POST SCRIPTUM - 3 - Wrzesien 2021 (13)

POST 

NIEZALEŻNY KWARTALNIK 

LITERACKO-ARTYSTYCZNY 

SCRIPTUM 

P R O Z A P O E Z J A P U B L I C Y S T Y K A S Z T U K I W I Z U A L N E 

Poławiaczka pereł 

ULA RYCIAK 

w rozmowie z Anną Maruszeczko 

SERGIO PALAZÓN 

KRYSIA VARANKA 

Fox Visual Art 

WERSJA TESTOWA 

NIE PUBLIKOWAC! 

ArtAkty Post Scriptum 

BARBARA NAWRATOWICZ 

Pierwsza gwiazda 

PIWNICY POD BARANAMI 

fb: post scriptum 

fb: post scriptum 

23 / / 2021 (12) (13) 

JUST LIKE A WOMAN 

IZOLDA KIEC O DYLANIE 

Fotografia jest formą buntu 

RICARDO MODI 

Gość specjalny 

Uwaga: bomba zegarowa! 

FELIETON JULIUSZA WĄTROBY 

AURÈLE RICARD 

„LOST DOG” – pies w kolorze nadziei 

Barbara Gruszka-Zych: poezja 

BRONISŁAW KRZYSZTOF – Jestem wierny sobie 

POST SCRIPTUM 

1

DRUK NA ŻYCZENIE: 24,95 zł 

ZAMÓWIENIA BEZPOŚREDNIO W DRUKARNI: 

https://www.wyczerpane.pl/wydawnictwo-post-scriptum,dBA-0io.html 

WERSJA ELEKTRONICZNA DO POBRANIA ZA DARMO: 

https://www.yumpu.com/xx/document/ 

view/65729479/post-scriptum-2-2021 

PARTNERZY 

MEDIALNI 

https://issuu.com/home/published/post_scriptum_2_2021 

SPIS TREŚCI: 

PROZA: 

12. Recenzja – Bezmatek Miry Marcinów – Robert Knapik 

14. Maryśka – opowiadanie Wandy Dusi Stańczak 

24. Prof. Izolda Kiec o Dylanie – Just like a woman 

34. Barbara Nawratowicz – Piwnica pod baranami – 

artykuł Danuty Duszyńskiej 

58. Poławiaczka pereł – z Ulą Ryciak rozmawia Anna Maruszeczko 

68. Reminiscencje – felieton Juliusza Wątroby 

84. Dom dzienny, dom nocny Olgi Tokarczuk – recenzja – Robert Knapik 

89. Dropie Natalki Suszczyńskiej – recenzja – Robert Knapik 

92. Skręcona – Elżbieta Isakiewicz 

98. Recenzja reportaży Jacka Hołuba – Robert Knapik 

SZTUKI WIZUALNE: 

4. ARTAKTY POST SCRIPTUM – relacja z gali – Joanna Nordyńska 

6. Wywiad z malarką Iwoną Ostrowską – Katarzyna Brus-Sawczuk 

16. W brzydocie tkwi piękno – Sergio Palazón – malarstwo, rysunek 

44. Ricardo Modi (GOŚĆ SPECJALNY) w rozmowie z Renatą Cygan 

74. Zupełnie oszalałam – wywiad Izy Smolarek z Krysią Varanką 

POEZJA: 

15. Recenzja tomiku Obca Izy Smolarek – Tomasz Wybranowski 

22. Ada Jarosz – wiersze 

32. Kącik satyryczny 

39. Katarzyna Dąbecka – wiersze 

42. Polecane – Juliusz Wątroba – wiersze 

66. Magdalena Piekorz – wiersze 

90. Izabela Zubko – wiersze 

91. Wanda Dusia Stańczak – wiersze 

ROZMAITOŚCI: 

40. Wiedźma spod Warszawy – Jarosław Prusiński 

94. Scena Polska UK – O teatrze polskim na emigracji – Renata Cygan 

ZESPÓŁ REDAKCYJNY: 

Renata Cygan (redaktor naczelna), Jarosław Prusiński, Agnieszka Woźniak (sekretarz redakcji), Katarzyna 

Brus-Sawczuk, Joanna Nordyńska, Juliusz Wątroba, Izolda Kiec, Marcin Laskowski, Wanda Dusia-Stańczak, 

Renata Szpunar-Kubczyk, Robert Knapik, Iza Smolarek, Alex Sławiński 

Gościnnie: Anna Maruszeczko, Danuta Duszyńska, Elżbieta Isakiewicz i Tomasz Wybranowski 

Rysunek satyryczny: Konrad Wieczorkowski. 

Korekta: Agnieszka Woźniak, Aleksandra Krasińska i Żaklina Sielska. 

2 

POST 

Tłumaczenia 

SCRIPTUM 

z języka angielskiego: Renata Cygan. Skład i opracowanie graficzne: Renata Cygan

„Sztuka jest dla mnie koniecznością”. Są to słowa naszego gościa 

specjalnego – młodego Meksykanina, nietuzinkowego fotografa, dla którego 

fotografia to nie tylko estetyczne obrazy, ale przede wszystkim forma dialogu 

z odbiorcą oraz wyraz buntu przeciwko wielu aspektom życia publicznego, 

nie tylko w Meksyku. Ricardo Modi – bo o nim mowa – chce, by jego zdjęcia 

wybrzmiewały, a jego głos jako artysty został usłyszany. 

Foto na okładce: 

Ricardo Modi 

WSTĘPNIAK 

Naszym drugim zagranicznym gościem jest barcelończyk, Sergio 

Palazón. Gości u nas ze swoimi niezwykłymi rysunkami, które intrygują, 

niepokoją, wzbudzają sporo emocji. Warto zajrzeć i pokontemplować, 

bo prace Sergia udowadniają, że brzydkie może być piękne. 

Nowością w tym numerze są liczne akcenty polonijne. Iza Smolarek 

spotkała się w Londynie z malarką i fotografką Krysią Varanką, która 

pracowała z „wielkimi nazwiskami”, m.in. dla samej królowej brytyjskiej. 

Z Londynu mamy także artykuł o polonijnym teatrze Scena Polska UK, 

działającym przy kultowym POSK-u na Hammersmith, a z Irlandii przyfrunęła 

do nas recenzja tomiku Izy Smolarek Obca autorstwa Tomka Wybranowskiego 

– radiowca, dziennikarza i poety. No i na koniec Australia. W Perth Danuta 

Duszyńska spotkała się z Barbarą Nawratowicz – pisarką, działaczką polonijną, 

radiowcem, ale przede wszystkim, pierwszą gwiazdą Piwnicy pod Baranami. 

W artykule znajdziecie Państwo dużo ciekawostek o tej wyjątkowej osobie. 

Poza tym, zachowując charakter ogólnoartystyczny pisma, mamy 

dla Państwa zróżnicowany kalejdoskop treści: dużo dobrej poezji i prozy oraz 

ciekawych obrazów i zdjęć. Polecam obszerny artykuł prof. Izoldy Kiec o tym, 

czy piosenka Boba Dylana Just like a woman jest o kobiecie, trawce, czy może 

o… mężczyźnie? 

Jesteśmy zaszczyceni, że znana telewizyjna dziennikarka, Anna 

Maruszeczko, przygotowała specjalnie dla „Post Scriptum” bardzo ciekawy 

materiał. Poławiaczka pereł to wywiad-rzeka z pisarką i podróżniczką, Ulą 

Ryciak. Zachęcam do przeczytania. 

Wszystkim pasjonatom literatury i sztuki życzymy miłej lektury 

w nadchodzące jesienne wieczory, a my już zaczynamy przygotowywać 

kolejny numer, który ukaże się w grudniu. Zostańcie z nami :) 

Redaktor Naczelna 

fb: post scriptum email: postscriptum.mag@gmail.com 

NUMER KONTA: IBAN: GB82 LOYD 3096 2657 4181 60 

UK: SORT CODE: 309626 ACC Number: 57418160 


3

Krzysztof Bieliński 

a r t y s t ą R o k u 2 0 2 0 

11 lipca 2021 r. w Warszawie 

odbyła się gala ARTYSTA ROKU 

2020 wieńcząca plebiscyt, w którym 

czytelnicy Niezależnego Kwartalnika 

Artystyczno-Literackiego „Post 

Scriptum” wybrali najciekawszych 

twórców prezentowanych na łamach 

„Post Scriptum” w ciągu ubiegłego 

roku. Głosowanie na naszym 

fanpage’u trwało cztery miesiące. 

Najwyższą liczbę głosów, a tym 

samym tytuł Artysty Roku otrzymał 

Krzysztof Bieliński – fotografik, 

fotograf teatralny i twórca fotografii 

abstrakcyjnych, niezabiegający 

o nagrody, niemniej mogący 

pochwalić się niezwykle dużym 

dorobkiem artystycznym. Wydał kilka 

autorskich albumów, sfotografował 

blisko 700 spektakli. Jest ceniony przez 

4 


reżyserów w Polsce i na świecie. 

Wykładał fotografię teatralną 

i plakat w Warszawskiej Szkole 

Filmowej oraz na Uniwersytecie 

Warszawskim. W ubiegłym roku 

na łamach miesięcznika „Teatr” 

ogłosił Manifest Twórczej Fotografii 

Teatralnej. Więcej o zwycięzcy 

możecie Państwo przeczytać 

na stronie www.bielinski.art.pl. 

Zapraszamy także do obejrzenia 

fotografii Krzysztofa Bielińskiego 

zebranych w filmowej prezentacji 

na naszym kanale YouTube. 

Galę poprowadziła Ilona Adamska – 

organizatorka eventów, akcji 

społecznych i charytatywnych, 

wydawca i redaktor naczelna 

Imperium Kobiet i Law Business 

Quality, ponadto wydawca sześciu 

portali: ikmag.pl, planetakobiet. 

com.pl, be-art.pl, magazynlbq.pl, 

wmeskimkregu.pl i szczyptaluksusu. 

pl. Właścicielka agencji PR. 

Od lat wspiera Fundację Opiekuńcze 

Skrzydła i ART Przeciw Przemocy. 

Organizatorka plebiscytów: Lwice 

Biznesu, Prestiżowy Produkt Roku, 

Diamenty Kobiecego Biznesu. 

Ambasadorka i motywatorka 

przedsiębiorczości kobiet. 

Po przywitaniu widzów, 

przedstawieniu zespołu 

redakcyjnego i przybliżeniu idei 

kwartalnika przez redaktor naczelną 

pisma – Renatę Cygan, oraz po 

przypomnieniu zasad plebiscytu, 

zaprezentowaliśmy sylwetki 

wszystkich artystów nominowanych 

do tytułu Artysty Roku 2020.

ArtAkty Post Scriptum 

Przedstawiliśmy także zarys 

twórczości poszczególnych artystów. 

Ponieważ większość z nich para się 

sztukami plastycznymi, ich prace 

pokazaliśmy w formie wirtualnej 

galerii. W ten sposób przybliżyliśmy 

twórczość Andrzeja Pągowskiego, 

Sebastiana Monia, Moniki 

Cichoszewskiej, Ewy Matyi, Haruhisy 

Terasaki, Dariusza Klimczaka, 

Krzysztofa Łozowskiego, Loui Jovera, 

Adriana Mechockiego, Damiano 

Errico, Irene Sheri i Krzysztofa 

Konopki. Wśród laureatów znaleźli 

się także poeci, piosenkarka, pisarka 

oraz performerzy – aktorka i reżyser. 

Podczas gali obejrzeliśmy Teatr Sztuk 

w skrócie spektaklu Metalife. Tamara 

Raven wystąpiła z dwoma utworami 

muzycznymi: By my side oraz Sunny. 

Ewa Galant – pisarka i zaklinaczka 

koni – została przedstawiona 

w filmie Horse Theater by The 

River. Wiersze Agnieszki Herman 

i Juliusza Wątroby usłyszeliśmy 

w interpretacji aktorki, Sybilli Rostek, 

zaś wiersz Siva Rama Prasada 

Lanki przeczytał Arco van Ieperen. 

Następnie przywitaliśmy zwycięzcę 

plebiscytu – Krzysztofa Bielińskiego. 

Po filmowej prezentacji jego 

fotografii nadszedł czas na moment 

kulminacyjny, czyli wręczenie 

statuetki ArtAkty Post Scriptum. 

Statuetkę wykonał bułgarski artysta 

rzeźbiarz Ilian Sharkov, który słynie 

z rzeźb z fabułami z mitologii 

rzymskiej i greckiej oraz z Don 

Kichotem. Oprócz rzeźby zajmuje 

się także reklamą telewizyjną 

i projektowaniem przestrzeni, 

a także ceramiką. 

Gala, która miała miejsce wyłącznie 

online, jest nadal do obejrzenia na 

naszym fanpage’u na Facebooku 

oraz na kanale „Post Scriptum” 

na YouTube pod linkiem https:// 

youtu.be/mvYrQZ7_OZg. Również 

na YouTube jest dostępna wirtualna 

galeria prac nominowanych artystów. 

Serdecznie zapraszamy do obejrzenia! 

Jeszcze raz gratulujemy 

Krzysztofowi Bielińskiemu oraz 

wszystkim twórcom nominowanym 

do tytułu Artysty Roku 2020! 

Dziękujemy Czytelnikom za aktywny 

udział w plebiscycie. To dla Was, 

Drodzy Czytelnicy, stworzone zostało 

„Post Scriptum” i dla Was nasz zespół 

redakcyjny szuka ciekawych tematów 

i prezentuje twórców z różnych 

dziedzin kultury i sztuki. Dziękujemy 

także sponsorom, partnerom 

medialnym i realizatorom. 

Do zobaczenia za rok! [JN] 


5

W portretach 

zależy mi 

na uchwyceniu 

emocji. 

6 

POST SCRIPTUM

IWONA OSTROWSKA 

Iwona Ostrowska – absolwentka UMK w Toruniu, gdzie uzyskała dyplom 

z malarstwa. Prace prezentowała na wystawach indywidualnych 

i zbiorowych w kraju i za granicą. Brała udział w festiwalach sztuki 

w Rzymie, Kusadasi, Brukseli, Niemczech, Grecji i Tunezji. Jest uczestniczką 

plenerów międzynarodowych, sympozjów twórczych, prowadzi warsztaty 

malarskie. Sztuka, którą tworzy, rozpięta jest między malarstwem olejnym, 

grafiką, fotografią i p ro j ektowan i em grafi cznym. W 2020 ro ku wraz 

ze znajomymi entuzjastami założyła fundację – Fundacja Akademia 

Malesze. Jest członkinią Związku Polskich Artystów Plastyków, należy 

do Grupy Twórczej PositiveART, Symfonia i Młodzi Sztuką. Życie jej jest 

związane z krainą Bugu i Podlasiem i ich dziką, różnorodną przyrodą. 


7

Tylko 

życie 

i sztuka 

są 

prawdziwe 

KATARZYNA BRUS-SAWCZUK 

„Sztuka jest podróżą, w której horyzont jest jedynie iluzją. 

Podróż jest moim żywiołem pomiędzy żywiołami: sztuką i miłością. 

Podróżuję ze sztuką i poprzez sztukę w głąb siebie, smakując życie. 

Życie ma smak niezrównany, jako że jest zmysłowe. Zmysłami je 

odbieram i przetwarzam w sztukę”. 

Jak to się stało, że zostałaś malarką? A może malarką, 

artystką po prostu się jest, a nie staje się? 

Całe moje życie, odkąd pamiętam, było związane 

z malarstwem, rysunkiem, sztukami plastycznymi. 

Więc pewnie jest się artystą, a nie staje się nim. 

Postanowiłam kontynuować sztukę na poważnie, rzecz 

jasna, warsztat szkoli się cały czas. Rozwój osobisty to 

poszukiwanie nowych środków wyrazu. Nie oddzielam 

momentu, że nagle coś się stało. To po prostu była 

kontynuacja we mnie. Mimo że myślałam przez chwilę, 

że wybiorę zupełnie inne studia, to jednak tak się nie 

stało. Intuicja pokierowała moim życiem w kierunku 

malarstwa. To był naturalny wybór. 

8 


Z ciekawości zapytam: o jakich innych studiach przez 

chwilę myślałaś? 

Miałam wspaniałą nauczycielkę języka polskiego, byłam 

nią zafascynowana, więc pomyślałam o filologii. Pewnie 

bardziej lubiłam nauczycielkę niż sam polski. 

Eksperymentujesz z kolorem. 

Malowanie to jest eksperyment sam w sobie. Ja czasem 

podchodzę do białego płótna, mam jakąś kompozycję 

w głowie, a ostatecznie, po jej przetworzeniu, powstaje 

coś zupełnie innego. Czasami obmyślam obraz nawet 

kilka dni, a płótno sprawia, że idę zupełnie w innym 

kierunku. Myślę sobie, że ten wymyślony obraz ja już

przecież namalowałam. W wyobraźni. A przede mną jest 

białe płótno, które wyzwala zupełnie inne wyzwanie. 

Nowy impuls. 

PTAKI 

Moje kolory wiążą się nie tylko z tematyką czy 

pomysłem, ale nastrojem, stanem mojej duszy. 

To wszystko jest bardzo spójne w tworzeniu. Miałam 

taki czas, że malowałam obrazy monochromatyczne, 

używając głównie szarości i bieli. Długo tkwiłam w tych 

szarościach, te prace były również bardzo graficzne. 

Używałam też różnych faktur. Po jakimś czasie pojawiły 

się kolory: od szarości do czerwieni. Kolory to język 

twórczy. 

Ty sama jesteś bardzo kolorowa, kiedyś zobaczyłam 

Twoje przepięknie kontrastowe zdjęcie w czerwonej 

sukience. Ekspresja, kolory i anielski głos. 

(śmiech) 

Coś jest w twórczości, że ekspresja w malarstwie łączy 

się z tą w życiu. Kiedyś jeden z moich profesorów na 

studiach powiedział do mnie: „Pani niedługo obetnie 

sobie ucho”. To towarzyszy mi przez całe moje malarskie 

życie: niesforna, dynamiczna kreska, mocna tak, 

jakby ten obraz „wybuchał”. Lubię tę kreskę, ona daje 

moim obrazom siłę. Pokazuje jaka jestem wewnątrz. 

Ta ekspresja pojawia się w większości moich obrazów. 

Skąd przyleciały ptaki do Twojej głowy? I gdzie polecą? 

Po raz pierwszy moje ptaki pojawiły się na Festiwalu 

Wizji w Wierzbicy, u moich przyjaciół. Pojawiły się 

niespodziewanie, ale pomyślałam sobie, że zostaną 

ze mną dłużej. Otaczała mnie wieś wraz z jej 

krajobrazami, odgłosami i nieodłącznymi ptakami. 

Pierwsze ptaki były monochromatyczne – szare. 

Nie były takie radosne. Nie chciałam, żeby beztrosko 

ćwierkały czy były ulotne. One były mocne, poważne, 

raczej przy ziemi, i wpisane w kompozycję tak, jakby 

„rozsadzały” obraz. Ucięte w którymś miejscu. Urywałam 

im czasem kawałek dzioba albo ogona, jakby miały wyjść 

z tego płótna. 

Czyli jednak polecą? 

Polecą. Poleciały. W pewnym momencie uświadomiłam 

sobie, że powinnam obdarować je skrzydłami. Wystawa, 

którą przygotowałam po tym, jak podarowałam 

im skrzydła, otrzymała tytuł: „Wielkie poruszenie”. 

Fruwające ptaki nabrały też barw. Zaczęły stroszyć pióra. 

Czy to miało coś wspólnego z jakąś zmianą w Twoim 

życiu? 

(śmiech) 

Tak. Zmiana w środkach wyrazu czy artystycznej 

ekspresji jest najczęściej spójna ze zmianą w życiu 

wewnętrznym. 

Powiedziałaś: „Moja sztuka jest przeniesieniem miłości 

i chwili z życia do malarstwa. Tylko życie i sztuka są 

prawdziwe”. Utożsamiasz się z tymi słowami? 

Ja jestem bardzo szczera w malarstwie. Nie oszukuję 

siebie, widza, nie oszukuję, malując. Jeśli ja się 

zmieniam, to zmienia się moje malarstwo. Jest to dla 


9

obraz widziany należy przefiltrować tak, 

aby był własny, inny, indywidualny. 

mnie nieodłączny i wzajemnie uzupełniający się proces. 

Jedynie szczerość wypowiedzi jest tym, co broni się 

w sztuce, a odbiorcy pozwala odczytać przeniesione 

przeze mnie autentyczne emocje. 

Skończyłaś szkołę średnią, w której programie nie było 

zajęć z plastyki. Trudno było Ci się dostać na studia 

i zacząć przygodę z malarstwem na poważnie? 

Wśród osób, z których większość była absolwentami 

co najmniej liceum plastycznego? 

Nie wiem, czy było trudno. Przed studiami na UMK 

aplikowałam do dwuletniej policealnej szkoły reklamy. 

Miałam wspaniałych nauczycieli, którzy przyjeżdżali 

do nas na zajęcia i wykłady. To byli profesorowie z ASP. 

Miałam niesamowite szczęście! To stanowczo dało mi 

bazę do przygotowań do egzaminu. Miałam dwa lata, 

żeby opanować wiedzę, przez którą ludzie przechodzą 

w ciągu czterech lat liceum plastycznego. 

Iwono, prowadzisz warsztaty artystyczne… 

Tak, jeden z moich znajomych założył fundację Akademia 

Pana Hilarego i poszukiwał kogoś, kto mógłby mieć 

pomysł na prowadzenie warsztatów z malarstwa. 

Podjęłam się tego zadania. Mamy fantastyczną grupę 

dziewczyn i obserwuję je od pierwszych zajęć, jak 

niesamowicie się rozwijają. Jaką mają pasję i fantazję. 

Te zajęcia pobudzają wyobraźnię, widzę to w całej grupie, 

która uczęszcza. Warunkiem jednak było otworzenie 

10 


siebie. To nie jest jedynie szkolenie warsztatu, chociaż 

warsztat jest podstawą rozwoju, ale niewątpliwie: 

pomysł, wrażliwość, ciekawość, wyobraźnia pozwalają 

grupie na przetworzenie swoich emocji i obserwacji 

w obraz. Uczymy się również odbioru obrazów. Starannie 

dobieram tematy, żeby wszystko było spójne. Zależy 

mi, aby każda uczestniczka warsztatów miała pomysł 

na siebie, żeby umiała sięgnąć do swojej wyobraźni 

i potrafiła przetworzyć to w swojej głowie. 

Przykład tematu, który zadałaś…? 

Tematów było bardzo dużo, ale podam przykład takiego, 

który wzbudził dużo emocji, a efekty były zaskakujące, 

nawet dla samych uczestniczek warsztatów. Dziewczyny 

miały wykonać fotografię przyrody lub czegoś innego 

telefonem. Po czym miały zbliżyć zoom i przelać na 

płótno fragment w maksymalnym powiększeniu. Okazało 

się, że te plamy, kolory naprawdę pobudziły wyobraźnię. 

Powstały fantastyczne abstrakcje. 

Malujesz wiele obrazów w dużych formatach. Czy taki 

format daje wolność? 

Nie do końca tak jest. Jestem zodiakalną Wagą i zawsze 

staram się „zważyć”. Obrazy w małych formatach 

wychodzą mi doskonale i świetnie się w nich czuję. 

Istotna jest dla mnie kreska i ekspresja, dynamika. 

Mały ruch, szybkie działanie. Powstała nawet 

wystawa w formacie A4: „Ptaki mówią”. To w zasadzie

w małej formie nie doświadczam żadnych zahamowań. 

Potrafię malować jeden obraz za drugim. W dużym 

formacie zanika precyzja. Wymaga on innej kreski. 

Mimo tego, że maluję duże formaty, to niekoniecznie 

dają mi wolność. Poza tym zawsze o takim obrazie 

myślę, że może to będzie jakieś unikalne dzieło, 

a potem okazuje się, że wcale nie. To małe formaty 

stanowczo dają mi większą swobodę. Ale nie 

unikam dużego formatu. I tych obrazów jest sporo. 

Czasem zamalowuję obraz, nawet po pół roku od jego 

powstania, i zmieniam go. 

PTAKI 

A odwracasz do góry nogami? 

(śmiech) 

Nie, tego nie robię. 

Mówiłaś o tym przetwarzaniu, filtracji w głowie zanim 

powstaje obraz… 

Miałam takiego profesora, który mówił: „Pamiętajcie, 

że dachy czerwone wcale nie są czerwone”. Przekazał 

nam, że musimy się nauczyć zmieniać rzeczywistość. 

To, co widzimy, musimy przetwarzać, i to jest największą 

cechą, najważniejszą wartością u artysty, że obraz 

widziany należy przefiltrować tak, aby był własny, inny, 

indywidualny. Tak powstaje styl danego artysty. Na to 

pracuje się latami. Rozwijałam swoją twórczość zgodnie 

z osobowością, potrzebami. Okazało się, że działam 

spontanicznie, co również jest ważnym elementem. 

Jesteś indywidualna. Masz w głowie któregoś 

z mistrzów? 

Nie mam konkretnego idealnego obrazu czy mistrza 

w głowie. Moje fascynacje pojawiają się w danej chwili. 

To właśnie od chwili, sytuacji zależy to, jaki obraz może 

zaprzątnąć mój umysł. 

Powiedz mi coś o twarzach, które malujesz? Czy w nich 

są prawdziwe osoby czy przetworzona rzeczywistość 

i Twoja wyobraźnia? 

W portretach zależy mi na uchwyceniu emocji. 

Nie szukam rzeczywistych postaci. To moja wyobraźnia. 

Ja mam zresztą ciągle niedosyt w tych portretach. 

Chciałabym je również może w przyszłości pokazać 

bardziej plakatowo, pop-artowo. Może to byłby trochę 

powrót do czasu mojej przygody ze szkołą reklamy, 

symbolem. Jednak portrety i ptaki mają ze sobą coś 

wspólnego. Szukam w nich uczuć. 

Dlaczego założyłaś fundację wspierającą artystów 

i czym fundacja się zajmuje? 

Najpierw zachwyciłam się starą szkołą na Podlasiu, 

budynek był na sprzedaż. Dopiero kiedy udało mi się 

go kupić, pomysł się urealnił i za ciosem powstała 

Fundacja Akademia Malesze. Ma ona w zamyśle 

wspierać artystów, nie tylko malarzy, ale także osoby 

zajmujące się innymi dziedzinami sztuki i literaturą. 

Równolegle tworzymy projekty biznesowe związane 

z tym miejscem. 

Mam nadzieję, że jako „Post Scriptum” zawitamy 

kiedyś do Twojego artystycznego miejsca. Jakie plany 

na przyszłość? 

Pandemia zniweczyła wiele planów i przedsięwzięć. 

Mam nadzieję, że wszystko powoli wraca do normy. 

W najbliższym czasie planuję w Maleszach wystawę 

trzech artystów. Do współpracy zaprosiłam Bogusława 

Lustyka i Krzysztofa Koniczka z Białegostoku. 

Moje ostatnie pytanie „Panno znad Bugu” – dlaczego 

to Podlasie zabrało Twoją duszę? 

Dlatego że jestem zza Bugu…? (śmiech) Uwielbiam 

wieś, czuję się tam świetnie. Podlasie daje mi 

inspiracje. Pozwala się wyciszyć i odnaleźć równowagę. 

A równocześnie jestem blisko miasta i mojej aktywności 

związanej z Warszawą. 

Jesteś szczęśliwa? Pofruniesz dalej ze swoimi ptakami? 

Tak, obdarowane skrzydłami, nie potrafią żyć bez latania. 

[KBS] 


11

Ślady Miry 

Mira Marcinów, Bezmatek 

Co najlepiej oddaje sens żałoby i to w taki sposób, 

żeby przekazać cierpienie i tęsknotę? Na myśl 

przychodzi jedynie milczenie. Słowa w takich 

momentach znaczą wybitnie mało, a jeśli już są, to zazwyczaj 

przejawiają charakter ornamentu. Być może 

właśnie z tego względu podchodzę z dystansem do 

literatury podnoszącej temat śmierci – nie śmierci 

w ogóle, ale śmierci bliskiej, ważnej dla kogoś osoby. 

W języku jakkolwiek sztywnym, pełnym utartych form 

i frazesów trzeba się zmierzyć z niewyrażalnymi pustką 

i nicością. Przykuć uwagę, zaintrygować – możliwe do 

wykonania, tylko w ostatecznym rozrachunku najistotniejszy 

jest wymiar pamięci, dobrej pamięci. Zła pamięć 

potrafi być niszcząca, uporanie się z nią to ważny krok 

w drodze do zdrowia psychicznego. Być może dlatego 

powstał Bezmatek – utwór przybliżający ból rozstania 

oraz nieprzystosowanie do ustalonych norm i tajemnicę 

śmierci. 

M i ra Marci n ów j est d o kto rem n au k h u man i - 

stycz nych w za kres i e psych o l o gi i Un i wersy tetu Jagi el - 

lońskiego oraz pracownikiem naukowym Instytutu 

Filozofii i Socjologii PAN. Jej tematyka badawcza obejmuje 

między innymi filozofię psychiatrii oraz teorię 

szaleństwa. Marcinów jest laureatką Nagrody Premiera 

za roz p rawę d o kto rs ką . Była n o mi n owan a d o Pozn a ń s - 

kiej Nagrody Literackiej za Historię polskiego szaleństwa. 

Finalistka Nagrody Naukowej „Polityki” oraz laureatka 

Paszportu Polityki w dziedzinie literatury za Bezmatek. 

Przytoczę uzasadnienie: „Za intensywną opowieść 

o relacji córki i matki, o życiu i umieraniu. Wybitność 

Bezmatka wykracza daleko poza temat żałoby, 

dotyczy też literackiego języka, zarazem wywrotowego 

i precyzyjnego”. Nie można zarzucić autorce pracowitości, 

jest niezwykle aktywna twórczo, podjęła też temat 

aktualny w rzeczywistości pandemicznej. Jak poradzić 

sobie z piętnem wszechobecnej śmierci, lęku 

przed zachorowaniem, utratą, której doświadczamy 

tak naprawdę każdego dnia? Można nie przyjmować 

tego do wiadomości, ale każdy dzień przybliża nas 

d o ś mi erci . Z resz tą n i e o s amą ś mi erć tu ch o d zi , l ecz 

o biały kordonek, przytaczając słowa Ewy Lipskiej, która 

o tym nieuniknionym ostatecznym doświadczeniu pisze 

nad wyraz celnie. Na ile więc prezentacja literacka 

i również prywatna Miry Marcinów wykracza ponad 

12 


znany już skądinąd schemat przedstawiania śmierci? 

Nie grzebiąc daleko w przeszłości: Umarł mi. Notatnik 

żałoby Ingi Iwasiów; Ćwiczenia z utraty Agaty Tuszyńskiej; 

Rzeczy, których nie wyrzuciłem Marcina Wichy czy 

Ślad po mamie Marty Dzido przybliżają, próbują okiełznać 

doświadczenie utraty właśnie, zresztą takiej, 

która przychodzi w udziale również samym piszącym. 

W tekście poświęconym zmarłej w zeszłym roku Babci 

napisałem, że z każdą mijaną śmiercią próchniejemy jak 

drewno. To znaczy w skrócie tyle, że człowiek doświadczający 

śmierci sam umiera, boleje, cierpiąc nad własną 

skończonością. 

Nie wiem, z czego to wynika, ale podczas 

czytania Bezmatka chciałem się zrewanżować własnym 

doświadczeniem albo być może w jakiś sposób 

utożsamić z narratorką – niestety nie było mi to dane. 

Moje osobiste relacje z matką są dość skomplikowane. 

Myślę, że więzi z rodzicami i ich pojmowanie nie należą 

do prostych rzeczy. Agata Passent w poście poświęconym 

książce podrzuciła refleksję, że matki to słaba 

inwestycja, bo nam umierają. Dodałbym jeszcze, że 

kapitał wspólnych relacji chwieje się na glinianych nogach, 

bowiem za dużo w nich niepewności i frustracji. 

Takie są też z grubsza „migawki z życia”, które zaproponowała 

Marcinów, momenty, wspomnienia, odczucia, 

smaki, gesty i słowa piosenek. Nie jestem przekonany, 

czy to wystarcza, aby nadać kształt tej historii. 

Teksty do Bezmatka powstawały również na telefonie 

komórkowym. Można zauważyć, że ten nowoczesny 

model pracy wpłynął znacznie na ostateczny kształt 

książki. Na formę utworu składają się pojawiające się 

na kolejnych stronach naprzemiennie niewielkie objętościowo 

wersy wraz z dłuższymi akapitami. No i tak, 

na początku dezorientacja – nie wiedziałem, jak do 

tego p o d ej ś ć, a ż p o d ko n i ec ks i ążki – l ekka i r y ta cj a. 

„Z każdą śmiercią czuję się gorsza” – pusta strona z jednym 

zdaniem. Potem przyszła myśl, że to jest właśnie 

ta pustka, o której wspominałem. Tak czy owak, forma 

narzuca sposób myślenia o Bezmatku. Nie potrafię jednak 

powiedzieć, jaki. Brakuje – przynajmniej w moim 

odczuciu – pewnej spontaniczności. Wydaje się, jakby 

to było zaplanowane, za bardzo wystudiowane i wycyzelowane, 

co sprzyja, niestety – jak to ująć – dosadności. 

Napisane w jakimś celu, dokładnie wykrojone.

Bezmatek 

Cel osiągnięto. Ukłony dla Miry 

Marcinów za to, że odbezpieczyła 

granat z napisem „normalność” 

i próbuje coś wyczytać z odłamków. 

Uwalnia nas od paraliżującej 

strony żałoby, nierzadko dodając 

akcenty humorystyczne, z różnym 

powodzeniem. Subiektywna, 

prywatna prawda o zmarłych 

nie zawsze jest piękna. Lila to kobieta 

o dużym temperamencie, 

pijąca. Pojawia się kwestia niedostatków, 

biedy, pogoni za lepszym 

światem. Dojmujący obraz 

lat dziewięćdziesiątych. Książki 

czy pisma kobiece, z których wymykały 

się sny i marzenia. Chciałoby 

się więcej czytać, bo te dłuższe 

akapity rzeczywiście zasługują na 

uznanie. Rzekłbym, że autorka 

wpadła w sieć przeredagowania. 

Zamysł przerodził się w plan, który potem oblekał 

się w rzeczywistość, i to do tego stopnia, że ma się 

wrażenie nadmiernej pracy nad efektem końcowym. 

Czekałem na jakieś zachwianie, w którym narratorka 

spróbuje odwzorować wewnętrzny chaos, chciałem zauważyć 

to mocowanie się z ideą straty. Bezmatek się czyta 

i ma się większą lub mniejszą świadomość, co będzie na 

końcu, refleksje przeplatane dłuższymi akapitami. Dochodzi 

do tego mętna świadomość tego, co przed chwilą 

przeczytałem. „Z każdą śmiercią czuję się gorsza”– dobrze, 

proszę kontynuować. Czekam na dalszy ciąg tej 

opowieści. 

W Bezmatku zaczyna mówić milczące do tej pory 

pokolenie DDA (Dorosłych Dzieci Alkoholików), dorosłych 

pozbawionych odpowiedniej troski w dzieciństwie, 

którzy jeszcze boleśniej odczuwają doskwierającą pustkę. 

Narratorka czeka na matkę, która nie wraca do domu. 

Dziecko czuje się odpowiedzialne za rodzica, w dorosłym 

życiu kompensuje się to nadmierną potrzebą kontroli. 

D DA to równ i eż p o czu ci e wstyd u , któ r ym mo gą man i - 

pulować rodzice, na przykład: „wyglądasz beznadziejnie”, 

„nic nie potrafisz”. Wpajanie dziecku bezwartościowości 

– cokolwiek zrobi i tak będzie to bez znaczenia. 

U Marcinów kwestia pokolenia DDA jest podjęta 

zaledwie powierzchownie, chociaż podobna tematyka 

pojawia się już u innych autorów. Zastanawiam się, na 

ile w Bezmatku obecny jest głos pokrzywdzonego dziecka, 

a ile tutaj głosu rodzica z poczuciem 

winy? Jest to niezmiernie istotne. 

Podejrzewam, że pisanie było 

dla autorki, jak również dla części 

osób czytających Bezmatek, terapeutyczne. 

Niszcząca siła toksycznych 

wi ęz i mi ęd zy d z i ecki em a ro d zi - 

cem wymaga interwencji, konieczne 

jest uwolnienie. Sama narratorka wyjeżdża 

na studia, a następnie za granicę 

po to, aby uwolnić się od toksycznego 

uzależnienia. Jednak z rodzinnej 

toksyny nie sposób uwolnić się 

ostatecznie, ponieważ piętno i blizny 

p ozo staj ą. Ta k j a k ws p o mn i ałem 

w innym tekście, DDA wracają często 

do rodziców, i nie chodzi tu bynajmniej 

o względy nadmiernej troski. 

Jest to dla nich po prostu środowisko 

dobrze znane, co prawda bolesne, 

jednak w tej toksyczności stabilne. 

Uważam, że literatura funeralna również 

w nowej odsłonie, jaką proponuje Marcinów, jest 

p o t rzeb n a. S a ma au to rka stwi erd zi ła w rozmo - 

wi e z Zo fi ą Zal es ką d l a „ D wu tygo d n i ka”, że p rzed stawiona 

historia nie jest odzwierciedleniem jej doświadczeń 

w skali 1 : 1. Czytelnik może gdybać, czy rzeczywistość 

była aż tak brutalna i niekiedy wulgarna i czy 

było to konieczne w uzyskaniu wiarygodności. Względy 

formalne, jak i pewne chwyty językowe, przedstawianie 

fizjologii oraz teksty piosenek pokazują, jak Bezmatek 

dąży niebezpiecznie w stronę taniości. Nie chcę przez 

to powiedzieć, że autorka miała taki zamiar, natomiast 

nie wiadomo, gdzie dokoloryzowanie przysłania szarą 

rzeczywistość. A przyznać trzeba, że sam fakt publikacji 

książki i przedstawienia jej szerszemu gronu odbiorców 

wiąże się z możliwością niedostrzeżenia, zapomnienia 

wśród innych nowości wydawniczych. Bezmatek zyskał 

w oczach przez mozaikę emocji, które targają narratorką. 

Kolaż wypadł nad wyraz udanie. Jednak jako 

czytelnik szukam ze świecą… szukam Miry… 

Mira Marcinów, Bezmatek, Wydawnictwo Czarne, 

Wołowiec 2020. [RK] 


13

Maryśka 

Ślepowrońska łąka nad Bugiem, rozżółcona milionami 

mleczy. Monotonny szum rzeki zlewa się z ptasim 

gwarem. Nic nie dzieje się w pośpiechu. Przyjechałam 

tu gubić troski. Inny świat. Kikutami wtapia się w tę bajkę 

Maryśka – nadpróchniała, poraniona, bezlistna wierzba. 

Wzrusza. Delikatnie dotykam rany. Przestraszona odskakuję, 

bo sucha gałązka strzela pod palcami… 

– Pani – słyszę nagle od starego Julka, który znalazł za 

pniem kawałek cienia – ani ją zesyć, ani spruć, ale zostawić 

mus. Niechby tylko kto ją sksywdził. To bohaterka… 

Julek. Nie umie czytać ani pisać. Umie mówić. Najprościej, 

najszczerzej. Zawsze zasłuchana w jego opowieści nigdy nie 

widzę czasu, który pędzi. Julek przychodzi na łąkę zawsze 

z paczką papierosów. Siada w kucki i wypala kilka. Każdego 

peta dokładnie zakopuje, żeby ognia nie zaprószyć. No bo 

z kim by pogadał, gdyby coś z Maryśką?… Oboje wiekowi, 

poranieni, przygarbieni, a tacy nienazwanie piękni. Nabieram 

odwagi, żeby wreszcie zapytać go, co jej tam szepcze 

w te suche konary… 

– Pani – głos Julka lekko drży, aksamitny taki się zrobił – 

jej zestazeć się tu mus. O, te dziury tutaj, i te, patsy pani, 

wsystko od kul. Tu nad Bugiem, na tej łące, co stoimy, 

linia we wojnę sła. A granica ciągle się zmieniała. Okropny 

cas, okropnie pokalecone miejsce. Co my tu mieli. Piekło. 

Kule świstały bez pserwy. A ona bohaterka! Zycie ratowała. 

Piękna taka była, wielka, gałęzie do ziemi, takim murem 

zielonym latem rosła. Nie patsyła na mundur, leśni, ruskie 

cy Niemce, ona chroniła wróg cy swój, bo to cłowiek 

przecie. Kule targały jej warkoce, patsy pani, cały jej bzuch 

w bliznach, tak ich dzielnie chroniła. Bohaterka… 

Julek ociera rękawem oczy. Łza starcza czy pamięć namalowała 

tamte obrazy?… Patrzę w inną stronę. Milczymy. 

Trzaska zapałka. Siwe smugi dymu roztańcza lekki wiatr. 

14 


Z nów sł yszę drże nie 

w głosie Julka, kiedy 

m ówi: „C hro niła, ale 

i niejednego ukołysała 

do wiecnego snu. Warkocami 

zegnała jak matka. 

Listeckami psykryła. 

Zasumiała nad polną 

mogiłą, a poranną rosą 

łzę uroniła. A za tych, co 

uratowała, schroniła, to 

kule wzięła na siebie. 

Widzi pani, o te dziury, 

psestselona tyle razy. 

A teraz poraniona, bez 

lekaza, gubi liście, usycha, 

coraz mniej jej co roku, ale jest. I będzie. Bo pani, 

ona twarda, silna, odzyje, tylko mówić do niej trza. Duzo 

mówić. Ona jak cłowiek. Jak go opuscą, to ginie, niepotsebny 

nikomu. I ona taka. I ja mówię. Jak nie pada, to zawse 

tu jestem. I mówię, o wszystkim mówię. I, wiezy pani, 

i ja cuję soki, co w nią wlewają zycie. Nie wiezy pani? Ona 

jesce zatańcy warkocami z wiatrem…”. 

Julek dokładnie zakopuje kolejnego peta. Sięga po następnego 

papierosa. Jakby zapomniał, że dopiero zgasił. Oddalił 

się gdzieś myślą. Tam, na tamtą pewnie łąkę. Wtedy… 

Mam ogromną ochotę dotknąć kory, przytulić twarz do 

pnia. Blokada. Boję się, że znów strzeli pod palcami czy 

policzkiem suchy odłamek. Boję się, że będzie jej jeszcze 

mniej. Niech sterczą kikuty w chwale, dopóki bezwzględny 

czas sobie o nich nie przypomni. Pod dotykiem, nawet 

najlżejszym, suchy warkocz na pewno by spadł w trawę. 

Wiem, że jej to nie zaboli. Ale blokada. Zabieram ze sobą 

historię Maryśki i wiarę Julka. W zamyśleniu wracam do 

Warszawy… 

*** 

W którąś wiosnę potem odwiedzam grób Julka. I obowiązkowo 

Maryśkę, żeby za niego z nią pogadać. Boję 

się, że wychudła i jeszcze bardziej zmarniała z tęsknoty za 

Julkiem. I oto duże zdumienie. Ona tuli raczkujące zielone 

maleństwa, a kikuty jak strażnicy sterczą dookoła. Ocieram 

rękawem oczy. W uszach brzmi głos Julka: „(…) twarda, silna, 

odzyje, tylko mówić do niej trza . Duzo mówić. Ona jak 

cłowiek. Jak go opuscą, to ginie, niepotsebny nikomu…”. 

Pełna nadziei dotykam popękanej kory. I już wiem, że ja też 

tak muszę… [WDS] 

WANDA DUSIA STAŃCZAK

POEZJA 

z ust mi to wyjmij i ustaw się na straży / mojego akcentu, kiedy będę 

mówiła o nas miękko 

[…] z nocnych spacerów nie wracam już obca 

Taka jest klamra zbioru wierszy Izy 

Smolarek opatrzonego tytułem Obca. 

Pierwsze dwa wersy wiersza Dromadery 

i końcowy werset Wizyty stanowią 

podsumowanie i zarys mapy odczuwania 

całego zbioru. 

Dlaczego „odczuwania”? Poezja Izy 

Smolarek jest dla mnie wielkim wyzwaniem. 

Mozaiki jej wierszy nie czyta 

się łatwo, i to nie jest absolutnie 

zarzut. Wręcz przeciwnie. W zalewie 

tomików poezji, które teraz każdy 

może wydać i wyekspediować do czytelników, 

znakomita większość jest 

idealnie bezbarwna i nijaka. Wersety 

i niby-metafory jak woda przeciekają 

przez sito zmysłów. Gdy lektura 

dobiega końca w głowie, a przede 

wszystkim w sercu czytelnika, nie zostaje 

NIC. 

Inaczej jest z Izą Smolarek i jej opowieścią 

o stanach miłości w czasach 

zarazy. Cały zbiór utkany z dwudziestu 

siedmiu wierszy zmusza do skupienia, 

powrotów do lektury i deszyfracji 

metafor autorki przez osobiste kalki 

wspomnień i skojarzeń sytuacji, zdarzeń 

i rozmów samego czytelnika. 

Podmiot liryczny, mimo statyczności 

uczuciowego stanu miłosnego, 

jest bardzo aktywny. Śpiesznie przemieszcza 

się po arenach dwudziestu 

siedmiu wierszy. Nerwowość liryczna 

bohaterki jest uzasadniona, kiedy scalimy 

ją z własnymi pytaniami o jakość, 

wartość i przyszłość stanu posiadania 

miłości, której jesteśmy odłamkiem: 

„[…] spieszę się na linię która zatrzyma 

mnie na rozsądną od ciebie odległość 

[…]” Droga 

Roztańczona 

dziewczyna 

skryta 

za 

wiktoriańskim 

krzesłem 

Mozaika uczuć, która tkana jest strumieniem 

miłości ograniczonej czasem 

przymusowych internowań i izolacji, 

zmienia się wielokrotnie: 

„nieprawda, że mi już na tobie nie zależy 

/ i równie nieprawda, że trzymam 

za ogon / wszystkich mężczyzn, na 

których mi nie / zależy. […]” Wybory 

Czytamy te stany w formie zaprzeszłych 

i niezawinionych lamentów 

(Nic) czy złości i irytacji podszytej 

chwilową rezygnacją (mistrzowski 

Ruch z wersem „ja też siedzę i piszę 

w kontrze”), z domieszką kobiecej 

żałości, która szlocha w poduszki niezrozumienia 

przykryta pledem odrzucenia. 

Nadzwyczajny – złożony ze 

staccato miłosnych zaduszek – wypominek 

Urodziny: 

„[…] mówisz a ja czuję fail start albo 

inne / deja vu przysłaniam oczy wychodzę 

/ poza kluczem do drzwi frontowych 

/ nie mam innych przyjaciół 

nie wierzę […]” 

Znajdziemy także zapis zmartwienia 

podsycanego troskami, które jak małe 

strugi zasilają ognisko tego stanu. Tutaj 

słów kilka o wierszu Past niemalże 

wyjętym ze skarbnicy baroku, pożegnalnym 

błysku dla starych historii, 

których mistrzem był Zbigniew 

Morsztyn: 

„[…] od wczoraj siedzę na środku 

stołu / z okiem w kieszeni staram się 

nie płakać / nie ma się o co oprzeć to 

prawda […]” 

Liryczne alter ego Izy Smolarek rozpisuje 

codziennym haftem zdarzenia 

z wplecionymi pierogami, przepuszczonymi 

przez filtry fotografiami karmionych 

ptaków, kotów, które czasem 

przypominają odziane w biel pielęgniarki. 

Codzienny zapis miłosnych współrzędnych 

na osi rzędnych to jednak 

nie tylko wiersze. Z owej bieli, owej ciszy 

Milesa Davisa przenika niczym palimpsest 

machina refleksji bohaterki, 

której dwoistość („ze śliny, z ognia”) 

przywołuje niejednorodne wspominki 

i klisze przeszłości. 

Kiedy ta wewnętrzna alter ego poetki 

siedzi skulona (czasem na środku 

stołu), leży w łóżku albo bojąc się kolejnych 

razów, zwinięta w kłębek jest 

na wielkim wiktoriańskim krześle – na 

którym trwa przez większość poetyckiego 

spektaklu – w tym czasie za tym 

samym krzesłem ta cielesna alter ego 

poetki nuci, złoci się słońcem i zdaje 

się mruczeć niczym rozradowana kotka. 

W zbiorku Izy Smolarek aż roi się od 

nadzwyczajnych, choć śmiałych metafor, 

które każą zastanawiać się dłużej 

(co jest dobre w czytaniu poezji) 

i proszą, by je zestawić z fizycznością. 

Taka efektowna przenośnia otwiera 

wiersz Ü: 

„rozdarłeś mnie na papier na kredę 

i kamień / otwartą dłonią która spadła 

z lustra wprost / w moje oczy w kilka 

chwil od niczego […]” 

Takich niepowtarzalności w całym 

zbiorze Obca znajdziemy więcej niż 

wiele. Polecam uwadze czytelników 

szczególnie trzy wiersze, o których 

mógłbym rozpisywać i rozgadywać się 

godzinami. To utwory poetyckie, które 

odwołują się do naszego polskiego 

ducha i naszych charakterologicznych 

zalet, ale i przywar. Oto ich tytuły: 

„polska” (oryginalna pisownia), Beata 

i Dorastanie. Ten ostatni jak wystrzał 

powinien zabrzmieć w naszych sercach 

i duszach albo jak ostrzegawcza 

syrena, by nie popełniać wciąż błędów 

tych samych. 

Zwracam także uwagę na cytaty z poezji 

Aleksandra Sławińskiego, które 

okalają cały zbiór Izy Smolarek. Ta poetycka 

korespondencja ma kilka wymiarów. 

Jakich? Odsyłam do lektury 

Obcej. [TW] 

TOMASZ WYBRANOWSKI 


15

Sergio 

PALAZÓN 

16 


Sergio Palazón 

Urodził się w Barcelonie w 1960 roku. Większość 

życia poświęcił sztuce, a w szczególności temu, 

co można by nazwać grafiką w różnych odsłonach 

i konfiguracjach. Tworzył ilustracje m.in.: do komiksów, 

okładek książek fantasy w latach 80., 

a w kolejnych latach zajmował się reklamą. Ostatnie 

prace Sergia jako ilustratora można znaleźć 

na okładkach i stronach różnych literackich gazet 

lokalnych i ogólnonarodowych. 

Rysunek i malarstwo zawsze były wyrazem jego 

twórczej osobowości. Od wczesnych lat 80. prace 

autora wystawiane były w różnych miejscach 

w Hiszpanii. Obecnie nie wystawia on zbyt wiele. 

Sergio Palazón jest artystą, którego zawsze interesowało 

rysowanie i malowanie ludzkiego 

ciała, początkowo z zachowaniem szczegółów 

anatomicznych, z głębokiego szacunku dla tradycji. 

Ostatnie lata jego kariery to swego rodzaju 

metamorfoza, a raczej ewolucja, w której często 

nakładają się na siebie techniki i style. Autor używa 

metamorfozy jako mutacji, z której wyłania 

się nowa estetyka. 

Ulubioną techniką Sergia jest malarstwo olejne. 

Ale to rysunek jest najważniejszy, to od niego 

wszystko się zaczyna. Rysuje nieustannie, jakby 

to była wrodzona czynność. Pracuje również innymi 

technikami, takimi jak akwarela czy rysunek 

monochromatyczny (ołówkiem lub tuszem). 

Sergio Palazón wypracował sobie swój własny, 

rozpoznawalny styl, a jego obrazy wzbudzają 

dużo emocji. 


17

W BRZYDOCIE TKWI PIĘKNO 

18 



19

Moje obrazy mówią za siebie 

20 


Zdzisław Beksiński i Jerzy Duda-Gracz 

to jedni z moich ulubionych artystów 


21

22 22 


ADA JAROSZ 

ZAPALCIE NAD TATRAMI LATARNIĘ 

niech się gwiazdy rozżarzą jak dawniej 

wtedy przejrzą się panny skrzydlate 

w wielobarwnym lśnieniu potoków 

wymyją włosy łopianowym wywarem 

rozczeszą kosodrzewinowym grzebieniem 

potem siądą przy brzegu i zaplotą 

wieńce z kwiatów rosy 

gdy przyjdzie pora obsieją śnieżnym 

ziarnem hale i zamkną góry w szkle 

te niczym szarokapturowi mnisi 

odmówią przedwieczną modlitwę ciszy 

a potem zbiorą plon 

zapalcie tatrzańską latarnię 

by duchy gazdów nie błąkały się po niebie 

chociaż słyszą złóbcokowe granie to nie widzą 

Mlecznej Drogi a ona prowadzi pod Piotrowe 

dźwierza – pilnuje ich brunatny harnaś 

łagodny niczym mgła nad Szatanem 

światło z latarni sprawi że za cieniem pójdzie 

człowiek w załomach skał schowa niepokoje 

niepewność i pragnienia 

nad szczytami drzew furtki do nieba 

tędy przemkną tacy jak Azrafael i Szemkel 

bez strachu zsuną się po grotach jodeł 

potem z Sieczką Rojem Walami niespiesznie 

podążą w kierunku Świnicy lub Lodowego 

może przystaną na którejś przełęczy i popłynie 

psalm kłusowników hen ku Dolinie Pięciu 

zapalcie a świ(a)t zacznie wszystko od początku 

niewidomi zobaczą kolory nie tylko nocy 

głusi usłyszą szepty limb i cisów 

nieczułych wzruszą korony rojników 

nikt nie uplecie tojadowych wieńców 

tylko zapalcie latarnię 

DYDUK 

Nikt nie widział, skąd przyszedł. 

Mówili, że pojawił się, gdy miesiąc 

srebrnowłosy przystawił drabinę 

do najwyższego klonu lub dachu 

zapomnianej cerkiewki. 

Czasem towarzyszył mu cień 

lipcowy, wówczas brał w objęcia 

złotolicą południcę. Potem padał 

(ofiara najwyższego uniesienia). 

Stateczni śmiali się z wariata, 

dzieci twierdziły, że widziały 

skrzydła – układał je w futerale 

tak troskliwie, jakby nawlekał 

krople rosy na źdźbła. 

Graj Dyduk – prosiły. 

Brał skrzypce i wyczarowywał 

oberki łąkowe. Deszcz dudnił 

na łopianowych liściach, wicher 

akompaniował na akordeonie, 

kuklik z kozibrodem wywijali 

hołubce, przytulia tuliła się 

do jastrzębca, dziewannę 

porywał do tańca niecierpek 

(baletmistrz nad baletmistrze). 

Szaleniec! – wołali ludzie, a Dyduk 

splatał struny w dźwięki (tak matki 

pieszczą dziewczęce warkocze). 

Jesienią przyprowadził kobietę. 

To rusalica – mówił, gdy pytali. – 

Będzie moją żoną, zamkniemy 

oczy i zbudujemy sosnową chatę 

z gontowym dachem i kogutem. 

Tylko w takim domu świerszcze 

ułożą najkunsztowniejsze fugi. 

Nie pomagały boikeny, klopsy, renklody, 

uśmiechy, które przynosił wioskowym 

ani modlitwy malowane trzciną. 

Pomyleniec! – krzyczeli wątpiący. 

Wtedy odszedł. Księżyc schował drabinę. 

23 

POST SCRIPTUM 23

Izolda Kiec o DYLANIE 

I Z O L D A 

K I E C 

Just Like a Woman 

O KOBIETACH I MĘŻCZYZNACH 

Izolda Kiec 

Dziś wieczór nikt nie skarży się 

a jednak mnie otacza deszcz 

wiadomo o niej tu 

że ma nowych strojów w bród 

ale wstążki się poodrywały już 

od jej loków i diadem jej spadł 

Ona trwa jak to kobieta, o tak 

i kocha jak to kobieta, o tak 

i dba jak to kobieta 

ale łka jak dziewczę, co ma dziewięć lat 

Z Marią Joanną dobrze mi 

chyba mnie w objęcia weźmie dziś 

a jej – nie pochwali nikt 

dopóki wierzy w mit 

i nie przekona się, że uwielbia blichtr 

tylko perły, eter i kwas 

Ona trwa jak to kobieta, o tak 

i kocha jak to kobieta, o tak 

i dba jak to kobieta 

ale łka jak dziewczę, co ma dziewięć lat 

Lało od pierwszego dnia 

mnie z pragnienia trafiał szlag 

więc zjawiłem się 

klątwa bezlitosna trwa 

dręczy nocą i za dnia 

czas wycofać się 

przestać męczyć się 

chyba jasne, że 

Po tamtym został kurz 

chyba bądźmy przyjaciółmi już 

gdy znów nas zetknie los 

zataj, proszę, to 

że kiedyś dawno znałaś tego, co 

tak łaknął, a to był twój świat 

Ty grasz jak to kobieta, tak jest 

i kochasz jak to kobieta, tak jest 

i dbasz jak to kobieta 

ale łkasz jak dziewczę, co ma dziewięć lat 

(B. Dylan, Just Like a Woman, pol. Jak to 

kobieta, przekł. F. Łobodziński) 

24 



Konteksty 

Just Like a Woman – piosenka Boba Dylana, nagrana 

po raz pierwszy w 1965 roku i zamieszczona na 

albumie Blonde on Blonde, który ukazał się w maju 

roku następnego, należy do najbardziej znanych, 

ale i – ponoć – najbardziej kontrowersyjnych oraz 

zagadkowych utworów pieśniarza. Pierwsza zagadka 

zawiera się w pytaniu tłumacza Filipa Łobodzińskiego: 

„czy rzecz o kobiecie, czy o trawce?”. Łobodziński, 

„mając na względzie atmosferę całej płyty Blonde 

on Blonde”, opowiada się po stronie trawki. Autorzy 

wcześniejszych przekładów – między innymi Jerzy 

Menel i Marek Zgaiński – wybrali kobietę. Być może 

dlatego, że towarzyszą piosence konkretne konteksty 

i odczytania biograficzne, które stanowią kolejne pole 

spekulacji. Mianowicie adresatką tekstu Dylana miała 

być Edie Sedgwick, amerykańska modelka magazynów 

„Vouge” i „Life” oraz aktorka, występująca w latach 

sześćdziesiątych w filmach Andy’ego Warhola (także 

jego partnerka, nazywana nawet „panią Warhol”), 

pochodząca z dość ekscentrycznej rodziny artystów, 

alkoholików i dewiantów. Po rozstaniu z Warholem 

Sedgwick zamieszkała w hotelu Chelsea, gdzie poznała 

Boba Dylana, i właśnie wtedy – jako jego muza 

i kochanka – miała go zainspirować do napisania Just Like 

a Woman, a nawet całego albumu Blonde on Blonde. 

Tuż po rozstaniu z Dylanem Edie wdała się w głośny 

romans z jego przyjacielem i współpracownikiem Bobem 

Neuwirthem. Uzależniła się wówczas od narkotyków 

(od których i wcześniej nie stroniła), kilkakrotnie 

leczyła się w szpitalach psychiatrycznych. Zmarła 

w wieku 28 lat (w 1971 roku) z powodu 

przedawkowania narkotyków i alkoholu. Pozostała 

legendą swojego czasu, nowojorskiej bohemy lat 

sześćdziesiątych, utrwaloną w piosenkach (Edie Brickell 

i zespołu The Cult), w wierszach (Patti Smith), w filmie 

Factory Girl (2006) George’a Hickenloopera (w jej 

postać wcieliła się Sienna Miller). 

Pełna zrozumienia dla dylematu tłumaczy, chciałabym 

jednak unieważnić owo pytanie „kobieta czy 

narkotyk?”, ponieważ dwa te odczytania w moim 

przekonaniu się nie wykluczają; na poziomie 

symbolicznym, a nawet stylistycznym są tożsame: 

kobieta jak narkotyk albo narkotyk jak kobieta (tutaj 

nie ma wyboru: czy, jest wyłącznie porównanie: 

jak; zatem nie: kobieta czy trawka, lecz: kobieta jak 

trawka). Ta – nawet jeśli nienazwana wprost (z użyciem 

przysłówka „jak”) analogia – brzmi w dziesiątkach 

piosenek głównie rockowych (choćby w Brown Sugar 

Rolling Stonesów oraz Golden Brown Stranglersów; 

a w rodzimej wersji: w Andzi Oddziału Zamkniętego, 

Zapachu kobiety Felicjana Andrzejczaka, Zielonych 

ustach Grzegorza Ciechowskiego; co ciekawe, wraz 

z emancypowaniem się kobiet, także w muzyce 

popularnej, pojawia się wersja odwrócona tej figury – 

mężczyzna jak narkotyk, na przykład w piosence 

Never Be the Same Camili Cabello); obejmuje całość 

tekstu jako porównanie homeryckie, rozbudowane, 

zawłaszczające wypowiedź. Kobieta odurza, uzależnia 

jak narkotyk, ale też – jak narkotyk – przejmuje 


25


władzę. Co w przypadku tej koncepcji, którą chcę 

zaprezentować, a która wprost odnosi się do nowej 

relacji kobiet i mężczyzn w latach sześćdziesiątych 

ubiegłego wieku, jest szczególnie istotne. Po władzę – 

dotychczas przynależną światu mężczyzn – sięgają 

kobiety. Uprawiana dotąd sztuka łagodzenia braków 

zostaje zastąpiona wzajemnymi oskarżeniami. 

Potwierdzeniem tej nowej poniekąd relacji jest 

kolejny wątek związany z piosenką Just Like a Woman 

(i z tematem podjętym w tym tekście): oskarżenia 

Dylana o mizoginizm. Miało to miejsce w 1971 roku, 

kiedy amerykańska pisarka i feministka Marion 

Meade opublikowała na łamach „New York Timesa” 

(w numerze z 14 marca) artykuł Does Rock Degrade 

Woman?, w którym – wychodząc z pozycji fanki muzyki 

rockowej – zaatakowała twórców, którzy w sposób 

przedmiotowy traktują kobiety. Dostało się między 

innymi Elvisowi, Stonesom, Beatlesom, Cohenowi, 

a nawet Joan Baez, która podczas Woodstocku 

zbyt wiele ponoć mówiła o własnym mężu. Dylana 

potraktowała Meade w mocnych słowach, pisząc, 

że „każdą kobietę traktuje jak sukę”, a w interesującej 

nas piosence definiuje kobiecość za sprawą obelżywych 

sformułowań, takich jak: hipokryzja, histeria, chciwość 

i jękliwość; w finale demaskując swój protekcjonalny 

stosunek wobec bohaterki utworu, ukazanej jako mała 

zapłakana dziewczynka. Być może nazbyt zainspirowana 

biograficznym kontekstem autorka odniosła się 

wyłącznie do przedstawienia kobiety, pomijając 

wizerunek mężczyzny nakreślony w tym tekście. Gdy 

bowiem przyjrzeć mu się dokładnie, zarzuty Meade 

wydają się niesprawiedliwe, sformułowane zresztą 

w typowy dla drugiej fali feminizmu bezpardonowy 

sposób. Ale przytaczam je dlatego, podobnie jak ów – 

według mnie pozorny – konflikt pomiędzy „kobietą 

a trawką”, by pokazać, że wieloznaczność tekstu Just 

Like a Woman polega nie na takim bądź innym obrazie 

kobiety (albo mężczyzny), ale na skomplikowaniu 

relacji, na ujawnieniu starcia praktyk kulturowych: 

maskarady kobiecości z odgrywanym publicznie 

performansem męskości. 

Niemal pięćdziesiąt lat, jakie upłynęło od momentu 

publikacji artykułu Meade, przekonało nas wszystkich 

co do zasadności zarzutów środowisk skupiających 

głównie świadomych swojej społecznej roli mężczyzn, 

że refleksja kulturowa odwołująca się do płci (tak 

sex, jak i gender) obdziela zainteresowaniem 

niesprawiedliwie, bo niemal wyłącznie kobiety. Uwaga 

badaczy i publicystów przez długi czas zwrócona była 

głównie na nie. Jakby i w tym obszarze obowiązywało 

obiegowe stwierdzenie: że mężczyźni całe życie patrzą 

na kobiety, a kobiety całe życie patrzą na siebie. 

W niniejszym tekście spojrzę zatem na mężczyznę i być 

może okaże się, że Just Like a Woman wcale nie jest 

piosenką o kobiecie, lecz… o mężczyźnie właśnie. 

26 


Tak jak/jak to – kobieta 

Dylan nie wysila się na własne definiowanie kobiecości. 

Samo „just like” – „tak jak”, „jak to” – jest sygnałem 

uogólnienia, sięgnięcia do stereotypu, do utrwalonego 

w zbiorowej wyobraźni mitu kobiety pozbawionej 

autentyczności, prowadzącej kampową grę pomiędzy 

sztucznością a sztucznością; wpatrzonej w siebie, 

zajętej nieustannym maskowaniem swojej prawdziwej 

twarzy. Jaka jest różnica między wywodzącym się 

z tradycji stereotypem – arią La donna è mobile (Kobieta 

jest zmienna) z opery Rigoletto Giuseppe Verdiego do 

libretta Francesca Marii Piavego z 1851 roku – a tym 

obrazem kobiety/kobiecości, jaki ujawnił się u Dylana? 

Dotąd mianowicie, tak jak w pieśni księcia Mantui, 

zmienność była wpisana w stały wizerunek kobiety, była 

utrwaloną i akceptowaną sentencją, stworzoną w ramach 

androcentrycznej kultury. W połowie lat sześćdziesiątych 

mit się ucieleśnił: kobieta nie jest zmienną, kobieta się 

zmieniła. Wytworzony przez patriarchat stereotyp okazał 

się rzeczywistością. Sam Bob Dylan pisał w Kronikach: 

W mediach do głosu dochodziły kobiety, które 

kwestionowały status quo. Niektóre skarżyły się, bo 

wmawiano im, że potrzebują równouprawnienia i na 

nie zasługują, a kiedy je uzyskały, zaczęły być oskarżane 

o to, że zbyt upodobniły się do mężczyzn. Niektóre 

chciały być nazywane „kobietami” po ukończeniu 

dwudziestego pierwszego roku życia. Niektóre dziewczyny 

i kobiety pracujące w handlu nie chciały być określane 

mianem „pań sprzedawczyń”. 

Pieśniarz, który tymczasem zdawał się jedynie 

obserwatorem tego zmieniającego się świata, porównał 

rewolucję obyczajową rozgrywającą się na jego oczach 

do atmosfery panującej w teatrze absurdu, konkretnie – 

w Balkonie Jeana Geneta, gdzie „świat jest gigantycznym 

burdelem, panuje chaos. Człowiek jest samotny 

i opuszczony w bezsensownym kosmosie”. I w geście 

odcięcia się od teraźniejszości bard dzieci kwiatów 

jednoznacznie identyfikował z tym, co dawne, z hierarchią 

przeszłości: „Obłędnie skomplikowany współczesny 

świat nie bardzo mnie interesował. Nie miał znaczenia. 

Nie pociągał mnie”; „Moje piosenki też takie były. 

Nie podporządkowywały się współczesnym ideom”. 

Dylana nie zajmuje analiza współczesnych mu zjawisk, 

zgłębianie prawdziwości stereotypów ani demaskowanie 

publicznych wyobrażeń kobiecości. Przyznając: „Nie 

miałem czasu na miłość” – dystansuje się wobec kobiet. 

I najwyraźniej lekceważy ich nowe oblicze: „Źródłem 

lęku mogło być wszystko. Ja najbardziej bałem się tego, 

że rozstroi mi się gitara”. To muzyka, piosenka – także 

nowe w owym amerykańskim świecie kontrkultury


lat sześćdziesiątych, a przecież zanurzone w tradycji 

rodzimego folku, i rodzaju żeńskiego przecież – były jak 

narkotyk i dla Dylana mogły stanowić albo stanowiły 

substytut kobiecości. Pieśniarza interesuje zatem 

wyłącznie fantazmat kobiecości, taki, który umożliwi 

mu prezentację określonego wizerunku siebie – barda 

wciąż w drodze, którego ze względu na kontekst 

analizowanej piosenki nazwałam Chłopcem z Deszczu. 

Bez szczegółowych odniesień do postaci stworzonej przez 

Jerzego Szaniawskiego, ale nie bez analogii ze zrodzonym 

w męskiej wyobraźni Teatrem Snów, czego potwierdzenie 

znalazłam w słowach samego Dylana: „[…] piosenki 

były dla mnie czymś więcej niż rozrywką, były drogą do 

odmiennej percepcji rzeczywistości, do jakiejś innej, 

wolnej republiki. Trzydzieści lat później historyk muzyki 

Greil Marcus nazwał tę rzeczywistość »rzeczpospolitą 

niewidzialną«”. 

To był ubogi, młody muzyk 

Pustą miał kieszeń, pełną duszę 

Stare pianino w domu miał 

I na tym instrumencie grał 

A raz, gdy zasiadł do pianina 

Ze strun zrodziła się dziewczyna 

Zrodziła się z piosenki nut 

Z melodii, którą muzyk wiódł… 

Mówiła mu, że kocha go, 

Że nigdy nikt, że tylko on 

La la la la la – jak to dziewczyna, 

Że go tak bardzo było brak, 

Że nie do wiary, że aż tak, 

Mówiła mu – jak to dziewczyna. 

Tuliła się do jego rąk 

I w oczy mu patrzyła wciąż, 

La la la la la – jak to dziewczyna. 

Pokochał do utraty tchu 

I w głowie zawróciła mu 

Jak to dziewczyna, 

Jak to dziewczyna… 

Dygresja 

Mamy w polskiej piosence odpowiednik Dylanowej 

kreacji – utwór Jak to dziewczyna z 1966 roku, 

z muzyką Stefana Rembowskiego i tekstem Andrzeja 

Bianusza (pierwsze wykonanie, Jerzego Połomskiego, 

zarejestrowano na longplayu z 1967 roku Jerzy Połomski 

śpiewa). Jego bohaterami są: młody muzyk (bard) 

i zrodzona ze słów jego piosenki zła dziewczyna: 

Niestety, krótko trwa piosenka, 

Nutki się kruszą, słowo pęka, 

A kto się na miłości zna, 

Wie, że ta jeszcze krócej trwa. 

Ta miłość też nie była inna, 

Rzuciła chłopca zła dziewczyna. 

Tak czasem szczęścia komuś brak, 

Nawet w piosence bywa tak. 

Rzuciła go i poszła w świat, 

Choć został cień i w sercu ślad, 


Mówiła, że już wielki czas, 

Żeby z tym wszystkim skończyć raz, 

Mówiła tak – jak to dziewczyna. 

Mówiła, że to dość już trwa, 

Że takich jak on wielu ma, 


Mówiła, że ma już go dość, 

I porzuciła go na złość. 

Jak to dziewczyna, 

Jak to dziewczyna… 

[…] 


27


Dylana nie zajmuje analiza współczesnych mu 

zjawisk, zgłębianie prawdziwości stereotypów 

ani demaskowanie publicznych wyobrażeń 

kobiecości. 

28 

Przywołałam ten utwór, bo wyraźny, bardziej 

oczywisty niż w Just Like a Woman, jest w nim 

wizerunek złej kobiety – figury osamotnienia, 

a nawet samotności mężczyzny. Figury 

„znikądpomocy” i zmiany kulturowej – nowego 

mężczyzny, a nie tylko kobiety nowej, ta bowiem 

odbija się tutaj w krzywym zwierciadle niefeministycznej 

perspektywy w momencie kryzysu relacji. 

W dramatyczny sposób nawiąże do tego obrazu Anna 

Saraniecka, która ponad dwadzieścia lat później 

(w 1989 roku, gdy i Just Like a Woman, i Jak to 

dziewczyna będą coverami znajdującymi się 

w repertuarze wielu wykonawców, reprezentantów 

kolejnych, coraz młodszych pokoleń) napisze 

w utworze Moja moc przeznaczonym dla Renaty 

Przemyk: „Ja byłam głupia jestem zła”. To dowód, że 

także w przestrzeni piosenki wciąż toczy się osławiona 

walka płci. Że każda ze stron ma szansę wyśpiewać 

swoje oceny i emocje, ale również – że stereotypy 

trzymają się tutaj wyjątkowo mocno. 

Chłopiec z Deszczu 

Robert Bly, autor znanej książki Żelazny Jan. Rzecz 

o mężczyznach, zanalizował modele męskości 

w kulturze amerykańskiej drugiej połowy XX wieku. 

Pisał: 

Od mężczyzny lat pięćdziesiątych oczekiwano, 

że będzie lubił piłkę nożną, że będzie agresywny, 

że będzie zawsze brał stronę Stanów Zjednoczonych, 

że nigdy nie zapłacze i że w każdej sytuacji będzie 

można na niego liczyć. W tym obrazie mężczyzny 

brakowało jednak przestrzeni wrażliwości czy 

przestrzeni intymności. Osobowość była zbyt statyczna. 

Psychice brakowało współczucia […]. Mężczyzna lat 

pięćdziesiątych miał wyraźne wyobrażenie tego, 

czym jest mężczyzna i jakie są jego obowiązki, lecz 

niepełność i jednostronność tego wyobrażenia były 

groźne. 


Kolejna dekada to już dekada Dylana i jego rówieśników: 

W latach sześćdziesiątych pojawił się nowy typ 

mężczyzny. Marnotrawstwo i przemoc wojny 

wietnamskiej sprawiły, że mężczyźni zaczęli 

kwestionować swoją dotychczasową wiedzę na temat 

dojrzałego mężczyzny. Jeśli męskość oznacza Wietnam – 

czy chcą być męscy w takim sensie? W tym czasie 

ruch feministyczny skłonił mężczyzn do przyjrzenia się 

kobietom naprawdę, zmuszając ich do uświadomienia 

sobie niepokojów i cierpień, od których mężczyzna 

lat pięćdziesiątych usilnie starał się odwracać. 

Gdy mężczyźni zaczęli badać dzieje kobiet i kobiecą 

wrażliwość, niektórzy z nich ujrzeli kobiecą stronę 

własnej osobowości. 

Zaczęli kwestionować, zadawali pytania, uświadamiali 

sobie. Skazani na siebie, pozbawieni wsparcia zarówno 

ojców – wychowanych w tradycjach wojowników 

i zdobywców, jak i matek (Dylan nazywa swoją matkę 

lekceważąco „kurą domową” – ale gdy ta strażniczka 

ogniska domowego staje się strażniczką poprawności 

politycznej, okazuje się, że o tego typu kobiecie 

mężczyzna pokolenia Dylana ma nader mgliste pojęcie). 

Są to kolejne aspekty i wymiary pokoleniowej męskiej 

samotności. Rówieśnicy drugiej fali feminizmu są 

niepewni wobec rzucających oskarżenia i zajmujących 

ich miejsca kobiet, nie mają obok siebie naturalnych 

sojuszników – ojców; a może inaczej – ojcowie są 

bezradni dokładnie tak, jak synowie, ale milczą 

i funkcjonują we własnym, nazywanym „tradycyjnym” 

świecie, nie rozumiejąc ani nowych kobiet, ani nowych 

mężczyzn, nie akceptując tej nagłej, niespokojnej, 

burzącej dotychczasowy ład, wrażliwości jednych 

i drugich. Po śmierci swojego ojca Dylan napisze: „Kiedy 

dorastałem różnice kulturowe i międzypokoleniowe 

były nie do zniesienia […]. Mój ojciec był najlepszym 

człowiekiem na świecie, pewnie ze sto razy lepszym ode 

mnie, tylko że mnie nie rozumiał”. 

Pytanie, jak reprezentanci pokolenia mężczyzn lat 

pięćdziesiątych i sześćdziesiątych konstruowali własny 

obraz z tej porozbijanej, pełnej chaosu rzeczywistości,


która dekonstruowała wszystko to, w czym wyrośli: 

system wartości, ale i wyobrażenie siebie – męża, 

ojca, brata, posiadających męską dumę i honor, co 

najważniejsze – tak zwane szorstkie maniery. Dylan sam 

siebie nazywa „spadkobiercą kultury lat czterdziestych 

i pięćdziesiątych” i następująco pisze o swoim 

rodowodzie: 

Urodziłem się w 1941 roku. W Europie szalała druga 

wojna światowa, do której wkrótce miała przystąpić 

także Ameryka. Świat rozpadał się na części i chaos 

uderzał każdego nowego przybysza pięścią w twarz. 

Kto urodził się w tamtym czasie albo był na świecie 

i dane mu było przeżyć, mógł poczuć, że stary świat 

odchodzi w przeszłość i wyłania się nowy. To było jak 

cofnięcie wskazówek zegara do chwili, w której p.n.e. 

przechodziło w n.e. Wszyscy moi rówieśnicy należeli 

zarówno do jednej, jak i do drugiej epoki. 

Młodzi nie identyfikowali się wówczas z bohaterami 

pokroju Hitlera, Churchilla, Mussoliniego, Stalina czy 

Roosevelta, dla nich to były „postacie, jakich świat 

miał już nigdy nie zobaczyć, polegające na własnej 

determinacji, gotowe działać samotnie, obojętne na 

aprobatę, pieniądze i miłość, kierujące losami ludzkości, 

obracające świat w ruinę”. Ostatnimi, zdradzonymi 

naśladowcami herosów wielkiej historii byli milczący 

ojcowie, którzy – jeśli przeżyli – „Wracali do życia 

w cywilu jak gdyby nigdy nic, ani słowem nie 

wspominając o tym, co robili i co widzieli”. Owo 

pęknięcie, owo życie pomiędzy, będące udziałem 

pokolenia Dylana, skomentował Robert Bly (rocznik 

1926), który podzielił się z czytelnikami refleksją na 

temat mężczyzn lat siedemdziesiątych: 

W latach siedemdziesiątych zacząłem dostrzegać 

w całym kraju zjawisko „miękkiego mężczyzny”. Nawet 

dzisiaj, kiedy przyglądam się swojej publiczności, często 

wydaje mi się, że połowa młodych mężczyzn należy do 

tej kategorii. Są to mili, wartościowi ludzie; podobają 

mi się – nie chcą szkodzić przyrodzie czy wszczynać 

wojen, cała ich egzystencja i styl życia przepojone są 

łagodnością i umiarkowaniem. A jednak wielu z tych 

mężczyzn nie jest szczęśliwych. Łatwo zauważyć, że 

brak im energii. Należą oni do kategorii ludzi 

chroniących życie, w odróżnieniu od dających życie. 

Od lat pięćdziesiątych zatem do siedemdziesiątych 

ubiegłego wieku oscylujemy pomiędzy skrajnymi 

wzorcami męskości: między – jak chce Franco La Cecla – 

macho a Piotrusiem Panem, albo – jak proponuje nasz 

Kazimierz Pospiszyl – między Don Juanem a Tristanem. 

Pośrodku sytuują się wciąż zadający pytania, rzadziej 

uzyskujący odpowiedzi, symbolicznie wpisani w czas 

rewolucji lat sześćdziesiątych, wciąż w drodze – Chłopcy 

z Deszczu. Przypominają nieco Dzikusa Roberta Bly (co 

bardzo mi się podoba, bo w jakimś sensie nawiązuje 

do bliskiej mi oraz inspirującej niezwykle Biegnącej 

z Wilkami Clarissy Pinkoli Estés), który nie ma kogo 

naśladować, zatem oddaje się „polu instynktów”, 

szuka powinowactwa w samotności. 

Dzikości czy braku ogłady, zakładanej przez obraz 

Dzikusa, nie należy mylić z samczą energią, znaną 

mężczyznom aż nadto. W przeciwieństwie do 

niej energia Dzikusa mobilizuje do stanowczego 

i zdecydowanego, lecz nie brutalnego działania. Dzikus 

nie jest przeciwstawny cywilizacji, ale też nie mieści się 

w niej całkowicie. Etyczna nadbudowa ortodoksyjnego 

chrześcijaństwa nie jest przychylna Dzikusowi, jak się 

wydaje, w odróżnieniu od samego Chrystusa. Czyż nie 

przyjął on chrztu z rąk długowłosego Jana? 

Ów pośredni wzorzec męskości musiał być bliski 

samemu Dylanowi – a uosabiają go bohaterowie 

utrwaleni w jego słowach – we wspomnieniach oraz 

piosenkach. I tak w Kronikach Bob Dylan opowiada 

o historii Charlesa Arthura Floyda (1904-1934), 


29


znanego jako Pretty Boy Floyd, amerykańskiego 

bandyty i banity, oskarżanego o napady rabunkowe 

i włóczęgostwo, a nawet zabójstwa. Wyznawcy 

nazywali Floyda „Robin Hoodem z Cookson Hills” 

(miał rzekomo podczas napadów na banki niszczyć 

dokumenty hipoteczne), był on postrzegany jako 

tragiczna ofiara Wielkiego Kryzysu. Zginął podczas 

obławy i strzelaniny z policjantami. Jego uwzniośloną 

postać utrwalił w piosence Woody Guthrie; utwór 

ten w 1988 roku zaśpiewał także Dylan, a w swoich 

zapiskach komentował: 

Trudno powiedzieć, co sprawia, że jakaś postać lub 

wydarzenie zasługują, by je uwiecznić w piosence. 

Zapewne wiąże się to z takimi przymiotami 

jak: sprawiedliwość, szczerość i prostolinijność. 

Abstrakcyjnie rozumiane męstwo. Al Capone był 

sławnym gangsterem i rządził światem przestępczym 

Chicago, lecz nikt nie napisał o nim piosenki. Nie 

miał w sobie niczego interesującego ani heroicznego. 

Obmierzły typ. Frajer, co nigdy w życiu nie spędził ani 

minuty sam na łonie natury. Najemny zbir, postrach 

okolicy, jak w tej piosence – „szukam tego, który sieje 

postrach w całym mieście”. Nie zasługuje nawet na 

imię, robi wrażenie bezdusznego wampira. Pretty 

Boy Floyd dla odmiany budzi w człowieku pragnienie 

przygody. Już samo imię mówi coś o postaci – Piękny 

Chłoptaś. Ma ona w sobie coś wyzwalającego i nie 

sposób jej zohydzić. Pretty Boy Floyd nie rządził 

żadnym miastem, nie potrafił manipulować systemem 

i zmuszać ludzi do posłuszeństwa, lecz mimo to był 

bohaterem z krwi i kości, uosabiał człowieczeństwo 

i emanował siłą. Przynajmniej dopóki nie osaczyli 

go w szczerym polu. 

Chłopcy z Deszczu albo Piękni Chłoptasie nie znają nic 

poza szorstkością, ale wydaje się, że jest to – jak mówi 

Franco La Cecla – „jąkanie szorstkich manier”. Wzorzec 

męskości bowiem, jaki im został wpojony w procesie 

wychowania i jaki negują współczesne kobiety, nie 

ma szansy sprawdzić się poprzez mężność – działanie, 

a nawet przez naśladowanie praktyk kulturowych. Może 

się sprawdzić jedynie w piosence. Czasem nienapisanej 

nawet – i ta potencjalność będzie w interesującym nas 

przypadku Boba Dylana symboliczna: gdyż nienapisana 

piosenka przywodzi na myśl nieznajdujące możliwości 

realizacji w zmienionym świecie wzorce męskości. 

Niepotrzebne nikomu, zwłaszcza nowym kobietom. 

Joe Hill był takim niezrealizowanym w praktyce (czyli 

w piosence) wyobrażeniem „prawdziwego” mężczyzny 

Boba Dylana. Legendarny obrońca uciśnionych, stracony 

w Utah za zabójstwo sklepikarza. Plotka głosiła, że 

w sprawę zamieszana była kobieta i to dla niej, nie chcąc 

okryć jej imienia niesławą, Joe poświęcił własne życie. 

Już poprzednicy Boba Dylana opiewali owego bohatera 

ludu i obrońcę niewieściej czci w swoich piosenkach, 

ale Dylan wiedział najlepiej, jaki hołd należy się temu 

niezwykłemu człowiekowi: 

Fantazjowałem, że gdybym to ja pisał ten kawałek, 

uwieczniłbym Joego w inny sposób, jako postać pokroju 

Caseya Jonesa czy Jessego Jamesa. Nie byłoby innego 

wyjścia. Rozważałem dwie wersje. W pierwszej utwór 

nosiłby tytuł Rozsypcie moje prochy gdziekolwiek, byle 

nie w Utah i fraza ta powracałaby jako refren. W drugiej 

przypominałby kawałek Long Black Veil, w którym 

słyszymy męski głos zza grobu, pieśń z zaświatów. 

To ballada, w której mężczyzna oddaje życie, by ocalić 

cześć pewnej kobiety, i przychodzi mu zapłacić za cudzą 

zbrodnię, bo postanowił milczeć. Po dłuższym namyśle 

doszedłem do wniosku, że Long Black Veil to piosenka, 

którą mógłby napisać sam Joe Hill, jego ostatnia 

kompozycja. 

Nie skomponowałem piosenki dla Joego Hilla. 

Myślałem, jak bym to zrobił, ale nie zrobiłem. 

30 


„Nie 

miałem 

czasu 

na 

miłość”

„Źródłem lęku mogło być 

wszystko. Ja najbardziej 

bałem się tego, 

że rozstroi mi się gitara” 

Nie napisał piosenki o swoim bohaterze, bo interesowało 

go przede wszystkim tworzenie siebie. Wymyślał siebie 

na wzór postaci, które go intrygowały, imponowały mu, 

które podziwiał. Tak jak jego ulubieńcy stwarzał własną 

biografię, będącą elementem scenicznej kreacji owego 

szorstkiego albo tylko udającego szorstkość mężczyzny. 

Nie była ważna „prawda” – ważne było uwznioślenie 

w przestrzeni wytwarzania nowych, nieoficjalnych, 

wzorców męskości – w przestrzeni zawłaszczanej 

i oswajanej przez bardów. 

Efekt pożółkłych wąsów 

Bardowie – tak chciałabym nazwać tę przejściową 

formację: mężczyzn, chłopców, być może wiecznych 

chłopców, chłoptasiów, pięknych, wędrujących w 

deszczu, z jedyną towarzyszką – gitarą, z przeszłością 

przed oczami i melancholią w sercu, które odpowiadają 

za owo dręczące nic, które boli. Bardowie tworzą 

nieznany mi z doświadczeń sióstr, zasłyszany jedynie 

męski sojusz, klan, którego członkowie – solidarni 

i wierni – obserwują i naśladują siebie wzajemnie. 

Przybyłem tu [do Nowego Jorku – I.K.] – napisał Bob 

Dylan – w poszukiwaniu pieśniarzy, których znałem 

z płyt, takich jak Dave Van Ronk, Peggy Seeger, Ed 

McCurdy, Brownie McGhee, Sonny Terry, Josh White, 

The New Lost City Ramblers, wielebny Gary Davis 

i kilkoro innych – a przede wszystkim w poszukiwaniu 

Woody’ego Guthriego. 

To sobie podobni mężczyźni. Samotni mężczyźni bez 

kobiet. Bo te, nawet jeśli są – to zbyt współczesne, zbyt 

oczywiste i pospolite. W niczym nieprzypominające 

dawnych muz. Bardziej od nich odległe. Dlatego 

bardowie najchętniej przebywają ze sobą i rozprawiają 

o piosenkach, piosenkach narkotykach. To ich rytualna 

obrona męskości – przeznaczonych tylko dla nich 

miejsc bez kobiet, takich jak nowojorskie, ukochane 

przez Dylana kluby Gaslight i Cafe Wha czy bastion 

amerykańskiej muzyki folkowej Folklore Center. Ale 

także wyłącznie przez mężczyzn tworzona literatura i liga 


bejsbolu. To przestrzenie uwolnione – jak chce Cecla – 

„od zanieczyszczającej obecności kobiet”. I – tytułem 

wyjaśnienia – dodaje badacz: „jest to zabieg mający na 

celu ochronę tożsamości”. Wspólnota mężczyzn oferuje 

im dumę, godność, wiarę we własną moc, podczas gdy 

w świecie kobiet czeka ich wyłącznie upokorzenie. 

Bardowie nie są zdolni do kompromisów z rzeczywistością, 

uznają wyłącznie własny świat. Dzisiaj ci, 

którzy żyją, to podstarzali Chłopcy z Deszczu, którzy tak 

naprawdę nie dorośli, powinowaci Czarnej Melancholii. 

Im podobnych przedstawia Franco La Cecla (rocznik 

1956) jako zasępione, milczące istoty z przyklejonym 

do ust papierosem, z pożółkłymi od nikotyny wąsami. 

Mężczyźni należący do mojego dzieciństwa – pisze 

autor książki Szorstkim być. Antropologia mężczyzny – 

wujowie i ojcowie, uprawiali palenie przede wszystkim 

jako męską czynność. Dopiero w drugiej kolejności 

traktowali je jako nałóg. To mężczyźni o przedwcześnie 

wyłysiałych skroniach, o lekko błyszczących oczach, 

na tyle pogrążeni w myślach, by sądzić, że im się 

przeszkadza, ilekroć się do nich zwraca. Jeśli w ogóle 

zareagują, odpowiadają zwykle w kilku słowach, jakby 

byli zirytowani. Ich spojrzenie jest jakby ukryte przed 

nami, sięga dalej. Choć wcale tego nie okazuje, jest 

jakby przejęte czymś o wiele poważniejszym, trudnym 

do rozwiązania. […] 

Efekt pożółkłych wąsów polega na tym, że świadomie 

podąża się przed siebie bez spoglądania wstecz, 

zachowując powściągliwość wobec przyszłości. 

Przyszłość to uczucie, a uczucia należy ukrywać. 

Mężczyźni o pożółkłych wąsach są szalenie dyskretni. 

Na przyszłość bowiem należy spoglądać tak, by nie 

zdradzić, że pragniemy ją zmienić. Przyklejony do 

wąsów papieros może przekonać przyszłość, że wcale 

nam na tym nie zależy. Sprawi, że pozwoli nam ona 

dalej, w milczeniu, wykonywać naszą pracę. 

Posłowie do polskiego wydania pierwszego tomu 

Kronik Dylana napisał Andrzej Stasiuk (rocznik 1960), 

być może jeden z ostatnich powinowaty bardów, owych 

mężczyzn z pożółkłymi wąsami. Powinowaty Boba 

Dylana. I być może to właśnie on najlepiej zdefiniował 

dramat owego pokolenia chłoptasiów, wiecznych 

chłopców, odchodzących Chłopców z Deszczu: „Gdy mu 

się przyjrzeć przez te wszystkie lata, przychodzi na myśl 

jedno słowo: samotność”. [IK] 


31

Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka – Ignacy Krasicki 

Satyra zabija, nie obraża – Stanisław Jerzy Lec 

32 

Rys: Konrad Wieczorkowski 

*** 

Plastikowa trawa plastikowa droga 

co wiedzie donikąd wierzących i pogan 

czyli tam gdzie trwoga rzecz jasna z plastiku 

i nawet z plastiku różańce pątników 

na których się modlą pełni słusznych obaw 

do plastikowego okrutnego Boga 

gdy powietrze kona plastikiem się dławi 

w locie nagle gasną płomienie flamingów 

by nas plastikowo kolorowo zbawić 

nim niebo nas ześle w piekło recyklingu 

Plastikową władzę sprawują ludziki 

co to wszystko mogą (tak tylko im zda się) 

co nieomylnością nie dzielą się z nikim 

zanim się rozpłyną w plastikowym czasie 

Ej mój biedny świecie poliamidowy 

w którym same śmiecie 

w głowach sercach duszach 

a przecież tu mamy być na stały pobyt 

więc trzeba nam ziemię i niebo poruszać 

aby oprzytomnieć i wrócić do źródeł 

choć pora nie w porę bo już nazbyt późna 

Czy jeszcze zdążymy nalać w łebki olej 

nim się rozsypiemy w plastikowych trumnach 


Juliusz Wątroba 

RZUCAJCIE POETÓW 

Niewiasty rzucajcie poetów 

ciemiężcie i tnijcie na paski 

poskąpcie domowych pasztetów 

spiętrzajcie kuchenne niesnaski 

cierpiący poeta jest cenny 

z łez składa najlepsze wersety 

wszerz płodny i wzdłuż wierszopienny 

gdy sięgnie go cios od kobiety 

rzucajcie poetów na pęczki 

nie skąpcie obcasa ni bata 

jak z bólu poskwierczy nieszczęśnik 

to dziełem rozkwitnie jak platan 

kochajcie poetów lecz potem 

bestialsko rzucajcie niewinnych 

a oni jak sfinks – z serca wzlotem 

rozkwitną wierszami dla innych 

Renata Cygan 

Piotr Kamieniarz; Chłopiec, dziewczyna i pajacyk; 35x50cm, akryl, piorko

BIDA Z NĘDZĄ 

Drapie się po głowie bida 

dość ma życia z nędzą 

przejadła się mamałyga 

niedostatki swędzą 

kieszeń pusta gryzie w uda 

bogactwo się marzy 

jak się rozwód z nędzą uda 

może cud się zdarzy? 

ale z drugiej strony po co 

brzdęk zimnych pieniędzy? 

gwiazy pięknie zamigoczą 

też dla z bidą nędzy 

smutno byłoby żyć solo 

partnerka się przyda 

w dueciku więc w świat wolą 

iść wraz z nędzą bida 

mezaliansu nie popełnią 

klejnoty nie kręcą 

ramię w ramię nocą ciemną 

kroczą bida z nędzą 

wierne moje towarzyszki 

zawsze obok idą 

wesolutko grają kiszki 

z nędzą oraz bidą 

Renata Cygan 

LIMERYKOWY ZWIERZYNIEC 

ADAMA GWARY 

*** 

Opowiadał mi gawron w Oławie: 

„Byłem wczoraj, psze pana na kawie, 

a właściwie na kawce.” 

Mruga szelma i braw chce. 

Ach, jak takiej obłudy nie trawię! 

*** 

Ślimakowi rzekł dzięcioł w Bergamo – 

Od tygodnia powtarzam to samo, 

gdy z uporem, dzień w dzień, 

stukasz głową o pień, 

że z adopcji cię wzięliśmy z mamą! 

*** 

Jest przemiła modliszka w Tiranie, 

co do której najlepsze mam zdanie. 

Wie, że takt to zaleta, 

i nie pyta faceta – 

Czy ktoś jadł cię przede mną, kochanie? 

*** 

Raz pan ameba rzekł pod Gruszką 

żonie amebie – Moja duszko, 

zdradzasz mnie stale, 

więc ci przywalę. 

A niby czym?! – A nibynóżką! 

*** 

Mawiał pewien chomiczek w Lubońcu – 

Uwielbiałem wygrzewać się w słońcu 

i nie byłem ciekawy 

z odkurzaczem zabawy, 

ale jakoś wciągnąłem się w końcu. 

*** 

Zamyśliła się wrona nad Pau 

i wyrżnęła o dąb, co tam stał. 

Rozpłaszczona na drzewie 

chce zakrakać, lecz nie wie 

jak to było... Hau hau, czy miau miau? 

*** 

Raz do muchy rzekł much z Gwadelupy: 

„ Kiedyś zginiesz przez swoje wygłupy 

nieszczęśliwie od packi. 

Wpadaj do mnie na placki. 

Prosty przepis, lecz trzyma się kupy.” 

*** 

Pewna flądra pływała Golfstromem 

obdarzona walenia genomem. 

Z tego względu szalenie 

uwielbiała walenie. 

Z każdą flądrą tak jest, nomen omen. 

*** 

Marek, kangurek w Zooparku, 

zapytał mamę, czy w podarku 

dostanie siostrę, albo dwie. 

Odpowiedziała – Raczej nie. 

To nie na moją kieszeń, Marku. 

*** 

Rzekła myszka do szczurka spod Grotnik - 

Choć nietoperz przydzwonił dziś w błotnik 

i krew z noska mu ciurka, 

wolę gacka od szczurka. 

Wybacz, ale co lotnik, to lotnik. 

*** 

Pewien bóbr z Podmokłego Żeremia 

po powrocie do domu oniemiał. 

Żona bobra niedobra 

opuściła i bobra 

dobra znikły i dóbr bóbr już nie miał. 

*** 

Pewna zgłodniała anakonda 

w ZOO połknęła raz wielbłąda. 

Trudno w zasadzie 

mówić o gadzie, 

skoro jak wielbłąd dziś wygląda. 


Adam Gwara 

33

BARBARA 

NAWRATOWICZ 

PIERWSZA GWIAZDA PIWNICY POD BARANAMI 

BARBARA NAWRATOWICZ-STUART URODZONA W POZNANIU, 

MAGISTER PRAW, AKTORKA, DZIENNIKARKA RADIOWA, PISAR- 

KA. WSPÓŁZAŁOŻYCIELKA I PIERWSZA GWIAZDA KABARETU 

PIWNICA POD BARANAMI W KRAKOWIE (1956-1963). OD 1965 

ROKU REDAKTORKA W RADIU WOLNA EUROPA W MONACHIUM 

(RFN) PRZEZ PONAD 20 LAT. NA PIERWSZYM ROKU STUDIÓW 

(1951) ARESZTOWANA PRZEZ UB ZA PRZYNALEŻNOŚĆ DO ANTY- 

STALINOWSKIEJ ORGANIZACJI. PO WYJEŹDZIE DO AUSTRALII 

W 1987 ROKU BYŁA KORESPONDENTKĄ RWE W AUSTRALII. 

I K O N A P O L S K I E J K U L T U R Y 

Barbarę Nawratowicz poznałam 

na jednym ze spotkań 

Klubu Pozytywnej Kobiety organizowanych 

przez Beatę Larcombe 

w Polskim Klubie im. gen. Sikorskiego 

w Perth. KPK skupia kobiety, 

„które pragną osiągnąć stan 

harmonii pomiędzy życiem zawodowym 

a prywatnym i jednocześnie 

chcą znaleźć trochę czasu dla 

siebie. Dlatego ważnym aspektem 

Klubu jest organizowanie wspólnych 

spotkań i imprez kulturalno- 

-oświatowo-rozrywkowych” [Źródło: 

https://www.facebook.com/ 

KPKPerthWA/ – przyp. red.]. 

Atmosfera takich spotkań jest zawsze 

wspaniała – panie przynoszą 

smakołyki, dzielą się swoimi doświadczeniami 

i zainteresowaniami, 

powstają nowe znajomości, 

rodzą się przyjaźnie. 

34 


Barbarę Nawratowicz przedstawiła 

nam miejscowa działaczka Hanna 

Lilpop – obie panie są zaprzyjaźnione 

od wielu lat. 

Panią Barbarę powitałyśmy 

owacjami. Ponieważ mieszka 

w Perth od wielu lat, niektóre osoby 

znały ją już wcześniej. 

W przeszłości założyła tutaj Radio 

Głos Polonii, uczestniczyła 

w obchodach świąt, pracowała 

intensywnie na rzecz lokalnej społeczności. 

Od wielu lat organizuje 

również swoje spotkania autorskie 

z racji wydawanych książek. 

Jednak nie wszystkie uczestniczki 

spotkania znały Barbarę Nawratowicz, 

a dowiedziawszy się o tym, 

że była współzałożycielką i pierwszą 

gwiazdą kabaretu Piwnicy pod 

Baranami, jak również dziennikarką 

z wieloletnim stażem w Radiu 

Wolna Europa – nie potrafiły 

ukryć podziwu. 

Barbara Nawratowicz należy 

do pionierów lat pięćdziesiątych, 

którzy wypromowali w Piwnicy 

pod Baranami najwspanialszych, 

największych i najpiękniejszych 

w polskiej kulturze Polski. 

Za wybitne zasługi w propagowaniu 

polskiej kultury została odznaczona 

Krzyżem Kawalerskim Orderu 

Zasługi Rzeczpospolitej Polskiej, 

posiada również status kombatanta 

RP. Zapragnęłam dowiedzieć się 

o tej niezwykłej osobie jak najwięcej. 

Przeczytałam więc opublikowane 

w Internecie wywiady, obejrzałam 

filmy ze spotkań organizowanych 

dla niej przez Piwnicę pod 

Baranami oraz filmy ze spotkań 

autorskich w Krakowie. Najbardziej 

wzruszył mnie ten, w którym 

pani Basia siedzi na ławeczce przy 

p o mn i ku Pi o t ra S krzyn ecki ego 

w Krakowie – jej byłego serdecznego 

przyjaciela. Opowiada histo 

ri ę i ch d wo j ga n i ewi d o czn emu 

w filmie dziennikarzowi, ale wyczuwa 

się, jakby mówiła do samego 

pana Piotra. Tych dwoje łączyło 

ze sobą wiele pięknych, twórczych 

chwil. Razem z nim, Wiesławem 

Dymnym i kilkoma innymi, powo-

„Wszystko to zaczęło się od wynoszenia węgla. Przestrzeń 

dla tego fenomenu trzeba było najpierw własnymi rękami 

uporządkować, odgruzować, bo to była przecież zwyczajna 

piwnica na węgiel; brudna, cuchnąca, zimna i bez prądu. 

To pierwotnie miał być klub młodzieży artystycznej, a kabaret 

pojawił się później, właściwie przez przypadek. Kluby, 

teatry i kabarety mnożyły się jak grzyby po deszczu, bo po 

październikowej odwilży w 1956 r. było trochę więcej wolno”. 

Źródło: K. Siwiec, Mój striptiz w Piwnicy pod Baranami był holenderski: rozbierałam rower, 

„Wyborcza.pl/Tygodnik Krakowski”, 9.06.2016. 

łali do życia Piwnicę pod Baranami 

i organizowali przedstawienia dla 

„piwnicznej” publiczności. 

Na temat pani Barbary 

można znaleźć wiele informacji, 

ale ja pragnęłam czegoś więcej, 

chciałam odnaleźć materiały takie 

jak: teksty, wiersze, skecze, a nade 

wszystko usłyszeć głos tej pięknej, 

młodziutkiej aktorki z tamtych 

lat, choćby z nagrań w Radiu Wolna 

Europa. Wiele interesujących 

materiałów znalazłam w jej książkach: 

Kabaret „Piwnica pod Baranami”. 

Fenomen w kulturze PRL, 

Kraków 2012; Piwnica pod Baranami. 

Początki i rozwój (1956- 

1963), Kraków 2010; Kabaret „Piwnica 

pod Baranami”, 1956-1963. 

Fenomen w kulturze PRL, Kraków 

2018; BARDZO MIŁOŚĆ Wiesław 

Dymny i Ja – książka dotycząca 

wspomnień o Wiesławie Dymnym, 

wydana w 2020 roku. 

Pani Basia pracuje obecnie 

nad kolejną książką. O czym – to 

na razie tajemnica, ale ten niewątpliwie 

cenny materiał z pewnością 

przybliży czytelnikowi czasy Polski 

z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, 

nieznanych przecież młodemu 

pokoleniu. Barbara Nawratowicz 

przez całe swoje życie zgromadziła 

kopalnię różnorodnych 

dokumentów, które sukcesywnie 

wysyła do Biblioteki Jagiellońskiej 

w Krakowie, by tam gromadzono 

je w archiwach. 

Nagrania Wolnej Europy podobno 

można odnaleźć w archiwum radiofonii 

w Warszawie. 

*** 

Jestem szczęściarą. 

Oto znalazłam się sam na sam 

z tą niezwykle piękną postacią, 

która w swoim życiu imała się różnych 

zawodów – była prawniczką, 

aktorką, dziennikarką radiową 

i pisarką. W Australii pracowała 

dla radia SBS w Sydney, założyła 

kabaret Kogel Mogel, z którym 

objechała cały kontynent. Włada 

kilkoma językami. Interesuje się 

Polską. 

Kiedy weszłam do jej pokoju, 

słuchała polskiego dziennika 

radiowego. Ma dni wypełnione 

po brzegi, w kalendarzu wiele 

dat już zarezerwowanych na następne 

miesiące – to różnorakie 

spotkania z ludźmi, wydarzenia 

kulturalne. Jest osobą niezwykle 

zorganizowaną. Niedawno była 

honorowym gościem wieczoru 

poetycko-muzycznego: „Miłość 

w poezji i muzyce” zorganizowanym 

przez Kawiarenkę Poetycką 

w Klubie im. gen. Sikorskiego. 

Mówi do mnie: „Trzeba 

coś robić, bo jak człowiek przestaje 

coś robić, to dostaje alzheimera”. 

Rozglądam się po pokoju. 

Na dużym stole leżą Jej książki, na 

ścianach fotografie – Jej samej, 

Wiesława Dymnego i rodziny. 

Te ostatnie stoją również na komodzie 

w sypialni – rodzice, brat, 

mąż, teściowie, a także fotografia 

ukochanego pieska. 

35 


Z australijskim mężem przeżyli 

czterdzieści lat. Zapoznali się 

w Radiu Wolna Europa. „Mąż był 

dziennikarzem z krwi i kości” – 

mówi. Na korytarzu wiszą plakaty 

ze słynnych w Polsce wydarzeń: 

z F i l h armo n i i Na ro d owej z 12 stycz - 

nia 1963 roku – IV Koncert Jazzowy 

Sonata Księżycowa, Komedia 

Niebo na Ziemi Państwowego 

Teatru im. Stefana Żeromskiego 

Scena w Kielcach – i niezwykła 

fotografia z 1962 roku, na której 

pani Basia jest wśród największych 

gwiazd polskiej sceny, takich 

jak: Irena Kwiatkowska, Marian 

Załucki, Bohdan Łazuka i inni – to 

„Wiele rzeczy jest nie do 

powtórzenia. Kto dzisiaj zdoła 

podrobić genialne autorskie 

monologi Wieśka Dymnego? 

Albo Krzysia Litwina 

w słynnym numerze «Major 

Pyć – Jestem ciemny, głupi 

chłop» z programu «Odczyt 

o nowoczesności w sztuce»?” 

Źródło: K. Siwiec, Mój striptiz w Piwnicy pod Baranami był 

holenderski: rozbierałam rower, „Wyborcza.pl/Tygodnik 

Krakowski”, 9.06.2016. 

„Na porannym przesłuchaniu okropnie wściekły ubek zacytował 

mi fragment długiego raportu swojego «łapsa», 

który donosił, że naubliżaliśmy towarzyszowi Gomułce, 

bowiem «naród wołał Wiesiu, Wiesiu, a on siedział i się 

bujał, i naród mu podpowiadał, a on nic, tylko się bujał 

z narodu»… Nie wiedziałam, czy śmiać się czy płakać – 

zaproponowałam temu wywiadowcy, żeby swojego agenta 

dołączył do naszego zespołu, bo ma wyjątkowo twórczą 

wyobraźnię”. 

Źródło: J.R. Kowalczyk, Barbara Nawratowicz, Kabaret Piwnica pod 

Baranami. Fenomen w kulturze PRL, 

Culture.pl, 26.03.2013. 

Czwartkowy podwieczorek w kawiarni 

Feniks. 

To niezwykłe, że mogę to 

wszystko zobaczyć! Doświadczyć! 

Prawdziwe skarby! Pytam o przyjaciół 

– tak, ma ich całkiem sporo, 

często się kontaktują, z tymi w Polsce, 

obecnie drogą internetową. 

Do ojczyzny już się nie wybiera, 

ale kto to może przewidzieć? 

Na biurku pani Basi stoi duży monitor 

z komputerem. Nowoczesny 

sprzęt do wykonywana codziennych 

obowiązków i kontaktów ze 

światem. Rozmawiamy o kolejnym 

spotkaniu autorskim, które jest zaplanowane 

na 20 listopada w Klubie 

im. gen. Sikorskiego – kolejna 

frajda dla czytelników, fanów literatury 

Barbary Nawratowicz. Już 

pytają, już składają zamówienia. 

Ja też czekam. Zapytałam, czy mo- 

36 


głabym nabyć wcześniej wymienione 

pozycje książkowe. Mogłam 

otrzymać tylko jedną, tę o Wiesławie 

Dymnym. Z piękną dedykacją: 

„Dla Danusi – najserdeczniej – 

(serduszko) Basia Nawratowicz”. 

Mogę również wybrać sobie fotografię 

pani Basi – z wielu, które 

zwykła rozdawać na spotkaniach 

autorskich. Bardzo się cieszę! 

W książce, którą dostałam znajdują 

się same perełki – wszystko, 

co potrafił wymyślić, napisać, wyrysować 

i stworzyć niezwykle utalentowany 

i zakochany w Basi – 

Wiesław Dymny. „Mysiu Mysiu 

Mysiu tak bardzo Cię KOCHAM. Ja 

umrę od samej myśli. Wiesław”, 

autorka zaś pisze: „Snuliśmy plany 

stworzenia wielkich dzieł sztuki 

w malarstwie, teatrze, literaturze 

i filmie.” albo – „Spotykaliśmy się 

w siedliskach ciągle jeszcze niezależnej 

myśli, jakimi były kawiarnie. 

Mimo naciskającej zewsząd 

czerwonej politycznej indoktrynacji 

i nachalnej propagandy komunistycznej. 

Kraków bronił się dzielnie 

i jak zawsze był oazą niezależnej 

myśli”. To mój pierwszy rzut 

okiem na książkę, a już zachęca, 

wciąga do tego trudnego, lecz magicznego 

świata. Świata, w którym 

tworzyli młodzi, piękni, buntowniczy 

zapaleńcy tamtego okresu, jak 

i sama Barbara Nawratowicz, której 

twórcze działanie, niezależnie 

z jakiego krańca świata – zawsze 

były z myślą o Polsce i dla Polski. 

*** 

Spoglądam przez okno przestrzennego, 

przytulnego apartamentu,

„Moje piwniczne przygody zaczęły się z chwilą, kiedy Małgorzata Hillar 

kazała mi przeczytać parę swoich wierszy. Potem Kazio Wiśniak napisał 

dla mnie słynny monolog Markizy, który okazał się hitem”. 

Źródło: K. Siwiec „Wyborcza” 

„A okienko, przez które dawniej zrzucano węgiel, 

zachowało się do dziś. Za naszych kabaretowych 

czasów wpadł kiedyś przez nie z ulicy Cygan z patelnią, 

a wszyscy myśleli, że to część programu”. 

Źródło: K. Siwiec, Mój striptiz w Piwnicy pod Baranami był holenderski: 

rozbierałam rower, „Wyborcza.pl/Tygodnik Krakowski”, 9.06.2016. 

„Występowały też sporadycznie piękne prostytutki z ulicy Floriańskiej 

oraz wariatka z Kobierzyna, która odśpiewała «lecą z drzewa 

jak dawniej kasztany», zerwała z głowy perukę i rzuciła ją na 

widownię, ukazując zachwyconej publiczności kompletnie łysą 

czaszkę. Następnie wpadli sanitariusze z Kobierzyna z kaftanem 

bezpieczeństwa i łysą śpiewaczkę wyprowadzono w burzy 

oklasków. Wiele osób myślało, że to jeden z punktów naszego 

programu”. 

Źródło: Facebook, oficjalna strona Piwnicy pod Baranami. 

„(…) moja młodość to lata 50. i 60. – koszmarny czas zniewolenia. 

Ale tę wolność myśmy nosili w sobie. Na zewnątrz 

było szaro, ubogo i siermiężnie, a my w środku byliśmy jakże 

kolorowi! Naprzeciw ponurej gomułkowszczyźnie. Piotr 

Skrzynecki powtarzał za Michelem Montaigne’em, a my za 

Piotrem: «Jak się sami nie zabawimy, nikt nas nie zabawi»”. 

Źródło: K. Siwiec, Mój striptiz w Piwnicy pod Baranami był holenderski: 

rozbierałam rower, „Wyborcza.pl/Tygodnik Krakowski”, 9.06.2016. 

w którym mieszka – za oknem widać 

spiętrzone fale oceanu. 

Dzisiaj akurat jest wietrznie, pogoda 

nie sprzyja spacerom, no i jeszcze 

obowiązują maski. 

Pani Basia zastanawia się, co zamówić 

na kolację. Pytam, co lubi. 

Pierogi, ale tylko z kapustą. 

Marzy jej się również taka polska, 

cieniutko pokrojona, łososiowa 

polędwiczka. Wspomina dawną 

Wistulę, jej smaczne wyroby wędliniarskie 

i oczywiście właściciela, 

którego polubiła. Na pytanie 

o marzenia – uśmiecha się i mówi: 

„Przeżyć”. 

Życzę pani Barbarze Nawratowicz, 

która jest dumą Polonii w Perth, 

przeżycia jeszcze wielu, wielu lat. 

Życzę Jej opublikowania kolejnej 

książki. Mogę napisać, że to będzie 

bardzo ważna pozycja książkowa 

w literaturze polskiej. Życzę, 

nade wszystko, zdrowia i wielu 

jeszcze słonecznych, twórczych 

lat. [DD] 

zamieszkała w Perth w Australii. 

Członkini Stowarzyszenia Autorów 

Polskich II Oddział w Warszawie. 


37

38 

38 


KATARZYNA DĄBECKA 

*** 

schylam się 

nisko 

w srebrnym zbożu 

bezpiecznie 

przy mokrej ziemi 

w porannym słońcu 

patrzy na mnie 

tylko 

linia horyzontu 

ANNAPURNA 

X-RAY 

nie ulepisz mnie 

nie zmienisz 

nie uciszysz 

kartka położona przy mnie 

płonie szybciej niż w ogniu 

nawet, jeśli nie zrozumiesz 

moich myśli 

nie poznasz mego dotyku 

ani żadnej rzeczy 

która moja jest 

nie patrz na mnie 

tylko przez sex 

jestem jak X-Ray 

wchodzę głębiej 

niż możesz wejść 

we mnie 

nazywam się 

miłość 

połóż się 

wzdłuż 

kolorowych czakramów jej wnętrza 

dryfuj snem 

dumnie rozchylonym pięknem 

kradnij nadprzyrodzone zwoje 

garściami 

czekanami obejmuj… 

zaledwie cienie chmur 

ona 

zaczarowała przestrzeń 

smaga cię, oszałamia 

groźna, naga 

tajemnica ośmiu tysięcy nocy 

w kardiogramie Ziemi poczęta 

wnikaj 

pokornie w górę pnij się 

spokojem 

SZCZĘŚCIE 

noc bez poduszek 

świt 

wiatr 

śnieg 

dotyk za uchem 


39 39

Wiedźma 

spod Warszawy 

Są zwyczajni ludzie, całe życie 

biegający za zwyczajnymi 

sprawami. Zmęczeni, zagonieni, 

niemający czasu. Są też inni ludzie – 

barwne ptaki, barwne motyle. Tacy, 

którzy zawsze znajdą czas, żeby 

p rzy tu l i ć s i ę d o d rzewa . Z j ed nym 

z takich „motyli” udało mi się zamienić 

kilka słów. Moim gościem jest Agnieszka 

Waszak, delikatna, eteryczna 

blondynka prowadząca popularny 

blog Kociołek Wiedźmy. 

Słowo „wiedźma” pochodzi od 

słowiańskiego „wiedźba”, czyli 

wiedza. Skąd Ty czerpiesz wiedzę 

o tym, jak robić rozmaite eliksiry 

z naturalnych ziół? 

Dostępna wiedza o ziołach jest przeogromna. 

Prawdziwa wiedźma zdobywa 

ją cały czas. Często mówię, 

że jednego życia na jej zgłębienie 

za mało. Mam wrażenie, że w kilku 

innych wcieleniach zioła były 

zawsze b l i s ko mn i e. A ta k s eri o, j u ż 

w dzieciństwie najchętniej spędzałam 

czas w ogrodzie i w otaczającej go 

dziczy. Na łąkach, w lesie, nad wodą. 

Przyglądałam się z bliska życiu, które 

wypełniało te przestrzenie. Roślinom, 

grzybom, porostom i różnorodnym 

stworzonkom mieszkającym wśród 

nich. Temu całemu niesamowitemu 

kosmosowi, który mamy na 

wyciągnięcie ręki. Nie byłabym sobą, 

40 


gdybym nie próbowała, jak smakują 

źdźbła traw, owoce dzikich jabłoni, 

grusz czy berberysów. I jak smakują 

kwiaty. 

Możesz się domyślić, że najbardziej 

lubiłam się bawić w wiedźmę lub 

czarownicę, zbierając zioła, wiążąc je 

w pęczki, zalewając wodą w malutkich 

buteleczkach, a nawet gotując 

wywary nad ogniskiem. Zapisywałam 

całe zwoje wymyślonymi przez siebie 

przepisami na mikstury. A kiedy 

nauczyłam się czytać, to najchętniej 

sięgałam po książki zielarskie i przyrodnicze. 

Nieco o ziołach dowiedziałam 

się też od rodziców. 

Mówię o sobie, że jestem nowoczesną 

wersją wiedźmy. Z zapałem myszkuję 

w dawnej, tradycyjnej wiedzy 

zielarek i łączę ją z najnowszymi odkryciami 

z dziedziny fitoterapii. Na 

moim biurku piętrzą się stosy zielarskich 

ksiąg. Opracowując wpisy na 

blog, przeczesuję nie tylko książki, 

ale również Internet – polskie i zagraniczne 

strony. Trzeba być czujnym, 

gdyż można natrafić na mnóstwo 

cennych informacji, ale też na nieścisłości 

i błędy. Wiele z przygotowywanych 

przeze mnie mikstur ziołowych 

to moje autorskie opracowania. 

Za każdym razem, gdy okazują się 

pomocne, dostaję skrzydeł. 

Co jest Twoim największym odkryciem 

na polu zielarstwa, a może ziołolecznictwa? 

Największe odkrycia są czasem najprostsze. 

Niesamowite dla mnie jest 

to, iż wokół siebie mamy wszystko, 

co nam potrzeba. Natura nas karmi, 

d o d a j e s mak p o t rawo m, wzmacn i a 

i przywraca zdrowie oraz obdarza 

nas wspaniałymi kosmetykami. 

Bardzo istotne są dla mnie magiczne 

moce ziół. Te wszystkie dary są 

sprytnie ukryte pod postacią niedocenianych, 

a nawet tępionych roślin, 

nazywanych nielubianym przeze 

mnie słowem „chwasty”, takich jak: 

pokrzywa, mniszek, bylica, wrotycz, 

bluszczyk kurdybanek, skrzyp, gwiaznica. 

Odkryłam także, że są one 

wielofunkcyjne, mają bardzo szeroki 

zakres działania. Również z roślin typowo 

ozdobnych, jak: forsycja, funkia 

bądź liliowiec, potrafię wyczarować 

pyszne i wzmacniające zdrowie 

jedzonko. 

Wiem, że piszesz też książki dla 

dzieci… 

…i ilustruję, i samodzielnie je wydaję. 

Jak dotąd stworzyłam dwie. 

Pora słońca, czas księżyca to bajki 

utrzymane w magicznym klimacie, 

z Jednorożcem, Gryfem, Nietoperzem, 

Sową i Żabą. O wierze w siebie, 

spełnianiu marzeń, przyjaźni, szacunku 

dla „innych”, o pięknie i różnorodności 

otaczającej nas przyrody. 

A wraz z małą, nieśmiałą, szarą Mysią 

w kosmosie odkrywam tajemnice 

i wspaniałość wszechświata. Mysia 

spełnia swoje marzenia i leci w kosmos, 

gdzie poznaje planety, komety, 

gwiazdy, czarne dziury i kosmitów. 

C zęsto s p o tyka m s i ę z d z i ećmi w szko - 

łach, przedszkolach, bibliotekach. 

Bardzo to cenię, gdyż mogę obserwować, 

jak reagują one na moje bajki, 

co je zaciekawia, co zaskakuje. 

Czy słowiańskość w jakimś stopniu 

Cię fascynuje i inspiruje, czy po prostu 

lubisz życie zgodne z naturą, a to 

podobieństwo do dawnych czasów 

to jedynie przypadek? 

Jak najbardziej fascynuje mnie kultura 

dawnych Słowian: wierzenia, tradycje, 

piękne zwyczaje przekazywane 

z pokolenia na pokolenie, kultywowane 

mniej lub bardziej świadomie 

przez większość społeczeństwa.

W świętych miejscach naszych przodków, 

na świętych górach czuję się jak 

u siebie w domu. Znajduję też swoj 

e ma łe mi ej s ca mo cy, n a p rzykład 

w ustronnych zakątkach lasu, wśród 

paproci i pokrytych mchem pni 

drzew. Tu wszystko jest przesiąknięte 

niesamowitą energią. 

Doceniam rekonstrukcje dawnego 

świata, odbudowane grody, chaty. 

Lubię też skanseny, gdzie przeszłość 

jest wręcz namacalna. Gdy mam 

ochotę, zakładam uszytą przez siebie 

lnianą suknię o średniowiecznym 

kroju i przepasuję się krajką. 

Będąc w lesie, gawędzę z moim dob 

r ym zn aj o mym L eszym, n a d wo d ą – 

z rusałkami, a na polach – z południcą. 

Z południcą tylko w południe oczywiście. 

Zbliża się noc, podczas której 

nasi przodkowie czcili Mokoszę, boginię 

płodności. Jak Wiedźma będzie 

obchodzić to święto? Będą jakieś 

nagie tańce przy ognisku? 

Noc kupały (kupalnocka, kupała) to 

moje ukochane słowiańskie święto, 

obchodzone w najkrótszą noc 

w roku. Od tej nocy można się bezpiecznie 

kąpać w otwartych wodach 

bez ryzyka porwania przez demony 

wodne. Święto ognia i wody, pełne 

swobody, radości, ucztowania na 

świeżym powietrzu, śpiewów i – tak, 

jak wspomniałeś – tańców. Święto 

płodności i urodzaju. To czas łączenia 

się w pary, czas wróżb i zabiegów 

mających przynieść miłość. Równie 

istotne jest oczyszczenie i ochrona 

przed złymi energiami, a także przywoływanie 

zdrowia i obfitości, pozwalających 

na spokojne życie. Do 

tego wszystkiego niezbędne są magiczne 

zioła: dziurawiec, krwawnik, 

dzwonek, chaber, mięta, rumianek, 

ruta, szałwia… 

W dawnych czasach cała 

wspólnota brała udział 

w tym wydarzeniu. Co 

ciekawe, w ostatnich latach 

spędzałam noc kup 

a ły w s a mo tn o ś ci l u b 

w bardzo niewielkim 

gronie, ale zawsze 

blisko natury. Paliłam 

ognie, patrzyłam na 

księżyc i gwiazdy. 

W tym roku zamierzam 

spotkać się z moimi przyjaciółmi, 

założyć suknię, 

przepasać się bylicą, upleść 

wianki i wrzucić do ognia aromatyczne 

zioła. A kto wie, co się dalej 

wydarzy? Czy pójdę szukać w leśnych 

ostępach jaśniejącego kwiatu paproci? 

Czy szczęście mi przyniesie? 

Jakiej rady udzieliłabyś naszym Czytelnikom? 

Jak powinni żyć? 

Oj, nie zwykłam udzielać rad, bo 

uważam, że każdy może żyć według 

własnych pomysłów, przekonań. 

Hmm, właśnie chyba mi wyszła taka 

rada. Mogę życzyć wszystkim, by odnaleźli 

szczęście, spełnienie i spokój 

wewnętrzny, kierując się sercem, 

nawet jeśli wszyscy wokół doradzają 

inaczej. Nawet jeśli nikt tego nie 

rozumie, jeśli nie jest to łatwe. Żeby 

słuchali głosu intuicji – tych cichutkich 

podszeptów, które z czasem 

zaczynają coraz głośniej krzyczeć 

i rozwieszać transparenty, gdy się je 

ignoruje i nie działa zgodnie z nimi. 

Żeby byli dobrzy w równej mierze dla 

siebie i dla innych. 

Twoje największe i najgłębiej skrywane 

marzenie? 

Największe jest takie, żeby ludzie żyli 

w poszanowaniu ziemi i przyrody, 

których są częścią i bez których zginą. 

Żeby mądrze i z wdzięcznością korzystali 

z darów natury, pamiętając, 

że po nas mają przyjść nasze dzieci, 

wnuki, prawnuki. Ziemia jest nie 

tylko domem ludzi, ale wszystkich 

istot ją zamieszkujących. Jest jednym 

wielkim organizmem. Chciałabym, 

żeby osoby zbierające zioła wybierały 

tylko te, które są w danym momencie 

potrzebne. Żeby czyniły to, 

starając się zrobić jak najmniejsze 

szkody, pozostawiały część roślin na 

odtworzenie dla innych zbieraczy, dla 

innych stworzeń. Marzę o tym, żeby 

ludzie chodzący po lasach i łąkach 

pojęli, że pusta butelka jest znacznie 

lżejsza niż pełna, można ją zabrać ze 

sobą ze spaceru i wyrzucić do śmieci. 

M a rzen i e n aj głęb i ej s kr y wan e – 

w tym momencie przestaje być 

najgłębiej skrywanym – jest takie, 

żebym znalazła swoje wyśnione, 

zaczarowane miejsce: chatkę wśród 

drzew, kwiatów i ziół, nad wodą, 

gdzie będzie słychać muzykę, bębny, 

a drzwi pozostaną otwarte dla gości. 

Będzie tam przestrzeń dla rozmaitych 

twórczych działań, dla radości, 

oddechu, wyciszenia i uzdrowienia. 

To ja Ci życzę, żeby wszystkie Twoje 

marzenia się spełniły. Dziękuję za 

rozmowę [JP] 


41

POEZJA 

Polecane 

Juliusz Wątroba 

Poeta, prozaik, satyryk, kabareciarz. 

Debiut liryczny w „Radarze”(1977), satyryczny w „Szpilkach” 

(1977), książkowy w Wydawnictwie Śląsk (Chwila 

przemienienia, Katowice 1983.) 

Opublikował 53 książki. Autor musicali, spektakli, programów 

kabaretowych, tekstów pieśni i piosenek, 

felietonów, reportaży… Setki jego wierszy ukazało 

się w pismach literackich, kulturalnych, satyrycznych 

i w edycjach zbiorowych. Laureat około stu konkursów 

literackich. Członek Związku Literatów Polskich, Stowarzyszenia 

Autorów ZAiKS. 

W latach 1989 – 2004 współpracował z Polskim Radiem, 

gdzie jego utwory interpretowali najwybitniejsi 

aktorzy. Członek kabaretów TON i FANaberie. 

Otrzymał wiele nagród i wyróżnień, w tym medal 

Zasłużony Kulturze Gloria Artis. 

42 


POWTÓRKA 

Dzieci się bawią w Adama i Ewę 

Raj taki mały a jednak prawdziwy 

Bóg Ojciec z paskiem jak z mieczem ognistym 

Szatan w antenie satelity kusi 

Jabłko spróchniało w proszek narkotyku 

Raj – dom rodzinny odpływa i tonie 

NAŁÓG 

ŚWIĘTY 

Wiem że jesteś święty 

Nie wstydź się tego 

Wyciągnij z kieszeni składaną aureolę 

Rozwiń pomięte skrzydła 

O jak pięknie 

Nie zapomnij tylko umyć rąk 

zbluzganych krwią dobrych uczynków 

Poezję – jak wódkę – trzymam w butelce 

Piję małymi kieliszkami 

by zbytnio nie uderzyły do głowy 

promile metafor 

ogrzewające lód po(d)miotu gospodarczego 

zamieniające papier w anielskie pióra 

wyrastające na moim przygarbionym cieniu 

skrzydłami Pegaza 

a może tylko blankietami 

niezapłaconych rachunków 

NASENNIE 

Odstawiłem ręce na bok – śpią 

Wyrzuciłem nogi na kołdrę – śpią 

Zamknąłem oczy kluczem powiek – śpią 

Odstawiłem głowę na półkę – śpi 

Postawiłem świat na głowie – śpi 

Tors rzuciłem na podłogę – chrapie 

Serce wstawiłem do lodówki 

– nie śpi tylko łomoce kocha i kocha 

i w drzwi drapie i drapie 

POEZJA 

PALEC BOŻY 

Jak wygląda Palec Boży? 

Ciągle o tym myślę 

Czy ma kształt rakiety 

i wyrachowanie komputera? 

Czy zakończony jest zakrzywionym 

paznokciem tęczy 

czy może ostrzem pioruna krojącego 

tort nieba na słodkie porcje? 


Ta myśl nie daje mi spokoju 

I kogo dotknie? 

Czy tę parę która w seksie 

dostrzega siódme niebo 

Czy księdza proboszcza 

który dławi się celibatem 

Czy polityka siedzącego 

na stołku obłudy 

Czy poetkę bluźniącą wierszem? 


Powiedz mi Boże 

ale jeśli nie musisz 

to mnie Nim nie tykaj 

RAJ 

Dzień się kończy tak samo jak w raju: 

słońce wytrzeszcza czerwone oko 

chłód otula mrokiem drzewa 

a Ewa układa – jak klocki lego – 

dzieci do kolorowego snu 

zastanawiając się jak zacerować 

duszyczki podziurawione 

grzechem pierworodnym 

Adam daremnie wali młotem głowy 

w zatrzaśniętą bramę 

aniołowi z ognistym mieczem 

wyrywa pióra 

choć i tak wszystko na darmo 

więc zrezygnowany idzie spać 

do kieliszka 


43

44 


RICARDO MODI 


45

FOTOGRAFIA JEST DLA MNIE 

FORMĄ BUNTU 

46 

46 


RICARDO 

MODI 

Ricardo Modi jest meksykańskim fotografem urodzonym w Cuernavaca Morelos. 

Fotografią zainteresował się już w bardzo młodym wieku, kiedy to po raz pierwszy 

przekroczył próg Centrum Sztuki Morelos. Tam zrodziło się jego zamiłowanie do 

portretu i jego trzech odsłon: spojrzenie przez aparat, spojrzenie portretowanej osoby 

(przed kamerą nie jesteśmy już panami siebie) i spojrzenie widza (w obliczu portretu 

nie chodzi tylko o fotografa czy portretowanego, ale także o odbiór oglądającego, 

który kontempluje finalny produkt). W późniejszych latach kontynuował studia 

w CAAV (Universidad de Medios Audiovisuales w Guadalajara) i zakończył edukację 

na ZEA. Twierdzi, że rzeczywistość jako taka jest nudna, więc ją świadomie 

przekształca, fotografuje, a potem edytuje. 


47 

47

zeczywistość jest nudna, 

wolę ją przekształcać, 

a potem fotografować 

48 


Dlaczego fotografia? Jak zaczęła się Twoja 

przygoda jako fotografa? 

Do sztuki ciągnęło mnie od wczesnego 

dzieciństwa. Najpierw do muzyki i pisania, 

ale szybko przerzuciłem się na fotografowanie, 

gdy w wieku 13 lat znalazłem stary aparat mojej 

mamy. Wtedy to zakochałem się w fotografii 

i od tego momentu nie przestałem robić zdjęć. 

Lubię opowiadać historie za pomocą jednego 

ujęcia. Jestem wielkim miłośnikiem takich 

„short stories”. 

A jak powstają te historie? Czy masz je 

w głowie, zanim sięgniesz po aparat, czy 

historia rozwija się w trakcie pracy nad 

zdjęciem? Co jest pierwsze? 

Przed realizacją danego projektu przygotowuję 

go, rozpisuję, planuję. Czyli historia powstaje 

przed sięgnięciem po aparat. Lubię opowiadać 

o sprawach, które dzieją się na co dzień w moim 

mieście i kraju. Moja sztuka jest przeładowana 

krytyką polityczną i społeczną, ale zawsze 

z odrobiną ironii i humoru. Fotografia jest moim 

sposobem na bunt przeciwko różnym formom 

niesprawiedliwości. 

Czy fotografujesz tylko ludzi? 

Lubię fotografować wszystko, co wzbudza 

moją uwagę jako artysty. Wiele moich 

zdjęć to autoportrety, ale bez konieczności 

fotografowania siebie. Spojrzenia innych 

odzwierciedlają mnie samego. 

Czy postrzegasz siebie jako artystę z misją? 

Uważam, że każdy artysta powinien być 

zaangażowany społecznie w mniejszym lub 

większym stopniu. Powinien podejmować 

dyskusje w ważnych, często trudnych 

sprawach. Ja to robię, mimo że moje prace 

były wielokrotnie cenzurowane. Ale to mnie 

na szczęście nie zniechęca. 

Jak to cenzurowane? 

Większość poruszanych przeze mnie tematów 

ma charakter polityczny i religijny, co dla 

wielu jest oburzające. Zabawne jest to, że 

w żadnym z tych dwóch tematów nikogo nie 

obrażam. Moje prace to zwykle wyrwane 

z kontekstu obrazy. Warto wspomnieć, 


49

Podoba mi się pomysł 

ingerencji w zdjęcie 

że nigdy nie staram się urazić niczyich uczuć – 

to po prostu moja wizja rzeczy. 

Jaka jest Twoja osobista definicja sztuki? 

Sztuka jest dla mnie koniecznością. 

Nie wyobrażam sobie dnia bez możliwości 

obcowania z nią lub tworzenia jej, 

przekształcania rzeczywistości tak, jak ja ją 

widzę, a następnie zatrzymania tej chwili 

na zdjęciu. 

Kto jest Twoim mistrzem w sztuce? 

Mam kilku: Jan Saudek, Sally Mann, Robert Capa 

Graciela Iturbide, Nan Goldin, Mauricio Toro 

Goya, Hugh Holland. 

Kto miał na Ciebie największy wpływ? 

Jan Saudek. 

Dlaczego? Co jest takiego szczególnego 

w jego pracach? 

Saudek ma bardzo specyficzny styl, jego zdjęcia 

wyglądają jak obrazy i są kontrowersyjne, 

a to jest to, co zawsze najbardziej interesowało 

mnie w sztuce. 

Wielu fotografów twierdzi, że sprzęt (drogie 

aparaty i profesjonalne obiektywy) nie ma 

większego znaczenia. Mówią, że dobry fotograf 

może zrobić wspaniałe zdjęcie przy użyciu 

ograniczonych narzędzi, takich jak smartfon. 

50 


Jaka jest Twoja opinia na ten temat? 

Aparat nie czyni fotografa. Dobry sprzęt 

fotograficzny ułatwia robienie dobrych zdjęć, 

ale to oko artysty, jego wizja i sposób postrzegania 

świata mają największe znaczenie w każdej 

formie sztuki. 

Brałeś udział w wielu wystawach. Która była 

dla Ciebie najważniejsza? 

Wszystkie mają swoje znaczenie, ale jedną z tych, 

które najbardziej mi się podobały, była moja 

pierwsza indywidualna wystawa w Cuernavaca. 

Czy zarabiasz na życie fotografią? 

Początkowo próbowałem żyć z fotografii, ale teraz 

robię to tylko z miłości do sztuki. Prowadzę firmę 

z bratem i z tego żyję. 

Czy masz jakieś nowe projekty fotograficzne? 

Obecnie zajmuje mnie edytowanie zdjęć, 

przekształcanie i fotomanipulacja. Podoba 

mi się pomysł ingerencji w zdjęcie, ponieważ 

automatycznie staje się ono unikalnym dziełem. 

Twoje marzenia? 

Być właścicielem galerii sztuki. 

Twoja fotografia „The Revival of 

Venus” znalazła się w oficjalnej 

selekcji International Lion Festival. 

Często wysyłasz swoje prace na konkursy? 


51

52 


Sztuka jest dla mnie 

koniecznością 


53

54 


Za każdym razem, gdy skończę projekt, 

staram się wysyłać zdjęcia na jak 

największą liczbę konkursów. 

„La ciencia del vuelo” to seria fotografii, 

którą wykonałeś w 2014 roku. To był 

duży projekt, w który zaangażowało 

się całkiem sporo osób (tancerki, 

makijażystki, kostiumolog, itd.). 

To była bardzo udana sesja; wyniki są 

oszałamiające. Czy możesz nam o tym 

powiedzieć więcej? 

Zawsze czułem wielki podziw dla tancerzy, 

widziałem ich jako ptaki. Ptaki moim 

zdaniem są najbardziej wolnymi istotami 

żyjącymi na ziemi. Moim zamysłem było 

pokazanie tancerzy w ruchu, jako istnień 

wyzwolonych, chciałem uchwycić 

tę szczególną swobodę, zatrzymać ich 

w locie… 

Niektóre z Twoich zdjęć są bardzo 

„meksykańskie”, co czyni je niezwykłymi, 

bardzo wyjątkowymi. Żywe kolory, 

świetny kontrast, czyste linie. 

Domyślam się, że masz to we krwi? 

Oczywiście. Lubię pokazywać w moich 

pracach elementy kultury meksykańskiej, 

tradycje, kolory i wzory. Mam to w żyłach 

i to właśnie definiuje moją tożsamość. To 

także część mojej wypowiedzi jako artysty. 

W imieniu Post Scriptum życzę Ci samych 

artystycznych spełnień i wymarzonej 

galerii. Dziękuję za rozmowę. [RC] 


55

56 


RICARDO 

MODI 


57

Olga Jaśkiewicz-Steranko 

Z pisarką Ulą Ryciak rozmawia Anna Maruszeczko 

58 

„Intuicja 

j e s t 

jednym 


z 

moich 

głównych 

narzędzi” 

Jedna z Twoich postaci „cierpi na 

taką przypadłość, która zmusza 

ją do tego, by porzucać oswojone 

przestrzenie i twarze, by wciąż mierzyć 

się z tym, co obce”. Czy to także 

Twoja przypadłość? 

Może to raczej jakiś głód wewnętrzny, 

odradzające się pragnienie? Odkąd 

pamiętam, ciekawiła mnie sytuacja 

zejścia ze ścieżki, którą idę 

i wyjścia gdzieś poza to, co znam. 

To mnie prowadzi. 

Nie masz potrzeby osadzenia się, 

udomowienia, zadomowienia się 

gdzieś? 

Tendencja nomadyczna nie wyklucza 

pragnienia zadomowienia. 

To dwie figury, które są w nas równocześnie, 

tak jak światło i cień. 

I czasem coś nas przechyla w jedną 

stronę, a czasem w tę drugą. 

Balansujesz? 

Zazwyczaj wychylam się w którąś 

ze stron. 

W zależności od czego? 

To są stany ducha, czasem impuls 

wypływa ze mnie, ale zwykle rezonuję 

z jakąś sytuacją wokół mnie, z jakąś 

osobą albo jakimś prądem nie do końca 

uchwytnym. 

Jesteś wrażliwcem, wyczuwasz i odbierasz 

fluidy, impulsy, niewerbalne informacje 

z zewnątrz. Dzisiaj też wyczułaś, 

że jest pełnia Księżyca. 

Intuicja jest jednym z moich głównych 

narzędzi, za pomocą których rozpoznaję 

świat i poruszam się po nim. Łatwo wyczuwam 

różne fale energetyczne, które 

krążą wokół. 

Zawsze wiedziałaś, że masz w sobie 

taką właściwość? 

Myślę, że instynktownie tak dział 

a ł a m . W p o d r ó ż y o d z a w s z e k i e r o - 

wałam się intuicją. Czułam, że mam 

pójść w tę stronę, a nie w inną. Czasem 

mimo informacji: „Pójdź tu”, jakiś zew 

mówił mi: „Nie, pójdź tam. Tam coś na 

ciebie czeka, coś tam jest dla ciebie do

zobaczenia, do przeżycia, do poznania”. 

To zawsze działa. 

Ty idziesz za intuicją, a wielu z nas 

ignoruje jej podpowiedzi… 

Chyba każdy ma swój moment 

gotowości, by sobie zaufać. 

Coraz silniej wyczuwalny jest trend, 

klimat społeczny, w którym ludzie 

sięgają po niekonwencjonalne metody 

poznania. Zastanawiam się, dzięki 

czemu. 

Doszliśmy do momentu, w którym 

pewne paradygmaty się wyczerpały, 

zawiodły nasze nadzieje, więc otwieramy 

się na to, żeby inaczej myśleć 

o stylu życia, o naszej planecie – 

Ziemia już nie jest tą przestrzenią, 

którą mamy eksploatować, ale tą, 

z którą mamy współistnieć. Zaczynamy 

troszczyć się o drzewa… 

Wiele osób czuje, że jesteśmy 

w jakimś momencie przełomu. 

Nieuchronnie zmienia się nasz stosunek 

do uniwersum, choć próbujemy 

jeszcze trzymać się starego wzorca, 

bo jest znany. Nowe jest jeszcze niezdefiniowane, 

nie mamy nawet języka, 

którym moglibyśmy opowiedzieć 

nowe modele życia. 

A znać słowo to połowa sukcesu. 

Tak, gdy nazwiemy uczucie czy jakąś 

emocję, to łatwiej nam z tym być. 

Nazywanie świata porządkuje obraz 

świata w nas samych. 

Nadal dużo podróżujesz? 

Kiedyś wciąż wyruszałam na długie, 

niezaplanowane wyprawy, spędzałam 

po kilka miesięcy, przemierzając 

jakiś odległy kawałek Ziemi. Bardzo 

wtedy potrzebowałam tych długich 

dystansów. 

Czego szukałaś? 

Tego, co wspólne. Spędziłam z tymi 

kobietami trochę czasu, mimo że 

nie rozumiałam ich dialektu, znajdowałam 

to, co nas łączy, co wykracza 

poza język. Gdziekolwiek pojechałam, 

prędzej czy później wyłaniała się jakaś 

nitka połączenia, przebijała się przez 

tkankę różnych odmienności. 

Czym jest dla Ciebie odkrywanie, 

że tego wspólnego jest więcej, niżby 

się początkowo wydawało? Co to za 

wartość? 

Z jednej strony to daje poczucie 

przynależności do planety Ziemia, 

ale z drugiej – to lekcja pokory, 

w której odkrywasz, że nawyki, 

z którymi przybywasz (niby takie 

ważne, cywilizowane) to jedynie jakaś 

umowa społeczna. Ważna tylko 

tam, skąd pochodzisz. Tu, gdzie się 

znajdujesz, co innego jest ważne 

i musisz z tamtej wersji siebie trochę 

się wycofać. To forma samorozwoju, 

która cię otwiera na innych i inne 

warianty losu. 

Napisałaś książkę o pięknym tytule 

Poławiaczki pereł… 

Wiele lat temu przeczytałam gnostycki 

hymn o perle i odnoszę wrażenie, że 

ciągle mi towarzyszy. Perła to metafora 

tego, co chcemy w życiu odnaleźć. 

Można powiedzieć, że to ten tajemniczy 

cel naszej ziemskiej wędrówki. 

Moje cztery bohaterki porzucają 

swoje domy i szukają swoich pereł 

na odległych krańcach świata, ale tak 

naprawdę nie ma znaczenia, gdzie jesteśmy 

– świadomie lub nie – zawsze 

tej perły szukamy. 

To jest książka o odwadze podróżowania. 

Opisuję rzeczywistość sprzed stu lat. 

Moje bohaterki nie znają telefonów, 

GPS-ów, podróżują w czasach, gdy postrzeganie 

kobiety jest dużo bardziej 

konserwatywne. Choć dzisiaj wciąż 

Co się w Tobie zmieniało, gdy zanurzałaś 

się w tę egzotyczną, nieznaną, 

tajemniczą rzeczywistość? 

Wchodziłam w stan większego 

otwarcia, z wielości doznań 

brała się potrzeba opowiadania świata. 

Zawsze poprzez ludzi. Moimi 

bohaterami były całe społeczności – 

na Alasce były to na przykład żony rybaków, 

które przyjeżdżają do Seward 

kupować nici do sieci. 

W Gwatemali – Indianki z Chichicastenango, 

które przyjeżdżają na targ 

sprzedawać swoje wyroby. 



59

ULA RYCIAK 

Pisarka, podróżniczka. Opublikowała kilkadziesiąt reportaży z pięciu kontynentów. Jednak 

wydarzyło się coś, co sprawiło, że przestała szukać bezimiennych bohaterów na dalekich 

krańcach świata i zaczęła podświetlać życiorysy kultowych postaci, ludzi ikon, często – jak mówi 

– błędnie ometkowanych. Z czułością, dociekliwością, w poczuciu misji zdejmuje klisze, które 

przypięto do tych postaci, i ujawnia to, co w nich nieznane, nowe, emocjonalne, kobiece. Jest 

autorką bestsellerowej opowieści o Agnieszce Osieckiej pt. Potargana w miłości (2016) , a także 

biografii: Nela i Artur. Koncert intymny Rubinsteinów (2018), Niemoralna Kalina (2021) i in. 

jeszcze nie jesteśmy społeczeństwem 

równościowym, świadomość jest 

nieporównywalnie większa niż na 

początku XX wieku. Wówczas kobieta, 

która opuszczała dom, by wspinać 

się w Himalajach czy badać motyle 

w amazońskiej dżungli, uchodziła 

za szaloną. Sam akt porzucenia domowego 

ogniska był już złamaniem 

konwencji społecznej. 

Aktem niebywałej cywilnej odwagi. 

Wielkim wysiłkiem. 

Kiedy na przykład Ewa Dzieduszycka 

chciała jeździć rowerem, musiała 

pokonać coś, nad czym dzisiaj 

w ogóle się nie zastanawiamy – musiała 

wytrzymać szyderczy śmiech 

otoczenia, ale i znaleźć sposób, by 

podpiąć swoją suknię tak, żeby nie 

wkręciła się jej w szprychy. 

Dlaczego postanowiłaś o nich 

napisać? 

Lubię rzucać światło na kobiety zepchnięte 

do cienia. Mamy mnóstwo 

relacji na temat mężczyzn podróżników, 

natomiast podróżniczki przepadły 

na zakrętach historii. Chciałam je 

wyjąć z niepamięci, bo były niezwykłe 

w odwadze stawiania się do swojej 

wolności. 

60 


Patetycznie powiedziane, ale dlaczego 

nie? 

Wydaje mi się, że nawet dzisiaj to jest 

aktualny temat – ta gotowość, żeby 

usłyszeć wewnętrzny zew i za nim podążać. 

Kobiety robiły to już od bardzo 

dawna, niektóre były w tym bardzo 

spektakularne, a nadal nie opowiada 

się ich historii. Herstoria ma tyle białych 

plam… 

Te kobiety same się nie upominały 

o splendor, o uznanie. Robiły swoje, 

szukały swoich pereł. 

Trudno było się im przebić przez męski 

świat. Towarzystwa Geograficzne 

składały się z samych mężczyzn, dla 

których podróżniczki były niewidzialne. 

W pewnym momencie zrobiłaś 

zasadniczy zwrot w swoich zainteresowaniach, 

przestałaś opisywać 

bezimiennych bohaterów zbiorowych, 

napotkanych gdzieś na 

krańcach świata i napisałaś opowieść 

o Agnieszce Osieckiej, także 

pod sugestywnym tytułem Potargana 

w miłości. Dlaczego? Ikoniczna 

postać, wcześniej już tyle o niej 

powiedziano, napisano. 

Byłam wiele miesięcy w Indiach, ćwiczyłam 

jogę, medytowałam, uczyłam 

się tantry, próbowałam ajurwedy. 

Po jednym z dłuższych pobytów 

w aszramie postanowiłam spełnić 

swoje marzenie i spędzić Boże Narodzenie 

na Andamanach. Kupiłam 

z w y p r z e d z e n i e m b i l e t n a p r o m 

i w dniu rejsu przyjechałam do Ćennaj 

(czyli do Madrasu). Idąc przez to 

strasznie zatłoczone miasto w kierunku 

portu, nagle usłyszałam grajka. 

Stary człowiek miał bardzo dziwne instrumenty, 

siedział i grał. Wszyscy go 

mijali, a mnie coś zahipnotyzowało. 

Stałam i słuchałam. Świadoma część 

mnie mówiła: „Co robisz? Masz mało 

czasu, idź już do portu”, a coś innego 

powstrzymywało mnie, jakby pochwyciła 

mnie jakaś siła większa ode 

mnie. Tkwiłam tam, mimo że jestem 

osobą punktualną… 

Ludzie szli w swoje strony, a ja siedziałam 

na plecaku i słuchałam. Nie 

wiem, ile to trwało, jakbym straciła 

poczucie czasu. W pewnym momencie 

muzyk przerwał, zabrał instrumenty 

i odszedł w milczeniu. Ocknęłam 

się i zaczęłam biec, przepychając 

się przez tłum, spocona ze strachu. 

Kiedy już dobiegałam do portu, zobaczyłam, 

jak mój prom odpływa. 

P o p ł a k a ł a m s i ę , n i e m o g ł a m u w i e - 

rzyć, że zrobiłam coś tak absurdalnego, 

że pogrzebałam swoje marzenie, 

bo zatrzymały mnie brzmienia ulicznego 

grajka.

Nawet się nie zaprzyjaźniliście. 

(śmiech) 

Nie mogłam w to uwierzyć. Zapłakana 

wsiadłam do autobusu, poc 

i e s z a j ą c s i ę , ż e s p ę d z ę t e ś w i ę t a 

w wiosce Mahabalipuram, a na Andamany 

popłynę za tydzień. Nazajutrz 

zrobiłam poranny spacer brzegiem 

oceanu, weszłam na wzgórze, zaczynam 

jogę i nagle huk. 

Podnoszę się z „psa z głową w dół” 

i widzę, jak opada na plażę gigantyczna 

fala. Ci, których przed chwilą 

minęłam – spacerujący, rybacy, ich łodzie 

– wszystko znika, w jednej chwili 

zabiera ich woda. Zaczęła się ewakuacja 

całej osady. Dwa dni później dowiedziałam 

się, że tsunami zatopiło 

ten prom, na który się spóźniłam, 

całe Port Blair, do którego chciałam 

płynąć, zostało zalane. 

Ten grajek ocalił Ci życie. 

Był moim tajemniczym stróżem. Czułam, 

że dostałam drugie życie w grze, 

więc pod wpływem jakiegoś impulsu 

pojechałam do Kalkuty i w ramach 

wdzięczności zatrudniłam się jako 

wolontariuszka u matki Teresy, by 

opiekować się umierającymi. 

Ekstremalnie odważnie. Na miarę 

tsunami. 

Poczułam, że mam to zrobić, ale gdy 

przyjechałam do Kalkuty i przekroczyłam 

próg ośrodka, ogarnęła mnie panika, 

uciekłam i snułam się ulicami jak 

obłąkana, nie wiedziałam, co ze sobą 

zrobić. Nocą przyśniło mi się, że ktoś 

mnie prowadzi za rękę do tego ośrodka. 

Rano znów więc tam poszłam. 

W jaki sposób opiekowałaś się tymi 

ludźmi? 

Siedziałam przy umierających kobietach 

i towarzyszyłam im w odchodzeniu: 

trzymając za rękę, poprawiając 

poduszkę, zwilżając głowę. 

Gdy po kilku tygodniach stamtąd 

wyjechałam, dotarło do mnie, 

że będąc z tymi kobietami w najbardziej 

intymnej chwili ich życia, kiedy 

umierały, właściwie nic o nich nie 

wiedziałam. Znałam tylko imiona 

niektórych z nich. Poraziła mnie ta 

podwójna kruchość losu, że człowiek 

odchodzi, nie zostawiając po sobie 

śladu, żadnej opowieści. Dotarło do 

mnie, że już nie będę opowiadać 

o zwyczajach odległych plemion, 

że chcę opowiadać pojedynczą historię 

człowieka, z bliska. 

Najpierw o Osieckiej… 

Myślałam, że będę opisywała kobiety 

zapomniane przez historię, 

tymczasem dostałam propozycję 

napisania o Osieckiej. Byłam trochę 

przerażona. Do dziś nie pojmuję, 

jak to możliwe, że redaktor naczelna 

Wydawnictwa Literackiego, Małgorzata 

Nyczowa w ciągu godzinnej 

rozmowy zaufała mi na tyle, by mi 

powierzyć taką postać, a nie napisałam 

wcześniej żadnej biografii. 

To była ekscytująca podróż: sklejanie 

pamięci, zdejmowanie masek, klisz 

kulturowych, poszukiwanie tego, co 

ukryte, intymne, wstydliwe. Nie po 

to, żeby kogoś obnażyć, bo nie o to 

chodzi w biografii. Ale żeby się zbliżyć 

do bohatera, wejść w taki stan 

otwarcia, który pozwala rozumieć, 

a przynajmniej próbować… Jednocześnie 

nie ujawniając wszystkiego, 

zostawiając pole dla odczuwania, 

domysłów. 

Włączasz autocenzurę? 

Nie nazywam tego autocenzurą. 

To, co mnie prowadzi, to rozpoznanie 

mapy wewnętrznej mojej postaci. 

Chcę dotrzeć do tego, dlaczego 

ona tak, a nie inaczej musiała się 

zachowywać. 

Dziennikarka. 

Kolekcjonerka poruszających 

i budujących 

historii kobiet. Od lat 

rozmawia z nimi na łamach 

prasy, w telewizji, 

w radiu i online. Autorka 

kanału na Instagramie: 

„Między Bugiem 

a prawdą“ oraz podcastu 

„Wojowniczki&Wojownicy“. 

Realizuje się 

i rozwija w tematyce społecznej i psychologicznej. Twórczyni i wieloletnia redaktor naczelna magazynu 

dla kobiet „Uroda Życia”. Współautorka i autorka programów telewizyjnych w TVN Style – „Miasto 

Kobiet”, „Kobieta na zakręcie”, „Bez oporów” oraz w TVN, DDTVN, Canal+, TVP1. Przez wiele lat 

członek Zarządu Fundacji TVN „Nie jesteś sam”. Równocześnie redagowała i prowadziła autorskie 

audycje publicystyczne m. in. w radiu TOK FM i Radiu Plus. Publikowała w „Tygodniku Literackim”, tygodniku 

opinii „Ozon”, magazynie „MaleMen”, „Elle”, dwutygodniku „VIVA!” (cykl „Sztuka wyboru”) 

i in. Współpracowała z Ośrodkiem Rozwoju Osobistego Kobiet „Dojrzewalnia Róż”. Członek Kapituły 

plebiscytu „Warszawianka Roku” oraz „Ambasador Wschodu”. Zaangażowana w projekty lokalne na 

Podlasiu, m.in. „Chopin nad Bugiem”. Przynależy do grupy Angry Parents, wspiera Młodzieżowy Strajk 

Klimatyczny i inicjatywę Operacja Czysta Rzeka. 

ANNA MARUSZECZKO 


61

Romantyczką, ale i wojowniczką. 

Bardzo dbała o swoje interesy. Kiedy 

odrzucano jakąś jej piosenkę, którą 

chciała zaprezentować na festiwalu 

w Opolu, nigdy nie puszczała tego 

płazem. Szła do dyrektora, pisała pisma… 

Tak samo stanowcza była przy 

wyborze kompozytora czy wykonawców. 

Żadnych kompromisów. 

Także z tej romantyczki, potarganej 

w miłości, która wszystko robi mimochodem 

i snuje się po Saskiej Kępie, 

wychodziła prawdziwa wojowniczka, 

stojąca na straży swojej twórczości. 

To nie przypadek, że tyle zostało po 

Osieckiej, ona o to zawalczyła. 

Czyli trochę „psychologizujesz”? 

O, nawet nie trochę! 

Znawcy literatury burzą się, gdy 

w biografii jest za dużo psychologii, 

prawda? 

To dobrze, że są różne rodzaje opowieści, 

ja lubię nurkować głęboko. 

Wierzę, że to otwiera czytelnikom 

przestrzeń do intensywnego spotkania 

z moją bohaterką… a czasem być 

może także z samym sobą. 

Dochodzenia do istoty człowieka. 

Do rzeczy ukrytych. Ale nie mam 

złudzeń, że można w pełni kogoś 

poznać. To zawsze tylko próba bycia 

coraz bliżej. 

62 



Czy robisz to także w poczuciu misji, 

by zdjąć ze swojej bohaterki klisze, 

czasem niesprawiedliwe, a czasem 

wręcz fałszujące istotę tej osoby? 

One są i fałszujące, i spłaszczają człowieka, 

wkładają w schematy, a z tego 

bierze się szafowanie ocenami, zabójcze 

dla funkcjonowania takiej postaci 

w przestrzeni pamięci. Można powiedzieć, 

że fotograf szuka światła, bo 

chce dobrze oświetlić swoją postać. 

Ja robię coś odwrotnego – szukam 

cienia w człowieku, ale unikając jednocześnie 

ocen. 

Nie robisz tego po to, żeby kogoś 

obnażyć, żeby ujawnić coś wstydliwego, 

kompromitującego. Wręcz 

przeciwnie, masz do swoich postaci 

stosunek empatyczny, jakbyś była 

z nimi w bliskiej relacji. Kiedyś powiedziałaś 

nawet: „jak w związku 

małżeńskim”. Jednak bliskość może 

prowadzić do nieobiektywności. 

To jest intymny związek, ale to właśnie 

w bliskości widać najwięcej. 

Nikt nie wychwyci w swoim mężu 

tyle wad co żona. Widzisz to, co niewygodne, 

ale podejmujesz to, 

co służy opowieści. 

Zatrzymajmy się chwilę przy Potarganej 

w miłości, przy Agnieszce 

Osieckiej. Co Ci podpowiedziała intuicja 

– jaką kliszę trzeba zdjąć i czy 

Ci się to udało? 

Na przykład to, że Osiecka była oderwaną 

od ziemi romantyczką. 

Co to znaczy, że Osiecka jest „trudna 

do uchwycenia, taka niepoznawalna”? 

…że jest kameleonem, w zależności 

od tego, z kim jest, ujawnia inną 

twarz. Ona bardzo łatwo zaprzyjaźniała 

się z ludźmi. Dużo osób 

miało poczucie bliskości z nią, 

a więc i poczucie dostępu do prawdy 

o niej. Te prawdy różniły się od siebie, 

poznałam więc wiele Agnieszek 

Osieckich. I musiałam te rozbieżne 

obrazy nanizać na jeden sznurek, 

żeby powstała opowieść. 

W postaciach, które opisujesz, jest 

pewien charakterystyczny rys – 

głód emocjonalny, głód uczuć. Czy 

Agnieszka Osiecka, która dostawała 

w życiu tak wiele zainteresowania 

od innych ludzi, także z powodu 

tego głodu cierpiała? 

Była idealnym przykładem kobiety 

głodnej uczuć. Kiedy ma się taką właściwość, 

nieważne, ile uczuć dostajemy, 

ważne, gdzie się tego nie dostało 

na początku. I tęsknota za tym brakiem 

z dzieciństwa steruje życiem. 

Żaden kolejny adorator nie zaspokoi 

pierwotnego głodu. 

Jeśli się tego jakoś nie oswoi, nie 

przepracuje…? 

Osiecka była bardzo świadomą siebie 

osobą, może gdyby przeszła swój 

proces terapeutyczny, mogłaby się od 

tego głodu uwolnić, inaczej zawiadywać 

swoim życiem emocjonalnym… 

Jak piszesz – Osiecka porzucała, była 

porzucana, tam kotłowało się emocjonalnie. 

Przy takim natężeniu to 

musi być niszczące… 

Poczucie samotności nie zależy od 

liczby osób wokół nas.

Czy świat okazał Ci wdzięczność za 

taki wizerunek Osieckiej? 

Ta książka bardzo dużo zmieniła 

w moim życiu. Dostałam mnóstwo 

listów od czytelników. To mnie bardzo 

zasiliło, bo zobaczyłam, jak ludziom 

potrzebny jest taki rodzaj opowiadania 

o człowieku. 

Może właśnie za ten wymiar terapeutyczny 

ludzie tak lubią biografie? 

Czytanie biografii to zawsze ryzyko, 

bo w czyimś życiu możesz natknąć 

się na coś, czego nie chcesz zobaczyć 

w swoim własnym. Ale możesz coś 

z tego wziąć, uruchomić coś, co w tobie 

zamarło, zainicjować zmianę. 

Porozmawiajmy o koleżance 

Agnieszki Osieckiej i jednocześnie 

Twoim ostatnim biograficznym 

dziele Niemoralnej Kalinie. Książkę 

otwiera motto: „Tak jak leśnik potrafi 

odczytać z przekroju pnia historię 

RC 

drzewa, tak z ciała człowieka można 

odczytać jego biografię” (Alexander 

Lowen Miłość, seks i serce). Jak powstał 

koncept spojrzenia na postać 

seksbomby, polskiej Marilyn Monroe 

czy Brigitte Bardot przez pryzmat 

metody tego amerykańskiego 

psychoterapeuty i psychiatry? 

Od wielu lat bardzo interesuję się różnymi 

technikami pracy z ciałem. Badam 

to, sama dużo praktykuję, coraz 

głębiej w to wchodzę. Kiedyś miałam 

tylko przeczucie, a od kilku lat już to 

wiem, że ciało jest naszą mapą, mapą 

naszej pamięci, wszystko się w nim 

zapisuje. Niewypłakane łzy, wszystkie 

nasze zranienia, chwile euforii – ciało 

to niesie. 

Kiedy zaczęłam pracę nad Kaliną, jej 

ciało było ciągle na pierwszym planie, 

cokolwiek zaczynałam czytać, zawsze 

prędzej czy później trafiałam na relacje 

typu: a że miała ten niesamowity 

dekolt, wspaniałe pośladki… Poczułam, 

że ciało jest punktem wyjścia 

do tej historii. Nagle wszystkie rzeczy, 

których się dowiedziałam przez lata, 

których doświadczałam na warsztatach 

pracy z ciałem, zaczęły się 

w niesamowity sposób łączyć. Dlatego 

książka ma strukturę ciała. 

Tak, i nazwy tych rozdziałów: od 

Oczu po Oskrzela. Ale to wcale nie 

znaczy, że opisujesz w książce serce 

czy nogi Kaliny. 

Przez ostatnie lata nauczyłam się 

rozpoznawać, jak działa pamięć 

ciała, na przykład obserwując kobiety, 

które doświadczyły traum, ale 

nie miały możliwości, by wypłakać 

swoje łzy. Z różnych powodów, bo 

na przykład miały dzieci, którymi się 

musiały zajmować, i nie było czasu 

ani warunków, by przeżyć swój ból, 

więc musiały się zacisnąć, odciąć od 

trudnych uczuć. Zaczęłam przyglądać 

się, jak to fizycznie pracuje w ciele 

i jak się potem przesuwa na nasze 

emocje czy sposób zachowywania 

się, na relacje. Bardzo widać, jak 

głęboko to w nas pracuje. 

Piękne, kuszące ciało Kaliny Jędrusik. 

Była z niego zadowolona. Grała 

nim ze światem cały czas, prawda? 

Na pewno bardzo długo była z niego 

zadowolona i lubiła je eksponować. 

Lubiła się też tym bawić. To jej kuszenie 

było wyzywające, ale też 

w jakiś sposób komiczne. Z czasem 

ciało wymsknęło się z ram, straciło 

atrybuty seksbomby. 



63

Zaczęło być więcej tego ciała… 

Dużo więcej. Pojawiły się różne dolegliwości, 

Kalina zaczęła tracić kontrolę 

n a d c i a ł e m . P o d c z a s o s t a t n i c h r e c i - 

tali nie miała siły wchodzić na scenę. 

Ciało stało się przestrzenią oporu, 

bardzo musiała się z nim zmagać. 

Jaką metkę przede wszystkim udało 

Ci się zdjąć z tej ikony? Bo czasem 

mówisz, że wiele kultowych postaci 

zostało już za życia niesprawiedliwie 

ometkowanych. 

K a l i n a n o s i ł a m e t k ę b e z k o m p r o - 

misowej kusicielki, która zawsze stawia 

na swoim. I to, mam nadzieję, 

rozmontowałam, odsłaniając warstwy 

kruchości i niepewności w Kalinie. 

Była osobą niezwykle emocjonalną. 

Z euforii bardzo łatwo przechodziła na 

drugi biegun – w stan rozpaczy. 

Starałam się odsłonić właśnie tę jej 

delikatną część, nienasyconą, dziecięcą. 

Ona ciągle miała w sobie to 

głodne dziecko. I to chciałam pokazać 

jako przeciwwagę dla tej pewnej siebie 

seksbomby. 

Seksbomby nierzadko znienawidzonej 

przez inne kobiety, na przykład 

takie, które nie radziły sobie ze 

swoją kobiecością albo takie, które 

widziały w niej zagrożenie dla swoich 

związków. Czyżby u niej to kuszenie 

brało się też z owego głodu uczuć? 

Tak przypuszczam. To był napęd, to 

ją prowadziło. Tak działa nałóg. Człowiek 

karmi głód, bo ten głód jest nie 

do zniesienia. Ale to nie jest wybór, 

tylko przymus. 

I Kalina Jędrusik, i Agnieszka Osiecka 

miały rodziców, którzy przeżyli wojnę, 

stalinizm, ale raczej nie przepracowywali 

swoich traum, żyli z tym, 

a to przechodziło na dzieci i odzywało 

się w taki czy inny destrukcyjny 

sposób. 

Bierzemy na siebie niewypłakane łzy 

naszych przodków. Lubimy myśleć, 

że zarządzamy swoim losem, że możemy 

wszystko, ale często niesiemy 

bagaż nie tylko z naszego dzieciństwa, 

ale i z życia naszej mamy, ojca 

albo babki – to, co było dla nich 

bolesne, ale nie udało się tego po 

drodze uwolnić. 

To się niestety nie rozpłynie. 

Dzisiaj już wiemy, że traumy wojenne 

można i trzeba leczyć, bo trauma 

64 


wojenna nie kończy się na pokoleniu 

uczestników tego doświadczenia, tylko 

przechodzi na kolejne generacje. 

Od lat się tym interesuję i porusza 

mnie to, że jest coraz więcej narzędzi, 

by zmieniać los, uwalniać te ciężary. 

Ale oczywiście pięćdziesiąt lat temu 

nie było takiej możliwości. 

Życie Kaliny Jędrusik nie było tylko 

kolorowe, bajeczne, było w nim sporo 

cierpienia. A jednak wielu z nas, 

nawet nie tylko kobiet, chciałoby być 

trochę jak ona. 

Najbardziej kuszący jest chyba ten 

rodzaj wiary siebie, który miała. 

W książce przytaczam wiele przykładów, 

między innymi jak zachwyca 

się swoimi stopami. To ma nieco 

komediowy wydźwięk, ale kiedy 

spojrzeć głębiej, to jest to opowieść 

o samoakceptacji. Nieważne, czy 

twoje stopy są szerokie czy wąskie, 

ważne, czy je lubisz. Ciało nie 

musi być definiowane przez to, jakie 

ma proporcje, tylko przez to, 

co my czujemy. Kalina może nas zainspirować 

do tego, by polubić 

w sobie niedoskonałości. Gdy my je 

polubimy, polubią je inni. Kalina była 

w tym cudowna. Oczywiście miała 

godny podziwu biust, ale miała też 

dużo części ciała, o których obiektywnie 

można powiedzieć, że były 

niedoskonałe. Nie miała pięknych 

nóg! Natomiast sposób, w jaki je 

prezentowała, jak o nich mówiła, 

sprawiał, że ludzie byli nimi zachwyceni. 

Marzę o tym, by kobiety coś 

z tego wzięły dla siebie. 

Wojciech Eichelberger powiedział 

kiedyś, że seksowna kobieta to 

taka, która idzie pewnym krokiem. 

Kalina poruszała się chyba z dużą 

pewnością siebie? 

Ona się tym bawiła i czerpała z tego 

przyjemność. W tamtym czasie było 

wiele kobiet, które miały cudowne 

proporcje, ale ona miała dar lubienia 

siebie. 

Inna klisza, która niezasłużenie przyrosła 

do Kaliny? 

To, że sprawdzała się tylko w rolach 

kusicielek. 

Co też było powodem jej rozpaczy. 

Tak, miała ogromny talent komediowy, 

który nie został wykorzystany. 

Piszesz też o tym, jak Zbyszek Cybulski, 

świadom jej możliwości aktorskich, 

oczytania, inteligencji zachęcał 

ją, by przystała do teatrzyku 

Bim- -Bom. 

Kalina miała wspaniałe poczucie 

humoru, ale nie chciała grać 

w Bim-Bomie. Uważała, że kabaret 

jest nie dla niej. Ona chciała być 

aktorką dramatyczną, grać na wielkich 

scenach. 

Jaki wpływ na jej sposób bycia miał 

fakt, że nie miała dzieci, że poroniła? 

Ogromny. Jednak kuszenie mężczyzn 

było bardziej związane z głod 

e m e m o c j o n a l ny m , k t ó r y w y n i o s ł a 

z dzieciństwa. Myślę, że niezrealizowane 

pragnienia macierzyńskie 

przejawiły się w jej miłości do bezdomnych 

zwierząt. To się nasiliło 

zwłaszcza po śmierci Stanisława Dygata. 

Z czasem miała ich coraz więcej. 

Podobno robiła świetne przyjęcia. 

Seksbomba i gotuje?! 

To gotowanie było też formą kuszenia, 

było bardzo teatralne. Kiedy coś 

podawała, była uwodzicielska. 

Zawsze czekała na uznanie dla 

swojego dzieła. 

Czyli u niej głód akceptacji i adoracji 

był nieskończony? 

Był napędem jej życia. 

Skąd się wziął? 

Myślę, że to wynikało z relacji z matką, 

która przeżyła wielką stratę i nie 

miała możliwości, by ją opłakać, więc 

żeby funkcjonować, musiała się zamrozić 

emocjonalnie. Nie mogła jej 

dać takiego ciepła, które daje kobieta 

kobiecie, które płynie w rodzie 

w żeńskiej linii. W zamian dawała jej 

nadopiekuńczość. 

Czyli to nie było tak, że ona nie była 

zaopiekowana? 

Była zaopiekowana. Nakarmiona, otoczona 

troską. Ale to nie to samo, co 

czułość, a Kalina właśnie tej czułości 

w sposób szczególny potrzebowała, 

bo była bardzo wrażliwym dzieckiem. 

Od ojca dostała pewność siebie, 

odwagę, dar autoprezentacji. 

Zatem idąc przez życie, mogła prezentować 

się jako pewna siebie osoba, 

bez kompleksów, ale cały czas, 

świadomie czy nieświadomie, uzupełniała 

braki ciepła.

Związała się z dużo starszym od siebie 

Stanisławem Dygatem. Ciekawe, 

bo przecież nie doświadczyła deficytu 

ojca. 

Jej ojciec zostawił matkę i związał się 

z inną kobietą, więc w życiu Kaliny od 

p e w n e g o m o m e n t u b y ł o g o m n i e j , 

a nadal potrzebowała czułego ojcowskiego 

oka. Dygat to jest pewne kontinuum. 

Jeszcze jedna Twoja bohaterka – 

Aniela Rubinstein, dama i wybitna 

kucharka, wykształcona, piękna 

kobieta. Porzucona przez męża, któremu 

poświęciła życie. Zostawił ją, 

gdy stuknęła mu dziewięćdziesiątka! 

Dlaczego ją wzięłaś pod lupę? 

Nela wpada w pułapkę miłości, 

w rodzaj zaśnienia i projektuje sobie 

wymarzony obraz na mężczyznę, 

którego kocha. Mimo, że wyobrażanie 

nie pokrywa się z życiem, chce 

w tym śnieniu trwać, żeby nie naruszyć 

swojego marzenia. 

Autorka obrazów: Olga Jaśkiewicz-Steranko 

Bardzo długo to trwało. 

Nela stała się ofiarą własnego marzenia. 

Wszystko się wywróciło. 

Co chciałaś zakomunikować światu 

tą opowieścią? 

Postawiłam pytanie o cenę, jaką 

płacimy za życie snem. Czy warto 

uciekać od rzeczywistości, dryfując 

na obrzeżach realności, czy też 

w jakimś momencie może lepiej roztrzaskać 

się, ale stawić się do tego, 

co jest prawdziwe. Opłakać złudzenie, 

a potem dokonać zmiany. 

Często oddalamy ten moment, bo 

to się wiąże z zakwestionowaniem 

pewnej wizji siebie, do której zdążyłyśmy 

się przyzwyczaić. I ten lęk, 

że się rozpadniemy, kiedy ta prawda 

stanie się jawna, jest czasem tak 

wielki, że wolimy trwać w iluzji, 

mimo że coś już się wyczerpało. 

Czy można powiedzieć, że ona była 

kobietą przegraną? 

Nie ma dla mnie przegranych kobiet. 

Nie wiemy, jaka byłaby alternatywna 

biografia. Czy gdyby Nela wcześniej 

porzuciła Artura, życie dałoby jej 

dostęp do szczęścia? 

Bo przecież wiedli wspaniałe, 

kolorowe życie. 

Z pewnością. Ale u kresu była bardzo 

zraniona i obolała. 

Jak pisanie zmienia Twoje życie? 

Pisanie już tak przenika moje życie, 

że nie bardzo wiem, gdzie przebiega 

granica. To jest nieustanne uczen 

i e s i ę p o k o r y i u w a ż n o ś c i n a t o , 

c o m o że s z zo b a c z y ć w i n n y m c z ł o - 

wieku, czego nie znałaś. Dużo medytuję 

i to bardzo otwiera umysł. 

Medytujesz nie tylko z myślą 

o sobie, ale również o swoich 

bohaterach? 

Tak, czasami stawiam w medytacji 

jakieś pytanie. To działa jak fizyka 

kwantowa – wypuszczasz impuls, 

a świat na to odpowiada. Pojawia 

się jakiś przebłysk, inspiracja albo 

odpowiedź. 

Tak powstają te Twoje biografie 

z grubym rysem psychologicznym? 

To jest zawsze połączenie logiki 

i metafizyki. (śmiech) 

I jest w Tobie trochę Osieckiej, 

trochę Jędrusik, trochę Neli? 

Każda z bohaterek zostawia we mnie 

ślady i każda ma coś, co jest mi 

bliskie. [AM] 

Rozmowa po raz pierwszy była 

zarejestrowana z myślą o podcaście 

Wojowniczki&Wojownicy w serwisie 

strumieniowym Spotify. 

https://open.spotify.com/ 

show/3RjoeghoM8ZSU9RiAX2cmA 


65

MAGDALENA PIEKORZ 

TEATR 

Być albo nie być - 

nie ma już pytania 

czy świat się całkiem 

zapędził w swej pysze 

że woli znosić 

złośliwości losu 

niż skargi duszy 

umęczonej słyszeć ? 

W kulisach Hamlet 

ze spuszczoną głową 

na próżno czeka 

swojego występu 

ktoś rangę odjął 

niewygodnym słowom 

na scenę Hamlet 

nie ma dzisiaj wstępu 

A więc kurtyna 

znów nie pójdzie w górę 

nikt się nie wzruszy 

i nikt nie zaśmieje 

a cynik tylko 

spogląda z ukosa 

i myśli sobie 

że nic się nie dzieje 

PROŚBA 

Tylko nie całuj mnie w usta 

mogę jeszcze coś poczuć 

i roztopi się serce 

zimne jak lód 

nie zobaczysz łez 

w kącikach mych oczu 

tylko nie patrz 

bo jeszcze zdarzy się cud 

I nie czytaj mi wierszy 

mogę jeszcze rozpoznać 

co sprawiło, że dusza 

ci pękła na pół 

nie odnajdziesz żalu 

w moich źrenicach 

ani tego, że klęska 

przyniosła mi ból 

I nie próbuj odgadnąć 

czy choć trochę kochałem 

czy też kłamstwem podszyty 

każdy mój czyn 

dziś nieważne już 

czy coś zrozumiałem 

skoro szczęście nasze 

zmieniło się w pył 

66 

66 


III WOJNA ŚWIATOWA 

Więc nie dostrzegliśmy nawet 

że przyszła 

zajęci snami o własnej potędze 

zamiast nad pięknem 

pochylić się świata 

chcieliśmy bardziej i mocniej i więcej… 

Więc nie dostrzegliśmy nawet 

że przyszła 

wszak podstęp zawsze najtrudniej wytropić 

a kiedy prawda jest już całkiem blisko 

ciężko jej czasem spojrzeć prosto w oczy 

I nie pomogły tarcze i osłony 

liczne manewry i ćwiczenia zbrojne 

żeby taktykę właściwą obmierzyć 

trzeba rozpoznać jaką mamy wojnę 

A ona przyszła z oddechem głębokim 

z tym, co się życiem potocznie nazywa 

by chwilę ludzkim pobawić się losem 

a potem zebrać najobfitsze żniwa 

Foto: Renata Cygan 


67 

67

Reminiscencje 

J u l i u s z W ą t r o b a 

ile podróże kształcą, to wakacje kształcą w dwójnasób. 

Bo podczas podróży, bardziej czy mniej eg- 

O 

zotycznych, podziwiamy cuda natury czy też niezwykłe 

wytwory przemijających cywilizacji, ale już w czasie wakacyjnych 

eskapad głównym celem naszych ekscytacji 

są… współurlopowicze, którzy bywają wielokroć atrakcyjniejsi 

niż kamienne niezwykłości, choćby nawet miały 

tysiące lat i zachwycały niezliczone, głodne estetycznych 

doznań pokolenia. 

Tym bardziej te wakacje, już prawie normalne, bo poprzednie 

zżarła pandemia, zatrzymując zamaseczkowanych 

i przestraszonych ludzików w domach i we 

własnych wnętrzach, paraliżując dramatycznymi danymi 

z pola walki na covidowym froncie. Wojenna nomenklatura, 

w pokojowych czasach, rozśmiesza, ale i przeraża… 

68 


Wakacje, jak powszechnie wiadomo, służą do wypoczynku. 

Najlepiej daleko od domu i mordek, które się aż nadto 

opatrzyły, czy to pod postacią plotkawych sąsiadek, czy 

wrednego szefa, czy innej, plugawej pokraki, którą człowiek 

musi oglądać przez okrągły rok. Przecież nawet 

ziemia tęskni za płodozmianami, tym bardziej człowiek! 

Ale nie samym wypoczynkiem człowiek żyje. Także obs 

er wowan i em d z i wów wszel aki ch , któ re zn aj d u j ą s i ę 

w odwiedzanych miejscach. Też miałem szczęście być 

tu i ówdzie, w kraju i za granicą, na północy i południu. 

Jednak skromna objętość, którą dysponuję, nie pozwala 

mi opisać tego wszystkiego, co ucho usłyszało, oko zobaczyło, 

a wyobraźnia dopowiedziała. 

Będzie więc tylko o krajowym poletku. Na dobry początek 

i rozgrzewkę wybrałem się do niezbyt odległego Cieszyna,

y się ucieszyć i nacieszyć, bo nazwa tego starego grodu 

zobowiązuje! Byłem tam na prywatne zaproszenie atrakcyjnej 

przewodniczki, która wodziła mnie na pokuszenie 

i p o n aj ci ekawszych za kątkach mi asta, by p o ka zać, co 

t rzeb a . Al e n a j wi ększym, zwi ą zanym z w yci eczką zd u - 

mieniem nie były ani wizyta w najstarszej budowli 

murowanej, romańskiej rotundzie św. Mikołaja, ani 

widok z Wieży Piastowskiej, ani piękno średniowiecznej 

figury Madonny z Dzieciątkiem, ani Studnia Trzech Braci, 

ani wnętrze Kościoła Jezusowego – największej świątyni 

ewangelickiej w Europie Środkowo-Wschodniej, ani najmn 

i ej sza ks i ąż ka w Ks i ą ż n i cy C i eszyń s ki ej , mo d l i tewn i k 

z XV w. o wymiarach 4,5x4 cm… Nie zadziwił mnie 

nawet… penis wieloryba, z pietyzmem przechowywany 

w Muzeum Śląska Cieszyńskiego! Zdziwiło mnie natomiast 

i zmusiło do głębszej refleksji ogłoszenie na murze 

kamienicy informujące zainteresowanych, że prywatna 

szkoła uczy języka angielskiego dzieci od… trzeciego 

miesiąca życia! Niektórym to się naprawdę powywracało 

w przeuczonych łepetynach! Pozostawię tę informację 

bez komentarza, który aż ciśnie się na papier! Z niepokojem 

wyglądam już ogłoszenia informującego, że futurystyczna 

szkoła językowa uczy dzieci języka niemieckiego 

od trzeciego… miesiąca ciąży w… łonach matek! Niech 

gówniarze, zanim zobaczą przewrotny świat, poznają niemieckie 

słówka i przekleństwa. Na własne potrzeby natomi 

a st p o szu ku j ę sz kó łki ch i ń s ki ego d l a zd z i eci n n i ałych 

i zidiociałych staruszków. 

Po jednodniowej, cieszyńskiej rozgrzewce wybrałem 

się nad morze, nad nasz poczciwy Bałtyk, nie jakieś tam 

morza śródziemne (a denne), bez jodu i bursztynów, bez 

sztormów i dreszczów, a tylko z bezchmurnym niebem 

i słońcem, co na okrągło przypieka i opieka – bez litości. 

Jestem w znanym kurorcie. Nie sam, a z grupą diabetyków, 

bo zaprosiła mnie ich szefowa, którą poznałem na spotkaniu 

autorskim. Zdecydowaną większość stanowią panie, 

więc się nawet zbytnio nie zdziwiłem, gdy pewna zacna 

matrona na dzień dobry, zadała mi ekscytujące pytanie: 

– Czy chciałby mnie pan oglądać nagą? 

– Chciałbym – odpowiedziałem, by być w zgodzie z własnym 

sumieniem – ale przed czterdziestu laty! 

Ostatnie dni sierpnia. Idę na plażę. Słoneczko łagodnie grzej 

e. S zu m mo rza . . . Kła d ę s i ę n a rozgrzanym p i a s ku . Zamykam 

oczy. Budzi mnie… gruchanie gołębi. Już myślałem, 

że to plaża na Krakowskim Rynku, ale zauważyłem, że nie 

ma Mickiewicza ani Kościoła Mariackiego. Szumi za to, 

już prawie całkowicie sprywatyzowane morze i… srają 

niesprywatyzowane jeszcze gołąbki. Dopiero po pewnym 

czasie pojawiają się nadbałtyckie mewy, w aż pięciu gatunkach, 

takie, jak należy: rozdarte niemożebnie, jakby to 

było zebranie Koła Gospodyń Wiejskich przed dożynkami 

gminnymi albo posiedzenie naszego Sejmu. 

Uczestniczki turnusu walczą o moje względy. Jedna tak 

się zagadała i zapatrzyła we mnie, że nie zauważyła ostrzegawczego 

znaku drogowego, w który walnęła blond 

łebkiem z taką siłą, że wgniotła blachę, rozbiła okulary 

i nabiła sobie wielkiego guza. Nawet jednak się nie skrzywiła 

i dzielnie stwierdziła (wzorem miłosiernych kibiców 

naszej dziarskiej, piłkarskiej kadry narodowej, która na 

Mistrzostwach Europy zachowała się tradycyjnie), że nic 

się nie stało! Następnie dalej, z wielkim samozaparciem, 

opowiadała o dzieciach, wnukach, prawnukach i czterech 

mężach, których zdążyła szczęśliwie pochować, dzięki 

czemu znowu jest wolna… i mogła dodać filuternie: 

– Z panem mi się tak dobrze rozmawia, panie magistrze. 

Jakbyśmy się znali od dziesięcioleci… A może jesteśmy sobie 

pisani? – zapytała niewinnie, a w mojej mózgownicy 

zaczęło mrugać żółte światełko ostrzegawcze, więc błyskawicznie 

spróbowałem sprowadzać na ziemię leciwą 

matronę: 

– Ależ, pani profesor, ja mam żonę! (Taktownie nie dodaję, 

że o 40 lat od niej młodszą). 


69

– Ale przecież pana żona nie 

będzie żyć wiecznie, panie magistrze 

– stwierdziła rezolutnie… 

Swoją drogą to dziwne – wiara 

w swoją nieśmiertelność, gdy 

dokoła umierają rówieśnicy. 

Nasza grupa diabetyków zżywa 

się coraz bardziej. Z podziwem 

przyglądam się sąsiadkom i sąsiad 

o m, gd y z wi el ki m s a mozap arci 

em p rzest rzegaj ą d i ety: 

w dużych ilościach piją wyłącznie 

czystą wódkę, a nie jakieś 

kolorowe, niezdrowe świństwa! 

Ponadto wstają wcześnie rano, 

by z kijkami maszerować dziarsko 

po plaży, choć świst z nadwyrężonych 

płuc zagłusza szum 

morskich fal. Ale najlepiej widać 

ich sprawność fizyczną, gdy zbliża 

się pora posiłku: to niemal cud 

prawdziwy (nie domniemany), 

gdy nawet dziarskie staruszki 

pędzą przed siebie. Za nimi 

podążają staruszkowie, choć już 

tylko w celach kulinarnych, bez 

erotycznych podtekstów! 

„Moja” pani profesor jest na 

czołowych miejscach w wyścigu 

do misek. Zresztą nie tylko tam, 

bo kiedy dowiaduje się, że każdy, 

kto chce, może wybrać się na wycieczkę, 

by zobaczyć żubry, zapala 

się od razu. Studzę jej entuzjazm, 

bo widzę, że niewiasta z emocji 

może wybuchnąć, tak się zasapała 

podczas podejścia pod niewielkie 

wzniesienie. Po dżentelmeńsku 

niosę jej plecak, by nieco ulżyć 

zmęczonemu ciału i by znowu 

zaczęła wyprzedzać wszystkich, 

w celu zobaczenia, jak najszybciej, 

króla polskich puszcz. 

Wreszcie doszliśmy. Najpierw 

zagroda z trzema dzikami. Dziki 

jak to dziki: ze szczeciną, chrumkające, 

z przekrwionymi świńskimi 

oczkami, ryjące i śmierdzące. 

Pani profesor jest zachwycona. 

Rozanielonym głosem mówi do 

mnie: 

– Panie magistrze, jakie te małe 

żubrzątka śliczne! 

– Pani profesor – ja do niej – to 

nie są małe żubrzątka, ale duże 

dzikie świnie! 

70 


– Tak? – Nie kryje zaskoczenia. – 

Chyba spada mi poziom cukru! 

– stwierdza dramatycznym sopranem 

i osuwa mi się na ręce. 

Na szczęście, jest w stanie jeszcze 

wyszeptać: 

– Niech pan mi da batonik z plecaka 

i sam się drugim poczęstujeeee… 

Oczywiście, czynię to niezwłocznie. 

Pani profesor skacze równo na 

osiemdziesięciokilkuletnie nogi 

i biegnie do zagrody z jeleniami. 

Okazuje się, że jeleń jest tylko 

jeden, w dodatku wkurwiony, bo 

dostał do dyspozycji tylko jedną 

łanię i nie ma w czym wybierać. 

Czuje się pewnie jak biedny Adam 

w raju przed pożarciem z głupoty 

zakazanego, kwaśnego owocu, 

którym bekamy do dzisiaj… 

Ale ryczy jak jeleń malowany na 

landszaftach: łeb z rogami zadarty 

go góry, jakby w niebiosach szukał 

pomocy, zamiast zająć się kopulacją! 

A łania, jak to łania: z głupkowatą 

miną udaje, że jej w ogóle 

nie zależy na rogaczu, któremu 

z chęcią przyprawiłaby jeszcze 

jedne rogi, gdyby tylko mogła… 

Wreszcie dochodzimy do najważniejszego 

obiektu: największej 

zagrody z największymi w Polsce 

ssakami: królewskimi żubrami! 

Żubry są trzy. Jakieś przymulone, 

jakby na kacu gigancie albo 

na haju! Gapią się na nas smętno-mętnym 

wzrokiem, który 

zda się mówić: spieprzajcie stąd 

ciekawskie kreaturki! Podobnie 

zachowują się mniejsze samice 

i żubrzątka, jakby już w żubrzym 

przedszkolu pojono je alkoholem. 

A może wszystkie biorą udział 

w reklamie piwa „Żubr”? 

Wracamy do miasta. Tak tu 

pięknie. Szczególnie na reprezentacyjnej 

alei. Tyle kwiatów o osobliwych 

kształtach rzeźb: a to paw 

z ogonem, a to kwiatowa cud-panna, 

której ktoś urwał rękę (pewnie 

na pamiątkę), a to piracki okręt… 

Spacerując dalej, można zagrać z 

Janem Machulskim na trąbce, porozmawiać 

na ławeczce z Gustawem 

Holoubkiem i posłuchać, jak

pięknie czyta wiersze sam Krzysztof Kolberger. Te postacie 

są, niestety, już tylko z brązu, ale pamiętam dobrze żywego 

Krzysztofa Kolbergera, gdy w Warszawie w Klubie 

Księgarza czytał wiersze naszej córki Ali. Zabrała nas do 

stolicy, gdy została laureatką konkursu poezji. 

I ta wyjątkowa Aleja Gwiazd, dzieło rzeźbiarza Adama 

Myjaka, z ponad stu trzydziestoma odciskami rąk znanych 

aktorów, zarówno tych, którzy grają już w niebieskich 

teatrach, gdzie nie ma zawiści, rywalizacji ani walki na 

łoża i talenty, by tylko dostać kolejne role; jak i tych, 

którzy jeszcze na ziemi walczą o widza, sławę i pieniądze. 

A w każdej odciśniętej dłoni widzę spektakle, filmy, wybitne 

kreacje. 

Czerwony dywan wiedzie do ekskluzywnych wnętrz 

reprezentacyjnego, kulturalnego obiektu, po którym 

stąpać będą niebawem największe (jak im się zdaje) 

– A nie widać? – odpowiadam bezczelnie. – Telewizji 

nie oglądacie? Do teatru nie chodzicie? 

Przeprosili, przepuścili. Przy barku wypiłem szybko 

dwie pięćdziesiątki i, niemolestowany już przez nikogo, 

opuściłem przybytek próżności, kalając czerwony 

dywan moimi niegodnymi stopami w najtańszych 

sandałach z marketu. 

Spieszyłem się, bo już kiszki marsza grają, już nasze znajome 

wróble czekają na poręczy tarasu aż się pojawimy 

i poczęstujemy je okruszkami, już dwie panie zajmują 

miejsca przy stoliku i gaworzą przedkolacjowo: 

– Pani kochana, niech pani je wszystko, byle tylko nie 

jeść margaryny! 

– A czemuż to, zawsze mówili, że margaryna jest najzdrowsza? 

gwi a zd y. A p o n i ewa ż za mi erzałem u d ać s i ę d o restau - 

racji, nie wiedząc, że dla pospólstwa jest wejście z drugiej 

strony, wkroczyłem, ja niegodny, na ów czerwony dywan, 

przeznaczony wyłącznie dla mrugających na firmamencie 

niebieskim kosmicznych obiektów. I nagle, jak spod ziemi, 

wyskoczyło dwóch dwumetrowych ochroniarzy, zadając 

mi dręczące, a konkretne pytanie, zanim mnie zrzucą na 

zbity pysk z owej szkarłatnej wykładziny: 

– To pan jest gwiazdą!!!??? 

– Pani kochana, amerykański uczony właśnie udowodnił, 

że jak się je margarynę, to można zachorować na raka… 

prostaty! 

Kolacja była pyszna. Margaryna stara. Wróble nasycone. 

Można udać się na zasłużony odpoczynek, ale nie było mi 

to tego wieczora dane: oto zapukała do drzwi dyskretnie 

pani, która chciała się wyspowiadać ze swojej… spowiedzi! 

(Swoją drogą nie wiem, co mam w sobie, że kobiety 

do mnie tak lgną. Mógłbym nawet zacytować fraszkę 

71 


Sztaudyngera: „przylepne te babska, jak guma arabska”). 

– Niech sobie pan wyobrazi, jak mówię temu za kratkami, 

że ostatni raz byłam u spowiedzi przed czterema miesiącami, 

a ten smarkacz, spowiednik, co mógłby być moim 

synem, na mnie z pyskiem: 

– Siostro! Tak nie można! Jak można tak długo żyć w grzechu? 

Toż to nowy grzech! Jak siostra w takim brudzie 

wytrzymała?! Trzeba się często spowiadać, bo każdy 

człowiek jest grzeszny! Nawet ja (tu podkreślił swoją 

namaszczoną wyjątkowość) spowiadam się co dwa tygodnie! 

W tym momencie moja, już dobra znajoma, nie wytrzymała 

i tym samym tonem odpaliła: 

– Skoro ksiądz tyle grzeszy, to może się spowiadać nawet 

codziennie! 

Kapłan nie spodziewał się takiej bezczelności, wybiegł 

więc z konfesjonału, chwycił znajomą za rękę i próbował 

wyprowadzić z kościoła, ale niepokorna penitentka wyrwała 

się i sama wybiegła… 

– I niech mi pan powie, gdzie on mnie chciał zaprowadzić? 

– Nie mam pojęcia – odpowiedziałem zgodnie z prawdą. 

Ludziska muszą się czasem wygadać, zwierzyć komuś, 

by poczuć się lepiej i choć samemu się rozgrzeszyć, 

72 


bo przecież człowiek jest istotą 

i świętą, i grzeszną… 

Tyle rzeczy zobaczyłem, usłyszałem, 

które zadziwiły, urzekły, a czasem 

i zaskoczyły. Nawet nie gawrony na 

plaży, czy opalające się tam codziennie 

trzy… dziki, w dodatku bez 

strojów kąpielowych! Zadziwił mnie 

natomiast ksiądz, który zapowiedział 

w trzech językach, że przed rokiem 

szkolnym będzie nie tylko spowiedź 

dla dzieci, nie tylko msza na tą okoliczność, 

ale także uroczyste święcenie… 

tornistrów! (Nie wiem czy 

pustych, czy wypchanych). Jeśli mnie 

przeczucie nie myli, w przyszłym 

roku, prócz rzeczonych tornistrów, 

ksiądz będzie święcił gumki myszki 

i kolorowe kredki, oczywiście, 

każdy kolor oddzielnie, przez kolejne 

siedem dni, bo tęcza ma siedem 

kolorów. 

Długo mógłbym pisać o tych wyjątkowych 

wakacjach, ale się skończyły! 

Gdy wracaliśmy pociągiem, byłem 

w ośmioosobowym przedziale jedynym 

facetem. W przedziale duszno. 

Otworzyliśmy okno, ale to nie pomogło, 

więc jedna wygadana pani, 

z którą prowadziłem błyskotliwą 

konwersację, bo siedziała akurat 

naprzeciwko, zdjęła kurtkę. Dalej było jej ciepło, więc 

zrobiła to samo ze sweterkiem, a później z bluzką i z koszulką. 

Łudziłem się, że to już koniec, ale nie, pani dalej 

nie czuła się komfortowo, albo przedział pomylił się jej 

z plażą nudystów, więc ściągnęła podkoszulkę i została 

w skromniutkim staniczku z cekinami. Przyznam, że, choć 

widziałem już w życiu to i owo, z taką sytuacją spotkałem 

się, w podróży, po raz pierwszy! Zapytałem grzecznie, 

czy mo gę zro b i ć zd j ęci e, j ed n ak p an i s i ę n i e zgo d z i ła 

i powiedziała, że mogę tylko pooglądać… 

Dojechaliśmy szczęśliwie. Czekam na nowe wakacje! 

Co nam pozostało? Ogrzewać się ciepełkiem wspomnień, 

czasem kolorowymi fotografiami, chińskimi ciupagami 

zakopiańskimi znad morza, czy muszelkami z bursztynkami 

spod Giewontu. A szczęśliwcy przywożą z kurortów 

zagranicznych i krajowych nawet żywe pamiątki, o których 

zwykle jeszcze nie wiedzą, ale się dowiedzą po… dziewięciu 

miesiącach! 

To tyle przed kolejnymi, już jesiennymi, wyjazdami, które 

nadejdą niebawem, bo czas pędzi (jak mój znajomy bimber), 

a – choć należę do szczęśliwców, którzy czasu nie 

liczą – liczę na kolejne wojaże, zachwyty, wzruszenia 

i zadziwienia nad cudami natury i naturalnymi cudownościami… 

[JW]

Autorka obrazów: Małgorzata Borsukiewicz 


73

74 


KRYSIA VARANKA 


75

Krysia 

VARANKA 

76 

76 


ZUPEŁNIE 

OSZALAŁAM 


77 

77

KRYSTYNA VARANKA – POLSKA FOTOGRAFKA, MALARKA, KTÓRA 

PRACOWAŁA M.IN. DLA KRÓLOWEJ ELŻBIETY II. 

RAZEM ZE SWOIM PARTNEREM, VALENTINEM CALINESCU 

PROWADZI STUDIO ARTYSTYCZNE FOX VISUAL ART. 

I Z A S M O L A R E K 

Wasze fotografie publikowane są w największych 

magazynach mody i glamour na całym świecie. 

Robicie zdjęcia dla marek takich jak: Zara, 

MAC, L’Oréal, OPI, Guess, Joico. Robiliście zdjęcia 

dla Playboya, Maxima, Vivy, Penthouse’a. Wasze 

fotografie wyglądają jak obrazy wielkich mistrzów. 

Skąd wzięła się ta pasja? Czy ona Was połączyła? 

Oboje pochodzimy z rodzin, w których sztuka 

zajmowała bardzo ważne miejsce. Mój ojciec jest 

operatorem i reżyserem montażu filmowego, 

a ojciec Valentina jest profesorem historii sztuki 

i rysunku. Zarówno nasi rodzice, jak i dziadkowie 

kładli duży nacisk na nasz rozwój w tym kierunku. 

78 


Oboje już od dziecka uczyliśmy się patrzenia 

na rzeczywistość przez ten pryzmat. Kiedy się 

poznaliśmy, często rozmawialiśmy o sztuce, dlatego 

pomysł rozpoczęcia wspólnej pracy powstał bardzo 

szybko. Tak właśnie narodził się Fox Visual Art. 

Oboje macie artystyczne dusze. Jak pracuje 

się Wam razem? Czy macie spójną wizję 

prezentowania świata? 

Pomimo tego, że jesteśmy od siebie diametralnie 

różni, mamy bardzo podobny sposób patrzenia 

na świat. Myślę, że wspaniale się uzupełniamy –

PAMIĘTAM, ŻE ZUPEŁNIE OSZALAŁAM PO WIZYCIE 

W NATIONAL GALLERY, KIEDY PO RAZ PIERWSZY, 

ZE ŁZAMI W OCZACH, OGLĄDAŁAM 

ORYGINALNE OBRAZY IMPRESJONISTÓW. 

tworzymy duet doskonały. (śmiech) 

Oczywiście, nie zawsze jesteśmy we wszystkim 

zgodni, są to jednak tylko niuanse. Nasza praca 

to wspólna pasja, która kosztowała nas wiele 

wyrzeczeń, ale mam nadzieję, że patrząc na nasze 

zdjęcia, można wyczuć, że kochamy to, co robimy. 

Uwielbiam te magiczne chwile, kiedy nie mamy 

presji czasu i pracujemy z modelem lub modelką, 

którzy rozumieją, co chcemy osiągnąć. 

Wiem, że przed przyjazdem do Wielkiej Brytanii 

malowałaś obrazy, które zdobywały nagrody 

w licznych konkursach. Jak malarstwo wpływa 

na Twoje spojrzenie na sztukę fotografii? Jakich 

masz mistrzów? 

Moja rodzina bardzo dbała o mój rozwój w tym 

kierunku, ale również miałam szczęście, że już 

w szkole podstawowej zostałam wybrana – jako 

jedna z niewielu osób – do uczęszczania na zajęcia 

dodatkowe we wrocławskim Domu Kultury przy 

ulicy Kołłątaja, prowadzone przez Janinę Sztucką. 

To ona zaczęła wysyłać moje prace na wystawy 

i konkursy, najpierw ogólnopolskie, a później 

międzynarodowe. Z Domem Kultury przy ulicy 

Kołłątaja byłam związana przez wiele lat i to również 

tam miałam swoją pierwszą wystawę, razem 

z Dorotą Damm i Olafem Brzeskim 1 . 

1 Olaf Brzeski (ur. 1975) – autor rzeźb, instalacji i filmów. Studiował rzeźbę 

na Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu. W 2009 r. został nominowany 

do konkursu „Spojrzenia” – nagrody fundacji Deutche Bank. W 2013 r. był 

nominowany do Paszportów Polityki. Zadebiutował wygraną w konkursie na 

pomnik Pomarańczowej Alternatywy. 


79

Artystyczne dusze 

KRYSTYNA 

VARANKA 

i 

VALENTIN 

CALINESCU 

Kiedy się poznaliśmy, 

bardzo dużo 

rozmawialiśmy 

o sztuce, 

dlatego pomysł 

rozpoczęcia 

wspólnej pracy 

powstał 

bardzo szybko. 

80 


Ogromne przeżycie, które zawsze wspominam 

z sentymentem. Natomiast, jeśli mówimy o moich 

mistrzach, to na pewno impresjoniści są najbliżsi 

mojemu sercu. Mając piętnaście lat, po raz pierwszy 

przyjechałam do Londynu. Pamiętam, że zupełnie 

oszalałam po wizycie w National Gallery, kiedy 

po raz pierwszy, ze łzami w oczach, oglądałam 

oryginalne obrazy impresjonistów. Zawsze też, 

kiedy jestem w Paryżu, spędzam długie godziny 

w Musée d’Orsay. 

W 

Wielkiej Brytanii zamieszkałaś kilkanaście lat temu. 

Dlaczego zdecydowałaś się na ten kraj? 

Siostra mojej babci po wojnie zamieszkała 

w Londynie, dlatego też wybrałam to miasto. 

Pochodzisz z wybitnej rodziny. Właściwie można rzec, 

że sztuka tkwi głęboko w Twoich genach. Twoim 

prapradziadkiem był Władysław Bełza – polski poeta 

neoromantyczny, autor słynnego wiersza „Katechizm 

polskiego dziecka”, zaczynającego się od słów: „Kto 

ty jesteś? Polak mały”. Twój wujek – Stanisław 

Ostrowski – był rzeźbiarzem, który wykonał m.in. 

Grób Nieznanego Żołnierza w Warszawie oraz pomnik 

Jagiełły znajdujący się w Nowym Jorku. 

Czy taka historia rodzinna bardziej przytłacza, 

zobowiązuje czy raczej dodaje skrzydeł, uwalnia? 

Jaką atmosferę rodzinną pamiętasz? 

Pochodzę ze wspaniałej, ale przede wszystkim – 

bardzo kochającej się rodziny. Moi rodzice 

i dziadkowie zawsze dbali o to, żebyśmy mieli 


81

wspaniałe dzieciństwo (mam dwie siostry i brata). 

Nie zawsze jednak było łatwo. Urodziłam się 

w latach 70., więc moje dzieciństwo to czas komuny. 

Nie bardzo zdawałam sobie wtedy sprawę z wielu 

rzeczy, a już na pewno nie z mojego pochodzenia. 

Wtedy nie można było swobodnie opowiadać m.in. 

o Katyniu i o zbrodniach sowieckich. Moja babcia 

znalazła jednak na to sposób – historie rodzinne 

opowiadała mi w formie bajki. Dopiero po latach 

dotarło do mnie, że dwie królewny, które zostały 

na zawsze rozdzielone, to moja babcia i jej siostra… 

Mój pradziadek, Kazimierz Ostrowski-Bełza (syn 

Władysława Bełzy 2 ), został rozstrzelany w drodze 

do Katynia. Jego brat, Stanisław Ostrowski, przed 

wybuchem wojny wyjechał na prezentację swojej 

rzeźby Władysława Jagiełły, na wystawę do Nowego 

Jorku i już nigdy do Polski nie wrócił. 

Oczywiście, „Kto ty jesteś? Polak mały”, ale również 

wersję „Kto ty jesteś? Polka mała. Jaki znak twój? 

Lilia biała” znałam od dziecka, ale historię rodzinną, 

ze szczegółami, poznałam dopiero w liceum. 

2 Władysław Bełza (1847-1913) – polski poeta neoromantyczny, piszący w 

duchu patriotycznym. Publicysta, animator życia kulturalnego, oświatowego i 

prasowego, współzałożyciel polskiej organizacji oświatowej Macierz Polska. 

82 


Twój profil można znaleźć m.in. na stronach 

Saatchi Art. Czy porzuciłaś już malarstwo, 

skupiając się wyłącznie na fotografii? 

Niestety, z zakłopotaniem muszę przyznać, 

że zaniedbałam trochę stronę Saatchi Art. 

Powinnam w końcu znaleźć chwilę, żeby dodać 

tam więcej moich prac. 

Staram się malować światłem. Nigdy nie porzucę 

malarstwa. Ja i mój partner, Valentin Calinescu, 

w swoich pracach łączymy wiele dziedzin sztuki 

z fotografią; budujemy scenografię, malujemy tła 

do naszych zdjęć i używamy różnych rekwizytów. 

W tej chwili jestem w trakcie malowania kilku 

obrazów – malarstwo mam zawsze w sercu. 

Wasze fotografie to całe opowieści o ludzkich 

emocjach. W jaki sposób przygotowujecie 

się do sesji? Czy ktoś Wam pomaga dobierać 

stroje, robić make-up? Pracujecie w teamie? 

Zawsze bardzo skrupulatnie przygotowujemy się 

do każdej sesji. Valentin jest precyzyjny do bólu, 

przydaje się to bardzo zwłaszcza przy zdjęciach poza

STARAM SIĘ 

MALOWAĆ 

ŚWIATŁEM. 

naszym studiem. Przede wszystkim omawiamy sposób 

oświetlenia, ogólny pomysł, makijaż, kostiumy. Pracuje 

z nami grupa wspaniałych ludzi. Zawsze w sytuacjach 

bez wyjścia pomaga nam też nasz przyjaciel Marcin 

Szyc. Jego żona, Asia Szyc, jest naszą wizażystką. 

Ponieważ ma niepowtarzalną urodę, często pozuje 

dla nas jako modelka. Jest też wizażystka Aleksandra 

Jaśkowiec, w tej chwili na urlopie macierzyńskim – 

czekamy z utęsknieniem na jej powrót. Już od dawna 

pracuje z nami Berta Laliu, pochodząca z Rumunii 

wizażystka i fryzjerka. To nasz podstawowy zespół, 

ale oczywiście współpracujemy również z innymi 

osobami – w zależności od projektu. 

Przed Wasze obiektywy trafiają nie tylko modelki, 

ale również aktorzy, osoby z pierwszych stron 

gazet. Jak docieracie do tych osób? 

I jak się z nimi pracuje? 

To zależy od tego, co robimy. Zgłasza się do nas 

wiele osób, które potrzebują zdjęć do różnych 

celów. Począwszy od zdjęć do publikacji, przez 

reklamowe, kończąc na tych do użytku prywatnego. 

Do naszych projektów sami wyszukujemy modeli. 

Czasem przez agencje, ale dużo częściej sami, 

przez social media. 

Jesteś bardzo zabieganą osobą. Na tę rozmowę 

próbowałyśmy się umówić od kilku miesięcy. 

Jakie są Wasze plany na najbliższą przyszłość? 

Tak się złożyło, że pandemia zatrzymała nas na chwilę, 

ale kiedy tylko udało się nam ruszyć, to od razu 

wpadliśmy w wir pracy. Dlatego też trudno było mi się 

z Tobą umówić. Od kilku lat przygotowujemy się do 

dużej wystawy. Mam nadzieję, że już wkrótce uda nam 

się ją zorganizować. Pracujemy również nad dwoma 

dużymi projektami, nie chciałabym jednak zdradzać 

szczegółów, żeby nie zapeszyć. 

Gdzie można oglądać Wasze prace? 

Przede wszystkim na naszej stronie 

https://www.foxvisualart.com/, 

również na Facebooku 

https://www.facebook.com/fox.visual.art.photography 

oraz na Instagramie 

https://www.instagram.com/fox.visual.art/ 

[IS] 


83

O smutku w poniemieckich domach 

ROBERT KNAPIK 

„Potem Marek Marek chodził po ruinach poniemieckich 

domów i wynajdywał w trawie kamienne koryta. Sprzedawał je 

facetowi, który woził je do Niemiec. Sprzedałby ten walący się 

dom w cholerę, ale nie mógł. Wciąż należał do ojca”*. 

Wierzyć w tajemnicze znaki 

– nie jestem przekonany, 

chociaż czasem nie 

ma innej drogi. O Domu dziennym, 

domu nocnym zaczynam pisać akurat 

w moje urodziny. Czy to przypadek? 

Chciałbym w to wierzyć. Są jednak 

związki: to znajomy dom, na wpół 

senny, obumierający, dotknięty przez 

traumy, naznaczony stygmatami, 

w o kn ach kłęb i s i ę u kr y ty b ó l i ci erpienie. 

To wciąż ta sama historia, zmieniają 

się tylko imiona. I tak właściwie 

opowieść dzieje się, współtworzona 

w trakcie czytania, czeka na dopowiedzenie. 

O Domu… Olgi Tokarczuk opowiadałem 

już na spotkaniu w Bielsku-Białej 

(chciałbym z tego miejsca podziękować 

uczestnikom, tym na żywo, 

jak również obserwującym poprzez 

media społecznościowe). Do lektury 

podchodziłem kilkukrotnie i za 

każdym razem nachodził mnie jakiś 

niepokój, nie potrafiłem przejść dalej, 

zatrzymywałem się gdzieś na początku. 

Nowa Ruda od tamtej pory będzie 

mi się kojarzyć z mglistym pejzażem, 

gliniastymi, podmokłymi ustępami. 

Doświadczyłem tego, jak pachnie 

wilgoć, świat nieobecności, zastoju 

i tego, co możemy nazwać medytowaniem 

rzeczywistości. 

W połowie drogi przychodzi zwątpienie, 

nie potrafię obrać kierunku, dotyka 

mnie zgnilizna, rozkład, w końcu 

depresja, bezmiar jałowości ludzkich 

poczynań. Nie mam też pomysłu, jak 

rozpocząć tę przedziwną podróż do 

wnętrza własnych niezagojonych ran. 

84 


Przyznam, że zupełnie nie miałem 

wizji, jak rozpocząć tę opowieść, 

głowiłem się, nie miałem klucza. Gdy 

nie ma się dystansu, szerszej perspektywy, 

bardzo trudno o wyraźny 

zapis emocji. To, co najbliższe, najtrudniejsze 

jest do uchwycenia. 

Chciałem przeistoczyć się w obserwatora, 

chłodnego, który przyjechał 

na prowincję, aby dostrzec zacieranie 

granic, wypełnianie się tym, co 

nieoczywiste, ukryte pod podszewką. 

Z pomocą przyszedł sen, odwiedził 

mnie wczoraj – i jak tu nie wierzyć 

w znaki? Być może to objaw nasycania 

się organizmu substancjami chemicznymi, 

od pewnego czasu jestem 

pod opieką lekarza. Tak czy owak, we 

śnie odwiedziła mnie sama Noblistka 

. Byłem n a s p o tka n i u a u to rs ki m, 

z uwagą słuchałem pytań kierowanych 

do Olgi Tokarczuk. Było 

gwarno, sporo ludzi, wszyscy stali, 

jakby za chwilę mieli wyjść. Może 

to były tajne komplety, w ukryciu 

przed epidemicznym reżimem sanitarnym? 

Nie powtórzę wszystkich 

pytań, niektóre pewnie były niedorzeczne. 

Zapamiętałem jedno z 

nich: „Czy mózg świeci?”. Nie wiem, 

co odpowiedziała Pisarka. Samo 

py ta n i e j est j ed n a k za stan awi a- 

jące. Przecież człowiek wytwarza 

wokół siebie aurę. Świadomość bierze 

się z mózgu. Niektóre badania 

dowodzą, że mózg może być aktywny 

nawet do 30 minut po śmierci 

. Ko o rd yn u j e n a sze za ch owan i a 

i reakcje, jak więc nie wierzyć w jego 

szczególną moc? Mózg jest również 

aktywny w czasie snu, nie zwalnia 

tempa. I to świat snu stoi w opozycji 

do umartwionego, gliniastego krajobrazu 

peryferii, terenów granicznych. 

Dom… za czyn a s i ę o d s n u , 

a jego narracja nieustannie przechodzi 

od kreacji marzeń sennych, bez 

precyzyjnej formy, do ziemskiej jawy, 

trawionej przez kruchość, co chwila 

zgrzytającej, niepewnej. Pojawia się 

las, który rozpada się z trzaskiem, 

nieruchomy. Świerki i wiszące szyszki, 

posiwiałe igły, skamieniały świat. 

Taka jest wersja Marty. Obok narratorki, 

to jedna z centralnych postaci 

utworu. Jeden najmniejszy ruch, 

a las rozpadłby się z trzaskiem. Doczesność 

na kartach Domu… trzeszczy, 

poruszanie się na granicy snu nieco 

spowalnia ten rozkład, jednocześnie 

pozbawia czytelnika pewności i daje 

do myślenia. 

Świat jest delikatny, rozpada się, wywołuje 

lęk i frustrację. Chwilowym 

antidotum jest sen, czasem też alkohol. 

Na samym początku spada jak 

grom z jasnego nieba historia Marka 

Marka, która jest też elementem 

większej układanki ponurych losów 

i n nych p o sta ci p o j awi a j ą cych s i ę 

w książce. Nie ma zbyt wiele czasu, 

żeby oswoić się z klimatem Nowej 

Rudy. Tokarczuk przedstawia dom 

przemocowy, jeden z wielu pustych 

domów, bez głębszych relacji, 

bez uczuć, za to z triumfującym 

patriarchatem. Marek Marek jest 

oczkiem w głowie swoich starszych 

sióstr, bliski dla matki. Ucieka natomiast 

przed karcącą ręką ojca, często 

p łacze. S i o st r y u cz ą go, ażeby 

w kryzysowych momentach chował 

się, był niewidzialny. To gra na bardzo 

delikatnych strunach, niezwykle znajoma 

pokoleniu DDA (Dorosłe Dzieci 

Alkoholików), ludzi borykających się 

w dorosłym życiu z ciągłym niedostatki 

em u czu ć. Wszystko b i erze s i ę 

z zaniedbań rodzicielskich, i nie-

Dom dzienny, dom nocny Olgi Tokarczuk 

koniecznie – jak to się stereotypowo 

ujmuje – ma związek z alkoholem. 

Rodzice bywają przecież narcystyczni, 

zapatrzeni w siebie. Bywają 

też autorytarni albo – mówiąc bez 

ogródek – po prostu okrutni. 

Jest w tym ujęciu prosta zasada: nie 

dasz komuś tego, czego sam nie otrzymałeś. 

Dlatego paradoksalnie bardzo 

ważne jest przerywanie łańcucha 

przemocy, nawiązywanie kontaktów 

międzyludzkich, innych niż te straumatyzowane 

i scementowane przez 

kontakty rodzinne. Dojmujące jest, 

że piszę o czymś zupełnie odwrotnym 

od szerzącej się, obłudnej niestety 

propagandy, jakoby to „W rodzinie 

siła”, „Jak rodzina w zgodzie, to i bieda 

nie pobodzie”. Na czym często polega 

ta zgoda? Właśnie na utrzymywaniu 

przemocowego ładu. A przez 

kogo ten ład jest utrzymywany? Ano 

przez tych, którym najbardziej zależy 

na dalszym eksplorowaniu przemocow 

ych rel acj i . I n i e ch o d z i tu tyl ko 

o przemocowego rodzica, ale również 

o tych biernie się przyglądających. 

W domach przemocowych wszelkie 

przejawy agresji są często banalizowane. 

Przecież nic takiego się nie 

stało, ojciec miał prawo uderzyć, po 

prostu coś tam mu nie wyszło, musiał 

jakoś odreagować napięcie. Służby 

niestety w wielu przypadkach nie stają 

na wysokości zadania, musi stać się 

coś tragicznego, aby nastąpiła jakaś 

stanowcza reakcja. Ofiara przemocy 

musi się domagać, by ją wysłuchano. 

To jest podwójna stygmatyzacja, raz 

przez to, że zgłasza się jako poszkodowana, 

co musi zresztą skutecznie 

udowodnić, a drugi raz, że w rodzinnym 

piekiełku traktowana jest jak 

wykluczona, nieposłuszna, „ta, co 

ro b i z i gły wi d ły ”. Na j s mu tn i ej sze 

w tym wszystki m j est , że często, szczególnie 

na wsi, przemoc jest wpisana 

w tradycję, tak jak w przypadku Marka 

Marka. Odpowiedzią na zachowania 

przemocowe jest chociażby ucieczka 

(Marek Marek chowa się i czyta 

książki). Dochodzą do tego stany depresyjne, 

próby samobójcze, wynikające 

nierzadko z niskiej samooceny. 

Dlatego też, podkreślę, niezwykle 

istotne jest budowanie relacji innych 

niż tylko rodzinne, co jest trudne, gdy 

członkowie rodziny dzień w dzień 

wpajają narrację o tzw. „człowieku 

z drugiego planu”, dochodzi do tego 

racjonalizowanie sytuacji: „Nie jest 

tak źle”, „Masz co jeść i gdzie spać. 

Co marudzisz?!”. 

Jak trudno oderwać się od rodzinnego 

bagna, widzimy na przykładzie Marka 

Marka, ale też wielu osób z syndromem 

DDA. Piszę: trzeba budować 

relacje poza rodziną – brzmi świetnie. 

Tylko w dorosłym życiu nie jest 

tak łatwo. Nie ukrywajmy, świat jest 

przepełniony przemocą. Ludzie z syndromem 

DDA bardzo boją się odrzucenia, 

nie chcą jeszcze raz przeżywać 

tego s a mego b ó l u , któ r y był i ch u d z i a- 

łem w dzieciństwie. Zresztą relacje 

w domach przemocowych są na 

tyle trwałe, że DDA często wracają, 

wolą rodzinny grób od niepewności, 

którą daje im świat zewnętrzny. I nie 

zapominajmy przy okazji o mechanizmach 

obronnych, koszula przecież 

bliższa ciału. W praktyce oznacza to 

po prostu tyle, że świadomie bądź 

nieświadomie wybiorę dom przemocowy 

od innego domu ze znakiem 

zapytania. Dzieje się tak, bo człowiek 

wie po prostu jakich reakcji się 

spodziewać. No jakich? Oczywiście 

przemocowych. Inne relacje od tych, 

które znam, mogą przynieść zakłopotanie 

i poczucie wstydu, a od tego u- 

cieka się jak od ognia. 

Wnętrza poniemieckich kamienic w Nowej Rudzie, Jarosław Ciuruś, Wikimedia Commons 


85


Przemoc dziedziczy się tak samo jak 

chód, piegi czy kolor włosów. Wiadomo 

to z całą pewnością – przemoc 

przechodzi z pokolenia na pokolenie. 

Dotyka w takim samym stopniu 

słabszych i silniejszych. Szybko 

przychodzi uzależnienie, toksyczne 

więzi, które bardzo trudno zerwać. 

Z dziedziczeniem tego, co w nas złe 

i utajone, mamy problem. Może 

postawić na bierność, udawać, że 

to mn i e n i e d o t yczy, czy wal czyć 

z kłopotliwym dziedzictwem? Ofiary 

przemocy w wielu przypadkach są 

niewidzialne, możemy przecież nie 

zauważyć sińców pod oczami, makijaż 

świetnie wyretuszuje zmarszczki, 

siniaki też zakryje. Przemoc, szczególnie 

ta w czterech ścianach, jest trudna 

do uchwycenia. Co musi się stać, 

by zapobiec najgorszemu? Przemoc 

domowa to jedna z najbardziej zakamuflowanych 

form przemocy we 

współczesnym świecie. Człowiek już 

tak przyzwyczaił się do maski, że tego 

s p ecy fi czn ego s mu tku , któ r y n o szą 

w sobie ofiary przemocy, można 

zwyczajnie nie zauważyć. Jedno, 

kiedy zamyka się oczy, a drugie 

chyba gorsze, to obojętność, racjonalizacja 

– przecież nic złego się 

n i e d z i ej e. C zy to d z i wi i o b u rza? 

Z dnia na dzień przekonuję się, że 

coraz mniej. Stan niepokojący, a dla 

t ych , co zn aj ą p o d o b n e sy tu acj e 

z własnego podwórka – przyczyna 

lęku, frustracji, bezsilności. Dlaczego 

Marka Marka stopniowo opuszczają 

86 


rodzina i znajomi, w trudnych chwilach 

nie ma przy nim nikogo, tylko to 

czarne ptaszysko, które chce wyrwać 

się wreszcie z więzów cielesności? 

Marek Marek cierpi, otumania się alko 

h o l em. A żeby p rzykr yć b ó l , p o trzebuje 

go więcej i więcej. Samotność 

osób z domów przemocowych jest 

jak trąd, odsuwa ludzi. Co sprytniejsi 

zakładają maski współczucia, żeby 

zagłuszyć wyrzuty sumienia. Jedni 

pewnie nie wiedzą, jak pomóc, po 

chwilowym zainteresowaniu chowają 

się w zaułkach, żeby wylizać własne 

odnawiające się rany. Inni po prostu 

ignorują, przecież są większe problemy. 

Jednak trudno reagować, działać, 

jeśli nie widzi się zła czającego się za 

ścianą, w sąsiednim pustym domu. 

„Życzliwi” powiedzą: „to taka porządna 

rodzina…”. Spustoszenie, obumarcie, 

zgnilizna, sen – trwają dalej. 

Marek Marek w końcu popełnia samobójstwo. 

Nie ma nawet czasu, 

żeby ze śmiercią się jakoś oswoić, 

ona po prostu razi swoim gromem, 

zaprzepaszcza plany, z których Bóg 

i tak się śmieje. Dom…to wielowątkowa, 

polifoniczna, nawarstwiająca 

się historia ze śmiercią w tle. Świat 

dzienny jest martwy, suchy, wypłowiały 

przez słońce, prawdziwe życie 

przychodzi nocą, ustalane zresztą 

przez ruchy planet, trajektorie gwiazd 

i grad meteorytów. Machina, która 

każdego dnia porusza się na tym 

samym akordzie, szopka, postacie 

cyklicznie pojawiające się i znikające, 

Taki-a-Taki ze swoim rowerem, ptaki 

kierujące się na południe. Te same 

plansze, zmieniają się pionki i zasady 

gry, przemijają wieki, a człowiek kolejny 

raz uczy się siebie od nowa. 

Na straży pomiędzy światem żywych, 

obumierających od środka, a tym, 

co za S tyks em, d u mn i e sto j ą grzyby. 

W jakimś sensie można by nawet 

uznać, że Dom… to opowieść o grzybach, 

organizmach żywych, ale czerpiących 

swoją siłę z rozkładu. Las jest 

miejscem magicznym: tutaj przyroda 

dopełnia swojej cykliczności. I co 

ważne, to kraina wilgoci, pary wodnej; 

grzyby rosną w tych momentach, 

kiedy wilgoci jest w powietrzu 

najwięcej. Mając w sobie niezliczoną 

ilość leśnych obrazów, pisanie o tym 

przychodzi z pewnym kłopotem, bo 

skojarzeń jest mnóstwo. Na wielowątkowości 

i mnogości skojarzeń opiera 

się przecież cała koncepcja Domu… 

Na kartach książki pojawiają się chociażby 

przepisy kulinarne na potrawy 

z grzybów, czasem nieoczywiste, 

też zahaczające nieco o tę granicę 

pomiędzy życiem a śmiercią. Tak jest 

chociażby z przepisem na tort z czerwonego 

muchomora, znajdującym 

się na wewnętrznej stronie okładki. 

Grzyby stają na straży ciemności, 

otwierają wrota do świata, który 

pomimo technologii wciąż pozostaje 

niedostępny, posępny, niezmierzony, 

smutny i mityczny, raczej we śnie niż 

na jawie. 

Po ś ró d mi styki , mel a n ch o l i i , d ep resyj - 

nego charakteru Domu… warto zauważyć, 

że wymowa magicznego uniwersum 

stworzonego przez Noblistkę 

jest w gruncie rzeczy terapeutyczna. 

Świ at grzyb ów, p o n i emi ecki e kl i sze 

i krzywizny mają za zadanie oswoić lęk 

przed śmiercią, obcością, zapewne 

też fatalizmem oraz nieprzychylnością 

losu. Właśnie do tego świata 

owiniętego w senny kokon wprowadza 

czytelnika Marta, uosobienie 

dziwności, ni to ze snu, ni z jawy – 

staruszka, z którą narratorka spędza 

czas. Marta jest nieodgadniona, 

pociąga, ma tajemnicę, której pilnie 

strzeże. Można nawet powiedzieć, że 

to swego rodzaju filozof w wiejskim 

anturażu. Również jej zajęcie – Marta 

wykonuje peruki z cudzych włosów – 

pokazuje, jak cienka jest granica

między życiem, kreacją, tym, co jest 

prawdą, a co zaledwie wyobrażeniem. 

Bierze we własne ręce cudze 

życie i przekazuje dalej tym, którzy 

cierpią na różnego rodzaju niedostatki. 

Mówi, że trzeba mieć odwagę, 

żeby przekazać swoje życie innym. 

Pierwsze skojarzenie to ludzie po 

chemioterapii, którzy są dalej od tego 

życi a , ch cą ch o ci a ż by j ego n ami astkę 

w postaci peruki. Co ciekawe, fragmenty 

z Domu…, w których wypowiada 

się Marta, były tymi często 

przytaczanymi w mediach społecznościowych. 

I wcale nie jestem 

zaskoczony, bo to staruszka z tego 

poniemieckiego świata kieruje nas 

do dawnej opowieści, cykliczności, 

umierania i odradzania się. Narratorka 

jest Martą zafascynowana, nie 

boi się – wręcz przeciwnie – chce 

s ko nf ro ntować swo j e myś l en i e 

z tym, co przynosi wiejski pejzaż, na 

którym zaciera się granica poznania. 

Przyjeżdża do Marty na okoliczność 

Wszystkich Świętych. Przypadek? 

Tu nie ma przypadków. Kolejny raz 

zaciera się granica między żywym 

a martwym, prawdziwym a zaledwie 

wyobrażonym. Narratorka, przychodząc 

po południu do domu Marty, 

ma wrażenie, że staruszka zniknęła, 

ot tak. Marta jest w lecie, a znika na 

zimę. Być może umarła, tej niepewności 

nie da się pozbyć. Świadomy 

bądź nieświadomy lęk pozostaje. 

Nie da się ukryć, że wokół Marty rozpościera 

się aura niezwykłości, ale 

też nostalgia za tym, co przemija, 

bądź za chwilę przeminie. Dom dzienny, 

dom nocny to przecież niepowtarzalny 

obraz lat dziewięćdziesiątych. 

Obserwacja jak zmienia się świat: 

w życie ludzi wdziera się konsumpcja, 

a do dawnych właścicieli poniemieckich 

włości wysyła się pocztówki na 

święta. Tokarczuk umiejętnie podkłada 

plansze do coraz to nowych okoliczności, 

wykorzystuje w tym celu 

mit założycielski, przez który można 

naszkicować to, w jaki sposób przez 

wieki i dekady zmieniał się krajobraz, 

znany obecnie jako poniemiecki. 

Bardzo sprawnie jest to połączone 

z motywem nożowników, który też 

potwierdza wielokulturowość, mozaikę 

religii i ludzkich doświadczeń. 

Łatki, wspomnienia, fragmenty nagle 

pod koniec wyrwane z kontekstu, 

również dzięki wielopoziomowej 

strukturze utworu, zaczynają się 

wiązać w logiczne cykle w dziejowej 

zawierusze. Tokarczuk zresztą sama 

wspomniała w jednym z wywiadów, 

że forma jest drugorzędna wobec 

tego, co chce przekazać w tekście. 

A prościej ujmując, najpierw pojawia 

się zamysł, koncept, wokół którego 

później kształtowana jest struktura 

dzieła. Dlatego też Dom… to utwór 

polifoniczny, na początku rozwarstwiający 

się o kolejne poniemieckie 

krzywizny. Ważna jest perspektywa, 

dla dzisiejszego czytelnika – z punktu 

widzenia tu i teraz – to tropy poniemieckie. 

Mogą to być Państwo Dieter, 

którzy przyjeżdżają po latach. Rozczarowanie 

Petera na miejscu jest tak olbrzymie, 

że umiera na zawał. Innym 

przykładem może być profesor Von 

Goetzen, który snuje swe rozważania 

o dachach – niemieckich, jakżeby 

innych, o charakterystycznym kształcie 

rybich łusek. Dachy podobnie jak 

religia, na przykład charakterystyczne 

czerwone dachy z Heidelbergu, 

są ostatecznym zwieńczeniem. Dach 

oddziela nas od nieba, chroni przed 

deszczem i wiatrem, religia natomiast 

chroni przed troskami życia 

codziennego. Co ciekawe, profesor 

Von Goetzen napisał doktorat o niejakiej 

Kummernis, a w swoich badaniach 

zajmował się średniowiecznymi 

sektami, w tym nożownikami. 

Jak widać, jeden wątek wiąże się 

z drugim jak supełki w wielkiej sieci. 

Natrafić też można na ślad autobiograficzny, 

gdyż narratorka opowiada 

o tym, jak mieszkała w pałacu, 

miała niańkę, Niemkę, która mówiła 

do niej po niemiecku. Tropów jest 

o wiele więcej, bo pojawiają się też 

niemieckie artefakty, które mieszkańcy 

wykopują z ziemi, sztućce, zastawa 

stołowa, biżuteria. I tak właściwie 

z niemiecką przeszłością nie da się 

rozstać ani na chwilę. 

Wnikliwie traktuję kwestię poniemieckich 

zaszłości, sam doświadczam 

tej kanciastej historii, w której więcej 

jest milczenia aniżeli wyraźnych 

tonów. Chociaż coraz częściej w ostatnim 

czasie o tym się mówi i słyszy. 

Odkrywa się stare, nieznane bliżej 

dzieje poniemieckich kamienic, 

ludzi w nich mieszkających. Otwiera 

się krypty, rozgrzebuje niezagojone 

rany, bo prawie w każdej rodzinie 

są związane z tym tragedie i traumy. 

W zeszłym roku zmarła moja Babcia, 

Stasia Kozłowska. Wspominam 

o niej, bo była i ciągle jest dla mnie 

ważna. Występowała w roli tej, która 

pamięta i przekazuje dalej historie 

z pustych poniemieckich domów. 

Każdy dzień był walką o przetrwanie, 

a zaspokojenie podstawowych potrzeb 

było wyzwaniem. Ludzie spali 

w odświętnych ubraniach, czekając 

na wyrok, czy aby na nich nie przyjdzie 

kolej, transport nie wiadomo 

dokąd. Tęgie mrozy, dotkliwe upały, 

niewesoła powojenna rzeczywistość, 

powstawanie z męki, milczenie. To 

milczenie, które było również udziałem 

rodziców. Nie mówiło się o wojnie, 

zaginionych, potarganych rodzinnych 

losach. Nieoswojone lęki, 

traumy przechodzą z pokolenia na 

p o ko l en i e, p o d o b n i e j a k p rzemo c. 

O traumach transgeneracyjnych mało 

się do tej pory mówiło, ale to jest chyba 

ten czas, kiedy poniemiecki człowiek 

zmierzy się z powikłaną przeszłością, 

zajrzy do krypty, by odżyć 

na nowo. Poniemieckie w podobnej 

odsłonie pojawia się również w Krótkiej 

wymianie ognia Zyty Rudzkiej. 

Koszmar, przepracowanie traumy jest 

konieczne, aby lęk nie gościł w życiu 

i abyśmy nie byli jego zakładnikami. 

Dworce kolejowe, antykwariaty pełne 

starych niemieckich mebli, szczotki 

do włosów, wieczne pióra, chusteczki 

z niemieckimi inicjałami. Wyjęte 

z szafy drewniane wieszaki z wypalonymi 

niemieckimi nazwiskami, portrety 

w solidnych oprawach, dzisiaj 

nie wiadomo już czyje i skąd się wzięły. 

Obrazy imitujące dzieła wielkich 

twórców z niemieckimi podpisami. 

Sztućce, zastawa stołowa, żyrandole, 

abażury, kinkiety i lichtarze. Zostawione 

w wojennej pożodze, przechodzące 

z rąk do rąk. Wreszcie groby, 

zapomniane, nierzadko w lasach, na 

rozdrożach, bezimienne, przystanki 

w drodze. Coś z tych kulturowych, 

materialnych pozostałości zostało, 

a coś już bezpowrotnie umarło, 

również we mnie wraz ze śmiercią 

Babci. „Erbsen groch, dziura loch”. 

„Bitte essen, nicht vergessen”. „Ord- 

87 



nung muss sein”. Być może trochę 

rozjaśniło się, dlaczego ta poniemiecka 

skorupa jest nieco niewygodna, 

daje o sobie znać jak przyciasny but. 

Nie przystaję do tego, chociaż cień 

migocze. Dorastałem w takich okolicznościach 

dziejowych, że uznałem 

to jako wspólne, ani niemieckie, ani 

polskie, po prostu znajome, bolesne, 

z odciśniętą traumą, odziedziczone, 

oswojone nie do końca… 

Narratorka Domu dziennego, domu 

nocnego – poniekąd można ją 

utożsamiać z samą autorką – również 

mi erzy s i ę z p o n i emi ecki m d o świ ad - 

czeniem, traumą i bolesną raną. Rozważa 

temat spolszczonych na siłę 

niemieckich nazwisk, jak również 

zastanawia się, skąd wzięły się dziury 

we wrocławskich kamienicach. 

Według prof. Przemysława 

Czaplińskiego Dom dzienny, dom 

nocny to największy projekt pisarski 

Olgi Tokarczuk, można uznać, że to 

też cała esencja metaforyki, różnorodności 

w prozie Noblistki. Struktura 

gatunkowa utworu jest mocno 

niejasna, dlatego też został on uznany 

za sylwę, czyli utwór wykorzystujący 

różne sposoby narracji, fragmenty, 

luźne zapiski, stopklatki czy 

nawet przepisy kulinarne. Tokarczuk 

nie jest tu odosobniona – quasi- 

88 


-pamiętniki (sylwy) wykorzystywał 

w swojej twórczości chociażby Tadeusz 

Konwicki: Kalendarz i klepsydra 

(1976), Wschody i zachody księżyca 

(poza cenzurą, 1982) czy Nowy Świat 

i okolice (1986). 

I jeszcze ciekawostka z Wikipedii: Dom 

dzienny, dom nocny został uznany za 

pierwszy e-book, czyli plik tekstowy 

wysłany drogą elektroniczną. Sam 

koncept Domu dziennego, domu nocnego 

j est eks p l o rowa ny w różn o raki 

sposób. Polecam zajrzeć na profil 

Jarosława Skulskiego i obejrzeć zdjęcia 

zatytułowane, no właśnie: Dom 

dzienny, dom nocny. 

A czy w tych poniemieckich kamienicach, 

między balustradami, 

ga l er yj ka mi , ż ło b i en i a mi j est mi ej - 

sce na zwyczajność? Najwyższa pora 

przepracować traumy i próbować 

zaakceptować to, co możliwe do 

zaakceptowania. 

Poniemieckie w dalszym ciągu będzie 

zajmować uwagę, tym razem jednak 

w inną, a być może podobną podróż 

wybierzemy się razem z Poniemieckim 

Karoliny Kuszyk. 

Wyd awn i ct wo L i tera cki e p rzygo to - 

wało dla czytelników nie lada 

niespodziankę, nową szatę graficzną 

książek Olgi Tokarczuk. [RK] 

„W końcu przyszedł czas zajmowania 

się ważniejszymi rzeczami niż patrzenie 

w niebo. Niedawno R. uznał, że 

dopiero teraz, między trzydziestką 

a czterdziestką, będzie się działo najlepiej. 

Dlatego niedawno kupił od 

Ruskich statyw i zaraz wiosną ustawi 

aparat fotograficzny na wschodnim 

tarasie. Obiektyw wyceluje w niebo, 

nad czubkami dwóch bliźniaczych 

świerków, i tak to będzie stało do 

jesieni. Codziennie będzie robić jedno 

zdjęcie, nawet wtedy, gdy niebo 

zasnuje się niezróżnicowaną szaro 

ś ci ą . R . j est p ewny, że co ś n am 

z tego wyjdzie i że jesienią będziemy 

mieli na kliszy sensowną sekwencję 

nieba, która na pewno będzie 

coś znaczyła. Można będzie złożyć 

wszystkie zdjęcia jak puzzle. Albo 

nałożyć jedno na drugie w komputerze. 

Albo z pomocą jakiegoś programu 

wypreparować z nich wszystkich 

jedno niebo. I wtedy będziemy 

wiedzieli” * . 

∗ 

O. Tokarczuk, Dom dzienny, dom nocny, 

Wydawnictwo Literackie, Kraków 2020.

Era freelancera 

DROPIENATALKA SUSZCZYŃSKA 

Freelance to lans, a „drzwi od kibla” 

– miejsce z grubsza przypominające 

pracę freelancera. Tak 

wciela się w życie koncepcja czytania 

globalnego. Cały mariaż wiadomości, 

komunikacja, świadectwo czasów 

sprzed Facebooka. „Ruda daje d... za 

pięć złotych”, „TU BYŁEM” czy „Lody 

z dojazdem”. Szybki obieg informacji 

i duża szansa na to, że ktoś te zajawki 

przeczyta. 

Natalka Suszczyńska, w swoim debiucie 

książkowym, właśnie o tej freelancerskiej 

działce opowiada. Jak 

wiele rzeczy w Dropiach, tak i do tego 

zajęcia pasuje przydomek „niby”. 

Blogowanie, promowanie kosmetyków 

albo czegoś zupełnie innego 

ma być taką à la prowizorką. Życie, 

nieustanna improwizacja, imitacja 

czegoś (blisko tu do pisania Doroty 

M a s łows ki ej ) . Ro b i my co ś n i eko n i ecznie 

ze względów finansowych. To 

bardziej gra na przetrwanie, aby 

dzień do przodu. 

Dropie jest dystopią, satyrą na prekariat 

[grupa społeczna pozbawiona 

gwarancji zatrudnienia, niepewna 

przyszłości – przyp. red.] oraz pokolenie 

umów śmieciowych. Owo 

pokolenie cechuje chwilowość, brak 

perspektywy i ciągłe bycie nie u siebie. 

Suszczyńska buduje narrację 

w oparciu o patchworkowe obrazki. 

Łączy pozornie losowe elementy, 

stwarzając świat rozklekotany, 

chwiejący się w posadach. Ludzie 

mieszkają w śmietnikach albo psich 

budach. Popękany asfalt, hurtownie 

rajstop, a raczej niezliczona ich ilość. 

Na początku mam skojarzenie, że to 

analogia do minionej epoki, gdzie 

estetyka niekoniecznie była aż tak istotna, 

jednak myliłem się. Nie aż tak 

„Wygrana wygraną, a ja musiałam wrócić do moich freelancerskich obowiązków, 

których tak beztrosko zaniechałam, bo za wcześnie jeszcze było na drastyczne 

zmiany. Zresztą, urlop mi się przedłużył i zdążyłam zatęsknić za pracą. Wstałam 

z samego rana, i jak zahipnotyzowana, wklepywałam na fora dyskusyjne komentarze 

o doskonałych kremach, których rzekomo używałam, o niezastąpionych 

błyszczykach do ust, o szamponach zmieniających życie całej rodziny czy pastach 

do zębów, które są tak dobre, że można przymknąć oko na ich cenę. Wszystkie 

znane mi komplementy podarowałam nieznanym mi kosmetykom”*. 

ważna jest ta postupadłościowa otoczka 

i widmo świata w rozsypce, chociaż 

takie mam pierwsze skojarzenie. 

Suszczyńska kładzie akcent na fakt, 

że za bardzo tkwimy w pustych relacjach, 

które w zasadzie nic nie dają. 

O tym jest mowa w opowiadaniach 

Pankracy i Dropie z zagranicy. Pankracy 

był dla narratorki dosłownie 

całym światem, jednak różne okoliczności, 

również konfrontacja z panem 

o nazwisku Jabs spowodowały, 

że nić porozumienia zaczęła się 

urywać. Dziewczyna bała się, że bez 

Pankracego nie da sobie rady. Prawie 

identyczna sytuacja jest z dropiami. 

Przebywanie z upersonifikowanymi 

ptakami spowodowało, że narratorka 

p o czu ła s i ę wa ż n a. Jed n a k n i e o n a, 

a dropie były w centrum zainteresowania. 

Suszczyńska chyba w ten 

sposób przestrzega czytelników, aby 

nie budowali swojego poczucia wartości 

w oparciu o czyjąś popularność. 

Nazywa to „czepialstwem”. Wtrącę 

się w dyskusję z celebrytą, zrobię sobie 

z nim selfie, poczuję się ważny, 

na moment. A potem nic. Narratorka 

została sama i tak naprawdę nikt na 

nią nie zwraca uwagi. 

Dawne niby-znajomości się pourywały. 

Niby-youtuber przygotowuje 

niby-śmieszne filmiki, później ludzie 

zaczynają go posądzać o to, że jest 

niezrównoważony. Dropie straciły 

posłuch, spasły się i w końcu odleciały. 

Wszystko jest chwilowe i na 

niby. Nie jest śmiesznie, raczej banalnie, 

częściej jednak dopada czytelnika 

mocne przygnębienie. 

Współczesna odmiana nomadyzmu 

(narratorka przeprowadza się z jed- 

nego miejsca w inne), nurt ekologiczny, 

stwarzanie świata z resztek 

i o d p ad ów ( kwi aty z b u tel ek p et, 

paragony), to może być w pewien 

sposób pociągające. Suszczyńska 

jednak nie dociąga tego tematu. 

W pierwszym opowiadaniu – 

zaskoczenie, później kompletnie tego 

brakuje. Poza tym niektóre opowiadania 

są sztucznie przedłużane. 

Gdyby ta książeczka miała ze sto 

stron, nic by się nie stało, a treść zyskałaby 

większą przejrzystość. Broni 

się natomiast u Suszczyńskiej wizja 

samotności, izolacji, chomików na 

karuzeli, które tak bardzo przypominają 

życie szczególnie młodych ludzi. 

Maruderstwo, trwanie w stagnacji, 

być może znak czasów. Tak czy owak, 

debiut Natalki Suszczyńskiej jest 

bardzo obiecujący. 

„Niektórzy nie odbierali telefonu, a ci, 

do których napisałam SMS-y i przez 

Messengera odczytali, co prawda, moje 

wiadomości, ale nie odpisali na nie. Oto 

ryzyko, które należy wliczać w koszty 

podczas prób kontaktu. Byli jednak i 

tacy, którzy odebrali telefon, choć i oni 

z różnych przyczyn – nie mogli się ze 

mną spotkać. 

– No to miłego tygodnia. Do zobaczenia. 

Pa! Cześć! – recytowałam 

rozczarowania, kończąc te rozmowy”*. 

Dropie w roku 2020 uzyskały 

nominację do Nagrody Literackiej 

im. Witolda Gombrowicza. [RK] 

* 

Natalka Suszczyńska, Dropie, Korporacja Ha!art, Kraków 2019. 


89

Dziwożona 

W ciszy jaskini 

zagłuszasz samotność 

ustami gotowymi do krzyku 

IZABELA ZUBKO 

W I E R S Z E N A D E S Ł A N E 

W odbiciu kałuży liczysz 

ślady swej brzydoty 

Niegłośną ręką 

karcisz dzieci 

wyrwane kołysce ze snu 

prosisz noc o światło 

Rujewit 

Łapiduch 

Dałeś znak że zaczyna się wojna 

uciekam przebrana za ciebie 

chroniąc w ręku świecę 

domowych ognisk 

Obserwujesz każdy mój krok 

choć nie zawsze świeci słońce 

Gdy nadciągają chmury 

pożyczasz smoking jaskółki 

i zaklinasz deszcz 

Cień skrzydła 

studzi mój niepokój 

unosi na powierzchnię życia 

Pokutuję 

w czarnym labiryncie zmagań 

z własnymi słabościami 

Boję się spojrzeń 

które kaleczą stopy 

Z wiatrem 

próbuję uciec od siebie 

zamknąć się 

przed włóczęgami 

Weles 

Nie błądzisz w ogniu pytań 

i sprzecznych odpowiedzi 

symbol i obraz 

widziany przez warstwę dymu 

daje rozwagę rządzenia 

Jesteś panem rozstajnych dróg 

władcą chwili 

zagubionej w siwej brodzie 

gdzie rozpoczęta gra 

rzadko kończy się walkowerem 

A oczy poddanych wypełniają się życiem 

po złożeniu przysięgi 

przed bramą gdzie dal 

staje się bliska 

Północnica 

W obawie że się zgubiłam 

szukacie mnie 

ostrożnie stawiając stopy 

na poczerniałej polanie 

Obserwuję was zza krzaków 

żonglując figlami 

Zanurzam bieliznę 

w pianie strumienia 

a cień nierozłącznej nocy 

odziewa moje jasne ciało 

bym wciąż była niewidoczna 

90 


WANDA DUSIA STAŃCZAK 

Toast 

za nigdy więcej zniewolenia 

przez różnych zdarzeń czarne moce 

za nigdy więcej dni bez jutra 

i przepłakanych długich nocy 

za nigdy więcej błądzeń w strachu 

gdy cię prowadzą ślepą drogą 

za nigdy więcej takich wiosen 

w kwiecistych kieckach dla nikogo 

za nigdy więcej bezdotyków 

i pustych ramion bez powitań 

zgarbionych cieni w szybie okna 

od zmierzchów szarych aż do świtań 

gdy innych wiatrów pełnych życia 

marzeń wolności 

pragniesz co dnia 

gdy jasnych myśli bez kancery 

jutra ze słońcem 

jesteś głodna 

do dna! 

Ruchome piaski 

Między buntem się plącze bez składu 

a pokorą ze strachem i smutkiem 

gdy marzenia zamknięte na kłódkę 

gubią pion z tonącego pokładu 

bo najgorsze jest to co pomiędzy 

ani w jedną nie idziesz ni w drugą 

i chłód zwątpień zalewa cię strugą 

a na wiarę zabrakło już przędzy 

do patrona od prawd Nikodema 

dłonie składasz z nadzieją na znaki 

i znów dzień bez koloru nijaki 

ciągle szukasz a prawdy wciąż nie ma 

złudą karmisz swe dni niczym lekiem 

myśli krążą jak ćma nad płomieniem 

ale strach wciąż okrywa je cieniem 

czy znów jutro nadejdzie kalekie 

i dzień każdy się plącze bez składu 

między buntem pokorą a smutkiem 

gdy marzenia zamknięte na kłódkę 

SOS z tonącego pokładu 

SOS 

SOS 


91

SKRĘCONA 

ELŻBIETA ISAKIEWICZ 

Józek Baran przysyła mi wieloznaczną 

historię – wie, że je przygarniam albo one mnie, 

że jesteśmy jak nierozerwalne siostry związane 

sekretnym paktem; przysyła z Zakopanego, gdzie – 

podwójnie zaszczepiony – połyka hausty nadzianego 

szpileczkami powietrza gór, zajada się smakołykami 

kuchni słynnego pensjonatu „Halama” i poddając 

się leczniczym masażom kręgosłupa u pani J., 

fizjoterapeutki, słucha jej gadek. 

92 


– Wie pan, tknęło mnie coś, gdym masowała 

jedną klientkę. Ładna babka, figurna. Mówię do 

niej: „Pani jakoś skręciła”. A ona zdziwiona: „Skąd 

pani wie?”. „Czuję, kochana, już tak mam”. I tamta 

rozsnuła opowieść: poza mężem i dziećmi świata 

nie znała, dom zadbany, na parapetach kwiaty, od 

podłogi po sufit zapach ciasta. Aż któregoś dnia 

wychodzi na jaw, że mąż skacze w bok, to w tę, to 

w tamtą, to na skos. Modliła się i modliła: „Niech się 

opamięta, taki będzie jak dawniej, wróci”. Ale lata 

mijały, a on z jej udręki drwił: „Nie narzekaj, niczego 

ci nie brak, grunt nie osuwa się spod nóg”. Bóg nie 

reagował, to zwróciła się do Czarnego. Pomógł. Mąż 

padł na kolana, przepraszał. Tylko wtedy zimno nią 

owładnęło od stóp do głów, zimno, co by przecięło 

najostrzejszy nawet nóż. I stanęło zimno między 

nią a wszystkim. I faktycznie, tak buchało od niej 

płomiennie, że gdy dotykałam jej pleców, parzyły 

mnie drętwiejące palce, a kiedy spojrzałam jej 

w oczy, rybie one, szkliste, uderzały martwo o moje 

źrenice. Ta kobieta była już poza życiem. Nie przyszła 

nigdy więcej.

Image by Arek Socha from Pixabay 

Czy taka historia mogłaby wywieźć 

się z innego miejsca na ziemi niż z omglonych 

stromizn Tatr? Z miejsca, gdzie wzbudzony 

w ciemnościach halny rozsiewa mamidła, 

tłucze w szyby gradem opętańczych huków, 

rozpiera futryny polifonią świstów, huków, 

gwizdów, wyć, jęków, trzasków i stukotów; 

gdzie od Pienin harcuje chichot diabła, co 

dla hecy zmienił w głaz mnicha; gdzie drąży 

podziemne tunele zaklęte w giewontowym 

cielsku wojsko; gdzie wietrząc swe przyszłe 

ofiary, które ześlizgują się z oblodzonego 

występu, piekielne sępy krążą nad Zamarłą 

Turnią; gdzie po halach gazdują widma. 

Pandemia zabrała mi coroczny 

wyjazd w tamte strony – biorę więc i spisuję 

zachłannie unurzaną w nich zamrożoną 

historię. [EI] 

Fragment przygotowywanego do druku dziennika. 

ELŻBIETA ISAKIEWICZ 

ELŻBIETA ISAKIEWICZ – Prozatorka, 

reportażystka, eseistka, poetka. 

Publikowała m.in. w „Tygodniku Solidarność”, 

„Newsweeku”, „Dużym Formacie”, 

„Tygodniku Powszechnym”, 

„Nowych Książkach”, „Twórczości”. 

Współzałożycielka z Piotrem Wierzbickim 

tygodnika „Gazeta Polska” 

i w latach 1993-2005 zastępczyni redaktora naczelnego. W rozwoju swego 

pisarstwa podkreśla kluczową rolę reporterskiego doświadczenia, 

które otworzyło jej uszy na słowo mówione i wzmogło patrzolubność 

(określenie Dostojewskiego), to znaczy przymus obserwacji – owocujący 

dostrzeganiem detali, tego, co pozornie nieistotne – pozwalający zaufać 

intuicji w opisie człowieczych zachowań i stanów duszy. 

Autorka trzynastu książek, z których najważniejsze to: Kaprys. (Przy)powieść 

o mężczyźnie i kobiecie, Kocio – polifoniczna gatunkowo, osadzona 

w realiach fantazja o relacjach człowiek-zwierzę, Lekkie halki czarownic, 

Niewyśnione historie, Szelma i inne opowieści przyziemne – zbiory 

mikroopowiadań z pogranicza prozy i poezji, Piekło ocalonych – książka 

zawierająca uzupełniane przez lata historie polskich Żydów, którzy 

przeżyli wojnę. Laureatka m.in. Nagrody Ministra Kultury i Dziedzictwa 

Narodowego (2000), Nagrody Dziennikarskiej UE w konkursie „Razem 

przeciwko dyskryminacji” (2011), wyróżnienia w konkursie Instytutu 

Literatury na dziennik pandemiczny (2020).Miłośniczka kotów, jazzu, 

muzyki klasycznej, wielkiej literatury rosyjskiej (zwłaszcza Czechowa) 

i węgierskiej (zwłaszcza Sándora Máraiego). 

Jej fanpage www.facebook.com/E.Isakiewicz, gdzie od kilku lat 

zamieszcza miniatury literackie, gromadzi tysiące czytelników. 


93

Brudy trzeba prać we własnym domu, 

czyli 

MORALNOŚĆ PANI DULSKIEJ 

s c e n a p o l s k a u k 

LONDYN 

94 


„Teatr to wyczekiwane, regularnie nadchodzące Święto! 

To nie tylko rozrywka, wydarzenie kulturalne i towarzyskie. 

To ważne wspólne przeżycie, dające nam 

siły właśnie do przeżycia. Najlepiej stanowi o tym fakt, 

że publiczność stawiła się jak jeden mąż, i sposób 

w jaki przyjęła spektakl, nie bacząc na brak powietrza 

i gorąc. Teatr to także coś w rodzaju rytuału, bo tak się 

zaczął na zboczach Epidauru i taki w swej istocie pozostał. 

Co wieczór aktor otwiera się, aby przemówił przez 

niego duch poety, czy postać przez pisarza stworzona. 

Duch poety przemawia językiem potrzebnym społeczności, 

którą reprezentuje. Jakkolwiek odległy, ten język 

trafia prosto do serc publiczności, tak stuletnia sztuka 

Zapolskiej trafiła prosto do serc publiczności Polaków, 

w pandemicznej pobrexitowej Anglii”. 

Helena Kaut-Howson 

„Dywany, meble solidne… Rogi obfitości, sztuczne palmy, landszaft 

haftowany za szkłem… Stara piękna serwantka mahoniowa i empirowy 

ekranik. Lampa z abażurem z bibuły, stoliki, a na nich fotografie” 

Obsada: 

Pani Dulska – Magdalena Włodarczyk 

Pan Dulski – Konrad Łatacha / Jarosław Redestowicz 

Zbyszko Dulski – Jarosław Ciepichał / Łukasz Zapłotny 

Hesia Dulska – Agata Puterko 

Mela Dulska – Joanna Zwierzyńska 

Juliasiewiczowa z Dulskich – Joanna Kańska / Daria Drążkiewicz 

Lokatorka – Daria Drążkiewicz / Joanna Kańska 

Hanka – Patrycja Zając 

Tadrachowa – Teresa Greliak 

Reżyseria: Joanna Kańska i Magdalena Włodarczyk 

Opieka artystyczna: Helena Kaut-Howson 

Projekt scenografii: Douglas Heap 

Asystent scenografii i wykonanie: 

Beata Barton-Chapple i Jaroslaw Redestowicz 

Kostiumy: Patrycja Zając 

Rekwizyty: Jolanta Protheroe 

Teatr POSKu, 238-246 King Street, London W6 0RF 


95

Autor zdjęć: Ryszard Szydło 

„Znamy ich twarze, znamy ich 

zrożnicowane indywidualności 

artystyczne, a mimo to, za 

każdym razem zadziwiają 

i zachwycają na nowo. 

Tym mierzy się prawdziwie 

mistrzowski warsztat aktora”. 

Grażyna Maxwell, „Nowy Czas”. 

„Scena Polska.UK podtrzymuje wiarę w to, 

w cośmy już dawno zwątpili: dobry smak, 

profesjonalizm, bezinteresowność talentu, 

któremu ubliża powszechna pazerność na 

pieniądz...” 

„Oni uwodzą, a publiczność ulega im bez 

szemrania”. 

Maja Cybulska, O Uwodzeniu, „Tydzień Polski”. 

96 


Po fenomenalnym sukcesie premiery, ktora odbyła się w lipcu br., 

MORALNOŚĆ PANI DULSKIEJ wraca na deski Teatru POSKu w październiku 2021. 

Informacja na oficjalnej stronie Teatru: http://www.scenapolska.uk/ 

SCENA POLSKA.UK w POSKu* to czołowy profesjonalny 

polski teatr działający na emigracji. 

Od 2004 roku prezentuje najpiękniejszy 

dorobek twórczości krajowej i emigracyjnej, za 

co został odznaczony prestiżową Flagą Polski 

przez Prezydenta RP. 

Wysoki poziom artystyczny, zróżnicowany repertuar 

(od kabaretu po polską klasykę narodową, 

od oryginalnych scenariuszy autorskich 

po najnowszą dramaturgię wspólczesną) 

i pełen magii teatralnej styl przedstawień przyciąga 

szerokie rzesze publiczności, niezależnie 

od wieku czy poglądów, zaspokajając zarówno 

pragnienie rozrywki, jak i aspiracje kulturalne 

środowiska. 

Stały zespół Sceny Polskiej.UK składa się 

z zawodowych aktorów i muzyków, opiekę 

artystyczną sprawuje wybitna reżyserka polska 

i brytyjska Helena Kaut-Howson, opiekę muzyczną 

sprawowała przez szereg lat legendarna 

pianistka emigracyjna Maria Drue, a po jej 

śmierci przejął ją Daniel Łuszczki. Stałą siedzibą 

Sceny Polskiej jest Polski Ośrodek Społeczno- 

-Kulturalny (POSK), pod którego patronatem 

zespół przygotowuje regularnie cztery premiery 

rocznie, w tym produkcje pełnospektaklowe 

w Teatrze POSKu, jak również kameralne programy 

poetycko-muzyczne w intymnej atmosferze 

Jazz Café. 

Najpopularniejsze przedstawienia Sceny Polskiej.UK 

prezentowane są również w teatrach 

i ośrodkach polskich poza Londynem. 

* Polski Ośrodek Społeczno-Kulturalny (w skrócie POSK) 

w Londynie w dzielnicy Hammersmith został założony 

przez społeczność polską w Wielkiej Brytanii z inicjatywy 

Prof. Inż. Romana Ludwika Wajdy (1901-1974), który był 

również pierwszym przewodniczącym POSK-u. W 1964 

roku, z jego inicjatywy, zaczęły odbywać się pierwsze 

publiczne spotkania na terenie Wielkiej Brytanii, mające 

na celu poinformowanie społeczności polskiej o pomyśle 

budowy Ośrodka i zebranie środków na realizację tego 

pomysłu. 

Źródła: oficjalna strona Teatru i oficjalna strona POSK-u.[RC] 


97

MILCZENIE NIE JEST ZŁOTEM 

Nieprawda. Nie chcę o tym wiedzieć, ktoś 

wyolbrzymia, fantazjuje, konfabuluje. Odwracam 

oczy, zakładam słuchawki. Nie chcę słyszeć krzyków 

i płaczu. Te krzyki są jednak nieme. Milczenie, które ma 

w sobie gorycz piołunu. To się nie dzieje, dowiem się od 

przypadkowych przechodniów, ludzie są dorośli, dojrzali, 

świadomi… puści i powierzchowni. Wolę oglądać obrazki 

z imprez, lajki, emotikony – stworzyłem sobie bańkę. 

To nieprawda. 

Nie mam na to zgranej formułki, nie wiem, jak 

zacząć i to nie fałszywa skromność. Trudno mi przyznać, 

że żyjemy w czasach, kiedy opakowanie jest ważniejsze od 

zawartości. Zaklinanie rzeczywistości, przecież jest dobrze, 

po co robić szum, jest zabawa. Może to niektórych zaskoczy, 

ale przemoc bierze się z potężnego niedostatku, braku: 

akceptacji, miłości, szacunku, komunikacji, ogólnie rzecz 

biorąc – empatii. Ktoś jednak pokręci nosem, ale przecież 

empatii nie da się nauczyć. Jednak można – Duńczycy 

uczą się właśnie takich zachowań i wsparcia w trudnych 

sytuacjach. Jest do spełnienia tylko jeden ważny warunek, 

mianowicie, uświadomienie sobie owych braków. 

Jak przekonuje psychopedagog Agnieszka 

Dąbrowska, wszyscy jesteśmy z chorych rodzin i te 

„choroby” przenosimy na dzieci 1 . Najprościej ujmując, 

przemoc bierze się z bierności, milczenia, oswajania zła 

oraz komunikatów typu „Nic się nie dzieje”, „Brudów nie 

wynosi się poza rodzinę”. Dlaczego o tym przypominam? 

Otóż przemoc czasem bardzo trudno zauważyć, a już 

tę psychiczną w szczególności. Skąd mam wiedzieć, że 

ktoś (ojciec, matka, brat, sąsiad) robi źle, jeśli nie mam 

świadomości, że to jest złe? Przemoc można ukryć pod 

sloganami „rządy twardej ręki”, „porządek”, „chcę dla 

ciebie dobrze”. A przy tym jeszcze bolesne stereotypy – 

przecież przemoc to patologia, smród, brud i ubóstwo. 

W tzw. dobrych domach takie rzeczy nie mają prawa bytu. 

Niech się boi ten, kto piśnie chociaż słówko i podważy 

autorytet sędziego, lekarza, czy wojskowego, bo przecież 

wstyd takie rzeczy mówić. 

Będę szczery, mi nie wstyd, znam niestety szkodliwe 

pro gramy, gr y i skr ypty w do mac h prze m o cow yc h. 

To kodowanie fałszywej lojalności. Długi czas nie potrafiłem 

o tym mówić bez emocji. Z przemocy powoli opada warstwa 

pruderii i patosu. Nie byłoby mojej wdzięczności, gdyby nie 

1. L.Gontarek, Psychopedagog: Wszyscy jesteśmy z chorych rodzin. I 

te „choroby” przenosimy na dzieci, Wyborcza.pl, 22.05.2021, https:// 

lodz.wyborcza.pl/lodz/7,44788,27050394,psychopedagog-wszyscypochodzimy-z-chorych-rodzin-a-rodzice.html 

(12.08.2021) 

98 


Jacek Hołub i jego zbiór reportaży Beze mnie jesteś nikim. 

Przemoc w polskich domach. Trudno uwierzyć, przecież tak 

niedawno jakoś nie zajmowano się specjalnie „domowymi 

brudami”. Są ciekawsze rzeczy, przecież rodzina to 

świętość, koniec i początek, śmierć i narodziny. Być może 

jest coś na rzeczy z pontyfikatem Jana Pawła II, który głosił 

mądrości o rodzinie jako wspólnocie życia i miłości. I jak 

tu się do tego odnieść, gdy ten ojciec z pieśni religijnych 

nijak się ma do tego, który wyzywa i poniża. Sąsiedzi 

godnie przyklaskują. Przecież to taka dobra i porządna 

rodzina, wszak mąż co niedziela chodzi do kościoła. Tylko 

nikt nie zastanawia się, czemu matka i dzieci takie smutne. 

Jacek Hołub otwiera przed nami upiorny elementarz: 

nic ponad to, co widać gołym okiem, nic więcej, po tylu 

latach kołtuństwa i pięknych obrazków, pokrzywdzeni 

mają głos. Doświadczony reportażysta przerywa milczenie, 

między wystrojem wyjętym z katalogów Ikei, słonikami 

i ciemnymi zasłonami, czytelnik dostrzeże nieme wołanie, 

cierpienie, które pozostawia blizny do końca życia. Nie ma 

tu barokowych metafor upiętych na zawołanie, są proste 

słowa, one ranią jak odłamki szyby, przez które do pustych 

ścian dostaje się światło. 

Swego czasu, jeszcze przed wybuchem pandemii, 

rozmawiałem telefonicznie z Halszką Opfer. Z jej słów 

wyniosłem ogromnie dużo dla siebie. Zrozumiałem, że 

blizn po cierpieniu nie da się wymazać, bo zostają aż 

do grobowej deski. Gdy Kato-tata. Nie-pamiętnik ujrzał 

światło dzienne, doszło do przełomu. To był ważny 

moment – przemoc, okrucieństwo sprawców, obok 

oburzenia i próby podważania świadectwa, pojawiły się 

głosy wsparcia, ludzi, którzy przeżyli podobne dramaty. 

Konfrontacja z demonami stała się, jakby nie patrzeć, 

próbą uwolnienia od toksycznego dziedzictwa. Oprócz 

nadziei jest jednak smutek, ponieważ ból pokrzywdzonych 

nie ma końca i najlepiej dla nich byłoby urodzić się od 

nowa. To zasadniczo jest treścią reportaży Jacka Hołuba. 

Artur pochodzi z dobrego domu, w którym ojciec 

znęcał się i upokarzał. Taka dobrana para, Sylwia i Łukasz. 

Słowa z jego pamiętnika, „jestem szarym kamieniem”. 

Na przemian, czułości, a potem wyzwiska oraz przemoc 

psychiczna. I znowu ten wstyd, przecież Łukasz nie może 

być cipą , ma się starać coraz bardziej, pogrążać się 

w mieliźnie manipulacji i pogardy. To właśnie o regułach 

gashlightingu skrzętnie pisze Jacek Hołub. Jest też mowa 

o przemocy seksualnej, Małgorzata jako dziecko była 

wielokrotnie gwałcona przez ojca i jego znajomych. 

Dlaczego w porę nie zainterweniowała? Postronni

Przedpremierowa recenzja reportaży 

Jacka Hołuba 

Beze mnie jesteś nikim 

świadkowie zawsze tacy zdziwieni: są służby, szkoda, że 

właściwie nic się nie dzieje. Pokrzywdzeni najczęściej 

pozostają przekonani, że rzeczywistość tak samo wygląda 

również w innych domach, a najgorsze – traktują to jako 

normalność, standard. Nie lubię normalności, dlatego 

że to słowo jest tak szerokie znaczeniowo, że można się 

pogubić. Przemoc słowna, wyzwiska, pogarda, przemoc 

fizyczna i wreszcie seksualna są złem, które coraz częściej 

zaczynamy oswajać, co nie wróży dobrze. 

Nie między wierszami, dosadnie i wprost, Jacek 

Hołub wskazuje na mankamenty w egzekwowaniu prawa, 

pyta specjalistów, którzy poruszają się wokół zagadnienia 

przemocy. Procedura niebieskiej 

karty w teorii miała chronić osoby 

dotknięte przemocą, jednak to 

tylko środki zaradcze. Nie chronią 

w odpowiedni sposób, a co za 

tym idzie, nie gwarantują poczucia 

bezpieczeństwa. Pomoc osobom 

poszkodowanych związana jest 

również z wtórną wiktymizacją. 

W skrócie: osoby zgłaszające 

przemoc narażone są na ostracyzm 

spo łe c zny. Sam e nie radzą so bie 

z problemem, jak to ujęliby 

„życzliwi” sąsiedzi, wyciągają 

„brudy”. 

Stygmatyzowanie pojawia się po 

raz kolejny, kiedy poszkodowani 

muszą bronić swych praw przed 

organami ścigania. Dlatego nie 

tylko ważna jest pomoc prawna, 

ale również psychologiczna, aby 

uświadomić pokrzywdzonym ich 

prawa, nauczyć asertywności 

i obrony przed manipulatorami. Kto zetknął się chociaż 

raz z działaniem polskich służb w zakresie pomocy 

pokrzywdzonym, ten wie, że owa pomoc jest w dużej 

mierze teoretyczna, co celnie punktuje Hołub. Nie ma 

ochrony i wsparcia, brakuje również szybkiej ścieżki, dzięki 

której sprawnie unieszkodliwiani byliby sprawcy. 

Beze mnie jesteś nikim, nic nie znaczysz, 

jesteś niesamodzielny(-na), narobisz wstydu, ludzie 

cię wyśmieją. Jacek Hołub nie tylko pokazuje fizyczny 

aspekt obciążeń, ale również całą gamę psychologicznej 

manipulacji, społecznych gier i utartych wzorców. 

O dwo łuje się również do m o c no już dziś prze starzał yc h 

i szkodliwych patriarchalnych wzorców zachowań. Przemoc 

jest ukonstytuowana jeszcze w niektórych środowiskach, 

szczególnie na wsi. Kary cielesne czy nawet przemoc 

wobec bliskich tłumaczy się rządami twardej ręki. Kiedyś 

z ust do ust przenoszone było żartobliwe powiedzenie, 

„Jak mąż żony nie bije, to jej wątroba gnije”. Czas skończyć 

z dewiacjami patriarchatu, opartymi zresztą mocno na 

fundamencie religijnym. 

Autor odwołuje się nie tylko do samych sprawców 

przemocy i ich rodzin, ale również do późniejszego życia 

pokrzywdzonych, tak jak ma to miejsce w przypadku 

Katarzyny Kross. Jako dziecko przeżyła domowe piekło, 

ale również w dorosłym życiu 

znalazła się u boku przemocowego 

partnera. Niezwykle istotne więc, 

aby uświadomić sobie piętno, które 

ciąży na młodszej generacji, synach 

i córkach sprawców. Przemocowe 

wzorce zachowań przenoszone są 

bezwiednie, jednak niektórzy starają 

się z nimi walczyć, przepracować 

traumy powstałe wskutek doznanych 

krzywd. Jacek Hołub naświetla formy 

pomocy, podając konkretne miejsca, 

gdzie pokrzywdzeni mogą uzyskać 

wsparcie (Fundacja Feminoteka, 

Stowarzyszenie „Niebieska Linia” 

itp.). Mam nadzieję, że autor 

pójdzie za ciosem i przygotuje 

kolejny tom reportaży, ale tym 

razem dedykowany DDA (Dorosłe 

Dzieci Alkoholików) i DDD (Dorosłe 

Dzieci z Rodzin Dysfunkcyjnych). 

Społeczne poruszenie narasta, 

wierzę w to głęboko, że Beze mnie 

jesteś nikim. Przemoc w polskich domach przyczyni się 

do ogólnopolskiej dyskusji i bardziej zrównoważonego 

potraktowania problemu, jakim jest przemoc domowa czy 

przemoc rozpatrywana w szerszym rozumieniu. 

Premiera książki przewidziana jest na 22 września 2021 roku. 

Jacek Hołub, Beze mnie jesteś nikim. Przemoc w polskich 

domach, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2021. [RK] 


99

100

POST SCRIPTUM - 3 - Wrzesien 2021 (13)

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template ?