ευ δο κι ι<br />

#V3*Z/1[l αΑ<br />

ι ι α α<br />

<strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὰ μέλη<br />

Τὰ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδικὰ μέλη τοῦ Ἤχου, χερουβικά, κοινωνικά, <strong>π</strong>ολυέλεοι, ἀργὲς<br />

δοξολογίες κλ<strong>π</strong>., ψάλλονται σὲ διατονικὸ Βαρύ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ ́<br />

Ἡ Τέχνη τῆς ἔκφρασης<br />

Γιὰ τὴν <strong>π</strong>οιοτικὴ ἐνέργεια τῶν μουσικῶν χαρακτήρων<br />

Ὅλοι σχεδὸν οἱ χαρακτῆρες τοῦ νέου μουσικοῦ συστήματος γραφῆς κρύβουν<br />

μέσα τους <strong>π</strong>οιοτικὴ ἐνέργεια καὶ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ουν σὲ μελωδικὲς κινήσεις.<br />

Ἄλλες μελωδικὲς κινήσεις καταγράφονται μὲ τὴ βοήθεια τῶν<br />

χαρακτήρων <strong>π</strong>οσότητας, ἄλλες μὲ τὴ συνεργασία τῶν χαρακτήρων <strong>π</strong>οσότητας<br />

καὶ <strong>π</strong>οιότητας καὶ ἄλλες μὲ τὴ συνεργασία τῶν χαρακτήρων <strong>π</strong>οσότητας,<br />

<strong>π</strong>οιότητας καὶ χρόνου. Οἱ <strong>π</strong>ιὸ ἁ<strong>π</strong>λὲς μελωδικὲς κινήσεις, <strong>π</strong>ολλὲς<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς ὁ<strong>π</strong>οῖες δηλώνονταν στὸ <strong>π</strong>αλαιὸ σύστημα γραφῆς μὲ τὶς «ἄφωνες<br />

ὑ<strong>π</strong>οστάσεις», καταγράφηκαν ἀναλυτικὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς τρεῖς δασκάλους τῆς<br />

νέας γραφῆς μὲ τὴ βοήθεια τῶν χαρακτήρων <strong>π</strong>οσότητας. Οἱ <strong>π</strong>ερισσότερο<br />

σύνθετες καὶ λε<strong>π</strong>τὲς μελωδικὲς κινήσεις, οἱ ὁ<strong>π</strong>οῖες ἦταν ἀδύνατο νὰ καταγραφοῦν<br />

ἀναλυτικὰ μὲ τοὺς χαρακτῆρες <strong>π</strong>οσότητας, ἐ<strong>π</strong>ειδὴ θὰ ἔχαναν τὴν<br />

ἀκρίβεια καὶ τὴ λε<strong>π</strong>τότητά τους, κωδικο<strong>π</strong>οιήθηκαν μὲ τὴ συνεργασία<br />

ὅλων τῶν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω χαρακτήρων.<br />

Τὸ νέο σύστημα γραφῆς τῶν τριῶν δασκάλων ἔδωσε τὴ δυνατότητα<br />

ἀναλυτικῆς καταγραφῆς τῆς μελωδίας, ὅ<strong>π</strong>ως τὸ ἀλφαβητικὸ σύστημα<br />

γραφῆς ἔδωσε τὴ δυνατότητα ἀναλυτικῆς καταγραφῆς τοῦ λόγου. Ὑ<strong>π</strong>άρχουν<br />

ὅμως <strong>π</strong>ερίτεχνες μελωδικὲς κινήσεις <strong>π</strong>οὺ εἶναι δύσκολο νὰ γραφοῦν<br />

ἀναλυτικά. Τὴ δυσκολία αὐτὴ ἀντιμετώ<strong>π</strong>ισαν οἱ δάσκαλοί μας καταγράφοντας<br />

συμβολικὰ τὶς κινήσεις αὐτὲς μὲ τὸν κατάλληλο συνδυασμὸ τῶν

240<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

χαρακτήρων <strong>π</strong>οσότητας, <strong>π</strong>οιότητας καὶ χρόνου. Ἐφάρμοσαν δηλαδὴ αὐτὸ<br />

<strong>π</strong>οὺ λέει σὲ ἕνα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ ἀ<strong>π</strong>οφθέγματά του ὁ Ἡράκλειτος: «Ὁ ἄναξ, οὗ τὸ<br />

μαντεῖόν ἐστι τὸ ἐν δελφοῖς, οὔτε λέγει οὔτε κρύ<strong>π</strong>τει ἀλλὰ σημαίνει». 76<br />

Ὅσα <strong>π</strong>ράγματα δηλαδὴ δὲν μ<strong>π</strong>οροῦν νὰ <strong>π</strong>εριγραφοῦν μὲ λόγια καὶ σχήματα,<br />

ἀλλὰ στηρίζονται στὴν ἐμ<strong>π</strong>ειρικὴ γνώση, «σημαίνονται», κωδικο<strong>π</strong>οιοῦνται.<br />

Κωδικο<strong>π</strong>οίηση, ὡς ἐκ τούτου, σημαίνει συμβολικὴ καταγραφὴ<br />

ἑνὸς ἀκούσματος, μιᾶς μελωδικῆς κίνησης <strong>π</strong>οὺ εἶναι δύσκολο ἕως ἀδύνατο<br />

νὰ καταγραφεῖ <strong>π</strong>οσοτικά, ἀναλυτικά.<br />

Γιὰ τὴν ἀ<strong>π</strong>οκωδικο<strong>π</strong>οίηση τῆς μελωδικῆς κίνησης <strong>π</strong>οὺ καταγράφηκε<br />

μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτό, ἀ<strong>π</strong>αραίτητη <strong>π</strong>ροϋ<strong>π</strong>όθεση εἶναι ὁ συνδυασμὸς αὐθεντικοῦ<br />

ἀκούσματος καὶ ὀρθῆς ἀνάγνωσης. <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει δηλαδὴ <strong>π</strong>ρῶτα νὰ ἔχουμε ἀκούσει<br />

αὐτὸ <strong>π</strong>οὺ καταγράφεται συμβολικά, γιὰ νὰ εἶναι στὴ συνέχεια δυνατὴ<br />

ἡ ἀνάγνωση τῶν συμβόλων <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιήθηκαν γιὰ τὴν καταγραφή.<br />

Γιὰ <strong>π</strong>αράδειγμα, τὸ ἀλφαβητικὸ σύστημα, τὸ τελειότερο σύστημα καταγραφῆς<br />

τοῦ ἀνθρώ<strong>π</strong>ινου λόγου, χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ σύμβολα τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα καταγράφουν<br />

ἤχους. Τὰ σύμβολα ὅμως ἀ<strong>π</strong>ὸ μόνα τους εἶναι νεκρά, ἂν δὲν ἔχουμε<br />

ἀκούσει τὸν ἦχο στὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ουν. <strong>π</strong>ολύ <strong>π</strong>ερισσότερο τὰ σύμβολα<br />

τῆς μουσικῆς, καὶ κυρίως αὐτὰ <strong>π</strong>οὺ δηλώνουν ἐ<strong>π</strong>ι<strong>π</strong>λέον ἐνέργεια ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν<br />

ἁ<strong>π</strong>λὴ ἀνάβαση ἢ κατάβαση, εἶναι νεκρὰ ἂν δὲν συνοδεύονται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ἄκουσμα,<br />

τὸν τρό<strong>π</strong>ο ἐκφορᾶς τους. Εἶναι ἀ<strong>π</strong>αραίτητος λοι<strong>π</strong>ὸν ὁ συνδυασμὸς τοῦ<br />

ἀκούσματος καὶ τοῦ τρό<strong>π</strong>ου <strong>π</strong>οὺ κωδικο<strong>π</strong>οιήθηκε τὸ ἄκουσμα αὐτὸ μὲ τὴ<br />

βοήθεια τῶν μουσικῶν συμβόλων γιὰ τὴν ὀρθὴ ἑρμηνεία τῆς καταγραφῆς.<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ ὅσα εἰ<strong>π</strong>ώθηκαν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω, <strong>π</strong>ροκύ<strong>π</strong>τει ἕνα σημαντικὸ ἐρώτημα<br />

<strong>π</strong>οὺ ἔχει σχέση μὲ τὸ <strong>π</strong>οιὸς διασώζει τὴν αὐθεντικὴ <strong>π</strong>αράδοση ἀκούσματος<br />

καὶ γραφῆς. <strong>π</strong>ρὶν δοθεῖ ἀ<strong>π</strong>άντηση στὸ ἐρώτημα αὐτό, <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ εἰ<strong>π</strong>ωθεῖ<br />

ὅτι ἡ αὐθεντικότητα δὲν εἶναι μονοδιάστατη, δὲν ὑ<strong>π</strong>άρχει δηλαδὴ ἕνας καὶ<br />

μοναδικὸς τρό<strong>π</strong>ος αὐθεντικῆς ἔκφρασης. Τὸ <strong>π</strong>ρόβλημα αὐτὸ τῆς αὐθεντικότητας<br />

τὸ συναντοῦμε καὶ σὲ ἄλλες μορφὲς τέχνης, ὅ<strong>π</strong>ως γιὰ <strong>π</strong>αράδειγμα<br />

στὴν εἰκονογραφία, ὅ<strong>π</strong>ου, ὅ<strong>π</strong>ως ξέρουμε, ὑ<strong>π</strong>άρχουν ἀρκετὲς «σχολές», δηλαδὴ<br />

τρό<strong>π</strong>οι ἔκφρασης. Ἂν καὶ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦνται διαφορετικὲς τεχνικὲς<br />

σὲ καθεμιὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς «σχολὲς» αὐτές, ὅ<strong>π</strong>ως εἶναι ἡ Κρητικὴ ἢ ἡ Μακεδονικὴ<br />

76<br />

Ἡρακλείτου, Περὶ φύσεως, ἀ<strong>π</strong>όσ<strong>π</strong>ασμα 53, <strong>π</strong>αρ. δ΄, ὅ.<strong>π</strong>.

ΣΤ ́. Η ΤΕχνΗ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ<br />

241<br />

κλ<strong>π</strong>., ὅλες ὅμως ὑ<strong>π</strong>ακούουν σὲ γενικοὺς κανόνες οἱ ὁ<strong>π</strong>οῖοι ὁρίζουν τὸ <strong>π</strong>λαίσιο<br />

καὶ τὰ κριτήρια <strong>π</strong>οὺ μᾶς βοηθοῦν νὰ διακρίνουμε τὴν κοσμικὴ ζωγραφικὴ<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ὀρθόδοξη εἰκονογραφία. Κάτι ἀνάλογο συμβαίνει καὶ στὴν<br />

ἐκκλησιαστικὴ μουσική, ὅ<strong>π</strong>ου κάθε τό<strong>π</strong>ος ἔχει ἕναν ἰδιαίτερο ἐκφραστικὸ<br />

τρό<strong>π</strong>ο, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος ὅμως δὲν ἀφίσταται τοῦ κοινοῦ ἐκκλησιαστικοῦ τρό<strong>π</strong>ου<br />

ἔκφρασης. Ἐκεῖνο <strong>π</strong>οὺ χαρακτήριζε καὶ χαρακτηρίζει διαχρονικὰ τὸν<br />

ἐκκλησιαστικὸ τρό<strong>π</strong>ο ἔκφρασης εἶναι ἡ ἁ<strong>π</strong>λότητητα καὶ ἡ λε<strong>π</strong>τότητα τῶν<br />

κινήσεων καὶ τὸ κατανυκτικὸ καὶ <strong>π</strong>ροσευχητικὸ ἦθος. Λέει σὲ ἕνα σχετικὸ<br />

μὲ τὴ μουσικὴ ἄρθρο του ὁ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδιαμάντης ὅτι γιὰ νὰ καταστεῖ κά<strong>π</strong>οιος<br />

«ἱκανὸς νὰ αἰσθανθῇ καὶ ἐκτιμήσῃ <strong>π</strong>ρᾶγμα τόσον ἁβρόν, ὅσον ἡ Βυζαντινὴ<br />

μουσική, <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ ἔχῃ ἢ ἁ<strong>π</strong>λότητα ἢ λε<strong>π</strong>τότητα». Ὄχι μόνο ἡ μουσικὴ<br />

δηλαδὴ χαρακτηρίζεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἁ<strong>π</strong>λότητα καὶ τὴ λε<strong>π</strong>τότητα τῶν ἁγίων<br />

δημιουργῶν της, ἀλλὰ καὶ ὅσοι ἀ<strong>π</strong>ὸ ἐμᾶς τὴν <strong>π</strong>ροσεγγίζουμε καὶ θέλουμε<br />

νὰ τὴ νιώσουμε <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ διαθέτουμε τὰ χαρίσματα αὐτά, ἢ τοὐλάχιστον<br />

νὰ ἔχουμε <strong>π</strong>νεῦμα μαθητείας καὶ ἐ<strong>π</strong>ίγνωση τῶν μέτρων μας.<br />

Μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς γνωστὲς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>έτειες τοῦ Γένους μας, δοκιμάστηκε ἡ<br />

αὐθεντικότητα τῶν ἐκκλησιαστικῶν τεχνῶν, τῆς εἰκονογραφίας, τῆς ἀρχιτεκτονικῆς,<br />

τῆς μουσικῆς κλ<strong>π</strong>., ὅ<strong>π</strong>ως δοκιμάστηκε καὶ ἡ ἐν γένει ἐκκλησιαστικὴ<br />

ζωή. Ἡ <strong>π</strong>ρόκληση ἦταν μεγάλη καὶ <strong>π</strong>ολλοὶ δὲν ἄντεξαν. <strong>π</strong>ολλὰ<br />

<strong>π</strong>νευματικὰ κέντρα συμβιβάστηκαν καὶ δέχτηκαν μιὰ νέα <strong>π</strong>νευματικότητα<br />

καὶ ἕνα νέο ἦθος. Ἡ μουσικὴ ἰδιαίτερα βρέθηκε ἀνάμεσα σὲ «συμ<strong>π</strong>ληγάδες»,<br />

ἀνάμεσα δηλαδὴ στὴν ἐξ ἀνατολῶν καὶ τὴν ἐκ δυσμῶν <strong>π</strong>ρόκληση<br />

καὶ <strong>π</strong>άλεψε <strong>π</strong>ολὺ γιὰ νὰ κρατήσει ἀλώβητη τὴν ἰδιο<strong>π</strong>ροσω<strong>π</strong>ία της, τὰ χαρακτηριστικὰ<br />

δηλαδὴ <strong>π</strong>οὺ τῆς κληροδότησε ἡ ἀρχαία ἑλληνικὴ μουσικὴ<br />

ἀλλὰ καὶ τὰ χαρακτηριστικὰ <strong>π</strong>οὺ τῆς <strong>π</strong>ροσέδωσε ἡ χριστιανικὴ <strong>π</strong>ίστη. Στὸ<br />

ἄρθρο <strong>π</strong>οὺ μνημονεύθηκε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω, ὁ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδιαμάντης γράφει τὰ ἑξῆς<br />

σχετικά: «Ἄλλως, ἡ Βυζαντινὴ μουσικὴ εἶναι τόσον Ἑλληνικὴ ὅσον <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει<br />

νὰ εἶναι. Οὔτε ἡμεῖς τὴν θέλομεν, οὔτε τὴν φανταζόμεθα, ὡς αὐτὴν<br />

τὴν μουσικὴν τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων. Ἀλλ’ εἶναι ἡ μόνη γνησία καὶ ἡ<br />

μόνη ὑ<strong>π</strong>άρχουσα. Καὶ δι’ ἡμᾶς, ἐὰν δὲν εἶναι ἡ μουσικὴ τῶν Ἑλλήνων,<br />

εἶναι ἡ μουσικὴ τῶν Ἀγγέλων». 77<br />

77<br />

<strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδιαμάντης, «Ὁ ἐθνικὸς χορὸς καὶ ἡ μουσική», ὅ.<strong>π</strong>., σ. 240.

242<br />

α. Γιὰ τὰ σύμβολα ἀνάβασης<br />

Τὰ σύμβολα <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦνται γιὰ τὴν ἀνάβαση διακρίνονται σὲ<br />

τρεῖς κατηγορίες: α. στὰ σύμβολα <strong>π</strong>οὺ γράφονται μόνα τους καὶ δέχονται<br />

συλλαβή, ὅ<strong>π</strong>ως τὸ ὀλίγον καὶ ἡ <strong>π</strong>εταστή· β. στὰ σύμβολα <strong>π</strong>οὺ δὲν γράφονται<br />

μόνα τους, ἀλλὰ ἐξαρτῶνται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ <strong>π</strong>ρῶτα, ὅ<strong>π</strong>ως τὸ κέντημα καὶ<br />

ἡ ὑψηλή· καὶ γ. στὰ κεντήματα <strong>π</strong>οὺ γράφονται μὲν μόνα τους, ἀλλὰ δὲν<br />

ἔχουν δική τους συλλαβή. Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν κατηγοριο<strong>π</strong>οίηση αὐτὴ <strong>π</strong>ροκύ<strong>π</strong>τει ὅτι<br />

ἡ ἀνάβαση στηρίζεται κυρίως στὸν τρό<strong>π</strong>ο τοῦ ὀλίγου καὶ τῆς <strong>π</strong>εταστῆς,<br />

ὅταν <strong>π</strong>ρόκειται γιὰ μελωδικὴ κίνηση μὲ ἐναλλαγὴ συλλαβῶν, καὶ στὸν<br />

τρό<strong>π</strong>ο τῶν κεντημάτων, ὅταν ἡ μετάβαση γίνεται ἀ<strong>π</strong>ὸ φθόγγο σὲ φθόγγο<br />

μὲ τὸ φωνῆεν τοῦ <strong>π</strong>ροηγούμενου φθόγγου.<br />

Τὸ ὀλίγον:<br />

Ὅταν τὸ ὀλίγον γράφεται μόνο του, δὲν ἔχει ἰδιαίτερη <strong>π</strong>οιοτικὴ ἐνέργεια,<br />

ἁ<strong>π</strong>λῶς ἀνεβαίνει ἕνα φθόγγο. <strong>π</strong>άνω στὸ ὀλίγον ὅμως στηρίζονται<br />

ὅλα τὰ ἄλλα σύμβολα <strong>π</strong>οσότητας, <strong>π</strong>οιότητας καὶ χρόνου γιὰ νὰ ἐκδηλώ<strong>π</strong>.<br />

ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Τὴν ἀγγελική, ὄντως, μουσικὴ <strong>π</strong>αράδοση, τὸν ἐκφραστικὸ <strong>π</strong>λοῦτο καὶ<br />

τὸ κατανυκτικὸ ἦθος της διέσωσε ἡ λειτουργικὴ <strong>π</strong>ράξη μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς<br />

ἁ<strong>π</strong>λοὺς καὶ αἰσθαντικοὺς ψαλτάδες <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>εριγράφει ὁ <strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδιαμάντης στὰ<br />

διηγήματά του, ἀλλὰ καὶ μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς μεγάλους δασκάλους <strong>π</strong>οὺ διακόνησαν<br />

στὰ <strong>π</strong>ατριαρχικὰ ἀναλόγια καὶ ἀλλοῦ. Ἡ αὐθεντικότητα τοῦ<br />

ἐκκλησιαστικοῦ μέλους τὰ δύσκολα χρόνια διαφυλάχθηκε κυρίως στὸν<br />

<strong>π</strong>ατριαρχικὸ ναὸ καὶ στὴν Ἁγιορείτικη <strong>π</strong>αράδοση. Μεγάλη εὐλογία <strong>π</strong>οὺ<br />

ἀ<strong>π</strong>οδεικνύει τὴν <strong>π</strong>ιστότητα στὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ <strong>π</strong>αράδοση εἶναι<br />

ἡ φωνητικὴ καταγραφὴ τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ-<strong>π</strong>ατριαρχικοῦ μέλους ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸν <strong>π</strong>ρωτοψάλτη τοῦ <strong>π</strong>ατριαρχείου Ἰάκωβο ναυ<strong>π</strong>λιώτη καὶ τὸν μαθητὴ<br />

καὶ διάδοχό του Κωνσταντῖνο <strong>π</strong>ρίγγο. Ἡ ἐργασία αὐτὴ στηρίχθηκε κυρίως<br />

στὴ φωνητικὴ καταγραφὴ τοῦ ναυ<strong>π</strong>λιώτη καὶ τοῦ <strong>π</strong>ρίγγου, στὴ<br />

γρα<strong>π</strong>τὴ καταγραφὴ τῆς <strong>π</strong>αράδοσης αὐτῆς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>ρίγγο μὲ <strong>π</strong>ιὸ σημαντικὴ<br />

τὴν ἔκδοση τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>ιμελήθηκε ὁ ἴδιος, καὶ<br />

τέλος στὴν <strong>π</strong>αλαιὰ Ἁγιορειτικὴ <strong>π</strong>αράδοση.<br />

Α. Γιὰ τὴν ἐνέργεια τῶν χαρακτήρων <strong>π</strong>οσότητας

ΣΤ ́. Η ΤΕχνΗ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ<br />

243<br />

σουν τὴν ἐνέργειά τους. Εἶναι <strong>π</strong>ροτιμότερο λοι<strong>π</strong>ὸν ἡ <strong>π</strong>εριγραφὴ τῶν μελωδικῶν<br />

κινήσεων νὰ γίνει μὲ βάση τὸ σύμβολο ἢ τὰ σύμβολα <strong>π</strong>οὺ συνεργάζονται<br />

μὲ τὸ ὀλίγον, ἀφοῦ στὰ σύμβολα αὐτὰ ὀφείλεται ἡ κίνηση καὶ<br />

ὄχι στὸ ὀλίγον. Σὲ μία μόνο <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖται τὸ ὀλίγον ὡς<br />

<strong>π</strong>οιοτικό, κατὰ κά<strong>π</strong>οιο τρό<strong>π</strong>ο, σύμβολο: ὅταν <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει νὰ δοθεῖ ἔμφαση σὲ<br />

κά<strong>π</strong>οιο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ σύμβολα τῆς κατάβασης, ὅ<strong>π</strong>ως ἡ ἀ<strong>π</strong>όστροφος, τὸ ἐλαφρὸν<br />

κλ<strong>π</strong>., καὶ δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ γίνει μὲ κά<strong>π</strong>οιο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ <strong>π</strong>οιοτικὰ σύμβολα.<br />

Στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση αὐτὴ ὑ<strong>π</strong>ογράφεται τὸ ὀλίγον μόνο του ἢ μὲ ψηφιστό, καὶ<br />

ἐ<strong>π</strong>ιγράφονται τὰ σύμβολα τῆς κατάβασης.<br />

<strong>π</strong>.χ.<br />

3{ 3} 3{r 3}r 3"r<br />

Ἡ <strong>π</strong>εταστή:<br />

Ἡ <strong>π</strong>εταστὴ ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν <strong>π</strong>οσοτικὴ ἐνέργειά της ἔχει <strong>π</strong>αράλληλα καὶ<br />

<strong>π</strong>οιοτικὴ ἐνέργεια. Μ<strong>π</strong>αίνει <strong>π</strong>άντα <strong>π</strong>ρὶν ἀ<strong>π</strong>ὸ σύμβολα κατάβασης καὶ ἡ<br />

ἐνέργειά της εἶναι ἁ<strong>π</strong>λή, ὅταν γράφεται μόνη της καὶ ἀκολουθοῦν σύμβολα<br />

χωρὶς γοργό: <strong>π</strong>.χ. 4[, 4]· καὶ <strong>π</strong>ιὸ σύνθετη, ὅταν δέχεται ἡ<br />

ἴδια κλάσμα ἢ ἁ<strong>π</strong>λὴ μὲ ἀντικένωμα καὶ ἀκολουθοῦν καταβάσεις μὲ γοργό:<br />

<strong>π</strong>.χ.<br />

4K[[ , 4[[v , 4Q[v , 4K| κλ<strong>π</strong>.<br />

Ἀκόμα ἡ <strong>π</strong>εταστὴ μεταβιβάζει τὴν ἐνέργειά της στὰ σύμβολα τὰ<br />

ὁ<strong>π</strong>οῖα συνεργάζονται μ’ αὐτήν, ὅ<strong>π</strong>ως τὸ ὀλίγον, τὸ κέντημα καὶ ἡ ὑψηλή,<br />

ἀλλὰ καὶ σὲ ὅσα ἄλλα λειτουργεῖ ὡς στήριγμα, ὅ<strong>π</strong>ως τὸ ἴσο, ἡ ἀ<strong>π</strong>όστροφος,<br />

τὸ ἐλαφρὸν κλ<strong>π</strong>.<br />

$, 46, 4,^ 4! , 4{, 4}, 4"<br />

Στὴ συνέχεια θὰ καταγραφοῦν οἱ συνηθέστερες θέσεις στὶς ὁ<strong>π</strong>οῖες χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖται<br />

ἡ <strong>π</strong>εταστή, χωρὶς τὴν ἑρμηνεία τῶν θέσεων αὐτῶν:<br />

1. Ἁ<strong>π</strong>λὴ ἀνάβαση μίας ἢ <strong>π</strong>ερισσότερων φωνῶν καὶ κατάβαση ἐ<strong>π</strong>ίσης<br />

μὲ μία ἢ <strong>π</strong>ερισσότερες φωνές:<br />

4[, 4], 4;, 4', $[, 46[,<br />

46], 4^[ καὶ ὅλα τὰ ὅμοια.

244<br />

Ἡ ἑρμηνεία τῆς <strong>π</strong>εταστῆς<br />

Ἡ ἀκριβὴς <strong>π</strong>εριγραφὴ τοῦ τρό<strong>π</strong>ου <strong>π</strong>οὺ ἐνεργεῖ ἡ <strong>π</strong>εταστὴ στὶς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω<br />

<strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις εἶναι κατὰ <strong>π</strong>ροσέγγιση μόνο δυνατή, ἐ<strong>π</strong>ειδή, ὅ<strong>π</strong>ως<br />

εἰ<strong>π</strong>ώθηκε, δὲν εἶναι εὔκολο νὰ καταγραφοῦν ἀναλυτικὰ ὅλες οἱ μελωδικὲς<br />

κινήσεις. Ἡ συγκεκριμένη ἑρμηνευτικὴ <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθεια στηρίχθηκε, ὅ<strong>π</strong>ως<br />

ἀναφέρθηκε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω, στὴν <strong>π</strong>ατριαρχικὴ <strong>π</strong>αράδοση, ὅ<strong>π</strong>ως αὐτὴ καταγρά<strong>π</strong>.<br />

ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

2. Ἀνάβαση ἁ<strong>π</strong>λὴ ἢ σύνθετη κατὰ τοὺς <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω τρό<strong>π</strong>ους καὶ κατάβαση<br />

δύο φωνῶν μὲ γοργό.<br />

4[[v , $[[v , 46[[v , 4^[[v<br />

3. Ἁ<strong>π</strong>λὴ ἢ σύνθετη ἀνάβαση μὲ κλάσμα καὶ κατάβαση χωρὶς γοργό.<br />

4K[[, $K[[, 46K]<br />

4. Ἁ<strong>π</strong>λὴ ἢ σύνθετη ἀνάβαση μὲ κλάσμα καὶ συνεχὲς ἐλαφρόν.<br />

4K|, $K|<br />

5. Μὲ κλάσμα καὶ ψηφιστό, ὅταν <strong>π</strong>ροηγοῦνται κεντήματα καὶ ἀκολουθεῖ<br />

κατάβαση μὲ ἀ<strong>π</strong>όστροφο καὶ γοργό.<br />

1#4Kr[v, 3#4KR[v<br />

6. Μὲ ἀντικένωμα καὶ ἁ<strong>π</strong>λή, ὅταν ἀκολουθεῖ κατάβαση μὲ ἀ<strong>π</strong>όστροφο,<br />

ἐλαφρὸν ἢ χαμηλὴ μὲ γοργό.<br />

4Q[,v 4Q]v , $Q[v ,4^Q[v<br />

7. Μὲ κλάσμα, ὅταν ἀκολουθεῖ κατάβαση μὲ ὑ<strong>π</strong>ορροὴ καὶ γοργό.<br />

4K\vm, $K\vM<br />

Στὶς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις ἐ<strong>π</strong>ίσης ὅ<strong>π</strong>ου ἡ <strong>π</strong>εταστὴ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖται ὡς στήριγμα,<br />

μεταβιβάζει στὰ ὑ<strong>π</strong>ερκείμενα σημαδόφωνα τὴν ἐνέργεια <strong>π</strong>οὺ<br />

εἴδαμε στὶς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω θέσεις, ὅ<strong>π</strong>ως γιὰ <strong>π</strong>αράδειγμα:<br />

4![, 4{[, 4![[v, 4{[[v, 4!K[[, 4{Q[v[,<br />

4{K|, 4!K\vM

ΣΤ ́. Η ΤΕχνΗ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ<br />

245<br />

φηκε ἀ<strong>π</strong>ὸ τοὺς Ἰάκωβο ναυ<strong>π</strong>λιώτη καὶ Κωνσταντῖνο <strong>π</strong>ρίγγο, καὶ στὴν<br />

<strong>π</strong>αλαιότερη αὐτήκοη Ἁγιορείτικη <strong>π</strong>αράδοση τῶν ἁ<strong>π</strong>λῶν καὶ ἄγνωστων<br />

ἐν <strong>π</strong>ολλοῖς μοναχῶν.<br />

<strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση 1 η : 4[ , $[ , 46[ , 4^[<br />

Αὐτὸς ὁ τρό<strong>π</strong>ος γραφῆς τῆς <strong>π</strong>εταστῆς εἶναι ὁ ἁ<strong>π</strong>λούστερος καὶ συνηθέστερος.<br />

Στὰ γρα<strong>π</strong>τὰ κείμενα τοῦ <strong>π</strong>ρίγγου δὲν ἀναλύεται <strong>π</strong>άντα. Σὲ κά<strong>π</strong>οιες<br />

<strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις ὅμως, καὶ κυρίως στὴν <strong>π</strong>ράξη, ἡ κίνηση τῆς <strong>π</strong>εταστῆς<br />

ἀ<strong>π</strong>οδίδεται κατὰ τὸν ἀκόλουθο <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου τρό<strong>π</strong>ο: Ἀνεβαίνουμε <strong>π</strong>ρῶτα σταθερὰ<br />

στὸ φθόγγο στὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο μᾶς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ει ἡ <strong>π</strong>εταστή, μία δηλαδὴ φωνὴ<br />

ἢ <strong>π</strong>ερισσότερες, στὴ συνέχεια μὲ γρήγορη κίνηση τοῦ λάρυγγα <strong>π</strong>λησιάζουμε<br />

τὸν ὑ<strong>π</strong>ερκείμενο φθόγγο καὶ κατεβαίνουμε στὸ φθόγγο <strong>π</strong>οὺ δηλώνεται<br />

μὲ τὸ σημεῖο κατάβασης. Στὴν ἀναλυτικὴ γραφὴ θὰ μ<strong>π</strong>οροῦσε κατὰ<br />

<strong>π</strong>ροσέγγιση νὰ γραφεῖ μὲ ὀλίγον, κεντήματα καὶ γοργό, χωρὶς βέβαια<br />

αὐτὴ ἡ γραφὴ νὰ ἀ<strong>π</strong>οδίδει ἀ<strong>π</strong>όλυτα τὴν <strong>π</strong>ραγματικὴ κίνηση τῆς <strong>π</strong>εταστῆς.<br />

<strong>π</strong>.χ. ἡ θέση 4[ ἀκούγεται <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου ἔτσι: 3*Z] ἢ σὲ μιὰ <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθεια<br />

ἀκριβέστερης καταγραφῆς ἔτσι: 3*!d]<br />

<strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση 2 η : 4[[v καὶ ὅλες οἱ ὅμοιες μ᾽ αὐτήν.<br />

Στὴ δεύτερη <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση ἡ <strong>π</strong>εταστὴ γράφεται χωρὶς νὰ ἔχει ἡ ἴδια κά<strong>π</strong>οιο<br />

σημεῖο χρόνου ἢ <strong>π</strong>οιότητας, ἀλλὰ ἀκολουθοῦν δύο καταβάσεις μὲ<br />

γοργὸ στὴ δεύτερη. Μὲ αὐτὸ τὸν τρό<strong>π</strong>ο γραφῆς ἀ<strong>π</strong>οδίδεται μιὰ ἰδιαίτερη<br />

κίνηση τῆς φωνῆς, ἕνα <strong>π</strong>έρασμα, ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν <strong>π</strong>εταστὴ στὶς ἀ<strong>π</strong>οστρόφους μὲ<br />

γοργό. Αὐτὸ τὸν τρό<strong>π</strong>ο γραφῆς τὶς <strong>π</strong>ερισσότερες φορὲς ὁ <strong>π</strong>ρίγγος τὸν ἀφήνει<br />

ὅ<strong>π</strong>ως ἀκριβῶς βρίσκεται στὸ κλασικὸ κείμενο, ἐνῶ κά<strong>π</strong>οιες λίγες φορὲς<br />

ἐ<strong>π</strong>ιχειρεῖ νὰ τὸν καταγράψει, ὅ<strong>π</strong>ως τὴν <strong>π</strong>ροηγούμενη <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση, ὡς ἑξῆς:<br />

Σ. <strong>π</strong>. σΣ4[[v1kαΑ Α΄ τόμος, σ. 202, στχ. 4<br />

ω ω ω ν α ς<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: σΣ3*Z][v1kαΑ Μ.Ε., σ. 52, στχ. 12<br />

ω ω ω νας

9<br />

246<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ἢ Τριώδιο <strong>π</strong>έτρου: 38z34[[v σ. 169, στχ. 9<br />

ου σα σοι οι οι<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 38z3329x[ Μ.Ε., σ. 48, στχ. 8<br />

ου σα σοι οι<br />

<strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση 3 η : 4K[[<br />

Ἡ <strong>π</strong>εταστὴ μὲ κλάσμα, ὅταν ἀκολουθεῖ ἁ<strong>π</strong>λὴ κατάβαση χωρὶς γοργό,<br />

ἐ<strong>π</strong>ιδέχεται μεγαλύτερη ἀνάλυση. Ἡ μελωδικὴ κίνηση <strong>π</strong>οὺ κάνει στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση<br />

αὐτὴ εἶναι <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου ἡ ἑξῆς: Ἀφοῦ ἀνεβοῦμε στὸ φθόγγο <strong>π</strong>οὺ δηλώνεται<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν <strong>π</strong>εταστή, δα<strong>π</strong>ανοῦμε τὸ ἕνα τρίτο ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ χρόνο τοῦ<br />

κλάσματος στὸ ἴδιο τονικὸ ὕψος, καὶ στὰ ἄλλα δύο τρίτα γυρνᾶμε μὲ γλίστρημα<br />

τῆς φωνῆς διαδοχικὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν ὑ<strong>π</strong>ερκείμενο φθόγγο στὸ φθόγγο<br />

<strong>π</strong>οὺ δηλώνεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ σημάδι τῆς κατάβασης.<br />

<strong>π</strong>.χ. ἡ θέση 4K[ ἀναλύεται <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου 3e329x[[ ἢ ἁ<strong>π</strong>λούστερα<br />

3*Z[[ χωρὶς οὔτε τὸ ἕνα οὔτε τὸ ἄλλο νὰ ἀ<strong>π</strong>οδίδει ἀκριβῶς<br />

τὴν κίνηση. Ὁ <strong>π</strong>ρίγγος χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ συνήθως τὴ δεύτερη ἐκδοχὴ κάνον -<br />

τας διάφορες <strong>π</strong>αραλλαγὲς κατὰ τὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση.<br />

Τριώδιο <strong>π</strong>έτρου: [l4K]#1 k σ. 164, στχ. 7<br />

Το τα λα αν τον<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 1k3296 1]#1k Μ.Ε., σ. 35, στχ. 11<br />

τ ο τα α λα αν τον<br />

Τριώδιο <strong>π</strong>έτρου: 4!K[[[38k σ. 164, στχ.12<br />

ο τα αν ε ελ<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 32 x[[[[38<br />

ο ο τα αν ε ελ<br />

<strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση 4 η : 4K|<br />

k Μ.Ε., σ. 36, στχ. 5 & σ. 174, στχ. 2

ΣΤ ́. Η ΤΕχνΗ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ<br />

247<br />

Ἡ θέση αὐτὴ καταγράφεται στὰ γρα<strong>π</strong>τὰ κείμενα τοῦ <strong>π</strong>ρίγγου ὅ<strong>π</strong>ως<br />

καὶ στὰ κλασικὰ κείμενα. Στὴν <strong>π</strong>ροφορικὴ <strong>π</strong>αράδοση ἀναλύεται <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου<br />

κατὰ τὸν ἀκόλουθο τρό<strong>π</strong>ο: 3[V38[[v[<br />

<strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση 5 η : 1#4KR[v/1l\v3qv[1l<br />

Ἡ θέση αὐτὴ τὶς <strong>π</strong>ερισσότερες φορὲς μεταγράφεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>ρίγγο<br />

ὡς ἑξῆς:<br />

138Q[v καὶ ἑρμηνεύεται <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου ἔτσι: 1#3*Z[[v<br />

Τὴ θέση αὐτὴ ὁ Ἀγαθάγγελος Κυριαζίδης 78 τὴν <strong>π</strong>αραδίδει μὲ λίγο<br />

διαφορετικὸ τρό<strong>π</strong>ο: 1#3296/1[v<br />

<strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση 6 η : 4Q[v<br />

Ὁ συνδυασμὸς <strong>π</strong>εταστῆς καὶ ἀντικενώματος ἑρμηνεύεται ὅ<strong>π</strong>ως καὶ ἡ<br />

<strong>π</strong>ροηγούμενη 5 η <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση.<br />

<strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση 7 η : 4K\vm<br />

Καὶ στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση αὐτὴ ἰσχύει ἡ ἑρμηνεία τῆς ἔγχρονης <strong>π</strong>εταστῆς<br />

μὲ δι<strong>π</strong>λὴ κατάβαση καὶ γοργό. Ἡ ἀ<strong>π</strong>όδοσή της εἶναι <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου αὐτή:<br />

3[V38 [[v[l ἢ <strong>π</strong>ιὸ ἁ<strong>π</strong>λά: 3*![[v[l<br />

Τὰ κεντήματα<br />

Τὸ ὄνομά τους δηλώνει καὶ τὴν ξεχωριστὴ ἐνέργεια <strong>π</strong>οὺ ἔχουν νὰ<br />

«κεντοῦν», νὰ κάνουν δηλαδὴ <strong>π</strong>ερίτεχνες μελωδικὲς κινήσεις. Τὰ κεντήματα<br />

λέγονται <strong>π</strong>άντα στὴν ἄρση καὶ ἀνήκουν, ὅ<strong>π</strong>ως εἰ<strong>π</strong>ώθηκε, στὴν κατηγορία<br />

τῶν σημαδοφώνων τὰ ὁ<strong>π</strong>οῖα γράφονται μόνα τους, ἀλλὰ δὲν<br />

ἔχουν δική τους συλλαβή. Τὸ γεγονὸς ὅτι δὲν ἔχουν δική τους συλλαβὴ<br />

ἀλλὰ συνεχίζουν τὸ φωνῆεν τῆς <strong>π</strong>ροηγούμενης τους δίνει τὴ δυνατότητα<br />

νὰ κάνουν μιὰ σειρὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ λε<strong>π</strong>τὲς μελωδικὲς κινήσεις. Οἱ κινήσεις αὐτὲς<br />

78<br />

Ἀγαθάγγελος Κυριαζίδης, Αἱ δύο Μέλισσαι, <strong>π</strong>ατριαρχικὸν Τυ<strong>π</strong>ογραφεῖον,Ἐν<br />

Κωνσταντινου<strong>π</strong>όλει 1906, σ. 19.

248<br />

Ἡ μελωδικὴ κίνηση τῶν κεντημάτων σὲ καθεμιὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω<br />

<strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις ἐξαρτᾶται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ θέση <strong>π</strong>οὺ γράφονται καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ὕ<strong>π</strong>αρξη<br />

κά<strong>π</strong>οιου σημείου <strong>π</strong>οιότητας.<br />

α. ὅταν γράφονται ἀνάμεσα σὲ σημαδόφωνα 1#3, τὰ κεντή<strong>π</strong>.<br />

ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ἐξαρτῶνται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ θέση τῶν κεντημάτων καὶ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ σημάδια <strong>π</strong>οιότητας<br />

<strong>π</strong>οὺ τὰ συνοδεύουν.<br />

Οἱ θέσεις ὅ<strong>π</strong>ου γράφονται τὰ κεντήματα<br />

Τὰ κεντήματα συνεργάζονται μόνο μὲ τὸ ὀλίγον καὶ γράφονται σὲ<br />

τρεῖς θέσεις: α. ἀνάμεσα σὲ σημαδόφωνα, β. κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ὀλίγον, καὶ γ.<br />

<strong>π</strong>άνω στὸ ὀλίγον.<br />

α. ἀνάμεσα σὲ σημαδόφωνα:1#1,[#3,3#4<br />

β. κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ὀλίγον : 38<br />

γ. <strong>π</strong>άνω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ὀλίγον : 3*<br />

Ἄλλοι συνδυασμοί<br />

Τὰ κεντήματα συνεργάζονται μὲ κά<strong>π</strong>οια ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ σημαδόφωνα, σημεῖα<br />

<strong>π</strong>οιότητας καὶ χρόνου. Οἱ ἀκόλουθες θέσεις εἶναι οἱ <strong>π</strong>ιὸ συνηθισμένες:<br />

1. ὀλίγον καὶ ψηφιστό: 3*r, 38R<br />

2. ὀλίγον ἀντικένωμα καὶ ἁ<strong>π</strong>λή: 38Q<br />

3. μὲ γοργό: 1#V3, [38z<br />

4. μὲ ἀργό: 13 8b = 1#V3k<br />

5. μὲ ἴσον, ἀ<strong>π</strong>όστροφο κλ<strong>π</strong>. <strong>π</strong>άνω σὲ ὀλίγον: 3 29 ,3{9 ,3}9<br />

ἀλλὰ καὶ μὲ ψηφιστὸ κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ὀλίγον: 329r, 3{9r, 3}9r<br />

6. οἱ <strong>π</strong>ροηγούμενες <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις μὲ γοργό: 329x, 3{9x, 329xr καὶ<br />

7. μὲ σύνδεσμο: 329xe329x[, 3e329x]

ΣΤ ́. Η ΤΕχνΗ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ<br />

249<br />

ματα λειτουργοῦν ὡς γέφυρα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ἕνα σημαδόφωνο στὸ ἄλλο καὶ ἡ κίνηση<br />

γίνεται σὰν γλίστρημα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>ρῶτο φθόγγο στὸν τρίτο.<br />

β. ὅταν γράφονται κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ὀλίγον 38 <strong>π</strong>ροφέρονται <strong>π</strong>ρὶν ἀ<strong>π</strong>’<br />

αὐτὸ καὶ ἡ μετάβαση ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>ροηγούμενο φθόγγο στὸ ὀλίγον μέσω κεντημάτων<br />

γίνεται μὲ γρήγορη ἀναβοκατάβαση.<br />

<strong>π</strong>.χ. αΑ138 = 13[c#3<br />

Σ. <strong>π</strong>. [NM3838 Α΄ τόμος, σ. 208, στχ. 2<br />

χ ρ α α α<br />

Στανίτσας: [mM3[c#33[c#3 Φωνητικὸ ἀρχεῖο.<br />

χ ρ α α α α α α α α α<br />

γ. ὅταν γράφονται <strong>π</strong>άνω στὸ ὀλίγον 3* ἡ κίνηση εἶναι ἡ ἴδια, μὲ<br />

τὴ διαφορὰ ὅτι γίνεται μετὰ τὸ ὀλίγον ὅταν ἀκολουθεῖ ἀνάβαση.<br />

3*3 = 33[c#3 ἢ καὶ μὲ ψηφιστό 79<br />

33*r[ = 33[c38[<br />

Τριώδιον <strong>π</strong>έτρου: 33*r[[ σ. 254, στχ. 12<br />

συ νε <strong>π</strong>α α<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 3/3[c384{[[v Μ.Ε., σ. 126, στχ. 7<br />

σ υ ν ε ε ε <strong>π</strong> α α α<br />

δ. 329[[ ἢ 3{9[[ ἢ 3{9]<br />

Τὴν ἴδια μελωδικὴ κίνηση συναντοῦμε καὶ στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση ὅ<strong>π</strong>ου τὰ<br />

κεντήματα γράφονται μαζὶ μὲ ἄλλο σημαδόφωνο <strong>π</strong>άνω στὸ ὀλίγον: 32 9<br />

79<br />

<strong>π</strong>αρατίθεται ἡ γραφὴ ὅ<strong>π</strong>ως εἶναι στὸ <strong>π</strong>ρωτότυ<strong>π</strong>ο, ἂν καὶ τὸ ψηφιστὸ ἐδῶ <strong>π</strong>εριττεύει,<br />

γιατὶ ἔρχεται σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν ἑρμηνεία <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>αραθέτει ὁ <strong>π</strong>ρίγγος σὲ ὁμάδα<br />

ὅμοιων <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεων.

250<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Συνήθως μετὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὴ τὴ σύνθεση ἀκολουθεῖ κατάβαση καὶ εἶναι ἡ θέση<br />

<strong>π</strong>οὺ ἀναλύεται συχνότερα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>ρίγγο.<br />

Τριώδιον <strong>π</strong>έτρου: 4{[[v329 σ. 266, στχ. 5<br />

σαι αι αι Αγ<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 4{K|[c38 Μ.Ε., σ. 135, στχ. 5<br />

σαι αι Α α αγ<br />

Σ. <strong>π</strong>. [l3{9] Α΄ τόμος, σ. 202, στχ. 9<br />

αι αις α<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: [l/[[c38] Μ.Ε., σ. 53, στχ. 4<br />

αι αι αι αις α<br />

ε. 329x[[v , 329rx[[, 329rx[|, ἢ 3{9x[\v ἢ<br />

3}9x[|v, 3{9x[| κλ<strong>π</strong>.<br />

Ἡ «θέση» αὐτὴ μ’ ὅλες τὶς <strong>π</strong>αραλλαγές της ἀναλύεται <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου ὡς<br />

ἑξῆς: 1%c[[[v<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ «Φθάσαντες <strong>π</strong>ιστοὶ» τοῦ <strong>π</strong>έτρου:<br />

Τριώδιον <strong>π</strong>έτρου, σ. 153, στχ. 11<br />

σΣ4^[[v3293{9x[|3zq[1kσΣ<br />

Φθα α α σαν τε ες <strong>π</strong>ι ι ι στοι<br />

σΣ4^[[v/1[c38[%z[[[v[3zq[1kσΣ<br />

Φθα α α σα α αν τε ε ε ε ες <strong>π</strong>ι ι ι στοι

ΣΤ ́. Η ΤΕχνΗ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ<br />

251<br />

Ἡ ὑ<strong>π</strong>ορροή<br />

Τὸ ὄνομά της φανερώνει καὶ τὴ μελωδική της κίνηση, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία μιμεῖται<br />

τὴ ροὴ τοῦ νεροῦ <strong>π</strong>οὺ κυλάει ἀνάμεσα σὲ <strong>π</strong>έτρες. Συνεργάζεται μὲ<br />

τὴν ἁ<strong>π</strong>λή, δι<strong>π</strong>λὴ κλ<strong>π</strong>., ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ σημεῖα <strong>π</strong>οὺ αὐξάνουν τὸ χρόνο, καὶ μὲ τὸ<br />

γοργό, δίγοργο κλ<strong>π</strong>., ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ σημεῖα <strong>π</strong>οὺ διαιροῦν τὸ χρόνο.<br />

Ἡ ὑ<strong>π</strong>ορροὴ γράφεται μόνη της, ὅ<strong>π</strong>ως τὰ κεντήματα, καὶ συνεχίζει τὸ<br />

φωνῆεν τῆς <strong>π</strong>ροηγούμενης συλλαβῆς. Κατεβαίνει δύο φωνὲς συνεχῶς<br />

ὅ<strong>π</strong>ως δύο ἀ<strong>π</strong>όστροφοι \ = [[ καὶ σχεδὸν <strong>π</strong>άντα γράφεται μὲ γοργό,<br />

γιατὶ ἔτσι ἀναδεικνύεται καλύτερα ἡ ἐνέργειά της. Τὸ γοργὸ στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση<br />

αὐτὴ ἐνεργεῖ στὴν <strong>π</strong>ρώτη ἀ<strong>π</strong>όστροφο καὶ ὅταν ὑ<strong>π</strong>ογράφεται ἁ<strong>π</strong>λή,<br />

αὐτὴ ἐνεργεῖ στὴ δεύτερη ἀ<strong>π</strong>όστροφο.<br />

<strong>π</strong>.χ. \v = [v[, \vM = [v[M<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ σημεῖα <strong>π</strong>οιότητος συνεργάζεται μὲ τὸ ἀντικένωμα, τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο<br />

γράφεται <strong>π</strong>άντα μὲ ἁ<strong>π</strong>λὴ καὶ <strong>π</strong>άντα ἀκολουθεῖ κατάβαση μὲ γοργό:<br />

δΔ3r \vW[v1 = 3r[v[W[v1<br />

Σὲ μερικὲς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ γραφεῖ <strong>π</strong>άνω στὸ ὀλίγον ἢ τὴν <strong>π</strong>εταστή:<br />

3 } 4 }<br />

Στὶς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις αὐτὲς μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ δεχτεῖ κλάσμα, μὲ ἤ χωρὶς ψηφιστό,<br />

καὶ ἀκολουθεῖ τὸν μελωδικὸ τρό<strong>π</strong>ο μὲ τὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο ἐνεργεῖ τὸ κλάσμα,<br />

τὸ ψηφιστὸ καὶ ἡ <strong>π</strong>εταστή: 3Kr }X , 4 K}X<br />

Τὸ συνεχὲς ἐλαφρόν |<br />

Εἰ<strong>π</strong>ώθηκε ἤδη ὅτι τὸ συνεχὲς ἐλαφρὸν ἀναλύεται σὲ δύο καταβάσεις<br />

μὲ γοργὸ στὴν <strong>π</strong>ρώτη, ἡ ὁ<strong>π</strong>οία μάλιστα δὲν δέχεται συλλαβή, <strong>π</strong>αρὰ μόνο<br />

τὸ φωνῆεν τῆς <strong>π</strong>ροηγούμενης. Ὣς ἐδῶ μοιάζει μὲ τὴν κίνηση τῆς ὑ<strong>π</strong>ορροῆς<br />

μὲ γοργό, ἀλλὰ χωρὶς τὸ χαρακτηριστικὸ τσάκισμα τῆς ὑ<strong>π</strong>ορροῆς. Τὸ<br />

συνεχὲς ἐλαφρὸν συμβάλλει στὴ δημιουργία ἰδιαίτερης μελωδικῆς κίνησης,<br />

κυρίως κατὰ τὴ συνεργασία του μὲ σημαδόφωνα καὶ σημάδια <strong>π</strong>οιό -<br />

τητας καὶ χρόνου ὅ<strong>π</strong>ως τὰ <strong>π</strong>αρακάτω:

252<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

1|, 3r| , 4{K|<br />

Γιὰ τὴ μελωδικὴ κίνηση <strong>π</strong>οὺ <strong>π</strong>αράγεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω συνεργασία<br />

θὰ γίνει λόγος στὴ συνάφεια <strong>π</strong>οὺ ἀφορᾶ στὰ <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω σημεῖα <strong>π</strong>οιότητας<br />

καὶ χρόνου.<br />

Β. Γιὰ τὴν ἐνέργεια τῶν σημείων <strong>π</strong>οιότητας<br />

1. Βαρεία: / Ἡ ἐνέργειά της ἐκδηλώνεται ὅταν ἀκολουθοῦν δύο ἢ<br />

<strong>π</strong>ερισσότερες καταβάσεις καὶ ὅταν <strong>π</strong>ροηγεῖται ἴσο ἢ ὀλίγον καὶ ἀκολούθως<br />

κατάβαση μὲ γοργὸ ἢ χωρὶς γοργό, ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται στὶς <strong>π</strong>αρακάτω <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις:<br />

α. /[[, β. /[[/[[, ἢ /[[/1[ γ./1[,<br />

δ./1[vM, ε. /3[v3<br />

Σὲ κά<strong>π</strong>οιες <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις ἡ βαρεία μ<strong>π</strong>αίνει μ<strong>π</strong>ροστὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ ἴσον μὲ γοργὸ<br />

καὶ ὀμαλόν, δίδοντας μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτὸ μεγαλύτερη ἔμφαση στὴ μελωδικὴ<br />

φράση· <strong>π</strong>.χ. /1o1z1 , ἢ /1o1z[<br />

Ἡ μελωδικὴ κίνηση τῆς βαρείας χωρὶς γοργὸ μοιάζει μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο<br />

<strong>π</strong>οὺ ὁ ὀργανο<strong>π</strong>αίκτης μεταβαίνει σὲ χαμηλότερο φθόγγο ψαύοντας ἐλαφρὰ<br />

τὸν <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω ἀ<strong>π</strong>’ αὐτόν. <strong>π</strong>.χ. /1[ = 3292] Ἡ ἀνάλυση αὐτὴ<br />

μοιάζει μὲ τὴν κίνηση τῆς <strong>π</strong>εταστῆς, μὲ τὴ διαφορὰ ὅτι ἡ <strong>π</strong>εταστὴ ἀλλάζει<br />

συλλαβή, ἐνῶ κατὰ τὸν συνδυασμὸ σημαδοφώνων μὲ βαρεία ἐ<strong>π</strong>αναλαμβάνεται<br />

ἡ ἴδια συλλαβή.<br />

Ὅταν ὑ<strong>π</strong>άρχουν δύο ζευγάρια συνεχόμενων καταβάσεων καὶ σὲ κάθε<br />

ζευγάρι <strong>π</strong>ροηγεῖται βαρεία, τότε στὸ <strong>π</strong>ρῶτο ζευγάρι καταβάσεων δίνεται<br />

ἔμφαση κατὰ τὴ μετάβαση ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>ρῶτο στὸν δεύτερο φθόγγο μὲ <strong>π</strong>αράλληλο<br />

«κρέμασμα» τῆς φωνῆς, καὶ στὸ δεύτερο ζευγάρι γίνεται ἡ κίνη -<br />

ση <strong>π</strong>οὺ ἀναφέρθηκε <strong>π</strong>ιὸ <strong>π</strong>άνω.<br />

<strong>π</strong>.χ. /[[/[[, ἢ /][/[[ ἢ /[[/1[ κλ<strong>π</strong>.

ΣΤ ́. Η ΤΕχνΗ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ<br />

253<br />

Ὅταν ἡ κατάβαση γίνεται μὲ γοργό, τότε ἡ μελωδικὴ κίνηση μοιάζει<br />

μὲ τὸ δι<strong>π</strong>λὸ κτύ<strong>π</strong>ημα τῆς χορδῆς ἐγχόρδου κατὰ τὴν κατάβαση. Οἱ συγκεκριμένες<br />

«θέσεις» μὲ βαρεία καὶ γοργὸ ἢ δίγοργο εἶναι δύσκολο νὰ καταγραφοῦν<br />

ἀναλυτικά, καὶ γι’ αὐτὸ ὁ <strong>π</strong>ρίγγος διατηρεῖ τὴ γραφὴ τοῦ<br />

κλασικοῦ κειμένου ἀναλλοίωτη. Ἡ λε<strong>π</strong>τὴ κίνηση τῶν «θέσεων» αὐτῶν<br />

διασώζεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ φωνητικὴ <strong>π</strong>αράδοση.<br />

Ἡ ἑρμηνεία τῶν θέσεων στὴ γραφὴ τοῦ <strong>π</strong>ρίγγου<br />

α. /[[ = 3{9x] β. /[[/[[= [[3{9x], ἢ<br />

/[[/1[ καὶ γ. /1[= 329x]<br />

Σ.<strong>π</strong>. /[[/1[ Α΄ τόμος, σ. 213, στχ. 7-8<br />

ρα α σοι οι<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: ][/329x] Μ.Ε., σ. 61, στχ. 10<br />

ρα α σοι οι<br />

Σ. <strong>π</strong>. 3kr[l[l/1[ Α΄ τόμος, σ. 214, στχ. 3<br />

α σε λη νο ος<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 3kr[l[l329x] Μ.Ε. σ. 62, στχ. 5<br />

α σε λη νο ος<br />

/[[/[[ = /[[3{9x] (ὅ.<strong>π</strong>.)<br />

Οἱ <strong>π</strong>αρακάτω «θέσεις» βαρείας μὲ γοργὸ ἢ δίγοργο διατηροῦνται<br />

ἀναλλοίωτες, ἢ σχεδὸν ἀναλλοίωτες, στὸν <strong>π</strong>ρίγγο, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος σὲ μιὰ <strong>π</strong>ροσ -<br />

<strong>π</strong>άθεια ἀναλυτικότερης γραφῆς ἀνεβαίνει λίγο <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω, γιὰ νὰ κατεβεῖ<br />

μὲ ὑ<strong>π</strong>ορροὴ καὶ δίγοργο, ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται στὸ ἀκόλουθο <strong>π</strong>αράδειγμα. Ἡ<br />

γραφὴ αὐτὴ ἀ<strong>π</strong>οδίδει κατὰ <strong>π</strong>ροσέγγιση τὴ μελωδικὴ κίνηση βαρείας μὲ<br />

γοργό:

254<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Σ. <strong>π</strong>. /1[vM Α΄ τόμος, σ. 195 κ.ἑ.<br />

λη η<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 3{9x/1\cm Μ.Ε., σ. 3 κ.ἑ.<br />

αλ λη η<br />

δ./1[vM, /[[vM, ε./1[v3=329V[[3,<br />

/3[v3 = 3*V[[3<br />

2. Τὸ ψηφιστόν: r Γράφεται κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ἴσο, τὸ ὀλίγον καὶ τὴν<br />

<strong>π</strong>εταστή, ἐνῶ στὰ ὑ<strong>π</strong>όλοι<strong>π</strong>α σημαδόφωνα γράφεται στὸ βαθμὸ <strong>π</strong>οὺ αὐτὰ<br />

συνεργάζονται μὲ τὸ ὀλίγον ἢ τὴν <strong>π</strong>εταστή.<br />

<strong>π</strong>.χ. 1r, 3r, 4Kr, 3{r, 3}r, 3{9r, 3}9r κλ<strong>π</strong>.<br />

Ἡ <strong>π</strong>ιὸ ἀ<strong>π</strong>λὴ ἐνέργεια τοῦ ψηφιστοῦ εἶναι νὰ δώσει ἔμφαση στὸ φθόγγο<br />

<strong>π</strong>οὺ τίθεται.<br />

1r[[ , 1r|<br />

Ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>’ αὐτὴ τὴν ἐνέργεια καὶ σὲ σχέση μὲ τὰ σημαδόφωνα <strong>π</strong>οὺ<br />

ἀκολουθοῦν δημιουργώντας ἔτσι μιὰ «θέση», τὸ ψηφιστὸ <strong>π</strong>αράγει μιὰ<br />

σειρὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ μελωδικὲς κινήσεις. Οἱ συνηθέστερες «θέσεις» καὶ οἱ συνακόλουθες<br />

μελωδικὲς κινήσεις εἶναι οἱ <strong>π</strong>αρακάτω:<br />

α. Ὅταν <strong>π</strong>άνω στὸ ὀλίγον εἶναι γραμμένα κεντήματα καὶ κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸ ὀλίγον ὑ<strong>π</strong>άρχει ψηφιστό ( 3* r ), τότε τὸ <strong>π</strong>έρασμα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ ὀλίγον στὰ<br />

κεντήματα γίνεται μὲ χόρευμα. Τὴν ἑρμηνεία αὐτὴ τὴ συναντοῦμε <strong>π</strong>ολὺ<br />

συχνὰ στὰ γρα<strong>π</strong>τὰ τοῦ <strong>π</strong>ρίγγου μὲ <strong>π</strong>αρεστιγμένο: 3*r = 3*!1 ἢ<br />

χωρὶς <strong>π</strong>αρεστιγμένο: 3*r =3*Z1

ΣΤ ́. Η ΤΕχνΗ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ<br />

255<br />

<strong>π</strong>αραδείγματα:<br />

1. 3*Z[3*r[ Ἀναστασιματάριον Ἰωάννου, σ. 40, στχ. 9<br />

το ον <strong>π</strong>α α<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 3#3*!1[ Μ.Ε., σ. 16, στχ. 1<br />

το ον <strong>π</strong>α α α<br />

2. Τριώδιον <strong>π</strong>έτρου: %r[[33*r σ. 166, στχ. 3<br />

γα <strong>π</strong>ησον φι λου<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 36r[ [33*Z1 Μ.Ε., σ. 44, στχ. 11<br />

γα <strong>π</strong>ησον φι λου ου<br />

β. Ἡ θέση 329r[[, 3{9r[[ μ’ ὅλες τὶς <strong>π</strong>αραλλαγές της ἀναλύεται<br />

<strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου ὡς ἑξῆς: 13 1[[ ἢ [3 1[[<br />

ἢ <strong>π</strong>ιὸ ἐλεύθερα:1e3*Z]<br />

Τριώδιον <strong>π</strong>έτρου: 329r[ σ. 153, στχ. 12<br />

στου ου<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 1e3*Z] Μ.Ε., σ. 18, στχ. 3<br />

στου ου ου<br />

γ. <strong>π</strong>ολὺ συνηθισμένη εἶναι ἡ θέση <strong>π</strong>οὺ θέτει ψηφιστὸ κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ ὀλίγον,<br />

τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο βρίσκεται στὴν ἄρση, καὶ ἀκολουθεῖ ὑ<strong>π</strong>ορροὴ μὲ γοργό.<br />

αΑ3#33r\v Στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση αὐτὴ τὸ ὀλίγον φαίνεται νὰ<br />

ἀνεβαίνει μία φωνὴ ἐ<strong>π</strong>ι<strong>π</strong>λέον ἀ<strong>π</strong>ὸ αὐτὴ <strong>π</strong>οὺ δηλώνεται, καὶ μάλιστα στὴν<br />

ἐκ<strong>π</strong>νοὴ τοῦ χρόνου, ὅ<strong>π</strong>ως ὅταν δέχεται <strong>π</strong>αρεστιγμένο γοργό:<br />

αΑ3#3%1[\v

256<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

<strong>π</strong>αραδείγματα:<br />

δοξαστάριο <strong>π</strong>έτρου γκ5113r\v[ σ. 225, στχ. 8<br />

των α<br />

γι ι ι ι<br />

δοξαστάριο <strong>π</strong>ρίγγου ξκ111%5 q[\v[ σ. 262, στχ. 5<br />

των α γι ι ι ι ι<br />

Ὅμοια μελωδικὴ κίνηση κάνει ὁ <strong>π</strong>αρακάτω συνδυασμὸς μὲ τὸ ψηφιστὸ<br />

νὰ ἐνεργεῖ στὸ ὀλίγον καὶ στὰ κεντήματα, ὅταν ἀκολουθεῖ συνεχὲς<br />

ἐλαφρόν 33*r|<br />

Σ. <strong>π</strong>.φΑ[33*r|[ Α΄ τόμος, σ. 201, στχ. 3<br />

τω θα να α τω <strong>π</strong>α<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: φΑ[33%1q[|[ Μ.Ε., σ. 7, στχ. 1<br />

τω θα να α α α τω <strong>π</strong>α<br />

ε. Ἡ θέση 3K r\v ἢ 3r k\v μοιάζει μὲ τὴ μελωδικὴ κίνηση τῆς θέσης<br />

<strong>π</strong>οὺ δημιουργεῖται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν <strong>π</strong>εταστὴ μὲ κλάσμα καὶ τὸ συνεχὲς ἐλαφρόν<br />

(ὅ.<strong>π</strong>.), καὶ ἀναλύεται <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου ὡς ἑξῆς: δΔ3[V38[[v<br />

3. Ἀντικένωμα q<br />

Μ<strong>π</strong>αίνει κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ <strong>π</strong>ερισσότερα σημαδόφωνα, ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ κεντήματα,<br />

καὶ ἐνεργεῖ <strong>π</strong>άντα στὴν ἄρση, ἐνῶ ἀκολουθεῖ κατάβαση.<br />

`1#`33q`[<br />

Ὅταν γράφεται μαζὶ μὲ ἁ<strong>π</strong>λή, σημειώνεται βέβαια σὲ σημαδόφωνο<br />

<strong>π</strong>οὺ βρίσκεται στὴ θέση τοῦ μέτρου, ἀλλὰ ἡ ἐνέργειά του γίνεται στὴν<br />

ἁ<strong>π</strong>λὴ <strong>π</strong>οὺ βρίσκεται στὴν ἄρση.<br />

Ἡ ἔκφρασή του, ὅταν γράφεται μὲ ἁ<strong>π</strong>λή, εἶναι κυκλική, γύρω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ<br />

σημαδόφωνο, μὲ <strong>π</strong>ρώτη κίνηση <strong>π</strong>ρὸς τὰ ἐ<strong>π</strong>άνω, γιὰ νὰ καταλήξει τελικὰ<br />

στὸ φθόγγο <strong>π</strong>οὺ δηλώνεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ σημάδι τῆς κατάβασης. Ὅταν δὲν συν -

ΣΤ ́. Η ΤΕχνΗ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ<br />

257<br />

οδεύεται ἀ<strong>π</strong>ὸ ἁ<strong>π</strong>λή, ἡ κίνησή του γίνεται μὲ <strong>π</strong>άτημα στὸ φθόγγο ὅ<strong>π</strong>ου <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ει<br />

τὸ σημαδόφωνο ἀνάβασης, τίναγμα τῆς φωνῆς μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο τοῦ<br />

<strong>π</strong>αρεστιγμένου γοργοῦ ἕνα τόνο ψηλότερα καὶ μετάβαση στὸ φθόγγο <strong>π</strong>οὺ<br />

δηλώνει ἡ κατάβαση <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθεῖ. Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ ἡ κίνηση αὐτὴ εἶναι δύσκολο<br />

νὰ καταγραφεῖ ἀναλυτικά, τὶς <strong>π</strong>ερισσότερες φορὲς δὲν ἑρμηνεύεται ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὸν <strong>π</strong>ρίγγο, ἐνῶ τὸ ἀντικένωμα μὲ ἁ<strong>π</strong>λὴ ἑρμηνεύεται ὡς ἑξῆς:<br />

Ἀντικένωμα μὲ ἁ<strong>π</strong>λή, <strong>π</strong>αράδειγμα:<br />

Σ. <strong>π</strong>. δΔ3Q[v5 Α΄ τόμος, σ. 197, στχ. 5<br />

<strong>π</strong>α α α<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: δΔ3*Z[[v5 Μ.Ε., σ. 4, στχ. 7<br />

<strong>π</strong>α α α α<br />

ἢ μὲ <strong>π</strong>εταστή<br />

Σ. <strong>π</strong>. σΣ4Q[v3# Α΄ τόμος, σ. 204, στχ. 1<br />

βου ου ου ου<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: σΣ3*Z [[v 3 # Μ.Ε., σ. 54, στχ. 3<br />

βου ου ου ου ου<br />

4. Τὸ Ὀμαλόν o<br />

Μ<strong>π</strong>αίνει κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ σημαδόφωνα, ὅταν ἔχουν κλάσμα,<br />

1kO, 3kO, ἀλλὰ καὶ ἀνάμεσά τους, ὅταν δὲν ἔχουν σημάδι χρόνου<br />

ἢ ἔχουν γοργό: 1o1, 3o1, 1o1z1, 3o1z[,<br />

1o1z1<br />

Ἡ κίνησή του μοιάζει μὲ τὴν τεχνικὴ <strong>π</strong>οὺ ἐφαρμόζεται στὴ λύρα ἢ στὸ<br />

βιολί, ὅταν ὁ ὀργανο<strong>π</strong>αίχτης θέλει νὰ δώσει ἔντονη <strong>π</strong>αλμικὴ κίνηση στὴ<br />

χορδή. <strong>π</strong>ατάει τότε σταθερὰ τὸ ἕνα δάχτυλο σὲ ἕνα φθόγγο καὶ μὲ τὸ ἄλλο<br />

δάχτυλο χτυ<strong>π</strong>άει τὴ χορδὴ ἀναγκάζοντάς την σὲ γρήγορη ἀναβοκατάβαση.<br />

Τὴν κίνηση αὐτὴ μιμεῖται ὁ λάρυγγας καὶ γι’ αὐτὸ εἶναι δύσκολο<br />

νὰ καταγραφεῖ σὰν <strong>π</strong>οσοτικὴ ἀναβοκατάβαση.

258<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Ἁ<strong>π</strong>λο<strong>π</strong>οιώντας τὴν κίνηση τοῦ ὀμαλοῦ, ὁ <strong>π</strong>ρίγγος, ἀφοῦ δὲν εἶναι δυνατὸ<br />

νὰ καταγραφεῖ ἀκριβῶς ἡ κίνησή του στὴν ἀναλυτικὴ γραφή, μᾶς<br />

τὴν <strong>π</strong>αραδίδει ὡς ἑξῆς:<br />

Σ. <strong>π</strong>. 3n3o1z[ Α΄ τόμος, σ. 195, στχ. 1<br />

λου ου ου ου<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 3n%r\4 Μ.Ε., σ. 174, στχ. 2<br />

λου ου ου<br />

Σ. <strong>π</strong>. 3o1z[ Α΄ τόμος, σ. 196, στχ. 10<br />

α α α<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: %\v Μ.Ε., σ. 4, στχ. 2<br />

α α<br />

5. Ὁ Σύνδεσμος e<br />

Ὁ σύνδεσμος, ὅ<strong>π</strong>ως λέει καὶ τὸ ὄνομά του, συνδέει σημαδόφωνα μεταξύ<br />

τους κατὰ τὸν ἀκόλουθο τρό<strong>π</strong>ο:<br />

1e1, 3e1, [e1 ἢ <strong>π</strong>ιὸ σύνθετες συνδέσεις ὅ<strong>π</strong>ως<br />

1ne1 , 1nNe[v , 1e329x[ , 329xe329x] κλ<strong>π</strong>.<br />

Ὁ σύνδεσμος δὲν ἐ<strong>π</strong>ιτρέ<strong>π</strong>ει τὴ διακο<strong>π</strong>ὴ τῆς μελωδίας μεταξὺ τῶν σημαδοφώνων<br />

<strong>π</strong>οὺ ἑνώνει, ἐνῶ ταυτόχρονα κάνει μελωδικὴ κίνηση <strong>π</strong>οὺ<br />

μοιά ζει μὲ τὴν κίνηση τῶν κεντημάτων <strong>π</strong>άνω σὲ ὀλίγον μὲ γοργό.<br />

<strong>π</strong>.χ. 1e1 = 329x[ ἢ 1e1 = 3292[<br />

Σ.<strong>π</strong>. 1ne [ σ. 190, στχ. 5<br />

χε ε<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 1o1329x] Μ.Ε., σ. 3, στχ. 6<br />

χε ε ε ε

ΣΤ ́. Η ΤΕχνΗ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ<br />

259<br />

ὅταν εἶναι συνεχόμενες καταβάσεις μὲ σύνδεσμο ἀ<strong>π</strong>οδίδονται <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>ου<br />

ὡς ἑξῆς:<br />

Σ. <strong>π</strong>. [E1[E1[E1 σ. 264, στχ. 1<br />

ε ε ε ε ε ε<br />

Τριώδιο Στανίτσα 3{92[3{9xe3{9x] σ. 241, στχ. 5<br />

ε ε ε ε<br />

ἢ <strong>π</strong>ιὸ ἁ<strong>π</strong>λά, σύμφωνα μὲ τὴν ἐκτέλεση <strong>π</strong>αράλληλων σημείων ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν<br />

<strong>π</strong>ρίγγο:<br />

3{9x[3{9x[3{9x[<br />

ε<br />

Γ. Γιὰ τὴν ἐνέργεια τῶν σημείων τοῦ χρόνου<br />

1. Τὸ κλάσμα l<br />

Εἰ<strong>π</strong>ώθηκε καὶ σὲ ἄλλο σημεῖο αὐτῆς τῆς ἐργασίας ὅτι τὸ κλάσμα ὀφείλει<br />

τὸ ὄνομά του στὸ ρῆμα κλάω-ῶ, <strong>π</strong>οὺ σημαίνει κομματιάζω, τσακίζω,<br />

καὶ μᾶς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ει σὲ φωνητικὰ τσακίσματα. Τὰ φωνητικὰ τσακίσματα<br />

εἶναι ὅμοια μὲ τὰ χορευτικὰ τσακίσματα, ὅ<strong>π</strong>ου ὁ χορευτὴς ἄλλοτε κάνει<br />

καθίσματα, ἄλλοτε γυρίσματα καὶ ἄλλοτε ἄλματα. Τὸ ἴδιο γίνεται καὶ<br />

στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση τοῦ κλάσματος, τὸ ὁ<strong>π</strong>οῖο κάνει ὅλα αὐτὰ τὰ φωνητικὰ<br />

τσακίσματα ὑψώνοντας καὶ γυρίζοντας κατάλληλα τὴ φωνή μας.<br />

Τρία εἶναι τὰ βασικὰ φωνητικὰ τσακίσματα <strong>π</strong>οὺ γίνονται μὲ τὴ βοήθεια<br />

τοῦ κλάσματος: α. ἀνάβαση τῆς φωνῆς <strong>π</strong>ρὸς τὰ <strong>π</strong>άνω, β. κάθισμα καὶ κίνηση<br />

<strong>π</strong>ρὸς τὰ κάτω, καὶ γ. <strong>π</strong>εριστροφικὴ κίνηση τῆς φωνῆς. Καθεμιὰ ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς κινήσεις<br />

αὐτὲς δηλώνεται μὲ κατάλληλο συνδυασμὸ χαρακτήρων <strong>π</strong>οσότητας,<br />

<strong>π</strong>οιότητας καὶ χρόνου. Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸ συνδυασμὸ αὐτὸ δημιουργοῦνται οἱ «θέσεις»,<br />

οἱ ὁ<strong>π</strong>οῖες <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>έμ<strong>π</strong>ουν στὶς τρεῖς βασικὲς κινήσεις τοῦ κλάσματος.<br />

α. Ἀνοδικὴ κίνηση<br />

Ἡ κωδικο<strong>π</strong>οιημένη «θέση» <strong>π</strong>οὺ μᾶς δείχνει τὴν ἀνοδικὴ κίνηση τοῦ<br />

κλάσματος εἶναι ἡ ἀκόλουθη:

260<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

1k38z ἢ 1k3z 1 ἢ [l3z1<br />

Ἀναλύοντας δομικὰ τὴν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω θέση, ἔχουμε τὰ ἀκόλουθα στοιχεῖα:<br />

κλάσμα <strong>π</strong>άνω σὲ ἕνα ὁ<strong>π</strong>οιοδή<strong>π</strong>οτε σημαδόφωνο, ἀνάβαση μὲ ὀλίγον<br />

ἢ κεντήματα καὶ γοργό, καὶ ξανὰ ἀνάβαση ἢ ἴσο. Ἡ θέση αὐτὴ μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ<br />

<strong>π</strong>άρει <strong>π</strong>ολλὲς μορφές, ἀλλὰ τὰ βασικά της στοιχεῖα εἶναι ἡ ἔγχρονη ἀνάβαση<br />

μετὰ τὸ κλάσμα καὶ στὴ συνέχεια ξανὰ ἀνάβαση ἢ ἴσο.<br />

Ἐνδεικτικὲς θέσεις:<br />

1k#V1, 1k#V3, 3k38z, [l3z1<br />

Τὴν κίνηση τοῦ κλάσματος τὴν <strong>π</strong>ροσδιορίζει τὸ σημαδόφωνο <strong>π</strong>οὺ βρίσκεται<br />

μετὰ τὴν ἔγχρονη ἀνάβαση. Ἂν ἀκολουθεῖ ἴσο ἢ χαρακτήρας ἀνάβασης,<br />

ἡ <strong>π</strong>ρώτη κίνηση τοῦ κλάσματος γίνεται μὲ φορὰ <strong>π</strong>ρὸς τὰ <strong>π</strong>άνω.<br />

Ἑρμηνεία τῆς θέσης: 1k#V1 = 329x3{9x1<br />

Ἡ ἑρμηνεία τῆς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω θέσης ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Κ. <strong>π</strong>ρίγγο:<br />

τρό<strong>π</strong>ος γραφῆς 3k38z<br />

Σ. <strong>π</strong>. 1#3k3z8[ σ. 202, στχ. 9<br />

<strong>π</strong>ο ο λαι αι αι<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 1#3*Z[38z[ Μ.Ε., σ. 53, στχ. 6<br />

<strong>π</strong>ο ο λαι αι αι αι<br />

τρό<strong>π</strong>ος γραφῆς 1k#V3<br />

Σ. <strong>π</strong>. γκ 13έ^r[[[3k#V3* Α΄ τόμος, σ. 203, στχ. 3<br />

την ση η η η η η η<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: γκ13έ^r[[[3*Z[3 8z Μ.Ε., σ. 53, στχ. 8<br />

τη ση η η η η η η<br />

τρό<strong>π</strong>ος γραφῆς [l3z1

ΣΤ ́. Η ΤΕχνΗ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ<br />

261<br />

Σ. <strong>π</strong>. 3k3z1k Α΄ τόμος, σ. 197, στχ. 3<br />

ου ου ου<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 3e329x4!K Μ.Ε., σ. 4, στχ. 5<br />

ρου ου ου<br />

β. Καθοδικὴ κίνηση<br />

Ἡ κωδικο<strong>π</strong>οιημένη «θέση» <strong>π</strong>οὺ μᾶς δείχνει τὴν καθοδικὴ κίνηση τοῦ<br />

κλάσματος εἶναι ἡ ἀκόλουθη:<br />

1k3z[ ἢ [l3z[<br />

Ἀναλύοντας δομικὰ τὴν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω θέση, ἔχουμε τὰ ἀκόλουθα στοιχεῖα:<br />

κλάσμα <strong>π</strong>άνω σὲ ἕνα ὁ<strong>π</strong>οιοδή<strong>π</strong>οτε σημαδόφωνο, ἀνάβαση μὲ ὀλίγον<br />

καὶ γοργό, καὶ στὴ συνέχεια κατάβαση.<br />

Ἑρμηνεία τῆς θέσης: 1k3z[ = 1[v3*Z[<br />

Ἡ ἑρμηνεία τῆς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω θέσης ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν Κ. <strong>π</strong>ρίγγο:<br />

Σ.<strong>π</strong>. [l[l3z[W Α΄ τόμος, σ. 202, στχ. 2<br />

ευ μα α α<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: [l/[[ve3*Z[ Μ.Ε., σ. 52, στχ. 10<br />

ευ μα α α α<br />

Σ.<strong>π</strong>. 3q[l[l3z[W Α΄ τόμος, σ. 203, στχ. 8<br />

η η η η η<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 3w[l/[[v3*Z[ Μ.Ε., σ. 53, στχ. 13<br />

η η η η η η<br />

Στὴν <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση <strong>π</strong>οὺ θέλουμε ἡ κίνηση τοῦ κλάσματος στὴ συγκεκριμένη<br />

θέση νὰ εἶναι ἀνοδικὴ ἀντὶ καθοδική, γράφουμε τὴν <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω θέση<br />

ἀναλυτικὰ μὲ τὴ βοήθεια συνδέσμου. Μὲ τὸν τρό<strong>π</strong>ο αὐτὸ ἡ κίνηση τοῦ

262<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

κλάσματος ἀλλάζει κατεύθυνση καὶ κινεῖται ἀνοδικὰ ὅ<strong>π</strong>ως στὴν <strong>π</strong>ρώτη<br />

<strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα:<br />

Ἡ θέση 1k3z[ γράφεται 1e329x[ ὅταν θέλουμε ἡ <strong>π</strong>ρώτη<br />

κίνηση τοῦ κλάσματος νὰ εἶναι ἀνοδική.<br />

γ. <strong>π</strong>εριστροφικὴ κίνηση<br />

Ἡ θέση <strong>π</strong>οὺ καταγράφει τὴν κίνηση αὐτὴ εἶναι ὣς ἕνα βαθμὸ ἡ ἴδια<br />

μὲ τὴν <strong>π</strong>ροηγούμενη, μὲ μόνη διαφορὰ τὴν <strong>π</strong>ροσθήκη ἀντικενώματος<br />

κάτω ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἔγχρονη ἀνάβαση:<br />

1k3zq[<br />

Ἡ θέση αὐτὴ ἑρμηνεύεται μὲ δύο τρό<strong>π</strong>ους ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>ρίγγο. Ὁ <strong>π</strong>ρῶτος<br />

τρό<strong>π</strong>ος ἑρμηνείας ἐ<strong>π</strong>αναλαμβάνει τὸν <strong>π</strong>ροηγούμενο, αὐτὸν μὲ τὴν καθοδικὴ<br />

κίνηση, γιατὶ εἶναι δύσκολη ἡ ἀναλυτικὴ καταγραφή του. <strong>π</strong>αρὰ τὴ<br />

δυσκολία ἀναλυτικῆς καταγραφῆς, θὰ γίνει <strong>π</strong>ροσ<strong>π</strong>άθεια, μετὰ τὴν <strong>π</strong>αράθεση<br />

τοῦ <strong>π</strong>ρώτου τρό<strong>π</strong>ου ἑρμηνείας ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>ρίγγο, νὰ δοθεῖ <strong>π</strong>αράδειγμα<br />

μὲ βάση τὴ φωνητικὴ <strong>π</strong>αράδοση. Ὁ δεύτερος τρό<strong>π</strong>ος ἑρμηνείας κινεῖται<br />

στὸ <strong>π</strong>λαίσιο τῶν δυνατοτήτων τῆς ἀναλυτικῆς γραφῆς, καὶ γι’ αὐτὸ θὰ<br />

<strong>π</strong>αρατεθεῖ χωρὶς συμ<strong>π</strong>ληρωματικὲς διευκρινίσεις. Ἑρμηνεία <strong>π</strong>ρώτη:<br />

Σ.<strong>π</strong>. 1#3k3zq[ Α΄ τόμος, σ. 194, στχ. 3-4<br />

ου ου ου ου ου<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 1#/3[ve3*Z[ Μ.Ε., σ. 173, στχ. 4<br />

ου ου ου ου ου ου<br />

Σ.<strong>π</strong>. 5k3qz[[[v1k Α΄ τόμος, σ. 208, στχ. 5<br />

<strong>π</strong>α α α α α λιν<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: /%[ve3*Z4{[[v1k Μ.Ε., σ. 63, στχ. 8<br />

<strong>π</strong>α α α α α α λιν

ΣΤ ́. Η ΤΕχνΗ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ<br />

263<br />

Ἡ θέση αὐτὴ μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ καταγραφεῖ ἀναλυτικὰ καὶ κατὰ <strong>π</strong>ροσέγγιση<br />

ὡς ἑξῆς:<br />

1#3k3zq[ = 1#3*V[[3*Z[<br />

ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου<br />

Ἑρμηνεία δεύτερη:<br />

Σ.<strong>π</strong>. 3k3zq[ Α΄ τόμος, σ. 194, στχ. 4<br />

>ι ι ι<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 13C329x[ Μ.Ε., σ. 173, στχ. 5<br />

>ι ι ι ι<br />

Ἄλλες κινήσεις τοῦ κλάσματος<br />

Ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς μέχρι τώρα κινήσεις τοῦ κλάσματος <strong>π</strong>οὺ εἴδαμε καὶ<br />

στὶς ὁ<strong>π</strong>οῖες συνεργάζονται <strong>π</strong>ερισσότεροι τοῦ ἑνὸς χαρακτῆρες, ὑ<strong>π</strong>άρχουν<br />

καὶ κινήσεις <strong>π</strong>οὺ γίνονται μὲ κλάσμα καὶ ἕνα μόνο χαρακτήρα. Στὴν ἑνότητα<br />

μὲ θέμα τὴν <strong>π</strong>εταστὴ ἔγινε λόγος γιὰ τὸν συνδυασμὸ <strong>π</strong>εταστῆς καὶ<br />

κλάσματος καὶ ἔγιναν καὶ τὰ ἀνάλογα ἑρμηνευτικὰ σχόλια. Ἐδῶ θὰ<br />

δοῦμε κά<strong>π</strong>οιες ἐ<strong>π</strong>ι<strong>π</strong>λέον <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις συνεργασίας <strong>π</strong>εταστῆς καὶ κλάσματος,<br />

καθὼς ἐ<strong>π</strong>ίσης ὀλίγου καὶ κλάσματος.<br />

Τὸ κλάσμα <strong>π</strong>άνω στὸ ὀλίγον ἢ στὴν <strong>π</strong>εταστή, ἐκτὸς ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ χρονικὴ<br />

αὔξηση, δηλώνει καὶ τὸν τρό<strong>π</strong>ο <strong>π</strong>οὺ θὰ <strong>π</strong>ᾶμε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν χαμηλότερο φθόγγο<br />

στὸ φθόγγο <strong>π</strong>οὺ μᾶς λέει τὸ ὀλίγον ἢ ἡ <strong>π</strong>εταστή. Τὸ <strong>π</strong>έρασμα αὐτὸ γίνεται<br />

μὲ διάφορους τρό<strong>π</strong>ους, ὁ συνηθέστερος τῶν ὁ<strong>π</strong>οίων εἶναι μὲ γλίστρημα τῆς<br />

φωνῆς ἀ<strong>π</strong>ὸ κάτω <strong>π</strong>ρὸς τὰ ἐ<strong>π</strong>άνω.<br />

<strong>π</strong>.χ. 3k = 329x.1 ἢ 4K[ = 32.9x1[<br />

Ὅ<strong>π</strong>ως θὰ δοῦμε στὰ <strong>π</strong>αραδείγματα γραφῆς τοῦ <strong>π</strong>ρίγγου, σὲ κά<strong>π</strong>οιες<br />

<strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις δίνεται <strong>π</strong>ροτεραιότητα στὸ κλάσμα καὶ ἑρμηνεύεται τὸ κλάσμα<br />

ἀντὶ γιὰ τὴν <strong>π</strong>εταστὴ μὲ κλάσμα.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα μὲ <strong>π</strong>εταστή:

264<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Τριώδιον <strong>π</strong>έτρου 36C4K]#1k σ. 161, στχ. 3<br />

κα ταγ γε ε λε<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 363296.1]#1k Μ.Ε., σ. 32, στχ. 1<br />

κα τα αγ γε ε λε<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα μὲ ὀλίγον:<br />

Σ.<strong>π</strong>. 3γ3k3*Z[[v5k Α΄ τόμος, σ. 214. στχ. 10<br />

τους στε να α αγ μου<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 1γ329x.15k4\v38z Μ.Ε., σ. 63, στχ. 1-2<br />

τους στε ε ναγ μου ου ου<br />

Τὴν ἴδια ἀναλυτικὴ γραφὴ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ἀρκετὲς φορὲς καὶ στὶς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις<br />

<strong>π</strong>οὺ ὑ<strong>π</strong>άρχουν δύο συνεχόμενα κλάσματα:<br />

Σ.<strong>π</strong>. 13kΗ3k Α΄ τόμος, σ. 202, στχ. 9<br />

μαρ τι ι<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 1329x.1Η329x.1 Μ.Ε., σ. 53, στχ. 4<br />

μαρ τι ι ι ι<br />

Στὶς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις <strong>π</strong>οὺ τὸ δεύτερο κλάσμα βρίσκεται σὲ ὑ<strong>π</strong>ερβατὴ ἀνάβαση,<br />

ἡ ἑρμηνεία του εἶναι τὶς <strong>π</strong>ερισσότερες φορὲς ἡ ἀκόλουθη:<br />

Σ.<strong>π</strong>. 1Η3k%k Α΄ τόμος, σ. 205, στχ. 4<br />

ος α α<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 132γ9x/1[v36K Μ.Ε., σ. 65, στχ. 5<br />

ος α<br />

α α α<br />

Μιὰ ἀκόμα <strong>π</strong>ερί<strong>π</strong>τωση ἑρμηνείας τοῦ κλάσματος ὅταν <strong>π</strong>ροηγεῖται καταβάση<br />

εἶναι καὶ αὐτή:<br />

Σ.<strong>π</strong>. 138c[3k3k Α΄ τόμος, σ. 196, στχ. 4<br />

υ υ υμ φι ι

ΣΤ ́. Η ΤΕχνΗ ΤΗΣ ΕΚΦΡΑΣΗΣ<br />

265<br />

<strong>π</strong>ρίγγος: 138c[D#V1k3k Μ.Ε., σ. 3, στχ. 5<br />

υ υ υ υμ φι ι<br />

Ἡ ἴδια θέση λίγο <strong>π</strong>αρακάτω μὲ δι<strong>π</strong>λὴ ἀνάβαση:<br />

Μ.Ε., <strong>π</strong>ρίγγου, σ. 5, στχ. 5 («ἔξω κλεισθῆς)<br />

138c[D%qz[l3k<br />

ε ε ε ε ξω ω<br />

Μιὰ τελευταία ἑρμηνεία τῆς <strong>π</strong>αρα<strong>π</strong>άνω θέσης εἶναι καὶ ἡ ἀκόλουθη:<br />

3k3k = 329x.1%1[l<br />

Μὲ τὴν ἑρμηνεία μιᾶς ἐκτενέστερης σύνθεσης χαρακτήρων, τὴν ὁ<strong>π</strong>οία<br />

συναντοῦμε ἀρκετὲς φορὲς σὲ ἀργὰ μέλη, θὰ ὁλοκληρωθεῖ ἡ ἑνότητα αὐτή.<br />

Ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς <strong>π</strong>ιὸ γνωστὲς <strong>π</strong>ερι<strong>π</strong>τώσεις εἶναι ἡ σύνθεση <strong>π</strong>οὺ συναντοῦμε στὰ<br />

«ἀνοιξαντάρια» τοῦ Φωκαέως, στὸ στίχο «Εὐλόγει ἡ ψυχή μου τὸν Κύριον»<br />

καὶ στὴ λέξη «ἐ<strong>π</strong>ουράνιε».<br />

Ἡ θέση:<br />

/3[v3k3r\v38<br />

ρα α α α α α<br />

Ἡ σύνθεση αὐτὴ ἀ<strong>π</strong>οτελεῖται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς <strong>π</strong>αρακάτω ἐ<strong>π</strong>ὶ μέρους «θέσεις»:<br />

α. /3[v3 = 3*V [[3<br />

β. 3k= 3[v3= (τὸ κλάσμα ἐκτελεῖται μὲ κάθισμα, ἐ<strong>π</strong>ειδὴ<br />

ἀκολουθεῖ γοργὸ καὶ κατάβαση)<br />

γ. 3r\v = %1[[v<br />

δ. 38 = 3[c33

266<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Ὁλόκληρη τώρα ἡ γραμμὴ ἑρμηνεύεται κατὰ <strong>π</strong>ροσέγγιση ὡς ἑξῆς:<br />

<strong>π</strong>ρωτότυ<strong>π</strong>η:<br />

ηΗΣ/3[v3k3r\v38<br />

ρα α α α α α<br />

Ἑρμηνεία:<br />

ηΗΣ3*V [[3[43%1 [[v[3[c33<br />

ρα α α α α α α α α α α α α α

<strong>π</strong>ΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΣΚΗΣΕΩν<br />

Συμ<strong>π</strong>ληρωματικὲς ὁδηγίες ἀνάγνωσης:<br />

Τὴ σ<strong>π</strong>ουδή μας στὴ μουσικὴ καλὸ εἶναι νὰ τὴν ἀρχίζουμε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν <strong>π</strong>ρώτη<br />

μουσικὴ κλίμακα τοῦ τετραχόρδου. <strong>π</strong>ρῶτα ἀ<strong>π</strong>’ ὅλα μαθαίνουμε νὰ<br />

μετρᾶμε σὲ ρυθμὸ δίσημο μὲ τὸ χέρι μας: ἕνα στὴ «θέση» καὶ δύο στὴν<br />

«ἄρση».<br />

δίσημος<br />

1 2<br />

θέση<br />

ἄρση<br />

Κάθε κίνηση τοῦ χεριοῦ ἰσοδυναμεῖ μὲ ἕνα χρόνο. Το<strong>π</strong>οθετοῦμε στὴ<br />

συνέχεια κατάλληλα τοὺς φθόγγους στὴ θέση <strong>π</strong>οὺ τοὺς ἀναλογεῖ. Στὴ<br />

συγκεκριμένη κλίμακα ἀρχίζουμε ἀ<strong>π</strong>ὸ ἄρση, <strong>π</strong>οὺ σημαίνει ὅτι στὸν <strong>π</strong>ρῶτο<br />

χρόνο, στὴ «θέση», σιω<strong>π</strong>οῦμε ξεκινώντας νὰ ψάλλουμε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν δεύτερο<br />

χρόνο κατὰ τὸν ἀκόλουθο τρό<strong>π</strong>ο:<br />

ἕνα-δύο-<strong>π</strong>αύση-νη-<strong>π</strong>α-βου-γα-γα-βου-<strong>π</strong>α-νη.<br />

ἡ κλίμακα: (ἕνα-δύο-<strong>π</strong>αύση)<br />

~α Α /1` 33`31`[[`[αΑ<br />

νη <strong>π</strong>α βου γα γα βου<strong>π</strong>α νη

268<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Στὴν ἑ<strong>π</strong>όμενη ἄσκηση ἀρχίζουμε ἀμέσως ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ θέση ἐ<strong>π</strong>αναλαμβάνοντας<br />

δύο φορὲς κάθε φθόγγο:<br />

ἕνα-δύο-νη-νη-<strong>π</strong>α-<strong>π</strong>α-βου-βου-γα-γα-γα-γα-βου-βου-<strong>π</strong>α-<strong>π</strong>α-νη-νη.<br />

~αΑ11`31`31`31`11`[1`[1`<br />

νη νη <strong>π</strong>α <strong>π</strong>α βου βου γα γα γα γα βου βου <strong>π</strong>α <strong>π</strong>α<br />

[1αΑ<br />

νη νη<br />

Τὸ ἴδιο κάνουμε καὶ μὲ τὶς ἄλλες ἀσκήσεις. Ὅταν αὐτὲς ξεκινοῦν ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

θέση, ἀρχίζουμε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν <strong>π</strong>ρῶτο χρόνο, ἐνῶ ὅταν ξεκινοῦν ἀ<strong>π</strong>ὸ ἄρση, σιω<strong>π</strong>οῦμε<br />

στὸν <strong>π</strong>ρῶτο χρόνο καὶ ἀρχίζουμε ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν δεύτερο.<br />

Τὸ εἶδος τοῦ ρυθμοῦ <strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦμε ὁρίζεται ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς «διαστολές»,<br />

τὶς κάθετες γραμμοῦλες. Ὅταν ἀνάμεσα σὲ δύο διαστολὲς <strong>π</strong>εριέχονται<br />

δύο χρόνοι, ὁ ρυθμὸς εἶναι δίσημος, ὅταν <strong>π</strong>εριέχονται τρεῖς τρίσημος,<br />

ὅταν τέσσερις τετράσημος κλ<strong>π</strong>. Ὁ <strong>π</strong>ρῶτος φθόγγος μετὰ τὴν <strong>π</strong>ρώτη διαστολὴ<br />

εἶναι στὴ «θέση» καὶ ὁ ἑ<strong>π</strong>όμενος, ἢ οἱ ἑ<strong>π</strong>όμενοι, <strong>π</strong>ρὶν τὴ δεύτερη<br />

διαστολὴ εἶναι στὴν ἄρση.<br />

<strong>π</strong>.χ. ~αΑ1ζ1` `1Ζ11` `1χ111`<br />

θέση ἄρση θέση ἄρση ἄρση θέση ἄρση ἄρση ἄρση

<strong>π</strong>ΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΣΚΗΣΕΩν<br />

269<br />

ΑΣΚΗΣΕΙΣ<br />

Α. Ἀσκήσεις στὴν 1η κλίμακα τοῦ τετραχόρδου<br />

A1<br />

~αΑ13`[1`3 3`[1`33`[ 1`[3`<br />

νη <strong>π</strong>α νη νη <strong>π</strong>α βου <strong>π</strong>α <strong>π</strong>α βου γα βου βου <strong>π</strong>α βου<br />

[1`[3`[1αΑ<br />

<strong>π</strong>α <strong>π</strong>α νη <strong>π</strong>α νη νη<br />

A2<br />

~αΑ13`3[`11`33`3[`[1`33`<br />

νη <strong>π</strong>α βου <strong>π</strong>α νη νη <strong>π</strong>α βου γα βου <strong>π</strong>α <strong>π</strong>α βου γα<br />

[1`[1`[1αΑ<br />

βου βου <strong>π</strong>α <strong>π</strong>α νη νη<br />

A3<br />

~αΑ13`33`[[ `[1`33`31`1[`<br />

νη <strong>π</strong>α βου γα βου <strong>π</strong>α νη νη <strong>π</strong>α βου γα γα γα βου<br />

[1`33`[1`[1`[1αΑ<br />

<strong>π</strong>α <strong>π</strong>α βου γα βου βου <strong>π</strong>α <strong>π</strong>α νη νη<br />

Ἀσκήσεις μὲ κλάσμα:<br />

A4<br />

~αΑ1k`3k` 3k` 3k` 1k` [l----------------`[l-----------`[lαΑ<br />

νη η <strong>π</strong>α α βου ου γαα γα α βουου <strong>π</strong>α α νη η

270<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

A5<br />

~αΑ11`1k`31`1k`31`1k`31`1k ~φΦ<br />

11`1k` [1`1k`[1`1k`[1`1kαΑ<br />

A6<br />

~αΑ13`[l`33`[l`33`[l`[3`[l`[3`[lαΑ<br />

A7<br />

~αΑ13`3[`[l`33`3[`[l`33`[l`[l`[lαΑ<br />

A8<br />

~αΑ1k`3k`[3`3k`[l`3k`[3`3k`[l`3k`[[`1k`1k`<br />

3k`[[`1kαΑ<br />

Ἀσκήσεις μὲ <strong>π</strong>εταστή:<br />

A9<br />

~αΑ11`4[`13`4[`13`4[`[1`4[<br />

`[1`4[`11`1kαΑ<br />

A10<br />

~αΑ4[`13`4[`13`4[`1[`4[`1[`<br />

4[`11`1kαΑ<br />

A11<br />

~αΑ4[`33`[l`1k`4[`33`[l `1k`4[` 4[`<br />

[l` 1k`4[`4[`[l`1kαΑ

<strong>π</strong>ΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΣΚΗΣΕΩν<br />

271<br />

A12<br />

~αΑ4K`[3`4K`[3`4K`[[`4K`[[`4K`[1`1kαΑ<br />

Ἀσκήσεις μὲ κεντήματα:<br />

A13<br />

~αΑ1#`1k`1#`1k`1#`1k`11`[l`11`[l`<br />

11`[lαΑ<br />

A14<br />

~αΑ1#`4K`[#`4K`[[`4K`[[`4K`[l`1kαΑ<br />

A15<br />

~αΑ138k`[38k`1[[l`3[`[lαΑ<br />

A16<br />

~αΑ1k`3*`[l`[l`3k`3*`[l`[l`3k`3{ 9`[l`1k`1k`3{ 9`[l`<br />

1kαΑ<br />

Ἀσκήσεις μὲ γοργό:<br />

A17<br />

~αΑ11z31z`31z31z`11z[1z`[1z<br />

[1zαΑ<br />

A18<br />

~αΑ11z1`31z1`31z1`31z1`<br />

11z1`[1z1` [1z1`[1z1αΑ

9<br />

9<br />

9<br />

9<br />

272<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

A19<br />

~αΑ/1#V`3[`[3#V`3[`[3#V`[[`[lαΑ<br />

A20<br />

~αΑ/138z[`[338z[`[3Z*`[[`[lαΑ<br />

A21<br />

~αΑ11z1#V`31`[1z1#V`31`φΦ11z<br />

1[v` [1`31z1[v`[1αΑ<br />

A22<br />

~αΑ13z[`3k`13z[`3k`13z[`3k`[3z[`[l`<br />

[3z[`1kαΑ<br />

A23<br />

~αΑ3*Z[`[l`3*Z[`3k`329x[`3k`3{9x[`[l`3{9x[`1kαΑ<br />

A24<br />

~αΑ32 x[#V`31`3{ x[#V`31`3{ x[`[1`3{ x[`1<br />

1αΑ<br />

Μὲ κλάσμα καὶ γοργό:<br />

A25<br />

~αΑ1k1z`11`3k1z`11`3k1z`11`3k<br />

1z`11~φΦ1k1z`11`[l1z`11`[l1z`1<br />

1`[l1z`11αΑ

<strong>π</strong>ΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΣΚΗΣΕΩν<br />

273<br />

A26<br />

~αΑ1k3z`[1`3k3z`[1`3k3z`[1`[l3z`[<br />

1`[l3z`[1αΑ<br />

A27<br />

~αΑ1k3z`[3`3k`1k`[l3z`[3`3k`1k`[l3z`[l`[l`<br />

1k`[l3z`[l`1k`1kαΑ<br />

Μὲ ὑ<strong>π</strong>ορροὴ καὶ γοργό:<br />

~αΑ1#`3k[v`[1αΑ= αΑ1#3k\v1αΑ<br />

A28<br />

~αΑ1#`3k\v1`3#`3k\v1`3k\v1`1kαΑ<br />

καὶ μὲ ἀντικένωμα:<br />

A29<br />

~αΑ1k`3*`3k\v3q`[l`3*`[l\v3q`[lαΑ<br />

Μὲ ἀντικένωμα καὶ ἁ<strong>π</strong>λή:<br />

A30<br />

~αΑ1#`3Q[v`[3q`[l`3#`3Q[v`[3q`[l`[#`3Q[v`[<br />

3q`[lαΑ

274<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Ὑ<strong>π</strong>ερβατὴ ἀνάβαση καὶ κατάβαση<br />

δύο φωνὲς μὲ ὀλίγον καὶ ἐλαφρόν:<br />

A31<br />

~αΑ1#`3k`]l`5k~δΔ[#`3k`]l`5k~φΦ[3q`]l`[lαΑ<br />

A32<br />

~αΑ11`%[`[l`1k`31`%[`[l`1k`3*`]l`[lαΑ<br />

Μὲ <strong>π</strong>εταστή:<br />

A33<br />

~αΑ11`$K`]l`$K`[1`$K`]l`$K`[[`4K`[l`[lαΑ<br />

A34<br />

~αΑ1k3z`[1`$K`[l3z`[1`$K`[l3z`[[`1k3z`<br />

[[`1kαΑ<br />

Ἀνάβαση τριῶν φωνῶν καὶ κατάβαση:<br />

A35<br />

~αΑ11`36[`[l`[l`46K`[l`[l`[lαΑ<br />

Ρυθμὸς τρίσημος<br />

τρίσημος<br />

1 3<br />

2

9<br />

9<br />

9<br />

<strong>π</strong>ΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΣΚΗΣΕΩν<br />

275<br />

A36<br />

~αΑ111`311`311`311`1<br />

11`[11`[11`[11αΑ<br />

A37<br />

~αΑ1k1`3k1`3k1`3k1`1k1`[l1`[l1`<br />

[l1αΑ<br />

A38<br />

~αΑ?1`4[3`4[3`4[3`4![[`4[[`<br />

111`1k /αΑ<br />

A39<br />

~αΑ1ǹ3ǹ3ǹ3ǹ1ǹ[mM`[Mm`[MmαΑ<br />

A40<br />

~αΑ1e32 x[`3e32 x[`3e32 x[`3e1[v[`3e1[v[`<br />

3k1`[MmαΑ<br />

Ρυθμὸς τετράσημος:<br />

τετράσημος<br />

1<br />

4<br />

2<br />

3<br />

A41<br />

~αΑ1MmǸ3Nǹ3nǸ3nǸ1nǸ[NmM`[NmM`[mMmNαΑ

276<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

A42<br />

~αΑ1k11`3k11`3k11`3k11`1k<br />

11`[l11`[l11`[l11αΑ<br />

Β. Ἀσκήσεις στὴ 2η κλίμακα τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου<br />

Ἡ κλίμακα:<br />

~αΑ/1`33`33`1[`[[`[αΑ<br />

νη <strong>π</strong>α βου γα δι δι γα βου<strong>π</strong>α νη<br />

B1<br />

~αΑ11`31`31`31`31`11`<br />

[1`[1`[1`[1αΑ<br />

B2<br />

~αΑ11`1k`31`1k`31`1k`31`1k`<br />

31`1k~γΗΑ11`1k`[1`1k`[1`1k`[1`<br />

1k`[1`1kαΑ<br />

B3<br />

~αΑ13`[1`33`[1`33`[1`33~γΗΑ<br />

[1`[3`[1`[3`[1`[3`[1αΑ<br />

B4<br />

~αΑ138[`[l`338[`[l`338[`[l~δΔ3*`1[`[l`<br />

1#`1[`[l`1#`1[`[lαΑ

<strong>π</strong>ΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΣΚΗΣΕΩν<br />

277<br />

B5<br />

~αΑ13q`[#`3k`1k`[3q`[#`3k`1k`[3q`[#`3k<br />

`1k~γΗΑ4![`3r[`[l`1k`4[`3r[`[l`1k`4[`3r[<br />

`[l`1kαΑ<br />

Μὲ ὑ<strong>π</strong>ερβατὴ ἀνάβαση-κατάβαση:<br />

B6<br />

~αΑ1#`4K`]l`5k`[#`4K`]l`5k`[#`4K`]l`5k~<br />

γΗΑ1r[`[l`$K`]l`3r[`[l`$K`]l`3r[`[l`$K`]lαΑ<br />

B7<br />

~αΑ11`5k`[1`5k`[1`5k~γΗΑ11`]l`<br />

31`]l`31`]lαΑ<br />

B8<br />

~αΑ11`$K`[1`$K`[1`$K`]1`4K`]1`<br />

4K`]1`1kαΑ<br />

B9<br />

~αΑ11`$[`11`$[`11`$[~φΦ]1`<br />

$[`]1`$[`[1`1kαΑ<br />

B10<br />

~αΑ1#`3k`]l`3#`3k`]l`3#`4K~γΗΑ]l`51`<br />

[l`]l`51`[l`]l`51`[l`[l`1kαΑ

278<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

B11<br />

~αΑ1k%z`[l`1k%z`[l`1k%z`[l~φΦ]l%z`[l`]l%z`<br />

[l`[lαΑ<br />

B12<br />

~αΑ1k1z`5k`[l1z`5k`[l1z`5k~γΗΑ[W[v`[l`3Q[v`[lαΑ<br />

B13<br />

~αΑ11`5Q]v`31`5Q]v`31`5Q]v`<br />

3r[`[l`[lαΑ<br />

Τετράφωνη ἀνάβαση-κατάβαση:<br />

B14<br />

~αΑ1#`3#`3k`'l`3^K~γΗΑ1[`[[`[l`3^K'lαΑ<br />

<strong>π</strong>εντάφωνη ἀνάβαση-κατάβαση:<br />

B15<br />

~αΑ/1`3*`3*`3kηΗΣ [" K37K`[[`[l`[l`[lαΑ<br />

Συνεχὲς ἐλαφρόν<br />

Τὸ συνεχὲς ἐλαφρὸν ἀναλύεται σὲ δύο ἀ<strong>π</strong>οστρόφους, ἀ<strong>π</strong>ὸ τὶς ὁ<strong>π</strong>οῖες ἡ<br />

<strong>π</strong>ρώτη ἔχει γοργό.<br />

<strong>π</strong>αράδειγμα: | = [v[

<strong>π</strong>ΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΣΚΗΣΕΩν<br />

279<br />

Ἀσκήσεις<br />

Β16<br />

αΑ13`3r|`33`3r|`33`3r|~δΔ<br />

[3`3r|`[lαΑ<br />

Β17<br />

αΑ1#`4K~|1~αΑ3#`4~K|1~σΣ3#`4K<br />

~|1~δΔ4K~|1`4K~|1`1kαΑ<br />

Β18<br />

αΑ1~k38z3~r|l`[l~αΑ3k~38z3r~|l`[l~σΣ 3*Z[#V`3<br />

3r~|3r~|3r~|l`[lαΑ<br />

Γ. Ἀσκήσεις στὴν 3η κλίμακα τοῦ ὀκταχόρδου<br />

Ὅ<strong>π</strong>ως φαίνεται στὸ <strong>π</strong>αρακάτω σχῆμα, ἡ κλίμακα τοῦ ὀκταχόρδου εἶναι<br />

σύνθεση τῆς <strong>π</strong>ρώτης κλίμακας τοῦ τετραχόρδου καὶ τῆς δεύτερης τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου.<br />

Γιὰ τὴ δημιουργία της το<strong>π</strong>οθετοῦμε <strong>π</strong>ρῶτα τὸ <strong>π</strong>εντάχορδο καὶ<br />

<strong>π</strong>άνω σ’ αὐτὸ τὸ τετράχορδο, ὥστε νὰ σχηματίζεται κλίμακα διαζευγμένων<br />

τετραχόρδων. Μὲ δεδομένο ὅτι αὐτὴ εἶναι ἡ θεωρητικὴ δομὴ τοῦ<br />

ὀκταχόρδου, εἶναι καλὸ κατὰ τὴν ἐκμάθησή του τὰ διαστήματα τοῦ τετραχόρδου<br />

καὶ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου νὰ <strong>π</strong>αραμείνουν ἀναλλοίωτα, χωρὶς<br />

ἕλξεις δηλαδή. Ἐ<strong>π</strong>ειδὴ τὴ συγκεκριμένη κλίμακα τὴ χρησιμο<strong>π</strong>οιεῖ ὁ <strong>π</strong>λάγιος<br />

τοῦ Τετάρτου, ὁ ὁ<strong>π</strong>οῖος θέλει τὸν Ζω ὕφεση κατὰ τὴν κατάβαση, <strong>π</strong>ρέ<strong>π</strong>ει<br />

νὰ διακρίνουμε ἀνάμεσα στὴν κλίμακα τοῦ Ἤχου καὶ στὴν κλίμακα<br />

<strong>π</strong>οὺ χρησιμο<strong>π</strong>οιοῦμε γιὰ νὰ μάθουμε τὴν ἀκριβὴ θέση τῶν διαστημάτων.<br />

<strong>π</strong>ρὸς τὴν κατεύθυνση αὐτὴ βοηθάει στὴν ἀρχὴ τῆς μαθητείας μας ἡ<br />

ἐ<strong>π</strong>ανάληψη τοῦ τετραχόρδου στὴν κορυφὴ τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου, ὅ<strong>π</strong>ως φαίνε-

280<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ται στὸ σχῆμα. Ἀ<strong>π</strong>αγγέλλουμε τὴν κλίμακα τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου καὶ ἀντικαθιστοῦμε<br />

τὸν κορυφαῖο φθόγγο τοῦ <strong>π</strong>ενταχόρδου, τὸν δι, μὲ τὸν <strong>π</strong>ρῶτο<br />

φθόγγο, νη, τοῦ τετραχόρδου, καὶ τὸ ἀντίθετο κάνουμε στὴν κατάβαση.<br />

Λέμε δηλαδή: νη-<strong>π</strong>α-βου-γα-νη-<strong>π</strong>α-βου-γα κατὰ τὴν ἀνάβαση καὶ γαβου-<strong>π</strong>α-νη-γα-βου-<strong>π</strong>α-νη<br />

κατὰ τὴν κατάβαση. (Τὴ μέθοδο αὐτὴ τὴν<br />

ἐφαρμόζουμε μόνο στὴν ἐκμάθηση τῆς κλίμακας. Στὶς ἀσκήσεις ἁ<strong>π</strong>λῶς<br />

κρατᾶμε τὸν Ζω στὴ θέση του καὶ κατὰ τὴν ἀνάβαση καὶ κατὰ τὴν κατάβαση).<br />

Ὅταν τελειώσουμε τὶς ἀσκήσεις <strong>π</strong>οὺ ἀκολουθοῦν, τότε θὰ μ<strong>π</strong>ορέσουμε<br />

μὲ μεγαλύτερη ἀσφάλεια νὰ μάθουμε τὶς ἀλλοιώσεις <strong>π</strong>οὺ ἐ<strong>π</strong>ιφέρει στὴν<br />

κλίμακα ὁ <strong>π</strong>λάγιος τοῦ Τετάρτου.<br />

8<br />

10<br />

12<br />

τετράχορδο<br />

➯ 12 10 8<br />

νη <strong>π</strong>α βου<br />

γα<br />

8<br />

10<br />

<strong>π</strong>εντάχορδο<br />

12<br />

+ 12 ➯ 12 10 8 12<br />

νη <strong>π</strong>α βου γα δι<br />

8<br />

12<br />

12<br />

10<br />

ὀκτάχορδο<br />

8<br />

νη <strong>π</strong>α βου γα δι κε ζω νη<br />

12<br />

+ ➯ 12 10 8 12 12 10 8<br />

10<br />

νη <strong>π</strong>α βου γα νη <strong>π</strong>α βου γα<br />

Ἡ κλίμακα:<br />

αΑ 1`33`33`33`31`[[`[[`[[`[αΑ<br />

νη <strong>π</strong>α βου γα δι κε ζω νη νη ζω κε δι γα βου <strong>π</strong>α νη<br />

ἢ νη <strong>π</strong>α βου γα νη <strong>π</strong>α βου γα γα βου <strong>π</strong>ανη γα βου <strong>π</strong>α νη

<strong>π</strong>ΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΣΚΗΣΕΩν<br />

281<br />

Γ1<br />

~αΑ11`31`31`31`31`31`<br />

31`31~αΦ11`[1`[1`[1`[1`<br />

[1`[1`[1αΑ<br />

Γ2<br />

~αΑ1k`3k`3k`3k`3k`3k`3k`3k`αΦ1k`[l`[l`[l`[l`[l`[l`<br />

[lαΑ<br />

Γ3<br />

~αΑ13`[1`33`[1`33`[1`33`<br />

[1`33`[1~γΗΑ33`[1`33`[1`<br />

31`1~kαΦ[3`[1`[3`[1`[3`[1`<br />

[3`[1`[3`[1`[3`[1`[3`[1`1kαΑ<br />

Γ4<br />

~αΑ13`3[`[l`33`3[`[l`33`3[`[l`3<br />

3`3[`[l`33`3[`[l`33`3[`[l`3k`3k<br />

αΦ[3`[[`[l`13`[[`[l`13`[[`[lαΑ<br />

Γ5<br />

~αΑ1#`4K`[#`4K`[#`4K`[#`4K`[#`4K`[#`3k~αΦ<br />

1[`[l`3[`[l`3[`[l`3[`[l`3[`[l`3[`[lαΑ

282<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Γ6<br />

~αΑ13z[`3k`13z[`3k`13z[`3k`13z[`<br />

3k`γΗΑ13z[`3k`13z[`3k`13z[`3k~αΦ[<br />

3z[`[l`13z[`[l`13z[`[l`13z[`[l`13z<br />

[`[l`13z[`[lαΑ<br />

Γ7<br />

~αΑ329x[#V`31`3{9x[#V`31`3{9x[#V`31`γΗΑ<br />

3{9x[#V`31`3{9x[#V`31`3{9x[#V`31~αΦ1<br />

[v3r[v`[1`3[v3r[v`[1`3[v3r[v`[1`3<br />

[v3r[v`[1`3[v3r[v`[1`3[v3r[v`[1αΑ<br />

Γ8<br />

~αΑ1k3z`[#`3k`1k`[l3z`[#`3k`1k`[l3z`[#`3k<br />

`1k`γΗΑ[l3z`[#`3k`1k`[l3z`[#`3k`1k`[l3z`[#`<br />

3k`1k~αΦ1k[v`[[`3k`1k`3k[v`[[`3k`1~kγΗΑ3k[v<br />

`[[`3k`1k`3k[v`[[`3k`1k~ δΔ3k[v`[[`3k`1k`[l`<br />

1kαΑ<br />

Γ9<br />

~αΑ11`$[`11`$[`11`$[`φΦ11`<br />

$[`11`$[`ηΗΣ1#`3k~αΦ]1`$[`]1`<br />

$[`]1`$[`]1`$[`]1`$[`]1<br />

`%[`[[`3kαΑ

<strong>π</strong>ΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΣΚΗΣΕΩν<br />

283<br />

Γ10<br />

~αΑ1#`4K`]l`3#`4K`]l`3#`4K`]l`3#`4K`<br />

]l`3#`4K`]lγΗΑ3#`3k`1~kαΦ11`[l`]l`5<br />

1`[l`]kφΦ51`[l`]l`51`[l`]lσΣ51`[l`<br />

]l`51`[l`[l`1kαΑ<br />

Γ11<br />

~αΑ1k1z`5k`[l1z`5k`[l1z`5kγΗΑ[l1z`5k`[l<br />

1z`5k`[#`3k~αΦ1Q[v`[l`3Q[v`[l`3Q[v`[l`3Q[v`[l`<br />

3Q[v`[l`3Q[v`[lαΑ<br />

Γ12<br />

~αΑ11`5Q]v`31`5Q]v`31`5Q]v`<br />

31`5Q]v`31`5Q]v`31`5k~αΦ1[`<br />

[W[v`%[`[W[v`%[`[W[v`%[`[W[v`%[`[l`[lαΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ<br />

Ἀρχιμ. Βασίλειος [Γοντικάκης], Εἰσοδικόν, Ἱ. Μ. Σταυρονικήτα, Ἅγιον<br />

Ὄρος 2 1978<br />

Γιανναρᾶς χ., Σχεδίασμα εἰσαγωγῆς στὴ Φιλοσοφία, Ἐκδόσεις δόμος,<br />

Ἀθήνα 1988<br />

Μιχελὴς Ἀ. <strong>π</strong>., Αἰσθητικὴ θεώρηση τῆς Βυζαντινῆς τέχνης, Ἀθήνα 4 1978<br />

νικοδήμου Ὁσίου τοῦ Ἁγιορείτου, Νέον Μαρτυρολόγιον, Ἐκδόσεις<br />

Ἀστέρος, Ἀθῆναι 1961<br />

<strong>π</strong>αλαμᾶς Κωστής, Ἅ<strong>π</strong>αντα, τ. Στ ́, Ἐκδόσεις Μ<strong>π</strong>ίρης, Ἀθῆναι 1972<br />

<strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδιαμάντης Ἀλέξανδρος, Ἅ<strong>π</strong>αντα, ἐ<strong>π</strong>ιμ. ν.δ. Τριανταφυλλό<strong>π</strong>ουλος,<br />

τ. Ε ́, Ἐκδόσεις δόμος, Ἀθήνα 1988<br />

<strong>π</strong>α<strong>π</strong>αδό<strong>π</strong>ουλος Γ. Ἰ., Συμβολαὶ εἰς τήν ἱστορίαν τῆς <strong>π</strong>αρ’ ἡμῖν ἐκκλησιαστικῆς<br />

μουσικῆς, Ἐν Ἀθήναις 1890<br />

Ρωμανίδης Σ. Ἰωάννης, Ρωμηοσύνη, ἐκδόσεις <strong>π</strong>ουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη<br />

1975<br />

χατζηδάκη νανώ, Μυστήριον Μέγα καὶ Παράδοξον, ἐκδ. Ἱ. Συνόδου<br />

Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα 2002<br />

ΑΓΙΟΛΟΓΙΚΑ-ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ<br />

Παρακλητική (Ὀκτώηχος), Ἀ<strong>π</strong>οστολικὴ διακονία, Ἀθῆναι 3 1992<br />

Καινὴ διαθήκη<br />

<strong>π</strong>αλαιὰ διαθήκη<br />

ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΜΟΥΣΙΚΗΣ<br />

Ἀλυγιζάκης Ἀντώνιος Ἐ., «Ἐκκλησιαστικοὶ Ἦχοι καὶ Μακάμια», Γρηγόριος<br />

ὁ Παλαμᾶς, διμηνιαῖον Θεολογικὸν καὶ Ἐκκλησιαστικὸν <strong>π</strong>εριοδικὸν<br />

Ἱ. Μ. Θεσσαλονίκης, τχ. 732 (Μάρτιος-Ἀ<strong>π</strong>ρίλιος 1990),<br />

σ. 194 κ.ἑ.

286<br />

<strong>π</strong>. ν. ΑΛΕΞΑΚΗΣ, ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

Ἀλυγιζάκης Ἀντώνιος Ἐ., Ἡ Ὀκταηχία στὴν Ἑλληνικὴ Λειτουργικὴ<br />

Ὑμνογραφία, Ἐκδόσεις <strong>π</strong>ουρναρᾶ, Θεσσαλονίκη 1985.<br />

Ἀριστόξενος, Ἅ<strong>π</strong>αντα. Μουσικὰ ἔργα: Ἁρμονικὰ στοιχεῖα, ρυθμικὰ στοιχεῖα,<br />

ἀ<strong>π</strong>οσ<strong>π</strong>άσματα, ἐκδόσεις Κάκτος, Ἀθήνα 2005.<br />

Βουδούρης Λ. Ἄγγελος, Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν Βυζαντινὴν <strong>Μουσική</strong>ν, ἔκδοση<br />

Εὐρω<strong>π</strong>αϊκοῦ Κέντρου Τέχνης, Ἀθῆναι 1998<br />

δεβρελὴς Κ. Ἀστέριος, Μέθοδος Βυζαντινῆς Μουσικῆς, Θεσσαλονίκη<br />

1984<br />

Εὐθυμιάδης Αβραάμ, Μαθήματα Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς,<br />

Θεσσαλονίκη 1972<br />

Καρᾶς Ἰ. Σίμων, Μέθοδος τῆς Ἑλληνικῆς Μουσικῆς, τ. Α΄ & Β΄, ἔκδοση<br />

Συλλόγου <strong>π</strong>ρὸς διάδοσιν τῆς Ἐθνικῆς Μουσικῆς, Ἀθῆναι 1982<br />

Κηλτζανίδου <strong>π</strong>., Μεθοδικὴ διδασκαλία Ἑλληνικῆς Μουσικῆς, ἔκδοση<br />

Βασ. Ρηγο<strong>π</strong>ούλου, Θεσσαλονίκη 1991<br />

Κυριαζίδης Ἀγαθάγγελος, Αἱ δύο Μέλισσαι, <strong>π</strong>ατριαρχικὸν Τυ<strong>π</strong>ογραφεῖον,<br />

Ἐν Κωνσταντινου<strong>π</strong>όλει, 1906<br />

Κωνσταντίνου ν. Γεώργιος, Θεωρία καὶ <strong>π</strong>ράξη τῆς Ἐκκλησιαστικῆς<br />

Μουσικῆς, ἔκδοση Ἑταιρίας Βυζαντινῶν Μελετῶν, Ἀθήνα 2 1998<br />

Μαυροειδὴς Μάριος, Οἱ Μουσικοὶ Τρό<strong>π</strong>οι στὴν Ἀνατολικὴ Μεσόγειο,<br />

ἐκδόσεις Fagotto books, Ἀθήνα 1999<br />

νεραντζὴς Ἐμμ. δημήτριος, Συμβολὴ στὴν ἑρμηνεία τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ<br />

μέλους, Ἡράκλειο Κρήτης 1997<br />

Στάθης Θ. Γρηγόριος, Ἡ ἐξήγησις τῆς <strong>π</strong>αλαιᾶς Βυζαντινῆς σημειογραφίας,<br />

ἔκδοση Ἰδρύματος Βυζαντινῆς Μουσικολογίας, Ἀθῆναι 1989<br />

χαλάτζογλου <strong>π</strong>., «Σύγκρισις τῆς Ἀραβο<strong>π</strong>ερσικῆς μουσικῆς <strong>π</strong>ρὸς τὴν<br />

ἡμετέραν ἐκκλησιαστικήν», <strong>π</strong>αράρτημα Ἐκκλησιαστικῆς Ἀληθείας,<br />

τεῦχος Β΄ (1900), σ. 68-75 (ἀνακοίνωση ὑ<strong>π</strong>ό Ἰ. ναυ<strong>π</strong>λιώτου).<br />

χουρμουζίου, Θεωρητικόν (χειρόγραφο 1829).<br />

χρυσάνθου ἐκ Μαδύτων, Θεωρητικὸν Μέγα τῆς μουσικῆς, 1978 (ἐ<strong>π</strong>ιμέλεια<br />

β΄ ἔκδ., εἰσαγωγὴ Γ. χατζηθεοδώρου), Τεργέστη 1832 (φωτ.<br />

ἀνατύ<strong>π</strong>ωση Ἀθήνα 1977).<br />

Ψάχος Κωνσταντῖνος Ἀ., Ἡ <strong>π</strong>αρασημαντικὴ τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς,<br />

Ἐκδόσεις διόνυσος, Ἀθῆναι 2 1978

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ<br />

287<br />

Ψάχος Κωνσταντῖνος Ἀ., Τὸ ὀκτάηχον σύστημα τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς,<br />

ἐκδόσεις Μ. <strong>π</strong>ολυχρονάκη, νεά<strong>π</strong>ολις Κρήτης 1980<br />

ΜΟΥΣΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ<br />

Ἰωάννου <strong>π</strong>ρωτοψάλτου, Ἀναστασιματάριον, ἐκδόσεις Ζωῆς, Ἀθῆναι<br />

1976<br />

<strong>π</strong>έτρου τοῦ <strong>π</strong>ελο<strong>π</strong>οννησίου καὶ <strong>π</strong>έτρου Βυζαντίου, Εἱρμολόγιον, Κωνσταντινού<strong>π</strong>ολις<br />

1825<br />

<strong>π</strong>έτρου τοῦ <strong>π</strong>ελο<strong>π</strong>οννησίου, Τριώδιον, ἐκδόσεις Βασ. Ρηγο<strong>π</strong>ούλου, Θεσσαλονίκη<br />

1977<br />

<strong>π</strong>ρίγγος Κωνσταντῖνος, Ἡ Ἁγία καὶ Μεγάλη Ἑβδομάς, Ἀθῆναι, 2 1969<br />

<strong>π</strong>ρωγάκης Γεώργιος, Μουσικὴ Συλλογή, τ. Α΄, Β΄, Γ΄, ἐκ τοῦ <strong>π</strong>ατριαρχικοῦ<br />

Τυ<strong>π</strong>ογραφείου, Ἐν Κωνσταντινου<strong>π</strong>όλει 1909<br />

Στανίτσας Θρασύβουλος, Μουσικὸν Τριώδιον, Ἀθῆναι 1969<br />

ΛΕΞΙΚΑ<br />

Liddell-Scott, Μέγα Λεξικὸν τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσης, τ. 3 ος , Ἐκδόσεις<br />

Ἰ. Σιδέρη, Ἀθῆναι 1972<br />

Μ<strong>π</strong>αμ<strong>π</strong>ινιώτης δ. Γεώργιος, Λεξικὸ τῆς Νέας Ἑλληνικῆς Γλώσσας,<br />

Ἐκδόσεις Κέντρου Λεξικολογίας Ε.<strong>π</strong>.Ε., Ἀθήνα 2 2002<br />

ΗΛΕΚΤΡΟνΙΚΕΣ δΙΕΥΘΥνΣΕΙΣ<br />

Ἡρακλείτου, ἀ<strong>π</strong>οσ<strong>π</strong>άσματα, Μικρὸς ἀ<strong>π</strong>ό<strong>π</strong>λους, https://www.mikros -<br />

apoplous.gr/heracletus/heracletus0.html<br />

Ὁμήρου, Ὀδύσσεια, Ραψ. φ, στίχοι 404-412 https://www.mikrosapoplous.gr<br />

/homer/odm0.htm<br />

Σ<strong>π</strong>υρίδης χαράλαμ<strong>π</strong>ος χ., Μουσικὸ δρώμενο «Ἡ ἑ<strong>π</strong>τάχορδη ἀρχαιοελληνικὴ<br />

λύρα», http://users.uoa.gr/~hspyridis/MOUSIKO%20<br />

DRWMENO.pdf<br />

χατζηγιακουμῆς Μανόλης, Βιογραφικά, http://e-kere.gr/%CE%B2%<br />

CE%B9%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%C<br />

E%B9%CE%BA%CE%AC

ΣΥνΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ<br />

Μείζων Τόνος:<br />

Μουσικὰ κόμματα:<br />

Μουσικὴ Συλλογὴ Γ. <strong>π</strong>ρωγάκη:<br />

Μεγάλη Ἑβδομὰς Κ. <strong>π</strong>ρίγγου:<br />

Μ.Τ.<br />

μ.κ.<br />

Σ.<strong>π</strong>.<br />

Μ.Ε.

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ<br />

ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ<br />

ΑΠΟ ΤΗν ΑΡχΑΙΟΕΛΛΗνΙΚΗ<br />

ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΡΑδΟΣΗ<br />

ΚΑΙ ΤΙΣ ΜΟΥΣΙΚΕΣ ΠΑΡΑδΟΣΕΙΣ<br />

ΤΗΣ ΑνΑΤΟΛΗΣ<br />

ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΗΣ ΡΩΜΗΟΣΥνΗΣ<br />

ΤΟΥ <strong>π</strong>. νΙΚΟΛΑΟΥ ΑΛΕΞΑΚΗ<br />

ΣΕΛΙδΟ<strong>π</strong>ΟΙΗΘΗΚΕ, ΤΥ<strong>π</strong>ΩΘΗΚΕ ΚΑΙ<br />

ΒΙΒΛΙΟδΕΤΗΘΗΚΕ ΣΤΗν ΤΥ<strong>π</strong>ΟΚΡΕΤΑ Α.Ε.<br />

ΣΤΟ ΗΡΑΚΛΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ<br />

ΤΟν ΟΚΤΩΒΡΙΟ ΤΟΥ 2020<br />

ΣΕ χΑΡΤΙ CHAMOIS 100 ΓΡ.<br />

ΣΕ 1.000 ΑνΤΙΤΥ<strong>π</strong>Α<br />

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ<br />

ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟ<strong>π</strong>ΟΛΕΩΣ<br />

ΙΕΡΑ<strong>π</strong>ΥΤνΗΣ ΚΑΙ ΣΗΤΕΙΑΣ

Τὸ ὄνομα <strong>π</strong>οὺ δόθηκε στὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ καὶ ἡ ἑρμηνεία<br />

της μὲ ὅρους τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς μουσικῆς εἶναι θέματα <strong>π</strong>οὺ ξεφεύγουν<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ καθαρῶς μουσικολογικὰ ὅρια καὶ ἀγγίζουν τὶς ἰδεολογικὲς<br />

ἀγκυλώσεις <strong>π</strong>οὺ ταλανίζουν αἰῶνες τώρα τὸ γένος μας. Ἡ<br />

ἄκριτη σύνδεση τῆς ἐκκλησιαστικῆς Ὀκταηχίας μὲ τὴν ἀρχαία τρο<strong>π</strong>ικότητα<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴ μία, καὶ ἡ σύγκριση καί, σχεδόν, ταύτισή της μὲ τὴν<br />

«καθ’ ἡμᾶς» ἐξωτερικὴ ἀλλὰ καὶ τὴν ἐξ Ἀνατολῶν τρο<strong>π</strong>ικότητα ἀ<strong>π</strong>ὸ<br />

τὴν ἄλλη, τῆς στέρησε τὰ δικά της ἑρμηνευτικὰ κλειδιὰ καὶ τὴν ἄφησε<br />

θεωρητικῶς μετέωρη. Τὴν ἄ<strong>π</strong>οψη ὅτι ἡ Ὀκταηχία διαφέρει <strong>π</strong>ολὺ λίγο<br />

ἢ καθόλου ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἀρχαία μουσική, καθὼς ἐ<strong>π</strong>ίσης ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν ἐξωτερικὴ<br />

καὶ ἀραβο<strong>π</strong>ερσικὴ μουσική, ὑ<strong>π</strong>οστηρίζουν <strong>π</strong>ολλοὶ θεωρητικοὶ τῆς μουσικῆς<br />

ἀ<strong>π</strong>ὸ <strong>π</strong>αλιὰ μέχρι σήμερα. Καὶ μ<strong>π</strong>ορεῖ νὰ εἶναι βέβαιο ὅτι οἱ<br />

ἀ<strong>π</strong>αρχὲς τῆς Ὀκταηχίας, ὅ<strong>π</strong>ως ἐ<strong>π</strong>ίσης καὶ τῆς ἐξωτερικῆς καὶ τῆς<br />

ἀραβο<strong>π</strong>ερσικῆς μουσικῆς, βρίσκονται στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ τρο<strong>π</strong>ικότητα,<br />

ὡστόσο, <strong>π</strong>αρὰ τὶς ὁμοιότητες <strong>π</strong>οὺ εἶναι λογικὸ νὰ ὑ<strong>π</strong>άρχουν,<br />

καθένα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὰ συστήματα αὐτὰ εἶναι ἕνα ἰδιαίτερο μουσικὸ σύστημα<br />

καὶ εἶναι λάθος νὰ ἐφαρμόζονται ἄκριτα τὰ ἑρμηνευτικὰ κλειδιὰ τοῦ<br />

ἑνὸς στὸ ἄλλο, <strong>π</strong>ράγμα <strong>π</strong>οὺ ἔγινε σὲ βάρος τῆς Ὀκταηχίας. Ὡς μουσικὸ<br />

σύστημα ἡ Ὀκταηχία βρίσκεται <strong>π</strong>έρα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὴν τρο<strong>π</strong>ικότητα, −μὲ ἀ<strong>π</strong>οτέλεσμα<br />

νὰ <strong>π</strong>εριέχει τὰ ὑ<strong>π</strong>όλοι<strong>π</strong>α τρο<strong>π</strong>ικὰ συστήματα χωρὶς νὰ <strong>π</strong>εριέχεται<br />

σὲ αὐτά− καὶ ἔτσι, δὲν ἑρμηνεύεται μὲ κριτήρια τρο<strong>π</strong>ικά.<br />

Προτείνεται, ἐ<strong>π</strong>ίσης, ἕνας διαφορετικὸς τρό<strong>π</strong>ος <strong>π</strong>ροσέγγισης καὶ<br />

διδασκαλίας τῆς μουσικῆς, μέσα ἀ<strong>π</strong>ὸ τὸν ὁ<strong>π</strong>οῖο ἀντιμετω<strong>π</strong>ίζεται καὶ<br />

θερα<strong>π</strong>εύεται σὲ μεγάλο βαθμὸ τὸ <strong>π</strong>ρόβλημα τῆς «μουσικῆς δυσλεξίας».<br />

Δίνεται ἔτσι ἡ δυνατότητα σὲ ἐκείνους <strong>π</strong>οὺ θέλουν νὰ μάθουν μουσι -<br />

κὴ νὰ ζήσουν τὴν ἀλήθεια τοῦ <strong>π</strong>αραμυθιοῦ τοῦ Ἄντερσεν γιὰ τὸ ἀσχημό<strong>π</strong>α<strong>π</strong>ο<br />

<strong>π</strong>οὺ ἔγινε κύκνος.<br />

ISBN: 978-618-81482-3-9

logo

products

Resources

Company

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!