Þannig byggðist bærinn

BYGGÐASAFN HAFNARFJARÐAR
Þannig byggðist
bærinn
Thus, the town
was built

Þannig byggðist
bærinn
Thus, the town
was built

Þannig byggðist
bærinn
Skipulag og uppbygging Hafnarfjarðar
á fyrstu árum kaupstaðarins.

ÞANNIG BYGGÐIST BÆRINN | INNGANGUR
5
Á 110 ára afmæli Hafnarfjarðarbæjar, föstudaginn 1. júní 2018, opnaði Byggðasafn Hafnarfjarðar
sýninguna „Þannig byggðist bærinn“ um skipulag og uppbyggingu Hafnarfjarðar á fyrstu árum kaupstaðarins.
Sýningin var sett upp í forsal Pakkhúss Byggðasafnsins og stóð í tæpt ár. Á sýningunni var leitast við
að varpa ljósi á sögu skipulagsmála á upphafsárum sveitarfélagsins.
Segja má að upphaf skipulagsmála í Hafnarfirði megi rekja aftur til landmælinga danska herforingja-ráðsins
árið 1902. Þá stóðu 132 hús og bæir í Hafnarfirði en byggðin var með öllu óskipulögð. Það
voru fáar eiginlegar götur en hús höfðu verið byggð þar sem hentaði hverju sinni og stígar og troðningar
tengdu þau saman. Með kaupstaðarréttindunum árið 1908 skapaðist tækifæri og vilji til að mynda
heildarskipulag fyrir bæinn og þremur árum síðar var sett á stofn nefnd sem hafði það verkefni að gefa
götum og slóðum nöfn og tölusetja húsin í kaupstaðnum. Það var hins vegar ekki fyrr en árið 1930 sem
fyrsta skipulagslýsingin var lögð fram og hlaut hún staðfestingu stjórnarráðsins þremur árum síðar en þar
var lögð töluverð áhersla á verndun hraunsins í bænum og mikilvægi hafnarinnar. Þessari sögu voru gerð
skil á umræddri sýningu með sagnfræðilegum textum, fjölda ljósmynda, korta og áhugaverðra muna.
Í þessu smáriti er leitast við að varðveita þá rannsóknarvinnu sem unnin var við gerð sýningarinnar
eftir að hún hefur verið tekin niður. Að sýningunni vann starfsfólk Byggðasafnsins en einnig ber að þakka
Birni G. Björnssyni fyrir aðstoð við hönnun hennar, Trausta Sigurðssyni húsasmíðameistara fyrir hans
framlag og H2 hönnun sem sá um hönnun texta- og myndaspjalda.
Björn Pétursson
Bæjarminjavörður Hafnarfjarðar

Thus, the town
was built
The organisation and development of
Hafnarfjörður during the early years of the town.

THUS, THE TOWN WAS BUILT | INTRODUCTION
7
On the 110th anniversary of the town of Hafnarfjörður, Friday, June 1, 2018, the Hafnarfjörður Museum
opened its exhibition Þannig byggðist bærinn (“Thus, the town was built”), which focused on the planning
and development of Hafnarfjörður in the town’s early years. The exhibition was housed in the foyer of the
Museum’s Pakkhús (“packhouse”) building for almost ten years. The exhibition sought to shed light on
the history of urban planning of a municipality still in its infancy.
Urban planning in Hafnarfjörður can be said to have begun in 1902, when Danish officials surveyed the
area. At the time, there were 132 buildings and farms in Hafnarfjörður. There was no planning to speak
of. There were few true streets, as houses had been built wherever was most convenient at the time.
They were linked together by paths and beaten tracks. When Hafnarfjörður received town status in 1908,
the opportunity and will arose to create a general plan for the town. Three years later, a committee was
founded to name the town’s streets and paths, as well as assign numbers to the buildings. However, it
was not until 1930 that the first town plan proposal was presented. It was approved by government
officials three years later. The plan placed great emphasis on preserving the lava field within the town
and the importance of the harbor. This history was done justice in the exhibition, and was presented with
historical texts, numerous photographs, maps, and interesting artifacts.
This short text aims to preserve the research that was done to produce the exhibition now that it is no
longer on display. The exhibition was produced by the Museum staff. Björn G. Björnsson should also be
thanked for its design, along with master builder Trausti Sigurðsson for his contribution, and H2 hönnun
who designed the text and photo panels.
Björn Pétursson
Municipal Museum Curator of Hafnarfjörður

Hafnarfjörður mældur
upp árið 1902
Hafnarfjörður surveyed
in 1902

16
ÞANNIG BYGGÐIST BÆRINN | HAFNARFJÖRÐUR MÆLDUR UPP ÁRIÐ 1902
Mestalla 19. öldina var ákveðinn vöxtur í íbúafjölda Hafnarfjarðar og stafaði hann ekki síst af aukinni
sjósókn og fiskveiðum á þessu tímabili. Það kom þó ákveðið bakslag í íbúafjöldann á síðustu árum
aldarinnar og stafaði það af umfangsmikilli veiði enskra togara á fiskimiðum Hafnfirðinga sem varð til
þess að fiskigengd þar minnkaði til mikilla muna. Bæjarbúum fjölgaði svo á ný frá og með aldamótunum
1900.
Sem dæmi um fjölgunina voru íbúar bæjarins
374 árið 1900 en þegar Hafnarfjörður fékk
kaupstaðarréttindi átta árum síðar voru íbúarnir
orðnir 1.469 talsins. i
Á þessum tíma og upp úr aldamótunum 1900 var lagður grunnur að þeim mælingum hér á landi sem stór
hluti korta af Íslandi hefur byggst á til þessa. Danska hermálaráðuneytið gaf þá út tilskipun til
landmæl-ingadeildar herforingjaráðsins um að leggja grundvöll að nýjum landmælingum og kortagerð á
Íslandi. Kortagerðin sjálf og mæling landsins hófust sumarið 1902 með því að mælt var þríhyrninganet
frá Reykjavík að Höfn í Hornafirði. Til landsins komu tveir flokkar. Annar mældi að vestan frá Reykjavík en
hinn að austan frá Höfn. Allt frá upphafi var þetta starf unnið mjög skipulega og metnaður lagður í að
vanda eins vel til þess og unnt var miðað við þá tækni sem tiltæk var á þessum tíma. ii
Hluti af þessu verkefni var að Hafnarfjörður var mældur upp árið 1902 og teiknaður ári síðar. Það kort
gefur áhugaverða mynd af bænum eins og hann var um aldamótin og sýnir alls 132 hús, bæi og kot við
Fjörðinn. Kortið sýnir skipulagið á skemmtilegan hátt þar sem Strandgatan er grunngata í gegnum bæinn
en frá henni liggja stígar og slóðar sem hlykkjast um hraunið og sést þar vel að húsum hefur einkum
verið valinn staður þar sem landslagið leyfir frekar en eftir fyrirfram ákveðnu skipulagi.

THUS, THE TOWN WAS BUILT | HAFNARFJÖRÐUR SURVEYED IN 1902
17
Throughout the 19th century, there was a definite growth in the population of Hafnarfjörður, and it was
due, for the most part, to the increase in seafaring and fishing during this period. However, there was a
certain decrease in the population in the last years of the century that resulted from the extensive
fishing by English trawlers in the Hafnarfjörður fishing grounds, which caused fish migration there to
decrease significantly. The number of inhabitants increased again from the start of the 1900s.
As an example of this increase, the inhabitants of the
town were 374 in 1900, but when Hafnarfjörður
received municipal rights eight years later, the
population had grown to 1,469.
During this time and from the 1900s, the foundation was laid for the surveying of Iceland, on which a
large number of Icelandic maps are still based on to this day. At this time, the Danish Ministry of
Defence issued a directive to the Land Survey Department of the Danish general staff to lay the
groundwork for new surveys and mapmaking in Iceland. The mapping itself and the surveying of the
country began in the summer of 1902 with the surveying of a triangulation net from Reykjavík to Höfn in
Hornafjörður. Two groups came to Iceland. One measured to the east from Reykjavík and the other to the
west from Höfn. From the very beginning, this work was very organised and a lot of care taken to be as
precise as possible considering the available technology at the time.
Part of this project was that Hafnarfjörður was surveyed in 1902 and the map drawn a year later. That
map gives an interesting picture of the town as it was at the turn of the century, showing a total of 132
houses, farms and cottages by the fjord. The map shows the structure in an entertaining way, as
Strandgata is the main road through the town, from which there are trails and paths that wind through
the lava fields, and it is clear that the houses have been situated where the landscape allows rather than
according to a predetermined plan.

Fyrstu ár kaupstaðarins
First years with official
municipal status

ÞANNIG BYGGÐIST BÆRINN | FYRSTU ÁR KAUPSTAÐARINS
21
Á þeim tíma þegar Hafnarfjörður fékk kaupstaðarréttindi árið 1908 var ekkert skipulag á byggðinni og
fáar eiginlegar götur í bænum. Ljóst var að svo yrði áfram um tíma þar sem gatnagerð var bæði
kostnaðarsöm fyrir lítið bæjarfélag auk þess að staðhættir í bænum gerðu hana mjög erfiða. Til er
ferðalýsing manna sem fóru um Hafnarfjörð á fyrstu árum 20. aldar þar sem fram kemur að það hafi
komið þeim á óvart hve fá hús voru í bænum en að þeir hafi víða séð reyk stíga upp úr hraunbollum.
Það var til merkis um að þar niðri væru mannabústaðir.
Árið 1911 var sett á fót nefnd sem fékk það hlutverk að gefa götum og slóðum nöfn og tölusetja hús
í kaupstaðnum. Í greinargerð sem nefnd þessi sendi frá sér sagði meðal annars:
„Þegar maður fer um Hafnarfjörð og virðir fyrir
sér byggðina, verður maður þess fljótt var, að öll ný
veglagning er bundin miklum örðugleikum, ekki
aðeins vegna hins hrjóstruga landslags, heldur
einkum og ekki sízt sökum þess, hve óreglulega
hefir verið byggt og ekkert fyrir hugað frá öndverðu
um það, hvar vegir ættu að byggjast, þegar
fram liðu stundir.“ iii
Varð úr að nefndarmenn gáfu flestum þeim götum og slóðum sem fyrir voru í bænum nöfn en á þeim
svæðum sem skipulagsleysið var hvað mest var brugðið út af þeirri reglu og svæðin einfaldlega kölluð
„hverfi“ og hús númeruð innan þeirra. Fyrstu göturnar sem fengu nöfn voru Strandgata, Vesturgata,
Suðurgata, Nyrðri- og Syðri-Lækjargata, Mjósund, Miðsund, Gunnarssund, Merkurgata, Selvogsgata,
Jófríðarstaðavegur, Selvogsvegur, Brattagata, Brekkugata og Templarasund auk þess að gömlu
götunöfnin tvö, Kirkjuvegur og Reykjavíkurvegur, héldu sér. Hverfin voru svo Austurhverfi, Miðhverfi,
Vesturhverfi, Vesturhamar og Austurhamar auk Ásbúðarhverfis og Skuldarhverfis fyrir sunnan bæinn. iv

THUS, THE TOWN WAS BUILT | FIRST YEARS WITH OFFICIAL MUNICIPAL STATUS
23
At the time, when Hafnarfjörður received municipal status in 1908, there was no planning of the
settlement and few proper streets within the town. It was clear that this would continue for some time,
as street construction was both costly for a small town and also the lie of the land made it very difficult.
There are travel descriptions from people who visited Hafnarfjörður in the early 20th century stating that
they were surprised at how few houses were in the town but that they had widely seen smoke emerging
from depressions in the lava field. It was an indication that there were human settlements underground.
In 1911, a committee was set up that was given the assignment to name the streets and trails and
number the houses in the market town. The report submitted by this committee said, amongst other
things:
“When travelling around Hafnarfjörður and looking
around the settlement, it becomes quickly clear that all
new road construction is subject to great difficulties,
not only because of the rugged landscape, but rather
and certainly because of how irregularly it has been
built, with no consideration from the beginning to
where roads should be built when such a time came”.
In the end, the committee members gave names to most of the streets and paths that existed in the
town, but in the areas where there was the least organisation, the areas were simply called “neighbourhoods”
and houses numbered within them. The first streets to receive names were Strandgata,
Vesturgata, Suðurgata, Nyrðri- and Syðri-Lækjargata, Mjósund, Miðsund, Gunnarssund, Merkurgata,
Selvogsgata, Jófríðarstaðavegur, Selvogsvegur, Brattagata, Brekkugata and Templarasund. The two old
street names, Kirkjuvegur and Reykjavíkurvegur, were kept. The neighbourhoods were Austurhverfi,
Miðhverfi, Vesturhverfi, Vesturhamar and Austurhamar, as well as Ásbúðarhverfi and Skuldarhverfi to the
south of the town.

Skipulagslítill
eða skipulagslaus
Little or no planning

ÞANNIG BYGGÐIST BÆRINN | SKIPULAGSLÍTILL EÐA SKIPULAGSLAUS
25
Árið 1917 réð bæjarstjórn Hafnarfjarðar Jón Ísleifsson
verkfræðing til að mæla upp bæjarlandið og gera
kort af bænum. Verki þessu átti að vera lokið 1922
vegna þess að Skipulagsnefnd ríkisins sem sett var á
stofn árið áður átti að nýta umræddan uppdrátt
vegna fyrirhugaðrar skipulagningar bæjarins.
Fyrsta verk þessarar nefndar átti að vera skipulagning Hafnarfjarðar en þar sem uppdrátturinn barst
aldrei dróst sú vinna um nokkur ár.
Fór málið á þann veg að árið 1925 var Jón J. Víðis ráðinn af skipulagsnefnd ríkisins til að mæla bæinn
upp og gera uppdrætti sem nota átti við gerð fyrirhugaðs skipulagsuppdráttar af bænum. v Drátturinn á
þessu var að margra mati mjög bagalegur og jafnt í bókunum bæjarstjórnar Hafnarfjarðar sem og í
greinaskrifum í dagblöðum mátti greina mikla óánægju vegna hans. Í grein sem birtist í Brúnni árið
1929 sagði meðal annars: „Fyrst þegar bærinn tók að vaxa og byggjast fyrir alvöru, munu menn ekki
hafa gert sjer nægilega ljósa grein fyrir þeirri framtíðarnauðsyn, að bærinn væri skipulagður. Enda fór
það svo, sem og raun ber vitni um, að bærinn teygði skankana í allar áttir skipulagslítill eða
skipulags-laus. Menn reistu hús á eftir húsi hjer og hvar um hraunið. Sum sneru göflum saman, önnur
hliðum, enn önnur stungu saman hornum eins og illir hrútar. Þegar menn höfðu reist húsin, var fyrst
farið að leggja götur, sem húsin „skyldu“ standa við.“ vi
Á bæjarstjórnarfundi ári síðar flutti Kjartan Ólafsson, bæjarfulltrúi Alþýðuflokksins, ræðu um skipulagsmál
í bænum og gagnrýndi þar skiplagsnefnd ríkisins harðlega. „Vítti [hann] harðlega seinlæti
skipulagsnefndarinnar og aðgjörðaleysi. Sagði hann að hún hefði teymt hingað truntur sínar ár eftir ár
og hefði klyfjarnar verið loforð öðrumegin en svik hinumegin. Þar hefði ekki hallast á.“ vii

26
THUS, THE TOWN WAS BUILT | LITTLE OR NO PLANNING
In 1917, the town council of Hafnarfjörður commissioned
Jón Ísleifsson, an engineer, to survey the municipal-owned
land and create a map of the town. This
work was due to be completed in 1922, because the National
Planning Committee, which was set up in the
previous year, was to utilise the above-mentioned draft
for the intended planning of the town.
The first work of this committee was to be the planning of Hafnarfjörður, but since the survey was never
received, the work was delayed by a few years.
In this way, in 1925 Jón J. Víðis was appointed by the National Planning Committee to survey the town
and make drawings that were to be used for the intended planning drafts of the town. The draft was, in
the opinion of many, very distressing, and within the Hafnarfjörður town council meeting minutes, as
well as in newspaper articles, it is possible to determine great dissatisfaction. An article published in
Brúin in 1929 stated, for example, “When the town began to grow and build up for real, people did not
sufficiently realise the future necessity of the town being planned. Unsurprisingly, the result was that
the town spread in all directions, with little or no planning. People built house after house here and
there within the lava field. Some stuck gables together, others sides and others stuck corners together
like evil rams. Only after the people had built the houses were the roads laid that the houses ‘should’
stand by”.
At the town council meeting a year later, Kjartan Ólafsson, town councillor of the People’s Party,
delivered a speech concerning the planning matters within the town and criticised the National
Planning Committee harshly. “He rebuked them harshly over their slowness and the lack of effort. He
said that the committee had led their lousy horses here year after year, loaded with promises on one
side and betrayal on the other. In equal proportions”.

Fyrsta skipulagið
The first plan

ÞANNIG BYGGÐIST BÆRINN | FYRSTA SKIPULAGIÐ 31
Í júlí árið 1930 gaf Skipulagsnefnd ríkisins út skipulagslýsingu fyrir Hafnarfjörð sem lögð var fyrir
bæjarstjórn nokkrum dögum síðar. Samþykkt var í bæjarstjórn að uppdrátturinn yrði hafður almenningi
til sýnis auk þess sem kallað var eftir athugasemdum bæjarbúa við hann ef þeir hefðu einhverjar.
Skipulagsuppdrátturinn hlaut staðfestingu stjórnarráðsins þremur árum síðar en ekki er ljóst hvort
einhverjar breytingar hafi verið gerðar á honum frá fyrstu tillögum. viii
Í skipulagslýsingunni kemur margt áhugavert fram. Þar segir meðal annars að það eigi að vera þrjár
aðalleiðir til og frá bænum, Suðurvegur sem liggja átti suður á Reykjanes, Álftanesvegur sem ganga átti
norður úr Strandgötunni og nýr Reykjavíkurvegur sem átti að liggja með fram læknum og koma niður á
Strandgötu fyrir miðjum fjarðarbotninum, þar sem Lækjargata er í dag. Með fram öllum fjarðarbotninum
var fyrirhugað að koma upp hafnarbakka og allt svæði hafnarmegin Strandgötunnar átti að vera fyrir
fiskverkunarhús, vöruskemmur og kolageymslur. Þá var sérstök áhersla lögð á að ekki væri byggt í
bakgörðum íbúðarhúsa.
„Þeir eiga að vera prýðilegt opið svæði, en hjer á
landi hefir víðast verið leyft að fylla þá allskonar
kumböldum og er Reykjavík þar vont dæmi, sem
varast skyldi.“
Einnig kom fram í skipulagslýsingunni að þar sem um var að ræða fáfarnar íbúðargötur ættu þær ekki
að vera breiðari en svo að tveir vagnar gætu mæst og að gangstéttir þar væru óþarfar. Þetta var meðal
annars hugsað til að draga úr göturyki. „Má leyfa húseigendum að nota nokkuð af götulandinu til
forgarða meðan ekki gerist þörf að breikka götuna.“
Í skipulagslýsingunni var einnig lagt upp úr því að vernda einkenni Hafnarfjarðar. „Það mun vera öllum
Hafnfirðingum ljóst að hraunið er mikil bæjarprýði og ætti því að hyllast til þess að lofa einkennilegum
og fögrum hamraborgum að standa óskemmdum milli húsanna og í húsagörðum þar sem unnt er.“

34
THUS, THE TOWN WAS BUILT | THE FIRST PLAN
In July 1930, the Planning Committee
issued a planning document for Hafnarfjörður,
which was submitted to
the town council a few days later. The
town council passed the motion that
the plan should be made available to
the public, as well as calling for comments
from the townspeople if they
had any. The planning document was
approved by the council three years
later, but it is not clear whether any
changes were made to it from the initial
proposal.

THUS, THE TOWN WAS BUILT | THE FIRST PLAN 35
Many interesting things can be found in the planning
document. It states, for instance, that there should be
three main routes to and from the town: Suðurvegur,
which was to lie south to Reykjanes; Álftanesvegur,
which was to lie north from Strandgata; and the new
Reykjavíkurvegur, which was to lie from the lake
towards Strandgata in the middle of the fjord, where
Lækjargata is today. Along the end of the fjord, the plan
was to establish a harbour, and the entire area,
harbour-side of Strandgata, would be for fish processing
factories, warehouses and coal storage. Special emphasis was placed on not building in the
backyards of residential houses. “There should be beautiful open areas. In this country, it has widely
been allowed to fill them with all kinds of hovels, as is the case in Reykjavík, and should be avoided”.
It was also stated in the planning document, that in the case of little used residential streets, they
should not be wider than needed for two carriages to meet and pavements were unnecessary. This was
thought to reduce street dust. “This allows homeowners to use some of the street, as a forecourt, so
long as there is no need to widen the street”.
The planning document also suggested the protection
of Hafnarfjörður’s characteristics. “It is clear to Hafnarfjörður
residents that the lava field is of great pride
to the town, and therefore, all efforts should be made to
allow the peculiar and beautiful hillocks to stand undamaged
between the houses and gardens as much as
possible”.

Bárujárnshúsabyggðin
Houses with corrugated iron

38
ÞANNIG BYGGÐIST BÆRINN | BÁRUJÁRNSBYGGÐIN
Einkenni og sérstaða byggðarinnar í
Hafnarfirði byggir fyrst og fremst á
þremur þáttum. Í fyrsta lagi sambýli
hrauns og byggðar, í öðru lagi sérstöku
bæjarstæði með nánu samspili hafnar og byggðar
og í þriðja lagi miklum fjölda bárujárnsklæddra
timburhúsa. Hvergi á landinu er í dag varðveitt
jafnstór samfelld byggð bárujárnsklæddra timburhúsa
og í Hafnarfirði.
Á síðari hluta 19. aldar og allt fram að lokum þriðja áratugar þeirrar 20. voru timburhús ráðandi í
bænum. Þegar hin svokallaða sauðasala hófst til Englands upp úr 1880 og viðskiptasambönd fóru að
styrkjast þangað hófst innflutningur á ýmsum vörum sem áður höfðu ekki þekkst hér á landi. Eitt af því
sem þá kom nýtt til landsins var bárujárnið sem var mikið þarfaþing. Járnið gerði húsin vatnsþétt auk
þess að draga úr eldhættu utan frá og vera almennt ódýrara en timbrið. ix Eftir sem áður voru mörg
húsin áfram byggð í norskum sveiserstíl en hann var aðlagaður íslenskum aðstæðum með því að
járnklæða þau. Í Hafnarfirði var þó lengi töluvert af svokölluðum timburbæjum, bárujárnsklæddum, en
einkenni þeirra voru að veggir þeirra voru það lágir að einungis voru gluggar á göflunum. Einn bær af
þeirri tegund stendur enn, Siggubær við Kirkjuveg 10, en segja má að híbýli af þeirri tegund hafi verið
dæmigerð sem heimili alþýðufólks á fyrstu áratugum 20. aldarinnar í Hafnarfirði.
Árið 1915 var mikill bruni í Reykjavík sem gerði menn þar afhuga húsbyggingum úr timbri og varð
steinsteypan vinsælli í kjölfarið en í Hafnarfirði héldu menn tryggð við timburhúsin töluvert lengur.
Fyrsta steinsteypta húsið í Hafnarfirði, Reykjavíkurvegur 20, var byggt árið 1911 og árið eftir voru steypt
upp nokkur hús í bænum. Það voru t.d. Strandgata 9 og Gunnarssund 3 auk hússins sem hýsti Hótel
Hafnarfjörð en það stóð á horni Austurgötu og Reykjavíkurvegar.

THUS, THE TOWN WAS BUILT | HOUSES WITH CORRUGATED IRON
41
The characteristics and specialties of the
settlement in Hafnarfjörður are mainly
based on three factors: first, the interaction
between the lava field and settlement;
second, the special position of the town with the inter-action
between the harbour and the settlement; and third,
the large number of corrugated iron-clad timber houses.
At present, there is nowhere in Iceland where there is
preserved an equally large, continuous area of corrugated
iron-clad timber houses as in Hafnarfjörður.
In the late 19th century and until the end of the 1930s, wooden houses dominated the town. When
the so-called sheep sale began to England as of 1880 and trade relations began to strengthen,
imports of various products that were previously unknown in Iceland began. One of the things that
came new to the country was corrugated iron, which was very useful. Iron made the houses watertight,
as well as reduced the fire risk from the outside and was also generally cheaper than the timber.
Nevertheless, many houses were still built in a Norwegian style, but it was adapted to the Icelandic
conditions by iron cladding them. In Hafnarfjörður, however, for a long time, there were a lot of so-called
timber houses, clad with corrugated iron, but their characteristics were that their walls were so low that
there were only windows on the gables. One house of that type still stands, Siggubær at Kirkjuvegur
10, and it can be said that a house of this type was typical of the home of the people in the early
1920s in Hafnarfjörður.
In 1915, there was a great fire in Reykjavik, which made people re-think the building of timber houses
and concrete houses became more popular, but in Hafnarfjörður, people were loyal to the timber
houses for quite a bit longer. The first concrete house in Hafnarfjörður, Reykjavíkurvegur 20, was built
in 1911, and the following year, a number of additional concrete houses were built. These were, for
example, Strandgata 9 and Gunnarssund 3, as well as the house that housed Hotel Hafnarfjörður,
which stood on the corner of Austurgata and Reykjavíkurvegur.

Dvergur – trésmíðaverkstæði
Dvergur – Carpentry shop

ÞANNIG BYGGÐIST BÆRINN | DVERGUR – TRÉSMÍÐAVERKSTÆÐI
43
Í lok ársins 1911 seldi Jóhannes Reykdal trésmiðju
sína við Hamarskotslækinn. Kaupendur voru tólf
valinkunnir Hafnfirðingar og hlaut félagið nafnið
„Dvergur, trésmíðaverksmiðja Hafnarfjarðar,
Flygenring og Co.“
Í kaupunum fylgdu auk hins tvílyfta verksmiðjuhúss allar vélar og aðrar eignir trésmiðjunnar.
Á neðri hæð verksmiðjuhússins voru vélar verksmiðjunnar en á efri hæð var unnið að samsetningu og
annarri trésmíðavinnu. Allar vélar verksmiðjunar voru knúnar með vatnsafli og var svo fram yfir 1950.
Um árabil voru húsbyggingar einn merkasti þátturinn í sögu félagsins. Það reisti mörg íbúðarhús frá
grunni og lét sér oft nægja litla greiðslu í fyrstu, tók heldur veð í húsunum og leyfði eigendum að greiða
húsverðið eftir efnum og aðstæðum, oft á löngum tíma. Fljótlega fór félagið einnig að snúa sér að
öðrum verkefnum, svo sem smíði innréttinga og húsgagna ásamt glugga- og hurðasmíði. Í grein sem
skrifuð var í tilefni af 20 ára afmæli félagsins af fyrrverandi hluthafa, Þórði Edilonssyni, sagði meðal
annars: „Dvergur er byggður á heilbrigðum grundvelli: Hinar starfandi hendur og þeir, sem aðeins hafa
lagt fje í fyrirtækið, vinna saman að hag þess, og sá ágóði, sem kann að verða á rekstrinum, er að
nokkru leyti ætlaður til að halda uppi atvinnunni, þegar illa árar. Eins og nú á sjer stað. Á svipuðum
grundvelli hygg jeg að atvinnufyrirtæki þjóðar vorrar ættu að byggjast í framtíðinni, þá væri þeim betur
borgið en nú á horfist. „Dvergur“ er lýsandi dæmi þess.“
Vöxtur og viðgangur Dvergs hélst í hendur við þróun Hafnarfjarðar. Jafnóðum og Hafnarfjarðarbær
stækkaði færði Dvergur einnig út kvíarnar. Ný verksmiðjuhús voru reist árið 1956 og þau gömlu látin
víkja fyrir vegagerð. Nýja húsið gerði fyrirtækinu kleift að auka afköstin til muna og átti Dvergur alltaf því
láni að fagna að hafa í þjónustu sinni úrvalssmiði, auk annars trausts og góðs starfsfólks. Hjá Dverg
störfuðu margir af þekktustu trésmiðum bæjarins og lærðu ófáir þeirra iðn sína þar.

44
THUS, THE TOWN WAS BUILT | DVERGUR – CARPENTRY SHOP
At the end of 1911, Jóhannes Reykdal sold his carpentry
shop that stood by Hamarskotslækur. The purchasers were
twelve honourable people from Hafnarfjörður, and
the company was named “Dvergur, Hafnarfjörður
carpentry shop, Flygenring and Co.”.
With the acquisition of the two-storey factory house came the machines and other assets of the
carpentry shop. On the lower floor of the factory were the machines and on the upper floor the
assembly and other woodworking. All of the factory’s machines were powered by hydroelectric power
and remained so until the 1950s.
For years, housing was one of the most important parts of the company’s history. The company built
many residential houses from scratch and often received only a small amount of money at first, but
instead took a mortgage on the house and allowed the owners to pay the house price according to
financial ability and circumstances, often over a long period of time. Soon the company also turned to
other projects, such as interior fittings and furniture, as well as window and door construction. In an
article written on the occasion of the 20th anniversary of the company, by former shareholder Þórður
Edilonsson, he said: “Dvergur is built on a healthy foundation. The employees and those who have
invested money in the company, work together for its benefit, and any profit that may come from the
business is partly intended to maintain operations during difficult years. As is now the case. On a
similar basis, I think that our nation’s businesses should be based on the future, they would then be
better off than they are now. ‘Dvergur’ is a clear example of this”.
The growth and development of Dvergur coincided with the development of Hafnarfjörður. At the same
time as the town of Hafnarfjörður grew, Dvergur also expanded. New factory buildings were built in
1956 and the old ones removed for road construction. The new factory made it possible for the company
to increase its output, and Dvergur was always lucky to have in its service the best woodworkers, as
well as other trusted and good employees. Many of the town’s best-known woodworkers worked for
Dvergur, and many of them learned their craft there.

46
ÞANNIG BYGGÐIST BÆRINN
Þannig byggðist
bærinn
Thus, the town
was built
© Texti | Text: Björn Pétursson
© Ljósmyndir | Photos: Byggðasafn Hafnarfjarðar
Byggðasafn Hafnarfjarðar, Hafnarfirði 2019
Myndaval | Photo editorial: Rósa Karen Borgþórsdóttir
Hönnun og umbrot | Design and layout: Meda miðlun
Prentun og bókband | Printing: Ísafold
ISBN 978-9935-9458-1-5
Öll réttindi áskilin | All rights reserved
Bók þessa má ekki afrita með neinum hætti, svo sem ljósmyndun,
prentun, hljóðritun eða á annan sambærilegan hátt, að hluta eða
í heild, án skriflegs leyfis höfundar og útgefanda.
The contents of this book may not be reproduced in any form
without the written permission of the publisher.

ÞANNIG BYGGÐIST BÆRINN | HEIMILDASKRÁ 47
i Ásgeir Guðmundsson, Saga Hafnarfjarðar, 1. bindi, bls. 37-38
ii Morgunblaðið, 05. 01. 1986, bls. B1, B4-5
iii Sigurður Skúlason, Saga Hafnarfjarðar, bls. 437
iv Sigurður Skúlason, Saga Hafnarfjarðar, bls. 437
v Ásgeir Guðmundsson, Saga Hafnarfjarðar, 1. bindi, bls. 149
vi Brúin, 20. 07. 1929, bls. 2
vii Brúin, 31. 05. 1930, bls. 2
viii Ásgeir Guðmundsson, Saga Hafnarfjarðar, 1. bindi, bls. 153
ix Hörður Ágústsson, Íslensk byggingararfleifð I, bls. 112

BYGGÐASAFN HAFNARFJARÐAR