POST SCRIPTUM_1_ 2022 (15)

POST 

NIEZALEŻNY KWARTALNIK 

LITERACKO-ARTYSTYCZNY 

SCRIPTUM 

P R O Z A P O E Z J A P U B L I C Y S T Y K A S Z T U K I W I Z U A L N E 

KOLORYSTKA, FUTURYSTKA 

Z Magdą Atkins rozmawia Anna Maruszeczko 

KRZYSZTOF GOSZTYŁA 

Maestro interpretacji 

gość specjalny 

Karolina Paterek 

DIALOG ARCHITEKTURY I MALARSTWA 

POLSCY 

ARTYŚCI 

UKRAINIE 

Gość specjalny 

fb: post scriptum 

fb: 1 / post 2022 scriptum (15) 

23 / / 2021 (12) (13) 

www.postscriptum.uk 

fb: post scriptum 

WIOSNA POEZJI NA LITWIE 

Emocje w sztuce abstrakcyjnej 

GERARDO APUD 

NIE ULEGAM MODOM WOKALNYM 

IZA POŁOŃSKA 

Uwaga: bomba zegarowa! 

FELIETON JULIUSZA WĄTROBY 

AURÈLE RICARD 

„LOST DOG” – pies w kolorze nadziei 

Barbara Gruszka-Zych: poezja 

BRONISŁAW KRZYSZTOF – Jestem wierny sobie 

POST SCRIPTUM 

1

DRUK NA ŻYCZENIE: 24,95 zł 

ZAMÓWIENIA BEZPOŚREDNIO W DRUKARNI: 

https://www.wyczerpane.pl/wydawnictwo-post-scriptum,dBA-0io.html 

SPIS TREŚCI: 

PROZA: 

38. Liliana Hermetz, Rozrzucone – Recenzja – Robert Knapik 

52. Powieść Márqueza – SHERZOD ARTIKOV – Opowiadanie 

64. Jerzy Stasiewicz – W krainie Heliosa – Recenzja 

78. Zniewalana wolność – Felieton Juliusza Wątroby 

104. Spacer za rękę z muzą – SŁAWOMIR JANKOWSKI – Opowiadanie 

108. Marta Sapała, Na marne – Recenzja – Robert Knapik 

SZTUKI WIZUALNE: 

28. KAROLINA PATEREK – Dialog architektury i malarstwa – Jarosław Prusiński 

37. POLSCY ARTYŚCI UKRAINIE – ANETA SKIBIŃSKA – obraz Ukraina 22 

40. Kolorystyka, futurystyka w sztuce MAGDY ATKINS – Anna Maruszeczko 

56. GERARDO APUD – malarstwo abstrakcyjne – Renata Cygan 

82. Trzecie oko JANUSZA STRUGAŁY – Wanda Dusia Stańczak 

WERSJA ELEKTRONICZNA DO POBRANIA ZA DARMO: 

https://www.yumpu.com/xx/document/ 

view/66536734/post-scriptum-1-2022-15 

https://issuu.com/post.scriptum/docs/post_ 

scriptum_1_2022_15_ 

PARTNERZY MEDIALNI 

POEZJA: 

5. Wiersze wojenne poetek ukraińskich 

19. Wiersze – BOGUSŁAW OLCZAK 

20. Polskie słowo na Litwie – Paweł Krupka 

24. Wywiad z DOMINIKĄ OLICKĄ – Paweł Krupka 

26. POLSCY ARTYŚCI UKRAINIE – wiersz BRONISŁAWA KOZIEŃSKIEGO 

36. POLSCY ARTYŚCI UKRAINIE – wiersz MILENY TEJKOWSKIEJ 

60. Wiersze – MAŁGORZATA BOBAK-KOŃCOWA 

62. Ukraiński poeta, MYKOŁA MARTYNIUK – wiersze 

66. Kącik satyryczny 

90. Co to jest Villanella? 

102. Wiersze polecane – COBY COOBUS 

107. Wiersze – MAŁGORZATA BORZESZKOWSKA 

ROZMAITOŚCI: 

12. KRZYSZTOF GOSZTYŁA – Maestro interpretacji – Katarzyna Brus-Sawczuk 

34. Tango: CABECEO, TANDA, CORTINA – Wanda Dusia Stańczak 

54. Chciałam zostać pianistką – Wywiad Joanny Nordyńskiej z IZĄ POŁOŃSKĄ 

98. Wywiad z aktorką HANKĄ BRULIŃSKĄ – Alex Sławiński, Iza Smolarek 

2 

ZESPÓŁ REDAKCYJNY: 

Renata Cygan (redaktor naczelna), Katarzyna Brus-Sawczuk, Joanna Nordyńska, Juliusz Wątroba, Izolda Kiec, 

Wanda Dusia-Stańczak, Renata Szpunar-Kubczyk, Robert Knapik, Iza Smolarek, Alex Sławiński, 

Anna Maruszeczko, Paweł Krupka, Jarosław Prusiński, Agnieszka Woźniak, Jerzy Stasiewicz (gościnnie) 

Rysunek satyryczny: Konrad Wieczorkowski 

Korekta: Aleksandra Krasińska, Żaklina Sielska, Dominika Paluch i Małgorzata Nowak 

Tłumaczenia z języka angielskiego: Renata Cygan 

Skład, łamanie i opracowanie graficzne: Renata Cygan 

POST SCRIPTUM

Obraz na okładce: 

Andrzej Pągowski 

WSTĘPNIAK 

Co wspólnego ze Sztuką ma kurze jajko lub ciąża? Albo zęby? Okazuje 

się, że bardzo 

Ostatnio coraz częściej budzimy się w nowym świecie. Zazwyczaj gorszym od 

poprzedniego (niestety). 

dużo. 

Rzeczywistość, 

Z żółtka można 

w której 

bowiem 

obudziliśmy 

wyprodukować 

się 24 lutego, 

temperę, 

pozostawiła 

dzięki 

nas 

której 

w osłupieniu, 

powstają 

niedowierzaniu 

świetliste obrazy, 

i poczuciu 

pełne tajemnicy 

bezsilności. 

i magii 

Czy wypada 

(tak jak u 

zajmować 

naszego gościa 

i sztuką, specjalnego, gdy za Iwony progiem Wojewody, naszego która domu umiłowała giną niewinni sobie ludzie? porządek Niech i piękno za odpowiedź ujęte 

się kulturą 

posłużą w matematycznych słowa papieża Polaka: proporcjach). „Naród istnieje W koronach z kultury zębów i dla kultury”. natomiast Bez można kultury ukryć nie ma 

narodu, rzeźby nie i portrety ma państwa, w skali bowiem mikro. kultura Można w także życiu budować społecznym własne zawsze aparaty stanowiła fotograficzne, 

tożsamości. które wyglądają I tego się jak trzymajmy. urządzenia nie z tej epoki – dziwaczne pudła produku- 

fundamenjące 

jedyne w swoim rodzaju, niezwykle klimatyczne zdjęcia, jak u ukraińskiej fotografki, 

W obliczu tragedii, 

Tatiany 

jaka 

Averiny, 

dotknęła 

która 

Ukrainę, 

korzysta 

artyści 

z aparatu 

i ludzie 

skonstruowanego 

kultury jednoczą 

przez 

się i 

japońzabierają 

głos, 

skiego 

angażując 

mistrza, 

się w 

Haruhisę 

pomoc dla 

Terasakiego. 

ofiar bratobójczej 

A do 

wojny. 

ciąży porównał 

Green Day 

Sztukę 

odwołali 

Voytek 

koncert 

w Moskwie, Mick Jagger, Elton John, Pearl Jam publikują zdjęcia z żółto-niebieską flagą. 

Glinkowski – nie można być tylko trochę „w”, bowiem prawdziwy artysta w Sztuce 

Madonna potępiła konflikt, publikując antywojenny klip. Stephen King, Angelina Jolie, 

się zatraca. Mamy w tym numerze kilkoro takich zatraceńców-oryginałów – każdy 

Leonardo di Caprio, Sting, Mark Ruffalo i wielu, wielu innych celebrytów wysyłają swoje 

niezwykły, każdy w swoim rodzaju. 

wsparcie. Warszawskie teatry grają dla Ukrainy. Monika Brodka gotuje zupę na granicy, 

Maciej Musiał 

Voytek 

oddaje 

Glinkowski 

krew, Margaret, 

powiedział: 

Michał 

„Wyrywam 

Wiśniewski, 

życiu 

Robert 

różne 

Janowski 

klejnoty, 

czy 

kiedy 

Julia Kamińska 

wychylę 

udostępniają 

się z ukrycia”. 

mieszkania 

Sam jest 

uchodźcom. 

jednym z 

Przedstawiciele 

wielu klejnotów 

rodzimej 

tego wydania 

sceny muzycznej 

„Post 

przekazali Scriptum”, prawie a przyfrunął milion złotych do nas na z pomoc samego osobom Chicago. potrzebującym. Mamy też innych Odbywają zacnych się gości liczne 

aukcje z zagranicy: i licytacje z Malezji, dzieł sztuki, Armenii, z których Albanii, dochód Ukrainy przeznacza i z Londynu. się na Bo pomoc naszym Ukrainie. celem jest 

sięganie wysoko i daleko, przekraczanie granic dosłownie i w przenośni, ku naszej 

PEN i Państwa International, radości. organizacja działająca na rzecz literatury i wolności słowa, opublikowała 

list Z otwarty rodzimego laureatów podwórka, Nagrody choć Nobla, temat pisarzy jest ogólnoświatowy, i artystów, potępiający polecam rosyjską niezwykle 

inwazję na 

poruszający 

Ukrainę i nawołujący 

artykuł Juliusza 

do pokoju. 

Wątroby 

Unia 

Quo 

literacka 

vadis 

apeluje: 

świecie? 

„Dziś 

Temat 

szczególnie 

ważny 

myślimy 

i ważki 

o ukraińskich 

– wołanie o 

pisarzach 

pomoc dla 

i pisarkach 

duszącej 

– 

się, 

naszych 

wskutek 

przyjaciołach, 

działań człowieka, 

znajomych, 

planety. 

naszych 

tłumaczach i wydawcach. Przez ponad trzydzieści lat wolnej Polski i wolnej Ukrainy literatura 

jest jednym z miejsc, gdzie nasze narody spotykają się najbliżej”. 

Cywilizacja (która nie rozumie samej siebie) dopadła nas i trzyma jak w imadle, 

a my, w pogoni za rzeczami błahymi, zagłuszamy w sobie podstawowe instynkty. 

W tym Warto numerze o tym mówić, „Post Scriptum” a nawet krzyczeć, znajdziecie bo Państwo czas najwyższy, sporo akcentów by ludzkość ukraińskich, ocknęła się począwszy 

z letargu, od okładkowego w którym się wygodnie plakatu Andrzeja umościła Pągowskiego i beztrosko wegetuje Panna wolna, bez głębszych przez obrazy, refleksji 

powstały i widoków pod wpływem na przyszłość. aktualnych „[…] człowiek wydarzeń ulega i są zbyt przeznaczane mocno wierze na zbiórki we własną pienię- 

które 

dzy życiową dla potrzebujących, siłę, w dominację po mocne, nad światem wojenne natury wiersze i zbyt ukraińskich późno poetek. zdaje sobie sprawę 

Poza z paradoksów tym – jak zwykle istnienia” u nas –– tak dużo pisze dobrej prof. literatury Izolda Kiec i sztuki w swoim z różnych artykule dziedzin, „Śmierć w na tym 

bardzo pięć”. ciekawe wywiady z artystami największego formatu, m.in. rozmowa Kasi Brus- 

-Sawczuk z Oddajemy maestrem w interpretacji Państwa ręce Krzysztofem (i serca) kolejny, Gosztyłą starannie (gościem przygotowany specjalnym tego ma-nuteriał. 

Anny Różnorodny, Maruszeczko wyważony, z malarką gustownie abstrakcyjną oprawiony Magdą i ciekawy. Atkins Polecamy czy Joasi Nordyńskiej 

się gorąmeru), 

z nietuzinkową co, z nadzieją, wokalistką że nasze wysiłki Izą Połońską. nie są nadaremne. Są opowiadania, recenzje i felieton Juliusza 

Wątroby o A wolności korzystając oraz z wyjątkowo okazji, że święta dużo poezji tuż tuż, ilustrowanej życzymy naszym pięknymi drogim obrazami. Czytelnikom 

czytać, samych jest co oglądać, wspaniałości. jest o Idąc czym za pomyśleć. radą Stanisława Lema – bądźmy dobrej myśli, 

Jest 

co 

bo po co być złej? 

Serdecznie zapraszamy do refleksji. 

Redaktor Naczelna 

www.postscriptum.uk, fb: post scriptum, e-mail: redakcja@postscriptum.uk 

Wydawca: Post Scriptum LTD, Watford, UK 

NUMER KONTA: IBAN: GB82 LOYD 3096 2657 4181 60 

UK: SORT CODE: 309626 ACC Number: 57418160 


3

A n d r z e j P ą g o w s k i 

POLSCY 

ARTYŚCI 

UKRAINIE 

Znakomity polski grafik 

i plakacista Andrzej 

Pągowski, laureat 

tytułu Wybitny 

Polak „Teraz Polska”, 

w spontanicznym odruchu 

wsparcia narodu 

ukraińskiego stworzył 

kolejną piękną, wyjątkową 

i niezwykle wymowną 

grafikę w tej 

intencji, zatytułowaną 

Panna Wolna. 

Należy ona do cyklu 

Panie i Panny, którego 

wernisaż z okazji 45-lecia pracy twórczej artysty miał miejsce 2 marca w Galerii Grafiki 

i Plakatu, przy ul. Hożej 40 w Warszawie. Panna Wolna to seria 20 limitowanych, sygnowanych 

i numerowanych (certyfikat) grafik, drukowanych na płótnie w formacie 40 x 50 cm, 

ze sprzedaży których artysta postanowił przeznaczyć całkowity dochód na pomoc Ukrainie. 

Szczytna inicjatywa zaowocowała błyskawiczną akcją. Cała seria rozeszła się natychmiast. 

Gratulujemy pomysłu i zachęcamy do naśladowania idei. 

P a n n a W o l n a 

4 


Ukraińską poezję o wojnie tłumaczę od ośmiu lat, od 2014 roku, bo to wtedy właśnie zaczęła się TA wojna. 

Towarzyszę ukraińskim poetkom i poetom, czytam i na gorąco przekładam to, co przeżywają, żeby polscy odbiorcy 

mogli jak najlepiej rozumieć swoich sąsiadów. Jeszcze kiedy latem 2014 roku pracowałam nad antologią Wschód – 

Zachód, zauważyłam, że więcej wierszy na ten temat napisały kobiety. Albo może ich punkt widzenia jest mi bliższy 

i dlatego zwracam na nie szczególną uwagę. Prezentowane w tym numerze poetki są stałymi gościniami facebookowego 

Babińca Literackiego, gdzie od czwartku 24 marca można codziennie przeczytać jeden wiersz właśnie 

o wojnie. 

Pochodząca z Donbasu Lubow Jakymczuk jest w szczególnej sytuacji. Jej mała ojczyzna została zniszczona 

i zajęta przez okupantów już osiem lat temu, a poetka musiała się zmierzyć z unicestwieniem świata jej dzieciństwa, 

który rozpadł się tak, że nawet nie zostały słowa. Iryna Ciłyk i Iryna Starowojt pochodzą, co prawda, z zachodniej lub 

centralnej Ukrainy, ale je też dotknęła wojna – jednej mąż, drugiej brat (obaj intelektualiści) poszli na front i walczyli 

na Donbasie. Kateryna Michalicyna natomiast w swoich wierszach często opisuje doświadczenia macierzyństwa, 

a w kontekście wojny – zwiększony niepokój o przyszłość dzieci. Mieszkająca od lat w Stanach Zjednoczonych Oksana 

Łucyszyna niezmiennie wspiera rodaczki i rodaków, również poetycko. Wiersz Daryny Hładun jest zupełnie świeży, 

napisany dwa dni przed wybuchem wojny, kiedy już było wiadomo, że to nastąpi i podawano nawet konkretne 

daty. Wojna nie zaczęła się jutro, wojna zaczęła się pojutrze. 

Zapraszam do czytania, przeżywania i stałego wspierania Ukrainy, która teraz bardzo potrzebuje naszej 

uwagi i pomocy. A wiersze poetek ukraińskich zawsze warto czytać – i teraz, i wtedy, kiedy powróci pokój. [AK] 

Aneta Kamińska 

I r y n a S t a r o w o j t 

*** 

IRYNA STAROWOJT (1975) – poetka. 

Urodziła się i mieszka we Lwowie. 

Pracowała jako docent katedry teorii 

literatury Lwowskiego Uniwersytetu im. 

Iwana Franki, obecnie docent katedry 

kulturologii Ukraińskiego Katolickiego 

Uniwersytetu. W latach 2009–2011 

prowadziła też zajęcia w Państwowej 

Wyższej Szkole Wschodnioeuropejskiej 

w Przemyślu. Autorka dwóch książek 

poetyckich: Wże ne prozori (1997) 

i Hroninhenśkyj rukopys (2014). 

W Polsce jej wiersze w przekładach 

Anety Kamińskiej były publikowane 

w antologii Wschód – Zachód. 

Wiersze z Ukrainy i dla Ukrainy (2014) 

oraz na stronach: Wakat, ArtPapier 

i Babiniec Literacki. 

Siostry nie będą więcej płakać, 

nie będą zagryzać spierzchniętych warg 

ani nieomylnie celować gardłowym śpiewem 

w twoje serce pod spódnicą, 

kiedy jeszcze nosiłaś spódnicę. 

Nie będą przeklinać cię przez krótkofalówkę, 

a potem stawiać lajki na fb. 

Nie będą ścierać wilgotnymi chusteczkami 

trzydniowej niemytości pod pachami, 

ścielić firanek w okopach, żeby było przytulnie 

i żeby nie zabłocić pleców, 

nie będą napinać mięśni szyi, wzdrygać się w półśnie, 

trzymając na autocelowniku snajpera z drugiej strony. 

Comiesięczne krwotoki przyzwyczaiły was 

do zapachu i procesu. 

Niech płynie jak u wszystkich ssaków, 

pulsuje w skroniach i na nadgarstku, 

ciśnie od środka, 

puszcza się nosem. 

Niech uczy kochać żywych, 

nakładać opaskę uciskową, 

obmywać zmarłych. 

Rozpacz rozpęknie się z ciebie, 

jak ze strączka wytoczą się dnie nieczarne, 

noce niebiałe. 

Nie ty, tylko twoja ręka. Nie ta, z rękawa. 

Tu mogło być inne zakończenie, 

ale nie będzie. 

Z języka ukraińskiego przełożyła Aneta Kamińska 


5

I r y n a C i ł y k 

ŻÓŁTY PAŹDZIERNIK 

Pamięć zapełniona. 

Dobrze, usunę kilka wspomnień, 

a zachowam natomiast ten żółty październik, 

który codziennie się zmienia 

jak hasła na punktach kontrolnych. 

W maleńkich miasteczkach, 

nazwy których teraz znam co do jednej, 

noc zapada bardzo wcześnie, mówisz, że o szóstej. 

Ale na razie słońca jest więcej 

niż mogę wziąć ze sobą. 

Cienie igrają na zgarbionych grzbietach budynków, 

na jednej z twoich nowych twarzy, 

na słupie z ogłoszeniami. 

Połączenia autobusowe: Moskwa, Rostow, Krym... 

Patrz, a tu na trzecim piętrze 

inny mur – już odbudowują. 

Niektóre domy, niektórych ludzi. 

Nie wszystko. No przecież. 

IRYNA CIŁYK (ur. 18.11.1982) – poetka, 

prozaiczka i reżyserka. Urodziła się i mieszka 

w Kijowie. Absolwentka Kijowskiego Narodowego 

Uniwersytetu Teatru, Kina i Telewizji. 

Pracuje jako reżyserka oraz asystentka 

reżysera. Zrealizowała krótkometrażowe 

filmy: Wdoswita (Blue Hour; 2008), Pomyn 

(2012), Dim (2016), Tajra (2017). Jej 

pełnometrażowy film dokumentalny Ziemia 

jest niebieska jak pomarańcza (2020) otrzymał 

nagrodę za reżyserię na festiwalu 

niezależnego kina Sundance Film Festival 

w USA oraz kilka innych ważnych nagród, 

w tym Grand Prix festiwalu Millenium 

Docs Against Gravity w Polsce. Autorka 

książek poetyckich: Ci (2007) i Hłybyna rizkosti 

(2016) oraz prozatorskich: Pislawczora 

(2008), Rodymky (2012) i Czerwoni na 

czornomu slidy (2015). W Polsce jej wiersze 

były publikowane w Babińcu Literackim 

i ArtPapierze, a także w antologiach: Wschód 

– Zachód. Wiersze z Ukrainy i dla Ukrainy 

(2014; tłum. Aneta Kamińska) oraz Listy 

z Ukrainy. Antologia poezji (2016; tłum. 

Marcin Gaczkowski). 

W maleńkich miasteczkach 

głośno spadają, rozpadają się kasztany 

w ranach asfaltu, 

biegną w podskokach, zatrzymują się 

gdzieś koło taty i mamy, 

pisanych kredą, pewnie tej samej właścicielki, 

której maleńką zgubioną czapeczkę 

wywieszono jak punkt orientacyjny na ogrodzeniu. 

Ludzie z dziecięcymi wózkami, 

z kłującymi spojrzeniami, 

nie wiedzą, czego się spodziewać po takich jak ty – 

w mundurze. 

Sprzedają nam tu wodę i papierosy. 

Nie są nam tu zbyt radzi. 

Październik żółciowy jest jeszcze żółciejszy 

na drodze z Popasnej do Złotego. 

Ty wysiadasz na jednym z zakrętów. 

Ja jadę dalej. 

Chyba nam się przywidziała ta noc – 

w pustym lekarskim namiocie, 

z automatem pod łóżkiem. 

Z rana przywieźli dwóch udarowców, 

nasze schronienie trzeba było zwolnić. 

Poustawiam poduszki w trójkąty 

jak było. 

Chociaż zostały w nich sny 

o przyszłości w wielkich miastach, 

nazwy których 

na razie 

nie mają żadnego znaczenia. 


6 


D a r y n a H ł a d u n 

WOJNA NIE ZACZNIE SIĘ JUTRO 

w imieniu wszystkich wieńców pogrzebowych i plastikowych wstążek 

w imieniu lakierowanych trumien i lakierowanych butów zmarłych niewygodnych 

nierozchodzonych nieprzydatnych do tańczenia twista 

/tak się tańczy twista 

/tak się tańczy twista 

jakoś wyobrażam sobie zmarłych że tańczą twista 

trzymając w rękach lakierki za małe na spuchnięte nogi 

ich imionami nazywamy ulice skwery parki 

stawiamy pomniki na głównych placach 

teraz to są place pomników między którymi nawet przecisnąć się nie da 

w czasach pokoju tu dzieci będą bawić się w chowanego ale nie od razu – 

może za dwa lata za pięć lat za czterdzieści lat 

oczywiście jeśli plac pomników plac pamięci ocaleje na tej wojnie 

przeczuwając zbliżanie się frontu z północy frontu z południa ze wschodu 

przemianowujemy i przemianowujemy 

umieszczamy nowe tabliczki na domach przedszkolach i szkołach 

żeby chociaż na chwilę określić to co jest naprawdę ważne dla nas 

ale nie zdążamy 

zmienić nazw wszystkich ulic 

postawić wszystkim pomników 

przemianowujemy na cześć poległych to co pakujemy do walizki przetrwania 

latarka teraz to nie latarka tylko Kokurin Serhij Wiktorowycz 

radio – nie radio tylko Andrijuk Jewhen Ołeksandrowycz 

apteczka – Horbenko Swiatosław Serhijowycz 

*** 

zabieramy ze sobą pamięć o naszych zmarłych ewakuując się 

zostawiając książki notatniki i albumy ze zdjęciami z czasów radzieckich 

na łaskę pocisków i maruderów 

/którzy tańczyć będą twista 

/tak tańczyć będą twista 

/tak tańczyć będą twista 

/do dźwięków starych płyt z kolekcji babci 

21 lutego 2022 


DARYNA HŁADUN (1993) – ukraińska poetka, performerka, 

literaturoznawczyni i tłumaczka. Jako doktorantka Narodowej 

Akademii Nauk bada ukraiński performance poetycki. 

Autorka książek poetyckich: rubaty derewo (2017) 

oraz Iz tini krasywych czerwonych chłopczykiw (2020). 

Współautorka zinów poetyckich: Dokumentacija tiła (2018) 

i Łohohraficzna poezija (2019). Współtłumaczka książek 

Walżyny Mort i Sylvii Federici na język ukraiński. Po polsku 

jej wiersze były zamieszczane w Babińcu Literackim. 


7

K a t e r y n a M i c h a l i c y n a 

(RODZICE/ROZMOWY) 

chcę długie włosy 

i nie mieć wojny 

gdzieś głęboko pod sercem 

gdzie nosi się dzieci albo węże 

mówisz – zbyt dużo? 

i znowu czekać na zimę 

i nowy koszmar 

bez gazu i światła 

ktoś wyjadł 

żółte oczy przedwcześnie wszystkim 

tegorocznym gruszkom 

i śliwki wszystkie robaczywe 

i ślimaki zjadły kapustę 

mówisz, trzeba się zbierać 

mówisz, trzeba maleńkim synom 

nie konfitury smażyć 

tylko uczyć do nagiego chrzęstu 

zaciskać rączki z nożami i kromkami 

tak 

żeby przeżyć w polu 

bez nas – mówisz? 

a gdzie my się podziejemy? 

my jesteśmy latarnią morską 

latarnie rozwalą jako pierwsze 

grady – mówisz – nie pudłują 

ale pole niezaorane! 

tam są jeszcze kartofle w ziemi 

i buraki 

i jeszcze marchew 

chociaż ta jest może i chropowata 

mówisz: kobieto, milcz! 

my też jesteśmy mali 

chcę długie włosy 

i długo niczego nie wiedzieć 

27 sierpnia 2014 


KATERYNA MICHALICYNA (1982)– 

poetka, tłumaczka, redaktorka. Pochodzi 

z okolic Równego, mieszka 

we Lwowie. Skończyła biologię na 

uniwersytecie w Równem i filologię 

angielską na Lwowskim Uniwersytecie 

im. Iwana Franki. Pracuje 

jako zastępca redaktora naczelnego 

w Wydawnictwie Starego Lwa. Autorka 

tomików poetyckich: Powiń 

(2002), Pilihrym (2003) i Tiń u dzerkali 

(2014) oraz książek dla dzieci: 

Babusyna hospoda, Łuhowa liryka, 

Chro roste u parku, Pro drakoniw 

i szczastia. Tłumaczka m.in. książek 

J.R.R.Tolkiena, Oscara Wilde’a, Sylvii 

Plath. Z języka polskiego przełożyła 

Tomka w krainie kangurów 

Alfreda Szklarskiego (2011). W Polsce 

jej wiersze były publikowane 

w trójjęzycznym piśmie „Radar” oraz 

w antologii Wschód – Zachód. 

Wiersze z Ukrainy i dla Ukrainy 

(tłum. Aneta Kamińska). 

8 


L u b o w 

J a k y m c z u k 

ROZKŁAD 

na froncie wschodnim bez zmian 

ile można bez zmian? 

metal przed śmiercią robi się gorący 

a ludzie od niego zimni 

LUBOW JAKYMCZUK (1985) – poetka, dziennikarka, 

scenarzystka i animatorka kultury. Urodziła się 

w Pierwomajsku w obwodzie ługańskim, obecnie 

mieszka w Kijowie. Studiowała filologię ukraińską 

na Uniwersytecie Ługańskim i Akademii Kijowsko- 

-Mohylańskiej. Autorka tomików poezji jak MODA 

(Lwów 2009), za który dostała nagrodę Prywitannia 

żyttia im. Bohdana Ihora Antonycza (2008) i nagrodę 

im. Wasyla Symonenki (2010) oraz Abrykosy Donbasu 

(2015). Tworzy poetycko-muzyczne projekty razem 

z kontrabasistą Markiem Tokarem (Kobieta, dym 

i niebezpieczne przedmioty; Lustra; Morele Donbasu) 

oraz Ołesią Zdorowecką (Wspólne). Jej wiersze były 

również śpiewane przez znaną piosenkarkę Marjanę 

Sadowską. Była organizatorką lub kuratorką takich 

wydarzeń kulturalnych jak: Rok Semenki (2012), 

DonKult (Lwów 2015), GalicjaKult (Charków 2016), 

Metro do Kybynec (2016). Jest jedną z autorek 

scenariusza filmu dokumentalnego Dom „Słowo” 

(2017), pokazywanego również na Warszawskim 

Festiwalu Filmowym. W 2015 roku kijowski magazyn 

„New Time” zaliczył ją do stu najbardziej wpływowych 

ludzi kultury na Ukrainie. 

Wielokrotnie występowała w Polsce, m.in. podczas 

festiwali: Europejski Stadion Kultury (Rzeszów 2012) 

i Poznań Poetów (Poznań 2015) oraz na Warszawskich 

Targach Książki (2010). Jej wiersze były drukowane 

w pismach: „Akcent”, „Strony” (tłum. Bohdan 

Zadura), „Fraza” (tłum. Janusz Radwański), „Tygodnik 

Powszechny”, „Pobocza” (tłum. Aneta Kamińska) 

oraz wydaniach internetowych: Radar, Wakat, 

Helikopter, ArtPapier i Babiniec Literacki (tłum. 

Aneta Kamińska). Weszły również do kilku antologii 

w przekładach Anety Kamińskiej: Cząstki pomarańczy. 

Nowa poezja ukraińska (2011), Wschód – Zachód. 

Wiersze z Ukrainy i dla Ukrainy (2014), Przewodnik 

po zaminowanym terenie (2016) oraz Listy z Ukrainy. 

Antologia poezji (2016), Poetki na czas zarazy (2021). 

W 2010 roku była stypendystką programu Ministra 

Kultury RP Gaude Polonia. 

nie mówcie mi o jakimś tam Ługańsku 

on dawno jest tylko gańskiem 

łu zrównali z asfaltem czerwonym 

moi przyjaciele zakładnicy – 

i do niecka nie dostanę się 

żeby wyciągnąć z podziemi, przyziemi, spod ziemi 

a wy piszecie wiersze piękne jak wyszywanka 

wy piszecie wiersze idealnie gładkie 

wysoką poezję złotą 

o wojnie nie bywa poezji 

o wojnie jest tylko rozkład 

tylko litery 

i wszystkie one – rrr 

Pierwomajsk rozbili na pierwo i majsk – 

żeby nieskończenie majaczył jak pierwotnie 

znowu tam skończyła się wojna 

ale pokój jednak się nie zaczął 

a de bal ce wo? 

gdzie moje de bal ce wo? 

tam więcej nie urodzi się Sosiura 

już więcej żaden człowiek nie urodzi się 

patrzę na widnokrąg 

jest trójkątny, trójkątny 

i pole słoneczników opuściło głowy 

zrobiły się czarne i suche jak i ja 

już strasznie stara 

i już więcej nie jestem Luba 

tylko ba 



9

O k s a n a Ł u c y s z y n a 

*** 

on prosi – nie pomagajcie mnie 

pomagajcie żołnierzom 

mnie już niczego nie trzeba 

ani leków ani ciepła ani światła 

ani łyka wody przed śmiercią 

nie wyjdę z tego pokoju 

chyba że wyjdę z pokoju ciała 

ale powiedziano mi że Boga nie ma 

a ten który jest – zbyt podobny do człowieka 

a człowiek – chyba jest, 

chyba musi być? 

podobno przeżyłem życie 

ale i tak niczego nie wiem 

a tej nocy tak mnie bolało 

że zapomniałem o wszystkim i zresztą o sobie 

samym 

nie widziałem ani nieba ani kosmosu ani Bożej 

czerni; widziałem tylko żołnierzy 

czułem w kościach jak oni chcą pić 

nie pomagajcie mi więcej 

pomagajcie tym którzy jeszcze mogą 

rodzić dzieci 

OKSANA ŁUCYSZYNA (1974) – poetka 

i prozaiczka. Urodziła się 

w Użhorodzie, od 2001 roku mieszka 

w Stanach Zjednoczonych. Ukończyła filologię 

angielską i francuską oraz gender 

studies. Autorka tomików poetyckich: 

Uswidomłena nicz (1997), Orfej Wełykyj 

(2000) i Ja słuchaju pisniu Ameryki 

(2010), zbioru opowiadań Ne czerwonijuczy 

(2007) oraz powieści Sonce tak ridko 

zachodyt (2007). W ramach stypendium 

Fulbrighta pracowała w Polsce nad 

doktoratem na temat Brunona Schulza 

i Waltera Benjamina. Jej wiersze były publikowane 

w Poboczach, Babińcu Literackim 

oraz antologii Cząstki pomarańczy. 

Nowa poezja ukraińska (2011; tłum. Aneta 

Kamińska). 


10 


K R Z Y S Z T O F Ł O Z O W S K I 


11

Krzysztof 

Gosztyła 

Interpretacja 

nie 

istnieje 

bez 

premedytacji. 

Premedytacja 

zaś 

bez 

dokładnego 

poznania 

materiału. 

12 Foto: Bartek Wileński 


Maestro interpretacji 

Katarzyna Brus-Sawczuk 

Z moim rozmówcą spotykam się w Nadwiślańskim Świcie; mój pierwszy 

wywiad od dawna na żywo. Naprzeciw mnie siada charyzmatyczny 

mężczyzna z zakręconymi wąsami i poważną twarzą. Budzi respekt. 

Już po kilku minutach rozmowy wiem, jak myliłam się myśląc, że tytuł 

wywiadu będzie brzmiał: „Jedyny taki głos”. 

Panie Krzysztofie, czym jest dla Pana głos? 

Narzędziem, które wśród innych jest szczególne, a może 

najważniejsze. Jestem słuchowcem, głos jest więc narzędziem, 

które wykorzystuję chętniej niż ciało. Wynika to 

z mojego rozumienia aktorstwa: jestem zwolennikiem 

i przedstawicielem teatru literackiego. Jestem na zupełnie 

przeciwstawnym biegunie w stosunku do pantomimy 

głuchych. Moją idée fixe mogłaby być „nieruchoma 

mowa” – sytuacja, w której aktor tylko stoi i mówi, a widz 

ma wrażenie pełni teatralnej akcji – jako antonim „ruchomej 

niemowy”. Tak właśnie pojmuję funkcję głosu. Co zaś 

do jego fizycznych cech myślę, że je sobie wypracowałem. 

Łącznie z barwą, którą lubię, czyli miłym uchu wiolonczelowym 

tembrem. To nie jest jakaś moja genetyczna, przyrodzona 

cecha, tylko wybór. Jak fryzura czy krój ubrania! 

(Choć zwykle mówię: jak muskulatura czy tzw. charakter 

pisma). Rzecz jasna każdy z nas „dostaje” jakiś głos. Jednak 

nawet najpiękniejszy instrument stworzony przez boskiego 

lutnika jest niczym pusta beczka bez muzyka, który 

potrafi wydobyć z niego barwę, melodię, kantylenę. 

Jak wyglądała Pana droga do audiobooka? Czy to wybór? 

Czy przypadek? 

Mógłbym to pytanie odwrócić: jak wyglądała droga audiobooka 

do mnie? Prawie czterdzieści lat temu dostałem 

propozycję od ówczesnego dyrektora Teatru Polskiego 

Radia śp. Juliusza Owidzkiego, by przeczytać Czerwone 

i czarne Stendhala. I to wówczas zacząłem czytać powieści 

przed mikrofonem. Kiedy w Polsce pojawił się popyt 

na audiobooki, kilkanaście lat temu, nie tylko państwowe, 

ale i prywatne firmy, zaczęły zgłaszać się do mnie 

z propozycjami nagrywania książek. Warto jednak pamiętać, 

że robiłem to dużo wcześniej, nim audiobook stał się 

w Polsce czymś rozpoznawalnym. Popularność audiobooka 

wzrosła zwłaszcza w ostatnim czasie. W okresie 

pandemii ludzie zaczęli bardziej doceniać tę formę kontaktu 

z literaturą, a więc i z moją pracą. Kiedyś w jednym 

z wywiadów pozwoliłem sobie powiedzieć: „Być może 

czekałem na audiobook, a być może to audiobook czekał 

na mnie”. 

I spotkaliście się we właściwym momencie. Ile razy czyta 

Pan książkę przed nagraniem? Jak wygląda Pana praca 

nad tekstem? Czy powiedziałby Pan, że pewne książki 

jest Pan w stanie przeczytać prawie z biegu, a inne wymagają 

długiego czasu przygotowania? 

Żadnej książki nie nagrywam z biegu, czy jak rzekłby muzyk: 

a vista. Uważam to za bezcelowe i nieetyczne. Poza 

wszystkim postrzegam to jako brak szacunku dla samego 

siebie, brak szacunku dla własnej pracy. Takiego błędu nie 

mam zamiaru popełnić. Kiedyś podczas rozmowy z uznanym 

lektorem audiobooków padły jego słowa do mnie: 

„Ależ niech pan nie opowiada, pan by nie dał rady po prostu 

usiąść i tak z rozbiegu przeczytać książki?”. Otóż nie. 

„Nie? Dlaczego?”. Odpowiedziałem: „A dlaczego miałbym 

to zrobić? Żeby było gorzej?”. Muszę tu powiedzieć, 

że ja właściwie nie mam pragnienia być lektorem. Lektor, 

w moim odczuciu, ma być elegancki i niezauważalny, 


13 13

Krzysztof Gosztyła – polski aktor filmowy, teatralny i radiowy. Ceniony przez 

publiczność teatralną i słuchaczy. Swym charakterystycznym tembrem głosu 

potrafi oddać każdą postać, w każdym języku. Od dziecka występował 

w filmach. W drugiej połowie lat 70. studiował w Państwowej Wyższej Szkole 

Muzycznej, którą porzucił dla teatru. Ukończył Wydział Aktorski PWST 

w Warszawie. Aktor wielu warszawskich teatrów: Dramatycznego, Teatru 

Scena Prezentacje, Polskiego, Teatru na Woli, Teatru Muzycznego Roma, Narodowego, 

Teatru Wielkiego, Ateneum, Żydowskiego. Od 2000 r. występuje 

na deskach Teatru Ateneum. Ma na swoim koncie blisko dwa tysiące różnych 

słuchowisk. Wielu słuchaczom znany jako lektor audiobooków. 

zgoła przezroczysty. Ja czuję się cały czas aktorem. Nie 

mam ochoty czytać słów, liter, tego co jest wydrukowane 

czarno na białym. Mam ochotę interpretować. Dlatego 

bywam często nieelegancki i bardzo wyrazisty. 

To dobrze… 

Kolejny raz mogę zacytować słowa, które powiedziała 

Aleksandra Śląska: „Jeżeli nie masz czegoś nadzwyczajnego 

do powiedzenia, to właściwie nie masz prawa wchodzić 

na scenę”. To jest w moim przekonaniu coś zupełnie 

przeciwnego do wymogu stawianego lektorom. Przeźroczystości. 

Gdyby lektor – w moim rozumieniu tego słowa – chciał 

zwracać naszą uwagę na siebie i swoje rewelacje, marzylibyśmy 

pewnie, by zmieniono lektora. Ale to jest moje rozumienie 

tematu. Natomiast faktem bezdyskusyjnym jest, 

że lektorem można nazwać każdego, kto czyta na głos. Ja 

mam za sobą parę dziesiątków lat pracy, doświadczeń, 

jestem człowiekiem pracowitym, podobno utalentowanym. 

Doświadczenia te nie poszły w las, powodowały zastanowienie 

i wyciąganie wniosków, a więc chciałbym być 

traktowany nieco inaczej niż człowiek, który raptem wziął 

w rękę książkę i czyta na głos, bo przecież czytać umie. 

Wolę być aktorem niż lektorem. Miałbym ochotę powtórzyć 

za Charlesem Aznavourem: „Nic w życiu nie było mi 

dane, nawet mój wiek”. Tym bardziej głos. On raczej wiedział, 

co mówi. Wypracowałem to narzędzie, bo dzięki 

niemu łatwiej mi interpretować, bo to czyni różnicę. I tu 

wracam do rzeczy początkowej w Pani pytaniu. Mianowicie: 

interpretacja nie istnieje bez premedytacji. Premedytacja 

zaś bez dokładnego poznania materiału. Nie można 

mówić o kimś, że coś zinterpretował, jeżeli czyta to po raz 

pierwszy, to absurd. Za każdym razem, kiedy siadam przed 

mikrofonem i zaczynam czytać – czytam książkę, którą już 

14 


znam, przeczytałem, zrobiłem uwagi, odnośniki, w której 

nieznane czy obce słowa posprawdzałem, której przebieg 

akcji jest mi znany, a bohaterowie… bliscy. 

Jak tworzy Pan swoich bohaterów? Mają tak zróżnicowane 

głosy, języki, płcie? 

Nie umiem Pani odpowiedzieć, w krótki, jasny i prosty 

sposób. Mam za sobą mnóstwo postaci, które musiałem 

stworzyć. Jest za mną niewątpliwe doświadczenie. Ale 

warto też wziąć pod uwagę mój udział w blisko dwóch 

tysiącach słuchowisk radiowych, więc tych okoliczności, 

które skłoniłyby mnie do stworzenia danej postaci, a to 

grasejującej, a to „sliedzikującej” [zaciągającej z wileńska 

– przyp. red.], a to mówiącej z gardłowym akcentem czy 

w innym języku niż polski, było naprawdę niemało. 

(śmiech). Chudych, grubych, sztywnych, giętkich, tych 

wszystkich miałem możliwość tworzyć. Jestem już w wieku 

emerytalnym, więc najwyższa pora, żebym pewne rzeczy 

umiał. (śmiech) 

Która z książek, nad którymi Pan pracował, jest dla Pana 

najważniejsza? 

Pan Tadeusz. Tego nagrania dokonałem na swoje życzenie 

i na własny koszt. Pomocną dłoń wyciągnął do mnie tylko 

mój przyjaciel, Janusz Kukuła, otaczając całe przedsięwzięcie 

opieką artystyczną. Zresztą… gdybym nawet „stawał 

na głowie”, pewnie nie znalazłby się taki mecenas, który 

chciałby opłacić tę realizację. Pan Tadeusz to utwór nie 

tylko nieznany, ale niechciany. Wbrew wszelkim pozorom. 

Jest za to wystraczająco wiele powodów, bym nazwał go 

najważniejszą książką polskiej literatury pięknej. A wziąłem 

się za nią po to, by opowiedzieć wreszcie tę powieść 

historyczno-romansowo-przygodową, a nie żeby udowodnić, 

że potrafię mówić trzynastozgłoskowcem. Forma 

nie interesowała mnie jako element sprawczy. Chciałem

pokazać ludziom te malownicze postaci. Rzecz jasna, 

nie chciałem uchodzić za barbarzyńcę, który neguje 

istnienie wiersza, średniówki, rytmu, ale treść – ta 

zupełnie nieznana Polakom treść – była najważniejsza. 

Tak. Pan Tadeusz był dla mnie dopotąd najważniejszy. 

Można też oczywiście mówić o pierwszych 

pracach, bo są one jak pierwsze miłości. Ale czy te 

pierwsze miłości są naprawdę najważniejsze? 

Czy ma Pan słuch absolutny? 

Nie, nie. Myślę sobie, że to czasem udręka mieć absolutny 

słuch. Miałem takich przyjaciół. Pamiętam, 

że gdy byli zmuszeni grać w orkiestrze, która „dostroiła 

się” do „niedostrojonego” fortepianu, to oni przeżywali 

prawdziwe udręki, bo cały czas byli zmuszeni 

grać zgodnie z „obniżonym” fortepianem, czyli – 

z punktu widzenia absolutnego słuchu – fałszować! 

Nieraz słuch absolutny to jest obciążenie, a nie jakiś 

wór złota. Myślę, że mieć dobry słuch to wystarczające. 

Dobry słuch raczej mam, bo grałem na wiolonczeli, 

a ona nie ma progów ani gotowych dźwięków jak 

fortepian. Trzeba je znajdować samemu pod palcami 

i bez bardzo dobrego słuchu jest to niemożliwe. Tu 

nie ma stroiciela. W wypadku instrumentów, na których 

możliwe jest portamento [oznaczenie płynnego 

przejścia od jednego dźwięku do drugiego z wykorzystaniem 

wszystkich pośrednich wysokości dźwięku – 

przyp. red.], czyli taki gliss doskonały, bez podziałów, 

na puzonie albo na instrumentach smyczkowych właściwie, 

bez dobrego słuchu nie ma czego szukać. Ja 

może nie odnalazłem się w grze na wiolonczeli, jednakże 

szukałem i to wcale nie krótko, bo przez trzynaście 

z okładem lat. 

Jednak kawałek czasu. Czy muzyka może pomóc 

w pracy nad głosem? 

W każdej pracy, która jest związana z wykorzystaniem 

głosu – no może poza np. byciem zawodowym 

wojskowym od musztry (śmiech) – muzykalność, 

obycie z muzyką jest niezmiernie pomocne. To jest 

sfera dźwięków. Wszystkie dźwięki, jeżeli je traktować 

artystycznie, są muzyką. Poezja powstaje jako 

muzyka. Poczucie rytmu i umiejętność rozwijania 

w sobie własnego – można powiedzieć prywatnego – 

magnetofonu, po to by własne kwestie sprzed minuty 

czy dwóch móc cofnąć i znowu przepuścić – jak na 

magnetofonie – przez głowicę. To umiejętność kontroli, 

którą na bieżąco człowiek w sobie uruchamia 

i kształci, pozwala tworzyć szeroko pojętą formę. Im 

więcej tej świadomości i im lepszy magnetofon, tym 

łatwiej wiązać, konstruować złożone bloki myślowe 

i emocjonalne. Wtedy kontynuacja słów jest dla słuchacza 

zrozumiała, nawet jeśli pojawia się retrospekcja, 

wtręt czy powrót do innego wątku. Dzięki tak 

wykorzystywanym dźwiękom pojawia się ciągłość, 

opowieść. A dzięki świadomości słowa i muzykalności 

– sztuka. Sztuka aktorska. 

Jestem 

zwolennikiem 

i przedstawicielem 

teatru 

literackiego. 

Foto: Bartek Wileński 


15

Wolę 

być 

aktorem. 

Pana motto życiowe? 

Nie mam. Myślę, że nawiązywałoby do uczciwości 

w pracy. Nie wiem. Zmyślam. Nad biurkiem 

mam taki napis: Actum ne agas (zrobionego nie 

rób). Hm… ale to nie jest dobre motto. Nie wiem, 

co Pani powiedzieć. Zaskoczyła mnie Pani. Ja nigdy 

się nad tym nie zastanawiałem. Uczciwość 

w pracy w sumie niewiele dziś znaczy. To wytarte, 

zużyte sformułowanie. Trzeba by je dopiero odświeżyć. 

Wolałbym już za Norwidem powtórzyć: 

„Pokąd pojęcie pracy, korzeń 

jeden, 

Pokąd pojęcie pracy, korzeń jeden, 

Nie trwa, dopóty wszystkie 

Nie trwa, tracą dopóty zgoła. wszystkie tracą zgoła. 

Głos brzmi Głos w twojej brzmi piersi: w twojej „postradałem piersi: Eden!” 

«postradałem Eden!» 

Głos brzmi nad tobą: „pracuj z potem czoła”¹. 

Głos brzmi nad tobą: «pracuj 

z potem czoła»” 1 . 

Kto to jest artysta we współczesnym świecie? 

Zwykle nie dotyczy to aktora. Artyści to są malarze, 

plastycy, popularni artyści estrady, nawet 

cyrkowi. 

Dlaczego nie aktorzy? 

Jest jakaś odrębność tego świata najwyraźniej. 

Historia sztuki pełna jest artystów, ale nie 

teatru. Nie mieszczą się w niej. W teatrologii 

z kolei są reżyserzy, niekiedy nazywani artystami, 

i aktorzy, którzy właściwie artystami nie są. 

Nigdy nie zapomnę chwili, kiedy czekaliśmy 

z Grażynką Barszczewską na wezwanie na scenę, 

jeszcze w bufecie tzw. Operetki, której wkrótce 

przywrócił przedwojenną nazwę Teatr Roma dyrektor 

Jan Szurmiej (przygotowywaliśmy spektakl 

Sztukmistrz z Lublina w jego reżyserii). Aż tu 

nagle z bufetowego intercomu rozlega się głos 

pani inspicjent: „Artystów baletu i artystów chóru 

proszę na scenę, powtarzam, proszę na scenę 

artystów baletu i artystów chóru oraz panią 

Barszczewską i pana Gosztyłę”. 

Ale to dla aktorów chodzi się do teatru… 

To już inna kwestia. Ale zgodzi się Pani, że zwykle 

mówi się o nich „wykonawcy” albo „odtwórcy”. 

Twórców znajdzie Pani w historii sztuki. 

16 16 

Foto: Bartek Wileński 


Jednak zapytam o scenę. Która z ról była dla 

Pana najważniejsza? 

Nie wiem, która była najważniejsza. Ja kiedyś 

zadałem pytanie mojemu jedynemu bratu, któ- 

1 Praca [w:] C. Norwid, Pisma wybrane. T. 1, 

Wiersze, wybór i oprac. J. Gomulicki, Warszawa 

1967.

y jest obieżyświatem, które z miejsc jest najpiękniejsze. 

„Tak odpowiedzieć ci nie dam rady, mogę 

wymienić trzy”. 

Wobec tego trzy najważniejsze role? 

Chyba byłyby to dwie role musicalowe i jedna rola, 

którą bardzo lubiłem – dramatyczna. Choć trudno 

odpowiedzieć na to pytanie, nawet mówiąc o trzech 

sztukach, a nie jednej. Sądzę, że byłby to Don Kichot 

Cervantes w Człowieku z La Manchy w reżyserii Jerzego 

Gruzy w Teatrze Dramatycznym. Druga rola, 

to byłby Tewje mleczarz w Skrzypku na dachu w reżyserii 

Jana Szurmieja w Teatrze Żydowskim, trzecia, 

która jest dla mnie bardzo ważna, to rola Tejrezjasza 

w Królu Edypie w reżyserii Gustawa Holoubka w Teatrze 

Ateneum. Ale z łatwością wymieniłbym inne trzy… 

Która z nagród była dla Pana najcenniejsza? 

Najważniejsza, bez wątpienia, była nagroda pracowników 

Teatru Polskiego Radia, czyli Wielki Splendor. 

Przyznaje ją nie jury, lecz pracownicy. Było to dla mnie 

szczególne wyróżnienie [nagrodą tą Krzysztof Gosztyła 

został uhonorowany w 1998 roku – przyp. red.]. 

Plany na przyszłość? Czym nas Pan zaskoczy? 

(śmiech) 

Takie pytanie na koniec wywiadu zadano Gombrowiczowi 

swojego czasu… I on odpowiedział: śmierć. 

(głośny śmiech) 

Może inaczej: nad czym Pan teraz pracuje? A może 

o czym zawodowo Pan by zamarzył? 

Marzenia… Nigdy się nie da tego zrobić. W zgodzie 

z tendencjami rynku nagrywa się dziś głównie fantasy. 

Kto chce nagrywać: W poszukiwaniu straconego 

czasu czy Czarodziejską górę? Chętnych, aby sfinansować 

takie realizacje nie ma. Pracuję nad tytułem 

Outpost czyli drugą częścią powieści Dmitrija Głuchowskiego. 

W najbliższym czasie będę też czytał Zemstę 

Jo Nesbø. To najbliższe plany. Dziś przyjechałem 

na wywiad z „Post Scriptum” ze spotkania z reżyserem 

Andrzejem Saramonowiczem i aktorem Grzegorzem 

Małeckim. Omawialiśmy nasze wspólne sceny, 

w których Grzegorz będzie głównym bohaterem 

– Mikołajem, a ja powiedzmy… również Mikołajem, 

tyle że Świętym. (śmiech) Zdjęcia do filmu rozpoczynają 

się w lutym. W połowie lutego wznawiamy 

w nadwiślańskiej Scenie 20 Teatru Ateneum Kwartet 

Ronalda Harwooda, w którym gram rolę Reginalda 

Pageta. [Sztuka jest aktorskim popisem gwiazd teatru 

Ateneum reprezentowanych przez Magdę Zawadzką, 

Marzenę Trybałę / Sylwię Zmitrowicz oraz 

dwóch Krzysztofów, Gosztyłę i Tyńca. W domu spokojnej 

starości dla artystów-weteranów spotykają się 

dawni sceniczni partnerzy z genialnego kwartetu z III 

aktu opery Rigoletto G. Verdiego – przyp. red.]. Przetłumaczyłem 

też tekst cyklu pieśni Winterreise Franza 

Schuberta do słów Wilhelma Müllera, tak aby można 

było je śpiewać zgodnie z każdą schubertowską nutą 

i będę się starał, aby zostało to wydane. 

Pana ulubiona poezja? 

Niewiele bym skłamał mówiąc, że moja ulubiona książka 

poetycka to wydanie Anczyca i Spółki z 1923 roku, 

bez mała stuletnie. Podarował mi ją przyjaciel. To wybór 

poezji Cypriana Kamila Norwida. Książkę tę dałem 

do oprawienia w safianową skórę, została ozdobiona 

złoconymi literami. Za często po nią sięgałem i zaczęła 

się rozpadać. (śmiech) Niedługo znów będę musiał 

prosić introligatora o pomoc. Są takie norwidowskie 

słowa, które wciąż siedzą we mnie: 

„Zniknąć we wykonanie dzieła! – 

Zniknąć oto we sztuka. wykonanie dzieła! – oto sztuka. 

Kapitalniejszej Kapitalniejszej nie znam znam precepty, i myślę, 

i myślę, 

że znać jej nie może uważny pracownik ². 

że znać jej nie może uważny pracownik”2. 

Prawda, jakie zastanawiające? 

I może aktualne… 

W 1980 był taki spektakl Teatru Telewizji, adaptacja 

Pamiętników Adama i Ewy Marka Twaina. W tym 

przedstawieniu główne role zagrali Pana imiennik, 

Krzysztof Globisz, i Katarzyna Figura. Gdy przygotowywałam 

się do wywiadu z Panem pomyślałam, że 

ja bardzo chętnie usłyszałabym lub obejrzałabym 

współczesną interpretację w Pana wykonaniu. Od 

tego czasu nikt się nie zmierzył się z tym dziełem po 

raz drugi. 

To mądry człowiek był ten Twain i piekielnie inteligentny. 

Ludzie czasem nie są świadomi, że powtarzają jego 

powiedzenia. Ale co do ewentualnej propozycji, nie 

będę zbytnim optymistą. 

Dlaczego? 

Ponieważ to bodaj Twain powiedział: „Nie ma nic 

smutniejszego niż widok młodego pesymisty – no, 

może z wyjątkiem starego optymisty”. (śmiech) 

Może jednak ktoś to Panu zaproponuje. Dziękuję za 

rozmowę. [KBS] 

2 Cezar i Kleopatra [w:] C. Norwid, Pisma wszystkie. T. 5, 

wybór i oprac. J. Gomulicki, Warszawa 1971. 


17

W I E R S Z E 

Bogusław Olczak 

Foto: RC 

18 


GDY POETA PISZE WIERSZ 

ponoć uwodzę kobiety podprogowo 

kuszę dźwiękami i obrazami 

zawartymi w myślach 

one wirują niczym liście 

otulone w wiatr i paletę barw 

a ja 

atakuję jak pustynny wąż 

hipnotyzując rytmem grzechotki 

tańczę wokół nich miłosne flamenco 

tatuując stopami słowa na ziemi wokoło nich 

i tylko mchy dają ukojenie snu 

MÓJ AZYL 

słońce zalśniło na białej puchowej kołdrze 

otulającej ziemię trawy i drzewa 

NIEWIDZIALNA NAŁĘCZKA 

subtelnie obnażyłaś z sukienki 

ramiona i szyję 

zahipnotyzowałaś kołysząc biodrami 

i już klęczałem jak rycerz u twoich stóp 

a ty przytuliłaś moją głowę 

do wzgórka brzucha 

tak że usłyszałem motyle 

potem złożyłaś pieczęć ust na czole 

a płowe warkocze osunęły się na moje skronie 

znacząc je jak laur zwycięstwa 

odpłynąłem w zachwyt 

i marzenia 

twój uśmiech 

orderem podwiązki 

zdjąłem ciążącą mi maskę zaciągnąłem się pięknem 

a tam obok ścieżki na pniu trzy rude Baśki 

grały w berka 

słysząc grzechotki orzechów w przyjaznej dłoni 

przybiegły pod moje stopy 

stając słupka czekały 

na przysmaki 

jeszcze paw puścił do mnie oczko 

zagrał na rozłożonym ogonie 

jak na lirze 

a w krzakach harmider 

ptasi wirtuozi szykują koncert 

sypnij nam ziarna nut a zaśpiewamy 

pieśń nad pieśniami 

jutro też tam pójdę wyciszyć serce 

Bogusław Olczak 

MÓW DO MNIE JESZCZE 

mów do mnie jeszcze 

gdy się mijamy mówiąc sobie hello 

odczuwam niedosyt 

więc mów do mnie jeszcze 

choćby o polityce czy pogodzie 

a ja będę ci szeptał frywolne kalambury 

na skórze palcami szkicując pastelowe akty 

w tle kwiecistej łąki lub dojrzałego łanu zboża 

a potem spojrzeniem wytapiam ostatnie skrępowanie 

w soczewce wyobraźni widzę gibką panterę 

szykującą się do skoku w moje ramiona 

i niegroźne mi jej kły czy pazury 

byleby tylko potem pięknie mruczała 

jesteś zaskoczona 

a ja pewnie szalony 

masz rację 

próbując owoców moich fantazji 

czerwienie się i milknę 

do następnego spotkania 


19 

19

Uroczystość X-lecia Stowarzyszenia Literatów Polskich w wileńskiej Bibliotece A. Mickiewicza, fot. Eryk Iwaszko 

Polskie słowo na Litwie 

Paweł Krupka 

Doświadczenia wielu rodaków 

z Litwy, przybywających do 

macierzy, wskazują, że wciąż 

niewielka liczba mieszkańców Polski 

jest świadoma istnienia w tym 

sąsiednim kraju licznej polskiej społeczności, 

która stanowi tam ludność 

rdzenną, nie napływową. Często słyszałem 

gorycz litewskich Polaków 

w różnym wieku, których w polskich 

miastach brano za „ruskich” lub za 

etnicznych Litwinów. Dlatego, choć 

o polskiej społeczności na Litwie pisze 

się i mówi coraz więcej, warto wciąż 

rozwijać ten temat, nadal bowiem 

pozostaje nieznany większości Polaków. 

Dlatego z wdzięcznością przyjąłem 

ofertę redaktorki naczelnej „Post 

scriptum”, pani Renaty Cygan, aby 

w każdym z tegorocznych numerów 

kwartalnika przedstawić czytelnikom 

tę społeczność, odnosząc się do innej 

dziedziny sztuki. 

Zaczynam od literatury, jest bowiem 

związana bezpośrednio z językiem, 

a pośrednio przez ten fakt wpływa 

znacząco na tożsamość narodową. 

Fakt, że literatura polska w minionych 

wiekach rozwijała się na Litwie lub jej 

dotyczyła, jest powszechnie wiadomy 

20 


choćby z inwokacji z Pana Tadeusza, 

jako jednego z najlepiej znanych każdemu 

Polakowi utworów literackich. 

Na Litwie żyli i pisali ważni twórcy 

romantycznej polskiej poezji, powieści 

i dramatu: Mickiewicz, Słowacki, 

Kraszewski oraz wielu znaczących autorów, 

choć mniej znanych ogółowi. 

Nawet w okresie zaborów polski stanowił 

najbardziej rozpowszechniony 

język w Wilnie, które zawsze było i do 

dziś pozostało wielojęzyczne i wielokulturowe. 

Polacy również obecnie 

stanowią na Litwie najliczniejszą 

mniejszość narodową, korzystającą 

z kilkudziesięciu szkół z polskim językiem 

wykładowym oraz licznych 

polskojęzycznych środków przekazu, 

internetowych i papierowych, a także 

radia i telewizji. 

To wszystko tworzy dobrą podstawę 

do rozwoju polskiego życia kulturalnego 

i twórczości w tych dziedzinach 

sztuki, których istotę stanowi język. 

Do takich należy przede wszystkim 

literatura. Już w czasach radzieckiej 

okupacji Litwy w każdym pokoleniu 

można było wskazać kilkadziesiąt 

osób tworzących tam literaturę polską. 

Wówczas warunki jej publikacji 

pozostawały utrudnione. W odrodzonej 

Litwie uległy one znacznej poprawie 

i liczba polskich prezentacji oraz 

publikacji literackich wzrosła. Niemniej, 

rozwój ten nie osiągnął rozmiarów, 

jakich należało, być może, 

oczekiwać. Przyczyny tego stanu rzeczy 

są dwojakie. 

Primo, w polskiej literaturze Litwy 

od wielu pokoleń dominuje poezja, 

która w naszych czasach jest dziedziną 

niszową i budzącą coraz mniejsze 

zainteresowanie. Dziwnym trafem 

inne, bardziej popularne zarówno 

w Polsce, jak i wśród literatów piszących 

po litewsku, gatunki, jak 

powieść, nowelistyka lub literatura 

faktu nie przyjęły się wśród litewskich 

Polaków. W sumie przez całe 

trzydziestolecie niepodległej Litwy 

wśród wydań książkowych w języku 

polskim górują niepodzielnie zbiory 

poezji. Polscy autorzy nie wydali ani 

jednej powieści i zaledwie kilka zbiorów 

opowiadań. Również wśród publikacji 

zbiorowych na kilka antologii 

poetyckich przypada zaledwie jeden 

zbiór nowel.

Secundo, do niedawna niemal 

wszystkie utwory polskich pisarzy 

z Litwy ukazywały się wyłącznie po 

polsku i to często nawet w polskich, 

a nie w litewskich wydawnictwach. 

To znacznie ograniczyło grono czytelników 

i utrudniło rozwój literatury, 

zamkniętej dla kilku pokoleń w kręgu 

niewielkiej inteligenckiej społeczności, 

skupionej głównie w Wilnie. Polscy 

literaci z Litwy, predestynowani 

niejako z natury do tego, by stanowić 

pomost kulturalny między Polską i Litwą, 

byli przez długie lata nieobecni 

w procesie rozwoju polsko-litewskiej 

współpracy literackiej. Pisarze z obu 

krajów nawiązywali kontakty, wymieniali 

się publikacjami i promowali się 

wzajemnie ponad głowami litewskich 

Polaków. Niepomiernie większe korzyści 

z tego procesu wyniosła literatura 

polska, bowiem język polski jest 

dość powszechnie znany w starszych 

pokoleniach litewskiej inteligencji, 

a wśród czołowych litewskich pisarzy 

znaczna liczba tłumaczy dzieła 

polskich kolegów oraz klasykę. Zrozumiałe, 

że naszym rodakom znad 

Wilii trudno z nimi konkurować, ale 

do niedawna nawet takich prób nie 

podejmowali. 

Ogromne pole do popisu dla polskich 

pisarzy z Litwy stanowi natomiast 

promocja literatury litewskiej w macierzy. 

Język litewski jest w polskim 

środowisku literackim zupełnie nieznany 

i rola tłumaczy dzieł litewskich 

przypada głównie akademickim lituanistom, 

którzy poznają litewski 

zwykle już w dorosłym wieku. Polscy 

literaci z Litwy są natomiast z natury 

dwujęzyczni i powinni byli od lat 

wypełniać tę ważną lukę . Pozostawali 

jednak przez całe dziesięciolecia 

w swym wewnętrznym kręgu i nie 

uczestniczyli w życiu literackim Litwy. 

Pozbawieni kontaktu z kolegami 

z piętra wyżej i z drugiej strony ulicy 

nie mieli więc pola konfrontacji z kierunkami 

rozwoju literatury we własnym 

kraju i na świecie. Dlatego polska 

literatura na Litwie jest na ogół 

wyobcowana z obiegu światowego, 

zamknięta w tradycji romantyzmu, 

Młodej Polski i skamandrytów. Temu 

zapewne dominuje w niej tradycyjna 

poezja, tworzona według kanonów 

estetycznych sprzed stulecia. Dlatego 

też, prawdopodobnie, nie rozwinęły 

się w niej popularne współczesne gatunki 

literackie. 

Dominika Olicka na festiwalu Poezijos pavasaris w Kopciowie – fot. Nida Timinskaitė 

Przedstawiony wyżej obraz literatury 

polskiej na Litwie nie wygląda krzepiąco. 

Niemniej, kilka ostatnich lat 

przyniosło w nim znaczne korzystne 

zmiany. W 2009 roku powstało 

Stowarzyszenie Literatów Polskich 

na Litwie. W pierwszych latach, gdy 

kierowali nim pisarze starszej generacji, 

jego działalność była skromna 

i ograniczała się do konkursów 

poetyckich dla młodzieży szkół polskich 

i zapraszania literatów z Polski 

do tychże szkół, połączonych z wycieczkami 

krajoznawczymi. Nikomu 

nie śniło się, by przedstawić gości 

z Polski litewskim kolegom, przełożyć 

ich utwory na litewski i opublikować 

je. Niektórzy moi koledzy po piórze 

z Warszawy, uczestniczący w takich 

spotkaniach, zwiedzili wszelkie 

godne uwagi zabytki i współczesne 

ośrodki polskiej społeczności, a nigdy 

nie widzieli na oczy litewskiego pisarza. 

Przełom nastąpił w ciągu minionych 

trzech lat, kiedy do Stowarzyszenia 

wstąpiła grupa młodych pisarzy, wychowanych 

w internecie i w podróżach 

po Europie. Przejęcie pałeczki 

w sztafecie pokoleń oznaczało trud 

odrabiania wieloletnich zaległości. 

Młodzi literaci wzięli się jednak energicznie 

do roboty. Zaczęli publikować 

swe wydania zarówno indywidualne, 

jak i zbiorowe, w dwóch językach. 

W 2019 roku, na swe 10-lecie, Stowarzyszenie, 

dzięki dotacji z ambasady 

polskiej, wydało największą 

w dziejach polskiej literatury na Litwie 

wielopokoleniową antologię 

poezji, obejmującą blisko 40 autorów, 

z przekładami na język litewski 

i pięknymi ilustracjami pędzla polskich 

malarzy z Litwy. Najstarszy autor 

miał 91 lat, najmłodszy zaś 19. 

21 


andemijos metai. 

augsmo, po kelių 

irusas kirto ne tik 

nės nutraukė bet 

riežtas, nepažinus 

sio kito, viskas vėl 

uvo tildomi, neva 

metų mes vis dar 

dažniau pasvarss 

pradžios? 

tas kaip staigi reet 

kokią galimybę 

o veiklą orientavo 

ietą užėmė nauji, 

jai „Slinktys“, Lenartneriais 

pavyko 

ba „Poezijos tiltų“ 

i buvo verčiami į 

Dažnas tekstas – 

s – ir jungtis, tiltas 

kiniu bus išleista 

rastų festivaliams 

skaitant šią labia 

O SUDARYTOJAI 

Polska Pogoń Poetycka zrobiła niemałe 

wrażenie i stanowiła poważny 

bodziec rozwojowy dla polskiego środowiska 

literackiego. 

Już wkrótce polscy poeci zaczęli 

uczestniczyć w wielkim litewskim festiwalu 

Wiosna Poezji, który od półwiecza 

z górą gromadzi wielbicieli 

poezji na całej Litwie oraz we wszystkich 

krajach, gdzie żyją litewskie 

wspólnoty emigracyjne. Stworzyli też 

wraz z litewskimi kolegami bezprecedensowy 

w dziejach Litwy światowy 

festiwal Mosty Poetyckie. 

22 

POEZIJOS TILTAI 


POEZIJOS 

TILTAI 

ALMANACHAS 

Wśród polskich literatów powstała 

także grupa utalentowanych tłumaczy. 

Jak wspomniałem wyżej, w przekładzie 

polskiej literatury na litewski 

trudno im skutecznie rywalizować 

z czołówką litewskich pisarzy. A jednak 

próbują i odnoszą pierwsze sukcesy. 

Wiktor Tamošiūnas-Tomaszun 

przetłumaczył na litewski Bajki robotów, 

wydane staraniem Instytutu 

Adama Mickiewicza na 100-lecie urodzin 

Stanisława Lema. Coraz liczniejsze 

przekłady polskiej poezji wykonane 

przez rodaków z Litwy są publikowane 

w litewskich czasopismach 

literackich. Natomiast w zakresie 

tłumaczeń literatury litewskiej Polacy 

z Litwy w ciągu minionych kilku lat 

wyrobili sobie dobrą markę i przełamali 

monopol naukowców lituanistów. 

Edyta Masiulaniec, Karolina 

Słotwińska, Regina Tribocka zadomowiły 

się już na trwałe na rynku polskich 

czasopism jako tłumaczki litewskiej 

literatury. 

Jeśli zaś chodzi o twórczość własną, 

obok nieco anachronicznych rymowanek, 

w ostatnich latach coraz 

śmielej przebija się nowoczesna liryka 

tworzona przez takich autorów 

jak Romuald Ławrynowicz – wszechstronny 

artysta, aktor, raper i filmowiec, 

Dominika Olicka – bardzo aktywna 

poetka i działaczka kierująca 

m. in. wspomnianym festiwalem 

Mosty Poetyckie, czy utalentowana 

młoda aktorka Polskiego Teatru 

Rok 2020 zostanie zapamiętany w historii świata jako 

rok wielkiej pandemii COVID-19. Ludzie, jeszcze w końcu 

2019 roku życzący sobie szczęścia i radości, już po kilku 

tygodniach musieli się przyzwyczaić do nowego terminu 

– koronawirus. Wirus ten wkrótce przekroczył granice nie 

tylko państw, ale także kontynentów świata, kraje odcięły 

się od siebie, a mieszkańcy zerwali wszelkie bezpośrednie 

kontakty między sobą. Ziemię skuła surowa, nieznana 

kwarantanna. Co prawda, wciąż żywa była nadzieja, 

że może za kilka tygodni, no, najwyżej za miesiąc, dwa, 

wszystko znów wróci do normy. Prorocze głosy, tłumiące 

tę nadzieję, były uciszane, uważane za bzdury – to na 

pewno nie potrwa tak długo… Minęło prawie półtora 

roku, a nadal żyjemy w tym samym strachu kowidowym, 

tylko bardziej do niego przystosowani, jednak coraz częściej 

rozważamy, czy kiedykolwiek będziemy żyć tak, jak 

przed początkiem pandemii COVID-19? 

MOSTY POETYCKIE to międzynarodowy wirtualny 

festiwal poetycki, zorganizowany jako szybka reakcja na 

kwarantannę, która objęła cały świat. Wiosną 2020 roku, 

po utracie jakiejkolwiek możliwości organizowania wydarzeń 

publicznych, wielu organizatorów kultury i artystów 

przeniosło swoją działalność do przestrzeni wirtualnej, 

tradycyjne festiwale zostały przeniesione na okres 

późniejszy, a ich miejsce zajęły nowe, wirtualne projekty. 

Jednym z nich są „Mosty Poetyckie”. 

W niespełna dwa miesiące organizatorzy festiwalu – 

stowarzyszenie Slinktys, Instytut Polski w Wilnie i Nowa 

Awangarda Wileńska wraz z partnerami – zgromadzili 

ponad 100 poetów z całego świata, którzy podzielili 

się swoją twórczością na stronie facebookowej „Mostów 

Poetyckich”. Festiwal wyróżnił się wielojęzycznością, 

wszystkie teksty z litewskim zostały przetłumaczone i rosyjskim. 

na języki litewski 

i polski. 

Niniejsza antologia jest dokumentem tego festiwalu, 

który odbył się w 2020 roku. Często tekst jest niczym 

zdjęcie, oddające ówczesny nastrój. Ponadto ta antologia 

jest łącznikiem, pomostem między zeszłorocznymi i 

tegorocznymi uczestnikami festiwalu, których twórczość 

ukaże się w osobnym zbiorze w 2022 roku. A więc zarówno 

sam festiwal, jak i antologia znacznie różni się od tego 

typu zbiorów twórczości i festiwali poetyckich. Życzymy 

czytelnikom cierpliwości i tolerancji podczas wertowania 

i czytania tej niezwykle barwnej książki poetyckiej. 

w Wilnie Maria Żukowska. Powstają 

też ciekawe formy narracyjne. Popularną 

w młodych pokoleniach prozę 

katastroficzną tworzą m.in. bracia 

Radczenkowie, Elżbieta Geben i Faustyna 

Zawalska. Z fabularyzowaną 

literaturą faktu z powodzeniem mierzy 

się ubiegłoroczny debiutant Dariusz 

Lewicki, zaś specjalista od multimediów 

Bartosz Połoński tworzy od 

kilku lat eksperymentalną powieść 

w odcinkach Robczik, opowiadającą 

przygody młodzieży z wileńskich 

osiedli współczesną miejską gwarą, 

stanowiącą mieszankę polszczyzny 

Oprócz nawiązanej niedawno współpracy 

z litewskim środowiskiem literackim 

ważnym czynnikiem rozwojowym 

polskiej literatury na Litwie 

jest też interdyscyplinarne współ- 

ZESPÓŁ REDAKCYJNY 

działanie z polskimi twórcami w dziedzinach 

teatru i sztuk plastycznych. 

Dzięki kooperacji ze Związkiem Malarzy 

Polskich „Elipsa” powstają efektowne 

wydania, jak wspomniana wyżej 

antologia Polska Pogoń Poetycka 

oraz dwujęzyczna indywidualna seria 

wydawnicza Ścieżkami wileńskiego 

słowa. Zaś za sprawą Polskiego Teatru 

w Wilnie w ubiegłym roku powstał 

niezwykle oryginalny spektakl multimedialny 

na motywach twórczości 

młodych polskich poetów, Pop-ezja, 

który gościł już nie tylko w wielu miastach 

Litwy, lecz także na festiwalach 

w Warszawie i Zgierzu. 

Trzecia dekada XXI wieku, mimo trudności 

spowodowanych pandemicznymi 

ograniczeniami życia publicznego, 

zaczęła się dla polskiej literatury 

na Litwie nadspodziewanie dobrze. 

Życzmy naszym rodakom znad Wilii 

pomyślności i wytrwałości w podjętym 

trudzie odnowy zaniedbanego 

i zacofanego polskiego słowa i kultury. 

Niech brzmi głośno i dumnie 

i niech zaświadcza o prężności i nowoczesności 

litewskich Polaków. [PK]

WIOSNA 

wiosna popychana emerytalnym narzekaniem 

wiosna wysyłając sygnał na niedobudowane piętro 

wiosna nie milcz mów o tym co widzisz za oknem 

wiosna kibicuj przy bójce pierwszaków 

wiosna bo każdy z nas wie i tego wystarczy 

wiosna twe oczy nie doszły do zgody patrzenia w tym samym kierunku 

nie wiem czy wiesz 

wiosna 

LISTY Z PUSTYNI 

tułam się po piaszczystym bezkresie 

stopy grzęzną w rozżarzonych myślach 

gorąco wokół 

próbuję wołać 

do milczących na horyzoncie gór 

pytam ich o imię 

. . . 

ślę do nich białe listy 

z skrzydlatymi znaczkami pocztowymi 

a o zachodzie upalnego słońca 

na marginesach zostawiam lśniące czerwienią 

post scriptum 

wyschłym strumieniem wiję się 

w stronę szarych olbrzymów 

aż okazuję się 

po drugiej stronie 

i mnie zalewa 

życie 

zieleni się 

trzeszczy 

grzechocze 

szeleści 

świergocze 

szczebiocze 

rozpoczyna się 

kończy się 

kiełkuje 

znika 

porusza się 

gorąco w środku 

rozogniłam się i podniosłam góry 

do samego nieboskłonu 

aby mnie nie ścigały 

listy z pustyni 

Romuald Ławrynowicz 

Dominika Olicka 

MOC SŁOWA 

Słowa, czyli dźwięki, 

Wichrem rozproszą ciszę, 

Choć tylko na chwilę. 

Przygodne słowa nie łączą. 

Płynąc do uszu czynią z nas niemych robotów, 

Dzielą, 

Bo niby bloki poukładane w szeregi 

Budują wieżowce bez okien. 

Tylko rodzime słowa mówią szelestem baśni, 

Budują mosty do dziadów, 

Nie niszczą. 

NIE MA CZASU 

zbieram minuty tracąc godziny 

cały czas odmawiam szukając przyczyny 

stawiam priorytety i rozpisuję rozkłady 

wnerwia mnie to że znowu zwiędły kwiaty 

ciągle biegnę i próbuję nadążyć 

nie widzę że ten rytm zaczyna ciążyć 

fantomowe bóle wracają by nadal drążyć 

jak chomik w kółko nie przestaję krążyć 

stop 

ale czy to wszystko naprawdę się dzieje? 

mozaika harmonogramu jakoś się nie klei 

czas raptownie zmienia kierunek 

gdy na horyzoncie pojawia się mocny trunek 

lub gdy bezmyślnie przewijam tik toka 

nawet gdy w korku trzęsie się noga 

albo gdy zaspałam tak na godzin dwanaście 

czy też gdy rozmowa telefoniczna osiem razy 

przekroczyła granicę piętnastu minut 

Daniel Dowejko 

analizując statystyczne dane ochłonęła mnie eureka 

tak naprawdę to czas nigdzie nie znika 

więc może już pora się trochę ogarnąć 

więc odłóż telefon i idź wreszcie posprzątać 

Maria Żukowska 


23

Czy na Litwie jest wiele osób tworzących 

literaturę po polsku? 

Tworzących w języku polskim na Litwie 

jest niemało, ale brakuje aktywności. 

Podstawową tego przyczyną, 

którą osobiście dostrzegłam, jest niechęć 

do wyjścia poza ramy polskiej 

literatury i tworzenia na większą skalę. 

Wielu polskich twórców nie pamięta, 

że jesteśmy nie tylko częścią 

literatury polskiej, lecz też litewskiej. 

Obecnie nasza literatura, podobnie 

jak cała polska kultura na Litwie, gotuje 

się we własnym sosie i zamyka 

się w ściśniętym, małym świecie. 

Jest zrozumiałe, że literatura mniejszości 

narodowej stanowi pewne 

„prywatne” terytorium, na którym 

dana społeczność kształtuje własną 

odrębność, rozwija swój język, zwyczaje 

i tożsamość kulturową. Z drugiej 

strony jednak, współpraca międzykulturowa 

jest jednym z kluczowych 

elementów kształtujących rozwój 

literacki mniejszości narodowej. 

Literatura polska na Litwie jest żywa, 

lecz nie rozkwita pełnym blaskiem. 

Dlatego ostatnio zaczęliśmy częściej 

kontaktować się z twórcami innych 

narodowości – Litwinami, Rosjanami 

i innymi grupami. Na razie chętne do 

aktywnego kontaktu z polskiej strony 

są zaledwie jednostki, ale ważne jest 

to, że w ten sposób stawiamy pierwsze 

kroki w stronę wzmocnienia pozycji 

literatury polskiej na Litwie. 

W polskiej społeczności Litwy literatów 

nazywa się zwykle poetami. 

Nigdy nie słyszałem, żeby mówiono 

24 


Dominika Olicka – fot. Aistė Pilkauskaitė 

o pisarzach. Skąd tak silna dominacja 

poezji nad innymi rodzajami literatury? 

Też zazwyczaj spotykam się właśnie 

z poetami, a nie z pisarzami. 

Zauważyłam, że z niewiadomej 

przyczyny prozaicy są częściej spotykani 

wśród litewskich przyjaciół 

po piórze. Pośród Polaków natomiast 

są poeci, którzy czasami piszą 

prozę; rzadko bywa odwrotnie. 

Być może jest to spowodowane 

mocną pozycją poezji w lekturach 

obowiązkowych polskich szkół i gimnazjów 

na Litwie. Osobiście z lekcji 

języka polskiego pamiętam o wiele 

więcej poezji niż prozy – Mickiewicz, 

Norwid, Miłosz, Asnyk, Szymborska, 

Różewicz, Baczyński… Poezja jest 

również ważna w litewskich lekturach 

szkolnych, jednak prozy jest 

o wiele więcej, niż w polskich. 

Poezja tworzona przez Polaków na 

Litwie, także młodych, znacznie różni 

się estetyką i poetyką od twórczości 

rówieśników w Polsce oraz 

piszących po litewsku. Wydaje się 

opóźniona o kilka pokoleń. Z czego 

to wynika? 

Wywiad 

z Dominiką 

Olicką – 

polską poetką 

z Wilna, 

członkinią 

zarządu Stowarzyszenia 

Literatów 

Polskich 

na Litwie 

i szefową 

międzynarodowego 

festiwalu 

Mosty 

Poetyckie 

Może to być spowodowane o wiele 

gorszymi możliwościami rozwoju 

poezji polskiej. W Polsce nie ma ku 

temu żadnych przeszkód – język polski 

nie jest językiem mniejszości i są 

w nim dostępne wszystkie potrzebne 

narzędzia – wydawnictwa książkowe, 

czasopisma, festiwale literackie itp. 

Na Litwie natomiast poeci polscy zazwyczaj 

muszą najpierw podnieść się 

na nogi wewnątrz własnej społeczności 

i dopiero potem udaje im się 

wyjść na większą arenę. Na to traci 

się wiele lat, z tego też wynika to zacofanie. 

W 2018 roku opublikowałaś wraz 

z trójką kolegów swój debiutancki 

zbiór poezji wyłącznie po polsku, 

bez litewskiej wersji językowej. To 

nadal powszechna praktyka wśród

polskich literatów z Litwy, znacznie 

zawężająca zakres odbioru ich twórczości. 

Czym można ją wytłumaczyć? 

Przyczyną może być już wcześniej 

wspomniane zamknięcie się w małym 

kółku, z którego nikt nie wychodzi 

i do którego nikt nie wchodzi. 

W tym wypadku nie chodzi tylko 

o współpracę z twórcami na Litwie, 

ale też w Polsce. Wielu pisze i czyta 

jedni drugim, rzadko dzieląc się 

twórczością z literatami litewskimi 

czy za granicą i nie okazując większego 

zainteresowania tym, co piszą 

koledzy w innych językach i krajach. 

Z kolei rodacy z Polski również rzadko 

nawiązują z nami kontakt, więc 

problem tkwi po obu stronach. Nad 

tym właśnie staramy się ostatnio pracować 

– najnowsze nasze wydania są 

dwu- lub wielojęzyczne, komunikacja 

na stronie naszego stowarzyszenia 

w mediach społecznościowych jest 

również w dwóch językach. Bierzemy 

udział w wieczorach poetyckich 

organizowanych przez litewskich literatów 

i zapraszamy ich na nasze 

imprezy literackie, tłumaczymy i publikujemy 

literaturę litewską. Próbujemy 

stworzyć więź między polskimi 

i litewskimi twórcami. 

Osobiście mogę też zdradzić, że mam 

w planach wydanie zbioru własnej 

poezji w czterech językach – polskim, 

litewskim, rosyjskim i angielskim. 

W 2020 roku byłaś jedną z inicjatorek 

międzynarodowego festiwalu 

Mosty Poetyckie, a w ubiegłym kierowałaś 

tym projektem. Jak ten festiwal 

wpisał się w literacką mapę 

Litwy i co na nim zyskali polscy literaci, 

którzy stworzyli go od początku 

wspólnie z litewskimi kolegami? 

Mosty Poetyckie były niezmiernie 

cenną inicjatywą dla twórców różnych 

narodowości. 

Festiwal powstał wkrótce po tym, 

jak rozpoczął się powszechny stan 

pandemiczny i wszystkie imprezy zostały 

odwołane. W życiu literackim 

powstała nagła pustka. Wówczas 

przypomnieliśmy sobie, że żyjemy 

w XXI wieku – w świecie, gdzie wszystkim 

kieruje przestrzeń wirtualna. Narodził 

się więc pomysł przeniesienia 

Dominika Olicka otwiera II edycję festiwalu 

Mosty Poetyckie – fot. Rokas Bagočiūnas 

się do mediów społecznościowych, 

w których współcześni ludzie spędzają 

niemałą część wolnego czasu. 

Skoro miało to być wydarzenie w niestandardowym 

formacie, postanowiliśmy 

wykorzystać nadzwyczajne 

środki w sposób nadzwyczajny – zaprosić 

do udziału poetów z wszystkich 

zakątków świata i dać naszej 

publiczności możliwość usłyszenia 

poezji w wielu językach. 

Jako świadectwo tej unikalności 

uwieńczyliśmy festiwal antologią, 

w której opublikowaliśmy utwory 

uczestników wraz z przekładami na 

języki polski i litewski. 

Ogółem wówczas opublikowaliśmy 

twórczość 107 poetów z 27 państw. 

Było to dużym osiągnięciem w wielu 

wymiarach: osobistym, bowiem była 

dla mnie to pierwsza tak duża i to globalna 

inicjatywa, w realizowaniu której 

wzięłam udział; narodowym dla 

Polaków i Litwinów, jako organizatorów, 

oraz dla Litwy jako kraju, gdzie 

festiwal się odbył. 

Podstawowym zwycięstwem dla nas – 

polskich poetów z Litwy był jednak 

początek aktywnej współpracy z litewskimi 

literatami. Właśnie dzięki 

Mostom Poetyckim rozkwitła przyjaźń 

polskich i litewskich poetów 

i po pierwszej edycji festiwalu pięknie 

się rozwinęła – wspólnie braliśmy 

udział w litewskim festiwalu Poezijos 

pavasaris – Wiosna poetycka, organizowanym 

od ponad pół wieku na 

światową skalę, i wielu wieczorach 

poetyckich, organizowanych przez litewskich 

kolegów. 

Druga edycja festiwalu była już nieco 

inna – do udziału zaprosiliśmy 

mniejszości narodowe z różnych 

krajów. Czyli uczestnikami z Litwy 

byli autorzy piszący po polsku, rosyjsku, 

białorusku, tatarsku, ukraińsku. 

Z Polski – po litewsku, rosyjsku, 

ukraińsku, z innych krajów Europy – 

w innych językach mniejszościowych. 

Odnalezienie takich twórców okazało 

się trudniejszym zadaniem, niż oczekiwaliśmy. 

Zdołaliśmy jednak zebrać 

świetny zbiór ciekawej poezji – zapoznaliśmy 

się z twórczością autorów 

z 11 mniejszości narodowych z 10 

państw. Stało się to kolejnym klejnotem 

w skarbcu polskich literatów 

na Litwie – znowu byliśmy widoczni 

i aktywnie prowadziliśmy dialog międzykulturowy, 

dając jednocześnie 

możliwość innym mniejszościom 

narodowym, by przemówić i zostać 

usłyszanymi. 

Od roku zasiadasz we władzach 

Stowarzyszenia Literatów Polskich 

na Litwie. Jakie są Wasze cele i zamiary? 

Co chcecie i możecie zrobić 

dla rozwoju polskiej literatury na 

Litwie? 

Zamierzamy dalej aktywnie prowadzić 

dialog międzykulturowy poprzez 

organizowanie wielojęzycznych inicjatyw 

literackich i współpracę z litewskimi 

twórcami w kontynuacji 

Mostów Poetyckich. Chcemy się rozwijać 

i promować jak najszerzej naszą 

twórczość i nasze środowisko przez 

wydawanie książek w kilku językach, 

nawiązywanie kontaktu z twórcami 

z Polski i innych państw oraz kultywowanie 

przyjaźni z litewskimi literatami 

i coraz aktywniejszy udział 

w życiu literackim całego kraju. Złożyliśmy 

w bieżącym roku wiele projektów 

na konkursy ogłoszone przez 

rządy Polski i Litwy. Ponieważ konkurencja 

jest duża, a popularność literatury 

mniejsza niż np. muzyki lub filmu, 

trudno nam przewidzieć na jakie 

projekty otrzymamy dotację, trudno 

mi mówić o tych planach w szczegółach. 

[PK] 


25

POLSCY 

ARTYŚCI 

UKRAINIE 

B r o n i s ł a w K o z i e ń s k i 

PATRZĘ NA CIEBIE 

Niemoc się rodzi, gdy moc truchleje. 

Serce dziś pęka, łzy ciurkiem płyną. 

Wiarę zdeptały płonne nadzieje. 

Patrzę na Ciebie Ukraino. 

Nie jestem, jak Wy bohaterowie 

i nawet przepić nie mam siły, 

za wasze życie. Wasze zdrowie 


Czy jestem z wody, czy kamieniem? 

Może i tak, bo nie chcę ginąć. 

Słabość się rodzi, gdy moc truchleje. 


26 


P I O T R J A K U B C Z A K 

WOJNA: DEMON PIERWSZY 


27

Karolina 

28 


Karolina Wojnowska-Paterek jest artystką i architektem. 

Przez lata zajmowała się zarówno działalnością artystyczną, 

jak i projektowaniem, co wywarło wpływ na jej pracę twórczą. 

W roku 2017 uzyskała tytuł doktora sztuki. Obok dokonań 

malarskich czy rzeźbiarskich, w jej dorobku artystycznym 

znajdują się działania związane z szeroko pojętym kształtowaniem 

przestrzeni, jak eksperymentalne instalacje wykorzystujące 

światło i barwę do kształtowania przestrzeni. Niedługo 

po studiach artystka otrzymała propozycję wyjazdu 

i pracy w Singapurze, który stał się jej domem na ponad 11 

lat. Podróżując po Azji, miała okazję zetknąć się ze sztuką i jej 

twórcami z Indii, Malezji, Singapuru, Indonezji oraz Chin. Podróże 

te wpłynęły na dorobek twórczy artystki, oraz dały początek 

serii prac malarskich Imperfect Beauty of Asian Cities. 


29

Dialog architektury i malarstwa 

Jarosław Prusiński rozmawiaz Karoliną Wojnowską-Paterek 

Uwielbiam sztukę. Jest to dla mnie taki bezpośredni 

przekaz – z oczu wprost do serca (duszy). Poznaję ten 

stan, gdy przekaz trafia. Mam wtedy gęsią skórkę na 

plecach. Tak też było w przypadku Pani obrazów. 

Cieszy mnie to, co Pan mówi, bo taki „bezpośredni 

przekaz” to trudna rzecz do uzyskania dla artysty. Rolą 

sztuki między innymi jest wywołanie takich emocji. 

W dzisiejszych scyfrowanych czasach wielu ludzi widzi 

sztukę jedynie na ekranie telefonu lub komputera, 

co w przypadku malarstwa niestety wyklucza odczuwanie 

tych emocji. Nie znają ich. Ja również uwielbiam 

malarstwo. Gdy staję przed obrazami mistrzów, czasem 

zapiera mi dech albo mam łzy w oczach, zapamiętuję je 

na całe życie. I dla takiego obrazu w głowie warto daleko 

jechać, żeby go „na żywo” zobaczyć. To nie to samo co 

30 


kolorowy zestaw pikseli na ekranie. Odetchnęłam z ulgą, 

gdy ostatnio znowu otworzono galerie i muzea. 

Jak określić Pani malarstwo? Archi-art? 

„Artarchitecture” to tylko nazwa strony w internecie. 

Myślę, że nie określa malarstwa. Nawiązuje do designu 

i architektury, którymi zajmowałam się przez lata 

równolegle ze sztuką. Te dziedziny mają ze sobą dużo 

wspólnego, w niektórych przypadkach trudno je nawet 

rozdzielić. Stąd ta nazwa. Architektura niewątpliwie 

miała wpływ na moje podejście do problemów 

malarskich. Jest wiele czynników, które składają się 

na to, jaką formę ma twórczość i o czym opowiada. 

U mnie z pewnością to podróże, architektura, 

obserwacje przyrody. Moja praca nad serią obrazów

Imperfect Beauty of Asian Cities, związanych 

z magicznymi miejscami w miastach Azji, rozpoczęła się 

podczas podróży po Azji w latach 2009–2014. Projektując 

wnętrza sieci hoteli w kilku azjatyckich krajach, miałam 

okazję mieszkać w różnych miejscach. W tym czasie dużo 

podróżowałam i zafascynowana atmosferą, kulturą ludzi, 

których spotykałam, architekturą, przyrodą Azji robiłam 

setki fotografii, szkiców i filmów. Na interpretację 

rzeczywistości, jej obraz, który pokazuję w malarstwie, 

z pewnością miał wpływ klimat miejsc i to, co o nich 

wiem. Gdy przyjeżdżamy do Phnom Penh z Warszawy, 

czujemy się jak przeniesieni do innego świata. Formy 

natury, architektury, kolorystyka, zapachy oraz dźwięki 

to główne czynniki identyfikujące atmosferę miejsca. 

Bardzo trudno to przenieść na płótno. To było wyzwanie. 

Dlaczego właśnie taki rodzaj sztuki Pani wybrała? Czy 

zdarzyło się w Pani życiu coś, co zrodziło myśl: „tak 

właśnie będę tworzyć!”? 

Ta sztuka to zarówno instalacje artystyczne związane 

z kształtowaniem przestrzeni i rzeźbą jak i malarstwo. 

Praca nad instalacjami artystycznymi rozwijała się długo, 

może nawet dziesięć lat. Podobnie było z malarstwem. 

Zwykle są to inspiracje, przemyślenia, szkice, fotografie, 

potem różne próby pokazania tematu, poszukiwania 

formy. No nie brzmi to jak myśl „tak właśnie będę 

tworzyć!”. 

Największy sukces? 

Myślę, że sukcesem jest to, o czym Pan powiedział na 

początku wywiadu. Inną rzeczą i chyba najważniejszą 

Architektura miała wpływ na moje podejście 

do problemów malarskich. 


31

Przychodzący pomysł wywołuje 

miły przypływ energii. 

dla artysty jest satysfakcja ze skończonej pracy, 

ale to długi temat. Mniej interesują mnie nagrody 

i wyróżnienia. 

Zanim usiądę do pisania, układam sobie w głowie 

sceny. Właściwie one same do mnie przychodzą, a ja 

staram się je tylko zapamiętać, potem opisać. A jak to 

jest u Pani? 

Podobnie. Ale te pierwsze myśli i szkice to ogólne 

koncepcje. Przychodzący pomysł wywołuje miły 

przypływ energii. „Sceny” czasami wyłaniają się w trakcie 

malowania obrazu. Często przerywam pracę na pewnym 

etapie, patrzę się na nią i długo myślę, układając dalsze 

scenariusze. Obrazy przechodzą metamorfozy, czasami 

poza pracownią, w głowie. Każdy przypadek jest inny, za 

każdym razem rozwiązuje się nowe problemy. 

32 


Mieszka Pani w Singapurze. Jak to się stało? 

W 2009 roku pojechałam tam z myślą o co najwyżej 

2-letnim pobycie, i już zostałam. 

Czy w Pani głowie jest jakiś obraz, którego nie ma Pani 

odwagi namalować? 

A może chodzi o brak odwagi przed ich upublicznieniem? 

Jeżeli jest coś, czym nie chcę się publicznie podzielić, 

chowam to dla siebie i najbliższych mi osób. Mam 

w głowie dużo obrazów i wszystkie chciałabym 

namalować, w związku z tym marzę, żeby czas płynął 

wolniej, a pory roku nie zmieniały się tak szybko. 

Dlatego lubię życie na równiku. Zmieniają się tylko 

cyfry w kalendarzu. 

Jak długo maluje Pani jeden obraz? Czy to zależy od 

weny, czy po prostu ma to Pani zakodowane w swoim 

DNA i zawsze trwa to tyle samo czasu? 

To bardzo często zadawane pytanie. Nie ma na nie

odpowiedzi. To nie jest praca rzemieślnicza, którą można 

przeliczyć na godziny lub metry kwadratowe albo ustalić 

termin ukończenia. Tutaj zaczyna się od inspiracji, 

przemyśleń, szkiców, czasem metodą prób i błędów 

rozwija się wizualny przekaz myśli, buduje się swoje 

umiejętności, doświadczenie w konkretnym 

temacie. Rozmawiając o jednym obrazie, lepszym 

pytaniem byłoby „kiedy tę pracę uważa się za 

skończoną?”. Zdarza się, że artyści malują obraz latami 

i nie uzyskują zamierzonego efektu. W swoich obrazach 

czasami dochodzę się do etapu, w którym potrzebuję 

przerwy. Kończę pracę wtedy, gdy przyjdzie mi do głowy 

pomysł na rozwiązanie problemu. Niektóre rozwiązania 

przychodzą łatwiej, niektóre wymagają więcej pracy, 

Gdy staję przed 

obrazami 

mistrzów, czasem 

zapiera mi dech albo 

mam łzy w oczach. 

co nie świadczy wcale o ich większej lub mniejszej 

wartości artystycznej. 

Kilka słów na koniec o tym, o czym artyści nie chcą 

rozmawiać, a czytelnicy uwielbiają czytać. Nie spytam 

o fantazje seksualne, proszę się nie martwić (może 

następnym razem). Czy z malarstwa udaje się wyżyć, 

opłacić rachunki i kupić jakąś szmatkę, żeby nie chodzić 

nago? Jak to wygląda w Pani przypadku? 

Nigdy nie traktowałam sztuki zarobkowo, nie brałam 

udziału w aukcjach. Niestety, gdy zaczyna się tworzyć 

z myślą o sprzedaży, kończy się sztuka. W przeszłości 

materiały na swoje instalacje artystyczne i obrazy 

kupowałam za pieniądze, które zarobiłam, pracując 

jako architekt. To jednak z upływem czasu zaczęło się 

zmieniać. Dziś pracuję nad instalacją artystyczną, która 

zilustruje zjawisko fizyki kwantowej: przebywanie w 

dwóch miejscach jednocześnie. Środki na moją pracę 

pochodzą z Foundational Questions Institute w USA, 

obrazy z ostatniej wystawy w Pałacu Sztuki w Krakowie 

znajdują nowych właścicieli, a mój czas poświęcony sztuce 

zdominował czas poświęcony na inne dziedziny. [JP] 


33

TANGO 

CABECEO, TANDA, CORTINA 

Kacper, zaproszony po raz pierwszy przez swoją 

dziewczynę na milongę, spóźnił się. Gdy wszedł 

na salę, Magda z przymkniętymi oczami w objęciach 

obcego mężczyzny jakby zatraciła się w tańcu. 

Czekał – przeczekał jeden kawałek, drugi, przy trzecim 

zaczęły mu puszczać nerwy, bo natury baranka Kacper 

nie miał. Przy czwartym podszedł na parkiet z błyskiem 

w oku. Na szczęście Magda uniosła powieki, zamieniła 

parę słów z partnerem, gdy ten prowadził ją do Kacpra. 

Trzeba było jeszcze tylko coś wyjaśnić… 

Tango to taniec wyjątkowy. Obowiązuje etykieta, którą 

szanują jego fani. 

„Para, która zdecyduje się zatańczyć, zalicza przeważnie 

tandę, czyli 3 lub 4 utwory po kolei”. Moim przewodnikiem 

po parkiecie i zwyczajach na milondze jest Jerzy 

Dołżyk, artysta malarz, muzyk, bard, którego ogromną 

pasją jest właśnie milonga w szerokim rozumieniu. Bo 

milonga to taniec, milonga to także miejsce, gdzie miłośnicy 

tanga się spotykają, to także zabawa. 

„Między tandami – kontynuuje mój przewodnik – są 

cortiny, czyli przerwy do półtorej minuty, często krótsze. 

W tym czasie puszczana jest zupełnie inna muzyka, 

do której się nie tańczy. Jest to czas na podziękowanie 

partnerce, najczęściej delikatnym przytuleniem i odprowadzenie 

jej do miejsca, w którym została zaproszona”. 

A ja już wiem, co będzie dalej. Jurek opowiada tak plastycznie, 

że widzę, czuję, wchodzę w te emocje, chociaż 

rozmawiamy w jego pracowni. Tak właśnie wygląda miłość 

do pasji. A więc dzięki niemu wiem, że do następnej 

tandy trzeba zaprosić partnerkę (lub partnera, bo 

w drugą stronę to też działa). I tu już wchodzimy w arkana 

cabeceo (czytaj: kabeceo). Jest to forma zapraszania 

wzrokiem. Zatrzymuje się spojrzenie na kobiecie. 

Jeśli ona nie ma ochoty, nie neguje ruchem głowy, bo 

to mogłoby urazić, po prostu odwraca wzrok. Jeśli jest 

chętna, odpowiada lekkim skinieniem głowy. Obowiązuje 

zasada, że nie przeszkadza się i nie prosi kobiety, 

która właśnie rozmawia, jest zajęta towarzysko. 

Na parkiecie już się rozpoczyna kolejna tanda. Wszyscy 

tańczą po kole w lewo. Kobiety przeważnie mają zamknięte 

oczy, mężczyźni nawigują – czytaj: prowadzą, 

uważają, by zapewnić odpowiednią przestrzeń i komfort. 

Para, która właśnie się utworzyła, chce wejść na 

parkiet. Partner daje znać najbliższemu tancerzowi, że 

chcą zatańczyć, a on robi miejsce na ich bezpieczne dołączenie. 

I kolejna tanda. I cortina. I cabeceo… Nietrudno 

o siódme poty. I właśnie o to pytam Jurka… 

„Siódme poty nieuniknione, ale spójrz – rozkłada duży 

czarny wachlarz, czekając z uśmiechem na moją reakcję 

– to męski wachlarz, kobiety mają mniejsze, ozdobne. 

Nie dasz rady bez… Jest naprawdę gorąco. A jako ciekawostkę 

zdradzę ci, że wachlarze mają swoją mowę, bardzo 

precyzyjną, możesz bez słów wszystko nimi okazać, 

34 


Zdjęcia z prywatnej kolekcji Jerzego Dołżyka 

NAŁÓG 

W uszach wibruje 

muzyczna historia 

niespełnionej miłości 

kilkanaście par sunie 

po parkiecie cicho 

że ciszej się nie da 

zakłada specjalne buty 

obcas kieliszkowy flare 

słońce emocji pali twarz 

bylejakość dnia nie ma 

wstępu na milongę 

wolny tancerz zaprasza 

rytualnie spojrzeniem 

odpowiada głową „tak” 

jeden krok drugi czuje 

że bezpieczny trans 

obejmuje ją troską 

usuwa złogi przymusu 

kreślonego codziennością 

oczyszcza uwalnia odnawia 

wyzwala poczucie piękna 

budzi nałogowe tęsknoty 

za kolejnym dniem 

w objęciach tanga 

Wanda Dusia Stańczak 

wszystko powiedzieć. Ale to już pewnie przy innej okazji 

ci opowiem. A wracając do milongi: buty, odpowiednie 

buty muszą być – pokazuje mi swoje, biało-czarne, skórzane, 

profesjonalne. Kobiety też mają odpowiednie, na 

małym obcasie, wygodne, do tańca. A, zapomniałbym 

dodać, że jak kobieta jest zmęczona i chce zrobić przerwę, 

to po prostu, żeby nie musiała odwracać wzroku 

i odmawiać, zdejmuje buty i stawia obok krzesła. To taki 

umowny znak, który bywa praktykowany”. 

Świat oszalał w objęciach tanga. Dla milongi nie ma niedobrego 

miejsca. Klub, sala, kawałek podłogi w galerii, 

chodnik – wystarczy, że zabrzmi tango i pojawi się chętna 

para, natychmiast dołączają kolejne. Spontanicznie. 

Nogi same niosą. Nie pytam Jurka, na ilu milongach był 

w tym tygodniu – bywa ich czasami tylko w Warszawie 

nawet 14 w ciągu 7 dni. Najbardziej znana to Złota Milonga 

na terenie Parku Krasińskich. Zbliża się osiemnasta. 

Nie bez powodu buty Jurka leżą obok. Zaraz pobiegnie 

do Pałacu Kultury – pamiętam, że w piątek, sobotę 

i niedzielę są tam milongi, a to przecież naprzeciwko 

pracowni-galerii. No i muszę dać mu jeszcze chwilę na 

przebranie. Etykieta mówi wyraźnie, że tańczenie tanga 

w dżinsach, chińskim T-shircie czy nieodpowiednich 

butach (a szczególnie w sandałach) nie jest eleganckie 

i dlatego niemile widziane. Wprawdzie Jurek nic z tych 

rzeczy na sobie nie ma, ale wiem, że jeszcze coś w stroju 

dopieści, żeby uroczyście przeżywać to wieczne święto 

na parkiecie. [WDS] 


35

POLSCY 

ARTYŚCI 

UKRAINIE 

m i l e n a t e j k o w s k a 

* 

Wczoraj na drzewie widzianym z okna pęczniały zalążki pąków. 

Dziś pękły szyby, lęk mój pęcznieje i nie ma już okna. 

Jutro w ramki z kul ołowiu wstawię świetliste witraże obłoków. 

Wczoraj mój kot zwlekał z powrotem do domu. 

Dziś nie mam już kota i nie mam domu. 

Jutro wróci kot do ogrodu, ustanie huk gromów. 

Wczoraj po niebie cichym płynęły długie klucze żurawi. 

Dziś kluczą samoloty, a klangor zamienił się w warkot. 

Jutro umilknie dźwięk straszny, ptaki znów będą nas bawić. 

Wczoraj wbijałam w twardą ziemię grządek motykę. 

Dziś wbił się tam pocisk ogromny i tyka. 

Jutro posadzę pasternak, pietruszkę, paprykę. 

Wczoraj pierwszy pył od olch tańczył w powietrzu. 

Dziś pył od bomb, a z olch król woła śmierci. 

Jutro, gdy proch opadnie, Bóg oczy mi przetrze. 

Wczoraj marzyłam o jutrze. 

Dziś tęsknię za wczoraj. 

Co będzie po, co będzie pojutrze? 

36 


UKRAINA 22 

A n e t a S k i b i ń s k a 

Widzę 

wielkiego 

ducha 

łączącego 

zaatakowaną 

Ukrainę, 

jego moc. 

Wiele 

problemów 

na jego 

drodze. 

Trudna 

sytuacja 

pokazana jest 

przez 

warstwy, 

z których 

się składa 

kolos. 

Pokrzywione, 

zniekształcone 

jak 

zrujnowane 

miasta 

i ludzie. 

Ciemne tło 

symbolizuje 

niepewne 

czasy. 

Gdzie 

waleczne 

serca tam 

nadzieja. 

Wewnętrzny 

blask 

rozświetla 

mrok. 

Na 

horyzoncie 

pojawia się 

nadzieja. 


37

ROZRZUCONE, PRZEMILCZANE… 

Liliana Hermetz Rozrzucone 

Iréne nie pamięta wielu faktów, wydarzeń. Trudno 

jej osadzić zdarzenie w szerszym kontekście. Pamięta 

szczegóły, emocje, a czasem swoje myśli z tamtego 

czasu. Myśli, że pamięta myśli. Kiedy ją zapytać, w jaki 

sposób przechowuje się przeszłość w swojej pamięci, 

jeśli się o niej nie mówi, odpowiada, że nie umie tego 

wytłumaczyć, ale przeszłość była z nią cały czas. Zawsze 

czuła, że gdyby spojrzała przez lewe ramię, zobaczyłaby 

to wszystko jeszcze raz. Ale nie patrzyła przez to lewe 

ramię. Skoro przeżyła tę wojnę i poniewierkę, to 

zdecydowała się przejść na stronę życia. A bycie na 

stronie życia oznacza według niej i radość, i szczęście, 

i ból, i smutek, i łzy, i samotność. Jeśli wybierasz życie, 

bierzesz na siebie ryzyko, że nie wszystko ci się uda. 

Może uda ci się praca, ale mniej rodzina, może będziesz 

wiedzieć, co to ta prawdziwa miłość, a może się nie 

dowiesz. Możesz mieć dobre zdrowie, ale zginie ci 

dziecko. Nigdy nie da się powiedzieć naprzód, jak to 

będzie. Jakie to życie będzie. Boisz się tylko, żeby się taka 

wojna nie powtórzyła. 

Z 

Lilianą Hermetz miałem się spotkać przy okazji 

Warszawskich Targów Książki kilka lat temu. Jak 

to często bywa, w gęstwinie spraw i zajęć nie 

zdążyliśmy się wzajemnie poznać. Zresztą spontaniczne 

wyjazdy do stolicy przebiegały dość chaotycznie, bez 

wcześniejszych planów. Skąd miałem wiedzieć, z którym 

dyżurnym wydawcą się zakolegować, tak ażeby nie wejść 

z brudnymi butami na warszawskie salony, nie stłuc przy 

okazji cennej porcelany i nie narobić wstydu, wylatując 

w podskokach z towarzyskiego obiegu? 

Literackie przedsięwzięcia z potencjałem można dość 

trafnie rozpoznać – przekazywane z pokolenia na 

pokolenie traumy, bolesne doświadczenia, „pamięć”, 

którą dziedziczymy po przodkach. Niekoniecznie często 

poruszane przez autorów kwestie, a przynajmniej 

nie w sposób elementarny, z należytą wrażliwością. 

Powierzchowności w tym zakresie było nad wyraz sporo, 

więc każda publikacja, w której sprawne oko literata 

próbuje przekuć to, co niewyrażalne, w plastyczny 

i sugestywny obraz, zasługuje na uznanie. Nie liczą 

się tu bynajmniej piękne frazy utkane „salonową 

polszczyzną”. Emocja, intencja, doświadczenie i pierwsze 

38 


wrażenie na ogół pozwalają poznać się na literackim 

tworzywie. Tak było z Alicyjką, debiutem pisarki. Jest 

to pisanie zaangażowane, hybrydowe, realizujące 

różne poetyki oraz literacki konglomerat. Część 

prozatorska przekształca się później w sztukę teatralną, 

a rzecz dotyczy niezwykle pogmatwanych i zwyczajnie 

straumatyzowanych relacji pomiędzy matką i córką. 

Hermetz uświadamiając, że czara goryczy i wzajemnych 

roszczeń w pewnym momencie się przelewa, czyni to 

z pełną wiedzą dotyczącą środków przekazu, jakich może 

użyć. Książka została uhonorowana Nagrodą Conrada, 

co dało w jakimś sensie zielone światło dla innych 

chętnych, którzy chcieliby podzielić się zapisem 

przeróżnych nieszczęśliwych doświadczeń rodzinnych. 

W końcu ktoś otworzył puszkę Pandory. 

Może jestem w błędzie, ale Rozrzucone w jakiś sposób 

kontynuują ten proces wyzwalania się z rodzinnych 

tajemnic żrących jak kwas. Dzieje się to jednak 

w szerszej panoramie dziejowej. I tym razem Liliana 

Hermetz oddała głos kobietom. Można zauważyć tu 

pewne analogie do Gorzko, gorzko Joanny Bator, jednak 

tej powieści poświęcę więcej miejsca za jakiś czas. 

Autorka przywołuje wojenną zawieruchę i tak jak liście 

rozwiewa jesienny wiatr, tak samo na różne krańce 

świata trafiają rozbitkowie po sztormie. Hermetz 

w tej opowieści proponuje ukazanie fragmentu zamiast 

całości (pars pro toto). I tak na samym początku panuje 

lekki chaos, nawarstwiają się postaci i wątki. Niezbyt 

cierpliwi czytelnicy mogą się zniechęcić, bowiem te 

informacje tworzą ogromną stertę, która już za chwilę 

ma się rozpaść. Jest jednak interwencja – kolejne 

rozdziały nieco zwalniają tempo i bardziej systematyzują 

już wcześniej przywołane treści. Po zawiązaniu akcji 

zasadnicza nić utworu owija się wokół niejakiej Marysi 

z Francji, a właściwie Madame-Irené. Hermetz pokazuje, 

jak na ziemi przemyskiej historia toczy swe koło, 

wszak pojawiają się kolejni potomkowie, a starszyzna 

powolutku odchodzi. Chyba nieprzypadkowo autorka 

umiejscawia akcję na terenach przygranicznych, są tu 

przecież przesiedlenia, zmiany granic, bratobójcze walki 

i wojenne zamiecie, a przy okazji wymowne słowne 

mozaiki polsko-ukraińskie, polsko-francuskie czy polsko- 

-alzackie. Dzięki tym zabiegom nasuwa się refleksja, 

że owe granice czy języki są umowne, bo przecież, 

pomimo różnic, jesteśmy po prostu ludźmi, tak samo 

odczuwającymi stratę i tęsknotę.

Rozrzucone 

Jest nie lada sztuką ukazać postać zaledwie maźnięciem 

pędzla, najlepiej tak, żeby to ona sama siebie 

sportretowała – gestami i wtrąceniami. Liliana Hermetz 

potrafi grać w tę grę. Madame-Iréne jest chyba 

najbardziej wyrazistą kobietą w tej rodzinnej konfiguracji. 

Występuje również jako narratorka pierwszoosobowa: 

mówi do nas ta pani z chłopskim pochodzeniem. 

Najpierw jest cały entourage zachowań: projekcje, 

pochód, teatr. Przyjeżdża ciocia z Francji, ta sama, która 

wysyłała paczki. Hermetz odwzorowuje świąteczne 

oczekiwanie, zapach nowości, ale jednocześnie 

pewną sztuczność, minoderię, teatr, cały wachlarz 

uszczypliwości. Oto ktoś odmalował, jak funkcjonują 

pozory. Zresztą pisarka pokazuje również, jak z biegiem 

czasu pozory bledną, już nikt nie skacze wokół ciotki, 

nie planuje przyjazdu co do minuty. Na ślub „polskiej” 

kuzynki nie miał kto zawieźć Iréne. Ciotka zaczęła 

podupadać na zdrowiu i wracać pamięcią do przeszłości. 

No i jest to dość sprawnie obmyślane. Jeśli pierwsza 

część Rozrzuconych ukazuje jasne strony Iréne, 

druga cześć w tym układzie odkrywa ciemne karty. 

Nie ma miejsca na milczenie, trzeba wyzwolić się 

z okowów złej pamięci. Roland okazuje się nie 

być takim wspaniałym mężem, gdyż uganiał się za 

babami. Wyrzucił dokumenty Iréne związane z pracą 

przymusową w Niemczech. A sama Madame również 

opowiada ze swoistą swadą, Hermetz wydobywa na 

światło dzienne jej indywidualność poprzez zaledwie 

drobne słówka, wtrącenia. Studium osobowości, istny 

monodram, to rozdziały, w których kobieta przejmuje 

inicjatywę, opowiadając o smutnej przeszłości i o tym, 

jak to jest żyć w świecie, gdzie nigdzie nie należysz, 

nie masz nikogo. Jestem wprost uradowany faktem, że 

Hermetz wprowadziła – jak to powiedzieć – „ludzkiego” 

narratora. Madame-Iréne powtarza się, nie pamięta 

wszystkiego, a czasem wyłącznie pojedyncze sytuacje 

wyjęte z kontekstu. Pamiętanie nie jest przecież ciągłe, 

nie ma początku i końca. Czasem są to urywki, migawki, 

wydarzenia bez spójnego wytłumaczenia. Z pamięcią 

grała Zyta Rudzka, dlatego cieszy bardzo, że Liliana 

Hermetz również podjęła rękawicę. Umiejętnie 

rzucać światło, wykrawać to, co istotne, a tym samym 

przyglądać się detalom, nie tworzyć dekoracji, by 

wypełniać puste stronice – to jest być może clou pisania. 

Pozory bledną, a wraz z nimi animozje, niuanse, utajone 

konflikty, potajemne podchody, wzajemne tarcia, smutki 

i rozczarowania. Ksenia wyjechała do Francji w nadziei 

na lepsze życie, wróciła do Polski, bo na obczyźnie czuła 

się obco. Wyjechała też Olga z córką Ludą. Im również 

nie posypał się brokat i serpentyny. „Cioci” nie okazała 

się taka, jaka miała być. A przecież Madame-Iréne tak 

chciała wszystkim pomóc, ze swoim dobrobytem 

i jedzeniem radzić, jak mają żyć. Długi wdzięczności 

w rodzinie to najgorsze, co może się przytrafić. Człowiek 

zawsze winny, ma być wdzięczny za przysługi aż do 

grobowej deski. Hermetz potrafi użyć dosadnych słów 

w odpowiednim momencie, bez przesady oraz 

z wyczuciem smaku. Ma również dobry słuch, umiejętnie 

wyciągając „smaczki” językowe z ludzkiego gadania, 

pojawia się przy okazji element humorystyczny, żart 

w pewnym sensie niezamierzony i dlatego ta pieprzna 

nuta dodaje uroku opowieści. Tak jak ma to miejsce przy 

opowieściach Iréne, która stwierdziła, iż matka Rolanda 

(jej teściowa) ma pysk. Ten komizm słowny jest mi 

znany, nie chodzi tutaj raczej o szpetotę, ale o chytrość, 

przebiegłość, bezczelność i zawziętość owej teściowej. 

Przykładów rodzinnych relacji, mikrohistorii, faktów 

znajdziemy sporo na kartach powieści, być może jest ich 

nawet zbyt dużo. Kiedy kto się urodził, kiedy wyjechał, 

kiedy wziął ślub, kiedy zmarł, daty, dane, fakty. Dialogi 

momentami nie mają dynamiki, a autorka przemyca 

informacje, wkładając je w usta konkretnym postaciom. 

To jest jednak powieść, a nie spis statystyczny. Mimo 

to można odnieść wrażenie, że Liliana Hermetz z tych 

potyczek z historią wyszła obronną ręką. I pewnie jest 

tak, że wszędzie dobrze, gdzie nas nie ma… [RK] 

Liliana Hermetz, Rozrzucone. Powieść, Wydawnictwo 

Literackie, Kraków 2021. 

Liliana Hermetz – pisarka, teatrolożka. Studiowała język 

i literaturę francuską w Strasburgu. Za debiutancką 

powieść Alicyjka otrzymała Nagrodę Conrada. Później 

ukazała się jej druga książka, Costello: Przebudzenie. 

Finalistka Międzynarodowego Festiwalu Opowiadania 

we Wrocławiu i stypendystka Literalisches Colloquium 

Berlin. 


39

40 

40 


MAGDA ATKINS 


41 

41

42 


Malarka i wizażystka. 

Urodziła się w Syrii, potem mieszkała 

w Zamościu. Ukończyła Akademię 

Sztuk Pięknych w Poznaniu 

oraz Akademię Wizażu w Westminster 

College w Londynie. W Warszawie 

pracuje dla światowej marki 

Bobbi Brown. Prowadzi własny 

profil na Instagramie. 


43

KOLORYSTYKA 

FUTURYSTYKA 

Pretekstem do tej rozmowy jest 

ważne, być może nawet przełomowe, 

a na pewno prekursorskie wydarzenie 

artystyczne z Tobą i Twoimi 

obrazami w roli głównej. Jednak 

do tej pory dałaś się poznać raczej 

jako wizażystka, make-up artist 

gwiazd filmu i mody. Doświadczenie 

zawodowe zdobywałaś przez 

jedenaście lat w Londynie, a potem 

pracując dla najlepszych magazynów 

mody, agencji reklamowych 

i fotograficznych w Polsce. Nadal 

jesteś główną wizażystką światowej 

marki kosmetycznej Bobbi Brown. 

Odtwórzmy zatem Twoją drogę do 

malarstwa. 

Moja przygoda z malarstwem zaczęła 

się przypadkiem. Po liceum chciałam 

sobie zafundować rok przerwy 

w edukacji, żeby pomyśleć, co chcę 

robić w przyszłości. Ale przyjaciółki, 

które zdawały na wychowanie plastyczne 

na UMCS w Lublinie, poprosiły 

mnie, żebym im pozowała, gdy 

przygotowywały się do egzaminów. 

Mało tego. Zaproponowały, żebym 

poszła z nimi na egzamin! „My się 

44 


denerwujemy, a Ty masz taki luz” – 

mówiły. I wspaniałomyślnie wpisałam 

się na listę, żeby im towarzyszyć. 

Dziewczyny używały wtedy farb olejnych. 

Ja nie miałam pojęcia o technikach 

malarskich, ale stwierdziłam, że 

skoro jestem z nimi, to też coś stworzę. 

I malowałam farbami olejnymi 

na papierze, mieszałam je z wodą – 

o zgrozo! – całkiem na odwrót, niezgodnie 

z proporcjami, niezgodnie ze 

sztuką. To wszystko było beznadziejne. 

Tak mi się wydawało. Ale ja ten 

egzamin zdałam. Jak się potem okazało, 

komisja egzaminacyjna zobaczyła 

we mnie taką pasję i wyczucie 

koloru, że postanowiła dać mi szansę. 

Na kolejne egzaminy, m. in. z historii 

sztuki, już się przygotowałam. 

Jednak po roku studiów wiedziałam, 

że nie chcę być nauczycielką wychowania 

plastycznego. Marzyłam 

o malarstwie. Spakowałam swoje 

prace w rulon i postanowiłam przenieść 

się na Akademię Sztuk Pięknych 

w Poznaniu. Oni tam też nie widzieli 

u mnie proporcji, warsztatu, ale widzieli 

kolor. I przyjęli mnie. 

Czyli nie wyuczyłaś się tego i nie wypracowałaś 

wcześniej w żadnej szkole 

ani nawet w ognisku plastycznym? 

Nie. Ale jeszcze w Lublinie spotkałam 

odpowiednich ludzi. Artystycznych 

freaków, można by powiedzieć, później 

moich przyjaciół. Byli zafascynowani 

światłem i kolorem w malarstwie. 

W wakacje codziennie wstawaliśmy 

o piątej rano, żeby malować 

w plenerze zawsze przy tej samej ekspozycji. 

Nie mając grosza przy duszy, 

jeździliśmy autostopem na wystawy 

do Berlina i Londynu. Chodziliśmy po 

muzeach. Oni mnie zarazili miłością 

do sztuki. Czerpałam od nich twórczą 

energię. Uczyłam się od nich. 

Witek Wargas z Warszawy, Darek 

Korol i Maciek Sęczawa z Zamościa. 

Malarze z krwi i kości. Żyli sztuką. Do 

tej pory żyją sztuką i ze sztuki. Maciek 

maluje freski, Witek jest świetnym 

ilustratorem. 

Kim Ty byłaś dla nich? 

Jakimś ewenementem. Osobą z in-

nego świata. Nieoszlifowaną przez 

nauczycieli akademików, naiwną, 

w wiecznym zdziwieniu i zachwycie. 

Patrzyłam w nich jak w obraz. Nie 

chodziłam do liceum plastycznego, 

historii sztuki jedynie liznęłam, więc 

dla mnie wszystko było zupełnie 

nowe. A oni cieszyli się, że mają takiego 

wdzięcznego ucznia. Widzieli 

we mnie pasję. I zawsze powtarzali, 

że mam świetne wyczucie koloru. 

Jednak zostawiłaś malarstwo na 

całe lata. 

Ono było we mnie zawsze, choć 

uśpione. Mam tysiące zdjęć pejzaży, 

historii zastanych… Ja nie szkicuję, 

tylko maluję z fotografii. Kiedyś nie 

było takich możliwości dokumentowania 

rzeczywistości. Teraz można to 

robić i przez rysunek, i przez zdjęcie, 

i przez film. Bardzo mi to pomaga. 

Zawsze sobie myślałam: „Z tego zrobię 

obraz, gdy przyjdzie na to czas”. 

Bo zawsze coś mi przeszkadzało. A 

to dziecko było małe, a to przenosiłam 

się z Londynu do Polski i musiałam 

zarobić na dom. Żyłam w biegu. 

Jeździłam między Roztoczem a Warszawą, 

by wreszcie w niej osiąść, bo 

tylko tam mogłam zarabiać na życie 

jako wizażystka. Gdy syn dorósł i nie 

potrzebował już opieki, znalazły się 

czas i przestrzeń na malowanie. 

Jak długo trwała przerwa? 

Jedenaście lat. Od czasu do czasu 

malowałam. Kiedy kilka lat temu znowu 

zaczęłam malować, moje obrazy 

były niezdefiniowane. Znowu poszukiwałam. 

Ale też czułam, że jednak to 

jeszcze we mnie siedzi, jeszcze tego 

nie zgubiłam. 

Źródła Twoich poszukiwań i inspiracji 

można odnaleźć w malarstwie Henri 

Matisse’a i Paula Gauguina, ale też 

w kulturze Bliskiego Wschodu. 

O tak! Pamiętam, jak zwiedzając 

meczety w Turcji czy w Syrii, jeszcze 

przed wojną domową, byłam zafascynowana 

tamtejszymi freskami, 

witrażami, grą światła na ścianach. 

Urzekły mnie kolory perskich dywanów 

i kobierców. Moje malarstwo 

zawsze miało w sobie arabski, orientalny 

pierwiastek. Refleksy bliskowschodniej 

ornamentyki ciągle odbijają 

się w moich obrazach. 

Masz to we krwi. 

Pochodzę z Syrii, gdzie spędziłam 

pierwsze cztery lata życia. Wróciłam 

tam, będąc już dorosłą osobą. 

Chciałam poznać swoją rodzinę. Mój 

tato jest Syryjczykiem. Studiował 

w Polsce. Rodzice poznali się w Lublinie. 

Wyjechali na Bliski Wschód. 

Jednak mama nie chciała tam zostać. 

W Syrii urodziła się piątka mojego 

rodzeństwa z drugiego związku taty. 

Wszyscy oprócz niego rozjechali się 

po świecie. Niesamowite, że moje 

pochodzenie uzewnętrzniło się, gdy 

zaczęłam malować. Najwyraźniej 

mam to w genach. Ludzie zwrócili na 

to uwagę, ja początkowo nie miałam 

tej świadomości. Chciałabym, aby 

ten rys pozostał w moich obrazach. 

Malowałaś podczas pobytu w Londynie? 

Chciałam być malarką. Miałam tam 

nawet kilka wystaw, ale okazało się, 

45 


46 


Parokrotnie przychodziły do mnie Liz Hurley czy Joan Collins w swoich pięknych, wielkich kapeluszach.

że nie stać mnie na to, by czekać, aż 

jakiś obraz się sprzeda. Nie byłam 

konsekwentna, szybko to porzuciłam. 

Pracowałam jako barmanka, a potem 

stwierdziłam, że muszę znaleźć sobie 

zajęcie, ktore dałoby mi możliwość 

utrzymania, ale jednocześnie miałoby 

coś wspólnego z malarstwem. Poszłam 

do szkoły wizażu w Westminster 

College. Stworzyłam sobie takie 

uzasadnienie: „Każdą twarz traktuję 

jako czyste płótno, na którym należy 

namalować piękny obraz”. 

Co udało Ci się osiągnąć w dziedzinie 

wizażu? 

Miałam dużo szczęścia. Dostałam 

się do luksusowego domu towarowego 

Harrods, światowej mekki 

mody. Pracowałam wtedy dla marki 

kosmetycznej Bobbi Brown. Awansowałam 

i przeniesiono mnie na prestiżowe 

piąte piętro, gdzie mieścił się 

beauty room. Szefem Harrodsa był 

w tym czasie Mohamed Al-Fayed, ojciec 

Dodiego notabene, który postawił 

sobie za cel przywrócenie 

Harrodsowi dawnej świetności. Organizował 

ekskluzywne imprezy – 

Summer Sale, Inter Sale – zapraszał 

gwiazdy. To były zawsze przyjęcia 

z dużą pompą. Bardzo się angażował. 

Pilnował, by wszystko wyglądało 

dokładnie tak, jak sobie wyobraził. 

Pamiętam codzienne obchody pana 

Al-Fayeda. Staliśmy niemal na baczność, 

on przychodził, ze wszystkimi 

się witał, patrzył, jak wyglądamy. 

Trzeba było być ubranym, umalowanym 

i uczesanym zgodnie ze standardami 

Harrodsa – idealna fryzura, nie 

za długie spodnie, nie za kolorowo. 

Gdy przyjmowano mnie do pracy, 

musiałam zgodzić się na tzw. store 

approval podczas którego sprawdzano, 

czy kandydat, kandydatka są wystarczająco 

eleganccy. Podpisywało 

się oświadczenie, że jeśli wyłamiesz 

się z tych zasad, to mogą Cię w każdej 

chwili zwolnić. I często tak się działo. 

Czym było to piąte piętro? 

Tam miałam okazję poznać wiele 

gwiazd. Pracowałam z Victorią Beckham. 

Któregoś razu przyjechała, żebym 

ją „poprawiła”, i złapałyśmy kontakt. 

Potem zaprosiła mnie do udziału 

w sesji zdjęciowej, w zastępstwie 

stałej makijażystki. Promowała swoją 

książkę. A ja przez trzy miesiące w jej 

domu na Kensington przygotowywałam 

ją przed wyjściem na ulicę. 

„Jestem tradycjonalistką. Nie uprawiam digital 

artu w komputerze, tylko malarstwo sztalugowe. 

Jednocześnie twierdzę, że jeśli ktoś chce wzbudzić zainteresowanie 

swoją twórczością, to musi oswoić nowe 

narzędzia” – mówi Magda Atkins, która postanowiła 

sprzedawać swoje obrazy w przestrzeni wirtualnej. 

Na jej ostatnim wernisażu widzowie mieli okazję zobaczyć 

i przeżyć przemianę fizycznego dzieła, namalowanego 

techniką akrylu na płótnie, w formę wirtualną. 

Wystawę można było oglądać w przestrzeni publicznej 

i jednocześnie w ogólnoświatowej przestrzeni cyfrowej. 

Przed wyjściem na ulicę?! To zresztą 

był czas, kiedy Beckhamowie byli 

u szczytu swojej popularności. 

Tak, to było ciekawe doświadczenie. 

Victoria to bardzo zdecydowana, 

konkretna osoba, zawsze doskonale 

wiedziała, czego chce. Ale byli też 

inni. Z Penne Lancaster pracowałam 

przy kultowym musicalu We Will 

Rock You, parokrotnie przychodziły 

do mnie Liz Hurley czy Joan Collins 

w swoich pięknych, wielkich kapeluszach. 

Musiałam mieć dla niej zawsze 

najjaśniejsze podkłady, ponieważ ona 

nienawidzi słońca, skórę ma jasną 

i cienką, wręcz pergaminową. Poznałam 

Amy Adams. Asystowałam przy 

teledysku Madonny. 

Po latach dzięki tej współpracy powstał 

piękny obraz – Madonna. 

Madonna pozwoliła mi na własną interpretację 

jej urody. Dla mnie jest 

ona złotym dzieckiem popkultury, 

więc złoto, miedź i czerń najlepiej definiują 

jej osobowość. 

Ale to nie jest malarstwo figuratywne, 

choć można by się tego spodziewać, 

kiedy mówimy o makijażu… 

Nie. Ale skoro mówimy o makijażu, to 

tu też bardzo ważne jest światło. Kolory 

podkładów, cienie, bronzery muszą 

być dobrze zblendowane, żeby 

przenikały przez siebie, żeby nie były 

„brudne”, tylko czyste i świeże. 

W Twoim życiu cały czas wizaż przenikał 

się z malarstwem. Pod wpływem 

kolejnej podróży służbowej 

do Dubaju, a jednocześnie bajkowej 

eskapady, powstały obrazy Temple 

i The D Mall z serii Dubai Spirit. 

The D Mall jest inspirowany nieprawdopodobną 

intensywnością zapachów, 

które tworzą gęstą i niepowtarzalną 

atmosferę największego 

centrum handlowego w Dubaju oraz 

towarzyszących im emocji. A obraz 

Temple urodził mi się w głowie podczas 

wizyty u prawdziwej arabskiej 

księżniczki, która poprosiła mnie 

o pomoc w przygotowaniach do ślubu. 

Potem napisałam: „Freski i wpadające 

przez witraże promienie światła 

zainspirowały mnie do głębokiej 

refleksji i wolnego smakowania każdego 

szczegółu otaczającego mnie 

świata”. Uwielbiam ten zapis moich 

wspomnień. 

Malowałaś twarze, chłonąc atmosferę 

panującą wokół – to były narodziny 

obrazu, który powstał w przyszłości. 

Wygląda na to, że łączyły się 

u Ciebie i wzajemnie karmiły dwa 

światy – ten zawodowy, komercyjny 

i świat sztuki wysokiej. 

Zupełnie naturalnie, podświadomie. 

Na przykład dzięki pracy w Harrodsie 

poznałam wizażystkę, która malowała 

księżniczki w Dubaju i zaprosiła 

mnie kiedyś do współpracy 

w wielogodzinnej sesji w Omanie. 

Rzuciła mnie na głęboką wodę. Byłam 

przerażona, ponieważ musiałam 

się nauczyć zupełnie innego rodzaju 

make-upu. Arabki są nieprawdopodobnymi 

detalistkami i mistrzyniami 

precyzji w makijażu oczu. Nic dziwnego, 

skoro to często jedyna część 

ciała, którą mogą pokazać. I one były 

moimi nauczycielkami. Niesamowite 

doświadczenie. 

Zawodowe szlify zdobywałaś pod 

okiem nauczycieli światowego formatu. 

Czy po powrocie do Polski 

umiałaś wykorzystać te umiejętności 

i doświadczenie? 

Przyjeżdżając tu, miałam całkiem 

okazałe portfolio. Bez tego na pewno 

nie osiągnęłabym tak wiele 


47

w Polsce. Tak, miałam otwarte drzwi 

do wielu ciekawych miejsc – magazynów 

mody, sesji zdjęciowych gwiazd, 

agencji fotograficznych i reklamowych. 

Wstęp do świata show-biznesu był 

też możliwy dzięki świetnej agentce 

i producentce, Magdalenie Opackiej, 

z którą przyjaźnię się do dziś. Szukała 

wizażystki ze znajomością angielskiego… 

I tak się zaczęło. 

Nigdy nie zgubiłam polskiego akcentu, 

za to cechuje mnie duża łatwość 

komunikacji. Ale nie kryję, że gdy 

jechałam do Anglii, nie znałam języka. 

Zatrudniłam się w restauracji, nie 

rozumiejąc prawie nic. Uczyłam się 

od klientów. Nie zapomnę, jak jeden 

z nich zamówił pizzę wegetariańską, 

a ja przyniosłam mu najbardziej mięsną 

z możliwych. Za to wylatywało 

się z pracy. Ja z tego wybrnęłam. 

I świetny chemik! Wizjoner. To też 

była wspaniała poznawcza przygoda. 

Miałam okazję bardzo dobrze się 

z nim zaznajomić. Otwieraliśmy razem 

salon w Londynie, byłam z nim 

w Australii, gdzie robiłam szkolenia 

dla personelu. Pamiętam, jak „Inglot” 

otwierał się w Nowym Jorku i 

Wojtek mówił: „Albo mnie to pogrąży 

i wszystko stracę, albo będzie to duży 

sukces!”. 

I był sukces. Sklep w NYC, przy Times 

Square! 

Dziwiłam się: „Dlaczego szef nie reklamuje 

tych kosmetyków, nie zatrudnia 

gwiazd?!”. On zawsze odpowiadał: 

„Kosmetyki muszą się bronić 

same. A jeśli ma być reklama, to konkretna”. 

No i wychodzisz z metra na 

Times Square i widzisz megareklamę 

Inglota wysoko nad sklepem. 

Ta reklama, notabene, ukazała się 

kilka miesięcy po śmierci Wojciecha 

Inglota. 

Byłam też na targach w Hongkongu. 

Za co właściwie byłaś odpowiedzialna 

w „Inglocie”? 

Pomagałam zakładać sklepy, odpowiadałam 

za edukację i za szkolenia, 

i za product development. U Wojciecha 

robiło się wszystko. Bardzo się 

starałam, pomna tego perfekcjonizmu, 

którego nauczyłam się podczas 

pracy w Harrodsie i w Bobbi Brown. 

Nie zapomnę, jak otwieraliśmy salon 

w Londynie! Z Przemyśla ciężarówkami 

jechało wszystko. Omnipotentny 

Wojciech sam projektował nawet 

meble. I w nocy trzeba było rozpakować 

i te meble, i kosmetyki, które jechały 

z Przemyśla, a rano było wielkie 

otwarcie. 

Zatem miałaś długi, barwny, bogaty 

w doświadczenia rozdział i z Bobbi 

Brown, i z „Inglotem”. Można by 

Moje malarstwo zawsze miało w sobie arabski, orientalny pierwiastek. 

Nie powiem jak (śmiech). Mam taką 

cechę, za którą się cenię. Ja się nie 

boję. Podejmuję wyzwania. 

Gdy przyjechałaś do Polski, Bobbi 

Brown nie było tu jeszcze obecne. 

Nie. Ale pod swoje skrzydła wziął 

mnie Wojciech Inglot. 

Założyciel i właściciel globalnego 

przedsiębiorstwa w branży kosmetycznej! 

48 


W jego urodziny. To największa i najbardziej 

prestiżowa reklama polskiej 

firmy, jaka kiedykolwiek pojawiła się 

na świecie. W tym miejscu prezentują 

się największe światowe marki. 

Wojciech Inglot był charyzmatycznym 

człowiekiem, ale też niełatwym, 

bo to zwykle idzie w parze. Gdy stworzył 

nowy kosmetyk, prosił, żebym 

powiedziała, co bym poprawiła. To 

była naprawdę duża przyjemność. 

Bywało, że gdy jechałam autem do 

Przemyśla, gdzie mieściła się firma, 

dzwonił i prosił: „Kup grzyby po drodze. 

Zrobimy sos”. I on potem gotował 

makaron z sosem borowikowym 

dla wszystkich pracowników. W swoim 

biurze miał i kuchnię, i rodzinę, 

i wszystko naraz. 

Dzięki niemu zwiedziłam dużo świata! 

Do tej pory mam przyjaciół na 

Malcie, w Turcji, na Cyprze. Wszędzie 

tam, gdzie otwieraliśmy sklepy Inglota. 

tego słuchać bez końca. Grzechem 

byłoby powiedzieć, że to stracone 

lata… 

Już tak nie myślę. Fakt, żeby być artystą, 

trzeba cały czas doskonalić narzędzia. 

A ja długo nie malowałam tyle, 

ile powinnam. Ale też dużo zyskałam. 

Żyłam, ciężko pracowałam, intensywnie 

doświadczałam. Dojrzewałam do 

malowania. 

Twoje obrazy, choćby te wystawione 

w Centrum Praskim Koneser, 

pod koniec 2021 roku, nawiązują 

do Twoich podróży. O wpływach 

bliskowschodnich już powiedziałaś. 

Jak powstał obraz pt. Golden Night 

(akryl na płótnie, 2017)? 

On jest pierwszym z trzech obrazów,

które powstały podczas podróży 

do Nowego Jorku na zaproszenie 

twórczyni i właścicielki marki Bobbi 

Brown. Tak właśnie powitał mnie 

Nowy Jork – światłami Manhattanu 

i jasnym niebem, prawie jak za dnia. 

Głębia czerni wody otaczającej wyspę, 

złociste światła i rozświetlone 

neonami niebo – to dla mnie jedno 

z piękniejszych wspomnień malarskich 

miasta, które nigdy nie zasypia. 

Znam ten widok! Odnoszę wrażenie, 

że namalowałaś to, co rozpościera 

się przed oczami każdego wrażliwego 

podróżnego w drodze z lotniska 

na Manhattan. To jest widok 

z East River… Dla mnie Golden Night 

to kwintesencja zachwycającego 

wrażenia, gdy pierwszy raz z oddali 

widzi się wyspę. We mnie odżyły 

tamte emocje, gdy zobaczyłam Twój 

obraz. Rejestrujesz te wrażenia? 

Widziałaś to dziś na spacerze nad 

Bugiem. Rzeka błyszcząca w słońcu, 

krople wody na roślinach, kretowiska. 

Ich faktura, układanie się 

światła – to wszystko działa mi na 

wyobraźnię. Przyroda jest największym 

mistrzem. Zapamiętuję to, 

fotografuję, a potem po swojemu 

interpretuję, przetwarzam. 

Wystawy sztuki też są dla mnie zawsze 

poruszającą podróżą i inspiracją. 

Ostatnio byłam na wystawie 

Sasnala w Muzeum POLIN. Zdążyłam 

w ostatniej chwili. 

Ciągle biegniesz… Lubisz? To Twój 

temperament? 

Ja potrzebuję adrenaliny. W mojej 

pracy, w show-biznesie zawsze towarzyszyły 

mi duże emocje. W życiu 

osobistym też szukam emocji, 

niestety. 

Matisse miał wyznać: „Dążę do 

równowagi i czystości, do sztuki, 

która nie sieje trwogi ani zamętu, 

aby strudzony, znękany i osaczony 

człowiek mógł przed moimi obrazami 

zaznać odrobinę ciszy i spokoju”. 

Czy to dążenie bliskiego Ci 

artysty sprzed stu lat jest ważne 

również dla Ciebie? 

Żyję w biegu, bo chcę być dobra 

i w pracy, i w sztuce, i jako mama. 

Wiesz, nieszczęsny imperatyw bycia 

superwoman. Mam świadomość, 

że emocje artysty widać w sztuce. 

Freski i wpadające 

przez 

witraże promienie 

światła zainspirowały 

mnie do 

głębokiej 

refleksji 

i wolnego smakowania 

każdego 

szczegółu 

otaczającego 

mnie świata. 

Ale w Twoich obrazach nie czuć 

pośpiechu. 

Pracuję nad sobą mentalnie. Staram 

się zwolnić. Malarstwo mnie 

zatrzymuje. 

Ale wracając do Wilhelma Sasnala. 

Co Cię tak poruszyło w tej wystawie? 

On mi uświadomił, że nie można 

być artystą z doskoku. Artystą 

trzeba być zawsze. Tym się żyje. 

I wszystko, co rodzi się w naszej 

głowie, co nas porusza, zachwyca, 

trzeba dokumentować, zapisywać, 

rejestrować i nie bać się wyrażać. 

W tym sensie artystą trzeba być 

zawsze? Myślałam, że powiesz, że 

nie można się rozdrabniać, robiąc 

inne rzeczy, na przykład zarabiać 

pieniądze poza sztuką, działać komercyjnie. 

Ale jak tego nie robić? 

W Polsce nie wspiera się artystów, 

nie miałabyś nawet na farby. 

No właśnie, jak tego nie robić?! 

Ale teraz wracasz do domu i siadasz 

przed sztalugą… 

Jak poczuję. Do malowania muszę 

mieć przestrzeń i spokój w głowie. 

Muszę się do tego przygotować także 

mentalnie. Wtedy siadam i maluję 

non stop. 

Długo dojrzewałaś do decyzji 

o powrocie do malarstwa, na poważniej, 

intensywniej? Co dało Ci 

impuls, żeby się temu bardziej poświęcić? 

Świadomość upływającego czasu. 

Nie mogę poprzestać na doskonaleniu 

się wyłącznie w makijażu. Trzeba 

też czerpać z tego, co Bóg nam 

dał. Trzeba pomnażać swoje talenty. 

Mam tę świadomość, jednak ogromne 

znaczenie miało również to, co 

mówili mi ludzie. Mam swojego 

dobrego ducha, przewodniczkę, nauczycielkę, 

osobę, która bardzo we 

mnie wierzy. Monika Starosz, moja 

szefowa w Estée Lauder, powtarzała 

mi, że trzeba mieć w życiu alternatywną 

ścieżkę, tę drugą nogę. „Dlaczego 

ty nie malujesz?” – pytała. Nie 

rozumiała, dlaczego czasem szukam 

sposobów na dorobienie, a nie myślę 

o tym, żeby żyć ze sztuki. 

Wreszcie pomyślałam: „A może ja 

bym sobie też dała szansę? To byłaby 

idealna sytuacja – mogłabym 

malować i żyć z malarstwa”. 

49 


50 


Czy wystawa w Centrum Praskim Koneser, 

zorganizowana z vlogerem Filipem Moniuszką 

i firmą Samsung, przybliżyła Cię do tego celu? 

W pewnym sensie tak. Wiesz, takich malarzy 

jak ja jest naprawdę niemało, tak samo zdolnych 

i dużo zdolniejszych, robiących bardzo 

ciekawe rzeczy. Tylko niewielu z nas potrafi się 

przebić, dotrzeć do potencjalnego odbiorcy czy 

konesera. 

Może łatwiej będzie zaistnieć, mając dostęp do 

wirtualnej rzeczywistości, digitalu, czyli do tego, 

co teraz się rodzi i co będzie naszym udziałem 

w niedalekiej przyszłości? 

Wernisaż w Koneserze był pierwszym wydarzeniem 

artystycznym w Polsce, podczas którego 

obrazy zostały wystawione w formie tokenów 

NFT. W jednym miejscu – w przestrzeni 

wystawienniczej – te same obrazy zaprezentowano 

w ich formie analogowej i wirtualnej. 

Tak, na moim wernisażu tokeny i kody QR pierwszy 

raz wykorzystano razem w trzech zastosowaniach 

– w sztuce, w formie jej prezentowania 

i w dystrybucji! To było jak performance. Można 

było oglądać obrazy w przestrzeni publicznej, 

czyli tradycyjnie, i jednocześnie w ogólnoświatowej 

przestrzeni cyfrowej. Widzowie mieli 

okazję zobaczyć i przeżyć przemianę fizycznego 

dzieła, namalowanego techniką akrylu na płótnie, 

w jego wirtualną formę. 

A Ty miałaś na sobie kreację z Lulu de Paluza 

udekorowaną błękitną szarfą z grafikami kodów 

QR, które po zeskanowaniu telefonem, 

prowadziły do Twoich obrazów w formie tokenów 

NFT, wyświetlanych na ekranie TV. Tokeny 

można było kupić za pośrednictwem portfela 

kryptowalutowego! 

To Filip Moniuszko z Ewą Rubasińską-Ianiro 

z agencji Zostań Youtuberem wymyślili tę wystawę. 

Ja entuzjastycznie w to weszłam. No 

i nie udałoby się, gdyby nie ekrany Samsung 

The Frame, które pokazują obrazy w doskonałej 

jakości. 

I rzeczywiście, jestem pierwszą osobą w Polsce, 

a może i na świecie, która miała wernisaż 

w takiej formie. NFT to rodzaj niezamiennego 

tokena kryptograficznego opartego o technologię 

blockchain (podobnie jak znana wszystkim 

wirtualna waluta bitcoin). Ludzie jeszcze tego 

nie znają, nie rozumieją, co to jest. 

Bo to się nie mieści w głowie. Trzeba być bardzo 

otwartym człowiekiem, żeby dać się temu porwać. 

Tak. Ale to jest przyszłość. Filip kupił mi okulary 

Oculus Quest 2 i pokazał, co to znaczy wirtualna 

rzeczywistość. To już się dzieje. Ludzie wykupują 

mieszkania w wirtualnej rzeczywistości, 

urządzają swoje biura… A mój kupiony w formie 

tokena obraz może zaistnieć w tej przestrzeni.

Nie można 

być artystą 

z doskoku. 

Artystą 

trzeba 

być 

zawsze. 

Niektórzy pytają, czy gdy kupią token, będą mogli 

wydrukować sobie obraz. Tak, ale to jest właśnie 

stare, anachroniczne myślenie. Głównie nie po 

to kupują. Te obrazy są nabywane, by znaleźć się 

w wirtualnej rzeczywistości. 

W przyszłości, gdy będę sławną artystką, wykupione 

tokeny zyskają na wartości. Jeżeli ktoś 

wierzy we mnie i ma jakąś wolną gotówkę, którą 

może ulokować w moim obrazie w postaci jednego 

ze stu tokenów, to w przyszłości jego wkład 

się pomnoży. 

Czyli są limity? 

Tak. Jeden obraz ma sto tokenów i stu osobom 

może być sprzedany. 

Czy nie uważasz, że to jest sprzeniewierzanie się 

czystej sztuce? 

To są raczej nasze ograniczenia w głowie. 

Chciałoby się temu trendowi podstawić nogę. 

Ja też nie jestem entuzjastką wirtualnej rzeczywistości, 

ale trzeba ją zaakceptować, bo taki 

jest teraz świat, niezależnie od tego, czy my się 

przeciwko temu buntujemy. Nigdy nie byłam 

zwolenniczką telefonów komórkowych, Facebooka, 

Instagrama, ale to jest konieczność. Albo 

w to wchodzimy, albo skazujemy się na izolację 

od świata, licząc, że może nam się uda przetrwać 

na dawnych zasadach. 

Wierzysz w galerie? Stacjonarne. Chociaż one 

też już w dużej mierze są zdigitalizowane… 

Tak. To mi też pokazała wystawa w Koneserze. 

Wielu ludzi nadal chce oglądać obrazy, patrzeć, 

jak one żyją, istnieją w naturalnej rzeczywistości. 

Osobiście jestem przede wszystkim za tą formą 

odbioru sztuki. Digital art jest rodzajem dopełnienia. 

Na tym etapie rozwoju cywilizacyjnego 

możliwość bezpośredniego kontaktu ze sztuką to 

nadal najpiękniejsza forma wyrazu i doświadczenia. 

Emocje, jakie towarzyszą takiemu odbiorowi sztuki 

czy spotkania z twórcą są nie do przecenienia. Odbiór 

sztuki w wirtualnej rzeczywistości to zawsze 

jest kompromis, to jest sztuczne. 

A więc cały czas jesteś do tego przywiązana i jednocześnie 

otwierasz się na nowe? 

Myślę, że nigdy od tego nie odejdę i nigdy się nie 

zmienię. Jestem tradycjonalistką w podejściu do 

sztuki i w sposobie wyrazu. Nie uprawiam digital 

artu w komputerze tylko malarstwo sztalugowe. 

Jednocześnie twierdzę, że jeśli ktoś się chce pokazać, 

wzbudzić zainteresowanie swoją twórczością, 

to musi oswoić nowe narzędzia. [AM] 

Zapis wystawy w Centrum Praskim Koneser: 

https://youtu.be/LoxxXMcbCZk 

Rozmawiała 

Autorka podcastu #Wojowniczki&Wojownicy na Spotify: 

https://open.spotify.com/show/3RjoeghoM8ZSU9RiAX2cmA 


51

Powieść Márqueza 

S h e r z o d A r t i k o v 

Uwielbiam październik. W październiku wieje 

i pada deszcz. Jest pochmurno. Żółte jesienne liście 

szeleszczą pod stopami, przynosząc spokój 

i ukojenie. Wczoraj było wietrznie, dziś padało. Wieczorem 

zrobiło się cicho. W powietrzu czuć było wilgotny 

zapach ziemi i jej gorycz. Temperatura gwałtownie spadła, 

więc chłodziłem się na balkonie. Potem wszedłem 

do domu. 

Mój przytulny pokój miał długą i dużą półkę na książki. 

Podszedłem do niej i przez chwilę zastanawiałem się, co 

robić. Nie miałem ochoty na czytanie. Bolała mnie głowa, 

serce mocno waliło. Jest mało prawdopodobne, że lektura 

pomoże w takiej sytuacji. Kiedy usiadłem na krześle, 

ponownie przypomniałem sobie, że Nafisa nie odniosła 

książki. Zabrała Sto lat samotności Márqueza dokładnie 

dziesięć dni temu. Nie była u mnie od tego czasu. Ból głowy 

nasilił się. Wziąłem lekarstwa i wypiłem świeżo parzoną 

gorzką kawę. Potem zacząłem chodzić po pokoju tam 

i z powrotem. 

52 


*** 

W domu naprzeciwko mnie mieszkała wcześniej stara 

Rosjanka. Zmarła dwa miesiące temu. Nafisa i jej rodzina 

przeprowadzili się na jej miejsce – przebywający 

za granicą syn zmarłej sprzedał im dom. Ojciec Nafisy 

był wojskowym, pracował w garnizonowej części miasta, 

a ona sama, jeśli się nie mylę, uczyła w szkole angielskiego. 

Musiała usłyszeć od sąsiadów, że mam sporą biblioteczkę. 

Sama nigdy o to nie pytała. Kiedy spotykała mnie na ulicy, 

kiwała tylko głową na powitanie, nic nie mówiąc – być 

może wstydziła się prosić mnie o coś. 

Pewnego dnia pojawiła się nagle przed moimi drzwiami. 

– Czy mogę pożyczyć jedną z twoich książek? 

Byłem bardzo zaskoczony. Nikt tutaj nie prosił mnie 

o książki. Jednak zaprosiłem Nafisę do środka. 

– Masz ich tyle! 

Rozejrzała się po mojej bibliotece szczęśliwa jak małe 

dziecko. Stałem w milczeniu przed oknem, przyciskając 

papieros do ust. Nie chciałem jej odpowiadać. Pomyślałem, 

że wtedy mogłaby zadać więcej pytań. Kiedy paliłem, 

miałem w zwyczaju nic nie mówić. 

– Mogę wziąć Jacka Londona? 

Skinąłem głową na znak zgody, wdychając dym papierosowy 

i odwracając się do niej plecami. Nafisa chwyciła 

książkę i podziękowała mi z całego serca. 

– Przeczytam szybko! 

Jej pierwszą książką był Martin Eden. Potem zaczęła 

przychodzić do mnie co trzy lub cztery dni. Prawie nie 

rozmawialiśmy, była trochę zawstydzona, zwłaszcza gdy 

zobaczyła, że nie zwracam na nią uwagi. Zauważyła, jak 

obojętnie palę, stojąc przy oknie. Ostrożnie odkładała 

przeczytaną pozycję na półkę, zabierała ze sobą tę, którą 

wybrała i pośpiesznie wychodziła. 

Z czasem stało się to naszą rutyną, ale ostatnim razem 

coś się zmieniło. Nie wiem nawet dlaczego. W czasie wizyty 

nie paliłem przy oknie. Wręcz przeciwnie, siedziałem 

w fotelu, nie odrywając od niej wzroku. Ona też nie spieszyła 

się do wyjścia, gdy odłożyła przeczytaną książkę. Stała 

przed półką dłużej niż zwykle, jakby nie mogła wybrać. 

Po długiej przerwie wzięła Sto lat samotności Márqueza 

i spojrzała na nie z zainteresowaniem, stojąc na środku 

pokoju. 

– Jak widzę, lubisz literaturę światową? – Po raz pierwszy 

patrzyłem na nią uważnie. 

Kiedy zauważyła moje spojrzenie, zrobiła się czerwona jak 

burak. 

– Tak, często czytam taką literaturę – odpowiedziała, zachowując 

spokój i dalej przewracając strony książki. 

Może nie była atrakcyjna. Niemniej ta uprzejma postawa, 

płynność ruchów, spokojna pewność siebie, a jednocześnie 

lśniące w jej oczach pragnienie życia niezwykle mnie 

pociągały. 

– Przeczytałeś to wszystko? 

– Prawie – powiedziałem, patrząc na półkę. 

– Zazdroszczę ci. – Zamknęła książkę i zaczęła szykować 

się do wyjścia. 

– Chyba nie odmówisz filiżanki kawy? – zapytałem, wstając 

nagle, kiedy dotarła do progu. – Dziś jest odpowiednia 

pogoda na kawę. 

Nafisa wyjrzała przez otwarte okno. 

– Cóż, jeśli nie sprawi ci to żadnych kłopotów… 

– Z cukrem czy bez? 

– Bez. 

Przy kawie zapomniałem o swojej nietowarzyskości 

i nieśmiałości. Z entuzjazmem opowiadałem o książkach, 

które czytałem, i o moich ulubionych autorach. Słuchała 

z zaciekawieniem i uwagą. Kiedy przychodziła jej kolej, 

mówiła z przyjemnością i nie mniejszym entuzjazmem. 

Słuchając jej, zdałem sobie sprawę, jak bardzo fascynuje

Sherzod Artikov urodził się w 1985 roku w mieście Marghilan w Uzbekistanie. W 2005 roku ukończył 

politechnikę w Ferganie. W 2020 roku w Uzbekistanie ukazała się jego pierwsza autorska książka, 

Symfonia jesieni, wydana przez Yangi Asr Avlodi. W 2021 roku jego teksty zostały opublikowane 

w książkach: Światowi pisarze w Bangladeszu, Azja śpiewa i Śródziemnomorskie fale w Egipcie, Wschodzące 

horyzonty w Indiach, Uzdrawianie wersetami w Kanadzie (w języku angielskim), a Symfonia jesieni została 

wydana w języku hiszpańskim i angielskim na Kubie przez Wydawnictwo Argos Iberoamericana. 

mnie człowiek myślący tak jak ja. Byliśmy jak dwie krople 

wody i wreszcie poczułem tę słodką przyjemność, której 

brakowało mi w życiu przez wiele lat. 

Gdy odeszła, byłem znowu sam z książkami. Jak zawsze. 

Spodziewałem się, że moje serce, przyzwyczajone do 

samotności, znów zacznie się cicho błąkać po swoich 

opuszczonych zakamarkach. Bardzo się pomyliłem. Po 

raz pierwszy poczułem się przeraźliwie samotny w moich 

czterech ścianach. 

Kiedy wychodziłem z domu następnego dnia, przypadkowo 

spotkałem ją na ulicy. Była z siostrą – Sney, która jeszcze 

chodziła do szkoły. Jak zwykle przywitaliśmy się, ale na 

przystanek autobusowy poszliśmy w milczeniu. Chciałem 

mówić, ale potem zmieniłem zdanie. Może znowu byłem 

zawstydzony ludźmi wokół mnie. Na przystanku złapałem 

taksówkę, a Nafisa wsiadła do autobusu. Po drodze przypomniałem 

sobie o książce, którą ostatnio pożyczyła. Zacząłem 

się zastanawiać, czy szybko ją przeczyta. Coś mi 

mówiło, że nie. 

Minęły cztery dni bez żadnych wiadomości. Podczas piątego 

opuścił mnie spokój ducha, a szóstego, wbrew mojej 

naturze, serce mi zamarło i zacząłem się bardzo denerwować. 

Siódmego dnia doszedłem do wniosku, że spokojnie 

da się przeczytać trzystuosiemdziesięciosześciostronicowego 

Márqueza w tydzień, i ten wniosek doprowadził 

mnie do furii. Nie miałem pojęcia, czemu Nafisa nie zwraca 

mi książki przez tak długi czas. Ciągle o tym myślałem, 

a przez głowę przemykały mi obsesyjne myśli… Tłumaczyłem 

sobie, że prawdopodobnie nie miała czasu na czytanie. 

A może po prostu jej się nie spodobała i zapomniała 

ją zwrócić? 

Większość moich kolegów nie była zainteresowana czytaniem, 

wyjątek stanowiła Feruza Anvarovna z działu 

zarządzania ryzykiem. Miała około trzydziestu pięciu lat, 

była szczerą i bardzo inteligentną kobietą. Postanowiłem 

w przerwie zapytać ją o tę książkę Márqueza, która zajęła 

mi cały umysł. 

– Feruzo Anvarovno – powiedziałem, wchodząc do jej gabinetu. 

– Mogę cię o coś zapytać? 

Sortowała stosy papierów na stole. 

– Oczywiście, Humajunie. 

– Ile dni czytałabyś książkę, która ma trzysta osiemdziesiąt 

sześć stron? 

Feruza Anvarovna zastanowiła się. 

– To zależy od rodzaju książki. Jeśli uznam ją za interesującą, 

skończę czytać w siedem dni. Jeśli nie, nie przeczytam 

jej nawet w miesiąc. 

Nieco później zwróciłem się do jednego z moich klientów 

z tym samym pytaniem. 

– Jeśli w ogóle spróbuję, prawdopodobnie będę czytał 

przez dwa tygodnie – powiedział z namysłem. 

W drodze do domu zadałem to pytanie taksówkarzowi. 

– Szczerze mówiąc, nie jestem zainteresowany czytaniem 

– odrzekł i uśmiechnął się do mnie. 

Kiedy wracałem do domu, stanąłem oparty o ścianę na 

korytarzu, nie wszedłem do mieszkania. Miałem w tym 

ukryty cel: gdyby Nafisa zobaczyła mnie ze swojego okna, 

prawdopodobnie przyszłaby wymienić książkę. Stałem 

tak przez dwadzieścia minut. Nie przyszła. Rozczarowany 

sięgnąłem do kieszeni spodni i wyciągnąłem paczkę papierosów. 

Pudełko było prawie puste. Na szczęście pozostał 

ostatni papieros, który pomógł mi trochę oderwać się 

od natrętnej myśli. Podszedłem do regału i wyjąłem trzy 

powieści. Jedna miała dwieście pięćdziesiąt cztery strony, 

druga sto osiemdziesiąt trzy, a trzecia sto dwadzieścia 

cztery. Po namyśle ostatnią zostawiłem – resztę odłożyłem 

na półkę. Przejrzałem książkę od początku do końca 

i postanowiłem następnym razem polecić ją Nafisie. 

*** 

Wędrowanie po pokoju szybko mnie zmęczyło – rozbolały 

mnie nogi. Usiadłem na krześle. Ból głowy zaczął ustępować 

po połkniętej tabletce, ale moje serce wciąż waliło 

jak szalone. Opierając czoło o krawędź stołu, na chwilę zamknąłem 

powieki. Obraz Nafisy raz po raz unosił się przed 

moimi oczami. Zdałem sobie sprawę, że mój dyskomfort, 

zdenerwowanie, zły nastrój w ciągu ostatnich dziesięciu 

dni były wynikiem czekania. Ja, od dzieciństwa przyzwyczajony 

do nieoczekiwania niczego, wprost nie mogłem 

się doczekać spotkania z nią. Dlaczego miałbym się okłamywać? 

Nie mogłem się doczekać, kiedy znowu do mnie 

przyjdzie, będzie ze mną rozmawiać, a jej przyjemny głos 

wypełni pokój. Naprawdę nie miało znaczenia, jak długo 

czytała książkę Márqueza. Kiedy uświadomiłem sobie ten 

fakt, roześmiałem się. Był to śmiech pełen bólu, tęsknoty 

i smutku. Nie mogłem przestać się śmiać. W tym momencie 

rozległo się pukanie do drzwi. W pierwszej chwili go 

nie usłyszałem. Ktoś zapukał znowu. Poprawiłem krawat 

i zapiąłem koszulę. Otworzyłem. Nafisa stała na progu, 

trzymając w ręku książkę. 

– Dopiero co skończyłam – powiedziała, próbując się 

uśmiechnąć i pokazała mi książkę. – Márquez bardzo 

mnie wzruszył… [SA] 


53

54 

Zdjęcie autorstwa HaWa 


Iza 

Połońska 

CHCIAŁAM ZOSTAĆ PIANISTKĄ 

Wokalistka, doktor sztuk muzycznych. Obroniła 

pierwszą w Polsce pracę doktorską w dziedzinie 

wokalistyki dotyczącą piosenki aktorskiej. 

Od lat intensywnie koncertuje. Projekty Połońska 

śpiewa Osiecką, Młynarski symfonicznie, 

Krajewski symfonicznie w aranżacjach Leszka 

Kołodziejskiego wywołują entuzjazm publiczności 

w całym kraju. Na scenie można usłyszeć 

ją w doborowym towarzystwie Mietka Szcześniaka, 

Wojtka Myrczka, Zbigniewa Zamachowskiego 

czy Jana Emila Młynarskiego. 

Współpracuje także z Witkiem Cisłą – kompozytorem 

i multiinstrumentalistą (Wystarczy 

być) oraz z wybitnym pianistą Bogdanem Hołownią 

(Samotne wyspy serc). Na rynku fonograficznym 

znajdziemy dwa krążki artystki: Pejzaż 

bez ciebie (2019) i Sing! Osiecka (2021). 


55 

55

IZA POŁOŃSKA 

Początki bywają trudne, szczególnie jeśli chodzi 

o podejmowane wówczas decyzje, ale chyba nie w 

Twoim przypadku… Zadam Ci sakramentalne pytanie: 

Co zadecydowało, że zostałaś wokalistką? 

Czy to były rodzinne tradycje, czy może „głos wewnętrzny”? 

W moim domu rodzinnym muzyka była zawsze 

obecna. W dzieciństwie pierwszy kontakt z piosenkami 

miałam, gdy śpiewała mi je babcia ze strony 

ojca. Tata z kolei świetnie grał na akordeonie. Dziadek 

namiętnie słuchał Ireny Santor. Jako brzdąc buszowałam 

w popularnych wówczas pocztówkach 

płytowych z nagraniami pani Ireny. Druga babcia 

grała amatorsko na skrzypcach. Nikogo w domu 

nie zdziwiło, kiedy zapragnęłam mieć fortepian – 

bardzo szybko pojawił się w naszym domu. Prawie 

natychmiast zaczęłam uczęszczać do szkoły muzycznej. 

Zaprowadził mnie tam tata. Pamiętam egzamin 

w środku semestru… Dziś coś takiego nie jest już 

możliwe. Moje muzyczne pragnienia stanowiły naturalną 

konsekwencję wszystkiego, co działo się 

w moim dzieciństwie. Jak się później okazało, również 

słowo stało się dla mnie bardzo istotne. 

Skoro tak, to nie pomyślałaś o karierze aktorskiej? 

Myślałam, oczywiście. Początkowo jednak moim 

planem na życie było granie. Chciałam zostać pianistką. 

Nawet całkiem nieźle sobie radziłam, miałam 

świetną rękę, aż w pewnym momencie ujawnił się 

mój ogromny problem z tremą. Dotyczyło to tylko 

fortepianu. Podczas wystąpień publicznych palce 

przestawały mnie słuchać i ślizgałam się po klawiaturze. 

Szybko doszłam do wniosku, że wolę, gdy to 

ja jestem materiałem, który mogę „udźwiękowić”, 

„uplastycznić” i wykorzystać, by skupić na sobie 

uwagę. Ciągoty do występów scenicznych miałam 

od maleńkości. W wieku 4 lat podczas swoich 

urodzin zabrałam mikrofon taty i zmusiłam gości, 

by wysłuchali mojego koncertu. (śmiech) Miałam 

wtedy na sobie nową spódnicę… śpiewałam i cieszyłam 

się z oklasków i zachwytów, pomimo nieśmiałości, 

z którą później przez wiele lat walczyłam. 

A to akurat jest chyba udziałem wielu artystów, 

wbrew pozorom. 

Myślę, że trema i pewien rodzaj przeczulenia bywają 

miernikiem naszej wrażliwości na świat. Cieszę 

się, że byłam nieśmiałym dzieckiem, bo dzięki 

temu wiele musiałam w sobie przepracować. Dziś 

także doświadczam tremy, ale ta mnie mobilizuje. 

Gdyby nagle zniknęła, zmartwiłabym się. Prawda 

jest taka, że zanim wyjdę na scenę, muszę sama 

upewnić się w przekonaniu, że mam coś ważnego 

do przekazania ludziom na widowni. To stanowi 

o kosztach owego wyjścia i zawracania sobą głowy 

innym. Ktoś, kto przychodzi na mój koncert, 

poświęca swój czas i pieniądze, w pewnym sensie 

inwestuje. Mam ogromne poczucie, iż nie wolno 

mi tego zaufania zawieść. Im dłużej jestem w tym 

zawodzie i im więcej ludzi spotykam, tym większe 

znaczenie zyskuje dla mnie głębokość wypowiadanych 

przeze mnie treści i intencji. Miałam wielkie 

szczęście spotkać na swojej drodze znakomitą Wandę 

Warską i w Piwnicy Artystycznej Kurylewiczów 

przy Starym Rynku w Warszawie zaśpiewać kilka 

piosenek. Wielkie wyróżnienie. U schyłku swojej 

drogi artystycznej pani Wanda przekazywała najczystszą 

treść. Głos już czasem nie był posłuszny, 

ale to bez znaczenia. Przekaz był tak dojmujący, że 

zalewałam się łzami… To pokazuje, że w sztuce powinniśmy 

zwracać uwagę przede wszystkim na to, 

co tkwi w środku, choć oczywiście należy wcześniej 

zbudować odpowiednią bazę warsztatową. Sfera 

pracy wewnętrznej, a nie wizerunku, powinna być 

ciągle żywa i pogłębiana po to, aby dać coś od siebie 

światu, a nie tylko sycić własną próżność. 

Co jeszcze miało istotny wpływ na Twoją osobowość 

artystyczną? Mówiłaś o spotkaniach z wielkimi 

ludźmi... 

56 56 


Zdjęcie autorstwa HaWa 

Na pewno bardzo istotne były pierwsze spotkania. 

Miałam ogromne szczęście do nauczycieli. Już 

w szkole podstawowej: zwykłej, lokalnej szkole na 

Bałutach spotkałam takich, którzy potrafili „wyłapywać” 

uczniów szukających czegoś więcej poza 

odbębnianiem lekcji. Miałam fantastyczną panią 

od historii – moją wychowawczynię, która nauczyła 

nas, jak snuć opowieść. Ze wzruszeniem wspominam 

chwile, kiedy po kilka godzin słuchaliśmy 

opowieści pani Grabowskiej, często z otwartymi 

buziami. Mówiła pięknie, szlachetnym językiem 

i miała interesujący, niebanalny głos. Budził we 

mnie wyobraźnię. Wtedy chyba złapałam się na

ten magiczny haczyk świata słowa. Później w liceum 

uczył mnie znakomity polonista, pan Wojciech Woźniak, 

który bardzo uważnie czytał moje wypracowania. Namawiał, 

bym pisała więcej. Zaczęłam zatem pisać codziennie. 

Każdą moją pracę omawiał, poświęcał mi swój czas 

i uwagę. Zaraził nas też teatrem, recytacją. Dzięki temu 

jeszcze będąc w liceum, znalazłam się w Teatrze Logos – 

w nagrodę za wygranie konkursu recytatorskiego. W Logosie 

poznałam wielu ludzi sztuki, także aktorów i realizatorów 

profesjonalnych. Pojawiali się tam ludzie grający 

zawodowo, zaspokajali potrzebę rozszerzania swojego 

pola działania, testowania siebie. Bez żadnej gratyfikacji, 

po prostu z pasji. 

Do jakiego konkretnego stylu śpiewania przypisałabyś 

siebie? 

Bardzo tego nie lubię. Poruszam się w różnych gatunkach 

i wydaje mi się, że klasyfikacje są krzywdzące, ograniczające. 

Szukam własnych interpretacji. Nie ulegam modom 

wokalnym. Nie interesują mnie kombinacje, kalkulowania, 

sztuczki pod publikę. Trafiam do ludzi, którzy ten mój 

przekaz odbierają intuicyjnie, sercem – i nie ukrywam, że 

to mi przynosi największą radość. 

Jak często porównujesz swoje wykonania z innymi interpretacjami 

tego samego utworu? 

Nie robię tego. Nie mam w sobie potrzeby porównywania 

się z innymi. Jeśli już słucham siebie, to wyłącznie ze 

względów warsztatowych, żeby pewne rzeczy skorygować. 

Każdy z nas ma swoją indywidualną frazę i trudno 

tu o porównania. Ja szukam w sobie tego czegoś, co pozwoliłoby 

mi uczynić z zapisanego tekstu słowo żywe. Tak 

naprawdę tylko to mnie interesuje. 

Zbliżając się w tej opowieści do teraźniejszości skupmy 

się na Twoich aktualnych poczynaniach. Zarówno rok 

poprzedni, jak i obecny dla wielu wykonawców upływa 

pod znakiem Agnieszki Osieckiej – ze względu na rocznicę, 

ale też chyba dlatego, że jej teksty mają wielopokoleniowy 

wymiar. Ty także sięgnęłaś po znane utwory tej 

autorki. Dlaczego? 

W moim przypadku to był bardzo naturalny proces. 

Opracowałam piosenki, na których się wychowywałam. 

W dzieciństwie namiętnie oglądałam wszystkie festiwale 

i mnóstwo koncertów serwowanych przez telewizję. To 

było dla mnie, i zapewne nie tylko dla mnie, znakomite 

źródło edukacji. Dostawaliśmy strawę, o jakiej dziś możemy 

tylko pomarzyć – znakomite utwory dopracowane 

literacko i muzycznie. Wtedy już wiedziałam, że to jest 

dobre, stąd chęć słuchania. A Osiecka w pewnym sensie 

całe życie jest ze mną, więc to nic nadzwyczajnego, 

że śpiewam jej teksty. Od dawna chciałam sięgnąć 

po ten repertuar, ale jak wiesz, przez wiele lat śpiewałam 

głównie klasycznie. Po moim powrocie do Polski 

w 2010 r. łódzka pianistka Aleksandra Nawe namówiła 

mnie, abyśmy zrobiły razem koncert poświęcony pamięci 

Piotra Hertla. Chyba wtedy nastąpił we mnie taki swoisty 

„klik”. Zrozumiałam, że to dobry moment na eksplorację 

innego gatunku, tym bardziej że znałam Piotra jeszcze 

z czasów studiów i wykonywałam razem z nim trochę 

piosenek. Poczułam, że znów jest mi to bardzo bliskie. 

Tak nastąpił przełom w moim śpiewaniu i tak trwam 

w tym „ubraniu” już jedenaście lat… W którymś momencie, 

jak wspomniałam, zapragnęłam zaśpiewać coś 

Osieckiej. Wymyśliliśmy projekt razem z Leszkiem Kołodziejskim 

i z kwartetem działającym w ramach Filharmonii 

Łódzkiej. Pierwszy koncert cieszył się takim zainteresowaniem, 

że tydzień później zagraliśmy kolejny, też przy 

pełnej sali. Potem dość zuchwale wpadliśmy z Leszkiem 

na pomysł rozpisania aranży na całą orkiestrę. Przyniosło 

to niemalże natychmiastowe efekty w postaci licznych 

zaproszeń koncertowych. 

Twój mąż Dominik Połoński też, jak wiadomo, był muzykiem. 

Czy zatem konsultowaliście ze sobą te projekty? 

Co on na to? 

Rozmawialiśmy o nich, ale nie konsultowaliśmy się. Każde 

z nas było silną osobowością. A kiedy wiem, że na 

pewno chcę coś zrobić, wytrwale dążę do celu. Postępuję 

bardzo precyzyjnie, ustawiam przestrzeń dookoła siebie 

logistycznie i niewiele osób już wtedy może powstrzymać 

moje starania. Przyznam szczerze, że wtedy nie na 

wiele zdałyby się cudze uwagi. Na szczęście Dominik to 

rozumiał, wiedział wszystko o moich pomysłach i zawsze 

mnie w nich wspierał. Byliśmy w tej kwestii bardzo do 

siebie podobni. Dawaliśmy sobie wzajemnie dużo siły, do 

działań zawodowych także. 

Osoba Piotra Hertla wielokrotnie pojawiała się 

w Twoim zawodowym życiu. Przytoczę tytuł Twojej 

pracy doktorskiej: Indywidualna wrażliwość wykonawcy 

na słowo i towarzyszącą mu muzykę, w wybranych 

utworach łódzkiego kompozytora Piotra Hertla, 

drogą do interpretacji aktorskiej. Nawiązując do tego 

tematu: jako nauczyciel akademicki, jakie zainteresowanie 

młodych ludzi piosenką aktorską dostrzegasz? 

I patrząc z drugiej strony: czy do ich wykonywania 

trzeba mieć wrodzone predyspozycje, czy można się 

tego po prostu wyuczyć? 

Wiele można się nauczyć, ale trzeba mieć tę podstawową 

umiejętność spoglądania do własnego wnętrza. Jestem 

odpowiedzialna za uwrażliwienie młodych wykonawców 

na rodzaj interpretacji piosenki, czyli skłaniam do wewnętrznego, 

indywidualnego przefiltrowaniu przez siebie 

tekstu, do znalezienia swoich własnych kontekstów, 

bo tylko to zapewnia odbiorcom możliwość poczucia, że 

osoba śpiewająca opowiada swoją własną historię. Moją 

rolą jest skłonić młodych ludzi śpiewających dla przyjemności 

lub będących u progu kariery artystycznej do 

sięgania do pokładów własnej wrażliwości, oczywiście 

przy pomocy odpowiednich narzędzi. Zwracam uwagę 

na analizę tekstu, na różne możliwości i znaczenia, które 

pod tym tekstem się kryją. Namawiam też do czytania, 

przede wszystkim do czytania poezji. Uważam, że bez jej 

znajomości nie da się uprawiać piosenki. 

A jak mają się umiejętności interpretacyjne, jeśli chodzi 

o śpiewaków operowych? 

Absolutnie są im potrzebne. Mam taką swoją idée fixe 

i powtarzam ją od lat: że my wokaliści, niezależnie czy 

śpiewamy piosenkę, arię operową, czy wokalizę, musimy 

opowiadać historie. Oczywiście specyfika opery 

jest bardzo strukturalna i ściśle określona ramami styli 

i konstrukcji dzieła muzycznego. Nie ma swobody, bo nie 

wolno ignorować sztywnych zwykle reguł i odchodzić 

57 

57 


My 

wokaliści, 

niezależnie 

czy 

śpiewamy 

piosenkę, 

arię 

operową, 

czy 

wokalizę, 

musimy 

opowiadać 

historie. 

58 


Zdjęcie autorstwa HaWa

od zapisu, jednak sposób interpretacji słowa, sposób 

frazowania może winien być dla każdego indywidualny. 

Genialnym tego przykładem jest nieżyjąca już niestety 

wielka maestra Teresa Żylis-Gara. Kiedy słucham jej nagrań, 

zawsze zachwycam się tym, co robiła z tekstem i jak 

z pomocą swojej fenomenalnej muzykalności potrafiła 

niezwykle świeżo zaśpiewać słowa wcześniej już po wielokroć 

przed nią wyśpiewane. Zostawiała swój ślad jak 

odcisk palca. Weźmy taką modlitwę Desdemony z Otella 

Verdiego, wykonanie arcymistrzowskie, budzi we mnie 

nieustanny podziw. Tam słyszę żywe śpiewanie. Wzór. 

A trzeba pamiętać, iż Teresa Żylis-Gara była także wspaniałą 

interpretatorką liryki wokalnej, czyli pieśni. Zatem – 

tak!, w każdym gatunku muzycznym niezmiernie istotna 

jest interpretacja. 

Miałyśmy okazję współpracować ze sobą na planie teledysku 

do utworu Byle nie o miłości, który zaśpiewałaś 

w duecie z Mietkiem Szcześniakiem. Kto kogo zaprosił 

do współpracy? 

Oczywiście to ja poprosiłam Mietka. Od dawna marzyłam, 

żeby z nim zaśpiewać. Podziwiam go ogromnie 

i cenię kunszt muzyczny. Gdybym miała wskazać ideał 

umiejętności interpretacji wokalnej w piosence, to byłby 

to niewątpliwie właśnie Mietek, czyli ktoś o ogromnej 

charyzmie. Wielka osobowość. Poznaliśmy się dawno, 

ze trzydzieści lat temu, kiedy po wygraniu konkursu wokalnego 

w ramach nagrody śpiewałam support przed 

jego koncertem. Po wielu latach los tak zrządził, że wystąpiliśmy 

razem na koncercie w Filharmonii Lubelskiej 

i już wtedy wiedziałam, że będę dążyć do zrealizowania 

projektu, w którym zaśpiewamy razem. Dla mnie to wielka 

radość i zaszczyt. Myślę zresztą, że lubimy się wzajemnie 

i szanujemy, a to jest dodatkowa wartość przy tego 

rodzaju współpracy. 

Bedzie zatem jakaś kontynuacja w postaci kolejnych 

wspólnych nagrań czy koncertów? 

Na pewno planuję z moim managementem wspólną trasę 

koncertową związaną z płytą Sing! Osiecka. Czekamy 

jeszcze na nieco lepsze czasy, czyli koniec pandemii… oby 

nadszedł. 

Czy w takim razie w oczekiwaniu na lepsze możliwości 

koncertowania masz może w zanadrzu kolejny projekt 

płytowy? Podziel się tymi pomysłami. 

Tak, bardzo chciałabym wydać płytę z jednym z moich 

projektów symfonicznych, w sprawie których już trwają 

rozmowy z orkiestrami. Będzie to albo Młynarski symfonicznie, 

albo Krajewski symfonicznie. Marzy mi się także, 

żeby został jakiś ślad z moich dotychczasowych koncertów, 

które zwykle śpiewam w towarzystwie orkiestr. Publiczność 

świetnie reaguje, ale żal, że nie pozostaje z tego 

nic poza wspomnieniem. A kolejny pomysł, który chciałabym 

zrealizować będzie już moim autorskim projektem. 

Los przynosi mi też wiele ciekawych spotkań, na przykład 

z kompozytorem i multiinstrumentalistą Witkiem Cisłą. 

Ostatnio zaśpiewałam także koncert ze znakomitym i wyjątkowym 

pianistą jazzowym Bogdanem Hołownią. Oboje 

mamy ochotę na dalszą współpracę, co napełnia mnie 

ogromną radością! 

A czy sama też próbowałaś pisać teksty piosenek? 

Tak, piszę, ale póki co tylko do szuflady. Choć ostatnio 

wyśpiewałam swój tekst Z czyjej jesteś tęsknoty? z muzyką 

Leszka Kołodziejskiego. Wiesz… mam w głowie tyle 

świetnych cudzych piosenek, że moja samoocena każe mi 

moje pisanie odkładać na bok. Mam nadzieję, że kiedyś 

dojrzeję do decyzji, żeby te moje teksty pokazać światu. 

Jestem w procesie – jak lubimy mówić w teatrze. 

Jesteś bardzo pracowitą osobą, w dodatku matką dwójki 

„szkolniaków”, musisz więc niewątpliwie być także 

dobrze zorganizowana. Jednak nawet najlepiej zorganizowane 

i pracowite osoby muszą kiedyś odpoczywać. 

Jak Ty „ładujesz akumulatory”, jeśli już znajdziesz chwilę 

dla siebie? 

Zabrzmi to jak patologia, ale ja wtedy słucham muzyki… 

A kiedy już jestem nią przepełniona, wyłączam wszystkie 

sprzęty i …słucham ciszy. Dużo też wtedy czytam, jeśli 

dzieci pozwolą. Przy tej ilości obowiązków rzadko udaje 

mi się wyjeżdżać urlopowo poza przerwami narzuconymi 

przez system szkolny, ale jeśli już mi się to uda, lubię 

wówczas znaleźć jakieś piękne miejsce i aktywnie spędzić 

czas. Koniecznie z ludźmi, z którymi jest mi dobrze, których 

kocham. 

Co w Twoim przypadku znaczy „aktywnie”? 

To znaczy chodzić na spacery, jeździć na rowerze albo 

konno, mieć kontakt z przyrodą i koniecznie dużo się 

śmiać! Uważam, że to bardzo ważne, móc tak serdecznie 

się pośmiać, pożartować w gronie szczerych, przyjaznych 

ludzi, w pewnego rodzaju utuleniu serca. Wtedy rzeczywiście 

odpoczywam. Lubię też jogę i czasami medytuję. 

Po takim czasie wracam do pracy ze zdwojoną siłą. Myślę 

zresztą, że z wiekiem i z doświadczeniem mam tej siły 

coraz więcej. To bardzo ważne, bo mój zawód wymaga 

ogromnej determinacji i wewnętrznego przekonania, że 

ma się coś istotnego do powiedzenia. W obecnych czasach 

widzę w tym jeszcze większy sens i znaczenie. Trzeba 

znajdować te przestrzenie, w których możemy ciągle 

opowiadać. Inaczej, bez opowieści, zaginiemy jako gatunek… 

W takim razie powiedz na koniec, co takiego najważniejszego 

chciałabyś przekazać ludziom swoją twórczością? 

Przede wszystkim piękno ukryte w słowie i w muzyce. 

Piękno, którego czasem nie jesteśmy w stanie pojąć umysłem, 

ale które się przejawia w szeroko pojętej sztuce. 

Jeżeli tylko potrafimy z tego obszaru korzystać w sposób 

aktywny – nasze życie jest piękniejsze i bogatsze. 

Uważam, że jesteśmy wtedy zwyczajnie lepsi i wrażliwsi, 

a bardzo bym chciała, żeby świat stawał się lepszy. Zatem 

jeśli tylko w jakimś stopniu mogę swoimi działaniami nastroić 

ludzi w tym kierunku, to znaczy, że spełniam swoje 

zadanie. [JN] 


59

W I E R S Z E 

Małgorzata Bobak-Końcowa 

60 


Grafika RC

LIBERANDUM 

coraz częściej podnoszę brew 

kiedy widzę poradnik 

o zdrowych jelitach 

o tym jak pisać i żyć 

kiedy widzę na zdjęciach 

maltretowane psy 

i przepełnione schroniska 

kiedy czytam o opętanych dzieciach 

niepełnosprawnych prostytutkach 

świętych księżach pedofilach 

podnoszę brew kiedy 

mówią do narodu 

i tu bez cytatu 

podnoszę brew z wielu powodów 

bo kto zrozumie mój krzyk 

powiedzą że jestem obłąkaną 

poetką której nie stać na melancholię 

choć pracuje 

czterdzieści godzin tygodniowo 

a brew coraz cieńsza i rzadsza 

po to by upaść 

i uderzyć o kamień 

na ratunek światu 

KWADRAT SYMBIOZY 

urzędowo przyzwolono 

aby kryzys stoczył się 

na margines społeczny 

dozujesz powszechne fakty 

i zasypujesz możliwości 

choć nie ma takich tarapatów 

z których nie mógłbyś się podnieść 

dotknij świata gorzką ironią i obal mity 

unieś się ponad nieudolne ciało potępiając 

informacje docierające z Afganistanu 

mówisz że to nie spacerek po Łazienkach 

dlatego nie można oszczędzać na środkach 

ale jak biegać po górach 

z pięcioma magazynkami 

i kamizelką kuloodporną 

podejmuję wysiłek zamykam oczy 

wydaje się że będziemy żyć 

długo i szczęśliwie jeżeli 

nie wybuchnie wojna 

a Polacy 

nie przegrają meczu 

KROPLE 

pisanie o kobiecie 

jak czytanie Tołstoja na głos 

podczas rejsu 

na wzburzonym morzu 

mocno kołysze 

a ona dobrze się trzyma 

tyłek w tym samym miejscu 

co w liceum 

do tego jaka pracowita 

śmiało patrzy w przyszłość 

ma poczekać to poczeka 

choć wiele przelotnych imion 

na ustach i biodrach 

kropel potu utoczonych 

z kowbojów i fajtłap 

kiedy się pojawia 

odbiera innym całą uwagę 

i jest tego świadoma 

Małgorzata Bobak-Końcowa 

*** 

na szczęście nie wiem 

kim jest dziewczyna obok 

wypiła dwa piwa 

i wyciągnęła z torby 

gablotkę z martwymi owadami 

nadzianymi na szpilkę 

prawie brodzi nosem między 

ćmami i żukami 

może być bohaterką z ładowarką 

przecież uratowała komórkę 

gościa obok 

w jej oczach widzę zarzut 

myśli że ten facet jest 

zbyt amerykański a wolałaby 

zarośniętego drwala 

z powieści Sapkowskiego 

dotyka rzęsami podłogi 

jej dłonie i głos są nerwowe 

jak kolejka która ustawia się 

pod napisem Wars 

i czeka na pierogi z mięsem 


61

Zdjęcie z prywatnej kolekcji Mykoły Martyniuka 

M y k o ł a M a r t y n i u k 

* 

Kiedy padł 

ostatni mamut 

mój dom 

nawiedzili 

dość bezczelni 

przybysze 

i naciskali 

Kup słonia 

Ich nagabywania 

i szczerość 

wydawały się 

nie mieć końca 

Owszem kupiłem 

ale matrioszkę 

bo dowiedziałem się 

że wreszcie potaniały 

* 

Za każdym razem 

gdy z zazdrością przymierzamy 

szatę Twórcy 

obrazoburczo narzekamy 

– jednak za duża 

A że 

stworzona 

na nasz obraz 

i podobieństwo 

lalka motanka 

przekształca się 

nieuchronnie 

w lalkę voodoo 

już nikogo 

ani trochę 

nie interesuje 

MYKOŁA MARTYNIUK – ukraiński poeta, 

prozaik, literaturoznawca, krytyk 

literacki, tłumacz, pedagog. Urodził się 

14 marca 1971 r. w miejscowości Zalibiwka 

w obwodzie rówieńskim. Od 

1986 r. mieszka w Łucku na Wołyniu. 

Absolwent wydziału ukrainistyki i doktorantury 

na Wołyńskim Uniwersytecie 

Państwowym imienia Łesi Ukrainki 

(miasto Łuck). Doktor nauk humanistycznych, 

docent, kierownik katedry 

filologicznej w Łuckim Kolegium Pedagogicznym. 

Pracował jako dziennikarz, 

redaktor, autor, radiowiec, pracownik 

muzealny i wykładowca akademicki. Jest 

założycielem i dyrektorem wydawnictwa 

Twerdynia (Twierdza). 

Członek Narodowego Związku Pisarzy 

Ukrainy i Narodowego Związku Dziennikarzy 

Ukrainy. Laureat wielu nagród 

literackich. Jest autorem książek poetyckich, 

prozy i tłumaczeń oraz badań 

naukowych z zakresu historii literatury 

(w tym: Jedenaste przykazanie (1997), 

Grzybowy deszcz (2004), Świat według 

Brajla (2012), Pod murem twierdzy 

(2012), Nad Świteziem rano (2013), 

Lub… albo… (2014) i innych serii zbiorów 

i indywidualnych publikacji w almanachach, 

antologiach tematycznych i zawodowych 

publikacjach literackich oraz 

naukowych. Tłumaczy z języków białoruskiego, 

bułgarskiego, macedońskiego, 

polskiego, czeskiego i rosyjskiego. Na te 

języki, a także grecki і angielski jest tłumaczona 

jego poezja. 

Z c y k l u T e a t r l a l e k 

Wczoraj 

za te pieniądze 

zaproponowali mi 

marionetkę 

ale nie wziąłem 

Czy ja głupi 

żeby lalkę 

zamiast słonia 

brać 

* 

Wszystko zależy 

od twórcy lalki 

Wszystko inne od tego 

który nią porusza 

Między nimi a marionetką 

krzyż drewniany 

i już całkiem nie wiadomo 

który z nich naprawdę 

ciągnie 

za nić 

życia 

* 

Nie ma twórców marionetek 

nie ma lalkarzy 

nie ma i nie będzie 

szopki 

oprócz szopki 

dopóki ostania 

lalka 

nie uwierzy 

choćby w siebie 

62 


* 

A może 

wreszcie przyjdzie 

nowy Pinokio 

i uratuje więźniów 

królestwa 

krzywych luster 

MODLITWA DO CHLEBA 

Dzisiaj znowu 

gdy spojrzałem 

w swoje odbicie 

stamtąd 

mrugnął do mnie 

dyrektor 

teatru lalek 

imienia Karabasa Barabasa 

* 

Na Festiwal 

teatrów lalek 

organizatorzy 

przyprowadzili za rękę 

rodziców i dzieciaki 

nakłaniając ich 

żeby wybrali 

to czy inne przedstawienie 

dobrowolnie 

bezstronnie 

znaczy 

odpowiednio 

Bo inaczej 

podobnie jak swoich uszu 

nie zobaczą 

ulubionego mlecznego cukierka 

co zwie się Złoty Kluczyk 

I nikomu nawet 

do głowy nie przyszło 

by sprawdzić 

czy nie wyrośli oni raptem 

ze słodkiego dzieciństwa 

Tłumaczenie: © Agnieszka Herman i Liza Kalenychenko. 

Chleb nasz powszedni 

święty czerstwy kawałek 

i wilgotny surowy miąższ z dna pieca 

Pachniesz krwią i potem 

i strudzonymi rękami 

i przedwiecznym życiem 

Ale nigdy – śmiercią 

i czarną biedą 

Ty słony i słodki 

i jednocześnie cierpki 

tylko gorzki będziesz zawsze wspomnieniem 

lat 1922, 1933, 1947 

W Tobie niepoznana istota rzeczy 

i wielka zagadka 

i bezgraniczna miłość 

W każdym Twoim kawałku pocałunek matki 

Ty ciepłe wspomnienie z dzieciństwa 

popijane zdrową wodą ze studni 

i obficie posypane cukrem 

Twoje okruchy są ostrzeżeniem 

przed czerstwiejącymi duszami 

i nieprzebaczonym grzechem 

przed świętokradztwem 

Jesteś prawdziwy jak świat 

i jasny i czysty 

jak szczera łza 

Tobie ufam i modlę się 

Tobą żyję i zmartwychwstaję 

teraz i na zawsze 

i na wieki wieków 

we wszystkich pokoleniach 

Amen 

M y k o ł a M a r t y n i u k 


63

C O B Y 

C O O B U S 

64 

*** 

czy jeszcze żyję 

żyjesz syneczku 

bez wody 

prądu 

bez szklanki mleka 

wiem że brak słońca 

zapalę świeczkę 

jestem tu z tobą 

musimy czekać 

* * * 

masz rogi 

kopyta 

ale na pewno też serce 

ja ci ofiaruję to moje 

dziecięce 

ty odpłać cząstka swojego 

choćby niewielką 

jeśli wtedy zapłaczę 

z bólu rozpaczy lub strachu 

już się od tego nie uwolnisz 

być może też zapłaczesz 

* * * 

cienie nie boją się kul 

nie mają ciał podatnych na rozerwanie 

ale nie są nieśmiertelne 

umierają wraz z ludźmi 


W krainie Heliosa, obrazy Hegena 

Powstawanie dzieła „od kuchni” to tajemnica 

każdego artysty. Strzeżona jak klucze do 

bram: zamysłu, tchnienia, impulsu, błysku. 

Całej metafizyczności. Kurtyna między światem 

realnym, a siłą tworzenia (twórstwem, jak za 

Marianną Bocian często powtarza Zbyszek Kresowaty). 

Czy tu jednak nie mamy do czynienia 

ze zdradą? 

Andrzej Haegenbarth we wstępie wyznaje: 

„Mój najobszerniejszy jak dotąd cykl foto-grafik 

W krainie Heliosa zaczął powstawać w okresie 

największych obostrzeń pandemicznych 2020 

roku. Wówczas przeglądałem archiwum fotograficzne 

i zastanawiałem się nad nowymi pracami. 

Odkryłem wtedy wykonane przez siebie 

zdjęcia, jakby płaszczy przeciwpożarowych, 

zawieszonych na ruchomym wieszaku, a sfotografowanych 

po jakiejś wystawie. Zacząłem je 

kadrować, przetwarzać i wykorzystywać jako 

tła do prac z wizerunkami kobiet. (…) Najpierw 

powstały stosunkowo proste przedstawienia: 

Wróżka na chwilę przed zniknięciem i Cyganka. 

W tym okresie przeczytałem wspaniałą książkę 

amerykańskiej powieściopisarki Madeline Miller 

Kirke, stąd praca o tytule Młoda Kirke w pałacu 

Heliosa i pomysł, aby w przestrzeni obszernego, 

podwodnego pałacu boga słońca umieszczać 

interesujące mnie kobiety”. Ale kimże jest ów 

Helios? W mitologii bogów na pęczki, często 

w kilku opiekują się tą samą dziedziną, niektórzy 

nawet paroma – a jednak artysta zapragnął 

właśnie w jego pałacu umieścić „swoje” kobiety. 

I co one na to? 

Mała encyklopedia kultury antycznej (PWN, 

Warszawa 1983) mówi: „grecki bóg słońca, 

syn tytana Hyperiona i tytanki Thei, brat Eos 

i Seleny, mąż Okeanidy Perse. Dziećmi jego byli 

Ajetes i Kirke, Heliady oraz Faeton. Wyobraża-

ZDRADA AKTU TWORZENIA PODWALINĄ DZIEŁA – 

CZYLI KOBIETY W KRAINIE HELIOSA NA FOTOGRAFII 

no sobie Heliosa jako pięknego mężczyznę, który powozi 

złotym rydwanem zaprzężonym w czwórkę koni. Rydwan 

wyłaniał się o świcie ze wschodniej części Oceanu, przebiegał 

całe niebo i o zachodzie zanurzał się w zachodniej 

stronie Oceanu. Na głowie Heliosa jaśniała korona z promieni 

słonecznych. Ośrodek kultu Heliosa znajdował się 

na wyspie Rodos. Z czasem zaczęto utożsamiać Heliosa 

z Apollinem”. 

Z życiorysu wynika wyraźnie: Helios potrafił sobie kobiety 

przysposabiać. Nie potrzebował powierników, swatów, 

stręczycieli, prezentów na jedną noc czy ozdób uczt. Więc 

co kierowało poczynaniami Hegena (pseudonim Andrzeja 

Haegenbartha), słusznie sytuującego „Drzewo (jako) – 

oś świata”? Może picassowski typ artysty „zakuty” w jego 

ciele i poszukujący nowych (prowokacyjnych) rozwiązań? 

Stąd ta cienka nić między realnością a irrealnością. Zachwyt 

nad wybitnymi dziełami sztuki, pojemność biblioteki 

i – niezmiennie – urzeczenie artysty widokami roztaczanymi 

przez fascynujące kobiety. W czym akurat nie jest 

odosobniony! A może wstrząśnięcie wyobraźnią odbiorcy, 

widzącego ludzi w świecie bogów, i Marią Magdaleną 

Pocgaj – poetką, która porwała się na słowa komentarza 

siedemnastu foto-grafik w formie ekfrazy (artystycznego 

opisu dzieła sztuki w literaturze pięknej). Zaznaczam, to 

teksty i grafiki dla wybranych, z dużym zapleczem intelektualnym. 

Przytoczę kilka osadzonych w złotych przestrzeniach 

z niebieskimi „oknami” – te kolory sprawiły rozpoznawalność 

cyklu. 

Pierwsza, zatytułowana Do Nati przed wejściem do krainy 

bogów, brzmi: „Gdy przekroczysz tę bramę / przestaniesz 

być dziewczyną / w skórze motocyklistki / nie spiesz się 

więc z odchylaniem / zasłony z liści akantu / wchłonie 

cię złota przestrzeń / i odtąd będziesz przechadzać się po 

pałacu / w olśniewających szatach i biżuterii / już nie jak 

dotąd wolna niczym wiatr / dosiadająca swojej Yamahy 

/ lecz gotowa na każde bogów skinienie / bez szansy na 

wyhamowanie”. 

Od pierwszego wersu czuć gęstość tej poezji. Jej uduchowiony 

opis baśniowej, mitologicznej przestrzeni i przemiany, 

jakiej doznaje każda kobieta w otoczeniu pięknych 

wnętrz. Strojna w szaty i biżuterię. Podziwiana przez 

swojego boga (mężczyznę). Zatracająca się dla niego. 

I zależna od niego jak kwiat od słońca, gleby i wody. Czasem 

niszczona gradem życia. Odwieczne zmaganie się 

z filozofią losu. Z zadziwiającym upodobaniem – oczywiście 

przenośnia – do japońskich motocykli. Balladyna poruszała 

się Hondą. (Ja na WSK – były takie polskie jednoślady 

– zdążałem wszędzie nawet w przed-po-czasie). Bo 

czas biegł wolniej! Ludzie mieli go na rozmowy, literaturę, 

biesiady. Zwyczajnie dla siebie. Dziś po ten czas biegnący 

jak dawniej Nati przybyła do podwodnego pałacu „(…) 

zdecydowana by pozostać tutaj / gdzie ludzki świat nie ma 

dostępu / (…) / zdaję sobie sprawę z tego / że wszystko to 

jest złudą / wymysłem i iluzją / stąd znamienny gest jej 

dłoni / by nie brać odpowiedzialności / za to co może się 

tutaj zdarzyć wszak / bogowie nie zasypiają (…)”. Obdarzeni 

bardzo ludzkimi odruchami. Cudowna opowieść jak 

szum maleńkiego górskiego potoku. Znanego tylko nam. 

Przy jego źródle spotkałem „Trzy gracje (…) wolne od 

kobiecej zazdrości / i rywalizacji o własne piękno / identyczne 

jak krople wody / jedna przegląda się w drugiej / 

ot, tryptyk siostrzany / pełen powabu i wdzięku / triada 

o którą zabiegać będą / spragnieni w trójnasób / czystego 

brzmienia”. Prawdziwy opis wymarzonego, wyśnionego 

charakteru kobiet. Stasiewicz, obudź się, zejdź na ziemię, 

widzisz te pazury ostre, długie, pomalowane, drapiące… 

plecy, o bogowie. Dobrze, że inna jest – widzę na zdjęciu – 

Młoda Kirke. Poetka zwraca się do niej „Córko boga słońca 

/ tkaczko mgły snującej się / na pałacowych obrzeżach 

/ piastunko ziół którymi Helios / naciera sobie skronie / 

przyjaciółko zwierząt / o duszach uśpionych / milcząca 

struno harfy // ptaku w złotej klatce / przemów”. I przemówiła 

dorosła – pokazała tipsy – zamieniając towarzyszy 

Odyseusza w wieprze. Przyduszona przywróciła im ludzką 

postać i gościnnie podejmowała wszystkich przez cały 

rok. (Hegen, przekaż Kirke mego maila, z przyjemnością 

wybiorę się na Adriatyk; wyspa Ajaja). Podążając za Odyseuszem 

docieramy do Nati w świecie Heliosa wsłuchując 

się w intymną, pełną obaw spowiedź boga słońca: „Wniknęłaś 

w głąb mego świata / kobietą i boginią mi jesteś / 

nawet już nie pamiętam / jak pusto było bez ciebie / przywracasz 

ład i harmonię / nadajesz sens dniom i nocom / 

obdarowany w dwójnasób / odcinam kupony od losu / 

choć wiem że runie mój pałac / gdy kiedyś zapragniesz 

odejść”. 

Chylę czoła przed Marią Magdaleną Pocgaj, plastyczką 

(czucie materii) i poetką (16 tomów wierszy oraz prozy 

– dziennik poetycki Mój lapoński sen), że z taką lekkością 

udźwignęła ciężar wielowymiarowych – z ruchomym 

dnem – foto-grafik Andrzeja Haegenbartha. Stąpała przecież 

po bardzo cienkim lodzie, nie odłamując kry. O tym 

trzeba pamiętać, mając w pamięci mitologię grecką. 

Znakomitym zabiegiem artystycznym Hegena jest stworzenie 

słowiańskiej – o czym pewnie nie wiedział – bogini 

Nati i próbia umieszczenia jej na Olimpie. Nie dziw, że stała 

się ulubioną boginką kapitana Nemo (pierwowzór postaci 

to Polak, powstaniec styczniowy zesłany na Syberię, 

pragnący po powrocie pomścić śmierć rodziny, zatapiając 

statki rosyjskiej floty handlowej. Wydawca uwzględniając 

dobro stosunków francusko-rosyjskich [poprawność polityczna] 

zasugerował Juliuszowi Verne'owi zmianę. I tak 

Nemo stał się Hindusem). Nautilius to hołd złożony Nati. 

I dowiaduję się zaskoczony, że są takie gminy jak Barlinek, 

które potrafią sfinansować publikację albumu. [JS] 


65

Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka – Ignacy Krasicki 

Satyra zabija, nie obraża – Stanisław Jerzy Lec 

WYŚCIG SZCZURÓW 

Szczyty są po to, by ich chcieć, 

więc się ludziska pną do góry, 

swą wspinaczkową tworząc sieć, 

lecz wejść udaje się niektórym. 

Ten wyścig szczurów, owczy pęd 

w krwi nam pulsuje od pokoleń, 

teraz się mówi „taki trend”, 

bo każdy lepszą chce grać rolę. 

Na szczycie kasę, władzę masz 

to, co zdobędziesz wyżej będąc, 

na co pozwolą „boś jest nasz” 

już podlegając szczytnym więzom. 

Byt celebryty, lepszy czas 

i widok, który dech zapiera, 

a ci na dole, klasa mas, 

to przecież są życiowe zera. 

Oni nie weszli tam, gdzie ty, 

ich świat pozostał nadal w dole, 

w swych koleinach każdy tkwi, 

to ty na górze grasz swą rolę. 

Lecz gdy ze szczytu spadniesz raz, 

ręki nie poda ci nikt z góry 

moralny pozostanie kac, 

bo już przed tobą inne szczury… 

Rysunki: Konrad Wieczorkowski 

Zosia Pągowska 

66 


ZŁOTA RYBKA 

Jakiś dzień był pokręcony i nieświeży 

i marzenia się rozprysły niczym szybka. 

Pomyślałam sobie, myjąc stos talerzy, 

tu przydałaby się chyba „złota rybka”. 

W końcu mogłaby się zjawić w moim życiu 

i pozmieniać to i owo na życzenie. 

Już czasami nie wyrabiam na finiszu, 

„złota rybka ” może sprawić, że się zmienię. 

Odczarować, zaczarować mą codzienność, 

porozbierać, poubierać w lepsze ciuszki, 

poprzytulać, licząc cicho na wzajemność, 

porozgrzewać te u rąk i nóg paluszki. 

Zabrać w podróż na Majorkę czy Hawaje, 

obsypywać klejnotami i pieszczotą, 

być mym macho, księciem z bajki, samurajem, 

udowadniać, że jest dla mnie „rybką złotą”. 

Ech, pogięło mnie dziś chyba nad tym zlewem, 

„złotej rybki” się zachciewa… ot głupota! 

Ciepłe kraje, szafa ciuchów, z marzeń Eden? 

A wystarczyłby zwyczajny kawał chłopa… 

Zosia Pągowska 

WAŚNIE 

Dola 

Polan. 

EXPOSÉ 

Przednie 

brednie. 

PAMIĘTNIK 

Życie 

w zeszycie. 

PUSTEJ GŁOWIE 

Dolej 

olej. 

BŁĘDY DZIADKA 

Nauka 

wnuka. 

W CHIŃSKIM TEATRZYKU 

W cenie 

cienie. 

KAFTAN BEZPIECZEŃSTWA 

Szata 

wariata. 

NA NERWOWEGO RUDEGO 

Melisa 

dla lisa. 

PUSTYNIE 

Ogrody 

bez wody. 

PŁOCHLIWA 

Powab 

z obaw. 

NA WSZELKI WYPADEK 

Libido 

się przydo! 

ZALOTNY WIETRZYK 

Dmuchnie 

ufnie. 

ŚMIERĆ 

Stwarza 

grabarza. 

Juliusz Wątroba 

Adama Gwary 

*** 

Wżdy poznały niewiasty z Korony, 

jakie lucrum z włoszczyzny od Bony. 

Wie to mniszka i dwórka, 

jak korzystać z ogórka. 

Lepszy twardy niż długo kiszony. 

*** 

Wszak wiadomo. Gdy baba w Przysusze 

rzeknie: „Pocznij, ać ja ci pobruszę, 

spuść się na mnie”, to juści, 

że chłop na nią się spuści! 

W sensie „zda się”. Tłumaczyć nie muszę. 

*** 

Wspólnikowi powiedział tkacz z Krosna: 

„Czas najwyższy rozdzielić już krosna!”. 

I się zwierzył swej Teres, 

gdzie ma wspólny interes. 

Mam wrażenie, że była zazdrosna. 

*** 

Rzekła tuba do tuby spod Hub: 

„Będzie trudne, więc teraz się skup. 

Aby wzmocnić swe ego 

uczę się angielskiego. 

Z internetu. Rozumiesz, YouTube?”. 

*** 

Rzekł do księdza gej ze wsi Trzyrzecze: 

– Z organistą zgrzeszyłem, nie przeczę, 

za niewielką opłatą. 

– Będzie piekło – ksiądz na to. 

– Otóż to – odparł tamten. – Już piecze! 

*** 

Frau Marlena ma dom w Oberhausen. 

Ale pusty, bez mena, więc ma łzę 

w oku oraz migrenę. 

Przebadano Marlenę 

i stwierdzono, że ma menopauzę. 

*** 

Pewien hrabia wziął żonę z Madery 

i całował ją w cztery litery. 

A konkretnie, to w dłoń. 

W inne – nie. Boże broń! 

Nienaganne miał bowiem maniery. 

*** 

Zapytano Anetę z Morąga 

czy jest coś, co ją w mężu pociąga. 

Rzekła: „Dobry jest w łóżku. 

Noc przesypia na brzuszku 

bez chrapania. I kołdry nie ściąga”. 


67

68 


GERARDO APUD 


69

70 


Sztuka to niezdefiniowana magia, która pomaga nam żyć. 

Zdjęcie z archiwum prywatnego Gerardo Apuda 


71

W sztuce abstrakcyjnej 

72 


najważniejsze są emocje 


73 73

Jedna z wielu bezsennych nocy – Facebook i scrolling 

w poszukiwaniu ciekawych artystów, inspirujących 

artykułów i nietuzinkowych obrazów. 

W pewnym momencie zatrzymuje mnie abstrakcyjny 

obraz, którego kolorystyka przyciąga, niepokoi 

i powoduje, że nie mam już ochoty na walkę 

z bezsennością. Ba! – jestem za nią wdzięczna, bo 

oto całkiem przypadkowo natrafiłam na niezwykłe 

malarstwo bardzo ciekawego artysty. 

Tym artystą jest, mieszkający w Urugwaju, Gerardo 

Apud. Błogosławiąc swoją znajomość języka angielskiego, 

kuję żelazo, póki gorące. Piszę do Gerarda na 

Messengerze, że chcielibyśmy, aby podzielił się swoją 

sztuką z czytelnikami „Post Scriptum” Odpisał od 

razu (po hiszpańsku), że chętnie, że jest zaszczycony, 

że z największą przyjemnością. Tak oto zaczęliśmy 

konwersować o sztuce. 

Gerardo nie za bardzo lubi mówić o sobie, to skromny 

człowiek, oddany całkowicie swojemu malarstwu. 

Trudno było coś od niego „wyciągnąć”. Ale 

chętnie dzieli się swoimi obrazami – w myśl zasady: 

niech sztuka przemówi sama za siebie. 

Urodził się w Montevideo, stolicy Urugwaju, ale 

dorastał i całą młodość spędził w pobliskim mieście 

Pando. Z zawodu jest inżynierem rolnictwa 

z racji jego wielkiej miłości do wiejskiego środowiska. 

Obecnie mieszka godzinę od stolicy – na wsi, 

gdzie ma małą farmę i studio, w którym maluje swoje 

obrazy, ale tylko w nocy, bowiem w dzień jego 

sztuka rodzi się zazwyczaj na łonie natury, wśród rustykalnego 

otoczenia starych drzew. 

Ukończył kilka kursów malarstwa, uczestniczył 

w wielu warsztatach plastycznych, ale największy 

wpływ wywarł na nim ten, który prowadził mistrz 

Nelson Ramos. Pod jego czujnym okiem nauczył 

się najwięcej. Gerardo podziwia wielu malarzy, ale 

najchętniej wraca do dzieł takich artystów jak: Van 

Gogh, Cézanne, Picasso, Klee, Torres García, Barradas, 

Tàpies. 

Zapytałam, czym jest dla niego sztuka? Odpowiedział: 

„Sztuka to niezdefiniowana magia, która pomaga 

nam żyć. To subtelna interpretacja rzeczywistości, 

która wznosi nas na wyższy poziom egzystencji. 

Metafora, która potwierdza naszą własną 

podmiotowość w czasach globalnego przeludnienia, 

gdy na każdym kroku narzuca się nam płaską, niską 

kulturę, która nie pobudza do myślenia, niczego 

nie kwestionuje, gloryfikując konsumpcję jako swój 

główny cel. Sztuka to jedyna broń, która pozwala 

stawić czoła rosnącemu narzucaniu treści ze strony 

władzy i mediów, dzięki niej można czuć się naprawdę 

wolnymi, bez żadnych etykietek. Jest to główne 

antidotum na wszelką panującą ideologię. Jesteśmy 

podmiotami, a nie przedmiotami, dlatego musimy 

bronić naszej indywidualności, rozwijając bardziej 

oryginalną i twórczą egzystencję, która ostatecznie 

będzie najlepszym sposobem na zmierzenie się 

74 


Wassily Kandinsky radził, 

aby do sztuki nie podchodzić tak, 

jak do fotografii, lecz raczej 

jak do dzieła muzycznego. 


75

76 


André Lhote 

– francuski 

rzeźbiarz 

i malarz 

(1885 – 1962) 

oświadczył, 

że to, co jest 

dla człowieka 

najważniejsze 

w obrazie, czy 

w jakimkolwiek 

innym dziele 

sztuki, to jest 

poezja. A pod 

tym względem 

sztuka 

abstrakcyjna 

posiada 

niewyczerpaną 

inwencję. 

z przyszłością, w której coraz potężniej rządzi sztuczna 

inteligencja. Sztuka, bez względu na jej koncepcję, 

jest jedyną rzeczą, która pozwala cieszyć się życiem, 

zaspokaja zmysły, ekscytuje, wywołuje emocje, a tym 

samym pozwala pokonać rutynę, która wszystko rujnuje. 

Jest to ostatecznie jedyny klucz, który pozwala 

nam uzyskać dostęp do wymiaru duchowego i samorealizacji. 

Jak zdefiniować moją sztukę? Jestem malarzem abstrakcyjnym, 

lubię skupiać się na abstrakcyjnych i subiektywnych 

elementach i figurach. Uważam, że abstrakcja 

pozwala obserwatorowi na dopełnienie dzieła 

jego osobistą wizją bez sugerowania interpretacji, 

nie przedstawia rzeczy konkretnych, ale proponuje 

czystą sztukę, wychodzącą poza naszą rzeczywistość, 

nasyconą dynamiką i głębią. W tym nurcie artystycznym 

widz musi podejść do prac intuicyjnie, nadać jej 

niepowtarzalne znaczenie, co nie zdarza się często 

w sztuce figuratywnej. Lubię styl nieformalny i ekspresjonistyczny, 

wywołujący skomplikowane i wolne 

emocje. Bez ograniczania się i szufladkowania. Lubię 

pracować z teksturą, do której podchodzę na różne 

sposoby, często dodając elementy z materiałów alternatywnych. 

Tworząc nowe dzieło, zwykle zaczynam 

od szkiców – podstawowych struktur, na kanwie których 

później rozwijam pojawiające się pomysły. W innych 

przypadkach pozwalam się przeprowadzić przez 

improwizację za pomocą plam, figur graficznych, użycia 

wałków lub form. W obu razach jest to zarządzanie 

strukturami geometrycznymi, do których dodaję symbole 

z różnych kultur według własnego uznania. Swoje 

prace opieram na ukośnych liniach, które staram 

się równoważyć w miarę rozwoju kompozycji. Jest 

to mój własny, niezależny język kształtów, kolorów 

i linii. Na malowanie zwykle poświęcam od 6 do 8 godzin 

dziennie. Moje ulubione medium to wypełnienia 

teksturowane w enduido lub gezzo, na płytach MDF 

o grubości od 3 do 5 milimetrów, później malowane 

farbą akrylową, z wykorzystaniem także innych materiałów”. 

Obrazy Gerarda w swojej geometrycznej abstrakcji, 

z jej rytmami i kontrastami, pełne są ukrytych znaczeń 

– budzą skojarzenia, odwołują się do wyobraźni, 

przypominają poezję. Na temat malarstwa abstrakcyjnego 

pojawiło się wiele debat. Niektórzy traktują 

je wyłącznie jako malarstwo dekoracyjne. Niektórzy 

mają opinię, że takie obrazy może namalować każdy, 

nawet pięciolatek. Zastanawiamy się, czy tego typu 

malarstwo powinniśmy się starać zrozumieć, czy raczej 

przeżywać? Kandinsky w swoim traktacie O duchowości 

w sztuce wspominał o elemencie czysto artystycznym 

i wiecznotrwałym, przenikającym wszystkich 

ludzi, narody i czasy. Takie też jest malarstwo 

Gerarda Apuda – ponadczasowe i wielowymiarowe, 

a do jego percepcji wystarczy jedynie intuicja. [RC] 


77

Z N I E W A L A N A 

W O L N O Ś Ć 

JULIUSZ WĄTROBA 

78 


Niewolnictwo istnieje od 

starożytności. Sankcjonowane przez 

wszystkie cywilizacje – od antycznego 

Egiptu, Grecji, Rzymu przez 

średniowieczną Europę, Azję, Afrykę 

przetrwało formalnie aż do 1981 

roku, bo dopiero wtedy zabroniono 

go w Mauretanii. 

Niewolnictwo, czyli stan, 

w którym jeden człowiek staje się 

własnością drugiego, a właściciel 

może z posiadanym zrobić wszystko, 

traktując go jak rzecz. Różne 

były formy pozyskiwania niewolników. 

Wszystkie jednak nieludzkie, 

niegodne człowieka, choć przecież 

wymyślane przez ludzi, którym się 

zdawało (a może nadal się zdaje), że 

są na tym świecie właśnie po to, by 

owo wynalezione przez swój gatunek 

niewolnictwo z pietyzmem uskuteczniać. 

Służyły temu zarówno religijne, 

jak i ateistyczne uzurpacje. 

Przejdźmy jednak do konkretów, 

do wydarzeń z czasów nam bliższych. 

Oficjalnie niewolnictwo w Stanach 

Zjednoczonych zniósł prezydent 

Lincoln, uwalniając cztery miliony 

czarnoskórych 1 stycznia 1863 roku. 

W Polsce chłopi przestali być niewolnikami 

na swojej ziemi w 1807 roku 

w zaborze pruskim, w 1848 w zaborze 

austriackim, a w 1864 roku w zaborze 

rosyjskim, gdzie car Aleksander II wydał 

dekret o uwłaszczaniu chłopów. 

Przynajmniej teoretyczny. 

Myliłby się jednak optymista 

sądzący, że niewolnictwo zniknęło 

w pomroce dziejów. Ono nadal ma się 

dobrze, a nawet coraz lepiej, ale już 

w formie bardziej wysublimowanej 

i perfidnej – w białych rękawiczkach, 

na miarę XXI wieku. Bo jak inaczej 

nazwać to, co dzieje się na naszych 

oczach i z naszym udziałem, co widzi 

i o czym mówi cały świat? Nie chodzi 

nawet o handel kobietami, „fermy” 

niewolników pozbawionych 

paszportów i wszelkich praw czy 

niewolniczą pracę dzieci w Chinach, 

w Indiach oraz w Afryce… 

Wolność to piękne słowo! Podobnie 

do haseł na transparentach, 

urzekających przedwyborczych obietnic. 

Jednak owo piękno tylko w teorii 

– której siostrą jest naiwność.

Odzyskiwanie wolności kończy się 

najczęściej popadaniem w inną niewolę, 

bo na nasze nieszczęście, wolność 

może się kończyć i najczęściej 

kończy się już tam, gdzie zaczyna 

się ekonomia, od której wszyscy 

jesteśmy uzależnieni. Wprawdzie 

widziałem w telewizji pewnego 

pana przysięgającego na wszystkie 

świętości, że karmi się wyłącznie 

energią słoneczną, która mu 

wystarcza do życia, ale nie każdy ma 

takie (urojone?) predyspozycje i by 

przeżyć, musi pracować. W związku 

z tym po wolności zostają liche, poszarpane 

na wietrze parawaniki nazywane 

prawami pracowniczymi. 

Zaczyna się już od zatrudniania 

młodych, najzdolniejszych i najbardziej 

kreatywnych, by w krótkim 

czasie wyssać z nich wszystkie siły 

w celu zrealizowania niecnych zamiarów 

„panów i władców” czy szarych 

eminencji. Efektem końcowym ma 

być, oczywiście, zysk. Za wszelką cenę, 

a przede wszystkim kosztem zdrowia 

(głównie psychicznego) młodych pracowników, 

wyrzucanych na śmietnik 

jak niepotrzebna zabawka, gdy nie są 

już w stanie pracować twórczo. Owi 

młodzi zdolni muszą być dyspozycyjni 

przez dwadzieścia cztery godziny 

na dobę. Miejsce pracy staje się 

wszystkim. I choć zarabiają nieźle, 

tracą najcenniejszą wartość – właśnie 

wolność. 

Nie trzeba szukać przykładów 

zniewolenia w przekazach medialnych. 

Wystarczy przyjrzeć się najnormalniejszej 

w świecie, jak się wydaje 

na pierwszy rzut oka, maleńkiej firmie, 

gdzie kamery śledzą każdy ruch 

pracownika, a zatrudniony, np. nadzorujący 

proces technologiczny, musi 

przez osiem godzin stać, choć mógłby 

w tym czasie przysiąść na chwilę, 

by ulżyć nogom. Ale nie wolno, bo 

właściciel ma takie widzimisię. A że 

jest Bogiem w swojej firmie, może 

latami stosować mobbing i gnębić 

na wszystkie sposoby „poddanych”. 

Wie, że i tak jest bezkarny, bo pracujący 

niewolniczo nieszczęśnicy mogą 

tylko zacisnąć zęby i w duchu przeklinać 

skurwysyna, któremu się wydaje, 

że decyduje o wszystkim oraz 

że wszystko mu wolno (nieraz z molestowaniem 

włącznie). Przecież 

ma świadomość, że ktoś kto ma na 

utrzymaniu rodzinę, zrobi prawie 

wszystko, by pracy nie stracić… Może 

się wprawdzie sądzić, ale nawet jeśli 

wygra, już nie będzie mógł pracować 

u pana, którego miał czelność 

oskarżać i na dodatek prawnie pozywać! 

Zniewolenie kwitnie i nic nie 

wskazuje na to, by kiedykolwiek 

miało się skończyć. Jeszcze ważniejsze 

od zniewolenia fizycznego jest to 

psychiczne, gdy już nie tylko ciało, 

lecz także umysł staje się niewolnikiem 

psychopatycznych właścicieli 

firm… Wiem coś na ten temat z autopsji… 

Już chciałem napisać, że mam 

szczęście, bo przynajmniej na stare 

lata jestem naprawdę wolny, ale spojrzałem 

na palec… ze złotą obrączką. 

Teoretycznie jesteśmy wolni. 

Możemy rzucić pracę, wykrzyczeć 

pracodawcy prosto w twarz, co o nim 

myślimy, wysłać go w diabły i powiedzieć 

jednoznacznie, gdzie go mamy. 

Możemy też trzasnąć drzwiami 

i być wolnymi jak… dzika świnia na 

zakręcie. Jednak to radykalne i często 

słuszne rozwiązanie nie zapewni 

środków na utrzymanie siebie, rodziny 

i ewentualnych kosztownych kochanek! 

Ale żarty na bok. Temat 

jest dramatyczny w swojej realności, 

dosłowności i wszechobecności. 

Funkcjonuje wszędzie tam, gdzie istnieje 

relacja pracodawca – pracownik! 

Od kleru poczynając, na wojskowości 

kończąc. 

Niewoleni jesteśmy nakazami 

i zakazami, często wymyślanymi tylko 

po to, by ową niewolę usankcjonować, 

czasem nawet bezprawnym 

prawem, które zależnie od tego, 

kto je interpretuje, jest białe jak leluja, 

to znów czarne jak sadza z pieca, 

w którym diabeł pali. 

Wolność jest jak piękny sen, 

który po przebudzeniu przywołuje 

do rzeczywistości jawa zniewolenia. 

A może to fatamorgana powstała, by 

palącą pustynię zniewoleń zamienić 

w urojoną chwilę zielonej oazy wolności? 

Jakby tego było mało, czyha 

jeszcze na nas płynące z nas samych 

uzależnienie od nałogów, tracenie 

wewnętrznej, najprawdziwszej 

wolności. Nie pozbawią jej nas ani 

przymus ekonomiczny, ani systemy 

polityczne, ani nieszczęśliwe zbiegi 

okoliczności, bo zależy ona od nas samych 

– a i to nie zawsze, gdyż na nasze 

wybory, nawet te najintymniejsze, 

wpływają okoliczności zewnętrzne. 

Również wrodzone predyspozycje 

wtrącają często swoje trzy grosze 

(a czasem i większe kwoty) wiodące 

do zniewoleń pod postacią uzależnienia 

od nikotyny, alkoholu, narkotyków, 

hazardu itd. Alkohol jest nasz 

swojski, polski, piastowski, tradycyjny 

(a tradycję ojców trzeba szanować?): 

bimber, pędzony, zależnie od sytuacji, 

albo legalnie (na własny użytek), albo 

pod groźbą wysokich kar (jak w stanie 

wojennym), tak wysokich, że nic, 

tylko się upić, zanim w ogóle zacznie 

się pędzić! Za to już narkotyki przywędrowały 

z daleka, by zniewalać 

drożej, perfidniej, niebezpieczniej 

i w sposób… bardziej ucywilizowany. 

Są znane w Polsce od dawna, o czym 

zaświadczył własnoręcznie Witkacy, 

tworząc pod ich wpływem oryginalne 

portrety, głównie atrakcyjnych 

dam. Choć właściwie nie do końca 

wiadomo, czy autorami owych wyjątkowych 

konterfektów był genialny 

Staś, czy też plugastwa, które zażywał. 

A na swych niezwykłych dziełach 

zapisywał skład wspomnianych diabelskich 

mieszanek. 

Jak by jednak nie patrzeć, narkotyczne 

zniewolenie przywędrowało 

do naszego zniewolonego kraju 

razem z wolnością, z demokratyczny- 

79 


mi i wolnościowymi ideałami! A choć 

wszyscy o tym dobrze wiedzą, w sieć 

nałogów wpadają coraz to nowsi 

sfrustrowani i przewrażliwieni osobnicy, 

szukający nielegalnego ukojenia 

pod postacią umownego białego 

proszku. Ich potrzeby przynoszą zysk 

niegodziwcom, budującym fortuny 

na nieszczęściu bliźnich, albo ratują 

budżet państwa dzięki zalegalizowanej 

wódzie naszej powszedniej. 

Tu dochodzić zaczyna do głosu, nieco 

bełkoczący, wątek patriotyczny! 

Człowiek w niewoli nałogów… To 

straszna niewola, traktująca wszystkich 

równo – jak śmierć: geniusza 

i kmiotka, głupca i mędrca, ateistę 

i wierzącego, którzy z wiarą czy 

niewiarą, nie są w stanie poradzić 

sobie na trzeźwo, na czysto ze swoim 

życiem, które nie do życia… 

Żyjemy w wolnym kraju. Mamy 

tu umowną wolność, z kwestią wyborów, 

a nawet z wolnym czasem 

włącznie. Ale te wybory są podsuwane 

„wyborcom” pod nos i zamiast 

poszerzać, ograniczają wolność, 

a rzeczywiści decydenci wprost pchają 

się z butami w nasze życie. By było 

bezpiecznie i poprawnie politycznie, 

by nie rozsiewać ziaren nienawiści. 

Spójrzmy dla przykładu na idiotyzmy 

telewizyjne, dotyczące praktycznie 

wszystkich nadających stacji. 

Prześcigają się one w emisji coraz 

bardziej kretyńskich programów, 

równających w dół, sięgających dna, 

byle tylko rosła oglądalność mierzona 

milionami, byle sycić prymitywne 

gusty głodnych taniej rozrywki pożeraczy 

lekkostrawnej papki sączącej się 

z wielocalowych ekranów. 

„Żeby Polska żyła głupiej, a ludziom 

żyło się debilniej” – takie 

strawestowane niegdysiejsze hasło 

przychodzi mi na myśl. Wynika ono 

po części z tego, że telewizja nie 

wymaga od widza żadnego wysiłku. 

Telewizor się włącza i od razu można 

odbierać informacje, najlepiej te 

najprymitywniejsze i niewymagające 

myślenia, niezmuszające do refleksji, 

poznawania nowych światów 

czy zachwytów nad kreatywnością 

genialnych bliźnich. Ma być tłumnie, 

stadnie i masowo, aby żądny 

poklasku i pełny pychy osobnik mógł 

z dumą obwieścić, na wizji rzecz 

80 


jasna, że oglądalność „takiego a takiego 

nędznego programiku” 

wynosiła „tyle a tyle milionów”! Żeby 

jednak umysły ludzi się otwierały, 

musieliby oni raczej wyłączyć telewizory. 

Mamy więc niby-wolność, niby 

do wyboru, serwowaną perfidnie 

i z premedytacją. Co mamy wybierać? 

Którą prawdę? Przez kogo głoszoną? 

Która lepsza i prawdziwsza? 

Niestety sprawdza się tu też 

znane z francuskich historycznych 

doświadczeń hasło, mówiące o tym, 

że rewolucja pożera własne dzieci. 

Nie powinno więc zbytnio dziwić, że 

ta wolność, także wyborów, pożera 

dzieci wolności. Te, które o nią latami 

walczyły i wywalczyły, uwiarygodniając 

heroizm ofiarami za zapisywaną 

w postulatach i na sztandarach jako 

wartość największą… Właśnie ta 

utęskniona, wymodlona (jeśli wierzyli), 

oczekiwana wolność zostaje przez 

nich samych ograniczana, rugowana, 

bo stała się… niebezpieczna. Gdy 

istnieje, zagraża im samym, którzy 

posiedli władzę i drżą, że ją mogą 

utracić, a z nią wszystkie przynależne 

jej profity. Bo czują na plecach oddech 

zagrożenia myślących inaczej 

(często wypływających z tego samego 

źródła), którzy stają się wrogami, 

bo „gen rządzy władzy” zaślepia 

i rozgrzesza – od zarania ludzkości. 

Ale po co się emocjonować tym, 

na co mamy tak niewielki wpływ, gdy 

piękno na wyciągnięcie... wzroku – 

w błękicie nieba, w górskim strumieniu, 

w śpiewie drzew... 

Prawdziwym i właściwie jedynym 

obszarem wolności w licznych 

zniewoleniach jest twórczość, 

niczym nieskrępowana wolność artysty, 

ograniczona jedynie krańcami, 

nieskończonej przecież, wyobraźni. 

Gdy twórca może być naprawdę sobą, 

realizować się na tysiąc sposobów,

tak jak chce, jak mu umysł i serce 

dyktują. Kiedy pisarz wybiera z dwustu 

tysięcy słów te najwłaściwsze, 

kompozytor z setek nut brzmiące 

najpiękniej, a malarz z całej gamy 

odcieni, kształtów i faktur akurat te, 

które w danej chwili są dla niego najważniejsze. 

Nawet ta prawdziwa i jedyna wolność 

rodzi się z tęsknoty i z licznych 

zniewoleń. Jednak być może, a nawet 

na pewno, dla takiej wolności warto 

żyć. Zupełnie inną sprawą jest to, co 

z wytworem artystycznej wolności 

dzieje się po akcie tworzenia. Czy artysta, 

patrząc chłodno, z dystansu, na 

swoje umowne dzieło, zechce się nim 

podzielić z odbiorcami? Czy autocenzura 

wyprzedzi oficjalne zastrzeżenia 

decydujących autorytatywnie o losie 

poczętego z wolności i dla wolności 

tworu? Czy krytycy wszelkiej maści 

(podobni eunuchom, co to wiedzą 

jak, tylko nie są w stanie) łaskawie 

pozwolą stworzonemu dziełu zaistnieć? 

Co z tego istnienia wyniknie… 

I ilu genialnych twórców nie zaistnieje! 

O ilu van Goghach i Norwidach 

nigdy się nie dowiemy. To pewne 

jak śmierć i podatki, że oni byli, są 

i będą. Wspomniana, genialna dwójka, 

o której wszyscy wiemy, też miała 

tylko zezowate szczęście, zdobywając 

sławę pośmiertną. Ale tak to już jest 

na tym zniewolonym, także artystycznym 

świecie. Żeby zaistnieć, trzeba 

mieć talent, z którym przychodzi się 

na świat, pracowitość zależącą od 

determinacji i silnej woli oraz niezbędne, 

choć niezależne od twórcy, 

szczęście – zbieg okoliczności sprzyjających 

pod postacią sytuacji, spotkań 

właściwych ludzi w odpowiednim 

czasie… Siły Sprawczej, którą nazwę 

enigmatycznie Tajemnicą… 

Z tych genów rodzą się wojny – 

albo by się wyzwolić z niewoli, albo 

by jeszcze bardziej zniewolić tych, 

którym śni się wolność. Najgorsze jest 

zaś to, że światem rządzili (a może 

nadal rządzą) charyzmatyczni psychopaci, 

dla przykładu przywołam tylko 

Hitlera i Stalina. To jest największy 

dramat ludzkości – nie do rozwiązania. 

Kwadratura koła przy tym to błahostka… 

Osobnym tematem, z polskiego 

punktu widzenia najważniejszym, 

jest nasza narodowa wolność 

i wiekowe zniewolenia. Wynikały one 

z fatalnego położenia geopolitycznego, 

ale także negatywnych cech, np. 

egoizmu ludzi sprawujących władzę. 

Jest też paradoksem i chichotem, nie 

tylko odległych dziejów, że niestety 

historia lubi się powtarzać. Dla lepszego 

samopoczucia zaufam i uwierzę 

naszej noblistce zapewniającej, że 

„nic dwa razy się nie zdarza”. 

Przecież uroda świata, ta najszerzej 

pojęta i ta kończąca się na drżącym 

liściu mimozy, wynika właśnie 

z różnorodności. Więc „różnijmy się 

pięknie” – powtarzam za Norwidem, 

bo piękno rodzi się z różności, ale 

wolnej, nie zniewolonej… 

Wolność, o której nieporadnie 

i chaotycznie próbuję pisać, nie ma 

nic wspólnego ze swawolą, z przyzwoleniem 

na czynienie krzywdy drugiemu 

człowiekowi. On też żyje tylko 

jednym życiem, pod jednym niebem 

ze mną, na wspólnej ziemi… Ale to 

rozważania na kolejny felieton, który 

może również urodzi się z podszeptów 

wolności, za którą tęsknimy i na 

którą czekamy. Byle nie było to niedoczekanie… 

Wolność i zniewolenie – temat 

rzeka, morze, niewyczerpany ocean. 

Wypada, niestety, zakończyć smutną 

konstatacją: cała historia ludzkości to 

naprzemienne zniewalanie i dążenie 

do wolności po to, by zniewalać… 

[JW] 

Autorką obrazów jest Lu Kasyc / Paulina Cysak 

Wydaje mi się, że wrażliwy 

człowiek przychodzi na świat z wolnością 

zakodowaną w DNA, zaś 

niewrażliwy, gruboskórny, chamski 

z genem zniewalania… Zawsze były, są 

i będą jasność oraz ciemność, dobro 

i zło, wolność i niewola. A gen zniewolenia 

bliziutko genu żądzy władzy, 

który zaślepia i rozgrzesza tych, 

którzy go mają, zwykle dożywotnio, 

choć zdarzają się, niestety rzadko, cudowne 

zawrócenia i nawrócenia. 


81

82 


Trzecie oko 

Janusza Strugały 


83

84 


Zdjęcia: Janusz Strugała

Kiedy patrzę na zdjęcia Janusza, 

uśmiecham się rozbawiona, bo 

zawsze przypomina mi się jeden 

z wpisów w księdze biura turystycznego: 

„Żądam zwrotu przynajmniej 

części pieniędzy, pobyt był całkowicie 

nieudany. Taras i okna pokoju wychodziły 

na morze i przez cały dzień 

nudny, monotonny widok, za duże 

pieniądze. I czym się tu zachwycać!?”. 

A ja się zachwycam. Zdjęciami. I marzę 

o takich oknach… 

Gdy Janusz Strugała wychodzi 

z domu, może zapomnieć komórki, 

portfela, szalika, ale nie aparatu. 

– Komórkę ma przy sobie prawie 

każdy, z zupełnie przyzwoitej jakości 

aparatem – uśmiecha się. – 

To wyznacznik technologicznego 

postępu. Można uwiecznić każdą 

chwilę, wydarzenie, otoczenie, 

dodać na portal społecznościowy 

i zdjęcia, filmy może oglądać natychmiast 

cały świat. To wielka zaleta 

supertechnologii. Ale to nie 

zabawa dla fotografa artysty. Ten 

musi mieć pełne opcje zmiany ekspozycji, 

kadrowania, wyostrzania 

wybranych planów, szczegółów, 

zoom. I nie ma tu żadnej relacji komórka 

– aparat. 

znajdzie jednak w tym mnóstwo 

niuansów, detali, które dla zwykłego 

obserwatora nie mają znaczenia, 

są wręcz niewidoczne. Diabeł tkwi 

w szczegółach. Doceniam tych, którzy 

to widzą i zapisują takie obrazy. To 

„trzecie oko”, jak powiedziałaś, jest 

darem. 

„Trzecie oko” Janusza ostrości nabrało 

już w szkole podstawowej – należał 

do kółka fotograficznego. W szkolnej 

ciemni wywoływał tysiące zdjęć. 

Wspominając, wzrusza się. A ja jestem 

w stanie go zrozumieć, bo mam 

podobne reakcje. Jako dziennikarka 

Kropi, wieje czy żar z nieba – niemal 

codziennie mknie nadmorską kołobrzeską 

ścieżką rowerową. Przystanek: 

plaża. Uruchamia „trzecie oko” 

i spędza szczęśliwe godziny z aparatem 

fotograficznym. 

Siedzimy w Kołobrzegu nad filiżankami 

z espresso. Musi być mocna 

kawa, bo mży, jest sennie. A Janusz 

się cieszy. Ustrzeli jakieś rarytasy, zatrzyma 

krople, spenetruje kałuże, na 

mokrym piasku odkryje różne oblicza 

sztuki. Pytam go o relacje komórka – 

profesjonalny aparat. 

Wsuwam dyskretnie swoje oppo pod 

serwetkę. Dzielę się z Januszem opowieścią 

o niezadowolonych nadmorskich 

turystach i ich skardze w biurze 

podróży. 

– No wiesz – rozbawiony rozkłada 

ręce – nie dyskutuję o gustach. Ja tylko 

wiem, że morze jest niesamowite 

i niepowtarzalne. Bywa, że to swoisty 

„samograj”. Mam na myśli spienione 

fale, galerię chmur, prześwitów 

słońca. Wystarczy dobrze skadrować 

i uwiecznić. Poszukujący fotograf 

setki godzin spędzałam w ciemni nad 

kuwetą, a każdy obraz przed pojawieniem 

się był tajemnicą, wyczekiwaniem 

podszytym niepokojem. Ogromne 

emocje. Mój rozmówca przytakuje, 

tak, było dokładnie tak… 

– Po szkole zatrudniony zostałem na 

etacie w Chodzieskim Domu Kultury 

jako instruktor fotografii – wspomina 

Janusz Strugała. – Regularnie jeździłem 

wtedy do Piły, do Wojewódzkiego 

Ośrodka Kultury, i tam dokształcałem 

się pod okiem cenionych artystów fo- 


85

Diabeł tkwi w szczegółach. 

86 


tografików. Tak zdobyta wiedza bardzo 

mi się przydała, kiedy związałem 

się z telewizją, dla której produkowałem 

programy jako Agencja Medialna. 

Wystawiałem swoje prace w kraju 

i za granicą. Z aparatem nie rozstawałem 

się nigdy i trwa to do dzisiaj. 

Fotografowanie to jedna z pasji 

tego człowieka o dużej wrażliwości. 

O wielu innych zamiłowaniach zadecydowała, 

bez wątpienia, po prostu 

artystyczna dusza. Dość wspomnieć, 

że jest on dużego formatu koncertującym 

gitarzystą, kompozytorem, wokalistą, 

poetą i powieściopisarzem, 

założycielem kilku portali poetyckich, 

członkiem Zarządu Kołobrzeskiego 

Oddziału Stowarzyszenia Autorów 

Polskich. Nieobca mu jest zawodowo 

grafika komputerowa i videofilmowanie. 

I sądzę, że we wszystkich tych 

dziedzinach niemałą rolę odgrywa 

„trzecie oko”… [WDS] 


87

88Foto: Janusz Strugała 



89

Villanella 

Villanella „jest francuską 

formą skodyfikowaną 

w XVI stuleciu. Utwór Jeana 

Passerata J’ay perdu 

ma Tourterelle, napisany 

w 1574 roku, a opublikowany 

w 1606 roku, jest jednym 

i zarazem jedynym 

renesansowym przykładem 

dziewiętnastowersowej, 

alternacyjno-refrenowej 

formy, obecnie nazywanej 

1 

villanellą” . 

Villanella to wiersz, który 

zwraca uwagę swą melodyjnością 

i oryginalnością. 

Układ zwrotek wygląda 

następująco: po pięciu trójwersowych 

następuje jedna 

czterowersowa. Ilość głosek 

w wersie jest dowolna. Najważniejsze 

są powtarzające 

się wersy, natomiast 

same rymy występują tylko 

w dwóch wariantach: rym 

a, z rymami wiodącymi a1 

i a2, oraz rym b. 

Całość w takim układzie jak poniżej, 

na przykładzie kanonicznego utworu 

Passerata: 

J’AY PERDU MA TOURTERELLE 

STRACIŁEM TURKAWECZKĘ MĄ 

Straciłem Turkaweczkę mą: a1 

Czy naprawdę słyszę ją? b 

Za nią podążyć chcę. a2 

Żal czujesz po samiczce swej, a 

Niestety! Tak dzieje się i mnie: b 

Straciłem Turkaweczkę mą. a1 

Jeśli twa miłość wierna, a 

Stała też jest ma wiara: b 

Za nią podążać chcę. a2 

Na nowo powtarza się twa skarga; a 

Ja sobie żałować muszę wciąż: b 

Straciłem Turkaweczkę mą. a1 

Mej pięknej już nie widząc, a 

Nic więcej nie widzę pięknego: b 


Śmierci, którą wzywam po wielokroć, a 

Weź tego, co ci się oddaje: b 

Straciłem Turkaweczkę mą a1 


tłum. Krystyna Wojtynek-Musik 

1. J. Dembińska-Pawelec, Villanella. Od Anonima do Barańczaka, 

Katowice 2006, s. 24. Historię villanelli rekonstruuję w całości 

w oparciu o tę pozycję. 

90 


Osiągnięcie pożądanego efektu wymaga 

ze strony autora nakładu pracy i cierpliwości, 

co widać także w powyższym przekładzie – 

z uwagi na konieczność zachowania formy 

i specyfikę języka polskiego nie było możliwe 

zachowanie dokładnych rymów. Powtórzenia 

w villanelli nie są tylko pustym ozdobnikiem. 

Specyfika tego gatunku polega na tym, 

że powtarzające się wersy powinny ściśle 

wiązać się z treścią utworu i tworzyć z nią 

integralną całość. Innymi słowy, jeśli wiersz 

może być napisany w inny sposób, to nie jest 

prawdziwą villanellą. 

Jeżeli wersy z rymem a1 i a2 powtarzają się 

w całości, villanellę określa się jako „mocną” 

(bez wartościowania), natomiast jeśli 

któryś z nich powtarza się tylko w połowie 

(przy zachowaniu rymu i rytmu) villanella 

jest „słaba”. Te drugie wydają się mniej 

monotonne i łatwiej utrzymać w nich sens 

wiersza. Jednakże wyżej ceni się villanelle 

z powtórzonymi w całości wersami, które 

nie brzmią przy tym jak wyrwany z kontekstu 

refren. 

Ani, jedynej 

PŁAKAŁA W NOCY, ALE NIE JEJ PŁACZ GO ZBUDZIŁ 

Płakała w nocy, ale nie jej płacz go zbudził. 

Nie był płaczem dla niego, chociaż mógł być o nim. 

To był wiatr, dygot szyby, obce sprawom ludzi. 

I półprzytomny wstyd: że ona tak się trudzi, 

to, co tłumione, czyniąc podwójnie tłumionym 

przez to, że w nocy płacze. Nie jej płacz go zbudził: 

ile więc było wcześniej nocy, gdy nie zwrócił 

uwagi – gdy skrzyp drewna, trzepiąca o komin 

gałąź, wiatr, dygot szyby związek z prawdą ludzi 

negowały staranniej: ich szmer gasł, nim wrzucił 

do skrzynki bezsenności rzeczowy anonim: 

„Płakała w nocy, chociaż nie jej płacz cię zbudził”? 

Na wyciągnięcie ręki – ci dotkliwie drudzy, 

niedotykalnie drodzy ze swoim „Śpij, pomiń 

snem tę wilgoć poduszki, nocne prawo ludzi”. 

I nie wyciągnął ręki. Zakłóciłby, zbrudził 

toporniejszą tkliwością jej tkliwość: „Zapomnij. 

Płakałam w nocy, ale nie mój płacz cię zbudził. 

To był wiatr, dygot szyby, obce sprawom ludzi”. 

STANISŁAW BARAŃCZAK 

wiersz z tomu Chirurgiczna precyzja 

Według źródeł villanella to neapolitańska 

pieśń z XVI wieku, a jej nazwa pochodzi 

od włoskiego słowa villano, czyli wieśniak. 

Bezpośrednie związki z folklorem podważa 

jednak finezyjny charakter villanelli i jej duże 

walory artystyczne, które wskazują raczej 

na stylizację folklorystyczną dworskich 

utworów. Włoska, pierwotna wersja 

villanelli miała cztery strofy i następujący 

układ rymów: abb abb abb ccc. 

Francuski poeta Jean Passerat (1534–1602) 

zachwycił się villanellą podczas pobytu 

na włoskim dworze i napisał w 1574 roku 

wiersz J’ay perdu ma Tourterelle, kodyfikując 

tym samym formę gatunku obowiązującą 

do dziś. Utwory tego typu jednak nie 

zainteresowały wystarczająco większości 

ówczesnych poetów, więc villanella nie 

zdobyła popularności za życia Passerata. 

Nie pomógł nawet fakt, że villanelle 

pisywali członkowie Plejady, grupy 

poetyckiej mającej duży wpływ na 

tworzącą się w tamtym czasie literaturę 

francuskojęzyczną (m.in. Joachim du 

Bellay czy Phillippe Desportes). O villanelli 

zapomniano na ponad dwa wieki, aż do 

1840 roku, kiedy to wiersz Passerata odkryli 

francuscy romantycy. Wierzyli oni błędnie, 

że pisząc własne villanelle, wskrzeszają 

antyczną tradycję, na której opierali się 

poeci współcześni Passeratowi. 

Wśród francuskich villanelli z XIX wieku 

przeważały sielanki oraz utwory o tematyce 

miłosnej. Traktowano je jako lekkie wiersze, 

służące rozrywce i zabawie słowem. 

Poważniejszy stosunek do villanelli mieli 

poeci anglojęzyczni, którzy wykorzystywali 

ją do przekazywania treści filozoficzno- 

-refleksyjnych. To właśnie dzięki twórcom, 

takim jak Oscar Wilde, Wystan Hugh Auden, 

James Joyce, Dylan Thomas, Sylvia Plath, 

Elizabeth Bishop czy James Merrill u schyłku 

XIX wieku i w kolejnym stuleciu nastąpił 

prawdziwy rozkwit gatunku. W literaturze 

polskiej spopularyzował ją Stanisław 

Barańczak, zarówno poprzez swoją pracę 

translatorską (przekłady Thomasa, Audena 

i Bishop), jak i własną twórczość (np. Płakała 

w nocy, ale nie jej płacz go zbudził). [JJ] 


91

Villanella 

Villanella zachwyca już brzmieniem swojej nazwy, 

uwodzi łagodnością, 

przywołuje konotacje pastoralne, 

dopomina się kojarzenia z muzyką. 

Joanna Dembińska-Pawelec, „Villanella. Od Anonima do Barańczaka” 

Z OKNA NA KTÓRYMŚ PIĘTRZE TA ARIA MOZARTA 

Z okna na którymś piętrze ta aria Mozarta, 

kiedy szedłeś wzdłuż bloku. A w tej samej chwili 

waliły się i z gruzów wstawały mocarstwa. 

„Non sò più..." – ten żar róż bez ciężaru, ten żart na 

śmierć i życie, pędzący za chmarą motyli 

anapest tętna. Właśnie ta aria Mozarta 

m i a ł a tu brzmieć, jak gdyby istniała gdzieś karta 

praw przechodnia spod bloku, której nie gwałcili 

ci inni my, ci z gruzów wznoszący mocarstwa – 

gwarancja, że choć jedna zasłona, nie zdarta 

do szczętu płyta, przetrwa; że zawsze uchyli 

jakieś okno czy wyrok ta aria Mozarta. 

Jak gdyby wszystkie dobra zdążyła ta martwa 

ręka niepoczytalnie zapisać nam, czyli 

kupczykom gruzów, z których wstawały mocarstwa, 

w których rosła, wbrew nim, na niczym nie oparta 

wiara, że to nie błąd, że nigdy się nie myli 

w oknie na którymś piętrze ta aria Mozarta. 

Waliły się i z gruzów wstawały mocarstwa. 

Wiersz z tomu Chirurgiczna precyzja 

STANISŁAW BARAŃCZAK 

Joanna Jakubik 

BIAŁA DAMA 

Biała chmura w wiosennym ogrodzie, 

gdy na wietrze drży w białej sukience, 

kto dorówna magnolii w urodzie? 

Kiedy kwitnie, przychodzę tu co dzień, 

by uśmiechnąć się chociaż w podzięce 

do tej damy w wiosennym ogrodzie. 

O poranku drżą płatki na chłodzie, 

jak motyle spadają wprost w ręce. 

Kto dorówna magnolii w urodzie? 

Kwiat, co niesie nam radość, by w zgodzie 

budzić dobre uczucia goręcej. 

Jak zjawisko w wiosennym ogrodzie. 

Spadłe płatki pływają po wodzie 

i przybywa ich więcej i więcej. 


Urok kwiatów tych zawsze jest w modzie. 

Sam ją zobacz i zrób to czym prędzej, 

póki kwitnie w wiosennym ogrodzie. 


92 


PORCELANOWE JEZIORO 

Joanna Jakubik 

DZIKA RÓŻA 

Tam gdzie księżyc przypadkiem wieczorem, 

tuż przy brzegu się wplącze w sitowie, 

możesz znaleźć uczucie nie w porę. 

To jezioro zielonym kolorem 

zauroczy, zamąci ci w głowie 

i odbicie księżyca wieczorem. 

Wyobraźni jest tylko wytworem, 

czy się może zdarzyło? Nie powiem. 

A pojawia się często nie w porę. 

Choćbym chciała, to słów nie dobiorę, 

może księżyc ci resztę dopowie, 

w twoje okno zaświeci wieczorem. 

Kiedy idziesz ostrożnie, z uporem, 

choć to przecież uczucie nie nowe, 

myślisz: – Po co mi, przecież nie w porę. 

Jeden krok, a już stoi otworem 

siódme niebo, choć świat twój na głowie. 

Amor sklei i Księżyc wieczorem 

z porcelany uczucie nie w porę. 

Krzak dzikiej róży obok kamienia, 

kwitnie czerwono i cieszy oczy. 

Rośnie w ogrodzie, którego nie ma. 

Radością mami jak od niechcenia, 

pamięć o czasie przyćmi, zamroczy, 

krzak dzikiej róży obok kamienia. 

A tamtych ludzi już dawno nie ma. 

Każdy z nich w inną stronę gdzieś zboczył. 

Pozostał ogród, którego nie ma. 

Kamień, ruina, chwila zwątpienia, 

kiedy przybyli tutaj po nocy, 

gdzie dzika róża obok kamienia. 

Wszystko przemija, czas pamięć zmienia 

groby zielenią już las otoczył 

i tamten ogród, którego nie ma. 

Choć ludzkie losy w niwecz odmienia 

historia, kiedy kołem się toczy, 

wciąż rośnie róża obok kamienia, 

w tamtym ogrodzie, którego nie ma. 

MAJAKI 

Dorota Czerwinska 

' 

MASKA RADA 

Zmył się cień na zegarze przy starej fontannie, 

aż ze zdumienia pyski rozwarły delfiny 

i zachłyśnięte deszczem snują wizje czarne. 

Cisza jak pustką zasiał – wczoraj było gwarniej, 

w kolorowych sukienkach radosne dziewczyny 

pieściły cień zegara przy starej fontannie. 

W zbyt wielkich pelerynach ukryci starannie 

zsuwamy maski z twarzy, bo się nie godzimy 

na zasłonięcie słowa i na wizje czarne. 

Tu kiedyś Casanova mydlił oczy pannie, 

król Stanisław balował, aż szyby dudniły… 

Jak kamień milczy zegar przy starej fontannie. 

Na chmurze Canaletto miesza swoje farby, 

zakochany w tym mieście, nawet gdy bez siły 

w szarych strumieniach deszczu topi wizje czarne. 

Skuliły się na klombach kwiaty wielobarwne 

– one są, one będą, bo zawsze tu były. 

Wzejdzie poranne słońce przy starej fontannie, 

rzuci cień na wskazówkę, płosząc wizje czarne. 

W moim mieście arlekin tuli się do szyby, 

po policzku łza spływa – odłamek kryształu 

pieści maskę woskową albo z twardej gliny. 

Rozpacza głupi pajac, bojąc się godziny, 

gdy przyjdzie twarz odsłonić – bezczelnie lub śmiało 

w moim mieście arlekin tuli się do szyby. 

Czy to sen, czy na jawie toczą się te dziwy? 

Czasem rządzi zaraza, zbyt wiele się stało, 

by zrzucić maski z wosku albo z twardej gliny. 

Chciałby przenieść się nocą do swej Kolombiny, 

lecz morowe powietrze drogi poplątało… 

Płacze biedny arlekin, tuląc się do szyby. 

Powszechna maskarada, co by było, gdyby 

wyłączyć straszną ciszę, w tańcu pójść na całość, 

depcząc maseczki z wosku albo z twardej gliny? 

Danse macabre uderzył w sobie znane tryby 

– w korowodzie równości miasto odrętwiało. 

Przerażony arlekin tuli się do szyby, 

niszcząc maskę woskową albo z twardej gliny. 


93

Villanella 

Maria Bednarek 

Elizabeth Bishop 

TA JEDNA SZTUKA 

tłum. Stanisław Barańczak 

W sztuce tracenia nie jest trudno dojść do wprawy; 

tak wiele rzeczy budzi w nas zaraz przeczucie 

straty, że kiedy się je traci – nie ma sprawy. 

Trać co dzień coś nowego. Przyjmuj bez obawy 

straconą szansę, upływ chwil, zgubione klucze. 

W sztuce tracenia nie jest trudno dojść do wprawy. 

Trać rozleglej, trać szybciej, ćwicz – wejdzie ci w nawyk 

utrata miejsc, nazw, schronień, dokąd chciałeś uciec 

lub chociażby się wybrać. Praktykuj te sprawy. 

Przepadł mi gdzieś zegarek po matce. Jaskrawy 

blask dawnych domów? Dzisiaj – blady cień, ukłucie 

w sercu. W sztuce tracenia łatwo dojść do wprawy. 

Straciłam dwa najdroższe miasta – ba, dzierżawy 

ogromniejsze: dwie rzeki, kontynent. Nie wrócę 

do nich już nigdy, ale trudno. Nie ma sprawy. 

Nawet gdy stracę ciebie (ten gest, śmiech chropawy, 

który kocham), nie będzie w tym kłamstwa. Tak, w sztuce 

tracenia nie jest wcale trudno dojść do wprawy; 

tak, straty to nie takie znów (Pisz!) straszne sprawy. 

POWIEDZ DZIECKO CO SIĘ DZIEJE 

Powiedz dziecko co się dzieje 

z twej sylwetki można czytać 

nie zawinił deszcz co leje 

kto w twej główce zamęt sieje 

trzeba sprawcę szybko schwytać 

powiedz dziecko co się dzieje 

może kogut rankiem pieje 

by w kurniku swym pobrykać 


budzi cię gdy lekko dnieje 

niewłaściwie cię dotyka 


potem nic ze smakiem nie jesz 

czas do szkoły, trzeba zmykać 


w oczach mi dziecko marniejesz 

chcę ci pomóc, muszę pytać 



Villanella sprawia wrażenie wiersza o bardzo prostej, 

wręcz banalnej w swej oszczędności i powtarzalności 

budowie. Ale w istocie jej ograniczona, skondensowana, 

wręcz minimalistyczna forma o wyraźnie skodyfikowanych 

zasadach kryje niemałą trudność. 


94 


Villanella w dzisiejszych czasach wydawać się może 

zbyt ornamentacyjna i osobliwa, raczej anachroniczna, 

ale jednocześnie intrygująca. 

Z pewnością jednak pozostaje jedną z najbardziej 

wymagających i skonwencjonalizowanych 

form wypowiedzi lirycznej. 

Dla poetów sięgających po ten gatunek stanowi prawdziwe 

wyzwanie: jest surowym i wyrazistym świadectwem ich 

kompetencji oraz umiejętności. 


Renata Cygan 

Juliusz Watroba 

' 

TYLE MNIE ŁADNEJ, ILE W TYM, CO DOBRE 

Tyle mnie ładnej, ile w tym, co dobre. 

Tylko, niestety, brzydnę nazbyt często. 

Choć zimy lekkie, a wiosny zasobne. 

Ogromne niebo w błękicie swym szczodre, 

drzewa śpiewają, a kwiaty nie więdną. 

Tyle mnie ładnej, ile w tym, co dobre. 

W zdawkowe życie wwikłana, by dobrzmieć, 

kroczę osobna. Pacierze się międlą. 

Choć zimy lekkie, a wiosny zasobne. 

Czas grubą zmarszczką szkicuje mój portret, 

na chybił trafił oddaję się zemstom. 

A nie powinnam – bo ładne, co dobre. 

Worki obietnic – fałszywe melodie, 

świdrują dźwiękiem duszącej mgły gęstość, 

choć zimy lekkie, a wiosny zasobne. 

Ozdobię ścieżkę, by choć na odchodne, 

wypięknić w końcu tę szpetną przyziemskość. 

Wszak bywam ładna tylko w tym, co dobre, 

przez lekkie zimy, po wiosny zasobne. 

MEWY SUSZĄ SIĘ NA WIETRZE 

Morza szmaragdowy bezkres 

Łopotają fal latawce 

Mewy suszą się na wietrze 

Błękit się rozrasta w przestrzeń 

Wiatr jest niewidzialnym krawcem 


Hostia słońca ssie powietrze 

Wrona się zanurza w chaszcze 


Barwy tęczy płoną jeszcze 

Złe wrażenia dnia chcąc zatrzeć 


Wszystko drży i przestać nie chce 

Piękno wzrusza biorcę, dawcę 


Kształty syren w morza śpiewce 

Lśnią baśniowo w ócz migawce 




95

Villanella 

Jacek Dehnel 

IL SOGNO 

Te codzienne, conocne, te żmudne ćwiczenia, 

te pasaże pod górkę „bycia-dwojgiem-ludzi”, 

gdzie zmiana każdej nuty bardzo wiele zmienia; 

to budzenie się rano ze ścierpłym ramieniem, 

bo całą noc się spało tak, by cię nie zbudzić. 

Te codzienne, conocne, te żmudne ćwiczenia: 

gemmy francuskich kremów, pianek do golenia, 

by mniej drapać policzki, by mniej je utrudzić 

w pocałunkach – a taka zmiana wiele zmienia 

w ulepszaniu techniki – jak szlifu kamienia, 

bo każdy blask się w końcu może nieco znudzić. 

Te codzienne, conocne, te żmudne ćwiczenia 

w łagodzeniu – jak spory zręcznie pouziemiać, 

w jak najmniejszej ilości ruchów je obrócić 

na nice lub choć na nice (ton tak wiele zmienia, 

dobór słów, ruchy ramion). Głaskać. Ukorzeniać 

to, co jeszcze kiełkuje, dopiero się budzi 

wśród dziennego, nocnego, żmudnego ćwiczenia. 

I jeszcze ta świadomość, że coś się utlenia, 

bezpowrotnie rozpada, nieustannie studzi. 

Te codzienne, conocne, te żmudne ćwiczenia 

by wszystko, odmienione, mogło się nie zmieniać. 

Wanda Dusia Stanczak 

UKOJENIE 

Kołysankę szumi morze 

chyba uśpi szare myśli 

w darze mu swe troski złożę 

i gdy ujrzę rano zorzę 

po śnie w którym mi się przyśnisz 

kołysankę zagra morze 

dasz mi znów nadzieję Boże 

droga z kurzu się oczyści 

kiedy w darze troski złożę 

znowu suknię z marzeń włożę 

i spróbuję szczęście wyśnić 

kołysanką zabrzmi morze 

pożegluje myśl w przestworze 

by w realu mi się wyśnić 

kiedy troski w darze złożę 

spisałam wersy na korze 

przy dyskretnym szumie liści 

kołysankę szumi morze 

w darze mu swe troski złożę 

' 

Badania muzykologiczne dowodzą, że villanella 

nie była utworem o proweniencji ludowej, 

ale kompozycją o cechach artystycznych. 


96 


DZIADKOWI 

Joanna Jagiello 

KIEDYŚ 

Czy tam, gdzie jesteś, morze też śpiewa? 

Struny głosowe fal wiatr dziś szarpie? 

Przecież nie wierzę. Przebacz mi, przebacz. 

Czy skrzydłem do snu tuli cię mewa? 

Czy jesz jak kiedyś flądrę na tacce? 


To by twój raj był – Krynica, Rewal, 

żebyś na morza film mógł wciąż patrzeć… 

Lecz ja – nie wierzę – przebacz mi. Przebacz. 

Tylko wspomnienia. Wiatr je przywiewa, 

na wydm grobowcu kładę ci kamień. 


Nie – świat na chwilę. Do wynajęcia. 

Nic już nie widzą powieki martwe. 

Bo ja nie wierzę. Przebacz mi, przebacz. 

Kiedyś miałam twoją miłość, 

jak chleb, wodę, księżyc, słońce 

albo może mi się śniło? 

Pod niebieskim swetrem biło 

co początkiem – a nie końcem. 

Kiedyś miałam twoją miłość. 

Jadło razem się i piło 

(ciebie brałam na zakąskę) – 

czy naprawdę mi się śniło – 

że przede mną coś odkryło 

się w twych oczach – co nas wiąże 

ta, czym była – twoja miłość 

potem coś ci ją zabiło 

nie wiem kiedy – no i mocniej 

jeszcze przecież mi się śniło 

Więc tylko we mnie. Jesteś tu – nie tam. 

Ty jesteś drzewem, wiatrem i piaskiem, 

ty jesteś morzem, które dziś śpiewa. 

Bo ja nie wierzę. Przebacz mi. Przebacz. 

Adam Gwara 

że istniała – i swą siłą 

połączyła dni i noce. 

Kiedyś miałam twoją miłość. 

Albo może mi się śniło? 

DLACZEGO Z RÓŻĄ 

Życiowe, mówisz, piękne. Ale czemu smutne? 

Widzisz te dwie postacie, na granicy cienia? 

On trzyma zwiędłą różę… Lecz to nieistotne. 

Ona tęskni. W istocie cała jest tęsknotą. 

Lecz cóż z oczekiwania, kiedy jego nie ma. 

Życiowe, mówisz, piękne. Ale takie smutne. 

Dopalają się liście, jak weneckie złoto 

i cisza się rozrasta, nie do uniesienia. 

Kruszy się zapach róży, lecz to nieistotne. 

To stara fotografia. Jej tytuł – Samotność. 

Zapachy, dźwięki, barwy, to tylko zmyślenia. 

Życiowe, mówisz, piękne, ale… Bardzo smutne. 

Światło, które nas karmi, fotony ulotne, 

srebrzysty woal nocy, poranne westchnienia, 

rozsypią się jak róża. Dla ciebie istotne, 

żeby na zdjęciu grymas utrwalić pogodny. 

Estetycznie się wzruszyć cudowną jesienią. 

Życiowe, mówisz, piękne… Ale czemu smutne 

i dlaczego on z różą, suchą, nieistotną? 

FILIŻANKI Z MODIGLIANIM 

Na filiżance Modigliani. 

Melancholijne borsalino 

nad przymkniętymi powiekami. 

W półmroku dymnym, kawiarnianym, 

mężczyzna marzy o dziewczynie, 

którą maluje Modigliani. 

Na drugiej filiżance dama. 

Dystyngowana, z długą szyją, 

spoglądająca spod panamy. 

Oczy bez źrenic i bez granic 

wnikają w dym akwamaryną, 

pod przymkniętymi powiekami. 

Jeśli kupować, to parami. 

Puste napełniać kofeiną. 

Tani, praktyczny Modigliani. 

A jeśli nawet przy zmywaniu 

zmyje się błękit lub się zbiją, 

zostanie po nich Modigliani, 

pod przymkniętymi powiekami. 


97

Hanka Brulińska 

98 


Zdjęcia z prywatnej kolekcji Hanki Brulińskiej 

JESTEŚMY TYLKO NA CHWILĘ I MUSIMY PRZEŻYĆ KAŻDY DZIEŃ, JAKBY MIAŁ BYĆ TYM OSTATNIM. 

Hanka Brulińska jest niezależnym twórcą filmowym i teatralnym. Od 

kilkunastu lat związana z Teatrem im. Juliusza Osterwy w Lublinie, 

gdzie zagrała wiele znaczących ról, między innymi: tytułową Balladynę 

J. Słowackiego, Julię w Romeo i Julii czy Mariannę w Opowieściach Lasku 

Wiedeńskiego Ödöna von Horvátha. Kilkukrotnie nagrodzona za swoje 

kreacje aktorskie, tj. Adeli w Nocy wielkiego sezonu Schulza czy za rolę Róży 

w Widnokręgu Myśliwskiego. Swoim autorskim scenariuszem Biec w stronę Ty 

wygrała konkurs organizowany przez Lubelski Fundusz Filmowy na scenariusz 

filmu oraz otrzymała nagrodę artystyczną od Prezydenta Miasta Lublina za 

reżyserię tego filmu. Biec w stronę Ty wyświetlany był w kinach studyjnych 

w Polsce (dystrybutor Vivarto i Aurora Films), zdobył również uznanie na arenie 

międzynarodowej (Australia, Francja, Indie) i został przetłumaczony na języki: 

francuski, niemiecki, angielski i włoski. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa 

Narodowego przyznało Hance Brulińskiej stypendium na kolejny scenariusz 

filmowy Drgania świetlików, który jest w trakcie realizacji. Aktorka i reżyserka 

angażuje się również w działalność charytatywną. Zrealizowała wystawę swoich 

fotografii „Dzieci z Jambiani”. Zorganizowała aukcję obrazów wybitnych malarzy 

współczesnych na rzecz edukacji dzieci z Jambiani. Wyreżyserowała Misyjną 

Hagadę – tryptyk kreatywny dla Pallotyńskiej Fundacji Misyjnej Salvatti.pl. 

Wszystkie trzy części zostały przetłumaczone na języki: niemiecki, angielski 

i francuski. Niebawem wyrusza na misję. Jest twórcą programu warsztatów dla 

kobiet „Piękno i siła kobiecości”. Obecnie trwa nabór do jej autorskiego projektu 

mówionego chóru kobiet przy Wolskim Centrum Kultury w Warszawie. 

Hanka Brulińska prowadzi warsztaty dla grup międzynarodowych, a wcześniej 

prowadziła zajęcia aktorskie dla studentów Szkoły Machulskich w Warszawie, 

Szkoły Wokalno-Aktorskiej w Lublinie i w Krakowskiej Szkole Scenariuszowej. 

Jest ekspertem w dziedzinie emisji głosu. Nadal realizuje swoje projekty filmowe. 

Ostatnim sukcesem reżyserskim okazała się Maska – eksperyment filmowy na 

podstawie opowiadania Maska Stanisława Lema w ramach programu MKiDN 

„Kultura w sieci”. Współpracuje z malarzami, poetami, naukowcami, a także 

z Pallotyńską Fundacją Misyjną Salvatti.pl, niosąc pomoc w edukacji dzieciom 

z Afryki. Fascynuje się surrealizmem i zagadnieniami metafizycznymi. 

Szczególnie ciekawi ją poszukiwanie esencji człowieczeństwa. Inspiracje czerpie 

z malarstwa, muzyki, literatury, przyrody. 

https://agencja-informacyjna.com/kultura/maska-i-drgania-swietlikow-wybitnedokonania-hanki-brulinskiej/ 

(21.02.2022) 


99

Foto: Ewa Gorzelak 

To film dokumentalny. Czy pracuje się nad nim inaczej 

niż nad fabularnymi? 

To mój pierwszy pełnometrażowy film dokumentalny, aczkolwiek 

nie jest to klasyczny dokument. Ma trochę kreacji 

w sobie. 

Dużo się nauczyłam, towarzysząc bohaterowi na planie, 

a dodatkowo współpracowałam z operatorem mającym 

spory dorobek – Grzegorzem Hartfielem, który realizuje 

międzynarodowe produkcje. Miałam także u swego boku 

nieocenionego montażystę, pana Rafała Brylla, z którym 

pracowałam przy wcześniejszym filmie Maska na podstawie 

prozy Stanisława Lema. Każdy projekt jest inny, ważny 

jest bohater, myśl główna, temat, a potem praca przy stole 

montażowym. To tam zaczyna się najciekawsza praca. 

Film dokumentalny nie ma sztywnych ram, trzeba mieć 

czujne oko, a najlepiej możliwość ustawienia planu na wiele 

dni zdjęciowych i wychwycenia najważniejszych wątków 

budujących dramaturgię. 

Niedawno zakończyła Pani zdjęcia do swojego najnowszego 

filmu. Czym są Drgania świetlików? Skąd pomysł 

na ten obraz? 

Pomysł przyszedł od samego bohatera filmu Andrzeja Golejewskiego, 

z którym graliśmy w jednym teatrze. Andrzej 

obejrzawszy mój debiut reżyserski Biec w stronę Ty jeszcze 

w 2012 r., zachwycił się poetyckością w filmie i zaproponował 

mi wyreżyserowanie filmowej wersji jego monodramu 

Świętokradztwo Oskara Tauschinskiego, który stał się dziełem 

życia artysty. 

To wszystko zbiegło się z zakończeniem współpracy z Teatrem 

im. Juliusza Osterwy w Lublinie. Andrzej Golejewski 

musiał opuścić Dom Aktora i tak, z dnia na dzień, stał się 

bezdomnym. Pomyślałam, że utwór Świętokradztwo, który 

mówi (tak w wielkim skrócie) o „krzyżu”, jaki artysta niesie 

całe życie, jest analogiczny do sytuacji, w jakiej znalazł się 

bezdomny aktor. Zaproponowałam realizację filmu dokumentalnego 

o jego życiu i tułaczce z elementami Świętokradztwa. 

Wzruszył mnie jego los, bezradność i stan wykluczenia 

ze środowiska. 

Poczułam, że to ważny i potrzebny temat. Odwrócenie się 

od mojego kolegi z pracy w takim momencie byłoby grzechem 

zaniechania z mojej strony i postanowiłam wbrew 

przeciwnościom losu zrobić film o jego życiu. Realizacja 

przeciągała się w czasie – trwała prawie 10 lat. Ale udało 

się! Mamy film. 

Scenariusz, który wcześniej powstał, był konsultowany 

z moją przyjaciółką Joanną Rawicz i – jak się potem okazało 

– był zaledwie szkicem. Konieczne było wprowadzenie 

wielu modyfikacji, a czasu zostało bardzo niewiele. Musiałam 

więc żywo reagować na planie, wyznaczać określone 

zadania, szczególnie w ostatnich dniach zdjęciowych, gdy 

aktor znacząco zmienił się fizycznie. 

Wiem, że Maska – Pani poprzednia produkcja – nadal 

jest aktywnie promowana. Gdzie można ją zobaczyć? 

Maska miała szczęście w roku Stanisława Lema objeździć 

prawie cały świat, była w Szwecji, Norwegii, Maroko, na 

Zanzibarze, w Słowenii, w Kolumbii, w Katarze, w Bułgarii, 

we Francji, w Kanadzie. Film został przetłumaczony na 

angielski, francuski, słoweński, bułgarski, arabski, a także 

ostatnio Instytut Konfucjusza przetłumaczył filmową adaptację 

prozy Lema na język chiński i tylko czekać na podróż 

filmu do Chin. 

Film jest odbierany bardzo różnie, hipnotyzuje, uwodzi, 

a co najważniejsze, chce się do niego wracać. 

Byłam na kilku spotkaniach po projekcji i usłyszałam z sali, 

że to niespotykana dotąd forma, inny rodzaj ekspresji artystycznej. 

W istocie film został podzielony na akty, jest 

krótki, a zarazem bardzo esencjonalny, charakteryzuje go 

szybki puls (montaż). 

Ten film (Maska) otrzymał bardzo interesującą, awangardową 

oprawę. Kto dbał o zdjęcia i montaż? Z kim Pani 

współpracowała nad nim? 

Współpracowałam z artystami z całej Polski. Beata Bojda 

zajęła się kostiumem naszej kobiety-robota. Prepostevolution 

– kostiumem futurystycznym, Studio Virtual Magic 

z Wrocławia stworzyło wirtualne scenerie, w których porusza 

się bohaterka, a film zmontował Rafał Bryll, o którym 

już wspominałam wcześniej. Udźwiękowienie filmu zreali- 

100 


zował utalentowany Krzysztof Sokół. Ze wszystkimi twórcami 

pracowało mi się wyśmienicie. 

Adaptacje filmowe potrafią bardzo odbiegać od literackiego 

oryginału. Jak bardzo Pani trzymała się opowiadania 

Stanisława Lema? 

Pracując nad tekstem jeszcze w trakcie studiów, analizowałam 

każde słowo, zajęło mi to cały rok. Opowiadanie Stanisława 

Lema rezonowało we mnie przez te wszystkie lata 

i gdy postanowiłam zrobić film po wieloletniej przerwie, 

nie miałam problemu z adaptacją. Odważnie użyłam dużych 

skrótów, nie tracąc przy tym sensu fabuły. Film ostatecznie 

trwa 13 minut, a nie 36 minut. 

Oprócz tworzenia produkcji filmowych jest Pani związana 

z teatrem. Gdzie można Panią ujrzeć na scenie? 

W lutym, dokładnie w dniu premiery filmu Drgania świetlików, 

która będzie miała miejsce w Teatrze Osterwy, kilka 

godzin po pokazie filmu zagram w komedii Prawda Floriana 

Zellera, wznawianej po ponad roku niegrania. Wszyscy 

w tej komedii okłamują siebie do granic możliwości. 

Można mnie zobaczyć także w spektaklu nagrodzonym na 

Festiwalu Klasyka Żywa Nad Niemnem, w reżyserii Jędrzeja 

Piaskowskiego i Huberta Sulimy. 

To wspaniały duet twórców, z którymi chce się pracować, 

Nad Niemnem to numer jeden na prywatnej liście rekomendowanych 

przeze mnie spektakli. 

W Teatrze im. Juliusza Osterwy gram już od siedemnastu 

lat. Jestem z nim mocno związana emocjonalnie. To jeden 

z najstarszych i najpiękniejszych teatrów w Polsce. 

Poza tym niebawem już wrócę do grania – wraz z Ewą Gorzelak 

i Magdą Gnatowską – spektaklu dla dzieci Jajo w 

sieci, z którym przed pandemią podróżowałyśmy po całej 

Polsce. Jeśli wszystko pójdzie po myśli, to Jajo w sieci będziemy 

wystawiać w teatrze w Warszawie. 

Teatr im. Osterwy w Lublinie poniósł niedawno duże 

straty personalne. Wiem, że bardzo mocno przeżyła Pani 

to wydarzenie… (Czy możemy dostać parę słów na ten 

temat?) Każda śmierć jest zawsze wstrząsem i uświadamia 

tym, którzy zostali, że to życie jest tylko przejściem. 

Jesteśmy tylko na chwilę i musimy przeżyć każdy dzień, 

jakby miał być tym ostatnim. 

Śmierć aktorów, w zasadzie jedna po drugiej, rozdarła nasze 

serca. Cały Teatr pogrążył się w żałobie, a wraz z nim 

widownia w Lublinie. 

Ja cały czas jeszcze nie umiem o tym wszystkim mówić. 

Mam tysiące myśli, prób odpowiedzi na pytania: dlaczego 

oni?, dlaczego tak przedwcześnie…? dlaczego? 

Zajmuje się Pani także pracą charytatywną. Kilka miesięcy 

temu wróciła Pani z kolejnej wyprawy do Afryki. Co 

było jej celem? 

To było zwieńczenie mojej dwuletniej misji prowadzonej 

stacjonarnie w Warszawie, projektu, który zaczął się od 

mojego pobytu na Zanzibarze, w wiosce Jambiani, trzy 

lata temu. Będąc na miejscu, dużo fotografowałam, a gdy 

zgubiłam tam telefon, który szczęśliwie się odnalazł, to 

chciałam się odwdzięczyć lokalnej społeczności. Zorganizowałam 

więc wystawę zdjęć w Warszawie, w sklepie charytatywnym 

Amakuru, połączoną z licytacją płócien współczesnych 

malarzy. 

Dochód z aukcji charytatywnej został przeznaczony na zakup 

podręczników do nauki języka angielskiego oraz inne 

przybory szkolne potrzebne w szkołach na Zanzibarze. 

Pomoc dzieciom afrykańskim przebiegała w ciepłej i życzliwej 

atmosferze. Nawiązanie z nimi głębszej relacji, pokazanie 

im i uświadomienie, że są dla nas – ludzi z odległej 

Polski – ważne, inspirujące, było priorytetem. 

Wystawa zdjęć „Dzieci z Jambiani” mojego autorstwa została 

już na stałe na Zanzibarze wraz z filmem Pragnienia 

nie z tego świata. Dla miejscowych dzieci jest to niewątpliwie 

wielkie przeżycie móc zobaczyć siebie na ekranie i na 

fotografiach. Poczuły się prawdziwymi bohaterami. 

Realizacja tego przedsięwzięcia możliwa była we współpracy 

z Pallotyńską Fundacją Misyjną Salvatti.pl. Fundacja 

udziela się w misjach na całym świecie i na tym polu posiada 

cenne doświadczenie, którego nie miałam. 

Promując swoją produkcję filmową, a także pomagając 

ludziom, sporo Pani podróżuje. Jak udaje się to połączyć 

z bieżącą pracą, a także życiem zawodowym? 

Tak się szczęśliwie składa, że udaje mi się połączyć te dwie 

sfery mojej aktywności, choć sama się temu dziwię :-) 

Mój obecny dyrektor Redbad Klynstra-Komarnicki jest mi 

przychylny i pomaga mi, jak tylko może. Chociażby pomoc 

w przygotowaniu premiery filmu w Teatrze to doprawdy 

wielka sprawa. Jestem mu za to bardzo wdzięczna. 

Kiedy będziemy mogli ujrzeć Drgania świetlików 

na ekranie bądź w telewizji? I jakie są plany na kolejne 

produkcje? 

Mam nadzieję na współpracę z Filmoteką Narodową, która 

zajęłaby się dystrybucją filmu. 

Kto wie, może i TVP zakupi film. Na razie to tylko moje życzeniowe 

myślenie, ale wierzę, że jeśli dzieło okaże się dla 

widzów wartościowe, to produkcja sama obroni się przy 

moim skromnym udziale. 

Na razie żyję filmem Drgania świetlików i nie zaprzątam 

sobie głowy niczym innym. Staram się nie wybiegać za daleko 

w przyszłość. 

Bardzo dziękuję za rozmowę. Serdecznie pozdrawiam. 

[IS,AS] 


101

POEZJA 

Polecane 

102 


TADEUSZ KRZYSZTOF KNYZIAK 

urodzony w 1948 r. w Warszawie, gdzie mieszka do dziś. 

Publikuje pod pseudonimem artystycznym Coobus (na 

Facebooku jako Coby Coobus). Pseudonim ten wywodzi 

się z początków życia internetowego w 2007 r., gdy autor 

pojawił się na miniblogu Pinger i tam zainicjował swoją 

działalność twórczą. W następnych latach, dzięki kolejnym 

poetyckim blogom oraz grupom, zabawa w wierszopisanie 

osiągała coraz bardziej profesjonalny poziom. 

Coobus, wzbogacając się o nowe doświadczenia, dojrzewał 

twórczo. W 2012 r. jego wiersze po raz pierwszy 

ukazały się drukiem. Od tamtej pory Coobus wydał 

5 tomików (Chwile, Światłocienie, Światłoczułe słowa, 

Posłoneczność, Sen o przebudzeniu), współtworzył 

ponad 100 almanachów, gościł na łamach periodyków 

twórczych i w rozgłośniach radiowych. Zdobywca 

kilkudziesięciu nagród w ogólnopolskich i międzynarodowych 

konkursach literackich, w tym ponad 30 zwycięskich. 

Należy do Stowarzyszenia Autorów Polskich 

(członek zarządu Oddziału Warszawskiego), grupy literacko-muzycznej 

Terra Poetica oraz Klubu Poszukiwaczy 

Słowa w Piasecznie pod Warszawą. Autor wierszy, piosenek 

(na kilku płytach), opowiadań i recenzji tomików 

poetyckich. Prowadzi spotkania autorskie inicjowane 

działalnością w SAP-ie. Swoją poezję prezentuje w szkołach, 

bibliotekach, domach kultury i na forach internetowych. 

Za całokształt twórczości otrzymał odznakę 

honorową „Zasłużony dla Kultury Polskiej” (2020), 

a za działalność na rzecz SAP-u – Nagrodę im. Bolesława 

Prusa (2020).


Mówiłaś… 

jeśli nie możesz być ptakiem, bądź człowiekiem, 

nie przesadzaj z nauką latania. Nie szukaj wysokich skał i dachów. 

W świecie drzew i wysokiej trawy każdy upadek będzie 

bolesny, ale próbuj. Nie uwolnisz się od marzeń. Musisz przejść 

przez stłuczenie kolan, podobnie jak przez pierwszy erotyczny sen. 

Tylko tak uda ci się wyjść z Nibylandii i Stumilowego Lasu. 

Mowiłaś… 

rośnij i bądź. Oswajaj to, co nieoswojone, zbieraj napotykane 

prawdy jak muszelki, z czasem nauczysz się oddzielać ziarno 

od plewów. Jeśli skaleczą i zaboli, popij wódką, trudno, 

tylko pamiętaj, z jakim skutkiem robił to ojciec. Wykrzycz gniew 

morskiej fali. I nie dziw się, że wilk ucieka na widok człowieka, 

drzewa karnie ustawiają się przed ludźmi w szpalery, a rzeka 

na ich żądanie zmienia koryto. Tym, którzy wiedzą wszystko, 

nie ufaj. Słowa wszystko, nic, zawsze i nigdy, to wielka mistyfikacja. 

Mowiłaś… 

odkładaj w sercu chwile dobre i chwile złe, wyznacz dla nich 

osobne półki. Kiedyś powrócisz do lektury. Jesienne liście, 

które zachłystują się nadmiarem złota, to martwe liście. Człowiek 

w niewoli bogactwa to martwy człowiek. Ten biedny jest 

bardziej szczery, ale to zapewne na razie zbyt trudne dla ciebie. 

Zrozumiesz to, zanim jeszcze życie wystawi ci rachunek 

za smutki i radości, za mądrość i głupotę, za to, czego zrobić 

nie zdążyłeś, i za to, co zrobiłeś bez świadomości końcowego 

rachunku sumienia. 

Mówiłaś, patrząc w doniczkowe okna, w bezbarwność ścian, 

w biel szpitalnej pościeli. Wtedy, gdy uczyłem się chodzić, 

gdy spadłem z roweru, gdy po raz pierwszy rzuciła mnie dziewczyna. 

Mówiłaś przekonana, że kierujesz te słowa do mnie. 

Płomyk znicza odbity od chryzantem potrafi dziś wiele wyjaśnić. 

Patrząc w niewidoczne lustro, kierowałaś je również do siebie samej. 

POEZJA 

MAGIA 

W zielonych gniazdach rodzi się głód życia, 

czas się uskrzydla, jedwabni go motyl, 

kwitną kasztany. Tu cię zostawiłem, 

tu wciąż prowadzą coraz cichsze kroki. 

Czy wracałbym tu, gdyby cię nie było? 

Nie pytaj. Nie wiem. Ogród też już inny. 

Wczoraj, nad ranem, znowu mi się śniłaś, 

świt psim językiem lizał stare blizny. 

Uległe wiatrom witają mnie liście, 

wita mnie oddech starego ogrodu, 

podrywam życie na zmęczonych skrzydłach, 

gdzieś w tym jaśminie odkrywałem młodość. 

Ptak się nie męczy tak jak ludzka pamięć, 

śledzę go wzrokiem, gdy kręgi zatacza. 

Ja już bez skrzydeł. Jego są jak znaki, 

utrwalające półprawdy półznaczeń. 

Nikt nie wie, po co stale tutaj wracam, 

tylko te ptaki, tylko stary platan. 

MIŁOŚĆ Z KLOCKÓW LEGO 

BALLADA O MILCZĄCYCH DŁONIACH 

W twoich dłoniach milczących moje nie zamilkły, 

bezgłośnymi szeptami pulsują w ukryciu. 

Czasem głos im się łamie w wyznaniach niewinnych, 

czasem drżą, oczekując na życie po życiu. 

W twoich dłoniach lękliwość spłoszonych gołębi, 

w moich kuszące ziarnem ciche obietnice. 

Oswajam cię z bliskością satynowej głębi, 

świadomy trzepotania zalęknionych skrzydeł. 

W twoich dłoniach kamienie w niewoli bezruchu. 

Podnoszę je raz setny, nasycam nadzieją, 

że przestaną być wreszcie bezduszne i głuche, 

i odsłonią przede mną to, co w sobie kryją. 

Chciałbym światłem księżyca zbudzić kolec róży, 

żeby kropla czerwona żyła jak najdłużej. 

dziś znowu wymienicie się ciałami 

wczepiona paznokciami wzniesiesz się 

ku jasnej stronie mocy 

a on pół mężczyzna pół dziecko 

po raz kolejny ucieszy się z odkrycia 

że gdy jesteś w nowiu wyją do ciebie wilki 

wciąż oddala swój powrót z Gwiezdnych Wojen 

Nibylandii też zapewne nigdy nie opuści 

jesteś zmuszona wmawiać sobie że dorosłość 

to zbędny dar i kochać go takim jaki jest 

niepoprawny wieczny dzieciak 

Leia już na zawsze pozostanie dla ciebie konkurentką 

starasz się rywalizować z nią jak równa z równą 

jak księżniczka z księżniczką 

jak miłość brzemienna z miłością bezpłodną 

klockami lego też z nikim się nie dzieli 

dla ciebie nie zamierza robić wyjątku 

odpłacasz mu własnymi konstrukcjami 

szepty dopasowujesz do oddechów 

układasz z nich schody do wspólnej wspinaczki 

i cieszysz się gdy twój mały książę nazywa cię różą 

bo niezwykłe i księżycowe to doznanie 

móc się wtedy dla niego otworzyć 


103

SPACER ZA RĘKĘ Z MUZĄ 

S Ł A W O M I R J A N K O W S K I 

1. Sztuka bywa mylona ze skandalem. Sztuka nigdy 

nie jest skandalem. Artysta nigdy nie wywołuje skandalu. 

Czasem czyni to odbiorca. Artysta nigdy. Prowokacja 

to nie sztuka. 

2. Kontempluję w aucie z M u boku. M to Muza. 

Nie mylić z muzyką, która właśnie płynie z radiowej 

Dwójki. Fale dźwięków Symfonii Pieśni Żałosnych 

Henryka Mikołaja Góreckiego wlewają się pod 

przesłonięte woalem rzęs powieki Muzy. Malują na 

dziewczęcych policzkach dojrzałej kobiety niedostępny 

ludziom pospolitym róż mistycznego uniesienia; 

dzieło sztuki tworzy dzieło sztuki. Piękno rozmnaża 

się samoistnie. Graweruje się w tekście. Wpina wrażliwość 

czytelnika w złoty łańcuch artyzmu, choć nie 

jest w stanie zerwać jej z żelaznego łańcucha egzystencji, 

który trzyma jestestwo krótko przy misce 

i budzie, na podwórku rozdziobanym przez domowe 

ptactwo, nieopodal wysokiego muru „zjeżonego 

na szczycie / ostrym szkłem z potłuczonej butelki” 1 . 

NOSPR pod batutą Krzysztofa Pendereckiego. Nagranie 

z 2014 roku z Teatru Wielkiego Opery Narodowej 

(pod którym w lipcowy poranek całowałem się 

z Muzą na drugiej randce). 

Dojeżdżamy na łąki. Drzewo-niedźwiedź u wrót 

doliny skrywa się za listowiem. Jeszcze kilkaset metrów 

polnej drogi i opuszczamy szyby s-crossa. Muzyka 

wypuszczona z wnętrza auta splata się z włosami 

trawy, z wiejskim sierpniowym powietrzem, niby 

męskie dłonie z kobiecą delikatnością albo zachłanne 

palce Seong-Jin Cho z klawiaturą fortepianu, kiedy 

wykonawca stapia się z muzyką Chopina na festiwalu 

w Dusznikach-Zdroju. 

Podążam za nutami symfonii. Moje dłonie podążają. 

Pożądają. 

Tłum słoneczników o smutnych, zapatrzonych 

ślepo w słońce twarzach van Gogha, stoi na sąsiednim 

polu, gdzie jeszcze dekadę temu dwie rachityczne 

sosny, księżniczki tego spłachetka, witały mnie 

zawsze ukradkowym, melancholijnym spojrzeniem, 

rzucanym niby urok spod poskręcanych diademów. 

Teraz wzbudzałyby zazdrość w Muzie. Ale sosen już nie 

ma. Spoczywają w kamiennym sarkofagu tekstu Łąki. 

Świat nawet nie zauważy, że w nim przebywałeś. 

Słoneczniki zajęły miejsce sosen. Stoją przy 

sztalugach. Malują autoportrety. Żeby świat zauważył. 

I zapamiętał. Przyglądają się swoim pożółkłym 

twarzom w zwierciadle słońca. Co za (od)ludne corso! 

Jeszcze w listopadzie paradował po nim, prawie 

jak w Hyde Parku, kukurydziany tłum zżółkłych, wysuszonych 

starców w piżamach z pobliskich, skrytych 

przed wzrokiem konsumpcjonizmu domów spokojnej 

starości, które odkryła przypadkiem, jak odkrywa 

się masowe groby, para białych czapli, kiedy odlatywała 

w podróż poślubną. 

Corso zmienia swoje oblicze, ale łąki leżą niezmienione. 

Niewzruszone. Wieczne. Jak uroda Muzy. 

To dwa płaty łęgu przedzielone rowem rzeki niby różane 

płatki delikatności Muzy, cieliste płatki dojrzałej 

kobiety wyszeptującej w momencie pierwszego 

zbliżenia, z nieśmiałością dziewicy pierwsze kocham 

cię, które śmiałek spija – czystą, krystaliczną wodę ze 

źródła na nieosiągalnym szczycie. Śmiałek, którego 

interesuje jedynie nieosiągalne. 

Cieszę, się, że nie jesteś „z rasy tych, / co zostają 

na ziemi” 2 . 

Łąki wyglądają jak podczas sianokosów w czasach 

Pana Tadeusza. Jakbyśmy tu przyjechali nie 

SUV-em, lecz fiakrem. Zmieniają szaty w zgodzie 

z rytmem pór roku. Ich moda niezmienna i szyta 

na miarę. Nie noszą szmat jednorazowego użytku. 

Z sentymentem wracają do starannie wyszukanych 

sukienek ze szlachetnych tkanin. Zupełnie jak Muza, 

którą uwiodłem na rynku w Sabinovie. Uwiodłem 

Cudowny Spokój, balsamujący na co dzień swoje ciało 

i moją duszę. Ale to nie tamta dziewczyna, która 

obróciła się na pięcie, i w oka mgnieniu zniknęła bez 

śladu wewnątrz pizzerii jak nastoletnia Turczynka za 

węgłem zakątka Anatolii – drobina pochłonięta przez 

1 E. Montale, wiersz bez tytułu z cyklu SARKOFAGI, przeł. Z. Kubiak [w:] tegoż, 

Poezje wybrane, Warszawa 1987, s. 27. 

2 E. Montale, Falset, przeł. R. Wojdan [w:] tegoż, dz. cyt., s. 21. Fragmenty 

zapisane kursywą oznaczają myśli Muzy. 

104 


(AUTOPORTRET Z MUZĄ) 

mrok czeluści nocy Lewantu, ani nie Zuzana Fialova 

z filmu Wino Truskawkowe, ani nie panna młoda 

z girlandy weselnych aut rozbryzgującej kałuże parującego 

lipcowego deszczu. 

Złote prosecco włosów znakiem Muzy jak atrybutem 

Afrodyty – róża. Wysiadam z auta, by się zanurzyć 

– w złote wodospady promieni, które przyjęły 

całe światło słońca i przetopiły je na olśnienie. Słoneczniki 

odwracają głowy od Słońca. Zamiast w nim 

przeglądają się w Olśnieniu. Mężczyźni w Kobiecie. 

Tłum sztyletów przebija mnie pchnięciem zazdrości. 

Obóz na zewnątrz i druty kolczaste, które „kłębią się 

wewnątrz każdego z nas” 3 . Dwie strony medalu. Miłość 

i zazdrość. Dobrze, że to nie tłum długowłosych 

muzyków. Muza uwielbia muzykę. Nawet niewidoczna, 

szara północna rzeka, ów przedział między łęgami, 

zapragnęła mienić się lazurem Śródziemnomorza 

niby międzymorze płatków róży Muzy. 

Przeplatam palcami jej palce. Pasują do siebie 

jak ząbki zamka błyskawicznego, ale to nie jest dobre 

porównanie, bowiem splotowi zamka błyskawicznego 

brakuje czułości, która przenika splot naszych 

dłoni. Stapia skóry kochanków w jedność milimetr po 

milimetrze przy akompaniamencie dźwięków symfonii 

miłosnych westchnień rozkoszy Muzy. Spacer pisarza 

– niepowtarzalna podróż. Spacer za rękę z Muzą, 

która z zamyślonego czoła odgarnia bukiet pachnących 

różą promieni i znów mówi słowami poety: 

„Masz rację! Nie mąć obawami 

uśmiechniętego teraz” 4 . 

Idziemy za rękę po terasie łęgu z widokiem na 

rozłóg doliny. Olszyny, pod którymi rozmyślał wiejski 

proboszcz – groźne, kiedy targane nienasyconym 

wiatrem, teraz, w nieruchomym powietrzu, są przyjazne 

i szczodre w dawaniu cienia. Przyglądają się 

nam – niemi gapie. 

Hipertrofia ciszy. Soteriologia otwartej przestrzeni. 

Otwartej jedynie na nią i na mnie. Jak okiem 

sięgnąć, nie dostrzeżesz ludzkiej duszy. Patrzymy to 

na tłum słoneczników, to na gałęzie drzew olchowych. 

Patrzymy sobie w oczy. Pożądliwe palce wiatru 

3 R. Kapuściński, Druty [w:] tegoż, Wiersze zebrane, Warszawa 2008, s. 12. 

4 E. Montale, Falset, dz. cyt., s. 21 

potargały zieloną fryzurę doliny. Pozostawiły kochankę 

uśpioną pod kołdrą błogości. Moje palce idą za 

przykładem wiatru. Błądzą w zwiewnym złocie włosów. 

Przypominają sobie lipcowy poranek w pustych 

Łazienkach. Tylko ona i ja. Nienasycone małolaty siły 

wieku. 

A może w ucieczce w infantylną miłość ratunek? 

Kto wie, który świat jest prawdziwy? 

Kaprys przyszłości nie przekreśli historii miłości 

zapisanej w literaturze – transponuję w myślach. 

A potem opowiadam o tym Muzie. Jej policzki różowieją. 

Oczy śmieją się. Śmieją się z mojej skłonności 

do przesady, której często daję się ponieść jak ona 

swojej wyobraźni, kiedy przeistacza się w bachantkę 

miłości. Choć znów to nie jest dobre porównanie, 

bowiem Muza nie daje się ponieść wyobraźni, jeśli 

nie czuje głębi obopólnego Uczucia. Uczucia dwojga. 

Może właśnie dać się ponieść wyobraźni – oznaką 

najwyższego stopnia wyzwolenia kobiety? Wyzwolenia 

mężczyzny? 

Moim sensem życia jest Miłość we wszystkich 

jej przejawach. 

Wyobraźnia nie baczy na mur. Wyobraźnia 

przelatuje ponad fosą przestrzeni. W społeczeństwie 

planetarnym przelatuje samolotami i światłowodami. 

Autostradami. Czy może wyzwolić człowieka 

z rzeczywistości, gdzie nikt już nie wie, który świat 

jest prawdziwy? 

3. Literatura (jak Muza) ma naturę arystokratyczną. 

Ale to nie literatura izoluje się od historycznej rzeczywistości. 

To pospolitość izoluje się od literatury. To 

nie arystokratyczność literatury decyduje o odizolowaniu, 

lecz apartheid pospolitości, w której zanurzyła 

się historyczna rzeczywistość. 

4. Na początku drogi myślałem, że jest odwrotnie. 

5. „Jest jedna róża… zdaje mi się, że ona mnie oswoiła…” 

5 . [SJ] 

5 A. de Saint-Exupéry, Mały Książę, przeł. J. Szweykowski, Warszawa 1992, s. 

60. 


105

W I E R S Z E 

Małgorzata Borzeszkowska 

106 


Foto: RC

GŁOS 

tego głosu się nie zapomina – 

mówi Natalia – 

uczyła mnie pani 

uśmiecham się pod maseczką; 

pamiętam Natalię i Wiolę, 

i innych, 

nawet ich dzieci zaczynają już mościć się w którymś z 

pudełek mojej pamięci 

oni rosną, ja układam puzzle – 

twarze i imiona, ciała i charakter pisma – 

bywa, że cała ta rozsypanka na moment sama się 

porządkuje, 

potem znów twarze zamieniają się nosami, oczy kolorem, 

a usta raz się zwężają, innym razem wypełniają 

ich głosy są nie do poznania – 

poważniejsze, bardziej zmęczone, czasem obojętne, 

tylko żal za uciekającym czasem jest wspólny i dokonany, 

strona bierna zaczyna brać górę, 

równoważniki życia pojawiają się częściej 

Małgorzata Borzeszkowska 

poznałam panią po głosie 

a co, jeśli oniemieję, czy ktoś mnie rozpozna pod maską 

lat? 

czas na pastylkę 

pod język 

WIERSZ Z K… 

noszę w torebce cień drzewa, 

zielony liść i trzy igły 

sosny, 

noszę stare klucze bez drzwi, 

brelok w kształcie serca zlepiony taśmą 

i jedną rękawiczkę, 

gdyby przyjrzeć się uważniej, męską 

mam tam słowa kulturalne, metafory, idiomy i związki 

frazeologiczne na każdą okazję 

nanizane na czerwoną nitkę, 

gdy potrząsnę torebką, wraz z okruchami ciastek i guzikami 

urwanymi na szczęście, grzechocze jedno słowo, słowo klucz 

bez drzwi, 

mocne do bólu 

słowo na k, 

wytrych do codzienności, 

czekolada przed śniadaniem 

noszę w torebce 

szorstkie i miękkie zarazem, 

odporne jak widia i kruche jak szkło 

słowo na k, 

k… 


107 107

Podeschłe cytryny, 

pomarszczone pomidorki cherry… 

M a r t a S a p a ł a n a m a r n e 

108 


Pamiętasz bajkę o królu, który zgubił się w lesie 

i został nakarmiony ziemniakami? Głód jest najlepszym 

kucharzem. My wciąż leczymy rany po komunizmie: idę 

do sklepu, napełnię wózek po brzegi, najwyżej potem 

wyrzucę. Kiedyś sklep był czynny do osiemnastej i ludzie 

zjadali wszystko, co mieli, teraz możesz sobie w każdej 

chwili kupić, co chcesz, przed północą. 

Trudno się przyznać, ale jestem amatorem zwiedzania 

śmietników, składowisk, dzikich wysypisk, różnego rodzaju 

miejsc naznaczonych ludzkim pasożytnictwem. Skłania 

to wędrowanie do różnych przemyśleń, co tu mówić, 

raczej przygnębiających. Konsumentom zbyt często 

przyświeca motto znane z reklam pewnej sieci handlowej: 

„Jak sobota, na zapas kup więcej, kup więcej…”. Potem 

najwyżej się wyrzuci, do śmieci, kanalizacji, lasu, za 

drogę. Praktycyzm współczesności widać na poboczach 

dróg, obrzeżach dużych miast, dworcach kolejowych, 

w pustostanach, parkach. Ażeby lepiej dotrzeć do 

wyobraźni, utkałem na tę okazję obrazek, powszechny 

widok w gospodarstwach domowych. Po świętach widzę 

lodówkę wypchaną różnościami. Kaśka zostawiła otwarte 

parówki bezglutenowe, Renata odłożyła fish & chips, Jarek 

nie dojadł pasztetu z borowikami, a Ewelinka chciała 

dać gościom do posmakowania fasolkę po bretońsku 

i sałatkę z pyszną kiełbasą od gospodarza. Aśka nie chciała 

się poczęstować, no i parówki stały się obślizgłe, nagle 

dostały glutenu, fish & chips wyschło na wiór, pasztet 

pokrył się miękkim w dotyku szarawym meszkiem, 

fasolka i sałatka zaczęły grać w zielone, jedzonko diabli 

wzięli. No to Aśka, niewiele myśląc, hops do worka, 

wystawiła śmieci przed posesję. Takie zachowanie, 

szczególnie w rozumieniu generacji moich rodziców, to 

egzekwowanie zasady Ordnung muss sein 1 . Młodsi jednak 

zaczynają kontestować przekonanie prowadzące do 

marnotrawstwa, szukają różnych sposobów, aby ten stan 

rzeczy zmienić. Kwestia marnowania żywności to już nie 

tylko kuchnia zero waste w wykonaniu naszych babć, ale 

przede wszystkim promowanie (nie lubię tego określenia) 

zdrowych nawyków oraz innego podejścia do żywności, 

1 Porządek musi być (niem). 

dzielenie się nadwyżkami, budowanie świadomości 

konsumenckiej i proekologicznej. Rzekłbym, że jest to 

chyba najbardziej dostosowanie produkcji do potrzeb 

klientów, w trosce, aby na linii produkcyjnej, od początku 

aż po koniec, kierować się umiarem i poszanowaniem 

środowiska. Między innymi te kwestie są podniesione 

w zbiorze reportaży Na marne Marty Sapały, który 

w gruncie rzeczy otwiera dyskusję o tym, jak można lepiej 

zagospodarować żywność oraz jak zmienia się mentalność, 

kiedy obiegowe prawdy zderzają się z faktami. 

Próbuję się domyślić, jakie pytania rozległy się po 

wydaniu książki. O co ta cała burza? Przecież nic złego się 

nie dzieje. Dysproporcje między zamożnymi a biednymi 

maleją, głód nie doskwiera już tak jak kiedyś. Jednak 

w szerszej perspektywie sprawa wygląda nieco inaczej. 

Marta Sapała przedstawia dane, żeby zobrazować skalę 

zjawiska: 

1,3 miliarda ton – tyle żywności marnuje rocznie cała 

Ziemia. Jedną trzecią globalnej produkcji. 

88 milionów ton – Europa. 

9 milionów ton – Polska, jedna z liderek. Piąte miejsce 

w Unii Europejskiej. 

Liczby nie do wyobrażenia, alarmujące, liczby, które 

szokują – tak lubimy o nich mówić. 

Statystycznie rzecz ujmując, na trzy siatki kupionej 

żywności jedną wyrzucamy do kosza. Przyczyny są 

różne, o tym zresztą też pisze Sapała: pogniotło się 

w podróży, zbyt dużo kupiliśmy, nie zasmakowało, albo 

też – co mnie trochę dziwi – jedzenie straciło na wyglądzie 

(pomarszczone pomidory, zwiędła pietruszka, czerstwy 

chleb). Paradoksalnie, czerstwy chleb jest zdrowszy niż 

świeży, więc powiedziałbym, że marnowanie w tym 

wypadku to raczej objaw wygodnictwa. Te dysproporcje 

w Polsce są mniejsze. W innych krajach jednak sprawa 

wygląda następująco: z jednej strony rzesza ludzi boryka 

się z otyłością stanowiącą jedną z naczelnych chorób 

cywilizacyjnych, a z drugiej strony w Azji i Afryce nadal 

istnieje problem głodu i niedożywienia. Może więc 

sedno problemu tkwi w niewłaściwym rozdysponowaniu 

żywności? W jakiejś mierze zawinili ludzie. Sapała 

jednak zwraca uwagę, że liczby, które tak często są 

przytaczane w mediach, stanowią łakomy kąsek, działają 

emocjonalnie, wywołują poczucie winy, wstydu, angażują

społecznie, ale również są mocno niedoszacowane 

i przeterminowane. Badania, do których sięga autorka, 

to zaledwie zalążek tego, co dopiero będzie się działo. 

Wszyscy członkowie ONZ do 2030 roku mają ograniczyć 

o połowę marnotrawstwo żywności w restauracjach 

i gospodarstwach domowych (The Sustainable 

Development Goals [17 Celów Zrównoważonego Rozwoju 

– przyp. red.]). Komisja Europejska z kolei wezwała kraje 

członkowskie do ograniczenia wyrzucania żywności oraz 

monitorowania odpadów spożywczych. Polska miała 

wdrożyć unijne procedury w 2021 roku. W dniu 1 marca 

2020 roku weszła w życie ustawa, która nakazuje, aby 

sklepy dzieliły się niesprzedaną żywnością z organizacjami 

pożytku publicznego. Za każdy kilogram wyrzuconych 

towarów zostanie nałożona kara w wysokości dziesięciu 

groszy. Jak bardzo te przepisy usprawnią działanie 

chociażby Banków Żywności, nie do końca wiadomo. 

Aby cokolwiek zmieniło się na lepsze, potrzeba 

odejścia od starych nawyków, strategii w kupowaniu oraz 

minimalizowaniu strat. Nie da się uniknąć marnotrawstwa, 

ono jest wpisane w cykl, przez który przechodzi żywność; 

można najwyżej unikać nonszalanckiego traktowania 

resztek. Mama czasami używa zgrabnej formułki: 

„I od złota odleci”, przez co należy rozumieć, że nawet 

jeśli chcemy być bardzo oszczędni i gospodarni, nie 

jest to wykonalne na dłuższą metę. Można obierać 

ziemniaki cienko, natomiast potem trzeba jeszcze znaleźć 

czas, aby wyskrobać oczka. Da się zamrozić obiad na 

kilka dni, ale w końcu trzeba będzie podjąć względem 

niego jakieś decyzje – nie da się gromadzić zapasów 

w nieskończoność. Jeśli kupimy dużą ilość płatków, kaszy 

i mąki, trzeba będzie to wszystko zużyć, zanim się zepsuje. 

Inaczej zalęgną się mole, jak to mają w zwyczaju robić 

w cukierkach czekoladowych z orzeszkami. 

Uwagę przykuwają narracje kobiece, których sporo 

w reportażach Sapały. Zazwyczaj czytamy tego rodzaju 

relacje w pismach dla pań, kalendarzach czy książkach 

z przepisami. Wskazówki: Jak przygotować posiłek z tego, 

co zostało z obiadu? Jak odświeżyć stare wędliny? Jak 

wykorzystać skorupki od jajek? Słoik po dżemie zalany 

gorącą wodą to przecież doskonała lemoniada. W Na 

marne znajduje się również wypowiedź Grażyny, matki 

Marty, autorki książki. Opowieści narratorek nierzadko 

sięgają do czasów dziecięcych, wiejskiej beztroski, mleka 

od krowy czy inicjacji w codzienne gospodarskie zwyczaje. 

Olga opowiada o swoim dzieciństwie w stalinowskiej 

Rosji, blokadzie Leningradu, o pamięci głodu, chociaż 

sama zaprzecza, aby jej doskwierał niedosyt. Trzeba tu 

również przypomnieć o Wielkim Głodzie na Ukrainie, 

wywołanym w latach 30. przez ówczesny reżim bolszewicki 

– jednej z największych zbrodni w historii. Głód i jego 

konsekwencje przechodzą z pokolenia na pokolenie. 

To niefortunne dziedzictwo skutkuje częstszymi 

zachorowaniami na różne choroby, w tym otyłość, 

nadciśnienie i choroby krążeniowe. Chcąc zaspokoić 

podstawowe potrzeby, ludzie zapominają, że śmieciowe, 

niepełnowartościowe jedzenie nie wystarcza. Dlatego 

w XXI wieku można mówić o głodzie niedożywienia 

także u osób otyłych. W ich przypadku, pomimo ilości 

przyswajanego pokarmu, brakuje najistotniejszych 

składników odżywczych. Jak przekonuje Sapała, głód 

przenika do naszej biologicznej pamięci i przejawiać się 

może w zachłannym, kompulsywnym jedzeniu, robieniu 

nadmiernych zapasów. To doświadczenie nie tylko tych, 

którzy wojnę przeżyli, ale również ich dzieci oraz wnuków. 

To traumy, odziedziczone mechanizmy i wyryte programy. 

To odziedziczony lęk, który przenika do krwi jak trucizna. 

Znów zabrzmi wyświechtana śpiewka, ale czy czasem te 

mechanizmy nie odżyły w czasie pandemii? Weronika 

opowiada, jak działają preppersi i dlaczego zapasy 

żywności niejako oswajają lęk, pozwalając chociaż na 

chwilę odetchnąć pełną piersią. Lęk jednakże nie ustaje, 

potęgowany przez izolację i konfrontację z własnym „ja”. 

Nie ustaje również wstyd oraz związane z nim 

społeczne mechanizmy kontroli. Wstyd jako narzędzie 

może pełnić różnorakie role. Sapała przypatruje się temu, 

co możemy nazwać etykietowaniem. „Resztki z pańskiego 

stołu” – głosi powiedzenie. Czy nadal wykorzystywanie 

resztek i nadwyżek jest traktowane jako upokarzające? 

Czy stygmatyzuje w dzieleniu na lepszych i gorszych? 

Nie każdy zajrzy do śmietnika, a na pewno nie za dnia. 


109

Toniemy w śmieciach 

Nie każdy również pochyli się nad jedzeniem po dacie 

ważności. Niewątpliwie w polskim prawie brakuje 

uregulowania kwestii marnotrawstwa żywności. Coś 

zaczęło się zmieniać po słynnej historii piekarza z Legnicy, 

Waldemara Gronowskiego, jednak podjęte wówczas 

działania to wciąż kropla w morzu potrzeb. Jestem 

wdzięczny autorce za stwierdzenie: „Best by / Best 

before, not toxic after”. Niektórzy wręcz uważają datę 

ważności za datę godności, a przecież produkty trzymane 

w odpowiednim miejscu są nadal zdatne do spożycia. 

Może się komuś narażę, ale wybrane specyfiki, suplementy 

diety czy leki również zachowują swoje właściwości nawet 

kilka miesięcy po wskazanym na opakowaniu terminie. 

Za bardzo kierujemy się tym, co jest jedynie pewną umową 

dla jasności, żeby oznaczyć partie produktów, które przed 

wyznaczoną datą po prostu są przeceniane. 

Autorka przekonuje, że marnotrawstwo ma duży 

związek z kulturą. Jedzenie się wyrzuca, tego, co ktoś 

już napoczął, zabrania się mu brać do domu, potrawy 

w restauracjach są przygotowywane w taki sposób, 

że nie ma możliwości, by nie pozostawić resztek. 

Szczególne znaczenie mają tu święta i wszelkiego rodzaju 

uroczystości, gdzie rarytasów jest wręcz zanadto, a po 

wszystkim ewentualny cuchnący problem wyrzuca się do 

kosza. Jestem ciekaw, co powiedziałaby Magda Gessler, 

która w swoich programach raczej na jedzeniu nie skąpi. 

Przeorganizowanie pewnych zwyczajów byłoby wskazane, 

tym bardziej że ciastka, pieczywo przed czy po terminie to 

przede wszystkim trud pracownika i koszt, jaki został na nie 

przewidziany. Oprócz tego, że Sapała niezwykle obrazowo 

odtwarza realia społeczno-gospodarcze na przykładzie 

Ozimka i Legnicy, przekazuje jeszcze te szczegółowe 

dane równie barwnym i plastycznym językiem. Prowadzi 

swego rodzaju śledztwo, przypatruje się restrukturyzacji 

przedsiębiorstw, transformacji ustrojowej, wyjaśniając, 

jak wpłynęły one na poziom zamożności mieszkańców. 

Dlaczego jedni grzebią w śmietnikach, a drudzy 

niespecjalnie są tym zainteresowani? I co ostatecznie 

popycha ludzi do szukania alternatywnych metod 

znajdowania pożywienia? Freeganie to właśnie 

śmietnikowi szperacze. W jednej historii wypowiada się 

specjalistka od tego tematu, znana skądinąd Dorota Kotas, 

która znajduje w kontenerach cenne łupy. Są ludzie, którzy 

chcą się tym zajmować, być może niekoniecznie z przyczyn 

finansowych, jednak sieci handlowe – powiedzmy sobie 

otwarcie – nie za bardzo sprawę ułatwiają. 

A jeśli nie szperanie w śmietnikach, to może foodsharing 

czyli tzw. „społeczne” lodówki. Jadłodzielnie to 

wcale nienowy pomysł. Na stałe zapisał się on bowiem 

w życiu społecznym większych miast, szczególnie 

sprawdzając się przy okazji świąt, kiedy biesiadnicy mogą 

podzielić się tym, czego nie zdążą zjeść w odpowiednim 

czasie. Jedzenie, które trafia do takiej lodówki, musi być 

oczywiście świeże. Nie dajemy tego, co nam zbywa, ale 

to, co sami jemy na co dzień. Zrównoważone rozdysponowanie 

żywności to idea, której raczej nie da się zastosować 

w życiu całkowicie, ale można próbować uczynić to 

choć częściowo. Dobra wola powinna być wykazywana 

z obu stron. Ofiarodawcy nie powinni robić zakupów 

specjalnie po to, aby wypełnić wolną przestrzeń, bo 

zabraknie tam po prostu miejsca na produkty od 

innych osób. A z drugiej strony nie jest wskazane, by 

obdarowani zabierali z takiej lodówki ile wlezie, bo tym 

samym nie starczy żywności dla pozostałych chętnych. 

Owszem, poczęstuj się, ale miej świadomość, że za 

chwilę jadłodzielnię odwiedzi kolejna osoba, która 

być może nie ma innej możliwości, by zjeść cokolwiek. 

Gdyby zaangażowani w ten społeczny obieg żywności 

wykazali chociaż minimum szacunku i zrozumienia, 

żyłoby się nam lepiej. 

Nie każdy zdaje sobie z tego sprawę, ale 

świat zmienił się diametralnie. Toniemy w śmieciach. 

Zakupów nie robi się już od wielkiego dzwonu, jest to 

w zasadzie aktywność codzienna. Czasem kupujemy 

na zapas, innym razem z ciekawości. W obliczu 

zmian klimatycznych i w myśl zrównoważonego 

rozwoju coraz więcej mówi się właśnie o świadomym 

podchodzeniu do żywności. Sieci handlowe 

promują aktywne gospodarowanie jedzeniem 

oraz przypominają o zachowaniu najważniejszych 

zasad jego przechowywania. Pojawiają się reklamy 

i kampanie społeczne. Sporą dawkę wiedzy w tym 

zakresie przekazuje w mediach społecznościowych 

Sylwia Majcher. Nie tylko chodzi tutaj o jak najmniejsze 

marnotrawstwo, ale również zdrowe podejście do 

odżywiania czy udane pomysły na dania z resztek. 

Zachętą, by bacznie przyjrzeć się wykorzystywaniu 

żywności, może być prowadzenie dzienniczka będącego 

zarówno metodą badań, dzięki której można ustalić, 

co najczęściej wyrzucamy i w jakiej częstotliwości. 

To niezwykle istotne w kontekście ustalenia przyczyn 

niegospodarności. Czy takie metody wejdą nam 

w krew, a zapobieganie marnotrawstwu nie okaże się 

tylko chwilową modą? Czas pokaże. Wiem już jednak, 

że gdy ktoś zaproponuje mi jedzenie ze śmietnika, 

odpowiem: „bardzo chętnie”. 

Na marne Marty Sapały uzyskało nominację 

w XXIV edycji konkursu Grand Press 2020 na najlepszą 

książkę reporterską roku. [RK] 

Za kolejnym razem przynosi do domu 

czekoladki deserowe, zapakowane w serduszka 

z czerwonej blachy. Akurat są mikołajki, wręcza 

pudełko mężowi. Skąd to masz, Usia? A ze śmietnika. 

Masz więcej? No, ba! 

110 


Foto:Renata Cygan 

Tu jest 

miejsce 

na twoją 

REKLAMĘ 


111

- 

Kwartalnik POST SCRIPTUM dostępny jest 

w wersji elektronicznej nadal za darmo. 

Chcemy, aby pismo było osiągalne dla 

wszystkich. W tym celu zapraszamy 

reklamodawców do współpracy. 

Szczegóły w regulaminie sponsoringu i reklam 

pod linkiem: 

http://www.postscriptum.uk/?page_id=225 

FUNDACJA POST SCRIPTUM 

Oprócz dzielenia się aktualnościami z czytelnikami w dziedzinie sztuki oraz literatury pragniemy wspierać 

młode talenty. W tym celu stworzyliśmy Fundację Wspierania Kultury „Post Scriptum”. Darowizny dla 

fundacji będą służyły szeroko pojętej promocji młodych artystów, zarówno na łamach kwartalnika, jak 

i w formie pomocy w organizacji wystaw, warsztatów czy wydawaniu książek. 

Jeśli chcesz przekazać datek na działalność naszej fundacji, możesz zrobić to za pośrednictwem strony 

internetowej www.postscriptumfundacja.com lub wpłacając darowiznę bezpośrednio na konto fundacji: 

75114020040000310281956333 Dane kontaktowe: FUNDACJA WSPIERANIA KULTURY „POST SCRIPTUM” 

05-092, Łomianki ul. STANISŁAWA STASZICA 14/5, KRS 0000908539 NIP 1182225810 e-mail: biuro@ 

postscriptumfundacja.com 

112

POST SCRIPTUM_1_ 2022 (15)

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?